You are on page 1of 7
TRIET HOC, SO 5 (168), THANG 5 - 2003 LUA — BAN NGUYEN VAT CHAT DAU TIEN VA DUY NHAT CUA VU TRY TRONG TRIET HOG HERACLIT DANG HUU TOAN (*) ‘Tém t&t: Khi coi Vii tru la mét chinh thé thong nhat, nha Wriét hoc Hy Lap co dai ~ Héraclit (520 — 460 TCN) dé. khang dinh Lita la ban nguyén vdt chat dau tién va duy nhdt cua van vét. Lita “bing chay” vé “lui tan” theo edi Logos von 06 cita né. Sut chuyén hod cia Lita la mot qua trink “khong ngiing nghi” va qua trink dé dén dén sv sinh thanh cia van vat, van vat bien déi vd chuyén hod lai trd vé vdi Lita, Thé gidi thong nhat d trong “ngon Lita song bat digt”. Lita “diéu khién” va “phan xét" tat cd, bao trium tat cd. Lita la khodi nguyén te nhién tich ewc, ndng déng va tinh té nhdt, la bdn nguyén vat chat “co ly tink", quy dink tinh 6 trét tu vd hai hoa eta Vii tru. Lita khéng chi dem lai cho Vii tru ca si¢ song ldn cdi chét ma con tugng trung cho moi cdi séng déng, néing dong va tich ewe. Lita khong chi tao nén “than xée”, ma ca “link hén” cho van vét. Lita 6 “dai séng néi tam” ctia nd. Trong quan niém ciia Héraclit vé Lita vén con mang tink vt hoat ludn vd phiém thén ludn, song dé la quan niém cho thély tink théng nhdt cia thé gidi, quan niém lu6n doi héi gidi thich cdc hién tutong te nhién dua vdo chink tf nbién va la “su trink bay rdt hay nhitng nguyén ly ctia chi nghia duy wat bin chitng”. To lich sit tu tudng trit hoc nhan loai, nha triét hoc Hy Lap 6 dai — Héraelit (620 - 460 TCN) duige thita nhan 1a nguéi sang lap phép bién ching vdi hoc thuyét hét sttc déc dado vé Vii tru — mt chinh thé ludn van déng nhu nhiing “dong chay” vinh hang, vita c6 sy hai hoa, vita e6 sui d&u tranh cha cdc mat déi lap ging nhu “cay cung va ehiée dan sau day”, luén big déi va phat trién theo quy luat van dong cha Logos bat diét. Tu tudng vi dai dé, hoe thuyét doc dao d6 ca Héraclit duge xay dung trén co sé nén tang 1A quan niém cua chinh ong vé Lita vdi tw edch ban nguyén vat chdt déu tén va duy nhdt cua Vu tre. Tim kiém ban nguyén du tién cia toa nha Vi try, ludn gidi ban nguyén d6 vé phugng dién ban thé lun va gn né véi mét hay mét vai dang tén tai cu thé, - tin tai duéi dang true quan cém tinh ma cae gide quan ciia con ngudi e6 thé nhan biét duge, - cia vat chat - d6 la mét trong nhiing dae trung chi yéu lam nén tinh déc dao cia triét hoc Hy Lap cé dai. Trude Heéraclit, nha triét hoc néi tiéng cha truGng phai Milé - Talét (624 - 547 TCN), ngudi cé eéng dau trong viée lam cho hinh hoc Ai Cap va thién van hoe Babilon tra thanh hinh hoe vA thién van hee vdi tu each nhiing bé mén khoa hoc, ngudi da Ph6 gido su, tién si, Pho téng bién tap Tap chi Triét hoc, 37 PANG HUU TOAN gidi thich ding din hién tugng nhat thuc va x4c dinh dO dai cla mét nim la 365 ngay, ngudi da dua ra dinh ly Talét trong todn hoc ma cho dén nay, van con nguyén gia tri - da cho rang, trai dat 1A mot cai dia khéng 16 tréi néi trén dai duong bao la va nude chinh la yéu té déu tién, 1a ban nguyén ela moi vat, tat ca déu sinh ra tit nuéc dé réi lai tré vé véi yéu to cudi cang Ja nude, nude van déng vinh hing va git vai trd hét ste quan trong trong ty nhién cing nhu trong déi séng con ngwdi. Sau Talét, nha triét hoc cing thudéc trudng phai Milé - Anaximandra (610-546 TCN), ngudi déu tién dat van dé nghién ctu ngudn géc loi ngudi, coi con ngudi 1A két qua tién hod cia loai c4, nguéi sang ché ra déng hé mat trdi dé do gid trong mét ngay, ngudi coi trai dat 1A m6t khéi hinh try, 1a trung tam cua Vai tra, van déng quay tron ma sinh ra néng, lanh - da cho ring , co sé dau tién, doc nhat cha moi dang vat chat 1a Apdyrén va coi Apayrén la dang vat chat don nhét, v6 dinh, v6 han, tén tai vinh hang, khéng gidng bat ky vat thé nao, khéng gidng nvéc, cing khéng gidng khong khi, ma 1A cai nam gitta nude va khéng khi, 1A thyc thé v6 cing (subtance infinie) va bao tram toan Va try. Hoe tra ofa Anaximandrd la Anaximen (585 - 525 TCN), ngudi coi mat trdi, mat trang vA tat cA ce tinh ti khae déu tit trai dat ma ra, do trai dat quay quanh ma ban ra xa, thi cho rang, khdi nguyén vat chat dau tién ma Ong goi 1A “vat chat me” la khéng khi— cai git vai tré téi quan trong trong ddi séng muén loai va trong ty nhién, edi ma cing véi hoi thé — nguén séng, sinh khi ea con ngudi — bao trim e& Vii tru va con ngudi biét duge nhé qué trinh 1am cho né trd nén dim d&c hdn hay loang han. 38 Ké thita va tiép thu tu tudng duy v: ca cfc nha triét hoc thude trudng phéi Mile, khi ly gidi vain dé co ban eta triét hoc vé méi quan hé gitta tén tai va tu duy, vat chat va ¥ thite, Héraclit di khang dinh mé6t cach ditt khodt rang, thé gidi vat chat la do chfnh vat chat sinh ra, gidi tu nhién bat nguén ti ban than tu nhién. Rang, Va tra nay khéng phai 1A san phim cia Thugng dé, than thanh; thé gidi vat chat Khéng phai do con ngudi tao ra. Va try la mt chinh thé vat chét van dong. Ngay cA thé gidi tinh than ma éng déng nhat vdi déi sing linh hén, theo éng, cing duce sinh ra tu vat chat. Va, nguyén thé vat chat dau tién, ban nguyén vat chat tién wa duy nh&t ca moi dang vat chat 18 Lita. Ong viét ; “Thé gidi IA mét chinh thé bao gém van vat. Thé gidi la déng nhat véi hét thay moi sy vat tén tai trong né. Thé gidi Ay khong do bit ct vi than nao sing tao ra, cling khéng do bét cit ngudi nao sang tgo ra. Thé gidi 1A mét ngon Lita song bat diét trong qua kha, hién tai cing nhu trong tudng lai. Ngon ltia fy chay sang trong mét khoanh khdec nhat dinh va cing tan Iyi di trong mét khoanh khée nhat dinh theo nhiing quy luat cia n6” (B30). Khi tim kiém nguyén thé vat chat déu tién cia Va try va khing dinh nguyén thé 46 1A Lita, Héraclit, efing nhu céc nha triét hoe duy vat tién béi thude truéng phai Milé, da xudt phat tt quan niém cho ring, moi qué trinh dién ra trong Va tru nay déu 1a nhitng qué trinh ty n6; ching tu van dgng ma khéng cin dén bat cit su can thi@p nao tit bén ngoai cia mOt lye lugng Au. (®) Nhiing doan trich duge danh so thit ty vdi ky hi¢u nhw vay m& ching t6i din ra & day duce lay tir “Cac nha duy vdt Hy Lap 6 dai” (do M.A.Dunohich dich sang tiéng Nga), Nxb Chinh trj Quée gia, Métxcova, 1955. LUA - BAN NGUYEN VAT CHAT DAU TIE! xa lg nao dé, ké cd Thugng dé. Va try ty van dong véi nang lye néi tai, von c6 va nang lye dé chinh 1a “sy s6ng”. Tih nang dong hay “stte séng” cia cic vat thé trong Va tru nay thé hign ra d su van déng lién tuc va bién déi thuéng xuyén cia ching. Ching van déng va bién déi theo quy luat Va tru — Logos. Logos 1a eai von ed, phd, bién, ei quy dinh trat ty thay thé lin nhau mét efch hai hoa ca cde vat thé trong Va tru, Vo tru 1a mét chinh thé théng nhat eda cae vat thé, né “vita 1A edi duy nhat, vita la cdi Da, céi Boi da” (B72) va do vay, Via tru nay khng thé thiéu mét khdi nguyén ban dau théng nhat wa chung cho moi vat thé, mét khdi nguyén déng vai tré 1A. tac nhan cia moi su bién déi va chuyén hoa. Va, khdi nguyén dé'chinh 1a Lita, Ly gidi vi sao Lita 1a khéi nguyén vat chat dau tién cha Va try chit khéng phai l& mét nguyén thé vat chat, mét yeu té vat chat nao kha&c, Héraclit d& dya vao truc quan cdm tinh ma cho ring, sé di Lita ¢6 tu cach do 1a béi “hét thay moi su vat déu chuyén héa thinh Lita” va “Lita cing chuyén hoa thanh hét thay su vat”, giéng nhu “hang hoa chuyén thanh vang, vang lai chuyén thanh hanh hoa” (B90). Khéng chi thé, Lita cén “diéu Ihign tat cd”, “Lita phan xét tat ca” (B92). Con mot ly do nfia di khién cho Heraelit kién quyét khiing dinh Lita la ban nguyén vat chat ddu tién cla Vi tru. Dé la: vio thai dai cua Héraclit thi trong 36) bén yu td, bén ban thé vat chat phé bién - Dat, Nude, Lita, Khéng khi ma ngudi Hy Lap biét tdi, Lita duge coi 1a yéu t6 tich cutc nhét, nang déng nhat va cling tinh t& nhat. Gidng nhu dong séng dang chay da dem lai cho Héraclit mot quan niém ré rang vé “dong chy”, vé sy “trdi di, chay di” — su van déng vinh hing eta vat chat, Lita, sit bing ehay, sy phat sang cata Lita va hién tugng anh sang do Lita phat ra, tia nang soi roi cua Mat tréi “tod lan ra nhu bién” (B77) da dem lai cho éng, da khién éng lién tuéng 4én mét hinh anh séng déng vé co sd nén tang, vé tac nhan ma con nguii c6 thé cam thay duge cla moi su bién déi va chuyén hod trong Va tru. Lita, theo Héraclft kh6ng chi 1A tac nhan, nguyén nhan dan dén sy xuat hién cia Dat, Nude, Khong khi, ma cdn 1A tée nha, nguyén nhén dfn dén, sy tiéu tan, bién mit, “su chét” ca nhiing ban thé vat chat nay. Ong viét: “Lita sinh ra cai chét cia dat. Khi sinh ra trong cai chét cha Lia. Nuée sinh ra trong cai chét cua khi. D&t sinh ra trong edi chét cha nude. Lita chét thi khi sinh, Khi chét thi nue sinh. D&t chét thi nuée sinh. Nuée chét thi khi sinh, Khi chét thi Lita sinh, Nguge lai cing nhu vay” (B76). Lita khéng chi 1A tae nhén, nguyén nhan khién cho “edi lanh néng Jén, efi néng lanh di, c4i w6t khé di, edi khé uét lai, ...” (B66), ma con Ia tae nhan, nguyén, nhan gay nén sy bién déi, chuyén hoa cia van vat trong Vii tru. Khong chi cé wan vat trong Vii tru c6 sy bién adi va chuyén hoa lin nhau, ma cA Lita, theo Héraclft, cing luén ciing ty bién déi va chuyén hod theo cai Logos vin c6 ea n6. Ong viét: “Su chuyén hod cia Lita la: dfu tién thanh bién, m$t nia bién thanh dat, nua con lai thanh gid xody... Dat lai hoa thanh bién va tudn theo Logos ma truéc kia, bién hoé thanh dat da tuén theo” (B31). Su tu bién d6i, chuyén hod ctta Lita dude thé hién ra 6 d@ Ita va nhé d9 lita nay, nhé sy tang 1én hay gidm di cla 49 lta ma vat chat chuyén hoa tir thé rn (D&t) sang thé léng (Nuée), ti thé léng sang thé hoi (Khéng khi) va nguge lai. Song, chu trinh chuyén héa nay cua vat chat khéng dimg lai d dé, ma né 39 DANG HOU TOAN cén tiép tuc chuyén hoa dé trd vé véi cai ban nguyén déu tién cia né 1A Lita. Cae nha triét hoc sau Héraclit, khi lun. gidi quan nigm cia éng vé qué trinh bién déi va chuyén hoa cla vat chat dién ra nhd su tu bién aéi va chuyén hod cha Lita, nhd su tang gidm cia d6 lita, da khai quat qua trinh 46 thanh mét chu trinh hai c&p 46; - Cap dé thit nhat duge goi 1A con dudng di lén (c6 nha triét hoc goi 1A con dudng thugng) dién ra theo trat ty: Lita > vat chat @ thé ran (at) > vat chat 4 thé lang (Nude) > vat chat 6 thé hoi (Khéng khi) > Lita. - Cép dé that hai duge goi 1a con duéng di xudng (cfing c6 nha triét hoc goi 1A con duéng ha) > dién ra theo trat tu : Lita > vat chat d thé hoi (Khéng khi) > vat chat 6 thé léng (Nude) > vat chat 6 thé ran (Dat) > Lita, Chu trinh hai edip 46 dién ta qué trinh bién déi va chuyén hoa nay cua thé gidi vat chat cén duge cae nha triét hoe sau Héraclit coi 1a mét chu trinh khép kin, théng nha&t d “mgt ngon Lita sdng bat diét”. Bai 1é, theo ho, chinh Héraclft cing da khang dinh nhu vay khi éng cho rang, “con dudng lén déc va dung xudng déc 1 cing mét con du@ng” (B60); rang, “ty nhién chét hai lan 6 cing mét trang thai. Tu nhién dang chét Iuén dién ra sy xudt hién va tiéu vong, tién lai gan va di ra xa, tich tu vA phan tan” (B91); rang, ngay ca trong méi con nguGi thi “séng vA chét, thite va ngu, tré wa gid truéc sau cting déu 1a mét. Céi sau bién hoa thanh cai trude, Cai truéc bién hod lai tré thanh cai sau’ (B88),... va tat cA déu 1A do su bang chay hhay tan lui cla ngon lita theo Logos von cé eta 6 (B30), MOt ly do nita ma theo ching tdi, khong thé bé qua, khi ly gidi vi sao trong sd nhiing nguyén thé vat chat phé bién, 40 Héraclit d& khang dinh Lita 1a nguyén thé vat chat ddu tién, 1A khéi nguyén vat chat duy nhét ctia Va tru. Dé 1a 1y do ma theo sy phéng dodn eta cfc nha triét hoc sau Héraclit, mac du Héraclit 1a ngudi theo chi nghia duy vat, tham chi éng con JA nha triét hoc duy vat tiéu biéu cho mét nén triét hoe ruc rd ca nhn logi, song khéng vi thé ma 6ng khéng ehju anh hwéng cia nhing ciu chuyén than thoai mang tinh hoang duéng va vén da trd thanh tiém thitc cla nhiing ngudi Hy Lap cd dgi. Dé 1A cau chuyén vé than Dét va céc vi than khée trén dinh Olimpia - noi ma theo truyén thuyét, luén ngu tri mét ngon Lita thiéng véi anh sang huyén diéu, vinh hang. Va, théin Dét - chia té cua céc vi than sé di c6é duge dia vi dé va git duge dia vi d6 mét céch vinh vién trén dinh Olimpia linh thiéng 1a béi Ngai ndm duge quyén sé httu ngon Lika thiéng, duge hun die béi chink kh thiéng ea ngon Lita vinh hang, nm duge cdi Logos von cé cua ngon Lita ay va do vy tré thanh “ngudi duy nhat c6 tri tué” anh minh (B32); ban than than Dét thi duge coi 1a hién than cha Mat tréi trén Trai dat, 1A su nh4n cach hod Mat trdi - noi ma Lita c6 46 hia lén nhat va Lita 6 day, d6 lita é day dau “cing moi ngay méi khéc” (B6) nhung su tén tai cia né 1A b&t diét. Do chju anh hudng cia cfu chuyén thin thoai nay va véi mét quan niém nhu vay, Héraclit da coi Lita 18 ban nguyén vat chat ddu tién, duy nhat eba Vi tru. Ly gidi vi sao Lita 1a ban nguyén vat chat duy‘nhat cua van vat trong Va tru, Heéraclit cho rang, Va try nay 1a mét, la duy nhat déi vi moi cai hién tén, la chinh thé théng nhét, nén van vat trong né phai cé chung mét nguén phat sinh, mét cdi ngudn xudt phat va nguén gée, edi nguén LUA ~ BAN NGUYEN VAT CHAT DAU TIEN... a6 chinh la Lita. Ngay ea thé giéi tinh thdin ma éng déng nhat véi dai séng linh hhén, theo éng, cing cé nguén géc xuat phat tir vat chat, duge sinh ra ti lita Khang dinh nguén géc vat ch&t cha linh hén, Héraclit viét: “Déi véi linh hén thi chét c6 nghia 1A bién thanh nuéc. Déi véi nuiée thi chét tite 1a bién thanh dit... Nude tit dat ma ra, linh hén cing tit nuéc ma ra” (B36). “Linh hén... 18 cdi thot ra tt noi am uét” (B12). Linh hén duge sinh ra ti nuée. Nude lai duge sinh ra tw d&t nhé “su chuyén hoa cua lita” (B31). Do vay, linh hén cing 1a céi duge sinh ra tif Lita, do suv ehuyén hoa cua Lita. Song, “linh hén la m@t dang tinh tuy cla Lita, la sy bung chay cita Lita, 1a tia chép” (B15) va do vay, con ngudi khéng thé dé dang tim thay “bién gidi cia linh hén”, diu c6 di khdp moi néo dudng “cing van khéng thé tim thay dude”, bdi gée ré cua linh hén 4 ngi tinh tuy nhat cha Lita va béi ban than linh hén citing luén bién déi theo quy nat - ‘Logos vGn c6 cia né: “Logos 1a ci ma linh hén vén cé, tu né phat trién” (B115), Nhu vay, c6 thé ndi, trong quan niém eta Héraclit thi Lita 1a ban nguyén vat chat ddu tién va duy nh&t cia van vat trong Vi tru. Lita la co sd nén tang cia thie tai vat chdt, bao tram toan bé thuc tai vat chat nay, “tod lan ra nhu bién” kh&p Va tru nay va quy dinh, quyét dinh (‘diéu khién”, “phan xét” theo each n6i cia Héraclit) sy van déng, bign déi, chuyén hoa cia thuc tai vat chat dy, cua moi vat thé trong Va tru theo cai Logos - quy luat von c6 cilia n6. Lita la edi ma tit dé, van vat ditgc sinh ra, ké cd linh hén véi tu cach thé gidi tinh than, dé réi lai bién déi, chuyén hoa thanh Lita, tré vé véi chinh Lita nhu 1a hé qua t&t yéu cha Logos Va try, “Su chuyén hod cia Lita”, sy ty thay adi theo con dung lén - xudng ctia dé lita la nguyén nhén dan dén sy ra déi va diét vong cia van vat trong Vi tru va cua ca Vii tru véi tu cach mét chinh thé. Do vay, mgi su “phan xét” vé Va tru nay va van vat séng trong d6 déu phai duge “thyc hién théng qua Lita” (B64), théng qua dé lita véi tu cach san phdm true tiép cia su chuyén hoa cia Lita. Van vat trong Va tru nay déu cé thé chuyén hoa thank Lita va Lita cing c6 thé chuyén hoa thanh bat cit wat thé nao, ké ca linh hén, trong Va tru. Va tru 1a mét chinh thé théng nhat va tinh théng nhdt cua Vii tru la @ “ngon lita sng bdt digs”, vinh hang nhung cing luén bing chay va lui tan trong nhitng khodnh kh&e nhat dinh, 6 nhing vat thé nao d6 theo Logos vén cé cua né. Véi tut cach 1A cdi ban nguyén vat chat dau tién va duy nhat cha Va try, Lita, trong quan niém cla Héracl{t khéng phai la mOt hién tugng tu nhién ty phat, xa la vdi Logos Va try va khéng tuan thi, phuc ting mét gidi han nao; cing khéng phai 1a mét khéi nguyén phi ly, khong cé ly tinh, khong phai 18 mt lye lvgng, mét site manh khéng thé diéu khién duge boi mot lye lugng, mét ste manh nao dé, lai cing khéng phai la “mét su sing tao” nhung khong biét minh sang tao ra céi gi. Véi Heraclit, Lita la khdi nguyén tat nhién tich cule, ndng déng vd tink tf nhdt. Lita vén déng, bién déi va chuyén hod theo Logos Vai tru vd tudn thi cdi Logos cia chink no - d6 lta. Lita “tao va, quan ly va quy dinh moi sut bién hoa” (B100). Lita “diéu khién, tat ed”, “phan xét tat ed” (B92), “phan xét thé gidi va van vat sdng trong dé” (B64), song khong phai vi thé ma cé thé “tu do wugt qué 46” (B94), Lita c6 site manh van nang nhung van phai tudn tha “sy sang suét duy nhét” — tri tué, bdi “do 1a edi c6 41 DANG HOU TOAN thé ché ngu van wat théng qua van vat” (B56). Lita cé trong van vat, song 6 mot chitng myc nao dé, van 1a ci xa la vai van vat. Lita chuyén hoa theo Logos vin cé cia né dan dén sv ra ddi cla van vat trong Vo tru va dén lugt minh, van vat ra ddi van dong, bién déi, chuyén hoa theo dO Ita dé réi lai trd vé véi cai ban nguyén dau tién cla minh — Lita: “Hét thay moi su vat déu chuyén hod thanh Lita. Lita cing chuyén hoa thanh hét thay su vat” (B90). Lita 1a ban nguyén vat chat sinh thanh ra van vat trong Vii tru, song Lita ciing 1a cai thiéu dot van vat dy, thiéu dét ca Va try nay, dua ca Va tru nay vé cdi vinh hing: “Néu nhu khéng cé Mat tri, cho di cé cdc tinh td khae cing chi la dém téi” (B99). Lita la ban nguyén uGt chdt “cé ly tinh” va do véy, la cdi duy nhét quy dinh tinh e6 trat ty, tinh hai hod cia Vii tru, mang lai cho van vat trong Vii tru va cd Vii tru nay si tin tai hop ly, tén tai nhut mét chinh thé thong nhat, “déng nha&t déi véi hét thay moi su vat” (B30). Lita 1a “ké sang tao” duy nhat ra Vi tru nay, la cdi dem lai sy van dng, bién déi va chuyén hoé “khéng ngiing nghi” cha Vi try nay, dem lai cho Vii tru nay site séng truéng tén, nang lute séng vink hang. Lita - dé khong phai la thit Lita théng thuGng, ma 1a “sy chay” véi tu cach khdi nguyén sang tao su séng. Lita Ia cai “sOng vinh hang’, 14 c4i khéng chi dem lai su séng cho van vat, cho Va tru, ma cén lutdng triéng cho moi edi séng déng, nang déng va tich cue. Song, Lita citing la “su chét”, la edi chéim ditt su tén tai cia van vdt, dem lai sy ngudi lanh cho nhiing “linh hén... bi dm wét” (B117), Lita “bang chay” thi su sdng xudt hién, sy vat mdi ra déi. Cén khi Lita “lui tan” thi su sing chém dit, sy vat ch _khéng con. “Bung chéy” va “Jui tan” 1a hai qué trinh dién ra déng 42 thdi, theo chu ky va duge ché dinh, duge diéu tiét béi d6 lita, Noi cach khée, song song vdi qué trinh chuyén ho cia Lita thanh van vat thi cing dién ra qua trinh nguge lai — sy chuyén hoa cua van vat thanh Lita. Lita véi tu cach khéi nguyén ban dau, duy nhét va sy da dang cia cdc vat thé don nhat tao thanh sy théng nhat bién chitng - théng nhat trong mau thudn vA trong su hai hoA cia ching, thdng nhat trong su chuyén hod lan nhau cua ching. Khéng chi thé, véi Héraelit, Lita con ia thie tai vat ly, la co sé te nhién cia moi edi dang dién ra, déng thdi la hinh nh, la biéu tugng ciia moi cdi dang dién ra a6 vA véi tu cach nay, Lita tw né la Vii tru. Tinh dgc do, khae thudng trong quan niém cia Héraclit vé Lita khéng chi ding lai 6 dé, Véi tut céch ngudi theo chi nghia vat hoat, Héraclit cdn coi Lita 1A “sy song vinh hing”, la stic sng bat dié lai “sinh khi” khong chi cho con ngu@i, cho thé gidi hitu sinh, ma cén cho ca nhitng vat thé v6 tri, v6 gide, cho thé gidi vo sinh. Cdn véi tw cfch mét nha phiém than luan, Héraclit da coi Lita khéng chi la céi tao nén “than xac” cla van vat, ma cén 1a cai tao nén “linh hén” cho van vat ay. Véi quan niém nay, éng 44 gan cho Lita nhiing hoat déng tam ly giéng nhu hoat déng tam ly 6 con ngudi, Va, khaéc véi nhiéu nha triét hoc tién béi, Héracl{t con dua ra mot quan niém hét stic déc dao vé cai khdi nguyén vat chat ddu tién va duy nhat nay — quan niém coi Lita la mét qua trinh - qué trinh lién tue “bing chéy” va “lui tan” theo cdi Logos von c6 cua né. Néi vé quan niém coi Lita 1a mot qué la céi dem trinh cia Héraclit, Hégen da khang dinh rang, véi Héraclit thi “Lita 1a thdi gian vat LUA- BAN NGUYEN VAT CHAT DAU TIEN 1g; né 1a su khong yén tinh tuyét déi"(1). Cling néi vé quan niém nay cha Héraclit, trong tie phdm Triét hoc cia Héraclit kh hiéu ¢ Bphedo, Ph.Latxan cho ring, Lita 6 Heraclft 18 “m§t that lia thudn tuy va tuyét d6i phi vat chat”. Va, véi cach higu nay, Ph.Latxan khang dinh: “Triét hoc ota Héraclit = Triét hoe duy tém”(2). Khéng thé néi Lita trong quan niém cia Héraelit 1A tha Lita “thudn tuy va tuyét di phi vat chat”. Lita 6 Héraclit Ja ban nguyén vat chat dau tién va duy nhét cha Vat e6 cia né 1a nguyén nhan dan dén su sinh thanh cia van vat trong Va tru. Néu cd thé ndéi vé han ché trong quan niém nay cia Héraclit thi d6 1a, khi coi sy sinh thanh eta van vat trong Vi try nhé su chuyén hoa cia Lita, Héraclit di khéng nhan thay cé su phat trién tix thélp dén cao trong cai “ding chay” va bién déi phé bién, . Lita chuyén hoa theo eéi Logos vin lién tue cha van vat trong Va try. 6 ong cing khéng cé quan niém ré rang vé su bign déi chéit lugng, mac dit éng c6 néi téi su chuyén hod lin nhau cla cae mat déi lap va néi téi sy chuyén hod tit mét trang thai chat lugng nay sang trang thai di lap cha né. Mac da Héraclit coi su bién ddi va chuyén hoa trong Va tru dién ra khéng chi ti cdi gidn don va thap At, Nu6e, Khong kh) dén edi phife tap va cao hon (Lita), ma con nguge lai (B76). Song, vé thyc chat, chu trinh hai céfp d6 dién ta qué trinh bign déi va chuyén hod cia van vat trong Va tru ma Heéraclit dua ra khong cho thay mét su phat trién cia thé gidi vat chat nhd su chuyén hoa cia Lita theo nghia hoan thién; chuyén hoa ti th&p lén cao, O dng, Lita “bing chay” va “lui tn”, van vat xudt r hién va tiéu vong véi tu cdch mét qué trinh khéng chiu sy quy dinh, quyét dinh cia than thanh hay con ngudi duge lap di lip lai mot cach khong c6 muc dich. Véi ong, Vii tru nay va van vat trong né dung nhuw chi la thit “tré choi” cha Lita vdi chinh né, 1a muc dich ty than cia Lita. Quan niém coi déi sOng tinh than — hoat dong linh hén nhé su chuyén hoa ciia Lita c6 ca trong thé gidi hitu sinh l4n thé giéi v6 sinh ma Héraclit dua ra chi thuan tiy 14 quan niém theo vat hogt luan. Mac di vay, 6 n6 van ¢6 mt déng gop tich cue - d6 1a su thita nhan va bao vé nguyén ly duy vat nén tang - ddi héi suf gidi thich c&c hién tugng ty nhién dya vao chinh ty nhién cha Khéng phai vao céc lfc lugng xa la. Quan niém coi Lita 14 ban nguyén cia ca thé gidi vat chat lin thé gidi tinh thin ¢ Héraclit d&u mang tinh phiém thin ludn, song né da cho phép khang dinh thé gidi 1a mét chinh thé thong nhat, thé gidi thong nhat 6 “ngon lita séng bat diét”. V.LLénin, khi nhée lai quan niém coi thé gidi 1A m6t chinh thé théng nhat da, dang va sé con 14 ngon Lita s6ng vinh hing, luén “bing chay” va “lui tan” theo nhiing quy luat cla né ma Héraclit dua ra, da coi dé 1a “mét su trinh bay rat hay nhiing nguyén ly cha chi: nghia duy vat bién chting’(3). Ching ta hoan toan cé thé coi day IA mt su dinh gia dang din d6i véi cong hién quan trong nay cia Héraclit vé Lita véi tu céch ban nguyén ddu tién va duy nhat cia Va try. (1) Din theo: V.L.Lénin, Tedn gp, 1.29. Nxb Tign b6, Maixcova, 1981, tr.278. (2) Dn theo: V.LL&nin, Sda., t.29, tr.371 (3) V.L-Lenin. Sdd., .29, 371 43

You might also like