HUYNH CONG BA Tién si Sithoc (Giang vién Khoa Lich str - Trudng Dai hoc Su pham Hué) LICH SU VAN HOA VIET NAM NHA xuAT BAN THUAN HOAhich vd vin hia Veet Nam 5 Let abi die Vein héa von la mOt hoat déng thudc thé gidi nguéi ndi chung va cting la dae tring cila méi mot cong déng ngudi ndi riéng. No la diéw kién sinh t6n ctia méi m6t con ngudi, ding thoi cting ld thanh teu cia ting tc nguoi va Ia edi dé phan biét gitta cong déng nguoi nay véi cde cing déng ngudi khdc, la tém "thé cin cdc” dé xec dinh cd tinh cua ting dan t6c trong céng déng nhdn logi, la tim "gidy thong hank” dé méi quéc gia duc ngéi vao ban hoi nghi quéc té, va la thong diép dita cde dan t6c xich lai gén nhau trong mét thé gidi chung vi hoa binh, hitw nghi va vi nhiing loi ich can ban, lau dai. O mide ta, trong nhing nam gdn day, van héa con duge khding dinh la muc tiéu vac dong luc cia chién luge phat trién ddt mide. Nhdt la trong xu thé todn cdu héa hién nay, méi mét quéc gia mudn t6n tai va phat irién khong thé nao ding ngodi, hay ding bén 1é tién trinh dé. Nhung mt khi tham gia vao xu thé néi trén thi cting cé nghia la ching ta bu6c phdi chdp nhan, trén mot phuong dign ndo dé, sit hoa nhdp vé mat van hda. Diéu dé, néu khéng duoc dinh hidng mot cach déy dil, sé dan dén nguy co bi hoa tan mdt ban sde dan téc, tic danh mat cdi "ching minh thi" dé cluing ta t6n tai va cé mét ciing vdi nhdn logi. Nhdm ngdin chen nguy co néi tren, vdn dé bdo tén, phat huy va hién dai héa vein héa dan t6c da duoc dat thanh mét quéc sdch 5 mide ta hién nay. Do dé, trong cong tac déo tao thé hé tré, vdn dé lam cho ho khéng chi hiéu biét ma cén thdm nhudn voi nép sdng van hba dan thc duoc dat ra hét site edp thiét, tt bade hoc phd thong cho dén dai hoc. Chinh vi lé dé, belt ddu ut nam hoc 1990-1991, B6 Gido duc va dao tao dé dé ra mét mon hoc méi mang tén la Lich sit vitn héa Vide Nam, giang day cho sinh vién cde nganh Negi van va Lich sit é dai hoc. Nhung kh khan hie bdy gid la BO chi mdi ban hanh tén goi cia6 Ee TS. HUYNH CONG BA bd mén md khéng cd cu tric chong trinh cho b6 mén, dong théi ngay cd H6i ding b6 mén quéc gia cila mén hoc cing chia duge thanh ldp. Thc hién chi trtong cia BG Gido duc va Dao tao, hic bay gid ching 16i dé bién sogn tap gido trinh Lich si vin héa Vigt Nam dé gidng day cho sinh vien khoa Lich sit - Trung Dai hoc Su pham Hué. Gido trinh duge Hoi déng gidng vién Khoa Lich sit - Truiéng Dai hoc Sw pham Hué nghiém thu va t6 cluic gidng day. Dén nem hoc 1992- 1993, gido trinh duoc Ban Gidm hiéu nha truéng duyét y in dn dé lam tai liéu hoc tép cho sinh vién trong truéng. Déng thdi; gido trinh cing d@ digc H6i ding Khoa hoc nha trudng binh xét khen thudng (xép loai I) trong téng ké1 vé cong tée nghién citu khoa hoc cila toan wrudng giai doan 5 ném 1989-1994. Ngodi ra, gido trinh con duge Trténg Dai hoc Sut pham Hué in én dé lam tai ligu hoc tap cho hoc vin thuge Trung tam Dao tgo ti xa ctia nha truéng. Dén nam 1994, Dai hoc Hué dhige thanh dp va Trung tém Dao tao tt xa chuyén sang trite thube Dai hoc Hué, va gido tinh da dugc Dai hoc Hué lua chon ding lam hé thong gido trinh cho Trung tam Dao tao tt xa ctia Dai hoc Hué. Tit dé cho dén nim 2002, gido trink dé duge Dai hoc Hud cho tdi bin nhiéu lan, Nay, trén co 86 tde phdm cit. da ra adi trude day, ti tip tue bd sung va hodn thién thém mét s6 ni dung mdi va cho xudt ban, dé nude hét dimg lam r2i liu hoe tap cho sinh vién chuyén nganh Lich sit cila trating Dai hoc Su pham Hué, déng thai gido trinh ciing con c5 thé duoc ding lam tai liéu tham khdo cho sinh vién cla ede truéng dai hoc khée trong cd mit tam dén lich sit van hé Mae dit cd nhiéu ef gding va rdt cd ¥ thie trong vie cdp nhat nhiing két qué nghién ciu mdi nhdt cia gidi khoa hoc nuéc nha, song cing thong thé nao tranh khéi nhitng nhugc diém va thiéu s6t, nén rat mong dige sx higng tnt va chi bdo ca qu) vi déc gid! Nhan day, , cho hoe vién cao hoc va cd nhiting ai quan ia cha nude nha.Lice wit visu bisa, Vege Nam 7 ching 16i cing xin dulce bay t6 long biét on sdu sdic dén nhiing téc gid di trudc di mé ducing khai phd va cung cdp cho téi nhitng hiéu biét tren ting linh vue ctia lich sit vain héa Viet Nam (b6i vein héa la mot vdn dé qué siic rong) dé clning t6i ed co h6i due hoc dp va traw déi tri tite cho minh, déng thoi cé diéu kign va chat liu dé he thong hoa vd gidi thigu v6i sinh vién ciia minh, cing nui cé diéu kién dé trao déi vdi quy’ vi déc gid quan tam dén van héa Viet Nam. Hué, ngdy 23 thang 10 nem 2007. HUYNH CONG BAAich vt win hoa Viet Naw BAN DO VIET NAM (Nguén: Vigt Nans tourist guidebook, nitp:!/wwww.vietnamtourism.com)hich oi: véiw hia Viet Nam Mi CHUONG M6 DAU 1. KHAL NIEM VE “VAN H6a” VA “VAN MINH”: 4. Dinh nghia vé “Van hoa’: “Van hda" 14 mét danh ti dude sit dung kha réng rai trén cdc phuiong tign thong tin dai chuing, song 14 mot ti ngti cd nhiéu cdch hiéu Khée nhau, déi khi ching duc déng nhdt héa vdi trinh dé hoc van, cach thife ting xt, 16i séng, sinh hogt tap thé viv... O day 1a mot khai nim co ban cia nganh Vin héa hoc, nén cén phdi gidi thich chiing duidi géc d6 cia thuat ngif khoa hoc. Thong thuiéng, danh tt chi Ja tén goi cia mot suf vat hi¢n tudng do con nguGdi ty d3t ra. Con thuat ng la tén goi cla mot quan niém, ma quan niém thi Iai 14 mot cdch ly gidi nhiing hién tuigng khach quan hay chi quan, duge tap hop lai theo nhiing tigu chi nao dé cia ban than nha khoa hgc. Chua ed quan nigm nay thi chua thé cé suf ra ddi ctia thuat ngd Khoa hoc. Déi vdi thuat ngit "vain héa" thi tinh hinh lai v6 ciing phtic tap vi cd qué nhiéu céch quan nigm Kkhée nhau gitta cde nha khoa hoe. Chinh dng Téng Gidm déc UNESCO, Federico Mayor, trong bai thdi Ian nhan dé "Ban ddu va cudi cing Id vein hda", doc trong budi I phat dong "Thap ky thé gidi phat trién vin hda" (1988-1997) cia Dai HOi déng Lién Higp quéc khod 41, d& phdi thia nhan ring: Viée vach ra ban chat ctla khai niém yin héa "khong phai la mot nhiém vu dé dang. Ai ndy déu biét, rat khé dinh nghia vin héa, cé Ié vi vain héa dinh nghia ching ta nhiéu hon 1a ching ta dinh nghia vin héa"!. Dé 1a mot cach ndi nguige, nhuing qua d6 né phan dnh tinh phtic tap olla danh tt "vin hda", Vay, dé higu mot danh ti thudc loai khé nhu vay, tridc khi ban vé nghia thuat ngit cla nd, ching ta cdn ludt qua nghifa ti nguyén eda danh wi dé, "Tap chi Ngudi dua tin UNESCO, sé 10, 1994, trang 34-36.12 TS. HUYNH CONG BA a. Nghia tiv nguyén cuia “Van hoa": Danh ti "Van héa" (Bunka) vén la mét ti ngd di duge ngudi Nhat vay mugn tif trong kho ti vung cla Trung Hoa, ding dé chuyén dich mé6t thuat ngil cha nguéi phucng Tay 14 danh ti "Culture" trong tiéng Phap va tiéng Anh, "Kultur" trong tiéng Dife hoje "Kynsrypa" trong tiéng Nga... ma tat cd cde danh tit nay déu bat ngudn wi danh ty géc 1a tt "Cultus" trong tiéng La-tinh, cé nghia 1a "sy tréng trot”. Danh ti "Cultus" trong ting La-tinh lai duge hiéu theo hai sc d6 ngit aghia khac nhau: "Cultus agri” 1a tréng trot ngoai déng (tréng cay) va "cultus animi" a tréng trot tinh thin (tréng ngudi). Vay, "Cultus" ¢é nghia 14 mOt hoat dng lam cho mét sy vat hién tugng gi dé sinh s6i, nay nd, phat trign theo chiéu hudng tét dep. Vay van dé dit ra 1a trén cd sd nao nguidi Nhat di ding danh tt “van héa" dé chuyén dich danh tt "culture" cla ngudi phuiong Tay? Dé gidi dap cho vdn dé nay cdn phai xem xét nghia tt nguyén cla "vain hda" trong thy tich cé Trung Hoa. 6 Trung Quée, "van héa" (3% 46) 1a mét danh ti kép do hai ti "van" va "héa” hgp thanh. Trong dé, "vin" (30) c6 nghia 1a nét vé, 1d dang dap bén ngoai, 1a vé dep do mau s&c tao ra. Tu dé, "van" cd nghia 1 hinh thute dep dé bidu hién trudc hét 6 16, nhac, cach cai tri va dic biét 1a trong ngor ngil, su giao tiép v.v... Ching hop thanh mét hé théng quy tc ting xt duge xem 1a dep dé, chudn myc. Cén "hda" (6) c6 nghia 14 bién hda, bién déi, cam héa, hoa sinh, héa thinh. Khi ghép hai tr dé lai vdi nhau thi "van héa" 6 nghia li vige Lim cho trd thinh dep. Va tt lau né di duge ngudi Trung Quéc quan niém: "Van" 14 nhiing cdi tét dep ctia cudc séng di dude diic két, "Hda" 1a dem cai da duge duc két dy hda than tré lai cude sng, lam cho cudc séng t6t dep hon (Trung Quéc vain héa st). Trong dui tich Trung Hoa, hai tlt "vin" va "héa” d3 xudt hién kha sdm. 6 séch Chu Dich (Qué Bi) o6 néi: "Quan hé thién van di sét théi bién, Quan hé nhan van di héa thanh thién ha" (Nghia 1d: Quan sat cai dang vé ofa wai dé ma suy xét vé sy bién déi ca thdi tit. Quan satLich sii vin tia Veet Naw 13 cai ding vé (cach thife ting xi!) cla ngudi dé ma thuc hién sy giao hoa cho moi ngudi trong x4 hoi). Khéng Dinh Dat gidi thich: "Y noi bac thanh nhan quan sat dang vé con ngudi, tile 14 ndi Thi, Thu, L&, Nhac, theo dé ma day, d€ gido héa thién ha" (Chu Dich chinh nghia). C8 IE Luu Huéng (77-6B.C.) déi Tay Han la ngudi sit dig danh ttt "van ha" sém nhét, Trong sich Thuyét uyén, Lum Hudng viet: "Bac thanh nhan tr] thién ha, trude ding van dtic réi sau mdi ding va luc... Ding vain héa khOng thay ddi duige thi sau dé sé ding chinh phat" 6 day, danh tt "van ha" duge ding voi ¥ nghia 18 sy gido héa, d6i lap voi vii lye. Trong séch BO vong thi, Thue Triét cing viét nhu sau: "van héa 1 dé lim cho bén trong duige hda myc, odn vii cOng la dé stta sang cai bén ngoai”. Tom lai, theo thi tich 6 Trung Hoa, "van béa" da duge higu theo nghia vin tri, gido hoa, 1a ché 46 1€ nhac, dién chung, 1a cach thvlc cai tri mang hinh thiic dep dé két hop vdi gido hoa. Céch nhin nban nay tiép tuc tén tai mai dén cudi thé kj XIX, tide khi ngudi Nhét muign danh ti nay dé dich danh ti “culture” trong sach vd cla phuong Tay ra tiéng Nhét. Tuy nbién, qua nghia tt nguyén eGng thém véi nhiing cdch higu trong cdc thi tich cla ngudi Trung Quédc, cho thdy ngudi Nhat da rét mn cdm khi stt dung danh ti "van hda" cla phuiong Déng dé dich danh tt "culture" ctia phuong Tay. b. Nghia thuat ngif cia “Van hoa”: Nhu vay, danh tir "culture" trong ng6n ngf chau Au da xvat hign ti khé sém, nhung voi nf céch mot thuat ngif c¢ ban cla nginh khoa hoe dée Ip 1a Van héa hoc thi né mdi duge hinh thanh vé sau nay cling vdi sy ra ddi cba Khoa hoc vé van héa (Culturology). Chinh tit nhiing niim gitta thé kj XIX tré di, mt s6 nganh Khoa hge xé hoi va nhan vin 6 chau Au nhu Dan t6c hoc, Nhan loai hoc, Xa hdi he da phat ign mgnh mé, Tuy dit trén nbiing phiong din khde nhau, nihuing day 14 nhting khoa hoc déu od ly vin héa Lam déi tuigng nghién cttu, Do dé, cling vdi suf phat trign eta cdc khoa hc ndy ma khai niémaU ieseeesete ae __TS. HUYNH CONG BA "van héa" cing dan dan bién déi, hoan thién vé ham nghia, rd thanh mot thuat ngdi thudng ding ctia cdc khoa hoe ndi trén. Dén nim 1871, Edward Bumett Tylor, ngudi sang lap ra khoa Nhan logi hoc cia nude. Anh, trong tac phém Primitive Culture (Vin hda nguyén thily), lan dau tién da dua ra mot dinh nghia vé "van hoa" (culture). Theo dé: "Van héa 14 mét téng thé phuic tap bao gém tri thiic, tin nguéng, nghé thuat, dao duc, !uat phdp, phong tuc va cd nhiing kha nang va thoi quen khac ma con ngudi dat dutge vdi tu cdch JA mét thanh vien cla x4 hdi” (Nguyén van: That complex whole which includes knowlegde, belief, art, morals, law, custom, and anyother capabilities and habits acquired by man as a menber of society)!, V6i dinh nghfa d6, E.B.Tylor da xde dinh khé diing din vé ban cht, diic tring va nguén géc cila vin héa, song chia that day di. Do d6, ti sau dinh nghia cia E.B. Tylor, nhiéu nha Van héa hoc khdc di difa ra nhiéu dinh nghia va cdc gidi thuyét cho danh til "van héa". Tinh dén nim 1972, tren thé gidi di cé dén 200 dinh nghia vé vin héa?, Va cho dén nay, chi riéng 6 phuong Tay da én dén trén 400 dinh nghta vé vin héa do cdc nha nghién ctfu vin héa chuyén nghiép, c6 uy tin khoa hoc dufa ra. Tinh hinh dé dang cén tiép tye dién ra trong thé gidi hién nay. Cé thé néi, khong ed mot danh tit nao dude nhan Jogi uu di edp cho nhiéu dinh nghia nhut 18 danh tt "van héa", Digu dé da gop phan bé sung cho cach higu vé khdi nigm vin héa. Tuy nhién, méi téc gid do xudt phdt oY nhiing ti¢u chi va ci ligu rigng phi hop véi quan nigm nghién cus va lun ban cla minh dé dua ra dinh nghia, nén da lam cho van dé tré nén phiic tap. Cé 18, trong khoa hoc x4 hi vA nhan vn chua 6 mét khai nigm ndo mo hé nhut khai nigm vn héa, Noi nhyt Mercier, mot nha XA hoi hoc ngudi Phdp: thugt ngit "van héa" giéng nhu mot toa lau dai da dién, mi méi nha nghién cuu chi tiép can cé mot mat ca nd nén d& dfn dén tinh hinh phiie tap trong céch higu khai niém nay. ‘E.B.Tylor: Primitive culture, London, 1871, vol. 1, p-l. * AL-Krocber and Cl.kluekhohn: Culture, a critical review of concepts and definitions.Lich vit vin bia Veet Maw 15 Néu trude day E.B.Tylor mdi gidi han vén héa 6 Tinh vue tinh than vA phan nao thude vin héa xa h6i, thi dén dau thé ky XX, véi cde nha Dan tc hoe ngudi MY la Malinowski va Herskovits, da dua thém vao khéi niém van héa cé cong cy sin xudt, ky thuat sn xudt, sn | phém tigu thy va nén sin xudt néi chung ctia tling xa hoi. Nhung van dé sé khong, don gidn, vi khng phai trong ting truténg hop céc dinh nghia déu théng nhét vdi nhau hay 06 thé héa hgp duige voi nhau dé bé sung cho nhau. Neuidi thi thu hep van héa 6 khia canh kién thule, vain hoc, nghé thuat...; ngudi thi mé rong van héa ra toan b6 cudc séng (bao gdm 16i s6ng, 16i suy nghi, 1di ting xi...) ngudi khdc thi nhén manh 6 mat gid tri vat chét, tinh than; d6i khi lai nhén manh é mat quan hé déng dai va lich dai... Pidu dé khién cho "vin héa" tr thanh mot khai nigm hét stic mo hé véi mét nOi ham-va ngoai dién rét khé xde dinh. Mét trong nhiing nha tridt hoc hign dai Idn hign nay 1 Jacques Derrida, quéc tich Phap, ngudi tham gia cdc cudc diéu tran cong khai ctia UNESCO vé chi trugng phat Ong "Thap ky thé gidi phat ign van héa" (1988-1997), da phai khing dinh ring: vin hoa chinh la "cdi tén ma chting ta dat cho diéu bi dn khong cing vdi nhfing ai ngay nay dang tim cach nghi suy vé né". Vao nim 1952, tren co sé théng ké 150 dinh nghia vé vin héa, hai nha nhan hoc ngudi Mj la A.Kroeber va C.Kluckhohn da chia chuing thanh cdc logi co ban sau day: - Cée dinh nghia miéu ta: trong dé trong tim duige dat vao vige ligt ké tat c& nhiing gi ma khdi nigm van héa bao ham. Ngudi tieu biéu cho kigu dinh nghia nay 1a E.B.Tylor. Day 14 quan nigm van ha hay van minh theo nghia r6ng ctla dan téc hoc. = Cée dinh nghia lich sit: tong 46 nhén manh cdc qué trinh ké thita x4 hdi, tryén théng (ching han E.Sapir). Cac dinh nghia kidu nay dyfa trén vide gid dinh vé tinh én dinh va bat bién cla van hoa, bé qua tinh tich oye eta con ngudi trong phat trign va cai bién van héa. - Cée dinh nghia chudn mie: gdm hai nhém: mét 1a cdc dinh nghia hudng vao quan niém vé tu tudng, 16i séng; va hai 1a16 _ TS. HUYNH CONG BA cdc dinh nghia hudng vao quan niém vé ly tdng va gid tri. Ching han, W.Thomas coi van héa 1a cdc gid tri vat chdt va xa hdi cia bat k) nhém ngudi nao (gém cae ‘thiét ché, tap tuc, tam thé, phan ting ct xi..). . + Cie dink nghia tam ly hoc: trong dé nhén manh vao qué trinh thich nghi vdi m6i trudng, qué trinh hoc héi, hinh thanh thdi quen, 161 ing xtf clla con ngudi. Chang han W.Summer va A.Keller dinh nghia: "Téng thé nhiing su thich nghi ca con ngwdi véi cdc diéu kién sinh séng cia ho chinh 1a van héa hay vin minh. Nhiing suf thich nghi nay duge bao dim bing con dudng két hop nhiing thi thuat nhu bién déi, chon loc va truy8n dat bang ké thita”, ~ Clic dink nghia edu tic: xem xét vin héa theo hai phiong dign: mdt la su phan ting od t6 chite, duge lip lai cita cdc thanh vién xi hoi; va hai 1a sy két hop gitla I6i ting xtt da hoc thudc, cdc két qua ting xtf va cdc thanh phan cla chting duge tin thanh va duge di truyén cho cdc thinh vien xa hoi, - Cte dink nghia bién sinh: trong dé vin héa dude xde dink tt géc d6 nguén géc cla nd. Nha xa hOi hoc P.Sorokin dinh nghia: "Vdi nghia rng nhdt ctla tu, vain héa chi téng thé nhiing gi duge tao ra, hay duige cai bién bdi hoat ddng c6 ¥ thuic hay v6 thifc cila hai hay nhiéu cd nhan tugng tac vdi nhau va téc déng dén 1éi ting xtt cla nhau". - Cae dinh nghia phdt sinh: xem xét van héa 1a "sit bi8u tugng hoa" cia mot trat ty hay mét dp cdc hign tugng va phy thuéc vao viéc thyc hién nang lic tri tué dic thi déi vdi loai ngudi. - Dinh nghia viin héa cia UNESCO: gin day, UNESCO cing 6 dua ra mOt dinh nghia chinh thttc vé van héa nhw sau: "Van héa JA tng thé séng dong cdc hogt dng séng tao trong qué kh va hién tai... hinh thanh mdt hé théng cde gid tri, cde truyén théng va céc thi hiéu - van héa gitip xdc dinh dac tinh riéng biét ctia ting dan tOc". ' Thong tin UNESCO $6 thang 1 nam 1988,Lich wit wit hia Ve Nam Heel Sé di cd tinh trang kbée nhau gitla cde téc gid trong vige dinh nghia vé van héa, béi vi van hda 1a mét hién tugng bao trim én trén tat thay cdc mat ctia ddi séng con ngudi, khién cho bat ky mét dinh nghfa nao ciing déu kh c6 thé bao quat bét dude cdc noi dung cia nd. Méi m6t dinh nghia cla mét nha nghién cufu ndo dé néu ra cing chi cd thé thau tém dude mét phuisng dién nao dé cha khai niém vin héa ma th0i. Bdi vay, cdn phai coi cdc dinh nghfa vé van héa di e6 nhu nhiing tniu tugng, va cdn phai sti dung nhting tritu tung dy theo cach bé sung [dn nhau dé cd thé tai hign lai van hoa nhu mot chinh thé ed edu tric phuic tap. Nhung vdi tu cach cla mét chinh thé, qua cdc dinh nghia, cho th4y vin hda van cé nhiing dic tring cé hilu: mét, vin héa 1a cai phan biét gitta con ngudi véi dOng vat, 1a cdi dc trung riéng cba x4 hi loai ngudi; hai, vin héa khong duige ké thita vé mat sinh hoc (di truyén), ma théng qua viéc hoc tap, giao tiép dé hinh thanh; ba, vin héa [a cdc ting xtt da duge mau thtic héa’. Tuy nhién, trong rat nhiéu cdc dinh nghfa khdc nhau vé vin hoa trén day, cd mét dinh nghia ngiin gon nhung da phan dnh duge ban chat cla khdi niém van hda. Dé 1a dink nghfa cho ring: "Vin hda 1 cdi Ty nhién duge bién adi bdi Con ngudi". Ké ti khi xudt hign tren qua dét nay, dé tdn tai, con ngudi khéng thé khong tac dGng vao mi trudng ty nhién dé tao ra nhiing s&n phdm nh&m dép ung cdc nhu cdu trong cudc séng cla minh: nhu cdu vat chét, nhu cdu x4 hdi, nhu cdu tinh thin. Cac sin phdm do con nguidi tao ra dé duige goila van héa. Véi dinh nghia én, Van héa (Culture) duge dit trong thé so sinh vdi cdi Ty nhién hay Thién nhién (Nature), 1a cai tén tai tren Tréi dét hung déc lap déi vdi Con ngudi, hoe chuta chju sy téc dng bdi Con nguéi. Ndi nhu Herskovits:."Vain héa 1a mot bd phan trong moi truéng va bd phan dy thudc vé Con ngudi", Ti dinh nghia trén, tiiy theo khia canh nh4n manh 14 chi thé hay khach thé cia vin héa. Néu nbfn ' Pham Thai Vigt, Dao Ngge Tudn: Dai cvong vé vin hda Vier Nam, Nxb Vin héa Thong tin, Ha NOi, 2004, trangl2-13.18 TS. HUYNH CONG BA manh 6 khia canh chi thé, ngudi ta phat bigu: "Van héa 14 tat cA nhiing ai khOng phai Ty nhién", hay "Van hoa 1a céi déi lap vdi trang thai Ty nhién" (Pufedorf). Néu nhdn manh 6 khia canh khdch thé, ngudi ta od thé phat biéu: "Van hoa chin 1a cai Ty nhién thi hai", né bat ngudn ty cai Ty nhién, nhung khéng phai 1a cdi Ty nhién thudn tly, edi Ty nhién nhi nhién. Tuy nhién, cai mdi trudng duge ndi dén trén day chi mdi 1a cdi Tuy nhién ngoai ta, mOt b6 phan ca cdi Ty nhién. Con cé mot cai Ty nhién khéc 14 edi Ty nhién trong ta, béi xudt phat diém ctia con ngudi cling chi la mét sinh vat, bén canh phan "ngudi", con ngudi cdn cd phn "con", nghia 1a ciing cé nhiing yéu té bin ning sinh vat nhut bao loai dong vat khic, ciing chiu su chi ph6i béi cdc quy luat déng héa va di hoa cia sinh gidi va c4i Ty nhién nay cing phdi chju sf tac dng dé tré thanh mét san vat vin héa: lam cho phan "ngudi" chién thing, dn at di phn "con". Vé phuiong dign x hdi cling o6 hai loai: xa h6i ngoai ta (cong déng) va xa hdi trong ta (cd nh4n). Nhu vay, bén canh nhfing san phdm van hda nim bén ngoai con ngudi cdn cé loai sén phdm van hoa nim ngay bén trong con ngudi. Do dé, trong tac phim Van hoa va d6i mdi ola Pham Van Déng da dinh nghia: "Van hda 1a tat cd nhiing gi khéng phdi thién nhién, nghia 1a tét cd nhiing gi do con ngudi, 6 trong con ngudi va lién quan truc tiép nbdt dén con ngudi”. Qua dé cho théy, con ngudi vita 1 cid thé ctia vin héa, déng thdi la khach thé cia vin héa, lai iia IA san phdm van hdéa. Trong qué trinh tée dong vao cdi Ty nhién, giila ngudi va ngudi con xudt hién cdc méi quan hé vdi nhau tao thanh méi tridng x hi (hay quan hé x4 hgi). Dé cd thé tae dong vao moi trudng ty shién (trong ta lin ngoai ta) m6t cach co hiéu qua, con nguéi can cdi tgo va ting bude hoan thién cdc mi quan hé xa hi ndi trén, tue tac dng va bién déi cdi méi truéng xd hdi cla minh. Céc cach thitc digu chinh cdc méi quan hé x4 hdi dé cing lai 14 mdt loai hinh sén phém van hda. Do dé, bén canh vin hda vat chat va van héa tinh4Kich vd vite hia Veet Nam 19 than, con cd van héa xa héi, tite 14 cdi t6 chtic x4 hdi cling vdi ede quan hé nguéi - ngudi do con ngudi tao ra trong qua trinh chung s6ng vdi nhau. Cac dinh nghia ndi trén d& gidi dap duge mat ban chét cia van héa, theo dé: vain hda 1a sén phém mang dau dn ctia con ngudi. Song, ding lai dé sé khOng day du,vi khong phai tit cd moi cai do con ngudi lam ra déu la vin hda, ma trong dé cén cé nhiing edi phi vin héa, tham chi phan vn héa (vi dy té chic maphia...). Do dé, khi néi én vin héa cén phai ndi dén mat thet hai 1a tinh gid tri. Song thé ndo la tinh gid tri? Co sd dé phan biét gitta mot s&n phdm do con ngudi lam ra duige xem 1A vin héa vdi nhitng sdn phdm ciing do con nguéi lam ra nhuing khéng duge xem 1a vin héa la do 6 muc tidu eta nd 06 dap ving duge nhu cu sinh tén cla con ngudi hay khOng; dic bigt, nd 6 déi lap lai vdi myc tigu sinh tén dé hay khong? Sau khi da théa man diéu kign can ban dé ri thi ngudi ta con phdi tién hanh phan loai cdc logi gid tri. Dé lam didu nay, ngudi ta phai dya trén mdt loat céc tiéu chi khdc nifa. Dya trén tink muc dich cila sin phdm dé nhim dap ung nhu cdu cu thé gi cla con ngudi, ngudi ta chia ra lam cdc Jogi: gid tri van héa vat chat (phyc vy cho nhu cdu cudc séng vat chét ctla con ngudi), gid tri van héa xa hdi (phue vu cho nhu c4u cudc séng x4 hdi cla con ngudi), gid tri van hda tinh than (phuc vu cho nhu cau cuge séng tinh than cla con ngudi), Dva trén tiéu chi vé y nghia, ngudi ta Iai chia ra than cc loai gid tr): gid tri viin hda vé cdi "chan" (cdi ding), gid tri van héa vé cdi "thign" (cdi tét) va gid tri van hda vé cdi "my" (cai dep). Dyfa trén dic diém biéu hién, ngudi ta chia thdnh nhiing gid tri van héa vat thé hay hitu thé (tangible) va nhiing gid trj van héa phi vat thé hay v6 hinh (intangible), Dya trén tinh lich dai, ngudi ta chia thanh cde gid tri van hda vinh cfiu hay vinh hing va cdc gid tri van héa co tinh nhdt thdi. Co thé cling mét sy kién hién tugng van héa, nhung vao nhiing thdi diém lich st khdc nhau lai cé hay khOng cé gid tri, tuy thuéc vao chudn myc van héa cia ting thdi doan. Do dé, trong cdc gia trj vin héa cé tinh nhit thdi,20 ____TS. HUYNH CONG BA ngudi ta thudng phan biét nhiing gid tri vain héa da 18i théi, nhiing gid tr] dang hién hanh va nhifng gid tr dang hinh thanh. Trén phitong dién déng dai, cing mét sif kién, hign tugng van hda, nhung nd cd thé c6 gid tri nhiéu hay it, hay khong co gid tri, tly thude theo géc nhin hay chun xa hdi cla ting ngudi hay ting cOng déng ngudi. Trén co sé nhiing phan tich trén day, ching t6i xin duge téng hop va di dén mot dinh nghia chung vé van héa nhu sau: Van héa Ia téng thé céc gid wri vat chdt, tinh thdn va ting xit mang tinh bigu trung, do m6t cong déng ngudi sdng tao ra va tich lus dugc qua qua trinh sinh t6n trong su niong tdc gitta con ngudi vdi mdi trudng tw nhién va lich st - x@ hoi cda minh, cing nhut suv hodn thign adi vdi bdn than minh. Cé thé ndi, van héa tén tai gitla cdc suf vat, xuyén qua cdc su vat, an gidu 6 ding sau hoac 6 bén trén cdc su vat. Van hda 1a cai bigu hién cha phudng thifc séng cia con ngudi, 14 téng hoa moi gid tri ngudi. Van héa 1a cai dau tién va cfing 1a cai cudi cling, 1a cai nhé nhét va cfing 1a cdi 1dn nhat, dé méi dan t6c, cling nhu méi cong déng ngudi tu khang dinh minh trong sf phan biét vdi cdc dan tc khdc, hole vdi cde cOng déng ngudi Khac. Ngoai ham nghia trén day, tifc 1a nghfa réng nhét cla danh tu vin héa ma GS. Tut Chi da goi 1 géc rong cita vin héa hay géc nhin dan t6c hoc, géc chung ctla khoa hoc xa hdi, theo dé van hda bao gém tat cd nhiing gi thude vé déi séng vat chét, x4 hdi va tinh thin cla mot cong déng ngudi; thi van héa cén cd mét géc hep hon vdi ¥ nghia thong dung trong cuéc séng hing ngay, hay con duge goi la géc nhin bdo chi, ding dé chi kién thie, ma mudn cd kién thite thi phdi lam nhiém vu trau déi. Theo y nghia dé, van héa dude gdi gon lai trong phn cugc sdng tinh thén cia mot cong déng ngudi va logi ra khéi né phan bigu hién cila cudc séng vat ch4t va xd hOi. Déng théi cing con 6 mét géc nhin hep hon nfia vé vin héa, theo dé, van héa chi la 16i sng ctia mot eng dang ngudi.teh ait vitw hia Vee Nam 21 2. Phan bi "Van minh" (3 8) JA mot danh tt kép Han- Viet, trong dé " (X) 1a vé dep, "minh" (9) 1a vé sdng, né chi mét trang thai phat trién ruc rd eta van héa. Danh tit "van minh” trong tiéng Han va tiéng Viet khong phai la m6t danh tt mdi, bdi vi trong Kinh Dich, 6 Qué Kién ngudi ta di doc thdy hai chi “vin minh" 6 cau: "Hign long tai dién thién ha hitu vin minh" (cé nghia 1a: Nhu-con réng hién ra trén mat cdénh déng 1a lic thién ha vin minh). Trong Kink Lé cling ed cau: "Tinh thm nhi vin “Van héa” va “Van minh": minh" (cé nghia 1a: Long cém dng cdng sdu thi vé ngoai mdi sang t8). Nhung danh ti "vin minh" duge higu theo nghfa hién nay 1a do ngudi Nhat mugn ti trong kho tY vung cla Trung Hoa doe 1a "Bun- mei", ding dé dich danh ti "Civilisation" trong tiéng Phap, “Civilization” trong tiéng Anh, "Zivilisation" trong tiéng Dic, hay "L[usnauzanus" trong tiéng Nga. Cac danh tit nay lai bat nguén ttt ngit cain La-tinh 1 "Civis", va tit ngd cin nay da hinh thanh nén cde tit 6 ign. quan nhu "Civilis" (cOng dan) va "Civitas" (46 thi), Nhung 6 phuong Tay, cdc danh tt "Civilisation","Civilization”," hay Lupmausanus" theo nghia hién cd, cing chi mdi duge biét dén tit gida thé kj XVIII (7hé ki} Anh sdng). Mac di truéc dé ngudi Phap da ting stt dung danh ti nay, nhung voi mot y nghia hét site md mé ding trong Iinh vue phép ly dé chi su bién déi cia mét thi tuc t6 tung, mot phan quyét bién déi tit t6i hinh sang t6i ho. Chi dén nim 1752 vdi Turgot (m6t nha Sti hoc Php) thi civilisation mdi mang mét ¥ nghia mdi JA con dung tién dén trang thai Khai hda va ong d& ding né dé viét b6 séch Histoire Universelle (Lich stt Thé gidi), nhuing séch dé kh6ng duge in, Dén nam 1756, mét chinh khdch Php 14 Mirabeau da stt dung danh ttt civilisation vdi y nghfa nhu trén dé in trong téc phém Traité de la population (Khio luan vé dan s6) va ngudi ta xem Mirabeau nbu la ngudi dau tién chinh thife ding danh tit civilisation, nhung viée lam nay vin chuta gay ra dugc nhiing 4nh hudng Idn lao. Chi dén nam 1776, khi ilisation",22 as TS. HUYNH CONG BA 9 Bach khoa ng dién cha nhém Diderot xuat hién, ma Holbach 1 ngudi bién soan muc tif nay, thi thuat ngii civilisation mdi dude tung ra, dude moi ngudi chip nhan va stt dung mét céch phé bién vdi ¥ nghia gin nhu hién nay. Theo dd, vain minh 1a trang thai xa hdi cla mét cGng déng nhan loai di dude khai hda, da tién bd, trai vdi trang thai di man hay ban khai. Cling quan niém nay, nba Van minh hoc ngudi MY 1a W.Durant da nhan dinh: "Van minh la trat ty x4 hdi ggi Ién sy sang tao vin héa. N6 bat dau wi khi su hén d6n va tinh trang bat an cham ditt”. Cling tit dé, tt dign eda nude Anh da dinh nghia: "Van minh 1a théi dai ly tuéng cia vin hda nhan loai, vdi dic trung 14 hon toan kh6ng con tinh trang da man va nhiing hanh vi phi ly. Trong x8 hdi dé da cd su van dung toan bé nhiing ngudén nang lye tri tué, vat lye va vin héa cia con ngudi, cfing nhu su hoan thién déi vdi cd nhan con ngudi". Vén bit ngudn ti ngif cin Latinh "civis" va c6 ign quan v6i cdc danh ttt civilis va civitas, mot dan tc chi duige coi 1a vain minh khi dan téc dy khéng cén séng 6 trang thai sin bin va hai higm, séng ray day mai dé nifa, ma di séng bing néng nghiép va dinh cu 6 mét noi nhét dinh, trong mot dé thi, hay réng hon 1a trong mét quéc gia, cé Iuat phap va cOng ly ngy tri, kém theo 1a viée sang tgo ra chit viét, vdi mét hé théng chinh quyén va nhting tién bd vé khoa hoc, kf thuat, nhim nang cao ddi séng tinh thin ciing nhu vat chat cla con ngudi, gidi thoat con ngudi khéi nhiing de doa cla déi kém, ctia su! ham muén va mat ty do. Nhu vay, van minh trudc hét va co ban 1a khai niém dac trung cho trinh d6 cia con ngudi trong viée chiém linh thé gidi ndi chung; van minh 1a xa hOi da dat tdi mOt trinh dO nbét dinh vé ly tinh va cOng bang (theo cdc nha Khai sang Phap); vin minh 14 mét trinh d6 phat trién nhét dinh eta cdc dan téc hoc ca cdc céng déng (theo A.Toynbee va P.Sorokin). Guizot, nha St hoc néi tiéng ca mide Phép héi thé ky XIX da vide: "Van minh 1a mét hanh dong Khai hda, mét su cai thién Idn lao: mot mat né dé cap dén nhitng cdi tién vé tinh trang x4 hOi nhu td chttc cude séng, phan phéi tai nguyén; mt khac ndi dén nhiing cai thién vé tu tudng nh thuc hién trong linh vuc khoa hge, vin chuong, nghé thuatLich wt vita bia Viet Nave 23 Chinh theo ¥ nghia dé, cdc tt dién etia’Vigt Nam da dinh nghia: "Van minh Ja trang théi khai hda ctla x hdi lodi ngudi, qua trinh 46 di man ma tién bude lén" (Han Viee tr dién ca Hoang Thic Tram). Hode: "Van minh 1a giai doan phat trién ota x4 h6i lodi ngudi sau khi 8 thoat ra khéi ddi séng nguyén thiy, di man va da tién téi mot x4 hoi cé 16 chic hon, do dé sin xudt cing phat trign hon" (Tw didn Tiéng Viét cha Van Tan). "Van minh la nén van héa da dat tdi mgt trinh dO nbét dinh, v6i nhiing dc trung riéng, tiéu biéu cho mt xa hOi rong 1dn, mot théi dai, hoc cho cA nhan loai" (Tw dién Tiéng Viet cha Vign Ng6n ngi hoc - 1988). Nhu vay 1a gidla van hoa va van minh khde nhau trudc hét 6 c&p 46 phat trign cling voi mot sé nhiing dic tring riéng, nhu suf ra ddi cla quéc gia, t6 chiic nha nude, Inat phdp, d6 thi, chi viét, khoa hoo, kf thuat, nhiing tign nghi vat chit, nhiing thé ché chinh tri - x2 hoi, nhing thiét ché tinh thén..., nhung trong dé, nha nude 1a yéu t6 quan trong nhat. Nhu vay, sy khée nhau 16 nhdt gida van héa va van minh thé hign 6 thoi ky dau trong lich stt cia cae quéc gia. L.Morgan va F.Engels di xem van minh 14 giai oan phat trién xd hoi déi lap voi cde giai doan "mong mudi" va "di man", Trong thoi kj x hdi nguyén thuy chi mdi cé viin héa ma chua cé van minh, con sau khi d& thot ra khdi trang thai nguyén thiy, thi gitta’van héa va vin minh cd nhiing nét tuong déng vdi nhau. Dé 18 ly do khién cho trong thyc té vide sti dung hai khai nigm nay thudng c6 sy lin lon, hén déng vdi nhau, Ngay cd déi vdi ede hoc gid phudng Tay cting vay, ho thudng ding khai nigm van minh dé chi toan bd sf sdng tgo va cdc tp quan tinh than, vat chét cia cdc c6ng déng ngudi. Do dé, viée tach bach vé ngi dung gidla hai khdi nigm nay 1A mot diéu hét stic khé, Ngay trong gidi nghién ettu d nude ta cling cé nhiing cach hiéu khée nhau vé pham vi ddng nhit gidla vin héa va vin minh. Cé tdc gid quan nigm "van minh 1a trinh 49 phat trim nbét dink cila van hia vé phuong dién vat ch&t" (Trin Ngoc Thém-1991), hoge "van minh lién quan trude hét dén ky thugt, tte 1h bign phap ring cla con ngudi dé téc ddng ti ty nhién va lam chi24 TS, HUYNH CONG BA né" (Phan Nggc- 1994). Nhung nguge lai, cé quan niém cho ring van minh Id “cdi tia sdng cla dao dtic, phat hién ra 6 noi chinh ti, phap luat, hoc thuat, dién chiong..." (Bao Duy Anh- 1931), "hode "vin minh li nhiing thé ché chinh ti, x4 hgi, tu tudng, van héa..." (Tran Quéc Vugng- 1978). Ngoai ra, Tran Ngoc Thém con néu thém ba diém khéc nhau nia giifa vin héa va vin minh: mot la vé mat lich sit, van héa ed bé day qua ki, cén vin minh chi 14 mét lét c&t déng dai; hai 1a vé pham vi, van héa mang tinh dan tc, cdn vin minh mang tinh quéc té (hay tinh cht siéu dan toc); va ba 1a, vin hda gin bé vdi phuong Déng, néng nghiép, cén van minh thi gin bd vdi phuong Tay, d6 thj. That ra, theo ching t0i, nhdng sy phan biét dé khong that chinh xéc. Bdi, trude hét, dé cd dutge thinh tyu nhdy vot vé chét la sy ra déi cla nha nudc thi mét céng déng dan t6c nao dé can phéi cé sy tich ly lau dai vé lugng, 1a cudc d4u tranh cai tao ty nhién, xay dung cudc séng, phdi tich Itiy nhiing tién b6 ting bude trén cdc linh vue san xudt, doi séng vat chét va déi séng tinh thdn. Thu hai 1a van minh cing mang tinh chat dan t6c, chang han ngudi ta ndi dén vin minh Vigt Nam, vin minh An D6, van minh Trung Hoa, vin minh Mj, van minh Phép... Thit ba la, khong cd mt dan tdc nao, ttt kinh té khai thac bude lén kinh té sin xudt ma khong qua kinh té nong nghiép, khong gin bé vdi néng nghiép. Thi tu 1A, trong lich sit nhan logi, nha nude c6 dai ra déi trude tién 6 phuong Dong va do dé phutong Déng la khu ve bude vao thdéi dai van minh sém hon phucng Tay, va nha mude ra ddi thi d6 thj ciing ra ddi sdm 6 day (46 1a cdc kinh d6, nhiing noi dit b6 may cai trj cla nha nude, trén co sd phan "d6" duge xéc lap thi phdn "thi" cfing lp tic ra ddi ngay sau dé ~ quy ludt lich sit 1A nhut vay). 6 day, mét céch higu ding din 1A khong nén gidi han sy khée nhau dé 6 m6t phuong dign nao, ma phai thdy ring trong vin minh cfing cé van minh vat chat, vin minh x4 hdi va vin minh tinh thdn (chang han trong cdc sich Lich sit van minh thé gidi déu trinh bay vé nhding than tyu trén Iinh vyc ddi séng tinh thdn cia cdc khu vic hayAich si véin hia Veet Mam 25 quéc gia). V4y hay nén theo dinh nghia trong sach Ti dién hoc sinh (Nxb Gido duc, Ha NQi, 1971) ring: "Van minh Id tinh do phat trién cao ctia nén van héa tinh than va vat chét cla xa hdi loai ngudi b mét giai doan nhdt dinh". Hay trong Tw dién béch khoa Triét hoc X6 Viét cling nhan dinh: "Van minh ed ¥ nghta bao trim la chi mét trinh do phat trién nhét dinh cla xa hoi vé matt vat chat va tinh than" Sau Khi trong long xa hOi di ra doi nha mitdc thi mot cong déng ngudi ndo dé dude xem nhu da thodt khdi trang thdi méng mudi, da man, nguyén thuy, dé bude vao thdi dai van minh. Lic nay giila van héa va vin minh cé sy déng nhét voi nhau, tay nhién gitla chuing van. c6 nhiing sic théi khéc biét nhét dinh. Dé 1a, khdi nigm van héa theo nghia day dvi cé ndi ham rng hon khdi niém vin minh. Trai lai, khai niém van minh cé phn tinh tily hon, cao hon khai niém van héa, Va khi noi tdi van hda 1a ngudi ta muén ndi tdi cdi dac trung, ban sdc oda tiing cong déng ngwdi; con khi ndi dén van minh 1a ngudi ta chi y dén trinh 46 phat trién ctta ting céng déng trong tuong quan vdi cde céng déng ngudi khdc. Do dé, ni dén van minh 1a ndi dén mute séng, trinh d6 séng; con ndi dén van héa 1 ndi dén 16i séng, gid tr sng hodc vé phuong thifc séng. Ching han, cdi c&in ban dé dic trung cho nén van minh séng Héng vé m&t van minh khéng phai la cach thifc hoat dng sdng clla ngudi Viet cd hic b4y gid, ma chinh 1a trinh d0 cia hoat dong séng, Béi khong phdi moi céng déng nhan loai hic dé déu da dat tdi trinh do biét canh téc Ia nude nhu ngudi Van Lang, tic 14 biét lam chi dude nhting quy luat kha phiic tap cla hoat dong sdn xudt vat chét. TU dé, vé mat gid tri, cdi duge coi 1a van minh phai 1a cdi dude chdp nhan 6 da sé cdc cOng déng ngudi; né 1A cdi trung tinh, khdch quan. Do tinh trung tinh, khéch quan dé ma van minh tré thanh tiéu chi hang dau cho viée danh gid trinh dg cia méi xf hoi. Ngugc lai, gid tri trong vin héa-trude hét 1 co gid tri di vdi chi thé truc tiép cia nd. TAt nhién ciing cé nhting gid tri vin hda mang tinh phd bién, nhung khong phai 1a phé bién tuyét déi voi moi26 TS. HUYNH CONG BA bang gid tri. Do dd, trong van héa cé nhiéu bang gid tr} va déi vdi van héa phai chép nhan nguyén tic binh ding tuong déi cla céc kiéu danh gid khéc nhau trong cde cOng déng khde nhau cila lodi ngui Ciing do dd, van héa 1a cai phai dude bdo tén, khong thé truyén bd hay du nhap don thuan ma c6 duigc. Néi céch khéc, trong van héa khong chép nhan cdi ngoai lai, cai ngoai sinh muén tré thanh vin hoa cia mét dan t6c, ching phai duge ban dja hoa. Nguge lai, vin minh 14 cdi cd thé duge truyén ba, tham nhap, phd bién. Trong van minh, ngudi ta ch4p nh§n cai ngoai lai, tham chi cAn thiét phai hoi nhap, hoc héi va lap day cdc khong tréng van minh, Do dé, nhin chung, dic diém cia van hda 14 cé tinh chét tinh, tinh chat én dinh tuong déi. Trong khi vin minh thi mang tinh chat dong, nd 1a cdi lu6n bién déng, thudng thay déi. Ngoai ra, theo Vién sf D.Likhachov (1990): "Vin héa gidu tinh nhan ban, nd hudng tdi nhing gid ti muén thud, trong khi van minh hudng tdi su hop ly, sp dat cudc sdng sao cho tign Igi". Cho nén, "ngoai tdt cd nhitng cdi 6 ich ra, vn minh cén dem lai cé vi khi hat nhan, chdt dc héa hoe, dan dén nhiing con thdm hoa sinh thai", tic 14 cd thé cd cdi phi nhan ban!. " Ngoai ra, cling cn phan biét gida danh tir "Van hda" vdi mot sé tit cd quan hé gan gii vdi né 1a "Van hién’ va "Vin vat". V8 danh til "Vain hién”, ti lau né da dutge Ong cha ta sii dyng vdi mOt ¥ nghfa tudng déng nby danh tr "van héa", Ching han, trong Binh Ngé dai cdo, Nguyén Trai da tuing viét; "Nhu nude Dai Viét ta vén xung vin hién di lau...", Va ndi dung. eda tt van hién duge Ong higu khOng khéc gi danh tl van héa ma chiing ta diing ngay nay. ‘Vay, hai danh ti nay gidng va khde nhau 6 chd nio? Sy khée nhau gida ching 18 t@p trung ti: "hién”. Trong danh tt vin hién thi "vin" 18 vé dep, 1a van hda, vain chucng; cén "hién" tu la hién tai, 18 dién chuong, ché dg. Theo Gido su Kim Dinh, "hién 1a hi hién than tam sudt ddi cho st! ménh cao cd 14 xay dung quéc hgc". Va theo éng, "van hién 1a nhdng ngudi ty hién than tam cho cai van cao c4, la cdi van lién hé mat thiét dén nding nhu yéu tham sau cla con ngudi" (Vane dé Quéc hoc). Trén ¥ nghia d6, cdc td dién 6 Viet Nam da dinh nghia: "Van hién lé truvén thong van héa lau doi va 61 dep" (Ti dién Tiéng Vide cha Vign Ngon ngi hoc, 1988), "id sich vd vd nhdn vat 161 trong mét déi" (Hin - Viet tit dién cla Dio Doy Anh, 1931), Nhu vay, van hién dng nghta vdi van héa, nhung thién vé nhdng gid tr) tinh thin ela mot dan tee.Lich vit vitw ha Viet Naw 27 I. BIEU KIEN HINH THANH VAN HOA VIET NAM: Van héa 1d sin phim do con ngudi sdng tao ra trong qua trinh tac dng vao méi truéng: méi trudng ty nhién, méi trudng xa hdi cla minh. N6 1a cdi Tu nhién thit hai, cdi Ty nhién (mOi trudng) da bi bién déi béi con ngudi. Do dé, néi dén nhiing diéu kién hinh thanh ciia mot nén vin héa bao gid cling phai ndi dén co sé vé diéu kien ty nhién, tiic 1A khéng gian dia ly, khach thé ctia van hda. Vind 1a san phdm cia con ngudi, thude vé con ngudi va gin lién vdi con ngudi. Noi cach Khde, con ngvéi 14 cht thé ila van héa, nhung dé khong phai 14 con ngudi nhan loai néi chung, ma 1a ctia tiing cOng déng ngudi cu thé. Van héa mang d4u An dan tge sau sic va dé chinh 1 diéu kign vé chi thé. Ngoai ra, vi 1a mt sn phdm mang tinh gid tri, vin héa kh6ng thé duigc tao ra mét cach tic thdi, ma phai 1a két quad cia cA mét qué trinh, chiu déu dn ca béi enh thdi gian va hodn cdnh xf hdi nhft dinh: do 1a diéu kign vé lich sti - x@ hoi cla vin hoa. Ban vé diéu kién hinh thanh van hda Viet Nam khong thé khong néi dén ba diéu kién can ban trén day, va dé chinh 1a ba chiéu ota truc toa dé vin hda Viét Nam. Cén di vi danh tit "Vein vg", trong dé "van" e6 nghta la vé dep, lé van hoa; cén "vat" Ja sn vat, hign vat, vat that, vat thé, vat chat... Theo Gido su Dao Duy Anh, "vin vat la nhdng sn vat ctia vin héa’, te la nhiing gid tr] van héa da duge vat thé hda. Céc tit didn song ng d& ghi "van vat" 18 "cultural relic" hay "historical relic" (tiéng Anh), "relique cultural” hay "relique historique” (tiéng Php) cé nghfa 1a "di vat van héa", “di v§t Ich sii", Vin vat la sén vt van hda da duge thay xudt hign trong thé D6 Myc: "Lue Triéu van vat théo lign khong, Thién Dam van nhan kim 6 déng” (Phan Xuyén ty), Theo Tir dién tiéng Han hign dai, van vat duige gidi thich la "nhiing vat o6 gid trj trong lich sit phat tridn van hda cén duge truyén lai qua cdc di, nhut cdc céng trinh kign tric, bia khdc, céng cu, vii khi, 48 diing sinh hogt va ede te phim nghé thugt". Trén cdc ¥ nghia dé, cdc tit didn Viet Nam dai dinh nghta: "Van var Id truvén théng ven hoa tt dep, bidu hign d nhidw han tai trong lich sit va nhiéu di tich lich st... ld nhitng cong irink, hign vat ed gid tri ngh@ thudt va lich sit" (Ti diéa Tiéng Vige ctia Vign Ngon ngit hoe - 1988), Nhu vay, van vat cing déng nghia vdi van héa, nhung thién vé nhing gid tri van héa vat thé nhu di tich, cOng trinh, hign vat v.v...28 TS. HUYNH CONG BA BAN DO DAT NUOC VIET NAM (Nguén: UBKHXHYN: Lich sit Vier Nam, Tap 1, Nxb KHXH, H., 1971)Lich wih vin hia Vet Nam 29 1. Diéu kién ve tu nhié a. Dac diém vi tri dia ly: Viét Nam 14 mét ddt mide ddt khong rong, nhting 6 vao vj tri dja ly quan trong trén ban dio Déng Dung va Dong Nam A; chiém tron phan phia dong cla ban ddo dy. Déi vdi Dong Nam A, Viet Nam nim 6 vj tri trung tam, vdi Mianma, Théi Lan, Lao va Campuchia 6 phia tay, Malaixia, IndOnéxia va Philippin 6 phia nam va phia dong. Viét Nam tré thanh chiéc cdu ndi lién gitta Dong Nam A luc dja va Déng Nam A hai dao. G vj tri d6, vao nhiing théi ky bién thodi, Viét Nam tré thinh chiéc cdu di cu cia cdc Iudng dong vat va thuc vat cd xue, ho&c ti phia Nam lén, hode ti phia Bic xuéng, diéu dé khién cho 6 Viét Nam co mat nhiéu gidéng loai dOng vat va thyc vat thudc nguén géc luc dia va dai duong. Ciing do vi tri dau cdu tiép xuic, Viet Nam sdm 1a noi hdi ty giao thoa van hda gitla cdc téc ngudi 6 Dong Nam A, gitla hai nén van minh An D6 va Trung Hoa ngay wi thdi cd dai va vdi vin minh phuong Tay ngay tt thdi trung dai. Viét Nam tré thanh "nga tu dudng cla cée nén van minh" (0. Jansé). b, Dac diém dja hinh: Vé mit dia hinh, nti ring chiém hét 3/4 dign tich d&t nude, 6 phia bic va phia tay, tt Dong Bic, Viét Bac, Tay Bac, kéo dai vio Nam trén dét Tay Thanh - Nghé - Tinh - Binh - Trj - Thién - Nam - Ngai - Dinh, bao phi cé Tay Nguyén va lan dén tan mién D6ng Nam B6, cudi cling d6t khdi bing mét vai ngon nui th4p d mién Tay Nam BO, Nui ring 14 kho ctla cdi phong phti vé dng - thyc vat, 14 dia ban cu tri cia ngudi nguyén thuy, déng thdi 14 co sé cia vin héa ving phong phi 6 Viét Nam. Nui ring con 1a noi phat nguyén cla hé théng song ngdi day dic 6 Viet Nam. Trung binh, cit 1km? dat 6 Viet Nam c6 dén 1,5km sOng, va doe bé bign, trung binh cach 20km li mét ctfa séng. Néu tinh cdc s6ng cd chiéu dai trén 3.000m thi Viet Nam 6 khoang 2.670 con s6ng. Trong dé, song Héng va song Cu 1 |30. ____TS. HUYNH CONG:BA Long 1a hai hé théng s6ng lin nhdt 6 Viet Nam. Séng Héng bat nguén ti Van Nam (Nam Trung Quéc) chay xudi vé bién Dong theo hudng tay b&c- dong nam vdi do déc va hiv higng tt 700- 28.000m°/s. Con song Citu Long thi bat nguén ti? cao nguyén Tay Tang. 6 dO cao 5.000m chdy xudng bién gidi Lao - Thai, di qua Campuchia va vao Viét Nam 14i dé ra bién Dong bang hai nhanh Ién 1a Tién Giang va Hu Giang cing vdi 9 ctla song. Dac diém ctia song ngéi Viét Nam 1a ngiin, chay tén mot dé déc Idn, hun higng nude tap trung cht yéu vao mia mua nén thudng gay ra Iii yt. Nhung qua dé, sOng ngdi di dem phi sa béi dp cho trén 7 trigu ha dét néng nghiép otia hai déng bing tung déi rong 1a déng bang séng Héng (15.000km?) va déng bang séng Cttu Long (31.000km’), cling mét chuéi déng bing hep 6 ven bién mién Trung. Déng bang 1a "ting vat" cla song ngdi, déng thé! 1a "cdi ndi" clla vin minh Viet Nam: vin minh séng Héng, van minh chau thé... . Dac diém khi hau: Nam gitta vi tyén 8 B va 23 B, Viét Nam cé khi h4u nhiét ddi gid ma, néng dm va mua nhiéu, Nhiét 46 trung binh nim vugt qua 23 dO C, vdi 300 ngay n&ing trong mét nam, cing vdi lugng mua trung binh 1A 2.400 mm midc trong mét nim. V4i khi hau dé, Viét Nam cd didu kign thuan Igi cho sy phat trién cla cdc loai dong - thuc vat nhiet adi va cén nhiét déi, dic bigt 1a cde loai cdy nhiét déi ngén ngay nhu hia nude, mia, chudi. Cing vdi Dong Nam A, Viét Nam od hé sinh thai phén tap. Dic dim ca hé sinh thai nay 1a chi sé da dang gita 6 giéng loai va sé cé thé rit cao, thye vat phat trign hon dong vat (dong vat dé bj dich bénh do nhiét dm, gid mia). Diéu kién néng 4m mua nhiéu va cd gid mua 1a hing sé tu nhién cia van héa Viét Nam, né tao nén dic trung cia viin héa Vigt Nam 1a nén "van minh thye vat" (P.Guru) va "vin, héa hia nuée", trong do, héi ligm néi tri hdn sin bat, tréng trot ndi tr6i hon chin nudi. Viet Nam 1a mét trong nhting c4i néi cia nOng nghiép hia nudc trén thé gidi.Lech vit view bia Veet Nam 31 Nei de bog cxrong e% Comber Wh Tr ee thee bin OF =| Da‘ véi Cacken -Peemi Bo’ cat kek Dig boiig. vo péa gia gue igs bale se IE as BA” Cae drt gay lah vi booty @ 200 VifT NAM - HINH THE VA CAU TRUC (Ngudn: Lé Ba Théo, Thién nhién Vigt Nam, Nxb KHKT, Ha NGi, 1977)32. TS. HUYNH CONG BA Tuy nhién diéu kign ty nhién Viét Nam cling c6 nhiing mat bit loi, do 1a thuéng nam phai déi dau vdi thién tai: bio, 10, han han... Trung binh, ct 3 cho dén 5 nam 6 Viét Nam cé mét lan thién tai lén (nh bao, li, han n&ng), Hang nim, nudc ta phdi chju dung trung binh 6 con bao va dp thdp nhi¢t doi (nim nhiéu nbét len dén 11 con). Trong véng 10 nam, 6 Vigt Nam cé 2 nam 1d 1én, 3 nim 10 via va 5 nam Id nhd (chua ké dén cdc hign tugng nhu gidng 16, voi réng, gis Iéc...). Hoan cénh ty nhién dé khéng thé khdng chi phéi dén cdch cdm, cach nghi, cdch lam an, cdch ting xt, céch hop qudn eta con ngudi Vigt Nam va dé Iai ddu An sau s&c trong vin héa Viét Nam. Vif'T NAM - HiNH THE VA THEM LUC DIA (Ngudn: Le Ba Tho, Thion nhien Vier Nam, Nxb KHKT, Ha NOi, 197)Lich wt win hia Viet Nam 33 2. Diéu Iién vé chil tha: a. Nguén géc dan toc Viét Nam: ene JruAmns PHA OAM THC Mer THEO TENG NO! Pe vibrant Heme mena meg ate tine mo MAE 34 La ride way 1g oe BAN DO DAN TOC VIET NAM (Nguén: UBKHXHVN: Lich sit Viet Nam, Tap 1, Nxb KHXH, H., 1971)34 fh TS, HUYNH CONG BA Trong viée xd dinh vé nguén géc dan téc Viét Nam, cde nha nghién citu da ting dia ra nhiéu gid thuyét khdc nhau. Cé thuyét cho ring ngudi Viet Nam cd nguén géc ban dja (H.Maspéro, O. Jansé, Lé Van Siéu...). Cé thuyét cho ring ngudi Viet Nam cd ngudén gée Trung Hoa (cé tht Trung Quéc, L.Aurousseau, Dao Duy Anh...). Lai c6 thuyét khing dinh ring ngudi Viét Nam cé géc tt ving Tay Tang (G.Coedés, H, Kahlke, Binh Nguyén Léc...). Nhung eé thuyét cho ring, ngudn géc ngudi Vit 6 quan hé vdi cac cut dan hai dio 6 Thai Binh Duong (L.Finot...). Thyc-ra, cdc gid thuyét ndi trén déu cd mat kha tht trong viée nhan thtic vdn dé hinh thanh chiing tc kha phtic tap 5 Dong Nam A, trong dé od Viet Nam. Vay con ngudi Viét Nam hién nay thugc loai hinh nhan ching nao va ho cé méi quan hé vdi nhau ra sao? Theo két qua nghién cu ctia cde nha nbn ching hoc, con ngudi buéi ddu gdm hai khéi quan cu Idn: khéi Ue-A va khéi Phi-Au. Dé efing 1a hai trung tam hinh thanh ching tde cé xvia nhdt cla lodi ngudi, Vist Nam nim trong pham vi clla mt trong hai cai ndi hinh thanh loai ngudi dé 14 khéi Ue- A. Khéi Uc-A lai chia lam hai dai ching: Dai chiing Uc (Australoid) gém cdc ching Négrito, Mélanésien, Australien, Tasmanien, Polynésien va Ainu; va Dai chting A (Mongoloid) gdm ede chting Bic Mongoloid, Dong Mongoloid, Nam Mongoloid va Indien. Tiép sau théi ky nguyén thuy, loai ngudi din dan phan héa thanh céc ching tc. Séng trén dia ban Viét Nam hic bay gid 14 nhiing ngudi thude cdc chiing Négrito va Mélanésien cla Dai ching Uc. Cho dén cach day khoing gan 2 van nam, myc midc bién ha xuéng tdi mite thdp nhdt - dudi mye nude bién hign nay khodng tit 100 dén 120 meét, Ban do Dong Duong cing véi quan déo Indonesia, Philippinne néi lién nhau vé m&t nhan ching. Dén suét thi da gitta (cach day khodng 1 van nim), tai Dong Nam A lai xdy ra su tiép xtic gitfa Dai chting Uc, ma dai dign 1a nhiing cu dn bin xt, véi Dai ching A, ma dai dign 1a nhiing dong ngudi thién di t? Déng Nam Tay Tang xuéng. Két qué, dén théi dai dé mdi (cdch day trén 5.000 nim), tai day da hinh thanhLich wt vita bia Viet Nam 35 nhém logi hinh Indonésien (con goi la Cd Ma Lai) vdi nude da ngim” den, téc dgn-sdng, tam véc thép (trung binh 1,58 mét), mili bé va tet, moi day... Tuy nhién, do o6 yéu té-Mongoloid tréi hon nén ngudi Indonésien duge xem é mt nhém loai hinh thuge nganh Mongoloid phudng Nam cia Dai ching A. Tit day lan tod ra, ngudi Indonésien cu trd tren mOt dja ban rong Idn, téi song Duidng Tit d phia bic, gidp An DO 6 phia tay va tai cdc hai déo 6 phia nam. Trong théi da mdi, cho dén dau thoi dai dé déng (cach day tren 4.000 nim), tai khu vye ma hign nay 14 Béc Dong Duong (6 Vigt Nam 1a ving Bac B6 va Bac Trung BO) va Nam Trung Quéc df hinh thanh mét logi hinh nhan ching mdi, trén co sé sy bién chuyén tt ngudi Indonésien ban dia dudi téc dong cila cdc dgt di dan mdi ti phuiong Bac xuéng. Dé 14 nh6m logi hinh Nam-A (Avstro- asiatique), dénh déu mt bude phat trign va phin héa mdi cla nganh Mongoloid phuong Nam. Ngudi Nam-A 1a t6 tién cila cdc nhém Lac Viet, Au ‘Viét va hang loat dan t¢c anh em khac trén d4t nuéc ta, cfing nhu cla dai gia dinh Bach Viet 6 Nam Trung Quéc. Cing tdn tai bén canh ngudi Nam-A 1a ngudi Indonésien. Gitta ho cé méi quan hé than t0c gin giii vi déu bat nguda tit logi hinh Indonésien nguyén thuy. G phia bic la nhiing ngudi Indonésien dang tiép tuc chiu tée dong eta qué trinh Mongoloid héa ngdy mOt sau sic, tao nén khéi Bach Viét rong Idn (Dién Vigt, Duong Viet, Dong Viet, Man Viet, Nam Viet...) sinh séng khip khu vye phiz nam sng Duong Ti. 6 phia nam, doc theo dai Tring Son 1a nhiing ngudi Indonésien sdng biét lap nén gitt duge nhiéu nét gin gii vdi nbiing of dan d cdc qudn déo, thudc logi hinh Nam-Dao (Austronésier), dé 14 16 tién cia ngudi Cham, ngudi Ede, ngudi Giarai, ngudi Raglai, ngudi Churu... é nude ta hin nay. Qua qué trinh hinh thanh t6c ngudi 6 Viet Nam va Dong Nam A nhu trén cho phép khang dinh tinh chAt ban dia cla van héa Viét Nam, tinh cht théng nhét trong sy da dang cla vin hoa Viet Nam, déng thdi con khdng dinh co ting Dong Nam A ctia vin héa Vigt Nam.36, TS, HUYNH CONG BA b. Thanh phan cac dan téc Viet Nam: ‘TW trong qué trinh hinh thanh ching t6c lau dai va pinic tap, cOng vdi qué trinh thién di cla cde luéng ov dan lan cn trong lich stl, Vigt Nam trd thanh mot quéc gia da dan téc. Hign nay, séng trén dia ban dét nude Vigt Nam o6 cf thy 54 dan tc anh em, thuge 3 ngit he chinh la Nam-A, Nam-Déo va Han-Tang. * Thuge nga hé Nam-A: Gém cé 5 nhém. - Nhém Viét-Muting: Cé cdc dan téc Vigt, Mudng, Thé va Chit. ~ Nhém Mén-Khmer: C6 céc dan téc Khmer, Bana, Xodéing, Coho, Hré, Ma, Xtiéng, Gié-Trigng, Co, Chéro, Brau, Bru-Van Kiéu, Cd tu, Ta 6i, O du, Kho md, Khang, Mang, Xinh Mun va Ro mam. = Nhém Tay-Thai: C6 cdc dan t§e Tay, Théi, Ning, Sain Chay, Lao, Lu, Gidy va BO Y. - Nhém H'méng-Dao: Cé cée dan t6c H'méng, Dao va Pa Thén. -Nhém Kadai: C6 cdc dan tc Cd Lao, Pu Péo, La Chi vi La Ha. * Thuge ngit he Nam-Déo: Gém cé mot nhém: ~ Nhém Malayo-Polynésien (Ma Lai-Da Dao): Cé cde dan te Cham, Giarai, fide, Raglai, Churu. * Thude ngit hé Han-Tang: Gém 6 2 nhém: - Nhém Han: Cé cdc dan tc Hoa (Han), Ngai va Sén Diu. - Nh6ni Tang-Mién (Tibéto-Birman): Gém c6 cdc dan toe Ha Nhi, La Hi, Phi La, L6 L6, Céng va Sila. Trong 54 dan téc anh em, ngudi Vigt (hay Kink) la dan tc da s6, cd s6 luigng cu dan dong nhét, cu tri suét tit Bac chi Nam, chii yéu 4 ving déng bang, Cén déng bao cdc dan toc it ngudi séng chit yéu 8 mién nui, dgc bien gidi, tt Méng Cai dén Ca Mau, trén mot dia banAch ad vitw hoa Veet Naw 37 rong 16n, chiém 2/3 dét dai'c& nude: mién Bac o6 trén 30 dan t6c, mién Nam o6 trén 20 dan tc. Ngoai ra, ding bao cén séng 6 cdc hai do, ven bién Nam Trung B6 va déng bing Tay Nam BO. Di dong ngudi hay it ngudi, 6 mién mii hay 6 mién xuéi, trinh d6 kinh té, van héa, xf hdi cd khée nhau (cht yéu do digu kién dia ly va hoan canh lich sti quy dinh), 54 t6e ngudi anh em déu 1a chi nhfin chan chinh cla dat nude Viet Nam, chi thé ctia van héa Viet Nam, da va dang chung site xay dung nén viin héa Viét Nam tién tién, dam di ban sic dan tOc,_ ¢. Dac diém con nguéi * Diie diém thé chat: Theo téng két cla Gido su’ Dao Duy Anh trong tac phdm Vig? Nam van héa sit cuong, ngudi Vist Nam thuge logi so ng&n (chi sudt 1a 82, 8), than hinh thép (trung binh 1a 1,58m), tay chan nhé, mit xudng, luGng quyén cao, mit den va hoi xéch, mili hoi tet, méi hoi day, tée den va hoi oting, rau cling va thula, dang di nhe nhang va chic chin. Xét vé mit dia phutong thi 6 Bac BO va Bac Trung B6 con ngudi cd dang manh mé va cao hén (trung binh cao 1,59m), cén 6 khu vuc Trung Trung B6 trd véo thi cé phan thdp hon (trung binh 1d 1,57m). Sy Kkhéc biét dy 14 do énh hudng ctia diéu kién ty nhién ma ra. Tuy nhién, ngudi Viet Nam van 14 mot chiing tOc thudn nhét. Theo cae bao cdo téng két vé chi sé phat trign con ngudi (HDI) 6 Vigt Nam trong théi gian gin day cho thdy cd nhiing nét tién bd dang, ké: "ti mute dui trung binh (0,498 nim 1991) ting len mifc trung binh (0,688 nam 2002) va loai khé (0,691 nim 2004), duge xép 4 vj tri tht 112 trén téng 86 177 mide duge digu tra, Vdi két qua nghién cvfu cha Chung trinh KX-07 (1991-1995) vé "Dc diém sinh thé ngudi Viet Nam" cho th4y: ngudi Viét Nam cé chiéu cao va trong ligng co thé thu6c loai trung binh thdp trén thé gidi; su chénh lénh gidi tinh (nam - nit) vé chiéu cao, cdc vong (nguic, bung...) va trong lugng co thé thude Jogi trung binh trén thé gidi (52,9245,12 kg). Nhiéu kich thuée vé co38 TS. HUYNH CONG BA thé (chiéu cao, trong lugng...) dat dinh cao 4 lia tudi 17-19 va 20-29. Khdo sat 11.741 nam thanh nién 6 dé tudi tt 17-27 cho thy 6 chiéu cao chung (cm) la 162+5,87 (¢ hia tudi 18 18 161,51+5,58), cin ning (kg) 14 49,0025,71 (6 hia tudi 18 1a 47,795,00), vong nguc (cm) 1a 78,4333,69 (6 hia tudi 18 1a 78,4343,62). Trong 15 nim qua, chiéu cao ting trung binh 14 2,5 cm, thung vé trong lugng co thé chuta o6 sui Khéc biét rd rét; cdc chi s6 cla ngudi lao dong 6 phia nam tét hon so vdi phia bac. Theo két qua do dac cia chucng trinh nghién ettu KHXH- 04.04 (1995- 1996), oc sinh thé hé hién tai cao hon thé hé 1975 trung binh 14 9om 6 nam (1975: 146,2 cm - 1996: 156,33em) va 7,7em 6 nit (1975: 143,40cm - 1996: 151,56cm); vé cAn nang ting lén 6,2 kg va 3,3 kg 6 ni. * Date diém khi chéit: Theo Gido su Dio Duy Anh: Ngwdi Viet Nam nhin chung thong minh, tri nhd khé phat trién, gidu vé de tudng tugng va de true gide, nhuing it thy ngudi cé tri tué 16i lac phi thudng (theo Bréca - nha thin Kinh hoc ngudi Phép, ngudi Vist Nam cé nfo ning trung binh la 1.233g). Phan dong ngudi Viét Nam cé tinh than ham hoc héi, thich vain chudng, kha nang tiép thu nhanh, gidi thich ting va dung hda véi nhitng diéu hoc t&p duge, cd diu dc thye tin, nhung d6i khi cfing va hui danb, thanh sdo, trong hinh thitc. Phan déng ngudi Viet Nam cd tinh thin nhdn ngi, chju khé, chju khé, rut ré cham chap, song yéu chung héa binh, va khi gap hean edn thi biét sn sang hy sinh vi dai nghia. Nhung cing cé nhiing truéng hop tinh khi hoi néng néi, thiéu bén chi, hay thdt vong. Trong ng xt, ngudi Viet Nam tt ton trong 18 gido, sy té nbj, song cing manh dan phé phan, ché riéu nhting théi hui tat xdu, nhiing diéu khong phai. Voi két qua nghién citu vé chf sé HDI trén day cho théy vé mat dan tri, tri tug chung cla cdc chi thé 6 nude ta 6 bude phat trign khé. Day 14 mot thugn Igi rét can ban cho sif phat trién cia nén vin héa 6 nude ta. Déng théi, két qué ngaién caiu trinh dé tri tué (1Q) duge tiénMich ad vie tia Viet Nam 39 hanh trén 3.000 hoc sinh tiéu hoc cho th4y [Q trung binh ctia hoc sinh- tiu hoc Viet Nam Ia rét dang khich 1¢, trinh do tri nhd thi 6 mic trung binh va tung d6i Kém (so vdi hoc sinh Lién X6 cil), va sy tap trung chi ¥ cila hoc sinh Vigt Nam duge wu tién cho tinh chinh xdc hon Li t6c dd, sic tap trang chu ¥ khé cao. Dé 1a mot s6 nhiing dic diém chung cla con ngudi Viet Nam vén duige hinh thanh ti lau ddi, déng théi cling ed nhiing dic diém duge hinh thanh vé sau, nhung theo Gido su Dao Duy Anh "ding nén xem nhiing tinh chat dy 1a bat di bat dich". 3, Diéu kién vé lich sir - x4 h a. Dac diém lich st: Viet Nam nim vao "cai néi" cla loai ngudi, néi cd con ngudi xudt hién sém, nén cé bé day vé vn héa, véi mét lich stt vin héa lau déi, phong phui va dac sc. Trong tién trinh phat trién vain héa dé, dan t0c Viet Nam da séng tgo nén nhiing ky nguyén vin minh ruc 13: ky nguyén vin minh Van Lang - Au Lac, ky nguyén van minh Dai Viét va hién dang x4y dung ky nguyén vin minh Viét Nam. Tuy nhién, do nim 6 "dau cdu, tiép xvic", Viet Nam trd thanh déi tugng thidng xuyén bj sif dém ngé cia cde thé lyfe xam luge, Trong qué trinh lich sit, Viét Nam da phi li¢n tuc ddu tranh chéng ngoai xam. Théi gian chéng ngoai x4m trong lich sit Vit Nam céng lai lén dén én 12 thé kj, chiém hon mot nila théi gian lich stf (tinh th cuge Khang chién chéng Tan vao thé ky IIT trudc cOng nguyén cho dén ngay nay), véi trén 13 cudc chién tranh de ligt dé gitt nude, hang trim cuge khdi nghia Idn nhé va hing chuc cue chién tranh gidi phdng dan tec quy mé Idn dé gidnh doc lap. Cé thé ndi, hiém thdy mot dan tc nao trén thé gidi phai chéng ngoai xam trién mién vdi théi gian kéo dai va s6 huigng cde cuge khdng chién nhiéu dén nhu thé. Trong lich sit chéng ngoai xfm lau dai cia dan t6c, chi cd vai ba trudng hgp, ké di xAm luge so vdi ta khOng hon kém bao nhiéu. Dé 14 nhting hic dan tOc ta chién dau bao vé Té quéc trong diéu kién tong déi can sife. Con hau40 : a TS. HUYNH CONG BA BAN DO HANH CHINH VIET NAM (Ngudn: Du lich Vigt Nam, 1-2007)Lich ait vite hia Veet Maw 41 hét truéng hgp, cudc chién tranh yéu nude cia dan téc ta déu dién ra trong hoan cnh so sdnh luc lugng hét sic chénh Iéch. Ké xam luge 18 nhiing quéc gia phong kién dn 6 phuong Dong, nhiing dé ché Idn thoi c6- trung dai, nhiing ctidng quéc cht nghia théi can - hién dai cé tiém luc Idn hon ta gdp nhiéu ldn. Hon nila, ho khong chi dya vao tiém lye kinh té va quén sy, ma cén dya vao "bgo hic vain héa", thye hién cht truong xam Ling - déng héa vin héa déi véi chiing ta. Do dé, cde cude chién d4u cia dan tc ta thudng dién ra trong nhiing hoan cdnh rit gian khé, dc ligt va ddy phic tap. Trong cude chién dau lau dai vi déc lp, ty do ctia dat nude, dan tc ta kh6ng phai kh6ng c¢ In bj tht bai, tham chi cé khi bj that bai ning né, dau xot. Trong sé hang tram cugc khdi nghia dé gianh lai chi quyén dan t6c, c6 biét bao cudc khdi nghia bj ké thi din ap da man, bj nhdn chim trong bién mau. Lich st Viet Nam dé trai qua nhiéu bude thing trim va khong sao trénh khdi nhiing luc lm than, tdi nhuc. Con duéng ma dan t6c ta trai qua.la day gian nan, nguy hiém va tién trinh phat trin cia dat mide khong thé khong mang tinh ch4t khién cung, Yéu cdu thy tin cia cude d4u tranh bao vé dat nude, bao vé dan t6c da tac dong sau sic dén ddi séng vin héa. Khéng chi chi phéi triét dé myc tiéu phat trign van héa, ma cudc séng, chién du gian khé lau dai dé cén quy dinh cd tinh cht, dic diém cla nén vin héa Viét Nam: mét nén vin héa mang dam chti nghia yéu nuiée va long nhan di bao dung. b, Dac diém xa h Trong tién trinh phat, trign cla minh, lich stt Vist Nam cing da tdi qua cdc hinh thai kinh té - xd hoi chung etla lodi ngudi va nhiing dic thi é cdc nude phuong Déng, Ché do céng xf nguyén thuy 1a hinh thai kinh té - xa hi dau tin c¢ tinh tét yéu va phd bién trong lich st Joai nguéi da tn tai hang chuc van n&m trén dét Viet Nam. Sau ché dd cOng x4 nguyén thuy, Vist Nam chuyén sang x hdi cé giai cdp va cd nha nude sd ky vdi nhiing dic diém cba “hinh thai A chau" (C.Méc), cén goi la "Phuong thiic sin xudt chau A". Trong xa hdi dé, cong xa néng thén vdi quyén sé hitu todn b6 rudng dat ctia cong x4 1a co sb42 TS. HUYNH CONG BA omit yéu va chiu sy béc 16t lao dong thing du theo 16i céng nap: mot phan cho vua va triu dinh va mét phan cho b6 may quan ly céng xa. To va thué 6 day dude két hgp lam mot (ké cd nhiing dac san dia phuidng va sn phdm tht cong). Quan hé bée 16t né 18 cd phat trign trong mét mifc dé nao dé, nhung dudi dang ché d6 n6 1é gia trudng va khong hé chiém dia vj chti dao trong x4 hOi. Sy phan hda x4 hi tang tién din din dudi dang ding cdp len giai cp (con goi la giai cdp yéu hay giai cp chia phat tién). Két cdu kinh té - xa hGi dd 1a co sd ra Gi va tén tai cla mét loai hinh nha nude kiéu "chuyén ché phiong Dong" (hay "chuyén ché chau A"). Nha nude dé thyc hién sy chuyén ché dua trén quyén sé hitu téi cao vé rudng dat, duge xde lap trén méi quan hé: ké théng tri 14 nha vua va dang cdp (giai cdp) cam quyén thu céng nap; giai cdp bj tri nop céng phim. Voi phuong thtic san xudt chau A, nhan t6 vé stic manh ctia hiép tic gian don cla nhiing nguéi lao d6ng, didi sui chi huy cla nha nude chuyén ché di tao nén nhiing cong trinh cé ich (nhu dé diéu, thuy Igi) ho&e xa hoa (nhu lau dai, cung dién). Dac thi cia phuong thifc sin xudt chau A so véi cdc hinh thai kinh té x4 hi khdc 1a sy tdn tai mot cach kién tri, dai dang ca nd. Phuong thtic sin xudt chau A nay sinh tif khi céng x nguyén thuy tan rd, nha midc ding cdp rdi giai cdp (tt quan chit bé lac dén quan chi chuyén ché phudng Déng) xudt hign, te mau thufin gidia bée It va bi béc Lot (dd chi 1a béc 16t lao d6ng thang du) xudt hién. No phat trién tiép trong quy luat ddu tranh gitla ché dO cong xa vdiché d6 nd 16 gia ining va tién lén 1a mau thudn gidla ché do cong hitu véi ny hu hoa rudng dét, di tdi chd gidi thé phuong thiic sin xudt chau A dé chuyén sang xd hOi khac (phong kién hay tu ban) khi tr hiu thing cOng hitu. Ti khoang thé ky X, Viét Nam bude vao qua trinh phong kién héa trén cd 6 cla phutong thiic sin xudt chau A dé dan dan dan dén sy xc lap cia ché do phong kién vao thé ky XV. Cudc déu tranh gitta tu hiu va cong hilu 6 Viét Nam trong thdi ky phuidng thie sin xudt chau A di di&n ra yéu 6t, cham chap, nén ché d6 cong hitu luén chiém uu thé. Va sang giai doan phong kién, uu thé ctia cong hifu van cén Idn. Dé cfingLich ait vin hia Viet Mam 43 1a mOt dc diém ciia ché d6 phong kién Vigt Nam c6 khde vdi phuong Tay. Trong qua trinh phong kién hda 6 Viet Nam (tt thé ky X dén thé ky XV), kinh té dién trang thai 4p chiém mét ti trong nhét dinh nhung khéng mang tinh chat kinh té inh dia nhu 6 phutong Tay. Trong hic d6, cong xa néng thén ~ goi la lang xa - vin tén tai phé bién voi quyén s6 hitu trén thye té dai b6 phan rung dét va quyén ty tri khé Idn. Nha nude trung wong tap quyén xudt sdm va 1a ngudi chi sé hitu t6i cao vé rudng dat, béc 16t t6 thué va lao dich déi vdi cdc lang xa, Ben canh dé, ché dO tu hitu rudng dét cfing di ra ddi va ngay cang phat tign din dén sy xudt hign ciia ting Idp dia chi va mét tang Idp tigu néng. Phudng thiic sin xudt chau A di nhudng ché cho ché dé phong kién ké tt thé ky XV, mic da chinh ché 6 phong kién dé van con mang nang nhiing tan du cla phuong thiic sn xudt chau A. Cé thé néi, ché d@ phong kién 6 Viét Nam da hinh thanh va phat trién trén co sé bao tdn va phong kién héa dan két cu kinh té - x4 hdi cla phitong thtic-sin xudt chéu A. Trong ché dé dé khéng o6 giai doah phat trién kinh té anh dja vdi quan hé lnh chiia- ndng nd, khong cé tinh trang cat cif kigu "hau quéc", "cOng quéc”, Bude sang thdi can dai, thie dan Php d6 ho nude ta da cho du nhap vao x4 hoi Vigt Nam quan hé sin xuat tt ban chil nghia dudi hinh thai thue dan, déng thdi tiép tye cho bdo Iuu mot phan quan hé sdn xudt phong kién cil, Céng cude xdy dung nén kinh té hang hda nhiéu thanh phan van hanh theo cd ché thi truéng cé sy quén ly ctla nha mide, theo dinh hudng xa hdi chi nghia hign nay ciing chya cho phép mét st thudn nhdt trong quan hé san xudt. Do d6, nhin chung 6 Vigt Nam thudng 6 hién tugng "chéng xép" giila cdc quan hé sin xudt, Trong méi giai doan lich sti nhét dinh, bén canh quan hé san xudt tién tién van con hién dién hodc 1a tan. du ctia cdc quan hé sin xudt efi, dé chinh 1a co sé tn tai cia nhiing yéu t6 van héa cfi trong long xa hoi hign dai. Dac bigt, dé 1a suf ngy tr] lau dai cia phuidng thie sin xudt chau A cing vdi nhing tin du cla nd, biéu hign 6 sy duy tri lau dai nén kinh t ty nhién, ché do cong hitu vé rudng dat va tinh nhj nguyén cla cong xa; 6 sy tang tri lau dai cdc tan44 TS. HUYNH CONG BA du c6 dai; 3 su duy ti va cing cé cdc quan hé thi t6c, than tc; 6 sy théng tri cla truyén théng, tap quan; 6 sy han ché tr duy ly tinh, ha thép cé tinh; 6 sy chm ra déi va phat trién eda kinh té hang ha efing nhu dé thi v.v... Tinh chat tri té va bdo thd ctla lich sti - x8 hdi Viet Nam duge thé hién qua két céu kinh té ba thanh phan kh6ng chia tach (ndng nghiép - thi céng nghiép - thugng nghiép) va mot két cdu xa hdi "ut dan" phan chia theo nghé nghiép (st - ndng - céng - thing), Ti két cdu kinh té - x4 hoi dé da din dén ba hing s6 co ban ciia vin héa Viét Nam, dé la: néng nghiép - néng thén - ndng dan. Ba hing s6 nay van con dang cé ¥ nghta trong x4 hdi Viet Nam hién nay. Ill, PHAN KY LICH SU VAN HOA VIET NAM: Van héa bao gid cing duge hinh thinh qua mét qué trinh va dutge phat trién qua mét chiéu dai lich stt. Trong qué trinh phat trién 6, vin héa 6 nhiing théi ky phat trién binh thudng, thuan Igi, nhung cfing c6 nhiing thdi ky phat trign quanh co trong sif giao hiu cudng bic, suf dp dat van hda cla bon dé ho ngoai téc, e6 nhiing giai doan dat één dinh cao va nhting giai doan tich ldy, hinh thanh v.v... Do dd, can thiét phai phan ky dé higu mét cach day di, cy thé vé tién tinh vin hoa dan toc. 1. Co sé ly ludn va yéu eau thuc tién cia phan ky lich sir van hoa: Van héa bao gid cing gin lién vdi lich sit va sy tién b6 xa héi. Noi dén van héa bao gié cing phai noi dén mot bé day lich sit va mot chiéu sau tich ly. Méi budc tién Ién cia van hoa danh déu mét bude ting tién kha n&ng con ngudi tac dong dén ngoai gidi, cai tao thién nhién, cdi tao xa hdi, cdi tao ban than; tang tién khé ning lam chi thién nhién, lam chdi x hgi, lam chdi bén than. Ciing gidng nhu lich sit x hOi loai ngudi, trén con dudng tién héa, van héa cfing trai qua nhiing méc chuyén, nhfing bude nhay vot,Keele ait udin hide. Vist Mame Es 45 trong dé khong chi cé suf tich Hy vé higng ma cén od oa suf thay déi vé chit, Dé 1a cd 36 ly fudn va thuc tién cla suf phan ky lich sit vin héa. Phan ky van héa chinh 1a m6t céch tiép-cn vén di sin van héa dan tc c6 truyén theo hoan cdnh va diéu kign lich stt - oy thé, 14 vide nhfn thuic cde gid tri van héa vat chét va tinh than theo phuidng di¢n lich dai. Qua phan kj lich sit vin héa gitip ngudi ta hiéu day di hon nhiing ci ngudén ciia vin héa dan tdc va sy giao Iuu tiép bién van héa trong lich sf, biét dugc cdi nOi sinh va céi ngoai sinh da ban dja héa; hiéu duie ban linh, ban sc van héa dan tOc, nhiing thanh nyu va dc trung cia vin héa dan tc qua ting théi ky, déng thdi dé nhan thife duge tién trinh phat trién vin hoa dan téc, rut ra nhiing bai hoc cdn thiét cho céng tdc hién dai héa va gidf gin, phat huy ban séc van héa dan tc. 2. C4e phuong an phan ky lich si van héa vi Nam: Do dic diém oda lich stt Vigt Nam 18 sit nghiép dung nude gin lign voi su nghiép gid nudc, nén trong lich stt van héa Vigt Nam cdc bude chuyén thuéng gin lién vi ede su kién chinh tri - x4 hdi hon 1a suf tién héa trong ddi séng kinh té, gin lién vdi nhiing bude thing trim ola lich sit dat nutdo, hon 1a su ting tién cla lich st sin xudt. Véi dic diém d6, cdc méc chuyén giai doan trong lich sit van héa Viet Nam co ban tudng ting vdi cdc méc chuyén trong phan ky lich sit dan tc, tuy nhién xudt phat tit dic diém phat trién vin héa trong tling thdi ky, cde méc phan chia cdn dutge diéu chinh cho phit hgp vai thuc 16 lich sit. Céc séch viét vé van hoa Viét Nam trong thdi gian qua da dua ra mot sé phuong dn phan ky lich sti van hda Viet Nam nhu sau: a. Phuong an thir nhat (cia Huynh Cong Bd, 1993): Phan chia lich sit van hoa Viet Nam thanh 6 thdi ky: (1) Vin hda Viet Nam théi ky nguyén thiy; (2) Van héa Viet Nam thdi ky dung nuidc (thi ky Van Lang - Au Lac); (3) Van héa Viét Nam thdi ky Bac thudc; (4) Van héa théi ky Dai Viet (tt ddu thé ky X dén gidla thé ky46 TS. HUYNH CONG BA XIX); (5) Van héa Viet Nam thoi ky Phap thude (ti 1862 dén 1945); (Van héa Viet Nam théi ky hign dai (tt 1945 dén nay). Phugng én phan ky vin hda Viet Nam nay tutdng déi dy di va hop ly, tuy nhién cfing vin chwfa that hoan thign. Dudi day (6 mye 3), chting t0i sé trinh bay lai vé cach phan ky mdi ctia minh. b. Phuong an thu hai (cila Trin Ngoc Them, 1991): Phan chia tién trinh vin héa Viét Nam thanh 6 ky nguyén: (1) Van hda thdi tién st; (2) Van héa Van Lang - Au Lac; (3) Van héa thdi Bae thude; (4) Vin héa théi Dai Viét (ti nha Dinh dén Tay Son); (5) Van héa théi Nguyén; (6) Van héa xa hdi cht nghia. Dén nim 1994, tac gid da diéu chinh va quy 6 giai doan dé thude vé 3 Idp vin héa: (A) "Lép van héa ban dia” g6m 2 giai doan: (1) Vain héa thdi tién st; (2) Van héa Van Lang - Au Lac. (B) "Lép van héa giao hiu véi van héa Trung Hoa va khu vye", gém 2 giai dogn: (1) Van héa thdi chéng Bac thuge; (2) Van héa Dai Vist. (C) "Lép vain héa giao hu vdi van héa phuong Tay”, gém 2 giai doan: (1) Van héa Dai Nam; (2) Van hda hién dai. Ciing theo téc gid, giai doan vin héa Dai Nam dude chudn bj tit théi cde chtia Nguyén va kéo dai dén hét théi Phdp thudc, cho nén trong "Biéu dé tién trinh van hoa Viét Nam", téc gid xde dinh méc mé dau cia giai doan nay bat ddu wh thé ky XVI. Diéu nay kho duige chp nhan. Hon nla, van héa Dai Nam khéng thé tach thanh mét théi ky riéng, nlm ngoai Khung thdi gian cla thoi ky ché dd phong kién déc lap ty chi. Ngay déi vdi trigu Nguy€n cing khong thé ghép chung hai giai doan dc 14p ty chi va Phap thude lai vdi nhau thanh mt théi ky, V@ méc mé dau ctia giai doan van héa Van Lang - Au Lae, tac gid ldy méc khodng gia thién nién ky III trude cong nguyén 1a khong phi hgp vii két qua nghién cifu cia gidi Sit hoc hién nay... ¢. Phuong an thif ba (cia Dinh Gia Khénh, 1995): Phan chia tién trinh van hoa Viét Nam thnh 5 théi kj: (1) Théi ky tidn stl; (2) Thdi ky so stt va théi ky lich sit budi déu; (3) Thoi ky Bic thude; (4) Théi ky Dai Vist; (5) Thdi ky can hign dai. G day, técLech ait vit bia, Vest Naw 41 gid da ghép hai thdi k} cudi thanh mot théi ky chung va tén goi cdc théi ky khdng phan anh ditge n6i dung ciia nén vin héa da dan toc. G tén goi cua thdi ky thit hai, tac gid stt dung cd hai thudt ngit"thdi ky so sti” va "thdi kj lich stt budi dau" 1a trang ip. d. Phuong an thir tu (ctia Le Vin Chudng, 1996): Phan chia tién trinh van héa Viét Nam thinh 5 thoi ky: (1) Théi ky hinh thanh co ting vin héa ban dia (thoi tin sti); (2) Thdi ky xde lap ban séc van héa cvia ngudi Viét (thoi Van Lang - Au Lac); (3) Théi ky giao Inu véi Trung Hoa (théi ky Bac thuge); (4) Théi ky van héa Dai Viet, giai doan déc lap tu chu (938-1858); (5) Thdi ky giao hin van héa véi Au Tay va déc lap (thai Phap thude va dc lap tut ch). 6 day, téc gid da ghép hai thdi ky cuéi thanh mot théi ky chung va tén goi cila théi ky chua phan anh duge ndi dung cia mét nén van hda da dan t6c. d. Phuong an thir nam (cilia Trdn Quéc Vugng..., 1997): Phfn chia dign trinh lich st vin héa Viét Nam thanh 5 giai dogn: (1) Van héa Viét Nam théi tién sti va so stl; (2) Van hda Viet Nam thién nién ky ddu cong nguyén; (3) Van hda Viet Nam théi ty chi; (4) ‘Vain hda Viét Nam tif nim 1858 dén nim 1945; (5) Van héa Vigt Nam tir 1945 dén nay. G day, tde gid da ghép hai théi ky thit nhdt va thi hai thinh mot thdi k) chung va ten goi clia cdc théi ky chi ndi ién cdi khung théi gian chit chufa ndi lén dic diém, ndi dung van hoa cba tling thai ky. e. Phuong an thif sau (cila Hoang Vinh, 1996): Phan chia tién trinh viin hoa Viet Nam thanh 5 thdi ky: (1) Thdi ky Vin Lang - Au Lac cdc vua Hing ding nude (tt 3.000 nam cach ngay nay dén nim 179 trude cOng nguyén); (2) Thdi ky do ho ctla cde dé ché phong kién phuong Bac (tii nim 179 tride céng nguyén dén nim 938 sau céng nguyén); (3) Théi ky vin héa Dai Viét (ttt nla dau thé ky X dén ntia sau thé ky XIX); (4) Thdi ky théng tri cila cde ché48 TS, HUYNH CONG BA 9 thyfe dan (ci va mdi) phuong Tay (tt nim 1884 dén nim 1975); (5) ‘Théi ky xay dung nén van héa Viet Nam cé nOi dung tién tién, dam da bin sdc dan téc, theo dinh hudng xf hoi chit nghia (ti nim 1976 dén nay). G day, téc gid da bé qua thoi ky tién sth, 3. Dé xuat mét phuong an phan ky mdi: Tide hét, cdn phai théng nhét vé mat tt ngit: cde téc gid trén day da stt dung cac tl ngit chi nhiing khong thoi gian phan chia khong giéng nhau, Ngudi thi ding danh ti "thoi ky" (Huinh Cong Bé, Dinh Gia Khénh, Lé Van Chudng, Hoang Vinh), ngudi thi ding danh ti "ky nguyén" (Trdn Ngoc Thém), va ngudi thi ding danh ti "giai doan" (Trdn Quéc Viiong). © day 1a viée phan chia thanh nhiing khoang thdi gian dai, cho nén cdn thiét st dung danh ti "thdi ky”. Cén danh ti "giai dogn" 1a tit ngit chf mot khodng théi gian ngéin, sé duge ding dé chi nhiing khoang théi gian nhé hon, nim 6 bén trong méi thdi ky. Ti mdi théi ky sé chia thinh cde giai doan, tit cdc giai doan Idn sé dude chia thanh cdc giai nhé hon v.v... Déi véi danh ttt "ky nguyén" thudng chf duge ding dé chi nhiing thoi ky cd sut phat trign rye rd, mang tinh dinh cao, nén kh6ng thé sit dung 6 day. Chang han, ngudi ta thudng ding danh ti "ky nguyén" trong cdc truéng hgp nhu "KY nguyén vin minh Van Lang - Au Lac", "Ky nguyén van minh Dai Viét" v.v... Thit hai 1a, cdc phitong dn phan ky vin héa trén day cd su khdc nhau vé s6 thdi ky duge phan chia: cd tac gid chia thinh 6 théi ky (Huynh Cong Bé, Trdn Ngoc Thém) va cé tac gid chia thanh 5 thdi ky (Dinh Gia Khdnh, Lé Van Chudng, Trén Quéc Vuong, Hoang Vinh). Nhuing that ra, déi vdi cdc phutong An chia thinh 5 thdi ky IA do cdc tée gid ghép hai thdi ky I va II (Trdn Quédc Vuong), hodc hai thdi ky V va VI lai vdi nhau (Dinh Gia Khanh, Lé Van Chuténg), hoe dé 1a do tac gid di loai bé thdi ky I (Hodng Vinh). Do dé, mot phuiong én phan ky hgp ly va day dij 14 phdi chia tién trinh van hoa Viét Nam thanh 6 thdi ky.Lich vi vitu bia Veet Nam 49 Tht ba 1a, van dé chon méc phan chia ciing nhui dat tén cho ting théi ky gitla cdc tde gid cd khéc nhau. Didu nay phy thude vao quan niém va tiéu chi dit ra cila méi téc gid. Theo chting t6i, cdc tigu chi trong phan ky va dat tén cho ting théi ky phdi bam vao thyc té tinh hinh lich sit chinh tr} cla dét nude, dic diém giao iu vin héa va ndi dung phat trién van héa ctia ting thoi ky ma xéc dinh méc mé ddu va két thiic cia ting thdi ky vin héa. Déng théi, ciing trén ca 88 dic diém va ngi dung van héa dé dé dt t8n cho ting théi ky. Nhung edn Itu ¥ rang: day 1 nén vin héa ctla m6t quéc gia da dan tdc, phat trién trén mot cong déng lanh thé trdi dai ti? Nam Quan dén Ca Mau. Do do, khong nén diing lai 6 mét b6 phan cla lnh thé ndo dé tren dét mide ta, ofing nhu khéng nén léy mét b6 phn cu din nao dé lam dai dign (hay trung tam) dé xem xét va phan dnh vin héa cho tiing thi ky. Tui nhing quan niém va tigu chi dat ra trén day, chung t6i thdy 6 thé chia tién trinh Lich stt vin héa Vit Nam ra thanh 6 thdi ky vdi ndi dung tdng quét nhu sau: a. Van hoa Viét Nam thoi ky nguyén thiy (Ti 50 van nam cach ngay nay dén 4.000 nem cdich ngdy nay): Day 14 thdi ky hinh thanh co ting van héa ban dja cla van héa Vit Nam. Dé 1a sif ra doi cua nghé n6ng trong lng viin héa Héa Binh cach ngay nay khodng 1 van nim va d4n dan dinh hinh thanh nén nOng nghiép lia nude, xdc Jap loai hinh vin héa géc néng nghiép 6 Vigt Nam. Ti co tang van héa ban dja nay da lam tién dé cho nhiing phat trign vin hda vé sau 6 nude ta. b. Van hoa Viét Nam théi ky dung nuée va hinh thanh cac van hoa Khu vue (Tit 4.000 nem cach ngdy nay dén nam 179 trudc céng nguyen): Day 1a théi ky ra déi cla 3 trung tam van héa kim khi Idn thude giai doan déng thau va so ky sit trén ddt Vigt Nam: dé 1 van hoa Déng Son, vn héa Sa Huynh va vin héa Oc Eo.50 TS, HUYNH SONG BA 6 Bac BO va Bac Trung B6, vai nén van hoa Déng Son, ngudi 6 da xay dying nén mot nha nude ¢é dai ddu tien 6 Viet Nam va Dong Nam A: nha nude Van Lang va Au Lac. Ciing ti dé, ngudi Lac Viet va Au Vigt da xdc lap duige ode thanh tyu ctia vin minh song Héng, van minh Déng Son, vin minh Van Lang - Au Lac va vin minh Viét cé, hinh thanh nén ban se vin hda budi dau ca nén van hda dan t6c, cd thé phan biét vdi cdc nén van héa Idn khdc trong, khu vue la vin héa An Dé (cén goi 1a van minh s6ng Hang) va vin hoa Trung Hoa (cén goi 1a van minh song Hoang). Déng théi, a6 cfing la stic manh dé dan tOc ta bude tiép trong cde ching dudng lich sit vé sau. Ciing thdi gian nay, trén dat Trung - Nam Trung BO va Dong - Tay Nam BQ di ra déi hai nén van héa Sa Huynh va Oc Eo. Day la nhiing trang tam van héa kim khi Idn thude so ky dé sat, dng thdi cfing 14 hai nén vin ha khu vue khdc trén dat Trung BO va Nam BO Viet Nam. CA hai nén van héa nay 1a tién dé tryc tiép din dén sy ra déi ca hai nha nuée oc dai trén dét mién Trung va mién Nam nuidc ta trong thdi ky tigp sau. c. Van hoa Viét Nam théi ky Bac thudc va tiép bién van hea An D6, Trung Hoa (Til nam 179 irude céng nguyén dén nam 905 sau cong nguyén): Day 1a thdi kj nghin nim d6i khdng, tiép bién van héa An DO, ‘Trung Hoa, khing dinh ban linh va suc sng cla nén vin héa Viet cd, déng thdi xdc lap ban sfc cla vin héa Champa cé va Phi Nam cd. Trong hon m6t thin nién ky dau cng nguyén, mién dat Bac BO va Bao Trung BO ctia Vigt Nam da bj roi vao 4ch Bée thugc. Nhan dan Au Lac bude phai tién hanh cuge déu tranh giai phdng dan t6c va ra site chéng dang héa, bao tn tiéng ndi, phong tye tap quan va cée gid tr vin hoa da duge xée lap, déng thdi chi dng thau héa nhiing yéu t6 ngoai sinh dén tl Trung Hoa va An D6 dé phat trién.nén van