Uongozi na Usimamizi wa Shule

MATINI YA KUJISOMEA MWENYEWE

 Yaliyomo

Matini Namba Moja - Jinsi ya Kuongoza Ofisi ya Mkuu wa Shule/Mwalimu Mkuu......................... 1

Matini Namba MBILI - Uongozi wa Shule............................................................................................. 8
Uongozi wa Watu............................................................................................................................................................................8
Uongozi wa Kimkakati...................................................................................................................................................................9
Matini Namba TATU - Uongozi wa Shule............................................................................................ 10
Uongozi wa Kielimu.................................................................................................................................................................... 10
Kufanya maamuzi Kidemokrasia............................................................................................................................................ 11
Matini Namba NNE - Uongozi wa Shule............................................................................................. 12
Ustawi wa watu Kimwili............................................................................................................................................................. 12
Ustawi wa Watu Kisaikolojia..................................................................................................................................................... 13
Matini Namba TANO - Uongozi wa Shule........................................................................................... 14
Utamaduni Bora wa shule......................................................................................................................................................... 14
Mahusiano ya shule na jamii.................................................................................................................................................... 15
Matini Namba SITA - Usimamizi wa Shule.......................................................................................... 16
Usimamizi wa rasilimali vitu..................................................................................................................................................... 16
Usimamizi wa Rasilimali Watu................................................................................................................................................. 17
Matini Namba SABA - Usimamizi wa Shule........................................................................................ 18
Usimamizi wa Fedha................................................................................................................................................................... 18
Usimamizi wa Taarifa................................................................................................................................................................... 19
Matini Namba NANE - Usimamizi wa Shule....................................................................................... 20
Ufundishaji na Ujifunzaji............................................................................................................................................................ 20
Weledi wa Kitaalamu wa Mwalimu........................................................................................................................................ 21
Matini Namba TISA - Usimamizi wa Shule.......................................................................................... 22
Tathmini........................................................................................................................................................................................... 22
Uandaaji na Utekelezaji wa Mitaala....................................................................................................................................... 23
Matini Namba KUMI - Uongozi na Usimamizi wa Shule.................................................................... 24
Kiolezo cha mfano wa “Mpango wa Jumla wa Maendeleo ya Shule”
 Matini Namba Moja Na. 1

Jinsi ya Kuongoza Ofisi ya Mkuu wa Shule/Mwalimu Mkuu

Utangulizi shule pia ni Msimamizi Mkuu wa fedha za shule.

• Mkuu wa shule ana wajibu mkubwa wa kuwezesha na kisimamia na kuona
• Uongozaji wa Shule ni shughuli ya lazima ya kuwezesha shule kuwa na tija na
kwamba shughuli zote za shule zinafanyika ipasavyo, kwa tija na ufanisi.
ufanisi.
Mwongozo ufuatao wa jumla utakusaidia kuweka misingi ya kuongoza, kupanga,
• Mkuu wa shule/Mwalimu mkuu anatakiwa kuwa, sio tu Kiongozi, bali pia Meneja
kuratibu rasilimali, na kusimamia utendaji.
na aweze kufanya shughuli zote zinazombidi Meneja ikiwa ni pamoja na;
°° Kupanga
°° Kuratibu Rasilimali, 1. RATIBU UPATIKANAJI WA OFISI KWA AJILI YA WALIMU NA
°° Kuelekeza Matumizi ya Rasilimali WAFANYAKAZI WENGINE WENYE MAJUKUMU MAHUSUSI
°° Kusimamia Utekelazaji wa Shughuli zilizopangwa • Mkuu wa Shule/Mwalimu mkuu
°° Kufuatilia Utekelezaji • Makamu Mkuu wa shule
°° Kutathimini Matokeo ya utekelezaji na kupanga upya kwa ajili ya hatua • Mwalimu mwandamizi Taaluma
inayofuata. • Mwandamizi Ustawi wa Jamii
• Mwalimu wa Nidhamu
Matini hii ya kujifunza mwenyewe ni ya kwanza kati ya nyingine zinazofuata ambazo • Mwandamizi Malezi
zinatarajiwa kuwasaidia walimu wakuu wapya na kwa walioko katika huduma • Ofisi ya Walimu
hiyo kwa muda, kuwaongezea stadi za uongozi na menejimenti hivyo kuwafanya • Mtunza kumbukumbu za Fedha
waongoze na kusimamia shule kwa tija na ufanisi. • Mapokezi/Msaidizi wa Ofisi
• Ofisi za Idara za Masomo
Matini hizi za kijifunza mwenyewe zimeandikwa kwa lugha nyepesi, ya moja kwa moja
• Stoo:
ili kurahisisha uelewa na kutohitaji maelezo ya ziada. Hata hivyo inawezekana kukawa
°° Vyakula
na pendekezo ambalo linahitaji kurekebishwa kufuatana na tamaduni za mahali
°° Vitabu na vifaa/zana za kufundishia
fulani. Hivyo mwalimu ataona namna bora ya kutekeleza pendekezo kama hilo.
°° Riadha na Michezo
Matini zitakazofuata zitachambua kwa ufasaha mambo ya kufanya katika Uongozi na
°° Stoo ya Vifaa vya kazi mfano vifaa na mashine za kukata nyasi, mapanga,
katika Menejimenti.
majembe, vyombo na mipira ya kumwagilia bustani, reki, ndoo nk.
Kumiliki Ofisi ya Mkuu wa Shule
Ofisi ya Mkuu wa Shule ni Taasisi ambayo ni msingi wa maendeleo na mafanikio ya 2. PANGA VEMA KWA AJILI YA SHULE
shule. (Rejea Matini yako ya Mpango wa Jumla wa Maendeleo ya Shule).
• Inaongoza mchakato wa kuweka mwelekeo/dira na maendeleo ya shule, • Kama timu(kwa kujumuisha wadau shuleni), fikiria nini kinatakiwa kifanyike
• Inawezesha mikakati na utendaji wa shule na katika kufanya hivyo; ili shule ifikie malengo na dira yake.
°° Inapata Neema za mafanikio lakini mara nyingine lawama kwa kushindwa • Kama timu, weka vipaumbele vya mikakati na shughuli za kutekeleza kwa
kufika malengo. kuzingatia rasilimali zilizoko na zinazoweza kupatikana zikiwemo; watu,
Mtendaji Mkuu wa Taasisi hii ni Mkuu wa Shule/Mwalimu Mkuu. rasilimali vitu, miundombinu, fedha na muda.
• Mkuu wa shule ni Kiongozi, Meneja na Msimamizi wa shughuli za shule. Mkuu wa • Panga kwa ukamilifu shughuli zitakazofanikisha mipango yako kwa tija. Pitia
michoro mifano ifuatayo, inaweza kukusaidia.
1
 Kupanga kwa ajili ya ujifunzaji Bora;
Walimu wapya

Makazi ya walimu
Walimu
Ustawi wa walimu
Lishe na afya
Mafunzo ya walimu
kazini
Shughuli kijamii na
Wanafunzi kitamaduni Mafunzo kuhusu
Matumizi (W)

Mafunzo kuhusu
Matumizi (wanaf )
Vitabu
Ujifunzaji Bora Uhifadhi na Usalama
Vifaa na zana za Madawa ya maabara na
kujifunzia vifaa
Uhifadhi na Uendelevu

Vifaa vingine vya ndani

Mafunzo kuhusu
na nje ya darasa matumizi

Uhifadhi,
Na uendelevu

Mazingira

Kijamii, kitamaduni, Utamaduni na mazingira

kisiasa na kiuchumi ya kielimu shuleni

Tulivu na ya amani
Miundo Mbinu
Masafi na
yaliyopangiliwa

Madarasa stahiki Maabara na Vyumba Maktaba Mengine; umeme

Ofisi vya mikutano mawasiliano nk.

BNB

2
 Kupanga Kununua Vitabu vya Kiada Kupanga Kujenga Darasa

Mafunzo kwa walimu • Wakufunzi Madawati

kuhusu matumizi na • Matini na viti
matunzo ya vitabu • Muda
Makazi kwa walimu

Walimu wapya?
Mafunzo kwa wanafunzi • Wakufunzi
kuhusu matumizi na • Matini Mafunzo kwa ajili ya
matunzo ya vitabu • Muda Walimu wapya

Vitabu vya Kiada?

Kununua Vitabu vya • Ujenzi?

Uhifadhi wa vitabu Kujenga Darasa
Kiada • Ununuzi wa Kabati? Kuboresha sehemu
Zana na vifaa ya uhifadhi wa vitabu
Vya kufundishia Na
• Malipo ya Matumizi?
Mpango wa Uendelevu kujifunzia?
• Michango ya wazazi?
wa vitabu • Fedha ya Tahadhari?
• Viwanja vya riadha na michezo
• Mpango wa chakula wanafunzi
Ustawi wa
wapya?
Mpango wa Uendelevu • Ajiri mtunza stoo? Wanafunzi wapya
• Ustawi wa w/funzi wapya?
wa vitabu • Fundisha mtunza stoo?
• Mabweni ya wanafunzi/wasichana
BNB BNB

Kupanga kunua vitabu kunadai kufanya mipango mingine kwa ajili ya; Kupanga ujenzi wa madarasa mapya unadai mipango mingine kwa ajili ya;
• Mahali/chumba cha kuhifadhi vitabu • Ununuzi wa madawati na viti
• Mafunzo kwa walimu na wanafunzi kuhusu matumizi na matunzo ya vitabu • Walimu wapya kwa ajili ya wanafunzi wapya.
• Uendelevu wa upatikanaji wa vitabu • Makazi ya walimu wapya
• Mafunzo au ajira ya mtunza stoo. • Vitabu kwa wanafunzi wapya
• Zana na vifaa vya kufundishia wanafunzi wapya
• Uboreshaji wa sehemu ya kutunzia vifaa vya kufundishia na kujifunzia
• Mafunzo kwa walimu wapya kuhusu matumizi ya vifaa vya kufundishia
• Mahitaji mengine ya kijamii ya wanafunzi wapya.

3
3. TAFUTA, PANGILIA, SIMAMIA RASILIMALI ZIKIWEMO WATU,
FEDHA, VIFAA/ZANA, MIUNDOMBINU
• Tafuta/omba walimu na wafanyakazi wengine stahiki kwa ajili ya kufanya
shughuli zote za shule.
• Anzisha miradi ya shule ya kuzalisha mali ili isaidie katika uendeshaji wa shule.
• Tafuta ufadhili wa utaalamu na fedha kutoka kwa wadau, jamii na wafadhili
mbalimbali kupitia andiko- mradi
• Tafuta na nunua vitabu, vifaa na zana stahiki na za kutosha kwa ajili ya
kufundishia na kujifunzia.
• Wezesha ustawi na huduma stahiki kwa walimu, wafanyakazi wengine na
wanafunzi shuleni.
4. GAWA KAZI KWA UWIANO NA BILA UONEVU AU UPENDELEO
• Gawia walimu kazi za kufundisha kwa umakini na bila upendeleo,
• Tengeneza ratiba inayokubalika kwa wote.
• Gawia walimu na wafanyakazi wengine shughuli nyingine za shule kwa
kuzingatia mahitaji, uwezo wa mhusika na utayari wake kuifanya shughuli
husika.
5. Pangia wafanyakazi shughuli kwa maandishi
Wajibu na majukumu:
Mfano katika kumteua mwalimu kuwa Mwalimu Mwandamizi Taaluma;
• Mwandikie barua ya uteuzi ikiainisha;
°° Kwamba mwalimu mkuu amekuteua kuwa Mwalimu Mwandamizi
Taaluma kuanzia tarehe….
°° Kwamba maelezo ya wajibu na majukumu yake kama mwandamizi
taaluma yameambatishwa kwenye barua hii,
°° Kwamba nafasi hii ina marupurupu yapi au haina,
°° Kwamba kutakuwa na muda wa uangalizi wa miezi mingapi
°° Kama nafasi hii ni ya muda maalumu au ya kudumu,
°° Mtake ajibu kwa maandishi katika muda fulani, kama anaukubali uteuzi
huo.
°° Mtakie kila la kheri katika wadhifa huo kama mwandamizi taaluma.
4
Ambatanisha maelezo ya wajibu na majukumu ya Mwandamizi Taaluma.
Mfano:
i. Shule: Shule ya kutwa Makadara.
ii. Nafasi: Mwalimu Mwandamizi Taaluma
iii. Wajibika kwa: Mwalimu Mkuu
Wajibu na Majukumu
Wajibu;
d. Masuala yote ya Kitaaluma ya wanafunzi shuleni.
e. Uratibu wa Idara za masomo yote shuleni.
Majukumu;
Mwalimu Mwandamizi Taaluma atakuwa na majukumu yafuatayo:
a. Kumshauri Mwalimu mkuu kuhusu utekelezaji wa Mitaala shuleni,
b. Kuongoza Kamati ya Taaluma shuleni.
c. Kupendekeza mikakati na mbinu za kuboresha matokeo ya ujifunzaji wa
wanafunzi wote katika masomo yote.
d. Ataratibu shughuli za Ukuzaji Endelevu wa Utaalamu wa Walimu (Mafunzo
mapya, JzK na Unasihi Elekezi)
e. Kuratibu matayarisho, uhakiki wa ubora, usimamizi wa ufanyaji wa mitihani
na usahihishaji wa mitihani yote ya ndani ya shule.
f. Kuratibu ushiriki wa shule katika mitihani ya kiwilaya na kimkoa.
g. Kuratibu utoaji tuzo kwa matokeo ya mitihani ya ndani ya shule
h. Kumshauri Mwalimu mkuu kuhusu utekelezaji wa mitihani ya kitaifa kwa
ufanisi.
i. Kufanya shughuli nyingine ambazo ataelekezwa na mwalimu mkuu.
6. PANGIA VIONGOZI WA WANAFUNZI MAJUKUMU NA WAJIBU
• Wape majukumu viranja, viongozi wa madarasa, wa michezo mbalimbali nk
kwa maandishi.
7. TENGENEZA TARATIBU ZA KAZI NA SHERIA ZA SHULE
(Usidhanie tu kwamba watu wote wanajua nini kinastahiki kufanyika na nini sio!).
Kila mahali pa kazi pana taratibu na sheria. Sheria zinawekwa na;
• Serikali mf. (Sheria ya Elimu na Kanuni zake),
• Serikali ya Mtaa ambako shule iko.
• Shule kwa ajili ya kukidhi mahitaji yake mf. Kwa ajili ya usafi, nidhamu, kwa
ajili ya kujenga utamaduni wa shule inaoutaka nk.
• Sheria hazina budi kuwa katika lugha rasmi, ya kueleweka na rahisi. Baadhi ya adhabu zilizozoeleka ni pamoja na;
• Idadi itosheleze mahitaji ya kila eneo linalohitaji na kwa ajili ya nidhamu. • Karipio
• Mara nyingi menejimenti ndio inayotayarisha sheria na taratibu kisha • Angalizo
kushirikisha wanajumuiya na wawakilishi wa wanafunzi. • Onyo
• Wanajumuiya wote sherti wazijue sheria na taratibu zote. • Kusimamishwa shule/kazi
• Uhamisho wa adhabu
Sheria zihusu maeneo yote stahili ikiwa ni pamoja na yafuatayo: • Kushushwa cheo
• Kutowajibika; Kuacha kufanya kazi iliyotakiwa pamoja na kwamba mhusika • Faini
ana uelewa na uwezo wa kuifanya ipasavyo. • Kufukuzwa kazi/shule
• Utoro; Kutohudhuria kwenye shughuli kama inavyotakiwa.
• Kudharau; Kukataa kutii maelekezo halali au dharau ya makusudi kwa 8. SHIRIKISHA WALIMU, WAFANYAKAZI WENGINE NA
kiongozi wa kazi. WANAFUNZI KATIKA KUUNDA DIRA, VITAMBULISHI VYA
• Kuingilia haki za wengine; tabia ambazo hazikubaliki katika jumuiya/jamii
husika ikiwa ni pamoja na;
SHULE NA YAPI YA KUFANYA NA YAPI SIO KATIKA SHULE YENU
• Unda au rekebisha Dira ya shule
°° Utani mbaya
• Kubaliana yapi ni stahili na yapi sio stahili kufanyika shuleni kwenu.
°° Umbea wa kuchonganisha watu
• Wizi wa; mali ya shule, mali binafsi za walimu/wafanyakazi na wanafunzi.
• Makosa ya kiusalama; Tabia ambazo zinaweza kusababisha maafa mf. 9. GATUA MADARAKA KWA BUSARA
Ugomvi, kupigana, ulevi kazini, kuchezea miundombinu ya nishati nk. • Tengeneza Timu imara ya watendaji!.
(Rejea mafunzo kuhusu Uundaji Timu)
Hakikisha kwamba sheria zinaheshimiwa na kufuatwa:
Sheria zinakuwa na tija kama wafanyakazi na wanafunzi wanakidhi matakwa 10. SIMAMIA SHULE IPASAVYO
yake. Nini cha kufanya; • Wafahamu vizuri wafanyakazi wako
• Toa maelezo ili kila mtu azijue sheria hizo na ni kwa nini azitii. • Elewa mpango-kazi wako vema
• Mafunzo kabilishi; yanawezesha watu kuzielewa. Eleza kwa kutumia mifano • Kuwa Mnasihi bora na pangia wafanyakazi wapya au wenye uhitaji wanasihi
kwa wote na hasa kwa walimu na wanafunzi wageni/wapya. mahiri (baada ya makubaliano na wahusika)
• Wapangie wafanyakazi wapya wanasihi bora. • Wezesha usaidizi rika kwa walimu katika ufundishaji (JzK)
• Kuwabadilisha nafasi wanaokosa nidhamu inaweza kuwasaidia wahusika • Wezesha Unasihi na Unasihi elekezi kwa walimu
kujirudi. • Tambua na toa Tuzo kwa Utendaji bora
• Toa mafunzo ya matunzo na matumizi sahihi ya mazingira, miundombinu,
vifaa na mashine mbalimbali. Hii itapunguza makosa ya aina mbalimbali.
11. WEKA UTARATIBU NA ENDESHA MIKUTANO MARA KWA MARA
• Pitia sheria za shule na zihuishwe ili kuhakikisha zinaenda na wakati.
(Kamati /bodi za shule, menejimenti, wafanyakazi (walimu na wasio walimu), na
Adhabu: vongozi wa wanafunzi, Baraza la shule, wazazi, na vingozi wa jamii inayoizunguka
• Ainisha kosa na adhabu yake na weka utaratibu wa utoaji adhabu kwa shule.
uvunjaji wa sheria za shule; kosa-adhabu-nani ataitoa adhabu-lini.
12. SIMAMIA NIDHAMU NA SHUGHULIKIA MALALAMIKO HARAKA
Zingatia: Baadhi ya makosa yametolewa maelezo na adhabu zake katika sheria • Nidhamu ni uratibishaji wa shughuli za kibinadamu ili kupata utendaji
ya elimu na kanuni zake, na pia katika Kanuni za utendaji kazi za walimu na ulioratibika.
wafanyakazi wengine • Nidhamu inahusu mtu mmoja-mmoja hadi taasisi nzima. Nidhamu inaweza

5
 kutizamwa katika nyanja zifuatazo; • Kutoridhika ambako kunazaa manung’uniko yasiyoshughulikiwa yanaweza
i. Nidhamu ya Kimenejimenti ambapo masuala yote yanategemea kiongozi kuzaa tabia mbaya kazini kama vile Kutokujali hadi kufikia uharibifu mkubwa.
kuanzia mwanzo hadi mwisho. Kwa kutumia maelekezo yake kikundi • Kutokuridhika kwa wengi kunaweza sababisha migomo/vurugu shuleni.
kinaweza kutoa matokeo bora. • Mwalimu mkuu lazima ‘unuse’ malalamiko, achunguze chanzo chake na
ii. Nidhamu ya Kitimu ambapo utendaji bora unapatikana kutokana na kuyatafutia ufumbuzi haraka iwezekanavyo.
kujituma, ushirikiano na kutegemeana kwa watendaji.Uzembe wa mmoja • Mwalimu mkuu lazima ajihusishe na ustawi wa walimu na wafanyakazi
kunaweza kusababisha kukosa mafanikio kwa wote (ya shule/taasisi). wengine wa shule yake.
iii. Nidhamu binafsi ambapo mafanikio yanategemea utendaji binafsi
unaozingatia maarifa, utaalamu na msimamo thabiti. 13. ZINGATIA ITIFAKI NA UHUSIANO BORA NA UMMA
• Ushirika wa aina zote tatu ni muhimu katika kuwa na ufanisi wenye tija katika • Jenga na dumisha uhusiano chanya na mazingira bora kati ya shule na jamii
shule/taasisi. Zingatia mchoro ufuatao; shule iliko, wadau wengine wa shule, mamlaka mbalimbali husika na taasisi
nyingine za kielimu.
Rasilimali Mchakato Matokeo • Dumisha mawasiliano na mahusiano stahiki na viongozi wako wa elimu na
jamii, wafanyakazi wenzako, walioko chini yako na jamii kwa ujumla.
Ufanisi wa
Nidhamu shule Zingatia;
binafsi • Haiba yako, mf. Tunza heshima ya nafasi yako (usijishushe mno hadi
ukadhalilika).
• Wape watu heshima yao kwa kuwataja kwa vijisifa vya majina mf. Mhe., Bw. ,
Utamaduni Bi., Bibi, Daktari…nk.
Nidhamu
wa • Kuwa msikilizaji bora (usiingilie wengine wanapozungumza), jibu kwa
Kitimu
shule upole lakini kwa uthabiti, zungumza hoja zako kwa uhakika-ujue vema
unachokizungumza.
Mtu mmoja-mmoja - • Jinsi unavyowapokea na kuwakaribisha wageni na viongozi wako.,
wenye mafunzo/wasio Nidhamu • Jinsi unavyozungumza na viongozi wako nk.
na mafunzo/ambao Kimejimenti • Mkao wako na viongozi wako na wageni,
hawajaratibiwa • Mavazi - rasmi ukiwa ofisini na ya heshima kila wakati.

• Mwalimu mkuu pamoja na kwamba anashughulika na watundu na

wasiochangamkia kazi anapaswa pia kuwa anajenga nidhamu ya kitimu ya 14. ZINGATIA SIFA ZA UONGOZI
watendaji, anajenga hali ya uelewa kwamba umoja na ujumla una thamani • Uchangamfu,
kuliko upeke upeke. • Makabiliano bora na watu,
• Kutoridhika: ni chochote kile kinachomfadhaisha mfanyakazi ama awe • Uwezo wa kufikiri haraka,
amejieleza mfadhaiko wake kwa maneno au la. Kutokuridhika kunaweza • Kupenda watu,
kujitokeza kama malalamiko kama kikiletwa hadharani kwa maneno au • Kutenda haki
maandishi kwa kiongozi wake. • Kuthamini wengine,
• Kughadhabika kunakosababishwa na kutoridhika kunaweza kuleta athari • Unyumbufu na uelewa,
hasi katika utendaji wa mfanyakazi. • Uaminifu,
• Mwalimu mkuu hana budi kushawishi matumizi stahiki ya taratibu za kubaini • Usikivu,
vyanzo vya kutoridhika.

6
 • Ushirikiano na watu,
• Ubunifu, Kumbuka:
• Kufahamu mambo mengi, Huko peke yako katika kuendesha shule.
• Kuwa na maamuzi thabiti, Unapaswa kufanya kazi na watu na kupitia watu ili kufikia malengo
• Kujiamini, ya shule!
• Kuwajibika,
• Sio mgomvi

15. KUWA MTU WA MFANO KWA WALIMU NA JAMII

• Uwe na Nidhamu binafsi
• Panga ofisi yako;
• Mpangilio wa kukaa - milango ya kuingilia na kutokea /dharura, viti vya
kitawala na vya wageni.
• Meza ya wageni
• Mpangilio wa ofisi na usafi
• Shubaka la majalada – majalada ya siri na ya kawaida.
• Sinia la kunawia mikono
• Mapambo ya ofisi (maua, tenzi za Kifilosofia ila sio za utani), ofisi iwe na nafasi,
hewa na mwanga wa kutosha.
• Vifaa na Zana msingi za kazi – mf. Dira ya shule na sifa msingi za shule, Kalenda
ya mwaka ya shule, Kalenda ya mwalimu mkuu na Mpango kazi, Ratiba kuu ya
shule, Majina ya walimu na wafanyakazi wengine , masomo wanayofundisha
na wajibu mwingine wa kila mhusika, Saa, Kitabu cha matukio ya kila siku nk.

16. JUKUMU LAKO LINGINE KUBWA NI USTAWI WA WALIMU,

WANAFUNZI NA MAFANIKIO YAO KATIKA TAALUMA
Mwalimu mkuu anapaswa kuwajibika kwa haraka na ipasavyo katika kutatua
changamoto na matatizo ya kijamii na taaluma ya walimu na wanafunzi. (soma
Matini zinazofuata kwa ajili ya kupata undani wa masuala mbalimbali ya uongozi
na usimamizi.)

17. MWALIMU MKUU VILEVILE NI AFISA MADUHULI MSAIDIZI

Baadhi ya Majukumu yake makuu ni pamoja na yafuatayo:
• Uangalizi na usimamizi wa fedha na bajeti
• Kuidhinisha matumizi
• Kuhakikisha kwamba kumbukumbu za fedha ni sahihi, zinawekwa kwa wakati
na zinatunzwa inavyostahili.
• Malipo stahili yanafanywa kwa wakati
• Uhakiki wa mali unafanywa kwa wakati
• Uhakiki/ukaguzi wa fedha wa ndani unafanyika ipasavyo

7
 Matini Namba Mbili
Uongozi wa Shule
Utangulizi:
Matini hii na nyingine zinazofuata zimeandaliwa ili kumsaidia Mwalimu na wengine
wa timu ya uongozi ya shule katika kuongoza na kusimamia shule.
Lengo la matini ni kuainisha mbinu ambazo timu ya uongozi na usimamizi inaweza
kutumia katika kutekeleza majukumu yake ya kila siku. Matini hii ni ya kujisomea
mwenyewe na kuamua kufanya yale yatakayokusaidia kuleta mafanikio makubwa
zaidi katika shule yako.
Uongozi makini wa Shule
Sehemu ya kwanza
Uongozi wa Watu
Maelezo: Sehemu hii inahusu stadi za kuchangamana na watu ambazo Mwalimu
Mkuu anaweza kutumia na kuziendeleza katika kuongoza jumuiya ya shule.
Wajibu wako:
Kama Mwalimu Mkuu; wajibu wako ni kuhakikisha kuwa unatumia kikamilifu stadi za
kuchangamana na watu kuongoza jumuiya ya shule kuelekea kwenye lengo moja la
kuboresha shule yako na kuwa na matokeo bora ya kujifunza kwa wanafunzi wote.
Jinsi ya kufanikisha hili:
• Wasalimie wafanyakazi na wanafunzi kila siku na jali shauku na matarajio ya
maisha yao.
• Ongea na wanafunzi juu ya kujifunza na matarajio yao.
• Ongea na wanafunzi kuhusu masuala ya kitaaluma na matarajio yao.
• Wakaribishe wazazi na wanajamii kutembelea shule yao.
• Changamana kwa upendo na wafanyakazi na onesha kufurahia uwepo wao
• Watambue kwa majina wafanyakazi wote na wanafunzi wengi.
8
Na. 2
• Tangaza mafanikio ya shule na wanafunzi kwa jamii
• Fanya kazi kwa karibu na Ushirikiano wa Wazazi na Walimu (UWaWa).
• Himiza hitaji la ukuzaji endelevu wa Utaalamu na Taaluma ya walimu na
wafanyakazi wengine.
• Itisha mikutano ya mara kwa mara na wafanyakazi kujadili masuala yanayohusu
utendaji na changamoto zao. (Weka ratiba ya mikutano, aidha usisahau kuna
mikutano ya dharura).
• Tumia mbinu mbalimbali za mawasiliano; mikutano ya jamii, na matangazo ya
redio kutangaza mafanikio ya shule.
• Ongea na mzazi mmoja mmoja mara kwa mara kuhusu shule na watoto wao.
• Shawishi Mamlaka husika kuipa shule rasilimali na vifaa.
• Saidia na simamia walimu kwenye kazi zao za kila siku za kufundisha.
• Shughulikia utendaji duni wa wafanyakazi kwa umakini na kufuata taratibu za
kitaalamu
• Jenga mahusiano ya ndani na ya nje na jumuiya ya shule.
• Anzisha miradi ya pamoja na jamii itakayonufaisha shule yako (Miradi ya Uzalishaji
mali).
• Thamini tofauti kati ya watu na utofauti wa watu wanaofanya kazi na kujifunza
kwenye shule yako.
• Wafundishe wafanyakazi na wasaidie walimu waandamizi kuwa washauri wa
kitaalamu (wanasihi) ili kuboresha maarifa, stadi na utendaji.
• Wasiliana na jumuiya ya shule kwa kuhamasisha na kushawishi.
• Elewa mazingira na utamaduni wa makundi ya watu waliopo ndani ya shule.
• Pokea maoni kupitia sanduku la maoni kwa utaratibu wa SIRI ili upate kujua
mawazo ya kila mdau katika shule na kuyafanyia kazi.
Vidokezo Muhimu:
Zingatia!
• Tembelea maeneo mbalimbali ya shule na nje ya shule, zungumza na watu ili
kujua kinachoendelea na kinachuzungumzwa kuhusu shule yako.
• Sikiliza na pokea maoni na mapendekezo ya wanafunzi, wazazi, walimu,
wafanyakazi na wanajamii kuhusu njia mbalimbali za kuboresha shule yako.
• Weka matarajio makubwa kwa ajili ya shule na watu katika shule yako.
• Wahimize wanajumuiya ya shule kufanya kazi ili kufanikisha dira ya pamoja ya
shule na kwa kuzingatia maadili na matamanio ya shule.
Epuka!
• Kufanya kejeli, unyanyasaji, dhihaka, uonevu na mbinu kandamizi kushawishi
wengine.
• Kukubali udhaifu kitaaluma au matokeo mabaya ya walimu au wanafunzi.
• Kubadili mtazamo wako chanya juu ya maamuzi ya shule.
Sehemu ya Pili
Uongozi wa Kimkakati
Maelezo: Sehemu hii inahusu kufikiri kimkakati anakotumia Mwalimu Mkuu
kuendeleza, kutekeleza na kutathmini mipango kazi ya shule na bajeti kwa ajili ya
kuboresha ujifunzaji wa wanafunzi.
Wajibu wako:
Kama Mwalimu Mkuu; wajibu wako ni kuendeleza kufikiri kimkakati na michakato
ya kuandaa mipango ya jumuiya ya shule yako ili kuhakikisha kuna mafanikio ya
malengo ya kuboresha matokeo ya shule na ya mwanafunzi.
Jinsi ya kufanikisha hili:
• Andaa kwa kushirikisha wadau wa shule, Dira ya shule, Mipango ya Maendeleo ya
Shule, bajeti ya mwaka na mapitio ya mpango ya mwaka ya shule.
• Tafuta taarifa, ushahidi na takwimu kuhusu shule na jamii shule ilipo zikusaidie
kwenye uandaaji wa mipango na kufanya maamuzi.
• Fikiria mafanikio ya baadaye ya shule yako kwa kuandaa kwa pamoja na jumuiya
ya shule, dira ya shule na tunu na matamanio yake.
• Elezea na pima mafanikio yaliyopatikana kupitia ufuatiliaji na tathmini
9
• Panga kwa kutumia mbinu ya mzunguko wa Kupanga kimkakati (Baini Chambua
Weka vipaumbele Panga Nyenzo Tekeleza Tathimini Baini upya)
• Itumie Kamati ya Shule kuidhinisha nyaraka za Mipango Mikakati ya shule.
• Soma na fuatilia ili ufahamu mambo yanayotokea na mapya katika elimu na
kwenye jamii.
• Andaa kwa umakini, mipango kazi itakayoleta ufanisi inayojumuisha; malengo,
mikakati ya kufanikisha malengo, mgawo wa rasilimali, usimamizi, bajeti, muda
wa utekelezaji na viashiria vya utendaji na vya mafanikio. (zingatia majedwali ya
kupanga mipango ya maendeleo ya shule)
• Andaa bajeti inayokidhi mahitaji ya uboreshaji wa matokeo ya ujifunzaji.
• Tafuta ushauri na utaalamu wa ndani na nje wa kuimarisha mipango mkakati.
• Fuatilia mara kwa mara utekelezaji wa mipango kazi
• Andaa na tekeleza mabadiliko yanayoilenga shule.
• Hakikisha shughuli zilizopangwa shuleni zinakamilika.
• Toa taarifa sahihi ya matokeo ya mpango mkakati kwenye Mamlaka husika, jamii
shule ilipo, walimu/wafanyakazi, wanafunzi na wazazi.
Vidokezo Muhimu:
Zingatia!
• Tumia mchakato wa kupanga kimkakati katika kupanga Mpango wa Jumla wa
Maendeleo ya shule
• Shauriana na wanajumuiya ya shule katika kufikiri kimkakati na kupanga mipango.
• Hakikisha kwamba Kamati ya Shule /Bodi inashiriki katika kila hatua ya kupanga
mipango ya shule
Epuka!
• Kuharakisha sana mchakato wa kupanga kimkakati.
• Kufanya mambo yote wewe peke yako. Shirikisha jumuiya ya shule na nje ya shule.
 Matini Namba Tatu
Uongozi wa Shule
Sehemu ya Tatu
Uongozi wa Kielimu
Maelezo: Sehemu hii inahusu maarifa ya kielimu, uzoefu na ujuzi wa Mwalimu Mkuu,
walimu na wafanyakazi wengine wanaoonesha na kuendeleza ndani ya shule katika
kuboresha ujifunzaji wa mwanafunzi na mafanikio ya shule ya kielimu kwa ujumla.
Wajibu wako:
Kama Mwalimu Mkuu, wajibu wako ni kushirikisha wengine na kutumia maarifa ya
kielimu, uzoefu, ujuzi na falsafa kuboresha matokeo ya wanafunzi na shule yako.
Jinsi ya Kufanikisha hili:
• Andaa/boresha falsafa ya shule kwa kushirikiana na walimu,wafanyakazi, wazazi
na wanafunzi.
• Unganisha kazi na matendo yote shuleni kwenye falsafa ya shule
• Wasaidie walimu kuandaa utekelezaji wa mitaala kishule kwenye idara au vitengo.
• Ongoza uandaaji wa utekelezaji wa mitaala ya ziada ya shule (ya kitamaduni,
michezo, na ya kijamii).
• Onesha kwa walimu/wafanyakazi mara kwa mara, mifano bora ya ufundishaji na
matendo yenye tija.
• Simamia kikamilifu ufundishaji na ujifunzaji darasani kwa kuweka vyombo mf.
‘Class Journal’ kuhakikisha kuwa walimu nwanahudhuria na kuwajibika katika
ufundishaji
• Wasilisha kwa wazazi michakato ya ujifunzaji yenye tija kwenye mikutano ili
wawasaidie watoto wao kujifunza.
• Tengeneza na rekebisha programu za shule ili kushughulikia mahitaji mbalimbali
ya wanafunzi wote.
• Shiriki kikamilifu kwenye ufuatiliaji na tathmini ya matokeo ya shule na ya
mwanafunzi mmoja mmoja.
• Wasaidie wafanyakazi kuaandaa utaratibu wa kuripoti taarifa za ujumla za shule.
• Dumisha maarifa na mbinu za ufundishaji za kisasa na nadharia ya elimu
10
Na. 3
• Fahamu vyema na elezea kwa ufasaha wajibu na majukumu yako mwenyewe
katika mazingira ya kielimu.
• Onesha uelewa wa uandaaji wa utekelezaji wa mitaala.
• Onesha uelewa wa taaluma ya ufundishaji na makuzi ya mtoto.
• Onesha uelewa wa tathmini na upimaji.
• Wasaidie ofisi ya afisa elimu wilaya kwenye kazi zao.
• Shauri na hakikisha wafanyakazi wako wanapata unasihi na unasihi elekezi.
• Jiunge na vyama vya kitaalamu vya elimu.
• Shiriki kwenye mijadala ya kielimu na waelimishaji wengine.
• Toa ushauri kwa Halmashauri na Wizara ya Elimu kila inapowezekana kuhusu
mwelekeo wa elimu nchini Tanzania.
Vidokezo Muhimu:
Zingatia!
• Andaa na kushirikisha wengine falsafa ya shule.
• Kuwa mmoja kati ya viongozi wakuu wa mtaala na ufundishaji shuleni.
• Wasaidie walimu wako katika kukuza mbinu madhubuti za kujifunzia na
kufundishia.
• Fuatilia na taka kujua kuhusu mbinu za kiutendaji na nadharia mpya za elimu.
• Wasaidie Maafisa Elimu wa Wilaya kuboresha elimu katika maeneo hayo.
• Tembelea ufundishaji madarasani na penda kujua kwa kina kinachoendelea
kwenye ujifunzaji wa wanafunzi.
Epuka!
• Kukataa jukumu lako kama mmoja wa viongozi wa elimu wenye ushawishi
mkubwa zaidi katika Wilaya.
• Kusimamia taratibu za shule pekee na kusahau jukumu lako kama kiongozi wa
elimu. (Wianisha uongozi na menejimenti).
• Utendaji wa kielimu uliopitwa na wakati na usio na ufanisi.
• Kuzuia midahalo na mijadala na walimu wako kuhusu elimu.
Sehemu ya Nne
Kufanya maamuzi Kidemokrasia wanafunzi na kuinua matokeo ya kujifunza ndani ya shule.
Maelezo: Sehemu hii inahusu jinsi maamuzi yanavyofanywa shuleni, nani hufanya • Tumia utaalamu wa watu ndani ya jumuiya ya shule kutekeleza maamuzi…
maamuzi na jinsi gani maamuzi hayo yanatekelezwa. usifanye mambo yote mwenyewe.
• Hakikisha kuna kupokezana nafasi kwenye kamati za kufanya maamuzi ili
Wajibu wako: watu wasijione wamefungwa kwenye nafasi fulani.
Kama Mwalimu Mkuu; wajibu wako ni kuhakikisha kwamba michakato ya kufanya • Wajengee uwezo wa uongozi walimu/wafanyakazi na wanafunzi wako.
maamuzi kidemokrasia inaanzishwa na kutekelezwa shuleni. • Hakikisha kupokezana uongozi kwenye mikutano ya wafanyakazi.
Jinsi ya kufanikisha hili: • Endesha mikutano kwa kuzingatia agenda.
• Hakikisha majukwaa ya kufanyia maamuzi kama vile Kamati ya Shule, • Tumia mbinu za usuluhishi wa migogoro, maafikiano na mashauriano
Umoja wa Wazazi na Walimu na Baraza la Wanafunzi yanaanzishwa shuleni. unapofanya uamuzi.
• Hakikisha kuna uwakilishi wa makundi yote kwenye majukwaa haya ya • Wahimize wajumbe kutoka jamii ya shule ilipo na viongozi kuhudhuria
kufanyia maamuzi shuleni, kwa kuzingatia jinsia na Ujumuishi. mikutano ya Wazazi.
• Anzisha na toa mafunzo kuhusu utaratibu sahihi wa mikutano na taratibu
za utunzaji kumbukumbu. Vidokezo Muhimu:
• Elezea tofauti kati ya kutoa taarifa ya maamuzi na mchakato wa kufanya
Zingatia!
maamuzi.
• Hakikisha Kamati ya Shule ipo na inafanya kazi, unda Umoja wa Wazazi na
• Tumia michakato ya uchaguzi ya kidemokrasia (kama vile kupiga kura)
Walimu (UWaWa) na Baraza la wanafunzi kama halipo.
kuchagua Wajumbe wa Kamati mbalimbali za Shule.
• Hakikisha kuna uwakilishi mpana wa watu kutoka katika makundi tofauti
• Weka kumbukumbu, toa taarifa na wasilisha maamuzi kwenye jumuiya ya
tofauti ya kijamii kwenye mikutano na nafasi za Kamati ya Shule (rejea
shule kwa wakati na kwa utaratibu sahihi.
miongozo ya Wizara kuhusu uundaji wa Kamati ya shule).
• Pima mitazamo ya watu dhidi ya taarifa sahihi, takwimu na ushahidi ili
• Hakikisha watu wanajua agenda na muda wa kufanya mkutano.
kufanya maamuzi sahihi yanayokidhi mahitaji.
Epuka!
• Andaa na kubaliana juu ya ratiba na taratibu za ushirikiano na Kamati ya
• Kufanya maamuzi wewe mwenyewe na yasiyozingatia taarifa sahihi,
Shule.
ushahidi na takwimu.
• Sambaza tarehe, muda na agenda za mkutano kwa wadau wote na
• Kuwaburuza watu kukubali maamuzi unayoyataka wewe.
wajumbe wa mkutano kwa kuwataarifu mapema.
• Kutoka nje ya agenda na malengo ya mikutano.
• Wafundishe wanafunzi maadili, michakato na taratibu za ufanyaji maamuzi
kidemokrasia.
• Hakikisha kuwa michakato ya ufanyaji maamuzi ni ya haki, na yenye uwazi.
• Fanya maamuzi kwa kuzingatia ukweli, taarifa na ushahidi siyo kwa kusikia
au maoni.
• Sisitiza kwamba maamuzi yote yanalenga kuboresha shule, ustawi wa

11
 Matini Namba Nne
Uongozi wa Shule
Mazingira rafiki ya shule
Sehemu ya Kwanza
Ustawi wa watu Kimwili
Maelezo: Sehemu hii inahusu utaratibu na matendo yaliyopo ndani ya shule
yanayohakikisha uwepo wa usalama wa kimwili, afya na usalama wa wanafunzi,
walimu, wazazi na wanajamii wanaoitembelea shule.
Wajibu wako:
Kama Mwalimu Mkuu; ni wajibu wako kuifanya shule kuwa mahali salama pa kuishi
kwa kuandaa sera, kanuni na utaratibu za aina mbalimbali kwa ajili ya shule ili
kuhakikisha kuna usalama wa mazingira kwa afya ya wanafunzi wote, walimu, wazazi
na wanajamii wanaoitembelea shule.
Jinsi ya kufanikisha hili:
• Anzisha Kamati ya shule ya Afya na Usalama mahali pa kazi / Timu ya matengenezo
shuleni ambayo itafanya:
°° tathmini uwezekano wa hatari za kimwili na kubaini vitu, hali na miundombinu
inayoweza kuhatarisha afya na maisha ya watu shuleni
°° andaa taratibu na hatua za kuzuia hatari hizi.
• Anzisha na wataarifu wengine mikakati ya kuzuia vurugu na madhara ndani ya
shule
• Andaa na tekeleza sera ya kuzuia uonevu ndani ya shule
• Nunua sanduku la huduma ya kwanza la shule na andaa mafunzo kwa walimu,
wafanyakazi wengine na wanafunzi namna ya kutumia sanduku la huduma ya
kwanza.
• Elekeza wana jumuiya mahali pa kukusanyika wakati wa dharura ya tukio hatarishi.
• Tafuta mtaalamu wa kutoa elimu kwa wanajumuiya kuhusu dharura mbalimbali
na hatua za haraka za kuchukua
• Kwa kadri inavyowezekana milango ya vyumba, mabweni, madarasa na vyumba
vya mihadhara/mikutano ifungukie nje ili iwe rahisi kwa watu kutoka wakati wa
dharura.
12
Na. 4
• Jenga njia za kupita watu wenye mahitaji maalumu na marekebisho mengine ya
majengo yanayohitajika kukidhi mahitaji ya watu wa aina hiyo.
• Andaa sera ya kuzuia uvutaji sigara na madawa ya kulevya na waelimishe
wanafunzi juu ya hayo
• Hakikisha walimu/wafanyakazi wanajua kuhusu Kamati ya shule ya Afya na
Usalama mahali pa kazi, sera na taratibu.
• Wape maelekezo walimu wote kufundisha usafi binafsi na mbinu za kuzuia
magonjwa mbalimbali
• Hakikisha kuwa mabango ya mbinu za kuzuia magonjwa na usafi binafsi
yanabandikwa maeneo mbalimbali.
• Weka ofisini mahali bayana namba za watoa huduma za dharura na za wazazi
• Simamia kwa makini na tafuta rasilimali za mpango wa kutoa chakula shule
• Weka utaratibu wa kusafisha na kutunza vyoo vya shule, madarasa na maeneo ya
kazi shule nzima.
• Weka mpango wa matengenezo wa viwanja/maeneo ya shule.
• Hamasisha na fuatilia ustawi na haki za watoto wote na anzisha utaratibu wa
vitendo vinavyotetea na kulinda watoto wote dhidi ya unyanyasaji na kuumizwa,
ndani na nje ya shule.
• Hakikisha shule ina vyumba maalumu vya huduma kwa wasichana
• Hakikisha wanafunzi wanapata elimu stahiki ya makuzi
• Mtaarifu mzazi mtoto akiugua akiwa shuleni
• Himiza walimu kujadili na wanafunzi suala la usalama wao wakati wa kwenda na
kutoka shuleni
• Fanya kazi kwa kushirikiana kwa karibu na Mamlaka za Afya za Wilaya na Asasi za
Kiraia za Afya za maeneo hayo
• Weka njia za kupita ili kupunguza hatari ya wanafunzi kuumia wanapotembea
• Hakikisha kuna usafi wa mazingira wa kutosha na upatikanaji wa maji salama ili
kupunguza magonjwa, maambukizi ya minyoo na magonjwa yanayotokana na
maji kwenye mazingira ya shule.
• Weka uzio maeneo ya hatari, kama vile mabwawa ya maji au visima vya maji, na
maeneo ya wazi na pulizia dawa maeneo yenye maji yaliyotuama kuua mazalia
ya mbu.
• Elekeza usimamizi sahihi wa maeneo ya kuchezea ili kusaidia kuzuia uonevu
Vidokezo Muhimu:
Zingatia!
• Anzisha Kamati ya Afya na Usalama Mahali pa kazi ya Shule haraka iwezekanavyo.
• Andaa ratiba kamati ya ukaguzi wa afya na usalama mahali pa kazi mara nne kwa
mwaka kutathmini hali na hatari zilizopo ndani ya shule.
• Tenga bajeti ya kutunza na kukarabati majengo ya shule na mazingira.
• Hakikisha kwamba walimu/wafanyakazi wote wanafahamu na kufanya kazi kwa
utaratibu ambao unaunga mkono taratibu za Kitaifa na Umoja wa Mataifa juu ya
Haki za Watoto.
• Weka vyoo vya shule katika hali ya usafi zaidi. .
Epuka!
• Kupuuza taarifa zozote binafsi za watoto kunyanyaswa, zinazoonesha madhara
na hofu.
• Kutokujali hali ya hatari iliyobainishwa na Kamati ya Afya na Usalama mahali pa
kazi/kamati ya ukarabati... shughulikia au rekebisha mara moja!
• Kuachia uonevu wa wafanyakazi au wanafunzi kutokea.
• Kuacha uchafu na takataka kurundikana katika mazingira ya shule.
Sehemu ya Pili
Ustawi wa Watu Kisaikolojia
Maelezo: Sehemu hii inahusu taratibu na matendo yanayofanyika shuleni ili
kuhakikisha kuna afya ya kisaikolojia kwa wanafunzi na walimu/wafanyakazi.
Wajibu wako:
Kama Mwalimu Mkuu; jukumu lako ni kusimamia uandaaji na utekelezaji wa shughuli
mbalimbali ambazo zinahakikisha uwepo wa ustawi wa kisaikolojia wa wanafunzi na
walimu/wafanyakazi.
Jinsi ya kufanikisha hili:
• Hakikisha una utaratibu wa ushauri nasaha wa siri kwa wanafunzi kwa kutumia
wafanyakazi wenye ujuzi waliobainishwa wa ndani na nje ya shule.
• Andaa program ya stadi za kijamii kwa shule nzima, kuwafundisha wanafunzi
kuhusu kujenga mahusiano mazuri na wanafunzi wenzao na walimu.
13
• Fuatilia kuona kuwa Tunu za shule na uadilifu unaridhishwa
• Shirikisha viongozi wa dini wa eneo husika kutembelea na kusaidia wanafunzi na
wafanyakazi kimaadili
• Andaa sera ya kuzuia unyanyasaji.
• Hakikisha wafanyakazi wote wanaelewa sera ya shule ya kuzuia unyanyasaji
• Himiza watoto kufanya michezo ya burudani, kujenga haiba na kufurahi.
• Weka mikakati na michakato ya kusaidia ukuaji wa kisaikolojia wa wanafunzi.
• Hakikisha shule ina michezo ya aina mbalimbali, hobi na vilabu vya michezo na
burudani kwa wanafunzi shuleni.
• Zisaidie familia za wafanyakazi wako nyakati za matatizo ya kifamilia, msongo wa
mawazo na msiba.
• Shirikiana kwa karibu na mashirika ya misaada ya kijamii na mashirika yasiyo ya
kiserikali yaliyokubaliwa kwa ajili ya kupata huduma kwa wanafunzi.
• Andaa na tekeleza sera na mikakati ya kuzuia uonevu.
• Baini na saidia kutatua matatizo ya kisaikolojia ya wanafunzi.
• Anzisha klabu ya burudani ya walimu/wafanyakazi na kalenda ya matukio ya
kijamii ya wafanyakazi
• Dumisha utamaduni chanya wa shule.
• Weka utaratibu wa kusimamia malalamiko na manung’uniko ndani ya shule.
Vidokezo Muhimu:
Zingatia!
• Baada ya kushauriana na wafanyakazi teua wafanyakazi wawili (mwanamme na
mwanamke) waandamizi wawe kwenye timu ya ushauri na malezi.
• Wasiliana na viongozi wa jamii kupata wajumbe sahihi wa kuisaidia timu ya shule
ya washauri.
• Anzisha makundi mbalimbali ya wanafunzi ya hobi na mambo wanayopendelea.
• Anzisha klabu ya kijamii ya wafanyakazi.
• Andaa sera ya kuzuia unyanyasaji na weka taratibu wa kushughulikia unyanyasaji
shuleni.
Epuka!
• Kupuuza taarifa yoyote unayopokea kutoka kwa wanafunzi juu ya unyanyasaji wa
kijinsia au kimwili.
• Kujenga mazingira ya shule yaliyojikita kwenye hofu, lawama na unyanyasaji.
• Kubagua wanafunzi kwa misingi yeyote; ya ukabila, jinsia, utamaduni, umaskini
au ulemavu.
 Matini Namba Tano
Uongozi wa Shule
Mazingira rafiki ya shule
Sehemu ya Tatu
Utamaduni Bora wa shule
Maelezo: Sehemu hii inahusu maadili na kanuni zinazozingatia jumuiya ya shule ili
kuanzisha na kuendeleza Utamaduni bora shule.
Wajibu wako:
Kama Mwalimu Mkuu; jukumu lako ni kusimamia uanzishwaji na utunzaji wa utamaduni
bora wa shule na mazingira rafiki ya kujifunzia.
Jinsi ya kufanikisha hili:
• Himiza walimu kufanya mazungumzo ya mara kwa mara na wazazi kuhusu ukuaji
wa watoto wao ndani na nje ya mazingira ya shule.
• Saidia walimu kuandaa kazi za kujifunza za kiudadisi kwenye madarasa yao.
• Fuatilia kuhakikisha kazi za vikundi zinafanywa mara nyingi madarasani.
• Sisitiza walimu kubandika kazi za wanafunzi na visaidizi vingine vya kujifunza
ndani ya darasa.
• Wanafunzi wapewe fursa ya kujadili nini wangependa kujifunza na kujua.
• Wahamasishe wasichana kushika nafasi za uongozi shuleni.
• Wahimize wanafunzi kufanya vizuri zaidi shuleni na kuweka malengo binafsi; wawe
na dira ya maisha yao na malengo mbalimbali ya kufikiwa na wajitahidi kufikia
malengo hayo.
• Hakikisha wafanyakazi wanahimizwa kutoa maoni yao kwenye majukwaa
mbalimbali ya utawala.
• Anzisha kanuni za maadili za wafanyakazi na za wanafunzi. (rejea Kitini na. 1)
• Hakikisha kwamba mazingira ya shule na mtaala vinarekebeshwa na kutekelezwa
ipasavyo kwa wanafunzi wenye mahitaji maalumu ili kukuza ujifunzaji na
mahudhurio yao.
• Anzisha na dumisha utamaduni wa shule unaomjali mtoto, ambao unahimiza
ushirikishwaji, ubunifu, na kujiamini.
14
Na. 5
• Anzisha na dumisha utamaduni wa shule unaojali masuala ya kijinsia na ulio rafiki
kwa msichana: kukuza usawa wa wasichana na wavulana na kuondoa unyanyasaji
wa kijinsia.
• Kubali tofauti, na tambua vipaji binafsi vya mtoto mmoja mmoja.
• Hamasisha moyo wa uvumilivu na heshima kwa makundi yote ya wanajumuiya.
• Zingatia kanuni za maadili katika shughuli zako zote na wazazi, wafanyakazi na
wanafunzi
• Wajali na wasaidie watu katika jumuiya ya shule.
• Zungumza na wazazi kuhusu mafanikio ya shule ndani na nje ya masaa ya kazi.
• Jenga na endeleza utendaji na matarajio ya juu ndani ya shule.
• Tumia mbinu ya utoaji maamuzi ya kidemokrasia ndani ya jumuiya ya shule.
• Fanya tafiti kwa wafanyakazi, wanafunzi na wazazi kuhusu utamaduni wa shule ili
kutathmini maoni ya wananchi kuhusu utamaduni wa sasa wa shule na kiwango
cha jumla cha kuridhika na shule.
Vidokezo Muhimu:
Zingatia!
• Andaa hojaji la tafiti za utamaduni wa shule ambalo linadadisi maoni ya wanafunzi,
walimu, wafanyakazi na wazazi kuhusu masuala mbalimbali muhimu yanayohusu
shule yao.
• Anzisha utamaduni wa shule ambao unaweka matarajio makubwa juu ya ufaulu
na mwenendo wa wanafunzi na utendaji kazi wa walimu.
• Hamasisha na wahimize walimu wapende kuwafuatilia wanafunzi katika madarasa
yao na kutenga muda wa kujadili maendeleo ya mwanafunzi kitaaluma.
• Andaa na simamia utekelezaji wa kanuni za maadili ya mwanafunzi katika shule.
• Sikiliza hoja za masuala ya wanafunzi, walimu na wafanyakazi, wazazi na wanajamii
kuhusu shule na kuyatatua.
• Jizoeze kutumia mchakato wa utoaji wa maamuzi wa kidemokrasia katika shule.
Epuka!
• Kujenga utamaduni wa shule katika misingi ya hofu, lawama, kutoaminiana na
unyanyasaji.
• Kuwakatisha tamaa wazazi na wanajamii katika kuwasaidia walimu shuleni.
• Kutumia mikakati ya usimamizi wa tabia ambayo inahusisha udhalilishaji na
manyanyaso ya kimwili au kihisia kwa watoto.
Sehemu ya Nne
Mahusiano ya shule na jamii
Maelezo: Sehemu hii inahusu ushirikiano na uhusiano kati ya wanafunzi, walimu,
wafanyakazi wa shule, wazazi na wanajamii.
Wajibu wako:
Kama Mwalimu Mkuu; jukumu lako ni kuendeleza na kudumisha ushirikiano na
mahusiano bora na yenye manufaa kwa wanafunzi, wafanyakazi, wazazi na wanajamii
ili kuimarisha ubora wa shule na kuboresha matokeo ya mwanafunzi.
Jinsi ya kufanikisha hili:
• Wafanye wanafunzi, walimu, wazazi na wageni waipende shule yako.
• Anzisha umoja wa wazazi na walimu (UWaWa) unaohudhuriwa vyema na
wahusika.
• Fanya mikutano ya mara kwa mara na vikundi vya jamii, na wadau wengine wa
elimu kuhusu maendeleo ya elimu ya shule yako
• Panga ratiba ya mikutano ya wazazi na walimu wa madarasa ikiwezekana mara
mbili kwa mwaka kujadili kazi za wanafunzi.
• Anzisha michakato ya mawasiliano ambayo inawataarifu wazazi kuhusu
maendeleo ya watoto wao.
• Himiza wanafunzi kufanya kazi kwenye miradi ya jamii kama sehemu ya
maendeleo yao ya jumla ya uraia.
• Wahimize wanafunzi wakubwa kuwatunza wanafunzi wadogo kupitia uundaji wa
madarasa rafiki ya kindugu.
• Anzisha na tekeleza sera na taratibu za usimamizi wa tabia na maadili ya wanafunzi.
15
• Jenga na dumisha uwepo wa amani na ushirikiano kati ya watoto, wazazi na
walimu.
• Imarisha utawala wa shule kupitia michakato ya kidemokrasia ya ufanyaji
maamuzi.
• Himiza uratibu baina ya shule, mamlaka za afya ya jamii na mamlaka ya ustawi wa
jamii.
• Hakikisha kwamba orodha ya sheria za shule zinabandikwa darasani na ofisini na
zinafahamika na kutekelezwa na wanafunzi na wafanyakazi.
• Anzisha klabu ya kijamii ya wafanyakazi na kalenda ya shughuli za kijamii.
• Tunga wimbo na kauli mbiu ya shule.
• Anzisha tuzo ya mwanafunzi wa mwezi kwa kila darasa.
• Itisha mikutano ya wanafunzi ya mara kwa mara inayopongeza na kusifia ufanisi
na mafanikio ya wanafunzi.
• Weka mazoea ya kuonea fahari shule yako kwa kuwahimiza wanafunzi kuvaa sare
za shule na kutunza majengo na kuweka viwanja vya shule katika hali nzuri.
Vidokezo Muhimu:
Zingatia!
• Weka kamati ndogo ya kuandaa taratibu za usimamizi wa tabia.
• Karibisha wageni kwenye shule yako ili upate maoni ya kuboresha shule na
matokeo ya kujifunza ya wanafunzi.
• Anzisha klabu ya kijamii ya wafanyakazi na kalenda ya shughuli za kijamii
• Toa vyeti vya mafanikio kwa wanafunzi kila mwezi.
• Himiza uendelezaji wa Umoja wa Wazazi na walimu ulio hai na wenye uwakilishi
stahiki.
Epuka!
• Kuwa mbali na wazazi, wafanyakazi na wanafunzi.
• Kuzuia jamii na asasi za kijamii kutoa huduma kwa shule.
• Kuwa na sheria za shule na adhabu za makosa ambazo haziwiani na kosa.
 Matini Namba Sita
Usimamizi wa Shule
Usimamizi wa shule wenye ufanisi
Sehemu ya Kwanza
Usimamizi wa rasilimali vitu
Maelezo: Sehemu hii inahusu taratibu na mifumo inayotumika shuleni kusimamia
vifaa vya shule pamoja na vya darasani, rasilimali fedha, mali za shule na maeneo ya
shule.
Wajibu wako:
Kama Mwalimu Mkuu; wajibu wako ni kusimamia na kusaidia uongozi kwenye
maandalizi na utekelezaji wa taratibu zote na mifumo ambayo inasimamia rasilimali
fedha, vifaa, mali za shule.
Jinsi ya kufanikisha hili:
• Andaa rasilmali watu watakaosimamia idara na maeneo mbalimbali mf. Mwalimu
wa vifaa, stoo, jiko, maktaba nk.
• Weka utaratibu wa kawaida wa ukaguzi wa vifaa, rejesta na stoo.
• Kagua vifaa vyote vilivyopokelewa shuleni kwa kulinganisha nyaraka na maelezo
ya hati ya kuwasilisha ili kuhakikisha vifaa vyote vimefika shuleni katika idadi sawa
na vina hali bora
• Sajili vifaa vyote vya shule na kuviwekea “namba ya kifaa”.
• Sajili “namba za vifaa” kwenye rejesta ya shule ya vifaa.
• Fanya ukaguzi wa vifaa kila mwaka (tathmini ya vifaa) ili kujua hali ya rasilimali
zote za shule.
• Tathmini rasilimali zote za shule kuangalia kama kuna kifaa kinachohitaji
matengenezo au kununuliwa kingine.
• Anzisha mfumo wa kuazima na kurejesha rasilimali za shule kwenye madarasa
yote.
• Anzisha Kamati ya Afya na Usalama shuleni (kamati ya matengenezo)
itakayotathmini hali ya majengo ya shule, viwanja, uzio, mabomba, nyaya za
umeme, nyaya za mawasiliano, paa, mifereji ya maji, vyoo, nk, na pia kutathmini
16
Na. 6
hatari yoyote au masuala ya usalama shuleni.
• Fanya tathimini mara nne kwa mwaka kujua hali ya majengo ya shule na viwanja,
nk
• Rekodi matokeo yote kwenye rejesta ya Kamati ya Afya na Usalama ya shule (kamati
ya matengenezo) shuleni.
• Andaa ratiba ya ukarabati wa majengo ya shule na maeneo ya shule ili kupanga
mpango wa matengenezo na ukarabati mkubwa kwa muda mfupi na mrefu .
• Anzisha rejesta ya mafundi seremala, wajenzi, mafundi bomba na mafundi
umeme waliopo eneo hilo ambao wanaweza kusaidia shule kufanya ukarabati na
matengenezo ya majengo ya shule na viwanja.
• Tathmini hali ya bustani na kuweka ratiba ya kufanya kazi za bustani kwa ratiba
iliyopangwa.
• Fuatilia na hakikisha usafi wa madarasa, ofisi na vyoo unafanyika kikamilifu kwa
kuweka ratiba ya kusafisha kila siku ya kazi katika wiki.
• Hakikisha viti vya shule, madawati, makabati na samani nyingine za shule ziko
kwenye hali nzuri
• Fuatilia hali ya vyoo; hasa mabomba na matundu, mifereji ya maji ya mvua na
mabomba ya maji taka.
• Andaa mpango na bajeti kwa ajili ya kununua vifaa na rasilimali zilizokwisha/
zilizoharibika.
• Andaa mpango na bajeti kwa ajili ya kukarabati na kutunza majengo na viwanja
vya shule.
• Ishirikishe jamii ya eneo hilo kwenye kufanya ukarabati wa majengo ya shule na
viwanja.
Vidokezo Muhimu:
Zingatia!
• Kagua vifaa vyote na rasilimali ambazo zimewasilishwa shuleni haraka
iwezekanavyo ili kujua upungufu au vilivyovunjika.
• Hakikisha kila kitu kimeandikwa namba ya vifaa na kurekodiwa katika rejesta ya
vifaa ya shule.
• Anzisha Kamati ya Shule ya Afya na Usalama /kamati ya ukarabati haraka
iwezekanavyo na kufanya ukaguzi mara kwa mara wa maeneo yote ya shule.
• Andaa na tenga bajeti kwa ajili ya kununua vipya na matengenezo ya rasilimali na
vifaa vya shule vinavyohitaji matengenezo.
• Weka rasilimali zote za shule na vifaa mahali salama na stahiki.
Epuka!
• Kudanganyika kwamba vifaa vyote vilivyoagizwa vimeletwa kama vilivyoagizwa
na viko katika hali ya ubora takiwa.
• Kukawia kuvipatia namba vifaa vyote vya shule.
• Kutokuhakiki idadi ya vifaa kila mwaka.
• Kusubiri mambo/vitu viharibike kabisa ... rekebisha/vitengeneze mapema!
Sehemu ya Pili
Usimamizi wa Rasilimali Watu
Maelezo: Sehemu hii inahusu taratibu na mifumo inayotumika ndani ya shule
kusimamia walimu, wanafunzi, wazazi na wanajumuiya wengine shuleni.
Wajibu wako:
Kama Mwalimu Mkuu; jukumu lako ni kusimamia na kusaidia utawala wa shule
kwenye uandaaji na utekelezaji wa taratibu zote za ki-shule ambazo zinasimamia kwa
ufanisi rasilimali watu iliyopo shuleni.
Jinsi ya kufanikisha hili:
• Kagua kuona kama walimu wote wana sifa stahiki za kufundisha/ualimu.
• Kuza hamu ya kufundisha na kufanya kazi na watoto na walimu.
• Hakikisha kuwa sera za shule za rasilimali watu zimehifadhiwa vizuri na walimu na
wafanyakazi wengine wanafahamu maudhui yake.
• Saidia utawala wa shule kuandaa kanuni na taratibu za shule za wafanyakazi
zinazoendana na sera ya Wizara yenye dhamana ya Elimu.
• Fuatilia kuhakikisha walimu wanalipwa kwa wakati.
• Hakikisha ukubwa wa madarasa ni wa wastani kulingana na kanuni za idadi ya
wanafunzi darasani.
• Hakikisha takwimu za uandikishwaji zinakusanywa kwa haraka na ziko sahihi.
• Andaa sera ambayo inazuia unyanyasaji, ubaguzi au uonevu kwa walimu na
wafanyakazi wengine.
• Sisitiza wafanyakazi kuwa na maadili katika shughuli zao binafsi na kitaalamu.
17
• Himiza kuanzishwa kwa klabu na kalenda ya shughuli za kijamii kwa wafanyakazi.
• Shawishi wafanyakazi kushirikiana na kuboresha ujifunzaji wa wanafunzi wote.
• Wasifie wafanyakazi wako kwa kufanikiwa kufikia malengo yao.
• Jenga utamaduni chanya wa shule ili kuwepo na morali ya kazi miongoni mwa
wafanyakazi wote na utaalamu uweze kutumika vizuri.
• Hamasisha wafanyakazi kuonyesha heshima kwa kazi na majukumu ya kila mmoja
• Anzisha mpango wa uendelezaji wa utaalamu kwa walimu wote (rejea mwongozo
wa Jumuiya za Kujifunza).
• Anzisha mchakato wa kusimamia malalamiko na kero.
• Saidia wafanyakazi kushughulikia maombi yao ya kuhamia vituo vingine vya kazi
na kuhamia kwenye shule yako kadri inavyofaa.
• Jenga uwezo wa kiuongozi kwa wafanyakazi mbalimbali hususan kwa timu ya
uongozi wa shule.
• Shughulikia maombi yote ya likizo kwa haraka na kwa ukamilifu.
Vidokezo Muhimu:
Zingatia!
• Hakikisha kwamba walimu na wafanyakazi wote wanafahamu na wanaweza
kuzipata taarifa zao zinazohusu usimamizi wa rasilimali watu.
• Andaa utaratibu wa shule kudhibiti na kushughulikia malalamiko na kero za watu
shuleni.
• Andaa utaratibu wa kukusanya taarifa za uandikishaji ambao unatoa taarifa za
uandikishaji mpya, takwimu za waliocha shule, viwango vya urudiaji na jumla ya
uandikishaji wa wanafunzi wa mwaka (tBakwimu ambazo zitaingia BEMIS/EMIS).
• Hakikisha uwiano wa mwalimu-mwanafunzi uko sahihi na ukubwa wa darasa ni
sahihi.
• Jenga uwezo wa uongozi ndani ya shule hasa Mwalimu Mkuu Msaidizi na Walimu
waandamizi.
• Fuatilia utoro wa walimu shuleni.
Epuka!
• Kutowezesha wafanyakazi kupata taarifa kuhusu taratibu na masharti ya ajira yao.
• Kufumbia macho utoro wa walimu au kutokuhudhuria walimu shuleni/darasani
bila sababu ya msingi.
• Kuchelewa kukusanya takwimu za uandikishaji wa wanafunzi.
• Kukubali sifa za kitaaluma na kitaalamu za mwalimu ambazo si halisi.
 Matini Namba Saba Na. 7

Usimamizi wa Shule

Usimamizi wa shule wenye ufanisi
Sehemu ya Tatu
Usimamizi wa Fedha
Maelezo: Sehemu hii inahusu taratibu na mifumo inayotumika ndani ya shule
kusimamia fedha na bajeti ya shule.
Wajibu wako:
Kama Mwalimu Mkuu; jukumu lako ni kusimamia na kusaidia utawala wa shule
kuandaa kutekeleza mifumo na taratibu zote za kishule ambazo zinasimamia fedha
ya uendeshaji wa shule.
Jinsi kufanikisha hili:
• Hakikisha Shule ina Kamati ya Usimamizi wa Fedha.
• Tekeleza taratibu na kanuni zilizomo ndani ya sera ya serikali ya usimamizi wa
fedha na Mwongozo wa matumizi ya ruzuku shuleni.
• Hakikisha bajeti ya shule haifanywi siri.
• Kupitia kamati ya shule wataarifu wazazi na kuwapa maelezo ya majukumu yao
ya kifedha kwa mwaka mzima.
• Fuatilia mapato na matumizi ya fedha zote za shule.
• Hakikisha kwamba nyaraka za kifedha kama vile; hati za maombi ya huduma, hati
za bei , ankara, hati za kupokea bidhaa na nyaraka zote za manunuzi zinatumika
ipasavyo.
• Andaa mipango ya mwaka ya uendeshaji wa shule na bajeti ya shule ya mwaka.
• Andaa nyaraka za uwajibikaji wa kifedha kwa ajili ya ukaguzi wa mahesabu.
• Wasilisha taarifa ya matumizi ya fedha kwenye mikutano ya Kamati ya Shule.
• Shughulikia michango ya fedha ya wadau kwa mujibu wa kanuni na sera.
• Andaa malipo kwa kufuata kanuni za fedha.
• Hifadhi fedha za shule Benki.
• Hakikisha shule ina Kasiki kwa ajili ya kuhifadhi nyaraka muhimu za fedha, fedha
ya tahadhari na nyaraka za siri.
• Tumia fedha za ruzuku ya shule ya uendeshaji kulingana na sera na taratibu zilizoko.
• Elewa wajibu na majukumu ya Mwalimu Mkuu katika kusimamia fedha za shule
kama yalivyoelezwa kwenye miongozo ya serikali/uendeshaji.
• Wasiliana na Ofisi ya Elimu ya halmashauri kwa ajili ya maelekezo, msaada na
ushauri kuhusu masuala yote yanayohusiana na ruzuku ya uendeshaji na masuala
ya fedha ya shule.
• Hakikisha kuna uwazi kwenye usimamizi wa fedha zote.
• Hakikisha kwamba angalau watu wawili wanahesabu fedha yoyote kwa wakati
mmoja.
Vidokezo Muhimu:
Zingatia!
• Tumia Miongozo mbalimbali iliyotolewa Mamlaka ya matumizi ya fedha za shule.
• Hakikisha shule ina kamati ya fedha ya shule ili kusaidia katika kupanga bajeti na
usimamizi wa fedha za shule.
• Hakikisha kwamba fedha zote zinahifadhiwa mahali salama na kupelekwa benki
mapema
• Tafuta ushauri kutoka kwa ofisi ya elimu ya halmashauri katika usimamizi wa fedha
za ruzuku ya uendeshaji wa shule na masuala yote ya usimamizi wa fedha.
• Wasilisha taarifa ya bajeti ya shule katika mikutano ya wafanyakazi na mikutano ya
kamati ya shule.
Epuka!
• Kutumia utaratibu mwingine wowote wa usimamizi wa fedha usio rasmi katika
usimamizi wa matumizi ya fedha za shule.
• Kuhesabu fedha yoyote peke yako ... daima uwe na watu wawili katika kuhesabu
fedha za shule.
• Kuchanganyikiwa unapohisi kuna fedha zimepotea au hujui jinsi ya kusimamia
fedha za shule, tafuta ushauri na ujuzi kutoka kwa wadau stahiki.

18
Sehemu ya Nne
Usimamizi wa Taarifa
Maelezo: Sehemu hii inahusu taratibu na mifumo inayotumika ndani ya shule
kusimamia taarifa zote za shule kama vile, mafaili ya shule, madaftari na nyaraka,
rejesta, kumbukumbu na nyaraka za mawasiliano zinazoingia na kutoka.
Wajibu Wako:
Kama Mwalimu Mkuu; jukumu lako ni kusimamia na kusaidia utawala wa shule kwenye
uandaaji na utekelezaji wa taratibu na mifumo yote ya kishule ambayo inasimamia
kwa ufanisi taarifa za shule na itifaki za mawasiliano.
Jinsi ya kufanikisha hili:
• Andaa kumbukumbu sahihi za rasilimali watu, vitu na fedha.
• Andika na weka kwenye mafaili taarifa na takwimu za kitaaluma za upimaji wa
wanafunzi.
• Hifadhi mahali salama mafaili binafsi ya wafanyakzi na wanafunzi na huisha
taarifa zao mara kwa mara kwa kadiri mabadiliko yanavyotokea.
• Hakikisha shule ina rejesta ya bohari za shule.
• Weka mfumo wa utunzaji na ufuatilia nyaraka mbalimbali.
• Anzisha mchakato wa kukusanya takwimu sahihi za uandikishaji na taarifa kuhusu
idadi ya wanafunzi shuleni.
• Weka kumbukumbu na mchakato wa kusimamia na kurekodi mawasiliano
yanayoingia na yanayotoka shuleni .
• Andika katika rejista vifaa vipya vinavyonunuliwa kwa wakati.
• Weka mfumo ambapo rekodi zote za mwanafunzi zitaweza kupatikana kwa
urahisi.
• Hakikisha kila mzazi anapata nakala ya ripoti ya maendeleo na tathmini ya mtoto
wake.
• Anzisha na tunza orodha ya wafanyakazi wa sasa, namba za simu na za wazazi wa
19
wanafunzi wa shule yako.
• Hakikisha rekodi za afya za wanafunzi na za walimu ziko sahihi na tambua
matatizo yao ya kiafya.
• Tumia kadi ya maelezo mafupi (memo) na mabango na taratibu za TAMSHI (Taarifa
za Maendeleo ya Shule) kutoa taarifa kwa jumuiya ya shule
• Elekeza rekodi zote za fedha na nyaraka zilingane na mahitaji ya ukaguzi wa
mahesabu na zitunzwe salama.
• Hakikisha shule ina samani (makabati,) za kutosha na zinazofaa za kuwekea
mafaili ili kuhifadhi taarifa kwa usalama.
• Fuatilia matumizi sahihi ya mitambo na njia za nawasiliano za shule mfano;
intaneti.
Vidokezo Muhimu:
Zingatia!
• Tengeneza mfumo ambao utakuwa wazi kwa watu kupata taarifa, unaoweza
kuboreshwa kwa urahisi na wenye taswira ya maeneo muhimu ya Mpango wa
Maendeleo ya Shule na maeneo muhimu ya usimamizi.
• Tunza kumbukumbu zote kwenye mafaili au kwenye kompyuta pale
inapowezekana.
• Anzisha mfumo sahihi na makini wa kukusanya takwimu za uandikishaji wa
wanafunzi.
• Toa mafunzo kwa watu ya namna sahihi ya kupata taarifa mbalimbali
zinazohitajika.
• Weka wazi taarifa za Maendeleo ya shule kwa Jumuiya ya shule na jamii kwa
ujumla
• Tunza vema nyaraka za fedha na vifaa vya shule.
Epuka!
• Kuchelewa kuhuisha taarifa kwenye mafaili na kutunza kumbukumbu za shule.
• Kutumia njia moja tu kutoa taarifa kwa jumuiya ya shule.
• Kuhifadhi taarifa na kumbukumbu katika maeneo yasiyo salama na mahali
ambapo zinaweza kupotea au kuharibiwa.
 Matini Namba Nane
Usimamizi wa Shule
Matokeo Bora ya Kujifunza
Sehemu ya Kwanza
Ufundishaji na Ujifunzaji
Maelezo: Sehemu hii inahusu ufundishaji unaotumika kuwezesha ujifunzaji bora.
Wajibu wako:
Kama Mwalimu Mkuu; wajibu wako ni kusimamia na kuwasaidia walimu kwenye
uandaaji, utekelezaji na tathmini ya ubora wa ufundishaji na ujifunzaji, ubora wa
programu na miradi ya shule.
Jinsi ya kufanikisha hili:
• Anzisha Kamati ya Taaluma ya Shule na andaa na kuwapatia hadidu za rejea kwa
maandishi.
• Hakikisha kuwa walimu wote wana maarifa kamili ya mtaala wa somo
wanalofundisha.
• Fanya Unasihi Elekezi au weka utaratibu madhubuti wa kufanya Unasihi Elekezi
kwa walimu wako.
• Fuatilia kuona kuwa walimu wanafundisha ipasavyo darasani.
• Simamia ufundishaji wa walimu na tembelea madarasa mara kwa mara.
• Eleza walimu kuhusu masuala ya elimu jumuishi na mbinu za ufundishaji zinazofaa
kusaidia wanafunzi wenye mahitaji maalum.
• Wasaidie walimu kuchagua na kutumia mbinu na mikakati mbalimbali
kuwafundisha wanafunzi kulingana na mahitaji binafsi ya kila mmoja.
• Fuatilia na saidia walimu katika uandaaji wa masomo na kuwapa mali ghafi ya
kufaragua zana za kufundishia na kujifunzia.
• Himiza walimu kuweka mazingira bora ya kujifunzia na rafiki kwa wanafunzi.
• Tarajia walimu kuweka na kudumisha viwango vya juu vya tabia ya mwanafunzi.
• Wasaidie walimu kukuza ubunifu, kujiamini na kujitawala/kujimudu kwa
wanafunzi.
20
Na. 8
• Waelekeze walimu jinsi ya kutumia na kuchukua maudhui kutoka vitabu mbalimbali
ili kukidhi mahitaji ya wanafunzi
• Wape mafunzo walimu jinsi ya kutengeneza aina mbalimbali ya zana za kufundishia
na kujifunzia darasani
• Hakikisha kuwa madarasa yana kazi mbalimbali za wanafunzi zilizobandikwa
ukutani
• Saidia walimu katika uandaaji wa pembe mafunzo darasani.
• Himiza wanafunzi kutumia mazingira asilia ya nje kwa kujifunzia.
• Sisitiza kuwa sheria za darasa zinaandaliwa kwa kushirikiana na kubandikwa
madarasani.
• Kagua mpangokazi na maandalio ya somo ya walimu.
• Saidia walimu wapate mafunzo kuhusu uandaaji wa masomo kwa misingi ya
kudadisi.
• Sisitiza kuona masomo yanarekebishwa ili kukidhi mahitaji ya wanafunzi wenye
mahitaji maalumu.
• Himiza mwalimu kuandaa masomo ambayo yanafundisha watoto kuwa wabunifu
na watatuzi wa matatizo.
• Fuatilia kazi za daftarini za mwanafunzi ili kuhakikisha kuwa zimesahihishwa na
mwalimu.
• Saidia walimu kuandaa programu za kujifunza kwa wanafunzi wenye vipawa na
vipaji maalum.
Vidokezo Muhimu:
Zingatia!
• Anzisha kamati ya Shule ya Taaluma na isaidie kufanya kazi kwa ubora.
• Fanya ziara madarasani mara kwa mara kufuatilia ufundishaji wa walimu.
• Fuatilia uandaaji wa maandalio ya kazi na masomo kwa walimu.
• Wasaidie walimu katika kazi zao za kila siku za kufundisha.
• Sisitiza umuhimu wa wanafunzi kafanya kazi kwa jozi na vikundi ili waweze
kusaidiana.
Epuka!
• Kufanya usimamizi wa somo la mwalimu (Unasihi Elekezi) bila kufuata taratibu
husika; kutoa taarifa...panga usimamizi wa somo na mwalimu na toa maoni
yanayostaili.
Sehemu ya Pili
Weledi wa Kitaalamu wa Mwalimu
Maelezo: Sehemu hii inahusu uangalizi wa mwalimu wa ustawi wa wanafunzi
kitaaluma, kimwili, kijamii, kihisia na kisaikolojia pamoja na uhusiano wao kikazi.
Wajibu wako:
Kama Mwalimu Mkuu; jukumu lako ni kusimamia na kusaidia walimu wako na Kamati
ya Taaluma kuandaa na kutekeleza Mipango ya Ukuzaji Endelevu wa Utaalamu za
walimu na kusimamia walimu ili wafanye kazi kwa kuzingatia utaalamu huo wakati
wote.
Jinsi ya kufanikisha hili:
• Saidia wafanyakazi kuandaa na kutekeleza Mipango ya Uendelezaji wa Utaalamu
wa Walimu wote
• Simamia kuona kwamba walimu wanatumia mafunzo waliyoyapata kwenye
ufundishaji darasani.
• Wahimize walimu kushirikishana ujuzi na maarifa na wenzao ; JZK.
• Wahimize walimu kushiriki mara kwa mara kwenye mijadala ya kitaalamu
• Sisitiza kwamba walimu wanatakiwa kubeba jukumu binafsi la kuwaangalia
wanafunzi wote
• Fuatilia kuhakikisha walimu hawajihusishi na rushwa wala vitendo vya ukiukaji wa
maadili
• Jadili na walimu hatua za kutathmini hatari mbalimbali kwenye mazingira na
madarasa ya shule ambazo zinaweza kuwadhuru wanafunzi.
• Watake walimu kutoa taarifa za unyanyasaji wa wanafunzi, kutumia vibaya
mamlaka, na tabia zinazokiuka maadili.
21
• Saidia walimu kuwa mfano mzuri na raia wema kwa wanafunzi, wazazi na jamii,
na jenga mtazamo chanya wa uraia kitaifa na kimataifa kwa wanafunzi.
• Fuatilia kuhakikisha walimu wana bidii ya kazi na wanafika kazini kwa wakati na
kutenda ipasavyo katika nyanja zote za kazi yao.
• Sisitiza umuhimu wa walimu kutambua na kuheshimu tofauti za kitamaduni
na za mtu mmoja mmoja miongoni mwa wanafunzi, wazazi na wanajamii, pia
kuthamini tofauti za kiutamaduni na kuepuka vitendo vyovyote vya ubaguzi.
• Simamia kuhakikisha kwamba mwalimu anatenda haki na kuwatathmini
wanafunzi wote.
• Himiza walimu kuwa na uelewa wa masuala ya urithi, maadili, mila na desturi
za jamii ya Kitanzania na jinsi masuala haya yanavyoathiri mwanafunzi mmoja
mmoja.
• Weka utaratibu wa Unasihi kwa walimu wageni na wapya.
Vidokezo Muhimu:
Zingatia!
• Hakikisha kwamba walimu wote wana mpango binafsi wa maendeleo yao ya
Kitaalamu.
• Hakikisha kwamba walimu wote wanafuata kanuni za maadili ya kazi.
• Wahamasishe walimu kusaidiana, kushauriana, kuelekezana na kufundishana
wao kwa wao katika shughuli zao kitaalamu za kila siku. (JzK)
• Andaa mpango wa kuwasaidia walimu wapya katika shule.
• Kuwa mfano wa kuigwa na onesha viwango vya juu vya kufuata kanuni za
kitaaluma na utaalamu wakati wote.
Epuka!
• Kukubali utendaji duni wa mwalimu, mwenendo usio wa kimaadili na utoro kazini.
• Kuamini tu kwamba walimu wote wana ujuzi muhimu wa kitaalamu kufundisha.
• Kuruhusu mpango wa shule wa uendelezaji wa utaalamu wa walimu
kutotekelezwa.
 Matini Namba Tisa Na. 9

Usimamizi wa Shule

Matokeo Bora ya Kujifunza • Sisitiza makubaliano ya pamoja kuhusu kutathmini uwezo wa mwanafunzi
• Chunguza na rekodi wanafunzi wenye mahitaji maalumu na wenye changamoto.
Sehemu ya Tatu • Sisitiza vikao vya kujadili matokeo ya wanafunzi vinakuwepo miongoni mwa
Tathmini walimu
Maelezo: Sehemu hii inahusu taratibu na mbinu zinazotumika kubaini mafanikio ya • Tumia upimaji sanifu (“standardized testing”) (mfano – DPLA) unapoona inafaa.
matokeo ya kujifunza ya wanafunzi na ubora wa taratibu za kutoa taarifa hizo. • Hakikisha kuwa matokeo ya tathmini yanatumika mara kwa mara kuandaa mbinu
na mikakati ya kuboresha ujifunzaji wa mwanafunzi.
Wajibu wako: • Anzisha taratibu kwa ajili ya kuwatambua na kuwasaidia wanafunzi wenye mahitaji
Kama Mwalimu Mkuu; jukumu lako ni kusimamia na kusaidia walimu na Kamati ya maalumu na wanafunzi wenye uwezo wa juu.
Taaluma kuandaa na kutekeleza mwongozo wa tathmini wa shule.
Vidokezo Muhimu:
Jinsi ya kufanikisha hili: Zingatia!
• Saidia wafanyakazi na Kamati ya Taaluma kuandaa na kutekeleza mwongozo wa • Anzisha kamati ya shule ya tathmini
tathmini wa shule • Weka vigezo vya tathmini ili kuleta uwiano,
• Hakikisha kuwa mwongozo wa tathmini unaeleweka vizuri na kutekelezwa na • Jadili na rekebisha kazi za wanafunzi.
walimu wote. • Wajulishe wazazi mara kwa mara kuhusu maendeleo ya mwanafunzi
• Weka vigezo vya jumla vya tathmini kwa shule nzima. • Rekebisha taratibu za tathmini za wanafunzi wenye mahitaji maalumu.
• Kagua kuona kama vigezo vyote vya tathmini vimehusianishwa na matokeo ya
Epuka!
kujifunza
• Kuruhusu aina moja tu ya upimaji (mfano, kuwapa mitihani ya majaribio) kutawala
• Fuatilia kuhakikisha tathmini inagusa kikamilifu maeneo ya kile wanafunzi
tathmini ya mwanafunzi.
wanachopaswa kuelewa, kufahamu na kufanya.
• Kuandaa kazi za tathmini kwa mtindo wa ‘zimamoto’ bila kupanga.
• Anzisha Kamati ya Tathmini ya shule.
• Walimu kutoa majaribio mengi na kazi nyingi za upimaji zitakazowaelemea
• Tengeneza kadi za ripoti za wanafunzi.
wanafunzi.
• Sisitiza kwamba matokeo ya wanafunzi yaripotiwe mara kwa mara na kujadiliwa
na wazazi.

22
Sehemu ya Nne
Uandaaji na Utekelezaji wa Mitaala
Maelezo: Sehemu hii inahusu mchakato ambao shule inatumia kusimamia utekelezaji
wa mitaala ya Kitaifa na kuandaa, kutekeleza na kutathmini mtaala wa shule.
Wajibu wako:
Kama Mwalimu Mkuu; wajibu wako ni kusimamia na kuwasaidia walimu kwenye
uandaaji wa utekelezaji na tathmini ya mitaala ya kitaifa na mitaala ya shule.
Jinsi ya kufanikisha hili:
• Unda kamati ya mtaala ya shule chini ya uongozi wa mwalimu mwandamizi
taaluma na walimu wa madarasa
• Fuatilia kama mtaala unafundishwa kwenye ngazi sahihi ya mwaka wa wanafunzi.
• Hakikisha kuwa mtaala wa shule unaelezea kile wanafunzi wanahitaji kufahamu,
kuelewa na kufanya; ikiwa ni pamoja na shughuli za kitamaduni, kijamii na michezo.
• Sisitiza kuwa utekelezaji wa mtaala unazingatia mbinu rafiki na zinazomlenga
mtoto
• Tafuta mbinu za utekelezaji wa mitaala kwa kuzingatia mahitaji ya wanafunzi
wenye mahitaji maalumu na matatizo
23
• Hakikisha kuwa mitaala inakidhi mahitaji ya wanafunzi ya kielimu, kijamii na
kimwili.
• Hakikisha mada za ujifunzaji ni za kiudadisi na wanafunzi wanaweza kujifunza
wenyewe na zinajumuisha aina nyingi za ukuzaji akili.
Vidokezo Muhimu:
Zingatia!
• Anzisha kamati ya shule ya mtaala ikiongozwa na Mwalimu Mwandamizi Taaluma
na walimu wa madarasa.
• Hakikisha kuwa utekelezaji wa mitaala unafanyika kupitia mbinu za ufundishaji
zilizo rafiki kwa watoto.
• Daima fuatilia na tathmini utekelezaji wa mitaala wa kitaifa na wa shule kwa ajili
ya kumuimarisha mwanafunzi.
Epuka!
• Kuamini tu kuwa walimu wote wanafundisha ipasavyo.
• Kuamini tu kuwa walimu wote wanatumia zana za kufundishia kutekeleza mitaala.
• Kuamini tu kwamba walimu wote wana utaalamu na mbinu za kuwahudumia
wanafunzi wenye mahitaji maalum.
 Matini Namba Kumi Na. 10

Uongozi na Usimamizi wa Shule

Kiolezo (Template) cha mfano wa “Mpango wa Jumla wa Maendeleo ya Shule”

Taarifa Msingi za Shule

Jina la Shule: �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Jina la Mwalimu Mkuu: ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Anuani: ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Namba ya Uandikishwaji ya Shule: �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Mwaka Shule ilipoanzishwa: ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Namba ya Simu/barua pepe: ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Kata, Wilaya, Mkoa: ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Idadi ya Walimu Me/Ke: �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Idadi ya Wanafunzi Me/Ke: ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

24
 Dira ya Shule

Dira ya pamoja ya Shule;

• Inatuelekeza wapi tunataka kuwa kama shule.
• Ni “ndoto” ya tamanio letu kama shule.
• Mwelekeo wa shule yetu inakotaka kwenda.

Tamko la Dira ni tamko linalotaja wapi shule inataka kwenda siku zijazo. Dira ni Lengo la Jumla ambalo raslimali na nguvu zote za shule zinaelekezwa ili kufikiwa kwa siku za mbele.
Tamko la Dira ni sentensi moja au mbili tu. Ifuatayo ni mifano ya tamko la Dira ya Shule:

Dira yetu ni; “Kuhakikisha kwamba wanafunzi wote wa shule yetu wana fursa ya kufanikiwa kwa kadiri ya upeo wao.”

Dira yetu ni; “Kuwa shule ya mfano nchini tukihudumia wanafunzi wote wafikie ubora wa juu kitaaluma kwa kutumia nguvu na kujituma kwetu.”

Vitambulisha-shule na Mambo shule inayoamini

Masuala yanayoitambilisha shule na inayoamini
• Kama shule tunawakilisha nini?
• Tunaamini nini kama shule?
Mfano; Tunathamini na Kuamini katika:
“Usawa, Kuheshimiana, Urafiki, Ushirikiano, Uvumilivu na Uhuru wa Maoni.”

25
 Uchambuzi wa Hali halisi
Uwezo wa Shule Udhaifu wa Shule Changamoto kuu na Matatizo ya Shule

26
 Mpango wa Kusoma 20_____ - 20 _____

Kiongozi wa Timu: ......................................... Wajumbe: ..................................................................... Bajeti: .............................................................

Malengo Mikakati/Shughuli Rasilimali Nani atasaidia Gharama Lini Viashiria vya Mafanikio
(Tunataka kufanikisha (Tutafikia vipi malengo (Tunatumia nini?) (Nani anaweza (Mwaka /Mwezi) (Tutajuaje kwamba
nini?) haya?) kusaidia?) umefanikiwa?)

27
 Mpango wa Hesabu 20_____ - 20 _____

Kiongozi wa Timu: ......................................... Wajumbe: ..................................................................... Bajeti: .............................................................

Malengo Mikakati/Shughuli Rasilimali Nani atasaidia Gharama Lini Viashiria vya Mafanikio
(Tunataka kufanikisha (Tutafikia vipi malengo (Tunatumia (Nani anaweza (Mwaka /Mwezi) (Tutajuaje kwamba
nini?) haya?) nini?) kusaidia?) umefanikiwa?)

28
 Mpango wa Masomo Mengine ( Maarifa ya Jamii, Sayansi, Lugha )20_____ - 20 _____

Kiongozi wa Timu: ......................................... Wajumbe: ..................................................................... Bajeti: .............................................................

Malengo Mikakati/Shughuli Rasilimali Nani atasaidia Gharama Lini Viashiria vya Mafanikio
(Tunataka kufanikisha (Tutafikia vipi malengo (Tunatumia (Nani anaweza (Mwaka /Mwezi) (Tutajuaje kwamba
nini?) haya?) nini?) kusaidia?) umefanikiwa?)

29
 Mpango wa Mazingira Chanya ya Shule 20_____ - 20 _____

Kiongozi wa Timu: ......................................... Wajumbe: ..................................................................... Bajeti: .............................................................

Malengo Mikakati/Shughuli Rasilimali Nani atasaidia Gharama Lini Viashiria vya Mafanikio
(Tunataka kufanikisha (Tutafikia vipi malengo (Tunatumia (Nani anaweza (Mwaka /Mwezi) (Tutajuaje kwamba
nini?) haya?) nini?) kusaidia?) umefanikiwa?)

30
 Mpango wa Menejimenti yenye Tija 20_____ - 20 _____

Kiongozi wa Timu: ......................................... Wajumbe: ..................................................................... Bajeti: .............................................................

Malengo Mikakati/Shughuli Rasilimali Nani atasaidia Gharama Lini Viashiria vya Mafanikio
(Tunataka kufanikisha (Tutafikia vipi malengo (Tunatumia (Nani anaweza (Mwaka /Mwezi) (Tutajuaje kwamba
nini?) haya?) nini?) kusaidia?) umefanikiwa?)

31
 Mpango wa Uongozi Bora wa Shule 20_____ - 20 _____

Kiongozi wa Timu: ......................................... Wajumbe: ..................................................................... Bajeti: .............................................................

Malengo Mikakati/Shughuli Rasilimali Nani atasaidia Gharama Lini Viashiria vya Mafanikio
(Tunataka kufanikisha (Tutafikia vipi malengo (Tunatumia (Nani anaweza (Mwaka /Mwezi) (Tutajuaje kwamba
nini?) haya?) nini?) kusaidia?) umefanikiwa?)

32
 Mpango wa Utekelezaji wa Shule wa Mwaka 20_____

Eneo Lengo Mikakati na Mwezi Rasilimali Nani Gharama Viashiria vya

Shughuli Mafanikio

Kusoma

Hesabu

English

Maarifa ya Jamii

Sayansi

Riadha na
Michezo

Mazingira
Chanya ya Shule

Menejiment
yenye Tija

Uongozi Bora

33
 Bajeti ya Mwaka ya Shule 20_____

Eneo Lengo Rasilimali Mwezi Vyanzo vya Rasilimali na Kiasi Viashiria vya
zinazohitajika Mafanikio
Chanzo A Chanzo B Chanzo C

Kusoma

Hesabu

English

Maarifa ya Jamii

Sayansi

Riadha na
Michezo

Mazingira
Chanya ya Shule

Menejiment
yenye Tija

Uongozi Bora

34