BTRONT
Birünf'nin (Tahdfd, s. 81) taşralılığını yi-
BİRÜNİ
( .}_,_,JI )
Ebü'r-Reyhan Muhammed
b. Ahmed el-Bln1nl
(ö. 453/1061 [?])
Astronomi, matematik, fizik, tıp,
coğrafya, tarih ve dinler tarihi
başta olmak üzere çeşitli alanlarda
önemli eserler veren, Türk-İslam ve
dünya tarihinin en tan ınmış
ilim adamlarından biri.
L _j
3 Zilhicce 362 (4 Eylül 973) tarihinde
Harizm'in merkezi Kas'ta doğdu. Ceyhun
nehrinin aşağı kısmında yer alan bu şe­
hir o dönemde Harizm adıyla da anıldı­
ğından Bfrüni ei-Harizmi nisbesiyle de
bilinmektedir. Ancak kendisinden önce
yaşamış olan ünlü matematikçi Harizmi
(Muhammed b. MOsa) ile karıştınlmaması
için kaynaklarda Harizmi nisbesinden
önce mutlaka Bir üni nisbesi de zikredil-
miştir.
BirünT nisbesinin menşei, anlamı ve
okunuşuyla ilgili olarak farklı görüşler
vardır. Bfrünf'nin eserlerinden olup Ga-
zanfer-i Tebrizi'nin hattıyla yazılmış olan
Leiden'deki Fihrist nüshasında ve müs-
tensihin "ei-Müşşate" başlığıyla yazdığ ı
ekte, özellikle BirünT hayatta iken ( ı 02 5)
yazılmış olan ve müellif hattı olup olma-
dığı tartışmalı bulunan TaJ:ıdfdü niha-
yati'l-emakin'ln iç kapağında kelimenin
"ei -BeyrOni" şeklinde harekelenmiş ol-
ması , bazı araştırmacıla rın bu şekli ter-
cih etmelerine yol açm ı ştır (mesela bk.
Sayılı, Beyrunf'ye Armağan, s. 6). İranlı ta-
nınmış edebiyatçı Muhammed Muin ise
her iki telaffuzun aynı anlama geldiği
görüşündedi r (bk Tebriz!, Burhan-1 Ka-
tL' !Muhammed Muin'in notu]. I, 336) An-
cak bu kelime tarih ve biyografi kitap -
larında, ansiklopedi mahiyetindeki kla-
sik kaynakların çoğunda "ei -BTrüni" şek­
linde verilmekte. menşei ve anlamına
dair tartışmalar da genellikle bu oku-
nuşa göre yapılmaktadır. Ayrıca modern
araştırmaların büyük bölümünde bu
okunuş tercih edilmiştir (bk bibl) Bey-
haki, BirOn'u bir şehir ismi olarak zikre-
derse de (Tetimme, s. 62) Harizm'de böy-
le bir şehrin mevcudiyetinden klasik kay-
naklarda söz edilmemektedir. Farsça'da
"dış" anlamına gelen birün kelimesin-
den hareket eden bazı müellifler, "Birü-
nT" nisbesinin "dışarıdan gelen, taşralı,
yabancı" anlamında kullanıldığ ı görüşün ­
dedirler (Yakut, VI, 308 ; Sem'ani, s. 392)
Ancak Kas'ta doğduğu kesin olan ve Ha-
rizm'den "vatanım " şeklinde söz eden
206
Kas'ta saraya ilaç getiren ihtiyar bir
ne Harizm sınırları içinde düşünmek ge-
rekir. Dolayısıyla onun Harizm'in mer-
kezi bölümlerinde değil civar semtlerin-
den birinde doğduğunu kabul etmek ak-
la uygundur. Nitekim bu nisbe proble-
mini çözmek maksadıyl a Berlin'den Bu-
hara'ya giden E. Sachau, burada insan-
ların "şehrin içinden" veya "dışından" di-
ye nitelendirildiğini tesbit etmiştir. Bi-
r ün! doğmadan önce ailesinin başka bir
yerden gelerek Kas' a yerleşmiş olması
dolayısıyla da ona "taşralı" anlamında
BTrünT d enmiş olabilir.
BTrünf'nin ailesine dair bilgi yoktur.
Kendisi de bir şiirinde dedesi ve sülale-
si hakkında bilgisi olmadığını. hatta ba-
basını bile tanımadığını belirtmektedir.
Aynı şiirde babası hakkında "Ebü Leheb",
annesi hakkında da "hammaletü'l - ha-
tab" gibi garip tabirler kullanan Birünf'-
nin bunlarla neyi kastettiği açık değil­
dir. Birünf'nin söz konusu imalarıyla soy
sap veya övgü ve yerginin önemli olma-
d ı ğını vurgulamak istediği ileri sürül-
m üş ya da bu konuda yorumdan kaçı­
nılmıştır. Bfrünf'nin mevcut eserlerinin
hiçbirinde kendi milliyeti hakkında her-
hangi bir açıklamaya rastlanmamakta-
dır. Harizm bölgesinde Fars. Türk ve
Soğd unsurların birlikte bulunması bu
konuda tahminde bulunmayı güçleştir­
mekle birlikte yapılan araştırmalar Türk
olduğu ihtimalini kuwetlendirmektedir.
Her şeyden önce Birünf'yi, Arap veya
Fars ırkı hakkında yazdıklarından her-
hangi birine dayanarak Arap veya İranlı
yahut daha da öteye giderek İ ra n milli-
yetçisi sayan görüşle r mesnetsizdir. Çün-
kü BTrünf'nin her iki ırk için de lehte ve
aleyhte değe rlendirmeleri vardır (bk. Tah-
dfd, s. ll; el·Aşarü'l·bakLye, s. 52, Tem·
hfdü'l-müstakar, s. 13-17; el-Kanünü'l-
Mes 'adr, lll , 1469; el·Cemahir, s. 23; Tah-
kik u ma li'l-Hind, s. 367) Ayrıca Arapça
ve Fa rsça'nın kendi ana dili olmadığını
belirtmektedir (Kitabü's·Saydele lmukad-
dime]. s. 31) Ana dilinin Sağdea olması
ihtimali de zayıftır; çünkü araştırmalar
Sağdea'nın o dönemde bir kültür ve me-
deniyet dili olduğunu ortaya koymuştur.
Halbuki BTrünT kendi ana dilinin bir ilim
dili olmadığını hayıflanarak söylemekte-
dir (bk a.y.). Eserlerindeki Arapça'nın
kullanımında rastlanan gariplikler Pe-
çenekçe'nin tesirine bağ lanab ileceği gi-
bi sık sık Peçenek söyleyişiyle Türkçe ke -
limeler kullanılması da Türk asıllı oldu-
ğu ihtimalini kuwetlendirmektedir. Bun-
dan başka Birünf' nin henüz çocukken
Türkmen'le karşılaştığını bildirmesi (el·
Cemahir, s. 205-206), ilk rasatlarını Türk-
ler'le meskün bölgelerde yapması, Kıtay
Han 'ın elçilerine sorular sorması , kendi-
sine yağmur taşı getiren bir Türk'le ko-
nuşması {Tahdfd, s. 80 ; el-Cemahir, s.
219), onun Türkçe bildiğinin ve Türk ol-
duğunun önemli işaretleridir. Sonuç ola-
rak Bfrünf' nin, bizzat kendi ifadesiyle
"asli Harizmliler"den olmayıp (el-Aşarü 'l­
balf:Lye, s. 39) Kas şehrinin "birün"undan
yahut dışarıdan bu şehre göç etmiş bir
Türk ailesine mensup olduğu söylenebi-
lir. Zira BTrünf'nin doğumundan önce bu
yörelere Türkler göç etm i şti ve Harizm'in
yerlileriyle Türkler arasında derin mü-
nasebetler va rdı.
BTrünf'nin ailesi, soyu ve milliyet! hak-
kındaki belirsizliğe karşılı k onun çocuk-
luğundan beri araştırmacı bir ruha sa-
hip olduğu, çeşitli konuları öğrenmek
için aşırı bir istek duyduğu bilinmekte-
dir (Kitabü's·Sayde le lmukaddimel, s. 34) .
Esasen bu bilgin ailesi, soyu ve milliyeti
hakkında fazla açıklamada bulunmayı
gereksiz görmüş, ancak kendi şahsi ha-
yatı ve entellektüel serüveniyle ilgili ay-
rıntılardan sık sık söz etmiştir.
BTrünf'nin "gölgelerinde nimetlendiğ i ­
ni" söylediği Afrigoğulları'ndan Harizm-
şahlar'ın himayesine ne şekilde girdiği
bilinmemektedir. Ancak kendisinin. da-
ha çocukken saraya ilaç getiren bir Türk-
men'in başına gelenlere bizzat şahit ol-
duğuna dair ifadeleri (el·Cemahir, s. 205-
206), küçük denebilecek bir yaşta Ha-
rizmşahla r' ın himayesine girdiğini ve sa-
ray terbiyesiyle yetiştiğini göstermek-
tedir. Özellikle bu sOlaleden tanınmış
alim ve matematikçi Ebü Nasr İbn Irak,
onun ilmi hayata iyi bir başlangıç yap-
masını temin eden önemli bir simadı r.
Başkası için kullanmadığı "üstadım" sö-
zünü bu hacası için kullanan BTrünT. on-
dan Öklit geometrisiyle Batlamyus astro-
nomisini okudu. Irak ailesinin ve bu aile-
ye mensup Mansur'un BTrünf'nin eğiti­
mine özel bir ihtimam gösterdiği ve onun
yetişmesi için çeşitli imkanları seferber
ettiği anlaşılmaktadır. İbn Irak dışında
Abdüssamed b. Abdüssamed el-Hakim'-
den de dersler alan Bfrünf'nin uzun sü-
reli bir öğrenim hayatı olmadığı, daha
çok kendi kendini yetiştirdiği bilinmek-
tedir. Bu husus, onun sahip olduğu araş ­
tırma ruhu ve ilmi tecessüsün yanı sıra
erken yaşlarda eser vermiş olmasından
da çıkarılabilir. Nitekim ilk rasadını 380'-
de (990) yaptığına göre (Tahdfd, s. 234)

BirOni' nin
doğ u munun
bininci
yiidönümü
münasebetiyle
yap 1 lm 1 ş
hayali
bir resmi
(Özbekistan
Halklan
Tarihi
Müzesi
Taşkent)
daha on yedi yaşında iken ilmi çalışma ­
sını verimli bir noktaya ulaştırabilmiş
demektir. Bu rasatlar sırasında güneşe
bakmaktan gözlerinin rahatsızlanması
ve rasatlarını güneşin sudaki aksine ba-
karak sürdürmesinden de sahip olduğu
azim ve hırsın derecesini anlamak müm-
kündür (a.g.e., s. 135-136). Yine aynı yaş ­
larda yarım derecelik bölümlere ayrıl­
mış bir çember ile Kas boylamından gü-
neşin yüksekliğini ölçerek şehrin enlem
derecesini hesaplamıştır. Yirmi iki yaşın ­
da iken de bir gözlemler ve ölçmeler di-
zisi planlamış, diğer bazı gereçlerin yanı
sıra çapı 8 m. olan bir astronomik çem-
ber hazırlamıştır.
Fakat Birunf' nin bu huzurlu devresi
uzun sürmemiştir. Yirmi iki yaşına he-
nüz girmiş ve Harizm sarayında mevki
sahibi olmuş bu genç ilim adamı için si-
yasi iktidarın el değiştirmesiyle sıkıntılı
bir dönem başlayacaktır. 995 yilında
Ceyhun nehrinin öte yakasında bulunan
Me'munTier'in Kas·a saldırıp Harizmşah ­
lar'ı tarihten silmeleri ve Harizm idare-
sinin Gürgenç merkezli yeni bir siyasi
iktidara bağlanması üzerine Bfruni Kas'ı
terketti. Bundan sonra nereye gittiği
konusunda kesin bilgi yoktur. Ancak bir
süre Rey'de kaldığı ve bir yoksulluk dö-
nemi yaşadığı bilinmektedir (el ·Aşarü 'l·
bakıye, s. 338) Ayrıca Bfruni Rey'de sür-
dürülen rasat çalışmalarından da bah-
setmektedir. O dönemde BüveyhTier'in
idaresinde bulunan Rey'de hükümdar
Fahrüddevle 'nin emriyle Ebu Mahmud
el -Hucendi (ö 390/ 1000) tarafından bü-
yük bir sekstant yapılmış ve güneşin o
boylama girişlerini gözetiernekte kulla-
nılmıştı. Bfruni, adını hükümdardan alan
Fahri Sekstantı'nı tarif etmiş ve bizzat
Hucendf'den elde ettiği bilgilere daya-
narak yapılan rasatları Hikayetü'l- ale-
ti'l-müsemmat bi's-südsi'l-Fal]ri adlı
risalesinde ayrıntılarıyla kaydetmiştir. Bf-
runi Kas'ı 995'te terkettiğine ve Hucen-
di 1000 yılında öldüğüne göre ikisinin
Rey'de görüşmeleri herhalde şehri ter-
kediş tarihinden fazla uzak değildir. Onun
997 yılında Kas'a geri döndüğü kesin-
dir. Nitekim Bfruni, 24 Mayıs 997 tari -
hinde daha önce kararlaştırılmış bir ran-
devu ile burada büyük İslam matema-
tikçisi ve astronomu Ebü'l-Vefa el-Buz-
cani ile buluşmuş ve ikisi birlikte ay tu-
tulmasını gözlemlemişlerdir (Taf:ıdid, s.
236) Bu arada GTian şehrine de gitmiş
olma ihtimali mevcuttur. Zira Kitôbü
Makiiiidi 'ilmi'l-hey'e adlı eserini bu
şehrin hükümdan ya da valisi olan Mer-
züban b. Rüstem'e ithaf ettiği bilinmek-
tedir. Ayrıca Bfruni 1000 yılında bitirdi ği
el- Aşarü '1- bakıye adlı eserinde GTian
ispehbedinin huzurunda bulunduğundan
bahsetmektedir (Kennedy, DSB, ll, 149).
Aynı yıl Bfrunfnin Buhara'da da bulun-
duğu bilinmektedir. Kendisi, 997 yılında
SamanTier'in tahtına geçen ve saltanatı
yalnızca iki yıl süren ll. Mansur'un sara-
yında himaye görmüştür. Hatta çok son-
raları yazdığı bir şiirinde onun ilk hami-
si olduğunu zikretmektedir (a.g. e., l l,
148) Bu arada 155 yıl boyunca Cürcan.
GTian, Taberistan ve Kuhistan gibi yer -
leri hakimiyetlerinde tutmuş olan Ziya-
rfler'in hükümdan Kabüs b. Veşmgir Cür-
can'dan sürülmüştü ve Horasan Emirli-
ği ' nin desteğiyle tahtına yeniden kavuş­
mak istiyordu. 998'de Cürcan'a geri dön-
düğünde beraberinde artık hizmetine
girmiş olan Bfrünf'yi de getirmişti. Biru-
ni'nin yeni hamisi Kabus b. Veşmgir'den
pek hoşlanmadığı, ancak ona karşı min-
net duyguları beslediği bilinmektedir.
Alim ve edip bir kişi olan Kabus Bfrunf'-
nin çalışmalarını desteklemiş, o da el-
Aşarü'l-bôlp.ye adlı eserini bu hüküm-
ctara ithaf etmiştir. Eserinin çeşitli yer-
lerinde Kabus'u övmüş ve lakap kabul
etmediğinden ötürü onu takdir ettiğini
belirtmiştir. Bfrunf'nin İbn Sina ile soru-
lu cevaplı tartışmaya bu dönemde gir-
diği sanılmaktadır (Hamarneh, Hamdard
Medicus, XXXI/ 2, s. 6)
Birüni, Cürcan'da kendisine gösterdi-
ği büyük ilgi ve tanıdığı imtiyaziara rağ ­
men katı kalpli bulduğu Kabüs'u (Yaküt,
VI, 3 12), Gürgenç'teki Me'munfler hane-
danından Ebü'l -Hasan Ali b. Me'mun'un
daveti üzerine 1009 yılında terketti. Bu
tarihi 1003 olarak gösteren bir görüş de
vardır. Zira Biruni, 1003 yılının 19 Şubat
ve 14 Ağustos un da Cürcan' da iki defa
gerçekleşti rdiği ay tutulmasıyla ilgili göz-
lemlerinin üçüncüsünü ertesi yılın 4 Ha-
ziranında Gürgenç'te tekrarlamıştır. Bu-
na göre 1003'te Cürcan'ı te rketmiş ve
Gürgenç'e yerleşmiş olması gerekir (Ken-
BTRONf
nedy, DSB, ll, 149) Ancak onun üçüncü
ra sadını Gürgenç'te ikamete devam et-
miş olmasının kesin delili saymak fazla
iddialı olacaktır. Nitekim 997'de Kas'a
tekrar dönüp Ebü'l-Vefa el - Buzcani ile
ortak rasat faaliyetlerini gerçekleşti rm iş
(yk bk.l. fakat orada kalmamıştır.
Bfrunf'nin Kabus'tan sonraki yeni ha-
mileri olan Me'munfler de gerçekte Sa-
manfler'e vergi ödeyen bağımlı bir tah-
tın temsilcileriydi. Onların yık.ılmasından
sonra Gazneliler'in hakimiyeti alanına
girmişler, ancak yine de yarı bağımsız ka-
labilmişle rd ir. Bu sülaleden Ebü'l-Hasan
Ali'nin yakın desteğini kazanan ve ölü-
münden sonra kardeşi Harizmşah Ebü'l -
Abbas Me'mun b. Me'mun'un himayesi-
ne giren Bfrüni, onun kendisini üne ve
refaha kavuşturduğunu kaydetmekte-
dir. Şahsı için Ebü'l-Abbas'ın sarayında
bir daire tahsis edilen bilgin aynı zaman-
da bir müşavir olarak da çalıştı. Kendi-
sine sağlanan siyasi ve ilmi imkanlar sa-
yesinde araştırmalarını Cürcan'da oldu-
ğundan daha verimli olarak sürdürme
imkanı buldu. Onun bizzat yaptığı ve "Şa ­
hın Çemberi" adını ve rdi ği astronomi ale-
tini Ebü'l-Abbas'a ithaf etmesi, hüküm-
ctara karşı duyduğu minnet duygusunun
bir ifadesidir (el ·Kanunü 'l·Mes 'adr, ll,
6 12). Bu ilmi çalışmaları sırasında ünlü
hekim Ebu Sehl Isa el -Mesihi ile de ve-
rimli münasebetler kurmuştur.
Bfrünf'nin Gürgenç'i bir ikametgah ola-
rak samirniyetle benimsediği anlaşılmak­
tadır. Nitekim kendisi bu şehirden "va-
tanım" diye bahsetmekte, ancak üstlen-
mek zorunda kaldığı idari ve siyasi gö-
revlerin ilmi faaliyetlerini bir ölçüde en-
gellediğini vurgulamaktadır ( Taf:ıdfd, s.
8 ı ) Doğum yeri ve asıl vatanı olan Kas'ın
artık Gürgenç'e bağlı olmasından ötürü
de bu sözü sarfetmiş olabilir. Öyle anla-
şılıyor ki Bfruni, Harizmşah Ebü'l -Abbas
Me'mün'un önüne getirdiği siyasi ve ida-
ri meseleleri çözüme kavuşturmada ol-
dukça başarılı idi. Özellikle Harizm ·in
Gazneliler ve Karahanlı l ar'la münasebe-
tinde önemli roller üstlenmiştir. 1O14 yı­
lında Gazneli Mahmud'un Harizm'de
doğrudan hakimiyet sağlama girişimin­
de bulunmasıyla gerginleşen siyasi or-
tam, Ebü'l-Abbas Me'mun 'un Gazneli
otoritesini kabul etmesine rağmen or-
dunun ve diğer emirlerin buna yanaşma ­
masıyla tam bir kargaşaya dönüşmüş­
tü. isyan eden ordu Mahmud'un enişte­
si olan Me'mun'u öldürünce Mahmud
bunu fırsat bilip Harizm'i ülkesine kat-
mıştı. Bu gelişmeler Birunf'nin hayatın-
207
BIRONI
da yepyeni bir dönemin başlangıcını oluş­
turdu. Çünkü Mahmud geri dönerken Bi-
rün! ve hocaları Ebü Nasr İbn Irak Man-
sOr, Abdüssamed ve yine Gürgenç'te il-
mi münasebet kurduğu Ebü'l-Hayr el-
Hammar' ı da Gazne'ye götürmüştü. Bu
sırada Birüni kırk dört yaşındaydı.
Birüni için Harizm devresinin bitip Gaz-
ne devresinin başlaması sıkıntılı olmuş­
tur. Daha önceki siyasi durumu sebebiy-
le Nandana Kalesi'nde bir süre göz hap-
sinde tutulan Birüni, bu mahrumiyet
günlerinde bile ilmi çalışmalardan uzak
kalmadı ve orada sağlayabildiği aletler-
le çeşitli astronomik gözlem ve hesap-
lamalar yaptı (1018) . Gazneli Mahmud'-
la önceleri yakın ilişki kuramamasına
rağmen kendisine resmen yardımda bu-
lunulduğu da bilinmektedir. Bu iki meş­
hur simanın birbirine yaklaşmasında Hint
tapınaklarından alınan bir değerli taşın
rolü olmuştur. Birüni'nin söz konusu sı­
kıntılı dönemi herhalde yalnızca kendi
psikolojik durumundan kaynaklanmıyor­
du. Gazne 'de araştırma ruhuna sahip
bilginierin varlığına pek tahammül gös-
teremeyen ve onları sapıklık ve zındık­
lıkla suçlayan bir zihniyet hakimdi (Tah-
dfd, s. 3-4) Nitekim Birüni'nin hocası Ab-
düssamed dinsizlik ve Karmatilik'le it-
ham edilerek öldürüldü. Aynı suçlama-
lar Birani'ye de yöneltildi. fakat etkili
olmadı. Çünkü Birüni, henüz yirmi yedi
yaşında iken Karmatiler hakkında Kitab
ff al].bCıri'l-mübeyyicj.a ve'l-Karamita
adlı bir eser yazıp tehlikeye dikkatleri
çekmiş biri olarak kendisini rahatlıkla
temize çıkarma imkanına sahipti (el-Aşa·
rü 'l·ba~ıye, s. 211 , 213) . Dinsizlik suçla-
masını haklı çıkaracak bir delil de yok-
tu. Sonuç olarak Birüni bu suçlamalar-
dan ilmi seviyesinin de yardımıyla kur-
tuldu. Birünl ile Gazneli Mahmud ara-
sında başlangıçta hüküm süren soğuk­
luğun sebeplerinden biri de Mahmud'un
veziri ve danışmanı Meymendi'dir. Fir-
devsi de onun yüzünden ünlü hicviyesi-
ni yazıp ülkeden kaçmıştı. Ancak Birüni
sıkıntılara sabır ve metanetle göğüs ger-
miş , bu tavrı Mahmud ile aralarında de-
rin ve samimi bir münasebetin oluşma­
sına zemin hazırlamıştır. Nitekim yazı­
larında Mahmud'un kendisinden hiçbir
nimeti· esirgemediğin i . Gazne'deki ilmi
çevrelerin Mahmud'a büyük itibar gös-
terip peşinden koştuklarını , onun izzet
otağı ve devletin dayanağı olduğunu ,
" Doğu'nun başşehri" diye andığı Gazne'-
nin de ikinci vatanı olacağını kaydetmiş­
tir. BirQnT'nin Mahmud zamanında İs-
208
lam aleminin genişlemesinden büyük bir
sevinç duyduğu anlaşılmaktadır (el·f!Eı·
nünü 'U1es 'adı, ll, 688; ayrıca bk. Tah·
dfd, S . 35,213 , 214)
Birünl'nin, ölümünün ardından "ale-
min aslanı", " zamanın yeganesi" diye söz
ettiği Gazneli Mahmud (Tahkfku ma li 'l ·
Hind, s. 342) sarayını edip. şair ve bil-
giniere daima açık tutmuş , bu arada Ker-
ramfler'i, Karmatfler'i ve Şiiler'i takip et-
tirmiştir. Gereksiz tartışma çıkaran ba-
zı kitapları da yaktırmıştır. Bu ortamda
Birüni Gazne'ye gelişinden itibaren ilk
on yıl içinde oldukça verimli bir ilmi fa-
aliyet imkanı bulmuş, astronomi, mate-
matik ve fizikle ilgili çalışmalarını derin-
leştirmiştir. Hindistan'ı konu alan ünlü
TaJ:ı~i~u ma li'l- Hind adlı eseri de bu
dönemin bir ürünüdür.
Sultan Mahmud 1002-1026 yılları ara-
sında Hint kıtasında tedrici bir fetih ha-
reketi sürdürmüş ve sonunda İndus hav-
zası ve Ganj vadisinin önemli bir bölü-
mü ile güneyde Hint Okyanusu'na kadar
uzanan toprakları ele geçirmiştir. BirO-
ni İslam aleminin önünde açılan bu yeni
coğrafyaya büyük ilgi duymuş ve içinde
yaşadığı geniş imparatorluğun sağladı­
ğı imkanlardan faydalanarak Hindistan ' ı
tanımak istemiştir.VIII. yüzyıldan itiba-
ren Hint kültürünün astronomi. mate-
matik. tıp ve edebiyat ürünlerini tercü-
meler yoluyla tanımış olan İslam dün-
yası için bu kıta her zaman cazibesini
korumuştur.
Çeşitli vesilelerle Hindistan'ı ziyaret
eden Birüni oraya ilk giden müslüman
alim değildi. Daha önce birçok kimse
Sind'e, Sind'in güney kıyılarına, Hindis-
tan'a gitmiş ve bu yerlerle ilgili kitaplar
yazmıştı. Ancak Birüni'nin gezileri çok
hazırlıklı ve dolayısıyla verimli oldu. Da-
ha önce kendisi gibi Gazne'ye getirilen
Hintli bilginlerle tanışmış ve onlardan
Sanskritçe'yi bir ölçüde öğrenmişti. Bu
bilginlerle konuştukça Hindistan'a dair
ilgisi artmış ve önemli bilgiler edinmiş­
ti. Birünl'nin Hindistan'a kaç defa ve
hangi tarihlerde gittiği kesin olarak bi-
linmemektedir. Bununla birlikte Süme-
nat ve . Mültan seferlerine katıldığı, Ku-
zey Hindistan. Keşmir ve Pencap bölge-
lerini gezip gördüğü kesindir. Pencap' -
ta Hint bilginleriyle temas kurmuş , on-
larla Sanskritçe konuşulan ilmi meclis-
lerde tartışarak takdirlerini kazanmış­
tır. Öyle anlaşılıyor ki Birünl Hintli bilgin-
ler üzerinde şaşkınlık ve hayranlık uyan-
dıran bir etkiye sahip olmuştur ( Taf:ı~f~.
S. [4 - 18)
Öklid'in Unsurlar adlı eseriyle Batlam-
yus'un el- Mecistf'sini Sanskritçe'ye
(Ziauddin Ahmad, /C, V 11931 1. s. 348). Pa-
tanjali ve Samkhya'yı da Arapça'ya çe-
virdiğine bakılırsa Birüni giderek Sans-
kritçe'ye iyice hakim oimuştur. Onun
Arapça'ya tercümesini yetersiz bulduğu
Pançatantra masallarını da Arapça'ya
çevirmeye teşebbüs ettiği bilinmekte-
dir. Ancak bu çalışmalarının en önemli
meyvesinin TaJ:ı~i~u ma li'l- Hind adlı
eseri olduğu belirtilmelidir. Gazne'de ge-
çirdiği uzun yıllar boyunca yaptığı ta-
biat araştırmaları , astronomi gözlemle-
ri, matematik çalışmaları yanında dev-
let ricaliyle olan yakınlığının sağladığı
çeşitli kültürlerle münasebet imkanını
da daima değerlendirmesini bitmiştir.
Mesela Volga boylarındaki Türk hakanı­
nın 1024 yılında elçi olarak gönderdiği
heyetle görüşerek bilgisini artırmaya ça-
lışmıştır. Kutup ülkeleriyle temas ha-
linde iken güneşin günlerce batmadığı­
nı söyleyen bir heyet üyesi Sultan Mah-
mud 'un dini gayret ve öfkesini hareke-
te geçirmiş. ancak Birüni'nin araya gi-
rip bunun tabii olduğunu belirtmesiyle
sultan ikna olmuştur (Yaküt. VI, 31 0). Yi-
ne Gazne'ye 1027 yılında gelen bir Çin
ve Uygur Türk elçilik heyetinden Uzakdo-
ğu ile ilgili bilgiler edinmiştir (Minorsky,
S. 234)
Gazneli Mahmud'un 1030 yılındaki ölü-
münden sonra tahta geçen oğlu Mesud
da (ı 030c ı 041 ) bilginiere itibar eden bir
kişiliğe sahipti. Birüni bu dönemde sa-
raydaki danışmanlık görevinin yanı sıra
ilmi araştırmalarını yine sürdürdü. TaJ:ı­
dfdü niMyati 'l -emakin, Ma~iile fi'stil]-
raci'l - evtar fi'd- da , ire, TaJ:ı~iku ma
li'l- Hind gibi Gaz ne döneminin önemli
eserlerine el-Kiinunü'l-Mes'udf adlı
eserini de ekleyerek ilmi hayatının zir-
vesine ulaştı. Sultan Mesud'a ithaf edil-
diği için bu ismi alan ve Ortaçağ astrono-
misi için çok önemli sonuçlar ihtiva eden
bu kitap Batlamyus sistemiyle önemli
farklılıklar arzediyordu. Özellikle devrin-
de arzı merkez kabul eden anlayışa kar-
şı dünyanın güneş etrafında dönmesi
durumunun astronomik olguları değiş­
tirmeyeceği görüşünü savundu. Sultan
Mesud bu ithafa bir fil yükü gümüş pa-
ra ile mukabele ettiyse de Birüni bu ar-
mağanı geri çevirdi (Yaküt, VI, 310-311).
Birüni'nin Sultan Mesud zamanında va-
tanım ziyaret ettiği ve bu vesile ile Cend'-
de kırk yıl boyunca aradığı Mani'nin bir
kitabını elde ettiği kaydedilmektedir (Fih·
rist, s. 33)

Uzun süredir kendisini etkileyen ciddi
bir hastalığı altmış iki yaşlarında iken
1035 yılında atiattığını belirten BirQni'-
nin (a.g.e., s. 35) aynı yıl EbQ Bekir er-
Razi'nin eserlerine ait geniş bir katalog
hazırladığı bilinmektedir. İleriemiş yaşı­
na rağmen ilmi faaliyetlerine ara verme-
yen BirQni, Sultan Mesud'dan sonra oğ ­
lu MevdQd'a da (1041-1049) el-Cemô.hir
if ma crifeti'l- cevô.hir ve el- Kitô.bü 'I-
Mu canven bi'd-Destı1r adlı iki kitabını
ithaf etti. Görme ve işitmede güçlük çek-
meye başlayınca öğrencilerinin en seç-
kinlerinden olan Ebu Hamid Ahmed b.
Muhammed en-Nehşei'yi yardımcı edin-
di, ayrıca kendisine yardım eden bir Rum
araştırmacı ile birlikte çalıştı. BirQni son
eseri olan Kitô.bü'ş-Şaydele fi'Hıbb'ı
yazdığında seksen yaşını geçmişti. Böy-
lece tıpla ilgili olarak başlayan telif ha-
yatı tıbbi bir eserle sona erdi. Ölümün-
den az önce kendisini ziyarete gelen es-
ki bir dostuyla yaptığı feraiz hesapla-
maları onun son teorik çalışmasını oluş­
turmuştur. Gazne'de ölen BirQni'nin ve-
fat tarihi konusunda tek ve kesin bir ka-
yıt mevcut değildir. Kendisi seksen ya-
şını geçtiğinden bahsettiğine göre daha
önce yaygın kabul gören 440 ( 1048) ta-
rihi geçersiz olmaktadır. Buna göre Bf-
rQni'nin 443 ( 1OS 1) yılını id rak ettiği ke-
sindir. Yaküt'un verdiği tarih olan 403
(1012) istinsah hatası kabul edilip 453
olarak değiştirilirse ölüm tarihi miladi
1061 olmaktadır (Yaküt, VI, 638 ; krş. Sa-
y ılı , Beyrunf'ye Armağan, s. 6) .
ilmi ve Dini Şahsiyeti. BirQni'nin ilmi
yönünü belirleyen en önemli özellikler-
den biri, onun çok çeşitli alanlarda ba-
şarılı eserler verebiimiş olmasıdır. Ço-
cukluğundan beri kendisinde mevcut
olan araştırma tutkusu, çağının ilmi ve
felsefi birikimini yeniden üretici tarzda
değerlendirme başarısıyla birleşince dö-
neminin zirveye ulaşan isimlerinden biri
olmuştur. Nitekim Sarton onun yaşadı­
ğı döneme "BirQni asrı" demekte tered-
düt etmemiştir. Yine Sarton onu "bütün
zamanların en büyük bilginlerinden biri"
(fntroduction, I, 707). Barthold ise "İslam
aleminin en büyük bilgini" (İslam Mede·
niyeti Tarihi, s. 52) şeklinde niteler. Bf-
rüni'nin özellikle tabii ve matematik ilim-
lerdeki başarısı ve orijinalliği göz alıcı­
dır. Aynı başarıyı gösterdiği beşeri ilim-
ler ve dinler tarihi sahası da onun ilmi
tavrında objektiflik ilkesinin belirgin tarz-
da kendini gösterdiği alanlardır. Bu ge-
nel ilmi çerçeve içinde astronomi, arit-
metik, geometri, fizik, kimya, tıp, ecza-
cılık, tarih, coğrafya, filoloji ve etnoloji-
den jeodezi, botanik, mineraloji, dinler
ve mezhepler tarihine kadar otuza yakın
bilim dalında çalışmalar. buluşlar gerçek-
leştirmiş olan Birüni, yoğun ilmi faaliye-
tinin yanı sıra dini hassasiyetini daima
korumasını bilen bir şahsiyettir. Onun
tükenmek bilmeyen araştırma gayreti-
ni, taviz vermez objektiflik endişesini ve
çok samimi dini duyguları kendi şahsın­
da başarıyla dengelediği öncelikle belir-
tilmelidir.
Birüni'nin yaşadığı dönemde zirveye
ulaşan öteki şahsiyetin İbn Sina oluşu,
onun İslam medeniyetinin en üretken
dönemlerinde varlık gösterdiğinin baş­
ka bir göstergesidir. eş-Şitti' gibi dev
bir akli ilimler ansiklopedisinin, el-İşô.­
rô.t ve 't- tenbfhô.t gibi veciz bir felsefe
şaheserinin yazarı olan İbn Sina'nın tıp­
taki efsanevi şöhreti yanında metafizik
ve psikolojideki derinliğiyle de çağdaş­
larından ayrı değerlendirilmesi gerekir:
ancak buna karşılık çağdaşı olan BirO-
ni'nin matematik, astronomi ve fizikte
gösterdiği başarı İbn Sina'ya nisbetle ile-
ri bir adım sayılmalıdır. Her ikisi de an-
siklopedist olan bu iki büyük alimi ayı­
ran özellik, İbn Sina'nın psikoloji üzeri-
ne temellendirilmiş bir metafiziği öne
çıkarması , BfrQni'nin ise matematik ve
fizik ilimiere çok fazla önem verip me-
tafiziğin akla dayalı spekülatif kanıtla­
ma metoduna İbn Sina kadar fazla ilgi
duymamasıdır. Buna karşılık gözlem ve
deneyi matematik diliyle açıklamaya ver-
diği önem ve ilmi metodoloji titizliği Bi-
rQni'yi Ortaçağ'ın öteki üstadından da-
ha fazla modern ilim adamı tipine yak-
laştırmıştır. Belki bu eğilimlerinin de et-
kisiyle Aristocu felsefeyi fizik ve meta-
fizik yönleriyle yer yer eleştirmiş ve EbQ
Bekir er-Razi'nin klinik gözlem ve de-
neye dayalı tecrübi yaklaşımını kendisi-
ne daha yakın bulmuştur.
İbn Sina ile gerçekleştirdiği yazışma­
larda onun bu tavrı, yahut ikisi arasın-
. daki fark belirgin şekilde kendisini gös-
termektedir. BirQni'nin yirmi dört yaş­
larında iken Buhara'da henüz on yedi
yaşında bir genç olan İbn Sina ile tanış­
tığı anlaşılmaktadır. BirQnfnin "fazı! de-
likanlı " olarak zikrettiği (el·Aşarü'l·ba~ı·
ye, s. 257) bu gençte daha sonra sorulu
cevaplı yazışmalarda bulunmasında her-
halde bu tanışmanın da rolü olmuştur.
Hatta bu diyalogların yazıya döküldüğü
metinlerdeki anlatımdan, söz konusu
sorulu cevaplı tartışmaların hem yazış­
ma yoluyla hem de yüzyüze gerçekleşti-
BIRONI
ği intibaı uyanmaktadır. Bu metinlerden
Eevi be c an c aşri mesô., il başlığını taşı­
yan risalenin İbn Sina tarafından kale-
me alınmakla birlikte BirQni'ye cevap
olarak yazılmadığı ileri sürülmüştür. Ri-
salenin BfrQni'ye karşı yazılmış olduğu
fikri, İbn Sina'nın peşpeşe gelen iki ri-
salesinden ilkine ait olan ve BirQnl'ye ce-
vaben yazıldığını belirten son ifadenin
ikincisine ait sanılmasından kaynaklan-
mıştır (Küyel, s. 83-87). BirQni'nin Ha-
rizm'den gönderdiği sorulara İbn Sina'-
nın verdiği karşılıktarla bu karşılıklara
BirQni'nin yönelttiği itirazları içine alan
ve Muhammed Tancf tarafından neşre­
dilen risale ise aynı konuya tahsis edil-
miş bir başkasıyla birlikte (Beyrunf'ye
Armağan, s. 260-301) BirQni ile İbn Sina
arasındaki metodolajik farklılığın alabil-
diğine yansıd ı ğı bir belgedir.
Bu farklılık tabiatıyla BirQni'nin sade-
ce bir "bilim adamı" tipi çizip felsefe ile
uğraşmadığı anlamına gelmez. Felsefi
eserlerinden neredeyse hiçbiri günümü-
ze ulaşmamasına rağmen onun derin
şekilde felsefe çalıştığı ve özellikle EbQ
Bekir er-Razi gibi filozofların Aristaeu-
luk aleyhtarı felsefesiyle ilgilendiğ i bilin-
mektedir. Bu ilgi, ona Razi'nin Sırrü '1 -
esrô.r adlı eserini kırk yıl ısrarla arata-
cak kadar yoğundur. Ancak BfrQnf, da-
ha sonra birçok bölümünü anlamsız bul-
duğu bu esere bir eleştiri yazmaktan da
geri durmamıştır (Nasr, An Introduction
to lslamic Cosmological Doctrines, s. 109).
BirQni'nin ilmi şahsiyetini belirlerken
gözlem ve deneye verdiği önemin özel
olarak vurgulanması gerekir. Ancak onun
bütün ilmi metodu deneycilikten ibaret
değildir. Ona göre tabiatı anlamak için
sadece tek bir yol yoktur. Gözlem ve de-
ney kadar tefekkür ve akıl yürütme, bu-
nun da ötesinde ilahi vahyin işaretleri
de bilgi kaynağıdır. Hatta BirQnf, gözlem
ve deneyle bulunan gerçeklerin İslam
bakış açısının genel çerçevesi içinde bir
anlam taşıdığını söyler. Bununla birlikte
astronomi, jeoloji, coğrafya, kimya ve
biyoloji sahalarında gözlemin önemini
kavramada çağdaşlarından çok ileride-
dir. Onun bu gözlemciliği en çok Aristo
kozmolojisine yönelttiği eleştirilerde ken-
dini gösterir. Bir hipotezin deneyle test
edilmesi fikri yanında ölçmeye verdiği
değer. Birüni'yi fizik ve matematiğin mo-
dern kavramşma çok yaklaştırmıştır. Bu
tavrıyla neredeyse bir Ortaçağ'lı olma-
dığı izlenimini uyandırır. Felsefi anlam-
da Pisagorcu olmamasına rağmen ma-
tematiği tabiatın sayısal yapısını çözüm-
209
 BTRONT
lerneye yarayan bir disiplin olarak gör-
müştür. Onun yerin çevresini ölçmek için
geliştirdiği metotlar, nesnelerin özgül
ağırlıklarını ölçmek için uyguladığı ori-
jinal teknikler bu anlayışının göz alıcı te-
zahürleridir (Nasr, a.g.e., s. 125-131 ). Bi-
rüni'nin niceliği esas almayan Aristocu
kavram sisteminden bu yönüyle uzak-
laştığı söylenebilir. Mesela onun şimdi­
ki piknometrenin ilkel bir şekli olan ve
kendisinin "konik alet" diye adlandırdı­
ğı bir aleti kullanarak özgül ağırlıkları
ölçme deneyler!, hem Aristocu tabii ağır­
lık kavramından hem de Aristocu ilim
anlayışından bir uzaklaşmayı temsil eder
(Sayılı, Beyruntye Armağan, s. 23-24).
Birüni'nin en çok temayüz ettiği saha
hiç şüphesiz astronqmidir. Bunun yanı
sıra modern araştırmacıların pek fazla
yönetmediği astroloji incelemeleri de
vardır. Birüni'nin kozmolojisi ana hatları
itibariyle çağının arz merkezli anlayışı­
na uygundur. En dışta sabit yıldızlar fe-
leği olmak üzere en içteki ay feleğine
kadar iç içe geçmiş sekiz küreden olu-
şan gökler, dairevi bir hareketle merkez-
de duran arza tesir etmektedirler. Ma-
tematik açıklamaya verdiği öneme rağ­
men Birüni birçok Yunanlı astronomun
aksine fetekieri yalnızca bu açıdan ele
almaz; çünkü onların fiziki mevcudiyet-
lerine inanır ve meseleyi bu yönden de
değerlendirir. Ayrıca fetekler sistemine
bir dokuzuncusunu ekleyen müslüman
astronomların bu tercihi için ilmi bir ge-
rekçenin bulunmadığı fikrindedir. Birü-
ni'nin alternatif kainat modelleri üze-
rinde düşünmesi ve güneş merkezli bir
sistemin farzedilmesiyle astronomi araş­
tırmalarının matematik yönden etkilen-
meyeceğini belirtmesi ilgi çekicidir ; zira
bu tavrı çağındaki yaygın anlayışın dışı­
na çıkma denemelerinden biridir. Ken-
disi böyle bir sistemi matematik açıdan
daima mümkün görmüş ve hatta arzın
döndüğü fikrine dayalı olarak imal edil-
miş usturlaplarla çalışmış, ancak bu dö-
nüşün kabulüyle doğacak fiziğe dair
problemierin çözülmesinin zor olduğu­
nu belirtmiştir. Birüni iki rakip kainat
modelinden arz merkezli olanı, yaygın
anlayışa teslim olarak değil öteki model
üzerinde objektif incelemeler yaptıktan
. sonra tercih etmiştir ; arzın dönüşünden
doğan hızı hesaplamış, böyle muazzam
bir hızın arzın öteki fiziki fenomenleriy-
le bağdaşmayacağını düşünmüştür (Nasr,
An Introduction to lslamic Cosmological
Doctrines, s. 133- 136).
210
Astrolojiye karşı sergilediği tutum da
Birüni'nin ilmi kişiliği hakkında yeterli
fikir vermektedir. Özellikle Kitabü't- Tel-
him adlı eseri onun astrolojinin teknik
yönü hususunda tam bir uzman oldu-
ğunun delilidir. Ancak Birüni'nin Herme-
tik geleneğe bağlı simyanın (el- kfmiya)
yanı sıra astrolojiye de bir tür sahte bi-
lim gözüyle baktığı anlaşılmaktadır. Tıp­
kı Farabi ve İbn Sina gibi o da göklerin
arz üzerinde fiziki tesirler oluşturduğu
fikrini kabul etmiştir ; ancak gökleri bir
kader haritası gibi incelemek ona pek
inandırıcı gelmemiştir. Zira farklı astro-
logların yıldızlardan çıkardığı birbirini
tutmayan hükümler, ilmi zihniyeti bakı­
mından hiç de tatmin edici değildir (Bf-
rünf, Fihrist, s. 47). Alem ve onun parça-
larını tam bir organik bütünlük içinde
görme imkanı verdiği için bazı müslü-
man astronomlara ilgi çekici gelen astro-
loji, belki Birünf'yi yalnızca bu perspek-
tifi bakımından ilgilendirmiştir. Ancak
ona göre sihir, kehanet ve fal dünyası­
na girildiğinde ilmf sınırların dışına çı­
kılmış olur. Kaldı ki Birüni simya, sihir,
efsun, ölümsüzlük ilacı gibi iddiaların
arkasında ihtirasların yattığı düşünce­
sindedir (el· Cemahir, s. 24 7; TaJ:ılf:ilf:,
148; Tahdfd, s. 8).
Ay altı alemle yani arz ve ay feleği
arasındaki değişmelerle ilgili gözlemle-
rini esas itibariyle Aristocu dört unsur
kavramıyla ifade eden Birünf, toprak,
su, hava ve ateş unsurlarını arzdan gö-
ğe doğru yükselen küreler şeklinde ele
almakta, hatta bu küreterin birbirlerine
göre uzaklıklarını ortaya koymaktadır.
Birüni'nin yer kabuğundaki değişik­
liklerle ilgili olarak gerçekleştirdiği je-
olojik incelemeler, onun keskin bir göz-
lemci olduğunun bir başka delilidir. De-
nizlerin karalara, karaların denizlere dö-
nüştüğü teorisini fosiller üzerindeki göz-
lemlerine dayandırmış ve tabiat tarihi
bakımından önemli bulgular elde etmiş­
tir. Yeryüzünün, yedi gökkürenin yansı­
ması şeklinde kabul edilen yedi iklime
yani yedi coğrafi bölgeye ayrılması ge-
leneğini Birüni'nin aynen devraldığı gö-
rülmektedir. Ancak onun bu geleneği
çok ayrıntılı şekilde zenginleştirdiğini
de eklemek gerekir. Bu "iklimler"in eko-
lojik, kültürel, dini ve hatta astrolojik
özellikleri hakkında yazdıkları bir dünya
tarihinin fragmanları gibidir. Ayrıca el-
Cemahir'de görülebileceği üzere çeşitli
coğrafi bölgelere ait münasebetleri in-
celeyişi onu Ortaçağ mineralojisinin zir-
vesine çıkarm ı ştır. Madenierin yer altın-
daki oluşumunu açıklarken geleneksel
kükürt -civa teorisinden hareket eden
Birüni, madenierin kendilerine özgü bir
hayatı olduğunu ve zaman içinde mü-
kemmelliğe ulaştığını belirtmiş, soylu-
luk taşıyan değerli madenierin insanla
ilişkisini ortaya koyarken onların servet
biriktirmek için değil Allah yolunda har-
canmak için yaratıldığını ve bu soylu ga-
yeye hizmet etmesi gerektiğini vurgu-
lamıştır. Simyanın dayandığı kükürt-ci-
va teorisini kabul etmekle birlikte suni
yollarla adi madenierin altına dönüştü­
rülemeyeceğine olan inancı, herhalde
onun bu ahlaki yaklaşımıyla iç içedir.
Bfrüni'nin, Aristocu kavrarnlara sık sık
başvurmakla birlikte Aristo'yu sarsılmaz
bir otorite gibi görmemesi ve hatta Aris-
to felsefesini sert bir şekilde eleştirme­
si onun ilmi kişiliğinin iki yönünü ortaya
çıkarır. Bunlardan birincisi Aristoculuk
adına felsefi bir dogmatizmi benimse-
memesidir. Esas itibariyle günümüze
ulaşan felsefi eserlerinin azlığı Birüni'yi
belli bir felsefi ekole bağlamayı engelle-
se de bunu imkansız kılan öteki sebep,
onun felsefi tenkit ve incelemelerini tek
bir ekole bağımlı kalmadan sürdürmeyi
s. tercih etmesidir. Aristo felsefesinin za-
yıf yanlarını eleştirirken İslami naslar
yanında hıristiyan ilahiyatçı Yahya en-
Nahvf'ye de başvurmakla birlikte daha
çok mantıki tutarsızlık ve gözleme aykı­
rılık ölçülerini esas almıştır. Bunun ya-
nında tenkitçi tavrı, Aristo"nun büyük
bir zeka olduğunu teslim etmesine de
engel olmamıştır; onun karşı çıktığı şey
Aristo'nun her fikrinin doğru kabul edil-
mesi, yani Aristoculuğun dogmatizm ha-
lini almasıdır. Birüni'nin Aristo'ya yönelt-
tiği tenkitterin temel çerçevesi İbn Si-
na ile yazışmaları sayesinde günümüze
ulaşmıştır. Başta alemin ezeliyeti fikri
olmak üzere alemin tek olduğu, unsur-
ların tabii rnekanlara sahip bulunduğu,
fetekierin yalnızca dairevi şekilde hare-
ket ettikleri gibi Aristocu düşünceleri
eleştiren Birüni, bu eleştirilerini ya ale-
min başlangıcı meselesinde olduğu gibi
dini telakkilere, yahut da göklerin elip-
tik hareketini savunurken yaptığı gibi
felsefi analizlere başvurarak yapmıştır.
Ayrıca Ebü Bekir er-Rai:l'nin atomcu
yaklaşımından da ilham alarak Aristo'-
nun atom fikrini reddetmesinin zorunlu
bir felsefi tercih olmayacağını belirtmiş­
tir. Onun bu tenkitlerindeki ana fikir,
Aristocu felsefenin ilmi değerini inkar
etmemekle birlikte dine. akla ve gözle-
me ters düşen yönlerini yine objektiflik
 BfRONf

retle eğilen Bfrünf, bu birikimi yeniden
~~ 1-',ı>r\•r!r~
~"~~.:.;.Jı:g.ı..~ keşfetme konusunda emsalsiz bir gay-
~~ı..;.,::.o~'t->M·~;.. ret sarfetmiştir. Bununla birlikte eser-
.~~~~;ı;.ı,ı.ı.idi~~~;..,;.u:;..
lerinden tanıdığı çok sayıdaki ilmi şah­
siyetin otoritesi onda bir taklit duygusu
uyandırmak yerine orüinal katkıda bu-
lunma şevki doğurmuştur. ilmi otori-
teyi takdir etmek, bu otorite sebebiyle
taklide düşmemek, aksine tenkit ve tah-
Birüni'nin
kike yönelmek, bunları yaparken men-
ei-Aşil rü 'l­ sup olduğu dinin ilkelerine sonuna ka-
b!ll!'ıye adlı dar bağlı kalmak, hatta onları yüce tut-
eserinden
minyatürlü
mak ve nihayet bu bağlılığı ilmi araştır­
bir sayfa malarındaki objektiflik ölçüsünü zede-
(Tahran lemeyecek şekilde sürdürmek onun il-
Meclis Ktp. ,
nr. 2132 , vr. 63• ) mf şahsiyetini ifade eden en tipik tavır­
lardır. Mesela Kitabü'ş-Şaydele ift - tıb
adına eleştirmek, böylece felsefi dogma- adlı eserinin kaynaklarına bakıldığında
tizmin bu türüne karşı çıkmaktır (Tanci, onun .Hipokrat, Galen, Dioscorides, Ori-
Beyrunf'ye Armağan, s . 234-260; ayrıca basius. Aetius ve Paulus Aegentina'nın
bk. Nasr, An Introduction to Jslamic Cos- Arapça'ya çevrilmiş eserlerine yoğun şe­
mological Doctrines, s. 166-173). kilde müracaat ettiğine şahit olunur. Bf-
Bfrünf'nin ilmi kişiliğinin Aristo ten- _ rünf İslam aleminde ünlü olan ve kün-
Bu farkı doğuran akli araştırma, bilgi
veya bilgeliktir (Peters, 11 / 3, s. 147-149).
Yine Grekler ve Brahmanistler arasın­
da yaptığı bir mukayesede, serbest araş­
tırma ruhuna dayalı Grek ilminin başa­
niarına karşılık Hindü bilginierin taklit-
çi ve içine kapalı yaklaşımları yüzünden
o kadar başarılı olamadıklarını isabetle
kaydeden Bfrünf, onların manasız gu-
rurlarının hem Grek ilmiyle temas kur-
malarını hem de İslam vahyi ile tanış­
malarını engellediğini belirtmektedir.
Bfrünfye göre bu durum, Hindülar ara-
sında cehaletin yaygınlaşmasına ve il-
min verileriyle dini inançların çatışma­
sına zemin hazırlamıştır. Nitekim Hint
bilgini Brahmagupta, Brahmasiddhan-
ta adlı eserinde ay ve güneş tutulmala-
rını Brahmanlar'ın mitolojilerine uygun
tarzda yorumladığ ı için ilmi anlayışla
bağdaşmayan bir duruma düşmüştür.
Bfrünfye göre Brahmagupta tutulmala-
rın tabii ve astronomik sebeplerini bil-

kitlerinde kendini gösteren ikinci yönü
İslam inançlarına sıkı sıkıya bağlılığıdır.
Kendisi İslam'a aykırı olduğuna inandığı
her fikre şiddetle karşı çıkmıştır; me-
sela alemin ezeliyeti fikrine karşı çıkışı
daha çok bu yüzdendir. İbn Sina'ya gö-
re alemin başlangıçsız olduğu şeklinde­
ki Aristocu görüş, alemin bir faili bulun-
madığı veya varsa bile aktiviteden uzak
olduğu (ta'tTI) şeklinde yorumlanmama-
lı , aksine hem bu failin var olduğu hem
de faaliyetinin kesintiye uğrayamayaca­
ğı şeklinde anlaşılmalıdır. Ancak Bfrünf
bu düzeltme ile yetinmeyerek alemin bir
başlangıcı olduğu inancında ısrar eder.
Tıbbi birikimine hayran olduğu ve ken-
disi gibi Aristoculuk aleyhtarı olan Ebü
Bekir er-Razfyi, Maniheizm'in etkisiyle
dini akldelere ters düşen fikirler ileri
sürdüğü gerekçesiyle eleştirmekten ge-
ri du rmaması da aynı sebept endir (Fih·
ris~ s. 33-34).
Sahip olduğu ilmi araştırma ruhu ya-
nında dini inançlara samimi bağlılığı,
onun düşüncesinde ilim ve dinin denge-
li bir uyumunu · gerçekleştirmiştir. Çok
çeşitli dinler ve felsefelerle mukayeseli
olarak uğraşmasına, Grek, İran ve Hint
kültürlerinin belli başlı klasiklerini de-
rinden incelemiş olmasına ve çeşitli po-
zitif bilim dallarında çağının standart-
larının çok üstünde bir bilgi seviyesine
ulaşmış bulunmasına rağmen bu saye-
de daima samimi bir müslüman olarak
kalmıştır. Kendisinden önce ortaya kon-
muş bulunan ve çeşitli kültürlerin so-
nuçları olan ilmi birikim üzerine cesa-
naş adıyla bilinen farmakolojik literatü-
rü yakından takip etmiş İbn Masarce-
veyh, İbn Maseveyh, İbn Mase. Ebü Mu-
az. Suharbaht, Ebü Zeyd er- Recanf, Ebü
Bekir er-Razi ve İbn Miskeveyh gibi tıp
ve eczacılık müelliflerinden sı k sık ikti-
baslar yapmıştır ; ancak bütün bu lite-
ratür onun orüinal gözlemleriyle temel-
lendirilmiş ve başarıyla yeni terkipiere
ulaşılmıştır (Ehsan Elahie, 1/ 2, s. 120).
Aynı şekilde Tahkj]f.u ma li'l-Hind adlı
eserinde bambaşka bir dini atmosferi
ve kültür alemini tanıma gayreti içine
girmiştir. Ancak objektif tesbitlerini sık
sık keserek İslami müesseselerin ne ka-
dar üstün olduğunu zikretmeyi de ih-
mal etmem i ştir. Bir yandan Hint kültür
çevresindeki ilmi birikimi değerlendirir­
ken öte yandan bir "el-milel ve'n-nihal"
çalışması yapan Bfrünf, tartışmacı bir
üslüba başvu rma ktan ziyade yal nızca
vakıaları tesbitle yetinmek istemiştir.
Grek dini ve felsefeleri, hıristiyan mez-
hepleri, Maniheizm ve Hinduizm arasın­
da mukayeseler yaparken aynı ilmi üs-
lübu muhafazaya çalışmıştır. Çünkü ob-
jektif ilmi anlayışia ve samimi şekilde
gerçeği arayışın değerini derinden kav-
ramıştır. Mesela putperest bir ortamda
yetişmelerine rağmen bilgiye değer ve-
ren Sakrat gibi filozofların akli bir çaba
ile bunlardan sıyrılmayı başardıklarını
özellikle vurgulama ihtiyacını duymuş­
tur. Hatta ona göre bir kültür atmosfe-
rinde bilgelerle geniş kitlelerin inançları
arasında bile Grek ve Hint örneklerinde
görüldüğü gibi çok önemli farklar vardır.
miyor değildi , ancak dini çevrelerin tep-
kisinden korkmuştu. Halbuki Varamihi-
ra adlı bir başka bilgin mitolojik açıkla­
maları reddetmiş ve ilmi haysiyete uy-
gun bir tutum takınabilmişti (Peters, ll /
3, S. 150-151).
Bfrünf'ye göre insan cüsse itibariyle
birçok canlıdan küçük olmasına rağmen
aklı sayesinde onların hepsinden üstün- ·
dür ve onlara hükmetme imkanına sa-
hiptir. İnsan, aklının ve imanının ışığın­
da ilahi hikmet, kudret ve rahmetin
eserlerini görüp anlayabilir. Esas itiba-
riyle kainatın yaratılışından beri Allah
kendi yüceliğini ortaya koymakta, insan
da akıl ve imana dayalı bilgilerle O'nun
sıfatiarını idrake çalışmaktadır. iman
ile akıl arasında sağladığı dengenin ya-
nı sıra dini ilimiere gösterdiği ilgiyi ha-
yatının sonuna kadar devam ettirm iş
olması da Bfrünfnin dini samimiyetinin
bir delili sayılmalıdır. ı;sas olarak t abiat
ilimleriyle uğraşması da Allah ' ın kevnf
ayetlerini anlamak. kainatın yapısından
ve düzeninden Allah 'a ulaşmak, O'nu yü-
celtmek gayesine yöneliktir. Ancak ilim-
de katedilen mesafelerin insandan aczi
gideremediğine, ilmin son sınırına ge-
lindiğinde ötesini ilahi ilme havale etmek
gerektiğine inanmıştır (Tümer, s. ı 09-
111 ). Bfrünf eserlerinde sık sık Kur'an
ayetlerine başvururken onların çeşitli
ilimler açısından yorumlanmasını amaç-
lamıştır. Belagat ve i'cazına hayran ol-
duğu Kur'an'ı (Tafıdfd, s. 10) doğru an-
lamak ve yor umlamak için bütün ilmi
birikimini seferber eden Bfrünf ilgiyle

211
BTRÜNT
karşıtanan yorumlara ulaşmıştır (İA, U,
638; Takıyyüddin el-Hilall, s. XII). Ayrıca
Birünf' nin eserlerinde di nin önemi, hi-
dayet üzere olma isteği, ilimsiz ibadetin
eksikliği , iç ve dış temizlik, ibadetin vaz-
geçilmezliği, Allah korkusunun fert ve
toplum psikolojisi üzerindeki olumlu ro-
lü, dünyevf ihtiraslardan uzak olmanın
gerekliliği gibi konulara dair beyanları,
dini inanç ve yaşayışı hakkında önemli
ip uçları ihtiva etmektedir (el-Kanunü'l-
Mescad~ 1, 3, 103; Ta~l)_il)_, s. 547; Ta~­
dfd, s. 5-6, 199; İstil].racü 'l -eutar, s. 4; el-
Cemahir, s. 19-22, 24, 31, 73; el-Aşarü ' l­
bakıye, s. 67 -68, 298) Kıblenin tayini için
geliştirdiği matematik usullerden dola-
yı kıyamet günü sevap uman Birünf, bu
konularda ağır davranıp gereğini yap-
mamanın nankörlük olduğunu yazmış­
tır (Ta~dfci, s. 14-16, 2 13, 270) Bu alan-
da geliştirdiği teknikler, çeşitli mezhep-
lere ait farklılıkları hesaba katacak ka-
dar ayrıntılıdır.
Bfrünf'nin öteki diniere de ciddi bir şe­
kilde eğilmesi , bunun da ötesinde olduk-
ça objektif değerlendirmeler yapabil-
mesi, kendisine inanç fenomenini ilmi
şekilde inceleme ve farklı dinler arasın­
da mukayeseler yapma imkanı vermiş­
tir. Doğrudan doğruya bir dinler tarihi
yazmamışsa da bu sahada yapılacak
araştırmalar için ortaya sağlam meto-
dolajik esaslar ve örnekler koymuştur.
Farklı din ve kültürleri mukayeseli ola-
rak incelemek için gerekli olan dilleri öğ­
renen Birünf bu konuda da devrinin en
büyük ismidir. Kendisi Harizmce, Soğdca,
Arapça, Farsça, Grekçe, İbranice, Sorya-
nlee ve Sanskritçe bilmekteydi (Ehsan
Elahie, 1/2, s. 118). Bunlardan Arapça,
Farsça ve Sanskritçe'ye birinden diğeri­
ne tercümeler yapacak kadar hakimdi.
Hatta bir eserinde Grekçe iki kitabı çe-
vireceğinden söz etmektedir (bk. JTED,
1/1-4 [1954]. ek, s. 13) Hindistan'la ilgili
eserinde ise· Sanskritçe'den Arapça'ya
yaptığı çevirileri zikretmektedir ( Tahkil)_,
s. 6 ; Tümer, s. 76, 103). Birünf'nin tesbit
edilmiş başka tercümeleri de mevcut-
tur (Sachau, al-Beruni's Jndia, s. XXXVI).
Sanskritçe'den Arapça'ya yaptığı çeviri-
lerden günümüze ulaşan bir örnek Ter-
cümetü Kitabı Batencel (Patanjali) adlı
eseridir.
Birünf gibi bir şahsiyetin Latince'de
güçlü bir yankı bulmamış olması şaşır­
tıcıdır. Herhalde Endülüs'te tanınmamış
olması ve eserlerinin yazma nüshaları­
nın daha ziyade Türk kütüphanelerinde
bulunması buna yol açmıştır. Ancak Bl-
212
rünf'nin Harizmf zfcinin temellerini ko-
nu edinen eserinin, XII. yüzyıl matema-
tikçi ve mütercimlerinden İspanyol ya-
hudisi Abraham ben Ezra tarafından İb­
rani diline tercüme edildiği bilinmekte-
dir. Ayrıca XIII. yüzyılda yaşayan Faslı
Ebü Ali Hasan b. Ali el-Merraküşf'nin
el -Camt adlı eserinde (Paris 1835) Bi-
rünf'nin dünyanın dönmesiyle ilgili tar-
tışmasının aynen yer alması, onun Batı'­
da hiç bilinmediği fikrinin ihtiyatla kar-
şiianmasına yol açmıştır. Böylece çok es-
kiden kalma Fransızca metinlerde ge-
çen "Üstad Aliboron" adının "el-Bfrünf"-
ye hamledilmesinin bazı ilmi gerekçele-
ri ortaya çıkmış olmaktadır.
Bazı araştırmacılar, Birünf'nin Şif Ka-
büs b. Veşmgfr'in sarayında bulunması
ve Arap ırkçılığına karşı çıkmasından ha-
reketle (el-Aşarü'l-bal)_ıye, s. 238-239) Şif
olduğunu ileri sürmüşse de Birünf Sün-
ni Gazneliler'in sarayında da uzun süre
bulunmuş, Farslık ve Şiiliğin aleyhinde
fikirler beyan etmiştir. Bunlar onun mez-
hebini belirleyen deliller olamayacağı gi-
bi himayesine girdiği kimselerin arzu-
suna göre konuştuğunu da akla getir-
memelidir (krş Kennedy, DSB, ll, 156)
Özellikle Şif eğilimli modern araştırma­
cılar onun Şif (Abdullah Ni'met, s. 417-
420) veya en azından Zeyd! olduğunu (Ta-
ki Danişpejüh, s. 189) ileri sürmüşlerdir.
Halbuki Birünf hayatının her iki döne-
minde de Şifler'i tenkit etmiş, onları Hz.
Ali'ye uymamakla suçlayıp ibadet konu-
sundaki yanlış telakkilerine karşı çık­
mış, Batınfler'i de ayrı tutmayıp eleştir­
miş, onlarla münazaralarda bulunmuş­
tur (el-Aşarü'l-bal)_ıye, s. 37, 39, 67-68,
196-198,201-202,248,298,329, 331-332;
ayrıca
bk. el-Cemahir, s. 22-24, 215). Şii­
ler'in ahmaklığına hükmettiği zamanlar
olmuş (Temhfciü'l-müstal)_ar, s. 40). buna
karşılık Muaviye'nin basfretli tutumunu
takdir etmiştir (Ta~l)_ik, s. 96). Ayrıca
onun hayatının hiçbir döneminde Ehl-i
sünnet'e dil uzattığı görülmemiş, Ehl-i
beyt'e beslediği samimi sevgi, öteki ha-
lifelerden nefret etme duygusuna hiç-
bir zaman dönüşmemiştir (el-Kanunü 'l-
Mes cad~ 1, 255-258). Bfrünf'nin bu konu-
da uzlaşmacı bir tavır takındığı. Sünnf-
liği temsil eden siyah taş ile Ehl-i beyt
sevgisini temsil eden beyaz taştan olu-
şan iki taşlı bir yüzük taşımasından an-
laşılapilir (el-Cemahir, s. 215)
Eserleri. Bfrünf'nin ele geçmiş ve iki-
si dışındakileri yayımianmış en önemli
eserleri şunlardır: 1. el-Asarü'l-bakıye*
c ani'l- ~uruni'l-l]aliye. Bfrünf'nin yirmi
sekiz yaşlarında iken yazdığı ilk önemli
ve büyük eseridir. Bfrünf eserin baş ta-
rafında yazılış sebebini, bir edebiyatçı­
nın kendisinden çeşitli toplumların kul-
landıkları takvimlerle ilgili olarak bilgi
almak istemesine dayandırır. el-Aşdr:ü'l­
bdkıye'nin, E. Sachau'nun neşrinden
(Chronologie Orientalischer Völker von Al-
berün[, Leipzig 1878, 1923) sonra 1963'-
te Bağdat'ta bu neşirden tıpkıbasımı
yapılmış, Sachau'nun metninde bulun-
mayan bölümler ise K. Garbers ile J.
Fück tarafından J . Fück'ün Documenta
Islamica lnedita'sında bilim dünyasına
sunulmuştur (Berlin 1952, s. 45-98) Ese-
rin İngilizce, kısmen Fransızca ve Farsça
dışında Rusça'ya yapılan tercümesi, M. A.
Sale tarafından Pamyatniki Minuvskikh
Pokolenii başlığıyla Özbek İ limler Aka-
demisi'nin neşri olan Selected Works
(Jzbrannye proizuedeniya) serisinin ilk
cildi olarak yayımlanmıştır (Taşkent 1957).
2. Tahdidü nihilyati'l-emakin* li-tasJ::ıfJ::ıi
mesdfdti '1- mesdkin. Bfrünf' nin Gaz ne
devresindeki ilk önemli eseridir. 416' da
( 1025) yazdığı bu eserinin başında yeni
bir bilgi dalı bulduğunu ya da geliştir­
diğini belirtmektedir. Bu bilim dalı gü-
nümüzde jeodezi olarak adlandırılmak­
tadır. Ancak Birünf bu eserinde enlem-
boylam hesaplamaları, şehirler arası me-
safeleri belirleme, kıble bulma metotla-
rı yanında tarihi, coğrafi. astronomik,
jeolojik vb. bilgiler de vermektedir. Ese-
rin dünyadaki tek nüshası Süleymaniye
Kütüphanesi'nde (Fatih, nr. 3386) bulun-
maktadır. Bu yazma nüsha H. Ritter ta-
rafından 1930'da bulunduktan sonra
Zeki V. Togan tarafından ilk defa bazı
önemli bölümleri yayımlanmıştır (Bfrü-
nf's Picture of the World, Delhi 1940). Ese-
rin tenkitli neşri Mecelletü Ma chedi'l-
mal]tutdti'l- cArabiyye adlı derginin bir
özel sayısı halinde P. Bulgakov tarafın­
dan gerçekleştirilmiştir (Kahire 1962). 3.
et- Telhim * if eva , ili şınd ca ti't- tencfm.
Birünf'nin 420'de (1 029) tamamladığı
astronomik bilimiere giriŞ mahiyetinde-
ki bu eseri matematik, astronomi, astro-
loji, coğrafya ile iLgili konuları ihtiva eder.
Eserin hem Arapça hem de Farsça nüs-
haları mevcut olup Arapça· sını İngiliz­
ce tercümesiyle birlikte Ramsay Wright
(The Book of fnstructiori in the Art of Astro-
logy, London 1934). Farsça'sını da Cela-
leddin Hümaf yayımiarnıştır (Tahran 1362
hş/ 1983-84) 4. Tahkiku mali'l-Hind*
min ma~ületin ma~bzlletin fi'l- ca~ ev
mer~ule. 421 (1030) yılında tamamlanan
eser, Hindoloji alanında dünyada yazıl­
mış ilk ciddi .kitaptır. Müellif bu eserin-
de Hint din ve inançlarını, Hindistan'la

ilgili sosyal olguları. tabii bilimleri, kısa­
cası Hint kültür ve medeniyetini konu
edinmektedir. Sachau eserin Arapça'sı­
nı (London 1887) ve Al- Beruni's India
başlığıyla İng ilizce tercümesini neşret­
miştir (l-ll, London 1888, 191 0) Başka
bir Arapça baskı 1958'de Haydarabad'-
da yapılmıştır. s. el-Iüinunü'l-Mes 'udi".
Birünf'nin Gazne Hükümdan Mesud'a it-
haf ettiği eseridir (421 1 ı 030) Astrono-
mi, astroloji, kronoloji, coğrafya, jeode-
zi, trigonometri, meteoroloji gibi konu-
la rda önemli bilgileri ihtiva etmekle bir-
likte öncelikle bir astronomi ansiklope-
disi mahiyetindedir. Eser üç cilt halin-
de Haydarabact- Dekken' de basılmıştır
(1954-1956) 6. el-Cema_hir* ii'l-cevahir.
Birünl'nin Gazne Hükümdarı Mevdüd'e
ithaf ettiği bu eser içtimai, siyasi, kül-
türel. pedagojik, ahlaki, tarihi. etnolojik,
dini bilgilerden ve müellifin hayat tec-
rübelerinden fizik, kimya, tıp, mineralo-
ji- madencilik gibi konulara kadar çeşit­
li alanlardaki tesbitleri ihtiva eder. Eser
Kitabü'l- Cemahir ii ma 'riieti'l- ceva-
hir adıyla F. Krenkow tarafından yayım­
lanmıştır (Haydarabad -Dekken 1936). 7.
es-Şaydele'' ii't-p.b. Birünf'nin günümü-
ze ulaşan son önemli eseri olup 442'de
( 1050) müellif seksen yaşla rında iken
tamamlanmıştır. es- Saydene fi't- p.b
adıyla da anılan eser tıp, eczacılık, bota-
nik ve filolojiden bilim tarihiyle ilgili ba-
zı konu ve hususlara kadar önemli bilgi-
leri içine alır. Eserin Arapça tam metni
ve İ ngilizce tercümesi al-Btrüni's Book
on Pharmacy and Materia Medica adı
altında iki bölüm halinde 1973'te Kara-
çi'de neşredilmiştir. 8. RisCıle
ii Fihristi
kütübi MuJ:ıammed b. Zekeriyya er-
Razi. Birünf'nin Razi'nin eserlerini kay-
dederken altmış beş yaşına kadar ken-
di yazdıklarını da sıraladığı bu eseri Paul
Kraus Epitre de Berünt cantenant le
Repertoire des Ouvrages de Muham -
mad b. Zakart ya al- Razi adıyla yayım­
l am ıştır
(Paris 1936, 51 sayfa). E. Sachau.
Birünf'nin el- Aşô.rü '1- bakıye adlı kita-
bının başında Fihrist'ten bir bölümü de
yayımlamıştır: "Text von AI-Beruni's-Fih-
rist Verzeichnis Seiner Werke" , XXXVIII-
XXXXVIII (XLVI II ) (bk Boilot, MIDEO, 11,
236). 9. Makale ii'sühraci'l-evtô.r fi'd-
dô. 'ire bi-l]~vaşsı'l-l]~tü'l-münhani ii-
ha. BirOnf'nin matematikle ilgili bu ese-
rinin Leiden'de, SankipOr'da ve Murad
Molla Kütüphanesi'nde üç nüshası var-
dır. Leiden nüshasının metni ve tercü-
mesi H. Suter tarafından yayımlanmıştır
("Das Buch der Auffindung der Sehnen
im Kreise ... ", Bibliotheca Mathematica, ll
ILeipzig 1910[, s. 11 -78) SankipOr nüs-
hası da Resa 'ilü'l-Binlni başlığıyla BirO-
ni'nin dört eserini içine alan kitapta ilk
sırada neşredilmiştir (Haydarabad 1948 ;
bu yay ımdaki ilavelerle ilgili olarak bk. Ken-
nedy, DSB, ll, 156) Eserin ayrı bir baskı­
sı. SankipOr ve Murad Molla nüshaların­
dan çıkarılarak A. S. Demerdash tarafın­
dan gerçekleştirilmiştir (Istikhraj al-aw-
tar fi 'l-daire, Kahire 1965). Kitabın C. A.
Krasnova ve L. A. Karpova tarafından
yapılan Rusça bir tercümesi de vardır
(Iz istorii nauki i texniki u stranax Vosto·
ka, lll, Moskova 1963) . 10. İiradü'l-ma­
~iil ii emri'l - ezlCıl (?Ila/) . BirOnf'nin göl-
geler üzerine yazdığı bu eseri Resa 'ilü'l-
Birı1ni (Haydarabad 1948; Kah ire 1965)
içindeKitab ii iiradi'I-ma~al ii emri'? -
zılô.l adıyla yayımlanmıştır. Eserin İngi­
lizce tercümesi ve açıklaması E. S. Ken-
nedy tarafından basıma hazırlanmış ve
Aleppo Üniversitesi yayınları arasında
The Exhausüve Treaüse on Shadows
başlığıyla
1976'da basılmıştır (I c. ter-
cüme, s. XVI+ 281; ll. c. açıklamalar, s.
XVII + 233; b k. Toomer, /SIS, LXIX/ 249,
Temhidü'J-müstakar li-
s. 619-623). 11.
taJ:ı~~i ma'ne'l-memer. Resô.'ila'J-Bi-
rı1ni'nin üçüncü kitabı olarak basılmış­
tır. Eserin İngilizce tercümesi, E. S. Ken-
nedy'nin açıklamalarıyla birlikte Muham-
med Saffuri ve Adnan İfrem tarafından
Al- Birı1ni on Transits adıyla yapılmış­
tır (Beyrut 1959) 12. Fi Rô.şikô.ü'J-Hind.
Hint satranç kombinezonlarıyla ilgili bir
eser olup Resa 'ilü '1- Birı1ni arasında
basılmıştır.13. Hikdyetü'l-ô.leti'l -mü-
semmô.t bi's-südsi'l-Fal.].ri. Fahri Sek-
stantı diye bilinen astronomi aleti hak-
kında bilgi vermek üzere yazdığı bu ese-
ri L. Şeyho yayımiarnıştır (al-Mashriq, ll
IBeyrut 1908[, s. 68-69). Bu risale. astro-
nomi alimi EbO Ali ei-Merraküşi tara-
fından ve küçük değişikliklerle BirOni'ye
ait olduğu belirtilmeden Cami' u '1- me-
bddi ve'I- gayat ii 'ilmi'I-mikiit adlı
eseri içinde zikredilmiş olup metin ve
Fransızca tercümesi L. A. Setiiilot tara-
fından neşredilmiştir ("Les Instruments
astronomiques des arabes", Memoires
Presentes par diuers sauants a l'Academie
rayale des inscriptions et belles-lettres de
l'lnstitut de France, seri 1, J 11844[, s. 202-
206) 14. Ma~ale ii J:ıikô.yeü tar~ı'J - Hind
ii'stil]rô.ci'l- 'ıunr. Hintliler'in yaş tesbiti
için kullandıkları metotları konu edinen
bu risale astrolojiyle ilgili olup Zeki V.
Togan tarafından yayımlanmıştır (iTED,
1/J-4 11954[, ek. s. 1-25) . 15. Tercemetü
Kitabi Batencel ii'l-l.].alô.s mine'l-irti-
bdk. Patanjali'nin yazdığı Yogas utra'nın
BlRONl
Sanskritçe'den Arapça'ya tercümesi olup
H. Ritter tarafından neşredilmiştir ("Al-
Biruni's Übersetzung des Yoga-Sutra
des Patanjali", Oriens, IX/ 1 11956[, s. 165-
200). 16. Gurretü'z-zicô.t. Sanskritçe ya-
zılmış bir astronomi el kitabı olan Ka-
ranatilaka'nın tercümesidir. Sanskrit-
çe metin günümüze kadar gelmemiştir.
Seyyid Samed Hüseyin Rizvi, Ahmeda-
bad'da Pir Muhammed Şah Dergahı Ki-
taplığı' nda bulunan Arapça nüshasını
esas alarak eseri İngilizce tercümesiyle
ve açıklamalarl a birlikte yayımiarnıştır
(IC, XXXVII 11963[, s. 112-130, 223-245,
XXXIX 119651, s. 1-26, 137-180) 17. Kitô.b
fi 'sti'abi'l-vücı1hi'J-mümkine ii şan 'a-
ü'J-asturlab. Usturlapla ilgili olan bu ese-
rin E. Wiedemann gibi bazı şarkiyatçıla­
rın kısmi tercümeleri dışında tam me-
tin ve tercümesi henüz yayımlanmam ış­
tır. Dünyanın çeşitli kütüphanelerinde
yazma nüshaları bulunan eser üzerinde
çeşitli çalışmalar yapılmıştır (bk . Boilot,
MIDEO, Il, 191) 18. Makale ii'n-niseb
elieti beyne'I-filizzat ve'l-cevahir ii'l-
J:ıacm. Madenler ve değerli taşların ha-
cimleri arasındaki nisbetlerin ölçümüy-
le ilgili olup henüz basılmamıştır. Ese-
rin yazma nüshası Beyrut St. Joseph
Üniversitesi yazmaları içindedir (nr 223).
19. Ma~ale ii seyri sehmô.yi's-sa 'ade-
li ve'l- gayb. Astrolojiyle ilgili olan ve
yazma nüshası Bodleian'de bulunan bu
risalenin metni İngilizce tercümesi ve
şerhiyle birlikte yayımlanmıştır (F i. Had-
dad - D. Pingree - E. S. Kennedy, "Al-
Biruni's- Treatise on Astrological Lots",
Zeitschrift {ür Geschichte der Arabisch -fs·
lamichen Wissenscha{ten, I 19 1Frankfurt
1984[, s. 9-54) zo. Kitabü Tastihi's-su-
ver ve tebtifJ.i'l-küver. Astronomiye dair
olan bu eser H. Suter tarafından Über
die Projectian der Sternbilder und der
Lander adıyla neşredilmiştir (Erlangen
1922)
BirOnf'nin kıbleye dair ileri sürdüğü
çeşitlifikirler yanında (bk Tümer, s. 268)
yazdığı altı eseri daha vardır (bk. Boilot,
MIDEO, II, 186-187; ayrıca bk. Kennedy-
Yusuf İd, Historica Mathematica, s. 3-11 ).
Onun Harizm tarihine dair kaleme aldı­
ğı Kitabü 'l -Müsô.mere ii al.].bdri'l-lja- ·
rizm adlı eser günümüze intikal etme-
mişse de Taril.].-i Beyhaki'de ( Tarll]-i
M es' adf) Harizm bölümü ondan iktibas
edildiğinden eser bir ölçüde elimizde
mevcuttur. Ayrıca Fi Teshili 't- tashihi '1-
asturlab ve'l- 'am el bi- mürekk~bdtihi
mine'ş-şimCıli ve'l-cenı1bi (yazma nüs-
has ı Berlin ve Paris'tedir) adlı astronomi
aletiyle ilgili bir eseri ve aleti, Kitô.bü
2~3
BTRONT
,y.!-11 ~t.ı. ~ ,;;...,.\J..<.v'
.j----<=~Jı~~
p~;p.;eJI~.I""':'\i;l~kJpil.:.is'U
_Mh J,\""'j;.J~ ~.#.l;.fo.tJ..ui;.~ >b~ ~'
-:D-~~~~.::..s.._;, J
... ~L__,.,~" ~""""
-... . . ~.
_.~o>-L....,-~(.:.,k._,;,..,..):,0lebtj1~..:i'J.!.Yi,
.J-'ı,.'.(!J\_;.._, \;:ı,i l,~l.L.iy';,J J.ı:.l-",)»~
).--{'....;y\,;i_,l~~,,_,,\t._,~ ı_,.t;_;~
J'"f"v. . ~;;;b.J_,.ı;.:.vAı~ı~~~.,.~_,
Birüni'nin TaJ:ıdidü nihilyiiti'l·emtıkin adlı eserinin unvan sayfası, ilk sayfası ve ketebe kaydının bulunduğu sayfa
(Süleymaniye Ktp., Fatih, nr. 3386)
Nüzheti'n-nüfı1s ve'l-efkar ii havassi1-
mevalidi 'ş- şelilşeti'l- me cildi;i _;~'n ..
nebdti ve'l - af:ıcilr (yazma nüshası Bod-
leian'dedir) adlı mineralojiye dair bir ese-
ri zamanımıza ulaşmıştır.
Birüni ile İbn Sina arasında tartışma
konusu olan soru ve cevaplarla ilgili yaz-
malar ve üzerindeki münakaşalar önem-
li bir felsefi literatür oluşturmaktadır
("Mesa'il se'ele canha İbn Sina" başlı­
ğıyla Boilot'un listesinde yer alan bu ko-
nu ile ilgili risaleler, soru ve cevap mese-
leleri için bk. Boilot, MIDEO, Il, 227; ayrı­
ca bk. TancT, "Beyrum'nin İbn - i Sina'ya
Yönelttiği Bazı Sorular, İbn Sina'mn Ce-
vapları ve Bu Cevaplara Beyrum'nin iti-
razları", Beyruni'ye Armağan, s. 23 1 vd.;
Küyel, "İbn Sina On Sorunun Karşılıkia­
rım Beyrum İçin mi Yazmıştır" , a.g.e., s.
83 vd .). Birünfnin bazıları geniş hacimli
olan bir kısım eserlerinin günümüze gel-
memesine karşılık kaynaklarda adı zik-
redilmeyen, fakat önemli bir konuyu ay-
dınlatan bir mektubu ele geçmiştir (bk.
Sayılı, "Ebu Nasr Mansur'un Sinüs Kanu-
nunun Tamtı Üzerine Beyrum'nin Mek-
tubu", Beyruni'yeArmağan, s. 169-207).
Hakkında Yapılan
Çalışmalar. BirQni
hakkında yapılan modern araştırmala­
rın çokl uğu, onun ne kadar önemli ve iz
bırakmış bir ilmi şahsiyet olduğunu gös-
termektedir. Sachau'nun (ö. ı 930). BirO-
ni'nin iki büyük eserini Arapça yayımia­
yıp İngilizce'ye tercüme etmesiyle baş­
layan bu çalışmalar günümüze doğru
gittikçe yoğunlaşarak sürmektedir. Bi-
rüni için, günümüzde çeşitli alanlardaki
bilginierin üzerinde en çok çalıştıkları İs­
lam alimi denilebilir. Bu konudaki bibli-
214
l'c--'~~-.J.~il,..ıl
\ - ~ ..ı.
___:;\li.., .l.L_j,~ 1 .1)..1•~..;1f.}l_ı;,.l.;t•
.::?==4l \....:.~U.. ~._PI·r1
· ,4~.\;.Y,~J~iJlJ,' ·\l.l.}f"=J.(.t!J<
.:.1.\:JJ<;.ı\~j-_;~\.ı_:;'.ı;.~,.J.lill~•\Jiyl.~l
-,\biJj\.lb.;;.ı .J~\; ~.J<J)b;;,l;l~<.'1l)hlı
l.J;,.._jD:J\ b,;,ID'J..\1 ~J.:)t.:..,;,..:.~J~
yografik malzemeyi Brockelmann (GAL,
ı. 626-627; Suppl., ı. 870-875), Fuat Sez-
gin (GAS, V, 375-385; VI, 261-276; VII, 288-
292; VI ll, ı 88- ı 92), Zeki Velidi Togan (İA,
ll, 646-647), D. J. Boilot (MIDEO, ll, 161-
256; lll, 39 1-396; EJ2 [İng .]. I. 1236-1238),
Sarton (Jntroduction, I, 707 -709), M. S.
Khan (Arabica, XXlll, 77-83). S. Hossain
Nasr (An Annotated Bibliography of lsla·
mic Sciences, I. 198-208; ll, 178-184), E.
S. Kennedy (DSB, ll, ı 56- ı 58). I. Whita-
ker (Anna/i, s. 591-619) ve A. Saeed Khan
(A Bibliography of the Works of Abu ' l·Ray·
htın al·Birunf, s. 1-77) gibi bilim adam-
larının yazdıklarında bir ölçüde bulmak
mümkündür.
Bütün bu çalışmaların yanında Birüni
ile ilgili olarak dünyada toplantılar dü-
zenlenmiş, anma kitapları neşredilmiş,
özel dergi sayıları tahsis edilmiş, adına
pullar bastırılmış ve bininci doğum yılı
kutlanmıştır. 1951 'de Kalküta ·da İran
Cemiyeti Al - Biruni's Commemoraüon
Volume başlığıyla. içinde Doğu ve Batı
bilim adamlarının Birünfye dair araştır­
maları bulunan bir anma kitabı yayım­
lamıştır. 1973 yılında Kara çi' de Birünf-
nin doğumunun bininci yıldönümü dola-
yısıyla 26 Kasım - 12 Aralık tarihleri ara-
sında milletlerarası bir kongre düzenlen-
miştir. Kongre tebliğleri Hakim Muham-
med Said tarafından Al- Biruni Com-
memoraüve Volume adıyla 1979'da neş­
redilmiştir. UNESCO, Görüş dergisinin
6. sayısını (Haziran 1974) "Bin Yıl Önce
Orta Asya'da Yaşayan Evrensel Bir De-
ha" başlığıyla Birüni'ye ayırmış, ayrıca
197S'te Türk Tarih Kurumu Beyruni'ye
Armağan adıyla bir kitap yayımlamış-
tır.Yine bininci yıl kutlamaları arasında
Birüni adına Türkiye, İran. Rusya, Afga-
nistan, Pakistan ve Suriye'de pullar bas-
tırılmıştır. 198S'te de Ankara'da, arala-
rında Birani'nin de bulunduğu dört Türk
bilgini adına (diğerleri İbn Sina, HarizmT,
İbn Türk) milletlerarası bir sempozyum
düzenlenmiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
Muhammed Hüseyn-i Tebrizi, Burhan·ı lfa·
tıc (nşr. Muhammed Muin). Tahran 1330 hş . /
1951, nilşirin notu, I, 336; Birüni, el-Aşarü'l ·
baf!:ıye 'ani'l-f!:urCıni'l · l]aliye (nşr. C. E. Sachau),
Leipzig 1879 - Leipzig 1923, s. 3, 10, 36·39,
52, 67·68, 135, 184, 196·198, 201·202, 212·
213, 238·239, 248, 257, 298, 329·332, 338;
a.mıf., Kitaba Tahkiki ma li'l·Hind min makü·
letin maf!:baleti,; iri-
caf!:l ev mef?üle (nşr.. C.
E. Sachau). Haydarilbild 1958, s. 14 ·18, 148,
367; a.e.: Alberüni's lndia (tre. C. E. Sachau).
Lahore 1962·78, HI; a.mif., Ta/:ıdidü nihayati'l-
emakin li-taş/:ıi/:ıi mesa{ati'l·mesakin (nşr. Mu-
hammed Tavit et-Tand), Ankara 1962, s. 3·11,
14·16, 35, 80·81, 135·136, 199, 212·214, 234,
236, 248, 270, 313·314 ; a.mlf., The Determi-
nation of the Coordinates of Cities (tre. )amil
Ali), Beyrut 1967; a.mlf., el·lfB.nünü'l·Mescüdi
{i'l-hey' e ve 'n-nücüm (nşr. S. H. Bilrani), Hay·
darilbiid 1954 ·56, I, 3, 103, 255·258; ll, 609,
612, 688, 1193; lll, 1469, ayrıca bk. nilşirin mu·
kaddimesi; a.mlf., Kitabü'l-Cemahir {i ma crife·
ti'l-cevahir(ed. F. Krenkow), Haydarilbild 1936,
s. 9·10, 23, 24, 27, 31, 73, 182, 205·206, 215,
219; a.mlf., Kitabü't· Te{him {i eva, ili şına ca·
ti't-tencim, The Book of lnstruction in the Ele-
menis of the Art of Astrology (tre. ve nşr. Ram-
say Wright), London 1934; a.mlf., Kitabü's·Say·
de le {i't-tıb Mukaddimesi (tre. Şerefeddin Yalt-
kaya), İstanbul 1937, s. 31 , 33, 34; a.mlf.. Epit·
re de Berüni cantenant le repertoire des Ouv·
rages de Mu/:ıammad b. Zakariya al·Razi (ed.
P. Kraus). Paris 1936 ; a.mlf., Temhidü 'l-müs·
taf!:ar li-ta/:ıf!:if!:i ma cne'l·memer (Resa'ilü 'l-Bi-
rünf III içinde). Haydarilbild 1948, s. 13·17, 36·
37; a.mlf.. Hikayetü tarif!: ı ehli'l·Hind {i istil]ra·
ci'l·cumr(nşr. Z. V. Togan), iTED, 1/1·4 (1954),
ek, s. 1·25; a.mlf., Fihristü Kütübi Mu/:ıammed
b. Zekeriyya er·Razi, Bibliotheek Leiden, nr.
133; a . mıf. - İbn Sina, "e1-Es'ile ve'l-ecvibe"
(nşr. Muhammed Tand), Beyrunf'ye Armağan,
Ankara 1974, s. 261·301; İbn Cülcül, Tabaka·
tü'l-etıbba' ve'l-/:ıukema' (nşr. Fuad Seyyi.d),
Kahire 1955, s. 17; Ebü'l-Fazl el-Beyhaki, Ta·
rfl]·i Beyhaf!:1 (Tarfl]·i Mes'üdf), Tahran 1326/
1908, ll, 809, 811 vd.; Nizarni-i Arüzi, Çehar
Maf!:ale (nşr. Muhammed Muin), Tahran 1333
hş. , Vlll; XLIX, 414·415; Sem'ilni, el-Ensab, Il,
363; Beyhaki, Tetimme, s. 62·64; Yakut. Mucce·
mü'l·üdeba', London 1923, VI, 149, 308·312,
638; İbnü ' l-Esir, el ·Lübab, s. 161; İbn Ebü
Usaybia, cUyünü'l·enba', Beyrut 1957, lll, 29;
İbrahim b. Muhammed Gazanfer et-Tebrizi, el·
Müşata li·risaleti'l ·Fihrist, Bibliotheek Leiden,
nr. 133; Keş{ü'z·?unan, 1, 9 ; Hansari, Ravia·
tü 'l-cennat, İsfahan 1226, 1, 68; L. Leclerc, His·
toire de la mededne arabe, Paris 1876, 1, 480·
482; Suter, Die Mathematiker, s. 98·1 00; Sa-
lih Zeki, Asar·ı Bakıye, İstanbu l 1329/1911,1,
169-178; C. de Vaux, Les penseurs de 1'/slam,
Paris 1921·26, Il, 75·87, 215·217; Sayyid Ha-

san Barani, Al-Biruni, His Life and Works, Ali-
garh 1927; a.mlf.. "Muslim Research in Geo-
desy", Al-Biruni Commemoration Volume, Cal-
cutta 1951, s. 1·52; a.mlf., "Al-Biruni's Scien-
tific Achievements", lndo-/ranica, V/4, Cal·
cutta 1953, s. 37-48; a.mlf., "Ibn Sina and Al-
Berupi, A Study in Similarities and Contrasts",
Avicenna Commemoration Volume, Calcutta
1956, s. 3-14; Serl<is, Mu'cem, ll, 615-616; Ba-
yur. Hindistan Tarihi, ı , 13, 238; Barthold, is-
lam Medeniyet!, s. 52; Taqi ai-Hilali, Die Ein-
leitung zu al-Biruni's Steinbuch, Grafenhainchen
1941, s. XII; Brockelmann. GAL, ı, 626·627;
Suppl., 1, 870·875; a.mlf., "al-Birüni", E/ 2 (İng.),
1, 726-727; a.mlf. - E. Wiedemann, "Biıılni",
DMi, N, 397 vd .; Hediyyetü 'l-'arifin, ll, 65-
66; ' Sarton, lntroduction, Baltimare 1953, 1,
707-709; 1. J. Krachkovsky, Tarf!Ju'l -edebi'l -
cograff el- 'Arabi (tre. Selahaddin Osman Ha-
şim), Moskova 1957, s. 245 -258; Aydın Sayılı,
The Observatory in Islam, Ankara 1960, s . 56 -
61, 64-69, 71-94; a.mlf., "Blıılni", TTK Selle-
ten, XIII/ 49 (I 949), s. 53·89; a.mlf.. "Doğumu­
nun 1000. Yılında Beyruni", Beyrunlye Ar-
mağan, Ankara 1974, s. 1-40; a.mlf., "Beyruni
ve Bilim Tarihi", ae., s. 67-81 ; a.mlf., "Ebu
Nasr Mansur'un Sinüs Kanununun Tanıtı
Üzerine Beyruni'nin Mektubu", a.e., s. 169-
182; Seyyed Hossein Nasr, An Introduction to
lslamic Cosmological Doctrines, Cambridge
1961, s. 107 -176; London 1978, s. 107-174;
a.mlf.. Science and Civilization in Islam, Cam-
bridge 1987, s. 50-51, 137·138, 144·145; a.mlf.,
An Annoted Bibliography of lslamic Science,
Tahran 1975, 1, 198-208; ll, 178-184; a.mlf., "el-
Biruni ve İbn Sina Arasındaki Büyük Tartışma
24 ve 17 Yaşındaki İki Dahi Evrenin Özellik-
leri Üzerinde Tartışıyor", Görüş, Haziran 1974,
s. 27 -29; a.mlf.. "Bağımsız Bir Filozof", ae., s.
38 -41; a.mlf.. "Abü Raihan al-Blrüni", HI, ll /
2 (1979), s . 91-97; H. Corbin, Histoire de la
Philisophie lslamiques, Paris 1964, s. 208·
210; Sezgin, GAS, V, 375 -383; VI, 261·276;
VII, 188 -192, 288-292; Ali Ahmed eş-Şehhat.
Ebü ' r-ReyJ:ıan el-Bfrün~ Kahire 1968; E. S.
Kennedy, A Commentary upon Bfruni's Kitab
Taf:ıdid al-Amakin, Beyrut 1973; a.mlf., "Al-
Birüni (or Berüni)", OSB, ll, 147-158; a.mlf..
"Al-Birüni"s Masudic Canon", al-Abhath, XXN,
Beyrut 1971, s. 59 -81, 148, 149; a.mlf., "Ah-
mad Saeed Khan (Compiler). A Bibliography
of the Works of Abü'l-Rayl_ıan al-Birüni",
/SIS, LXXV /278 ( 1984), s . 611; a.mlf. -Yusuf
Id, "A Letter of al-Birüni: I:Iabash al-I:Iasib's
Analernma for the Qibla", Historica Mathe-
matica, sy. 1 ( 1974), s. 3-11; Zebihullah Sa-
fa , Al·Bfrün~ Ses oevres et ses idees, Tahran
1973; MübahatTürker Küyel, "İbn Sina «On
Sorunun Karşılıkları»m Beyrüni İçin mi Yaz-
rmştır?", Beyrunf'ye Armağan, s. 83-87; J.
Christoph Bürgel, "Some New Material Per-
taining to the Quotations from Plato's Phaido
in Biruni's Book on lndia", a.e., s. 127-135;
F. Rosenthal, "On Some Epistetnological and
Methodological Presuppositions of al- Blru-
ni", a.e., s . 145-167; Muhammed Tanci, "Bey-
ıılni'nin İbn-i Sina'ya Yönelttiği Bazı Soru-
lar, İbn-i Sina'run Cevaplan ve Bu Cevap-
lara Beyrüni'nin itirazları", a.e., s. 231-301;
A. Süheyl Ünver, "Ebu Reyhan el -Beynıni'nin
Farmakoloji ile İlgili Görüşleri", a.e., s. 41 ·
54; Günay Tümer, Bfrünlye Göre Dinler ve is-
lam Dini, Ankara 1975; 1986; Ahmed Saeed
Khan, A Bibliography of the Works of Ab u '1-
Rayhan al -Birunl, New Delhi 1984, s. 1-77;
a.mlf., "Notes et documents: A Bibliography
of Soviet Publications on al- Birüni", Arabi-
ca, XXIII/1, Leiden 1976, s. 77·83; Abdullah
Nimet, Felasifetü'ş-Şf'a, hayatühüm ve ara' ü-
hüm, Beyrut 1987, s. 412-433; C. E. Sachau,
"Algebraiches über das Schach bei Blrüni",
ZDMG, sy. 29 (1876), s. 148-156; C. Schoy,
"Aus der Mathematischen Geographie der
Araher (nach dem Kanun al-Mas'udi) ", !SIS,
Vj 51 -57 (I 922) ; a.mlf.. "Die Bestimmung der
geographischen Breite der Stadt Ghazna
durch al-Birüni", Annalen der Hydrographie,
Llll (1925), s. 41-48; Ziauddin Ahmad, "Al-Bi-
rüni (His Life and his Works)" /C, V (I 93 I), s.
343-351; VI (1932), s. 363 -369; Max Meyerhof,
"Das Vorwort zur Drogenkunde des Berü-
ni", Quellen und Studien zur Geschichte der
1'/aturwissenscha{ten, lll, Berlin 1932, s. 147-
208; a.mlf., "Etudes de pharmacologie arabe
tirees de manuscrits inedits", B/E, sy. 22
(1940), s. 133-152; H. Ritter. "Werke al-Blrü-
ni's", Orientalia, 1, İstanbul 1933, s. 74 -78; M.
Krause, "Albirüni ein iraniseher Forscher des
Mittelalters", /si., sy. 26 (1942), s. 1·15; Najib-
Uilah, "Abouraihan Al-Beiruni and His Ti-
me", A{ghanistan, Vl/1 (1951), s . 17-40; A.
Jeffery, "al-Birüni's Contribution to Compa-
rative Religions", Al-Birunl 's Commemoration
Volume, Calcutta 1951, s. 125-160; V. Minorsky,
"On Some of Birüni's Informants", a.e., s. 233-
236; A. U. Pope, "Alberuni asa Thinker", a.e.,
s. 281 -285; C. Bulcke, "Alberuni and the Ra-
ma - Kata", a.e., s. 71-81; S. K. Chatterji, "al-
Biruni Sanskirt", ae., s. 83-100; Celal Saraç,
"İslam Dünyasında Matematiğin Doğuşu ve
Gelişmesi", AÜiFD, 1/72 (1953); Zeki Yelidi To-
gan, "el-Biruni ve Hareket -i Arz", iTED, 1/1-4
( 1954), s. 90-94; a.mlf., "Harizm", iA, V, 240-
251; a.mlf. ~ Fatin Gökmen. "Biıılni" , iA, ll,
635-647; D. J . Boilot, "L'Oeuvre d'al-Berüni:
Essai Bibliographique", MIDEO, ll (1955), s.
161-256; a.mlf., "Bibliographie d'al-Beruni
Corrigenda et Addenda", a.e., lll (1956), s.
391-396; a .mlf.. "al-Birüni", E/ 2 (İng.), 1, 1236-
1238; A. B. Khalidov, "Dopolneniya k tekstu
«Khronologii» al-Birüni po Leningradskoy i
stanbul'skoy rukopisyam (Leningrad ve is-
tanbul Nüshalarına Göre Biruni'nin ei-Asaru'I-
Bakiye'sine ilaveler)", Palestinskiy Sbornik, IV j
67 (1959), s. 147-171; Sevim Tekeli, "Birüni' -
de Güneş Parametrelerinin Hesabı", TTK Bel-
leten, XXVII/105 (1963), s. 25·36; S. Pines,
"The Sernantic Distinction between the Ter-
mus Astronomy and Astrology According to
al-Biruni" , /SIS, sy. 55 (1964), s. 343-349; G.
J. Toomer, "Notes on al-Biruni on Transits",
Orientalia, sy. 34 ( 1965), s. 45-72; a.mlf., "Abu
al -Rayhan Mul_ıarrımad b. Al_ımad al-Birüni,
The Exhaustive Treatise on Shadows" (tre.
ve nşr. E. S. Kennedy), /SIS, LXIX/ 249 (1978),
s. 619·623; Fadıl et-TaT, "Ma'a'l-Biıılni fi Ki-
tabi'ş-Şaydene", MMilr., sy. 18 (1969), s. 113 -
43; S. M. Ahmad, "Road- System of India as
Deseribed by al-Biruni", Medieval lndia, sy.
2 (1972), s . 1-2; B. Gafurov, "El-Biruni, Bin
Yıl Önce Orta Asya'da Yaşayan Evrensel Bir
Deha", Görüş, Haziran 1974, s. 4·9; M: Salim
Atchekzai, "Bilimsel Gözlemin Öncüsü", a.e.,
s. 16-19; Hakim M. Said, "Ortaçağ İslam Dün-
yasında Eczacılığın Babası", a.e., s. 32·37; R.
Walzer. "Al-Binıni and Idolatry", Acta lrani-
B1RON1
ca, ser 1, lll, Tahran 1974, s. 317-323; Sabih
Sadık el-Hakim, "el-Birüni el- 'alimü'l- 'Arabi
el-İslil.mi el -I;ldlid", el·Lisanü 'l- 'Arabf, Xl/1,
Bağdad 1974, s. 141-152; Arslan Terzioğlu,
"Al-Biruni «973-1051» ein grosser Türkiseher
universal gelehrter am hofe der Ghasnawi-
den. Gazneliler Devrinin Büyük Türk Alimi
al-Biruni «973-105 1»" , Haseki Tıp Bülteni, XII/
3, İstanb ul 1974, s. 340-363; a.mlf., "Duftdro-
gen, Parfüme und Körperhygiene in al -Bi-
rüni 's Werken", Beitr. Gesch. Pharm., XXVII
(1975), s. 25-29; M. S. H. Ma'sumi, "Al-Biruni's
Devation to the Qur'an", IS, sy. 131 (1974), s.
45-57; Fadlullah Rıza, "Sima-yı 'ilmi-yi Ebu
Reyhan Biıılni", Rehnüma-yı Kittib, XVII, Tah-
ran 1353 h ş. , s. 473-488; Ahmed Münzevi,
"Karname -i Birüni", a.e., s . 580-585; Sami K.
Hamarneh, "The Pharmacy and Materia Me-
dica of al-Birüni and al-Ghafigi. A Compa-
rison", Pharmacy in History, sy. 18 (1976), s.
3-12; a.mlf., "Al-Biruni's Book on Pharmacy
and Materia Medica", Al·Biruni Commemo-
rative Volume (nşr. Hakim M. Said), Karachi
1979, s. 479-500; a.mlf., "Mukaddimetü Kita-
bi'I -Cemahir fi ma'rifeti'l-c~vahir li'l-Biru-
ni", Mecelletü Tarf!Ji 'l· 'ulümi'l- 'Arabiyye, VII/
1·2, Haleb 1983, s. 3-38; a.mlf., "Evaluation
of Al-Birüni's Book on Precious Stones and
Minerals (ai-Jamahir fı ma'rifat ai - Jawahir)",
Hamdard Medicus, XXXI/2, Nazımabad 1988,
s. 3-34; Karnal Muhammad Habib. "The Kitab
al-Şaidana: Structure and Approach", Studies
in History of Medicine, 1/1, New Delhi 1977,
s. 63-79; Ra na M. N. Ehsan Elahie, "Sources
of Kitab al-Şaidana of al-Birüni", a.e., 1/2
( 1977). s. 118-121; Muhammed Tak! Danişpe­
jüh, "et- Tesamül_ıü'd-dini 'inde'l - Biıılni", Me-
celle-i Danişgede·i Edebiyyat ve 'U/üm-i insa-
n[, y. 22, sy. 1, Tahran 1356 hş . , s . 188-197; J.
L. Berggren, "A Coincidence of Pappos' Book
VIII with al-Birüni 's Tahdid", Mecelletü Ta·
rf!Ji'l-'ulumi 'l-'Arabiyye, İI/1, Haleb 1978, s.
137-142; F. E. Peters, "Science, History and
Religion, Some Reflections of the lndia of
Abii Rail_ıan Al-Birüni" , Studies in History of
Medicine, 11/3 (1978), s. 141-152; Anton M.
Heinen, "Mutakallimün and Mathematicians",
Isi., LV (1978), s. 67·73; a.mlf., "Al-Biıılni and
al-Haytham", Al·Biruni Commemoration Vo-
lume, Karachi 1979, s. 501-513; Zeki Çıkman,
"El-Biruni'nin Tıp Alemindeki Yeri", Tıp Dün·
yası, sy. 9-10, İstanbul 1980 j 53, s. 180 -188;
sy. 11-12 (1980 / 53), s. 251·260; 1. Whitaker,
"The Present State of Studies of al- Birüni:
A Survey and Bibliography", Annali (lstituto
Universitario Orientale), XLIII/ 4, Napoli 1983,
s. 591-619; Donald R. Hill, "Al-Birüni's Mec-
hanical Calendar", Annals of Science, sy. 42,
Oxford 1985, s. 139-163; "Birüni", Özbek Sov-
yet Ansiklopedisi, Taşkent 1971-80, 1, 65-71;
"el-Biıılni", Azerbaycan Souyet Ansiklopedi-
si, Bakü 1976-87, ll, 196-197; J. Arnaldez, "Bi-
rüni", EUn., lll, 333·334; C. Edmund Bosworth
v.dğr., "Birüni, Abü Rayl_ıan", Elr., IV, 274-
287; imam İbrahim Ahmed, "el - Kanünü'l-
Mes'udi li'l-Beyruni", Ti, ll, 405-420; a.mlf..
"Tal_ıdidü nihayati'l-emakin li'l-Beyrüni",
a.e., VI, 272-285; Bruce B. Lawrence, "Birüni",
ER, ll, 231-233; "Biriini", Encyclopaedia of
Aslan History, New York 1988,1, 164-165.
Iii GüNAY TÜMER
215