Analiza krytyczna teorii rozwoju człowieka w cyklu życia

Jean Piaget

Yana Prystach
Jean Piaget to szwajcarski biolog, psycholog, pedagog oraz filozof, który zajmował się badaniami
dotyczącymi pojęcia rozwoju poznawczego. Jest on jedną z najważniejszych postaci w historii
psychologii rozwojowej. Jego badania stworzyły podstawy dla wszelkich późniejszych poszukiwań
w dziedzinie kształtowania intelektu. Piaget z wykształcenia był biologiem, w 1918 roku obronił
doktorat. Badał wrodzone zdolności zwierząt do przystosowania się do nowych środowisk. Był
zatrudniony także w Laboratorium Alfreda Bineta, gdzie pracował nad standaryzacją francuskiej
wersji testu na rozumowanie dla dzieci, który został adaptowany z oryginału angielskiego. To były
pierwsze testy badające inteligencję. Właśnie pracując w paryskim laboratorium, Piaget zaczął
formułować swoją teorię rozwoju poznawczego. Zaczął on wtedy dostrzegać pewne wzorce w
odpowiedziach na pytania testowe udzielanych przez dzieci w różnym wieku. Piageta interesował
sposób myślenia, który doprowadzał dzieci do odpowiedzi niepoprawnych. Na podstawie tych
obserwacji naukowiec sformułował teorię, że starsze dzieci nie tylko zdobyły więcej wiedzy i
umiejętności niż młodsze, ale także myślą w inny sposób na temat spotykanych problemów. Zgodnie
z teorią Piageta wszyscy ludzie w swoim rozwoju przechodzą przez 4 etapy rozwoju poznawczego,
które zawsze występują w tej samej kolejności i orientacyjnie w tym samym wieku:

Stadium sensoryczno-motoryczne (0 do 2 lat)

Wiedza jest nabywana za pośrednictwem zmysłów i ruchu, szybkość myślenia jest taka sama jak
szybkość ruchu, rozwija się pojmowanie stałości przedmiotu.
Faza przedoperacyjna (od 2 do 7 roku życia)
Oddzielenie myślenia od ruchu, animizm. Na tym poziomie też dziecko nie jest w stanie spojrzeć na
rzeczy z innego punktu widzenia niż egocentryczny.
Etap operacji konkretnych (od siedmiu do jedenastu lat)
Rozwój logicznego myślenia. Dziecko zaczyna spostrzegać zależności przyczynowo skutkowe, ale
nie jest w stanie ich wyjaśnić.
Etap operacji formalnych (od jedenastego roku życia)
Jedenastoletni człowiek może rozumować hipotetycznie i jest w stanie komentować wydarzenia bez
ich doświadczania. Młody człowiek potrafi już posługiwać się pojęciami abstrakcyjnymi. Myślenie
na tym etapie jest dojrzałe, a człowiek zaczyna stawiać sobie podstawowe pytania z zakresu etyki.
Dopiero w stadium operacji formalnych przechodzi do formułowania własnych hipotez. Dziecko
może sprawdzać te hipotezy w obrębie posiadanej wiedzy.

Zdaniem Piageta, podstawową umiejętnością intelektualną jest pojmowanie stałości przedmiotu.

Stałość przedmiotu dotyczy zdolności człowieka do zrozumienia, że przedmiot istnieje nawet
wówczas, kiedy znajduje się poza zasięgiem. Piaget wykazał, że poznawcze umiejętności
pojmowania przedmiotów jako rzeczy niezmiennych rozwijają się u człowieka około ósmego
miesiąca życia. Ta zdolność jest ważna, ponieważ bez niej byłoby niemożliwe rozwiązywanie
problemów i myślenie. Badając proces rozwoju poznawczej umiejętności pojmowania stałości
przedmiotu, Piaget stosował swoje metody nieustrukturalizowanej oceny. W przypadku małych
dzieci często stosował techniki, które przyjmowały formę gier. Obserwując zdolności dzieci,
naukowiec wyodrębnił w ramach okresu sensoryczno-motorycznego 6 stadiów rozwojowych, które
biorą udział w kształtowaniu pojęcia przedmiotu. Piaget uważa, że ta umiejętność jest początkiem
prawdziwego myślenia. Ona przygotowuje dziecko do wkroczenia w następną fazę rozwoju
poznawczego. Stałość przedmiotu jest podstawą dokonywania wszystkich następnych postępów w
zdolnościach intelektualnych (Hock, 2003).

Koncepcja rozwoju poznawczego zaproponowana przez Piageta zdominowała psychologię

rozwojową, jednak napotkała się na krytykę. R. Baillargeon i jej współpracownicy wykazali, że
dwuipółmiesięczne niemowlęta zdają się posiadać wczesne formy stałości pojmowania przedmiotu.
A. Hofman (2007) uważa, że opisane wyżej stadia rozwoju Piageta są nieadekwatne w kontekście
indywidualnego podejścia do ucznia, jeśli uwzględni się wpływ otoczenia na rozwój dziecka. M.
Donaldson (1986, za: Hofman, 2007) docenia istotną rolę piagetowskiej teorii intelektu u dzieci,
jednak zauważa, że brak zdolności do decentracji występuje nie tylko u dzieci poniżej 7 roku życia
(jak stwierdzał Piaget). Kwestionuje ona również założenie, że dzieci poniżej 7 roku życia mają
ograniczoną zdolność myślenia i wnioskowania. Według J. Brunera (1960, za: Hofman, 2007),
wszelkie generalizacje Piageta dotyczące stadiów rozwoju są błędne. Krytykował także
przypisywanie ich do wieku dziecka. Bruner też podzielił rozwój intelektualny dziecka na stadia, ale
uzależnił je od wpływu środowiska. W procesie rozwoju intelektu człowieka istotny jest również
czynnik emocjonalny, który kierunkuje percepcję i poznanie. Natomiast wpływy społeczne
odzwierciedlają się u dzieci w postaci wewnętrznych strategii odbioru informacji.

Propagując teorie Jeana Piageta, Hans Aebli zauważa, że już w stadium sensoryczno-motorycznym,
można zaobserwować asymilacje przedmiotów przez podmiot. Jego zdaniem, stanowi to podwaliny
problemowego przyswajania wiedzy kontynuowanej aż do wykształcenia umiejętności
matematycznej analizy zjawisk i przedmiotów w późniejszych stadiach. Według Piageta dziecko do
2 roku życia nie dysponuje kategoriami przedstawieniowymi. Również Lew Wygotski zwrócił uwagę
na nieprawidłowości koncepcji Piageta. Jego zdaniem konstytutywne cechy wiedzy pojęciowej są
zawarte w kulturze. Potwierdzeniem tego może być mnogość określeń śniegu przez Eskimosów. Aby
spełnić zadania wyznaczane dziecku przez określone środowisko, dziecko strukturalizuje wiedzę z
zakresu określonego obszaru kulturowego. Środowisko nie jest więc biernym przedmiotem poznania,
ale zmienną rzeczywistością, dzięki której może przebiegać rozwój pojęciowy. Warto też wspomnieć,
że według Jeana Piageta, że dzieci do 11 roku życia, czyli przed czwartym stadium rozwoju, nie
potrafią myśleć hipotetycznie ani abstrakcyjnie. Jednak przedstawiciele innych koncepcji uważają,
że małe dzieci już mogą zadawać pytania natury filozoficznej (metafizyczne, logiczne, etyczne).
Zakłada się, że dzieci posiadają wrodzone zdolności do filozofowania (Hofman, 2007).
Hofman (2007) na podstawie własnych doświadczeń zakłada, że tezę Piageta o centralizacji,
rozumianej jako wykonywanie jednego polecenia, takoż można uznać za wątpliwą. Uważa ona, że
dziecko może reagować na więcej niż jeden bodziec, tj. wykonać więcej niż jedno polecenie przed
ukończeniem 4 roku życia.

„Kolejnym elementem odnoszącym się do stadium przedoperacyjnego jest twierdzenie, że przed

ukończeniem 3 roku życia dzieci z reguły nie rozróżniają kolorów, kształtów i liczb. Wszyscy moi
uczniowie, którzy rozpoczęli indywidualną edukację w wieku 2 lat, byli w stanie poznać kolory,
kształty i liczby – zarówno w L1 jak i L2 przed ukończeniem 3 roku życia. Poznanie odbywało się
przez zastosowanie programów edukacyjnych, zabaw ruchowych i komputerowych” (Hofman, 2007,
s. 50).

Sternberg (2001, za: Szmidt, 2022) sumując krytyczne analizy teorii Piageta, stawia cztery główne
zarzuty:

1. Kwestionuje się słuszność twierdzenia, że zmiany w poznaniu pojawiają się wyłącznie jako
rezultat procesu wewnętrznego. Teorii Piageta przeczą dane empiryczne pokazujące, że
czynniki środowiskowe (np. trening, specyficzne doświadczenia) mogą zmieniać
funkcjonowanie dzieci w zadaniach Piagetowskich. Z wielu badań wynika także, że nawet
dużo dorosłych nie jest w stanie wykonać zadań właściwych dla najwyższego okresu rozwoju,
czyli stadium operacji formalnych.
2. Kwestionuje się założenie, że rozwój poznawczy dziecka dokonuje się w formie
następujących po sobie i w stałej kolejności skoków, niezależnie od dziedziny, kontekstu
społecznego i rodzaju zadań. Natomiast dzisiaj wiadomo, że rozwój jest raczej procesem
ciągłym, co zaprzecza to, że dzieci wykazują jednakowy poziom funkcjonowania we
wszystkich dziedzinach w ramach pewnego stadium rozwojowego. Wiemy również to, że
wcześniejsze doświadczenia, kontekst społeczny i kulturowy wpływają na zmienność
rozwoju dziecka.
3. Krytykuje się interpretacje Piageta, które dotyczą trudności dzieci w wykonaniu zadań
wymagających rozumowania dedukcyjnego i indukcyjnego. Dzisiaj uważa się, że te problemy
polegają na tym, że pamięć robocza dziecka posiada małą pojemność. Przyczyną mogą być
także słabe zdolności ruchowe, a nawet ograniczenia w rozumieniu poleceń. Piaget twierdził,
że trudności te są skutkiem problemów dzieci z czynnościami rozumowania, jednak okazuje
się, że dzieci mogły po prostu nie rozumieć, o co chodzi Piagetowi w jego eksperymentach.
4. Krytykuje się też poprawność oszacowań Piageta dotyczących wieku, w jakim ludzie
wykazują umiejętność wykonywania jego zadań. Na podstawie dużej ilości badań można
stwierdzić, że dzieci wiele rzeczy potrafią zrobić wcześniej, niż uważał on za możliwe.
Kiedy pojawiły się nowe techniki analizy zdolności poznawczych małych dzieci, zakwestionowano
część badań Piageta. Jednak pomimo tych kontrowersji, jego teoria jest katalizatorem i podstawą
wszystkich pokrewnych badań. Ona nadal kształtuje różne poglądy, pomaga w różnego rodzaju
badaniach, nawet w innych dziedzinach. A więc znaczenie Jeana Piageta było i pozostaje
nieocenione.
Bibliografia

Hofman A. (2007) Teoria Jeana Piageta a indywidualizacja procesu nauczania dzieci w wieku
przedszkolnym, „Języki Obce w Szkole", 3/2007, s.46-52.

Hock, R. R. (2003). 40 prac badawczych, które zmieniły oblicze psychologii (ss. 161- 187). Gdańsk:
GWP.

Szmidt, K.J. (2022). Dziecko odkrywcą twórczych problemów i pytań. Child as Discoverer of
Creative Problems and Questions, s. 12-13. Uniwersytet Łódzki