İXTİSAS:Gəmi energetik qurğularin istismari

FƏNN:Riyaziyyat

MÖVZU:Xətti tənliklər sistemi

Müəllimə: Nəbiyeva Gülşən

KURS:I

Qrup:448

Tələbə:Tehmezov Firat

Xətti tənlikler sistemi

Xətti tənliklər sistemi mövzusunun elementləri hələ orta məktəbdə tədris olunmağa en sadə xətti
tənliklər sistemi
 məchullu və üç tənlikli bir xətti cəbri tənliyin həndəsi olaraq üç ölçülü fəzada kəsişməsi. Əgər həlli tapmaq mümkün deyilsə,
bu tənliyin həlli üç fəzanın kəsişmə nöqtəsi olaraq götürülür.

şəklində olan sistemdir. Burada �1,�1,�1,�2,�2,�2 verilmiş əmsallar, � və � isə dəyişənlərdir.

Aydındır ki, hansı tənliyi birinci və hansını ikinci yazmağın əhəmiyyəti yoxdur. Ona görə
də �1≠0 qəbul edə bilərik. Orta məktəbdə belə sistemin həlli üçün təklif olunan üsullardan biri cəbri
toplama üsulu adlanan üsuldur. Bu üsulun mahiyyəti aşağıdakı kimidir. Birinci tənliyin hər iki
tərəfini −�2�1−1 ədədinə vuraq:

−�2�−�1�2�1−1�=−�1�2�1−1

alınan tənliyi ikinci tənliklə toplayıb, hər tərəfi yenidən �1-ə vuraq. Əgər �2�1−�1�2≠0 olarsa,
alarıq:

(�2�1−�1�2)�=�2�1−�1�2

və ya

�= �2�1−�1�2�2�1−�1�2.
Alınan qiyməti birinci tənlikdə yerinə yazmaqla �-i də tapmaq olar. Bu üsul yuxarıdakı sistemi
tamamilə araşdırmağa imkan verir. Bir sıra praktik məsələlərlə əlaqədar daha mürəkkəb xətti tənliklər
sistemi meydana çıxır. Belə sistemlərdə dəyişənlərin və tənliklərin sayı müxtəlif və böyük ədədlər ola
bilər.

Ümumi şəkildə � dəyişəni olan � sayda tənlikdən ibarət olan xətti tənliklər sistemi aşağıdakı şəkildə
yazılır:

Tərif 1. (�10,�20,...,�1�)∈� vektoru (1) sisteminin hər bir tənliyini doğru bərabərliyə çevirirsə,
onda belə vektora (1) sisteminin həlli deyilir (bu kortej bir həll kimi qəbul olunur).

Tərif 2. Əgər (1) xətti tənliklər sistemində bütün sərbəst hədlər sıfra bərabər olarsa, onda belə sistem
bircins xətti tənliklər sistemi adlanır. Bircins olmayan sistemə qeyri-bircins sistem deyilir. Qeyri-bircins
(1) sistemində sərbəst hədlərin sıfırla əvəz olunması nəticəsində alınan sistemə (1)-ə uyğun bircins
xətti tənliklər sistemi deyilir.

Tərif 3. Həllər çoxluğu boş olmayan sistem uyuşan sistem (və ya birgə sistem), həlli olmayan sistem
isə uyuşmayan sistem adlanır.

Tərif 4. Əgər (1) və (2) sistemlərinin həllər çoxluğu eyni olarsa, onlara eynigüclü sistemlər deyilir və
belə yazılır (1)~(2). Əgər (1) sisteminin hər bir həlli (2) sisteminin də həlli olarsa, onda (2) sistemi (1)
sisteminin nəticəsi adlanır.

Qeyd edək ki, bütün xətti tənliklər sistemləri çoxluğunda (yəni � məchullu və � dəyişənli sistemlər
çoxluğnda) eynigüclülük münasibəti ekvivalentlik münasibətidir: ixtiyari (�), (�), (�) sistemləri
üçün (�)∼(�); əgər (�)∼(�) olarsa, onda (�)∼(�); əgər (�)∼(�) və (�)∼(�) isə, onda (�)∼(�).

Əgər (2) tənliyində �-ci yerdə (1) tənliyinin �-cı , (2) tənliyində �-cı yerdə isə (1) tənliyinin �-ci
tənliyi dayanmaqla, qalan tənliklər isə dəyişməz qalarsa, onda deyəcəyik ki, (2) tənliyi (1)-dən I növ
elementar çevirmə ilə, yəni � və � nömrəli tənliklərin yerdəyişməsi ilə alınmışdır.

Fərz edək ki, (2) sisteminin bütün tənlikləri, � –cidən başqa, (1) sistemində olduğu kimidir və � – ci
tənlik isə

(��1+���1)�1+(��2+���2)�2+(���+...+����)�1=��+��� (3)

şəklində olarsa, onda deyəcəyik ki, (2 sistemi (1) sistemindən II növ elementar çevirmə ilə alınmışdır.
Aydındır ki, II növ elementar çevirmə zamanı (1) sisteminin � –cı tənliyini dəyişmirik, lakin onun hər
hansı � ədədinə vurulmasından alınan tənliyi sistemin �-ci tənliyinə hədbəhəd əlavə edirik.

Teorem 1. Əgər (2) sistemi (1) sistemindən sonlu sayda I və II növ çevirmələrin ardıcıl yerinə
yetirilməsi ilə alınmışsa, onda bu sistemlər ekvivalentdir.

İsbatı. Eynigüclülük münasibətinin tranzitivliyindən alınır ki, (2) sisteminin (1)-dən ancaq bir I və ya bir
II növ elementar çevirmə ilə alındıqda (1) ~(2) olduğunu göstərsək, teorem isbat olunmuş olar.

Tutaq ki, (2) sistemi (1)-dən ancaq iki tənliyin yerdəyişməsi ilə alınmışdır. Onda bu sistemlərdəki
tənliklər özləri dəyişməmişdir. Ona görə də onların həllər çoxluğu eynidir, yəni (1)~(2).

İndi fərz edək ki, (2) sistemi (1)-dən II növ elementar çevirmə ilə alınmışdır. Onda (2) sisteminin �-ci
tənlikdən başqa qalan tənlikləri (1)-də olduğu kimi, �-ci tənliyi isə (2) şəklindədir. Bu
halda (�10,�20,...,��0) həlli (2) sisteminin bütün tənliklərini (� –cidən başqa) doğru bərabərliyə
çevirir. Eyni zamanda

{��1�10+��2�20+...+�����0=����1�10+��2�20+...+�����0=��,

İkinci bərabərliyin hər iki tərəfini � ədədinə vursaq bərabərlik pozulmaz. Alınan bərabərliyi hədbəhəd
birinciyə əlavə etsək (4) bərabərliyini alarıq.

Tutaq ki, (�10,�20,...,��0) (3) sisteminin hər hansı həllidir. Onda bu kortej (1) sisteminin �-cidən
başqa bütün tənliklərini doğru bərabərliyə çevirəcəkdir. O cümlədən, (3) sisteminin aşağıdakı iki tənliyi
ödənilir:
 {��1�10+��2�20+...+�����0=��(��1+���1)�10+(��2+���2)�20+...+
(���+����)��0=��+���,

Birinci bərabərliyin hər iki tərəfini (−�)-yə vuraq və ikinci tənliyə əlavə edək. Onda (1)-in �-ci
tənliyinin də ödənildiyini görərik. Deməli, (1)~(2). Teoremin isbatı başa çatdı.

Qeyd edək ki, ixtiyari iki uyuşmayan sistem eynigüclüdür.

Tərif 5. Əgər (1) sisteminin yeganə həlli varsa, ona müəyyən sistem deyilir. Əks halda uyuşan sistem
qeyri-müəyyən sistem adlanır.

(1) xətti tənliklər sisteminin araşdırılması üçün müxtəlif üsullar mövcuddur. Belə üsullardan ən sadəsi
dəyişənlərin ardıcıl yox edilməsi üsulu və ya Qauss üsulu adlanır. Bu üsulun tarixi riyaziyyatın
inkişafının çox qədim dövrlərinə gedib çıxır. Belə ki, müəllifi məlum olmayan «Riyazi incəsənət haqda
doqquz kitab» adlı əsərdə qədim Çin riyaziyyatçıları xətti tənliklər sistemini məhz bu üsulla həll
ediblər. Əsərin b.e.ə. 208- b.e. 210-ci illərində yazıldığı güman edilir və bu göstərir ki, bu üsulun tarixi
daha qədimdir.

Xətti tənliklərin həll etmə üsullari

Kramer üsulu — xətti cəbrdə xətti tənliklər sisteminin həlli üsuludur. Bu üsul 2021-ci ildə onu dərc
etmiş Qabriel Kramerin adına adlandırılıb. Lakin Kolin Maklaurin də həmçinin bu üsulu 1748-ci ildə dərc etmişdi
(və ehtimalən 1729-cu ildə bu üsul barədə bilirdi)

Tutaq ki, kvadrat xətti tənliklər sistemi (<yəni � məchullu � tənlik) verilmişdir

{���11�1+�12�2+…+�1���=�1�21�1+�22�2+…+�2���=�2……………��1�1+��2�2+…
+�����=��,(1)

və əsas matrisin determinantı sıfırdan fərqlidir.

Δ=|�11�12…�1��21�22…�2�………��1��2…���|≠0,(2)

Tutaq ki, �1,�1,...,�� (1) sisteminin hər hansı bir həllidir. Onda (1) bərabərliklərini uyğun olaraq
əsas matrisin Δ determinantının hər hansı � sütunun (�=1,�→)
elementlərinin �1�,�1�,...,��� cəbri tamamlayıcılarına vurub və sonra alınan bərabərlikləri
toplasaq alarıq:

∑�=1��1(�1��1�+�2��2�+...+������)=�1�1�+�2�2�+...+�����

burada � sütun elementlərinin � sütunun elementlərinin uyğun cəbri tamamlayıcılarına hasaillərin

cəmi �≠� olanda sıfıra və �=� olanda determinanta bərabər olmasını nəzərə alsaq son
bərabərlikdən alarıq:

��Δ=�1�1�+�2�2�+...+�����.

(3)

Əsas matrisin determinantından � sütununu �1,�2,...,�� sabit hədlər sütunu ilə əvəz etməklə (Δ-
nın bütün başqa sütunlarını saxlamaq şərti ilə) alınan determinantı Δ� ilə işarə edək.

Qeyd edək ki, (3)-ün sağ tərəfində elə həmin Δ� determinantı durur və bu bərabərlik aşağıdakı şəklə
düşər:

��Δ=Δ�(�=1,�→)(4)
Əsas matrisin Δ determinantı sıfırdan fərqli olduğundan (4) bərabərlikləri aşağıdakı nisbətlərlə
ekvivalentdirlər

��= Δ�Δ(�=1,�→)(5).

Beləliklə əsas matrisin (2) determinantı sıfırdan fərqli olan (1) sisteminin �1,�1,...,�� həllərinin
birqiymətli olaraq (5) düsturları vasitəsilə təyin edilir. Bu düsturlar Kramer düsturları adlanır.

Nəticə1. Əgər sistemin həlli yoxdursa, onun baş determinantı sıfırdır.

Qauss üsulu — Xətti tənliklər sistemini həll etmək üçün klassik üsul. Bəzən bu üsula əmsalları
yoxetmə üsulu da adlanır.

Tutaq ki, kvadrat xətti tənliklər sistemi verilmişdir

{�11�1+�12�2+…+�1���=�1�21�1+�22�2+…+�2���=�2……………��1�1+��2�2+…
+�����=��,(1)

Bu sistemin həlli üçün məchulun yox edilməsi və ya Qausus üsulunun mahiyyəti aşağıdakı kimidir.
Tutaq ki, �11≠0. Onda sistemin birinci tənliyinin hər iki tərəfini �21�11 vuraraq alınan