Jugoistocni Deo Donje Panonije Topografi

Adam N.
CRNOBRWA
JUGOISTO^NI DEO DOWE PANONIJE

topografija i prostorna organizacija od I do IV veka
JUGOISTO^NI DEO DOWE PANONIJE:
topografija i prostorna organizacija od I do IV veka
ARHEOLO[KE MONOGRAFIJE 25
Izdava~: NARODNI MUZEJ U BEOGRADU

www.narodnimuzej.rs
Glavni i odgovorni urednik: Bojana BORI] BRE[KOVI]
Autor: Adam N. CRNOBRWA
Recenzenti: Ivana POPOVI], Miroslav B. VUJOVI]
Lektura i korektura: Aleksandra [ULOVI]
Prevod: Stanislav GRGI]
Lektura za engleski jezik: Tamara RODVEL JOVANOVI]
Grafi~ko oblikovawe: Danijela PARACKI i D_SIGN, Beograd
Karte: Adam N. CRNOBRWA
[tampa: BIROGRAF doo, Beograd
Tira`: 200 primeraka
ISBN 978-86-7269-192-4
© Sva prava zadràna.

Adam N. CRNOBRWA
Jugoisto~ni deo
DOWE PANONIJE
TOPOGRAFIJA I PROSTORNA ORGANIZACIJA OD I DO IV VEKA
Beograd, 2020.
Sadràj
Re~ urednika [7–8]

Re~ autora [9–10]
1. UVODNA RAZMATRAWA [11–41]
1.1. Metodolo{ki pristup [11–16]
1.2. Teritorijalni okvir rada [16–25]
1.3. Hronolo{ki okvir rada i kratak istorijski pregled [25–29]
1.4. Prirodne odlike i geografsko topografske karakteristike [29–34]
1.4.1. Srem [29–30]; 1.4.2. Ma~va i Semberija [30–31]; 1.4.3. [aba~ka Posavina i Pocerina [31–32];
1.4.4. Obrenova~ka Posavina i Tamnava [32–34]; 1.4.5. Klima [34]
1.5. Istorijat istraìvawa [34–41]
2. NASEQA U JUGOISTO^NOM DELU DOWE PANONIJE [43–101]

2.1. Teritorijalna organizacija naseqa i vlasni{tvo nad posedom [44–45]
2.2. Klasifikacija naseqa [45–54]
2.2.1. Problem klasifikacije naseqa poznatih samo na osnovu arheolo{kog zapisa [48–54]
2.3. Naseqa ~iji su nazivi poznati iz pisanih izvora [54–56]
2.4. Naseqa poznata samo na osnovu arheolo{kog zapisa [56–57]
2.5. Naseqa I veka [57–59]
2.5.1. Poloàji naseqa I veka [59]; 2.5.2. Veli~ine naseqa I veka [59–60]; 2.5.3. Ruralna naseqa I veka
[60–62]; 2.5.4. Urbana naseqa I veka [62–63]
2.6. Naseqa II veka [63–64]
2.6.1. Poloàji naseqa II veka [64–65]; 2.6.2. Veli~ine naseqa II veka [65]; 2.6.3. Ruralna naseqa II
veka [66–67]; 2.6.4. Urbana naseqa II veka [67–68]
2.7. Naseqa III veka [68–69]
2.7.1. Poloàji naseqa III veka [69]; 2.7.2. Veli~ine naseqa III veka [69–70]; 2.7.3. Ruralna naseqa III
veka [70–75]
2.8. Naseqa IV veka [75–76]
2.8.1. Poloàji naseqa IV veka [76–77]; 2.8.2. Veli~ine naseqa IV veka [77]; 2.8.3. Ruralna naseqa
IV veka [77–83]
2.9. Naseqa uz vojna utvr|ewa [83–86]
2.10. Diskusija [86–101]
3. FORTIFIKACIJE U JUGOISTO^NOM DELU DOWE PANONIJE [103–126]

3.1. Sistem utvr|ewa na dunavskom limesu [105–106]
3.1.1. Taurunum (Zemun) [107]; 3.1.2. Burgenae (Novi Banovci) [107–108]; 3.1.3. Rittium (Surduk)
[108–109]; 3.1.4. Dugorep [109–110]; 3.1.5. Humka [110]; 3.1.6. Acumincum (Stari Slankamen) [110–111];
3.1.7. Prosjanice [112]; 3.1.8. Lipovac 1 [112]; 3.1.9. Rovine [112]; 3.1.10. Cusum (Petrovaradin)
[112–113]; 3.1.11. Rakovac [113–114]; 3.1.12. Marin Do [114]; 3.1.13. êrevi} [114]; 3.1.14. Gradac,
Pavli{ [114]; 3.1.15. Bononia/Malata (Bano{tor) [114–115]; 3.1.16. Onagrinum (Bege~) [115]; 3.1.17.
Ne{tin [115]; 3.1.18. Cuccium (Ilok) [115–116]
3.2. Utvr|ewa u zale|u limesa [116]
3.2.1. Kulina–Gradi{te, Vrdnik [116]; 3.2.2. Caput Bassianense (Solnok) [116–117]; 3.2.3. Klisina,
[a{inci [117–118]; 3.2.4. Tvrdewava, Dobanovci [118]; 3.2.5. Gradu`dine, Debrc [118]; 3.2.6.
Gradu{tina, Beqin [118–119]; 3.2.7. Gradac, Zve~ka [119]
3.3. Mawi fortifikacioni objekti u zale|u limesa [119]
3.3.1. Mawa utvr|ewa i spekulumi u Sremu [119–121]; 3.3.2. Mawa utvr|ewa i spekulumi ju`no od
Save [121]
3.4. Diskusija [121–126]
4. PUTEVI I KOMUNIKACIONI PRAVCI [127–155]

4.1. Putevi poznati iz itinerera [128–129]
4.1.1. Podravski put Siscia–Sirmium–Taurunum [128–138]; 4.1.2. Limeski put [138–140]; 4.1.3.
Posavski put Siscia–Sirmium–Singidunum [140–143]; 4.1.4. Put Argentaria–Gensis–Sirmium [143–144]
4.2. Putevi poznati sa terena [144]
4.2.1. Varijanta puta Argentaria–Sirmium kroz Semberiju [144–145]; 4.2.2. Put Sirmium–Spodent[…]
–Singidunum [145–146]; 4.2.3. Put Sirmium–Bonnonia/Malata [146–147]; 4.2.4. Vicinalni putevi
[147–148]
4.3. Plovni putevi [148]
4.3.1. Dunav [148–149]; 4.3.2. Sava [149–150]; 4.3.3. Drina [150]; 4.3.4. Kolubara i Tamnava [150–151];
4.3.5. Plovidba kanalima kroz Srem [151–152]
4.4. Diskusija [153–155]
5. KATALOG RIMSKIH LOKALITETA U JUGOISTO^NOM DELU DOWE PANONIJE [157–314]
6. ZAKQUÂK [315–322]
7. Summary – THE SOUTH EASTERN PART OF PANNONIA INFERIOR:

TOPOGRAPHY AND SPATIAL ORGANISATION FROM THE 1st TO THE 4th CENTURY [323–331]
8. BIBLIOGRAFIJA [333–351]
Karte 1–10
Publikacija je realizovana zahvaquju}i podr{ci
Ministarstva kulture i informisawa Republike Srbije
Re~ urednika
Kwiga koja se nalazi pred vama ne uklapa se svojom tematikom u klasi~na arheolo{ka izdawa
muzeja. Za razliku od nave}eg broja arheolo{kih publikacija koje muzeji kod nas objavquju, i u
kojima se naj~e{}e obra|uju artefakti ili konkretna arheolo{ka istraìvawa pojedinih
muzeja, u kwizi „Jugoisto~ni deo Dowe Panonije: topografija i prostorna organizacija od I do
IV” veka razmatra se jedan odre|eni prostor u vreme rimske dominacije. Adam Crnobrwa je u
kwizi prikupio podatke o preko 600 arheolo{kih lokaliteta koji se nalaze na prostoru neka-
da{weg jugoisto~nog dela provincije Dowe Panonije. Na prvi pogled se moè u~initi da je u pi-
tawu arheolo{ka karta odre|enog prostora u jednom vremenskom periodu. Me|utim, to je tek
jedan deo ove publikacije.
Objediniv{i sve dostupne podatke o rimskim lokalitetima kao i o pokretnim nalazima
koji sa wih poti~u, autor je zapravo sam obavio posao pravqewa arheolo{ke karte anti~kog pe-
rioda tog podru~ja, posla ~iju izradu ve} vi{e decenija najavquju nadle`ne institucije. Tako
sistematizovani podaci, kao i analize koje je osmislio, predstavqali su osnov za daqa raz-
matrawa o naseqima, utvr|ewima i putevima koji su premreàvali taj deo rimske imperije.
Pored potvr|ivawa nekih ranijih pretpostavki, prisutnih u starijoj literaturi, uo~avao
je i situacije koje ukazuju na neispravnost nekih stavova ranijih istraìva~a. Kolega Crno-
brwa se nije ograni~io na dono{ewe svojih zaqu~aka, ve} je ukazao i na nova istraìva~ka pita-
wa kao i na~ine na koje bi se ka wihovom re{avawu moglo krenuti.
Va`no je napomenuti i da ova kwiga predstavqa unekoliko dopuwenu i izmewenu doktorsku
disertaciju Adama Crnobrwe. Istakla bih da je ta doktorska disertacija jedna od posledwih
doktorskih disertacija iz arheologije koja je u Srbiji odbrawena po „starom” sistemu, bez
doktorskih studija. U vreme pisawa i odbrane doktorata kolega Crnobrwa je iza sebe ve} imao
iskustvo vi{egodi{wih terenskih istraìvawa na prostoru koji u kwizi obra|uje, kao i vi-
{e desetina objavqenih nau~nih radova vezanih upravo za tematiku koju je u doktoratu raz-
matrao.
Za kraj, podsetila bih da vaqanog tuma~ewa arheolo{kih artefakata ne moè biti bez
dobrog poznavawa konteksta iz kog oni poti~u. Podaci i razmatrawa sadràni u ovoj kwizi
7
obja{wavaju naj{iri kontekst razmatranog podru~ja, te }e ona nesumwivo predstavqati po-
laznu osnovu za bilo koje budu}e istraìvawe i razmatrawe rimskog perioda u Jugoisto~noj
Panoniji.
Bojana Bori} Bre{kovi}
8
Re~ autora
Ova kwiga predstavqa neznatno izmewen tekst doktorske disertacije, koja je pod nazivom
„Anti~ka naseqa, fortifikacije i komunikacije u jugoisto~nom delu Dowe Panonije” odbra-
wena 2015. godine na Filozofskom fakultetu u Beogradu.
U nekim drugim okolnostima, ili u nekoj drugoj zemqi, najve}i napor koji sam uloìo da
bi ovaj rad nastao, bio bi u velikoj meri izli{an. Osnovne podatke o samim arheolo{kim lo-
kalitetima istraìva~i bi trebalo da mogu da preuzmu iz „Arheolo{ke karte Srbije”, od-
nosno odgovaraju}e baze podataka. Ta mogu}nost u Srbiji ne postoji, jer arheolo{ka karta ni
za jedan deo na{e zemqe jo{ uvek nije izra|ena. Zbog toga sam nekoliko godina utro{io na pri-
kupqawe tih podataka iz literature, kartografske gra|e, dostupne dokumentacije zavoda
za za{titu spomenika kulture. Za veliki broj lokaliteta tako prikupqene podatke sam pro-
veravao i na samom terenu. Odre|eni broj lokaliteta obilazio sam u okviru rekognoscirawa
kojima sam rukovodio, ili u wima u~estvovao, tokom rada u Muzeju grada Beograda. Ve}i broj
lokaliteta obilazio sam u slobodno vreme i o svome tro{ku, putuju}i motorom i automobi-
lom. Osim provere preciznih pozicija, izgleda i stawa lokaliteta, za to sam imao i veoma
li~ne razloge.
Upoznati areholo{ki lokalitet putem literature, i uz to ga i posetiti, i te kako je
korisno. Me|utim, boraviti na wemu, videti kako izgleda kroz sva ~etiri godi{wa doba, po
suncu, magli i ki{i, omogu}ava jednu drugu dimenziju wegovog sagledavawa. Iako se to ne moè
podvesti pod nau~ni metod, li~no sam duboko ube|en da istraìva~ mora makar da poku{a da
oseti genius loci koji istraùje. Ako ni{ta drugo, ono {to se tada moè osetiti ohrabri-
}e vas u daqem radu. Tako je nastajao „Katalog rimskih lokaliteta”, koji ~ini vi{e od polo-
vine obima ove kwige, i ~ija je izrada zahtevala vi{e godina rada. Unos svih dobijenih poda-
taka u baze podataka, kartirawe, georeferencirawe, sa~iwavawe mapa, tako|e sam radio sâm.
Zbog toga je i rad na disertaciji bio duì no {to sam mislio da }e biti. Pisawe sinteznog
teksta, koje je potom usledilo, bilo je veliko zadovoqstvo, izme|u ostalog i zbog toga jer me
je uverilo da su podaci koje sam prikupio o 610 rimskih lokaliteta vaqani i vi{estruko
upotrebqivi.
9
Zahvalnost za pomo} u radu na disertaciji, a time i tekstu ove kwige, dugujem najpre men-
torima. Po~iv{em profesoru Aleksandru Jovanovi}u, koji mi je pomogao u formulisawu teme
rada, i koji mi je dao osnovne smernice po kojima sam do kraja radio. Potom i profesoru Miro-
slavu Vujovi}u, koji je, nakon smrti profesora Jovanovi}a, preuzeo mentorstvo nad mojim radom
i obodrio me da ga privedem kraju. Zahvalnost dugujem i kolegi Radivoju Arsi}u, koji mi je na
kori{}ewe nesebi~no ustupio podatke iz svog nepublikovanog master rada. Posebnu zahvalnost
dugujem gospo|i Bojani Bori} Bre{kovi}, direktoru Narodnog muzeja u Beogradu, ~ije mi je razu-
mevawe, li~no i profesionalno, omogu}ilo da najpre dovr{im i odbranim doktorsku disertaci-
ju, a potom i da je preto~im u ovu kwigu. Qubopitqivost i inspirativna pitawa moje majke
Ivanke, strpqewe i sugestije oca i kolege Nikole, koji je prvi ~itao sve delove ovoga rada, puno
su mi pomogli. Na kraju, najve}u zahvalnost i izviwewe dugujem svojoj supruzi @aklini i }erka-
ma Qubici i Lenki, jer sve vreme koje sam utro{io na izradu ove kwige bilo je od wih uzeto.
Adam N. Crnobrwa
10
..
1..
.
UVODNA RAZMATRAWA
1.1. METODOLO[KI PRISTUP

Iako je jugoisto~ni deo Dowe Panonije, u odnosu na mnoga druga podru~ja u antici u nas, u relativno
dobroj meri arheolo{ki istraìvan (rekognoscirawima1 i iskopavawima2), to nije rezultiralo
sinteznim radovima koji bi u celosti sagledavali tu teritoriju.3
Podaci kojima raspolaèmo za anti~ke lokalitete, na teritoriji koju u ovome radu obra|ujem,
prikupqani su u periodu duèm od stole}a, a ~ak i ako bih se ograni~io na podatke koje su prikup-
qali sami arheolozi, i taj period je dug gotovo sedam decenija. U tom dugom periodu informacije
o anti~kim lokalitetima pristizale su na razne na~ine: od amatera i qubiteqa starina, sa razli-
~itih vrsta rekognoscirawa, sonda`nih, za{titnih i sistematskih arheolo{kih iskopavawa. O
najve}em broju lokaliteta informacije imamo samo na osnovu dojava, informativnih obilazaka
terena i rekognoscirawa. Tu dolazimo do nepremostivog problema. O ne malom broju lokaliteta
imamo informacije koje su u literaturu dospele na osnovu izve{taja qubiteqa starina ili kao in-
formacije koje je arheolozima dalo lokalno stanovni{tvo, a koje nisu mogle biti proverene na te-
renu zbog devastacija do kojih je u me|uvremenu do{lo. Podaci o lokalitetima koje su arheolozi
prikupili tokom rekognoscirawa tako|e su veoma neujedna~enog kvaliteta. Naj~e{}e se radi samo
o nekoliko podataka – gde se okvirno lokalitet nalazi i kakvog pokretnog materijala je bilo na
povr{ini. Za daleko mawi broj lokaliteta imamo informaciju o tome na kolikoj povr{ini su bi-
li prisutni povr{inski nalazi, kakvi su mikroreqef i orijentacija lokaliteta, postoje li zone
sa ve}im koncentracijama odre|enih vrsta povr{inskih nalaza. âk i kad raspolaèmo takvim,
naizgled pouzdanim podacima, oni su ~esto i daqe poprili~no irelevantni. Veli~ina nekog loka-
liteta moè biti iskazana na razli~ite na~ine: veliki, mali, izuzetno veliki, veliko prostran-
stvo i sli~no. Retki su primeri bar okvirno navedene povr{ine koju lokalitet zauzima, ali ono
{to pouzdano znam jeste da ni na jednom lokalitetu nije obavqena detaqna povr{inska serijacija,
te se procene wihovih veli~ina mogu shvatiti kao veoma proizvoqne.
1 Trbuhovi} i Vasiljevi} 1972; Vasiljevi} 1973; Vasiljevi} 1974; Vasiljevi} 1975; Vasiljevi} 1980; Popovi} D. 1969; Popovi} D.
1970; Popovi}, Vasiljevi} 1969; Popovi}, Vasiljevi} 1970; Milo{evi} 1969; Crnobrwa 2005.
2 Brukner 1995; Dautova Ru{evqan 2003; Dautova Ru{evljan, Brukner 1992; Dimitrijevi} 1969b; Marijanski-Manojlovi} 1987;
Petrovi} 1995. Izve{taji sa iskopavawa i mawi radovi navedeni su u priloènoj bibliografiji.
3 Topografijom anti~kih lokaliteta bavili su se u svojim neobjavqenim master radovima R. Arsi} za podru~je severo-
zapadne Srbije (Arsi} 2007) i B. Lu~i} za podru~je gradske teritorije Sirmijuma (Lu~i} 2016).
11
JUGOISTO^NI DEO DOWE PANONIJE: topografija i prostorna organizacija od I do IV veka
Budu}i da su rekognoscirawa na pojedinim podru~jima istraìva~i sprovodili po nekoliko

puta, neretko se de{avalo da isti lokalitet bude i razli~ito interpretiran (tokom razli~itih
rekognoscirawa isti lokalitet nazivan je naseqe, vikus, vila…), pa ~ak i da se isti lokalitet pri-
likom novih rekognoscirawa potpuno druga~ije imenuje. Sve to se, naravno, de{avalo kao posledi-
ca nepostojawa jasno propisanih procedura koje treba po{tovati tokom rekognoscirawa.
Naàlost, finansijske prilike u Srbiji, ali i nepostojawe odgovaraju}e regulative,4 i daqe
onemogu}avaju da se tokom rekognoscirawa obavqaju detaqne prospekcije pojedinih lokaliteta koje
bi ukqu~ile i detaqnu povr{insku serijaciju po kvadratnoj mreì kao i odgovaraju}a geofizi~ka
ispitivawa.
Sve to napomiwem u poku{aju da upozorim na {arolikost informacija o lokalitetima kojima
sam raspolagao. Razlika u kvalitetu i kvantitetu informacija o pojedinim lokalitetima je toli-
ka da se one te{ko mogu svesti pod najmawi zajedni~ki imeniteq, te }e se to odraziti i na koli~i-
nu podataka koji su o wima izneti u ovome radu. Dve krajnosti, gde za odre|ene lokalitete imamo
samo dve-tri {ture informacije, dok za neke druge raspolaèmo detaqnim podacima o segmenti-
ma arhitekture, prostornoj distribuciji nalaza, preciznim podacima o datovawu, jednostavno se
nisu mogle pomiriti. Ono {to sam mogao da u~inim jeste da organizujem dostupne informacije u
okviru katalo{ke obrade svih pojedinih lokaliteta, gde za neke od wih, naàlost, nisu popuwene
sve stavke, dok su kod drugih pojedine (npr. opis, literatura) poprili~no obimne.
Naravno, problem kvaliteta i kvantiteta podataka o pojedinim lokalitetima ne postoji samo
u Srbiji,5 ali treba ista}i i da je ne mali broj zemaqa pristupio detaqnom beleèwu lokaliteta i
prikupqawu velikih koli~ina relevantnih podataka o wima. Sticajem navedenih okolnosti, kada
u Srbiji èlimo da pristupimo bilo kakvoj arheolo{koj prostornoj analizi, nailazimo na vrlo
neprohodan teren: moramo se rukovoditi oskudnim informacijama kakve su jedino dostupne za ve}i-
nu lokaliteta i biti svesni da su mnogi lokaliteti tek ovkirno kartirani. Kod nas se, naàlost,
arheolo{ka istraìvawa, kod finansijera i u javnosti, jo{ uvek prevashodno poistove}uju sa isko-
pavawima, zbog ~ega je planirawe mikroregionalnih tematskih prospekcija te{ko ostvarivo. Za-
padni istraìva~i, s druge strane, imaju daleko boqe uslove za rad na tom poqu.6 âk i kada u Brita-
niji sli~nu temu obra|uje pojedinac, wemu na raspolagawu stoje gotove baze podataka o lokalitetima
i ve} izra|ene digitalne (raster i vektorske) mape i podloge.7
Rade}i na prikupqawu osnovnih podataka o lokalitetima, tokom izrade ovoga rada, nisam mo-
gao da ra~unam ni na kakve postoje}e baze podataka. Do podataka o samim lokalitetima i wihovim
pozicijama dolazio sam na razli~ite na~ine. Za najve}i broj lokaliteta ju`no od Save (Ma~va i
Posavina) podatke o pozicijama dobio sam zahvaquju}i qubaznosti kolega iz Zavoda za za{titu spo-
menika kulture u Vaqevu i Beogradu.8 Uz to sam na teritoriji obrenova~ke Posavine obavio i re-
viziona rekognoscirawa,9 tokom kojih sam uz pribavqawe dodatnih podataka o ve} poznatim lokali-
4 Crnobrwa A. 2017.
5 Sli~na je situacija i u susednoj Rumuniji, videti Oltean 2004: 10–13.
6 Veoma dobar primer je Wroxeter Hinterland Project, u okviru koga je, za potrebe prostornih analiza, najpre obavqena
izuzetno dobro planirana i kompleksna prospekcija terena (rekognoscirawe, striktno organizovano prikupqawe
i obrada materijala, geofizi~ka prospekcija, aerofotogrametrijska prospekcija) uz u~e{}e preko 200 volontera iz
lokalnih zajednica (Gaffney, Leusen 1996).
7 Videti: Goodchild 2007: 7.
8 Zahvalnost dugujem kolegama Radivoju Arsi}u iz Zavoda za za{titu spomenika kulture Vaqevo, Zoranu Simi}u iz
Zavoda za za{titu spomenika kulture grada Beograda i Radovanu Sremcu iz Zavi~ajne zbirke u [idu.
9 U okviru projekta Reviziono rekognoscirawe teritorije op{tine Obrenovac, kojim sam rukovodio (Crnobrwa A. 2005;
Crnobrwa A. 2006; Crnobrwa, Lazi} 2007).
12
tetima evidentirao i vi{e novih. Podatke o opisima lokaliteta koji su ranije evidentirani na
prostoru Ma~ve prikupqao sam iz literature, u kojoj, u najve}em broju slu~ajeva, nisu bili dostup-
ni podaci na osnovu kojih bi se moglo obaviti i wihovo okvirno datovawe. U usmenoj komunikaci-
ji sa kolegama iz Muzeja u [apcu saznao sam da za kerami~ki materijal prikupqan tokom vi{ede-
cenijskih rekognoscirawa M. Vasiqevi}a i V. Trbuhovi}a ne postoji adekvatna dokumentacija na
osnovu koje bi se moglo pouzdano identifikovati sa kojeg lokaliteta koji artefakt poti~e. Zato
mi je jedino preostalo da se pouzdam u okvirna datovawa dostupna iz literature, koja sam dopuwa-
vao i na osnovu pojedina~nih nalaza sukcesivno objavqenim tokom nekoliko decenija u raznim
publikacijama.10
Lokalitete koji se nalaze u Sremu pozicionirao sam na osnovu opisa dostupnih u literaturi
i wihovih pozicija koje su navodili nadle`ni iz Zavoda za za{titu spomenika kulture za potrebe
izrade prostornih planova pojedinih op{tina. Dodatnu oteàvaju}u okolnost ~inili su slu~ajevi
lokaliteta koji su ubicirani krajem XIX ili po~etkom XX veka i u kasnijoj literaturi naj~e{}e
samo „prepisivani” kao postoje}i. U takvim okolnostima najpre sam poku{avao da ih na osnovu opi-
sa pozicija u literaturi, naj~e{}e detaqno datih, prona|em na vojnim sekcijama razmere 1:25.000.
êsto opis terena iz literature nije mogao da bude rekonstruisan na osnovu rasporeda toponima
na pomenutim mapama. Re{ewe sam prona{ao u kori{}ewu georeferenciranih austrougarskih voj-
nih sekcija11 upotrebqavanih u vreme kada su traèni lokaliteti ubicirani. U vi{e slu~ajeva
sam potvrdu o svojoj ispravnoj „rekonstrukciji” poloàja nalazio i na javno dostupnim satelit-
skim snimcima. U ne malom broju slu~ajeva sam, radi provere ispravnosti postupka koji sam kori-
stio, izvr{io i terensku proveru na taj na~in dobijenih pozicija, {to me je uverilo u uspe{nost
postupka.12 Tako|e sam bio u prilici da, tokom rekognoscirawa Muzeja grada Beograda, u kojima
sam i sam u~estvovao, na terenu prikupim dodatne informacije o delu Srema koji danas admini-
strativno pripada gradu Beogradu.
Da bih bio u mogu}nosti da bar okvirno obavim datovawe {to ve}eg broja lokaliteta, kao i u slu-
~aju Ma~ve i Posavine, prilikom detaqnog pregleda literature prikupio sam informacije o svim
predmetima koji poti~u sa lokaliteta u Sremu, a reference radova u kojima je materijal objavqi-
van nalaze se uz svaki pojedini lokalitet.
Ukupno uzev, u slu~ajevima i severno i ju`no od Save, hronolo{ko opredeqivawe lokaliteta
obavqeno na taj na~in samo je delimi~no ta~no. U pitawu su predmeti koji su na razli~ite na~i-
ne dospeli do lokalnih muzeja, a objavqivani su od prilike do prilike, u zavisnosti od li~nog
profesionalnog interesovawa istraìva~a. U nekoliko slu~ajeva, pokretni nalazi su objavqiva-
ni u okviru monografskih publikacija i kataloga posve}enih odre|enoj vrsti artefakata, ali naj-
~e{}e sam ih nalazio razbacane u vi{e desetina stru~nih i nau~nih ~lanaka. Dobar deo publiko-
vanih slu~ajnih nalaza nisam mogao da poveèm ni sa jednim lokalitetom, budu}i da je neretko kao
mesto nalaza navo|en samo naziv sela u ~ijem je ataru predmet prona|en. Za neke predmete, koji su
vi{e puta objavqivani u razli~itim publikacijama, autori su mesto nalaza navodili i sa nejed-
nakom precizno{}u. Najre|i su primeri u kojima je mesto nalaza nekoga predmeta detaqno opisa-
no ili kartirano. Me|utim, ~ak i kada je za odre|eni publikovani artefakt precizno navedeno
mesto nalaza, hronolo{ko opredeqivawe lokaliteta sa koga on poti~e moè se smatrati tek deli-
mi~no ta~nim. Na mnogim mestima ìvot se odvijao kroz duè periode te jedan ili nekoliko pred-
meta na wima slu~ajno prona|enih zapravo predstavqaju primer samo kratkog vremenskog ise~ka
10 Uz svaki lokalitet navedene su i reference u okviru kojih su objavqivani pokretni nalazi.

11 Habsburg Empire 1869–1887; Hungarian Kingdom 1869–1887.
12 Najboqi, ali i najkompleksniji je primer vi{eslojni lokalitet Br{qan (lok. br. 281, vidi: Crnobrwa 2013).
13
Slika 1 – Rimski lokaliteti I–IV veka u jugoisto~nom delu Dowe Panonije

Figure 1 – Roman archaeological sites of the 1–4th centuries in the south-eastern part of Lower Pannonia
~itavog ìvotnog ciklusa na tom lokalitetu. Neminovno je da nam je zbog dugih okupacija pojedi-
nih rimskih lokaliteta zamagqena slika o wihovom izgledu kroz vreme. Ilustrova}u to proble-
mom datovawa naseqa. Od ukupno 610 rimskih lokaliteta koje obra|ujem u ovome radu (sl. 1), wih
450 sam opredelio kao mesta na kojima je ìvelo civilno stanovni{tvo (ostalo su nekropole,
utvr|ewa i ubicirane trase puteva). Od tog broja je na svega 72 lokaliteta putem iskopavawa ste~e-
na bar nekakva slika o stratigrafiji i prostornom rasporedu, odnosno promenama koje je kroz vre-
me odre|eno naseqeno mesto doìvqavalo. Za ostale lokalitete se samo na osnovu prikupqenog ma-
terijala sa povr{ine moè konstatovati da je wihova okupacija trajala, na primer, od I do IV veka,
ili u I i IV veku, ili u bilo kom drugom periodu u antici. Da li su zaista postojali hijatusi iz-
me|u dva perioda ìvqewa, ili je ìvot tekao u kontinuitetu, da li je neki lokalitet koji opre-
dequjemo u IV vek zaista bio nastawen samo tada, ili se ne{to dubqe nalaze i materijalni ostaci
ranijih perioda, s obzirom na trenutni stepen istraènosti ne moèmo znati.
Pored postokupacione devastacije lokaliteta, kao i naro~ito agresivnih savremenih o{te}e-
wa, uvek moramo ra~unati i na nama nepoznat intenzitet o{te}ewa tragova ranijeg ìvota u samom
14
rimskom periodu, u vreme dok je neko naseqe bilo u punoj snazi. Ukoliko se na nekom mestu odvijao
ruralni ìvot u rasponu od nekoliko stole}a, moramo ra~unati sa tim da je upravo takvo intenziv-
no kori{}ewe, uslovno re~eno istog prostora, rezultovalo i mo`da najintenzivnijim periodom
uni{tewa materijalnih tragova iz perioda koji su razmatranom trenutku neposredno prethodili.
Materijal koji je, pored standardne opeke, mogao biti kori{}en za gradwu ruralnih nastambi u
arealu koji razmatram veoma je tro{an (drvo, naboj, pleter, lep). Kori{}ewe jednog uèg prostora
za gradwu objekata, pa ~ak i ukoliko su se smewivale vrste namene kori{}ewa zemqi{ta (iz gra|e-
vinskog u obradivo zemqi{te i obratno) neminovno je dovodilo do sistematskog uni{tavawa zate-
~enih struktura. Ako se ima u vidu ~iwenica da u ve}em delu na{eg areala dobar deo povr{ina zbog
zabarenosti nije mogao biti kori{}en za gradwu, a u ne{to mawem obimu ni za obradu, ovakav scena-
rio izgleda kao veoma verovatan.
Moè se pretpostaviti da je na mestima vojnih utvr|ewa postojala jo{ drasti~nija praksa uni-
{tewa ranijih horizonata ìvota na nekom lokalitetu, pogotovo ako imamo u vidu da su slu~ajni
nalazi, kao i retka iskopavawa, pokazali da su utvr|ewa na na{em prostoru ~esto nicala na neka-
da{wim naseqima autohtonih stanovnika. Za puteve, naro~ito glavne drumove, moè se podrazume-
vati da su trajali vi{e stole}a, ali za pouzdano utvr|ivawe vremena wihovog nastanka bilo bi ne-
ophodno obaviti vi{e arheolo{kih iskopavawa.
Svestan navedenih ograni~ewa, kao i ~iwenice da na terenu ne mogu proveriti pozicije i sta-
we svih lokaliteta, u najve}oj meri sam se morao osloniti na podatke koji su mi bili dostupni.
Svi lokaliteti su kartirani na vojnim sekcijama 1:25.000.13 Prilikom razmatrawa me|usobnih
odnosa naseqa, komunikacija i fortifikacija sluìo sam se podacima sa tih karata. Kako je hi-
drolo{ka slika u posledwih nekoliko stole}a, usled melioracionih zahvata i izgradwe obalo-
utvrda, veoma izmewena, to sam pri razmatrawu uslova mikroreqefa morao konsultovati i stari-
je mape. Za podru~je ju`no od Save koristio sam \eneral{tabnu kartu Kraqevine Srbije iz 1894.
godine, budu}i da su obaloutvrde u Ma~vi i Posavini gra|ene posle tog datuma. Za podru~je Srema
najta~nija slika stawa o vodama moè se videti na karti Panonsko-karpatskog bazena pre meliora-
cija,14 koju sam koristio i u kombinaciji sa mapama prvog vojnog premera Habzbur{ke monarhije,15
obavqenog neposredno nakon po~etaka savremenih melioracionih radova u Sremu. Budu}i da se ra-
di o velikom broju kori{}enih mapa, u ovome radu karte sam izradio u odgovaraju}oj, pregledni-
joj razmeri radi lak{eg kori{}ewa.
Na taj na~in prikupqeni i obra|eni podaci sistematizovani su u okviru kataloga lokaliteta
u petom poglavqu (Katalog rimskih lokaliteta u jugoisto~nom delu Dowe Panonije). Podaci nave-
deni u okviru kataloga lokaliteta ~inili su bazu za daqa razmatrawa, koja su sve vreme morala bi-
ti obavqana i uz sagledavawe uslova mikroreqefa i hidrolo{kih prilika na terenu. Wihovo ob-
jediwavawe i prezentovawe tako|e smatram jednim od va`nijih doprinosa ovoga rada, budu}i da }e
stajati na raspolagawu naj{iroj stru~noj javnosti i, nadam se, olak{ati budu}a razmatrawa rim-
skog perioda na prostoru jugoisto~nog dela Dowe Panonije. Osim osnovne kvantitativne analize,
u radu su obavqena i slede}a razmatrawa: hronolo{ka stratifikacija lokaliteta, ~ime se osim
hrorizontalne (prostornog rasporeda) dobija i vertikalna (hronolo{ka) stratigrafija razvoja
rimskih naseqa, puteva i fortifikacija na razmatranoj teritoriji; locirawe eventualnih pra-
vilnosti u izboru mikrolokacija za odre|ene vrste lokaliteta; pore|ewe gustina odre|enih vrsta
13 Geografske koordinate lokaliteta, iako ih posedujemo, namerno nisu date u ovoj publikaciji, zbog mogu}nosti zlo-
upotrebe divqih traga~a.
14 Mapu je 1938. godine sastavilo Ministarstvo poqoprivrede Ma|arske na osnovu starijih premera.
15 Habsburg Empire 1764–1784.
15
Slika 2 – Podru~je jugoisto~nog dela Dowe Panonije razmatrano u ovome radu

(preuzeto sa: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6f/General_map_of_yugoslavia_
%281945-1991%29_%28SH_labels%29.png)
Figure 2 – The area of the south-eastern part of Lower Pannonia, which is discussed in the paper (p. 24)
(acquired from: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6f/General_map_of_yugoslavia_
%281945-1991%29_%28SH_labels%29.png)
lokaliteta po horizontali (prostorni raspored) i vertikali (hronolo{ka pripadnost) u nekoli-

ko osnovnih zona (uz gradove, glavne putne pravce, dunavsku granicu, poqoprivredni deo i drugo).
Krajwi ciq rada je sagledavawe osnovnih mehanizama i uo~avawe odre|enih pravilnosti u zauzi-
mawu i kori{}ewu prostora u rimskom periodu na tlu jugoisto~nog dela Dowe Panonije, kao i raz-
matrawe mogu}ih smernica za daqa istraìvawa na tom poqu.
1.2. TERITORIJALNI OKVIR RADA

Teritorija kojom }u se u ovome radu baviti obuhvata sam jugoisto~ni kraj provincije Panoni-
je, odnosno Dowe Panonije (Pannonia Inferior) i, u kasnoj antici, Druge Panonije (Pannonia Secunda)
(sl. 2). U administrativnom smislu ograni~i}u se, zapravo, na podru~je na kome su se nalazile {i-
re teritorije rimskih gradova Sirmijuma i Basijana, kao i pretpostavqenoga municipijuma Spo-
dent[…].16 Oteàvaju}u okolnost u odre|ivawu pomenutih granica predstavqa ~iwenica da do da-
16
nas sa~uvani istorijski izvori (literarni i epigrafski) daju veoma oskudne podatke za period
pre rimskih osvajawa, pa ~ak i neposredno nakon wih, za teritoriju koju razmatram. Va`nija spo-
miwawa ovih krajeva i de{avawa vezanih za wih sa~uvana su tek u kasnoanti~kim spisima.
Severna i severoisto~na granica predmetnog podru~ja lako su odredive, jer su se poklapale sa
poznatom nam granicom same provincije Dowe Panonije. Ona je pratila tok Dunava i na woj se, u
na{em sektoru, nalazio ~itav niz pograni~nih utvr|ewa: Kukcijum (Cuccium, Ilok, lok. br. 9), Bo-
nonija/Malata (Bonnonia/Malata, Bano{tor, lok. br. 14), Kuzum (Cusum, Petrovaradin, lok. br. 23),
Akuminkum (Acumincum, Slankamen, lok. br. 138, ili ôrtanovci, lok. br. 131),17 Ritijum (Rittium,
Surduk, lok. br. 197), Burgene (Burgenae, Novi Banovci, lok. br. 213) i Taurunum (Taurunum, Zemun,
lok. br. 268). Tom delu provincijske granice, ali i granice agera Sirmijuma i Basijana, pripadao
je i odre|eni broj tzv. kontrautvr|ewa, odnosno utvr|ewa podignutih na levoj obali Dunava, naspram
utvr|ewa na desnoj obali reke (Onagrinum kod Bege~a naspram Bononia/Malata-e i contra Acumincum
naspram Acumincum-a).18
Odre|ivawe zapadne i severozapadne granice predmetne teritorije, odnosno u konkretnom
slu~aju, {ireg podru~ja Sirmijuma, predstavqa ve}i problem, jer na tom prostoru nam ne mogu po-
mo}i upe~atqive fizi~ke granice kao ni anti~ki izvori. O konkretnom pitawu zapadne granice
Sirmijuma malo je pisano, i jedini detaqniji poku{aj wenog definisawa iznela je M. Mirkovi},
sme{taju}i je okvirno, nakon op{irnijih razmatrawa, na liniju od u{}a reke Bosne u Savu na ju-
gu do Dunava na severu.19 I pored novih saznawa o mogu}im razgrani~ewima autohtonih zajednica
(i kasnijih civitates peregrinae) u protekle ~etiri decenije, mi{qewe M. Mirkovi} o zapadnoj gra-
nici Sirmijuma retko je dovo|eno u pitawe. Ovom prilikom poku{a}u da ne{to preciznije odre-
dim dokle je mogla dosezati teritorija Sirmijuma na zapadu, imaju}i u vidu novija istraìvawa i
stavove iznete u literaturi.
Putokazi koji su mi mogli posluìti za naslu}ivawe tih granica bile su pretpostavke o raz-
grani~ewu teritorija koje su zauzimala autohtona plemena uo~i rimskih osvajawa, kao i pojedini
epigrafski spomenici iz rimskog perioda. Pretpostavqene linije razgrani~ewa prerimskih
plemena va`ne su zbog stava vi{e autora da ih je Rim u ve}oj ili mawoj meri po{tovao prilikom
uspostavqawa novih administrativnih granica,20 u okviru kojih su pojedine oblasti kasnije pre-
lazile i razvojni put od peregrinog civitasa (civitas peregrinae), preko municipijuma (municipum)
do statusa kolonije (colonia). Tako|e je bilo i slu~ajeva u kojima su Rimqani, nakon sloma panon-
skog ustanka (6. do 9. godine), nekoliko ve}ih i mo}nijih plemenskih zajednica razbili na mawe
delove i organizovali u nove i mawe peregrine civitase (civitates peregrinae), koji se vi{e nisu mo-
gli smatrati teritorijom plemena u klasi~nom smislu,21 ali su wihova me|usobna razgrani~ewa
bitna zato {to su se novoformirane administrativne jedinice (civitates peregrinae) kasnije „uta-
pale” u teritorije gradova koje }u u ovome radu razmatrati.
16 O municipijumu Spodent […] videti: Crnobrnja A. 2011.

17 Dominantno je prisutno mi{qewe da se rimski Acumincum nalazio u starom Slankamenu. R. Bunarxi} (2006) raz-
matraju}i do sada raspoloìve podatke, kao i nove ~iwenice o utvr|ewu u ôrtanovcima, iznosi predlog da se
rimski Acumincum zapravo treba traìti u ôrtanovcima.
18 Du{ani} 1965: 94; Dimitrijevi} 1961: 101.
19 Mirkovi} 1971: 14. M. Mirkovi} je kao prostor koji je pripadao teritoriji Sirmijuma na Dunavu navela „izme|u
Sotina i Petrovaradina” (Mirkovi} 1971: 16).
20 Bojanovski 1988: 61, 335.
21 Bojanovski 1988: 335; Zaninovi} 2003: 445–446. De{avalo se da pojedina plemena budu podeqena u nekoliko admi-
nistrativnih celina, kao i da nekoliko autohtonih zajednica bude sjediweno u jednu administrativnu celinu, cf.
Grbi} 2012: 323.
17
Iako mnogobrojne, rasprave o me|usobnom poloàju i geografskoj poziciji autohtonih pleme-

na pre i uo~i osvajawa jugoisto~nog dela provincije (Dowe) Panonije, koje traju ve} duè od sto-
le}a, nisu donele kona~ne odgovore. Ipak, u blièm odre|ivawu teritorije Sirmijuma morao sam
na wih da se oslonim. U tom tragawu jedna od polaznih ta~aka bile su mi i indicije o prerimskoj
organizaciji ìvqewa na prostoru koji razmatram. Za razliku od stanovnika ve}eg dela Panonije,
koji nisu ìveli u gradovima, nego ra{trkani diqem zemqe, ili po selima, prema srodstvu, kako je
zabeleìo Apijan,22 kod Skordiska je postojala ne{to druga~ija teritorijalna organizacija. U do-
wem toku Save i uz Dunav, oni su imali vi{e utvr|enih naseqa – opiduma (oppida), od kojih jo{
Strabon navodi dva – Heortu i Kapedunum.23 Opidumi, odnosno mesta na kojima su se oni nalazi-
li najverovatnije su, kao i na teritoriji ne tako udaqenih Osijeka, Daqa, Batine,24 odmah nakon
rimskih osvajawa pretvarani u auksilijarne pograni~ne kastele. Na na{oj teritoriji, na nekoli-
ko lokaliteta, tako|e postoje indicije da su Rimqani prilikom izgradwe vojne infrastrukture
(utvr|ewa ili putnih stanica) koristili mesta na kojima su se nalazila naseqa autohtonog stanov-
ni{tva.25 Uporedo sa tim procesom osnivaju se i peregrine civitates, kao administrativna sredi-
{ta. Kao {to sam ranije i naglasio, prilikom uspostavqawa rimske administrativne mreè na
ovom podru~ju u neku ruku su po{tovana, i kori{}ena, ve} postoje}a razgrani~ewa izme|u pojedi-
nih naroda ili plemena koje su Rimqani zatekli na terenu.
Tako iz literarnih izvora saznajemo da su se (gledano od istoka ka zapadu) u samom jugoisto~-
nom delu Panonije, na razme|i stare i nove ere, nalazila slede}a plemena: Skordisci, Amantini,
Kornakati i Breuci.26 Na osnovu jednog epigrafskog spomenika prona|enog u Slankamenu, na kome
se pomiwe Tit Flavije Prokul (Titus Flavius Proculus), princeps i prefekt Skordiska,27 potvr|e-
ne su i ranije pretpostavke i nedvosmisleno je zakqu~eno da se u isto~nom Sremu nalazio peregri-
ni civitas Scordiscorum. S druge strane, Sirmijum se u istorijskim izvorima, u vremenu pre 70. g. n. e.,
pomiwe kao civitas Sirmiensium et Amantinorum.28 Daqe ka zapadu se, po istorijskim izvorima, na-
lazila teritorija Kornakata i potom Breuka, {to zna~i da se teritorija koju }u razmatrati svojim
zapadnim delom imala grani~iti sa zajednicom/teritorijom koju su zauzimali Kornakati i Bre-
uci.29 Za na{e razmatrawe posebno je interesantno mi{qewe vi{e autora o samome imenu zajedni-
ce Kornakata. Oni smatraju da naziv Kornakati zapravo ne ozna~ava poseban entitet, ve} da se radi
o latinskom nazivu izvedenom od toponima Cornacum.30 Imaju}i to na umu, isti autori Kornakate,
kao zajednicu koju su stvorili Rimqani, sa sedi{tem najverovatnije u Cibalama, vide kao nekada
22 Domi} Kuni} 2006: 70. A. Domi}-Kuni} je u svojim radovima (Domi}-Kuni} 2004; Domi}-Kuni} 2006) prikupila sve
relevantne anti~ke literarne izvore koji opisuju provinciju Panoniju ili doga|aje u woj, daju}i uporedo origi-
nalne tekstove i wihov prevod. U ovome radu }u pri pozivawu na izvore davati upute na sam izvor, ali i mesta u
radovima A. Domi}-Kuni} gde je ona te izvore i wihove prevode objavila.
23 Jovanovi} 1992.
24 Domi} Kuni} 2006: 72, 108.
25 Kamendin, Zemun Poqe (lok. br. 263); Bononia, Bano{tor (lok. br. 14, 15); Brestove me|e, Vojka (lok. br. 221); Breg,
Dobanovci (lok. br. 273); Kudo{, [a{inci (lok. br. 114).
26 Domi}-Kuni} 2006: 77–78.
27 Du{ani} 1965: 89.
28 Nat. hist. III 148, prema Grbi} 2012: 25. O razgrani~ewu ova dva civitasa, i docnije kolonije, bi}e vi{e re~i kada
bude izlagana problematika razgrani~ewa {irih gradskih teritorija Sirmijuma i Basijana.
29 Podatak o koegzistenciji Breuka i Kornakata odnosi se na period pre no {to je podru~je koje su zauzimali Korna-
kati prikqu~no jednom od obli`wih municipijuma, Cibalama ili Sirmijumu, ili pak podeqeno izme|u wih, cf.
Zaninovi} 2003: 445; Domi}-Kuni} 2006: 79.
30 Mocsy 1974: 53; Bojanovski 1988: 339; Domi}-Kuni} 2006: 79.
18
sastavni deo Breuka.31 Razlog za administrativno izdvajawe zajednice Kornakata iz sastava Breuka,
navedeni autori vide u potrebi da se sna`na zajednica Breuka, jednog od nosilaca Batonovog ustan-
ka, oslabi wenim raspar~avawem.32 Prikloniv{i se stavu da su Kornakati izvorno pripadali bre-
u~kom etnosu, smatram da bi zapadnu i severozapadnu granicu {ire gradske teritorije Sirmijuma
trebalo traìti na pretpostavqenim razme|ama sa ranijim teritorijama Kornakata i Breuka, koje
se na osnovu epigrafskih izvora jasnije mogu definisati no teritorija samog Sirmijuma, odnosno
civitas Sirmiensium et Amantinorum.
Noviji nalazi doneli su i potpuno nove podatke o veoma dugom opstajawu autohtonih civitates,
i dugo nakon osnivawa rimskih gradskih jezgara (kolonija Sirmijum, municipijumi Basijane i
Spodent[…]). Nalazi vojni~kih diploma doneli su podatke o tome da se Cornacum i civitas Scordis-
corum kao zajednice zavi~aji iz kojih poti~u otpu{teni veterani javqaju do iza sredine II veka. D.
Grbi} smelo otvara pitawe ìvota ovih peregrinih zajednica i wihovog odnosa sa novoformira-
nim urbanim administrativnim jezgrima i kroz II vek.33 Me|utim, mora se imati na umu i druga-
~ije tuma~ewe sli~nih pojava. Naime, u literaturi su odranije poznati slu~ajevi da i veliki ur-
bani centri, u rangu kolonije (Sirmijum i Akvinkum), nisu odmah inkorporisali svu teritoriju
peregrinih civitasa (Sirmijenza i Amantina, odnosno Eraviska u slu~aju Akvinkuma).34 O tome
re~ito govori diploma izdata 20. avgusta 123. godine Glavusu Navatiju (Glavus Navati), kome se kao
zavi~aj navodi zajednica Sirmijenza, iako je u vojsku morao stupiti u svakom slu~aju nakon {to je
Sirmijum postao kolonija.35
Najpre bih ukazao na mogu}u severozapadnu granicu teritorije prvobitnog civitas Sirmiensium
et Amantinorum a kasnije municipium i colonia Sirmium. Kao sasvim pouzdan podatak o sektoru na
Dunavu koji je pripadao teritoriji Sirmijuma jedino imamo saznawe o tome da je Bonnonia (dana-
{wi Bano{tor) bila sirmijumska luka na ovoj reci.36 Anti~ki Cornacum (dana{wi Sotin) morao
bi se nalaziti izvan teritorije Sirmijuma, bilo da se, kao {to sam iznad naveo, o~uvao kao neza-
visni peregrini civitas ili da su se pak Kornakati, ukoliko su ~inili tek deo breu~kog korpusa,
kasnije utopili u Cibale (Cibalae) nastale na temeqima wihovog civitasa.37
Predloìo bih da se severozapadna ta~ka razgrani~ewa izme|u {irih administrativnih te-
ritorija Sirmijuma i Cibala (ako je administrativni centar Kornakata zaista bio u tom gradu)
traì negde izme|u dana{wih Sotina (Cornacum) i Iloka (Cuccium), pri ~emu bi ovo drugo utvr-
|ewe ulazilo u teritoriju Sirmijuma.
Za najudaqeniju ta~ku {ire teritorije Sirmijuma na jugozapadu M. Mirkovi} je najpre veoma
uvereno predlagala u{}e reke Bosne u Savu, pretpostavqaju}i da se anti~ki naziv Bakuntius (Ba-
cuntius)38 odnosio na dana{wu reku Bosnu,39 da bi u jednom kasnijem radu za istu reku samo navela
31 Zaninovi} 2003: 445–446; Domi}-Kuni} 2006: 79. M. Mirkovi} Kornakate ne smatra Breucima ve} Amantinima, cf.
Mirkovi} 1971: 14.
32 Suprotno mi{qewe iznosi D. Grbi}, videti Grbi} 2012: 244.
33 Odnos Cibala i Kornakata (Grbi} 2012: 244), odnosno Basijana i Skordiska (Grbi} 2012: 309).
34 Za situaciju kod Eraviska videti: Kovács 2013: 142.
35 Du{ani} 1977: 182.
36 Amm. Marc., Res Gestae, XXI 9,6, XXXI 11,6 prema: Milo{evi} 1988: 121.
37 Domi}-Kuni} 2006: 79; Bojanovski 1988: 339; Kovács 2013: 133.
38 Pomiwe ga Plinije Stariji: Praeterea amnse memorandi Colapis in Saum influence iuxta Siscia (gemino alveo insulam ibi
efficit que Segestica appelatur); alter amnis Bacuntius in Saum Sirmio oppido influit, ubi civitas Sirmiensium et Amantinorum,
inde XLV Taurunum, ubi Danubio miscetur Saus. (Naturalis historia 3.147–148)
39 Mirkovi} 1971: 14.
19
da nije poznato koja je dana{wa reka bila Bakuntius.40 Problematikom identifikacije anti~kog
naziva Bakuntija ozbiqnije se bavio I. Bojanovski, koji je ovu reku argumentovano prepoznao u da-
na{wem Bosutu,41 navode}i je pritom i kao krajwu zapadnu granicu teritorije Sirmijuma.42
Kao jedan od pokazateqa dokle se ka jugoistoku mogla pruàti teritorija Kornakata, ~esto je
navo|en nalaz vojni~ke diplome iz 54. godine, sa lokaliteta Bela Crkva kod Sremske Ra~e, koja sve-
do~i o otpustu Dasenta sina Dasmenovog rodom Kornaka.43 Budu}i da su u okolini Vukovara prona-
|ene dve diplome veterana koji su bili Breuci,44 pretpostavqeno je da bi predeo izme|u Vukovara
i Sremske Ra~e mogao pripadati podru~ju Kornakata. Me|utim, moramo imati na umu da promena
statusa odre|ene oblasti, iz peregrinog civitasa u teritoriju municipijuma, nije podrazumevala
da su se i u potpunosti poklapale teritorije koje su zauzimali prvobitni peregrini civitas i doc-
niji municipijum, odnosno kolonija. Jedan od takvih primera je upravo teritorija koju razmatra-
mo – nadgrobni natpis jednog Amantina prona|en je u Putincima,45 odnosno uz same Basijane, grad
koji je, kako se pretpostavqa, kasnije inkorporirao civitas Scordiscorum. Shodno tome, ni nalaz voj-
ni~ke diplome iz Bele Crkve kod Sremske Ra~e ne moramo shvatiti kao nepobitan dokaz da se ta
lokacija nalazila u sastavu municipija nastalog na breu~koj teritoriji, ukoliko je u wega bio in-
korporiran i prostor Kornakata. Zbog toga bih pitawe kojem je administrativnom podru~ju pri-
padala Sremska Ra~a nakon municipalizovawa ovog kraja ostavio otvoreno dok ne sagledamo i pro-
blematiku ju`ne granice agera Sirmijuma.
Iz navedenog sledi da za dve ta~ke relativno sigurno moèmo pretpostaviti da su u I veku n. e.
pripadale teritoriji Kornakata: utvr|ewe koje je nosilo naziv po kome je i wegovo stanovni{tvo
dobilo ime (Cornacum, dana{wi Sotin) i, sa dosta rezerve, mesto nalaza vojni~ke diplome u Beloj
Crkvi kod Sremske Ra~e.
Posredan podatak o podru~ju koje je na zapadu, u kasnoj antici, moglo pripadati teritoriji
Sirmijuma nalazimo kod Amijana Marcelina, koji opisuje dramati~ne doga|aje kod vile Pistre
(Pistrensis) godine 374–375, koja se nalazila u okolini Sirmijuma. Budu}i da se navodi da je vila
Pistra „u okolini Sirmijuma”,46 moèmo pretpostaviti da se nalazila na wegovoj {iroj gradskoj te-
ritoriji. Kod Marcelina je navedeno da udaqenost od Sirmijuma do Pistre iznosi 26 miqa (38,5 km).
Ako pratimo pretpostavqenu trasu rimskog druma od Sirmijuma ka zapadu,47 ta razdaqina nas do-
vodi do [ida, to jest wegovog zapadnog predgra|a. Nalazi rasko{nih sarkofaga i drugih grobnica
na lokalitetima u dana{wem gradskom jezgru [ida, kao i indicije o ve}em gra|evinskom kom-
pleksu na periferiji [ida,48 dozvoqavaju pretpostavku da se mesto na kome se nalazila dràvna
vila Pistra moè traìti upravo kod dana{weg [ida. Slede}a, u itinererima zabeleèna posta-
ja na putu ka Zapadu jeste putna stanica Ulmo (mansio Ulmo), za koju se pretpostavqa da se nalazi
na lokalitetu Ora{je kod Tovarnika (lok. br. 33).49 Mislim da bi upravo Ulmo trebalo uzeti kao
40 Mirkovi} 2004: 146.

41 Bojanovski 1981: 187, nap. 10 i 11. Isto gledi{te prihvataju i savremeni autori, videti: Grbi} 2012: 234.
42 Bojanovski 1981: 225, nap. 29
43 CIL XVI, 2; Grbi} 2012: 245, br. 129.
44 Diploma na|ena u Vuki kod Vukovara poti~e iz 71. godine (Du{ani} 1998–1999; Grbi} 2012: 207, br. 93), a diploma
iz Negoslavaca iz 65. godine (Du{ani} 1978; Grbi} 2012: 208, br. 94)
45 CIL III 3224, Du{ani} 1967: 67–68; Du{ani} 1977: 181; Grbi} 2012: 234, 237–238, br. 125.
46 Amm. Marc. XXIX 6, 7; Mirkovi} 1971: 19; Mirkovi} 2004: 148; Gra~anin 2010: 25.
47 Popovi} D. 1978: 101–102.
48 Sremac 2008: 324–326.
49 Popovi} D. 1967: 179; Popovi}, Vasiljevi} 1970: 193; \or|evi} 2007: 30.
20
okvirnu granicu sirmijskog atara na zapadu. Naime, razdaqina od Cibala do Ulma ne{to je kra}a
no od Sirmijuma do Ulma, ali mislim da bi se moglo o~ekivati da se iza dràvne vile na terito-
riji Sirmijuma nalazio bar jo{ jedan kontrolni punkt na zvani~nom putu, pre no {to on pre|e na
administrativnu teritoriju slede}ega grada.
Ju`nu granicu teritorije koju }emo razmatrati tako|e nije mogu}e precizno odrediti. Uosta-
lom, i sama ju`na granica provincije Dowe Panonije sa Dalmacijom nije definitivno odre|ena,
te je i pitawe wenog pruàwa bilo ~esta tema rasprava.
Prvobitna razmatrawa granice izme|u Dowe Panonije i Dalmacije zasnivala su se na Dolabe-
linom solinskom natpisu u kome se navodi viam a colonia Salonitana ad fines Illyrici. Stariji autori
su ad fines poistovetili sa putnom stanicom Ad Fines na Tabuli Pojtingerijani, koja se nalazila
16 miqa ju`nije od Servicija.50 Pretpostaviv{i da je u pitawu pograni~na stanica na me|i pro-
vincija, prvobitni predlog je granicu Dalmacije i Panonije sme{tao na liniju Riswak – ne{to
ju`nije od Velike Kladu{e – Ad Fines – ne{to severnije od Doboja – u ravnoj liniji do u{}a Save u
Dunav.51 Kqu~ni argument ovog mi{qewa o pruàwu granice izme|u Dalmacije i Panonije, identi-
fikaciju putne stanice Ad Fines, argumentovano pobija Sl. Du{ani} navode}i da Stanice takvog
imena mogu obeleàvati granicu izme|u teritorija razli~itog statusa, ne samo provincijskih. U
slu~aju Lakta{a radi}e se pre o granici carskog domena koji je ukqu~ivao i metalla.52
Drugu varijantu je predloìo K. Pa~, koji je granicu izme|u ove dve provincije, na osnovu jed-
nog natpisa iz Bawaluke, video ne{to ju`nije od tog savremenog grada,53 odakle bi ona tekla u vi{e-
-mawe ravnoj liniji, preko Rekavice, Te{wa, Gra~anice, Bijeqine, [apca i vodila desnom obalom
Save do wenog u{}a u Dunav.54
Za na{a daqa razmatrawa bitno je primetiti da obe predloène varijante razgrani~ewa Dowe
Panonije i Dalmacije podrazumevaju da dowi tok Save, od [apca do wenoga u{}a u Dunav, ~ini gra-
nicu izme|u ove dve provincije, pri ~emu bi i dobar deo Ma~ve i cela obrenova~ka Posavina pri-
padali Dalmaciji. Povla~ewe ravne linije ka U{}u Save u Dunav kao granice izme|u provincija
Dowe Panonije i Dalmacije, zasniva se na Ptolomejevoj pribele{ci o granicama Mezije,55 {to je
podrazumevalo da je ta granica pratila, u najve}em delu, tok Save od [apca do Beograda (rimskog
Singidunuma). Takav pravac pruàwa ove granice zna~io bi da se i sam ager Singidunuma sa svoje
zapadne strane direktno grani~io sa provincijom Dalmacijom.56
U novije vreme, vi{e istraìva~a granicu izme|u provincija Dalmacije i Panonije postavqa
jo{ ju`nije, shodno Plinijevom zapisu na osnovu koga se moè zakqu~iti da je ~itav teren koji se
sa severnih obronaka Dinarskih planina spu{ta ka Dunavu pripadao Panoniji.57 Osim ove grube
postavke o ju`nijem toku granice provincija, isti wen poloàj predloìo je i Sl. Du{ani} na
osnovu razmatrawa poloàja rudni~kih oblasti Dalmacije i Panonije,58 a tu poziciju granice
50 Servitium, dana{wa Bosanska Gradi{ka.

51 O prvobitnim predlozima razgrani~ewa provincija Panonije i Dalmacije videti: Bojanovski 1988: 325–326, nap. 5
(sa navedenom starijom litraturom).
52 Du{ani} 1980: 19. Isti zakqu~ak prihvata i I. Bojanovski (Bojanovski 1988: 330), a na slu~ajeve carinskih sta-
nica u unutra{wosti provincija ukazivao je jo{ K. Pa~ (Pa~ 1905).
53 Videti: Bojanovski 1988: 302.
54 Bojanovski 1988: 326, nap. 7.
55 cf. Mirkovi} 1968, 8.
56 Bori}-Bre{kovi}, Crnobrwa 2015: 14, 17–18.
57 Bojanovski 1988: 55; quae pars (se. Illyrici) ad mare Hadriaticum spectat, appellatur Delmatia et Illyricum supradictum, ad
septentriones Pannonia vergit. finitur inde Danuvio (Plin. III 147).
58 Du{ani} 1977, 66–67; Du{ani} 1980, 22.
21
uglavnom prihvataju i kasniji istraìva~i u svojim radovima.59 Ta posledwa predloèna varijan-

ta granice i{la bi slede}om linijom: ne{to ju`nije od Sanskog mosta, Bawaluke, Doboja i Driwa~e,
planine Povlen, Maqen i Suvobor i linijom razvo|a Kolubare i Zapadne Morave.60
Rasprave o ju`noj granici Dowe Panonije nisu nam, naàlost, od velike koristi za odre|iva-
we ju`ne granice {ire teritorije Sirmijuma, odnosno samog jugoisto~nog ugla provincije i teri-
torije pretpostavqenoga municipijuma Spodent[…].61 U tom slu~aju, me|utim, umnogome nam moè
pomo}i podatak koji navodi Jordanes u Getici (LII, 268), navode}i reku Aqua Nigra kao jugoisto~-
nu granicu Panonije.62 Nedavni nalaz vojni~ke diplome Priscina Priska (datovana u 196–206. go-
dinu) u selu Skela kod Obrenovca (lok. br. 556)63 kona~no je doneo potvrdu da je i Posavina, bar do
u{}a Kolubare u Savu, pripadala Dowoj Panoniji.
Vi{e autora pomenutu Aqua nigra („Crnu vodu”) prepoznaju u dana{woj reci Tamnavi.64 Danas
ta reka ne izgleda kao velika „voda”, ali do pre samo nekoliko decenija wena prole}na izlivawa
plavila su ogromne povr{ine. U gorwem toku Tamnava te~e ispod same o{tre linije odseka (visi-
ne 30–50 metara) koji wenu dolinu i dolinu reke Ub razdvaja od Podgorine na jugu. U dowem toku
Tamnava te~e paralelno sa Kolubarom, na svega nekoliko kilometara razdaqine, te je prostor oko
i izme|u te dve reke za vreme wihovih izlivawa zapravo ~inio kompleks te{ko prohodnih mo~va-
ra {irok vi{e kilometara.65 Iako se danas ne moè ste}i takav utisak, tok Tamnave i dowi tok
Kolubare ~inili su upe~atqivo prirodno obele`je u ranijim periodima, te bi Jordanesovoj pri-
bele{ci, kao i razmatrawima Sl. Du{ani}a, trebalo pokloniti puno poverewe.
Podatak o nalazima dva rimska miqokaza na Kolubari kod Obrenovca, koji su u me|uvremenu iz-
gubqeni i nisu publikovani,66 a po svoj prilici su se nalazili na mestu gde je ju`ni put od Sirmi-
juma ka Singidunumu prelazio ovu reku,67 tako|e ukazuju na mogu}i zna~aj te pozicije na Kolubari.
Gledano od istoka ka zapadu, ju`na granica podru~ja na kome su se nalazile teritorije Sirmiju-
ma, Basijana i Spodent[…]-a tekla bi slede}im pravcem: u{}e Kolubare u Savu – dowi tok Kolubare
do u{}a Tamnave u wu – sredwi i gorwi tok Tamnave – planina Cer – u{}e Jawe u Drinu. Podru~ju
Sirmijuma pripadao je najverovatnije i deo Semberije. Nekoliko je indicija koje na to posredno
ukazuju:
– Nalaz epitafa koji je „prona|en u severoisto~noj Bosni”.68 Ako taj natpis zaista poti~e iz
Semberije, bio bi to solidan dokaz da je bar jedan wen deo pripadao koloniji Sirmijum.
– Semberija je po svoj prilici, na osnovu arheolo{kih nalaza, u vreme rimskih osvajawa bila
nastawena Skordiscima,69 odnosno istom populacijom koja je bila dominantna u Sremu, Ma~vi i
srpskoj Posavini.
59 Vasi} 1985, 125; Jovanovi} 1985, 58; Gara{anin 1986, 104; Arsi} 2007, 75–76; Jeremi} 2013, 178.
60 Bojanovski 1988: 329–330.
61 Du{ani} 1967: 79, nap. 84; Du{ani} 1977: 183, nap. 32; Crnobrnja A. 2011.
62 Du{ani} 1967: 70–71, nap. 83.
63 Mirkovi} 2000; Lazi} 2006.
64 Du{ani} 1967: 78, note 83; Gara{anin 1986: 104; Arsi} 2007: 76; Jeremi} 2013: 190.
65 Velike poplave maja 2014. godine podsetile su na poplavni potencijal koji su ove dve reke imale u pro{losti, pre
izgradwe obaloutvrda.
66 Anonim 1963, 42.
67 Crnobrwa A. 2006: 12.
68 M. Titio Proculo d[ec-(urioni)] col(oniae) Sirm(iensium) (duo)viro… I. Bojanovski iznosi sumwu da je taj spomenik mogao
biti donet i iz Ma~ve (Bojanovski 1981: 220, nap. 41).
69 Domi}-Kuni} 2006: 82, nap. 98
22
– Ukoliko su se teritorije municipijuma Malvesatium i Domavia zaista pruàle sa obe strane

Drine,70 to bi dozvoqavalo i pretpostavku da Drina nije morala da predstavqa administrativnu
prepreku ni za teritoriju Sirmijuma.
I. Bojanovski je tako|e izneo pretpostavku da je deo isto~ne Bosne mogao pripadati ageru ko-
lonije Sirmijum, ali je pod tim mislio na {ire podru~je koje bi podrazumevalo kako Semberiju
tako i podru~je oko Zvornika.71 Nisam sklon takvom vi|ewu, jer je prostor ju`nije od Jawe u Bosni
i Cera u Ma~vi72 po svoj prilici pripadao rudni~kim oblastima Dalmacije i Panonije.73 Uosta-
lom, i Sl. Du{ani} i I. Bojanovski ukazivali su na to da geolo{ke i provincijske granice nisu
morale uvek da se poklapaju, te da su organizatori eksploatacije rudnog blaga imali i pravo i obi-
~aj da provincijske granice zanemaruju ako ustreba.74 I. Bojanovski pritom odlazi i korak daqe, te
ukazuje da postoji vi{e slu~ajeva kada su neka vangradska naseqa mogla pripadati centralnoj pro-
vincijskoj administraciji, rudni~kim oblastima ili carskom fisku (druga prirodna dobra).75
Rudni~ke oblasti imale su jasno povu~ene granice, u okviru kojih je vaìla upravna i sudska
vlast rudni~kog prokuratora, i one su, osim rudokopa, ~inile deo ve}ih fiskalnih domena (sa car-
skim wivama, pa{wacima {umama i dr.), te je glavna linija podele provincijske zemqe tekla izme-
|u gradova i carskog imawa.76 Zbog toga sam skloniji mi{qewu da {ira gradska teritorija Sirmi-
juma nije obuhvatala rudni~ke oblasti, a ako je i zahvatala predeo na levoj obali Drine, to je mogao
biti samo uì pojas koji se nije pruào ju`nije od onog na desnoj obali iste reke.
Ukoliko uvaìmo tri gore iznete indicije, kao i navedeni odnos prema rudni~kim oblastima,
bio bih slobodan da predloìm mogu}nost da je teritorija Sirmijuma, odnosno Dowe Panonije za-
hvatala i Semberiju, a kao liniju granice provincija u tom delu predloìo bih, gledano od istoka
ka zapadu, slede}e: od u{}a Jawe u Drinu, preko zapadnih periferija atara mesta ârda~ine, Bije-
qine, Obarske, Doweg Crwiqeva do, okvirno, u{}a Lukavca u Savu,77 odnosno prostor Semberije do
oko 120 m nadmorske visine, od koga se teren ka zapadu i planini Majevici naglo uzdiè za jo{
20–30 m nadmorske visine. Na kraju, kada imamo predloène okvirne ta~ke na zapadnoj granici
agera Sirmijuma (sa severa ka jugu: sektor obale Dunava izme|u Sotina i Iloka, razdaqinu mansije
Ulmo i vile Pistre od Sirmijuma i u{}e Lukavca u Savu), za krajwu zapadnu granicu prostora koji
}e biti obra|ivan u ovome radu predloìo bih liniju koja bi spajala Mohovo na Dunavu, Ora{je
kod Tovarnika i u{}e Lukavca u Savu.
Granice {irih teritorija Sirmijuma, Basijana i Spodent[…]-a koje sam predloìo ne bi tre-
balo uzimati kao apsolutne, bar ne u wihovom ve}em delu (zapadnom i ju`nom). Kompleksnost pi-
tawa razgrani~ewa teritorija pojedinih administrativnih jedinica, municipijuma i kolonija
veoma dobro moèmo razmotriti upravo na primeru pitawa razgrani~ewa Sirmijuma i Basijana.
Granica izme|u teritorija ova dva grada naj~e{}e se, sasvim okvirno, povla~i linijom od Kru{edo-
la na severu do ne{to isto~nije od sela Jarka na jugu. Ovakvu liniju razgrani~ewa predloìo je Sl.
Du{ani}78 i ona je postala op{teprihva}ena i kasnije ~esto citirana u radovima mnogih autora.
70 Bojanovski 1988: 176.

72 A mo`da i sam Cer, kao oblast bogata rudom.
73 Du{ani} 1980: 21–22.
74 Du{ani} 1980: 8–9.
76 Du{ani} 1980: 40; Bori}-Bre{kovi}, Crnobrwa 2015: 193.
77 Savremeni toponimi sa obe strane Save (Kula–Kula) ukazuju i na pogodnost prelaska reke na istom mestu. Detaqni-
je o tom utvr|ewu cf. Bojanovski 1981: 212–213.
78 Du{ani} 1965: 91.
23
Granice izme|u pojedinih administrativnih teritorija u Sremu, tokom perioda rimske domi-
nacije, nisu morale biti uvek na istom mestu. Sl. Du{ani} je i pitawu razgrani~ewa Sirmijuma i
Basijana, posmatrano kroz duì period, posvetio deo jednog rada79 na koji su kasniji istraìva~i
obra}ali mawe pa`we nego na gorepomenutu, ve} op{teprihva}enu demarkacionu liniju. U toj ras-
pravi Sl. Du{ani}, polaze}i od dragocenog opisa Panonije Plinija Starijeg80 argumentovano i
ubedqivo razre{ava dugo prisutnu neodumicu o tome na koju se dana{wu reku odnosio naziv Bakun-
tius, definitivno je poistove}uju}i sa Bosutom.81 Daqe u radu razmatrao je i problematiku odnosa
teritorija colonia Sirmium, civitas Sirmiensium et Amantinorum, civitas Amantinorum (~ije je posto-
jawe u domenu, gra|om, jo{ uvek nepotvr|ene pretpostavke), potom civitas Scordiscorum – municipium
i kasnije colonia Bassianae, a uzgred je pokrenuo i pitawe teritorije ju`no od Save za koju je pred-
loìo da je mogla pripadati municipium Spodent[…].
Imaju}i poverewe u zakqu~ke koje je Sl. Du{ani} ponudio, na osnovu temeqnih analiza lite-
rarnih i epigrafskih izvora, predloìo bih slede}i sled promena u administrativnim podelama
dana{weg podru~ja Srema:
1. Najraniji izvori pomiwu samo zajednice Kornakata, Amantina i Skordiska. Nije nam pozna-
to koje su oblasti one ta~no zauzimale, te se zakqu~ci o tome donose prevashodno na osnovu admi-
nistrativnih podela i epigrafskih izvora koji poti~u iz perioda rimske dominacije, a linije
razgrani~ewa iz ta dva perioda ne moraju se poklapati.
2. Najraniji podaci o prvim administrativnim podelama nakon dolaska Rimqana dolaze nam
od Plinija Starijeg, koji pomiwe civitates Scordiscorum et Amantinorum. Iz ne{to kasnijeg perioda
(druga polovina I – prva polovina II veka) poti~e natpis na osnovu kojeg se dokumentuje postojawe
civitas Scordiscorum u isto~nom Sremu.82
3. Moè se zakqu~iti da je tokom I veka n. e. na tlu dana{weg Srema bilo nekoliko promena u
administrativnim podelama:
– civitas Sirmiensium et Amantinorum zauzimao je prostor centralnog i zapadnog Srema. Na zapa-
du se prostirao do u{}a Bosuta u Savu, grani~e}i se sa teritorijom zajednice Kornakata. Na istoku
se teritorija ove zajednice naslawala na prostor civitas Scordiscorum, koji je zauzimao relativno
uzan pojas zemqi{ta uz Dunav, a grani~ile su se negde isto~no od docnijih Basijana.
– Izme|u 73. i 96. godine n. e. osnovana je colonia Sirmium, ali ona nije odmah inkorporisala
celu teritoriju civitas Sirmiensium et Amantinorum, o ~emu svedo~i nalaz vojni~ke diplome Glavu-
sa Navatija (Glavus Navati, datovane u 123. godinu), peregrinog Sirmijenza.83 Sl. Du{ani} iznosi
pretpostavku da se mo`da i sam civitas Sirmiensium et Amantinorum, nakon {to je izgubio deo teri-
torije u korist kolonije Sirmijum, raspao u dva odvojena civitasa – civitas Sirmiensium i civitas
Amantinorum. Prema tome
– u posledwoj ~etvrtini I i prvoj ~etvrtini II veka moèmo ra~unati, uz koloniju i grad Sir-
mijum, sa postojawem tri administrativne peregrine zajednice u Sremu: civitas Sirmiensium (na za-
padu), civitas Amantinorum (u centralnom delu) i civitas Scordiscorum (relativno uì pojas uz Dunav
na istoku).
Teritoriji Sirmijuma je kasnije verovatno pripao i deo teritorije Kornakata, te je mogu}e da
se wegovo podru~je tada {iri i zapadnije od u{}a Bosuta u Savu. Razgrani~ewe izme|u teritorije
79 Du{ani} 1977: 179–185.

80 Nat. hist. III 148.
81 Du{ani} 1977: 179, nap. 2.
82 Mocsy 1957; Du{ani} 1967: 76, nap. 5.
83 Du{ani} 1977: 182.
24
kolonije Sirmijum i zajednice Sirmijenza nije mogu}e ustanoviti, ali se moè pretpostaviti da
su peregrini Sirmijenzi ìveli i u dana{woj Ma~vi,84 te da je linija razgrani~ewa sa zajedni-
com Amantina bila, okvirno, blizu linije kasnijeg razgrani~ewa kolonija Sirmijuma i Basijana
– na severu negde izme|u Hopova i Kru{edola, a na jugu izme|u Basijana i sela Jarak.85 Isto~no od
te linije bila bi teritorija zajednice Amantina, sa pretpostavqenim sredi{tem u potowim Basi-
janama, a weni isto~ni susedi bili su pripadnici peregrine zajednice Skordiska.86
4. Najverovatnije prilikom Hadrijanove posete provinciji, 124. godine, Basijane dobijaju sta-
tus municipijuma,87 a moè se pretpostaviti da je u isto vreme moglo do}i i do osnivawa munici-
pijuma Spodent[…]. Od tog vremena u Sremu se odràvaju dve administrativne jedinice, gradski
centri Sirmijum i Basijane sa wihovim {irim teritorijama:
– kolonija Sirmijum (delovi nekada{we teritorije Kornakata i peregrinih zajednica Amanti-
na i Skordiska, te ceo prostor zajednice Sirmijenza) ukqu~uju}i i dana{we Ma~vu i Semberiju.
– muncipijum Basijane (teritorije peregrine zajednice Skordiska, ve}i deo teritorije zajed-
nice Amantina i mo`da mawi deo teritorije Sirmijenza u samom jugozapadnom delu)
– municipijum Spodent[…] (podru~je tzv. obrenova~ke Posavine na jugu i istoku do Tamnave i
Kolubare vrlo je verovatno pripadalo municipijumu Spodent[…],88 koji se mogao nalaziti kod sela
U{}a na obali Save).89 Nalazi latenskog materijala na ovome terenu kao i izgled mikroreqefa na-
vode na pretpostavku, po analogiji vezanoj za situaciju na Dunavu, da su wega pred dolazak Rimqa-
na najverovatnije nastawivali Skordisci.
5. Administrativna podela podru~ja koje razmatramo, nastala u prvoj polovini II veka, osta}e
aktuelna do kraja antike. Basijane najverovatnije 214. godine, prilikom Karakaline posete Panoni-
ji, dobijaju rang kolonije,90 dok o daqem statusu municipijuma Spodent[…] nemamo vi{e nikakvih
saznawa.
1.3. HRONOLO[KI OKVIR RADA I KRATAK ISTORIJSKI PREGLED

Istorijat svakog dela Rimskog carstva po~iwe, u najve}oj meri se zasniva i zavr{ava istori-
jatom vojnih de{avawa. To i nije ~udno, budu}i da su vojna osvajawa, o~uvawe osvojene teritorije i
wen kona~ni gubitak kao osnovna nit vezivali delove carstva za maticu. Takav je slu~aj i sa pro-
storom Srema, Ma~ve, Posavine, Tamnave i Semberije, koji razmatram u ovome radu. Najve}i deo
istorije ovoga kraja u antici, koji nam je poznat iz literarnih izvora, zapravo predstavqa inter-
pretaciju opisa koji se odnose na de{avawa na {irim teritorijama Ilirika i Panonije. Mnoge
tako nastale interpretacije kroz vreme su ispravqane, mewane i u krajwem slu~aju negirane.91
Oblast Srema ipak nije potpuno nepoznata u literarnim izvorima. Zna~aj tranzitne oblasti kroz
koju su prolazili va`ni anti~ki putevi, relativno ~esti prolasci i privremeni boravci rimskih
careva, kao i kasniji zna~aj samog Sirmijuma, verovatni su razlozi za weno povremeno spomiwawe
u literarnim izvorima. S druge strane, za podru~je ju`no od Save nemamo gotovo nikakvih podataka,
84 Du{ani} 1977: 183.

85 Du{ani} 1965: 91.
86 Vi{e puta pomiwani natpis prefekta civitas Scordiscoum-a prona|en je u Slankamenu, docnijem Acumincum-u, za
koji Sl. Du{ani} navodi da je jedini toponim keltskog porekla u isto~nom Sremu, videti: Du{ani} 1967: 76, nap. 5.
87 Du{ani} 1967: 124; Milin 2004: 255–256.
88 Du{ani} 1967: 70–71, nap. 83–84; Du{ani} 1977: 185.
89 Crnobrnja A. 2011.
90 Milin 2004: 256.
91 Poput teze da su se Sirmijum i Srem za Domicijana nalazili u Gorwoj Meziji, videti: Mirkovi} 2006: 49–50.
25
osim nekoliko indirektnih. Na podru~ju ju`no od Save, kojim se bavim u ovome radu, izuzetno su
retki ~ak i epigrafski spomenici. Zbog toga sam prinu|en da i za te krajeve, budu}i da su se nala-
zili u administrativnim okvirima iste provincije, a delom i u {irem ageru samoga Sirmijuma,
pretpostavim da su kroz vreme, u najve}oj meri, delili sudbinu Srema. U ovome kratkom istorija-
tu podru~ja koje je tema ovoga rada, ograni~i}u se na izlagawe koje }e omogu}iti najpre poja{wewe
uspostavqawa vremenskih okvira rada, a uz to i osnovnih de{avawa vezanih pre svega za Srem, a po-
sredno i Ma~vu, Posavinu, Tamnavu i Semberiju.
Prva osvajawa prostranstava Panonije, tokom Oktavijanovog ilirskog pohoda 35–33. godine
p. n. e., po svoj prilici nisu doprla do u{}a Save u Dunav.92 Kona~no osvajawe Panonije dogodi}e
se vi{e od dve decenije docnije. Tiberije je u Panonskom ratu (Bellum Pannonicum), koji se datuje u
12–11. godinu p. n. e., osvojio i me|ure~je Save, Drave i Dunava, predeo koji su Rimqani smatrali
i nazivali „pravom Panonijom” (Pannonia proprie dicta), a u okviru koga se nalazilo i na{e podru~-
je.93 Sam Sirmijum, a verovatno i izvesno podru~je oko wega, veoma brzo je nastanio ve}i broj Ita-
lika. Na takav tok de{avawa ukazuje podatak o doga|ajima svega dvadesetak godina nakon osvajawa
tih krajeva. U vreme po~etka Batonovog ustanka, 6–9. godine, Sirmijum je o~igledno bio pod jakom
rimskom kontrolom i veoma vaàn za Rimqane. To se moè i{~itati iz pomena Rimqana u Sirmi-
jumu, koji govori o napadu Breuka na Sirmijum od kojeg ga je spasla vojska iz susedne Mezije, pod
vo|stvom Cecine Severa.94 Nakon sloma Batonovog ustanka dolazi do reorganizacije velike pro-
vincije Ilirika i wene podele na Gorwi (Illyricum Superius) i Dowi Ilirik (Illyricum Inferius), u
kome se na{lo i na{e podru~je.95 U vremenu koje sledi, na{ prostor relativno dugo vremena o~i-
gledno nije bio interesantan hroni~arima, te ne}e nalaziti mesta u literarnim izvorima. Panon-
ske legije koje su 68–69. godine, zajedno sa mezijskim trupama prgolasile Vespazijana za cara i u~e-
stvovale u pobedni~kom pohodu na severnu Italiju nisu mogle poticati iz na{eg podru~ja, jer ih
tu nije bilo stacioniranih. Za vreme Flavijevaca, najverovatnije za vladavine Domicijana, i to u
periodu 89–93. godine, Sirmijum dobija status kolonije (Colonia Flavia Sirmium).96 Za vreme Domi-
cijanovih operacija protiv Da~ana (86–89. godine), kao i tokom ratova protiv germanskih pleme-
na koji su usledili (bellum Suebicum et Sarmaticum, 89–92. godine), na{ prostor mogao je sluìti
prvenstveno kao tranzitna zona za trupe u prolazu ka istoku, ili wihovo privremeno stacionira-
we.97 Tokom Trajanovih da~kih ratova po svoj prilici na{ prostor se koristio za prolazak vojske
ka istoku. Nakon zavr{etka da~kih ratova 107. godine, Trajan je, usled novonastalih prilika i ra-
di efikasnije odbrane granica, Panoniju podelio na dva dela, provincije Gorwu Panoniju (Panno-
nia Superior) i Dowu Panoniju (Pannonia Inferior), u ~ijem se krajwem jugoisto~nom delu nalazio
na{ prostor. U prvoj polovini II veka, najverovatnije prilikom Hadrijanove posete Dowoj Panoni-
ji 124. godine, status municipijuma dobijaju i Basijane.98 U samome Sirmijumu je za vreme ratova
92 Mirkovi} 2006: 23–24; Domi}-Kuni} 2006: 108, nap. 168. Vi{e o plemenima nastawenim u na{em podru~ju neposred-
no pred rimska osvajawa i tokom wih videti i u poglavqu ovoga rada: Prostorni okvir rada.
93 O de{avawima do Panonskog rata 12. godine p. n. e., kao i o tom ratu videti veoma iscrpno izlagawe A. Domi} Kuni}
(Domi}-Kuni} 2006).
94 Mocsy 1974: 38; Domi}-Kuni} 2006: 109.
95 Detaqno razmatrawe problematike podele Ilirika, uz izneto mi{qewe da ve} po~etkom I veka (pre 20. godine) na-
staju provincije Dalmacija i Panonija, videti: Kovács 2008. O postojawu naziva Ilirik kao zvani~nog naziva pro-
vincije, bez obzira na podelu po~etkom I veka, te zastupawu mi{qewa da ta dva dela Ilirika dobijaju status pro-
vincije Dalmacije (Gorwi Ilirik) i Panonije (Dowi Ilirik) tek za vreme Vespazijana, videti: [a{el Kos 2010.
96 Mirkovi} 2004: 147.
97 Karavas 2001: 54.
98 Du{ani} 1967: 124; Milin 2004: 255–256.
26
protiv Markomana, Sarmata i Jaziga, boravio imperator Marko Aurelije, dok je vojska za ekspedi-
ciju sabirana u okolini Sirmijuma, u kojem je boravio i sam imperator.99 U periodu od 183. do 231.
godine pouzdano su potvr|eni postojawe i rad stanice konzularnih beneficijarija u Sirmijumu,
koji su verovatno obavqali policijsku slu`bu i kontrolisali carinu i prikupqawe anone.100 Na-
kon dolaska Septimija Severa na vlast, u ~emu je istaknuto mesto imala i panonska vojska, u na{im
krajevima nastupa relativno miran period. Septimije Sever i sam prolazi kroz Sirmijum, u kome
je marta 202. godine izdao i jedan carski edikt.101 Isti car je u velikom obimu davao i gra|anska
prava peregrinom stanovni{tvu Panonije,102 primetno je i ve}e prisustvo veterana iz vremena S.
Severa,103 a najve}i broj spomenika sa natpisima u obe Panonije i Mezije poti~e upravo iz vreme-
na dinastije Severa.104 Za vreme dinastije Severa na na{im prostorima bilo je relativno mirno,
obnavqali su se putevi, na {ta nam ukazuju nalazi miqokaza iz tog vremena, ali se beleì i dose-
qavawe novog stanovni{tva sa istoka, {to se ogleda u prisustvu spomenika vezanih za isto~wa~ke
kultove,105 ali i u prilivu novca iz kovnica na istoku.106 Pretpostavqa se da, ubrzo nakon zna~aj-
nog Karakalinog edikta 212. godine o dodeli rimskog prava gra|anstva svim slobodnim stanovnici-
ma (Constitutio Antoniniana), Basijane dobijaju status kolonije, najverovatnije prilikom Karakaline
posete Panoniji 214. godine.107 Burni period takozvanih vojni~kih careva otpo~iwe dolaskom na
vlast Maksimina Tra~anina. Postoji mi{qewe da je on najve}i deo svoje kratke vladavine (235–238.
godine) proveo u Sirmijumu, kao svojoj bazi tokom ratova sa Sarmatima.108 Od tog vremena, Sirmi-
jum i wegova okolina ima}e sve va`niju ulogu u politici Carstva.
Ve} 249. godine na presto dolazi Decije Trajan (249–251. godine), ro|en u okolini Srimiju-
ma, u vikusu Budaliji (Budalia, lok. br. 106). Postavqawe ovog romanizovanog Ilira za imperato-
ra bio je presedan, ali }e se u kasnijim decenijama taj presedan pretvoriti gotovo u pravilo kada
su u pitawu zavi~aji potowih careva. U turbulentnim vremenima, panonska i mezijska vojska }e za
imperatore u samom Sirmijumu proglasiti i uzurpatore Ingenuusa (258. g.) i Regalijana (263. g.).109
Poja~ano prisustvo vojske u regionu Sirmijuma usledi}e u jednom trenutku i za vladavine Galije-
na, najverovatnije 267. godine, kada je ovaj imperator poduzeo pohod protiv Gota, o ~emu svedo~i
natpis koji je u Sirmijumu podigao li~ni carev straàr.110 Prvu zabele`bu jedne velike epidemi-
je u na{em kraju, koje svakako nisu bile retke pojave u antici, nalazimo u opisu smrti Klaudija
Gotskog. On je 270. godine, nakon velike pobede nad Gotima, oboleo od kuge i preminuo u Sirmiju-
mu, gde je izgleda i sahrawen.111 Iz okoline Sirmijuma poticali su i Aurelijan i Prob (276–282.
godine), koga za Sirmijum vezuju i ro|ewe i smrt. Ne dopu{taju}i da vojska sedi besposlena i pri-
ma platu, uposlio ih je na sadwi vinove loze na Fru{koj gori (Alma Mons) kao i na te{kom radu
99 Mirkovi} 2006: 61.

100 Mirkovi} 2006: 59–60.
101 Mirkovi} 2006: 62.
102 Ferjan~i} 2002: 235.
103 Crnobrwa A. 2007a: 275.
104 Mocsy 1974: 230.
105 Dimitrijevi} 1987: 36; Crnobrwa, Plemi} 2013: 209–210.
106 Vojvoda, Crnobrnja 2018: 135–137.
107 Milin 2004: 256.
108 Mocsy 1974: 202; Mirkovi} 2006: 62.
109 Mocsy 1974: 206.
110 Milo{evi} 1969: 23.
111 Jovanovi} 2006: 53.
27
isu{ivawa mo~vara i prokopavawa kanala kroz Srem. Vojska se pobunila i ubila cara u wegovom
rodnom kraju.112
Neposredno nakon {to je izabran za cara, 284. godine u Nikomediji, Dioklecijan je ve} nared-
ne, 285. godine za svog savladara postavio Maksimijana Herkulija, ro|enog u okolini Sirmijuma,
nagove{tavaju}i na taj na~in velike promene u ure|ewu carstva koje }e uslediti. Zna~aj Sirmiju-
ma }e u narednim decenijama i daqe rasti. Sam car Dioklecijan je u vi{e navrata boravio u ovome
gradu. Tokom ratova sa Sarmatima verovatno je u razdobqu od 289. do 294. godine ve}i deo vremena
proveo u Sirmijumu.113 U martu 293. godine stvoren je novi sistem tetrarhije. Promene su usledi-
le u mnogim sferama ìvota carstva, od nov~ane do vojne reforme. Za na{a razmatrawa va`no je
ista}i reformu provincija. Dotada{we Gorwa i Dowa Panonija podeqene su na ~etiri mawe pro-
vincije. Na prostoru Gorwe Panonije formirane su provincije Prva Panonija (Pannonia Prima) i
Savija (Savia) sa administrativnim centrima u Savariji (Savaria) i Sisciji (Siscia), dok su na te-
ritoriji biv{e Dowe Panonije formirane provincije Valerija (Valeria) i Druga Panonija (Pan-
nonia Secunda), sa administrativnim sedi{tima u Sopijanama (Sopianae) i Sirmijumu.114 Posete i
boravci careva u Sirmijumu bi}e ~esti u narednom stole}u. Neretko }e biti kori{}en kao ratna
baza careva a u nekim prilikama i kao mesto wihovog ustoli~ewa.115 Sirmijum je od gorenavedene
Dioklecijanove administrativne reforme bio sedi{te upravnika novoosnovane provincije Druge
Panonije. Ovaj grad je imao posebnu va`nost prilikom odvajawa prefekture Ilirik od centralne
prefekture Italije, 357. i 376–377. godine, kada se u wemu nalazilo sedi{te prefekta.116 Nakon
iznenadne smrti cara Valentinijana, na dunavskoj granici 375. godine usledi}e te{ka vremena.
Najavu katastrofe savremenici su videli u wenim predznacima – u poàru izazvanom udarom gro-
ma u kojem su izgoreli palata i deo kurije.117 Nesigurnost koja je vladala najboqe ilustruje doga-
|aj vezan za Konstanciju, }erku cara Konstancija II i prvu Gracijanovu suprugu, koja je umalo pala
u ruke Kvadima, iako se nalazila u dràvnoj vili Pistri, samo 26 rimskih miqa udaqenoj od Sir-
mijuma.118 Sirmijum se jo{ jednom, posredno, na{ao unutar spleta okolnosti koje su dovele do ka-
tastrofalnog poraza kod Hadrijanopoqa 378. godine. Hitaju}i u pomo} svome stricu i savladaru
Valensu, Gracijan se usled bolesti zadrào ~etiri dana u Sirmijumu. U nastavku puta usporavala ga
je bolest, te sa vojskom nije stigao na vreme da pomogne Valensu, koji je stradao u odsutnoj bici.119
Posledice poraza kod Hadrijanopoqa bile su nesagledive, a gotska vojska je krenula u razaraju}e
pqa~kawe i pusto{ewe balkanskih provincija, koje je po svoj prilici zahvatilo i na{e krajeve, o
~emu svedo~e brojne ostave novca iz tog vremena u Ma~vi i Posavini.120 U tom strahovitom pusto-
{ewu nastradao je i veliki broj naseqa i vila rustika i u na{em kraju.
112 Mirkovi} 2006: 64.

113 Mocsy 1974: 268.
114 Mocsy 1974: 261. Vi{e o administrativnim reformama Konstantina I, koje su upotpunile i dopunile one Dio-
klecijanove videti kod: Ferjan~i} 2013: 161–166.
115 O Sirmijumu i rimskim carevima u wemu videti: Mirkovi} 1971: 33–41; Mirkovi} 2004: 150–151; Mirkovi} 2006:
61–73.
116 Mirkovi} 2006: 75–76.
117 Amm. Marc. XXX 5, 16, prema: Mirkovi} 2006: 73.
118 Amm. Marc. XXIX 6, 7, prema Jovanovi} 2006: 385.
119 Mirkovi} 2006: 73.
120 U pitawu su slede}e ostave u Ma~vi, Posavini i Tamnavi: Jadranska Le{nica (Mirnik 1981: 79, no. 285; Petrovi}
2004: 8, br. 20), Desi} kod [apca (Mirnik 1981: 77, no. 220; Jovanovi} 1985: 64), Mr|enovac kod [apca (Petrovi} 2004:
9, br. 31), Mikous kod [apca (Petrovi} 2004: 9, br. 29); Nur~a kod Obrenovca (Crnobrwa N. 1991: 46–47), Veliko
Poqe kod Obrenovca (Crnobrwa N. 1991: 47–48), Crkvine kod Malog Borka (Crnobrwa A. 2011a: 264).
28
Progla{ewe Teodosija za imperatora u Sirmijumu 380. godine done}e velike promene, koje u
ovom radu ne}u pratiti. Opusto{eni prostori }e se obnavqati, ali smatram da to vi{e nije mogu}e
posmatrati kao potpuno isti prostor. Prekid u ekonomskom ìvotu, uzrokovan pusto{ewima 374–5.
i 378. godine, verovatno pra}en i znatnom depopulacijom ruralnog dela na{e teritorije, naseqa-
vawe varvarskih plemena, najpre u pograni~nim prostorima, a potom i u dubini teritorije, kao i
promene u administrativnoj podeli Carstva, stvorili su umnogome druga~ije uslove, koji pripa-
daju jednoj novoj epohi.
Hronolo{ki okvir u kome }u se kretati tokom izrade ovoga rada po~iwa}e od vremena Tiberi-
jevog kona~nog osvajawa Panonije, 11. godine p. n. e., i zavr{i}e se 380. godinom i dolaskom Teodo-
sija na vlast.
1.4. PRIRODNE ODLIKE I GEOGRAFSKO TOPOGRAFSKE KARAKTERISTIKE

Najve}i deo oblasti koju razmatram u geolo{kom smislu pripada Panonskoj niziji. Kao uobi~a-
jena linija razgrani~ewa izme|u Panonske nizije na severu i uè Srbije na jugu uzimaju se tokovi
Save i Dunava. Me|utim, postoje i druga~ija tuma~ewa. U ciqu dobijawa egzaktne i objektivne de-
finicije obuhvata Panonske nizije u Srbiji, grupa autora je, primewuju}i kompleksnu metodu, do-
{la do druga~ijih zakqu~aka.121 Oni smatraju da Panonska nizija predstavqa jedinstvenu morfo-
strukturnu jedinicu u okviru Srbije sa istim pokazateqima i severno i ju`no od Save i Dunava.122
Ju`na granica Panonske nizije na teritoriji koju razmatram u ovom radu prostirala bi se: kroz
Semberiju od Save, obodom niskog pobr|a sa kotama oko 120 metara nadmorske visine, potom preko
Drine do Loznice, zatim kroz Ma~vu zapadnim i severnim obodom Pocerine da bi se kod sela Pro-
va vezala sa linijom Save. Potom bi obuhvatala dowi tok Kolubare, do wenoga u{}a u Savu.123 Na
taj na~in posmatrana, na{a teritorija se, sa izuzetkom ju`nog dela Pocerine i Tamnavske obla-
sti,124 gotovo cela nalazi u okviru jedinstvene geomorfolo{ke celine, krajweg ju`nog dela Panon-
ske nizije.
U okviru tog prostora moèmo izdvojiti nekoliko potcelina: Srem sa Fru{kom gorom; Ma~va,
{aba~ka Posavina i Pocerina; Semberija; obrenova~ka Posavina i Tamnava.
1.4.1. Srem
Srem je panonska makroregija ~iji reqef, u osnovnim crtama, ~ine Fru{ka gora, Fru{kogor-
ska lesna zaravan, lesna terasa i aluvijalna ravan sa inundacionom ravni. Sa severa i istoka ja-
snu granicu Srema ~ini tok Dunava, ~ije je korito geolo{ki starije od lesa i lesnih plo~a koje se
nalaze na wegovoj desnoj obali.125 Sremski les je eolska zaravan navejana oko Fru{kogorskog gre-
bena do 400 m nadmorske visine. Podlokavaju}i te lesne plo~e Dunav je stvarao wihove strme od-
seke, koji se mogu pratiti ~itavom duìnom severnog i isto~nog oboda Srema. U na{em podru~ju
ovu lesnu terasu moèmo pratiti celom desnom obalom Dunava, i ona u najve}oj meri pripada Fru-
{kogorskoj lesnoj zaravni, koja se daqe nastavqa na Zemunski les i na krajwoj jugoisto~noj ta~ki
se prati do Beànijske lesne kose, iza koje se spu{ta u Podlu`je doweg Srema. Visina sremskog lesa
iznad Dunava varira izme|u 30 i 60 metara, odnosno apsolutna nadmorska visina obale Dunava iz-
nosi od 102 m kod Gardo{a, preko 120 m kod Starog Slankamena, 110 m kod ôrtanovaca i do 120 m
121 ]ali} i dr. 2012.

122 ]ali} i dr. 2012: 58.
123 ]ali} i dr. 2012: 50, sl. 1–3.
124 Kao i Fru{ke gore, koja je tektonski izdignut blok Vardarske zone, ]ali} i dr. 2012: 51.
125 Cviji} 1922: 180.
29
kod Iloka. Sva pograni~na rimska utvr|ewa na ovome delu Dunava podignuta su upravo na obodu ovih
lesnih terasa.
Lesni nanosi uzdiù se ka jugu uz padine Fru{ke gore, niske planine sa najvi{im vrhom Crve-
ni ~ot (539 m. n. v.), koja se u pravcu zapad–istok pruà u duìni od 80 km, dok joj {irina iznosi
do 15 km. Wen petrolo{ki sastav ~ine kre~wak, konglomerati, les, graniti, bazalt, {kriqci, ser-
pentini, andezit. Osim {to predstavqa jedino leì{te kamena kao sirovine za masovniju upotrebu
u Sremu, na Fru{koj gori se nalaze i leì{ta vi{e vrsta poludragog kamena – ahata, oniksa, jaspi-
sa, gorskog kristala.126 Sa Fru{ke gore se i ka jugu i ka severu spu{ta vi{e mawih potoka, koji su
u wenim padinama usecali svoja korita. Na severu ti potoci uti~u u Dunav, a usled wihovog delo-
vawa nastajali su i mnogobrojni surduci, koji predstavqaju jednu od prepoznatqivih karakteristi-
ka mikroreqefa desne dunavske obale na ovoj deonici.
Na Fru{koj gori se vide dve jezerske ili marinske obale, jedna na 228 m. n. v., a druga iznad
[ida na 100 m n. v., use~ene u starijim stenama pokrivenim lesom.127 [id se nalazi na samoj gra-
nici Fru{ke gore i ravnog Srema, koji je do Bosuta pokriven lesom. Tek od Bosuta, tj. od sela Ada-
{evaca do Save, nastaje niska oblast Podlu`ja doweg Srema, izme|u Sremske Mitrovice i Zemuna.
Ona je {iroka 10–15 km i na woj su se vr{ila pomerawa savskog korita. Les je tu gotovo sav ispran
i odnesen, osim nekih mawih lesnih gredica, a na wegovom mestu su sada nataloène savske tiwe
i fini pesak. Najve}i deo ove ravnice izbrazdan je starim re~i{tima, a dana{we reke Studva i
Bosut po svoj prilici su bile stari rukavci Save.128 Podlu`je doweg Srema odlikovalo se i veli-
kim brojem bara i mo~vara, ~ije se stawe moè videti na karti Panonsko-karpatskog bazena pre me-
lioracija,129 na~iwenoj na osnovu podataka pre savremenih podizawa obaloutvrda i odvodwavawa
terena. Izme|u krajwih severnih padina Fru{ke gore i Podlu`ja doweg Srema nalazi se jedna uska
traka zemqi{ta, {irine 2 do 6 km, na nadmorskoj visini izme|u 90 i 100 m, u okviru koje nije bilo
ve}ih mo~varnih zona. Ovu zonu isti~em zbog zna~aja koji }e imati u kasnijim razmatrawima, jer
upravo je kroz wu prolazio glavni kopneni drum kroz Srem u rimsko vreme.
I pored velike zabarenosti, koja je mnogo mawe i danas prisutna, delovi tla iznad plavnih zo-
na u Podlu`ju mogu biti i nepogodni za poqoprivredu zbog nedostatka vode. Mnogobrojni fru{ko-
gorski potoci, koji se spu{taju ka jugu, u niìm lesnim oblastima usled infiltracije gube velike
koli~ine vode. Tako u dobrom delu Podlu`ja zemqi{te bez dodatnih intervencija moè biti sla-
bo upotrebqivo. Krajem prole}a, prilikom topqewa snega, voda koja se sliva sa Fru{ke gore podi-
è nivo izdani, dok su se za jakih letwih i jesewih pquskova potoci izlivali iz korita i plavili
oranice i naseqa. Tokom su{nih perioda ti potoci zbog infiltracije u niìm lesnim oblastima
gube velike koli~ine vode, te je u ve}em delu Srema postojala potreba za navodwavawem.130
1.4.2. Ma~va i Semberija

Ma~va je najprostranija nizija uè Srbije, ~ija povr{ina iznosti oko 860 km². Ova nizija je
ve}i, isto~ni deo makroplavine Drine, dok je zapadni i mawi deo ove makroplavine Semberija.
Granice Ma~ve ~ine tok Save na severu, tok Drine na zapadu, Ma~vanski odsek na jugu i Posavski
odsek na istoku. Nastala je kao makroplavina Drine na wenom u{}u u Savu. U geolo{kom pogledu pri-
pada ju`nom delu dna Panonskog basena, odnosno ~ini sastavni deo Sremsko-ma~vanske depresije,
126 Ili} 2007: 9.

127 Cviji} 1926: 90.
128 Cviji} 1926: 90.
129 Mapu je 1938. godine sastavilo Ministarstvo poqoprivrede Ma|arske, na osnovu starijih premera.
130 Dolinaj, Pavi}, Savi} 2008: 126.
30
od ~ije je severne polovine, Srema, deli tok Save. Makroplavinsko poreklo dana{weg tla Ma~ve (i
Semberije) lepo se moè videti i u recentnim karakteristikama wenog mikroreqefa. Re~ni nano-
si koji su se akumulirali utokom Drine u Savu uslovqavali su pomerawe Save ka severu, ali je i iz-
razito meandrirawe doweg toka Drine ostavqalo svoje tragove. To je u ravnici rezultiralo blagim
ritmom reqefa, koji ~ine gredice ne{to uzvi{enije od okolnog, podvodnog i plavnog tla. Te gre-
dice su od re~nog materijala i ocednije su od ostalog zemqi{ta. Pravac pruàwa gredica nasta-
lih usled meandrirawa Drine uglavnom je sever–jug, dok one nastale kao posledica pomerawa toka
Save zauzimaju pravac zapad–istok.
Cela Ma~va i Semberija prepune su starih meandara, ada, starih re~i{ta i mrtvaja, stara~a,
driwa~a i „starih Drina”. Dno Ma~ve je u dubini sastavqeno poglavito od drinskog {qunka sve do
linije koja spaja selo Drenovac na Savi sa Para{nicom. Po tim nanosima se vidi da najve}i deo
Ma~ve, do Vidojevice i Pocerine, predstavqa stara re~i{ta Drine sa kojih se ona povukla prema
zapadu na {irini 20–30 km.131 U Ma~vi se jo{ vide ta stara re~i{ta, odnosno pozicije starih to-
kova Drine kao {to su Bitva,132 Batar, @urava i Duboka Jova~a kod Crne Bare i koja imaju, kao i
dana{wa Drina, uglavnom meridijanski pravac. Me|utim, upravno na wih, a paralelno sa Savom,
u Ma~vi se nalazi i drugi niz starih re~i{ta, koja predstavqaju napu{tene rukavce Save: Jerez,
Skenova~a, Krivaja kod No}aja i Zasavica. To pokazuje da se Sava pomerila ka severu za 7–8 km. îta-
va povr{ina Ma~ve i Semberije doskora je (a danas u mawoj meri) bila pro{arana mno{tvom bara
(kaqa, kruglica, poloja), koje su ve}inom predstavqale ostatke starih re~nih korita. Gredice koje
se nalaze izme|u wih i koje }e biti bitne za na{a daqa razmatrawa, jer upravo su one bile jedino
podesne za nastawivawe i obradu, uzdiù se po nekoliko metara iznad okolnog tla, i sastavqene su
od neogenih glina ili re~nog peska i tiwe.133
U pograni~nom delu Ma~ve, ka Drini i Savi, nalazi se inundaciona zona {irine 200–2.000 m,
u kojoj se izdvajaju niske gredice nastale usled taloèwa nanosa ovih reka, koje predstavqaju oce-
ditije zemqi{te, dok su se izme|u wih nalazile bare i jezerca. Sve do savremene izgradwe siste-
ma obaloutvrda, veliki deo Ma~ve je bivao plavqen s prole}a i jeseni, {to je sigurno bio slu~aj i
u antici. Krajem XIX veka, za visokih vodostaja Save i Drine, skoro 1/3 Ma~ve je plavqena, dok su
ve}e poplave, kao ona zabeleèna 1940. godine, mogle vodom da prekriju gotovo polovinu Ma~ve, a
1924. godine selo Drenovac je li~ilo na ostrvo usred vode.134 Pored opasnosti od poplava izazva-
nih izlivawem reka, nakon izgradwe obaloutvrda pokazalo se da ne mali udeo u plavqewu imaju i
visoke podzemne vode. Kolika je bila zabarenost Ma~ve do pre mawe od dva stole}a, veoma lepo ilu-
struje podatak da je krajem XVIII i u prvoj polovini XIX veka veoma va`na privredna delatnost bi-
lo pijavi~arstvo. Ono je bilo toliko razvijeno da su se bare izdavale u zakup, jer su pijavice bile
unosna izvozna roba.135 Zemqi{te u Ma~vi je uglavnom veoma pogodno za zemqoradwu, a tako je bilo
i u pro{losti, bar na onim prostorima koji nisu preko ve}eg dela godine bili plavqeni.
1.4.3. [aba~ka Posavina i Pocerina

Reqef ove dve oblasti karakteri{e zatalasano zemqi{te prose~ne nadmorske visine od 100 do
300 m, koje se, gledano od severa ka jugu, postepeno uzdiè prema kosama planine Cer. I u ovoj maloj
131 Cviji} 1926: 92.

132 Tok Bitve ukazuje da wen sada{wi tok ima dvojak karakter: u dowem delu ona se nalazi u starom koritu Save, a u
gorwem toku prati stari tok Drine.
133 Cviji} 1926: 92.
134 Milojevi} 1962: 8–9.
135 Milojevi} 1962: 58–59.
31
oblasti moèmo izdvojiti nekoliko potcelina. Severni, niì deo {aba~ke Posavine i Pocerine
predstavqa akumulativnu terasu reke Save. Na jugu ovu oblast ograni~ava niska planina Cer, sa naj-
vi{im vrhom od 687 m nadmorske visine. Zapadne padine Cera spu{taju se gotovo do same Drine;
ispod wegovog severozapadnog podno`ja nalazi se ma~vanska ravnica, dok se wegove severoisto~ne
padine spu{taju ka Savi, postepeno prelaze}i u blago zatalasani reqef Pocerine. Kako se pri-
bliàvamo Savi, zatalasane kose Pocerine se neprimetno zavr{avaju, i na wih se nastavqa Posavi-
na, koja u geolo{kom smislu pripada akumulativnoj terasi Save, a u orografskom Sremsko-ma~van-
skoj depresiji. Isto~no od Cera ovu oblast ograni~ava odsek koji se spu{ta ka reci Tamnavi,136
koja je ispod wega usekla svoju dolinu, a na taj odsek se ka istoku nastavqa takozvani Drenski vis,
koji razdvaja obrenova~ku Posavinu i dowu Tamnavu.
Na podru~ju {aba~ke Posavine i Pocerine nalaze se dve ve}e povr{i, Posavsko-pocerska u ju-
`nom i Dobravsko-duma~ka povr{ u severnom delu. One su razdvojene Posavsko-pocerskim pregi-
bom, dok je Dobravsko-duma~ka povr{ od Sremsko-ma~vanske depresije odvojena Posavskim odse-
kom visokim 35 m. Na Dobravsko-duma~koj povr{i nalaze se {ire zaravni, dok Posavsko-pocersku
povr{ karakteri{e niz paralelnih greda koje se pruàju pravcem jugozapad–severoistok, me|usob-
no razdvojene mawim potocima i re~icama, od kojih su najve}e Bela reka, Duma~a, Dobrava i Vuko-
dra`.137 Upravo je usecawe tokova ovih re~ica i wihovih pritoka i stvorilo dinami~nu plasti~-
nost reqefa terena kroz koji prolaze. Sve ove re~ice uglavnom imaju mali vodostaj, ali s prole}a
mogu toliko da nabujaju da plave okolno zemqi{te.
Najdubqu i najduù dolinu usekla je reka Dobrava, na ~ijim obalama se nalazi serija re~nih
terasa sa zaravnima razli~itih povr{ina. U slivu ove reke leè i ~etiri, za ovaj kraj va`niija
pro{irewa – Lojani~ko, Vuko{i}ko, Ri|a~ko i @abarsko, sa plodnim tlom nastalim prilikom
akumulirawa re~nih nanosa. Zemqi{te u niìm delovima {aba~ke Posavine i Pocerine jo{ uvek
je pogodno za obradu, ali znatno mawe no podru~je Ma~ve.
1.4.4. Obrenova~ka Posavina i Tamnava

Ova oblast se nalazi izme|u {aba~ke Posavine na zapadu (grani~ni deo predstavqa Posavski
odsek, vis koji se u tom delu diè od ravnog dela obrenova~ke Posavine ka Debrcu), Drenskog visa
na jugu (aluvijalno-deluvijalna ravan koja pripada Tamnavskoj oblasti, reka Tamnava te~e sa wegove
jugoisto~ne strane), dok na zapadu seè do doweg toka Kolubare i wenog u{}a u Savu.
Obala Save je u zapadnom delu obrenova~ke Posavine, od Novog Sela (podno`je Posavskog odse-
ka) do sela Skela, ne{to vi{a i na tom wenom delu ova reka se nije izlivala, ali je usled eroziv-
nog delovawa reka odnosila delove obale. Ipak, zale|e ovog dela obale doskora je bilo prekriveno
mnogobrojnim barama.138 To je bilo prouzrokovano narastawem voda re~ica Vukodraà i Vuki}evi-
ce, koje se ulivaju u Savu, kao i potoka i izdana sa Drenskog visa. Taj deo zale|a ~ini zemqi{te na
osnovama od lesoidnih glina, dok u ju`nijem delu, bliè Drenskom visu, zemqi{te ima glinovi-
to-peskovitu osnovu.139 Zapadno od sela Skela mikroreqef se primetno mewa. Tu wegov dominan-
tan oblik formiraju stare otoke reke Save, me|usobno razdvojene niskim gredama, nekoliko meta-
ra vi{im od samih mrtvaja, koje su u osnovi pe{~ani sprudovi. Navedene grede su lu~nog oblika i
pruàju se pravcem istok–zapad. Ispod samog Drenskog visa se nalazi najve}a mrtvaja, nekada{wa
136 Na wemu se nalaze dana{wa sela Svileuva, Batalage, Tulari, Kalinovac.

137 Vukodra` izvire u brdovitom kraju {aba~ke Posavine, kod Svileuve, ali mu se u{}e nalazi u obrenova~koj Posa-
vini.
138 Gola bara, ûnkara, Okno, âpqara, Medvedwa~a (Pavlovi} 1912: 408).
139 Osnovna geolo{ka karta SFRJ, L34-125 Obrenovac.
32
Velika bara (danas kanal), a ka severu se niù ostali stari tokovi Save, tako|e lu~nog oblika –
Nur~a, Zve~ica, Kupinac. Do izgradwe obaloutvrda sve bare su bile me|usobno povezane i wihovo
vodostawe zavisilo je od vodostaja Save. Ukoliko bi ve}e izlivawe Save izostalo nekoliko godina
uzastopno, bare bi se preko leta pretvarale u mesta za ispa{u.140 Drenski vis razdvaja obrenova~-
ku Posavinu i dolinu Tamnave u wenom sredi{wem toku, nadvisuju}i zemqi{te u wima za 30–40
metara. Ovaj vis se ka severu, odnosno Posavini, zavr{ava odsekom, dok se na jugu, ka Tamnavi, po-
stepeno spu{ta preko nekoliko re~nih terasa.
Reka Tamnava izvire podno planine Vla{i} i u svom gorwem toku te~e najpre pravcem jug–se-
ver, a potom zapad–istok, te nakon tog skretawa wena dolina se postepeno {iri, naro~ito u delu
toka posle prolaska pored Koceqeve. Nakon {to se u Tamnavu ulije wena desna pritoka, re~ica Ub
(ili Ubwa~a) kod dana{weg istoimenog mesta, wen tok skre}e ka severu, i tim pravcem Tamnava te-
~e do u{}a. Pozicija u{}a Tamnave vi{e puta se mewala i u posledwih nekoliko stole}a, te se ta
pojava moè pretpostaviti i u ranijim periodima, ukqu~uju}i i onaj rimski. Najpre se ulivala u
Kolubaru kod sela Liso Poqe,141 da bi kasnije promenila tok i ra~vala se u dva pravca, jedan se
ulivao u Kolubaru kod Obrenovca a drugi u Savu kod Zabre`ja.142 Danas je dowi tok Tamnave zasut,
a do zasipawa ona se ulivala u Kolubaru blizu Kolubarinog u{}a u Savu. Takva situacija je posle-
dica nagomilavawa materijala na u{}u dveju reka u ravnici, nakon usporavawa wihovih tokova, do
te mere da u{}e bude zatrpano, a reke nastave da teku paralelno.143 U tom delu toka Tamnave u wu
se uliva i nekoliko potoka i re~ica koji se spu{taju sa Drenskog visa.
Sredwi i dowi tok Tamnave, kao i dowi tok Kolubare, karakteri{u ~esta meandrirawa i pro-
mene tokova, pa je usled toga nastalo mno{tvo privremenih i stalnih bara (o~aga, stara~a, ìvo-
bara, mo~ila, mlakvi, ritova). Usled izlivawa ove dve reke nastao je plodan sloj zemqi{ta u wi-
hovim {irokim dolinama, a tokom prole}nih izlivawa nastajao je kompleks bara povr{ine oko
2.000 ha. I Tamnava i Kolubara su reke izrazito buji~nog karaktera. Dve tre}ine sliva Kolubare
poti~e od buji~nih tokova, te wen vodostaj od wih najvi{e i zavisi, a Kolubara je poznata i kao re-
ka sa jednom od najvi{ih razlika u minimalnom i maksimalnom proticaju (od 2 do 251 m³/s).144
Leti su to spore reke sa niskim vodostajem, koje se u dowim tokovima u to doba godine mogu i pre-
gaziti. Pre izgradwi obalotvrda, Kolubara i Tamnava su s prole}a, nakon topqewa snegova i obil-
nijih ki{a, svake godine plavile velike povr{ine obradivog zemqi{ta.145 Plodno i za obradu po-
voqno zemqi{te u oblastima obrenova~ke Posavine i Tamnave (wenog dela koji ulazi u interesnu
sferu ovoga rada) nalazilo se na gredama izme|u barovitog zemqi{ta, na re~nim terasama, kao i
na zaravnima do 120 m nadmorske visine. Zemqi{te u vi{im krajevima, izme|u reke Tamnave i {a-
ba~ke Posavine i Pocerine, zatalasano je i ispresecano tokovima re~ica i potoka. Na wima se na-
lazi ne{to lo{ije zemqi{te, koje zahteva vi{e truda prilikom obrade. I ove krajeve, kao i Srem
i Ma~vu odlikuju nepovoqne hidrolo{ke karakteristike. Poplave ih poga|aju s prole}a i jeseni,
dok su vodostaji reka i potoka veoma niski tokom vegetativnog perioda.
140 Pavlovi} 1912: 406.

141 Ispod temena deluvijalno-proluvijalne ravni sa isto~ne strane Tamnave, to jest visa na kojem se nalaze sela Ra-
dqevo, Kaleni}, Mali Borak.
142 Pavlovi} 1912: 403.
143 Cviji} 1926: 110.
144 Anonim 1963: 13. Navedeni su protoci reka pre melioracionih zahvata i izgradwe hidroelektrana na \erdapu.
145 Poplavni potencijal Tamnava i Kolubara pokazale su u prole}e 2014. godine. Tom prilikom na teritoriji popla-
vqene op{tine Obrenovac nijedan rimski ili praistorijski lokalitet nije bio potopqen, ali se dosta wih na-
lazilo na samom obodu poplavqene zone.
33
1.4.5. Klima
Klima je na na{em podru~ju i severno i ju`no od Save gotovo identi~na. Ve}i deo oblasti ima
stepsko kontinentalnu klimu. Prose~na godi{wa temperatura iznosi 11,6° C u Ma~vi i 11,1° C u rav-
nom delu Srema, a prose~ne godi{we padavine su izme|u 650 i 665 mm/m². Na planinama, Fru{koj
gori i Ceru, klima je ne{to vla`nija i hladnija. Me|utim, mislim da bi bilo instruktivnije da
se osvrnemo na to kakva je klima bila izme|u po~etka I i kraja IV veka. Grupa autora je u nedavno
objavqenom istraìvawu veoma uspe{no rekonstruisala klimatske promene izme|u 100. godine
p. n. e. i 800. godine n. e.146 Smatra se da su klimatski uslovi bili optimalni u periodu izme|u 100.
godine p. n. e. i 200. godine n. e. U zapadnom delu Rimskog carstva I vek p. n. e., kao i I, a mo`da i
II vek n. e. bili su topliji no kasnija stole}a.147 Indikatori na centralnom Grenlandu, koje je bi-
lo mogu}e preciznije datovati, pokazuju da je period izme|u 20. godine p. n. e. i 75. godine n. e. bio
topliji no ina~e, dok je izme|u 100. i 270. godine temperatura bila relativno nià, ali stabilna.
Oko 300. godine zapo~iwe period sa ve}im koli~inama padavina.148 Podaci prikupqeni na austrij-
skim Alpima ukazuju da hladniji period tu zapo~iwe oko 200. godine, nekoliko toplijih godina
bilo je izme|u 221. i 231. godine, a o{tro zahla|ewe je usledilo od 243. do 253. godine, nakon ~ega
je dolazilo do postepenog zahla|ivawa i stabilizovawa oko 315. godine, te ponovnog otopqavawa oko
365. godine.149 Kao period izrazitih klimatskih promena autori isti~u onaj izme|u 235. i 285. go-
dine, izazvan sa tri do pet vulkanskih erupcija koje su uticale na smawewe osun~anosti oko 260.
godine, a verovatno uticale i na smawewe kapaciteta za proizvodwu hrane.150 Podaci iz Francu-
ske i centralne Evrope ukazuju da suvqu klimu po~iwu da smewuju relativno vla`na leta nakon 300.
godine, a izme|u 350. i 450. godine vla`na leta }e biti konstantna, kao u rano doba Carstva, a taj
podatak se poklapa i sa pisanim izvorima koji pomiwu ~este poplave u drugoj polovini IV veka.151
Iako se ovi podaci ne odnose direktno na na{u teritoriju, oni u osnovnim crtama mogu ukaza-
ti na klimatske uslove koji su u tom periodu vladali. Hronolo{ki raspon koji u ovome radu sagleda-
vamo dug je ~etiri stole}a, i normalno je da se tokom tog dugog razdobqa klimatski uslovi mewaju.
Zbog toga mislim da bi na podatke iz navedenog rada trebalo obratiti vi{e pa`we no na one dobi-
jene na osnovu pra}ewa meteorolo{kih uslova u savremeno doba.
1.5. ISTORIJAT ISTRA@IVAWA

Vrsta, intenzitet i kvantitet arheolo{kih istraìvawa anti~kih lokaliteta u oblasti koju
razmatram znatno se razlikuju u pojedinim wenim delovima. Razlozi za takvo stawe dvojaki su. S
jedne strane, mogu}nost arheolo{kih istraìvawa neminovno je uslovqena finansijskim sred-
stvima, ne samo wihovim iznosom ve} i redovno{}u ulagawa. Budu}i da u Srbiji gotovo nikada ni-
su bili prepoznavani ni zna~aj samih arheolo{kih istraìvawa a ni koristi koje kvalitetno is-
traèna i adekvatno prezentovana ba{tina moè doneti, finansije su uvek mawkale. Najve}i broj
iskopavawa na razmatranoj teritoriji bio je maweg, sonda`nog karaktera, a u slu~aju ve}ih zahva-
146 Indikatori na osnovu kojih je obavqena rekonstrukcija klimatskih uslova u navedenom periodu prikupqeni su
iz slede}ih izvora: jezgara leda na Grenlandu, zabeleènih fluktuacija solarnog zra~ewa, speleolo{kih uzoraka
iz Austrije i Turske, serija godova iz centralne Evrope i Azije, pokretawa gle~era u austrijskim i drugim Alpi-
ma, taloga jezera u Evropi i Aziji, pisanih i arheolo{kih podataka. Na taj na~in dobijeni podaci omogu}ili su
prepoznavawe promena na nivoima dekada, ali i pojedina~nih godina. Videti: McCormick et al. 2012: 174.
147 McCormick et al. 2012: 174.
148 McCormick et al. 2012: 180–182.
34
ta radilo se poglavito o za{titnim arheolo{kim istraìvawima, kada je investitor morao da iz-

dvoji finansije, po sili zakona. Jedinstven je primer vi{edecenijskih istraìvawa urbane zone
Sirmijuma u savremenom gradskom jezgru Sremske Mitrovice, mada je i ne mali deo tih istraì-
vawa tako|e bio za{titnog karaktera.
S druge strane, usled hroni~nog nedostatka novca, stepen poznavawa arheolo{kih nalazi{ta u
nekome kraju zavisio je od li~nog pregala{tva i entuzijazma pojedinaca zaposlenih u teritorijal-
no nadle`nim institucijama za{tite kulturne ba{tine. Naravno, i entuzijazam ima svoje limite.
Na podru~jima pod ingerencijama institucija u kojima su radili qudi spremni da po svaku cenu
obavqaju teàk i nezahvalan terenski rad sa minimalnim nov~anim sredstvima, a neretko i bez wih,
vr{ena su pre svega rekognoscirawa. Upravo zahvaquju}i vi{edecenijskom trudu samo jednog ~ove-
ka, Milivoja Vasiqevi}a, podru~je Ma~ve vaì za jednu od najdetaqnije rekognosciranih teritori-
ja u Srbiji. Naàlost, budu}i da se iskopavawa bez novca ne mogu odvijati, upravo u Ma~vi se vidi
izrazita nesrazmera izme|u broja evidentiranih i kasnije istraìvanih arheolo{kih lokaliteta.
Vi{e o tokovima dosada{wih istraìvawa i wihovim rezultatima izlaga}u u okviru geografskih
regija koje obuhvatam u ovome radu: Ma~ve sa Posavinom i Tamnavom, Srema i Semberije.
Prve informacije o arheolo{kim lokalitetima uop{te na prostoru Ma~ve, Posavine i Tam-
nave dolaze nam u okviru opisa starina tih krajeva u znamenitom delu Milana \. Mili}evi}a Kne-
èvina Srbija.152 U malo poznatom radu Ante Aleksi}a Topografija starinskih ostataka u sadawoj
Ma~vi,153 prvi put se „starinski ostaci” prepoznaju kao arheolo{ko nasle|e. A. Aleksi}, oficir
srpske vojske, istaknuti hidrolog i vojni geograf, u navedenome radu veoma kompleksno pristupa
problematici arheolo{kih ostataka, koriste}i znawa iz svoje domicilne oblasti, hidrologije, u
razmatrawu poloàja i me|usobnih odnosa arheolo{kih lokaliteta. Neka od wegovih razmi{qawa
o topografiji arheolo{kih lokaliteta mogu i danas biti od koristi, kao i wegovo vi|ewe problema
izvoza iz Srbije i prodaje starina, u ~emu kao najve}eg krivca vidi lo{e i neprilago|eno zakono-
davstvo,154 {to se, naàlost, ni do danas nije mnogo promenilo.155
Prvi sistematizovaniji zapisi, sa okvirnim odre|ivawem hronolo{kog perioda kome lokali-
teti pripadaju i wihovim detaqnijim opisima, rezultat su putnih zapisa Feliksa Kanica krajem
XIX veka,156 a podaci o poloàjima pojedinih lokaliteta nalaze se i u antropogeografskoj studiji
Q. Pavlovi}a.157 U narednoj polovini stole}a u tom podru~ju nije bilo arheolo{kih istraìvawa,
niti su se u literaturi pojavqivali ~lanci koji bi se bavili ve} poznatim anti~kim nalazi{ti-
ma ili pojedinim nalazima. Tek nakon Drugog svetskog rata pojavquje se i danas nezaobilazan rad
Drage i Milutina Gara{anina Arheolo{ka nalazi{ta u Srbiji (1951), u kojem su na jednom mestu
sistematizovani podaci o svim do tada poznatim arheolo{kim lokalitetima u Srbiji, pa i u kra-
jevima kojima se u ovome radu bavimo.158 U isto veme, 1949. godine, Arheolo{ki institut u Beogra-
du pokre}e velik i ambiciozan projekat arheolo{kih rekognoscirawa teritorije NR Srbije. Prva
oblast koja je je obra|ivana bila je upravo zapadna Srbija, i ti rezultati su ve} 1953. godine obja-
vqeni u prvom tomu novopokrenute edicije Arheolo{ki spomenici i nalazi{ta u Srbiji.159
152 Mili}evi} 1876: 422–429.

153 Aleksi} 1881.
154 Aleksi} 1881: 191.
155 Benxarevi} 2014; Crnobrwa A. 2014.
156 Kanitz 1892: 124–137.
157 Pavlovi} 1912. Detaqi o „starinama” nalaze se uz svako naseqeno mesto obra|eno u navedenom radu.
158 Arheolo{ka nalazi{ta 1951: 194–196.
159 Arheolo{ki spomenici 1953: 16–19.
35
Naàlost, ve} nakon drugog toma ove vredne edicije, posve}enog nalazi{tima u [umadiji, taj
projekat zamire, a posao izrade arheolo{ke karte Srbije ostao je do danas nedovr{en. Sredinom
{ezdesetih godina XX veka, Milivoje Vasiqevi}, kustos Narodnog muzeja u [apcu, po~iwe sa obja-
vqivawem rezultata rekognoscirawa u zapadnoj Srbiji, koja predstavqaju jedna od najopse`nijih u
Srbiji. Tokom nekoliko decenija trajawa tih rekognoscirawa, registrovano je vi{e stotina loka-
liteta iz svih perioda, a rezultati tih istraìvawa objavqivani su u naredne tri decenije, do
pred kraj XX veka.160 Entuzijazam i predanost sa kojima je M. Vasiqevi} vr{io rekognoscirawa
nisu bili pra}eni i adekvatnim interesovawem nadle`nih, te je izostajala finansijska podr{ka
koja bi omogu}ila i arheolo{ka iskopavawa. Zbog toga je na ~itavoj teritoriji ju`no od Save i is-
to~no od Drine, koju razmatram u ovome radu, obavqeno svega nekoliko mawih, prete`no sonda`nih
iskopavawa anti~kih lokaliteta, ali rezultati najve}eg dela tih istraìvawa nisu publikovani,
i ona se samo usputno pomiwu u pojedinim ~lancima. Sonda`na iskopavawa na lokalitetu Gradu-
{tina u Beqinu, u okviru anti~kog utvr|ewa (lok. br. 514), obavio je V. Trbuhovi} 1971. godine, u
okviru projekta istraìvawa Sirmijuma.161 M. Vasi} u ime Arheolo{kog instituta u Beogradu i
M. Vasiqevi} u ime Narodnog muzeja u [apcu obavili su, krajem sedamdesetih godina XX veka, ne-
koliko sonda`nih iskopavawa maweg obima u Ma~vi: godine 1978. istraìvawe dela vile rustike
na lokalitetu Rtovi u Dowem Crniqevu162 (lok. br. 515); godine 1979. dela vile rustike na loka-
litetu Jasenovica u [titaru163 (lok. br. 425); godine 1979. i 1980. deo termi na lokalitetu [ti-
tar u selu Prwavoru164 (lok. br. 445); deo vile rustike na lokalitetu Kusawe u selu Svileuva165
(lok. br. 519). Nijedno od navedenih sonda`nih istraìvawa nije publikovano i {ture informa-
cije o wima date su samo kao kratki usputni detaqi u okviru razmatrawa {irih problema, bez ijed-
ne ilustracije.
Za{titna iskopavawa ve}eg obima na prostoru anti~kog naseqa i nekropole u U{}u kod Obre-
novca (lok. br. 552) u ime Muzeja grada Beograda vodio je V. Kondi} 1966. i 1967. godine, ali rezul-
tati tih istraìvawa nisu publikovani a najve}i deo dokumentacije je izgubqen.166 U ime Zavoda
za za{titu spomenika kulture grada Beograda Z. Simi} je vodio tako|e sonda`na istraìvawa na
lokalitetu Drenska voda, koja nisu publikovana.167 Na lokalitetu Duge wive u Banovom Poqu (lok.
br. 362) G. Kovi} je 2005. godine obavila geoelektri~nu prospekciju.168 Li~no sam u ime Muzeja
grada Beograda, od 2004. do 2007. godine, rukovodio projektom sistematskog rekognoscirawa teri-
torija op{tine Obrenovac, kada je, pored revizije podataka o ve} poznatim lokalitetima, regi-
strovano i vi{e novih.169 Kao logi~an nastavak tih rekognoscirawa usledilo je i geofizi~ko is-
traìvawe pojedinih delova arheolo{kog nalazi{ta na U{}u 2009. godine (i wima je rukovodio
potpisnik ovih redova), a na osnovu svih prikupqenih podataka iste godine je istraèn deo kasno-
anti~ke nekropole u U{}u (lok. br. 552) pod rukovodstvom Z. Simi}a u ime Zavoda za za{titu spo-
160 Vasiqevi} 1967; Vasiqevi} 1969; Vasiljevi} 1973; Vasiljevi} 1974; Vasiljevi} 1975; Vasiljevi} 1976; Vasiljevi} 1980;
Vasiqevi} 1996.
161 Vasi} 1985: 131.
162 Vasi} 2005: 7–8.
163 Vasi} 1985: 128–129.
164 Vasi} 1985: 129.
165 Vasi} 1985: 127.
166 Crnobrnja A. 2011: 375.
167 Crnobrwa A. 2005: 80.
168 Arsi} 2007: 6.
169 Crnobrwa A. 2005; Crnobrwa, Lazi} 2007.
36
menika kulture grada Beograda.170 Jedina gotovo u celosti istraèna anti~ka gra|evina na prosto-
ru Ma~ve i Posavine jeste vila rustika na lokalitetu Avlije u selu Klewe (lok. br. 399), pod ruko-
vodstvom Gordane Kovi}, kustosa Narodnog muzeja u [apcu.171
Pokretni nalazi iz perioda rimske dominacije sa teritorije Ma~ve i Posavine publikovani
su iskqu~ivo u ~lancima stru~nih i nau~nih ~asopisa,172 izuzev dve monografije posve}ene nala-
zima novca,173 koji je ina~e najkompletnije publikovana vrsta nalaza iz te oblasti,174 ili u okvi-
ru monografskih izdawa u kojima su obra|ene odre|ene vrste predmeta sa {irih teritorija.175 U
stru~noj literaturi do sada je objavqen i mawi broj radova koji su se bavili {irim pitawima iz
anti~ke istorije vezanim za prostor Ma~ve i Posavine. M. Vasi} je u svom ~lanku Ma~va i Podriwe
u rimsko doba dao op{ti pregled istorijskih zbivawa i spisak lokaliteta.176 I. Popovi} je u jed-
nom radu skrenula pa`wu na do tada nepoznate podatke o pograni~nom delu Druge Panonije i Prve
Mezije.177 R. Arsi} je u svom nepublikovanom master radu obra|ivao kompleksno pitawe anti~ke to-
pografije cele severozapadne Srbije,178 a u nekoliko ~lanaka i odre|ene metodolo{ke probleme u
vezi sa istraìvawem iste oblasti.179 Autor ovoga rada je u dva priloga pa`wu posvetio komplek-
snoj problematici lokaliteta u U{}u (municipium Spodent[…], lok. br. 552)180 i pitawu komuni-
kacija u obrenova~kom delu Posavine.181
Podru~je Srema imalo je u velikoj meri druga~iji istorijat arheolo{kih istraìvawa u od-
nosu na krajeve ju`no od Save, kao i istraìvawa anti~ke pro{losti uop{te. Prvi podaci o rim-
skim ostacima u Sremu nalaze se u putnim bele{kama i skicama austrijskog generala Marsiqija,
nastalim jo{ po~etkom XVIII veka.182
Prikupqawe artefakata, a potom i podataka o lokalitetima, kao i sama arheolo{ka istraì-
vawa na teritoriji Srema tako|e po~iwu relativno rano. Zahvaquju}i interesovawu i ìvoj aktiv-
nosti Josipa Brun{mida, do danas su sa~uvani kako slu~ajno pronalaèni predmeti (u Arheolo{kom
muzeju u Zagrebu), tako i informacije o mnogim lokalitetima, od kojih su neki danas ve} uni{te-
ni. Josip Brun{mid je prikupqene nalaze i podatke objavqivao u Vjesniku Hrvatskoga arheolo{koga
dru{tva od 1880. do 1914. godine. Veliku pomo} u tom poslu J. Brun{mid je imao u dobro razvijenoj
170 Simi}, Jankovi}, Mihajlovi} 2012.

171 Kovi} 2013.
172 Bojovi} 1978 (ostava alata); Kovi} 2000, Crnobrwa A. 2007b; Crnobrwa, Plemi} 2013a; Crnobrwa, Plemi} 2015
(olovne ikone podunavskih kowanika); Kovi} 2001 (geme); Kovi} 2003 (fibule); Kovi} 2004 (ì{ci); Kovi} 2006
(fibule); Kovi} 2014 (olovne figurine); Crnobrwa A. 2007a; Ferjan~i}, Pelcer 2006; Lazi} 2006; Crnobrwa,
Ratkovi} 2015 (epigrafski spomenici); Crnobrwa, Ratkovi} 2019.
173 Popovi}, Bori}-Bre{kovi} 1994; Petrovi} 2004.
174 Crnobrwa N. 1985a; [ipu{ 1986; Crnobrwa N. 1991; Crnobrwa N. 1992; Crnobrwa N. 2004; Crnobrwa A. 2005a;
Bori}-Bre{kovi}, Crnobrnja 2008; Petrovi} 2010; Crnobrwa A. 2011; Vojvoda, Petrovi} 2011; Bori}-Bre{kovi},
Petrovi} 2012; Bori}-Bre{kovi}, Vojvoda 2012; Mladenovi}, Woytek 2012; Crnobrwa A. 2013; Crnobrwa A. 2014a;
Crnobrwa, Vasi}-Derimanovi} 2017.
175 Bojovi} 1977: 27 (spisak kat. brojeva keramike iz U{}a, Obrenovac); Bojovi} 1983: 12 (spisak kat. brojeva kerami-
ke iz U{}a, Obrenovac).
176 Vasi} 1985.
177 Popovi} I. 1996.
178 Arsi} 2007.
179 Arsi} 2007a; Arsi} 2012.
181 Crnobrwa A. 2006.
182 Marsili 1726.
37
mreì qubiteqa starina i muzejskih poverenika, koji su ìveli na razli~itim mestima. Najzna-
~ajniji je svakako bio Igwat Jung, u~iteq iz Sremske Mitrovice. Taj vredni ~ovek je vi{e decenija
marqivo prikupqao prona|ene predmete, beleìo sve nalaze i otkri}a arhitektonskih struktura
do kojih je dolazilo prilikom gra|evinskih i zemqanih radova, ali je izvr{io i nekoliko arheo-
lo{kih iskopavawa. Iza Igwata Junga je, pored izve{taja objavqenih u VHAD, ostalo i 337 pisama
(izve{taja). Ona se ~uvaju u arhivi Arheolo{kog muzeja u Zagrebu i mnoga od wih su bila dopuwena
i kartama, crteìma i planovima.183
Prva arheolo{ka iskopavawa u Sremu obavio je 1882. godine [ime Qubi} na Gradini kod Dowih
Petrovaca, rimskim Basijanama (lok. br. 172).184 Istovremeno se otpo~iwe i sa iskopavawima u
Sremskoj Mitrovici, kao i wenoj bliòj okolini. Adolf Hitrek je 1882/1883. godine vr{io isko-
pavawa na lokalitetu Majurska bara otkriv{i deo ranohri{}anske nekropole.185 [. Qubi} 1884.
godine preduzima i prva arhelo{ka iskopavawa unutar gradskog jezgra Sirmijuma.186 Deset godina
kasnije, 1894. godine, Josip Brun{mid je obavio sonda`na iskopavawa na lokalitetu Gradina (Rim-
sko grobqe).187 Svemu tome bi trebalo dodati i ~iwenicu da je Igwat Jung na vi{e lokacija u samoj
Sremskoj Mitrovici, kao i wenoj bliòj okolini, pratio otkrivawe ostataka rimskih arhitekton-
skih objekata ili i sam vr{io mawa iskopavwa.188
U periodu izme|u dva svetska rata gotovo u potpunosti zamiru aktivnosti na poqu arheolo{kih
istraìvawa rimskog nasle|a u Sremu, kao i sama institucija muzejskih poverenika. Ve}a pa`wa
posve}uje se izu~avawu istorijskih aspekata tog perioda, a Nikola Vuli} u ~lanku Vojvodina u rim-
sko doba daje popis i kartu svih do tada poznatih rimskih nalazi{ta u Vojvodini, uz osvrt na isto-
rijske prilike.189 Me|utim, mora se posebno naglasiti istraìva~ka aktivnost Miodraga Grbi}a
upravo u tom, za arheolo{ka istraìvawa u Sremu nepovoqnom periodu. On je jo{ 1935. godine ko-
ristio avionske snimke gradskog jezgra Basijana, i na osnovu rezultata tih snimaka iste godine oba-
vio je i arheolo{ka iskopavawa na tom lokalitetu.190 Deluje zapawuju}e da se avio-snimak koji je
na~inio M. Grbi} i dan-danas koristi kao izvor za iscrtavawe gradskog plana Basijana (sl. 36),
iako nam ve} nekoliko decenija na raspolagawu stoje mogu}nosti istraìvawa sa vi{e nedestruk-
tivnih metoda prospekcije, a odskora i pristup satelitskim snimcima visoke rezolucije.
Obnova arheolo{kih istraìvawa na podru~ju Srema otpo~e}e tek nakon Drugog svetskog rata.
Objediwavawe podataka o do tada poznatim arheolo{kim nalazi{tima u Sremu, kao i na teritoriji
Srbije, objavili su M. i D. Gara{anin u ve} pomiwanom delu.191 Sa obimnijim arheolo{kim istra-
ìvawima kre}e se upravo na najzna~ajnijem anti~kom lokalitetu u Sremu – Sirmijumu. Od 1957.
godine Muzej Srema u Sremskoj Mitrovici, Republi~ki i Pokrajinski zavod za za{titu spomeni-
ka kulture u Novom Sadu i Arheolo{ki institut u Beogradu otpo~eli su prva iskopavawa na {irem
183 O aktivnostima Igwata Junga videti kod: Milo{evi} 1971a; Milo{evi} 1973a; Miladinovi}-Radmilovi}, Radmilovi} 2015.
184 Ljubi} 1883.
185 Milo{evi} 1971a: 4–6.
186 Ljubi} 1886.
187 Brun{mid 1895: 162–163.
188 Milo{evi} 1971.
189 Vuli} 1939. Izradi kartoteka starina na tlu Vojvodine, za potrebe Istorijskog dru{tva u Novom Sadu, pristupi-
lo se jo{ 1927. godine, a sistematizaciju podataka i formirawe kartoteke obavio je M. Grbi}, dok je kartoteku
recenzirao N. Vuli} (Ga~i} 2005: 15). Navedena kartoteka najverovatnije je posluìla kao jedan od osnova za pi-
sawe navedenog ~lanka N. Vuli}a.
190 Grbi} 1935; Grbi} 1936; Grbi} 1937.
191 Arheolo{ka nalazi{ta 1951.
38
prostoru. Ve} od 1962. godine Arheolo{ki institut preuzima na sebe punu odgovornost za nau~no
rukovo|ewe tim radom, uz saradwu sa Muzejom Srema i Zavodom za za{titu spomenika kulture u Srem-
skoj Mitrovici.192 U periodu od 1968. do 1972. godine, na osnovu me|udràvnog ugovora o zajedni~-
kom istraìvawu sklopqenog sa Institutom Smitsonijan (Smithsonian Institut) iz Va{ingtona,
u~e{}e uzimaju i stru~waci Univerziteta Denison iz Ohaja (Denison University, Ohio) i Gradskog
univerziteta iz Wujorka (City University of New York).193 Potom je sklopqen drugi me|udràvni ugo-
vor, sa Francuskom arheolo{kom {kolom u Rimu (Ecole Francaise de Rome), te je u istraìvawima
izme|u 1973. i 1977. godine u~e{}e uzeo i ve}i broj stru~waka iz Luvra.194 Istraìvawa anti~kog
Sirmijuma se od tada, sa promenqivim intenzitetom, neprekidno odvijaju, a wihovi rezultati obja-
vqivani su u ~itavom nizu publikacija.195
Pored ve}eg broja po obimu mawih arheolo{kih iskopavawa za{titnog karaktera, koja su tako|e
donosila vredne podatke o rimskom periodu u Sremu, posebno bi trebalo ista}i obimnija za{tit-
na kao i sistematska istraìvawa. Tako su D. Dimitrijevi} u ime Narodnog muzeja u Zemunu i D.
Pileti} u ime Vojnog muzeja u Beogradu rad usmerili ka istraìvawima rimskog limesa na Duna-
vu. Pored intenzivnog rekognoscirawa tog terena oni su obavili i niz arheolo{kih iskopavawa u
poku{aju da preciznije utvrde karakter evidentiranih lokaliteta: Stari Slankamen (lok. br. 138),
Novi Banovci (lok. br. 213), gradsko jezgro Zemuna (lok. br. 268), Zemun Poqe (lok. br. 263), Bresto-
ve me|e (lok. br. 221), Ba{tine i Vinogradi u Progaru (lok. br. 285 i 286).196 Ipak, i u ovom slu~a-
ju treba skrenuti pa`wu na opasku P. Petrovi}a, koji je izneo mi{qewe da su sonda`na istraì-
vawa vr{ena vi{e godina na na{em sektoru Dunavskog limesa, ipak, dala nevelik doprinos, jer je
wihov krajwi domet bio samo potvr|ivawe pretpostavki o postojawu odre|enih utvr|ewa.197
Sistematska arheolo{ka istraìvawa preduzimana su na nekropolama Brest kod Be{ke od 1966.
do 1974. godine (lok. br. 136)198 i Kru{evqe kod Svilo{a od 1978. do 1982. (lok. br. 21),199 nasequ
i vili rustici kod Dumbova (lok. br. 20),200 utvr|ewu na Prosjanicama kod ôrtanovaca (lok. br.
131).201 Prilikom dugogodi{wih sistematskih istraìvawa vi{eslojnog arheolo{kog nalazi{ta
na Gomolavi kod Hrtkovaca (lok. br. 176),202 kao i wegovoj neposrednoj okolini, vili rustici na lo-
kalitetu Vraw (lok. br. 177),203 stambenom horizontu na Kr~evinama (lok. br. 178)204 i nekropoli u
centru sela (lok. br. 179),205 dobijeni su va`ni podaci za prou~avawe ìvota ruralnog stanovni{tva
192 Miladinovi}-Radmilovi} 2011: 16.

193 Dival 2003: 20–21; Miladinovi}-Radmilovi} 2011: 16.
194 Milo{evi} 1997: 7–8; Dival 2003: 23–25; Miladinovi}-Radmilovi} 2011: 16.
195 Videti bibliografiju navedenu za lokalitet Sirmijum (lok. br. 78); \or|evi} 2018: 235–238; Jeremi} 2016.
196 Podatke o literaturi u kojoj su objavqivani rezultati istraìvawa navedenih lokaliteta videti u popisu loka-
liteta.
197 Petrovi} 1995: 28. O finansijskim razlozima takvog pristupa istraìvawima ovog sektora Limesa, kao i odluci
da se ona ne nastave, cf. Dimitrijevi} 1969a: 81–82.
198 Manojlovi} 1966; Manojlovi} 1967, Manojlovi} 1968; Manojlovi} 1972; Manojlovi} 1973; Manojlovi} 1974.
199 Manojlovi}, Brukner 1978; Manojlovi}, Brukner 1979; Manojlovi}, Brukner 1982; Dautova-Ru{evljan 2003.
200 Brukner 1972; Brukner 1973; Brukner 1974.
201 Manojlovi} 1961a, Manojlovi} 1962, Manojlovi} 1962a, Bunarxi} 2006.
202 Dautova-Ru{evljan, Brukner 1992 sa navedenom starijom literaturom.
203 Dautova-Ru{evljan 1980; Dautova-Ru{evqan 1981; Dautova-Ru{evljan 1985; Dautova-Ru{evqan 1991; Dautova-Ru{ev-
qan 1993; Dautova-Ru{evqan 1998; Dautova-Ru{evqan 1999–2000; Dautova-Ru{evqan 2000; Dautova-Ru{evqan 2004.
204 Dautova-Ru{evqan 1999–2000: 167–168.
205 Dautova-Ru{evljan 1976: 177; Dautova-Ru{evljan 1980: 109; Dautova-Ru{evqan 1999–2000: 164–165.
39
tog perioda.206 Relativno dobroj istraènosti rimskog perioda u Sremu umnogome su doprinela za-
{titna arheolo{ka istraìvawa povodom izgradwe dela savremenog auto-puta Beograd–Zagreb, od
1973. do 1987. godine,207 kada je otkriven i istraèn i veliki broj lokaliteta iz rimskog perioda.208
Obim rekognoscirawa u Sremu nije bio velik kao u Ma~vi, ali neophodno je primetiti i raz-
liku izme|u pristupa ovoj vrsti istraìvawa u ta dva podru~ja. Dok su rekognoscirawa u Ma~vi
bila ekstenzivnog tipa, gde se frontalnim pristupom i{lo ka evidentirawu {to ve}eg broja arhe-
olo{kih nalazi{ta iz svih perioda, rekognoscirawa u Sremu su neretko bila tematski definisa-
na, sa prethodno jasno postavqenim problemom koji je trebalo re{iti. Posebno treba naglasiti
va`na tematska rekognoscirawa koja su rezultovala pouzdanim utvr|ivawem trase rimskog puta
kroz Srem u duìni od 115 km (od granice sa Hrvatskom preko Sirmijuma i Basijana do Zemuna),209
potom trase puta Sremska Mitrovica – Bano{tor,210 te utvr|ivawe pravca pruàwa akvedukta ka
Sirmijumu.211 U okviru Vojvo|anske akademije nauka i umetnosti, u Novom Sadu krajem osamdese-
tih godina XX veka pokrenut je projekat Arheolo{ka karta Vojvodine, u okviru koga je evidentiran
znatan broj lokaliteta, ali ti podaci jo{ uvek nisu u potpunosti sistematizovani i nedostupni su
javnosti.212 Pre nekoliko godina M. \or|evi} je publikovala svoj magistarski rad, u kome je poku{a-
la da objedini podatke o svim iz literature poznatim rimskim lokalitetima u Vojvodini.213 Me|u-
tim, u tom radu nije obavqeno precizno kartirawe navo|enih lokaliteta, niti su se svi raspolo-
ìvi podaci o lokalitetima na{li u toj publikaciji. Potpuniji spisak rimskih lokaliteta na
teritoriji Srema prisutan je u master radu koleginice Biqane Lu~i}.214 Posledwih nekoliko de-
cenija, pored nastavka istraìvawa Sirmijuma, u Sremu je obavqen i niz mawih arheolo{kih isko-
pavawa za{titnog karaktera, a podaci o wima nalaze se u okviru popisa anti~kih arheolo{kih na-
lazi{ta ovoga rada, u referencama pojedinih lokaliteta.215
Zahvaquju}i sporadi~nom pomiwawu oblasti Srema u rimskim literarnim izvorima i itine-
rerima, kao i relativno velikoj koli~ini otkrivenih epigrafskih spomenika, postojala je dobra
osnova za izu~avawe administrativne i vojne organizacije tog prostora. Najve}i doprinos na tom
poqu nalazi se u radovima Sl. Du{ani}a,216 M. Mirkovi}217 i M. Milin.218
Zahvaquju}i prikupqawu i evidentirawu arheolo{ke gra|e sa podru~ja Srema, {to traje duè
od stole}a, a pre svega zahvaquju}i arheolo{kim istraìvawima, stvorila se i dobra osnova za pro-
u~avawe materijalne kulture tog perioda. Pored mnogobrojnih pojedina~nih radova u periodici,
206 Moramo ukazati i na opse`na paleobotani~ka istraìvawa obavqana na materijalu sa Gomolave i Vrawa kod Hrtko-
vaca, koja su jedinstven primer te vrste istraìvawa na jednom rimskom lokalitetu kod nas, cf. Borojevi} 1988; Van
Zeist 2003; Medovi} 2010.
207 Vapa 1995.
208 Lokaliteti broj: 67, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 105, 108, 114, 156, 158, 227, 228, 229, 233, 239. Uz svaki lokalitet nave-
dena je literatura.
209 Popovi}, Vasiljevi} 1969; Popovi}, Vasiljevi} 1970; Popovi} D. 1980.
210 Milo{evi} 1988.
211 Milo{evi} 1969; Dautova-Ru{evljan 1989a; Mr|i} 2007: 19–20.
212 \or|evi} 2007: 11.
213 \or|evi} 2007.
214 Lu~i} 2016.
215 Lokaliteti broj: 20, 21a, 27, 29, 51, 91, 92, 93, 94, 95, 130, 134, 230, 257, 258, 262a, 262b, 267, 273, 283. Uz svaki
lokalitet navedena je literatura.
216 Du{ani} 1967; Du{ani} 1968; Du{ani} 1976a.
217 Mirkovi} 1963; Mirkovi} 1971; Mirkovi} 1994; Mirkovi} 1998; Mirkovi} 2004.
218 Milin 2003; Milin 2004.
40
u proteklih pet decenija je objavqeno i vi{e monografija u kojima je obra|ivan materijal pote-
kao sa arheolo{kih iskopavawa.219 Publikovano je, tako|e, i vi{e monografija i zbornika radova
posve}enih odre|enim pitawima iz perioda rimske dominacije na prostoru Srema220 kao i istra-
ìvawima pojedinih lokaliteta.221
Semberija, tre}a oblast koju }emo razmatrati u ovome radu, najslabije je istraèna. Iako se kra-
jem XIX veka nalazila u istoj dràvi kao i Srem, materijalni ostaci iz rimske epohe nisu pobu|i-
vali ista interesovawa u obe oblasti. Sporadi~ne crtice o starinama iz tog podru~ja krajem XIX
veka donosio je K. Pa~,222 i to su dugo vremena ostali jedini podaci kojima se raspolagalo. Arhe-
olo{ka istraìvawa bila su malobrojna, a vredna pomena bi bila iskopavawa pedesetih godina XX
veka, tokom kojih je I. ^remo{nik istraìla vilu rustiku na lokalitetu Prekaje kod Brodca Gorweg
(lok. br. 301).223 Na svu sre}u, osamdesetih godina XX veka pokrenut je projekat izrade Arheolo{kog
leksikona BiH, jedini poduhvat takve vrste u tada{woj SFRJ koji je priveden kraju, i u {tampanom
izdawu je ugledao svetlost dana 1988. godine.224 Zahvaquju}i tome i sporadi~no prikupqani podaci
o arheolo{kim nalazima i nalazi{tima u Semberiji,225 potkrepqeni i rezultatima mawih rekog-
noscirawa sprovedenih za potrebe izrade leksikona, objediweni su na jednom mestu. Ipak, podaci
o pojedinim lokalitetima u Arheolo{kom leksikonu veoma su {turi i neretko se kod I. Bojanov-
skog, koji je i sam obavqao rekognoscirawa za izradu svojih radova o anti~kim komunikacijama,
mogu na}i detaqniji opisi i kvalitetniji podaci. I pored toga {to I. Bojanovski naj~e{}e ni sam
nije pridavao previ{e pa`we detaqima u vezi sa arheolo{kim nalazi{tima, wegova topografska
istraìvawa anti~kih komunikacija226 najdragoceniji su radovi o rimskim arheolo{kim nalazi-
{tima na tlu Semberije.
219 Brukner 1981 (keramika); Dautova-Ru{evljan 1983 (kamena plastika); [aranovi}-Svetek 1986 (staklo); Dautova-Ru-
{evljan, Vujovi} 2006 (vojska i vojna oprema).
220 Brukner, Dautova-Ru{evqan, Milo{evi} 1987; Petrovi} i drugi 1995; Vapa 1995.
221 Manojlovi}-Marjanski 1997; Dautova-Ru{evqan 2003; Popovi} V. 2003; Miladinovi}-Radmilovi} 2011.
222 Patsch 1897; Pa~ 1905.
223 ^remo{nik 1957.
224 Arheolo{ki leksikon BiH.
225 Arheolo{ki leksikon BiH II: 88–99.
226 Bojanovski 1981; Bojanovski 1987.
41
..
2..
.
NASEQA U JUGOISTO^NOM DELU DOWE PANONIJE
Vrstu i karakter rimskih naseqa, kako je u uvodnom delu ve} nagla{eno, veoma je te{ko pouzdano
odrediti na teritoriji koju razmatram, iako je pred nama veoma primamqiva pogodnost budu}i da
na osnovu literarnih i epigrafskih izvora raspolaèmo saznawima koje sve vrste naseqa moèmo
o~ekivati. Rimsko carstvo je imalo jasno i precizno ure|enu politiku naplate poreza, a preduslov
za weno uspe{no sprovo|ewe bilo je dobro smi{qeno administrativno ure|ewe teritorija. Najvi-
{i status koje je jedno naseqe moglo imati u provincijama bio je status kolonije, potom munici-
pijuma (koji je s vremenom mogao prerasti u koloniju), a poznate su nam i osnovne teritorijalne
jedinice nièg ranga, {to su u jugoisto~nom delu provincije Dowe Panonije bili pagi i vici.
Ovakva, naizgled jasna i hijerarhija naseqa koja se ~esto podrazumevala, ni u rimsko vreme nije
ba{ doslovce tako izgledala.
Najpre treba ukazati da su u razli~itim periodima rimske dominacije bili prisutni razli-
~iti na~ini teritorijalne organizacije razmatranoga prostora. Iz izvora nam je poznata uop{te-
na slika o naseqima u vreme rimskih osvajawa Panonije, gde Apijan za Panonce navodi da ne ì-
ve po gradovima ve} prema srodstvu.227 Pretpostavqa se da je neposredno pred kona~no stavqawe
ovoga prostora pod vlast Rima (nakon sloma Batonovog ustanka), autohtono stanovni{tvo ìvelo u
mawim, ra{trkanim selima, u ku}ama izgra|enim tradicionalnim tehnikama od organskih mate-
rijala, te da nisu postojala centralna naseqa koja bi se po poloàju ili funkciji drasti~no raz-
likovala od ostalih. Postojawe skordisti~kih opiduma, utvr|ewa okruènih zemqanim valumom,
palisadama i {an~evima, smatra se karakteristi~nim za period pred dolazak Rimqana. Me|utim,
pitawe je da li su ovakva utvr|ena mesta imala odlike i funkcije utvr|enog mesta kao centra jed-
ne zajednice, ili su prvenstveno imala vojnu ulogu, kao odbrambeni punktovi i refugijumi pred
nadolaze}om opasnosti. Ulazak ~itave oblasti pod rimsku vlast doneo je velike promene u terito-
rijalnoj organizaciji. Dolazak novih populacija, u ovome slu~aju rimske vojske i naseqenika, i
wihov uticaj na zate~eno stanovni{tvo, u arheologiji se naj~e{}e potvr|uje pojavom novih, uvoznih
elemenata materijalne kulture u stani{tima autohtonih populacija. Pitawe je koliko brzo i u ko-
joj meri je mogao da se odigra takav upliv novih artefakata u svakodnevni ìvot obi~nog stanov-
ni{tva, odnosno da li je mogao biti brì od reformi koje su zavojeva~i morali sprovesti veoma
brzo po svom dolasku.
227 Appianus, Illyr., 4.22, prema Domi}-Kuni} 2006: 70.
43
Organizacijom doma}eg stanovni{tva u Iliriku i wegovim razme{tawem u administrativne

i pravne okvire kao jednim od prioriteta rimske uprave, u svojoj doktorskoj disertaciji bavila se
D. Grbi}.228 Po op{tem principu, i na na{oj teritoriji zate~eno autohtono stanovni{tvo pretvo-
reno je u peregrine zajednice, {to je prakti~no zna~ilo da su ìteqi tih zajednica, naj~e{}e i ne
odlaze}i iz svojih rodnih sela i zaselaka, postali strani dràvqani na teritoriji Rimskog car-
stva. U zavisnosti od toga kakav su odnos sa Rimom imale pojedine autohtone zajednice, odnosno auto-
htona plemenska aristokratija, umnogome je zavisila i wihova daqa sudbina. One su mogle dobija-
ti i izvesne privilegije, a wihova prethodna plemenska organizacija mogla je biti u izvesnoj meri
po{tovana i iskori{}ena kao okvir za novouspostavqeni peregrini civitas, ali i nije morala.
Praksa je iskqu~ivo zavisila od interesa rimske uprave i wene procene trenutnog stawa na tere-
nu. Bilo je slu~ajeva u kojima su ve}e i mo}nije zajednice Rimqani razbili na mawe delove i or-
ganizovali u nove peregrine civitase (civitates peregrinae), koji su zauzimali mawe teritorije no
prvobitna zajednica,229 ali i suprotnih primera, kada je vi{e rasformiranih autohtonih zajed-
nica sjediwavano u jednu ve}u celinu.230
Postojawe peregrinih civitasa u jugoisto~nom delu Dowe Panonije poznato nam je iz literar-
nih (ve} u prvoj polovini I veka civitas Sirmiensium et Amantinorum)231 i epigrafskih izvora (civitas
Scordiscorum, najkasnije od druge polovine I veka),232 o kojima je vi{e re~i bilo u poglavqu o te-
ritorijalnom okviru ovoga rada.233 U isto vreme formiraju se i gradske sredine, najpre kolonija
Sirmijum,234 a potom i Basijane i Spodent[…], koje municipalni status dobijaju najverovatnije tek
za Hadrijana, oko 124. godine.
2.1. TERITORIJALNA ORGANIZACIJA NASEQA I VLASNI[TVO NAD POSEDOM

Direktnih izvora koji bi nam svedo~ili o na~inu organizacije naseqa i poqoprivrednih
imawa u jugoisto~nom delu Dowe Panonije ima malo, ali se na osnovu literarnih i epigrafskih
izvora koji se odnose na druge provincije, ona moè delimi~no rekonstruisati. O administrativ-
nom ure|ewu zemqi{ta i vlasni~kim odnosima u rimsko vreme na teritoriji Srbije ve} je detaq-
no pisano i u doma}oj literaturi,235 te }u ovom prilikom ukazati samo na osnovne smernice radi
lak{eg sagledavawa prostora koji razmatram.
Neposredno nakon uspostavqawa rimske vlasti, tokom prvih decenija I veka, ~itavo podru~je
je, po ustaqenoj praksi, pre{lo pod kompetenciju Rima i na{lo se u okviru jedne od tri vrste vla-
sni~kih odnosa (tria genera agrorum):
– zemqi{te u dràvnom vlasni{tvu (ager publicus)
– zemqi{te u privatnom vlasni{tvu (ager privatus)
– {ume i pa{waci (ager compascuus et silvae).
Najplodnije zemqi{te, koje je ranije pripadalo autohtonom stanovni{tvu, usled konfiskacije
je postajalo dràvno (ager publicus populi Romani), ali dràva nije wime direktno upravqala, ve} je
ono davano na upravu odgovaraju}oj municipalnoj zajednici (ager adtributus). Uz tako ste~eno pravo
228 Grbi} 2012.

229 Bojanovski 1988: 335; Zaninovi} 2003: 445–446.
230 Grbi} 2012: 323.
231 Nat. hist.III 148, prema Grbi} 2012: 25.
232 Du{ani} 1965: 89.
233 U istom poglavqu detaqnije je izloèna i problematika opstanka i duìne trajawa ovih civitasa.
234 Pretpostavqa se da je Sirmijum postao kolonija najverovatnije izme|u 89. i 96. godine, cf. Mirkovi} 2006: 31–32.
235 Popovi} I. 1988a: 193–208; Ili} 2012: 48–58; @ivanovi} 2011: 51–56.
44
nad upravqawem i kori{}ewem zemqi{ta municipalna zajednica je imala i obavezu pla}awa po-
reza u prinosima ili novcu (vectigal). Municipalna zajednica je na taj na~in dobijeno zemqi{te
mogla daqe davati na upravqawe i kori{}ewe (adsignatio). Adsignacija bi mogla da se poistoveti sa
dedukcijom, postupkom u kome je posed veterana izdvajan iz agera peregrinih civitasa i postajao
ager exceptus na municipalnoj teritoriji.
Zemqi{te koje se nalazilo u privatnom vlasni{tvu (ager privatus) imalo je imovinskopravni
poloàj znatno druga~iji od dràvnog, iako se i samo na osnovu atribucije nalazilo pod nadle`no-
{}u municipalne zajednice. Wime je u okviru pagusa i vikusa slobodno raspolagalo autohtono sta-
novni{tvo, kao i u vreme pre rimskih osvajawa. Mogli su ga obra|ivati i otu|iti, ali je i za wego-
vo kori{}ewe morao biti pla}an porez.
[ume, pa{waci i ostala neobradiva zemqa (ager compascuus et silvae) nalazili su se pod nad-
le`no{}u odre|ene administrativne jedinice, autohtone zajednice, municipijuma ili kolonije,
ali su imali karakter kolektivnog i javnog dobra, te se nisu mogli daqe otu|ivati.
Najplodniji tereni, koji su se nalazili u okviru dràvnog zemqi{ta, bili su raspore|ivani
prema unapred odre|enoj shemi, centurijaciji (ager centuriatus). Parcelaciju zemqi{ta su po shemi
kvadratne mreè vr{ili gromatici (gromaticus). Po~etna ta~ka od koje se premeravala mreà cen-
turijacije nalazila se u gradu na ~ijoj je teritoriji ona obavqana. Od po~etne ta~ke povla~ile su
se dve osnovne ose pod uglom od 90 stepeni, decumanus maximus i cardo maximus, i to tako da se po-
klapaju sa sun~evom putawom. Povla~ewem linija paralelnih sa dve osnovne ose, na rastojawima
20 aktusa ili 2.400 stopa (710 m), dobijana je kvadratna shema (centuria quadrata) ~ija su poqa bila
povr{ine 200 jugera (oko 50 hektara, 1 juger = oko 0,25ha).236 U zavisnosti od konfiguracije reqe-
fa, moglo se i odstupiti od uniformne unutra{we parcelacije. Pitawe je da li je centurijacija,
u kojoj meri i na koji na~in bila sprovo|ena i na na{oj teritoriji, o ~emu }e vi{e re~i biti u na-
stavku ovoga rada.
Dedukcija, odnosno naseqavawe veterana koje je pratilo i oduzimawe zemqi{ta od autohtonog
stanovni{tva i wegovo dodeqivawe veteranima, nije uslovila samo promenu vlasnika i korisni-
ka zemqi{ta ve} i promene u ekonomici ~itavog podru~ja.237 Nove mogu}nosti (mogu}nost plasmana
proizvedene robe, poslovawe unutar velikog trì{ta) ali i obaveze (razni porezi) uslovili su i
promenu organizacije rada na poqoprivrednim imawima, a to je podrazumevalo i promenu u orga-
nizaciji ruralnih naseqa.
2.2. KLASIFIKACIJA NASEQA

Kao op{ti model klasifikacije naseqenih mesta u periodu rimske dominacije u literaturi
je op{teprihva}ena okvirna podela zasnovana na podacima iz epigrafskih i literarnih izvora.
Ona obuhvata slede}e kategorije:
Tugurium – Predstavqa malu kolibu, to jest ku}u gra|enu od organskih i lako propadqivih ma-
terijala, drvenih greda, pletera i lepa. Mogli su biti samostalni, na pojedina~nim malim pose-
dima, ili u okviru mawih ili ve}ih naseqa.
236 Delovi iscrtanih planova centurijacije, sa ispisanim imenima vlasnika i veli~inama poseda, otkriveni su u
Oranù (rimski Arausio, mermerna, videti: Bödőcs, Kovács 2011: 21, fig. 2) i Veroni (bronzana, Goodchild 2007:
88–89). U Ma|arskoj je uspe{no rekonstruisana centurijacija na osnovu kombinovawa vi{e podataka iz razli~itih
vrsta izvora (Bödőcs, Kovács, Anderkó 2014).
237 Jedini takav pouzdan primer na na{oj teritoriji jeste oduzimawe zemqi{ta sela Josista i wegovo dodeqivawe
jednom prefektu ale, Tiberiju Klaudiju Prisku, poznato sa natpisa otkrivenog 1909. godine u Beo~inu (Brun{mid
1910/1911a: 128, no. 750; Mirkovi} 1971: 81–82, no. 79). S. Ferjan~i} stavqa pod znak pitawa ustaqeno mi{qewe da
je T. K. Prisk bio veteran (Ferjan~i} 2002: 54).
45
Vicus – Najve}i broj objekata u selima autohtonog stanovni{tva (vici), pogotovo neposredno po
uspostavqawu rimske vlasti, bio je gra|en u tehnici poput tugurijuma. Sela i zaseoke ~inio je ve-
}i broj ku}a, koje su u kasnijim periodima mogle biti gra|ene i od materijala karakteristi~nih
za rimski na~in gradwe (maltera, opeka, tegula, imbreksa, kamena), ali bez monumentalnih gra|e-
vina i zvani~no priznatog administrativnog statusa. Aktivnost stanovni{tva vikusa prevashodno
je vezana za poqoprivredu. Pored klasi~nih, ruralnih vikusa, odnosno sela, prepoznaju se i nase-
qa koja se ne mogu smatrati selom u pravom smislu, ali ni u potpunosti urbanim i koja se nalaze
uz vojne logore, tzv. military vici ili Auxiliarvicus.238
Pagus – U slu~aju pagusa ne radi se o pojedina~nom nasequ odre|enog ranga, ve} o administra-
tivnoj jedinici koja je mogla obuhvatati i vi{e zaselaka i sela (vikusa).239 Ovu administrativnu
kategoriju koja objediwuje vi{e mawih naseqa nije mogu}e ustanoviti na terenu preko materijal-
nih ostataka, ve} se saznawa o wihovom postojawu zasnivaju iskqu~ivo na podacima iz pisanih iz-
vora (epigrafskih i literarnih).
Municipium i colonia – Urbane sredine u kojima se nalazilo sedi{te administracije i trgovi-
ne, me|usobno razli~ite po rangu i pravnom statusu svojih stanovnika. Gradske sredine ovoga ran-
ga imale su na raspolagawu svoje zemqi{te, koje su mogle davati daqe u zakup, i one su sa wega, ali
i ostalog zemqi{ta pod svojom nadle`no{}u, ubirale porez. Pored urbanih sredina sa ste~enim
statusom municipijuma ili kolonije, moramo ra~unati i sa postojawem mawih urbanih centara
koji nisu dobili zvani~ni status, kakav je slu~aj, na na{oj teritoriji, sa anti~kim Taurunumom.
Villae rusticae – Od posebnog interesa za na{ rad jeste pojava novog tipa ruralnog naseqa – vi-
la rustika (villa rustica). Wima }u posvetiti ne{to vi{e prostora, budu}i da su, sude}i po mi{qe-
wu ve}ine istraìva~a, one najbrojnija kategorija rimskih naseqa registrovanih na na{em pro-
storu. Ovom prilikom ne}u ulaziti u tipologiju vila rustika i wihov arhitektonski razvoj kroz
vreme, budu}i da to nema velikog zna~aja za ovaj rad. Ukazao bih na radove J. T. Smita i A. Busula-
xi}a, koji su se detaqno bavili tom problematikom.240 Za nas je bitnije da obratimo pa`wu na ma-
terijalne ostatke vila sa~uvanih do dana{wih dana, poput upotrebqenih gra|evinskih materijala
(kamena, opeke, tegula imbreksa, maltera), eventualne kamene plastike, upotrebe stakla, mozaika,
fresko-oslikavawa, koji su kod vi{e autora prepoznavani kao mogu}i indikatori postojawa vile
rustike na nekom lokalitetu. Vile su na na{em prostoru prisutne najverovatnije od kraja I, ali sa-
svim sigurno od II pa do kraja IV veka. Wihovo prisustvo i porast wihovog broja ukazivali su na
ja~awe i konsolidovawe rimske uprave,241 a preduslov za intenzivirawe izgradwe vila rustika bi-
li su razvoj i blizina urbanih centara kao i razvoj putne mreè, {to je omogu}avalo brz i siguran
plasman robe u najbliè centre. Opisi organizacije rada i ìvota u vilama rustikama na ital-
skom tlu poznati su nam i iz izvora,242 ali ih ne moèmo jednostavno preslikati na teritoriju ju-
goisto~nog dela Dowe Panonije, i to iz vi{e razloga. Najpre zbog mesta i vremena iz kojih poti~u
ti opisi. Na italskom tlu su se do sredine I veka, vremena iz kog poti~u dati opisi, ve} odigrale
238 Vi{e o razlici ove dve vrste vikusa videti kod Flynt 2005: 10–18.
239 M. Mirkovi} iznosi mi{qewe da je zna~ewe pagusa na teritoriji jugoisto~ne Panonije bilo druga~ije no na ital-
skom tlu, te da je ono pre odraàvalo staru klanovsku podelu Kelta, gde je pagus zapravo ozna~avao civitas, a ne
ruralni deo teritorije grada kao u Italiji (Mirkovi} 2004: 148). Ovakvo mi{qewe M. Mirkovi} se tako|e moè
staviti pod znak pitawa, budu}i da se na epigrafskom spomeniku iz Slankamena jasno navodi civitas Skordisko-
rum kao naziv za organizaciju peregrina (Du{ani} 1965: 89).
240 Smith 1997; Busuladì} 2011.
241 Busuladì} 2011: 104.
242 Detaqnije o opisima rimskih vila rustika, odnosno poqoprivrednih gazdinstava u anti~kim izvorima videti kod:
Popovi} I. 1988: 196–201.
46
promene koje su uzrokovale propadawe kategorije sitnog seqaka, kao i stvarawe velikih imawa ko-
ja su davana u zakup.243 Potom su tu razlike u reqefu i klimi, {to je uslovqavalo i gajewe razli~i-
tih poqoprivrednih kultura. Naposletku, ali ne i najmawe bitne, jesu razlike u zahtevima samoga
trì{ta, odnosno mogu}nosti plasmana odre|enih vrsta proizvoda, koje su se umnogome razliko-
vale od provincije do provincije. Promene u na~inu oporezivawa pod Dioklecijanom244 dovele su
do vezivawa slobodnih seqaka za zemqu ve} krajem III veka. Taj proces }e se znatno poja~ati tokom
IV veka, kada oni postaju „robovi zemqe” (coloni originales), mada je M. Vasi} mi{qewa da se taj pro-
ces u Ma~vi sporije odvijao, te da se moè ra~unati na postojawe mawih, slobodnih poseda i u IV
veku.245
S vremenom, vila rustika postala je gotovo sinonim za poqoprivredno gazdinstvo u rimsko
vreme, i to ne samo kod nas. Ve} sam pomiwao i druge posede koji su morali postojati, kao i mogu}-
nost postojawa mawih, porodi~nih gazdinstava koja nisu bila vile rustike. Me|utim, i same vile
rustike mogu se me|usobno veoma razlikovati: po veli~ini, broju zgrada koje su posedovale, prosto-
ru koji su zauzimale, mestu koje su imale u hijerarhiji naseqa. Sve to, naravno, uti~e i na sliku
koju }emo zate}i na terenu prilikom rekognoscirawa i, kasnije, iskopavawa. Imaju}i u vidu da su
istraìva~i najve}i broj rimskih, uslovno re~eno, naseqa na razmatranoj teritoriji prepoznava-
li kao vile rustike, smatram da je neophodno dati kratak osvrt na sam pojam vile rustike, odnosno
{ta sve pod wim moèmo podrazumevati u jugoisto~nom delu Dowe Panonije.
Vila rustika je seoski objekat, gra|en izvan grada, u kojem su me|usobno povezane ekonomska i
stambena funkcija. Budu}i da su vile gra|ene na otvorenom prostoru, vlasnik je mogao da bira, po
sopstvenom naho|ewu i potrebama, za sebe najpovoqniji poloàj. Po pravilu su to bile pozicije uz
vodotokove ili izvore vode, a neretko su se nalazile i na mestima koja dominiraju okruèwem.246
Vile rustike su gra|ene pod uticajem rimskog na~ina gradwe, uz upotrebu kamena, opeka, maltera,
tegula i imbreksa. Na posedu se mogla nalaziti jedna takva zgrada, a moglo ih je biti i vi{e, kada
je pored glavnog, rezidencijalnog objekta, gra|eno i vi{e pomo}nih, ekonomskih ili dodatnih
stambenih jedinica za sme{taj radne snage.247 Pored prevashodne posve}enosti poqoprivredi, kao
najbitnijoj delatnosti, u sklopu vile rustike su se nalazile i radionice neophodne za weno funk-
cionisawe, poput kova~nica, ~ije je postojawe potvr|eno na osnovu nalaza karakteristi~nog kova~-
kog alata.248 Vile su mogle biti vlasni{tvo qudi koji su u wima ìveli, ali i osoba koje su stano-
vale u gradskim sredinama. U drugom navedenom slu~aju vlasnik je za upravqawe svog poseda
angaòvao stalnu radnu snagu, najamnu ili robovsku, koja u vili ìvi i radi (famillia rustica), a na
~elu imawa se nalazio upravnik – villicus.249 Pritom, ~itav kompleks vile rustike nije morao biti
nezavisan posed, ve} je mogao biti i samo jedan od delova ve}eg gazdinstva, koje je moglo zaprema-
ti vi{e vila rustika grupisanih oko centralnog gra|evinskog kompleksa.250 Oko vile se nalazilo
243 Popovi} I. 1988a: 196. Kao slikovit primer tog procesa moè posluìti situacija u oblasti Leontini na Sici-
liji, poznata iz literarnih izvora. Po Ciceronu, broj posednika se za tri godine smawio sa 84 na 32, a prose~na
veli~ina poseda se pove}ala sa 830 na 2200 jugera (sa 207,5 na 550 ha), prema Goodchilde 2007: 90.
244 Popovi} I. 1988: 205–207; Temin 2013: 148–149.
245 Vasi} 1985: 127.
246 Busuladì} 2011: 51–53.
247 Kod nas su takvi primeri zabeleèni kod vila otkrivenih na lokalitetima Marin Do kod Dumbova (br. 20b), Jase-
novica kod [titara (br. 425) i Kusawe kod Svileuve (br. 519).
248 Pojedina~ni nalazi takvog alata u Marin Dolu kod Dumbova (lok. br. 20b), u okviru ostave kod sela Brovi} (lok.
br. 590) i dve ostave kova~kog alata iz U{}a (lok. br. 552) i Soko Sala{a (lok. br. 279).
249 Vi{e o ulozi vilikusa videti kod: Sanader 1995.
250 Busuladì} 2011: 120.
47
i zemqi{te koje joj je pripadalo i sa koga je ubirana letina, koja je donosila prihod. Pitawe ukup-
ne veli~ine poseda ne samo vila rustika ve} i mawih pojedina~nih doma}instava kao i velikih
latifundija pobu|ivalo je pa`wu vi{e autora. Oni su do procene povr{ine poseda poku{avali da
do|u kombinuju}i podatke iz pisanih izvora, zatim prora~une o prinosima u antici, tako|e raz-
matraju}i veli~ine poseda iz XVII–XIX veka, uz upotrebu GIS programa, i pritom su dolazili do
veoma razli~itih rezultata.251 Iako }u se pitawu ukupne veli~ine pojedina~nog imawa na na{em
prostoru neminovno vra}ati, èleo bih da skrenem pa`wu na koji na~in je taj problem video M.
Finli: optimum size of a peasant’s farm is an obviously meaningless notion.252 Sa tim vi|ewem se u veli-
koj meri slaè i Gud~ajldova (Goodchilde) iako je smatrala da bi se aproksimativno mogla odrediti
veli~ina poseda u dolini Tibra (koju ona u svom radu razmatra), makar radi ve`be i odre|ivawa u
me|usobnom odnosu malih, velikih i sredwih imawa.253
2.2.1. Problem klasifikacije naseqa poznatih samo na osnovu arheolo{kog zapisa

Postojawe najve}eg broja rimskih naseqa na na{em prostoru zabeleèno je zahvaquju}i rekog-
noscirawima. Izvestan broj lokaliteta poznat je samo posredno, na osnovu zapisa u starijoj lite-
raturi koji su u nekim slu~ajevima i u dana{we vreme mogli da budu potvr|eni na terenu, ali po-
nekad ni to vi{e nije bilo mogu}e (videti niè o povremenoj vidqivosti lokaliteta). Kada su
podaci sa rekognoscirawa u pitawu, u najve}em broju slu~ajeva radi se samo o informaciji da je
na odre|enome mestu na povr{ini konstatovan rimski gra|evinski materijal i/ili fragmenti ke-
ramike. Takve informacije su prikupqane tokom vi{e decenija i znatno se razlikuje po:
– Opisu zate~enog stawa na terenu i detaqnosti informacija o vrstama materijala koji je evi-
dentiran na povr{ini. U izve{tajima sa terena neretko su se pojavqivali i krajwe {turi opisi
poput „materijal rimske provenijencije”. Veoma ~esto samo se navodi da su na lokalitetu eviden-
tirani „rimska keramika i gra|evinski {ut”, bez poja{wewa o kojoj se vrsti „{uta” radi, da li su
prisutne i opeke, tegule, kamen, kre~ni malter, ili ne{to od navedenog izostaje, {to je veoma bit-
no prilikom poku{aja odre|ivawa karaktera naseqa.
– Informacijama o veli~ini lokaliteta. Ove informacije ~esto potpuno izostaju, dok se po-
nekad kao opis veli~ine navodi „na veoma velikom prostranstvu”, „retki nalazi keramike i mawa
zona sa velikom koncentracijom {uta” i sli~no. U literaturi su izuzetno retki opisi o postojawu
vi{e razdvojenih zona odre|enog materijala na povr{ini jednog lokaliteta, odnosno bilo kakvog
detaqnijeg opisa eventualne horizontalne stratigrafije.
– Preciznosti informacije o poziciji samoga lokaliteta. U literaturi se veoma retko naila-
zi na precizan opis pozicije samoga lokaliteta, a jo{ re|e na priloèn detaqan prikaz na vojnoj
sekciji.254 âk se i za pojedine lokalitete, obeleène na kartama teritorijalno nadle`nih zavo-
da za za{titu spomenika kulture, ispostavilo da su kartirani sa izvesnom gre{kom, koja je mogla
i}i od nekoliko stotina metara do vi{e od jednog kilometra. Najre|i su primeri precizno kar-
tiranih lokaliteta sa navedenim geografskim koordinatama.
Poseban problem pri~iwava i takozvana povremena vidqivost lokaliteta.255 Budu}i da se ve-
}ina lokaliteta iz rimskog perioda na razmatranom podru~ju nalazi na zemqi{tu koje se inten-
251 Goodchilde 2007: 78–102, sa prate}om literaturom.

252 Finley 1973: 105, prema: Goodchilde 2007: 110.
253 Goodchilde 2007: 110.
254 Obaveza prilagawa ise~ka vojne sekcije sa precizno nazna~enom pozicijom lokaliteta u doma}oj literaturi posto-
jala je samo u ~asopisu Arheolo{ki pregled n. s., koji je 2006–2008. godine u Beogradu izdavalo Srpsko arheolo{ko
dru{tvo.
255 Arsi} 2007: 17–18.
48
zivno obra|uje, neretko se prilikom obilaska istog lokaliteta, tokom vi{e godina zaredom, nai-
lazi na potpuno druga~iju sliku kada je re~ o povr{inskim nalazima. Li~no sam vi{e puta bio u
situaciji da na istom lokalitetu jedne godine primetim veliku koli~inu keramike i gra|evin-
skog {uta, dok bih ve} slede}e godine na povr{ini nai{ao na sasvim retke nalaze. Zbog vi{ede-
cenijske obrade zemqi{ta na pojedinim lokalitetima povr{inski nalazi na wima danas se jedva
mogu primetiti, iako podaci od pre nekoliko decenija svedo~e o, na primer, intenzivnim koli-
~inama gra|evinskog {uta. U takvim slu~ajevima se pod znak pitawa moè staviti kako procena
veli~ine koju je obuhvatao lokalitet, tako i odre|ivawe wegove vrste i karaktera, jer se na osnovu
povr{inskih nalaza slika moè bitno mewati iz godine u godinu.
Najve}i broj lokaliteta kojima }u se baviti u ovome radu poznat je na osnovu periodi~nih obi-
lazaka terena i rekognoscirawa. Oni koji su ih evidentirali ose}ali su i obavezu da ih tom prili-
kom, ili bar za potrebe publikovawa, i klasifikuju. Budu}i da iz literarnih i epigrafskih izvora
raspolaèmo saznawima o nazivima odre|enih vrsta naseqa u rimskom periodu, to su i lokaliteti
vrlo lako i brzo bili opredeqivani pre svega kao vile rustike, ne{to re|e kao vikusi, pagusi, mo-
gu}e mansije ili beneficijarne stanice, ali i samo pod op{tim nazivom – naseqe. S obzirom na ve}
navedenu praksu davawa {turih opisa lokaliteta, postaje jasno da je wihova klasifikacija sprovo-
|ena veoma proizvoqno, bez jasno uspostavqenih jedinstvenih kriterijuma. Nisu retki ni primeri
da je isti autor, tokom razli~itih obilazaka identi~nog lokaliteta, imenovao taj lokalitet kao na-
seqe (ve}e ili mawe), vilu rustiku ili vikus. Uo~iv{i ovaj problem, R. Arsi} je u svom radu poku-
{ao da ga prevazi|e kombinuju}i istorijski pristup, uz poznate termine kori{}ene za vreme ì-
vota u tim naseqima (kolonija, municipijum, vikus, vila rustika), i metodologiju koju je P. Perkins
primenio prilikom prou~avawa etrurskih naseqa.256 Tom prilikom R. Arsi} je predloìo klasi-
fikaciju za koju je smatrao da bi mogla biti primenqiva na terenu severozapadne Srbije. U woj je
odredio osnovne klase lokaliteta (A – ruralna naseqa, B – urbano naseqe, C – kultno mesto, D –
objekti infrastrukture, E – proizvodwa, F – grobqa, G – ostave, H – vojna infrastruktura),257 koje
je daqe podelio na podvrste. Kao najkompleksnija klasa lokaliteta izdvajaju se ruralna naseqa, te
}u poku{aj odre|ivawa elemenata za wihovu klasifikaciju po R. Arsi}u preneti u Tabeli 1.
Iako se poziva i na iskustva iz Britanije, Italije i Dakije, R. Arsi} je prevideo i jedan veo-
ma bitan detaq u metodolo{kom pristupu. P. Perkins je, pre nego {to je formirao kriterijume za
klasifikaciju lokaliteta, najpre obavio detaqna rekognoscirawa celog prostora koji }e razma-
trati. Na svakom od lokaliteta koje je uzeo u razmatrawe prethodno je obavqena detaqna povr{in-
ska serijacija, sa prethodno ustanovqenim ujedna~enim kriterijumima.258 Za svaki pojedini lo-
kalitet navedeni su i stawe vegetacije i vidqivost tla tokom rekognoscirawa, kao uslovi koji su
mogli da dovedu do neujedna~enih rezultata.259 Nakon obrade prikupqenog materijala, statisti~-
kih analiza vrste i u~estalosti artefakata po jedinici povr{ine, prostorne analize rasprosti-
rawa povr{inskih nalaza, Perkins je smatrao da su se stekli uslovi da lokaliteti budu opredeqe-
ni u odre|ene kategorije.
Me|utim, kao {to smo i videli, na na{em podru~ju su informacije o povr{inskim nalazima ko-
ji ukazuju na postojawe rimskih naseqa prikupqane bez ujedna~enih kriterijuma. Zbog takvog pristu-
pa, ~ak i kada raspolaèmo ne{to preciznijim podacima o prisustvu odre|enih vrsta gra|evinskog
materijala ili o povr{ini lokaliteta, ne moèmo ih prihvatiti sa potpunom sigurno{}u. Naàlost,
256 Arsi} 2007: 10. Videti: Perkins 1999.

257 Arsi} 2007: 11–13, sl. 3.
258 Perkins 1999: 16.
259 Perkins 1999: 194–217, Apendix 1.
49
Врста локалитета Критеријум Интерпретација Напомена
Усамљена кућа, Простире се континуирано, Домаћинство Често без опека, камена

колиба археолошки остаци лепа, пољопривредне породице и малтера
камена, кровних опека базирано на раду чланова
заједно са грнчаријом на породице
површини до 200 м2
Фарма Као и код претходног, Домаћинство Често без опека и
континуални остаци на пољопривредне породице надгробних споменика
површини 0,1 до 0,3 ха, базирано на раду чланова
нема показатеља интерне породице и евентуално
социјалне хијерархије, најамника
ретка употреба малтера и
опеке
Село Исто као прво, обухвата Насеља перегриног
већу површину са остацима становништва
0,5 до 4 ха
Село разбијеног
типа
Вила рустика Као код првог, уз присуство Центар агрикултурног Налази опека,
чврстих структура, имања са фамилијом отесаног камена,
резиденцијални објекат робова као радном пластике, фресака,
се издваја по квантитету и снагом, летима или мозаика. Интерна
квалитету налаза, обухвата колонима хијерархија, интерна
више раздвојених зона инфраструктура
шута и налаза, присуство
надгробних споменика,
површина простирања
налаза преко 0,25 ха
Викус Више зона као код вила, Мање насеље са Налази сугеришу
међусобно удаљене груписаним објектима, са спонтани, а не плански
20 до 200 м. Већи број основним производним развој
надгробних споменика, и трговинским
површине 2 до 10 ха. постројењима
Пагус Немогућа идентификација Територијална јединица
на терену, само на руралног карактера која
основу писаних извора и се састоји од више викуса
епиграфских споменика
Tabela 1 – Parametri za klasifikaciju ruralnih naseqa po R. Arsi}u

(preuzeto iz: Arsi} 2007: 11)
Table 1 – Parameters for the classification of rural settlements according to R. Arsi}
(taken from: Arsi} 2007: 11)
ni na jednom anti~kom lokalitetu u jugoisto~nom delu provincije Dowe Panonije nije ura|ena de-
taqna povr{inska serijacija sa prethodno precizno uspostavqenim kriterijumima za prikupqa-
we povr{inskih nalaza. Bez takvog kvaliteta, ali i odgovaraju}eg kvantiteta podataka, mislim da
nije mogu}e razmatrati pitawa „interne hijerarhije”, prostornog rasporeda zgrada u kompleksu
vile rustike ili grupisawa objekata koji bi mogli pripadati jednom vikusu.
50
Ukaza}u i na druge primere klasifikacije rimskih lokaliteta, sa~iwenih za potrebe prostor-

nih analiza odre|enih teritorija, ali i uz osvrt na stawe i stepen istraènosti tih podru~ja, od-
nosno kvalitet i kvantitet prikupqenih informacija. Kako }emo i videti, sloènost klasifika-
cije lokaliteta direktno zavisi od rezolucije podataka sa terena kojima se raspolaè, odnosno
koji se mogu prikupiti za potrebe popuwavawa baza podataka.
U okviru projekta Wroxeter Hinterland and Regional Pathways to Complexity, tako|e su kori{}ena
ranija iskustva klasifikacije rimskih lokaliteta da bi se do{lo do novog, kombinovanog pristu-
pa tipologiji lokaliteta. Istovremeno je razvijana i odgovaraju}a metodologija prikupqawa po-
dataka na terenu, prilago|ena razmatranome krajoliku i ciqevima projekta.260
Hrvatski stru~waci su arheologiji ju`nog dela provincije Panonije, koji se nalazi na wiho-
voj dana{woj teritoriji, nedavno posvetili jednu obimnu publikaciju.261 A. Rendi}-Mio~evi} i
T. Lelekovi} su se u poglavqu o ruralnim naseqima bavili i problematikom klasifikacije rim-
skih naseqa.262 Podrobno razmotriv{i istorijat istraìvawa i stepen istraènosti rimskih na-
seqa u Hrvatskoj, ali i susednim zemqama, predloìli su, naizgled, veoma jednostavnu klasifika-
ciju. Sva do sada istraèna i evidentirana rimska naseqa podelili su u tri grupe: 1) vile rustike,
2) vikuse i 3) neklasifikovana ruralna naseqa. Do takve, krajwe svedene podele, do{li su na osno-
vu veoma o{trih kriterijuma.
Pod vilama rustikama podrazumevali su samo one objekte ili gra|evinske komplekse potvr|e-
ne i dobrim delom istraène tokom arheolo{kih iskopavawa. Ipak, istovremeno su se i ogradili,
navev{i da se i za takve objekte ne moè sa sigurno{}u tvrditi da su vile rustike, a ne, na primer,
latifundije, budu}i da smatraju da jo{ uvek nisu dovoqno istraèni.
Pod terminom vikus podrazumevali su ve}a naseqa, povr{ine od 5 do 20 hektara, u kojima se
za gradwu koristilo pre svega drvo, uz mogu}u upotrebu tegula i imbreksa za krovnu pokrivku. Dono-
{ewe takvog zakqu~ka omogu}ila su im izuzetno obimna za{titna istraìvawa na putnim i infra-
strukturnim koridorima u Hrvatskoj po~etkom XXI veka, tokom kojih je istraèno devet vikusa.
Ovaj tip naseqa istraìvan je {irokim iskopima, a istraène povr{ine su se kretale od 1 do ~ak
17 hektara.
Tre}a kategorija, neklasifikovana ruralna naseqa, obuhvatila je sve one lokalitete na kojima
su obavqana iskopavawa maweg obima, tokom kojih nije moglo biti prikupqeno dovoqno informa-
cija na osnovu kojih bi se mogao doneti validan zakqu~ak o karakteru naseqa, odnosno lokaliteti
poznati samo na osnovu prisustva povr{inskih nalaza. Ovakav na~in klasifikacije naseqa najvi-
{e bi odgovarao stepenu istraènosti u jugoisto~nom delu Dowe Panonije, koji razmatram u radu.
Stawe podataka sa kojima se u Rumuniji susrela I. A. Oltean,263 prilikom rada na prostornoj
analizi ruralnih naseqa iz kasne praistorije i rimskog perioda na teritoriji provicnije Daki-
je, umnogome podse}a na stawe sa kojim sam se i sam susreo kod nas. Veoma mali stepen istraèno-
sti, najve}i broj lokaliteta poznat samo na osnovu povr{inskih nalaza, nepostojawe jedinstvene
metodologije prilikom prikupqawa podataka, sumarno publikovawe rezultata, sve su to i nama do-
bro poznati problemi, sa kojima se susrela i I. A. Oltean.264
U delu rada posve}enom rimskom pejzaù, autorka je ukazala na prisutan problem naziva kori-
{}enih za imenovawe neurbanih rimskih naseqa u Rumuniji, koji su se svodili na vile rustike i
260 Leusen 2002: 8.1–8.8, 13.1–13.15.

261 Migotti 2012.
262 Lelekovi}, Rendi}-Mio~evi} 2012: 287, 291, 302–304.
263 Oltean 2004.
264 Oltean 2004: 10–13.
51
sela (ili vikuse).265 Veli~ine tih naseqa, ustanovqene na osnovu rasprostirawa povr{inskih na-
laza, procewivane su na 1 do 10 hektara. Ukazuju}i na nedovoqno usmeravawe pa`we prethodnih is-
traìva~a na problematiku veze naseqa sa wihovim okruèwem, zakqu~ila je da je kao posledica
takvog pristupa izostalo i prepoznavawe drugih kategorija naseqa bez urbanog statusa, te da je kla-
sifikacija ra|ena pre sa arhitektonskog no sa funkcionalnog gledi{ta. I. A. Oltean je predlo-
ìla slede}u klasifikaciju naseqa: 1) vile (villae rusticae i villae urbanae), 2) sela (vici), 3) mali
gradovi, 4) posebna naseqa, 5) vojna naseqa (militari vici). U nastavku }u ukratko preneti i wena
obrazloèwa odre|enih kategorija.
Vile (villae) – Prilikom obilazaka terena rumunski arheolozi su identifikaciju bazirali na
osnovu prisustva zidova, cigala, tegula, ponekad hipokausta, mozai~kih tesera, oslikanog maltera.
I. A. Oltean skre}e pa`wu da se to zapravo moè smatrati samo dokazom da su kori{}eni romani-
zovani gra|evinski materijali i tehnike. Iako takvi parametri za identifikaciju vila, bez po-
znavawa bliìh detaqa o lokalitetu, ne dozvoqavaju preciznu klasifikaciju, ona smatra da ve}i-
na wih odista i mogu biti vile, pretpostavqaju}i da je normalan razvoj mreè rimskih naseqa
podrazumevao ve}i broj vila nego vikusa.266 Autorka je tako|e ukazala i na neadekvatan na~in pri-
kupqawa podataka, {to je onemogu}ilo da se prepoznaju druga~iji tipovi lokaliteta osim vila,
poput individualnih farmi.267
Sela (vici) – Savremeni istraìva~i su koristili ~itav niz razli~itih naziva za naseqa zbi-
jenog tipa u rimsko vreme, od kojih su naj~e{}i bili selo, mali grad i vikus. Odlu~iv{i da na-
pravi otklon od do tada predominantnog pristupa klasifikaciji naseqa u rumunskoj arheologiji,
I. A Oltean je odlu~ila da ve}u pa`wu pokloni arheolo{koj evidenciji, nasuprot dotada{woj pre-
vashodnoj te`wi da se naseqa sagledavaju unutar poznatog rimskog pravnog i administrativnog
okvira (vicus-pagus ili civitas).268 Ona je zato sela podelila na dve grupe: sela sa tradicionalnom
arhitekturom (veli~ine oko 6 hektara, uz upotrebu tradicionalnih materijala, drveta, lepa) i se-
la gra|ena na rimski na~in (upotreba kamena, opeka i tegula).
Mali gradovi – Ocewuju}i da je granicu izme|u kategorija „romanizovano selo” i „mali grad”
veoma te{ko evidentirati, autorka je pod kategorijom mali grad podrazumevala naseqa koja igra-
ju ulogu centralnog mesta u pruàwu odre|enih usluga od interesa za mawe zajednice u okolini, ali
koja nisu postala „pravi” grad. Pri tome se pozvala na mi{qewe R. Hinglija, koji navodi da kod
odre|ivawa naseqa kao malih gradova treba imati u vidu i wihovu veli~inu, koja je (u Britaniji)
obi~no ve}a od 10 hektara, a moè i}i i do 50 i vi{e hektara. I on je odlu~uju}u razliku video u pre-
vashodno poqoprivrednoj funkciji seoskih naseqa, za razliku od trgova~ke i proizvodne funkci-
je, koju bi mali gradovi morali da imaju.269
Posebna naseqa – pod ovom kategorijom autorka je podrazumevala pre svega proizvodne centre
u blizini izvora sirovina (rudnici razli~itih metala, kamenolomi, kerami~arski proizvodni
centri) i naseqa navedena u anti~kim itinererima, za koja je pretpostavila da su verovatno ima-
la i ulogu tzv. centralnih mesta.
Interesantno je da je I. A. Oltean i kod vikusa pretpostavila mogu}u funkciju urbanog nase-
qa, budu}i da ne postoje eksplicitni dokazi da su oni imali municipalni status, iako su ih ru-
munski arheolozi tradicionalno videli kao neurbana. Smatrala je da bi, ako bi se rukovodila ter-
265 Oltean 2004: 139.

266 Oltean 2004: 141.
267 Oltean 2004: 158.
268 Oltean 2004: 159.
269 Oltean 2004: 163.
52
minolo{kim okvirom koji je trenutno kori{}en kod rumunskih arheologa, wena glavna briga bi-
la da odredi funkciju svakom nasequ kada je to mogu}e, te je odlu~ila da teì{te istraìvawa sta-
vi na evoluciju krajolika.270
Kod ve}ine gorenavedenih autora veli~ina nekoga lokaliteta, procewena na osnovu povr{in-
skih nalaza, bila je jedan od odlu~uju}ih faktora za wegovo opredeqivawe u odre|enu kategoriju.
Me|utim, i tu dolazi do razmimoilaèwa u tuma~ewima, te su razli~iti autori za iste kategori-
je naseqa smatrali da mogu biti veoma razli~itih veli~ina. Drugi vaàn parametar bilo je pri-
sustvo ili odsustvo odre|enih vrsta gra|evinskog materijala, te je na osnovu toga kod lokaliteta
pribli`no iste veli~ine prosu|ivano da li }e biti opredeqeni kao vile rustike ili sela. Ima-
ju}i u vidu prisutne varijacije prilikom tuma~ewa materijalnih ostataka radi odre|ivawa ka-
raktera lokaliteta, kao i stawe podataka kojima sam raspolagao na tlu jugoisto~nog dela Dowe Pa-
nonije, a kasnije i Druge Panonije, odlu~io sam da ne poku{avam da preciznije odre|ujem karakter
svakog pojedina~nog lokaliteta i daqe ga klasifikujem u odre|ene potkategorije naseqa.
Autori koji su pristupali detaqnoj klasifikaciji naseqa radili su to na osnovu studiozno
prikupqanih podataka tokom terenskih istraìvawa, uz obaveznu prethodnu detaqnu povr{insku
serijaciju. Tako su dolazili do informacija koliko-toliko ujedna~enog kvaliteta kada su u pita-
wu povr{ina lokaliteta, kori{}ewe odre|enih vrsta gra|evinskog materijala, prisustvo ili od-
sustvo luksuznih proizvoda i sirovina i drugog. Ta rekognoscirawa su i bila ciqano sprovo|ena
da bi se na osnovu wih mogla uraditi kvalitetna klasifikacija lokaliteta. Podru~ja koja su tim
povodom rekognoscirana veoma su dobro istraìvana i prilikom arheolo{kih iskopavawa, tako
da je bilo mogu}e uporediti situacije zabeleène na rekognoscirawima sa sli~nim pojavama na
povr{ini evidentiranim pre iskopavawa na drugim lokalitetima.
S druge strane, imamo i navedene primere iz Hrvatske i Rumunije u kojima su kvalitet i kvan-
titet podataka o rimskim lokalitetima, u ve}oj ili mawoj meri, sli~ni stawu na na{oj teritori-
ji. U oba slu~aja autori su kao vile rustike opredeqivali samo one lokalitete na kojima je na osno-
vu arheolo{kih iskopavawa i potvr|eno wihovo postojawe. [tavi{e, hrvatski autori su, nakon
velikih za{titnih istraìvawa tokom kojih je istraèno i vi{e gotovo kompletnih rimskih vi-
kusa, odlu~ili da sva rimska naseqa koja nisu iskopavana ozna~e kao neklasifikovana ruralna na-
seqa. Poku{aj R. Arsi}a da parametre za klasifikaciju lokaliteta, primewivane u Britaniji, ne-
znatno modifikuje i primeni na teritoriji severozapadne Srbije hvale je vredan, ali ne mislim
da je bio i u potpunosti adekvatan. Imaju}i u vidu stawe podataka kojima raspolaèm, smatram da
su pristupi hrvatskih autora i I. A. Oltean primereniji podru~ju koje razmatram.
Zbog toga sam sve lokalitete, za koje se pretpostavqa da pripadaju nekoj vrsti naseqa (vila ru-
stika, mawe gazdinstvo, vikus), osim urbanih centara, ozna~io nazivom „ruralna naseobina”. Kod
lokaliteta na kojima je prilikom arheolo{kih iskopavawa potvr|eno postojawe vila rustika ili
vikusa, to je posebno nagla{eno. Ipak, ne}u se ni u potpunosti odre}i mogu}nosti pretpostavke ka-
tegorije pojedinih naseqa. U nekoliko slu~ajeva, gde to budu dozvoqavali kvalitet i kvantitet po-
dataka prikupqenih na terenu, kompleksnost situacije i indicije koje daje mikroreqef, poku{a-
}u da odredim i mogu}e hijerarhijske odnose naseqa unutar odre|enih mikroregija. Smatram da je
na ovom nivou istraènosti takav pristup primereniji. Pritom }u se truditi da za te studije slu-
~aja odaberem pre svega mikroceline unutar kojih se nalaze bar okvirno datovana naseqa, ne bih li
sagledao i wihov razvoj kroz vreme. Tako dobijene podatke poku{a}u potom da uporedim i sa sveukup-
nom situacijom na celokupnoj teritoriji koju razmatram, ali }u se truditi da izbegnem jednostav-
nu interpolaciju rezultata dobijenih na nivou mikrocelina.
270 Oltean 2004: 19.
53
Na osnovu svega navedenog, smatrao sam da bi na trenutnom nivou istraènosti, slede}a klasi-
fikacija bila najcelishodnija za potrebe sagledavawa naseqa na teritoriji jugoisto~nog dela
provincije Dowe Panonije:
1. Urbana naseqa
2. Ruralna naseqa – sva registrovana naseqa koja se nalaze van urbanih centara i za koja se po-
qoprivredna delatnost moè pretpostaviti kao prevashodna ili apsolutno dominantna, a u
okviru wih:
– naseqa ~iji su nazivi poznati iz pisanih izvora
– naseqa poznata samo na osnovu arheolo{kih zapisa
– vikusi, potvr|eni na osnovu arheolo{kih iskopavawa
– vile rustike, potvr|ene na osnovu arheolo{kih iskopavawa
– naseqa uz vojne logore/utvr|ewa.
2.3. NASEQA ÎJI SU NAZIVI POZNATI IZ PISANIH IZVORA

Najpre }u pa`wu pokloniti naseqima ~iji su nam nazivi poznati iz pisanih izvora. Prepisi
anti~kih itinerera donose nam vi{e naziva usputnih stanica, koje su se nalazile uz glavni drum
Siscija–Sirmijum–Basijane–Taurunum–Singidunum, i ~inile su deo infrastrukture u okviru si-
stema dràvne po{te (cursus publicus), ali i prilikom prikupqawa poreza.271 Obavqawe vi{e funk-
cija kojima su sluìle usputne stanice uz javne puteve zahtevalo je i izgradwu vi{e zgrada, upo-
{qavawe ve}eg broja qudi, te su ~esto uz wih nicala i prate}a naseqa. Potvrde o postojawu naseqa
uz putne stanice, ili u wihovoj neposrednoj blizini, na na{oj teritoriji imamo u dva slu~aja, ali
na osnovu epigrafskih i literarnih izvora. Jedna od usputnih postaja, mutatio Budalia, vi{e puta
se pomiwe i kao vico Budalia, rodno mesto imperatora Trajana Decija. Sli~no je i u slu~aju mansije
Ulmo, koja se u itinererima navodi kao mansija (mansio Ulmo), ali i kao vikus (Ulmos vicus). Tako
su se na putu od Cibala ka Sirmijumu, po~ev od pretpostavqene granice na{eg podru~ja na zapadu,
nalazila slede}a naseqa:272
– mansio ili vicus Ulmo,273 za koju se pretpostavqa da se nalazila ne{to isto~nije od dana{weg
Tovarnika (Ora{je, lok. br. 33)
– mutatio Spaneta ili Hispaneta,274 za koju se pretpostavqa da se nalazila kod dana{wih Kuku-
jevaca (Crkvine kod Kukujevaca, lok. br. 56)
– mutatio Vedulia ili Budalia,275 pretpostavqa se da se nalazila u blizini dana{weg sela Mar-
tinci (Kamari{te kod Martinaca, lok. br. 106).
S druge strane, isti taj drum je od Sirmijuma nastavqao ka Singidunumu u Gorwoj Meziji i ako
se gleda od Sirmijuma ka istoku, prolazio je kroz slede}a mesta:
– mutatio Fossis, u blizini dana{weg sela [a{inci (Kudo{, lok. br. 114)
– civitas Bassianis, kod dana{wih Dowih Petrovaca (Petrova~ka Gradina, lok. br. 172)
271 O cursus publicus i ure|ewu i nameni mansija, videti: Vasi}, Milo{evi} 2000: 129–139.
272 U ovome poglavqu samo }u pobrojati nazive mesta i navesti wihove pretpostavqene pozicije na terenu. Vi{e o pro-
blematici pretpostavqenih pravaca puteva i me|usobnim razdaqinama izme|u putnih stanica, u ovome radu izlo-
èno je u poglavqu Putevi i komunikacioni pravci.
273 Itin. Ant. 11, 3 (Ulmos vicus); Itin. Hier. 56, 4 (mansio Ulmo). Na Tabuli Pojtingerijani navode se spojena imena sta-
nica Ulmo i Spaneta (Ulmospaneta). Prema Mirkovi} 1971: 19, note 89.
274 Mirkovi} 1971: 19, note 88.
275 Kao Budalia se spomiwe u: Itin. Ant. 268; Itin Hier. 563 (Vedulia); Eutrop. IX 4 (Budalia); Aur. Vict. Epit. XXIX I (Bubalia);
Iord. Rom. 284, prema Mirkovi} 1971: 18, note 80.
54
– mutatio Noviciana, postojawe naseqa potvr|eno je mawim arheolo{kim iskopavawima (Bresto-

ve me|e kod Vojke, lok. br. 221).
– Idiminium (Klisina kod Batajnice, lok. br. 261)
– mutatio Altina, postojawe naseqa potvr|eno je na osnovu mawih arheolo{kih iskopavawa (Ka-
mendin, Zemun Poqe, lok. br. 263).
– Taurunum (lok. br. 268, centar dana{weg Zemuna), urbano naseqe bez municipalnog statusa.
Identifikacija navedenih postaja, odnosno eventualnih naseqa pored wih izvr{ena je na raz-
li~ite na~ine. Pretpostavke o pozicijama na kojima su se nalazili Ulmo, Budalija, Spaneta, Fo-
se i Idiminijum donete su na osnovu kombinovawa slede}ih informacija:
– podataka iz anti~kih itinerera o wihovoj me|usobnoj udaqenosti, odnosno udaqenosti od
pouzdano ubiciranog gradskog jezgra Sirmijuma;
– na terenu evidentiranih tragova anti~kog puta;
– saznawa o znatnijim ostacima rimskog gra|evinskog materijala u blizini lokacija koje su
ispuwavale dva prethodno navedena uslova.
Sa dosta sigurnosti se moè pretpostaviti da su se, uz navedene putne stanice (mutationes) i
ve}u postaju (mansio) Ulmo, najverovatnije nalazila i prate}a naseqa. Ona su se mogla naknadno
formirati uz postaju,276 kao {to je i sama postaja mogla ni}i uz prethodno prisutno naseqe. Uko-
liko kao verovatnu uzmemo pretpostavku da su mansije, osim kao usputna odmori{ta, mogle sluìti
i kao javne ìtnice za prikupqawe anone,277 onda bi na lokalitetu Ora{je (rimski Ulmo), izme|u
[ida i Tovarnika, trebalo o~ekivati znatnije ostatke gra|evina na ve}oj povr{ini.
S druge strane, na lokacijama za koje se pretpostavqa da su bile putne stanice Novicijana i
Altina (lok. br. 221 i 263), obavqana su i arheolo{ka iskopavawa maweg obima, koja su potvrdila
ve}u gra|evinsku delatnost. Oba lokaliteta zauzimaju veliki prostor, a ìvot na wima trajao je vi-
{e stole}a. Na mestu pretpostavqene Novicijane (lok. br. 221, Brestove me|e kod Vojke) iskopavawa
su po svoj prilici obavqana i unutar same putne stanice, a rekognoscirawem su ubicirani i nase-
qe (vikus) pored we, kao i nekropola.
Poznati su nam i anti~ki nazivi za jo{ nekoliko naseqa, za koje smo saznali zahvaquju}i otkri-
venim natpisima. Najstarijem horizontu, kraju I veka, pripada naziv vikusa Josista (Iosista) kod
Beo~ina (lok. br. 19), za koji se saznalo zahvaquju}i slu~ajnom nalazu kamena me|a{a sa natpisom
o dodeqivawu zemqe sela Josiste prefektu alae I civium Romanorum, Titu Klaudiju Prisku.278 Sa
jednog natpisa iz Rima, koji se datuje u kraj II ili po~etak III veka, saznalo se da je Aurelije Ver,
vojnik pretorijanske kohorte, kao svoj zavi~aj naveo: … nat. Pannon. pede Sirmense pago Martio vico
Budalia.279 Preko tog natpisa do{lo se i do imena jednog pagusa, odnosno administrativne jedinice
na teritoriji Sirmijuma, a u okviru kojeg je bilo vi{e sela, od kojih je jedno bila i Budalija.280 Taj
podatak je veoma vredan, budu}i da pagus, kao administrativnu jedinicu koja obuhvata vi{e vikusa,
zapravo i ne moèmo identifikovati na terenu. O odnosu rimske uprave prema seoskom stanovni-
{tvu slikovito govori opaàwe D. Grbi} da u Panoniji ve}i broj vikusa nosi doma}a imena, dok
ve}i broj pagusa nosi carska imena ili imena vezana za rimske kultove.281
276 Poput mansije Idimum u Gorwoj Meziji, kod dana{we Medve|e, videti Vasi}, Milo{evi} 2000: 10–12, sl. 2–4.
277 Vasi}, Milo{evi} 2000: 133.
278 Brun{mid 1910/11: 128.
279 Mirkovi} 1971: 17.
280 Pored ovog spomena Budalije, kao i wenog navo|ewa u itinererima, to selo je poznato iz literarnih izvora kao
mesto ro|ewa imperatora Trajana Decija (Eutrop. IX, 4; Aur. Vict. Epit. XXIX 1, prema Mirkovi} 1971: 18, note 84).
281 Grbi} 2012: 328.
55
To opaàwe potvr|uje i naziv sela Jatumentijana (Iatumentianae), poznatog sa vojni~ke diplo-

me izdate veteranu Priscinu Prisku izme|u 196. i 200. godine, koja je na|ena kod dana{weg sela
Skela, gde se i sama Jatumentijana najverovatnije nalazila (lok. br. 556, Vrovi, Skela, Obrenovac).282
Iz dosta poznijeg perioda, u vezi sa nemilim doga|ajima 374. godine,283 poznat nam je i naziv car-
ske vile Pistre (villa Pistrensis), koja se nalazila oko 26 miqa (oko 38 km) zapadno od Sirmijuma.284
Naàlost, iako je ova vila, u kojoj su odsedali i ~lanovi carske porodice, morala biti ve}ih di-
menzija, weni ostaci jo{ uvek nisu pouzdano ubicirani na terenu.
Za kraj ovoga popisa poznatih naziva mesta, ostalo je da se navede i municipium Spodent[…], poz-
nat sa jednog natpisa iz Kru{edola, na osnovu koga je Sl. Du{ani} pretpostavio da se taj munici-
pijum nalazio ju`no od Basijana, najverovatnije na desnoj obali Save.285 Nakon opse`ne analize, u
jednom svom ranijem radu predloìo sam da se municipijum Spodent[…] identifikuje sa velikim
lokalitetom na U{}u kod Obrenovca (lok. br. 552).286 Posebnu problematiku predstavqa pitawe
naseqa koja su evidentirana, ili se wihovo postojawe moè pretpostaviti u neposrednoj blizini
utvr|ewa na delu limesa na Dunavu, ali o tome }e vi{e re~i biti kasnije, u istom ovom poglavqu.
2.4. NASEQA POZNATA SAMO NA OSNOVU ARHEOLO[KOG ZAPISA

U okviru ove kategorije nalazi se najve}i broj naseqa registrovanih u jugoisto~nom delu pro-
vincije Dowe Panonije koja razmatram u ovome radu, ali i najve}i broj arheolo{kih lokaliteta iz
rimskog perioda uop{te na toj teritoriji. U razmatrawima o naseqima ne}u se posebno baviti po-
jedinostima o svakom lokalitetu, jer se detaqniji podaci o wima nalaze u okviru spiska lokalite-
ta, za svaki lokalitet pojedina~no, sa navedenom iscrpnom bibliografijom. Zbog toga ovaj deo tek-
sta ne}u optere}ivati detaqnim napomenama o navo|enim naseqima, jer je kompletna literatura
o svakom pojedinom lokalitetu navedena u okviru wihovog popisa.
Od 442 lokaliteta koja sam opredelio kao ruralne naseobine, svega je wih 28 istraìvano kroz
arheolo{ka iskopavawa (Ma~va 3, Posavina 0, Tamnava 0, Semberija 1, Srem 24); wih 17 je istra-
ìvano kroz mawa sonda`na iskopavawa (Ma~va 1, Posavina 1, Tamnava 2, Semberija 1, Srem 12) a
najve}i broj, ~ak 390 registrovano je tokom rekognoscirawa, periodi~nih obilazaka terena, zapi-
sa u starijoj literaturi (Ma~va 163, Posavina 34, Tamnava 33, Semberija 19, Srem 141). U prilo-
zima ovoga rada, na Karti 1 moè se videti prikaz svih registrovanih lokaliteta iz rimskog pe-
rioda na teritoriji koju razmatram podeqenih po vrstama (naseqe, nekropola, ostava i drugo), dok
je na Grafikonu 1 prikazan procentualni odnos na~ina na koji se dolazilo do podataka o rural-
nim naseqima.
Pri takvom stawu istraènosti odre|ivawe hronolo{ke pripadnosti naseqa veoma je nezahva-
lan zadatak. O problemati~noj preciznosti datovawa ve}ine lokaliteta, pa time i naseqa, vi{e
re~i je bilo u uvodnom poglavqu ovoga rada. Da bih bar okvirno sagledao hronolo{ki sled pojave
naseqa, morao sam da pristanem na kompromis i prihvatim ve} ponu|ena datovawa za pojedina na-
282 Mirkovi} 2000; Lazi} 2006.

283 Kovács 2012: 76.
284 Amm. Marc. XXIX 6,6; prema Mirkovi} 1971: 19.
285 Du{ani} 1967: 71, 79 note 84.
287 Lokaliteti broj: 9, 22, 72, 81, 160, 205, 245, 254, 266, 297, 457, 524.
288 Kolonije Sirmijum (br. 78) i Basijane (br. 172), municipijum Spodent[…] (br. 552) i pretpostavqeno urbano jezgro
Taurunuma (br. 268).
289 Lokaliteti broj: 33, 63, 106, 109, 209, 260.
56
180
163
160
140
121
120
100
80
60
48
44
40
20
0
I век II век III век IV век
Grafikon 1 – Procentualni odnos na~ina na koji su registrovana rimska naseqa

u jugoisto~nom delu provincije Dowe Panonije
Graph 1 – Percentage ratio between the methods of registering of Roman settlements
in the south-eastern part of the province of Lower Pannonia
Grafikon 2 – Ukupan broj evidentiranih ruralnih naseqa u pojedinim stole}ima
Graph 2 – Total number of registered rural settlements in particular centuries
seqa, koja su istraìva~i odre|ivali naj~e{}e na osnovu li~nog utiska o pokretnom materijalu
ste~enom na samom lokalitetu. U pojedinim slu~ajevima sam okvirno datovawe naseqa i sâm odre-
|ivao na osnovu publikovanih artefakata koji sa wih poti~u. Budu}i da za gotovo polovinu, ta~ni-
je 219 naseqa ne postoje podaci ~ak ni za okvirno datovawe, to zna~i da }u u detaqnije razmatrawe
mo}i da uzmem ukupno 222 ruralna naseqa.
@ivot na najve}em broju okvirno datovanih naseqa opredeqivan je u rasponu od nekoliko sto-
le}a, na primer u I i III–IV vek (8 lokaliteta, br. 67, 245, 249, 440, 441, 457, 524), II i IV (lok. br.
560) i sli~no. Imaju}i u vidu da je najve}i broj lokaliteta samo okvirno datovan, te da na wima
mogu postojati i stariji tragovi ìvqewa, kao i da hijatusi u datovawu ne moraju zaista i postoja-
ti, odlu~io sam da u razmatrawima o hronologiji lokaliteta ne uzimam u obzir sve te „varijetete”
u kombinacijama datovawa (ima ih ~ak 19). Pre nego {to se upustim u razmatrawa lokaliteta na
kojima je ìvot trajao duè, ili sa odre|enim hijatusima (kada za to ima dovoqno pouzdanih po-
dataka), najpre }u ustanoviti na kojim se sve lokalitetima stanovalo u I, II, III i IV veku. Tako }e
se, na primer, ve} pomenuti lokaliteti na kojima se ìvelo u I i III–IV veku, pojaviti u zbirovi-
ma naseqenih mesta u okviru sva tri stole}a. Na taj na~in }u poku{ati da sagledam gustinu nase-
qenosti kao i brojnost naseqa u pojedinim oblastima u odre|enom periodu. Na Grafikonu 2 pri-
kazan je ukupan broj evidentiranih ruralnih naseqa u pojedinim stole}ima, dok se na Karti 2 mogu
videti svi lokaliteti ozna~eni po periodima tokom kojih su trajali.
2.5. NASEQA I VEKA

Od ukupno 81 lokaliteta svih vrsta ~ija se okupacija moè pretpostaviti i tokom I veka, wih 60
se u naj{irem smislu mogu opredeliti kao ostaci ruralnih naseobina, 12 kao nekropole,287 ~etiri
su se nalazila na mestima koja su se kasnije razvila u urbane centre,288 dok se karakter wih pet ne
moè bliè odrediti (sl. 3, Karta 3).289
57
Slika 3 – Rimski lokaliteti I veka u jugoisto~nom delu Dowe Panonije

Figure 3 – Roman archaeological sites of the 1st century in the south-eastern part of Lower Pannonia
Pouzdano postojawe naseqa autohtonog stanovni{tva moè se pretpostaviti na 18 lokaliteta.

Jedino me|u wima ~iji nam je naziv poznat jeste ve} vi{e puta pomiwani vikus Josista kod Beo~i-
na (lok. br. 19), koji, naàlost, nije ubiciran i na samom terenu. Pojedina~ni objekti, ili wihovi
tragovi (lep) prona|eni uz keramiku koju je bilo mogu}e okvirno datovati, konstatovani su na 6 od
navedenih 18 lokaliteta.290 Na 11 lokaliteta sistematskim ili za{titnim arheolo{kim iskopa-
vawima direktno je potvr|eno postojawe ku}a od pletera i lepa, koje su se nalazile u okviru nase-
qa autohtonog stanovni{tva.291 Postojawe najve}eg broja naseqa iz I veka, wih 36, pretpostavqa se
na osnovu pokretnih nalaza razvu~enih u kulturnim slojevima i nalaza otpadnih jama prilikom
iskopavawa, ili na osnovu povr{inskih nalaza prikupqenih tokom rekognoscirawa.292
290 Lokaliteti broj: 21a, 67, 83, 84, 265, 285.

291 Lokaliteti broj: 20a, 73, 86, 105, 156, 176, 221, 229, 239, 263. Upotreba tegula za krovnu pokrivku, kao i izostanak
autohtonih formi keramike na Malom Kuvalovu (br. 227), ukazuju na ve}i stepen usvajawa rimskog na~ina ìvota.
58
Datovawe je na takvim lokalitetima obavqano iskqu~ivo na osnovu pokretnih nalaza, jer su

lokaliteti na kojima je materijal pripadao iskqu~ivo doma}oj, latenskoj tradiciji hronolo{ki
opredeqivani do druge polovine I veka p. n. e., dok su lokaliteti na kojima je pronalaèn i po-
kretni materijal rimske provenijencije (poglavito kerami~ki nalazi) datovan u I, odnosno do po-
~etka/prve polovine II veka. Imaju}i na umu da ni na jednom lokalitetu nisu kori{}ene precizne
tehnike datovawa, potom mogu}nost da rimski materijal nije morao da se nalazi u svakoj ku}i na-
seqa autohtonog stanovni{tva, kao i to da su stani{ta i na jednim i na drugim lokalitetima o~i-
gledno gra|ena u istoj tradiciji, opredelio sam se da ih ovde prikaèm zajedno. Pored toga, smatrao
sam da naseqa autohtonog stanovni{tva ~ija upotreba prestaje neposredno nakon dolaska Rimqana,
ili u nekoliko narednih decenija, treba obuhvatiti u okviru istog pregleda.
2.5.1. Poloàji naseqa I veka

Najve}i broj registrovanih lokaliteta prvoga veka nalazi se u Sremu (70 lokaliteta, od toga
54 naseqa). Naseqa I veka u Sremu najve}im delom se nalaze na nadmorskim visinama do 90 m (wih
44), uz vodotokove i na barovitim terenima. Na ve}im nadmorskim visinama u Sremu je pozicio-
nirano svega 10 naseqa i sva se nalaze na visokoj lesnoj obali Dunava, ili wenom neposrednom za-
le|u.293 Osim navedenih deset, uz Dunav se nalaze i naseqa u Zemun Poqu (lok. br. 265) i u Zemunu
(lok. br. 268). U zapadnom Sremu, oko tokova Studve i Bosuta, i mo~vara u wihovom okruèwu, nala-
zila su se ~etiri naseqa i jedna nekropola.294 Neposredno uz Savu locirano je pet naseqa, dok se
wih ~ak 23 nalaze unutar zone mo~vara i bara u Podlu`ju doweg Srema. Deset naseqa registrovano
je u zoni izme|u Save i pomenutog kompleksa mo~vara na jugu, i Fru{ke gore na severu.
Ju`no od Save je registrovano daleko mawe lokaliteta iz ovoga perioda. U Semberiji su zabe-
leèna svega dva naseqa,295 dok ih je u Ma~vi i Posavini pet.296 Sva naseqa ju`no od Save nalaze se
tako|e na samoj obali ove reke ili na mo~varnim terenima. Jedini lokalitet koji odstupa od takvog
obrasca jeste Ratkovac 2 kod Svileuve (lok. br. 524), gde je zabeleèno postojawe nekropole iz I ve-
ka,297 {to se moè staviti i pod znak pitawa, budu}i da se radi o slu~ajnom nalazu.
2.5.2. Veli~ine naseqa I veka

O povr{inama koje su zauzimala naseqa autohtonog stanovni{tva tokom I veka, kao i naseqa
uop{te u tom periodu, imamo veoma malo podataka. Nijedno od wih nije u celosti ili bar ve}im
delom istraèno, te su zakqu~ci o wihovoj veli~ini i kod iskopavanih lokaliteta dono{eni na
osnovu posrednih informacija (Karta 4). Tako je okvirna procena o prostoru koji je zauzimalo na-
seqe (vikus?) na lokalitetu Bregovi – Atovac kod Kuzmina (br. 105) izvr{ena na osnovu toga {to su
istraène dve ku}e na rastojawu od 480 m, te se pretpostavqa da se radi o razu|enom nasequ na {i-
rem prostoru. Direktne aproksimacije o povr{ini koju je zauzimalo naseqe u Marin Dolu kod Dum-
bova nisu izno{ene, ali se na osnovu publikovanih opisa i situacionog plana298 moè zakqu~iti
292 Lokaliteti broj: 14, 15, 112, 113, 114, 116, 138, 177, 178, 179, 181, 182, 183a, 183v, 184, 185, 186, 196, 197, 208, 230,
249, 257, 258, 259, 265, 273, 279, 283, 292, 296, 303, 314, 375, 440, 441, 457, 563, kao i na prostoru kolonije Basi-
jana (172), municpijuma Spodent[…] (552) i Taurunuma (268).
293 Lokaliteti broj: 9, 14, 15, 20a, 21a, 23, 31, 138, 197, 213.
294 Lokaliteti broj: 63, 67, 73, 105 (naseqa), 72 (nekropola).
295 Lokaliteti broj: 303 i 314.
296 Lokaliteti broj: 375, 440, 441, 457, 552.
297 Podatak o postojawu nekropole autohtonog stanovni{tva na lokalitetu Ratkovac 2 (lok. br. 524) treba uzeti sa ve-
likom rezervom.
298 Brukner 1976: 20, Plan 2.
59
da je ukupan prostor koji je ono obuhvatalo iznosio oko 600 h 400 m u pravcu sever–jug. Nemamo po-
dataka da li su se ku}e u wemu prostirale u kontinuitetu ili, verovatnije, sa prekidima, budu}i da
su se dva istraèna dela naseqa nalazila na me|usobnom rastojawu od oko 400 m.299
2.5.3. Ruralna naseqa I veka

Na osnovu trajawa ìvota na odre|enome mestu, kontinuiranog ili sa hijatusima, moèmo raz-
likovati dve osnovne grupe naseqa. U prvoj bi bila naseqa u kojima se ìvot zavr{io tokom I veka.
Wu ~ine dve podgrupe: naseqa ~ije se trajawe okon~ava u I veku i koja nisu bila nastawivana tokom
kasnijih perioda antike, i naseqa koja su napu{tena tokom I veka, ali je isti prostor kasnije bio
ponovo nastawen, u III ili IV veku.
U prvoj grupi nalazi se svega devet naseqa. Podaci o lokalitetima na kojima se ìvot nije na-
stavio u kontinuitetu nakon I veka mogu se smatrati veoma pouzdanim ako se ima u vidu na~in na
koji se do{lo do takvog zakqu~ka. Na tri takva lokaliteta karakter naseqa potvr|en je prilikom
iskopavawa (lok. br. 20a,300 227, 239), na dva prilikom sonda`nih iskopavawa (lok. br. 230, 257) i
na tri prilikom rekognoscirawa (lok. br. 31, 112, 116). Neubicirani, ali jedini vikus za koji se
pouzdano zna da je postojao, Josista, poznat je na osnovu slu~ajno na|enog epigrafskog spomenika
(lok. br. 19). Sva ova naseqa nalaze se u Sremu i, osim naseqa u Lipovcu 2 (lok. br. 31) i Marin Do-
lu (lok. br. 20a), wihove pozicije su na nadmorskoj visini od 78–80 m. Primewene tehnike gradwe
ku}a mogu se odrediti za ~etiri naseqa. U Marin Dolu su to bile ovalne kolibe gra|ene u tehnici
pletera i lepa, na Vrtlozima (lok. br. 239) kru`ne poluzemunice gra|ene na isti na~in, u Kupi-
novu (lok. br. 257) evidentirani su samo ostaci ku}nog lepa u jamama, dok je kao krovni pokriva~
u svim navedenim slu~ajevima najverovatnije kori{}en neki laki materijal organskog porekla
(slama, trska isl). Kada je o tome re~, izdvaja se naseqe na Malom Kuvalovu (lok. br. 227), jer dok
je za gradwu zidova kori{}ena tradicionalna tehnika pletera i lepa, kao krovna pokrivka upotre-
bqene su tegule, {to je kod nas najraniji zabeleèni primer kori{}ewa rimskog materijala u kom-
binaciji sa tradicionalnom tehnikom gradwe.
Naseqima za koja se, na osnovu dostupnih datovawa, moè zakqu~iti da su napu{tena u I veku i
potom, nakon vremenskog hijatusa, ponovo bila nastawena, pripadaju 23 lokaliteta, koja se mogu po-
deliti u ~etiri podgrupe:
1) naseqa na kojima ìvot traje u I i mo`da delimi~no tokom II veka, a isti prostor je ponovo
nastawen okvirno u III–IV veku (lok. br. 181, 183a, 185, 186)
2) naseqa napu{tena u I veku, isti prostor je ponovo nastawen okvirno u III–IV veku (lok. br.
67, 83, 156, 209, 245, 249, 254, 285, 292, 303, 440, 441, 457, 524)
3) naseqa napu{tena u I veku, isti prostor se ponovo koristi u IV veku (lok. br. 15, 105, 114,
178, 375)
Drugu grupu bi ~inila naseqa na kojima se ìvot nastavqa i nakon I veka. Ve}ina lokaliteta
na kojima se stanovalo u I veku, wih 32, bila je nastawena i u kasnijim periodima,301 ali su retki
oni na kojima se pouzdano moè pratiti kontinuitet ìvqewa i nakon tog, po~etnog perioda rimske
299 Postojawe vi{e izdvojenih celina unutar domoroda~kih naseqa u Panoniji poznato je i na kompletnije istraè-
nim lokalitetima, videti: Lelekovi} 2008: 13–14; Lelekovi}, Rendi}-Mio~evi} 2012: 300–301; Jelin~i} Vu~kovi} 2015:
25–27.
300 Vikus u Marin Dolu kod Dumbova jednim delom se nalazio ispod kasnijeg kompleksa vile rustike izgra|ene u IV
veku. Budu}i da je vikus zauzimao znatno ve}u povr{inu no docnija vila rustika, primarno sam ga opredelio u ovu
kategoriju, mada }e posebno biti razmatran i wegov odnos sa kasnijom vilom.
301 I–II vek (lok. br. 14, 109, 111, 183v, 184), I–III vek (21a, 33, 283), I–IV vek (23, 33, 63, 73, 78, 81, 106, 138, 172, 176,
177, 179, 196, 197, 213, 258, 259, 260, 263, 268, 279, 281a, 296, 552, 563).
60
dominacije. Kontinuitet stanovawa u periodu nakon I veka pouzdano je potvr|en na osnovu arheo-
lo{kih iskopavawa samo u {est naseqa: Sirmijumu (lok. br. 78), Gomolavi (lok. br. 176) i lokalite-
tu Vraw (lok. br. 177) kod Hrtkovaca, Brestovim me|ama kod Vojke (lok. br. 221), Kamendinu kod Ze-
muna (lok. br. 263) i na Kalu|erskim livadama (lok. br. 281a). Za sve ostale lokalitete iz ove grupe
podaci su prikupqeni prevashodno tokom rekognoscirawa ili pra}ewem gra|evinskih radova.
U najve}em broju naseqa I veka poznatim na osnovu iskopavawa ìvelo se u kolibama ovalne
osnove gra|enim u tehnici pletera i lepa, sa krovovima od lakih materijala. U takvim stani{ti-
ma nalaèn je materijal iskqu~ivo starosedela~ke proizvodwe, ali i isti taj materijal zajedno
sa artefaktima rimske provenijencije, {to nam govori da se tokom I veka zadràva identi~an na-
~in stanovawa kao i neposredno pred rimska osvajawa. To u velikoj meri odgovara Apijanovom
opisu na~ina ìvota stanovnika Panonije.302 Naàlost, nijedno od ovih naseqa nije istraèno
na iole ve}oj povr{ini, te moèmo samo pretpostavqati kako izgledala wihova unutra{wa orga-
nizacija ako imamo u vidu unutra{wu organizaciju istraènih starosedela~kih vikusa u Hrvat-
skoj303 i Ma|arskoj.304
Proces dedukcije za koji se pretpostavqa, a ~esto i podrazumeva, da se odvijao tokom I veka u
ruralnim delovima prostora koji razmatramo, mogu}e je potvrditi na na{em prostoru samo u slu-
~aju vikusa Josiste, ali ne na osnovu arheolo{kih nalaza, ve} na osnovu epigrafskog spomenika.
Oduzimawe dela poseda od vikusa autohtonog stanovni{tva i wegovo dodeqivawe novoformiranim
gazdinstvima (vlasnicima vila rustika) mogu}e je pratiti i na teritoriji Ma|arske,305 ali tako-
|e pre svega preko epigrafskih spomenika. Potvrda tog procesa u arheolo{kom zapisu morala bi
se primetiti i u postepenom pove}avawu broja kompleksa vila rustika, odnosno zgrada gra|enih na
rimski na~in, od opeke, kamena, sa planom koji prati poznate obrasce gradwe rimskih gra|evina.
Takvu situaciju na terenu ne moèmo potvrditi na osnovu arheolo{kih nalaza tokom I veka u jugo-
isto~nom delu provincije Dowe Panonije. Kvantitet i kvalitet podataka koji nam dolaze sa reko-
gnoscirawa ne dozvoqavaju da razlu~imo kakav je bio karakter tom prilikom registrovanih naseqa.
Naàlost, najve}i broj lokaliteta za koje se pretpostavqa da se ìvot na wima nastavio i u potowim
periodima poznat je prevashodno na osnovu rekognoscirawa. Informacije koje imamo o naseqima
I veka ukazuju nam da se i kroz to stole}e nastavqa tradicionalni na~in organizacije naseqa i
gradwe ku}a. U pojedinim slu~ajevima u istraènim tradicionalno gra|enim ku}ama dolazi do
me{awa autohtonog i rimskog kerami~kog materijala (Dumbovo, Gomolava, Sirmijum, Brestove me-
|e, Kamendin – Zemun Poqe, Kalu|erske livade). Jedini izuzetak u na~inu gradwe jeste {tura infor-
macija o upotrebi rimskog materijala (krovni pokriva~ od tegula) u kombinaciji sa tradicional-
nim na~inom gradwe u Malom Kuvalovu kod Krwe{evaca.306
U nasequ na Gomolavi i wenom neposrednom okruèwu, moè se pratiti proces transformaci-
je naseqa i organizacije ìvota od tradicionalnog naseqa domoroda~kog stanovni{tva ka postup-
nom usvajawu rimskih navika. Najmla|i me|u tri stambena latenska horizonta stanovawa na Gomo-
lavi opredequje se kao naseqe koje je trajalo od I veka p. n. e. do sredine I veka n. e.307 Na osnovu
arheolo{kih nalaza pretpostavqa se da domoroda~ko naseqe polako prelazi u rimsko,308 te da se
302 Domi}-Kuni} 2006: 70.

303 Lelekovi} 2008: 13–14; Lelekovi}, Rendi}-Mio~evi} 2012: 300–301; Jelin~i}-Vu~kovi} 2015: 25–27.
304 Mocsy 1974, 173, fig. 34; Magyar 2015.
305 Kovács 2013.
306 Lokalitet br. 227. Brukner 1995: 138, lok. 1.
307 Brukner 1987: 34.
308 Pretpostavqa se da su se naseqa nalazila u blizini samog tela, kao centra kerami~arske proizvodwe.
61
na gotovo istom mestu nastavqa i tradicija grn~arske proizvodwe. Me|utim, rad A. Medovi}a uka-
zuje da su se u to vreme dogodile daleko dubqe i su{tinski bitnije promene, koje se ogledaju u pro-
meni poqoprivrednih kultura koje se seju i promeni izbora zemqi{ta i na~ina wegove obrade.309
Promene koje je u tada{woj poqoprivredi uo~io A. Medovi} predstavqaju korenite izmene u orga-
nizaciji zemqoradwe, na~inu razmi{qawa, i pravqewe odmaka od tradicije koja je ~inila su{ti-
nu ìvota, dok postepene promene u formama kori{}ene ili proizvedene grn~arije mogu biti, bar
u po~etnim periodima, prouzrokovane modom, èqom za prestiòm ili te`wom za opona{awem
pripadnika novih dru{tvenih elita, koje je ~inilo novoprido{lo stanovni{tvo.
Naseqe I veka koje se razvilo uz Gradinu u Starom Slankamenu (lok. br. 138) ne moè se sma-
trati ruralnim naseqem u pravom smislu, ali ni urbanim centrom, bar ne u ovom periodu. U vre-
me pred rimska osvajawa na Gradini se nalazio keltski opidum, ~iji je sistem rovova koji su ga
utvr|ivali uo~en prilikom arheolo{kih istraìvawa.310 Na podru~ju Slankamena najverovatnije
se nalazilo sedi{te skordisti~kog civitasa, za koji znamo da je postojao tokom I veka n. e. na osnovu
epigrafskog spomenika, prona|enog upravo u blizini Slankamena,311 a o wegovom trajawu i u dobrom
delu prve polovine II veka svedo~i nam natpis sa jedne vojni~ke diplome.312 Zbog toga je podatak o
postojawu ranog naseqa na ovome mestu, koje je nastavilo da ìvi i napreduje i u kasnijim stole-
}ima, veoma vaàn, jer mo`da ukazuje i na mogu}u poziciju samog sedi{ta skordisti~kog civitasa.
Potvrde da su vile rustike postojale na na{oj teritoriji tokom I veka nemamo u arheolo{kom
zapisu. Posredno, o wima ipak imamo odre|ena saznawa. Primer o oduzimawu zemqe vikusu Josi-
sta ujedno je i dokaz o postojawu imawa Tiberija Klaudija Priska, kome je oduzeto zemqi{te bilo
dodeqeno. Pretpostavqa se da je sli~no bilo i na mestu kasnijeg grada Basijana, za koji se veruje
da je prvobitno bio veliki posed privatnog vlasnika.313
2.5.4. Urbana naseqa I veka

Od gradskih naseqa iz tog perioda, situacija nam je donekle poznata samo za Sirmijum, dok po-
datke o tome {ta se de{avalo u Basijanama i Spodent[…]-u nemamo. O ìvotu u Srimijumu na pre-
lasku iz stare u novu eru, dakle u vreme dolaska Rimaqana na ove prostore, raspolaèmo veoma
oskudnim informacijama. Postojawe naseqa autohtonog stanovni{tva potvr|eno je na izduènom
platou uz obalu Save, a na osnovu ostataka lepa sa otiscima pru}a pretpostavqa se da je bilo gra-
|eno na tradicionalan na~in.314 Za pretflavijevski period vezuje se i otkri}e drveno-zemqanog
odbrambenog zida.315 Kulturni sloj rimskog Sirmijuma I veka u velikoj meri je devastiran prili-
kom kasnije intenzivne graditeqske delatnosti, te se saznawa o gradu u tom stole}u zasnivaju na
analizi keramike sa {ireg gradskog podru~ja. Na osnovu nalaza iz kulturnog sloja na relativnoj
dubini od 3 m (78 m nadmorske visine) zakqu~uje se da su tada u rimskom Sirmijumu gra|ene i ku}e
od drvene konstrukcije i naboja, sa krovnim pokriva~em od tegula i imbreksa, a neretko su bile i
fresko-oslikane. Ovaj podatak je veoma vaàn i za razmatrawe na~ina na koji su tuma~eni povr-
{inski nalazi na mnogim lokalitetima. Prilikom orawa na povr{inu nam ne moraju iza}i i po-
309 Medovi} 2010: 105–107.

310 Dimitrijevi} 1970: 7.
311 Du{ani} 1965: 89.
312 Grbi} 2012: 309–310, 314 br. 207.
313 Du{ani} 1965: 86; Du{ani} 1967: 70, note 54; Milin 2004: 255.
314 Brukner 1987: 30.
315 O arheolo{kim tragovima gra|evinskih delatnosti tokom I veka na tlu Sirmijuma videti: Popovi} V. 2003:
148–151, Pl. I i II; Jeremi} 2016: 127–139, 199–203.
62
kretni nalazi iz samih ku}a, ali u slu~ajevima gradwe ku}a od naboja ne}emo imati ni malter, ka-
men i opeke. S obzirom na to da je takav na~in gradwe evidentiran u slu~aju poqoprivrednog dobra
u Malom Kuvalovu i, pre svega, u urbanom centru Sirmijumu, moè se pretpostaviti da je on u I veku
mogao biti ra{iren na teritoriji ~itavog Srema, kao i Ma~ve, Semberije i Posavine. Ukoliko bi
ta pretpostavka bila ta~na, onda i ne treba da ~udi to {to ne raspolaèmo informacijama o ve}em
broju poqoprivrednih gazdinstava, ili vila rustika, tokom I veka. Takav na~in gradwe i wegovo
pouzdano hronolo{ko opredeqewe mogu se odrediti iskqu~ivo na osnovu arheolo{kih iskopavawa.
A ona su, kao {to smo vi{e puta i videli, bila veoma retka. Sirmijum je dobio status kolonije naj-
verovatnije izme|u 89. i 96. godine,316 te se moè o~ekivati da su u drugoj polovini I veka u wemu
postojale i mnoge javne gra|evine, o ~ijem broju, izgledu i poloàju, naàlost, nemamo podataka.
Iako nam arheolo{ki nalazi nisu pruìli nikakve podatke o ìvotu u Basijanama, neke pret-
postavke o ovome gradu tokom I veka donete su na osnovu tuma~ewa samog naziva grada. Vi{e istraì-
va~a pretpostavqa da je tokom prve faze ìvota na tom mestu postojalo veliko privatno gazdinstvo
vlasnika po imenu Bass(i)us, koje je preko radnog anga`mana vezivalo za sebe okolno autohtono sta-
novni{tvo, preuzimaju}i i wihovo zemqi{te.317 Ukoliko je ova pretpostavka ta~na, razvoj Basija-
na krajem I veka morao je biti veoma intenzivan, budu}i da taj grad najverovatnije ve} 124. godine
sti~e municipalitet.318
2.6. NASEQA II VEKA

Pretpostavqa se da je ukupno 84 lokaliteta egzistiralo i tokom II veka (sl. 4, Karta 5 prikaz
svih lokaliteta II veka po vrstama). Najve}i broj lokaliteta, wih 57, opredeqeno je kao naseqe, od
~ega ih je 44 klasifikovano kao ruralno, ~etiri su urbana,319 ~etiri naseqa uz putne stanice i pet
naseqa uz vojna utvr|ewa. Me|u ostalim lokalitetima registrovane su jedne terme,320 jedno pret-
postavqeno svetili{te,321 sedam samostalnih nekropola,322 na pet lokacija je pretpostavqeno po-
stojawe puta i tokom II veka,323 dok se za tri lokaliteta bliì karakter nije mogao odrediti.324 Na
osnovu sistemskih i sonda`nih arheolo{kih istraìvawa ìvot tokom II veka potvr|en je u 12 na-
seqa,325 dok se u ostalim slu~ajevima do takve pretpostavke, ili zakqu~ka, do{lo na osnovu uvida
u povr{inski materijal prikupqen tokom rekognoscirawa i periodi~nih obilazaka terena.
Zakqu~ak da se na nekom lokalitetu ìvelo tokom II veka dono{en je naj~e{}e arbitrarno, na
osnovu hronolo{ki osetqivih primeraka pokretnog materijala uglavnom prikupqenih tokom re-
kognoscirawa. Primeri kompletne obrade takvog materijala, potom wegove detaqne hronolo{ke
determinacije, uz uzimawe u obzir i horizontalne stratigrafije na lokalitetu, ne postoje.326 Zbog
316 Mirkovi} 2004: 147.

318 Du{ani} 1967: 124; Milin 2004: 255–256.
319 Lokalitet Zidine u Ma~vanskoj Mitrovici nalazi se na desnoj obali Save, naspram Sirmijuma, te je u popisu lo-
kaliteta i na mapama vo|en kao izdvojen lokalitet (br. 345). U okviru ove klasifikacije ovaj lokalitet nije iz-
dvajan kao posebna urbana celina jer je, po svoj prilici, bio deo grada Sirmijuma (lok. br. 78, sl. 27).
320 Bawa Kulina kod Erdevika (lok. br. 51).
321 Agata kod Putinaca (lok. br. 166).
322 Lokaliteti broj: 72, 81, 91, 160, 179, 205, 221b, 267, 297, 529b.
323 Lokaliteti broj: 87, 109, 169, 260, 268a.
324 Lokaliteti broj: 133, 249a, 296.
325 Lokaliteti broj: 21a, 78, 176, 177, 178, 221, 233, 258, 273, 281a, 283, 286.
326 Li~no ne znam ni za jedan primer da je na nekom anti~kom lokalitetu u jugoisto~nom delu Dowe Panonije striktno
sprovedena detaqna povr{inska serijacija i potom obra|en kompletan prikupqeni materijal.
63
Slika 4 – Rimski lokaliteti II veka u jugoisto~nom delu Dowe Panonije

Figure 4 – Roman archaeological sites of the 2nd century in the south-eastern part of Lower Pannonia
toga smo prinu|eni da se susre}emo sa okvirnim datovawem, a taj problem je prisutan tokom cele
antike na prostoru koji razmatram.
2.6.1. Poloàji naseqa II veka

I u ovome periodu najve}i broj naseqa se nalazi u Sremu (40), ali je tu, u odnosu na I vek, wihov
broj opao za gotovo tre}inu, dok je znatno porastao ju`no od Save (19). Najve}a naseqenost u Sremu
se i daqe prati na terenu ~ija nadmorska visina ne prelazi 90 m (32 naseqa). Na ve}im nadmorskim
visinama nalaze se pre svega naseqa na visokoj lesnoj obali uz Dunav, i wenom neposrednom zale-
|u (7 naseqa),327 sa izuzetkom Seli{ta kod Svilo{a (lok. br. 21a), lociranog na vrhu brega na 180 m
nadmorske visine, i Dobrodola kod [atrinaca, na ju`nim padinama Fru{ke gore.328 Neposredno
327 Lokaliteti broj: 14, 21a, 23, 135, 138, 197, 213.
328 Lokalitet broj: 130.
64
uz Savu i wene otoke bilo je devet naseqa,329 wih 12 se nalazilo unutar mo~varnog Podlu`ja doweg
Srema,330 dva me|u mo~varama zapadnog Srema,331 a wih osam u pojasu izme|u ju`nih padina Fru{ke
gore i mo~vara Podlu`ja na jugu.332
Ju`no od Save u ovome periodu beleì se znatan porast broja naseqenih mesta, iako u Semberi-
ji nije zabeleèn nijedan lokalitet za koji bi bilo proceweno da se ìvot na wemu odvijao i tokom
II veka. U Ma~vi je zabeleèno 11 naseqa koja su egzistirala u ovome periodu,333 na ju`nom obodu
Posavsko-pocerske povr{i su dva naseqa,334 u Posavini tri,335 a u pobr|u iznad Tamnave evidenti-
rano je jedno naseqe.336
2.6.2. Veli~ine naseqa II veka

Za veli~ine ruralnih naseqa u kojima se ìvelo i tokom II veka imamo mnogo vi{e podataka
no za prethodni period, jer tom informacijom raspolaèmo za 35 lokaliteta (Karta 6 prikaz na-
seqa II veka ozna~enih po povr{inama koje su zauzimala). Me|utim, za svega osam naseqa se pret-
postavqa da su trajala tokom I/II, II ili II/III veka,337 {to bi unekoliko dozvolilo pretpostavku da
prostor na kome su evidentirani povr{inski nalazi bar pribli`no moè odgovarati povr{ini
koju je zauzimalo naseqe tokom II veka, s obzirom na wihovo relativno kra}e trajawe. Me|u wima
se po veli~ini izdvaja naseqe na lokalitetu Babojevi} kod sela Lipolist u Ma~vi (lok. br. 469),
za koje se moè pretpostaviti da je trajalo tokom II i III veka, a proceweno je da je zauzimalo povr-
{inu od 35 hektara. Sva ostala naseqa bila su nastawena i tokom IV pa i V veka, te podatke o wiho-
voj veli~ini treba uzimati sa velikom rezervom, s obzirom na ve} vi{e puta navo|ene metodolo-
{ke propuste tokom rekognoscirawa terena, {to je onemogu}ilo ~ak i rudimentarno sagledavawe
eventualne horizontalne stratigrafije lokaliteta.
Na osnovu dostupnih podataka moèmo konstatovati da se procewene veli~ine naseqa kre}u u
slede}em rasponu: do 0,5 ha (3 naseqa), oko 1 ha (5), 2 do 4 ha (14), 5–8 ha (4), 15–20 ha (2), preko 20 ha
(5) i preko 100 ha (2). Dva naseqa ekstremne veli~ine, Soko Sala{ (br. lok. 279, 120 ha) i U{}e
(br. lok. 552, 100 ha) najboqe mogu ilustrovati gore izneti problem horizontalne stratigrafije.
Ni za jedno od wih ne raspolaèmo preciznim podacima, ali uz uvid u stawe na terenu mogla se sa-
gledati wihova osnovna horizontalna stratigrafija. Za naseqe na U{}u zakqu~eno je da se u okvi-
ru navedene povr{ine nalaze i nekropole II i IV veka, u razli~itim delovima lokaliteta, dok ni-
jedan stambeni objekat nije pouzdano fiksiran. Na Soko Sala{u, na osnovu povr{inskih nalaza,
tako|e se moglo pretpostaviti da su postojale tri zone – u jednoj je preovla|ivao materijal I/II ve-
ka, u drugoj IV veka dok se za tre}u pretpostavqa da je bila lokacija nekropole. Na obodu lokaliteta
nalaèn je i latenski materijal.338
329 Lokaliteti broj: 78, 126, 176, 177, 186, 196, 281, 281a, 286.
330 Lokaliteti broj: 186, 221, 231, 233, 259, 260, 261a, 263, 273, 279, 283, 258.
332 Lokaliteti broj: 33, 106, 172, 181, 183a, 183v, 184, 206.
333 Lokaliteti broj: 360, 364, 393, 420, 428, 430, 431, 434, 451, 469.
335 Lokaliteti broj: 552, 560, 574.
336 Lokalitet broj: 529a.
337 Lokaliteti broj: 205, 393, 428, 461, 434, 463, 469, 496.
338 Detaqnije o naseqima na U{}u (br. 552) i Soko Sala{u (br. 279) videti u poglavqu Rimski lokaliteti u jugoisto~-
nom delu Dowe Panonije.
65
2.6.3. Ruralna naseqa II veka

U ovome radu je ve} nekoliko puta nagla{en problem pouzdanosti hronolo{kog opredeqivawa
lokaliteta, koji je prisutan i u ovoj kategoriji naseqa. Ovaj put }u ruralna naseqa na osnovu peri-
oda u kojima se odvijao ìvot na wima podeliti na tri grupe. U prvoj }e biti ruralna naseqa ~ije se
trajawe okon~ava tokom II veka, drugoj pripadaju naseqa opstala u II i III veku, dok se u tre}oj nala-
ze ona koja traju kontinuirano do u IV vek.
U prvoj grupi nalazi se 13 ruralnih naseqa. Prestanak ìvota u wih osam, trajno ili sa hija-
tusom do slede}eg nastawivawa, okvirno je opredeqen u I/II vek.339 Problem sa takvim datovawem
leì u karakteru nalaza na tim lokalitetima. U najve}em broju slu~ajeva u pitawu su naseqa na ko-
jima je pored ranocarskog materijal nalaèn i onaj izra|en u skladu sa autohtonom tradicijom, te
su se istraìva~i, traè}i kompromisno re{ewe, opredeqivali za okvirno datovawe u I/II vek. Za
dva lokaliteta navedeno je da su trajala upravo u tom rasponu,340 dok su ostali bili nastaweni i u
potowim stole}ima. Na tri takva lokaliteta je tokom rekognoscirawa, i pored me{awa materijala
na povr{ini, prime}eno i prisustvo horizontalne stratigrafije, te je proceweno da na wima ka-
sniji objekti iz III/IV veka nisu izgra|eni direktno na ostacima naseqa iz I/II veka.341 Na lokali-
tetu Vraw kod Hrtkovaca (lok. br. 177) diskontinuitet je prime}en izme|u zavr{ne faze starijeg
naseqa, datovane u po~etak II veka, i gra|evinske delatnosti koja je usledila sredinom III veka. Po-
sebno treba ista}i situaciju na lokalitetu Kr~evine kod Hrtkovaca (lok. br. 178), gde je prilikom
sonda`nih rekognoscirawa istraèn deo zgrade od kamena i opeke, ~ija upotreba prestaje tokom II
veka, a prostor se kasnije ponovo koristi u IV veku. Tri naseqa bila su u upotrebi samo tokom II ve-
ka. Sva tri su se nalazila u Ma~vi na povr{ini od 4 i 5 hektara.342
Drugoj grupi pripadaju naseqa kori{}ena u kontinuitetu u II i III ili u II, III i IV veku, i ~ine
je 44 naseqa: 32 ~ije je osnovno opredeqewe ruralno,343 ~etiri koja su se nalazila uz putne stani-
ce,344 pet uz vojna utvr|ewa345 i po jedne terme346 i svetili{te347 u ~ijoj se blizini mogu pretpo-
staviti i postojawe naseqa koja nisu registrovana. U II veku dolazi i do masovnije primene rim-
skog na~ina gradwe, uz upotrebu opeke, maltera i kamena kao gra|evinskog materijala. Prisustvo
gra|evinskog {uta registrovano je na lokacijama 23 naseqa. Naravno, ne moè se sa sigurno{}u
tvrditi da sav taj gra|evinski {ut, ili ~ak jedan wegov deo, poti~e iz objekata gra|enih tokom II
veka. Jedina takva gra|evina, izvan Sirmijuma, koja se moè pouzdano datovati u II vek, budu}i da
se tada i okon~ava wena upotreba, nalazi se na ve} pomenutom lokalitetu Kr~evine kod Hrtkovaca
(lok. br. 178).
U odnosu na I vek, broj naseqa se tokom II veka smawuje za jednu petinu. Naseqa autohtonog sta-
novni{tva u neposrednom zale|u visoke lesne obale Dunava nisu bila ponovo nastawena, a naro~i-
to je upadqivo da se u mo~varnim prostranstvima Podlu`ja doweg Srema broj registrovanih naseqa
gotovo prepolovio. Dva glavna grupisawa mogu se primetiti uz putni pravac Sirmijum–Taurunum–
339 Lokaliteti broj: 15, 177, 178, 181, 183a, 183v, 184, 185, 186, 393, 428, 431, 560.
340 Lokaliteti broj: 183v, 184.
341 Lokaliteti broj: 181, 183a, 186.
343 Lokaliteti broj: 21a, 63, 73, 106, 130, 135, 176, 182, 196, 206, 208, 221v, 231, 233, 258, 259, 273, 279, 281, 283, 286,
360, 364, 420, 430, 434, 451, 463, 469, 496, 529a, 574.
344 Lokaliteti broj: 33, 221a, 261, 263.
345 Lokaliteti broj: 14, 23, 138, 197, 213.
66
Singidunum i u bliòj okolini Gomolave (uz Savu i u wenom zale|u). U Sremu se po veli~ini, osim
ve} pomenutog Soko Sala{a, izdvajaju naseqa u Kraqevoj skeli kod Morovi}a (lok. br. 73, 8 ha),
Klisina u Batajnici (lok. br. 261, 20 ha) i Kamendin kod Zemun Poqa (lok. br. 263, 30 ha, pretpo-
stavqena pozicija mutacije Altina). Me|utim, sva tri naseqa traju i kroz III i IV vek, te je disku-
tabilno koliku su povr{inu zauzimala tokom II veka. Na Kamendinu je postojawe nekropole usta-
novqeno prilikom iskopavawa, a na Kraqevoj skeli je pretpostavqeno na osnovu povr{inskih
nalaza, te bi i to trebalo imati na umu kada je procena veli~ine samih naseqa u pitawu.
Ju`no od Save, u Ma~vi, Pocerini, Posavini i Tamnavi broj naseqa se vi{e nego udvostru~io
u odnosu na prethodno stole}e. Sva naseqa ju`no od Save evidentirana su samo prilikom rekogno-
scirawa. Na osnovu tako prikupqenih podataka moglo bi se zakqu~iti da je, osim promene u broju
naseqa, do{lo i do dubqih promena u na~inu kori{}ewa prostora, s obzirom na pretpostavqene
veli~ine naseqa. Dva najmawa zauzimaju povr{inu od 1 ha, sedam wih od 2 do 5 ha, dva su po 8 ha, i
po jedno naseqe ima povr{inu od 15, 35 i 50 hektara. Iako nijedno naseqe iz ovoga perioda nije
iskopavano, te ne poznajemo wihovu strukturu, postoje posredni indikatori koji nam govore o inten-
zivnom prosperitetu tokom II veka. Ostava novca i srebrnih predmeta iz Bele Reke (lok. br. 472)
jedno je od takvih svedo~anstava.348 Najve}i deo nakita prisutnog u ovoj ostavi sadrì autohtone
elemente u na~inu izrade, {to upu}uje na poreklo wenoga vlasnika, a sama ostava ukazuje da je kra-
jem II veka na severoisto~nim padinama Cera postojala vila relativno imu}nijeg vlasnika. Iz
istog perioda je i ostava novca iz U{}a (lok. br. 552),349 ali se ona verovatnije moè vezati za ur-
bani centar koji se nalazio na tom lokalitetu. Informacija o velikoj ostavi prona|enoj kod sela
Lipolist (lok. br. 469), koja je sadràla oko 120.000 denara, tako|e upu}uje da bi ona mogla pripa-
dati II veku. Koliki su deo navedenih velikih povr{ina ta naseqa zauzimala tokom II veka, ne mo-
èmo znati. Me|utim, mislim da slobodno moèmo pretpostaviti da je zna~aj wihovog dobro oda-
branog poloàja prilikom osnivawa omogu}avao prosperitet i u potowim stole}ima.
2.6.4. Urbana naseqa II veka

O razvoju urbanih centara u jugoisto~nom delu Dowe Panonije tokom II veka raspolaèmo veo-
ma oskudnim podacima, i to samo o gra|evinskoj delatnosti u Sirmijumu, dok za Basijane i Spo-
dent[…] nemamo nikakvih podataka. Posredno, na osnovu epigrafske gra|e, znamo da su Basijane do-
bile status municipijuma najverovatnije za Hadrijanove posete ovom delu provincije 124. godine.350
Moè se pretpostaviti da se i u Basijanama, kao i u Surmijumu, intenzivira gra|evinska delatnost,
naro~ito ako uzmemo u obzir kratko vreme koje je imala na raspolagawu da pre|e put od velikog
privatnog gazdinstva do statusa grada, ali konkretnih dokaza za to nemamo. Posredno, na osnovu da-
tovawa spomenika iz Kru{edola, moèmo pretpostaviti da tokom II veka municipalitet dobija i
Spodent[…]. U Sirmijumu su podaci o gra|evinskoj delatnosti tokom II veka veoma oskudni,351 kao
posledica neprekidne gradwe tokom ~itavog perioda antike, a naro~ito od kraja III i kroz IV sto-
le}e, kada je ona i najintenzivnija. Od ostataka objekata ~iji bi se nastanak ili upotreba mogli
opredeliti u II vek imamo podatke o izgradwi severnog bedema od velikih kamenih blokova na me-
stu starog zemqano-palisadnog;352 starija faza ju`nog bedema tako|e poti~e iz istog perioda;353
348 Popovi}, Bori}-Bre{kovi} 1994.

349 Bori}-Bre{kovi}, Crnobrnja 2008.
350 Du{ani} 1967: 124; Milin 2004: 255–256.
351 O gra|evinskim delatnostima u Sirmijumu tokom II veka, videti: Jeremi} 2016: 139–144, 203.
352 Popovi} V. 1971: 139, nap. 22.
353 Popovi} V. 2003: 152, nap. 11.
67
postoje indicije o formirawu gradskog foruma sa masivnim gra|evinama,354 ali je u dubqim slo-
jevima sa dosada{wim obimom istraìvawa te{ko razlu~iti koji objekti pripadaju II, odnosno III
veku. U ovome periodu u bliòj okolini urbanih jezgara nema registrovanih naseqa poqoprivred-
nog karaktera.
2.7. NASEQA III VEKA

Potvr|eno je ili se pretpostavqa da 201 lokalitet bio aktivan tokom III veka (sl. 5, Karta 7
prikaz svih lokaliteta III veka po vrstama). Wih ukupno 144 opredeqeno je kao naseqe, od toga je
130 klasifikovano kao ruralno naseqe,355 po pet wih se nalazi uz putne stanice356 i utvr|ewa357
a ~etiri naseqa su urbanog tipa. Osim naseqa registrovane su i 34 nekropole,358 pet lokacija na
kojima je potvr|eno postojawe puta ili putne infrastrukture,359 po jedan primer vodovoda (lok.
br. 125), ciglane (lok. br. 526), termi (lok. br. 51) i svetili{ta (lok. br. 166), kao i {est lokali-
teta ~iji karakter nije bliè odre|en.360 Na osnovu za{titnih, sistematskih i sonda`nih isko-
pavawa postojawe objekata koji se mogu datovati i u III vek potvr|eno je na 13 lokacija,361 dok je
ìvot u tom periodu pretpostavqen prevashodno na osnovu pokretnih nalaza u kulturnom sloju na
Slika 5 – Rimski lokaliteti III veka u jugoisto~nom delu Dowe Panonije

Figure 5 – Roman archaeological sites of the 3rd century in the south-eastern part of Lower Pannonia
68
{est mesta.362 Ostala naseqa, wih 125, ubicirana su i datovana samo na osnovu informacija pri-
spelih sa rekognoscirawa.
2.7.1. Poloàji naseqa III veka

Broj registrovanih naseqa u ovome periodu pribliàn je u Sremu i na prostoru ju`no od Save,
gde se nalazi 76, odnosno 68 naseqa. Najve}i broj wih se nalazi na nadmorskoj visini do 85 m (83
naseqa; 46 u Sremu i 37 ju`no od Save), na 86 do 100 m nadmorske visine nalazi se 24 naseqa (11 u
Sremu i 13 ju`no od Save), od 100 do 200 m ima ih 29 (9 u Sremu i 20 ju`no od Save) a na visini
ve}oj od 200 m nalaze se tri naseqa u podru~ju brda iznad Tamnave. Do promena dolazi i u broju na-
seqa koja se nalaze u pojedinim delovima razmatrane teritorije. U Sremu, u odnosu na stawe tokom
II veka, gotovo identi~an broj naseqa nalazi se u barovitom prostoru zapadnog Srema (5 naseqa) i
uz Savu (8), dok se blagi porast wihovog broja prime}uje uz obalu Dunava (10 naseqa) i u zoni ogra-
ni~enoj Savom i Podlu`jem doweg Srema sa juga i padinama Fru{ke gore sa severa (14 naseqa).
Najve}i porast broja naseqenih mesta primetan je na padinama Fru{ke gore, gde ih je ~etiri puta
vi{e (8 naseqa; 6 na severnim i dva na ju`nim padinama), i u oblasti mo~vara Podlu`ja doweg
Srema, gde se nalazi 31 registrovano naseqe, {to je dva i po puta vi{e nego tokom II veka, a okupa-
cija wih 16 i po~iwe upravo u III veku.
Ju`no od Save u III veku izuzetno se pove}ava broj naseqa u odnosu na prethodne periode; regi-
strovano ih je 68, {to je ~etiri puta vi{e no u prethodnom stole}u. Najvi{e ih je, ~ak 30, u plodnoj
Ma~vi, ali procentualno najve}i porast broja naseqa beleìmo u oblasti oko Tamnave, gde ih je
evidentirano 15, potom Posavine sa 13, sedam naseqa nalazi se na Posavsko-pocerskoj povr{i (tri
na samoj povr{i, ~etiri u dolini Dobrave) i tri u Semberiji.
2.7.2. Veli~ine naseqa III veka

Podatke o okvirno odre|enim povr{inama imamo za 33 naseqa u Sremu i 66 naseqa ju`no od
Save (Karta 8 prikaz naseqa III veka ozna~enih po povr{inama koje su zauzimala). Problem nemo-
gu}nosti eventualnog prostornog razgrani~ewa razli~itih perioda u okviru pojedina~nog naseqa,
o kome je tokom ranijeg izlagawa bilo vi{e re~i, prisutan je i u ovom periodu. Zabeleène veli-
~ine naseqa u Sremu su slede}e (Tabela 3): do 0,5 ha (4 naseqa), 1 ha (6), 2–4 ha (12), 5–8 ha (3),
18–20 ha (3), 30 ha (2), 100 ha (1). [to se ti~e najve}ih naseqa, u pitawu su zapravo gradske sredine,363
354 Popovi} V. 2003: 152.

355 Lokaliteti broj: 21a, 41, 49, 58, 59, 63, 67, 73, 83, 85, 89, 94, 95, 103, 118, 123, 130, 134, 135, 156, 158, 159, 176,
177, 181, 182, 183a, 185, 186, 189, 196, 206, 209, 228, 231, 233, 245, 248, 249, 258, 259, 260, 264, 270, 271, 272, 277,
279, 281, 281a, 283, 285, 286, 288, 289, 291, 292, 293, 295, 301, 303, 312, 333, 343, 347, 360, 361, 362, 364, 368, 369,
384, 386, 392, 399, 402, 410, 420, 422, 424, 430, 434, 439, 440, 441, 443, 445, 449, 451, 454, 457, 460, 463, 469, 472,
473, 489, 493, 496, 497, 498, 503, 504, 515, 516, 517, 518, 519a, 521, 522, 523, 524, 525, 527, 528, 529a, 534, 543, 550,
551, 553, 556, 558, 559, 561, 562, 565, 570, 571, 574, 577, 580, 583, 584, 585, 586.
356 Lokaliteti broj: 33, 106, 221a, 261, 263.
357 Lokaliteti broj: 14, 23, 138, 197, 213.
358 Lokaliteti broj: 10, 11, 18, 21, 28, 38, 42, 60, 72, 81, 91, 98, 107, 111, 132, 136, 155, 160, 175, 221b, 235, 254, 255,
267, 276, 282, 297, 456, 505, 519b, 529b, 554, 563, 564.
359 Lokaliteti broj: 37, 87, 169, 171, 268a.
360 Lokaliteti broj: 133, 241, 243, 296, 458, 520.
361 Lokaliteti broj: 67, 83, 85, 94, 95, 177, 281a, 301, 399, 445, 515, 519a, 583.
362 Lokaliteti broj: 158, 176, 228, 233, 258, 286,
363 Sirmijum (lok. br. 78) i Basijane (172).
69
kompleksi unutar kojih su se nalazile i nekropole,364 nekropole i putne stanice,365 ili su imala
razu|enu horizontalnu stratigrafiju.366 Ju`no od Save, kada je re~ o veli~ini naseqa, imamo sle-
de}u situaciju: do 0,5 ha (8 naseqa), 1 ha (18), 2–4 ha (23), 5–8 ha (9), 10–15 ha (3) i po jedno naseqe
povr{ine 25, 30, 50 i 120 ha (videti Tabelu 4).367
2.7.3. Ruralna naseqa III veka

Na osnovu dostupnih podataka o okvirnom datovawu ruralnih naseqa moèmo zakqu~iti da je
u ovome stole}u osnovano ~ak 106 novih naseqa. Wih 18 podignuto je na mestima nastawenim i to-
kom I i najkasnije po~etkom II veka, odnosno sa odre|enim vremenskim hijatusom368 ili u neposred-
noj blizini ranijih naseobina.369 Novoosnovanih naseqa je najvi{e u Sremu (41), potom u Ma~vi
i Pocerini (32), Tamnavi (18), Posavini (13) i u Semberiji (3). Me|utim, izgleda da ne mali broj
naseqa prestaje da postoji u III veku. Za ~ak 28 naseqa pretpostavqa se da su trajala samo tokom III
veka, i to tri u Sremu,370 13 u Ma~vi i Pocerini,371 11 u Tamnavi372 i jedno u Posavini.373 Tokom
III veka napu{teno je jo{ osam naseqa nastawenih i u ranijim periodima, tokom prethodna dva sto-
le}a, tri u Sremu374 i pet u Ma~vi,375 {to ~ini ukupan broj od 36 naseqa koja prestaju da postoje
tokom III veka. Posebno bih upozorio na podatak da se u nekom trenutku tokom III veka ìvot gasi i
na lokalitetu Babojevi} kod Lipolista (br. 469), {to je veoma interesantno, budu}i da se radilo
o izuzetno velikom nasequ ~ija je povr{ina procewena na 35 hektara.
Kao kontrast slici koju imamo o broju naseqa koja poti~u iz III veka, ste~enoj prvenstveno na
osnovu rezultata rekognoscirawa, stoje na{a skromna saznawa o na~inu ìvota u wima, kao i o
objektima koji su ih ~inili. Ne{to detaqniji uvid u na~in gradwe u ruralnim sredinama ste~en
je na dvanaest lokaliteta. Na oko tri kilometra severoisto~no od Sirmijuma delimi~no su istraè-
ni ostaci dve vile rustike, ~iji je po~etak gradwe opredeqen potkraj III veka. Na Mitrova~kim li-
vadama 3 (lok. br. 83) iz tog perioda poti~e starija faza bazilikalne gra|evine sa apsidom, dimen-
zija 24 h 24 m (sl. 6).
Na Mitrova~kim livadama 5 (lok. br. 85), prilikom iskopavawa je istraèn jugoisto~ni deo
centralne zgrade (92,5 m²) sa nekoliko prostorija povezanih hodnikom, a u jednoj od wih otkriveni
su podni mozaik i tragovi fresko-oslikavawa. Obe vile gra|ene su od opeka u pravilnom slogu i
sa temeqima od lomqenih opeka postavqanih nasati~no, a wihov pod je bio izra|en od debqeg slo-
ja hidrauli~nog maltera sa tucanom opekom. Na oko 300 m severozapadno od Mitrova~kiih livada
5 istraèna je i nekropola (lok. br. 81), za koju se pretpostavqa da su na woj sahrawivani stanov-
nici sa poseda ove vile. Za oba istraèna objekta, na Mitrova~kim livadama 2 i 5, pretpostavqa
364 Seli{te, Gibarac (lok. br. 49).

365 Klisina, Batajnica (lok. br. 261) i Kamendin (263).
366 Soko Sala{ (lok. br. 279).
367 Naseqe od 120 ha je pretpostavqena urbana celina municipijuma Spodent[…] sa pripadaju}im nekropolama (lok.
br. 552).
368 Lokaliteti broj: 67, 83, 156, 177, 209, 245, 249, 285, 303, 440, 441, 457, 524.
369 Lokaliteti broj: 181, 183a, 185, 186, 292.
371 Lokaliteti broj: 347, 369, 386, 392, 402, 424, 460, 472, 473, 493, 497, 498, 504.
372 Lokaliteti broj: 515, 516, 517, 519, 522, 523, 525, 527, 528, 534, 543.
374 Lokaliteti broj: 21a, 135, 283.
375 Lokaliteti broj: 364, 434, 463, 469, 496.
70
Slika 6 – Mitrova~ke livade 3 (lok. br. 83), osnova vile rustike

(prema Brukner 1995: pl. 3)
Figure 6 – Mitrova~ke Livade 3 (Site No. 83) the ground plan of a villa rustica
(according to Brukner 1995: pl. 3)
se da su bili rezidencijalnog karaktera i da su se nalazili u okviru {irih gra|evinskih komplek-

sa vila rustika kojima su pripadali.376 Na lokalitetu Kudo{ kod [a{inaca (lok. br. 114), pozna-
tom po vili iz IV veka, otkriven je i stariji gra|evinski horizont III veka, kome pripadaju ostaci
objekta stradalog u poàru, kasnije delimi~no upotrebqenih za zidawe mla|e vile. Na lokalitetu
Vraw kod Hrtkovaca (lok. br. 177) na povr{ini 14 h 48 m istraèn je deo vile rustike sa najmawe
deset prostorija, ~ija je prva faza gra|ena od kamena i opeke sredinom III veka (sl. 7). I za wu se
pretpostavqa da je bila rezidencijalnog karaktera, budu}i da su otkriveni deo hipokausta, kana-
lizacionog sistema, ostaci fresko-oslikavawa.
376 Brukner 1995: 140–141.
71
Slika 7 – Vraw kod Hrtkovaca (lok. br. 177), osnova istraènog dela vile rustike
(prema Dautova-Ru{evqan 2008: 288, sl. 1)
Figure 7 – Vranj near Hrtkovci (Site No. 177), ground-plan of the explored part of the villa rustica
(according to Dautova-Ru{evqan 2008: 288, fig. 1)
Rezidencijalni deo vile rustike istraìvan je i na ju`nim padinama Fru{ke gore, na Ovsi{tu
kod [uqama (lok. br. 95), gde su osim ostataka hipokaustnog i kanalizacionog sistema, podnog mo-
zaika i fresko-oslikavawa, otkrivena i tri kamena spomenika, od kojih je jedan `rtvenik posve-
}en Jupiteru. Oko tri kilometra severno od Ovsi{ta, na lokalitetu [uqam (lok. br. 94), istraèn
je deo velikog objekta zidanog iskqu~ivo od fru{kogorskog kamena, ~ija namena nije odgonetnuta.
Pored navedenih luksuznih objekata, u Gaji}ima kod Ada{evaca (lok. br. 67) otkriveni su i ostaci
skromnije arhitekture, to jest poluukopani objekat kvadratne osnove (dimenzija 3,5 h 3,5 m), za koji
je ostalo nejasno da li se radi o ekonomskom objektu ili kolibi za stanovawe na zemqi{tu nekog
ve}eg poseda. Na Prosinama kod Prhova (lok. br. 233) otkriveni su kulturni sloj sa mno{tvom
predmeta i jedna pe}, za koje je pretpostavqeno da su se nalazili u ekonomskom dvori{tu nekog ima-
wa ~ije zgrade nisu ubicirane. Na Zlatari kod Rume (lok. br. 158) i Prosinama kod Pe}inaca (lok.
br. 228) horizont III veka konstatovan je samo u okviru kulturnog sloja, dok gra|evinski objekti nisu
72
istraìvani,377 budu}i da su se nalazili izvan trase auto-puta na kojoj su vr{ena za{titna arhe-
olo{ka iskopavawa. Samo na osnovu pokretnih nalaza u sloju, prisustvo horizonta III veka konsta-
tovano je i prilikom iskopavawa na lokalitetima Grobnice kod Kupinova (lok. br. 258) i Progar-
ski vinogradi (lok. br. 286).
Na prostoru Ma~ve sistematski su istraèni ostaci jedne vile rustike, a prilikom sonda-
`nih iskopavawa mawi delovi kompleksa jo{ tri vile. Jedina vila rustika, iz sva ~etiri stole-
}a, koja je ve}im delom istraèna u Ma~vi nalazi se na lokalitetu Avlije u Klewu (lok. br. 399).
Ostaci vile dimenzija 22 h 20 m, sa dve apsidalne prostorije i jednim pravougaonim aneksom, bi-
li su o~uvani samo u nivou temeqa, a wena izgradwa je opredeqena u III vek, uz upotrebu i u IV ve-
ku. Karakteristike ove vile ukazuju da je pripadala vlasniku skromnijeg imovnog stawa.378 Sonda-
`na istraìvawa vila rustika na lokalitetima [evar, Rtovi i Kusawe, iako mala po obimu, dala
su veoma interesantne rezultate. Naàlost, rezultati tih istraìvawa nisu publikovani, te in-
formacije o wima imamo samo iz mawih osvrta datih u okviru drugih radova. Na lokalitetu [e-
var kod Prwavora (lok. br. 445, III/IV vek) istraèn je deo termi u sklopu vile rustike a otkrive-
ni su i tragovi fresko-oslikavawa, te se moè pretpostaviti da se radilo o luksuznijem objektu
rezidencijalnog tipa. Na lokalitetu Rtovi ili ârda~ine kod Doweg Crniqeva (lok. br. 515, III
vek),379 otkrivena je kaldrma unutra{weg dvori{ta pretpostavqene vile rustike. Posebno je inte-
resantna situacija zate~ena u okviru vile rustike na lokalitetu Kusawe kod Svileuve (lok. br.
519a, III vek), gde je konstatovano da su se pored glavne zgrade vlasnika imawa nalazile i mawe
stambene jedinice – kolibe u kojima su mogli stanovati najamnici.380 U Semberiji je istraèna
skromnija vila rustika u Prekajama kod Brodca Gorweg (lok. br. 301), gra|ena od opeke na temeqi-
ma od lomqenog kamena, ~ija je upotreba hronolo{ki opredeqena u period od po~etka III do sredi-
ne IV veka.
Uporedo sa pojavom velikog broja novih ruralnih naseqa i vila rustika tokom III veka, prvi put
moèmo naslutiti i pojavu odre|enih pravilnosti u wihovoj prostornoj organizaciji. U Ma~vi i
Pocerini naseqa se kao po pravilu nalaze uz tokove re~ica Jerez, Duma~a, Dobrava, Bela reka, Batar
i mawih potoka, koji tvore slivove navedenih re~ica. U gorwim tokovima, kroz Posavsko-pocersku
povr{, slivovi ovih re~ica i wihovih pritoka stvorili su lep i dinami~an krajolik. Delovawe
brojnih mawih, periodi~nih vodotokova ispresecalo je svojim uskim dolinama Posavsko-pocersku
povr{, te wenim mikroreqefom dominiraju uè i {ire zemqane grede. Dobravsko-duma~ku povr{
odlikuju dubqe i {ire doline koje su usekle reke Dobrava, Duma~a i Bela reka, koje imaju relativnu
visinu od 5–15 do 45–65 m.
U slivu Dobrave nalaze se i ~etiri relativno ve}a fluvijalna pro{irewa, Vuko{i}ko, Loja-
ni~ko, Ri|a~ko i @abarsko. Upravo unutar serije tih pro{irewa nalazi se i grupa od ~etiri na-
seqa III veka. Vra~evac kod Mehovina (lok. br. 496, P 5–8 ha, II/III vek) nalazi se na ne{to uzvi{e-
nijem terenu samog ju`nog oboda Ri|a~kog pro{irewa, a ju`no od ovog naseqa je plodna zemqa uz
potoke Mlakva i Vrbi~anka, koji se potom ulivaju u Dobravu; naseqe u Zmajevcu kod Skupqena (lok.
br. 489, P 8–10 ha, III–IV vek) sme{teno je u centralnom delu fluvijalnih pro{irewa Dobrave i
wenih pritoka, a na wemu je zabeleèno i postojawe nekropole; naseqe na Trnovom poqu (lok. br. 463,
P 3,5 ha, III vek) nalazi se na severnom kraju ovog kompleksa plodnih fluvijalnih pro{irewa,
377 Povr{ina centralne zgrade kod Zlatare procewena je na oko 500 m².
378 Kovi} 2013: 199.
379 Na ovom lokalitetu prona|ena je i velika ostava antoninijana, pokopana nakon 258. godine, vidi Vasi} 2005.
380 Vasi} 1985: 127. Detaqi o navedenim skromnijim objektima na Kusawi nisu objavqeni, ali bih ponovo skrenuo
pa`wu na ve} pomenuti objekat od tro{nog materijala prona|en na lokalitetu Gaji}i kod Ada{evaca (lok. br. 67).
73
neposredno ispred suèwa koje tvore Orid sa severozapadne i Predvorica sa jugoisto~ne strane.
Ne{to ju`nije od Vra~evca nalazi se i malo naseqe (ili usamqeni objekat) kod Vladimiraca (lok.
br. 497, 0,15 ha, III vek) u uskoj dolini potoka Vrbi~anka. Sva ~etiri navedena naseqa nalaze se u
kraju u kome kao tip zemqi{ta preovla|uje gajwa~a, dok im je u neposrednom okruèwu na raspola-
gawu stajalo obiqe obradivog zemqi{ta na plodnim aluvijalnim nanosima Dobrave i wenih pri-
toka. Ako se posmatra razme{taj ovih naseqa na mikroreqefnom planu, sti~e se utisak da su pro-
mi{qeno i pravilno raspore|ena, zauzev{i pozicije u centralnom delu (Zmajevac) i na krajwem
severnom (Trnovo poqe) i ju`nom obodu (Vra~evac).
Naredno primetno grupisawe lokaliteta uo~qivo je u uskom pojasu ome|enom na severu Savom,
jugu visom kod Mi{ara, zapadu u{}em Duma~e i na istoku u{}em Dobrave. Unutar tog prostora po-
vr{ine oko 17 km² nalazi se pet naseqa koja su ìvela i tokom III veka. Gledano od zapada ka isto-
ku, Ba{~ine u Prosinama (lok. br. 460, P 0,3 ha) nalaze se u uskoj re~noj dolini na obodu Duma~ko-
-dobravske povr{i; Zabran Bugar~i}a (lok. br. 439, P 1 ha, III/IV vek), [qunkara (lok. br. 440, P 6 ha,
I i III/IVvek), Savski potes (lok. br. 441, P 4 ha, I i III/IV vek) i Dobrava kod Mr|enovca (lok. br. 454,
P 1 ha, III/IV vek) smestili su se na obali Save ili do 500 m od we, dok se Ulice (lok. br. 457, P 1 ha,
III/IV vek) nalaze na samom obodu Duma~ko-dobravske povr{i. Sva naseqa okruèna su zemqi{tem
oplemewenim plodnim alauvijalnim nanosima. Neposredno uz naseqa na Savskom potesu (lok. br.
441) i Dobravi kod Mr|enovca (lok. br. 454) zabeleèno je i postojawe nekropola, dok bi se nekro-
pola na lokalitetu Ora{ac (lok. br. 456) mogla dovesti u vezu sa naseqem na lokalitetu Ulice
(lok. br. 457), koje se nalazi oko 700 m jugoisto~no od we.
Na severu Ma~ve, na zemqanim gredama izme|u Zasavice i Batra, nalazi se grupa koju ~ine tri
naseqa. Najve}e je na lokalitetu Duge Wive (lok. br. 362, P 10 ha, III vek), oko 500 m isto~no od we-
ga nalazi se naseqe Crkvine 2 (lok. br. 361, P 5 ha, III–IV vek), a oko 400 m severoisto~no od pret-
hodnog je i ono na Crkvinama 1 (lok. br. 360, II–IV vek, P 2 ha). Zna~aju ovih naseqa, naro~ito onog
na Dugim Wivama, vrati}emo se u poglavqu o komunikacijima, u okviru razmatrawa putnih prava-
ca kroz Ma~vu.
Grupisawe lokaliteta primetno je i u uskim dolinama mawih potoka, to jest levih pritoka
Tamnave, u okolini sela Svileuva, gde su registrovani ostaci pet naseqa i jedne nekropole u pre~-
niku od oko 1 km, te jo{ dva naseqa oko 2,5 km severoisto~nije. Posmatrano od jugozapada ka severo-
istoku, naseqa na lokalitetima Perino poqe (lok. br. 528, III vek), Kr~evine (lok. br. 527, P 6–8 ha,
III vek) i Kr~evina 2, na kojem je pretpostavqeno i postojawe ciglane (lok. br. 526, P 4 ha, III vek),
nalaze se na me|usobnim razmacima od oko 400 m. Oko 800 m severoisto~no od posledweg navedenog
lokaliteta nalazi se naseqe u Peri}ima (lok. br. 525, nisu zabeleèni ostaci ~vrstog gra|evinskog
materijala, III vek) a oko 1.000 m severozapadno i Ratkovac II sa prate}om nekropolom (lok. br. 524,
III–IV vek). Na samo 2,5 km severoisto~no od naseqa u Peri}ima, uzvodno uz potok Glogovu jarugu,
nalaze se i naseqa na lokalitetima Seli{te (lok. br. 521, III–IV vek) i Dugo vo}e (lok. br. 522, P
4 ha, III vek), udaqena jedno od drugog oko 600 m. Sva navedena naseqa nalaze se na padinama brda
neposredno iznad uskih dolina potoka.
Za lokalitete koji se nalaze u okolini dana{weg sela Skela, u Posavini, moglo bi se pretpo-
staviti da su bili u vezi sa ranije pomenutim vikusom Jatumentijana (Iatumentiana). Radi se o ne-
kropoli na Vo~agi (lok. br. 554, III–IV vek) i ostacima naseobina u Vrovima (lok. br. 556, 0,5 ha,
III vek),381 Lazi}a wivama (lok. br. 558, 1 ha, III–IV vek) i Kanalu 2 (lok. br. 559, P 4 ha, III–IV vek).
Svi ti lokaliteti se nalaze uz pretpostavqenu trasu ju`nog puta od Sirmijuma ka Singidunumu, o
~emu }e biti vi{e re~i u poglavqu o komunikacijama.
381 Mesto nalaza vojni~ke diplome sa koje nam je i poznat naziv sela Jatumentijane.
74
[to se ti~e velikih naseqa ju`no od Save, ~ija povr{ina prelazi 8 ha, samo dva se nalaze u
nekoj od gorenavedenih grupa,382 dok se u blizini ostalih {est ne nalaze drugi lokaliteti iz istog
perioda.383
U Sremu nema toliko izraènog grupisawa naseqa u okviru odre|enih mikroregija. Generalno
se moè pratiti wihovo grupisawe uz glavni putni pravac Sirmijum–Basijane–Taurunum–Singi-
dunum, {to je o~ekivano i prisutno tokom ~itavog perioda rimske dominacije.
Tri grupe naseqa nalaze se na liniji koja bi u pravcu sever–jug povezivala glavni rimski drum
u Sremu od lokaliteta Klisina u Batajnici (lok. br. 261) do naseqa na Progarskim vinogradima
(lok. br. 286). Klisinu i prvu od grupa naseqa u tom nizu razdvajao je mo~varni teren. U prvoj gru-
pi, unutar prostora pre~nika od oko 1 km, nalaze se tri naseqa na lokalitetima Poqe (lok. br. 272,
P 0,5 ha, III–IV vek), Breg (lok. br. 273, II–IV vek) i najve}e me|u wima – [upqa jabuka (lok. br. 270,
P 8 ha, III–IV vek). Naseqa se nalaze na severnom obodu Sur~inske lesne zaravni, preko koje se, idu-
}i ka jugu, dolazi preko niìh greda do potesa Breg kod Jakova, to jest po~etka duge grede koja se
pruà u pravcu severoistok–jugozapad ka Feneku. Na po~etku te velike grede, na wenom severnom
{picu, nalaze se nekropola na lokalitetu Silosi (lok. br. 282) i tragovi dva mawa naseqa, na lo-
kalitetima Tankovi (lok. br. 283) i Breg (lok. br. 284). Pretpostavqena naseqa na Tankovima, gde
je istraèna i jedna rimska kerami~arska pe}, i Bregu, kako je uo~eno tokom rekognoscirawa, na-
laze se u me|usobnom odnosu koji veoma podse}a na poloàj koji zauzimaju proizvodna zona i nase-
qe na Progarskim vinogradima. Moglo bi se pretpostaviti da Tankovi i Breg zapravo ~ine jedni-
stveno naseqe, kome bi pripadala i nekropola na Silosima. Slede}a grupa naseqa se nalazi oko
2,5 km jugozapadno od one prve. U woj su ~etiri naseqa skoncentrisana oko Fene~ke bare. Tri se na-
laze u nizu na nastavku grede na kojoj je i prethodna grupa lokaliteta kod Jakova, na severnoj obali
Fene~ke bare: Grabovac 1 (lok. br. 291, P 1 ha, III–IV vek), Grabovac 2 (lok. br. 292, P 5 ha, II–IV vek)
i Grabovac 3 (lok. br. 293, P 2 ha, III–IV vek),384 dok se ~etvrti, Fenek 2 (lok. br. 295, P 2 ha, III–IV
vek), nalazi s druge strane Fene~ke bare, u samom wenom kqu~u.
Va`no je zabeleìti i pojavu rezidencijalnih vila rustika u blizini Sirmijuma. Oko dva ki-
lometra severno od gradskih zidina, na potesu Mitrova~ke livade istraène su, na nevelikoj me-
|usobnoj razdaqini, dve takve vile385 i jedna nekropola,386 o ~emu je ve} bilo re~i.
Naseqa ~ija veli~ina prelazi 8 ha u Sremu tokom III veka se nalaze uglavnom pored putnih sta-
nica (br. 261, 263) i u okviru ve} vi{e puta pomenutog {ireg kompleksa Soko Sala{a (lok. br. 279).
Osim ta tri, kao i urbanih naseqa, jedino jo{ ono na lokalitetu Seli{te kod Gibarca prevazila-
zi tu veli~inu (lok. br. 49, P 20 ha, III–IV vek). Me|utim, ni u okolini Seli{ta se, kao ni u slu~a-
jevima ve}ine naseqa sli~ne veli~ine u Ma~vi, ne nalazi nijedno drugo naseqe iz ovoga vremena.
2.8. NASEQA IV VEKA

Za period IV veka moè se vezati najve}i broj lokaliteta registrovanih u jugoisto~nom delu
Dowe Panonije, odnosno u to vreme provincije Druge Panonije. Radi se o ukupno 247 lokaliteta
(sl. 8, Karta 9 prikaz svih lokaliteta IV veka po vrstama), od toga 183 naseqa, 43 nekropole,387

383 Lokaliteti broj: 368, 420, 430, 451, 469, 473.
384 Udaqenost od Grabovca 1 do Grabovca 2 iznosi oko 700 m, a od Grabovca 2 do Grabovca 3 oko 400 m.
385 Lokaliteti broj: 83, 85.
387 Nekropole IV veka, lokaliteti broj: 10, 21, 25, 27, 28, 36, 39, 44, 45, 47, 60, 79, 81, 91, 98, 107, 111, 132, 136, 175,
179, 195, 221b, 254, 255, 262a, 262b, 267, 276, 282, 287, 297, 317, 388, 409, 455, 456, 483, 505, 519b, 554, 563, 564.
75
12 utvr|ewa,388 pet spekuluma,389 vi{e lokacija na kojima je potvr|eno postojawe ostataka rimskih
puteva razli~itog ranga.390 Od 182 lokacije na kojima su utvr|eni ostaci naseobina, ili pretpo-
stavqeni na osnovu indicija koje pruàju povr{inski nalazi, wih 167 je ruralnog karaktera,391
osam se nalazi uz utvr|ewa,392 pet uz putne stanice,393 dok su ~etiri urbana.394
2.8.1. Poloàji naseqa IV veka

U ovome stole}u se ne{to ve}i broj naseqa nalazi ju`no od Save, wih 95, u odnosu na 86 koli-
ko ih je ubicirano na teritoriji Srema (videti Tabelu 2). Kao i u svim prethodnim periodima,
najve}i broj naseqa je zabeleèn na nadmorskoj visini do 85 m (112 naseqa, 53 u Sremu i 59 ju`no
od Save), od 86 do 100 m nadmorske visine ima ih 25 (16 u Sremu i 9 ju`no od Save), od 100 do 200 m
ima ih 41 (15 u Sremu i 26 ju`no od Save), a iznad 200 metara visine evidentirano je samo jedno
naseqe u brdima iznad Tamnave. U pojedinim delovima Srema, koje smo razmatrali i za prethodna
stole}a, dolazi do neznatnih promena u broju naseqa. Najve}a promena je uz Dunav, gde wihov broj
raste za 50%, te ih je na tom potesu 15, na Fru{koj gori ih je 9 (7 na severnim i 2 na ju`nim padi-
Slika 8 – Rimski lokaliteti IV veka u jugoisto~nom delu Dowe Panonije

Figure 8 – Roman archaeological sites of the 4th century in the south-eastern part of Lower Pannonia
76
nama), u mo~varama zapadnog Srema osam, u pojasu koji sa severa ome|avaju padine Fru{ke gore a sa
juga Sava i mo~vare doweg Srema 14, u mo~varnom Podlu`ju doweg Srema je evidentirano 28 nase-
qa, dok ih se uz Savu i wene stare otoke nalazi devet.
U predelima ju`no od Save nastavqa se trend porasta broja naseqa, mada ne tako intenzivan
kao u prethodnom stole}u. U Ma~vi je evidentirano 46 lokaliteta za koje postoje podaci da se na
wima ìvelo tokom IV veka, {to je za 50% vi{e no u III i vi{e no ~etiri puta ve}i broj naseqa no
u II veku. U Semberiji su poznata samo tri naseqa iz IV veka, u Pocerini ih je zabeleèno {est,
Tamnavi 16. Na podru~ju Posavine sada se nalaze 23 naseqa, {to je gotovo dvaput vi{e nego u pret-
hodnom stole}u.
2.8.2. Veli~ine naseqa IV veka

Podatke o veli~ini naseqa imamo za 119 lokaliteta, 34 sa podru~ja Srema i 85 ju`no od Save
(Karta 10 prikaz naseqa IV veka ozna~enih po povr{inama koje su zauzimala). Budu}i da nalazi IV
veka na ve}ini lokaliteta pripadaju i posledwem horizontu ìvqewa na wima, mi{qewa sam da bi
se procene povr{ina koje su pojedina naseqa zauzimala u ovome stole}u mogla smatrati i za najpri-
bli`nije stvarnom stawu, u pore|ewu sa procenama za iste lokalitete tokom prethodnih stole}a.
U Sremu brojnost naseqa unutar pojedinih kategorija wihovih veli~ina ostaje pribli`no na
istom nivou kao i tokom prethodnog perioda (Tabela 3): do 0,5 ha (4), 1 ha (6), 2–4 ha (11), zna~ajan
porast je primetan me|u naseqima od 5 do 8 ha (7), 10–20 ha (1) i preko 20 ha (5). Ju`no od Save si-
tuacija je ne{to druga~ija (Tabela 4). Na istom nivou ostaje broj naseqa povr{ine do 0,5 ha (8), naj-
zna~ajniji porast beleìmo me|u naseqima povr{ine oko 1 ha (26), procentualno ne{to mawi me-
|u naseqima 2–4 ha (27), 5–8 ha (13) i 10–20 ha (7), a ~etiri naseqa su zauzimala povr{inu iznad
20 ha.
2.8.3. Ruralna naseqa IV veka

Tokom IV veka nova ruralna naseqa nastaju na 65 lokacija – wih {est se nalazi na mestima na
kojima su bila i ranije zamrla stani{ta I ili II veka,395 dok je 59 na mestima koja, bar po trenutno
raspoloìvim saznawima, nisu ranije bila nastawivana.396 Najvi{e novoosnovanih naseqa sada se
nalazi u Ma~vi i Pocerini (30), potom u Sremu (20), Tamnavi (9) i Posavini (6), dok u Semberiji
388 Utvr|ewa IV veka, lokaliteti broj: 14, 23, 11, 18, 168, 197, 213, 275, 480, 502, 514, 575.
389 Spekulumi IV veka, lokaliteti broj: 15, 17, 20v, 82, 134.
390 Trase rimskih puteva registrovane su na lokalitetima broj: 6, 7, 8, 169, 171, 502.
391 Ruralna naseqa IV veka, lokaliteti broj: 2, 6, 7, 8, 20b, 26, 29, 41, 49, 53, 58, 59, 63, 67, 73, 82, 83, 85, 89, 90, 94,
96, 100, 105, 108, 114, 118, 123, 124, 130, 149, 156, 158, 159, 176, 177, 178, 181, 182, 183a, 185, 186, 188, 189, 196,
206, 208, 209, 221v, 228, 231, 232, 233, 245, 248, 249, 258, 259, 260, 264, 270, 271, 272, 273, 274, 279, 281, 285, 286,
288, 289, 291, 292, 293, 295, 301, 303, 212, 333, 338, 339, 343, 358, 359, 360, 361, 362, 366, 368, 375, 378, 381, 382,
383, 384, 398, 399, 405, 406, 410, 413, 416, 417, 420, 422, 423, 425, 426, 430, 433, 439, 440, 441, 443, 444, 445, 449,
451, 452, 454, 457, 461, 465, 475, 478, 481, 482, 486, 489, 491, 500, 503, 518, 521, 524, 529a, 530, 533, 535, 536, 537,
540, 541, 545, 547, 550, 551, 553, 555, 558, 559, 560, 561, 562, 565, 570, 571, 574, 578, 579, 580, 581, 583, 584, 585,
586, 590.
392 Ruralna naseqa IV veka koja se nalaze uz utvr|ewa, lokaliteti broj: 14, 23, 134, 138, 197, 213, 514, 577.
393 Ruralna naseqa IV veka koja se nalaze uz putne stanice, lokaliteti broj: 3, 106, 221a, 261, 263.
394 Sirmijum, Basijane, Spodent[…] i Taurunum.
395 Lokaliteti broj: 20b, 105, 114, 178, 375, 560.
396 Naseqa osnovana u IV veku: 2, 6, 7, 8, 26, 29, 53, 82, 90, 96, 100, 108, 124, 149, 188, 338, 339, 358, 359, 366, 378, 381,
382, 383, 98, 405, 406, 413, 416, 417, 425, 426, 433, 444, 452, 461, 465, 475, 478, 481, 482, 486, 491, 500, 530, 533,
535, 536, 537, 540, 541, 545, 547, 555, 578, 579, 581, 590.
77
nije zabeleèno nijedno novo naseqe. Broj novoosnovanih naseqa je znatno niì no u prethodnom
stole}u, kada ih je bilo ~ak 106, ali moram naglasiti da se za neka od naseqa i vila, tada osnova-
nih i izgra|enih, pretpostavqa da su nastala krajem III veka, {to bi ih ne samo po vremenu nastan-
ka ve} pre svega na osnovu razlike u ure|ewu carstva krajem III i po~etkom IV stole}a ~inilo bli-
ìm naseqima IV veka. Zbog toga }u podsetiti da je ~ak 60 naseqa hronolo{ki opredeqeno u period
III–IV veka.
Informacija o na~inu gradwe u ruralnim sredinama tokom IV veka, ako ih poredimo sa sta-
wem u Hrvatskoj ili Ma|arskoj, nema mnogo, ali su ipak brojnije no {to ih imamo za prethodna tri
stole}a. Arheolo{ka iskopavawa, pre svega sonda`nog i za{titnog karaktera, vr{ena su na 25 lo-
kaliteta. Sa {est lokaliteta horizont stanovawa IV veka poznat je samo na osnovu pokretnih nalaza
iz kulturnog sloja i povr{inskih nalaza u neposrednom okruèwu istraìvanog dela lokaliteta.397
Na 20 lokaliteta prilikom iskopavawa se do{lo i do direktnih saznawa o arhitektonskim osta-
cima objekata.398 Budu}i da je vi{e wih nastalo sredinom ili krajem III veka, oni su ve} pomenuti
u odeqku Ruralna naseqa III veka, te }u ovom prilikom ukazivati samo na promene nastale na wima
tokom IV veka.
Slika 9 – Mitrova~ke livade 3 (lok. br. 83), odnos vile rustike i oktogonalnog mauzoleja
(prema Brukner i Dautova Ru{evqan 2015: 147, prilog 19)
Figure 9 – Mitrova~ke Livade 3 (Site No. 83), the relation of the villa rustica and the octagonal mausoleum
(according to Brukner and Dautova Ru{evljan 2015: 147, appendix 19)
78
Slika 10 – Osnova dela gra|evina i vile rustike, Marin Do kod Dumbova (lok. br. 20b)
(prema Brukner 1976, Plan 6)
Figure 10 – The ground plan of the part of a structure and of a villa rustica, Marin Do near Dumbovo
(Site No. 20b) (according to Brukner 1976, Plan 6)
Najpre }emo pa`wu posvetiti vilama i naseqima istraìvanim na podru~ju Srema. Na pote-
su Mitrova~ke livade, ne{to severnije od Sirmijuma, evidentirani su ostaci tri vile rustike. Na
lokalitetu Mitrova~ke livade 3 (lok. br. 83, kraj III–IV vek) apsida luksuzne rezidencijalne vi-
le tokom IV veka adaptirana je u odbrambenu kulu, a oko 120 m severnije izgra|en je oktogonalni
mauzolej, za koji se pretpostavqa da je pripadao kompleksu vile (sl. 9).
Na Mitrova~kim livadama 5 (lok. br. 85, III–IV vek), oko 2 km udaqena od prethodne, tako|e se
nalazila luksuzna rezidencijalna vila sa pripadaju}om nekropolom (lok. br. 81). Prisustvo tre-
}e vile, na lokalitetu Mitrova~ke livade 2 samo je konstatovano na terenu,399 a istraèna je jed-
na kula-straàra (speculum), dimenzija 4,5 h 4,5 m, koja je pripadala ovoj vili i bila oko 20 m uda-
qena od we (lok. br. 82). Nekoliko kilometara isto~no istraìvana je vila rustika na lokalitetu
Kudo{ kod [a{inaca (lok. br. 114).400 Podignuta je na mestu starijeg objekta iz III veka koji je
397 Lokaliteti broj: 108, 158, 178, 228, 233, 258.

398 Lokaliteti broj: 20b, 29, 67, 82, 83, 85, 94, 105, 114, 177, 221v, 281a, 285, 286, 293, 301, 399, 425, 445, 452.
399 Rezultati istraìvawa ovog „arhitektonsko gra|evinskog kompleksa vile” koje pomiwe O. Brukner (Brukner 1995a:
142) nisu objavqeni ni u formi izve{taja.
400 U literaturi je prisutna i pretpostavka da gra|evinski kompleks na ovom lokalitetu zapravo predstavqa putnu
stanicu Fose (mutatio Fossis), poznatu iz anti~kih itinerera (Popovi} D. 1980: 103, lok. 10).
79
stradao u poàru i ~iji je materijal upotrebqavan i prilikom izgradwe mla|eg objekta. Central-
na zgrada kompleksa na Kudo{u je locirana, ali nije istraìvana. Istraèni su trobrodna bazi-
lika dimenzija 25 h 21 m, koja je imala vi{e faza obnove (pretpostavqa se da je u posledwoj fazi
kori{}ena kao horeum) i kula straàra dimenzija 4,5 h 4,5 m. U ranije pomiwanim rezidencijal-
nim vilama na lokalitetima Vraw (lok. br. 177) i [uqam (lok. br. 94), kao i objektu nejasne name-
ne na Ovsi{tu (lok. br. 95), ìvot se nastavqa i kroz IV vek. Deo velikog kompleksa vile rustike
otkriven je i u Marin Dolu kod Dumbova (lok. br. 20b), na krajwim severnim padinama Fru{ke go-
re, na kraju doline potoka koji se ulivao u Dunav. Tu su istraèni deo centralnog objekta (otkri-
vene dimenzije 60 h 60 m, sl. 10), delovi jo{ dve gra|evine tako|e zidane opekama, kao i spekulum
dimenzija 7,5 h 7,5 m, pozicioniran oko 150 m severoisto~no od centralne zgrade, sa kojeg je nad-
gledan pristupni put od Dunava (sl. 20).
Slike 11 i 12 – Progarski vinogradi

(lok. br. 286): anti~ki objekat
(nepublikovano, dokumentacija
Muzeja grada Beograda)
i (dole) pe} 1
(prema Dimitrijevi} 1969: 107, sl. 21)
Figures 11 and 12 – Progarski Vinogradi
(Site No. 286): ancient structure
(unpublished, documentation
of the Belgrade City Museum)
and kiln 1 (according to
Dimitrijevi} 1969: 107, fig. 21)
80
Na severoisto~nom kraju Fru{ke gore, kod Crkve Svetog Trojstva u Sremskim Karlovcima
(lok. br. 29), otkrivena su ~etiri masivna zida, najverovatnije delovi centralne gra|evine unutar
ve}eg kompleksa. Na lokalitetu Grabovac – Gibavac 3 (lok. br. 293), koji se nalazi u polu`ju Doweg
Srema, vr{ena su iskopavawa ~iji rezultati nisu publikovani, ali se iz dostupnog sumarnog opisa
moè zakqu~iti da je u pitawu bio luksuzan objekat rezidencijalnog karaktera, u sklopu komplek-
sa ve}eg poqoprivrednog dobra, gra|en nakon 337. godine i postradao oko 378. godine.401 Gra|evin-
ske faze koje pripadaju IV veku otkrivene su i na Brestovim me|ama (lok. br. 221v), pretpostavqenoj
poziciji putne stanice Novicijane, ali je na tom lokalitetu intenzitet ìvota ve} bio u opada-
wu, budu}i da je proceweno da vrhunac dostiè tokom II i III veka.402 Deo ve}e kasnoanti~ke gra|e-
vine sa hipokaustom istraèn je na lokalitetu Ba{tine kod Progara (lok. br. 285), neposredno uz
kanal Jar~inu, koji je pripadao ve}em gra|evinskom kompleksu.
Pored ostataka arhitektonskih celina od maltera, opeke i kamena, u Sremu su na tri mesta ot-
kriveni i ostaci ku}a gra|enih tokom IV veka tradicionalnom tehnikom, uz upotrebu drveta, ple-
tera, lepa i naboja. Na lokalitetu Gaji}i kod Ada{evaca (lok. br. 67) istraèn je poluukopani obje-
kat dimenzija 3,5 h 3,5 m, gra|en od pletera i lepa sa krovom tako|e od organskih materijala. Na
Bregovima – Atovcu kod Kuzmina (lok. br. 105) otkriveno je vi{e poluukopanih koliba pravougaone
osnove, koje se mogu datovati u period s kraja IV do VI veka i za koje se pretpostavqa da su u wima
ìveli federati.403 Na istraìvanom delu ve}eg naseqa na Progarskim vinogradima (lok. br. 286),
istraèni su ostaci ~etiri ku}e gra|ene od pletera, lepa i naboja, sa krovnim pokriva~em od tegu-
la i imbreksa (sl. 11). Oko 300 m severnije od ovih stambenih objekata otkrivena je ciglarska pe}
(sl. 12), u kojoj su proizvo|ene i opeke sa ìgovima panonske flote (Classis Flavia Pannonica).
U Semberiji je istraèna samo jedna vila, na lokalitetu Prekaje kod Brodca Gorweg. U pitawu je
skromniji objekat, gra|en u III veku, a wegov kraj upotrebe opredeqen je u sredinu IV veka. U Ma~vi
su istraìvani ostaci ~etiri vile rustike. U celosti su istraèni samo ostaci temeqa mawe vi-
le u Avlijama kod Klewa (lok. br. 399, III–IV vek), sa dve apsidalne prostorije i jednim pravouga-
onim aneksom, dimenzija 22 h 20 m. Na preostala tri lokaliteta vr{ena su sonda`na iskopavawa
maweg obima, koja naàlost nisu publikovana.404 Na lokalitetu Jasenovica kod [titara (lok. br.
425, IV vek) istraèna je polovina glavne stambene zgrade, na ~ijem je severoisto~nom uglu posto-
jala petougaona prostorija koja je izlazila iz ravni fasade i za koju se pretpostavqa da je bila od-
brambena kula. Uz glavnu zgradu otkrivena su i mawa stani{ta, kolibe, a ne{to daqe je slu~ajno
prona|eno i osam zidanih grobnica. U [evaru kod Prwavora (lok. br. 445) istraèn je deo vile u
kome su se nalazile mawe terme, a zgrada je po svoj prilici bila i dekorisana freskama. Na osnovu
skromnijih sonda`nih radova na lokalitetu ]eramidi{te kod Mi{ara (lok. br. 452) otkriveni su
temeqi mawe gra|evine sa apsidom.
Pove}ane koncentracije naseqa u pojedinim delovima razmatrane teritorije, odnosno wihovo
grupisawe koje se moè pratiti ve} od III veka primetno je i u IV stole}u. Pored pojedinih grupa
ruralnih naseqa koje su opstale iz prethodnog perioda, javqaju se i nove.
U zale|u obale Dunava, neposredno uz trasu puta koji je spajao utvr|ewa na obali u blizini
Iloka (rimski Cuccium) evidentirani su povr{inski ostaci tri naseqa na me|usobnim razdaqi-
nama od 400 odnosno 1.000 m.405 Tri grupe naseqa u Sremu koje su postojale ve} u III veku opstaju i

403 Brukner 1995: 144.
404 Sumarni pregled rezultata dat je u radu M. Vasi}a, Ma~va i Podriwe u rimsko doba (Vasi} 1985).
81
daqe. Prvu ~ine tri vile rustike i jedna nekropola na Mitrova~kim livadama, 2 do 5 km severno
od Sirmijuma.406 U drugoj, koja tako|e traje od III veka, nalaze se ~etiri naseobine u blizini Do-
banovaca,407 jedna vi{e no u prethodnom stole}u (lok. br. 271). Tre}u grupu ~ine ~etiri naseqa kod
Fene~ke bare, u nepromewenom sastavu u odnosu na stawe tokom III veka.408 Iako nisu u pitawu na-
seqa, moram skrenuti pa`wu i na grupu od ~etiri nekropole u blizini Berkasova, gde su prona|eni
i ~uveni pozla}eni {lemovi.409 Do sada nije ubicirano naseqe kome bi ove nekropole mogle pri-
padati, ali se kao najverovatnija name}e pretpostavka da su mogle biti u vezi sa velikim gra|evin-
skim kompleksom uo~enim na lokalitetu Banovina,410 udaqenom oko 1.700 m zapadno od mesta na-
laza ~uvenih pozla}enih paradnih {lemova.
Na podru~ju ju`no od Save moè se izdvojiti znatno ve}i broj grupa naseqa no u Sremu. Na seve-
ru, u blizini Banovog Poqa, jedan za drugim se niù lokaliteti Crkvine 2 (lok. br. 361, P 5,5 ha,
III–IV vek), Crkvine 1 (lok. br. 360, P 2 ha, II–IV vek) i ]eramide (lok. br. 358, P 8 ha, IV vek), na
me|usobnim razdaqinama od 400 i 800 m. Oko 1.700 m ju`no od wih nalazi se i naseqe na Jelen-
skom brdu (lok. br. 359, P 7 ha, IV vek). Na istom prostoru postojala je i grupa naseqa tokom III veka,
ali najve}e me|u wima nije se odràlo (Duge Wive, lok. br. 362), dok se s druge strane javqaju nova
na ]eramidama i Jelenskom brdu.
U blizini Drine, kod Prwavora, nalazi se skupina koju ~ine tri naseqa, na me|usobnim rasto-
jawima od 400 i 1.500 m. To su naseqe na lokalitetu Ornice, sa pripadaju}om nekropolom (lok. br.
443, P 4 ha, kraj III–IV vek), Selo (lok. br. 444, P 1 ha, IV vek) i [evar, na kome je istraèn deo
termi koje su pripadale vili rustici (lok. br. 445, P 5 ha, III–IV vek).
Kod sela Metkovi}a evidentirana su dva para naseqa na bliskom rastojawu. Ku}i{te 2 (lok. br.
381, P 4 ha) i Zbeìne (lok. br. 382) me|usobno su udaqeni oko 500 m, dok su Paqevine (lok. br.
383) i Crkvina (lok. br. 384, P 8 ha) jedno od drugog udaqeni 400 m, a na istom pravcu se, 800 m od
lokaliteta Crkvina nalazi i nedatovano naseqe na Seli{tu (lok. br. 385). Jo{ jedan „par” isto-
vremenih i prostorno bliskih naseqa nalazi se u blizini Save, na lokalitetima Lipa–Ku}i{te
(lok. br. 416, P 2 ha) i Ku}i{te (lok. br. 417, P 4 ha), koji su udaqeni 400 m jedan od drugog, a oko
600 m isto~nije nalazi se i naseqe na lokalitetu Seli{te–Prosje, koje nije hronolo{ki oprede-
qeno (lok. br. 415, P 4 ha).
Najzna~ajnije grupisawe lokaliteta beleìmo na istom mestu kao i u prethodnom stole}u, u
uskom pojasu povr{ine oko 15 km², ome|enom na severu Savom, jugu visom kod Mi{ara, zapadu
u{}em Duma~e i na istoku u{}em Dobrave. Gledano od zapada ka istoku, unutar tog prostora nalazi
se {est naseqa: Zabran Bugar~i}a (lok. br. 439, P 1 ha, III–IV vek), [qunkara (lok. br. 440, P 6 ha,
I i III–IVvek), ]eramidi{te sa pripadaju}om nekropolom (lok. br. 452, P 5 ha, IV vek), Savski po-
tes (lok. br. 441, P 4 ha, I i III–IV vek) i Dobrava kod Mr|enovca sa pripadaju}om nekropolom (lok.
br. 454, P 1 ha, III–IV vek) nalaze se na obali Save ili do 500 m od we, dok se Ulice (lok. br. 457,
P 1 ha, III–IV vek) nalaze na samom obodu Duma~ko-dobravske povr{i. Nekropola na lokalitetu
Ora{ac (lok. br. 456) mogla bi se dovesti u vezu sa naseqem na lokalitetu Ulice (lok. br. 457), od
koga je udaqena oko 700 m.
Kompaktne skupine koju su tokom III veka ~inila tri naseqa u fluvijalnim pro{irewima Do-
brave sada vi{e nema. Na tom mestu ostaje samo naseqe u Zmajevcu sa prate}om nekropolom (lok.
406 Lokaliteti broj: 81, 82, 83, 85.

407 Lokaliteti broj: 270, 271, 272, 273.
408 Lokaliteti broj: 291, 292, 293, 295, kao i lokalitet br. 294, koji nije bliè datovan.
409 Lokaliteti broj: 44, 45, 46, 47.
410 Sremac 2009: 105.
82
br. 489, P 8–10 ha, III–IV vek), sme{teno u centralnom delu fluvijalnih pro{irewa Dobrave. Me-
|utim, do novog grupisawa naseqa dolazi u gorwem toku Dobrave i wene pritoke, re~ice Strojice.
Na obodima uskih re~nih dolina, to jest uzdignutih greda koje se izme|u re~ica paralelno pruà-
ju pravcem jugozapad–severoistok, nalaze se dva naseqa i dve nekropole na slede}im lokaliteti-
ma, gledano od severa ka jugu: naseqe na Ku}erinama sa pripadaju}om nekropolom (lok. br. 481, P
1 ha), naseqe na Vi}inovcu (lok. br. 482, P 0,3 ha), nekropola na Gradini–Kosarevcu (lok. br. 483,
P 0,3 ha) i nekropola u Pejinovi}u (lok. br. 505). Imaju}i u vidu me|usobne odnose pobrojanih na-
seqa i nekropola, moè se pretpostaviti da je naseqe na Vi}inovcu koristilo nekropolu na Gra-
dini–Kosarevcu, dok bi i u slu~aju nekropole u Pejinovi}u trebalo o~ekivati i postojawe naseqa
kome je ona pripadala.
U breùqkastom podru~ju iznad Tamnave tokom IV veka osniva se devet novih naseqa, ali se
istovremeno napu{taju i neka starija. U ataru sela Svileuva, na mestu gde se tokom III veka nala-
zila grupa koju je ~inilo pet naseqa (ili vila rustika) i jedna nekropola, u IV veku postoji samo
jedno naseqe. Ono se nalazi na lokalitetu Ratkovac 2 (lok. br. 524), ali ne na istom mestu kao
objekti III veka, ve} neznatno udaqeno od wih, {to zna~i da je svih pet prethodno nastawenih me-
sta iz te grupe (u pre~niku od oko 2 km) tokom III veka i napu{teno. Me|utim, nekropola uz naseqe
na Ratkovcu 2 koristila se i tokom IV veka, {to bi moglo zna~iti da je na tom lokalitetu ista po-
pulacija koristila, u neposrednoj blizini, dva razli~ita mesta za stanovawe tokom III i IV veka.
Diskretno grupisawe naseqa prime}uje se i kod sela Tulari, gde se na tri paralelne grede, izme|u
kojih su mawi potoci, na me|usobnoj razdaqini 1,1 do 1,7 km nalaze tri lokaliteta: Torine–Kle-
novac (lok. br. 536, P 2 ha), Zbegovine (lok. br. 535, P 1 ha) i Ani{te (lok. br. 541, P 4 ha). Sva tri
navedena naseqa kod Tulara nastala su u IV veku, ali mislim da bi trebalo napomenuti da se nekih
80 m severno od Zbegovina nalazila vila rustika na lokalitetu Lug, napu{tena u III veku (lok. br.
534). S druge strane Tamnave, na Belim ornicama, evidentirano je postojawe kompleksa sa~iwenog
od naseqa (lok. br. 529a), nekropole (lok. br. 529b) i spekuluma (lok. br. 529v).
U Posavini se grupisawe naseqa prime}uje na dva mesta. Kod dana{weg sela Skele, odnosno
mesta gde se pretpostavqa da se nalazio vikus Jatumentijana, nalaze se, jedno do drugog, ostaci nase-
qa na lokalitetima Lazi}a wive (lok. br. 558, 1ha) i Kanal 2 (lok. br. 559, P 4 ha), a na po 1.000 m
udaqenosti od wih su naseqe u Vo}inama (severoisto~no, lok. br. 560, P 2 ha) i nekropola na Kr~e-
vinama (lok. br. 561, P 2 ha). Ako se ima u vidu me|usobna udaqenost ovih lokaliteta, kao i wihov
odnos prema drugim lokalitetima iz istog perioda, moglo bi se pretpostaviti da su nekropolu na
Kr~evinama mogli koristiti stanovnici naseqa na Lazi}a wivama i Kanalu 2.
Kod dana{weg sela Zve~ka, na obalama nekada{wih Velike bare i bare Nur~a, me|usobno pove-
zanih, oko 4 km severozapadno od prethodno pomenute nekropole na Kr~evinama nalaze se naseobine
na lokalitetima Nur~a 1, Nur~a 2 i Nur~a 3 (lok. br. 579, 580, 581) kao i wima pripadaju}a nekro-
pola pri lokalitetu Nur~a 1. Velika bara (danas kanal Velika bara) nekada{wa je otoka Save koja
jo{ u XIX veku gotovo cele godine nije presu{ivala, te su se navedena naseqa nalazila prakti~no na
wenoj obali.
2.9. NASEQA UZ VOJNA UTVR\EWA

Naseqa koja su evidentirana, ili na osnovu povr{inskih nalaza pretpostavqena u blizini voj-
nih utvr|ewa, prilikom razmatrawa ruralnih naseqa uvrstio sam u wihov ukupni broj. Ipak, mi-
slim da se ona ne mogu smatrati ruralnim naseqima u klasi~nom smislu, te }u se na wih kratko
osvrnuti. Rimske vojne jedinice raspolagale su odre|enom teritorijom (territorium legionis) u oko-
lini svoga sedi{ta na kojoj nije mogao da bude prisutan drugi vid vlasni{tva. U okviru te teri-
torije nalazilo se i zemqi{te koje je sluìlo za zadovoqavawe potreba vojne jedinice, pre svega
za ispa{u stoke, prata legionis. Svoju teritoriju, ukqu~uju}i i prata legionis, posedovale su legije,
83
ali i jedinice nièg ranga, kao {to su kohorte.411 Naseqa uz vojne logore i na vojnom zemqi{tu po
svoj prilici, i pored eventualnog porasta wihovog zna~aja, nisu mogla da dobiju status municipi-
juma, ve} su taj status mogla dobiti samo naseqa na odre|enoj udaqenosti od utvr|ewa.412 Takva si-
tuacija morala je biti prisutna i u okolini utvr|ewa na odse~ku Dunavskog limesa u ju`nom delu
provincije Dowe Panonije. Na na{oj razmatranoj teritoriji prate}a naseqa su konstatovana uz go-
tovo sva utvr|ewa na obali Dunava.
U Iloku, rimskom Kukcijumu (Cuccium, lok. br. 9), nisu vr{ena zna~ajnija arheolo{ka istra-
ìvawa, ali o postojawu naseqa uz utvr|ewe imamo posrednih naznaka. Pored sporadi~nih nalaza
predmeta rimske provenijencije, najpouzdanijom potvrdom o postojawu naseqa moèmo smatrati
nalaz nadgrobne plo~e Marka Aurelija Serena (Marcus Aurelius Serenus), biv{eg centuriona I kohor-
te Luzitanaca (cohors I Lusitanorum), koji je bio rodom iz Basijana.413 Pretpostavqa se da je Marko
Aurelije Seren, nakon zavr{etka vojne slu`be, nastavio da ìvi u Kukcijumu, gde je i umro, nakon
~ega mu je supruga podigla spomenik. Spomenik je datovan u kraj II veka. Pokojnik, wegova supruga
i porodica morali su ìveti u nekom civilnom nasequ, koje nije moglo biti mnogo udaqeno od
utvr|ewa, u ~ijoj je neposrednoj blizini i sam spomenik otkriven.
Uz kastel Bononija/Malata (Bononia/Malata, lok. br. 14), u blizini dana{weg Bano{tora, pret-
postavqeno je i postojawe naseqa. U po~etku, sa ranorimskim utvr|ewem istovremeno egzistira i
domoroda~ko naseqe sa jakom keltskom tradicijom.414 Na osnovu dostupnih izve{taja o izvr{enim
iskopavawima nije jasno da li su se terme, ~iji je deo otkriven, kao i rezidencijalni objekti po-
znati iz dojava me{tana nalazili u samom utvr|ewu, ili izvan wega.
U podgra|u rimskog Kuzuma, dana{weg Petrovaradina (Cusum, lok. br. 23), evidentirani su
ostaci stambenih horizonata kasnolatenskog naseqa i iz perioda od Flavijevaca do sredine III ve-
ka, a samo utvr|ewe pratilo je konture starijeg, praistorijskog zemqanog utvr|ewa.415 Oko 1 km is-
to~no od utvr|ewa oktriveni su i tragovi naseqa, koje se, na osnovu pokretnih nalaza, moè hrono-
lo{ki opredeliti u period od tre}e tre}ine I do sredine II veka.
Najva`niji ostaci naseqa, uz neko od utvr|ewa na limesu, uo~eni su kod pretpostavqene loka-
cije Akuminkuma, dana{weg Starog Slankamena (Acumincum, lok. br. 18). Rimsko utvr|ewe je, kao i
na Petrovaradinu, izgra|eno na osnovama latenskog opiduma.416 U Slankamenu je prona|en i natpis
na osnovu koga znamo za postojawe civitasa Skordiska, a o jakoj autohtonoj tradiciji svedo~i i ve-
liki broj nalaza iz tog perioda. U podno`ju utvr|ewa na Gradini konstatovani su masivni zidovi, a
pronalaèn je i veliki broj pokretnih nalaza iz rimskog vremena. Pretpostavqa se da ovo naseqe
potkraj II veka postaje zna~ajan trgova~ki punkt na grani~nom prelazu prema varvarskom svetu,417
a beleì se i priliv stranaca, pre svega orijentalaca, krajem II i u prvoj ~etvrtini III veka.418
Uz sam anti~ki castellum Rittium, koji se nalazi na Gradini kod dana{weg Surduka (lok. br. 197),
na potesu ôli}ev ôt tako|e je evidentirano postojawe naseqa sa gra|evinama od ~vrstog materi-
jala, koje D. Dimitrijevi} tuma~i kao kanabe (sl. 18/4).419
411 Zaninovi} 1985: 66. Vasi} 2015: 114–115.

412 Moczy 1974: 140.
413 Rendi}-Mio~evi} 2009.
414 Brukner 1987: 36, nap. 59.
415 Bunarxi} 2006: 45, nap. 22.
416 Brukner 1987: 36.
84
Prisustvo civilnog naseqa nije potvr|eno prilikom iskopavawa kod kastela Burgena (Burgenae,
Gradina kod Novih Banovaca, lok. br. 213), ali se na osnovu povr{inskih nalaza moè zakqu~iti da
je zauzimalo {irok prostor, uzvodno i nizvodno od kastela (sl. 17).420 I na ovome mestu rimskom
horizontu prethodio je kasnolatenski. U prilog postojawu prostranog civilnog naseqa ide i poda-
tak sa jednog epigrafskog spomenika, koji svedo~i da je u vreme Antonina Pija ili Karakale u Bur-
genama bila sagra|ena civilna bazilika.421
Tragovi anti~kog Taurunuma (lok. br. 268), dugo vremena jednog od sedi{ta Panonske flote
(Classis Flavia Pannonica), koji su otkriveni na vi{e mesta u centru dana{weg Zemuna, ukazuju da je
sam grad bio opasan bedemima. Bedemi su zatvarali prostor od oko 30 ha, a unutar wih su se, sude}i
po epigrafskim spomenicima, nalazile i luksuzne gra|evine poput hramova (sl. 16).
Uz utvr|ewe na Gradu{tini u Beqinu (lok. br. 514, sl. 24) naseqe je postojalo i pre wegove iz-
gradwe (Spodent[…], kod dana{weg U{}a (lok. br. 552, sl. 46), a nakon podizawa utvr|ewa moè se
pratiti razvoj novog naseqa i uzvodno od Gradu{tine (sl. 46/III). No, utvr|ewe na Gradu{tini pri-
pada horizontu utvr|ewa podignutih potkraj III veka, te se wegov odnos prema obli`wem nasequ ne
moè posmatrati na isti na~in kao u slu~aju utvr|ewa na limesu. Za wih je karakteristi~no da su
ustanovqena ve} u I veku, gotovo po pravilu na mestima gde je ranije bilo prisutno autohtono sta-
novni{tvo, a na dva mesta (Petrovaradin i Slankamen) rimskim postajama prethodile su i laten-
ske zemqane fortifikacije.
Interesantno je primetiti da uz najve}e utvr|ewe na na{oj teritoriji, na lokalitetu Solnok
ili Dobrina~ka Gradina (lok. br. 168), nije zabeleèno postojawe naseqa. Postoji samo jedna pri-
bele{ka da su izvan zidina na Solnoku pronalaèni i grobovi,422 ali oni su mogli pripadati i
samome utvr|ewu. Razlog nepostojawa naseqa uz kastrum na Solnoku najverovatnije treba traìti u
tome {to je utvr|ewe bilo udaqeno samo oko 2,5 km od Basijana. U vreme nastanka prvobitnog vojnog
logora na Solnoku, u prvoj polovini ili sredinom I veka veka, Basijane su ve} morale postojati,
kao ve}a vila ili kao grad u za~etku, te interes za osnivawe prate}eg civilnog naseqa uz vojnu po-
staju nije mogao biti velik.
Naàlost, o karakteru naseqa uz vojna utvr|ewa na sektoru limesa od Iloka (Cuccium) do Zemu-
na (Taurunum) ne moèmo ni{ta vi{e re}i od konstatacije da su ona postojala. U literaturi nije
podrobnije razmatrano pitawe ovih naseqa, osim {to se ponegde javqa pretpostavka da su u pita-
wu kanabe. Naseqa uz vojne logore pripadaju maloj grupi naseqa na teritoriji Srema za koja bismo
mogli o~ekivati da traju u kontinuitetu i nakon prelaza iz I u II vek. Pretpostavka izneta za Aku-
minkum (Gradina kod Slankamena) da je u pitawu civilno naseqe koje se nalazilo uz to utvr|ewe
moglo biti vaàn trgova~ki centar u pograni~noj zoni ukazuje na jednu od osnovnih delatnosti ko-
je su ova naseqa mogla imati – trgovinu. S obzirom na to da stanovnike naseqa uz utvr|ewa u najra-
nijem periodu ~ini prevashodno autohtona populacija, ne moè se o~ekivati da su oni svojim pro-
izvodima mogli da zadovoqe velike potrebe prisutnih vojnih posada i prate}e stoke.423 Tada, a i
u kasnijim periodima, prehrambeni proizvodi mogli su dolaziti iz mnogobrojnih naseqa u zale-
|u, iz ravni~arskih delova Srema. Ako pritom imamo na umu i Mo~ijevo mi{qewe da je trgovina
na Panonskom limesu bila zasnovana vi{e na potra`wi robe no na proizvodwi,424 postaje jasno da
su naseqa uz vojna utvr|ewa, koja su se nalazila na samom limesu, za stanovni{tvo u naseqima du-

421 Brun{mid 1895–1896: 174; Dimitrijevi} 1987: 37.
423 Flynt 2005: 12.
424 Moczy 1974: 242.
85
bqe u kopnu mogla biti va`ni lokalni trgova~ki punktovi. Strategija dosada{wih arheolo{kih
istraìvawa na na{em delu limesa bila je prevashodno usmerena na ispitivawe struktura vojnih
utvr|ewa, mada i kada je o tome re~, skromna iskopavawa nisu pruìla bitnije rezultate. Civil-
na naseqa uz wih nisu bila predmet istraìvawa, te smo ostali uskra}eni za mogu}e odgovore na
pitawa o kontinuitetu ìvqewa u wima, wihovoj unutra{woj organizaciji, primarnim delatno-
stima koje su u wima obavqane. Za kraj ovog kratkog osvrta, na osnovu oskudnih podataka kojima ras-
polaèmo, jedino moèmo potvrditi mi{qewe A. Mo~ija da naseqa koja su se nalazila neposred-
no uz vojne logore, i na vojnom zemqi{tu, nisu mogla da dobiju status municipijuma.425 Tome u
prilog idu ~iwenice da naseqe uz Akuminkum, za koje postoje pokazateqi da je moglo biti vaàn i
razvijen trgova~ki punkt, a pre svega urbanizovani Taurunum, koji je na Pojtingerovoj karti pri-
kazan obele`jem za ozna~avawe gradova,426 nikada nisu dobili municipalni status.
2.10. DISKUSIJA
Mogu}nost postojawa vikusa tokom II, III i IV veka veoma je va`na za shvatawe na~ina kori{}e-
wa prostora, predominantnih vlasni~kih odnosa, kao i za razmatrawe pitawa postojawa centuri-
jacije. Prva karakteristika vikusa na osnovu koje ih autori izdvajaju u odnosu na vile rustike i
mawa gazdinstva jeste velika povr{ina koju zauzimaju. Pored vikusa vi{e autora prepoznaje i ka-
tegoriju „malog grada”, mesta u kome su privha}eni rimski materijali za gradwu, u kome je do{lo
do izvesne „urbanizacije”, ali koje nije dobilo i municipalni status. U okviru vikusa se moglo na-
laziti vi{e desetina a mo`da, s obzirom na gorwe granice povr{ina koje su uzimane u obzir, i do
nekoliko stotina ku}a. One nisu morale biti gusto gra|ene, ali izme|u oku}nica svakako nije bi-
lo mesta za velike obradive povr{ine koje bi mogle da zadovoqe i osnovne potrebe stanovni{tva.
Procene veli~ine minimalnog neophodnog poseda u rimsko vreme, zasnovane na pisanim izvori-
ma, kao i podaci iz XIX veka za minimalne funkcionalne veli~ine poseda u Italiji427 i Srbi-
ji,428 kre}u se od 3 do 5 ha po doma}instvu. Takav podatak nam ukazuje da je sli~an na~in obrade ze-
mqe na malom privatnom posedu, koji se tehnolo{ki nije mnogo razlikovao u rimsko vreme od onog
u nerazvijenim ruralnim sredinama XIX veka, podrazumevao i gotovo identi~nu veli~inu imawa
neophodnu da prehrani {iru porodicu. @ivot u relativno gusto nastawenom selu podrazumevao je
da se obradiva zemqa nalazi u wegovom okruèwu, bez obzira na to da li je svaka porodica posedo-
vala komad zemqi{ta, ili je ve}i broj porodica zadru`no pristupao obradi. Na na{em podru~ju
egzistenciju vikusa pouzdano moèmo potvrditi tokom I veka, i to pre svega vikusa vezanih za auto-
htono stanovni{tvo, sude}i po na~inu gradwe i kerami~kom materijalu otkrivenom u wima. Oni
uglavnom preìvqavaju do kraja I ili po~etka II veka, kada najve}i broj tih vikusa biva napu{ten,
a ista mesta }e u odre|enim slu~ajevima biti ponovo nastawena, ali sa vremenskim hijatusom u
trajawu od jednog do tri stole}a. Proces oduzimawa zemqi{ta od autohtonih zajednica posvedo~en
je i na ovde vi{e puta pomiwanom primeru sela Josiste kod Beo~ina, za koji smo saznali na osno-
vu epigrafskog spomenika, ali to naseqe nikada nije pouzdano ubicirano na terenu. Pojedini au-
tori su Josistu poistove}ivali sa vikusom u Marin Dolu zbog blizine mesta nalaza kamena me|a-
{a sa natpisom, ali i zbog ~iwenice da se taj istraìvani vikus gasi krajem I ili po~etkom II
veka. Takve informacije, koje nam pruàju istraèni delovi vikusa kod nas, kao da potvr|uju mi-
{qewe Olge Brukner da naseqa sa autohtonim elementima prestaju da postoje najkasnije po~etkom
425 Moczy 1974: 140.

426 Tab. Peut. 5A5.
427 Goodchild 2007: 100.
428 Stanimirovi} 2010: 99.
86
II veka.429 Me|utim, vojni~ka diploma prona|ena kod sela Skela u Posavini upozorava nas da vi-
kusi opstaju kroz II, a najverovatnije i kroz III vek. Ona je izdata veteranu Prisciniju Prisku, ro-
|enom u Jatumentijani (Iatumentianae), gde se po svoj prilici i nastanio nakon otpusta iz vojske,
izme|u 192. i 206. godine.430 Vreme wegovog otpusta ukazuje nam da je bio regrutovan u periodu iz-
me|u 170. i 185. godine, {to je pouzdan podatak da je wegov zavi~aj, Jatumentijana, tada postojao, a
verovatno je postojao i u vreme Priskovog otpusta iz vojske. Najnovija istraìvawa u Hrvatskoj, u
Slavoniji, na lokalitetu Ki{korija Jug,431 tako|e nas upozoravaju da vikusi opstaju kroz ceo peri-
od rimske dominacije. Ovaj lokalitet navodim kao primer jer je ustanovqeno da su objekti u wemu
gra|eni tradicionalnim tehnikama,432 keramika sve vreme pokazuje jake lokalne tradicije, ì{ci
uop{te nisu pronalaèni dok se tarionici javqaju tek u kasnoj antici.433 Datovawe tog naseqa iz-
vr{eno ne samo na osnovu pokretnih nalaza ve} i prilikom preciznih C–14 analiza pokazalo je
da je ono trajalo trajalo od po~etka II do sredine V veka. Autorka navodi i primere vi{e sli~nih
vikusa istraènih u Ma|arskoj i Hrvatskoj, u kojima je postojao kontinuitet stanovawa od I do IV
ili od II do IV/V veka, iznose}i i opaàwe da se, po dostupnim podacima, ve}ina sela u kojima je
zabeleèn takav kontinuitet ìvqewa autohtonog stanovni{tva nalazi udaqena od glavnih puteva
i centara.434 S druge strane, potvrdu postojawa vikusa na na{oj teritoriji imamo i u epigrafskim
i literarnim izvorima, kao i u itinererima. Vi{e puta pomiwana putna stanica Budalija navo-
di se kao vikus na jednoj vojni~koj diplomi, ali i kao rodno mesto imperatora Decija Trajana.435
To nam potvr|uje postojawe vikusa Budalije kroz ~itav II i po~etak III veka, a ako je izgledna pret-
postavka da je wegov naziv sredinom III veka promewen u vicus Decis,436 onda ga moèmo pratiti i
kroz celo to stole}e. Naàlost, u okolini dana{weg sela Martinci, gde se pretpostavqa da se Bu-
dalija nalazila, nikada nisu u~iweni napori da se obave i arheolo{ka istraìvawa, te ostajemo
uskra}eni za saznawa ne samo o organizaciji ve} i o ukupnom trajawu ìvota u ovome vikusu. Konti-
nuitet u stanovawu od I do IV veka potvr|en je na osnovu iskopavawa, osim u Sirmijumu, na tri lo-
kacije. Na lokalitetu Kamendin u Zemun Poqu (br. 263, pretpostavqena lokacija mutacije Altina)
moè se naslutiti kontinuitet, iako pitawe povezivawa perioda od po~etka II do III veka autorka
nije jasno izloìla.437
Jasan kontinuitet je ustanovqen na lokalitetu Brestove me|e (lok. br. 221, pretpostavqena lo-
kacija mutacije Novicijana), pre svega u sektoru civilnog naseqa (sl. 41v). U tom sektoru autorka
je ustanovila neprekinuto stanovawe od I do IV veka, u objektima gra|enim tradicionalnim tehni-
kama sa upotrebom tegula i imbreksa kao krovne pokrivke, ali je interesantno da u tom sektoru pre-
ovla|uje fino pe~ena ranorimska keramika (61,1%) u odnosu na keramiku latenskih formi (1,6%).
Ne{to druga~ija slika dobijena je na sektoru lociranom na breùqku, gde je pretpostavqena pozi-
cija mutacije, odmah uz tzv. civilno naseqe. Na breùqku su otkriveni delovi neke ve}e gra|evine
429 Brukner 1988; Brukner 1995a: 63.

430 Lazi} 2006.
431 Jelin~i}-Vu~kovi} 2015.
432 Poluukopane kolibe od pletera i lepa, ali i one nadzemne od greda, dasaka i lepa, uz slamu kao krovnu pokrivku.
Na oko 1,75 ha istraène povr{ine prona|en je samo jedan ulomak opeke.
433 Autorka isti~e izostanak ovih vrsta predmeta, kao tipi~nih za rimski na~in ìvota, videti: Jelin~i}-Vu~kovi}
2015: 355.
434 Jelin~i}-Vu~kovi} 2015: 355–357. Sama Ki{korija Jug udaqena je od najbliè mutacije (Ore{ac, rimska mutatio
Bolentia), kao i glavnog puta, oko 20 km, videti: Jelin~i}-Vu~kovi} 2015: 103.
435 Mirkovi} 2006: 37; Jovanovi} 2006: 27–31.
436 Mirkovi} 2006: 37.
437 Dimitrijevi} 1969: 85–89.
87
od opeka i kre~nog maltera, a kerami~ki nalazi su bili u slede}em me|usobnom odnosu: siva late-
noidna keramika 10,9% i crvena ranorimska 35,6%. Ve}a koli~ina latenoidne keramike na mestu
gra|evinskog kompleksa po svoj prilici ukazuje na to da je on izgra|en na mestu prethodnog laten-
skog naseqa.438
Tre}i primer je naseqe na Kalu|erskim livadama kod Sur~ina (lok. br. 281a), koje po svom po-
loàju, udaqenom od glavnih kopnenih puteva, podse}a na nedavno istraìvane vikuse u Hrvatskoj.
Me|utim, osim {turih podataka o izgledu stambenih objekata I veka, drugih informacija o izgle-
du arhitekture nemamo, a kompletni rezultati tih istraìvawa, i pored prvobitnih najava, nika-
da nisu publikovani.439
Ostaci gra|evinskog materijala na na{em podru~ju u najve}em broju slu~ajeva nisu precizno de-
finisani tokom rekognoscirawa, kako {to se ti~e vrste i koli~ine, tako ni kada je re~ o prostor-
nom rasporedu, o ~emu je u prethodnom delu ovoga rada bilo vi{e re~i. Tragove eventualne upotre-
be tradicionalnih materijala prilikom gradwe na povr{ini mogu}e je registrovati samo preko
ostataka lepa sa eventualnim otiscima drvene konstrukcije. Takvu identifikaciju je gotovo nemo-
gu}e obaviti ako naseqe nije gorelo jer bi se negoreli lep raspao tokom godina ukoliko bi se peri-
odi~no izoravao i izlagao atmosferalijama. Na na{em podru~ju ipak su registrovane i ku}e gra-
|ene na taj na~in, ali pre svega tokom iskopavawa. Ako izostavimo starosedela~ka naseqa I veka,
preostaje nam svega nekoliko primera takve gradwe, koje navodim hronolo{kim redom:
– Sirmijum (lok. br. 78), pravougaona ku}a od pletera i lepa na lokalitetu Kej (I vek), bon-
dru~ni zidovi sa ispunom od naboja na lokalitetu 59 (druga polovina I veka).440
– Gaji}i kod Ada{evaca (lok. br. 67, kraj I – po~etak II veka), mawi objekat od lepa sa krovnom
pokrivkom od organskih materijala.
– Malo Kuvalovo (lok. br. 67, kraj I veka), uz gradwu od drveta i lepa, krovna pokrivka od tegula.
– Brestove me|e (lok. 221v, I do IV vek), gradwa od drveta i lepa, krovna pokrivka od tegula i
imbreksa.
– Kusawe kod Svileuve (br. 519a, III vek), otkrivene su „kolibe” uz glavnu zgradu kompleksa vi-
le rustike.
– Barma~ kod [ida (lok. br. 41, III–IV vek),441 uz povr{inske nalaze opeke, maltera i {uta na-
vodi se i ku}ni lep sa fresko-bojom i bez we.
– Progarski vinogradi (lok. br. 286, IV vek), uz gradwu od drveta, lepa i naboja krovna pokriv-
ka od tegula.
– Jasenovica kod [titara (lok. br. 425, IV vek), otkrivene su „kolibe” uz glavnu zgradu kom-
pleksa vile rustike.
Iako su primeri gradwe od drveta i zemqe malobrojni, oni ipak ukazuju da se ta tehnika grad-
we i na na{oj teritoriji koristila kroz ~itavu antiku. Sli~an primer imamo i u obli`wem Sin-
gidunumu, istina na teritoriji provincije Gorwe Mezije, gde je u gradskom jezgru otkrivena ku}a
gra|ena od naboja i datovana na osnovu novca iz 337. godine. Za na{a daqa razmatrawa upravo taj
primer iz Singidunuma moè biti vrlo instruktivan. Prilikom iskopavawa te ku}e u gorwim
slojevima nai{li smo samo na velike koli~ine tegula, imbreksa i kre~nog maltera. Ispod hrpe
tegula i imbreksa nalazili su se ostaci fresko-oslikanih zidova od naboja, a jedine otkrivene
438 Dimitrijevi} 1969: 90–92.

439 Petrovi} 1996: 23, nap. 93.
440 Jeremi} 1985: 71–78.
441 Autor pored nabrajawa nalaza, me|u kojima i rimskog novca III–IV veka, navodi da „nalazi upu}uju na postojawe
ve}eg naseqa sa duìm kontinuitetom trajawa”, bez uputa na koliko dugo trajawe misli, videti: Sremac 2008: 325.
88
opeke bile su upotrebqene kao oja~awa na uglovima dovratka.442 Ovaj primer iznosim zbog situa-
cija koje zati~emo na terenu prilikom rekognoscirawa, kada na povr{ini registrujemo samo pri-
sustvo tegula i imbreksa, bez opeka.
Ako sve navedeno uzmemo u obzir, moèmo li za neke od lokaliteta u na{em delu jugoisto~ne
Dowe Panonije pretpostaviti da su u pitawu vikusi iz vremena poznijeg od I i po~etka II veka? Bu-
du}i da ta vrsta naseqa kod nas prakti~no nije istraìvana, kao i da u izve{tajima kojima raspo-
laèmo sa rekognoscirawa nema dovoqno kvalitetnih podataka, poku{aj davawa odgovora na to pi-
tawe ~ini se kao uzaludan posao. Ipak, ako imamo u vidu da sa epigrafskih spomenika i itinerera
i na na{em podru~ju znamo za postojawe vikusa kroz duì period, poku{a}u da to objasnim.
Kriterijumi na osnovu kojih bismo mogli da pretpostavimo postojawe vikusa bili bi slede}i:
Veli~ina naseqa – najve}i broj autora pretpostavqao je da bi naseqa koja bi mogla da budu vi-
kus morala da zauzimaju ukupnu povr{inu od preko 6 ili 8 ha. Za potrebe ovoga rada u razmatrawe
}u uzeti naseqa ~ija je povr{ina procewena na 8 i vi{e hektara.
Blizina susednih naseqa – s obzirom na prethodno iznetu pretpostavku o poloàju obradivog
zemqi{ta i wegove minimalne povr{ine, u blizini vikusa ne bi trebalo da istovremeno postoji
jo{ neko naseqe pribli`ne veli~ine, a ako bi i postojalo, onda bi u wihovoj ukupnoj okolini opet
trebalo da postoji dovoqno prostora koji bi zadovoqio potrebe oba naseqa.
Me|usobni hronolo{ki odnos naseqa – budu}i da ne raspolaèmo elementima za precizno dato-
vawe naseqa, moèmo pretpostaviti da dva prostorno bliska naseqa, okvirno datovana na primer
u II–III, III ili III–IV vek, ne moraju postojati i istovremeno, te bi se tu mogle posmatrati veli-
~ine naseqa koja opstaju kroz duì period. Popis naseqa povr{ine procewene na 6 ili vi{e hek-
tara, po periodima i oblastima, dat je u Tabeli 5.
Iz priloènog se moè videti da je broj naseqa ~ija je povr{ina procewena na 8 i vi{e hek-
tara ve}i ju`no od Save, posebno u Ma~vi, nego broj takvih naseqa u Sremu. Ta razlika postoji ve}
u II veku (Ma~va 5 : Srem 4), da bi u kasnijim periodima bila jo{ izraènija (III vek – Ma~va 9 :
Srem 6; IV vek – Ma~va 12 : Srem 8). Ukoliko bismo iz ukupnog broja ruralnih naseqa izuzeli ona
koja se nalaze uz putne stanice (u Sremu lok. br. 261 i 263, u Ma~vi mo`da lok. br. 362), ta dispro-
porcija bi bila jo{ izraènija.
Za navedena naseqa ~ija povr{ina prelazi 8 ha usudio bih se, sa velikom rezervom, da pretpo-
stavim da bi u pitawu mogli biti vikusi, odnosno sela, ili „mawi gradovi’”, to jest mesta koja su
mogla imati druga~iji status od okolnih naseqa. Taj status se nije morao, a po svoj prilici nije
ni mogao ogledati u druga~ijem administrativnom statusu. Mislim da se kod ve}ine ovih naseqa
on mogao ispoqavati pre svega u druga~ijem gazdovawu poqoprivrednim zemqi{tem, kroz varija-
cije u organizaciji wegove obrade i pla}awa poreza, kao i u razvijawu nekih funkcija karakteri-
sti~nih za gradove,443 postaju}i na taj na~in neka vrsta mikroregionalnih centara. Za pojedina
naseqa bi se moglo pretpostaviti da su u izvesnoj meri mogla biti i mawa „trgovi{ta”, odnosno
mesta za razmenu, ili da su mo`da bila u pitawu naseqa uz mawe putne stanice koje nam nisu osta-
le zabeleène u dostupnim itinererima.
Naseqa mawa od 8 hektara najlak{e bi se mogla opredeliti kao vile rustike, ali ne mislim
da bi to bilo i potpuno ispravno. Najmawa naseqa, ona ~ija je povr{ina ispod 0,5 ha, mogla bi bi-
ti kako ve}a individualna gazdinstva, tako i mawe vile rustike. Ona nisu tako brojna ako gledamo
442 Crnobrwa, Mi}ovi} 2009; Crnobrwa, Mi}ovi} 2015.

443 Razvijawe razli~itih zanata uz ve}u koncentraciju zanatskih usluga u jednom nasequ, preuzimawe uloge central-
nog mesta za trgovinu unutar mawe mikroregije, posredovawe u prometu robe izme|u gradova i ~isto ruralnih sre-
dina.
89
I век II век III век IV век
Дунав 12 7 10 16
Фрушка Гора – 2 8 9
З. Срем 5 2 5 8
Зона 10 8 14 15
Д. Срем 23 12 31 28
Сава 5 8 7 10
Срем укупно 55 39 75 86
Семберија 2 0 3 3
Мачва 4 11 30 46
Поцерина – 2 7 6
Посавина 1 3 13 23
Тамнава – 1 15 16
Јужно од Саве укупно 7 17 68 95
УКУПНО 62 56 143 181
Tabela 2 – Broj naseqa u I, II, III i IV veku u okviru pojedinih oblasti

jugoisto~nog dela Dowe Panonije
Table 2 – Number of settlements in the 1st, 2nd, 3rd and 4th century within the particular areas
of the south-eastern part of Lower Pannonia
samo naseqa za koja nam je poznato i okvirno datovawe, ali ako u razmatrawe uzmemo i naseqa tih
veli~ina koja nisu datovana, situacija postaje potpuno druga~ija (Tabele 3 i 4).
Naseqa povr{ine od 2 do 6 ha tako|e bi mogla biti vikusi ali i vile rustike, pogotovo ako
uzmemo u obzir u ovome radu nekoliko puta navo|enu problematiku nepoznavawa horizontalne stra-
tigrafije naseqa, kao i mogu}nost da se u wihovoj neposrednoj blizini nalaze i wima pripadaju-
}e nekropole. Veoma dobar primer pruà nam situacija na lokalitetu Ratkovac u Svileuvi (br.
524), gde je registrovano postojawe dva kompleksa gra|evina, koje je istraìva~ opredelio kao vi-
le rustike. Ostaci zgrada se nalaze na veoma bliskoj me|usobnoj udaqenosti, ali je Z. @ivanovi},
na osnovu prisutnog materijala, uo~io da jedna gra|evina moè da se opredeli u III a druga u IV vek.
Kao {to sam ranije u ovome radu naveo,444 vidqivost povr{inskih pokretnih nalaza na zemqi{tu
koje se obra|uje moè se mewati iz godine u godinu, te mogu}nost registrovawa horizontalne stra-
tigrafije zavisi kako od primewenog metodolo{kog postupka tokom rekognoscirawa, tako i od
spleta okolnosti na koje ne moèmo uticati. Isti taj lokalitet mogao je biti hronolo{ki oprede-
qen u III–IV vek, a kao wegova povr{ina ra~unao bi se zbir povr{ina objekata i iz III i iz IV veka.
Dodatni problem moè pri~iwavati i mogu}nost da, kod ve}ih povr{ina naseqa, u pitawu mogu
biti vile rustike oko kojih su se, s vremenom, razvila ve}a sela.
444 Videti u ovom poglavqu o povremenoj vidqivosti lokaliteta.
90
< 0,5 ха 1 ха 2–4 ха 5–8 ха 9–20 ха > 20 ха просечна
II век 1 2 3 1 – 1 –
III век 4 6 12 3 3 3 5,4 ха
IV век 4 6 11 7 1 5 4,7 ха
недатована 11 8 10 2 1 0
Tabela 3 – Veli~ine naseqa po periodima na prostoru Srema

Table 3 – Settlement sizes according to periods, in the area of Srem
< 0,5 ха 1 ха 2–4 ха 5–8 ха 9–20 ха > 20 ха просечна
II век – 2 6 3 1 2
III век 8 18 23 9 3 4 4,6 ха
IV век 8 26 27 13 7 4 4,8 ха
недатована 38 30 27 7 4 0
Tabela 4 – Veli~ine naseqa po periodima ju`no od Save

Table 4 – Settlement sizes according to periods, south of the Sava River
Imaju}i u vidu stawe kvaliteta i kvantiteta podataka kojima raspolaèmo, u svojim razmi-
{qawima o klasifikaciji lokaliteta i wihovom opredeqivawu kao vikusa ili vila rustika ogra-
ni~io bih se na ve} iznetom. Mislim da je boqe zaustaviti se na uzdrànoj pretpostavci i ne ù-
riti sa nedovoqno utemeqenim zakqu~cima.
[to se ti~e vila rustika, ako se ograni~imo samo na one ~ije je postojawe potvr|eno na osno-
vu arheolo{kih iskopavawa, na raspolagawu imamo tek 18 primera. âk i me|u tako malo tek de-
limi~no istraènih vila moèmo razlikovati objekte koji su bili luksuznog rezidencijalnog ka-
raktera445 od skromnijih zdawa ~ija je rezidencijalna funkcija bila direktno povezana sa samim
privre|ivawem na imawu.446
Moèmo pretpostaviti da su se vile rustike na na{em podru~ju pojavile ve} u drugoj polovi-
ni I veka, iako direktnih dokaza dobijenih preko arheolo{kih istraìvawa nemamo. Indirektne
podatke o wihovom ranom prisustvu pruà nam najpre epigrafski spomenik o oduzimawu zemqi-
{ta vikusu Josista,447 koji bi se ujedno mogao uzeti i kao dokaz o postojawu imawa Tiberija Klau-
dija Priska, kome je zemqi{te bilo dodeqeno. Drugi primer bila bi pretpostavka da se na mestu
Basijana prvobitno nalazio veliki posed privatnog vlasnika, vila nekog Bass(i)us-a, koji je vezivao
za sebe okolno autohtono stanovni{tvo, preuzimaju}i i wihovo zemqi{te.448
445 Lokaliteti broj: 20b, 83, 85, 88, 95, 293, 445,
446 Lokaliteti broj: 80, 114, 177, 285, 299, 301, 399, 452, 515, 519, 583.
447 Brin{mid 1910/1911a: 128, no. 750; Mirkovi} 1971: 81–82, no. 79.
91
O postojawu vila rustika tokom II veka nemamo nijednu direktnu potvrdu dobijenu na osnovu
arheolo{kih iskopavawa, iako bi po~etak wihovog masovnijeg gra|ewa trebalo o~ekivati upravo u
tom stole}u. O vilama rustikama tokom III veka imamo ne{to vi{e podataka. Pretpostavqa se da je
u to vreme osnovan najve}i broj istraìvanih vila, ali imamo i vile na lokalitetima Ovsi{te
(br. 95), Rtovi (ili ârda~ine, br. 515) i Kusawe (519a), koje su i trajale samo tokom tog stole}a.
Nastanak najve}eg dela istraìvanih vila moè se opredeliti u drugu polovinu III i IV vek, {to
odgovara i situaciji zabeleènoj u drugim delovima Panonije i obli`we Dalmacije.449
Zbog svega navedenog, naseqa sam i posmatrao u odre|enim kategorijama wihovih veli~ina za
svaki pojedini period (Tabele 3 i 4). Generalno posmatraju}i, sva naseqa se nalaze u blizini vo-
de, bilo da su u pitawu glavni plovni putevi (Sava i Dunav), mawe reke i sezonski potoci sa izvo-
rima u blizini, ili nekada{we mo~vare, koje su u Sremu, Ma~vi i dobrom delu Posavine zauzima-
le velika prostranstva.450 Konstantan rast broja naseqa moè se pratiti ju`no od Save, dok u
Sremu tokom II veka moèmo konstatovati da je broj naseqa opao gotovo za tre}inu (Tabela 2). Ako
imamo na umu da je trajawe izvesnog broja naseqa u Sremu hronolo{ki opredeqeno u I i II po~etak
drugog veka, broj poznatih naseqa koja su opstala tokom ovog stole}a bio bi i mawi. Najmawi pad
broja naseqa u Sremu tokom II veka beleìmo u zoni izme|u Save i mo~vara Doweg Srema i ju`nih
padina Fru{ke gore, to jest u pojasu koji nije plavqen i kroz koji je prolazio glavni drum. Olga
Brukner je tu pojavu primetila i zapitala se ko je uop{te obra|ivao zemqu tokom II veka.451 Za ovako
mali broj naseqa tokom II veka moèmo naslutiti nekoliko razloga. Prvi bi bio nedovoqno priku-
pqenih podataka, usled nedovoqnih istraìvawa, odnosno i iskopavawa i metodolo{ki adekvatno
zami{qenih rekognoscirawa. Drugi bi se razlog mogao traìti u intenzivirawu oduzimawa zem-
qi{ta od autohtonog stanovni{tva, wegovoj dodeli veteranima i kolonima, kao i sve ~e{}oj re-
grutaciji autohtonog stanovni{tva u vojne jedinice, {to je dovodilo i do depopulacije.452 Posto-
jawe sela tokom II veka veoma je te{ko registrovati bez iskopavawa, pogotovo ako su za gradwu
objekata kori{}eni tradicionalni materijali i tehnike. Eventualne ostatke vila iz istog stole-
}a mo`da nam veoma uspe{no prikrivaju kasnije gradwe iz rimskog perioda na istom mestu, koje u
najve}em procentu poznajemo samo na osnovu povr{inskih nalaza. Me|utim, kroz celu antiku naj-
ve}i broj naseqa u Sremu nalazi se me|u mo~varama Podlu`ja doweg Srema. Interesantno je da u
jugozapadnom delu Podlu`ja, na prostoru izme|u Obedske bare, Grabovaca, Plati~eva, Ogra i A{a-
we (ukupno oko 260 km²) uop{te nema registrovanih naseqa. Na prvi pogled bi se moglo o~ekiva-
ti da je razlog tome bio neprohodan mo~varni teren, ali konsultovawe mape koja pokazuje stawe vo-
da pre melioracionih radova ukazuje da se na tom, u antici nenastawenom podru~ju nisu nalazile
stalne bare preko cele godine. Jedan od razloga za naizgled potpuni izostanak naseqa tu moè biti
i dana{wa po{umqenost terena, jer se rekognoscirawa i ne vr{e unutar recentnih {umskih gazdin-
stava.453 Posle Podlu`ja doweg Srema, u II i III veku najve}i broj naseqa nalazi se uz glavni drum
i uz obalu Dunava, ako posmatramo zajedni~ki broj ruralnih naseqa i naseqa uz utvr|ewa.
449 Busuladì} 2011: 127.

450 Vi{e rimskih naseqa u Ma~vi danas je od vodotoka ili bara udaqeno po 2–3 km, ali na osnovu starijih mapa, na-
ziva potesa i konfiguracije terena, moè se zakqu~iti da su se i ona ne tako davno, a u rimsko vreme gotovo si-
gurno, nalazila na samim obalama mo~vara ili u wihovoj neposrednoj blizini.
451 Brukner 1995v: 63.
452 O problemu nestanka otvorenih naseqa autohtonog stanovni{tva krajem I i po~etkom II veka videti: Mihajlovi}
2015: 328–328.
453 Jedini evidentirani lokalitet unutar {umskih gazdinstava jesu Baradinci (lok. br. 189). Za wega sam saznao na
osnovu dojave o ilegalnim iskopavawima divqih traga~a. Kasnije sam ~uo da se takvi „radovi” izvode unutar vi{e
{umskih gazdinstava, {to o~igledno ukazuje i na postojawe arheolo{kih lokaliteta u wima.
92
Ju`no od Save rast broja naseqa je neprekidan tokom celog perioda od I do IV veka (Tabela 2).454
Tokom II veka broj novoosnovanih naseobina umnogome je porastao samo u plodnoj Ma~vi. U III ve-
ku u Ma~vi, Posavini i Tamnavi dolazi do naglog pove}awa broja naseqa, a taj trend se u niskim
oblastima Ma~ve i Posavine, u kojima se i nalazi najkvalitetnije obradivo zemqi{te, nastavqa i
u IV veku. Interesantan je podatak da se veliki broj naseobina i gasi tokom III veka. Nije najjasni-
ji razlog za prestanak ìvota u 36 ruralnih naseqa tokom III veka, pri ~emu se za wih 28 pretpo-
stavqa da se u wima ìvelo samo tokom III veka (od toga 13 u Ma~vi i 11 u oblasti Tamnave). Osnov-
ni razlog {to se na to pitawe ne moè dati adekvatan odgvor leì u okvirnom datovawu ve}ine tih
naseqa, te ne raspolaèmo podacima u kom delu III stole}a prestaje wihovo kori{}ewe. Ipak, mo-
è se pretpostaviti da je uzrok stradawa vile rustike u Svileuvi (lok. br. 519a) bio isti kao i
uzrok pokopavawa velike ostave novca u wenoj neposrednoj blizini, a on se ima traìti u mogu}em
sarmatskom upadu 283. godine,455 {to bi bio povod i pohrawivawu ostave 4.000 aurelijana kod [i-
manovaca.456 Mawe su jasni uzroci pohrawivawa drugih ostava tokom III veka: u Mehovinama (lok.
br. 496),457 Dowem Crniqevu (lok. br. 515),458 Tularima (lok. br. 534),459 Vladimircima (lok. br.
497)460 i mawe ostave u Dowim Petrovcima.461
U literaturi se ~esto navode Probovi melioracioni radovi u Sremu, kada je taj imperator na-
redio prokopavawe kanala radi odvo|ewa vi{ka vode iz sremskih mo~vara. Imaju}i u vidu da se
veliki broj novih naseobina u Sremu pojavquje u III–IV veku, pri ~emu ne mali broj wih zapravo na-
staje krajem III veka, mislim da bi se u tom trendu mogla videti i potvrda o uspe{no sprovo|enoj
melioraciji koju je Prob zapo~eo. U Ma~vi se naseqa nalaze na niskim i uskim zemqanim greda-
ma, koje se pruàju kilometrima kroz ravnicu, neznatno nadvisuju}i najvi{e nivoe voda tokom
plavnih perioda. Kao {to smo videli u poglavqu o reqefu i klimatskim uslovima, u Ma~vi nije
postojao samo problem reka koje su je plavile ve} i visokih podzemnih voda koje su odràvale mo-
~vare tokom ve}eg dela godine. Nemamo saznawa o eventualnim melioracionim zahvatima u rim-
skom periodu u Ma~vi, ali ne bi trebalo iskqu~iti ni takvu mogu}nost. Najstariji melioracioni
zahvati u Ma~vi najverovatnije poti~u jo{ iz neolita i vezuju se za vin~ansku kulturu,462 ali je te-
{ko pouzdano hronolo{ki opredeliti i danas vidqive tragove starih melioracija, me|u kojima
treba o~ekivati i one iz rimskog perioda. Gustina naseqa u Ma~vi i Posavini ve}a je no u Sremu,
a nagli porast broja naseqa beleìmo upravo u wihovim mo~varnim krajevima, te bismo analogno
de{avawima u Sremu mogli pretpostaviti da je i tu bilo ve}ih radova na isu{ivawu zemqi{ta
krajem III i po~etkom IV veka. Ipak, i u centralnom delu Ma~ve na dva mesta moèmo primetiti
da naseobina iz rimskog vremena uop{te nema. Prvi je prostor izme|u dana{wih sela Metkovi},
Glu{ci, Uzve}e, Tabanovi}, Pri~inovi} i [titar, povr{ine oko 50 km², koji je krajem XIX veka
454 Iz razmatrawa o broju naseqa tokom odre|enih perioda ju`no od Save izuze}u podru~je Semberije, budu}i da je na
wemu trajawe veoma malog dela naseqa hronolo{ki opredeqeno.
455 Prvobitni sastav ostave ~inilo je oko 20.000 aurelijana, Crnobrwa N. 1985; Crnobrwa N. 2004. Pre nekoliko go-
dina u blizini mesta nalaza prve ostave iz Svileuve otkrivena je jo{ jedna ostava antoninijana, te{ka oko 37 kg,
{to zna~i da je u woj bilo oko 12–13.000 kovanica. Naàlost, tu drugu ostavu su rasturili divqi traga~i.
456 Dautova-Ru{evqan 1981: 65, br. 15.
457 Prvobitni sastav oko 2.000 denara, najmla|i primerak iz 238. godine, Bori}-Bre{kovi}, Vojvoda 2012.
458 Ukupno 2.495 denara i antoninijana, najmla|i primerak iz 258. godine, Vasi} 2005.
459 Prvobitni sastav oko 10.000 antoninijana, najmla|i primerak iz 274. godine, Crnobrwa A. 2005a.
460 Prvobitni sastav oko 2.000 antoninijana, najmla|i primerak Aurelijan, Crnobrwa N. 2004.
461 38 primeraka antoninijana, najmla|i pripada Probu, Dautova-Ru{evqan 1981: 65, br. 13.
462 Trbuhovi}, Vasiqevi} 1983: 11–14.
93
1 2 3 4 5 6 7 8 9
420 II–IV – 431 / II
430 II–IV – 451 / II–IV
451 II–IV – 430 / II–IV
469 II–III – 428 / II
496 II–III – 463 / II–III
73 I–IV –
261* II–IV – 263 / I–IV
263* I–IV – 279 / I–IV
279 II–IV – 263 / I–IV
362* III–IV 360 / II–IV
368 III–IV – 369 / III
384 III–IV 1 386 / III
420 III–IV – 422 / III–IV
430 III–IV – 451 / II–IV
451 III–IV – 430 / II–IV
469 II–III 449 / III–IV
496 II–III 1 497 / II–III
326 III–IV – 496 / II–III
049 III–IV – 42 / III
73 I–IV – 67 / III–IV
261* II–IV – 263 / I–IV
263* I–IV – 279 / I–IV
270 III–IV 3 273 / II–IV
279 I–IV – 263 / I–IV
358 IV 3 360 / II–IV
362 III–IV 6 361 / III–IV
366 IV – 362
368 III–IV – 381/IV
375 IV 0,4 3
406 IV – 405 /IV
420 II–IV – 422 / III–IV
423 IV – 422 /III–IV
425 IV – 426 / II–IV
426 IV 1 430 / II–IV
430 II–IV 1 426 / IV
451 II–IV – 430 /II–IV
049 III–IV – 53 / IV
73 I–IV – 67 / III–IV
90 IV – 106 / I–IV
118 III–IV –
261* II–IV – 263 / I–IV
263* II–IV – 279 / I–IV
270 III–IV 3 273 / II–IV
279 I–IV – 263 / I–IV
94
Tabela 5 – Naseqa ~ija je povr{ina procewena na 8 ili vi{e hektara.

Kolone su slede}e: 1) period (II, III, IV vek); 2) broj lokaliteta koji odgovara wihovim brojevima
u spisku lokaliteta i na mapama; 3) period u kome naseqe postoji; 4) oblast u kojoj se naseqe
nalazi; 5) povr{ina naseqa; 6) broj drugih naseqa iz istog perioda na razdaqini do 2 km;
7) najbliè slede}e naseqe iz istog perioda / vreme u kome ono postoji; 8) razdaqina do
najblièg lokaliteta; 9) povr{ina najblièg naseqa
Table 5 – Settlements the size of which has been estimated to eight or more hectares.
The columns are as follows: 1) period (2nd, 3rd, 4th century); 2) archaeological site number
corresponding with their numbers in the list of archaeological sites and on the maps; 3) period in which
the settlement existed; 4) area in which the settlement is located; 5) surface area of the settlement;
6) number of other settlements from the same period at the distance of up to 2 km; 7) nearest settle-
ment from the same period / time in which it existed; 8) distance to the nearest archaeological site; 9)
surface area of the nearest settlement
jo{ uvek bio pod mo~varama,463 a na takvo stawe ukazuju i dana{wi toponimi.464 Ne{to ju`nije se
nalazi jo{ ve}i nenaseqeni prostor, povr{ine od oko 100 km², izme|u dana{wih sela Dubqe,
Slep~evi}, Lipolist i Zmiwak, a kroz wega proti~u Bitva, Jerez, Bela reka i Dolu{a, koje su do iz-
gradwe melioracionih kanala, u sprezi sa podzemnim vodama, plavile ~itav ovaj prostor. O~igled-
no je da dva navedena potesa nisu bila nastawena u rimsko vreme zbog nemogu}nosti da se prevazi|e
problem velikih staja}ih voda tokom cele godine, a simptomati~no je da se na istim tim prosto-
rima ni danas ne nalaze iole ve}a naseqa.
U pojedinim delovima ovoga poglavqa pa`wu sam posvetio i pojavi grupisawa naseqa tokom III
i IV veka, u periodima kada ih imamo dovoqno datovanih da bi se o grupisawu uop{te moglo ras-
pravqati. Ovom prilikom bih ukazao i na pozicije naseqa koja nisu hronolo{ki opredeqena. Mi-
slim da bi na osnovu posmatrawa ukupnog broja naseqa, {to ukqu~uje i ona datovana i ona nedatova-
na, mogle da se uo~e zone s najve}im potencijalom za naseqavawe kroz vreme, odnosno da se izdvoje
mesta koja su qudi tokom antike najradije nastawivali (Karta 1, Tabele 3 i 4).
Kada u razmatawa ukqu~imo i lokalitete ~ije trajawe nije hronolo{ki odre|eno, slika gusti-
ne naseqenosti postaje poprili~no druga~ija (Karta 2). U Semberiji najve}i broj naseqa pripada
upravo kategoriji onih hronolo{ki neopredeqenih, {to je posledica oskudnih podataka kojima
raspolaèmo o pokretnim nalazima sa lokaliteta, te nam je Semberija kroz razmatrawa o grupisawu
naseqa kroz odre|ene periode ostajala gotovo potpuno nepoznata. Na osnovu razmatrawa hronolo-
{ki neopredeqenih rimskih naseqa moèmo uo~iti da se najve}i broj wih na podru~ju Semberije
grupi{e uz dva glavna putna pravca: Posavski (od Siscije, preko Semberije i Ma~ve ka Sirmijumu)
i put koji je od Argentarije preko Semberije i{ao do stanice Drinum flumen. Na trasi ta dva puta,
i na razdaqini do jedne rimske miqe od wih, nalazi se 19 naseqa, dok je samo wih {est izvan tog
pojasa. Grupisawe naseqa uz putne pravce je o~ekivano, ali situacija zabeleèna u Semberiji, gde
se ~ak ¾ registrovanih naseqa nalazi uz puteve, atipi~na je. Moè se o~ekivati da bi vi{e naseqa
trebalo da se nalazi na ve}im razdaqinama od puteva. Razlog tome moè biti okolno mo~varno tlo,
ali i na~in na koji se pristupalo rekognoscirawima. Glavna rekognoscirawa u Semberiji, koja je
463 Uporediti: \eneral{tabna karta Kraqevine Srbije, list B.1 Mitrovica.

464 Toponimi vezani za bare: Trnova~a, Vranova~a, Dvorina, O~aga, Igwatovica, @estikova~a, Pavlova~a, Duboka
mlaka, Popovica i drugi.
95
sprovodio I. Bojanovski, bila su usmerena upravo na locirawe puteva, te nalazim da je to i glav-

ni razlog tome {to je van putnih pravaca registrovan veoma mali broj rimskih naseqa.
U Ma~vi se ukqu~ivawem nedatovanih naseqa u razmatrawa wihov ukupni broj gotovo duplira,
a najve}u koncentraciju naseqa sada moèmo primetiti na gredama uz Bitvu i izme|u mo~vara koje je
ova reka tvorila, kod No}aja i Uzve}a, gde se nalazi 12 nedatovanih naseqa naspram svega dva da-
tovana; potom i na gredama iznad Zasavice, oko sada{wih bara, gde je i ina~e tokom III i IV veka
uo~en gust raspored naseqa. U uskom pojasu izme|u Zasavice i Save, na obali ove reke, gde nemamo
datovanih naseqa, ako prikqu~imo 14 nedatovanih, dobijamo potpuno druga~iju sliku o naseqenosti.
Za naseqa uz Zasavicu karakteristi~na je skromna veli~ina svakog od wih. U Zasavici i okolini
~ak deset naseqa je veli~ine od 0,1 do 0,4 ha, dok najve}e (lok. br. 338) ima procewenu povr{inu
od 7 ha. Uz Bitvu su povr{ine naseqa ne{to ve}e, te se kre}u od 0,3 do 4 ha, sa izuzetkom Crkvine u
Uzve}u (lok. br. 375), koje ima 20 ha, i Ribarice u Glu{cima, sa 25 ha povr{ine (lok. br. 368). Obe
ove grupe nasebina nalaze se na severu Ma~ve. Naseqa uz Zasavicu prakti~no sva gravitiraju ka mostu
koji vodi ka Sirmijumu (udaqena su od wega od 1 do 11 km). Grupa naseqa kod No}aja i Uzve}a nala-
zi se na samo 4–8 km od drugog sirmijumskog mosta, tzv. Licinijevog mosta, od koga vodi ju`ni put
prema Singidunumu, a 3–6 km zapadno od wih nalazi se veliko naseqe u Ribarici kod sela Glu{ci.
Mislim da bi razlog za ovako gust raspored naseqa trebalo traìti u relativnoj blizini Sirmi-
juma i rastu}im potrebama wegovog stanovni{tva za hranom. U prilog takvoj pretpostavci ide i
~iwenica da u okolini samog Sirmijuma, na sremskoj strani, ne postoji ni pribliàn broj rural-
nih naseqa, kao i to {to vile u tom delu najbliè gradu imaju rezidencijalni karakter.
Mislim da bismo upravo na primerima navedenih koncentracija naseobina uz Zasavicu i Bi-
tvu mogli da se osvrnemo i na pitawe centurijacije u Ma~vi, ~ije je postojawe naslu}ivao M. Va-
si}.465 Sude}i po podacima iz literarnih izvora, ve} po~etkom II veka sva zemqa u Panoniji bila
je centurisana,466 a prema kvalitetu, na osnovu koga se pla}ao porez na zemqu, mogla se podeliti na
{est kategorija: oranice prve klase (arvi primi), oranice druge klase (arvi secundi), livade (pratae),
{ume ìronosne (silvae glandiferae), {ume divqe (silvae vulgares) i pa{wake za ispa{u (pascuae).467
Rukovode}i se dimenzijama centurije zabeleène na sa~uvanim delovima rimskog katastra u Oran-
ù, M. Vasi} je weno sprovo|ewe u Ma~vi i Tamnavi naslutio na podru~ju sela [titar i kod aglo-
meracije u Kusawi (Svileuva lok. br. 519). Na osnovu pa`qivijeg posmatrawa, usmerenog na traè-
we odre|enih pravilnosti, sli~ne situacije moèmo primetiti na jo{ nekoliko mesta. Kod Uzve}a,
uz Bitvu (sl. 13), moè se uo~iti da se tri lokaliteta, od jugoistoka ka severozapadu (lok. br. 375,
372, 371), nalazi u istoj liniji.
Linija koja povezuje ove lokalitete pruà se, ako kao po~etnu ta~ku uzmemo lok. br. 375, pod
uglom koji za 294° odstupa od severa, a razdaqina izme|u lokaliteta iznosi 520 (lok. br. 375 do
372) i 510 m (lok. br. 372 do 371). Ako bismo pak od lok. br. 375 povukli pravu liniju do naseqa na
lok. br. 377, videli bismo da su oni me|usobno udaqeni 1.030 m, te da od prethodne linije imamo
otklon ka istoku od 89°, {to je gotovo prav ugao. Sli~nu situaciju imamo i kod Metkovi}a, gde se
lokaliteti 385, 384 i 383 nalaze na liniji sa azimutom od 295°, dok su im me|usobne razdaqine
700 i 400 m. Ako bismo tu ukqu~ili i usamqene parove lokaliteta, dobili bismo jo{ nekoliko
primera gde je me|usobna udaqenost lokaliteta od 350 do 500 m, a azimut 292–305°. Ukoliko ima-
mo na umu da su se veli~ine centurija u razli~itim delovima carstva mogle razlikovati,468 kao i
465 Vasi} 1985: 126–127.

466 Gromaticus Hyginus, prema: Popovi} I. 1988: 205.
467 Gromaticus Hyginus, prema: Corbier 2008: 371.
468 Popovi} I. 1988: 196.
96
Slike 13 i 14 – Grupisawe ruralnih naseqa uz Bitvu kod sela Uzve}a (levo) i naseqa
na padinama Cera (desno). Brojevi lokaliteta na slici odgovaraju brojevima u katalogu lokaliteta
i na kartama 1–10.
Figures 13 and 14 – A grouping of rural settlements alongside Bitva near the village of Uzve}e (left)
and settlements on the slopes of Mount Cer (right). The archaeological site numbers on the image
correspond with the numbers in the catalogue of archaeological sites and on maps 1–10
da razli~iti horizonti centurijacija na istom prostoru mogu biti ~ak i druga~ije orijentisani,469
moèmo li uo~ene pravilnosti shvatiti kao pokazateqe sprovedene centurijacije u Ma~vi? Ne
bih bio sklon takvom zakqu~ku. Kada se pa`qivije prou~e poloàji niskih zemqanih greda, moè
se videti da se svako od gorenavedenih naseqa nalazi na jednoj od niza paralelnih greda. Budu}i
da je prostor izme|u greda doskora bio plavqen, kao i da je vi{e meseci tokom godine ostajao pod
vodom, {to zna~i neupotrebqiv za setvu, moè se pretpostaviti da su obradive parcele koje su pri-
padale pojedinim ruralnim naseqima (mawim farmama ili vilama rustikama), bile uske i veoma
izduènog oblika. To naravno ne zna~i da centurijacija nije sprovedena, ali mislim da su karak-
teristike reqefa u velikoj meri mogle da uti~u na oblik i dimenzije centurija, {to bi moglo da
zna~i da nisu morale da budu upotrebqene wihove najkarakteristi~nije dimenzije od 20 h 20 aktu-
sa. Tako|e, mikroreqef Ma~ve, Posavine i Pocerine, iako se nastavqaju jedna drugu, veoma je raz-
li~it, te ako je i bilo centurijacije, ona nije svugde morala da bude sprovo|ena po istom sistemu.
âk i samu Ma~vu odlikuju velike varijacije u mikroreqefu. Dobar primer za to su niske zemqa-
ne grede, izme|u starih tokova reka koji su se periodi~no pretvarali u bare, koje se pruàju u dva
smera: one koje su nastale usled delovawa Drine uglavnom imaju pravac sever–jug, dok savske gre-
dice idu pravcem zapad–istok. Takav teren, ispresecan {umarcima i ve}im vodenim povr{inama
obraslim barskim biqem, morao je najpre da bude gotovo u potpunosti kultivisan, uz masovnu de-
forestaciju, da bi se stekli uslovi u kojima bi gromatici mogli da obave neophodna merewa. Da
bismo pouzdano mogli da tvrdimo da je centurijacija u Ma~vi postojala, morala bi se obaviti do-
469 Popovi} I. 1988: 229, nap. 7.
97
datna ispitivawa na terenu, sa veoma preciznim kartirawem, uz kori{}ewe preciznijih karata od

onih kojima sam prilikom izrade ovoga rada raspolagao (1:25.000), kao i uz kori{}ewe avio i sa-
telitskih snimaka i wihovu odgovaraju}u obradu. Naàlost, pitawe je koliko bi kori{}ewe takvih
snimaka iz vazduha bilo upotrebqivo na prostoru Ma~ve, budu}i da je cela ova oblast danas izde-
qena na hiqade malih parcela sa razli~itim kulturama, a neprekidna obrada zemqi{ta tokom
stole}a tako|e je, verovatno, uzela svoj danak.
Podru~je Srema, iako to na prvi pogled tako mo`da ne izgleda, tako|e ve}im delom nije bilo po-
godno za sprovo|ewe centurijacije, odnosno pravilnog parcelisawa prostora. Konfiguracija Fru-
{ke gore, ~iji su obronci najverovatnije i u antici bili obrasli gustom {umom, nije bila pogodna
za takav poduhvat, a i broj na woj registrovanih naseqa ne upu}uje da je bila gusto nastawena. Pod-
lu`je doweg Srema u najve}oj meri je bilo prekriveno barovitim terenom, barskim biqem i {uma-
ma, {to je tako|e moglo samo oteàti posao gromaticima. Ruralna naseqa se u tom podru~ju nala-
ze na niskim gredama, kao i u Ma~vi i Semberiji, te se pojedine pravilnosti koje se tu mogu uo~iti
u me|usobnom odnosu naseqa najpre mogu pripisati uslovqeno{}u konfiguracijom zemqi{ta na
kome su se nalazila. Jedini prostor na kome je centurijacija u Sremu mogla relativno lako da bude
srpovedena jeste zona izme|u krajwih ju`nih padina Fru{ke gore, od linije gde je nadmorska visi-
na oko 100 m pa naniè, do mo~varnih predela Podlu`ja. Upravo u toj zoni se nalaze i Sirmijum,
Basijane kao i trasa glavnog rimskog puta kroz Srem, ~iji je pravac mo`da mogao i posluìti kao
jedna od osa za premer. Ukoliko bi se traìle indicije koje bi ukazivale na centurijaciju, mislim
da bi ih pre svega trebalo traìti u toj zoni.
No, vratio bih se jo{ jednom pitawu naglog porasta broja naseqa u III i IV veku. Kao {to sam i
napomenuo, okvirna datovawa kojima raspolaèmo ne omogu}uju nam da razlu~imo u kom periodu
tokom III veka se napu{ta izvestan broj naseqa, kao i nastanak ve}eg broja onih novih. Ipak, tokom
ovog stole}a mogu se izdvojiti dva perioda tokom kojih bi bilo o~ekivano da je moglo do}i do osni-
vawa novih gazdinstava i ruralnih naseobina. Prvi je vreme samog kraja II i prve tre}ine III sto-
le}a za dinastije Severa, kada nastupa relativno miran period. Septimije Sever i sam prolazi kroz
Sirmijum, i u tom gradu je marta 202. godine izdao carski edikt.470 Za wegove vlasti dolazi i do
ve}eg obima dodele gra|anskih prava peregrinom stanovni{tvu Panonije,471 a primetno je i ve}e
prisustvo veterana iz vremena S. Severa.472 Po Karakalinom ediktu iz 212. godine svi slobodni
stanovnici carstva dobijaju status rimskih gra|ana. Za vreme dinastije Severa na na{im prosto-
rima relativno je mirno, obnavqaju se putevi, na {ta nam ukazuju nalazi miqokaza iz tog vremena,
ali se beleì i doseqavawe novog stanovni{tva sa istoka, {to se ogleda i u prisustvu spomenika
vezanih za isto~wa~ke kultove.473 Dolazak vojske sa istoka naslu}uje se i u velikom prisustvu nov-
ca iz kovnice u Nikeji.474 Smatram da se upravo u tom periodu moè traìti vreme prvog ve}eg ta-
lasa uspostavqawa novih ruralnih naseqa u na{im krajevima, me|u kojima posebno mislim na ra-
nije pomenuta naseqa, nastalih i okon~anih tokom III stole}a. Takvoj klimi, povoqnoj za napredak
i razvoj, vrlo brzo }e se nazreti kraj, jer burni period takozvanih vojni~kih careva otpo~iwe vlada-
vinom Maksimina Tra~anina, koji na vlast dolazi 235. godine. Iako se ìvot neminovno nastavqa
i u te{kim vremenima, ma koliko ona nepogodna bila, decenije smewivawa uzurpatora na vlasti,
470 Mirkovi} 2006: 62.

471 Ferjan~i} 2002: 235.
472 Lazi} 2006; Crnobrwa A. 2007a: 275.
473 Dimitirjevi} 1987: 36; Crnobrwa, Plemi} 2013: 209–210.
474 Crnobrwa N. 1981; Crnobrwa A. 2011; Vojvoda, Petrovi} 2011; Vojvoda, Jesreti} 2012; Crnobrwa, Vasi}-Derima-
novi} 2017.
98
u ~emu je i Sirmijum u nekoliko navrata imao istaknutu ulogu, kao i povremene pretwe spoqa{wih
neprijateqa, ne ~ine se najpogodnijim za uspostavqawe novih naseqa i podizawe novih gazdinsta-
va. Sude}i po ostavama novca, izgleda da upravo u to vreme i nestaju mnoga ruralna naseqa koja su
trajala svega nekoliko decenija. Kada se sagladju odnosi broja naseqa koja su trajala samo tokom III
veka (28) i onih koja su se ugasila u tom stole}u, a poti~u iz I ili II veka (8), sti~e se utisak da su
ruralne naseobine nastale u prvoj tre}ini III veka bile najneotpornije na isku{ewa koja su ubrzo
nastupila. Razloga tome moè biti vi{e, ali bih pre svega ra~unao sa tim da takva ruralna naseqa
ili gazdinstva nisu, za relativno kratko vreme, uspela da dostignu pun ekonomski razvoj i stabil-
nost, te da su mo`da zbog toga bila krhkija i mawe sposobna da opstanu.
Druga etapa osnivawa novih ruralnih naseobina nastupila je sa Dioklecijanom i wegovim sve-
obuhvatnim reformama, potkraj III veka. Porast broja naseqa krajem III i tokom IV veka naj~e{}e se
pripisuje efektima koje je nosio novouspostavqeni poreski sistem, takozvani capitaio-iugatio.475
Takav sistem oporezivawa podrazumevao je i da se porez pla}a na zemqi{te odre|ene povr{ine i
kvaliteta, {to je zna~ilo da ono mora konstantno da bude obra|ivano i da donosi prihod, a to je
bilo te{ko ostvarivo ukoliko nije bilo dovoqno qudstva. Istovremeno, porez je napla}ivan i po
poreskoj glavi.476 Dràva je morala sebi da obezbedi konstantan priliv sredstava od poreza, te se po
vertikali razvija sistem koji dovodi do vezivawa slobodnih seqaka za zemqu. Stvaraju se i uslovi
u kojima je poèqno dati i deo imawa u zakup, da bi ono moglo donositi siguran prihod, te se i u
tome mo`da moè videti razlog za nastanak ve}eg broja mawih ruralnih naseqa. Na trenutnom stepe-
nu istraènosti na{e teritorije, nije mogu}e razlu~iti u kolikoj meri dolazi do davawa poseda u
zakup, pojave usled koje su se usitwavala ve}a gazdinstva, procesa koji je mogao dovesti do pojave
vi{e mawih imawa, ali i do pojave novih, mawih nezavisnih gazdinstava, {to se moè naslutiti
u pojavi ve}eg broja mawih ruralnih naseqa u mawe plodnim predelima tokom IV veka. Tako|e ne
znamo {ta se de{ava sa selima, vikusima, koji su tako|e morali postojati. Me|utim, krajem III i
po~etkom IV veka primetna je pojava i veoma luksuznih, rezidencijalnih vila rustika, poput niza
istraìvanih i registrovanih vila na potesu Mitrova~kih livada (lok. br. 82, 83, 85). îni se da,
osim uticaja sigurnijih vremena i poreskih reformi na ukupno pove}awe broja ruralnih naseobi-
na, dolazi i do stvarawa novog sloja vlasnika takvih gazdinstava, visokog ekonomskog i dru{tve-
nog statusa. Pojava takvih posednika u vreme najve}eg uspona Sirmijuma bila bi i o~ekivana.
Za kraj ovoga poglavqa, osvrnuo bih se i na zabeleène na~ine privre|ivawa stanovnika ovoga
podru~ja. Glavni vid privre|ivawa najve}eg dela stanovni{tva na podru~ju jugoisto~nog dela Dowe
Panonije svakako je bila poqoprivreda. Na izuzetno plodnom tlu u ravnicama Srema, Semberije,
Ma~ve i Posavine, ~ija je povr{ina s vremenom sigurno rasla usled isu{ivawa mo~vara, nalazi se
veliki broj ruralnih naseqa razli~itih veli~ina. Ruralna naseqa sa najve}om povr{inom, konsta-
tovana na osnovu povr{inskih nalaza koji su se prostirali na preko 10 ha, nicala su pored glavnih
komunikacionih pravaca. U Ma~vi, Posavini i Semberiji ta velika naseqa su mo`da predstavqala
i neku vrstu mikroregionalnih centara. Za podràvawe takve ideje o wihovoj ulozi nemamo i kon-
kretnih dokaza, budu}i da su sva ta naseqa registrovana na osnovu rekognoscirawa, a i ~itavo na{e
podru~je ju`no od Save veoma je oskudno epigrafskim nalazima, koji bi eventualno mogli da ponude
informacije o statusu stanovni{tva na wemu. Jedino naseqe ju`no od Save za koje postoje indicije
da je moglo dosti}i status urbanog mesta nalazi se na lokalitetu U{}e kod Obrenovca (lok. br. 552),
za koje sam pretpostavio da je u pitawu municipijum Spodent[…].477 Takva struktura naseqa ukazuje
475 Vasi} 1985. 127; Popovi} I. 1988: 207.

476 Vi{e o naplati poreza tokom IV veka videti kod: Vilems 1898: 640–646; Boek 2008: 63–83.
99
da je ju`no od Save mogu}e o~ekivati prvenstveno nalaze koji bi, osim na bavqewe poqoprivredom,
ukazivali i na zanatske delatnosti vezane za poqoprivredu. Izuzeci se mogu o~ekivati samo u
okviru nekoliko ograni~enih zona. Na planini Cer najverovatnije su i u rimsko vreme eksploati-
sani rudnik olova i srebra na lokalitetu Srebrne rupe kod Rumske (lok. br. 484) i rudnik gvo`|a na
Nemirnoj kru{ci (lok. br. 467). Upravo u blizini rudnika gvo`|a nalazila se i vila kod koje je pro-
na|ena ostava novca i predmeta od srebra, na lokalitetu Crkvina kod Bele Reke (lok. br. 472). Na
severoisto~nim padinama Cera, na kojima se nalaze i ovi rudnici, ubicirano je nekoliko naseqa
(ili vila), za koje bi se moglo pretpostaviti da su bila u vezi sa organizacijom rudnika (sl. 14).
U tim naseqima bi se pored poqoprivredne, mogao o~ekivati i razvoj delatnosti u direktnijoj
vezi sa rudnicima. Zbog toga za ova naseqa smatram da se nalaze na samoj granici agera Sirmijuma,
budu}i da se ne sme prenebregnuti ni mogu}nost da su pripadala rudni~koj oblasti i potpadala
pod wenu administraciju, poput nekih naseqa u oblasti Kosmajskih rudnika.478
Delatnost prerade plemenitih materijala pouzdano se moè vezati samo za gradsko jezgro Sir-
mijuma. Pored kovnice novca, koja je u ovom gradu delovala u vi{e navrata,479 u wemu su postojale
i radionice za izradu luksuznih posuda od srebra, {to je zakqu~eno na osnovu oznaka na slitcima
od ovoga metala.480 I. Popovi} pretpostavqa da se u Sirmijumu nalazio i centar proizvodwe olov-
nih ikona kulta podunavskih kowanika,481 koji je i bio najra{ireniji upravo u jugoisto~nom delu
Dowe Panonije.482 Prisustvo zanatskih centara u gradovima potpuno je o~ekivano i novija istraì-
vawa samo mogu upotpuniti saznawa o delatnostima koje su u wima praktikovane. Na obodu Sirmi-
juma otkriveno je i vi{e pe}i za proizvodwu opeka, koje pripadaju vremenu od I do IV veka.483 Glina
neophodna za proizvodwu opeke prisutna je i lako dostupna u mnogim delovima na{eg podru~ja, te
je i postojawe ciglarskih pe}i evidentirano na vi{e mesta.484 Proizvodwa keramike imala je du-
gu tradiciju, te se ona neretko nastavqa na istim mestima na kojima je postojala u predrimsko vre-
me,485 ali i pri drugim naseqima.486 Pojedina~ni nalazi i ostave poqoprivrednog alata487 potvr-
|uju ìvu poqoprivrednu aktivnost. Nalazi koji upu}uju na postojawe kova~nica,488 kao i nalazi
ostava kova~kog alata489 ukazuju da su se u okviru ruralnih naseqa i vila rustika nalazile i zanat-
ske radionice koje su mo`da zadovoqavale potrebe vi{e naseqa.
478 Bori}-Bre{kovi}, Crnobrwa 2015: 30–32.

479 Tokom IV veka kovnica carskog novca je bila aktivna u periodima 320–326, 351–364. i 393–395. godine. Najrani-
ja aktivnost kovnice novca u Sirmijumu vezuje se za 265–266. godinu (Crnobrwa N. 1996).
480 Popovi} I. 1994: 59–60.
481 Popovi} I. 1986a: 120.
482 Crnobrwa, Plemi} 2015.
483 [aranovi}-Svetek 1990: 43.
484 Na lokalitetima Kalu|erske livade kod Sur~ina (lok. br. 281a), Progarski vinogradi (lok. br. 286), Ciglana kod
Velike Obarske (lok. br. 313) i Kr~evine kod Svileuve (lok. br. 526).
485 Na Gomolavi (lok. br. 179), Kalu|erskim livadama (lok. br. 281a), Tankovima kod Jakova (lok. br. 283).
486 Vraw (lok. br. 177), Progarski vinogradi (lok. br. 286), posredno i U{}e (lok. br. 552, videti Crnobrwa, Ratko-
vi} 2015).
487 Ostave poqoprivrednog alata prona|ene su pri ruralnim naseqima ju`no od Save, na lokalitetima Ma{i}a {or
(lok. br. 405), Mili{tanska kosa (lok. br. 508), Sovqak (lok. br. 550) i Brovi} (lok. br. 590).
488 Specifi~ne situacije koje upu}uju na postojawe kova~nica u okviru vila rustika zabeleène su na lokalitetima
kod Dumbova (lok. br. 20b), Doweg Brodca (lok. br. 552) i u Brovi}u (lok. 590).
489 Nepublikovane ostave kova~kog alata, koje sam pribavio za potrebe otkupa Muzeja grada Beograda, poti~u sa loka-
liteta U{}e (552) i Soko Sala{ (279). Radi se o velikim naseqima, za U{}e je mogu}e da je u pitawu i munici-
palno mesto, {to treba imati na umu jer su zasad jedino sa wih potekli nalazi ostava koje sadrè gotovo komplet-
ne alate potrebne jednoj kova~nici.
100
Noticija nas obave{tava da su velike radionice za izradu tekstila (gynaeceum) krajem IV ve-
ka postojale na {est mesta u zapadnom delu carstva, a da su se dve od navedenih nalazile u Sirmi-
jumu i Basijanama.490 Me|utim, upravo na tom mestu Noticija navodi da se tekstilna radionica iz
Basijana preseqava u Salonu,491 {to nam svedo~i o nesigurnim vremenima koja su krajem IV i po-
~etkom V veka nastupila u na{im krajevima, kada se okon~ava i hronolo{ki okvir ovoga rada.
490 Not. Dign. occ. XI 46–51.

491 Not. Dign. occ. XI 46, Procurator gynaecii Bassianensis, Pannoniae secundae – translati Salonis.
101
..
3.. FORTIFIKACIJE
.
U JUGOISTO^NOM DELU DOWE PANONIJE
Istorijat svakog dela Rimskog carstva po~iwe, u najve}oj meri se zasniva i zavr{ava se istorijatom
vojnih de{avawa. To i ne ~udi, budu}i da su upravo vojna osvajawa, o~uvawe osvojene teritorije i wen
kona~ni gubitak kao osnovna nit vezivali delove carstva za maticu. Takav je slu~aj i sa jugoisto~-
nim delom Dowe Panonije, kasnije prefekturom Ilirik i najzad Drugom Panonijom. Po~etak ovo-
ga poglavqa identi~an je s po~etkom poglavqa o istorijatu kraja kojim se u ovome radu bavim, i to ne
slu~ajno. Prolaze}i ukratko kroz sled de{avawa zasnovan na pisanim izvorima, direktnim ili in-
direktnim, nismo bili u prilici da saznamo mnogo o ìvotu najve}eg dela stanovni{tva, te smo bi-
li prinu|eni da apstrahujemo uticaj koji su na wih mogli imati kqu~ni doga|aji koje istorija poz-
naje, listom vezani za vojsku. U ovome delu rada ne}u se baviti svim materijalnim tragovima koje je
vojska za sobom ostavila na na{em podru~ju, jer je o tome u vi{e navrata ve} pisano.492 Pa`wu }u po-
svetiti utvr|ewima (Tabela 6, sl. 15) koja su nam poznata kako sa terena, tako i iz itinerera i lite-
rarnih izvora, a wihovo postojawe naslu}ujemo i na osnovu epigrafskih spomenika.
îtav severni i isto~ni deo granice na{eg podru~ja, uz obalu Dunava, nalazio se u sklopu ogrom-
nog sistema Dunavskog limesa, dugog ne{to preko 2.300 km. Na tom sektoru nalazila su se utvr|e-
wa o kojima, ~ini se, mnogo vi{e znamo na osnovu rekonstrukcija hronolo{kog sleda vojnih jedi-
nica koje su ~inile wihove posade nego na osnovu arheolo{kih podataka. Osim tih utvr|ewa, ju`no
od wih, u dubini kopna nalazili su se i drugi, ve}i ili mawi fortifikacioni objekti, koji }e ta-
ko|e biti razmatrani u ovome poglavqu. Detaqniji opisi samih utvr|ewa, odnosno arheolo{kih
lokaliteta na kojima su, kako se pretpostavqalo, bila utvr|ewa, nalaze se u okviru Kataloga rim-
skih lokaliteta. Zbog toga u ovome poglavqu ne}u ulaziti u detaqne pojedina~ne opise lokaliteta,
niti }u upu}ivati na literaturu o wima, jer se to moè prona}i u pomenutom Katalogu, ve} }u se
osvrnuti pre svega na odre|ene pojedinosti bitne za ovo izlagawe.
Radi boqe preglednosti izlagawa, utvr|ewa u jugoisto~nom delu Dowe Panonije (kasnije Druge
Panonije), mogli bismo da podelimo u tri grupe:
1. Sistem utvr|ewa na Dunavskom limesu
2. Utvr|ewa u zale|u limesa
3. Mawi fortifikacioni objekti u zale|u limesa
492 Dautova-Ru{evljan, Vujovi} 2006; Dautova-Ru{evljan, Vujovi} 2011; Crnobrwa, Ratkovi} 2019.
103
Бр. Тип
Данашњи назив Римски назив Војна јединица активно
лок. утврђења
classis Flavia Pannonica
(од I до краја IIIвека);
268 Земун Taurunum кастел I–IV век
еquites promoti и auxilia ascarii
(IV век)
cohors I Thracum c.R.
(II до краја III века)
213 Нови Бановци Burgenae кастел legio V Iovia II–IV век
(прве две деценије IV века)
cuneus equitum Constantinorum, equites Dalmatae (IV век)
Ala I Augusta Ityaeorum saggitariorum
197 Сурдук Rittium кастел (110. год до краја III века) I–IV век
equites Dalmatae (IV век)
141 Дугореп – ? – –
140 Хумка – спекулум – IV век
cohors I Britanica (I век)
Стари
138 Acumincum кастел cohors I Campanorum c.R. (II–III век) I–IV век
Сланкамен
Cuneus equitum Constantium, Equitues sagitarii (IV век)
131 Чортановци Ad Herulem (?) кастел ? IV век
30 Липовац 1 – спекулум – IV век
24 Ровине – спекулум – IV век
23 Петроварадин Cusum кастел ala Pannoniorum (?) I–IV век
спекулум
22a Раковац – – IV век
/ бургус?
20в Марин До – спекулум – IV век
спекулум
17 Черевић – – IV век
/ бургус?
спекулум
15 Градац – – ?
/ бургус?
14 Баноштор Bononia Malata кастел legio V Iovia I–IV век
294. до краја
– Бегеч Onagrinum каструм auxilia Augustensia, legio V Iovia, legio VI Herculia (IV век)
IV века
11 Нештин – спекулум – IV век
9 Илок Cuccium Кастел cuneus equitum Promotorum, equites Sagitarii (IV век) I–IV век
Градиште
122 – спекулум – IV век
Врдник
Солнок делови legio I Adiutrix (крај I–II век)
168 Caput Bassianense каструм I–IV век
Добринци cohors I Thracum civium Romanorum (IV век)
Клисина
110 – ? – ?
Шашинци
Тврдењава спекулум
275 – cohors III Alpinorum equitata (?) IV век
Добановци / бургус?
502 Градуждине Дебрц – ? – IV век
514 Градужина Бељин – (Spodent…?) кастел ? IV век
спекулум
575 Градац Звечка – – IV век
/ бургус?
82 Митровачке ливаде – спекулум – IV век
114 Кудош Шашинци Fossae (?) спекулум – IV век
Камендин Земун
263 Altina (?) спекулум – IV век
Поље
349 Кулина С. Ноћајски – спекулум – IV век
582 Дрен – спекулум – IV век
572 Обреновац – спекулум – IV век
519в Кусање Свилеува – спекулум – IV век
Беле орнице
529в – спекулум – IV век
Дружетић
Tabela 6 – Fortifikacioni objekti u jugoisto~nom delu Dowe Panonije

(kasnije Druge Panonije)
Table 6 – Fortification structures in the south-eastern part of Lower Pannonia
(subsequently Pannonia Secunda)
104
Slika 15 – Utvr|ewa i spekulumi u jugoisto~nom delu Dowe Panonije

Figure 15 – Fortifications and specula (observation towers) in the south-eastern part of Lower Pannonia
3.1. SISTEM UTVR\EWA NA DUNAVSKOM LIMESU

U okviru panonskog dela Dunavskog limesa (Ripa Pannonica), na na{oj teritoriji nalazilo se
sedam utvr|ewa koja poznajemo iz pisanih izvora i itinerera, ali i izvestan broj ve}ih i mawih
fortifikacionih objekata koji su nam poznati kao rezultat arheolo{kih istraìvawa, rekogno-
scirawa i iskopavawa. Kombinovawem podataka iz itinerera sa stawem na terenu, najve}i broj po-
zicija vojnih logora na na{em sektoru limesa uspe{no je identifikovan (Karte 1–5, Tabela 6).493
O razme{taju vojnih jedinica u wima, tokom perioda rimske dominacije, dosta je pisano. Sva rani-
ja razmatrawa o toj problematici obuhvatio je Sl. Du{ani} u dva svoja rada koja ni danas nisu iz-
gubila na aktuelnosti.494 Potowi autori su u svojim istraìvawima ovog odse~ka limesa uglavnom
493 Vi{e o me|usobnim udaqenostima utvr|ewa na limeskom putu poznatim iz itinerera, kao i o problematici tog
puta, videti u poglavqu Putevi i komunikacioni pravci ovoga rada.
494 Du{ani} 1967; Du{ani} 1968.
105
Slika 16 – Plan Taurunuma (Taurunum, lok. br. 268)

Figure 16 – Plan of Taurunum (Taurunum, Site No. 268)
(according to Dimitrijevi} 1996: 11, fig. 1)
Slika 17 – Novi Banovci (Burgenae, lok. br. 213) sa bliòm okolinom:

1. Gradina; 2. Grobqe; 3. Ciglana (prema Petrovi} 1995: 20, sl. 9)
Figure 17 – Novi Banovci (Burgenae, Site No. 213) with the immediate surroundings:
1. Gradina; 2. Cemetery; 3. Brickyard (according to Petrovi} 1995: 20, fig. 9)
koristili zakqu~ke iz navedenih radova Sl. Du{ani}a, ne donose}i pritom nove detaqe ili izme-
ne ve} postoje}ih.495 Ni ja se ne}u upu{tati u podrobnija razmatrawa o vojsci, ve} }u samo izneti
saètak o wenom prisustvu na na{em podru~ju, zasnovan uglavnom, kad je re~ o isto~nom Sremu, na
navedenim radovima Sl. Du{ani}a, odnosno radovima M. Mirkovi} kada je u pitawu Sirmijum sa
okolinom. Utvr|ewa na na{em odse~ku Dunavskog limesa moèmo podeliti u dve grupe. Prvoj kate-
goriji pripadaju utvr|ewa ~iji su nam nazivi poznati iz itinerera, popisa jedinica datih u Notitia
Dignitatum (u daqem tekstu: Noticija) ili literarnih izvora (Taurunum, Burgenae, Rittium, Acumin-
cum, Cusum, Bononia/Malata i Cuccium). U drugoj grupi su spekulumi, mawa utvr|ewa i kasteli koji
se nalaze izme|u prethodno navedenih, i ~ine sastavni deo vojne infrastrukture limesa, ali wi-
hovi nazivi nisu sa~uvani. U daqem delu teksta izlagawe o utvr|ewima na limesu prati}e wihov
razme{taj od Taurunuma (Zemun) do Kukcijuma (Ilok). Pored kastela, poznatih kako iz pisanih iz-
vora, tako i sa terena, ovome sistemu fortifikacija pripadaju i kule-straàre, spekulumi. Iako
mali po dimenzijama, ti objekti su ~inili sastavni deo odbrambenog sistema, te su i oni ukqu~e-
ni u pregled utvr|ewa na na{em sektoru limesa.
495 Dimitrijevi} 1969: Dimitrijevi} 1996; Dautova-Ru{evljan, Vujovi} 2006: 21–27. P. Milo{evi} donosi generalni
zakqu~ak o prisustvu jedinica u Sremu do devedesetih godina I veka na osnovu nalaza natpisa na kojima se pomi-
wu pripadnici wihovih jedinica, i opeka sa ìgovima tih jedinica, podrazumevaju}i da su se sve one u odre|e-
nom periodu nalazile u Sremu, ili su kroz wega prolazile (Milo{evi} 1987: 22–23). Ovakav nekriti~ki pristup
znatno se razlikuje od studioznih razmatrawa Sl. Du{ani}a, ~ije radove P. Milo{evi} izgleda nije ozbiqnije
koristio, budu}i da ih u okviru razmatrawa o razme{taju vojnih odreda nijednom ne citira.
106
3.1.1. Taurunum (Zemun)

Prvo u nizu utvr|ewa na odse~ku Dunavskog limesa na na{oj teritoriji jeste Taurunum, koji se na-
lazio na mestu centralnog dela starog gradskog jezgra dana{weg Zemuna (lok. br. 268). Prvi put se po-
miwe u drugoj polovini I veka kod Plinija Starijeg (Nat. hist. III 148), koji ga navodi kao naseqe uda-
qeno 45 rimskih miqa od civitasa Sirmijenza i Amantina, na mestu gde se Dunav me{a sa Savom.
Itinereri nam svedo~e da su se u Taurunumu ukr{tali i kopneni putevi, to jest limeski put496 i
put koji je od Sirmijuma vodio ka Singidunumu.497O razme{taju vojnih jedinica i wihovom karakte-
ru govori nam najpre Antoninov itinerer, koji Taurunum navodi kao Tauruno classis (It. Ant. 131, 6),
odnosno kao sedi{te flote. U pitawu je sedi{te Panonske flote (Classis Flavia Pannonica), o ~ijem
sme{taju u Taurunumu svedo~e i epigrafski spomenici.498 Boravak sedi{ta flote u Taurunumu hro-
nolo{ki se moè opredeliti najverovatnije od samog wenog osnivawa za Flavijevaca (po svoj prili-
ci za Vespazijana), pa do nekog perioda izme|u prve polovine III veka, kada ga kao takav navodi Anto-
ninov itinerer, i kraja IV veka kada se po Noticiji u Taurunumu vi{e ne pomiwe flota. Kao posada
Taurunuma u kasnoj antici u Noticiji se navode equites promoti499 (odred kowanika) i auxilia ascarii500
(varvarski odred pontoniraca). Pretpostavqa se da se najranije, privremeno utvr|ewe, nalazilo na
dana{wem Gardo{u (lok. br. 267), dok je sedi{te flote bilo na samom Dunavu, a wen administrativ-
ni aparat bio je sme{ten unutar bedema gradskog jezgra Taurunuma. Lokacija utvr|ewa u kome je bio
sme{ten odred kowanika u kasnoj antici nije pouzdano ubicirana. Sigurno se nije nalazilo unutar
gradskih bedema, a lokaciju prvobitnog utvr|ewa na dana{wem Gardo{u u me|uvremenu su prekrile
nekropole Taurunuma. Me|utim, nalazi masivnih zidova isto~no od Gardo{a ukazuju da se na tom pro-
storu, na uzdignutoj lesnoj zaravni, mo`da mogu o~ekivati ostaci kasnijeg kastela (sl. 16/14, 15).501
3.1.2. Burgenae (Novi Banovci)

Informacija o okvirnom poloàju Burgena nalazi se u Tabuli, koja navodi razdaqinu od 10
rimskih miqa od Taurunuma.502 To gotovo u potpunosti odgovara razdaqini izme|u gradskog jezgra
dana{weg Zemuna (rimski Taurunum) i lokaliteta Gradina u dana{wim Novim Banovcima, na kome
je evidentirano postojawe rimskog utvr|ewa (lok. br. 213, sl. 17/1). Podatak s kraja XIX veka o tra-
govima utvr|ewa dimenzija 500 h 600 m nije potvr|en tokom kasnijih istraìvawa. U Burgenama se
tokom II veka nalazilo sedi{te kohorte I Thracum civium Romanorum,503 koja }e na tom mestu osta-
ti do kraja III veka i Dioklecijanove vojne reforme 296. godine.504 Tokom prve dve decenije IV veka
u ovome logoru se nalazila polovina legije V Iovia,505 odnosno oko 1.500 do 2.000 legionara. Kra-
jem IV veka u Burgenama su bile sme{tene kowi~ke jedinice, slede}im hronolo{kim redom: cuneus
equitum Constantinorum, elitni kowi~ki odred koji je brojao do 1.000 vojnika,506 i equites Dalmatae,
496 Tab. Peut. 5A5.

497 It. Ant. 131, 6; 242, 1
498 Du{ani} 1968: 107; Dimitrijevi} 1987: 4; Dimitrijevi} 1996: 12–13.
499 Not. Dign. occ. XXXII, 38.
500 Not. Dign. occ. XXXII, 43.
502 Tab. Peut. 5A4.
503 Du{ani} 1968: 101.
504 Na prostoru Burgena prona|eno je i vi{e od 60 opeka sa ìgom ove kohorte, vidi Du{ani} M. 1988: 93; Dimitri-
jevi} 1996: 16.
505 Du{ani} 1968: 91–92. Noticija (Not. Dign. occ. XXXII, 46) navodi: Praefectus legionis quintae Ioviae, Burgenas.
506 Du{ani} 1968: 105.
107
koji su brojali oko 300 vojnika. Dimenzije utvr|ewa, wegove gra|evinske faze i unutra{wa orga-
nizacija nisu utvr|eni na osnovu arheolo{kih istraìvawa. Otkrivene su samo jedna kula potko-
vi~aste osnove i deo zgrade sa hipokaustom (sl. 38, 39).507 Ipak, o ìvoj graditeqskoj delatnosti
saznajemo posredno, preko nalaza natpisa na samoj Gradini, koji svedo~i da je tu gra|ena i jedna
bazilika, za vladavine Antonina Pija ili Karakale.508 U neposrednoj okolini pretpostavqene po-
zicije utvr|ewa, uzvodno i nizvodno od wega, na osnovu povr{inskih i slu~ajnih nalaza znamo da
su postojali i prate}e civilno naseqe i pripadaju}e nekropole. Rimskom horizontu prethodio je
sloj koji ukazuje na ìvot tokom latena.509 Na osnovu pokretnih nalaza moè se zakqu~iti da se na
ovome mestu (utvr|enog vojnog logora i civilnog naseqa)510 ìvot u rimsko vreme odvijao od I do
kraja IV veka. D. Dimitrijevi} je iznela pretpostavku da se u Burgenama moglo nalaziti i jedno od
pristani{ta Panonske flote (Classis Flavia Pannonica), sude}i po vi{e nalaza opeka sa wenim ì-
govima.511 Pretpostavka D. Dimitrijevi} da se kod Burgena svakako moralo nalaziti pristani{te,
jer su to zahtevali obimna gra|evinska delatnost i potreba za velikim koli~inama gra|evinskog
materijala, koji je nekako trebalo dopremiti, tako|e se ~ini uverqivom.512
3.1.3. Rittium (Surduk)

Na visokoj lesnoj obali Dunava, oko 18 km uzvodno od Burgena, {to se gotovo sasvim poklapa sa
razdaqinom od 13 rimskih miqa zabeleènom u Tabuli,513 nalazio se Ritijum, na lokalitetu Gra-
dina kod dana{weg sela Surduk (lok. br. 197, sl. 18). Na osnovu redosleda navo|ewa jedinica u voj-
ni~kim diplomama do{lo se do saznawa da je u Ritijumu, od svog povratka iz Dakije, izme|u 110. i
139. godine, bila stacionirana ala I Augusta Ityaeorum saggitariorum, gde se po svoj prilici nalazi-
la i tokom III veka.514 Na osnovu ìgova na opekama raniji autori su pretpostavqali da su u Ritiju-
mu mogle boraviti i slede}e vojne jedinice: cohors VII Breucorum civium Romanorum, cohors II Asturum
et Callaecrum i cohors II Ityaeorum,515 ali takva mi{qewa treba uzeti sa velikom rezervom, pogotovo
ako imamo na umu docnije zakqu~ke Sl. Du{ani}a. U kasnoj antici, u poznom IV veku, u Ritijumu je
bila stacionirana jedinica equites Dalmatae.516 Podatak s kraja XIX veka, da su dimenzije utvr|e-
wa bile 300 h 400 m, nije kasnije mogao biti potvr|en, a na samoj Gradini nikada nisu vr{ena arhe-
olo{ka iskopavawa, ~ak ni sonda`nog karaktera. U neposrednoj okolini Gradine, odnosno pretpo-
stavqene pozicije utvr|ewa, nalazi se jo{ nekoliko mesta na kojima su zabeleèni nalazi rimske
provenijencije, te se pretpostavqa da je i uz ovo utvr|ewe postojalo civilno naseqe. Iako su u Sur-
507 Pileti} 1972.

508 Brun{mid 1895–1896: 174; Dimitrijevi} 1987: 37.
509 Pileti}, Ra{i} 1961: 90. Slu~ajni nalazi skordisti~kog novca dodatno ukazuju na ìv promet i pre dolaska Rimqana,
videti: Crnobrwa N. 1984: 37, kat. br. 74, 75.
510 Mnogobrojne slu~ajne nalaze koji su publikovani ne prate i precizne informacije o mestima na kojima su prona-
|eni, te se ne moè pouzdano znati da li su se nalazili na prostoru civilnog naseqa ili na prostoru utvr|ewa.
Budu}i da je, po svoj prilici, razvoj naseqa u velikoj meri bio uslovqen postojawem utvr|ewa, to se hronolo{ki
raspon pokretnih nalaza moè uzeti kao pouzdan svedok raspona trajawa i naseqa i utvr|ewa. Problem pouzdanog
locirawa pokretnih nalaza postoji i kod ostalih vojnih logora na na{em delu limesa (Ritijum, Akvinkum, Kuzum,
Bononija/Malata, Kukcijum).
511 Du{ani} M. 1988: 93; Dimitrijevi} 1996: 17.
513 Tab. Peut. 5A4.
514 Du{ani} 1968: 100–101.
515 Klemenc 1961: 22; Dimitrijevi} 1961: 95.
516 Du{ani} 1968: 103; Not. Dign. occ. XXXII, 36.
108
Slika 18 – Pozicija Gradine kod Surduka (Rittium, lok. br. 197) sa bliòm okolinom
(prema Petrovi} 1995: 22, sl. 10)
Figure 18 – Position of Gradina near Surduk (Rittium, Site No. 197) with the immediate surroundings
(according to Petrovi} 1995: 22, fig. 10)
duku prikupqeni brojni slu~ajni nalazi, ~iwenica da ne poznajemo ~ak ni osnovnu stratigrafsku
sliku li{ava nas mogu}nosti za istorijsku rekonstrukciju Ritijuma i wegovog neposrednog okru-
èwa. Nalazi novca ukazuju na permanentnu naseqenost prostora od I do IV veka.517 Me|utim, ana-
liza prikupqene keramike pokazala je da taj materijal pripada periodu od I do III veka, dok kera-
mi~ki nalazi IV veka nedostaju, ali se na osnovu dostupnog materijala moglo zakqu~iti da je taj
prostor naseqavalo mnogo civilnog stanovni{tva sa visokim ìvotnim standardom.518
3.1.4. Dugorep
Oko 3,5 km ju`no od pretpostavqene pozicije rimskog Akuminkuma, na Gradini u Starom Slan-
kamenu, na lokalitetu Dugorep (lok. br. 141), otkriveni su ostaci masivnih zidova od lomqenog ka-
mena u malteru, {irine 0,94–1,16 m. Istraìva~i su pretpostavili da bi ti zidovi mogli da pri-
517 Crnobrwa N. 1984: 20; Dautova-Ru{evqan 1995: 140–142, kat. 191–305.

518 Brukner 1995v: 61. Izostanak keramike IV veka, imaju}i u vidu prisutne nalaze novca, mo`da bi se mogao objasni-
ti kao posledica neadekvatnog prikupqawa povr{inskih nalaza, ali treba imati na umu da i me|u drugim sitnim
nalazima nedostaje materijal IV veka.
109
padaju rimskom fortifikacionom objektu, isti~u}i da se radi o najzna~ajnijem nalazu fortifi-

kacionog karaktera u Slankamenu i okolini, i upore|uju}i ih sa analognim zidovima u Sirmiju-
mu.519 Planirani nastavak istraìvawa ovih zidova na Dugorepu nikada nije preduzet, a kasniji
istraìva~i su zanemarili wihov eventualni zna~aj. Va`no je ista}i da su zidovi na Dugorepu
inicijalno slu~ajno otkriveni, prilikom kopawa temeqa za savremenu ku}u na dubini od 1,47 m,
{to zna~i da ni eventualni ostaci fortifikacije kojoj su pripadali ne mogu biti uo~eni samo
povr{inskom prospekcijom.
3.1.5. Humka
Oko 2 km ju`no od pretpostavqene pozicije rimskog Akuminkuma, mawim arheolo{kim isko-
pavawima istraèn je spekulum na lokalitetu Humka (lok. br. 140).520 Spekulum dimenzija 7,75 h
7,75 m nalazio se na jednom bregu, na samom obodu visoke lesne obale Dunava. Na osnovu pokretnih
nalaza spekulum je datovan u drugu polovinu IV veka.521
3.1.6. Acumincum (Stari Slankamen)

Razdaqine od Akuminkuma (Acumincum) do najblièg nizvodnog (Rittium), odnosno uzvodnog
(Cusum) utvr|ewa koje su nam poznate iz itinerera, ne odgovaraju stawu na terenu ako ih uporedi-
mo sa razdaqinama od lokaliteta Gradina u Starom Slankamenu (lok. br. 138), lokaciji na kojoj su
istraìva~i prepoznali Akuminkum, do Surduka i Petrovaradina.522 Gradina u Starom Slankame-
nu jedan je od retkih lokaliteta na na{em odse~ku limesa na kome se, barem okvirno, mogu sagleda-
ti odre|ene faze gra|evinskih delatnosti. Arheolo{kim iskopavawima je ustanovqeno da se rimska
gra|evinska delatnost odvijala na prostoru ranijeg keltskog opiduma, a najstarije rimsko utvr|e-
we gra|eno je od lomqenog kamena sa blatom kao vezivnim materijalom.523 Budu}i da se anti~ki
Acumincum spomiwe i kod Ptolomeja, moè se pretpostaviti da je najkasnije po~etkom II veka ve}
morao biti zna~ajno mesto i sedi{te vojne posade, po svoj prilici kohorte I Britanica, koja je od
oko 80. do oko 100. godine bila stacionirana u Titelu ili Acumincum-u.524 U narednom periodu, to-
kom II/III veka, posadu utvr|ewa ~inili su pripadnici cohors I Campanorum civium Romanorum.525
Krajem III ili po~etkom IV veka, nakon Dioklecijanove reforme vojske 296. godine, po Noticiji
519 Pileti}, Ra{i} 1961: 91. O pogre{nom identifikovawu lokaliteta Dugorep i Humka videti pod lokalitetom Humka
(lok. br. 139)
520 Sam pojam Humka podrazumeva potes povr{ine 2 h 3 km. U izve{taju o sonda`nim iskopavawima na ovome loka-
litetu autor navodi da se on nalazi oko 7 km nizvodno od Starog Slankamena, videti: Pileti} 1964. O~igledno se
radi o gre{ci, jer se na toj razdaqini ve} nalaze prve ku}e susednog dana{weg naseqa, Surduka. Rukovode}i se opi-
som lokacije na kojoj su izvr{ena iskopavawa, gde se navodi da se ona nalazi naspram samog u{}a Tise u Dunav,
kao i fotografijama priloènim u navedenom ~lanku, te ~iwenicom da je spekulum na Humci uzvodno od Dugore-
pa, uspeo sam da rekonstrui{em wegov originalni poloàj.
521 Pileti} 1964: 21.
522 Vi{e o problematici razdaqina izme|u utvr|ewa videti u poglavqu ovoga rada o komunikacijama, pod Limeski
put.
523 Dimtrijevi} 1970: 9.
524 Du{ani} 1968: 95–96. Postojawe utvr|ewa na Titelskom bregu, naspram Akuminkuma (contra Aciminci) nije potvr-
|eno arheolo{kim istraìvawima, ali je pretpostavqeno na osnovu nalaza ve}eg broja epigrafskih spomenika
koji su kao spolije bili kori{}eni prilikom izgradwe sredwovekovnog utvr|ewa. Mi{qewa o evetualnom posto-
jawu rimskog utvr|ewa na Titelskom bregu (contra Aciminci) i danas su podeqena, vi{e o tome videti kod: Dimitri-
jevi} 1961: 101; Du{ani} 1965: 94; Du{ani} 1968: 95–96; Dimitrijevi} 1975; Dimitrijevi} 1996: 24–27; Bunarxi}
2006: 51–53; \or|evi} 2007: 88.
525 Du{ani} 1967a: 208; Du{ani} 1968: 97–98, 101.
110
ovde su sme{teni odredi cuneus equitum Constantium526 i equites sagitarii.527 U neposrednoj okoli-
ni utvr|ewa, uzvodno i nizvodno od wega, ali i uz samu obalu u wegovom podno`ju, konstatovano je
prisustvo civilnog naseqa Akuminkuma. D. Dimitrijevi} je pretpostavila da je ono moglo biti je-
dan od bitnijih trgova~kih punktova sa varvarskim zajednicama na levoj obali Dunava.528 Detaq-
na analiza rezultata vi{ekratnih arheolo{kih iskopavawa, pojedina~no maweg obima, koja je oba-
vqena 1994. godine, ukazala je na problem locirawa utvr|ewa iz II/III veka. Iako su naslu}eni
ostaci najstarijeg (kraj I veka), kao i najmla|eg utvr|ewa (IV/V vek), D. Dimitrijevi} je iskazala
sumwu da se logor kohorte cohors I Campanorum civium Romanorum mogao nalaziti na Gradini, ima-
ju}i na umu kako izostanak potvrde postojawa gra|evinskih ostataka bedema iz tog perioda, tako i
sam nepravilan oblik terena na Gradini. Traè}i re{ewe ovoga problema, ukazala je na mogu}nost
da se utvr|ewe nalazilo u zale|u, ne{to daqe od obale Dunava, gde je ostatke impozantnih anti~kih
gra|evina video F. Marsiqi.529 Kao mogu}e re{ewe problema R. Bunarxi} je izneo pretpostavku
da se rimski Akuminkum zapravo nalazio u ôrtanovcima, na lokalitetu Prosjanice ili Mihaqe-
va~ka {uma (lok. br. 131).530 Ovaj potowi predlog je veoma interesantan, ali je zasnovan na vi{e
krupnih pretpostavki, od geolo{kih i hidrolo{kih akcidenata do gradwe i postojawa vi{e rim-
skih objekata, koje bi najpre trebalo dokazati i pretvoriti ih u ~iwenice, da bi se mogla doneti
pouzdana pretpostavka o stvarnoj lokaciji Akuminkuma. Zbog toga bih se vratio predlogu D. Dimi-
trijevi}. Prikaz anti~kih ru{evina u zale|u obale F. Marsiqija trebalo bi uzeti sa rezervom, jer
iz date razmere wegovog plana proizilazi da su se zidine nalazile oko 7–8 km jugoisto~no od Starog
Slankamena. Otprilike na toj razdaqini i u tom smeru nalazi se lokalitet Tanackov sala{ (lok.
br. 142), koji nikako ne odgovara datom opisu. Sasvim je mogu}e da razmere Marsiqijeve pozicije
tih ru{evina nisu dobre, naro~ito ako obratimo pa`wu na ~iwenicu da se one nalaze na ne{rafi-
ranom, belom delu kopna, {to zna~i mnogo daqe od ne{to plasti~nijeg, i na planu obeleènog, re-
qefa uz Dunav. Jedanaest kilometara jugoisto~no od Starog Slankamena, kod Novih Karlovaca (lok.
br. 149), nalazi se veliki kasnoanti~ki lokalitet Vodice, za koji se moè izraziti opravdana sum-
wa da je u anti~ko vreme zauzimao povr{inu od 100 ha.531 Name}e se i pitawe kako bi limesu moglo
kristiti utvr|ewe koje je od wega udaqeno makar samo kilometar ili dva, a pogotovo ono koje je uda-
qeno 7 ili 11 kilometara. Osim toga, takva pozicija ne bi zadovoqala dva veoma bitna uslova:
utvr|ewe se ne bi nalazilo na limeskom putu, a Konstancije ne bi mogao na obali Dunava do~ekati
Limigante 359. godine.532 Pozicija Akuminkuma u II/III veku te{ko da se moè otkriti bez teren-
skog rada, budu}i da su mogu}nosti koje nude pisani izvori ograni~ene i odavno iscrpqene. Ukazao
bih, ipak, na jedan detaq koji ni D. Dimitrijevi} ni R. Bunarxi} nisu uzeli u obzir. Radi se o ve}
pomenutim ostacima masivnih zidova otkrivenih na lokalitetu Dugorep (lok. br. 141), za koje su
istraìva~i pretpostavili da bi mogli pripadati rimskom fortifikacionom objektu, isti~u}i
da je posredi najzna~ajniji nalaz fortifikacionog karaktera u Slankamenu.533 Smatram da bi taj
nalaz svakako trebalo imati u vidu kada se razmatra poloàj rimskog utvr|ewa Akuminkum.
526 Du{ani} 1968: 105–106; Not. Dign. occ. XXXII, 26

527 Du{ani} 1968: 105–106; Not. Dign. occ. XXXII, 35.
529 Dimitrijevi} 1996: 20, sl. 5.
530 Bunarxi} 2006.
531 Detaqnije poja{wewe sumwe da je u pitawu veliki anti~ki lokalitet videti u Katalogu lokaliteta (lok. br. 149).
533 Pileti}, Ra{i} 1961: 91. O pogre{nom identifikovawu lokaliteta Dugorep i Humka videti pod: lokalitet Humka
(lok. br. 139)
111
3.1.7. Prosjanice
Na lokalitetu Prosjanice ili Mihaqeva~ka {uma (lok. br. 131) nalazili su se ostaci ve}eg utvr-
|ewa sa kru`nim kulama na uglovima (sl. 19). Pretpostavqa se da je podignuto krajem III veka, nakon
Dioklecijanove reforme vojske, te da je opstalo do pred kraj IV veka. R. Bunarxi} je, razmatraju}i
poloàje ostataka utvr|ewa i me|usobni odnos pojedinih gra|evinskih elemenata, zakqu~io da je
ono stradalo prilikom odrowavawa visoke obale Dunava, {to je dovelo do obru{avawa najve}eg dela
kastela za oko 100 m.534 U neposrednoj zale|ini utvr|ewa prolazio je limeski put, a u bliòj okoli-
ni su evidentirane nekropola sa zidanim grobnicama (lok. br. 132) i ruralne naseobine (lok. br. 134,
135). Mi{qewe R. Bunarxi}a da se upravo na ovome mestu nalazio Akuminkum, tradicionalno pre-
poznatqiv na lokalitetu Gradina u Starom Slankamenu ili wegovoj neposrednoj okolini, trebalo bi
uzeti sa velikom rezervom, budu}i da na Prosjanicama nije registrovan materijal koji bi upu}ivao
na postojawe utvr|ewa pre kraja III veka. Kastel na Prosjanicama se ne pomiwe u izvorima i itine-
rerima, ali se pretpostavqa da bi wegov anti~ki naziv mogao biti Ad Herculem ili Castra Herculis.535
3.1.8. Lipovac 1
Iako je ovaj lokalitet (lok. br. 30) udaqen oko 2 km od obale Dunava, uvrstio sam ga u fortifi-
kacione objekte na limesu zbog pretpostavke da je pored wega prolazio limeski put, ~ija je trasa u
sektoru od Starog Slankamena do Petrovaradina i{la ne{to daqe od same obale.536 Na lokalite-
tu Lipovac 1 evidentirani su ostaci objekta kvadratne osnove, za koji je izneta pretpostavka da je
u pitawu spekulum, dok se nekoliko stotina metara zapadno od wega, sa druge strane potoka, nala-
zila ruralna naseobina sa nekropolom (lok. br. 31).
3.1.9. Rovine
Za nalaze rimske provenijencije evidentirane na ovalnom uzvi{ewu iznad potoka Ra{a (lok.
br. 24), pretpostavqa se da su ostaci spekuluma koji se pruào uz trasu puta ka Kuzumu.537
3.1.10. Cusum (Petrovaradin)

Na dominantnoj poziciji, na vrhu stene iznad visoke lesne obale Dunava, mestu gde je kasnije
sagra|ena i sredwovekovna Petrovaradinska tvr|ava, nalazio se rimski kastel koji je u literatu-
ri identifikovan kao rimski Cusum (lok. br. 23). Wegova lokacija utvr|ena je na osnovu razdaqi-
na izme|u utvr|ewa na limesu poznatih iz itinerera,538 ali i sa miqokaza.539 Razdaqina do sle-
de}eg utvr|ewa uzvodno uz Dunav, Bononije/Malate, istovetna je u oba itinerera, na miqokazu kao
i na samom terenu, ali je pitawe razdaqine i trase puta ka utvr|ewu Acumincum, koje se nalazi niz-
vodno, diskutabilno.540 Ostaci rimskog utvr|ewa su u mawoj meri potvr|eni za{titinim iskopa-
vawima po~etkom ovoga veka, kada je ustanovqeno da su wegovi bedemi izgra|eni na mestu ranijeg,
zemqanog praistorijskog utvr|ewa,541 a jo{ sredinom XX veka je na padini ispod utvr|ewa konsta-
534 Bunarxi} 2006.

535 Jovanovi} 2006: 119.
536 Bunarxi} 2006: 45–46.
537 Bunarxi} 2006: 45.
538 It. Ant. 242, 2; Tab. Peut. 5A3.
539 Marsili 1726: 118, Tab. 47.
540 Vi{e o tome videti u poglavqu Komunikacije ovoga rada, pod Limeski put. Tako|e videti i: Petrovi} 1995: 10;
Bunarxi} 2006: 45.
541 Bunarxi} 2006: 45, nap. 22.
112
Slika 19 – Prosjanice, ôrtanovci, lok. br. 131, osnova utvr|ewa

(prema Petrovi} 1995: sl. 12)
Figure 19 – Prosjanice, ôrtanovci, Site No. 131, ground plan of the fortification
(according to Petrovi} 1995: fig. 12)
Slika 20 – Osnova spekuluma na lokalitetu Marin Do kod Dumbova (lok. br. 20v)
(prema Brukner 1976, Plan 5)
Figure 20 – Ground plan of a speculum (observation tower) at the archaeological site of Marin Do near
Dumbovo (Site No. 20c) (according to Brukner 1976, Plan 5)
tovano i postojawe civilnog naseqa.542 Nemamo sigurnih podataka o stacionirawu vojnih jedini-
ca u Kuzumu tokom II i III veka, ali su iznete pretpostavke da se tada u wemu mogla nalaziti ala Pan-
noniorum.543 Na osnovu Noticije poznato je da se u kasnoj antici u Kuzumu nalazila jedinica equ-
ites Dalmatae.544
3.1.11. Rakovac
Nalazi se na obalama dva potoka, ~ija su se korita duboko usekla u les, i koji se, severno od brda
Stru~ica na kome se nalazi lokalitet, ulivaju u aluvijalnu ravan Dunava, udaqenu oko 500 m od lo-
kaliteta (lok. br. 22a). Prilikom istraìvawa sredwovekovnog manastira otkriveni su i objekti
iz rimskog vremena, ostaci hipokausta, a 200 m jugozapadno od crkve i ostaci ~etvorougaonog spe-
kuluma. Zna~ajno je napomenuti da sa ovoga lokaliteta poti~u opeke sa ìgovima vi{e razli~itih
542 Petrovi} 1995: 24–25.

543 Du{ani} 1968: 102.
544 Du{ani} 1968: 105; Not. Dign. occ. XXXII, 34.
113
vojnih jedinica.545 Na ìgovima su zabeleèna imena komandanata, odreda i mesta sa Dunavskog

limesa, {to je prvi zabeleèn nalaz takvih ìgova u Panoniji.546
3.1.12. Marin Do
Na bregu iznad desne obale Dumbova~kog potoka, na samom izlazu iz wegove doline, istraèna
je delimi~no o~uvana osnova spekuluma dimenzija 7,5 h 7,5 m (lok. br. 20v, sl. 20).547 Spekulum se
datuje u IV vek, kada je podignut i kompleks vile rustike koja se nalazi u dolini Dumbova~kog po-
toka (lok. br. 20b). Pozicija spekuluma omogu}avala je wegovoj posadi kontrolu nad dolinom Dum-
bova~kog potoka na jugu ali i, {to je jo{ va`nije, kontrolu nad trasom limeskog puta koji se pru-
ào bliè obali Dunava, severno od spekuluma.
3.1.13. êrevi}
Na dominantnom breùqku iznad Dunava registrovani su ostaci zidova i pokretnog materija-
la rimske provenijencije, koji su bili okruèni mawim {an~evima (lok. br. 17).548 U blizini su
nalaèni i zidani grobovi, u kojima su prona|ene i opeke sa pe~atom cohors VI Herculia.549 Ispod
samog utvr|ewa prona|en je i natpis vojnika cohors II Alpinorum.550
3.1.14. Gradac, Pavli{

Tragovi objekta dimenzija 20 h 20 m protuma~eni su kao ostaci maweg utvr|ewa (lok. br. 15).551
Lokalitet Gradac nalazi se pored trase limeskog puta, na breùqku sa desne strane u{}a potoka
Pavli{ u Dunav.
3.1.15. Bononia/Malata (Bano{tor)

Nalazi se u dana{wem Bano{toru, na vrhu brega na visokoj lesnoj zaravni, gde je zauzimao pro-
stor oko savremene crkve u tome mestu (lok. br. 14). Mawim sonda`nim radovima i rekognoscira-
wima evidentirani su ostaci bedema utvr|ewa, termi i nekih rezidencijalnih objekata koji bi
trebalo da se nalaze unutar utvr|ewa, kao i pripadaju}ih nekropola. Obim dosada{wih istraì-
vawa ne omogu}ava iole jasnije sagledavawe stratigrafije, niti poku{aj rekonstrukcije gra|evin-
skih faza. Poloàj utvr|ewa u potpunosti odgovara podacima o razdaqinama izme|u Bononije/Ma-
late i susednih Kukcijuma (Ilok) i Kuzuma (Petrovaradinska Gorwa tvr|ava) koje su zabeleène u
itinererima. Podatke o razme{taju vojnih jedinica u ovom utvr|ewu za period od kasnog I do kra-
ja III veka nemamo. U kasnoj antici ovo utvr|ewe dobija na zna~aju, {to se ogleda i u va`nosti voj-
ne formacije koja je tada u wemu bila sme{tena, jer tada se u Bononiji/Malati nalazila legija V
Iovia. Broj~ani sastav vojske u utvr|ewu je varirao, i pretpostavqa se da se tu najpre nalazila cela
legija, potom prefekt legije sa polovinom wenog sastava, koji je ~inilo pet kohorti (praefectus le-
gionis quintae Ioviae cohortium quinque partis superioris), da bi pred kraj IV veka taj broj mo`da pao i
545 Du{ani} M. 1988; [aranovi}-Svetek 1990.

546 Du{ani} M. 1988: 96.
547 Brukner 1976: 23.
548 Brukner 1963.
549 Ljubi} 1888: 59.
550 Mirkovi} 1971: 82, No 81. Iz nejasnih razloga P. Milo{evi} je u utvr|ewe u êrevi}u smestio cohors II Equitata
oko sredine I veka (Brukner, Milo{evi}, Dautova-Ru{evqan 1987: 22) pozivaju}i se na CIL III, 2361, odnosno na-
vedeni natpis vojnika cohors II Alpinorum.
551 Milo{evi} 1972: 163.
114
na tre}inu sastava tada{we legije.552 Poseban zna~aj Bononija/Malata imala je kao dunavska luka
Sirmijuma, a sa wim je bila povezana putem dugim 19 rimskih miqa, koji je i{ao preko Fru{ke
gore.553 Iz literarnih izvora nam je poznato da su se, na putu ka Sirmijumu, u Bononiji/Malati is-
krcali carevi Julijan 361.554 i Gracijan 378. godine.555
3.1.16. Onagrinum (Bege~)*

Nasuprot utvr|ewu Bononija/Malata, na lokalitetu Kuva kod Bege~a na levoj obali Dunava, po
svoj prilici za Dioklecijana, podignuto je utvr|ewe Onagrinum. Procene dimenzija tog utvr|ewa,
date krajem XIX veka, razli~ite su, i kre}u se od 340 h 220 m do 40–50 ha.556 U nekoliko kampawa
arheolo{kih istraìvawa otkriveno je vi{e zidova razli~itih dimenzija, od kojih bi trebalo ista-
}i zidove uz samo re~no korito,557 {to moè ukazivati i na o~ekivano postojawe pristana. U Ona-
grinumu je zabeleèno prisustvo vi{e vojnih jedinica. Najva`niji je svakako podatak da je u ovom
utvr|ewu bilo sedi{te prefekta legija V Iovia i VI Herculia,558 ~ije se prisustvo moè vezati za
kraj IV veka,559 dok je ranije u istom stole}u tu po svoj prilici bila posada auxilia Augustensia.560
3.1.17. Ne{tin
Na lokalitetu Kulu{tra (br. 11), uz trasu limeskog puta izme|u Bononije/Malate i Kukcijuma,
otkriveni su jedan miqokaz iz vremena Aleksandra Severa i ostaci gra|evinskog objekta za koji je
pretpostavqeno da je bio mawi kastel ili spekulum.561
3.1.18. Cuccium (Ilok)

Utvr|ewe Kukcijum (Cuccium), po itinererima, nalazilo se na sredini limeskog puta izme|u
Bononije/Malate i Kornakuma, 16 rimskih miqa udaqeno od oba. Pretpostavqa se de se nalazilo
na mestu dana{weg dvora knezova ilo~kih (lok. br. 9). Strate{ki poloàj pretpostavqene lokacije
rimskog Kukcijuma, na visokoj lesnoj obali Dunava, omogu}ava nadgledawe ogromne ravnice sever-
no od wega. Arheolo{ka istraìvawa na tom lokalitetu bila su samo za{titnog karaktera i dok su
se obavqala, nisu otkriveni pouzdani tragovi rimskog utvr|ewa.562 Pretpostavqa se da je uzrok tome
kasnija gradwa dvora knezova ilo~kih, kada je moglo do}i do masovne upotrebe zate~enog rimskog
gra|evinskog materijala. O vojnim posadama u Kukcijumu tokom prva tri stole}a nemamo pouzda-
nih podataka. Tokom kasne antike u wemu su se, prema Noticiji, nalazile dve kowi~ke jedinice,
cuneus equitum Promotorum563 i equites Sagitarii.564 Kastel se nalazio nad starijim poznolatenskim
552 Du{ani} 1968: 90–92; Not. Dign. occ. XXXII, 44.

553 Vi{e o ovome putu videti u poglavqu ovoga rada posve}enom komunikacijama.
554 Amm. Marc. XXI 9,6.
555 Amm. Marc. XXXI 11,6.
556 Petrovi} 1995: 27.
557 Velenrajter 1958; Dimitrijevi}, Gabri~evi}, Vilotijevi} 1974; Dautova-Ru{evljan 1972–1973.
558 Not. Dign. occ. XXXII 48 (Praefectus legionis quintae Ioviae et sehtae Herculiae, in castello Onagrino).
559 Du{ani} 1968: 91–92.
560 Not. Dign. occ. XXXII 41 (auxilia Augustensia, contra Bononiam in barbarico in castello Onagrino).
561 Milo{evi} 1972: 162.
562 Zapravo wegove najve}e ostatke mo`da predstaqaju ru{evine anti~kih stubova koje je opisao jo{ F. Marsiqi po-
~etkom 18. veka (Marsili 1726: Tab. 46).
563 Dizdar, [o{tari}, Jelin~i} 2003: 58; Not. Dign. occ. XXXII, 25.
564 Dizdar, [o{tari}, Jelin~i} 2003: 58; Not. Dign. occ. XXXII, 32.
115
naseqem, a pretpostavqa se da je uz Kukcijum niklo i kasnije, rimsko naseqe. Nalaz ranorimskog

groba, datovanog u sredinu I veka,565 nadgrobni natpis biv{eg centuriona I kohorte Luzitanaca
Marka Aurelija Serena s kraja II ili po~etka III veka,566 a pre svega nalazi keramike koja pripada
hronolo{kom rasponu od sredine I do kraja IV veka,567 svedo~e o kontinuitetu ìvqewa na ovome
mestu tokom ~itavog perioda rimske dominacije.
3.2. UTVR\EWA U ZALE\U LIMESA

U ovu kategoriju uvrstio sam utvr|ewa koja se ne nalaze na samom limesu, bez obzira na to da li
su samo 10–15 km ju`no od Dunava, ili su locirana uz obalu Save. Prilikom izlagawa navodi}u
utvr|ewa u zavisnosti od wihovog poloàja, od severa ka jugu.
3.2.1. Kulina–Gradi{te, Vrdnik

Na mestu sredwovekovnog utvr|ewa evidentirani su i nalazi rimske provenijencije (lok. br.
122). Imaju}i u vidu izuzetno povoqan strate{ki poloàj, koji omogu}ava nadgledawe prirodnog
komunikacionog pravca preko Fru{ke gore, izme|u Podlu`ja Srema i obale Dunava, pretpostavqe-
no je da se tu nalazila i rimska osmatra~nica, spekulum.568
3.2.2. Caput Bassianense (Solnok)

Ovo je najve}e utvr|ewe u Sremu. Nalazi se na blagom uzvi{ewu zvanom [evin breg, 3 km zapad-
no od Basijana, 500–600 m severno od trase puta Sirmijum–Basijane (lok. br. 168). Utvr|ewe ima
nepravilan trapezoidni oblik dimenzija 321,4 h 521,8 h 385 h 391,2 m, ukupne povr{ine oko 16 ha
(sl. 21). Uz wegov severoisto~ni deo nalazi se jo{ jedno mawe utvr|ewe, dimenzija 200 h 150 m. Po-
vla~e}i analogije sa situacijama zabeleènim na \erdapskom delu limesa, M. Petrovi} zakqu~uje
da starija faza ve}eg utvr|ewa na Solnoku, ~iji su bedemi {iroki 1,05 m, odgovara na~inu gradwe
logora krajem I i po~etkom II veka, dok bi mla|a faza, sa {irinom bedema od 1,8 m, kojoj pripada-
ju i istraène kule poluisturene iz ravni bedema, mogla biti datovana u period obnove utvr|ewa
prilikom smene vojnih posada krajem III veka.569 Mawe utvr|ewe, koje se nalazi uz severoisto~ni
ugao ve}eg, po svoj prilici je bilo zemqano-palisadno. Ono, naàlost, nije istraìvano, ali na
navedeni na~in gradwe upu}uju veoma {iroki tragovi wegovih bedema, {to je uo~qivo kako na ma-
pi iz 1806. godine (sl. 22),570 tako i na savremenim satelitskim snimcima (sl. 23).571 Takav na~in
gradwe maweg utvr|ewa ukazuje da ono po svoj prilici pripada najstarijem horizontu izgradwe
rimskih fortifikacija u jugoisto~nom delu Dowe Panonije, odnosno prvoj polovini I veka, za {ta
postoje primeri i na drugim delovima limesa.572 Rano podizawe prvog utvr|ewa moglo je biti i
565 Dizdar, [o{tari}, Jelin~i} 2003.

566 Rendi}-Mio~evi} 2009.
567 Jelin~i} 2003.
568 Popovi} D. 1967: 173.
569 Petrovi} M. 1995: 222–223.
570 Ljubi} 1883a: 67.
571 Na satelitskim snimcima dostupnim na Google Earth-u mogu se primetiti i konture zgrada unutar oba utvr|ewa.
572 Petrovi} 1986: 92.
573 Petrovi} M. 1995: 223.
574 Du{ani} 1968: 89–90.
575 Not. Dign. occ. XXXII 59 (Tribunus cohortis primae Thracum civium Romanorum, Caput Basensis). Sl. Du{ani} Caput
Basensis razre{ava kao Caput Bassianense, videti: Du{ani} 1968: 89, nap. 17.
116
Slika 21 – Osnova utvr|ewa na Solnoku (lok. br. 168), iskopavawa 1992. godine
(prema Petrovi} M. 1995: fig. 1)
Figure 21 – Ground plan of the fortification at Solnok (Site No. 168), excavations in 1992
(according to Petrovi} M. 1995: fig. 1)
Slika 22 – Crte` utvr|ewa na Solnoku (lok. br. 168), rimskog Caput Bassianense
na prvom vojnom premeru Habzbur{kog carstva (Habsburg Empire 1764–1784)
Figure 22 – Drawing of the fortification at Solnok (Site No. 168), the Roman Caput Bassianense
from the first military survey of the Habsburg Empire (1764–1784)
Slika 23 – Obra|eni satelitski snimak utvr|ewa na Solnoku (lok. br. 168),

rimskog Caput Bassianense (preuzeto sa: Google Earth)
Figure 23 – Processed satellite image of the fortification at Solnok (Site No. 168),
the Roman Caput Bassianense (acquired from: Google Earth)
razlog udaqenosti od rimskog puta Sirmijum–Basijane–Taurunum, koji po svoj prilici tada jo{
uvek nije bio izgra|en.573 U kasnom I i II veku u ovom utvr|ewu su se mogli nalaziti izvesni odredi
legije I Adiutrix, za ~iji se boravak u blizini Basijana zna zahvaquju}i natpisima na nadgrobnim
spomenicima wenih vojnika.574 U kasnoj antici posadu ovoga utvr|ewa ~inila je cohors I Thracum
civium Romanorum, za koju Noticija navodi da se nalazila u Caput Basensis.575
3.2.3. Klisina, [a{inci

Okrugli breùqak pre~nika 50 m okruèn je {ancem {irokim oko 20 m (lok. br. 110, sl. 29).
I. Jung je zabeleìo da je krajem XIX veka ceo prostor unutar {anca bio ozidan debelim zidovima,
117
Slika 24 – Skica ostataka kastela na Gradu{tini (lok. br. 514)

i rimskih gra|evina kod U{}a (lok. br. 552) (prema Kanitz 1892: 126, Fig. 89)
Figure 24 – Drawing of the remains of a castellum at Gradu{tina (Site No. 514)
and of Roman structures near U{}e (Site No. 552) (according to Kanitz 1892: 126, Fig. 89)
iako su pre toga me{tani ve} bili odneli veliku koli~inu kamena sa tog mesta.576 Na povr{ini je
i danas prisutan materijal rimske provenijencije. Lokalitet se nalazi uz trasu puta Sirmijum–
Fose–Basijane.
3.2.4. Tvrdewava, Dobanovci

Postojawe maweg utvr|ewa na ovome lokalitetu (br. 275) pretpostavqeno je na osnovu gra|evin-
skog materijala prisutnog na povr{ini, strate{ki povoqne pozicije iznad kanala Galovica i nala-
za opeke sa ìgom cohors III Alpinorum equitata.577 Na osnovu pokretnog materijala moè se datovati
u IV vek.
3.2.5. Gradu`dine, Debrc

Ostatke maweg kastela (ili spekuluma?) evidentirao je F. Kanic krajem XIX veka578 na desnoj
obali Save (lok. br. 502), ali je ve} u to vreme ve}i deo fortifikacije bio odrowen usled erozivnog
delovawa Save. U neposrednoj blizini je uo~ena i o~uvana konstrukcija puta Sirmijum–Spodent[…]
–Singidunum,579 ~ija je trasa i{la ju`no od Save.
3.2.6. Gradu{tina, Beqin

Postojawe kastela dimenzija 150 h 100 m, sa okruglim kulama na uglovima, zabeleìo je F. Kanic
(lok. br. 514).580 Kastel se nalazio na samoj obali Save, na u{}u re~ice Vukodra`. Sude}i po skici
F. Kanica, fortifikaciju je ve} krajem XIX veka dobrim delom o{tetilo odrowavawe obale (sl. 24).
Mawim sonda`nim rekognoscirawima 1971. godine utvr|eno je da je kastel podignut najverovatnije
576 Jung 1890: 26–27.

578 Kanic 1985: 366.
579 Vasi} 1985: 130.
580 Kanitz 1892: 126, fig. 89.
118
krajem III veka. Severoisto~no od kastela, sa druge strane re~ice Vukodra`, po~iwe veliki anti~ki
lokalitet na U{}u (lok. br. 552), za koji se osnovano pretpostavqa da je municipijum Spodent[…].581
Kastel na Gradu{tini i pretpostavqeni municipijum Spodent[…] morali su biti u tesnoj vezi, bu-
du}i da ih razdvaja samo tok Vukodraà. Jugozapadno se na kastel nastavqa jo{ jedan deo civilnog
naseqa (sl. 46/ I, III). Sama pozicija fortifikacije veoma je interesantna. Pored toga {to je uz sam
kastel prolazio ju`ni kopneni put od Sirmijuma ka Singidunumu, dakle desnom obalom Save, on je
kontrolisao i plovni put rekom. Posebnu pa`wu treba obratiti na samo u{}e re~ice Vukodra` u
Savu, mesto koje je izuzetno povoqno za sklawawe brodova za nemirnog vremena na glavnom plovnom
putu, reci Savi, te se moè pretpostaviti da se uz wega mogao nalaziti i pristan.
O prisustvu vojnih jedinica u jugoisto~nom delu Dowe Panonije, ju`no od Save, u Ma~vi i Po-
savini, nemamo nikakvih informacija. Donedavno ~ak nije bio zabeleèn ni jedan jedini prime-
rak opeka sa ìgovima vojnih jedinica. Prva opeka sa takvim ìgom prona|ena je tik uz kastel na
Gradu{tini, u pomenutom civilnom nasequ zapadno od wega. U pitawu je opeka sa ìgom legije I
Noricorum (Figulinas Ivensianas Leg I Nor),582 koja nije boravila u ovim krajevima.
3.2.7. Gradac, Zve~ka

Mawi kastel trapezoidne osnove i dimenzija 60 h 80 m nalazi se u Posavini, na prelazu preko
reke Tamnave (lok. br. 575). Postojawe zidova od lomqenog kamena utvr|eno je mawim sonda`nim
iskopavawima 1968. godine, a oblik fortifikacije pretpostavqen je na osnovu konfiguracije tere-
na zabeleène na mapi razmere 1:1000 (sl. 47).583
3.3. MAWI FORTIFIKACIONI OBJEKTI U ZALE\U LIMESA

U zale|u limesa, kako u Sremu, tako i na prostoru ju`no od Save, evidentiran je ve}i broj mawih
fortifikacionih objekata. U pitawu su kule straàre – spekulumi, koji su se nalazili na strate-
{ki zna~ajnim punktovima uz puteve ili u blizini ve}ih poseda. Najve}i broj takvih objekata re-
gistrovanih na na{oj teritoriji nije pouzdano identifikovan, ve} su wihove namene samo pret-
postavqene. Pretpostavka da su u pitawu spekulumi dono{ena je na osnovu dva osnovna parametra:
male povr{ine koju su prekrivali ostaci gra|evinskog {uta (opeka, kamena, maltera) i povoqnog
poloàja na kome su se ostaci tih objekata nalazili. Takav pristup ima opravdawe u ~iwenici da
se, na primer, nekropole sa zidanim grobnicama, koje na povr{ini ostavqaju sli~an trag, po pravi-
lu ne nalaze na istaknutim i uzvi{enim pozicijama. Sa druge strane, mawe vile, koje bi bile samo
delimi~no o{te}ene obradom zemqe, mogle bi na povr{ini ostaviti veoma sli~nu situaciju poput
one koja je podrazumevana za identifikaciju spekuluma, a i one su ~esto gra|ene na mestima ~iji
poloàj omogu}ava dobar pregled okolnog terena. Budu}i da verodostojnost navoda o postojawu spe-
kuluma ne moèmo proveriti bez iskopavawa, u ovaj pregled }u, pored spekuluma koji su potvr|eni
iskopavawima, ukqu~iti i sve lokalitete na kojima je wihovo prisustvo pretpostavqeno na osno-
vu rekognoscirawa.
3.3.1. Mawa utvr|ewa i spekulumi u Sremu

Na podru~ju Srema, ne ra~unaju}i spekulume koji se nalaze u sklopu fortifikacionog sistema
limesa na obali Dunava, tri spekuluma su istraèna, dok je na jo{ tri lokacije wihovo postojawe
samo pretpostavqeno. Sva tri pretpostavqena mawa utvr|ewa (spekuluma?) nalaze se u Podlu`ju

582 Crnobrwa, Ratkovi} 2015.
583 Crnobrwa A. 2005: 67–68, br. 16.
119
Slika 25 – Mitrova~ke livade 2 (lok. br. 82)

osnova spekuluma
(prema Brukner 1995: sl. 4)
Figure 25 – Mitrova~ke Livade 2 (Site No. 82)
the ground plan of a speculum
(according to Brukner 1995: fig. 4)
doweg Srema, na lokalitetima Du`nice kod [imanovaca (lok. br. 242), Mala humka (lok. br. 234)
i Leki}a kamen kod Sremskih Mihaqevaca (lok. br. 247).
Istraèni spekulumi nalaze se uz ve}e stambene aglomeracije, u blizini puteva. Spekulum na
lokalitetu Mitrova~ke livade 2 (lok. br. 82) nalazio se u blizini vile rustike koja nije istraì-
vana, oko 20 m daqe. S obzirom na spoqa{we dimenzije 4,5 h 4,5 m i debqinu zidova 0,7 m, bio bi
na granici izme|u kategorija malih i sredwih spekuluma (sl. 25).584 O. Brukner je iznela pretpo-
stavku da je ova kula osmatra~nica mogla imati ulogu u odbrambenom sistemu, ne samo same vile
ve} i obli`weg Sirmijuma.585
Spekulum identi~nih dimenzija kao i prethodni, istraèn je na lokalitetu Kudo{ke livade kod
[a{inaca (lok. br. 114). I wegove dimenzije iznosile su 4,5 h 4,5 m, sa debqinom zidova od 0,7 m, a
nalazio se oko 70 m od bazilike istraène na istom lokalitetu (sl. 30), i oba objekta su datovana u
IV vek.586 Postoje indicije da se na ovome lokalitetu, ili u wegovoj neposrednoj blizini, nalazila
putna stanica Fose (mutatio Fossae), prva u nizu na drumu koji je vodio od Sirmijuma ka Taurunumu.
Spekulum na lokalitetu Kamendin, u Zemun Poqu (lok. br. 263), bio je dimenzija 8,7 h 8,7 m,
{irine temeqa do 1,5 m, a datovan je u IV vek (sl. 42).587 Nalazio se u neposrednoj blizini ve}eg re-
zidencijalnog objekta sa hipokaustom, a pretpostavqa se da su i spekulum i rezidencijalni objekat
~inili deo naseqa i prate}ih objekata uz putnu stanicu Altina (mutatio Altina) na putu Sirmijum–
Singidunum, to jest wegovom odseku izme|u Basijana i Taurunuma.
584 Bajenaru 2010: 161.

585 Brukner 1995: 142–14, sl. 4.
586 Brukner 1995: 139.
587 Dimitrijevi} 1969: 88–89, sl. 10.
120
U ovome pregledu mawih fortifikacija u Sremu ukazao bih i na situaciju evidentiranu na vili
rustici istraènoj na lokalitetu Mitrova~ke livade 3 (lok. br. 83), iako nije u pitawu samosta-
lan fortifikacioni objekat (sl. 6). Naime, vila koja je izgra|ena u III veku kori{}ena je i tokom
IV veka, kada je doìvela izvesne promene i adaptacije. Najzna~ajnija adaptacija ogleda se u pre-
pravci kojom je apsida pretvorena u odbrambenu kulu.588 Ta prepravka najverovatnije je izvedena u
drugoj polovini IV veka.
3.3.2. Mawa utvr|ewa i spekulumi ju`no od Save

Ju`no od Save, u dana{woj Ma~vi, Posavini i Tamnavi, nije istraìvan nijedan mawi forti-
fikacioni objekat, ali je na {est mesta pretpostavqeno wihovo postojawe. Na severu Ma~ve, uz de-
snu obalu Save, jedan takav objekat pretpostavqen je na lokalitetu Kulina, kod Sala{a No}ajskog
(lok. br. 349), gde su, uz prisustvo gra|evinskog {uta na mawem prostoru, zabeleèni i nalazi rim-
skog oru`ja i opreme. Lokalitet se nalazi naspram Sirmijuma, a pored wega je, po svoj prilici, pro-
lazio ju`ni put Sirmijum–Singidunum, koji je i{ao desnom obalom Save. Mogu}e postojawe speku-
luma pretpostavqeno je i na lokalitetu Jovanovi}a imawe u Drenu (lok. br. 582), koji je sme{ten
na samoj granici izme|u oblasti Posavine i Tamnave, na severnom obodu Drenskog visa. Zabeleè-
ni povr{inski nalazi i poloàj lokaliteta na prelazu preko Tamnave u Obrenovcu (lok. br. 572),
naveli su me da i tu pretpostavim postojawe kule straàre. Kao spekulumi se tuma~e i ostaci gra|e-
vina na dva lokaliteta u Tamnavi, brdu ôt kod Kusawa u Svileuvi (lok. br. 519v) i Belim ornicama
kod Druèti}a (lok. br. 529v). Pozicije na kojima se nalaze spekulumi na oba ova lokaliteta veo-
ma su sli~ne. Pozicionirani su na dominantim uzvi{ewima ispod kojih se nalaze ostaci rural-
nih naseqa (lok. br. 519a i 529a) i wima pripadaju}ih nekropola (lok. br. 519b i 519v). Tako|e,
oba kompleksa (naseqe, nekropola i spekulum) nalaze se uz pretpostavqeni vicinalni putni pravac
koji je spajao Tamnavsku oblast sa Posavskom obla{}u.589
3.4. DISKUSIJA
Po~etak gradwe utvr|ewa na na{oj teritoriji moè se o~ekivati ubrzo nakon finalnog dolaska
Rima, i po~etka stalnog prisustva vojske, odnosno nakon gu{ewa panonskog ustanka 6. do 9. godine
na{e ere. Kao jedna od kqu~nih ta~aka ka kojoj su bili usmereni napadi ustanika, ali i kao upori-
{te Rimqana, u izvorima se spomiwe Sirmijum.590 O relativno slabom prisustvu vojske, odnosno
wenom rasporedu koji nije mogao da pruì adekvatan odgovor na iznenadan i strahovit napad pobu-
wenika, posredno svedo~i nekoliko podataka. Po svedo~ewu Veleja Paterkula, ustanici su izvr{i-
li pokoq nad Italicima, konkretno nad rimskim trgovcima, po svoj prilici ve} izvesno vreme
prisutnim na ovom tlu.591 Ustanici su napali i opseli Sirmijum, ali nisu uspeli da ga osvoje.
Sirmijum po svoj prilici nije mogao sam da se brani, jer u wemu nije bilo ve}ih vojnih snaga, koje
su bile ra{trkane po ovoj oblasti, udaqene od svojih komandi i relativno brzo uni{tene, te mu je
u pomo} pritekao Cecina Sever (Caecina Severus), upravnik susedne Mezije.592 Ovakav opis de{a-
vawa, iako {tur, svedeo~i da su u iznenadnom napadu stradali Italici, koji su se o~igledno nala-
zili i van Sirmijuma, ali ne i u blizini struktura koje su im mogle pruìti za{titu. îwenica da
su stanovni{tvo i vojska u Sirmijumu odoleli udaru pobuwenika, moè se objasniti i prisustvom
588 Brukner 1995: 140–141, Pl. 3.

589 Videti deo Vicinalni putevi u okviru poglavqa Putevi i komunikacioni pravci u ovom radu.
590 Mirkovi} 2006: 24.
591 Moczy 1974: 71; Velleius Pat. II, 110, 5
592 Mirkovi} 1971: 12; Mirkovi} 2006: 25.
121
odre|enih ranih fortifikacionih elemenata oko grada, ~iji nam tragovi nisu poznati, a omogu}i-
li su im da prvi napad odbiju. O~igledno je da u to vreme stalni i utvr|eni vojni logori na na{em
prostoru jo{ uvek nisu postojali. Ipak, trebalo bi skrenuti pa`wu na mawe utvr|ewe na lokali-
tetu Solnok (Caput Bassianensis, lok. br. 168, sl. 23), koje se nalazi uz severoisto~ni ugao mla|eg
utvr|ewa. Tragovi wegovih bedema, kao i udaqenost od, po svoj prilici, kasnije izgra|enog puta
Sirmijum–Taurunum, ukazuju da su oni bili zemqano-palisadni, te bi se moglo ra~unati da to utvr-
|ewe pripada najstarijem horizontu fortfikacija u jugoisto~nom delu Dowe Panonije, odnosno
vremenu prve polovine I veka. U to vreme se u Dowoj Panoniji jo{ uvek ne naziru konture kasnije
uspostavqene odbrambene linije utvr|ewa na Dunavskom limesu,593 ali se mora ra~unati sa izve-
snim vojnim prisustvom. Takvu situaciju potvr|uju i analize rasporeda ranih vojni~kih natpisa,
na osnovu kojih je zakqu~eno da je prvi talas gradwe augzilijarnih logora na limesu bio ograni-
~en na podru~je severno od Kornakuma (dana{weg Sotina), dok je podru~je Srema bilo {ti}eno de-
lovima legija sa wegovog podru~ja i iz obli`weg Singidunuma.594 Pozicija utvr|ewa na Solnoku
bila je veoma dobra kad se moralo brzo ragovati, budu}i da se ono nalazi u samom fizi~kom sredi-
{tu isto~nog Srema. Na gotovo identi~noj udaqenosti od wega, oko 25–27 km, nalaze se na zapadu
Sirmijum, na severu i istoku Dunav, dok je samo nekoliko kilometara ju`nije po~iwalo prostran-
stvo mo~vara Podlu`ja doweg Srema. Takav poloàj utvr|ewa odgovarao bi i glavnom ciqu rimske
vojske u ovim krajevima nakon Panonskog ustanka 6–9. godine: koncentrisawu u blizini budu}ih
rimskih urbanih centara, obezbe|ivawu kona~nog smirivawa situacije unutar provincije, poste-
penoj konsolidaciji uprave i obezbe|ivawu glavnih putnih pravaca za snabdevawe vojske.595
Prvo razme{tawe augzilijarnih jedinica na na{em delu limesa po svoj prilici se dogodilo
pod Domicijanom, u posledwoj ~etvrtini I veka. Na osnovu epigrafskih spomenika Sl. Du{ani} je
pretpostavio da je u pitawu bila cohors I Britannica miliaria civium Romanorum equitata, koja je u Pa-
noniji boravila od 80. do oko 100. godine, a bila je sme{tena najverovatnije u Akuminkumu (Stari
Slankamen, lok. br. 138).596 Stawe istraènosti utvr|ewa na delu limesa koji je predmet ovoga ra-
da ne omogu}ava nam podrobnije razmatrawe pojedinih faza wihove izgradwe. Ipak, mogu se uo~iti
odre|ene pravilnosti kod gotovo svih utvr|ewa. Jedna od wih je da su sva utvr|ewa uz Dunav podig-
nuta na mestima na kojima je evidentirano i prisustvo autohtonog stanovni{tva u vreme i nepo-
sredno nakon dolaska Rima. Rimske fortifikacije Akuminkum (lok. br. 138) i Kuzum (lok. br. 23)
podignute su iznad latenskih utvrda koje su im prethodile. Intenzivno naseqavawe civilnog sta-
novni{tva u neposrednoj okolini Kuzuma ve} tokom I veka, kao i pojava luksuzne importovane kera-
mike, posredno ukazuju da bismo mogli ra~unati i sa postojawem fortifikacije ve} u I veku. O.
Brukner je na osnovu nalaza keramike zakqu~ila da je i Bononija/Malata (lok. br. 14) ve} u I veku
imala vojni logor, ali da u wegovoj okolini nije do{lo do ve}eg stepena romanizacije ni u doba
Flavijevaca.597 Ukoliko, u nedostatku podataka o stratigrafiji samih utvr|ewa, posmatramo hro-
nolo{ki raspon dostupnog pokretnog arheolo{kog materijala, mogli bismo zakqu~iti da je ve}i-
na fortifikacija na na{em delu limesa bila uspostavqena ve} krajem I veka (Taurunum, Burgenae,
Rittium, Acumincum, Cusum, Bononia/Malata). Izostanak obimnijih arheolo{kih istraìvawa osta-
vqa nedoumicu o na~inu gradwe prvobitnih utvr|ewa, te ne samo da ne znamo wihove dimenzije ve}
ne poznajemo ni tehniku gradwe i vrste materijala koji su kori{}eni. U vreme Flavijevaca nisu
593 Karavas 2001: 47–48.

594 Du{ani} 1968: 96.
595 Karavas 2001: 49–50.
596 Du{ani} 1968: 95–96.
597 Brukner 1987: 58.
122
zabeleèni zna~ajniji upadi varvarskih grupa sa leve obale Dunava, a u to vreme na{ prostor mo-
gao je sluìti prvenstveno kao tranzitna zona za trupe u prolazu ka istoku, ili za wihovo privre-
meno stacionirawe.598 Imaju}i to u vidu, moè se ra~unati i sa prvobitno mawim, zemqano-pali-
sadnim utvr|ewima na obali Dunava, dovoqnim da zadovoqe potrebe preventivne za{tite. Sa druge
strane, ne smemo iskqu~iti ni mogu}nost da je ve}ina utvr|ewa izgra|ena tek za Trajana i Hadri-
jana, i to na mestima ili u blizini ve} postoje}ih naseqa. Podudarnost u izboru lokacija ne bi
trebalo da nas iznena|uje, jer su naseqa uz obalu Dunava nastajala na mestima pogodnim za komuni-
kaciju i trgovinu sa populacijom na suprotnoj obali, a upravo takva mesta bila su i logi~an izbor
za podizawe vojne utvrde.
Posebno je kompleksna situacija koju beleìmo u Taurunumu (lok. br. 268), gde je poloàj sta-
rijeg, zemqano-palisadnog utvr|ewa pretpostavqen na uzvi{ewu na Gardo{u (lok. br. 267), odakle
se utvr|ewe kasnije preme{ta niè, uz obalu Dunava (sl. 16), kada u Taurunumu biva sme{teno se-
di{te Panonske flote (classis Flavia Pannonica).599 Me|utim, ako imamo u vidu da je Panonska flota
formirana za Flavijevaca, i to najverovatnije za Vespazijana, koji je dedukcijom veterana pomo-
raca iz Ravene obnovio plovidbu Savom,600 postavqa se pitawe kome je i kada sluìlo starije utvr-
|ewe na Gardo{u. Budu}i da Taurunum kao naseqe prvi put pomiwe Plinije upravo u drugoj polo-
vini I veka,601 to bi moglo zna~iti da je on tada ve} imao odre|eni urbani i strate{ki zna~aj.
Usudio bih se da pretpostavim da je utvr|ewe na Gardo{u, ukoliko je zaista postojalo, moglo poti-
cati iz perioda prve polovine I veka, pre po~etka konsolidacije limesa i planske izgradwe utvr-
|ewa na wemu, odnosno iz istog perioda kao i ve} pomenuto utvr|ewe na Solnoku, u zale|u limesa.
Ne{to docnije sme{tawe sedi{ta Panonske flote u Taurunum imalo bi u tom slu~aju i dodatno
opravdawe, budu}i da se plovidba Dunavom morala odvijati i pre osnivawa prve zvani~ne flote u
Panoniji. Povoqan poloàj Taurunuma, u blizini u{}a jedne velike reke u drugu, name}e pretpo-
stavku da je kao pristan mogao biti kori{}en i pre Vespazijanovog vremena. Ipak, podseti}u da se
na osnovu epigrafskih spomenika samo za cohors I Britannica miliaria civium Romanorum equitata mo-
è pouzdano tvrditi da je potkraj I veka bila stacionirana na na{em prostoru, i to najverovatni-
je u Akuminkumu.
Ve} po~etkom II veka, za Trajana i Hadrijana dolazi do konsolidacije limesa, i u tom periodu je
po svoj prilici do{lo i do izgradwe ve}ine utvr|ewa od ~vrstog materijala, koja }e na tim mesti-
ma ostati i narednih stole}a, obezbe|uju}i ne samo granicu carstva ve} i siguran transport Duna-
vom. Tokom II veka na limesu se moè ra~unati sa tri stalno stacionirane augzilijarne jedinice:
cohors I Campanorum voluntariorum civium Romanorum u Akuminkumu, ala I Ityaeorum sagittariorum u
Ritijumu i cohors I Thracum civium Romanorum u Burgenama,602 a tome treba dodati i delove Panonske
flote, ~ije se jedno sedi{te pouzdano nalazilo u Taurunumu. Posade utvr|ewa u Kuzumu i Bononiji
u tom periodu nam nisu poznate, ali je evidentno da su ta dva kastela i tada aktivna, te ne moè-
mo znati da li su u wima bili stacionirani delovi tri nabrojane jedinice, ili delovi nekih dru-
gih jedinica, ~ija nam imena nisu poznata.603 Prva faza gradwe ve}eg utvr|ewa na Solnoku (Caput
Bassianense) tako|e se datuje u kraj I i po~etak II veka, ali se name}e pitawe kojoj jedinici je tre-
bao logor sa 25 kula i unutra{wom povr{inom od oko 16 hektara. Logor takve veli~ine mogao je
598 Karavas 2001: 54

600 Mocsy 1974: 112–113.
601 Nat. hist. III 148.
602 Du{ani} 1968: 96–101.
603 Postoji pretpostavka da je u Kuzumu, od kraja II veka, boravila ala Pannoniorum, videti: Du{ani} 1968: 102.
123
primiti i ~itavu legiju, ali mi nemamo indicija o duèm boravku bilo koje legije ili dela legi-
je u to vreme. Odgovor na to pitawe mo`da se krije u potrebi da se tu smesti ve}i broj vojnika na
proputovawu ka daqim boji{tima. A. Mo~i pretpostavqa da se za Domicijanovih i Trajanovih ra-
tova jedan legijski logor mogao nalaziti u blizini Sirmijuma, a pove}anu koncentraciju vojske u
Sremu isti~e naro~ito za vreme Domicijanovog rata protiv Da~ana, kada se zapadna granica Dece-
balove Dakije nalazila na Tisi.604 Pozicija velikog logora na Solnoku, kao i pretpostavqeno vreme
wegove izgradwe, mogu ponuditi odgovor na Mo~ijevo tragawe za odgovaraju}im mestom za sme{taj
Domicijanove vojske „negde u podru~ju Sirmijuma”. Isti logor mogao je biti upotrebqen i za sme-
{taj vojske Marka Aurelija tokom kampawa protiv Markomana, Sarmata i Jaziga, kada je vojska za
ekspediciju sabirana u okolini Sirmijuma, a i sam imperator je boravio u ovome gradu.605
Posade utvr|ewa na limesu tokom III veka nisu nam poznate, ali se pretpostavqa da su jedini-
ce koje su se u wima nalazile u II veku na istim mestima ostale sve do pred kraj III veka. U drugoj
polovini III veka dolazi do promena u organizaciji vojnih jedinica, te stare ale i kohorte po svoj
prilici postepeno bivaju reorganizovane u nove augzilijarne jedinice. U spisku vojnih odreda ko-
ji sadrì Noticija, a odnosi se na IV i rani V vek, nalaze se potpuno nove jedinice, a jedina koju
poznajemo iz ranijih perioda, cohors I Thracum civium Romanorum, sa limesa je izme{tena u unu-
tra{wost, u logor Caput Bassianensis. Od kraja III veka, odnosno od Dioklecijanove vojne reorgani-
zacije, uo~avaju se i novine u organizaciji ~itavog fortifikacionog sistema. Na samome limesu i
daqe se nalaze ranije podignuta utvr|ewa, u kojima se sada nalaze vojne jedinice novih naziva, kao
i delovi dve novoformirane legije V Iovia i VI Herculia.606 Dioklecijan kao dodatne bezbednosne
mere u ratu sa Sarmatima 294. godine podiè nova utvr|ewa na levoj obali Dunava, kod nas castrum
Onagrinum, naspram Bononije,607 u kome su bili sme{teni deta{mani novoosnovane legije. Tako|e
krajem III veka, na potesu izme|u Akuminkuma i Kuzuma podignuto je novo utvr|ewe na lokalitetu
Prosjanice kod ôrtanovaca (lok. br. 131), koje Noticija ne poznaje. Na takvo datovawe nas navode
i kru`ne kule na uglovima, karakteristi~ne za utvr|ewa nastala krajem III veka. Velika promena
u pristupu obezbe|ewa limesa ogleda se u tome {to u Taurunumu posle nekoliko stole}a vi{e nije
sme{teno sedi{te Panonske flote, ve} se u wemu prvi put pomiwu iskqu~ivo kopnene jedinice.
Stara utvr|ewa na limesu ve} tokom prve polovine IV veka bivaju obnovqena i prilago|ena novoj
odbrambenoj strategiji. Zbog slabe istraènosti, za promene u izgledu utvr|ewa na na{em delu li-
mesa nemamo potvrde na terenu, ako se izuzme jedan element u Burgenama, ali ih moèmo pretposta-
viti na osnovu promena zabeleènih na severnom delu limesa. One se ogledaju u zatvarawu vi{e
ulaza u utvr|ewa, pri ~emu ostaje samo jedan ulaz okrenut ka reci, i dogradwi i postavqawu istu-
renih lepezastih kula na uglovima.608 Ovaj drugi element zabeleèn je u Burgenama, gde je istraè-
na severoisto~na kula utvr|ewa lepezaste osnove, koja pripada vremenu nakon posledwe transfor-
macije utvr|ewa u IV veku (sl. 39).
Izme|u kastela izgra|ene su i kule osmatra~nice – spekulumi. Na na{em sektoru limesa evi-
dentirano je vi{e takvih objekata tokom rekognoscirawa, od kojih su dva i istraèna, na lokali-
tetima Humka (lok. br. 140, sl. 31) izme|u Ritijuma i Akuminkuma, i kod Marin Dola (lok. br. 20,
sl. 20), izme|u Kuzuma i Bononije. Oba istraèna spekuluma bila su gotovo identi~nih dimenzija
(7,7 h 7,7 i 7,5 h 7,5 m), {to ukazuje i na standardizaciju u izgledu najmawih fortifikacionih
604 Mocsy 1974: 85–86.

605 Mirkovi} 2006: 61.
606 O razme{taju jedinica tokom IV videti popis utvr|ewa u ovome poglavqu (Tabela 6).
607 Mocsy 1974: 269.
608 Jovanovi} 1998.
124
objekata. Postojawe spekuluma, ili mawih utvr|ewa, izme|u ôrtanovaca i Kuzuma pretpostavqe-
no je na dva mesta (Lipovac 1 i Rovine, lok. br. 30 i 24), izme|u Kuzuma i Bononije na ~etiri lo-
kaliteta (Marin Do, Gradac, Rakovac i êrevi}) i izme|u Bononije i Kukcijuma na jednom mestu
(Kulu{tra kod Ne{tina, lok. br. 11).609 Podizawe ve}eg broja novog tipa fortifikacionih objeka-
ta, spekuluma i burgusa na limesu, moè se dvojako posmatrati. Razlog mo`da leì u èqi za boqim
nadgledawem granice i brèm reagovawu u sadejstvu sa novim kowi~kim jedinicama. Ne{to druga-
~ije tuma~ewe ukazuje da je osim boqe vidqivosti, razlog podizawu ve}eg broja mawih utvr|ewa po-
ku{aj da se oja~a odbrambena linija, oslabqena zbog smawewa brojnosti posada u kastelima.610
Pritisak koji se ose}ao na limesu i svest o tiwaju}oj pretwi sa leve obale Dunava uzrokovali su i
gradwu fortifikacionih objekata u zale|u. Doktrina odbrane limesa samo jednom linijom utvr|e-
wa o~igedno nije vi{e ulivala poverewe, i nova utvr|ewa se grade i u unutra{wosti Srema, Ma~ve
i Posavine. Utvr|ewa se grade i na Fru{koj gori (Gradi{te, lok. br. 122), verovatno radi obezbe|i-
vawa puteva koji su prelazili preko we. Veliko utvr|ewe na Solnoku (Caput Bassianense, lok. br. 168)
krajem III veka obnovqeno je izgradwom prakti~no novog, jer se gotovo duplo {iri bedemi zidaju na
istom prostoru paralelno sa starijim. U wemu }e biti sme{tena cohors I Thracum civium Romanorum,
koja se dotad nalazila na samom limesu, u Burgenama. Dodatno se obezbe|uje i glavna kopnena komu-
nikacija kroz Srem, put Sirmijum–Basijane–Taurunum. Pored spekuluma istraènih na lokaliteti-
ma Kamendin u Zemun Poqu (pretpostavqena mutacija Altina, lok. br. 263, sl. 42) i Kudo{ke livade
kod [a{inaca (u blizini mutacije Fose, lok. br. 114, sl. 30), evidentirano je prisustvo spekulu-
ma i uz vile. Pretpostavqena mawa utvr|ewa nalaze se i u Podlu`ju doweg Srema, gde ranije nisu
evidentirani fortifikacioni objekti. Ve}ina wih nalazi se uz kanal Jar~inu, koji je u rimsko
doba bio plovan, {to zna~i da i oni obezbe|uju putni pravac, ovaj put plovni.
Po prvi put u IV veku imamo podatke o fortifikacijama i ju`no od Save. Spekulum kod Sala{a
No}ajskog (lok. br. 349), ostaci utvr|ewa na Gradu`dini kod Debrca (lok. br. 502) i kastel na Gra-
du{tini kod U{}a (lok. br. 514, sl. 24, 46/I) nalazili su se na obali Save i uz ju`ni put Sirmijum–
Singidunum, nadgledaju}i tako transport i vodenim i kopnenim putem. Kastel na Gradu{tini kod
Beqina, uz sam municipijum Spodent[…], podignut je krajem III veka, u prvoj etapi zidawa novih
utvr|ewa nakon Dioklecijanove reforme vojske, kao i ve} pomenuti kasteli kod ôrtanovaca i ka-
strum Onagrinum na levoj obali Dunava. Dva spekuluma registrovana su i uz jedan pretpostavqeni
vicinalni putni pravac, koji je spajao oblasti Tamnave i Posavine, a jedan na prelazu iz Posavi-
ne u Tamnavsku oblast, na pretpostavqenom vicinalnom putnom pravcu koji je vodio od municipi-
juma Spodent[…] kod sela U{}a. Na prelazima preko Tamnave ka oblasti Gorwe Mezije, kod Obre-
novca, nalazili su se jedan spekulum i jedno mawe utvr|ewe (Most na Tamnavi i Gradac, lok. br.
572 i 575). Naàlost, osim vremena izgradwe kastela na Gradu{tini, hronolo{ki raspon u kome
su nastali mawi fortifikacioni objekti ju`no od Save ne moèmo bliè odrediti. Uzimaju}i u
obzir da se ta vrsta objekata u Sremu, ali i durgim delovima Dunavskog limesa, pojavquje kroz IV
vek, to bismo i one ju`no od Save okvirno mogli opredeliti u isto vreme.
Me|utim, name}e se pitawe da li je samo opasnost koja je pretila od spoqa{weg neprijateqa
uslovila i izgradwu fortifikacionih sistema ju`no od Save. Poloàj utvr|ewa na Gradu`tini
kod Debrca i Gradu{tini kod U{}a i{ao bi u prilog tezi o stvarawu preventivnog sistema odbra-
ne od eventualnih upada varvarskih plemena. Gradwa kastela na Gradu{tini kod U{}a preduzeta je
609 U literaturi nisu jasno precizirane povr{ine koje su pojedina pretpostavqena „mawa utvr|ewa” ili „spekulu-
mi” zauzimali. îni se da u slu~aju Rakovca i êrevi}a, ukoliko su u pitawu fortifikacioni objekti, moèmo
ra~unati sa utvr|ewima ve}im od spekuluma.
610 Christie 2007: 554
125
po svoj prilici odmah nakon Dioklecijanovih ratova sa Sarmatima, istovremeno kada i obnova i
unapre|ewe fortifikacionog sistema na Dunavskom limesu. îni se da je pored obezbe|ewa plov-
nog i kopnenog puta, vojna jedinica stacionirana u ovom kastelu trebalo da bude i garant sigurno-
sti velikog civilnog naseqa uz koje se nalazila, municipijuma Spodent[…], a mo`da je ~inila i
rezervnu, drugu liniju odbrane na samoj Savi, zajedno sa utvr|ewem kod Debrca. Ne treba zaboraviti
da je prelazak eventualnog neprijateqa preko Save otvarao put ne samo ka pqa~ki brojnih bogatih
poqoprivrednih poseda u Ma~vi i Posavini ve} i ka rudni~kim oblastima koje bi im tada bile
prakti~no nadohvat ruke. Takva mogu}nost morala je biti predvi|ena, jer su rudnici na Drini i
Kosmaju bili najva`nije bogatstvo na tom podru~ju. Moglo bi se o~ekivati da je dràva imala dodat-
ni plan wihovog obezbe|ivawa, budu}i da ve} i oja~avawe samoga limesa ukazuje na svest o ozbiq-
nijoj opasnosti koja je pretila u nadolaze}im vremenima. U istom svetlu bi se mogla posmatrati
i mawa utvr|ewa koja su evidentirana u toj oblasti. Ona se nalaze na potencijalnom putnom pravcu
iz Posavine ka Tamnavskoj oblasti (Kusawe i Bele ornice, lok. br. 519 i 529), i na prelazima preko
Tamnave (Gradac i most na Tamnavi, lok. 575 i 572), a svi ti putni pravci nastavqaju se ka oblasti-
ma bogatim rudom. Zbog toga je i bilo neophodno uspostaviti sistem obave{tavawa o eventualnim
iznenadnim prodorima neprijateqa. Horizont ostava koje se vezuju za upad Kvada i Sarmata 374/375.
godine, odnosno Gota 378. godine,611 kao i uo~enih tragova stradawa naseqa u tom periodu,612 sve-
do~e da bojazan nije bila neopravdana, kao i da preduzete mere podizawa novih utvr|ewa u nekim
situacijama nisu bile dovoqne.
Relativno veliki broj utvr|ewa u ju`nom delu Dowe Panonije, kasnije Druge Panonije, poznat
nam je ve} i iz pisanih izvora, a u najve}oj meri su wihove lokacije potvr|ene i na terenu. Za mnoge
fortifikacione objekte znamo i na osnovu povr{inskih nalaza evidentiranih tokom rekognosci-
rawa. Naàlost, mali broj utvr|ewa je arheolo{ki istraìvan, a ~ak i tamo gde su obavqena, istra-
ìvawa su bila ograni~enog i pre svega za{titnog karaktera. Nijedno od ve}ih utvr|ewa nije u znat-
nijoj meri istraìvano, te i za ona koja su nam poznata iz pisanih izvora nemamo dovoqno podataka
da bismo mogli iole ozbiqnije da razmi{qamo o wihovom trajawu, obnovama, eventualnim destruk-
cijama. Ipak, i u takvoj situaciji, u kojoj oskudevamo u podacima i u kvantitativnom i u kvalita-
tivnom smislu, op{ta slika koju imamo pred sobom omogu}ava nam da pratimo i potvrdimo osnov-
na de{avawa u na{em podru~ju. Kroz razvoj fortifikacionih sistema u Dowoj Panoniji (kasnije
Drugoj Panoniji) mogu se, u op{tim crtama, sagledati opasnosti koje su se nad tim podru~jem nad-
vijale, kao i mere koje je tim povodom preduzimala dràva.
611 U pitawu su slede}e ostave u Ma~vi, Posavini i Tamnavi: Jadranska le{nica u Iverku (Mirnik 1981. 79, no. 285;
Petrovi} 2004: 8, br. 20), Desi} kod [apca (Mirnik 1981: 77, no. 220; Jovanovi} 1985: 64; Benxarevi} 2005: 558, br.
17), Mr|enovac kod [apca (Petrovi} 2004: 9, br. 31; Benxarevi} 2005: 558, br. 18), Mikous kod [apca (Petrovi}
2004: 9, br. 29; Benxarevi} 2005: 559, br. 20), Nur~a kod Obrenovca (Crnobrwa N. 1991: 46–47), Veliko Poqe kod
Obrenovca (Crnobrwa N. 1991: 47–48), Crkvine kod Malog Borka (Crnobrwa A. 2011a: 264).
612 Vile u [titaru, Prwavoru, ali se i za ve}inu vila u Ma~vi smatra da stradaju upravo u ovoj varvarskoj invaziji,
videti: Vasi} 1985: 10, 11.
126
..
4..
.
PUTEVI I KOMUNIKACIONI PRAVCI
I pre prvog pisanog traga o podru~jima Srema, Semberije, Ma~ve, Posavine i Tamnave, koje u ovome
radu razmatram, na osnovu arheolo{kih nalaza pratimo mnogo duè trajawe prometa robe, qudi,
znawa i ideja. Naravno, ovde se ne}u baviti samim po~ecima trgovine, ali treba ista}i da pojedi-
ne pravce kojima se odvijala razmena moèmo pratiti ve} od neolita. Jasno je da u tom vremenu ne
moèmo zami{qati puteve kakve znamo u rimskom periodu, ali nije zgoreg podsetiti se da su se
osnovni pravci komunikacija, birani na osnovu wihove isplativosti i prohodnosti, odràli mi-
lenijumima. Nije zato neobi~no da su i neka od kqu~nih komunikacionih ~vori{ta bivala nasta-
wena u mnogim periodima na{e pro{losti. Prvi indirektni pomen krajeva kojima se u ovome ra-
du bavim, moèmo na}i u Argonautici Apolonija sa Rodosa, gde se opisuje plovidba koja je vodila
Dunavom do u{}a Save u tu reku i potom Savom sve do severnog Jadrana.613 Taj opis je lapidaran, ali
u dovoqnoj meri konkretan da nam posvedo~i kako se iza mitskih Argonauta kriju hrabri istraì-
va~i nepoznatog, koji su kroz wima dotad strane i mitske zemqe plovili preko Balkanskog polu-
ostrva i wegovim obodom, sve do severnog Jadrana. Taj re~ni put koristili su sigurno i mnogi pre
wih, ali ~ini se da je anti~ki svet, koji je imao svoja pisma i pisao istoriju, ubrzo nakon avanture
Argonauta prestao da ga koristi. Iskustva ste~ena tokom te prve opisane i u se}awu sa~uvane plo-
vidbe polako su bledela. Prvobitno svedo~anstvo, neka vrsta primitivnog itinerera, lagano }e se
kruniti da bi stole}ima docnije, u III veku p. n. e., ta slika ve} toliko izbledela da je u woj osta-
la iskrivqena predstava o Podunavqu i wegovim re~nim tokovima.614 Svedo~anstva koja pruà ar-
heologija ukazuju da je taj put i daqe kori{}en. Mo`da najilustrativniji primer pruàju nalazi
na lokalitetu U{}e kod Obrenovca (lok. br. 552). Na tom lokalitetu prona|ena je ostava tetradrah-
mi Filipa II i wihovih varvarskih imitacija, pohrawena u prvoj polovini III veka p. n. e. u bron-
zanu (ili bakarnu?) posudu ukra{enu reqefnim prikazima qudi i ìvotiwa, koja je izgubqena, ali
po opisima svedoka podse}a na situle iz podalpskih predela.615 Drugi je nalaz rimskog republi-
kanskog aes grave sextans-a, nominala iskovanog izme|u 280. i 276. godine p. n. e., novca od bakra,
613 Argonautika 4.282–292, prema Domi}-Kuni} 2006, 125.

614 Domi}-Kuni} 2006, 67–68. Autorka pretpostavqa kasnije gubqewe ispravne predstave o severnim delovima Balkana
~emu doprinose i Kelti koji su ih ve} krajem IV veka p. n. e. zaposeli. Vi{e o Argonautici kao prvoj skici eko-
nomske geografije jednog dela Evrope, videti: Gavela 1983.
615 Crnobrwa A. 2014a.
127
dakle neplemenitog metala.616 Iako malobrojni, ovi nalazi nam ukazuju da je putni pravac rekom
Savom u to vreme bio kori{}en za trgovinu, kojom je do na{ih krajeva prispevao i novac sa zapa-
da, kao rana prethodnica potowih rimskih osvajawa.
Dolaskom Rima pojam puta dobija novo zna~ewe. Ubrzo nakon vojnog osvajawa odre|enih kraje-
va, a tako i budu}eg jugoisto~nog dela Dowe Panonije, usledilo bi pravqewe drumova kojima su u
narednim stole}ima prolazile rimske legije na svom putu ka daqim osvajawima, ali su se tim dru-
movima prenosili i roba i novac, zbog kojih su osvajawa i preduzimana. I rimski putevi neretko
su pratili starije komunikacione pravce, ali novina je da su gra|eni kvalitetno i od ~vrstog ma-
terijala, te su se wihovi ostaci ~esto o~uvali i do dana{wih dana. Ne tako retko na rimskim komu-
nikacijama kasnije su gra|eni novi putevi.
Trase rimskih puteva na podru~ju koje je predmet na{eg istraìvawa poznajemo iz dvojakih izvo-
ra, najpre iz o~uvanih anti~kih itinerera, ali i sa samog terena, gde su otkrivani prilikom arhe-
olo{kih istraìvawa. U itinererima (itinerarium) beleèna su naseqa iznikla uz put, kao i wiho-
va me|usobna udaqenost. Poznajemo dve vrste ovih dokumenata: itineraria adnotata (itineraria scripta),
sa spiskom naziva stanica na javnim putevima i razdaqinama izme|u wih, uz mogu}e dodatne infor-
macije o putnim stanicama (mutatio), postajama (mansio) i carinama (portorium); itineraria picta, u
kojima su podaci bili izlagani u formi karata. Javnim putevima su prolazili vojska, putnici i
trgovci, ali je preno{ena i po{ta (cursus publicus),617 te su za potrebe odmora i kona~i{ta uz dru-
move podizane putne stanice (mutationes) i ve}e postaje (mansiones) u kojima su se mogli zameniti
kowi. Uz ta odmori{ta i kona~i{ta, koja su upo{qavala i ve}i broj qudi, te imala ne male potrebe
za hranom i raznim zanatskim uslugama, ~esto su se nalazila i naseqa. Na na{em prostoru za takva
naseqa znamo iz izvora, {to nam pokazuje primer vikusa Budalije, mesta koje iz itinerera pozna-
jemo kao mutatio Budalia, a iz epigrafskih izvora kao vico Budalia (lok. br. 106).618 Sa druge strane,
za neke mutacije znamo iz itinerera, dok se za postojawe naseqa uz wih saznalo na osnovu arheolo-
{kih istraìvawa, kao u slu~aju mutacija Novicijane (lok. br. 221) i Altine (lok. br. 263).
4.1. PUTEVI POZNATI IZ ITINERERA

Za putnu mreù u jugosto~nom delu Dowe Panonije va`ni su podaci iz nekoliko itinerera.619
Najpre Tabula Peutingeriana (u daqem tekstu ovoga poglavqa Tabula), jedina sa~uvana anti~ka karta
u vidu sredwovekovne kopije iz XII veka, ~iji original poti~e iz IV/V veka. Me|utim, wu ne treba
shvatiti kao kartu u savremenom smislu, jer ona je pre svega mapa mreè puteva, te je sve ostalo, {to
se nije ticalo samog putovawa, opisivano krajwe oskudno (mora, reke, planine i sl). Na woj su se
nalazili podaci o vi{e od 200.000 km dugoj putnoj mreì celog Rimu poznatog sveta, od Herkulo-
vih stubova na zapadu do u{}a reke Gang u Indiji na istoku. Izra|ena je krajwe prakti~no, na svit-
ku duìne 6,74 m i {irine 34 cm, te se mogla lako nositi i po potrebi koristiti. Takva izrada
imala je i svojih mana, te je karta iscrtana tako da je ~itav prostor Carstva predstavqen u sabije-
noj i izduènoj formi.
Itinerarium Hierosolymitanum, poznat i pod nazivom Itinerarium Burdigalense (u daqem tekstu Jeru-
salimski itinerer), najraniji je itinerer putovawa hri{}anskih hodo~asnika u Svetu zemqu, koje
616 Crnobrnja A. 2011: 377; Crnobrwa A. 2014: 14.

617 O cursus publicus i ure|ewu i nameni mansija, videti: Vasi}, Milo{evi} 2000: 129–139.
618 Kao Budalia se spomiwe u: Itin. Ant. 268; Itin Hier.. 563 (Vedulia); Eutrop. IX 4 (Budalia); Aur. Vict. Epit. XXIX I (Bubalia);
Iord. Rom. 284. Prema Mirkovi} 1971: 18, note 80.
619 Ovom prilikom da}u samo osnovne informacije o itinererima koji }e biti pomiwani u radu. Vi{e o wima, wi-
hovom nastanku i istorijatu videti kod: Petrovi} 2007: 41–46; Petrovi} 2014.
128
je bilo preduzeto 333. godine. Hodo~asnici su na put krenuli iz Burdigala (dana{wi Bordo u Fran-
cuskoj), te odatle kre}e i opis puta. Itinerer je pisan u saètoj formi i sadrì uglavnom spisak
stanica (gradova, mansija i mutacija) sa navedenim me|usobnim udaqenostima.
Smatra se da je Itinerarium Antonini (Antonini Augusti itineraria provinciarum et maritimum, u daqem
tekstu Antoninov itinerer) mogao nastati jo{ u vreme Julija Cezara, ali je do nas dospeo u prera-
|enoj verziji, nastaloj u III veku. Sastoji se iz dva segmenta, prvog, i za nas bitnijeg, koji nosi naziv
Itinerarium Provinciarum i odnosi se na kopnene puteve, i drugog, Itinerarium maritimum posve}en
prekomorskim rutama. U itinereru je dat spisak usputnih stanica i razdaqina izme|u wih.
Ravennatis anonymi cosmographia (Anonymi ravenatis) itinerer je nastao najverovatnije u ranom
IX veku, a wegov autor se po svoj prilici sluìo podacima iz starijih, anti~kih izvora. Ovaj iti-
nerer donosi spisak mno{tva naseqa, ali ne i razdaqine izme|u wih.620
Iz itinerera su nam poznate okvirne trase glavnih putnih pravaca kroz na{e podru~je. Pretpo-
stavqa se da je nastariji put vodio du` Save od Siscije do Sirmijuma i daqe kroz Srem do Singi-
dunuma u Gorwoj Meziji. Kod Sirmijuma se ukr{tao sa drugim va`nim putem, koji se pruào od Pe-
toviona (Poetovio, dana{wi Ptuj) preko Murse i Cibala do Sirmijuma, potom istom trasom kao i
prethodni ka Singidunumu. Tre}i je vojni put koji je pratio obalu Dunava izme|u kasnoanti~kih
pokrajina Priobalnog Norika na zapadu (Noricum Ripense) i Skitije na istoku (Scythia), povezuju}i
sva utvr|ewa na limesu. Mo`da je najstariji drum onaj koji je kroz gudure Ilirika vodio od Salo-
ne preko Argentarije do Sirmijuma, izgra|en za namesni{tva Publija Kornelija Dolabele provin-
cijom Dalmacijom.
U nastavku }u obraditi jedan po jedan putni pravac, prenose}i informacije koje o svakom od
tih puteva imamo iz razli~itih itinerera. Po{to budem naveo trasu kakvu poznajemo iz tih izvo-
ra, pre}i }u na razmatrawe situacije na terenu, odnosno problematike identifikovawa pojedinih
putnih stanica iz itinerera sa arheolo{kim lokalitetima evidentiranim na terenu. U tim raz-
matrawima pa`wu }u pokloniti samo putnim stanicama, odnosno lokalitetima koji se nalaze u
granicama na{eg dela provincije Dowe Panonije, odnosno u Sremu, Ma~vi, Posavini, delu Tamna-
ve i Semberiji.
4.1.2. Podravski put Siscia–Sirmium–Taurunum

Put najva`niji za na{e podru~je povezivao je italsko tlo sa ~itavim nizom gradova na jugu Gor-
we i Dowe Panonije. Kretao je od Petoviona (Poetovio, dana{wi Ptuj), pruào se preko Siscije,
Murse i Cibala do Sirmijuma, i daqe do Taurunuma. Wegova trasa poznata nam je iz vi{e itinerera,
a rekonstrukcija gotovo celog puta veoma je uspe{no obavqena i na samom terenu. Preko teritorije
koju razmatram u ovome radu, po itinererima, i{ao je slede}om trasom:
Jerusalimski itinerer (It. Hier. 563.1–563.14)
civitas Cibalis mil(ia) XII
mutatio Celena mil(ia) XI
mansio Ulmo mil(ia) XI
mutatio Spaneta mil(ia) X
mutatioVedulia mil(ia) VIII
civitas Sirmium mil(ia) VIII
620 [to se ti~e na{e teritorije, Ravenatova kosmografija ne navodi detaqe, ve} samo osnovna mesta na putnom pravcu,
od istoka ka zapadu: za Posavski put Sirmium–Drinum–Saldis–Bassantis–Marsonia; za Podravski put Confluentes–
Taurinum–Idominio–Bassianis–Fossis–Sirmium–Mursa (Gra~anin 2010). Budu}i da su nam ta mesta poznata i iz stari-
jih izvora, koji donose i znatno vi{e detaqa o samim putnim pravcima i naseqima uz wih, Ravenatovu kosmogra-
fiju u ovome radu ne}u uzimati u obzir prilikom razmatrawa putnih pravaca poznatih iz itinerera.
129
(fit ab Aquileia Sirmium usque milia [C]CCCXII mansiones XVII mutationes XXXVIIII)
mutatio Fossis mil(ia) VIIII
civitas Bassianis mil(ia) X
mutatio Noviciani mil(ia)XII
mutatio Altina mil(ia) XI
civitas Singiduno mil(ia) VIII (finis Pannoniae et Misiae)
Tabula:
Cibalae – XI – Cansilena – XI – Ulmospaneta – XIII – Sirmium – XVIII – Bassianis – VIII – Idiminio –
VIIII – Tauruno – III – Confluentib(us) co.(onjuctum?) – I – Singiduno
Antoninov itinerer (It. Ant. 131,2–132, 1):

Cibalas civitas m. p. XXIII621
Ulmos vicus m. p. XXII622
Sirmi civitas m. p. XXVI
Bassianis civitas623 m. p. XVIII
Tauruno classis624 m. p. XXX
Singiduno castra625 m. p. IIII
U ovome itinereru navodi se i jedan odse~ak puta koji je od Sirmijuma vodio ka Saloni u Dal-
maciji, a u wemu su i detaqnije date razdaqine izme|u Sirmijuma i Ulma (It. Ant. 268, 1–3):
(Sirmium)
Budalia m. p. VIII
Spaneta626 m. p. VIII627
Ulmo628 m. p. X
Cibalis m. p. XXII
Trasa puta od Tovarnika do Zemuna, u duìni od 115 km, gotovo je u celosti dobro utvr|ena pri-
likom rekognoscirawa i iskopavawa. Wen najdetaqniji opis u literaturi dao je D. Popovi},629 te
}u se ovom prilikom u najve}oj meri wime koristiti. Ne}u prenositi sve detaqe, jer se oni u na-
vedenom radu mogu prona}i, ve} }u trasu puta povezati sa na{om numeracijom lokaliteta, uz po-
sebne napomene kod odre|enih deonica puta koje jo{ uvek nisu u potpunosti re{ene. Prva postaja
tog puta na na{oj teritoriji bila je mansija Ulmo (mansio Ulmo), za koju se pretpostavqa da se na-
lazila na lokalitetu Ora{je, na sredokra}i izme|u Tovarnika i [ida (lok. br. 33),630 a na wivi
Korovi izoran je fragmentovan miqokaz (lok. 37).631 Put potom prolazi kroz [id a wegovi ostaci
621 Rukopisne verzije: XXXIIII, XXIIII.

622 Rukopisna verzija: XXIIII.
623 Rukopisne verzije: Basinianis, Basimanis.
624 Rukopisne verzije: Taurono, Taurinio, Taurimo.
625 Rukopisne verzija: Sigiduno castellum.
626 Rukopisna verzija: Hispaneta.
627 Rukopisna verzija: VII.
628 Rukopisna verzija: Ulmos.
629 Popovi} D. 1967; Popovi}, Vasiljevi} 1969; Popovi}, Vasiljevi} 1970; Popovi} D. 1980.
630 Detaqnije opise lokaliteta i upute na literaturu o wima videti u Katalogu lokaliteta ovoga rada.
631 Popovi} D. 1980: 101.
130
su ponovo bili uo~qivi isto~no od periferije ovoga mesta (lok. br. 43). Sude}i po pravcu od
Ora{ja do isto~nog predgra|a [ida (lok. br. 43), u neposrednoj blizini puta nalazile su se nekro-
pole registrovane na lokalitetima Osnovna {kola (br. 38) i Stara ciglana (br. 42). Daqe je trasa
rimskog puta sekla severnu periferiju sela Gibarac, potom i{la ne{to severnije od Ba~inaca, i
uz samu ju`nu stranu grobqa ovoga sela, i zatim kroz severnu periferiju sela Kukujevci i kroz we-
govo grobqe. Sude}i po razdaqini izme|u mansio Ulmo i mutatio Spaneta (10 miqa, odnosno 14,8 km
po Jerusalimskom itinereru), ovu potowu stanicu bi trebalo o~ekivati upravo u selu Kukujeci, ali
tu, za sada, nije uo~en nijedan rimski lokalitet. Najbliè bi bilo naseqe na lokalitetu Crkvine
(lok. br. 56), ali ono se nalazi oko 1200 m ju`no od puta. Daqe put pravom linijom nastavqa ka ju-
goistoku do ostataka naseqa na lokalitetu Kamari{te (lok. br. 106). To naseqe se nalazi na 27,6
km od Ora{ja, {to u potpunosti odgovara razdaqini od 18 miqa izme|u mansio Ulmo i mutatio Bu-
dalia, te se locirawe Budalije na tom mestu moè smatrati opravdanim. Put se daqe nastavqa pre-
ko sela La}arak do pretpostavqene pozicije zapadne kapije Sirmijuma. Na dana{wem gradskom
podru~ju put nije bilo mogu}e pratiti u duìni od oko 4 km, da bi wegovi povr{inski tragovi po-
novo postali vidqivi na isto~noj strani grada (lok. br. 79).632 Odatle se gotovo u pravoj liniji,
preko potesa Crepovac (lok. br. 87), gde su prona|ena dva miqokaza, koja su, sude}i po milijaciji
na wima, bila postavqena na 3 miqe od Sirmijuma,633 put nastavqao preko lokaliteta Bare, gde je
na|en jo{ jedan fragmentovan miqokaz.634 Potom je presecao ju`ni deo dana{weg sela [a{inci
i nastavqao ka istoku preko potesa Draj{pic i Kudo{ke livade (lok. br. 114). Upravo na Kudo-
{kim livadama bi se mogla o~ekivati i putna stanica Fose (mutatio Fossis). Ranije dominanto mi-
{qewe u literaturi bilo je da mutaciju Fose treba traìti u dana{wem selu Jarak, ali je tu gre-
{ku ubedqivo i argumentovano ispravio P. Milo{evi}.635 Na tom potesu se nalazi i lokalitet na
Kudo{kim livadama (lok. br. 114), na kojem su tokom za{titnih istraìvawa prilikom gradwe au-
to-puta istraèni starosedela~ko naseqe i kasnija vila rustika.636 U blizini ovoga lokaliteta
evidentirano je postojawe rimskih objekata na jo{ pet mesta: dva su se nalazila ne{to isto~ni-
je,637 jedan zapadno,638 i dva severozapadno od Draj{pica.639 Ovakva koncentracija gra|evinske de-
latnosti na relativno malom prostoru, a u neposrednoj blizini druma, dodatno ohrabruje u pret-
postavci da se negde na potesu Kudo{kih livada nalazio mutatio Fossae.
Pre nego {to nastavimo trasom rimskog puta daqe ka istoku i Basijanama, vratio bih se jo{
jednom deonici Sirmium–Fossae. Weno krajwe odredi{te po svoj prilici se nalazi negde na Kudo-
{kim livadama, ali sama ta deonica, iako potvr|ena rekognoscirawima i nalazima miqokaza,
ima nekoliko interesantnih specifi~nosti. M. Mirkovi} je istakla neobi~nu situaciju miqoka-
za postavqenih na 3 miqe od grada, jer je osim dva miqokaza iz razli~itih perioda, na Crepovcu,
isto~no od Sirmijuma, jedan prona|en na istoj razdaqini zapadno od grada, kod sela La}arak.640
632 Na toj poziciji najpre ga je, na osnovu povr{inskih tragova, evidentirao I. Jung (Jung 1890), a kasnijim pra}ewem
zemqanih radova u industrijskom rejonu mitrova~ke Mlekare konstatovana je supstrukcija puta (Popovi} D. 1980: 102).
633 Na karti u ovome radu mesto nalaza dva miqokaza na lokalitetu Crepovac obeleìo sam na osnovu plana koji je u
svom radu priloìo P. Milo{evi} (1988: 118, sl. 2).
634 Popovi} D. 1980: 102.
635 Milo{evi} 1988: 117–120.
636 Brukner 1995: 138–140. Istraèni su delovi vikusa s kraja I veka, gra|evinskog horizonta iz III veka, kao i dela
kompleksa vile rustike iz IV veka (trobrodna bazilika koja je kasnije kori{}ena kao horeum i spekulum).
637 Brukner 1995: 138, lok. 12, 15, Pl. 1. 12, 15.
638 Brukner 1995: Pl. 1. 20.
639 Brukner 1995: Pl. 1. 18, 19.
640 Mirkovi} 2006: 129.
131
Razlog za ovakvu neuobi~ajenu milijaciju M. Mirkovi} je poku{ala da prona|e u pretpostavci da

glavni put nije prolazio kroz sam grad Sirmijum, ve} ne{to severnije od wega, a da su mesta na ko-
jima su se nalazili miqokazi, tri miqe zapadno (La}arak) i isto~no (Crepovac) od grada, zapra-
vo bile ta~ke gde su se od glavnog druma odvajali prilazi ka gradskom jezgru.641 U tom smislu treba
imati na umu razmatrawa V. Popovi}a o poloàju ju`ne kapije Sirmijuma, u kojima iznosi mogu}-
nost da se od saobra}ajnice koja se do grada pruàla preko mosta kod Ma~vanske Mitrovice, jedan
krak odvajao i zaobilazio grad, budu}i da je od II veka kolski saobra}aj bio zabrawen u gradskim
~etvrtima.642 S obzirom na to, smatram da bi mi{qewu M. Mirkovi} trebalo pokloniti posebnu
pa`wu, jer bi bilo krajwe neracionalno da karavani sa robom, ~ije usputno ili krajwe odredi{te
nije bio Sirmijum, skre}u na jug ka ovome gradu, gde se put pruào i kroz mo~varni teren severno
od Sirmijuma. Oba miqokaza sa Crepovca prona|ena su na istom mestu, ne{to vi{e od 1 km sever-
nije od trase puta koju su predlagali D. Popovi} i P. Milo{evi}. Oni nisu obra}ali pa`wu na taj
detaq, te su liniju puta povla~ili ravno ka jugozapadnoj periferiji [a{inaca, verovatno pod
utiskom skice I. Junga.643 Me|utim, trasa koju ova dva autora navode, ne odgovara wenom opisu ko-
ji je ostavio I. Jung,644 a on ujedno i jedini navodi da je trasu puta na ovoj deonici pratio preko
tragova prisutnih na povr{ini, koji su krajem XIX veka jo{ uvek bili jasno vidqivi. Jung preci-
zno navodi da trasa puta vodi preko poqa Meterize i [qivice,645 se~e dva poqska druma, prelazi
„Zabranu” (kanal), te ide daqe [a{ina~kim poqem sve do Klisine (lok. br. 110), za koju je ustano-
vio da je utvr|eno mesto pored rimskog puta. Jung potom konstatuje da mesto nalaza dva miqokaza
na Crepovcu ne leì na trasi rimskog puta ka Taurunumu, ve} da je to mo`da neki drugi put.646 D.
Popovi} lokalitet Klisinu navodi u svom izve{taju sa rekognoscirawa trase puta Sirmijum–Ba-
sijane, dvoume}i se da li je taj put i{ao pored Klisine ili preko potesa Bara, oko 1 km ju`nije od
Klisine, gde je na|en jo{ jedan fragment miqokaza.647 Mesto nalaza dva miqokaza na Crepovcu
udaqeno je oko tri kilometra od mesta nalaza miqokaza na potesu Bare,648 i ostaje nejasan razlog
wihovog postavqawa na tako malom rastojawu. Me|utim, kod slede}eg razmatrawa trase puta od
Sremske Mitrovice do [a{inaca, D. Popovi} vi{e ne spomiwe Klisinu,649 i pored jasno navedenog
i pouzdanog Jungovog opisa, dok P. Milo{evi}, navode}i upravo Jungov opis trase tog puta, ne ~ini
to u celosti, ve} na kraju re~enice izostavqa Klisinu,650 iako je ona bila najupe~atqiviji detaq
tog dela trase. Mislim da bi se trebalo vratiti opisu rimskog puta koji je dao I. Jung, od koga su
potekle i sve docnije interpretacije. Taj pravac bi, polaze}i od „Rimskog grobqa” (lok. br. 79), pre-
ko navedenih potesa i Klisine (lok. br. 110), prelazio nekada{wi Man|eloski potok, a potom, pra-
vo preko severnog oboda potesa Bare i severne periferije dana{weg sela [a{inci, dolazio do
641 Mirkovi} 2006: 129.

642 Popovi} V. 1971: 140, nap. 29.
643 Milo{evi} 1988: 122, sl. 6.
644 Jung 1890: 26–27.
645 Poloàj [qivica obeleèn je u vojnoj sekciji 428-1-2 [abac (1:25.000).
646 Jung 1890: 27.
647 Popovi} D. 1967: 179.
648 Natpis sa fragmenta miqokaza prona|enog na Barama o~uvan je samo u dva reda (D(omino) n(ostro)/ nob(illissimo)).
M. Du{ani} navodi da je ovaj miqokaz u [a{incima otkrila O. Brukner (Du{ani} M. 1990: 646, nap. 15), dok D.
Popovi} spomiwe slu~ajno izoran miqokaz na potesu Bare kod [a{inaca, za koji je on o~igledno saznao posred-
no (Popovi} D. 1967: 179; Popovi} D. 1980: 102). Fragment miqokaza je po svoj prilici u me|uvremenu izgubqen
(Mirkovi} 2006: 138, br. 16).
649 Uporediti kod Popovi} D. 1980: 102–103.
650 Milo{evi} 1988: 118.
132
Draj{pica (lok. br. 114), u ukupnoj duìni od 10,6 km, odnosno 7,1 miqe. Ako bismo toj razdaqini
dodali i rastojawe od samoga grada ili neke ta~ke u wemu, do{li bismo do 8 miqa, kolika je bila
udaqenost Sirmijuma od mutacije Fose po Jerusalimskom itinereru.
Daqe je put blago skretao ka severoistoku, i tu je tokom rekognoscirawa 1969. godine, u duìni
od 1,5 km bio vidqiv kao nasip {irine 15 i visine oko 0,5 m,651 te je i konstatovan mawim isko-
pavawima na lokalitetu @irovac (lok. br. 156). Potom je put prolazio pored rimskih gra|evina na
lokalitetu Mala umka kod Kraqevaca (lok. br. 161), koje se uzdiù uz wegov severni obod, daqe pre-
ko Me|ica (lok. br. 162), Mosta kod Dobrinaca (lok. br. 171) i lokaliteta Vagan, gde je prona|en i
jedan miqokaz iz vremena Aleksandra Severa (lok. br. 169). Nastavqao se pored nekropole na imawu
Radovca (lok. br. 170) do Basijana (lok. br. 172). Miqokaz je prona|en na lokalitetu Vagan (lok. br.
169), 500–600 m ju`no od velikog utvr|ewa na Solnoku (lok. br. 168), {to zna~i da je negde na glav-
nom drumu moralo postojati odvajawe ka ovom utvr|ewu. Duìna puta u ovom wegovom delu u potpu-
nosti odgovara onoj koja je navedena u Jerusalimskom itinereru (10 miqa = 14,8 km), odnosno raz-
daqini od Sirmijuma do Basijana koju navodi Antoninov itinerer (18 miqa = 26,6 km).
Nedoumicu izaziva pravac kojim se put pruà kada od Basijana nastavi daqe ka istoku, do pre-
laza preko Save i Singidunuma u Gorwoj Meziji.
Prva nedoslednost je u ukupnoj razdaqini izme|u Basijana i Singidunuma. U Jeruasalimskom
itinereru, po kome put ne skre}e u Taurunum, ukupna razdaqina od Basijana do Singidunuma iznosi
31 miqu, po Tabuli je to 21 miqa, a po Antoninovom itinereru 34 miqe (od Basijana do Taurunuma 30,
i jo{ 4 do Singidunuma). Pretpostavqa se da je do razlike od jedne miqe u milijaciji od Taurunu-
ma do Singidunuma po Tabuli (3 miqe) i Antoninovom itinereru (4 miqe) do{lo zbog izostavqa-
wa stanice Konfluenti. Budu}i da Tabula navodi rastojawe od tri miqe od Taurunuma do Konflu-
enata i prelaz do Singidunuma ({to bi bila jo{ jedna miqa), pretpostavqa se da je u Antoninovom
itinereru razdaqina od ~etiri miqe obuhvatala obe deonice.652 Ova pretpostavka se ~ini veoma
uverqivom, te bismo ukupnoj razdaqini od Basijana do Singidunuma mogli dodati jo{ jednu miqu
(prelaz preko Save), {to bi ukupno bilo 22 miqe. Me|utim, i po toj ra~unici, put od Basijana do
Singidunuma i daqe je daleko kra}i nego po Jerusalimskom i Antoninovom itinereru, za 10 po prvom,
odnosno 11 miqa po drugom. Prilikom pore|ewa pravaca navedenih u ova tri itinerera, u literatu-
ri se pa`wa uglavnom poklawala razli~itim trasama koje beleè Tabula i Jerusalimski itinerer.
U prvi plan je izbijao problem razli~itih mutacija kroz koje prolazi put od Basijana do Singi-
dunuma. Po Jerusalimskom itinereru on je vodio preko Novicijane i Altine, ne skre}u}i u Tauru-
num, dok je po Tabuli prolazio kroz stanicu Idiminijum i sedi{te flote u Taurunumu.
Poku{avaju}i da re{i pitawe razli~itih stanica kroz koje rimski put prolazi od Basijana
ka Singidunumu, H. Gra~anin je predloìo dva mogu}a pravca.653 Severni (glavni), koji bi se pru-
ào ne{to ju`nije od Golubinaca do Idiminijuma, a on ga sme{ta na lokalitet Brestove me|e (lok.
br. 221), potom preko potesa Plo~e do Batajnice, da bi se preko lokacije Crkvi{te ukqu~io na po-
dunavski limeski put. Ju`nu varijantu puta, koja bi i{la preko Novicijane i Altine, re{ava pret-
postavqaju}i da se trasa puta pravolinijski spu{ta iz okoline Golubinaca ka Karlov~i}u, gde je,
po wemu, trebalo da se nalazi Novicijana,654 a potom bi gotovo pravolinijski nastavila ka Sur~inu,
gde je, po wegovom mi{qewu, trebalo da bude Altina.
651 Popovi}, Vasiljevi} 1969: 261; Popovi} D. 1980: 103.

652 Du{ani} 1965: 101.
653 Gra~anin 2010: 26–27.
654 O poku{ajima ranijih autora da mutaciju Novicijanu smeste u Karlov~i}, Krwe{evce, Staru Pazovu ili [ima-
novce videti kod: Gra~anin 2010: 27, nap. 92, sa navedenom literaturom.
133
Prilikom ovih razmatrawa, H. Gra~anin je napravio jedan propust, ne prate}i dosledno raz-
daqine iz itinerera i one na terenu. Pretpostavku da se Idiminijum nalazio na lokalitetu Bre-
stove me|e, po tom osnovu bismo mogli odmah da odbacimo. Po Tabuli, razdaqina izme|u Basijana
i Idiminijuma iznosila je 8 miqa, odnosno ne{to mawe od 12 km. Ako povu~emo pravu liniju iz-
me|u Basijana i Brestovih me|a, utvrdi}emo da ta najkra}a mogu}a razdaqina izme|u wih iznosi
18 km, odnosno 12 rimskih miqa. Pravac koji je predloìo D. Popovi} (potesi Rogo`wa~a i Ka-
mendin,655 oko 1 km ju`no od Golubinaca pa na Brestove me|e),656 duga~ak je 19,3 km, to jest 13 rim-
skih miqa. Me|utim, na pretpostavku H. Gra~anina da se mutacija Novicijane nalazila kod Kar-
lov~i}a, trebalo bi obratiti posebnu pa`wu zbog novih nalaza dva fragmenta, po svoj prilici
jednog istog miqokaza, u okolini Sremskih Mihaqevaca.657 Miqokaz se moè datovati u 198. godi-
nu, i verovatno je istovremen sa starijim od dva miqokaza iz Crepovca,658 ali nam wegovo ta~no
mesto nalaza nije poznato. Najverovatnije pod utiskom novog nalaza iz Sremskih Mihaqevaca, M.
Mirkovi} na svojoj karti put od Basijana preusmerava ka jugu, do Mihaqevaca, i potom pravo na is-
tok ka Konfluentima.659 Iako M. Mirkovi} nije upoznata sa ta~nim mestom nalaza miqokaza u
Sremskim Mihaqevcima, ona navodi da su fragmenti „oko sredine 20. veka” preneti u jednu seosku
oku}nicu. Jedino pomiwawe nalaza bilo kakvih epigrafskih spomenika u drugoj polovini XX ve-
ka u ataru ovoga sela jeste vezano za potes Okrugla me|a (lok. br. 235), na kome je, pored rimskog {u-
ta, keramike i qudskih kostiju, vlasnik imawa „ranije na{ao kamen sa natpisom”, te je D. Popovi}
pretpostavio da je u pitawu nekropola.660 Oko 500 m jugozapadno od Okrugle me|e, na lokalitetu Tri
ante evidentirani su povr{inski ostaci naseqa iz rimskog perioda na povr{ini od 12 do 18 ha
(lok. br. 236),661 te bi se moglo pretpostaviti da su ova dva lokaliteta (nekropola i naseqe) me|u-
sobno povezana. Imaju}i u vidu nalaz miqokaza, kao i veliko naseqe kakvo se moè o~ekivati uz put
na ovome prostoru izme|u dana{wih sela Sremski Mihaqevci i Karlov~i} (pomenuto naseqe kod
Tri ante nalazi se na gredi koja se pruà pravcem zapad–istok i moralo je pratiti izduènu formu
grede), moèmo sa sigurno{}u pretpostaviti postojawe nekog rimskog puta. Budu}i da udaqenost
pravom linijom od Basijana do Tri ante iznosi 14,5 km (skoro 10 rimskih miqa), to zna~i da stani-
cu Idiminijum tu ne moèmo locirati. Izduèna forma koju je, sude}i po terenu na kome se nala-
zilo, moralo imati naseqe na lokalitetu Tri ante, nagove{tava da se i put koji je pored wega pro-
lazio pruào pravcem zapad–istok. Pra}ewem konfiguracije terena, preko niza uzvi{enih greda
od Tri ante prema zapadu, uvi|amo da bi se putni pravac tuda mogao „provu}i” izme|u stalnih ba-
ra koje su tu bile jo{ sredinom XVIII veka, nastaviti do velikog naseqa na lokalitetu Kozlovac,
kod dana{weg sela Jarak, koje je zauzimalo povr{inu od 30 ha (lok. br. 118). Odatle bi gotovo pra-
vom linijom, uz obalu Save, pored rezidencijalne vile na lokalitetu Glac (lok. br. 88), moglo da se
stigne do lokaliteta Rimsko grobqe kod Sirmijuma (lok. br. 79). Sa druge strane, pravac od Tri ante
ka zapadu i Singidunumu, mogao bi te}i preko Karlov~i}a, naseqa Sakule u De~u (lok. br. 249),662
pored nekropole kod Petrov~i}a (lok. br. 276) ka nasequ (ili utvr|ewu?) na Ma~kalovici (lok. br.
655 Taj potes se na prvom Habzbur{kom premeru naziva „Ose~ki drum”, Habsburg Empire 1764–1784.
656 Popovi} D. 1980: 104–105.
657 Du{ani} M. 1990: 646; Mirkovi} 2006: 138, br. 16.
658 Mirkovi} 2006: 135–136, br. 9a, 9b.
659 Mirkovi} 2006: 127 (kartu izradio V. Ivani{evi}).
660 Popovi} D. 1969: 257. D. Popovi} ne navodi kakav je karakter natpisa, te je mogu}e da je na osnovu pretpostavke kako
u pitawu mora biti nadgrobni natpis, u kombinaciji sa informacijom o prisustvu qudskih kostiju, lokalitet
opredelio kao nekropolu.
661 Brun{mid 1901: 154.
662 Tu su prona|ena i dva segmenta rimskog oklopa.
134
277) do utvr|ewa iznad Galovice na Tvrdewavi (lok. br. 275), u ukupnoj duìni od 16,5 km (11 rim-
skih miqa). Od Tvrdewave bi konfiguracija terena dozvoqavala da se put nastavi gotovo pravoli-
nijski ka severoistoku preko velikog naseqa na Soko Sala{u (lok. br. 279) do Kamendina u Zemun
Poqu (lok. br. 263) i da se potom prikqu~i na standardni put Basijane–Taurunum, ili bi se, po vi-
sokoj lesnoj gredi, preko Sur~ina moglo sti}i do Beànije, odakle je vodio najkra}i put preko mo-
~varnog terena do stanice Konfluenti (lok. br. 268a). Ukupna duìna puta predloènom trasom od
Tri ante kod Sremskih Mihaqevaca do Singidunuma iznosila bi 24 rimske miqe (35,5 km), {to je
ne{to duì put od onog koji po Jerusalimskom itinereru, od Novicijane preko Altine, vodi do
Singidunuma, a koji bi trebalo da je dug 19 rimskih miqa (28 km). Na osnovu razdaqine od Basija-
na i nalaza miqokaza u blizini lokaliteta Tri ante kod Sremskih Mihaqevaca, moè se poretpo-
staviti da se upravo na tom lokalitetu nalazila mutacija Novicijana. To bi zna~ilo da je ju`ni
krak puta Basijane–Singidunum, koji se iza Basijane odvajao od onog {to se pruào ka istoku,663
vodio preko navedenog lokaliteta kod S. Mihaqevaca. Celo ovo razmi{qawe o mogu}em putu koji
je prolazio u blizini Sremskih Mihaqevaca u domenu je pretpostavki, ali mislim da je ono neo-
phodno zbog toga {to u Sremu nije obra}ana dovoqna pa`wa na eventualne tragove drugih puteva,
osim onih koji su navedeni u itinererima. Me|utim, najve}i broj naseqa u Sremu, kao {to smo vi-
deli u poglavqu o naseqima, nalazi se upravo u Podlu`ju doweg Srema, gde su ona razme{tena po
brojnim gredama unutar barovitog terena. Tako veliki broj naseqa, me|u kojima neka zauzimaju ve-
liku povr{inu, svakako nije mogao opstajati samostalno, ve} su morala imati dobre putne veze sa
ve}im centrima. Pored mogu}eg vodenog transporta mreòm kanala, o ~emu }e vi{e re~i biti u de-
lu o vodenim putevima, morala je postojati i mreà kopnenih puteva tamo gde je to konfiguracija
terena dopu{tala. Stoga mislim da postojawe puta, ili puteva kroz Podlu`je ne treba stavqati
pod znak pitawa, ve} bi trebalo dobro obratiti pa`wu kako bi se uo~io na terenu.
No vratimo se problemu deonice puta izme|u Brestovih me|a i Singidunuma, budu}i da wego-
vo re{ewe o~igledno nismo uspeli da prona|emo u okolini Sremskih Mihaqevaca i Karlov~i}a.
Najpre bih razmotrio razdaqine izme|u usputnih stanica i gradova navedene u Tabuli, Antonino-
vom i Jerusalimskom itinereru, {to se moè videti u Tabeli 7.
Put ~ije je postojawe ustanovqeno na osnovu posmatrawa na terenu nastavqao se od Brestovih
me|a ka Taurunumu preko potesa Plo~a do severozapadne periferije Batajnice,664 da bi se zatim
ukqu~io na limeski put du` Dunava i pravom linijom nastavio do Taurunuma.665 Wegova duìna
ustanovqena na terenu, od Basijana do Brestovih me|a (Novicijane ili Idiminijuma?) iznosi 19,4 km
ili 13 miqa, a od Brestovih me|a do Taurunuma 18,5 km ili 12,5 miqa, {to od Basijana do Tauru-
numa iznosi ukupno 38 km ili oko 25,5 rimskih miqa.
Put od Basijana do Singidunuma, po Jerusalimskom itinereru, koji navodi usputnu stanicu No-
vicijanu, duga~ak je 31 miqu, odnosno oko 46 km, dok bi put od Basijana do Singidunuma (preko Tauru-
numa i Konfluenata), idu}i trasom koja je zabeleèna rekognoscirawima, bio duga~ak maksimal-
no 25,5 miqa, odnosno oko 38 km. Uzgred, trasa koju navodi D. Popovi} ne prolazi ni pored jednog
mesta za koje bi se moglo pretpostaviti da je moglo biti Altina, koja sledi iza Novicijane, {to
zna~i da je tokom rekognoscirawa od Brestovih me|a ka Batajnici mo`da i pra}en neki rimski
put, ali ne onaj na koji se odnose milijacije navedene u Jerusalimskom itinereru, {to je i jasno, jer
po tom itinereru put i ne skre}e u Taurunum.
663 O razmatrawima tog pravca videti: Mirkovi} 2006: 127 (kartu izradio V. Ivani{evi}); Gra~anin 2010: 26–27.
664 Tragovi tog puta su u duìni od ne{to preko 5 km vidqivi na satelitskom snimku na Google Earth-u od 29. 4. 2002.
godine. Toponim „Plo~e” ozna~en je na Ma|arskom vojnom premeru, videti: Hungarian Kingdom 1869–1887.
665 Dimitrijevi} 1961: 97; Popovi} D. 1980: 105.
135
Jerusalimski Tabula Antoninov
Ulmo–Spaneta 10 – 10
Spaneta–Budalija 8 – 8
Budalija–Sirmijum 8 – 8
Ulmo–Sirmijum 26 13* 26
Sirmijum–Fose 9 – –
Fose–Basijane 10 – –
Sirmijum–Basijana 19 18 18
Basijane–Novicijane 12 – –
Novicijana–Altina 11 – –
Altina–Singidunum 8 – –
Basijane–Idiminijum – 8 –
Idiminijum–Taurunum – 9 –
Basijane–Taurunum – 17 30
Taurunum–Singidunum – 3 (4) 4
Basijane–Singidunum 31 21 33(34)
Ulmo–Singidunum 75 52 77(78)
* Razdaqina od 13 miqa navedena je za put od „Ulmospaneta” do Sirmijuma
Tabela 7 – Razdaqine izme|u usputnih stanica i gradova, izraène u rimskim miqama,

koje daju Tabula, Antoninov i Jerusalimski itinerer
Table 7 – Distances between road-stops and cities, expressed in Roman miles,
as stated in the Tabula, the Antonine Itinerary and the Jerusalem Itinerary
Slede}a putna stanica koju Jerusalimski itinerer navodi iza Novicijane jeste Altina, koja je
u literaturi naj~e{}e prepoznavana u kompleksu koji se nalazi na lokalitetu Kamendin u Zemun
Poqu (lok. br. 263). Da bismo do{li od Brestovih me|a do Kamendina, morali bismo da odstupi-
mo od prethodno navedene trase ustanovqene rekognoscirawem, i zaputimo se preko lokaliteta
Klisina (lok. br. 261a), na kome je tako|e utvr|ena trasa puta, i to izme|u severozapadne perife-
rije Batajnice i èlezni~ke pruge, a u literaturi je ~esto identifikovan kao mutatio Idiminio. Tim
pravcem od Brestovih me|a do Kamendina rastojawe iznosi oko 12,5 km, to jest oko 8 rimskih miqa,
{to je mawe no {to navodi Jerusalimski itinerer (11 miqa – 16 km). Od Kamendina do Singidunu-
ma, putem koji bi i{ao pravo na {pic Beànijske grede, potom preko mo~varnog Beànijskog poqa
na Konfluente,666 ne skre}u}i ka Taurunumu, razdaqina je od 12 km (oko 8 miqa), {to bi se pokla-
666 Budu}i da Jerusalimski itinerer ne navodi Taurunum kao usputno mesto, moè se pretpostaviti da se radi o ne-
kom drugom pravcu. Da bi se do{lo do Konfluenata na u{}u Save u Dunav, ako se ne ide obalom od Zemuna, morali
su se pre}i Beànijsko poqe i mo~varni teren izme|u wega i Save. Primer premo{}avawa tog mo~varnog terena
mostom na drvenim stubovima imamo u drugoj polovini XVII veka (Marjanovi}-Vujovi} 1970: 0–31, Crnobrwa A.
2009: 159–160, sl. 4).
136
palo sa razdaqinom koju navodi Jerusalimski itinerer. Me|utim, taj put bi i daqe bio ne{to kra-
}i no {to bi po Jerusalimskom itinereru trebalo da bude, i iznosio bi 43 km, odnosno 29 miqa,
umesto 31 miqe. Zato sam se morao vratiti na pretpostavke o poloàju stanice Altina u starijoj
literaturi i sagledavaju}i eventualno prohodne pravce na osnovu dostupne kartografske gra|e,
poku{ati da barem teoretski prona|em ta~ke ~ije bi razdaqine odgovarale slede}em: 1) da ukupan
put od Basijana do Singidunuma, preko Brestovih me|a, iznosi oko 31 rimsku miqu; 2) da se na raz-
daqini od 11 rimskih miqa od Brestovih me|a nalazi bilo kakav lokalitet za koji bi se moglo
pretpostaviti da je bio u rangu naseqa uz putnu stanicu. Jedina mogu}a trasa do koje sam do{ao na-
kon premeravawa vi{e pretpostavqenih pravaca jeste slede}a: od Brestovih me|a gotovo pravom
linijom na jugoistok ka lokalitetu na Soko Sala{u (lok. br. 279), potom na jug do Sur~ina (gde bi,
na osnovu razdaqine, u ovom slu~aju trebalo da se nalazi stanica Altina), potom na {pic Beà-
nijske grede, pravom linijom na Konfluente i nakon prelaza preko Save u Singidunum. Sur~in kao
mogu}u lokaciju stanice Altina navodi i H. Gra~anin, ne obrazlaù}i svoje mi{qewe.667 Tragovi
naseqa na mestu dana{weg Sur~ina nisu registrovani, ali su poznati slu~ajni nalazi rimske pro-
venijencije, ukqu~uju}i i dva epigrafska spomenika.668 Meni li~no pravac koji sam upravo izneo
ne ~ini se najboqim izborom, budu}i da bi put od Brestovih me|a do Soko Sala{a morao da krivu-
da ili premo{}ava rukavce i bare, ali, ponavqam, to je jedina trasa koja zadovoqava dva ranije na-
vedena preduslova. Dakle, da bismo re{ili dilemu oko trase puta izme|u Basijana i Singidunuma
(ne svra}aju}i u Taurunum), po Jerusalimskom itinereru, ili bismo morali pretpostaviti da se put
spu{tao kroz mo~varni teren ju`no od Brestovih me|a, ili bismo morali ra~unati da je razdaqina
izme|u putnih stanica Novicijane i Altine u itinereru pogre{no navedena.
Antoninov itinerer podrazumeva jo{ duì put izme|u Basijana i Singidunuma, koji je do Kon-
fluenata iznosio 33 miqe (34 do Singidunuma, sa prelazom preko Save). Budu}i da razdaqina iz-
me|u Taurunuma i Singidunuma nije sporna, pa`wu }emo posvetiti trasi puta izme|u Basijana i
Taurunuma, za koju ovaj itinerer ne navodi usputne stanice na tom putu, ve} samo ukupnu razdaqinu
koja je iznosila 30 miqa (44,5 km). Za toliku duìnu puta izme|u Basijana i Taurunuma svi ranije
razmatrani pravci su isuvi{e kratki. Razdaqina izme|u Basijana i Taurunuma dobijena pra}ewem
trase na osnovu tragova puta na povr{ini iznosi 38 km (vi{e od 4 miqe kra}e no po Antoninovom
itinereru), kao i kod varijante preko Klisine i Kamendina, dok bi put preko Sremskih Mihaqe-
vaca (ukoliko pretpostavimo da je ta trasa zaista postojala) opet bio preduga~ak, po{to bi u ideal-
noj varijanti bio dug oko 50 km. Zbog toga sam poku{ao da sagledam mogu}nost da je put od Basijana,
umesto da skrene ka jugoistoku kod Golubinaca, nastavqao ka istoku prema Burgenama (lok. br. 213),669
spajao se sa limeskim putem uz Dunav, i tako dolazio do Taurunuma. Taj pravac iznosi 41,5 km, {to
je jo{ uvek dve miqe kra}e od milijacije po Antoninovom itinereru, ali je ipak najpribli`nije
razdaqini od 30 miqa.670
Za kraj je ostalo da razmotrimo i trasu koju navodi Tabula, a na woj je izme|u Basijana i Tauru-
numa navedena samo jedna putna stanica, Idiminijum (Idiminio). Rastojawa navedena u Tabuli najvi-
{e odstupaju od stvarnog stawa na terenu, budu}i da je po woj ukupno rastojawe od Basijana do Tauru-
numa svega 17 miqa (Basijane–Idiminijum 8, Idiminijum–Taurunum 9). Ve} na prvi pogled jasno
je da se Idiminijum nije mogao nalaziti na sredini puta navedene duìne, te da je posredi gre{ka
667 Gra~anin 2010: 27.

668 Vujovi} 2009.
669 U popisu utvr|ewa uz obalu Dunava uzvodno od Taurunuma Antoninov itinerer ne beleì postojawe Burgena, upo-
redi Itin. Ant. 242.1–3.
670 Po~etak trase nekog puta koji po~iwe od Basijana i vodi ka istoku, odnosno Buregnama, uo~en je prilikom daqin-
ske detekcije i rekognoscirawa, videti Zanni, De Rosa 2019: fig. 9.
137
u Tabuli, odnosno neka od usputnih stanica zacelo nije navedena. Ukoliko bismo to protuma~ili
samo kao propust u navo|ewu pojedinih usputnih stanica izme|u Basijana i Taurunuma, postojale
bi tri mogu}e varijante:
1. Izostavqena je neka putna stanica izme|u Basijana i Idiminijuma, {to bi zna~ilo da nam
Tabula donosi milijacije sa dela trase: nepoznata stanica – Idiminijum – Taurunum. Premerava-
wem razdaqina nisam ustanovio nijedan evidentirani lokalitet koji bi se nalazio pribli`no 9
miqa (13,3 km) od Taurunuma. Na pribli`noj razdaqini mogao je da se nalazi jedino Sur~in, koji
sam ve} jednom pomiwao prilikom poku{aja rekonstrukcije puta na osnovu razdaqina navedenih u
Jerusalimskom itinereru.
2. Izostavqena je neka putna stanica izme|u Taurunuma i Idiminijuma, {to bi zna~ilo da nam
Tabula donosi milijacije sa dela trase: Basijane – Idiminijum – nepoznata stanica. Traè}i na kar-
ti ve}a naseqa pribli`no 8 miqa (11,8 km, ra~unaju}i i mogu}a skretawa puta; pregledao sam sve
lokalitete na razdaqini od 9,5 do 11,8 km) od Basijana, ka jugu, jugoistoku i istoku, poku{ao sam
da odredim potencijalne kandidate za locirawe Idiminijuma, ali nisam prona{ao nijedan odgo-
varaju}i lokalitet. Jedino naseqe gde su zabeleèni nalazi koji bi mogli da odgovaraju nasequ uz
eventualnu putnu stanicu (ukqu~uju}i i epigrafske spomenike) jeste ono na PD Janko ^melnik kod
Stare Pazove (lok. br. 208), ali se ono nalazi blago severoisto~no od Basijana, i podrazumevalo bi
da je put od Basijana izbijao na limeski drum negde izme|u Starih i Novih Banovaca (lok. br. 213).
3. Izme|u Basijana i Taurunuma su postojale tri usputne stanice, {to bi zna~ilo da Tabula na-
vodi milijacije koje se odnose na deo trase: nepoznata stanica – Idiminijum – nepoznata stani-
ca. U ovom slu~aju je gotovo nemogu}e i poku{ati da se locira eventualni poloàj Idiminijuma.
Zbog svega navedenog, smatram da je u slu~aju Idiminijuma, kao {to je to bilo i kod Ulmospa-
nete, posredi jedna od gre{aka Tabule u navedenim razdaqinama.671 Na terenu je konstatovana jo{
jedna, druga~ija trasa rimskog puta, koja se odvaja ispred Batajnice i ide wenom zapadnom perife-
rijom, preko lokaliteta Klisina i Kamendin ka Beàniji i odatle ka Konfluentima, {to je ne-
{to kra}i put ka Singidunumu no preko Taurunuma. To bi odgovaralo i onome {to itinereri navode,
jer je put koji zaobilazi Taurunum (Jerusalimski itinerer) za tri miqe kra}i no put kroz Taurunum
(Antoninov itinerer).
4.1.3. Limeski put

Limeski put uz Dunav (Ripa Pannonica) pratio je granicu Rimskog carstva niz ovu reku, od utvr-
|ewa Castra Reginae (dana{wi Regensburg u Nema~koj) do u{}a Dunava u Crno more. U duìni od
preko 2.300 km povezivao je sva utvr|ewa i gradove koji su se nalazili uz Dunav, opstaju}i u poje-
dinim svojim delovima prakti~no od trenutka wihovog osvajawa pa do kraja Carstva. Ovaj put bi}e
osnova za nastajawe mnogih drugih u kasnijim stole}ima, do dana{wih dana, ali vi{e nikada se
ne}e pruàti kroz jednu dràvu. Zbog zna~aja limesa, odnosno severne granice Carstva, nazivi ve-
}ine utvr|ewa koja su se na wemu nalazila, kao i razdaqine izme|u wih, vrlo detaqno su poznati iz
itinerera. Deo limeskog puta na teritoriji koju razmatramo prikazan je u Antoninovom itinereru
i Pojtingerovoj karti (Tabuli), a u wima navedena razdaqina od 16 miqa izme|u utvr|ewa Bononia/
Malata (Bano{tor, lok. br. 14) i Cusum (Petrovaradin, lok. br. 23) potvr|ena je i nalazima dva mi-
qokaza na Petrovaradinu.672
671 Sl. Du{ani} je izneo pretpostavku da se stanica Altina nalazila na lokalitetu Kamendin u Zemun Poqu (lok. br.
263), te da ime Altina treba razumeti kao rimsku interpretaciju toponima Idominijum–Idiminijum, videti:
Du{ani} 1967: 208.
672 Marsili 1726: 118, Tab. 47.
138
Antoninov itinerer (It. Ant. 242–243.2) za limeski put beleì slede}e razdaqine:673
A Tauruno Ritti in medio Aciminci XXXVI
Cusi XXXIII
Bonnonia XVI
Cucci XVI
Cornaco XVI
Tabula (Not. Dign. 5A3–5A5) donosi nam ne{to druga~iju milijaciju, ali i naziv Burgena (Novi
Banovci), utvr|ewe koje se ne pomiwe u Antoninovom itinereru:
Tauruno X Burgenis XIII Bittio VIII Acunum XL Cusum XVI Milatis XVI Cuccio XIII Cornaco
Identifikacija utvr|ewa koja se navode u Antoninovom itinereru i Tabuli veoma je pouzdano

izvr{ena, o ~emu je vi{e re~i bilo u poglavqu ovoga rada o utvr|ewima u jugoisto~nom delu Dowe
Panonije. Vi{e pojedinosti o svakom od utvr|ewa, kao i prate}a literatura, nalaze se u okviru wi-
hovih opisa u spisku lokaliteta, a ovom prilikom }u samo navesti lokalitete u kojima su prepo-
znata pojedina utvr|ewa: Taurunum – centar Zemuna (lok. br. 268), Burgenae – Gradina u Novim Ba-
novcima (lok. br. 213), Rittium – Surduk (lok. br. 197), Acumincum – Gradina kod Starog Slankamena
(lok. br. 138), Cusum – Petrovaradin (lok. br. 23), Bononia/Malata – Bano{tor (lok. br. 14), Cuccium
– Ilok (lok. br. 9). Osim navedenih utvr|ewa i naseqa uz wih, na trasi limeskog puta uz obalu Duna-
va registrovan je relativno mali broj lokaliteta iz rimskog perioda. Izme|u Zemuna (Taurunum)
i Novih Banovaca (Burgenae), povr{inski nalazi iz raznih perioda se gotovo kontinuirano pru-
àju skoro do Batajnice, ali su na ~itavom tom prostoru gusto izgra|ena industrijska postrojewa,
te je oteàno izdvajawe pojedina~nih lokaliteta. Iza Batajnice do Novih Banovaca uz obalu Dunava
nema registrovanih rimskih naseqa. Od Novih Banovaca (Burgenae) do Surduka (Rittium) put prola-
zi pored nekoliko rimskih naseqa na visokoj lesnoj obali,674 od kojih bi trebalo izdvojiti ono na
Duvarinama kod Belegi{a (lok. br. 201), gde su prona|eni i epigrafski spomenici. Izme|u Surduka
(Rittium) i Starog Slankamena (Acumincum) nalazi rimske provenijencije uo~eni su na {irem
prostoru potesa zvanih Janda i Odu{evac (lok. br. 141, 140), a na lokalitetu Humka istraèn je je-
dan spekulum (lok. br. 139). Od Starog Slankamena do Sremskih Karlovaca put se sve vi{e udaqava
od obale, koja je u tom sektoru visoka, strma i podlo`na odrowavawu. Od Slankamena do Banstola kod
ôrtanovaca trasa se sa sigurno{}u ne moè locirati, ali se moè pretpostaviti da je pratila
ravniji teren u neposrednom zale|u obale, te je R. Bunarxi} pretpostavio da je tekla najkra}im
pravcem: pored Kr~edina,675 preko nekropole na lokalitetu Brest kod Be{ke (lok. br. 136), niz
ôrtanova~ki potok, do Banstola, potom niz Straèva~ki potok pored nekropole, naseqa i speku-
luma na lokalitetima Lipovac 1 i 2 (lok. br. 30 i 31) do Sremskih Karlovaca (lok. br. 27, 28, 29),
i na kraju pored naseqa na Rovinama (lok. br. 24) do Petrovaradina (Cusum, lok. br. 23). Odatle je ka
Bano{toru (Bononnia/Malata) put mogao nastaviti obodom visoke lesne obale, ali i wenim podno`-
jem, trasom kojom vodi jo{ od kraja XVIII veka, jer tuda se izbegavaju duboke i uske doline potoka
koji se spu{taju sa Fru{ke gore. U oba slu~aja, u neposrednoj blizini trase puta nalazili su se: spe-
kulum i vila rustika u Marin Dolu kod Dumbova (lok. br. 20b i 20v), pretpostavqeno mawe utvr|e-
we kod êrevi}a (lok. br. 17), lokalitet kod u{}a potoka Potoraw, gde je konstatovana konstrukcija
673 Osim navedenih razdaqina postoje i wihove rukopisne verzije: iza Tauruno dodato mp XVI, XXVI, XXV; iza Ritti
dodato XXXII, XXXVIII, XXXIII; iza Acimici – XXXVI, CXIII, CXII; iza Cusi – XXX, XXXII; iza Bonnonia – XVII.
674 Idu}i uzvodno, slede}im redom: lok. br. 212, 211, 210, 202, 201, 199.
675 Bunarxi} 2006: 45–46. Tu je registrovano naseqe na lokalitetu Buxak (lok. br. 137).
139
Извор Burgenае Rittium Acumincum Cusum Bonnonia Cuccium
It. Ant. – – 53 48,8 23,7 23,7

Tabula 14,8 19,2 11,8 59 23,7 23,7
терен 15,0 17,5 10,8 33–35 22,0 22,0
Tabela 8 – Uporedo date razdaqine izme|u utvr|ewa na osnovu podataka iz itinerara

i sa terena (izraène su u kilometrima)
Table 8 – Comparations of distances between the fortifications, based on data from the itineraries
and from field measurements (expressed in kilometres)
puta (lok. br. 16) i spekuluma iznad ovog prelaza (lok. br. 17). Izme|u Bano{tora (Bononnia/Malata)
i Iloka (Cuccium) na trasi puta je registrovan samo lokalitet na Kulu{tri (lok. br. 11) kod Ne{-
tina, na kome je prona|en miqokaz sa eradiranim imenom Aleksandra Severa, a za tragove uo~enih
gra|evina pretpostavqeno je da bi mogli biti ostaci maweg kastela ili spekuluma.
Radi lak{eg pore|ewa, razdaqine izme|u pojedinih utvr|ewa navedene u itinererima prera-
~unao sam iz rimskih miqa u kilometre i uporedio ih sa rastojawima izme|u pojedinih lokali-
teta na terenu (Tabela 8). Razdaqine sam merio na satelitskom snimku, drè}i se obale Dunava i
zaobilaze}i ve}e prepreke na trasi, poput dubokih surduka, koji su ~esti uz visoku lesnu obalu.
Iz priloènog se moè videti da se razdaqine koje daje Antoninov itinerer pribli`no pokla-
paju sa razdaqinama na terenu tek od Kuzuma, dok se za one pre toga to ne bi moglo re}i. Razlika u
razdaqini izme|u Taurunuma i Akuminkuma po Antoninovom itinereru i one na samom terenu iz-
nosi 11 km, a izme|u Akuminkuma i Kuzuma 14–16 km, u zavisnosti od varijante puta koja je premera-
vana.676 Razdaqine koje se nalaze u Tabuli gotovo u potpunosti odgovaraju stawu na terenu, sa malim
odstupawima koja se mogu pripisati zaobilaèwu prirodnih prepreka ili gre{kama u merewu,
osim za razdaqinu izme|u Akuminkuma i Kuzuma, gde je po Tabuli put duì za 24–26 km od stawa na
terenu. Razlog za toliku razliku moè biti samo gre{ka u samoj Tabuli, odnosno gre{ka prilikom
izrada wenih prepisa, naro~ito ako imamo u vidu izuzetnu preciznost u razdaqinama pre Akumin-
kuma i posle Kuzuma. Limeski put se od Zemuna do Iloka pruà u duìni od 122 km, ali su wegovi
materijalni ostaci uo~eni samo na jednom mestu, kod u{}a potoka Potoraw (lok. br. 16). Konstruk-
cije rimskog i sredwovekovnog puta na toj lokaciji prime}ene su nakon odrona dela savremenog
druma, i nalazile su se ispod wega. Taj detaq nam otkriva i jedan od mogu}ih razloga zbog kojih
prilikom rekognoscirawa nisu evidentirani tragovi rimskog puta. înioci koji uti~u na izbor
najpovoqnijih pravaca za trasirawe puteva nisu se mnogo mewali kroz stole}a i milenijume, te ne
treba da nas iznenadi ukoliko su savremeni putevi na ovoj deonici gra|eni na osnovama sredwo-
vekovnih i rimskih drumova.
4.1.4. Posavski put Siscia–Sirmium–Singidunum

Ovaj put bio je najbrà veza izme|u italskog tla i isto~nih provincija. Vodio je od Akvileje,
preko Emone i Siscije daqe ka Sirmijumu desnom obalom Save, i bio je najkra}a saobra}ajnica koja
676 Razdaqina od 33 km izmerena je drè}i se {to bliè obale Dunava, koliko to dozvoqavaju ~esti visoki lesni odse-
ci na ovoj deonici. Ne{to duì put vodio bi trasom koju je predloìo R. Bunarxi} (Bunarxi} 2006: 45–47).
140
je povezivala dva najzna~ajnija centra Panonije. Imao je poseban zna~aj i zbog toga {to su se u wega
ulivali svi putevi sa juga, koji su kretali iz jadranskih luka i gradova, kao i iz unutra{wosti pro-
vincije Dalmacije.677 U nastavku }u navesti trasu wegovog dela od Marsonije do Sirmijuma, odno-
sno neposredno pre ulaska na prostor, u ovome radu razmatranog, jugoisto~nog dela Dowe Panonije.
Po Tabuli on se pruào slede}im pravcem:
Marsonia – Ad Basante XXXIII – Saldis XX – Drinum fl(umen) XVIII (XXIII) – Sirmium XVIII
Antoninov itinerer ne beleì ovaj deo pravca kroz na{e podru~je, ve} je od Marsonije putni-
ke koji su putovali Posavskim putem upu}ivao na Cibale i daqe ka Sirmijumu, trasom Podravskog
puta. Jerusalimski itinerer ovaj put uop{te ne spomiwe, jer hodo~asnik koji ga je sastavio tim pu-
tem nije i{ao.
Ovaj putni pravac ~esto je u pro{losti razmatran u stru~noj literaturi, uz poku{aje wegove
identifikacije na terenu, a zaokupqa i pa`wu savremenih autora.678 Najdetaqnije razmatrawe,
utemeqeno ne samo na prou~avawu pisanih izvora i izve{taja sa terena ve} potkrepqeno i li~no
sprovedenim detaqnim rekognoscirawima i topografskim ispitivawima, sproveo je Ivo Bojanov-
ski.679 Budu}i da se I. Bojanovski u svom radu koristio svim dotad ste~enim iskustvima,680 a da su se
kasniji autori na wegov rad oslawali bez dodatnih terenskih istraìvawa, taj rad }e mi koristi-
ti kao osnovna smernica za poku{aj iscrtavawa dela trase Posavskog puta kroz podru~je Semberije.
Posledwa stanica koju beleì Pojtingerova karta na levoj obali Save jeste putna stanica Sal-
dis (Saldis), dok se u Semberiji nalazila stanica Drinum flumen. Razdaqina izme|u ova dva mesta
bila je 18 ili 23 rimske miqe (26,7 ili 34,1 km), a ulazak Posavskog puta na podru~je Semberije
nalazio se negde izme|u wih. Na to ukazuje i pravac koji je prikazan na Tabuli, jer linija puta iz-
me|u ove dve stanice dva puta prelazi reku Savu. Nakon opse`nih razmatrawa, I. Bojanovski argu-
mentovano predlaè, u odnosu na dotad u literaturi prisutna mi{qewa, locirawe Saldisa u Posav-
skim Podgajcima, na lokalitetu Kqu~evi.681 Traè}i prelaz preko Save nakon stanice Saldis, I.
Bojanovski je topografski, kroz stare zapise i rekognoscirawima, ispitivao vi{e mogu}ih loka-
cija (Guwu, Staru Guwu, Prohod u Ra~inovcima, rimsko utvr|ewe kod Naki}a kule na u{}u Lukav-
ca, Jameni),682 naposletku se opredeliv{i za prelaz na Domuskeli.683 Na kraju je ipak odlu~io da
prelaz preko Save smesti negde u odse~ku izme|u Guwe i Ra~inovaca (lokacija Brod). Kao daqu tra-
su, na desnoj obali Save, predlaè pravac: Brezovo Poqe – Vr{ani (Naki}a kula i Busija) – Dra-
goqevac – â|avica Dowa (lok. br. 311, Glavi~orak) i Gorwa (Gradac) – preko severne Semberije –
Velika Obarska (lok. br. 312) – Batkovi} (Crkvina u Lipovici) – Gorwi i Dowi Brodac (Prekaje,
lok. br. 303).684 Od lokaliteta Prekaje predlaè slede}u trasu: Crkva u Dowem Brodcu – seosko
grobqe – Dobre vode – savremeni put D. Brodac – Balatun – potes gredom Ora{je – Karantin na
Drini kod Balatuna.685

678 Gra~anin 2010: 11–18; Fodorean 2017.
679 Bojanovski 1984. O prethodnim razmatrawima deonice Posavskog puta od Siscije do Sirmijuma, videti: Bojanovski
1984: 146–149, sa pripadaju}om literaturom.
680 Uporediti sa: Gra~anin 2010.
681 O ubikaciji stanice Saldis videti: Bojanovski 1984: 205–211.
682 Bojanovski 1984: 211–213.
141
Naàlost, podaci kojima raspolaèmo o severnom delu Semberije u rimsko vreme u svakom po-
gledu su veoma su oskudni, a najpre kada je re~ o datovawu samih lokaliteta. Vi{e wih opredeqeni
su kao „rimski” samo na osnovu oskudnih i diskutabilnih izjava qudi koji su na tim lokalitetima
slu~ajno nai{li na nejasne i nerazumqive ostatke iz pro{losti, a te ostatke su na osnovu opisa
(npr. „velike cigle”) kasniji istraìva~i pripisivali rimskom vremenu. Ostataka puta u severo-
isto~noj Semberiji, osim nesigurnog podatka o putu „Filipa Maxarina” kod Batkovi}a,686 zapra-
vo i nema. Povla~ewe pretpostavqenih linija puta na osnovu retkih nalaza rimskih naseqa koja
nisu morala da se nalaze uz sam put, ili pretpostavki da je neki lokalitet u zabarenom terenu mo-
gao biti nastawen i u rimsko vreme, jer su na wemu uo~eni praistorijski ili sredwovekovni osta-
ci, kao i da bi taj, od okoline ne{to vi{i teren, mogao pogodovati izgradwi puta, nisu dovoqni
argumenti. Stoga mo`da i ne ~udi da je I. Bojanovski, ponet znatnijim ostacima rimskih naseqa,
predloìo trasu koja bi se, kako je on naveo, „uklapala u korigovanu varijantu Tabule: Saldis XVIII
(XXIII) m.p.”687 Me|utim, ta trasa je primetno duà i od korigovane razdaqine od 23 rimske miqe.
Najmawa mogu}a razdaqina izme|u Podgajaca Posavskih (predloèna lokacija za Saldis) i Preka-
ja kod Brodca Doweg (predloèna lokacija Drinum flumen)688 jeste ona koja bi i{la potpuno pra-
vom linijom, {to je malo verovatno za pravac puta, i iznosi 37 km, odnosno oko 25 miqa. Prelaz
kod Bosanske Ra~e i lokalizovawe stanice Drinum flumen negde u blizini ovoga mesta – a bilo je
takvih mi{qewa u starijoj literaturi – tako|e su malo verovatni, jer u pravoj liniji i izme|u Po-
savskih Podgajaca i Bosanske Ra~e razdaqina iznosi ne{to preko 40 km (27 rimskih miqa). Ako
prihvatimo pretpostavku I. Bojanovskog da se stanica Drinum flumen nalazila negde u blizini Do-
weg Brodca, {to je obrazloìo ~iwenicom da su dana{wa naseqa od Doweg Brodca prema Drini re-
centnog porekla – budu}i da je taj {iroki pojas doskora bio prekriven barama i {umama – kao i
samim imenom sela Brodac, ~iji naziv evidentno asocira na prelaz preko reke,689 veoma je te{ko
rekonstruisati deonicu Saldis – Drinum flumen preko Semberije. Taj zadatak bi zahtevao i pre-
ispitivawe dobrog dela trase puta pre stanice Saldis, po{to je evidentno da i minimalne razda-
qine koje treba prevaliti od lokaliteta Kqu~evi kod Podgajaca Posavskih, potom od nekog od mo-
gu}ih prelaza preko Save kroz Semberiju pa do predloènih prelaza preko Drine, u potpunosti
odbacuju mogu}nost da su Podgajci bili rimska putna stanica Saldis. Tek kad bi se re{ilo pita-
we lokacije Saldisa, moglo bi se preduzeti ispitivawe trase naredne deonice puta kroz Semberi-
ju, a budu}i da ta problematika zahteva i sagledavawe {iroke teritorije koja nije predmet intere-
sovawa ovoga rada, i da je rimski period u Semberiji slabo istraèn, u taj posao se ovom prilikom
ne}u upu{tati.
Nastavak trase Posavskog puta na desnoj obali Drine, kroz Ma~vu, nije tako detaqno razra|i-
van kao wegov segment kroz Semberiju. Podaci o rimskim naseqima u Ma~vi su, me|utim, daleko

688 Mislim da identifikaciju putne stanice Drinum flumen na mestu vile rustike u Prekajama kod Doweg Brodca
treba uzeti sa rezervom. Rezultati istraìvawa tog objekta pokazali su da se radi o ostacima skromnije vile ru-
stike (Busuladì} 2011: 166–167), gra|evine ~ije karakteristike ne ukazuju na objekat javne namene, kakvu joj je I.
Bojanovski pripisao. Naziv Brodac svakako ukazuje na relativnu blizinu prelaza preko reke, ali to ne mora nu`no
zna~iti i da se rimska putna stanica nalazila u samom dana{wem Brodcu. Posebno oteàvaju}u okolnost pred-
stavqa priroda reke Drine, weno ~esto izlivawe iz korita koje je vekovima odnosilo delove obale, a sa wima i
mogu}e tragove ranijih naseqa.
689 Kod poku{aja locirawa prelaza preko Drine treba biti veoma oprezan, jer je ona ~esto mewala svoj tok, usecala
se ~as u levu ~as u desnu obalu, meandrirala, te je veoma mogu}e da su se eventualni ostaci mawih naseqa potpuno
izgubili u wenim vodama.
142
kvalitetniji no oni za Semberiju, iako ostaci samog puta ni na jednom mestu nisu zabeleèni na
terenu. Me|utim, veliki broj lokaliteta koji su ubicirani u ovome kraju, wihov raspored i kon-
figuracija terena pruàju znatno vi{e mogu}nosti za razmatrawe poloàja Posavskog puta kroz
Ma~vu.
I. Bojanovski je predloìo tri varijante posavskog puta kroz Ma~vu, od Drine do Sirmijuma:690
1. Crna bara – Sovjak – Bogati} (spajawe sa putem Sirmijum–Argentarija) – Glu{ci, Ribarica
– No}aj – Sala{ No}ajski (utvrda) – Ma~vanska Mitrovica, Kulina–Sava–Sirmijum.
2. Crna Bara – prelaz preko Batra – Banovo Poqe – Radenkovi} – No}aj – Sala{ No}ajski –
Ma~vanska Mitrovica – Sava – Sirmijum. (36 km)
3. Crna Bara – prelaz preko Batra – Banovo Poqe – prelaz preko Zasavice – Gorwa Zasavica –
Dowa Zasavica – Ma~vanska Mitrovica – most na Savi – Sirmijum. (35,5 km)
Sagledavaju}i raspored lokaliteta i karakteristike reqefa, predloìo bih slede}u trasu od
prelaza preko Drine do Sirmijuma: obala Drine – Mijatovi}a bezdan, Crna Bara (lok. br. 367) –
gredama na isto~noj strani bare Jova~e, preko potesa Ku}i{te ka nasequ na lokalitetu – Banovo
poqe, Crna Bara (br. 366) – gredama pored ju`nog oboda Zasavice – naseqe Crkvine 2, Banovo Poqe
(br. 362) – naseqe Duge Wive, Banovo Poqe (br. 361) – prelaz preko Bakrenog Batra – naseqe ]era-
mide, Radenkovi} (br. 358) – ju`nom obalom oko dowe okuke Zasavice – obalom Zasavice pokraj niza
mawih naseqa uz wu u atarima dana{wih sela No}aj i Sala{ No}ajski (lok. br. 350, 351, 352, 346,
347, 348) ka Ma~vanskoj Mitrovici i prelazu preko Save do Sirmijuma. Ukupna duìna ovog pred-
loènog pravca, od Prekaja do Sirmijuma (ra~unaju}i i prelaz preko Save), iznosila bi 32,5 km,
odnosno oko 22 miqe. Iako duà no po Tabuli (18 miqa), ova trasa je kra}a od svih prethodno pred-
loènih, uz to se pruà terenom koji ima najekonomi~nije prelaze preko usputnih vodotokova. Me-
|utim, trasa koju sam predloìo od reke Drine do Sirmijuma duga~ka je 22,5 km (oko 15 miqa), {to
bi odgovaralo razdaqini iz Tabule, ako bi se stanica Drinum fl(umen) nalazila bliè prelazu na
Karauli u odnosu na wenu predloènu identifikaciju kod lokaliteta Prekaje, koji je od samog
prelaza udaqen oko 9 km.
4.1.5. Put Argentaria–Gensis–Sirmium

Ovaj put je zapravo samo odse~ak jednog od najstarijih rimskih puteva u dubini Ilirika, puta
Salona–Sirmijum, koji je po svoj prilici izgradio Dolabela, namesnik provincije Dalmacije za
vladavine Klaudija. O ovome putu je u literaturi ~esto raspravqano, uz vi{e ili mawe uspe{no
rekonstruisawe wegove trase na terenu. Me|utim, deo ovoga puta koji prolazi kroz teritoriju koju
razmatram, odnosno kroz Ma~vu do Sirmijuma, nije pobu|ivao naro~itu pa`wu istraìva~a. Pra}e-
we wegove trase kroz Ma~vu uglavnom se zavr{avalo sumarnim zakqu~kom da je put i{ao od putne
stanice Gensis (po svoj prilici dana{we Le{nice) do Sirmijuma, pruàju}i se severoisto~nim
pravcem kroz Ma~vu.691
Put je zabeleèn samo u Tabuli, koja navodi slede}u trasu: Sirmium XXX Gensis XV Ad Drinum.
Putna stanica Gensis (Gensis) veoma je pouzdano identifikovana kod dana{weg mesta Le{nica,
najverovatnije na lokalitetu Crkvine u [qoku{ama.692 Kao {to sam i naglasio, trasa ovoga puta
nije uo~ena na terenu u Ma~vi, a nije ni izazivala posebnu pa`wu istraìva~a, te poku{aja wene
rekonstrukcije nije ni bilo. I. Bojanovski navodi samo poku{aj F. Kanica da okvirno odredi pravac
690 Bojanovski 1984: 221–222.

691 Pa{ali} 1960: 75; Bojanovski 1984: 221 nap. 7, 247; Vasi} 1985: 130; Bojanovski 1988: 343; Mirkovi} 2006: 40; Arsi}
2007: 50.
692 Vasi} 1985: 130.
143
ovoga puta, povla~e}i liniju od Le{nice do [apca, i potom od [apca do Sremske Mitrovice, uz
desnu obalu Save.693 R. Arsi} je za isti problem ponudio tri varijante u svom grafi~kom re{e-
wu:694 1) uz Drinu ka severu do sela Banovo Poqe, potom ju`nim obodom Zasavice do Sirmijuma, 2)
severnim obodom Pocerske povr{i do [apca, potom desnom obalom Save do Sirmijuma, 3) od Po-
cerine dijagonalno kroz Ma~vu do Uzve}a, gde bi se potom put granao u dva mogu}a pravca, ka Zasa-
vici i Savi.
Drugu varijantu R. Arsi}a bi odmah trebalo odbaciti zbog wene duìne koja iznosi oko 65 km,
odnosno oko 44 rimske miqe, {to je znatno duè no 30 miqa koliko beleì Tabula. Tre}a varijanta
bi, u obe predloène podvarijante, tako|e bila previ{e duga~ka, a mislim i da bi dijagonalni pra-
vac preko centralne Ma~ve morao biti jo{ malo duì, uzimaju}i u obzir da je doskora bio prekri-
ven mo~varama koje bi trebalo {iroko zaobilaziti. Ostaje nam prvi pravac R. Arsi}a, koji se i meni
~ini najpogodnijim. Od Sirmijuma bi i{ao istom trasom kao i Posavski put do naseqa na loka-
litetu Duge Wive kod Banovog Poqa (lok. br. 361), gde bi se odvajao skre}u}i ka jugoistoku, i pored
niza rimskih naseobina (lok. br. 365, 379, 378, 389, 396, 397, 442) nastavqao do Le{nice. U pri-
log ovakvoj trasi puta, koja bi i{la preko rimskog naseqa na Dugim Wivama u Banovom Poqu, po-
sredno govore i nalazi rudni~kog novca na tom lokalitetu.695 Interesantno je da je najve}a koncen-
tracija nalaza ove vrste zabeleèna upravo na Dugim Wivama kod Banovog Poqa, {to bi se moglo
objasniti i dobrim putnim i trgova~kim vezama sa rudnim revirima u dowem toku Drine.
4.2. PUTEVI POZNATI SA TERENA

4.2.1. Varijanta puta Argentaria–Sirmium kroz Semberiju
Krenuv{i tragom ranijih pretpostavki o postojawu ovakvog puta levom obalom Drine,696 koji
nije poznat iz itinerera, I. Bojanovski je 1978–1980. godine obavio arheolo{ka i topografska re-
kognoscirawa pretpostavqene trase puta. Na osnovu rezultata tih istraìvawa, koja su obuhvatila
pravac od Driwa~e do Bosanske Ra~e, ustanovio je da se pouzdano moè ra~unati sa postojawem ovog
putnog pravca.697 Tokom svojih istraìvawa I. Bojanovski je trasu puta odre|ivao na osnovu polo-
àja naseqa, mikroreqefa i ostataka starih puteva ili predawa o wima. Pouzdano ubiciranim
ostacima rimskog puta mogu se smatrati jedino oni koji su vi|eni kod dana{weg naseqa Jawa, na
lokalitetu Pa~i} brdo (lok. br. 326). Sam opis puta na tom mestu poziva na oprez, budu}i da je na-
vedeno da je bio {irok do 6 m i izra|en od opeka. Izostavi}u deo puta od Driwa~e do ulaska na na{u
razmatranu teritoriju, nave{}u samo mesta preko kojih je I. Bojanovski „vodio put”, uz osnovne in-
formacije o wima i wihov broj u spisku lokaliteta, gde je i citirana literatura o svakom od wih.
Put tako vodi od naseqa u Hani{tima kod sela Glavi~ice (lok. 329), potom se udaqava od Drine i
prolaze}i preko potesa „Maxarske wive” u Bataru stiè do Crkvi{ta u Johovcu (lok. br. 328), gde
su registrovani ostaci rimskih gra|evina na potesu zvanom „Stari put”. Odatle je nastavqao do
prelaza „Maxarski brod” na reci Jawi, na ~ijoj je levoj obali stizao do velikog kompleksa naseqa
i nekropola kod dana{we Jawe, gde su registrovani i pomenuti ostaci rimskog puta gra|enog od
opeka (lok. br. 324, 325, 326). Va`no je napomenuti da se reka Jawa, pored koje se nalaze navedeni
lokaliteti, oko dva kilometra isto~nije uliva u Drinu, upravo naspram Le{nice, koja se ~esto
693 Bojanovski 1984: 221, nap. 6–7.

694 Arsi} 2011, 197, Karta 1.
695 Mladenovi}, Woytek 2012.
696 O ranijim pretpostavkama za postojawe ovoga puta videti: Bojanovski 1980: 180–181, nap. 79–81, sa navedenom sta-
rijom literaturom.
697 Bojanovski 1981: 181–185; Bojanovski 1984: 247–248; Bojanovski 1988: 343.
144
identifikuje sa putnom stanicom Gensis na putu od Sirmijuma ka Argentariji, koji je prolazio

kroz Ma~vu. To zna~i da bi ovi putevi, pruàju}i se razli~itim obalama Drine, na ovome mestu me-
|usobno bili udaqeni oko pet kilometara, te bi se moglo pretpostaviti da je izme|u Jawe i Le{ni-
ce mogao postojati i prelaz preko reke, koji bi te dve komunikacije povezivao. Ka severu put nasta-
vqa pored nekropole na Crkvinama kod Koj~inovca (lok. br. 322), gde su prime}eni tragovi nekog
starog druma nasutog {qunkom, {irine 5 m, koji se moè mestimi~no pratiti daqe ka severoisto-
ku. Isti stari drum od nasutog re~nog {qunka prime}en je na lokalitetu Grobqe kod Kovanluka
(lok. br. 319), gde je zabeleèn i slu~ajni nalaz rimskog groba gra|enog od opeka, a Bojanovski we-
govu trasu daqe vodi pored ruralnih naseobina na lokalitetima Krivaci i âir kod Dvorova (lok.
br. 308 i 306), preko potesa Maxarski put, gde je opet izoravan neki stari drum od {qun~ane pod-
loge, do vile u Prekajama (lok. br. 301) kod Doweg Brodca. Vilu u Prekajama Bojanovski navodi kao
„bivijum”, odnosno mesto ukr{tawa Posavskog puta (Akvileja–Siscija–Sirmijum) i ove varijante
puta od Argentarije ka Sirmijumu. Daqe bi ovaj put nastavqao istim pravcem kroz Ma~vu kao i Po-
savski put. Trasa koju je predloìo I. Bojanovski izgleda logi~no, ali ostaje pitawe datovawa sta-
rog puta koji je on pratio kroz Semberiju, i koji ne mora nu`no biti iz rimskog vremena. îwenica
je da se najve}i broj registrovanih rimskih lokaliteta u Semberiji nalazi upravo uz ovu pretpo-
stavqenu trasu puta Argentarija–Sirmijum, ali i to treba uzeti sa izvesnom rezervom, jer je ve}ina
tih lokaliteta i uo~ena upravo za tematskih rekognoscirawa I. Bojanovskog, tokom kojih je on po-
ku{avao da locira trasu puta.
4.2.2. Put Sirmium–Spodent[…]–Singidunum

Iako ovaj putni pravac ne beleè itinereri, on nam je poznat kako iz literarnih izvora, tako
i sa rekognoscirawa terena. Postojawe puta koji je desnom obalom Save vodio od Sirmijuma ka Sin-
gidunumu pretpostavqeno je na osnovu podataka iz literarnih izvora.698 Nakon bitke kod Cibala
316. godine, Licinije je u begu pro{ao kroz Sirmijum, pa pokupiv{i svoju porodicu i blago koji
su se tu nalazili, pre{ao Savu ru{e}i most za sobom i zaputio se ka Trakiji. Deo blaga koje je no-
sio, donative povodom wegovih decenalija, tri srebrna tawira i dva slitka, ostavio je kod utvr|e-
wa na lokalitetu Gradu{tina (lok. br. 514), koje se nalazilo na pravcu puta ju`no od Save.699 Osim
potvrde o postojawu puta koji je od Sirmijuma vodio uz desnu obalu Save, ti podaci iz izvora nam
ukazuju i na wegovu po~etnu ta~ku, zapadni most koji je konstatovan tri kilometra nizvodno od
Sremske Mitrovice.700 Na terenu su ostaci ovoga puta konstatovani na dvema lokacijama. Prva se
nalazi na mestu Malo Duboko, u neposrednoj blizini lokaliteta Gradu`dine kod Debrca (lok. br.
502), gde je Kanic pretpostavio postojawe rimskog kastela, najve}im delom odnetog usled eroziv-
nog delovawa Save.701 Druga lokacija na kojoj su uo~eni ostaci puta nalazi se kod naseqa i utvr|ewa
na lokalitetu Gradu{tina (lok. br. 514). Oba mesta na kojima su zabeleèni ostaci ovog puta nala-
ze se uz Savu, te se i pretpostavqa da je wegova trasa najve}im svojim delom pratila ovu reku. Budu-
}i da je wegova supstrukcija na terenu prepoznata samo na dva mesta, te da, ako se izuzme pretposta-
vqen po~etak kod okvirne lokacije sirmijumskog, tzv. Licinijevog mosta, ne znamo ni kuda je tekao
taj wegov po~etni deo, ovaj putni pravac poku{a}u da rekonstrui{em od utvr|ewa na Gradu{tini
698 Excerpta Valesiana V 17 i Zosimus, II 19, prema: Mirkovi} 2006: 67.

699 Popovi} I. 1996: 137; Popovi} I. 1996: 287–288.
700 Popovi} V. 1980: VII. M. Jeremi} zastupa mi{qewe da bi se taj, takozvani Licinijev most ipak morao traìti
ne{to bliè gradu, to jest carskoj palati Sirmijuma, gde je bio povoqniji poloàj za premo{}avawe reke (Jeremi}
2007: 238).
701 Kanic 1985: 366.
145
(lok. br. 514), kao najve}eg lokaliteta uz wega i najpouzdanijeg mesta ubikacije puta. Od Gradu{tine
ka Singidunumu trasa puta nije ustanovqena ni na jednom mestu, ali bi se pravac kojim je on i{ao
mogao okvirno rekonstruisati na osnovu pozicija lokaliteta i karakteristika reqefa.702 Nakon
prolaska pored naseqa i utvr|ewa na Gradu{tini put je prelazio re~icu Vukodra` i uz obalu Save
nastavqao je kroz nekropole i naseqe municipijuma Spodent[…] na lokalitetu U{}e (lok. br. 552,
sl. 46). I posle Spodent[…]-a trasa bi morala i}i obalom Save i pratiti dana{wi put [abac–Obre-
novac, jer su se dubqe u kopnu nalazili ~itavi kompleksi bara i otoka Save, zatim pored lokali-
teta Mali Vorbis (lok. br. 553) sve do centra dana{weg sela Skela, u ~ijem se ataru po svoj prili-
ci nalazio vikus Jatumentijana. Tu bi, poput dana{weg, i rimski put morao da skrene ka jugoistoku
zbog mo~vara na istoku. Zatim bi pravom linijom, pored imawa veterana Priscinija Priska na
Vrovima (lok. br. 556) i naseqa na Lazi}a wivama (lok. br. 558, 559), nastavqao do prelaza preko
Kupinca i naseqa kod Marinkovi}a ku}a u Zve~koj (lok. br. 574), gde bi mogao da skrene ka jugu. Drè-
}i se lesne zaravni, koja je nekoliko metara vi{a od okolnog terena, preko naseqa na Dugim Wiva-
ma (lok. br. 573), nastavqao bi do prelaza starog toka Tamnave koji je obezbe|ivalo mawe utvr|ewe
na Gradcu (lok. br. 575, sl. 47) i po prelasku ove reke put bi do{ao do naseqa u Lugu (lok. br. 576)
i daqe nastavqao do Kolubare.
No vratimo se na{oj po~etnoj ta~ki rekonstrukcije puta, Gradu{tini, odakle smo wegovu tra-
su poku{ali da rekonstrui{emo ka istoku. Od iste te ta~ke trasu puta ka zapadu poku{ali su da re-
konstrui{u M. Vasi} i R. Arsi}. M. Vasi} kao wegovu trasu ka Sirmijumu predlaè pravac preko
Novog Sela (lok. br. 504), Debrca (lok. br. 502), Prova (lok. br. 492, 493, 494), do naseqa na Slavoti-
nom brodu u Dragojevcu (lok. br. 486),703 ne razmatraju}i kuda bi put mogao nastaviti ka Sirmiju-
mu. R. Arsi} u svom grafi~kom re{ewu predlaè trasu koja bi, na ve}oj ili mawoj udaqenosti, pra-
tila desnu obalu Save, izbegavaju}i mo~varne predele.704 Takva trasa se ~ini i najracionalnijom,
i ona bi, posle Slavotinog broda nastavqala okvirno slede}im pravcem: Dobravsko-duma~ke povr-
{i do lokaliteta Ulice kod Ora{ca (lok. br. 457) i daqe neutvr|enom trasom ka Sirmijumu.
4.2.3. Put Sirmium–Bonnonia/Malata

Put Sirmijum – Bononija/Malata poznat je, kao i prethodni, posredno iz literarnih izvora,
ali je precizno ubiciran prilikom terenskih istraìvawa.705 Ovaj put povezivao je Sirmijum sa
wegovom dunavskom lukom u Bononiji/Malati, ali i sa limeskim putem koji je tuda prolazio. Ami-
jan Marcelin navodi ovaj putni pravac opisuju}i dolaske u Sirmijum careva Julijana (361. godi-
ne)706 i Gracijana (378. godine).707 Oba cara doputovala su do Bononije Dunavom, a potom pre{li
preko Fru{ke gore do Sirmijuma putem dugim 19 rimskih miqa.708 Iako je trasu ovoga puta I. Jung
veoma dobro pretpostavio i opisao jo{ krajem XIX veka,709 po~etni deo wegove trase kod Sirmiju-
ma dugo je bio predmet diskusija. Prilikom iskopavawa 1969. godine istraèna je kra}a deonica
ovoga puta, koji je tu bio {irok 3,2 m, a otkrivena je samo wegova podloga sastavqena od lomqenih
702 Crnobrwa A. 2006: 10–13.

703 Vasi} 1985: 130.
704 Arsi} 2011, 197, Karta 1.
705 Milo{evi} 1988.
706 Amm. Marc. XXI 9, 6.
707 Amm. Marc. XXXI 11, 6.
708 U opisu Julijanovog dolaska u Sirmijum Amijan Marcelin navodi i razdaqinu od 19 miqa izme|u Bononije i
Sirmijuma.
709 Miladinovi}-Radmilovi}, Radmilovi} 2015: 58.
146
opeka, tegula i neobra|enog kamena, dok je ne{to daqe wegova {irina iznosila oko 4,5 m, a na tom
potesu podloga puta je bila najve}im delom od neobra|enog kamena.710
4.2.4. Vicinalni putevi

Pod vicinalnim putevima podrazumevamo puteve koji su povezivali mawa mesta, grupe naseqa,
leì{ta sirovina sa glavnim drumovima i, preko wih, ve}im gradskim centrima. Ni na jednom od
pravaca za koje se u literaturi pretpostavqalo da bi wima mogao prolaziti neki vicinalni put,
nisu prona|eni materijalni ostaci koji bi takve pretpostavke i potvrdili. Razmatraju}i u litera-
turi prisutne pretpostavke o mogu}im pravcima vicinalnih puteva, moè se uo~iti da su se autori
rukovodili slede}im podacima: prirodnim komunikacijama, odnosno logi~nim i racionalnim
putawama na osnovu karakteristika mikroreqefa; brojem i gustinom naseqa uz neku od prirodnih
komunikacija koji bi ukazivali na neophodnost wihovog me|usobnog povezivawa; eventualnim po-
stojawem fortifikacija (kastela, spekuluma) uz logi~ne komunikacione pravce.
Tako je M. Vasi} okvirno predloìo dva putna pravca kroz Posavsko-tamnavsku oblast. Prvi
bi vodio od Druèti}a preko Svileuve na Skupqen, Krni} i daqe prema Beqinu, gde bi se ukqu~i-
vao na ju`nu varijantu puta Sirmijum–Spodent[…]–Singidunum, dok bi drugi od Skupqena nasta-
vqao na Jalovik, Trbu{ac, Zvezd i Provo, tako|e se ukqu~uju}i na prethodno pomenuti ju`ni put
Sirmijum–Spodent[…]–Singidunum.711 Oba predloèna pravca ~ine se logi~nim, ali bih ukazao
i na mogu}nost tre}e varijante, ako se ima na umu, pored ve} navedenih prametara, i ~iwenica da je
kod sela Debrc na jednom lokalitetu relativno udaqenom od Save otkriven i deo trase najverovat-
nije rimskog puta (lok. br. 507). Stoga bih predloìo slede}i putni pravac: od Belih ornica kod
Druèti}a (lok. br. 529a, 529b, 529v) preko sela Prwavor i reke Tamnave do niza naseqa uz Tamna-
vu na podru~ju Svileuve (lok. br. 528, 527, 526, 525), uz jarugu kosom preko naseqa na Seli{tu i
ându (lok. br. 522, 521), kompleksa na Kusawama na prelazu preko Vukodraà (vila rustika, nekro-
pola, spekulum, lok. br. 520, 519a-v), kosama uz potoke i jaruge do Petkovca u Vlasenici, gde je uz
ostatke rimskog naseqa konstatovana i trasa puta (lok. br. 507), preko dana{weg Debrca na Gradu-
ìne (lok. br. 502) i prikqu~ewe na put Sirmijum–Spodent[…]–Singidunum.
R. Arsi} u svom radu navodi pomenuta razmatrawa M. Vasi}a, ali ne iznosi pretpostavke o
eventualnim novim vicinalnim putevima.712 I. Popovi} je ukazala na mogu}nost postojawa jedne
interesantne rute koja bi od Gradu{tine kod Beqina (lok. br. 514) prelazila Savu ka Kupinovu i
odatle pravom linijom nastavqala do Basijana i potom do Kuzuma. Iako mi se to na prvi pogled
nije ~inilo logi~nim, pa`qivijim uvidom u stawe zabarenosti u Sremu pre melioracionih rado-
va shvatio sam da izgradwa takvog puta, uz izvesne korekcije wegove rute, ne bi bila neizvodqiva.
Za po~etak bih predloìo preme{tawe po~etne ta~ke na desnoj obali Save, i prelaza preko ove re-
ke, na mesto gde se i danas nalazi skela – u dana{we selo Skelu, u ~ijem ataru se nalazio rimski
vikus Jatumentijana. Osim {to se do wega stizalo ve} postoje}im putem (Sirmijum–Spodent[…]
–Singidunum), taj prelaz se nalazi upravo naspram Kupinova, gde su tako|e registrovani nalazi
rimske provenijencije (lok. br. 257), i ne zahteva plovidbu od Gradu{tine dugu oko 7 km. Od Kupi-
nova bi se najpre morao zaobi}i kompleks Obedske bare, a potom bi se, izme|u bara i mo~vara ko-
jih je tu bilo do pre mawe od tri stole}a, put mogao „provu}i” slede}im pravcem: pored rimskih
naseqa u ataru A{awe (lok. br. 253, 251), potom uz kanal Jar~inu pored ruralnog naseqa ili maweg
utvr|ewa na Leki}a kamenu (lok. br. 247) u blizini nekoliko naseqa u ataru Sremskih Mihaqevaca
710 Milo{evi} 1969; Milo{evi} 1988: 119–123.

711 Vasi} 1985: 130.
712 Arsi} 2007: 52.
147
(lok. br. 235, 236, 237) i daqe na sever, uz Jar~inu, do Basijana. Moram napomenuti da je uz pred-
loèni pravac kod Sremskih Mihaqevaca prona|en i ve} nekoliko puta pomiwani miqokaz,713 za
koji nije jasno na kom putu je stajao. Duìna puta od Skele do Basijana iznosila bi oko 35 km (23,5
rimskih miqa).
Jednom prilikom sam i sâm predloìo mogu}i pravac vicinalnog puta od municipijuma Spo-
dent[…] na U{}u (lok. br. 552) uz Vukodra` prema Drenu (lok. br. 582, 583) i daqe preko Drenskog
visa ka starom putu koji je vodio ka jednom od mogu}ih prelaza preko Kolubare.714 Na tom primeru
bih se i zaustavio, ograni~avaju}i se samo na izno{ewe predloènih pravaca vicinalnih puteva
koji su publikovani. Mawi i ve}i sporedni (vicinalni) putevi, sa ure|enom podlogom, ili tek
utabane kolske staze, morali su biti brojni. Svaki vikus i vila rustika, kao i mawe gazdinstvo, mo-
rali su biti me|usobno povezani, a preko sporednih puteva i sa glavnim drumovima. Ukoliko upo-
redimo mape iz XVIII i XIX veka i mape razme{taja rimskih lokaliteta u ovom radu, vide}emo da se
broj sela i zaselaka ne razlikuje previ{e od broja ruralnih naseqa u rimsko vreme. Me|utim, ako
obratimo pa`wu na mno{tvo puteva i puteqaka koji su povezivali naseqa pre dva ili tri stole}a,
lako moèmo shvatiti da je i u rimsko vreme ~itav ovaj prostor morao biti premreèn brojnim
putevima razli~itih veli~ina i zna~aja. Zbog toga mislim da bi svako daqe predlagawe mogu}ih
vicinalnih puteva bez locirawa wihovih tragova na terenu, bilo izli{no. Tlo karakteristi~no
za Srem, Ma~vu, Posavinu i Semberiju nije pogodno za o~uvawe lo{ije gra|enih puteva, a hroni~-
ni nedostatak kamena je u mnogim krajevima rezultovao razno{ewem wihovih ostataka, te je mogu}-
nost evidentirawa do sada nepoznatih puteva na terenu mala. Za kraj moram naglasiti da sve to ne
zna~i kako je sagledavawe mogu}ih vicinalnih pravaca uzaludan posao, jer on svoju punu primenu
moè na}i u planirawu racionalnih ruta prilikom tematskih rekognoscirawa u potrazi za novim
lokalitetima.
4.3. PLOVNI PUTEVI

Istraìvawu plovnih puteva kroz na{u oblast nije pridavana ve}a pa`wa, ali oni su svakako
morali imati veoma va`nu ulogu u transportu robe. Plovidba rekama bila je daleko najjeftiniji
na~in transporta kabastih i te{kih tovara, a u slu~aju savladavawa ve}ih razdaqina i jedini mo-
gu}i. Kroz teritoriju koju prou~avamo u ovom radu proticale su tri velike reke, Dunav, Sava i Dri-
na, {to je u rimsko vreme bio veliki potencijal za protok ogromnih koli~ina robe. Dunavom je jugo-
isto~ni deo Dowe Panonije bio povezan sa severnim provincijama, Norikom i Germanijom, Sava
je omogu}avala vezu sa Siscijom, kao i s podru~jima iz kojih su dolazili mawi vodotokovi i uli-
vali se u ovu reku, dok je Drina omogu}avala lak, brz i jeftin transport ruda iz centralnog dela
provincije Dalmacije.
4.3.1. Dunav
Transport Dunavom je svakako imao najve}i potencijal, ali je ova reka ujedno bila i granica ka
varvarskim predelima. Saobra}aj Dunavom moramo posmatrati u tesnoj vezi sa rimskom Panon-
skom flotom (Classis Flavia Pannonica). Osnivawe ove flote vezuje se za period Flavijevaca, odno-
sno imperatora Vespazijana (69–79. godine), a jedno weno stalno pristani{te dugo je bilo u Tauru-
numu (dana{wem Zemunu, lok. br. 268), koji je verovatno bio i weno najva`nije pristani{te u Dowoj
713 Du{ani} M. 1990: 646; Mirkovi} 2006: 138, br. 16.

714 Crnobrwa A. 2006: 13.
715 Du{ani} 1968: 107; Vi{e o Taurunumu kao pristani{tu i eventualnom sedi{tu flote videti: Dimitrijevi} 1996:
10–16.
148
Panoniji.715 Taurunum se kao pristani{te (Taurunum classis) navodi u Antoninovom itinereru.716

Me|utim, u Noticiji se Taurunum vi{e ne spomiwe kao sedi{te flote, ve} su u wemu razme{tene
kopnene vojne jedinice, {to zna~i da mu je flota oduzeta izme|u prve polovine III veka, kada je po-
miwe Antoninov itinerer, i kraja IV veka. Razmatraju}i mogu}e poloàje pristani{ta uzvodno uz
Dunav, D. Dimitrijevi} pretpostavqa da su se ona mogla nalaziti i uz vojna utvr|ewa Burgene (lok.
br. 213), Akvinkum (lok. br. 138), Kuzum (lok. br. 23) i Bononiju/Malatu (lok. br. 14).717 Budu}i da
bi se ta pretpostavqena pristani{ta nalazila uz mesta koja su pre svega vojnog karaktera, razlo-
zima koji su doveli do tih pretpostavki vi{e smo se bavili u poglavqu o utvr|ewima. Ipak, treba
skrenuti pa`wu da je eventualno postojawe pristani{ta uz utvr|ewa na Dunavskom limesu moralo
biti od zna~aja i za naseqa koja su se nalazila uz wih, kao i za naseobine u wihovom zale|u. O tome
slikovito govori i pretpostavka D. Dimitrijevi} da kod Burgena pristani{te treba o~ekivati
zbog ìve i znatne gra|evinske delatnosti, posvedo~ene opservacijama na terenu ali i epigraf-
skim natpisom, jer je transport kamena, opeke i ostalih gra|evinskih potrep{tina najracional-
nije mogao biti obavqen putem re~nog saobra}aja.718 Uz logor u Akuminkumu postojalo je veliko i po
svoj prilici razu|eno naseqe, koje se prostiralo na visokoj lesnoj obali oko utvr|ewa, ali i u we-
govom podno`ju, uz sam Dunav (lok. br. 138). Moglo bi se o~ekivati da je takvo naseqe imalo i pri-
stup re~nom saobra}aju, odnosno robi koja je wime putovala
4.3.2. Sava
Sava se tako|e nalazila pod nadle`no{}u Panonske flote. Ako bismo, spu{taju}i se Dunavom,
uplovili u Savu, ve} na u{}u bismo nai{li na carinsku stanicu Konfluente (Confluentes, lok. br.
268a),719 koja je verovatno ubirala zna~ajan novac na oporezivawu prometa izme|u Dowe Panonije
i Gorwe Mezije. Pretpostavqa se da je na tom mestu postojao i most preko koga se nastavqao kopneni
put od Taurunuma ka Singidunumu. Do Sirmijuma je uz Savu bilo jo{ naseqa, ali bi se po zna~aju
moglo izdvojiti svega nekoliko wih. Naseqe na lokalitetu Progarski vinogradi (lok. br. 286, sl.
43) danas se nalazi na obali bare @iva~e, koja je nekada, a po svoj prilici i u rimsko vreme, bila
plovni rukavac Save. Na ovom lokalitetu, pored tragova naseqa iz II–IV veka, istraène su i ci-
glarske pe}i u kojima je prona|en veliki broj opeka sa razli~itim varijantama ìgova Panonske
flote (Classis Flavia Pannonica). D. Dimitrijevi} je, na osnovu konfiguracije terena, pretpostavi-
la da se na ovom lokalitetu mogao nalaziti i navoz za izvla~ewe brodova na kopno radi wihove po-
pravke.720 U samom selu Progar, na dana{woj obali Save, registrovana je i kasnoanti~ka nekropola,
uz wu se moralo nalaziti i naseqe kome je pripadala, a mogu}e je da je izme|u Progara i desne oba-
le Save postojao i prelaz preko reke.721 Pretpostavqeni municipijum Spodent[…], kod dana{weg
sela U{}a (lok. br. 552), nalazio se na samoj obali Save, kao i obli`we utvr|ewe na Gradu{tini
(lok. br. 514). Kastel na Gradu{tini najverovatnije je sagra|en krajem III veka, tako da je u punoj
upotrebi bio upravo u vreme kada Noticija navodi Sirmijum kao jedno od sedi{ta flote (Praefec-
tus classis primae Flaviae Augusti Sirmi),722 a wegova pozicija je veoma interesantna sa stanovi{ta
re~nog saobra}aja. Pored toga {to se nalazio na sredokra}i plovnog puta Savom izme|u velikih
716 It. Ant. 11, 6.

717 Dimitirjevi} 1996.
719 Du{ani} 1965: 99–106; Crnobrwa A. 2009.
720 Dimitrijevi} 1967.
721 Crnobrwa A. 2007b: 282.
722 Not. Dign. XXXII, 50.
149
gradskih centara, Sirmijuma i Singidunuma, posebnu pa`wu treba obratiti na samo u{}e re~ice
Vukodra` u Savu. Kastel se nalazio upravo na tom mestu, odakle je kontrolisao kopneni put Sirmi-
jum–Singidunum, ali i u{}e Vukodraà. Ova mala reka neposredno ispod kastela pravi o{tru oku-
ku, usecaju}i se u obale daleko vi{e od nivoa reke i tvore}i na taj na~in mali revir koji je preko
cele godine ispuwen vodom. Takvo mesto je idealno za sklawawe brodova za nemirnog vremena na
glavnom plovnom putu, reci Savi. Tako|e moramo imati na umu da se u zale|u Spodent[…]-a i kastela
na Gradu{tini nalazi ve}i broj ruralnih naseqa, koja su prirodnim putnim pravcem niz re~icu
Vukodra` gravitirala ka wima. âk je mo`da i deo toka same re~ice Vukodra` mogao biti kori{}en
za transport kabastijeg tereta poput kamena sa lokaliteta Rtovi u Jazovniku (lok. br. 518).723 Zbog
toga ne bi trebalo iskqu~iti ni mogu}nost da se kod municipijuma Spodent[…] nalazio i punkt za
daqi transport poqoprivrednih proizvoda Savom. Postojawe jo{ jednog kasnoanti~kog utvr|ewa
na desnoj obali Save pretpostavqeno je na lokalitetu Gradu`dine kod Debrca (lok. br. 502), u ~i-
joj su blizini registrovani i ostaci ju`nog kopnenog puta Sirmijum–Spodent[…]–Singidunum.
Treba ukazati i na zanatski centar na levoj obali Save, na Gomolavi (lok. br. 176), u ~ijoj se poza-
dini nalazila i vila rustika na lokalitetu Vraw (lok. br. 179). Pored blizine leì{ta gline,
{to se naj~e{}e isti~e kao razlog za dug kontinuitet postojawa centra za proizvodwu keramike na
Gomolavi, tome je svakako pogodovao i poloàj uz Savu, koji je omogu}avao laku daqu distribuciju
proizvoda. Stoga mislim da bismo mawi pristan mogli o~ekivati i kod ovog lokaliteta. Drugih
zna~ajnijih naseqa do Sirmijuma, uz samu Savu, nema. Nizvodno od Sirmijuma nalazilo se jo{ jed-
no zapovedni{tvo Panonske flote, Graio, koje se u Noticiji navodi kao sedi{te prefekta dela Pa-
nonske flote (Praefectus classis secundae Flaviae Graio).724 Ubikacija ove postaje veoma je neizve-
sna,725 mada postoje pretpostavke da se mogla nalaziti na lokalitetu Bela Crkva kod Sremske Ra~e
(lok. br. 109).726
4.3.3. Drina
Tre}a velika reka, Drina, svakako je imala zna~ajnu ulogu u transportu srebra ka Sirmijumu, u
kome su se verovatno nalazile i radionice za izradu predmeta od tog metala kao i kovnica novca.
Pored ovog plemenitog metala, niz Drinu se verovatno spu{tala i drvena gra|a, dok je transport
kamena i potvr|en istraìvawima. Analize kamena kori{}enog u Srimijumu za gradwu, izradu sar-
kofaga i kamene plastike, otkrile su mesta uz Drinu sa kojih je on va|en.727 Kamenolom Dardagan
udaqen je od Drine oko 4 km, a plovni put do Sirmijuma, Drinom i Savom, duga~ak je ukupno 114 km.
Vi{e razli~itih vrsta kamena i mermera dopremano je u Sirmijum i iz udaqenijih krajeva Car-
stva (Gr~ke, Male Azije, severne Afrike), tako|e vodenim putevima.728
4.3.4. Kolubara i Tamnava

Nakon tri glavne reke, najduè tokove imaju Kolubara i Tamnava. Dobrim delom godine wihovi
tokovi su svakako bili prohodni za mawa plovila, ali je pitawe da li je bilo isplativo koristiti
723 Kre~wa~ki kamen iz kamenoloma kod Jazovnika bio je {iroko kori{}en za gradwu i izradu nadgrobnih spomenika
posledwa tri stole}a u Posavini. Naàlost, analiza malobrojnih nalaza kamena kori{}enog u rimsko vreme u
Posavini nije ra|ena, te ne moèmo sa sigurno{}u tvrditi da je eksploatacija ovog leì{ta vr{ena i u to vreme.
724 Not. Dign. XXXII, 51.
725 Rummel 2008: 75–76. Pored leve, neki je vide i na desnoj obali Save, Bojanovski 1988: 377.
726 Milo{evi} 1987: 21; \or|evi} 2007: 34.
727 Ri`nar, Jovanovi} 2008.
728 \uri} et al. 2008: 112–122, fig. 13.
150
ih na nivou ve}em od individualnih potreba. Protiv wihovog kori{}ewa kao stalnih plovnih
pravaca govori nekoliko podataka. Najpre priroda tokova obe reke, koje su buji~nog karaktera. Dve
tre}ine sliva Kolubare poti~e od buji~nih tokova, te wen vodostaj najvi{e i zavisi od wih, a Ko-
lubara je poznata i kao reka sa jednom od najvi{ih razlika u minimalnom i maksimalnom proti-
caju (od 2 do 251 m³/s).729 Tamnavu tako|e karakteri{e buji~na priroda i veoma nizak vodostaj leti.
Drugi razlog bi mogla da bude {umovitost tokova ove dve reke. Bare koje su ostajale nakon visokih
vodostaja i poplava ~inile su kompleks {irok vi{e kilometara, i to zemqi{te je jo{ u XIX veku
bilo obraslo gustim i te{ko prohodnim {umama. Na kraju stoje i najva`nija pitawa – koja bi se ro-
ba prevozila Tamnavom i Kolubarom, ko bi imao potrebu da je trasportuje rekom i za{to, za koje kra-
jeve bi u rimsko vreme bilo bitno ove dve reke koristiti kao plovni put? Sagledavawem brojnosti
i karaktera naseqa koja se nalaze uz Kolubaru i Tamnavu, uo~ava se da je u pitawu mawi broj iskqu-
~ivo ruralnih naseqa koja zauzimaju relativno malu povr{inu. Wihov poloàj je takav da veoma
lako mogu ostvariti komunikaciju sa glavnim kopnenim putevima, a vrste i koli~ine robe koju bi ta
naseqa mogla ponuditi trì{tu bitnijih centara bile su takve da ne zahtevaju odstupawe od redov-
nog, „kopnenog” na~ina ìvota. Prisustvo obimnijeg re~nog transporta na ovim dvema rekama podra-
zumevalo bi stalnost u protoku robe i konstantnost u wenom obimu, {to ovde nije bilo ostvarivo.
4.3.5. Plovidba kanalima kroz Srem

Rimski pisac Flavije Vopisk (Flavius Vopiscus) zabeleìo je da je imperator Prob (276–282)
angaòvao hiqade vojnika radi prokopavawa velikog jarka koji bi bio plovan za brodove, a isto-
vremeno i odvodio vodu iz mo~vare u okolini Sirmijuma u Savu. Usledila je pobuna nezadovoqne
vojske, koja je oko~ana Probovom smr}u.730 Opis doga|aja koji su doveli do Probovog stradawa vi{e
autora je smatralo dovoqnim dokazom o prokopavawu plovnih kanala kroz Srem, za koje smatraju da
su se o~uvali do dana{weg vremena.731 Kao kanale kojima je plovidba bila mogu}a u rimsko vreme,
D. Dimitrijevi} navodi Jar~inu, Galovicu i Veliki Begej, kao i mogu}u regulaciju potoka Budovar.
Svakako najinteresantniji poloàj ima kanal Jar~ina. Polaze}i od dana{weg sela Progar, ovaj ka-
nal ide ka severozapadu do Basijana, u duìni od oko 33,5 km, ispod wenih ju`nih bedema skre}e
i spu{ta se ka jugozapadu do sela Jar~ina, gde se nakon 18 km od Basijana ponovo uliva u Savu. Ve}
uz sam po~etak Jar~ine, tik uz kanal kod sela Progar, nalazi se niz lokaliteta, po~ev od nekropola
u centru dana{weg sela (lok. br. 287), preko naseqa kod Crpne stanice (lok. br. 288) do vile na lo-
kalitetu Ba{tine (lok. br. 288). Uz Jar~inu se potom do Basijana niè jo{ naseqa,732 od kojih bih
ukazao na dva ve}a. Naseqe na lokalitetu Leki}a kamen kod Karlov~i}a nalazi se na poziciji koja
moè ukazivati na postojawe maweg utvr|ewa (lok. br. 247), kao i veliko naseqe na lokalitetu Tri
ante kod Mihaqevaca (lok. br. 236) sa obli`wom nekropolom na potesu Okrugla me|a (lok. br. 235),
gde je prona|en i jedan, u me|uvremenu izgubqeni miqokaz.733 Kod Basijana, ispod ~ijih ju`nih be-
dema Jar~ina skre}e nazad ka Savi, u ovaj kanal se ulivaju i dva potoka koja se spu{taju sa Fru{ke
gore, [elovrenac i Me|a{ (ovaj drugi opkoqava Basijane sa severne, isto~ne i zapadne strane).
Doticaj vode iz tih potoka i drenaà bara du` Jar~ine omogu}avali su, kao i danas, da taj kanal
729 Anonim 1963: 13. Protoci pre melioracionih i hridroelektranskih zahvata.

730 Fl. Vopiscus, XXI.
731 Dimitrijevi} 1961: 101; Du{ani} 1968: 107; Dimitrijevi} 1996: 35–36; Mirkovi} 2006: 64.
732 Na udaqenosti do 1 km od Jar~ine ka Basijanama se nalaze naseqa na lokalitetima pod brojevima: 252, 251, 247,
236, 235, 237.
733 Detaqnije o nalazu miqokaza i odnosu ovih lokaliteta prema mogu}em kompnenom putu kroz Polu`je doweg Srema
videti ranije u ovom poglavqu, u okviru Podravskog puta Siscia–Sirmium–Taurunum.
151
tokom cele godine ima dovoqnu koli~inu vode za prolazak plovila sa pli}im gazom.734 Naseqa se
na ovome pravcu uz Jar~inu nalaze tek na neka tri kilometra pre wegovog u{}a u Savu. Tu se, sa leve
strane kanala, nalaze dva lokaliteta na kojima su registrovani horizonti stanovawa iz I/II i III/IV
veka (lok. br. 119, 120). Na oko 1,5 km od Save, uz samu severnu obalu Jar~ine nalazi se i veliko na-
seqe na lokalitetu Kozlovac (lok. br. 118), sa nalazima na povr{ini od oko 30 ha. Pretpostavka da
Jar~ina poti~e jo{ iz rimskog vremena ~ini se veoma verovatnom. Na mapi Panonsko-karpatskog
bazena pre melioracija,735 koja donosi stawe voda u Ugarskoj pre prvih melioracionih radova u
drugoj polovini XVIII veka, nazire se pravac kanala Jar~ina. Na ne{to kasnije izra|enom prvom
vojnom premeru Habzbur{kog carstva736 ovaj kanal je jasno ucrtan celom trasom, a ozna~en je sada-
{wim nazivom Jar~ina. Pomena o melioracionim radovima izme|u vremena imperatora Proba i
XVIII veka nema, te ne postoji vaqan razlog da wegov nastanak vezujemo za bilo koje drugo vreme do
rimsko. Tome u prilog govore i poloàji rimskih naseqa u blizini, a ~esto i uz samu Jar~inu. Uko-
liko je zaista bio u upotrebi u rimsko vreme, ovaj kanal je povezivao ve}i deo mo~varnog Podlu`ja
doweg Srema, prevazilaze}i na taj na~in problem gradwe puteva kroz izuzetno mo~varno zemqi{te
koje je, kako smo videli u poglavqu o naseqima, bilo veoma gusto naseqeno.
Kad je re~ o kanalu Galovica stawe je umnogome druga~ije. Dana{wi wegov tok, koji vodi od Save
ispod Beànije preko bara krivaja izme|u Be~mena, Sur~ina i Dobanovaca, kroz koje skra}uje put
wihovim popre~nim povezivawem, i daqe nastavqa pravolijinski ka zapadu do Bu|anovaca, nije
tako izgledao do pre samo nekoliko stole}a. Na drugom vojnom premeru Habzbur{ke imperije737
prvi put se vidi Galovica kakvu danas poznajemo, s tim {to se wen po~etak nije nalazio ispod Be-
ànijske kose kao danas. Ona je kretala od samog u{}a Save u Dunav, odakle je tada polazio kanal
zvani Dunavac, vijugaju}i i spajaju}i se sa Sur~inskom barom ju`no ispod Sur~ina, odakle je, pre-
secaju}i Be~menski kqu~ i odvajaju}i se od Ugrinova~ke bare nastavqao ka zapadu do Suboti{ta i
Spahinske bare. Na prvom vojnom premeru Habzbur{ke imperije738 moèmo pratiti kanal Duna-
vac, ali samo ne{to malo iza Sur~ina, gde se spaja sa barama krivajama (Be~menski kqu~), a odatle
ka zapadu jo{ uvek nema pravolinijskih kanala koji bi asocirali na eventualne tragove Galovice.
Naziv Galovica javqa se i tada, ali kao bara Galovica, a pored jasnih oznaka za mo~vare postoje i
bare koje su ucrtane kao krivudavi kanali, podse}aju}i na tokove potoka sa puno obaraka ili o~aga.
Na osnovu poloàja stalnih bara i krivudavih kanala koji nose naziv bare (Galovica bara, Ugri-
nova~ka bara) jasno je da krivudavi tokovi predstavqaju prirodne pravce drenaà, za koje bi se u
pojedinim slu~ajevima moglo pretpostaviti da su u pitawu i kanali nastali intervencijom qudi.
Nisam sklon da me|u takvim vodotocima prepoznam kanal koji je sluìo kao stalni putni pravac, i
mislim da su, i ako su nastali ve{ta~kim putem, prokopavani radi odvodwavawa zemqi{ta. Utvr-
|ewe koje je D. Dimitrijevi} pretpostavila na Tvrdewavi (lok. br. 275), iznad Galovice, Be~men-
skog kqu~a i Sur~inske bare, moglo je obezbe|ivati neki putni pravac, ali sumwam da je razlog to-
me bila plovidba Galovicom kroz celo Podlu`je. Kra}e deonice su se, ukoliko je za to postojala
potreba, svakako mogle koristiti za prevoz robe, za {ta je kanal Dunavac kori{}en jo{ sredinom
XIX veka.739
734 Barè nosivosti 80–100 tona imale su gaz dubine svega 0,5 m, cf. Franconi 2016: 31.
735 Mapu je 1938. godine sastavilo Ministarstvo poqoprvrede Ma|arske na osnovu starijih premera.
739 Na jednoj graviri iz 1845/1850. godine prikazani su qudi (saraori) koji vuku tegqenicu kroz Dunavac, videti:
Crnobrwa A. 2009: 159–161, sl. 6.
152
4.4. DISKUSIJA
U ovome poglavqu izneta su osnovna saznawa kojima raspolaèmo o putevima i putnim pravci-
ma na na{em podru~ju. Problem rekonstrukcije trase anti~kih puteva koji se pomiwu u itinere-
rima o~ekivano je prisutan kada su u pitawu putevi koji nisu ve}im delom pouzdano locirani na
terenu. Prilikom poku{aja rekonstrukcije delova trasa koje prolaze kroz na{ kraj, u slu~ajevima
puteva Siscija–Sirmijum (segment od Saldisa do Sirmijuma) ili Argentarija–Sirmijum (segment
Gensis–Sirmijum) oteàvaju}a je okolnost i to {to su putne stanice me|usobno veoma udaqene, te
ne postoji mogu}nost da se provere me|urastojawa. Put Siscija–Sirmijum–Taurunum rekognoscira-
wima je pra}en na na{oj teritoriji u duìni od 115 km, i smatra se da je wegova trasa definitiv-
no potvr|ena. Ispostavilo se, me|utim, da se ni rekonstruisane trase puteva, potvr|ene na osnovu
opaàwa na terenu, ne podudadaraju u potpunosti s navodima iz itinerera. Najboqi primer za to
je deo puta Sirmijum–Taurunum, segment izme|u Basijana i Taurunuma, poznat iz itinerera i pre
vi{e decenija utvr|en rekognoscirawima na terenu. Pa`qivijim upore|ivawem duìna puta koji
navode itinereri, sa duìnom puta utvr|enom na terenu, uo~ava se da trasa koja se ve} decenijama
smatra potvr|enom zapravo ne odgovara nijednoj od razdaqina ponu|enih u itinererima.
Novi podaci o nalazu miqokaza kod Sremskih Mihaqevaca, sagledani u kontekstu rasporeda
naseqa u Podlu`ju doweg Srema i odlika mikroreqefa, ukazuju na dosad nedovoqno razmatranu mo-
gu}nost da je bilo puteva koje itinereri ne beleè. Poseban problem predstavqa datovawe puteva
uo~enih na terenu tokom rekognoscirawa i za{titnih iskopavawa. Pomenuti put Siscija–Sirmi-
jum–Taurunum na vi{e mesta je istraìvan i tokom za{titnih iskopavawa, ali se u literaturi ne
nailazi na podatke o blièm datovawu wegove gradwe. Kao da se prilikom pisawa o wemu podrazume-
va da se na utvr|enoj trasi nalazio otkad i rimski lokaliteti pored wega, to jest od nekog razdobqa
u I veku. Nekoliko posrednih podataka, me|utim, ne idu potpuno u prilog takvom datovawu. Jedini
hronolo{ki osetqiv predmet prona|en u samoj konstrukciji puta koji je publikovan jeste bronza-
na moneta Trajana, prona|ena na Brestovim me|ama,740 pretpostavqenoj lokaciji mansije Novici-
jane (lok. br. 221). Najpre bih pa`wu skrenuo na poloàj utvr|ewa na Solnoku (Caput Basianense,
lok. br. 168). Na Solnoku se zapravo nalaze dva utvr|ewa, jedno uz drugo. Mla|e i ve}e, ~ija se prva
faza gradwe opredequje u kraj I ili po~etak II veka, i starije a mawe, zemqano palisadno utvr|ewe
koje se moè datovati u sredinu I veka. Oba ova utvr|ewa nalaze se 500 do 600 m severno od utvr|e-
ne trase puta Sirmijum–Basijane, oko 3 km pre Basijana, {to D. Petrovi} vidi kao nagove{taj mo-
gu}nosti da je sam put sagra|en nakon utvr|ewa na Solnoku.741 Druga interesantna stvar jesu do-
stupni podaci o supstrukciji puta Sirmijum–Taurunum. Najsolidnija supstrukcija registrovana
je kod samog Sirmijuma, na lokalitetu Rimsko grobqe (lok. br. 79), gde je zabeleèno prisusto iz-
razito krupnog kamena. Ne treba o~ekivati da se takav kamen o~uvao svugde u Sremu, jer je kroz sto-
le}a mogao biti dislociran tokom obrade zemqe ali i razgradwom puta i kori{}ewem kamena za
daqe gradwe. Me|utim, na mestima gde su vr{ena iskopavawa delova trase ovoga puta evidentira-
no je i ve}e ili mawe prisustvo lomqenih opeka i imbreksa u wegovoj supstrukciji.742 Name}e se
pitawe – odakle i od kada se usitwene opeke nalaze u supstrukciji ovoga puta? Da bi se usitwena
opeka upotrebila u izgradwi puta, najpre je morala da se nalazi u nekim gra|evinama i tek nakon
wihovog ru{ewa da bude reciklirana. Kako smo videli u poglavqu o naseqima, gra|evine zidane

741 Petrovi} D. 1995: 223.
742 Na lokalitetu izme|u, Most kod Dobrinaca (br. 171), usitwene opeke, imbreksi i malter nalazili su se ispod
krupnog kamewa sa tragovima kolote~ine. Nalazi kamena razli~itih granulacija a mestimi~no i usitwenih ope-
ka prisutni su du` ve}eg dela trase puta Sirmijum–Basijane, videti: Popovi}, Vasiljevi} 1969: 261.
153
Putni pravac Vrsta puta Razdaqina Trajawe
Sirmijum–Basijane–Singidunum (volovska kola) kopno 72 km 6 dana

Sirmijum–Singidunum reka 137 km 2 dana
Singidunum–Sirmijum reka 137 km 9 dana
Sirmijum–Basijane (volovska kola) kopno 27 km 2 dana
Sirmijum–Basijane (Savom i Jar~inom) reka 34 km 14 sati
Basijane–Singidunum (volovska kola) kopno 46–50 km 4 dana
Basijane–Singidunum (Jar~inom i Savom) reka 80 km 2 ½ dana
Dardagan–Sirmijum kopno 50 km 4 dana
Dardagan–Sirmijum reka 114 km 2 dana
Tabela 9 – Procena vremena neophodnog za prelaèwe odre|enih rastojawa

kopnenim putem ili plovidbom rekom
Table 9 – Estimation of the time required for crossing particular distances by road and by river
opekama nisu bile toliko brojne tokom I veka, niti je wihova gradwa bila ra{irena po ~itavom
Sremu. Pojava usitwenih opeka i imbreksa u dorsumu puta bila bi o~ekivana, jer se on morao peri-
odi~no obnavqati i nasipati, ali wihovo prisustvo u supstrukciji nije o~ekivano za put gra|en
kroz Srem u I veku, pogotovo ako imamo na umu relativno laku dostupnost kamena. Iako se ~ini da
je u Sremu te{ko do}i do kamena, zapravo nije tako. Kamen neophodan za gradwu supstrukcije puta
nije morao biti posebno kvalitetan, {to potvr|uju i kori{}ene vrste (pe{~ar, kre~wak, plo~ar i
bre~a). Istini za voqu, ako ra~unamo da je put bio {irok 6 m, a supstrukcija debqine oko 0,5 m, za
celu na{u deonicu puta od Ulma do Taurunuma trebalo je oko 345.000 m³ kamena, {to jeste impo-
zantna koli~ina. Ako kao prose~nu teìnu jednog metra kubnog kamena uzmemo 2.700 kg, to iznosi
ukupno 931.500 tona kamena koji je trebalo sa Fru{ke gore prebaciti do trase puta, odnosno preve-
sti barem 3.500.000 volovskih zaprega sa kamenom.743 Me|utim, kamen sa Fru{ke gore najverovat-
nije se dopremao do budu}e trase puta jeftinijim, lak{im i brìm putem. Sa Fru{ke gore spu{ta
se vi{e od deset potoka, u odre|eno doba godine bogatijih vodom, te su uz pravqewe jednostavnih
ustava ti potoci bili plovni za splavove sa kamenom.744
Na plovne puteve bi trebalo obratiti naro~itu pozornost. U Tabeli 9 dati su vremenski raspo-
ni potrebni za savladavawe kopnenih i vodenih puteva izme|u urbanih centara u jugoisto~nom de-
lu Dowe Panonije, kao i od kamenoloma Dardagan kod Zvornika, odakle je u Sirmijum dovoèn ka-
men za sarkofage. Podatke o brzini putovawa preuzeo sam sa sajta Orbis: Geospatial Network Model of
Roman World Univerziteta Stanford,745 gde je obra~unato da se volovska kola pod punim optere}e-
wem kre}u brzinom od 12 km na dan, brodovi nizvodno (u klasi reke Save) do 65 km na dan, a uzvodno
743 Maksimalna optere}enost kola koja vu~e par volova iznosi oko jedne ~etvrtine kubnog metra kamena. Do tog poda-
tka sam do{ao ispituju}i qude u selima ju`ne Srbije koji su sredinom XX veka „na kuluk” gradili seoske puteve.
744 Velika {irina plavnih zona potoka koji se spu{taju sa Fru{ke gore uo~qiva je na prvom vojnom premeru Habzbur-
{ke monarhije (Habsburg Empire 1764–1784) kao i na satelitskim snimcima dostupnim na servisu Google Earth.
745 http://orbis.stanford.edu/orbis2012/#present.
154
15 km, {to je i prora~unata brzina kretawa kanalima. Brzine kojima putuju dràvna po{ta, vojska,
pa i putnici pe{aci ve}a je od navedenih, ali sam ovom prilikom èleo da ilustrujem isplati-
vost putovawa izme|u gradova na primeru transporta robe. Pri razmatrawu vremena koje je potreb-
no da se pre|u odre|ene distance, treba imati na umu da je transport rekom za istu teìnu robe bio
3,5 (uzvodno) do 7 puta (nizvodno) jeftiniji od kopnenog. Na osnovu takvog prora~una moè se vi-
deti da putovawe vodenim putem od Sirmijuma do Singidunuma, osim {to je jeftinije, moè da
u{tedi i vreme, jer je ~etiri puta kra}e. Tako se prime}uje i sav zna~aj pogodnosti koje je pruà-
lo putovawe kanalom Jar~ina. Putovawe Jar~inom i Savom, umesto kopnom, gotovo je dvostruko kra-
}e kada se ide od Sirmijuma do Basijana ili od Basijana do Singidunuma (Tabela 9).
Ekonomska isplativost puteva kojima se transportovala roba kroz jugoisto~ni deo Dowe Pano-
nije o~igledno nije bila ista kao ona koja je vaìla za putnike van trgova~kih karavana. O~igled-
no je najve}i deo kabastog tereta bilo daleko lak{e i jeftinije transportovati plovnim putevima,
~ak i kroz sam Srem. Mo`da bi se u tome mogao traìti i razlog za relativno slabe supstrukcije
kopnenog puta, zabeleène na mestima gde su one bile otkrivene? Kompleksno razmatrawe putnih
pravaca u na{em delu Dowe Panonije zahtevalo bi najpre razmatrawe potencijalnih potreba za
transportom kroz pojedine delove teritorije, u kvalitativnom i kvantitativnom smislu, a potom
i sagledavawe pogodnosti koje pruàju kopneni i vodeni pravci. Dobri kopneni putevi veoma su
va`ni za brz prolazak vojske i odràvawe cursus publicuma, dok u odabiru putnih pravaca kojima je
transportovana roba pre svega treba obratiti pa`wu na ekonomsku isplativost. Dosada{we orijen-
tisawe prvenstveno na puteve koje su zabeleìli itinereri zapravo je umnogome odvuklo pa`wu sa
celovitog izgleda veoma ìvog i raznolikog unutra{weg saobra}aja.
155
..
5.. KATALOG RIMSKIH LOKALITETA
.
U JUGOISTO^NOM DELU DOWE PANONIJE
U ovom poglavqu navedeni su svi publikovani rimski lokaliteti na teritoriji razmatranoj u ra-
du, za koje je bilo dovoqno podataka da bi bili kartirani. Svi lokaliteti su najpre kartirani na
georeferenciranim vojnim sekcijama razmere 1:25.000. Prilikom razmatrawa me|usobnih odno-
sa naseqa, komunikacija i fortifikacija sluìo sam se podacima sa tih karata. Kako je hidro-
lo{ka slika u posledwih nekoliko stole}a veoma izmewena usled melioracionih zahvata i iz-
gradwe obaloutvrda, to sam pri razmatrawu uslova mikroreqefa morao konsultovati i starije
mape. Za podru~je ju`no od Save koristio sam \eneral{tabnu kartu Kraqevine Srbije iz 1894. go-
dine, budu}i da su obaloutvrde u Ma~vi i Posavini gra|ene kasnije. Najta~nija slika vodnog sta-
wa za podru~je Srema moè se videti na karti Panonsko-karpatskog bazena pre melioracija,746 ko-
ja donosi stawe voda u Ugarskoj pre prvih melioracionih radova u drugoj polovini XVIII veka. Tu
kartu sam koristio i u kombinaciji sa mapama prvog vojnog premera Habzbur{ke monarhije,747 ko-
ji je sprovo|en neposredno nakon po~etaka savremenih melioracionih radova u Sremu. Budu}i da
se radi o velikom broju kori{}enih mapa, za potrebe ovoga rada, radi lak{eg kori{}ewa, karte
sam izradio u odgovaraju}oj, preglednijoj razmeri 1:200.000 (Karta 1–10).
Na taj na~in prikupqeni i obra|eni podaci sistematizovani su u okviru kataloga lokalite-
ta u ovom poglavqu, a ~inili su osnovu za daqa razmatrawa, uz sagledavawe uslova mikroreqefa i
hidrolo{ke situacije na terenu. Wihovo objediwavawe i prezentovawe tako|e smatram jednim od
va`nijih doprinosa ovog rada, budu}i da }e stajati na raspolagawu naj{iroj stru~noj javnosti i,
nadam se, olak{ati budu}a razmatrawa rimskog perioda na prostoru jugoisto~nog dela Dowe Pa-
nonije.
Za svaki lokalitet navo|eni su slede}i podaci:
– Redni broj (odgovara brojevima na Kartama 1–10)
– Nadmorska visina (m. n. v. – metara nadmorske visine)
– Broj vojne sekcije na kojoj se nalazi lokalitet (npr. 377-4-1)
– Vrsta lokaliteta (utvr|ewe, naseqe, vila rustika, vikus, nekropola, ostava, ostaci puta,
pretpostavqeno pristani{te i drugo).
– Pozicija (opis mikrolokacije).
746 Mapu je 1938. godine sastavilo Ministarstvo poqoprivrede Ma|arske na osnovu starijih premera.
157
– Opis (fizi~ki opis vrste i karaktera nalaza, kao i povr{ine na kojoj se nalazi rasprosti-
ru; kod ve}ih i detaqnije istraìvanih lokaliteta izloèn je saèt prikaz najzna~ajnijih
rezultata istraìvawa).
– Izvor (navodi se na koji na~in se do{lo do informacija o lokalitetu: slu~ajni nalaz, re-
kognoscirawa, iskopavawa).
– Datovawe (preuzeto od istraìva~a koji su lokalitet publikovali ili odre|eno na osnovu
pregleda ukupnog publikovanog pokretnog materijala dostupnog u literaturi; np – nije po-
znato bliè datovawe).
– Literatura (u kojoj su objavqivane informacije o samom lokalitetu).
– Materijal (reference u literaturi o pokretnim nalazima).
– Novac (osnovne informacije o publikovanim numizmati~kim nalazima).
– Napomena (ukoliko su na istom lokalitetu registrovani nalazi iz drugih perioda, to se po-
sebno napomiwe zbog mogu}nosti da je ukupna povr{ina lokaliteta ve}a od one koju na wemu
zauzimaju ostaci iz rimskog perioda).
158
BAPSKA
1. Sredwe brdo, Bapska
130 m. n. v. (377-4-1)
Vrsta: Ruralna naseobina.
Pozicija: Zaravan na obodu lesne zaravni iznad surduka, nagib ka severoistoku.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike.
Izvor: Rekognoscirawe.
Datovawe: np.
Literatura: Dizdar, Lo`njak Dizdar 2009: 120.
[ARENGRAD
2. Lugovi, [arengrad
130 m. n. v. (377-4-1)
Pozicija: Zaravan.
Opis: Povr{inski nalazi kasnoanti~ke keramike.
Datovawe: IV vek
3. Molovinski put, [arengrad
136 m. n. v. (377-4-1)
Vrsta: Infrastruktura (put).
Pozicija: Na lesnoj zaravni
Opis: Povr{inski ostaci rimskog puta, ali i situacija kao kod êste i [mitovca (lok. br. 4 i 5).
Datovawe: np.
Literatura: Minichreiter 2007: 91; Dizdar, Lo`njak Dizdar 2009: 120.
ILOK
4. êsta, Ilok
132 m. n. v. (377-4-1)
Opis: Pretpostavqen poloàj rimskog puta preko surduka na osnovu useka koji se nalaze upravno sa obe
strane surduka i sluìli su lak{em savladavawu nagiba terena.
Datovawe: np.
5. [mitovac, Ilok
132 m. n. v. (377-4-1)
Opis: Pretpostavqen poloàj rimskog puta preko surduka na osnovu useka koji se nalaze upravno sa obe
strane surduka i sluìli su lak{em savladavawu nagiba terena.
Datovawe: np.
6. Ciglana, Ilok
137 m. n. v. (377-4-1)
Vrsta: Ruralna naseobina, infrastruktura (put).
159
Pozicija: Brdo (lesna zaravan), nagib ka severu.

Opis: Povr{inski nalazi kasnoanti~ke keramike, na nekoliko mesta ostaci rimskog puta.
Datovawe: IV vek (?)
Literatura: Minichreiter 2007: 90–91; Dizdar, Lo`njak Dizdar 2009: 120.
7. Srideq, Ilok
138 m. n. v. (377-4-1)
Vrsta: Ruralna naseobina, infrastruktura (vodovod i put).
Pozicija: Brdo (lesna zaravan), nagib ka severu
Opis: Povr{inski nalazi kasnoanti~ke keramike i vodovodnih cevi, ostaci rimskog puta.
8. Ora{je, Ilok
140 m. n. v. (377-4-1)
Vrsta: Ruralna naseobina, infrastruktura (put).
Pozicija: Brdo (lesna zaravan), nagib ka severu.
Opis: Povr{inski nalazi kasnoanti~ke keramike, povr{inski ostaci rimskog puta.
Datovawe: Kasnoanti~ka keramika, IV vek (?)
9. Dvor knezova Ilo~kih, Ilok
130 m. n. v. (377-4-2)
Vrsta: Nekropola, utvr|ewe (Cuccium)?
Pozicija: Obod lesne zaravni iznad Dunava, nagib ka severu.
Opis: Nalaz groba inhumiranog pokojnika, autohtono stanovni{tvo, keramika latenske tradicije sa rim-
skim importovanim materijalom. U neposrednoj blizini prona|ena je nadgrobna plo~a Marka Aurelija
Serena, biv{eg centuriona I kohorte Luzitanaca (cohors I Lusitanorum), ~iji su zavi~aj bile Basijane, da-
tovane u kraj II ili po~etak III veka.
Izvor: Iskopavawe.
Datovawe: I–IV vek.
Literatura: Dizdar, [o{tari}, Jelin~i} 2003.
Materijal: Rendi}-Mio~evi} 2009 (nadgrobna plo~a Marka Aurelija Serena); Jelin~i} 2003 (keramika od
sredine I do kraja IV veka).
Novac: Klaudije
10. Arvaluk, Ilok
130 m. n. v. (377-4-2)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Lesna zaravan na obali surduka (letweg potoka?), nagib ka istoku.
Opis: Slu~ajni nalaz sarkofaga sa akroterijama i groba sa opekama.
Izvor: Slu~ajni nalaz.
Datovawe: III–IV vek.
Literatura: Brun{mid 1901: 147, sl. 98; Dizdar, [o{tari}, Jelin~i} 2003: 59.
NE[TIN (BA^KA PALANKA)

11. Kulu{tra, Ne{tin, Ba~ka Palanka
130 m. n. v. (377-4-2)
Vrsta: Nekropola, vojna infrastruktura (utvr|ewe), infrastruktura (put).
160
Pozicija: Ju`na padina breùqka koji se strmo spu{ta ka Dunavu.

Opis: Slu~ajni nalaz miqokaza sa eradiranim imenom Aleksandra Severa, jednog rimskog groba, dela gra-
|evinskog objekta sa podom od opeka i slojem {uta od lomqenih opeka, kamena i maltera, za koji je izneta
pretpostavka da mogu biti ostaci kastela ili spekuluma ~iji je ve}i deo nestao odrowavawem obale.
Izvor: Slu~ajni nalazi, rekognoscirawe.
Datovawe: Prva polovina III veka.
Literatura: Brun{mid 1910/11a: 127–128; Milo{evi} 1972: 162; Brukner 1995v: 57.
BEOÎN
SUSEK (Beo~in)
12. Grbave livade, Susek, Beo~in
(378-3-1)
Vrsta: Ruralno naseqe.
Pozicija: Lesna zaravan (1,5 km jugozapadno od Dunava)
Opis: Povr{inski nalazi rimskog gra|evinskog materijala, primetne i konture zidova ispod povr{ine.
Datovawe: np.
Literatura: Pe{terac 2013.
BANO[TOR (Beo~in)748
13. Milino brdo, Bano{tor, Beo~in
125 m. n. v. (378-3-1)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Padina brda koja se spu{ta strmo ka severu i obali Dunava.
Opis: Usmeni iskazi o nalazima vi{e predmeta rimske provenijencije, probnim iskopavawima otkriven
je grob kremiranog pokojnika.
Izvor: Slu~ajni nalaz, rekognoscirawe.
Datovawe: np.
Literatura: Brun{mid 1901: 148
14. Pravoslavna crkva, Bano{tor, Beo~in
120 m. n. v. (378-3-1)
Vrsta: Naseqe uz utvr|ewe, utvr|ewe (Bononia/Malata)
Pozicija: Vrh brega na lesnoj zaravni, oko 400 m ju`no od Dunava.
Opis: Novijim istraìvawima je na prostoru oko dana{we crkve otkriven deo termi datovanih u IV vek,
ispod kojih se nalazio sloj iz I veka. Keramika iz starijeg sloja izra|ivana je pod jakim latenskim uti-
cajem, ali su se u woj nalazili i rimski, importovani primerci koji mogu ukazivati na rano prisustvo
vojske. Terme su kasnije, u V–VI veku, prepravqene u crkvu, sa zidanim grobnicama. U okolini ove lokacije
registrovani su zidovi gra|eni od kamena i opeka, sa ~vrstim podovima od opeka i maltera, za koje je pret-
postavqeno da pripadaju rezidencijalnim objektima.749 Ne{to daqe, uz pretpostavqenu trasu limeskog
puta ka Kuzumu (lok. br. 23), evidentirana je nekropola iz IV veka sa zidanim grobnicama. Prilikom ko-
pawa septi~ke jame otkriven je zid gra|en od lomqenog kamena i maltera, {irine 120 cm, a prona|eni su
i jedna tegula, Avgustov nov~i} i posuda koja se moè datovati u I–II vek. Najve}i deo utvr|ewa Bononije/
Malate me{tani su razgradili za potrebe savremene gradwe, ve} pred kraj XIX veka.750
748 Brun{mid 1901: 148 pomiwe ~este nalaze novca Nikeje u Bano{toru.
749 Petrovi} 1995: 26.
750 O jedinicama koje su bile stacionirane u Bononiji/Malati videti u poglavqu ovog rada posve}enom utvr|ewima.
161
Datovawe: I–IV vek.751
Literatura: Brun{mid 1895–6: 183; Petrovi} 1995: 25–26; Pe{terac 2013; Brukner, Dautova-Ru{evqan
2015: 30.
Materijal: Brukner 1995v: 75 (keramika I–II i IV veka); Dautova-Ru{evqan 1995: 119 (staklene posude, kraj
I veka i IV–V vek).
Novac: Pe{terac 2013 (Avgustov nov~i}, bez drugih podataka); Dautova-Ru{evqan 1995: 133–134 (novci u
slede}im rasponima: Avgust–Neron, Hadrijan, A. Sever, Gordijan III – Numerijan, Licinije–Arkadije)
15. Gradac – potes Pavli{, Bano{tor, Beo~in
110 m. n. v. (378-3-2)
Vrsta: Utvr|ewe (spekulum?)
Pozicija: Na breùqku sa poloàjem koji dominira nad u{}em potoka Potoraw u Dunav, teren se spu{ta
ka severu.
Opis: Utvr|ewe povr{ine oko 20 h 20 m, okruèno {ancem, nalazi sredwovekovne i, znatno mawe, rimske
keramike (P 0,25 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Milo{evi} 1972: 163.
Materijal: Dautova-Ru{evqan 1995: 112 (I–II vek, aukcisa i lu~ne fibule); Dautova-Ru{evqan 1995: 113
(emajlirana fibula, od I veka); Dautova-Ru{evqan 1995: 113 (krstaste fibule IV vek);
Novac: Dautova-Ru{evqan 1995: 136–138, kat. 1–108 (u rasponu I–IV veka, Germanicus–Theodosius).
16. U{}e Potorwa, Bano{tor, Beo~in
85 m. n. v. (378-3-2)
Vrsta: Infrastrukutra, put.
Pozicija: Ju`na obala Dunava.
Opis: Prilikom odrona savremenog puta u profilu su se ispod wega pojavili tragovi sredwovekovnog i
rimskog puta.
Izvor: Rekognoscirawe
Datovawe: np.
ÊREVI] (Beo~in)
17. Breg, êrevi}, Beo~in
110 m. n. v. (378-3-2)
Vrsta: Nekropola, pretpostavqeno postojawe utvr|ewa.
Pozicija: Dominantan breùqak iznad pravoslavne crkve u samom mestu, spu{ta se strmo ka sveru, odno-
sno ka Dunavu.
Opis: Rekognoscirawima je utvr|eno postojawe utvr|ewa opasanog mawim {an~evima, ~iji su zidovi gra-
|eni od lomqenog kamena, opeke i hidrostati~nog maltera. Ranije su u blizini zabeleèni i slu~ajni na-
lazi rimskih zidanih grobnica, u koje su bile ugra|ene i opeke sa ìgom legije VI Herculia.
Literatura: Brukner 1963; Milo{evi} 1972: 163; Petrovi} 1995: 25; Dautova-Ru{evljan, Vujovi} 2006: 64;
\or|evi} 2007: 66.
Materijal: Mirkovi} 1971: 82, No. 81 (natpis vojnika cohors II Alpinorum); Dautova-Ru{evqan 1995: 113
(ukosnica sa profilisanom glavom, IV vek); videti i: Savi} 2012: 28.
Novac: Dautova-Ru{evqan 1995: 138–139, kat 109–120 (Septimije Sever – Valens).
751 Na osnovu na|enog materijala, ne treba iskqu~iti ni mogu}nost duèg trajawa.
162
18. Potoraw, êrevi}, Beo~in

110 m. n. v. (378-3-2)
Vrsta: Nekropola (usamqeni grob).
Pozicija: Na isto~noj obali potoka Potoraw, nagib ka zapadu.
Opis: Slu~ajni nalaz (usamqenog) groba spaqenog pokojnika.
Datovawe: posledwa ~etvrtina III veka.
Literatura: Savi} 2012: 28–33.
Materijal: Nalazi grn~arije (lonac, tawir, kr~azi – jedan klasi~no grobni, sa crvenom gorwom polovi-
nom, makaze).
Novac: Aurelijan i Prob (6 kom.)
BEOÎN (Beo~in)
19. @elezni~ki magacin Beo~in, Beo~in

80 m. n. v. (378-3-2)
Vrsta: Kamen me|a{ sa pomenom vikusa Josista (Iosista).
Pozicija: Zaravan ispod padine ka Dunavu.
Opis: Prilikom gradwe èlezni~kog magacina u Beo~inu, 1909. godine, slu~ajno je otkriven natpis koji
svedo~i o oduzimawu zemqi{ta sela Josista i wegovom dodeqivawe prefektu ale I civium Romanorum, Ti-
beriju Klaudiju Prisku.
Datovawe: Druga polovina I veka.
Literatura: Brun{mid 1910/11: 128–129; Mirkovi} 1971: 81–82, no. 79; Milo{evi} 1972: 163.
20. Marin Do, Dumbovo, Beo~in, Beo~in (sl. 10, 20, 26)
20a – naseqe autohtonog stanovni{tva I vek (378-4-1) 120 m. n. v.
20b – villa rustica IV vek (378-4-1) 100 m. n. v. (sl. 10, 26)
20v – speculum IV vek (378-4-1) 100 m. n. v. (sl. 20)
Vrsta: Naseqe autohtonog stanovni{tva, vila rustika, utvr|ewe (spekulum)
Pozicija: Dolina fru{kogorskog potoka (vila rustika), dolina potoka i padina ka zapadu na desnoj oba-
li potoka (autohtono naseqe), severna padina brega na kome se nalazi naseqe autohtonog stanovni{tva
(spekulum).
Opis: Lokalitet je ispitan sa preko 50 sondi, ali nijedan objekat nije bilo mogu}e u celosti istraìti.
Stariji horizont pripada nasequ autohtonog stanovni{tva, koje je zauzimalo veliku povr{inu, sude}i po
tome {to su wegovi tragovi otkriveni kako u dolini potoka (na relativnoj dubini 2,5–3 m), tako i na za-
padnim padinama brega iznad desne obale potoka (na rel. dubini 0,4 m). Kolibe su bile elipsoidnog ob-
lika, gra|ene od pletera i lepa, a kerami~ki materijal je pripadao najve}im delom autohtonom stanov-
ni{tvu a mawi broj primeraka je bio rimske provenijencije. Naseqe postoji do po~etka II veka. Mla|em
horizontu stanovawa, bez kontinuiteta sa starijim, pripada vila rustika koja je sagra|ena i kori{}ena
tokom IV veka. Otkrivene su tri gra|evine koje su se nalazile u kompleksu vile rustike. Centralni obje-
kat bila je tzv. Gra|evina 1, i pripadala je tipu panonskih vila sa sredi{wim hodnikom (otkrivene di-
menzije su 60 h 60 m), a gra|ena je od lomqenog kamena i neobra|enih oblutaka u kre~nom malteru sa pri-
mesama tucanih opeka. Delovi preostale dve gra|evine otkriveni su na povr{ini od 20,75 h 7,5 odnosno
15,7 h 3,5 m. U mawoj zgradi otkriven je alat koji indicira postojawe kova~nice u sklopu vile. Spekulum
je bio delimi~no sa~uvan, otkrivena je samo wegova isto~na polovina, a wegove dimenzije su procewene
na 7,5 h 7,5 m.
Izvor: Iskopavawa.
Datovawe: I vek, IV vek.
Literatura: Brukner 1972; Brukner 1973; Brukner 1974; Brukner 1976; Petrovi} 1995: 25; Dautova-Ru{evljan,
Vujovi} 2006: 64; \or|evi} 2007: 66; Brukner, Dautova Ru{evqan 2015: 49–53.
163
Slika 26 – Plan istraènih delova vile rustike na lokalitetu Marin Do kod Dumbova
(lok. br. 20v) (prema Brukner 1974)
Figure 26 – Plan of the explored parts of the villa rustica at the archaeological site of Marin Do near Dumbovo
(Site No. 20c) (according to Brukner 1974)
Materijal: Dautova-Ru{evqan 1995: 112 (aukcisa fibule, vikus, I vek, lu~ne fibule I–II vek); Dautova Ru-
{evqan 1995: 112 (omega fibule III–IV vek); Dautova-Ru{evqan 1995: 113 (T-fibula u vili, druga polovi-
na III veka); Dautova-Ru{evqan 1995: 113 (krstaste fibule IV vek); Dautova-Ru{evqan 1995: 114 (narukvica,
druga polovina IV veka); Dautova-Ru{evqan 1995: 116 (pre|ice i okovi, prva i druga polovina IV veka);
Brukner 1976: T. XV, 21 (ikona podunavskih kowanika); Brukner 1995v: 65, br. 1–8 (keramika sa prostora vi-
kusa, druga polovina I do po~etka II veka); Brukner 1995v: 65–66, br. 9–15 (keramika iz vile rustike IV vek)
Novac: Dautova-Ru{evqan 1976a; Dautova-Ru{evqan 1995: 138–139, kat. 121–155.
SVILO[ (Beo~in)
21. Kru{evqe (ili Staro grobqe), Svilo{, Beo~in
210 m. n. v. (378-3-1)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Na strmoj padini koja se spu{ta ka severozapadu, iznad potoka Alma{.
Opis: Sistematskim iskopavawima od 1976. do 1983. godine istraèna je rimska nekropola III/IV veka i
tada je otkriveno 11 zidanih grobnica i 51 skeletni grob. Naseqe kojem je ova nekropola pripadala nije
ubicirano.
Izvor: Iskopavawa.
Datovawe: III/IV vek.
Literatura: Manojlovi}, Brukner 1978; Manojlovi}, Brukner 1979; Manojlovi}, Brukner 1982; Dautova-Ru{ev-
ljan 2003; \or|evi} 2007: 31.
164
Materijal: Brukner 1995: 80, T. XVIII 1a, v T. XIX 2, 5, T. XX 6–10 (keramika IV vek); Dautova-Ru{evqan
1995: 113 (krstaste fibule IV vek).
Novac (najraniji–najkasniji): Gallienus – Konstantinova dinastija (Dautova-Ru{evqan 1995: 143–144,
kat. 383–441).
21a. Seli{te, Svilo{, Beo~in

Pozicija: U podno`ju kasnije rimske nekropole (lok. br. 21).
Opis: Rekognoscirawem su na padini iznad potoka Alma{ (a ispod nekropole III–IV veka) uo~eni trago-
vi keramike i rimskog gra|evinskog materijala. Deo lokaliteta na kome su se nalazili ostaci ~vrstog
gra|evinskog {uta nije mogao biti istraìvan, te je mawa sonda (2 x 5 m) otvorena u nièm delu, ka poto-
ku. Tom prilikom konstatovani su ostaci dela stambenog objekta sa podom od naboja, zidni lep i kasnola-
tenska keramika.
Izvor: Rekognoscirawe, sonda`no iskopavawe.
Datovawe: I–II, po materijalu i III vek.
Literatura: Marijanski-Manojlovi}, Brukner 1985: 69–70; Brukner 1987: 37; Brukner 1995v: 61; \or|evi}
2007: 31.
Materijal: Brukner 1995v: 61, 80, T. XVII, 1–8 (keramika II/III veka).
RAKOVAC (Beo~in)
22. Manastirsko grobqe, Rakovac, Beo~in

180 m. n. v. (378-4-1)
Vrsta: Nekropola (usamqeni grob).
Pozicija: Padina ka Rakovi~kom potoku, nagib ka zapadu
Opis: Slu~ajni nalaz groba spaqenog pokojnika, na osnovu materijala starosedela~ki, odnosno autohtonog
keltskog stanovnika ali i sa importovanim rimskim materijalom (bronzani simpulum, obod i dr{ka
skifosa, keltski bojni no`, tri kasnolatenske posude).
Izvor: Slu~ajni nalaz
Datovawe: I vek n.e.
Literatura: Srejovi} 1965: 58; Brukner 1987: 40, nap. 87, Brukner 1995v: 62; Savi} 2012: 34–39.
22a. Gradina, Rakovac, Beo~in

121 m. n. v. (378-4-1)
Vrsta: Utvr|ewe.
Pozicija: Nalazi se na obalama dva potoka, ~ija su se korita duboko usekla u les, i koji se, severno od brda
Stru~ica na kome se nalazi lokalitet, ulivaju u aluvijalnu ravan Dunava, udaqenu oko 500 m od lokaliteta.
Opis: Prilikom istraìvawa sredovekovnog manastira otkriveni su i objekti iz rimskog vremena, osta-
ci hipokausta, a 200 m jugozapadno od Crkve i ostaci ~etvorougaonog spekuluma.
Izvor: Iskopavawa.
Datovawe: IV vek.
Literatura: Dautova-Ru{evljan, Vujovi} 2006: 64; \or|evi} 2007: 67–68.
Materijal: Du{ani} M. 1988; [aranovi}-Svetek 1990 (nalazi opeka sa ìgovima Legio VII Claudia, Legio
IV Flavia, Cohors II Asturum, Cohors I Aurelia Dardanorum, Tricornium Bonio praepositus, Tricornium Valerius
praepositus, Magrio praepositus).
Novac: Dautova-Ru{evqan 1995: 139, kat. 156–162.
PETROVARADIN
23. Gorwa tvr|ava (Cusum), Petrovaradin
111 m. n. v. (378-4-2)
Vrsta: Utvr|ewe, naseqe uz utvr|ewe, nekropola.
165
Pozicija: Vrh stene iznad Dunava, krajwe severne padine Fru{ke gore.
Opis: Tokom najnovijih arheolo{kih istraìvawa, obimnijih radova za{titnog karaktera na Gorwoj tvr-
|avi, otkriveni su anti~ki bedemi koji su u velikoj meri pratili praistorijske zemqane bedeme. Utvr-
|eno je da se iznad dunavske obale, naspram Novog Sada, nalazila jedna od bedemskih kula sa kapijom. O
izgledu unutra{wosti rimskog utvr|ewa malo je podataka, ali je otkriven dug drveni portik sa krovom od
opeka, koji je krajem IV veka stradao u poàru. Konstatovan je deo trase anti~ke komunikacije sa nekropo-
lom pored we, u ~ijoj su pozadini, na padinama tvr|ave, bili stambeni objekti.752 Na gorwem platou Petro-
varadinske tvr|ave otkriveni su najraniji primerci rimske keramike, tera sigilate, koja se moè datovati
u prvu tre}inu I veka. U podgra|u dana{we Petrovaradinske tvr|ave, u manastiru Sveti Juraj, otkriveni
su kasnolatensko naseqe i stambeni horizont od doba Flavijevaca do sredine III veka. Oko 1 km isto~no
od tvr|ave i podgra|a oktriveni su tragovi naseqa koji su sadràli kerami~ke nalaze u rasponu od tre}e
tre}ine I veka do sredine II veka, {to ukazuje na intenzivno naseqavawe i {ire okoline Kuzuma.
Izvor: Iskopavawa, slu~ajni nalazi.
Datovawe: I do kraja IV veka (poàr u kome je stradao portik).
Literatura: Petrovi} 1995: 24–25; Bunarxi} 2006: 45, nap. 22; Dautova-Ru{evljan, Vujovi} 2006: 63–64;
\or|evi} 2007: 68; Brukner, Dautova-Ru{evqan 2015: 30.
Materijal: Marsili 1726: 118, Tab. 47 (dva miqokaza); Brukner 1995: 66–67, br. 1–20 (keramika I do sredine
III veka); Savi} 2015. (nalazi novca); Savi} 2016. (svetiqke).
24. Rovine, Petrovaradin
115 m. n. v. (378-4-2)
Vrsta: Utvr|ewe (spekulum)
Pozicija: Ovalno uzvi{ewe iznad potoka Ra{a, nagib ka zapadu, nedaleko od Dunava.
Opis: Povr{inski ostaci gra|evinskog materijala i atipi~ne rimske keramike.
Datovawe: np.
Literatura: Bunarxi} 2006: 45.
25. Podvezirac, Bukovac, Petrovaradin
150 m. n. v. (378-4-2)
Vrsta: Ruralna naseobina, nekropola.
Pozicija: blaga padina ka SI
Opis: Bez preciznog opisa, tokom gra|evinskih delatnosti krajem osamdesetih godina XX veka prona|eno
je nekoliko zidanih grobnica, na osnovu materijala datovanih u IV vek.
Izvor: Rekognoscirawe, slu~ajni nalazi.
Datovawe: IV vek.
Literatura: Bunarxi} 2006: 45; Savi} 2012: 45.
Materijal: Savi} 2012: 45–47.
Novac: Galerija Valerija (308–310) 1 kom, Konstancije II (351–361) 4 kom.
26. Ra~a–Podvezirac, Bukovac, Petrovaradin
200 m. n. v. (378-4-2)
Vrsta: Naseqe.
Pozicija: Na obodu platoa iznad potoka, nagib ka istoku.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i gra|evinskog {uta.
Literatura: Savi} 2012: 48.
752 Bunarxi} 2006: 45.
166
SREMSKI KARLOVCI
27. Magistrat, Sremski Karlovci
90 m. n. v. (378-4-2)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Podno`je brega (lesnog platoa).
Opis: Jedan grob slobodnoukopanog pokojnika.
Izvor: Za{titna iskopavawa.
Datovawe: IV vek.
Literatura: Ga~i} 2007.
28. Karom (Stakleni breg), Sremski Karlovci
90 m. n. v. (378-4-2)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Vrh i padina lesnog platoa, orijentisana ka severu.
Opis: U odrowenom lesnom platou pronalaène su rimske zidane grobnice, kr~azi, ì{ci, fibule.
Datovawe: III/IV vek (na osnovu materijala u Muzeju u Sremskim Karlovcima)
Literatura: Bunarxi} 2006: 45, Ga~i} 2007: 46.
Materijal: Brukner 1995: 67 (keramika III/IV vek); Savi} 2012: 49–53.
29. Crkva Sv. Trojstva, Sremski Karlovci
90 m. n. v. (378-4-2)
Vrsta: Naseqe, gra|evinski objekat (civilni).
Pozicija: Severoisto~no podno`je lesnog platoa, leva obala potoka Straìlovo.
Opis: êtiri masivna paralelna zida koja su ~inila deo centralne gra|evine u sklopu jedne ve}e, vero-
vatno sakralne celine, nastale u najmawe dve gra|evinske faze.
Datovawe: IV–V vek.
Literatura: Bunarxi} 2006: 45, Ga~i} 2007: 46.
30. Lipovac 1, Sremski Karlovci
225 m. n. v. (378-4-2)
Vrsta: Utvr|ewe (spekulum).
Pozicija: Dominantno uzvi{ewe iznad potoka Lipovac, orijentisano ka istoku.
Opis: Ostaci kvadratne osnove, pretpostavqa se spekuluma, u vezi sa lokalitetom Lipovac 2 (lok. br. 31).
Datovawe: np.
31. Lipovac 2, Sremski Karlovci
180 m. n. v. (378-4-2)
Vrsta: Ruralna naseobina i nekropola.
Pozicija: U podno`ju utvr|ewa sa spekulumom (Lipovac 1, lok. br. 30), na levoj obali potoka Lipovac.
Opis: Izoravani su staklo, rimska keramika i qudske kosti.
Datovawe: I vek.
Literatura: Bunarxi} 2006: 47; Brukner 1995v: 59.
32. Kurjakovac, Sremski Karlovci
250 m. n. v. (378-4-2)
Pozicija: Na grebenu obronaka koji se spu{taju ka severu–severoistoku
Opis: Ostaci gra|evinskog materijala i keramike.
167
Datovawe: np.
Novac: Pegan 1965: T IX/1; Popovi} I. 1988: 150, br. 3 (kalup za kovawe aversa legijskog novca M. Antonija).
[ID
[ID ([id)
33. Ora{je, [id, [id
88 m. n. v. (377-3-2)
Vrsta: Ruralno naseqe, putna stanica Ulmo (mansio Ulmo).
Pozicija: Uzdignut plato, pribli`no pravougaonog oblika, na zaravni koja se blago spu{ta ka jugu–jugo-
zapadu (tri izvora vode u pre~niku od 1000 m).
Opis: Na povr{ini od oko 200 h 150 m evidentirana je velika koncentracija opeka, imbreksa, tegula, kame-
wa, maltera, ìvotiwske kosti, latenska i rimskoprovincijska keramika. Konstatovani su i blago nagla{e-
ni obrisi odbrambenog rova – vallum. U zbirci u [idu sa ovoga lokaliteta se ~uvaju profilisane, kolena-
ste i krstaste fibule.753 Izneta je pretpostavka da bi se ovaj lokalitet, koji se nalazi neposredno uz trasu
rimskog puta,754 mogao identifikovati kao rimsko naseqe mansio ili vicus Ulmo kod Tovarnika755 (P 3 ha).
Literatura: Popovi} D. 1967: 179; Popovi}, Vasiljevi} 1970: 193; Popovi} D. 1980: 101; \or|evi} 2007: 30;
Sremac 2008: 325.
34. Vrtlog, [id, [id
105 m. n. v. (377-3-2)
Pozicija: Na zaravni koja se blago spu{ta ka jugu, u blizini su izvor (300 m ju`no) i poto~i}.
Opis: Retki nalazi rimskog gra|evinskog materijala.
Datovawe: np.
Literatura: Popovi} D. 1967: 179–180.
35. Banovina, [id, [id
148 m. n. v. (377-3-2)
Vrsta: Ruralna naseobina (vila rustika?)
Pozicija: Na obodu zaravni koja se strmo spu{ta ka jugu.
Opis: Izraziti povr{inski tragovi rimskog gra|evinskog materijala (opeka, crepa, kamewa, maltera i
jedna kamena profilisana greda), fragmenti kamenih `rvweva, rimskoprovincijska keramika. Pregle-
dom satelitskih snimaka uo~ava se gra|evinski kompleks koji zauzima prostor od oko 90 h 50 m, za koji
autor pretpostavqa da je vila rustika sa glavnom zgradom, ìtnicom i jednim kru`nim objektom. R. Sre-
mac je izneo pretpostavku da je ovo naseqe (ili vila rustika?) moglo biti povezano sa grupom nekropola
u dolini A{man756 (P 5–10 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Popovi} D. 1967: 179–180; Sremac 2008: 325.
753 Sremac 2008: 235.

754 Sremac 2008: 235
755 Popovi}, Vasiljevi} 1970: 194.
756 Sremac 2009: 105.
168
36. Hani{te, [id, [id

102 m. n. v. (377-3-2)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Humka na zaravni koja se blago spu{ta ka jugu.
Opis: Nalazi velikog broja qudskih kostiju i lobawa, kao i fragmenata rimskih opeka i imbreksa.
Datovawe: Po tipu grobnica moè biti datovano od kraja III veka.
Literatura: Popovi} D. 1967: 179.
37. Korovi, [id, [id
95 m. n. v. (377-3-2)
Vrsta: Infrastruktura, put.
Pozicija: Na zaravni koja se blago spu{ta ka jugozapadu.
Opis: Slu~ajni nalaz miqokaza izme|u dva svetska rata, pretpostavqena je wegova sekundarna upotreba jer
nije bilo drugih nalaza.
Datovawe: Miqokaz iz III veka.757
Literatura: Popovi} D. 1967: 179; Sremac 2008: 325.
38. Osnovna {kola Filip Vi{wi}, [id, [id
95 m. n. v. (377-3-2)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Na zaravni koja se blago spu{ta ka jugozapadu.
Opis: Nalaz zidane grobnice iz III veka.
Datovawe: III vek.
Literatura: Popovi} D. 1967: 179; Milo{evi} 2003: 153; Sremac 2008: 235;
39. Beqwa~a, [id, [id
98 m. n. v. (377-3-2)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Blaga padina ka zapadu, prema potoku [idina.
Opis: Nalaz rimskog mermernog sarkofaga. Istraèna je kripta oslikana freskama i delimi~o o~uvanim
mozaikom, u kojoj se nalazio sarkofag.
Datovawe: IV vek.
Literatura: \or|evi} 2007: 30; Sremac 2008: 325; Pop-Lazi} 2010.
40. Ruski dvor, [id, [id
100 m. n. v. (377-3-2)
Vrsta: Neodre|eno.
Pozicija: Zaravan sa padom ka jugu i istoku, na obali potoka [idina.
Opis: Nalazi rimskog novca.
Datovawe: np.
Literatura: Sremac 2008: 325.
41. Barma~, [id, [id
92 m. n. v. (377-3-4)
757 \or|evi} 2007: 30.
169
Pozicija: Zaravan koja se blago spu{ta ka jugo–jugozapadu.

Opis: Na ve}oj povr{ini nalazi rimske importovane i provincijske keramike, ku}nog lepa sa fresko-bojom
i bez we, rimske opeke, {ut, obra|eni kamen, sitni metalni nalazi, rimski novac III–IV veka.
Datovawe: I–IV vek (navodi: duì kontinuitet trajawa)
42. Stara ciglana, [id, [id
98 m. n. v. (377-3-4)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Zaravan koja je u blagom padu ka jugu, neposredno pored konstatovane trase rimskog puta (50–100 m
severnije) na lokalitetu Kr~evine (lok. br. 43).
Opis: Nalaz kamenog sarkofaga 1936. godine, a na povr{ini su prisutni i nalazi crvene gla~ane rimske
keramike.
Izvor: Rekognoscirawe, slu~ajni nalaz.
Datovawe: Sarkofag je datovan u prvu polovinu III veka.
Literatura: Popovi} D. 1967: 179; Sremac 2008: 326; \or|evi} 2007: 30.
Materijal: Dautova-Ru{evljan 1983: 16, br. 41, T. 23/1.
43. Kr~evine, [id, [id

98 m. n. v. (377-3-4)
Vrsta: Put.
Pozicija: Zaravan koja je u blagom padu ka jugu.
Opis: Trasa puta Cibalae–Sirmium otkrivena je na ovom potesu u duìni od 1,5 km.
Datovawe: np.
Literatura: Popovi} D. 1967: 179; Popovi}, Vasiljevi} 1970: 193.
BERKASOVO ([id)
44. Telek, Berkasovo, [id

125 m. n. v. (377-4-1)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Blaga padina ka jugozapadu.
Opis: Prilikom iskopavawa kanala za odvo|ewe vi{ka atmosferskih voda otkriveno je vi{e kasnoanti~-
kih zidanih grobnica, nalazi novca opredequju lokalitet u IV vek.
Datovawe: IV vek.
Literatura: \or|evi} 2007: 30; Sremac 2008: 321.
45. A{man, Berkasovo, [id

175 m. n. v. (377-4-1)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Zaton padine uzvi{ewa koja se spu{ta ka jugu.
Opis: Prilikom rekognoscirawa zabeleèn je slu~ajni nalaz tri zidane grobnice. Slu~ajni nalaz dva
luksuzna paradna {lema, para kowskih `vala i delova srebrnog pojasa, koji se dovode u vezu sa Licinije-
vim povla~ewem nakon bitke kod Cibala.
Datovawe: IV vek.
Literatura: Manojlovi} 1961; Popovi} D. 1967: 172.
Materijal: Marijanski-Manojlovi} 1964 (nalaz {lemova); Dautova-Ru{evqan 1995: 113 (pozla}ene krstaste
fibule, po~etak IV veka); Jovanovi} 2006: 309.
170
46. Sveta Petka, Berkasovo, [id

185 m. n. v. (377-4-1)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Na ju`noj padini kose.
Opis: Nalazi qudskih kostiju i keramike koji indiciraju rimske grobnice.
Datovawe: np. (mo`da istovremeno sa lok. br. 45?).
47. Bogdanovac, Berkasovo, [id
190 m. n. v. (377-4-1)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Zaton padine uzvi{ewa koja se spu{ta ka jugu.
Opis: Na lokalitetu je uo~eno nekoliko devastiranih kasnoanti~kih grobnica. Nalazi se u neposrednoj
blizini lokaliteta Sv. Petka, sa kojim mo`da ~ini i jedinstven kompleks nekropole.
BIKI] DO ([id)
48. îzovci,758 Biki} Do, [id
200 m. n. v. (377-4-2)
Vrsta: Ostava novca
Pozicija: Zaravan koja se blago spu{ta ka jugu.
Opis: Lokalitet je poznat po ostavi od 10.000 komada rimskog bronzanog i posrebrenog novca.
Datovawe: Sredina IV veka
Literatura: Brenot 1978; Dautova-Ru{evqan 1981a: 66, br. 22; Sremac 2008: 321.
48a. Inocenc (Bili}i)
225 (377-4-1)
Vrsta: Ostava novca.
Opis: Ostava novca Konstantinovih folisa.
Datovawe: IV vek.
Literatura: Dautova-Ru{evqan 1981a: 67, br. 23; Sremac 2008: 325.
GIBARAC ([id)
49. Seli{te, Gibarac, [id
81 m. n. v. (377-4-3)
Vrsta: Ruralna naseobina sa nekropolom.
Pozicija: Na severozapadnom uglu zaravni koja je bila okruèna barama sa severne, zapadne i ju`ne strane.
Opis: Na povr{ini od oko 500 h 400 m povr{inski nalazi rimskih opeka, imbreksa, keramike, sitnijeg ka-
mena, qudskih i ìvotiwskih kostiju. Zabeleèni raniji nalazi zidanih grobnica bez priloga (P 20 ha).759
Datovawe: np. (sude}i po pomenu zidanih grobnica okvirno III/IV vek)
Literatura: Popovi} D. 1970: 195–196; Sremac 2008: 322.
758 Dautova-Ru{evqan lokalitet naziva Carizovi} (1981a: 66, br. 22), a \or|evi} (2007: 29) imenuje ga kao âzirovac.
759 Vlasnik wive odneo ku}i ~etvora kola gra|evinskog materijala, videti: Popovi} D. 1970: 196.
171
50. Katoli~ko grobqe, Gibarac, [id

108 m. n. v. (377-4-3)
Vrsta: Nekropola (oko 600 m ju`no od trase rimskog puta).760
Pozicija: Na blagoj padini koja se spu{ta ka jugu, nekada je u neposrednoj blizini, sa isto~ne strane, pro-
ticao sezonski poto~i}.
Opis: Povr{inski nalazi rimskih opeka i keramike i qudskih kostiju.
Datovawe: np.
ERDEVIK ([id)
51. Bawa Kulina, Erdevik, [id
130 m. n. v. (377-4-2)
Vrsta: Terme.
Pozicija: Na isto~noj padini brega, u uskoj dolini kroz koju je proticao potok (danas je tu ve{ta~ko jeze-
ro) koji je isticao iz izvora Bawa.
Opis: Prilikom radova na rekonstrukciji obale jezera otkrivene su terme, a u okviru wih i delimi~no
o~uvana drvena konstrukcija (u temeqnoj zoni su zidane od kamena). U samom objektu nalazilo se nekoliko
termalnih izvora sa lekovitim vodama. U neposrednoj blizini prona|en je i pokretni materijal, novac
Antonina Pija i dve zidane grobnice.
Izvor: Iskopavawe.
Datovawe: II–III vek.
Literatura: Radenovi} 1985.
52. Mali Barakut, Erdevik, [id
102 m. n. v. (377-4-4)
Pozicija: Na blagom uzvi{ewu koje se nekada nalazilo izme|u vodotokova koji su se spu{tali sa Fru{ke
gore (350 h 170 m).
Opis: Povr{inski nalazi rimskog {uta, fragmenti opeka i keramike (P 5 ha).
Datovawe: np.
BAÎNCI ([id)
53. Gaj, Ba~inci, [id
95 (377-4-3)
Vrsta: Ruralna naseobina, ostava novca.
Pozicija: Ravnica, nagib ka jugozapadu.
Opis: Lokalitet je poznat iz literature po velikoj ostavi folisa s po~etka IV veka (1023 primerka: Mak-
simin Herkulije – Konstantin II), koja je prvobitno zapremala daleko vi{e novca, budu}i da je bila te-
{ka oko 15 kg. Nedaleko (severoisto~no) od mesta nalaza ove ostave na povr{ini se nailazi na brojne
ostatke rimskog {uta (opeka, tegula i kamena), kao i na fragmente rimske keramike (P 1 ha).
Datovawe: IV vek.
Novac: Dautova-Ru{evqan 1981b: 66, br. 21; Dautova-Ru{evljan 1984–1985.
760 Popovi} 1970: 196.
172
54. Mi{kova~a, Ba~inci, [id

Pozicija: Ravnica.
Opis: Povr{inski nalazi rimskog gra|evinskog {uta (malter, opeke) i keramike.
Datovawe: np.
KUKUJEVCI ([id)
55. Kalotinci,761 Kukujevci, [id
100 (377-4-3)
Vrsta: Ruralna naseobina i nekropola (uz put?).
Pozicija: Na zaravni koja se blago spu{ta ka jugu, u neposrednoj blizini je izvor vode.
Opis: Na povr{ini od oko 80 h 50 m povr{inski nalazi rimskog {uta (opeka, imbreksa, sitnijeg kamena),
jedan ve}i kamen nepravilnog oblika, qudske i ìvotiwske kosti, keramika i staklo (P 0,5 ha).
Datovawe: np.
56. Crkvine, Kukujevci, [id
88 m. n. v. (377-4-3)
Vrsta: Ruralna naseobina ili putna stanica (?), put (500 m severno), mutatio Spaneta.
Pozicija: Zaravan.
Opis: Retki povr{inski nalazi rimske opeke i keramike kao i kamewa. U ranijem periodu (pre rekognosci-
rawa 1969–70) me{tani sela Kuzmina su odatle vadili ciglu i upotrebqavali je za gradwu ku}a. Ovaj loka-
litet je poznat kao pretpostavqena lokacija mutatio Spaneta, na osnovu udaqenosti od lokaliteta Ora{je
(mansio Ulmo), kao i blizine rimskog puta, ~ija je trasa utvr|ena oko 500 m severno od lokaliteta.762
Datovawe: np.
ILINCI ([id)
57. Buxaci, Ilinci, [id
83 m. n. v. (377-3-3)
Pozicija: Greda izme|u nekada{wih bara.
Opis: Sporadi~ni nalazi rimske keramike.
Datovawe: np.
Literatura: Popovi} D. 1968, 217; Sremac 2008: 323.
58. Klenovac, Ilinci, [id
83 m. n. v. (377-3-3)
Vrsta: Ruralna naseobina (luksuznija).
Pozicija: Na gredi koja se pruà pravcem severozapad–jugoistok, izme|u dva kanala, nekada izme|u baro-
vitog terena (odnosno dva mawa vodotoka).
761 Kaletinec na vojnoj sekciji SFRJ 377-4-3.

762 Popovi} 1970: 197.
173
Opis: Na povr{ini 150 h 100 m intenzivni nalazi rimskog {uta, maltera, sitnijeg kamewa, cilindri~nih
i pravougaonih mawih podnih plo~ica i keramike.763 Kasnije su na povr{ini prona|ene i tesere mozai-
ka, fragmenti vodovodnih cevi, obra|eni kamen sa tragovima natpisa, fibule, perle od staklene paste764
(P 1,5 ha).
Literatura: Popovi} D. 1968: 217–218; \o|evi} 2007: 30; Sremac 2008: 323.
59. Klisa, Ilinci, [id (Popovi} ga zove Klisa)
82 m. n. v. (377-3-4)
Pozicija: Ravnica, prva re~na terasa.
Opis: Na povr{ini su nalaène velike koli~ine rimskog {uta, opeke, maltera, keramike, {to upu}uje na ve-
}i gra|evinski kompleks. Tokom XVIII i XIX veka jo{ su se mogli videti nadzemni ostaci objekata (P 3 ha).
Literatura: Sremac 2008: 323; Sremac 2014: 10.
Napomena: Sredwi vek.
60. Mi{~evi}a sala{, Ilinci, [id
82 m. n. v. (377-3-4)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Ravnica.
Opis: Povr{inske nalaze ~ine novac, nakit i delovi oru`ja, dok {uta nema, po ~emu bi se moglo zakqu-
~iti da se radi o nekropoli koja bi se zbog blizine mogla povezati sa naseqem na lokalitetu Klisa (lok.
br. 59). Novac nalaèn na ovom lokalitetu datuje se u vreme Trajana Decija, Proba, Konstantina I, Krispa,
Konstancija II.
VA[ICA ([id)
61. Seli{te, Va{ica, [id
80 m. n. v. (377-3-4)
Vrsta: Neodre|eno (po poziciji mogu}a nekropola).
Pozicija: Na ravnom terenu, jedva primetan pad ka severu, ispod koga se nekada nalazila mo~vara (1869).
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike. Na ju`noj strani lokaliteta, uz put Va{ica–Ilinci prona-
|ena je ostava Trajanovih denara.765
Datovawe: np.
Literatura: Popovi} D. 1966: 186; Sremac 2008: 322; Sremac 2008: 322.
62. Ajma{ 2, Va{ica, [id
84 m. n. v. (377-3-4)
Vrsta: Nekropola (?)
Pozicija: Ravnica, na ne{to uzvi{enijem terenu od okolnog, nekada zabarenom
763 Popovi} 1968: 217.

764 Sremac 2008: 323.
765 Sremac 2008: 322.
174
Opis: Povr{inski nalazi rimske crvene gla~ane keramike. Autor je pretpostavio da se lokalitet, po{to
nema gra|evinskog {uta, moè opredeliti kao nekropola.
Datovawe: np.
63. Gradina na Bosutu, Va{ica, [id
88 m. n. v. (377-3-4)
Vrsta: Ruralna naseobina ili vojna infrastruktura, nekropola (?).
Opis: Na ovom lokalitetu, poznatom kao vi{eslojno naseqe sa periodima ìvota od finalnog neolita do
I veka n. e., tokom sistematskih istraìvawa nije zabeleèn ìvot i u periodu Rima. To je u~iweno na
osnovu uvida u kasnije prona|ene povr{inske nalaze na samom lokalitetu i u wegovoj neposrednoj okoli-
ni.766 Zabeleèn je i nalaz rimskog groba pored samog odbrambenog rova praistorijskog utvr|ewa, kao i
pokretni nalazi (novac, fibule, drugi sitni metalni nalazi) opredeqeni u period I–IV veka, a pomiwe
se i nalaz ostave rimskog novca, bez preciznijih podataka o woj.
Literatura: Sremac 2008: 321–322;
64. Ila~a, Va{ica, [id
81 m. n. v. (377-3-4)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Zaravan koja se blago spu{ta ka jugoistoku, ka Bosutu (nekoliko stotina metara daqe je Gradina
na Bosutu (lok. br. 63).
Opis: Prilikom obrade zemqe prona|eni su grobovi triangularne osnove sa nakitom kao prilozima.
Datovawe: np.
ADA[EVCI ([id)
65. Crkvine 1, Ada{evci, [id
80 m. n. v. (377-3-4)
Pozicija: Na obodu neznatno uzdignutog platoa, pad terena ka jugozapadu.
Opis: Vi{eslojan lokalitet, retki nalazi rimske keramike.
Datovawe: np.
66. Crkvine 2, Ada{evci, [id
80 m. n. v. (377-3-4)
Pozicija: U jugoisto~nom delu platoa na kome se nalazi i prethodni lokalitet (lok. br. 65) situirano je
uzvi{ewe dimenzija 100 h 60 m, koje se uzdiè za 2–3 m iznad okolnog terena. Sude}i po satelitskim
snimcima, ~itav potes Crkvina je nekada bio okruèn barovitim terenom.
Opis: Sredwovekovna i rimska keramika, fragmentovna vodovodna cev.
Datovawe: np.
766 Sremac 2008: 321.
175
67. Gaji}i, Ada{evci, [id

83 m. n. v. (377-3-4)
Vrsta: Ruralna naseobina, kasnolatensko naseqe.
Pozicija: Na blagom uzvi{ewu na zaravni, nekada sa svih strana okruènom barovitim terenom.
Opis: Arheolo{kim iskopavawima istraèni su poluzemuni~na koliba ovalne osnove, pre~nika 2,7 m sa
najmla|im kasnolatenskim materijalom i objekat ukopane kvadratne osnove (koliba ili ekonomski objekat)
dimenzija 3,5 h 3,5 m sa jamom u zapadnom delu, datovan novcem III–IV veka.
Izvor: Iskopavawe.
Datovawe: I vek naseqe (kasnolatenska tradicija), III–IV vek op{te.
Literatura: Brukner 1995: 97–98, 143–144, lok. 40; \or|evi} 2007: 31;
68. Zapadna periferija sela, Ada{evci, [id
Pozicija: Ravnica.
Opis: Povr{inski nalazi ve}ih koli~ina ulomaka tegula, imbreksa i maltera, proceweno je da se radi o
ve}em gra|evinskom objektu.
Datovawe: np.
MOROVI] ([id)
69. Lazarice, Morovi}, [id
82 m. n. v. (377-3-4)
Pozicija: Ovalno uzvi{ewe pre~nika oko 200 m iznad Bosuta, koji te~e isto~no od wega; nalazi se na uglu
izme|u potoka Brek i Bosuta (P 4 ha).
Opis: Na povr{ini od oko 150 h 100 m nalazi rimskih opeka i keramike.
Datovawe: np.
70. Poloj, Morovi}, [id
80 m. n. v. (377-3-4)
Pozicija: Nalazi se na u{}u potoka Brek u Bosut, nagib terena ka severoistoku.
Opis: Povr{inski nalazi fragmenata rimskih opeka i keramike, ranije i bronzanog novca.
Datovawe: np.
71. Vujkovac–Vrawak, Morovi}, [id
80 m. n. v. (377-3-4)
Pozicija: Neznatno uzdignuta zaravan elipsoidnog oblika povr{ine 270 h 170 m, izme|u nekada{wih ba-
ra (P 4 ha).
Opis: Povr{inski nalazi {uta i rimske keramike.
Datovawe: np.
72. Urinci (Tursko grobqe), Morovi}, [id
80 m. n. v. (377-3-4)
Vrsta: Nekropola.
176
Pozicija: Na obali Studve, na mestu gde se kanal Slezen uliva u re~icu, pad terena ka severu.
Opis: Povr{inski nalazi fragmentovane ranorimske i provincijske keramike i opeke, po pri~i me{ta-
na nalaène su qudske kosti i lobawe.
Datovawe: I–III vek (?)
73. Kraqeva skela, Morovi}, [id
80 m. n. v. (377-4-3)
Vrsta: Ruralna naseobina i nekropola; ostava novca III veka.
Pozicija: Oko 1,5 km isto~no od sela, na zaravni neposredno iznad okuke Bosuta, koji te~e sa ju`ne stra-
ne lokaliteta.
Opis: Prilikom zemqanih radova 1976. godine konstatovan je vikus sa starosedela~kom i ranom provin-
cijskom keramikom I veka.767 Na povr{ini od oko 400 h 200 m konstatovani su intenzivni nalazi rim-
skih opeka, imbreksa, kre~nog maltera, mermerne oplate, jedna velika bronza Konstantina I i keramika
iz {irokog vremenskog raspona, od ranorimske do poznoanti~ke. U blizini je na|ena ostava srebrnog nov-
ca III veka, od koje je oko 100 komada dospelo u Muzej Srema (P 8 ha).
Literatura: Popovi} D. 1968: 220; Brukner, Dautova-Ru{evqan, Milo{evi} 1987: 38; \or|evi} 2007: 33.
Novac: Dautova-Ru{evqan 1981b: 65, br. 10.
VI[WI]EVO ([id)
74. [an~ine, Vi{wi}evo, [id
80 m. n. v. (427-2-1)
Vrsta: Neodre|eno.
Pozicija: Na desnoj obali Bosuta, nekada okruèn barama.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije.
Datovawe: np.
75. Ograde, Vi{wi}evo, [id
80 m. n. v. (427-2-1)
Pozicija: Greda izme|u nekada{wih bara, pruà se pravcem severozapad–jugoistok.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijncije ({ut, opeka, keramika) ukazuju na ostatke gra|evine.
Datovawe: np.
76. Zvonara, Vi{wi}evo, [id
Pozicija: Ravnica.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije, gra|evinskog {uta, opeka, keramike, nalaze se na ve}oj
povr{ini.
Datovawe: np.
767 Brukner, Dautova-Ru{evqan, Milo{evi} 1987: 38.
177
JAMENA ([id)
77. Kr~evine, Jamena, [id
83 m. n. v. (427-1-1)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Na jednoj od paralelnih greda koje se, izme|u nekada zabarenog terena, spu{taju pravcem se-
ver–jug ka Savi.
Opis: Povr{inski nalazi kostiju i fragmenata keramike.
Datovawe: np.
SREMSKA MITROVICA
SREMSKA MITROVICA
78. Sirmijum, Sremska Mitrovica, Sremska Mitrovica (sl. 27)
Vrsta: Urbano mesto, kolonija (Colonia Flavia Sirmium)
Pozicija: Obala Save, nekada okruèna otokama te reke i barama.
Opis: Vi{edecenijska sistematska arheolo{ka istraìvawa urbanog jezgra Sirmijuma dala su obiqe po-
dataka o arhitekturi, gra|evinskim fazama, pokretnom materijalu. Budu}i da Sirmijum na vi{e mesta
pomiwem u gotovo svim poglavqima ovoga rada, to }u ovom prilikom samo uputiti na osnovnu literaturu
koja se bavila pojedinim pitawima vezanim za ovaj grad.768 Ovom prilikom bih samo ukazao na neka op{ta
saznawa o Sirmijumu koja nisu navedena u drugim delovima rada. Najpre bih pa`wu skrenuo na wegov spe-
cifi~an poloàj, jer je ovaj grad u antici, po svoj prilici, bio gotovo potpuno okruèn vodom – Savom,
wenim otokama i barama.769 U gradu se susticalo i vi{e puteva, kopnenih i plovnih. Najva`niji je ne-
sumwivo bio put koji je od Ptuja preko Siscije, dolinom Drave, dolazio do Sirmijuma, pa kroz Srem na-
stavqao ka Singidunumu i daqe na istok. Sa limeskim putem Sirmijum je bio povezan kratkom deonicom
koja je preko Fru{ke gore vodila do Bononije/Malate (lok. br. 14), a uz wu se pruào i jedan od akvedukta
koji su Sirmijum snabdevali sveòm vodom.770 Sa desnom obalom Save bio je povezan sa dva mosta. Severni-
ji most je vodio u Ma~vu kroz jedno od predgra|a Sirmijuma koje se nalazilo na prostoru dana{we Ma~van-
ske Mitrovice. Put je nastavqao ka Drini, ra~vaju}i se na pravac ka dana{woj Semberiji i daqe ka Sis-
ciji, i na ju`ni krak koji je vodio ka Saloni. Drugi most, koji se nalazio nizvodno, spajao je Sirmijum sa
ju`nim putem ka Singidunumu.771 Smatra se da u samom Sirmijumu nije bila stacionirana vojna posada,
bar ne na duè vreme. Nalaz stanice beneficijarija, nedaleko od pretpostavqenog mesta zapadne kapije
anti~kog grada, potvrda je prisustva ovih slu`benika koji su vodili ra~una o policijskoj slu`bi i cari-
ni.772 U izabranim radovima prof. dr Vladislava Popovi}a, vi{edecenijskog rukovodioca istraìvawa,
768 Videti bibliografiju radova o Sirmijumu do 1974. godine kod: Popovi} V. 2003: 347–354. Jeremi} 2016.
769 Jeremi} 2007: 231.
770 Milo{evi} 1969; Dautova-Ru{evljan 1989a.
771 Vi{e o tim putevima re~eno je u poglavqu ovoga rada Putevi i komunikacioni pravci. O mostovima Sirmijuma
videti: Jeremi} 1997; Milo{evi} 1995a.
772 Mirkovi} 2006: 58–59.
773 Popovi} V. 2003.
774 Arheolo{ki institut u Beogradu objavio je osam svezaka edicije Sirmium (tomovi I–IV, VII–VIII, XI–XII) izme|u
1971. i 1980. godine. Suizdava~i su bili Denison University, The City University of New York (tomovi II–IV) i Ècole
française de Rome (tomovi VII–VIII).
775 Mirkovi} 1971; Mirkovi} 1998; Mirkovi} 2004.
776 Miladinovi}-Radmilovi} 2011.
178
nalazi se dobar pregled najva`nijih detaqa o istraìvawima Sirmijuma.773 Niz radova koji sadrè iz-
ve{taje o iskopavawima, ali i razmatrawa o razvoju i istoriji grada, pokretnim nalazima i drugom, obja-
vqivan je u okviru serije Sirmium.774 Studije o istorijskim de{avawima u Sirmijumu i okolini dala je
M. Mirkovi},775 dok je N. Miladinovi}-Radmilovi} u svom radu obradila antropolo{ke nalaze iz svih
perioda antike sa mnogobrojnih nekropola Sirmijuma.776
Izvor: Iskopavawe, slu~ajni nalazi, rekognoscirawe.
Datovawe: I vek p. n. e. – VI vek.
Literatura: Milo{evi} 1969; Mirkovi} 1971; Mirkovi} 1994; Mirkovi} 1998, Mirkovi} 2004; Mirkovi} 2006
(istorijat grada i doga|aji povezani sa Sirmijumom); Popovi} V. 1971; Milo{evi} 1995a; Jeremi} 2007 (topo-
grafija Sirmijuma); Jeremi} 2016 (najdetaqniji prikaz svih aspekata vezanih za urbani razvoj Sirmijuma);
Popovi} V. 1977 (urbani razvoj); Milo{evi} 1961; Milo{evi} 1971a; Milo{evi} 1973a; Jeremi} 2005; Milo{evi}
1997 (pregledi arheolo{kih istraìvawa); Milo{evi} 1971; Oschenschlager 1971; Popovi} I. 1988; Popo-
vi} I. 1996 (pokretni nalazi); Orlov 1969; Vasi}, Popovi} 1975; Popovi} P. 1995; Popovi} P. 1998; Crno-
brwa N. 1996a (novac).
Slika 27 – Plan istraènih delova Sirmijuma (lok. br. 78) (prema Mirkovi} 2004: fig 1)
Figure 27 – Plan of the explored parts of Sirmium (according to Mirkovi} 2004: fig. 1)
179
79. Gradina (Rimsko grobqe), S. Mitrovica, S. Mitrovica

83 m. n. v. (428-1-2)
Vrsta: Nekropola, put.
Pozicija: Niska greda u ravnici.
Opis: Zabeleèni su nalazi rimskih sarkofaga, preoravawem i prekopavawem lokalitet je bio uni{ten
jo{ krajem XIX veka, mada se sitniji artefakti nalaze i dan-danas. Na ovom lokalitetu konstatovan je i
po~etak puta Sirmijum–Basijane–Taurunum, gde je prilikom zemqanih radova registrovana dobro o~uva-
na supstrukcija puta sa kamewem koje je dostizalo teìnu i do 10 kg.777
Datovawe: IV vek.
Literatura: Brun{mid 1895: 162–163; Milo{evi} 1971: 7; Popovi} D. 1980: 102.
80. U{}e îkasa, S. Mitrovica, S. Mitrovica (sl. 28)
82 m. n. v. (428-1-2)
Vrsta: Naseqe, vila rustika (suburbana?)
Pozicija: Nekada{wa obala Save, nagib terena ka jugu–jugozapadu.
Slika 28 – Objekat na u{}u îkasa

u Savu (lok. br. 80)
(prema Milo{evi} 1971a: T. XV)
Figure 28 – Structure at the confluence
of the îkas and Sava rivers (Site No. 80)
(according to Milo{evi} 1971a: T. XV)
180
Opis: Prilikom orawa otkriveni su temeqi zgrade dimenzija 41 h 12,75 m. Ju`ni, ve}i deo zgrade, imao
je predvorje sa 4 m {irokim vratima, iz kog se ulazilo u veliku prostoriju. Mawi, severni deo, odvojen
od ju`nog 7 m {irokim pe{a~kim prolazom sa stubovima po sredini, imao je tri pravougaone odaje i sa
isto~ne strane dodatu prostoriju sa kru`nim podom. Zgrada je bila sagra|ena od kamena vezivanog me{a-
vinom zemqe i kre~nog maltera. I. Jung je pretpostavqao da se radi o javnoj gra|evini, excubitoria, na putu
Sirmium–Gensis.
Izvor: Slu~ajni nalaz, iskopavawa.
Datovawe: np.
Literatura: Milo{evi} 1971a: 10, T. XV; Miladinovi}-Radmilovi}, Radmilovi} 2015: 82–83.
81. Mitrova~ke livade 1, S. Mitrovica, S. Mitrovica
85 m. n. v. (428-1-2)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Nalazi se oko 3 km od severnog gradskog bedema Sirmijuma.
Opis: Prilikom za{titnih iskopavawa istraèno je ukupno 57 grobova (17 kremiranih i 40 inhumira-
nih bez zidanih konstrukcija). Pored ostalih pokretnih nalaza trebalo bi naglasiti nalaz olovne ikone
podunavskih kowanika i malu ostavu srebrnih silikvi (6 kom., ukupno na|eno 22 nov~i}a) kao grobnih
priloga. Pretpostavqa se da je nekropola pripadala obli`woj vili rustici, koja je konstatovana 350 m
jugoisto~no (lok. br. 85), ili da ju je koristilo nekoliko obli`wih vila.
Izvor: Iskopavawe.
Datovawe: Od kraja I do druge polovine IV veka.
Literatura: Brukner 1989a: 116–118; Brukner 1990c; Brukner 1995: 141–142, lok. 26; Milo{evi} 1995;
\or|evi} 2007: 26.
87 m. n. v. (428-1-2)
Vrsta: Ruralna naseobina (vila rustika) i spekulum (speculum)
Pozicija: Blago izdignut teren na zaravni.
Opis: Osnova kule osmatra~nice (speculum) dimenzija 4,5 h 4,5 m (zidovi debqine 0.7m) pripadala je kom-
pleksu vile rustike koja je evidentirana oko 20 m severnije,778 a nalazili su se u blizini naseqa iz I–II
veka (Brukner 1995: 142, lok. 29). Sama vila rustika nije istraìvana, a weni ostaci su zahva}eni trasom
auto-puta.
Izvor: Iskopavawe.
Datovawe: IV–V vek, na osnovu nekoliko ulomaka keramike.
Literatura: Brukner 1989b; Brukner 1995: 142–143, sl. 4, lok. 30 i 31.
87 m. n. v. (428-1-2)
Vrsta: Ruralna naseobina, vila rustika i mauzolej (sl. 6, 9).
Pozicija: Plato ne{to uzvi{eniji od okolnog zemqi{ta.
Opis: Arhitektonsko-gra|evinski kompleks ~ine vila rustika, oko 120 m severoisto~no, woj pripadaju}i
oktogonalni mauzolej. Istraèni su bazilikalna gra|evina sa apsidom na severnom delu, dimenziija 24
h 24 m, i mauzolej unutra{weg pre~nika 8 m. Starija faza bazilikalne gra|evine pripada kraju III veka
(na osnovu na~ina gradwe i pokretnih nalaza), dok je mla|a, tokom koje je apsida prepravqena u pravouga-
onu kulu, opredeqena u IV vek. Izgradwa mauzoleja je datovana u kraj III – po~etak IV veka. Otkriveni su i
tragovi naseqa iz I veka. O. Brukner i V. Dautova Ru{evqan su u svojoj posledwoj publikaciji ovaj lokali-
tet nazvale „carska palata na imawu Glac”.779 Nije nam poznato zbog ~ega su to u~inile vi{e godina nakon
777 Popovi} D. 1980: 102.

778 Brukner 1995: 142, lok. 31.
779 Brukner, Dautova Ru{evqan 2015: 55–56.
181
inicijalnih istraìvawa, pogotovo ako imamo u vidu da se lokalitet Glac, na kome je pretpostavqeno po-
stojawe „carske palate”’, nalazi oko pet kilometara ju`nije (lok. br. 88).
Izvor: Iskopavawe.
Datovawe: Ranorimsko naseqe I vek; vila i mauzolej kraj III i kroz IV vek.
Literatura: Brukner 1989a: 114–116; Brukner 1990b: 162–163; Brukner 1995: 140–141, Pl. 3, lok. 23; Bruk-
ner 1995b; Petrovi} 1995.
87 m. n. v. (378-3-4)
Vrsta: Ruralna naseobina, naseqe (laten).
Pozicija: Na niskoj, dugoj gredi.
Opis: Istraène su dve otpadne jame i jedna koliba poluzemuni~kog tipa.
Izvor: Iskopavawe.
Datovawe: I vek p. n. e
Literatura: Brukner 1989a: 109–114; Brukner 1995a: 93, lok. 32.
85 m. n. v. (428-1-2)
Vrsta: Ruralna naseobina, vila rustika.
Pozicija: Na zaravni, ju`no od we nalazi se potok îka{.
Opis: Nalazi se 300 m jugoisto~no od nekropole (lok. br. 81), iskopavawima je istraèn jugoisto~ni deo
centralne zgrade (92,5 m²) sa nekoliko prostorija povezanih hodnikom, a u jednoj od prostorija otkriven
je i podni mozaik. Gra|ena je od opeka u pravilnom slogu i sa temeqima od lomqenih opeka postavqanih
nasati~no. Podloga poda bila je izra|ena od debqeg sloja hidrauli~nog maltera sa tucanom opekom, na
osnovi od nivelisanog gra|evinskog {uta. Lokacija odgovara onoj koju je zabeleìo jo{ I. Jung, u pismu
br. 160 od februara 1902. godine,780 kada je na lokalitetu Livade, potes Pqo{tare, zabeleìo postojawe
zgrade sa hipokaustom.
Izvor: Iskopavawe.
Datovawe: Pretpostavqene su dve gra|evinske faze – izgradwa u III veku i kori{}ewe uz dogradwe u IV veku.
Literatura: Brukner 1990b: 161–162; Brukner 1995: 141, lok. 25; Miladinovi}-Radmilovi}, Radmilovi} 2015: 216.
87 m. n. v. (378-3-4)
Pozicija: Na niskoj dugoj gredi, u blizini potoka îka{.
Opis: O. Brukner pomiwe ovo naseqe u nekoliko navrata, ali se nijednom ne osvr}e na wegovu poziciju
(osim da je u neposrednoj blizini nekih drugih lokaliteta), karakter lokaliteta, vrste nalaza, osnov za
datovawe, pozivaju}i se na „lokalitet 29”.781 Me|utim, po svoj prilici se radi o wenom lokalitetu pod
br. 28,782 na kome su tokom za{titnih iskopavawa istraène ~etiri nadzemne ili plitko ukopane pravo-
ugaone kolibe (dimenzija 5,20 h 5,10 i 2,80 h 4 m). U objektima je zajedno na|en materijal Skordiska i rano-
rimski kerami~ki materijal, a naseqe je na osnovu nalaza dva Avgustova kontrmarkirana bronzana nov~i-
}a datovano u period do sredine I veka.
Izvor: Iskopavawe.
Datovawe: I vek
Literatura: Brukner 1995a: 100–102, lok. 28.
780 Miladinovi}-Radmilovi}, Radmilovi} 2015: 216, sl. 17.

781 Brukner 1995a: 141, 142, lok. 29.
782 Brukner 1995a: 100–102.
783 Brukner, DautovaRu{evljan 2015: 54, 146 prilozi 16 i 17.
182
87. Crepovac, S. Mitrovica, S. Mitrovica

85 m. n. v. (428-1-2)
Vrsta: Put.
Pozicija: Zaravni.
Opis: Nalaz dva miqokaza, jedan je iz vremena Marka Aurelija a drugi iz doba Septimija Severa, na oba se
pomiwe rastojawe od tri miqe od Sirmijuma. U blizni nalaza miqokaza otriveni su i ostaci vile rustike
ili putne stanice, sa fresko-oslikanim zidovima i podnim mozaicima.783
Datovawe: II–III vek
Literatura: Ljubi} 1887; Milo{evi} 1988: 117; Brukner, Dautova-Ru{evljan 2015: 54, 146 prilozi 16 i 17.
88. Glacov sala{, S. Mitrovica, S. Mitrovica
81 m. n. v. (428-1-2)
Vrsta: Vila suburbana, carska palata?
Pozicija: Prva re~na terasa, blaga uzvi{ica okruèna vodotokom, pad terena ka zapadu–jugozapadu, leva
obala Save.
Opis: Na oko 4 km isto~no od Sirmijuma, izme|u puta ka Jarku i obale Save, nalazi se lokalitet (350 h
250 m) sa velikom koli~inom rimskog gra|evinskog materijala. Po~etkom 20. veka I. Jung je prilikom
mawih iskopavawa uspeo da otkrije ostatke ve}e gra|evine sa podnim mozaikom, kao i deo prostorije sa
apsidom u kojoj se nalazio i veliki broj belih i zelenih mermernih plo~a dimenzija 48 h 48 h 5 cm. Se-
verno od ostataka gra|evine nalazile su se na povr{ini velike koli~ine tegula i imbreksa, a na jednom
mestu je vi|en i {irok plo~nik od kamena, jedna prostrana zgrada sa mozaikom, potom prostorija sa apsi-
dalnim zidom kao i velika koli~ina raznobojnih mermernih oplatnih plo~ica. Jedan mozaik sa geome-
trijskim motivima, povr{ine preko 80 m², otkriven je 1915. godine. Od 2017. godine, u okviru saradwe
Arheolo{kog instituta u Beogradu i Univerziteta u Sidneju, zapo~eta su nova arheolo{ka istraìvawa.
Iako traju ve} ~etiri sezone, jo{ uvek ne postoje nikakvi publikovani radovi o tim istraìvawima, tako
da se moramo osloniti samo na informacije dostupne na veb-sajtu projekta. (P 7 ha)
Izvor: Regonsocirawe, iskopavawe.
Datovawe: Kraj III/IV vek.
Literatura: Milo{evi} 1971a: 9, T. XIII; Miladinovi}-Radmilovi}, Radmilovi} 2015: 47–49 (snimak original-
nog pisma I. Junga od 12.02.1903.), 216–219, sl. 21 (crte` nalaza iz 1915), 380 (reambulacija pozicije loka-
liteta Glac i plana I. Junga); https://glac-project.sydney.edu.au/project-team/
LE@IMIR (Sremska Mitrovica)

89. Crkvine, Leìmir, S. Mitrovica
145 m. n. v. (378-3-3)
Vrsta: Ruralna naseobina, nekropola?
Pozicija: Nalazi se u dolini potoka Ilija{, uz sam izvor Blizumena, u podno`ju isto~ne padine.
Opis: Blago uzdignut teren povr{ine 50 h 50 m, nastao nagomilavawem {uta od gra|evina (prese~en let-
wim putem Leìmir–Man|elos), povr{inski nalazi gra|evinskog {uta, qudskih kostiju i keramike (P
0,25–0,5 ha).
Datovawe: np. (ako su zidani grobovi kraj III/IV vek).
ÂLMA (Sremska Mitrovica)

90. Morjan, âlma, S. Mitrovica
97 m. n. v. (377-4-4)
Pozicija: Nalazi se na blagoj padini koja se spu{ta ka jugu, sa isto~ne strane su ga ome|avali nekada potok,
danas kanal Remeta i bare oko wega.
183
Opis: Na povr{ini od oko 400 h 200 m konstatovani su fragmenti rimskih opeka, sitnijeg maltera, ka-
mena i keramike rimske i sredwovekovne provenijencije (P 8 ha).
Datovawe: IV vek.
Materijal: Dautova-Ru{evqan 1995: 116 (pre|ice i okovi, druga pol. IV veka).
91. Zagat, âlma, S. Mitrovica

105 m. n. v. (378-3-3)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: U stavama dva nekada{wa potoka, sa severne, zapadne i isto~ne strane zaklowena padinama, otvo-
rena ka jugu (danas je na tom mestu ve{ta~ko jezero).
Opis: Nekropola sa vi{e grobova i zidanih grobnica, ispitane su samo dve, a zabeleèn je i nalaz stele
iz II veka.
Izvor: Rekognoscirawe, iskopavawe.
Datovawe: II–IV vek
Literatura: Milo{evi} 1973; \or|evi} 2007: 32.
Materijal: Dautova-Ru{evljan 1983: 15, br. 24 (stela).
MAN\ELOS (Sremska Mitrovica)
92. Badwa~a, Man|elos, S. Mitrovica

105 m. n. v. (378-3-3)
Vrsta: Infrastrukutra, trasa vodovoda za Sirmijum i deo trase puta.
Pozicija: U sastavu potoka Leìmirskog (Remeta) i Vrawa{kog.
Opis: Tragovi zidane konstrukcije vodovoda u profilu Leìmirskog potoka. Put Sirmijum–Bononija kon-
statovan je u {irini od 3,5 m, podloga od lomqenih opeka i imbreksa, i neobra|enog kamena razli~itih
granulacija.
Izvor: Iskopavawa, sonda`no rekognoscirawe.
Datovawe: np.
92a – izvor Vrawa{, za vodovod ka Sirmijumu
93. Kalu|erska vodenica, Man|elos, S. Mitrovica

102 m. n. v. (378-3-3)
Vrsta: Infrastruktura, trasa puta.
Pozicija: Na kosi koja se spu{ta ka jugu, iznad Vrawa{kog potoka.
Opis: Istraèn je deo trase puta Sirmijum–Bononija {irine 4,5 m. Konstatovana je samo osnova izra|ena
od neobra|enog kamena, ponegde i u dva reda, sa pojedina~nim tragovima opeka i maltera, o~uvana debqine
0,3 m. Ne{to isto~nije od puta nalaz nadgrobne stele ukazuje i na mogu}e postojawe nekropole.
Izvor: Iskopavawa, sonda`no rekognoscirawe.
Datovawe: np.
Materijal: Dautova-Ru{evljan 1983: 13, br. 6.
[UQAM (Sremska Mitrovica)
94. Du`nice, [uqam, S. Mitrovica

155 m. n. v. (378-3-4)
Vrsta: Izolovan objekat.
Pozicija: Na ju`nim padinama Fru{ke gore. Na grebenu orijentisanom ka jugu.
184
Opis: Jako o{te}en objekat, zidan iskqu~ivo od fru{kogorskog kamena, veliki otvori umesto vrata (3,05 i
3,30 m), jedina konstatovana duìna 12,40 m, nalaz zavetne olovne plo~ice.
Izvor: Iskopavawe.
Materijal: Iskra-Jano{i} 1966: 53, br. 17; Oschenschlager 1971, no. 5 (ikona podunavskih kowanika)
95. Ovsi{te, [uqam, S. Mitrovica

115 m. n. v. (378-3-4)
Vrsta: Vila rustika.
Pozicija: Nalazi se na ju`nim padinama Fru{ke gore, na blagoj padini orijentisanoj ka jugu. Oko 600 m
isto~no nalazi se potok Mutaq, a oko 900 m zapadno re~ica Bup~eva.
Opis: Ve}i arhitektonski kompleks. Prilikom iskopavawa preduzetih 1963. godine otkriveni su ostaci
jedne vile rustike sa delom kanalizacionog i hipokaustnog sistema. Orijentacija objekta je sever–jug, is-
traèn je ju`ni deo sa dve prostorije i jednom apsidom. Pod od mozaika, tzv. panonski stil, geometrijska
kompozicija (belo, plavo, crveno). Konstovani su samo temeqi od trpanca sa belim kre~nim malterom.
Stubi}i hipokausta su od crvenog fru{kogorskog kamena. Pre iskopavawa u Muzej Srema prispela su tri
kamena spomenika, od kojih dva `rtvenika posve}ena Jupiteru.
Izvor: Iskopavawa.
Datovawe: III vek.
Novac: Nalazi srebrnog i bronzanog novca na nivou mozaika – Klaudije II, Aurelijan, Prob.
BE[ENOVO (Sremska Mitrovica)
96. Mutaq, Be{enovo, S. Mitrovica

175 m. n. v. (378-3-4)
Vrsta: Ruralna naseobina (mawi arh. kompleks) sa nekropolom.
Pozicija: Na platou breùqka koji se spu{ta ka jugu. Sa zapadne strane breùqka je potok Grabovac.
Opis: Povr{inski nalazi rimskih opeka, sitnijeg kamewa, maltera, lepo oblikovan komad kamene oplate,
keramika. Raniji nalaz de~je grobnice od tesanog kamena vezivanog kre~nim malterom, sa prilozima.
Literatura: Popovi} D. 1970: 194; \or|evi} 2007: 33.
96a. Manastir, Be{enovo (Sremska Mitrovica)

200 m. n. v. (378-3-4)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Jugozapadna padina brda.
Opis: Tokom za{titnih istraìvawa sredwovekovnog manastira otkriveno je {est grobova spaqenih po-
kojnika tipa Mala Kopa{nica – Sase.
Izvor: Iskopavawa.
Datovawe: III vek.
Literatura: Lu~i}, Davidovi} 2015.
VELIKI RADINCI (Sremska Mitrovica)
97. ôvinac, Veliki Radinci, S. Mitrovica

110 m. n. v. (378-3-4)
Vrsta: Ruralna naseobina, izolovan objekat?
Pozicija: Na zaravni koja se blago spu{ta ka jugu, oko 200 m zapadno je dana{wi kanal, nekada poto~i},
Mutaq.
185
Opis: Na povr{ini 100 h 100 m nalazi rimskih opeka i keramike (P 1 ha).

Datovawe: np.
98. Pa{wak 1, Veliki Radinci, S. Mitrovica

100 m. n. v. (378-3-4)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Na obodu platoa izme|u dva vodotoka, nekada gotovo potpuno okruèno barama sa zapadne, ju`ne
i isto~ne strane.
Opis: Na prostoru 100 h 100 m konstatovani su povr{inski nalazi rimskih opeka, imbreksa, keramike,
fragmenti staklenih posuda, qudskih kostiju i olovnih plo~a (P 1 ha).
Datovawe: np. (III–IV vek na osnovu pomena olovnih sarkofaga).
99. Pa{wak 2, Veliki Radinci, S. Mitrovica

96 m. n. v. (378-3-4)
Pozicija: Breùqak povr{ine oko 150 h 100 m koji se za oko 2 m uzdiè iznad okolnog terena.
Opis: Povr{inski nalazi rimskih opeka i imbreksa, ve}e koli~ine krupnijeg i sitnijeg kamewa sa osta-
cima kre~nog maltera i fragmenti rimske keramike (P 1,5 ha).
Datovawe: np. (videti navedene table sa keramikom).
Literatura: Popovi} D. 1970: 195; \or|evi} (2007: 33) lokalitete Pa{wak 1 i 2 navodi kao jedan lokalitet,
Kovanluk.
KUZMIN (Sremska Mitrovica)

100. Bok–Paqevina, Kuzmin, S. Mitrovica
80 m. n. v. (427-2-2)
Vrsta: Ruralna naseobina, kompleks gra|evina sa nekropolom.
Pozicija: Na polukru`noj gredi, nekada potpuno, kao ostrvo, okruèn mawim vodotokovima i barama, oko
1,3 km severno od Save, teren u padu ka jugu.
Opis: Na povr{ini 150 h 50 m uo~ene su velike koli~ine keramike, opeka, tegula imbreksa, maltera, zgure
i {qunka, sporadi~ni nalazi novca. Pre Drugog svetskog rata, u blizini ovog lokaliteta otkriveno je i
vi{e zidanih grobnica (P 1 ha).
Datovawe: IV vek?
101. Lasica, Kuzmin, S. Mitrovica
80 m. n. v. (427-2-2)
Pozicija: Plato usred nekada{wih bara i potoka.
Opis: Sporadi~ni nalazi rimske keramike i opeke.
Datovawe: np.
102. ]elije, Kuzmin, S. Mitrovica
82 m. n. v. (427-2-2)
186
Pozicija: Na platou danas okruènom kanalima, nekada vodotokovima i barama.

Opis: Na dosta velikom prostoru povr{inski nalazi rimske keramike i opeka.
Datovawe: np.
103. Me|a{,784 Kuzmin, S. Mitrovica

93 (377-4-4)
Pozicija: Na blagom uzvi{ewu, nekada uz sam potok, nagib ka jugu.
Opis: Povr{inski nalazi fragmenata keramike, staklenih sudova, tere sigilate, gvozdenih alatki.
Datovawe: III vek
Literatura: Brukner 1995: 144, lok. 35; \or|evi} 2007: 34.
104. Seli{te, Kuzmin, S. Mitrovica

87 m. n. v. (377-4-4)
Pozicija: Zaravan na niskoj gredi, nekada izme|u bara.
Opis: Povr{inski nalazi rimskih opeka.
Datovawe: np.
Literatura: Popovi} D. 1966: 189
105. Bregovi–Atovac, Kuzmin, S. Mitrovica

81 m. n. v. (377-4-3)
Pozicija: Uzvi{ewe okruèno nekada{wom barom Atovac, sada kanalima.
Opis: Za{titinim iskopavawima ustanovqena su naseqa od ranog bronzanog doba do kasne antike. Naseqe
poluzemuni~kih koliba iz I veka p. n. e. ispitano je na dve lokacije, me|usobno udaqene 480 m, te se pret-
postavqa da je zauzimalo veliku povr{inu. Pravougaone kolibe u tom nasequ gra|ene su u tehnici plete-
ra i lepa. Na zapadnom delu lokaliteta konstatovano je, u duìni od 300 m, stani{te iz IV, ali i V–VI
veka, koje su ~inile pojedina~ne kolibe sa ogwi{tima i jamama (Brukner 1995: 144–145, Pl. 5). Autorka je
pretpostavila da se to naseqe nalazilo u sklopu ve}eg rimskog imawa, a za stanovnike koliba da su bili
radnici najamnici – federati.
Izvor: Iskopavawe.
Datovawe: I vek (5–10 ha) i IV–V vek (3–5 ha).
Literatura: Brukner 1995: 93–95, lok. 32 (naseqe I veka); Brukner 1995: 144–145, Pl. 5 (kasnoanti~ko
naseqe).
MARTINCI (Sremska Mitrovica)

106. Kamari{te (Budalia), Martinci, S. Mitrovica
87 m. n. v. (377-4-4)
Vrsta: Put, putna stanica (mutacija), nekropola (mutatio Budalia)
Pozicija: Zaravan izme|u nekada{wih bara.
Opis: Trasa rimskog puta pored koje su rekognoscirawem konstatovani kompleks rimskih gra|evina i ne-
kropola sa sarkofazima od kamena i olova. Po svedo~ewu me{tana, pre II svetskog rata tu je na|en jedan
784 Na putnom prelazu Kuzmin–Erdevik. Bruknerova je 1995. na Pl. 1 pogre{no kartirala ovaj lokalitet isuvi{e na
istok.
187
kameni sarkofag, a samo jedan seqak odvezao je odatle 10 kola opeka. Ovaj potes mogu}e je identifikovati
kao vicus et mutatio Budalia.
Literatura: Popovi} D. 1967: 177; Popovi} D. 1980: 102.
107. Staro grobqe, Martinci, S. Mitrovica
82 m. n. v. (377-4-4)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Zaravan izme|u nekada{wih bara.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i opeke. Orawem otkriveni jedan kameni i jedan olovni sar-
kofag i vi{e zidanih grobnica koje su uni{tene.
Datovawe: III–IV vek (?)
Literatura: Jung 1890: 96, 2; Gara{anin i Gara{anin 1951: 227; Popovi} D. 1967: 177; Popovi} D. 1980;
102; \or|evi} 2007: 35.
LA]ARAK (Sremska Mitrovica)

108. Seli{te, La}arak, S. Mitrovica
82 m. n. v. (378-3-3)
Pozicija: Na zaravni, niskoj obali barovitog terena, dvestotinak metara ju`no nekada je bio barovit te-
ren, oko 1 km zapadno tekao je Man|eloski potok.
Opis: Prilikom gradwe auto-puta otkrivena je nekropola sa zidanim grobnicama i grobnim rakama. Svi
grobovi bili su jo{ ranije opqa~kani, a po na~inu gra|ewa zasvo|ene dvojne grobnice datuje se u IV vek.
Povr{inski nalazi gra|evinskih ostataka u neposrednoj blizini omogu}ili su locirawe vile ~iji su
stanovnici sahrawivani na ovoj nekropoli.
Izvor: Iskopavawe, rekognoscirawe.
Datovawe: IV vek.
Literatura: Brukner 1995: 143, sl. 10, lok. 42; Popovi} I. 1988: 111, sl. 11 (ikona podunavskih kowanika)
Napomena: Laten (Brukner 1998: 96–97).
* U ataru sela otkriveno je i vi{e kamenih spomenika nadgrobnih stela kao i miqokaz iz II/III veka (Jung
1884: 124 VHAD VI,4; isti 1885: 51 VHAD VII,2; Dautova-Ru{evljan 1983: 13, br. 6; 17, br. 53 – La}arsko poqe
600 m severno od auto-puta)
SREMSKA RAÂ (Sremska Mitrovica)

109. Bela Crkva, Sremska Ra~a, S. Mitrovica
83 m. n. v. (427-2-1)
Vrsta: Vojna/putna infrastruktura.
Pozicija: Blago uzvi{ewe na obali Save, interesantno je da dva mesta na suprotnim obalama Save imaju
isti toponim (Bela Crkva).
Opis: Gorine 1973. pomo}u bagera iskopani su brojni rimski nalazi (oklopi i {lemovi od bronze sa nat-
pisom, kotli}i od bronze, gvozdeno oru`je i oru|e, jo{ ranije prona|ena vojni~ka diploma iz vremena
Klaudija). Pretpostavqena lokacija vojnog logora ili re~ne luke Graio.
Izvor: slu~ajni nalazi.
Datovawe: I–II vek.
Literatura: Brukner, Dautova-Ru{evqan, Milo{evi} 1987: 21; \or|evi} 2007: 34.
Materijal: Brukner, Dautova-Ru{evqan, Milo{evi} 1987: 15–18.
188
Slika 29 – Satelitski snimak

utvr|ewa na lokalitetu Klisina,
[a{inci (lok. br. 110)
(preuzeto sa Google Earth)
Figure 29 – Satellite image of the
fortification at the archaeological
site of Klisina, [a{inci (Site No. 110)
(acquired from Google Earth)
[A[INCI (Sremska Mitrovica)

110. Klisina, [a{inci, S. Mitrovica (sl. 29)
86 m. n. v. (428-1-2)
Vrsta: Utvr|ewe.
Pozicija: Breùqak u ravnici.
Opis: Okrugli breùqak pre~nika 50 m, opasan {ancem {irokim oko 20 m. I. Jung je zabeleìo da je krajem
19. veka ceo prostor unutar {anca bio ozidan debelim zidovima, iako su pre toga me{tani ve} bili od-
neli veliku koli~inu kamena sa tog mesta.785 Kolega M. Vujovi} je prilikom posete ovog lokaliteta zabe-
leìo veliku koncentraciju povr{inskih nalaza rimskih opeka.786 Lokalitet se nalazi uz trasu puta od
Sirmijuma ka Fosama i daqe ka Basijanama (P 0,2 ha utvr|ewe, 1 ha ukupna povr{ina sa {ancem).
Datovawe: np.
Literatura: Jung 1890: 26–27.
Materijal: Iskra-Jano{i} 1966: 51, br. 5; Oschenschlager 1971, no. 1 (ikona podunavskih kowanika).
111. Tabori{te, [a{inci, S. Mitrovica
85 m. n. v. (428-1-2)
Vrsta: Nekropola.
Opis: Slu~ajni nalazi vi{e sarkofaga i zidanih grobnica.
Datovawe: III–IV vek (?)
Literatura: Brun{mid 1895: 167.
112. Begluk, [a{inci, S. Mitrovica
91 m. n. v. (428-2-1)
Pozicija: Situiran na malom uzvi{ewu – gredi – na platou koji se spu{ta ka jugu.
785 Jung 1890: 26–27.

786 Ovom prilikom zahvaqujem prof. dr Miroslavu Vujovi}u na datoj informaciji.
189
Opis: Retki nalazi tragova lepa, nalazi rimskog novca i latenske keramike.
Datovawe: I vek.
113. Grobqanska 58, [a{inci, S. Mitrovica
85 m. n. v. (428-2-1)
Vrsta: Ruralna naseobina, naseqe (laten).
Pozicija: Na zaravni, teren je u blagom padu prema jugu.
Opis: Nalazi prilikom kopawa septi~ke jame i rekognoscirawa.
Datovawe: I vek p. n. e. – I vek n. e.
Literatura: Jovanovi} 1985.
114. Kudo{ke livade (Draj{pic), [a{inci, S. Mitrovica
92 m. n. v. (428-2-1)
Vrsta: Ruralna naseobina, vila rustika (deo mutatio Fossis?) (sl. 30)
Pozicija: Na zaravni, ju`no od wega bile su bare.
Opis: Istraèn je deo kompleksa vile rustike ~ije su gra|evine locirane u pre~niku od 150 m. Tom pri-
likom je otkriveno vi{e gra|evina. Najstariji horizont pripada vikusu iz doba Flavijevaca,787 potom
sledi gra|evinska faza iz III veka,788 a najmla|e su trobrodna bazilika sa apsidom i vi{e faza obnove,
(25 h 21 m) podignuta u IV veku, na osnovama starije gra|evinske faze iz III veka, kao i kula straàra (di-
menzija 4,5 h 4,5 m). Poloàj velike centralne zgrade je konstatovan na osnovu povr{inskih nalaza ali
ona nije istraèna jer vlasnik imawa nije dozvolio. Nalazi novca Klaudija II, Tacita, Dioklecijana,
Konstancija II i Valentinijana II. Upravo za ovaj lokalitet D. Popovi}, prate}i trasu pruàwa rimskog
puta i razdaqine iz anti~kih izvora, uz pretpostavku da on ~ini jedinstvenu celinu sa lokalitetom
Draj{pic, pretpostavqa da je bio mutatio Fossis, za razliku od ustaqenog mi{qewa da se ta mutacija nala-
zila kod dana{weg sela Jarak.789 Pore|ewem sa tre}im vojnim premerom Kraqevine Ma|arske, ustanovi-
li smo da se ovaj lokalitet nalazi na mestu lokaliteta Draj{pic, U neposrednoj blizini ovog lokalite-
ta, tako|e u {irem potesu zvanom Kudo{ ili Kudo{ke livade, O. Brukner navodi jo{ dve lokacije na
kojima je, prema povr{inskim nalazima, pretpostavqeno postojawe dve vile rustike, koje bi se na osnovu
nalaza novca i pokretnog materijala okvirno mogle datovati u III vek.790 One se nalaze ne{to zapadnije
Slika 30 – Osnova bazilikalne

gra|evine na Kudo{kim livadama
kod [a{inaca (lok. br. 114)
(prema Brukner 1995: 139, Pl. 2)
Figure 30 – Ground plan of the
basilical structure at Kudo{ke Livade
near [a{inci (Site No. 114)
(according to Brukner 1995: 139, pl. 2)
190
od Kudo{kih livada na kojima se nalazi istraìvana vila rustika, prema lokalitetu @irovac, gde je kon-
statovana trasa rimskog puta (lok. br. 156).
Izvor: Iskopavawa, rekognoscirawa.
Datovawe: Starije naseqe (vikus) I vek; horizont III veka, sama vila rustika IV vek.
Literatura: Popovi} D. 1980: 103; Brukner 1980a; Brukner 1982; Brukner 1985; Brukner 1995: 138–140;
\or|evi} 2007: 36–37; Brukner, Dautova-Ru{evqan 2015: 57–60.
JARAK (Sremska Mitrovica)

115. Aluge, Jarak, S. Mitrovica
81 m. n. v. (428-1-2)
Pozicija: Kru`no uzvi{ewe na staroj obali Save, pad terena ka jugu.
Opis: Na povr{ini 300 h 100 m intenzivni povr{inski nalazi rimskih opeka, imbreksa, maltera, kame-
na, stakla (P 3 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Popovi} D. 1969: 250
Napomena: Neolit.
116. Turjan, Jarak, S. Mitrovica
80 m. n. v. (428-1-2)
Pozicija: Na staroj obali Save pad terena ka jugu–jugozapadu.
Opis: Povr{inski nalazi rimskog {uta, ìvotiwskih kostiju i ranorimske keramike.
Datovawe: I vek (?)
117. Crkvice, Jarak, S. Mitrovica
81 m. n. v. (428-1-2)
Pozicija: Na zaravni koja blago pada ka jugu, ka Savi. Oko 1 km isto~no je kanal Kudo{.
Opis: Povr{inski nalazi fragmentovanih rimskih opeka i keramike.
Datovawe: np.
Literatura: Brun{id 1895: 167; Popovi} D. 1969: 250.
118. Kozlovac, Jarak, S. Mitrovica
82 m. n. v. (428-2-1)
Pozicija: Na zaravni uz kanal Jar~inu (sa wegove isto~ne strane), nekada se i sa severne strane nalazio
barovit teren.
Opis: Intenzivni povr{inski nalazi opeka, imbreksa, kre~nog maltera, sitnijeg kamena, ìvotiwskih
kostiju, zgure i keramike rimske provenijencije, na povr{ini od oko 600 h 500 m (P 30 ha).
787 Brukner 1980a: 107; Brukner 1982: 95.

788 îji je materijal, stradao u poàru, iskori{}en prilikom gradwe objekata iz IV veka, videti: Brukner 1982: 95.
789 Popovi} 1980: 103, lok. 10.
790 Brukner 1995: 138, lok. br. 12, 15.
191

Materijal: Iskra-Jano{i} 1966: 56, br. 7 (ikona podunavskih kowanika) i jo{ jedna sa nepoznatog lokali-
teta u okolini istog mesta (Popovi} I. 1988)
119. Simate 1, Jarak, S. Mitrovica
83 m. n. v. (428-2-1)
Pozicija: Uzvi{ewe na zaravni, povr{ine 100 h 100 m.
Opis: Na povr{ini izraziti ostaci ìvotiwskih kostiju, gra|evinski {ut u vidu zidnih i krovnih ope-
ka sa tragovima kre~nog maltera, prozorskog stakla i obiqa keramike. Naseqe iz I–II veka i kasnija vila
rustika iz III–IV veka. (P 2 ha)
Datovawe: I–II; III–IV vek.
Literatura: Popovi} D. 1969: 251; Dautova-Ru{evljan, Vujovi} 2011: 36, Karta 3/4.
120. Simate 2, Jarak, S. Mitrovica
84 m. n. v. (428-2-1)
Pozicija: Na ne{to vi{em delu zaravni, oko 200 m ju`no od kanala Jar~ina.
Opis: Na povr{ini od oko 250 h 300 m konstatovana je ve}a koncentracija gra|evinskog rimskog {uta od
zidnih, krovnih i podnih opeka, dva masivna kamena bloka, prozorskog stakla i fragmenata vi{e razli-
~itih klasa kerami~kih posuda. Naseqe iz I–II veka i kasnija vila rustika iz III–IV veka (P 7 ha).
Datovawe: I–II, III–IV vek.
Literatura: Popovi} D. 1969: 251; Dautova-Ru{evljan, Vujovi} 2011: 36, Karta 3/4.
121. Karaula, Jarak, S. Mitrovica
80 m. n. v. (428-2-1)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Ovalno uzvi{ewe na nekada{woj obali Save (poverenik Vohaski, krajem XIX veka, napomiwe da
je to mesto po poziciji sli~no Gomolavi).
Opis: slu~ajni nalazi rimskih grobova i kamenih spomenika.
Datovawe: np.
Literatura: Brun{mid 1898: 243; \or|evi} 2007: 37 i pripadaju}a literatura.
IRIG
VRDNIK (Irig)
122. Gradi{te, Vrdnik, Irig
(po opisu, to je Kula na sekciji)
390 m. n. v. (378-4-1)
Vrsta: Mawe utvr|ewe i nekropola (?)
Pozicija: Na vrhu brega ~ije se strane strmo spu{taju, te je jedini dobar prilaz sa isto~ne strane. Ispod
wegovog zapadnog kraja proti~e potok Dubo}a{. U zale|u, na istoku, nalaze se savremeni majdani i rudni-
ci kamena.
Opis: Na povr{ini od oko 100 h 80 m konstatovani su izraziti tragovi gra|evinskog materijala rimske
provenijencije i qudske kosti, keramika je veoma retka i atipi~na. U ataru sela su zabeleèni nalazi
rimskog novca (P 1 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Gara{anin, Gara{anin 1951: 224; Popovi} D. 1967: 173.
192
NERADIN (Irig)
123. Brestove me|e, Neradin, Irig
165 m. n. v. (378-4-4)
Vrsta: Infrastruktura, vodovod, izvor, ruralno naseqe.
Pozicija: Blaga padina orijentisana ka jugu, u stavama potoka.
Opis: Prilikom ~i{}ewa izvora 1931. godine otkriveni su deo vodovoda i ostaci gra|evina, rekognosci-
rawem 1971. godine na istom potesu konstatovano je vi{eslojno nalazi{te sa materijalom iz praistorij-
skog i rimskog perioda. Samo je 400 m uzvodno i severnije udaqen od lokaliteta Savine vode u kru{edol-
skom ataru, gde je tako|e otkrivena trasa vodovoda (lok. br. 125).
Literatura: Gara{anin, Gara{anin 1951: 226; \o|evi} 2007: 44.
MALA REMETA (Irig)

124. Grad (Stejan-grad), Mala Remeta, Irig
155 m. n. v. (378-3-4)
Vrsta: Ruralna naseobina (mo`da i kastelum?), naseqe i nekropola
Pozicija: Oko 2,5 km ju`no od sela, lokalitet zahvata ve}u povr{inu (do oko 4 ha), u dolini potoka {i-
rine 100 m, koji te~e pravcem sever–jug, i na dva okolna breùqka koji blago padaju ka istoku, zapadu i jugu
(osnovni pravac sever–jug)
Opis: Prilikom rekognoscirawa zabeleèni su povr{inski nalazi rimskih opeka, imbreksa, maltera i
jako puno kamena, fragmenata keramike, ìvotiwskih kostiju i zgure. Po pri~awu me{tana u dolini po-
toka su u vi{e navrata nalaène podzemne prostorije debelih zidova od kamena sa svodovima, kao i moza-
ici sa geometrijskim predstavama u raznim nijansama (P 4 ha).
Datovawe: IV vek.
Napomena: Kasni sredwi vek.
KRU[EDOL (Irig)
125. Savina voda, Kru{edol, Irig
162 m. n. v. (378-4-4)
Vrsta: Infrastruktura, vodovod, izvor.
Pozicija: U dolini potoka koji te~e ka jugu, na dnu blage padine orijentisane ka zapadu.
Opis: Slu~ajni nalaz dela rimskog vodovoda za koji se pretpostavqa da je sluìo za snabdevawe Basijana,
a samo je 400 m nizvodno od vodovoda otkrivenog na lokalitetu Brestove me|e u Neradinskom ataru.
Literatura: \or|evi} 2007: 44.
JAZAK (Irig)
126. Begovine, Jazak, Irig
192 m. n. v. (378-4-3)
Pozicija: Na ju`noj padini Fru{ke gore, teren u padu ka jug–jugoistoku.
Opis: Pre Prvog svetskog rata izoravani su kamen, opeke velikog formata i malter.
Datovawe: np.
193
127. Kalu|erice, Jazak, Irig

163 m. n. v. (378-4-3)
Pozicija: Na ju`noj padini Fru{ke gore, teren u padu ka jug–jugozapadu.
Opis: Povr{inski nalazi keramike i opeka.
Datovawe: np.
RIVICA (Irig)
128. Gaj, Rivica, Irig
175 m. n. v. (378-4-3)
Pozicija: Na {picu brega koji se spu{ta ka jugu.
Opis: Povr{inski nalazi opeka, imbreksa, maltera i keramike.
Datovawe: np.
129. Seli{te, Rivica, Irig
170 m. n. v. (378-4-3)
Pozicija: Na obodu platoa koji se naglo spu{ta ka zapadu, i u ~ijem podno`ju je dolina Velikog potoka.
Opis: Povr{inski nalazi opeka, imbreksa, kre~nog maltera i rimske keramike.
Datovawe: np.
[ATRINCI (Irig)
130. Jezero (Dobrodol), [atrinci, Irig
112 m. n. v. (378-4-4)
Pozicija: Udolina potoka koji se spu{ta sa Fru{ke gore.
Opis: Prilikom za{titnih istraìvawa 1987. godine, pre podizawa brane i stvarawa ve{ta~kog jezera,
ustanovqen je vi{eslojni lokalitet sa pokretnim nalazima rimske provenijencije iz II–IV veka. Nisu
utvr|eni gra|evinski ostaci.
Datovawe: II–IV vek.
IN\IJA
ÔRTANOVCI (In|ija)
131. Prosjanice, ôrtanovci, In|ija
95 m. n. v. (379-3-1)
Vrsta: Utvr|ewe (sl. 19).
Pozicija: Lesno uzvi{ewe iznad Dunava
Opis: Utvr|ewe na lokalitetu „Prosjanice”, poznato i kao Mihaqeva~ka {uma, mawim delom je arheolo-
{ki istraèno.791 Tim radovima otkriveni su jugoisto~na kula i deo ju`nog bedema, a na osnovu pokret-
nih nalaza ustanovqeno je da je utvr|ewe podignuto krajem III ili po~etkom IV veka, odnosno da se wegov
194
nastanak moè vezati za obnovu limesa pod Dioklecijanom, nakon varvarskih upada u ovaj deo provinci-
je.792 U funkciji je bilo do pred kraj IV veka, kada je stradalo u poàru i vi{e nije obnavqano.793 Po mi-
{qewu R. Bunarxi}a ovo utvr|ewe prvobitno se nalazilo na koti 197, na vrhu uzvi{ewa iznad Dunava, ali
je skliznulo za ne{to vi{e od 100 m. Autor navodi i da je ovo mesto u geolo{koj literaturi poznato kao
jedno od najve}ih klizi{ta u na{oj zemqi.794 Nekropola sa zidanim grobnicama pruàla se i na putu ka
dana{wim ôrtanovcima, odnosno ka nekada{wem limeskom putu.795
Literatura: Manojlovi} 1961a; Manojlovi} 1962; Manojlovi} 1962a; Dautova-Ru{evqan, Petrovi} 1994; Pe-
trovi} 1995: 23–24; Bunarxi} 2006; Dautova-Ru{evljan, Vujovi} 2006: 63; \or|evi} 2007: 69–70; Dautova-
Ru{evljan 2015: 33; Brukner, Dautova Ru{evqan 2015: 30.
Materijal: Dautova-Ru{evqan 1995: 113 (krstaste fibule III–IV vek); Dautova-Ru{evqan 1995: 117 (pre-
|ice i okovi, prva i druga polovina IV veka); Dautova-Ru{evqan 1995: 120 (ìàk sa likom Amora, I
vek);796 Dautova-Ru{evqan 1995: 120 (ìàk, prva polovina III veka); Brukner 1995: 68 (keramika IV vek).
Novac: Dautova-Ru{evqan 1995: 139–140, kat. 176–190 (od Faustine do Valensa/Valentinijana).
132. @elezni~ka stanica Dunav, ôrtanovci, In|ija
110 m. n. v. (379-3-1)
Vrsta: Nekropola, naseqe.
Pozicija: Na zaravni lesne padine ka Dunavu, nagib ka severu.
Opis: Nalazi zidanih grobnica i gra|evinskih objekata (sve je o~igledno u vezi sa utvr|ewem na Prosja-
nicama). Severno od pruge, ka utvr|ewu, konstatovani su i ostaci civilnog naseqa.
Izvor: Slu~ajni nalaz (èl. stanica Dunav), za{titna iskopavawa (130 m zapadno od stanice, kao i ju`no
od pruge).
Literatura: Bunarxi} 2006: 51; Savi} 2012: 54–59.
Materijal: Savi} 2012: 55–58.
133. Grobqe, ôrtanovci, In|ija
155 m. n. v. (379-3-1)
Pozicija: Blaga padina koja se spu{ta ka jugoistoku i ôrtanova~kom potoku (Budovaru), pored savreme-
nog grobqa (Bunarxi} 2006: 47, nap. 28, 29, 30).
Datovawe: Nakon 210. godine.
Literatura: Bunarxi} 2006: 47, nap. 28, 29, 30.
Novac: Bori}-Bre{kovi}, Vojvoda 2011 (ostava novca koja je sadràla 2.457 denara i dve drahme, posledwi
primerci kovani su 210. godine).
134. Beli breg (Staro grobqe), ôrtanovci, In|ija
150 m. n. v. (379-3-1)
791 Manojlovi} 1961a: 100; Manojlovi} 1962: 123–125; Manojlovi} 1962a: 187–188; Dautova-Ru{evqan, Petrovi} 1994:
13–25.
792 Dautova-Ru{evqan, Petrovi} 1994: 14–15.
793 Nalazi rimskog novca kre}u se u rasponu od Klaudija II do Gracijana, uz izuzetak jednog asa faustine II (Dautova-
Ru{evqan 1989: 75–76, 80)
794 Bunarxi} 2006: 51–52.
795 Bunarxi} 2006: 51.
796 Jedini nalaz ovog tipa na Fru{koj gori, najraniji ìàk na tom podru~ju.
195
Pozicija: Obala potoka Budovar.

Opis: Na ovom lokalitetu, odnosno u wegovoj {iroj okolini, konstatovano je postojawe ruralnog naseqa i
nekropole.
Izvor: Rekognoscirawa.
Datovawe: np.
Literatura: Bunarxi} 2006: 47, nap. 31; Dautova-Ru{evljan 2015: 35.
135. Duboki Do, ôrtanovci, In|ija

150 m. n. v. (379-3-1)
Vrsta: Ruralna naseobina, nekropola
Pozicija: Nalazi se sa leve strane ôrtanova~kog potoka (Budovara), na dnu padine orijentisane ka jugu,
dok sa suprotne strane potoka po~iwe novi vis.
Opis: Povr{inski nalazi gra|evinskog {uta (opeke, kamen, malter, ku}ni lep) kao i keramike i ìvo-
tiwskih kostiju, ne{to daqe i slu~ajni nalaz groba spaqenog pokojnika. Nalazi se uz pretpostavqenu tra-
su puta od Kuzuma ka Taurunumu.
Datovawe: kraj II – po~etak III veka
Literatura: Brukner 1995v: 60; Bunarxi} 2006: 47, nap. 31; Savi} 2012: 54.
BE[KA (In|ija)
136. Brest, Be{ka, In|ija

125 m. n. v. (379-3-3)
Vrsta: Nekropola
Pozicija: Padina ka severu, iznad potoka Patka.
Opis: Nakon slu~ajnog otkri}a grobnice sa freskama pristupqeno je vi{egodi{wim istraìvawima ove
nekropole. Otkriveno je ukupno 111 grobova, od kojih 81 skeletni, 22 sa kremiranim pokojnicima i osam
pretpostaqvenih kenotafa, kao i dve kalotaste pe}i na periferiji nekropole. Po~etak sahrawivawa se
moè datovati u III vek, a nekropola je u punoj meri kori{}ena tokom prve polovine IV veka.
Izvor: Iskopavawa
Datovawe: III–IV vek
Literatura: Manojlovi} 1966; Manojlovi} 1967, Manojlovi} 1968; Manojlovi} 1972; Manojlovi} 1973; Manoj-
lovi} 1974; Marijanski-Manojlovi} 1987.
Materijal: Dautova-Ru{evqan 1995: 112 (omega fibula, III–IV vek); Dautova-Ru{evqan 1995: 113 (krsta-
ste fibule IV vek); Brukner 1995v: 80–81 (keramika III–IV vek).
Novac: Dautova-Ru{evqan 1995: 142–143, kat. 315–382 (od A. Severa do Valentinijana).
KRÊDIN (In|ija)
137. Buxak, Kr~edin, In|ija

120 m. n. v. (379-3-4)
Vrsta: Ruralna naseobina, put.
Pozicija: Na severnoj obali potoka (bare) Patka, na mestu u{}a u kanal Budovar, pad terena ka jugu.
Opis: „Izrazit rimski lokalitet koji je leào na rimskom putu.” Evidentiran prilikom rekognoscira-
wa puta Cuccium–Acumincum, jer su istraìva~i, smatraju}i topografske uslove uz obalu Dunava nepo-
voqnim za trasu puta (tlo je strmo ili mo~varno), verovali da se pruào kra}om trasom, poput tetive lu-
ka koji ~ini Dunav, spajaju}i liniju ôrtanovci – Kr~edin – Stari Slankamen. Tada su i pretpostavili
wegovu trasu na severnoj obali potoka Patke.
Datovawe: np.
196
SLANKAMEN (In|ija)
138. Gradina (Acumincum), Stari Slankamen, In|ija
145 m. n. v. (379-4-1)
Vrsta: Utvr|ewe, civilno naseqe.
Pozicija: Ovalno uzvi{ewe pre~nika 200 m na lesnoj obali Dunava. Sama mikrolokacija, na trome|i Sre-
ma, Banata i Ba~ke, a naspram u{}a Tise u Dunav, na kojoj se Gradina nalazi, veoma je interesantna. Gradi-
na je zapravo uzvi{ewe na lesnom odseku Dunava koje dominira celom okolinom. Isto~ni ogranak Fru{ke
gore, Ko{evac, koji je prekriven debelim naslagama lesa, neposredno pred Gradinom suàva se na svega
nekoliko stotina metara. Dugo kori{}ewe Ko{evca kao prirodnog putnog pravca kroz vekove je stvorilo
tesna~ki prolaz, tzv. Veliki surduk, preko kojeg stanovni{tvo uz Dunav vekovima odràva saobra}aj sa za-
le|em.797 U neposrednoj blizini Gradine nalazi se vrelo bawske vode, zvano Slana~a, a u isto~nom delu
Slankamena, zvanom Dugorep, nalazi se i ~itav niz slanih izvora.798
Opis: Iskopavawima je utvr|eno da se radi o vi{eslojnom nasequ koje je, gotovo u kontinuitetu, bilo na-
staweno od hal{tata do sredweg veka. Neposredno ispod najstarijeg rimskog sloja nalaze se objekti auto-
htonog stanovni{tva iz poznog latena, datovani u I vek p. n. e. i po~etak I veka, a postoje i indicije da se
na ovom mestu nalazio opidum Skordiska, utvr|ewe ovalnog oblika okruèno sistemom odbrambenih ro-
vova.799 Prilikom arheolo{kih iskopavawa maweg obima utvr|eno je da je sredwovekovno utvr|ewe u ve-
likoj meri o{tetilo anti~ke slojeve. Najranije rimsko utvr|ewe razvilo se na arealu keltskog opiduma
a wegovi temeqi ukopani su u kulturni sloj s po~etka I veka. Gra|eno je od lomqenog kamena sa blatom kao
vezivom i u tehnici suhozida.800 Oja~avawe utvr|ewa kvalitetnijom izgradwom bedema od tesanika, i da-
qa gra|evinska delatnost u wemu, potvr|eni su prilikom iskopavawa i vezuju se za II–III vek. Sa prosto-
ra utvr|ewa i iz wegove okoline poti~e veliki broj pokretnih nalaza kao i vi{e epigrafskih spomeni-
ka. U podno`ju Gradine, izme|u lesnog odseka i Dunava, a na mestu dana{weg sela, razvilo se i civilno
naseqe. Na tom mestu nalaèni su masivni zidovi gra|evina, epigrafski spomenici i mno{tvo pokret-
nih nalaza.
Izvor: Iskopavawa, rekognoscirawa, slu~ajni nalazi.
Datovawe: Laten, I–V vek.
Literatura: Pileti} 1957; Pileti}, Ra{i} 1957: 339–341; Dimitrijevi} 1961: 99–101; Pileti} 1962; Dimitrijevi},
Kova~evi} 1965: 116–117; Dimitrijevi} 1970: 4–11; Dimitrijevi} 1987: 35–36; Petrovi} 1995. 23, sl. 11;
Dautova-Ru{evljan, Vujovi} 2006: 63; Pekovi} 2007: 38–42; 64–68; Brukner, Dautova Ru{evqan 2015: 29.
Materijal: Brun{mid 1895–1896: 181; Brun{mid 1910–1911a: 78.
Novac: Brun{mid 1912: 265 (pet drahmi Apolonije i Dirahiona); Dautova-Ru{evqan 1995: 142, kat. 306–314
(novac u rasponu od Galijena, 260–268, do Valensa 364–375. godine).
139. Odu{evac, Slankamen, In|ija
120 m. n. v. (379-4-1)
Vrsta: Neodre|eno.
Pozicija: Zale|e visoke lesne obale Dunava.
Opis: U literaturi je izneta pretpostavka da je s vremenom uz utvr|ewe na Gradini izgra|en pojas utvr|e-
wa, ~iji su ostaci konstatovani u potesima zvanim Dugorep i Odu{evac, bez navo|ewa vrste ostataka koji
su tu prime}eni.801 Ne{to ranije, otprilike na istom mestu (naspram u{}a Tise) spomiwe se i lokali-
tet Humka,802 te se moè pretpostaviti da se zapravo radi o istom lokalitetu.
797 Kumar 1955–1957: 155–156.

798 Kumar 1955–1957: 157.
799 Dimitrijevi} 1970: 6–7.
800 Dimtrijevi} 1970: 9.
801 Dimitrijevi}, Kova~evi} 1965: 117
802 Pileti}, Ra{i} 1961: 88.
197
Datovawe: np.
Literatura: Dimitrijevi}, Kova~evi} 1965: 117; Pileti} 1958: 250; Pileti}, Ra{i} 1961: 88.
140. Humka, Slankamen, In|ija
120 m. n. v. (379-4-3)
Vrsta: Spekulum (sl. 31)
Pozicija: Ovaj naziv nosi {iri potes od Starog Slankamena ka Surduku, povr{ine oko 3 h 2 km, koji se
uzdiè iznad Dunava 30–40 m.
Opis: Prilikom iskopavawa maweg obima otkrivena je kula straàra (spekulum) kvadratne osnove, di-
menzija 7,75 h 7,75 m, datovana u period od druge polovine IV veka.803 Na {irem prostoru ovoga potesa na-
ilazilo se na povr{inske ostatke rimske provenijencije na vi{e mesta i na {irem podru~ju, ali se ta~ne
lokacije ne mogu odrediti na osnovu publikovane gra|e.804 Uz sam spekulum otkrivena su i tri qudska ske-
leta, bez ikakvih priloga, kao i devet dislociranih lobawa. Hronolo{ko opredeqewe ovih sahrana nije
bilo mogu}e odrediti. Po svoj prilici ovom potesu pripadao bi i lokalitet Odu{evac (lok. br. 139).805
Izvor: Iskopavawe.
Datovawe: Druga polovina IV veka (na osnovu nalaza novca).
Literatura: Pileti} 1958: 246–247; Pileti} 1964; Dimitrijevi}, Kova~evi} 1965: 117.
Slika 31 – Osnova spekuluma sa lokaliteta Humka, lok. br. 140 (prema Pileti} 1964: T. I)
Figure 31 – Ground plan of a speculum from the archaeological site of Humka, Site No. 140
(according to Pileti} 1964: T. I)
198
141. Dugorep, Slankamen, In|ija

90 m. n. v. (379-4-3)
Vrsta: Utvr|ewe (?)
Pozicija: Na lesnom platou iznad Dunava, pad ka severoistoku.
Opis: Ne{to isto~nije od pretpostavqene pozicije Akuminkuma (lok. br. 138), na lokalitetu Dugorep otkri-
veni su ostaci masivnih zidova od lomqenog kamena u malteru, {irine 0,94–1,16 m, na relativnoj dubini
od 1,47 do 2,37 m, za koje se pretpostavilo da pripadaju rimskom fortifikacionom objektu. Od pokretnog ma-
terijala nalaèni su fragmenti rimskoprovincijske keramike crvene i crne boje i fragmenti stakla.806
Izvor: Iskopavawe.
Datovawe: np.
Literatura: Pileti}, Ra{i} 1961: 91.
142. Tanackov sala{, Slankamen, In|ija
114 m. n. v. (379-3-4)
Pozicija: Na talasastoj zaravni sa obe strane potoka/kanala Komarevac.
Opis: Nalazi latenske i rimske keramike.
Datovawe: np.
Literatura: Pileti} 1958: 247–248; Pileti}, Ra{i} 1961: 88.
143. Fialina wiva
120 m. n. v. (379-3-2)
Vrsta: Ruralna naseobina (?)
Pozicija: Iznad maweg vodotoka, pad ka jugoistoku.
Opis: Na ~itavom potesu uz put Novi Slankamen – Kr~edin nailazilo se na izoran materijal rimske pro-
venijencije. Nalazi rimske provenijencije zabeleèni su na vi{e mesta uz pomenuti put.
Datovawe: np.
Literatura: Pileti} 1958: 248–249; Pileti}, Ra{i} 1958: 89.
MARADIK (In|ija)
144. Barice, Maradik, In|ija
170 m. n. v. (379-3-3)
Pozicija: Barovita zaravan.
Opis: Slu~ajni nalaz ostave novca III veka.
Datovawe: Ostava antoninijana, 230 komada, Gordijan III do Salonina, tpq 257–258. godina.
Novac: Dautova-Ru{evqan 1980a: 64, br. 5
803 Iako D. Pileti} jasno nagla{ava da su Dugorep i Humka razli~iti lokaliteti (Pileti}, Ra{i} 1961: 91; Pileti} 1964:
10–11), na kojima se nalaze dve razli~ite gra|evine (deo fortifikacije i spekulum), vi{e autora je smatralo da
se radi o jednoj istoj gra|evini otkrivenoj na „lokalitetu Dugorep–Humka” (Petrovi} 1995: 23), „potesu Dugorep”
(Dautova-Ru{evljan, Vujovi} 2006. 63) ili „lokalitetu Humka ili Dugorep” (\or|evi} 2007: 73). U pitawu su, zapra-
vo, dve razli~ite lokacije, i dva potpuno razli~ita objekta, koji imaju razli~itu debqinu zidova i otkriveni su
na razli~itim relativnim dubinama.
804 Pileti} 1958: 246–247.
805 Dimitrijevi}, Kova~evi} 1965: 117.
806 Pileti}, Ra{i} 1961: 91. O pogre{nom identifikovawu lokaliteta Dugorep i Humka videti pod lokalitetom Humka
(lok. br. 139)
199
145. Ladislavci, Maradik, In|ija

135 m. n. v. (379-3-3)
Vrsta: Infrastruktura, vodovod.
Pozicija: Zaravan izme|u dva potoka koji se spu{taju sa Fru{ke gore, nagib ka jugu.
Opis: Slu~ajan nalaz dve zemqane rimske cevi, prizmati~nog preseka.
Datovawe: np.
IN\IJA (In|ija)
146. PK 1. Maj, In|ija, In|ija

100 m. n. v. (379-3-3)
Pozicija: Zaravan iznad potoka Qukovo, prema kome se teren spu{ta ka zapadu.
Opis: Na velikoj povr{ini izravani su opeke, tegule, imbreksi, grumewe kre~nog maltera, lep, lomqen
kamen, delovi poqoprivrednih alatki kao i rimska keramika. Pretpostavqeno je postojawe vile rustike
sa pomo}nim ekonomskim zgradama.807
Datovawe: np.
Literatura: Dimitrjevi} 1965: 150–151; \or|evi} 2007: 44.
147. Kr~evine, In|ija, In|ija

130 m. n. v. (379-3-3)
Vrsta: Nekropola i, verovatno, mawe naseqe.
Pozicija: Na obodu platoa, teren u padu ka zapad–jugozapadu, gde se nalazi nekada{wi potok.
Opis: Na prostoru od vi{e stotina metara zabeleèni su nalazi rimske i sredwovekovne keramike, qudskih
kostiju i opeke. Po~etkom XX veka zabeleèn je nalaz zidane rimske grobnice iza pravoslavne crkve.
Datovawe: IV vek
Literatura: Jung 1902: 231; Popovi} D. 1966: 188; \or|evi} 2007: 44;
148. Pustara Moja voqa (danas selo Jarkovci), In|ija, In|ija

120 m. n. v. (379-3-3)
Vrsta: Ostava fibula.
Pozicija: Na platou iznad nekada{weg potoka, koji se nalazi tik uz lokalitet, sa zapadne strane (danas
ve{ta~ko jezero Qukovo).
Opis: U neposrednoj blizini lokaliteta PK 1. maj (lok. br. 146) prona|ena je ostava fibula 1883. godine.
Izvor: Slu~ajan nalaz.
Datovawe: np.
NOVI KARLOVCI (In|ija)
149. Vodice, Novi Karlovci, In|ija

101 m. n. v. (379-3-4)
Pozicija: Na zaravnima sa obe strane (isto~ne i zapadne) nekada{weg poto~i}a, sada kanala, na samom lo-
kalitetu se nalazi i izvor vode.
807 Dimitrjevi} 1965: 150–151.
200
Opis: Na povr{ini od oko 1000 h 1000 m nalazi gra|evinskog {uta, ìvotiwskih i qudskih kostiju i zgure,
keramika je poznoanti~ka i sredwovekovna (P 100 ha). Pretragom satelitskih snimaka i starih karto-
grafskih premera, ustanovili smo da se na ovome mestu nalazilo veliko utvr|ewe s kraja 17. veka. Wegova
povr{ina je bila oko 80 ha, te se moè pretpostaviti da najve}i deo povr{inskih nalaza zapravo poti~e
upravo iz tog perioda, a ne iz vremena rimske dominacije.
Datovawe: IV/V vek
RUMA
STEJANOVCI (Ruma)
150. Brailovo, Stejanovci, Ruma
105 m. n. v. (378-3-4)
Pozicija: Plato koji se blago spu{ta ka jugu, samo mesto je uzvi{ewe kru`nog oblika pre~nika oko 50 m.
Opis: Povr{inski nalazi rimskih opeka, imbreksa, keramike kao i krupnijeg kamewa i ìvotiwskih ko-
stiju (P 0.25 ha).
Datovawe: np.
151. Crkvine, Stejanovci, Ruma
165 m. n. v. (378-3-4)
Pozicija: Ju`no–jugoisto~ne padine breùqka koji se spu{ta sa Fru{ke gore.
Opis: Na povr{ini 100 h 80 m konstatovani su nalazi veoma intenzivnog rimskog {uta, mno{tvo kame-
wa, atipi~na rimska keramika i qudske kosti. Samo 250 m jugoisto~no nalazi se lokalitet Grad (na{ br.
124), te se moè pretpostaviti da ova dva lokaliteta zapravo ~ine jedinstven kompleks, {to zna~i da su
naseqe, pripadaju}a nekropola i, mo`da, pretpostavqeno utvr|ewe, zauzimali relativno veliku povr{i-
nu (P 1 ha).
Datovawe: np.
VOGAW (Ruma)
152. Kudo{, Vogaw, Ruma
105 m. n. v. (378-4-3)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Na platou ne{to uzvi{enijem od okolnog terena koji se spu{ta ka severu i istoku. Sa isto~ne
strane nekada{wi potok Kudo{.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, opeka i kostiju, po usmenim informacijama pronalaèni su
i rimski grobovi sa prilozima koji su preneti u muzej u Rumi.
Datovawe: np.
153. Okruglice, Vogaw, Ruma
98 m. n. v. (428-2-1)
Pozicija: Na platou koji se blago spu{ta ka jugozapadu.
201
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i dosta gra|evinskog {uta na ve}oj povr{ini.
Datovawe: np.
154. Erem pustara, Vogaw, Ruma

92 m. n. v. (428-1-2)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Nalazi ve}eg broja predmeta rimske provenijencije prilikom gradwe èlezni~ke pruge krajem XIX
veka.
Datovawe: np.
155. Oranice, Vogaw, Ruma

101 m. n. v. (378-4-3)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Ravnica.
Opis: Slu~ajni nalaz sarkofaga 1959. godine.
Datovawe: Prva polovina III veka.
Literatura: Dautova-Ru{evljan 1983: 16, br. 43; \or|evi} 2007: 35.
RUMA (Ruma)
156. @irovac, Ruma, Ruma
94 m. n. v. (428-2-1)
Vrsta: Trasa puta; naseqe autohtonog stanovni{tva.
Pozicija: Visoka greda u ravnici.
Opis: Prilikom rekogoscirawa sedamdesetih godina XX veka pra}ena je, na osnovu povr{inskih nala-
za, trasa rimskog puta, i navedeno je da se od lokaliteta Kudo{ i Draj{pic ona moè videti kao nasip
duìne 1,5 km, {irine 15 i visine oko 0,5 m,808 {to bi odgovaralo poziciji @irovca. Na poziciji ~i-
je su koordinate date vr{eno je i mawe sonda`no iskopavawe koje je potvrdilo ranije iznetu pretpo-
stavku.809
Datovawe: I i III–IV vek.
Literatura: Popovi} D. 1980: 103; Brukner 1982a; Brukner 1995: 100.
157. Cerje (@irovac ?)810 Ruma, Ruma

90 (428-2-1)
Vrsta: Ruralna naseobina, trasa puta
Pozicija: Greda, pad terena ka jugu.
Opis: Povr{inski nalazi ulomaka rimskih opeka, kre~nog maltera i imbreksa.
Datovawe: np.
808 Popovi} 1980: 103.

809 Brukner 1982a: 96, T. XLV, sl.2.
810 Da li je ovde re~ o jednom od lokaliteta nazvanih @irovac kod O. Brukner (Brukner 1995: 100, Pl. 1/lok. 10 i 13).
202
158. Zlatara, Ruma, Ruma

88 m. n. v. (428-2-1)
Vrsta: Ruralna naseobina, vila rustika
Pozicija: Ne{to izdignutije elipsoidno uzvi{ewe na zaravni sklonoj zadràvawu vode.
Opis: Povr{inski nalazi rimskog {uta, sonda`nim rekognoscirawem potvr|eno postojawe vile u III–IV
veku. Povr{ina centralnog objekta, sude}i po {utu na povr{ini, iznosila je oko 500 m².
Datovawe: Druga polovina III veka i IV vek.
Literatura: Brukner 1995: 138, lok. 9 (ikona podunavskih kowanika T. XX/1);
159. Borkovac, Ruma, Ruma

130 m. n. v. (378-4-3)
Pozicija: Prva re~na terasa, zapadna obala nekada{weg potoka.
Opis: Rekognoscirawem 1962. godine na potesu Borkovac uo~eni su ostaci vile rustike i nekropole sa
grobnicama zidanim od opeka ~iji prilozi – kerami~ke i staklene posude, nakit, oru`je i novac datuju
lokalitet u III–IV vek.
KRAQEVCI (Ruma)
160. Velika umka, Kraqevci, Ruma

92 m. n. v. (428-2-2)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Na kru`nom uzvi{ewu pre~nika oko 80 m, koje se uzdiè oko 4–5 m iznad okolnog terena, ina~e
ravnog platoa. Gorwi plato je dimenzija oko 40 h 30 m.
Opis: Na ovome mestu izoravane su vi{e puta qudske kosti, nalazi novca iz I i III veka.
Datovawe: I–III vek.
161. Mala umka, Kraqevci, Ruma

90 m. n. v. (428-2-2)
Pozicija: Ne{to mawe uzvi{ewe elipsoidnog oblika, na ina~e ravnom platou.
Opis: Povr{inski tragovi rimskog {uta.
Datovawe: np.
162. Me|ice, Kraqevci, Ruma

90 m. n. v. (428-2-2)
Vrsta: Trasa puta.
Pozicija: Na ravnom platou, po~etak puta konstatovan je izme|u lokaliteta Mala i Velika umka.
Opis: Kontinuirani nalazi oblutaka i kaldrme koji se pruàju pravcem zapad–istok. Tragovi ove trake,
{irine 8–10 metara, pra}eni su od lokacije Mala umka (br. 161) do dobrina~kog atara u duìni od oko
2,3 km. Autor napomiwe da se na karti vidi kako se taj pravac u pravoj liniji nastavqa do Basijana.
Datovawe: np.
203
163. Zabrana, Kraqevci, Ruma

91 m. n. v. (428-2-2)
Pozicija: Na obodu platoa koji se spu{ta ka jugu.
Opis: Na velikoj povr{ini kosntatovani su rimski gra|evinski {ut i keramika, pretpostavqena je veza
sa nekropolom na istom potezu ali u dobrina~kom ataru (lok. br. 167). Pretpostavqeno postojawe pagusa.
Datovawe: np.
PUTINCI (Ruma)
164. Putinci selo, Putinci, Ruma
105 m. n. v. (428-2-2)
Pozicija: Na blagim ju`nim padinama, koje se spu{taju ka Basijanama.
Opis: Na velikoj povr{ini nalazi ìvotiwskih kostiju, keramike latenske, rimske i turske provenijenci-
je i retki tragovi rimskih opeka. Autor je izneo pretpostavku da su ove blage padine ka Basijanama mogle
sluìti wenim stanovnicima kao mesta za vinograde.
Datovawe: Laten i Rim.
165. Dowe livade, Putinci, Ruma
98 m. n. v. (428-2-2)
Pozicija: Na uzvi{ewu koje se pruà pravcem sever–jug i sa tri strane je bilo okruèno vodotokovima i
barama, sa isto~ne i zapadne potocima koji se ispod ju`nog kraja uzvi{ewa spajaju u kanal, nekada potok
Me|a{. U zale|u se nalazi i izvor vode.
Opis: Na povr{ini 200 h 200 m nalazi ìvotiwskih kostiju, rimskog gra|evinskog {uta, keramike, stakla
i lepa (P 4 ha).
Datovawe: np.
166. Agata, Putinci, Ruma
110 m. n. v. (379-3-3)
Vrsta: Usamqena gra|evina/gra|evine (hram?) (sl. 32)
Pozicija: Na zapadnoj obali nekada{weg vodotoka koji se spu{tao sa Fru{ke gore i bare oko wega ([elo-
vrenac), danas kanala, ceo teren imao je te`wu ka zadràvawu vode u lokvama. Sam lokalitet je blago uzvi-
{ewe u ravnici pre~nika 100 m.
Opis: Na povr{ini 40 h 40 m konstatovani su nalazi opeka, kre~waka amorfnog oblika, nekoliko fragme-
nata rimske keramike i komad kamena koji podse}a na porfir.811 Ranije je na istom mestu na|ena mermer-
na glava Dijane, koja se nalazi u Muzeju Srema, a krajem XIX veka i kipovi Jupitera i Zevsa (?!) kao i neki
ukrasni predmeti od srebra i gvo`|a812 te ikona podunavskih kowanika.813
Literatura: Popovi} D. 1970: 201; Brun{mid 1900: 195–197.
811 Popovi} 1970: 201.

812 Brin{mid 1900: 195–197.
813 Iskra-Jano{i} 1966: 58, br. 3.
204
Slika 32 – Agata (lok. br. 166), satelitski snimak (levo)

i pozicija na vojnoj sekciji SFRJ 379-3-3 (desno)
Figure 32 – Agata (Site No. 166), satellite image (left)
and position on the SFRY military section 379-3-3 (right)
DOBRINCI (Ruma)
167. Zabrana, Dobrinci, Ruma
100 m. n. v. (428-2-2)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Nalazi se na terenu koji se blago spu{ta ka jugu.
Opis: Na povr{ini od oko 150 h 50 m konstatovani su komadi opeka, tegula i kostiju, pretpostavqeno je da
se radi o nekropoli (P 1 ha) koja bi trebalo da bude u vezi sa velikim naseqem na istoimenom lokalitetu
u ataru Kraqevaca.
Datovawe: np.
168. Solnok ili Dobrina~ka gradina (Caput Bassianense), Dobrinci, Ruma
93 m. n. v. (428-2-2)
Vrsta: Utvr|ewe, nekropola (sl. 21, 22, 23, 33, 34).
Pozicija: Blago uzvi{ewe u ravnici.
Opis: Ostaci velikog utvr|ewa nalaze se oko 3 km zapadno od Basijana. Utvr|ewe ima nepravilan trape-
zoidni oblik dimenzija 321,4 h 521,8 h 385 h 391,2 m, ukupne povr{ine od oko 16 ha. Uz wegov severo-
isto~ni deo nalazi se jo{ jedno mawe utvr|ewe, dimenzija 200 h 150 m. Iako je ovaj lokalitet bio poznat
i iz ranije literature, prve informacije o konkretnim nalazima rimske provenijencije na wemu pri-
spevaju krajem XIX veka od [. Qubi}a (sl. 33). On je zabeleìo da su prilikom gradwe pruge, koja prese-
ca ovo utvr|ewe, zabeleèni nalazi bedema, zidova vi{e gra|evina unutar wih kao i zidanih grobnica iz-
van samog utvr|ewa. [. Qubi} je tada preduzeo iskopavawa, kada je prona|eno nekoliko natpisa, vi{e
sitnijih ukrasnih predmeta, trinaest olovnih vodovodnih cevi teìne 581 kg, vi{e kerami~kih ìàka
od kojih jedan gle|osani, ulomaka kerami~kih posuda, dve opeke sa natpisima Leg II Ad i Sisc.814 Vi{e od
814 Ljubi} 1883a: 68.
205
Slika 33 – Plan utvr|ewa na Solnoku (lok. br. 168),

rimskog Caput Bassianense, iz 1883. godine
(prema Ljubi} 1883: 67)
Figure 33 – Plan of the fortification at Solnok
(Site No. 168), roman Caput Bassianense, from 1883
(according to Ljubi} 1883: 67)
Slika 34 – Osnova kule i dela bedema na Solnoku (lok. br. 168),

iskopavawa 1992. godine (prema Petrovi} M. 1995: fig. 2)
Figure 34 – Ground plan of the tower and of the part of the defence wall at Solnok (Site No. 168),
excavations in 1992 (according to Petrovi} M. 1995: fig. 2)
206
jednog stole}a docnije, 1992. godine, ponovo je pristupqeno arheolo{kim iskopavawima na Solnoku.815
Tada su istraèni delovi ju`nog i zapadnog bedema, ulazna i jo{ jedna kula na ju`nom bedemu (sl. 34). Uo~e-
no je da su bedemi gra|eni u dve faze, pri ~emu mla|i bedemi nisu negirali starije, ve} su bili gra|eni
paralelno sa wima. Stariji bedemi su bili uì od mla|ih, {irine su 1,05 i 1,80 m. Spoqa{we dimenzi-
je ju`ne ulazne kule bile su 7,72 h 7,84 m, a sam ulaz u fortifikaciju bio je {irok 3,3 m. Druga istraè-
na kula na ju`nom bedemu slede}a je u nizu ka zapadu u odnosu na ulaznu, od koje je udaqena 42,5 m, a spo-
qa{we dimenzije bile su joj 7,73 h 7,73 m816 (ukupna P 23 ha).
Literatura: Ljubi} 1883a; Arheolo{ka nalazi{ta 1951: 224–225; Popovi} D. 1966: 187; Petrovi} 1995: 29;
Petrovi} M. 1995; \or|evi} 2007: 47–48.
169. Vagan, Dobrinci, Ruma
88 m. n. v. (428-2-2)
Vrsta: Trasa puta.
Pozicija: Na ju`nom obodu ne{to uzvi{enije zaravni.
Opis: Konstatovani komadi opeka i kamewa od kojih neki svojim oblikom indiciraju da su bili ugra|eni
u put; 1960. godine izoran jedan stub kru`nog oblika, visine 2,60 m, na kome su bila urezana neka slova,
mo`da miqokaz. Kasnije je isti miqokaz ponovo iskopan i konstatovano je da je iz vremena Aleksandra
Severa, te da govori o obnovi puta.
Datovawe: Miqokaz iz prve polovine III veka.
Literatura: Popovi} D. 1966: 187; Popovi}, Vasiljevi} 1969: 262–263; Popovi} D. 1980: 103–104.
170. Imawe Radovca, Dobrinci, Ruma
88 m. n. v. (428-2-2)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Zaravan, oko 50 m ju`no od trase pruàwa rimskog puta, 2,5 km zapadno od Basijana.
Opis: Povr{inski nalazi koji indiciraju postojawe rimske nekropole.
Datovawe: np.
Literatura: Popovi} D. 1980: 104 (lok. 16).
171. Most, Dobrinci, Ruma
87 m. n. v. (428-2-2)
Vrsta: Trasa puta.
Pozicija: Ravnica.
Opis: Povr{inski nalazi kamewa koje je na gorwim povr{inama bilo glatko, u re|im slu~ajevima bili
su vidqivi kolotrazi, dok je dowa povr{ina kamewa zaobqena ili u obliku klina. Pored kamena (pe{~ar,
kre~wak, plo~ar i bre~a) ima i tragova usitwenih opeka, imbreksa i maltera.
DOWI PETROVCI (Ruma)

172. Petrova~ka gradina (Basijane – Bassianae), D. Petrovci, Ruma
95 m. n. v. (428-2-2)
Vrsta: Urbano mesto, kolonija (sl. 35, 36, 37).
815 Petrovi} M. 1995.

816 Vi{e o hronologiji gradwe utvr|ewa i vojnim posadama videti u poglavqu ovoga rada o fortifikacijama.
207
Pozicija: Blago uzvi{ewe na samom kraju ju`nih padina Fru{ke gore. Sa juga ome|eno kanalom Jar~ina,
sa severa zapada i istoka ome|ava je voda koja je nekada doticala iz potoka Me|a{, teko da su gradske zi-
dine i danas potpuno okruène vodom.
Opis: Prva istraìvawa Basijana preduzeta su jo{ 1882. godine.817 Slede}a, i do danas najobimnija istra-
ìvawa obavio je M. Grbi} tridesetih godina XX veka, kada je obavio i aerofotografisawe na osnovu koga
je izra|en precizan plan pozicija gra|evina unutar bedema.818 Basijane se nalaze unutar bedema nepravil-
Slika 35 – Crte` Petrova~ke gradine (Bassianae, lok. br. 172) na prvom vojnom premeru
Habzbur{kog carstva (Habsburg Empire 1764–1784)
Figure 35 – Drawing of Petrova~ka Gradina (Bassianae, Site No. 172) from the first military survey of
the Habsburg Empire (1764–1784)
Slika 36 – Osnova Basijana prema avio-snimku iz 1934. godine (prema \or|evi} 2007: 46)
Figure 36 – Ground plan of Bassianae according to an aerial footage from 1934
(acquaired from Ðordevi} 2007: 46)
Slika 37 – Obra|eni satelitski snimak Basijana (lok. br. 172) (preuzeto sa: Google Earth)
Figure 37 – Processed satellite image of the Bassianae (Site No. 172) (acquired from: Google Earth)
208
nog, ovalnog oblika, sa kvadratnim kulama, dimenzija 605 h 455 m (maksimalne dimenzije). Nekropole su
se nalazile severno (rupe nastale radom divqih traga~a vidqive su i na satelitskim snimcima) i isto~-
no od grada (lok. br. 173). Pretpostavqa se da su se wena predgra|a nalazila zapadno i severozapadno. Slu-
~ajni nalazi rimske provenijencije koji poti~u sa prostora samih Basijana uglavnom se datuju u III–IV
vek, te nemamo nikakvih materijalnih svedo~anstava o ranijem ìvotu u ovome gradu, o ~emu moèmo za-
kqu~ivati samo na osnovu podataka iz literarnih i epigrafskih izvora. Tako se pretpostavqa da Basija-
ne sti~u status municipijuma 124. godine, a kolonije 214. godine. Budu}i da su arheolo{ki podaci o ovo-
me gradu veoma skromni, najve}i doprinos istraìvawu wegove pro{losti zasnovan je na literarnim i
epigrafskim izvorima.819
Literatura: Ljubi} 1883; Grbi} 1935; Grbi} 1936; Grbi} 1937; Du{ani} 1967; Milin 2004; \or|evi} 2007:
45–46.
Materijal: Brun{mid 1903–1904: 235, 47; Viki}-Belan~i} 1976: 139, kat. 1002 (ìàk III–IV vek); Viki}-Be-
lan~i} 1971: 162, kat. 236 (ìàk III–IV vek); Iskra-Jano{i} 1966: 51 br. 3, 52 br. 13; Dautova-Ru{evljan 1983:
19–22, br. 81, 82, 85, 86, 88, 92, 93, 94, 96, 99, 102, 109, 112 (nadgrobne stele, `rtvenici, kamena plastika,
sa starijom literaturom), Popovi} 1989: 109 br. 8, 9 (ikone podunavskih kowanika).
173. PG Budu}nost, D. Petrovci, Ruma

92 m. n. v. (428-2-2)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Isto~no uz Basijane.
Opis: Prilikom gradwe zgrada ekonomije otkriveno je vi{e grobnica sa skeletima i prilozima. Nekro-
pola je po svoj prilici pripadala Basijanama.
Datovawe: np.
174. Selo, D. Petrovci, Ruma

98 m. n. v. (428-2-2)
Vrsta: Nekropola.
Opis: U samom selu se {ezdesetih godina XX veka, prilikom gradwe, nailazilo na grobnice sa skeletima
i prilozima. Ju`no od Basijana. Nekropola je pripadala Basijanama.
Datovawe: np.
Materijal: Viki}-Belan~i} 1976: 152, kat. 1107 (fragment bronzane lampe, I vek).
BU\ANOVCI (Ruma)
175. Turska bara, Bu|anovci, Ruma

78 m. n. v. (428-2-4)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Na obodu zaravni iznad nekada{wih bara koje su se nalazile sa wene isto~ne i ju`ne strane.
Opis: Povr{inski nalazi qudskih kostiju, rimskih opeka, imbreksa i keramike.
Datovawe: kraj III veka ili IV vek?
817 Ljubi} 1883.

818 Grbi} 1935; Grbi} 1936; Grbi} 1937.
819 Du{ani} 1967; Milin 2004.
209
HRTKOVCI (Ruma)
176. Gomolava, Hrtkovci, Ruma
86 m. n. v. (428-2-1)
Vrsta: Naseqe, nekropola, proizvodni centar.
Pozicija: Uzvi{ewe na levoj obali Save.
Opis: Na Gomolavi je najve}a aktivnost proizvodwe keramike bila u finalnom periodu latena, pred do-
lazak Rima, otkad i poti~e najve}i broj od 164 otkrivene pe}i. Prerada metala, kao i otkriveni predmeti
koji su direktno vezani za taj proces, tako|e se datuju u predrimsko vreme. Pojedini nalazi ranorimskih
predmeta ukazuju da su oni i pre rimskih osvajawa na{e oblasti dospevali do autohtonog stanovni{tva.
Nepokretnih objekata direktno vezanih za rimski period na samoj Gomolavi je malo. Ostaci gra|evina iz
rimskog perioda otkriveni su u podno`ju tela, i isto~no uz wega, a u pitawu su mawi ostaci temeqa obje-
kata, kao i jedne gra|evine sa podom od tegula, za koju je pretpostavqeno da bi zapravo mogla biti pe}. Deo
temeqa i zida jedne gra|evine ukazuje da se wen najve}i deo odronio sa obalom u Savu, {to je sudbina i
najve}eg dela samog tela na Gomolavi. U asocijaciji sa navedenim objektima nije prona|en pokretni ma-
terijal koji bi omogu}io wihovo datovawe. Sa druge strane, pokretni materijal rimske provenijencije,
pronalaèn u kulturnom sloju, ukazuje da se stariji materijal moè datovati u I/II vek, dok se predmeti
provincijske izrade datuju u II–IV vek. U podno`ju isto~ne padine otkriven je i deo nekropole sa jednim
kremiranim i 33 skeletna groba. Pretpostavqa se da bi naseqe na Gomolavi trebalo traìti na severnoj
periferiji sela Hrtkovaca,820 a aktivnosti na woj u periodu od II veka svakako bi trebalo sagledavati za-
jedno sa de{avawima na lokalitetima br. 177 i 179.
Izvor: Iskopavawa.
Literatura: Dautova-Ru{evljan, Brukner 1992.
Materijal: Dautova-Ru{evljan 1983: 16, br. 34 (`rtvenik posve}en Jupiteru, kraj II po~etak III veka); Da-
utova-Ru{evqan 1982/1983 (nalazi novca).
Napomena: Neolit, laten, sredwi vek.
177. Vraw, Hrtkovci, Ruma
78 m. n. v. (428-2-1)
Vrsta: Ruralna naseobina, vikus i vila rustika (sl. 7).
Pozicija: Na obodu lesne grede, verovatno nekada{we obale rukavca Save, koja se pruà pravcem severo-
zapad–jugoistok.
Opis: Istraìvawa ovog lokaliteta, zapo~eta kao za{titna, traju od 1979. godine do dana{wih dana. Do-
sad je istraèna povr{ina vile od 14 h 48 m. Otkriveno je vi{e prostorija vile rustike gra|ene u dve fa-
ze, sredinom III i po~etkom IV veka. Temeqi vile ukopani su u naseqe iz ranocarskog perioda, koje je bilo
aktivno tokom I do prve polovine II veka. U okviru tog, starijeg horizonta, otkriveni su delovi nekoliko
stambenih objekata gra|enih u tradicionalnom maniru, kao i ostaci tri hlebne pe}i. @ivot na ovom lo-
kalitetu u antici mora se sagledavati u tesnoj vezi sa aktivnostima na lokalitetima br. 176 i 179, koji
se nalaze u neposrednoj blizini (P 1 ha).
Izvor: Iskopavawa.
Datovawe: Naseqe (vikus) iz I/II veka; vila rustika je gra|ena u dve faze, sredinom III i po~etkom IV veka.
Literatura: Dautova-Ru{evljan 1980; Dautova-Ru{evqan 1981; Dautova-Ru{evljan 1985; Dautova-Ru{evljan
1991; Dautova-Ru{evqan 1993; Dautova-Ru{evqan 1998; Dautova-Ru{evqan 2000; Dautova-Ru{evqan 2004;
Dautova-Ru{evqan 2005; Dautova-Ru{evljan 2005a; Dautova Ru{evqan 2006: 341, sl. 4/1 i 4/2 (dve ikone
podunavskih kowanika); Dautova-Ru{evqan 2008 (sumirani dosada{wi rezultati na istraìvawu vile ru-
stike); Brukner, Dautova Ru{evqan 2015: 62–68.
Novac: Dautova-Ru{evljan 1982/1983.
820 Dautova-Ru{evljan, Brukner 1992: 167.
210
178. Kr~evine, Hrtkovci, Ruma

77 m. n. v. (428-2-3)
Vrsta: Ruralna naseobina (ranorimska), nekropola ili naseqe (kasnoanti~ki)
Pozicija: Na {irokoj gredi – platou ome|enom sa zapada Savom a sa istoka barama.
Opis: Na velikoj povr{ini potesa Kr~evine nalaze se ve}e koli~ine gra|evinskog {uta (kamen, opeke, te-
gule, imbreksi) i rimskoprovincijske keramike. Sonda`nim rekognoscirawem 1997. godine konstatovana
su dva horizonta – ranorimski objekti zidani od kamena i opeke i kulturni sloj ~iji materijal indici-
ra i postojawe kasnoanti~kog naseqa ili nekropole.
Izvor: Iskopavawe.
Datovawe: Kraj I do kraja II veka (naseqe) i IV vek (nekropola).
Literatura: Dautova-Ru{evqan 1999–2000: 167–168.
179. Lole Ribara parna strana, Hrtkovci, Ruma

78 m. n. v. (428-2-1)
Vrsta: Nekropola, proizvodna zona (kerami~arske pe}i).
Pozicija: Severna strana iste grede na ~ijoj se ju`noj strani nalazi lokalitet Vraw.
Opis: Iskopavawima 1997. godine konstatovani su de~ji grob, dve otpadne jame sa materijalom od po~etka
I do po~etka II veka, kao i dve kerami~arske pe}i, koje se mogu datovati u drugu polovinu I i II vek. îtav
pravac ove ulice odranije je bio poznat po ~estim nalazima predmeta rimske provenijencije.
Datovawe: I–II (proizvodna zona), IV vek (nekropola).
Literatura: Dautova-Ru{evljan 1976: 177; Dautova-Ru{evljan 1980: 109; Dautova-Ru{evqan 1999–2000:
164–165.
Materijal: Dautova-Ru{evqan 2006: 342, sl. 4/3 (ikona podunavskih kowanika).
180. Stari Hrtkovci, Hrtkovci, Ruma

80 m. n. v. (428-2-3)
Pozicija: Niska greda iznad barovitog tla.
Opis: Na povr{ini su nalaène velike koli~ine {uta iz rimskog perioda.
Datovawe: np.
181. Vukoder 1, Hrtkovci, Ruma

80 m. n. v. (428-2-1)
Pozicija: Ovalno uzvi{ewe koje se nalazilo na obali nekada{we Velike bare.
Opis: Povr{inski nalazi rimskog gra|evinskog {uta i keramike.
Datovawe: Raniji horizont I–II vek, vila je iz perioda III–IV veka.
Literatura: Dautova-Ru{evqan 2005: 239–240; Pe{terac 2013.
181a. Vukoder 2, Hrtkovci, Ruma

79 m. n. v. (428-2-1)
Vrsta: Usamqeni nalaz.
Pozicija: Niska greda, nekada{wa obala Velike bare.
Opis: Slu~ajni nalaz metalnih predmeta keltske provenijecije (kopqa, bojni no`, bronzane posude, delo-
vi kola).
211
182. @ivaqi} (ju`no od Bunara 1), Hrtkovci, Ruma

80 m. n. v. (428-2-1)
Pozicija: Niska lesna greda.
Opis: Izoravani su brojni ulomci rimskih opeka, delova poda i keramike I–IV veka, od koje ve}i deo po-
ti~e iz I–II veka.
183a. Bunar 1a, Hrtkovci, Ruma

80 m. n. v. (428-2-1)
Opis: Na ve}oj povr{ini nailaèno je na velike koli~ine gra|evinskog {uta (fragmenti opeka, tegula,
imbreksa, maltera), a prepoznate su dve zone sa izrazitijom koncentracijom, za koje je pretpostavqeno da
su ostaci dva objekta. Ulomci keramike pripadali su periodu I–IV veka, te je pretpostavqeno da se radi
o vikusu iz I–II i vili rustici iz III–IV veka.
183b. Bunar 1b
80 m. n. v. (428-2-1)
Isto kao prethodno (br. 183a), radi se o lokaciji jednog od dva ranije pomenuta objekta.
183v. Bunar 1v
80 m. n. v. (428-2-1)
Opis: Obiqe fragmenata rimske keramike na povr{ini, uz malobrojne fragmente opeka.
184. Bunar 2, Hrtkovci, Ruma

(potes Pawevi–Simate) (428-2-1)
Vrsta: Ruralna naseobina (bez gra|evinskog {uta).
Opis: Uo~en je ve}i broj fragmenata pitosa crvene boje, ukra{enih valovitom i horizontalnom linijom,
sa smolastim premazom na obodu ili bez wega;821 na|ena je i mawa koli~ina fragmenata sive keramike.
185. Karaku{a 4, Hrtkovci, Ruma

80 m. n. v. (428-2-3) (Senajske bare)
Pozicija: Ovalno uzvi{ewe unutar nekada barovitog terena.
821 T. Pe{terac (Pe{terac 2013) hronolo{ki ih je opredelila u I–II vek.
212
Opis: Velike koli~ine povr{inskih nalaza, fragmenata opeka i ne{to mawa koli~ina fragmenata ke-
ramike. Severno od ove pozicije, na udaqenosti od 300 m nalazi se zona sa povr{inskim nalazima rim-
ske provincijske keramike iz I–II veka, a jo{ oko 150 metara severnije i zona sa nalazima latenske ke-
ramike.
186. Star~evo brdo, Hrtkovci, Ruma

81 m. n. v. (428-1-4)
Pozicija: Elipsoidno uzvi{ewe koje se nekada, verovatno, nalazilo na samoj obali Save i sa svih strana
bilo okruèno vodom.
Opis: Povr{inski gra|evinski {ut i pokretni materijal.
Datovawe: Raniji horizont I/II vek, vila je iz perioda III–IV veka.
Literatura: Dautova-Ru{evqan 2005: 239–240.
NIKINCI (Ruma)
187. Opsi{te, Nikinci, Ruma

80 m. n. v. (428-2-3)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Lesna greda na severnoj obali bare Vraw, nekada sa obe strane okruèn mo~varnim terenom.
Opis: Na povr{ini od oko 300 h 300 m nalazi rimskih opeka, imbreksa, keramike i qudskih kostiju (P
9 ha).
Datovawe: np.
188. Grob cigqa, Nikinci, Ruma

80 m. n. v. (428-2-3)
Pozicija: Na severnom obodu iste lesne grede na kojoj se nalazi i lok. br. 187, na ju`noj obali Vi{weve
bare.
Opis: Na povr{ini od oko 450 h 150 m konstatovani su nalazi opeka, imbreksa, kamena, kre~nog maltera,
fragmenata prozorskog stakla i staklenih posuda, fragment krstaste fibule i rimska keramika (P 7 ha).
Autor pretpostavqa da je u pitawu pagus, ~ija se nekropola nalazila na lok. Opsi{te (lok. br. 187).
Datovawe: IV vek po fibuli, mo`da i raniji horizonti.
189. Baradinci, Nikinci, Ruma

(428-2-4)
Pozicija: Prva re~na terasa na zapadnoj obali potok Vraw.
Opis: Na povr{ini 200 h 100 m divqi traga~i su otvorili vi{e sondi (najve}a dimenzija 20 h 10 m), i
tom prilikom su izba~ene ve}e koli~ine rimskih opeka, tegula, imbreksa, mawih podnih plo~ica, a po
iskazima svedoka na vi{e mesta su nai{li i na znatnije ostatke gra|evina.
Literatura: Nepublikovano rekognoscirawe Narodnog muzeja u Beogradu 2014. godine.
213
PLATIÊVO (Ruma)
190. Irkovci, Plati~evo, Ruma
80 m. n. v. (428-2-3)
Pozicija: Na lesnoj gredi, isto~no od obale stare bare, pad terena ka severu i zapadu.
Opis: Na povr{ini od oko 300 h 150 m povr{inski nalazi rimskih opeka, imbreksa, keramike (P 4,5 ha).
Datovawe: np.
Napomena: Eneolit (Baden i Kostolac).
191. Greda, Plati~evo, Ruma
80 m. n. v. (428-2-3)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Na kratkoj lesnoj gredi, nekada sa svih strana okruènoj barama (severno Vraw, ju`no Trskova~a,
zapadno i isto~no wihove otoke).
Opis: Retki povr{inski nalazi rimskih opeka i rimske keramike, kao i qudskih kostiju.
Datovawe: np.
Literatura: Popovi} D. 1970: 199;
Napomena: Rano bronzano doba.
192. Cerovak, Plati~evo, Ruma
81 m. n. v. (428-2-3)
Vrsta: Ruralna naseobina
Pozicija: Lesna greda na ju`noj obali bare Trskova~e, pad terena ka severu.
Opis: Povr{inski nalazi rimskih opeka, ìvotiwskih kostiju, ku}nog lepa i keramike.
Datovawe: np.
Napomena: Neolit, rana bronza, laten.
193. Mali{, Plati~evo, Ruma
79 m. n. v. (428-2-3)
Pozicija: Lesna greda, na zapadnoj obali bare Trskova~e, pad terena ka istoku.
Opis: Povr{inski nalazi opeka, imbreksa, ìvotiwskih kostiju, latenske i rimske keramike. Autor
pretpostavqa da je mogu}e da ovaj lokalitet sa lokalitetom Cerovak (lok. br. 192, me|usobno su udaqeni
oko 500 m) ~ine jedinstvenu celinu.
Datovawe: np.
KLENAK (Ruma)
194. Axine wive, Klenak, Ruma
82 m. n. v. (428-1-4)
Pozicija: Situiran na uzvi{ewu kru`nog oblika, pre~nika oko 70 m, sa mawom ravnom terasom na vrhu, ko-
je je ostatak stare savske obale i dominantna je visinska kota u tom delu atara. Za visokih vodostaja Sava
se izliva do podno`ja lokaliteta.
Opis: Sporadi~ni nalazi rimske keramike, nalaz gvozdene kose (P 0,5 ha).
214
Datovawe: np.
Materijal: Popovi} I. 1986: 204, T. II/4 (kosa sa usadnikom).
Napomena: Neolit, hal{tat.
195. Seli{te, Klenak, Ruma
79 m. n. v. (428-1-4)
Vrsta: Neodre|en (nekropola?)
Pozicija: Na staroj obali Save, koja se nalazi sa jugozapadne strane i ka kojoj se spu{ta teren.
Opis: Retki tragovi opeka i imbreksa, qudskih kostiju, kasnoanti~ka keramika.
196. Mi{ar, Klenak, Ruma
79 m. n. v. (428-2-3)
Pozicija: Greda koja se pruà pravcem istok–zapad, nekada je sa severne i ju`ne strane bila okruèna ba-
rama. I danas se na ju`noj strani, ka Savi (udaqenoj oko 1 km), nalaze bare.
Opis: Velike koli~ine rimskog gra|evinskog {uta, ìvotiwske i qudske kosti, fragmenti prozorskog i
stakla posuda, nov~i} Konstancija II, keramika iz perioda od I do VI veka.
Datovawe: I do VI vek.
STARA PAZOVA
SURDUK (Stara Pazova)
197. Gradina (Rittium), Surduk, Stara Pazova
106 m. n. v. (379-4-3)
Vrsta: Utvr|ewe, naseqe, nekropola (sl. 18).
Pozicija: Visoka lesna obala Dunava.
Opis: Lokalitet, koji se poistove}uje sa anti~kim Ritijumom (Rittium) nikada nije iskopavan, a podatak
o postojawu utvr|ewa dimenzija 300 h 400 m poti~e s kraja XIX veka. U neposrednom okruèwu Gradine za-
beleèno je na vi{e mesta postojawe tragova rimske arhitekture (temeqi masivnih gra|evina u Br|anskoj
ulici, vinogradima uz obalu Dunava), kao i u ne{to dubqem zale|u, na lokalitetu Drvarska (keramika i
novac iz I i II veka). Na osnovu literarnih i epigrafskih izvora, zakqu~uje se da je u drugoj polovini II
veka u ovom vojnom logoru bila sme{tena alla I Augusta Ityaeorum sagittariorum,822 a u IV veku u wemu je bi-
la stacionirana jedinica equites Dalmatae 823 (P 12 ha – ceo kompleks).
Datovawe: I do IV vek.
Literatura: Ljubi} 1879; Pileti}, Ra{i} 1957: 339; Pileti}, Ra{i} 1961: 88; Dimitrijevi} 1961: 95; Dimitrijevi}
1987: 36; Petrovi} 1995: 22, sl. 10; Dimitrijevi} 1996: 17–18; Dautova-Ru{evljan, Vujovi} 2006: 62; \or-
|evi} 2007: 73; Stara Pazova 2011: 73, br. 40; Brukner, Dautova Ru{evqan 2015: 29.
Materijal: Brun{mid 1904. 219–220 (mermena Afroditina glava); Brun{mid 1907: 107–109 (spomenik i
`rtvenik Jupiteru Dolihenu); Brun{mid 1910/11a: No. 729, 737, 768, 769 (epigrafski spomenici); Dautova
822 Du{ani} 1968: 99–100.

823 Nott. dign. occ. XXXII, 32, 36; Dimitrijevi} 1961: 95.
215
Ru{evqan 1995: 112 (aukcisa fibule, I vek); Dautova-Ru{evqan 1995: 113 (emajlirana fibula, od I veka);
Viki}-Belan~i} 1976: 80, kat. 485 (ìàk I/II vek); Viki}-Belan~i} 1976: 81, kat. 492 (ìàk II vek); Viki}-Be-
lan~i} 1976: 82, kat. 496 (ìàk II vek); Viki}-Belan~i} 1976: 84, kat. 511 (ìàk II vek); Viki}-Belan~i} 1976:
103, kat. 680 (ìàk III vek); Viki}-Belan~i} 1976: 103, kat. 687 (ìàk u kasnoanti~kom grobu); ìàk II
vek (Viki}-Belan~i} 1976: 115, kat. 787); Viki}-Belan~i} 1976: 127, kat. 893 (ìàk II/III vek); Viki}-Belan~i}
1971: 135, kat. 51; 138, kat. 69; 146, kat. 120 (ì{ci II vek); Viki}-Belan~i} 1971: 142, kat. 97 (ìàk II/III
vek); Viki}-Belan~i} 1971: 148, kat. 141; 149, kat. 145 (ìàk I/II vek); Viki}-Belan~i} 1971: 154, kat. 183 (ì-
àk I vek); Tadin 1979: 29, kat. 56; 37, kat. 96; 38, kat. 103; 39, kat. 111; 40, kat. 116, 117; 41, kat. 125, 127,
128, 131 (sitna figuralna bronzana plastika); Iskra-Jano{i} 1966: 58, br. 1 (ikona podunavskih kowanika
III/IV vek); Brukner 1995v: 61, 69–70 (keramika I–III vek).
Novac: od Avgusta (27–14. g. p. n. e.) do Gracijana (367–383. god) (Crnobrwa N. 1984: 20; Dautova-Ru{evqan
1995: 140–142, kat. 191–305).
198. ôli}ev ôt, Surduk, Stara Pazova
107 m. n. v. (379-4-3)
Vrsta: Naseqe uz utvr|ewe.
Pozicija: Breg na visokoj lesnoj obali Dunava.
Opis: Lokalitet na oko 300 m severozapadno od utvr|ewa na surdu~koj Gradini (lok. br. 197), na wemu su re-
gistrovani povr{inski nalazi rimskog {uta, ku}nog lepa, stakla, kostiju i fragmenata rimske keramike.
Datovawe: np.
Literatura: Popovi} D. 1995: 22; Stara Pazova 2011: 73, br.41.
BELEGI[ (Stara Pazova)

199. [an~ine, Belegi{, S. Pazova
110 m. n. v. (379-4-3)
Vrsta: Neopredeqen.
Pozicija: Nalazi se na visokoj lesnoj obali Dunava, ju`no od wega je jedan surduk.
Opis: Zemqano utvr|ewe, najverovatnije iz bronzanog doba, ali je na lokalitetu rekognoscirawima kon-
statovan materijal koji ukazuje na kontinuitet kori{}ewa ovoga mesta od neolita do XVII veka.
Datovawe: np.
Literatura: Dimitrijevi} 1958: 300; Trbuhovi} 1965: 163.
200. Budovar, Belegi{, S. Pazova
91 m. n. v. (379-4-3)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Iznad potoka Budovar, padina ka severu i istoku. Zna~ajno je napomenuti da se {iri deo uz ovu,
zapadnu i ju`nu stranu Budovara, nekada nazivao „Kamenita anta”.
Opis: Navodi se samo da se nekada nailazilo na „ciglom ozidane mawe prostorije”,824 verovatno rimske
grobnice (P 1,5 ha).
Datovawe: np. (IV/V vek?)
Literatura: Dimitrijevi} 1958: 300; Stara Pazova 2011: 70, br. 1.
201. Duvarine, Belegi{, S. Pazova
95 m. n. v. (379-4-3)
Vrsta: Ruralno naseqe (ili utvr|ewe?)
216
Pozicija: Visoka lesna obala Dunava.

Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike na ve}oj povr{ini. Krajem XIX veka na ovom lokalitetu pro-
na|ena su i dva epigrafska spomenika, `rtvenik koji je Jupiteru posvetio dekurion Panonske ale i ulomak
natpisa sa o~uvanim popisom 16 vojnika. Za drugi navedeni spomenik, datovan u po~etak III veka, smatra
se da je deo monumentalnog natpisa koji se nalazio na nekoj gra|evini, podignutoj najverovatnije za Ka-
rakaline vladavine.
Izvor: Sonda`no iskopavawe, rekognoscirawe.
Datovawe: np.
Literatura: Pileti}, Ra{i} 1961: 88; Dimitrijevi} 1987: 36; Petrovi} 1995: Stara Pazova 2011: 70, br. 5.
Materijal: Brun{mid 1906–7: 106–107, 153–154.
Napomena: Praistorija i tursko doba
202. Radnovi} breg, Belegi{, S. Pazova

90 m. n. v. (379-4-3)
Pozicija: Breùqak iznad Dunava, nagib ka JI.
Opis: Na povr{ini od oko 150 h 100 m nalaèna je rimska keramika (P 1,5 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Stara Pazova 2011: 71, br. 8.
GOLUBINCI (Stara Pazova)
203. Seli{te, Golubinci, S. Pazova

93 m. n. v. (429-1-1)
Vrsta: Rualna naseobina.
Pozicija: Greda u ravnici koja se pruà pravcem istok–zapad.
Opis: Na povr{ini od 500 h 150 m konstatovani su nalazi rimskih opeka, crepa, keramike, sitnijeg i
krupnijeg kamena, kre~nog maltera, kostiju (P 8 ha).
Datovawe: np.
204. Frtaqice, potes Ledine, Golubinci, S. Pazova
87 m. n. v. (429-1-1)
Vrsta: Ruralna nasobina (i put?)
Pozicija: Mawa greda u ravnici.
Opis: Na povr{ini 100 h 400 m nalazi rimskih opeka, crepa, sitnijeg kamewa, ìvotiwskih kostiju i ke-
ramike. (P 4ha)
Datovawe: np.
205. Sredwe wive (Elde), Golubinci, S. Pazova

82 m. n. v. (429-1-1)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Na ju`nom obodu neznatno uzvi{enog platoa, nekada okruènog zabarama.
Opis: Na povr{ini od oko 80 h 40 m konstatovane su qudske kosti, fragmentovane rimske opeke i imbrek-
si. Od keramike: siva, latenoidnog tipa, rimskoprovincijska i tera sigilata (P 0,5 ha).
Izvor: Rekognoscirawe i usmeni iskaz.
Datovawe: Neodre|eno, mogu}e I/II vek.
Literatura: Popovi} D. 1967: 174; Stara Pazova 2011: 72, br. 21.
217
206. Cigqa, Golubinci, S. Pazova

79 m. n. v. (429-1-1)
Vrsta: Ruralna naseobina (i put?)
Pozicija: Na polukru`noj gredi, ispod ~ije zapadne strane je danas kanal, nekada mawi vodotok i bara.
Opis: Na povr{ini od oko 60 h 30 m konstatovani su izraziti tragovi rimskog gra|evinskog {uta, mer-
merne oplate. Na Ma|arskoj vojnoj sekciji iz 1869–1887. godine825 ovaj potes se zvao Veliki drum
(0,25 ha).
Izvor: Rekognoscirawe, usmeni iskaz.
Datovawe: Dautova-Ru{evljan 1983: 20, br. 9 (`rtvenik II vek), keramika III–IV vek.
Literatura: Popovi} D. 1967: 174; Dautova-Ru{evljan 1983: 20, br. 97; \or|evi} 2007: 45 sa navedenom li-
teraturom; Stara Pazova 2011: 72, br. 22.
207. Begluk, Golubinci, S. Pazova
Vrsta: Trasa puta.
Pozicija: Ravnica.
Opis: Povr{inski nalazi koji ukazju na pruàwe trase rimskog druma.
Datovawe: np.
STARA PAZOVA (Stara Pazova)

208. PD Janko ^melnik (Jarkovac), St. Pazova, St. Pazova
83 m. n. v. (429-1-2)
Vrsta: Ruralno naseqe i nekropola.
Pozicija: Ravnica.
Opis: Obilniji gra|evinski {ut, ostaci temeqa zgrada, fragmenti keramike i metalni predmeti, ali se
pomiwe i raniji nalaz votivne are Aurelija Supera, veterana legije II Adiutrix, datovan u 207. godinu.826
Zabeleèni su i sporadi~ni nalazi srebrnih drahmi Apolonije (II vek p. n. e.), kao i ostava od 86 koma-
da bakarnog novca IV veka (P 3 ha).
Datovawe: II/I vek p. n. e., II–IV vek.
Literatura: Dimitrijevi} 1965: 150; \or|evi} 2007: 45.; Stara Pazova 2011: 73, br. 36.
Materijal: Brun{mid 1910–1911a: 106, br. 223; Dautova-Ru{evljan 1983: br. 101 (ara Aurelija Supera).
Novac: Brun{mid 1912a: 265; Dautova Ru{evqan 1981: 66; Miqani} 2001.
209. Staro Selo, St. Pazova, St. Pazova
90 m. n. v. (379-3-4)
Pozicija: Plato iznad nekada{weg vodotoka, ne{to uzvi{eniji od okolnog terena, koji pada ka nekada-
{wem vodotoku, nagib ka zapadu.
Opis: Na velikoj povr{ini nalazi latenske i rimske keramike, opeke, maltera i kostiju; 1893. godine je
na tom mestu prona|en `rtvenik koji je Jupiteru posvetio vojnik prve tra~ke kohorte.
Materijal: Brun{mid 1907: 106, br. 223 (`rtvenik posve}en Jupiteru).
Napomena: Laten.
825 Hungarian Kingdom 1869–1887.

826 Dautova-Ru{evljan 1983: br. 101.
218
STARI BANOVCI (Stara Pazova)

210. Petrinci, Stari Banovci, St. Pazova
84 m. n. v. (429-2-1)
Pozicija: Breùqak na visokoj lesnoj obali Dunava.
Opis: Povr{inski nalazi rimskog {uta, ìvotiwskih kostiju, lepa, keramike (praistorijske, rimske i
turske) (P 3 ha).
Datovawe: np.
211. Breg–Podunavqe, Stari Banovci, St. Pazova
84 m. n. v. (429-2-1)
Vrsta: Naseqe.
Pozicija: Breùqak na lesnoj obali Dunava, nagib ka jugoistoku.
Opis: Nalazi ìvotiwskih kostiju, rimskog {uta i keramike na povr{ini 300 h 100 m (P 3 ha).
Datovawe: np.
212. Beli breg, Stari Banovci, St. Pazova
95 (429-2-1)
Pozicija: Elipsoidni breùqak na lesnoj bali Dunava, pad ka jugoistoku.
Opis: Povr{inski nalazi rimskog {uta, praistorijske i rimske keramike, ìvotiwskih kostiju (P 2 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Stara Pazova 2011: 73, t. 38.
NOVI BANOVCI (Stara Pazova)

213. Gradina (Burgenae), Novi Banovci, St. Pazova
100 m. n. v. (429-2-1)
Vrsta: Utvr|ewe (sl. 17, 38, 39).
Pozicija: Uzvi{ewe iznad obale Dunava, povr{ine 250 h 150 m.
Opis: Pretpostavqa se da je lokalitet Gradina, breùqak na samoj ivici visoke lesne obale iznad Dunava,
zapravo lokacija rimske Burgene (Burgenae), sedi{ta kohorte I Thracum civium Romanorum tokom II veka,827
odnosno, u kasnoj antici, cuneus equitum Constantinorum,828 equites Dalmatae i naposletku delova legije V
Iovia.829 Krajem XIX veka na ovome mestu je registrovano utvr|ewe veli~ine 500 h 600 m, ali te dimenzije
nikada nisu potvr|ene iskopavawima. Tokom novijih istraìvawa nije se mogao utvrditi plan utvr|ewa,
ali su otkriveni deo bedema sa kulom potkovi~aste osnove, i deo zgrade sa hipokaustom.830 Rimski hori-
zont nalazio se neposredno iznad latenskog sloja.831 Osim sa Gradine, nalazi rimske provenijencije po-
ti~u i iz wene okoline. Civilno naseqe zahvatalo je {iri prostor, uzvodno i nizvodno od utvr|ewa, a ne-
kropole su potvr|ene na savremenom seoskom grobqu i kod seoske ciglane.832 Sa celog tog prostora poti~e
827 Du{ani} 1968: 101.

828 Du{ani} 1968: 105.
829 Du{ani} 1968: 91–93.
830 Pileti} 1972.
831 Pileti}, Ra{i} 1961: 90.
219
mno{tvo pokretnih rimskih nalaza, me|u kojima i vi{e epigrafskih spomenika. Natpis na jednom od
wih, prona|enom na samoj Gradini, svedo~i da je u Burgenama, za vladavine Antonina Pija ili Karakale,
sagra|ena i jedna bazilika.833 Pretpostavqa se da se dobar deo obale Dunava na ovom mestu, a i rimskog
utvr|ewa i naseqa zajedno sa obalom, odronio i da ga je voda odnela tokom vremena, te da je i to jedan od
razloga {to probna iskopavawa nisu dosad davala o~ekivane rezultate834 (P 3,5–4 ha).
Izvor: Iskopavawe, rekognoscirawe, slu~ajni nalazi.
Slika 38 – Osnova gra|evine sa hipokaustom

na Gradini kod Novih Banovaca (Burgenae)
(prema Pileti} 1972: Poseban prilog VI)
Figure 38 – Ground plan of a building
with a hypocaust at Gradina near Novi Banovci
(Burgenae) (according to Pileti} 1972:
Poseban prilog (Special Addendum) VI)
Slika 39 – Osnova potkovi~aste kule

kasnoanti~ke faze utvr|ewa na Gradini
kod Novih Banovaca (Burgenae, lok. br. 213)
(prema Pileti} 1972: Poseban prilog V)
Figure 39 – Ground plan of a horseshoe-shaped
tower from the Late Antiquity phase of
the fortification at Gradina near Novi Banovci
(Burgenae, Site No. 213)
(according to Pileti} 1972: Poseban prilog V)
220

Literatura: Brun{mid 1895: 172–180; Pileti}, Ra{i} 1957: 338–339; Pileti}, Ra{i} 1961: 87; Dimitrijevi} 1961:
93–94; Popovi} D. 1969: 251; Pileti} 1972; Dimitrijevi} 1987: 36–38; Petrovi} 1995: 21; Dimitrijevi} Da-
utova-Ru{evljan, Vujovi} 2006: 61–62; \or|evi} 2007: 75; Brukner, Dautova Ru{evqan 2015: 29.
Materijal: Dautova Ru{evqan 1995: 113 (emajlirana fibula, od I veka); Dautova-Ru{evqan 1995: 113 (kr-
staste fibule IV vek); Viki}-Belan~i} 1976: 73, kat. 433 (ìàk, druga polovina I veka); Viki}-Belan~i} 1976:
75, kat. 447 (ìàk II vek); Viki}-Belan~i} 1976: 82, kat. 498 (ìàk II vek); Viki}-Belan~i} 1976: 101, kat.
658–659; Viki}-Belan~i} 1971: 159, kat. 217 (ìàk II/III vek, 2 kom.); Viki}-Belan~i} 1976: 122, kat. 843
(ìàk, druga polovina II veka); Viki}-Belan~i} 1976: 133, kat. 950 (ìàk III/IV vek); Viki}-Belan~i} 1976:
kat. 1003, 1012, 1029, 1057 (ìàk IV vek); Viki}-Belan~i} 1971: 136, kat. 57 (ìàk I/II vek); Viki}-Belan-
~i} 1971: 146, kat. 121–122 (ìàk II vek); Tadin 1979: 13, kat. 13; 25, kat. 48; 26, kat. 52, 53; 35, kat. 86; 39,
kat. 110; 40, kat. 112 (sitna figuralna bronzana plastika), Tadin 1979: 30, kat. 59 (figurina Hermesa – Tot
II/III vek); Iskra-Jano{i} 1966: 51, br. 2 (ikona podunavskih kowanika).
Novac: Crnobrwa N. 1984: 20 (u rasponu od Tiberija, 14–37. godine do Arkadija, 383–408. godine).
Napomena: Laten.
VOJKA (Stara Pazova)
214. Tapavica, Vojka, St. Pazova

79 m. n. v. (429-1-1)
Pozicija: Ovalno uzvi{ewe u ravnici.
Opis: Na ovalnom uzvi{ewu od 30 h 40 m povr{inski nalazi opeka, tegula, imbreksa, nekoliko tesera mo-
zaika, rimske keramike (P 0,15 ha).
Datovawe: np.
215. Seli{te, Vojka, St. Pazova

78 m. n. v. (429-1-1)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Retki nalazi ìvotiwskih kostiju, rimskih opeka, kamewa, lepa, {koqki i fragmenata keramike
na povr{ini od 60 h 80 m (P 0,5 ha).
Datovawe: np.
216. Beglu~ka humka, Vojka, St. Pazova

80 m. n. v. (429-1-2)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Uzvi{ewe ovalnog oblika, pre~nika oko 30 m, visine oko 3 m.
Opis: Intenzivni nalazi qudskih lobawa i kostiju, opeka, imbreksa i rimske keramike.
Datovawe: np.
833 Brun{mid 1895–1896: 174; Dimitrijevi} 1987:37.

834 Petrovi} 1995: 21.
221
217. Begluk, Vojka, St. Pazova

77 m. n. v. (429-1-2)
Pozicija: Uz sam kanal, nekada potok, Veliki Begej, sa obe wegove strane.
Opis: povr{inski nalazi rimskog {uta i keramike; latenska keramika.
Datovawe: np. (mo`da IV vek, na osnovu nalaza olovne ikone?)
Materijal: Iskra-Jano{i} 1966, 54, br. 1; Dimitrijevi} 1969a, 84, sl. 3 (ikona podunavskih kowanika).
Napomena: Laten, keramika i lep (naseqe).
218. Kamewe, Vojka, St. Pazova
77 m. n. v. (429-1-2)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Na zaravni, verovatno uz put koji je nastavqao ka istoku prema Brestovim me|ama (lok. br. 221).
Opis: Intenzivni nalazi rimskih opeka, imbreksa, keramike i qudskih kostiju. Nalaène su i cele po-
sude, novac i olovne plo~e (verovatno delovi olovnih sarkofaga).
Datovawe: np.
Napomena: Laten.
219. Mandra, Vojka, St. Pazova
77 m. n. v. (429-1-2)
Vrsta: Ruralna naseobina (usamqen objekat?).
Pozicija: Ravnica.
Datovawe: np.
Napomena: Praistorija.
220. Nova zemqa, Vojka, St. Pazova
77 m. n. v. (429-1-2)
Pozicija: Blago uzvi{ewe na kratkoj gredi u nekada zabarenom terenu.
Opis: Povr{inski nalazi opeka, crepa, kamewa, ìvotiwskih kostiju i rimske keramike (P 1 ha).
Datovawe: np.
221. Brestove me|e (mutatio Noviciana), Vojka, St. Pazova (sl. 40, 41)
76–78 m. n. v. (429-1-2)
221a – Utvr|ewe: 78 m. n. v.
221b – Nekropola: 77 m. n. v.
221v – Naseqe: 76 m. n. v.
Opis: Na lokalitetu se mogu razdvojiti tri zone. Prvu ~ini prostor na breùqku ne{to uzvi{enijem od
okolnog terena na kome se nalazilo mawe utvr|ewe,835 gde je istraèn deo gra|evine – kanal za skupqawe
ki{nice (sl. 41). U wegovoj neposrednoj blizini konstatovane su zone intenzivnog {uta od opeka i tegula,
835 Pretpostavka D. Dimitrijevi} (Dimitrijevi} 1969: 89).
222
Slika 40 – Brestove me|e (Noviciana, lok. br. 221a–v), satelitski snimak (preuzeto sa Google Earth)
Figure 40 – Brestove Me|e (Noviciana, Site No. 221 a–c), satellite image (acquired from Google Earth)
Slika 41 – Brestove me|e (Noviciana, lok. br. 221a–v), osnova istraènog dela objekta na
uzvi{enijem platou (nepublikovano, dokumentacija Muzeja grada Beograda)
Figure 41 – Brestove Me|e (Noviciana, Site No. 221 a–c), ground plan of the explored part
of the structure on an elevated plateau (unpublished, documentation of the Belgrade City Museum)
223
koje su verovatno pripadale okolnim objektima. Ispod istraìvanog objekta, datovanog u III–IV vek, na-
lazila se jama sa starijim materijalom, u kojoj se nalazilo 31,3% kasnolatenskih fragmenata keramike,
35,6% fine crveno pe~ene ranorimske keramike i svega 10,9% sive latenoidne. Drugu zonu predstavqalo bi
civilno naseqe zapadno od platoa, u kome je tokom istraìvawa kostatovano da su objekti gra|eni u tra-
dicionalnim tehnikama, od naboja, pletera i lepa sa krovnom pokrivkom od tegula i imbreksa. Pokretni
nalazi upu}uju da je ovo naseqe kori{}eno tokom celog perioda rimske dominacije, od I do IV veka, a tom
rasponu pripada i prona|eni novac. Autorka isti~e da je bilo puno nalaza ìvotiwskih kostiju, me|u ko-
jima i 23 kosti kowa. U ovom nasequ dominantna je fina crveno pe~ena rimska keramika (61,1%), latenske
je prona|eno veoma malo (1,6%), dok ostalo ~ini keramika grube izrade i iz kasnijih perioda. U tre}em
sektoru otkrivena je trasa puta {irine 3 m, u ~ijoj je supstrukciji na|en jedan Trajanov nov~i}, {to pred-
stavqa jedini hronolo{ki osetqiv nalaz u supstrukciji puta na celoj trasi od Ora{ja kod Tovarnika do
Zemuna. U tre}oj zoni je konstatovana i nekropola. Pretpostavqa se da se na ovom lokalitetu nalazila
putna stanica Noviciana.
Izvor: Rekognoscirawe i iskopavawe.
Datovawe: I–IV vek, najintenzivnije tokom II/III veka.836
Literatura: Dimitrijevi} 1965: 153–154; Dimitrijevi} 1966; Dimitrijevi} 1969: 89–92, 98; Dimitrijevi}
1987: 30.
Materijal: Dimitrijevi} 1969: 85, sl. 9 (ikona podunavskih kowanika), 99–105 (keramika).
Novac: Crnobrwa A. 2011: 312.
NOVA PAZOVA (Stara Pazova)

222. Banova~ka humka, Nova Pazova, St. Pazova
80 m. n. v. (429-1-2)
Vrsta: Neodre|eno.
Pozicija: Ovalno uzvi{ewe visine 1,5 i pre~nika oko 50 m.
Opis: Retki povr{inski nalazi fragmentovanih rimskih opeka i imbreksa i keramika novijeg porekla (!).
(P 0,25 ha).
Datovawe: np.
KRWE[EVCI (Stara Pazova)

223. Sala{ine II (potes Jenxa), Krwe{evci, St. Pazova
77 m. n. v. (429-1-2)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Povr{inski nalazi praistorijske keramike, ku}nog lepa, a mestimi~no i rimske opeke (P 0,5 ha).
Datovawe: np.
Napomena: Praistorija.
224. Sala{ine (potes Jenxa), Krwe{evci, St. Pazova
77 m. n. v. (429-1-2)
Pozicija: Ravnica i uzvi{ewe u ravnici.
Opis: Povr{inski nalazi ku}nog lepa, ìvotiwskih kostiju, praistorijske, rimske i sredwovekovne kera-
mike na prostoru 200 h 150 m, sa centralnim uzvi{ewem dimenzija 70 h 70 m (rimski nalazi su na P 0,5 ha).
Datovawe: np.
224

Napomena: Praistorija, sredwi vek.
225. Rupetine, Krwe{evci, St. Pazova
77 m. n. v. (429-1-2)
Vrsta: Nekropola (?)
Pozicija: Blago uzvi{ewe u ravnici, nepravilnog oblika.
Opis: Na prostoru 50 h 40 m konstatovani su povr{inski nalazi gra|evinskog {uta, kostiju i re|e kerami-
ke; na prostoru 20 h 15 m bilo je mnogo kamewa i jedna profilisana bela mermerna plo~a (deo sarkofaga
ili venca) (P 0,3 ha).
Datovawe: np.
226. Ba{te (Mar{ala Tita 18–26), Krwe{evci, St. Pazova
77 m. n. v. (429-1-2)
Pozicija: Greda u ravnici.
Opis: Povr{inski nalazi ku}nog lepa, ìvotiwskih kostiju i keramike (praistorijske, rimske i sredwo-
vekovne).
Datovawe: np.
Napomena: Praistorija i sredwi vek.
227. Malo Kuvalovo, Krwe{evci, St. Pazova
78 m. n. v. (429-1-4)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Za{titnim iskopavawima 1979. otkriveno je vi{eslojno arheolo{ko nalazi{te. Na postojawe nase-
qa iz I veka ukazivali su rane rimskoprovincijske forme kerami~kog materijala i nalazi krovnih opeka
i lepa (P 2 ha).
Izvor: Rekognoscirawa, iskopavawa.
Datovawe: I vek.
Literatura: Brukner 1995: 138; \or|evi} 2007: 54.
Napomena: Otpadne jame V–VI vek.
PE]INCI
228. Prosine–Graovi, Pe}inci, Pe}inci
84 m. n. v. (428-2-2)
Pozicija: Zaravan.
Opis: Probnim sondama konstatovan je kulturni sloj koji je sadrào rimske predmete iz III–IV veka. U
neposrednoj okolini (van zone severne pe}ina~ke petqe auto-puta) na|en je i intenzivan rimski {ut
(opeke, malter, tegule, lomqen kamen) koji je indicirao i atribuciju lokaliteta.
Literatura: Brukner 1995: 138, lok. 6.
225
229. Trome|a, Pe}inci, Pe}inci

80 m. n. v. (428-2-2)
Pozicija: Na ne{to uzvi{enijem terenu od okolnog, nekada se sa severne i ju`ne strane nalazio barovit
teren, a 300 m isto~no je kanal Jar~ina.
Opis: Prilikom za{titnih iskopavawa 1981. godine otkriveno je devet poluzemunica (kru`nih i elip-
soidnih osnova, dimenzija 2 h 4 do 3,6 h 5,2 m) sa jamama i dve kerami~ke pe}i, a naseqe se prostiralo na
povr{ini od oko 200 h 250 m. Na osnovu pokretnih nalaza (kerami~ka produkcija autohtonog stanovni-
{tva, keramika rimske provenijencije, srebrna drahma i moneta Avgusta, rani tip legionarske fibule s
navojima) odre|en je i hronolo{ki raspon ìvqewa u ovom nasequ (P 4,5 ha).
Izvor: Iskopavawe.
Datovawe: II vek p. n. e – I vek n. e.
Literatura: Brukner 1982; Brukner 1995a: 98–100, lok. 4.837
Napomena: Laten.
230. Budimqa, Pe}inci, Pe}inci
80 m. n. v. (428-2-2)
Vrsta: Ruralna naseobina, naseqe (kasni laten?)
Pozicija: Ne{to uzvi{enije mesto u barovitom okruèwu.
Opis: Prilikom za{titnih radova pri postavqawu dalekovoda ustanovqeno je da se na ovom lokalitetu
nalaze ostaci kerami~arske zanatske zone (kerami~ka pe}, jama za otpad i jama–bunar) iz I veka n. e. (uz
star~eva~ki i sredwovekovni horizont). Keramika je ra|ena u kasnolatenskoj tradiciji. Pretpostavqeno
je postojawe istovremenog naseqa na ovom lokalitetu.
Izvor: Iskopavawa.
Datovawe: I vek n. e.
Literatura: Brukner 1990a.
Napomena: Neolit.
BRESTA^ (Pe}inci)
231. Drsa, Bresta~, Pe}inci
79 m. n. v. (428-2-4)
Pozicija: Zaravan na gredi izme|u nekada{wih otoka bara.
Opis: Povr{inski ostaci gra|evinskog {uta i pokretnog materijala rimske provenijencije.
Literatura: Popovi} D. 1995: 18–19; \or|evi} 2007: 55.
SUBOTI[TE (Pe}inci)
232. [tipaq, Suboti{te, Pe}inci
78 m. n. v. (428-2-4)
Pozicija: Greda izme|u bara.
Opis: Povr{inski nalazi gra|evinskog {uta i pokretnih nalaza kasnoanti~ke provenijencije.
Datovawe: IV/V vek.
837 Pobrojani su i nalazi ìvotiwskih kostiju: ovca, gove~e, doma}a sviwa, kow, pas, divqa sviwa i jelen (Brukner
1995a: 99–100).
226
PRHOVO (Pe}inci)
233. Prosine, Prhovo, Pe}inci
78 m. n. v. (429-1-1)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Prilikom za{titnih iskopavawa otkriveno je nekoliko jama sa velikim koli~inama otpadnog mate-
rijala (gra|evinskog otpada, keramike, fibula, pre|ica, staklenih sudova itd.) i jedno ogwi{te. Pretpo-
stavqa se da se vila rustika ili naseqe sa kojim je ovaj lokalitet bio u vezi nalaze u neposrednoj blizini.
Nalazi novca Hadrijana, Gordijana III, Filipa II.
Izvor: Iskopavawe.
Datovawe: Na osnovu materijala II–IV vek.
Literatura: Brukner 1980b; Brukner 1995: 138, lok. 3.
Materijal: Iskra-Jano{i} 1966: 56, br. 3, 6; Oschenschlager 1971: no. 8 and 11 (ikone podunavskih kowanika).
SREMSKI MIHAQEVCI (Pe}inci)
234. Mala humka, Sremski Mihaqevci, Pe}inci

80 m. n. v. (429-1-3)
Vrsta: Mawe utvr|ewe i nekropola.
Pozicija: Ovalno uzvi{ewe pre~nika oko 50 i visine oko 1,5 m.
Opis: Povr{inski nalazi izrazitih ostataka rimskog {uta i kamena, a re|e rimske keramike i qudskih
kostiju (P 0,25 ha).
Datovawe: np.
235. Okrugla me|a, Sremski Mihaqevci, Pe}inci
77 m. n. v. (429-1-3)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Na jednoj u nizu polukru`nih greda ostalih od meandrirawa starih vodotokova. Oko 300 m isto~-
no je dana{wi kanal Jar~ina (ka selu Progar).
Opis: Povr{inski nalazi rimskog {uta i keramike i qudskih kostiju. Slu~ajni nalaz kamena sa natpi-
som.
Datovawe: III vek
Materijal: Du{ani} M. 1990: 646; Mirkovi} 2006: 138, br. 16 (miqokaz).
236. Tri ante, Sremski Mihaqevci, Pe}inci
78 m. n. v. (429-1-3)
Pozicija: Niska lesna greda, nekada na obali Martova~ke bare.
Opis: Krajem XIX veka izoravane su rimske opeke na velikoj povr{ini od 20 do 30 jutara (P 12–18 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Brun{mid 1901: 154; \or|evi} 2007: 55.
237. Spahinska bara, Sremski Mihaqevci, Pe}inci
78 m. n. v. (429-1-3)
Pozicija: Niska lesna greda, nekada na obali Spahinske bare.
Opis: Prilikom orawa pronalaène su opeke velikog formata.
227
Datovawe: np.
Literatura: Brun{mid 1901: 154; \or|evi} 2007: 55.
[IMANOVCI (Pe}inci)
238. Umka, [imanovci, Pe}inci
78 m. n. v. (429-1-1)
Vrsta: Neodre|eno.
Pozicija: Blago uzvi{ewe iznad nekada zabarenog terena, pad ka zapadu.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, opeke, ima i metalnih nalaza.
Datovawe: np.
Literatura: Usmeni iskaz nalaza~a.
239. Vrtlozi, [imanovci, Pe}inci
78 m. n. v. (429-1-1)
Pozicija: Nalazilo se na blagom uzvi{ewu, na obali nekada{we bare (danas su tu rupe od pozajmi{ta zemqe
za izgradwu auto-puta).
Opis: Arheolo{kim iskopavawima konstatovano je 15 objekata starosedela~kog naseqa iz I veka n. e., od
kojih su tri stambena (plitko ukopane ovalne poluzemunice). Uz kolibe su se nalazile i kru`ne jame–silo-
si i otpadne jame. Kerami~ki materijal pripada kasnolatenskoj tradiciji a prisutni su i primeri rano-
provincijske rimske keramike, kao i importovan materijal. Autorka je kao analogne situacije navela na-
seqa na Gomolavi i Dumbovu.838 Na istom potesu je 1893. godine slu~ajno otkrivena i rimska grobnica.839
Izvor: Iskopavawe.
Datovawe: Sredina I veka n.e.
Literatura: Brun{mid 1901: 153; Brukner 1980; Brukner 1995a: 100; \or|evi} 2007: 55.
240. Seli{te, [imanovci, Pe}inci
78 m. n. v. (429-1-1)
Pozicija: Blago uzvi{ewe iznad nekada zabarenog terena.
Opis: Povr{inski nalazi keramike i opeka.
Datovawe: np.
241. Pravoslavno grobqe, [imanovci, Pe}inci
78 m. n. v. (429-1-3)
Vrsta: Ostava novca, nekropola (?)
Pozicija: Breùqak koji dominira nad okolnom ravnicom.
Opis: Veliki broj sekundarno upotrebqenih rimskih nadgrobnih spomenika, za koje se pretpostavqa da su
doneti sa nekog obli`weg mesta.840 Spomiwu se i raniji nalazi ostave od 400 komada bakarnog novca III
veka, kao i votivni spomenik Elija Celzina, vojnika legije II Adiutrix.
Literatura: Dimitrijevi} 1965: 152.
838 Brukner 1980: 65, nap. 2

839 Brun{mid 1901: 153.
840 Mo`da sa lokaliteta Du`nice (lok. br. 242).
228
242. Du`nice, [imanovci, Pe}inci

78 m. n. v. (429-1-3)
Vrsta: Utvr|ewe ili naseqe i nekropola.
Pozicija: Nalazi se na ju`noj strani grede, odnosno blagog uzvi{ewa, koja se pruà pravcem istok–zapad,
uz put ka Mihaqevcima.
Opis: Naseqe ili utvr|ewe, nalazi se na najvi{em delu grede, dok je ne{to isto~nije, i na malo nièm
terenu, konstatovana ve}a nekropola. Prilikom dubokog orawa na mestu naseqa izoravane su ve}e koli~i-
ne gra|evinskog {uta, prevashodno lomqenog kamena i kre~nog maltera, potom i opeka imbreksa, kao i ke-
ramike. Ostaci arhitekture, plitko ispod zemqe, prate konturu grebena u duìni od preko 30 m. Tokom
rekognoscirawa 1965. godine uo~ena je pravougaona gra|evina.
Datovawe: np.
Literatura: Dimitrjevi} 1965: 151–152; Popovi} D. 1966: 189; \or|evi} 2007: 55.
243. Sviw~ine (potes Begluk), [imanovci, Pe}inci
77 m. n. v. (429-1-3)
Vrsta: Ostava novca, usamqeni nalaz.
Pozicija: Niska lesna greda u ravnici (severoistok–jugozapad).
Opis: 1908. godine prona|ena je ostava koja je sadràla oko 4000 antoninijana (kovawa Galijena, Aureli-
jana, Severine, Tacita, Florijana, Proba, Kara, Numerijana i Karina).
Datovawe: Kraj III veka.
Literatura: Brun{mid 1901: 151–153; Brun{mid 1913/14: 269–294; Dautova-Ru{evqan 1981a: 65–66, br. 15.
DOWI TOVARNIK (Pe}inci)

244. Crkvine, Dowi Tovarnik, Pe}inci
79 m. n. v. (428-2-4)
Pozicija: Elipsoidno uzvi{ewe na lu~noj gredi (jugozapad–severoistok) izme|u nekada{wih bara.
Opis: Konstatovano postojawe gra|evinskog kompleksa sa nekropolom.
Datovawe: np.
245. Vinogradine, Dowi Tovarnik, Pe}inci
78 m. n. v. (428-2-4)
Pozicija: Lu~na greda izme|u nekada{wih bara.
Opis: Gra|evinski kompleks sa nekoliko gra|evina i slu~ajni nalaz groba pokojnika sahrawenog u urni,
sa prilozima latenske i rane rimske provenijencije.
Izvor: Rekognscirawe.
Datovawe: I vek nekropola, III/IV vek (gra|evinski kompleks).
Literatura: Srejovi} 1965: 58; Popovi} D. 1995: 19; \or|evi} 2007: 56.
KARLOVÎ] (Pe}inci)
246. Seli{te (Malo Seli{te), Karlov~i}, Pe}inci
78 m. n. v. (429-1-3)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Greda izme|u bara, na ju`noj obali nekada{we Velike bare.
Opis: Povr{inski nalazi koji indiciraju postojawe nekropole.
229
Datovawe: np.
247. Leki}a kamen, Karlov~i}, Pe}inci
81 m. n. v. (429-1-3)
Vrsta: Mawe utvr|ewe ili naseqe?
Pozicija: Uzvi{ewe iznad okuke bare Krivaje.
Opis: Navodi se samo kao „gra|evinski kompleks” rimske provenijencije.
Datovawe: np.
DE^ (Pe}inci)
248. Seli{te, De~, Pe}inci
78 m. n. v. (429-1-3)
Pozicija: Niska lesna greda u ravnici, na obali kanala Galovica, orijentisana pravcem severozapad–jugo-
istok.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije, gra|evinski {ut i keramika.
249. Sakule, De~, Pe}inci
78 m. n. v. (429-1-3)
Pozicija: Na ve}em platou nekada okruènom barama.
Opis: Povr{inski nalazi gra|evinskog {uta, qudskih kostiju, keramike od sive latenske, rimskoprovin-
cijske i tere sigilate do gle|osane, bronzani novac, dva segmenta quspastog oklopa, gra|evinski {ut na
povr{ini 250 h 150 m (P oko 4 ha).
A[AWA (Pe}inci)
250. Uro{eva~ka bara, A{awa, Pe}inci
79 m. n. v. (429-1-3)
Pozicija: [iroka greda izme|u nekada{wih otoka–bara.
Opis: Ostaci gra|evinskog kompleksa i povr{inski nalazi koji ukazuju na postojawe poqskog imawa iz
rimskog perioda.
Datovawe: np.
251. Rogqevac, A{awa, Pe}inci
80 m. n. v. (429-1-3)
Pozicija: Na gredi izme|u nekada{wih otoka–bara.
Opis: Povr{inski nalazi koji indiciraju postojawe zgrada od kamena i opeke.
230
Datovawe: np.
252. Galat, A{awa, Pe}inci
80 m. n. v. (429-1-3)
Pozicija: [ira greda izme|u nekada{wih otoka bara.
Datovawe: np.
Literatura: \or|evi} 2007: 58
253. Ribwak, A{awa, Pe}inci
78 m. n. v. (429-3-1)
Pozicija: Greda izme|u nekada{wih otoka–bara.
Opis: Zabeleèno je postojawe ostataka gra|evina od kamena i opeke.
Datovawe: np.
OBRE@ (Pe}inci)
254. Ba{tine, Obre`, Pe}inci
80 m. n. v. (428-4-2)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Lesna greda, uzdignuta severna obala bare Revenice.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije, radom ciglane uni{ten je ve}i broj grobova.
Literatura: Brukner 1960; Dimitrijevi} 1961: 98; Popovi} D. 1995: 19; \or|evi} 2007: 57.
KUPINOVO (Pe}inci)
255. Kupinski kut, Kupinovo, Pe}inci
75 m. n. v. (428-4-2)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Obala reke.
Opis: Na levoj obali Save, pretpostavka je da se nalazila uz put Kuzum – Kaput Basijanense – Kupinovo –
Spodent[…] (P preko 1,5 ha).
Izvor: Rekognoscirawe (po{to su traga~i uni{tili povr{inu od 250 h 50 m).
Datovawe: III–IV vek (na osnovu prikupqenog materijala).
Literatura: Odoba{i} 2005.
256. Krstovi, Kupinovo, Pe}inci
76 m. n. v. (429-3-1)
Pozicija: Na obali Save, orijentisan ka zapadu.
Opis: U profilu obale prikupqene su rimska i latenska keramika, a ispod se nalazio i horizont poznog
neolita.841
841 Identi~na situacija kao na U{}u kod Obrenovca (lok. br. 552).
231
Datovawe: Laten, rim.
Materijal: Tadin 1979: 42, kat. 141 (bronzano poprsje ène III–IV vek).
Napomena: Pozni neolit, Laten.
257. Crkva Svetog Luke, Kupinovo, Pe}inci
78 m. n. v. (429-3-1)
Vrsta: Ruralna naseobina, vikus, autohtono stanovni{tvo.
Pozicija: [pic lesne grede, nekada sa severa, zapada i juga okruèn barama.
Opis: U samu crkvu je kao spolija bio uzidan spomenik dekurionske porodice iz Basijana, datovan u IV vek.
Mawim istraìvawima 1994. godine konstatovan je sloj sa ranorimskim materijalom u kru`nim jamama
sa garom, pepelom i ku}nim lepom.
Izvor: Iskopavawa.
Datovawe: I vek.
Literatura: \or|evi} 1995; Popovi} D. 1995: 19; \or|evi} 2007: 58.
Materijal: Brun{mid 1899–1900: 198–199.
258. Grobnica, Kupinovo, Pe}inci
78 m. n. v. (429-3-1)
Pozicija: Niska lesna greda, severna obala bare, nekada{we otoke Save.
Opis: Istraèna su 72 m², pokretni nalazi ukazuju na kontinuitet ìvqewa od I do IV veka (pokretni ma-
terijal od poznolatenske keramike, do IV veka, ima ga iz celog pomenutog perioda).
Izvor: iskopavawa
Literatura: Igwatovi} 2007.
Novac: Trajanov denar.
ZEMUN
UGRINOVCI (Zemun)
259. Busija, Ugrinovci, Zemun
78 m. n. v. (429-1-2)
Vrsta: Trasa puta, ruralna naseobina.
Pozicija: Zaravan i ovalno uzvi{ewe na zaravni.
Opis: Povr{inski nalazi latenske i rimske keramike i rimskog gra|evinskog materijala. Na osnovu pozi-
cije lokaliteta i wegovog odnosa prema Brestovim me|ama, Pustari i Klisini, izneta je pretpostavka da
je to naseqe leàlo uz rimski put Sirmijum–Singidunum.842
Datovawe: Na osnovu nalaza novca (novac Skordiska i rimski) od I veka p. n. e do IV veka.
Literatura: Crnobrwa 1997.
Novac: Crnobrwa 1997; Crnobrwa 2011: 312.
BATAJNICA (Zemun)
260. Male me|e, Batajnica, Zemun
77 m. n. v. (429-2-1)
Vrsta: Infrastruktura (put) i ruralna naseobina.
842 Crnobrwa N. 1997: 5.
232
Pozicija: Ovalno uzvi{ewe na zaravni.

Opis: Povr{inski nalazi rimskog {uta i latenske i rimske keramike.
Izvor: Rekognoscirawe Muzeja grada Beograda 2004. godine.
Datovawe: np.
261. Klisina, Batajnica, Zemun
79 m. n. v. (429-2-1)
Vrsta: Infrastruktura (put i mutatio Idiminium?)
Pozicija: Na zaravni, isti~e se nekoliko ovalnih uzvi{ewa na kojima su najintenzivniji povr{inski
nalazi.
Opis: Lokalitet se prvi put pomiwe kod D. Dimitrijevi} „u potezu Klisina… uo~eno je jedno blago tala-
sasto uzvi{ewe na ~ijoj su povr{ini u sveèm orawu na|ene velike koli~ine lomqenih opeka i tegula,
fragmenti rimske provincijske keramike, me|u kojima je bilo i gle|osane, kao i obilni tragovi malte-
ra”.843 Prilikom obilaska terena devedesetih godina XX veka prime}eno je i nekoliko obra|enih kame-
nih blokova, a rekognoscirawima 2004. godine ustanovqeno je da intenzivni {ut obuhvata povr{inu od
oko 600 h 400 m. Novac prona|en na Klisini publikovan je zajedno sa novcem sa Pustare, budu}i da su ova
dva lokaliteta o~igledno bila povezana putem Sirmijum–Singidunum. Na vi{e mesta je izneta pretpo-
stavka da se lokalitet Klisina moè poistovetiti sa mutatio Idiminium.844 Od Klisine, oko 100 m zapad-
no, zatim prate}i prugu ka severu, u duìni od 800 m pruà se i trasa (Pustara) na kojoj se mogu uo~iti
tragovi rimskog puta Sirmijum–Singidunum, s kojeg tako|e poti~e novac objavqen zajedno sa novcem sa
Busija (P 20 ha).
Materijal: Vasi} 2000–2001: 92, br. 2, sl. 2 (nalaz ikone podunavskih kowanika).
Novac: Crnobrwa, êleketi} 1995; Crnobrwa, êleketi} 1996; Crnobrwa N. 1997: 6, sl. 1; Crnobrwa, êle-
keti} 1998; Crnobrwa A. 2011: 313.
ZEMUN POQE (Zemun)

262a. Bertranda Rasela b.b. Zemun Poqe, Zemun
262b. Bulevar Lewina b.b. Zemun Poqe, Zemun
85 i 83 m. n. v.
(429-2-3, 429-2-1)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: U ravnici, na terenu neznatno vi{em od okolnog, koji se blago spu{ta ka severoistoku.
Opis: Za{titnim arheolo{kim iskopavawima ova nekropola je istraìvana u dva navrata. Prilikom zem-
qanih radova 1975. godine istraèn je grob sa konstrukcijom od nasatice postavqenih tegula, a registro-
vana su i jo{ ~etiri o{te}ena, dok su na {irem prostoru nekropolu ve} uni{tile gra|evinske ma{ine.
Tada je konstatovano da su grobovi raspore|ivani u redovima, te je pretpostavqeno da se nekropola pruà
i daqe prema severoistoku.845 Ve} 1982. godine pristupqeno je novim za{titnim iskopavawima na lokaci-
ji oko 150 m severozapadno od prvobitnog nalaza grobova. Tom prilikom su istraèna jo{ dva groba sli~-
nih konstruktivnih odlika.846 Imaju}i u vidu me|usobnu udaqenost i prostorni odnos ova dva nalaza, kao
i pretpostavqeno pruàwe nekropole ka severoistoku, moè se zakqu~iti da je zauzimala zaista veliku
povr{inu (2 do 5 ha). Potrebno je napomenuti da nijedan od autora ne prihvata vezivawe ove nekropole za

844 Dimitrijevi} 1961: 97; Crnobrwa, êleketi} 1995: 128; Crnobrwa N. 1997: 6, sl. 1.
845 Lobawa ovce kao prilog u grobu (Bojovi} 1975: 114).
846 Simi} 1982.
233
Slika 42 – Kamendin, Zemun Poqe

(Altina?, lok. br. 263),
osnova spekuluma istraènog 1963. godine
Figure 42 – Kamendin, Zemun Polje
(Altina?, Site No. 263), ground plan
of the speculum explored in 1963
(according to Dimitrijevi} 1969: 11, fig. 11)
rimsko naseqe na lokalitetu Kamendin u Zemun Poqu, koje je otkriveno oko 2 km ju`nije (lok. br. 263, mu-
tatio Altina?).847
Izvor: Iskopavawe.
Datovawe: Prva polovina IV veka.
Literatura: Bojovi} 1975; Simi} 1982.
263. Kamendin, Zemun Poqe, Zemun (mutatio Altina?)
80 m. n. v. (429-2-3)
Vrsta: Naseqe, nekropola, spekulum, putna stanica (mutatio Altina?)
Poloàji: Ravan plato, teren se veoma blago spu{ta ka zapadu.
Opis: Za{titnim iskopavawima 1963. godine konstatovano je da se na ovom lokalitetu, koji se nalazi uz
samu trasu rimskog druma Sirmiujum–Taurunum, najpre nalazilo naseqe autohtonog stanovni{tva, iznad
wega je kasnije podignuto ve}e rimsko naseqe, uz koje se, pretpostavqa se, nalazila i mutacija Altina. U
najstarijem sloju preovla|uje siva latenska keramika, uz sporadi~ne nalaze fine uvozne rimske keramike,
kao i keramike sa tzv. da~kim obele`jima. Tom horizontu pripada i sahrana psa ispod velike rimske zde-
le, i sa tzv. da~kom {oqom kao prilogom. Horizontu rimskog vremena pripada otkriveni deo ve}e zgrade
sa hipokaustom i temeqima gra|enim od tesanog kamena sa kre~nim malterom. Pretpostavqena je javna na-
mena ovoga objekta. Najmla|em periodu pripada spekulum dimenzija 8,7 h 8,7 m (sl. 42), sa mawim poplo-
~awem od opeka uz wega. Na ovom lokalitetu prona|en je i `rtvenik posve}en Jupiteru, kao i fragmenti
skulpture i kamene plastike, a jedan fragment mermernog plitkog reqefa sa delom o~uvanog natpisa pre
nekoliko godina pribavqen je za Muzej grada Beograda (P oko 30 ha).
Izvor: Iskopavawe.
Datovawe: I vek p. n. e. – kraj IV veka.
Literatura: Dimitrijevi} 1963; Dimitrijevi} 1965: 155; Dimitrijevi} 1969: 85–89; Dimitrijevi} 1987: 38–39.
Materijal: Du{ani} 1967a: 208–210 (`rtvenik Aurelija Propinka, prva polovina III veka); Dautova-Ru-
{evljan 1983: 20 br. 98, 22 br. 113 (kamena plastika).
847 Bojovi} 1975: 114; Simi} 1982: 109.
234
264. Beki}a sala{, Zemun Poqe, Zemun

(429-2-3)
Pozicija: Blago uzdignuta zaravan u barovitom terenu.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, opeka, maltera (P 5 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Nepublikovano rekognoscirawe Muzeja grada Beograda 2009. godine.
265. Galenika, Zemun Poqe, Zemun
85 m. n. v. (429-2-3)
Vrsta: Naseqe (pozni laten).
Pozicija: Lesna zaravan uz obalu Dunava.
Opis: Prilikom zemqanih radova uni{tena su tri poznolatenska objekta, pra}ewem nekoliko gra|evin-
skih radova konstatovano je da je povr{ina naseqa iznosila 3–5 ha.
Literatura: Mrkobrad 1985.
266. Kratkotalasna radio-stanica (Tawug), Zemun Poqe, Zemun
90 m. n. v. (429-2-1)
Vrsta: Nekropola, autohtona.
Pozicija: Lesna zaravan, obala Dunava.
Opis: Nalazi grobova spaqenih pokojnika.
Datovawe: I vek n. e.
ZEMUN (Zemun)
267. Gardo{, Zemun, Zemun
110 m. n. v. (429-2-4)
Vrsta: Neodre|eno (sl. 16/16).
Pozicija: Na platou dominantnog brega, na samom kraju visoke lesne zaravni.
Opis: Prilikom iskopavawa 1972. godine, u okviru tre}eg stratuma, na relativnoj dubini 1,3 do 2,6 m pro-
na|eno je nekoliko ulomaka kasnoanti~ke keramike sa ~e{qastim ornamentom i nekoliko ulomaka tera
sigilate, uz obiqe sredwovekovne keramike.
Izvor: Iskopavawa.
Literatura: Stan~i} 1973: 98.
268. Taurunum, Zemun, Zemun
80 m. n. v. (429-2-4)
Vrsta: Urbano naseqe, utvr|ewe, put (sl. 16).
Pozicija: Obala Dunava.
Opis: Sistematska arheolo{ka istraìvawa na prostoru anti~kog Taurunuma nisu vr{ena, te nam svi po-
daci kojima raspolaèmo dolaze uglavnom kao izve{taji o nalazima prime}enim prilikom zemqanih ra-
dova tokom izgradwe objekata savremenog Zemuna.848 Pretpostavqa se da se prvobitno utvr|ewe nalazilo
848 Najkompletniji prikazi rimskog Taurunuma nalaze se u radovima D. Dimitrijevi} (Dimitrijevi} 1987: 39–44;
Dimitrijevi} 1996: 10–15, sl. 1).
235
na obli`wem Gardo{u (lok. br. 267), dok su bedemi Taurunuma podignuti u II–III veku. Na osnovu slu~ajnih
nalaza donete su osnovne pretpostavke o lokaciji i dimenzijima bedema, a vi{e epigrafskih spomenika
pruìlo je i oskudna saznawa o stanovni{tvu. Nalazi votivnih reqefa doneli su i mr{ave indicije o
eventualnom postojawu hramova unutar bedema. Tragovi nekropola Taurunuma evidentirani su na nekoli-
ko mesta. Najraniji bi bio de~ji grob, datovan Domicijanovim novcem, kovanim 85. godine, pred kraj I ve-
ka,849 slu~ajno otkriven u dana{woj Gospodskoj ulici. Imaju}i u vidu da se taj grob nalazio unutar kasni-
jih bedema utvr|ewa, moèmo sa sigurno{}u ra~unati da oni jo{ nisu postojali krajem I i po~etkom II
veka. Nekropola II–III veka evidentirana je na Gardo{u, dok su se docniji grobovi {irili ka wegovom pod-
no`ju. Kasnoanti~ki grobovi registrovani su i du` puteva koji su izlazili iz grada (sl. 16/17, 18, 21).850
Izvor: Slu~ajni nalazi.
Literatura: Arheolo{ka nalazi{ta 1951: 128–129; Dimitrijevi} 1958: 300–301; Dimitrijevi} 1961:
95–96; Mrkobrad 1981; Dimitrijevi} 1987: 39–44; Petrovi} 1995: 17–20; Dimitrijevi} 1996: 10–15; Da-
utova-Ru{evljan, Vujovi} 2006: 61; \or|evi} 2007: 77–79; Brukner, Dautova Ru{evqan 2015: 28–29.
Materijal: Dautova-Ru{evljan 1983: br. 113, 114, 196–211.
Novac: Ljubi} 1879 (ostava aureusa, I vek); Brun{mid 1912: 265; Crnobrwa N. 1984: 19–20 (u rasponu od Avgu-
sta, 27–14. g. p. n. e., do Valentinijana II, 375–92. god.)
NOVI BEOGRAD
268a. Confluentes, Novi Beograd, Beograd
76 m. n. v. (429-2-4, t. 502)
Vrsta: Trasa puta, prelaz preko reke, mawe utvr|ewe.
Pozicija: Niska lesna greda na obali Save.
Opis: U novije vreme nisu zabeleèni materijalni tragovi, postojawe stanice Konfluenti poznato je iz
pisanih izvora. Prema tvr|ewu starih zemunskih letopisaca, krajem XIX veka, prilikom izgradwe èle-
zni~kog nasipa, nai{lo se na ostatke druma od Taurunuma ka Konfluentima, koji je narod jo{ sredinom
pro{log veka zvao „kamenita greda”. Put je bio {irok oko 10 m, i pruào se pravcem istok–zapad, prese-
cao je prugu Zagreb–Beograd i protezao se ka „Dunavcu”, rukavcu Dunava.851
Izvor: Epigrafski natpis, slu~ajni nalazi.
Datovawe: I–IV vek (?)
Literatura: Du{ani} 1965: 99–106; Dimitrijevi} 1996: 14; Crnobrwa A. 2009.
SURÎN
DOBANOVCI (Sur~in)
269. Bre{}e, Dobanovci, Sur~in
78 m. n. v. (429-1-4)
Pozicija: Na zavr{etku grede izme|u dve otoke Ugrinova~ke bare.
Opis: Materijal izba~en dubokim orawem – rimski novac, keramika, gvozdeni predmeti, sitni bronzani
ukrasi, ìàk (P 0,5–1 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Dimitrijevi} 1965: 154; nepublikovano rekognoscirawe Muzeja grada Beograda 2009. godine.

850 O Taurunumu kao sedi{tu flote i vojnih jedinica, videti u poglavqu ovoga rada o utvr|ewima.
236
270. [upqa jabuka, Dobanovci, Sur~in

78 m. n. v. (429-1-4)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Orawem su na povr{inu izba~ene velike koli~ine ulomaka opeka, tegula, maltera keramike (P 8 ha).
271. Nastini sala{i 1, Dobanovci, Sur~in
77 m. n. v. (429-2-3)
Opis: Uz sam dana{wi kanal nalazi se zona sa obiqem rimskog gra|evinskog materijala (ulomci opeka i
tegula, malter) kao i ne{to sitnijih fragmenata rimske keramike. Zona sa ostacima rimskog gra|evin-
skog materijala je u pre~niku od oko 200 m. Po svoj prilici se radi o ostacima ve}eg objekta ili vi{e
objekata (P 3–4 ha).
Datovawe: IV vek.
272. Poqe, Dobanovci, Sur~in

78 (429-2-3)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Orawem su na povr{inu izba~ene velike koli~ine ulomaka opeka, maltera keramike (P 0,5 ha).
Literatura: Nepublikovano rekognoscirawe MGB 2009. godine.
273. Breg, Dobanovci, Sur~in

87 m. n. v. (429-2-3)
Vrsta: Ruralna naseobina, naseqe
Pozicija: Blago, zatubasto uzvi{ewe.
Opis: U uslovima Zavoda za za{titu spomenika kulture grada Beograda za izradu Prostornog plana GO
Sur~in navodi se da su na potesu Breg, sa obe strane auto-puta, konstatovani povr{inski nalazi latenske i
rimske provenijencije. Za{titnim iskopavawima 1980. godine ustanovqeno je postojawe kasnolatenskog
naseqa autohtonog stanovni{tva.
Datovawe: I vek p. n. e. i po~etak I vek n. e.; II–IV vek.
Literatura: Mrkobrad 1980.
Napomena: Laten.
274. Kalifornija{ped (stari Balvani?), Dobanovci, Sur~in

84 m. n. v. (429-1-4)
Pozicija: Na platou iznad kanala Galovice, pad terena ka JZ.
Opis: Povr{inski nalazi rimske, sredwovekovne i eneolitske keramike.
Datovawe: np.
Napomena: Eneolit, sredwi vek.
237
275. Tvrdewava, Dobanovci, Sur~in

84 m. n. v. (429-1-4)
Vrsta: Utvr|ewe.
Pozicija: Na uzvi{ewu koje dominira iznad kanala Galovica, nekada bare kriva~e. Uzvi{ewe je na koti
80–84 m. n. v., sa {picom orijentisanim ka jugozapadu.
Opis: Pored pretpostavke o postojawu maweg utvr|ewa na centralnom delu lokaliteta, zasnovane na samoj
poziciji i nalazu opeka sa natpisom C III ALP (cohors III Alpinorum equitata), D. Dimitrijevi} je pretpo-
stavila i postojawe ve}eg naseqa sa nastambama od tro{nijeg materijala (nalazi keramike, opeka, tegula
i lomqenog kamena na {irem prostoru).
Datovawe: @iàk pripada IV veku (dokumentacija MGB).
Literatura: Dimitrijevi} 1958: 301; Dimitirjevi} 1961: 98; Dimitrijevi} 1965: 154–155.
PETROVÎ] (Sur~in)
276. Zabran, Petrov~i}, Sur~in
77 m. n. v. (429-1-4)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Ravnica.
Opis: Iskopavawima su otkrivene jedna zidana grobnica i slobodno ukopane grobne rake, a evidentirani su
i slu~ajni nalazi vi{e grobnica.
Literatura: Dimitrijevi} 1963b; \or|evi} 2007: 57.852
Novac: Crnobrwa 2011: 12 (kovawe Nikeje, prva polovina III veka).
BE^MEN (Sur~in)
277. Ma~kalovica, Be~men, Sur~in
78 m. n. v. (429-1-4)
Vrsta: Ruralna naseobina, vila rustika (?)853
Pozicija: Na zapadnoj obali kanala Sur~inovice (Be~menski kqu~), nagib terena ka zapadu.
Opis: Sredinom XX veka prona|ena je votivna reqefna mermerna plo~a, danas su na povr{ini vidqivi
samo usitweni fragmenti rimske keramike.
Datovawe: III vek (votivna plo~a).
Literatura: Dimitrijevi} 1969: 84, sl. 2; \or|evi} 2007: 57; nepublikovano rekognoscirawe Muzeja grada
Beograda 2009. godine.
Materijal: Dautova-Ru{evljan 1983: 22, br. 114, T. 20/5 (votivna plo~a).
278. Velike me|e, Be~men, Sur~in
77 m. n. v. (429-4-1)
Pozicija: Uzvi{ewe u ravnici, nekada okruèno barama, danas pored Mihaqeva~kog kanala.
Opis: Povr{inski nalazi jako fragmentovane anti~ke keramike (P 3 ha).
Datovawe: np.
852 Moè biti u vezi sa naseqem kod Ma~kalovice (lok. br. 277).
853 D. Dimitrijevi} (Dimitrijevi} 1969: 84) pretpostavqa da se na Ma~kalovici zapravo radi o mawem utvr|ewu, a kao
razloge za tu pretpostavku iznela je poziciju samog lokaliteta i predstavu „vojnog boànstva” na votivnom reqefu.
238

Napomena: Na istom potesu, ali sa druge strane Mihaqeva~kog kanala, nalazi se lokalitet na kome je evi-
dentirana jako fragmentovana latenska keramika.
SURÎN (Sur~in)
279. Soko Sala{, Sur~in, Sur~in
82 m. n. v. (429-2-3)
Vrsta: Ruralna naseobina, nekropola, ostava kova~kog alata.
Pozicija: Naseqe se nalazi na blagom uzvi{ewu, dok se na padu terena ka severu nalazila nekropola.
Opis: Povr{inski nalazi prostiru se na veoma velikoj povr{ini. Keramika i opeke koje se mogu prime-
titi na povr{ini retke su i veoma usitwene usled intenzivne obrade zemqi{ta, jer se lokalitet nalazi
na velikom poqoprivrednom imawu. U centralnom delu preovla|uje materijal koji pripada III–IV veku.
Severno su ranije konstatovani nalazi koju upu}uju na postojawe nekropole, i u toj zoni je evidentirana
i rasturena ostava denara i antoninijana sa najmla|im primerkom Galijena.854 U zapadnom delu lokali-
teta zabeleèno je prisustvo pokretnih nalaza rimske provenijencije koji se hronolo{ki mogu oprede-
liti u drugu polovinu I i II vek. Isto~no uz centralni prostor dominantno su prisutni latenski nalazi,
a zabeleèni su i slu~ajni nalazi drahmi Apolonije i Dirahiona (P 100 ha).
Literatura: Dimitrijevi} 1963; Dimitrijevi} 1965: 15–156; Crnobrwa 1993.
280. Moto-staza, Sur~in, Sur~in
82 m. n. v. (429-2-3)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Nalazi rimske keramike prilikom gra|evinskih radova; nalaz nekoliko jo{ uvek povezanih quspi-
ca oklopa (lorica squamata).
Datovawe: np.
281. Br{qan, Sur~in, Sur~in
76 m. n. v. (429-2-3)
Pozicija: Blago ovalno uzvi{ewe u ravnici, jo{ po~etkom XX veka okruèno barama poput ostrva. Vi{e
greda od Sur~inskog poqa dolazi do ovog lokaliteta. Nekada se nalazio uz samu levu obalu Save.
Opis: Povr{inski nalazi veoma usitwene rimske keramike i opeka/tegula (P 2 ha).
Datovawe: II–IV vek (?)
Literatura: Crnobrwa A. 2013: 49.
Napomena: Neolit, eneolit, bronzano doba, pozni sredwi vek.
281a. Kalu|erske livade, Sur~in, Sur~in
Vrsta: Ruralna naseobina, zanatski centar.
Pozicija: Greda izme|u mo~vara, nekada na levoj obali Save.
Opis: Tokom za{titnih arheolo{kih istraìvawa 1991. godine, obavqenih na povr{ini od 1 ha, otkrive-
no je i rimsko naseqe. Po{to je pomo}u mehanizacije bio uklowen sloj debqine 0,7 m, najve}i deo rimskog
naseqa je u velikoj meri bio te{ko o{te}en. Od nepokretnih struktura, na istraènoj povr{ini otkrivena
su tri stambena objekta, osam pe}i, od kojih jedna ciglarska, ve}i broj jama i ukopa, kao i velike koli~ine
854 Crnobrwa N. 1993.
239
pokretnog materijala rimske provenijencije (keramika, staklo, metal). Na osnovu analize pokretnog ma-
terijala i arhitektonskih ostataka, mogu se izdvojiti dve faze ìvota u ovom nasequ: starija tokom I–II
veka, i mla|a tokom III–IV veka. Poreme}ena stratigrafija nije dozvoqavala jasnije definisawe odnosa
starijeg i mla|eg naseqa, a najavqeni ~lanak o stambenoj arhitekturi nikada nije publikovan. Kraj ìvo-
ta u ovom nasequ moè se vezati za varvarske upade 374/5–378. godine.855
Izvor: Iskopavawe.
Literatura: Petrovi} 1996.
Materijal: Petrovi} 1996 (metalni nalazi, hronolo{ki raspon od I do IV veka).
Novac: Crnobrwa N. 1996 (po jedan primerak Filipa II i Galijena, 14 primeraka od Konstantina I do Va-
lentinijana I).
Napomena: Bronzano doba, sredwi vek.
JAKOVO (Sur~in)
282. Silosi, Jakovo, Sur~in
77 m. n. v. (429-1-4)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Greda, obala otoke–bare.
Opis: Slu~ajan nalaz zidanih grobnica prilikom gradwe silosa osamdesetih godina XX veka.
Literatura: Dokumentacija Muzeja grada Beograda.
283. Tankovi, Jakovo, Sur~in
77 m. n. v. (429-1-4)
Pozicija: Greda, obala otoke–bare, pad ka jugoistoku.
Opis: Nalazi latenske i rimske kerami~arske pe}i.
Datovawe: I–III vek.
Literatura: Dokumentacija Muzeja grada Beograda, za{titna iskopavawa MGB 2000. godine.
284. Breg, Jakovo, Sur~in
77 m. n. v. (429-1-4)
Pozicija: Greda, obala otoke–bare, pad ka JI.
Datovawe: np.
Literatura: Rekognoscirawe. MGB 2009. godine.
PROGAR (Sur~in)
285. Ba{tine, Progar, Sur~in
77 m. n. v. (429-3-2)
Vrsta: Ruralna naseobina (vila rustika?)
Pozicija: Istraèna gra|evina se nalazi na samom zapadnom kraju niske grede, na oko 20 m od kanala Jar-
~ina. Povr{inski nalazi konstatovani 2009. godine nalaze se oko 180 m isto~no, na blagoj padini iste
grede, koja se prema jugozapadu spu{ta ka kanalu Jar~ina.
855 Petrovi} 1996: 24.
240
Opis: Prilikom iskopavawa Narodnog muzeja Zemun 1968. godine otkrivena su dva anti~ka horizonta. U
okviru starijeg, koji pripada poznom latenu (I vek p. n. e. – I vek n. e.), konstatovane su otpadne jame u ko-
jima se me{a pokretni materijal keltske i da~ke provenijencije.856 U mla|em horizontu je otkriven deo
ve}e kasnoanti~ke gra|evine sa hipokaustom ~iji je prekid upotrebe, na osnovu pokretnog materijala (na-
lazi novca izme|u hipokaustnih stubi}a), opredeqen u IV vek,857 dok bi se na osnovu ostalih nalaza858 mo-
gla pretpostaviti wena upotreba i tokom posledwe ~etvrtine III veka. Rekognoscirawima 2009. godine na
ovom lokalitetu konstatovani su povr{inski nalazi rimskih opeka, tegula i keramike na povr{ini od
oko 200 h 50 m. Na osnovu tih podataka moè se pretpostaviti da je i gra|evina sa hipokaustom pripadala
{irem gra|evinskom kompleksu.
Datovawe: I vek p. n. e. – I vek n. e. i IV vek.
Literatura: Dimitrijevi} 1969: 171–173; Vasi} J. 2000/2001: 93 (ikona podunavskih kowanika).
286. Progar, Progarski vinogradi, Progar, Sur~in
79 m. n. v. (429-3-2)
Vrsta: Vojna infrastruktura, pristani{te (?), naseqe, radionice (ciglarska i kerami~arska pe}) (sl. 11,
12, 43)
Pozicija: Lokalitet se nalazi na uzvi{ewu iznad nekada{weg toka Save, danas bare @iva~e, na samoj oba-
li, na dva platoa odvojena strmijom udoqicom, koji su ne{to vi{i od okolnog terena i spu{taju se prema
istoku i jugoistoku, odnosno ka nekada{woj obali Save. Ciglarska pe} se nalazi na samoj obali, dok su stam-
beni objekti i kerami~arske pe}i ne{to udaqeniji od obale i zauzimaju najvi{e delove jugozapadnog platoa.
Treba napomenuti i da se izme|u dva pomenuta platoa, ne{to zapadnije od wih, nalazi i depresija elipso-
idnog oblika, povr{ine oko 2 ara i najve}e dubine oko 4 metra, za koju bi se moglo pretpostaviti da je na-
stala kao posledica va|ewa zemqe za potrebe ciglarske pe}i, mada je ranije izneta i pretpostavka da je taj
usek mogao biti kori{}en prilikom izvla~ewa brodova radi remonta.
Opis: Na ovome potesu je, prilikom arheolo{kih istraìvawa 1966–1969. godine, otkriveno vi{e objeka-
ta rimske provenijencije. Najzna~ajnije otkri}e predstavqaju ciglarske pe}i, u kojima su otkrivene i
opeke sa ìgovima Classis Flavia Pannonica, {to je dozvolilo i pretpostavku o ovom mestu kao jednom od se-
di{ta pomenute vojne jedinice. Iako su arheolo{ka istraìvawa trajala vi{e godina, dobijeni podaci
dozvolili su samo konstatovawe ve}eg naseqa iz rimskog perioda koje je postojalo od II do IV veka. Udaqe-
nost ciglarskih pe}i od stambenih objekata (kao krajwih pozicija sondi na severu, odnosno jugu) iznosi
oko 300 m. Prilikom rekognoscirawa 2009. godine konstatovano je da se pruàwe naseqa moè pretposta-
viti i na potesima od vi{e stotina metara prema jugu, odnosno severoistoku, prate}i stari tok Save.
Period II–III veka – na jugozapadnom platou konstatovan je kulturni sloj debqine 50–60 cm u kome se na-
lazio pokretni materijal koji pripada ovom periodu. Fiksni objekti nisu konstatovani, ali se, imaju}i
u vidu trajawe naseqa i u kasnijem periodu, moè pretpostaviti da je dolazilo i do nivelacija i da je ta-
da mogao da se formira ranije pomenut sloj sa materijalom iz II–III veka.
Period IV veka – poloàj centralnog dela naseqa pretpostavqen je na jugozapadnom platou, gde su konsta-
tovani ostaci ~etiri stambena objekta razli~itog stepena o~uvanosti, koji su gra|eni od pletera i lepa
(naboja?), dok su im krovni pokriva~i bili od tegula i imbreksa.859 Jedan objekat je imao i pod od opeke.
Na istom platou otkrivene su i lon~arske pe}i,860 ali i jedan grob iz IV veka.861 Na severoisto~nom pla-
tou istraèn je kompleks opekarskih pe}i.862

858 Vasi} J. 2000/2001: 93.
859 Dimitrijevi} 1968: 143; Dimitrijevi} 1969: 169–170.
860 Dimitrijevi} 1967; Dimitrijevi} 1969a: 106–110.
861 Dimitrijevi} 1969a: 106; Bari{i} 1970.
862 Dimitrijevi} 1967; Dimitrijevi} 1969a: 108.
241
Slika 43 – Progarski vinogradi (lok. br. 286)

satelitski snimak sa preklopqenom katastarskom osnovom i ucrtanim poloàjima sondi
(Google Earth i dokumentacija Muzeja Grada Beograda)
Figure 43 – Prograrski Vinogradi (Site No. 286)
satellite image with the cadastre plan overlay and marked positions of the probes
(Google Earth and documentation of the Belgrade City Museum)
242
Izvor: Iskopavawa.
Literatura: Dimitrijevi} 1967; Dimitrijevi} 1968; Dimitrijevi} 1969: 169–171; Dimitrijevi} 1969a.
287. Centar sela, Progar, Sur~in
76 m. n. v. (429-3-2)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Grobovi koji su pronalaèni prilikom gra|evinskih radova nalaze se na nekada{woj gredi ko-
ju je sa juga ome|avala Sava, dok se na wenoj severnoj strani nalazi depresija koja je ranije (pre meliora-
cionih radova) bila bara. Proverom podataka prilikom rekognosirawa 2009. godine konstatovano je da
su se grobnice nalazile na severnoj padini te niske grede. Od starog toka Save ove grobnice su udaqene
od 150 do 350 m.
Opis: U samom centru sela su prilikom gra|evinskih aktivnosti otkriveni delovi kasnoanti~ke nekro-
pole. U Boqeva~koj ulici br. 7 prona|ene su dve zidane grobnice, a u Kupinskoj 54 jedna. Sve su datovane
u kraj IV – po~etak V veka.863 Na osnovu rekognoscirawa iste godine konstatovano je da je vi{e rimskih
grobova prona|eno u samom centru sela, te je na osnovu toga pretpostavqeno da je to bila i lokacija kasno-
anti~ke nekropole.864
Izvor: Rekognoscirawa i iskopavawa.
Literatura: Dimitrijevi} 1966a; Dimitrijevi} 1969a: 105.
288. Crpna stanica, Progar, Sur~in
77 m. n. v. (429-3-2)
Vrsta: Naseqe, ruralna naseobina
Pozicija: Na ravnom terenu, na zapadnoj obali kanala Jar~ina. Ovaj potes se krajem XVIII veka zvao Crkvi-
na (Czerkvina).865
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i opeke. (P 2 ha)
Literatura: Nepublikovana rekognoscirawa MGB 2009. godine.
289. Ora, Progar, Sur~in
78 m. n. v. (429-3-2)
Vrsta: Ruralna naseobina/usamqeni objekat.
Pozicija: Ju`na padina ovalnog uzvi{ewa na nekada{woj levoj obali Save.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i opeka (jedna sa otiskom pse}e {apice).
Napomena: Povr{inski nalazi vin~anske provenijencije na ovom lokalitetu zauzimaju daleko ve}u povr-
{inu.
BOQEVCI (Sur~in)
290. Cerova greda, Boqevci, Sur~in
78 m. n. v. (429-1-4)
863 Dimitrijevi} 1969a: 105.

864 Dimitrijevi} 1966a.
243
Pozicija: Niska lesna greda u ravnici, nekada na obali bare Busare.

Opis: Aktivno{}u divqih traga~a na povr{inu je, u duìni od oko 50 m, izba~ena velika koli~ina rim-
skog gra|evinskog {uta (opeke i maltera), drugih pokretnih nalaza nije bilo.866
Datovawe: np.
291. Grabovac–Gibavac 1, Boqevci, Sur~in

77 m. n. v. (429-3-2)
Pozicija: Zapadna obala Fene~ke bare, pad terena ka istoku.
Opis: Brojni povr{inski nalazi usitwenih rimskih opeka i keramike, lokalitet je zate~en nakon dubo-
kog preoravawa koje su obavili divqi traga~i (P 1 ha).

78 m. n. v. (429-3-2)
Vrsta: Ruralna naseobina, nekropola (?)
Pozicija: Severna strana Fene~ke bare, pad terena ka jugoistoku.
Opis: Na obali Fene~ke bare, izme|u we i puta ka Gibavcu, evidentirano je dosta nalaza rimske keramike
(sporadi~no i latenske). ûdna konfiguracija terena: prime}uje se nekoliko brazdi (kanala?) koje se spu-
{taju preko wive, upravno na Fene~ku baru. Na samom grebenu obale ka Fene~koj bari prime}uju se blaga
uzvi{ewa, grbine, a sve to kao da indicira prisustvo jo{ uvek solidno o~uvanih objekata ispod povr{ine.
D. Mrkobrad je pretpostavio postojawe utvr|ewa na ovom lokalitetu (P 5 ha).
Datovawe: I vek p. n. e. – I vek n. e.; II–IV vek.
Literatura: Mrkobrad, Maglovski 1978; nepublikovana rekognoscirawa MGB 2009. godine.
Napomena: Laten.

77 m. n. v. (429-3-2)
Pozicija: Obala iznad severne strane Fene~ke bare, pad terena ka jugoistoku.
Opis: Velika koncentracija lomqenih opeka i tegula. Na ovoj wivi se moè ustanoviti i nekoliko zona
pre~nika 15–20 m sa izuzetno povi{enom koncentracijom rimskog gra|evinskog materijala. Konfiguraci-
ja terena je tako|e ~udna, sa izrazitim grbinama. U {ipra`ju pored wive, kroz koju prolazi i mawi kanal
(poput onog po obodu Boj~inske {ume, samo ne{to mawi), nalazila se hrpa rimskog gra|evinskog materi-
jala (opeka, tegula, imbreksa, kre~nog maltera) izba~enog prilikom ~i{}ewa wive nakon orawa (P 2 ha).
Izvor: Rekognoscirawe, iskopavawa.
Datovawe: Prva polovina IV veka do 378. godine.
Literatura: Dimitrijevi} 1987: 47; nepublikovana rekognoscirawa MGB 2009. godine.
Napomena: Grabovac–Gibavac 2 i 3 su ranije zabeleèni kao jedinstven lokalitet, pod pretpostavkom da se,
zbog udaqenosti zona sa gra|evinskim materijalom, radi o mogu}im ostacima kula na uglovima utvr|ewa.867
866 Povr{inskih nalaza nije bilo ni u okolini duboko uzoranih brazdi kojima je o{te}en anti~ki objekat. Ovo je ve-
oma dobar primer ~iwenice da objekti koji se nalaze relativno plitko ispod povr{ine (oko 40–50 cm) ne moraju
neminovno biti primetni na osnovu pokretnog materijala.
867 Mrkobrad, Maglovski 1978: 148–149.
244
Imaju}i u vidu wihovu me|usobnu udaqenost, koja iznosi oko 400 m, opredelio sam se za posebno ozna~a-
vawe dva lokaliteta. Na ovom prostoru prona|eni su i novci Apolonije i jedan Klaudijev as kao najstari-
ji, a nalaèni su i novci koji pripadaju periodu od I do kraja IV veka.868 Po nazivu i opisanoj poziciji,
Grabovac–Gibavac 3 je zapravo lokalitet Mali Grabovac, na kome su vr{ena mawa arheolo{ka iskopavawa
1978. godine. D. Dimitrijevi} navodi da je zgrada, koja je bila delimi~no istraèna, gra|ena od opeka i
kamena sa kvalitetnim malterom, da je posedovala hipokaust, kao i da su na zidovima bili o~uvani tra-
govi fresko-slikarstva, a od pokretnog materijala bilo je fragmenata staklenih posuda, prozorskog sta-
kla i mermernih zidnih oplata.869
Najraniji na|eni nov~i} kovan je za Konstantina Velikog i na|en je utisnut u malter temeqnog zida, dok je
najmla|i nov~i} pripadao kovawima Valensa. Pre iskopavawa na tom lokalitetu prona|eni su i metal-
ni okovi luksuznog kov~eì}a sa likovima carske porodice u medaqonima, koji se mogu datovati u prvu
polovinu IV veka.870 Naàlost, u Muzeju grada Beograda ne postoji nikakva sa~uvana dokumentacija o na-
vedenim istraìvawima. U prole}e 2017. godine, u li~noj komunikaciji sa gospodinom Jankom Maglov-
skim, koji je bio ~lan stru~nog tima na iskopavawima 1978. godine, dobio sam i direktnu potvrdu da je
upravo na ovoj lokalciji istraìvan deo vile rustike. Tokom obilaska lokaliteta iste godine konstato-
vao sam da je u velikoj meri devastiran delovawem divqih traga~a.
294. Fenek 1, Boqevci, Sur~in

76 m. n. v. (429-3-2)
Pozicija: Na platou u kutu Fene~ke bare, kojom je okruèn sa severa, zapada i juga.
Opis: Povr{inski nalazi velikih koli~ina rimske keramike i ulomaka tegula.
Datovawe: np.
Literatura: Nepublikovano rekognoscirawe MGB 2009 godine.
295. Fenek 2, Boqevci, Sur~in

76 m. n. v. (429-3-2)
Pozicija: Na platou u kutu Fene~ke bare kojom je okruèn sa severa, zapada i juga.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i ulomaka opeka, tegula, nekoliko kamenih tesanika (P 2 ha).
296. Seli{te, Boqevci, Sur~in

74 m. n. v. (429-4-1)
Vrsta: Neodre|eno.
Pozicija: Lu~na greda nastala povla~ewem vodotoka Save.
Opis: Slu~ajni nalazi rimskog novca (Vespazijana i Valensa).
Literatura: Mrkobrad, Maglovski 1978.
Novac: Brun{mid 1912a: 265.
868 Mrkobrad, Maglovski 1978: 149.

870 Navedeni okovi se ne nalaze u teritorijalno nadle`nom Muzeju grada Beograda.
245
BIJEQINA
297. Bosanska Ra~a, Bijeqina
83 m. n. v. (427-2-1)
Vrsta: Nekropola, pojedina~ni nalazi.
Pozicija: Obala Save.
Opis: Pojedina~ni nalazi, fibula I–II vek, novac III–IV vek.
Literatura: Arheolo{ki leksikon BiH II: 89, br. 06.24, 06.25.
BATKOVI] (Bijeqina)
298. Veliki Gradac, Batkovi}, Bijeqina

83 m. n. v. (427-1-4)
Pozicija: Uzvi{ewe u ravnici.
Opis: Povr{inski nalazi rimskih opeka i keramike.
Datovawe: np.
Literatura: Bojanovski 1981: 160, br. 96.
Napomena: Neolit, eneolit, rano bronzano doba.
299. Crkvi{te, Batkovi}, Bijeqina

85 m. n. v. (427-1-4)
Pozicija: Breùqak izme|u sada{wih kanala, nekada{wih bara.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i maltera, prilikom maweg probnog iskopavawa otkriveni su
zidovi (P 1 ha – prekrivena rimskim zidnim opekama).
Datovawe: np.
Literatura: Patsch 1897: 519; Arheolo{ki leksikon BiH II: 89, br. 06.42; Bojanovski 1981: 160, br. 98.
BRODAC GORWI (Bijeqina)
300. Tomova bara (Jelaz), Brodac Gorwi, Bijeqina

82 m. n. v. (427-2-3)
Pozicija: Ravnica, uzvi{ewe pored bare.
Opis: Na velikom prostoru (ne precizira se kolikom) nalaze se ostaci brojnih rimskih ku}a, {to svedo~i
o postojawu pove}eg naseqa.
Datovawe: III vek.
Literatura: Patsch 1897: 517–518; Arheolo{ki leksikon BiH II: 97, br. 06.220.
Novac: Bojanovski 1981: 159, br. 92 (nov~i} Julije Domne).
301. Prekaje, Brodac Gorwi, Bijeqina

84 m. n. v. (427-2-3)
Vrsta: Ruralna anseobina – vila rustika (sl. 44), kova~ka radionica (?).
Pozicija: Obala potoka.
Opis: Delimi~no istraèna vila rustika, otkriveno je pet prostorija, od kojih jedna apsidalna. Temeqi su
do 40 cm visine gra|eni od re~nih oblutaka, dok su zidovi bili gra|eni od opeka. [irina temeqa iznosi-
246
Slika 44 – Prekaje (lok. br. 301)

osnova vile rustike
(prema Busuladì} 2011: 267, T. 32b)
Figure 44 – Prekaje (Site No. 301)
ground plan of a villa rustica
(according to Busuladì} 2011: 267, T. 32b)
la je 60 a zidova 50 cm. U najve}oj prostoriji nalazila se osnova pe}i pre~nika 1 m, te se pretpostavqa da se

tu nalazila radionica, u ~iji sklop je ulazila i apsidalna prostorija
Izvor: Iskopavawe.
Datovawe: Po~etak III do sredine IV veka.
Literatura: ^remo{nik 1957; Arheolo{ki leksikon BiH II: 96, br. 06.196; Busuladì} 2011: 166–167, T. 32a/32b.
Novac: Bojanovski 1981: 159, br. 91 (Klaudije II, Galijen, Licinije, Maksimijan Herkulije, Konstantin I,
Konstans, Konstantin II).
TRIJE[WICA (Bijeqina)
302. Rastik, Trije{wica, Bijeqina
85 m. n. v. (427-2-3)
Opis: Povr{inski nalazi keramike, opeka i tegula rimske provenijencije.
Datovawe: np.
Literatura: Arheolo{ki leksikon BiH II: 96, br. 06.201; Bojanovski 1981: 159.
303. Prekaje, Trije{wica, Bijeqina
86 m. n. v. (427-2-3)
Pozicija: Ravnica, obala bare, nekada vodotoka.
Opis: Nalazi latenske i rimske provenijencije.
Datovawe: I vek p. n. e. – I vek.
DAZDAREVO (Bijeqina)
304. Toplice, Dazdarevo, Bijeqina
84 m. n. v. (427-2-3)
Vrsta: Neopredeqeno, pojedina~ni nalazi.
247
Pozicija: Prva re~na terasa, kosa iznad isu{enog maweg re~nog korita.
Opis: Slu~ajni nalazi rimske provenijencije.
Datovawe: np.
Literatura: Arheolo{ki leksikon BiH II: 97, br. 06.221.
305. Jezero, Dazdarevo, Bijeqina
85 m. n. v. (427-2-3)
Vrsta: Neopredeqeno, pojedina~ni nalazi.
Pozicija: Nekada{wi tok mawe reke.
Opis: Prilikom va|ewa {qunka otkopani su rimska posuda, gvozdeni no` i sekira, zabeleèni i nalazi
rimskog novca.
Datovawe: np.
DVOROVI (Bijeqina)
306. âir, Dvorovi, Bijeqina
88 m. n. v. (427-2-3)
Pozicija: Blago uzvi{ewe nekada okruèno barama, danas sa juga i zapada Bistrikom.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, opeka, kao i jedne o{te}ene baze stuba.
Datovawe: np.
Literatura: Arheolo{ki leksikon BiH II: 89, br. 06.46; Bojanovski 1981: 158, br. 82.
307. Begova~a, Dvorovi, Bijeqina
87 m. n. v. (427-2-3)
Pozicija: Ravnica.
Datovawe: np.
Literatura: Arheolo{ki leksikon BiH II: 88, br. 06.17.
308. Krivaci, Dvorovi, Bijeqina
90 m. n. v. (427-2-3)
Vrsta: Ruralna naseobina, trasa puta.
Pozicija: Ravnica.
Opis: Na ve}oj povr{ini je izoravan rimski gra|evinski materijal (opeke, tegule, kamen).
Datovawe: np.
Literatura: Bojanovski 1981: 158.
309. Potku}nice, Dvorovi, Bijeqina
90 m. n. v. (427-2-3)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Izoravani su temeqi zgrada, rimska keramika i gra|evinski materijal (opeke, tegule, obra|eni kamen).
Datovawe: np.
Literatura: Bojanovski 1981: 158.
248
310. Dijelovi, Dvorovi, Bijeqina

90 m. n. v. (427-2-3)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Izoravane su rimske opeke, tegule, gra|evinski kamen i malter, heksagonalne podne plo~ice.
Datovawe: np.
VELIKA OBARSKA (Bijeqina)

311. Glavi~arka (Glavi~orak), Velika Obarska, Bijeqina
86 m. n. v. (427-1-4)
Pozicija: Blago uzvi{ewe u ravnici, nekada okruèno potocima.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i opeke, nalaèni su i zidovi i podnice od opeka (P 10 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Arheolo{ki leksikon BiH II: 90, br. 06.61; Bojanovski 1981: 160, br.99.
312. Kremewak, Velika Obarska, Bijeqina
105 m. n. v. (427-1-4)
Pozicija: Obod zaravni iznad Semberije, iznad malog potoka, nagib ka severoistoku.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, kopaqa, noà, fibula i jedne ikone podunavskih kowanika
(P 4 ha).
Literatura: Gabri~evi} 1972: 53; Arheolo{ki leksikon BiH II: 93, br. 06.118; Bojanovski 1981: 160, br. 101.
313. Ciglana, Velika Obarska, Bijeqina
105 m. n. v. (427-1-4)
Vrsta: Infrastruktura, radionica, proizvodwa, ciglana.
Pozicija: Obod zaravni iznad Semberije, iznad malog potoka, nagib ka severoistoku.
Opis: Pronalaène su velike koli~ine rimskih opeka bez maltera, pa je pretpostavqeno da se tu nalazila
ciglana (?).
Datovawe: np.
Literatura: Patsch 1897: 519; Arheolo{ki leksikon BiH II: 95, br. 06.172.
314. Novo selo, Velika Obarska, Bijeqina
90 m. n. v. (427-2-3)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Ostaci gra|evina i nalazi rimskog novca; nalaz jedne „barbarske” tetradrahme i tri rimska nov~i-
}a iz I veka.
Datovawe: I vek p. n. e., nepoznata gorwa granica.
Literatura: Patsch 1897: 520; Arheolo{ki leksikon BiH II: 95, br. 06.167 i 168.
249
PATKOVAÂ (Bijeqina)
315. Alakovac (Golo Brdo), Patkova~a, Bijeqina
92 m. n. v. (427-3-2)
Vrsta: Nekropola.
Opis: Slu~ajni nalaz groba od opeke u kome su se nalazile dve bronzane fibule.
Datovawe: np.
Literatura: Arheolo{ki leksikon BiH II: 88, br. 06.4; Bojanovski 1981: 156–157, br. 81.
316. Begluci (potes Drum), Patkova~a, Bijeqina
92 m. n. v. (427-3-2)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Izoravawem su pronalaèni rimska keramika i opeka.
Datovawe: np.
Literatura: Arheolo{ki leksikon BiH II: 88, br. 06.16; Bojanovski 1981: 157, br. 81.
317. ]ipirovine, Patkova~a, Bijeqina
92 m. n. v. (427-3-2)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Ravnica.
Opis: Slu~ajni nalaz groba zidanog rimskim opekama „na }emer” (dvoslivna konstrukcija), povr{inski
nalazi rimske keramike.
Datovawe: IV vek.
318. Ora{je, Patkova~a, Bijeqina
96 mm (427-3-2, t. 530)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Nalazi rimske provenijencije.
Datovawe: np.
KOVANLUK (Bijeqina)
319. Grobqe, Kovanluk, Bijeqina
92 m (427-2-3)
Vrsta: Nekropola, trasa puta.
Pozicija: Ravnica.
Opis: Slu~ajni nalaz groba zidanog opekama; ka severu vodi „drum” ~ija je supstrukcija sa~iwena od nasu-
tog re~nog {qunka koji se mestimi~no izorava.
Datovawe: np.
250
POPOVI (Bijeqina)
320. Vitaje, Popovi, Bijeqina
93 m. n. v. (427-4-1)
Pozicija: Zaravan u okuci iznad nekada{we bare, nagib ka sever–severoistoku.
Opis: Izoravani su rimska keramika, opeke i tegule.
Datovawe: np.
AMAJLIJE (Bijeqina)
321. Amajlije
92 m. n. v. (427-4-1)
Vrsta: Neopredeqeno.
Pozicija: Ravnica.
Opis: Izoravane su rimske opeke, otkriven je i pod od rimskih opeka, slu~ajni nalazi sitne bronzane fi-
guralne plastike.
Datovawe: np.
KOJÎNOVAC (Bijeqina)
322. Crkvine (Crkvi{te), Koj~inovac, Bijeqina
104 m. n. v. (427-3-2)
Opis: Nalaz rimskog nadgrobnog spomenika, povr{inski nalazi rimske keramike, opeka i tegula. Prime-
}eni i tragovi starog puta {irine 5 m (vodi ka severoistoku, izme|u ârda~ina i Glavi~ora).
Datovawe: np.
Literatura: Arheolo{ki leksikon BiH II: 97, br. 06.205; Bojanovski 1981: 155–156, br. 78, sl. 5.
Napomena: Bronzano doba, hal{tat.
MODRAN (Bijeqina)
323. Ostava novca, Modran, Bijeqina
95 m. n. v. (427-3-2)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Ostava novca teìne 20 kg.
Datovawe: IV vek, posle 378. godine (novac Valentinijana I, Valensa, Gracijana).
Navac: Sergejevskij 1932: 24 (kratka bele{ka o prispe}u u Zemaqski muzej u Sarajevu ostave iz Modrana,
te{ke 20 kg, „sitnog bakrenog novca careva Valentinijana I, Valensa i Gratijana”, ostava nije naknadno
publikovana ali se moè vezati za horizont ostava iz 375–378. godine).
251
JAWA (Bijeqina)
324. Crkvi{te, Jawa, Bijeqina
105 m. n. v. (427-3-2)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Povr{inski nalazi opeka.
Datovawe: np.
Literatura: Patsch 1897: 520; Arheolo{ki leksikon BiH II: 89, br. 06.43; Bojanovski 1981: 155, br. 76.
325. \ebina ba{ta, Jawa, Bijeqina
108 m. n. v. (427-3-2)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Prilikom orawa prona|eni su rimski novac i podnica zgrade.
Datovawe: np.
Literatura: Patsch 1897: 520; Arheolo{ki leksikon BiH II: 90, br. 06.56; Bojanovski 1981: 155, br. 76; Bojanov-
ski 1984: 247.
326. Pa~i} brdo, Jawa, Bijeqina
111 m. n. v. (427-3-2)
Pozicija: Leva obala reke Jawe.
Opis: Nakon odrowavawa leve obale reke Jawe otkriveni su skeletni grobovi uz fragmente rimskih opeka,
keramike i stakla. Zabeleèno je i postojawe puta {irine 6 m, ~ija je konstrukcija bila izra|ena od opeka.
Datovawe: np.
Literatura: Arheolo{ki leksikon BiH II: 96, br. 06.182; Bojanovski 1981: 155, br. 76; Bojanovski 1984: 247.
OBRIJE@ (Bijeqina)
327. Anti}a brdo, Obrije`, Bijeqina
115 m. n. v. (427-3-2)
Vrsta: Neopredeqen.
Pozicija: Greda.
Opis: Izoravani su kamen i rimska opeka.
Datovawe: np.
JOHOVAC (Bijeqina)
328. Crkvi{te, Johovac, Bijeqina
111 m. n. v. (427-3-2)
Vrsta: Ruralna naseobina, trasa puta.
Pozicija: Druga re~na terasa, nagib ka istoku.
Opis: Povr{inski nalazi rimskih tegula i opeka, po predawu se na tom mestu nalazila „maxarska crkva”
pored koje je prolazio stari put.
Datovawe: np.
Literatura: Bojanovski 1981: 155, br. 73; 183.
252
GLAVIÎCE (Bijeqina)
329. Hani{te – Staro Selo, Glavi~ice, Bijeqina
125 m. n. v. (427-3-4)
Pozicija: Prva re~na terasa u okuci reke Tavne.
Opis: Na povr{ini od „dva duluma” izoravane su velike koli~ine rimskog gra|evinskog materijala (opeke,
tegule, kamen, malter), a nalaèni su i rimski bronzani novci (P 0,2 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Bojanovski 1981: 154–155, br. 72.
SREMSKA MITROVICA (deo u Ma~vi)

RAVWE (Sremska Mitrovica)
330. [or, Ravwe, Sremska Mitrovica
(427-2-2)
Pozicija: Prva re~na terasa, obala Save, nagib ka severu.
Datovawe: np.
Materijal: Kovi} 2020: 28, kat. 5, 29, kat. 7, 41, kat. 30 i 31 (poqoprivredni alat).
Literatura: Arsi} 2007: 101, br. 304.
331. Zasavica 2, Ravwe, Sremska Mitrovica
(427-2-2)
Pozicija: Ravnica izme|u kanala Zasavica (nekada{wih bara) i Save.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije (P 1 ha).
Datovawe: np.
332. Trebqevina, Ravwe,871 Sremska Mitrovica
80 m. n. v. (427-2-2)
Pozicija: Ravnica, obala Zasavice.
Opis: Slu~ajno iskopani temeqi rimske gra|evine gra|eni opekom (P 0,3 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Vasiljevi} 1973: 159; Vasi} 1985: 139, br. 142; Arsi} 2007: 101, br. 299.
333. Kleti{te, Ravwe, Sremska Mitrovica
80 m. n. v. (427-2-2)
Pozicija: Prva re~na terasa, obala Save.
871 Iz atara sela Ravwa, sa nepoznatih lokaliteta poti~u i tri bronzana prstena koja se okvirno datuju u II–III vek
(Kovi} 2006: 45, br. 1–3), odnosno III–IV vek (Kovi} 2006: 48, br. 12, 13) kao i bronzane narukvice (Kovi} 2006:
50–51, br. 23–25) i ogrlica od staklene paste, koje se datuju u IV vek (Kovi} 2006: 51, br. 25–30).
253
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije, ~esti nalazi novca III veka, slu~ajni nalaz zidane grob-
nice i kamenog nadvratnika dimenzija 2,2 h 0,6 h 0,25 m (P 5–6 ha).
Datovawe: III, mo`da i IV vek.
Literatura: Vasiqevi} 1967: 137, br. 124 i 143, br. 183; Vasiqevi} 1969: 460, br. 383; Vasi} 1985: 139,
br. 127; Arsi} 2007: 101, br. 302.
Novac: Petrovi} 2010: 126.
334. Vrti~ka ada, Ravwe, Sremska Mitrovica

78 m. n. v. (427-2-2)
Vrsta: Ruralna naseobina, spekulum po M. Vasi}u.872
Pozicija: Ravnica.
Opis: Povr{inski nalazi rimskih opeka, za niskog vodostaja bili su vidqivi temeqi nekih zgrada (P 0,4 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Vasiljevi} 1967: 143, br. 184; Vasi} 1985: 139, br. 138; Arsi} 2007: 101, br. 301.
ZASAVICA (Sremska Mitrovica)
335. Vrbica u Straì, Gorwa Zasavica, Sremska Mitrovica

80 m. n. v. (427-2-2)
Pozicija: Prva re~na terasa.
Opis: Izoravane su rimske tegule i kamen (P 0,3 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Vasiljevi} 1969: 458, br. 368; Vasi} 1985: 139, br. 134; Arsi} 2007: 101, br. 307; \or|evi} 2007: 39.
336. Bisage, Gorwa Zasavica, Sremska Mitrovica

80 m. n. v. (427-2-2)
Opis: Povr{inski nalazi rimske opeke i maltera (P 0,15 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Vasiqevi} 1967: 137, br. 125; Vasi} 1985: 139, br. 136; Arsi} 2007: 101, br. 306.
337. [tale, Dowa Zasavica, Sremska Mitrovica

80 m. n. v. (428-1-1)
Opis: Konstatovani temeqi gra|evine iz rimskog perioda (P 0,3 ha).
Datovawe: np.
338. Selo, Gorwa Zasavica, Sremska Mitrovica

80 m. n. v. (428-1-1)
872 Vasi} 1985: 139, br. 138.
254

Opis: Na prostoru 500 h 150 m brojni povr{inski nalazi rimske provenijencije, bili su uo~qivi i tra-
govi temeqa zgrada (P 7 ha).
Datovawe: IV vek
339. Turske wive, Gorwa Zasavica, Sremska Mitrovica

80 m. n. v.873 (428-1-1)
Pozicija: Ravnica, blaga kosa koja se spu{ta ka Zasavici.
Opis: Na prostoru 200 h 200 m povr{inski nalazi rimske keramike, opeke, imbreksa, novca i drugog. Pri-
likom zemqanih radova (dvori{te PIK Sirmijum) prona|eno je nekoliko zidanih grobnica (P 4 ha).
Datovawe: IV vek.
340. Ledine, Dowa Zasavica, Sremska Mitrovica

79 m. n. v.874 (428-1-1)
Pozicija: Ravnica, obala Zasavice.
Opis: Na prostoru 300 h 150 m povr{inski nalazi rimske keramike, opeke i gra|evinskog {uta (P 4,5 ha).
Datovawe: np.
Napomena: Kasni sredwi vek
341. âu{evica, Dowa Zasavica, Sremska Mitrovica

79 m. n. v. (428-1-1)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, opeke i drugog (P 0,3 ha).
Datovawe: np.
342. Poloj, Gorwa Zasavica, Sremska Mitrovica

80 m. n. v. (428-1-1)
Opis: Povr{inski nalazi materijala rimske provenijencije (P 0,3 ha).
Datovawe: np.
Napomena: Laten i kasni sredwi vek.
873 Kod Vasiqevi}a je naziv Turske livade.

874 Kod Vasiqevi}a naziv La|ine.
255
MA^VANSKA MITROVICA (Sremska Mitrovica)

343. Ostrvo (wiva PD Ma~va), Ma~vanska Mitrovica, Sremska Mitrovica
81 m. n. v.875 (428-1-1)
Opis: Uzvi{ewe pre~nika 100 m i visine do 5 m, nalazi novca III–IV veka (P 1 ha).
Literatura: Vasiljevi} 1973: 159; Vasi} 1985: 139, br. 147; Arsi} 2007: 102, br. 323; \or|evi} 2007: 37.
Novac: Petrovi} 2010: 120; Vojvoda, Jesreti} 2012: 119 (nalazi novca Nikeje).
344. [iringrad, Ma~vanska Mitrovica, Sremska Mitrovica876
80 m. n. v. (428-1-1)
Vrsta: Spekulum.
Opis: [iringrad na âu{evici, do II svetskog rata bili su vidqivi i temeqi gra|evine (P 0,3 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Arheolo{ki spomenici 1953: 19; Vasiqevi} 1967: 140, br. 162; Vasi} 1985: 139, br. 133; Arsi}
2007: 102, br. 309 i 314.877
345. Zidine, Ma~vanska Mitrovica, Sremska Mitrovica
80 m. n. v. (428-1-1)
Vrsta: Naseqe, nekropola.
Pozicija: Na dana{woj obali Save, nekada je to bila ada (re~no ostrvo).
Opis: Prilikom prvih iskopavawa konstatovano je da najstarijoj fazi pripada rimska gra|evina. Ipak, tre-
ba imati na umu da je nedaleko od gra|evine koju je istraìo I. Jung po~etkom 20. veka prona|en i `rtvenik
posve}en Neptunu, NEPT AVG SAC DD (Milo{evi} 1961: 75). Kasnijim istraìvawima horizont sahrawi-
vawa opredeqen je u period od II do IV veka.878
Izvor: Rekognoscirawa, iskopavawa.
Literatura: Arheolo{ki spomenici 1953: 18; Milo{evi} 1961: 175; Popovi} D. 1966; Pavlovi} 1969; Vasiqevi}
1967: 140, br. 161; Vasi} 1985: 139, br. 124.
Novac: Vojvoda, Jesreti} 2012: 119 (jedan primerak Nikeje).
SALA[ NO]AJSKI (Sremska Mitrovica)

346. Koj{a ku}erine, Sala{ No}ajski, Sremska Mitrovica
80 m. n. v. (428-1-1)
Opis: Tragovi rimskog gra|evinskog materijala (P 0,2 ha).
Datovawe: np.
875 Biv{e Milovan~evi}a imawe.

876 Zidine i [iringrad su mo`da i isti lokalitet? (Vojvoda, Jesreti} 2012: 119)
877 Arsi} navodi spekulum na mestu Zidine, dok Vasiqevi} jasno razdvaja Zidine i [iringrad.
878 Pavlovi} 1969: 198.
256
347. Kotaru{a, Sala{ No}ajski, Sremska Mitrovica

79 m. n. v. (428-1-1)
Pozicija: Greda na obali bare.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i gra|evinskog {uta, izoravani i temeqi zgrada (P 1 ha).
Izvor: Rekognscirawe.
Datovawe: np., III vek? (nalaz novca Nikeje)
Novac: Vojvoda, Jesreti} 2012: 119 (novac Nikeje).
348. Jabuke, Sala{ No}ajski, Sremska Mitrovica

79 (428-1-1)
Pozicija: Greda, na vi{oj obali Modrena.
Opis: Na prostoru 200 h 200 m izoravani su rimska keramika, ve}e koli~ine gra|evinskog {uta i drugo
(P 4 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Gara{anin, Gara{anin 1951, 164; Vasiljevi} 1973: 159; Vasi} 1985: 139, br. 146; Arsi} 2007:
102, br. 324; \or|evi} 2007: 38.
349. Kulina, Sala{ No}ajski, Sremska Mitrovica
81 (428-1-1)
Vrsta: Spekulum.
Opis: Ostaci zidina, nalazi rimskog oru`ja, metalnih posuda i drugog (P 0,1 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Arheolo{ka nalazi{ta 1951: 163; Vasiljevi} 1967: 140, br. 160; Vasi} 1985: 139, br. 125; Arsi}
2007: 103, br. 327.
NO]AJ (Sremska Mitrovica)
350. Crkvine Leskovac, No}aj, Sremska Mitrovica

80 m. n. v. (428-1-1)
Pozicija: Prva re~na terasa, uzvi{ewe na obali Zasavice, nagib ka zapadu.
Opis: Na povr{ini 200 x 200 m pronalaène su velike koli~ine rimske keramike, novca i gra|evinskog
{uta (opeka, tegula, imbreksa).
(P 1 ha po Arsi}u, 4 ha po Vasiqevi}u)
Datovawe: np.
Literatura: Vasiljevi} 1973: 158; Vasi} 1985: 139, br. 144; \or|evi} 2007: 38.
351. Saxak, No}aj, Sremska Mitrovica

79 m. n. v. (428-1-1)
Datovawe: np.
257
352. Leskovac, No}aj, Sremska Mitrovica

80 m. n. v. (428-1-1)
Pozicija: Prva re~na terasa, obala bare.
Opis: Povr{inski nalaz rimske provenijencije.
Datovawe: np.
Literatura: Vasiljevi} 1973: 158; Arsi} 2007: 102, br. 321.
353. Macine wive,879 No}aj, Sremska Mitrovica

78 m. n. v. (428-1-1)
Pozicija: Re~na terasa, obala bare, pad ka jugu.
Opis: Povr{inski nalazi keramike, {uta, opeke.
Datovawe: IV/V vek (?)
Literatura: Vasiljevi} 1980: 210; Vasi} 1985: 139, br. 148.
Materijal: Kovi} 2020: 54, kat. 57 (turpija).
354. Crkvine 1, No}aj, Sremska Mitrovica880

79 m. n. v. (428-1-1)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije, na prostoru 60 h 40 m konstatovani su ostaci gra|evi-
ne orijentisane pravcem istok–zapad, {irine temeqa 0,7 m (P 0,3 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Vasiqevi} 1967: 142, br. 177; Vasiljevi} 1978: 210; Vasi} 1985: 139, br. 126; Arsi} 2007: 102,
br. 315.
355. Crkvina 2, No}aj, Sremska Mitrovica

79 m. n. v. (428-1-1)
Pozicija: Ravnica (jedinstven sa lok. Crkvina 1, br. 354).
Datovawe: np.
356. Buxak, No}aj, Sremska Mitrovica

79 m. n. v. (428-1-1)
Pozicija: Greda.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije na prostoru 200 h 200 m (P 1–4 ha).
Datovawe: np.
879 Vasiqevi} ovaj lokalitet naziva „obala bare Vedrilo” (Vasiljevi} 1980: 210)
880 Sa teritorije No}aja (ne navode se mesta nalaza) poti~e vi{e primeraka novca iz IV veka (Petrovi} 2010: 124).
258
357. [ijakovac, No}aj, Sremska Mitrovica

79 m. n. v. (428-1-1)
Pozicija: Greda.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, opeke i {uta (P 0,3 ha).
Datovawe: np.
RADENKOVI] (Sremska Mitrovica)

358. ]eramide, Radenkovi}, Sremska Mitrovica
82 m. n. v.881 (427-2-2)
Pozicija: Ravnica, zemqana greda.
Opis: Na prostoru 300 h 300 m evidentirani su povr{inski nalazi keramike i gra|evinskog {uta u ve-
}im koli~inama, heksagonalne podne plo~ice, novac IV veka. Bili su vidqivi i ostaci temeqa zgrada (P
7–9 ha).
Datovawe: IV vek.
Literatura: Vasiljevi} 1973: 160, T. LXXXII, 6; Vasi} 1985: 139, br. 130; Arsi} 2007: 103, br. 328.
359. Jelensko brdo, Radenkovi}, Sremska Mitrovica
82 m. n. v. (427-2-2)
Pozicija: Ravnica.
Datovawe: IV vek.
Literatura: Vasiqevi} 1967: 143 (pogre{no unet pod imenom ]eramide); Vasiljevi} 1973: 160; Vasi} 1985:
139, br. 141; Arsi} 2007: 103, br. 329.
Napomena: Neolit.
BOGATI]
BANOVO POQE (Bogati})
360. Crkvine 1, Banovo poqe, Bogati}
80 m. n. v. (427-2-2)
Pozicija: Prva re~na terasa, na u{}u Batra u Zasavicu.
Datovawe: Na osnovu materijala II vek, IV vek.
Materijal: Kovi} 2003: 64, kat. 20; Kovi} 2009: 31, kat. 21.
Napomena: Neolit, sredwi vek.
881 Vasiqevi} (1973: 161, nap. 34) navodi da je u Topografiji 1 pod imenom ]eramide pogre{no unet lokalitet Jelen-
sko brdo.
259
* U ataru sela Banovo Poqe (ne navode se preciznije pojedina~ni lokaliteti) prona|eno je vi{e primera-
ka novca iz III veka, carskih i provincijalnih kovawa: Vojvoda, Petrovi} 2011; Bori}-Bre{kovi}, Petro-
vi} 2012: 135–154; Vojvoda, Petrovi} 2014; Mladenovi}, Woytek 2012: 12–14.
361. Crkvine 2, Banovo poqe, Bogati}

80 m. n. v. (427-2-2)
Pozicija: Prva re~na terasa, na obali reke Batra.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije (P 5,5 ha)
362. Duge wive, Banovo poqe, Bogati}

80 m. n. v. (427-2-2)
Vrsta: Ruralna naseobina.882
Pozicija: Ravnica.
Materijal: Kovi} 2020: 27, kat. 3 (motika), 44, kat. 38 (raonik), 45, kat. 41 (crtalo), 46, kat. 43 (gredelni-
ca), 50, kat. 50 (kosir), 51, kat. 54 (dleto), 53, kat. 56 (makaze), 59–62, kat. 67–72 (noèvi).
Novac: Petrovi} 2010: 112 (denari Vespazijana (69–79) i Elagabala (218–222), antoninijan Aurelijana
(270–275), dupondij Faustine); Mladenovi}, Woytek 2012: 12–14 (rudni~ki novac, 5 kom.).
363. Gajevi–]eramide, Banovo poqe, Bogati}

80 m. n. v. (427-2-2)
Pozicija: Greda.
Datovawe: np.
364. Kqu~evi, Banovo poqe, Bogati}

82 m. n. v. (427-2-2)
Pozicija: Prva i druga re~na terasa, desna obala reke Batar, u kutu reke koja ga sa tri strane okruùje,
orijentacija ka jugoistoku.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, opeke i novca.
Datovawe: Od sredine II i prva polovina III veka.
Literatura: Vasiljevi} 1980: 208; Vasi} 1985: 128, 139, br. 123; Arsi} 2007: 88, br. 85.
365. Ne{kovine 2, Banovo poqe, Bogati}

80 m. n. v. (427-2-2)
Pozicija: Greda (jugozapad–severoistok), izme|u potoka Batar i @urava.
882 U vezi sa lok. br. 360 i 361.
260

Datovawe: np.
CRNA BARA (Bogati})
366. Banovo poqe, Crna Bara, Bogati}

72 m. n. v. (427-2-2)
Pozicija: Prva re~na terasa, pad terena ka sevrozapadu i potoku.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, opeke i novca IV veka (P 10 ha?).
Datovawe: IV vek.
Materijal: Kovi} 2009: 31, kat. 21 (pojasni privezak)
367. Mijatovi}a bezdan, Crna Bara, Bogati}

83 m. n. v. (427-2-2)
Pozicija: Prva re~na terasa, pad terena ka zapadu i reci Drini.
Datovawe: np.
GLU[CI (Bogati})
368. Staro selo – Ribarica, Glu{ci, Bogati}

82 m. n. v. (428-1-1)
Vrsta: Ruralno naseqe (utvr|ewe?).
Pozicija: prva re~na terasa
Opis: Ni kod jednog autora nije naveden bilo kakav opis ovoga velikog lokaliteta, osim wegove povr{ine
(P 25 ha).
Datovawe: materijal III–IV vek.
Literatura: Aleksi} 1881: 185; Vasi} 1985: 138, br. 81; Arsi} 2007: 89, br. 97.
Materijal: Kovi} 2003: 67, kat. 39, 70, kat. 60, 71 kat. 64, 73 kat. 75.
369. Segedin 3, Glu{ci, Bogati}

80 m. n. v. (428-1-1)
Pozicija: Prva re~na terasa, stara obala mo~varnog terena.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije i jedan spomenik sa predstavom Atisa. Nalazi rimske
provenijencije se pruàju na ve}oj povr{ini uz obalu nekada{we bare (P 3–5 ha).
Datovawe: IV vek.
2007: 89, br. 96.
Napomena: Neolit.
261
UZVE]E (Bogati})
370. Jasenik–Anova~a, Uzve}e, Bogati}
78 m. n. v. (428-1-1)
Pozicija: Ravnica, na gredi u nekada{wim mo~varama Bitve.
Datovawe: np.
371. Popovica–Anova~a, Uzve}e, Bogati}

77 m. n. v. (428-1-1)
Datovawe: np.
372. Greda u Bitvi, Uzve}e, Bogati}

77 m. n. v. (428-1-1)
Opis: Povr{inski nalazi rimskih opeka, gra|evinskog {uta i keramike (P 1 ha).
Datovawe: np.
373. Ku}i{te, Uzve}e, Bogati}

82 m. n. v. (428-1-1)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Na povr{ini 200 h 200 m nalaèni su u ve}im koli~inama izorana rimska opeka, imbreksi i ke-
ramika (P 4 ha).
Datovawe: np.
374. Drenova me|a, Uzve}e, Bogati}
81 m. n. v. (428-1-1)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Prilikom orawa nalaène su ve}e koli~ine rimske opeke i keramike.
Datovawe: np.
Napomena: Bronzano doba.
375. Crkvina, Uzve}e, Bogati}
82 m. n. v. (428-1-2)
262
Opis: Mesto je ranije nosilo naziv Kameno okno, i krajem 19. veka zabeleèno je da ga je lokalno stanov-
ni{tvo koristilo kao majdan za snabdevawe gra|evinskim materijalom.883 Nalazi se na gredi u duìni
od oko 1 km (P 20 ha).
Datovawe: I vek, materijal IV vek.
Literatura: Vasiqevi} 1967: 142, br. 178; Vasiqevi} 1969: 461, br. 384; Vasiljevi} 1972: 176; Vasi} 1985:
138, br. 99; Arsi} 2007: 90, br. 118.
Materijal: Kovi} 2003: 62, kat. 2; Kovi} 2004: 14, kat. 10; Kovi} 2006: 47, br. 9, 11 (bronzano prstewe);
Kovi} 2009: 30, kat. 15 (pojasni jezi~ak); Kovi} 2011: br. 4 (ikona podunavskih kowanika).
Napomena: Starije gvozdeno doba, laten.
376. Raji}a lug, Uzve}e, Bogati}
77 m. n. v. (428-1-2)
Opis: P 3 ha.
Datovawe: np.
377. Jawi}i, Uzve}e, Bogati}
78 m. n. v. (428-1-2)
Pozicija: Ravnica, ve}e uzvi{ewe elipsoidnog oblika u bari Bogojeva~i.
Opis: Povr{inski nalazi neolitskog i materijala rimske provenijencije (P 1–3 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Vasiljevi} 1972: 176–177; Vasi} 1985: 138, br. 102; Arsi} 2007: 90, br. 119.
Napomena: Neolit.
GLOGOVAC (Bogati})
378. Staro grobqe, Glogovac, Bogati}

83 m. n. v. (427-2-4)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Na prostoru 150 h 300 m izoravani su rimska keramika, opeke, novac i drugo. Prilikom kopawa slu-
~ajni nalaz celih rimskih posuda i metalnih predmeta, od kojih jedno ralo (P 4,5 ha).
Datovawe: IV vek.
Materijal: Petrovi} 2010: 114; Kovi} 2020: 43, kat. 34 (raonik).
SOVQAK (Bogati})
379. Crkvina, Sovqak, Bogati}

84 m. n. v. (427-2-4)
Vrsta: Ruralna naseobina, infrastruktura (vodovod).
883 Vasiljevi} 1972: 176. Za navedeni „majdan” gra|evinskog materijala zapravo moè pretpostaviti da su u pitawu
ostaci ve}ih gra|evina iz rimskog perioda.
263
Pozicija: Obala Batra, prva re~na terasa, nagib ka jugu.

Opis: Krajem 19. veka zabeleèn slu~ajni nalaz zasvo|enog rimskog vodovodnog kanala, sedamdesetih go-
dina XX veka povr{inski nalazi rimske keramike i gra|evinskog {uta.
Datovawe: np.
Literatura: Vasiqevi} 1967: 144, br. 196; Vasiljevi} 1972: 182; Vasi} 1985: 138, br. 106; Arsi} 2007: 90,
br. 112.
380. Gajevi, Sovqak, Bogati}
84 m. n. v. (427-2-4)
Pozicija: Prva re~na terasa, ravnica, 500 m isto~no od Batra.
Datovawe: np.
METKOVI] (Bogati})
381. Ku}i{te 2, Metkovi}, Bogati}
82 m. n. v. (428-1-3)
Pozicija: Ravnica, na obali reke Bitve.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije, gra|evinskog {uta i keramike (P 4 ha).
Datovawe: IV vek, na osnovu publikovanog materijala.
Literatura: Vasiljevi} 1975: 165; Vasi} 1985: 129, 138, br. 117; Arsi} 2007: 89, br. 104.
Materijal: Kovi} 2003: 72, kat. 69.
382. Zbeìne, Metkovi}, Bogati}
82 m. n. v. (428-1-3)
Pozicija: Ravnica.
Datovawe: IV vek.
Materijal: Kovi} 2009: 27, kat. 8 (bronzana kop~a).
383. Paqevine, Metkovi}, Bogati}
83 m. n. v. (428-1-3)
Opis: Temeq rimske gra|evine, fibula IV vek (P 1 ha).
Datovawe: np.
384. Crkvina, Metkovi}, Bogati}
83 m. n. v. (428-1-3)
Vrsta: Ruralna naseobina (utvr|ewe?) sa nekropolom.
264
Opis: Uo~avani su temeqi utvr|ewa {irine 2 m, postojao je i bunar u koji se moglo si}i stepeni{tem, na-
laèni su i kameni sarkofazi i novac III (Prob) i IV veka (P 8 ha).
385. Seli{te, Metkovi}, Bogati}
83 m. n. v. (428-1-3)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Na povr{ini 200 h 200 m registrovani su nalazi rimske keramike, opeke, imbreksa, novca i drugog
(P 4 ha).
Datovawe: np.
386. Dvor, Metkovi}, Bogati}
82 m. n. v. (428-1-3)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Na povr{ini od 200 h 200 m obimni nalazi rimske grn~arije i fragmenata opeke i gra|evinskog
{uta (P 4 ha).
Datovawe: III vek, na osnovu publikovanog nalaza.
SALA[ CRNOBARSKI (Bogati})

387. Batar 1, Sala{ Crnobarski, Bogati}
84 m. n. v. (427-2-3)
Pozicija: Prva re~na terasa, leva obala reke Batar, pad ka istoku i reci Drini.
Opis: Povr{inski ostaci rimske keramike, opeke, {uta i drugog (P 0,3 ha).
Datovawe: np.
388. Batar 2, Sala{ Crnobarski, Bogati}
85 m. n. v. (427-2-4)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Prva re~na terasa, pokraj nekada{we otoke Drine, nagib ka zapadu.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije (P 0,3 ha).
Datovawe: IV vek.
BOGATI] (Bogati})
389. Ku}i{te, Bogati}, Bogati}
83 m. n. v. (427-2-4)
265
Pozicija: Ravnica, prva re~na terasa.

Datovawe: np.
Literatura: Vasi} 1985: 138, br. 93; Arsi} 2007: 89, br. 93.
390. Muni}evka, Bogati}, Bogati}
83 m. n. v. (427-2-4)
Pozicija: Prva re~na terasa, desna obala @urave, nagib ka severoistoku.
Datovawe: np.
391. Grabqe, Bogati}, Bogati}
84 m. n. v. (427-2-4)
Pozicija: Prva re~na terasa, leva obala @urave, nagib ka jugoistoku.
Opis: Na prostoru 200 h 200 m nalazile su se ve}e koli~ine rimskih opeka, imbreksa i keramike (P 3–4 ha).
Datovawe: np.
392. Stameni}a brdo, Bogati}, Bogati}
86 m. n. v. (427-2-4)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Na povr{ini 200 h 200 m nalaze se u velikim koli~inama rimski gra|evinski {ut, opeka i kera-
mika (P 4 ha).
Datovawe: Publikovani nalaz III vek.
Literatura: Vasiljevi} 1972: 177–178; Vasi} 1985: 138, br. 97; Arsi} 2007: 89, br. 89.
393. Jabukovac 2, Bogati}, Bogati}
82 m. n. v. (428-1-3)
Pozicija: Ravnica.
Datovawe: II vek.
394. Gigovac ku}i{te, Bogati}, Bogati}
84 m. n. v. (428-1-3)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Na povr{ini od 200 h 200 m nalaèni su ostaci keramike, opeke i gra|evinskog {uta rimske pro-
venijencije (P 4 ha).
Datovawe: np.
266
BADOVINCI (Bogati})
395. Brestine, Badovinci, Bogati}
90 m. n. v. (427-2-3)
Pozicija: Uz kru`no uzvi{ewe u ravnici.
Opis: Nalazi rimske keramike, opeke i gra|evinskog {uta.
Datovawe: np.
Napomena: Neolit.
396. Rosi}a {or 2, Badovinci, Bogati}

90 m. n. v. (427-2-4)
Pozicija: Zemqana greda u ravnici.
Datovawe: np.
397. Rosi}a {or, Badovinci, Bogati}

90 m. n. v. (427-2-4)
Pozicija: Ravnica.
Opis: êsti nalazi rimske keramike i opeke, zabeleèni raniji nalazi temeqa neke gra|evine, fresko-
oslikanog maltera i mozaika (P 4 ha).
Datovawe: np.
398. ]eramida Ma|arevac, Badovinci, Bogati}884

90 m. n. v. (427-2-4)
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, opeke i gra|evinskog {uta (P 1 ha).
Datovawe: np. (publikovana kop~a je IV vek).
Materijal: Kovi} 2009: 27, kat 7 (kop~a, IV vek).
KLEWE (Bogati})
399. Avlije, Klewe, Bogati}

85 m. n. v. (427-2-4)
Vrsta: Ruralna naseobina, vila rustika (sl. 45).
Opis: Tokom ~etvorogodi{wih iskopavawa istraèni su temeqi vile rustike gra|eni od lomqenog kame-
na i oblutaka vezanih kre~nim malterom, {irine 0,5 m. Istraèna povr{ina objekta sa dve apsidalne
884 Kod Vasiqevi}a nazvane ]eramidine.
267
Slika 45 – Avlije, Klewe (lok. br. 399) osnova vile rustike

(prema Kovi} 2013: 197, sl. 7)
Figure 45 – Avlije, Klenje (Site No. 399) ground plan of a villa rustica
(according to Kovi} 2013: 197, fig. 7)
prostorije i jednim pravougaonim aneksom, o~uvanim samo u nivou temeqa, iznosi 22 h 20 m, a uz wega su
istraène i dve otpadne jame. Gra|evina je, sude}i po nalazima fragmenata opeka, tegula i imbreksa, ima-
la ~vrstu nadzemnu konstrukciju (P 2,5 ha).
Izvor: Iskopavawa.
Literatura: Kovi} 2012; Kovi} 2013.
400. Novo Selo, Klewe, Bogati}
87 m. n. v. (427-2-4)
Vrsta: Ruralna naseobina (vila rustika).
Pozicija: Ravnica, zemqana greda u ravnici.
Opis: Nalazi rimske keramike, opeke i gra|evinskog {uta.
Datovawe: np.
Literatura: Vasiljevi} 1975: 165; Vasi} 1985: 139, br. 120; Arsi} 2007: br. 101.
268
401. Plac Mijatovi}a, Klewe, Bogati}

84 m. n. v. (427-2-4)
Pozicija: Ravnica.
Datovawe: np.
402. Crkvine, Klewe, Bogati}
88 m. n. v. (427-2-4)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Nalazi rimske provenijencije, slu~ajni nalaz antoninijana Gordijana III i Galijena (P 1 ha).
Datovawe: III vek.
Novac: Petrovi} 2010: 119 (antoninijani Gordijana III i Galijena).
OÂGE (Bogati})
403. Ma~kovac, O~age, Bogati}
92 m. n. v. (427-4-2)
Datovawe: np.
404. Bre{}e, O~age, Bogati}
90 m. n. v. (427-4-2)
Pozicija: Greda.
Opis: Prilikom obrade zemqe otkriveni temeqi zgrade zidane od rimske opeke, povr{inski nalazi kera-
mike i gra|evinskog {uta (P 0,3 ha).
Datovawe: np.
DUBQE (Bogati})
405. Ma{i}a {or, Dubqe, Bogati}
80 m. n. v. (428-1-3)
Vrsta: Ruralna naseobina, ostava alata.
Pozicija: Ravnica.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije, ostava poqoprivrednog alata (P 2 ha).
Datovawe: IV vek.
Materijal: Kovi} 2020: 37, kat. 23 (sekira-kramp), 44, kat. 37 (raonik), 49, kat. 48 (kosir).
269
406. Raskr{}e, Dubqe, Bogati}

84 m. n. v. (428-1-3)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Povr{inski nalazi rimskih opeka, keramike, novca iz IV veka i qudskih kostiju (P 8 ha).
Datovawe: IV vek.
Literatura: Vasiqevi} 1967: br. 139; Vasi} 1985: br. 87; Arsi} 2007: br. 99.
BELOTI] (Bogati})
407. Radovan kula, Beloti}, Bogati}
85 m. n. v. (428-1-3)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, opeke i drugog, prilikom kopawa temeqa nalazi su mogli da
budu pra}eni do dubine od 2,5 m (P 3 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Vasiljevi} 1969: 457–458, br. 366; Arsi} 2007: 88, br. 86.
408. Selo, Beloti}, Bogati}885
82 m. n. v. (428-1-3)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Povr{inski nalazi rimskog novca, grn~arije i drugog (P 1 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Vasiljevi} 1969: 458, br. 367; Vasi} 1985: br. 92; Arsi} 2007: br. 87.
[ABAC
DRENOVAC ([abac)
409. Obala Bitve, Drenovac, [abac
80 m. n. v. (428-1-2)
Vrsta: Nekropola.
Opis: Prilikom skidawa obale (na mestu gde put iz [evarica izbija na Bitvu) otkriveno je 11 grobnica
zidanih opekom na dve vode (P 1 ha).
Datovawe: IV vek.
410. Babiwska greda, Drenovac, [abac886
79 m. n. v. (428-1-2)
Vrsta: Ruralna naseobina, nekropola.
885 Vasiqevi} navodi naziv lokaliteta Rapovica.

886 Kod Vasiqevi}a 1967 naziv je Zidine.
270
Pozicija: Greda.
Opis: Prona|eni ostaci rimske gra|evine, baza stuba u NM [abac, izoravane i ozidane grobnice, slu~ajni
nalazi novca Gordijana III, Aurelijana, Proba (P 0,5 ha).
Datovawe: III (kop~a) – IV vek.
Materijal: Kovi} 2006: 47, br. 10, 49 br. 16, 17 (bronzano prstewe); Kovi} 2009: 26, kat. 2 (bronz. kop~a);
Kovi} 2011: 22, br. 1 (ikona podunavskih kowanika); Kovi} 2020: 33, kat. 14 (poqoprivredni alat).
411. Utoma, Drenovac, [abac
80 m. n. v. (428-1-2)
Pozicija: Greda u mo~varnom terenu (sever–jug).
Opis: Povr{inski nalazi rimske opeke i keramike (P 0,4 ha).
Datovawe: np.
412. Sin|ilat, Drenovac, [abac
80 m. n. v. (428-1-2)
Pozicija: Greda u mo~varnom terenu (sever–jug).
Datovawe: np.
413. Savska ulica 7, Drenovac, [abac
78 m. n. v. (428-1-4)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, opeke i {uta, slu~ajno otkrivena i grobnica od opeka na dve
vode (P 1 ha).
Datovawe: IV vek.
414. Jazbine, Drenovac, [abac
80 m. n. v. (428-1-4)
Pozicija: Ravnica.
Datovawe: np.
Literatura: Arsi} 2007: 91, br.134.
415. Seli{te–Prosje, Drenovac, [abac
80 m. n. v. (428-1-4)
Pozicija: Ravnica, na obali bare Kalovice.
Opis: Na prostoru 200 h 200 m, ostaci rimskog objekta (P 4 ha).
271
Datovawe: np.
416. Lipa–Ku}i{te, Drenovac, [abac
80 m. n. v. (428-1-4)
Pozicija: Greda izme|u dve bare.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, opeke, {uta, novca i drugog (P 1 ha).
Datovawe: IV vek (novac Konstancija, kop~a).
Materijal: Kovi} 2009: 27, kat. 5 (bronzana kop~a).
417. Ku}i{te, Drenovac, [abac
80 m. n. v. (428-1-4)
Pozicija: Greda u mo~varnom terenu.
Opis: Povr{inski nalazi ku}nog lepa, rimske keramike, opeke, gra|evinskog {uta, novca (Konstancije II)
(P 2 ha).
Datovawe: Druga polovina IV veka.
Literatura: Vasiljevi} 1972: 186; Vasi} 1985: 129, 137, br. 35; Arsi} 2007: br. 127.
418. Ora{}e, Drenovac, [abac
79 m. n. v. (428-1-4)
Pozicija: Ravnica, greda opkoqena barom.
Opis: Intenzivni ostaci rimskog gra|evinskog {uta i keramike (P 4 ha).
Datovawe: np.
Materijal: Kovi} 2020: 32, kat. 12, 34, kat. 16, 35, kat. 20, 38, kat. 25 (poqoprivredni alat).
MA^VANSKI PRIÎNOVI] ([abac)

419. Kamenica, Ma~vanski Pri~inovi}, [abac
81 m. n. v. (428-1-4)
Pozicija: Greda u mo~varnom terenu.
Opis: Za vreme Prvog svetskog rata, prilikom kopawa rovova, nai{lo se na temeqe neke zgrade; sedamde-
setih godina XX veka povr{inski nalazi rimske keramike i mawe koli~ine {uta (P 1 ha).
Datovawe: np.
Materijal: Kovi} 2020: 33, kat. 15 (poqoprivredni alat).
420. Cerik, Ma~vanski Pri~inovi}, [abac
80 m. n. v. (428-1-4)
Vrsta: Ruralna naseobina.887
Pozicija: Greda.
272
Opis: Na povr{ini 1000 h 500 m nalazi rimske opeke, imbreksa, keramike (ima i tera sigilate) (P 50 ha).
Datovawe: II–III888 i IV vek.
Materijal: Kovi} 2020: 31, kat. 11 (poqoprivredni alat).
421. Obala Save, Ma~vanski Pri~inovi}, [abac
78 m. n. v. (428-1-4)
Pozicija: Prva re~na terasa, obala Save.
Opis: Povr{inski nalazi materijala rimske provenijencije, nalaz nekoliko rimskih kopaqa (P 1 ha).
Datovawe: np.
TABANOVI] ([abac)
422. Popova~a u Gaju, Tabanovi}, [abac
80 m. n. v. (428-1-4)
Pozicija: Greda.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije, nalaz olovne ikone podunavskih kowanika (P 1 ha).
Datovawe: Druga polovina III – po~etak IV veka.
Materijal: Kovi} 2000: 38–39 (ikona podunavskih kowanika).
423. Samuilova~a, Tabanovi}, [abac889
80 m. n. v. (428-1-4)
Pozicija: Ravnica, sa obe strane reke Jereza.
Opis: Na prostoru 800 h 500 m obilni nalazi rimske keramike, opeke, gra|evinskog {uta i drugog (P 4–40 ha)
Datovawe: IV vek
Materijal: Kovi} 2006: 49, br 19 (bronzana narukvica IV vek).
Napomena: Neolit.
424. Toli}, Tabanovi}, [abac
80 m. n. v. (428-1-4)
Pozicija: Greda nad mo~varnim terenom.
Opis: Na velikoj povr{ini brojni nalazi rimske keramike, opeke i gra|evinskog {uta. Na povr{ini su
se jasno uo~avali obrisi temeqa zgrada (P 1 ha).
887 Imaju}i u vidu navode o nalazima krstastih fibula, na osnovu kojih M. Vasiqevi} opredequje lokalitet u IV vek
(Vasiljevi} 1973: 142), treba razmisliti i o mogu}nosti da se radi o nekropoli u sklopu lokaliteta koja bi pripa-
dala ovom velikom nasequ.
888 Sude}i po crteù nalaza tera sigilate kod Vasiljevi} 1973: T. LXXXII/1.
889 Sa nepoznatog lokaliteta u okolini Tabanovi}a poti~e statueta Jupitera datovana u II vek (Tadin 1979: 9, sl. 2).
273
Datovawe: Publikovani nalaz iz III veka.

Napomena: Bronzano doba.
[TITAR ([abac)
425. Jasenovica, [titar, [abac
81 m. n. v. (428-1-3)
Vrsta: Ruralna naseobina, vila rustika i pripadaju}a nekropola.
Pozicija: Prva re~na terasa, desna obala Jasenovice.
Opis: Na prostoru 400 h 250 m nalaène su ve}e koli~ine rimske keramike i gra|evinskog {uta, a na ne-
koliko mesta bili su vidqivi i tragovi temeqa zgrada, otkriveni su i skeletni grobovi, jedan sa grivnom
sa zmijskim glavama.890 Iskopavawima 1979. godine otkrivena je isto~na polovina glavne stambene zgrade
sa temeqima izra|enim od lomqenog kamena i lomqenih opeka ulivenih u malter. Zgrada je bila pravo-
ugaonog oblika, istraène su tri prostorije, od kojih je jedna imala malu apsidu. Na severoisto~nom uglu
gra|evina je imala petougaonu prostoriju koja izlazi iz ravni fasada vile. M. Vasi} je procenio da ona
nesumwivo pripada vilama sa izba~enim kulama (Eckrisalit), koje su poznate u Panoniji u IV veku. U dvema
prostorijama nalazilo se otvoreno ogwi{te. Ne{to daqe su vlasnici imawa prona{li i osam grobova sa
materijalom koji se datuje u IV vek. Pretpostavka je da je zgrada stradala u poàru u drugoj polovini IV
veka.891 Uz glavnu zgradu otkrivena su i mawa stani{ta – kolibe u kojima su mogli da stanuju najamnici892
(P 10 ha).
Datovawe: IV vek.
Literatura: Vasiljevi} 1973: 154–155; Vasi} 1985: 128, br. 39.
Materijal: Kovi} 2003: 70, kat. 61; Kovi} 2006: 50, br. 20 (bronzana narukvica).
426. Grmik, [titar, [abac
80 m. n. v. (428-1-3)
Vrsta: Ruralna naseobina, vikus (?)
Pozicija: prva re~na terasa
Opis: Pravcem sever–jug lokalitet ima duìnu 600, a pravcem istok–zapad 300–500 m. Na tom prostoru
bili su obilni nalazi rimske keramike, gra|evinskog materijala, novca IV veka i drugog. Ranije su isko-
pavani i temeqi zgrada (P 20 ha po Vasiqevi}u, 1 ha po Arsi}u).
Datovawe: IV vek.
Literatura: Vasiljevi} 1973: 154; Vasi} 1985: 129, 137, br. 41; Arsi} 2007: 104, br. 356; Petrovi} 2010: 129.
ZMIWAK ([abac)
427. Sibinsko poqe, Zmiwak, [abac
87 m. n. v. (427-2-4)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Na povr{ini 200 h 200 m nalazi rimske keramike, opeke, imbreksa i gra|evinskog {uta (P 3–4 ha).
890 Obratiti pa`wu na ovaj lokalitet kao i na Grmik u istom selu. Arsi} nije posvetio dovoqno pa`we navedenim
velikim povr{inama kod Vasiqevi}a.
891 Vasi} 1985: 128
892 Vasi} 1985: 127. Uporediti i sa situacijom na lokalitetu Kusawe u Svileuvi (519a), gde je zabeleèna sli~na situ-
acija, ali nekoliko decenija ranije.
274
Datovawe: np.
428. Poàr, Zmiwak, [abac
87 m. n. v. (427-2-4)
Vrsta: Ruralna naseobina, trasa puta?
Pozicija: Ravnica
Opis: Na prostoru 500 h 120 m povr{inski nalazi rimske keramike, opeke i drugog, vidqivi su bili i
tragovi planuma nekog starog puta, slu~ajni nalazi novca Hadrijana i Trajana (P 6 ha).
Datovawe: II vek.
Materijal: Kovi} 2020: 55, kat. 59 (no`).
429. Vranova~a 2, Zmiwak, [abac
87 m. n. v. (427-2-4)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Na povr{ini od 200 h 200 m nalaène su ve}e koli~ine rimske keramike i gra|evinskog {uta (P 4 ha).
Datovawe: np.
SLEPÊVI] ([abac)
430. Seli{te, Slep~evi}, [abac893
82 m. n. v. (428-1-3)
Pozicija: Ravnica, greda u ravnici.
Opis: Na prostoru 500 h 300 m izoravane su ve}e koli~ine rimske keramike, opeke, imbreksa, maltera,
novca i drugog (P 15 ha po Vasiqevi}u, 8 ha po Arsi}u).
Datovawe: materijal od II do IV veka.
Materijal: Kovi} 2003: 68, kat. 43, 69, kat. 49; Kovi} 2011: br. 3 (ikona podunavskih kowanika).
MAJUR ([abac)
431. Tobolac, Majur, [abac
81 m. n. v. (428-1-4)
Pozicija: Uvala.
Opis: Na prostoru 200 h 200 m povr{inski nalazi rimskog novca, keramike, opeka, imbreksa i drugog (P 4 ha).
Datovawe: II vek.
Napomena: Neolit.
893 Poznat jo{ i pod nazivima Mitrov Gaj ili Mramorje.
275
432. Lipik, Majur, [abac

81 m. n. v. (428-1-4)
Pozicija: Ravnica, sa juga ome|ena barom.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i gra|evinskog {uta (P 1 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Vasiljevi} 1973: 140–141; Vasi} 1985: 137, br. 40; Arsi} 2007: br. 188.
433. Duga bara (potes Magazinova~a), Majur, [abac894
80 m. n. v. (428-1-4)
Pozicija: Ravnica, obala Duge bare.
Opis: Na povr{ini 200 h 200 m na|eno je, u ve}im koli~inama, rimske keramike, novca i gra|evinskog
{uta. U sredini tog prostora uo~eni su ostaci temeqa zgrade dimenzija 50 h 50 m, ozidani opekom (P 4 ha).
Datovawe: IV vek.
434. Kitog–Gradina, Majur, [abac
80 m. n. v. (428-1-4)
Opis: Povr{inski nalazi rimskih opeka, keramike i novca (od A. Pija do S. Severa) (P 1 ha).
Datovawe: II–III vek.
Literatura: Vasiljevi} 1967: br. 156; Vasi} 1985: br. 17; Arsi} 2007: br. 190.
[ABAC ([abac)
435. Triangl (Detelina), [abac, [abac
80 m. n. v. (428-1-4)
Opis: U useku pruge konstatovan je rimski kulturni sloj debqine 0,5–1,5 m, nalazi opeke, tegula i kera-
mike (P 1 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Arheolo{ki spomenici 1953: 18; Vasiljevi} 1967: 144, br. 204; Vasi} 1985: 137, br. 7; Arsi} 2007:
95, br. 191.
436. Stari grad, [abac, [abac
84 m. n. v. (428-1-4)
Vrsta: Nalazi u sekundarnom kontekstu.
Opis: Slu~ajni nalazi rimskog novca IV veka (P 0,3 ha).
Datovawe: IV vek.
Literatura: Vasiljevi} 1967: 145, br. 206; Arsi} 2007: 95, br. 199.
894 Vasiqevi} ovaj lokalitet navodi pod imenom Magazinova~a.
276
437. Alfirovica, [abac, [abac

91 m. n. v. (428-3-2)
Datovawe: np.
Literatura: Vasljevi} 1973: 152; Vasi} 1985: 137, br. 47; Arsi} 2007: 95, br. 193.
438. Xaminova~a, [abac, [abac
81 m. n. v. (428-3-2)
Opis: Na prostoru 300 h 250 m povr{inski nalazi keramike, imbreksa, opeke i drugog (P 7,5 ha, po Arsi-
}u 6 ha).
Datovawe: np.
Napomena: neolit
439. Zabran Bugar~i}a, [abac, [abac
80 m. n. v. (428-3-2)
Pozicija: Druga re~na terasa.
Opis: Konstatovani ostaci rimske gra|evine, ~esti nalazi novca III i IV veka (P 1 ha).
Materijal: Kovi} 2006: 47, br. 8.
Novac: Petrovi} 2010: 118; (Prob, Galijen (aurelijani), Licinije, Konstantin, Konstans, Valens).
440. [qunkara Duma~a, [abac, [abac

77 m. n. v. (428-4-1)
Opis: Povr{inski nalazi materijala rimske provenijencije, prilikom va|ewa {qunka bagerom izva|eni
su rimski pitosi i {titovi (P 6 ha).
Datovawe: I vek (po Arsi}u), nalazi materijala III–IV veka.
2007: 95, br. 194.
Materijal: Kovi} 2009: 26, kat. 4 (kop~a); Kovi} 2020: 30, kat. 9 (poqoprivredni alat).
Napomena: Neolit, star~eva~ka kultura.
441. Savski potes, [abac, [abac

80 m. n. v. (428-4-1)
Opis: Na povr{ini od 200 h 200 m nalazili su se ostaci rimske keramike, gra|evinskog {uta, novca i
drugog, {ezdesetih godina XX veka u profilu obale je bilo vidqivo i nekoliko ozidanih rimskih grob-
nica (P 4 ha).
277
Datovawe: I vek (Arsi}), kraj III veka i IV vek sude}i po opisu grobnica.
PRWAVOR ([abac)
442. Gorwe poqe, Prwavor, [abac
95 m. n. v. (427-4-1)
Pozicija: Ravnica.
Datovawe: np.
443. Ornice, Prwavor, [abac
94 m. n. v. (427-4-2)
Vrsta: Ruralna naseobina i pripadaju}a nekropola.
Pozicija: Ravnica.
Opis: Na povr{ini od 200 h 200 m nalazi rimske keramike, gra|evinskog {uta i drugog. Prilikom orawa,
1960. godine, uni{tena je jedna grobnica ozidana na svod (P 4 ha).
Datovawe: Kraj III i IV vek.
Napomena: Neolit.
444. Selo, Prwavor, [abac
75 m. n. v. (427-4-2)
Pozicija: Ravnica.
Datovawe: np. (III–IV vek na osnovu nalaza ikone podunavskih kowanika?)
Materijal: Kruni} 1995 (ikona podunavskih kowanika).
445. [evar, Prwavor, [abac
95 m. n. v. (427-4-2)
Vrsta: Ruralna naseobina, terme.
Pozicija: Greda.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije, slu~ajan nalaz Galijenovog novca. M. Vasi} i M. Vasiqe-
vi} izvr{ili su i sonda`na iskopavawa 1979. i 1980. godine, i tom prilikom su otkrili deo objekta, naj-
verovatnije termi, sa ostacima suspenzure hipokausta, apside kaldarijuma, kao i fragmenata fresaka895
(P 5 ha).
Materijal: Kovi} 2006: 50, br. 22 (bronzana narukvica).896
895 M. Vasi} ovaj lokalitet naziva [titar u Prwavoru.

896 G. Kovi} ovaj lokalitet naziva Crkvina.
278
RIBARI ([abac)
446. Be}irova~a, Ribari, [abac
90 m. n. v. (427-4-2)
Pozicija: Ravnica, ne{to uzdignutiji teren od okolnog.
Opis: Na prostoru 200 h 200 m izoravane su ve}e koli~ine rimske keramike, novca, gra|evinskog {uta i
drugog (P 4 ha).
Datovawe: np.
Materijal: Kovi} 2020: 44, kat. 36 (raonik).
447. Selo Ribari, [abac
94 m. n. v. (427-4-2)
Pozicija: Ravnica.
Datovawe: np.
448. Vrani}a bara, Ribari, [abac
93 m. n. v. (427-4-2)
Pozicija: Ravnica, na severnom obodu bare (orijentisan ka jugu).
Opis: Na prostoru 300 h 300 m obilni nalazi rimske keramike, imbreksa, opeke, novca; bili su vidqivi
i temeqi zgrade ozidane rimskom opekom (P 5 ha po Arsi}u, 9 ha po Vasiqevi}u).
Datovawe: np.
PETLOVAÂ ([abac)
449. Selo, Petlova~a, [abac
95 m. n. v. (427-4-2)
Pozicija: Greda.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije, slu~ajni nalaz ostave novca (P 4 ha).
Datovawe: kraj III, po~etak IV veka.
Literatura: Vasiljevi} 1967: 142, br. 180; Vasi} 1985: 128, 137, br. 21; Arsi} 2007: 92, br. 148.
Materijal: Kovi} 2020: 50, kat. 51 (kosir).
Novac: Vasi} 1985: 128 nap. 49; Petrovi} 2010: 125 (ostava III/IV vek, 1180 kom.).
450. @uja~a, Petlova~a, [abac
89 m. n. v. (427-4-2)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Intenzivni povr{inski nalazi rimske keramike (grubih i ve}ih sudova – pitosa), opeke, metalnih
nalaza i drugog (P 2 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Vasiljevi} 1967: 142, br. 181; Arsi} 2007: 92, br. 149.
279
BOGOSAVAC ([abac)
451. Okno, Bogosavac, [abac
87 m. n. v. (428-3-1)
Opis: Na prostoru 500 h 200 m nalazi rimske keramike, opeka i drugog (P 6–10 ha).
Datovawe: Na osnovu publikovanog materijala II–III vek, IV vek.
Materijal: Kovi} 2003: 65, kat. 27; 73, kat. 76, 78; Kovi} 2020: 34, kat. 17 (poqoprivredni alat).
Napomena: Neolit.
MI[AR ([abac)
452. ]eramidi{te, Mi{ar, [abac
80 m. n. v. (428-4-1)
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije (opeke, tegule, keramika), otkriveni temeqi mawe gra-
|evine sa apsidom, orijentacije istok–zapad, u blizini zabeleèni i slu~ajni nalazi zidanih grobnica
(P 5 ha).
Datovawe: IV vek.
Literatura: Arheolo{ki spomenici 1953: 18; Vasiqevi} 1967: 141, br. 170, 171, 172; Vasi} 1985: 137, br. 6;
Arsi} 2007: 195, br. 197.
Materijal: Kovi} 2004: 14, kat. 14; Kovi} 2006: 49, br. 18 (bronzana narukvica); Kovi} 2009: 27, kat. 7,
28, kat. 9 (bronzane kop~a).
453. Ba{~ine, Mi{ar, [abac
90 m. n. v. (428-4-1)
Pozicija: Padina re~ne terase.
Datovawe: np.
MR\ENOVAC ([abac)
454. Dobrava, Mr|enovac, [abac

78 m. n. v. (428-4-1)
Pozicija: Ravnica, u{}e Dobrave u Savu.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije, gra|evinskog {uta i keramike, nalaz krstaste fibule
(P 1 ha).
Literatura: Gara{anin 1951: 196; Vasiqevi} 1967: 142; Vasiljevi} 1973: 144; Vasi} 1985: 129–130, 137,
br. 20; Arsi} 2007: 94, br. 181.
455. Obala Save, Mr|enovac, [abac
75 m. n. v. (428-4-1)
280
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Ravnica.
Opis: Slu~ajni nalazi rimskog kopqa i strelice (P 1 ha).
Datovawe: IV vek.
ORA[AC ([abac)
456. Dobrava, Ora{ac, [abac897
75 m. n. v. (428-4-1)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Ravnica.
Opis: Slu~ajni nalaz tri zidane grobnice sa krovom na dve vode, nalazi novca III i IV veka, nalaz olovne
ikone podunavskih kowanika (P 0,4 ha).
Literatura: Vasiljevi} 1967: br. 179; Vasi} 1985: br. 53; Arsi} 2007: 94, br. 179.
Materijal: Popovi} I. 1988a: 41, br. 4 (motika prona|ena pored grobnice); Kovi} 2000: 42 (ikona podunav-
skih kowanika na|ena je u zidanoj grobnici); Kovi} 2020: 26, kat. 1, 27, kat. 4, 28, kat. 6, 30 kat. 8, 31 kat. 10
(poqoprivredni alat).
Novac: Petrovi} 2010: 125 (Postum, K. Gotski, Krisp, Konstantin I, Valens).
457. Ulice, Ora{ac, [abac
77 m. n. v. (428-4-1)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije, nalazi fibula I veka (P 1 ha).
Materijal: Kovi} 2003: 62, kat. 3, 63, kat. 7, 66, kat. 32; 69, kat. 54; 70, kat. 55; 71, kat. 65; Kovi} 2004: 13,
kat. 3; 14, kat. 15; Kovi} 2020: 48, kat. 46 (kosa).
GORWA VRAWSKA ([abac)

458. Jusupovac, Gorwa Vrawska, [abac
100 m. n. v. (428-3-2)
Vrsta: Neodre|eno.
Opis: Slu~ajni nalazi rimskog novca (ostava?).
Datovawe: III vek (novac Proba i Trajana Decija).
Literatura: Arheolo{ki spomenici 1953: 18; Vasiqevi} 1967: 137, br. 120, 121 i 122; Vasi} 1985: 137,
br. 1; Arsi} 2007: 94, br. 172.
Novac: Petrovi} 2010: 114 (20 antoninijana Proba, aureus Trajana Decija).
897 Kod Vasiqevi}a 1967. naziv lokaliteta je Deonice.
281
MALA VRAWSKA ([abac)

459. Vrbovac, Mala Vrawska, [abac
101 m. n. v. (428-3-2)
Datovawe: np.
Napomena: Neolit.
460. Ba{~ine u Prosinama, Mala Vrawska, [abac
100 m. n. v. (428-3-2)
Pozicija: Druga re~na terasa, breùqak iznad potoka sa zaravwenim platoom na vrhu.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije, tegule, opeke, keramika (P 0,3 ha).
Datovawe: Publikovan je materijal III veka.
Literatura: Arheolo{ki spomenici 1953: 18; Vasiljevi} 1967: 140, br 158; Vasi} 1985: 137, br. 10; Arsi} 2007:
94, br. 176.
Materijal: Cerovi} 2000: 24–26; Kovi} 2003: 69, kat. 51; Kovi} 2020: 59, kat. 66 (no`).
461. Lipovica, Mala Vrawska, [abac
100 m. n. v. (428-3-2)
Pozicija: Na sredini blage kose na drugoj re~noj terasi.
Opis: Povr{inski nalazi rimske opeke i {uta, slu~ajan nalaz grobnice ozidane na svod, izoravani teme-
qi zgrade ozidane opekom (P 1 ha).
Datovawe: IV vek.
Napomena: Neolit.
462. Gusta me|a, Mala Vrawska, [abac
105 m. n. v. (428-2-3)
Datovawe: np.
KORMAN ([abac)
463. Trnovo Poqe, Korman, [abac
90 m. n. v. (428-4-1)
Pozicija: Druga re~na terasa, elipsoidno uzvi{ewe u vodoplavnoj re~noj dolini Dobrave.
Opis: Na povr{ini od 200 h 150 m zemqanog tela elipsoidnog oblika nalazili su se ostaci keramike, gra-
|evinskog {uta i drugog (P 3,5 ha).
Datovawe: II–III vek (po materijalu kod: Vasiljevi} 1973).
Literatura: Vasiljevi} 1973: 138, T. LXXXII, 2 i 8; Vasi} 1985: 137, br. 52; Arsi} 2007: 94, br. 183.
282
@ABAR ([abac)
464. Sala{, @abar, [abac
95 m. n. v. (428-3-2)
Pozicija: Prva re~na terasa, na zavr{etku blage kosine okrenute ka jugu, iznad potoka Koji}a.
Opis: Na povr{ini 150 h 300 m ostaci rimske keramike, nova, gra|evinskog {uta i ostalog (P 4,5 ha).
Datovawe: np.
MIOKUS ([abac)
465. Jazbine, Miokus, [abac
78 m. n. v. (428-4-1)
Pozicija: Ravnica.
Opis: Povr{inski nalazi ve}ih koli~ina rimske opeke, keramike i {uta; nalaz rasturene ostave novca
iz druge polovine IV veka (Konstantin I – Valens) (P 1 ha).
Datovawe: IV vek.
Novac: Benxarevi} 2005: 559; Petrovi} 2010: 123.
PREDVORICA ([abac)
466. [e}erovac, Predvorica, [abac
104 m. n. v. (428-4-1)
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i opeka (P 0,4 ha).
Datovawe: np.
PETKOVICA ([abac)
467. Nemirna kru{ka, Petkovica, [abac
200 m. n. v. (427-4-2)
Vrsta: Infrastrukutra, rudnik gvo`|a.
Pozicija: Uvala, nagib ka severu.
Datovawe: np.
LIPOLIST ([abac)
468. Rastica, Lipolist, [abac
90 m. n. v. (427-4-2)
Pozicija: Prva re~na terasa, desna obala reke Jerez.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i gra|evinskog {uta, ~esto izoravani temeqi zgrada (P 1 ha).
283
Datovawe: np.
469. Babojevi}, Lipolist, [abac
90 m. n. v. (427-4-2)
Pozicija: Prva re~na terasa, na nekoliko paralelnih zemqanih greda, na desnoj obali reke Jerez.
Opis: Na prostoru 700 h 500 m na|eni su ostaci rimske keramike, opeka, imbreksa, novca, maltera i drugog.
Po predawu se na ovome mestu nalazila rimska varo{, i tu su bila zakopana kola puna blaga898 (P 35 ha).
Datovawe: np. (sude}i po pomenutom nalazu denara, II–III vek su sasvim izvesni)
Napomena: Neolit, kasni sredwi vek.
DOBRI] POCERSKI ([abac)

470. Labudova bara, Dobri} Pocerski, [abac
87 m. n. v. (428-3-1)
Pozicija: Greda.
Opis: Na obali Labudove bare, na povr{ini 150 h 100 m, ostaci gra|evinskog {uta i keramike (P 1,5 ha).
Datovawe: np.
BELA REKA ([abac)

471. Osoje, Bela reka, [abac
135 m. n. v. (427-4-2)
Pozicija: Prva re~na terasa iznad Bele reke, padina, nagib ka JI.
Datovawe: np.
472. Crkvine, Bela reka, [abac
160 m. n. v. (427-4-2)
Vrsta: Ostava, vila rustika.
Pozicija: Padina brda, nagib ka SZ.
Opis: Ostava novca, posu|a i nakita.
Izvor: Slu~ajan nalaz ostave srebrnog novca, nakita i posu|a. U blizini mesta nalaza ostave konstatovani
su ostaci opredeqeni kao vila rustika.
Datovawe: II vek.
Materijal: Popovi}, Bori}-Bre{kovi} 1994 (ostava novca i srebrnih predmeta, novac u rasponu od 32.
godine p. n. e. do 182. godine).
898 Po~etkom XXI veka u blizini ovoga lokaliteta divqi kopa~i su uistinu i prona{li ostavu od 120.000 denara, koja
je ilegalnim putevima izneta iz Srbije. To sam saznao iz dva potpuno nezavisna izvora.
899 U Arheolo{ki spomenici 1953: 18, lokalitet je nazvan Obala Dobrave.
284
VARNA ([abac)
473. Turske ba{~e, Varna, [abac
110 m. n. v. (428-3-1)
Pozicija: Prva re~na terasa, leva obala Duma~e, padina se spu{ta u pravcu juga.
Datovawe: III vek.
Napomena: Neolit.
DESI] ([abac)
474. Ku}ine, Desi}, [abac
220 m. n. v. (428-3-3)
Opis: Povr{inski nalazi rimskih opeka, za koje M. Vasiqevi} navodi da su posedovale ìgove i znakove
(ne spomiwe koje i kakve), keramike i kamenih okruglih `rvweva (P 0,3 ha?).
Datovawe: np.
Literatura: Vasiljevi} 1969: br. 370, 371; Vasi} 1985: br. 27; Arsi} 2007: br. 158.
475. Rupqe, Desi}, [abac
200 m. n. v. (428-3-3)
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije (P 0,3 ha), slu~ajni nalaz ostave 550 komada rimskog
novca IV veka.
Datovawe: IV vek (najmla|i u ostavi novac Valentinijana I).
Novac: Mari} 1956: 180 (ostava od 550 nov~i}a).
GRU[I] ([abac)
476. [ipurova~a, Gru{i}, [abac
180 m. n. v. (428-3-1)
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i gra|evinskog {uta, statueta Merkura (P 0,4 ha).
Datovawe: III vek (Cerovi} – I vek?)
Materijal: Cerovi} 2000: 21–24 (statueta Merkura).
SINO[EVI] ([abac)
477. \enadilo, Sino{evi}, [abac899
110 m. n. v. (428-3-4)
285
Opis: Povr{inski nalazi rimske opeke na prostoru 50 h 50 m (P 0,3 ha).

Datovawe: np.
Literatura: Arh. spomenici 1953: 18; Vasiljevi} 1967: br. 195; Arsi} 2007: br. 168.
ZABLA]E ([abac)
478. Ostiwak, Zabla}e, [abac900
125 m. n. v. (428-3-2)
Opis: Uni{teno je 9 ozidanih grobnica od opeke sa krovom na dve vode, u neposrednoj blizini evidenti-
rani su i ostaci temeqa gra|evine (P 1,5 ha).
Datovawe: IV vek.
Literatura: Vasiljevi} 1967: 136, 143; Vasi} 1985: br. 12; Arsi} 2007: br. 186.
MILO[EVAC ([abac)
479. Selo (Kr~evine), Milo{evac, [abac
230 m. n. v. (428-3-3)
Vrsta: Ruralna naseobina, horeum.
Pozicija: Prva re~na terasa, iznad sastava dve reke a ispod jedne glavice.
Opis: Prilikom radova u vinogradu iskopani su temeqi neke zgrade zidani velikom tankom opekom u mal-
teru, a u jednom wihovom delu bile su ve}e koli~ine izgorele p{enice (P 0,25 ha).
Datovawe: np.
Napomena: Neolit.
480. Kowu{a, Milo{evac, [abac
430 m. n. v. (428-3-3)
Vrsta: Vojna infrastruktura.
Pozicija: Vrh brda.
Datovawe: IV/V vek.
Napomena: Gvozdeno doba, kru`ne osnove, vidqivost samo prema [apcu.
NAKUÂNI ([abac)
481. Ku}erine, Naku~ani, [abac
140 m. n. v. (428-3-4)
Pozicija: Obala Dobrave, druga re~na terasa.
Opis: Izoravane su grobnice sa skeletima (P 1 ha).
Datovawe: IV vek.
900 Kod Arsi}a naziv je Orlovac.
286
482. Vi}inovac, Naku~ani, [abac

110 m. n. v. (428-3-4)
Vrsta: Ruralna naseobina, ostava novca (?).
Pozicija: Prva re~na terasa, obala Dobrave.
Opis: Slu~ajan nalaz solida Valentinijana I, Valensa i Gracijana (P 0,3 ha).
Datovawe: IV vek.
Literatura: Vasiljevi} 1969: br. 380; Vasi} 1985: 137, br. 26; Arsi} 2007: br. 166.
483. Gradina–Kosarevac, Naku~ani, [abac
160 m. n. v. (428-3-4)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Vrh brda.
Opis: Nalazi zidanih grobnica sa krovom na dve vode (P 0,3 ha).
Datovawe: IV vek.
RUMSKA ([abac)
484. Srebrne rupe, Rumska, [abac
350 m. n. v. (428-3-3)
Vrsta: Infrastruktura, rudnik olova i srebra.
Pozicija: Uvala.
Opis: Rudnik olova i srebra koji je kori{}en u antici i sredwem veku.
Izvor: Rekognsocirawe.
Datovawe: np.
Literatura: Simi} 1951: 303; Vasiljevi} 1973: 150; Vasi} 1985: 137, br. 54; Arsi} 2007: 94, br. 170.
VLADIMIRCI
TRBU[AC (Vladimirci)
485. Urva~a, Trbu{ac, Vladimirci
120 m. n. v. (428-4-1)
Pozicija: Prva re~na terasa, na blagoj kosi koja se spu{ta ka potoku.
Opis: Na povr{ini 200 h 200 m mno{tvo keramike, opeke i {uta (P 4 ha).
Datovawe: np.
DRAGOJEVAC (Vladimirci)
486. Brod–Slavotin, Dragojevac, Vladimirci
120 m. n. v. (428-4-1)
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, opeke, kamenih spomenika i novca (P 1 ha).
Literatura: Vasiqevi} 1967: br. 134; Vasi} 1985: 139, br. 161; Arsi} 2007: br. 205.
287
VUKO[I] (Vladimirci)
487. Crkvine, Vuko{i}, Vladimirci
110 m. n. v. (428-3-2)
Pozicija: Druga re~na terasa, nagib ka jugozapadu, tj. ka Vi{wevoj reci.
Opis: Povr{inski nalazi {uta i atipi~ne keramike na povr{ini 200 h 200 m (4 ha).
Datovawe: np.
488. Klenovac, Vuko{i}, Vladimirci

120 m. n. v. (428-3-2)
Pozicija: Druga re~na terasa, na padini orijentisanoj ka jugu koja se spu{ta ka Crvenom potoku.
Opis: Povr{inski nalazi tipi~ne rimske keramike (naro~ito pitosa), opeka i gra|evinskog {uta na po-
vr{ini 300 h 200 m (P 6 ha).
Datovawe: np.
SKUPQEN (Vladimirci)
489. Zmajevac, Skupqen, Vladimirci

110 m. n. v. (428-4-1)
Pozicija: Prva re~na terasa re~ice Zmajevac, na kosi koja se blago spu{ta ka jugu.
Opis: Na povr{ini 500 h 200 m nalaèni su brojni ostaci rimske keramike, gra|evinskog {uta, celih
opeka i drugog. Zabeleèni su i nalazi zidanih grobnica (P 8–10 ha).
Datovawe: Od kraja III veka (po opisu grobova).
Literatura: Vasiljevi} 1972: 170; Vasi} 1985: 139, br. 168; Arsi} 2007: 207.
ZVEZD (Vladimirci)
490. Priseke, Zvezd, Vladimirci

160 m. n. v. (428-4-1)
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, opeke i gra|evinskog {uta (P 0,3 ha).
Datovawe: np.
491. Vrovine, Zvezd, Vladimirci

180 m. n. v. (428-4-1)
Pozicija: Blaga kosa koja se od vrha brda u pravcu juga spu{ta u Vodeni~ki potok.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije, slu~ajni nalaz maweg ozidanog groba (P 1 ha).
Datovawe: IV vek.
288
PROVO (Vladimirci)
492. Crkvine, Provo, Vladimirci

74 m. n. v. (428-4-2)
Opis: Povr{inski nalazi keramike, opeke i {uta (P 1 ha).
Datovawe: np.
Napomena: Neolit.
493. Seli{te – Dowi âgaq, Provo, Vladimirci

90 m. n. v. (428-4-2)
Pozicija: Padina re~ne terase koja se spu{ta ka Savi.
Opis: Na ve}em prostranstvu zabeleèni su povr{inski nalazi keramike, opeke, lepa i drugog (P 1 ha).
Datovawe: Publikovani nalaz je iz III veka.
Napomena: Neolit, laten, vizantija, sredwi vek.
494. Velike wive, Provo, Vladimirci

140 m. n. v. (428-4-2)
Opis: êsti nalazi rimskog novca prilikom orawa (P 1 ha).
Datovawe: np.
LOJANICE (Vladimirci)
495. Mujinova~a, Lojanice, Vladimirci

100 m. n. v. (428-3-2)
Opis: Na prostoru 20 h 20 m izoravane su rimske opeke (P 0,4 ha).
Datovawe: np.
MEHOVINE (Vladimirci)
496. Vra~evac, Mehovine, Vladimirci

100 m. n. v. (428-4-1)
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije, ostava novca I–III veka.
Datovawe: Sredina II do prve polovine III veka.
289
Literatura: Arheolo{ka nalazi{ta 1951: 195; Arheolo{ki spomenici 1953: 17; Vasiqevi} 1967: br. 165 i
166; Vasi} 1985: 128, 139, br. 158; Arsi} 2007: br. 224.
Novac: Bori}-Bre{kovi}, Vojvoda 2012 (ostava je inicijalno sadràla oko 2000 komada, a u danas sa~uvanom
delu ostave (489 kom.) nalaze se kovawa od Nerona do Maksimina Tra~anina).
VLADIMIRCI (Vladimirci)
497. Vladimirci, Vladimirci, Vladimirci
100 m. n. v. (428-4-3)
Opis: Slu~ajni nalaz ostave novca.
Datovawe: III vek.
Novac: Crnobrwa N. 2005 (ostava antoninijana, najmla|i primerak Aurelijana).
JALOVIK (Vladimirci)
498. To~kova jaruga, Jalovik, Vladimirci
150 m. n. v. (428-4-3)
Pozicija: Padina brda, posledwa kosa planine Vla{i}.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i opeka.
Datovawe: III vek
499. Stojakovac, Jalovik, Vladimirci
180 m. n. v. (428-4-3)
Datovawe: np.
Literatura: Arheolo{ki spomenici 1953: 17; Vasiljevi} 1980: 212; Vasi} 1985: 139, br. 159; Arsi} 2007:
97, br. 220.
Materijal: Kovi} 2020: 37, kat. 24 (sekira-kramp).
500. Misija, Jalovik, Vladimirci
140 m. n. v. (428-4-3)
Opis: Na povr{ini od 2 ha konstatovani su intenzivni nalazi keramike, opeke, gra|evinskog {uta i dru-
gog (P 2 ha).
Datovawe: np. (IV vek na osnovu ikone?)
Materijal: Kruni} 1995 (ikona podunavskih kowanika).
501. Lubewak, Krnule, Vladimirci
160 m. n. v. (428-4-3)
290

Opis: Povr{inski nalazi keramike, opeke, {uta rimske provenijencije na prostoru 300 h 300 m (P 9 ha).
Datovawe: np.
DEBRC (Vladimirci)
502. Gradu`dine, Debrc, Vladimirci
95 m. n. v. (428-4-2)
Vrsta: Utvr|ewe (spekulum?), trasa puta.
Pozicija: Visoka desna obala Save.
Opis: Krajem XIX veka F. Kanic je na ovome mestu zabeleìo postojawe ostataka nekog rimskog kastela
(spekuluma?) koji se najve}im delom ve} bio odronio zajedno sa strmom obalom Save. U neposrednoj bli-
zini, na mestu Malo Duboko, konstatovani su i ostaci rimskog puta901 (P 4 ha).
Literatura: Kanic 1985: 366; Gara{anin, Gara{anin 1951: 195; Vasi} 1985: 130, 139, br. 156; Arsi} 2007:
95, br. 200.
Materijal: ikone podunavskih kowanika IV vek (Iskra-Jano{i} 1966: 51, br. 5, 6; Tudor 1969: 70).
503. Vinograd @ivkovi}a, Debrc, Vladimirci
90 m. n. v. (428-4-2)
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije, nalaz olovne ikone podunavskih kowanika (P 1 ha).
Literatura: Arheolo{ki spomenici 1953: 17; Vasiqevi} 1967: 137, br. 132; Vasi} 1985: 130, 139, br. 160;
Arsi} 2007: 95, br. 201.
Materijal: Kovi} 2004: 13, kat. 1; 14, kat. 7.
NOVO SELO (Vladimirci)

504. Gr~ka bara, Mesarci (Novo Selo), Vladimirci
84 m. n. v. (428-4-2)
Pozicija: Prva re~na terasa, na obali bare.
Opis: Povr{inski nalazi keramike, opeke, {uta i drugog (P 0,5 ha).
Datovawe: Materijal III vek.
Materijal: Kovi} 2003: 67, 36; Kovi} 2020: 51, kat. 53 (dleto).
Napomena: Neolit i sredwi vek.
PEJINOVI] (Vladimirci)
505. Selo, Pejinovi}, Vladimirci
130 m. n. v. (428-3-4)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Centar sela.
901 Vasi} 1985: 130.
291
Opis: Ozidane rimske grobnice sa qudskim kostima, prona|ene prilikom rigolovawa za vinograd.
Datovawe: np. (III–IV vek, sude}i po opisu grobnica?)
KAONA (Vladimirci)
506. Prori{te, Kaona, Vladimirci
130 m. n. v. (428-4-4)
Pozicija: Re~na terasa sa padom ka jugu.
Opis: Na povr{ini 200 h 200 m ostaci opeke, keramike i drugog materijala rimske provenijencije (P 4 ha).
Datovawe: np.
VLASENICA (Vladimirci)
507. Petkovac, Vlasenica, Vladimirci

140 m. n. v. (428-4-3)
Vrsta: Ruralna naseobina sa nekropolom, trasa puta.
Opis: U pitawu je {iri prostor uz potok Petkovac na kome su konstatovani ostaci ve}eg rimskog naseqa
(na osnovu povr{inskih nalaza), trase rimskog puta i nekropole naspram naseqa (P 6–8 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Kanic 1985: 67; Arheolo{ki spomenici 1953: 17; Vasiqevi} 1967: 136, br. 112, 113 i 114; Vasi}
1985: 139, br. 157; Arsi} 2007: 96, br. 212.
508. Mili{tanska kosa, Vlasenica, Vladimirci

110 m. n. v. (428-4-4)
Pozicija: Druga re~na terasa, iznad potoka.
Opis: Ve}e koli~ine povr{inskih nalaza keramike, opeke i {uta, prona|ena je i ostava poqoprivrednog
alata. Oko 300 metara severnije od ovog lokaliteta (na lok. br. 509), prilikom kopawa kanala uni{teno
je nekoliko pitosa (P 0,3 ha).
Materijal: Popovi} I. 1986: 201–20, T. I (ostava alata); Popovi} I. 1988: 84, br. 18 (kosa), 101 (raonik),
107, br. 4–5 (gredelnica); Kovi} 2020: 34, kat. 18 (sekira); 35, kat. 19 (sekira-kramp), 36, kat. 22 (sekira-
-kramp), 52, kat. 55 (~e{agija).
509. Ku}e Dreki}a, Vlasenica, Vladimirci

95 m. n. v. (428-4-4)
Opis: Prilikom zemqanih radova otkriveno je nekoliko pitosa, nalazi se oko 300 m severnije od lokali-
teta Mili{tanska kosa, sa kojim verovatno ~ini jedinstvenu celinu (P 0,3 ha).
Datovawe: np.
292
KRNI] (Vladimirci)
510. Tomi}evka, Krni}, Vladimirci

145 m. n. v. (428-4-4)
Vrsta: Neopredeqen.
Pozicija: Prva re~na terasa, iznad potoka Plavinca.
Datovawe: np.
Literatura: Kanitz 1904: 360; Vasiljevi} 1972: 169; Vasi} 1985: 139, br. 154; Arsi} 2007: 97, br. 229.
JAZOVNIK (Vladimirci)
511. Pi{tala u [evaricama, Jazovnik, Vladimirci

175 m. n. v. (428-4-3)
Pozicija: Druga re~na terasa, na kosi koja se blago spu{ta ka potoku Mili~inci.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije 200 h 200 m (P 4 ha).
Datovawe: np.
MESARCI (Vladimirci)
512. Seiri, Mesarci, Vladimirci

90 m. n. v. (428-4-4)
Pozicija: Padina re~ne terase, blaga padina u pravcu juga ka Mesara~koj reci.
Datovawe: np.
SUVO SELO (Vladimirci)
513. Ma|arsko grobqe, Suvo Selo, Vladimirci

120 m. n. v. (428-4-4)
Vrsta: Ruralna naseobina (nekropola je iznad).
Datovawe: np.
Materijal: Kovi} 2020: 36, kat. 22 (sekira-kramp).
Napomena: Vin~a–Plo~nik; sa druge strane Vukodraà je lok. \evri}a livade u Koùaru (br. 530).
BEQIN (Vladimirci)
514. Gradu{tina, Beqin, Vladimirci

80 m. n. v. (428-4-2)
Vrsta: Utvr|ewe (kastel) sa pripadaju}im naseqem i nekropolom (sl. 24, 46/I, III, 6).
Pozicija: Desna obala Save.
293
Opis: Lokalitet Gradu{tina u Beqinu nalazi se na levoj obali u{}a re~ice Vukodra` u Savu i na wemu je
jo{ Kanic zabeleìo postojawe rimskog utvr|ewa dimenzija 150 h 150 m (sl. 24, 46/I).902 Krajem {ezdese-
tih godina XX veka mawim iskopavawima903 je o~i{}ena severoisto~na kula, ~iji je unutra{wi pre~nik
iznosio 6,5 m, a debqina 1,2 m, a tada je jo{ uvek bio vidqiv i deo ju`nog bedema, o~uvan u visini od 2 m.
Mawim sonda`nim rekognoscirawem, obavqenim 1971. godine u unutra{wem prostoru utvr|ewa, konsta-
tovani su poznovizantijski i kasnoanti~ki sloj koji pripada IV veku. Rekognoscirawima je, u profilu
obale Save, utvr|eno da se temeqne zone kasnoanti~kih gra|evina nalaze iznad horizonta III veka, a ispod
wega se nalazio i poznolatenski sloj. Jugozapadno od utvr|ewa, na povr{ini od oko 4 ha, nalazilo se i na-
seqe (sl. 46/III).904 Cela povr{ina je mestimi~no pokrivena pokretnim nalazima rimske provenijencije,
ali se na nekoliko mesta izdvajaju zone povr{ine 1–2 ara sa intenzivnim tragovima {uta (maltera, kame-
na, ulomaka kamene arhitektonske plastike, tegula opeka, imbreksa). Sude}i po povr{inskim nalazima ovi
tragovi pripadaju vremenu ne ranijem od kraja III veka i nastanka utvr|ewa. Na mestu jedne od tih povr{i-
na, prilikom infrastrukturnih radova 2012. godine je i ustanovqeno da su u pitawu ostaci zgrada, ~iji se
pod nalazio na dubini od oko 1,2 m, a tom prilikom je prona|ena i opeka sa natpisom Prve nori~ke legi-
je.905 Me|utim, na osnovu svedo~ewa me{tana saznao sam da su na ovom potesu, ali bliè Savi, podovi rim-
skih objekata nalaèni i na 2,5 m dubine prilikom zemqanih radova uz put Obrenovac–[abac. Pitawe je
da li je mo`da re~ o starijem horizontu, koji moè da bude povezan sa naseqem na U{}u (lok. br. 552).
Datovawe: kraj III – V vek.
Literatura: Kanitz 1892: 126, fig. 89; Vasi} 1985: 131, 139, br. 155.
Materijal: Popovi} I. 1986a: 117, sl. 14 (ikona podunavskih kowanika); Kovi} 2001; Ferjan~i}, Pelcer
2006; Kovi} 2009: 29, kat. 13, 30, kat. 17, 31, kat. 20 (pojasni jezi~ci i okov); Kovi} 2011: br. 2 (ikona po-
dunavskih kowanika); Kovi} 2006: 46, br. 4, 7 (bronzano prstewe).
Napomena: Laten, bronzano doba, neolit.
KOCEQEVA
DOWE CRNIQEVO (Koceqeva)
515. Rtovi (ârda~ine), Dowe Crniqevo, Koceqeva906
220 m. n. v. (478-1-2)
Vrsta: Ruralna naseobina, vila rustika – kastel?, ostava novca.907
Pozicija: Druga re~na terasa, padina brda, posledwa kosa planine Vla{i} koja se spu{ta sa Jankovog vi-
sa. Sam lokalitet je sme{ten na malom rtu, koji u obliku jezi~ka blago pada ka pomenutom putu i reci.
Opis: Jedan od retkih, barem sonda`nim iskopavawima istraìvanih lokaliteta u Ma~vi, te stoga dono-
sim ne{to iscrpniji opis: „Na wivi su bile vidqive ve}e zone tamnije boje, dok su na povr{ini nalaè-
ni ostaci rimske keramike. Na jednoj od ovih mrqa postavqena je arheolo{ka sonda dimenzija 3 h 3 m. Na
dubini od 0,40 m od gorwe povr{ine pojavila se kamena kaldrma po celoj povr{ini sonde. Uklawawem
kaldrme konstantovan je sloj nabijene zemqe debqine oko 10 cm, a ispod wega sloj peska debqine oko 5 cm.
U oba sloja ispod kaldrme na|eno je dosta kerami~kih ulomaka. Nije iskqu~eno da su oni stavqeni u sup-
902 Kanitz 1892: 126, fig. 89

903 Nikada nisu publikovana, niti se u literaturi navodi koje godine su vr{ena. Na usmenoj informaciji zahvaqujem
kolegama Miloju Vasi}u i Nikoli A. Crnobrwi.
904 Crnobrnja 2011: 379 fig. 4/I, III.
905 To je dosad jedina poznata opeka sa ìgom ju`no od Save, na prostoru koji razmatramo, videti: Crnobrwa, Ratko-
vi} 2015.
906 Kod @ivanovi}a (2009: 37) ovaj lokalitet je naveden pod nazivom ârda~ine, a kod Vasiqevi}a (1979: 211) kao
Cevanovica.
907 O karakteru lokaliteta i gre{ci Arsi}a, koji ga progla{ava za vojnu infrastrukturu, videti napomenu 5 kod:
@ivanovi} 2009: 37–38.
294
strukciju kaldrme kao oja~awe. U sloju iznad kaldrme isto tako su na|eni ulomci keramike. Iz ovog se mo-
è zakqu~iti da se radi o dvori{tu nekog poqoprivrednog imawa (villa rustica). Neposredno u dvori{tu
vile bila je pohrawena i jedna ostava srebrnog rimskog novca prona|ena 1978. godine na osnovu koje je i
ova vila rustika datovana u prvu polovinu III veka posle Hrista”908 (P 1,1 ha).
Izvor: Rekognoscirawe, slu~ajni nalaz, sonda`no iskopavawe.
Datovawe: III vek (258. godina)
Literatura: Vasiljevi} 1980: 211; Vasi} 1985: 128, 140, br. 192; Arsi} 2007: 87, br. 58; @ivanovi} 2009:
37–38; @ivanovi} 2011: 80.
Materijal: Vasi} 2005 (ostava denara i antoninijana, 2495 primeraka, najmla|i novac je iz 259/260. godine).
516. Cevanovica, Dowe Crniqevo, Koceqeva
220 m. n. v. (478-1-2)
Datovawe: III vek.
Literatura: Arsi} 2007: br. 58; @ivanovi} 2009: 36–37; @ivanovi} 2011: 80.
BRDARICA (Koceqeva)
517. Deredija, Brdarice, Koceqeva
125 m. n. v. (428-4-3)
Pozicija: Prva re~na terasa, leva obala Vrbi~anke, na blagoj kosi sa padom ka jugu.
Opis: Na prostoru 100 h 200 m nalaze se ~esti ostaci rimske keramike i mawe koli~ine gra|evinskog {uta
(P 2 ha).
Datovawe: III vek.909
Literatura: Vasiljevi} 1973: 155; Vasi} 1985: 140, br. 191; Arsi} 2007: 102, br. 338; @ivanovi} 2009: 35;
@ivanovi} 2011: 85.
SVILEUVA (Koceqeva)
518. Rtovi kod kamenoloma, Svileuva, Koceqeva
188 m. n. v. (428-4-3)
Vrsta: Ruralna naseobina, kamenolom.
Pozicija: Prva re~na terasa, pad terena ka istoku.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i novca, na por{ini vidqiv ve}i broj tamnih fleka. Nalazi
se u neposrednoj blizini kamenoloma.
Literatura: @ivanovi} 2009: 43; @ivanovi} 2011: 88.
519. Kusawe, Svileuva, Koceqeva
519a Vila rustika 150 m. n. v.
519b Nekropola 145 m. n. v.
519v Spekulum na brdu ôt 185 m. n. v.
908 Vasi} 2005.

909 @ivanovi} 2011: 81.
295
(428-4-3) Ukupna povr{ina (P 6–25 ha)910

Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije, u produètku lokaliteta slu~ajno je otkriveno nekoli-
ko rimskih grobnica zidanih na svod, dok je na vrhu obli`weg brda ôt zabeleèn nalaz temeqa ozidanih
kamenom i velikom opekom, pre II svetskog rata. Mawim iskopavawima konstatovano je da su se pored
glavne zgrade za stanovawe vlasnika vile nalazila i mawa stani{ta, kolibe.911 Vaàn je lokalitet, jer ga
~ini jasno definisan kompleks od tri potceline, te u celosti prenosim navod Z. @ivanovi}a:912 „Loka-
litet Kusawe u Svileuvi je terasa koja se uzdiè oko 30 m iznad potoka Kusawe i orijentisan je duìnom
u pravcu severozapad–jugoistok. Duìna terena iznosi oko 300 m, {irina oko 200 m. Na povr{ini tere-
na nalaze se fragmenti rimske, crvene i sive keramike. Prilikom sonda`nog rekognoscirawa konstato-
vano je da se pored glavne zgrade za stanovawe vlasnika vile nalaze i mawa stani{ta – kolibe u kojima su
mogli da stanuju najamnici. Na severoistoku teren se strmo uzdiè prema brdu ôt. Prostorno, lokali-
tet zahvata 500 h 500 metara. Nalazi{te prelazi preko re~ice Vukodra`, gde je otkopano nekoliko rim-
skih (na svod) ozidanih grobnica. Na vrhu brda ôt, me{tani pri~aju da su pre Drugog svetskog rata otko-
pavali neke temeqe ozidane kamenom i opekom ve}eg formata. Pored ovoga, svugde po povr{ini nalaze se
mnogobrojni fragmenti kerami~kih posuda, kako fine, tako i grube fakture, kao i razli~iti predmeti
za svakodnevnu upotrebu, bronzani, srebrni, pa ~ak i zlatni rimski novac. Ovo nalazi{te je svakako ostatak
vile rustike sa nekropolom, dok bi gore na brdu ôt mogli biti ostaci vojni~kog speculum-a (straàre)
iz III veka posle Hrista.”
Izvor: Rekognoscirawe, ostava novca, sonda`no iskopavawe.
Datovawe: sredina i druga polovina III veka (na osnovu obli`we ostave novca, lok. br. 520), spekulum IV
vek.
Literatura: Arheolo{ki spomenici 1953: 17; Vasiljevi} 1967: 143, br. 192; Vasi} 1985: 140, br. 186; Arsi}
2007: 103, br. 334; @ivanovi} 2009: 40–41;
520. Livade u Bubwu, Svileuva, Koceqeva
180 m. n. v. (428-4-3)
Pozicija: Padina brda, u neposrednoj blizini lokaliteta Kusawe (br. 519).
Opis: S~u~ajni nalaz ostave novca.
Datovawe: Kraj III veka
Literatura: Vasiljevi} 1967: 143, br. 191; Vasi} 1985: 127, 140, br. 187; Crnobrwa 1985; Arsi} 2007: br. 335;
@ivanovi} 2009: 50–52.
Novac: Crnobrwa N. 1985; Crnobrwa N. 2005a.
Napomena: U neposrednoj blizini vile rustike na lokalitetu Kusawe (br. 519). Pohrawena ostava novca u
wegovoj neposrednoj blizini obja{wava razarawe ovog objekta, koje bi se moglo vezati za prodor Sarmata
u ove krajeve 283. godine.913
521. Seli{te, Svileuva, Koceqeva
135 m. n. v. (428-4-3)
Pozicija: Padina brda iznad potoka.
910 Mislim da je preciznije odre|ewe povr{ine kod Z. @ivanovi}a (2009: 41) nego kod R. Arsi}a (2006), koji navo-
di 3 ha.
911 Vasi} 1985: 127.
912 @ivanovi} 2011: 83.
913 Crnobrwa N. 1985: 143.
296

Literatura: @ivanovi} 2011: 89–90.
522. Dugo vo}e, Svileuva, Koceqeva
180 m. n. v. (428-4-3)
Pozicija: Padina re~ne terase (rt izme|u Lazi}ke i Guwa~ke male).
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i jednog zlatnog prstena (P 4 ha).
Datovawe: np. (III vek? – @ivanovi} 2011: 81)
Literatura: Arheolo{ki spomenici 1953: 18; Vasiljevi} 1967: br. 193; Vasi} 1985: 140, br. 185; Arsi} 2007:
br. 336; @ivanovi} 2009: 39; @ivanovi} 2011: 81.
523. Peskana, Svileuva, Koceqeva
160 m. n. v. (428-4-4)
Pozicija: Padina re~ne terase, u podno`ju Debelog brda, na padini re~ne terase iznad Vukodraà, a pro-
stire se i preko Vukodraà na teritoriju sela Jazovnik.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, opeke i gra|evinskog {uta (P 4 ha).
Datovawe: III vek.
Literatura: Vasiljevi} 1972: 183; Vasi} 1985: 140, br. 189; Arsi} 2007: 103, br. 337; @ivanovi} 2009:
42–43; @ivanovi} 2011: 86.
524. Ratkovac II, Svileuva, Koceqeva
140 m. n. v. (478-2-1)
Vrsta: Ruralna naseobina, nekropola, ostava novca.
Pozicija: U neposrednoj blizini lokaliteta Crkvine, sa obe strane potoka [ip~i}.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, fibula i novca. Nalazi sa desne strane potoka [ip~i} pri-
padaju dvema (hronolo{ki razli~itim) vilama rustikama, u ~ijoj se neposrednoj blizini (a sa leve strane
potoka [ip~i}) nalazi i prate}a anti~ka nekropola. Na woj je, posle dubqeg orawa, mogu}e prona}i raz-
drobqene delove qudskih kostiju i kerami~ke fragmente ~ije morfolo{ke i tipolo{ke karakteristike
upu}uju na starosedela~ku provincijsku produkciju. U neposrednoj blizini vile rustike iz IV veka pro-
na|en je 1999. godine mawi deo rasturene ostave rimskog sitnog bakarnog novca.
Datovawe: Vila rustika III vek; vila rustika IV vek.
525. Peri}i, Svileuva, Koceqeva
160 m. n. v. (478-2-1)
Pozicija: Na zapadnoj padini brda, iznad potoka Glogova jaruga.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i novca.
Datovawe: III vek.
526. Kr~evina 2, Svileuva, Koceqeva

120 m. n. v. (478-2-1)
Vrsta: Infrastruktura, proizvodwa, ciglana.
297
Pozicija: Prva re~na terasa, uz otoku Tamnave.

Opis: Povr{inski nalazi ve}ih koli~ina izdrobqene rimske opeke, raniji slu~ajni nalazi rimskih pe-
}i. @ivanovi}914 navodi: U pitawu su ostaci utvr|ene vile rustike, dok se u jugoisto~nom pravcu, izme|u
asfaltnog puta Koceqeva–Batalage i otoke Tamnave, nalaze ostaci ciglarskih pe}i iz rimskog vremena
(P 4 ha).
Datovawe: III vek.
Literatura: Vasiljevi} 1980: 211; Arsi} 2007: 103, br. 332; @ivanovi} 2011: 82.
527. Kr~evine, Svileuva, Koceqeva
125 m. n. v. (478-2-1)
Pozicija: Druga re~na terasa, sa obe strane potoka.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije (P 6 ha), mawim sonda`nim rekognoscirawem utvr|eno
postojawe rimskog gra|evinskog objekta. U produètku lokaliteta Kr~evine prema istoku, izme|u puta Ko-
ceqeva–Svileuva i otoke reke reke Tamnave, na prostoru povr{ine 200 h 200 m, nalaze se ve}e koli~ine
izdrobqene opeke. Me{tani kaù da su tu doskora bile vidqive pe}i, {to navodi na zakqu~ak da se radi
o ciglani iz rimskog doba, koja poti~e otprilike iz III veka (vidi lok. br. 526) (P 6–8 ha).
Datovawe: III vek.
Literatura: Vasiljevi} 1980: 211; Vasi} 1985: 140, br. 188; Arsi} 2007: 103, br. 333; @ivanovi} 2009: 40;
@ivanovi} 2011: 82.
Napomena: Neolit.
528. Perino poqe u Tamnavi, Svileuva, Koceqeva
128 m. n. v. (478-2-1)
Pozicija: Plato iznad potoka Leska.
Datovawe: III vek.
DRU@ETI] (Koceqeva)
529. Bele ornice – rimska ~ar{ija, Druèti} i Bresnica, Koceqeva915
(478-2-1)
529a Druèti}, ruralno naseqe, 300 m. n. v.
529b Bresnica, nekropola, 280 m. n. v.
529v Druèti}, spekulum, 330 m. n. v.
Vrsta: Ruralna naseobina, nekropola, spekulum.
Opis: Nalazi rimske keramike, opeke i gra|evinskog {uta; postoje podaci da su sa ovog lokaliteta rim-
ski nadgrobni spomenici pova|eni i iskori{}eni za izgradwu crkve u Koceqevi, tj. na istom lokalite-
tu, ali u delu koji zalazi u selo Bresnica, gde su nalaèni sarkofazi i zidane grobnice. Pretpostavqa se
da je u pitawu naseqe uz koje su bili nekropola i spekulum koji je {titio put ka Savi. Na }uviku, strmom i
914 @ivanovi} 2011: 82.

915 U neposrednoj blizini, na nepristupa~nom }uviku, nalazili su se ostaci nekog temeqa i zida ozidanog velikim
re~nim oblucima. M. Vasiqevi} (Vasiljevi} 1967: 135) pretpostavio je da se radi o mawem spekulumu koji je {ti-
tio neki put od Vaqeva ka Savi.
298
te{ko pristupa~nom, nalaze se ostaci najverovatnije spekuluma. Na Bresni~kom delu lokaliteta nalaèn
je i novac II–III veka (P 2 ha).
Datovawe: II–III vek, druèti}ki deo: IV vek.
Literatura: Pavlovi} 1912: 485; Vasiqevi} 1967: 135; Vasiljevi} 1972: 184; Arsi} 2007: 103, br. 339;
@ivanovi} 2009: 36, 38–39.
UB
KO@UAR (Ub)
530. \evri}a livade, Koùar, Ub916
122 m. n. v. (428-4-4)
Datovawe: IV vek.
531. Durinac, Koùar, Ub
125 m. n. v. (428-4-4)
Pozicija: Na padini brda orijentisanoj ka jugoistoku.
Opis: Povr{inski nalazi keramike rimske provenijencije (P 0,7 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Pekovi}: br. 11.
532. Brdarevi}a wive, Koùar, Ub
125 m. n. v. (428-4-4)
Pozicija: Padina brda koja se spu{ta ka potoku Koùarica, nagib ka jugoistoku.
Opis: Nalazi pokretnog materijala rimske provenijencije (keramika, gra|evinski materijal, bronzana
figurina visine 30 cm) kao i ve}ih koli~ina zgure (P 5 ha).
Datovawe: np.
Napomena: Neolit.
TULARI (Ub)
533. Kneèvac, Tulari, Ub
165 m. n. v. (428-4-4)
Pozicija: Padina re~ne terase, nagib ka severoistoku, ka potoku Reka.
Datovawe: IV vek.
916 Pekovi}: br. 10; On ovaj lokalitet u selu Vukoni naziva „Turska wiva”. Po opisu poloàja radi se o istom loka-
litetu.
299
Literatura: Starovi} 1992: 15; Arsi} 2007: 87, br. 56; Pekovi}: br. 38.
534. Lug, Tulari, Ub
125 m. n. v. (428-4-4)
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije, ostava novca III veka (P 2,5 ha).
Datovawe: III vek.
Literatura: Crnobrwa N. 2004; Crnobrwa 2005a; Arsi} 2007: 87, br. 60.
Novac: Crnobrwa A. 2005a (ostava novca, najmla|i primerak 274. godina).
535. Zbegovine, Tulari, Ub
124 m. n. v. (428-4-4)
Pozicija: Druga re~na terasa uz potok Markovac.
Datovawe: IV vek.
Literatura: Arsi} 2007: 87, br. 61; Pekovi}: br. 37.
536. Torine–Klenovac, Tulari, Ub
130 m. n. v. (428-4-4)
Pozicija: Druga re~na terasa, podno`je padine iznad potoka Klenovica.
Datovawe: IV vek (nalazi novca Urbs Roma).
BAWANI (Ub)
537. Stubline, Bawani, Ub

124 m. n. v. (429-3-3)
Pozicija: Padina brda ka JZ, neposredno sa leve strane izvora bezimenog potoka koji se 2 km jugoisto~no
uliva u potok Reku.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije, keramike i opeka (P 5 ha).
Datovawe: IV vek.
Literatura: Starovi} 1992: 15; Arsi} 2007: 86, br. 55; Pekovi}: br. 5.
Napomena: Rani sredwi vek.
538. Milo{evi}a wiva, Bawani, Ub
130 m. n. v. (428-4-4)
Pozicija: Re~na terasa, blaga padina ka potoku Reka, nagib ka JI.
Opis: Povr{inski nalazi lepa i keramike (praistorijske i rimske) (P 0,5 ha).
Datovawe: np.
Napomena: Praistorija
300
539. Bunara~a, Bawani, Ub

130 m. n. v. (428-4-4)
Pozicija: Re~na terasa, blaga padina ka JZ.
Opis: Povr{inski nalazi neolitske, latenske i rimske keramike kao i jednog latenskog kopqa (P 0,3 ha
za Rim).
Datovawe: I vek p. n. e. – np.
Materijal: Pekovi} 2006: 96, sl. 4.
Napomena: Neolit i laten.
540. @uti breg, Bawani, Ub

132 m. n. v. (428-4-4)
Pozicija: Re~na terasa, padina ka potoku Reka, nagib ka jugu.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provincijske keramike i novca IV veka (P 3 ha).
Datovawe: IV vek.
Materijal: Pekovi} 2006: 132, sl. 1.
KALINOVAC (Ub)
541. Ani{te (Tularsko brdo), Kalinovac, Ub

120 m. n. v. (428-4-4)
Pozicija: Padina re~ne terase, blaga padina Tularskog brda ka jugozapadu, spu{ta se ka pototku Markovac.
Datovawe: IV vek.
Napomena: Neolit.
VRELO (Ub)
542. Potok, Vrelo, Ub

100 m. n. v. (429-3-3)
Pozicija: Prva i druga re~na terasa.
Datovawe: np.
Napomena: Starije gvozdeno doba.
543. Veliki bunar, Vrelo, Ub

108 m. n. v. (428-4-4)
Pozicija: Padina re~ne terase, iznad potoka.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije, keramike i podnih opeka, dvo~lana fibula sa {arnirom
(P 1–2 ha).
301
Datovawe: Pekovi} 2006: 106, sl. 3 (fibula III vek).
TAKOVO (Ub)
544. Jakovqeva~a, Takovo, Ub

95 m. n. v. (429-3-3)
Datovawe: np.
LONÂNIK (Ub)
545. Lon~anik, Lon~anik, Ub

113 m. n. v. (429-3-3)
Pozicija: Prva i druga re~na terasa iznad bezimenog potoka, nagib ka jug–jugoistoku.
Datovawe: IV vek.
Napomena: Gvozdeno doba.
BRGULE (Ub)
546. Popovi}a imawe, Brgule, Ub

100 m. n. v. (479-1-2)
Datovawe: np.
Napomena: Nalazi se prostiru u kontinuitetu prema jugoistoku.
LISO POQE (Ub)

547. Ma|arske ku}e, Liso Poqe, Ub
85 m. n. v. (429-3)
Pozicija: Prva i druga re~na terasa, obala Kolubare.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije. Na obali Kolubare na|eni su brojni ulomci rimske
svakodnevne crveno pe~ene keramike i podnih opeka, od kojih su pojedini ukra{eni koncentri~nim kru-
govima. Na centralnom delu lokaliteta, osim pomenutog materijala, na|eno je vi{e komada mawih tesa-
nih kamenih blokova kao i znatna koli~ina kre~nog maltera (P 5 ha).
Datovawe: IV vek.
302

Napomena: Laten, naseqe.
548. Popovica, Liso Poqe, Ub

82 m. n. v. (429-3)
Pozicija: Prva i druga re~na terasa, obala Kolubare.
Opis: Me|u povr{inskim nalazima, koji se mogu na}i na ~itavoj povr{ini, izdvajaju se ve}i fragmenti
rimske svakodnevne keramike crvene boje, podnih opeka, od kojih su pojedine dekorisane u vidu rebraste
spirale, kre~ni malter i ulomci tesanih kamenih blokova. Po re~ima jednog od vlasnika imawa, pri du-
bokom orawu izbacivan je ve}i broj plo~astih podnih opeka, kao i delova podnog mozaika. U severozapad-
nom delu lokaliteta su ~esti latenski nalazi (P 10 ha).
Datovawe: np.
Literatura: Pekovi} br. 23; Pekovi} 2006: 96, sl. 5.
Napomena: Latensko naseqe.
BREZOVICA (Ub)
549. Reka, Brezovica, Ub

100 m. n. v. (478-2-2)
Pozicija: Re~na terasa, blaga padina iznad leve obale Tamnave, nagib ka jugu.
Opis: povr{inski nalazi keramike, na centralnom delu lokaliteta neprirodno uzvi{ewe na kome su na-
|ene rimske opeke (1 ha).
Datovawe: np.
SOVQAK (Ub)
550. Brdo (Marti}a kraj), Sovqak, Ub

115 m. n. v. (479-1-1)
Pozicija: Dominantan breùqak na grebenu iznad Tamnave, koja te~e severno ispod wega. Nagib strm ka
severu, ali blag ka jugu.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije, dubokim orawem prona|ena ostava alata (P 2 ha).
Materijal: Pekovi} 2006: 82–87 (ostava alata – poqoprivredni, zanatski, dva kopqa).
Napomena: Neolitsko naseqe (Star~evo, Vin~a).
RADQEVO (Ub)
551. Popovi}a imawe, Radqevo, Ub

105 m. n. v. (429-3)
Vrsta: Naseqe (mo`da i nekropola, sude}i po materijalu?)
Pozicija: Prva re~na terasa, leva obala potoka Pqo{tanice, nagib ka jugoistoku.
Opis: Znatan broj fragmenata rimske provincijalne keramike, mno{tvo podnih opeka, od kojih su poje-
dine dekorisane, novac (Gracijan), delovi ogledala kao i dvo~lana T-fibula.
303

Materijal: Pekovi} 2006: 106, sl. 2; 133, sl. 5.
OBRENOVAC
U[]E (Obrenovac)
552. U{}e, U{}e, Obrenovac
80 m. n. v. (428-4-2)
Vrsta: Urbano naseqe sa nekropolama (municipium Spodent[…]?) (sl. 46)
Pozicija: Desna obala Save (ukupna P 70–120 ha).
Opis: Veli~inu rimskog naseqa na U{}u te{ko je pretpostaviti, budu}i da je ~itava povr{ina koju je za-
uzimalo strahovito devastirana podizawem planta`nog vo}waka i izgradwom termoelektrane. Jedini po-
uzdani podaci kojima raspolaèmo jesu oni o poloàju nekropola iz razli~itih perioda, poziciji osta-
taka jedne gra|evine, kao i ukupnom arealu na kome su prisutni povr{inski nalazi. Vi{ekratnim
rekognoscirawem ovoga terena i beleèwem granica rasprostirawa povr{inskih nalaza GPS ure|ajem,
okvirno smo odredili prostor na kome su se nalazili ukupni gabariti naseqa sa nekropolom (sl. 46/II).
Uz samu obalu Save nalazila se nekropola koja pripada vremenu od kraja III do V veka. Poziciju ostataka
najzapadnije zidane grobnice evidentirali smo prilikom rekognoscirawa 2008. godine (sl. 46/1), oko
100 m severoisto~no, potvrdu o postojawu zidanih struktura dobili smo geoelektri~nom prospekcijom
(sl. 46/2), a krajwe pouzdano locirane grobnice na severoistoku otkrivene su iskopavawima 2009917 (sl.
46/3) i 1967. godine (sl. 46/4). Na taj na~in pouzdano je potvr|eno postojawe intenzivno kori{}ene ne-
kropole od kraja III do V veka, u duìni od oko 1000 m.918 Pregledom dokumentacije Zavoda za za{titu spo-
menika kulture grada Beograda do{ao sam i do podatka o lokaciji na kojoj se nalazila nekropola koja je
mogla da pripada periodu od kraja I do po~etka III veka (sl. 46/IV). Ostaci arhitekture, osim povr{in-
skih nalaza gra|evinskog materijala, nisu otkriveni. F. Kanic je postojawe pravougaonih zidanih struk-
tura zabeleìo samo u ograni~enom pojasu uz drum, ali lokalno stanovni{tvo je najve}i broj nalaza vezi-
valo za lokalitet Vorbis (sl. 46/V).919 Naàlost, upravo na Vorbisu je izgra|ena Termoelektrana Nikola
Tesla B, a gradwi nisu prethodila ni arheolo{ka istraìvawa ni arheolo{ki nadzor, te je zauvek izgu-
bqena mogu}nost da se potvrdi ili opovrgne verodostojnost tog zapisa. Jedini pouzdan podatak o postoja-
wu bilo kakvih gra|evinskih objekata jeste ostatak jednog zida otkrivenog tokom iskopavawa Muzeja gra-
da Beograda 1967. godine (sl. 46/5), kao i to {to je u samom zidu na|en bronzani Trajanov nov~i}, {to
moè podràti pretpostavku o postojawu naseqa tokom II veka. U neposrednoj blizini pomenutog zida
prona|en je i `rtvenik posve}en Jupiteru, ~iji je dedikant veteran Septimija Severa, te je na osnovu tih
nalaza izneta i pretpostavka o postojawu hrama/svetili{ta u rubnoj zoni nekropole.920 Prostor na kome
sam tokom rekognoscirawa evidentirao povr{inske nalaze zauzima povr{inu od oko 70 hektara, a ako bi
se wemu prikqu~io i nekada{wi Vorbis, do{li bismo do ukupne povr{ine od oko 120 hektara. Publiko-
vani pokretni nalazi sa U{}a pripadaju periodu od III veka p. n. e. do VI veka n. e. Najpouzdanije datova-
we omogu}avaju nalazi novca, i sude}i po wima moè se pretpostaviti da je ovo mesto bilo nastaweno ve}
u I veku n. e. Prisutan je novac careva od I veka, ali su nalazi novca i keramike I–II veka ipak malobroj-
niji od istorodnih nalaza iz perioda III–IV veka.921 Takva situacija bi se mogla pripisati i dugom ì-
917 Za{titnim iskopavawima Zavoda za za{titu spomenika kulture grada Beograda 2009. godine rukovodio je Zoran
Simi}, dok je autor ovoga rada bio ~lan stru~nog tima.
918 Od me{tana sam dobio informacije da su grobnice otkrivane i nizvodno od lokacija na kojima su vr{ena arhe-
olo{ka istraìvawa, te bi duìna nekropole u tom slu~aju bila oko 1,4 km.
919 Vidi napomenu 6.
920 Crnobrwa 2007a: 275.
921 O zastupqenosti novca iz odre|enih perioda, videti: Crnobrwa 2013a.
304
I – utvr|ewe na levoj obali

Vukodraà (Gradu{tina), Beqin;
II – prostor sa povr{inskim
nalazima na U{}u;
III – prostor sa povr{inskim nalazima
zapadno od utvr|ewa, Beqin;
IV – grobovi I–III veka;
V – lokacija rimskog naseqa
na nekada{wem Vorbisu;
1–4 – mesta nalaza kasnoanti~kih
zidanih grobnica;
5 – lokacija iskopavawa 1967;
6 – mesto nalaza opeke
I – Fortification on the left bank

of the Vukodra` (Gradu{tina), Beljin;
II – area with surface finds at U{}e;
III – area with surface finds
to the west of the fortification, Beljin;
IV – graves from the 1st
to 3rd centuries;
V – site of the Roman settlement at
what was formerly known as Vorbis;
1–4 – find positions where grave
structures of Late Antiquity
were discovered;
5 – location of excavations from 1967;
6 – find position where bricks
were discovered
Slika 46 – U{}e kod Obrenovca, lok. br. 552 (municipium Spodent…) i Gradu{tina kod Beqina
(lok. br. 514). Plan zona sa nalazima na U{}u i Beqinu (municipium Spodent[…])
(prema Crnobrnja A. 2011)
Figure 46 – U{}e near Obrenovac, Site No. 552 (municipium Spodent…) and Gradu{tina near Beljin
(Site No. 514). Plan of the zones with finds at U{}e and Beljin (municipium Spodent[…])
(according to Crnobrnja A. 2011)
votu na ovome lokalitetu i, sledstveno tome, degradaciji i devastaciji ostataka iz ranijih perioda. Kom-
pleks koji ~ine naseqe i nekropole na U{}u mora se posmatrati kao jedinstvena celina sa utvr|ewem, na-
seqem i nekropolom na Gradu{tini u Beqinu (lok. br. 514), sa druge strane re~ice Vukodra`.
Datovawe: I vek p. n. e. – VI vek.
Literatura: Popovi} I. 1996; Arheolo{ki spomenici 1953: 16; Crnobrwa A. 2005: 76–77, br. 39; Crnobrnja
A. 2011; Simi}, Jankovi}, Mihailovi} 2012.
Materijal: Bojovi} 1977: 27 (katalo{ki brojevi nalaza keramike sa U{}a); Bojovi} 1983: 12 (katalo{ki
brojevi nalaza fibula sa U{}a); Ferjan~i}, Pelcer 2006 (`rtvenik); Crnobrwa 2007a (epigrafski spo-
menici); Crnobrwa, Plemi} 2013 (votivni reqef Serapisa); Crnobrwa, Plemi} 2015 (ikone podunav-
skih kowanika); Crnobrwa, Ratkovi} 2015 (opeka sa ìgom).
Novac: Kondi} 1967 (ostava zlatnih multipli); Crnobrwa N. 1985a (nalazi novca I–IV veka); [ipu{ 1986
(nalazi novca I–IV veka); Bori}-Bre{kovi}, Crnobrnja 2008 (ostava 403 denara, najmla|i kovan 168. godine);
Crnobrwa A. 2013a (nalazi novca I–IV veka); Crnobrwa A. 2014a (ostava tetradrahmi III vek p. n. e.).
Napomena: Neolit, bronzano doba, laten.
305
SKELA (Obrenovac)
553. Vorbis mali, Skela, Obrenovac
80 m. n. v. (429-3-1)
Vrsta: Ruralna naseobina, nekropola (?)922
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, novca, fibula (P 2 ha).
Literatura: Crnobrwa A. 2005: 75, br. 36; Arsi} 2007: 106, br. 379.
554. Vo~aga, Skela, Obrenovac
79 m. n. v. (429-3-1)
Vrsta: Nekropola.923
Opis: Slu~ajni nalaz rimske grobnice zidane na svod (P 1 ha).
Datovawe: III vek.
Literatura: Anonim 1963: 45; Crnobrwa A. 2005: 75, br. 34; Arsi} 2007: br. 378.
555. Proi{te, Skela, Obrenovac
78 m. n. v. (429-3-1)
Pozicija: Padina re~ne terase, nagib ka severoistoku.
Opis: Povr{inski nalazi ve}ih koncentracija rimske keramike i opeke (P 2 ha).
Datovawe: IV vek.
Literatura: Arheolo{ki spomenici 1953: 16; Crnobrwa A. 2005: 74, br. 33; Arsi} 2007: 106, br. 377.
556. Vrovi, Skela, Obrenovac
80 m. n. v. (429-3-1)
Vrsta: Ruralna naseobina, vila rustika (deo vikusa Iatumenianae?).
Pozicija: Padina re~ne terase, nagib ka zapadu.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i opeke, slu~ajni nalaz rimske vojni~ke diplome (P 0,5 ha)
Datovawe: prva polovina III veka.
Materijal: Mirkovi} 2000; Lazi} 2006.
557. Seli{te, Skela, Obrenovac
80 m. n. v. 429-3-1, t. 397
Vrsta: Ruralna naseobina (mo`da funkcionalni deo lok. br. 556?).
Pozicija: Padina re~ne terase, nagib ka istoku.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i opeke (P 0,4 ha).
922 R. Arsi} (2007) pretpostavqa da ovo moè biti deo nekropole na U{}u. Imaju}i u vidu pravi poloàj nekada{weg
potesa Vorbis, na kome je po starim zapisima bio rimski grad (koji ne uspevamo da lociramo na U{}u), devasti-
ranom izgradwom TENT B, udaqenost U{}a, odnosno Vo~age, pre bi se moglo pretpostaviti da nekropola pripada
Jatumentijani (Skeli), i da se nalazila uz put koji je sa desne strane Save vodio od Sirmijuma ka Singidunumu.
923 Imaju}i u vidu poziciju, kao i analogiju sa pozicijom nekropole na obli`wem U{}u, moè se pretpostaviti da
je ova grobnica samo deo nekropole na tom potesu. Toj pretpostavci bi u prilog i{le i informacije od me{tana
u neposrednoj blizini o sporadi~nom nailaèwu na zidane grobnice prilikom zemqanih radova.
306
Datovawe: np.
558. Lazi}a wive, Skela, Obrenovac
78 m. n. v. (429-3-1)
Pozicija: Re~na terasa.
Opis: Povr{inski nalazi ve}ih koncentracija rimske keramike, ve}i kameni tesanik (P 1 ha).
Datovawe: III–IV i V–VI vek.
Literatura: Crnobrwa A. 2005: 75–76, br. 37; Arsi} 2007: 106, br. 380.
559. Kanal 2, Skela, Obrenovac924
78 m. n. v. (429-3-1)
Literatura: Crnobrwa A. 2007a: 75, br. 53.
RATARI (Obrenovac)
560. Vo}ine, Ratari, Obrenovac
78 m. n. v. (429-3-1)
Pozicija: Padina re~ne terase, nagib ka severozapadu.
Opis: Povr{inski nalazi rimske provenijencije, novac II i IV veka (P 2 ha).
Datovawe: II i IV vek.
Literatura: Crnobrwa A. 2007a: 75, br. 54; Crnobrwa 2011: 311.
561. Kr~evine, Ratari, Obrenovac
78 m. n. v. (429-3-1)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Padina re~ne terase, nagib ka jugu.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, novca i sitnih metalnih predmeta (P 2 ha).
Datovawe: Novac s po~etka III i iz IV veka.
Literatura: Crnobrwa A. 2007a: 75–76, br. 55.
KRTINSKA (Obrenovac)
562. Mladost, Krtinska, Obrenovac
78 m. n. v. (429-3-2)
Pozicija: Prva re~na terasa, nagib ka severoistoku i reci Savi.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i novca (P 2 ha).
924 Najverovatnije u vezi sa Lazi}a wivama (lok. br. 558).
307

UROVCI (Obrenovac)
563. Kod grobqa, Urovci, Obrenovac
77 m. n. v. (429-3-2)
Vrsta: Nekropola.
Pozicija: Prva re~na terasa, nagib ka jugozapadu i nekada{woj bari.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, novca, sitnih metalnih predmeta, dve olovne ikone podunav-
skih kowanika (P 4 ha).
Datovawe: od I do IV veka.
Literatura: Crnobrwa A. 2007a: 76–77, br. 58.
Materijal: Crnobrwa A. 2007v (dva nalaza ikona podunavskih kowanika).
564. Poqe, Urovci, Obrenovac
77 m. n. v. (429-3-2)
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i novca II–IV vek (P 2 ha).
Napomena: Hal{tat, sredwi vek.
BRESKA (Obrenovac)
565. TENT A, Breska, Obrenovac
80 m. n. v. (429-3-2)
Pozicija: Desna obala Save.
Opis: Prilikom gradwe termoelektrane TENT A radnici su na ovome mestu nai{li na zasvedene grobni-
ce i jednu veliku gra|evinu od kamena i opeke, ~iji je svod bio o~uvan i u koju su i ulazili. Veliki deo
ovoga lokaliteta (200 m u dubinu kopna) odronila je Sava {ezdesetih godina XIX veka.
Napomena: Laten.
566. Uqarica, Breska, Obrenovac

78 m. n. v. (429-3-2)
Datovawe: np.
Napomena: Laten.
567. Kod vojske, Breska, Obrenovac
80 m. n. v. (429-3-2)
308

Datovawe: np.
Napomena: Laten.
ZABRE@JE (Obrenovac)
568. Markovi}i, Zabre`je, Obrenovac

78 m. n. v. (429-3-2)
Pozicija: Prva re~na terasa, greda, nekada ostrvo ome|eno barama i vodotokom Save, nagib ka jugu.
Datovawe: np.
Napomena: Laten.
569. Savska ulica, Zabre`je, Obrenovac

78 m. n. v. (429-3-2)
Pozicija: Padina re~ne terase, na nekada{woj obali Save, nagib ka jugu.
Opis: Povr{inski nalazi latenske provenijencije.
Datovawe: np.
Napomena: Laten.
570. Grobqe, Zabre`je, Obrenovac

80 m. n. v. (429-3-2)
Pozicija: Prva re~na terasa, greda, nekada ostrvo ome|eno barama i vodotokom Save, nagib ka jugu (P 0,5 ha).
Literatura: Nepublikovano rekognoscirawe Muzeja grada Beograda.
Napomena: Laten.
OBRENOVAC (Obrenovac)
571. Crkvine, Rvati, Obrenovac

78 m. n. v. (429-3-2)
Pozicija: Padina re~ne terase, nagib ka jugoistoku.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, novca i opeke (P 0,5 ha).
Materijal: Novac iz III i IV veka, fragment olovne ikone podunavskih kowanika (otkupi Muzeja grada Beo-
grada, nepublikovano).
309
572. Most na Tamnavi, Obrenovac, Obrenovac

78 m. n. v. (429-3-2)
Vrsta: Prelaz preko reke Tamnave, po opisima odgovara spekulumu.
Pozicija: Prva re~na terasa, leva obala Tamnave.
Opis: Ranije prisutni povr{inski nalazi rimske opeke, keramike i novca; lokalitet je uni{ten pre ne-
koliko decenija.
Datovawe: np.
ZVE^KA (Obrenovac)
573. Duge wive, Zve~ka, Obrenovac
80 m. n. v. (429-3-2)
Vrsta: Ruralna naseobina (nekropola?)
Pozicija: Padina re~ne terase, nagib ka zapadu – jugozapadu i re~ici Kupinac.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike (P 1 ha).
Datovawe: np.
Napomena: Bronzanodobna nekropola sa urnama.
574. Marinkovi}i, Zve~ka, Obrenovac
80 m. n. v. (429-3-2)
Pozicija: Padina re~ne terase, nagib ka zapadu i re~ici Kupinac.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, opeke i novca. Na jednom mestu bio je otkopan deo temeqa od
opeka rimskog formata (P 1 ha).
Datovawe: Na osnovu novca, II–IV vek (otkupi Muzeja grada Beograda).
Materijal: Crnobrwa N. 1992: 155.
575. Gradac, Zve~ka, Obrenovac
80 m. n. v. (429-3-2)
Vrsta: Mawe utvr|ewe (sl. 47).
Pozicija: Prva re~na terasa, na levoj obali Tamnave.
Opis: Trapezoidno uzvi{ewe, oko 3,5 m vi{e od okolnog terena, nalazi se na okuci Tamnave. Sonda`nim
rekognoscirawem koje je obavio Muzej grada Beograda 1968. godine konstatovani su samo negativi bedema
i prona|ena je mawa koli~ina keramike hal{tatske, anti~ke i kasnoanti~ke provenijencije (0,5 ha).
Datovawe: np. (IV vek?)
Napomena: Hal{tat.
576. Lug, Zve~ka, Obrenovac
78 m. n. v. (429-3-2)
Datovawe: np.
310
Slika 47 – Gradac, Zve~ka (lok. br. 575), osnova utvr|ewa na katastarskom snimku
(prema Crnobrwa A. 2005)
Figure 47 – Gradac, Zve~ka (Site No. 575), ground-plan of the fortification on the cadastre overlay
(according to Crnobrwa A. 2005)
577. Lug 2, Zve~ka, Obrenovac

78 m. n. v. (429-3-2)
Pozicija: Prva re~na terasa, nagib ka istoku i jugoistoku.
Opis: Povr{inski nalazi rimske opeke, keramike i novca.
Datovawe: Na osnovu nalaza novca, III–IV vek (otkupi Muzeja grada Beograda).
Literatura: Crnobrwa 2005: 69, br. 18; Arsi} 2007: 105, br. 368.
578. Deponija, Zve~ka, Obrenovac
78 m. n. v. (429-3)
Opis: Ulomci kasnoanti~ke keramike i opeke (P 0,1 ha).
Datovawe: IV vek.
579. Nur~a 1, Zve~ka, Obrenovac
79 m. n. v. (429-3-2)
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i opeke, rasturena ostava novca, zidana grobnica (P 0,5 ha).
311
Datovawe: IV vek.
Literatura: Crnobrwa A. 2005: 72, br. 25; Arsi} 2007: 105, br. 372; Crnobrwa A. 2007: 72.
Novac: Crnobrwa N. 1991: 41; Crnobrwa N. 1992: 154.

80 m. n. v. (429-3-2)
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike i opeka (P 0,5 ha).
Novac: Crnobrwa A. 2011: 311.
Napomena: Laten.

80 m. n. v. (429-3-2)
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, opeka, imbreksa metalnih alatki (P 1 ha).
Datovawe: IV vek.
DREN (Obrenovac)
582. Jovanovi}a imawe, Dren, Obrenovac

120 m. n. v. (429-3-3)
Vrsta: Spekulum (?)
Pozicija: Padina re~ne terase, obod Drenskog visa, isturena ta~ka, nagib ka severu.
Opis: Prilikom rigolovawa zemqe nalaèni su rimska opeka i keramika, danas povr{inski nalazi (P
0,3 ha).
Datovawe: np.
583. Drenska voda, Dren, Obrenovac

87 m. n. v. (429-3-3)
Pozicija: Padina/podno`je re~ne terase.
Opis: Povr{inski nalazi materijala rimske provenijencije, slu~ajni nalaz zida rimske gra|evine (P 1 ha),
na samom lokalitetu je izvor vode.
Izvor: Rekognoscirawe (iskopavawe, nedostuno)925.
Literatura: Crnobrwa 2005: 80, br. 46; Arsi} 2007: 106, br. 384.
925 Zavod za za{titu spomenika kulture grada Beograda, pod rukovodstvom Zorana Simi}a, vr{io je arheolo{ka is-
kopavawa na ovome lokalitetu 1985–1986. godine. Rezultati istraìvawa nisu publikovani, a dokumentacija ni-
je bila dostupna.
312
GRABOVAC (Obrenovac)
584. Doqa, Grabovac, Obrenovac
Pozicija: Padina/podno`je re~ne terase.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, opeka i sitnijih metalnih predmeta (P 1 ha).
Literatura: Nepublikovano rekognoscirawe Narodnog muzeja u Beogradu 2015. godine.
STUBLINE (Obrenovac)
585. Crkvine, Stubline, Obrenovac
110 m. n. v. (429-3)
Pozicija: Padina brega iznad potoka Trstenice, nagib ka jugu.
Opis: Povr{inski nalazi rimskog novca i sitnijih ulomaka keramike (P 1 ha).
Literatura: Arheolo{ki spomenici 1953: 16.
586. [arena ~esma, Stubline, Obrenovac
106 m. n. v. (429-3)
Pozicija: Greda, nagib ka jugoistoku.
Opis: Povr{inski nalazi rimske keramike, opeke i novca (P 1 ha).
Novac: Crnobrwa N. 1992: 157; Crnobrwa A. 2011: 311.
Napomena: Neolit.
VELIKO POQE (Obrenovac)

587. Ku}e [panovi}a, Veliko Poqe, Obrenovac
80 m. n. v. (429-3)
Opis: Ostava rimskog novca druge polovine IV veka.
Materijal: Crnobrwa N. 1991: 46; Crnobrwa N. 1992: 157.
TRSTENICA (Obrenovac)
588. Arapova~a, Trstenica, Obrenovac
110 m. n. v. (429–3)
Vrsta: Ruralna naseobina (nekropola, sude}i po oskudnim nalazima i orijentaciji?).
Pozicija: Druga re~na terasa, nagib ka severu.
Datovawe: np.
313
PIROMAN (Obrenovac)
589. Keserovi}a ku}e, Piroman, Obrenovac
88 m. n. v. (429–3)
Datovawe: np.
BROVI] (Obrenovac)
590. Mi{i}i, Brovi}, Obrenovac
90 m. n. v. (429–3)
Vrsta: Ruralna naseobina, vila rustika, ostava alata, kova~nica.
Opis: Povr{inski nalazi ve}ih koncentracija rimske keramike i opeke, nalazi silikvi, slu~ajni nalaz
ostave poqoprivrednog alata. Po iskazu nalaza~a prilikom obrade zemqe nai{li su na kruni{ta zidova,
i potom pristupili wihovom potpunom otkrivawu. Tom prilikom iskopali su apsidalnu prostoriju pre~-
nika 5–6 metara, gra|enu od opeke u kre~nom malteru. Na sredini apside nalazilo se otvoreno kru`no og-
wi{te sa puno gara, dok se poqoprivredni alat iz ostave najve}im delom nalazio na niskom ozidanom
banku koji je pratio luk apside, {to ukazuje na mogu}nost postojawa kova~nice na imawu926 (P 3 ha).
Izvor: Slu~ajni nalaz, rekognoscirawe, iskaz nalaza~a.
Datovawe: IV vek.
Literatura: Bojovi} 1978; Crnobrwa A. 2005: 82, br. 49; Arsi} 2007: 106, br. 386.
QUBINI] (Obrenovac)
591. Divinac, Qubini}, Obrenovac
105 m. n. v. (429-3-3)
Datovawe: np.
Literatura: Arsi} 2007: 104, br. 50
592. Aluge, Qubini}, Obrenovac
110 m. n. v. (429-3-3)
Datovawe: np.
926 Detaqan opis uslova nalaza ostave poqoprivrednog alata iz Brovi}a nije bio naveden prilikom publikovawa
(Bojovi} 1978). Do wega sam do{ao pre nekoliko godina kroz seriju razgovora sa }erkom nalaza~a, koja je bila pri-
sutna prilikom otkopavawa navedenog dela vile rustike.
314
..
6..
.
ZAKQUÂK
Teritorija razmatrana u ovom radu slovi za jednu od, {to se rimskog perioda ti~e, najboqe istra-
ìvanih na podru~ju Srbije. Ve} u prvoj fazi rada, koja je zahtevala ome|avawe wegovog teritori-
jalnog okvira, susreo sam se sa ~iwenicom da tu postoji vi{e nedore~enosti. Dok se teritorija ko-
ja je pripadala Basijanama moè, usled fizi~ke ograni~enosti geografskog prostora, relativno
lako odrediti, teritorija koja je pripadala Sirmijumu predstavqala je nemali problem. Odre|i-
vawe {irih granica podru~ja koje je pripadalo Sirmijumu u literaturi se ograni~avalo na navo-
|ewe Dunava na severu, pretpostavqene linije razgrani~ewa sa Basijanama na istoku i uglavnom
tek uzgrednog podrazumevawa da je ovome gradu pripadala i neka teritorija ju`no od Save. U pogla-
vqu posve}enom tom problemu poku{ao sam, bar okvirno, da sagledam gde su mogle biti zapadna
granica agera Sirmijuma i ju`na granica provincije Dowe (kasnije Druge) Panonije. Tako sam do-
{ao do zakqu~ka da bi se zapadna granica Sirmijuma mogla nalaziti, posmatrano od severa ka jugu,
na liniji ~ija bi polazna ta~ka bila izme|u Iloka (Cuccium) i Sotina (Cornacum), i{la bi ka Ora{-
ju (mansio Ulmo) i daqe ka jugu do u{}a Lukavca u Savu, obuhvataju}i pritom i Semberiju. Ju`na gra-
nica teritorije koju sam u ovome radu razmatrao, ujedno ju`na granica {ireg podru~ja Sirmijuma
kao i same provincije Dowe Panonije, i{la bi od u{}a Lukavca u Savu, linijom odseka na oko 120 m
nadmorske visine, ukqu~uju}i i Semberiju do u{}a Jawe u Drinu, i potom grebenom planine Cer,
sredwim i dowim tokom Tamnave i dowim tokom Kolubare do wenog u{}a u Savu. Zbog nedostatka
podataka nisam mogao da defini{em koji bi prostor ju`no od Save pripadao municipijumu Spo-
dent[…], ~iju sam lokaciju pretpostavio na lokalitetu U{}e kod Obrenovca (lok. br. 552).927 Tako
sam teritorijalni okvir ovoga rada ome|io na dana{wi Srem, Semberiju, Ma~vu, Posavinu, Poce-
rinu i deo oblasti Tamnave (sl. 1). Hronolo{ki okvir rada obuhvatio je vreme od definitivnog do-
laska Rima na te prostore, na razme|i stare i nove ere, do 380. godine i Teodosijevog progla{ewa
za imperatora u Sirmijumu. Tako su, zapravo, u ovome radu obra|ena naseqa, fortifikacije i ko-
munikacije u Dowoj i Drugoj Panoniji.
Tokom prikupqawa i sistematizovawa podataka o svim registrovanim lokalitetima iz rimskog
perioda na predmetnom podru~ju, susreo sam se sa problemom velike neujedna~enosti dostupnih
informacija, kako u kvantitativnom, tako i u kvalitativnom smislu. To je umnogome ograni~ilo
pristup razmatrawu klasifikacije naseqa. Tokom arheolo{kih istraìvawa, konkretno iskopavawa,
315
na ~itavom razmatranom podru~ju u celosti nije istraèna nijedna vila rustika. Jo{ je nepovoqni-
ja situacija kada su u pitawu vikusi, jer su istraìvani samo pojedina~ni objekti unutar, pre svega,
vikusa koji se mogu datovati u I i eventualno po~etak II veka. Podru~je Ma~ve, Posavine i Poceri-
ne, koje slovi za jedno od najboqe rekognosciranih na teritoriji Srbije, tako|e nije bilo {tedro
kvalitetnim i u punoj meri upotrebqivim podacima. Od ukupno 267 registrovanih rimskih loka-
liteta na tom podru~ju, iskopavawa bilo kog tipa vr{ena su na samo 10 lokacija, a rezultati uglav-
nom nisu publikovani. Ni na jednom lokalitetu i severno i ju`no od Save nije ra|ena detaqna po-
vr{inska serijacija, te sa poprili~nom rezervom treba uzimati dostupne podatke o veli~inama
naseqa i wihovim okvirnim datovawima koja su prisutna u literaturi. Prilikom rekognoscirawa
istraìva~i su, o~igledno na osnovu li~nog utiska, a ne na osnovu precizno utvr|enih parametara,
odlu~ivali da li }e ostatke nekog naseqa nazvati vilom rustikom, vikusom, mawim gazdinstvom
ili nekako druga~ije. Razmotriv{i iskustva istraìva~a iz drugih zemaqa, zakqu~io sam da se na
na{em podru~ju ne moè pouzdano, na osnovu podataka sa rekognoscirawa, pretpostaviti da li je
neko naseqe bilo, na primer, vila rustika ili vikus. Dosada{wa istraìvawa ne pruàju dovoq-
no informacija o tome na koji su na~in gra|ene ku}e u vikusima, koliku povr{inu i sa kakvom
strukturom objekata je zauzimala neka vila rustika, na koji na~in bismo mogli da pratimo hije-
rarhiju vila na odre|enom prostoru. Zbog toga sam se odlu~io da sve povr{inske ostatke koji su
ukazivali na postojawe naseqa, a koji o~igledno nisu bili urbani centri, nazovem ruralnim na-
seobinama. Samo u slu~ajevima kada je arheolo{kim istraìvawima (iskopavawima) utvr|en bli-
ì karakter naseqa dodavana je i blià odrednica – vila rustika ili vikus. Datovawe naseqa je
tako|e uglavnom okvirno odre|ivano. Izostanak prethodno jasno definisanog na~ina prikupqawa
povr{inskih nalaza tokom rekognoscirawa, kao i odre|ivawe wihovog prostornog rasporeda, te
izostanak finalne kompletne obrade pokretnih nalaza, doveli su do toga da su istraìva~i loka-
litete tek okvirno datovali. U takvim situacijama ostaje potpuno nejasno koliku je povr{inu na-
seqe moglo zapremati u razli~itim periodima svoga postojawa. Mnoge lokalitete istraìva~i
nisu ni okvirno datovali, te sam pretragom literature pronalazio naknadno publikovane arte-
fakte sa pojedinih lokaliteta, ne bih li mogao barem okvirno da odredim neki od perioda tokom
kojih se u wima ìvelo. Od urbanih centara jedino su u Sirmijumu (lok. br. 78, sl. 27) vo|ena ko-
rektna istraìvawa, koja su tokom vi{edecenijskog trajawa dala mnoge podatke o ìvotu u ovom
rimskom gradu, uprkos ~iwenici da su kasnije gradwe, ukqu~iv{i i savremene, u velikoj meri ne-
povratno o{tetile tragove iz rimskog vremena. Od iskopavawa na Basijanama (lok. br. 172) pro-
{lo je gotovo osam decenija, ali nam je osnovni plan grada poznat samo preko avio i satelitskih
snimaka. Me|utim, plan Basijana koji imamo pred sobom zapravo je plan iz posledwih decenija
ìvota u gradu, ili najvi{e jednog stole}a postojawa. Nikakve konkretne informacije kao rezul-
tat terenskih istraìvawa nemamo o Basijanama iz I, II ili III veka. Iako ovaj rimski grad pruà
velike mogu}nosti za dobijawe mno{tva podataka na osnovu daqinskih i nedestruktivnih na~ina
istraìvawa, ona nisu primewivana nakon 1934. godine. Tragovi rimskog Taurunuma (lok. br. 268)
poznati su nam na osnovu izve{taja o slu~ajnim nalazima tokom gradwe savremenog Zemuna, ali i
te kratke crtice uglavnom su stare preko pola veka, a neretko i vi{e od stole}a. Eventualni tra-
govi pretpostavqenog municipijuma Spodent[…] na U{}u su, po svoj prilici, nepovratno uni{te-
ni izgradwom termoelektrane i savremenog vo}waka (lok. br. 552).
Ni{ta nije boqe ni kada je re~ o istraènosti utvr|ewa. Na na{em odseku dunavskog limesa,
od Zemuna (Taurunum, lok. br. 268) do Iloka (Cuccium, lok. br. 9) ni za jedno od utvr|ewa poznatih
iz itinerera, ~ije su pozicije locirane tokom rekognoscirawa, nije preciznije utvr|en ni okvirni
gabarit koji su zauzimala, niti wihovo unutra{we ure|ewe. Poku{aji sagledavawa utvr|ewa rim-
skog Taurunuma zasnivaju se na podacima o slu~ajnim evidentirawima wegovih kula, od kojih nije
ostao ni jedan jedini crte`. [to se ti~e ostalih utvr|ewa, istraèna je jedna kula koja pripada
316
kasnoj fazi utvr|ewa rimske Burgene (Novi Banovci, lok. br. 213, sl. 17), u Ritijumu utvr|ewe is-
kopavawima nije locirano (Surduk, lok. br. 197, sl. 18), a u Akuminkumu su otkriveni zidovi koji
bi mogli pripadati kasnoanti~kom utvr|ewu, ali ne i oni koji bi pripadali utvr|ewu I–III veka,
te pitawe wegove lokacije ostaje otvoreno (Stari Slankamen, lok. br. 138). Mesto jedne od bedem-
skih kula utvr|eno je i u Kuzumu (Petrovaradin, lok. br. 23). Najve}i deo bezimenog kasnoanti~kog
utvr|ewa u ôrtanovcima se odronio zajedno sa visokom lesnom obalom Dunava, no jedino je u we-
govom slu~aju registrovana duìna cele jedne strane bedema (lok. br. 131).
Ne{to je boqe stawe utvr|ewa u unutra{wosti teritorije. Utvr|ewe, ili boqe re~eno utvr|ewa
na Solnoku (Caput Bassianense, lok. br. 168), jo{ uvek je gotovo u celosti prepoznatqivo na satelit-
skim snimcima, te wegovo locirawe i procena gabarita nisu problemati~ni. Na Solnoku su vr{e-
na i arheolo{ka istraìvawa tokom kojih su otkrivene dve kule i deo trase bedema, a konstatova-
ne su i dve gra|evinske faze, prva s kraja I i po~etka II veka, i druga faza s kraja III veka. Me|utim,
mawe utvr|ewe na Solnoku jo{ uvek nije istraìvano, iako bi potvrda pretpostavke da ono poti~e
iz prve polovine I veka mogla biti veoma zna~ajna za pitawe najranijeg razme{taja vojske u Sremu.
Gabariti kasnoanti~kog utvr|ewa na Gradu{tini u Beqinu (lok. br. 514), a zapravo uz sam pretpo-
stavqeni municipijum Spodent[…] na U{}u (lok. br. 552), poznati su nam samo na osnovu skice F.
Kanica s kraja XIX veka. Kasnija istraìvawa svela su se na ~i{}ewe danas nepostoje}e kru`ne ku-
le i jednu stratigrafsku sondu dimenzija 1 h 1 m. Konture ovog utvr|ewa na terenu vi{e nije mogu-
}e prepoznati.
Do{av{i do puteva i komunikacionih pravaca na teritoriji koju razmatram, osetio sam se si-
gurnim, imaju}i na umu da je glavni putni pravac kroz Srem, u duìni od oko 115 km, dobro poznat
iz anti~kih itinerera, ali i pouzdano ubiciran dobrim delom trase, od mansije Ulmo (Ora{je kod
Tovarnika, lok. br. 33) do Taurunuma (Zemun, lok. br. 268). Me|utim, i kod ovog puta pojavio se pro-
blem na segmentu za koji se smatra da je odavno prepoznat na terenu, od pretpostavqene mutacije
Novicijane (Brestove me|e, lok. br. 221) do Taurunuma (Zemun, lok. br. 268). Duìna trase puta ko-
ja je na terenu prepoznata kao rimski put, ne uklapa se ni u jednu duìnu puta koju donose itine-
reri. Tom problemu je posve}ena ve}a pa`wa u poglavqu o putevima. Razmatraju}i mogu}e alterna-
tivne trase od Novicijane do Taurunuma morao sam da obratim pa`wu i na mogu}nost prolaska
ovoga puta kroz Podlu`je doweg Srema, preko Sur~ina. Na mogu}nost postojawa rimskog puta kroz
Podlu`je doweg Srema, nezavisno od prethodno razmatrane trase Sirmijum–Taurunum, ukazuje na-
laz miqokaza kod Sremskih Mihaqevaca. Sagledavawem pozicija i vrsta lokaliteta, kao i konfi-
guracije terena i hidrolo{ke slike na wemu, izneo sam pretpostavku o mogu}nosti postojawa kop-
nenog putnog pravca od Sirmijuma, pored niza rimskih naseqa u Podlu`ju, do prelaza preko Save
ka Singidunumu. Dosada{wa koncentrisanost istraìva~a prevashodno na problem ubicirawa
trase puta poznatog iz itinerera, izgleda da je potpuno iskqu~ila zainteresovanost za mogu}e po-
stojawe jo{ nekih puteva kroz Srem koji su, imaju}i u vidu gustu nastawenost Podlu`ja kroz sva ~e-
tiri razmatrana stole}a, svakako morali postojati. Stoga mislim da postojawe puta, ili puteva
kroz Podlu`je ne treba stavqati pod znak pitawa, ve} bi trebalo malo vi{e obratiti pa`wu kako
bi se taj put uo~io na terenu. Trase ostalih kopnenih puteva, poznatih iz itinerera, ili samo na
osnovu podataka sa terena, mogu}e je tek okvirno rekonstruisati, rukovode}i se razdaqinama iz
itinerera kada su nam one poznate, rasporedom naseqa i pogodnostima reqefa. Posebnu pa`wu po-
svetio sam mogu}nostima koje su pruàli vodeni putevi, naro~ito u kombinaciji sa pretpostavqe-
nom plovno{}u kanala Jar~ine kroz Srem, koji je po svemu sude}i prokopan jo{ u rimsko vreme.
Osnovni prora~uni isplativosti prevoza kabaste robe ukazuju da je takav transport od Sirmijuma
do Basijana, ili od Basijana do Singidunuma, mogao biti znatno isplativiji, pa ~ak i vremenski
kra}i no kada se koristi dobro poznati kopneni put. Kompleksno razmatrawe putnih pravaca u na-
{em delu Dowe Panonije zahtevalo bi najpre sagledavawe potencijalnih potreba za transportom
317
kroz pojedine delove teritorije, u kvalitativnom i kvantitativnom smislu, a potom i razli~itih

vidova transporta. Dosada{we poklawawe pa`we prvenstveno putevima koje su zabeleìli anti~-
ki itinereri zapravo je umnogome skrenulo pa`wu sa izgleda veoma ìvog i raznolikog unutra{-
weg saobra}aja.
U nastavku }u poku{ati da sa`mem i osnovne zakqu~ke do kojih sam do{ao analiziraju}i na-
{u teritoriju kroz ~etiri stole}a intenzivnog ìvota na woj. Na samom po~etku uspostavqawa
rimske uprave nad teritorijom koju razmatram, kao i tokom I veka na{e ere, moèmo razlikovati
nekoliko razli~itih kategorija naseqa. Najpre su to kasnolatenska naseqa, u kojima nisu prona-
|eni tragovi rimske materijalne kulture. Ona se po pravilu opredequju u I vek pre na{e ere, a pod-
razumeva se da bi se po dolasku Rimqana u naseqima morali na}i i artefakti novodo{le dràve.
Da li je to zaista moralo tako da bude? Logi~no je ra~unati sa tim da je zate~eno, autohtono stanov-
ni{tvo svoj ìvot nastavilo, gde god je to bilo mogu}e, kao i pre dolaska Rimqana. Posredno bi se
takav razvoj doga|aja mogao naslutiti i iz {turih opisa po~etka Batonovog ustanka, kada se opisu-
je napad na Rimqane koncentrisane u Sirmijumu. Ako malo boqe razmislimo o podacima koje nam
nude izvori, moèmo li zakqu~iti da intenzivnog me{awa autohtonog i novoprido{log stanovni-
{tva nije ni bilo u prvim decenijama nakon dolaska Rima? Li~no sam sklon takvom vi|ewu, pogo-
tovo ako na umu imamo i to da horizonti destrukcije u naseqima autohtonog stanovni{tva, osim
mo`da na Gomolavi, nisu evidentirani. Prvobitni kontakti najverovatnije su ostvarivani sa vo-
|ama zate~enog stanovni{tva, {to }e ubrzo prerasti i u instituciju princepsa peregrinih civi-
tasa, a to nije moralo podrazumevati i naro~ito obimnu razmenu artefakata izme|u dve populaci-
je. Barem ne toliku da bismo mogli o~ekivati da se u velikom broju ku}a naseqa obi~nog autohtonog
stanovni{tva moraju zate}i i predmeti rimske provenijencije. Zbog toga bi trebalo imati u vidu
da neke od otkrivenih ku}a koje se hronolo{ki opredequju u vreme pre rimskih osvajawa – budu}i da
u wima nisu zate~eni rimski predmeti – mo`da pripadaju upravo periodu neposredno pred rim-
sko osvajawe, za vreme rimskog osvajawa i nakon wega. Kasniji upliv rimske materijalne kulture u
svakodnevicu autohtonog ìvqa pratimo u drugoj kategoriji naseqa, u kojima se ìvot odvija do
kraja I i po~etka II veka, a koja ~ine najbrojniju grupu naseqa datovanih u I ili II vek na prostoru
razmatranom u ovom radu. Istovremeno po~iwe i {irewe rimskog na~ina ìvota. Naàlost, dosad
nije istraèna nijedna vila koja bi pripadala I veku, ali posredno moèmo zakqu~iti da zemqi-
{te u sve ve}oj meri preuzimaju privatni posedi rimskih gra|ana kao i teritorije gradskih sre-
dina. Jedini dosad poznat primer oduzimawa zemqi{ta od autohtone zajednice i wegovog dodeqi-
vawa novom vlasniku, koji se odigrao krajem I veka, odnosi se na slu~aj vikusa Josiste kod Beo~ina
(lok. br. 19). Sirmijum dobija status kolonije izme|u 89. i 96. godine, {to posredno govori i o ne-
minovnoj transformaciji wegove okoline, gde se morao nalaziti ve}i broj novopodignutih vila.
Mawe utvr|ewe na Solnoku, najverovatnije podignuto u prvoj polovini I veka, nalazilo se u
blizini potoweg municipijuma Basijane. U vreme podizawa tog utvr|ewa Basijane po svoj prilici
nisu postojale kao gradski centar. Pretpostavqa se da su Basijane nastale iz velikog privatnog po-
seda nekog Basijusa,928 a ukazao bih na jo{ jednu pretpostavku o imenima gradova poput Bassianae.
Osim ~iwenice da su takvi nazivi imali zna~ewe „vlasni{tvo tog i tog”, razlog za takva imena [.
Eplbaum vidi u tome {to je ispred wih stajala re~ villae (villae Sulloniacae, villae Vagniacae),929 od-
nosno, u na{em slu~aju, villae Bassianae. To bi zna~ilo da se na odre|enom podru~ju, u na{em slu~aju
na podru~ju kasnije nastalog grada Basijane, nalazila grupa farmi, odnosno vila rustika. Najve}a
koncentracija naseqa I veka moè se pratiti upravo uz trasu glavnog puta kroz Srem, kao i u Pod-
929 Applebaum 1963: 6.
318
lu`ju, ali uglavnom u blizini Save. Ju`no od Save najve}a koncentracija naseqa I veka tako|e je
upravo uz ovu reku.
Broj registrovanih naseqa u kojima se ìvot odvijao tokom II veka opada u odnosu na I vek u to-
likoj meri da se O. Brukner zapitala „u kojim su naseqima ìveli seosko stanovni{tvo i porodi-
ce vojnika grani~ara od II do sredine III veka?”930 Iako je tih naseqa malo, ona ipak postoje. Gra-
|evinska delatnost II veka u Sirmijumu slabo nam je poznata zbog iste te delatnosti u kasnijim
stole}ima. O Basijanama tog vremena nemamo nikakvih podataka do pretpostavke da su, najverovat-
nije 124. godine, dobile status municipijuma, ali svakako moramo ra~unati sa intenzivnim na-
predovawem ovog grada upravo krajem I i u prvoj ~etvrtini II veka. To je bilo neminovno, budu}i da
su Basijane u relativno kratkom periodu pre{le put od privatnog poseda do urbanog centra sa sta-
tusom municipijuma. Nasuprot stawu u Sremu, ju`no od Save tokom II veka beleìmo zna~ajan po-
rast broja naseqa u odnosu na prethodno stole}e. O bogatim posedima svedo~e nam i ostave velike
vrednosti iz Pocerine i Ma~ve, poput poznate i publikovane ostave iz Bele Reke (lok. br. 472), ~i-
ji je vlasnik imao imawe na severoisto~nim kosama rudonosnog Cera, potom ostave iz U{}a (lok.
br. 552), a na kraju i velike ostave iz Lipolista, od oko 120.000 denara, koja je naàlost zauvek iz-
gubqena za nauku. Me|utim, upravo u periodu za koji nam nedostaju podaci o naseqima sa terena,
{to stvara sliku slabe nastawenosti tokom II veka, odvija se intenzivan proces konsolidovawa
utvr|ewa i na na{em odseku limesa. To se de{ava ve} po~etkom II veka, za Trajana i Hadrijana, i u
tom periodu je po svoj prilici do{lo i do izgradwe ve}ine utvr|ewa od ~vrstog materijala, koja
}e na tim mestima ostati i tokom narednih stole}a, obezbe|uju}i ne samo granicu ve} i siguran
transport Dunavom. Tokom II veka imamo i prve pouzdane podatke o ta~nim nazivima vojnih jedi-
nica koje se nalaze na na{em delu limesa,931 a tome treba dodati i delove Panonske flote, ~ije se
jedno sedi{te nalazilo u Taurunumu (Zemunu). U nekoliko navrata tokom II veka na podru~ju Srema
se privremeno nalazi i brojnija vojska, i to prilikom prolaza Trajanovih jedinica u wegovom po-
hodu na Dakiju, kao i za ratova Marka Aurelija protiv Markomana, Sarmata i Jaziga, kada on Sir-
mijum i okolinu koristi kao svoju vojnu bazu. Na prelazu iz I u II vek podignuto je i ve}e utvr|ewe
na Solnoku (Caput Bassianense). Razloge uzdizawu Basijana do municipalnog statusa, Sl. Du{ani}
vidi upravo u novonastalim de{avawima, kada dolazi do ve}e diferencijacije stanovni{tva, pod-
staknute i prispe}em ve}eg broja vojnika koji se nakon otpusta iz vojske naseqavaju u blizini me-
sta slu`bovawa, {to za posledicu ima i ve}i promet novca i dobara.932 Svedo~anstvo o takvom raz-
voju u razmatranom podru~ju ne nalazimo u punoj meri i u arheolo{kom zapisu. U okolini utvr|ewa
na limesu ne beleìmo naseqa koja su datovana u II vek, osim naseqa uz sama utvr|ewa. Tako|e je
primetno da u Podlu`ju doweg Srema broj registrovanih naseqa zna~ajno opada u odnosu na pret-
hodno stole}e. Takva slika sa terena dijametralno je suprotna vestima koje imamo o intenzivnom
razvoju urbanih centara, utvr|ivawu limesa i zabeleènom pove}anom prisustvu vojske. Proces
promene vlasni{tva nad zemqi{tem, gde ono prelazi iz ruku peregrinih zajednica u posed muni-
cipalnih i kolonijalnih zajednica, a potom i privatnih posednika, u najve}em broju verovatno no-
voprido{log stanovni{tva i veterana, morao je dovesti i do promena u mestima stanovawa autoho-
tonog stanovni{tva. Podaci sa vojnih diploma svedo~e o tome da peregrini civitasi opstaju na
na{oj teritoriji relativno dugo, do u II vek, i nakon {to je Sirmijum stekao status kolonije, odno-
sno Basijane municipijuma.933 Moramo ra~unati sa tim da izvestan broj autohtonog stanovni{tva
930 Brukner 1995v: 63.

931 Du{ani} 1968: 96–101.
932 Du{ani} 1967: 71.
933 Du{ani} 1977: 82; Grbi} 2012: 309.
319
odlazi da radi za posednike velikih imawa, vila rustika, ali ne smemo zaboraviti ni to da vero-
vatno nemali broj wih nastavqa da ìvi u selima, to jest vikusima. Postojawe vikusa u kojima nisu
kori{}ene rimske tehnike gradwe i rimski gra|evinski materijal (opeke, tegule, malter) teè je
registrovati na osnovu povr{inskih nalaza. îni se da nesklad izme|u, sa jedne strane indicija
o intenzivnom napretku na{ih krajeva tokom II veka, koje nam donose literarni i epigrafski iz-
vori, a sa druge opadawa broja registrovanih naseqa iz tog perioda, treba traìti pre svega u ne-
dovoqnoj ili neadekvatnoj istraènosti ovog podru~ja.
Period s kraja II i po~etka III veka, za vladavine Septimija Severa, karakteri{e pove}an obim
davawa gra|anskih prava peregrinom stanovni{tvu Panonije.934 Nastawivawe ve}eg broja vetera-
na, a i najve}i broj spomenika u obe Panonije i Mezije karakteristika su upravo vremena dinasti-
je Severa.935 Po~etkom III veka, 212. godine, Karakalinim ediktom svi slobodni stanovnici dobi-
jaju status rimskih gra|ana (cives Romani). Sve je to verovatno otvorilo mogu}nosti ostvarivawa
zakupa ili poseda nad zemqi{tem za {iri sloj stanovni{tva. Upravo tokom III veka beleìmo i
najve}i porast broja ruralnih naseqa na na{oj teritoriji, i severno i ju`no od Save. Plodna ze-
mqi{ta Srema, Ma~ve i Posavine936 gusto su nastawena, pojavquje se i ve}i broj naseqa sredwe
(2–8 ha) i velike povr{ine (preko 8 ha). Dostupni podaci ukazuju da se ruralna naseqa, a sa wima
i obrada zemqi{ta, uspostavqaju i na mawe plodnim podru~jima Fru{ke gore i, naro~ito, u bre-
ùqkastoj oblasti Tamnave. U III veku se moè primetiti i vi{e zona u kojima dolazi do grupisa-
wa izvesnog broja naseqa na mawim povr{inama. Pa`qivom analizom broja ruralnih naseqa koja
nastaju ili se gase tokom III veka, izneo sam pretpostavku da se u tom stole}u mogu razlu~iti dva pe-
rioda tokom kojih se osnivao ve}i broj naseqa tog tipa: za vladavine Severa i pred kraj stole}a, od
po~etka vladavine Dioklecijana. Krupne promene u poreskom sistemu koje su se dogodile pred kraj
III veka, za vladavine Dioklecijana, dovele su i do promena u organizaciji poqoprivrede i polo-
àja vlasnika i qudi koji su zemqu obra|ivali. Uvo|ewe novog sistema oporezivawa (tzv. iugatio –
capitatio) podrazumevalo je i registrovawe svakog seqaka u selu u kome je ìveo ili kod zemqoposed-
nika kod koga je radio.937 Takav sistem popisa oteàvao je kretawe qudi, jer da bi porez bio pla}en,
morala se ostvariti dobit sa komada zemqi{ta koje se poseduje i koje je popisano, kao i za svaku
poresku glavu, te je vlasnicima postajalo neisplativo da gube seqake zavisne od wih. Takav sistem
oporezivawa dovodi i do neophodnosti da zemqa koja se nalazi u ne~ijem posedu mora biti obra|e-
na, te bi se mo`da i to moglo smatrati jednim od razloga za porast broja ruralnih naseqa i tokom
IV veka. Pojava ve}eg broja mawih naseqa, na mestima gde je ranije postojalo jedno ve}e, asocira na
davawe delova ve}ih imawa pod zakup. Me|utim, razlog porasta broja ruralnih naseqa u IV veku mo-
è se traìti i u beàwu stanovni{tva iz gradova na selo, kao posledica oskudice u hrani,938 {to
je upitno, jer Sirmijum upravo tokom ve}eg dela IV veka doìvqava najintenzivniji rast. Ve}i broj
ruralnih naseqa na teritoriji Sirmijuma mogao je tako|e biti i u funkciji obezbe|ivawa neop-
hodnih osnovnih ìvotnih namirnica velikom gradu. Tokom IV veka primetno je i dodatno {ire-
we naseqa u mawe plodne krajeve na Fru{koj gori, u Pocerini i oblasti Tamnave. Me|utim, to su
mahom naseqa koja zauzimaju mawe povr{ine, te bi se u tim slu~ajevima pre moglo pretpostaviti
934 Ferjan~i} 2002: 235.

935 Mocsy 1974: 230.
936 Podru~je Semberije nije bilo mogu}e punopravno ukqu~iti u razmatrawa o gustini naseqa po odre|enim periodi-
ma, budu}i da je veoma mali broj wih makar i okvirno datovan.
937 Popovi} I. 1988: 207. Vi{e o promenama koje je podrazumevao novi, Dioklecijanov sistem oporezivawa, kao i
razmatrawa o istom videti kod: Vilems 1898: 640–646; Boek 2008: 63–83.
938 Vasi} 1985: 127.
320
da su u pitawu mawa individualna gazdinstva, no delovi nekih ve}ih poseda. Preciznije pra}ewe
rasta broja ruralnih naseqa oteàva nam veliki broj nedatovanih lokaliteta, prete`no ju`no od
Save, za koje bi se najpre moglo pretpostaviti da pripadaju III i IV veku. U isto vreme Dioklecijan
sprovodi i vojnu reformu, koja se u arheolo{kom zapisu moè pratiti kroz prepravke starih i iz-
gradwu novih utvr|ewa, kao i uspostavqawe druge linije odbrane, na Savi. Op{ta nesigurnost i ~e-
ste pretwe varvarskih upada tokom IV veka primetne su i u pojavi utvr|ivawa vila,939 kao i u izgrad-
wi niza kula-straàra (spekuluma) i mawih utvr|ewa uz glavne komunikacione pravce. Sarmatska
invazija 374/375. godine ogleda se u horizontu ostava novca koje su prona|ene na na{oj teritoriji,
ali i u slojevima destrukcije zabeleènim na vi{e lokaliteta.
Potvrdu mnogih de{avawa koja poznajemo ili naslu}ujemo iz literarnih i epigrafskih izvo-
ra nalazimo i u arheolo{kom zapisu u jugoisto~nom delu Dowe Panonije. Arheologija, me|utim,
moè pruìti i vi{e od toga, te rasvetliti odre|ene detaqe koji se ne mogu pro~itati u pisanim
izvorima. Trenutno stawe istraènosti razmatranog podru~ja, kada su u pitawu naseqa, komunika-
cije i fortifikacije, dozvoqava da dopremo do maweg broja pravilnosti i detaqa koji omogu}ava-
ju ostvarivawe odre|enih pomaka u tuma~ewu pojedinih pojava i problema. Naàlost, za razliku od
kvantiteta podataka, koji uo~avamo kada je u pitawu broj registrovanih rimskih lokaliteta na
ovom podru~ju, wihov kvalitet nije na tako visokom nivou. U najve}em broju slu~ajeva podaci koji-
ma sam raspolagao poti~u sa rekognoscirawa, i stari su uglavnom vi{e od pola stole}a. Pristup
prikupqawu podataka tokom tih rekognoscirawa u najve}em broju slu~ajeva ne obezbe|uje dovoqno
osnovnih informacija o lokalitetima: datovawe, povr{inu, distribuciju nalaza, vrste prona|enog
materijala, a ~esto ni precizan opis pozicije samog lokaliteta. Sa druge strane, sam proces pri-
kupqawa podataka, wihove obrade i analize, kao i obilazaka terena za potrebe izrade ovog rada,
pruìli su mi i mogu}nost uo~avawa odre|enih istraìva~kih pitawa, kao i sagledavawa mogu}ih
pristupa wihovom re{avawu. Na neka od tih pitawa poku{ao sam da dam odgovor, ali naàlost, od-
govori na ve}inu pitawa koja sam uo~io moraju se traìti u dodatnom terenskom radu. Nave{}u sa-
mo nekoliko primera. Prvi bi bilo pitawe mogu}nosti plovidbe kanalima prokopanim kroz Srem
u rimsko vreme. U starijoj literaturi izno{ene su pretpostavke da bi plovni kanali mogli biti
Galovica i Jar~ina, ali se nije pristupalo proveri iznetih pretpostavki. Galovicu sam, konsul-
tuju}i starije mape, morao da iskqu~im kao mogu} plovni put u rimsko vreme, dok se Jar~ina ~ini
kao vrlo verovatna pretpostavka. Ukoliko je Jar~ina zaista tada bila plovna, bilo bi veoma kori-
sno uraditi tematsko rekognoscirawe du` celog wenog toka, jer je o~ekivano da se pored ovog ka-
nala, kao bitne saobra}ajnice, nalazio ve}i broj naseqa no {to je dosad registrovan. Pitawe naj-
ranijeg stacionirawa vojnih jedinica u Sremu traèno je kroz vi{e istraìva~kih kampawa na
mestima pretpostavqenih kastela na limesu, ali nisu ustanovqeni tragovi utvr|ewa koji bi pri-
padali I veku. Pretpostavqeni sled aktivnosti vojske na podru~ju Srema ukazuje da je pre podiza-
wa utvr|ewa na Dunavu morao postojati i prostor za sme{taj vojske u dubini teritorije. Povoqna
strate{ka pozicija starijeg utvr|ewa na Solnoku, podjednako udaqenog od Sirmijuma i severne i
zapadne granice na Dunavu, kao i na~in gradwe koji ukazuje na wegov rani nastanak, nisu pobu|iva-
li interesovawe istraìva~a da i na tom mestu potraè odgovore na pitawa o ranom prisustvu
rimske vojske. Pre svega sistemati~niji pristup samim rekognoscirawima mogao bi da pruì da-
leko pouzdanije podatke o veli~ini, datovawu i karakteru pojedinih lokaliteta.
Detaqna povr{inska serijacija nije obavqena ni na jednom lokalitetu podru~ja koje sam raz-
matrao. Ona podrazumeva prikupqawe povr{inskih nalaza sa prethodno definisanih jednakih po-
vr{ina u istom vremenskom intervalu, {to nakon obrade materijala pruà mogu}nost sagledavawa
939 Lokaliteti broj 83 i 425.
321
prostorne distribucije nalaza i eventualno hronolo{ki izdvojenih delova istog lokaliteta. Na

taj na~in bismo se mo`da i pribliìli mogu}nosti sagledavawa problema malog broja ruralnih
naseqa tokom II veka, ili locirawu mogu}ih vikusa u kojima su gra|evine zidane u tradicional-
nim tehnikama. Neprikupqawe kompletnih serija povr{inskih nalaza sa odre|enog lokaliteta, i
izostanak detaqne wihove obrade, koja bi trebalo da usledi, mo`da su i jedan od razloga {to se na
nekom lokalitetu ne prepoznaje i mogu}e prisustvo re|ih nalaza keramike II veka, iz teè dostup-
nih slojeva nad kojima su nikli kasniji objekti III i IV veka? Lokaliteti na kojima je nalaèna
rimska keramika bez prisustva opeka i tegula naj~e{}e se tuma~e kao nekropole, a previ|a se mo-
gu}nost da u pitawu mogu biti i naseqa koja su gra|ena tradicionalnim tehnikama od organskih,
lako propadqivih materijala. Reviziona rekognoscirawa sa prethodno jasno definisanim ciqem
i dobro pripremqenim metodolo{kim pristupom mogla bi, osim samog datovawa, obezbediti i
obiqe informacija neophodnih za sagledavawe potreba Sirmijuma u odre|enim periodima. Veli-
ki broj mawih ruralnih naseqa koja su se nalazila na severu Ma~ve, izme|u sela Glu{ci i Uzve}a
na jugu, i Save na severu, wih gotovo 30, nisu hronolo{ki opredeqena. Kada i zbog ~ega se toliko
ruralnih naseqa nalazilo u blizini Sirmijuma, sa druge strane Save, dok u zale|u grada na severu
nema toliko registrovanih ruralnih naseqa? Da li su ona nastala radi redovnog i sigurnog snab-
devawa Sirmijuma hranom? Da li su jednovremena, i ako jesu kada i zbog ~ega se javqa potreba za
tolikim wihovim brojem? Ili su mo`da nastala pred kraj IV i po~etkom V veka, kada ve} po~iwe
opadawe mo}i ovoga grada, a skrovite grede u mo~varnom terenu priobaqa Save i baru{tina Zasa-
vice pruàju pouzdano uto~i{te? Put ka odgovoru na ovakva i sli~na pitawa vodi preko terenskih
istraìvawa, kojima u budu}nosti mora prethoditi promi{qawe druga~ije od onog koje je ranijih
decenija primewivano.
Mno{tvo takvih pitawa postavqao sam sebi tokom izrade ovoga rada, i poku{avao da tragam za
odgovorima na wih. U mawem broju slu~ajeva raspolagao sam podacima dovoqnim da do odre|enih
odgovora i do|em. U daleko ve}em broju slu~ajeva prelazio sam odre|eni put do trenutka kada sam
shvatao da ne raspolaèm dovoqnom koli~inom informacija da bih do odgovora i do{ao. To me je
neretko obeshrabrivalo, jer se pojavqivalo sve vi{e pitawa, a nije bilo dovoqno podataka da bih
se upustio u wihovo vaqano re{avawe. Me|utim, nakon nekoliko ~lanaka koje sam objavio uporedo
rade}i na ovome radu,940 shvatio sam da su oni upravo rezultat ovih istraìvawa bez kojih ne bih
uspeo da postavim pitawa koja su do izrade tih ~lanaka dovela, niti da na ta pitawa ponudim odgo-
vor. To me je ohrabrilo u daqem radu i ulilo mi nadu da }e rad koristiti i drugim istraìva~ima,
najpre kao korpus sa objediwenom gra|om o naseqima, komunikacijama i fortifikacijama u jugo-
isto~nom delu Dowe Panonije, na osnovu koga sam obavio i neke od osnovnih prostornih i hrono-
lo{kih analiza. Naposletku, nadam se da }e i razmatrawa pojedinih specifi~nih pitawa kojima
sam pristupao mo}i da posluè ne nu`no kao definitivni odgovori, ve} i kao putokaz ili inspi-
racija u daqim istraìvawima ovog prostora.
940 Crnobrwa A. 2009; Crnobrnja A. 2011; Crnobrwa A. 2011; Crnobrwa, Plemi} 2015; Crnobrwa, Ratkovi} 2015.
322
..
7.. THE SOUTH EASTERN PART OF PANNONIA INFERIOR:
TOPOGRAPHY AND SPATIAL ORGANISATION
.
FROM THE 1st TO THE 4th CENTURY
SUMMARY
The area this paper deals with is considered to be one of the best explored in the territory of Serbia in the
context of the Roman period. The study of settlements, communication routes and fortifications in the
south-eastern part of the province of Pannonia Inferior (subsequently Pannonia Secunda) first encom-
passed the collection and systematization of material about all the registered Roman archaeological sites
in this area. A total of 605 sites1 have been studied, and data about them is assembled in the chapter
Catalogue of Roman Archaeological Sites in the South-Eastern Part of Pannonia Inferior, at the end of this
paper. Detailed information is provided for each site: type, position, description, dating and bibliography.
All the sites are mapped and their ordinal numbers correspond with the numbers of the enclosed maps.
Already in the first phase of the work, which called for the definition of its territorial framework, I en-
countered the fact that there were several uncertainties in that regard. While the territory that belonged
to Bassianae can be determined relatively easily, due to the physical limits of the geographic area, the ter-
ritory that belonged to Sirmium represented a significant problem. The determination of the broader area
that belonged to Sirmium in literature has been limited to mentioning the Danube in the north, the pre-
sumed limit towards Bassianae in the east and only an incidental implication that a certain territory south
of the Sava River also belonged to the city. In the chapter dedicated to that problem, I attempted, at least
rudimentarily, to find out where the western border of the ager of Sirmium and the southern border of
the province of Pannonia Inferior (subsequently Secunda), were located. Thus, I came to the conclusion
that the western border of Sirmium might have been, viewed from the north to the south, on the line that
began between Ilok (Cuccium) and Sotin (Cornacum), ran towards Ora{je (mansio Ulmo) and further
southwards to the confluence of the Lukavac and the Sava rivers, including Semberija. The southern bor-
der of the territory studied in this paper, that is the southern limit of the broader area of Sirmium and
of the province of Pannonia Inferior, would have run from the confluence of the Lukavac and the Sava,
along the line of separation at an elevation of about 120 m above sea level, including Semberija, down to
the confluence of the Janja and Drina rivers, and then along the ridge of Mount Cer, the middle and lower
1 The total count of numbered sites is 592, while the stated number 610 pertains to their total count. The reason for the dis-
crepancy is the fact that, within the particular sites where different wholes were defined in close proximity to one another
(e.g.: necropolis, settlement or specula; or parts of the settlement from different periods), these wholes were marked with
sub-marks a, b, c.
323
THE SOUTH EASTERN PART OF PANNONIA INFERIOR: Topography and Spatial Organisation from the 1st to the 4th Century
course of the Tamnava River and the lower course of the Kolubara River, till the point where it runs into
the Sava. Due to the lack of data, I was unable to pinpoint which area to the south of the Sava would have
belonged to the municipium of Spodent […], the location of which I presumed to be at the U{}e archaeo-
logical site near Obrenovac (site No. 552).2 Therefore, I limited the territorial framework of this paper to
the present-day Srem, Semberija, Ma~va, the areas around the Sava River and Mt. Cer, and a part of the
Tamnava area (fig. 1). The chronological framework of the paper spans the period from the definitive
arrival of Rome into that region, at the turn of the era, to 380 AD and Theodosius being proclaimed
emperor in Sirmium. Thus, effectively, this paper considers the settlements, fortifications and commu-
nication routes in Pannonia Inferior (subsequently Secunda).
During the collecting and systematizing of the data about all the registered archaeological sites from
the Roman period in the subject area, I encountered the problem of a notable imbalance in the available
information, in terms of both quantity and quality. This greatly limited access to the consideration of the
classification of the settlements. During the archaeological explorations, namely excavations, not a sin-
gle villa rustica was explored in full in the entire subject area. The situation is even less favourable regard-
ing the issue of the vicuses, because only individual structures were explored within, primarily, the vicuses
that can be dated in the 1st or, possibly, in the 2nd century. The area of Ma~va, the areas around the Sava
River and Mt. Cer, which are viewed as some of the best reconnoitred in the territory of Serbia, does not
abound in quality or fully usable data, either. Out of the 267 registered Roman archaeological sites in that
area, excavations of any type were performed in only 10 locations and most of the results were not pub-
lished. A detailed surface seriation has not been performed at any site either to the north or south of the
Sava River. Therefore, the available information about the size of settlements and their approximate dating
should be taken with a significant dose of caution. During reconnoitring, the researchers decided, obvi-
ously based on their personal impression and not on precisely determined parameters, whether to refer
to the remains of a settlement as a villa rustica, a vicus, a small holding or otherwise. After considering
the experience of researchers from other countries, I concluded that, on the basis of reconnoitring data
in our area, one cannot reliably assume whether a settlement would have been, for example, a villa rusti-
ca or a vicus. Previous exploration does not provide a sufficient amount of data about how the houses in
the vicuses were built, what surface area a villa rustica occupied and with what composition of facilities,
or about a way in which we could follow the hierarchy of villas in a particular area. For this reason, I have
decided to refer to all surface remains that indicate the existence of a settlement which was obviously not
an urban centre, as rural settlements. The closer determinant – villa rustica or vicus – is used only in the
cases in which the character of a settlement was determined in more detail through archaeological explo-
rations (excavations). The dating of the settlements has also been performed in an approximate manner.
The absence of a clearly pre-determined method for collecting surface finds during reconnoitring, the
failure to determine their spatial distribution and the absence of the final complete determination of the
movable finds, have all led to researchers providing only a framework dating for the archaeological sites.
In such situations, the surface area that a settlement could have occupied in different periods of its exis-
tence remains completely unknown. For some sites, researchers did not even provide a framework dating,
so I searched through the literature in order to find subsequently published artefacts in order to be able
to determine, approximately at least, some of the periods in which they were populated. Sirmium (site
No. 78) is the only urban centre where proper explorations were performed, which, over a period of seve-
ral decades, yielded a great deal of information about life in this Roman city, despite the fact that subse-
quent building, including that of modern times, had in great measure irreversibly damaged the traces
from the Roman period. Eight decades have passed since the excavations at Bassianae (site No. 172), and
324
yet the basic ground plan of the city is known only from aerial and satellite images. However, the ground
plan of Bassianae that we have before us is actually the one from the final decades of life in the city, or
perhaps a century, at most. We have no concrete information about life in Bassianae in the 1st, 2nd or 3rd
century that is the result of field explorations. Although this Roman city provides great possibilities for
obtaining a multitude of data on the basis of remote and non-destructive explorations, they have not been
conducted since 1934. Traces of the Roman Taurunum (site No. 268) are known to us from the reports
about chance finds during the construction of present-day Zemun, but most of these brief entries are half
a century old, and often even more than a century. The possible traces of the presumed municipium of
Spodent […] at U{}e were, by all accounts, irreversibly destroyed during the construction of the thermal
power plant and the planting of the present-day orchard (site No. 552).
The situation is not much better with the exploration of fortifications. Neither the approximate size,
nor the interior organization have been established with precision for any of the fortifications that are
known from the itineraries, the positions of which were established during reconnoitring, on our section
of the Danube limes, from Zemun (Taurunum, site No. 268) to Ilok (Cuccium, site No. 9). Attempts at
studying the fortification of the Roman Taurunum have been based on data about the chance registra-
tion of its towers, of which not a single drawing remains. As for other fortifications, one tower was explo-
red that belongs to the later phase of the fortification of the Roman Burgenae (Novi Banovci, site No. 213),
the fortification in Rittium was not discovered during excavations (Surduk, site No. 197), while walls that
could have belonged to a fortification from Late Antiquity were discovered in Acumincum, but not the
fortification from the period between the 1st and the 3rd century, and the issue of its location remains
open (Stari Slankamen, site No. 138). The position of one of the rampart towers has been established in
Cusum (Petrovaradin, site No. 23). The biggest part of the nameless fortification from Late Antiquity in
ôrtanovci slid into the river together with the tall loess bank of the Danube. However, the length of the
entire side of the rampart was registered only in its case.
The state of the fortifications is a little better in the interior of the territory. The fortification, or, better
to say, fortifications at Solnok (Caput Bassianense, site No. 168), is still recognizable on satellite images
almost in its entirety, and its location and estimation of size do not pose a problem. Archaeological explo-
rations were performed at Solnok, during which two towers and a part of the rampart line were discovered,
discerned as two construction phases, the first from the end of the 1st and the start of the 2nd century,
and the second from the end of the 3rd century. However, the smaller fortification at Solnok has not yet
been explored, although confirmation of the assumption that it originates from the first half of the 1st
century could be very important regarding the question about the earliest deployment of the military in
Srem. The size of the fortification from Late Antiquity at Gradu{tina in Beljin (site No. 514), right next to
the presumed municipium of Spodent […] at U{}e (site No. 552) is known only on the basis of a drawing
by F. Kanitz from the end of the 19th century. Subsequent explorations have consisted only of the clean-
ing of a circular tower that no longer exists and one stratigraphic probe with dimensions of 1 x 1 m. The
contours of this fortification can no longer be distinguished in the field.
Moving on to the roads and communication routes in the studied territory, I felt safe, bearing in
mind that the main route through Srem, 115 km long, is well known from ancient itineraries and is also
well ubicated along a good portion of its course, from the Ulmo mansio (Ora{je near Tovarnik, site No.
33) to Taurunum (Zemun, site No. 268). However, a problem arose on this road, too, on the segment that
is believed to have been recognized in the field long ago, from the presumed mutatio of Noviciani
(Brestove Me|e, site No. 221) to Taurunum (Zemun, site No. 268). The length of the course of the route
that was recognized in the field as a Roman road, does not fit with any length of roads described in itin-
eraries. Greater attention was dedicated to this issue in the chapter about roads. While considering the
possible alternative routes from Noviciani to Taurunum, I also had to pay attention to the possibility that
the road passed through Podlu`je in Lower Srem, by way of Sur~in. The find of a milestone near Sremski
325
Mihaljevci indicates the possibility of the existence of a Roman road through Podlu`je in Lower Srem,
regardless of the previously considered Sirmium–Taurunum route. I made the assumption about the
existence of a land route from Sirmium, along the series of Roman settlements in Podlu`je, to the cross-
ing of the Sava River towards Singidunum, by considering the positions and types of archaeological sites,
and of the terrain configuration and hydrology. The fact that researchers have so far concentrated pri-
marily on the problem of the ubication of the course of the road that is known from itineraries, seems to
have completely excluded their interest in the possible existence of other roads through Srem, which
must have existed, bearing in mind the fact that Podlu`je was densely populated throughout the four cen-
turies that are being studied. Thus, I believe that the issue of a road, or roads existing through Podlu`je
should not be brought into question. Instead, greater attention should be paid to finding that road in the
field. The courses of other land routes that are known from itineraries, or only on the basis of data from
the field can be approximately reconstructed on the basis of distances in itineraries, when they are known,
and by the positions of settlements and the characteristics of the terrain. I have paid special attention to
the possibilities that were provided by waterways, especially in combination with the presumed naviga-
bility of the Jar~ine canal through Srem, which, by all accounts, was dug out already in Roman times. The
basic calculations of the cost of transportation of goods in bulk indicate that this form of transport from
Sirmium to Bassianae could have been cheaper, and even taken less time than transport by the well-known
land route. A complex study of the roads in our part of Pannonia Inferior would first call for the conside-
ration of potential transportation needs through particular parts of the territory, in the sense of quality
and quantity, and then of the various forms of transport. The fact that the focus has so far been fixed
primarily on the roads that were registered in ancient itineraries has actually drawn attention away from
what seems to have been very lively and diverse internal traffic.
I will also attempt to condense the main conclusions I reached while analysing our territory through
four centuries of intense habitation. At the very start of establishing Roman rule in the territory being
considered, as well as during the 1st century, we can distinguish several different categories of settlements.
First, there were the late La Tène settlements, where no traces of Roman material culture were found. As
a rule, they are dated in the 1st century BC, and it is implicit that, after the Romans’ arrival, artefacts of
the newly arrived state would have to be discovered in the settlements. Did it really have to be that way?
It is logical to assume that the autochthonous population continued living, wherever possible, as they had
done before the Romans’ arrival. Indirectly, such developments could also be intimated by the scanty
account of Baton’s Uprising, which describes the attack on the Romans who were concentrated in Sirmium.
If we consider the data found in sources a little better, can we conclude that there was no intensive mix-
ing of the autochthonous and the population of newcomers in the initial decades after the arrival of the
Romans? Personally, I am inclined towards that view, especially bearing in mind that destruction horizons
have not been registered in the autochthonous population’s settlements, except, perhaps, at Gomoglava.
Initial contacts were most probably made with the leaders of the local population, which would soon after
be transformed into the institution of princeps civitates peregrinae, but that does not have to imply a par-
ticularly lively exchange of artefacts between the two populations; at least not such that we should expect
to find items of Roman provenance in a large number of houses belonging to the ordinary local popula-
tion. Accordingly, it should be borne in mind that some of the discovered houses that are chronologically
attributed to the time before the Roman conquests – since no Roman items were found in them – might
actually have belonged to the period just prior to the Roman conquest, during and after it. We are able to
follow the subsequent influence of Roman material culture in the daily life of the autochthonous popu-
lation in another category of settlements, from the end of the 1st and beginning of the 2nd century, which
are the most numerous settlements dated in the 1st or 2nd centuries in the territory studied in this paper.
The Roman way of life began to spread at the same time. Unfortunately, no villas that belonged to the 1st
century have so far been explored, but we can conclude indirectly that land was being taken over more
326
and more by private holdings of Roman citizens and the territories of urban environments. The only
known example of land being taken from an autochthonous community and given to a new owner, which
took place at the end of the 1st century, is the case of the vicus of Josista near Beo~in (site No. 19).
Sirmium obtained the status of a colony between 89 and 96 AD, which indirectly testifies to the inevitable
transformation of its vicinity, where a large number of newly constructed villas had to be present.
The smaller fortification at Solnok (site No. 168), most probably constructed in the first half of the
st
1 century, was near the subsequent municipium of Bassianae (site No. 172). At the time of its construc-
tion, apparently, Bassianae did not exist as an urban centre. It is assumed that Bassianae developed from
a large private holding that belonged to a person called Bassius,3 and I would also like to indicate one
more assumption about the names of cities like Bassianae. Besides the fact that such names meant the
‘property of so-and-so’, S. Applebaum viewed the reason for such names in the fact that the word villae
stood in front of them (villae Sulloniacae, villae Vagniacae),4 which is, in our case, villae Bassianae. That
would mean that a group of farms, i.e. villae rusticae, existed in a particular area – in our case, the area
would be the place where the city of Bassianae subsequently developed. The highest concentration of 1st
century settlements can be followed exactly along the course of the main route through Srem, as well as
in Podlu`je, but mostly near the Sava River. On the south side of the Sava, the highest concentration of
1st century settlements was also found along the river.
The number of registered settlements that were populated during the 2nd century dropped in such a
measure compared with the 1st century, that O. Bruckner wondered ‘which settlements the village popu-
lation and the families of border troops lived in from the 2nd to the middle of the 3rd century’.5 These set-
tlements do exist, although few in number, We do not have a lot of information about the construction
activity in Sirmium in the 2nd century, because of that same activity during subsequent centuries. We
have no information about Bassianae at that time apart from the assumption that it obtained the status of
a municipium most probably in 124 AD, but we certainly have to reckon with the city’s intensive develop-
ment exactly at the end of the 1st and in the first quarter of the 2nd century. This was inevitable because
Bassianae was transformed from a private holding to an urban centre with the status of a municipium in
a relatively brief period. Contrary to the situation in Srem, we registered a notable increase in the number
of settlements to the south of the Sava in the 2nd century, compared with the 1st. High-value hoards from
the area around Mt. Cer and from Ma~va, like the known and published hoard from Bela Reka (site No.
472), whose owner had a property on the north-eastern slopes of the ore-rich Mount Cer, then the hoard
from U{}e (site No. 552) and, finally, the large hoard from Lipolist, with around 120,000 denarii, which
is, unfortunately, forever lost to science, testify about the wealthy properties. However, the intense process
of the consolidation of fortifications on our section of the limes took place exactly in the period for which
we lack field data about the settlements, which creates a picture of the area being sparsely inhabited dur-
ing the 2nd century. This was taking place already at the start of the 2nd century, during Trajan and
Hadrian and, by all accounts, the majority of fortifications made from solid materials were constructed
in that period and stood in place during the following centuries, securing not only the border, but also
transportation along the Danube. From the 2nd century, we have the first reliable data about the exact
names of the military units which were deployed on our part of the limes,6 and we should add to this the
parts of the Pannonian fleet, one of the headquarters of which was located in Taurunum (Zemun). On
several occasions during the 2nd century, troops were present in the territory of Srem in greater numbers,
4 Applebaum 1963: 6.
5 Brukner 1995v: 63.
6 Du{ani} 1968: 96–101
327
during the passage of Trajan’s units in his campaign against Dacia, and during the wars of Marcus Aure-
lius against the Marcomanni, Sarmati and Iazyges, when he used Sirmium and its vicinity as his military
base. The large fortification at Solnok, (Caput Bassianense) was constructed at the turn of the 1st and the 2nd
century. Sl. Du{ani} viewed the reasons for the promotion of Bassianae to municipal status in the newly
arisen events, when the population was beginning to be significantly differentiated, caused also by the
arrival of a large number of soldiers who, after being discharged from the military, settled near the place
where they had served, the result of which was a greater turnover of money and goods.7 We have not
found evidence of such developments in archaeological records in full measure in the studied area.
Besides the settlements which were directly adjacent to the fortifications, we have not found settlements
that were dated in the 2nd century in the vicinity of the fortifications on the limes. It is also worth not-
ing that the number of registered settlements in Podlu`je in lower Srem dropped significantly in compar-
ison with the previous century. This picture from the field is diametrically opposite to the news we pos-
sess about the intensive development of the urban centres, the fortification of the limes and the recorded,
increased presence of the military. The process of changing the ownership of the land, in which it was
transferred from peregrine communities to municipal and colonial communities, and then private own-
ers, most of them being most probably the newly arriving population or veterans, must have led to
changes in where the autochthonous population lived. Data from military diplomas is evidence of the fact
that civitates peregrini survived in our territory for a relatively long period, until the 2nd century, even
after Sirmium obtained the status of a colony and Bassianae that of a municipium.8 We have to reckon
with some of the autochthonous population having gone to work for the owners of large properties, villae
rusticae, but we must not forget that many of them probably continued to live in villages, i.e. vicuses. It
is more difficult to register, on the basis of surface finds, the existence of vicuses in which Roman build-
ing techniques and materials (bricks, tegulae, mortar) were not used. It seems that the disproportion
between, on the one hand, the signs of the intense development of our region during the 2nd century that
we find in literary and epigraphic sources and, on the other, the declining number of registered settle-
ments from that period, should be sought primarily in the fact that the area has been insufficiently and
inadequately explored.
A characteristic of the period from the end of the 2nd and the start of the 3rd century, the reign of
Septimius Severus, was the granting of greater rights to the peregrine population of Pannonia.9 The set-
tling of veterans in greater numbers, as well as the biggest number of monuments in both Pannonias and
Moesias, typify the period of the Severus dynasty.10 At the start of the 3rd century, in 212 AD, Caracalla’s
Edict gave all free people the status of Roman citizens (cives Romani). All this probably opened the pos-
sibility for a broader section of the population to obtain leases on or ownership of land. It is in the 3rd
century that we registered the largest increase in the number of rural settlements in our territory, both
to the north and to the south of the Sava River. The fertile land of Srem, Ma~va and of the Sava River
basin11 was densely populated, and a big number of settlements occupying medium (2–8 ha) and large
areas (over 8 ha) appeared. Available data shows that rural settlements and, with them, land working,
were also established in the less fertile areas of Mount Fru{ka Gora and, especially, in the hilly area of the
Tamnava. In the 3rd century, we observe several zones where a certain number of settlements were con-
7 Du{ani} 1967: 71.

8 Du{ani} 1977: 82; Grbi} 2012: 309.
9 Ferjan~i} 2002: 235.
10 Mocsy 1974: 230.
11 It was not possible to fully include the area of Semberija in the consideration of the density of settlements in particular
periods, because very few of them are even approximately dated.
328
centrated in smaller areas. With a careful analysis of the number of rural settlements that were formed
or disappeared during the 3rd century, I put forward the assumption that two periods could be distin-
guished during the 3rd century, during which a large number of such settlements were formed: during
the reign of Severus and near the end of the century, at the start of Diocletian’s reign. The major changes
in the system of taxation, which were introduced at the end of the 3rd century during Diocletian’s reign,
also led to changes in the organisation of agriculture and in the position of the owners and the people
who worked the land. The introduction of the new system of taxation (the so-called iugatio – capitatio)
envisaged the registration of each inhabitant in the village where they lived, or with the land owner whom
they worked for.12 This inventory system made the people’s movement difficult because, in order for
taxes to be paid, a profit had to be made from the plot of land that was owned and inventoried, as well as
from each taxable head, and it became costly for owners to lose dependent farmers. This tax system also
led to the need for owned land to be worked, so that could also be viewed as one of the reasons for the
rise in the number of rural settlements during the 4th century. The appearance of a greater number of
small settlements in places where a bigger one had previously existed, could mean that large properties
were given under a lease in segments. However, the reason for an increase in the number of rural settle-
ments in the 4th century could be sought in the population’s fleeing the cities and going to the country
as a consequence of food shortages,13 which is questionable because Sirmium experienced the most
intense growth precisely during most of the 4th century. The greater number of rural settlements in the
territory of Sirmium could also have been in the function of securing the necessary food supplies to the
major city. The additional expansion of settlements in less fertile areas on Mount Fru{ka Gora, into the
areas around Mount Cer and the Tamnava River, was observed during the 4th century. However, these
settlements mainly occupied smaller areas and one could assume that they were smaller individual pro-
perties, rather than parts of some larger holdings. A precise analysis of the increase in the number of
rural settlements is additionally impeded by the fact that a large number of towns are undated, mainly to
the south of the Sava River, which should presumably belong to the 3rd or 4th century. At the same time,
Diocletian carried out a military reform, which can be followed in archaeological records through the ren-
ovation of the old and the construction of new fortifications, and through the setting up of a second line
of defence, on the Sava River. The evidence of general insecurity and the frequent threats of barbarian
raids during the 4th century, is the fact that villas began to be fortified (site Nos. 82 and 425), and the
construction of a series of observation towers (speculae) and smaller fortifications along the main com-
munication routes. Evidence of the Sarmatian invasion of 374/375 AD is found in the horizon of coin
hoards that were discovered in our territory, as well as in the destruction layers that were registered on
several archaeological sites.
We have also found evidence of many events that we know of, or have indications of from literary
and epigraphic sources, in the archaeological record in the south-eastern part of Pannonia Inferior. How-
ever, archaeology can provide more and shed light on the details that cannot be read about in written
sources. The current state of exploration of the studied area, in the context of settlements, communica-
tion routes and fortifications, allows us to observe some patterns and details that enable us to advance in
interpreting certain phenomena or problems. Unfortunately, unlike the quantity of data, which is reflect-
ed in the number of registered Roman archaeological sites, their quality is not at such a high level. In
most cases, the data I had at my disposal originated from reconnoitring and was mainly older than half
a century. The approach to collecting data from reconnoitring, in the majority of cases, did not provide
12 Popovi} I. 1988: 207. For more information about the changes brought about by Diocletian’s new taxation system, and
the consideration of the new system, see: Vilems 1898: 640–646; Boek 2008: 63–83.
13 Vasi} 1985: 127.
329
enough basic information about the sites: dating, area, distribution of finds, types of discovered materi-
als, or even a precise description of the site itself. On the other hand, the actual process of gathering data,
and processing and analysing it, provided me with the opportunity to formulate certain questions as a
researcher and possible approaches to finding answers to them. I have tried to answer some of them but,
unfortunately, the majority of answers to these questions should be sought through additional field work.
I shall state only a few examples. The first would be the issue of the possibility of navigation through the
canals that were excavated in Srem during Roman times. Assumptions were made in earlier literature
about the Galovica and Jar~ina canals possibly being navigable, but these assumptions have not been veri-
fied. I excluded Galovica from being a possibly navigable route in Roman times while consulting older maps,
whereas Jar~ina seems to be a very plausible assumption. If Jar~ina was indeed navigable at that time, it
would be very useful to perform thorough reconnoitring along its entire course, because a larger number
of settlements than those registered so far should be expected next to the canal, as an important traffic
route. The issue of the earliest stationing of military units in Srem has been investigated in several explo-
ration campaigns in places where castella were expected to be found on the limes, but no traces of forti-
fications that would belong to the 1st century have been found. The assumed sequence of activities by the
military in the territory of Srem indicates that an area had to exist for keeping the military in the depth
of the territory, before the construction of fortifications on the Danube. The favourable strategic posi-
tion of the older fortification at Solnok, equally distanced from Sirmium, the northern and the western
borders on the Danube, as well as the building style, indicating that it was built early on, has not drawn
the interest researchers in looking for answers about the early presence of the Roman military in that
place. Before anything else, a more systematic approach to actual reconnoitring could provide many more
reliable answers about the size, dating and character of particular sites.
Detailed surface seriation has not been performed in any of the archaeological sites in the area I
studied. This envisages collecting surface finds from the earlier defined identical surfaces, from the same
time interval, which, after the study of the material, would make it possible to observe the spatial distri-
bution of finds and, possibly, the chronologically separate parts of the same site. In that way, we could
perhaps come closer to being able to understand the problem of the small number of rural settlements
during the 2nd century, or to locate the possible vicuses in which structures were built with traditional
techniques. The failure to collect complete series of surface finds from a particular archaeological site and
to study them in detail, which should follow, may be some of the reasons for not recognising the possible
presence of more rare finds of ceramic objects from the 2nd century, from the layers that were harder to
reach and on which the later structures of the 3rd and 4th centuries were built? The sites where Roman
ceramics were found without the presence of bricks and tegulae were most often interpreted as necropoles,
while the possibility that they could be settlements built with traditional techniques, from organic mate-
rials prone to decaying, was overlooked. Repeated reconnoitring with goals clearly defined in advance and
a well-prepared methodological approach could, besides the actual dating, provide a generous amount of
information that is required for understanding the needs of Sirmium in particular periods. A large num-
ber of smaller rural settlements that were located in the north of Ma~va, between the villages of Glu{ci and
Uzve}e in the south, and the Sava River in the north – almost 30 of them – have not been chronologically
determined. When and why were so many rural settlements located in the vicinity of Sirmium, on the
other side of the Sava River, while not so many were registered in the north, in the city’s hinterlands? Were
they formed with the purpose of regularly and securely supplying Sirmium with food? Were they needed in
one period only and, if so, why were they needed in such numbers? Or, perhaps they were formed towards
the end of the 4th and the start of the 5th century, when the city’s power began declining and the hidden
patches in the marshland on the banks of the Sava and the swamps of the Zasavica provided them with
shelter? The path to answering these and similar questions leads through field explorations which, in the
future, should be conceived in ways that are different from those applied in previous decades.
330
I asked myself many such questions while working on this paper, and attempted to search for answers.
Only in few cases did I possess enough data to reach some answers. It was far more frequent that I travel-
led down a particular path, only to realise at a certain point that I did not have enough information to
find the answer. That often discouraged me, as more questions kept arising, and there was not enough
data for me to venture into solving them properly. However, after several articles, which I published while
working on this paper,14 I realised that they were actually the result of the research, without which I
would not have been able to formulate the questions that led to the creation of the articles, or to offer
answers to them. This has encouraged me in my work since, and has given me hope that the paper would
benefit other researchers, primarily as a body of compiled evidence about settlements, communication
routes and fortifications in the south-eastern part of Pannonia Inferior, on the basis of which I perfor-
med some of the basic spatial and chronological analyses. Finally, I am hoping that the consideration of
some specific issues I approached could serve, not necessarily as definitive answers, but as guidance or
inspiration in the further exploration of this area.
14 Crnobrwa A. 2009; Crnobrnja A. 2011; Crnobrwa A. 2011; Crnobrwa, Plemi} 2015; Crnobrwa, Ratkovi} 2015.
331
..
8..
.
BIBLIOGRAFIJA
SKRA]ENICE
AP – Arheolo{ki pregled
VAMZ – Vjesnik Arheolo{kog muzeja u Zagrebu
GGB – Godi{wak grada Beograda
GMGNS – Godi{wak Muzeja grada Novog Sada
GSAD – Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva
VHAD – Vjesnik Hrvatskog arheolo{kog dru{tva u Zagrebu
GCBI – Godi{njak Centra za balkanolo{ka istraìvanja
ZNM – Zbornik Narodnog muzeja, Beograd
Museum – Museum: Godi{wak Narodnog muzeja u [apcu
OA – Opvscvla archaeologica, Osijek
RMV – Rad Muzeja Vojvodine
RVM – Rad vojvo|anskih muzeja
IZVORI
Amm. Marc. – Ammianus Marcelinus, Res gestae a gine Corneli Taciti [http://www.thelatinlibrary.com/ammianus.html]
Aur. Vict. Epit. – Sextus Aurelius Victor, Epitome de Cesaribvs [http://www.thelatinlibrary.com/victor.caes2.html]
Eutrop. – Eutropius, Breviarvm historiae romanae [http://www.thelatinlibrary.com/eutropius.html]
Fl. Vopiscus – Flavius Vopiscus, Vita Probi [http://www.intratext.com/IXT/LAT0229/_P42.HTM]
Gromaticus Hyginus – [http://latin.packhum.org/loc/1266/4/0#0]
Iord. Rom. – Iordanes, Romana, trans. B.T. Regan [http://www.harbornet.com/folks/theedrich/Goths/Romana.htm]
Itin. Ant. – G. Parthey, M. Pinder (eds.), Itinerarium Antonini Avgvsti et Hierosolymitanvm, Berolini: Impensis Friderrici
Nicolai 1848, 1–259.
Itin. Hier. – G. Parthey, M. Pinder (eds.), Itinerarium Antonini Avgvsti et Hierosolymitanvm, Berolini: Impensis Friderrici
Nicolai 1848, 261–290.
Nat. hist. – C. Plinius Secundus, Naturalis historiae [http://www.thelatinlibrary.com/pliny.nh3.html]
Not. dign. – O. Seeck, Notitia Dignitatum or Register of Dignitaries, Berolini 1876.
Tab. Peut. – Tabula Peutingeriana [http://www.cambridge.org/us/talbert/]
Velleius Pat. – C. Velleius Paterculus, Hostoriae Romanae [http://www.thelatinlibrary.com/vell2.html]
333
KARTE
\eneral{tabna karta Srbije [Kartografska gra|a 1:75.000].

Beograd: Geografsko odeqewe Glavnog \eneral{taba, 1881–1892.
Habsburg Empire 1764–1784 – First millitary survey of Habsburg Empire (1764–1784) 1:28.000
http://mapire.eu/en/map/collection/firstsurvey/?zoom=6&lat=47.89034&lon=14.76556
Habsburg Empire 1806–1869 – Second millitary survey of Habsburg Empire (1806–1869) 1:28.000
http://mapire.eu/en/map/collection/secondsurvey/?zoom=6&lat=46.81258&lon=18.42373
Habsburg Empire 1869–1887 – Third millitary survey of Habsburg Empire (1806–1869) 1:75.000
http://mapire.eu/en/map/hkf_75e/?zoom=14&lat=44.97614&lon=19.96363
Hungarian Kingdom 1869–1887 – Third millitary survey of Habsburg Empire (1806–1869) 1:25.000
http://mapire.eu/en/map/hkf_25e/?zoom=14&lat=44.9717&lon=19.96456
LITERATURA
Aleksi} 1881 – A. Aleksi}, Topografija starinskih ostataka u sadawoj Ma~vi (gra|a za arehologiju toga kraja),
Rad, list za nauku i kwièvnost, kw. I, sv. II (Beograd): 186–192.
Anonim 1963 – Anonim, Obrenovac i okolina, Beograd: Narodna kwiga i Op{tinska skup{tina Obrenovac.
Applebaum 1963 – S. Applebaum, The Pattern of Settlement in Roman Britain, The Agricultural History Review 11-1:
1–14.
Arheolo{ki leksikon BiH – B. ôvi} (ur.), Arheolo{ki leksikon Bosne i Hercegovine I–III, Sarajevo: Zemaljski muzej Bosne
i Hercegovine, 1988.
Arheolo{ka nalazi{ta 1951 – M. Gara{anin, D. Gara{anin, Arheolo{ka nalazi{ta u Srbiji, Beograd: Pro-
sveta.
Arheolo{ki spomenici 1953 – Arheolo{ki spomenici i nalazi{ta u Srbiji I, Zapadna Srbija (Gra|a IX). Beo-
grad: Arheolo{ki institut.
Arsi} 2007 – R. Arsi}, Anti~ka topografija severozapadne Srbije, Filozofski fakultet, Univerzitet u Beo-
gradu, Neobjavqeni master rad.
Arsi} 2007a – R. Arsi}, Problem negativnih arheolo{kih podataka na primeru teritorije severozapadne Srbije u pred-
rimskom i ranocarskom periodu, Antropologija – zbornik radova odeljenja dru{tvenih nauka Istraìva~ke stanice Petni-
ca, Valjevo: Istraìva~ka stanica Petnica, 11–22.
Arsi} 2012 – R. Arsi}, Funkcija rimske vojne infrastrukture na prostoru severozapadne Srbije, GSAD 27
(2011): 61–82.
Băjenaru 2010 – C. Băjenaru, Minor Fortification in the Balkan-Danubian Area from Diocletian to Justinian, Cluj–Na-
poca: National Museum of Romanian History – The center for Roman Military Studies.
Bari{i} 1970 – F8. Bari{i}, Une defixionis tabella grecque de Progar en Srem, Archaeologia Iugoslavica XI (Beograd):
23–28.
Benxarevi} 2005 – T. Benxarevi}, Ostave bronzanog novca IV veka na teritoriji Srbije, ZNM 18-1: 553–578.
Benxarevi} 2014 – T. Benxarevi}, Predlog mera za unapre|ewe za{tite kulturnog nasle|a, Srpsko arheolo{ko
dru{tvo, XXXVII Skup{tina i godi{wi skup. Beograd – Kragujevac: Srpsko arheolo{ko dru{tvo – Zavod za za-
{titu spomenika kulture Kragujevac, 90–91.
Bödőcs, Kovács 2011 – A. Bödőcs, G. Kovács, A római kori birtokrendszer kialakítása és tájformáló hatása
Pannóniában, Geodézia és Kartográfia 2011/3. LXIII: 20–25.
334
Bödőcs, Kovács, Anderkó 2014 – A. Bödőcs, G. Kovács, K. Anderkó, The impact of the roman agriculture on the ter-
ritory of Savaria, Dissertationes Archaeologicae ex Instituto Archaeologico Universitatis de Rolando Eötvös nominatae
Ser. No. 2 (Budapest): 321–332.
Boek 2008 – J.A. Boek, Taxation in the later Roman Empire: a study on the character of the late antique economy, Leiden
University, unpublished thesis.
Bojanovski 1981 – I. Bojanovski, Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rimskoj pro-
vinciji Dalmaciji (4. dio) Rimska cesta Siscia – Sirmium (Tab. Peut.) i njena topografija, GCBI 20 (Sarajevo): 145–265.
Bojanovski 1987 – I. Bojanovski, Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rimskoj pro-
vinciji Dalmaciji (5. dio) – Gornje Podrinje u sistemu rimskih komunikacija, GCBI 25(23) (Sarajevo): 63–174.
Bojanovski 1988 – I. Bojanovski, Bosna i Hercegovina u anti~ko doba, Sarajevo: Centar za balkanolo{ka ispitivanja
ANUBiH.
Bojovi} 1975 – D. Bojovi}, Zemun Polje, Bulevar Lenjina b.b. – kasnoanti~ka nekropola, AP 17: 113–114.
Bojovi} 1977 – D. Bojovi}, Rimska keramika Singidunuma, Beograd: Muzej grada Beograda.
Bojovi} 1978 – D. Bojovi}, Ostava rimskog poqoprivrednog alata iz sela Brovi} kod Obrenovca, GGB8 XXV:
185–195.
Bojovi} 1983 – D. Bojovi}, Rimske fibule Singidunuma, Beograd: Muzej grada Beograda.
Bori}-Bre{kovi}, Crnobrnja 2008 – B. Bori}-Bre{kovi}, N. Crnobrnja, The First and Second Century Hoard of Roman
Denarii from U{}e Near Obrenovac, Numizmati~ar 26/27 (2003–2004): 9–82.
Bori}-Bre{kovi}, Crnobrwa 2015 – B. Bori}-Bre{kovi}, A. Crnobrwa, Ostava srebrnog rimskog novca iz rud-
ni~ke oblasti metalla Tricornensia – arheolo{ko numizmati~ka studija, Beograd: Narodni muzej u Beogradu.
Bori}-Bre{kovi}, Petrovi} 2012 – B. Bori}-Bre{kovi}, S. Petrovi}, Nalazi novca Viminacijuma i pro-
vincije Dakije u Ma~vi, Numizmati~ar 30: 135–154.
Bori}-Bre{kovi}, Vojvoda 2011 – B. Bori}-Bre{kovi}, M. Vojvoda, A Hoard of Roman Coins from ôrtanovci in Srem,
Numizmati~ar 29: 9–281.
Bori}-Bre{kovi}, Vojvoda 2012 – B. Bori}-Bre{kovi}, M. Vojvoda, Hoard of Roman Silver Coins from the Village of
Mehovine near [abac, Numizmati~ar 30: 23–115.
Borojevi} 1988 – K. Borojevi}, Analize ugljenisanog semenja iz latenskog naselja na Gomolavi, u: B. Jovanovi} i M.
Jovanovi} (ur.), Gomolava, naselje mla|eg gvozdenog doba, Novi Sad – Beograd: Vojvo|anski muzej – Arheolo{ki insti-
tut, 111–127.
Brenot 1978 – Cl. Brenot, Le trésor de Biki} Do, Sirmium VIII, Rome–Belgrade: 7–98.
Brukner 1972 – O. Brukner, Marin Do, Dumbovo – rimsko naselje, AP 14: 68–71.
Brukner 1973 – O. Brukner, Dumbovo, Beo~in „Marin Do” – Rakovac – rimsko naselje, AP 15: 60–61.
Brukner 1974 – O. Brukner, Dumbovo, Beo~in – rimsko naselje, AP 16: 90–91.
Brukner 1976 – O. Brukner, Vicus i Vila Rustica u pograni~noj zoni izme|u Cusuma i Bononia-e, Gra|a za prou-
~avawe spomenika kulture Vojvodine 6/7, Novi Sad, 19–43.
Brukner 1980 – O. Brukner, Vrtlozi, [imanovci – domoroda~ko naselje I v.n.e., AP 21: 64–65.
Brukner 1980a – O. Brukner, Kudo{, [a{inci – vila rustika, AP 21: 106–108.
Brukner 1980b – O. Brukner, Prosine, Prhovo – rimsko naselje, AP 21: 108–109.
Brukner 1981 – O. Brukner, Rimska keramika u jugoslovenskom delu Provincije Donje Panonije, Beograd: Pokrajinski
zavod za za{titu spomenika kulture SAP Vojvodine – Savez arheolo{kih dru{tava Jugoslavije
Brukner 1982 – O. Brukner, Trome|a, Pe}inci – keltsko naselje, AP 21: 52–53.
335
Brukner 1982a – O. Brukner, @irovac, Ruma – rimski put, AP 21: 95–97.

Brukner 1985 – O. Brukner, Kudo{, [a{inci – villa rustika, AP 24: 99.
Brukner 1988 – O. Brukner, Kontinuitet domoroda~kih naseqa u vreme rimske dominacije. Sremske Mitrovice
(Sirmium), Gra|a za prou~avawe spomenika kulture Vojvodine 15, Novi Sad, 95–102.
Brukner 1989a – O. Brukner, Sremska Mitrovica / Livade – kasnolatensko naselje, nekropola i mauzolej, AP 28:
113–118.
Brukner 1989b – O. Brukner, Sremska Mitrovica / Livade – Sirmium, specula, AP 28: 119.
Brukner 1990 – O. Brukner, Pe}inci / Budimlja bara Alicia – Kerami~ka zanatska zona, AP 29: 147–148
Brukner 1990b – O. Brukner, Sremska Mitrovica / Livade, villae rusticae, AP 29: 161–163.
Brukner 1990c – O. Brukner, Sremska Mitrovica / Livade, Rimska nekropola, AP 29: 164–165.
Brukner 1995 – O. Brukner, Rimska naseqa i vile rustike, u: Arheolo{ka istraìvawa du` autoputa kroz Srem
(ur. Z. Vapa), Novi Sad: Pokrajinski zavod za za{titu spomenika kulture, 137–174.
Brukner 1995a – O. Brukner, Domoroda~ka naseqa, u: Arheolo{ka istraìvawa du` autoputa kroz Srem (ur. Z.
Vapa), Novi Sad: Pokrajinski zavod za za{titu spomenika kulture, 91–136.
Brukner 1995b – O. Brukner, Mauzolej – oktogonalna gra|evina, u: Arheolo{ka istraìvawa du` autoputa kroz
Srem (ur. Z. Vapa), Novi Sad: Pokrajinski zavod za za{titu spomenika kulture, 175–177.
Brukner 1995v – O. Brukner, Importovana i panonska keramika – prilog topografskim istraìvawima Fru{ke
gore, u: Fru{ka gora u anti~ko doba: prilozi za staru istoriju i arheologiju (P. Petrovi}, M. Du{ani}, O. Bruk-
ner, V. Dautova-Ru{evqan), Novi Sad: Matica Srpska, 37–86.
Brukner, Milo{evi}, Dautova-Ru{evqan 1987 – O. Brukner, P. Milo{evi}, V. Dautova-Ru{evqan, Po~eci ro-
manizacije u jugoisto~nom delu provincije Panonije, Novi Sad: Matica srpska.
Brun{mid 1895–1896 – J. Brun{mid, Arheolo{ke bilje{ke iz Dalmacije i Panonije, VHAD n.s. I: 148–183.
Brun{mid 1898–1899 – J. Brun{mid, Arheolo{ke bilje{ke iz Dalmacije i Panonije, VHAD n.s. III: 150–205.
Brun{mid 1900 – J. Brun{mid, Arheolo{ke bilje{ke iz Dalmacije i Panonije, VHAD n.s. IV: 181–201.
Brun{mid 1901 – J. Brun{mid, Arheolo{ke bilje{ke iz Dalmacije i Panonije, VHAD n.s. V: 87–169.
Brun{mid 1903–1904 – J. Brun{mid, Kameni spomenici Hrvatskoga narodnoga muzeja u zagrebu, VHAD n.s. VII:
210–240.
Brun{mid 1907 – J. Brun{mid, Kameni spomenici hrvatskoga narodnoga muzeja u Zagrebu, VHAD n.s. IX: 82–184.
Brun{mid 1910/11 – J. Brun{mid, Nekoliko na{a{}a novca na skupu u Hrvatskoj i Slavoniji, VHAD n.s. XI: 241–77.
Brun{mid 1910/11a – J. Brun{mid, Kameni spomenici hrvatskoga narodna muzeja u Zagrebu, VHAD XI: 64–144.
Brun{mid 1912 – J. Brun{mid, Ulomak rimskoga vojni~koga diploma iz Male Mitrovice (Srbija), VHAD n.s. XII:
198–200.
Brun{mid 1912a – J. Brun{mid, Nekoliko na{a{}a novaca na skupu u Hrvatskoj i Slavoniji, VHAD n.s. XII: 260–286.
Brun{mid 1913/14 – J. Brun{mid, Nekoliko na{a{}a novca na skupu u Hrvatskoj i Slavoniji, VHAD n.s. XIII: 269–306.
Bunarxi} 2006 – R. Bunarxi}, Ka ubikaciji Acumincuma, GMGNS 1 (2005), Novi Sad: 37–53.
Busuladì} 2011 – A. Busuladì}, Rimske vile u Bosni i Hercegovini, Sarajevo: Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine.
Leusen 2002 – M. van Leusen, Pattern to Process: Methodological Investigations into the Formation and Interpretation
of Spatial Patterns in Archaeological Landscapes, Rijksuniversiteit Groningen, unpublished PhD Thesis.
Vasi} J. 2000/2001 – J. Vasi}, Olovne ikone podunavskog kowanika iz Muzeja grada Beograda, GGB 47–48. Beo-
grad: 89–98.
336
Vasi} 1985 – M. Vasi}, Ma~va i Podriwe u rimsko doba, GSAD 2: 124–141.

Vasi} 2005 – M. Vasi}, Ostava denara i antoninijana iz Donjeg Crniljeva, Beograd–[abac: Arheolo{ki institut – Narodni
muzej u [apcu.
Vasi} 2015 – M. Vasi}, Ostave rimskog novca iz III veka i zemqi{ni posed na teritoriji provincije Gorwe
Mezije, ZNM XXII-1: 97–130.
Vasi}, Milo{evi} 2000 – M. Vasi}, G. Milo{evi}, Mansio Idimum: rimska po{tanska i putna stanica kod Medve|e, Beograd:
Arheolo{ki institut – Narodni muzej.
Vasi}, Popovi} 1975 – M. Vasi}, V. Popovi}, Un tresor de monnaies d’or de Sirmium. Mélanges de l’École française de
Rome, Antiquité 87, École française de Rome (Rome) 87: 425–440.
Vasiqevi} 1967 – M. Vasiqevi}, Topografija arheolo{kih nalazi{ta i spomenika u Podriwu, Godi{wak
Istorijskog arhiva ([abac) V: 121–156.
Vasiqevi} 1969 – M. Vasiqevi}, Topografija arheolo{kih nalazi{ta i spomenika u Podriwu II, Godi{wak
Istorijskog arhiva ([abac) VII: 449–468.
Vasiljevi} 1973 – M. Vasiljevi}, Rekognosciranje Podrinja, AP 15: 133–161.
Vasiljevi} 1974 – M. Vasiljevi}, Rekognosciranja u Podrinju, AP 16: 145–150.
Vasiljevi} 1980 – M. Vasiljevi}, Arheolo{ka rekognosciranja u Podrinju, AP 21: 205–228.
Vapa 1995 – Z. Vapa (ur.), Arheolo{ka istraìvawa du` autoputa kroz Srem, Novi Sad: Pokrajinski zavod za
za{titu spomenika kulture.
Velenrajter 1958 – P. Velenrajter, Castellum Onagrinum, RVM 7: 126–132.
Viki}-Belan~i} 1971 – B. Viki}-Belan~i}, Anti~ke svetiljke u Arheolo{kom muzeju u Zagrebu II. VAMZ IX: 97–182.
Viki}-Belan~i} 1976 – B. Viki}-Belan~i}, Anti~ke svetiljke u Arheolo{kom muzeju u Zagrebu II. VAMZ IX: 49–160.
Vilems 1898 – P. Vilems, Rimsko javno pravo ili rimske politi~ke ustanove od postanka Rima do Justinijana,
prev. @iv. M. Milosavqevi}, Beograd: Dràvna {tamparija Kraqevine Srbije.
Vojvoda, Jesreti} 2012 – M. Vojvoda, M. Jesreti}, Novac bitinijske kovnice Nikeje iz Muzeja Srema u Sremskoj
Mitrovici, Numizmati~ar 30: 117–134.
Vojvoda, Petrovi} 2011 – M. Vojvoda, S. Petrovi}, Novac bitinijske kovnice Nikeje iz Banovog Poqa u Ma-
~vi. Numizmati~ar 29: 283–307.
Vojvoda, Crnobrnja 2018 – M. Vojvoda, A. Crnobrnja, Circulation of Coinage from the Bithynian Mint of Nicaea at
the Territory of Presentday Serbia, in: V. Ivani{evi}, B. Bori} Bre{kovi} and M. Vojvoda (eds.), Proceedings of the Inter-
national Numismatic Symposium Circulation of the Antique Coins in Southeastern Europe, Institut of Archaeology: Bel-
grade, 131–141.
Vujovi} 2009 – M. Vujovi}, A newely-discovered Roman Altar from Sur~in, Starinar LIX: 149–157.
Vuli} 1939 – N. Vuli}, Vojvodina u rimsko doba, u: Vojvodina I, Novi Sad.
Gabri~evi} 1972 – M. Gabri~evi}, Olovna plo~ica sa predstavom dunavskih konjanika iz Velike Obarske (SO Bijeljina),
^lanci i gra|a za kulturnu istoriju isto~ne Bosne (Tuzla) 9: 53–57.
Gavela 1983 – B. Gavela, Mit i stvarnost u spevu o Argonautima, u: Plovidba na Dunavu i wegovim pritokama kroz
vekove (ur. V. ûbrilovi}), Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti, 71–85.
Gara{anin 1986 – M. Gara{anin, Krupaw i Ra|evina u praistorijsko i rimsko doba, u: Ra|evina u pro{losti
(ur. D. Bojani}), Beograd: 57–109.
337
Gaffney, Leusen 1996 – V. Gaffney, P.M. van Leusen, Extending GIS methods for regional archaeology: the Wroxe-
ter Hinterlands Project, in: Interfacing the Past: Computer Applications and Quantitative Methods in Archaeology CAA
95 (H. Kamermans, K. Fennema, eds.), Analecta Praehistorica Leidensia 28, 297–305.
Ga~i} 2005 – D. Ga~i}, Miodrag Grbi} (1901–1969) ìvot i delo, Novi Sad: Muzej grada Novog Sada.
Ga~i} 2007 – D. Ga~i}, Rezultati za{titnih arheolo{kih istraìvawa u atrijumu Magistrata u Sremskim Kar-
lovcima, GMGNS 2 (2006): 45–55.
Goodchilde 2007 – H. Goodchilde, Modeling Roman Agricultural Production in the Middle Tiber Valley, Central Italy,
Institute of Archaeology and Antiquity – School of Historical Studies – The University of Birmingham, unpublished
PhD thesis.
Gra~anin 2010 – H. Gra~anin, Rimske prometnice i komunikacije u kasnoanti~koj Ju`noj Panoniji, Scrinia Slavonica
10: 9–69.
Grbi} 1935 – M. Grbi}, Izve{taj o radu na iskopavawu rimske Basijane kod Dowih Petrovaca, Glasnik Isto-
rijskog dru{tva Novi Sad VIII-3: 483–486.
Grbi} 1936 – M. Grbi}, Arhitektura u Bastijani (Sremski Petrovci) I. Rekonstrukcija mesta prema situacio-
nom planu i avionskom snimku, Glasnik Istorijskog dru{tva – Novi Sad IX-1: 19–31.
Grbi} 1937 – M. Grbi}, Arhitektura u Bastijani kod Dowih Petrovaca u Sremu II. Otkopane gra|evine u 1935.
godini, Glasnik Istorijskog dru{tva – Novi Sad X-1: 1–7.
Grbi} 2012 – D. Grbi}, Civitates peregrinae u Iliriku u doba principata prema Plinijevoj Naturalis Historia i
epigrafskim izvorima, Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu, nepublikovana doktorska disertacija
Dautova-Ru{evljan 1972–1973 – V. Dautova-Ru{evljan, Za{titno iskopavanje anti~kog lokaliteta „Kuva” kod Bege~a,
RVM 21–22: 141–152.
Dautova-Ru{evljan 1976 – V. Dautova-Ru{evljan, Rekognosciranje terena oko s. Hrtkovaca u Sremu, AP 18:
177–180.
Dautova-Ru{evqan 1976a – V. Dautova-Ru{evqan, Rimski novac sa arheolo{kih iskopavawa na lok. Dumbovo
kod Beo~ina, Gra|a za prou~avawe spomenika kulture Vojvodine 6/7: 45–47.
Dautova-Ru{evljan 1980 – V. Dautova-Ru{evljan, Vranja, Hrtkovci – anti~ko nalazi{te, AP 21: 109–111.
Dautova-Ru{evqan 1980a – V. Dautova-Ru{evqan, Ostava antoninijana iz Maradika, Numizmati~ar 3: 21–45.
Dautova-Ru{evqan 1981 – V. Dautova-Ru{evqan, Rezultati za{titno sonda`nih iskopavawa na lokalitetu
Vraw kod Hrtkovaca u Sremu 1979. godine, RVM 27: 181–201.
Dautova-Ru{evqan 1981a – V. Dautova-Ru{evqan Ostave varvarskog, rimskog i vizantisjkog novca iz Vojvodi-
ne, Numizmati~ar 4: 60–72.
Dautova-Ru{evqan 1982/1983 – V. Dautova-Ru{evqan, Novac sa iskopavawa rimskog naseqa na lokalitetu Go-
molava (1953–1978), RVM 28: 39–46.
Dautova-Ru{evljan 1983 – V. Dautova-Ru{evljan Rimska kamena plastika u jugoslovenskom delu provincije Donje Pa-
onije, Novi Sad: Vojvo|anski muzej – Savez arheolo{kih dru{tava Jugoslavije.
Dautova-Ru{evljan 1984–1985 – V. Dautova Ru{evljan, Ostava folisa iz Ba~inaca u Sremu, RVM 29: 85–120.
Dautova-Ru{evljan 1985 – V. Dautova-Ru{evljan, Vranja, Hrtkovci – anti~ki lokalitet, AP 24: 110–114.
Dautova-Ru{evqan 1989 – V. Dautova-Ru{evqan, Rimski novac sa limesa u Vojvo|anskom muzeju, RVM 31:
75–106.
Dautova-Ru{evljan 1989a – V. Dautova-Ru{evljan, Sremska Mitrovica Sirmium – akvedukt, AP 28 (1987): 112.
Dautova-Ru{evljan 1991 – V. Dautova-Ru{evljan, Sonda`no za{titna iskopavanja na lokalitetu Vranj kod Hrtkovaca
(1980–1989), RVM 33. Novi Sad: 41–62.
338
Dautova-Ru{evqan 1993 – V. Dautova-Ru{evqan, Za{titno iskopavawe rimskog naseqa u Hrtkovcima (1991. go-
dine), RVM 35: 53–70.
Dautova-Ru{evqan 1995 – V. Dautova-Ru{evqan, Zanatski proizvodi i numizmati~ki nalazi, u: Fru{ka gora u
anti~ko doba: prilozi za staru istoriju i arheologiju (P. Petrovi}, M. Du{ani}, O. Brukner, V. Dautova-Ru{e-
vqan), Novi Sad: Matica srpska – Arheolo{ki institut Beograd, 111–147.
Dautova-Ru{evqan 1998 – V. Dautova-Ru{evqan, Kasnoanti~ki grob na lokalitetu Vraw u Hrtkovcima, RMV
40: 97–105.
Dautova-Ru{evqan 1999–2000 – V. Dautova-Ru{evqan, Sistematsko-za{titna iskopavawa u Hrtkovcima, GSAD
15/16: 163–174.
Dautova-Ru{evqan 2000 – V. Dautova-Ru{evqan, Villa rustica na lokalitetu Vraw u Hrtkovcima, RMV 41–42:
15–28.
Dautova-Ru{evljan 2003 – V. Dautova-Ru{evljan, Kasnoanti~ka nekropola kod Svilo{a u Sremu, Novi Sad: Matica srpska.
Dautova-Ru{evqan 2003 – V. Dautova-Ru{evqan, Kasnoanti~ka nekropola kod Svilo{a u Sremu, Novi Sad: Ma-
tica Srpska – Muzej Vojvodine.
Dautova-Ru{evqan 2004 – V. Dautova-Ru{evqan, Vila rustika u Hrtkovcima, Zbornik Matice srpske za klasi~-
ne studije (Novi Sad) 6: 171–173.
Dautova-Ru{evqan 2005 – V. Dautova-Ru{evqan, Sistematsko-za{titna iskopavawa vile rustike u Hrtkovci-
ma 2004. godine, GSAD 21: 239–249.
Dautova-Ru{evljan 2005a – V. Dautova-Ru{evljan, Imported Terra Sigillata and Pannonian Production from the Si-
te Vranj in Hrtkovci (Srem), ZNM 18-1: 395–416.
Dautova-Ru{evqan 2006 – V. Dautova-Ru{evqan, Rimski olovni predmeti iz Srema, GSAD 22: 333–353.
Dautova-Ru{evqan 2008 – V. Dautova-Ru{evqan, Sistematsko-za{titna iskopavawa na lokalitetu Hrtkovcima
2005–2006. godine, GSAD 24: 287–312.
Dautova-Ru{evljan, Brukner 1992 – V. Dautova Ru{evljan, O. Brukner, Gomolava: rimski period, Novi Sad: Vojvo-
|anski muzej.
Dautova-Ru{evqan, Petrovi} 1994 – V. Dautova-Ru{evqan, P. Petrovi}, Rimsko utvr|ewe kod ôrtanovaca,
RVM 36: 13–33.
Dautova-Ru{evljan, Vujovi} 2006 – V. Dautova-Ru{evljan, M. Vujovi}, Rimska vojska u Sremu, Novi Sad: Muzej Voj-
vodine.
Dautova-Ru{evljan, Vujovi} 2011 – V. Dautova-Ru{evljan, M. Vujovi}, Kasnoanti~ki {lem iz Jarka, Novi Sad: Muzej
Vojvodine.
Dautova-Ru{evljan 2015 – V. Dautova-Ru{evljan, Rimski nalazi u ôrtanovcima i okolini, GMGNS 10 (2014): 33–40.
Dimitrijevi} 1958 – D. Dimitrijevi}, Rad zemunskog narodnog muzeja na rimskom limesu u Sremu, Starinar
VII–VIII: 229–308.
Dimitrijevi} 1961 – D. Dimitrijevi}, Nekoliko podataka o rimskom limesu u isto~nom Sremu, Limes u Jugoslaviji I –
Zbornik radova sa Simpozija o Limesu 1960 godine, Beograd: Arheolo{ko dru{tvo Jugoslavije: 93–107.
Dimitrijevi} 1963 – D. Dimitrijevi}, Zemun Polje. Zemun – rimsko naselje i nekropola seobe naroda, AP 5: 106–108.
Dimitrijevi} 1965 – D. Dimitrijevi}, Rad Narodnog muzeja u Zemunu na istraìvanju rimskog Limesa u Sremu tokom
1965. godine, AP 7: 149–156.
Dimitrijevi} 1966 – D. Dimitrijevi}, Vojka – Ugrinovci, Stara Pazova – Zemun, lok. Brestove Me|e, AP 8: 124–127.
Dimitrijevi} 1966a – D. Dimitrijevi}, Progar, Zemun, (centar sela) – kasno-anti~ka nekropola, AP (Beograd) 8:
139–141.
339
Dimitrijevi} 1967 – D. Dimitrijevi}, Progar, SO Zemun, lokalitet Progarski vinogradi – rimsko nalazi{te sa ostacima
ciglane Classis Flaviae Pannonicae, AP (Beograd) 9: 94–99.
Dimitrijevi} 1968 – D. Dimitrijevi}, Progar, Zemun, lokalitet Progarski vinogradi – rimsko naselje I srednjevekovna
nekropola, AP 10: 142–145.
Dimitrijevi} 1969 – D. Dimitrijevi}, Progarski Vinogradi i Ba{tine, Progar, Zemun – rimska nalazi{ta. AP 11: 169–173.
Dimitrijevi} 1969a – D. Dimitrijevi}, Istraìvanja rimskog limesa u isto~nom Sremu s posebnim osvrtom na pitanje
komunikacija, Osje~ki zbornik 12: 87–121.
Dimitrijevi} 1970 – D. Dimitrijevi}, Protoistorijski i anti~ki Akuminkum, Zbornik za likovne umetnosti
6 (Novi Sad): 274–277.
Dimitrijevi} 1975 – D. Dimitrijevi}, Sarmati i Rimqani, u: [ajka{ka istorija 1, Novi Sad: Matica Srp-
ska – Vojvo|anski muzej, 34–67.
Dimitrijevi} 1987 – D. Dimitrijevi}, Isto~ni Srem pod rimskom vla{}u, u: Zemun (ur. B. Mi{evi}), Zemun,
29–52.
Dimitrijevi} 1996 – D. Dimitrijevi}, Pristani{ta Classis Flaviae Pannonicae na Basijanskom sektoru Duna-
va, Zbronik Matice Srpske za istoriju 54: 7–38.
Dimitrijevi}, Gabri~evi}, Vilotijevi} 1974 – D. Dimitrijevi}, M. Gabri~evi} i D. Vilotijevi}, Bege~ – rimsko utvr|enje
Onagrinum na levoj obali Dunava, AP 16: 86–89.
Dimitrijevi}, Kova~evi} 1965 – D. Dimitrijevi}, J. Kova~evi}, Stari Slankamen (Acumincum), In|ija – praistorijska,
anti~ka i srednjevekovna nalazi{ta, AP 7: 115–120.
Dizdar, Lo`njak Dizdar 2009 – M. Dizdar, D. Lo`njak Dizdar, Terenski pregledi podru~ja op}ina Ilok, Lovas i Tovar-
nik u 2008. godini. Annales Instituti Archaeologici 5 (Zagreb): 117–121
Dizdar, [o{tari}, Jelin~i} 2003 – M. Dizdar, R. [o{tari}, K. Jelin~i}, Ranorimski grob iz Iloka kao prilog poznavanju
romanizacije zapadnog Srijema, Prilozi Instituta za arheologiju u Zagrebu 20: 57–77.
Dival 2003 – N. Dival, Vladislav Popovi} i Sirmijum (1962–1999), u: V. Popovi}, Grad careva i mu~enika (sa-
brani radovi o arheologiji i istoriji Sirmijuma), Sremska Mitrovica – Beograd: Projekat Blago Sirmijuma –
Arheolo{ki institut, 19–26.
Dolinaj, Pavi}, Savi} 2008 – D. Dolinaj, D. Pavi}, S. Savi}, Hidrolo{ke karakteristike i problemi hidro-
akumulacionog sistema âlma, Glasnik Srpskog geografskog dru{tva 88-1: 125–137.
Domi}-Kuni} 2004 – A. Domi}-Kuni}, Literarni izvori za iliri~ke provincije (Dalmaciju i osobito Panoniju) u Natura-
lis Historia Plinija Starijeg, VAMZ XXXVII: 119–171.
Domi}-Kuni} 2006 – A. Domi}-Kuni}, Bellum Pannonicum – Posljednja faza osvajanja Ju`ne Panonije, VAMZ
XXXIX: 59–164.
Du{ani} 1965 – S. Du{ani}, Tri epigrafska priloga, @iva antika XV/1: 85–108.
Du{ani} 1967 – S. Du{ani}, Bassianae and its Territory, Archaeologia Iugoslavica VIII: 67–83.
Du{ani} 1967a – S. Du{ani}, Novi i revidirani rimski natpisi iz isto~nog Srema, @iva antika XVII:
195–215.
Du{ani} 1968 – S. Du{ani}, Rimska vojska u isto~nom Sremu, Zbornik Filozofskog fakulteta X-1: 87–113.
Du{ani} 1977 – S. Du{ani}, Epigrafske bele{ke (Two epigraphical notes), @iva antika XXVII: 179–190.
Du{ani} 1978 – S. Du{ani}, A Military Diploma od A.D. 65, Germania 65: 461–465.
Du{ani} 1980 – S. Du{ani}, Organizacija rimskog rudarstva u Noriku, Panoniji, Dalmaciji i Gorwoj Meziji,
Istorijski glasnik 1–2: 7–57.
Du{ani} 1998–1999 – S. Du{ani}, An Early Diploma Militare, Starinar 49, 51–62.
340
Du{ani} M. 1988 – M. Du{ani}, Rimske opeke sa ìgom sa panonskog limesa (odsek Cuccium–Taurunum), Sta-
rinar 39: 85–97.
Du{ani} M. 1990 – M. Du{ani}, Novi miljokaz iz okoline Sirmijuma, Arheolo{ki vestnik 41 (Ljublljana): 643–648.
\or|evi} 1995 – M. \or|evi}, Crkva Sv. Luke u Kupinovu, arheolo{ka istraìvawa u 1994. godini, GDKS 19:
122–125.
\or|evi} 2007 – M. \or|evi}, Arheolo{ka nalazi{ta rimskog perioda u Vojvodini, Beograd: Republi~ki zavod za za{titu
spomenika kulture.
\or|evi} 2018 – M. \or|evi}, Sedam decenija za{tite anti~kog nasle|a u Srbiji – Sirmijum, Romulijana, Me-
dijana i Justinijana Prima, Saop{tewa 50, 233–253.
\uri} et al. 2008 – B. \uri}, J. Davidovi}, A. Maver, H.W. Müller, Stone Use in Roman Towns. Recources, Transport,
Products and Clients. Case Study Sirmium. First Report, Starinar LVI (2006): 103–137.
@ivanovi} 2009 – Z. @ivanovi}, Publikovani arheolo{ki lokaliteti op{tine Koceqeva II, Museum – Godi-
{wak Narodnog muzeja u [apcu 10: 33–52.
@ivanovi} 2011 – Z. @ivanovi}, Sistematizacija arheolo{kih lokaliteta sa teritorije op{tine Koceqe-
va, habilitacioni rad za sticawe stru~og zvawa vi{eg kustosa. https://www.academia.edu/5953826/Zoran_A_
@ivanovi}_Sistematizacija_arheolo{kih lokaliteta_op{tine_Koceqeva_Habilitacioni_rad_Beograd_2011
Zaninovi} 1985 – M. Zaninovi}, Prata legionis u Kosovu kraj Knina, OA 10: 63–79.
Zaninovi} 2003 – M. Zaninovi}, Breuci od Sirmija do Marsonije, OA 27: 443–449.
Zanni, De Rosa 2019 – S. Zanni, A. De Rosa, Remote sensing analyses on Sentinel-2 images: looking for Roman ro-
ads in Srem region (Serbia), Geosciences 9, 25.
Igwatovi} 2007 – M. Igwatovi}, Kupinovo – lokalitet grobnica, naseqe predrimskog i rimskog perioda, Ar-
heolo{ki pregled n.s. 1: 35–38.
Ili} 2007 – M. Ili}, Juvelirske mineralne sirovine. Beograd: Evro Giunti.
Ili} 2012 – O. R. Ili}, Poljoprivredna proizvodnja u rimskim provincijama na tlu Srbije od I do prve polovine IV veka,
Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, nepublikovana doktorska disertacija.
Iskra-Jano{i} 1966 – I. Iskra-Jano{i}, Rimske votivne plo~ice od olova u Jugoslaviji, Opuscula Archeologica VI (Za-
greb): 49–68.
Jelin~i} 2003 – K. Jelin~i}, Rimska keramika iz Iloka, Prilozi instituta za arheologiju u Zagrebu 20: 79–88.
Jelin~i}-Vu~kovi} 2015 – K. Jelin~i}-Vu~kovi}, Rimsko selo u provinciji Gornjoj Panoniji: Virovitica Ki{korija Jug, Mono-
grafije Instituta za arheologiju, knjiga 7, Zagreb: Institut za arheologiju.
Jeremi} 1985 – M. Jeremi}, Drveni skelet u arhitekturi Sirmijuma I–IV veka, Starinar XXXVI: 69–90.
Jeremi} 2005 – M. Jeremi}, Adolf Hytrek et les premiers fouilles archeologiques a Sirmium, Starinar LV: 115–132.
Jeremi} 2007 – M. Jeremi}, Sirmijum, „grad ostrvo” i wegova dva ostrva, Ni{ i Vizantija V: 228–241.
Jeremi} 2013 – G. Jeremi}, Rimski spomenici iz isto~nih delova provincije Dalmacije i ju`nih delova Do-
we Panonije, u: Rezultati novih arheolo{kih istraìvawa u severozapadnoj Srbiji i susednim teritorijama
(ur. V. Filipovi}, R. Arsi} i D. Antonovi}). Beograd–Vaqevo: Srpsko arheolo{ko dru{tvo – Zavod za za{titu
spomenika kulture, 177–191.
Jeremi} 2016 – M. Jeremi}, Sirmium – grad na vodi: razvoj urbanizma i arhitekture od I do IV veka, Beograd: Arheo-
lo{ki institut Beograd.
Jovanovi} 1985 – M. Jovanovi}, [a{inci, ulica Grobljanska br. 58 – naselje kasnolatenskog perioda, AP 24: 66–67.
Jovanovi} 1992 – A. Jovanovi}, Poku{aj ubikacije Heorte i Kapedunuma – gradova Skordiska, GSAD 8: 29–33.
341
Jovanovi} 1998 – A. Jovanovi}, Dva priloga prou~avawu fortifikacija u Dowoj Panoniji, GSAD 14: 21–29.
Jovanovi} 2006 – A. Jovanovi}, Tlo Srbije – zavi~aj rimskih careva, Beograd: Princip–Bonart pres.
Jung 1890 – I. Jung, Dopisi, VHAD XII: 25–32.
Jung 1902 – I. Jung, Izve{taji muzejskih poverenika i prijatelja, VHAD n.s VI: 226–247.
Kanitz 1892 – F. Kanitz, Römische Studien in Serbien II, Denkschriften der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaf-
ten in Wien 41, Wien: Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften.
Kanic 1985 – F. Kanic, Srbija. Zemqa i stanovni{tvo od rimskog doba do kraja XIX veka (I), Beograd: Srpska
kwièvna zadruga i Rad.
Karavas 2001 – J. Karavas, The evolution of roman frontier defence systems and fortifications the lower danube provinces
in the first and second centuries AD, Durham University, unpublished PhD thesis. http://etheses.dur.ac.uk/3957/
Klemenc 1961 – J. Klemenc, Limes u Donjoj Panoniji. Limes u Jugoslaviji I (Zbornik radova sa simposiuma o limesu
1960. godine), Beograd: 5–34.
Kondi} 1967 – V. Kondi}, Nalaz rimskih zlatnika kod U{}a blizu Obrenovca, Starinar XVIII: 207–212.
Kovács 2008 – P. Kovács, Some Notes on the Division of Illyricum, in: Die Römischen Provinzen. Begriff und Gründung
(ed. I. Piso), Cluj–Napoca, 237–248
Kovács 2012 – P. Kovács, Some notes on the imperial estates in Pannonia, Studia Epigraphica Pannonica (Budapest)
IV: 76–78.
Kovács 2013 – P. Kovács, Territoria, pagi and vici in Pannonia, in: Studia epigraphica in memoriam Geza Alfoldy (eds.
W. Eck, B. Feher, P. Kovács), Antiquitas, Reihe 1, Abhandlungen zur alten geschihte, Band 61. Bonn: 131–154.
Kovi} 2000 – G. Kovi}, Olovne plo~ice podunavskog kowanika iz zbirke Narodnog muzeja u [apcu, Museum –
Godi{wak Narodnog muzeja u [apcu 1: 36–48.
Kovi} 2001 – G. Kovi}, Geme iz anti~ke zbirke Narodnog muzeja u [apcu, Museum – Godi{wak Narodnog muzeja
u [apcu 2: 7–12.
Kovi} 2003 – G. Kovi}, Fibule iz anti~ke zbirke Narodnog muzeja u [apcu, Museum – Godi{wak Narodnog mu-
zeja u [apcu 4: 47–75.
Kovi} 2004 – G. Kovi}, Anti~ki ì{ci iz zbirke Narodnog muzeja u [apcu, Museum – Godi{wak Narodnog mu-
zeja u [apcu 5: 9–20.
Kovi} 2006 – G. Kovi}, Nakit iz anti~ke zbirke Narodnog muzeja u [apcu, Museum – Godi{wak Narodnog muzeja
u [apcu 7: 37–56.
Kovi} 2009 – G. Kovi}, Delovi vojni~kih pojaseva iz anti~ke zbirke, Museum – Godi{wak narodnog muzeja u
[apcu 10. [abac: 19–33.
Kovi} 2013 – G. Kovi}, Rezultati arheolo{kog istraìvawa vile rustike u Klewu, u: Rezultati novih arheolo-
{kih istraìvawa u severozapadnoj Srbiji i susednim teritorijama (ur. V. Filipovi}, R. Arsi} i D. Antono-
vi}), Beograd – Vaqevo: Srpsko arheolo{ko dru{tvo – Zavod za za{titu spomenika kulture Vaqevo, 193–199.
Kovi} 2014 – G. Kovi}, Olovne figurine iz Narodnog muzeja u [apcu, GSAD 29 (2013): 261–274.
Kovi} 2020 – G. Kovi}, Anti~ki poqoproivredni alat Podriwa, [abac: Narodni muzej [abac.
Kruni} 1995 – S. Kruni}, Neobjavqene ikone podunavskih kowanika iz zbirki Muzeja grada Beograda, Stari-
nar 45–46: 163–172.
Kumar 1955–1957 – @. Kumar, Stari Slankamen: antropogeografska ispitivawa, Glasnik Etnografskog insti-
tuta Srpske akademije Nauka 4–6, 155–183.
Lazi} 2006 – M. Lazi}, Rimska vojni~ka diploma iz Skele kod Obrenovca, GSAD 22: 321–329.
Lelekovi} 2008 – T. Lelekovi}, Ivandvor, Hrvatski arheolo{ki godi{njak 4/2007, 2–15.
342
Lelekovi}, Rendi}-Mio~evi} 2012 – T. Lelekovi}, A. Redni}-Mio~evi}, Rural Settlements, in: The Archaeology of Roman
Southern Pannonia: The state of research and selected problems in the Croation part of the Roman Province of Pannonia
(ed. B. Migotti), BAR International Series 2393, Oxford: Archaeopress, 279–311.
Lu~i} 2016 – B. Lu~i}, Arheolo{ka topografija gradske teritorije Sirmijuma, Filozofski fakultet Beograd,
neobjavqeni master rad.
Lu~i}, Davidovi} 2015 – B. Lu~i}, J. Davidovi}, Grobovi tipa Mala Kopa{nica – Sase sa arheolo{kih istra-
ìvawa Manastira Be{enovo, Gra|a za prou~avawe spomenika kulture Vojvodine XXVIII, 24–47.
Ljubi} 1879 – [. Ljubi}, Ritium (Surduk), VHAD I: 97–101.
Ljubi} 1883 – [. Ljubi}, Arkeologi~ka iskapanja na Petrova~koj gradini u Sriemu, gdje je, tobo`, starorimska Bassia-
nis, VHAD V-2: 33–49.
Ljubi} 1883a – [. Ljubi}, Arkeologi~ka iskapanja na Petrova~koj gradini u Sriemu, gdje je, tobo`, starorimska Bassia-
nis, VHAD V-3: 65–70.
Ljubi} 1886 – [. Ljubi}, Rimske Thermae u Mitrovici (Syrmium), VHAD VIII-1: 1–6.
Ljubi} 1887 – [. Ljubi}, Dva nova miljokaza iz okolice Sirmiuma, VHAD IX: 14–19.
Ljubi} 1888 – [. Ljubi}, Dopisi, razne viesti, VHAD 10: 59–64.
Magyar 2015 – Z. Magyar, Research in the Late La Tene – Early Roman Settlement at Bataszek, Kortvelyesi-dűlő. The
Early Roman Period, in: Ländliche Siedlungen der römischen Kaiserzeit im mittleren Donauraum (eds. S. Bíró, A.
Molnár), Győr: Mursella Régészeti Egyesület, 197–224.
Manojlovi} 1961 – Manojlovi} M. Berkasovo. Anti~ka nekropola. Starinar XII: 277–278.
Manojlovi} 1961a – M. Manojlovi}, Prosjanice – ôrtanovci – utvr|enje, AP 3: 100–101.
Manojlovi} 1962 – M. Manojlovi}, Prosjanice – ôrtanovci – utvr|enje, AP 4: 187–189.
Manojlovi} 1962a – M. Manojlovi}, Rimsko utvr|ewe kod ôrtanovaca, Izve{taj o iskopavawu u 1961. godini,
RVM 11: 123–125.
Manojlovi} 1966 – M. Manojlovi}, Be{ka – In|ija, lokalitet Brest – anti~ka nekropola, AP 8: 138–139.
Manojlovi} 1967 – M. Manojlovi}, Be{ka, Brest, Srem – anti~ka nekropola, AP 9: 112–113.
Manojlovi} 1968 – M. Manojlovi}, Be{ka, Brest – anti~ka nekropola, AP 10: 146–147.
Manojlovi} 1972 – M. Manojlovi}, Brest, Be{ka – anti~ka nekropola, AP 14: 94–95.
Manojlovi} 1973 – M. Manojlovi}, Brest, Be{ka – anti~ka nekropola, AP 15: 70–71.
Manojlovi} 1974 – M. Manojlovi}, Be{ka, Brest – anti~ka nekropola, AP 16: 91–92.
Manojlovi}, Brukner 1978 – M. Manojlovi}, O. Brukner, Svilo{, Kru{evlje – anti~ka nekropola, AP 19: 90–91.
Manojlovi}, Brukner 1979 – M. Manojlovi}, O. Brukner, Svilo{, Kru{evlje – anti~ka nekropola, AP 20: 89–90.
Manojlovi}, Brukner 1982 – M. Manojlovi}, i Brukner O. Kru{evlje, Svilo{ – rimska nekropola, AP 23: 105–106.
Marijanski-Manojlovi} 1964 – M. Marijanski-Manojlovi}, Kasnorimski {lemovi iz Berkasova, Novi Sad: Vojvo|anski
muzej.
Marijanski-Manojlovi} 1987 – M. Marijanski-Manojlovi}, Rimska nekropola kod Be{ke u Sremu, Novi Sad: Vojvo|an-
ski muzej.
Marijanski-Manojlovi}, Brukner 1985 – M. Marijanski-Manojlovi}, O. Brukner, Seli{te, Svilo{ – kasnolatensko na-
selje, AP 24: 69–70.
Marjanovi}-Vujovi} 1970 – G. Marjanovi}-Vujovi}, Pristani{ta Beogradskog grada, Beograd: Zavod za za{ti-
tu spomenika kulture grada Beograda.
343
Marsili 1726 – A. F. Marsili, Danubius Pannonicae-Mysicus, Tomus Secundus – De antiquitatibus Romanorum ad ripam
Danubii. Amsterdam.
McCormick et al. 2012 – M. McCormick, U. Büntgen, M. A. Cane, et al., Climate Change during and after the Roman
Empire: Reconstructing the Past from Scientific and Historical Evidence, Journal of Interdisciplinary History 43 (2):
169–220.
Medovi} 2010 – A. Medovi}, „Arheoznanje-arheoimanje” u poseti jednom srema~kom Vikusu iz I ili II veka, RMV 52: 103.
Migotti 2012 – B. Migotti (ed.), The Archaeologyof Roman Southern Pannonia: The state of research and selected pro-
blems in the Croation part of the Roman Province of Pannonia, BAR International Series 2393, Oxford: Archaeopress.
Miladinovi}-Radmilovi} 2011 – N. Miladinovi}-Radmilovi}, Sirmium necropolis, Beograd – Sremska Mitrovica: Arheo-
lo{ki institut – Blago Sirmijuma.
Miladnovi}-Radmilovi}, Radmilovi} 2015 – N. Miladinovi}-Radmilovi}, M. Radmilovi}, Sirmium: Pisma Ignjata
Junga, Sremska Mitrovica: Blago Sirmijuma – Udruènje za kulturu ìvljenja OKO.
Milin 2003 – M. Milin, Pitanje ilirske komponente stanovni{tva jugoisto~nog dela Donje Panonije u savremenim is-
traìvanjima, Balcanica 32–33: 49–60.
Milin 2004 – M. Milin, Bassianae. The Autonomus Towns of Noricum and Pannonia, Pannonia II (Situla 42). Ljubljana:
253–269.
Mili}evi} 1876 – M. \. Mili}evi}, Kneèvina Srbija, Beograd: Dràvna {tamparija.
Milojevi} 1962 – M. D. Milojevi}, Ma~va, [aba~ka Posavina i Pocerina: privredno geografska prou~avawa, Geo-
grafski institut „Jovan Cviji}”, Posebna izdawa kw. 17, Nau~no delo: Beograd.
Milo{evi} 1961 – P. Milo{evi}, Raniji anti~ki nalasci u Sirmijumu, Limes u Jugoslaviji I, Beograd 1961: 71–76.
Milo{evi} 1963 – P. Milo{evi}, Ovsi{te, [uljam – rimska vila, AP 5: 116–118.
Milo{evi} 1969 – P. Milo{evi}, Sremska Mitrovica (Sirmium) – Bano{tor (Bononia) – rimske komunikacije i vodovodi,
AP 11: 199–201.
Milo{evi} 1969 – P. Milo{evi}, Anti~ki Sirmijum, u: Sremska Mitrovica (ur. R. Prica), Sremska Mitro-
vica: Skup{tina op{tine i muzej Srema, 19–32.
Milo{evi} 1971 – A. Milo{evi}, Roman brick stamps from Sirmium, Sirmium I: 95–118.
Milo{evi} 1971a – P. Milo{evi}, Earlier archeological activity in Sirmium, Sirmium II: 3–14.
Milo{evi} 1972 – P. Milo{evi}, Rekognosciranje rimskog puta Cucium – Acumincum, AP 14: 161–163.
Milo{evi} 1973 – P. Milo{evi}, Ovsi{te, [uljam – rimska vila, AP 3: 116–118.
Milo{evi} 1973a – P. Milo{evi}, Ignjat Jung (1860–1915), Sirmium III, nepaginirano.
Milo{evi} 1987 – P. Milo{evi}, Naoruàwe i oprema rimskog ratnika u doba osvajawa i konsolidacije do-
line Save, u: Po~eci romanizacije u jugoisto~nom delu provincije Panonije (O. Brukner, V. Dautova Ru{evqan,
P. Milo{evi}), Novi Sad: Matica srpska, 11–24.
Milo{evi} 1988 – P. Milo{evi}, O trasi puta Sirmium-Fossis i Sirmium-Bononia, Starinar 39: 117–123.
Milo{evi} 1995 – P. Milo{evi}, Rimska nekropola na izlaznici mitrova~ke petqe, u: Arheolo{ka istraìva-
wa du` autoputa kroz Srem (ur. Z. Vapa), Novi Sad – Pokrajinski zavod za za{titu spomenika kulture: 195–218.
Milo{evi} 1995a – P. Milo{evi}, Roman Bridges near Sirmium, in: The Age of Tetrarchs (ed. D. Srejovi}), Beograd: The
Serbian Academy of Sciences and Arts: 196–204.
Milo{evi} 1997 – P. Milo{evi}, êtrdeset godina istraìvawa Sirmijuma, Zbornik muzeja Srema 3: 7–15.
Minichreiter 2007 – K. Minichreiter, Arheolo{ki lokaliteti na trasi Ilo~ke transverzale, brze ceste od Iloka do Lipovca,
AIA III: 89–92;
344
Mirkovi} 1963 – M. Mirkovi}, Prilog istoriji rimske provincije Dowe Panonije po~etkom III veka nove ere,
Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu VII/1: 113–117.
Mirkovi} 1968 – M. Mirkovi}, Rimski gradovi na Dunavu u Gornjoj Meziji, Beograd: Arheološko društvo Jugoslavije.
Mirkovi} 1971 – M. Mirkovi}, Sirminum – Its History from the I Century A:D: to 582 A.D, Sirmium I: 5–94.
Mirkovi} 1994 – M. Mirkovi}, Beneficiarii consularis in Sirmium, CHIRON, Band 24, München: 354–404.
Mirkovi} 1998 – M. Mirkovi}, The Staff of Imperial Administration in Sirmium in the first half of the fourth century,
Starinar 49: 93–101.
Mirkovi} 2000 – M. Mirkovi}, Euphrata et Romano consulibus auf einem neuen Militardiplom von der unteren Sava,
Zeitschrift fur papyrologie und epigraphik, band 133, Bonn: 286–290.
Mirkovi} 2004 – M. Mirkovi}, Sirmium, The Autonomus Towns of Noricum and Pannonia, Pannonia II (Situla 42), Lju-
bljana: 145–156.
Mirkovi} 2006 – M. Mirkovi}, Sirmium: istorija rimskog grada od I do kraja VI veka, Sremska Mitrovica i Beograd:
Blago Sirmijuma i Filozofski fakultet.
Mirnik 1981 – I. Mirnik, Coin hoards in Yugoslavia, BAR International Series 95, Oxford.
Mihajlovi} 2015 – V. D. Mihajlovi}, Problem kulturnih odnosa lokalnih zajednica i rimske dràve: studija slu~aja na pro-
storu pripisanom Skordiscima, Univerzitet u Beogradu, doktorska disertacija.
Mladenovi}, Woytek 2012 – D. Mladenovi}, B. Woytek, Metal Delm. Unpublished Quadrantes from the National mu-
seum in Belgrade and the Fajfri} Collection, Numizmati~ar 30: 9–21.
Mocsy 1957 – A. Mocsy, Zur Geschichte der peregrinen Gemeinden in Pannonien, Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte,
Vol. 6, No. 4 (Oct., 1957): 488–498.
Mocsy 1974 – A. Mocsy, Pannonia and Upper Moesia: a history of the middle Danube provinces of the Roman Empire,
Boston: Routledge & K. Paul.
Mr|i} 2007 – N. Mr|i}, Snabdevanje vodom u antici na prostoru Gornje Mezije i jugoisto~nog dela Donje Panonije, Arhe-
ologija i prirodne nauke, posebna izdanja 4. Beograd: Arheolo{ki institut Beograd.
Mrkobrad 1980 – D. Mrkobrad, Breg, Dobanovci kod Zemuna – kasno latensko naselje, AP 22: 48–49.
Mrkobrad 1981 – D. Mrkobrad, Dom vazduhoplovstva, Zemun – rimska nekropola, AP 22: 77–78.
Mrkobrad, Maglovski 1978 – D. Mrkobrad, J. Maglovski, Rekognosciranje terena u ataru sela Boljevci u Sremu, AP
19: 148–149.
Odoba{i} 2005 – P. Odoba{i}, Divqe kopawe po arheolo{kim lokalitetima, Zbornik Zavi~ajni muzej Ruma 5:
61–64.
Oltean 2004 – I. A. Oltean, Later prehistoric and Roman rural settlements and land-use in western Transylvania, Uni-
versity of Glasgow, Department of Archaeology, unpublished PhD Thesis.
Oschenschlager 1971 – E. L. Oschenschlager, Lead plaques of the Danubian Horsemen type at Sirmium, Sirmium II:
51–68.
Orlov 1969 – G. Orlov, Rimski novac iz Sremske Mitrovice na|en 1963, Starinar n.s. XIX: 239–250.
Pavlovi} 1912 – Q. Pavlovi}, Antropogeografija Vaqevske Tamnave, Naseqa srpskih zemaqa VIII, Srpska kra-
qevska akademija: Beograd, 381–677.
Patsch 1897 – K. Patsch, Mali rimski naho|aji i posmatranja, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini (Sara-
jevo) IX: 511–537.
Pa~ 1905 – K. Pa~, Ilirska carina i me|e Provincija, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini XVII (Sarajevo): 1–4.
Pavlovi} 1969 – S. Pavlovi}, Zidine, Ma~vanska Mitrovica – kompleks nekropola, AP 11: 197–198.
345
Pa{ali} 1960 – E. Pa{ali}, Anti~ka naselja i komunikacije u Bosni i Hercegovini, Zemaljski muzej: Sarajevo.
Pegan 1965 – E. Pegan, Anti~ni ìgi iz Jugoslavije in ~as nastanka rimskih kovnic na Bakanu. Situla 8, Ljubljana 1965:
195–199.
Pekovi} – M. Pekovi}, Rukopisna dokumentacija rekognoscirawa okolini Uba.
Pekovi} 2006 – M. Pekovi}, Arheolo{ka zbirka Vojnog muzeja u Beogradu, Beograd: Vojni muzej – Srpsko arheo-
lo{ko dru{tvo.
Pekovi} 2007 – M. Pekovi}, Vojni muzej – Pet decenija arheolo{kih istraìvawa 1954–2004, Beograd: Vojni
muzej i Srpsko arheolo{ko dru{tvo.
Perkins 1999 – P. Perkins, Etruscan Settlement, Society and Material Culture in Central Coastal Etruria.
BAR International Series (788), Oxford: J. and E. Hedges.
Petrovi} 1986 – P. Petrovi}, Odbrambeni sistemi u antici (jugoisto~ni sektor), Odbrambeni sistemi u praistoriji i anti-
ci na tlu Jugoslavije, Materijali XXII, Novi Sad: Savez arheolo{kih dru{tava Jugoslavije, 91–100.
Petrovi} 1995 – P. Petrovi}, Rimski limes na Dunavu u Dowoj Panoniji, u: Fru{ka gora u anti~ko doba: pri-
lozi za staru istoriju i arheologiju (P. Petrovi}, M. Du{ani}, O. Brukner, V. Dautova-Ru{evqan), Novi Sad –
Beograd: Matica srpska – Arheolo{ki institut, 9–30.
Petrovi} M. 1995 – M. Petrovi}, Remains of Roman architectural ruins near Dobrinci – Caput Bassianense, in: The
Age of Tetrarchs (ed. D. Srejovi}), Beograd: The Serbian Academy of Sciences and Arts: 221–232.
Petrovi} 1996 – B. Petrovi}, Rimski metalni nalazi sa lokaliteta „Kalu|erske livade” u Sur~inu, GGB 43: 13–32.
Petrovi} 2004 – S. Petrovi}, Rimski novac u Podrinju, [abac: Narodni muzej [abac.
Petrovi} 2010 – S. Petrovi}, Nalazi rimskog novca u Podriwu, Numizmati~ar 28: 107–143.
Petrovi} i drugi 1995 – P. Petrovi}, M. Du{ani}, O. Brukner, V. Dautova-Ru{evqan, Fru{ka gora u anti~ko
doba: prilozi za staru istoriju i arheologiju, Novi Sad – Beograd: Matica srpska – Arheolo{ki institut.
Petrovi} 2007 – V. Petrovi}, Dardanija u rimskim itinererima – gradovi i naseqa, Beograd: Balkanolo{ki
institut SANU.
Petrovi} 2014 – V. Petrovi}, Centralni Balkan u rimskim itinererima, u: Tematski zbornik radova – Savre-
mene paradigme u nauci nau~noj fantastiici Me|unarodnog nau~nog skupa Nauka i savremeni univerzitet 3 (ur.
B. Dimitrijevi}), Ni{: Filozofski fakultet u Ni{u.
Pileti} 1957 – D. Pileti}, Arheolo{ka iskopavanja na rimskom limesu u Starom Slankamenu, Vesnik Vojnog muzeja 4
(Beograd): 61–72.
Pileti} 1958 – D. Pileti}, Rekognosciranje rimskog limesa i njegove neposredne pozadine na terenu u okolini Starog
Slankamena, Vesnik Vojnog muzeja 5: 245–251.
Pileti} 1962 – D. Pileti}, Neki novi momenti u istraìvanju Slankamena, Vesnik Vojnog muzeja 6/7: 9–23.
Pileti} 1964 – D. Pileti}, Spekulum na lokalitetu „Humka” – primer rimskog straàrskog objekta na donjepanonskom
limesu, Vesnik Vojnog muzeja 10: 9–22.
Pileti} 1972 – D. Pileti}, Preliminarni rezultati istraìvanja rimskog kastruma Burgenae u Novim Banovcima1971 go-
dine, Vesnik Vojnog muzeja 18: 7–16.
Pileti}, Ra{i} 1957 – D. Pileti}, B. Ra{i}, Orijentaciono rekognosciranje dunavskog limesa na itinereru Novi Banovci
– Sremski Karlovac, Vesnik Vojnog muzeja 4: 337–342.
Pileti}, Ra{i} 1961 – D. Pileti}, B. Ra{i}, Pregled radova Vojnog muzeja JNA na limesu od Novih Banovaca do Srem-
skih Karlovaca, Limes u Jugoslaviji I – Zbornik radova sa Simpozija o Limesu 1960 godine, Beograd: Arheolo{ko dru{tvo
Jugoslavije: 87–92.
Pop-Lazi} 2010 – S. Pop-Lazi}, Late Roman Necropolis Beljnja~a In [id, Starinar 58 (2008): 163–173.
346
Popovi} V. 1971 – V. Popovi}, Pregled topografije i gradske strukture Sirmijuma u doba kasnog carstva, Sir-
mium I: 135–148.
Popovi} V. 1977 – V. Popovi}, Glavne etape urbanog razvoja Sirmiuma, Materijali XIII (Anti~ki gradovi u Panoniji i
grani~nim podru~jima, simpozijum u Vara`dinu, 1975), Beograd: Savez arheolo{kih dru{tava Jugoslavije, 111–122.
Popovi} V. 2003 – V. Popovi}, Grad careva i mu~enika (sabrani radovi o arheologiji i istoriji Sirmijuma),
Sremska Mitrovica – Beograd: Projekat Blago Sirmijuma – Arheolo{ki institut.
Popovi} D. 1966 – D. Popovi}, Rekognosciranja u Sremu, AP 8: 186–189.
Popovi} D. 1980 – D. Popovi}, Glavne komunikacije u Sremu u svetlu arheolo{kih istraìvanja, Putevi i komunikacije
u antici (Materijali XVII), Beograd–Pri{tina: Savez arheolo{kih dru{tava Jugoslavije – Muzej Kosova, 101–107.
Popovi} D. 1995 – D. Popovi}, Arheolo{ki spomenici u Jugosito~nom Sremu, Zbornik muzeja Srema 1: 9–30.
Popovi} D. 1997 – D. Popovi}, Arheolo{ko nasle|e na tlu Rume i {ire okoline, Zbornik Zavi~ajni muzej Ruma
1: 7–23.
Popovi} I. 1986 – I. Popovi}, Nalazi rimskog gvozdenog alata u [apcu i okolini, GSAD 3: 200–205.
Popovi} I. 1986a – I. Popovi}, Jedan dowopanonski centar za izradu olovnih ikona podunavskih kowanika,
ZNM 12-1: 113–122.
Popovi} I. 1988 – I. Popovi}, Nove olovne ikone kulta dunavskih kowanika iz Sirmijuma, Starinar 39. Beo-
grad, 104–116
Popovi} I. 1988a – I. Popovi}, Anti~ko oru`je od gvo`|a u Srbiji, Beograd: Narodni muzej u Beogradu.
Popovi} I. 1994 – I. Popovi}, Produkcija srebra u periodu ranog carstva: lokalni proizvodi i import, u:
Anti~ko srebro u Srbiji (ur. I. Popovi}), Beograd: Narodni muzej u Beogradu, 45–67.
Popovi} I. 1996 – I. Popovi}, Notes topographiques sur la region limitrophe entre la Pannonie Seconde et la Mesie
Premiere, Roman Limes on the Middle and Lower Danube, Belgrade, 137–142.
Popovi} I. 1996 – I. Popovi}, Delovawe i status radionice srebra u Sirmijumu, Zbornik Narodnog muzeja (Beo-
grad) 16-1: 283–290.
Popovi} P. 1995 – P. Popovi}, The Circulation of Coinage in Sirmium in the Period of the Tetrarchy, in: The Age of Te-
trarchs (ed. D. Srejovi}), Beograd: The Serbian Academy of Sciences and Arts, 270–282.
Popovi} P. 1998 – P. Popovi}, O nalazu novca sa lokaliteta 80 iz Sirmijuma 1996 (Gra|evinska lokacija nove
zgrade Medicinske {kole), GSAD 14: 213–231.
Popovi}, Bori}-Bre{kovi} 1994 – I. Popovi}, B. Bori}-Bre{kovi}, Ostava iz Bele reke, Beograd: Narodni
muzej.
Popovi}, Vasiljevi} 1969 – D. Popovi}, M. Vasiljevi}, Rekognosciranje i sondiranje rimskog puta Sirmium-Bassianae,
AP 11: 261–262.
Popovi}, Vasiljevi} 1970 – D. Popovi}, M. Vasiljevi}, Rekognosciranje i sondiranje rimskog puta Sirmium-Mursa, AP
12: 193–194.
Radenovi} 1985 – Z. Radenovi}, Banja Kulina – Erdevik – rimsko kupatilo, AP 24: 108–109.
Rendi}-Mio~evi} 2009 – A. Rendi}-Mio~evi}, Nadgrobna plo~a Marka Aurelija Serena iz Iloka (Cuccium), OA 33
(2010): 79–103.
347
Ri`nar, Jovanovi} 2008 – I. Ri`nar, D. Jovanovi}, Stone material of regional Provenance from Sirmium, Starirnar LVI
(2006): 139–152.
Rummel 2008 – C. Rummel, The Fleets on the Northern Frontier of the Roman Empire from the 1st to 3rd century, Univer-
sity of Nottingham, unpublished PhD thesis.
Sanader 1995 – M. Sanader M, Vilicus – prilog poznavanju djelatnosti upravitelja imanja i dràvnog namje{tenika,
Opuscula Archaeologica 19: 97–109.
Savi} 2012 – N. Savi}, Pojedina~ni grobni nalazi sa dela limesa izme|u êrevi}a i ôrtanovaca. GMGNS 5–6
(2009–2010): 23–68.
Savi} 2015 – N. Savi}, Rimski novac iz Petrovaradina, GMGNS 10 (2014): 13–32.
Savi} 2016 – N. Savi}, Rimske lampe iz Petrovaradina, GMGNS 11: 11–30.
Sergejevski 1932 – D. Sergejevski, Numizmati~ke bele{ke, Glasnik Zemaqskog muzeja u Bosni i Hercegovini
XLIV-2: 24–30.
Simi} 1982 – Z. Simi}, Zemun Polje, ul. Bertranda Rasela b.b. – kasnoanti~ka nekropola, AP 23: 106–109.
Simi}, Jankovi}, Mihajlovi} 2012 – Z. Simi}, M. Jankovi}, V. Mihajlovi}, Kasnoanti~ka nekropola u selu
U{}u kod Obrenovca, GSAD 28: 179–200.
Smith 1997 – J. T. Smith, Roman Villas: A Study in Social Structure, London and New York: Routladge.
Srejovi} 1965 – D. Srejovi}, Rimske nekropole ranog Carstva u Jugoslaviji, Starinar XIII–XIV (1962–1963):
49–88.
Sremac 2008 – R. Sremac, Prilog poznavawu toponima op{tine [id sa posebnim osvrtom na rimske lokali-
tete, GSAD 24: 313–328.
Sremac 2009 – R. Sremac, Osvrt na teritoriju op{tine [id tokom kasnoanti~kog perioda, Zbornik muzeja Srema
8 (Sremska Mitrovica): 101–114.
Sremac 2014 – R. Sremac, Izvori iz XVIII i XIX veka za prou~avawe arheolo{ke ba{tine op{tine [id, Gra|a
za prou~avawe spomenika kulture Vojvodine XXVII: 7–14.
Stanimirovi} 2010 – M. Stanimirovi}, Isto~na Tamnava: Brgule i okolina, Beograd: Kulturno prosvetna za-
jednica Srbije.
Stara Pazova 2011 – Grupa autora, Prostorni plan op{tine Stara Pazova do 2025. godine, Stara Pazova: Jav-
no urbanisti~ko preduze}e Urbanizam Stara Pazova.
Temin 2013 – P. Temin, The Roman Market Economy, Princeton & Oxford: Princeton University Press.
Trbuhovi} 1965 – V. Trbuhovi}, Praistorijska nekropola u Belegi{u. Starinar 11 (n.s.): 163–180.
Trbuhovi}, Vasiljevi} 1972 – V. Trbuhovi}, M. Vasiljevi}, Rekognosciranja u Podrinju i sonda`na rekognosciranja, AP
14: 164–188.
Trbuhovi}, Vasiqevi} 1983 – V. Trbuhovi}, M. Vasiqevi}, Najstarije zemqoradni~ke kulture u Podriwu, [abac:
Narodni muzej [abac.
Tudor 1969 – D. Tudor, Corpus monumentorum Religionis Eqvitum Danuviorum (The monuments) I, Leiden: E.J. Brill.
]ali} i dr. 2012 – J. ]ali}, M.V. Milo{evi}, R. Gaudewi, D. [trbac, M. Milivojevi}, Panonska nizija kao
morfostrukturna jedinica Srbije, Glasnik Srpskog geografskog dru{tva XCII-1: 47–70.
Ferjan~i} 2002 – S. Ferjan~i}, Naseqavawe legijskih veterana u balkanskim provincijama I–III vek n.e., Beo-
grad: Balkanolo{ki institut SANU.
Ferjan~i} 2013 – S. Ferjan~i}, Konstantin (306–337), Beograd: Slu`beni glasnik.
Ferjan~i}, Pelcer 2006 – S. Ferjan~i}, O. Pelcer, Dve dedikacije Jupiteru iz Narodnog muzeja u [apcu, Mu-
seum ([abac) 7: 25–36.
348
Flynt 2005 – S.R. Flynt, The Military Vici of Noricum, University of Missouri – Columbia, unpublished PhD thesis.
Fodorean 2017 – F.G. Fodorean, Listing settlements and distances: The Emona–Singidunum road in Tabula Peutin-
geriana, Itinerarium Antonini and Itinerarium Burdigalense, Starinar 67: 95–108.
Franconi 2016 – T.V. Franconi, Climatic Influences on Riverine Transport on the Roman Rhine, in: Connecting the
Ancient World: Mediterranean Shipping, Maritime Networks and their Impact (ed. C. Schäfer), Leidorf: Verlag Marie Lei-
dorf GmbH · Rahden/Westf., 2744.
Cerovi} 2000 – M. Cerovi}, Dvije rimske bronzane statuete, Museum ([abac) 1: 21–26.
Cviji} 1922 – J. Cviji}, Geomorfologija I, Beograd: Dràvna {tamparija Kraqevine Srba, Hrvata i Slovenaca.
Cviji} 1926 – J. Cviji}, Geomorfologija II, Beograd: Dràvna {tamparija Kraqevine Srba, Hrvata i Slovenaca.
Corbier 2008 – M. Corbier, Coinage and taxation: the state’s point of wiew, A.D. 193–337, in: The Cambridge Ancient
History XII (eds. A.K. Bowman, P. Garnsey, A. Cameron), Cambridge University Press: Cambridge.
Crnobrwa A. 2005 – A. Crnobrwa, Arheolo{ka nalazi{ta na teritoriji Obrenovca (1), GGB LII: 59–94.
Crnobrwa A. 2005a – A. Crnobrwa, Ostava antoninijana iz Tulara, Museum ([abac) 6: 61–109.
Crnobrwa A. 2006 – A. Crnobrwa, Podru~je Obrenovca u rimsko doba sagledano kroz arheolo{ke podatke, u:
Prilozi za monografiju Obrenovca 2, Obrenovac, 5–21.
Crnobrwa A. 2007a – A. Crnobrwa, Dva epigrafska spomenika iz U{}a kod Obrenovca, GSAD 23: 271–278.
Crnobrwa A. 2007b – A. Crnobrwa, Dve ikone podunavskih kowanika iz Urovaca, GSAD 23: 279–287.
Crnobrwa A. 2009 – A. Crnobrwa, Prilog ubikaciji statio Confluentes, Arhaika 2 (Beograd): 155–164.
Crnobrnja A. 2011 – A. Crnobrnja, Roman Settlement at U{}e near Obrenovac – Municipium Spodent( )?, ZNM 20-1:
373–388.
Crnobrwa A. 2011 – A. Crnobrwa, Arheolo{ka topografija nalaza novca Nikeje na teritoriji grada Beograda,
Numizmati~ar 29: 309–318.
Crnobrwa A. 2011a – A. Crnobrwa, Nalazi novca s lokaliteta Crkvine, Kolubara 5: 263–274.
Crnobrwa A. 2013 – A. Crnobrwa, Tri fragmenta iz praistorije na tlu Beograda, Srpsko arheolo{ko dru{tvo,
XXXVI Skup{tina i godi{wi skup, Beograd – Novi Sad: Srpsko arheolo{ko dru{tvo – Muzej Vojvodine, 48–49.
Crnobrwa A. 2013a – A. Crnobrwa, Nalazi rimskog novca sa arheolo{kih istraìvawa 1967. godine na loka-
litetu U{}e kod Obrenovca (municipium Spodent?), Numizmati~ar 31: 197–238.
Crnobrwa A. 2014 – A. Crnobrwa, Srpsko arheolo{ko dru{tvo, XXXVII Skup{tina i godi{wi skup, Beograd –
Kragujevac: Srpsko arheolo{ko dru{tvo – Zavod za za{titu spomenika kulture Kragujevac, 91–92.
Crnobrwa A. 2014a – A. Crnobrwa, Ostava tetradrahmi Filipa II i wihovih varvarskih imitacija iz U{}a
kod Obrenovca, Numizmati~ar 32: 7–29.
Crnobrwa A. 2017 – A. Crnobrwa, Arheologija u Srbiji danas – briga dràve ili posao entuzijasta, Moderna
konzervacija 5, 77–96.
Crnobrwa A. 2018 – A. Crnobrwa, Ostava tetradrahmi Filipa II i wegovih varvarskih imitacija iz U{}a kod
Obrenovca (2), Numizmati~ar 36, 7–18.
Crnobrwa N. 1981 – N. Crnobrwa, Novac grada Nikeje u zbirci Muzeja grada Beograda, GGB XXVIII: 5–24.
Crnobrwa N. 1984 – N. Crnobrwa, Novac sa podru~ja Zemuna do 1521. godine, Beograd: Muzej grada Beograda.
Crnobrwa N. 1985 – N. Crnobrwa, Ostava antoninijana iz Svileuve – vreme i uzrok pokopavawa, GSAD 2: 141–144.
Crnobrwa N. 1985a – N. Crnobrwa, Anti~ki novac iz U{}a kod Obrenovca, GGB XXXII: 51–79.
Crnobrwa N. 1991 – N. Crnobrwa, Tri ostave rimskog bronzanog novca (IV vek) sa podru~ja op{tine Obreno-
vac, Numizmati~ar 14: 41–48.
349
Crnobrwa N. 1992 – N. Crnobrwa, Novi podaci o nalazima rimskog novca na podru~ju op{tine Obrenovac,
GSAD 8: 152–158.
Crnobrwa N. 1993 – N. Crnobrwa, Ostava rimskog novca iz Dobanovaca (III vek), GSAD 9: 163–171.
Crnobrwa N. 1996 – N. Crnobrwa, Rimski novac sa lokaliteta „Kalu|erske livade” u Sur~inu, GGB 43: 33–36.
Crnobrwa N. 1996a – N. Crnobrwa, Filijala rimske kovnice novca u Sirmijumu iz vremena cara Galijena
265/266. godine, Numizmati~ar 18/19: 71–76.
Crnobrwa N. 1997 – N. Crnobrwa, Grupni nalaz anti~kog novca iz Ugrinovaca, GGB XLIV: 5–10.
Crnobrwa N. 2004 – N. Crnobrwa, Tri ostave rimskog novca iz regiona Tamnave, Museum ([abac) 5: 35–44.
Crnobrwa N. 2005 – N. Crnobrwa, Dokumentarna gra|a o nalazu velike ostave rimskog novca careva tre}eg veka
otkrivene u selu Svileuva, ZNM 18-1: 549–552.
Crnobrwa, Vasi}-Derimanovi} 2017 – A. Crnobrwa, J. Vasi}-Derimanovi}, Novi nalazi novca bitinijske
kovnice Nikeje na teritoriji grada Beograda, Numizmati~ar 35: 33–61.
Crnobrwa, Lazi} 2007 – A. Crnobrwa, \. Lazi}, Arheolo{ki lokaliteti na teritoriji op{tine Obrenovac
(2), GGB LIV: 71–97.
Crnobrwa, Mi}ovi} 2009 – A. Crnobrwa, N. Mi}ovi}, Kasnoanti~ki objekat u ~ika Qubinoj ulici, Srpsko arhe-
olo{ko dru{tvo XXXII godi{wi skup – Simpozijum arheologija Banata, Zrewanin: Srpsko arheolo{ko dru{tvo,
42–43.
Crnobrwa, Mi}ovi} 2015 – A. Crnobrwa, N. Mi}ovi}, Upotreba drveta i lakih materijala u arhitekturi Singi-
dunuma, Srpsko arheolo{ko dru{tvo XXXIX skup{tina i godi{wi skup, Vr{ac: Srpsko arheolo{ko dru{tvo, 57–60.
Crnobrwa, Plemi} 2013 – A. Crnobrwa i B. Plemi}, Votivni reqef iz U{}a kod Obrenovca – razmatrawa o
kultu Serapisa na tlu Srbije, u: Rezultati novih arheolo{kih istraìvawa u severozapadnoj Srbiji i susednim
teritorijama (ur. V. Filipovi}, R. Arsi} i D. Antonovi}), Beograd–Vaqevo: Srpsko arheolo{ko dru{tvo – Zavod
za za{titu spomenika kuluture, 201–212.
Crnobrwa, Plemi} 2013a – A. Crnobrwa i B. Plemi}, @i{ci u obredima kulta podunavskih kowanika, u: S.
Kruni} (ur.), Akta sa stru~nog skupa Anti~ke svetiqke: hronologija, tipologija i ornamentika, Beograd: Muzej
grada Beograda, 89–100.
Crnobrwa, Plemi} 2015 – A. Crnobrwa, B. Plemi}, Prostorni konteksti nalaza ikona podunavskih kowanika
iz jugoisto~nog dela Dowe Panonije, ZNM 32-1, u {tampi.
Crnobrwa, Ratkovi} 2015 – A. Crnobrwa, D. Ratkovi}, Opeka sa ìgom Legio I Noricorum iz U{}a kod Obrenov-
ca, ZNM 23-1: 245–257.
Crnobrwa, Ratkovi} 2019 – A. Crnobrwa, D. Ratkovi}, Spata iz provincije Pannonia Secunda sa oznakama ra-
dionice i vojne jedinice, ZNM 24-1: 255–267.
Crnobrwa, êleketi} 1995 – N. Crnobrwa, V. êleketi}, Nalazi rimskog novca na lokalitetima Klisina i
Pustara u Batajnici, GSAD 10: 128–138.
Pustara u Batajnici (II deo), GSAD 12: 179–190.
Pustara u Batajnici (III deo), GSAD 14: 233–240.
Christie 2007 – N. Christie, From the Danube to the Po: the Defence of Pannonia and Italy in the Fourth and Fifth
Centuries AD, in:, The Transition to late Antiquity on the Danube and Beyond (ed. A.G. Poulter), Oxford: British Aca-
demy, 547–578.
^remo{nik 1957 – I. ^remo{nik, Arheolo{ka istraìvanja u Brodcu. ^lanci i gra|a za kulturnu istoriju isto~ne Bosne
(Tuzla) I: 127–150.
350
[aranovi}-Svetek 1986 – V. [aranovi}-Svetek, Anti~ko staklo u jugoslovenskom delu Provincije Donje Panonije, Novi
Sad: Vojvo|anski muzej.
[aranovi}-Svetek 1990 – V. [aranovi}-Svetek, Ciglarstvo kao zna~ajna privredna grana na podru~ju jugoslo-
venskog dela provincije Dowe Panonije, RVM 32 (1989–1990): 41–80.
Šašel Kos 2010 – M. Šašel Kos, Pannonia or Lower Illyricum?, Tyche: Beiträge zur alten Geschichte, Papyrologie und
Epigraphik 25: 123–130.
[ipu{ 1986 – N. [ipu{, Rimski novac iz sela U{}a kod Obrenovca, GGB XXXIII: 5–25.
351
CIP – Katalogizacija u publikaciji
Narodna biblioteka Srbije, Beograd
904"652":[711.4+625.7/.8(497.11)
904(37)"00/03"
CRNOBRWA, Adam N., 1972–
Jugoisto~ni deo Dowe Panonije : topografija i prostorna organizacija od I do IV veka / Adam N. Crnobrwa ; [karte Adam N.
Crnobrwa]. – Beograd : Narodni muzej, 2020 (Beograd : Birograf). – 352 str. : ilustr. ; 28 cm. – (Arheolo{ke monografije / [Narodni
muzej] ; 25)
"Ova knjiga predstavlja neznatno izmenjen tekst dokt. disert., koja je pod nazivom ‘Anti~ka naselja, fortifikacije i komunikacije u jugoisto~nom
delu Donje Panonije’ odbranjena 2015. godine na Filoz. fak. u Beogradu." — > Re~ autora. – Tira` 200. – Napomene i bibliografske
reference uz tekst. – Bibliografija: str. 333–351. – The South Eastern part of Pannonia Inferior: topography and spatial organisation
from the 1st To the 4th century : summary.
ISBN 978-86-7269-192-4
a) Naseqa, rimska – Srem – 1v–4v b) Putevi, rimski – Srem – 1v–4v v) Dowa Panonija (rimska provincija) – Arheolo{ka nalazi{ta
COBISS.SR-ID 29134857
9 788672 691924
www.narodnimuzej.rs
Karta 1
Rimski lokaliteti I–IV veka u jugoisto~nom delu Dowe Panonije
Map 1
Roman archaeological sites of the 1–4th centuries in the south-eastern
part of Lower Pannonia
023
011
004 009 Cusum
002 003 005 006 Cuccium
001 012 016 017
007 010 014 015
013 019
008 020A-В 024
018
Bononia 029
025 026 028
027
022
048A
048 030 031 Тиса
035 046 047 021 Дунав
045 131 132
034 032
033 044
051 134 133
036 122 138
Ulmo 037 135 143 Acumincum
040 Легенда / Legend:
037 038
039 140
057 041 137 Урбано насеље
042 136
043 144 141 Urban settlement
058 062 050 123
059 061 052 089 139
053 055 094 125 142 Рурално насеље
060 092A 096
126 Rural settlement
064 054 090 151
049 128 145 Рурално насеље са
063 124 127 129
147 198 некрополом
091 Rural settlement with
065 066 092 095
056 149 Rittium
Spaneta necropolis
097 197
104 Путна станица
067 130 148
103 093
098 Road station
106
105 200
069 071 159
Budalia 099 146 199 Утврђење
070 150
108 152 209 Fortification
107 166 201
073 207
072 155 202 Спекулум
081 086 083 Specula
165
084 154 153 203 210
074 082 Caput Некропола
085 164 208 211
075 102 Sirmium Bassianense
Сава 342 110 Necropolis
337 078 087 112 167 168 212
100 335 336 343 344 079 163 172 173 204
101 114 170
341 113 156 Неопредељено
333 157 160 171
339340 347 349 080 161 162 169 174
Bassianae Unspecified purpose
338 346 Fossae 222
351 348 088 216
330 352 158 Oстава
331 350 213
111 205 Hoard
332 Burgenae
214
Сава 334 360 358 Сава 117 220 Водовод / извор
361 355 115 Јарчина 228
353 357 215 219 Water supply / spring
362 354 118 206 217
370
109 359 356 116 119 120 223 218
363 229 221V Остаци трасе пута
121 224 225
366 368 369 371 377 184 Remains of the route
077 297 364 376 230 238 259
375 409 Noviciana of the road
372 183 233 240 226
410 176 260
365 374 411 179 a-в 239 261 Tрасa пута
373 181
298 367 412 261A Route of he road
266
413 181a 241 262Б
300 382 381 178
175 227 264
379 393 242 243 262A 265 Изохипсе / Isohypses:
392 419 180
391 263
301 378
380 383 384 414 416 415 418 231 232 237 271
100 m
417 Altina?
186 269 272 279A 267
389 420 188 248 274 200 m
390 386 185 235 234 273 279 Taurunum
190 187 246 280 268
302 304 387 388 236
Дунав 300 m
399 394
305 189 400 m
303 407 422 421 268
229 408 423 191 247 Singidunum
306 406 244 245
312 193 249 274 Сталне баре и мочваре
400 192 275 Permanent swamps
311 395 401 405
307 425 424
313 276
433 277
402
308 309 396
427 431
397 250
314 310 428 432 195
426 195 Ја 278
435 251 рч 282
398 436 194 ин 281
430 196 а 284 283
Дрина
319 403 429 434 281A

252 290
320 404 437 438 253 293
441 454 292
315
321 450 440 452 455 285 291 294
316 449 439 456
451 453 295
446 469 254 259 286
442 457
317 318 470 465 289 288
445 287
447 459
443 444 468 466
460 463 Сава 257
322
448
473 458 461 464
486
494 493
256
562
568
Карта 1
462 485 555 570 296
565 569
328 Iatumentiana?
324 553
326 325
472 554
556 558
560 564 566 567
Сава
Римски локалитети
467 471 478 490 492 563
327 487
489 491 557 559 574
573
571
572
I–IV века у
561
328
488 503 502 255
552
581
југоисточном делу
495 496 Spodent 575
476 504
474 475 499 512 514 580
577
576 Доње Паноније
497 579 578
Кол
477 507
479
481 509
убар
587
482
480 483 508 582
а
500
510 583
501
505
329 513
498 511 586
517
506 530
532
588
585 Map 1
484 518 589
519a-c 523 548
520 540 537 591 545 590

547
Roman archaeological
539 538 592
sites of the 1–4th
ва
533
на
534
м
centuries in the
Та
521 522 535 543 542
541
536
524 525
544
546
551 south-eastern part of
526
528
527 Lower Pannonia
549
550
515 516
529A-Б 10 km
Адам Н. Црнобрња
Karta 2
Rimski lokaliteti u jugoisto~nom delu Dowe Panonije
– hronolo{ka pripadnost
Map 2
Roman archaeological sites in the south-eastern part of Lower Pannonia
– chronological attribution
023
011
004 009 Cusum
002 003 005 006 Cuccium
001 012 016 017
007 010 014 015
013 019
008 020A-В 024
018
Bononia 029
025 026 028
027
022
048A
048 030 031 Тиса
035 046 047 021
045 131 132
034 032
033 044
051 134 133
036 122 138
Ulmo 135 143 Acumincum
037 038
039 140
057 041 137
042 136 I век / 1st century
043 144 141
058 062 050
061 123
059 052 089
142 139 II век / 2nd century
053 055 094 125
060 092A 096
126 III век / 3rd century
064 054 090 151
049 128 145
063 124 127 129 IV век / 4th century
147 198
091
065 066 092 095
056 149 Rittium Недатован / Undated
Spaneta
097 197
104 Tрасa пута
067 130 148
103 093
098 Route of he road
106
105 200
069 071 159
Budalia 099 146 199
070 150
108 152 209
107 166 201
073 207
072 155 202
081 086 083 165
084 154 153 203 210
074 082 Caput
085 164 208 211
075 102 Bassianense
Сава 342
Sirmium
078 087 110 112 163 167 168 212
337 204
101 100 335 336 343 344 079 114 172 173
170 Изохипсе / Isohypses:
341 113 156 160 171
333 157
339340 347 349 080 169 174
Bassianae
338 346 Fossae 222 100 m
351 348 088 161 162 216
330 352 158 213 200 m
331 350 205
332 111 300 m
Burgenae
214
Сава 334 360 358 117 220 400 m
361 355 115 Јарчина 228
353 357 215 219
362 354 118 206 217
370 Сава
109 363
359 356 116 119 120 223 218
121 229 221V
366 377 184 224 225
368 369 371 Noviciana
077 297 364 376 230 238 259 Сталне баре и мочваре
375 409
372 183 233 240 226
365 374 411 179 a-в 239 261
373 181
298 367 412 261A
266
413 181a 241 262Б
300 382 381 178
175 227 264
379 393 242 262A 265
392 419 180 243
391 263
301 378
380 383 384 414 416 415 418 231 232 237
417 271 Altina?
186 269 279A 267
389 420 188 248 274
390 386 185 235 234 272 279 Taurunum
190 187 246 280 268
302 304 387 388 236 273
394 Дунав
399
305 189
303 407 422 421 268
229 408 423 191 247 Singidunum
306 406 244 245
312 193 249 274
400 192 275
311 395 401 405
307 425 424
313 276
433 277
402
308 309 396
427 431
397 250
314 310 428 432 195
426 195 Ја 278
435 251 рч 282
398 436 194 ин 281
430 196 а 284 283
Дрина
319 403 429 434 281A

252 290
320 404 437 438
315 441 454 253 292 293
321 450 440 452 455 291 294
316 285
449 451 439 456
469 453 259 286 295
442 446 457 254
317 318 470 465 289 288
445 287
447 459
443 444 468 466
460 463 Сава 257
322
448
473 458 461 464
486
494 493
562
568
Карта 2
462 485 256 570 296
555 569
328 565
Iatumentiana?
326
324
325
472 553
554
556 558
560 564 566 567
Сава
Римски локалитети у
467 478 490 492 563
327
471
487
489 491 557 559 574
573
571
југоисточном делу
572
328
488 503 502 255
552
561
581
Доње Паноније -
495 496 Spodent 575
474 475
476 504
514 580
577
576 хронолошка
497 499 512 578
579
припадност
Кол
477 507
479
481 509
убар
587
482
480 483 508 582
а
500
510 583
501
505
329 513
498 511 586
517
506 530
532
588
585 Map 2
484 518 589
519a-c 523 548
520 540 537 591 545 590

547
539 538 592
sites in the south-eastern
ва
533
на
534
м
part of Lower Pannonia -
Та
521 522 535 543 542
541
524 525
536
544
546
551 chronological attribution
526
527
528
549
550
515 516
529A-Б 10 km
Karta 3
Rimski lokaliteti I veka u jugoisto~nom delu Dowe Panonije
Map 3
Roman archaeological sites of the 1st century in the south-eastern
023
004 009 011

Cusum
003 005 006 Cuccium
007 016
014
008 020A-В
Bononia
022
031 Тиса
033
Ulmo 138
Acumincum
137 Урбано насеље
043
Urban settlement
055 Рурално насеље

Rural settlement
Рурално насеље са
063
некрополом
Rural settlement with
056 Rittium necropolis
Spaneta 197
067 Путна станица
093
Road station
106
105
Budalia Утврђење
209 Fortification
073
072 Спекулум
081 086 083 Specula
084 203
208 Некропола
Сава Sirmium Caput Necropolis
078 087 112 Bassianense 168
172 204
114 Неопредељено
113 156 171
157 160 Unspecified purpose
Fossae 162 169 Bassianae
213 Oстава
205 Hoard
Burgenae
Сава
Јарчина Водовод / извор
116
Water supply / spring
Сава
109 Остаци трасе пута
229 221V
297 184 Remains of the route
375 Noviciana 259
183 230 of the road
176 a-в 260
179 181
Tрасa пута
181a 261A Route of he road
266
227
265
263
Altina? 100 m
186 267
273 200 m
185 279 Taurunum
268 300 m
Дунав
400 m
303 268 Singidunum
245
249 Сталне баре и мочваре
Permanent swamps
308
314
428 Ја
рч 283 281
ин
196 а
Дрина
319 281A
292
440 441 285
457 254 259
Сава 257
322
Карта 3
Iatumentiana?
326
Сава
563
I века у југоисточном
502
552 делу Доње Паноније
Spodent
Кол
507
убар
а
Map 3
sites of the 1st century
ва
на
м
in the south-eastern
Та
524
10 km
Karta 4
Povr{ine naseqa I veka u jugoisto~nom delu Dowe Panonije
Map 4
Areas of the 1st century settlements in the south-eastern part
of Lower Pannonia
023
Cusum
Cuccium
014
019
020
Bononia
022
031 Тиса
033
138
Ulmo Acumincum
Легенда / Legend:
137
површина / area 0,1 - 0,5 ha
површина / area 0,5 - 1 hа
површина / area 2 - 4 hа
063 површина / area 5 - 8 hа
Rittium површина / area 9 - 12 hа

Spaneta
197
106
105
Budalia површина преко / area over 24 hа
209 површина непозната / unkown size

073
081 086 083 Route of he road
084 203
208
Сава Sirmium Caput
172 204
113 156 171
160
Fossae 162 169 Bassianae 100 m
213 200 m
205
Burgenae 300 m
Сава
Јарчина 400 m
116
Сава
229 221V
297 184
375 Noviciana 259 Сталне баре и мочваре
183 230
176 a-в 260 Permanent swamps
179 181
181a 261A
266
227
178
265
263
Altina?
186 267
273
185 279 Taurunum
268
Дунав
303 268 Singidunum

245
249
314
Ја
рч 283 281
ин
196 а
Дрина
281A
292
440 441 285
457 254 259
Сава 257
Карта 4
Iatumentiana?
Сава
Површине насеља
563
I века у југоисточном
Spodent
Кол
убар
а
Map 4
Areas of the 1st century
settlements in the
ва
на
м
south-eastern part of
Та
Lower Pannonia
10 km
Karta 5
Rimski lokaliteti II veka u jugoisto~nom delu Dowe Panonije
Map 5
Roman archaeological sites of the 2nd century in the south-eastern
023
011
004 009 Cusum
003 005 006 Cuccium
007 014 015
008 018
Bononia
Тиса
021
131 132
021a
033 133
051
Ulmo 138
Ulmo 135 Acumincum
037
043 Urban settlement
123
055 125 Рурално насеље
092a Rural settlement
145 Рурално насеље са

063
198 некрополом
092
Rittium necropolis
Spaneta
197
Путна станица
093 130
Road station
106
Fortification
073
072 Спекулум
081 Specula
Некропола
078 087 Bassianense 168
344 172 204
156 160 Неопредељено
157 171
169 Unspecified purpose
Fossae 162 Bassianae
213 Oстава
205 Hoard
Burgenae
Сава 360
Јарчина Водовод / извор
206 Water supply / spring
Сава
109 Остаци трасе пута
221V
184 Remains of the route
297 Noviciana 259
364 of the road
176 183 233
260 261
179 a-в Tрасa пута
181
261A Route of he road
393
263
231 Altina? 100 m
186 267 200 m
420 Taurunum
185 273 279 300 m
268
Дунав 400 m
268
Singidunum Сталне баре и мочваре
Permanent swamps
308 431
428 Ја
рч 281
ин
430 196 а 283
Дрина
319 434 281A
451
469 259 286
463 Сава
322
Карта 5
Iatumentiana?
326
472
560 564
Сава
563
574 II века у југоисточном
496 Spodent
Кол
убар
а
Map 5
sites of the 2nd century
ва
на
м
Та
529A-Б 10 km
Karta 6
Povr{ine naseqa II veka u jugoisto~nom delu Dowe Panonije
Map 6
Areas of the 2nd century settlements in the south-eastern
023
009 Cusum
Cuccium
014
Bononia
Тиса
033 133
051
138
Ulmo 135 Acumincum
површина / area 0,1 - 0,5 ha
површина / area 0,5 - 1 hа

198
091
Rittium површина / area 9 - 12 hа
Spaneta
197
106
површина преко / area over 24 hа
Budalia
површина непозната / unkown size
073
081
165 Route of he road
Caput
Сава Sirmium Bassianense
078 087 168
344 172
Fossae 169 Bassianae 100 m
200 m
213
205 300 m
Burgenae 400 m
Сава 360
Јарчина
Сава 206
109
221V
184
297 Noviciana 259 Сталне баре и мочваре
364
260 261
179 a-в 181
261A
178
393
263
231 Altina?
186 267
420 Taurunum
185 273 279
268
Дунав
268 Singidunum
431
428 Ја
рч 281
ин
430 196 а 283
Дрина
434 281A
451
469 259 286
463 Сава
Карта 6
Iatumentiana?
472
560 564
Сава
563
574
573
II века у југоисточном
496
552
575
делу Доње Паноније
Spodent
Кол
убар
а
Map 6
Areas of the 2nd century
settlements in the
ва
на
м
Та
Lower Pannonia
529A-Б 10 km
Karta 7
Rimski lokaliteti III veka u jugoisto~nom delu Dowe Panonije
Map 7
Roman archaeological sites of the 3rd century in the south-eastern
023
011
004 009 Cusum
003 005 006 Cuccium 016 017
007 010 014
019
008 018
Bononia 029
027
Тиса
021
131 132
033 133
051 134
Ulmo 138
Ulmo 135 Acumincum
037 038
042 136 137
043 144 Urban settlement
058
123
059 089
055 094 125 Рурално насеље
060 092A
Rural settlement
054
049 145 Рурално насеље са
063
056 092 095 Rittium
Spaneta necropolis
197
067 148 Путна станица
103 093 130
098 Road station
106
209 Fortification
107
073
072 155 Спекулум
086
083 Specula
203
085 Некропола
343 344 172 204
156 Неопредељено
333 157 160 171
347 169 Unspecified purpose
Fossae 162 Bassianae
088 158
213 Oстава
111 Hoard
Burgenae
Сава 360
361 Јарчина Водовод / извор
228
362 206 Water supply / spring
Сава
109 Групе насеља III века
221V
368 369
назначене у тексту
297 259 Groups of settlements of
183 233 Noviciana
410 176 260 the 3rd century indicated in the text
411 179 a-в 261
181
261A Остаци трасе пута
181a Remains of the
175 264
379 243 route of the road
392
263
301 231 Tрасa пута
384 271 Altina?
186 267 Route of he road
420 248
386 185 235 270 272 279 Taurunum
268
Дунав
399 273 Изохипсе / Isohypses:
189
303 422 268 Singidunum 100 m
312 245
249
200 m
424 300 m
276
433 277
402 400 m
308
428 Ја Сталне баре и мочваре
435 рч 282
436 ин 281 Permanent swamps
430 196 а 284 283
Дрина
319 434 281A

454 293
441 292
440 452 291 294
285
449 451 439 456
469 453 259 286 295
457 254
289
445 459
443
460 463 Сава
322 473 458

493 562 Карта 7
565
Iatumentiana?
326
472 553
554
556 558
564
Сава
563
489 559
571 III века у југоисточном
503 502 255
552
496 Spodent
504
514 577
497 579
Кол
507
убар
587
582
а
583
505
498 586
517 585 Map 7

518
519a-c 523
520 Roman archaeological
sites of the 3rd century
ва
на
534
м
Та
521 522 543
551 part of Lower Pannonia

524 525
526
527
528
550
515 516
529A-Б 10 km
Karta 8
Povr{ine naseqa III veka u jugoisto~nom delu Dowe Panonije
Map 8
Areas of the 3rd century settlements in the south-eastern
023
011
009 Cusum
Cuccium 017
018
Bononia
Тиса
131 132
033 133
051 134
138
Ulmo 135 Acumincum
037
041
144 површина / area 0,1 - 0,5 ha
058
123
059 089 површина / area 0,5 - 1 hа
094 125
060
049
198
095 Rittium
Spaneta површина / area 9 - 12 hа
197
067 130
106
површина преко / area over 24 hа
Budalia
209 површина непозната / unkown size
107
073
072
086 Групе насеља III века
083 назначене у тексту
085 Groups of settlements of
Сава Sirmium Caput the 3rd century indicated in the text
343 344 172 Tрасa пута
333 347 157
Fossae 162 169 Bassianae
088 158
213
Burgenae
Изохипсе / Isohypses:
Сава 360
361 Јарчина 228 100 m
362 206
Сава 200 m
221V 300 m
368 369 Noviciana 259
233 400 m
410 176 183 260
411 179 a-в 261
181
261A
264
243 Сталне баре и мочваре
392
263 Permanent swamps
301 231
384 271 Altina?
186 267
420 248
386 185 270 272 279 Taurunum
268
399 Дунав
273
189
303 422 268 Singidunum
312 245
249
424
276
433 277
402
Ја 282
435 436 рч 281
ин
430 196 а 284 283
Дрина
434 281A
454 293
441 292
440 452 291 294
285
449 451 439 456
469 453 259 286 295
457
289
445 459
443
460 463 Сава
473 458
493 562 Карта 8
565
553 Iatumentiana?
472 554
556 558 Сава
489 559
571
III века у југоисточном
561
496
503 502 255
504 Spodent
514 577
497
Кол
507
убар
582
а
583
505
498 586
517 585 Map 8

518
519a-c 523
520 Areas of the 3rd century
settlements in the
ва
на
534
м
Та
521 522 543
525
551 Lower Pannonia
524 526
528 527
550
515 516
529A-Б 10 km
Karta 9
Rimski lokaliteti IV veka u jugoisto~nom delu Dowe Panonije
Map 9
Roman archaeological sites of the 4th century in the south-eastern
Дунав 023
004 009 011 Cusum

002 003 005 006 Cuccium Дунав
016 017
007 010 014 015
008 020A-В 024
Bononia 029
025 026 028
027
048A Дунав
048 030 Тиса
047 021 131
045
132
033 044
134
Ulmo 122
036 138
Acumincum Легенда / Legend:
037
039
041 137 Урбано насеље
058 136
043 Urban settlement
123
059 089
053 094 125 Рурално насеље
060 055 092A 096
Rural settlement
090 151 Рурално насеље са
049 145
063 124
056 092 149 Rittium
necropolis
Spaneta 197
067 148 Путна станица
093 130
098 Road station
106
105
108 209 Fortification
107
073
Спекулум
081 086 083 Specula
082 085 203 Некропола

078 087 110 Bassianense 168 172
100 343 344 079 114 173 204 Неопредељено
333 156 171
157 Unspecified purpose
339 349 162 169 Bassianae
338 Fossae
088 158
213 Oстава
111 Hoard
Burgenae
Сава 360 358 Водовод / извор
361 Јарчина 228
362 118 206 Water supply / spring
359 Сава
109 Групе насеља IV века
221V
366 368 назначене у тексту
176 183A 233
410 260 261 the 4th century indicated in the text
179
181
261A Остаци трасе пута
413 181a 241 262Б Remains of the
382 381 178
175 264
379 242 262A route of the road
378 263
301 383 384 416 417 231 232 271 Tрасa пута
Altina?
186 267 Route of he road
420 188 234 248 274
185 272 279 Taurunum
268
388 273 Дунав
189
303 422 268
406 245 247 Singidunum 100 m
312 249
275 200 m
405
425 276 300 m
433
400 m
308
195
428 426 Ја 282
Сталне баре и мочваре
рч
398 ин 281 Permanent swamps
430 196 а
Дрина
281A
319
441 454 292 293
440 455 291 294
285
451 439
449 452 456 286 295
254 259
457
317 465 289 288
445 287
443 444
Сава
461
486
562 Карта 9
555 570 569
323 565
553 Iatumentiana?
326 554 560 564
Сава
558 563
478
489 491
559
571
IV века у југоисточном
572
561
503 502 255
552
581
Spodent 575
514 580
475 499 577
579 578
Кол
481 507
убар
508 587
482 582
480
а
500
483 583
505
586
530
585 Map 9
518 589
540 537 545 590

547
sites of the 4th century
ва
533
на
м
Та
521 535
541
536
524
551 part of Lower Pannonia
550
529A-Б 10 km
Karta 10
Povr{ine naseqa IV veka u jugoisto~nom delu Dowe Panonije
Map 10
Areas of the 4th century settlements in the south-eastern
023
009 011 Cusum

002 Cuccium
006 017
007 010 014 015
008 020Б-В
Bononia 029
025 026 028
027
048A
048 Тиса
047 021 131
045
132
033 044
134
122
036 138
Ulmo Acumincum
039
041
058 136 површина / area 0,1 - 0,5 ha
123
059 089 површина / area 0,5 - 1 hа
053 094
060 096
090 151
049
063 124
091
056 149 Rittium
Spaneta површина / area 9 - 12 hа
197
067 130 површина / area 12 - 24 hа
098
106
105 површина преко / area over 24 hа
Budalia
108 209 површина непозната / unkown size
107
073
Групе насеља IV века
081 086 083 назначене у тексту
Сава Sirmium Caput the 4th century indicated in the text
100 343 344 079 172 Tрасa пута
114
157
339 349 169 Bassianae
338 Fossae
088 158
213
111
Burgenae
Изохипсе / Isohypses:
Сава 360 358
361 Јарчина 228 100 m
362 118 206
359 Сава 200 m
109
221V 300 m
366 368
364 409 400 m
176 183A 233
410 260 261
179
181
261A
413 181a 241 262Б
382 381 178
175 264
262A Сталне баре и мочваре
378 263 Permanent swamps
301 383 384 416 417 231 232 271 Altina?
186 267
420 188 248 274
185 272 279 Taurunum
268
388 273 Дунав
399
189
303 422 268
406 245 Singidunum
312 249
275
405
425 276
433
195
428 426 Ја 282
рч 281
398 ин
430 196 а
Дрина
281A
441 454 292 293

440 455 291
285 295
451 439
449 452 456 286
254 259
457
317 465 289 288
445 287
443 444
Сава
461
486
562 Карта 10
555 570 569
323 565
553 Iatumentiana?
554
558
560 564
Сава
478 563
489 491
559
571
572
IV века у југоисточном
561
503 502 255
552
581 575
Spodent
514 580
475 499 577 578
579
Кол
481 507
убар
508 587
482 582
480
а
500
483 583
505
586
530
585 Map 10
518 589
540 537 545 590

547
Areas of the 4th century
settlements in the
ва
533
на
м
Та
521 535
541
536
524
551 Lower Pannonia
550
529A-Б 10 km

Jugoistocni Deo Donje Panonije Topografi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Jugoistocni Deo Donje Panonije Topografi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Adam N.

JUGOISTO^NI DEO DOWE PANONIJE

Izdava~: NARODNI MUZEJ U BEOGRADU

Glavni i odgovorni urednik: Bojana BORI] BRE[KOVI]

Autor: Adam N. CRNOBRWA

Recenzenti: Ivana POPOVI], Miroslav B. VUJOVI]

Lektura i korektura: Aleksandra [ULOVI]

Prevod: Stanislav GRGI]

Lektura za engleski jezik: Tamara RODVEL JOVANOVI]

Grafi~ko oblikovawe: Danijela PARACKI i D_SIGN, Beograd

Karte: Adam N. CRNOBRWA

[tampa: BIROGRAF doo, Beograd

Tira`: 200 primeraka

© Sva prava zadr`ana.

Re~ urednika [7–8]

2. NASEQA U JUGOISTO^NOM DELU DOWE PANONIJE [43–101]

3. FORTIFIKACIJE U JUGOISTO^NOM DELU DOWE PANONIJE [103–126]

4. PUTEVI I KOMUNIKACIONI PRAVCI [127–155]

5. KATALOG RIMSKIH LOKALITETA U JUGOISTO^NOM DELU DOWE PANONIJE [157–314]

7. Summary – THE SOUTH EASTERN PART OF PANNONIA INFERIOR:

Bojana Bori} Bre{kovi}

1.1. METODOLO[KI PRISTUP

Budu}i da su rekognoscirawa na pojedinim podru~jima istra`iva~i sprovodili po nekoliko

10 Uz svaki lokalitet navedene su i reference u okviru kojih su objavqivani pokretni nalazi.

Slika 1 – Rimski lokaliteti I–IV veka u jugoisto~nom delu Dowe Panonije

Slika 2 – Podru~je jugoisto~nog dela Dowe Panonije razmatrano u ovome radu

lokaliteta po horizontali (prostorni raspored) i vertikali (hronolo{ka pripadnost) u nekoli-

1.2. TERITORIJALNI OKVIR RADA

16 O municipijumu Spodent […] videti: Crnobrnja A. 2011.

Iako mnogobrojne, rasprave o me|usobnom polo`aju i geografskoj poziciji autohtonih pleme-

40 Mirkovi} 2004: 146.

50 Servitium, dana{wa Bosanska Gradi{ka.

uglavnom prihvataju i kasniji istra`iva~i u svojim radovima.59 Ta posledwa predlo`ena varijan-

– Ukoliko su se teritorije municipijuma Malvesatium i Domavia zaista pru`ale sa obe strane

70 Bojanovski 1988: 176.

79 Du{ani} 1977: 179–185.

1.3. HRONOLO[KI OKVIR RADA I KRATAK ISTORIJSKI PREGLED

84 Du{ani} 1977: 183.

99 Mirkovi} 2006: 61.

112 Mirkovi} 2006: 64.

1.4. PRIRODNE ODLIKE I GEOGRAFSKO TOPOGRAFSKE KARAKTERISTIKE

121 ]ali} i dr. 2012.

1.4.2. Ma~va i Semberija

126 Ili} 2007: 9.

1.4.3. [aba~ka Posavina i Pocerina

131 Cviji} 1926: 92.

1.4.4. Obrenova~ka Posavina i Tamnava

136 Na wemu se nalaze dana{wa sela Svileuva, Batalage, Tulari, Kalinovac.

140 Pavlovi} 1912: 406.

1.5. ISTORIJAT ISTRA@IVAWA

ta radilo se poglavito o za{titnim arheolo{kim istra`ivawima, kada je investitor morao da iz-

152 Mili}evi} 1876: 422–429.

170 Simi}, Jankovi}, Mihajlovi} 2012.

192 Miladinovi}-Radmilovi} 2011: 16.

227 Appianus, Illyr., 4.22, prema Domi}-Kuni} 2006: 70.

Organizacijom doma}eg stanovni{tva u Iliriku i wegovim razme{tawem u administrativne

2.1. TERITORIJALNA ORGANIZACIJA NASEQA I VLASNI[TVO NAD POSEDOM

228 Grbi} 2012.

2.2. KLASIFIKACIJA NASEQA

2.2.1. Problem klasifikacije naseqa poznatih samo na osnovu arheolo{kog zapisa

251 Goodchilde 2007: 78–102, sa prate}om literaturom.

256 Arsi} 2007: 10. Videti: Perkins 1999.

Врста локалитета Критеријум Интерпретација Напомена