You are on page 1of 311
HISTORY OF MIZO IN BURMA by 8. Lalthangliana M.A. State Libracn, “4yveram.Aizaw! | hee eee AND toa Mee anys aty a _ A. sc ee O25 orpe. Mizoram a Library Tt LLL HISTORY DEPARTMENT ARTS AND SCIENCE UNIVERSITY MANDALAY Published by: RL. RINA ZAWLBUK AGENCIEs, Publishers, Book Sellers & Genera! Order Suppliers, Theatre Road, Aizawl, Mizoram — 796001 Phone ; 716 Printed by: Nazareth Press, Alzawi, 1980, MIZORAM STATE ree y Acc No oO » Acc by Class.by 7 Cata.by = eh ee Sub Heading by au Transnbed by LocationNo __ Lawm Thu LAWM THUio he Iebkbsbu hi tan ka duh a. Pa- kbatusah chuan he Iehkbabu atap bul min fan sak a, kawng min kawhbmubzui a, tih lan tur tha min atir bawk a, a tawp thlenga min hruaitu leh Scien- tfic Research khawvel boruak kip pha tura min tuai lriams, chutiang kalhmanga engkim min thlir sak- tu Prof. Than Tun, M.A., B.1., Ph.D. (London), De- partment of History, Mandalay University hnenah vesa takin lawm thu ka sawi duh a. Ani min hruaina leh zirtirne tel lo se hotiang hian puitlin rual a mi jo tth ka sawi ngam, Chuvangin & chungah ka lawm tak meuha, .\ mi kaihbruaina leh Research Techni- que min artir te chu be Iehkhabu atan chauh m tovin ka dam chhunga Research ka beih zawm zoel atan dungphtca min rem sak a nib avangin a chupga ha Jawmona hi sawifiab turn ka {-wogkam thiamnam a thn lo va, ziak kim turin ke kawlawm a briam tawk bawk lo a ni. Pabnibnash chuan ka fthianpa Pu Dawnglisna, Mission Veng, ‘lahan leh Pu Lianzama, Khampst hnenab a ni leh a. Anni pabnih bi Khampat kulh- bing hre chiang a, map-te ziak leh thidte la», teh- chhuah vek tbleng, m 14-22, Mareh 1972 chhung Ini ni tin hah taka min puitute an nia. Chuvangin ao chungeh ka lawm em em a ni. Pathumnash chuan Pu Mangvungs, Primary S:- kol zirtirtu, Falem chovgeb a ni bawk. Chin rama bmasang 4Slizo brun hluite 30 March afanga 6 \pri) 1972 chbung min fanpui ec, dawhthe: taka kawng \lusna min chhawm leb win nghak bawk a. Suaipui leh Saihmun kan tlawh Lavng lan. 2 April 1472 oe Tushpui vanawn leh thlipui nuai hrep pewh min tawrhpuitu a nia. Chuvangin a cLungab ka lawm tak meuh a ni. Palinaah chuan Research beia ka zin vel, 20 April 1972 ni-a Jeep nena kan chetsual fume ka hliamte min enkaw! sak leh artui tem tek min pe khawm ruih ruihtu, ke pianos khua Khawbung wula Ich tlangval, nu leh pate chungah » ni leh 8. An zavaia boenah lawm thu sawi stu loh a awm a oi. Panganaab chuan ka thianps Tv. Lalchhuangs, KE. zirlei boenab a ni, Ani nen bian Kabaw Phai- kuam kan pal chbuakh a. Ni 24 October 1977-8 Yu luipui lian luang ngawi mam zur mai, zanlai tale epg po ngbual kareh thiaphdog em emin kan daikai 8. Naupang zawk mah ni se thlaphang lo turin min thlamuan a, tuizangkbavb lamab tan a la a, ke dai- kaipui a oj a. A chungah ka lawm hie a ni, A mal male tar chhuah sen lob, kawng brang hranga min puitu thien the tem tsk ap awm a. Ralkhat efanga lehkha leh thea min tenpuitu leh «1 leh in lama mio dubeaktu zawng zawagte chungah lawm thu naga takin ka sawi duh buwk a. Tichuan he Iehkbabu puitlin a lo mba, mi tinte chbiar theina kan han obhuah thei ta hi keima mi mal blawh- tlione mai ni lovin, kan zavaia blawhtlinna leh thawh chbuah a nie, ka ti dub bawk. Tune kan thawhbona hia tawpna a la ni rh lo va, o bul kan fan ik ék chauh a ni tib brain hoa the zewk leh fangkai lebzualte thawkho ui ze] turin ka sawm leh duh bawk a ni. A tawp berah chuan Pu C. Rokhuma leh Pu Lal. buta (Artist) ten ® bu chhung milemte min ziah sak avang te, Zotawoga Mizo History ziek hmasa bertu, 1926-0 lo ziak tawb, Mizo History obhui kawngs Pa chan chang, Rey. Liangkbsien a hriselnoa tha tawk lovin, upa ém tawh mah se phir teka Thu- bma min zish sak brim avang te, ka u Sawma’n (Rev. Lalsawms, B.D., M.Tb.) min cbbiar chbush sak dap a, rem thate min ruatpui avangtoin, an z- vais chungah ka lawm a ni. 18 April 1977 Lalthangliana Mandalay, BURMA. A CHHCUNG THUTE Phék Inm Tawite - we ey 1 Huo Indewt Dan - aa Bas 3 Thu bmahruai(l) - Rev. Lianghhaia ... Q Thu hmabruai (2) - Prof, Dr. Than Tun ... uw Thu hmeabhruai (3) - we 17 Bung Khatna MIZO BUL ea aes 24 Chhirluog tee coe 28 Bung Hoihna sung Bung KABAW PHAIKUAMA CHEN LAT A.D). 750- -1300 35 - Khampat Kulbbing loh Bangpui 46 Ikabew Phaikuam atanga Chbhuah ‘Whu 58 Thumna CHIN RAMA KHAWSAK LAT A.D. 1300—1700 62 - Thantling Jleh Ran kama Awm Iai A.D. 1350-1450 63 -- Lentling leh ‘!iau Vela Chén Han A.D. 1500-1700 65 a --- Lal Neih Tan Dan ay 67 -— An Khawsak Zel Dan we 7 — An Indo Thu te 73 —- Hmesawona Dangte bee MW — An Sakhuo aoe 83 — Thleng Tilak Thu oes 85 Lina MIZO HMING PIANTO BUL ae 87 — Hmasang Mizo Lebkha wee 95 Bung Ngans BURMA RAMA KIB LEH THU — Kir leh Hmasa Berte 1820 — Kir leh Ho Hnibnate 1914 — Kir leh Ho Thumnate 1928 -- An Hmesswn Zel Dav -— Lushai Brigade — Thihoas Sumdiwona Bung Rukna AN TUN LAL CHANCHIN 1945-76... -- ~ Sipaia Lub Thu - Politios Lam -- Ramria Intawh Khawmna Phék 99 99 103 105 108 M4 126 134 134 137 140 -~ Burma Khbua leh Tui Nib ¢ ‘hungehang 149 — Koonomis Lama An Dinhmun -- Zirne Kawng --= {nohei leh Nunphung Khawsak dan -—~ Sikbuana MIZO CHUNGCHANG THLIR KIL NA. TUUBELHTE [ Kabaw Phaikusm oe IL Revolationary Council of Burma hnena Lushai Welfare Organisation Thu Theb lub. oo Tif) Burma Rama Mizo Khua, In leh. Mibring Zat 1V Kawlphai Mizo Ventlang Nun THLIRNATE 1 ‘Dheto-Chinese Hnam Hiawm Lian Zinga Mizote An Tel Din IIT Sailo Lal Inthlah Cabawn dan ... e HE 1901 leh 1961 Mizoram Mibring Zat .. 5s 161 1G5 166 172 Ts 197 218 222 Ww . 92 LEHKHABU HMANTE Phok — Kaw! gawng Lebkhabu leh Thu ziskte 260 — Ssp leh Zo fawng Lebkhabu leh Thu nakte = 262 LEHKHABU ZIAK DAWNA KAWM LEH ZAWH-TE 268 THLALAK LEH LEMZIAKTE THLALAKTE Phék 1. Khampat Kulhbing Kianga Chhar ’ Darbute 40-41 2. Mize Tumrik Chi Thenkhatte 42-43 3. Seipui Khia 42-43 4. Khawkawk 6£65 5. Sanaawl 64-65 6. Suaipur 61-05 7. Saihmun 64-65 8. Bochung 64-05 9. Léntlang Ich Tiau Ga ee an chén lai A.D. 1500-1700 hun vela an kut chhuak, lung chuoga lem- ziak, Seipui khuaa awm te 64-65 1, Mizo Palaite . 136-137 ll. Rih leh A Véla Leilette 164-155 12. Chheth Lam 272 LEMZIAKTE 1. Mizo Dawhkilh chi hrang brang Incheina hmanraw dangte 40-41 2. A.D. 1780-1888 véla Mizo In- chei dan 136-137 3. 1930 véla Mizo Hmeichhiate Tnchei dan inkar inkér inkar inkar inkér inkér inkaér inkar inkar inkér inkar inkar inkér 112-113 inkar LAMTAWITE Brown : Upper Chindwin (A) Carrey and Tuck : Chin Challiana : Hmasang Mizo Desai : British Residency Desai : “Burmese Mission” Eberhard : China FOE! Hertz : Myitkyina Dist Hookham : China JBRS Lal Mame : Titi liangkhaia : Mizo Lorrein : Lushai Dictionary luce : “Old Kyaukse” Brown, G. E.R. Grant : Burma Gazetteer, Upper Chindwin District, Vol. (A) Carrey, B.S. And Tuck, H.N. : The Chin Hills Challiana, Pastor : Hmasang Mizo Awm dan Desai, W .S. : History of British Residency in Burma Desai, W.S. : ‘History of Jurmese Mission to India” Eberhard, W. : A History of China Frontier and Overseas Expeditions from India Hertz, W. A. : Burma Ga- zetteer, Myitkyina District Hookham, H. : A Short His- tory of China Journal of Burma Research Society Lal Mama, Pu: Mizo Titi Liangkhaia, Rev. : Mizo Chanchin | & I! Lorrain, J. H. : Dictionary of Lushai Language Luce, Prof. G. H. : “Old Kyause and the Coming of Burmans” 2 Luoe : “Linguistic Tour” Leos, Prof. G. H.: “Chin Hills Linguistic Tour’ Rosiama : Mizo Sakhua Rosiama, C : Mizo Sakhua Shaw : Thadou Siama : Mizo Singh : Manipur Than Tun : Early Burma Thanghleia : “Khampat” ‘Thawnylinga : Mizo Vancohbunga : Lusei Vanlayma ; Ka Ram Walker : Gold Pagoda Z“stluanga : Mizo Zawla : Mizo Pi Pute Shaw, William : The Thadou Kukis Siama, Pu V. L. : Mizo History Singh, R. K. Jnalajit : A Short History of Manipur Than Tun, Prof. : Early Burmese History Thanghleia, Pu : “Kbampat Bangpui, .\ ‘Thu- thlung Vawn Chu Hlenin A Fam Ta” Thawnglings, Pu : Mizo Chanchin Vanchhunga, Pu : Lusei leh An Chheh Vela Hnam Dangte Chanchin Vanlawma, Pu R. : Ka Ram leh Kei Walker F.D.: The Land of the Gold Pag-da Zatluanga, Pu : Mizo Chanchin Zawla, Pu K. : Mizo Pi Pute teh an Thiahte Chanchin Tuo hme kum 2000 Kum zabi 7-na A. D. Kum zabi s-na A.D, Kum zabi 4 -na leihew! Ich 13-na boukhawi thleng hum zehi 14 oa huo biosse lam Kam zabi If ne ajanga 15 os huo Jatbawl thieng wo HUN INDAWT DAN Tibeto-Burman hnam dangte nen China ram hmar thlang, Tibet ram hmar chhaka awm Kansu bial, T’ao lui kam velah an ohénga rin a ni. Tibet leh Burma ramri atangin tuna Burma ramah hian an lo tawlh lit dal dal. Kabaw phaikuam an an rawn thleng thle. Manipur leh Burma rama Kadu hote an Gmchhuak a, in leh lo an din. Kabaw phaikuam, Khampatah an chéng. Ki Ich in, silh Ioh fen leh nunphuny khaweak kawng hrang hrangah an chang- kang thawkhat hle tawh. Malpui, iwm leh ban rawng duma chhun tial te, tum- rik cbi hrang hrang te, ngfin leh dawh- kilh te pawh hi hetih hun laia Kawlho bnen atanga an lik chhawn a ni ang. Shan ral avangin Kabaw phaikuam ao chhuahsan a, (‘hin ramah an chbuak cbhho. Chin ram Thantlang leh Runukam velah an khawsa a. A ram Ieilung a chhia a, ei tur a van em avangin harss takin oi en zawng. (‘buvangin an silhfen leh nuophung khawsak dan te pawh a lo tla hniamin an boungtawlh Ich ta a ni. 4 Kom sabi 16-na hou- khawi sfenge 16-ne bou- Khaw) thieng Kum zebi 17-ne bul lam Kum zebi 17 o8 leibawl Kum zabi 1» oa bou- khewi e{aoge 17-ne bnu- kbew thieng A.D, 1700 Iso lato 1850 Léntlang an ohuang chbuak, Tisu kam an thleng, Ssilo thlahtu bul tur Za- hmuaka chu Kbawrus leh Tlangkhuas miten an sawm avangio a lal fan, lal fsthang ochhiah pék a infan oghal. Mizo hla phuah thiam hmingthang hma- as bera ngaih Pi Hmuaki Ngente khuaah @ ohéng. Chapchir kOt lawma chai mup mup Suaipui leh Saihmuo Pawi-hovin an rao chiam, Léntling leh Tiau inkérah an chéng, Kat chi braog hrang, hmasing hia tin- réng leh lal chi an lo chhuak tan. Mizote tan hun pawimawh leh chhiocbhiah thik tak a ni Pawi ral hlauh avang leh an chén mékna bmun aia tha ram an thlang lamah a awm tih an hriat avangin ‘':au an kan, tuna India chhung, Mizoram thlengin thlang an tla ta vek. Chhakehhuak lal Zahuata chu tum hnih lai indonaah a tldwm avangin a lit led hmasa ber niia Buma ramah a kir leh. An chénna blui Seipur chu Zshuata leb @ khua leh tuiten an luah leh ta. Zshuata khua leh tui Vaiphei, Vuito leh Ralteho chu Tlaisun-hovin an rawo rio chiam. 1 April January March 1870 1390 {304 isat 1911 lol4 Tilo i17 1918 1921 5 Tlaisunho tirh bawkin Dihaihovin Seipui an ran leh. Mahni leh mahni an indo tawn fona a reh ta. Saphoin Chin ram silai an khiwm vek a. Burma rama Mizo kir leh hmasa borte hnen afangin silai sawmsarih an khiwm sak, Chin rama chbiarpui neih hmasak bot kum a nis. Mizote chu khaw sawmhnih, in 608 an tling. ‘Thakhengs leh Thanglula ten Tuidilah kobbran an din. Burma rama kir Jeb tum hnihnaa lit hmasa bor Hrangtlira (Kamawia pa) chu Kalemyo bial Mvyohla khuaah a thleng, Kawlpbai pana Mizo pém hmasa ber a ni. Sainguaus leh a hote in sawmsarih lai chu Kalemyo bial Letpankonah bawkté khawhin awmhmun an khuar. Chin rama chéng Mizote sipaiah an lit ve. Pu Suskdsian Tuivar khua a din. Letpankon kbuaa Mizoton lei an let fan, thingtlang lo neibna ata leilets ei zawng kumkhua tur ao nih tax avangin thil inthlakthleng pawimawh leh chhinchhith tlak tak a ni. 1024 1925 1927 1928 1929 140 Maroh 1943 Maroh 1944 IS October 1044 22 Octobor N44 10 January 1945, 145, 1947 Kabaw pbhaikuama chéng Mizote chu Burma Christian Council remrust angin Baptist kohbran atangin Methodist kob- branah en insawn dial s. Pu Satlianan Myohla khua a sat. Tahsn khua Pa Sawpchhawnan a din. Chio ram cbhim bial kil, Paletwa bialab Mizo in sawm vel an pém lut. Pu Lalbuaian Piokhung khua a sit. Kabaw phaikuama ohéng Mizote in 200 lai an tling ta. Myobla khua leh Pinkuog khua tih chauh loh chu Kawlphai Mizo zawng cawngte Japan rail avangin Mizoramah an ral Ulan vek, Lushai Brigade Saphoin Aizawlah an din. Japan kut afangin Lushai Brigade-in Falam an la kir. Japan kut atangin Lushai Brigade-in Hfalkha an la kir leh. Lushai Brigade-in hersa takin Gangaw an la leh a, Indias an haw phalsak an ni. Mizorama ral tlin Kewlphai Zofste an khaw hlui Kabaw phaikuamah an kir leh. Zohmun khua Pu Haulianan a sat. 1948 1949 1980 Wash 1453, yeu 5 1455 1956 7 Pu Sailovan Kawikulh khus, Pu Kap- hleian Varpui khua te an din. Kawl ram Mizote pawimawh tinreng nogaihtuah sak turin Anti-Facism and People Freedom League Hurs-in Lushai Committee a din. Kawl ram Mivote zinga hnathawhhona pawl hmasa ber “Lushai Association” an din, thla li emaw chauhah a tawp leh ta. ‘Tuingo hhua Pu Hawirvangan a din. Mizo sikul naupang sawm tansawrkarin chiwmna a pe, Rangoon-ah an zirtir Khampai khua Pu Thanghleia leh Pu K. Manliana ten ao din. Lo neib lam Sawrkar {anpuina sum puk cheng nuai khat chu tum thumi thenin an la cbbuak. Khampat volah Co-operaave kalhma: gin hnathawbhhons Leih fan a ni. India ram Mizo ram atangin K4wliphaiah Mizote pém ranpui lai ber ani a. Ka- baw phaikuam an zuan_ ber. ‘fanpwiva sum pak hmanga din Khampat vela hnethawhhona chu tlema zawny hlawhtlivgin alo tawp leb ta. Sawrkar chawmna bmuin nula zirlai sawmin Yengoon-ab sikul an kai. Hou:the khus Pu Thansangan a din. 1957 18 19 May 1962 40) August 1982 23 March 1963 1 June 1963 Chin Special Division Act 2 (4) an thiak- thieng avangin Kawl ram Mizote a rem kbus leh tui nih leh nih lob thus harsatna thu bnawk lian pui a lo chhuak. Kawl ram Mizote pawimawh engkim ngaihtuah turin Kawl ram Mizo zawny zawng huap Assembly Tahanah koh s nis. Politics nena inhoamhnawihna nei lo “Lushai Welfare Organization” chu din a ni. Lushai Welfare Organization chuan sawrkar hnenah Burma rama chéng Mizote a ram khua leh tui dik taka pawm tura ngenna an theh lit. Col. Lun Tin, Commander, North-West Command of Burma Army chuan sawr- kar aiawhin 23 March 1963 hmaa Burma rama chéng Mizote chu Burma khua leh tui dik taka pawm an nih thu a puan. Chu hna chu “ Ma Ma Operation” anti a, thawk nghal turin thupék a chiush. Ma Ma Operation hlawhtlin lawmna ro- pui tak Tahanah hman a ni. Col. Lun Tin, Col. Van Kulh leh Lt. Col. Mya Thaung ten thu an sawi hlawm. THUHMAHRUAI (1) 1, LALTHANGLIANA, M. \.-in Mizo History a ziak a. Rei fe a khiwlkhawm houin tunah a bu-a hbawl chhut turin a puitlin ta a. ‘Thuhmabrua epgngemaw ka ziak ve a duh a. Mabse kei chu ka lo ups tawh a, ka tar chau viau mai s. Ka rilru pawh a dik tawh lo va, tam pawh ka ziak thei tawh lo, Mahse ka theih ang tiwk han ziak chu ka duh ve viau bawk a ni. Couvangin tunah hian ka ogain dan Ih a ba ka bmuh din te han sawi ve ka duh hie. Lalthangliana bi Burma rama Mizo lehkha thiam ber pawl a nia. A thu ziak te pawh hia piitling deuh bik a. Tuo hmaa Mizo History ziaktu dang viwng zawng ai chuan a tih tli berin ka ring. Amsh hi Burma rama awm a ni bawk a. Kiwl upsho tit) pawh bre theitu, hre pha mi « ni a. Chovangin zisktu dangte ai chuan # rin tlik ber swmio ka bria a ni. Thu chhui dan leh chbdt din pawh thiam tak tur a ni. Chuvangina thu ziak to hi ka ring hle a. Tun hmaa Mizo History chhuak vawog zawng ai pawhin a rin tlik berin ka ring. Chung Mizo History ziaktute zinga pakhat chu hei hi kaw ve a. Awmbhmun natanga ziak mai ka nih avangin ka thu ziak te pawh kha a dik dan tawk Lei chvan ka hre phak Iém lo. Ani bi chu Burma upate pawh be phak, ba thei, ba bawk a nia. A thu zisk te pawh hi a dik deuhin ka ring zel a ni. Naathtuah dan leh thu chhas den te pawh « thiam tawkiua lang o. A lehkhabu te pawh hi tluangtlam takio, chhiar nuam takin a ziak ther ani. Hotiany m Mizo tlangval ngei, kan neh avang hian lawmawm tien ka brea. A lehkhabu te pawh hi # {ha rer hLle:n ka ring. Keini ziakta dang Mizo History ziak ve tute kha chuan ram kan hmu zau lo va, kan thu briat powo a zau ly. Anierawh chu Burma rama awm a 10 ni bawk a. Burma rama Mizo lehkha thiam ber te zinga mi a lo ni bawk nen, thu cbhat dan leh cbbui dan te pawh a thiam bik 6 ni. History, hnam chanchin chhui thiam hi a fol ble a, Chbui thiam nih pawh har tak 6 ni. Pu Lalthangliana hi chu lehkha thiam « nih avang leb amab pawh history ngsihtuah mi tak a nih avangin a chhui vel hia peih a. A thu ziak to pawh hi obhiar tlak tak a nih ks ring. Tio, Mizo History bi thangthar zel atan pawh hriat reng tidk a ni em em 4, Hetiang tluka lo ziak thei hi Mizoho tan réng réng thil lawmawm tak a vi. Amah hi Mizo zings Ishkha thiam ber pawl a nih avengin a thu ziak te pawh bi rin thik bikin ka ring a. Mizo mipui boon- ah pawh ke sawimawi duh a ni. Mizote hi chu hnam miwl, hosam i kao oi a. Mahni chanchin ngaihhlut dan leh sawimawi dan pawh kan thiam fbin lo va. Lalthangliana hi lehkhs thiam @ ni angin a thu chhui dan pawh hi rin thik tiwk niin ka hria. Chuvangin a lebkhabu hi Mizo Ichkha obbiar thiam xpiang chuwn chbiar ¢' euh thei sela ka duh a ni. Mahni hnam chanchin bro lo hi chu bnam 4 tak meuh an ni thin a. Mizo chenchin hriatna turin hetiang aia lehkhabu tha awm chuangio ka ring lo, Tu hoam pawh mahni hnam ohanohio hre lo hi chu hnam 4 tak meub an ni prin a. Mizoto tana mahni hnam chanchin hriatna tur he lehkbabu hi pawimawh tak a nie. (Chuvergin chhiar g¢heuhah o tha. thu zisk hi amah ren buog boib lai ohu kan chhisr a. A tha tawk hlein ka hria a, A dangte pawh a tlangpui asawi a, a ba zelin ka hria. Chuvangin Mizo a tam thei ang ber hian chhiar sela ka dubsek a ni. 20 September, 177 (Rey.) Lianekhaia Peniel House, Aizawl, Mizoram 1, Kum 93-0 pi e. 2. Zing dar 9:30 atangin chhun 1:30 thleng kan chbiar a, atan that reng a har avangin kan chaw! s oi. li THUHMAHRUAI (2) HISTORY hi Chanchin ziak khiwm mai_ niin then- khat chuan an ngai 8. Mahse chutiang maia awlai zawog ani lo, Thu bulbilte a chin chhuak take kimchang fea dap chhuah a ngai a. Chung tobul dikte chu a pang leh lam afang chauha hriat theib a nihek lo. Thiir tinréng atanga thlir dan brany hrang te tarchhuah a ful. Chu bikah chanchin kan ziaka chu a ziaktu dubzawng lama kaibkdr chiam emaw, huatzawng lam a chhe ziwng hlira ziak ang eni emaw a tel haub tur a ni lo. Hleih Ink noia wiak a nih chuan eogtinnges thu dik a lan theih ang le! A fhen thup mawia, a ding sawichhiat leh ang Jawi si chiag, mi depde te tih dan anga tih ve tur ani hek lo. Tin, ziak hmasate ziak dik lo a awm palh chuan siamfhat tur a nia. Chutianga siamfhat leh belhchhah blawhtute pawh chuan huatthua la love rilru ziu tak an put a nga bawk. “Kan hnam so hmubsit avangin « tha lo lai apiang to dap chhuthin an ziak a. An ngaihnop avangio kan hnam ropuins ni-a kan ngaihto an ziak tol duh lo a nie,’ tiin a ziaktu lakab mi fhenkhatte au thiour thin. Chinur ang hmiang ! Uluk leh chik taka chhiartu ehuin thu dik tak briat chhuah hi a hlawk ber a ni th o rawn bria anga. Thu dik ziak ngarmtu chungsh an la lawm dawn a ni. Thu dik to a nih dan an, chiaha zisk a, a fhaina te, a chhiatna to, kan hoemhnampuins te, kan tawrhoa te eng any nge a nih tih ngun taka chik tura nia. Chutianga uluk taka ken thlirnaah chuan tuna kan dawn nghal mai theih s hliwkna te, zawi zawin hmuh zui chi a thatna te, rei lo t8 chanh hlimna dawn a, bun rei zawk atan hursatoa thleo thei 4 nib leh vih Ioh te nen 12 fimkhur taka khaikhinin tarlso theih len nogaibtush thiam a ful em em a ni. Chu chu kan hriat thiam lebzual theih nan entiraa han tarlang ila: Khaw obhak lam kan thlir chai hoam maéwi takten an ralthusm hmangin Chinese-to an boeh thei tak na a, hun rei lo teah chung havhtute chu Chinese Calture-in a dawlh z> #, Chinoso-nb an chang zo ta vek zawk a nf. Khaw “ang lan kao thlir thang ohnao Kristian Sakhus a Jo din chhush tirh Iai vel khan nasa taka dodal Ieh tiduhdahtu Rom Sawrkar pswh ohu a hau ret vak lov. Kristian sa%hue ose tsk lea bluar take botute an ni leh ta ziwk s. Hengte hi History kalhming dik taka hun rei zawk thlira kan en chanh- in a })ewhoate fitch tek Ich a tha thei ang berin kan hinu thei a ni. Hetinng bisn History chu Chanch.n ziak khawmna satlich ngawta nib lohzis kan hre chiang thei dwm o. Historical Rea>:rch chungohang tlom han tirlang leh ila. Thil pakhat obanchia thlur bik turin thu- pui or gngomaw tluargiim tak thlsa ohhuah a, chu mi chanohin chu lebkhabua awm ang ang cbhhiar bawk a, owachin bu leh magazine hmuh chhun ao: ang chiar leh a, hun remehang neih tuma ups thenkharte kawm bawk a, an sawi ang eng chhin- chhiah zui loh a, chung zawng zawog remkhawm.s viak a nih chuan research oi ta maiin an riog thin. Research-ah chuan heng kao sawi takte hi kan ti lo tur zawng a ni bauh lo. Kan thawk ngei tur a on’. Mahse chung chu mi hriat tawh sa te breve tura beih vena lek fang a ni zawk. Heng zawng zawng houah hian miten tuu hmaa an ls briat ogai lohto bre turin kao bei tur a ni. Exeo-naa mark pek 3 dan kalbmanga kan sawi chuan, mite hriat ve tho ang rewkhawmin mahni fawngkama ziak chhuah thiam mai hi research a tling lo va. Kan hriat tawh te thlir dan thar leh ngaibtuahna tharlama kan ziak chuan pass mark zawng kan hm ogsi ang Mabse hriatna thar tel ngei tura dap a, ziak chhuah theih chauhin pass tha bik a tling ang a. Research vuah thik o ni kan ti thei ang. His‘ory bu thar kan bmuh apianyin chu lehkha- hu ebu -- (1) ‘blir dan thar leh ngaihtuabna tharlim hmanga ziak leh tarlan te a awm em? (2) Hriat tur thar a awm em? Thlir dan thar pswh awm lo, hriat tur tharian te tel biawk lo lehkhabu a nih ehuan chu leohkhabu chu mi buma tangka likna bmanrua, lehkhabu ho mai mala mi, B. Lalthangliins ziak Mizo Chungchang lehkha- bu hi hong a chnogea kan sawi tik hmaugte bien thlir ta ile: (1) Hestorical facts @ hmuh theih ang ang a dip vel a. (2) Upe tici leh thawnthu a theih ang ang a la- khawm bawk a. (3) Hindeang hlate a fawmkhawm bawk a. (4) Unasing hmun hui lbh pawimawhte a tlawh chhuak a. Mi lo sawi tawh thinte o dik Ieh dix Joh fiufiah tumin tha ism tak @ adngin a bak tawn a. (5) A Jakkhawm zawng zewng chu remkhawma a ziakneah {xk vak te, a nih don aia sawichbist thiam te, a ngsihnawm avanga thu awihawm jo t© pawh telh luih ¢-lh te a aum lo va. “Tluaugtiam Ieb thu aj dik takiv” a ziak a ni. 14 Chutianga ziak s nib Joh ohuan History vuah tlak a ni lo va. 3B. Lalthanglians hiao s lehkhabu hi History vush tlk ogei tarin theih tawp chhuabio ea ziak a. A beih nasat ang ngeiin a hiawhtling ta niin ka hria. He lebkhabu hi Kiwi fawagio a ziak fan phawt a. Mizo tawoga ziak turin ka fuih a, @ ziak leh ta nogei a. Chung hnuah chuan Sap tawnga ziak chu keiin mawhphurhna ka la ve leh bawk a. ‘Tiohuan uluk takia ka chhiar lbh vek a, a thente phei cin ka siamtha leh hlek hlek bawk ani. Chu- vangin he leohkhabu bi Mizo Chungchang ziakna bu, History lohkhabu the taéwk tak a ni tih huai takin ka sawi ngam @ ni. History lehkhabu tha tiwk tak miin a chhiar chus. « ohhiartuin chutiang lehkhabu ang chi ziak vo ngoi tura theihtawp ohhuah chakna rilru a ner thuai thin a. He lehkhabu pawh hi tha tiin ziah ve ngoi chikaa in noi hial ngei ang. B. Lalthangliana ziah Iehkhabu hi kan sawi tawh ang khan entawo tik leh thik tling lehkhabu a nia. He lehkhabu hi- (1) Historical Resoarch tliag leh kutchbuak ths hewihebu, 42) History lehkhabu to zinga ontawn tlak ni tur lebkhabu, (3) Hwory te “Scientific Research” hmanga zawn loh dap hnva ziak a nia. Chhisrtute pawh lustory Jehkhabu ziak vo dub kbawpa bip thei leh fri thei bial a nih avangin be lehkhabu hi ohhiar theub turin ka infuih duh a pi. 21 Apsil, 1977 Sd/- Taan Tun,M.A.,B.L.,Ph.D. Kunoteye (London), T Shweman Roat Professor of History University Estate Arts & Science University, MANDALAY MANDALAY 15 THUHMAHRUAI (3) Ka tuina ber subject-ah KA LUNGKHAM om em thin Mizo Chungchang chu a bu hiala ka lo puitlin tak avangin ka hlim blo mai. High sikul ka kai lai atang réogin ‘History’ hi ka tuina ber a ni a. Wesley High School, Mandalay-ah 1964 kuma pawl kua ke zir laiin kan Hoadmaster-in History subject bana Soience subject chauh zir loh theih loha a siam tum pawhin ka Jo hbnial kalh ve tawh thin ». 1967-ah Matrio ka zo va, University-a ka luh dawn tum pawhin: History hi ka tuina ber a nih avangin subject dang zawng zawng aiin ka thlang a. ‘Tichuan Voivorsity-ah ka zir zui ta nghe nghe a ni. Ka la bro reng a! Shwebo bial, Hanlin khawput Huiah Field Excursion kan kal dawn ftumin, kan Vrofessor chuan Hanlin chu hmasing Pyu khawpui hlu: a nih thu te, politics, ceonomics Ih social history Ihma an dinhmun to, khawpui hlui an laih chhuah dan te, an laibchhueh historical evidence te nen himchang takin min zirtir a. :(1): Chutib Ini chuan ka tui zawng a nih avanga ka \o chhiar leh hriat tawh thin “Khampat Kulhbing Ieh Bungpui” te ka ngaihtuah chhuak a, mitthlain Ke hmu viai viei a. Heng hmasing hmun blui ni-a sawi thin te hi Hanlin khawpni hlui ang deuh hian teseerch heih a pawimawhziate ka suangtuah ta vela. Ticbuan field excursion kan kal te pawh chu nakina kan khaikbin theih nan inbuatesih lawkna hun duhawm taka nibzia to pawh ka hre chhuak ta uai uaia. Engtikah emaw chuan hetiang deuh hian ka la etndy ang a. Keimah ngeiin research ka Is bei :(1): 2 February 168, zing dar 9—-ll-ab, Ava lecture ball-ab min zirtir a ni. 16 sng chu tia duhthusam neuh neuh chung leh thinlung chhungrila nghakhlel leh chak em em chung siin ka ngaithla a. Professor thu sawi te chu phir om emin ka lo obhinobhiah zel a ni. History lecture ka ngaibthlak zawng zawng zingah chu mi any tluks ka rilra chawk thotu ke la tawng ogai réng réng lo va. Thawb zewm zel chakna thiolung leh tumne kbauh tak min neibtirtu ka la bmu ngai hek lo. Hanlin kawpui hlui chn 2-9 A. D. vela din «nia, A hmun kan thlen :(1): houah pawh chuao » oburgs ka tum ruhna leh lungkhamna thik tak chu » gual zul a. Ka thinlung chhungah a alb bliah hhah reng a ni. Meivim tha tak thliin a chhém a, ® ling tha deuh deuh ang mai hiah ni tina ka thil dawa, bmuh leh hriat to chuan min chhém vim ham ham reng a ni. Chu chuan min ti-taima zual a, nasa taka thahnomogaihna luogpui chungah nin hing a ni. Kum riat kal tas snangtuahoaa ka lo din thir, rilru mitthlaa ka lo suangtuah chhin fo chu hei tunah atakin a lo lang tae. A lo ding chhusk ta ani Hoi bian he lehkhabu hi tuina Bvanga ziak a oni th « lantir. Burma rama ohéng Mizoto hi mi thenkhatin dik lo takin an thlir hin’ 8. Tuna Jehkhabu meuka ziaka thu dik ziwk kan tarlan theih avang te, kawng fel zawke kan chhawpchhuah theih evang tein, ohutiang hmub dan fel lo chu kan suhiang thei a, ® lawmawm emema ni. Burma rama chéng Mz te hi sawrkar = bnathawk thenkhat leh mi thenkhatten Buema rama chéa nuam ti lo hial tur khawpin an pbisria an savi kual kawi ¢hin a. An aiwi dan ber thenkhatte chu— (Us 3-4 February 1963-0b field excursion kel a pi. 7 (1) Mizote hi AFPFL Party-in vote an hmuh tam nana an kob lub chawp, bél chhung saa an siam hnam te an ni; (2) Burma remab hian hun engnge maw ti chhung chauh awm ve phalna pék an nia. Chu chu ong lai pawha houb kir sak leh mai mai theih an ni e, tih te hia ni. Chutianga huat leh ngeih loh avanga an thil sawi zawng zawngte chu a dik loa ni. Kan thiaofai tur a ni. Kan hniwl bo tur ani. An puhna chk lo zawng zawngte chu thailan a, thn dik tarlan hi Historian te mawhphurhna pawimawh om em a ni tiin nghet takin ken pawm a. Kan pawm any ngei chuan tunah thu dik leh thu ziak rinawm tak tskte zawng chhuakin Iehkhabu hial kan lo puitlin ta a ni. Kawng leh Iamah chuan Burma rama chéng Mizoto hi hmasing atangin a ram khua leh tu dik takte zinga mi an ni ve cheuh pawh ni lovin, Dan chhungah pawh a ram mi dangte ang bawka chanpual dik tak dawng ve ogei thei an nihzia to a chhan Ieh vang rinawm tak te nen tarlana Burma tam chhan nana lu chhum ban chhum huama an lo inpék vezia te leh an Jo do nasat ve dan te tirlao kan tum a oi. India, Burma Jeh Bangladesh rama chéng Mizote chungchang hi a tlaogpuiin hetiang hian duang ta ila: Hmasdng stanga Tieu an kin A.J). 1700 thleng bi “Hmasang Hun” (Ancient Stage: ? A. D. 1200); He mi bun atangs Zorams Sapho an lo lub a, an thutchilh tak A.D. 1890 thleng hi “Hun Laihawl” Middle Stage: A.D. 1700 — 1890); leh Ssphovin an ghutchilh atanga vawiin ui taleng hi 18 “Tun lai Hun” (Modern Stage A.D. 1890—1976) tin fben theib a ni. Ho lehkhabuah bian “Hmasing Hun” (?—A. D. 1700) hi fiab deuh take tarlan tum a ni a. He mi hun lain wite chanchin te an awm dan te an kut- chhuvk te Ich bnubma te dap vel nan hian hun leh tha pawh kan séng nasa zual. History ziaktute tan- a hmanriw tha ber chu a hun lai thu ziak, reoord te leh Archaclogy Department ten an laih chhuah thil pawimawb te an nia. Nimabsela he “Hmasan ; Hun” chunsehing ziak tue hian chutianga hmapraw fangkai leh rinawm tiwk a awm lo va. Ao cbhar chu Kristian Missionary -ten 1894-ah chauh lebkhs on si.m sakoa. Chuvangin thu ziak hlur leh reeord tha bent theih a nije. Ler chhunga historical ev. deoco Ly mulul flip thiapte cli hum tam te nghah an Ja ngai bawk dawnin a lang sia. Heiang ani avang hin hmanraw eituwm deuh leh ehok tawh lo Hmasins pi pu titi inhlan chhawn zel te, hla hin te, an thukhawehing te leh thawathu te kan rmohhan deuh ber a, Amaherawhcbu hmanraw sitawm deh chak tiwk lote kan hmang e kan ti tuk naa, tou awihawm lo leh thil ni thei lote chu kan sitehla 7 or zarzel a. History kalhmang pum pui atana pawm- awm le’ rinchhan thik te chaubh kan thing chhuak thuny ani. Kawng leh lemah chuan History Re searcher te huang pawn lam dai thleng lovin a mu. na ang tukio kan thlir a, Kan thhifei a, Hstoy fir leh ril ni pha ogei turin kan thlifim bram bream ani, Chutiang chuan tuna kan Mizo History-a kan la chhiar ngai loh leh thu thar leh hmuh chbuah thar te kan lo tarlang thei ta a ni, 19 “Hua Laihawl” (A.D. 1700-1890) chanchin e- rawh chu tlem azawng chauh telh riha mn. He tih hun lai hian Mizote chu tuna Mizoramah hian an thleng vex tawh a. Tun tumah hi chuan chu lim chu kan khék rib a. Uluk taka resoirch beih hnue a ba brana ziak leh tum zawk a ni. Amahe- riwhchu Mizurama chénvte khawsvk zui dan tra ebhui lovin Mizoram stanza Burma rama an lo kir leh dan, khuy aa din thu leh tun houw vhlaw> hiawpa an pém luh tak chim chum chungehaiy t , harsitna an tawh dan leh an iden tak thu te mea kimehang taka chhuchh oh a ni, Zolate tana tid inthlakthleny ropm tak pakhat ‘Thingtlang lo nei nu mihna atanga phai leilet mi an lo mh tik hlanh tia te pawh chip hiar douh tuka chhiitehhuah a ni bawk. Try hhawvel indopur vaws brilvia avenge mats ti nehrans hrang an tawh dan fe, dapra ral bhaa'e wonsia tum ber te Zorama oan thia thir de 1945 veluan hire deh dich divh chanelun = te pawh ark Marth vek au. “Tun lai hun™ (A.D. 1890 1976)-a Burma rams chévg Mizote chungchang chu innghahna leh orn. chhan tha tawh tak te nen ziak a nia. He tik hun lai hian Zofate polities, er zawn dan Joh nun- phung khawask dan hrang hrangah to, sa).huarash te an inlumleh nasit ber lai a ni ao. Chin Hills Sct 2 (4) 1957-8 thlakthleny a lo nih tak avangin Burma rama chéng Mizote tan Burma klua leh tui th leh nth loh thu-ah nasa taka a sawi nghin thu te, harsatoa an hmachhawn nzhal rap chi:nychang te, sawrkar hoens thu an theh Iuh ve tik bial dan te leh sawrkarin a chin fel sak dan te nen ofticisl fa fiah taka tarlan a ni baiwk. m tak sipsiah an luh a, Indopui apan-ho Burma ram atanga im ateanga Burma ramio independent limblawla hel chi hrang brangten sawrker ao keh laia rinawm take ram chhan nana nun an Jo pék dan to leh lawmman tam tak an dawo ve- zia te nen kimchang taka ziak a ni. Changkanna kawnga bmasawn zel nan Kawl- phai Mizoten 1953-a vanneihna duhawm tak an dawn den te, chu bamthatna obu a tangkai tur anga an hlawkpui tak loh den te nen inkiltawibna nei hauh lovin térlan a ni a. Tin, chu mi afanga na- kin huna tihaual Ich awm lo tura fimkbur a pawi- mawhzia te nen tluantling taka ziak a ni bawh. Kebaw phaikuama hnam dangte nen an inawm- fin a an tlangram nunphung zawi zawia an hloh hret hret dan te, Kawl nunphung tlem tlema an seng luh zel tik thu te, kawng thenkbatah thing- tlang khawsak dan an hnuchhawn tak tak theih si loh chungehing te leh Kawl awm dan thenkhet chhawin luh thua harsatoa an tawh dan te thlonga ziak a ni. Sakhuana lamah chuan 1894 atanga an sakhaw thar “Kristian Sakhua” nghet taka an vawn zel dan to, malse kobhran hrang hrang @ lo chhush a, hnam lungrualns a rawn sawh keh dan leh chu phirsina avanga hnam pun t.n chénna nasa tak a nihzia thiensin zép nei hauh lova chhu.chhush kelh ani, Kristian sakhua hi sakhaw nuug leh tha a ni ngei tak na a, K&wlram Mizote sakhaw lak din 2 dik Joh avanga an zayai atan tuarna a nihzia leh thenawm khawvéng chena inhékna, innghirnghona Ieh inhuatna hial a thlen dan te pawh kan tarlang a. Chungte avanga hmasdiwnna hawnga pén zel daltu, thanmawhbawk a nih dan te nen ziak ant biwk. Hnam hmangaihna rilru so sang tak pua mich ni hnam chanchin emaw, mi hnam chungehidny emaw ziak hia tha lo tin nghet takin kan pawn a. Chuvangin he lehkhaba kan ziah hui ian Tel hon ve ve te thu sawiugun taka nyaithle zeta, thu ei take vawthlu ghin Roreltus tel leh dik tih dan zawmin ty lam neih loh hram hrdm kan tum a. He Iehhhubu ziak Jai hian rinchhan tur lehhha- bithea vang ble a. Archacology Department te Hubehtuch thal tai engmah khan nei lo va, Kan lhkhiba ned sa te lah chu history lam aiin, hnam aunphuns, inthlahchbawn dan, culture leh tradition lum duh Dir an chhut a. Beisel angin an tanghar tehleun lo va. Thu thenkhatte phei chy thil ju ther de deh inzawmna nei hanh lote a ni nghe nghe, Kninie pekhat tarlang ile: Kaw lal Siamp shranse hil lain (Mandalay hulh siam lai) a hlawpin an chhawk rua... He larlun hi kum 950 vel ani! (1): th leh, “Mizoho hi he bangpui awmna velah an awmow... chutia an awm khawin Jai chuan Burma Iulin ina saa. Chuomi in atan chuan thing tlo chi, tewk thing tam tak an duhia. Chu mi thing be tur chuan an chhawr vak vak maia. ‘Kan chelh 3): Zawle, K.: Mizo Pi Pu leh An Thlabte Chaochi Modern Press, 1984, p.6 , Aizawl, 22 tangas lo ve? tin thlang lun pon an réle. Kawl rum cha an chhuah san ta,”... “Burma lal in sak- nothing lak thu te pawl hi Mandalay khuaa hmen his Burma lal King Thibaw ip sak chn teak thing Hirt suk ani... King Thibaw in sak lai hun vel hia ni ang tih rin theih a ni.’:(2): Mandvlay kulh hi 1857 kumah King Mindon—ia eSt tina. Sai chu 1852-4 lal tana nia. 1878- eSathias A fapa King Thibaw chin Ds78-ah a flve leha. 1885 Anglo—Burnese inde vawi 3-n- ah manani tanshe nghe a. He mi chub powh hive thilawm dan chu a chiens hle dwm ce. ACinpersin nasa! Chuvanyin history dik leh pawar Cak hma chhoak turin vawi tam tak zin chhueh ania. Kabaw phaikuam, Chin ram teh Miso Huengin vawi tam fe kan zing Upa leh bmisi chanchin hee mite zawh zel a ni. A aivka awm sa hla hlui te, thawnathu te leh vikhawehang te cha ulik takin chawlleh a nica. jan taka khalin thlirkir leh fo ani bawk. Ti hie thu dike pawm nam deh rinchhan tlik te ch ath fan thing chhnak ta a oni, Kawns dik lo an do sawh path leh hum sual an lo dai path hlinh te shu kan tickug a. Chutiansga tisual leh nyai tawi ly turin kan kawhhmuh a, An hlawhtlinna te ehhti ehhuakin hawhtlinna duhawm zawk Teh ropai zuwh an hmuh zel theih pan kawng tha thantliag leh dik te zvwn a ni. Politics, ci zawn dan eh an phuny Khawsak dan kawne tinrengah te, sakloena x Lalmima, Pu: Mixo Titi, Lunglei, J.B. Press, 9th Edition, p.2l—2 23 lamah te evgtia srunthat tie nge nna, ength aw ae a sbhunthit lian nge nekin lua a tunghar ang tile thien san thurdwate nen han tarlang nghil zcl baw em. Ruhiuata the leh hmingthan yy bistowy res arc Toa pr oniga hawhhmatna leh zitiaa has bk tuna ber subjecu ngere he luyghbam Der thusur he Phhhuu kk patho ther br ke law tak mea Mivvo tomgehang, 2 bth takin Barmy rani cnén dt chav bm ziakav bu pobhut mak her lena dove eho ean a the ber a mh ther non thehn om kee vom they hun Phe sum powh haa séng ise hk Haul chonch thar nernrea tin Mizote chén tawa vheoct hi bb elén mek kluate tlawai saws anak han vine} hugh a. Kan thi hia th daw. alt fh dik toa timteh tei up. tam tsk ones nine Fawn e Chavurym te hun veh? kant 1 thiah lone 4, @ hin han, tawh ble ang 1h Janh oot m”whnis,he dohhiabu kab vstsar nowanes, matathlean phallolotue thi tuahe ve ar Tt rok une muwhin a chhiutu zuwn is Ea Mivate tan debt hobo ether murhde dele tooxvivsoh hu bases encom vat Votwy berth cbaan he fhkbubu hie fonkin rawh dolureah t otir sual pally awe t'utnal te, phen hast sainaiwhzawn, to aeawm palh hhh ctan- a ooL?) tewaskem t'uan tawk Tol waht “oartite neahtam ka di duke. Chhnt naw. Whtbk bale acu hank cinan festa nm ,twk bh chengtuns caw ca bua sah a pin ka bese c, lye 24 BUNG KHATNA MIZO BUL MIZOTE chu Tibeto-Chinese hnam hi zinga Tibeto-Burman hnam hlawm aingah pawha Assam—Burman hnam pul an ni leh a. Chutian aan inkdn: 4wm lian pui khit, chuw pénga mi-ah skaih chhaiwn vel dan chun hetiany hian chiams ziwkin thlima hangin lo en ila: ~ Fane 13 ~ Chawhte 10 -N | - Ralte 15 Chin 43 ~ Sak |- Trheto- - Luser 79 - Mao | Himalyen | { | }- Hmar so | ~ Burmese + Karen | | - Khawlhnug s | : - Chawngthn 4 Tibeto- -|- Tiboto- a Assam. —)- Mizo--—- 7 Chinew | Burman ' Burman | - Khiangte 7 | ' i - Ngente ti . 1 y> Kachin or T'ai | Jinphew |- Tau 4 ~ Chinese North \7 Assamese - Vangohia 3 Misbmi | Lolo ~ Renthle 8 25 Thiirna No. 1. Tibeto-Chinese fam hliwm han zinga Mizote an tel dan. :(1): Jawng kalhmang inhnaih avangin Tibeto-Bur- man hnam te hi hlawm khata dah an nia. Zir- tuten Tibeto-Burman tia an hohte chu hman Lai chuan China ram hmar thlang, Tibet ram hnar chlwk, Kansu bial, tun Taolanchou khawpui chhim lima awm, mél suwmnya vela ding sei Tao bay kam vela chéngte niin an ring a. Chung hinun: lo khawsa tawh thinte chu B.C. 2000 vel. lias hriamhreia hmapgtute hun houkhawi lam nunphun- leh Khawsak dan ang dirhmun neite av nihzia Ar cheaology Survey te thil laileehduab etingin a heist theh a. (1) Hnam boing tawpe dah nembar to bi a hous p*ng dark Jeb 24t boam'e ao ni. Then Tun, MA., BL, Ph.D. (London), Prof.: Early Bur- mere History, Rangoon, Kayah Thukhah Press, 1469, pp. 19, 24: He lehkhabu hi kan rochhan Ieh hun choan a lem- tawin Than Tun : Early Burma ti chauhin kan tarlang tawh eng. Zatluangs, Pu : Mizo Chanchin, Aizawl, Khuma Press, 1966, pp. 3--8. He lebkhebo hiken rinchban Ich hun chuan a jamtawiin Zatluengs : Mizo ti chavhin kan tarlerg tawh ang. 26 An b3l vack den Ieh cheimawi din te pawh a tha emems. A hin lai kutchhuak nena khaikhinin khawvel henan dangah a aia tha a awm chuany lo. Ching bélte chu Pier Chia Kou hmun thlén oakhat atunga an laih chhuah a nia. Chinese leh- \habu bluiah te chuan B.C. 2000 vela Chinese-ho vhénna thlang lama khawsa ve te chu ‘Ch’ian’ tiin an ko thin a. Tibeto-Burman hnam hléwmho te hi, cla mi ‘Ch’ian’ tia an vurvhhote hi an- nih zir- tute chuan an ring. Chian-ho chuan Beram leh Kel yean vallea. Chinese-ho erawh chuan Lawi, Bawn ¢ leh Vawh te an valh thung a. Beram vénna phal- eh Basns antlat ve theth nai loh avengin a véng- iuove ve te chu an intibuai thin renga. Chnvan ;- in Chie who ehuan Criante chu an do fo va, An wwf phei chian that a, rambua: biek nan ant howe finan awm e. Tichnin Clonurhoe te clot Kacwe inal thlang lam panin an tawth ta zcle. Tr boo himar chhaka Yellow luipui hnar leh Kokonou hoornsh te au chéng ta a ni. Kies Chin lal hn B.C. 1000 velah te pawh Chi- nessho Chuan an rawn khak boat leh ta fo va, chu- vaugin naw due pui pur te pal tlangin chhim lam- aban tawih leh dul dule. Kam ze tam fe a her ham ha? chuan ehung hnam te chu Tibet Ich Bur- ma ramet velah an lo thleng ta a ni. Av chéana hmuas zirin an bnathawh te pawh a deny njvi any a. Beram vulh thinna ata Bawn-; loh Sakiwe te pawh an vulh ziwk mahna. Rain vawi etinzin ram lum bmunah an tla thle a. Tin, Tao lai kams an chén Isi khan thiai chin den te an thism tawb ogei @ rinawm na a, an vah an vah wh tik avangin ao thiemna chi an hlob zo lea tawh mai thei bawk. Bub leh buhtun te ei tawh 27 thin mah se ram palailépga on kel kual an kal knal avangin ram bahra leh kamrah mai mai an ring tawh zawk ang. Vaihovin la neiin Chinese-hovin silk puao nei tawh mah eela, anniho chu thanypung len ohutiang chi, hrui mai mai an bain a rmawm. Rannung thenkbat te khawi ngam thiam tawh bawk mab sela, an chénpa rama zirin a chi @ inang kher lo vang. Hmar lam rama khawi nun theih Tranbung te chu chbim lamab a chhawm thoih leh «. Chuvangin Ui, Vawk, Kel, leh Ar te chauh an chhawm zel thei ang. Tuna ‘Thailand ram Salwoen leh Mekon lui ivkér an ckén lei chanchin cLu Cle. nese-ho lehkhsbu atang bawkin hriat a ni loh a. :(1): Hmasing Mizote pawh hi ‘Tibeto-Burman boars Lliwm zings ao tel ve avangin hetiang bawk hian no rawn tawlh thla ve ngei ang tih rina nia. ‘The: jeh Burma ramri efangin Hukawng phaikuam duny esiin an inchhawp chhuak zel a, Chindwin luipr: -ui celin ap lo lut niin a lang. (2): Kautu (or Kadu) bnamho hi Tibeto Barm wn hnoam blawm zinga chhiar telah obuan Burma ran lal hrass ber te an of a. Anmahni chuan ¢\.ak? emaw, ‘Sak’ tin an inko. Burma ramah chuan Irrswaddi luipui hnar lamah an khawea, Chin ram hal pelin Manipur ram thlenga darh vel te an ne. Hmoesang Mizote Chindwin lui kam thlang Jam Kabaw piekuamea an chén Iaiin Manipur ram lama Kedu-ho +h Burma rama Kadu-ho te intlawh pawhna clu an chhu chat a. : Than Tan : Rarly Burma p. 105-7 2+ Lnee, Prof GH + 'Old Kynukse aud the Coming of Barmana,” Jour: al of Burma leswarch Society, XLID,i, June 1959, p. 89 He tho zak hi ken rinchhan leh hon chuan 6 Jamtawiin, Luce : “Old Kyaukse,” JBRS tb chaubin kan terlang tawh ang. 28 An indo phah ¢hia réng a. Chindwin phaikuam in- chuhin vawi engoge maw zat an indo fhin Awm e. :(1): Chindwin luipui dung zui zela lo tawlh thla Mizote chuan Irraweddi luipui chhak lamsh Kedu hnam chak tak an awm avangin Chindwin luipuiin Trrawaddi luipui a finna thlenga tawlh thla zel lovin, Chindwin lui atanga khaw thlang lam, Kabaw phai- kuam chu kum zabi periatna vel lai khan an lo thleng ta a. Khua te dinin awmhmun an khuar nghet a, an inzdrdarh ve ta niin a lang. Chhinlung CHHINLUNG chungohing hi kan Mizo History ziaktn apiang hian an buaipui hle a. Thawnthn hriat dan tlingpui chu hotiang a ni : “Chhinluog pik efingin hman lai chuan mi an lo chhuak nguah nguah mai a. ‘Tam tak an chhuah hou chuan Raltebo hi an lo chhuak ve a. An bengchheng hle mai a, an chiar ta nuai nuai mai a. Chhiolung véngtu obuan, “KE khai, an tan ta ém mai, khair tawh tuc ani o,” atia. Chhinlung pak chu an khar ta a. Chuti ni suh sela, Mizote hi tam tak kan ni ang,” tiin an sawi thin. He hmasing thawnthu ril tak mai “Chhinlung” hi » awmna hmun sawi dan a inang lo om em a. Thenkhat chuan “Chhinlnng” tih chu China jul “Chhinlung” emaw, “Chien Lung” emaw hi Mizo thlahtu bul a ni a. Chu mi bming chawi zel ohuan hmasiag Mizo pi pute hian “Chhinlung” cbhhuek kan nie, an lo ti ve ta mai nia ngai an awm. :(2): 3): ‘Than Tun : Eerly Burma, p. 115. 3(2): Zatluanga : Miao, p. 9-10. Za Pa K. : Mizo Pr Pute leh An Thlabte chanchin, Aijal, Modern Press, 1964, p. 4-5. He lehkheba hi kao rinchhan leh bun chuan @ lam tawiin, Ziwla : Mizo Pi Pute, ti chaubio kan terlang tawh ang. 29 He chhit dan hian kawng a bo hile. China lal Chien Leng chu A. D. 1711-ah a piang a, 1735 atanga 1795 thleag a lal a. :(3): He mi lo hi ohu China lal dang Chien Lung hming pu an awm sai lo va. Cauvangin iahnambnawihna nei thei tur niin a lang lo. He tih bun lai hian Mizote chuan Tiau an kin tawh a. Tuna Mizoramah hian an chéng tawh. Chu tih hun lai chuan Mizoram te, Chin ram te hi ram ngaw dur pui pui, inkal pawhna kawng awm réng réng lo a ni 8, Anmahni leh anmahni an indo to lehnghal a. Burma leh China ram _ thlenga inkal pswhna kawng mumal pawh a awm rib lo va. Chu- vaingin {henkhat rin dan anga Mizoto hian Chion Lung chanchin hi an lo bre ve viai viai ang a. Kan his- ‘ory-ah te a lo lang ve hial :(4): emaw, khual thuthany ang deuha hbriain, thawnthuah an lo seng lut ta mai 3): a rinna te pawh bi thil a nih rin har tak niin a lang. «Di: 3. Eherhard, Wolfram . A History of China, London, Ran- tlelge and Kegan Pant Ltd., 1960, p. 282. He lehkhabu bi kao rinchban Ich bun chuan, Eberbard : China, ti chauhin kan tarlang tawh ang. Hookham, Hilde . A Short History of China, London, Longmans, Green and Co. Ltd., p. 168. He Iehkhabu hi kan rinchhan leh bun chuan; Hookbam : China, tia lamtawiin ken terlang tewh ang. (4): Darchhawns, M.A. Prof. : “Mizo Lo Chhushna Bul,” Nun Thar Aijel, Vol. 1, No. 41, 12 February 1971, p.l & 4, No, 42, 19 February 1971, p. 3. (5): Zairemthange, Pu : “Chbinluog Thawothu, Ke Nah ve Dan,” Aijal, MZP, July 1972. 30 Thenkhat dang leh chusv, “China Jal Shib Huangti-in kalh beng sei tak a saa. Av thawbrim avanga kal chhuak tate zingab Mizo tblehtute an tel ang a, chu chu lungpui kawrawng chhung afaugs chhuaka inngaiin, “‘Chhinlung chhuak ken ni e,” an ti ta mai nia ring an swm. :(1): He obbat dan bi Mizo hnam pum pui history kal zel nen a inmil thei lo a. Chios lol Shih Huangti chu B.C. 2¢l-ab o@ lel fana. China bang sei ropui loh hmingthang Li singkhat (6000 Kilometres) hi 214 B. C.-a gak @ pi a.:(2): Hei hi a hma emem a. Mizo history kal zel nen s inmil thei lovin a lang a. Chuvangin he chhat dan bhian bul nghet nei I- vin o rinawm zawk. Chhuitu thenkhat ve leh chuan Chhinluny clu Aupatawng (Awksatling tia tuna Mizoten an kob)-sh kbawpui an din a, China lal Chhinlung-an ro a icl , A kbaw hming pawh Chhiolung vuah ania. Aa lal a thih a, Chhinluong khua pawh ao Jo darh hin cbuan chu khua atanga chhuakte chuan “(‘hhinius,z ehnuak kan ni 6,” an tih tak zel otarga lo awm nia ring an awm a. :(3): “(ly Zdwle : Mizo Pi Pute, p. 5 1(2) Eberherd : China, p. 66-7 Hookham : Chine, p. 38 :(3\: Vanchhunge, Pa : Lusei leh a vela Hoam Dangte Chon- bin, Aijal, Zoram Press, 1955, p. 1-14 He lehkbabu } kan rinchben leh apiangia a lemtewiin, Vanchhunga, Lust ti chaubin kan tirlang tewh ang. Lalmams Po : Miso Tri, Lungleh J.B. Press, 1972, cbhut 9-na, p. 19-20. He lebkbabu bi ker rincbbeo kn dewa a « lamtawiin, Lalmama : Titi, ti cbaobin kan tar! tawh ong. Ubhuepvewra, B.A., C. : “Tutenge Mizo?’ Meichber, kom Il-na, bu 14, July 1976, p. 17 3l Hei bian belicbian a diwl lo hle. Awksatlinza kum sswm lai chéng tawh te, Sai ram ohhuak fo a, 6ai pawh va kap ngei te ka zawt hlawm a. Phul zau pui, khawpui hlui ni dwm réng réng khawiah mab a awm lo niin an sawi. :(4): Tio, aereal photo a}soga thlir leh lehkhabuah réng réng Awksatlingah hian khawpui thuthmun hlui dwm hmuh tur Ich sawi tur a awm lo, (huvangin Awksatlang (\upa- tiwng)-ah lal ropui tekin khawpui din a, chu mi afangsa chhuakten (‘bhinlung chhuak inti ta zoel ni Awmy sawina bi chhui chian tur a awm lo a, thil ni thei a ni bawk hek lo. Chhinlung chanohin hi Kiwlho upa titish te, thawnthuah te pawh Mizote khawpui hming, an lal pawh Chhinlung ni dwma sawi ve niin hmun thookhat sh tiln a nia Hei pawh hian finfish a diwl lo hle, Thawnthu, titi Jeb history lam ziakna ken houh phik tawk chinah kan dsp ngua hle tawh a. Kan hhswrh faiin han rit fai thawkhat tawh hile bawk.n a lang a. Mahse tun thlengin Chhinhiny; hming telna kan Is lame lo va, UHmub chbuah tur 4 awt pawh ao beisei awm lo hle. 4)) Pu Ngurauve, Awksatlioga kum sawm lai chécg tawh, M:zo chanchin ngaibsek mi leh titi thiam Ieh bre tok, tunah Tabana chéng chu 25 February 1972-8 ke kawm a, mun brilh dan o oi. Pu Chaltbianga, Awksatlinga 1946--57 thleng ohéog tawh, tunsh Tahene awmin 25 February 1972-8 mio brilb dao ae ni. (3) Vanchhunga, : Lusei, p. 1-14 Laimama : Ti, p. 19 32 Chbui dan dang pakhat lehsh chuan Chbinlung hi Burms ram, Kachin State, Bbamo khawpui kianga ‘Chinlung’ khue hia oie, tian awm bawk. Tin, Mizo hnam brang hrang chbuahna a nibzia hia blui a awm a— 1. I theth maw Chhinlung liama mi’n, Ar zaish cbhing nghilh lem ing maw? 2. Pianne han hril ila chhaktiong kawi leh vaiah, Chhinlungah thang hmasa ka pu e Lianngaia :(1): He chhui dan hi chuan hmasang bla blui o tarlan theih avangin mi dang ai chuan tlemin a siwn devh hretah ngaih theih a ni a. Amaherawhchu a hie theh chhuah han thlir hian be hla chhuahna hi 6 hma tehchiam lo tih chu a briat theih. Mizo chung- chang chhui dan tlangpui, Ran leh Tiau kara chén luiin Mizo hla hluite a chhuak a nih chuan heng hiate hi chu a chhuah tirh vela mi ni lovin, Tau kam vel khawsak lai aia hma kutcbhuak zewng a ni lo vang. Kawng Ieh lamah chuan, be bla hi Cbhinluog chhuahsan tirha phuah oi lovin, tlai khaw hou A.D. 1700 bawr vela chhuak niin a lang. Bhamo khaw kianga khaw pakhat ‘Scinluug Kaba’ tia an koh hi Cbhinlung bmun, hiasings thlabtate lo chhuahna a ni e tih pawh hi pawm 4 har ble, He hmon hi Bhamo atanga khaw chhak lam mel sawmhnih paruka awm a ni a, ft. 6,000 vela sang tlang chunga awm a ni. Tuo homsiu Kachin lal (Sawbus) awmna hmun a ni a. Sapho hun lei chuan officer pakhatia a fhut ¢hin :(2): 3(1): Thawnglinge, Pu : Mizo Obacchin (M/S), 1972 (2) p. 5. He tha siak hi ken rinchhen leh hun chuan a lemtawio Thawnglings : Mizo, ti chaubin kan tarleng tawh aog. 3(2): An Encyclopesdia Birmenica LV, Rengoon, Sarpay Beihman Press, 1972, pp. 16-7 33 Seintung Kaba hi khawpui hlui a ni lo va, a bouai lam mel sawmpasarih vela hidah Shali Takaw khaw hlui leh kulh hluife aawm. Tin, “Seinlung Kaba” hi Shan tawng a ni a, anni chuen “Luai Sang Lung” tiin an vuah a. He mi hming stangs la ohhAwngin “Seintung Kaba” an vuah a. Shan hming “Luai Sang Lung” chu “Sai ang lian tling”’ (Luai = tlaog, Sang = sai, lung = lian) tihna a ni, Hetianga han thlir kual a, hao ohhfit neuh neuh hian hmasdog Mizo sulhnu e nihna Awm réng réng 8 lang lo va. Lo ohéng tawh ngei anga hmeb bel dan kawag pawh awmin a lang lo. Chuvangin Chhinlung hi Bhamo kianga Seinlung Kaba hi chu ni thei tura pawm chi a ui lo. Chhiolung hi Chins lal pakhat Chien Lung emaw, (‘hina bang ropui emaw, Aupatawng (Awkss- tliog)-e awm emaw, Burma rem chhung Kaohin State, Bhamo kianga Sein Jung Kaba emaw ni thei tur awmin thenkhatten chhui lut mab se, fin- fiahna rinawm teawk leh entirna fiah tbe engmeh so ter chhuah theih loh avangin kimohany taka thlirin & engamah pawm theih niin « lang Io. He (‘bhinlung thawnthuah hian thil pabnih in- persan daih a awm a. “(‘bhinlung pOk atengin an lo chhuak ngueh nguah a ... Ralteho an lo chbuak vee...” tih bi! Mizo zinga a obi a chia awm bran hun chu Chin rama chen lai, A.D. 1300 hnu Ism piin a lang a. Chbovangin puk atanga lo obhuah ngush ngush hun awm nen ohuan s inmil lo hle a ai. 34 Hetiang hian kan ngaihtush ta zawk 8 ni: Hmasang Mizo thlahtu bul te bi hmun tinrengab an vik an vak a, pém kual foan nia. An sulhnu leh chanchin hlui te chhinchhishna engmah an nei bewk lo va, Chuvangin hmasang chegohin an hriat theth dan te chu « fish lo om em «. Lei hmawrin an bre viai viai chauh emaw 8 ni ang @. Chhin- lung thawnthu bien min hristtir blawkns pakhat sawma. ‘Hmesang Miro thlabtute chanchin, pika an khaweak lai hun fish lo tak leh chiang lo om em an briat risi roai chu he Chbiolung thawnthu a- yang hian kan hmu thei a ni,” tih hi. Thawothu thepkhatte bi History chhui nan hnér pawimawh so oi ngel mai s. A jengkaina pawh suwi tur tam tekaawma. Amaherawhohu thawn- thu zawng zawng erawh obu an fangkai vek lém lo. A then te phei obu a chanve chauh pangkai te an awm ve bawk. Chutiang deuh chuan (bhinluny thawnthu pewh hien thil tangkei pakhat kan tarlan tak hi-min pe a. A vai erawh chuan a tangkai Iém love tih hi s pawm s hahdem téwk Awm e. Khawvel din ohhuab atjanga vawiin ni thleng ink@r hi darkar sawmhoth paliah pawm ta ila. Mi- bringte lo eawm: fanna chu second sawmli emaw chaub a ni zib ang e, tiin. zirtute chuan an ngai a. Chu second sawmli chhanga thil lo thleng chanchin peyh a engamab kimchang take hriat fish gheib %.8Fm Wh lo va. Chyvangin Mizo lo ohhushng bul fish fal: kimoheng taka ken chbui theib rih lo pawh hj, shil, wm Joe ni Wm lo ve. Pre-History of Mizo phej chu kao chhaih tan dawn ik ék ghauh » ni rib ai a. BUNG HNIHNA KABAW PHAIKUAMA CHEN LAl (A. D. 750—1300) KABAW hi Meitei (Manipuree) tawng 4 ni a, ‘Kiwl’ tihna mai a ni. Kabaw phaikuam hi Burma hmar thlang, Segaing Division chhunga awin a nia. Ka- lemyo township leh Tamu township te e@ huam. Square mel 1470-a zau a nie. Acre erawh chuan 940, 800 laia zau @ vi. (hhim leh hmar sziwnga thluang phei rai dum mai a ni a. (‘hhim leh hmar lama a sawh t&wp ve ve chu a suib ral deuh thaw a, @ dung sei Jam mel 150 @ ni. A lejah a kiar 4, a zau Isi ber Kalemyo leh Tahan zawn vel bi mel sxawmpabnih vel a ni. A leilung pianhmang chu a lei deuh hiek a, khaw thlang lam o sing deuh a, khaw chhak lam erawh tlemin 8 hniam bret. Mahse hmar lamah tlem tlemin a sang bret hret zelani. Tashan vel hi tuifinriat atangin ft. 400 efanga 500 vela sing chauh a nie, hmar kil lam Myothit vel erawh chu ft. 1000 vela sang a ni. Tlangten a baal vel avangin lui (6 « tam hie a. A Jui lian pewimawb devh deub, Myithe, Niyinsava, Yu, Jeh Chaungyi ta chu chhim atenge hmar lam hawi zawng veka luang an ni. Lum Ieh vawt a inthlau hle a. Nipui laia lum tak, thlesiks vawt tak a ni. Chhim lamsh ruahtui « tlem ang bawkin a lum'zuals, hmar lamah rvahtui a tam telh telb a, a vawt deuh deuh bawk. Ram ngaw s tam a, thing tha man msn pui pui Tlawr, Thinguk loh Lawithing

You might also like