BLAK DA"

a^ i| ^ • • • • 1
JjiÈmb
s 'x^'^L

Bibliotheek TU Delft

Hl I HUI lil
C 3098528

0778
344
5
 .!

fa
7s^S>s^^
L
„KROMOBLANDA"
Over 't vraagstuk van
»>het Wonen" in Kromo's groote land

2e DEEL

DOOR H. F. TILLEMA
1916
^
 „KROMOBLANDA"
Over 't vraagstuk van „het Wonen
in Kromo's groote land
n
 1

I
Over 't vraagstuk van „het Wonen
in Kromo's groote land
II« DEEL

RWiei bq Batoetoelis (foto Heimann) No. I

door

H. F. TILLEMA
Apotheker, oud-lid van den Gemeenteraad van Semarang

1916
 »

N i e t in d e n handel
Verkrijgbaar voor belangstellenden

N.V. Electr. Drukkerij en Uitg.

Adres van uitgifte en exploitatie:
Mpij. „de Atlas" - 's-Gravenhage
H . Uden Masman - 's-Gravenhage

k
I

De oppervlakte van „Tropisch Nederland" staat tot die van „Europeesch Nederland'
als de lengte van dezen klapper(boom) zich verhoudt tot de hoogte van dit molentje.
„Enough and more than enough there has been
already of bare, idle, mocking words. Deeds are
what are wanted, I beseech you to be wise and,
above all, to be wise in time."
GLADSTONE in 't Eng. Parlement. 12 April 1866.
(De Nieuwe Gids. Dec. 1915. bladz. 920.)
 HOOFDSTUK I.
Van Ziekten en van Bandfirs.
'~7^ heette Warni. „Baboe Njo" ^) noemden de
^—' familie en de bedienden haar gewoonlijk.
„Njo" was een stevige, kerngezonde baby. Njo
maakte heel veel kleertjes vuil, zooals een gezond
kind in Indië dat behoort te doen.
Baboe Njo wiesch die kleertjes, de tropische zon
zorgde er voor, dat ze heel gauw droog waren en
') Njo ~ ,lnjo = jongeheer (Portugeesch). De baboe van den
jongenheei.
dan ging Warni ze strijken, opvouwen en opbergen,
't Kindje was in een kommervollen tijd geboren:
t was in 1901, de cholera woedde hevig en maakte
dag in dag uit tientallen slachtoffers in de kam-
pongs en daarbuiten. Af en toe vond men de
menschen dood op straat liggen, gestorven aan „de
ziekte" ). Het water in Semarang was onbetrouw-
0 Een soort bijgeloof maakt dat velen den naam .cholera" niet
uit durven spreken.
8 O V E R 'T V R A A G S T U K VAN „ H E T
baar. Daarom werd baby steeds gewasschen en
gebaad met gekookt water. De groote ketels werden
's avonds, nadat het water er onder toezicht der
moeder in gekookt was, in een kast met gazen
deuren opgeborgen, om ze daarin te laten afkoelen.
De kast werd op slot gedaan, 's Ochtends was het
water dan voldoende afgekoeld om kindje er mee
te kunnen wasschen en baden. Op die manier trachtte
de moeder kindje te behoeden tegen de cholera,
die vreeselijke ziekte ! Baboe Warni ging 's middags
tegen tweeën naar haar huis in de kampong om
tegen vier uur terug te keeren.
Op een Dinsdag ging ze als gewoonlijk met een
vriendelijk „Tabé Nja" (dag Mevrouw) huiswaarts.
Om ruim vier was ze nog niet terug, om half vijf
nog niet. Kindje's moeder wachtte op baboe, want
kindje moest worden gewasschen en gebaad en
daarbij moest Baboe Njo helpen water aandragen,
vuile kleertjes wegbrengen, enz. De klok slaat vijf.
Warni is er nog niet! „Zou baboe . . . ?" Moeder
durft de vreeselijke gedachte niet uitspreken, klemt
kindje vaster in haar armen. Om half zes komt er
een man de boodschap brengen: „Toewan, Warni
soeda mati, sakit itoe" (mijnheer, Warni is al aan
„de ziekte" gestorven).
's Nachts is kindje onrustig, huilt, vertrekt het
snoetje, net alsof het erge pijn heeft. „Zou het
buikpijn hebben?" vraagt de moeder, doodelijk
ongerust, „de stof in de luier was zoo pas nog heel
goed." Kindje slaapt weer in. 's Donderdagsnachts
huilt kindje weer heel erg. Het heeft een weinig
diarrhée. Ook braakt het af en toe een weinig.
Moeder neemt het op den arm en tracht het te
sussen. „Ninaboboh" (slaap, kindje slaap), het wee-
moedig aandoenlijke Javaansche wiegeliedje, zingt
ze. — Warni zong het steeds, als ze voor 't bedje
gehurkt was, om op Njo te passen als Moeder
moest baden.
In de vrije hand houdt ze een sapoe-lidi (een
soort bezem), waarmee ze tracht, de kamer op en
neer loopende, de zwermen muskieten te verjagen,
die trachten kindje te bijten: baby mocht hierdoor
eens malaria krijgen! Ze zingt, oververmoeid ten-
gevolge van 't tobben met kindje, door haar tranen
heen, tot het eindelijk slaapt. Kindje slaapt rustig...
WONEN"
Moeder gelukkig ! Maanden lang zorgt moeder zoo
voor kindje, steeds bevreesd dat haar oogappel haar zal
worden ontrukt, door die vreeselijke ziekte, de cho-
lera asiatica! — En de vader zag en zweeg, maar
dacht: „Als moeder e e n s . . . cholera krijgt en
het ergste gebeurt, wat moet ik dan met kindje
doen ? Hoe houd ik Njo-tje dan in 't leven ?"
We hadden een kantoorjongen, Soemo was zijn
naam. Hij zorgde voor de thee van 't personeel,
dekte om 1 uur de tafel, hield 't kantoor schoon,
haalde aangeteekende brieven van de post, bracht
ze er naar toe en was verder belast met allerlei kleine
werkzaamheden, die zoo al op een kantoor voorkomen.
Dat deed hij al jaren lang, met kleinere en grootere
interrupties, want Soemo was wel eens ,,lêmês" (slap),
had vaak last van ,,Sakit panas en dingin sama
demom" (koortsen, koude koortsen met rillingen).
Te verwonderen was dit niet, want hij woonde in
een der lage, hoogst ongezonde stadskampongs.
't Was in 1910. De cholera woedde in de stad,
net als in 1901. Wij beleefden weer angstige tijden :
we dachten maar al aan Baboe Njo, aan Warni;
want Njo kwam dagelijks, op weg naar school, ons huis
voorbij: hij was een stevige, flinke jongen geworden.
Soemo had al 'n ..soedara" (famiüelid) verloren aan
,,sakit itoe", vertelde hij mij. Er stierven in kampong
Sajidan, de kampong waar hij woonde, heel veel
Javanen. Het water was er heel slecht. Door het
slaan van Nortonpompen trachtte men de menschen
te helpen. (Zie deel I bldz. 144.) Maar jammer genoeg,
de poging mislukte: het gaas der stijgbuis raakte bij
het pompen verstopt, door het fijne zand. Soemo vond
dit jammer. Niet, dat hij het verband begreep tusschen
cholera en water, maar een ,,pompa" zoo vlak voor z'n
huis, dat was zoo ,,gampang" (gemakkelijk, handig);
hij hoefde dan niet naar de „slokkan" (goot), die
nogal ver af was.
's Woensdagsmiddags 5 uur gaat Soemo als ge-
woonlijk naar huis. 's Anderen morgens om ruim 7
uur, als ik mijn kantoor binnen wil gaan, zie
ik een mij onbekenden Javaan voor de deur zitten.
De bedienden komen binnen.
,,Toewan", zegt er een tegen me, ,,daar zit een
soedara van Soemo voor de deur. Hij wou u gaarne
IN K R O M O ' S G R O O T E LAND 9

even spreken." Ik vraag : „Ada apa, man ?" (Wat is schaduw op het verblijf in dat schoone land aan
er ?) „Toewan," zegt hij, „ik vraag om *t traktement den evenaar!
van Soemo." Ik schrik, w^ant ik weet wat de vraag Men beseft het hier niet, dat dergelijke toestanden
beteekent: „Soemo is dood, men heeft het geld in Indie bestaan.
noodig voor de begrafenis." Alleen de oudgast kent ze. Deze herinnert zich
Voortaan neem ik thee en water van huis
mee, door mijn vrouw persoonlijk gekookt en
m een door haar gereinigde flesch gedaan ! De
..kiriman" ') komt op slot en de tafel dek ik
zelf. Meestal ontbreekt daartoe de tijd en eet
ik hier en daar een hap uit de verschillende
bakjes, naast elkaar op de tafel gezet ^).
Emdelijk komen de regens flink door. De
cholerasterfte vermindert zeer aanzienlijk. Het
blijft bij heel enkele gevallen, die niemand
meer verontrusten. Men ademt weer vrij, leeft
weer op, voelt zich van een loodzwaren last
ontheven! Tot de Oostmoesson intreedt, de
cholera weer haar hoofd opsteekt, de Javanen
weer bij honderden sterven en de angst weer
velen allen levenslust ontneemt.
De cholerastatistiek op bladz. 20/21 Iste
deel (de ziekte woedde over heel Java, niet
alleen m Semarang) getuigt van nameloos veel
leed en oneindige zorgen van bruin en blank
en geel, van laag tot hoog!
'k Zou u nog kunnen vertellen van heele
families, die vluchtten naar 't gebergte, van
een door de tallooze gasten verlaten groot hotel,
van typhus ook en andere ziekten ^), maar ik zal
eindigen. De herinnering aan de vele smartelijke Foto Dr. Benjamins No. 3
gebeurtenissen, de gedachte aan de cholera-
jaren 1897, 1902, 1903. 1910. 1911, 1912. No. 3. *t Was zoo „gampang' zoo n „pompa
1913, het weer voor den geest roepen der vlak voor huis . . .
tallooze treffende sterfgevallen in de bijkans 20
jaren, die ik in Semarang woonde, werpt een zware de vele keeren, dat hij angstig naar de aanwij-
zingen van den koortsthermometer keek, of 't kwik
') Etensdrager, een aantal bakjes boven elkaar, vastgehouden dooi niet. een ,,streepje" gedaald was en hoe hij hem
een dubbele staaf en omgeven door een mantel, waarin warm water
wordt gedaan om het eten warm te houden. teleurgesteld neerlegde als de thermometer ..koorts"
•) Het eten uit een „kiriman" te midden van allerlei drukte is, van aanwees, waar hij, uit voelen met de hand, tot het
hygiënisch standpunt beschouwd, zeer a( te keuren. Gelukkig, dat de
allerlaatste jaren eenige handelshuizen behoorlqke schaftlokalen in hun
tegendeel meende te mogen besluiten!
nieuwe kantoren bouwen, voor de Europeesche employés, met nog voor En hoe hij dan vaak ten einde raad heil ver-
de Javaansche.
wachtte van het transporteeren der lieve zieken
^) De typhus-cijfers zijn b v. voor Batavia 60 maal hooger dan
voor Nederland I Deze ziekte schijnt vooral onder de Europeanen te naar gezondere streken in het koele gebergte,
heerschen. Niet velen ontkomen er aan. een methode enkele jaren nog veel gevolgd, toen de
2
10 OVER T V R A A G S T U K VAN „HET WONEN"

oorzaken van „koorts" minder goed bekend waren De bevolking lijdt niet alleen aan ziekten; nog
dan thans')! andere rampen komen over haar. Dit bedacht ik, toen
Zooals ik zei: men weet het niet hier in Neder- de berichten van storm en watersnood Groningen
land, dat daar in 't verre land nameloos veel geleden bereikten, toen ook hier het water de lage landen over-
wordt. Wij, oud-gasten, spreken er niet gaarne over stroomde, huizen tot eilandjes maakte. En ik zag de
met hen, die nooit in de tropen zijn geweest. Wij belangstelling der burgerij in het lot van de landelijke
voelen, dat men ons zal verdenken van overdrijving, bewoners. Hoe heel anders dan in Nederlandsch-
van te groote weekhartigheid, van te lijden aan Indië was dat! 'k Wil het eerlijk erkennen : 't stemde
bacillenvrees of, in 't minst ernstige geval, er naar mij verdrietig! En ik dacht:
te streven interessant te willen zijn! Te verwon-
deren is dit eigenlijk niet! De menschen in Nederland
denken immers in 't gewone dagelijksche leven niet
aan de mogelijkheid van infectie ^).
„En waarom zou het dan in 't Nederland aan den
evenaar, dat schitterende land, anders zijn ?" denkt
de Nederlander. „Hoe rustig leeft men hier," zei
een oude dame, die 30 lange jaren in de groote
kustplaatsen op Java had geleefd, kort geleden tegen
me, „zoo heel anders dan in Indië."
Inderdaad, het levende kapitaal verkeert daar wel
in heel ongunstige omstandigheden.
Ter illustratie beeld ik hiernaast een sterftekaart
der stad Soerabaja af. Ik dank die kaart aan de
vriendelijkheid van Dr. Terburgh. De zwarte stippen
wijzen de plaatsen aan in die stad, waar het sterfte-
cijfer hooger is dan 50 7oo- Het zijn er vele ^).
De heer Mr. W. 's Jacob zond mij een weinig
bekende sterftestatistiek van Dr. Spaans. De sterfte-
cijfers boven 50 Voo zijn vet gedrukt. Dit om ze
meer in overeenstemming te brengen met de statis-
tiek van Dr. Terburgh (zie blz. 1 1).
No. 4. . . . in wier woningen elk jaar de aarden
vloer door 't bandjirwater wordt verweekt tot een pap van
') Ik weet natuurlijk wel, dat ook hier moeders en vaders in modder en drek, aan de vele . . .
angst zitten, als hun lievelingen ziek zqn, maar de vrees is daar
ginds veel en veel intensiever. Sterftecqfers van een schrikbarende „Wanneer het hier in Nederland bandjirt, wanneer
hoogte als daar, kent men hier immers niet. De infectiekansen daar
zijn zoo heel vele, vergeleken bq hierl het water dijken doet scheuren, polders overstroomt,
' ) Ter kenschetsing van de toestanden in Indië een typeerend dan zenden de nieuwsbladen hun redacteurs in snelle
geval: mijn 12-jarig zoontje ontving kort geleden een brief van zijn auto's, om over dat ongewone schouwspel te berichten.
sobat Jan KL, waarin deze vertelt van een uitstapje naar Tosari. Hij
had met familie overnacht in een pasangrahan. „Wq hadden aërblanda De telegraaf verspreidt bliksemsnel bijzonderheden
(mineraalwater) meegenomen," schrqft hij, „want water durfden wq door heel het land, door heel de wereld zelfs!
natuurlqk onderweg niet te drinken."
Kamerleden, burgemeesters, autoriteiten snellen toe,
') Bij de beoordeeling der sterftecijfers voor Europeanen diene
men te bedenken, dat de niet in Indië geborenen veelal tot de bieden bijstand, de kranten openen inschrijvingen,
krachtigste, uitgezochte, vaak gekeurde individuen behooren, terwijl geld en hulp stroomen toe: 't is de Nederlandsche
bovendien het aantal van hen hoven den middelbaren leeftqd in een
stad als Soerabaja al heel gering is. Het sterftecqfer van Europeanen
natie op haar best! Men leest van menschen, van
op den krachtigsten leeftqd is in ,,beschaafde" landen 6 "/og. kinderen, nauw ontkomen aan een wreeden dood.
 Stc/tfte 'OVii/t )9o9 ^w!)9)2 i/M. de Ccinec/HbL Soc/^a^ola.

B laLaMv uott- 4 - 5 y^

• •• - 2-3%
O " '-0-2%

.1
^ 1
IN KROMO'S GROOTE LAND 11

Sterfte der Inlanders Sterfte der Chineezen.

in het Onderdistrict Krambangan. Bevolking: 14564.
Bevolking: 12166.
1905 1906 1907 1908 1909 1910
1905 1906 1907 190S 1909 1910
Januari . . . 37 41 54 91p 63 77
Februari. . 29 33 46 81p 49 72c
Januari . . . 65 58 162 108p 82 79 Maart . . . 25 41 43 61p 48 144c
Februari . . 43 47 136 66p 47 95c April . . . . 35 29 42 48p 48 81c
Maart. . . . 39 58 136 57p 63 117c Mei . . . 46 40 56 49p 43 78c
April . . . . 55 64 136 54 63 87c uni . . . . 39 41 50 57p 57 54c
Mei 60 66 202 68 53 78c uli 41 32 66 48p 62 42c
Juni 49 50 175 79 67 64c Augustus . 30 37 68 59 69 70c
Juli 53 61 299 84 85 88c September. 43 46 52 58 52 59c
Augustus. . 54 79 306 155 126 103c October . . 29 41 67p 54 68 60
September . 65 75 212 155 116 102c November. 34 21 62p 46 53 67
October . . 43 109 161 116 141 98c December . 49 27 54p 49 48 70
November . 58 78 103 53 95 95c
December . 56 117 90 81 91 71
Totaal . . . . 437 429 660 701 660 874
Sterfte p. 1000 30 29.4 45.3 48.1 45.3 52.3
Totaal . . . . 640 862 2118 1074 1029 1077
Sterfte p. 1000 52.6 70.8 174 88.2 84.5 88.5

Sterftecüfers voor de Hoofdplaats Soerabaja '). Sterfte der Arabieren.

Sterfte der Inlanders. Bevolking: 2 4 8 5 .

1906 1906 1907 1908 1909 1910 1905 1906 1907 1908 1909 1910
Bevolking:
97060 103359 124709 124709 124709 131656 Bevol-
king
2693
Januari.... 278 332 573 814 p 493 p 514 c
Februari . . . 249 321 463 586 p 397 p 584 c Januari . . 11 6 11 23p 10 14
Maart . . . . 245 358 486 454 p 409 p 1084 c Februari . , 7 7 6 18p 10 16c
April . . . . 286 330 448 419 p 400p 752 c Maart . . . • 1 3 8 9 11 6 30c
Mei 319 342 525 444 p 395 p 558 c April. . . . 2 6 9 5 5 13
uni 270 331 623 411 p 408 411 c Mei . . . 7 13 9 10 7 12
uli 281 330 939 559 p 558 476 c Juni . . . 6 5 4 lip 15 13
Augustus . . 349 341 922 800 p 612 653 c Juli 9 8 6 6 10 12
September. . 301 334 778 791 p 659 605 c Augustus . 16 2 13 16 11 19c
October . . . 288 396 606 p 600 p 707 615 c September. 5 7 18 18 9 16
November. . 312 362 504 p 382 456 639 c October . . 7 6 13p 11 15 22
December. . 320 550 618p 458 p 504 696 c November. 13 7 25 7 6 15
December 7 11 20p 11 6 11
Totaal . . . 3498 4327 7521 6718 5998 7548
Sterfte p. 1000 36 41.8 6 0 . 3 53.8 48 57 3 Totaal . . . . 93 96 143 147 110 193
Sterfte p. IC100 37 4 38.6 59.1 59.1 44.2 71 6
Sterfte der Europeanen.
Bevolking: 8 8 8 0 .
Sterfte der Bengaleezen.
1905 1906 1907 1908 1909 1910 B e v o l k i n g : 314.

Januari.... 16 20 19 28 19 30 1905 1906 1907 1908 1909 1910

Februari . . . 14 17 11 19 11 21c Bevol-
Maart 15 22 14 8 20 23c king:
10 21 18 10 16 31c 374
April
Mei 21 12 24 16 17 13c
Juni 11 20 16 22 14 27 c anuari . . . _ ~- 3 2 2 1
Juli 19 15 34 17 19 10 c 'ebruan . . . — 3 Ic
30 25 27 — — —
Augustus . . 12 19 19 Maart . . . . 2 — 2 — 1 3c
September. . 17 15 23 22 17 29 c April 1 2 1 —
22 22 26 25 27 18 c — —
October . . . Mei — 2 — — 2 4
November. . 21 17 27 15 22 18
18 15 27 19 32 25 c uni — — 1 — — 1
December. . uli 1 1 1 — 1 2
Augustus . . 2 1 3 — — —
Totaal . . . 196 215 269 226 233 272 September . 1 — 1 3 3 3c
Sterfte p. 1000 22 24.2 30.2 25.4 26.2 30.6 October . . . — 1 2 — — 1
November. . 3 2 1 — 1 2
December. . — 1 1 1 — 1
') Het sterftecijfer gevolgt] door p is verhoogd dour overleden
poklcenlijdets, door c door overleden choleraiijders. Totaal . . . 9 9 20 6 11 19
Daar er in 1905 eene volkstelling heeft plaats gehad en daarna Sterfte p. 1000 28.6 28.6 63.6 19.1 35 50.8
niet meer, is voor elk jaar hetzelfde cijfer genomen ( 1 T.).
12 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"

.K£^4riJ

No. 5. . . . aan de aardschui-

vingen, die elk jaar weer de spoor-
wegen op Java teisteren, aan de . . .

Foto R. de Jong, m. i. No. 5

van stumpers, verstijfd van koude en ellende, van
koeien die verdronken, van moedige daden van
mannen, die hun eigen leven waagden, om dat van
mensch en vee te redden, men hoort van opoffering
en toewijding, van liefde tot den naaste! *t Doet
goed, die spontane uiting van innig medelijden met
het leed van ongelukkigen in een vreeselijken tijd
als dezen! 't Menschelijk gevoel is nog niet afge-
stompt door den bandjir van ellende en verdriet,
waarvan men dagelijks leest! Dat geeft warmte
voor 't gemoed in deze donkere, trieste dagen. Dat
geeft ook hoop: Ik zie voor me de arme stakkers
in de kampongs der groote steden van 't zonnige
Java, in wier woningen elk jaar de aarden vloer
door 't bandjirwater wordt verweekt tot een pap van
modder en drek, aan de vele bruine broeders, levend

No. 6. . . . de zandbandjirs,
die in razende vaart van de
vulkanen komen stroomen en
cultuurondernemingen bedekken
onder een diepe laag aarde
en modder, die niet weer terug-
loopen als 't water in de Neder-
landsche polders.
IN KROMO'S GROOTE LAND
No. 7. En in 't water, door
de bandjits achtergelaten, ver-
menigvuldigt zich de muskiet, die
de malaria verspreidt, welke de
menschen verlamt en rijp maakt
voor de aanvallen der vele
andere organismen, die op hen
loeren.
in de ontelbaar vele dessa's aan Java's Noordkust, wier
leven elk jaar bedreigd wordt door bandjirs, heviger
en nog meer onverwacht dan hier, aan hun kar-
bouwen, die elk jaar gevaar loopen te verdrinken
in een zondvloed van water, aan de aardschuivingen,
die elk jaar weer de spoorwegen op Java teisteren,
aan de zandbandjirs, die in razende vaart van de
vulkanen komen stroomen en cultuurondernemingen
en kampongs bedekken onder een diepe laag aarde
en modder, die niet weer terugloopen als 't water
in Nederlandsche polders ^ ! En op het water uit de
verraderlijke rivieren volgt de muskiet, die de
') G. L. Gonggrijp roept in de N. Rott. Ct. van 4 Februari 1916
de Nederlandsche n«tie op tot hulp voor een bandjir in Japara, Koedoes,
Semarang en Indramajoe. Ik had mijn stukje, ingegeven op een
donkeren dag vlak na de overstrooming in Holland, reeds gereed.
Hel trof mij, hoe genoemde Javanenkenner argumenten gebruikt, ook
door mij aangehaald: , N u zie ik weer voor me die op de dijken
samengeschoolde bevolking, «til en rustig. Niets dan berusting. Het
is Gods wil. Ze klappertanden, niet van de kou, maar ran de koorts."
13
malaria onder de menschen verspreidt, de bevolking
ziek maakt, ze uitput, verlamt en rijp maakt voor
de aanvallen der vele andere organismen die op
haar loeren. Dat land is ver, zoo héél ver,
onbereikbaar voor Kamerleden en andere hooge
Nederlandsche autoriteiten, en voor Nederlandsche
journalisten. De Indische pers doet haar best, laat
telkens weer een forsch geluid hooren, maar Java,
Indië, is zoo ver, zoo héél, héél ver! 't Komt als
een zacht gefluister hier in 't moederland, dat geluid,
te zacht voor de ooren van hen, die zouden kunnen
en willen helpen, redden! Als men 't maar wist!
Maar men weet het niet, dat ook dédr in 't verre
land het water elk jaar weer een bandjir van leed
stort over millioenen medemenschen!"
Mijn voorgevoel had me niet bedrogen, helaas!
Noordelijk Midden-Java is Weer overstroomd en
erger nog dan andere jaren!
 •iftm >uu-«viif?'rai'!!2!

Foto CKtrU No. 8

No. 8. Levend kapitaal aan den arbeid.

HOOFDSTUK II.
De zorg voor het levende kapitaal.
„Het machtigste middel tot bevordering der welvaart i s : goed onder-
wijs; daarnevens wijde de overheid, gedachtig aan het: „mens sana in
corpora sano", haar uiterste zorg aan de volksgezondheid, waarbij meer nog
aan voorkomen dan aan genezen der ziekte waarde wordt gehecht."
Mt. ean Deventer, „Indië na den oorlog" (De Gids, 1 Dec. '15).

j V ^ e n vermoedt, en niet zonder reden '). dat de
I V l val van 't oude Griekenland voor een deel te
wijten is aan het invoeren van slaven uit Afrika, die
vandaar de malaria meebrachten. Ook van Rome
onderstelt men, dat een der voornaaamste oorzaken
van zijn verval te v^rijten is aan malaria.
Onder de lezing, gehouden voor het Koloniaal
Instituut in September 1915, vertoonde Dr. de
Vogel het beeld van een oude stad in Achter-
0 Robert Boyce: „Health Progreai in the West Indies".
Indië, waarvan de bewoners uitgestorven waren
en waarvan men niets meer wist: ze waren door
ziekten weggevaagd, als een bewijs van vroegere
energie achterlatend de machtige muren eener groote
stad. Schüffner ') vertelt dorpen op Sumatra te
hebben gezien, geheel uitgestorven en verlaten: de
pokken hadden de bevolking uitgeroeid.
In de Minahassa gaat de bevolking achteruit,
de lichaamssterkte vermindert. Een kenner van land
') «Over hygiene in de tropen". Voordracht 21 Jan. 1913.
16 OVER T V R A A G S T U K VAN „HET WONEN"

en volk, de bekende heer Viersen, vertelde me de kustbewoners van thans, vroeger bergbewoners
te vermoeden, dat die achteruitgang te wijten was waren, en dat ze met het afdalen naar de vlakten
aan het gedurende een eeuw lang onttrekken der aan malaria, beri-beri en wellicht andere ziekten
krachtigste mannen voor het leger, wat vermoedelijk werden blootgesteld, die ze loom maakten en
nog zou verergeren, nu er een zeevaartschool in de wellicht arbeidschuw, met al de daaraan verbonden
I /
buurt was opgericht. Z.Ed. deelde me nog mede, zware gevolgen.
dat een gevolg van het onttrekken van krachtige Ook hierop is het oog van den Burg. Geneesk.
mannen dit was, dat de vrouwelijke sexe de
overblijvenden met haar gunsten overlaadde,
waarvan het resultaat was, dat deze hun tijd
in ledigheid konden doorbrengen. Het ont-
trekken der mannen zou dus èn in moreel,
èn in hygiënisch opzicht noodlottige gevolgen
hebben. De Burg. Geneesk. Dienst vindt een
onderzoek noodig naar den lichamelijken achter-
uitgang der bevolking ')•
„De hoofdoorzaak, dat er in de Molukken
en Nieuw-Guinea zoo weinig gewerkt wordt,
is de sagoboom. Enkele dagen werk hieraan
verschaft voedsel voor vele maanden. De
menschen kennen er geen winter, die hen
dwingt vooruit te zien en te sparen. Nu ze
onderling geen oorlog meer kunnen voeren,
dank zij het ingrijpen van het N. 1. Gouver-
nement, brengen ze hun tijd door in ledigheid.
En hierop rust het noodlot der steriliteit.
Ziekten en vuil volgen op indolentie. Veel
voedsel en geen werk beteekent verval. Het
wegnemen van de bedreiging van onverwachte
vastendagen en mogelijken hongersnood betee-
kent niet de komst van het duizendjarig rijk,
maar het stop zetten eerst van arbeid en voor-
uitgang en ten slotte het verdwijnen der gemeen-
schap. In de oude dagen van voortdurende xi Q „Vooral malaria, syphilis en gonorrhoë ondergraven
oorlogen voor de sterken en van slavernij voor de levenskracht der Dajaks.''
de zwakken waren ze dichter bij dat rijk. Toen
was er discipHne en organisatie en werk en deze Dienst gevestigd, maar het bestudeeren dier vraag-
bewaarden toen niet alleen de levenskracht van het stukken is, gezien de omstandigheid, dat die dienst
individu, maar ook van de gemeenschap, het ras ^)." veel en veel te weinig personeel bezit (zie rede
Aldus de AustraHsche publicist. Dr. de Vogel, waarover verderop meer), muziek voor
Ik waag de onderstelling uit te spreken, de moge- een heel verre toekomst, tenzij de Nederlandsche
lijke oorzaak van het achteruitgaan der rassen in de natie eerder ingrijpt.
Molukken mede te zoeken in de omstandigheid, dat Wallace') schreef reeds in 1859: „De Dajaks
nemen, niettegenstaande er alle omstandigheden voor
') Lezing Dr. de Vogel. September 1915. Kol. Instituut.
^) J. Macmillan Brown, „The Dutch East". ') Wallace: «The Malay Archipel".
IN KROMO'S GROOTE LAND
een snelle vermenigvuldiging voorhanden zijn, weinig
in aantal toe. De dorpen zijn klein. Het aantal
kinderen is gering.
Wallace schrijft dit toe aan de omstandigheid, dat
de vrouwen veel te zwaren arbeid moeten verrichten.
De meisjes beginnen op 9- a 1 O-jarigen leeftijd reeds
met het zware werk op 't veld en staken dit pas,
als ze heel, heel oud zijn. De man doet weinig
of niets. „Hier moet de beschaving ingrijpen," zegt
de schrijver. „Als de behoeften grooter worden,
,.r^
H:
**.*?«
. / ^
No. 10. (Dajaics aan den
benedenloop der Sambas). Toen
de Dajaks nog in de bergen
verbleven, kon geen stam tegen
'9- K:
^^^^^^H
ze o p ; ze waren krachtig en
flink. Dat was in het begin der ^ ^^^H^ • V T *~1
19e eeuw. Thans missen ze
alle dapperheid en onderne-
mmgsgeest.
r
Collectie Tillema
zal de vrouw meer in de huishouding te doen
krqgen en dan de velden niet meer kunnen bewerken."
Voor Celebes maakt de beroemde schrijver
dezelfde opmerking. De kindersterfte is ook daar
groot. „Dit is een gevolg van het gebrek aan zorg,
aan de kleinen besteed door de moeders, die op
het veld moeten werken. Zendelingen zouden de
zaak ter hand moeten nemen," zegt hij. „Ze zouden
de gehuwde vrouwen moeten brengen tot werk in
de huishouding. Hierdoor zouden ze een hoogeren
trap van beschaving verkrijgen, zeer ten bate der
geheele bevolking."
De beroemde Borneo-reiziger, Prof. Nieuwenhuis,
17
zegt in zijn schoon werk, aan zijn tochten gewijd *),
over hygiene o. a. het volgende: „Midden-Borneo
is dun bevolkt. Er zijn verschillende factoren, die
de vermeerdering der bevolking tegenhouden. Slechte
gewoonten als koppensnellen en onzedelijkheid
oefenen er lang niet zoo'n grooten invloed op uit,
als die, welke voortvloeien uit de omstandigheid,
dat de bevolking zich tegen nadeelige invloeden niet
weet te beschermen. Vooral malaria, syphilis en
gonorrhoê ondergraven de levenskracht dermenschen.
WBimmm 1
!
• M
-M
No. IC j
De malaria verzwakt het lichaam, de geslachts-
ziekten verhinderen de vermeerdering van het aantal
kinderen. De slapende malaria wordt tot uitbreken
gebracht door oververmoeidheid, baden in het koude
water der bergrivieren, indigesties, verkoudheden,
rheumatiek, hoesten, verwondingen en door allerlei
infecties, als b.v. influenza. Het aantal inwoners is met
2 a 3 per K.M. vermoedelijk nog te hoog opgegeven.
Een dergelijk laag cijfer schrijft men vaak toe aan
slechte zeden, losbandigheid, enz. Maar hiervan
kan bij de Bahau's en de Kenja's geen sprake
zijn. Ook in gebieden, die reeds tientallen van jaren
') Dr. (later Ptof) A. W. NieuwenhuM, .Quei durch Borneo".
18 OVER T V R A A G S T U K VAN „HET WONEN"

onder Nederlandsch bestuur staan, en waar geen physieke en geestelijke, is, meen ik, nog nooit
sprake is van wederzijdsch uitroeien, is de toe- methodisch en nauwkeurig nagegaan. Te ver-
neming der bevolking gering. Voedsel is er genoeg, wachten is het wel. De ouderdom der moedei
materiaal voor woning en kleeding ook. De menschen is van beteekenis voor het aantal en den physieken
weten zich niet tegen ziekten te beschermen, weten toestand der kinderen, meent men.
niet, waar deze vandaan komen. De in Borneo Er komt nog bij, dat in de steden veel moeders
endemische ziekten en de zeer verspreide venerische huisbediende zijn. Een maagd, dit brengt de adat
ziekten oefenen op het bestaan van het volk een mee, mag geen dienstbode zijn. Ik heb me vaak
zeer grooten invloed uit '). De meeste individuen zijn
gedurende een lange periode van hun bestaan min
of meer lijdend^), een omstandigheid, die verzwakkend
werkt op de nog ongeboren nakomelingschap. De
verspreiding van syphilis heeft onder de stammen van
de Kapoeas, zoowel als die van de Mahakanrivier,
„einen entsetzlichen Umfang" verkregen. Aan den
benedenloop der rivieren komt er nog een andere
factor bij, n.l. cholera en pokken, die langs die water-
wegen verspreid worden. De voorwaarden voor de
verspreiding zijn er gunstig, want heele stammen wonen
in één en hetzelfde huis."
Niet alleen in lichamelijk, maar ook in geestelijk
opzicht oefenen die toestanden een hoogst nadeeligen
invloed uit. Krachtigen steun voor die meening put
de schrijver uit de toestanden bij twee verschillende
stammen.
„De Kenja's, wonend in bergstreken, waar de
malaria niet endemisch is en geslachtsziekten veel
minder woeden, verkeeren èn in aantal èn in geestelijke
ontwikkeling in zooveel betere omstandigheden dan
Collectie v. d. Houten Willems No. 11
de Bahau's, die in de vlakten wonen. Toen ze nog
in de bergen verbleven, kon geen stam tegen ze op,
No. i l . . . . Dat dergelijke kinderen met het genot
ze waren krachtig en flink. Dat was in het begin der moedermelk tevens dat van tabak smaken, is een
der 19e eeuw. Thans missen ze alle dapperheiden verschijnsel, dat . . .
ondernemingsgeest^) en laten ze zich door de Maleiers
op allerlei wijzen uitbuiten, wat de Kenja zich niet laten vertellen, dat zuigelingen met rijst en pisang
laat doen. Wordt het dezen te erg, dan worden de worden volgepropt vóór de moeder naar haar dienst
Maleische kooplieden eenvoudig afgemaakt." gaat. Die rijst Verteert natuurlijk niet, zoodat het
Op Java trouwt in het algemeen de vrouw heel arme wurm geen gevoel van honger krijgt en niet
jong. Of dit van invloed is op de ontwikkeling, om de moederborst roept! Dit heeft natuurlijk invloed
op de kindersterfte, die op Java groot moet zijn ^).
') Ik vermoed, dat de venerische zietten op Java onderde bevolking
(Javaansche, Chineesche en Europeeache) eveneens een grooten invloed Zendelingen, landbouwgeëmployeerden, enz., allen,
uitoefenen. Het zich niet kunnen handhaven der Europeesche rassen
is wellicht voor een niet gering deel te wijlen aan de syphilis en ') Ik heb me wel eens laten vertellen, dat vrouwen hun kinderen
gonorrhoë, waaraan bqna geen enkele (d.w.z. ongehuwde) Europeaan lang zoogen, met het doel er voor te waken dat niet zoo spoedig een
ontkomt. T. opvolger komt. Dat dergelijke kinderen met het genot dei moedermelk
ü) In de kuststreken van Java is het net zoo. T. tevens dat van tabak smaken, is een verschijnsel, dat op Europeanen
') Cursiveering van mij. T. steeds een eigenaardigen indruk maakt.
 IN KROMO'S GROOTE LAND
die met Javanen bekend zijn, weten welk een kostelijk
medicijn jodkali voor ze is. Ook op Chineezen werkt
die stof vaak verrassend. „Obat toelang" noemen
de Javanen het, „Kahong" de Chineezen, waarmee ze
bedoelen medicijn tegen pijn in hun botten. Met jodkali
geneest dit; ook op allerlei andere aandoeningen oefent
deze medicijn een verrassendeninvloed uit. Isdit allemaal
syphilis ? En hoe geweldig moet dan de invloed zijn
dier ziekte en wellicht ook die van gonorrhoê ').
Syphilitici vertoonen bij een aantal ziekten eenhooger
sterftecijfer dan niet aangetasten (Dr. A. Fischer,
Grundrisz der Sozialen Hygiene).
In sommige streken van Rusland en ook in enkele
Balkanstaten wordt syphilis niet langs geslachtelijken
weg verspreid. De ziekte heerscht er endemisch,
tengevolge van de primitief intieme wijze van samen-
wonen, als volksziekte. De infectie is 6f geërfd óf
heeft reeds op zeer jeugdigen leeftijd plaats gehad.
In bijna geen enkel land beschikt men over cijfers.
In Denemarken en Noorwegen bestaat anonieme ver-
plichte aangifte. De kinderlooze en óók het één-
kindshuwelijk berusten in Duitschland voor bijna
50 /o der gevallen op een vroegere gonorrhoë-infectie
van den man (Mosse und Tugendreich, „Krankheit
und Soziale Lage"). (Hoe dit in Indie is weet men niet,
maar dit weet ik wel, dat het zeer raadzaam is, geen
ongehuwde mannen naar Indié te zenden.) Dat het
huwelijk er niet altijd mogelijk is, is in hygiënisch
opzicht zeer te betreuren. „De assistent in Deli moet in
de oogen van den koelie worden verheven, welk doel
gedeeltelijk kan worden bereikt, door het huwelijk
der geémployeerden te bevorderen," zegt van Eerde ^ .
Het huwelijk, dat ze tegen syphilis en gonorrhoê be-
veiligt, zal ze tevens beschermen tegen kapmessen
en krissen!
In het verslag der „Mindere welvaart com-
missie" ) lees ik het een en ander over geslachts-
ziekten. Zoo spreekt Dr. Kwast er over; hij zegt,
dat zijn opgaven, wegens het geringe aantal gevallen,
weinig waarde hebben. In 't verslag wordt er
) Het geboortecijfer wordt in Duitschland a//een door gonorrhoê
gedrukt met het groote getal van 200.000 kinderen per jaar 1 Er komt
nog bij, dat vele moeders door de vaders geïnfecteerd zijn, zoodat
de pas geboren kinderen blind worden.
^) J C van Eerde, Koloniale Volkenkunde.
' ) Emdrerhandehng IXa, deel 1, bldz. 98
19
daarom geen uitvoerige vermelding van gemaakt.
De geneesheer van Rembang noemt geslachtsziekten
als belangrijken invloed op de welvaart van den
Javaan . . . . maar de niet deskundige verslaggever
zegt er bij, dat die ziekten, evenmin als oogziekten,
beenzweren en lepra, invloed uitoefenen. Dr. van
Buuren, van Kediri, zegt o.a.: „de meest voorkomende
ziekten zijn : oogziekten, malaria, syphilitische been-
zweren, tering en kanker. Deze woekeren lang-
zaam maar zeker voort, terwijl er absoluut niets
tegen gedaan wordt."
Curiositeitshalve — men zou er om moeten glim-
lachen als het niet zoo'n diep ernstig feit was —
vermeld ik nog het volgende uit dat verslag : „ Wel
kwam herhaaldelijk cholera voor en heerschte deze
in 1900—1903 over een zeer groot deel van Java,
doch ook deze ziekte maakte over het geheel weinig
slachtoffers." (In de stad Semarang alleen stierven
er ettelijke duizenden aan; zie Kromoblanda I. T.)
Tenslotte nog een staaltje van deskundigheid
uit het verslag IXa, deel I, bldz. 86 : „Koortsen
komen aan de kust herhaaldelijk voor. Men wijt
dit aan de koraalrotsen." (Die meening is nog
zeer verbreid. T.)
Al deze vraagstukken zijn van groot belang en
niet alleen voor het tegenwoordige geslacht, maar
ook voor het toekomstige, want kinderen erven ver-
schillende ziekten van hun ouders ! Maar het lijstje
is nog ver van volledig!
Zoo leest men in de geschriften, handelend over
tropische ziekten, herhaaldelijk van beri-beri! „Niet
alleen de Europeanen, maar ook de inboorlingen
hebben strijd met besmettelijke ziekten te voeren,"
zegt Schüffner '). „De strijd," vervolgt ZEd., „is in
den loop der eeuwen slechts weinig verzacht
— door verwerving eener onvatbaarheid — en
eischt doorloopend zware offers. De ontdekking
van de oorzaak der beri-beri, weldra gevolgd door
andere ontdekkingen, verschafte licht. De ziekte
verdwijnt, wanneer men niet te veel ontbolsterde,
te witte, te mooie rijst laat eten. In 1897 stierven
er bij de bekende Senembah-Maatschappij in Deli
') .Over hygtène der tropen en de vraagstukken op dit gebied."
Voordracht op 21 Jan. 1913 in de aula der universiteit Ie AmstetcUm
gehouden door Dr W. SchdSner.
20
23.6*"oo der arbeiders aan die ziekte, in 1900 is
deze verdwenen ! En dit door het hoofdvoedsel, de
rijst, te verbeteren ! "
Nog een ziekte, die veel voorkomt, is de mijn-
wormziekte. Het voortdurende bloedverlies, vsrellicht
ook de giftwerking der kopklieren van den verwek-
ker, doen onafgebroken hun verzwakkenden invloed
gelden op het menschelijk organisme, zoodat een
ziekte, die de onbesmette mensch zou overwinnen,
bij de besmetten tot den dood kan leiden O- Waar-
schijnlijk verhoogt de wormbesmetting de vatbaar-
heid voor verschillende ziekten. (Longontsteking,
typhus, dysenterie, volgens Dr. Baermann). Schuffner
en Kuenen, de beide beroemde Delische medici,
die, op instigatie van de vooruitziende directeuren
van bovengenoemde maatschappij, Deli tot een soort
bedevaartplaats hebben gemaakt voor medici-hygië-
nisten, uiten zich op gelijke wijze.
De laatste schrijft: „De invloed der mijnworm-
ziekte op Java zelf moet, zij het dan ook plaatselijk,
een ernstige zijn en het vermoeden is gewettigd,
dat een niet gering percentage van de laksheid en
de traditioneele langzaamheid van den Javaan aan
deze ziekte te wijten is. Ja, men zou er aan twij-
felen of het mogelijk is een zoo ernstig geïnfecteerd
volk tot krachtige ontwikkeling te brengen." Dr. de
Vogel vertelde me van een gedrost dwangarbeider.
De man was van een mijnbouwonderneming ge-
vlucht, omdat hij het zware werk niet kon doen.
Hij werd gepakt en in de gevangenis gestopt. Daar
werd ontdekt, dat de man aan een zware mijn-
worminfectie leed en niet kon werken! Men had
hem er van verdacht lui te zijn! De man was
voor zijn luiheid herhaaldelijk gestraft met de „boei"
(gevangenis), waarna hij den laatsten keer ontsnapt
was. Men had den man in het ziekenhuis moeten
brengen, want daar hoorde hij!
Nog een zeer belangrijk voorval deelde Z.Ed.
mede op de lezing, hier boven aangehaald. Eenige
jaren geleden kwamen er geregeld klachten uit DeH
over het keuren der werklieden, uit Java aangevoerd.
Men veronderstelde, dat er de hand mee werd
gelicht; na enkele weken geregeld werken werden
') Dr. Leopold, De gezondheidstoestand der arbeiders bq' de
ateenkolenmqnen van Poeloe Laoet. Koloniaal Instituut, 1913
O V E R 'T V R A A G S T U K VAN „ H E T WONEN"
velen ziek, konden ze niet meer. Het bleek echter,
dat de menschen allen aan mijnwormziekte leden.
Op Java zijnde, hadden ze het evenwicht weten
te bewaren door geregeld, na een paar dagen werk,
er eenige rust te gaan nemen. Nu ze op een
tabaksveld werkten, waar van vrije dagen geen sprake
was, konden ze het niet volhouden, de inspanning
was te groot, het evenwicht werd verbroken, ze
werden ziek. De infectie vindt voornamelijk plaats
door de huid en daar de Javanen geen sandalen
of schoenen kunnen betalen, en de wijze van de-
faecatie het mogelijk maakt, dat de voeten her-
haaldelijk in aanraking komen met faecaUèn, waarin
de kiemen zich bevinden, is het geen wonder, dat
de infectie zoo algemeen is.
Boven aangehaalde voorbeelden zullen, hoop ik,
voldoende zijn, hun, die over het vraagstuk van
de verbetering der hygiënische toestanden te oor-
dcelen hebben, er een idee van te geven, welk
een gewichtig werk dit is en hoe de bloei van
Indië daar ten nauwste mee samenhangt.
Regeeringsambtenaren getuigen herhaaldelijk vaa
hun sympathie met het geweldige vraagstuk. Gemeente-
raden en de Indische pers vinden de medewerking, de
hulp, geheel onvoldoende. Mijn persoonlijke meening
is ook, dat die sympathie voor dit vraagstuk, dat vele
andere in beteekenis achter zich laat, nog latent is.
Ik begin tot de meening over te hellen, dat men
daarbij te goeder trouw is: men heeft nog geen
notie nóch van den omvang, nóch van de betee-
kenis van 't vraagstuk.
Dat een goede gezondheid voor een volk, een
natie, voor haar bestaan, voor haar gedijen, haar
beteekenis, van geweldige beteekenis is, zou ik
nog even willen illustreeren met een citaat uit eea
artikel van Franz Fromm '). De middelen bespre-
kend, die het Duitsche volk in praktijk moet
brengen om zich na den vrede staande te
kunnen houden, zegt de schrijver: „Wij kunne»
die naties (Frankrijk, Rusland, Engeland, Japan)
slechts weerstaan, wanneer onze volkskracht onver-
zwakt blijft, wanneer ze niet door de imperialistische
ontwikkeling tot op het merg wordt uitgezogen.
Het volk is verzwakt door het samenhokken in de
') «Deutsche Rundschau", Januari 1916.
IN KROMO'S GROOTE LAND
groote industrie-centra, die aangroeien, steeds maar
door, ten koste van het platteland. De geboorten
verminderen in aantal. Door organisatie, onze groote
kracht, kunnen wij nieuwe grondslagen voor een
gezond oeconomisch evenwicht in Midden-Europa
vestigen. Tot richtsnoer moet dienen, dat bovenaan
moet staan het gezond houden van ons volk;
Foto Austermüller. Landbouwschool Kopo (bq Bandoeng)
No. 12. „Het machtigste middel tot bevordering der welvaart is: goed onderwijs; daarnevens
wijde de overheid, gedachtig aan het „mens sana in corpore sano". haar uiterste zorg aan de volks-
gezondheid, waarbij . . . ."
torenhoog moet dit staan boven het rekening houden
met de belangen van kapitalistische ondernemingen."
Deze uitspraak over een reeds zóó energieke natie
als de Duitsche, geeft ons Nederlanders stof tot
denken ^) bij ons streven naar de opheffing van de
vele millioenen menschen in Nederlandsch Indië!
Moge van Deventer's uitspraak in de Gids van
1 December 1915 „Indië na den oorlog": „Het
machtigste middel tot bevordering der welvaart
') En tot handelen, hoop ik. T.
21
is: goed onderwijs; daarnevens wijde de over-
heid, gedachtig aan het: „mens sana in corpore
sano' , haar uiterste zorg aan de volksgezondheid,
waarbij meer nog aan voorkomen dan aan genezen
der ziekte waarde wordt gehecht," spoedig i»
vervulling komen!
Heb ik in het bovenstaande vooral het oog gehad
(Mr. oan Deoenter.)
op de inheemsche bevolking, ook voor de Euro-
peesche, ingevoerd uit een land, dat op hygiënisch
gebied aan de spits staat, is een gezond Indië van
het allergrootste belang. De gezondheidstoestand
oefent invloed uit op het aanbod van geschikt
Europeesch menschenmateriaal, materiaal, dat Indië
voorloopig nog niet kan missen.
Nu is het een feit, dat heel velen er tegen op zie»
naar Indië te gaan, „om het ongezonde klimaat".
Het is door deskundigen al herhaaldelijk betoogd,
dat het tropische klimaat als zoodanig niet onge-
 22
zond is, maar dat het de vele infectieziekten zijn,
die dat schoone land van „onbegrensde mogelijk-
heden" tot een kerkhof maken. De groote steden
vooral zijn zeer in 't bijzonder ongezond. Verbetert
men nu den gezondheidstoestand, dan zal dit odium
van Indië worden weggenomen, wat tot gevolg zal
hebben, dat energieke jonge vrouwen en mannen,
de besten der natie, waaraan Indië zoon groote
behoefte heeft, meer dan tot dusver daar een levens-
taak zullen zoeken ').
Er is meer: een gezonde stad, een gezond land
heeft toekomst, heeft krediet, vertrouwen. Havana,
Rio-Janeiro, Nieuw-Orleans zijn voorbeelden van
steden, tot grooten bloei gekomen, sedert men ze
gezond had gemaakt^).
Het bovenstaande zal, hoop ik, voldoende zijn,
hun, die met het onderwerp te maken hebben,
maar in wier opleiding een gaping bestaat door
het ontbreken van het studievak „Sociale Hygiëne",
er eenig idee van te geven van welk belang de
studie er van is voor Ned.-Indië ^ .
D e bevolking van Kromo's groote land
zal niet energiek, flink, degelijk, vooruit-
strevend zijn vóór ze gezond i s !
Hieraan ontbreekt nog heel, heel veel *)!
') Deze maatregel zal blijken betere resultaten op te leveren dan de
nethode die men thana volgt (en bovenal goedkooper): menschen
lokken door steeda hoogere aalarissen Ie geven, royaler te zijn met
verloven wegena ziekte o( langdurigen dienst, voldoen aan verzoeken
om overplaatsing naar een „koel klimaat", enz.
Al deze maatregelen, die aan directe en indirecte uitgaven schatten
kosten, bewerken niet, dal hel verblijf in Indiè veel aantrekkelqker wordt,
' ) E. H. Ross, The reduction of domestic mosquitos, 1911.
' ) Het is m^ aangenaam hier een fout, in deel I begaan, te kunnen
herstellen. Ik heb daar gezegd dat noch in Deventer noch in Wageningen
aan a.s. beheerders van cultuurondernemingen onderwijs in hygiene
werd gegeven. D e heer van Groningen, voorzitter van het beatuur der
onderwijsinrichting te Deventer, deelde me mede, dal op de school
aldaar wel degelijk onderwijs wordt gegeven in tropische hygiëne. D e
heer te Wechel schreef me, dat ook te Wageningen dit vak wordt
onderwezen.
Aan de a.s. bestuursambtenaren te Leiden, de z.g, ,,lndologen" wordt
fetn onderricht gegeven in gezondheidsleer, niettegenstaande
belangstelling in dat vak, zooals mij is gebleken, groot is.
Tot mijn genoegen vernam ik van den Heer Missel, oud-commissaris
van politie te Semarang, thans directeur der Politieschool te Meester-
Coinelis, dat hygiëne ren leervak op die school is. Daar controle
op een goede toepassing van verordeningen aan politie-amblenaren
kan worden opgedragen, is hel nuttig dat zq leeren begrijpen waar 't
om gaat.
*) Zie lezing Dr. van Loghem, Ind. Genootschap, 8 November
1915: «Wegen en middelen ter verbetering van de volksgezondheid
in onze Koloniën", bidz. 7 e, v.
OVER T V R A A G S T U K VAN „HET WONEN"
Heb ik in het bovenstaande enkele grepen ge-
daan uit den overvloed van feitenmateriaal, thans
wil ik trachten aan te geven, welke richting de
regeering inslaat om tot een gezond Indië te geraken.
Ik put hiertoe uit de lezing van Dr. de Vogel, in
September 1915 gehouden voor het Koloniaal
Instituut te Amsterdam.
Z.Ed. begint met op te merken, dat de taak in
Indië veel uitgebreider is dan in Nederland. Zoo
behoort tot de taak van den Burg. Geneesk.
Dienst: de opleiding van artsen. Ik zal Z.Ed. niet
op den voet volgen. Daartoe is het beter de lezing
te bestudeeren. Ik geef een kort uittreksel, dat voor
't doel, dat ik me voor oogen stel, wel een beetje
lang is uitgevallen! maar ik hoop, dat men mij
zal willen verontschuldigen.
Ik merk nog op, dat de lezing voor een deel
in mineur staat.
Te verwonderen is het niet, als men weet, dat
het „aantal onderwerpen, waarmee de dienst te
maken heeft, overstelpend groot is," terwijl de
formatie totaal onvoldoende is ! Voor het geweldige
gebied, dat met het onvriendelijke woord „Buiten-
bezittingen" gedoopt is, is er één, zegge één in-
specteur. En dan bedenke men, dat er een kust te
bewaken is tegen infectie van buiten, langer dan
den omtrek der aarde, een kust waarop zich 275
havens bevinden! Het aantal artsen is ook veel te
gering! „Dat ligt hem niet heelemaala&n de regeering,"
vertelde een mij bevriend medicus bij den Burgerlijken
Geneeskundigen Dienst me. „De medici in Holland
willen wel naar de Oost, mits zij heel veel geld
kunnen verdienen. De tegenwoordige jongelui
hebben geen idealen meer," vervolgde hij, „zij zijn
te materialistisch aangelegd. Dat is nu voor een
koopmansland als Holland zoo'n wonder niet,
maar waar blijf je met je mooie vak ? Moesten niet
een paar honderd jonge artsen er naar snakken
hun
naar Indië te gaan, waar een taak, moeilijk maar
dankbaar als geen andere, hun wacht? Ik vind 't
schande!"
Hier laat ik volgen het bovenbedoelde uittreksel
uit de lezing van Dr. de Vogel, gehouden in
September 1915, voor het Koloniaal Instituut.
 IN KROMO'S GROOTE LAND
Burgerlijke Geneeskundige Dienst.
Taak.
A. Toezicht op krankzinnigen. Twee centrale
gestichten: Buitenzorg, Lawang.
Verschillende plaatsen ter opneming van personen, die
geobserveerd moeten worden (deze te vervangen door een
op te richten centrale inrichting op Midden-Java.)
B. Het bevorderen van geschoolde beoefening
der Westersche geneeskunde om ze algemeen te
kunnen invoeren.
Twee artsenscholen, een inrichting ter opleiding van ver-
plegend personeel, hulp, voorlichting, bevordering van
geldelqken steun door Gouvernement en gemeenten, andere
gebiedsdeelen, cultuur- en andere ondernemingen, zendings-
en liefdadigheidsgenootschappen, enz.)
C. Onderzoek van den staat der volksgezond-
heid, het geven van adviezen en het aangeven
• a n middelen ter verbreiding.
Vier inspecteurs, waarvan één voor de Buitenbezittingen
(Banka, Billiton, Lampongs, Benkoelen).
De inspecteurs ontvangen hun gegevens van z.g. Gou-
yernements-artsen en, wat mortaliteitsopgaven betreft, van
ambtenaren B. B.
Havendiensten (strijd tegen het invoeren van ziekten
en tegen reeds ingevoerde).
Drie afdeelings-laboratoria ter bestudeering van het mate-
riaal der quarantaine, aan Gouvernements-artsen verstrekt.
Drie groote Gouvernements-hospitalen (tot nadere studie
van tropische ziekten). Het park vaccinogène voor bereiding
van sera vaccins.
Opleiding van inlandsche vaccinateurs.
Het geneeskundig laboratorium voor bestudeering der
groote algemeene vraagstukken, als b.v. het maken van een
codex allimentarius, zelfreiniging van den bodem, de ver-
spreiding der malaria-muskieten over heel Indië, de ver-
spreiding van mijnwormziekte, het uitzenden en uitrusten
van hygiënische expedities, enz.
D. Handhaving der wetten en verordeningen
in het belang der volksgezondheid.
* *
Aan de interessante lezing van Dr. de Vogel, in September
van het vorig jaar voor het Koloniaal Instituut te Amsterdam
gehouden over den dienst van den B. G. D., ontleen ik
behalve het bovenstaande nog het volgende:
Op Java leeft en sterft het allergrootste deel der
bevolking nog zonder geschoolde Europeesche ge-
23
n e e s k u n d i g e h u l p . De opgave van geneeskundigen omtrent
doodsoorzaken betreft slechts een zeer kleine fractie der be-
volking, nml. de Europeesche, en dan nog op enkele aange-
wezen plaatsen (ik vermoed niet te ver van de waarheid te zqa,
als ik zeg, dat de Europeesche bevolking pl.m. 50.000 zal be-
dragen en de inlandsche ruim 40.000.000. T . ) .
Met de opgave omtrent het voorkomen van besmettelijke
ziekten is het al niet veel beter gesteld. Volksepidemieên
zullen, alleen op dit gegeven afgaand, een groote uitbreiding
hebben verkregen, voor ze ontdekt zijn (voorbeelden hiervas
zijn de pest te Malang en de malaria te Madoera, die al
geruimen tijd hadden geheerscht voor men ze had ontdekt).
Om die reden heeft men nog een ander punt van uitgang
genomen, nml. de uitkomsten der mortaliteitsopgaven, die
verstrekt moeten worden over geheel Java door ambtenares
B. B. O p de Buitenbezittingen is het bestuur lang niet
voldoende georganiseerd om het verkrijgen van deze laatste
gegevens mogelijk te maken.
ad A.
De 2 gestichten zijn zeer goed ingericht, maar veel te
klein; daarom is er zelden dadelijk plaats voor nieuwe
patiënten. Deze worden gehuisvest in plaatsen tot voorloopige
opneming van krankzinnigen, d i e o v e r h e t a l g e m e e n
zeer slecht aan het doel beantwoorden. Verzorging
en verpleging laten er ongeveer alles te wenschen
o v e r . Men heeft nu besloten tot de oprichting eener centrale
gelegenheid op Midden-Java, ter observatie en eventueele
opzending naar de gestichten.
De bezwaren bovengenoemd gelden in nog ergere mate
voor de Buitenbezittingen. Vooral het vervoer naar Java
van patiënten is buitengewoon moeilijk.
ad B.
Eindexamen M. U. L, O . . Diploma H . B. S. 3-jarige
cursus of overgangsbewijs der 4-de klasse 5-jarige H.B.S.
geven direct toegang tot de geneeskundige afdeeling der
2 artsenscholen. Voor leerlingen, die de meer algemeea
verspreide Europeesche eerste klasse scholen hebben afge-
loopen, is een voorbereidende afdeeling gesticht.
De scholen worden gebouwd in één complex met de
andere ziekenhuizen, zoodat deze, behalve dat ze gesticht
zijn voor het verplegen van zieken, ook nog materiaal
leveren voor het onderwijs. Batavia heeft een internaat
voor pl.m. 300 leerlingen, te Soerabaja is geen internaat
voor de leerlingen en worden ze in de stad bij diverse
personen ondergebracht. (Het gevaar dat de leerlingen ge-
huisvest worden in ongezonde buurten, is niet denkbeeldig.
Dit zal natuurlijk terugwerken op de resultaten van het
onderwijs. T.) ' ) .
T e Semarang is het, door het onvermoeid streven vaa
Dr. Lim en Mevrouw Stokvis, gelukt inlandsche vrouwen
uit de beschaafde standen te verkrijgen om zich te wijden
') Zie Cultuuischool te Soekaboemi verderop.
24 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
aaa ziekenverpleging. Er worden reeds eenigen opgeleid,
terwijl de besten tot leerling-vroedvrouwen zullen worden
gerecruteerd. Aangevat door locaal initiatief en onder plaatselijk
beheer, waarbij de geneesheer, die het bestuur voert, de
voorziening in eventueele behoeften van zijn hospitaal kan
verkrijgen van ter plaatse wonende belanghebbenden, ge-
schiedt ziekenbehandeling en verpleging beter en goedkooper
dan wanneer zij eerst na langen administratieven omslag door
het centraal bestuur moet tot stand komen. Met vrucht
kunnen enkele, b.v. tot onderwijs, opleiding en studie van
volksziekten dienende modelhospitalen in den trant der
No. 13. . . . is het, door het
onvermoeid streven van Dr.Lim
en Mevrouw Stokvis, gelukt
inlandsche vrouwen uit de be-
schaafde standen te verkrijgen
om zich te wijden aan zieken-
verpleging.
(De medewerking van de hier
afgebeelde verpleegster wordt
door genoemde medici zeer
gewaardeerd. T.)
Usiversiteits-kUnieken onder stadsbeheer worden genomen.
Zoodra het gaat om ziekenhuizenbehandeling door het
geheele land komen de nadeelen van de stroefheid der
•traatsmachine op schrille wijze aan het licht. ( G e t u i g e d e
ever het algemeen droevige toestanden, heer-
schende in vele landsziekeninrichtingen ^) in de
binnenlanden, vergeleken met die, welke door het particulier
initiatief tot stand zijn gekomen.)
O p de bovenbeschreven manier tracht men gelijken tred
te houden met de stijgende behoefte aan geneeskundige
hulp, wat rationeeler is dan de oude wijze waarop men
tracht die hulp algemeen te verstrekken. Volgens deze
manier is al sinds vele jaren, onder volkomen miskenning
') En in militaire hoipiulen; zie Yerder onder het penoYerzicht. T.
van hetgroote gebrek, dat zelfs voor normale eischen
in Ned.-Indlë bestaat aan bevoegde medici, het recht
op kostelooze geneeskundige hulp van staatswege verleend op
z66 uitgebreide schaal als nergens anders ter wereld wordt
aangetroffen. Men heeft derhalve den B. G. D. opgedragen
dit verleende recht te verschaffen door middel van daartoe
door de regeering aangestelde en bezoldigde geneeskundigen
en pharmaceuten. Kostelooze geneeskundige hulp verstrekt
men aan alle behoeftige Europeanen, aan het grootste deel
der dienende en gepensionneerde ambtenaren, namelijk zij
die een bezoldiging of pensioen genieten beneden ƒ 150
smaands.. Bovendien aan hun gezinnen, weduwen, wettige
en gewettigde (zoogenaamde natuurlijke) kinderen, en weezen.
Hier komen nog bij ettelijke categorieën van ambtenaren en
beambten, die bij speciale besluiten dit recht verkrijgen.
De grenzen van behoeftigheid worden zeer ruim genomen.
Indien het hoofd van het plaatselijk bestuur (een regeerings-
ambtenaar, die telkens wordt verplaatst en van wien dus niet
geeischt kan worden dat hij de flnancieele verhoudingen der
ingezetenen van zijn tijdelijke standplaats kent) verklaart, dat
iemand niet in staat is genees-, heel- en verloskundige hulp
zelf te betalen, moet die hulp van staatswege worden ver-
schaft. Van de inlandsche bevolking acht men volgens dien
maatstaf 9 5 % behoeftig. Hoeveel botsingen tusschen zooge-
naamde in-humane artsen en patiënten, die elk de bepaUng
voor zich zelf op de meest gunstige wijze trachten te ver-
IN KROMO'S G R O O T E LAND
klaren, moeten worden in het reine gebracht, hoeveel papier
over zulke personengeschillen wordt volgeschreven, teneinde
recht en onrecht van elk der partijen, als het ware op een
goudschaaltje gewogen, te kunnen opgeven, daarvan ge-
tuigen de dikke bundels, die over dergelijke kwesties te
vinden zijn in de archieven van bestuursambtenaren van den
B. G. D. Veel kostbare werkkracht wordt op die manier
onttrokken aan zoo veel belangrqker aangelegenheden. Het
kan geen verwondering baren, dat onophoudelijke en on-
vcrzadelijke eischen tot plaatsing in de verste uithoeken
van den Archipel, op kosten der regeering, die het recht
Collectie Tillem»
verleende, er een gevolg van zijn. Blqkt het onmogelijk
aan die eischen te voldoen, dan wordt de B. G. D. er voor
verantwoordelijk gesteld. PalHatieven, zooals het voorstel
tot plaatsing van gediplomeerde ziekenverplegers in ver-
schillende van geneeskundige hulp verstoken oorden van
den Archipel (onbevoegden dus, die aldaar vrijwel zelf-
standig de geneeskunst zouden moeten beoefenen), zijn
kenmerkend als gevolgen van een op verkeerden grondslag
rustende regeling. De eisch, welke gesteld wordt, dat aan
de behoeftige inlandsche bevolking geneeskundige hulp moet
worden verschaft, overal waar zij zich daartoe aanmeldt,
geeft uit den aard der zaak aanleiding om aan te dringen
op vermeerdering der plaatsen waar zij zich kan aanmelden.
Men riep reeds meer poliklinieken in de binnenlanden
in hei leven en liet ze houden door civiel-geneesheeren en
inlandsche artsen, die, wilden ze naast hun particuliere
praktgk hun ciüielen dienst op hun standplaats alleen op
25
eenigszins behoorlijke wijze waarnemen, reeds te veel werk
zouden hebben. Hun aantal is niet groot, zoodat de kfoaliteit
der door hen gehouden poliklinieken dan nog wel eens
lijden moet onder de kwantiteit.
Voordat de bevoegdheid tot het doen houden van
pohkhnieken van de hoofden van plaatselijk bestuur op
het hoofdbureau van den B. G. D. zou worden overgedragen,
werd het voor sommige medici een ware sport, om zooveel
mogelijk poliklinieken in den kortst mogelijken tijd af te
handelen. Enkelen bevonden zich dagelijks op tournee,
aanzienlijke afstanden werden per automobiel afgelegd en
No. 14
daaraan evenredige reisdeclaraties ingediend en toch
werden die polikliniekplaatsen hoogstens ééns
per week, dikw^ls één enkele maal in de maand,
door dien geneesheer bezocht. Wat er onder zulke
omstandigheden van de zware zieken in het gouvernements-
hospitaal, dat een dergelijk geneesheer meestal op zijn
standplaats te beheeren heejt, terecht moet komen, wordt
niet gevraagd.
Poliklinieken kunnen onder gunstige omstandigheden een
goed propagandamiddel zijn voor Europeesche geneeskunde
onder de bevolking. Het verschijnsel doet zich echter
voor, dat volgens de boven beschreven w^jze dit
bezoek door hulp van de politie op de hoogte
moet worden gehouden.
Indien politie er aan te pas moet komen om, zooals
gebeurd is, de bevolking verloskundige hulp deelachtig te
doen worden, wanneer poliklinieken met den sterken arm
4
 26 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
in stand moeten worden gehouden, waar, zooals de ver-
dienstelijke zendingsarts Berooets het kernachtig uitdrukt,
Europeesche medische hulp de bevolking als het ware bij
deurwaarders exploit moet worden opgedrongen, is men
op den verkeerden weg en werken de goed bedoelde
maatregelen het tegendeel van propaganda Voor medische
hulp uit. Helaas ontkomt men niet zoo spoedig aan een
sinds jaren ingeleefde regeling, vooral luaar die omvat de
eens verleende rechten van een groote groep ambtenaren.
Zulke recKten worden als een heilig huisje hardnekkig
verdedigd, zoodra men genoodzaakt is ze aan te tasten.
Een nieuw in te stellen regeling zou behooren uit te gaan
van dezelfde principes, die deze materie overal elders
beheerschen, n.l. :
1) D e R e n e e s k u n d i g e h u l p e n g e n e e s m i d d e l e n
d i e n e n te w o r d s n verschaft kosteloos uitsluitend
a a n b e h o e f t i g e n e n w e l als o n d e r d e e l v a n
armenzorg.
2) G e n e e s k u n d i g e b e h a n d e l i n g e n g e n e e s m i d -
delen behooren door niet-behoeftige landsambte-
n a r e n , b e a m b t e n e n w e r k l i e d e n a l s r e g e l zelf
te worden bekostigd, waar noodig door verplichte
z i e k e n v e r z e k e r i n g . Waar het om redenen van prac-
fischen aard voor een diensttak, doch vooral voor gouver-
nementsbedrijven, wenschelijk blijkt kosteloos geneeskundige
behandeling te verleenen aan niet-behoeftigen, worde
zulks door dien diensttak zelf gedeeltelijk geregeld en
bekostigd. Van de zijde van den B. G. D . worde
derhalve zooveel mogelijk steun en voorlichting gegeven.
Men miskent echter de plaats van den B. G. D . in het
staatsorganisme, indien men hem opdraagt de directe
individueele ziekenbehandeling van een groot deel der
bevolking, w a n t g e e n z i e k e n b e h a n d e l i n g , m a a r
s t a a t s t o e z i c h t o p d e v o l k s g e z o n d h e i d is zijn t a a k ,
w e l k toezicht in Nederlandsch-Indië reeds bijzon-
d e r e e i s c h e n stelt.
Zooveel mogelijk wordt getracht de verschaffing van
het uitgebreide recht op kostelooze geneeskundige hulp
op te dragen aan practiseerende medici. Deze ontvangen
daarvoor een toelage. Waar die hulp niet aan dergelijke
medici kan worden opgedragen, m o e t e n w e l d e
d e n B . G. D . z o o s c h a a r s t o e b e d e e l d e g o u v e r n e -
m e n t s a r t s e n d a a r v o o r w o r d e n a a n g e w e z e n . Een
dergelijke arts is voor het staatstoezicht op de volksgezond-
heid verloren. Hij zal namelijk dikwijls door zijn zware
zieken gebonden zijn en daardoor verhinderd aan de
gegeven opdracht gevolg te geven, terwijl toch door talmen
in zulke gevallen veel kan worden verloren. Zijn werk
eischt den geheelen mensch. Hij kan niet volstaan met de
opdracht vluchtig te onderzoeken om daarna terug te
keeren tot de particulieren, die zijn hulp behoeven en
daarvoor op hem zqn aangewezen.
E e n b i j z o n d e r e w a a k z a a m h e i d is a a n de
ingangspoorten (havens) noodig.
Men behoort steeds een overzicht te hebben of en
dan welke besmettelijke ziekten onder de bevolking voor-
komen. Hoe eerder men is ingelicht, des te meer kans
bestaat er, den brand in den allereersten aanvang te blusschen,
en uitbreiding met al de daaraan verbonden onherstelbare
gevolgen te vermijden. Doch behalve dit moeten de factoren,
welke aanleiding geven, dat reeds bij geringe import van
besmetting, deze daar een groote uitbreiding aanneemt,
plastselijk worden onderzocht en aan het licht gebracht.
Men moet daartegen onmiddellijk maatregelen treffen, opdat
de plaats der verbreiding der gevonden sanitaire misstanden
moeilijk infecteerbaar wordt.
Hier behoort dus het staatstoezicht, dat de
i n s p e c t e u r t e v e r r i c h t e n h e e f t , t o t in o n d e r -
deelen te worden verscherpt, en daarom te
worden onderverdeeld en opgedragen aan een
onder dien inspecteur gestelden ervaren gouver-
n e m e n t s a r t s , bijv. m e t d e n titel v a n c h e f v a n
d e n plaatsel^jken g e z o n d h e i d s d i e n s t . D e uit-
komsten van het onderzoek, door dien dienst
tè verrichten, behooren, met het o o g op de
v e e l z i j d i g h e i d v a n d e t e trefFen m a a t r e g e l e n ,
met behulp van e e n c o m m i s s i e v a n advies te
worden uitgewerkt tot voorstellen, w e l k e leiden
m o e t e n tot m a a t r e g e l e n ervoor v a n g e m e e n t e -
w e g e ^).
Zoo zal de technische dienst rioleering en drinkwater-
voorziening en de reinigingsdienst vuilverbranding, faecaliën-
afvoer enz. ter hand moeten nemen. Specifiek medische
maatregelen als immuniseering der bevolking, bijv. tegen pokken
en cholera, behooren te worden uitgevoerd door den ge-
zondheidsdienst naast andere niet specifiek medische
maatregelen, waarvan de uitvoering door het orgaan, dat
de eigenlijke uitvoering heeft, doelmatig wordt geacht en
voor gezondheidsdienst mogelijk wordt gemaakt.
O o k gewestelijke gouvernementsartsen zullen
er n o o d i g zijn, o. a. ter c o n t r o l e o p d e v a c c i -
natie. D i e artsen dienen tot de gewestelijke
r a d e n in d e z e l f d e v e r h o u d i n g t e s t a a n a l s
h u n c o l l e g a ' s i n d e h a v e n p l a a t s e n tot d e g e -
meenten.
ad C.
De uitvoering der adviezen geschiedt als regel door
het B. B., voor zoover zij niet aan de organen van gemeente-
en andere gebiedsdeelen is opgedragen, verder aan B.O.W.,
') Dit gedeelte heb ik vet laten drukken, om er beter de aandacht
op te laten vallen. De groote gemeenten n.l. zqn het niet met den
chef van den Burg. Geneesk. Dienst eens: ze willen een eigen gezond-
heidsdienst. Samenwerking zal op een of andere wqze noodig zijn. T.
 IN KROMO'S G R O O T E LAND
enkele gouvernementsbedrijven, de inspectie der scheep-
vaart, enz.
Uitvoering van maatregelen, die de toepassing der
middelen lot verbetering der volksgezondheid beoogen, is
ook de taak van den B. G. D .
Hiertoe behoort onderricht in geneeskunde, opleidmg
van inlandsche vaccinateurs, immuniseering der bevolking,
aanmaak en levering van sera en vaccins, observatie en
behandehng van hen die, op grond van quarantaine- en
epidemie-voorschriften, geisoleerd zijn, enz. Verder zijn er
grensgebieden, waarbij naar gelang der omstandigheden al
dan niet geheel of gedeeltelijk aan den B . G. D . de uit-
voering van maatregelen, m onderling overleg met den
eigenlijken uitvoerder, bijv. ontratting van schepen (scheep-
vaartdienst), verdelging van vliegen en muggenbroedplaatsen
(reinigingsdienst), wordt opgedragen. De verdelging bijv.
van muggen, enz., hangt wel eens zoo nauw samen met
de aanwezigheid van broedplaatsen, dat het kan blijken
nuttig te zijn, den exploratiedienst ook te belasten met de
verdelging.
Onderzocht moet worden de aard en de oerbreiding
der volksziekten, of ze woeden langs de kust, laagolakten
of bergstreken, in den West- of den Oostmoesson Men
dient te weten welken weg epidemieën nemen, men moet
haar brandpunten zien uil te vorschen, men moet beslu-
deeren hoe ze optreden en waarom ze weer vanzelf ver-
dwijnen, enz., enz. Heeft men nagegaan aan welke voorwaarden
van bodem- en terreingesteldheid, klimaat, regenval, water-
voorziening, voeding, verkeer, zeden, gewoonten, enz., de
ziekte gebonden is, weet men welke omstandigheden de
verbreiding in de hand werken, dan kan men ook de
middelen voor de bestrijding bepalen D e o r g a n i s a t i e ,
die dit alles zou moeten bevatten, is onvol-
doende. D e B. G. D. is door gebrek aan geschoold
personeel genoodzaakt verschillende plaatsen
open te laten, plaatsen die, in den str^d tegen
besmettelijke ziekten, reeds n u behooren te wor-
den bezet.
De strijd moet zijn uit- en inwendig. Uitwendig tegen
invoer van andere plaatsen, inwendig tegen reeds aldus
ingevoerde of in het land of de plaats endemische ziekten.
Beide behooren in nauwen samenhang te worden gevoerd.
Onze quarantaine-artsen dienen samen te
werken met hun collega's der gezondheids- of
exploratiediensten. En om een g o e d e s a m e n w e r -
king mogelük te maken, is het gewenscht, dat
ze tot één dienst behooren. (Zie noot bladz. 26.)
Waar het onderzoek betreft den gezondheidstoestand van
landbouwcentra, is met zeer veel succes reeds gebruik
gemaakt van de ervaring en de voorlichting van den bekenden
Delischen arts Dr. Schüffner, o.a. in de Lampongs.
Hiermede beoogde men verbetering van gezondheidszorg
27
van werklieden, werkzaam op ondernemingen, en bij den
aanleg der nieuwe spoorweglijnen op Sumatra en bovendien
het aanwijzen van de beginselen, waarop het plan, de
vestiging Telok-Betong gezond te maken, moet berusten.
Ook werd te Tapanoeh, de mooiste natuurlijke haven
van Sumatra's Oostkust, een onderzoek verricht. De be-
volking werd daar zoo geteisterd door malaria en zwart-
waterkoorts, dat de toekomst van de plaats als haven er
door in gevaar werd gebracht. Het onderzoek werd ver-
richt door Dr. de Vogel, geassisteerd door den zoöloog
Dr. Swellengrebel. O p dringend verzoek van den toen-
maligen resident van Tapanoeh, had in 1915, naar aan-
leiding van een rapport, opgemaakt door den E . A . Officier
van Gezondheid, dit onderzoek plaats
Verhuizing van onbereikbare stammen der laaglanden
dient te geschieden in samenwerking met den B G. D.,
daar die stammen bij de verplaatsing aan groote hygiënische
gevaren zijn blootgesteld (beri-beri, malaria, waterbron-
ziekten, enz.).
D e B. G. D. zou voor de Buitenbezittingen
van groote beteekenis kunnen zyn, indien er
niet al te veel posten bij dien dienst onbezet
w a r e n . Er zou reeds thans een strijd in de Buiten-
bezittingen, in samenwerking met Java, tegen invoer van
ziekten van buiten (door quarantamedienst) kunnen
worden gevoerd en de «trijd zou zeker effect hebben,
ware het niet dat er gebrek is a a n gouver-
nementsartsen.
In epidemievrije tijden, wanneer de havendienst weinig
werk vereischt, zullen de havenartsen, aan de centrale
havens der buitenbezittingen verbonden, hun aandacht
moeten wijden aan de verbetering der sanitaire toestanden
van de plaats hunner inwoning en zoo mogelijk van andere
havens binnen hun ressort. O p die wijze kan door de
plaatsing van deze artsen niet alleen de uitwendige strqd
tegen ziekten worden georganiseerd, doch teven» de kiem
worden gelegd, waaruit zich de uitwendige bestrijdingsdienst
zal ontwikkelen op den voet zooals dit nu reeds voor
Java mogelijk is. Het zou overweging verdienen
in verschillende buitenlandsche havens, die per-
manent besmet z y n en die e e n intensief verkeer
onderhouden met onze koloniën, een gouverne-
mentsarts te plaatsen en toe te voegen aan het
daar a a n w e z i g e Nederlandsche consulaat.
D e Vereenigde Staten van Noord-Amerika
volgen reeds dezen practischen weg.
Voor de inspecteurs op Java is de inwendige strijd de
voornaamste taak. Het blijkt dat de mortaliteitscijfers,
verstrekt door de assistent-wedono's, over het algemeen
een voldoende mate van juistheid hebben om als uitgangspunt
te dienen voor de verschillende onderzoekingen.
In het bijzonder eischen de groote importhavèns
28 OVER T
de aandacht, waar over zee ingebrachte ziekten
onder een dichte en in slechte sanitaire verhou-
ding levende bevolking zich gemakkel^k tot
locale epidemieën ontwikkelen, die zich van
daaruit over het binnenland verspreiden.
Met grooten lof sprak Dr. de Vogel over 't park Vaccinogène
tevens instituut Patseur, dat een der schoonste inrichtingen
ter bestrijding en sera en vaccins is, die er in de tropen
bestaan.
ZEd. zwaait Dr Nijland grooten lof toe.
Het instituut bereidt ook cholera-vaccin, dat hoe langer
hoe meer een krachtig hulpmiddel blijkt te zijn bij de
beteugeling van cholera-epidemieën. Ook typhus-oaccins
maakte men er, nu uit meer intensief onderzoek blijkt,
dat deze ziekte in Indié veelvuldig voorkomt en er zeer
verspreid is ^).
Verder wordt een slangenserum bereid, een arbeid die
eigenaardige bezwaren met zich brengt, maar die echter
door den practischen zin der verdienstelijke medewerkers
zijn opgelost Van hoe groot nut het zelf bereiden
van sera is, is gebleken in den oorlog, toen alle
toevoer van immuunsera uit Europa naar Indië
werd stop gezet en niet eens kon worden
voldaan aan de behoefte voor normale tij-
den, laat staan voor tqden van oorlog, wanneer
de behoefte er aan voor volk en leger zooveel
grooter is.
ad D .
De B. G. D. is in hoofdzaak een zuivere exploratiedienst,
die de factoren tracht te ontdekken, welke de volks-
gezondheid bedreigen dan wel bevorderen. De dienst
maakt verordeningen, waarvan de uitvoering,
voor zoover zulks doelmatig is, kan worden ge-
decentraliseerd, en opgedragen aan locale raden
of aan zelfbesturen. (Zie noot bladz. 26.) Merkt de
dienst, dat de wetten en bepaHngen niet of niet vol-
doende worden toegepast, dan draagt hi] zorg voor de
handhaving dier verordeningen.
Uit het boven medegedeelde blijkt o.a., dat de
Burgerl. Geneesk. Dienst gezondheidsdiensten wil
instellen voor de groote steden, een deel vor-
mend van en in nauw verband werkend met den
gouvernementsdienst.
D e gemeenteraden der groote steden op Java
voelen daarvoor niet veel.
Semarang heeft kort geleden besloten een ge-
meentelijken gezondheidsdienst op te richten, onder
toezicht van den gemeenteraad.
') Vroeger noemde men alles wat koorts wai malaria. T.
VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
Dr. van Loghem zegt in zijn lezing voor het
Indisch Genootschap, 8 November 1916, getiteld;
„Wegen en middelen tot verbetering van de volks-
gezondheid in onze Koloniën", o . a . : „Epidemie-
bestrijding (thans uitdrukkelijk gouvernementszorg. T . )
dient in de gemeenten het eerste punt van overheids-
zorg te zijn." „ W a t quarantaine betreft" — een groot
algemeen belang, zegt Z . E d . — ,,heeft de ervaring, in
^ Europa opgedaan, geleerd, dat gemeentelijke haven-
diensten beter werken dan een staatsdienst."
„In de stichtings-ordonnantie der gemeenten is de
bevordering van de openbare gezondheid (beDordering
is heel iets anders dan de zorg voor de gezond-
heid ; de zorg voor de gezondheid zouden de gemeenten
volgens de stichtingsordonnantie niet bezitten. T . )
tot de bevoegdheid, tot de taak der gemeenteraden
gerekend. Tot de allerbelangrijkste middelen hiertoe
behoort zeker wel een eigen gezondheidsdienst.
Een plaatselijke dienst, die aan de plaatselijke over-
heid ondergeschikt is en op welke een gemeente-
raad toeziet, werkt nu eenmaal in een ander tempo
dan een van een regeeringscentrum uit bestuurde
instelling."
Z . E d . betoogt, dat zijn voorliefde naar een
gemeentelijke instelling uitgaat, maar zegt aan het
slot: „ H e t blijft alleen de vraag of onze Indische
steden reeds het ontwikkelingstijdperk bereikt hebben,
waarin zij ook in dat opzicht op eigen beenen
kunnen staan."
Ook ik voel voor een gemeentelijken dienst. Ik
vrees echter, dat de regeering, die de havens in
beheer heeft, en het beheer hiervan beslist niet
aan de gemeenten wil overdragen, dit met den
quarantaine-dienst, als zijnde een krachtig wapen
in den strijd tegen den invoer van epidemieën,
evenmin zal willen doen.
Bij een gemeentelijken gezondheidsdienst behoort
b.v. een laboratorium. H e t gouvernement wil labora-
toria oprichten in de groote steden, te verbinden aan
de te bouwen groote ziekenhuizen. Dat alles is nog
toekomstmuziek. „Ik geloof niet, dat ik dit nog zal
beleven," schreef een bekend ziekenhuis-medicus van
middelbaren leeftijd mij! Z e zullen er echter moeten
komen. Zetten nu de gemeenten eenerzijds en het
gouvernement anderzijds hun eigen wil door, volgen
IN KROMO'S G R O O T E LAND
ze ieder een eigen weg, dan zullen verschillende
onderdeelen van de diensten elk hun eigen personeel
hebben en hun eigen inrichtingen — als laboratoria,
ziekenhuizen bijv. — en zullen vermoedelijk ook op
ander gebied dubbele onkosten moeten woorden ge-
maakt. Dit zou, gezien het buitengew^oon vele werk
dat nog moet worden gedaan, gesteld al, dat de
beide diensten er even goed om zouden loopen,
zeer te betreuren zijn. Wat We moeten hebben is
samenwerking, Wederzijdsch oextrouwen.
„Verbetering moet, dunkt mij, in de eerste plaats
verwacht worden van de vermeerdering van ver-
trouwen van de regeering op de locale raden,"
zegt het oud-gemeenteraadslid Mr. van Doorninck').
„Het zou gewenscht zijn dat men trachtte het
Hollandsche voorbeeld (op gemeentelijk gebied. T.)
zooveel mogelijk na te volgen." Dit doet de Indische
regeering niet. Zij wil ook hier alles dwingen door
circulaires, nota's en missives, die de zaken noodeloos
vertragen en ingewikkelder maken. „Vertraging,
vertraging," zegt Batavus in de Indische Gids,
„die nationale vloek van Indië, of liever van Neder-
land in 't kwadraat overgebracht naar Indië, die
ontzettende langzaamheid, die ondernemende mannen
wanhopig maakt, vooral hen, die gezien hebben hoe
die dingen toegaan in Engelsche en Amerikaansche
landen. Heeft men ginds dan geen eerbied voor
den tijd, weet men dan niet, dat deze zich zeker
niet stoort aan slaperige bureaucraten, maar rusteloos
doorgaat, Wel voortvarend is?"
Het is met de regeering gesteld als indertijd
met Uilenspiegel. „De menschen mogen me niet
lijden," zei hij, „maar ik maak het er naar." En
zoo gaat het met de regeering ook: de gemeente-
raden vertrouwen haar niet en ze heeft het er naar
gemaakt! Hoe het zij: om tijd, energie, geld,
personeel te sparen — allemaal zaken waar èn
regeering ên gemeenten hoogst zuinig op moeten
zijn, is samenwerking noodig, mits er van de zijde
der Regeering aangepakt wordt!
Om op de gezondheidsdiensten terug te komen.
Dr. van Loghem heeft op zijn lezing een schema
van een dergelijken gezondheidsdienst gegeven.
') Ml. D. J. v»n Doorninck, ,Leren op Java".
29
Voor hen, die met gemeentezaken te doen hebben,
laat lic hieronder dit schema van drn dienst, zooals Dr.
van Loghem zich dien in groote trekken denkt, volgen.
Zie ik goed, dan onderschat men vaak de moeilijkheden,
aan het instellen van een dergelijken dienst verbonden.
In de rede, hierboven aangehaald, wijst Dr van Loghem
er op, dat de zeer snelle verbetering van de slechte
hygiënische toestanden in Deh o a te danken is aan het
feit, dat de maatregelen, daar in het belang der gezond-
heid genomen, konden worden doorgevoerd, dank z^ de
organisatie, de administratie der tabaksmaatschappijen, die
bovendien, werkende met contract-werkvolk, de macht
bezaten die maatregelen door te voeren.
„Zien wij rond in welke gebiedsdeelen van Nederlandsch-
Indië de maatschappelgke organisatie belooft zich het
snelst en het krachtigst te ontwikkelen, dan blijken het
de groote steden te zijn. In die groote steden vraagt ook
de gezondheidstoestand het meest om verbetering."
Spreker geeft dan een schets van een gemeentelijken
gezondheidsdienst Ik heb getracht er een voorstelling van
te maken, die ik hieronder in beeld breng.
„Het administratiekantoor der maatschappij, waar de
geneesheer met de administratie overleg pleegt en zqn
gegevens inbrengt, is hier uitgegroeid tot een bureau, dat
met het bevolkingsregister en het bureau van den burger-
lijken stand nauw verband houdt." Dit is de cirkel
binnenin : het hoofdbureau, dat met de vertegenwoordiging
der burgerij samenwerkt, overleg pleegt, maatregelen be-
raamt. Dat toewijding aan beide zijden niet kan worden
gemist, dit zal wel elkeen duidelijk zijn, ook, dat geld bij
de besprekingen een voorname rol speelt. Wetgeving kan
niet worden gemist . . . maar men verwachte hiervan
niet te veel, zooals ik reeds vroeger betoogd heb.
„Hier komen alle gegevens over de bevolking, over
geboorte, ziekte, sterfte, samen. Van hier gaat het toe-
zicht uit op vaccinatie, voorziening van drinkwater^), bouw
van woningen, rioleering en zooveel meer. Ook den
gecentraliseerden geneeskundigen dienst der tabaksmaat-
schappij vindt gij hier weer: een ziekenhuis, in het bijzonder
voor de epidemie-bestrijding, een laboratorium voor diagnos-
tische en andere onderzoekingen, ook tot ontleding ran
doodsoorzaken en voorts hygiënische poliklinieken, die
vooral als consultatie-bureaux bedoeld zijn en tot het
wekken van vertrouwen in de Westersche geneeskunde met
het bureau nauw verband houden."
Aan alle afdeelingen heb ik een plaatsje toegewezen:
ze zijn voorgesteld door cirkels, die elkaar alle aanraken.
Dit moet beteekenen: samenwerking. Die cirkels bevatten
openingen, door „deurtjes", draaibaar èn naar binnen èn
naar buiten, gesloten. Dit stelt voor de zoo noodige
voeling van al de diensten onderling.
') Met drinkwater is hier bedoeld ook bad- en waachwater. T.
 30 O V E R T V R A A G S T U K VAN „ H E T W O N E N "

Voorstelling van den Gemeentelijken Gezondheidsdienst, bewerkt naar het schema

ontworpen door Dr. van Loghem.

,\\\\\\WIII//////,
ss\^#^
''/..
/ "^,
%.

%
2 3 #
'^Ê;%//wiiiuu\nv^'^Wiiiiiii//;///,,^^^^^

f . '•' Hoofdbureau V-»«'•»•"<«'??

'%,

4 gemeent. gezondh. \ ic
dienst. "^ ^
4
' ft burgerij

In de cirkels staan cijfers, waarvan kierde beteekenis volgt:
1. Laboratorium voor diagnostische onderzoekingen, van
verdachte ziektegevallen, ten behoeve van geneeskundigen,
van materiaal voor den lijkschouw, voor den havendienst,
chemisch en bacteriologisch onderzoek van water, voedsel').
') Hier en daar «treeft meo reeda nu naar controle op Toedinga-
middelen en dan meestal van die, welke voor de masaa van geringe
beteekeni* zqn In dit onderzoek zit geen aysteem, 't is duur en
heeft voor de bestnjdmg van de vteeaelijke epidemische ziekten geen
waarde
Controle op voedsel is natuurlijk hoog noodig — denk aan de
beri-beri bijv — maar er is nog zooveel dat op voorziening wacht 1
Eerst de urgente zaken, daarna de noodige. — D e systematische
controle kan best wachten op het gereedkomen eener organisatie, die
in staat is alle voedsel te controleeren op samenstelling . . en
behandeling I
IN KROMO'S GROOTE LAND
Filiaal van het „Instituut Pasteur". Wetenschappelijke epide-
miologische onderzoekingen.
2. Controle op waterleiding, vuilafvoer, straatreiniging,
behandeling voedingsmiddelen, moerasvorming, controle op
de resultaten der getroffen maatregelen (zie ook 4).
3. Hygiënische controle op vfoningen, scholen, begraaf-
plaatsen, fabrieken, toko's, hotels, enz., enz.
4. Statistiek: sterfte, geboorte, ziekten.
5. Bestrijding besmettelijke ziekten. Lijkschouw, ont-
smetting, vaccinatie, isoleeren, observeeren, onderzoek der
prostituees.
6. Hygiënische poliklinieken. Eerste hulp, uitdeeling
geneesmiddelen, propaganda (zie ook 9), consultatiebureau
voor tuberculose, lepra, trachoom, zuigelingenziekten, ge-
slachtsziekten, enz.
7. Havendienst (tegen den invoer van besmettelijke
ziekten. T.).
8. Administratie der financiën. (Deze afdeeHng heb ik
aan het schema toegevoegd. Een hygiënische dienst, goed
ingericht, geeft belangrijke sommen uit, kan dit ten minste
moeten doen ^). En dan is controle hierop zeer noodig. T.)
9. (Ook deze afdeeling voegde ik aan het schema
toe, niet twijfelend of Dr. van Loghem zal hiermee instem-
men. Wat toch is het geval? De poliklinieken zijn voor
een goed deel opgericht met het doel betere inzichten bij
de bevolking ingang te doen vinden omtrent Westersche
geneeskunde. De gemeentelijke gezondheidsdienst is er
echter vooral op bedacht ziekten te voorkomen. Daarom
is ook propaganda voor dit zeer belangrijke deel van die
taak noodig. Voorlichting zal de uitvoering der maatregelen
zeer verhchten. Daarom ook haar een plaatsje toegewezen.)
10. Ziekenhuis voor besmettelijke ziekten, uitsluitend ten
dienste der epidemiebestrijding. Onderzoek, isolatie en
observatie van verdachte zieken en hun omgeving. (Ook aan
andere ziekenhuizen heeft Dr. van Loghem gedacht. Zie
tevens vorenstaand uittreksel uit de rede van Dr. de
Vogel. T.)
Aan het bovenstaande zou ik nog iets willen toevoegen :
Het gezond maken en het gezond houden eener Indische
stad beteekent strijd. Het zal zijn een voortdurend kampen,
een nimmer versagen, een nimmer „desespereeren". Die
worsteling dient te worden aangegaan door een goed ge-
drild leger, behoorlijk uitgerust, aangevoerd door bekwame
mannen en vrouwen.
Teleurstelling zal wel eens, misschien wel vaak, het deel
zijn der strijders, maar uit de bron der naastenliefde zullen
ze de kracht putten om vol te houden.
De resultaten, elders verkregen, wettigen ten volle de
uitspraak, dat die onbloedige worsteHng allerminst een
') In Britsch-Indische «teden belast zich de dienst bijv. met
•ttaatreiniging. Hierover in 't volgende hootdstulc meer.
31
wanhopige strijd is. Een goed deel van het geluk der vele
millioenen bewoners van Kromo's groote land, van den
bloei van dat schoone land is aan hun handen toever-
trouwd. Grootsch is die strqd!
Op één punt wil ik nog even wat verder
ingaan. Zoowel Dr. van Loghem als Dr. de Vogel
zijn van oordeel, dat de klinieken en de zieken-
huizen een krachtig propagandamiddel zullen zijn
voor de verspreiding van kennis omtrent de Wes-
tersche kunst van het genezen van zieken.onder
de inlandsche bevolking. Zie van het schema onder 9.
Ik geloof dit ook.
Maar er is meer: de bevolking moet ook opgevoed
worden tot de kunst ziekten te voorkomen. Hiertoe
is noodig krachtige propaganda. Niet-zakenmenschen
staan altijd eenigszins vreemd tegenover dit studievak.
Nog veel te veel is de meening verspreid dat het
maken van propaganda een kunst is, die niet behoeft
te worden aangeleerd om ze met gevolg te kunnen
beoefenen. Niets is minder waar! Propaganda maken
dient men te leeren ')• Men dient, de gewoonten,
gebruiken, enz., eener bevolking kennende, rekening
houdend met de bijzonderheden van omgeving en
land, na te gaan, op welke wijze men met de
beschikbare hulpmiddelen, waarbij geld een voorname
rol speelt *), een bevolking in den kortst mogelijken
tijd' van de noodzakelijkheid van de te treffen
maatregelen zal kunnen overtuigen. Dat men daarbij
vooral in 't oog moet houden, dat welbegrepen
eigenbelang ze tot medewerking lokt, ligt voor de
hand.
Bepalingen, verordeningen kan men, bij wijze van
spreken, missen.
') Een der beste boeken, die ik op dit gebied ken, is geschreven
door Gérin, professor aan de handelshoogeschool te Parijs. Het heet:
.La publicity suggestive". Heeft men dit bestudeerd, dan leze men
b.v. .Traite pratique de publicité" van H^met of een der vele Ame-
rikaansche werken op dit gebied. Wie deze werken heeft bestudeerd,
moet tot de overtuiging komen, dat publiciteit een studievak is, dat
veel te weinig wordt beoefend, zeer tot schade van land en volk.
Men maakt hier wel propaganda, zeker, maar de methoden zqn achter
den tijd. Men kent nog niet voldoende de geweldige macht van
drukinkt, teekenslift en photografische lemsl
' ) De verzuchting ontsnapt me wel eens: . W a s 't maar .klappa"
waar 't om gaall" Dan zou mijn propaganda-budget ten dienste van
het groote land waar de .klapper" groeit, zeker duizend maal grooter
zijn dan nu en maak ik mij sterk in evenveel weken te zullen bereiken
als er nu jaren mee gemoeid zullen zijn, geateld al dat het luktl
32
Hoofdzaak is de organisatie. Indië is het land
der verordeningen, der bepalingen. Op papier, wel
te verstaan! Ik herinner me een voorzitter van een
gemeenteraad, die er een soort sport van maakte
„verordeningen" te maken. En als dan het Ie artikel:
„Het is verboden, enr." onder den hamer was
doorgegaan, glom zijn gezicht van vooruitstrevendheid!
Dat er politie- en andere ambtenaren noodig zijn
ter controle, daaraan denkt men niet. Men meent
het met papier af te kunnen ^). Ik deel die meening
niet en houd me liever aan Napoleon, die eens
zei: „Ik beveel of ik zwijg," waarmee hij bedoelde
nooit een bevel te willen geven als hij niet voldoende
zekerheid had, dat men het op zou kunnen volgen.
In Indië heeft de papiermanie een niet te over-
zienen berg verordeningen in het leven geroepen,
die volstrekt niet de uitwerking hebben, die de
makers er zich van voorstelden. Den daaraan besteden
tijd en die energie zou men nuttiger hebben kunnen
gebruiken I
Het was dan ook een groot genot voor me, in
E. H. Ross, „The reduction of domestic musquitos",
1911, te lezen hoe men in Port-Said de vele
moeilijkheden te boven was gekomen. Het geval
te Port-Said is dédrom zoo leerzaam, omdat elk,
die naar Indië gaat of er vandaan komt, die stad
bezoekt. Het voorbeeld eener stad, ver weg, die
niemand kent, waar niemand komt, en waar niemand
de vermelde feiten zou kunnen controleeren, is lang
niet zoo overtuigend.
De schrijver zegt het volgende: „Wij hebben
Port-Said van muskieten bevrijd zonder voorschriften,
zonder bepalingen. Die wetten maken de menschen
prikkelbaar, meer nog dan de muskieten het doen
en maken het leven van de eigenaars der huizen
tot een last. Noodig is pubHciteit der te nemen
maatregelen. Men moet de menschen laten weten
waarom 't gaat. In vele landen mag men pas na
eindelooze formaliteiten een huis binnentreden, om
te zien of er onhygiënische toestanden heerschen.
Door de menschen er van te overtuigen, dat het
er niet om te doen is hen voor de „rol" O te
') Zie hierover b.v. Mr. van Doorninck'* werk: „Leven op Java",
hoofdstuk: .Regeering en geregeerden".
') Politierechter.
OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET W O N E N "
brengen — waar ze lang moeten wachten, waar
ze worden verhoord, waar ze vastgehouden worden
— maar om ze te bevrijden van de muskieten, die
hun kinderen ziek maken en ook voor henzelf zeer
hinderlijk zijn, voorkomt men alle verzet. Zoo hebben
wij het te Port-Said gedaan, de stad waar zich
het schuim der naties heeft opgehoopt, de stad die
onder haar inwoners herbergt de meest onwetende
en vermoedelijk ook de laagste vormen der mensch-
heid — zoowel Europeesche als inlandsche — die
er bestaan! Toch werd er oppositie en vooroordeel
tegen het invoeren van gezondheidsmaatregelen door
overreding overwonnen en niet door dwang
want er waren geen wetten met dwingende kracht."
Het zou mij te ver voeren te vermelden, hoe men
te Port-Said gehandeld heeft; men leze dit liever
zelf na in het genoemde boek. En wat te Port-
Said onder zeer moeilijke omstandigheden ') gedaan
is, moet in Nederlandsch-Indië en vooral op Java,
waar de omstandigheden niet zoo moeilijk zijn, ook
mogelijk zijn; immers de bevolking behoort daar
niet tot de laagste vormen der menschheid en is
allerminst onhandelbaar. Het tegendeel is waar!
„Inderdaad zal men moeilijk op aarde een volk
vinden, dat in volgzaamheid voor zijn hoofden de
Javanen overtreft en even moeilijk inheemsche
bestuurders van een door vreemden overheerscht
volk, williger dan de Javaansche aristocratie, om te
gaan in de wegen, die de uitheemsche regeerings-
ambtenaren hun wijzen ")."
Dat men met takt bij die bevolking opstandjes en
tjoelik-geschiedenissen — als voor enkele jaren onder
de cholera-epidemie te Bandoeng voorgevallen — kan
voorkomen, bewijst o.a. de proef van Dr. de Vogel,
in 1910 te Semarang genomen met het ontsmetten
van de duizenden waterputten aldaar. Hij liep huis
in, huis uit; geen mensch verzette zich er tegen of
vond het ook maar onaangenaam. Dit was te danken
') De achriiver zegt nog: „drie weken n» het optreden dei muikieten-
brigadet konden wij de klamboea (muakietengordqnen om het bed)
uiiaaen. Met de vermindering der muskieten verdwenen de koortsen-
De bedelaars van profeasie verdwenen ook voor een goed deel, want
die menschen waren nu weer in staat om te werken. De stad is nu
levendig, men durft industrieën te beginnen. Dokken zijn er gemaakt,
de handel bloeit. Voor muskietenbestrijding betaalt men jaarlqksiÊ! 1000."
') .Koloniale Volkenkunde", citeerend Prof. C. Snouck Hurgronje
IN KROMO'S G R O O T E LAND
aan het feit, dat de heele bevolking op verstandige
wijze er mee bekend was gemaakt waar het om
ging. Herhaaldelijk heb ik dien hygiënist op zijn
tochten door de kampongs vergezeld en als hij
dan vroeg: „Pak, boleh masok ?*' (Oude Heer, mag
ik even in je huis?) klonk het steeds: „Boleh,
Toewan dokter" ('t Mag wel, dokter). Nergens mis-
noegen, nergens zelfs maar een zweem van verzet!
Met het bovenstaande wil ik niet beweren, dat
men het heelemaal zonder verordeningen e.a. zou
kunnen stellen! Waar ik op wou wijzen is dit,
dat een goed georganiseerde dienst, die met beleid
optreedt, die voorHchting geeft, propaganda maakt
voor het doel, waarvoor hij is ingesteld, beter,
oneindig veel beter zelfs, zijn doel zal bereiken,
dan wanneer de tegenwoordige werkwijze wordt
gevolgd!
Voor het bereiken van 't doel is bovendien
noodig uitschakehng van het ingrijpen, bedillen van
de vele adviseurs, die thans het tempo, waarin
verbeteringen geschieden, zoovertragen. „Hetstreven
naar ontwikkeling zal zich bij onze Oosterlingen
in Nederl.-Indië uiten in een tempo, dat velen zal
verrassen ')•" Als echter het tempo, waarin de maat-
regelen, die in het belang van de gezondheid „onzer
Oosterlingen" worden genomen, niet versneld wordt,
zal, vrees ik, de bevolking, gedachtig aan het: „mens
sana in corpore sano", van de meerdere ontwikkeling
al heel weinig voordeden genieten! (Zie de uit-
spraken van hygiënisten over den invloed van malaria,
mijnwormziekte, syphilis, enz., hierboven aangehaald.)
Merkt men er op Java al heel weinig van, dat
een vooruitstrevend corps ambtenaren de woorden
van den grooten Gladstone ter harte neemt, in de
Buitenbezittingen, waar de ambtenaren veel vrijer
zijn in hun bewegingen, verschijnt hier en daar een
lichtje in den donkeren tropischen nacht. De hoofd-
redacteur van het Koloniaal Tijdschrift, de heer
H. Doef, wees er mij op. Z.Ed. gaf mij ook verschil-
lende adressen op van ter zake kundigen, die
mij vermoedelijk wel zouden willen inlichten. Ik
ontving reeds belangrijke gegevens, ben er nog meer
wachtende en hoop ze na ontvangst tot een uittreksel
te verwerken, dat ik hierna zal laten volgen. Reeds
') v»ii Eerde' Koloniale Yolkenkunde'', cileerend M Tteub.
33
nu kan ik vermelden, dat het de zelfbesturendc
landschappen met landschapskassen zijn, waar maat-
regelen, ook op hygiënisch gebied, worden getroffen
door B. B. ambtenaren, die daar niet, als op Java,
aan handen en voeten gebonden zijn.
De heer Doef noemde mij als voorbeeld het
werk, door Dr. Drognat Doeve, met medewerking
van het B. B., te Madjéné, een malariahei, verricht.
„Poelen en vischvijvers werden daar gedempt,
kampongs schoongemaakt en niet met altijddurende
dwang, politie en straffen. Het begrijpen, de goede
wil, hielp mee. Madjéné groeide op tot een lief,
net plaatsje, het werd gebouwd naar de adviezen
van Doeve met betrekking op de hygiëne," enz. ').
De woorden, door mij gecursiveerd, geven
geheel mijn eigen meening weer. Dat van ambtelijke
zijde gevoeld wordt, dat het met al dien paperassen-
winkel „niets gedaan" is, verheugt me zeer!
Mijn verslag zou te veel gapingen vertoonen, als
ik niet met een enkel woord wees op hetgeen van
particuliere zijde op hygiënisch gebied tot stand
gebracht is.
Op DeH is zeer mooi werk verricht! Ik zal
hiervan aan 't eind van dit hoofdstuk een en ander
mededeelen. Op Java is bij mijn weten nog heel
weinig gedaan. In de Handelingen van het Sste
congres van het Algemeen Syndicaat van Suiker-
fabrieken op Java, 14, 15 en 16 Maart 1907, zegt
de voorzitter, de bekende, helaas reeds overleden
heer Musschenbroek, dat de heer Koppeschaar
op 't vorig congres een voordracht heeft gehouden,
waarin werd aangegeven wat reeds op het gebied
van ziekenverpleging was gedaan. Dit naar aanleiding
van een wensch van Mr. Ramaer, den toenmaligen
voorzitter. Deze had er op gewezen „dat het formeeren
van inrichtingen van ziekenverpleging" tot de taak
der suikerindustrie behoorde. Er zijn enkele opgericht,
o.a. te Cheribon, te Slawi, te Sidhoardjo (voor
een goed deel betaald door den heer Rose), te
Kediri (onder leiding van Dr. van Buuren), te Paree
(onder toezicht van Dr. Gerson en in hoofdzaak
eigendom der Handelsvereeniging Amsterdam), wel-
licht ook elders nog. Spreker hoopt, dat het goede
') Zie Koloniaal Tijdschrift, bidz. 775, waarin Conlrol Caron een
en ander beschrijft en ook afl. 10, jaargang 1915, bldz 1375.
5
 34 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
voorbeeld navolging moge vinden, want erkend moet
worden, dat dit aantal nog lang niet voldoende is.
Menig medicus klaagt nog ooer gebrek aan hulp-
middelen op de fabrieken, waarvoor hij praktiseert,
wat te wijten is aan de administrateurs, maar vooral
ook aan de directies en de eigenaren in
patria.
Spreker wijst nog op de bestrijding der syphilis
(elke suikerfabriek is een centrum van die besmetting.
Collectie TiUem»
T.) en doet een beroep op den staat, op de medici,
bij den strijd: „het syndicaat ziet gaarne een beroep
om hulp tegemoet." Dat was in 1907.Thans, 1916,
schrijft een ter zake bevoegd suikerman mij: „'t Heeft
allemaal niets geholpen, tot heden is er niets gedaan."
Op 8 November 1915 zegt de oud-voorzitter
van het suikercongres, naar aanleiding van de rede
des heeren van Loghem: „dat ZEd. in de eerste
plaats persoonlijk, maar ook als vertegenwoordiger
min of meer der suikerindustrie niets liever zal zien,
dan dat de wenschen, die door Dr. van Loghem
zijn geuit, omtrent de verbetering van de hygiënische
toestanden in onze bezittingen, zullen worden ver-
wezenlijkt, zoo spoedig mogelijk en naar ik hoop ook
met krachtige medewerking van de suikerindustrie."
In 1905 gold het de ziekenverpleging, waar de
heer Ramaer over sprak, tien jaar later, in 1915,
gold het de voorkoming van ziekten. Ik zou geneigd
zijn uit te roepen: „Minta lekas!" of op z'n En-
gelsch: „Deeds are what are wanted; I beseech
you to be wise and, above all, to be wise in time!"
Behalve ziekenverpleging is er van particuliere
zijde nog een en ander gedaan aan woningverbetering;
veel is 't niet, maar wat er gedaan is door enkele
No. 15. . . . dal het for-
meeren van inrichtingen van
ziekenverpleging tot de taak der
suikerindustrie behoorde. Er
zijn enkele opgericht (neven-
staand plaatje is de afbeelding
van een ziekeninrichting, naar
ik meen te Slawi. T.), maar
spreker — Mr. Ramaer — vindt,
dat het aantal nog lang niet
voldoende is.
No. 15
maatschappijen, als de „ Handelsvereeniging Am-
sterdam", de „Koloniale Bank", de „Ned. Ind.
Spoorweg-Mij.", de „Dordtsche Petroleum Mij." ^
en wellicht enkele andere, verdient waardeering.
Ik zal hierover in het volgend hoofdstuk het noodige
mededeelen. Moge dit strekken om ook andere
maatschappijen dan d e hier g e n o e m d e aan
te zetten tot deeds, deeds, d e e d s ! !
Het bestuur van het „Algemeen Landbouw-
Syndicaat", onder zijn ijverigen voorzitter, den
bekenden cultuurman, den heer Ottolander, heeft
ook zijn aandacht gewijd aan het vraagstuk van
de verbetering der toestanden op hygiënisch gebied,
') Op het werk der Billiton-Mij. en dat der Poeloelaoet-mijnen
had ik reeds gelegenheid te wijzen.
IN KROMO'S GROOTE LAND 35

K^c^^ *v'..^^/ i-f-iA'' )t^^' *«ljk> ' **

No. 16. . . . Iaat

ik eenige persatetninen
hooren, alle handelend
over de verbetering van
hygiënische toestanden in
„Kromo's groote land''.
(Straat in een der kam-
pongs van het welvarende
Soerabaja. Alle „krotten"
hebben een dak van plat
geslagen petroleumblik-
ken, de meest ongeschikte
dakbedekking, die men
zich in de tropen kan
denken. Z i e ook foto 19.

Foto Dr. Teiburgh No. 16

maar zoolang eigenaren, directies, beheerders niet overtuigd, zoolang zal, vrees ik, hun stem klinken
van het groote nut eener gezonde bevolking ') zijn als die „eens roependen in de woestijn".

No. 17. . . . het bedrijf van

deze voedselverkoopers, noodig voor
het volksbestaan, niet onmogelijk te
maken, door . . . (Zie bladz. 36.)

Collectie Tillema No. 17

') Vaak wordt de meening geuit, dat de Javaan geen pr^a stelt
op de verbetering van zijn lot. Ik vermoed dat zij, die zoo praten,
te weinig contact hebben gehad met den Javaan, om hem Ie kennen.
Wie onzer, totoks, kent den Javaan? Wie onzer spreekt zijn taal zóó,
dat hij 't vertrouwen van den dessaman heeft? Die uitspraken hebben
dan ook geen waarde. Verheugend is nu de uitspraak van een tot
oordeelen zeer zeker bevoegde, den heer j . van Moll, achrqver van
„De dessavolkshuisvesting in cqfers". Deze zegt —- (zie „De Indische
Gids', Januari all. 1916) o. a.: „Gerust mag woningverbetering worden
geéischt. Dank wacht dengeen die zulks wil, onder die omstandigheden
(hulp en raad. T.). De inlander, sinds een kwart eeuw meer en meer
getreden buiten den kring, waarin hij als ethnogralisch object leefde,
blijkt vooral in sommige opzichten veel van den Westeiiing te hebben.
Zoo woont ook hij gaarne goed en dus hygiënisch."
36 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
Ten einde niet doorloopend persoonlijk aan het
woord te zijn om te toonen, dat het vraagstuk sedert
mijn vertrek uit Indië, in Mei 1914, niet aan urgentie
heeft ingeboet, laat ik hieronder eenige persstemmen
hooren, alle handelend over de verbetering van
hygiënische toestanden in „Kromo's groote land".
Volledig zijn ze niet! Ik had maar de volle be-
schikking over één blad, n.l. de „Locomotief".
Van andere groote bladen, te Batavia, Medan,
Soerabaja, verschijnend, ontving ik slechts nu en
dan een „berichtje". De lezer mag echter op mijn
gezag aannemen, dat die kranten evenveel oog hebben
voor de verbetering der toestanden op hygiënisch
gebied als het Semarangsche blad!
Locomotief, 19 Juni 1914.
De correspondent in West-Java schrijft uit T j i b a d a k
(Preanger):
Dezer dagen werd in de Javabode gewezen op de ontsten-
tenis in deze kolonie van gezondheids-etablissementen voor de
duizenden landsdienaren, wier inkomen hun niet veroorlooft
gebruik te maken van de bestaande. Het is inderdaad
onbegrqpelijk, dat in de behoefte niet is voorzien, terwijl
Amerika reeds dadelijk na de inbezitneming van de Philip-
piji.^n begonnen is te zorgen voor inrichtingen, waar alle
ambtenaren, groote en kleine, periodiek op verhaal kunnen
komen van het heete klimaat van de hoofdplaats
Manilla.
b Juli 1914. M a l a r i a .
De malaria-epidemie is reeds begonnen te P r o b o l i n g g o
en S i d o - A r d j o . De sterftecöfers zijn resp. 80 en 90 per
mille Volgens de Javabode wordt in het volgende jaar
het uitbreken van een groote epidemie verwacht.
1 Juli 1914
In S i n g a p o r e heeft men ook al vaak geprotesteerd
tegen het feit dat den geheelen dag en nacht de eetwaar
can het grootste deel der bevolking in warongs en pikalam ^)
aan stof en vuil zijn blootgesteld, iets wat in Semarang
mede enkelen tot een strijd tegen het warongwezen langs
den weg heeft geleid. Nu zien wij dat de Singapore Free
Press voorstelt het bedrijf van deze voedselverkoopers,
noodig voor het volksbestaan, niet onmogelijk te maken
door hen van de straat te jagen of in eeuwige beweging
te houden, maar op open, nu nutteloos liggende, plekken
in de straat loodsen te bouwen en daarheen de wande-
lende en staande restaurateurs, zoowel als de eters op
straat, te verwijzen. Het blad verwacht daarvan groot nut
voor het verkeer, maar vooral ook voor de volkshygiène.
') Draag- fn verplaatsbare ectgelegenheden.
Het idee lijkt ons voortreffelijk en aanbevelenswaardig, ook
voor Semarang {en overal elders T.)
Malaria Sido-Ardjo.
In het onderdistrict Wonoe Ajoe heeft de ziekte hevig
gewoed; daar steeg de sterfte gedurende een enkele week
zelfs tot 125 per mille, in het onderdistrict Tarnen was
de sterfte in Juni ongeveer 100 per mille.
In een beoordeeling van Chailly Bert's boek „ J a v a e t
s e s h a b i t a n t s " schrijft de oud-minister van Koloniën
Mr. D. Fock o a. het volgende:
„Ik moge nog releveeren, dat de schrijver den nadruk
legt op een verschijnsel, hetwelk ook hier bij herhaling ter
sprake is gebracht; dat er namelijk bij onze jongelieden zoo
weinig lust is om naar onze Koloniën te gaan en daar
werkzaam te z^n. Het is, naar hij zegt, een verschijnsel, dat
zich niet slechts bij jonge Nederlanders, maar ook bij de
jonge Engelschcn tegenwoordig voordoet; zij verkiezen een
bescheiden bestaan in Europa boven een veel ruimer in
Indië. En, voegt hij er aan toe, terwijl geen Nederlandsch
jong meisje bezwaar heeft om Nederland te verlaten om
naar Amerika en Rusland te gaan, zijn er velen die een
huwelijk met een assistent op Java niet willen en zqn er
in Nederland verscheiden vaders, die voor de toestemming
tot een huwelijk hunner dochters de voorwaarde stellen,
dat geen loopbaan in Nederlandsch-Indie zal worden
gekozen. O p dit verschijnsel kan ons inziens niet genoeg
de aandacht gevestigd worden. Onze Koloniën hebben,
nu in de laatste JAren het bestuur zoo veel intensiever wordt
gevoerd, steeds meer flinke jonge mannen noodig ^) en het
is voor een koloniale mogendheid hoogst bedenkelijk wanneer
de zonen de energie missen om persoonlijk mede te Werken
tot een goed bestuur en een degelijke ontwikkeling van de
Koloniën. Er moet dus alles in het werk worden gesteld
om de belangstelling in onze Koloniën te bevorderen en
onze jonge lieden aan te moedigen allereerst in onze
Koloniën hunne werkkrachten beschikbaar te stellen ').
Woningellende.
In de Sumalrapost lezen wij:
O p zeer toevallige wijze, bij het houden van een razzia,
heeft de M e d a n s c h e politie de vorige week een woning-
misstand ontdekt, die alles, wat in dit opzicht reeds bekend
was, verre in de schaduw stelt. Een huis van hel gewone
type, zooals de Chineesche wijk er bij honderden telt, met
145 huurders. Het moge al waar zijn, dat de meesten dezer
huurders geregeld ambulant zijn, als wij onder de meesten
verstaan 80 zelfs 100, dan nog blqven er 65 of 43 huur-
ders over, alsof dit niet al verschrikkelijk genoeg ware!
') En degelijke ]onge vrouwen I 1 .
^) Een der redenen waarom men niet wil en niet de mmst zwaar
wegende is deze, dat aan het gaan naai Indië vrij veel risico is
verbonden, de kans om er ziek te worden en er te sterven is daar
eenige malen grooter dan Kier in Nederland. Ik wees hierop reeds
t a p. T.
IN KROMO'S G R O O T E LAND 37

No. 18. . . . werpt een schel

licht op de woningellende, die in
Medan onder de Chineezen, en onder
hen niet alleen, bestaat.

De openbaring van dit feit werpt in één keer een schel
licht op de woningellende, die hier ter stede onder de
Chineezen, en onder hen niet alleen, bestaat. De open-
baring van dit feit stelt ons voor de vraag: Mag Medan
nog langer wachten mei een uitgebreid onderzoek in deze
materie ?
Locomotief, 4 Augustus 1914.
De resident van S o e r a b a j a had het voorstel gedaan om
buiten den gemeenteraad om een aantal menschen te
benoemen om de toestanden, die te Soerabaja heerschten,
te verbeteren. Dit voorstel kwam ter sprake in den gemeen-
teraad. Mr. Drijber zegt er o. a. in een brief, gericht tot
het mede-gemeenteraadslid Suijs, het volgende over:
In het Staatsblad 1906 no. 149 lezen wq, behalve de
bevoegdheden, den raden bij Decentralisatiebesluit en
Ordonnantie toegekend, dat alleen de gemeenteraad van
Soerabaja, ingesteld voor de hoofdplaats Soerabaja, be-
voegd is tot vernieuwing en aanleg van wegen, straten en
pleinen, de bevordering der openbare gezondheid, het
openbaar verkeer, de verfraaiing der gemeente en de voor-
ziening in andere behoeften. Met deze bevoegdheid, aan
den gemeenteraad van Soerabaja toegekend, rijmen zich niet
de werkzaamheden, welke de resident met zijn staf voor
zich opvordert. Het zal toch in de bedoeling liggen van
den resident, dat gedurende den „broedtijd" der commissie
de raad zich onthoudt van in de wet over deze onder-
werpen steun vindende bemoeienissen. Bovendien : de raad
van Soerabaja zelf zal, wanneer hem voor een onbepaalden
tijd de leiding uit handen wordt genomen op een gebied
dat wettelijk het zijne is, er prijs op stellen opgeheven te

No. 19. . . . de gemeente

door een betere regeling der
financiën in staat te stellen de
haar opgelegde taak naar behoo-
ren te vervullen (o.a. verbetering
derschrikbarende woningellende
te Soerabaia. T . ) . Dit „huis",
met een dak van oude petro-
leumblikken, is in een tropisch
klimaat nog erger dan de be-
ruchte „looden daken'' te V e -
netië. En hier geldt het nog vrije
menschen I Voorbeelden van
dergelijke woningen ziet men
in elke Indische stad bij hon-
derden. Ik kom er op terug. T .

Foto Dt. Terburgh No. 19

38 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
worden. Ik kan mij althans moeilijk een raad voorstellen,
welke voor onbepaalden tijd het belangrijke werk uit
handen geeft en zich tevreden stelt met het vuile werk.
Ik kan mij geen raadslid voorstellen, dat is: iemand, gekozen
om zelf de belangen van Soerabaja te behartigen, dat zoo
in zijn plichten tekort schiet, dat hq het belangrijkste werk
overdraagt aan een aan niemand verantwoordelijke com-
missie en toch op zijn zetel blijft zitten. Publieke bevoegd-
heden zijn publieke plichten. Wellicht zal de hooge commissie
zich gedurende haar bestaan ook wel belasten met het
kleine werk. Daar kan bij de samenstelling van het Staats-
blad aan gedacht worden. Gaan wij na welke de motieven
van den resident zqn, welke de hooge commissie in het
leven moeten roepen. De motieven zijn drieërlei:
Gebrek aan samenwerking tusschen de mannen „die
hunne krachten aan de verbetering der chaotische toestanden
in de gemeente Soerabaja wijden"; de omstandigheid dat
de gemeente Soerabaja de noodige plannen tot verbetering
niet kon bekostigen en de onbevoegdheid van den gemeente-
raad om de plannen uit te voeren. Allereerst gebrek aan
samenwerking. Indien hierover al valt te klagen, ligt de
oplossing voor de h a n d : de behartiging der plaatselijke
belangen te leggen in één hand en wel m handen van het
college, aan hetwelk, naar de bedoeHng en de woorden
der Decentralisatie-wetgeving, de behartiging der plaatselijke
belangen is toevertrouwd. Zoodra voor de uitwerking van
een concreet plan op cenig gebied, door den raad ontworpen,
medewerking noodig is van eenigen gouvernementsdienst,
kan daaromtrent overleg worden gepleegd. Dit behoeft niet
gepaard te gaan met den afstand van zijn bevoegdheden
aan een willekeurige, zij het ook hoogere plannencommissie,
waarbij komt dat bi) de uitvoering der plannen juist de
conflicten zouden ontstaan en dus de commissie op dit
punt het verwachte panacee niet brengt.
Het tweede bezwaar, de kosten kwestie. De gemeente
beschikt niet, zoo zegt de ontwerper van het plan, over de
fondsen, om in al de behoeften der gemeente te voorzien.
Dit argument is kostelijk. Gaan wij na het ontstaan der raden:
H e t g o u v e r n e m e n t heeft a a n de g e m e e n t e r a d e n
niet alleen een chaotischen en desolaten boedel
overgelaten op het gebied van verkeer-, woning-,
gezondheid- en handelstoestanden, geen enkel
dezer b e l a n g e n w a s door het gouvernement
letterlijk n a a r b e h o o r e n b e h a r t i g d , bij d e o v e r -
dracht dezer b e l a n g e n wordt a a n d e g e m e e n t e
e e n s o m a f g e s t a a n , w e l k e n a u w e l i j k s of niet
v o l d o e n d e is o m d e z a a k o p d e n s l e c h t e n v o e t
a l s v o o r h e e n d r i j v e n d e t e h o u d e n . Bö de uitvoering
van de opgedragen taak worden de raden door deze
onvoldoende regeling der financieele verhouding tusschen
gouvernement en gemeente uitermate bemoeilijkt. Nu Hgt
een oplossing voor de hand : de gemeente door een betere
regehng der financiën in'staat te stellen de haar opge-
dragen taak naar behooren te vervullen. Dan zegt de
resident van Soerabaja : deze tekortkoming van het gouver-
nement IS voor mij een gelegenheid om de raadsbevoegd-
heden voor mij en mijn staf, zij het al tijdelijk, op te
eischen. Is het welhcht begrqpelijk dat dezen hoogen
ambtenaar een oplossing als deze het meest aanlokkend Iqkt,
de gemeenteraad zelf had dien aanslag op de bevoegdheden
moeten pareeren.
De kostenkwestie is de geheelc kwestie; die lost de
residentscommissie evenmin op als de raad. De plannen
tot verbetering, noodig voor de gemeente Soerabaja, kan
en moet de gemeenteraad ontwerpen, daarbij heeft hij
geen voorlichting noodig van eenige commissie.
Het derde motief luidt: de gemeenteraad is tot al dat
fraais, dat de commissie zou uitbroeden, niet bevoegd. Maar
de hooge commissie zeker nog minder, enz.
Nieuwe Roiterdamsche Courant.
In een voordracht over het tuberculose-vraagstuk in
de tropen op het congres in Amsterdam op 10 April
1915, zegt Dr. J. J. van Loghem o. a.: In het vierjarig
tijdperk 1908—//, toen er in Nederland ongeveer 125 per
100.000 inwoners aan longtuberculose stierven, waren de
vergelijkende getallen voor Batavia 177, voor Semarang
200 en voor Soerabaja 237.
Noch de keuringen van hen die uitkwamen, noch het
leven in de buitenlucht en in goed geventileerde woningen,
noch het nagenoeg ontbreken van armoede onder de
Europeanen, is in deze cijfers terug te vinden. Uit een
onderzoek door den burgerlijken geneeskundigen dienst
blijkt, dat de tuberculosesterfte onder de inlanders nog veel
grooter is. Dr. oan Gorkum vindt een cijfer van 409 per
100.000, dat is drie maal zoo veel als in Nederland.
Ook in het leger, bij Javaansche arbeiders op cultuur-
ondernemingen, bij de patiënten der zendingshospitalen,
heerscht tuberculose. Bij 160 lijkopeningen, hoofdzakelijk
van Chineesche arbeiders in Deli, stelde Dr. van Loghem
zelf in 10 "j^ gevallen longtuberculose als doodsoorzaak vast.
Locomotief, 5 lanuan 1915.
D e k a m p o n g s in r e g e n t i j d
Na den oudejaarsregen zijn wij eens naar verschillende
kampongs gegaan, bijzonder in de omgeving van de Chinee-
sche wijk, maar h e t zijn d a a r g e e n w o o n o o r d e n m e e r ,
h e t z ^ n s t i n k e n d e p l a s s e n . De huisjes staan een goed
eind onder water, de wegen zijn niet meer te onderkennen.
De menschen moeten er doorheen waden en vinden zelfs
m de huizen nauwelijks een droge plek. Het is bijna
onbegrqpelijk, dat de bevolking in zulke toestanden berust,^
dat er niet door de leiders der inlandsche beweging een
onderzoek wordt ingesteld, waarvan de resultaten worden
neergelegd in een verzoekschrift aan de regeering, waarvan
een afschrift aan de Tweede Kamer kon worden gezonden.
De inlandsche bevolking van de groote steden leeft toch
voor een groot deel in ellendige omstandigheden. D e
IN KROMO'S G R O O T E LAND
woningtoestanden zijn bekend en berucht en gedurende
een wat natten Westmoesson zitten de menschen in poelen.
Straatverlichting hebben ze nauwelijks en wordt er aan
de regeering een voorstel gedaan om hierin afdoende en
goedkoop verbetering te brengen, zooals voor Semarang,
zoo wordt voor dit dadelijk noodige verwezen naar een
vage toekomst, waarin de kampongs in het gemeentelijk
verband zullen zijn overgegaan. Een beroep van de gemeente
op de regeering om ook harerzijds eenig offer te brengen
om de kampongs van bad- en waschwater te voorzien,
nadat de gemeente reeds in ruime mate drinkwater gebracht
heeft, stuit op een zuinige en beknibbelende houding van
No. 20. . . . worden door vol-
wassenen bij het kinnetje gehouden
om zwemmende van huis uit den
weg te kunnen bereiken.
Collectie Westeiveld
de regeering en dan in ontstellende tegenspraak met
de büna aandoenlijke publieke verzekeringen dat
de volkshygiène het gemoed van de koloniale
r e g e e r i n g b e z i e l d h o u d t . En de rioleering, zij is in
de kampongs kortweg schandelijk. Maar wat zal het weerr
een langdurigen strijd kosten om het noodige geld los te
krggen als de gemeente dan bij leven en welzijn eens zal1
weten wat ze met de rioleering wil. E r w o r d t v o o r d es
inlanders in de steden door en door slecht gezorgd.
De lieden in de binnenlanden krijgen dessascholen ; in
d e steden, welke toch een ernstig onderwijstekort hebben,,
ziet men ze nauwelijks, in de binnenlanden worden tonnen1
besteed aan irrigatiewerken. W a t staat hier eigenlijk tegen-
over voor de inlanders der steden? D e politie schijnt in1
de steden beter te zijn dan in de binnenlanden, maar die ver-
betering is er meer een van verkeerspolitie dan van1
-veiligheidsverzorging van persoon en goed in de kampongs.
Alleen wat het belasting betalen betreft, zijn de stads-
inlanders niet achter bij die van de binnenlanden. W a tt
39
ze nu echter precies voor die toch zeker I S ' / Q van hun
inkomsten genieten, is bezwaarlqk precies aan te wijzen.
Nieuwe Rotterdamsche Courant, 19 Maart 1915.
In een lezing voor het K o l o n i a a l Instituut zegt dr. W .
Kueneno. a.: Zeer belangrqk is de taak van den arts, die
toezicht heeft uit te oefenen op de hygiëne bij het uitvoeren
van groote werken. Deze werken zijn niet zelden oorzaak van
epidemieën, omdat koelies uit allerlei streken worden aan-
genomen. Bq niet voldoende toezicht eischen deze werken
een groot aantal menschenlevens. In de praktijk is gebleken
dat de meeste besmettelijke ziekten voornamelqk op bepaalde
plaatsen voorkomen. Om de gezondheidsstudie in de tropen
No. 20
tot een goed resultaat te leiden, is noodig een geografie
van ziekten. O m daartoe te komen zullen in verschillende
plaatsen in Indië centrale hospitalen worden opgericht, die
alle zullen nagaan waar zich haarden van infectie bevinden,
Locomotief, 19 Februari 1915.
Kampongwee.
De kampongstraten, uitkomende even vóór en eoen voorbij
Amhengan, staan nog blank. Kinderen, te groot om gedragen
te worden en te klein om door het water te waden, worden
i door volwassenen bij het kinnetje gehouden om zwemmende
van huis uit den weg te kunnen bereiken. Arme tobben van
kampongbewoners in deze dagen ' ) .
Nieuwe Rotterdamsche Courant, 19 Maart 1915.
Indië, zoo merkte de heer v a n D e v e n t e r bij de be-
r- raadslaging over de leening der T w e e d e Kamer op, r*
het land der onbegrensde mogelijkheden, maar ook dat der
onbegrensde behoeften. Wil Indië zich het credict, dat
') Zie hetzelfde bl«dvan 5 Januari 1915 : De Kampongs in regentqd,
bladz. 37.
•'
 40 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
men het verleent, waardig toonen, dan moet het, dit
verwerkend, nieuw crediet vragen. Er moet daar veel
worden gedaan, productief werk, maar ook schijnbaar
improductief werk, welke laatste omstandigheid de crediet-
gevers niet behoeft af te schrikken, aangezien juist de
voldoening aan deze behoefte vaak strekt om de crediet-
waardigheid van het land in belangrijke mate te verhoogen.
yoor een land met een goed onderwezen bevolking en
waar goede hygiënische toestanden heerschen, heejt een crediet
meer beteekenis dan voor een land, w a a r m e n uit
zuinigheid onderwijs e n volksgezondheid heeft
verwaarloosd.
Nieuwe Soerabajasche Courant, 4 Februari 1915.
Men schrijft uit T j e p o e o.a.:
Alle dessa's en sawah's zijn ondergeloopen. Van enkele
inlandsche woningen ziet men nog slechts de nok ' V i bet
dak. De bewoners zijn natuurlijk gevlucht, doch veel vee,
dat niet tijdig gered jfeon worden, is verdronken.
Locomotief, 22 Maart 1915.
Verslag van een vergadering van den Gewestelijken Raad
van Semarang.
Dat de assistent-resident van Kendal, de heer de Groot,
op zijn klacht over de bandjir-ellende van zijn bevolking geen
anderen troost kreeg, dan dat er geen personeel was om de
noodige hulp te verschaffen, aldus de heer Valkenburg,
beteekent, dat ons bestuur niet m staat is te helpen w a n n e e r
twee maanden lang duizenden in het water moeten
w o n e n , hetgeen zeer leerzaam is.
Locomotief, 8 Maart 1915.
De Decentralisatie vindt hare bestemming en haar wel-
slagen in de overname van het plaatselijke verzorgingsgebied
uit handen van het centrale gezag. Dat deze bestuursher-
yorming daarom de sympathie van zeer vele aan het centrale
gezag verbonden ambtenaren moet ontberen, is heel natuurlijk,
want niemand ziet zekere almacht gaarne aangetast. De
aanxeezigheid van de antipathie is zelden of nooit met feiten te
bewezen en ook dit is al Toeer vanzelfsprekend, want zulke
feiten zouden formeele' bestraffing meebrengen, omdat de
ambtenaren zich aan de wet hebben te houden. Maar van
zeer velen, die met de Decentralisatie directe bemoeiing
hebben, welen wq, dat er sterk geklaagd wordt over een,
zij het niet openlijke, tegenwerking van de zijde der centrale
ambtenaren De klacht is oud, maar heeft bestaansredenen,
en het is de pijnlijke en ontmoedigende tegenwerking, welke
de aanvankelijk zoo groote belangstelling in de locale raden
doet minderen en welke in staat stelt o m m e t e n k e l
schijn van waarheid in het parlement te verkon-
digen, dat de Decentralisatie een volkomen mis-
lukking zou zijn.
Een voorbeeld:
De Directeur van de lokale werken bij den Cultuurraad
van Sumatra's Oostkust, te Medan, vertelt aan de Medansche
Ém
Sumatrapost, dat hij teleurgesteld is en de gelegenheid
waarneemt om zijn opvolger pubhekelijk te waarschuwen,
opdat deze niet de dupe zou worden van een systeem, dat niet
alleen de Decentralisatie verstikt, maar ook weinig opTvekkend
is voor de ambtenaren, die nu eenmaal aan deze Decentralisatie
hunne krachten hebben te besteden. Over dit systeem doet
de heer Rutgers dan eenige mededeelingen. In de eerste
plaatst ontmoedigt de correspondentie met de centrale
regeering door de ontwijkende manier van antwoorden
en de trage behandeling van zaken. Een verzoek van den
Cultuurraad om 3 ton meer voor de wegenverzorging, gaf
na geruimen tijd het aanzijn aan éen van die dubbelzinnige
en duistere brieven, of liever serie van brieven, die hem ook
later nog wel eens met even dubbelzinnige verwondering
hebben vervuld. Het heette daarin, dat men geen geld kon
geven, maar toch wèl geld kon geven. In ieder geval voor-
loopig niet of toch mei, indien geheel onbewijsbare bemgzen
Werden geleverd. Maar het zijn niet alleen de geldzaken,
die ontmoediging brengen, m e n krijgt o o k n a u w e l i j k s
a n t w o o r d v a n B a t a v i a . Z o o w a s r e e d s in 1911
d a a r e e n o n d e r z o e k a a n h a n g i g g e m a a k t of d e
C u l t u u r r a a d de bevoegdheid had mede te werken aa»
hef normahseeren der rivieren en het daartoe oprichten
van waterschappen e n n o g s t e e d s w o r d t e e n definitief
a n t w o o r d v e r w a c h t . Naast de blijkbare besluiteloosheid
van de regeenng spelen hier de niet aan dit euvel lijdende
adviezen van den Directeur van B. O . W . een rol. Waar nu
eenmaal de technische Decentralisatie als een soort reactie
is te beschouwen op de streng gecentraliseerde B, O . W.,
is het begrijpelqk, dat van die zijde het kind met kritisch
afwerenden blik werd gadegeslagen en het daar moeilijk goed
kon doen. Het parool van B. O . W . is : houden wat je hebt.
In de 4 jaren van 's heeren Rutgers' aanwezigheid werd
geen enkele weg of weggedeelte, in aanleg bij B.O.W., aan
den Cultuurraad overgedragen en daarentegen ging de B . O . W .
voort met het verbeteren van een bij den Cultuurraad in
beheer zijnden asweg, terwijl de verharding van een anderen
door dien raad beheerden weg geheel buiten den raad om
door de B . O . W . geschiedde. Grootere activiteit van de
B.O.W., zoowel in daden als in afwijzende adviezen, dat
is ongeveer het resultaat van de Decentralisatie der Oostkust,
een resultaat — zoo zegt de heer Rutgers fijntjes — dat
althans niet geheel negatief is. Zoo zijn de klachten van
den Directeur van lokale werken ; zij zijn geen andere dan er
zijn bij allen die zich krachtens hun ambt aan de Decentralisatie
hebben te wijden. Het is de centrale bevoegdheidsdrang.
Welke een ernstige bedreiging wordt Voor de thans nog eenige
instelling, welke de dampende macht van een verouderde
amblelijkheid zou kunnen helpen breken. D e i n m e n g i n g
van de Staten-Generaal, die hun w e t v a n 1 9 0 3
z i e n o n d e r m i j n d , w o r d t z e e r n o o d i g en dan zegt
de heer Rutgers verder: Het groote bezwaar van deze
IN KROMO'S GROOTE LAND
correspondentie met de hooge regeering was wel, dat er
met wordt gezegd: jullie moet zelf maar voor geld zorgen,
en toch werd te verstaan gegeven: wij zullen onze beurs
zooveel mogelijk dicht houden. Dit verwekte bij voor-
standers der Decentrahsatie in den raad het verweer: wij
zullen onze beurs niet open doen voor wij goed en wel
zeker weten wat wij van jullie krijgen en zulks te meer
omdat bi) de stichting van den Cultuurraad gouden bergen
werden beloofd. D e z e h a l f s l a c h t i g h e i d v a n d e h e e r e n
te Batavia zette een domper op de belangstelling
v a n d e r a a d s l e d e n . Dit klemt te meer, omdat wettelijk
de meerderheid der raden uit ambtenaren bestaat, die uit
den aard der zaak eenigszins huiverig zijn, indien met blijkt
wat men eigenlijk m Batavia wil. Voeg daarbij, dat de
positieverbetering van de bestuursambtenaren werd gekoppeld
aan een wijze van Decentralisatie, die feitelijk in andere
richting ging en men kan begrijpen, dat er van deze zijde
geen aanleiding bestond tot stuwend ingrijpen, hetgeen
trouwens ook nooit de bedoeling is geweest. Het initiatief
moest in dezen uitgaan en is dan ook in het begin uit-
gegaan van de particuliere leden.
In de Locomotie/ van 15 Januari 1915, correspondentie
over den g e m e e n t e r a a d v a n S o e r a b a j a , wordt o.a.
gezegd: Er werden actievere en meer toegewijde krachten
in den raad gebracht en al ondervindt nu ook Soerabaja
moeilijkheid bij een begin van maatschappelijk handelen
en stuit nu ook deze raad op den hinderlijken tegenstand
Oan ambtenaren en anderen, die hei liefst zien dat de
Decentralisatie niets oplevert, teneinde haar te productiever
te kunnen bescheiden en te kunnen beletten, dat zij wel
haar doel bereikt, er komt bewustzijn in den gemeenteraad,
een taakbesef. Het woningvraagstuk is er bijzonder door
het pestvraagstuk aan de orde. De grondpohtiek staat op
het program en in verband hiermede is ook de noodza-
kelijkheid ingezien van belastingheffing.
Locomotief, 10 Maart 1915.
O v e r b e v o l k i n g i n 's l a n d s g e v a n g e n i s t e S o e -
rabaja.
Hoewel in 's lands gevangenis alhier slechts plaatsruimte
is voor 800 gevangenen, bedraagt het aantal thans niet
minder dan 1245, dat is dus 5 6 % meer, zegt het 5oera-
bajasch Handelsblad Daar er niet genoeg vertrekken zijn
om een zoo groot aantal te herbergen, moet de overbe-
volking voorloopig in een loods gehuisvest worden. Dat
hierbij nogal de hand moet worden gelicht met hygiënische
bepahngen, behoeft wel niet te worden vermeld. Het is
dan ook te hopen, dat van gouvernementswege ten spoe-
digste doeltreffende maatregelen zullen worden genomen
om aan deze onhoudbare toestanden een einde te maken.
Nieuwe Rotterdamsche Courant.
Hygiënisch o n d e r z o e k in Java's binnenland ').
') Ingesteld door het , \lgemeen Landbouwsyndicaat", zie ook
bladz. 34, onderaan rechts.
41
Dr. Broersma schrijft hierover d. d. II April o a.:
Tot een juiste schatting van de waarde (van het onder-
zoek) ZIJ opgemerkt, dat de administrateur ^) zelf de ant-
woorden had opgesteld, dat een commissie in elke land-
bouwvereeniging reeds een verslag opmaakte en dat de
enquêtecommissie van het hoofdbestuur uit die verslagen
haar eindrapport heeft samengesteld Gegeven het feit, dat
zij het betreurt, dat „hetzij uit lakschheid, hetzij uit andere
overwegingen" sommige ondernemers geen antwoorden
inzenden, moet men erkennen dat de enquête met volledig
i" n liet van een outsider.
j"'e commissie wil een woningwet, waarin bepalingen
omtrent de hgging der nieuw te bouwen kampongs en
dessa's, omtrent watervoorziening, woningbouw, afvoer van
faecahën, reinheid van erven en leidingen, hygiënisch
toezicht geldend voor steden, dorpen, kampongs, kortom voor
elke bewoonde plek. De commissie wil centrale hospitalen
als particuliere inrichtingen, maar onder genot van regeerings-
subsidie volgens Staatsblad 906 no. 276. Verder natuurlijk
assainrering van malariastreken. Voor de syndicaatsleden
heeft zij eveneens desiderata, voornamelijk neerkomend op
het bestudeeren van dat wat de hygiene raakt, het samen-
werken met openbare diensten en met de overheid. Zij
beveelt onder meer aan dat het syndicaat zal aanstellen
een hygiënist-medicus als adviseur en mspecteur der onder-
nemingen. Er IS goede wil en er is strijdlust. Men heeft
ook buiten den landbouw een grooten vijand der Indische
maatschappij herkend en zijn macht gewogen. Het rapport
is de aankondiging van een geweldigen oorlog tegen dien
veelhoofdigen vijand. Als men nu maar de strijdkracht
organiseert en die met tact in het veld brengt. Daaraan
heeft tot dusver heel wat ontbroken, gelijk de pestbestrijding
nu pas heeft aangetoond. Er moge meer plaats zijn Voor
samenwerking en wat minder voor critiek, meer solidariteit,
minder verdeeldheid.
Locomotief, 18 April 1915.
Maatregelen tegen pestgevaar te Ambarawa.
16 April had m de kawedanan een vergadering plaats van
Europeesche, Chineesche en Javaansche ingezetenen, onder
welke eenige hoofden van scholen, den luitenant der Chineezen
en den patih van Salatiga, allen belangstellenden in de op
deze vergadering te bespreken maatregelen in verband met
de van uit Solo via Djogja dreigende pestinvasie. De ver-
gadering was bijeengeroepen door den controleur Lindhout
en werd door hem geopend met een inleidend woord,
waarin betuigd werd het groote nut, dat prophylactische
maatregelen m dezen tijd, nu Ambarawa gelukkig nog niet
met deze gevreesde ziekte kennis gemaakt heeft, moeten
afwerpen. De heer Lindhout gaf daarna het woord aan
den officier van gezondheid, den heer Dr. Lindner; deze
deelde toen in het Maleisch mede, hoe de pest zoo-
') Onder adminittrateut wordt hier verataan de chef van een
cuituuronderneming.
6
 42
wel onder de ratten als onder de menschen kon ver-
spreid worden en aan welke voorwaarden een snelle ver-
spreiding gebonden was. Hij besprak de mogelijkheid van
prophylactische maatregelen, den plicht van alle ingezetenen
om thans gezamenlijk den strijd aan te binden tegen den
naderenden vijand en de zegenrijke gevolgen, die een krachtig
gezamenlijk optreden in deze tijden zou kunnen hebben,
enz., enz.
Locomotief, 13 April 1915.
Reeds lang geleden zijn er stemmen opgegaan, die een
verplaatsing van de militaire gebouwen te Sema-
rang van de benedenstad naar het meer gezonde
h e u v e l l a n d b e p l e i t t e n . Omstreeks 1880, dus ruim 30
jaar geleden, wees de toenmaHge geneesheer Dr. J. P . Dozy
er in zijn werk, „Geneeskundige Gids voor Nederl. Indië",
op, dat, indien de verplaatsing reeds tot stand was gekomen,
de cholera en koortsen, die Semarang toen hevig teisterden,
de troepen niet zouden hebben gedecimeerd. Op
de ontwerpbegrooting 1915 was een som van f 200.000
uitgetrokken voor de overbrenging van het militair etablis-
sement naar het heuvelterrein. Toen na het uitbreken van
den oorlog slechts enkele nieuwe uitgaven op de oorlogs-
begrooting bleven gehandhaafd, behoorde hieronder het
bedrag van 2 X ƒ 100.000, wel een bewijs dat de
noodzakelijke bezuiniging volgens 's ministers oordeel hierin
niet kon en behoefde te worden gezocht. Er is dus met
den bouw van het nieuwe etablissement begonnen, zal
menig lezer zeggen. Mis! Wij kunnen zelfs met zekerheid
zeggen, dat er dit jaar nog geen aanvang mede zal worden
gemaakt. Wat hiervan de reden is, dat weten wij evenmin
als de wetgevende macht, die de post toestond, zijn echter
OVER T VRAAGSTUK VAN ..HEFWONEN'
verlangend het eens te vernemen. De bouw der nieuwe
kazerne is zeker niet van ondergeschikt belang. Zij moet
aan honderden militairen een meer gezond logies verschaffen
en hunnen vrouwen en kinderen een minder snikheete ver-
blijfplaats brengen. Is het geen overdreven schadelijke
zuinigheid thans nog deze noodzakelijke overbrenging uit te
stellen, nu er fondsen voor beschikbaar zijn ?
Telegraaf, 24 September 1914.
Woningtoestanden te Semarang. Bespreking
der lezing van den heer Westerveld.
Daarin vindt men o.a. het volgende:
De schrijver begint onmiddellijk met deze uitspraak: er
heerscht onder de Javanen schrikbarende woningnood;
No. 2 1 . Westerveld zegt in zijn
verslag over de woningtoestanden
van Semarang o.a.: „er heerscht daar
een schrikbarende woningnood."
niet minder dan 4939 personen, waaronder 3395 vrouwen
en kinderen, wonen te Semarang (op een bevolking van
vermoedelqk ± 80.000. T . ) bij anderen in. Het aantal leden
van een gezin, op deze wijze gehuisvest, op gemiddeld 5
stellend, zijn er dus ruim 8 0 0 gezinnen op deze wijze
gehuisvest, met andere woorden : er zijn ruim 800 Javaansche
woningen te weinig, enz.
NieuTve Courant, 14 September 1914.
De cholera op Bali.
Aan het kort verslag der residentie BaH en Lombok is
het volgende ondeend: In het begin van verslagmaand
blijft de cholera in erge mate heerschen in de afdeeling
Boeleleng en verplaatst zq zich naar het Westen der
afdeeling, met het gevolg dat de dessa's Pandji, Moendoek-
koentji en Tegallinggoh, in het district Soekasada, besmet
werden verklaard op 20 Juni. In h e t g e h e e l z y n d o o r
cholera aangetast 730 personen, van wie er 3 5 3
zijn overleden en 377 hersteld.
 sterfte SemcvicmLdoeliJïm) ^^^^
Semwta/n^^oe(on{f&iiO) Wwt
§emwuim^Wétm-iJ52èO.) Oost
t J s 5 i—. S^maUMl^ t e t l ^ \J(>^9) Midden
„ SmOfUi^. Alle 4 districten

O <B (P
CO
(O <-*
(D
c Q.
< -^ p> « •< 3 ^
amp T5 U (D
?r
°"CfQ o

S o 3" 3-
(D •-»- <
(D § O
— < Q. (O p " s: -o 3
3 O' tt t o Q.

P 3
o w5
(D ^ : "
O-
ft
<D

§ O)
3
3
CD

? 3
3 =
pi
(D (D
3 21
D
^ O
CL
55"

Q) O
_. 5 c a w
o
>«^ = ^ a " O
o. 3
J» ? CO
(D
JU O.
< 3 a>
SU O ** 3
3 -Q.
h — =:
0) 3
t-t-
•O &>
O SU O) 3 r o.
X-
TT CO
a
p § "m m
N (D ^ >
3- CD q . p
(D Q. 3^ r^ >
« o r z
Q.
SU
- < >
SU 5 z
3 <D n
o
3 Q. 3 V
 IN KROMO'S G R O O T E LAND
Balaviasch Nieuwsblad, 21 October 1915.
In het blad merkt Dr Krediet op, dat door de ge-
zondheidscommissie er reeds op gewezen werd, dat Batavia
geen behoorlijk hospitaal voor besmettelijke ziekten bezit.
Thans worden er gelden ingezameld voor de noodlijdenden
tengevolge van den oorlog. Van dit bedrag is '/s bestemd
voor Nederland, Vs voor Indië. Wij zamelen gelden in
om in Nederland levenden te helpen, laten wij beginnen
om hier in Indiê de zieken te helpen in hun strijd tegen
den dood. Verzamelt gelden en bouwt hier een hospitaal
alleen voor lijders aan besmettelijke ziekten, een, twee
desnoods, op twee tegenovergestelde plaatsen buiten het
centrum der stad en met den wakkeren chef van den
gezondheidsdienst als aanvoerder, dan zal de strijd tegen het
groene spook wellicht met de overwinning eindigen Veel
wordt hier ter plaatse aan liefdadigheid gedaan, vele be-
staande comité's steunen armen en behoeftigen, dan wel
stillen en verzachten pijn en smart. Is het nu geen tijd
om een comité te vormen van doortastende menschen, om
maatregelen te treffen, teneinde, en zulks allerspoedigst, d e
hoofdstad onzer Koloniën te voorzien van e e n
hospitaal voor besmettelijke ziekten?
Nieuwe Rotterdamsche Courant.
Dr. Broersma schrijft daarin over het rubbercongres en
de rubbertentoonstelling. D e G o u v e r n e u r - G e n e r a a l
l o o f d e e e n k u n s t v o o r w e r p uit v o o r d e m e e s t v o l -
ledige inzending op het gebied der huisvesting
der arbeiders o p rubberondernemingen en v a n
d e h y g i ë n i s c h e m a a t r e g e l e n . De eenige inzending,
welke er naar kon dingen en het ten volle mocht doen, was
die van A V R O S . Dat was inderdaad voornaam werk, om
een grootscher en nog voornamer in beeld te brengen. Ik
onthoud mij van een geregeld verslag en vermeld slechts,
dat daar in miniatuur alle gebouwen stonden, welke de
rubberculluur ter Oostkust aanwijst, woningen van Euro-
peesch en inlandsch personeel, drooghuis, winkel, wajang-
huis, hospitaal, voorts een zeer groote cultuurkaart in
ontwerp, mooie grafleken, foto's, enz. Het is een gebied
om van te watertanden, waarin juist de hygiène zoo ten
volle tot haar recht is gebracht. D e r u b b e r c u l t u u r
ter Oostkust van Sumatra heeft daarin de oudere
tabakscultuur tot voorbeeld g e k o z e n e n , zoo
ergens, dan wordt daar het besef getoond, dat de
gezondheid van den arbeider e e n bron v a n wel-
v a a r t is v o o r d e c u l t u u r . D e l i m o g e d a a r i n d e
leerschool zyn voor J a v a en, gelukkig, Deli wordt
het reeds.
De gezondheid van den Javaan is een landsbelang en
men weet, dat de Indische regeering haar steun heeft toe-
gezegd ten behoeve van medische verzorging en verbrei-
ding der hygiène. In welke mate zullen ze steunen 7
D e v e r b e t e r i n g d e r w o n i n g e n . W i e de dessa's in
43
het binnenland, de kampongs onzer steden kent, weet ook,
dat de toestand daar bij lange na niet gunstiger is dan
in de kampongs, welke het meerendeel der ondernemingen
ten behoeve van hun werkvolk bouwt. Hier althans eenig toe-
zicht op onderhoud, ginds ontbreekt het veelal. D e g o u -
v e r n e m e n t s h o s p i t a l e n zijn b o v e n d i e n g e e n t o o n -
b e e l d e n v a n d o e l m a t i g e inrichting, i n g e e n e n
deele, ze laten haast overal zeer veel te w e n s c h e n
o v e r ') en het is dezer dagen gebleken te Batavia, uit
een openbare klacht van een arts, dat ze kunnen bijdragen
tot verdere besmetting, enz.
Balaviasch Nieuwsblad, 21 October 1915.
E e n p o k k e n l i j d e r o p reis *).
Dat het nog al te vaak gebeurt, dat lijders aan besmet-
telijke dan wel onooglijke ziekten een spoorreis kunnen
maken zonder ontdekt te worden, teekent wel het feit
hoe weinig begrip de inlander eigenlijk heeft van besmet-
telijke ziekten ' ) . Dezer dagen maakte een Chineesche
pokkenlijder een spoorreis van Cheribon tot Poerwakarta,
zonder dat medepassagiers en inlandsche conducteurs
aanleiding vonden om den gevaarlqken reiziger de ver-
dere reis onmogelijk te maken. Toen de Chinees op het
station uitstapte, werd hij door den conducteur aldaar
opgemerkt, doch babah scheen zelf wel te begrijpen, dat
hij in zijn zieken toestand eigenlijk niet op reis mocht,
want toen de conducteur aanstalten maakte om de politie
') Zie ook rede Dr. de Vogel hiervoor, blz 23 e. v.
^) Reeds meermalen wees ik er op, dat de kans
op infectie in Indië zoo vele malen grooter is dan
in Nederland.
Het voorkomen van pokken is hiervan een typisch
voorbeeld. Die ziekte heeft hier — gezien de tallooze
krantenberichten over het voorkomen, de verspreiding,
enz. dier ziekte, de besprekingen in den gemeente-
raad van Amsterdam er over gehouden — ontroering
verwekt. Onder het corrigeeren der drukproeven
ontving ik het „Tijdschrift voor Sociale Hygiène",
April 1916. Hierin lees ik: „Achtereenvolgens zijn
thans sedert 17 Januari hier te lande reeds een
veertigtal gevallen dezer ziekte waargenomen," enz.
Ter vergelijking reproduceer ik hiernaast een
sterftegrafiek van Semarang, waarin door Dr. Lim,
den maker dezer grafiek, aan de pokken een speciaal
plaatsje is toegewezen. Het cijfer voor Nederland
heeft betrekking op een bevolking van ruim
6.000.000, dat voor Semarang op een van pl.m.
80.000 menschen.
^) De inUodei a//een 7 T.
44 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
te waarschuwen, was de republikein reeds verdwenen.
De politie, op de hoogte gebracht van de aankomst, deed
vcrgeefsche nasporingen in de Chineesche kamp. Den
volgenden ochtend zette de reiziger met een vroegtrein zqn
reiB voort met bestemming Bandjar. Eerst toen de dag
aanbrak, werd de „gezochte" door den hoofdconducteur op
de halte Plered ontdekt en aan de politie overgeleverd (I T . ) .
No. 22. Het steegje is zoo nauw, dat bq brand
de mannen, over de daken klimmend, van de eene
huizenrij naar de andere overstappen, en beneden . .
(Er zqn üele dergelijke steegjes m de groote Indische
steden! T )
Bataoiasch Nieuwsblad, II September 1914.
O n g e z o n d B a t a v i a . Wij achten het noodig ter alge-
meene bekendheid te brengen, dat zich hier ter stede in den
laatsten tijd nog veel gevallen van buiktyphus voordoen, enz.
Balaviasch Nieuwsblad, 8 Mei 1915.
D e gezondheidstoestand te Batavia . . . .
Of hulp noodig 18? Wie, die den brand te Petodjo heeft
medegemaakt, zou daar nog aan twijfelen? (Er was bij den
gemeenteraad een verzoek binnengekomen om een renteloos
voorschot van ƒ 6000 uit de gemeentekas, om een afgebrande
kampong weder op te bouwen. T . ) Schier overal in de
kampongs van Batavia is de toestand ellendig Hier wat
minder, daar wat erger, maar nergens, behalve dan op
Sentiong en het pas opgebouwde deel op Kramat Kwitang,
beantwoordt die toestand aan de geringst te stellen eischen
der hygiene. Het is er mede als in schier alle groote
Europeesche steden. De eene helft der bevolking weet
eenvoudig niet hoe de andere helft leeft Wist men het
wel, met zoo van „wel eens van gehoord", maar inderdaad,
liefst aan den lijve gevoeld, dan zou men beseffen, dat
het zoo niet blijven mag en kan. Malaria, typhus, cholera,
pest, het zijn alle plagen die slechts bestreden en uitgeroeid
kunnen worden door woningverbetering, zindelijkheid, zuiver
drink-, bad- en waschwater, kortom door hygiënische maat-
regelen in den meest uitgebreiden zin des woords . . . .
Er zullen betrekkelijk weinig Europeanen zijn die de sluip-
wegjes bij Gang Babi op Pintoeketjil uit eigen aanschouwing
kennen. Dit „Canton" in Batavia is feitelijk niet veel anders
dan een gat met planken, in de lengte afgedekt, tusschen
de huizen gelegen. H e t s t e e g j e is z o o n a u w , d a t bü
b r a n d d e m a n n e n , o v e r d e d a k e n k l a u t e r e n d , van
de eene huizenrq naar de andere overstappen en beneden
heeft men, beide armen uitstrekkend, ook beide huizenrijen
aangeraakt.
Nieuwe Soerabajasche Courant, 17 Mei 1915.
Als voornaamste oorzaak van het abnormaal hooge aantal
t y p h u s g e v a l l e n te Soerabaja wordt door medici genoemd:
het IJS, door onze bedienden hier of daar in de depots
gehaald. Gaarne willen wij onze lezers wijzen op het
gevaar van de dranken te frappeeren door in het glas een
stuk IJS te werpen. Laat men het glas een tijd staan, dan
blijkt duidelijk uit het bezinksel, zaagsel, zand en ander
vuil, hoe onzuiver de substantie is. Als men nu weet, dat
dit zaagsel gewoonlijk op straat wordt gedroogd, waar
het zich vermengt met stof en alle mogelijke straatvuil
(vooral paardenfaeces. T.), terwijl het later, bijeengeveegd,
wordt gebezigd voor de verpakking van het qs, dan springt
duidelqk het onhygiënische van het gebruik van qs in een
glas in het oog Men frappeere dus zqn dranken op
andere wqze.
Bataoiasch Nieuwsblad, 7 Mei 1915.
D e gezondheidstoestand te Batavia.
Maandag 3 Mei zeide de heer F A . de Nqs Bick m
de gemeenteraadsvergadering, tot den nieuwen voorzitter,
den heer Altman, sprekende, onder meer: Van niet minder
belang dan te zorgen voor wegen en pasars acht ik de
taak die op onze schouders is gelegd tot verbetering van
den algemeenen gezondheidstoestand. De regeering is ons
hierin reeds voorgegaan door den aanleg der werken tot
het bandjirvrq maken van deze stad, doch, hoe belangrqk
werk ook op zichzelf, vormt het slechts een klein onderdeel
van de serie van werken en maatregelen, welke noodig
zqn. O m d e g e z o n d h e i d s t o e s t a n d e n hier o p e e n
e e n i g s z i n s b e v r e d i g e n d peil t e b r e n g e n , is het
noodig dat ik wqs op de urgentie van de verbetering der
drinkwatervoorziening, den aanleg van een riool- of spoel-
IN KROMO'S G R O O T E LAND
gotensteUel, de verbetering van den toestand in de kampongs,
de maatregelen tot het aanbrengen van afdoende verbetering
in bouw- en woningtoestanden, de noodzakelijkheid tot
instelling van een gemeentelijken gezondheidsdienst.
De redactie voegt hieraan toe: Helaas ja, het is nog
noodig daarop te wijzen en wij stellen ons voor door
vermelding van hetgeen in die richting geschied is, de
belangstelHng te helpen bevorderen, welke bestaan moet
en zich in daden moet uiten, willen de noodige verbe-
teringen ooit in hun geheel tot stand komen, enz.
In het derde artikel over hetzelfde onderwerp zegt
de redactie o a.:
Z e hggen zoo schilderachtig verscholen in het groen,
die onhygiënische kampongs van Batavia, dat men veeleer
geneigd zou zijn een lyrisch gestemde idylle te dichten
van bamboezen huisjes en Oostersche liefde onder wui-
vende palmen, dan Sherlock Holmes-achtig Ie speuren
naar vieze gootjes en andere ongerechtigheden in a/gebaggerde
hoekjes, liefst naast den waterput.
Het is vroeg in den ochtend. Nog ligt de dauw te parelen
op de roode blaadjes van de bloemen in wit-gekalkte
potten voor een Europeesche woning, waar langs het
hek een smalle gang de kampong invoert. Het is stil
nog hier, al zijn de meeste deurtjes in de paggers al
open en de lampen uit de poppenlantaarns weggenomen.
In de voorgalerij van een der huisjes zit plat op den
grond een oude Javaan bamboe te sphtsen, met groote
aandacht bij zijn arbeid. Hij ziet niet op of om en merkt
niet, hoe een kleine dreumes op handen en voeten zich
over den bamboezen drempel werkt en verder kruipt en
wurmt door het galerijtje, spiedend telkens naar den
ouden man, of die hem ziet of hoort, omdat hij weet,
de peuter, dat hij ondeugend is met weg te kruipen en
het boos geweten straft hem. Door al méér loeren naar
den ouden man is dreumes, voor hij het weet, den rand
van het smalle galerijtje genaderd en ploft een i V2 dM.
omlaag. Dat was heusch de bedoeling met en erg ge-
schrokken blijft hij muisstil liggen zonder huilen. Alleen
de zwarte kraaloogjes gaan heen en weer als om te zien
waar hij nu eigenlijk gebleven is. De oude heeft een plof
gehoord, kijkt rond, maar ziet of hoort niets van zijn kleinen
jongen en werkt maar verder, blijkbaar overtuigd, dat hier
of daar een rijpe vrucht viel van een boom. Toch, rustig
is hij niet. Hij heeft bij het opzien een blanke gezien, die
naar hem stond te kijken en die nu nader komt en, eer
de oude man zijn beenen uit de knoop heeft, zich bukt
en uit de goot 's mans kleinzoon weet te tooveren, die nu
van louter verbazing heelemaal niet meer weet hoe h^
het heeft.
Een oogenblik schijnt hij van plan toch maar te gaan
huilen, doch dan bedenkt hij zich en klemt zijn wonder
boven wonder schoone handjes om des vreemdelings blin-
45
kende horlogeketting en kraait van pret, daar hij het wondere
tiktakding heeft opgeheschen.
Van de overzijde spiedt nu een jonge vrouw om het
hoekje, wat bij Pa Bamboe wel gebeurt en vreemdeling, be-
vreesd dat een dier lieden het in zijn bol zal krijgen tegen
hem te praten in het maleisch, waarvan hij evenveel ver-
staat als een karbouw, geeft nu den kleine weer over aan
den oude en poetst de plaat. Er is een weeke stemming
in hem neergedaald van meevoelen het droomerig leven
van den bruinen broeder in het Oostersche zonneland en
meer dan ooit voeh hij zich en zijn landgenooten uit het
Westen erger dan barbaren, die al dit feeërieke en idyllische
normaliseeren willen en minder voelen voor het sprookjes-
achtig schoone dan voor een statistiek van ziekte en
sterftecijfers, barbaren, die ieder lieflijk kronkelend
gootje lijnrecht willen leggen en cementeeren met een
berekend verval van zóó veel, waardoor zachtgroene
meertjes, waarin het loover van de boomen zich helder
spiegelt, tevens onbestaanbaar worden. Barbaren, die het
liefelijke bamboeboschje willen vellen, omdat dit schoone
een broedplaats zijn zou van schadelijk ongedierte als
slangen, enz. Barbaren, die niets begrijpen van de artistieke
aandoeningen, welke de borst des bruinen broeders diep
doorstraalt bij het zien van het echt antiek paneel van zijn
bihkken deur, en het elegante oversteken van het atappen
dak en die liefst als maar wit gekalkte huisjes zouden
hebben met hel roode pannen daken. O zeker, het is veel
gemakkelijker den inlander maar in alles zijn gang te laten
gaan; hij vindt het zooals het is ook al best en houdt nu
eenmaal met van soesah. Hij is geduldig en sterft tevreden,
onbewust van het feit, dat hij wel heel goed lang had kunnen
leven, als hij maar beter gevrijwaard wa» geworden
tegen malaria en typhus, cholera en wat dies
m e e r zij. Maar wij, Europeanen, die wel weten, ons wel
bewust zijn van den fatalen invloed van muskieten en
ratten, vlooien, vervuilde huizen, vervuilde putten, wij
behooren alles in het werk te stellen om hem te vrijwaren
voor ziekte en dood, om hem te leeren wat wij kennen als
schadelijk, om hem te dwingen, zoo het niet anders kan,
om zoo te leven als voor hem zelf het beste is, natuurlijk
echter onder aanpassing aan z^jn nooden en behoeften, enz.
Locomotief, 9 Juni 1915.
Sprekende cijfers.
In het Bat Nieuwsblad vonden we, ontleend aan een
bericht van den Bataviaschen gezondsheidsdienst, eenige
cijfers, waarin de uitbreiding van de typhus te Batavia
werd neergelegd en vergeleken met de cijfers voor Neder-
land in 1913. Het geldt alleen voor de Europeesche
bevolking en we geven er de volgende groepeering van:
In 1915 zqn er hoogstens 10.000 Europeanen in Batavia en
in de eerste 5 maanden kwamen er 1 78 typhusgevallen voor
en 16 met doodelijken afloop, wat voor het jaar beteekent:
 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
In Batavia: in 1915 op de 10.000 per». 32.
In Nederland: in 1904 0.89
.. 1905 0.832
„ 1906 0.819
,. 1907 0.651
„ 1908 0,636
.. 1909 0.55
,. 1910 0.525
„ 1911 0.518
.. 1912 0.349
,. 1913 0.39
In verhouding zouden dus m Nederland, met 600 maal
zooveel Europeesche inwoners als Batavia, 2 1 0 4 0 m e n -
s c h e n a a n t y p h u a g e s t o r v e n moeten zijn. Nu stierven
er in 1913 241 aan de ziekte.
En onder de andere bevolkingsgroepen heerscht de
typhus ook, hoewel de geregistreerde gevallen „slechts"
128 aanwijzen. Men kan er op aan, dat, ais te Batavia
de gezondheidsdienst intensiever kon werken, tal van
anders genoemde ziekten onder de Oostersche bevolking
wel typhus zouden blijken te zijn.
Had men in Nederland zulke cijfers onder oogen, hemel
en aarde zouden worden bewogen om die ziekte te bestrijden!
Wanneer de gezondheidsinspecties, die zich nu meestal
in stilzwijgen hullen, als haar niets wordt gevraagd, eens
meer van zulke publicaties gaven, wat zou dat een heilzame
schrik geven en leiden tot verbeteringen.
Telegraaf, 6 Juni 1915.
Typhus te Batavia.
Naar wij in de Jaoahode lezen, neemt het aantal ge-
vallen van typhus te Batavia gestadig toe. Men kan rekenen dal
ongeveer twee nieuwe gevallen per dag erbij komen onder
de Europeesche bevolking en militairen, waarbq een enkel
geval uit de kampong gevoegd moet worden, dat gerap-
porteerd wordt. Heden 26 Mei werd sinds 1 Januari van
het jaar het 2798te geval geregistreerd en men kan dus
wel overtuigd zijn, dat in de kampongs een o v e r w e l d i g e n d
a a n t a l t y p h u s g e v a l l e n z a l v o o r k o m e n , vooral als
men bedenkt, dat bij elk geval van langdurige koorts, die
bij den gezondheidsdienst gemeld wordt, met positieve
zekerheid die ziekte kon worden geconstateerd, enz.
Balaviasch Nieuwsblad, 12 Juli 1915.
De heer de Nijs Bick schrijft daarin o.a.:
Zorg voor de openbare gezondheid is een der ge-
wichtigste verplichtingen van een moderne stad.
Het is ongeveer met deze woorden van Professor
I. de Louter, dat wij in onze jeugd werden ingeleid in de
studie van den ernstigen plicht van elke regeering, van elk
bestuur, waar het betreft de minurieuse zorg voor de volks-
gezondheid. Daarbij werd dan middellijk verklaard, dat de
regeering in Indie onwillekeurig in die hoogst gewichtige
taak schromelijk te kort schiet, doch vergoelijkend toege-
voegd, dat gaandeweg tegemoet gekomen werd aan de
eischen in de tegenwoordige tijdsomstandigheden gesteld.
In hoeverre aan die in onze leeriaren toegezegde belofte
is gevolg gegeven, is mij in mijn maatschappelijk leven en
den daarin gevoerden strijd om het bestaan, maar al te
duidelijk gebleken; mij zijn de op de schoolbanken ont-
vangen indrukken bijgebleven. Nu eens mocht ik met
genoegen opmerken, dat weloverwogen plannen tot ver-
betering in den toestand werden beraamd, en door ingrijpende
maatregelen uitgevoerd, dan weer zag ik tot mijn teleur-
stelhng dat afdoende maatregelen als het ware stelselmatig
werden geweerd. Geldgebrek en het g e m i s v a n d e z o o
h o o g vereischte voortvarendheid by d e overheid
golden helaas maar al te vaak als onoverkomelijke bezwaren
en zijn dat, behoudens de erkend gewichtige verbetering
in het laatste 10-tal jaren, nog steeds gebleven, enz.
Bataviasch Nieuwsblad, 24 September 1915.
Resident Canne en de hygiène.
Onze correspondent te D j o c j a schrijft: Dadelijk bij de
benoeming van den heer Canne tot resident van Djocja
werd de verwachting uitgesproken, dat van het nieuwe
bestuurshoofd verschillende hygiënische maatregelen in het
belang onzer stad mochten worden verwacht, vooral omdat
te Batavia, waar de heer Canne tot dusver werkte, in deze
richting veel wordt gedaan. Of verbetering van hygiënische
wantoestanden te Djocja noodig is ? Wel, men behoeft deze
groote, hoofdzakelijk inlandsche, stad maar een paar keer
rond te rijden, om te zien, dat op dit gebied hier nog van
alles en nog wat te doen valt. Nu is de oplossing van
eenigszins belangrijke kwesties hfer zeer moeilijk, vooral
indien er financieele consequenties aan verbonden zijn. Men
dient in het oog te houden, dat de Sultanskas er vrij
schraaltjes voor staat en dat het bij de opmaking van elke
jaarlijksche begrooting een heele toer is de eindjes aan
elkaar te knoopen. Het groote publiek denkt allicht, dat
een Oostersch vorst zich in goud baadt, doen wat Djocja
betreft, is de toestand geheel anders. Toch wil de resident
probeeren met de beschikbare middelen het een en ander
te doen, enz.
Bataoiasch Nieuwsblad, 1 September 1915.
Huizennood te Bandoeng.
Onze correspondent schrijft: Er heerscht te Bandoeng
h u i z e n n o o d ; oud nieuws, overbekend, toch willen wij er
over schrijven, enz.
Nieuwe Soerabajasche Courant, 21 September 1915.
De eischer} der h\>giène. Bij artikel 7 van het reglement
van den burgeriijken geneeskundigen dienst is bepaald, dat
burgerlijke hospitalen, scholen, gevangenissen, dwangarbei-
derskwartieren en dergelijke openbare gebouwen in het
belang van de openbare gezondheid niet op- of ingericht
worden dan met goedkeuring van het hoofd van het ge-
westelijk bestuur, dat daartoe zoo noodig in overleg treden
IN KROMO'S G R O O T E LAND
kan met den hoofdinspecteur van den burgerlijken genees-
kundigen dienst.
Daar het den hoofdinspecteur gebleken is, dat bij de oprich-
ting van die gebouwen, de aangewezen gouoernements-
adviseur, tot schade oan de geheele zaak, niet gehoord
wordt, heeft deze aan den G . G . in overweging gegeven de
bepahng dusdanig te interpreteeren, dat, waar het geldt de
oprichting van een landsgebouw, ook wat de keuze van het
terrein uit een hygiënisch oogpunt betreft, steeds het advies
zal worden ingewonnen van den inspecteur van den genees-
kundigen dienst. Het scheen den hoofdinspecteur toe, dat
door dusdanig aan de hygiënische eischen recht te doen
wedervaren, de kans op latere teleurstellingen, voortvloeiende
uit een ongezonde ligging en uit een gezondheidsoogpunt
ondoelmatige constructie van het gebouw, in niet geringe
mate verkleind kunnen worden.
NieuTae Soerabajasche Courant, 29 September 1915.
Maatregelen in het belang der V o l k s g e z o n d h e i d .
Naar aanleiding van een nota, door den inspecteur van
den burgerlijken geneeskundigen dienst aan den voorzitter
van den gemeenteraad te S o e r a b a j a ingediend, zegt het
Hd van den gemeenteraad, de heer P . Egas, o.a.:
Ik wil hier nog als algemeene opmerking bijvoegen dat,
&lt h e t g o u v e r n e m e n t a a n d e g e m e e n t e i e t s o v e r -
draagt, de boedel gewoonlijk in desolaten t o e s t a n d
verkeert.
Dit was zoo bij het instellen van de gemeente, bij de
overdracht van de overvaarten en nu ook weer met de
overdracht van een gedeelte van den geneeskundigen dienst.
De inspecteurs van den geneeskundigen dienst dringen er
op aan een auto-brancard aan te schaffen. Ik moet aan-
nemen, dat de urgentie van dien brancard niet pas ontstaan
is en hij er al lang had moeten zijn. Bij de overdracht
van een gedeelte van den geneeskundigen dienst had die
auto-brancard er moeten zijn. Het gaat toch niet aan de
gemeente al weer dadelijk te dwingen tot groote financieele
offers. Het is een merkwaardig feit, dat, zoolang het
gouvernement een zaak beheert, groote uitgaven steeds
vermeden worden en de zaak eerst aan een gemeente
wordt overgedragen, als verschillende groote uitgaven niet
meer kunnen worden uitgesteld. In verband met het
vorenstaande is mijn advies om met het uitspreken van een
oordeel over de voorstellen van den inspecteur van den
Burg. Geneesk. Dienst te wachten totdat de gemeente
precies weet, welke de plannen van het gouvernement zijn.
De heer Krol merkt op, dat hij geheel accoord gaat met
de meening van den heer Egas, maar meent dat de
voorzitter van den gemeenteraad het voorstel eigenlijk wel
een beetje heeft uitgelokt. H e t z i e k e n t r a n s p o r t is
algemeen erkend in Soerabaja, als m e e r dan
t r e u r i g en de ongelukkigen, die in de naaste toekomst
hun leven of althans hun gezondheid door het tegen-
47
woordige transport in gevaar zullen zien gebracht, hebben
slechts een zeer schralen troost in de gedachte, dat een
nadere regeling tusschen de regeering en de gemeente
wordt overwogen. Z E d . zou zich onder deze omstandig-
heden wel met een voorstel kunnen vereenigen, om namens
de gemeente, in afwachting van de nadere regeling en
tot opzegging, een auto-brancard met personeel enz. ter
beschikking van het stadsverband te stellen, op voorwaarde dat
de gemeente controle zal kunnen uitoefenen op dit transport.
Locomotief, 14 Mei 1915.
H e t t u b e r c u l o s e v r a a g s t u k in de Tropen. Dr. van
Loghem hield op 10 April op het Natuur- en Geneeskundig
Congres te Amsterdam een voordracht over het tuberculose-
vraagstuk in de tropen. Z E d . zei hierover o.m.:
Uit een onderzoek door den B. G. D . blijkt, dat de
t u b e r c u l o s e s t e r f t e o n d e r d e i n l a n d e r s z e e r g r o o t is.
In het vierjarig tijdperk 1 9 0 8 — 1 9 1 1 , toen er in Nederland
ongeveer 125 per 100.000 inwoners aan longtuberculose
stierven, waren de vergelijkende getallen voor Batavia 147,
voor Semarang 200 en voor Soerabaja 2 3 7 . Noch de keuring
van hen die uitkwamen, noch het leven in de buitenlucht
en in goed geventileerde woningen, noch het nagenoeg
ontbreken van armoede onder de Europeanen, is in deze
cqfers terug te vinden. Dr. van Gorkum vond voor tuber-
culosesterfte onder de inlanders nog hoogere cijfers en wel
409 per 100.000, dat is drie maal zoo hoog als in Ne-
derland. Ook in het leger, bij Javaansche arbeiders, op
cultuurondernemingen, bij de patiënten der zendelingshos-
pitalen heerscht tuberculose. Bij 160 lijkopeningen, hoofd-
zakelqk van Chineesche arbeiders in D e l i , stelde Dr. van
Loghem zelf in I O^o der gevallen tuberculose als doods-
oorzaak vast, enz.
M a g e l a n g , 8 October 1915.
De gezondheidstoestand hier ter plaatse laat den laatsten
tijd zeer veel te wenschen over. H e t a a n t a l t y p h u s -
g e v a l l e n is, n a a r ik v e r n e e m , s t e e d s s t i j g e n d e
en hebben zich reeds verscheiden gevallen met doodelijken
afloop voorgedaan. Geen wonder dat bij een tijding als
deze dagelijks de verzuchting wordt geslaakt: waar blijft
onze waterleiding I
Locomotief, 14 Juni 1915.
Zwerftochten door Semarang.
V . d. K. schrijft ons: Met het doel om de in-slechte
woontoestanden van de armere inlandsche bevolking in
het volle daglicht te stellen, deze te ontrukken aan de
stilzwijgendheid, den verfijnden Westerling een duidelgk en
helder beeld te geven uit een andere wereld, daarom ben
ik deze zwerftochten begonnen in de achterbuurten, in de
achterbuurten waar gij, lezeres, uwe keurige schoentjes wel
nooit zult hebben neergezet en waar gij, lezer, niet aan denkt
u in te wagen. Het is mijn doel u in gedachten mede
te voeren op enkele mijner tochten, u mijn indruk mede
48
te deelen zooals ik die zelf ontvangen heb en, zoo mij
dit mocht gelukken, dan acht ik mijn moeite ruimschoots
beloond. Kundiger menschen dan ik hebben reeds eerder
de aandacht geëischt voor het onderwerp der woningtoe-
standen, ook voor Semarang; daarom zal er weüicht niets
nieuws door mij verkondigd worden of het moest zijn dat
de toestanden in dien tijd verslechterd zijn, wat zeer
waarschijnlijk is, w a n t w a t h e b b e n w y e r v o o r g e d a a n ?
T e n slotte de mededeeling dat ik mijn zwerftochten, waarvan
ik er enkele met het oog op de beperkte ruimte aan elkaar
gevoegd heb, niet volgens een bepaald systeem ben
begonnen. Ik kende den weg meestentijds niet. Het nauwste.
Foto Dr. Terbutgh, Soerabaja
vuilste steegje, de ellendigste krotten, de meest verwaar-
loosde menschenfiguren, oefenden een zekere aantrekkings-
kracht op mij uit, dat was het wat mij leidde . . . Doch
het is mijn bedoeling niet u een beeld te geven van wat
men op eiken pasar kan zien; ik moest er evenwel voorbij
alvorens, van „boven" komende, een der zijstraatjes in te
slaan even voorbij „Djagalan". Geen naambordje verried mij
den naam, doch de eerste aanblik wat „veelbelovend". Ik ver-
giste mij niet. Na de hooge zijmuren der huizen van Pandean ')
verbreedde het steegje zich. Het middenpad was schoongehou-
den, waarlangs de twee smalle geultjes van bouwsteenen. Van
die gootjes, die men de kinderen aan het Noordzeestrand ziet
maken, dat was hier de afvoer van het wasch- en ander
water! Een paar vierkante, vermolmde palen, waarop scheef een
petroleumlantaren, ziethier de verlichting voor den avond
en ofschoon de huisjes, die zich vlak naast elkander rijen,
klein waren, was de algemeene indruk wel arm doch niet
verwaarloosd ; daarom spoedde ik mij verder, een hen met
') Zie foto 19.
OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
haar kiekens door mijn haastigen stap verjagend. Weldra
bevond ik mij voor een 1 meter breed en 5 meter lang
bruggetje, de voorste planken geheel verzakt of verdwenen,
de leuning wankel')- De onaangename geur, van uit de
goot opstijgende, deed mij om mij heen blikken. Toen ik
alles goed waarnam om en nabij dien modderpoel, waar
het met de ergste ziektekiemen geinfecfeerde water een
onnoembare kleur vertoonde, waar allerlei vuil, afval en
faecaliën dammetjes vormden, waar de zwakke stroom
tegenop stuwde, toen ik de schutting van gevlochten bamboe
langs den kant zag, waarachter de bewoners zich baden
en wasschen met dit water (er stond midden in de steeg
No. 2 3 . Niets in minder waar;
krotten zijn het, ellendige wrakken,
parodieën van huizen, waarop daken,
die dezen naam niet verdragen, daar . .
(Er zijn veel dergelijke „huizen",
niet alleen in Soerabaja, maar ook in
de vele andere groote plaatsen van 't
rijke Java! T . )
No. 23
wel een hydrant), toen kreeg ik medelijden met de arme
drommels, die hier moesten huizen, moesten zeg ik, want
het gaat, wanneer ze klagen (wat ze niet doen zullen):
„dan moet je maar verhnizen." Het ergste had ik voorwaar
niet gezien. Het bruggetje overgaande, trof mij rechts wel
een chaos van bamboes, een huisje dat ingestort of afge-
broken was, doch toen ik den dwarsgang rechts afsloeg,
overtrof hetgeen ik daar zag mijne verwachtingen. W a s
het in de Chineesche kamp een doolhof; hier zou ik een ander,
een sterker woord willen gebruiken om het gewirwar uit te
drukken v a n d e h a l v e M. b r e e d e k a m p o n g p a a d j e » .
Een labyrinth, waar ik zeker niet zou uitgekomen zijn
wanneer het nog uitgestrekter was en dan zou de draad
van Ariadne onmisbaar zijn. Geen namen zijn hier blijkbaar
aan de sloppen gegeven; dat was trouwens ondoenlijk
geweest. Daarom moet ik mij bepalen tot het weergeven
van een algemeenen indruk en het opsommen van al wat
ik zag, zonder dat de lezer mij kan volgen op mijn tocht,
') Dat is typisch voor de groote Indische steden. T.
IN KROMO'S G R O O T E LAND
indien hij lust mocht gevoelen zelf de feiten te controleeren.
Het was een dwalen langs modderige, kronkelende
paadjes, die om de 10 M. afbuigen en hun ontstaan danken
aan het kris en kras door elkaar bouwen der huisjes zonder
een vooruit bepaald plan, dat rekening hield met aan te
leggen wegen, geheel zooals het den eigenaar in den zin
kwam. Het had den geheelen nacht door geregend, geplast,
en toen ik, een steegje uitloopend, den weg naar Gendingan
insloeg, begreep ik, dat ik een goed tijdstip voor mijn
tocht had uitgekozen. Stel u voor een ondiepe modderpoel,
waar het overtollige water geen uitweg kan vinden en
daarop boven den modder een zoo groot mogelijk aantal
huisjes, gebouwd in de meest beperkte ruimte, van planken,
voor het grootste deel van gevlochten bamboe en sommige,
doch zeer enkele, van steen. T u s s c h e n d e h u i z e n
vuilnisbelten die een walgelijken stank verspreid-
d e n . Hel zal wellicht moeilijk oallen zulk een combinatie
van de vuilste en meest ongezonde toestanden voor den
geest te halen, doch zoo men er in slaagt, dan heeft men
een goed en absoluut niet overdreven beeld gekregen van
den toestand na een nacht van regen. Hierboven van de
woongelegenheden sprekend, schreef ik:,.huisjes", waarbij
men den indruk zal hebben gekregen, dat er van die
kleine mlandsche woningen stonden, zooals men ze aan-
treft in een welvarende dessa, doch ik wil u onmiddellijk
van uwe dwaling afhelpen. Niets is mmder waar; k r o t t e n
zün het, ellendige wrakken, parodieën van huizen,
waarop daken, die dezen naam niet verdragen,
daar de bewoners bü het kleinste regentje last
van het lekwater hebben.
Overal waar ik kwam, dezelfde treurige toestanden. Geen
behoorlijk pod, geen behoorlijk huis, dat dezen naam wer-
kelijk verdiende. Nergens een spoor van een spoelleiding,
geen afvoergoot zelfs. Waar blijft het water dan ? Het
antwoord daarop kan zeer kort zijn: Waar het gevallen
is . . • Het vormt plassen, het laat meertjes ontstaan, hel
verspert den toegang voor dengene, die op schoenen loopt,
tol de sloppen en steegjes, zoodat de bewoners soms een
heel eind door modderwater hébben te baggeren, eer zij
hun huis bereiken. Dal blijft zoo uren lang in denzeljden
toestand, daar de grond het water niet snel kan opnemen —
daarvoor is hij te veel beloopen en te laag gelegen — iotdal
de zon krachtig doorbreekt en de macht van haar stralen
doet gevoelen. Balanceerende over den glibberigen bodem,
hier een plas vermijdend, daar over een met water gevul-
den geul springend, liep ik voort, verwonderd nageoogd
door de bewoners, die niet begrepen wat die „mijnheer"
daar deed. Langs de hekken en schuttingen van bamboe
liep overal een door de bewoners zelf gemaakt geultje, waar,
door het lang daarin staan van het water, de grond een
groene slijmkleur vertoonde. Had men iets weg te gooien,
dat niet de moeite waard was, om het heel naar achteren
49
te brengen, welnu, dan werd het op het pad geworpen;
aan schoonmaken dacht niemand, dat vond men blijkbaar niet
noodig. Zoo trof ik overal op mijn weg weggeworpen
pisangbladeren en dergelijke meer en dan te moeten denken
dat in dit blad in een ingezonden stuk medegedeeld werd,
dat de Duitsche regeering voor een behoorlijke afscheiding
tusschen de Europeesche en de mboorlingenwijken in de
hoofdstad van Kameroen met het oog op besmetting
wederzijds millioenen had gedecreteerd, terwijl hier een
vuile kampong aan alle kanten omgeven wordt door de
huizen van de Luropeanen Ik behoef niet verder te
gaan en al de slechte woontoestanden van onze stad in
beeld brengen, al het treurige opsommen dat ik op mqn
tocht aantrof. Dat zou bovendien heel veel tijd en plaats-
ruimte eischen . . . . Ik meen mij te herinneren, dat in dit
blad gewezen werd op de overstroomingen in den regen-
tijd van Bloemstraat, Nieuw-Hollandstaat enz , en dat uit
de daaruit gevolgde polemiek duidelijk gebleken is, dat er
niets aan te doen viel, dat het geheele riolenstelsel niet
deugt van het oogenblik van den aanleg af. Doch dat is
immers geen duldbare toestand, neen zeker niet, maar een
radicale verbetering kost schatten, die wij niet bezitten en
die economischer zijn aan te wenden. De oude stad is en
blijft ondanks alle verbeteringen een ongezonde buurt, welke
liefst geheel tegen den grond moest worden geworpen De
huizen zijn van tempo doeloe ') en zoo min mogelijk onder-
houden. Doch niet alleen, dat het in die huizen verbazend
vochtig is, maar de privaten daar verkeeren in zoodanigen
toestand, dat veel bewoners er maar liefst geen gebruik van
maken, waar ratten en ongedierte in krioelen en vrij spel
hebben. Ziet in wat voor krotten Europeesche menschen
op Karangbidara, Kobang en Nieuw-Hollandstraat wonen,
menschen wier inkomen geen redelijke uitgaven voor een
gezonder en ruimer huis veroorloven.
Z o o ben ik tot de conclusie gekomen, en dat mogen
wij allen eens flink ter harte nemen, dat het overgroote
deel der bevolking van onze stad in ongezonde buurten
leeft, in kampongs, die vervuild zijn en op gezette tijden
onder water staan of in wijken, welke reeds veroordeeld
dienen te worden om de ongezonde ligging, dat een deel
der Europeesche bevolking in wijken woont, die slechts den
naam hebben van gezond te zijn, doch door de aanwezig-
heid van vervuilde kampongs in de nabijheid, voor infectie
niet gevrijwaard kunnen worden. Een zeer klein deel slechts
van onze samenleving woont reeds op de heuvels, waar
wij allen naar toe moeten.
Locomotief, 24 Juni 1915.
J o g j a heeft nog steeds geen goede waterleiding, al is
er iets verbeterd sedert de laatste jaren ; Solo heeft nog
geen behoorlijke waterleiding, Bondowoso moest voor de
') Vroeger, eertqds, lang geleden.
7
50
kosten afzien van een bronwaterleiding. De resident van
Semarang vecht met alle argumenten voor goede water-
voorziening, daar de bestaande in een groot deel van zgn
gewest alles te wenschen overlaat. Batavia heeft nog niet
eens een degelqke waterleiding. O / er das voor den gezond-
heidstoestand hier op Java nog zoo een en ander te doen
oali, of de locale raden nog een massa te doen hebben in
de residenties waar de raden ontbreken!
Locomotief 3 Juli 1915.
Donker Semarang.
Geachte Redactie!
In vervolging van de artikelen van den heer v. d. K.
verzoek ik u opname van een vervolg hierop van eenige
plekjes in donker Semarang, welke wel waard zijn onder
de pubheke aandacht te worden gebracht.
De eerste donkere plek, welke zeer zeker een lichtplek
in onze veste moest zijn, is de W ü r t t e m b u r g s c h e
k a z e r n e . De geachte lezers(e3sen) gelieven mij te volgen op
een wandeling door het kampement. De hoornblazer van de
wacht heeft juist „licht uit" geblazen, als wij onze wandehng
aanvangen. De hoofdpoort doorgaande, slaan wij rechts af,
het eerste vertrek van 4 bij 4, zonder vensters. Licht en lucht
komen door de deur. Er hangt een luchtje om te stikken.
Teneinde hierin wat variatie te brengen, heeft de bewoner
de vloer besprenkeld met karbol. Dat in zoo'n hok den
onderofficier de lust ontbreekt, zijn kamer eenigszins gezellig
in te richten, laat zich begrijpen en hij is er Hever uit dan in.
Wij verlaten deze onderofficierskamer en gaan de trap op,
de corridor over, de chambree voor inlandsche militairen
binnen. Oppassen dat ge uw beenen niet breekt over hier
en daar in de galerij slapende soldaten en kinderen. Zie
zoo, wij zijn er. Er hangt een lucht als een Londensche
mist; men zou ze met een mes kunnen snijden, wat ook
wel te begrijpen is, als men bedenkt dat in deze chambree,
54 bij 127», 3 2 0 m a n n e n , v r o u w e n e n k i n d e r e n
a l a p e n , of b e t e r g e z e g d , hier a U e e n k u d d e v e e
d o o r e l k a a r l i g g e n . Per hoofd is er 2 M ' . In totaal
legeren hier 900 menschen. Stel u voor een Amboneesch
fuselier, w e t t i g g e t r o u w d , m e t v r o u w e n vier
k i n d e r e n , h e e f t tot zijn b e s c h i k k i n g e e n s l a a p -
t a f e l , w e l k e hij n u n o g m o e t d e e l e n m e t e e n
o n g e h u w d k a m e r a a d . Hoe deze personen nog slapen?
Man, Vrouw en collega op de tafel; als deze laatste tenminste
niet kiesch genoeg is om zijn bioak ergens buiten op te gaan
slaan, de kinderen onder de tafel en zoo liggen hier gehuwden,
ongehuwden, mannen, vrouwen en kinderen op, naast en onder
elkaar en dan de „ethische richting"!!! Het is inderdaad
om van te gieren, enz-, enz.
Wij wandelen verder de binnenplaats over naar de
woning (???) van de gehuwde Europeesche onderofficieren.
Treedt binnen, dames en heeren 1 Twee kamertjes, welke
verbonden zijn door een deur, de eene kamer dus voor
OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN'
slaapkamer en de andere voor... ja voor alles en nog wat,
achter een doorloop i 1 Va meter breed en hier hokt de
Europeesche onderofficier; dit noemt men nota bene een
woning voor gehuwden. De figging van de woning kon
niet ongelukkiger gekozen zijn. De voorzijde met het uitzicht
op een binnenplaats, aan de achterzijde badkamers en reti-
raden. O p Zaterdagavond, als deze laatste geledigd worden,
gaat de sergeant met vrouwlief en kroost dan ook maar naar
de b i o » c o p e o m d e n o n d r a g e l i j k e n s t a n k t e o n t g a a n .
Thuiskomende alles open om den stank te ontgaan. Een
paar flesschen Boldoot in de bedden, en de vloer er goed
mede besprenkelen om de achtergebleven geur de deur
uit te jagen en dan naar bed. Het legerbestuur moedigt
het huwelijk van den Europeeschen onderofficier aan. Er
komen onderofficieren gehuwd uit. Maar is het nu niet
zielig, dat deze hun vrouw moeten binnenleiden in zoo'n
krot, dat men nog durft bestempelen met den naam woning?
Zou ieder onderofficier van het 5de bataillon zich niet
schamen zijn meisje een kijkje te geven op zijn aanstaande
woning? Neen, heeren onderofficieren, trouwt dan maar,
wanneer ge eens in een garnizoen komt, waar deze toestand
niet bestaat.
D r i n k w a t e r . Is de waterleiding begroet door ieder als
een verlossing, in de Württemburgsche kazerne leeft men
nog als in Methusalem's tijd; hier is geen drinkwater, de
menschen moeten maar thee drinken. Het eenige water,
dat hier is, wordt door pompen gehaald uit een put in de
centrale gevangenis en dient alleen voor de badkamers der
kampongs, geen slokje drinkwater in het heele kampement ' ) .
Honi soit qui mal y pense! Als ik nu nog mededeel,
dat de wandluizenplaag in de kazerne nog altijd hoogtü
viert, dat trots het muskietengaas het er van anopheles ^)
wemelt, dat het sterftecijfer onder de kinderen groot is en
l e g i o z i e k t e n o n d e r d e m i l i t a i r e n h e e r s c h e n , dan
behoeft men toch nog geen pessimist te zijn, om dat het
donker stukje Semarang te noemen. Ik hoop nog enkele
dergelijke plekjes aan te wijzen, en dan te moeten lezen,
dat op de begrooting voor 1916 de bouw van een nieuw
kampement te Semarang ' ) is geschrapt, een post die zoo
') Het veratrekte water is van goede hoedanigheid. Het staat echter
niet onder druk en wordt niet daarheen geleid, waar het noodig ia
De opmerking van den inzender is dan ook in 't algemeen juist. T .
') Deze muskiet verspreidt de malaria. T .
') Ik reproduceer hierbij de kaart van het nieuwe kampement,
dat aan den voet der heerlijke heuvels zal moeten komen, maar dat
er nog maar steeds niet komt. Er is veel geld voor dure oorlogs-
schepen, maar geld om de soldaten een behoorlijk verblijf te ver-
schaffen, dat dringend, dringend noodig is (ik heb een kleine 2 0
jaar naast de kazerne mijn bedrijf uitgeoefend. T.) dat is er nietti
En dan bedenke men wel dat de verkoop van het voor den handel
zoo bijzonder gunstig gelegen terrein heel wat op zou brengen I
Wellicht zou het terrein voor gemeente-pasar (openbare markt) kunnen
worden benut, hoewel, naar ik meen, de gemeente hiervan heeft
 r-Wr
>STUK VAN „HET WONEN"' -4--
'-^" .0
O -+-t^-— :'_.^.^q lr"i*-
Je andere voor... ja voor alles en nog wat,
rloop i 1 YJ meter breed en hier hokt de r car 1 I i,l.-.,4J(f-, j , (ii-u...!, r;--,„^^l^—
- ^ • ' -'•~\ !-.-i.V^--i( ii_,Jl-::_rj \-':Ar-s-- dv
iderofScier; dit noemt men nota bene e«« .±-^-•1 ,-.„-öl~-.^Q RI-fa-4^ —r\-~-A
,.,j|
ehuwden. De ligging van de woning kon r - j ; •- ^—
n ,1-31
av\ \
J3_..'
r gekozen zijn. De voorz^de met het uitzicht n5-°™Ci^
Ir- m. --il
llaats, aan de achterzijde badkamers en reti-
Irdagavond, als deze laatste geledigd worden,
^ met vrouwlief en kroost dan ook maar naar ft-
I den ondragelyken stank te ontgaan. •ui9X'ïi(I i i o q 9 3 ; g % O
in
lies open om den stank te ontgaan. Eea
•.8uTuo.Aisi^uaS9a f s
Öoldoot in de bedden, en de vloer er goed
'51.I9X aqosjooj^f g \vi-\,\i^^''i' 1-
blen om de achtergebleven geur de deur
dan naar bed. Het legerbestuur moedigt •uao-ft; n9o-[^ - STO9SIIBA9Q g <
den Europeeschen onderofficier aan. Er .A-
eieren gehuwd uit. Maar is het nu niet rV- •, .. -lil....!- • r C
hun vrouw moeten binnenleiden in zoo'n mm Vi-O c)
g durft bestempelen met den naam woning? üiEg^
erofficier van het 5de bataillon zich niet
^ • > ^
/
isje een kijkje te geven op zijn aanstaande
•U9doo [.19:^1?^'
heeren onderofficieren, trouwt dan maar, V?^\
D ï' ;T— • -IJl- w
d in een garnizoen komt, waar deze toestand tlii^i:- n a^
A: lt_ I—rr—-.» fn-'-ii n
p "'ry^TTWT^Vi
Is de waterleiding begroet door ieder als •u9i?uiuoA\ uazaoqiu-Ba rn r_-s
.A. J~-i"--J
iSóffl
de Württemburgsche kazerne leeft men
d>
salem's tijd; hier is geen drinkwater, de
V. Ci .^ a
n maar thee drinken. Het eenige water,
•xiazinq u9U99'4.c:;i p :'Bpi[9^9'-x -41 i
t door pompen gehaald uit een put in de _,-^
^ •
^is en dient alleen voor de badkamers der
lokje drinkwater in het heele kampement ' ) . r&i
H n a l y pense! Als ik nu nog mededeel, OM ^
zenplaag in de kazerne nog altijd hoogtü
et muskietengaas het er van anopheles ^) •^-n-m 9 s 71». i
terftecijfer onder de kinderen groot is en
1^
n d e r d e m i l i t a i r e n h e e r s c h e n , dan \ i ! lil //rr,., .E._- ^t
ioj^ -xiï
nog geen pessimist te zfln, om dat het ;:ir, T---t;;
marang te noemen. Ik hoop nog enkele
}41iiiii!lM 1 -fr- !r:
aan te wijzen, en dan te moeten lezen, irt litiiiikiii.
•51 tlT- Ilfri.
^-^oC?_M rrrn •1'
ting voor 1916 de bouw van een nieuw !-7!^l
kW- üniTT TTT
marang ' ) is geschrapt, een post die zoo -T~T'TI ""•J D
I t
-'«T-^w oeg
••31»W OOI
^
00924 :|eeL|09 ö >e?SiQ^
6UBJBLU99 P^}^ -^^P |99P U88 UBA pUOJÖQ^By
o. ije
'On
i^^
o
^-^
•LvrrvxxvJuv(^^^Ji^rJ(xv^^w^<^y^^^ ^^f ^^<rprojJo/3^^
IN KROMO'S GROOTE LAND
hoog noodig behouden had moeten worden! D e r e g e e -
ring h e e f t h i e r m e d e w e e r e e n s g e t o o n d , d a t
k e n n i s v a n l e g e r t o e s t a n d e n h a a r v r e e m d is e n
dat in d e z e tyden, w a a r n o g e i k e n d a g v a n het
leger alles gevergd k a n worden. M e n verwaar-
l o o s t d e b e l a n g e n v a n m i n d e r e n o p o n v e r a n t-
w o o r d e l ü k e m a n i e r ...In 1900 was schrijver dezes
reeds inwoner oan de IVürtlemburgsche kazerne en bestond
deze toestand reeds en nu, 15 jaar later, wordt de hoog
noodige ontruiming van dit malarianest weer voor God weet
hoe lang verschoven I
Het zou aanbeveling verdienen dat de chef van den
Geneeskundigen Dienst zich eens van dezen toestand over-
tuigde, opdat wat licht moge schijnen op deze donkere plaats.
6 Juli 1915.
De Cultuurschool te S o e k a b o e m i en de huisvesting der
leerlingen. Het aantal leerhngen bedraagt thans 130 k
140, over 4 jaar zal het de 200 belangrijk overschrijden.
Al zal dan het aantal inlanders procentsgewijze veel
grooter zijn dan nu, men vraagt zich toch onwillekeurig
af, waar al die jongens hun onderdak moeten vinden. De
school is namelijk geen internaat en allen moeten huis-
vesting zoeken in de kota. Dit heeft zijn eigenaardige
bezwaren uit een sanitair en zedelijkheidsoogpunt, die
mijns inziens niet zullen nalaten hun invloed uit te oefenen
op de resultaten van het onderwijs. Soekaboemi is niet
200 groot. Louter voor zijn genoegen neemt men, ook al
heeft men de gelegenheid, geen jongens in huis. Voor de
best betalenden onder de leerhngen kost het natuurlijk
nog niet zoo veel moeite om een geschikt kosthuis te
vinden, maar de meesten kunnen niet veel missen. Bovendien
is de levensstandaard te Soekaboemi hoog, is juist ook al
door de vestiging der school daar gestegen (ik denk in
de eerste plaats bijv. aan de zoo hooge stijging der
woninghuur). Om kort te gaan : velen kunnen geen behoorlijk
tehuis vinden . . . . Wie het bovenstaande even overdenkt,
zal tot de gevolgtrekking moeten komen, dat de lichamelijke
verzorging der leerlingen zeer goed moet zijn, doch dat
aigezien. Men zal in dit artikel vinden, dat de Duitsche tegeeiing groote
aominen heeft besteed om in Kameroen een scheiding tot stand te
brengen tusachen het inlandache en het Europeeache deel der inwoners.
In Engelsch Indië doet men dit ook. Dit geachiedt voor hygiënische
redenen : het kostbare witte kapitaal staat te veel aan allerlei infec-
ties bloot, als het woont vlak bij het bruine onontwikkeld kapitaal.
T e r illustreering hoe ons bestuur G o d s water maar over G o d s akker
heeft laten loopen, reproduceer ik tevens een kaart van een deel der
stad Semarang. D e roode hokjes stellen steenen huizen voor, op het
linker gedeelte bewoond door Chineezen, op het rechter deel door
Europeanen. Men ziet de ontzettende dichtheid der bevolking in de
Chineesche buurt. Hierop kom ik verderop terug. D e kazerne, hier
kedoetd, ligt op den zoom van de Chineesche kamp, die zeer onge-
zond is. D e gele blokjes stellen voor bamboewoningen, bewoond door
Javanen Men merke op hoe smal de straten zijn en hoe elk spoor
van doelbewusten stedenbouw ontbreekt.
51
dit bij een groot procent veel te wenschen overlaat . . . .
De regeering, die de cultuurschool vrij breed heeft opgezet
en gemaakt tot een degelijke inrichting, heeft mijns inziens
door het invoeren van het kosthuizenstelsel, het gemis aan
controle en door onvoldoende zorgen, belet, dat de resultaten
van het onderwijs zijn zooals ze konden zijn ) .
Locomotief, 8 Juli 1915.
M e e r d o k t e r s . Allerwegen blijft de klacht bestaan va»
te weinig dokters voor de inlandsche en Chineesche be-
volking en in het binnenland voor de Europeanen. Ook
de reorganisatie van den geneeskundigen dienst, nu 1'/»
jaar geleden begonnen, bracht eenige verbetering, maar de
meeste verbeteringen moeten nog komen en de noodig
geachte gouvernementsartsen zijn er nog niet tot de helft
van het aantal. Uit de Javabode vernemen wij, dat de 10
voor 1915 door den minister geschrapte artsen weer op
de begrooting van 1916 paradeeren. Wij hopen hartgron-
dig, dat de minister ze er nu op laat, anders komt er nog
niets terecht van de reorganisatieplannen; te lang is de
gezondheidstoestand verwaarloosd, de menschen zijn door
ziekten verzwakt, heele streken blijven bq voortduring on-
gezond, enz.
Indië k a n n o o i t g e z o n d w o r d e n a l s l a n d , a U
h e t v o l k niet g e z o n d is.
Locomotief, 15 Juli 1915.
Tegenwerking ten aanzien van gemeenteraden.
In het jaar 1913 was een koninklijk besluit geslagen,
waarbij werd verklaard dat de bevoegdheid tot het geven
van concessies betreffende den aanleg enz. van tramwegen
binnen de gemeentelgke grenzen, zou worden overgedragen
aan de gemeenteraden. De datum van het in werking treden
dezer regeling werd aan den G. G. overgelaten. Eenige
jaren werd hiervan verder niets gehoord en juist in dien
lijd werden zeer belangrijke concessies aangevraagd door
de stoomtrammaatschappijen, die het plaatselijk verkeer
der groote gemeenten van Java in handen hebben. Z e wilden
hel bedrijf electriseeren en uitbreiden.
Het koninklijk besluit is nog steeds niet in werking ge-
treden en hoewel 22 Mei de Javabode een zeer spoedig
in werking treden voorspelde, is hij nog niet verschenen.
Het is dan ook duidelijk dat hier al eenige jaren door de
ambtenaren wordt getracht, en met veel succes, de bepahngen
van een koninklijk besluit buiten werking te houden. Het
kan onmogelijk de bedoehng van de Nederlandsche re-
geering zijn geweest, dat haar besluit tot niets zal worden
teruggebracht.
Wanneer de Nederlandsche regeering had gewild, dat
de hangende concessies verleend zouden worden door de
regeering hier, dan had het besluit toen nog geen nut en
geen raison gehad. E e r s t e n s w o r d t d u s n u h e t r e c h t
' ) Z i e verderop over de huisvesting van de leerlingen der N . 1. A S.
te Soerabaja.
 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
Tan d e K o n i n g i n v e r k o r t , tioeedens wordt aan de
gemeenteraden het hun toegedachte recht onthouden, derdens
dreigt een ernstig gevaar voor de belangen Van onze ge-
meente speciaal, hetgeen het prestige van den raad tegenover
de ingezetenen zal schaden en de bestaande ambitie in de
gemeentelijke politiek. Wij hopen dat de G.-G. onzen ge-
meenteraad in de gelegenheid zal stellen, alsnog over eigen
belang zehe te beschikken. Hier staan groote belangen op
hel spel.
Locomotief, 15 Juli 1915.
H e t militair h o s p i t a a l .
Ex-Sergeant schrijft ons nader over donker Semarang:
In aansluiting op mijn artikel over de Württemburgsche
kazerne wil ik nog eenige donkere vlekken van de militaire
huisvesting onder de publieke aandacht brengen en ik
begin met het militair h o s p i t a a l . De ligging kon haast
niet ongunstiger zijn en wel grenzende aan de altijd
kwalijk riekende kali Semarang aan de eene en de aloen-
aloen, plaats des vermaaks, aan de andere zijde. A a n d e n
e e n e n kant stank, a a n d e n a n d e r e n k a n t leven
e n m u z i e k , soms tot laat in den nacht Wat dat wil
zeggen voor een ernstig zieke, laat zich begrijpen . . . .
Afdeeling 2 is de plaats, waar de vrouwen van gehuwde
Europeesche onderofficieren worden verpleegd, een kamertje
waarin zich bevinden twee kribben (kazernemodel), een kast,
een tafel en een stoel, zonder meer. Een plaatsje ongeveer
20 bij 5, dat dient tot ontspanningsplaats (?) voor alle ver-
pleegden. Ik meen dat hierop een boom staat, geen grassprietje
groeit er. Het uitzicht van deze tweede klasse atdeehng is op
een magazijn met een wand van latten, waarachter voor aflei-
d i n g v a n d e p a t i ë n t e n d o o d k i s t e n zijn o p g e s t a p e l d .
Ten tijde, dat mijn vrouw daarin verpleegd werd, bevond
zich naast haar hok de kamer der Japansche demi-mondaines
en genoot mijn eerstgeborene het voorrecht door deze
dochteren uit het land der rijzende zon te worden ge-
dragen, terwijl een kamer verder een gekke juffrouw, in
afwachting van opzending naar „Lawang" 0 . lag, waarmede
wij nog „aangename oogenblikken'' hebben doorgebracht.
De vrouwen zqn hier van alles afgescheiden. Niets is
er dat eenige afleiding bezorgt; een afdeeling, welke waar-
schqnlijk was bestemd voor gestrafte vrouwen! Slechts
een klein stukje hemel is er te zien
Afdeehng 2a, ziekenzaal voor Europeesche onderofficieren,
een kamer 10 bij 20, met aan weerszqden kribben, één
raam *) zonder ruiten altijd, want de ramen bestaan hier
over het algemeen uit luiken.
Wanneer nu de wind op dit vertrek staat, zooals nog
al eens gebeurt, moeten deze luiken, als er koortslijders
zijn, dicht, waardoor dan een Egyptische duisternis ontstaat.
Voor de ramen qzeren tralies. In 1896 was schrijver daar
') Ein der tv/te krankzinnigengeBtichten op |av». T.
' ) Zegge één taam voor een kamer met een oppervlakte van 200 M»l T .
wel eens wachtcommandant. Er stond op een trap voor
deze afdeeling een schildwacht met geladen geweer. Ia
dit vertrek logeerden dan ook de meest onhandelbare
militaire gestraften en nu, bijna 20 jaar later, is de toestand nog
bijna precies dezelfde, met dit verschil dat de gestraften naar
het koele, gezonde Tjimahi zijn verhuisd en degarnizoenszieken
hun plaats hebben ingenomen. Water of waterleiding hier
al evenmin als elders. Als een patient 's morgens zich wil
wasschen, gaat hij naar de badkamer. Iemand, die dit niet
kan, wascht zijn gezicht m een emmer water. De eenige
zich op de zaal bevindende waschtafel is voor den dokter.
De W . C . 18 een gelegenheid voor 4 of 5 personen, zonder
afsluiting, boven een stinkende goot. Badkamers al even
treurig. Het verblijf van het hospitaalpersoneel is iets beter
dan in de Württemburgsche kazerne, maar laat ook nog veel
te wenschen over. Dit is in het kort een schets van het
mihtair hospitaal, een verblijfplaats voor zieken, nota bene.
Liever rechtstreeks naar e e n kerkhof, d a n opge-
n o m e n t e w o r d e n i n z o o ' n g r i b u s , is mijn m e e n i n g .
— Aldus luidt het relaas van onzen medewerker, schrijft
de redactie. Wij hebben ons naar aanleiding daarvan tot den
chef van het mihtair hospitaal alhier. M a j o o r A . H a s k a r l
M e d e n b a c h , gewend, die ons welwillend in de gelegenheid
stelde ons er van te overtuigen, dat het hier boven m e d e -
g e d e e l d e juist is, op enkele kleinigheden na. Het geheele
hospitaal, wat ligging en inrichting betreft, verkeert in een
staat, welke hoog noodig verbetering behoeft; evenwel:
geschikt voor den dienst van de ziekenverpleging wordt
het nooit.
Wij hooren dat over dezen bar onhygiènischen toestand
door den nieuw opgetreden chef onmiddellijk rapport inge-
diend is en dan behoeven wij nog slechts te wijzen op
het feit, dat in het hospitaal geen waterleiding aanwezig
is om het h o s p i t a a l n a a r aller o v e r t u i g i n g
o n g e s c h i k t te mogen verklaren.
B u i t e n z o r g , 16 Juh 1915.
De inlander woont hier in Buitenzorg niet bijster ge-
lukkig, doch wordt hierin overtroffen door den Chinees.
Woningen van 40 k 50 M. lengte met een breedte van
4V2 M. zijn geen uitzondering, doch vrijwel regel . . . De
scheidingsmuren van bilik'), s l a a p p l a a t s e n z o n d e r
licht e n lucht, z i e d a a r e e n C h i n e e s c h h u i s . Een
gegraven gat midden in den grond van zoo'n huis dient
in den regel voor privaat ' ) , waarvan de enge ruimte
broederlijk gedeeld wordt met den waterput. Wanneer
men bedenkt, dat in sommige straten van de Chineesche
wijk huis aan huis op dergelijke wijze is ingericht, dan
behoeft men niet te vragen, in welken toestand zich daar
de putten bevinden, waaruit gedronken wordt, enz.
') Vlechtwerk van bamboe.
») Ik heb herhaaldelijk dergelijke .privaten" gezien, o. a. m de
broodbakkerijen te Samarang. Brood etend, kon ik nooit de gedachte aan
menschelijke faeces van me alietten. T.
IN KROMO'S G R O O T E L A N D
B a n d o e n g , 14 Juli 1915.
De Bandoengsche correspondent van het Bat. Handels-
blad schrijft dd. 13 dezer: De bewoners van Bandoeng
klagen steen en been over de e n o r m e h u i s h u r e n . Deze
zijn reeds abnormaal hoog, doch stijgen nog voortdurend.
Bijna elke nieuwe bewoner moet meer betalen dan zijn
voorganger. Voor elk huis zijn meestal vele aspirant-huur-
ders, vele menschen wonen nu noodgedwongen in kampong-
krotten, soms nog voor veel geld. Hier is dus werk voor
den gemeenteraad. De oude gemeenteraad heeft heel wat
commissie- en raadsvergaderingen zoek gebracht met nutte-
loos, soms kleinzielig, gedebatteer over de waterleiding,
echter over het woningvraagstuk zijn in den raad nog niet
No. 24. . . zonder licht en lucht,
ziedaar een Chineesch huis. Een
gegraven gat midden in den grond
van zoo'n huis dient in den regel
voor privaat, waarvan (Zie
blz. 52).
Foto Dir. Gemeentew., Buiténzorg.
veel woorden gevallen. Natuurlijk kan de raad zich op een
zeer cynisch standpunt stellen en zeggen: als het gouver-
nement hier a m b t e n a r e n p l a a t s t , m o e t h e t o o k m a a r
v o o r v o l d o e n d e d o e n s t w o n i n g e n z o r g e n , doch dan
wordt voorbijgezien, dat de hier gevestigde ambtenaren
toch ook gemeentenaren zijn.
Locomotief, 17 Juli 1915.
De S o e r a b a j a s c h e gemeenteraad is uit zijn slof ge-
schoten. Een motie is aangenomen, waarin aan de regeering
als het ware het verzoek wordt gedaan der gemeente geen
koopje te bezorgen door overdracht van bevoegdheden
zonder behoorlijke fondsen. Men acht zich in de gemeente
Soerahaja lichtelijk bij den neus genomen dcor de regeering,
die zoo maar, zonder advies te vragen, aan den raad de
overvaarten cadeau deed en naliet voor het onderhoud
behoorlijke gelden te verschaffen. N u is h e t a l l e r a a r d i g s t ,
dat de regeering de bevoegdheden van den ge-
m e e n t e r a a d uitbreidt e n v e r m e e r d e r t , m a a r z o n d e r
53
b i j b e h o o r e n d e g e l d e n is dit e e n l a s t in p l a a t s v a n
e e n g e n o e g e n . De raad was te beleefd om „dank u,
behoud ze zelf" te zeggen en is trouwens genoodzaakt tot
aanvaarden, maar wees de regeering op de kwestie. Zeer
terecht, want er zal binnenkort een overdracht van bevoegd-
heden plaats hebben, die nog heel iets anders beteekent;
d e k a m p o n g s z u l l e n d a n eindelijk w o r d e n o v e r -
gedragen aan de gemeenteraden en daardoor
zal de g e m e e n t e r a a d werkelijk k u n n e n k o m e n
aan het hoofd van heel de gemeente. Het gouver-
n e m e n t z a l uit 's l a n d s k a s d a n w e l a l s a a n d e e l
in d e b e l a s t i n g a a n d e g e m e e n t e d e n o o d i g e
gelden moeten geven voor de regeling en het
No. 24
bestuur der huishouding v a n de k a m p o n g s met
h a a r t i e n d u i z e n d e n b e w o n e r s . W a n n e e r o o k dit
op een koopje moet gaan, worden de gemeenten
op zware kosten gebracht en kunnen niet doen
w a t n o o d i g g e d a a n z a l m o e t e n w o r d e n . De regeering
heeft het altijd maar over zijn kant laten gaan, wat er in
de kampongs gebeurde, maar de gemeente zal met een
politieagent en een lijkschouwer in de kampongs niet
kunnen volstaan. Z o o vele honderde kilometers wegen
moeten worden verbreed, verlichting aangebracht, huizcn-
toestanden verbeterd, rioleering in orde gemaakt. D e heer
Drijber hield in den raad een goede speech hierover
en er werd aangedrongen op voorafgaand overleg van de
regeering met de gemeentebesturen. Niemand zal daarvan
de billijkheid kunnen ontkennen. Het gaat hier niet om
een kleinigheid, als per slot van rekening de overvaartkwestie
is, maar de aanleiding geeft deze zeer zeker om vooraf te
waarschuwen, zonder bedreiging, omdat er van bedreiging
7=^
54 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
geen sprake kan of mag wezen. De gemeentebesturen wil-
len de kampongs wel onder zich hebben. Er is geen goede
verbetering van wat dan ook zonder die assimilatie moge-
No. 25. De regeering heeft het altijd over zijn kant
laten gaan wat er m de kampongs gebeurde, maar de
gemeente zal . . . .
lijk, maar de wijze waaróp is een kwestie van alle betee-
kenis voor de geheele bevolking, Europeesche, Chineesche
en niet het minst de inlandsche.
Locomotief, 24 Juli 1915.
Kazernezedelijkheid.
De kapitein Vermeer heeft eenige maanden geleden op
de hem eigen kernachtige wijze in het „ I n d i s c h Militair
Tijdfchrift" aangetoond, hoe in-droevig, door het kazerne-
leven, zooals het tegenwoordig is ingericht, het zedelijk
leven in de kazernes moet zijn. Wij behoeven hetgeen hij
schrqft niet nader aan te halen H e t is allertreurigst
z o o a l s n u in v e l e k a z e r n e s m a n n e n , v r o u w e n
en kinderen door elkaar leven e n wat ze daar
t e z i e n e n t e h o o r e n k r i j g e n . Kapitein Vermeer pleitte
voor een eigen vertrek voor eiken met een vrouw levenden
soldaat. Maar hoe het zij, zooals nu kan in elk geval de
toestand niet blijven e i vooral in de groote kazernes is het
leven voor de militairen in de uiterste mate degenereerend.
De oude kazernes, als die te Semarang en te Djocja,
drijven de mannen naar buiten de stad op de smerigste
want „gastvrije" kampongs, waar het proces van degeneratie
een flinken sloot vooruil krijgt. Dezer dagen publiceerden
wij een beschrijving van de kazerne te Semarang. In e n
in treurig dat de b o u w van e e n n i e u w k a m p e m e n t
w e e r is a f g e z w a a i d , v o o r a l o m d a t d e k o s t e n
ruimschoots terugontvangen zullen k u n n e n worden
door verkoop der o u d e g e b o u w e n , die in de
h a n d e l s b u u r t , w a a r d e g r o n d k o s t b a a r is, zijn
g e l e g e n . De kwestie van de inrichting der kampementen
is voor de zedelijkheid van het leger en dus voor zijn kracht
van het allergrootste belang. Een behoorlijke afscheiding van
de gezinnen doel het huiselijk leven in waarde stijgen,
veredelt heel het beslaan in de kazerne. Een hygiënisch
kampement zal de werkkracht enorm verbeteren van al de
daar verblijf houdende militairen. Een frisch verblijf is
aantrekkelijk te maken en houdt de militairen eerder van
de j e n e v e r en de k a m p o n g v r o u w e n af. Het is allemaal
van het grootste belang voor de weerkrachl van ons leger,
voor de indiensttreding van nieuwe krachten, voor het bestaan
van duizenden jonge mannen van verschillende rassen ').
Locomotief. 24 Juli 1915.
Donker Semarang.
Ex-Sergeant schrijft ons verder: N o g e e n i g e mili-
t a i r e g e b o u w e n w i l ik d e r e v u e l a t e n p a s s e e r e n ,
o m a a n te t o o n e n , dat niet e e n dier o u d e
krotten aan de eischen o m ze te kunnen b e -
w o n e n v o l d o e n . De compagnie op de aloen-aloen
is er al niet veel beter aan loe dan die in de Würltem-
burgsche kazerne. De stofplaag in dechambree, grenzende aan
den groeten weg, is in dezen tijd van het jaar verschrikkelijk
en daarbij komt de overbevolking met de daaraan gepaard
gaande toestanden, gelijk reeds omschreven. Vervolgen wij
onze wandeling en bezoeken wij hel fort Pontjol. 20 jaar
geleden was dit nog een militaire gevangenis. De woningen,
om het fort staande, zijn echter nog bewoond en wel door
gehuwde onderofficieren. Als ik bedenk welke mooie
woningen de gehuwde onderofficieren te Magelang en
andere plaatsen hebben, dan zijn hunne collega's te Semarang
wel te beklagen. Stelt u voor een blok van 6 woningen
onder één dak, waarin 3 g e h u w d e en 3 in c o n c u b i n a a t
levende onderofficieren wonen. Tot welke s t i c h t e l y k e
s c è n e s deze combinatie dikwijls leidt, is wel te begrijpen.
Een l e e r s c h o o l voor de k i n d e r e n ! Bovendien kan elk
woord, dat men spreekt, door buurman rechts en links gehoord
worden. De keukens, badkamers en W . C . ' s liggen ongeveer
40 meter van de woning verwijderd. Met een overloop,
zoudl u denken; kun je begrijpen, als het regent moet
kokki oppassen, dat ze in plaats van soep geen pan met
regenwater in huis brengt. Moet men per ongeluk 's nachts
') Er zijn ook goede voorbeelden! Zie bijgaande foto, die een afbeel-
ding is eenet kazerne in Tjimahi (biz. 55).
IN KROMO'S G R O O T E L A N D
eens naar buiten, een regenjas en een paar s t e v i g e l a a r -
z e n (de laatste voor eventueele s l a n g e n ) , zijn geen luxe.
Voor een vrouw is het heelemaal niet te doen.
Aangezien er geen achtergalerij is, heeft het hemelwater
vrijen toegang. De keukens, bouwvallige krotten, zien er onge-
veer uit als de keuken van een bami-Chinees in een achter-
buurt. Je stikt er van de rook.
De weg naar de badkamer leidt langs den gcweermakers-
winkel en de vrouw moet ook daarmede terdege rekening
houden. M u s k i e t e n zijn er a l s n e r g e n s a n d e r s t e
S e m a r a n g . Nu de woning voor onderofficieren in de
Heerenstraat. Tegenover het hotel Jansen, achter een muur,
No. 26. Er zijn ook enkele
goede voorbeelden. Zie bij-
gaande foto, die eenafbeelding
is eener kazerne in Tjimahi.
Collectie Slors
vermoedt de voorbijganger geen woning en toch zijn ze er en
al bijna even slecht als de rest. Ook hier 2 kamers,
v o c h t i g , z o n d e r licht e n lucht, met 2 heele kleine
raampjes; de deur moet dan ook dag en nacht open
blijven. D e W . C . , twee trappen hoog, w e m e l t v a n d e
r a t t e n en de vrouwen der bewoners durven er dan ook
geen gebruik van maken. Van w a t e r l e i d i n g is in
g e e n der woningen van minderen s p r a k e .
Onze wandeling voortzettend, komen wij aan het laatste
donkere gedeelte van het garnizoen Semarang en wel het
subsistentenkader tegenover het station der S.J. S. Het lijkt
meer op een ruïne van een verlaten klooster dan op een
verblijf voor militairen.
Het kleine poortje binnengaande, komen wij op de binnen-
plaats. Bij het betreden dacht ik, dat het gebouw verlaten
was. Tot mijn verbazing moest ik echter zien, dat zich nog
55
bewoners hier bevonden. Met den besten wil kon ik niet
een plekje vinden, dat aan eenigen eisch van bewoonbaarheid
voldeed, of 't zou moeten zijn de woning van den adjudant-
onderofficier; de rest is in-treurig!
Uit goede bronnen vernam ik dat het voornemen bestaat
een gedeelte van het overbevolkte 5de Bat. hierheen te
brengen. Dit zou erger zijn dan van den regen in den drup,
want n i e t s d e u g t hier. Stinkende goten en retirades,
geen badkamers, geen behoorlijk drinkwater, geen lucht,
geen licht, alleen nog goed voor afbraak. Ik schei er uit,
want ik ben bang dat ik vervelend word en hoop alleen
dat bevoegden zullen ingrijpen. Ik m e r k b e s c h e i d e n
^.^p^«^^lf^)|||||||Pf
->^^::::^-'^:^^:^^!=iss^^gh^^'^'g^^
No. 26
o p , d a t dit m e e r d a n tijd w o r d t .
Locomotief, 29 Juli 1915.
D r i n k w a t e r v o o r z i e n i n g van B a n d j e r m a s i n .
Door den Directeur van Gouvernementsbedrijven is aan
den tijdelijken ingenieur bij den dienst van het mijnwezen,
L. H. Krol, opgedragen zich in commissie te begeven naar
de Residentie Zuider- en Ooster-Afdeeling van Borneo,
teneinde, in samenwerking met een door het Departement
B. O . W . aan te wijzen waterstaats-ingenieur, een nader
onderzoek in te stellen naar het voorkomen van bruikbaar
drinkwater in verband met de watervoorziening der hoofd-
plaats Bandjermasin. De toestand ten dezen is aldaar m e e r
d a n treurig, lezen wij in de Javabode, enz.
Locomotief. 30 Juli 1915.
Schrijvend over de gouvernementeele g e z o n d h e i d s -
d i e n s t e n , zegt de Locomotief o. a-:
56 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN
Betalen, maar geen medezeggingsschap hebben,
alles doen wat de gouvernements-ambtenaar be-
v e e l t , m a a r m e e b e t a l e n . De gemeenteraad zal dus
buiten zich om assaineering in engeren zin, rioleering en
woontoestanden zien veranderd, mogen medebetalen, maar
niets mogen inbrengen. Wij vermoeden, dat daartegen
een geweldig protest zal opgaan van de gemeenteraden
en wij kunnen ons niet voorstellen, dat er mannen voor
een burgemeestersbenoeming in aanmerking willen komen,
wanneer de regeering op deze manier de gemeenteraden
terugbrengen gaat tot wegencolleges. Menschen als de
heer Bogaard in de T w e e d e K a m e r moeten nog eens
over gebrek aan belangstelling spreken . . . d a t d o o r
hun tegenwerking en het geknoei a a n de depar-
t e m e n t e n v e r o o r z a a k t is.
Locomotief, 31 Juh 1915.
Buitenzorg.
Het schijnt met de waterleiding ernst te worden. Althans
de voorzitter deed mededeeling van een schrijven van den
president der Javasche bank, dat een consortium in Amsterdam
geld had aangeboden tegen een koers van 97 " Q en een
rente van 5Vj "/o- zoodat in de volgende vergadering het
voorstel om een leening van een half millioen te sluiten
wel ter tafel zal komen, enz.
Locomotief, 31 JuH 1915.
Bondowoso.
Er zijn thans binnen en buiten deze plaats z e e r v e e l
koortslijders . . . D e drinkwaterkwestie is voorloopig van
de baan, om denkelijk weer te worden geëntameerd, zoodra
er kans bestaat om de noodige materialen uit Europa te
betrekken. Momenteel moet aan de mogelijkheid daarvan
ernstig worden getwijfeld, tenzij men fabelachtige prijzen
wil betalen . . . Dessa's als Boedoean en Kalok zijn op
s lands kosten in het genot van artesische putten gekomen,
maar een b e l a n g r i j k b e v o l k i n g s c e n t r u m a l s B o n -
d o w o s o b e z i t n o g altijd g e e n a n d e r d r i n k w a t e r
d a n w a t g e w o n e g e g r a v e n p u t t e n o p l e v e r e n , enz.
Locomotief, 11 October 1915.
Wij hebben eenige keeren k l a c h t e n opgenomen
omtrent den toestand, waarin de m i l i t a i r e g e b o u w e n
hier verkeeren, en hebben zelf een h o s p i t a a l b e z o c h t
o m te moeten constateeren, dat de toestand
i n d e r d a a d a l l e r t r e u r i g s t is. Wij begrijpen niet goed
waarom de regeering den bouw van een nieuw kampe-
ment voor Semarang heeft uitgesteld, uitgesteld tot op
z'n minst 1917, omdat de opbrengst der gehouwen, die
verkocht zullen worden, als de kazerne elders wordt geves-
tigd. Voor een groot deel den nieuwen aanbouw zal dekken.
Wellicht is er zelfs meer ie ontvangen dan er uitgegeven
zal Worden en nu mogen de tijden slecht zijn, wij zijn er
van overtuigd dat de grond in de Chineesche kamp, waar
de IVurtlemburgsche kazerne ligt, met haar groot complex
gebouwen, nu nog wel zulk ce" waarde zal hebben, dat
er een mooie som voor te krijgen zal zijn, enz.
Wij gelooven dat, als Oorlog redelijker is dan bij de
grondaankoop-kwestie voor het nieuwe kampement, met den
gemeenteraad wel een compromis is te sluiten. Het ligt
echter geheel op den weg van Oorlog om daartoe den
eersten stap te doen.
Onder het afdrukken ontving ik van bevriende zijde het
pas verschenen „Rapport over toestanden in het militair
h o s p i t a a l t e S o e r a b a j a " , uitgebracht in opdracht van
de leden van den Bond van Korporaals der K. M. in
Oost-Indie.
Hieraan ontleen ik het volgende:
Rust! Maar hoe kan die worden genoten? Afgezien
van al het andere, is het dan geen gruwel, dat de w a n d -
l u i z e n p l a a g z o o g r o o t is, d a t d e z i e k e n h u n b e d
moeten verlaten en o m toch maar daarvan be-
vrijd t e zijn, t r a c h t e n t e r u s t e n in l i g s t o e l e n of
op den grond?
En dat zij zelf, om zich nog eenigszins daarvoor te
bevrijden, hun kribben trachten rein te houden van dit
ongedierte, omdat een ander dit niet doet? Wie maar
eenigszins bekend is met deze beestjes, weet, dat zij zich
vreeselijk snel vermenigvuldigen en dat dus reiniging van
één of meer kribben, tusschen zoo'n haard van ongedierte,
geen andere uitwerking heeft, dan dat men hoogstens
eenige dagen daarvan vrij blijft. Sterker nog: dit onge-
dierte komt als 't ware zoo snel mogelijk de rein gemaakte
gedeelten weder bevolken.
t Is onnoodig te zeggen, dat de wetenschap, alleen
één zoo'n beestje in uw bed of in uw huis te hebben,
meer dan voldoende is, om het geheel te doorzoeken en
bij niet vinden, ge lang niet gerust ging slapen.
Hoe moet dat hen te moede zijn bij een zieke, die
daar terneer ligt, verlangt naar rust, en weet dat straks
de aanval weder zal beginnen. Hij hoopt van niet, en
daarom heeft hij het nog maar weder gewaagd, totdat de
beestjes hem er aan herinneren, dat zijn hoop ijdel is en
het uit is met zijn „rust".
Als men de plekken op het menschelijk Hchaam ziet,
die dit stinkend ongedierte, als bloedzuigers, na hun be-
zoek hebben achtergelaten, dan gruwt men er van.
Uit het rapport blijkt, dat ter bestrijding van die plaag
niets gedaan wordt, ja zelfs het verbouwde gedeelte in
gebruik wordt genomen, zonder één enkelen maatregel om
het ongedierte daar zooveel mogelijk uit te weren.
Verderop lees ik over de w a n d l u i z e n p l a a g :
In d e e e r s t e p l a a t s a l s g e v o l g v a n d e h i e r -
v o r e n g e n o e m d e o n r e i n h e i d in het algemeen en de
wijze van inrichting, dichte bezetting der zalen enz., is
het hospitaal een ware fokker^ van wandluizen.
 IN KROMO'S G R O O T E LAND
Het gevolg 18 dan ook, dat dit ongedierte overal, in
klamboes, bedden, kiibben en zelfs in de ligstoelen in
vrij grooten getale aanwezig is.
W a t of dit beteekent in een ziekeninrichting, kan een
elk begrijpen, die weet wat het zeggen wil, als op een
zoodanige manier dit ongedierte er is vertegenwoordigd.
Afgezien nog van de walging die een elk bevangt als
men weet in een bed te liggen, waarin ook dit ongedierte
verblijf houdt, kan men het er toch niet met den besten
wil in uithouden, wanneer de beestjes een aanval op het
menschelijk lichaam doen.
De Europeesche patiënten, althans die van de marine,
trachten nog zooveel mogelijk deze plaag te bestrijden,
door hun kribben te ontsmetten met sterke carbol. Bij
zoo n ontsmetting worden vaak 30 en meer wandluizen
gevonden.
Zoo'n steeds op zichzelf staande ontsmetting helpt bij
deze plaag niet veel, of heeft althans maar heel weinig
nut. Medewerking om die plaag te bestrijden, hebben de
patiënten niet, ja, zelfs worden de verbouwde zalen op-
nieuw in gebruik genomen, met kribben, die men, zonder
ontsmet te zijn, zoo op de verbouwde zalen had geplaatst.
Het gevolg was dan ook, dat de patiënten den eersten nacht
in den waren zin van het woord door de wandluizen uit
hun bedden gejaagd werden. Het waren meerendeels krib-
ben, die men overal van daan had gehaald, dus een tijd
ongebruikt hadden gestaan, zoodat de wandluizen „uitge-
hongerd" waren.
D e zieken moesten dus op de steenen g a a n
slapen.
Locomotief, 16 Augustus 1915.
Een gewenscht advies.
BIJ artikel 7 van het reglement op den Burg. Geneesk.
Dienst is bepaald dat burgerlijke hospitalen, scholen,
gevangenissen, dwangarbeiders-kwartieren en dergelijke
openbare gebouwen in het belang van de openbare ge-
zondheid niet op- of ingericht worden dan met goedkeuring
van de hoofden van gewestelijk bestuur, die daartoe zoo
noodig in overleg treden met den hoofdinspecteur van
den Burg. Geneesk. Dienst. Waar den hoofdinspecteur
wel eens gebleken is, dat. bij de oprichting van gouver-
nementsgebouwen van deze bestemming de aangewezen
gouvernements-adviseur voor deze e. d. inrichtingen te
«tellen fiygiënische eischen, tot schade van de algemeene
zaak, niet gehoord werd, heeft deze aan den Gouverneur-
Generaal in overweging gegeven om, voor zoover niet reeds
in dien zin pleegt te worden gehandeld, de bepaling dusdanig
te interpreteeren, dat daar, waar het geldt de oprichting van een
landsgebouw als daarbij bedoeld, ook wat de keuze van het
terrein uit een hygiënisch oogpunt betreft, s t e e d s h e t
advies zal worden ingewonnen van den inspecteur
57
v a n d e n g e n e e s k u n d i g e n d i e n s t , m wiens ressort
het gebouw zal worden opgericht, enz.
Het komt meermalen voor, dat, bij gebrek aan zulk een
hygiënisch advies, een school of ander gebouw verkeerd
wordt geplaatst, maar . . . zouden wij niet beginnen met
de Semarangsche ziekenhuizen naar de gezonde heuvels
te brengen?
Locomotief, 20 Augustus 1915.
Gezondheidsdienst en Decentralisatie.
Meermalen hebben wij gewezen op het gevaar van een
gouvernements-gezondheidsdienst voor de gemeentelqke
autonomie. Van de gemeente verwacht men hier alles.
De raad moet dit en dat doen, de raad is verantwoordelijk
voor alles, over den raad wordt gemopperd als iets niet
goed gaat, m a a r d e r e g e e r i n g blijft d o o r g a a n m e t
d e raden op allerlei m a n i e r e n d w a r s te zitten,
en nu eens heeft d i e autoriteit, dan d e z e diensttak wat
te zeggen; op gemeentelijk terrein wordt der gemeente
r e c h t en vrijheid o n t h o u d e n of z e l f s o n t n o m e n .
De bewijzen, dat de gezondheidsdienst ten zeerste treedt
op het gebied van de gemeenteraads-werkzaamheid en
met de belastingpenningen doet, wat de gemeente niet
mogelijk wordt gemaakt, zijn als voor het grijpen. Wij
nemen daarom met instemming de volgende klacht over
van den schrijver der Brieven uit de hoofdstad. Het
Bataviasch Nieuwsblad geeft daarvan eenige voorbeelden.
Het stukje eindigt met den volgenden zin: „Maar de
gemeente gaat door al die doktoren naar den bliksem."
25 Augustus 1915.
W e s t - B o r n e o . Men schrijft ons uit S i n g k a w a n g :
Schrijvende over de l e p r a merkt deze o. a. o p : Dank
zij het optreden van onzen huidigen controleur en onzen
dokter in hun periodieken als anderszins, is er eens van
regeenngswege een begin van onderzoek gelast en ik hoop
binnen met al te langen tijd te kunnen melden, dat er
degelijke maatregelen genomen zijn om eensdeels het
t r e u r i g e b e s t a a n van alle ongelukkige s t u m p e r s te
veraangenamen, anderdeels om alle o n g e l u k k i g e n van
de Wester-Afdeeling van Borneo b y e l k a a r t e b r e n g e n
en hun genefehjke huisjes te geven.
Locomotief, 17 Augustus 1915.
H e t militair h o s p i t a a l t e Djocjakarta^).
Onze Djocjasche correspondent meldt: eenigen tijd geleden
lazen wij in de „Locomotief" eenige stukken over de
hoogst onhygiënische toestanden, welke heerschen in en
om de hospitaalgebouwen te Semarang en wij hebben dit
een paar jaar geleden ook over het militair hospitaal alhier
kunnen doen, toen dit nog in het fort een deel uitmaakte
) Van Djocja heb ik helaas geen foto'» mee kunnen nemen.
Daarom reproduceer ik een foto Yan een kamer uit het militair
hospitaal te Tjimahi; re mag gezien worden I Waarom zqn niet
alle zoo I
8
58 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
van de kazerne . . . Djocja, dat op vele punten van
algemeen belang achterlijk is, mag zeer zeker
tevreden zijn, dat het zoo'n up to date militair
hospitaal heeft gekregen.
Locomotief, 27 Augustus 1915.
De zedelijkheid te Soerabaja.
. . . . Waarmee ik alleen maar zeggen wil, dat, ondanks
de zedelijksheidswetten, misschien zelfs dóór deze wetten,
het zedelijk peil van Soerabaja er in de laatste jaren
niet hooger op is geworden. Buitendien vraagt een wel-
denkend mensch zich a(, o( het wel verstandig is in
een zee- en handelsstad als Soerabaja de geregistreerde,
dus onder politie-toezicht staande, prostitutie af te schaffen
of te verbieden. De militaire en maritieme auto-
riteiten kunnen door statistieken aantoonen, dat
de gezondheid van soldaten en matrozen door
dien maatregel, welken de overheid dacht te moeten
nemen in het belang der zedelijkheid, eer achteruit dan
vooruit is gegaan. Evenmin is de volksgezondheid daar
beter geworden. „Ik bedoel hiermede geenszins dat de onder
politie-toezicht staande prostitutie aan te bevelen is, maar ik
vind deze in ieder geval niet zoo gevaarlijk als de geheime
prostitutie, een volkskanker, die in het verborgene meer
kwaad sticht dan menigeen wel vermoedt."
Locomotief, 27 Augustus 1915.
Hygiëne te Palembang.
Dr. V. d. Heyden, die voornemens is eenige weken te
Palembang Ie vertoeoen, heeft volgens het Nieuwsblad van
Palemhang de opdracht van de regeering het hospitaalrsezen
van dat gewest te hesludeeren en op dit punt van consi-
deratie en advies te dienen. De opdracht geeft hem aan-
knoopingspunten om te letten op:
1. De quarantainebelangen van het gewest.
2. Den stedelijkfin gezondheidsdienst van de hoofdplaats
Palembang.
3. De maatschappelijke arbeidsverzorging bij bedreven
en ondernemingen.
4. Het geneeskundig staatstoezicht (maatschappel^ke
verzorging van behoeftigen in dit gewest).
No. 27. . . . van een kamer
in het militair hospitaal te
Tjimahi; ze mag gezien wor-
den ! Waarom zijn niet alle zoo I
Poerworedjo, 12 September 1915.
In aansluiting met ons bericht over de pokken ver-
nemen wij, dat de vreeselijke ziekte veel heerscht in
het zuiden en zuidwesten dezer plaats. In de
kampongs, welke daar gelegen zijn, kwamen eenige
dagen geleden reeds 3 0 gevallen voor. Zekerheids-
halve zijn de militairen, die hier in garnizoen liggen, allen
ingeënt, evenals de leerlingen en het dienstpersoneel van
de hoogere kweekschool voor inlandsche onderwijzers.
Locomotief, 12 September 1915.
Soerabajasche volkshuisvesting en volks-
gezondheid.
In verscheidene kampongs zijn de woningen abominabelst
slecht. Woningen met een aarden vloer zonder drempel,
 IN KROMO'S G R O O T E LAND
woningen waarin het regenwater na iedere bui binnen-
stroomt, zoodat de menschen in de woningen tot aan de
knieën in het water moeten waden, woningen waar de
wind doorheen blaast vanwege de vele openingen en reten,
woningen, die een waarde hebben van nog geen
f 100 met e e n huurwaarde van ± f 5 per maand,
woningen met slechts één vertrek, waar men-
schen en dieren samenwonen en in dit soort
woningen huizen xelfs Europeanen. Op Peneleh
staan kampongs, waarin men in den regentijd kan spele-
varen. Wanneer het water eindelijk is weggezakt, leven
de menschen daar nog dagen en weken lang te midden
van stinkenden modder. In de benedenstad staan krotten,
te vies voor zwijnen; toch wonen er menschen in. Het
sterftepercentage in de kampongs van Krambangan en
No. 28. Honderden gezinnen zijn
dakloos en wonen in sloppen en
stegen onder den blooten hemel. . .
blootgesteld aan allerlei infecties,
lichamelqke . . . . en moreele!
Foto Dir. G. W. en Rooimeester
te Soeiabaja.
Pesapen bedraagt pl.m. 100 pro mille tegen 20 tot 30
in andere kampongs, in de bovenstad gelegen ')• Tenge-
volge van dezen toestand heerschen in de meeste kampongs
allerlei ziekten, vooral koorts. Laat de huisvesting zoo veel
te wenschen over, ook het aantal woningen is niet vol-
doende. Er bestaat in de kampongs te Soerabaja letter-
lijk een woningnood. Honderden gezinnen zijn
dakloos en wonen in sloppen en stegen onder
den blooten hemel (blootgesteld aan allerlei infecties,
lichamelijke en moreele! T.). Zie foto 28.
Honderden anderen zijn ondergebracht bij lieden, die
zelf al plaats te kort hebben. Het is een schande maar
een waarheid, dat in den gemeenteraad zoo goed als nooit
over deze toestanden is gesproken. Ja, er is wel eens een
O Zie «terftekaart van Dr. Terburgh bq bladz. 10 en 11.
werken. T.
59
enkel woordje over gezegd, maar daar bleef het dan ook
bq. Och wie, die het zelf goed heeft, interesseert zich
voor een armen Javaan; wie, die zelf nooit armoede en
ellende heeft gekend, kan zich indenken in een toe-
stand van inlanders, die in varkenskrotten en
in den modder leven. Beseffen wij, Europeanen, die
niet in kampongs wonen, wel, hoe zeer onze gezond-
heid afhankelijk is van die der inlanders?
Het is een schande, dat wij, Europeanen, zoo weinig mede-
werken en den gemeenteraad toch voor alles verantwoordelgk
willen stellen, enz.
13 September 1915.
Toestanden te Japara.
Onze Japarasche correspondent schrijft ons:
De weg naar de Chineesche kamp was vroeger zeer
No. 28
slecht, vooral in den Oostmoesson stonden er groote plassen,
zoodat men er bijna niet door kon komen.
Den laatsten tijd is er door het B. B, heel wat aan
verbeterd, zooals ook het geval is op andere plaatsen van
de kota, doch er valt nog heel wat te veranderen. De
kamp is hier zóó gelegen dat, wanneer wij een wandeling
willen maken, wij er wel doorheen moeten en dan is het
verschrikkelijk zoo'n stank er hier en daar in onzen neus
komt. Ik heb dames met versnelden pas zien voortstappen
met den zakdoek voor haar reukorganen en daarbij zoo
weinig mogelijk adem halend, enz.
Locomotief, 18 September 1915.
De rioleering van Soerabaja.
Rapport van den heer de Mooy ' ) .
O Den zeer tjverigen en bekwamen Directeur Tan Gemeente-
60 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
Na een beschrijving gegeven te hebben der Europeesche
wijken en huizen, zegt Z E d . o.m. het volgende:
«Maar achter de langs de wegen aanwezige gebouwen
woont het overgroote deel der bevolking. Dddr liggen de
kampongs, waarnaar toegang verkregen wordt door de talloof
vele gangetjes, die men ternauwernood tusschen de gebouwen
opmerkt. W i e zich de moeite getroost en daarvoor tijd
beschikbaar kan maken, deze kampongs gang m en gang
uit te doorkruisen, zal een indruk gekregen hebben van
de groote uitgestrektheid der stad, m a a r t e v e n s z a l hü
v e r b a a s d s t a a n o v e r al d e s l e c h t e t o e s t a n d e n ,
d i e z o o w e l in d e w i j z e d e r b e b o u w i n g a l s o p
w o n i n g g e b i e d b e s t a a n . Beschrijving is niet wel moge-
lijk, men ga het zien. Het is over het algemeen een groote
rommel.'' En verder: „Voor een groot deel woont de
bevolking in gehuurde krotten, waarvoor men tamelijk
hooge huren moet betalen. Lr z y n w o n i n g e n d i e h u n
m a a n d e l ^ j k s c h e h u u r n a u w e l i j k s w a a r d zijn. Voeg
hier nog bij onreinheid m de hoogste mate, dan heeft
men een juist beeld van de Soerabajasche kampongs.
Het rivierwater wordt voor huishoudelijke doeleinden ge-
bruikt, zooals voor drinken, het wasschen van kleeren,
eetwaren, baden e. d. Ja, zullen de Europeanen schreeuwen,
maar wat drommel doen die stomme inlanders dan ook
kaliwater te drinken, er is toch leidingwater. Ja zeker, er
is leidingwater, maar men dient in het oog te houden dat
de w a t e r v o o r z i e n i n g i n d e k a m p o n g s n o g z e e r
o n v o l d o e n d e is, ook in verband met de beschikbare
hoeveelheid water. Z o o moet de inlander wel van het
vieze kaliwater gebruik maken. Wanneer de tweede aanvoer-
leiding is aangelegd en verdere voorzieningen getroffen
zijn, zal de watervoorziening van de kampong door
bouw op ruime schaal van openbare bad- en wasch-
plaatsen, tevens privaten, zoodanig zijn, dat het volstrekt
onnoodig is voor huishoudelijke doeleinden nog gebruik
te maken van rivierwater." W a n n e e r . . . ja wanneer zal
de tweede hoofdaanvoerleiding zijn aangelegd . . . Enfin ik
wil maar het beste hopen. Misschien wordt het project
voor de rioleering goedgekeurd, misschien werkt de regeenng
dat niet tegen, misschien komt de boel hier mettertijd toch
nog in orde. Als wij het niet mogen beleven, dan zullen
onze kinderen en kindskinderen er van profiteeren. Aldus
de correspondent.
Locomotief, 20 September 1915.
D e p e s t b e s t r i j d i n g i n S o l o ^).
Solo, het dient onomwonden verklaard te worden, is
e e n b a r v u i l e s t a d . In dit opzicht spant ze de kroon
') Soeiakarta, de stad van den Soesoehoenan, de stad van de
dansende srimpi's en de klaterglans van het oude Java.
De pest 18 in het vorstehjk verbhjf uitgebroken. De sultan i» zqn
even dicht bewoond alt vuil paleis ontvlucht en woont thans in een
buitenverblijf in de bergen, schreef een bevriend planter mij kort
geleden. T.
van alle plaatsen op Java en ook op de Buitenbezittingen
kunnen wij althans de verzekering van hen, die hier en
elders veel en langdurig zagen, aanvaarden. In Jogja moet
op de reinheid veel af te dingen zijn, en waar ten slotte
niet, doch te Solo is de stedelijke smerigheid ten top
gevoerd . . . A f v o e r v a n f a e c a l i ë n h e e f t n e r g e n s
p l a a t s . Wij zagen overal tusschen de woningen mestvaalten
en roken alom de daaraan onafscheidelijk verbonden luchtjes;
welke aanlokkelijke toestanden voor de ratten, afgescheiden
nog van de gemakkelijker gelegenheid tot nestehng der
ratten, in de woningen en in de omringende rimboe geboden.
Locomolief, 21 September 1915.
K l a c h t uit S a l a t i g a .
De correspondent beklaagt er zich over, dat een amb-
tenaar geen huis kan krijgen, tenzij de beschikbare werden
gereserveerd voor ambtenaren, die eerst daar een jaar
zouden komen. In t a l v a n p l a a t s e n is h e t z e e r
gewenscht van gouvernementswegè woonhuizen
te b o u w e n voor ambtenaren, die e e n normale
h u u r k u n n e n o p b r e n g e n (het gouvernement behoeft
er geen schade bij te hebben), dan wordt de woningnood
tegengegaan en de ambtenaren worden niet op kosten
gejaagd, zooals nu, en dan zal men zien hoe graag onder-
wijzers in Salatiga geplaatst willen zijn.
Locomotief, 4 September 1915.
D e openbare waschhuizen te Medan.
Hierover schrijvend, merkt de correspondent o. a o p :
Het is echter altijd een steen des aanstoots voor de
bevolking gebleven, dat de k l e e r e n o p e e n b e p a a l d
v i e z e manier worden behandeld en naar ik verneem is een
onzer raadsleden van plan, om dezer dagen bij de behan-
deling der begrooting over deze kwestie een interpellatie te
houden en een voorstel te doen, om alsnog een gelegenheid
te scheppen om de dobi's in staat te stellen op een
h y g i ë n i s c h e w i j z e d e w a s c h t e b e w e r k e n , tegen
een zekere vergoeding van staangeld plus betaling van de
kosten van het te gebruiken water, enz.
Locomotief, 22 September 1915.
Een goed voorbeeld.
De N. M. J. courant merkt o p : Terwijl men overal
elders met de woningverbetering heeft gewacht tot de pest
zich had vertoond, is men in de afdeeling Keboemen op
de gelukkige gedachte gekomen reeds thans, nu de pest
nog naderend is, de noodige maatregelen voor woning-
verbetering te treffen, dus een arbeid welke zeer waar-
schijnlijk gunstig zal werken in preventieven zin. Het
bestuur van Keboemen heeft hier inderdaad succes mede.
Gelukkig behoefde drang tot woningoerhetering er niet
van boven opgelegd ie worden. Die drang was krachtig
Werkzaam onder de bevolking zelve. Hiermede toont de
bevolking zeer zeker eén goeden kijk op haar belangen . . .
De regentschapsbanken te Keboemen en Karanganjar
IN KROMO'S GROOTE LAND 61
stelden flinke kopitalen Ier beschikking voor individueele Tot voor zeer korten tgd leefden ook de Europeanen,
Woningoerhetering. Zooals ook uit de jaarverslagen blijkt, zoo ze hetzelve niet aan den Iqve of in de naaste omgeving
is thans onder de bevolking te constateeren een niet genoeg ondervonden, onbewust van de groote ellende van ziekte
t e prijzen w e d y ver t o t v e r b e t e r i n g h a r e r w o n i n g e n , om hen heen. O p de ondernemingen bleek het nu en dan
hetgeen de bestuurstaak ' " " ' « ' geringe mate oergemakkeltjkt. eens wanneer een plotseling geval een flikkering van licht
gaf, die een moment een beeld vormde van de werkelqkheid :
Om dit land gezond te krijgen,
Z o o wanneer een koelie eens een fermen tik had ont-
door J. F . H. A Later
vangen, voor elk normaal raensch volkomen onschadelijk,
Overgedrukt uit de Locomotief van September 1915.
maar die hem velde en den dood ten gevolge had. Dan
Aan dit artikel ontleen ik het volgende.
was er even verwarring, ontsteltenis en dan bleek dat de
In de laatste paar jaren is door particulieren en ambte-
man een gevaarlijk opgezette milt had of een longpatiënt
naren, als particulieren handelend, getracht den gezondheids-
was, die toch maar rondliep omdat hij moest werken, en
toestand onder cijfers te brengen. Maar zeer gebrekkig zijn
g e e n k u u r k o n v o l g e n , wellicht onbewust was van den
de gegevens bij een v o l s l a g e n g e m i s a a n s t a t i s t i e k e
aard van zijn geval en dan kon men nagaan hoe hq niet de
C^fers en aan opgaven omtrent den burgerlijken staat van de
enkele uitzondering, maar een der talrijken was. Indië is
inlandsche en Chmeesche bevolking. Meer juist — of minder
in een zeer groot geografisch deel gevaarlijk ongezond en
onjuist, zooals men wil — zijn de gegevens welke bij
in de steden en lage landen het ergste. Daar loopen de
epidemieën voor den dag worden gebracht, omdat een zekere
Westerhngen, de inlanders en de andere Oosterlingen haast
bestrijdingsdienst ') er zich mede kan bezig houden en ten-
onbewust te midden van gevaarlijke ziekten en de schrik
minste een grooter percentage van de sterftegevallen bekend
komt er alleen dan in, wanneer een oplaaiing blijkt, een
wordt. In elk geval mag worden gezegd, dat de gegeven
epidemie die een verzwakte bevolking met weinig weer-
cijfers steeds een minimum zijn en de toestand toch in
standvermogen ontmoet, die een vruchtbaren voedingsbodem
elk geval daarmede niet slechter wordt voorgesteld dan
vindt en dan ook een wehge boomgaard vormt voor den
hij inderdaad is.
dood, die de menschenlevens als onrijpe vruchten om zich
Dat zfln de cijfers van de aan allerlei zware ziekten
heen doet vallen door even aan de takken te schudden.
overleden menschen van alle rassen en alle standen, de
D e a l l e r e e r s t e b e h o e f t e v o o r Indië is h e t
armste het meest natuurlijk, al ontziet de dood door pok-
g e z o n d zijn.
ziekten, door cholera en malaria de best gesitueerden ook
Het 18 de groote taak dat te bevorderen, die het
niet en slaat hij voor ons zonderhng in het rond. Maar
duidelijkst werd toen de pest kwam in het land, de pest,
men ga eens na hoe verschrikkelijk de cijfers zullen zijn
door vele verder denkenden met kennis van land en volk,
van de ziektegevallen, die dan toch niet met den dood
onmiddellijk als een vreeselijk gevaar aangezien, dat nu
eindigen en die vaak maanden en maanden voor ze doode-
meer en meer zich uitbreidt, tot in het hartje van Midden-
lijken afloop hebben, de menscheltjke krachten slopen, het
Java IS gedrongen, en daar een goeden bodem vindt. De
geluk van gezinnen verwoesten, financieele en moreele en
pest heeft een energieke bestrijding gewekt, maar ook tevens
geestelijke ellende brengen. W a t e e n e n o r m g r o o t
de oogen wqder geopend voor de nooden van overig Indie . . .
kapitaal aan werkkracht en denkvermogen, aan
initiatief e n b l ^ m o e d i g h e i d g a a t d a g e l i j k s v e r - Hier in Indië zullen woningwet en woningverbetenng
loren doorhet buitensporige van de ziektegevallen. gelijk op moeten gaan en daarom zal er een algemeene
samenwerking noodig zijn tusschen allen die wat kunnen
Hier ontbreken onze cijfers, hier waagt niemand met
doen voor de verbetering van huisvesting en gezondheid,
getallen te werken dan m hoogst enkele locale gevallen,
de pubheke colleges, de regeering en de locale raden,
bij enkele ziekteperioden. Maar men behoeft maar m iets
de ondernemers, vereenigingen, en particuheren individueel
ruimer knng dan in de naaste omgeving rond te kijken,
De wetgeving hier is nogal volledig, geeft allerlei moeilijk-
men behoeft maar eens inlichtingen in te winnen in de
heden van gezagsverschillen, vergroot door den bestaanden
kampongs en dessa's, men behoeft maar eenigszins door
naijver Maar er is met goeden wil al richting gegeven
te dringen in de toestanden en omstandigheden van het
hier en daar, en in die richting is heel wat te doen. Dit
leven in de volksbuurten en ook wel in de betere kringen,
IS ook dringend, zeer dringend noodig . . . De gezondheids-
om een besef te krijgen v a n d e n v r e e s e l i j k e n o m v a n g
dienst heeft zich hier in Indië tot nog toe door gebrek
der ziekten, die m e n voor kort n o g z o o weinig
aan goede organisatie en aan voldoend personeel in normale
rekende.
tijden — waarmede wij bedoelen de tijden dat er geen
') Ik denk aan de ,,ontamettingsbrigade" die in 1910 door Semarang'« epidemieën zijn te bestnjden — beperkt tot medicineenng
•liaten reed op een meubeltransportwagen, die de guuvernementa-
en inenting. De pohkhnieken en z i e k e n h u i z e n v a n
untsmettingfdienat (! ?) tegelijk met den edelen rossinant van een
koelie-leverancier tevens venduhouder had moeten leenen ! ' I T. gouvernement, zending en ondernemingen zijn
62 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
n o g z e e r o n v o l d o e n d e , wat aantal en accomodatie voor
de groote bevolking betreft. Z e geven absoluut geen
voorbehoedmiddel tegen uitbreiding van ziekte, dan dat
ze de lijders aan besmettelijke ziekten een tqd lang geïso-
leerd houden.
Veel kan dit niet helpen, want meestal laten de inlanders,
die zich aan een ziekenhuis toevertrouwen, dit eerst doen
als er al besmetting kan zijn overgebracht. Uit het onderzoek
van het Landbouw-Syndicaat naar de geneeskundige ver-
zorging op de ondernemingen, blijkt tevens, dat zelfs de
verzorging met medicijnen nog lang niet voldoende is.
Buiten de rayons van ondernemingen is door gebrek aan
dokters djawa de toestand nog veel erger, slechts in de
naaste omgeving van eenige zendmgshospitaien wordt door
de g r o o t e t o e w i j d i n g v a n s o m m i g e z e n d i n g s a r t s e n
en andere zendelingen, wat zorg besteed aan de huisvesting,
hoewel de middelen vaak maar heel primitieve zorg toestaan.
Slechts in tijden van epidemieën zien wij den Gouvernements-
gezondheidsdienst, en dat voornamelijk in de laatste jaren,
wat krachtiger optreden. Maar uit den aard der zaak beperkt
zich dit dan toch tot de plaatsen van eenige beteekenis,
terwijl zelfs afdeelmgs-hoofdplaatsen en zeer zeker het platte
land worden overgelaten aan het wijs beleid van de be-
stuursambtenaren, die hier meer, ginder minder doen ten
aanzien van reinheid en woningzorg. De nood moet dan
ook al heel hoog zijn gestegen en nu werd tot heden toe
e e n ergerlijke z o r g e l o o s h e i d e n e e n w e r k e l i j k
p l i c h t s v e r z u i m g e c o n s t a t e e r d in tijden v a n g e -
v a a r l i j k e p o k k e n - e n c h o l e r a - e p i d e m i e ë n . Wij
kunnen daarvan voorbeelden geven, maar meenen dat
dit zeker niet meer noodig zal zijn. Er is dan ook
door de reorganisatie aan den Burg. Geneesk. Dienst,
de ruime uitbreiding van de inspectie en de plannen die
nog aanhangig zqn, verbetering op komst Het werd
ten slotte te bar, er moest aangepakt worden. Maar buiten
de peststreken is er nog door den gezondheidsdienst met
anders gedaan dan geneeskundigen dienst en eenigadviseeren.
H o e g e r i n g n u d e w e r k z a a m h e i d is v a n d e n
g e n e e s k u n d i g e n d i e n s t , wat wij, zooals blijken moet
uit het voorgaande, g e e n s z i n s a a n zijn a m b t e n a r e n
w i j t e n , blijkt wel uit de werkelijkheid van den toestand.
Zoo worden nog nergens maatregelen genomen om even-
tueel pestgevaar te keeren dan waar de pestbestrijdingsdienst
IS ingevoerd. Djocja b.v., dat in zoo nauw contract staat
met het door pest besmette Solo, wordt heelemaal nog niet
aan een dringend noodige regeenngskeur onderworpen
en zulk een onverantwoordelijke onthouding kan overal
worden geconstateerd waar het gevaar de deur nog niet is
binnengetreden.
Een gezondheidsdienst over geheel Java en verder Indië
is een dringende eisch en alles moet in het werk worden
gesteld om daarvoor het personeel te krijgen: Er wordt
gelukkig op 6 0 d o k t e r s gerekend op de b e g r o o t i n g van
1916, maar zelfs daarmede komt mèn er nog niet.
Het aantal districten, waar men van alle, zelfs van genees-
kundige, hulp is verstoken, is nog zeer groot en de gewesten
Vechten als het ware om de dokters djawa, zoodra er maar even
wal donkere wolken aan den gezondheidshemel komen te
zien. Als de nood dan weer wat minder is, wordt maar
weer berust en de klachten van de bevolking verstommen
van zelf en maken plaats voor de gewone berusting in
den toestand, zooals die altijd was en zeker wel de juiste
zou zijn.
W a t kan verwacht worden van de bevolking in
dezen, wanneer de Europeesche „overheerschers"
n o g z o o v a a k o n v e r s c h i l l i g zijn v o o r d e n o o d z a -
kelijkheid van e r n g e o r g a n i s e e r d e g e z o n d h e i d s -
verzorging ?
WIJ hebben de heihge overtuiging, dat een onderzoek
van grondigen aard, door goede deskundigen ingesteld,
schrikverwekkende toestanden aan het licht zou brengen,
toestanden, die alleen door gebrek aan zorg van overheids-
wege zoo werden en die niet zoo hadden behoeven te zijn,
wanneer er toezicht was geweest.
Men ziet hieruit wat een reusachtige werkzaamheid nog
valt te ontplooien, wat een enorme taak de regeering
heeft aan te vatten en hoe het noodig is het terrein goed
te verkennen, waaraan ieder kan meewerken en ieder
openbaar college moet arbeiden. Regeering, zelfbesturen,
locale raden kunnen zich met langer hieraan onttrekken
en het Wordt dringend tijd, dat de regeering inplaats van
hen, als tot heden het geval is, aan banden te houden,
hen allen verplicht aan het werk te gaan om met alle
macht en groote uitbreiding van rechten de verbetering van
den gezondheidstoestand van ons land aan te pakken.
Ook blijft de verzorging met ziekenhuizen voor de ver-
pleging geheel onvoldoende. Wanneer wij nagaan dat er
in 1913 m de stadsverbanden (stadsziekenhuizen) werden
verpleegd ruim 19000 personen, terwijl het hoogste aantal
22000 is geweest, het jaar tevoren, kunnen wij, ondanks
gebrek aan cijfers, wel begrijpen, dat dit maar een heel
klein deel van de bevolking is die feitelijk had moeten
worden opgenomen. Wanneer bijv. bq typhuslijders de
dokters tegenwoordig overtuigd zijn, dat bijna uitsluitend
overbrenging in ziekenhuizen goede resultaten hebben kan
en goede verpleging daar een keer heeft gebracht in het
percentage herstellenden, kunnen wij leeken ons wel voor-
stellen dat het g e b r e k a a n v o l d o e n d e h o s p i t a l e n d e n
dood v a n jaarlijks duizenden ten gevolge heeft.
Wij betwijfelen in het algemeen dat het Gouvernement
de taak in zijn vollen omvang aan zich heeft gehouden
en met name de bestrijding van besmettelijke ziekten geheel
aan de zorg van andere colleges heeft onttrokken. Het
geval met het voorstel van een lid van den gewestelijken
IN KROMO'S G R O O T E LAND
raad oan Semarang, om tijdens een epidemie een nood-
zakelijke barak te boawen, dat werd afgeketst omdat de
gewestelijke raad zich met de volksgezondheid niet had in
te laten, is daar om het bespottelijke van deze uitsluiting
helder in het licht te stellen.
Tijdens cholera-epidemieën van zeer recenten datum
werden in sommige binnenplaatsen barakken voor isoleerings-
doeleinden gebouwd. Het aantal was veel te gering. De
locale raden mochten er geen gebruik van maken. Het
geheele stelsel van uitsluitend Gouvernementszorg, zelfs
voor wering van besmettelijke ziekten, is dwaas, daar er
een staatstoezicht is, waaraan elk college zich in zekere
mate gaarne zal onderwerpen. Maar het principe van eiken
tak van gezondheidsdienst mag toch wel zijn, dat zooveel
mogelijk ieder, daartoe in staat, moet worden aangemoedigd
mede te helpen. Elk ander standpunt is bekrompen en
onverantwoordelijk. Dit neemt niet weg dat er een centrale
leiding moet zijn en, zooals de Nederlandsche regeering
van 1901 tqdens de schriftelijke en mondelinge behande-
ling van gezondheidswet en woningwet ook duidelijk deed
uitkomen, moet de eenheid van zorg, in de verschillende
wetten welke die materie raken moet, zijn te vinden.
Daarom werd de gezondheidswet met de woningwet in
zoo nauw verband gebracht.
De dessabesturen hebben zelfs verplichting voor het
schoonhouden van erven, leidingen enz. gekregen en min
of meer nauwkeurig houden ze daaraan de hand. Veelal
is dit totaal onvoldoende en in de sleden waar het dessa-
üerband ongeveer tot niets is verworden, wordt er heel
weinig aan gedaan. H e t is d a n o o k d o o r g e h e e l I n d i ë
e e n verwaarloozing geworden, w e l k e eerst g o e d
b l y k t w a n n e e r h e t t e Iaat is. Een frappant voorbeeld
levert Solo op, dat nu geteisterd wordt door de pest.
Overal ter wereld heeft men verband gelegd tusschen
de volkshuisvesting en den gezondheidsdienst, naar onze
meening blijkend uit het voorgaande. Zeer natuurlijk : alleen
hier is, behoudens de pestbestrijding waarover later, a a n
de volkshuisvesting nooit zorg besteed, integen-
d e e l v a l t h i e r , bü h e t o p m a k e n v a n d e n i n v e n t a -
ris a a n s c h a t t e n t e n b a t e v a n d e v o l k s g e z o n d h e i d ,
e e n bijna m i s d a d i g e v e r w a a r l o o z i n g t e b e s p e u r e n .
Wij maken daarvan niet het grootste verwijt aan de dokters
van den geneeskundigen dienst, eensdeels doordat door
velen hunner meermalen met meer of minder kleur is ge-
rapporteerd aan verschillende autoriteiten over deze materie,
anderdeels omdat wij de mate van de schuld der zorge-
loosheid van anderen hun niet kunnen verwijten en dus
geen oordeel kunnen uitspreken, maar wel weten wij dat
de bevoegdheden van de bestuursambtenaren steeds van
dien aard en zulk een omvang zqn geweest, dat ze allen
hebben kunnen medewerken tot het verbeteren van de
tegenwoordige en tot het verkrijgen van een beteren nieuwen
63
toestand. Door keuren niet alleen te maken maar ook te
handhaven, door vergunningen tot bouwen en breken,
door eischen te stellen tegenover gunsten, van wette-
lijken en buitenwettigen aard (natuurlijk niet onwettigen),
had de resident en assistent-resident in vele steden en
stadjes, in tal van dorpen en dorpjes, veel, oneindig
veel betere toestanden kunnen verkrijgen ' ) .
Zeer zeker werden ze gehandicapt door hoogere auto-
riteiten, vroeger veelal door het systeem van bestuur van
bovenaf. Maar de voorbeelden zijn voor het grijpen
in alle deelen van Indië, dat nalatigheid, onnadenkendheid,
gemis aan goed inzicht, zelfs het besef van noodzakelijk-
heid en van nut tot op dezen dag toe bestuursambtenaren
hebben verhinderd te woekeren met hun rechten tot
naleving van den hun wettig en moreel opgelegden plicht
tot zorg voor de volksgezondheid *).
Wq zullen echter, tevens om de schuld van het vroeger vrij
algemeen gevolgde systeem nog des te scherper te doen uit-
komen, n i e t n a l a t e n h i e r t e w i j z e n o p d e g e n e n d i e
w e l d e d e n w a t z e k o n d e n , die wel verbeteringen aan-
brachten en die in alle eeuwen door onder onze bestuurs-
ambtenaren gelukkig te ontmoeten waren. Wij wijzen op
de ambtenaren die plaatsen als Medan vormden, waarvan
een jaar of twee geleden al was gezegd, dat de plaats
volkomen was al naar de heggen waren geschoren. Over-
dreven, maar er was veel waars in. Voor Madioen is heel
wat gedaan. Poerworedjo en Djember kunnen er zijn, enz.
Hier en daar zien wij dessa's met rechte paden en over-
zicht van geheele kruispunten. Nu en dan wandelt en rijdt
men langs wegen met zuivere gooten en schoone erven,
met zindelijke huisjes, door pannen gedekt, maar het zijn
uitzonderingen en die uitzonderingen worden niet aange-
troffen in de steden. De grootere plaatsen, waar de taak
moeilijker, maar de bevoegdheid niet minder groot was,
daar is het de taak van de locale raden geworden te
herstellen wat werd verzuimd, een taak die haast hopeloos
Iqkt, wanneer men er voorstaat, maar door den frisschen
moed van de menschen, die wat over hebben voor de
gezondheid, wel overwonnen zal worden.
W a t d e s t a a t m e t zijn a m b t e n a r e n j a r e n e n j a r e n
heef t verzuimd ten aanzien van de volkshuisvesting,
blijft een belangrijk onderwerp ter behartiging, dat nu aangevat
zal worden door de locale raden. Daartoe hadden ze volle
recht, want de staat liet zorgeloos dezen plicht open en
legde er alsnog voor een deel van Java, het pestgebied,
beslag op. Daar werden opeens alle andere medewerkers
uitgeschakeld. Laten de raden elders nu spoedig zorgen,
') Zooals ik reeds opmerkte, is dit te wijten niet aan onwil van
de zijde der B. B.-ambtenaren, maar aan onkunde. Hun is gedurende
hun studie geen kennis van sociale hygiëne bijgebracht.
' ) Uitzonderingen daargelaten. Zie bladz. 33 over het werk van
enkele B. B.-ambtenaren op de Buitenbezittingen. T.
64 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
dat dit niet meer zoo gemakkelijk gaan zal, wanneer de
pest hun ressort nadert, door zelf wat tot stand te brengen.
Hoe weinig dit nog wordt beseft, hoe bedroe-
vend luchthartig geoordeeld wordt over den
gezondheidstoestand, kan blaken uit de ver-
slagen van de mindere-welvaartscommissiè. De
afdeelingsverslagen doen u verbaasd staan over de con-
clusies, die daarin vaak worden getrokken en die
gemeenlijk recht tegenover die van de geneeskundigen
staan, wier woord en oordeel mede werd vernomen. Het
gouvernementshospitaal op de ajdeelingshoojdplaatsen, door
een dokter orgwel overal zeer onvoldoende genoemd en
inderdaad dikwijls allerbedroevendst en steeds volkomen
onvoldoende worden genoemd als hulpmiddel voor ziekte-
bestrijding en het geringe gebruik van geneesmiddelen, acht
men een aanwijzing voor goede gezondheidstoestanden,
hoewel bekend wordt dat de inlanders in het algemeen er
niet van willen weten ' ) .
Steeds hebben er hier en ginder keuren bestaan,
min of meer uitvoerig, welke zorgen voor de netheid en
zindelijkheid van de plaatsen, die waken moeten tegen
verontreiniging en tegen het mogelijk verbreiden van ziekten.
Wij hebben voor ons een keur van 1891, welke die van
'73 moest vervangen, omdat die niet meer aan de behoefte
voldeed en dergelijke keuren zijn lang geen zeldzaamheid,
integendeel Deze stelt eischen van netheid der erven,
van omrastering, verbiedt het plaatsen van warongs en
andere gelegenheden van dien aard, op andere punten
dan is voorgeschreven, verbiedt dat door onreinheid last
aan buren wordt aangedaan, gelast dat de randen van
putten een meter hoog opgetrokken moeten worden, enz.
In het kort: het is een keur die voldoende zou zijn om de
vuilste plaatsen geweldig te verbeteren. M a a r w y h e b b e n
gelegenheid gehad de toepassing ervan te kunnen
controleeren en moeten verklaren dat er slechts
sporadisch iets van terecht komt. Zoo is het overal.
In Semarang zijn tal van putten zonder bovengrondschen
rand, vervuild daardoor, en een voortdurend gevaar. O p
de erven van groote Europeesche huizen in het midden
van de hoogste wijken staan vervuilde paarden- en koeien-
stallen, liggen nooit leeg gehaalde mestvaalten, wordt de
naaste buurt dag in dag uit verpest en geen klachten
helpen. W a t hebben wy aan mooie keuren, die
n i e m a n d n a k o m t ? Wat hebben wij aan de zindelijke
voorbeelden van velen, als zooveel anderen in den jare
1915 zulke slechte voorbeelden geven? Wat is er bedroefd
weinig bereikt, terwijl men den weg tot verbetering wel
wist en wat is er nog al te doen. Niet alleen ten aanzien
van de hier behandelde onderwerpen, het is evenzoo met de
') Zie tede Dr. de Vogel, blz. 24.
andere, wat wij in een volgend nummer zullen toonen.
De bestrijding van speciale ziekten heeft nog veel te
weinig aandacht gevonden, behalve de lepra, welker be-
strijding evenwel meer door particulieren is aangevat.
In het groot is de leprabestrijding aangevat ter Sumatra's
Oostkust, waarover genoeg is geschreven en nu wordt Bali
ook van regeeringswege, met steun van het Leger des Heils,
dat zeer veel voor de leprabestrijding doet, aangevat. Wij
behoeven hier niet in bijzonderheden te treden over dit
werk en evenmin in dat van de dokters Kayser en Bervoets
in Modjowamo. De regeering heeft haar laak in dezen
zeer verwaarloosd, hetgeen blijken kan o. a uit het oor-
spronkelijk weigeren van steun aan de genoemde ver-
eeniging, omdat deze . . . . een kleine leproserie er op na
hield! In het Bulletin van den „Bond van Geneeskun-
digen" van Januari 1910 trok Dr. de Vogel daartegen
te velde en nu is men overtuigd dat afzondering zeer
nuttig, vaak noodzakelijk is. In hetzelfde bulletin staan
meer wetenswaardigheden over de oorspronkelijke lepra-
bestrijdingen van Modjowerno. Hopen wq, dat ook hier
wat meer aandacht van plaatselijke autoriteiten zal komen
en het niet meer aan steun zal ontbreken voor wie dien
steun vragen.
Een woningwet is noodig en in het belang van de
volksgezondheid zal het zeker aanbeveling verdienen,
verband te leggen tusschen woningverbetering en gezond-
heidsdienst en gezondheidscommissies te belasten met
advies op onbewoonbaar-verklaring enz. Hetgeen een
pleidooi is voor krachtige zeggingsschap van de locale
raden in de gezondheidscommissie, tenzij deze slechts
adviseerende bevoegdheid houden, wat echter niet in de
bedoeHng schijnt te liggen. Maar uit al het voorgaande
blijkt toch zeker wel de enorme dwaasheid van een toe-
stand als in Batavia werd geschapen, waar alle verbetering
door een gezondheidscommissie werden gelast, zonder
verband met de gemeentelijke autoriteit. Daar werd bij en
door en zonder den gemeenteraad aan openbare werken
gearbeid door een halfslachtige gezondheidscommissie.
Zegt men, dat de locale raden nu zoo weinig deden
voor de volksverbetering, dan wijzen wij op het boven
aangevoerde, dat ze omtrent hnn rechten nog heelemaal
in twijfel staan en zich niet mogen wagen aan een machts-
liasco. Meent men, dat de raden ook met de wettige
bevoegdheid nog niets uitvoeren en weinig beloven, dan
kome men met ons op voor een spoedige invoering van
een woningwet, die de verpHchring geeft te zorgen voor
de volkshuisvesting en stadsverbetering.
Daarom werd al lange jaren geleden geroepen en voor-
stellen werden al van particuliere zijde gedaan geruimen
tijd voor de pest in het land kwam.
Ondertusschen is het niet alleen noodig, dat in de
gemeenten met gemeenteraden wordt gewerkt voor de
IN KROMO'S G R O O T E LAND
volkshuisvesting, ook in de kleinere plaatsen en op het
land is verbetering van woningtoestanden dringend noodig.
Bij vele gelegenheden hebben we daarop gewezen, hebben
we b e s c h r ü v i n g e n g e g e v e n v a n h e t d r o e v i g w o n e n
in d e d e s s a ' s , die door een optimist als Boissevain zoo
poëtisch worden bezongen en waar het toch zoo in-droevig
kan zijn.
De vraag naar hout en naar cement zal toenemen. De
verstrekking van hout zal van vele kwesties de oplossing
verhaasten. De hulp van het boschwezen zal in dezen
gereorganiseerd moeten worden, opdat de enorme dwaas-
heden, door den vroegeren resident van Rembang indertqd
aan de kaak gesteld, die leidden tot de zoo gevreesde
houtdiefstallen, uit de wereld worden geholpen.
Thans heerscht op a l l e r l e i g e b i e d e e n v e r w a r r i n g
v a n g e z a g . De gemeentebesturen van de drie groote
plaatsen lieten op eigen kosten groote maatregelen in het
belang der volksgezondheid voorbereiden (watervoorziening
en rioleering). Vele anderen zullen volgen, maar het gouver-
nement alleen kan de middelen verschaffen voor verdere
groote werken en dit geeft een groote stagnatie.
De regeering geeft aan de gemeente allerlei bevoegd-
heden voor zaken in nauw verband met de volksgezondheid,
maar onthield bevoegdhede i en fondsen die onmiddellijk
noodig waren. De regeering is bezig gezondheidsdiensten
voor te bereiden, die, als de dienst in Batavia, de
gemeenteraden in de wielen zullen rijden, die een
aanval zijn op de gemeentelijke autonomie en die de
medewerking van gemeentebesturen voor den arbeid in
het belang van de gezondmaking van de steden remmen
en bemoeilijken. Z e is een ambtelijk bedenksel geweest,
die beruchte Bataviasche commissie, die weidde op de
gemeentelijke weide en kale plekken veroorzaakte op de
grasvlakte, die door het gemeentebestuur geschoren wordt
en zou worden gemaakt tot een mooie gladde vlakte
zonder ongerechtigheden, als nu tusschen het opgeschoten
gras verborgen zijn. Inplaats van de gemeentebesturen en
de gewestelijke besturen te verphchten tot krachtigen arbeid,
dien zij trouwens zullen aanvatten, inplaats van tevens
daarvoor middelen beschikbaar te stellen, heeft de regeering
geluisterd naar hen, die meenen dat de ambtenaren alles
wel alleen kunnen. D e r e g e e r i n g h e e f t w e e r v e r -
geten, dat ze met haar a m b t e n a r e n niet heeft
kunnen beletten, dat thans een toestand be-
s t a a t v a n n o o d s t a n d , een toestand die niet blijven
kan, een toestand dat telkens en telkens epidemieën van
de meest gevaarlijke ziekten het land teisteren en dat de
bevolking in het algemeen aan energie en levensduur een
groot percentage onnoodig inboet, dat de volkskracht slechts
een deel is van wat zij wezen kon. Zij heeft de
b u r g e r i j , die belangsteUing begon te krijgen en mede-
werking gaf, ongevraagd v o o r h e t h o o f d g e s t o o t e n
65
en de menschen, die met lust en gevoel voor dit land
begonnen te werken aan de verbeteringen, o n d a n k s h u n
eigen particulieren drukken werkkring, werden
met een achteloos gebaar als leeken op zü gezet.
De houding van de regeering ten aanzien van de gezond-
heidscommissies zal zich wreken.
In hetgeen wij tot nu toe hebben gezegd, ligt toch
zeker voldoende duidelijk opgesloten, dat, om Indië gezond
te krijgen, een reuzenarbeid moet worden verricht, waarin
alleen de besturen leiding en niets dan die kunnen geven,
maar het volk in alle schakeeringen van ras, stand en
beroep moet medewerken, het werk moet doen. Wat baten
de verplichtingen, door een ambtenarencommissie opgelegd,
als de aannemers niet bouwen en de gemeentebesturen
tot wegencommissies zijn verlaagd, als de gezondheids-
commissie slechts decreteert en geen vertegenwoordiger
van de bevolking meer is, om namens en voor die bevolking
advies te geven en op te komen, als die bevolking leidelijk
verzet toont, omdat het autoritair optreden van vreemden
haar onbillijk voorkomt. Nu is het de tijd voor de regeering
terug te keeren na de eerste schrede op het verkeerde
pad. De breede groote weg ligt open: verplicht de
burgerij door hare vertegenwoordigers tot medewerking,
dat is het eenige billijke en het eenige dat resultaten kan
hebben. Men moet zich bovendien geen illusies maken
dat de ineens te nemen maatregelen lang effect zullen
hebben. Wij leven in een land met een deels onver-
schillige, deels onontwikkelde bevolking. Z o r g e l o o s h e i d
v i e r t h o o g t i j d i n a l l e s t a n d e n e n r a s s e n . De thans
toegepaste woningverbetering heeft een half jaar resultaat
en dan is alles weer vernield. De slokans blijven een
maand na het bevel schoon en dan vershbben en ver-
stoppen ze weer. De b a k k e r i j is 14 dagen schoon en
dan maakt d e v r o u w v a n „ b a b a " die of die er weer
een W . C. v a n '). De goedangs zijn ratvrij 3 dagen na
ontzwaveling en dan marcheeren de trippelende viervoetertjes
er weer bij secties rond. A l s m e n n i e t v o o r t d u r e n d
toezicht houdt en voortdurend op hetzelfde aan-
b e e l d h a m e r t , steeds weer inspecties, steeds weer
printah's, steeds weer bevelen, een jaren en jaren lange
schoolmeesterachtige opvoeding: jongen, zit recht, zegt
meneer; man, maak je goot schoon, zegt de autoriteit.
En eerst na lange maanden, wanneer de jongen heeft leeren
denken en begrijpen, dat het voor hem goed is en
mogelijk en gemakkelijk zelfs, blijft hij van nature rechtop
zitten en eerst na lange jaren, wanneer de inlander of
Chinees heeft leeren nadenken en door onderwijs en oak-
') Indertqd heb ik persoonlijk bakkenj'en geïnspecteerd naar aan-
leiding van de verordening daarop. Wij waren met z'n drieën, de
heeren Westerveld, Dr. Lim en ik. De toestand was van dien aard,
dat wij in arren moede maar besloten om voor te stellen de ver-
ordening maar in te trekken. De toestand was zoo beestachtig slecht,
dat er o. i. toch geen verhelpen aan was I T.
9
66 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
opvoeding, door de leering can het sociale leven, heeft
begrepen, dat er hoogere behoeften zijn, die „goed Wonen",
die „gezond zijn" heeten, zal hij uil zich zelf de ratten
Weghouden, hei huis rein en nel maken, zon en licht en
karhol en water te hulp roepen, om zich „seneng" (prettig,
aangenaam, „lekker". T . ) te voelen, om zijn lichaam ge-
zond te houden. Een voortdurende opvoeding van de
bevolking moet het nemen van de eerste maatregelen
volgen en die opvoeding heeft men in eeuwen
lang autocratisch bestuur, hoe vernuftig ook
samengesteld, niet bereikt. Integendeel, door den
drang der tijden, de voorbeelden van andere volken, voor-
lichting van de ethische mannen en hunne pogingen om
het volk te doordringen van besef van eigenv\raarde,
van de noodzaak zich zelf te zijn, heeft de bevolking
eindelijk den voogd bij den arm genomen en gevraagd
om opvoeding.
De maatregelen om Indie gezond te maken zijn vele en
van reusdchtigen omvang. Z e treden in het sociale leven
regelend op en dringen door in het familieleven en in het
individueel doen en laten. Z e zijn van een meest ernstigen
aard en vergelijken recht en bezit en eischen een strenge
onderwerping aan de gemeenschapsbelangen.
Niemand anders dan de vertegenwoordiging van het volk
heeft het recht om die inbreuken op adat en recht te
plegen, niemand anders dan de vertrouwensmannen van het
volk kunnen helpen aan de opvoeding. Daarom vooral in
deze het zelfbestuur.
Het groote doel van onze ethische regeering
moet w e z e n de opvoeding van het volk, e e n veel-
zijdige werkzaamheid. D e maatregelen voor de
volksgezondheid vormen hiervan een der zijden.
Locomotief, I October 1915.
Mr. Drijber zegt in den gemeenteraad van Soerabaja
o.a. het volgende:
Nu wij staan voor een belangrijke beslissing ten opzichte
van de hygiène dezer gemeente, loont het de moeite nog
eens na te gaan, wat tot nu toe door gemeente en
gouvernement op hygiënisch gebied is verricht. Wij weten
het allen: het bleef vrij wel bij het opmaken van groote
plannen van algemeene strekking, geen belangrijk, nauw-
keurig uitgewerkt voorstel met de begrooting betreffende
een groot werk bereikte ons. Toch is de verzorging der
hygiène een der meest belangrijke onderwerpen in een
tropische stad en men mag er zich dan ook over verbazen
dal, voordat gemeenteraden werden ingesteld, zelfs dit
onderwerp met de vele andere onderwerpen van algemeen
belang door de toenmalige bestuurders zoo algeheel is
verwaarloosd. Behalve de waterleiding is voor de
gezondmaking van Soerabaja door het gouver-
nement letterlijk g e e n werk van eenige betee-
kenis ondernomen, enz.
Z E d . haalt nog eenige cijfers aan uit een verslag van
Dr. van Dorsten.
Hij zegt, dat in de meest beruchte kampongs
het sterftecijfer per mille in 1907 w a s :
voor D a p o e a n . . . . 254,6
„ Pesapen . . . . 211,3
„ Boengoet.... 184
„ Krambangan . . 193
„ Kalisosok. 223
Het lijkt mij goed deze cijfers nogmaals naar voren te
brengen. Er blijkt luce clarius uit, dat noodzakelijk en
spoedig ingegrepen moet worden, maar ook dat, wanneer
ingegrepen wordt, de toestand aanmerkelijk vooruit kan gaan.
Merkwaardig is nog de mededeeling, dat uit een onderzoek
van Dr. Terburgh is gebleken, dat ten W e s t e n v a n
de Kalimas plaatsen zijn, waar van de bevolking
8 0 tot 100 o/o aan miltvergrooting lijdt i).
Wat bereikt is.
Voorloopig is na lang geadviseer, genoteer en gepro-
jecteer niet anders bereikt dan het bescheiden vergelijk,
dat thans voor ons ligt; van al de dringende verbeteringen,
in vorige rapporten voorgesteld, is geen enkel uitgevoerd,
ja is geen enkel nog tot een detailuitwerking gebracht.
De directeur der gemeentewerken heeft met zijn belang-
rijk rapport van 1913 dit bereikt, dat in Juli 1915, dat
is 2 jaar later, de chef der walerstaatsafdeeling schrijft,
dat het bandjirvrij maken der rivieren spoedig bij den
directeur van B. O . W . zal worden voorgebracht. Aan
de assaineering van de terreinen langs de Krambangan-
buurten — oude vestinggrachten en andere poelen — is
nog niets gedaan. Echter, er is hoop dat het Gouvernement
na niet te langen tijd hier zal beginnen. H e t r e s u l t a a t is
w e l p o v e r . De vraag i s : aan wie of waaraan de schuld
van zooveel vruchteloos gezwoeg en een zoo langzamen
gang bij de assaineering eener gemeente, ik zie bij de
beantwoording dezer vraag niet voorbij, dat werken als
waarom het hier gaat, afwatering, rioleering en assaineering
van Soerabaja van gewicht en van grooten omvang zijn en
enorme sommen zullen kosten. De kritiek is gemakkelijk,
de kunst is hier buitengewoon moeilijk, maar ik meen
dat de omstandigheid dat, nadat het besef dat de nood-
zaak ten opzichte van een gezondheidstoestand hier nijpt,
reeds jaren lang bij al de betrokken autoriteiten levendig
is en nog ongeveer niets is bereikt, wijst op een onge-
zonden toestand in de regeling dezer groote belangen. D e
rotte plek in de regeling is naar mijn meening,
dat ieder over de assaineering wil meespreken,
terwijl de leiding bij niemand is. Elk plan, dat komt
van een der bij de assaineering betrokkenen, wordt over
de vele schijven, waarover het moet loopen, dood gead-
viseerd. B. O . W . de Inspectie van den Geneeskundigen
*) D u 'beteekenl, dat al die menschrn aan ma'aria lijdf^.n l T .
 IN KROMO'S GROOTE LAND
Dienst en de Gemeente-Diensten, zij komen alle met hun
plannen, zij beadviseeren elkaar en tot uitvoering komen
die plannen niet. Binnenkort zullen wij, dank zij het drij-
ven van den inspecteur van den Geneeskundigen Dienst,
het hier beleven, dat er een nieuwe dienst bijkomt, nml.
een Gouvernements-Gezondheidsdienst, welke zich als
vierde in den bond der plannen-, adviezen- en ontwerpen-
makers zal aanmelden. Is een hopeloozer toestand denk-
baar dan deze werkverdeeling, kan men daarvan spreken
ten opzichte van de gezondheidsvoorziening der stad ? D e
n i e u w e dienst zal g e e n oplossing brengen, omdat
alle thans bestaande diensten aanbleven en even
h a r d z u l l e n m e e s p r e k e n . De inspecteur blijft — daar
zal wel voor gezorgd zqn — adviseur. De dienst der
B. O . W . laat zich, om welke reden laat ik daar, niet
terugdringen. De gemeente zal zoo nu en dan met geld
en ambtenarenhulp moeten bijsprii)gen, daar toch ook deze
niet steeds zal kunnen worden gepasseerd. Zoo zal het
blijven, vier k a p i t e i n s o p h e t s c h i p z o n d e r l e i d e r ,
en eindeloos gemodder en gewoeker tot schade der volks-
gezondheid dezer stad.
Welke oplossing ik hier tegenover stel: een gezond-
heidsdienst, een dienst die ontwerpt en handelt, een dienst
die de verantwoording draagt, een dienst die de geheele
assaineering omvat en omdat het hier geldt voorziening
in latere plaatselijke belangen, is het aangewezen dat deze
dienst wordt een gemeentelijke, dit is de meest logische,
de meest practische en de wettige weg. Ik schreef over
dit onderwerp voor korten tijd in het tijdschrift „Locale
Belangen'' als volgt:
Locale hygiënische dienst.
Mij komt beter voor een plaatselijke hygiënische dienst,
ondergebracht bij de locale ressorten, het toezicht bij den
gemeenteraad, waarin de verschillende belangen welke bij
de hygiëne meespreken, vertegenwoordigd zijn. D e ver-
antwoordelijkheid bij de raden. Later kan deze dienst
met de gemeentebedrijven onder leiding van den wethouder
komen. Bijdrage van het Gouvernement van dezen dienst.
Door een gemeentedienst wordt bereikt dat de controle
en verantwoordelijkheid voor het levensbelang der gemeente
bij degenen berust, die daarvoor zijn aangewezen, door
direct belanghebbenden, dit zijn de ingezetenen zelf.
Onder de tegenwoordige regeering — dit in het voorbijgaan —
kunnen de gemeenteraden met hun beperkte middelen,
wat bevoegdheid zoowel als inkomsten betreft, voor de
nalatigheid op dit gebied niet tot verantwoording worden
geroepen. V o o r g r o o t e w e r k e n o p h y g i ë n i s c h g e -
bied, door het Gouvernement vroeger nagelaten,
k a n , w a a r v a n ^|^ d e r i n g e z e t e n e n g e e n m e e r d e r e
belasting m a g gevraagd, de gemeente de fondsen
n i e t uit e i g e n b e l a s t i n g v i n d e n . Het Gouvernement
moet voor dit geval bijspringen. Komt het tol gemeente-
67
lijke gezondheidsdiensten, dan zullen op één bureau
onder één leiding samenwerken alle diensttakken, welke
bij de hygiëne eener groote stad zijn betrokken. De
gemeente heeft alle noodzakelijke gegevens bij de
hand, in tegenstelling van den Gouvernementsdienst, welke
in laatste instantie steeds vanuit Weltevreden wordt
bestuurd. Daar kent men de plaatselijke toestanden niet.
De publieke controle een gevolg der openbare behandeling
van gemeentebelangen kan, mits deze zich stelt boven
persoonlijk gekijf en niet afbrekend maar opbouwend te
werk gaat, niet enkel in en door zichzelf een voordeel
zijn, maar deze is tevens een middel tot opwekking en
voorlichting van de bij de hygiëne belanghebbenden zelf,
tot opwekking zooveel dit mogelijk en noodig is om aan
dit belang mede te werken. Gezondheidsmaatregelen met
min of meer geheime missives, in de bureaux uitgebroed
en aan de ingezetenen door ambtenaren voorgeschreven,
zullen nimmer dezelfde opvolging vinden, als voorschriften
in openbare besprekingen vastgesteld door vertegenwoor-
digers der ingezetenen en uitgevoerd onder hun verant-
woording. Het belangrijke, ontwikkelende en opvoedende
element van een gemeentelijken gezondheidsdienst, een
factor, juist bij de hygiëne van zoo groot belang, wordt
door de voorstanders van het ambtenaarsregime voorbij-
gezien, dit vooral door den dienst der B. O . W . De
oorzaak dat de gezonde ontwikkeling der decentralisatie
op technisch-hygiënisch gebied geen voortgang heeft, ligt
vooral hij den reactionairen der Decentralisatie vijandigen
geest Van den dienst der B. O. W. Van den aanvang
af heeft deze afdeeling zich tegen de Decentralisatie
verzet. De misère is begonnen met Staatsblad 1906,
no. 170, waarbij B. O . W . wist te bewerken, dat als
regel de uitvoering der locale werken voor de diensten
der B. O . W . bleef gereserveerd. Een zonderlinge hap
uit de DecentraUsatie, welke nimmer de bedoeling van den
Decentralisatie-wetgever kan zijn geweest en waarover deze
ook nergens spreekt. T e r uitvoering van artikel 2 van
Staatsblad no. 170, ingevoegd bij Staatsblad 1907 no. 4,
is bepaald dat, waar locale raden over eigen technisch
personeel beschikken tot uitvoering van herstellingen, ver-
nieuwingen enz van werken, geen last wordt gegeven,
dan nadat de ontwerpen zijn onderzocht door den chef
der Waterstaatsafdeeling Deze ambtenaar toetst de ont-
werpen aan het „algemeen belang", een toetsingsgrond
op zich zelf begrijpelijk, maar niet thuis behoorend bij
een technisch departement. Kan men deze n i e t w e t t i g e
p o g i n g v a n B . O . W . om de DecentraHsatie op technisch
gebied te fnuiken, door den beperkten toetsingsgrond,
niet geheel geslaagd noemen, langs anderen weg wist en
weet deze dienst de medezeggingschap op technisch
gebied in de locale ressorten geheel voor zich op te
eischen. Moet toch voor een werk geleend — en bijna
68 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
elk groot ontwerp vordert een leening — dan eischt de
praktijk, dal niet het algemeen leeningsplan met de be-
stemming der gelden wordt overgelegd en beoordeeld
door den G. G., maar dat de detailplannen van het werk
zelf, waarvoor geleend wordt, mede worden overgelegd,
dit om te worden beoordeeld door B. O . W . En zoo
COOT eenig technisch Werk subsidie oan de regeering wordt
gevraagd, dan stelt de regeering zich niet op het uit de
decentralisatiewetgeving voortvloeiend standpunt, dat enkel
de algemeene strekking van het plan. Waarvoor subsidie
Wordt gevraagd, Wordt beoordeeld, maar dat ook het plan
zelf in al zijn finesses moet Worden nageplozen en goed-
gekeurd, hetgeen dan weer geschiedt door B. O. IV. Zoo
komt er, dank zij die n i e t w e t t i g e i n m e n g i n g v a n
h e t d e p a r t e m e n t v a n B, O . W . , v a n d e a u t o n o m i e
der gemeente op technisch gebied heelemaal
n i e t t t e r e c h t . De gemeenteraadscolleges worden in dit
cpzicht met gewone vereenigingen gelijkgesteld en blijven,
tot schade der door hen gediende belangen, de last der
bureaucratie, waaronder Indiê gebukt gaat, mee onder-
vinden. Onder de gegeven omstandigheden lijkt mij voor
de gemeente de eenige oplossing krachtens artikel 8 der
stichtings-ordonnantie, haar eigen weg te gaan. De ge-
meente doet zelf en zelfstandig wat haar hand op dit
gebied te doen vindt. Rioleering en assaineenng der meest
ongezonde stadsgedeeUen, verbetering der afwatering, waar
dit aan de gemeente nu reeds mogelijk is, de uitvoe-
ring van het Pegirianplan. Ziedaar al een werkplan naast
woningverbetering en woningtoezicht, waarmede zich een
gemeentelijke gezondheidsdienst de eerste jaren in het
belang der gezondheid kan bezig houden.
De gemeentebureaux, uitgebreid met technisch personeel,
zullen daarvoor tijd vinden, nu zij de functie van projecten-
bureaux voor gouvernementsdiensten k^^nnen staken.
Locomotie/, 6 October 1915.
De Nieuwe Soer. Crt. geeft den tekst van de motie,
voorgesteld door het Soerabajasch raadslid, den heer
Weeber. „De gemeenteraad van Soerabaja, kennis genomen
hebbende van de nota van het raadsHd Drijber, betreffende
de uiterst g e r i n g e v o o r t v a r e n d h e i d , waarmede de
verschillende t a k k e n v a n G o u v e r n e m e n t s d i e n s t de
vele rioleerings- en assaineeringsplannen voor Soerabaja in
den loop der jaren hebben behandeld, waardoor tot heden
van al die p l a n n e n n i e t s is t e r e c h t g e k o m e n ; g e l e t
op den hoogst ongunstigen gezondheidstoestand
v o o r a l v a n d e b e n e d e n s t a d v a n S o e r a b a j a , ver-
zoekt de regeering dringend maatregelen te willen nemen
om van de verschillende takken van dienst de grootst
mogelijke medewerking en voortvarendheid te verkrijgen,
noodzakelijk voor de zeer spoedige uitvoering van de
rioleerings- en assaineeringsplannen." Door den gemeente-
raad van Soerabaja in zijn zitting van Woensdag
29 September 1915 is ze in principe goedgekeurd.
Locomotief, 7 October 1915.
B o n d o w o s o . Onze correspondent schrijft: het geleide-
lijk toenemen van het aantal ambtenaren te dezer plaatse
heeft geleid tot een waren w o n i n g n o o d . Enkele nieuwe
huizen zijn er wel bijgekomen, maar die zijn veel te hoog
in prijs voor laag bezoldigden en staan in geen verhouding
tot hunne waarde. En de oude huizen, vroeger tot een
redelijken prijs te huur, zijn thans veel duurder geworden en
met 4 0 e n 5 0 "/o o p g e s l a g e n . Let men hierbij op de hooge
binnenlandsche tokoprijzen, op de bijkomende onkosten
voor veel wat men van Soerabaja moet laten komen,
omdat het hier niet te krijgen is, dan behoef ik niet te
zeggen, dat men niet te Bondowoso moet zijn om goedkoop
te leven.
Locomotief, 7 October 1915.
De correspondent te S o e r a b a j a schrijft over het be-
handelde in den Soerabajaschen gemeenteraad o. a :
Naar aanleiding van de motie van het raadsUd Weeber
betoogt de voorzitter, dat de verschillende takken van
Gouvernementsdienst niet zóó schuldig zijn, als de heer
Weeber het laat voorkomen in zijn motie. De heer Drijber,
geen bepaalde personen op het oog hebbende, hekelt
het systeem van aanpakken in Indië en steU dit systeem
aansprakelijk voor alle lamlendigheid. Spreker wijzigt de
motie in dien geest, waarmede de heer Weeber accoord
gaat. De heer Soesman betreurt het, dat de heer Drijber
de motie heeft gewijzigd en dat de heer Weeber met een
zachteren vorm accoord gaat. Spreker had liever gezien,
dat de motie in nog krachtiger termen was opgesteld en
acht het verkeerd tegenover de regeering een blad voor
zijn mond te nemen. De gewijzigde motie wordt na eenige
discussie echter aangenomen.
Locomotief. 8 October 1915.
Correspondentie uit S o e r a b a j a .
De g e z o n d h e i d s t o e s t a n d laat hier thans zeer v e e l
t e w e n s c h e n o v e r . Er doen zich tal van koortsgevallen
voor ook onder de Europeanen. Cholera komt nog steeds
sporadisch voor, enz.
Locomotief. 13 October 1915.
Voor de woningverbetering.
Wij willen een beroep doen op de hier gevestigde
zaken en particulieren, die iets gevoelen voor de ver-
betering van den woningtoestand in hun gemeente en niet
minder voor de verbetering van de woonmogelijkheid voor
de employe's. M e n w e e l h o e d r o e v i g hier d e
w o n i n g t o e s t a n d e n z ^ n , hoe duur de kleine man, ook
buiten de inlandsche bevolking,' de woningen betalen
moet, die dikwijls aan geen enkelen eisch der hygiène
voldoen; hoe daardoor ziekten en de gevolgen daarvan
de woningen te veel bezoeken en de arbeidskracht en
de levenslust der bewoners er door achteruit gaat. De
IN KROMO'S GROOTE LAND
buurten, waar vele onzer medeburgers genoodzaakt zijn te
wonen, Tawang, Karangbidara en Nieuw-Holland enz. ïijn
beslist o n g e z o n d en het zal heel moeilijk zijn de ver-
keerd gebouwde buurten ook maar eenigszins te assai-
neeren. Toch moet men er wonen en de huiseigenaren
kunnen bij gebrek aan woningen overdreven prijzen vragen.
De kleine burgerij is genoodzaakt te betalen.
De meeste behoefte bestaat hier m Semarang aan inland-
sche woningen en huizen beneden f 50,— huur per
maand. De „Woningvereeniging" heeft nu nog de plan-
nen gereed voor den bouw van een 30-tal huizen, die
huren zullen doen van f 2 5 , — tot f 3 5 , — . Zij heeft het
voornemen op Sompok of mogelijk elders in gezonde
buurten huizen neer te zetten, die ruim zullen zijn en
waardoor voorzien wordt in de meest dringende behoefte.
De g e m e e n t e h e e f t b e s l o t e n d e r e n t e t e g a r a n -
d e e r e n van de o b l i g a t i e - l e e n i n g , die de gemeente
zal sluiten om te kunnen beginnen, f 100,000 zal deze
groot zijn en de rente zal 5 7o bedragen. W y d o e n n u
e e n beroep op de S e m a r a n g s c h e z a k e n e n par-
ticulieren, o m door het n e m e n v a n obligaties,
d i e e l k f 5 0 0 , — g r o o t zijn, v a n h u n g o e d e n w i l
w a t t e d o e n blijken, enz.
Locomotief, 15 October 1915.
Woningen voor ambtenaren.
Zoo langzamerhand is er een c h a o s ontstaan op het
gebied van de G o u v e r n e m e n t s - w o n i n g v o o r z i e n i n g
voor de ambtenaren. Zotte verhoudingen zijn daardoor ge-
komen en onbillijkheden bleven niet uit. Er zijn categorieën
van ambtenaren, die b v. welke bij een staatsbedrijf behooren
en in de onmiddellijke nabijheid moeten wonen, waarvoor
het aangewezen is woningen beschikbaar te stellen. Maar
anderen genieten er ook van, die eigenlijk best in parti-
cuhere huizen zouden kunnen wonen. Waarom een
opzichter-machinist van de S.S. een dienstwoning moet
hebben en een opzichter van de irrigatie niet altijd zoo
gelukkig behoeft te zijn, is b.v. niet na te speuren, enz.
Er zijn kleine plaatsen, waar geen huizen genoeg Worden
bijgebouwd voor de steeds in aantal toenemende ambte-
naren en de nieuw komenden moeten maanden, soms
jaren in pensions en hotels een alles behalve huiselijk
bestaan colgen. „My house is my castle" geldt voor dit
land ook en een genefelijk, niet te duur huis, is een eisch
om een tevreden mensch te kunnen worden en . . . . een
tevreden ambtenaar.
Huizengebrek brengt velerlei misère, brengt ingezonden
artikelen in vakbladen. Overdreven voorstelUngen van
„slechte" toestanden ontstaan erdoor en het G o u v e r -
n e m e n t m o e t p e r slot v a n r e k e n i n g d e t r a k t e -
m e n t e n a l m a a r m e e r v e r h o o g e n . De uitgaven van
ambtenaren stijgen onrustbarend en toch zijn vele categorieën
aan te wijzen, die zich moeten bekrimpen met het oog
69
op de huizen. Het Gouvernement moet zorgen dat de
ambtenaren overal woonhuizen vinden en dus allereerst
op de k l e i n e r e p l a a t s e n d i e n s t w o n i n g e n . Dit is een
traktementsdeel, dat algemeen gewaardeerd zal worden. O p
de grootere plaatsen zal de aanbouw van woningen voor
ambtenaren tevens den algemeenen toestand verbeteren
en den woningnood doen verdwijnen, terwijl het e x p l o i -
t e e r e n van het daarin gestoken k a p i t a a l volstrekt g e e n
v e r l i e s behoeft op te leveren. De winst met de duurdere
huizen kan het verlies met de goedkoopere dekken. In
principe heeft de regeering, die bij de S.S., bij de pand-
huizen, bij de andere bedrijven, bij scholen e. d. instel-
Hngen, dienstwoningen bouwde, uitgemaakt dat het z o r g e n
v o o r h u i z e n voor ambtenaren een G o u v e r n e m e n t s -
plicht is. Waarom dit niet uitgebreid, het woonbedrijf als
zoodanig geëxploiteerd en daarmede op de goedkoopste
manier gezorgd voor de ambtenaren. Overplaatsingskosten
worden tot een minimum teruggebracht, daar er dienst-
woningen over zijn, verhuizerijen worden voorkomen en
men kan zeker zijn van degelijke woningen onder goed
toezicht voor reparaties en wat dies meer zij.
Locomotief, 16 October 1915.
Toestanden in het militair h o s p i t a a l te S o e r a b a j a .
De Nieuwe Soer. Crt. schrijft: Herhaaldelijk bereikten
ons in den laatsten tijd klachten omtrent de behandeling en ver-
pleging van lijders der lagere klasse in het militair hospitaal,
welke echter in zulke algemeene termen waren vervat,
dat het niet wel doenlijk was ons van de gegrondheid
daarvan te vergewissen. Wij hebben echter niet ^^i\ gezeten,
doch in die richting een onderzoek ingesteld. De alge-
meene indruk, dien wij ervan verkregen, kan zonder over-
drijving aldus worden samengevat: d a t er o p e e n h o o g s t
onverantwoordelijke wyze met bovenbedoelde
categorie van patiënten wordt omgesprongen.
In het algemeen belang achten wij het dringend ge-
wenscht op deze kwestie het volle licht te doen schijnen
en aan te dringen op een gestreng en nauwkeurig on-
derzoek. De toestand is reeds zóó, dat vele Gouver-
menntsbeambten, die in verband met hun financieele om-
standigheden in de eerste plaats op het militair hospitaal
een door den lande onderhouden ziekeninrichting zijn
aangewezen, huiverig zijn zich daarin te laten opnemen,
doch de voorkeur schenken aan een particuHere gelegen-
heid, alwaar zij staat kunnen maken op een goede be-
handeUng, zij het dan ook dat daarmede niet geringe
geldelijke offers gepaard gaan. Klachten handelend over
slechte voeding en onzindelijkheid (in de bedden en
klamboes moet het van wandluizen krioelen) gaan wij
stilzwijgend voorbij. Er zijn er echter van ernstiger aard,
waarop de aandacht der autoriteit dient te worden ge-
vestigd en voor de juistheid waarvan wij ons gaarne
verantwoordelijk stellen, enz.
70 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"

Locomotief, 27 September 1915.
Opening van het R o o m s c h - K a t h o l i e k e W e e s h u i s
op Tjandi. Dit gebouw is ontworpen door den heer C. H.
Lugten, architect. In het blad komt een uitvoerige be-
schrijving voor, waaraan ik alleen het volgende ontleen:
„ O p de tweede verdieping bevinden zich enorme slaap-
zalen voor de kleintjes, luchtige vertrekken van wel 50 M.
lengte met een prachtig uitzicht op de groene Tjandi-
heuvels. De slaapzalen zijn onderscheiden in een voor
de jongsten, een voor de ouderen en nog een voor
de weer wat grooteren, terwijl het natuurlijk ook op
de slaapzalen niet aan behoorlek toezicht ontbreekt. De
ook die aanwezigen die tot de ons begunstigende weldoeners
behooren. Het is een langgezochte gelegenheid om hier
nu onzen dank te betoonen enz. ( D e g e d e e l t e l i j k e
verplaatsing van het weeshuis, gelegen in een
der meest ongezonde deelen van de stad Sema-
rang, naar het heerlijke heuvelterrein, is niet
alleen een daad van direct hygiënisch belang
voor de weezen, maar ook eèn van groot nut
voor de toekomst van Semarang. T.)
Locomotief, 21 October 1915.
Prijsvraag. Voor het ontwerpen van eenvoudige woon-
huizen is een prijsvraag uitgeschreven door het bestuur

No. 29. In de Tjandische

heuvels is het nieuwe R.-K.
Weeshuis — gebouwd naar
plannen van den bekenden
architect Lugten — geopend.
De weezen vinden er een
onderkomen, dat op hygië-
nisch gebied ideaal mag
worden genoemd. (De ver-
plaatsing van een deel der
weezen uit de ongezonde
benedenstad naar het koste-
lijke heuvelland is een daad,
die velen tot voorbeeld mag
strekken. T . )

kribben zijn uiterst eenvoudig ( k l a m b o e s zijn n i e t
n o o d i g , d a a r d e v e r t r e k k e n m u s k i e t e n v r i j zijn)
e n speciaal er op berekend dat er zich g e e n on-
g e d i e r t e o p n e s t e l e n k a n . Een deel der bedden is
volgens hel model van Dr. Lim, gelijk dat in het stads-
verband gebruikt wordt, vervaardigd. Achter het gesticht
Hgt een heuvel van 9 bouw (pl.m. 6'/2 H . A . ) waarop
de verpleegden een eigen voetbalveld hebben en welke
hun een prachtige spelgelegenheid biedt. Pastoor Hoe-
venaers hield ook een rede en zeide o.a. : De voltooiing
van het R. K. weeshuis is voor het bestuur de vervuUing
van lang gekoesterde wenschen. Deze dag is een dag
van heugenis voor het bestuur. Wij danken dit aan de
regeering van Ned. Indië, die ons steeds tot grooten
steun is geweest, ook brengen wij dank aan de aanwezigen,
die luister hebben gegeven aan dezen schoonen dag en
der Woningverecniging Semarang. Gevraagd wordt het
opmaken van twee ontwerpen met begrootingen, zoo
noodig van toelichting voorzien, voor eenvoudige doch
hygiënisch ingerichte gezinswoningen, beantwoordend aan
de volgende eischen:
1. De woning moet rattenvrij zijn.
2. Aanleg fundeering is aan te nemen 1 M. onder
hoogte maaiveld.
3. Het bewoonbare oppervlak der woningen zal minstens
moeten bedragen:
a. Voor het grootste type hoofdgebouw 78 M . ' , bij-
gebouwen 27 M.''.
b. Voor het kleinste type hoofdgebouw 64 M.*, bij-
gebouwen 27 M.^.
Bij de bijgebouwen van beide typen is de noodzakelijke
ruimte van de open overdekte galerijen niet meegerekend.
IN KROMO'S GROOTE LAND
4. De hoofdgebouwen der beide typen woningen zullen
moeten omvatten voorgalerij en eetkamer, die echter ook
als open galerij mag uitgevoerd worden, en onderscheiden-
hjk 3 en 2 kamers. De bijgebouwen van beide typen
zullen in ieder geval moeten bevatten: goedang, keuken,
badkamer en privaat. Verondersteld wordt, dat de woningen
gebouwd zullen worden ter weerszijden van een rechten
weg, breed 12 M., terwijl de beschikbare erfoppervlakken
voor beide typen woningen zullen bedragen respectievelijk
500 en 400 M.*.
Locomotief, 22 October 1915.
„Wat hebben wy aan een gemeenteraad?"
(Lezing.)
Onze Buitenzorgsche correspondent schrijftd.d. 20 dezer:
De heer Mr. I. Hen uit Batavia heeft hedenavond voor
de leden der kiesvereenigmg „Gemeentebelang" en andere
belangstellenden een zeer belangrijke causerie over voren-
bedoeld onderwerp gehouden. Z E d . zei o.a.:
„Het bureau-standpunt ten opzicht v a n : w a t
h é b b e n w y a a n e e n g e m e e n t e r a a d ? is s a m e n t e
v a t t e n in é é n w o o r d : s o e s a h . " Decentrahsatie is niet
te passen in het systeem van een centrale regeering
Doordat de gemeentelijke colleges afgaan op directe feiten
en de bureau-man op zijn hooge krak zonder practische
kennis daaraan moet oordeelen, krijgen Wij vaak. onlogische
beslissingen.
De Decentralisatie verschilt van de Centrale Regeering
principieel in wezen en uiting; in wezen omdat Decen-
tralisatie democratisch is en de Centralisatie juist den
volkswil uit den aard der zaak niet tot geldigheid kan
brengen. In uiting, omdat ze, in tegenstelling met het
regeeringsstelsel, geen papieren stelsel is. Er wordt daar
gewikt en gewogen met theoretische juistheid door per-
sonen, die niet bekend zijn met de practijk.
Destijds besloot de regeering de verschillende afdeelings-
hoofdplaatsen te verheffen tot gemeenten. Zij zag in, dat
die plaatsen hadden een eigen gemeenschappelijk belang
en een eigen bestaan, vaak geheel afwijkend van die van
andere plaatsen. De gemeenten hadden toen een eigen
territoir, eigen inwoners en gemeenschappelijke verlangens,
doch nog maar bitter weinig daarover te vertellen. Toen
b.v. voor eenige jaren Semarang tot registreering zijner
inwoners wilde overgaan, vond de regeering het toch
beter dit te zijner tijd zelf te doen. Eerst later werd toe-
stemming daarvoor gegeven. Z o o z y n d e g e m e e n t e n ,
o m dit w o o r d by h e r h a l i n g t e g e b r u i k e n , r e e d s
v a n d e n a a n v a n g af in h a a r w e r k g e h a n d i c a p t .
Het mag een w o n d e r heeten dat desniettegenstaande
daarvan n o g z o o v e e l is t e r e c h t g e k o m e n . Zulks is
zeker een bewijs van de kracht en de noodzakelijkheid
van de Decentralisatie. . . .
Wat Europeanen betreft, zijn de levenstoestanden lang-
71
zamerhand tot een schrikwekkende hoogte gestegen en het
is een van de eerste plichten der gemeente hier in te
grijpen door te zorgen voor voldoenden bouwgrond voor
het oprichten van woonhuizen, zoodat aan den huizennood
een einde komt. Echter zonder dat daardoor de inlanders,
die in de stad wonen, daaruit worden verwijderd, ten
behoeve van Europeanen enz. ' ) .
Locomotief, 25 October 1915.
Een idylle.
Men bericht ons dat de toestand, waarin de p r i v a t e n
in kampong Pekalongan zich bevinden, meer dan ergerlijk
is. Niet alleen verspreiden deze gelegenheden daar een
verschrikkehjken stank, doch het meerendeel is meer dan
vol, zoodat bij een flinke r e g e n b u i d e i n h o u d o v e r
de straten spoelt.
Locomotief, 26 October 1915.
Voor onze gezondheid. . . .
Het tweede noodige is de toepassing door de poHtie
en het bouwtoezicht van de bestaande bepalingen volgens de
keur op de netheid of de reinheid van de erven en de
behoorlijke afwatering van huis- en ander vuil. Gisteren bijv.
moesten wij klachten plaatsen over privaten in Pekalongan
en nu hoorden wij soortgelijke klachten over de buurten
Redjosari en Petelan.
Daar hebben de huizen en erven eenvoudig
geen afvoer en de eigenaars van de huizen
w e i g e r e n s t e e d s a a n d e h u u r d e r s o m er e e n g o o t
t e m a k e n . B a d - e n a n d e r w a t e r k o m t in p r i m i -
t i e v e s l o o t j e s e n blijft d a a r s t a a n t o t h e t v e r d a m p t
is. E e n p r a c h t i g e g e l e g e n h e i d d u s v o o r d e o n t -
wikkeling van malaria-muskieten. Verder vuil
w o r d t o p h e t erf b e w a a r d e n d e t o e s t a n d w o r d t
s t e e d s m e e r allertreurigst.
Locomotief, 26 October 1915.
De gezondheid in Soerabaja.
Onze correspondent te S o e r a b a j a schrijft:
Met de g e z o n d h e i d alhier gaat het in den laatsten
lijd e e r a c h t e r u i t d a n v o o r u i t . D e k o o r t s g e v a l l e n
z y n l e g i o , v o o r a l o n d e r d e i n l a n d e r s . Onder de
Europeanen en Chineezen komen ook veel koortsgevallen
voor, schoon in mindere mate.
Kort geleden viel de heer S., wonende in Embangkenari,
een der gezonde wijken dezer stad, van zijn fiets. Hij
was op weg van de suikerschool naar huis. Men bracht
hem in een wagen naar zijn woning, waar de onmiddellijk
ontboden geneesheer cholera constateerde. Denzelfden nacht
stierf de zieke.
Menadoneesche brieven.
Men schrijft ons d.d. 7 October 1 9 1 5 : In een vorigen
brief beloofde ik even te zullen wijzen op een tweede
') Fen zeer veel voorkomend feit in de groote centra. Zie ook d«
kaart van een deel der stad Semarang, in dit werk.
 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
onaangenaamheid voor de inwoners van Menado en
omstreken.
Beter ware het hier misschien over een misstand te
spreken, want het betreft hier niets meer of minder dan
een hoogst gebrekkigen, e i g e n l e k g e h e e l o n t b r e k e n -
de!» a f v o e r v a n f a e c a l i ë n e n a n d e r e o n r e i n h e d e n
e n stoffen in h e t a l g e m e e n , w a a r v o o r zelf» in
de kleinste bevolkingscentra e e n uitnemende
d e r g e l i j k e g e l e g e n h e i d m o e s t b e s t a a n . De corres-
pondent zegt: „de huizen konden de weelde van afvoer-
goten voor badkamers en W . C s gevoegeUjk missen,
ook voor afvoer van het hemelwater is niet gezorgd, want
dit alles vindt immers zijn eigen weg w e l ; dit om over-
bodige kosten bij het bouwen van huizen te besparen.'
Een voorbeeld: Beginnen wij met de eerste s c h o o l en
de m e i s j e s s c h o o l , gebouwen in gebruik in dienst van het
g o u v e r n e m e n t , en die daarom in de eerste plaats de aan-
dacht trekken, te meer omdat ze beide grenzen aan het erf
van niemand minder dan den Resident '). Natuurlijk zqn
deze gebouwen van de ik wil niet zeggen noodige privaten
voorzien, maar of het aantal voldoende is, valt zeer te
betwijfelen, en dat de afvoer van deze inrichtingen derhalve
zeer veel te wenschen overlaat, staat vast. Laat ons er
echter aan toevoegen, dat de eerste school een woonhuis
is, dat in g e e n e n k e l o p z i c h t v o l d o e t a a n d e
strenge eischen, die m e t het oog op d e gezond-
h e i d d e r k i n d e r e n z o o w e l a l s p e r s o n e e l niet alleen
mogen maar moeten woiden gesteld. Die W . C s dan
staan aan de grens van het schoolerf bij beide scholen
(waarvan de meisjesschool door stutten van bamboe voor
instorten wordt behoed, zoowel voor- als achtergevel); aan
de grens, zeiden wij, en wel juist aan de grens van het
erf van den Resident, welk erf zeker 2 k 3 meter lager
ligt dan de aangrenzende schooierven.
Onder de zoo onmisbare, bovengenoemde bijgebouwtjes
door loopt een soort slokan. Of deze gemetseld is, durf
ik niet te verzekeren, maar is dat zoo, dan toch niet veel
verder dan zich de onmisbare gebouwtjes bevinden, want
verder zien wij slechts een heel gewone geul en deze
heeft slechts water als het regent.
Wanneer men een wandeling doet door het kleine
laantje, het moordenaarslaantje, dat aan de achterzijde het
hotelerf begrenst, en nog beter: wanneer men vanuit dit
laantje door een hekje in den haag over het erf het voor-
gebouw tracht te bereiken, dan neemt men daarvoor een
zakdoek uit den zak Bij de gewone particuliere woningen
wordt alles vergaard in een gemetselden put, terwijl bij
een groot gedeelte het badwater niet zoo geleid wordt,
dat het een afvoer dier minder gewenschte stoffen kan
bevorderen. D i t b a d w a t e r l o o p t dikwijls d o o r e e n
') Dit atlikel illustreert op duidelijke wijze hoe noodig het i«, dat
onzen bestuursambtenaren begrip van hygiene wordt bijgebracht. T.
gemetseld gootje van 12—14 cM. breed en 5 a 6
cM. diep, een gootje van enkele meters lengte
en dat — de lezers zullen het bijna niet ge-
looven — dood loopt op het erf van een
a c h t e r b u u r , een kampongbewoner, die er kippen en
— dit doet de deur dicht — veel varkens op na houdt.
In de onmiddellijke nabijheid, ongeveer 4 M. van de
achtergalerij, bevindt zich de gemetselde beerput, van de
buitenwereld afgesloten door enkele zinken deksels.
Om toch vooral geen al te hermetische sluiting te ver-
krijgen, heeft men gegolfd zink genomen, overblqfsel
natuurlijk van de dakbedekking. Boven op den put is een
pijp gemetseld van ongeveer 3 M. hoogte, die moet
zorgen voor den afvoer van de ontwijkende onaangename
dampen, die ondanks de goede bedoeUng toch de lucht
bederven.
P.S. Wat de eerste school betreft, was mijn beschrij-
ving hier boven niet geheel juist. De toestand n.l. voor
die school is nog wat ongunstiger, evenals die van het
residentie-erf, want achter of onder de privaten, tegen het
residentie-erf aan, bevindt zich niet een afvoergoot, maar
een flinke gemetselde put, die echter in geenen deele
beantwoordt aan de eischen, die mogen worden ge8*?ld
aan een gewonen beerput. Dat ding n.l. is open. i ils
het hoofd der school, m e t alle m i d d e l e n die h e m
t e n d i e n s t e s t o n d e n e n hü h a d z e a l l e m e e r -
m a l e n noodig, niet had a a n g e d r o n g e n op ledi-
ging (de toestand werd onhoudbaar), de voorraad
van jaren zou daar nu nog opgeslagen liggen.
Nu eindelijk het besluit is losgekomen, nadat ik het
bovenstaande schreef, zal daarin afdoende verbetering
aangebracht worden. De benoodigde gelden zijn toegestaan,
tusschen ƒ 1 2 0 0 , - en ƒ 1 6 0 0 . - .
Locomotief. 28 October 1915.
De correspondent uit M e n a d o schrijft:
De nood, de schoolgebouwennood, al even groot als de
huizennood, bestond hier al lang voor den oorlog, even
dringend als thans. O p h e t o o g e n b l i k is in g e h e e l
de kotta M e n a d o g e e n enkele school, die aan
m a t i g g e s t e l d e e i s c h e n v o l d o e t , daarentegen laboree-
ren zij aan alle ongeneeslijke kwalen, de eene al in veel
ergere mate dan de andere. Bovendien zijn er twee zeer
gehavende invaUden onder. Z e moeten niettegenstaande
dat toch dienst doen en bevindt er zich een onder, die
in zoo'n erbarmelijken staat verkeert, dat de identiteit
volstrekt niet is vast te stellen. Kom, gaan wij het
rijtje maar eens langs! De eerste school, u weet wat
dat is, niet waar lezer (ja natuurlijk, het neusje van de
zalm op onderwijsgebied). Zeer juist, als u het staartje
van uw antwoord maar eenigszins wilt wijzigen voor:
ons heerlijk school-dorado; elk ander staartje bijna zal
echter aan uw antwoord passen, alleen dat op onderwijs-
IN KROMO'S G R O O T E LAND
gebied moet u heusch weglaten. Vul bijv. in: wat warmte
betreft, wat ongunstige gelegenheid of ligging betreft, wat
onpractischen bouw betreft, wat zwaar tochtende venti-
latie, dus ondichtheid, betreft, wat, ja, enz. enz. nog
een kwart kolom lang. Gebreken genoeg, of niet?
Uit een vorig schrijven is den oplettenden lezer gebleken
dat er nog een zeer bijzonder neusje van den zalm zou
bij te voegen zqn. Een neusje, dat ieder met zijn neusje
wel waar zou nemen, als hij in de onmiddellijke nabijheid
kwam, doch daarin zal worden voorzien, let wel worden
voorafgegaan door zal (dat heet m de school: onvoltooid
toekomende tijd en voor de school nog lang niet voltooid
toekomende tijd). Wi] kunnen met ter Hall (den Revueman)
No. 30. Wie nu de inrichting van
de Menadoneesche huizen kent,
vraagt zich onwillekeurig af hoe dat
r'iogelqk is en geeft zichzelf antwoord
ép de vraag met een „kan niet" en
toch wordt dit kunststukje te Menado
"Iken dag, week uit, week in, al
jaren vertoond.
Foto Vierien.
uitroepen in alle onvoltooide tijden : „er wordt aan gewerkt"
en „doe het deksel er o p " , een deksel tot ge het werkwoord
„werken" m den voltooid tegenwoordigen tijd kunt
gebruiken met bijvoeging van eindelijk of (en liefst) hard,
zoodat het als een zegekreet kan klinken: „er is einde-
Iqk of er is hard aan gewerkt, Eureka." Maar wij hebben
recht om te meenen, dat wij dien uitroep vooreerst nog
niet zullen kunnen laten hooren, want heeft het laatst
nog zeer onlangs niet geklonken, toen er over verbetering
aan het neusje gesproken werd: herstellingen aan de eerste
school komen m de allerlaatste plaats.
D e t w e e d e s c h o o l is e e n m e i s j e s s c h o o l . Reeds van
verre maakt dit gebouw, dat ook niet aan de eischen van een
schoolgebouw voldoet, den indruk van een bedelaar op
krukken en dien indruk krijgt men, van welken kant men
het ook nadert. Z o o w e l a a n d e n l i n k e r - a l s a a n
den rechterzijgevel wordt het g e b o u w gesteund
d o o r d i k k e b a m b o e s t u t t e n o m h e t v o o r instor-
73
t e n t e b e h o e d e n . De muren zijn gescheurd en hellen
min of meer. Een aardbeving is daar de oorzaak van.
Alle steenen gebouwen ter plaatse hebben bq en door
die aardbeving geleden, doch of ze alle zoo lang op
herstel hebben moeten wachten, moet ik betwijfelen, enz.
De gemengde tweede school is ook niet gespaard door
de vulkanische werking van onzen bodem Z e prijkt dan
ook met gescheurde muren, doch stutten heb ik er niet
bij kunnen waarnemen. Dit gebouw is ook afgekeurd,
evenals de meisjesschool en wacht op de hand van den
slooper. De Hollandsch-Chineesche school, een school die
in niets aan een school doet denken, en ondergebracht is in
een gewoon houten huis, ondergebracht, ja! met zijn negen
No. 30
leerkrachten. Wie nu de inrichting kent van de Menadoneesche
huizen, vraagt zich onwillekeurig af, hoe dat mogelijk is, en
geeft zich zelf antwoord op de vraag met een „kan niet' en
toch wordt dat k u n s t s t u k j e d a a r e i k e n d a g , w e e k uit,
w e e k in, a l j a r e n v e r t o o n d . Maar u moet dan ook niet
vragen hoe of het gaat. Voor den een is de voorgalerij
tot lokaal ingericht. Of die het prettigste lokaal heeft,
wanneer bij regenachtig weer windvlagen den regen naar
binnen drijven, hij zal het niet durven beweren, maar toch
ook benijdt hij zijn collega of collega-in niet, die zich de
lange binnengalerij aangewezen ziet om die met tusschen
4 0 en 50 bengels tot terrein harer of zijner werkzaamheden
te maken, terwijl een derde werkkracht en een vierde
misschien ook zich de binnen (slaapjkamertjes aangewezen
ziet, waarvan er twee tot een lokaal zijn vereenigd door
het uitbreken van een beschot, om de Chineesche jeugd
wqsheid in te pompen, wat wel niet moeilijk zal gaan,
als er een temperatuur heerscht daar, die de hersenen
10
74 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
bijna gaar en voor indrukken „zeer vatbaar" moet maken.
Waar of nog minder begunstigden huizen? in de bijgebouwen,
in de tot school omgebouwde keuken en goedang-
kamers? waar nog meer plaats werd gezocht voor nog
andere klassen? W i e zoekt die vindt. Men zocht en
men vond ook. O p 100 meter afstand — mogelijk
meer — in een klein paviljoenlje of ander gebouwtje,
daar zijn nu een of twee klassen ingericht, doch ik geloof
niet dat de onderwijzers in die afdeeling benijdbaar
„staan". Hoe het zij: d e t o e s t a n d is d a a r w e r -
kelyk kritiek: overvolle klassen e n m e e r dan
beperkte plaatsruimte. H o e de klassen elkaar
daar m o e t e n hinderen met zingen e n koor-
oefeningen in lokalen, door d u n n e houten
w a n d e n (met reten en spieten) van elkaar
g e s c h e i d e n ! In d a t h o k of i n d i e h o k k e n w o r d t
o n d e r w a s verstrekt a a n ruim 3 2 0 leerlingen, wier
o p v o e d i n g is e e n v o o r t d u r e n d e z o r g v a n d e n
s t a a t . J a , j a ! ! (maar er wordt aan gewerkt). Al
enkele jaren aan de verbetering namelijk, den bouw van
een nieuwe school. Wist men echter maar waar.
Locomotief, 30 October 1915.
Strijd tegen de ratten O-
De assistent-wedono van Semarang-Wetan heeft gis-
terenochtend de loerahs onder zijn bestuur en hun mede-
bestuurders van de kampongs uitgenoodigd om op het
laboratorium van den geneeskundigen dienst op Tawang
te komen en daar heeft men aan de menschen laten zien,
wat er met de ratten gebeurt in geval van pest. D r . d e
G r a a f g a f e e n t o e l i c h t i n g e n d e i n l a n d s c h e arts
N g a m d a m i v e r t a a l d e h e t i n h e t J a v a a n s c h . Het
is de menschen daardoor goed duidelijk geworden welk
een gevaar de ratten zijn en hoe dringend noodig het is
de ratten te bestrijden. De assistent-wedono bracht den
dokter dank voor zijn uiteenzetting en sprak de hoop uit,
dat hetgeen men had gezien en gehoord er toe mocht
leiden, dat de bevolking zal leeren inzien, hoe noodig het
is de ratten uit de huizen te houden. De Locomotief
spreekt zijn waardeering uit voor een ambtenaar, die op
zoo'n manier zijn werk opvat. V a n z u l k e e n a m b t e n a a r ,
schrift ze, m o g e n wy zeker alle m e d e w e r k i n g
verwachten, als straks het groote werk v a n de
gezondmaking zal worden aangevat zooals het
behoort.
Gezondheidsdienst en ziekenhuis in B a n d o e n g .
Pro memorie is uitgetrokken op de gemeentebegrooting een
post: kosten van voorbereiding om in overleg met de
Vereeniging Bandóengs Ziekenverpleging te geraken tot
de oprichting van een algemeen stedelijk ziekenhuis. Zulk
een inrichting heeft Bandoeng zeer zeker noodig. Nu is
men aangewezen op Tjimahi en welke bezwaren daaraan
') Aardig voorbeeld van vootlichling en propaganda. T.
verbonden zijn, is verleden jaar reeds helder uiteengezet.
Dr. Tirion stelt voor een motie, die met algemeene stem-
men wordt aangenomen. Zij luidt: De gemeenteraad van
Bandoeng, overwegende het g r o o t e b e l a n g , hetwelk voor
B a n d o e n g is gelegen in de s p o e d i g e t o t s t a n d -
k o m i n g v a n e e n a l g e m e e n stedelijk z i e k e n h u i s ,
noodigt den voorzitter uit zich te wenden tot de regeering,
met verzoek zich te willen uitspreken of in dezen op regee-
ringssteun kan worden gerekend.
Locomotief, 3 November 1915-
Het N. I. S. woningpark Gergadji. Aan den ingang van
het Semarangsch heuvelterrein, in de zoogenaamde vallei
van Gergadji, ziet men thans een uitgebreide, drukke
bouwerij. Daar zijn tal van nieuwe woningen tegelijk onder-
handen. H e t is h e t w o n i n g p a r k , d a t d e N . I. S.
b o u w t in het b e l a n g v a n haar personeel, dat
m e d e lijdt o n d e r d e t r e u r i g e w o n i n g t o e s t a n d e n
t e S e m a r a n g . In dit park zullen 70 woningen komen
van 15 verschillende typen. Naar wij vernemen, zullen
de huizen in de eerste plaats zijn voor bepaalde lagere
categorieën van de N. 1. S. ambtenaren. Eerst indien er
uit deze categorieën-rang 9 tot 5 geen liefhebbers opdagen
voor alle huizen, zullen ook hoofdambtenaren van de
N. I. S. en ook particulieren voor een huis in aanmerking
komen, enz.
Locomotief, 9 November 1915.
Ten aanzien van de Decentralisatie heeft onze regee-
ring zich tot half werk weten laten terugdringen. Wij
zullen echter aannemen, dat de bedoeling bij de regeering
voorzit, om de gemeentebesturen een goede en eerlijke
kans van ontwikkeling te geven. M a a r altijd w o r d t
e r , k o m t er e e n m a a t r e g e l v o o r d e n d a g , half
w e r k v e r r i c h t . H e t is z o o i n - d r o e v i g , d a t d e
r e g e e r i n g n i e t ziet, h o e v e e l h e t c e n t r a l e b e s t u u r
h e e f t v e r z u i m d , h o e bitter achterlijk d e t o e s t a n -
d e n in d e g e m e e n t e z y n , h o e n o o d i g h e t is d a t
met forsche hand opgeruimd en verbeterd wordt,
zoo steeds weer aarzelt de vrije hand te geven aan hen, die
zich geven voor de gemeenschap en die daardoor gekozen
zijn. Nu weer de b u r g e m e e s t e r s k w e s t i e .
Eindelijk dan komt de regeering met een voorstel om
burgemeesters, voorzitters van gemeenteraden, te benoemen
— maar de gemeenten betalen de helft. — Dat werd
aanvaard. Toen werd gevraagd wat eigenlijk de bevoegd-
heid zou wezen van die ambtenaren, van de voorgangers
der gemeente. Antwoord kreeg men niet, maar in vol
vertrouwen keurden de gemeenteraden de voorstellen goed,
overtuigd dat de regeering de voorzitters ook wel zoo
veel macht zou geven, dat er succes van hun werk ver-
wacht kon worden. Nu vertelt het Soerahajasch Nieuws-
blad vernomen te hebben, dat de regeering er niet aan
denkt de burgemeesters hoofd van politie te maken. D a a r -
IN KROMO'S G R O O T E LAND
door wordt het nut van de geheele burgemeesters-
b e n o e m i n g w e e r in d e w e e g s c h a a l g e l e g d . Wel
zal de burgemeester natuurlijk chef zijn van de gemeente-
ambtenaren, belast met het opsporen van bepaalde over-
tredingen, maar dat behoeft de regeering niet eens toe
te staan, dat spreekt Tan zelf. Er zal nu een hoofd van
plaatselijk bestuur of gewestelijk bestuur met politiemacht
blijven en eiken keer dat er iets is, waardoor de poHtie
moet optreden, mag de burgemeester beleefd assistentie
en steun vragen. Het is wel droevig! Politiebevoegdheid
IS noodzakelijk voor de uitvoerende macht in de gemeente
en zonder deze is de uitvoerende macht dadelijk zwaar
gehandicapt. Nu kan de regeering wel allerlei regelingen
maken en op de naleving toezicht laten houden door
eigen ambtenaren, maar eerstens blijven de rijksbepalingen
toch nog gelden op menig terrein, tweedens hebben de
rijkspohtiemannen het recht, ook gemeenteverordeningen
te doen uitvoeren, derdens kunnen de gemeenten geen
uitgebreide eigen politie betalen. De gemeenten moeten
afwachten of de regeering inderdaad aldus zal optreden
en zoo dit het geval is, desnoods de gelden voor een
voorzitter niet meer op de begrooting brengen. Als de
regeering er een grap van maakt, kan de gemeenteraad
niet meer meedoen.
Locomotief, 10 November 1915.
H\)giënische toestanden op erfpachtsondernemingen.
Voor het hoofdbestuur van het Ned. Indisch Land-
bouwsyndicaat te Soerabaja is, volgens de Javabode,
zooals wij in een telegram van het Soerab. Handelsblad
lezen, een brief van de regeering ontvangen naar aanleidmg
van de door het syndicaat ingestelde enquête, strekkende
tot verbetering van den hygienischen toestand op de
erfpachtsondernemingen op Java. Daarin wordt gezegd
dat men de mvoering van een woningwetgeving gewenscht
acht, enz.
Tenslotte wordt m het schrijven van de regeering
nog medegedeeld, dat de maatregelen ter bevordering van
de volksgezondheid een punt van gestadige en ernstige
regeeringszorg uitmaken en dat de regeering steeds bereid
is om particuliere ondernemingen te adviseeren en met
haar mede te werken ^).
Alg. Handelsblad, 16 December 1915.
Hierin staat een zeer uitvoerig artikel over het Panama-
kanaal en het g e l e - k o o r t s g e v a a r voor Azië.
Het artikel is veel te uitvoerig om hier te worden
weergegeven in zijn geheel en bepaal ik mij tot een citaat.
„Voor onze Oost is het gevaar van onmiddellijke inbrenging
der gele koorts al zeer gering. Eerst wanneer de ziekte
') Ik geloot, dat men met die bewering te goeder trouw i». Ik
waag echter de meening uit te spreken, dat men niet beseft waar 't om
gaat. Besefte men dit toel, de klachten over gebrek aan toewijding
zouden niet zoo vele en niet zoo ernstige zijn I T.
75
vasten voet heeft gekregen in China of Japan, wordt ze
gevaarlijk, maar dan ook uiterst gevaarlijk en daarom
dienen ook de oogen der belanghebbenden bij den handel
van het Oosten geopend te zijn, die van Nederland zoo
goed als die van andere nationaliteiten.
Natuurlijk heeft het vraagstuk de grootste beteekenis
voor Japan en China zelve. Maar ook de Engelsche
regeering heeft klaarblijkelijk den ernst er van begrepen.
Het is echter voor alle landen, die koloniën hebben in
het Oosten, van belang. Herhaaldelijk is reeds op inter-
nationale samenwerking aangedrongen. O p het 17de
internationale geneeskundige congres te Londen is het
ter sprake gebracht. V a n N e d e r l a n d s c h e zijde h e e f t
D r . v a n L o g h e m er eenige beschouwingen over gehouden
en kwam deze tot de conclusie, dat e l k s c h i p uit e e n
geïnfecteerde h a v e n diende te worden uitge-
zwaveld en al de passagiers en de geheele
e q u i p a g e in q u a r a n t a i n e m o e s t e n w o r d e n ge-
h o u d e n . De uitzwaveling geschiedt thans vaak, pas-
sagiers worden in quarantaine gebracht, maar de equipage,
aan wie het verboden is in de gele-koortshaven het
schip te verlaten, laat men meestal vrij. Dat van voor-
noemd verbod ontduikingen voorkomen, is begrijpelqk.
Het artikel eindigt: „een enorme krachtsinspanning van
aüe naties om wereldmarkten en afzetgebieden te ver-
overen, zal volgen op den abnormalen toestand van
thans. Dit zal gepaard gaan met een geweldige
toeneming van scheepvaartverkeer, vooral op de hiervan
zoo ontbloote wateren van den grooten oceaan. Men
zij dan op zijn hoede voor de daaraan verbonden gevaren,
waarvan het gele-koortsgevaar een der grootste is. Wordt
dus een beroep gedaan op krachtige medewerking van
Nederland, dan dient men tegenover het vraagstuk niet
vreemd meer te staan, maar zich er in te hebben georiën-
teerd. Onze kostbare Oost-Indische bezittingen eischen
belangstelling ervoor." (Het stuk is onderteekend C. Bonne,
officier van gezondheid tweede klasse, Nederlandsch-lndisch
leger, Paramaribo).
Locomotief, 11 November 1915.
Pestbestrijding.
Uit Solo wordt geschreven, dat de N. I. S. aan het
grootste gedeelte van het inlandsch personeel, verblijvende
in de door de pest bedreigde streken en wonende
op door die maatschappij ter beschikking gestelde gronden,
de gelegenheid gegeven heeft hun woningen te verbeteren
of te vernieuwen. D e N. I. S. z a l d a a r b ü g e l d v o o r -
s c h i e t e n t e g e n e e n z e e r biHqke r e n t e e n o n d e r
z e e r g e m a k k e l i j k e c o n d i t i e s . Het personeel is ver-
pHcht bij den bouw der woningen naar de aanwijzing van
de directie der N. I. S. en van den dienst der pestbe-
strijding te handelen. Deze loffelijke maatregel van de
N. 1. S. bevelen wij aan alle lichamen, welke veel inlan-
 76 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
ders in dienst hebben, aan, ook aan zulke, welke niet
in Solo of in de andere peststreken werken. Als het
Gouvernement hare inlandsche ambtenaren en werklieden
ook zoo helpen wilde, als de gemeentebesturen ook eens
iets in deze richting doen wilden, de woningverbetering
zou er een flink stuk op vooruitgaan.
Locomotief, 12 November 1915.
Gewestelijke Raad oan Besoeki op 6 November 1915.
Voorgelezen wordt nog een request aan den raad,
d.d. 10 September 1915, waarin wordt verzocht maat-
regelen te willen nemen ter voorkoming, dat met het
invallen der regens de uitgravingen langs de spoor-
baan en die voor de fundeering van de nieuwe
gevangenis te Banjoewangi, zich wederom met
water vullen en een moeras gaan vormen ^). De
voorzitter deelt omtrent de uitgravingen langs de spoor-
baan mede, dat de chef der exploitatie van de oosterlijn
reeds in Februari oan dit jaar zijn medewerking heeft
toegezegd om den toestand te verbeteren, maar dat bij een
door den directeur der gewestelijke werken onlangs ingesteld
plaatselijk onderzoek is gebleken, dal de kuilen langs de
spoorbaan nog steeds bestaan. Spreker zal de aandacht
van den dienst der S. S. daarop vestigen.
Locomotief, 13 November 1915.
B. O. W. contra Decentralisatie. Thans lezen wij het
volgende in het Soerabajasch Nieuwsblad:
„Naar wij vernemen, moet een der voorstellen van de
havenspecialiteit, den heer Wouter Kool, in verband met
Soerabaja, zijn: om het geheele gedeelte van Soerabaja ten
noorden van de Heerestraat en Kembang Djepoen te
rekenen onder het haventerrein en de havencommissie te
Soerabaja zou daar wel ooren naar hebben. Wij kunnen
het haast niet gelooven, en in ieder geval gelooven wij
heelemaal niet dat die voorstellen tot werkelijkheid zullen
worden. Wij doen het daarom niet, omdat, zooals men
weet, op het haventerrein de gemeenteraad absoluut
niets te vertellen heeft. De raad heeft indertijd vrij-
willig afstand gedaan van het benoemen van een paar
adviseerende leden in de havencommissie en toen heeft
de regeering er frisch weg den raadsvoorzitter in benoemd.
Gingen die plannen boven vermeld nu door, d a n z o u
het terrein van werkzaamheid van onzen raad
ongeveer tot 7s van zijn oppervlak worden terug-
gebracht, wat te dwaas zou zijn om alleen te
l o o p e n . Wij vermelden het bovenstaande dan ook alleen,
omdat wij het uit goede bron hebben vernomen. Trou-
wens er gebeuren in den laatsten tijd zulke rare dingen,
dat deze dwaasheid er nog aUicht bij mag." De Locomotief
voegt hieraan toe: Men herinnert zich ons protest tegen
dergelgk bekorten van de rechten der gemeenteraden.
') In moeraisen veimenigvuldigen zich muskieten, die een groot
gevaar opleveren voor de volksgezondheid. Zie volgende hoofdstuk. T.
Door zijn ligging zou Soerabaja er het ergst aan toe zijn.
Hopen wij op afwending van het gevaar, dat dreigt van
de zijde der B. O. W., steeds een departement dat van de
locale raden niets moet hebben.
Locomotief, 15 November 1915.
De geneeskundige dienst in de tropen.
O p de Philippijnen is de geneeskundige dienst den
itrijd begonnen tegen dypheritis, welke ziekte er steeds
meer slachtoffers maakt. De ernst en de afdoendheid van
de maatregelen, daar tegen hét dyphteritisgevaar genomen,
doen tegen die van den N. I. geneeskundigen dienst in zijn
strijd tegen de pest niet onder ^). In Manilla van Januari
1915 tot October van dit jaar had men er 38 gevallen,
waarbij 23 met dóodehjken afloop, dat is dus 4 gevallen
per maand op een zoo groote stad. Dat men daarvoor
in een maand bijna 3000 kinderen onderzocht, van wie
er 447 bacillendragers bleken te zijn, is er wel een bewijs
voor dat de geneeskundige dienst op de Philippijnen niet
met zich laat sollen. De taak, welke die dienst zich in
dit onder Spaansch bestuur erbarmelijk verslonste land
opgelegd heeft, is een reusachtige. De strijd beweegt zich
op elk gebied, strijdt tegen elke ziekte. Als wij dan ook
bij zijn organisatie en bij zijn spheren van aandacht
vergelijken de organisatie en spheren van aandacht van
onzen Ned.-Ind. B. G. D., kunnen wij niet anders con-
stateeren, dan dat er in dit opzicht nog zeer veel te doen
is, dat het werk eigenlijk onafzienbaar is, vooral ook door
de mogelijkheid van het uitbreken van onverwachte epide-
mieën, maar ook dat de resultaten schoon zijn en stellig
komen, dat het werk dus niet nutteloos is *).
Locomotief, 16 November 1915.
Woningen van inlanders.
De Sumatra Post schrift: Gebleken is, dat verscheiden
gepensioneerde Javaansche Werklieden der D e l i S p o o r
weer hun geboorteland bereiken, maar zonder de som gelds,
die ze van de Deli Spoorweg Maatschappij ontvingen,
dus geheel beroofd. Besloten is nu, om een fonds te stichten,
toaarin die werklieden instede van naar fava te gaan en
op weg daarheen hun geld kwijt raken, de hun compe-
teerende geldsom kannen storten en Waaruit voor hun door
bemiddeling van de Deli Spoorweg Mij. huizen worden
gebouwd, enz.
Sumatra Post, 22 November 1915.
„Noodzakelijk samengaan".
Alles in de inlandsche maatschappij grijpt nog sterker
dan in de Europeesche ineen en voor vele schijnbaar
duistere dingen is een verklaring te vinden. Waarom is een
') Inderdaad wordt de strijd tegen die ééne ziekte met kracht
gevoerd. Maai waarom dringt men er niet op aan, dat ook gestreden
wordt tegen de vele andere ziekten, die de bevolking verlammen en
decimeeren I T.
') De taak van den Indischen dienst is nog veel reusachtiger van
omvang! — Zie lezing Dr. de Vogel, bladz. 23 en volg. T.
 IN KROMO'S GROOTE LAND n
inlandsche woning dikwijls slechts van één raam voorzien ? langer aan koortsen zagen wegkwijnen en een treurig
Omdat er een afkeer van lucht en licht bestaat? Neen; slechts bestaan voortslepen.
om aan de rondsluipende dieoen zoo min mogelgk gelegenheid Wanneer er eens statistieken zouden opgemaakt worden
te geven om binnen te komen. De veiligheid heeft dus ook al op van de kindersterfte en van de sterfte in het algemeen,
de Volksgezondheid een merkbaren invloed uitgeoefend en die ik geloof dat deze allerongunstigst zouden afsteken bij die
onveiligheid is voor een groot deel weer een gevolg van van andere, meer gezonde wijken.
het feit, dat de inlander, die het tot eenigen welstand Locomotief, 25 November 1915.
bracht, de gewoonte heeft om het gespaarde geld in De kwestie van de burgemeesters en de politioneele
sieraden om te zetten, inplaats van er mede te woekeren, bevoegdheid, die de regeering hen wil onthouden, is in
zooals wij westerlingen zouden doen. De gelegenheid den gemeenteraad van Batavia ook ter sprake gekomen.
maakt den dief, zegt het spreekwoord niet ten onrechte O p voorstel van den heer de Nijs Bik werd er besloten
en het zou in vele kampongs heel wat veiliger zijn als niet op de regeeringsvoorstellen in te gaan, zooals ze
er minder te halen" viel. Het middel nu om in het verkeerde daar liggen. De heer de Nijs Bik acht het onmo-
spaarbegrip, uitvloeisel ook van het wantrouwen tegen de gel^k de functie van burgemeester te scheiden
Europeesche financieele instellingen, een kentering te brengen, van de politiebevoegdheid. De heer de Nijs Bik
is onderwijs. wordt door den voorzitter uitgenoodigd om met concrete
De volksgezondheid en dus de volkswelvaart voorstellen te komen, welke aan de regeering zullen
hebben beide tezamen, en niet elk afzonderlek, worden overgelegd.
van noode de hygiënische revolutie en het on- Locomotief, 26 November 1915.
derwas. De eerste om in den erbarmelijken Gemeenteraad van Salaliga.
toestand verbetering te brengen, het laatste om Er gaat te S a l a t i g a een circulaire rond, geteekend
haar te houden tot ze in het volksbrein als door de heeren Mr. C. W . Baron van Heeckeren.J.J. Smit
norm wordt beschouwd. Sibinga, G. Hoedt, G. van Heeckeren, v. d. Schoot en
Locomotief, 24 November 1915. G. Brandts Buis, waarbij belangstellende ingezetenen ter
In een volgenden brief uit Menado zegt de correspondent plaatse worden uitgenoodigd tot bijwoning van een ver-
o. a.: „Het kan geen bezwaar opleveren in de toekomst, gadering^ ter bespreking van een aan den G. G. in te
waar het gelden zou de Wenang heuvel een kopje kleiner dienen request houdende een verzoek tot instelling van
te gaan maken en al zou men dat stukje natuurschoon een gemeenteraad te Salatiga ').
werkelijk zeer missen, dan nóg zou dit niet op kunnen Locomotief, 27 November 1915.
wegen tegen het groote nut, dat gesticht zou worden, Bij de behandeling van de begrooting voor 1916 werd
wanneer de aarde van den heuvel gebruikt werd om de door het raadshd van de gemeente S o e r a b a j a , Mr
modderpoelen te dempen, waarlangs, waartusschen en Drijber, de wenschelijkheid uitgesproken van het instellen
waarboven menschenwoningen gevestigd zijn, woningen van een gemeentelijke geneeskundige gezondheidscommissie.
waarin ook werkelijk menschen zich ophouden. Woningen De voorzitter zegt, dat hij zich in principe daarmede kan
kan ik dit niet noemen. Menschen, groote en kleine, die vereenigen, doch dat, alvorens daartoe over te gaan, de
uur en dag, maand en jaar onafgebroken de met schadelijke invoering wordt geeischt van een specialen gezondheids-
dampen gevulde lucht inademen '). Het zijn wel is waar dienst, welke een uitgebreide voorafgaande studie behoeft^).
geen Europeanen, maar het zijn niet minder menschen, Overwogen zal moeten worden:
leden van dezelfde maatschappij als wij, die even goed 1. Wat de taak en de bevoegdheden dezer commissie
als wij ook recht hebben op behoorlijke huisvesting, op zullen zijn, ook in verband met den van regeeringswege
de heerlijke, frissche lucht, die overal op de wereld, voor in te voeren gezondheidsdienst ter plaatse, blijkens het
het kleinste, voor het minst waardige wezen gratis ver- ingediende begrootingsontwerp zou zijn bestreden.
krijgbaar is gesteld door den schepper. Wat zouden de
menschen gelukkig zijn, gelukkig in meer dan één opzicht, ' ) Ik merk nog even op, dat de heer van Heeckeren oud hd van den
als zij eens vasten grond onder hun woningen zagen, gemeenteraad van Semarang en de heer Sibinga lid van den G e -
westelijken Raad van Semarang is Dit voor de anti-decentralisatie-
vasten grond, daar aangebracht door dien grooten sta in
mannen. T .
den weg, die daar veel hindert en absoluut geen nut sticht. V D e toestanden op hygiënisch gebied te Soerabaja zijn zoo b e e s t -
Wat zouden de menschen zich in een paradijs van ouder- achtig slecht — om het kind bij zijn juisten naam te noemen —
geluk overgeplaatst wanen, wanneer ze hun kinderen niet dat er heusch geen studie noodig is ze te leeren kennen. V e r d e r o p
wees ik er op, hoe men te veel wil gaan aludeeren, niet bedenkend, dat
) De correspondent schijnt nog in de miasmentheorie te gelooven. de hygiënist al werkend het best studeert! Niet dik doen, maat
Zooals men weet, herbergen die moerassen de gevaarlqke malaria- aanpakken moet men, opruimen moet men, schoonmaken moet men
muskieten. T . ze, de Indische Augiasslallenl T.

10*
78 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
2. Welke kosten daaruit voor de gemeente zullen voort-
vloeien.
3. Of de financiën der gemeente berekend zijn om deze
kosten te dragen.
4. In hoeverre het op den weg der gemeente kan liggen
in de zooeven genoemde kosten bij te dragen.
Collectie TiUema
De voorzitter doet aan het slot van zijn schrijven de
volgende voorstellen:
I Aan een commissie van 3 leden op te dragen van
advies te dienen over de al of niet wenschelijkheid om over
te gaan tot de instelling van een eigen gemeentelijke
gezondheidscommissie.
2 . In het bevestigend geval een beschrijving te geven
van die taak dier commissie c.q., in den vorm van een
ontwerp-verordening.
* *
* *
Hiermede eindig ik mijn krantenoverzicht. Ik
maak er u hier nog eens uitdrukkelijk op opmerkzaam,
dat ik, wat de pers betreft, geput heb hoofdzake-
lijk uit de te Semarang verschijnende Locomotief.
Andere bladen stonden niet te mijner beschikking.
Ik kan hier echter nogmaals de verzekering geven,
dat de bladen, te Batavia, Soerabaja, Bandoeng,
Medan, enz. enz. verschijnend, evenveel aandacht
aan het vraagstuk van de verbetering der volks-
gezondheid en de daarmee gepaard gaande uit-
breiding van de rechten en de bevoegdheid der
z.g. „Locale Raden" wijden als de Locomotief.
Dat de zorg voor de gezondheid van het levende
kapitaal in Nederlandsch-Indiè nog heel veel te
wenschen overlaat, dat veel meer zorg noodig is
No. 3 1 . Er gaat te Sala-
tiga een circulaire rond,
geteekend door . . . .
No. 31
om èn volk èn land vooruit te brengen, dan zal hij,
die het bovenstaande heeft gevolgd, moeten toe-
toegeven.
Ik ben wat uitvoerig geweest, omdat er hier in
Nederland stemmen opgingen, die beweerden, dat
ik in het 1 ste deel overdreven had, dat ik het er
„te dik had opgelegd".
Alsof dat mogelijk was!
*
*
Het is geen opwekkende lectuur, die ik te boek
moest stellen.
Ons koloniaal beheer wordt vaak geprezen.
Herhaaldelijk heb ik me afgevraagd: „Bestaat
hiervoor reden ? Is inderdaad ons bestuur zoo goed,
als het velen toeschijnt ?"
En als ik dan weer mijn statistieken bekijk,
me de tochten in de kampongs van Batavia,
Semarang, Solo, Soerabaja, Bandoeng in het
IN KROMO'S G R O O T E LAND
geheugen terugroep, de foto's bezichtig, die ik
meebracht, de ladische nieuwsberichten doorloop,
dan is steeds weer het eind van mijn bespiegehngen:
„Ons beheer op hygiënisch gebied is — om een
woord van „Opheffer" te gebruiken — misselijk."
Ik weet zeer goed, dat tropische hygiene een
jonge wetenschap is, dat ze nog in de kinder-
schoenen staat en dat er nog ontzaglijk veel moet
worden nagevorscht. Ik weet dit even goed als
de verantwoordelijke personen, die hun nalatigheid
trachten goed te praten met te beweren, dat zij,
die hen op hun vele en groote tekortkomingen
wijzen, hiermee heelemaal geen rekening houden,
dat ze in hun jeugdigen ijver te hard van stapel
loopen, te veel eischen, ja zelfs het onmogelijke
willen. En als bedachtzame, voorzichtige Neder-
landers, tot aan de puntjes hunner haren volgeladen
met levenservaring, wijzen ze de jonge gemeente-
raden vaderlijk terecht: „Kalm heeren, Rome is
niet in één dag gebouwd, en u overdrijft ook
wel een beetje ; 't is immers zoo erg niet, u ziet
de zaken wat te donker in; heusch, wij meenen
het best met u, maar u moet bedenken, dat u
met zoovelen is, dat wij niet allen tegelijk in een
nieuw „pakean" (pak kleeren) kunnen steken."
De heeren begrijpen 't niet, dat de mannen, die
de jonge gemeenteraden vormen, lang genoeg in
de Indische maatschappij hebben rondgekeken, om
te weten, dat een heel nieuw pak kleeren voor
hun gemeenten nog te duur is. Daarom beginnen
ze een simpelen buikriem te vragen, om te trachten
daarmee de versleten sarong tegen afzakken te
behoeden, om zoo het naakte, magere benedenlijf
te kunnen beschutten. Ook nog een „badjoe"
vragen om het naakte bovenlijf te bedekken, een
hoofddoek aan te schaffen, ach, daaraan denken
ze zelfs niet')! Wat de gemeenteraden vragen, is
hulp, systematisch verleend, en steun om nalatigheid
van vele jaren ongedaan te maken. „Wat gebeurd
is, is gebeurd," zeggen ze. „Soeda, daar willen wij
niet over discussieeren — wij willen er niet over
praten wie de schuldige is, of dit ligt aan het
•) De kleeding van den gewonen Javaan bestaat uit: korte broek,
sarong (soort van rok, ongeveer als de vrouwen ze hier dragen) een,
kort jasje en een doek, die het hoofdhaar omvat en bedekt.
79
systeem, aan de personen, aan het Nederlandsche
volk, daar brengen wij de zaak niet mee vooruit,
dat geeft allemaal niets. Wij gemeenteraden con-
stateeren op hygiënisch gebied bergen van tekort-
komingen, wij gemeenteraden snakken naar ver-
betering, maar wij kunnen niet, omdat ons daartoe
de macht en de middelen ontbreken. Helpt ons
er mee, wij van onzen kant willen heel gaarne tot
de goede zaak meewerken — wij hebben er
immers ook nog direct belang bij ? Onze kinderen,
onze vrouwen lijden toch ook? — maar praat nu
niet langer, doet nu eens iets, niet iets halfs,
iets stumperigs, zooals wij dit van u gewend zijn,
neen iets flinks! De beweringen, waarmede u ons
zoet wilt houden, kennen wij. Wij voelen, dat uw
vaderlijke raad goed bedoeld is — daar niet van —
maar wij weten ook, dat u wat oud is, wat stram,
wat heel veel tegen soesah opziet. — U is met
uw tijd niet al te best meegegaan, ziet u. Als
u zegt, dat de tropische gezondheidsleer nog zoo n
jonge wetenschap is, dat ze nog zoekt, nog aarzelt,
nog niet weet hoe ze haar doel moet bereiken,
dan stellen wij daar tegenover, dat die jonge weten-
schap op andere plaatsen reeds heerlijke vruchten
heeft afgeworpen. En als u eens wilt gaan kijken,
dan hoeft u geen vermoeiende reis te maken —
een verre reis zou u op uw leeftijd niet passen,
niet waar? Heel dicht bij, in uw eigen mooie
land, vindt u een kostelijk voorbeeld van 'tgeen
door aanpakken bereikt kan worden, in heel, heel
korten tijd! — Maar dat weet u niet, is't wel?"
Ach ja, de oprechte Nederlander is wat schuchter,
wat bleu, vindt het zeer ongepast in een Neder-
landsche kolonie trotsch te zijn op daden van eigen
landgenooten. Engelschen, Amerikanen verheffen,
ja dat mag wel, dat staat gekleed zelfs! Maar
dat zijn ook burgers van groote naties! ! Wij zijn
immers zoo klein, hoe kunnen Wij nu iets grootsch,
iets dat tot de heele menschheid spreekt, doen?
Dat in Deli, in het land der tabak, heel, heel
mooi werk op hygiënisch gebied is verricht, wie
der tallooze bezitters van en gokkers in tabaks-
aandeelen weet dit ? (En wat kan het hun feitelijk
ook schelen, hè?) Wij Nederlanders zijn nuchter,
raken heel moeilijk uit de plooi, wat jammer is.
 80 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET W O N E N "
Het werk in Deli verricht is werkelijk grootsch van
opzet — de resultaten zijn schitterend. „En wat in Deli
mogelijk is," zeggen de gemeenteraden, „dat is het
in onze gemeente ook. En wat Delianen en Ameri-
kanen — denkt aan Panama — kunnen, dat kun-
nen ook wij. De omstandigheden zijn bij ons anders,
zeker, dat weten wij, de toestanden zijn er geheel
anders, dat is ons ook bekend, maar wij weten
tevens, dat in onze gemeenten toestanden heerschen,
die met elke beschrijving spotten ' ) . "
Deli dan is een land waar indertijd de sterfte
onder het werkvolk even groot was als ze dit in
de groote steden op Java onder de bevolking
thans nog is.
Kort geleden is dit land bezocht door een
Engelsch hygiënist, M. Watson, een man, die op
Malakka heel mooi werk heeft verricht. In zijn
boek „Rural Sanitation in the Tropics"*, zegt hij:
„My visit to Sumatra showed what excellent work
is being done there to improve the health of large
labour forces engaged in tropical agriculture." —
Nu een Engelschman de loftrompet steekt over Deli,
zal men *t wel willen gelooven, bovenal daar het
zoo'n bevoegd beoordeelaar is die 't zegt, niet waar ?
Ik moet er het een en ander van vertellen.
Aan het in 1910 door Dr. W. Schüffner en
Dr. W. A. Kuenen gepubHceerde boekje, getiteld :
„ D e gezondheidstoestand van de arbeiders
verbonden aan de Senembah-Maatschappij
op Sumatra,gedurende de jarenl897—1907",
ontleen ik het volgende :
') Engeltjeimakerij. Het Vrije Woord van 25 Januari .chrijlt:
De Balavia-correspondent ran de Locomotief verhaalt in dit blad
van 20 Januari van de havenkampong van Tandjong-Priok, een model-
kampong van het havenbedrijf met een sterfte over 1913 van 150 en
in 1914 van 118 per duizend; en van een (terfte der kinderen
beneden den leeftqd van een jaar, zen en negentig percent,
96 van elke 100. Zoo radicaal alt de Dood onder die kin-
deren huishoudt, deed indertqd zqn handlanger Herodes het
niet in Bethlehem. D e toevlucht van werkkrachten voor
het havenbedrijf is blijkbaar voldoende; bqzondere zorg voor
hun instandhouding dus dwaasheid voor een commercieele
onderneming! (Zie deel I bladz. 23.) En toch was er geen verzet,
geen naar wraak dorstende opstandigheid. Steeds maat weer opnieuw
werd de paringsdaad verricht, om nieuwe offers in het leven te roepen
voor den met te verzadigen dood. En er is geen ellende in Indië.
Het is toch te gek om ellende te constateeren op kerkhoven, die
werden gevuld met menschwezens, die door verwaarloozing, onder-
voeding, onderbetaling, ontijdig het leven verloten.
„ D e schrijvers dezer brochure hebben getracht, een
statistisch overzicht te geven van de ziekten, die voorkomen
op het gebied der Senembah-Maatschappij; daar, waar
het hun wenschehjk voorkwam, hebben zq hieraan eenigszins
uitvoeriger beschouwingen verbonden.
Deze bijdrage kan als een gevolg beschouwd worden
op een rapport van Schüffner, dat opgemaakt is over de
eerste 2^i^ jaren (Maart 1897 tot het einde van 1899)
zijner praktijk en in Janus door de directie der Senembah-
Maatschappij in 't licht werd gegeven.
Waar herhahngen kunnen vermeden worden, zal naar
dat overzicht worden verwezen ; overigens is volledigheids-
halve het vroegere cijfermateriaal uit die eerste jaren in
zijn geheel hier nogmaals, en zelfs uitvoeriger, mede
verwerkt.
Het jaar 1897 wordt slechts gedeeltelijk besproken,
voor zoover er n.l. door schrijver zelf en diens voorganger
aanteekenmgen over werden gemaakt.
Van het jaar 1902 af begint de gezamenlijke arbeid
der beide schrijvers, in het jaar 1903 en 1904 10 maanden
onderbroken, door dat Kuenen toen moest inspringen voor
den ziek geworden Dr. G. Maurer in Medan, geneesheer
bij de Deli-Maatschappij, en in 1905 door het verblijf
gedurende een jaar van Schüffner in Europa. In den herfst
van 1906 legde Kuenen zijn betrekking aan de Senembah-
Maatschappij voor goed neer, om de leiding van het
nieuw opgerichte hygienisch-pathologisch Instituut te Medan
op zich te nemen.
Wij stelden het werk, waartoe reeds in dien tijd het
plan bestond, om n.l. het statistisch materiaal, dat wij te
zamen hadden bijeengebracht, ook met elkaar te bewerken,
nog eenigen tijd uit, totdat er volle 10 jaar zouden zijn
verloopen. Dit heeft voor ons het voordeel opgeleverd,
dat het aanhouden van den verbeterden toestand des te
duidelijker werd, hetgeen voor ons doel van het grootste
belang moest worden geacht.
Wij kunnen hier nog bijvoegen, dat ook het jaar 1908,
waarin wij dit schreven, niet alleen even gunstige uit-
komsten als zijn voorgangers opleverde, maar deze zelfs
belangrijk overtrof.
In het eerste gedeelte van den verslagtijd waren de
sanitaire verhoudingen zoo slecht, als men maar kan
denken; daarna komt er een overgangsperiode van ver-
scheidene jaren, die valt in den tijd van het opkomen
der tropische geneeskunde, en deze gaat langzamerhand
over in een derde periode, waarin wij ons thans nóg
mogen verheugen, die ons nagenoeg ideale toestanden
heeft geschonken. Wat dit te beteekenen heeft, kan men
opmaken uit deze enkele cijfers: De mortaliteit, in het
jaar 1897 nog 60 promille, is in het jaar 1908 tot op
9,5 promille gedaald. Dit is een sterfteverhouding onder
de leeftijds-klasse tusschen 20 en 50 jaar, die best mag
IN KROMO'S GROOTE LAND 81

vergeleken worden met die, welke in Europa wordt schappelijke manier werd besproken en ten uitvoer gebracht.
waargenomen en welke hoogstens in de meest gezonde In den dank, dien wij behalve aan genoemde heetcn
staten, zooals Zweden en Holland, wordt overtroffen. ook aan de overige heeren der Maatschappij verschuldigd
Het resultaat, in die 10 jaren verkregen, is het gezond zijn, voor zoover wij met dezen te maken hadden, zouden
maken van een tropenland geweest. Hier is werkelijkheid wij nog in het bijzonder wenschen te betrekken onzen,
geworden, wat voor andere tropische landen nog een helaas te vroeg gestorven, apotheker en assistent, F . Kunz-
probleem is, met welks oplossing de practische zoowel mann, die ons met onverflauwden ijver behulpzaam was
als de theoretische tropische geneeskunde zich nog steeds bij het verzamelen van het materiaal."
met ijver bezighoudt.
Ongetwijfeld waren de kansen in Deli veel gunstiger Overgaande tot de beschrijving van den toestand,
dan bijv. in Afrika, dat te worstelen had met de kwaad- zeggen de schrijvers o.a. :
aardigste soort van malaria en met de slaapziekte, of in
,,Om een goed overzicht te krijgen, bedienen wij ons
Zuid-Amerika met de gele koorts of in Indie met de
bij de bespreking der getallen van de hierbij gevoegde
pest, maar men had hier toch ook te doen met ziekten,
kurven (zie onderstaande figuur).
voor welker bestrijding nog de juiste behandelingswijze
moest worden gevonden. Wij denken hier aan de beri-beri,
aan de dysenterie en vooral aan de wormziekte, die ZaUdThiks 1830 'oT 9Z 93 9V 95 ..1 97 .9» 99 1000 m Ó2 02_
.* 0, oe 07 oa 1
verjaagd werden uit de vaste positie, waarin zij zich nog fiiüe mif
WOOGasmde '- —— — ——~ — — ——
50
heden ten dage op meerdere plaatsen van den Indischen
archipel hebben vastgeworteld. Elk land heeft ook in i
(
medisch opzicht zijn eigenaardigheden en bijzondere - ï
l
problemen, en tot op zekere hoogte is de oplossing daarvan •'
in Deli al gelukt. -
1
f
f
,
1
Wij spreken hier met opzet van Deli, want evenals bij BO 1
\
1 l
-
de Senembah-Maatschappij is men er bij vele andere 1
1
tabaksmaatschappijen in geslaagd, den gezondheidstoestand 70
1

te verbeteren. En waai dit tot nu toe niet gelukte, wordt t

,
s k
er ten minste aan gewerkt. Onze opgaven kunnen daarom, , J \V
mutatis mutandis, geacht worden van toepassing te zijn
W> / H.
\/
op het geheele tabaksland met zijn geïmmigreerde arbeiders- -
2Ö s\
bevolking. 'N
s. ^ N ^

Verschillende krachten hebben zeer mede geholpen tot »

het doen slagen van het werk, dat in den verslagtijd is
verricht. In de eerste plaats was het de directeur in
Amsterdam, die ons van den eersten dag af aan zijn
steun verleende. Onze plannen tot verbetering der hygiène,
die wq hem aan het einde van het eerste jaar voorlegden,
vonden bij hem volle instemming en krachtige ondersteuning.
Ook zijn wij het aan hem verschuldigd, dat door de
Maatschappij de tweede doctorsplaats, die Kuenen ver-
vulde, voor de bestudeering van de tot nu toe onbewerkte,
meer speciale, onderdeelen, werd gecreëerd, en dat er
tegelijkertijd een behoorlijk laboratorium werd opgericht.
Van niet minder waarde en niet minder bevorderlijk voor
het welslagen van het werk was voor ons de hulp en
tegemoetkoming, die wij bij beide hoofd-administrateurs
mochten vinden, die gedurende den tijd, waarover wij
berichten, het bestuur in handen hadden.
Wij zullen dan ook steeds ten volle erkennen, dat het
succes op sanitair gebied, waarover de Senembah-Maat-
schappij zich mag verheugen, het resultaat is van een
gemeenschappelijken arbeid, die op de meest vriend-
Sterfte onder de arbeiders van de Senembah-Maat-
schappij sinds hare oprichting,
1890-1908.
De kurve van de sterfte in het algemeen, die wij, om
een vergelijking te kunnen maken, met het jaar der op-
richting der Maatschappij hebben laten beginnen, beweegt
zich van het jaar 1897 af meer gelijkmatig. In de jaren
te voren was zij, naarmate het goede of slechte jaren
waren, een zigzaglijn met groote afwijkingen; de epidemieën
van cholera in het jaar 1891 en van beri-beri in het jaar
1896, welke de mortaliteit tot op 136 promille deden
stijgen, zijn hiervan de schuld.
Om het aandeel, dat de cholera aan de sterfte heeft,
van de algemeene mortaliteit af te scheiden, hebben wij
haar in de jaren, waarover wij nauwkeurige berichten
kunnen verschaffen, dus sedert 1897, afzonderlijk aan-
gegeven, en wel door verhoogingen boven de kuive.

II
82 O V E R T V R A A G S T U K VAN „ H E T W O N E N "
Zooals wij reeds vroeger hebben aangetoond, beschouwen
wij de cholera, evenmin als de pest, de diphtheritis of de
recurrens, als inheemsche ziekten. Zij worden alle in Deli
geïmporteerd en nestelen zich er al dan niet, naar gelang
van de meer of min gunstige omstandigheden, die zij
daar aantreffen. Om een juiste voorstelhng te krijgen van
de ziekten, die hier inheemsch zijn, moet ook de cholera
als een ziekte van buiten af worden beschouwd. Dit kan
helaas niet in de cijfers van vroegere jaren tot uitdrukking
worden gebracht, en mogen dus voor dien tijd de cijfers
slechts als zoodanig dienst doen, doch niet als diagnosen
dienen.
De kurve beweegt zich sedert 1897, aanvankelijk nog
aarzelend, doch sedert 1903 heel duidelijk, in afdalende
lijn. Slechts het jaar 1899 doet ons met een dieperen
sprong naar beneden een onderbreking der lijn zien, die
voor het overige — met uitzondering van de cholera —
trapsgewijze gelijkmatig naar beneden gaat, om in het jaar
1906 haar laagste punt te bereiken, n.l. 10.8. Het loopende
jaar toont aan, dat wij daarmede nog niet het laagst
mogelijke punt bereikt hadden
Slechts de in de registers der Maatschappij ingeschreven
mannelijke en vrouwelijke arbeiders komen voor de statistiek
in aanmerking. De talrijke hulpbehoevende zieken van
builen af, die te allen tijde in het hospitaal der Senembah-
Maatschappij werden opgenomen, blijven buiten berekening.
Wij rekenen onder de Javanen ook die werk-
lieden, welke afkomstig zijn van andere gedeelten van het
Ned.-Indische eilandenrijk, zooals b.v. de Baweans of
Madureezen, even als de enkele Tamils, die bij de
Maatschappij aan 't werk zijn. De verwisseling van werkvolk
bedraagt jaarlijks ongeveer een tiende.
De Chineezen zijn voor het grootste gedeelte afkomstig
van Swatow en zijn achterland, de Javanen voor het
grootste gedeelte uit midden-Java; dezen reizen meestal
over Semarang. Chineezen zoowel als Javanen worden op
de plaats van inscheping aan een geneeskundig onderzoek
onderworpen, waarbij de zwakken en zieken moeten worden
geweigerd Dit uitzoeken gebeurt weliswaar zeer oppervlakkig
en kan in de verste verte niet vergeleken worden met het
monsteren van Europeesche troepen.
De eene tabaksmaatschappij kan daarenboven hoogere
eibchen stellen bij de keuring dan de andere, al naar gelang
zich meer arbeiders voor haar aanbieden. Dit is vooral
toepasselijk op de Chineezen, die zich reeds in China,
in hun eigen dorpen, hebben laten aanwerven voor een
bepaalde plantage.
In het geheele emigratiegebied zijn de lieden zeer goed
op de hoogte van de toestanden op Deli; men kent de
bijzondere eigenaardigheden der plantages; of het werk
daar licht of zwaar is, en of dit goed betaald wordt, of
zij gezond zijn, of men er al dan niet dicht bij het centrum
is en wkt niet al meer. Zoo krijgt elke Maatschappij, ja
elke onderneming, een reputatie, die het aanwerven ge-
makkelijker maakt of bemoeilijkt. In onze Maatschappij
kunnen wij beide opmerken. Tandjong Morawa heeft als
de oudste plantage der Maatschappij, en die bijna altijd
met ruime winst heeft gewerkt, in China een goeden
naam. Er bieden zich dus ook altijd genoeg werklieden
aan en nu kan de beheerder uit dat ruime aanbod een
keuze doen, en menschen, die er wat zwak uitzien,
afwijzen, met wie Goenoeng Rinteh nog tevreden moet
zijn. Andere Maatschappijen, die om de een of andere
reden in China nóg beter zijn aangeschreven, behoeven
werkelijk alleen de allersterkste arbeiders aan te nemen."
De schrijvers vergelijken hun cijfers met die van
Europeesche statistieken, waar het er hun om te
doen is :
,,de toestanden hier zoo onpartijdig mogelijk en in ieder
geval niet in een te gunstig licht af te schilderen, en daar wij
niet het oogmerk hebben, met behulp van rekbare statistische
opgaven, over gebreken en fouten heen te glijden, zoo
schijnt het ons doelmatig, om voor de hier werkzame
tabaksarbeiders de laagste, in Europa vastgestelde, beroeps-
schade aan te nemen en dit zou, om bij de cijfers uit
Zwitserland te blijven, een normaal getal zijn van 8,4 —
de sterfte van de landlieden, die onder de beste condities
verkeeren. Bij een sterfte van 8,4 van deze menschen,
moet de totale sterfte in Zwitserland op 20.9 gesteld
worden; in dezelfde verhouding zou de arbeiderssterfte
bij de Senembah-Maatschappij in de laatste drie jaar van
1 2.6 moeten worden gebracht op een totale sterfte van 31.8.
Wij hebben dit cijfer, dat natuurlijk slechts bij benadering
is gesteld, noodig om een vergelijking te kunnen maken
met andere statistieken. Wij zouden er hier nogmaals op
willen wijzen, dat wij rijkelijk kritisch te werk zijn gegaan
bij het opmaken der getallen, waarbij wij geen beroeps-
schade in rekening brachten en waarbij wij een zeer
gezonden toestand als uitgangspunt kozen.
WIJ behooren met de sterfte van 31.8 wel is waar
niet tot de gezonde Noordelijke staten van Europa, maar
staan toch altijd nog op één hoogte met Rusland en de
Zuid-Europeesche staten."
Uit de bestudeering van het cijfermateriaal, op
de Senembah-Maatschappij verkregen, trekken de
schrijvers de volgende conclusie:
,,Wanneer wij nu alles bij elkaar nemen, de vermindering
der mortaliteit in de laatste 4 jaar, het meer gelijk worden
in sterftecijfers van de verschillende plantages, en verder
het aan elkaar gelijk worden der getallen in de verschillende
IN KROMO'S G R O O T E LAND
jaaigetqden, dan zijn dit toch genoeg aanwijzingen, om ons
te vrijwaren tegen de bewering, dat hier het toeval de
hand in het spel heeft. Daarvoor zijn de getallen ook te
groot. Hier hebben wij veeleer te doen met oorzaak en
g£volg, gevolg van een systematisch handelen volgens de
regels, die de tropische geneeskunde ons voorschreef.
Wij zouden verkeerd doen, als wij hier niet met nadruk
de aandacht op vestigden. Het is hier een kwestie van
principe. Of de vooruitgang in de algemeene gezondheid
is slechts een toevallige, en dan kunnen wij rustig de
handen in den schoot laten liggen en behoeven wij geen
nuttelooze uitgaven te doen, óf hij is uitsluitend het gevolg
van de genomen maatregelen; de vermindering in mortaliteit
\ .^^mk^'^wm^imu
No. 32. Medisch onderzoek op de
onderneming. -r
De Maatschappijen stelden dus
hun
bouwde
eigen artsen aan; dat was
één schrede voorwaarts, en men
. .
^•^1 Ji ^^^£" w
^ E èeiSDiII
/r\
fm
Collectie Koloniaal Instituut
is den hier heerschenden ziekten met geweld afgedwongen,
en dan moeten wij ook blijven voortgaan op den eenmaal
ingeslagen weg. Wij zijn overtuigd dat deze laatste op-
vatting de juiste is.'*
Op bladz. 45 vervolgen de schrijvers:
,.Langen tijd verkeerde men in Deli in het onzekere
omtrent het beste en tevens natuurlijk ook voordeehgste
stelsel van ziekenverzorging. In een land, waar de inboorlingen
niets kenden dan hun eigen kruidendranken en het stelden
zonder Europeeschen dokter, lag het voor de hand, den
gekleurden arbeider volgens zijn eigen primitieve manier
zijn ziekten te laten behandelen. De indolente of zelfs
afwerende houding van den inboorhng tegenover den
Europeeschen dokter werkte zulk een toegefelijkheid reeds
gedeeltelijk in de hand, en de zuinigheid, die bij alle
jonge ondernemingen een groote rol speelt, deed het
83
overige. Nu kwamen evenwel de onaangename onder-
vindingen, die niet konden uitblijven, n.l. zware verliezen
aan werkkrachten door dood en ziekte, en deze deden
al spoedig inzien, dat het op den zoogenaamd natuurlijken
weg niet ging. De Maatschappijen stelden dus hun eigen
artsen aan; dat was een éérste schrede voorwaarts, en
men bouwde bij de woning van den arts een hospitaal
voor de zwaarste zieken. De lichtere gevallen liet men
behandelen in primitieve hospitalen op de ondernemingen
zelf. Hiermede was evenwel nog niet veel gewonnen;
vele moeilijkheden deden zich voor, en het scheppen
van betere gezondheidstoestanden ging lang zoo snel met
als men gedacht had. Het land en de arbeiders waren
ji<
È^-tTSM
y
'• \
r^>Lte^ 'd^\l
"*V .^'
No. 32
nu eenmaal besmet en terwijl het vroeger gemakkelijk zou
zijn geweest een en ander onbesmet te houden, was het
thans moeilijk den oorspronkelijken toestand weer terug te
roepen. Nu volgt er een periode van vruchtelooze pogingen;
een zoeken en tasten naar middelen tot verbetering, die
aanhoudt tot aan den tijd van den opbloei der tropische
geneeskunde. Vaccinestift en mikroskoop werden nu ook
in Deli aan 't werk gezet; men leerde den vijand nu
éérst grondig kennen, en nu werd de strijd veel minder
zwaar. Men stond met groote bereidwilligheid ruimere
middelen toe voor de systematische bestrijding der ziekten,
wijl het zonder deze niet ging en stelde bij de verzorging
der zieken in principe vast. Jat het allerbeste nauwelijks
goed genoeg voor hen is, zooals men dit in Europa al
lang doet.
Deli heeft zich daarmee uit den meest primitieven
tot den allermodernsten toestand opgewerkt en in enkele
84 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET W O N E N "
tientallen van jaren zien gebeuren, wat in onze stalen
door eeuwenlange ontwikkeling tot stand kwam.
Gelijk een onzer reeds in zijn vroeger rapport meedeelde,
bestaat er bij de Senembah-Maatschappij voor de ver-
zorging der zes plantages slechts één hospitaal; de kleinere
hospitalen, die men vroeger op elke plantage had en die
tot verpleging van de lichtere cholera-patiénten dienden,
heeft men geheel en al opgegeven. Het systeem van
centraliseeren heeft zijn groote voordeelen; dat erkent men
tegenwoordig haast algemeen in Deli. Wij wijzen hier
nadrukkelijk op, daar wij van het begin af aan propaganda
hebben gemaakt voor het invoeren er van. De fouten, die
het vroegere systeem aankleven, liggen voor de hand.
Collectie IColoniaal Instituut
De arts kon zijn ziekenmateriaal niet gemakkelijk meer
overzien; buiten het centrale hospitaal, waarin de zwaarste
zieken waren samengebracht, moesten er nog zóó en zóó
veel kleinere depots, in alle richtingen op een afstand
van 10 tot 25 kilometer van het centrum af gelegen,
worden nagegaan. Onder deze versnippering had alles te
lijden; de arts had meer met wagen en paarden te doen
dan met zijn zieken en zijn studie; voor grondiger onder-
zoekingen ontbrak het aan den noodigen tijd en rust, en
daarmede werd het stelsel der oppervlakkigheid in de
hand gewerkt.
Behalve het gebrek aan controle en het onvoldoende
der behandeling, beide het gevolg van de groote afstanden,
is er evenwel nog een zeer belangrijke factor ten nadeele
van de decentralisatie aan te voeren, n.l. de verspreiding
der besmettelijke ziekten. Het was wel niet anders mogelijk
of behalve de lichte zieken werden ook de infectiezieken.
in haar eerste stadium, welker herkenning zelfs den arts
vaak moeilijkheden oplevert, voorloopig ook in de kleinere
hospitalen ondergebracht en bleven deze daar, totdat het
zwaardere verloop der ziekte het gevaarlijke van het geval
aantoonde of de arts bij zijn bezoek dit ontdekte en
overplaatsing voorschreef. Maar dkn was het onheil vaak
reeds geschied, en had de infectie reeds bij anderen
wortel geschoten.
Dit wordt vermeden door eene zoo spoedig mogelijke
opname van alle zieken in het hospitaal; mèt de lichte
zieken komen nu ook de gevallen van besmettelijke ziekten
binnen, waarvan de ernst buiten het hospitaal zoo ge-
makkelijk onopgemerkt blijft, doordat zij in haar eerste
No. 3 3 . Catharina Hospitaal; zieken-
zaal voor mannen.
Dit wordt vermeden door een zoo
spoedig mogelijke opname van alle
zieken in het hospitaal; mèt de lichte
zieken . . .
No. 33
stadium er nog zoo onschuldig uitzien en die toch voor
de verspreiding der infectie al zoo gevaarlijk zijn, en nu
kunnen deze onder de oogen van den arts als verdachte
gevallen worden behandeld. Aan het dóórvoeren van dit
principe danken wij voor een goed deel de verbetering
in den sanitairen toestand in onze Maatschappij en wij
zouden het als een grooten achteruitgang beschouwen, als
het systeem werd verlaten en de oude sleur weer zijn
intree zou doen.
Zelfs voor choleragevallen, waarbij de juistheid van het
principe nog het meest twijfelachtig zou zijn, hebben wij
geen uitzondering gemaakt, nadat wij ons overtuigd hebben,
dat de isoleering van een zieke op de plantage, zonder
een voortdurende controle door den arts, niet mogelijk is.
In plaats van een geschoold personeel buiten het hospitaal
over enkele pas ziek geworden patiënten te verdeelen,
hebben wij het veel doelmatiger gevonden, aan deze
»
IN KROMO'S G R O O T E LAND
r personen de controle op te dragen over de levenswijze
der gezonden zooals wij dit later zullen beschrijven.
Tegenover de voordeelen der centralisatie, die in het
belang van gezonden en zieken werken, staat slechts één
nadeel, dat alleen den zieke treft, n.l. het transport naar
het hospitaal Dit is nu eenniaal niet te vermijden, en
onze arbeiders verkeeren daarbij toch slechts in de positie
van andere zieken, die een verre reis er voor over hebben
om zich aan een deskundige behandeling te onderwerpen.
Om de nadeelen, die het gevolg zijn van de groole uit-
gestrektheid der tabaksondernemingen, te vermijden, zouden
wq veel liever willen voorstellen, meer comfort bij het
vervoer aan te brengen, zooals men dit door wagens met
No. 34. Drink- en badgelegenheid
bij een werkliedenwoning.
. . . . daar slechts weinige zoo zijn
aangelegd, dat ze op den duur betrouw-
baar water leveren.
goede veeren, met gummibanden of zelfs door automobielen
kan verkrijgen, dan ook slechts een vingerbreed af te wijken
van het doorvoeren der centralisatie."
Aan het water is natuurlijk veel aandacht geschon-
ken. Op bladz. 60 e.v. lees ik:
,,Medan, de hoofdplaats van het land, mag zich sinds
een jaar verheugen in het bezit van een waterleiding. De
plaats, van waar het water wordt aangevoerd, ligt 37 K.M.
verwijderd. De verkrijging van nagenoeg steriel water wordt
gewaarborgd door de constructie der bronkamer, die aan
alle eischen voldoet en volkomen afgesloten wordt.
Het behoeft wel geen betoog, dat dit veel te beteekenen
heeft in de tropen, waar het meerendeel der gevaarlijke
ziekten door slecht water wordt veroorzaakt.
Enkele plantages, dicht bij de waterleiding gelegen,
konden aangesloten worden. Die der Senembah-Maat-
85
schappij behooren hier') helaas niet onder; hier zijn wij
dus, evenals vroeger, aangewezen op putwater of, waar
hiervan niet genoeg voorhanden is, op rivierwater.
Het eerste daarvan mag beschouwd worden als volkomen
gelijkwaardig aan water uit de waterleiding, vooropgesteld
dat de put doelmatig is aangelegd en dat het water vóór
en na het putten bewaard blijft voor verontreinigingen. Wij
hebben het water voor onze goed aangelegde putten
meermalen bacteriologisch onderzocht en slechts tusschen
1000 en 5000 bacillen per cub. centimeter gevonden,
een graad van verontreiniging, die nog volkomen on-
schadelijk IS. In overeenstemming hiermee was ook de
uitslag van de Eykmansche waterproef, die tegenwoordig
als een betrouwbaar controlemiddel op de zuiverheid van
hef water wordt erkend, negatief.
Zulk water kan men dus ook hier zonder bezwaar
ongekookt drinken, wanneer men er maar op let, dat het
na het flltreeren zuiver in de schoongemaakte flesschen
komt. Evenwel moet het gevaarlijk worden geacht het
water uit dergelijke putten zonder meer te drinken, daar
slechts weinige zoo zijn aangelegd, dat zij op den duur
betrouwbaar zuiver water leveren.
In dit opzicht wordt nog altijd veel gezondigd. Men
denkt er veel te weinig aan het water aan de oppervlakte
tegen verontreiniging te beschutten En hiervoor moet toch
eigenlijk in de eerste plaats gezorgd worden! Hier graaft
') Volgens vertrouwelijke berichten is de Senembah-Maatschapp.j
thans bezig een plan op te maken voor de watervoorziening ook in
de velden. Een bekend ingenieur heeft daartoe een reis naar Deli
gemaakt en is ZEd. thans bezig aan het uitwerken van de plannen. T .
 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
men een put op een diep gelegen plaats en bedenkt niet,
dat noodzakelijkerwijze water van de oppervlakte in den put
moet vloeien; daar weer wordt het water, dat op zichzelf
goed is, door de wqze, waarop geschept wordt, bedorven:
de man, die het water moet scheppen, staat op den rand
van den put of zelfs op een plank, direct boven de
opening, en bij het ophalen van den emmer valt er van
zijn voeten of lijf vuil in het water, en weer op een
andere plaats laat men toe, dat er vlak bij de plaats,
waar het water geput wordt, gebaad wordt of douches
genomen, zoodat het spoelwater weder in de bron terugspat.
Had men hierbq nu steeds met gezonde menschen te
doen, dan zou zulk een verontreiniging nog weinig be-
teekenen, maar dikwijls genoeg verkeeren de menschen,
die van den put gebruik maken, in het eerste stadium van
een infectieziekte of dragen zij de restes nog bij zich van
een ziekte, die zij pas achter den rug hebben, of tenslotte
hebben wij te doen met bacillendragers — menschen, die
zelf niet ziek worden door de bacillen, maar toch voort-
durend anderen infecteeren — en zóó wordt het water
in letterlijken zin vergiftigd.
Hier kan dus nog veel worden verbeterd. Het geschiktste
zou zijn, den put van boven waterdicht af te sluiten, niet
met een paar planken, want daarmede zou men niet meer
dan zijn goeden wil toonen, maar óf door een met blik
bekleed houten dekstuk, dat aan alle kanten een eind over-
steekt óf, nog beter, door een gemetseld gewelf, lager dan
het niveau van den grond. Legt men daarom heen een
laag leem of klei, en bekleedt men daarmee liefst ook het
bovenste gedeelte der in den put te laten buis, dan kan de
verontreiniging van het inwendige van den put door water van
de oppervlakte stellig worden vermeden. Het water wordt
dan door eene pomp, die men ter zijde van den put heeft
aangebracht, naar boven gehaald; men zorge er voor, dat
het overloopende water gemakkelijk wegvloeit.
Om zeker te zijn dat men op de juiste diepte is, moet
men het bouwen van den put zooveel mogelijk doen
plaats hebben in den tijd van den diepsten stand van hel
grondwater, dit is hier in 't vlakke land ongeveer in Juli
en Augustus, in droge jaren echter ook wel veel vroeger.
Gemeten van af den diepsten stand van het water,
moest de put dan minstens nog I meter dieper worden
uitgegraven. Let men niet hier op, dan geven de putten
in den regentijd, waarin de waterspiegel van het grondwater
op het hoogst staat, wel rijkelijk water, maar zijn zij in
den zomer ledig, en het uitdiepen naderhand stuit dan,
vooral als de put op een verkeerde manier is gemetseld,
op groote moeilijkheden. Ten slotte moet ook nog gelet
worden op de lagen, waaruit de grond is samengesteld.
Dit zijn echter dingen, welke buiten het bestek dezer
bespreking vallen.
Over het geheel is het puttenmaken een kunst, die in
Europa een hoogen trap van volkomenheid heeft bereikt
en die met slechts geringe veranderingen naar hier kan
overgebracht worden. Naarmate de tabakscultuur langer
bestaat en bewijst levenskracht te bezitten, moeten de
etablissementen der plantages steeds meer met hun gebouwen
het karakter gaan dragen van stabiliteit en soliditeit, en
behoort tegenwoordig tot de eischen van een gezonde
ontwikkeling, ook bij den aanleg der putten de primitieve
inrichtingen te laten varen en er toe over te gaan, deze
volgens Europeesch model te bouwen. De talrijke gebouwen
van een etablissement liggen meestal dicht genoeg bq
elkaar, dat voor hen wel degelijk een centrale water-
voorziening, bestaande uit één groep van putten met een
motorpomp en waterreservoir, mogelijk is. Het komt alleen
op een flinke proefneming aan, om te vinden, wat voor
Dell het meest geschikt is.
Aan het verbeteren der watervoorziening in de velden
valt voorloopig nog niet te denken ' ) ; de jaarlijksche
plaatsveranderingen bij het tabaksplanten en de groote
afstanden tusschen de verschillende groepen van arbeiders
zijn een beletsel voor het maken van permanente in-
richtingen. Men zal hier bij het oude systeem moeten
blijven, volgens hetwelk men het water schept uit ruw
uitgegraven gaten in den grond. Men kan evenwel ook
hier enkele voorzichtigheidsmaatregelen in acht nemen,
om het water ten minste te beschutten tegen al te veel
verontreiniging. Voornamelijk zal er hier weer op gelet
moeten worden, dat het gebruikte water niet terug- en
het regenwater er met in kan vloeien. De opening van den
put moet door een hoogen rand daartegen worden beschut.
Bijzonder nuttig is het verder, twee putten aan te leggen,
zooals dit is ingesteld door de administratie der Senembah-
Maatschappij. Beide liggen aan verschillende zijden der
huizen; de eene is alleen bestemd voor het putten van
drink- en gebruikswater, de andere, in welker nabijheid
ook het closet is gelegen, alleen voor wasschen en douches.
Als men hier streng de hand aan houdt, dan vermindert
dit de gevaren eener waterinfectie niet weinig. Werd bij
de Senembah-Maatschappij hiertegen nog m groote mate
gezondigd, dan zou de gezondheidstoestand niet zoo
enorm veel beter zijn geworden.
Wij spraken er hierboven al van, dat onze tegenwoordige
putten in tijden van droogte steeds leeg staan, en dat wij
dan gedwongen zijn, onze toevlucht te nemen tot het
rivierwater. Dit is altijd een groote ramp, daar het rivier-
water slechts als een minderwaardig surrogaat van het
bronwater kan gelden . . . . "
Interessant is het, dat aan de werklieden op het
veld, die bloot stonden aan het gevaar, te worden
') Zie noot bladz. 85.
 IN KROMO'S G R O O T E LAND
geïnfecteerd door het gebruik van slecht water, met
veel succes thee werd verstrekt. Voor die thee en
het vervoer daarvan naar de tabaksvelden wordt per
jaar een som van ± ƒ 8725.— uitgegeven. Dit is een
aanzienlijke post, waarmee de administratie zich
vrijwillig belastte, in de juiste onderstelHng, dat
deze uitgaaf toch ten slotte een zuinigheidsmaat-
regel was, als men de voorkoming van sterfte en
ziekte in aanmerking nam.
„Men kan de uitwerking van zulk een maatregel, die zoo
streng mogelijk wordt doorgevoerd, met gemakkelijk over-
schatten. De wormziekte, de typhus, de cholera en de
dysenterie worden het allergemakkelijkst door het water
verspreid en het water is ook weer geregeld de voornaamste
oorzaak van de plaatselijk optredende epidemieën. Wordt
dit gevaar in de uren, waarop over dag gewerkt wordt,
gedurende welke het 't meest dreigend is, weggenomen,
dan blijkt daarvan een met elk jaar toenemende ver-
mindering der infectie het gevolg te zijn, die ten goede
moet komen aan den algcmeenen gezondheidstoestand.
Wij zijn bij de Senembah-Maatschappij er van overtuigd,
dat deze haren zoo gunstigen gezondheidstoestand voor
het grootste gedeelte aan de theeverstrekking te danken
heeft, welke door de hoofdadministratie met zooveel
energie wordt doorgezet."
De goede gezondheidstoestand is ook te danken
aan het voedsel, dat verstrekt wordt. Versche groenten,
peulvruchten, versch vleesch, vruchten en specerijen
87
worden den arbeiders in voldoende hoeveelheid ter
beschikking gesteld. Eentonigheid in het voedsel
brengt verzwakking van de constitutie te weeg.
Aan woningbouw is een hoofdstuk gewijd. Hierop
kom ik in het hoofdstuk, aan de woning gewijd,
terug. Ook over het gewichtige vraagstuk van den
faecaalafvoer in een volgend hoofdstuk.
Belangrijke diensten heeft het centrale laboratorium
bewezen. Daar een gemeentelijke gezondheidsdienst
zonder dergelijke inrichting niet wel denkbaar is
(zie rede Dr. de Vogel, bladz. 23, ook die van
No. 3 5 . Eetloods van het Catharine-
Hospitaal.
Eentonigheid in het voedsel brengt
verzwakking aan de constitutie te weeg
Dr. van Loghem, bladz. 30), en de meeste leden
van gemeenteraden zeker hierover gaarne ingelicht
willen zijn, aangaande doel enz., grijp ik de gelegen-
heid aan, er hier het een en ander over mede te
deelen.
Ik kan niet beter doen, dan den oud-directeur
van dit in vakkringen zoo bekende laboratorium te
laten vertellen. Ik neem daarvoor: ,,Brieven uit Indiè"
No.IV: Hetpathologisch laboratorium teMedan(Deli-
Sumatra), voorkomend in het Nederl. Tijdschrift voor
Geneeskunde, 1909, 2de helft no. 6, geheel over.
,,Gij stelt, naar ik hoop, belang in een paar bijzonder-
heden betreffende het pathologisch laboratorium te Medan,
dat voor korten tijd door eenige tabaksmaatschappijen in
Deh werd gesticht. Nu mfln verblijf hier welhaast ten einde
18, en ik over de beteekenis van deze instelling meen te
88 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
kunnen oordeelen, wil ik u er in een laatsten brief over
vertellen.
Om u de v»rording van het laboratorium duidelijk te
maken, moet ik met een enkel woord aan de geschiedenis
van Sumatra's Oostkust herinneren. Veertig jaar geleden
was de vlakte van Deli en de aangrenzende landschappen,
gelegen tusschen de zee en het gebergte, nog met oerbosch
bedekt. Gaandeweg is dat veranderd; het oerbosch werd
door de planters ten behoeve van de cultuur opgeruimd,
en een vruchtbaar land kwam vrij, waar, naar gij weet,
vooral de tabak met zeer gunstig resultaat wordt verbouwd.
De oorspronkelijke bevolking van het land — de Maleiers
langs de rivieren, de Batakkers in het gebergte — neemt,
uit verschillende oorzaken, aan de cultuur weinig deel. Het
werk geschiedt nagenoeg uitsluitend met krachten van elders;
vooral uit China en Java, maar ook uit Engelsch-lndië
stroomen de immigranten het land binnen. Zulk een op
kunstmatige wijze tot stand gekomen en zeer vlottende
bevolking kan niet gunstig zijn voor den gezondheidstoe-
stand van een landstreek. De vreemde arbeiders emigreeren
uit dichtbevolkte en armoedige gewesten en leveren dus
steeds gevaar op met betrekking tot cie verbreiding van
besmettelijke ziekten; en daar zij buiten hun natuurlijke
omgeving raken, en vaak in gemeenschappelijke woningen,
zonder gezinsleven, onder dak komen, wordt hun kans op
ziekte nog verhoogd.
Even goed echter als de primitieve rechts- en machts-
verhoudingen hier bezig zijn te rijpen, nemen ook de zorg
en de belangstelling voor het lichamelijk welbevinden van
den arbeider toe; de toestand van zeer stabiel evenwicht,
die door vele tabaksmaatschappijen in den laatsten lijd
werd bereikt, komt aan de geneeskunde ten goede. In Indië
wordt dan ook herhaaldelijk de ziekenverzorging in Deli
aan die in andere landstreken ten vooibeeld gesteld.
Met de behandeUng en verpleging van den zieken arbeider
heeft de geneeskunde hiei haar doel nog niet bereikt. Zoo-
als elders in de tropen, komen ook in Deli ziektetoestan-
den voor, van welke de oorzaak onbekend is, de prophylaxis
en de geneeswijze onzeker; de voortdurende immigratie
geeft kans op epidemieën, die in het allereerste begin
moeten worden herkend, om te kunnen worden gestuit;
verder zijn er tal van algemeene geneeskundige en hygië-
nische vraagstukken, zooals de bestrijding van pokken,
malaria, typhus, hondsdolheid, lepra, beri-beri, de voor-
ziening in goed drinkwater en goed voedsel (rijst, vleesc'i),
de quarantaine, enz., die slechts met kennis der plaatse-
lijke omstandigheden kunnen worden bestudeerd.
Tot dit alles is een centrale, van de dagelijksche praktijk
onafhankelijke instelling noodzakelijk : een laboratorium, dat,
als een spin in het web, met het geheele gebied van ge-
neeskundige bedrijvigheid voeling houdt, dat epidemieën
registreert, om er leering uit te trekken, op diagnostisch
en hygiënisch gebied consulten geeft, en de nog onbe-
kende ziekten onderzoekt.
Daar het gouvernement met de geneeskundige organisatie
van Ned.-Indié nog niet zoover gevorderd is, dat dergelijke
insteUingen voor de Buitenbezittingen in een naaste toekomst
zullen worden verwezenlijkt, hebben de Delimaatschappij,
de Senembah-maatschappij en de Medan-tabak-maatschappij,
op initiatief van de heeren J. van Vollenhoven en dr.
C. W . Janssen, tot de stichting van een centraal labora-
torium besloten. In het einde van het jaar 1906 is het
tot stand gekomen, met dr. W . A . Kuenen als directeur.
Voorloopig behoort het pathologisch laboratorium nog
aan de genoemde maatschappijen ; wanneer het, werkend
ten behoeve van het geheele gewest, zijn bestaansrecht zal
hebben bewezen, zullen ook, zoo mag verwacht worden,
de andere cultuurmaatschappijen zich aansluiten en zal het
gouvernement een subsidie geven.
Het pathologisch laboratorium is gebouwd te Medan, de
snel tot ontwikkeUng gekomen hoofdplaats van het gewest
Sumatra's Oostkust. Het terrein van het gebouw grenst
aan dat van het hospitaal der Deli-maatschappij, waar ge-
legenheid is aan een rijk materiaal de ziekten van het land
te bestudetren.
De inrichting is berekend op anatomische, physiologische,
bacteriologische en mikroskopische onderzoekingen; er zijn
stallen, ook voor groote proefdieren; de bibliotheek vormt
met eenige andere in het gewest aanwezige boekerijen een
goed geheel; de geneeskundige kring vindt in het gebouw
een geschikt vergaderlokaal.
Daar het laboratorium nog slechts 2 ' / . jaar regelmatig
functioneert en op uitbreiding berekend is, heeft het de
volle ontwikkehng nog niet bereikt. Toch is er reeds het
een en ander gedaan, dat aantoont in welke richting de
instelHng moet werken.
Als zeer fundamenteel moeten de lijkopeningen beschouwd
worden, die het pathologisch laboratorium ten behoeve van
het hospitaal der Deli-maatschappij verricht. Dit stelselmatige
onderzoek, dat nu vooral nog in aetiologischen zin behoort
te geschieden, zal met de jaren een zeer belangrijke bijdrage
tot de kennis van de ziekten in het gewest leveren. De
onmiddellijke nabijheid van het hospitaal der Deli-maatschappij
maakt het bovendien mogelijk bepaalde ziekten tegelijkertijd
klinisch te bestudeeren. Tot nog toe kwamen daartoe vooral
in aanmerking: amoebendysenterie, beri-beri, bacillaire
dysenterie, acute als cholera verloopende enteritiden en
paratyphus.
Wat de taak van hel laboratorium betreft epidemieën
Ie herkennen en Ie registreeren, ook op dit gebied is
reeds van het oogenbhk der oprichting af werk in over-
vloed geweest. Van 1906 tot 1908 trok hier de cholera
door het land; stap voor stap is de ziekte met behulp
IN KROMO'S G R O O T E LAND
van het bacteriologisch onderzoek gevolgd, hetgeen uit
epidemiologisch oogpunt zeer leerrijk is gebleken. Toen
de cholera verdwenen was, traden de zoogenaamde
„sporadische cholerageoallen" op den voorgrond, die zonder
bacteriologisch onderzoek de epidemiologie van cholera
geheel in de war kunnen sturen; deze gevallen hebben
n.l. niets met choleravibrio te maken en moeten waarschijnlijk
op rekening van paratyphus- of coliachtige organismen
worden gesteld.
Een tweede ziekte, thans hier epidemisch, is de bacillaire
dysenterie; daar zij voor korten tijd in Nederlandsch-lndië
een onbekende ziekte was (voor een deel in verband met
de moeilijkheden van de bacteriologische diagnose), heeft
het betreffende onderzoek een bijzonder belang. De
ervaringen hierbij opgedaan zullen zeker ter harte worden
genomen bij het in gebruik nemen van het quarantaine-
station, dat door de planters aan het gouvernement is
aangeboden.
Ook de voorwaarden, die Deli aanbiedt voor de ver-
breiding van tropische infectieziekten, welke Nederlandsch-
lndië tot nog toe spaarden — zooals pest en gsle koorts —
zijn in verband met het quarantainevraagstuk in onderzoek
genomen.
De diagnostische onderzoekingen, die dagelijks aan het
pathologisch laboratium worden opgedragen, zijn velerlei.
Het ligt natuurlijk in de bedoeling, voor zooveel mogelijk,
de verdachte gevallen van cholera en bacillaire dysenterie,
die in het gewest voorkomen, aan een bacteriologisch
onderzoek te onderwerpen; de meeste geneesheeren, ook
der niet aangesloten maatschappijen, de officieren van
gezondheid en de gouvernement8-,,dokters-djawa", komen
aan dit verlangen gaarne tegemoet, omdat de uitslag van
het onderzoek veelal den aard der door hen te nemen
maatregelen bepaalt. Maar ook voor het herkennen van
andere ziekten wordt herhaaldelijk, ten behoeve van
Europeanen en arbeiders, hulp ingeroepen: voor malaria
en voor de hier niet minder vaak voorkomende typhus;
voor lues, framboesiatropica, gonorrhoe, amoebiasis, tetanus
en lepra; een enkele maal ook voor diphtheric; en dan
voor eenige lichte en zware koortsige ziekten, waar de
aetiologische diagnostiek nog niets vermag.
O p hygiënisch gebied moet het aandeel genoemd worden,
dat het pathologisch laboratorium gehad heeft in den
aanleg van de waterleiding te Medan, die uitstekend
bronwater levert van een zeer laag en zeer standvastig
bacteriëngehalte. De overige hygiënische onderzoekingen
betreffen vooral drinkwater op de ondernemingen.
Het mag verwacht worden, dat ook in zake andere
levensmiddelen, in verband met bepaalde darmaandoeningen,
door de geneeskundigen meer en meer advies zal worden
ingeroepen.
Tot de geregelde werkzaamheden van het laboratorium
89
behoort ook de bereiding van pokstof, die gratis aan
alle aanvragers, ook aan den gouvernementsvaccinateur,
wordt versterkt. In het uitbreidingsplan ligt de vaccinatie van
alle immigranten opgesloten.
De inrichting van het gebouw geeft ruimte aan mede-
werkers ; een getrouw gast is de gouvernements-veearts,
die surra, piroplasmose, en andere economisch belangrijke
veeziekten onderzoekt; ook de officieren van gezondheid
en de gouvernements-dokters-djawa maken voor hun diag-
nostische onderzoekingen geregeld van het laboratorium
gebruik; aan drie inlandsche artsen, in dienst van het
gouvernement, is reeds gelegenheid gegeven zich in mikro-
skopische onderzoekingsmethoden te oefenen.
Tot de leerUngen behoort ook een Chineesche bediende
van een der hospitalen in Langkat; hij leerde in 14 dagen
bacteriologische voedingsbodems bereiden en met het
parafflne-mikrotoom omgaan, tot groot gerief thans van
zijn meesters.
Ik hoop u de overtuiging gegeven te hebben, dat het
pathologisch laboratorium te Medan een instelling is, die
ten goede moet komen aan de kennis van de ziekten in
Nederl.-Indië, en ook aan de samenwerking van de genees-
kundigen ter bevordering van den gezondheidstoestand van
het gewest. Voordat ik besluit nog één opmerking.
Gij zult het wel met mij eens zijn, dat een aldus uit-
gerust laboratorium met zulk een arbeidsveld ook nog uit
ander oogpunt belangstelling verdient. Zoo goed als men
in Indië specialisten tijdelijk kan gebruiken, opdat zij zich
wijden aan een of ander onderwerp, waarvoor het materiaal
gereed ligt of in korten tijd verzameld kan worden — op
pathologisch-anotomisch, bacteriologisch, protozoologisch,
ja zelfs op entomologisch gebied —, evengoed moeten
wij in het moederland met zulk een laboratorium rekening
houden en er partij van trekken om onzen gezichtskring
uit te breiden en de in de leerschool verkregen kennis
op een rijk materiaal toe te passen. Het zoo gewenschte
contact tusschen het geneeskundig onderzoek in Indië en
Nederland kan immers op deze wijze tot stand komen."
Andere maatschappijen in Deli hebben het goede
voorbeeld gevolgd: het zou me te ver voeren hier
nader over uit te vs^ijden. In een volgend hoofdstuk
kom ik er willicht op terug. Op één punt W^ ik
nog even wijzen.
Men beweert wel eens: „Nu ja, 't is wel mooi,
dat werk, . maar het is toch niets anders dan
welbegrepen eigenbelang." Zeker dat is het nu ook,
maar toen men er mee begon, was het heelemaal
niet zeker, dat men zou slagen.
12
90 OVER T V R A A G S T U K VAN „HET WONEN"

Het werd beschouwd als een particulier lief-
hebberijtje van een welwillend man, als 't gooien
van „goed" geld naar „kwaad" geld. Zoo'n beetje
medelijdend werd op het hoogst ernstige werk neer-
gekeken. Men begreep niet waar 't om ging, had
er geen vertrouwen in. De dokters tuurden door
een microscoop, zwoeren niet bij „kastrolie" ') en
„pil panas" ^) : daar kwam niets van terecht! Tot de
heeren ongeloovigen de resultaten vernamen. Men zag
met eigen oogen, dat het geld, noodig voor het
gezond houden van de bevolking, ruim zijn rente
afwierp in velerlei opzichten. Het voorbeeld vond
bij de praktisch aangelegde „tabakkers" navolging
en thans is DeH dat kleine deel van „Kromo's
groote land", waar „excellent Work is being done".
Hiermede ben ik aan het eind gekomen van
't hoofdstuk, waarin ik enkele elementen heb ge-
noemd, waaruit de „Boom der Gezondheid" is
samengesteld: In naastenliefde en toewijding wortelt
hij. Geld bevrucht den bodem waaraan hij zijn voedsel
ontleent. Kennis, organisatie, enz. vormen den stam,
hygiënisten, technici, reinheid, enz. enz. zijn takken.
Verbonden door den band van samenwerking, rijplr"
er voor stad, gewest en land een overvloed van
heerlijke vruchten aan : gezonde, krachtige, energieke,
gelukkige menschen, vormend het kostbare, levende
kapitaal van Kromo's groote land!
') Ricinuaolie, wonderolie o( castorolie.
' ) Koortspillen. — Met deze twee soorten obat (medicijn) meent
de echte IndiscKman zoo ongeveer alle ziekten te kunnen genezen.

No. 36. Inwendige van het pathologisch laboratorium te Medan.

De dokters tuurden door een microscoop, zwoeren niet bq «kastrolie"
en ,,pil panas"; daar kwam niets van terecht. Tot de heeren onge-
loovigen de resultaten vernamen!

)
IN KROMO'S GROOTE LAND 91

De „Boom der Gezondheid" (zie bladz. 90).

 Collectie Geesmlc
Straalbesptoeiing te Batavia.
HOOFDSTUK III.
Het toilet der Indische steden.
D e laatste der Muskieten ^). Ze was geboren
in den beerput van een huis te Tegal-Wareng. Daar
had ze zich vierentwintig heele uren te goed gedaan
aan het kostelijke voedsel: drijvende menschelijke
uitwerpselen. Daar had ze zich van de vele naar haar
hand dingende pretendenten één tot gemaal gekozen
en er den eersten huwelijksnacht mee doorgebracht.
Het leven in de donkere ruimte beviel haar echter
op den duur niet. Ze wilde naar buiten. Na veel
zoeken had ze de opening gevonden, die naar de
vrije natuur leidde. Ze vloog naar buiten. Het felle
1) Vrij naar E. H Ross.
No. 37
Popular administration does more for the
community than despotism and is more lasting.
E. H. ROSS.
(The reduction 0/ domestic Matquitoa, I9ll,bldz.87.)
zonlicht kon ze niet verdragen, waarom ze zich
verborg in een der vele dichte struiken op het erf.
't Werd avond, de zon dook onder in de Java-zee
Ze kreeg honger, hevige begeerte naar bloed.
In een kamer lag een koortslijder te bed. De
klamboe had hij opengeslagen, want het was heet
en benauwd in 't donkere vertrek. Hij sliep, droomde
van zijn mooie, nieuwe kantoor en van zijn baas,
die hem verteld had, dat de firma, die zooveel
geld aan de suiker verdiende, voor /"25.000 obli-
gaties had genomen in de Semarangsche woning-
vereeniging. Gaan wonen in een heerlijk frisch huis,
12*
 94
.9y^^
even frisch als zijn mooie nieuwe kantoor, vond
hij leuk.
Onze muskiet vloog de kamer binnen, waar ze
op de klamboe ging zitten. Vol verwachting wreef
ze zich de achterpooten. De gedachte, dat ze zich
reeds zóó gauw aan een overvloedig en kostelijk
maal zou kunnen vergasten, bracht haar in een
opperbeste stemming.
Ze voelde echter instinctmatig, dat ze zich voordat
geweldige monster in het bed in acht moest nemen.
De hand van den zieke lag op de goeling, heel
gemakkelijk bereikbaar. Zachtjes nam ze plaats op
Collectie T. d. Houle Will
den top van den wijsvinger. Ze wreef haar steek-
orgaan en probeerde heel voorzichtig de huid, die
erg warm was door koorts en nat van 't vele
zweeten, te doorboren. Maar 't lukte niet, de huid
was daar te dik. Heel voorzichtig sloop ze nu
naar een huidplooi van de palm der hand, daar
waar ze overgaat in de pink. Daar ging het! Maar
vóór ze een haaradertje bereikt had, ontwaakte de
zieke. Hij bewoog z'n hand. Ze was echter op haar
qui vive, vloog gauw weg en verborg zich tusschen
de plooien van de klamboe. Daar wachtte ze tot
het monster weer sliep. Toen zette ze zich op
zijn lip. Daar lukte het haar enkele druppeltjes bloed
op te zuigen. Maar de zieke bewoog zich weer,
en weer moest ze vluchten voor ze verzadigd was.
"^ V R A A G S T U K V A N ,!ÏÏET WONE^^^^
Ze probeerde het nog eens en naderde daartoe
het oor van den patiënt. Door het gezoem harer
vleugels werd deze geheel wakker en ging overeind
m het bed zitten, waar hij, door beide handen naar
elkaar toe te slaan, trachtte het kwelduiveltje te
verpletteren. Ze werd werkelijk beangst voor haar
leven, waarom ze zoover mogelijk de kamer invloog.
In een zwarte jas aan de sampiran verborg ze zich.
Daar bedacht ze hoe moeilijk haar toch wel de
strijd om 't bestaan werd gemaakt.
De zieke nam de klamboe van de haken, stopte
ze flink onder den bultzak en wist zich nu veilig
No. 38. Het werd avond, de zon
dook onder in de Java-zee.
No. 38
achter de ondoordringbare borstwering van tule.
Plotseling vloog een vleermuis de kamer binnen.
Ze was aangetrokken door mugjes, die dansten
in den Hchtschijn van een lamp in de voorgalerij,
die door de op een kier staande deur scheen.
De vleermuis zag de muskiet niet, maar de zwarte
jas zou 't kunnen vertellen hoe angst haar vleugels
deed sidderen!
Tot het roofdier wegvloog.
Heel voorzichtig wordt de deur opengedaan.
De moeder van den zieke treedt binnen om hem
een heerlijk koel glas ijswater te brengen. Dit
ziet ze. Ze vliegt op de dame af en zet zich
neer op de sierlijke kabaja, met het doel in het
meest vleezige deel der armen te bijten. De moeder
 IN KROMO'S G R O O T E LAND
echter heeft het zeer druk; zij heeft haast en beweegt
zich daarom zoo vlug, dat die poging mislukt.
Zij (de muskiet) vliegt een andere kamer binnen.
Daar slaapt een kind achter een goed ingestopte
klamboe. Maar het kind heeft gewoeld en Ugt er
met de hand vlak tegen aan. Dat was een mee-
valler! Ze zet zich op die hand en drinkt, door
de klamboe heen, tot ze niet meer kan.
Nu is ze loom, krijgt slaap, waarom ze onder
't bed kruipt, dat, zooals ze terecht vermoedt, de
meest veilige plaats is, om er te rusten: „baboe
kamar" kipast niet onder 't bed! Daai droomt ze
No 3 9 . 't Blijkt Ardjo te zqn,
de kebon van 't groote mooie huis
in de „Kanarilaan", met die móóie
lange laan van hooge boomen.
(In de Kanarilaan woonde indertijd Mr.
». Deventer. Ook Min. Pleijte heeh er lange
jaren gewoond. Het kostelijke, koele, echt oud-
Indische huis van de afbeelding hiernaast
huisvest thans twee voormannen op het gebied
der decentralisatie: de H.H. J. E. Stokvis
en Mr. Chr. P. van Wijngaarden,
Collectie Tillema
van haar gemaal en haar broeders bij den beerput,
rasgenooten die, vreemd genoeg, geen behoefte
hebben aan bloed, zooals zij, een vrouwtje! Ze
slaapt den slaap des rechtvaardigen tot den volgenden
avond. Ze ontwaakt en voelt, dat ze een ge-
weldigen honger heeft. Ze zoekt naar het kind,
maar vindt het niet.
Daarom vHegt ze naar buiten, het erf op, waar
ze in de verte bij 't pompstation een man ziet
liggen slapen, 't Blijkt Ardjo te zijn, de kebon van
't groote mooie huis in de Kanarilaan, met die
mooie lange laan van hooge boomen.
Ze zet zich op Adjo's enkels en boort haar
vlijmscherpe „angel" in enkele oogenblikken door
de huid, die daar niet dik is. Ardjo merkt er
95
niets van en slaapt door. Onze muskiet drinkt,
tot haar buikje zoo rond is als een tonnetje.
„Hë, dat is nog eens fijne kwaliteit bloed,"
denkt ze, „je kunt het niet beter begeeren."
Den volgenden nacht zoekt ze het huis op, waar
Ardjo kebon is. Ze vindt er een baby, die onder
een „kodjong" slaapt, maar weet daar onderdoor
te sluipen. Ze zuigt met wellust, tot ze voldaan is.
Het bevalt haar best in dat groote huis: er wonen
veel menschen, het huis is ruim en groot. Ze
leeft er dagen lang, zóó lang, tot ze kennis heeft
gemaakt met heel de groote familie, dejavaansche
No. 39
bedienden incluis. Ze kent den weg door 't heele
huis, en weet precies hoe het water der lampet-
kannen, der muurfonteintjes en het bloed der ver-
schillende leden van de familie smaakt.
Eenige tjitjaks, een tokèh en ook een vogeltje
in een mangaboom zijn zeer gevaarlijke vijanden,
maar ze is ouder geworden en heeft geleerd die
buren uit den weg te blijven. Ook heeft ze geleerd
hoe ze precies moet doen om gauw onder een bed
te verdwijnen als een slapende ontwaakt en tracht
haar door 't kostelijk maal wat te veel uitgezette
lichaam te vermorselen.
Ze voelt zich werkelijk „seneng" (aangenaam,
tevreden, gerust) in dien muskietenhemel: de hevige
begeerte naar bloed kan ze geregeld bevredigen.
 O V E R 'T V R A A G S T U K VAN „ H E T
Ruim veertien dagen na haar eerste maal bloed,
maakt ze zich gereed, haar eerste nakomelingschap
ter wereld te brengen. Maar waar? Want pretendenten
voor een tweede huwelijk vindt ze niet bij 't groote
huis. Ze besluit daarom terug te keeren naar haar
geboorteplaats, den beerput. Daar zijn, dat weet
ze heel beslist, nog vele harer oude aanbidders
met alleen, er is ook overvloed van voedsel voor
de jonge larven: als goede moeder dient ze daar
vooral op bedacht te zijn.
Na veel zoeken vindt ze na enkele dagen de
plaats terug, waar eens haar wiegje stond. Maar
ze deinst terug: het stinkt er vreeselijk naar petroleum,
een lucht, die ze absoluut niet verdragen kan.
In de buurt, dat herinnert ze zich, staat een hydrant
der waterleiding. Het water dat gemorst wordt,
vormt kleine plasjes en daarin kan ze ook haar
eitjes leggen. Ze vliegt er naar toe, en vindt een
mooi gecementeerde afvoergoot, maar geen plasjes !
Ze speurt verder, komt bij de kali bij het pomp-
station. Maar ook daar geen plasjes; het water
dier kali stroomt nu door een breede goot, met
nergens een gelegenheidje om rustig eitjes te gaan
leggen. Nergens, nergens water, overal droge grond,
overal petroleum! De muskieten-brigade heeft in
haar afwezigheid alle potten leeggemaakt, overal
petroleum gestort, putjes gedempt, plasjes opgevuld,
mooie goten gemaakt, alle rimboe op de erven
verwijderd, alle blikjes opgeruimd, heeft in één woord
algemeene schoonmaak gehouden! 't Is een vervelende
geschiedenis! Ze zoekt links en rechts, maar nergens,
nergens is een druppeltje water, waar ze haar eitjes
zou kunnen leggen. Al de beerputten rieken naar
petroleum, de kentongs zijn alle voorzien van een
deksel met fijn gaas: 't is niet om uit te houden!
Eindelijk deponeert ze in arren moede haar eitjes
in het water van een bloem vaasje op een tafel in
de voorgalerij van een huis aan den grooten Toerweg.
Kans op een tweede huwelijk is voorgoed ver-
keken. Het vurig verlangen naar bloed vermindert
al meer en meer. Ze wordt vegetariër, leeft nu van
t sap van pisang- en mangaschillen in een vuilnisbak
bij de keuken. Met haar avontuurlijk leven is het
gedaan; ze sterft teleurgesteld, eenzaam en verlaten,
maar met de wetenschap, dat ze geleefd heeft:
WONEN"
Ardjo en baby zijn gestorven aan een doodelijke
infectie van de gevreesde malaria tropica!
De muskiet is de groote plaag der tropen. —
Hoe lastig, hoe hinderlijk, omdat ze overal in
kruipen, zich overal verbergen, hoe gevaarlijk ze
ook mogen zijn: die schorpioenen, mieren, duizend-
pooten, rajaps, walang sangits, en de vele honderden
andere soorten insecten, die uw huis komen binnen-
vliegen of kruipen en uw sleutelgaten verstoppen,
uw boekenkasten aanvallen en er de kostbare banden
vernielen, uw provisiekasten binnensluipen om er
de suikervaatjes, geleipotten te bestormen, alle
te zamen zijn ze niet zoo hinderlijk, niet zoo
gevaarlijk als de muskiet, die u irriteert en infecteert.
Die „beesten" maken het der Europeesche vrouw
zeker heel lastig, dwingen haar tot voortdurende
waakzaamheid, tot doorloopende controle van
kasten en andere bewaarplaatsen. Ook in de
voorraadschuren der handelaren is 'n eeuwigdurende
strijd tegen de „rajap" (witte ,,mier" die houtwerk
enz. vernielt) noodzakelijk, maar dit alles beteekent
niets bij den invloed, dien de muskiet op de ge-
heele tropische samenleving uitoefent.
Ge zit 's avonds na een vermoeienden dag — in
de muskietensteden der tropen wordt door heel velen
overdag zeer hard gewerkt — kalm uw krant of uw
tijdschrift te lezen. Ge voelt een vreeselijken jeuk aan
uw polsen, uw bloote enkels. Ge krabt tot het zoowat
over is. Ge begint weer met uw lectuur. Maarhetduurt
niet lang, de jeuk begint opnieuw en nu moeten de
goed bedekte deelen uws lichaams het ontgelden.
Een muskiet danst voor uw oogen, irriteert u door
haar gezoem. Ge tracht ze dood te slaan. Mis!
Ze zoemt voor uw oor. Pats, met de vlakke hand
tegen uw hoofd geslagen. Weer mis! Ge haalt
een „sapoe lidi" uit de slaapkamer en tracht
hiermee de kwelduiveltjes te verdrijven. Dat denk
je maar! En zoo tracht ge, krabbend, mopperend,
jagend uw lectuur te vervolgen . . . tot ge eindelijk
— in hoogst opgewonden stemming het oogenblik
vervloekend, dat u deed besluiten het sombere
Nederland tegen het zonnige tropische Nederland
te verwisselen — achter de klamboe „kruipt". Enkele
„shmmelingen" hebben een flinke lamp in hun
 IN K R O M O ' S G R O O T E LAND
slaapkamer, vlak bij *t bed aangebracht, zóó dat
ze, niet door muskieten gekweld, aan hun lust
tot lezen en ontspanning kunnen voldoen al
missen ze dan den weldadigen invloed van den koelen
avond . . . . en is het uitdraaien der lamp, waarbij
ze de beschermende klamboe moeten openen, een
manipulatie, die een zelfoverwinning eischt.
Als de veelgeplaagde de levensgeschiedenis der
muskieten kent en dan weet, dat het lastigste aller
insecten van het aan „ongedierte" zoo rijke
tropische land tevens het gevaarlijkste is, als hij
bedenkt dat het uitroeien of ten minste het zeer
sterk in aantal doen verminderen dier venijnige
schepsels heel goed mogelijk is . . . dan wordt de
waardeering van „the man on the spot", voor het werk
van de verre voogden van 't mooie land al zeer gering !
„De aanwezigheid van muskieten in een stad
is een bewijs, dat er onsanitaire toestanden heerschen
en het aantal er van is een indicator van de
hoegrootheid dier onhygiënische toestanden."
Muskietenbestrijding eischt geld, organisatie en
volharding. „In groote steden," zegt E. H. Ross,
„kost de muskietenbestrijding door brigades ± ƒ 0.30
per hoofd der bevolking. Dit bedrag — dat
natuurlek alleen orienteerende waarde heeft —
vermindert met de jaren geleidelijk, terwijl bovendien
van de organisatie gebruik kan worden gemaakt
voor ander hygiënisch werk (b.v. woninginspectie,
vliegenbestrijding, stadsreiniging)."Over het vraagstuk
IS heel wat geschreven: er zou een bibliotheek
mee te vullen zijn.
Daar slechts weinigen tijd en gelegenheid hebben
literatuur op dit gebied na te gaan, en de kennis
van de meest sprekende feiten van groot praktisch
belang is voor „Kromo's groote Land" ^), zal ik,
door hier en daar een greep in hel meest interes-
sante te doen, zoo mogelijk zonder m herhalingen
te vervallen, trachten enkelen op te wekken de
boeken, die ik doorlas en die zeer onderhoudend
geschreven zijn, door te gaan werken. Vooral
gemeentelijken ambtenaren of leden van gemeente-
1) Scientific research, the gaming of knowledge, is of httle use, unless
It IS followed by the practical application of the discoveries made Too
often important observations are published in scientific memoirs or read
before scientific societies, and they then remain buried in the obscurity of
the bookshelf for years, until somebody realises the possibility of their prac-
tical application and usefulness (E HRoss,TheReduction of DomesticFlies)
97
raden, die met hygiënische vraagstukken in aanraking
komen, is de bestudeering zeer aan te bevelen ' ) .
Laat ik beginnen met er op te wijzen, dat ik
de zaak in mijn inleiding tot dit hoofdstuk wat
eenvoudig heb voorgesteld en ook niet geheel juist.
Als algemeene regel geldt, dat het veel goed-
kooper is, om in de meeste steden het aantal
muskieten zeer sterk te doen verminderen '), dan
om b.v. een waterleiding aan te leggen en die te
onderhouden'). Zelfs geldt dit in verschillende
gevallen voor cultuurondernemingen, militaire kampen
en dorpen. Zoo gelukte het Gorcas, den beroem-
den hygiënist van het Panamakanaal, in 1901
te Havana binnen enkele maanden de gele koorts-
muskiet uit te roeien. Er zijn meer voorbeelden van
steden, die zich aan het vraagstuk hebben gewijd
en met zooveel succes, dat de muskieten er werden
uitgeroeid, n.l. Ismailia (1902) '). Port Swettenham
en Klang — in de Malay States op Malakka —
(1901); Hongkong (1901); verschillende plaatsen
van de Ver. Staten van N.-A. in 1902 en later;
Port Said in 1 9 0 6 - 1 9 0 7 ; Khartoum, Candia,
verschillende eilanden in West-Indië (Engelsch
West-Indië wel te verstaan!), Durban, Mauritius
( 1 9 0 7 ) 0 ; Rio Janeiro en Algiers. — „Wat in ge-
1) A representative organisation, municipality, town or parish council,
local committee, etc — will rarely consider a new measure, even if it is
for the preservation of public health, unless its members think that such
a measure will be popular in one or other section of the community
which it represents, and no measure can be justly popular until it is
generally understood (E H Ross, The Reduction of Domestic Flies)-
Hier volgen enkele titels
Le Prince and Orenstein, Mosquito Control in Panama, 1916.
Malcolm Watson, Rural Sanitation in the Tropics, 1915.
C A Ealandt, Insects and Men, 1915
Dr L Leopold, De gezondheidstoestand der Arbeiders bf/deSteenkolen-
mijncn van Poeloe Laoet, 1915
J A Turner, Sanitation in India, 1914
Sir Ronald Ross, A summary of facts regarding Malaria, 1914
Dr W Schuffner en Dr N H Swellengrebel, De anophelinen in Dell
m verband met de uitbreiding der malaria, 1914
W Alex Muirhead, Practical Tropical Sanitation, 1914
Sir Ronald Ross, The Prevention of Malaria. 1911
E H. Ross, The Reduction of Domestic Mosquitos, 1911
Sir R Boyce, Mosquito or Man? 1910
2) En daarmee behalve malaria en gele koorts (om alleen de voor-
naamste ziekten te noemen, waarvan het bekend is, dat ze door muskieten
worden verspreid) ook heel veel wat het wonen onaangenaam maakt.
3) Om de kosten behoeft geen gemeente, die het wel meent met haar
burgers, zich te laten afschrikken Bovendien dient het gouvernement, dat
ontzaglijk groote directe en indirecte belangen heeft bij den gezondheids-
toestand van een stad, geldelijk te steunen Hierover verderop meer
4) In het begin was de stad malariavrij Toen het bekende zoetwater-
kanaal was aangelegd, brak die ziekte er uit
5) Tot het begin der 19de eeuw kende men de ziekte er met de mus-
kiet, die de malaria verspreidt, kwam er met voor Vermoedelijk is er met
een of ander schip een besmette muskiet aangevoerd en omdat de om-
standigheden voor haar voortbestaan er gunstig waren, plantte ze zich
snel voort en bracht de malaria het land op den rand van den afgrond
13
98 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET W O N E N "
noemde steden en plaatsen mogelijk is, is ook
mogelijk in andere plaatsen in de tropen en het
is de plicht der gemeenteraden," zegt Ross, „mus-
kietenbestrijding, niet van één soort, neen, van
alle soorten, een der meest belangrijke maatrege-
len op hygiënisch gebied in de tropen, in te
voeren."
(Ross heeft hier de groote centra op het oog. En
hij slaakt de verzuchtingen : „It is true, that questions
in ParUament and elsewhere often lead to assertions
that much was being done; but those, who really
know, what might have been done, and who were
in a position to obtain information from men on
the spot, remained far from satisfied . . . ." „The
history of malaria contains a great lesson for humanity,
that we should be more scientific in our habits of
thought, and more practical in our habits of govern-
ment. The neglect of this lesson has already cost
many countries an immense loss in life and in
prosperity."
Gaarne sluit ik me hier bij den grooten man aan.
Ook voor „Kromo's groote Land" geldt mutatis
mutandis die uitspraak.
Helaas!
Ik wil nog het een en ander mededeelen over
den last en den hinder van ziekten, door muskieten
verspreid.
Het verlies door malaria op Mauritius, met een
bevolking van - 383.000 menschen, veroorzaakt,
schat Dr. Bolton op - ƒ 800.000 per jaar, waarbij
nog lang niet alle factoren in rekening zijn gebracht.
Howard schat het verlies in de Vereenigde
Staten van N. A., door muskieten jaarlijks veroor-
zaakt, op ƒ250.000.000.
Port Svvrettenham's haven wilde men sluiten, omdat
het er zoo schrikbarend ongezond was. Watson ried
toen aan, eerst nog eens een proef te nemen met
muskietenbestrijding, o.a. door drainage van den
bodem, kinineverstrekking, het oliën van waterplassen,
enz.: in korten tijd was de toestand zoo, alsof er
nooit malaria was geweest. Ook in Klang, een plaatsje
dichtbij gelegen, paste men met groot succes dezelfde
maatregelen toe.
Onderstaande tabel geeft de resultaten daarvan
weer:
Sterftetabel voor Klang en Pott-Swetlenham.
1900 1901 1902' 1903 1904 1905
Dood door koorts 259 368 59 46 48 45
Dood door andere ziekten 215 214 85 69 74 68
474 582 144 115 122 113
Watson wijst er op, dat in malariastreken veel
menschen lijden aan zweren, diarrhee, dysenterie,
enz. enz., een gevolg van de omstandigheid, dat
het door malaria verzwakte lichaam de aanvallen
der verschillende ziekten-veroorzakende organismen
niet kan weerstaan. Met het uitroeien der malaria
vermindert tevens het sterftecijfer, te wijten aan
andere oorzaken. Bovenstaande tabel illustreert op
aardige wijze de meening van den beroemden
onderzoeker. In Panama heeft men de ervaring
opgedaan, dat longontsteking en malaria vaak
samengaan.
Onderstaande tabel, aangevend het aantal dooden
in Havana, een stad met 350.000 inwoners, is
eveneens leerzaam:
1871 — 1880: 3415 dooden aan malaria.
1881-1890: 2015
1891-1900: 5633
1901-1910: 444 ,
1910-1914: 25 „ „ „ (in 4 j.)
(Opgemerkt wordt dat de bevolking in de jaren
na 1 871 —80 sterk is toegenomen.)
De malaria is daar zoo goed als uitgeroeid,
sedert de muskietenbestrijding is doorgevoerd. —
(Het bedrag aan geld, jaarlijks noodig, om de
toestanden te houden zooals ze zijn, is zeer
gering, zeggen Le Prince en Orenstein, en het
bedrag zou nog kleiner zijn, als men er toe kon
besluiten, den bodem van riviertjes e.d. met
„gewapend" beton te voeren. Het onderhoud van
dergelijke waterloopen is veel geringer dan dat van
ongecementeerde beekjes en goten.)
In Panama is het moreel der employés zeer
veel verhoogd door de omstandigheid, dat ze niet
1) De haven werd geopend 15 Sept 1901 Twee maanden daarna
besloot men om ze te sluiten, omdat de schepen niet konden worden
gelost, het werk aan haven en spoorweg niet kon worden verricht. Een
commissie van ingezetenen ried aan de raadgevingen van Watson op te
volgen. De resultaten volgden onmiddellijk
IN KROMO'S G R O O T E LAND
meer bevreesd behoeven te zijn voor gele koorts ')•
Het schoone heuvelland van Malakka, zegt
Watson, dit land met zijn prachtig helder w^ater
uit bronnetjes en beekjes, had ontzettend te lijden
van malaria! Het sterftecijfer was er gemiddeld
150, en liep vaak op tot 400 en 500, als er
nieuwe werkvolk werd geïmporteerd. Kinine, hoe
ook toegediend, hielp niets, alle werk stond bijna stil.
Dit wat malaria betreft.
De gele koorts wordt ook verspreid door een
muskiet. Die muskiet wordt in Ned.-Indie heel
veel aangetroffen, en het gevaar bestaat, dat door
vermeerdering van het wereldverkeer deze ziekte
ook daar haar intrede zal doen.
De spoorweg Kaap-Cairo, die vroeg of laat tot
stand moet komen, zal de ziekte via de havenplaatsen
over Azië verspreiden, want hij doorsnijdt streken
waar ze endemisch is. Wellicht levert het Panama-
kanaal ook gevaar op voor verspreiding der gele
koorts naar ons Indie '). „Epidemieën spreken tot
de massa, wekken de belangstelling van heel velen
op "), maar aan den sluipenden, funesten invloed
der endemisch heerschende ziekten wordt te weinig
aandacht geschonken. Endemische ziekten knauwen
de menschen niet minder. Hun welstand verdwijnt,
smart en verdriet is hun deel," zegt Ross. Een
voorbeeld hiervan levert de bevolking van de vlakte
van Demak op. Ze is arm en slap. Er zijn veel meer
dergelijke streken in „Kromo's groote Land " ).
1) Leopold wijst in zijn boek „De gezondheidstoestand der arbeiders
bi] de steenkolenmijnen van Poeloe Laoet" ook op dien factor Hij zegt
„De steeds voortdurende ellende, de onzekerheid, de angst wat de dag
van morgen zou brengen, hadden op de onderneming een zenuwachtig
gedrukte stemming teweeggebracht bij de Europeanen, die vast van
meening waren een hopeloozen strijd tegen een overmachtigen vijand
te voeren De verbetering van den toestand had een ware verademing
ten gevolge Het was alsof de druk was weggenomen "
Ik heb in het hieraan voorafgaande reeds meermalen de gelegenheid
gehad op te merken, hoe ziekten het wonen in „Kromo's groote Land"
dikwijls heel erg onaangenaam maken, om het zacht uit te drukken Als
apotheker, die jaren lang in een der kuststeden heeft gewerkt, heb ik
volop gelegenheid gehad met verdriet en mi^ère,doorziekten veroorzaakt,
kennis te maken
2) Deskundigen is dit natuurlijk wel bekend Ze hebben reeds her-
haaldelijk hun waarschuwende stem doen hooren Da Dr J de Qraaff
in het Gen Tijdschrift v Ned Indië Deel 54, afl 3 —In het Handelsblad
heeft er verleden jaar een zeer uitvoerig artikel over gestaan (zie blz 75)
Dr. V Loghem werkt aan het vraagstuk Dr de Vogel wees me vele ja en
geleden reeds op het gevaar, en zoo zijn er nog meer deskundigen met
ver vooruitzienden blik, die op hun qui vive zijn
3) Denkt b v aan de pest op Java
4) Niet overal speelt de malaria de groote rol Watson, die, zooals
ik reeds opmerkte, in Deli is geweest, zegt van het land „With equality
in land and climate and labour, extraordinary free from malaria, Sumatra
will ultimately become one of the finest tropical agricultural countries in
the world" Dit neemt niet weg, dat men er op zijn hoede is Zoo heeft
99
Vermoedelijk speelt endemisch voorkomende malaria
hierbij een groote rol. Wanneer zal de organisatie
komen, in staat om redding te brengen? En zal
het dan gaan net als op Panama, waarvan Le Prince
en Orenstein zeggen, dat de gele-koorts-campagne,
die 14 maanden heeft geduurd, tot 6 maanden
teruggebracht had kunnen worden, indien de civiele
autoriteiten in Moederland en op de landengte meer
tot samenwerking geneigd waren geweest en de
verschillende benoodigdheden, door beter inzicht
en meer medewerking, vlugger ter plaatse waren
geweest. ,,Ontzettend veel werkkracht, geld en
verdriet had men dan kunnen besparen, terwijl
bovendien het personeel, voor de campagne gebruikt,
zich veel eerder aan ander werk had kunnen
wijden, even nuttig, even noodig. In Santiago, een
stad van 10.000 inwoners, op Cuba gelegen, had
men binnen 3 maanden de gele-koorts-muskieten
uitgeroeid en daarmee die vreeselijke ziekte den
kop ingedrukt. Maar men ondervond daar alle
mogelijke hulp van gouvernementeele en stedelijke
autoriteiten."
Zouden de vele autoriteiten in Nederland en in
Nederlandsch-Indie aan Santiago willen denken,
als hen voorstellen bereiken ter verbetering van de
ellendige toestanden op hygiënisch gebied in ons
kostelijk Tropisch Nederland ? En zouden ook niet
ambtenaren willen helpen? Ross zegt, dat sommige
scheepvaartmaatschappijen en handelsfirma's, wetend,
dat het zeer goed mogelijk is zich tegen malaria
te beschermen '), reeds zoo verstandig zijn hun
employe's er voor verantwoordelijk te stellen, als
ze malaria hebben, tenzij ze kunnen bewijzen al het
mogelijke te hebben gedaan om er zich tegen te
Swellengrebel en ook Sihuffner reeds nagegaan welke muskieten er
worden aangetroffen De opmerking is in haar algemeenheid niet juist.
(Tapanoeli bv is er al van ouds voor berucht Zie Koloniaal Tijdschrift
S Kalff, Indische ambtenaren-herinneringen, afl 12, 1915) Te Sibolga
kwam malaria in hevige mate voor Een onderzoek naar de verspreiding
dier ziekte aldaar is kort geleden verricht door Dr de Vogel en Dr.
Swellengrebel In de sawahs broedde een muskiet Toch schuilt met daar
het gevaar, want die muskiet brengt de malaria tropica, die daar bijna
uitsluitend voorkomt, met over De bron van het gevaar was h?t half
gedempte moeras, waar een andere muskiet in groote hoeveelheden
voorkwam, welke mug wèl de malaria tropica overbrengt Dit voorbeeld,
zeggen Sch en Sw in hun mededeelmg (Oeneesk Tijdschrift voor Ned.
Indifi, deel 54, afl 2, Ao 1914) moge voldoende zijn, om de beteekenis van
het vaststellen der soorten, die in een landstreek voorkomen, voor de
praktijk der malariabestrijding aan te toonen
1) Het was te wenschen, dat de bewoners der tropen even bang waren
voor muskieten als de oprechte Nederlander het is voor frissche lucht,
alias tocht. Dan zou IndiC een heel wat vroohjker land zqn I
100
vrijwaren. „De maatregel moest algemeen worden
doorgevoerd," zegt hij, ,,het gouvernement moest het
doen met zijn ambtenaren, zijn officieren en zijn
soldaten." Zoovéél vertrouwen heeft de groote onder-
zoeker in anti-malaria-maatregelen!
Het bovenstaande zal, hoop ik, voldoende zijn,
er eenig idee van te geven van welk belang
muskietenbestrijding voor een tropische stad, een
tropisch land, is.
Wil men bij een dergelijke bestrijding niet telkens
mistasten, wil men er tegen waken onnoodig geld
uit te geven, wil men er naar trachten oeconomisch
te werken, dan moet men beginnen er naar te
streven de levensgewoonten van de muskieten, die
in het ressort voorkomen, te kennen. Men dient
niet eenvoudig te copieeren wat men in andere
streken heeft zien doen en waarmee men daar
succes had. Men moet zorgvuldig de plaatselijke
omstandigheden leeren kennen en overwegen welke
methode daar het goedkoopst zal komen te staan:
het draineeren van een stuk grond kan vaak
goedkooper zijn dan het behoorlijk behandelen van
plassen met olie. In Panama heeft men verschillende
methoden gecombineerd, er een systeem van
gemaakt, dat daar tot een hoogen graad van vol-
komenheid is opgevoerd. Men bezit nog lang geen
volkomen kennis omtrent de muskieten in Zuid-
en Oost-Azie, 't lijkt er niet naar, maar men weet
toch al iets ').
Interessant is in verband met hel bovenstaande de
mededeeling van Watson, dat een predikant, James
Aitken, het onderzoek der muskietensoorten in Guiana
(Britsch, niet Nederlandsch Guiana) ter hand heeft
genomen, daarbij geholpen door Dr. Rowland. „Het
onderzoek is zóó volkomen," zegt Watson, „dat de
muskieten daar beter bestudeerd zijn, beter bekend
zijn, dan dit in 9 van de 10 tropische streken het
gevalI IS.
• "
Het is mogelijk, dat op de bijna ontelbaar
vele eilanden in Zuid-Oost-Aziè er enkele zijn,
die bijzondere groepen van anopheles-muskieten
bevatten. Door de gewoonten, de eigenschappen
dier muskieten ter plaatse te bestudeeren, zal men
1) Uit de lezing van Dr de Vogel blijkt, dat het onderzoek naar de
verspreiding der anopheles-muskieten in Indié ook op het programma
van den Burg Geneesk. Dienst prijkt
OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
waarschijnlijk veel te weten komen, wat voor de
kennis der malaria van groote waarde zal blijken
te zijn. Want niet elke anopheles-muskiet verspreidt
malaria. Zoo komen er op de Panama-landengte
1 1 soorten anopheles-muskieten voor, waarvan er
slechts 3 van oeconomisch belang bleken te zijn.
De voornaamste was de anopheles albimanus,
wat betreft het vermogen, om malaria te ver-
spreiden. Andere muskieten vertoonden die eigen-
schap ook, maar hun geografische verspreiding was
in vergelijking met bovengenoemde muskiet zeer
gering. Een andere beet heel erg, maar ze kon niet
met malariakiemen worden geinfecteerd. In sommige
gevallen bezaten de vatbare muskieten zelfs immuniteit
tegenover malaria parasieten. De daar het meest
gevaarlijke muskiet broedt, met uitzondering van
vuil en snelstroomend water, in elk water, dat ze
vindt, hoe gering de hoeveelheid ook is, hoe onge-
schikt het er voor 't doel ook moge uitzien ! Hoewel
ze niet zoo hardnekkig aan menscKelijke woningen
„kleeft" als de gele-koorts-muskiet, houdt ze zich
gaarne in de nabijheid van den mensch op. Komt
er in 't water dood gras voor, of worden er algen
in aangetroffen, zooveel te mooier: 't is kostelijk
voedsel voor haar larven! Ze doet veel meer pogingen
om bewoonde huizen binnen te dringen dan haar
zuster. Het schijnt, dat ze voor het uitbroeden der
larven de voorkeur geeft aan plaatsen, goed door
de zon beschenen. Is er in het water veel rioolvocht,
(sewage) dan legt ze haar eitjes er niet in, meent
men. Culex-larven komen er vaak in zulk water bij
groote hoeveelheden voor. Het meest geschikt voor
haar nakomelingschap vindt ze „plasjes" ter diepte
van enkele millimeters.
In West en Centraal Oost Afrika is de anopheles
christophui (syn. myzomyia funesta) vermoedelijk
de meest belangrijke muskiet, wat de verspreiding
van malaria betreft.
Niet elke muskiet komt in verschillende plaatsen
voor en als ze er leeft, niet steeds in even groot
aantal, waardoor ze voor het overbrengen van
malaria in de eene streek of het eene land van meer
beteekenis is, dan voor een ander. Dit alles dient te
worden overwogen, als men de malaria wil bestrijden.
Maar om nu te zeggen: „ziezoo, nu wil ik eerst
IN KROMO'S GROOTE LAND
eens systematisch nagaan welke muskieten voor een
streek van belang zijn, om ze daarna te gaan be-
strijden, „dat — zegt Ross — is de paarden achter
den wagen spannen. Want de eigenschappen, de
gewoonten der muskieten, leert men al strijdende
het best kennen. Het laboratorium van den hygiënist
dient vooral te zijn: de vrije natuur."
En ik zou er nog aan toe willen voegen, dat het
voor een centrum, een stad, noodig is, er naar te
streven niet uitsluitend de malariaoverbrengslers te be-
strijden, maar alle muskieten, want een stad met
steekmuggen, welke het ook zijn, staat in bewoon-
baarheid ver, ver ten achter bij een plaats waar geen
muskieten zijn. Ik merkte reeds op, dat de muskiet
een der grootste, zoo niet de grootste kwelling is
in Kromo's groote Land!
De voor Panama 't meest gevaarlijke muskiet,
legt, om bloed te kunnen zuigen, groote afstanden
af, veel langer, dan men dit had vermoed. Door
zeer interessante proeven, die mij te ver zouden
voeren hier te vermelden, heeft men uitgemaakt,
dat ze 1 200—6250 voet aflegt van haar broedplaats
tot de woningen '). Ze vliegt daarbij — als de wmd
niet te sterk is — met den kop tegen den wind
in. (Dit is in lijnrechte tegenspraak met de meening,
kort geleden nog gehuldigd.) Is de wind te sterk,
dan verschuilen ze zich in 't gras.
Ze is buitengewoon volhardend in het vinden
van openingen in met gaas afgesloten huizen en
ééns er in, kan ze er niet meer uitkomen ^). Men
treft ze zelden aan op het gaas dier huizen tusschen
negen uur 's avonds en de ochtendschemering.
Zoowel op Cuba als op de landengte kwamen
verschillende plaatsen voor, geschikt voor anopheles-
muskieten om er te broeden. Toch vond men er
geen larven. Men heeft naar de oorzaken hiervan
gezocht, maar ze niet gevonden. Wellicht zal men
eens de feiten leeren kennen, die ons in staat zullen
stellen, om bestaande broedplaatsen hun aantrek-
kingskracht voor muskieten te ontnemen. Een don-
kerbruin roodachtige stof, gelijkend op ijzeroer, vaak
1) Dit IS van belang voor de malariabestrijding Zooals bekend is, maakt
men bij de haven van Soerabaja een muskietenvrije strook van 500 M
breedte Het is mij niet bekend of het aangeven van die breedte berust op
de kennis van de gewoonten der daar voorkomende malana-overbrengsters
2) In verband met deze mededeehng leze men de stukken over de
militaire gebouwen te Semarang, bladz 50, 51, 52, 54 en 55
101
vergezeld van wat olie, hier en daar aan den kant
van goten voorkomende, schijnt de anopheles af te
schrikken: men vindt daar nooit larven, wel verderop,
waar die stof niet is ').
In gaten van boomen broeden heel vaak mus-
kieten. Ross is van meening, dat het verkeerd is,
veel boomen nabij huizen te laten groeien of midden
in een stad. Ze verhinderen het toetreden van wind,
vermeerderen daardoor de hitte. Hebben huizen
een heel groot erf, dan zijn boomen aangenaam,
maar ze moeten op een afstand staan.
Elke tropische stad moet den gezondheidsdienst
de macht geven, boomen tot - 100 meters van
de huizen te kunnen controleeren. Watson vond,
dat sommige muskieten bosch verkiezen, andere
weer het open veld, zoodat in zijn district een
der meest belangrijke maatregelen was : alle rimboe
te kappen tot op een flinken afstand van de woningen.
In het algemeen verschuilen verschillende mus-
kieten zich gaarne in laag struikgewas, van waaruit
ze de huizen binnendringen om voedsel te halen.
In Panama zoowel als in Malakka vindt men
muskieten, die voorkeur vertoonen voor een bijzondere
soort van broedplaats en met gewoonten zóó bepaald,
dat iemand, die daarmee vertrouwd is, naar een
landstreek gaand, reeds kan zeggen welke muskiet
er zal voorkomen.
Watson had in het lage land van Malakka veel
succes met zijn methode van muskietenbestrijding.
Maar in de heuvels bleek ze geen resultaten op
te leveren. De oorzaak lag in de verschillende
levensgewoonten der muskieten.
De malaria-overbrengster bleek er te zijn: anopheles
maculatus, een muskiet, die broedt in heldere bronnen
en beekjes en die niet uitgeroeid wordt door de
kanten van de stroompjes van allen plantengroei te
bevrijden. Ze zet zich, niettegenstaande een flinken
stroom, vast aan rotsen en steenen, waar geen spoor
van plantengroei te vinden is. Is er plantengroei in
de kali, ook goed, mits de stroom voldoende sterk
zij om het water frisch te houden.
1) Kan de schrijver ook bedoelen het iriseerende laagje, dat men wel
op plasjes ziet, bij bronnetjes, en dan misschien gevormd wordt door
calcium carbonaat, ontstaan uit het in water oplosbare bicarbonaat, dat
aan de oppervlakte koolzuur afgeeft en dan bedriegelijk veel op olie, die
zich heeft uitgespreid, gelijkt?
102 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
Door de bronnen en stroompjes benedengronds
door buizen af te leiden, waardoor de ravijnen droog
worden, ontnam men die muskiet de gelegenheid
om te broeden, waardoor de malaria verdween.
Het bandjir-water werd afgeleid door open kanalen
van voldoende breedte ").
Een andere muskiet, de anopheles umbrosus, vond
Watson, broedde 't liefst in stilstaande plasjes in de
„rimboe". Hij ried nu de administrateurs der cultuur-
ondernemingen aan de werkliedenwoningen minstens
op % mijl afstand van dergelijke broedgelegenheden te
plaatsen, met het oog op malaria.
In Mauritius werd als sierplant een wilde ananassoort
in de tuinen geplant. Een muskiet broedde daarin en de
huizen zaten er vol van. Ze broeden ook vaak in afge-
kapte bamboe. Dit kan men voorkomen door maar niet
luk raak te kappen, maar te zorgen, dat men de stengels
vlak boven een knoop afsnijdt: er kan zich dan geen
water verzamelen. Regenwatergoten bevatten vaak lage
gedeelten, waarin zich water verzamelt. Het meest
practische is, om in 't laagste gedeelte een gaatje te
slaan: het water loopt dan weg. Ook met zware, moei-
lijk vervoerbare ijzeren vaten e.d. past men die methode
1) Van groote ondernemingen werd een deel droog gelegd, daar het
droogleggen van alle kali's te duur zou zijn geweest De woningen werden
in het midden van het drooggelegde deel geplaatst.
toe. (Regenwatergoten van huizen verstoppen ook wel
eens half door een gebroken dakpan '). door blaren,
door steentjes, enz. Het water blijft er in staan en
muskieten vermenigvuldigen zich er in. Ik heb dit in
mijn eigen woning meermalen opgemerkt.)
In Panama is vooral een mier de oorzaak ge-
weest van de tallooze sterfgevallen onder de Fransche
ambtenaren : de mieren aten de planten op; om dit te
beletten, omgaf men de potten met een hollen ring van
aardewerk, dien men geregeld van water voorzag.
In dit water broedde de gele-koorts-muskiet bijzonder
gaarne. Hoe grooter het salaris, hoe grooter tuin, hoe
No. 40. Z e broeden
ook vaak m afgekapte
bamboe. Dit kan men
voorkomen door maarniet
luk raak te kappen, maar
te zorgen, dat men de
stengels vlak boven een
knoop afsnijdt: er kan zich
dan geen water verza-
melen.
meer waterbakjes, hoe grooterhetaantalbroedplaatsen!
Zoo kwam het, dat de best betaalde ambtenaren, die de
best onderhouden tuinen hadden — het meest aan gele
koorts stierven ! Ook de omgekeerde flesschen, waar-
mee men perken afpaalde — in Ned. Indië ziet men ook
vaak in tuinen perken met dergelijke randen — waren
een der meest gezochte gelegenheden voor de aëdes
calopus (de gele-koorts-muskiet) om er te broeden.
Ook in de filtersteenen trof men ze aan. (Die
filtersteenen, gemaakt van een poreuze steensoort,
vindt men ook in ons Indië. Men noemt ze daar
I) De gewone dakpannen in Indié zijn van heel slechte hoedanigheid.
Vaak scheuren ze bij een regenbui, vooral in 't begin van den regentijd,
wanneer na een heeten middag een plotselinge regenbui ze te snel afkoelt.
IN KROMO'S G R O O T E L A N D
„leksteenen". Het water „lekt" er doorheen en wordt
dan opgevangen ip een pot die er onder staat. Het
geheel is vaak omgeven door een „huisje". Als
strijdmiddel tegen epidemische ziekten hebben ze
niet de minste waarde, eer het tegendeel. Een
voordeel is, dat het water onder het „filtreeren"
iets afkoelt.) Verder komt die muskiet voor in
waterputten, gendi's, fonteinen, enz., is dus een
echt „huisdier".
Dat ze zich op sommige planten vermenigvuldigt,
is niet bewezen. Le Prince en Orenstein zeggen,
dat men in dezen heeft overdreven.
No. 4 1 . Verder komt die
muskiet voor in waterputten,
gendi's, fonteinen enz-
(Nevenstaande foto stelt
voor de binnenplaats van een
kort geleden gebouwd kan-
toor eener groote handels-
instelling te Semarang. Het
voldoet aan strenge hygiëni-
sche eischen . . . . maar de
fontein is vermoedelijk een
muskietenbroedplaats en dus
een hygiënisch gevaar.)
Collectie Tillema
Dr. Schüffnér en Dr. Swellengrebel ') hebben
een onderzoek ingesteld naar het voorkomen van
anophelinen in Deli, in verband met de uitbreiding
der malaria. De schrijvers zeggen, ,,dat de malaria
in Deh van zeer weinig beteekenis was, en dat
van bestrijding als in andere tropische landen geen
sprake behoefde te zijn, maar dat in dezen gunstigen
toestand, een toestand waarop DeH als tropisch
laagland eigenlijk geen recht had, verandering is
gekomen. Was het aantal malariagevallen van de
Senembah-maatschappij voor 1906 per jaar ongeveer
I 7 per 1000 werklieden, het cijfer stijgt geleidelijk
1) Geneeskundig Tijdschrift voor Ned. Indië, deel 54, afl. 2.
103
en was in het eerste halfjaar van 191 3 reeds 79 —
waarbij de vorm, die zoo gevaarlijk is, de perniciosa,
het regelmatigst is gestegen. Nieuw voor Deli is
hierbij, dat die malariasoort voorliefde vertoont voor 't
heuvelland van genoemde maatschappij. Dit staat
in verband met het in meerdere mate voorkomen
daar van bepaalde muskieten, die wellicht thans
betere voorwaarden voor haar bestaan hebben
gevonden dan vroeger; misschien ook zijn er nieuwe
soorten geïmmigreerd. Uit te maken is dit niet,"
vervolgen de schrijvers, ,,omdattotnutoedenoodige
kennis omtrent de anopheHnen ontbreekt." De
schrijvers eindigen hun belangrijke studie met de
opmerking „dat veel uitgebreid onderzoek noodig is
om onze opvatting, dat het erger worden der
malaria in Deli door een verandering in de soort,
samenstelling der anopheHnen te verklaren, te
bevestigen" en dat het in verband met de verspreiding
der malaria noodig is dat over heel Ned.-Indië een
onderzoek wordt ingesteld als over Deli reeds is
verricht (zie rede Dr. de Vogel, bladz. 23).
Het hier medegedeelde zal, naar ik vertrouw, vol-
doende zijn, hem, die belang stelt in het wel en het
wee van ,,Kromo'sgrooteLand", maar wien tijd en ge-
legenheid ontbreekt zich te verdiepen in vraagstukken
 104 OVER T
van sociaal-hygiênischen aard, de overtuiging bij te
brengen, dat de bestrijding van malaria van geweldige
beteekenis is voor het schoone land en tevens dat die
bestrijding moet berusten op kennis van de levens-
voorwaarden der muskieten. Een systematisch onder-
zoek naar dit alles staat op het programma van den
Burg. Geneesk. Dienst en dat zal er wel zoolang op
blijven staan tot het der Nederlandsche natie zal be-
lieven dien dienst de beschikking te geven over
„the men" — „and the money too".
Ik wil thans trachten een schets van muskietenbe-
strijding te geven, waarin ik krachtens de bedoeling van
mijn streven alleen dat zal opnemen, wat er toe kan
bijdragen meer belangstelling op te wekken voor het
vraagstuk van het wonen in Tropisch Nederland. In
bijzonderheden treed ik niet, die vindt de belang-
stellende lezer in de door mij aangegeven boeken. Ik
vestig even de aandacht op een officieel stuk van het
Eng.-Ind. gouvernement, in verband met de lezing
van Dr. de Vogel (Zie blz. 23 D.) ')•
1) Resolution on malaria, passed bij the Oovernment of India at Simla,
23/5/1914 Hieraan ontleen ik het volgende The following propositions
represent the experience gained up to date
„(1) The conditions and causes underlying the prevalence of malaria
vary greatly in different places, and no one anti-malarial measure is
suitable for all
„(2) Quinine both as a prophylactic and curative agent is of great value
to the individual Its powers of saving life, alleviating sickness, and
destroying sources of infection cannot be overestimated There should
be no relaxation in the efforts to educate the people in the use of the
drug, and its sale by shopkeepers in rural areas might well be encouraged
„(3) The regular administration of quinine to children in schools during
the malarial season is a practical measure of easy application and of
proved utility, it is valuable alike for its immediate good effects on the
health of the scholars and as a means of spreading knowledge of the
use of quinine
„(4) In any community under control quinine prophylaxis properly
carried out is a valuable weapon in the fight against malaria in India,
with its free population, the ignorance and apathy of the masses, their
prejudice against the drug, their objection to medicine when not actually
suffering from illness, and the fact that it must be continued over an
indefinite number of years, greatly limit the value of quinine prophylaxis
„(5) In anti-Iarval operations it is not necessary to abolish all breeding-
grounds of mosquitoes, even of known carriers of malarial infection a
marked amelioration in health conditions will ensueif the chief breeding-
grounds of the malaria-carrying mosquitoes are cleared
„(6) Malaria surveys have brought to light important and unexpected
facts regarding the causation of malaria m particular localities For instance,
the enquiries oi Major Liston and Dr Bentley in Bombay disclosed the
fact that malaria did not arise from the swampy surroundings of the
city, and that the malaria-carrying mosquito was N stephensi, which
bred in the numerous wells attached to private houses Again Major
Chnstopheis has demonstrated that malaria in the Andamans is due to
a species of mosquito, M ludlowi, which breeds in the brackish water
of the creeks, and that the mosquitoes infesting the rice fields in the
neighbourhoud are mnoxuous
„(7) Notwithstanding the inital expense, those anti-malarial measures
should be chosen which will act automatically, be independent of outside
help, and permanent in their effects those which require regular repetition,
constant attention or active co operation on the part of the people, are,
under present conditions, seldom durably effective
„(8) The treatment of permanent collections of water is important
V R A A G S T U K VAN „HET WONEN"
„Ten einde een algemeene malariabestrijding tot
haar recht te doen komen, dient het gouvernement
de noodzakelijke administratieve kern voor te be-
reiden. Werk in 't algemeen belang is bij üoort-
during slechts mogelijk als het wordt uitgevoerd door
ambtenaren, die bij voortduring belang hebben bij
het welslagen ').
Ross zegt, dat als algemeene regel geldt: „tenzij
er een sterk sprekende reden voor is, beginne men
met de goedkoope maatregelen vóór de meer duurdere
te beproeven. Men treffe geen maatregelen vóór een
zorgvuldig onderzoek heeft geleerd, dat ze noodig
zijn." Zoo heeft Ross gezien, dat men tot de kostbare
maatregel van het omgeven met gaas overging, terwijl
wat muskieten-brigadewerk de muskieten geheel had
kunnen doen verdwijnen. Ook merkte hij wel op,
dat infectie niet van de muskieten kwam, maar buiten
werd opgedaan.
Een der voornaamste maatregelen is het aan-
leggen van drainagewerken. Deze hebben tot doel,
de vorming van plassen en plasjes te voorkomen.
In die verzamelplaatsen van water vermenigvuldigen
zich de muskieten, zoodat met den strijd tegen
plasjes e. d. ook de muskieten bestreden worden.
Het vraagstuk is van technisch-hygienischen aard en
dient te worden opgelost door technici, die zich
daarbij laten leiden door den hygiënist. Tusschen
die deskundigen moet samenwerking zijn. Zoo bleek
het Watson in Malakka, dat in 't lage land aldaar
voor drainage-doeleinden optr\ afvoergoten konden
worden gebruikt, omdat de muskiet, die malaria
verspreidt, daarin met broedt, maar in het heuvelland
waren buisleidingen noodig, omdat daar de malaria-
muskiet in open goten broedt, iets wat een technicus
niet bekend kan zijn.
Ingenieurswerken, die zijn uitgevoerd zondei dat
met dergelijke omstandigheden rekening is gehouden,
whether it be effected by (a) watertidmess, through sloping of banks and
clearing of weeds, or (b) stocking with fish of proved utility as mosquito
destroyers or by both methods"
Here is a clear line of advance, but I am not without hope that the
future will open up others, and extend more widely still the benefits of
Rosss discovery
1) Gouvernementsambtenaren worden herhaaldelijk overgeplaatst Eenige
stabiliteit komt alleen in de alleropperste rangen voor Bij gemeenten is
dit anders De hoofdambtenaren blijven daar jaren op hun post Daarom
— en ook om andere redenen — zal de malaria-bestrijdmg in Ned -Indié
het best en het spoedigst tot resultaten voeren, als aan bovenstaande
opmerking van den grooten Ross door partijen (gemeenten, gewesten en
gouvernement) de noodige aandacht wordt geschonken
IN KROMO'S GROOTE LAND 105

No. 42. . . . zoodat, met den strijd tegen de

plasjes, ook de muskieten bestreden worden.
(Woningen te Soerabaja, gelegen vlak bi)
plassen, waartegen niet gestreden wordt.)
n lltN
V '«JL WÊmê 'W^ t«,^u ^ K '
W*i(

Foto Dir Gem.-werken en Rooimeester te Soerabaja. No 42

doen meer kwaad dan goed. Een heel boek zou te
schrijven zijn over de technische uitvoering van bodem-
drainagewerken. In de tropen b.v. wordt door de
bodemwijdte, of door de helling van bodem of zij-
kanten van goot of kanaal vaak bepaald of een
dergelijke goot zal worden een middel om het aantal
muskieten te verminderen, dan wel te vermeerderen !
Men moet dil weten en nog veel meer.
Bij de uitvoering van drainagewerken beginne men,
waar mogelijk, eerst de plaatsen te bepalen, waar zich
de meeste malaria-muskieten bevinden en draineert
men die gedeelten, eer men met andere begint. Groot
nut kan men hierbij trekken van de ervaring in Malakka
en Panama opgedaan. Maar men bedenke, dat
sommige dier plaatsen dikwijls alleen gevaarlijk zijn
gedurende een korte periode van 't jaar, of alleen ge-
durende het meest natte gedeelte van een ongewoon
natten moesson enz. De vraagstukken aan de landengte

No. 43 . . of een goot een

middel zal worden om het aantal
muskieten te verminderen dan wel
te vermeerderen. . . .

Collectie Tillema No. 43

14
 106 O V E R T V R A A G S T U K VAN „ H E T W O N E N "

No. 44 of een goot een

middel zal worden om het aantal
muskieten te verminderen dan
wel te vermeerderen. . . .

Collectie Tillema No. 44

waren andere dan die in andere tropische streken en
de methoden, daar gebruikt, zal men moeten wijzigen
om spoediger en op goedkoope wijs resultaten te be-
reiken.
Een der belangrijkste bestrijdingsmiddelen is, zoo-
als reeds werd opgemerkt, het droogleggen van den
bodem. Men maakt hierbij onderscheid tusschen het
gToote werk, het aanleggen van kanalen e.d., wat
ingenieurswerk is, en het kleinere werk, dat aan de
z.g. muskietenbrigades wordt opgedragen. In Malakka
werd een oppervlakte van 24000 acres in cultuur
gebracht. Het gouvernement legde er 37 mijlen hoofd-

No. 4 5 . . . . of een goot een

middel zal worden om het aantal
muskieten te verminderen dan wel
te vermeerderen. . . .
{Het wil mij voorkomen, dat de
technici, die nevenstaande groepen
van huizen hebben ontworpen en
gebouwd, niet de noodige aandacht
hebben geschonken aan de afvoer-
goten.)

Collectie Tillema No. 45

 IN KROMO'S G R O O T E LAND 107

kanalen aan, ± 7 meter breed, zoodat de geheele
oppervlakte kon worden gedraineerd.
Niet in de praktijk staande hygiënisten wenschen
alle practische maatregelen uit te stellen, hangende het
onderzoek naar détails'). naar volledige kennis van de
I gewoonten der anqphelinen, de uitbreiding der ziekte,
het resultaat van de kleinere werken enz., zegt Ross ^).
Hij vindt dit een fundamenteele fout. In Havana, Pana-
ma, Ismaïlia, Malakka heeft men het ook niet gedaan.
De algemeene gewoonten van muskieten, om in min of
meer stilstaand water te broeden, zijn bekend, ook
weet men, dat beschutting en behandeling waardevol
oogenblik, dat het onderzoek naar die kennis is
voltooid. Bovendien verkrijgt men op deze wijs die
kennis spoediger en beter, dan wanneer men de
hulp der brigades enz. ontbeert, wat het geval is,
als men eerst gaat bestudeeren . . . en de menschen
kalm laat sterven! Praktische ontdekkingen worden
gedaan gedurende praktisch werk en lange acade-
mische beschouwingen leiden alleen tot academisch
profijt. Daden en onderzoek te zamen doen meer
dan elk van deze op zich zelf!"
,,Het resultaat hangt af van de intelligentie, het
enthusiasme en de energie van hen, die verant-

No 46. De algemeene ge-

woonten van muskieten, om in
min of meer stilstaand water te
broeden, zijn bekend.
(Bovenstaande afbeelding stelt
voor het oude hospitaal der
Billiton-maatschappi], geplaatst
vlak bij een moeras. — Dat een
dergelijke ligging al heel onge-
schikt is voor een hospitaal,
weet men thans, vroeger niet. —
Het nieuwe, keurig ingerichte
hospitaal — zie ook foto's 27,
28, 30, Deel I — staat natuurlijk
niet meer in een dergelijke

i omgeving.)

Collectie D. van Lessen No 46

zijn. Meer nauwkeurige kennis van de gewoonten der
malaria-muskieten is zeer zeker vaak waardevol, omdat
het ons in staat stelt op goedkooper wijs te werken;
maar als het principe : het kleine werk vóór het groote,
18 aangenomen, behoeft men niet te wachten op het
1) Ik heb deze opmerking gemaakt, omdat ik meen te moeten gelooven,
dat men in Indië ook wat te veel wil gaan studeeren alvorens te gaan
aanpakken! Ik denk hierbij aan de op te richten gouvemementeele ge-
zondheidsdiensten der groote steden op Java, wier doel is studie en
niet praktijk
2) In Semarang hebben wij een analoog geval gehad, zij het dan ook
omgekeerd het gouvernement had in een deel der stad de groove afvoer-
kanalen aangelegd De gemeenteraad zou de kleine, z g secundaire kanaaltjes
aanleggen Een deel der gemeenteraadsleden kon zich hiermee met ver-
eenigen, wenschte een nieuw project Dit is opgedragen aan den heer
de JHeijier, die hiermee in korten tijd gereed kwam. Geheel andere ge-
zichtspunten werden geopend, het werk bleef liggen Ik lees nu in de
Locomotief, dat men tot het eerste plan is teruggekeerd
woordelijk zijn voor 't werk, meer nog dan van geld.
Hij, die zich aan dat werk wijdt, bedenke dat hij
is een krijger in een der grootste kruistochten ter
wereld, die het grootsche doel: „de verovering van
de tropen voor de menschheid", nastreeft.
In Malakka treft men vóór het heuvelland een
laagvlakte aan, waarvan het grondwater een hoogen
stand had. Malaria kwam er heel veel voor. Het
sterftecijfer is er van 20 7oo gebracht op 5 "/oo door
het toepassen van enkele eenvoudige regels. Dui-
zenden acres land zijn er ontgonnen, waarbij men
niet den minsten last van malaria heeft gehad.
(Het is bekend, dat graafwerk in Indië steeds
 108 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
Foto Dr. Benjamins
aanleiding gaf tot groote sterfte onder de werklieden.
Zoo is het sterftecijfer bij den spoorweg van Zuid-
Sumatra — die thans wordt aangelegd — naar ik goed
ben ingelicht, zeer hoog.
Bij den aanleg der sporen op Java, o.a. die van
Zuid-Java, zoo vertelde vele jaren geleden mijn mede-
passagier, de bekende heer Nellenstein, mij, is de sterfte
ontzettend geweest. Een gevolg van den aanleg
van spoorwegen is vaak dit, dat er dikwijls stilstaande
plassen gevormd worden, die heel goede gelegen-
heden bieden aan muskieten om zich te vermenig-
vuldigen, waardoor malaria vaak epidemisch wordt
No. 48. Maar ook bij andere gelegen-
heden ontstaan gevaarlijke plasjes. Zoo b.v.
bij het bakken van metselsteenen, waarbij. . .
Collectie Tiliema
No. 47. Een gevolg van den aanleg
van spoorwegen is vaak dit, dat er dikwijls
stilstaande plassen gevormd worden, die
heel goede gelegenheden bieden aan mus-
kieten om zich te vermenigvuldigen, waar-
door vaak malaria epidemisch wordt waar
ze dit nooit is geweest.
(De foto stelt voor den spoorweg bij
Semarang).
No. 47
waar ze dit nooit geweest is, met al de nadeelige
gevolgen daaraan verbonden.
Maar ook bij andere gelegenheden ontstaan ge-
vaarlijke plasjes. Zoo b.v. bij het bakken van metsel-
steenen, waarbij men de klei in de nabijheid vaak
van menschelijke woningen uitgraaft. Bijgaande foto
nam ik vlak buiten de stad Semarang.)
„Many large drainage schemes are in progress
in different parts of the Federated Malay States,"
zegt Watson.
Landbouw, indien goed geleid, is een der beste
middelen om de muskiet en daarmee de malaria
No. 48
IN KROMO'S G R O O T E L A N D
uit te roeien — omdat, zegt Ross, dan de poelen
verdwijnen.
Ik heb reeds opgemerkt, dat met alle muskieten
malaria overbrengen. Vindt men dus muskieten in
sawah's bij een stad, dan is dit nog volstrekt geen
bewijs dat die sawah's in 't belang van de gezondheid
der stedelingen moeten verdwijnen ')• En bovendien
dient men na te gaan of het niet mogelijk is op
andere wijze zijn doel te bereiken, door toepassing
van een middel als in Britsch Guyana en dat uiterst
goedkoop is. In Britsch Guyana heeft men in 191 3
een der meest gevaarlijke malaria-muskieten, die
daar in de sawah's voorkwam, verdreven, door den
watertoevoer goed te controleeren.
,,Er schijnt daar iels in het water te zitten, dat
de eene muskiet aantrekt, de andere afstoot. Wellicht
komt de tijd, dat men niet meer behoeft te draineeren.
Toekomstige geslachten zullen wellicht glimlachen
over de methoden der vroegere generaties, „die hun
huis verbrandden om de big te koken," zegt Watson
in zijn bekend werk.
Nog dient nader gelet op den aard der goten,
hun vorm, hun helling, enz., enz., in verband met
den aard van den bodem of die bestaat uit harde
aarde (padas b.v.) of dat hij van meer losse for-
matie is. (In Panama kan men op de volgende wijze
een buitengewoon goedkoop drain maken : men giaaft
een geul bestrijkt die met een laagje beton, plaatst
er een stuk „kippengaas " op en bedekt dit met
een mengsel van beton, zand, steentjes en cement.) Een
meter van een dergelijke goot van „gewapend beton"
kost ± ƒ 0.40, wat veel goedkooper is dan de gewone
buisleidingen. (Uitvoerige technische beschrijving met
bijzonderheden, die van groot belang zijn voor een
goed functioneeren, maar die hier niet vermeld behoe-
ven te worden, vindt men in Le Prince en Orenstein.)
In Malakka, heb ik reeds gezegd, legde men in
de heuvelterreinen ondergrondsche afvoeigoten aan.
Ze lijken wel wat op de drains der Indische spoor-
wegen, alleen zijn ze met stukken steen gedekt en
niet met „doek" (vezels van een palm, die niet rotten
1) Ik haal dit aan, vooral omdat men uit de aanwezigheid van sawah's bij
de stad Semarang een ai iifument wil putten om den grond, waarop die rijst-
velden gelegen zijn, te onteigenen
Een systematisch onderzoek zal moeten uitmaken of die sawah's inder-
daad een gevaar zijn voor Semarang.
109
in het vochtig-warme tropische klimaat). „In Panama",
zegt Watson, „zijn de omstandigheden anders dan
in Malakka en afvoergoten, die daar voldoen, zouden
hier, waar de grond minder vast is, blijken niet
op haar plaats te zijn. '
(Ik denk hier weer aan Semarang, dat gedeeltelijk
in de laagvlakte is gelegen, gedeeltelijk in het heuvel-
land. De omstandigheden zijn in die beide deelen
der stad totaal verschillend.) Soms bedient men zich
van de combinatie „pipedrains " en open cementen
goten. Door de buisleiding loopt het bronwater weg,
door de veel wijdere open goot het bandjirwater.
Ook in Port-Swettenham is die combinatie, die
volgens Watson in steden en andere bebouwde
kommen heel praktisch is, gebruikt. Ten slotte wil
ik nog vermelden, dat in de goten dikwijls algen
groeien, die zeer goede schuilplaatsen voor muskieten
aanbieden. Soms worden die algen op bepaalde tijden
met den bezem verwijderd, soms ook met kopersulfaat,
dat men bovenstrooms in een zak bindt, dien men
aan een bootje hangt, waarmee men enkele malen
heen en weer vaart.
(Of die methode inindië overal bruikbaaris,betwijfel
ik wel een beetje. Ik heb er zelf indertijd een proef
mee genomen, maar als niet dagelijks kopersulfaat
werd gebruikt, was de invloed op algenvorming niet
merkbaar. Ik nam de proef met putwater, dat erg
„hard" was. Met kaliwater heb ik nooit geëxperimen-
teerd.) Ik eindig mijn uitstapje op het gebied van
drainage met de mededeehng, dat in Panama pijp-
leidingen verstopt raakten o. a. door de wortels van
sommige grassoorten, een feit, waarmee men in Neder-
landsch-Indié terdege rekening zal moeten houden.
Zooals wij hebben gezien, streeft men er naar,
door het aanleggen van drainagewerken vorming van
plassen e. a. te voorkomen. Nu bestaan er in een
stad tallooze verzamelingen van water, die door
afwateringswerken niet verdwijnen en die toch van
groote beteekenis zijn voor de verspreiding van mus-
kieten. Hierboven is reeds aangehaald het vóórkomen
van broedplaatsen voor gele-koorts-muskieten in
de goed onderhouden tuinen der hooge ambtenaren
op de landengte van Panama gedurende de Fransche
periode.
In Indische steden vindt men in de kampongs
 no OVER T VRAAGSTUK VAN „HET
regenwatertonnen, vaten, gendi's e. d., die heel vaak
„oeged-oeged" (muskietenlarven) bevatten en daarom
vermoedelijk gevaar opleveren voor de gezondheid.
Door heel de stad vindt men op de erven tallooze voor-
werpen, waarin zich gedurende den regentijd v/ater
verzamelt: djeroekschillen, klapperdoppen, heele of
kapotte flesschen, leege „blikjes", afkomstig van ver-
duurzaamde levensmiddelen, enz. enz. Al die ge-
legenheden dienen óf verwijderd óf eens per week
te worden geledigd : op sommige plaatsen verzet de
bevolking zich tegen het verwijderen van flesschen
en blikjes. Het is daarom, dat men ze op geregelde
tijden ledigt. De muskietenlarven hebben méér dan
Coilfctie Clason
één week noodig om zich te ontwikkelen, terwijl
voor die ontwikkeling het leven in water beslist
noodig is. Ontneemt men hen nu dit medium vóór
ze ontwikkeld zijn, dan is het natuurlijke gevolg,
dat ze niet verder groeien en dus sterven. Het doel is
dan bereikt.
Het is gebleken, dat muskieten zich over dag
verschuilen in allerlei planten, lang gras, struiken,
enz. Het gras dient te worden afgesneden, de struiken
verwijderd. Er komt nog bij, dat zich op erven met
lang gras allerlei ,,rommel" verzamelt, dat aan het
licht komt, als het gras kort gesneden, de „rimboe"
verwijderd wordt. Dat dergelijke slecht of niet onder-
houden erven prachtige gelegenheden zijn voor slangen,
vliegen, schorpioenen, klabangs, loewings en ander
WONEN"
gevaarlijk gedierte, is een bijkomende omstandigheid,
die niet van belang ontbloot is.
Een Indische stad dient dus toilet te maken,
vooral met het oog op het muskietengevaar. Dat
in dit opzicht nog niets is bereikt, behoeft geen
betoog. Wel vindt men overal keuren op orde en
zindelijkheid, maar de noodige controle ontbreekt,
terwijl ze bovendien niet gemaakt zijn met het oog
op 't muskietengevaar, zoodat ze totaal uit den tijd
zijn. Als curiosum laat ik er verderop een volgen,
terwijl men hier beneden een deel van de instructies,
uitgevaardigd te Panama, zal vinden. Ze ademt een
heel anderen geest dan de „verordeningen", die de
No. 49. . . . dat muskieten zich over dag
verschuilen in allerlei planten, lang gias,
struiken, enz. Het gras dient te worden
afgesneden, de struiken verwijderd. (Dit is
de taak van den „kebon", die, behalve
genoemd werk, nog anderen nuttigen arbeid
verricht, als planten sirammen(begieten), erf
aanvegen, enz., enz. Ik beeld hiernaast af
s heeren Clason's kebon te Soemenep, met
zijn attributen: de sapoe en de petroleum-
blikken, algemeen gebruikt in de tropen.
Ik vestig nog even de aandacht op den
„emmer" aan den voet van den bloempot. Dat
emmertje is gemaakt van een blad van een
palm en dient voor 't zelfde doel als in
patria een aker.)
No. 49
bureaux der Indische bestuursambtenaren verlaten!
Rural Sanitation, bladz 128/131
A Manual of Instructions for sanitary inspectors has been compiled It
„sets forth briefly the essential things necessary to the Sanitary Inspectors
for the efficient performance of their work, such as methods of inspec-
tion, methods of making out the routine and special reports, building
and screening regulations, construction of pit and pail closets, night soil
disposal, fumigation, disinfection etc In addition the Inspectors are
required to be familiar with the appearance, life-history, and habits of
Anophelines, Stegomyia, and Culicines. They are expected to be able to
distinguish these species m their larval and adult forms, and to be
familiar with the methods of mosquito reduction in use here Inspectors
are also required to be familiar with the breeding habits of the house
fly, and the usual methods of extermination of flies (Dr Orenstein's paper)"
The whole tone of the Manual is admirable, as will be gathered from
the following sections in Chapter I on General Instructions
„The conditions of life and work on the Isthmus impose upon the
Sanitary Inspector duties exceedingly varied in character These duties
embrace every phase of sanitation, involving not only the health, but
the comfort, contentment, and general well-being of the people of his
district He must organise and carry on vigorously, persistently, and
smoothly a work of vast importance to the community His work must
be carefully planned, his labours well disciplined, his office work promptly
and accurately performed, his expenses closely scrutinised, and his
property carefully used and guarded In his relations to the people of
IN KROMO'S G R O O T E LAND 111

his station he must sustain the dignity of his position by a gentlemanly direct onder den chef van den „hygiénischen dienst",
bearing, universal courtesy, moderation, tact and patience, which will
enable him to carry out his duties with firmness, impartiality, and justice dan wel onder dien van de stadsreiniging, dan wel,
to all, with the least friction, and without incurrence of the lU-will of any one"
„He will obtain the confidence and respect of the people, seek the dat de heele stadsreinigingsdienst een onderdeel wordt
acquaintance and maintain amicable relations with the heads of all
departments, and especially with the physicians of his district, to whom van den hygiënischen dienst, zooals b.v. in Bombay,
he will extend all the courtesies and facilities at his command in fur- is een vraag, die vermoedelijk aanleiding zal geven
therance of their work"
„No actual clash, or disagreement with, or inattention to the requests tot heel wat beroering op de kantoren van direc-
of the district physicians of this department will receive consideration
in this office Comply with requests, and enter protests later The same teuren van gemeentelijke werken in onze groote
holds good with the officials of other departments to the effect that there
will be no clash, the Inspector, however, is allowed a wider range of steden! Maar als de chef van den gezondheids-
latitude in his judgment as to what course he sho'ild pursue" dienst een man is van tact en beleid, zal hij er wel
„It IS the policy of this office to give District Sanitary Inspectors wide
lati'ude in the administrations of their districts, and the management of zorg voor dragen geen terrein van werkzaamheid te
all affairs pertaining thereto They will at all times have the support and
full backing of this office in the faithful performance of their duties betreden, dat niet het zijne is en zal ook een mensch-
Their recommendations and suggestions are sought, and will receive
careful consideration " kundig directeur van gemeentewerken begrijpen, dat
„Sanitary Inspectors should use every reasonable endeavour to secure samenwerking tusschen alle diensten noodig is, wil
comphance with the Sanitary Regulations by obtaining the co-operation
and good will of the people The advancement of sanitation is a matter men zijn doel bereiken: het gezond maken en het
of education rather than force Sanitary Inspectors should also remember
that sanitary regulations often cause considerable temporary inconvenience gezond houden van de groote agglomeraties van
to the^public, and they should endeavour to secure co-operation of the
public by pointing out that the benefits to be derived from aiding the rassen, die men Indische steden noemt. Is het voor
Sanitary Department are of far more importance than the inconvenience steden een „to be or not to be" den strijd tegen
caused "
The supreme importance of the anti-mosquito work will be gathered muskieten aan te binden, ook cultuurondernemingen,
from Chapter V of the Manual. It deals with „Inspections"
„(1) Inspectors m charge of districts may assign certain sections of the als b.v. suikerfabrieken, industrieele ondernemingen,
districts of their assistants, but the Inspector in charge will be held
responsible for the whole distiict, and must assure himself by personal enz. hebben er zeer groot belang bij. Helaas zien
inspection, that conditions are satisfactory It is directed that t'le Inspectors nog slechts weinig directies en aandeelhouders dit in.
in charge shall inspect every part of their distritt at least once a week
„(2) In the order of importance the sanitary inspections consist of In Malakka heeft men dit zoo goed begrepen, dat
1 Inspections to detect and remedy conditions favourable to Anopheles
breeding men er September 1911 een organisatie in het leven
2 Inspections to detect and remedy conditions favourable to Aédes
(Stegomyia) calopus and Culicme breeding
heeft geroepen, de z.g. ,,Malaria Advisory Board",
3 General sanitation " samengesteld uit ambtelijke en niet ambtelijke leden.
„(3) All streams, ditches, pools, marshes, and other areas where Ano-
pheles might breed, should be inspected at least once a week, and the Tot taak heeft die „board" :
presence or absence of larvae noted The inspection must include an
actual search for larvae, and the desk diary must contain an entry showing I. Het verzamelen van gegevens en het ver-
when and where such search was made, and what was found During
these inspections the necessity for remedial works will be noted More spreiden van kennis omtrent malaria.
or less permanent breeding areas must be designated by a number, and II. Het geven van advies in anti-malaria-aan-
this number must be used in all records and correspondence relating to
the areas The finding of pupae m a sinitary district will be considered gelegenheden (hoe men b.v. met de minste kosten
as neglect on the part of the Inspector"
„(4) District Sanitary Inspectors shall from time to time inspect the in een of ander district het best zijn doel kan bereiken.
dwellings in their districts for the presence of adult Anopheles They
should also follow up the work of the mosquito-catchers, to satisfy them- III. Het aanmoedigen van plaatselijke corporaties
selves that this very important work is being thoroughly done" bij hun pogingen om muskieten uit te roeien en het
„(5) District Sanitary Inspectors will make a weekly inspection of all
premises for possible breeding-places of the Aedes (Stegomyia) calopus geven van advies.
All rules regarding the screening of containers, prohibition of waterstoring
within 300 feet of a public supply, and on premises supplied with water IV. Het treffen van geschikte wettelijke maat-
service, should be vigorously enforced. The carrying of the regulation
prohibiting eave gutters, except self draining short gutters over doorways, regelen.
must be insisted upon " De „board" heeft reeds veel nuttig werk verricht
„(6) Eave gutters on Government buildings found to be defective and
holding water must be reported in writing to the Chief Sanitary Officer" en is in het bezit van een heel corps ingenieurs,
,(7) There must be no Aédes calopus breeding in the Canal zone Weekly
inspections must be made of all Government quarters for defects in goed vertrouwd met den aanleg van ondergrondsche
mosquito-proofing, methods of garbage collection, and general cleanliness
of premises"
waterleidingen. Voor landelijke ondernemingen is een
„Weekly inspections must be made of all native houses, markets, and aantal bepalingen opgemaakt, die ik hier laat volgen,
all other places where conditions dangerous to health or life may exist"
„Weekly inspections must be made of all commissaries and Government zonder daarbij op een of andere wijze te kort te
messes, noting the sanitary conditions Defects must be promptly reported
in writing to the Chief Sanitary Inspector" willen doen aan de raadgevingen, vermeld in het
Noodig is een dienst met deskundig personeel, mooie boek van Grijns en Kiewiet de Jonge,
onder deskundige controle. Of die dienst moet staan „Plantage-hygiène", een werk, op welks beteekenis
112 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
ik reeds het voorrecht h a d te kunnen wijzen in
het begin van deel I.
Rural Sanitation.
Rules for Estate Sanitation
(Prepared by Dr Alalcoln Watson and approved by the Principal Medical
Officer of the Federated Malay States, by the Planters' Association of
Malaya, and by the Council of the Rubber Growers' Association (Incor-
porated)
It has been established beyond doubt that the most troublesome mos-
quitoes breed mainly in stagnant water m tins and other receptacles Such
mosquitoes, although they do not carry malaria, carry other di-eases,
such as elephantiasis (filana) and are thus a danger as well as a dis-
comfort For this reason all receptacles capable of holding water should
be buried, as stated in the rules
The Federated Alalay States estates are at present almost entirely free
from cholera and typhoid (or enteric) fever and plague, but the rapidly
growing population grertly increases the risk of these diseases becoming
established Pure water-supolies, clean dwellings, and clean surroundings
will pre\ent these diseases, which are a danger to European and native
alike Attention to the following rules by the managers of estates is,
therefore, a duty to themselves, to their labourers, to their estates, and
to the community
Collectie v Lessen
Wells. ~ Drinking, Bathing
(1) When drinking-water is procured from wells, such wells should not
be dug within a distance of 100 ft from the coolie lines, residences,
latrines, or washing places
(2) These wells should be separated from coolie lines, residences,
latrines, and washing-places, by a drain dug (not less than 15 ft away
from the well) as deep as the estate drains in the vicinity, and called
the intercepting drain
(3) Wells should be provided with a pump placed at least 15 ft from
the well When possible, it is preferable to place the pump on the oppo-
site side of the intercepting drain from the well
(4) Waste water from the pump should be collected and led to the
intercepting drain This is best effected by a small apron of ferro concrete,
3 ft square, below the pump, draining into half channel pipes leading to
the intercepting dram Should it be necessary to discontinue the use of
a well, the pump, apron, and half channel pipes can easily be removed
and fitted up at the new well
(5) Wells must be fenced so that no one can walk within 15 ft of them,
nor should it be possible for coolies to dip buckets into them
On Hill Land — The head of a ravine should be reserved for the
water supply The head of the ra\ine should be fenced in These precau-
tions will ensure that no pollution can be washed into the well
Well Water Dangerous — Shallow or surface wells are those above
the first impervious stratum, which may b» 100 ft below the surface of
the ground
Such wells are the most dangerous po sible watersupply They are
liable to gross pollution in three ways
(1) Contaminated buckets may be dipped into them (2) Water polluted
by clothing washing and bathing may run back into them (3) Under-
ground water passages which are often very abundant, may bring pollution
from a considerable distance, both in wet and in dry weather
A large labour force should not depend on surface wells if a safer
supply can be obtained On hill land, permanent safe watersupplies can
be got from unopened ravines
Scavenging — (1) A distance of 200 ft round lines should be marked
out by white posts
(2) No empty bottles tins or any other rubbish should be deposited or
buried within this area
(3) All rubbish and refuse should be buried daily by the sweepers
Dustbins should be provided
Latrines and Night Soil — (1) Latrines should not be situated within
100 ft of lines unless there is a waterborne system of servage
(2) If trenches or pits are used, lime or earth snould be applied twice
daily in sufficient quantity to prevent nuisance and completely cover
excreto
(3) Any night soil deposited elsewhere than in a latrine and near to
the lines should be buried by a sweeper
Night soil often contains the germs of cholera, typhoid fever, dysentery
and diarrhoea Flies, fowls and dogs may spread these diseases if night
soil IS exposed on the ground
No. 50 . . ook cultuurondernemingen, als
b.v. suikerfabrieken, enz. hebben er zeer
groot belang bij Helaas zien nog slechts
weinig directies en aandeelhouders dit in.
( O p bijgaande foto ziet men een afvoer-
goot langs een weg, die aanleiding zal geven
tot vorming van broedplaatsen voor mus-
kieten.)
No. 50.
Sweepers — There should not be less than one sweeper on three sets
of lines
Drains — (1) Brick drains simply pointed with cement are difficult to
clean It is much better to render the dram with cement, or use an
earthenware half channel pipe
(2) The end of the drain should be carried at least 15 ft from the lines,
and if possible should discharge into an estate dram
(3) The sweepings of the drain should not be allowed to lie at the end
of the drain, but should be buried daily when the drain is swept
(4) Where soil becomes polluted and filthy at the end of a drain, ashes
from the coolies' fires should be applied
Lines — Provision for cooking without exposure to rain should be
made by (1) raising the lines 6 ft from the ground, or (2) having a 10 ft
verandah, or (3) by kitchen in front of the lines
If there is only a 6 ft verandah in which to cook, the coolie must close
It to protect himself from the weather When verandahs are shut up, the
rooms become dark Darkness leads to dirt
Clothing and food become polluted m dirty places, and then dysentery,
diarrhoea, and other diseases occur
Lines should be lime-washed every three months, both inside and
outside, especially outside
Managers should keep a watch over the food supplies of a labour force
Underfed coolies are certain to fall an easy prey to malaria or any other
prevai'ing disease A wellno irished gang of men are frequenthy seen to
be healthy, when others in the near neighbourhood are attacked with illness
IN KROMO'S GROOTE LAND
Inspection of lines. Lines sliould be inspected daily by a European or
other responsible member of the staff in addition to being visited by a
dresser Coolies not at work or complaining of sickness can then be seen
and sent to hospital if necessary.
„De landbouw," zegt Watson, „is voor malaria-
bestrijding van zeer groote beteekenis."
„In Britsch Guyana is door den landbouw op een
of andere manier, praktisch gesproken, de malaria
verdwenen. Men weet nog niet goed hoe dit gekomen
is, maar één ding is zeker: niet omdat poelen, plassen,
rawah's enz. met olie zijn behandeld of de planten-
groei er is vernietigd, niet omdat de bewoners in met
gaas afgesloten huizen hebben gewoond, niet omdat een
No. 5 1 . Het 18 bekend, dat in water,
met een dun laagje olie bedekt, muskieten-
larven niet kunnen leven. Hoe het precies
komt, dat olie larven doodt, is niet goed
bekend.
Schoonmaken en petroleeren van rawah's
(moerassen) vlak bij Batavia.
Foto Krediet
der hulpmethoden van Panama zijn in praktijk gebracht
om larven of volwassen muskieten te dooden, neen, het
land is vrij van malaria omdat de malaria verspreidende
anopheles niet broedt in het water van land dat in
cultuur is gebracht.
In Malakka heeft men gelijksoortige ervaringen op-
gedaan. Dit beteekent: in de meeste tropische landen
7al de malaria verdwijnen, zonder bijzondere maat-
regelen te nemen, zooals men dit in Panama heeft
moeten doen, zoodra het land in cultuur is gebracht."
Rijstvelden zijn niet gevaarlijk, zegt Watson: de
anopheles verlangt schaduw om te broeden. Men kan
m niet beschaduwde plassen veel muskietenlarven
vinden, de anopheles is er niet bij. Als 't land onder
water staat, is er altijd visch en die eet al de larven op.
113
Door het goed regelen van de toetreding van water
is men in staat het vormen van plassen kort voor
het oogsten grootendeels te voorkomen. De plassen
n.l. leveren gevaar op.
Of de toestanden in de verschillende deelen van
Nederl. Indiè in dit opzicht ook zoo zijn als in
Malakka, of alle soorten van rijstvelden zich ten op-
zichte der muskieten gelijkelijk gedragen, is nog niet
onderzocht.
Maar hoe het zij: de sawah's om de groote
steden dienen niet zoo vijandig te worden beschouwd
als dit door velen thans geschiedt: een nauwkeurig,
No. 51
systematisch onderzoek dient te worden ingesteld om
uit te maken of die rijstvelden wel zoo gevaarlijk
zijn als „men" wel meent.
Onder de bestrijdingsmiddelen vallen ook de na-
tuurlijke vijanden der muskieten. „Geen goedkooper
middel," zegt Ross, „om de anophelesmuskieten uit
te roeien, dan de natuurlijke vijanden te hulp te roepen!
Op enkele plaatsen moge het uitvoerbaar blijken, op
andere faalt dit middel. De ervaring leert, dat, jammer
genoeg, dieren en planten vaak leeren zich te be-
schermen tegen vijanden die hen opeten, en dan toch
nog in grooten getale in leven blijven." Zoo komen
er in vischrijk water in Panama tal van muskieten-
larven voor. Watson vond vaak larven in water,
waarin zich vischjes bevonden. „Als visch de anopheles-
15
114 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
larven opeet, waarom," vraagt Watson, „ontsnappen
dan in Guyana de culex larven er aan?"
„In Cuba v^^aren de omstandigheden voor den groei
van algen en andere waterplanten minder gunstig dan
in Panama. Vischjes bleken daar van zooveel meer
nut te zijn dan op de landengte." Men ziet ook op
dit gebied nog een ruim veld van onderzoek en
proefnemingen!
Het is bekend, dat in water, met een dun laagje
olie bedekt, muskietenlarven niet kunnen leven.
Hoe het precies komt, dat olie larven doodt, is
Collectie Handelsv. Amsterdam
niet goed bekend. Vermoedelijk is het aan de ver-
eeniging van drie oorzaken te danken:
I. vergiftigheid der olie voor larven en poppen;
II. het doen verstoppen der ademhalingsorganen;
III. vermindering der oppervlaktespanning, waar-
door de larven niet lang genoeg boven kunnen blijven
om een opening in het olievlies te maken, zoodat
ze maar zeer weinig adem kunnen halen.
Niet alle muskietenlarven gaan even gauw dood
door olie.
Nog een eigenaardigheid is deze, dat in water,
behandeld met olie, een muskiet niet gaarne eitjes
legt. De olie wordt op verschillende wijzen toegepast.
Men vindt dit uitvoerig beschreven in het werk
van Le Prince en Orenstein. Ook larvendoodende
middelen, z.g. „Larvacides", worden toegepast. Hier-
voor gebruikt men een mengsel, bestaande uit:
hars 150—200 pond;
ruwe natron 30 „ ;
ruwe carbol ') l 50 gallons.
Dit mengsel vormt een hars-zeep, waaruit gemak-
kelijk met zoet water een emulsie ontstaat. In brak
of alkalisch water gebeurt dit niet.
Als het mengsel I : 5000 in 10 minuten geen vol-
No. 52. Woning op Djatiroto.
De Europeaan kan
in dergelijke gevallen de kans
op infectie zeer verminderen
door een juist gebruik te maken
van gaas om de woningen
No. 52
wassen anopheles-larven doodt, deugt het niet.
In Panama kostte dit mengsel 18 dollarcents
per gallon (- 4.5 Hter) of i 10 cent per liter.
Het mag niet aan de lucht worden blootgesteld
en daarom moet het bewaard worden in gesloten
vaten, anders verliest het zijn kracht.
Behalve bovenstaande middelen is in Britsch-Indië
veel toegepast de methode, de Europeesche bevolking
gescheiden te houden van de inlandsche. „Afscheiding
van de Europeesche bevolking in 't algemeen,
zegt Ross, „is, zoolang de algemeene assaineering
niet op een veel hooger peil komt te staan, één
1) Dit moet niet minder dan 15 f/o ptienolen bevatten. Het s. g. moet
plm. 0.97 zijn.
IN KROMO'S GROOTE LAND
der meest belangrijke maatregelen in het belang van
de gezondheid dier menschen, vooral ook, omdat
zij door haar veel hooger trap van ontwikkeling
meer let op persoonlijke hygiëne dan de onontwikkelde
inlandsche bevolking." ') Aanraking, contact met
inlandsche wijken, direct en indirect, wordt op die
wijs voor een goed deel voorkomen en hierdoor
infectie op velerlei gebied.
Is men vrij in de keuze der woonplaats, dan
drage men er zorg voor, dat de woning niet geplaatst
worde in de nabijheid van plaatsen die bekend
staan als malariahaarden, noch dicht bij woningen
No. 53. Semi-permanente
kazerne te Semarang.
want een gaas-
bekleeding met enkele scheuren
er in is voor de bewoners
gevaarlijker dan een met be-
schutte woning.
De opmerking van ex-sergeant,
zie blz. 54, over de kazernes
te Semarang, dient dan ook
met al den ernst, dien de zaak
waard is, ter harte te worden
genomen
Collectie TiUema
van een inlandsche bevolking, die met malaria is
besmet.
De Europeaan kan in dergelijke gevallen de
kans op infectie zeer verminderen door een juist
gebruik te maken van gaas om de woningen,
klamboe's om het bed, gepaste inrichting der woningen.
Het afschutten met gaas van veranda's is goedkooper
in aanleg, maar vooral in onderhoud, dan het
plaatsen van glazen ramen en deuren in de huizen.
Bovendien is de toetreding van lucht en wind, zoo
1) De Nederlander heeft hierop nooit gelet. Een plattegrond eener
Indische stad leert, dat de Europeesche bevolking heel vaak tusschen
de inlandsche in woont Men zie bijgaande kaart, waarop in rood en geel
resp woningen van steen en van bamboe zijn aangegeven De laatste
worden uitsluitend bewoond door Javanen
115
aangenaam voor de menschen en zoo hinderlijk
voor de muskiet, in 't eerste geval veel beter ver-
zekerd dan in het tweede.
Het voornaamste waar men op heeft te letten
is dit, dat het aanbrengen van het gaas met groote
zorgvuldigheid geschiede, dat er doorloopend controle
worde uitgeoefend op den goeden toestand der
gaasbeschutting, en dat gebreken onmiddellijk worden
hersteld. Want een gaasbekleeding met enkele
scheuren er in is voor de bewoners gevaarlijker dan
een niet beschutte woning; een dergelijk huis is
de mooiste, beste muskietenval die er bestaat.
No. 53
(De opmerking van ex-sergeant, zie bldz. 54,
over de kazerne te Semarang, dient dan ook met
al den ernst, dien de zaak waard is, ter harte te
worden genomen.)
De controle op de woningen stond in Panama
onder den Chef van den Gezondheidsdienst, niet
onder dien van den Technischen dienst, omdat deze
het groote belang van een goed onderhouden woning
met gaas niet zoo goed voelde — uit den aard
der zaak — als de hygiënist.
Het beste bewijs, dat een huis met gaas even
geschikt voor woning in de tropen is als een onbe-
schermde woning, is wel dit, dat in Panama over
 116
die verblijven geen enkele klacht is binnengekomen.
Uitvoerige technische beschrijving vindt men in het
boek van Le Prince en Orenstein, pag. 189—21 7 ')•
Het best voldeed daar gaas met niet minder koper
dan 90 %, en niet meer ijzer dan I Vs %. Het telde 18
draden per inch en was dik Vioo inch. Het woog
0.1 2835 pond per vierkante voet. De open ruimten be-
sloegen 67,39 °/o van het geheel.
De huizen moeten natuurlijk groote ramen hebben,
luchtig zijn, veel ventilatie toelaten. Dit heeft ook nog
het voordeel, dat ze niet zoo vaak bezocht worden
door anophelesmuskieten, hoewel culex er zich niet
door laat weerhouden de woningen binnen te vliegen.
Ook de kleur der muren heeft grooten invloed.
Geen enkele muskiet schijnt te houden van witte
muren en witte zolderingen, vooral niet als er veel
licht kan binnentreden. „Het vullen der huizen
met gordijnen, schilderijtjes, kleeden, Europeesche
meubels met harige stoffen... is een barbaarsche
wijze van huisdecoratie," zegt Ross. — Vooral
gordijnen zijn verkeerd, omdat ze de toetreding
van wind beletten. De Engelsche huisvrouw schijnt
in dit opzicht bij haar hygiënisch geschoolde lands-
lieden in een slecht blaadje te staan. Want ook
Watson uit zich op dergelijke wijze. Deze vindt
1) Ik vermeld nog even, dat in de huizen alle open ruimten gebreeuwd
zijn met werk, vermengd met loodwit, om te beletten, dat ratten de
hindernis voor muskieten opeten
OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN
de Hollandsche huisvrouw op dit punt verstandiger,
zoodat hij na zijn bezoek aan Deli schrijft: „And
I cannot help feeling that were the English to
make their houses and quarters in the tropics as
homelike as the Dutch do, there would be less
neurasthenica."
Helaas lijden velen in de groote havenplaatsen
aan anglomanie en streven de Nederlandsche huis-
moeders er ook al naar, hun huizen op z'n
Engelsch „homelike" in te richten, door het aan-
brengen van allerlei muskietenschuilplaatsen.
Ross dringt nog aan op het plaatsen van electri-
No. 54. „Het vullen der huizen met
gordijnen, schilderijtjes, kleeden, meubels
met overtrekken, enz., op z'n Europeesch,
is een barbaarsche wijze van huisdecoratie,"
zegt de beroemde Ross.
Woning van een prospector bij een
petroleum-mij
sche waaiers en poenkah's met het oog op de
malaria: de anopheles kan heelemaal niet tegen
wind, zoodat iemand, die zich bevindt in een
ruimte, waarvan de lucht in beweging is, al heel
weinig kans loopt, door die muskiet te worden
gestoken^ Een bijkomende omstandigheid is dat het
verblijven, het wonen in dergelijke vertrekken aan-
genaam is, daar het lichaam er koel is, een factor
die in de tropen ook gewicht in de schaal legt.
Een ander voordeel van een huis met muskieten-
gaas is nog dit, dat ook de zeer vele andere
„beesten", die *s avonds de huizen binnen komen
vliegen, worden tegengehouden.
Ik herinner me nog heel goed, hoe in 't begin
van den regentijd mijn lampen het moesten ontgelden.
IN KROMO'S GROOTE LAND 117

No. 55. . . . Een ander

voordeel van een huis met
muskietengaas is nog dit, dat
ook de zeer vele andere
„beesten", die 's avonds de
huizen binnen komen vliegen,
worden tegengehouden. — Ik
herinner me nog heel goed,
hoe in 't begin van den regen-
tijd mijn lampen het moesten
ontgelden, zeer tot verdriet van
mijn echfgenoote.
Woning op Djatiroto.

Collectie „HandelsY. Amsterdam" No. 55

zeer tot verdriet van mijn echtgenoote : geregeld eiken
avond zaten de ballons der gaslampen half vol met een
massa gedeeltelijk verbrande insecten. Meestal sneu-
velde daarbij het lampeglas en ook het kousje, zoodat
op 't eind der maand de rekening van de gasfabriek,
die en gas èn kousjes èn lampeglazen leverde, van de
invasie der duizend en zooveel soorten insecten, waar-
aan Indië rijk is, getuigde. — Kort daarna leverde
de fabriek „moderne" ballons, die het euvel niet
vertoonden.
Bij het maken van deuren in het gaas dient men
rekening te houden met de richting der meest heerschende
winden : de anopheles vHegt naar niet binnen aan de
windzijde, heeft men in Panama opgemerkt. De culex
wordt door lamplicht aangetrokken, de anopheles niet.
In den „muskietentijd" vindt men steeds zwermen

No. 56 . . . Het aantal klamboe's in

Indië is groot, maar ik heb er nog nooit
een gezien, die aan alle eischen voldeed.
De huisvrouw is hiervan de schuld, omdat
ze zich uit de natuurlijke zucht, haar woning
netjes te willen hebben, laat verleiden de
klamboe verkeerd te gebruiken.
118 O V E R 'T V R A A G S T U K VAN „ H E T
muskieten in de hoeken van de witte muren der voor-
galerij ; daar is de wand sterker verlicht dan de muren
zelf. Ieder Indischman weet dit. Is men niet kapitaal-
krachtig genoeg het heele huis met gaas te omgeven,
dan schut men een deel af, om 's avonds kalm te
kunnen zitten met zijn gezin ').
Naast muskietenvrije kamers, galerijen, e.d. is
van groot nut bij het voorkomen van door muskieten
verspreide ziekten de „klamboe", het muskietennet
om het bed.
Het aantal klamboe's in Indië is groot, maar ik
heb er nog nooit een gezien die aan alle eischen
voldeed. De huisvrouw is hiervan de schuld, omdat
ze zich uit de natuurlijke zucht, haar woning netjes
te willen hebben, laat verleiden de klamboe verkeerd
te gebruiken.
Een klamboe nl. dient binnen de stijlen van het
bed te hangen, niet er over. Het staat minder netjes,
als men er niet aan gewend is, ik geef dit gaarne
toe, maar een klamboe om het ledikant gehangen
kan beslist niet zóó onder den bultzak worden
I) Dr. de Vogel had indertijd in Semarang in zijn voorgalerij een
gedeelte met gaas afgeschut, om te kunnen werken, 'k Herinner me nog
heel goed hoe „men" dit „mal" vond. Zelfs menschen van ontwikkeling
lachten er om I Dit bewijst beter dan een lang betoog, dat er nog zoo
goed als alles aan onze hygiënische opvoeding ontbreekt. Dr.J.deQraaff
merkt in het hiervoor reeds aangehaalde artikel op, dat „niet alleen onze
a.s. artsen voor de tropen, maar ook alle anderen, die naar onze koloniën
reizen, in de gelegenheid gesteld moeten worden, althans de meest
elementaire zaken te weten en te hebben gezien over tropische hygiène."
WONEN"
gestopt, als dit met het oog op de muskieten noodig
is. Verder dient de klamboe strak om het bed te
hangen en niet in bevallige plooien, omdat zich
tusschen die plooien muskieten verschuilen en ook
omdat de ventilatie door een strakgespannen klamboe
veel beter is dan door een, die in plooien om het
bed hangt. Ook mag ze niet tot op den grond
reiken, omdat ook al weer aan de muskieten daardoor
de gelegenheid wordt geboden zich te verbergen.
De klamboe dient verder als een uit één stuk gevormd
kleed te worden aangebracht en niet uit twee stukken,
die men op de zijden over elkaar slaat.
N o . 5 7 . . . . O o k mag d e k l a m b o e niet
in bevallige plooien om het b e d hangen,
evenmin mag ze tot aan d e n grond reiken.
D e b e d d e n moeten b r e e d zijn. H e l a a s wforden
ze, tengevolge van d e zucht d e r „geïmpor-
t e e r d e " vrouwen, Indië een zooveel mogelijk
echt HoUandëch cachet te geven, h o e langer
h o e kleiner.
Het in bed gaan geschiedt dan door er onder
door te kruipen, na zich met een „ sapoeHdi'' (zie foto 5 6)
van muskieten te hebben bevrijd: het gebeurt wel,
dat een muskiet zich aan de kleeren vasthecht, terwijl
men zich ontkleedt. Die zou men dan mee „achter de
klamboe" nemen. Het instoppen moet zeer zorg-
vuldig geschieden. Het bed moet ruim zijn, flink
breed. Helaas wordt aan de bedden, tengevolge van
de zucht der „geïmporteerde" vrouwen in Indië, een
zooveel mogelijk echt Hollandsch cachet gegeven i
hoe langer hoe kleiner. In een klein bed ligt men
al gauw met elleboog, knie of voet tegen de klamboe
aan, wat voor de bloeddorstige anopheles een bijzonder
gunstige gelegenheid is, om heel op haar gemak den
ongelukkige te infecteeren ! Heeft men geen groot bed
n
IN K R O M O ' S G R O O T E LAND
tot zijn beschik-
king, dan dient
men een bree-
den zoom aan de
klamboe te ma-
ken van katoen,
die ± 25 cM.
boven den buit-
zak uitsteekt. De
muskieten kun-
nen door die vrij dikke stof niet zoo gemakkelijk
heen steken, zoodat het gevaar voor infectie be-
langrijk is verminderd. De hemel, thans algemeen
Collectie Tillema
van katoen gemaakt, dient men ook van gaas te
maken, omdat de ventilat'e dan heel veel beter is!
De bekende hangklamboe's en binnenklamboe's
dienen te worden afgeschaft: ze houden veel te veel
frissche lucht tegen. Eén hangklamboe is een klamboe,
die in het bed aan een ring hangt en overdag wordt
opgebonden. Bi] het naar bed gaan laat men ze
los en stopt ze onder den bultzak. Men ligt dan
binnen een kegelvormig net, welks talrijke plooien
boven in één punt samenkomen. De ventilatie is
heel slecht. Men dient klamboe's te nemen van gaas
met een bepaald aantal openingen ' ) : 7 draden per
1) Om financieele redenen gebruikt men b v in ziekenmrichtingen soms
klamboe's van katoen gemaakt Deze laten geen ventilatie toe en zijn
voor het doel dan ook totaal ongeschikt.
119
cM. is voldoende. Soms toch neemt de huisvrouw
tule met te groote openingen. Het gevolg er van
is, dat enkele muskieten zich door de mazen weten
heen te werken. Ook kan het noodig zijn het eene
jaargetijde een klamboe te nemen, die minder wijde
openingen heeft dan men anders wel zou kunnen
gebruiken: soms verschijnen in den Westmoesson,
bij de gewone, andere, kleinere muskieten, die heel
gemakkelijk door de meestal gebruikte klamboe heen
kruipen. Zelf had ik daar hinder van. De Javanen
noemen de mugjes die na regenbuien optreden
„mroetoes". Wat dat voor insecten zijn, is mij
niet bekend.
No. 58. . . . Om financieele redenen
gebruikt men b.v. in ziekenmrichtingen
soms klamboe's van katoen gemaakt. Deze
laten geen ventilatie toe en zijn voor het
doel dan ook totaal ongeschikt.
No. 58
En dan dient de klamboe behoorlijk te worden
onderhouden, om dezelfde redenen als dit noodig
is bij het muskietengaas. Het nut hiervan is zoo
groot, dat op de landengte van Panama de klamboe's
der employe's gratis door den hygiënischen dienst
werden onderhouden ! Uit deze laatste mededeeling
blijkt wel, dat de klamboe als strijdmiddel tegen
malaria voor den doorsnee Javaan zonder beteekenis
is: zijn ontwikkeling is nog veel te gering dan dat
hij het nut ervan zou kunnen inzien. Dat zijn donker
huis een ware muskietenval is, zij nog even in
het voorbijgaan vermeld, en dat zijn lichtschuwheid
gevaarlijk is voor hen die 't Ucht opzoeken, daarop
is boven reeds gewezen!
 120 OVER T
Groote aandacht moet de reiziger, die op hotels
is aangewezen, aan de klamboe schenken, want
alleen in de allerzeldzaamste gevallen bevinden er
zich geen muskieten in bij het naar bed gaan.
Ik volgde steeds de volgende methode: kwam
ik aan en had ik mij wat opgefrischt, dan ging ik
voor mijn kamer een kopje thee drinken. Al gauw
hoorde ik denkamerbediendewaschwaterenz. brengen.
Ik riep dan: „Djongos, mari sini." (Jongen, kom
even hier.) De bediende kwam, en dan ontspon
zich in de lingua franca, ook wel „pasar-Maleisch"
genaamd, het volgende gesprek:
„Banjah njamok disini?" (Veel muskieten hier?)
„Saja toewan." (Ja Mijnheer.)
„Apa missi ada di dalem klamboe?" (Zijn er
ook in de klamboe?)
„Brangkali Toewan, tapi saja tida tahoe."
(Misschien mijnheer, maar ik weet het niet zeker.)
„Saja kira moesti ada terlaloe banjak." (Nu, ik
geloof dat er een heele boel zijn.)
. . . . (Djongos zwijgt).
„Tjoba lihat en ambil sapoelidi en kipas betoel
en dan lagi itoe klamboe di pasang betoel di bawah
bulsak, hoor!" (Nu, ga eens kijken en haal de
sapoelidi en ga goed kipassen en stop de klamboe
flink onder den bultzak.)
„Saja Toewan." (Goed mijnheer).
Even later hoorde ik dan het welbekende geluid
van de sapoelidi.
Wetend, dat het heel lang duurt voor de muskieten
verdreven zijn, vooral in een donkere hotelkamer
V R A A G S T U K VAN „HET WONEN"
(en die kamers zijn meestal donker), ging ik steeds
kijken of mijn printah's (bevelen) juist werden uit-
gevoerd. Meestal ging het verkeerd.
„Di kipas betoel, man!" (Er moet^oeJworden
gekipast.)
,,Ja Toewan, tapi . . . ."
„Tida djadi apa, di kipas betoel, en bissok pagi
saja brangkat en lagi kaloe tida ada njamok, saja kassi
presèn stengah roepiah, tapi kaloe ada njamok, saja
tida kassi apa-apa." (Ja, dat kan me niets schelen ;
kipas maar goed. Morgen ochtend vertrek ik weer
en als er geen muskieten in de klamboe geweest
zijn, krijg je een halve gulden fooi en als ze er wel
geweest zijn, geef ik niets.)
No 59. Theeuurtje.
. . . Dat men pasgeboren kindertjes onder een baby-
klamboe tegen den beet van muskieten beveiligt, in
z.g. kodjongs, hierin zuilen vele moeders belang stellen.
Des djongos' gezicht helderde dan op en hij
vond dien Toewan nu wel een geschikten orang en
met grooten ijver kipaste hij, ja vaak haalde hij uit
eigen beweging naald en draad om een klamboe,
die gescheurd was — hotel-klamboe's zijn heel
vaak gescheurd in ons mooie Indië — te naaien.
In 9 van de 10 gevallen kon ik rustig slapen. Ik
raad iedereen, die in een hotel moet overnachten,
die methode aan! Zij, die veel reizen, doen goed
een eigen klamboe mee te nemen, van boven voorzien
van lange, stevige linten, waarmee ze aan de stijlen
van het ledikant kunnen worden vastgemaakt, onder
volkomen negatie van de hotel-klamboe.
Ten slotte vermeld ik nog, dat men in Deli onder
de auspiciën van Kuenen—Schüffner muskietenvrije
slaapkamers maakt, zoodat men er geen klamboe's
noodig heeft.
 IN K R O M O ' S G R O O T E LAND
Dat men pasgeboren kindertjes onder een baby-
klamboe tegen den beet van muskieten beveiligt in z.g.
„ kodjongs", hierin zullen vooral moeders belang stellen.
Tot de bestrijdingsmethoden behoort nog de toe-
diening van het geneesmiddel chinine. Dit middel
heeft zijn voor- en zijn tegenstanders. Daar het
een geneesmiddel betreft en geen voorbehoedmiddel,
eigenlijk niet hoort bij de zuiver hygiënische maat-
regelen, en het in het algemeen beter is ziekten
te voorkomen dan ze te genezen, is het middel,
om daarmee alleen te trachten malaria uit te roeien,
mij niet sympathiek: het eischt heel veel toezicht
en controle. Er kunnen zich natuurlijk omstandig-
heden voordoen, w^aarbij men verplicht is, het in
vereeniging met andere middelen te gebruiken om
snel zijn doel te bereiken en ook om het genees-
middel als een voorbehoedmiddel te gebruiken, b.v.
op expeditie e. d. — en dan is de stof van groot
nut. Maar voor steden en streken, waar men met
een zich niet verplaatsende bevolking te doen heeft,
zou ik de voorkeur geven aan den reeds besproken
maatregel, al moet het aan de leiders der hygiënische
diensten worden overgelaten of chinine-toediening,
in vereeniging met andere maatregelen, het spoedigst
tot het voor oogen staande doel zal voeren.
Het medegedeelde over muskietenbestrijding zou
te groote lacunes vertoonen, als ik daarbij een factor
vergat (en ik wil het wel zeggen, dat het een factor
betreft, die mij na aan het hart ligt), n.l. propaganda,
voorlichting van de inwoners van een land. Ik heb
bij de bespreking van de gezondheidsdiensten al
gezegd, dat niet-zakenmenschen vaak de waarde
en het nut van een propaganda-campagne onder-
schatten. Gelukkig beginnen hygiënisten dit meer
en meer in te zien. Boyce wijdt er in zijn „Health pro-
gress and administration in the West-Indies" (^^nge/scA
West-Indië, niet Nederl. West-Indië wel te verstaan)
een heel hoofdstuk aan, getiteld: „Education as a
prophylactic factor in the West-Indies". Hij richt
zich vooral tot de onderwijzers en de „clergymen".
„The clergy have the ears and sympathy of the
people and they have the churches and the school-
rooms," zegt hij. (Ik wees er op pag. 100 reeds
op, dat een West-Indische dominé specialiteit in
het muskietenvraagstuk is.)
De zindelijkheid op de West-Indische eilanden is
in de laatste jaren zeer toegenomen. Gezondheids-
diensten in samenwerking met predikanten, zende-
lingen en onderwijzers hebben hiertoe den stoot
gegeven, zegt hij. Elementaire hygiëne en vooral de
toepassing er van op tropische ziekten wordt er
systematisch onderwezen. Openbare lezingen worden
er gehouden, „and in many ways the health crusade
is preached." Vooral de twee groote kerkgenoot-
schappen, die daar gevestigd zijn, ondersteunen dit
werk, lees ik.
Ross wijdt aan de maatregelen op school te nemen
een bijzonder hoofdstuk. In malariastreken zijn vooral
kinderen lijdend aan malaria. Ze vormen uitstekend
materiaal voor het onderzoek naar het voorkomen
der ziekte. Met medewerking van den onder-
wijzer kan men trachten chinine toe te dienen om
ze beter te maken, wat meteen opvoedend werkt.
Turner in zijn: „Sanitation in India" zegt ook, dat
alle onderwijzers onderwijs dienen te ontvangen in
de omstandigheden die den gezondheidstoestand van
den mensch bepalen en beheerschen, opdat ze hun
leerlingen kunnen onderwijzen. De rol die ratten,
vliegen, muggen, vlooien, luizen, enz. daarbij spelen,
dienen ze te kennen.
„Het bijbrengen van kennis omtrent hygiënische
vraagstukken aan kinderen en ouderen, levert nog
het groote voordeel op, dat het hygiënische werk
er populair door wordt, wat een vlugge en oecono-
mische uitvoering van verschillende maatregelen zeer
ten goede komt," zegt Ross.
Het hierboven reeds aangehaalde „Manuel" van
den chef van den gezondheidsdienst in Panama zegt:
„het verbeteren van den gezondheidstoestand is meer
een zaak van opvoeding dan van macht." In artikel 8
leest men dan ook: „De hulp van de rechterlijke
macht en die der politie dient te worden ingeroepen
daar, waar noodig, maar alleen — behalve in zeer
dringende omstandigheden — na behoorlijke schrifte-
lijke aanmaning op de voorgeschreven manier." Slechts
heel zelden riepen de inspecteurs de hulp der be-
voegde macht in: op een bevolking van 79.729
— voor 't meerendeel onontwikkelde negers — strafte
men in 1912 slechts 181 keer wegens het over-
treden van de bepalingen op hygiënisch gebied.
16
122 O V E R 'T V R A A G S T U K VAN „ H E T
(Ik lees in de Locomotief van 2 Febr. 1916, dat Indië
heel mooie en heel dure platen voor het onderwijs
heeft ontvangen ten behoeve van het onderwijs op
de HoUandsch-Indische scholen. Ik ken die platen
niet, maar uit de beschrijving meen ik te moeten
opmaken, dat ze een Nederlandsch cachet dragen,
althans geen tropisch. Met wat beter inzicht in
't geen Indie behoeft — aan goeden wil ontbreekt
het bij het verstrekken van onderwijs heelemaal niet —
zou men de hulpmiddelen voor het onderwijs veel en
veel beter geschikt kunnen maken voor het verspreiden
van nuttige kennis, waarbij kennis van elementaire
hygiene niet het laatst mag komen).
Behalve de muskiet zijn er nog andere insecten,
waarvan het bekend is, dat ze gevaar opleveren
voor de gezondheid van den mensch; van andere
vermoedt men met waarschijnlijkheid een invloed
ten kwade, van nog weer andere — ik heb hier het
oog op de insecten die in vuil en andere ongerechtig-
heden worden geboren of er mee in aanraking komen —
is het vermoeden nog niet altijd tot waarschijnlijkheid
geworden. Hoe het zij, bekend of niet bekend, onder-
zocht of niet onderzocht, elk insect, dat een product
der onreinheid is, dient men te wantrouwen en het
voortbestaan er van tegen te gaan.
Nemen we de vloo. Geen „huisdier" is zoo alge-
meen verspreid als dit beestje. Als ze zuigt, komt
er een druppel bloed uit haar rectum te voorschijn.
Men heeft die droppels onderzocht, en gevonden,
dat ze vaak heel veel ziektekiemen bevatten, reden
waarom de vloo vermoedelijk bij de verspreiding der
infectieziekten een niet te verwaarloozen rol speelt.
Dat de rattenvloo bij de verspreiding van pest
de belangrijkste rol speelt, is zoo goed bekend,
dat ik er hier niet op behoef te wijzen')- Minder
1) In het „Handbuch der Tropenkrankheiten" van Prof C Mense, 1913,
deel I, vind ik een leuke „vlooienval" afgebeeld „Seit undenklichenZeiten
ist in China eine ebenso einfache als zweckentsprechende Flohfalle im
Gebrauch, die aus Bambusrohr hergesteld wird und fur wenige Pfennige
uberall zu habenist" Ze bestaat uit twee vnj dunne stukjes bamboe, plm
18 cM lang, die in elkaar passen Het buitenste is rondom opengespleten
op de uiteinden na In 't midden is een ringetje van gevlochten rottan ge-
plaatst, zóó dat het een grootere middellijn heeft dan het stukje bamboe
Het gevolg er van is, dat de spleten naar buiten uitwijken, waardoor er
ruimte ontstaat tusschen het binnenste en het buitenste stuk Dit binnenste
is aan den buitenkant bestreken met vogellijm Het buitenste „korfje"
beschut het tegen aanraking der kleeren, want de Chineezen dragen dit
instrumentje in de wijde mouwen van hun bovenkleeren
Dr Swellengrebel, wien ik verschillende belangrijke mededeelingen
verschuldigd ben, schreef me, dat de rattenvloo de pestbacil tot 33
dagen bij zich kan houden I
WONEN"
bekend is het, dat in het oude Egypte de kat als
heilig werd beschouwd. Men wil dit toeschrijven
aan het feit, dat ze met het tegenhouden van de
snelle vermenigvuldiging der ratten, tevens de ver-
spreiding der pest verhinderde. De Egyptenaren
zouden het verband tusschen ratten en pest hebben
gevoeld en geweten. Men leze in verband hiermede
het volgende artikel ).
„Medicinisches aus der altesten Kirchengeschichte", von Adolf Hamach,
1892 — Pag 93 e v
„In de Evangeliesworden verschillende ziekten genoemd, als melaatsch-
heid, waterzucht, loop, lamheid, bloedafgang, blindheid, doofheid en stom-
heid, maar ze worden er met nader beschreven
De meeste aandacht heeft in 't Nieuwe Testament de ziekte van den
apostel Paulus getrokken Vermoedelijk heeft hij aan epilepsie geleden
Leerzamer dan verhalen over ziekten, hun opgelegd, die hoogmoedig
God tartten of zijn dienaren vervolgden, waarbij wormen een voorname
rol speelden, zijn de schilderingen der groote volksziekten, die in de 2de
en 3de eeuw op vreeselijke wijze in het Romeinsche rijk heerschten
Vóór allen was het de pest, die steeds weer uit het Oosten of het
Zuiden dit groote rijk binnendrong De Christenen pasten de zieken op,
en stierven met hen, want „zij werden met de ziektestof der zieken ge-
vuld, brachten de ziekte van hun naasten op zich zelf over, en door-
stonden geduldig de pijnen, daarmee gepaard gaande Velen stierven,
nadat ze anderen verpleegd en hen hunne gezondheid hadden teruggegeven,
daarna De lijken der heiligen nam men in z'n armen, op z n schoot,
men drukte hen de oogen toe, sloot hen den mond, drukte ze aan zich,
wiesch en kleedde ze en na korten tijd trof dien menschen hetzelfde lot"
De heidenen deden anders Zij stieten de beginnende zieken uit, liepen
weg, wierpen de half dooden op straat en lieten ze onbegraven liggen.
Hierdoor trachtten zij zich aan de besmetting te onttrekken Maar het
hielp niet
Bisschop Cyprianus schreef in het pestjaar het tractaat der sterfelijk-
heid HIJ troostte daarin de kleinmoedigen, sterkte de vertwijfelden,
vermaande de laffen, vuurde de moedigen aan Van de ziekte zelf zegt
hij „De omstandigheid, dat het lichaam onder de hevigste kolieken zijn
krachten verliest, dat in de gewonde slokdarm een diep invretend vuur
woedt, dat door het voortdurend braken de darmen doorelkander geschud
worden, dat de oogen met bloed beloopen zijn, dat van sommigen de
voeten, van anderen andere lichaainsdeelen moeten worden afgenomen,
omdat ze verrotten, dat tengevolge van verhes van krachten lamheid optreedt
de beenen bewegingloos worden, het oor doof, het oog blind, dat alles
dient ter bewijsvoering van geloof"
Onder de heidenen te Carthago leidde de pest tot diefstal, hebzucht en
andere misdaden, die met bestreden werden, daar men de misdadigers
met strafte, omdat de angstvalligen zwegen, de medeplichtigen bang
waren en de rechters zich lieten omkoopen
In Florence, schrijft dezelfde auteur (Cyprianus), uitten de gevolgen
der pest zich in zwelgen, brassen en woest leven
De groote volkscalamiteiten, die elkaar bijna onderbroken sedert het
midden der 2de eeuw opvolgden, sterkten de Christenen steeds meer
in de meening, dat het eind der wereld dichtbij was In een brief aan
Demetrianus merkt Cyprianus op, dat de wereld steeds wrakker en
slechter wordt In zijn jeugd was het zooveel beter (Deze meening zi]n
velen ook thans nog toegedaan T)
De geneeskunst is in Rome door de Grieken verspreid, en vanuit Rome
door het heele Westen
In de 4de en 5de eeuw oefende de Kerk de zorg voor zieken „im
grossen Stil" uit, voedde verplegers op en stichtte groote ziekenhuizen
Opgemerkt wordt, dat men de zieken verpleegde ook om zijn eigen
zahgheids wil, om het hemelsche loon Evenwel de geïnteresseerde liefde
was evengoed gezind offers te geven, als de met geïnteresseerde!Chris-
telijke religie en ziekenverzorging hebben lange eeuwtn parallel geloopen
Nog heden berust de kracht en de toekomst der kerk hierop, dat ze
lijders van lichaam en geest opneemt
Dit geldt vooral voor de zending ledere missionaris moest arts zijn,
beweert de pionier in Uganda Alexander M Mackay (1891) (Zooals men
op bidz 121 kan lezen, hebben missionarissen en zendelingen, de kerk in
•t algemeen, in Britsch West-Indië heel mooi werk gedaan op hygiënisch
1) Ik dank deze mededeeling aan den oud-hoogleeraar in de theologie
Prof Meijboom T
IN KROMO'S G R O O T E L A N D
gebied, met alleen op het gebied van ziekenverzorging, maar ook al op
het gebied van het voorkomen van ziekten (23 jaar zijn er verloopen
sedert Alexander Mackay dit schreef In Kromo's groote Land doen een
Bervoets, een v d Ley, een Pruis en een Welle heel mooi werk, ik heb
er diep respect voor, maar alleen de eerste beweegt zich ook op het
gebied der volksgezondheid Zouden de zendelingen, missionarissen, de
officieren van het Leger des Heils, die allen zoo intiem met de bevolking
in aanraking komen, niet veel meer kunnen doen om ook het lichaam
gezond te maken, opdat de ziel volge')
,Grundriss der Theologischen Wissenschaften Hebraische Archaologie"
Dr J Benziger, 1899
Lepra schijnt onder de oude Israëlieten nogal verspreid te zijn geweest
De ziekte gold voor buitengewoon onrein De lep'alijder is de als geen
andere door God getroffene Hi] werd van alle aanraking met de ge-
meenschap uitgesloten
In die oude tijden dekte zich het begrip rem met heilig
De onreine was van alle feestelijke gelegenheden als offermalen e a
uitgesloten Daarom bereidde men zich op elk feest, elk offer, zorgvuldig
voor, men reinigde zich Wie vuil is, kon evenmin voor Qod's aangezicht
als voor dat van den koning of een ander machtig man treden
Geslachtelijke gemeenschap gold als bijzonder onrein Men vermoedt,
dat hierbij een of ander bijgeloof een rol speelde Bij animistische gods-
diensten vinden wij de voorstelling, dat ziekten door demonen worden
veroorzaakt De geesten zouden bezit genomen hebben van de zieken
Vele spijzen waren verboden, met met het oog op de hygiene Bij talrijke
oude volken ontmoet men het gebruik sommige dieren niet te eten
Altijd liggen hieraan religieuse voorstellingen ten grondslag, zij het dat
het dier als ,Totem" beschouwd wordt, of dat het als Godheid heilig is,
een opvatting, die ten slotte toch ook tot „Totemisme"terugte voeren is
BIJ Israëlieten is het verbod, spijzen te eten, terug te voeren tot den
cultus der voorvaderen en totemisme al zal dit den Israeliel van historische
tyden met meer bewust zijn geweest Dat dier, 't welk een geslacht als
zijn voorvader beschouwde, gold als heilig
De zede bleef, haar beteekenis verdween
Het varken speelde de rol bij hen, evenals bij de Egyptenaren, van een
demonisch dier
Het groot aantal verboden dieren zou daaruit verklaard kunnen worden,
dat bij het vormen van het volk uit vele stammen, de gewoonten van
het eten bij de enkele geslachten op het geheele volk werden overgebracht.
Later ging men klassificeeren, zoodat het aantal nog uitgebreider
werd Men stelde algemeene regels op van de viervoetige dieren mochten
alleen die gegeten worden, wier hoeven geheel gespleten waren, en daarbij
herkauwers waren Hierdoor waren uitgesloten kameel, haas, varken
Met de klassificeering ging de algemeene beteekenis verloren De uiterlijke
reinheid werd een symbool der zedelijke reinheid
(Ik heb het bovenstaande aangehaald, omdat de meening zeer verspreid
IS, dat Israëlieten l» geen varkensvleesch mogen eten, omdat dit onhygiënisch
was, 2" dat hun spijswetten een hygienischen achtergrond zouden
hebben Uit het bovenstaande bhjkt nu, dat die opvatting niet meer
behoeft te worden aanvaard Ik heb er Prof Meijboom nog eens naar
gevraagd of ook thans — de boeken, waaruit ik putte, zijn voor onze
begrippen nog al oud — er onder theologen nog zoo over wordt geda' ht
ZHG heeft me gezegd, dat in die meening geen verandering is gekomen
De verklaring lijkt me zeer aannemelijk, want het heeft me altijd
wonderbaarlijk toegeschenen, dat men in de grijze oudheid begrip zou
hebben gehad van contact-infectie e d T )
Een beestje, dat zeer verspreid ism Ned. Indie,
is de wandluis '). Ze wordt meestal daar gevonden,
waar het vuil is, maar ze voelt zich ook geheel
thuis in een reine omgeving, mits ze er haar maal
kan doen met menschelijk bloed. Ze kan buiten-
gewoon lang in leven blijven zonder zich te voeden :
1) Ze wordt soms overgebracht met de wasch, die men van den „penatoe"
terug ontvangt Ook in rottan-en bamboewerkvindt menzesoms Kazernes
e a wemelen er van (zie bldz 14 en 15, rapport militair hospitaal Soera-
baja) In Panama werden de ledikanten der koelieverblijven op geregelde
tijden tegen wandluizen behandeld In Indié gebeurt dit in de kazernes
met „Natuurlijk met," zal hij zeggen, die 't land en zijn met in gezond-
heidsleer geschoolde bestuurders kent Dr Swellengrebel schrijft mij.dat
wandluizen de parasiet van de „Kala-azar" zouden kunnen overbrengen
Dit staat nog met vast, terwijl de ziekte m Ned Indie met zekerheid nog
niet IS vastgesteld
123
men spreekt van een jaar, ja van jaren! Volgens
Mense kunnen wandluizen zeer waarschijnlijk pest
overbrengen. Ook andere ziekten, als typhus, enz.
„Zekerheid heeft men in dit opzicht, meen ik, nog
niet, maar hun zondenregister is lang genoeg om
aan die beestjes groote opmerkzaamheid te schenken,"
vervolgt genoemde schrijver in het reeds aangehaalde
werk.
Kakkerlakken en muizen zouden gaarne wand-
luizen eten. Dat mag geen reden zijn om kakker-
lakken in een huis toe te laten natuurlijk, want die
beesten zijn wel de meest vuile der vieze dieren
die ik ken; immers zij leven toch bij voorkeur van men-
schelijke faeces e.a.!
Een verder product der onreinheid is de mensche-
lijke luis, waarvan er drie soorten bestaan: hoofd-,
lichaam- en platluis. Het is een buitengewoon
vruchtbaar insect: één vrouwelijke luis kan binnen
8 weken een nakomeüngschap vormen van 2000
stuks! In warm weer is dit getal nog grooter.
De vrouwelijke hoofdluis legt haar eitjes gaarne
in de haren achter de ooren. Al de drie soorten
komen in de tropen in buitengewoon groot aantal
voor. Het is bekend, dat de luis een zeer be-
langrijke rol speelt bij de verspreiding van „oorlogs-
ziekten". Ik behoef daarop niet te wijzen: de dag-
bladen hebben in dezen flink hun roeping van
verspreiding van kennis vervuld').
Of de luizen in Indie een rol spelen bij de ver-
spreiding van infectieziekten, is mij niet bekend ^).
Zich schamen voor de beestjes, zooals hier, doet men
zich daar niet. Het is heelemaal geen ongewoon
gezicht langs den weg „luizende" menschen te zien
zitten. Het dragen van lang hoofdhaar, ook bij de
1) Dr Swellengrebel heeft een zeer interessante studie doen verschijnen
over het luizen-vraagstuk (zie „Nederl Tijdschr v Geneeskunde" 1915,
2de helft, No 15), waarin ZEd o m ook de verschillende verdelgings-
middelen de revue laat passeeren De meesten er van zijn totaal onge-
schikt luizen en vooral haar eitjes te dooden Voor vernietiging der/uizen
op de huid komen in aanmerking, zegt ZEd azijnzuur, lausofan, globol,
anisol Voor die der eieren kan men met lotio contra pediculas, amjsolie,
bij langdurig gebruik een gevolg worden bereikt, sneller werken azijnzuur
en creoline Het azijnzuur werkt in sterke oplossing prikkelend op de
huid De schrijver waarschuwt hier tegen ZEd schrijft nog „In Malang
verzamelde ik geregeld luizen (kleederluizen) n de pesthuizen, wreef die
fijn en entte ze op marmotten Veelal ontstaat bij de dieren pest, een
bewijs, dat de luis, wanneer ze van den lijder aan pest bloed heeft opgezogen
de pestbacillen nog eenigen tijd bij zich kan houden (Zie mededeelingen
v d Burg Qeneesk Dienst van Ned Indië Deel II, afl I, 1913)
Het kleine „vetweidertje" is dus een erg verdacht schepseltje T
2) Dr Swellengrebel deelt me mede, dat de beestjes volgens sommigen
pest zouden kunnen overbrengen Het is nooit bewezen, zegt ZEd
124 OVER T
mannen, en dan weggestopt onder een hoofddoek,
die de temperatuur van het haar nog beïnvloedt,
lijkt mij een der oorzaken toe van het zoo menig-
vuldig voorkomen der parasiet. Het afknippen der
haren begint — vertellen verlofgangers me — onder
de mannen meer algemeen te worden. In het belang
der reinheid dient die gewoonte van enkelen tot
„adat" te worden. Bij het „luizen" steken de
N o . 6 0 . . . . H e t is heelemaal geen ongewoon gezicht
den w e g ,.luizende" menschen te zien zitten.
menschen de beestjes in den mond. Of dit met de
bedoeling geschiedt ze dood te bijten, dan wel om
ze op te eten, daar ben ik nooit achter kunnen komen!
Een zeer veel voorkomende ziekte in Indië is
schurft. De ziekte wordt veroorzaakt door een mijt.
Evenals luizen, wandluizen, kakkerlakken enz. ver-
dwijnen door reinheid, verdwijnt die mijt door zin-
delijkheid. In Ceylon komt onder de koprawerkers
V R A A G S T U K VAN „HET WONEN"
een soort mijt voor, die heftig jeuken veroorzaakt.
Een andere mijt zou kanker, lepra en een tropische
huidziekte overbrengen. Zekerheid heeft men nog niet.
Het buitengewoon vieze beest, de kakkerlak, ziet
men in Indië niet alleen heel veel, men proeft haar
aanwezigheid ook. Het.deelt n.l. aan voedsel, waar het
overheen is geloopen, een zeer onaangename lucht
mee. (Laat ze er haar uitwerpselen op achter?)
Het kruipt in drinkglazen, die na dit bezoek
heel onaangenaam rieken. In 't kort: het is
een echte plaag voor de huismoeders.
Op mailbooten komt ze ook zeer veel-
vuldig voor. Herhaaldelijk ontving ik, nog in
Semarang een apotheek houdend, van wan-
hopige dames verzoeken om n „obatje" tegen
die veel verwenschte schepsels. En dan speet
het me steeds de aanvraagsters te moeten
teleurstellen, want een geschikte obat er tegen
bestaat eigenlijk niet. Men raadt wel aan een
mengsel van borax en suiker, maar dat helpt
niet veel. Ook tracht men ze te vangen in een
wijnflesch, die men op den grond neerlegt na
er wat dikke „stroop" in te hebben gedaan.
Maar ook dit middel is niet afdoend. De eer^ige
afdoende maatregel is een gepast gebruik van
een bezem. Groote zindelijkheid op keuken
en goedangs is noodig, wil men geen hinder
van de beesten hebben. Het eten dient steeds
weggeborgen te worden in kasten met gaas
en waarvan de pooten staan in kommetjes met
naftaline er in ')• De jonge Hollandsche vrouw
moet heel wat leeren, wil ze haar huis in-
richten zóó, als klimaat en levenswijze dit
eischen. Ik wijs er, nu ik het toch over insecten
heb, nog even op, dat lampen boven tafels,
langs vooral boven de „etenstafel", in werkkamers
en achtergalerij, uit den booze zijn: insecten
voelen zich tot lamplicht aangetrokken. Bevindt zich
nu zoo'n lamp boven een tafel, waarop kranten,
boeken enz. liggen, dan worden die in minder dan
geen tijd bedekt door heele horden insecten, van
1) Die naftaline besctiut den inlioud der leasten tevens tegen tiet bin-
nendringen van mieren, beestjes, die bij tieele horden tegelijk de Indisclie
woningen binnen komen loopen. Er is wel eens beweerd, dat de beestjes
pest zouden kunnen overbrengen. Hiertegen echter getuigen de proeven,
door Dr. Swellengrebel genomen, met het doel dit na te gaan.
IN KROMO'S G R O O T E L A N D 125

<le lamp naar beneden gevallen. Rustig lezen is komt over de geheele wereld voor, maar vooral in
<lan een onmogelijkheid. de tropen. Voor haar voortbestaan is noodig warmte
Vaak zijn de luchttoevoer-openingen van lampen en vocht. Beide vindt ze er. Haar vruchtbaarheid is
verstopt en kan men ze niet aansteken; een wesp bijzonder groot: bleven alle jongen in leven, zegt
is hiervan de oorzaak. Het „nare land" krijgt Howard, dan zou er van één vlieg, die op 1 5 April
van dit alles de schuld, wat inderdaad te wijten haar eitjes lei, op 10 September een nakomelingschap
is aan slechte inrichting der huizen, een gevolg bestaan van 5,598,720,000,000 ! Gelukkig gaan er
van onkunde! De lampen dienen aan den muur heel wat ten gronde. Van het diertje wist men kort
te worden bevestigd en zoo noodig de heele
kap omgeven met een hoes, die goed afsluit.
„Sluipwespen" e.a. kunnen er dan niet bin-
nendringen, 's Avonds bij het opsteken ver-
wijdere men de „lampklamboe".
In Afrika wordt een teek gevonden, die een
ziekte overbrengt, veroorzaakt door spirochac-
ten, lagere organismen, die met den steek
van het insect in het bloed worden gebracht.
Ze leeft in barsten, spleten van aarden vloeren'),
in hoeken en gaten, waar zich vuil bevindt,
in strooien daken, en vooral vlak bij de deur-
openingen der hutten, de plaats waar de in-
boorlingen gaarne neerhurken. Arabieren hebben
die teek geïmporteerd en komt ze nu langs alle
handelswegen voor: in dorpen, een uur gaans
op zij dier wegen gelegen, vindt men ze niet.
Sommige teeken zwelgen zooveel bloed,
dat ze, na verzadigd te zijn, 30 maal meer
wegen dan toen ze nuchter waren.
De teek, bovengenoemd, heeft in mieren en
tatten doodvijanden. In Peru is een spoorbrug
gebouwd over een ravijn: duizenden en nog
eens duizenden werkHeden zijn gestorven aan
een ziekte, vermoedelijk verspreid door een
teek! Collectie E. S. Ali Cohen No. 61

Een ander, zeer bekend beestje is:

N o . 6 1 . . . . D e eenige afdoende maatregel tegen kakker-
De huisüUeg, typhusvlieg, door sommigen lakken is het gepast gebruik van een bezem.
koningin der mesthoopen^) genoemd. Dit beestje
1) Op mijn vraag aan Dr. Swellengrebel of dergelijke teeken in Ned. geleden nog eigenlijk niets. Men is het er van gaan
Indië ook bekend waren en of de aarden vloeren ook daar zoo'n gevaar verdenken, dat het een zekere rol speelde bij de
opleverden, ontving ik ten antwoord, dat dit gevaar daar niet bestaat.
Deze opmerking is van belang, omdat sommigen voor inlandsche woningen verbreiding van besmettelijke ziekten, en nu hebben
zeer beslist vloeren van'cement eischen. Het blijft natuurlijk wenschelijk,
maar omdat er nog zoo heel veel urgent is, doet men beter, z'n eischen zich enkele onderzoekers op de studie van levens-
niet te hoog te stellen.
2) Literatuur: The housefly, disease carrier, by L. O. Howard, 1912. gewoonten enz. enz. toegelegd. Het vraagstuk van de
The reduction of domestic flies, E. H. Ross, 1913. Flies in relation to rol, die de vlieg bij de verspreiding van infectie-ziekten
Disease, Nonbloodsucking flies, by O. S. Graham-Smit, 1914. Ligue Sani-
taire Fran(;aise. La lutte contre la Mouche. R. Blanchard 25.8.1915. (Aan speelt, is tot dusver door gebrek aan kennis niet ge-
Dr. v. Loghem hier mijn besten dank voor de hulp, mij verleend bij het
verkrijgen van geschikte liteatruur). heel opgehelderd, evenmin als dat van hare verdelging.
126 OVER T
In Amerika heeft Howard haar den naam van
„typhusvHeg" gegeven en wel om deze reden: de
naam huisvlieg wekt de gedachte aan een dier, dat
bij den mensch past, bij hem hoort, hem trouw is,
hem diensten bewijst. Dit nu is bij de vlieg heele-
maal niet het geval: ze is niet alleen lastig en hinder-
lijk, maar ook gevaarlijk! Ze verspreidt de ziekte
van „defective civilisation", de typhus, die zooals ik
reeds gelegenheid had op te merken, in Neder-
landsch Indië een ontzettende verspreiding heeft.
Hel is daarom gewenscht — dit in verband met haar
bestrijding — dat haar mooie, vertrouwen inboeze-
mende naam veranderd wordt in een, die onmiddel-
lijk uitdrukt, dat ze dit vertrouwen heelemaal niet
verdient, integendeel. Vandaar de naam „typhus-
vlieg". Uit propagandistisch oogpunt is hier veel voor
te zeggen, en is het ook geen wonder, dat een Ameri-
kaansch professor, werkend in het land der metho-
dische propaganda, een geleerde die propagandistisch
is opgevoed, dien naam verdedigt tegenover onder-
zoekers uit het oude Europa, die van oordeel zijn,
dat er overdrijving in den naam schuilt . . . . maar
aan wie het gevoel voor de geweldige, praktische be-
teekenis van een geschikten naam nooit is bijgebracht.
„Mesthoopvlieg" heeft men ze ook willen noemen.
De naam is niet slecht, maar het is gebleken, dat
ze ook in ander afval broedt, zoodat de naam niet
voldoende suggestief is.
De vlieg — ik bedoel hiermee in het vervolg
Howard's typhusvlleg — zuigt. Een vlieg, die veel
In stallen voorkomt, steekt. Deze komt ook in onze
woningen voor, maar niet zooveel als eerstgenoemde.
Als schooljongens wisten wij, dat er vliegen waren
met een stompe „slurf" en een „spitse". De laatste
kon steken. Op middagen dat het onweerde. Heten
we ze op onze hand zitten en maakten er een soort
sport van wie het 't langst kon uithouden. Als ze
dan haar buikje vol had — wat heel duidelijk te
zien was ('t was dan rood en dik) werd ze loom
en dan konden we, door de hand te bulgen, de
huid strak spannen. Ze kon dan niet wegvliegen,
want „de slurf" kon ze niet terugtrekken! Die vliegen-
jacht vonden we heel wat leuker dan de puzzles over
enkele en dubbele e of o !
Dat er op menschelijke faeces 77 verschillende
V R A A G S T U K VAN „HET WONEN"
soorten vliegen azen, of er in broeden, en dit getal
waarschijnlijk nog voor uitbreiding vatbaar is, dat
vermoedden wij natuurlijk niet. Evenmin, dat het een
vies beestje was, dat ook gevaarlijk kon zijn! Dat
het, over voedsel loopend, telkens defaeceert en dat
er zich in die „poep" gevaarlijke ziektekiemen
kunnen bevinden, dat bedachten wij natuurlijk niet.
Wel zagen we op de glazen in de school in het
eind der week tallooze zwarte stipjes, maar we
legden geen verband tusschen vliegen-excrementen
op de glazen en vliegenpoepjes op ons voedsel!
Die steekvUegen hinderen vooral paarden en koeien.
Men heeft gevonden, dat ze de melkproductie tot op
V'i, ja tot Vs kunnen verminderen! Paarden zijn al
maar door bezig de vliegen weg te jagen. Dit kost
arbeid, veel meer dan men wel vermoedt. Het rantsoen
gabah dient veel grooter te zijn in een stal met
vliegen dan in een zonder die kwelgeesten.
De vlieg broedt zeer gaarne in paardenmest. Een
eigenaardige bijzonderheid is deze, dat in verschil-
lende Amerikaansche steden de vliegen sterk ver-
minderen als een gevolg van de vermeerdering der
automobielen: met de komst der auto verdwijnt de
stal en daarmee de broedplaats! Schenken ze de
voorkeur aan paardenmest, in menschelijke faeces,
koemest, mest van varkens, kippen en andere vogels,
in aschvaten, vuilnisbakken, in lompen, in oud papier,
broeden ze eveneens. Daarom mag men nergens ver-
zamelingen van vuil gedoogen. In 8 dagen komen In
de tropen de vliegen uit de eitjes te voorschijn, zoodat
men, door ééns per week den afval te vernietigen,
het ultvliegen voorkomt. Vroeger meende men, dat
een vlieg zich niet ver verplaatste. Door nauwkeurige
proeven is uitgemaakt, dat ze — als het noodige
voedsel ontbreekt — practisch gesproken, eiken
afstand aflegt om dit te vinden, tenminste in niet
bebouwde kommen. In bebouwde kommen behoeft
ze trouwens niet ver te vliegen, want daar vindt
ze overal wel het noodige te eten.
Vijanden heeft ze heel vele: sommige mieren,
tjltjaks, tokèhs, kippen — de kloek leert haar kie-
kens de larven zoeken — wellicht ook spreeuwen,
musschen, duiven en eenden eten de eitjes of de
larven, sommige spinnen vangen de volwassen vlieg
in haar web, schorpioenen, klabangs, kamehons en
IN K R O M O ' S G R O O T E LAND
sommige honden, ook ratten eten ze; er is, zegt
Patton, in Britsch-Indie nog ^een organisme, een
protozoo, die ze doodt, er zijn schimmels, die in
haar lichaam woekeren en haar dooden, maar het
aantal der vijanden is te gering om het heir van
vliegen merkbaar te doen verminderen. De groote
vijand van de vlieg dient te zijn de mensch. Ver-
nietigt hij de vuilnishoopen uit de achterbuurten en
de stallen, dan verdwijnen meteen de vliegen. Gezond-
heidsdienst en stadsreiniging dienen daarbij samen
te werken.
Zooals ik in het begin reeds opmerkte, speelt
het diertje een zekere rol bij de verspreiding van
verschillende ziekten. „Vage vermoedens bezit men
daaromtrent vele," zegt Graham Smith, „betrouw-
bare waarnemingen heel weinige." Veel onderzoek
is nog noodig. „Ongelukkig" zegt de schrijver, „staat
de medische wereld zooal niet antagonistisch dan
toch apatisch tegenover dit vraagstuk." Het vraagstuk
ontmoet te weinig belangstelling.
Men noemt als ziekten die door vliegen over-
gebracht worden: typhus, cholera, dysenterie, Egyp-
tische oogziekte, framboesia, tuberculose, zomer-
diarrhoea en ingewandsaandoeningen, vooral bij
kleine kinderen, ziekten die door sommige parasi-
taire wormen veroorzaakt worden, slaapziekte') en
wellicht nog andere. Het zondenregister is trouwens
reeds lang genoeg.
De menschelijke faeces spelen hierbij een groote
rol: die faeces bevatten vaak ziektekiemen van men-
schen die ziek zijn of die ze bij zich dragen zonder
ziek te zijn, of zoo weinig, dat het niet gemerkt
wordt. De vliegen bezoeken die faeces, loopen er
op heen en weer, eten er van, waarvan het gevolg
is, dat die kiemen zich vasthechten aan de pootjes,
vleugels, haartjes van het lichaam en ook, dat ze
in het darmkanaal van de vlieg geraken. Daar sterven
ze niet, maar verlaten ze met de uitwerpselen der
vlieg het Hchaam, om op ons voedsel te geraken en
bet te besmetten. Gekookt voedsel, zoo warm moge-
lijk te nuttigen, brengt geen gevaar van infectie door
I) In vroeger dagen kwam onder de pas aangevoerde slaven uit Afrika
een ziekte voor, die men m West-Indië „negerlethargie" noemde Men
weet nu, dat die ziekte slaapziekte is, verspreid door de tsetsevlieg,
inheemsch in een groot deel van Afrika, maar niet in West-IndiB Dien-
tengevolge kon de ziekte zich hier niet verspreiden
127
vliegen met zich mee, natuurlijk. Een W . C., zóó
ingericht, dat vliegen de faeces niet kunnen bereiken,
is van groot belang '), want een vlieg voelt zich tot
menschelijke faeces in het bijzonder aangetrokken.
(In Rhodesia komt een vHeg voor, wier larven onder
de huid van scrotum, bovendij en billen leven. De
infectie zou men op de W . C., al defaeceerend, op-
doen ! Bij groote werken, waarbij het deponeeren van
faeces niet onder strenge controle staat, treedt steeds
typhus op. (De geschiedenis der concentratiekampen
in Z. A. is nog niet uit ons geheugen verdwenen
niettegenstaande al de oorlogsellende van thans!)
Op het platteland dient elk individueel huisgezin
voor zijn eigen omgeving zorg te dragen, maar in
de steden e. d. is dit niet mogelijk: één stal, waar
niet aan bestrijding wordt gedaan, maakt alle werk
door anderen illusoir! Daarom dient er een organi-
satie geschapen te worden, die er zich mee belast.
Vóórdat men er mee begint, opene men een publi-
citeitscampagne, waarbij de „pers" onschatbare dien-
sten kan bewijzen. Maar haar werk moet worden
ondersteund door reclameplaten, prentbriefkaarten,
circulaires, lezmgen, bioscoopvoorstellingen enz. enz.,
in 't kort de geheele propaganda-machinerie dient
systematisch te worden opgesteld en aan het werk
gezet en gehouden, want propaganda werkt cumu-
latief ^). Ik kan niet nalaten op te merken, dat hierbij
vaak fouten worden gemaakt, te wijten aan de om-
standigheid, dat men de reclame-wetenschap niet
heeft bestudeerd. Ik trof in het werkje van Blanchard
een afbeelding aan van een reclameplaat, indertijd in
Dublin voor propagandisch doeleind op reclamezuilen
aangebracht. Ze is niet kwaad, de plaat, althans beter
dan de propagandaplaten in Nederland over tuber-
culose, vliegenbestrijding, wellicht nog andere ziekten,
hier en daar opgehangen. Ik druk dit plaatje hier in
sterk verkleinden vorm en slechts in één kleur af en
plaats er een verbeterde uitgaaf naast. Een zwart
plaatje in een boek maakt een heel, heel anderen
1) In het boek van Howard vindt men op bldz 293—312 teekeningen
en beschrijvingen van een behoorlijke W C. en op blz. 307 die van een
W.C met septictank en op 285—292 de wetgeving tegen vliegen,
2) Dr v Loghem beschryft in zijn hoogst interessant boek „Hygiëni-
sche Informatieries" hoe men zich in de Fransche bezittingen in Noord-
Afrika veel moeite geeft goede begrippen omtrent voeding, behandeling
van zuigelingen, ziekten en ziektenbestrijding te verspreiden. — ,In
Algerije," zegt Z Ed , „wordt een veelzijdige propaganda in het belang der
malaria-bestrijding gemaakt."
 128 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
indruk dan een gekleurde plaat op een reclamezuil,
dit gelieve men wel te bedenken, maar het gaat
nu eenmaal niet den lezer een reclamezuil met een
plaat er op en dan nog wel een, die hij haastig
voorbijloopt, voor te leggen!
Op het origineel merkt men het allereerst op een
dikken, zwarten rand. Een rand is voor het doel vaak
nuttig en noodig, maar hij dient niet de aan-
dacht van de letters binnenin af te leiden. Dat doet
hij hier. Een 2''^ fout is gemaakt, door den tekst
in de zeer moeilijk leesbare hoofdletters te drukken.
Een 3 ^, dat niet zeer duidelijk wordt gezegd, Waarom
de vlieg gedood moet worden. Ik heb die fouten
verbeterd en plaats het resultaat er naast, maar merk
nog op, dat het dooden van vhegen niet de manier
is om ze te bestrijden : men moet het uitkomen der
eitjes beletten. Het gaat er mee als met de bestrijding
van ziekten: ze voorkomen enz. is beter dan te trach-
ten ze te genezen!
Zooals reeds is gezegd, moet men bij de be-
strijding systematisch te werk gaan. Maar ééns
begonnen, dient men vol te houden. En dan
„ontdekt" men weer heel wat onsanitaire plaatsen,
plaatsen die anders aan de aandacht van den ge-
zondheidsdienst ontsnapt zouden zijn.
De moderne hygiëne leert, dat het niet voldoende
is, steden volgens strenge architectonische en eischen
van het verkeer te bouwen, maar dat elk individueel
huis met omgeving van binnen en van buiten rein
zij: de mwendige sanitaire toestanden dienen even
goed te worden behartigd als de uitwendige.
In het begin heb ik reeds gezegd, dat Graham
Smith van meening is, dat het niet absoluut zeker
is, of vliegen een belangrijke rol spelen bij de ver-
spreiding van infectieziekten'). Door echter de vliegen
te bestrijden, wordt heel wat opgeruimd en on-
schadelijk gemaakt, wat een stad wel degelijk
ongezond maakt. En als zoodanig, dit staat nu reeds
vast, is vliegenbestrijding van groote hygiënische
beteekenis^). Voor het onderzoek zijn specialiteiten
noodig, maar nauwkeurige waarnemingen, gedaan door
wetenschappelijke menschen, niet getraind in dit
speciale onderzoek, zijn daarbij van het grootste nut^),
1) In „Plantage-hygiène" zegt Kuenen, dat vliegen op cultuurondernemingen
bi) de verspreiding van cholera een belangrijke rol spelen (Noot bladz 5).
Schuffner zegt in hetzelfde boek o a „De huisvlieg, die men tot dusver
voor onschadelijk hield, is een der gevaarlijkste dieren Ze gaat op alles
zitten, wat door cholera en dysenterielijders is bevuild" Flu is het gelukt
in 10 van 18 huizen, waarin cholera voorgekomen was, vliegen te vangen,
die met cholerakiemen besmet waren
2) Ik herinner me nog, dat Dr de Vogel mij indertijd mededeelde, tal
van dysenteriegevallen in het stadsverband te Semarang te hebben ge-
kregen tengevolge van besmetting overgebracht door vliegen, die op
de faeces van een patient aasden Geleerd door de droevige ervaring,
wist men later die infectie te bestrijden Dr Swellengrebel schrijft mij.
„Overbrenging van cholera- en typhusbacillen door vhegen is nog niet
bewezen, maar toch waarschijnlijk " Van Loghem en ook Schuffner wijzen
er op hoe door maatregelen tegen vliegen ook getroffen wordt de rat,
die de pest verspreidt
3) Dat practici ook nuttige diensten kunnen bewijzen, moge het volgende
illustreeren De groote Borger zat in zijn studeerkamer te werken aan
een in Hebreeuwsche karakters geschreven handschrift Het vlotte met
HIJ kon er met „uitkomen" Het hokte op één onnoozel stipje Had het
er met gestaan, dan wist hij 't wel, maar nu het er wel stond, wist hij
t niet Daar komt de trouwe Friesche dienstbode professor een kopje
thee brengen Hij maakt een gemoedelijk praatje met de oude huisgenoote,
vertelt haar het geval, en laat meteen het handschrift zien „Mardominé,
dat IS ommes mar 'n muggepoepke," roept de in poetsen en schoon-
maken getramde getrouwe onmiddellijk uit! (In Friesland noemt men de
huisvliegen „muggen".)
IN KROMO'S G R O O T E L A N D 129

Moge de Nederlandsche natie dit bedenken en kostelijke meststof, menschelijke uitwerpselen, om,
ze „ICromo's groote Land" niet langer onthouden. zoodat verontreiniging van den bodem zoo goed
Uit het bovenstaande blijkt, dat insecten een als uitgesloten is.
voorname rol spelen bij het overbrengen, het ver- Onder de Poeloelaoet-werklieden komt mijnworm-
spreiden van infectieziekten, welke ziekten zoo'n ziekte volgens Leopold zeer veel voor.
grooten invloed hebben èn op den lichamelijken ën
op den geestelijken toestand der Indische bevolking.
Het uitgangspunt is altijd de mensch, die de Corporation
infectiekiemen bij zich draagt, hetzij dat hij ziek of Glasgow
is, hetzij hij dit zoo weinig is. dat de ziekte niet
bekend wordt, hetzij dat hij heelemaal niet ziek
is en een, wat men noemt „drager", is.
Insecten die steken, brengen die gevaarlijke kiemen
uit het bloed van dergelijke individuen over in dat
van gezonde menschen, „besmetten" ze dus, terwijl
niet-stekende insecten die kiemen op gezonden kunnen
overbrengen na een bezoek aan faeces, urine, wellicht
ook speeksel en andere afscheidingsproducten. Die
kiemen hechten zich aan pootjes, haren, vleugels
en geraken ze op verschillende manieren, b.v. met
spijs en drank, in of op het lichaam van gezonde
menschen.
Faeces en urine leveren ook nog op andere wijze
groote gevaren op voor de volksgezondheid. In het

Kill that fly

hoofdstuk over watervoorziening wees ik er reeds
op hoe gevaarlijk de nabijheid van privaten, riolen,
goten, enz. voor waterputten is. Maar er is meer: door
aanraking, contact, wordt infectie op groote schaal
veroorzaakt. Zoo b.v. de mijnwormziekte, wier ver-
spreiding, volgens verschillende Nederlandsche onder- or it will
zoekers, een geweldige moet zijn en die een buiten-

Kill your child!

gewoon grooten invloed uitoefent op het lichamelijk
en vooral ook geestelijk welzijn van de bewoners
van,,Kromo's groote Land". De besmetting van anky-
lostomiasis of mijnwormziekte wordt in de hand
gewerkt b.v. door het gebruik van bevuilde privaten.
Jennissen en R. Latip, die de verspreiding dier
ziekte in de tinmijnen op Billiton hebben nagegaan,
zijn tot de ontdekking gekomen, dat ze daar geen
belangrijke plaats inneemt. Dit is een gevolg van
de wijze van defaeceeren, waardoor aan de „wormen"
geen gunstige levensvoorwaarden worden geboden,
tengevolge waarvan ze zich niet tijdelijk in groote
massa's kunnen ophoopen! Men werkt er veel met
Chineezen en deze gaan heel voorzichtig met de
De voornaamste infectieweg is door de huid. Daar
de inlandsche bevolking geen schoenen draagt — ze
zou ze trouwens niet kunnen betalen — en de
gelegenheden om met faeces in aanraking te komen,
vele zijn, is het verklaarbaar, dat de ziekte zooveel
voorkomt, „al is er ter verklaring van het feit van
't vele voorkomen nog veel niet opgehelderd," zegt
Leopold in zijn bekend werk. Komt die ziekte op
Billiton heel weinig voor, de bestrijding er van in
17
130
Deli, zegt Schüffner, kost '/s <lccl van de arbeids-
kracht van hem en zijn personeel. „Wat die worm-
ziekte bij de geheele Indische bevolking aan oecono-
misch verlies en ellende veroorzaakt en hoezeer het
gansche ras daaronder lijdt, gaat elke voorstelling
te boven," merkte de schrijver op'), al heeft, schrijft
Dr. V. Loghem, die ziekte in de steden nimmer de
beteekenis die zij bezit in mijnen, op landbouw-
ondernemingen en bij de landelijke bevolking van
warme landen ).
Ook huidziekten worden door contact verspreid:
het wasschen der kleeren in kali's en putten, het
drogen van kleeren op den grond schijnt de ver-
spreiding van schurft en ringworm (kadas) in de
hand te werken. Daarom dient men waschhuizen
op te richten, voorzien van palen met lijnen eraan
om de wasch te kunnen behandelen met zuiver water
niet alleen, maar ook om ze te vrijwaren tegen in-
fectie door aanraking met faeces, enz. enz. op
den grond.
De stap van „ongedierte" tot vuilnis en afval is
klein. De beteekenis dier stoffen voor een stad is
echter groot: ze leveren n.l. een groot gevaar voor
de gezondheid van den mensch op. Het gevaar is
n.l. dit, dat de kans groot is dat er op een of ander
oogenblik organismen in zullen geraken, die er centra
van infectie van maken. Het verwijderen uit de na-
bijheid van menschelijke woningen is dus noodig.
Men moet er zorg voor dragen dat ze daarbij zóó
behandeld worden, dat ze niet opnieuw weer scha-
delijk worden voor de gezondheid van mensch
en dier.
Het reinigen van een stad vormt de basis van
alle hervormingen op hygiënisch gebied. In de tropen
nog meer dan in Europa, omdat er alles zoo buiten-
gewoon gauw rot en bederft en ook omdat insecten
het heele jaar door zoo buitengewoon talrijk zijn.
Turner zegt, dat deze taak een der voornaamste
van een stedelijken gezondheidsdienst is. „Geen
poging den gezondheidsdienst in een stad te ver-
beteren zal slagen als niet op geregelde tijden op
systematische wijze, 't zij door verbranding, 't zij
1) W Schüffner, „Over hygiene der tropen en de vraagstukken op dit
gebied," voordracht 21 Jan. 1913 te Amsterdam
2) Dr. v Loghem, „Hygiïnische Informatiereis".
OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
door „trenching" '), 't zij door rioleering, de faeca-
liënkwestie is geregeld."
Het vraagstuk van faecalienafvoer zoowel als
dat van huis- en erfvuil, is buitengewoon moeilijk
in de tropen en wel om verschillende redenen:
I e de gewoonten der bevolking, haar zeden, haar
zeer lage trap van ontwikkeling, 2e de buitenge-
woon hooge kosten, die een rioleering b.v. eischt,
3e de onregelmatige bouw der stad, de nauwe
steegjes en 4e gebrek aan geschikte werkkrachten.
Ik wil hier een feit ter toelichting vermelden: het
aansluiten van een kamponghuis in de kampong
aan een stadsrioleering zou in heel veel gevallen,
duurder, en soms eenige malen duurder, komen te
staan dan de waarde van heel het huis! Het
plaatsen van een modern closet in een kampong-
huis zou eveneens, gesteld al, dat de bewoners er
gebruik van zouden willen maken, in veel gevallen
eenige malen duurder komen te staan dan de
waarde van het heele gebouw.
Het zal veel inspanning eischen de massa betere
begrippen van zindelijkheid bij te brengen. Maar
door tact en volharding en vooral door goed voorgaan
der ontwikkelden,door het instellen van gemeentelijke,
stedelijke diensten, die systematisch te werk gaan,
zal langzamerhand de massa tot andere gedachten
komen. „Het is," zegt Turner, „de pHcht der
gemeente voordurend door voorbeeld en voorschrift
te toonen hoe noodzakelijk het is, wetten en voor-
schriften op hygiënisch gebied te handhaven. Zij
moet langzamerhand bij de bevolking de zucht
opwekken rein te zijn op lichaam, huis en erf."
Over het verzamelen, het vervoer, de plaats waar
men alles naar toe brengt, de moeilijkheden hieraan
verbonden, de inrichting van riolen, de verschillende
systemen van afvoer van faecaliën en van stadsvuil,
over verbranding, biologische inrichtingen ^), het
1) Het storten van faecaliën e.d in een goot, die men dan weer met
aarde toedekt
2) Onder het schrijven ontvang ik de studie van de H H. Eyken en
Grijns over de biologische processen in den Indischen bodem. De onder-
zoekers zijn tot de overtuiging gekomen, dat „vervuiling" van den
bodem in den drogen tijd eigenlijk niet plaats vindt „Men moet zich
eerder verbazen over de groote mate van reiniging, waartoe de Indische
bodem in staat is," zeggen ze De H.H. hopen uit nog te verkrijgen
resultaten „een goed systeem voor de behandeling van faecaliën te kunnen
opbouwen, dat hygiënisch en oeconomisch zal zijn." Dit zou voor onze
Indische steden een groote zegen zijn. Ik merk hierbij op, dat de zg.
„septic tanks" reeds vrij veelvuldig gebruikt worden, b.v te Semarang>
ca bij het woningpark der N. I. S., te Djocdja, ook door de N. I S, te
Tjepoe, woningpark der D P. M., en wellicht op nog meer plaatsen T.
IN KROMO'S GROOTE LAND 131
staande literatuur geen aan-
wijzingen van gevonden, dat
door stof ziekten als cholera,
typhus, enz. verspreid zou-
den worden : gesteld al, dat
de straat geïnfecteerd was,
dan zouden de kiemen door
het zeer felle zonlicht toch
in heel korten tijd onscha-
delijk worden gemaakt. Dr.
Bervoets en Dr. Wille deel-
den me mede, te vermoeden
dat oogziekten door stof van
de wegen ontstaan en dan
vermoedelijk op indirecte
wijze, n.l. door het vormen
van kleine wondjes bij het
uitwrijven der oogen, waarbij
Foto Dr. Benjamins infectie zou plaats vinden.
Ook zouden aandoeningen
No. 62. Het gevolg er van is, dat overal het door Dr. Benjamins even duidelijk
als karakteristiek betitelde ,,poep maar raak" systeem heerscht. der luchtwegen door stof
kunnen worden veroorzaakt.
plempen van rawah's, over wetgeving, voorziening in Hoe het zij, allen zijn wij het er met elkaar over
de behoefte aan geld, belastingen, kosten, personeel, eens. dat het stof, zij het dan niet gevaarlijk, in
enz. enz., zijn in de op blz. 97 vermelde literatuur elk geval buitengewoon onaangenaam is en veel
heel veel wetenswaardigheden opgesomd. Ik kan last veroorzaakt en dus op indirecten weg wel
er hier niet op ingaan: de vele vraag-
stukken, die zich daarbij voordoen, zijn
van zoo uiteenloopenden aard, ze zijn
zóó uitgebreid, dat bijna elk er van een
heelen man eischt. Ik Wijs er daarom
alleen maar op.
Ik wil nu trachten, aan de hand van
't geen ik zag en van 't geen men mij
meedeelde, een schets te geven van de
wijze, waarop een Indische stad — dit
woordje zeer ruim te nemen — toilet maakt.
Ik begin met een zaak, die elk be-
woner eener Indische stad van buiten-
gewoon groot hygiënisch belang vindt:
straatstof. Het schijnt dat men in dezen
de beteekenis van stof, ten opzichte van
de verspreiding van ziekten en in 't
bijzonder de tropische infectieziekten,
No. 6 3 . . , , maakt Batavia, waar heel enkele zijn geplaatst
overschat. Ik heb er in de mij ten dienste evenmin openbare W . C s . (Privaat boven kali.)
 132 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"

belang — de waterleiding — werd aangelegd

en er hard gewerkt was aan ons aller hygië-
nische opvoeding!
Bij een wandeling door de stad ziet men aller-
wege defaeceerende en urineerende menschen.
Verwonderen doet zich daar niemand over, zich
ergeren alleen de enkeling, die het groote gevaar
voor de volksgezondheid er van kent. De ouderen

No. 64. . . . en in volkomen onschuld en onwetend-

heid gaat Atdjo Jr. „boewang aër", niet door een moeder
of vader terecht gewezen. Hoe zouden ze 't ook kunnen I

degelijk een gevaar oplevert voor de volksgezondheid.

In de kota's kent men geen openbare urinoirs
— een uitzondering maakt Batavia, waar er heel enkele
zijn geplaatst — en evenmin openbare W . C s . Soe-
rabaja bezit er enkele. Het gevolg ervan is, dat
overal het door Dr. Benjamins even duidelijk als
karakteristiek betitelde „poep maar raak'*-8ysteem
heerscht. Ik herinner me, dat bij den bouw van het
groote kantoor der „Cultuur-maatschappij" te Se-
marang aan den kant van de kah Semarang op een
No. 6 5 . . . . en treft men in hun W . C. de bekende
steenen glooiing honderden hoopjes menschelijke ,,tjebok"-fle88chen aan.
faeces lagen en dat ze er bleven liggen, ook nadat
de voorzitter van den gemeenteraad en de waar- trekken zich bij die handelingen meestal, als ze er
nemend directeur van gemeentewerken op de aan- gelegenheid toe zien, terug, om zich tegen onbe-
wezigheid dier walgingwekkende, gevaarlijke vliegen- scheiden blikken te beschutten, de jeugd niet. Als
dorado's waren gewezen. Dit was te meer verwon- Ardjo Jr. voelt, dat hij een „groote" moet doen,
derlijk, omdat in dien tijd een werk van groot hygiënisch dan hurkt hij, als er geen goot met water in de
IN KROMO'S G R O O T E L A N D 133

nabijheid is, neer op de plaats waar hij zich bevindt

en in volkomen onschuld en onwetendheid gaat hij
„boewang aér", niet door een moeder of een vader
terecht gewezen. Hoe zouden ze 't ook kunnen!
En als de „botjah-botjah' hun behoefte hebben
gedaan, komen 's nachts de „gladakkers" te voor-
schijn om de excrementen op te eten ! Op die manier
dragen ook deze er toe bij besmetting te doen ver-
spreiden.
Zoo hij er eenigszins de mogelijkheid toe ziet,
defaeceert de Javaan in stroomend water. Urineeren
doet hij overal. Na defaecatie wascht hij de
anus met water, een gewoonte, door Europeanen
gevolgd. Omdat de Javaan daarna de handen niet
reinigt met zeep en borstel — wat hij trouwens
onmogelijk zou kunnen doen — waag ik het de onder-

Collectie Sam.-Joana Stoomtram Mq No. 67

No. 67 . . . ook in de stations e.d. valt verbete-

ring op te merken.

dan de faecesresten met papier te verwijderen ')•

Veel oud-lndischgasten planten die goede gewoonte
naar Nederland over en treft men in hun W.C.'s
vaak de bekende „ tjebok"-flesschen aan. De fortuin
was me gunstig en kan ik hierbij een behoorlijk
ingerichte W.C. afbeelden, 't Is een Hollandsche,
geen Indische: deze zijn ruimer, maar veelal niet
zoo netjes ingericht als gene. Intusschen dient gezegd,
dat in de laatste jaren in Soerabaja en Semarang —
de eenige plaatsen, die een waterleiding hebben, en
waar spoelclosets zonder al te groote bezwaren
kunnen worden opgesteld, verbeteringen op dit gebied
te zien zijn en verschillende spoelclosets geplaatst zijn.
Ook in de stations e.d. valt verbetering op te merken.
Collectie Sam -Joana Stoomtram Mij. No. 66
Maar wat de huizen betreft, geldt dit alleen voor de
No. 66. Sanitaire inrichtingen aan het station te heel enkelen, die de dure huizen kunnen bewonen!
Semarang. (Ik vermoed, dat Medan ze ook wel zal kennen.) De
afvoer van faecalien geschiedt bij de huizen van
Stelling uit te spreken, dat hierin een bron voor steen meestal in een tot zinkput veranderden beerput:
contact-infectie is gelegen.
De gewoonte, na defaecatie zich met water te I) De Javaan wascht de handen niet na te hebben geurineerd Vele
Europeanen in IndiS doen het wel, maar het gebruik is verre van alp
reinigen, is een heel goede, veel zindelijker methode meen, wat jammer is met het oog op de volksgezondheid.
134
Foto Elbeit
No. 6 8 . Hier leidt men de faeces door een lange
bladschcede naar buiten, zeer ten genoege van vliegen
en andere beesten, wie . . .
als de beerput, die volgens het rooi-reglement is
gebouwd, zoo goed als gereed is,
stoot men in den bodem gaten. Ja,
India is het land der „accommodements
met de bepalingen! Bij de door
Javanen bewoonde „huizen" in de
steden is vaak een klein achtererfje.
Men graaft er een gat en doet er
zijn behoefte in. Raakt het zoo wat
vol, dan graaft men er een ander naast
en gooit het eerste met wat aarde
dicht. Het is voorwaar een vrij land,
het groote land van Kromo!
In sommige streken bestaat de ge-
woonte de huizen op palen te bouwen.
In den vloer maakt men een opening,
die soms door al de bewoners en ten
allen tijde, soms alleen door vrouwen
en kinderen bij ziekte gebruikt wordt
om er door te defaeceeren. Honden
OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
en kippen eten t dan op en zoo heeft men er niet meer
last van — meent men! In andere streken leidt men
de faeces van het gat in den vloer door een lange blad-
scheede naar buiten, zeer ten genoege van vliegen en
andere „beesten", wie het leven in Nederlandsch-
Indiê wel bijzonder aangenaam wordt gemaakt!
Met den afvoer van het hemelwater is 't net het-
zelfde: „De wegen in deze kampong waren na ge-
vallen regens ware modderpoelen, waar men niet
ongestraft doorheen kan komen," schrijven Eyck en
Grijns in hun studie.
Zoo is de toestand in vele kampongs van Batavia,
de hoofdstad van Nederlandsch-Indië, de koningin
van het Oosten I Men kan nagaan hoe het er in
andere steden mee gesteld is! Een bewoner van
Semarang zond me de foto van een straat tusschen
het kantoor van de Javasche Bank en den winkel der
firma Ohlenroth. Curiositeitshalve beeld ik ze hier af.
Hoewel een foto nooit de ware werkelijkheid terug-
geeft en het inderdaad veel en veel erger is, dan het
No. 68 beeld laat zien, kan men toch wel den indruk krijgen
dat een „straat" in Semarang (en ook elders) dien
naam vaak al heel slecht verdient! In den regentijd
staan alle kampongs der groote centra, in de eene
stad langer, in de andere korter, blank. In den drogen
tijd lijkt het nog wat, maar aangezien een behoorlijk
1
• C^/-'
TVTT-r-r^ \ ( V • \ ' 1 ' 1 1 1 ' 1 1 1 1 ' 1 1 '
1
ir
i
•»
^^^B^Piy* -^
•
":. -.1s s t ^ ^ ^ l k
i
^ Si*««ci;s;£S
^ ^ S^:^^^g^ «i»»—
Foto Schmidt
mi No. 69
jsjo 69. . . kan men toch wel den indruk krqgen, dat een „straat'
'» Semarang .
IN KROMO'S G R O O T E L A N D 135

gotenstelsel ontbreekt, bevinden zich

overal kleine plasjes, die, zooals in
het hoofdstuk over de muskieten al is
betoogd, groot gevaar opleveren voor
de volksgezondheid. Ik kan een Indische
stad — bezien van af de zijstraten en
van uit de kampongs — niet beter karak-
teriseeren dan door op te merken, dat
onreinheid envuiligheid er hoogtij vieren.
Voor hem, die goed heeft leeren
zien, is een Indische kuststad, ten
spijt van alle mooie en zeker heel
goed bedoelde verordeningen, een
vuile en vieze opeenhooping van men-
schen. Feitelijk vormt haar bodem
„één groote beerput", haar oppervlak
één reusachtige vuilnisbelt. No. 70. In den regentijd staan alle kampongs der groote steden blank.
De eenige wezens, die er goed kunnen tieren, zijn Aan de hand eener lijst met vragen, die ik de
die, welke geboren worden in vuil, of er zich mee voorzitters van gemeente- en gewestelijke raden en
voeden. Dit zijn er zeer, zeer vele, helaas! Dorado's residenten toezond, van de decentrahsatieverslagen en
zijn het voor muskieten, luizen, vliegen, gladakkers van mededeelingen, die belangstellenden mij deden
en kakkerlakken. Voor menschen zijn de stads- toekomen, geef ik hier beneden een kort overzicht
kampongs bagno's. Kassian! van den toestand op het gebied van stadsreiniging,
Gelukkig zij, die, als ik zelf, met vrouw en kinderen bodemdrainage, faecaalafvoer, enz.
in een heerlijk gezond heuvelland konden wonen. Ik merk op, dat die mededeelingen voor een goed

No. 7 1 . Ik kan een Indische

stad - bezien van af de zijstra-
ten en van uit de kampongs —
niet beter karakteriseeren dan
door op te merken, dat haar
bodem één groote beerput,
haar oppervlak één geweldige
vuilnisbelt is.

Collectie Tillema No. 71

136 O V E R 'T V R A A G S T U K VAN „ H E T W O N E N "
deel afkomstig zijn van regeerings-ambtenaren, die uit
den aard hunner betrekking niet zoo openhartig kun-
nen zijn als ze dit wel zouden willen. Bovendien
zijn ze met werk overladen') en kunnen ze zich slechts
in enkele gevallen persoonlijk van wantoestanden op
de hoogte stellen. Ook zij zien weer door den bril
van anderen en daar ze bovendien geen bijzonderen
kijk op hygiënische vraagstukken kunnen hebben —
hun opleiding vertoont in deze een hiaat — moet
men er zich, dit alles bedenkend, over verwonderen,
dat er van het overzicht nog iets terecht gekomen is.
Om niemand te kwetsen, gaf ik niet door cursief of
vet aan, wat meer dan gewone aandacht verdient.
* *
* koopen van het z.g. stadsfonds, om de beerputten aan-
I. Lust van vragen aan Voorzitters van „Locale
Raden" en Residenten gericht.
2. O p welke wijze wordt te Uwent huis-, erf-,
kampong- en straatvuil verzameld, vervoerd en onscha-
delijk gemaakt ?
a. W a t kost het?
b. Brengt het wellicht nog wat op?
c. Bijzonderheden, foto's, teekeningen van karren,
bakken, inrichting dienst, zullen zeer worden ge-
apprecieerd.
3. Hoe is de faecaalafvoer ten Uwent ingericht?
Zoowel openbaar als privé (teekeningen, foto's vooral
van kampongs, Chinceschc kamp)
4 . Hoe is de hemelwaterafooer geregeld (ook ban-
djirkanalen enz.)? En is het nog na te gaan wat alles
gekost heeft?
II. Decentralisatieverslagen: Reinigings- en Be-
sproefingsdienst.
III. Decentralisatieverslagen: Rioleering, Afwate-
ring, Dempen van moerassen').
IV. Inlichtingen van Belangstellenden.
N.B. De Romeinsche cijfers bü de plaatsen
verwijzen naar de bronnen, waaruit ik mijn
gegevens putte.
Ambon. A d IV. De heer v. Sluys deelt mij mede, dat
onder de voor militair gekeurde personen er minder worden
aangetroffen met vergroote milt dan b.v. in de Minahassa.
Malaria komt er minder voor dan elders.
1) Zie hierover de klacht van G. L Gonggrijp in het .Koloniaal Tijd-
schrift" van Januari 1916, bladz. 69
2) Voor het dempen van moerassen, voor rioleerings- en afwaterings-
werken gelden de volgende algemeene regels:
Drooglegging van moerassen in de nabijheid der zeekust. Ingevolge
art. 4 der ordonnantie in St. 1906 No. 170 (12) is het verboden op Java
en Madoera in locaal beheer moerassen in de nabijheid der zeekust
droog te leggen zonder toestemming van den Commandant van het leger
of de door dezen aangewezen autoriteit.
„Aangewezen autoriteit" is de Commandant der betrokken militaire
afdeeling; zie de beschikking van den Legercommandant van 10 April
1906, opgenomen in de Jav. Cour. van 1906 No. 30 (82).
Het verbod is niet toepasselijk binnen bebouwde kommen.
Van weigering der toestemming is beroep op den Gouverneur-
Generaal.
De door de plaats loopende riolen hebben zoo goed
als alle een behoorlijk verval en neemt men nu in aan-
merking, dat het te Ambon tamelijk veel regent, dan blijkt
het, dat Ambon door de omstandigheden in vrij gunstige
omstandigheden verkeert. (De heer v. Sluys deelde ook
bijzonderheden over watervoorziening mede De toestanden
zijn op dit gebied betrekkelijk gunstig. Ik kan er hier niet
verder op ingaan. T.)
Openbare W . C s zijn er niet.
Langs en in de nabijheid der zee en in het laatste
deel van den benedenloop der riviertjes treft men W . C 's
aan boven 't water. In de stad, voorzoover die door Euro-
peanen en Chineezen bewoond is, heeft men gemetselde
beerputten, die waterdicht behooren te zijn. Bij den bouw
der huizen wordt daarop gelet, doch zoodra heeft de
rooimeester na zijn laatste rooiing de hielen niet gelicht,
of de vloer van dezen put wordt stuk gestooten! Men
behoeft dien put dan immers minder vaak te ledigen!
In 1911 bestond het voornemen een latrinelediger aan te
merkelijk beneden het thans geldende tarief te kunnen
doen ledigen. Of het plan is doorgezet, is mij niet bekend.
In de kampongs neemt het aantal gemetselde beerputten
toe, doch veelal heeft men nog eenvoudig gaten in den
grond met een plank of een kist, waarin een gat, er op ^).
„ O p een 6-tal stroomende riolen zijn in 1911 openbare
urinoirs geplaatst, die bleken aan een gevoelde behoefte
te voldoen." (Laat zich denken. T.)
De heer v. Sluys maakt, na eerst bijzonderheden over
de watervoorziening van de negorijen op Ambon, van
Haroekoe, Saparoea, Noesalaoet, Banda, Ceram, Boeroe,
Keyeilanden, Aroeeiianden — waaronder het bekende
eiland der parelvisschers Dobo —, West Nieuw-Guinea
te hebben vermeld, de volgende opmerkingen: „Overal,
waar de bevolking aan zee woont, maakt ze haar W . C s
boven 't water. In de in het binnenland, aan een rivier gelegen
kampongs bouwt men de W . C s niet altijd boven die
rivier Dit treft men in de minder beschaafde streken
aan en in de Mohamedaansche kampongs.
In plaatsen waar Christenen en Heidenen wonen, heeft
men de W C s , of liever de plaats waar men defaeceert,
aan den kant van een steilte of ravijntje of ook gewoon
op den grond Het huisdier (het varken en ook de hond)
draagt zorg voor de opruiming! Bij het verblijf in zulk
een kampong zich willende ontlasten, ziel men varkens en
honden reeds in afwachtende houding, om zich, zoodra
de daad verricht is, op den buit te storten. '
Eiland Manipa (tusschen Boeroe en Ceram). De heer
Kraijer van Aalst vertelt hierover o.a. het volgende:
„Het strand vormt de groote W . C Hier is veel dysen-
terie en malaria en als er een dysenteriepatiënt is, zegt men
dat hij vergiftigd is . . . . door een of anderen mensche-
lijken vijand. '
Eiland Boano W . C. is het strand Hier is veel
dysenterie en malaria. In het Mohamedaansche Boano is
de toestand nog treuriger, hier is veel cholerine
Ceram Piroe W . C is het strand. Voor de Europeanen
is het tonnenstelsel ingevoerd, de tonnen worden achter
het kampement in een beekje leeggestort.
I) De heer Kraijer van Aalst, wien ik ora inlichtingen over Ambon
vroeg, zegt hetzelfde als de heer v. Sluys.
IN KROMO'S GROOTE LAND 137

Atjeh. Van dit gewest ontving ik geen bijzon-

derheden, behalve een aantal foto's ' ) , waarvan ik
hiernaast eenige afdruk (72 —79). De oud-gouver-
neur-generaai-van Ned. Indië, de heer van Heutz,
vestigt er mijn aandacht op, dat in het bekende
mooie tijdschrift „Nederlandsch Indië, Oud en
Nieuw" een artikel voorkomt, waarin in groote
trekken is aangegeven, wat daar alzoo op hygië-
nisch gebied is tot stand gebracht. Ik neem er uit
over wat voor dit hoofdstuk geschikt is. Ik hoop
dat ik later in staat zal zijn meer uitvoerige be-
richten over dit belangrijke land te kunnen ver-
melden, intusschen dank ik den oud-gouverneur
van Atjeh voor de opmerking.
„ T e Aljeh was ik in het laatste jaar van mijn
verblijf begonnen met het versieren van de hoofd-
plaats en omstreken door verfraaiing van de
Gouvernementsdoozen met deksels met sierlijken
gevel. Echtsche pannen op de daken, het be-
schilderen van plafonds en groote wandvlakten,
zoomede door het aanleggen van een smaakvol met
beelden en bloeiende heesters versierd park, terwijl No. 72. Straat te Kotta-Radja. (Voor een stad op Java om Y - te watertanden!)
voorts door goede draineering van polders, maken
van cementen afvoergoten etc. het ondetloopen of
moerassig blijven van polders of andere laaggelegen
terreinen in den regentijd voorkomen werd.
Ook werd onafgebroken zorg besteed aan
netten aanleg en zindelijk houden van kampongs
en kampongwoningen, dempen van poelen en
plassen en al wat verder de hygiène eischt om
ziekten te weren en te voorkomen.
Die geest van netheid en reinheid, van ver-
fraaiing en versiering plantte zich uiteraard ook
over op de verschillende andere vestigingen in het
gewest, getuige o.m. de havenplaats Sabang, en zoo
was het later werkelijk een voldoening, dat een
Solosche Prins, broeder van den Soesoehoenan,
die Sabang, Kotta-Radja en eenige andere vesti-
gingen te Atjeh bezocht had, bij terugkeer op Java
spontaan verklaarde: „door mijn bezoek aan Atjeh
heb ik pas geleerd wat netheid en orde betee-
kenen, hoe sierlijkheid het leven veraangenaamt,
ook hoe onzindelijk en verwaarloosd alles bij No. 73. Kampong te Kotta-Radja met behoorlijke afvoergoten.
ons in de Vorstenlanden er uitziet. . . . '
„Zoo zal b.v. zaakkundige behandehng in uw
tqdschrift van hygiène, een met het oog op de
gezondheid zoo bij uitstek belangrijk onderwerp
in onze koloniën, door technische voorlichting van
den gewenschten bouwtrant van huizen, erven,
putten, afvoerleidingen en van de bij voorkeur
voor een en ander te bezigen materialen, van zeer
groote waarde zijn.
Hoe gemakkelijk was het b.v. te Atjeh niet,
waar, evenals in de meeste andere landstreken
buiten Java, de inlandsche woningen op palen
gebouwd zijn, deze zindelijk te maken en te doen
houden; hoe betrekkelijk geringe moeite kostte het
zelfs om dergelijke woningen vrij te houden van
ratten en muizen.
Hoevele prachtige houtsoorten bevatten de bos-
schen niet in verschillende buitenbezittingen, hout-

1) Uit de collectie van Gouverneur Swart. No. 74. Sproeiwagen te Kotta-Radja.

138
No. 75. Vuilniskar te Kotta-Radja.
No. 76. Vuilnisbelt te Kotta-RadJa.
NO. 77. Privaat boven de Atjeh-Rlvier.
OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
soorten welke zich bijzonder eigenen voor palen
van houten vs^oningen, dakbedekking enz., zoodat
het algemeen zoo gewilde djatihout van Java,
Moena en een paar andere streken van Zuid-
Celebes, bestemd kan blijven voor de Europeesche
markt.
Juist een technisch hoogstaand architectenbureau
op Java, gesteund door een tijdschrift als door
u bedoeld, zal in het bijzonder ter zake den weg
kunnen wijzen bij de bestrijding van pest en
andere ziekten.
Hoeveel verder dan nu had men al niet gevor-
derd kunnen zijn met de pestbestrijding op Java,
als technische voorhchting bij den bouw van
nieuwe inlandsche woningen in de aangetaste
streken practischen huizenbouw op palen had
doen tot stand komen in de plaats van de be-
staande op den beganen grond staande inlandsche
woningen.
Hoe eenvoudig is immers het middel om derge-
lijke huizen, schuren, loemboengs enz., vrij van
ratten en muizen te hebben en met hoe geringe
moeite weert men deze niet van schoongehouden
erven .
Bangkfl- A d I. 2. Huis-, erf- en kampongvuil
wordt door den bewoner zelf verzameld en ver-
brand. Straatvuil op de hoofdplaatsen wordt ver-
zameld en verbrand óf door gestraften óf door
betaalde straatvegers, te Muntok tegen f 17.50
's maands ieder.
b. Neen.
c. het vuil wordt in bamboemanden geladen
en naar de verbrandingsplaats gedragen.
3. De faecaliën worden in zinkputten opgevan-
gen en deze putten geregeld op bepaalde tijden
geledigd.
Het vuil wordt óf gebruikt als mest voor de
tuinen buiten de hoofdplaatsen óf in den giond
begraven.
De inlanders doen hun behoefte gewoonlijk in
de rivier.
De zinkputten op de hoofdplaatsen worden
in het algemeen geregeld door Chineesche tuin-
bouwers geledigd.
4. Langs gegraven goten aan weerskanten van
den weg; kosten niet na te gaan.
Banjoemas. 2- A d I. O p de afdeelingshoofd-
plaatsen wordt het straatvuil door de zorg van den
Gewestelijken Raad in karren en manden weg-
gehaald, op daartoe aangewezen terreinen ge-
deponeerd en, als de droogte het toelaat, verbrand.
Elders wordt het vuil door de erfbezitters zelf
onschadelijk gemaakt, hetzij door verbranding
dan wel wegwerping in de rivier of op eene andere
plaats, waar het niet hindert.
^. Faecaalafvoer bestaat niet. O p elk erf is
een beerput of een gat, dat daarvoor dienst doet,
al of niet overdekt. De meeste Europeesche
woningen hebben gemetselde beerputten, die op
tijd geledigd worden.
4. Door aan de wegen en op de etten afvoer-
*
IN KROMO'S G R O O T E LAND 139

goten aan te leggen, die het hemelwater naar de

leidingen en rivieren afvoeren. De kosten zijn
niet na te gaan.
Banjoemas (1.543.155 inwoners). A d II.
1911 — 1 9 1 2 . Geschiedt door veroordeelden tegen
regularisatie.
1912—1913. Bij wijze van proef werd ter
afdeelingshoofdplaats Banjoemas dit werk uitge-
voerd door vrije koelies.
Overal elders in het gewest geschiedde dit
door veroordeelden tegen betaling-
1913—1914. Dit werd evenals ten vorige
jaren in de afdeeling Banjoemas uitgevoerd door
vrije koelies en in de andere afdeelingen van het
gewest door veroordeelden tegen betaling van
f 0.10 per hoofd en per dag.
De kosten hebben bedragen f 1553.—.
1 9 1 4 — 1 9 1 5 . Geschiedde evenals ten vorigen
jaren dit werk in de afdeeling Banjoemas in vrijen
arbeid, in de andere afdeelingen wordt het uitge-
voerd door veroordeelden tegen betaling van No. 78. Volksprivaat te Kotta-Radja.
f 0.10 per hoofd en per dag.
De kosten hebben bedragen f 1378.—.
1911 — 1912. A d III. In de tweede helft van
het jaar 1911 werd door den Directeur der
Gewestelijke werken een project opgemaakt tot
het graven van eene spoelleiding en het maken
van een tegelgoot in de Chineesche wijk te
Tjilatjap.
Met de uitvoering is echter nog geen aan-
vang gemaakt kunnen worden.
1912—1913. Het in het vorige verslag be-
doelde werk: „Het graven van eene spoelleiding
en het maken van een tegelgoot in de Chineesche
wijk te Tjilatjap", werd in dit verslagjaar aange-
vangen.
Een begin werd gemaakt met het maken van
betontegels, terwijl de beschikking werd verkregen
over de benoodigde gronden.
1913—1914. Het in het vorige verslagjaar
vermelde werk: „Het graven van eene spoellei-
ding en het maken van een tegelgoot in de
Chineesche wijk te Tjilatjap" werd in dit jaar No. 79. Volksprivaat boven de Atjeh-Rivier.
voltooid. Hieraan werd ten koste gelegd een bedrag
van f 5 7 1 3 . - . grobags en schoppen. Deze diensten bepaalden zich tot het
Het onderhoud der leidingen had plaats door veroordeel- schoonvegen der wegen en tot het weghalen van vuilnis en
den tegen betaling van f 0.10 per hoofd en per dag. werden verricht door gestraften en vrije koelies onder toe-
1914—1915. Het onderhoud der spoelleidingen vond zicht van mandoers.
plaats door veroordeelden tegen betaUng van f 0.10 per hoofd De uitgaven hebben bedragen f 1 130.—.
en per dag. 1914—1915. Reinigingsdiensten zijn ingevoerd te Se-
Aan het werk werd in het verslagjaar besteed f 1009.—. rang, Pandeglang en Rangkasbetoeng. Deze diensten bepalen
zich tot het schoonvegen der wegen en tot het weghalen van
Bantam (877.610 inwoners). A d II. 1911 — 1 9 1 2 . In vuilnis. Zij worden verricht door gestraften en vrije koelies
het laatst van 1910 is een reinigingsdienst te Serang en onder toezicht van mandoers.
ingevoerd ten laste van de gewestelijke middelen. De uitgaven hebben bedragen f 1723.—.
1912—1913. Ten laste van de gewestelijke middelen Bantam. 1911 — 1912. A d 111. T e Serang zijn de be-
zijn reinigingsdiensten ingevoerd te Serang, Pandeglang en zitsrechten op een paar stukken moerasgrond afgekocht.
Rangkasbetoeng, door grobags en schoppen aan te schaffen Een er van, sedert in recht van eigendom overgegaan aan het
en mandoers en koelies aan te stellen om de wegen geregeld gewest, is gedempt en opgehoogd, met de bedoeling het
schoon te vegen en de vuilnis op te halen. voor bouwterrein te bestemmen.
De uitgaven hebben bedragen f 627.90. Met den dienst der Staatsspoorwegen is de Raad in corres-
1 9 1 3 - 1914. Reinigingsdiensten zijn ingevoerd te Se- pondentie over het dempen van eenige poelen en moerassen
rang, Pandeglang en Rangkasbetoeng door aanschaffing van in en bij de hoofdplaats Rangkasbetoeng, welke deels
 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
ontstaan zijn tijdens den aanleg van de spoorbaan aldaar.
1912—1913. Ter hoofdplaats Serang bestaat een vrij
goed gotenstelsel met stroomend water.
Deze goten voorden geregeld nagezien en onderhouden
1913—1914. Ter hoofdplaats Serang bestaat een vrij
goed gotenstelsel met stroomend water.
Deze goten worden geregeld nagezien en onderhouden.
T e Rangkasbetoeng werd een gedeelte der stadsleidmg
verdiept, waarvoor werd verwerkt f 4 2 4 . — .
1914 — 1 9 1 5 . Ter hoofdplaats Serang bestaat een vrij
goed gotenstelsel met stroomend water.
Deze goten worden geregeld nagezien en onderhouden.
Voor de afdeelmgshoofdplaats Rangkasbetoeng werd een
bedrag van f 2570 — toegestaan voor het maken van een
gemetselde goot in de Chmeesche wijk langs den grooten
weg. Dit werk kwam gereed en kostte f 2064.— .
Aan de afvoergoten en spoelleidingen ter afdeelmgs-
hoofdplaats Pandeglang werden verbeteringen aangebracht,
waarvoor werd uitgegeven een bedrag van f 4 6 4 . — .
Batavia. A d I. 2. T e Poerwakarta en te Tangerang
door middel van politioneel gestraften. Overal elders
door de desabevolking.
a. te Poerwakarta inl91 3 f 669.68, overal elders nihil.
„ Tangerang „ 1913-117.12.
b. neen.
c zijn niet te leveren.
3. door middel van leidingen, rivieren, zinkputten.
4. geen bandjirkanalen. Het water stroomt langs de
wegen in rivieren en beken.
Batoüia (2,044.700 inwoners). A d II. 1911 1912.
Deze dienst is van zeer geringe beteekenis en bepaah zich
tot het begieten van de wegen ter afdeelmgshoofdplaats
Tangerang en het verzamelen van afval op de 2 pasars ter
afd hoofdpl Poerwakarta.
191 2 — 1 9 1 3 . Deze dienst bepaalde zich tot het begieten
der wegen ter afdeelmgshoofdplaats Tangerang en tot het
weghalen van vuilnis aldaar.
1913—1914. Deze dienst is van zeer geringe betee-
kenis en bepaalt zich tot het begieten van de wegen en
ophalen van vuilnis ter afdeelmgshoofdplaats Tangerang, het
onderhouden van goten ter districtshoofdplaats Krawang en
het verzamelen van afval op de 2 pasars ter afdeelmgs-
hoofdplaats Poerwakarta.
1914—1915. Deze dienst, van zeer geringe beteekenis,
bepaalt zich tot het begieten van wegen en het ophalen van
vuilnis ter afdeehngshoofdplaats Tangerang, het onderhoud
van afwateiingsgoten ter districtshoofdplaats Krawang en het
verzamelen van den afval van twee pasarterreinen ter afdee-
lingshoofdplaats Poerwakarta.
Batavia. A d III. 1911 — 1 9 1 2 . Aan deze werken kon
niets verricht worden bij gebrek aan fondsen.
De demping van de uitgestrekte poelen en moerassen
in 's Raads ressort zou millioenen guldens kosten.
Sommige moerassen echter zouden bezwaarlijk gedempt
kunnen worden, daar zij natuurlijke vergaarbakken voor de
irrigatie vormen en dus als zoodanig hoogst nuttig zijn.
1912—1913. Bij gebrek aan fondsen kon aan deze
werken niets worden verricht.
Deze demping der talrijke en uitgestrekte poelen en
moerassen in 's Raads ressort zoude millioenen guldens
kosten. Afgescheiden hiervan zouden sommige moerassen
bezwaarlijk gedempt kunnen worden, daar zij dienst doen
als natuurlijke watervergaarbakken voor de irrigatie en
mitsdien als zoodanig hoogst nuttig zijn.
1913—1914. Aan deze werken kon bij gebrek aan
fondsen niets worden verricht. De demping der talrijke
en uitgestrekte poelen en moerassen in 's Raads ressort
zoude millioenen guldens kosten. Afgescheiden daarvan,
zouden sommige moerassen bezwaarlijk gedempt kunnen
worden, daar zij dienst doen als natuurlijke waterver-
gaarbakken voor de irrigatie en mitsdien als zoodanig
hoogst nuttig zijn.
1 9 1 4 — 1 9 1 5 . Bij gebrek aan fondsen werd aan deze
werken niets verricht.
De demping der talrijke en uitgestrekte moerassen in
's Raads ressort zoude schatten gelds kosten, afgescheiden
hiervan kan voor sommige dier moerassen (zijnde vergaar-
kommen) aan demping niet gedacht worden, daar zij aan
de irrigatie der bouwvelden van de bevolking dienstbaar
worden en als zoodanig derhalve hoogst nuttig zijn.
Besoeki. A d I. 2. O p de hoofdplaatsen gaan gestraften
met vuilniskarren rond en wordt het vuil naar vuilnisbelten
gebracht om daar op geregelde tijden te worden verbrand.
a. voor 1914 werd voor het geheele gewest daartoe
een bedrag van ƒ 5120 uitgetrokken.
b. neen.
c. voor het verzamelen worden eenvoudige karren
gebruikt, welke niet overdekt zijn.
3. De faecalienafvoer geschiedt te Bondowoso, Besoeki
en Banjoewangi deels door spoelleidingen, deels door
beerputten; elders nagenoeg uitsluitend door beerputten.
4. Dit geschiedt door goten langs de wegen. In de
afdeeling Panaroekan is een kanaal, waardoor het bandjir-
water naar zee wordt afgevoerd Kosten niet meer na te gaan.
Besoeki (1.044.641 inwoners). Ad. II. 1 9 1 1 - 1 9 1 2 .
Voor bezoldiging van vast personeel bij den reinigings-
dienst wf rd f 1080 uitgegeven, voor het ophalen van vuilnis
f 2549.22 en voor den aankoop en het onderhoud van
karren en gereedschappen f 6 9 9 .
1912—1913. Voor den reinigingsdienst te Bondowoso,
Besoeki, Sitoebondo, Djember en Banjoewangi gedurende
1912 werd f 1920 toegestaan ter bezoldiging van het met
het toezicht belaste personeel, terwijl voor het ophalen
van vuilnis, dat hoofdzakelijk door gestraften plaats vond,
over f 2550 45 werd beschikt.
Het besproeien der wegen geschiedde alleen op vermelde
plaatsen, zooveel mogelijk middels sproeikarren. Voor dit
doel werd een bedrag van f 1000 beschikbaar gesteld
1913—1914. Ter bezoldiging van het noodige per-
soneel voor den reinigingsdienst te Bondowoso, Besoeki,
Sitoebondo, Djember en Banjoewangi werd gedurende 1913
toegestaan f 1920.—.
Het ophalen van vuilnis geschiedde hoofdzakelijk door
gestraften tegen regularisatie der waarde.
Voor besproeiing der wegen werden zooveel mogelijk sproei-
karren gebezigd ; voor dit doel werd op f 1 900.— gerekend.
Het toezicht op een en ander berust bij de ambtenaren
van het Binnenlandsch Bestuur.
1914—1915. In het algemeen werden de werkzaam-
heden, bestaande in het schoonhouden van spoelleidingen,
goten en riolen en het weghalen van vuilnis, door gestraften
tegen regularisatiewaarde, verricht, onder toezicht van uit
's Raads geldmiddelen bezoldigde mandoers, waarvoor
f 1920 werd toegestaan.
IN KROMO'S GROOTE LAND
Voor de verdere uitgaven was f 3200 beschikbaar gesteld.
Besoeki. A d III. 191 1 — 1912. Gedurende het verslagjaar
werden geen rioleerings- en afwateringswerken uitgevoerd.
Voor onderhoud van spoelleidingen, goten en riolen werd
f 1661.52 uitgegeven.
Een ontwerp voor het dempen van poelen en moerassen
ter hoofdplaats Banjoewangi werd opgemaakt. Dit ontwerp
is thans gereed en ter fine van consideratien en advies gesteld
in handen van 's Raads plaatselijke commissie te Banjoewangi.
Omtrent het dempen van poelen te Panaroekan moest in
overleg worden getreden met den dienst der Staatsspoor-
wegen, voor zoover n.l. die poelen op het spoorterrein
aldaai gelegen zijn Bi] den aanleg van de lijn Soember-
kolak-Panaroekan zijn aldaar door uitgravingen poelen ont-
staan, waarvan demping tot ongeveer terreinhoogte noodig
is, daar anders het dempen der overige poelen en moerassen
te Panaroekan voor een verbetering van den gezondheids-
toestand aldaar geheel onvoldoende zou zijn.
Tusschen den dienst der Staatsspoorwegen en den Raad
is ten deze overeenstemming verkregen. Met het dempen
van de poelen en moerassen door vermelden diensttak is
een aanvang gemaakt
Het ontwerp ten opzichte van de van 's Raadswege te
dempen poelen en moerassen was onder ultimo van het
verslagjaar bijna gereed.
1 9 1 2 — 1 9 1 3 . In 1912 werden geen rioleerings- en
afwateringswerken uitgevoerd
In de Chineesche wijk te Bondowoso zijn in 1910 ge-
metselde goten aangebracht, waarvan de kosten bedroegen
f 1 1 8 5 1 . — Een gedeelte hiervan, n 1. f 4 8 3 1 . — . werd
door de Chineesche bewoners van de betrokken wijk zelf
gedragen, zoodat een bedrag van f7470.— ten laste kwam
van de gewestelijke geldmiddelen
In het verslagjaar werd een plan ontworpen tot een af-
doende verbetering van het gotenstelsel te Banjoewangi,
waarvan de kosten globaal werden begroot op f 25,000. —.
Het voornemen bestaat om, aangezien voor de uilvoering
in eens van de noodige werken den Raad geen voldoende
fondsen ter beschikking staan, jaarlijks een derde gedeelte
tot stand te brengen, zoodat de totale kosten over drie jaren
worden verdeeld.
Voor het dempen van poelen en moerassen te Pana-
roekan en Banjoewangi werden door den Directeur der
Gewestelijke Werken projecten ingediend, waarbij de kosten
van de uit te voeren werken voor Panaroekan op f 42.400.—
en voor Banjoewangi op f 10,876,— werden begroot. Ten-
gevolge echter van een door den Inspecteur van den Burger-
lijken Geneeskundigen Dienst te Soerabaja op beide plaatsen
ingesteld onderzoek bleek een omwerking van die projecten
noodzakelijk Die omwerking was op het einde van 1912
nog met gereed gekomen. Blijken de uit te voeren werken
productief te zijn, hetgeen zal afhangen van de aan de
droog te leggen gronden te geven bestemming, dan bestaat
het voornemen de uitvoering voor rekening van de geweste-
lijke geldmiddelen te doen plaats hebben en de noodige
fondsen daarvoor te vinden uit een te sluiten geldleening.
Is dit niet het geval, dan zal een Landssubsidie worden
gevraagd.
1913—1914. Met de in het vorig verslag bedoelde
verbetering van het gotenstelsel te Banjoewangi kon nog
geen begin worden gemaakt, doordien de projecten nog
niet gereed waren.
Nadat de blijkens het verslag over 1912—1913 noodige
141
omwerking van de ingediende projecten voor het demperi
van poelen en moerassen te Panaroekan en Banjoewangi
ten genoege van den Inspecteur van den Burgerlijken Ge-
neeskundigen Dienst te Soerabaja had plaats gehad en de
ontwerpstukken daarna den Chef der 4e Waterstaats-
afdeeling ter goedkeuring waren aangeboden, moesten de
projecten door den Directeur der Gewestelijke Werken
weder in nadere behandeling genomen worden als een
gevolg van door dien Afdeelings-Chef gemaakte bemer-
kingen op technisch gebied.
Dientengevolge en in verband met een in te stellen
onderzoek omtrent de aan de droog te leggen gronden te
geven bestemming, waarvan zal afhangen of de Raad de
werken voor zijne rekening zal kunnen doen uitvoeren,
werd hiermede nog geen aanvang gemaakt
De Raad stelde voorts f 6 0 0 . — beschikbaar ter bezol-
diging gedurende het verslagjaar van twee door den Haven-
arts te Soerabaja, Dr. Pijl, opgeleide Inlanders voor het
opsporen en in kaart brengen van anopheles-broedplaatsen
te Panaroekan en Banjoewangi. Dit werk gaat gepaard met
het onschadelijk maken der plassen (z.g. kleine assaineering)
en leverde, voor zooveel de plaats Banjoewangi betreft,
blijkens een van den Inspecteur van den Burgerlijken
Geneeskundigen Dienst te Soerabaja ontvangen rapport,
zeer gunstige resultaten op ten opzichte van den gezond-
heidstoestand ter genoemde plaats.
T e Panaroekan bleek echter, dat daarmede geen succes
is te verkrijgen alvorens de verwaarloosde vischvijvers door
ophooging onschadelijk zijn gemaakt, zoodat aldaar de z.g.
„groote assaineering" de „kleine" vooraf moet gaan.
De met het opsporen der anopheles-plassen te Panaroe-
kan belaste Inlander is dientengevolge naar Sitoebondo
overgeplaatst om aldaar het werk voort te zetten.
1 9 1 4 — 1 9 1 5 . Ook in 1914 werd, tengevolge van het
nog in bewerking zijn der projecten, geen aanvang gemaakt
met de verbetering van het gotenstelsel te Banjoewangi,
waarvoor bereids gelden op de gewestelijke begrooting zijn
uitgetrokken.
Omstreeks het einde van het verslagjaar werd door een
te Banjoewangi gearriveerden stoombaggermolen een aanvang
gemaakt met het uitbaggeren van de binnenhaven, liggende
het in de bedoeHng met de uitgebaggerde specie zooveel
mogelijk poelen en moerassen te dempen.
De in het vorige verslag bedoelde op 's Raads kosten
voor het opsporen en dempen van anopheles-broedplaatsen
aangestelde inlanders bleven ook in 1914 als zoodanig op
de afdeehngshoofdplaatsen en ter districthoofdplaats Besoeki
werkzaam Hun arbeid leverde echter nog geen noemens-
waardige resultaten op, hetgeen wel in hoofdzaak aan on-
voldoend toezicht van de zqde van civiele geneesheeren
is te wijten, waarom dan ook op eene meer afdoende
controle hunnerzijds is aangedrongen.
Celebes. A d I. 2. Overal m hel binnenland gebeurt dat
door de bevolking zelve, terwijl op de onderafdeelings-
hoofdplaalsen de gestraften ook wel den openbaren weg
en de Gouvernementservcn onderhouden.
Ter hoofdplaats Makassar is de vuilnisdienst gemeente-
zorg. Er wordt gewerkt met 13 karren, die vroeger grooten-
deels door karbouwen, tegenwoordig echter door 24 paarden,
worden getrokken, want voor karbouwen bleek de dienst
te moorddadig.
De jaarlijksche kosten kunnen worden begroot f 8000
 142 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
te bedragen, waartegenover staan eenige geringe inkomsten
wegens het ruimen van puin-, erf- en stalvuil ten dienste
van hen die zulks vragen.
3. Bij alle woningen van Europeanen en Chineezen
en ook bij vele inlandsche woningen — waar mogelijk
maakt de inlander gebruik van de rivier — worden beer-
putten aangetroffen.
Ter hoofdplaats Makassar geschiedt de lediging door den
dienst der gemeente, middels een latrinelediger, bestaande
uit een pompinrichting en 2 (weldra zullen het zijn 3) karren,
welke laatste de faeces naar zee vervoeren.
Bij den bouw van huizen wordt tegenwoordig steeds
de eisch gesteld dat de beerputten waterdicht zullen zijn.
Vermoedelijk worden de bodems echter dikwijls, niet lang
nadat de woningen in gebruik zijn genomen, middels koe-
voeten lek gestooten, om het langer zonder latrinelediger
te kunnen stellen, waarvoor nog al wat, hoewel met meer
dan noodig, moet worden betaald.
4. In den afvoer van hemelwater wordt voorzien uit-
sluitend door de natuurlijke waterafleidingen: beken en
rivieren. De afloop van het water wordt vaak in het belang
van den rijstbouw belemmerd. Ter hoofdplaats Makassar
levert de afwatering nog steeds een onopgelost vraagstuk,
maar door de poreusheid van den bodem is de ondervonden
last van te veel water niet zeer groot en gewoonlijk van
slechts zeer tijdelijken aard.
A d IV. De heer A . G. H. v. Sluijs was zoo vriendelijk mij
een uitvoerig stuk te zenden over watervoorziening in die
streken. Ik kan thans niet op die zaak verder ingaan, maar
aangezien het vraagstuk der watervoorziening nauw samen-
hangt met de wijze waarop een stad toilet maakt, kan ik uit
de interessante gegevens putten, ook voor dit hoofdstuk.
Over watervoorziening schrijvend — een punt waarop
ik later terugkom — merkte Z . E d . o.a. op : „De gewone
kampongput in het binnenland is een gat in den grond
met een houten palissadeering tegen de wanden en een
hekje er om heen. In de onmiddellijke nabijheid er van
wordt veelal gebaad Defaeceeren geschiedt als regel niet
bij de putten.
Even wil ik nog vermelden, dat het water bijna overal
slecht is, dat o.a. door besturende ambtenaren van Kadjang,
Boeloe Komba, Soengoe Minassa, Bonthain verbetering
voorstelden, 'l zij door verplaatsen der standplaats naar een
gezonder oord, 't zij door 't draineeren van moerassen,
t zij door 't aanleggen van een waterleiding „Deze voor-
stellen en vermoedelijk nog wel andere op het gebied der
watervoorziening zijn nimmer tot uitvoering gekomen."
Cheribon. A d I. 2. Ten behoeve van de stadsreiniging op de
afdeehngshoofdplaatsen (buiten de gemeente Cheribon)
worden jaarlijks posten uitgetrokken op de gewestelijke
begrooting, die verschillen in verhouding tot de uitgestrekt-
heid der plaatsen en de behoefte. Uitgetrokken wordt voor
de afdeehngshoofdplaatsen : Indramajoe f 6 5 0 . — , Koeningan
f 330.—, Madjalengka f 3 4 0 . — , Tjiamis f 440.—.
Het huis- en erfvuil wordt dan opgezameld in een groote
kist voor aan de straat en dan door politioneel gestraften
opgehaald, op karren geladen, en ergens buiten de stad
verzameld; af en en toe in den Oostmoesson verbrand.
Overeenkomstig de bestaande politieverordeningen moet
het kampongvuil worden verzameld in daarvoor speciaal
op de kampongerven te graven groote en diepe goten of
vergaarbakken, terwijl het gebruik medebrengt, dat het vuil
in die bakken verzameld, dagelijks tegen 5 uur 's middags
in brand wordt gestoken. In muskietenrijke streken vooral
is dit laatste gebruik zeer in zwang, omdat de rook van
die verbrande stoffen de inlandsche woningen binnendringt
en op die wijze de muskieten verjaagt. Zoo bestaat ook
de gewoonte om den afval en het stalvuil te verzamelen
vóór de stallen van paarden of van vee, welk vuil dan
ook tegen den avond wordt opgehoogd en aangestoken,
waardoor een smeulend vuur wordt onderhouden, waarvan
de rook zich in die stallen verspreidt, ter verdrijving van
muggen, vHegen en andere insecten.
Het kampongvuil, dat men in de vergaarbakken op de
erven heeft verzameld, doet men gewoonlijk vergaan, en
dan wordt dat vergane vuil, door hem, die cenig begrip
hebben van het nut daarvan, in manden gebracht naar de
bouwvelden van de bevolking om dienst te doen als mest.
Waar zulks niet geschiedt, wordt op hetzelfde erf een
ander gat gegraven, en de overlolhge aarde van het nieuwe
gat geworpen op het oude, om de oude kuil Ie dempen
en de nieuwe te bezigen voor hetzelfde doel.
En dit gaat geregeld jaarlijks voort.
In de nabijheid van suikerfabrieken heeft een deel van
de bevolking reeds geleerd van de opzamehng van stal- en
ander vuil partij te trekken, door dat vergane vuil als mest
aan de suikerfabrikanten te verkoopen tijdens de bewerking
der suikerriettuinen tegen den prijs van f 0.10 tot f 0.25
de pikoelan (2 manden). Enkele fabrikanten hebben mij
verzekerd, dat deze soort mest nog zeer waardevol is.
Door de plaatselijke Europeesche en inlandsche ambte-
naren wordt de bevolking herhaaldelijk gewezen op het
nut van bemesting hunner bouwvelden met dal verzamelde
en vergane kampongvuil, doch de resultaten daarvan zijn
niet altijd bemoedigend, omdat men het nut er van niet
wil inzien, en de geringe arbeid daaraan verbonden voor
de massa nog te veel is. Misschien dat het landbouw-
onderwijs aan de inlandsche Landbouwschool te Ploembon,
in dit gewest, over eenige jaren een groep meer ontwikkelde
landbouwers over het geheele gewest zal verspreiden en
verbreiden, die in staat zal blijken de bevolking betere
begrippen omtrent bemesting enz. in te prenten, en haar
zal kunnen leeren beter partij te trekken van het door
haar zelf verzamelde kampongvuil.
c. Foto's, teekeningen enz. enz. kunnen van wege den
korten voorbereidingstijd niet worden overlegd.
4. De faecaal-afvoer in het gewest Cheribon (buiten de
gemeante Cheribon) is een onderdeel van de hygiène-
quaestie, waaraan eigenlijk eerst in den laatsten tijd eenige
meerdere aandacht is geschonken.
In bergafdeelingen, waar veel stroomend water is, en
dit water ook door de afdeehngshoofdplaatsen kan worden
geleid, zijn de privaten en de W . C . ' s van Europeanen
en Oosterlingen in den regel boven die leidingen gebouwd
en geplaatst, waardoor een geregelde afvoer verzekerd is.
Anders wordt door Europeanen, gegoede Oosterlingen en
inlandsche ambtenaren de toevlucht genomen tot zink- en
beerputten, waarvan men echter niet altijd zeker is, dat
die op bepaalde tijden worden geledigd en gereinigd.
In de kampongs en in de dessa's, waar geen stroomend
water wordt aangetroffen, heeft faecaalafvoer, in den werke-
lijken zin des woords, nergens plaats. Men doet zijne
behoeften ergens op een hoek van het erf, in een gat of
op den beganen grond en dan zijn het in den regel de
zoo zeer gewraakte kamponghonden of gladakkers, die dat
IN KROMO'S GROOTE LAND
vuil in zich opnemen. Voor dal doel zijn die viervoetige
dieren dan ook zeer nuttig.
In groote centra van bevolking, Chineesche en Arabische
vfijken in of buiten de afdeehngshoofdplaatsen, •want geen
stroomend water te brengen of te leiden is, is de faecaal-
afvoer over het algemeen zeer slecht. Men verkrijgt daar
dezelfde toestanden als beschreven en in beeld gebracht
in het door u uitgegeven werk, „Van Wonen en Bewonen
enz. Dit nader te beschrijven, acht ik hier dus overbodig.
Met dezen faecaalafvoer hangt ten nauwste samen de
rioleering van enkele plaatsen, waaraan dringend behoefte
bestaat.
In de eerste plaats komt daarvoor in aanmerking de
afdeelingshoofdplaats Indramajoe en door den Gewestelijken
Raad van Chenbon werden reeds in vorige jaren gelden
toegestaan voor de samenstelling van een situatiekaart met
hoogte-, ligging- en laagteprofielen van die plaats en die tee-
keningen in handen gesteld van den Chef der Irrigatie-
afdeeling Tjimanoek, met het doel een rioolstelsel te ont-
werpen, waardoor de faecaalafvoer zou kunnen worden
verbeterd. Deze ontwerpen zijn echter nog niet gereed.
Achtereenvolgens zullen dan ook eenige andere bevol-
kingscentra aan de beurt komen, vooral daar waar Chmeezen
en andere Oosterlingen dicht opeengepakt samen wonen en
de faecaalafvoer veel te wenschen overlaat.
O p de afdeehngshoofdplaatsen Madjalengka, Koeningan
en Tjiamis is de toestand over het algemeen vrij bevre-
digend en zal een rioolstelsel aldaar niet bepaald urgent
zijn, omdat op die plaatsen het stroomend water ongeveer
door alle deelen van de Europeesche en Oostersche wijken
kan worden geleid en afgevoerd.
Gebrek aan fondsen en gebrek aan werkkrachten zijn de
oorzaken, dat niet met genoegzame kracht en voortvarend-
heid aan deze hygiënische verbeteringen kan worden gearbeid,
hoewel de aandacht daarop steeds gevestigd blijft.
4. De afvoer van hemelwater mag in dit gewest met zijn
geaccidenteerde terreinen over het algemeen bevredigend
genoemd worden, ook voor zooverre betreft de verschillende
afdeehngshoofdplaatsen.
Gemetselde en andere leidingen zijn op die plaatsen in
voldoende mate en met voldoende capaciteit aanwezig om
het hemelwater naar de naastbijzijnde kanalen of rivieren
af te voeren.
O p dit oogenbhk zijn nog in aanleg twee groote kanalen,
ontworpen door de Irrigatie-afdeeling Tjimanoek, n.l de
Koempoel-Koewisla- en de Tjiwado-leiding, die ten doel
hebben en aangelegd worden om het overtollige hemel-
water ten Oosten en ten Westen van de residentiehoofd-
plaats Cheribon vlugger en gemakkelijker naar zee te kunnen
afvoeren.
De Westelijke leiding zal tevens benut worden om hel
water van een bestaand moeras in de nabijheid van het
onderdislricl Kapetakan af te leiden en den grond daar meer
geschikt te maken voor bouwgrond van de bevolking. Tot
dusver was sawah-bouw daar alleen mogelijk in den Oosl-
moesson. Binnenkort zal dit veranderd zijn
Het Oostelijk kanaal zal een einde maken aan de voort-
durende overstroomingen, waaraan een deel van het district
Sindanglaoet steeds heeft blootgestaan. De verbetering van
de verkeerswegen in dat deel van het gewest zal dan
binnenkort verzekerd wezen, terwijl ook minder schade zal
worden toegebracht aan de aanplantingen van de bevolking,
die van die overstroomingen jaarlijks veel nadeel ondervonden.
143
Voor den aanleg van de Koempoel-Koewista-leiding met
de daarin voorkomende kunstwerken werd door de Regeering
beschikbaar gesteld een bedrag van f 329,320, voor de
Tjiwado-leiding met kunstwerken ongeveer f 90,118.
Cheribon (1.741.695 inwoners) A d II. 1 9 1 1 - 1 9 1 2 ,
niet vermeld in het Decentralisatieverslag.
O p de afdeehngshoofdplaatsen Indramajoe, Madjalengka
en Tjiamis en de regentschapshoofdplaats Koeningan werd
hiervoor onderscheidenlijk uitgegeven f 500.^—, f 238.95,
f 500.— en f 297.30, benevens voor aankoop van karren
en gereedschappen ten behoeve van elk der e. g. drie
plaatsen f 40. — .
Het werk werd verricht door gestraften tegen betaling
aan den Lande.
De uitgaven voor de besproeiing der wegen worden uit
de onderhoudsfondsen voor de wegen betaald.
1913—1914. De werkzaamheden, die m 't algemeen
door gestraften werden verricht, bestonden in het schoon-
houden van spoelleidingen, goten en riolen en het weghalen
van vuil, enz. op de drie afdeehngshoofdplaatsen en de
regentschapshoofdplaats Koeningan, daarvoor werd uitge-
geven f 1283.—. Voorts voor aanschaffing van karren en
gereedschappen f 130. —.
Het besproeien der wegen in vorengenoemde plaatsen
werd bekostigd uit de onderhoudsfondsen der wegen.
1914—1915. De toestand in het vorig verslagjaar bleef
bestendigd. De uitgaven bedroegen voor het schoonhouden
van spoelleidingen, goten en riolen en het weghalen van
vuil op de afdeehngshoofdplaatsen en de regentschaps-
hoofdplaats Koeningan f 1247.— en voor aanschaffing van
karren en gereedschappen f 77. —.
Het besproeien der wegen in bovenbedoelde plaatsen
werd uit de onderhoudsfondsen voor de wegen bekostigd.
1911 — 1912. Deze werken zijn gedeeltelijk in uitvoering,
gedeeltelijk nog in studie bij den dienst der Irngatie-afdeehng
Tjimanoek.
1912—1913. Voor onderhoud der goten en riolen op
de afdeehngshoofdplaatsen Indramajoe, Madjalengka en Tjia-
mis en de regentschapshoofdplaats Koeningan werd respec-
tievelijk uitgegeven f 330. — , f 5 0 , — , f 5 0 . — e n f 4 9 . 8 2 ^
De rioleering op voornoemde plaatsen en speciaal te
Indiamajoe laat nog zeer veel te wenschen over. Het
vraagstuk op welke wijze 1. g. plaats, waar de gezondheids-
toestand in vergelijking met eldeis zeer ongunstig is te
noemen, van een goede rioleering en afwatering kan worden
voorzien, is door den Gewestelijken Raad in behandeling
genomen. De noodige plaatselijke opmetingen worden thans
verricht, voor welk doel een bedrag van f 300.— is toegestaan.
De dienst der Irrigatie is doende met het ontwerpen
van plannen voor de demping van poelen en moerassen.
1913—1914. Aan het onderhoud van goten en riolen
respectievelijk te Indramajoe, Madjalengka, Tjiamis en Koe-
ningan werd ten koste gelegd f 330.—, f 50. —, f 5 0 . —
en f 5.— of in totaal f 4 3 5 . — .
Ten behoeve eener goede rioleering van de afdeelings-
hoofdplaats Indramajoe, welke wegens den slechten gezond-
heidstoestand ter plaatse zeer urgent wordt geacht, is het
hd van den Raad A . G. Allart thans bezig een project
met begrooting uit te werken.
Aangezien echter de rioleering van deze plaats in verband
staat met de irrigatie, die in de omstreken van Indramajoe
thans wordt verricht, kan de uitwerking der plannen niet
zoo spoedig plaats hebben als wel gewenscht is.
144
1914—1915. Aan het onderhoud der op de afdeelings-
hoofdplaafsen en de regentschapshoofdplaals Koeningan
gelegen goteir en riolen werd ten koste gelegd f 5 0 7 . — .
Het in het vorig verslag bedoelde project met begrooting
van eene rioleering van de afdeelingshoofdplaats Indramajoe
kwam in den loop van dit jaar nog niet gereed.
Zooals ik reeds opmerkte, bestaan er verschil-
lende verordeningen, die direct of indirect verband
houden met de volksgezondheid. Ik laat er hier
een tweetal volgen. Men treft ze, voor zoover ik
weet, in alle gewesten of residenties aan. Groot
onderling verschil er tusschen bestaat er niet. Ik
zal er dan ook maar een paar vermelden.
De Gewestelijke Raad van Cheribon stelt vast de volgende
verordening:
VERORDENING op het houden van varkens
in het gewest Cheribon buiten de gemeente
Cheribon.
Artikel. 1. Het is verboden varkens te houden zonder
daartoe vergunning te hebben gekregen van den gewestelijken
raad van Cheribon.
Art. 2. De stallingen of fokkerijen moeten volgens de
aanwijzigirgen, door het Hoofd van plaatselijk bestuur gedaan,
in behp irllj 'n en zindelijken staat worden gehouden en
van een o rge'egenheid voor het vuil voorzien').
Art. 3- i'.ua. d van varkens zijn verplicht steeds stipt
de bcvci op e volgen, welke in het belang der open-
bare g d en ter verkrijging van een goede afsluiting,
doo.^ ^^ djor het Hoofd van plaatselijk bestuur met het
toezicht ' de varkensfokkerijen belaste personen worden
gegevei
/ 4. Behalve de ambtenaren en beambten van politie
hebben de Gouvernements veearts en het hem ondergeschikt
veeartsenijkundig personeel, zoomede de personen bedoeld
artikel 3, steeds vrijen toegang tot de fokkerijen.
Art. 5 Overtreding van deze verordening wordt gestraft
met een geldboete van ten hoogste ƒ ICO.— (een honderd
gulden) of met gevangenisstraf van ten hoogste achi dacf n,
wanneer de overtreding is gepleegd door Europeanen ot met
dezen gelijkgestelden en met eene gelijke boete of ten rbeid-
stelling aan de publieke werken voor den kost zonaer 'oon
van ten hoogste acht dagen, wanneer de overtreding is gepleegd
door inlanders of met dezen gelijkgestelden.
Art. 6. Deze verordening treedt in werking op den
dertigsten dag na hare afkondiging in de Javasche Courant.
De Voorzitter van den
Cheribon, Gewestelijken Raad van Che "^on
20 December 1912. v. d. Moore.
De Gewestelijlie Raad oan Cheribon stelt vast de vol-
gende verordening:
VERORDENING ter bevordering van f rde,
netheid, veiligheid en zindelijkheid in het ge-
west Cheribon, behalve de gewestelijke hoof a-
plaats.
Artikel 1. Deze verordening kan aangehaald wordt
„Cheribonsche verordening op orde en veiligheid''.
1) Deze bepaling ii prachtig; immers in geen enkele stad bestaat een
behoorlijk afvoergotenstelsel 1 T.
OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
Art. 2. De eigenaar of verhuurder van een gebouw of
erf is verplicht:
a. te zorgen of te doen zorgen, dat zijn erf van den open-
baren weg en van de aangrenzende erven door een
behoorlijk hekwerk, dan wel een behoorlijke omheining,
muur of levende pagger gescheiden is van minstens
1.25 meter hoogte en dat deze in hechten staat worden
gehouden;
b. de op de erven aanwezige waterputten tot eene hoogte
van minstens 0.75 meter boven den beganen grond op
te trekken of te doen optrekken of, wanneer de putten
niet gemetseld zijn, deze van eene behoorlijke omheining
ter hoogte van minstens 0.75 meter te voorzien of te
doen voorzien;
c. de op de erven aanwezige waterkommen of vijvers van
eene behoorlijke omheining ter hoogte van minstens
0.75 meter te voorzien of te doen voorzien.
Art. 3 De gebruiker of huurder en, bij ontstentenis van
dezen, de eigenaar van een gebouw of erf is verplicht:
a. zijn gebouw of erf in netten en zindelijken staat te
houden of te doen houden;
b. hekwerken, omheiningen en muren, in sub a van artikel 2
bedoeld, in netten staat te houden en zoo dikwijls het hoofd
van plaatselijk bestuur daartoe last geeft, te pleisteren, wit-
ten, teeren of verven of te doen pleisteren, witten, teeren
of verven en de levende paggers gelijk te snoeien of te
doen snoeien en door stevige bamboelatten te bevesti-
gen of te doen bevestigen;
c. te zorgen of te doen zorgen, dat de goten, riolen of
slooten op of langs zijn erf niet verstopt raken en dat
daaruit en uit mestvaalten geen water of vochtige be-
standdeelen op den openbaren weg komen;
d. voor zoover daarin niet van overheidswege voorzien
wordt, de straat of den weg langs zijn gebouw of erf
in zindelijken staat te houden of te doen houden door
verwijdering van het onkruid en door bijeenvoeging en
verbranding van het vuil, tot op de helft van de breedte
van de straat of van den weg, wanneer hij overburen
heeft en over de geheele breedte, wanneer hij die niet
heeft;
e. te zorgen of te doen zorgen, dat de op zijn erf groeiende
boomen niet overhangen op aangrenzende openbare
wegen of belendende erven en de overhangende takken
of boomen, op vordering van het hoofd van plaatselijk
bestuur of van den eigenaar of bewoner van het be-
belendende erf, dadelijk weg te kappen;
ƒ. het vuilnis en aanveegsel der huizen en erven, voor
zooverre in de verwijdering daarvan niet van overheids-
wege wordt voorzien, in behoorlijk diepe kuilen te
verzamelen en daarin op de erven bij dag te verbranden of
te doen verbranden, zullende die kuilen zoo ver mogelijk
van den langs het erf loopenden openbaren weg en van
de belendende gebouwen moeten zijn verwijderd;
g. deuren en hekken zoodanig te plaatsen, dat deze bij
het openen het verkeer op den weg niet belemmeren;
h. voor zoover daarin niet van overheidswege wordt voor-
zien, gedurende door het hoofd van plaatselijk bestuur
aan te geven tijden van het jaar den langs de gebouwen
of erven loopenden openbaren weg, waar overburen zijn
J ter halve breedte, en anders ter geheele breedte, des
morgens tusschen 6 en 8 en des namiddags tusschen
3 en 5 uur te begieten of te doen begieten met water,
dat vrij is van vuile of kwalijk riekende stoffen.
IN KROMO'S G R O O T E L A N D
Art. 4. Het is verboden:
a. zonder vergunning van het hoofd van plaatselijk bestuur,
op een van den openbaren weg zichtbare plaats warongs
of andere uitstallingen, beestenkralen of stallen, latrines,
stapelplaatsen of bergloodsen, ijs- en drankkiosken op
te richten of te hebben;
b. Inlandsche gaarkeukens en droogbakken voor visch of
andere sterk riekende v\raren op te richten of te hebben
op plaatsen, daartoe niet door het hoofd van plaatselijk
bestuur aangewezen;
c. de 'openbare marktplaatsen en begraafplaatsen als woon-
plaats of als nachtverblijf te bezigen;
d. de latrines te reinigen of uit te halen anders dan tusschen
middernacht en vijf uur des morgens na de faecale stoffen
zoooeel mogelyk reukeloos te hebben gemaakt;
e. zich in drinkwaterleidingen te baden, zijn vee daarin te
laten baden of daaruit te laten drinken, zich op den
openbaren Weg met Water uit de drinkwaterleidingen te
reinigen of te baden, dan wel die leidingen op eenige
andere Wijze te verontreinigen;
f. buffels en ander vee te laten baden en loopen in de
door de hoofdplaatsen of desa's loopende waterleidingen ;
g. zonder vergunning van het hoofd van plaatselijk bestuur
of van den betrokken beheerder uithangborden of aan-
plakbiljetten te bevestigen aan Gouvernementsgebouwen
of muren;
h. zonder gelijke vergunning in een stioom eenig werk tot
het opvangen van afdrijvend vuil aan te brengen;
i. op hinderlijke wijze van des voormiddags 6 uur tot des
namiddags 6 uur op eene van den openbaren weg zicht-
bare plaats zich te baden of aan natuurlijke behoeften
te voldoen;
j te verkoopen, rond te venten of ten verkoop uit te stallen :
levensmiddelen of vruchten, waarvan het verkoopen, rond-
venten of ten verkoop uitstallen in tijden van ziekten of
epidemieën door het hoofd van plaatselijk bestuur is
verboden.
De levensmiddelen of vruchten, waarmede de overtreding
van dit verbod is gepleegd, kunnen worden in beslag ge-
nomen en vernietigd;
\. des nachts zonder aannemelijke reden op een anders
erf te treden en te vertoeven zonder vergunning van
den eigenaar of bewoner;
/ zinkende stoffen in goten of riolen te werpen.
Art. 5. ( I ) Kadavers van paarden, groot en klein vee,
honden en katten moeten door de eigenaars binnen 24 uur,
vóórdat zich teekenen van ontbinding voordoen, begraven
worden op behoorlijke diepte onder den beganen grond,
terwijl de aarde boven het kadaver goed aangestampt moet
worden. Zoo noodig wijst het hoofd van plaatselijk bestuur
daartoe bepaalde plaatsen aan.
(2) Wanneer de eigenaar niet bekend is, zal het begraven
van het dier op de hoofdplaatsen van overheidswege elders
door of van wege de gemeente verricht worden.
Eenmaal begraven zijnde, zullen de kadavers niet meer
mogen worden opgegraven, tenzij op last van de bevoegde
autoriteit.
Art. 6. Eigenaars van honden, die door aanhoudend
geblaf of door huilen den buren overlast aandoen, zijn
verplicht, op eerste aanzegging van de politie, dien overlast
te doen ophouden.
Art. 7. (1) Ter voorziening in spoedige hulp bij brand
moet voor bamboezen woningen aan beide zijden van de
143
hoofddeur een bamboezen koker of ander licht en gemak-
kelijk transportabel voorwerp, met water gevuld, aanwezig zijn.
(2) In bamboezen woningen moet, ter voorkoming van
brand, het fornuis op den grond geplaatst worden, zoodanig
dat het beschot der woning ten minste een halven meter
daarvan verwijderd is, terwijl binnen twee en een halven
meter afstand boven de fornuizen geen steUingen geplaatst,
noch hout of brandbare stoffen mogen bewaard worden.
(3) Evenmin mogen in bamboezen woningen tegen het
beschot of tegen houten- of bamboezen stijlen brandende
nachtlampjes, zoogenaamde pelita's of andere brandende
voorwerpen gehangen worden.
Art. 8. Zoowel de rooimeester als de ambtenaren en
beambten der politie zijn bevoegd, ter opsporing van over-
tredingen dezer verordening erven binnen te treden.
Art. 9. (1) Overtreding der bepalingen dezer verordening
wordt gestraft, zoo het Europeanen of met dezen gelijk-
gestelden geldt, met een geldboete van ten hoogste ƒ 2 5 . —
of gevangenisstraf van ten hoogste vier dagen en zoo het
Inlanders of met dezen gelijkgestelden aangaat, met een
gelijke geldboete dan wel ten arbeidstelling aan de publieke
werken voor den kost zonder loon van ten hoogste acht
dagen
(2) Onverminderd de straffen, boven bepaald, zijn de
overtreders verplicht, binnen een door het hoofd van plaatse-
lijk bestuur te bepalen termijn en op daartoe door het hoofd
gedane aanzegging, weg te luimen of te doen wegruimen,
te herstellen of te doen herstellen of alsnog te verrichten
of te doen verrichten, hetgeen in strijd met deze verordening
is verricht of nagelaten.
(3) Bij niet nakoming dezer verplichting is het hoofd
van plaatselijk bestuur, zondere verdere ingebrekstelhng van
den overtreder, bevoegd, zulks op diens kosten te doen
plaats hebben.
Art. 10. Waar volgens deze verordening de toestemming
van het hoofd van plaatselijk bestuur noodig is en die
toestemming geweigerd wordt, is hooger beroep op het hoofd
van gewestelijk bestuur toegelaten.
Art. 11. Bij de in werkingtreding dezer verordening
vervalt de thans in de residentie Cheribon geldende „Veror-
dening tot bevordering van orde, netheid, zindelijkheid en
veiligheid in de residentie Cheribon", opgenomen in de
Javasche Courant van 3 Februari 1899 no. 10.
De Voorzitter van den Gewestelij ken
Cheribon, Raad van Cheribon,
28 Juni 1910. J. Oudemans.
A d II. Cultuurgebied der Oostkust van Sumatra.
1911 — 1 9 1 2 . Deze dienst werd op de gewone wqze
met gestraften voortgezet.
Nieuwe werktuigen werden niet aangeschaft.
1 9 1 2 — 1 9 1 3 . Het schoonhouden van wegen, pleinen
en goten, hetgeen vroeger met behulp van gestraften ge-
schiedde, werd na reorganisatie van het gevangeniswezen
met behulp van vrije koelies voortgezet.
1913—1914. Het schoonhouden van wegen, pleinen
en goten werd met behulp van vrije koelies voortgezet,
waar mogelijk in samenwerking met de bestaande negorij-
fondsen.
1914 — 1 9 1 5 . Het schoonmaken van wegen, pleinen
en goten werd met de hulp van vrije koelies voortgezet,
waar mogelijk in samenwerking met bestaande negorij-
fondsen.
19
 146
A d . Ill Cultuurgebied der Oostkust van Sumatra
1911 — 1912. Wegens gebrek aan middelen kon op
dit gebied niets worden tot stand gebracht, hoewel ver-
schillende weggedeelten, ook van den z.g. asweg en van
den grooten weg van Medan naar Laboean, nu en dan
onder water stonden
Enkele opnemingen hadden plaats en peilschalen werden
aangebracht. Met eene opname van de Padangrivier werd
een aanvang gemaakt
1 9 1 2 - 1 9 1 3 , 1 9 1 3 - 1 9 1 4 en 1 9 1 4 - 1 9 1 5 wordt cul-
tuurgebied der Oostkust van Sumatra met vermeld in het
Decentralisatieverslag.
Ad IV. Ruim 50 jaar geleden bezocht de bekende
natuuronderzoeker Alfred Russel Wallace ons schoone
„Tropisch Nederland"
De veelzijdige geleerde had met alleen oog voor dieren
en planten, maar ook voor de bevolking, haar gewoonten,
haar zeden, haar woon- en verblijfplaatsen, haar wel en
haar wee. — Hij gat hier en daar beschrijvingen van
dorpen, woningen, hijgiemsche toestanden, voor zoover men
er toen natuurlijk kijk op had. (Reeds in het vorige hoofd-
stuk heb ik hierop gewezen.) Ik ontleen aan zijn boek
nog het onderstaande
De Sumatraansche dorpen zijn zeer schilderachtig; de
grond wordt er vaak geveegd, ten minste die vóór de
voornaamste huizen gelegen, maar het stinkt er vreeselijk,
een gevolg van de omstandigheid, dat zich ot\der elk huis
een vuilnisbelt bevindt, ontstaan door het laten vallen van
allerlei afval door den vloer, die er zich boven bevindt. In
andere opzichten is de Maleier overigens schoon en zindelijk.
Djokjakarta (1,171,471 inwoners). A d 1. 2 Het vuil
wordt door de bewoners aan den kant van den weg in
kisten gedeponeerd, dat door grobaks van den sfadsrei-
mgingsdienst buiten de kotta wordt gebracht en daar
verbrand.
a f 3,960.— 's jaars, volgens artikel 50 van de Sultanaats-
begrooting 1914.
h. Neen.
c. Het vervoer van vuil heeft middels grobaks plaats,
getrokken door menschen of vee
3. De faecalien worden afgevoerd in leidingen, rivieren,
beer- en zinkputten.
4. Regenafvoer heeft plaats langs leidingen Niet meer
na te gaan wat de aanleg heeft gekost.
A d IV. Door de Ned Ind Spoorw. Mij is hier een
woningpark gebouwd ten behoeve van haar personeel.
Dit park beantwoordt aan strenge hygiënische eischen.
Faecahën worden afgevoerd en geleid naar septic-tanks.
(In het 3"^^ deel, dat over „de woning" zal handelen, hoop
ik gelegenheid te hebben van dit mooie werk teekemngen
en foto's te kunnen laten zien. T.)
Kediri (1,755,763 inwoners) A d I. 2. Huis-, erf- en
kampongvuil wordt gemeenlijk in kuilen, op het erf ge-
graven, verzameld en verbrand.
a, b en c. Nihil.
3. Een bepaalde inrichting bestaat met.
4. De Brantasrivier is de eemge afvoer.
A d IV. Trenggalek (bij Toeloeng-Agoeng)
De heer Adam, controleur van Panggoel, deelde me
in een bnef van 4 Juni 1914 o.a. mede, dat in Banjoe-
wangi in de dessa erf- en ander vuil nogal eens verzameld
OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
wordt op een gezamenlijke mestvaalt. De zoo gevormde
mest dient voor den aanplant. In de meeste streken bestaat
echter de bepaling, dat erf- en ander vuil in een kuil ver-
zameld moet worden en eiken dag verbrand In den regcn-
tqd IS dit verbranden nogal bezwaarlijk, terwijl door het
verbranden van den afval deze zqn waarde als meststof
geheel verheet.
(Wellicht zou in deze richting iets te doen zijn Zooals
bekend, hechten de Chmeezen groote waarde aan men-
schelijke faecalien Z e verzamelen deze zeer zorgvuldig.
Zie mededeeling van Jennessen en Latip omtrent dit punt
op bladz. 129. T.)
Javasche Courant d. d 15 Augustus 1865, No. 6 6 .
De Resident van Kediri,
overwegende, dat het wenschelijk is, dat gezorgd worde voor eene be-
hoorlijke begieting der wegen in de stad en voorsteden van Kediri en
de hoofdplaatsen der assistent-residentign Ngrowo en Blitar
Maakt aan de ingezetenen bekend
Dat door hem is vastgesteld de navolgende keur op het begieten der
wegen binnen de stad en voorsteden van Kediri en de hoofdplaatsen
der assistent-residentiën Ngrowo (thans Toeloengagoeng) en Blitar, toe-
passelijk verklaard op de hoofdplaats der assistent-residentie Berbek by
keur van 9 November 1872 (Javasche Courant van 22 November 1872,
No 94) op de plaats Kertosono bij keur van 6 Januari 1880, No 7), en op'
de plaats Trenggalek bij keur van 18 September 1885) Javasche Courant
van 6 October 1887, No 80)
Artikel 1 Ieder ingezetene is verplicht den weg, voor zoover die loopt
langs het erf, door hem in eigendom of in huur bezeten, te begieten, met
dien verstande, dat dezelve door de eigenaren of huurders der erven aan
beide zijden van den weg, ieder voor de helft der breedte wordt begoten,
en dat daar, waar eigenaren of huurders aan eene zijde mochten ont-
breken, de weg over de geheele breedte wordt begoten door de eigenaren
of huurders der erven aan de andere zijde
Art 2 De begieting geschiedt twee malen daags, des morgens tusschen
acht en negen ure, en des namiddags tusschen vier en vijf ure 1)
Art 3 Degenen, die bevonden worden ten deze nalatig te zijn, zullen
worden gestraft met eene geldboete van een gulden, voor de eerste maal,
en van drie gulden bij herhaling, terwijl bovendien de betrokken wijk-
meester den weg te hunner koste kan doen begieten
Art 4 Voor zooveel de wegen loopen langs Gouvernementsgebouwen
en erven, wordt in de begieting voorzien door het plaat'^elijk bestuur
Art 5 Deze bepalingen zijn ook verbindend voor de bewoners de
kampongs die langs de groote wegen gelegen zijn voor zooveel deze
betreft wordt het werk der begieting geregeld door de betrokken kam-
ponghoofden
En opdat niemand, wien zulks aangaat, hiervan onwetendheid voor-
wende, zal deze in het officieel nieuwsblad worden geplaatst en voor
zooveel noodig, in de Inlandsche en Chineesche talen worden aangeplakt
Gedaan te Kediri, den 8en Augustus 1865
De Resident voornoemd,
VAN DER KAA
De Secretaris,
F JEEKEL
Javasche Courant d d. II Juh 1 8 7 3 . N o . 5 5 .
(Voor het land)
De Resident van Kediri,
overwegende, dat het wenschelijk is bepalingen vast te stellen tot be-
vordering van netheid, zindelijkheid, veiligheid en orde ter hoofdplaats
Kediri en op de hoofdplaatsen der afdeelingen Ngrowo, Blitar en Berbek
En gebruik makende van de bevoegdheid, omschreven in art 72 van
het reglement op het beleid der Regeering in Ned IndiË en in de ordon-
nantie van 17 Februari 1858 (Staatsblad No 17)
Maakt aan de ingezetenen van dit gewest bekend, dat door hem is
vastgesteld de volgende
VERORDENING tot bevordering van netheid, zindelijkheid, veiligheid en
orde ter hoofdplaats Kedin en op de hoofdplaatsen der afdeelingen
Ngrowo, Bliiar en Berbek (Toepasselijk verklaard op de plaatsen
Kertosono en Trenggalek bij gewestelijke keur van 5 November 1874,
afgekondigd in de Javasche Courant van 24 November 1874, No 94t.)
1) Dat zijn de uren, waarop de meeste Europeanen naar hun werk gaan
of er van daan komen
 IN KROMO'S GROOTE LAND
Artikel I. De eigenaren, huurders of bewoners van huizen ter hoofd-
plaatsen der afdeelingen Ngrowo, Blitar en Berbek zijn verplicht hunne
huizen in behoorlijken en netten staat te onderhouden en minstens een
maal 's jaars en wel in de Maand Mei te doen witten 1)
Art 2. Elk erf of perceel, gelegen langs den openbaren weg met een
steenen huis bebouwd, dat bij het middel der verponding is aangeslagen
voor f 3000.— of daarboven, moet, wanneer het huis met onmiddellijk aan
den weg grenst, aan de zijde van den weg, en wel binnen de bestaande
rooilijn, afgescheiden worden door een hekwerk van steen, hout of ijzer,
dan wel door pilaren met kettingen verbonden, naar verkiezing van den
eigenaar.
Alle andere erven moeten in gelijke voege worden afgescheiden door
een netten bamboezen pagger, met houten of bamboezen stijlen, dan wel
door een levende heg, mits deze behoorlijk gesnoeid en onderhouden worde.
Art. 3. Aan de erven welke nog niet, op de wijze, bij art. 2 bedoeld,
zijn afgescheiden, moet binnen één jaar na de afkondiging dezer keur
de noodige voorziening zijn aangebracht.
Het hoofd van plaatselijk bestuur kan van de voldoening van deze ver-
plichting uitstel verleenen
Art. 4. De bij art. 2 bedoelde afsluitingen, zoomede de bruggen en
duikers tot de erven leidende en de opstallen aan den openbaren weg,
moeten evenals de muren der woningen, door de eigenaren, huurders
of bewoners der erven, in behoorlijken, netten en zindelijken staat onder-
houden, en zoo dikwijls zulks vereischt wordt, gewit, geteerd of geverfd
worden.
Art. 5. Langs de openbare rijwegen mogen geene huizen of bijgebou-
wen met daken van atap worden opgericht. De bestaande daken en
afdaken van atap langs die wegen moeten binnen de twee jaren na de
afkondiging van deze keur worden weggeruimd.
Het plaatsen van afdaken van atap aan de huizen en vóór de vensters
of deuren, in het gezicht van den openbaren rijweg is mede verboden.
De buitenwanden van bamboe, langs de openbare rijwegen, moeten met
kalk bepleisterd en gewit zijn.
Art. 6. Het is verboden, in het gezicht van den openbaren rijweg,
beestenkralen of stallen, stapelplaatsen of bergloodsen van hout, steenen
of andere materialen, mestvaalten en diergelijke te plaatsen.
Art. 7. Het oprichten van latrines aan de oevers van rivierenof aan de
kanten van grachten ot slooten, waar langs de openbare weg loopt, is
verboden.
Art. 8. De eigenaren, huurders of bewoners van huizen en perceelen
zijn verplicht de straten of wegen, slooten, goten of riolen, langs of om
hunne erven of huizen loopende, in zindelijken staat te houden en zorg
' te dragen, dat die slooten, goten of riolen niet verstopt raken en dat er
geen harde voorwerpen in aanwezig zijn.
Het IS verboden, het water uit de bestaande of later daar te stellen
leidingen, op te stoppen of af te leiden.
Art. 9. De eigenaren, huurders of bewoners van huizen en perceelen
zijn verplicht hunne erven in behoorlijken staat te onderhouden, opdat
hunne buren geen overlast hebben van stinkende en rottende stoffen,
ongedierte of anderszins
Art. 10. Zij zijn verplicht allen afval en vuil te verbranden in kuilen
of gemetselde bakken, eene diepte hebbende van minstens een Neder-
landsche el of ruim drie Rhijnlandsche voeten, welke kuilen of bakken
slechts tot op twee derde der diepte met vuilnis zullen mogen worden
gevuld.
De kuilen en bakken moeten zoo ver mogelijk van den weg, van het
huis van den bewoner en van de belendende huizen verwijderd zijn.
Art. 11. Warongs en andere uitstallingen warden zonder vergunning
van het plaatselijk bestuur, langs de openbare wegen niet toegelaten.
Zij moeten, wanneer het plaatselijk bestuur zulks verlangt, achter de
muren of heggen gesteld worden
Art. 12. Het is verboden, om verzamelingen van inlandsche gaar-
keukens, manden met visch en andere sterk riekende waren, langs de
openbare wegen te houden, anders dan op de plaatsen, waar zulks door
de politie wordt toegelaten.
Art. 13. Het ruimen en uithalen van latrines mag alleen plaats vinden
tusschen II uur des avonds en 5 uur des morgens, na ze vooraf zoo
veel mogelijk reukeloos te hebben gemaakt met chloorzure kalk of andere
middelen. (Vermoedelijk is er chloorkalk bedoeld. Aan die bepaling is
natuurlijk nooit de hand gehouden! T.)
Art. 14. Eigenaren of bezitters van honden, die door aanhoudend ge-
blaf of door huilen, de buren overlast aandoen, zijn verplicht op eerste
aanzegging van de politie maatregelen te nemen, om dien overlast te doen
ophouden.
Duurt de overlast na de aanzegging der politie voort, alsdan is de
betrokken persoon in overtreding.
1) Einde Westmoesson. Slaat op huizen van steen, door Europeanen
en Chineezen bewoond. T.
147
De politie is bevoegd, bij aankondiging in de Javaansche Courant of
bekkenslag, de tijdelijke vastlegging der honden of de aanlegging van
muilbanden te bevelen.
Honden, waar omtrent dit bevel wordt verzuimd, zoomede honden,
welke geen eigenaar hebben en dolle honden kunnen door de politie
worden afgemaakt.
Art. 15. Ter voorkoming van brand worden in bamboezen woningen
en keukens de fornuizen of kombuizen (dapoers) op den grond geplaatst,
zoodanig, dat het beschot ten minste een halve NederI el (ongsveer
twee Rhijalandsche voeten) ver daarvan verwijderd is.
Boven de dapoers of kombuizen mogen geene stellingen geplaatst
worden, om daarop brandhout of iets anders te drogen.
Het is mede verboden, om tegen het beschot van een bamboezen huis,
nachtlampjes of pelita's te hangen of te bevestigen.
Art. 16. De rooimeester, zoomede de ambtenaren en beambten der
politie, hebben de bevoegdheid om des daags, van des morgens acht uren
tot des namiddags vijf uren zich, met aanmelding van hun persoon aan
den bewoner, op de erven te begeven, teneinde zich van de naleving der
bepalingen dezer keur te overtuigen.
Art. 17. Overtreding der bepalingen dezer verordening wordt gestraft
met eene geldboete van f 1.— tot f 15.— en in geval van herhaling der
zelfde overtreding, binnen het jaar, met eene geldboete vanf 5-—tot f25.—
Art. 18. Onverminderd de straffen in het vorig artikel bepaald, zijn de
overtreders verplicht binnen een door het plaatselijk bestuur te bepalen
termijn en op daartoe gedane aanzegging, het gebrekkige of het ver-
zuimde te herstellen en het tegen de bepalingen van dit reglement ge-
maakte of aanwezige weg te ruimen
En opdat niemand, wien zulks aangaat, hiervan onwetendheid voor-
wende, zal deze in het officieel nieuwsblad worden geplaatst, en voor
zooveel noodig in de Inlandsche en Chineesche talen worden aangeplakt.
Gedaan te Kediri, den 27en Juni 1873.
De Resident van Kediri,
C. BOSSCHER.
De Secretaris,
DE SCHUMAKER.
Javasche C o u r a n t d. d. 11 Juli 1 8 7 3 , N o . 5 5 .
(Voor het Land). De Resident van Kediri.
Overwegende, dat het noodzakelijk is voorgekomen om in het belang
der gezondheid en veiligheid der ingezetenen van de residentie Kediri, de
hoofdplaatsen Kediri, Ngrowo, Blitar en Berbek uitgezonderd, eenige bepa-
lingen vast te stellen;
Lettende op art. 72 van het Regeeringsreglement, op Staatsblad 1858
No. 17 en op Staatsblad 1870, No. 189;
Maakt aan de ingezetenen van dit gewest bekend, dat door hem is
vastgesteld de navolgende verordening;
REGLEMENT en keur van politie, In het belang der gezondheid en
veiligheid der bevolking, in de residentie Kediri, de hoofdplaatsen
Kediri, Ngrowo, Blitar en Berbek uitgezonderd.
Artikel 1. Elke kampong- of dessabewoner is verplicht het door hem
bewoonde erf en huis in behoorlijken staat te onderhouden.
Is het erf en huis niet bewoond, dan rust deze verplichting op den
eigenaar of bezitter.
Art. 2. Hij is verplicht dagelijks alle vuilnis en onkruid in een daartoe
door het dessahoofd aangewezen, op voldoenden afstand der gebouwen
gegraven kuil, bijeen te brengen en zoo dikwerf noodig te verbranden.
Het verbranden daarvan bij niet kalm weder is verboden.
Art. 3. Elk erf of woning in de dessa of tusschen andere woningen in
gelegen, zal van de belendingen en den weg gescheiden moeten zijn
door een muur, omheining of levenden pagger.
Buren zijn verplicht die afscheiding elk voor hun aandeel daar te
stellen.
Art. 4. Loopt een sloot of waterleiding langs den weg, dan zal daar-
over aan den ingang van het erf een goed bruikbare duiker van steen
of ander materiaal gemaakt moeten worden.
Art. 5. Huizen in de dessa's of in de door vreemde oosterlingen bewoonde
bnurten mogen op geen korteren afstand dan drie Nederl. ellen (10 voet)
van elkander gebouwd worden.
Reeds bestaande woningen, tusschen welke die afstand niet bestaat,
mogen bij afbraak niet herbouwd worden, dan met inachtneming van
dien afstand.
Het plaatselijk bestuur kan echter toestaan, dan van dit voorschrift
wordt afgeweken, wanneer de woningen geheel tegen elkander in de
strekking van dezelfde rooilijn en van steen met pannen dakbedekkiug
gebouwd worden.
Art, 6. Onverminderd de strafbepaling is overtreder verplicht op eerste
aanzegging van de politie, het in strijd met art. 5 gebouwde af te breken
en het verzuimde te herstellen.
 148 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
Bil nalatigheid of onwil, zal dit op last van de bevoegde macht en ten
zijnen koste worden verricht
Art 7. Het baden van buffels en ander vee m de door de steenen of
dorpen loopende waterleidingen is verboden
Art 8 Een ieder, die aftappingen wenscht te maken, van de door
de hoofdplaatsen of dessa's loopende stroomen, zal zulks doortusschen-
komst van zijn kampong-ofdessahoofd aan de bevoegde autoriteit kunnen
aanvragen.
Dit zal alleen worden toegestaan, wanneer eene genoegzame hoeveel-
heid water aanwezig is.
Art 9 Elke waterput moet door den eigenaar van eene behoorlijke
omheining met afsluiting worden voorzien.
Art 10 Zij die, volgens art 11 van het Inlandsch Reglement, worden
opgeroepen tot het betrekken der wachten, zullen zich met mogen doen
vervangen, dan met goedvinden van het dessahoofd
Art II BIJ elk wachthuis zal eene tontong geplaatst worden , de wacht-
hebbenden zijn verplicht daarop het heele en halve uur te slaan, waarvan
het signaal van de districtshoofdplaats uitgaat
BIJ brand, watersnood of andere gelegenheden, wordt daarop mede het
alarmsein gegeven
Art 12 Doode dieren zullen door de eigenaars onmiddellijk begraven
moeten worden op daartoe bestemde of andere plaatsen, met minder dan
5 voet diep
Wanneer de eigenaar met bekend is, zal het op de hoofdplaatsendoor
de politie, elders door twee of meerdere naastbij wonenden, verricht
worden
Art 13 Het door Inlanders dragen van meer dan gewone wapens is
verboden
Art 14 Overtredingen van deze keur worden gestraft met geldboete
van f I — (een) tot hoogstens f 25— (vijf en twintig gulden) of met ten
arbeidstelling aan de openbare werken voor den kost zonder loon, voor
niet langer dan 14 dagen, wanneer de overtreders Inlanders of daarmede
gehjkgestelden zijn, en eene geldboete van hoogstens f 50.— (vijftig
gulden) of gevangemsst.af, den tijd van vier dagen met te bovengaande,
wanneer de overtreders Europeanen of daarmede gelijkgestelde personen
zijn
Art 15 Deze keur treedt in werking dertig dagen na hare afkondiging
E« opdat niemand, wien zulks aangaat, hiervan onwetendheid voor-
wende, zal deze in het officieel nieuwsblad worden geplaatst, en voor
zooveel noodig in de Chineesche en Inlandscbe talen worden aangeplakt
Gedaan te Kediri, den 27sten Juni 1873
De Resident van Kediri
C BOSSCHER
De Secretaris,
DE SCHUMAKER
Kedoe (2.446.371 inwoners). A d I.
2. O p Afdeelingshoofdplaatsen door gestraften, ook
vnje koelies, elders door vrije koelies ; vervoerd in houten
karren naar vuilnisbelten.
a. Voor „Reinigingsdienst" is op de begrooting voor
1914 uitgetrokken een bedrag van ƒ 2918.
b. Neen.
c. Niet voorhanden
3. Afvoer middels groote en kleine leidingen.
4. Middels idem
A d II. 1911 — 1912. Voor den reinigingsdienst zijn 18603
gestraften gebezigd, wat neerkomt op een regularisatie-
bedrag van 18603 X / 0.10 - - / 1860.30, n.l. voor
Poerworcd)o ƒ 655.10, voor Temanggoeng ƒ 141.90 en
voor Keboemen ƒ 1063.30.
Voor besproeung van wegen op de hoofdplaatsen der
afdeelingen zijn totaal 556 gestraften gebezigd, wat neer-
komt opeenregularisatie-bedragvan556X/0 1 0 = - ƒ 55.60,
n 1. voor T e m a n g g o e n g / 9.20 en voor Keboemen ƒ 46.40.
1912—1913 en 1913—1914 worden met vermeld in
het Decentralisatieverslag.
1914—1915. Deze dienst bepaalt zich tot het ophalen
van vuilnis en het besproeien der openbare wegen op de
afdeelings- en regentschapshoofdplaatsen.
Voor de vereischte werkzaamheden wordt gebruik ge-
maakt van politioneel veroordeelden tegen betaling aan het
Gouvernement van een dagloon van / 0.50 per mandoer
en ƒ 0.10 per veroordeelde
De uitgaven in 1914 bedroegen ƒ 1658.—.
A d III. 1911 — 1912 en 1 9 1 2 - 1 9 1 3 wordt Kedoe
niet vermeld in het Decentralisatieverslag
1913—1914 Ter bevordering van waterafvoer middel»
spoelwatergoten en riolen is een deel van het gotenstelsel
in het Chineesche kamp te Koetoardjo, tot een gezamen-
lijke lengte van ± 300 M vernieuwd, welk werk ƒ 4 3 9 3 . —
gekost heeft en in het verslagjaar geheel gereed kwam.
' 9 1 4 — 1 9 1 5 . In het vorig verslagj'aar is melding ge-
maakt van de vernieuwing van de Westelijke groote spoel-
watergoot in de Chineesche kamp te Koetoardjo. In het
verslagjaar zou de verbetering van de Oostelijke goten ter
hand genomen worden ; het betrekkelijk ontwerp om advies,
gezonden aan den chef der Irrigatie-afdeeHng Serajoe, kon
dezen ambtenaar niet bevredigen, hoewel het opgemaakt
was volgens het advies van diens ambtsvoorganger; eerst-
genoemde 18 van oordeel, dat met de verbetering behoort
gepaard te gaan eene verbetering van de afwatering van
een terrein van belangrijke oppervlakte, dat op deze
goten moet afwateren Door deze principieele wijziging,
die een geheele omwerking van het ingediend ontwerp
vordert, in het werk, waarvoor een vrij belangrijke opname
noodig 13, voorloopig gesupprimeerd ; het zal op het
werkplan van 1916 gebracht worden ter uitvoering in dat
jaar, waarbij tevens vastgesteld moet worden welk aandeel
het Gouvernement in de totale kosten daarvan zal bij-
dragen, daar het nieuwe werk niet alleen zal bestaan in
het vernieuwen van bestaande geheel defecte gemetselde
steenen spoelgoten van te geringe capaciteit, doch ook in
het verbeteren van afvoerleidmgen buiten de regentschaps-
hoofdplaats Koetoardjo, daarop afwaterende.
Lampongs. A d I.
3. Faecaalafvoer geschiedt middels spoelleidingen, waar
deze ontbreken, voorzien beerputten in de behoefte
4. Het hemelwater wordt deels door bovenbedoelde
spoelleidingen, deels door andere wateiloopen naar zee
afgevoerd. Wel is waar blijft dit bij zware buien op de
laaggelegen gedeelten van de kotta wegens gebrekkige
afwatering staan, doch men is doende dit voor verbetering
voor te dragen; met de opname is dan ook bereids
begonnen.
Madoera (1.742.814 inwoners). Ad I.
2. Zie afzonderlijk rapport van de afdeeling Soemenep.
3. Zie hiervoren.
4. Zie hiervoren ; in de afdeehng Bangkalan is men
nog bezig met den aanleg van een bandjirkanaal, dat de
hoofdplaats Bangkalan bandjirvrij moet houden.
Soemenep. Ad 1
2. Geveegd en na op de erven op hoopen te zijn geveegd,
verbrand.
3 . Waar leidingen of rivieren zijn, worden de faecalien
door het water weggevoerd voor de afdeelingshoofdplaats,
hoofdzakelijk door kali Marengan naar zee.
De stalmest wordt op de erven in kuilen verzameld en
later tegen den planttijd, als het goed vergaan is, op de
velden gebracht en ondergeploegd.
Waar het niet voor bemesting wordt aangewend, wordt
het met ander erf- of kampongvuil verbrand.
4. Het hemelwater wordt afgevoerd langs de natuur-
lijke waterloopen (leidingen, rivieren, kanalen).
IN KROMO'S GROOTE LAND
Het zoogenaamde bandjirkanaal werd in het jaar 1910
aangelegd.
De kosten daarvan hebben i ƒ 32000 bedragen. De
voordeelen daarvan zijn dat de wijken Pabean en Maren-
gan sedert van overstrooming bevrijd zijn, hetgeen vóór
dien geregeld het geval was, wijl de Persanga- en Maren-
gan-rivieren te kleine capaciteit hadden om in den West-
moesson de groote waterhoeveelheden te bergen.
A d II. 1911 — 1912. O p de vier afdeelingshoofdplaat-
sen werd de vuilnis, op de erven verzameld, dagelqks
opgehaald.
De wegen werden in den Oostmoesson tweemaal daags
besproeid.
Deze werkzaamheden werden verricht door gestraften ;
van de gepresteerde dagdiensten zijn maandelijks opgaven
aan het Departement van Justitie ingediend.
1912—1913. Het ophalen van vuilnis geschiedde op
de vier afdeelmgshoofdplaatsen Pamekasan, Soemenep,
Bangkalan en Sampang door gestraften tegen betaling
aan den Lande van ƒ 0.12 per dagdienst; alleen in de
contróle-afdeeling Kangean werd / 0.12'/j per dag-
dienst betaald.
De wegen werden op de gewestelijke en afdeehngs-
hoofdplaatsen in den Oostmoesson door gestraften tweemaal
daags besproeid tegen vergoeding van ƒ 0.1 2 per dagdienst.
Voor het werk der veroordeelden werd uitgegeven een
bedrag van ƒ 7151.2875.
1913—1914. Hel ophalen van vuilnis geschiedde op
de vier afdeelingshoofdplaatsen Pamekasan, Soemenep,
Bangkalan en Sampang door gestraften tegen betahng aan
den Lande van ƒ 0 . 1 2 per dagdienst; alleen in de contróle-
afdeeling Kangean werd ƒ O . I 2 V J per dagdienst betaald.
De wegen werden op de gewestelijke en afdeehngs-
hoofdplaatsen in den Oostmoessen tweemaal daags besproeid,
mede tegen vergoeding van ƒ 0.12 per dagdienst.
Voor het werk der veroordeelden werd in het verslag-
jaar uitgegeven een bedrag van ƒ 4 6 5 0 . — .
1914—1915. Het ophalen van vuilnis geschiedde op
de vier afdeeHngshoofdplaatsen Pamekasan, Soemenep,
Bangkalan en Sampang door gestraften tegen betahng aan
den Lande van ƒ 0 . 1 2 per dagdienst; alleen in de contróle-
afdeeling Kangean werd ƒ 0.127» per dagdienst betaald.
De wegen werden op de gewestelijke en afdeelings-
hoofdplaatsen in den Oostmoesson door gestraften twee-
maal daags besproeid.
Voor het werk der veroordeelden werd in het verslag-
jaar uitgegeven een bedrag van ƒ 4 7 3 2 . — . Bovendien
werden ter hoofdplaats Pamekasan betaalde koelies ge-
bruikt voor het begieten der wegen en hiervoor ƒ 1500
uitgegeven.
A d III. 191 I — 1 9 1 2 Riolen werden in de Europeesche
wijken op de vier afdeelingshoofdplaatsen Pamekasan,
Soemenep, Bangkalan en Sampang aangelegd, terwijl ter
hoofdplaats Pamekasan eenige poelen en moerassen werden
gedempt.
Ook ter hoofdplaats Bangkalan nabij de Regenlswoning
zullen in 1912 drie poelen gedempt worden, mede in het
belang van de openbare gezondheid.
1912—1913. O p de vier afdeelingshoofdplaatsen Pame-
kasan, Soemenep, Bangkalan en Sampang zijn rioolwerken
aanwezig. De algemeene toestand dier afwateringswerken
was vrij goed ; het onderhoud daarvan had geregeld plaats,
waaraan ƒ 2081.887j werd besteed.
149
T e Bangkalan nabij de Regentswoning en de Barisan-
kazerne werden in het belang der openbare gezondheid drie
poelen gcdeeltelqk gedempt; daarvoor werd in het verslag-
jaar uitgegeven ƒ 2502.17. Dit werk, waarvoor ƒ 7 3 4 9 . —
werd toegestaan, wordt in 1913 voortgezet.
Ook in het belang van de hygiène zal in volgende
jaren, indien de beschikbare middelen het toelaten, met
het dempen van poelen en moerassen worden voortgegaan.
1913—1914. O p de vier afdeehngshoofdplaatsen Pame-
kasan, Soemenep, Bangkalan en Sampang zijn rioolwerken
aanwezig. De algemeene toestand dier afwateringswerken
was vrij goed, het onderhoud daarvan had geregeld plaats
en daaraan werd ƒ 103.— besteed.
T e Bangkalan, nabij de Regentswoning en de Barisan-
kazerne, zijn in het belang der openbare gezondheid de
drie poelen, waarvan in het vorige verslag melding werd
gemaakt, geheel gedempt; daarvoor werd in het verslag-
jaar ƒ 4 4 2 6 . — uitgegeven van het in 1912 toegestane
bedrag ad ƒ 7349.— .
Bovendien werden ter verbetering van den hygiënischen
toestand op de afdeelingshoofdplaatsen Bangkalan en
Soemenep eenige kleine poelen en moerassen drooggelegd
of gedempt, welke werkzaamheden een uitgaaf vorderden
van ƒ 1 7 0 0 . - .
1914—1915. Riolen zijn hier niet, de afwaterings-
werken op de gewestelijke en afdeeHngshoofdplaatsen
bestaan uit open goten.
De toestand van de afwateringswerken te Bangkalan
Het veel te wenschen over, op de andere plaatsen ver-
keeren de goten in goeden staat.
Het onderhoud had geregeld plaats en daarvoor werd
ƒ 150. — en ƒ 2030 — uitgegeven, respectievelijk aan
veroordeelden en aan betaalde koelies.
Bovendien werden ter verbetering van den hygiënischen
toestand op de afdeelingshoofdplaatsen Bangkalan en
Soemenep kleine poelen en moerassen drooggelegd of
gedempt, welke werkzaamheden een uitgaaf vorderden
van ƒ 2 6 5 0 . - .
Madioen (1.455.069 inwoners). A d I.
2. Het vuil wordt in kisten of bakken voor de huizen
geplaatst en door den reinigingsdienst weggehaald.
a Voor genoemden dienst is op het gewestelijk budget
een bedrag van f 92.40 uitgetrokken,
b. Neen.
3. Waar de spoeleidingen door de erven loopen, ge-
schiedt dit door die leidingen, anders bestaan beer- of
zinkputten, die periodiek geledigd worden.
4. Ook middels spoelleidingen en door grondabsorptie.
A d II. 191 1—1912. De werkzaamheden, welke bestaan
uit het ophalen met karren, het schoonhouden van de wegen
en pleinen, het schoonhouden van spoelleidingen, goten
en riolen, het uitdiepen dier spoelleidingen en het be-
sproeien der hoofdwegen ter gewestelijke hoofdplaats en
op de afdeelings-hoofdplaatsen, geschieden in eigen beheer.
De uitgaven bedroegen in het verslagjaar f 4 3 1 8 , waar-
van f 3 1 1 8 voor de gewestelijke hoofdplaats.
Hoofdzakelijk werd voor deze werkzaamheden gebruik
gemaakt van poHtioneel gestraften tegen regularisatie.
1912—1913. De toestand der rioleering en van de
afwaterings- en spoelleidingen op de gewestelijke hoofd-
plaats en op de afdeelingshoofdplaatsen laat nog steeds
veel te wenschen over.
150 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
1913 — 1914. Krachtens aanschrijving van den Directeur
van Justitie mag na Januari 1914 geen gebruik meer ge-
maakt worden van gestraften voor den reinigingsdienst,
doch moeten daarvoor vrije koelies worden gebezigd.
1914—1915. De werkzaamheden bepalen zich tot de
besproeiing van de openbare wegen, het vegen en het
ophalen van vuilnis van die wegen, het laatste ook van
woningen, het kappen en snoeien van schaduwboomen
ter afdeelingshoofdplaatsen. Met het toezicht op deze werk-
zaamheden worden ter hoofdplaats 2 opzichters belast.
A d III. 1911 — 1 9 1 2 . De toestand der rioleeringen
en der afwaterings- en spoelleidingen op de gewestelijke
en de afdeehngshoofdplaatsen laat nog te wenschen over.
Ten einde bij het doen van herstellingen en vernieuwingen
volgens één systeem te werk te gaan, werd besloten eene
begrooting van kosten op te maken voor het verbeteren
van het rioleermgs- en spoelleiding-net ter gewestelijke
hoofdplaats in zijn geheel. In de eerste plaats kwam voor
verbetering in aanmerking de rioleering in de Chineesche
wijk ter gewestelijke hoofdplaats.
Het vernieuwen van de gemetselde afvoergoten in de
Chineesche wijk te Madioen is begroot op f 23860. —,
waarvan f 4290.— ten laste kwam van het dienstjaar 1911.
Behalve het bedrag van f 4 2 9 0 . — werd in 1911 nog
f 6 5 8 7 . — uitgegeven ter verbetering van het afwaterings-
en spoelleidingnet ter gewestelijke hoofdplaats buiten de
Chineesche wijk, benevens f 973.— voor het verbeteren van
de rioleering in de Chineesche wijk ter hoofdplaats Patjitan.
O p de begrooting voor 1912 is een bedrag van f141 5 4 . —
uitgetrokken voor zware herstellingen aan goten, riolen en
spoelleidingen, waarvan f 4 0 0 0 . — bestemd voor de af-
deehngshoofdplaatsen. Z o o mogelijk zal dit bedrag bij
begrootingswijziging nog worden verhoogd.
Een nieuw plan is in overweging om een gedeelte van
de hoofdplaats Madioen, dat laag gelegen is, en telken
jare in meerdere of mindere mate van bandjirwater uit de
Madioenrivier heeft te lijden, bandjirvrij te maken.
Twee malen vond een dergelijk plan (in 1908 en in
1911) geen gunstig onthaal bij den Raad.
De noodzakelijkheid van eenige voorziening hierin is
dit jaar, vooral door de groote overstrooming in het laatst
van Februari, ten duidelijkste gebleken.
1 9 1 2 — 1 9 1 3 . Voor zware herstellingen aan goten, riolen
en spoelleidingen werd in 1912 een bedrag van f 1 4 1 5 4 . —
uitgegeven, waarvan f 10154.— voor de gewestelijke
hoofdplaats en f 4000.— voor de afdeelingshoofdplaats.
Ponorogo.
Ten einde verbetering te kunnen brengen in den be-
staanden toestand der rioleerings- en afwateringswerken
heeft de Raad besloten een subsidie te vragen aan de
Regeering. De voorstellen zullen binnenkort worden inge-
diend.
Bij G. B. van 6 Januari 1913 No. 21 werd aan het
gewest eene subsidie tot een bedrag van f 12300.—
verleend voor het bandjirvrij-maken van de hoofdplaats.
1913 — 1914. O p het bij schrijven van den Voorzitter
dd. 26 Mei 1913 No. 354/12 door den Gewestelqken
Raad ingediend voorstel om toekenning van subsidie voor
de verbetering van het gotenstelsel der gewestelijke en
afdeehngshoofdplaatsen tot een bedrag van f 33.219. —,
werd te kennen gegeven dat de Regeering daaromtrent
een nadere beslissing zal nemen.
Bij de (2e) begrootingswijziging 1913 werd art. 18
(zware herstelHng van goten, riolen en spoelleidingen),
oorspronkelijk geraamd op f 9 5 0 0 — , waarvan f 7 0 0 0 . —
voor de hoofdplaats en f 2500. — voor de afdeehngshoofd-
plaatsen Ponorogo en Magetan, verhoogd met f 2 5 0 0 . — ,
zijnde f 500.— voor de spoelleiding kampong Patoman
en f 2000.— voor de voortzetting van de verbetering
van het gotenstelsel in het Chineesche kamp te Madioen.
1914 — 1915. Alhoewel de algemeene toestand telken-
jaren verbeterd wordt door den aanleg van gemetselde
spoelgoten, dient er op dit gebied nog veel verricht te
worden.
De door het Gouvernement aan het gewest Madioen
toegekende subsidie van f 3 7 . 7 4 4 . — , welk bedrag aan-
genomen is, als zijnde dat sedert de instelhng van den
Gewestelijken Raad meer verwerkt aan de verbetering van
het gotenstelsel dan ten behoeve van het gewest voor
dat doel uit de koloniale geldmiddelen is afgezonderd,
moet uit den aard der zaak besteed worden voor andere
doeleinden dan voor rioleering-verbetering.
Verder is door het Gouvernement te kennen gegeven
dat in den vervolge geen subsidie zal worden toegekend,
indien niet van te voren de ontwerpstukken der tot stand
te brengen rioleringswerken of spoelleidingen ter goed-
keuring aan de Regeering werden aangeboden. Naar aan-
leiding hiervan is bij de ontvangst van de door den Chef
der 2e Waterstaatsafdeeling goedgekeurde ontwerpstukken
van het urgente werk „het vernieuwen van de spoelgoot
aan de zuidzijde van den weg in de Chineesche kamp te
Ponorogo" door het gewest een subsidie gevraagd tot een
bedrag der raming ad f 7510. — .
De in het vorige verslag vermelde werken „verbetering
van het gotenstelsel in de Chineesche kamp te Madioen
en de aanleg van een gemetselde goot aan den weg van
de aloon-aloon te Patjitan' kwamen in verslagjaar gereed.
Pad. Bovenlanden (Sawah-Loento). A d I.
2. Huis- en erfvuil worden door de gemeenteremiging
opgehaald, mits het behoorlijk in mandjes is geborgen en
bij den erfingang is geplaatst. Kampongvuil wordt meest
door de bewoners dier kampong verbrand, of wel door
de straatbandars afgevoerd Straatvuil wordt door gemeente-
werken bij elkaar geveegd en door de gemeentereiniging
opgehaald. Bij droog weer wordt gesproeid.
Het vuil wordt verbrand in daartoe bestemde ovens.
a. 2 inl. mandoers f 3 6 0 . —, 12 koeUes f 1800. — , 6
pedativoerders f 9 0 0 . — , gras f 2 2 2 . — , onderhoud f 300.—.
b. Het brengt niets op.
c. Foto's, teekeningen etc. bestaan er niet van dezen
dienst.
3. Openbare privaten bestaan hier niet. De meeste
huizen bezitten privaten die in de gemeentebandars uit-
loopen. Enkele huizen zijn voorzien van eene beerput of
zinkput; op verlangen van de bewoners kunnen deze putten
geledigd worden.
Een plan tot rioleering is in verband met den oorlog
in Europa uitgesteld, zal misschien in het volgend jaar
worden geëntameerd.
4. Geschiedt door aarden en gecementeerde goten,
die op rivier uitloopen.
(Hierachter reproduceer ik een foto van een drijvend
huisje, dat volgens mijne zegsman W . C . en tevens bad-
plaats is. In het Djambische treft men vele van deze
gelegenheden aan. T.)
IN KROMO'S GROOTE LAND
Pasoeroean (2.041.369 inwoners). A d I.
2. O p de hoofdplaatsen wordt met handkarren het
vuil verzameld en later verbrand.
3. Middels open goten met stroomend water en door
beerputten.
Ad II. 1911 — 1912. Het ophalen van vuilnis ge-
schiedde door gestraften tegen betahng aan den Lande
van f 0.10 per dagdienst, behalve in de afdeeling Malang,
alwaar het werk in vrijen arbeid werd uitgevoerd.
No. 80. Vlot met huisje. W . C . , tevens bad- en bidplaats, volgens
mijn zegsman.
In 1911 werd voor aankoop en onderhoud van karren
en gereedschappen uitgegeven f 927.26.
1912—1913. Het ophalen van vuilnis geschiedde,
evenals in voorgaande jaren, door gestraften tegen betaling
aan den Lande van f 0.10 per dagdienst, behalve in de
afdeeling Malang, alwaar het werk in vrijen arbeid werd
uitgevoerd. In 1912 is voor dit doel uitgegeven f 4481.80
en f 9 1 6 . 4 4 voor aankoop en onderhoud van karren en
gereedschappen.
1913—1914. Evenals in voorgaande jaren geschiedde
het ophalen van vuilnis op de afdeelingshoofdplaatsen
door gestraften tegen betaling aan den Lande van f 0.10
per dagdienst, behalve in de afdeeling Malang, waar het
werk in vrijen arbeid wordt uitgevoerd.
In 1913 is voor dit doel uitgegeven f 4 5 8 0 . — en f 8 7 3 . — van spoelgoten in de Chineesche kamp te Probolinggo.
voor aankoop en onderhoud van karren en gereedschappen.
1914 — 1915. Het ophalen van vuilnis en het besproeien
der wegen op de afdeelingshoofdplaatsen Pasoeroean,
Bangil, Loemadjang, Probolinggo en Kraksaan geschiedde
evenals in voorgaande jaren door gestraften, tegen betaling
aan den Lande van f 0.10 per dagdienst Hiervoor is in
1914 uitgegeven f3404.— en f 8 3 1 . — voor aankoop en
onderhoud van karren en gereedschappen.
A d III. 1 9 1 1 - 1 9 1 2 . In 1910 werd een aanvang
gemaakt met den aanleg van een spoelleiding ter hoofd-
plaats Pasoeroean.
De kosten van dit werk, dat in drie jaren gereed zal
151
zijn, werden begroot op f 58000 —. Uitgegeven is in 1910
f9809.59 en in 1911 f 2 6 1 1 0 . 9 0 .
Voor de verbetering van den waterafvoer ter afdeehngs-
hoofdplaats Malang is in verslagjaar uitgegeven f 321 5,74^.
Dit werk zal in 1912 worden voltooid, waarvoor op
de gewestelijke begrooting eene som van f 10.000.— is
uitgetrokken.
Het onderhoud der spoelleidingen, goten en riolen op
de overige afdeehngshoofdplaatsen had naar behooren plaats.
1 9 1 2 - 1 9 1 3 . Het in 1910 aangevangen
werk „Het maken van een spoelleiding ter
hoofdplaats Pasoeroean", werd in 1912
voortgezet en zal in 1913 voltooid zijn.
Hiervoor is uitgegeven : in 1910 f 9 8 0 9 . 5 9 ,
in 1911 f 2 6 1 1 0 9 0 en in 1912 f 1 7861.05,
terwijl voor 1913 is beschikbaar gesteld
f 12000.—. Het geheele werk zal dus het
gewest te staan komen op i f 6 5 0 0 0 . — ,
waarmede, naar verwacht wordt, een groote
verbetering zal zijn gebracht in den gezond-
heidstoestand ter hoofdplaats Pasoeroean.
Werd in 1911 een aanvang gemaakt met
de verbetering van den waterafvoer ter afdee-
lingshoofdplaats Malang, waarvoor in dat jaar
f 3 2 1 5 . 7 4 ' IS uitgegeven, dit werk kon in
verslagjaar niet worden voortgezet wegens
het niet gereedkomen van de ontwerp-
stukken. Om dezelfde reden kon in ver-
slagjaar geen aanvang worden gemaakt met
het verlengen van de bestaande spoelgoten
in de Chineesche kamp ter hoofdplaats
Probohnggo, waarvoor op de gewestelijke
begrooting een som van f 7 0 0 0 . — was
uitgetrokken.
Voor het onderhoud der spoelleidingen,
goten en riolen, hetwelk gedeeltelijk door
gestraften en gedeeltelijk m vrijen arbeid geschiedt, is in
1912 uitgegeven f 2 2 6 9 . 3 1 .
In de laatste vergadering van 1912 van den Gewestelijken
Raad IS een crediet van f 1000.— toegestaan voor de
opname en het projecteeren van eenige werken ter ver-
betering van den waterafvoer van een aantal poelen en
plassen en vischvijvers (tambaks) nabij de hoofdplaats
Pasoeroean in het belang der volksgezondheid.
1913—1914. Het werk „het maken van een spoel-
leiding ter hoofdplaats Pasoeroean" werd in 1913 geheel
voltooid.
De uitgaven daarvoor gedaan gedurende verslagjaar
hebben bedragen f 4 5 7 5 . — .
Voorts is in 1913 een begin gemaakt met den aanleg
Ter verbetering van den waterafvoer van een aantal
poelen en plassen nabij de hoofdplaats Pasoeroean in het
belang der volksgezondheid werd in 1913 uitgegeven een
bedrag van f 4 7 5 0 . — .
1914—1915. Het werk „het aanleggen van spoelgoten
in de Chineesche kamp te Probolinggo", waarvan melding
is gemaakt in het vorig verslag, werd in 1914 geheel voltooid.
De uitgaven, daarvoor gedaan, hebben bedragen f 9 8 4 5 . — .
Voorts werd in 1914 aan de Gemeente Malang uit-
gekeerd eene som van f 1 7 , 5 0 0 . —, voor het verbeteren
van de spoel- en afvoergoten aan den rechter-oever der
Brantas-rivier ter hoofdplaats Malang.
152 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
Gedurende verslagjaar werd nog ter verbetering van den
waterafvoer van een aantal poelen en plassen nabij de
hoofdplaats Pasoeroean in het belang der volksgezondheid
een bedrag van f 500. — toegestaan.
A d IV. Hier ligt de bekende grootsch opgezette sui-
kerfabriek Djatiroto, waarop ik reeds in het I **^ deel van
mijn verslag wees. — De „Handelsvereeniging Amster-
dam", aan wie ze behoort, schreef mij o.m. het volgende:
„De drainage liet alles te wenschen over; verschillende
kali's verloren zich in het terrein en vormden groote
rawah's; koortsen, vooral malaria, en buikziekten kwamen
veelvuldig voor; de streek stond bekend als bijzonder
ongezond. Ten behoeve der draineering werden eenige
kaH's verlegd, waarbij gezorgd werd, dat zij voldoende
verhang kregen. Groote nieuwe afvoergoten werden ge-
graven, met het resultaat, dat thans het terrein in goeden
drainaigetoestand verkeert en alleen stroomend water aan-
wezig is. Poelen en stilstaand water komen niet meer voor.
Voor den kampongaanleg zijn bij voorkeur hooge droge
stukken grond uitgezocht, echter zoodanig, dat stroomend
water in of in de onmiddellijke nabijheid van de kampongs
aanwezig is, hetgeen met het oog op den afvoer van
faeces, etc. preferent is. De erven der kampongs worden
middels flinke diepe goten gedraineerd, de huizen zelf
staan eenigszins in eene ophooging op steenen neuten,
waartusschen de grond is aangeaard, zoodat de vloeren
der huizen iets boven het omliggende erf liggen, met gevolg,
dat het in de huizen steeds droog is.
Alle kampongs zijn voorzien van passerloodsen, welke
onder streng toezicht staan, zoodat ook hier steeds de
grootst mogelijke zindelijkheid in acht wordt genomen. O p
enkele centrale punten van het perceel zijn bovendien
abattoirs opgericht, waar alleen goedgekeurd vee mag
worden geslacht en verkocht Voor den verkoop van dit
vleesch zijn speciale vleeschhallen ingericht, welke door
muskietengaas tegen vliegen, muggen, etc. beschermd wor-
den. Het spreekt van zelf, dat de abattoirs en vleeschhallen
speciaal onder strenge controle staan en aangesloten zijn
op de waterleiding, zoodat eene zindelijke behandeling is
gewaarborgd. De Europeesche opgezetenen betrekken hun
vleesch eveneens van deze slachtplaatsen.
Het toezicht in de kampongs geschiedt dooi inlandsche
oppassers, onder leiding van een Europeaan De controle
is scherp, niet alleen op de erven en huizen, doch ook
wordt gewaakt tegen dobbelen, diefstal en andere kwade
praktijken. Dit alles werkt er toe samen, dat op de onder-
neming, waar in den aanvang veel gespuis leefde, thans
een goedgeordende inlandsche bevolking is gevestigd, met
goede levensvoorwaarden, ook op hygiënisch gebied."
Pekalongan (2,082,5 I 3 inwoners). A d I.
2. O p de afdeelingshoofdplaatsen wordt het vuil door
politioneel gestraften verzameld en verbrand.
Buiten die plaatsen zijn reinigingsmaatregelen aan de
inlandsche gemeenten overgelaten.
3. De faecaalafvoer geschiedt door gebruik van beer-
of zinkputten, dan wel door op de gewone wijze, waar
dit kan, de slokans en de kali's te benutten.
4. Voor den hemelwaterafvoer wordt gezorgd door de
Irrigatieafdeeling van Burgerlijke Openbare Werken, waar
de natuurlijke afvoerwegen niet voldoende zijn.
Ad II. 1 9 1 ! — 1 9 1 2 . Een voorstel is ingediend voor
het aanschaffen van doelmatige sproeikarren.
1912—1913. De werkzaamheden bestonden uit het
ophalen van vuilnis, het schoonhouden van de wegen en
pleinen, spoelleidingen, goten en riolen, alsmede het be-
sproeien der wegen op de afdeelingshoofdplaatsen Batang,
Pemalang en Brebes.
Hoofdzakelijk werd voor deze werkzaamheden gebruik
gemaakt van politioneel gestraften tegen regularisatiewaarde.
De uitgaven hiervoor bedroegen f 2740.95.
1913—1914. De werkzaamheden bestonden uit het
ophalen van vuil, het schoonhouden van wegen en pleinen,
spoelleidingen, goten en riolen, besproeien der wegen op
de afdeelingshoofdplaatsen Batang, Pemalang en Brebes.
Hoofdzakelijk werd hierbij nog gebruik gemaakt van
politioneel gestraften tegen regularisatiewaarde.
De uitgaven hebben bedragen f 2 3 4 5 . —.
1914—1915. De werkzaamheden bestonden uit het
ophalen van vuilnis en het begieten der wegen op de
afdeelingshoofdplaatsen Batang, Pemalang en Brebes en
het schoonhouden aldaar van de spoelleidingen, goten en
riolen. Hiervoor werd besteed f 2409. Hoofdzakelijk werd
hierbij gebruik gemaakt van den arbeid van politioneel
gestraften tegen regularisatiewaarde.
Voor buitengewone herstelling der leidingen, goten en
riolen te Pemalang werd door den dienst der Gewestelijke
werken nog verwerkt een bedrag van f 79 —.
Preanger-Regentschappen (2 799.451 inwoners). A d II.
1911—1912. Wordt uitgevoerd door gestraften.
1912—1913 Voor de onder dit hoofd vallende werk-
zaamheden, welke bestaan uit het onderhoud van spoel-
leidingen, goten en riolen, pleinen en plantsoenen, uit het
begieten van wegen en het ophalen van vuilnis, werd
hoofdzakelijk gebruik gemaakt van politioneel gestraften,
tegen betaling van f 0.05 per dagdienst.
De uitgaven bedroegen in het verslagjaar f 3606.62,
onder welk bedrag begrepen zijn de kosten van onder-
houd en aanmaak van sproei- en vuilniskarren en andere
diverse materialen.
1913—1914. Geschiedt zoo goed mogelijk door ge-
straften, waarvan de kosten aan den Lande worden betaald.
De kosten beliepen f 1 700. —, waarin begrepen aan-
schaffing en onderhoud van eenvoudig materieel.
1914—1915. Evenals in vorige jaren geschiedt dit
door gestraften, waarvan de kosten aan het Departement
van Justitie worden vergoed.
In het verslagjaar werden voor de afdeeling Soemedang
twee kleine sproeikarren aangemaakt. Het totaal der kosten,
waaronder vernieuwing en onderhoud van materieel, be-
droeg f 2 0 7 1 . - .
A d III. 1911—1912. In den loop van het verslag-
jaar werden op de afdeelingshoofdplaatsen Garoet, Soe-
medang en Soekaboemi eenige kleine herstellingen en
verbeteringen aan bestaande spoelleidingen aangebracht.
De kosten bedroegen met inbegrip van het onderhoud
nagenoeg f 1400.—.
1912—1913 worden de Preanger-Regentschappen niet
vermeld in het Decentralisatieverslag.
1913—1914. De afwatering der steden ging haar
gewonen gang; de plannen voor de afwatering van de
bekende Tjiheavlakte (Tjiandjoer) zijn in bewerking bij
den dienst der Irrigatie.
1914—1915. Met financieelen steun ( f 2 0 0 . — ) van
den dienst der Irrigatiewerken, werden eenige kleine desa-
IN KROMO'S G R O O T E L A N D
irngatiewerken te Bandjaran (afdeeling Bandoeng) ver-
beterd. Afdoende is die verbetering echter nog niet.
Met het toegestane werk, een betere afwatering der
Tjiheavlakte (afdeeling Tjiandjoer) werd een aanvang
gemaakt, waardoor het bevloeiïngsgebied een grootere uit-
gestrektheid verkrijgen zal.
In het verslagjaar werd aangevangen met opmetingen
voor de verbetering der afwatering van het noordelijk
deel der hoofdplaats Soemedang. Overigens is de toestand
tamelijk goed.
(De bekende taalgeleerde, de heer Coolsma, schrijft mij
o.m: „ O p West-Java ligt over het algemeen de vloer
VJ — *U Meter boven den grond. De vloer bestaat uit
platgeslagen bamboe (paloepoeh) en steeds vindt men
daarin een flinke reet of een ongeveer vierkant gat om
er door te defaeceeren. Men maakt er gebruik van bij
nacht of in geval van ziekte. Het Soendaneesch heeft
voor dat gat een eigen woord, n.l. „tjonggang'' en het
doen van zijn behoeften door dat gat heet „njonggang'*.
Kinderen worden doorgaans op het erf „geholpen" en
afgespoeld uit een ketel of ander watervat '' Z E d . schrift me
verder nog het volgende: „In het algemeen geldt van de
bewoners van Java deze opmerking, dat de vele rivieren,
beken, waterleidingen, in oerband met de kleeding, een
eigenlijke W . C . overbodig maken. Men gaat eenvoudig
naar het water, behalve bij nacht, zooals ik vroeger
opmerkte. Toch ontbreekt het niet aan zoo'n gelegenheid.
O p geheel Java gebruikt men het woord „djamban"
d. i. „badgelegenheid, tevens privaat''. In den omgang
met Europeanen bezigen de inlanders, gelijk bekend is,
bij voorkeur „kakhoes" of „kakoes''. Dat is nooit anders
dan een huisje.Voor dat „djamban", badgelegenheid, privaat
(in 't water) hebben de Soendaneezen't woord „tampian".
153
In het Javaansch heeft men voor dat „djamban" het overeen-
komstige woord „padoesan" van „does", adoes.
Bovendien heeft men in het Javaansch nog het nette
woord „pakiwan", in het W b . aldus verklaard: „sekreet
(afgezonderde plaats om zijn water te loozen enz.), van
het werkwoord ngiwó, naar een afzonderlijke plaats gaan, zich
even verwijderen en kiwó, afgezonderd, afgelegen. In t
Soendaneesche hebben we daar nog verder voor W . C .
't woord „patjiringan", wel algemeen bekend, maar nog
niet voldoende te verklaren." Z E d . merkt nog op, dat de
inlander in 't algemeen op het punt van reinheid boven den
Europeaan staat. Steeds wordt na ontlasting water gebruikt.
Het afvegen der billen met papier vinden de inlanders
afschuwelijk, onrein in hooge mate. Er zijn woorden in
de taal, voor het reinigen der billen na ontlasting met iets
No. 8 1 . Vijvers, waarin
de Soendaneesche bevolking
de heerlijke „kakap" (een
vischsoort) teelt. — Bijna
bij elke woning in de onver-
gelijkelijk schoone Preanger
treft men ze aan. — (Of
niet goed onderhouden vq-
vers broedplaatsen voor
malariamuskieten zqn, niet-
tegenstaande de aanwezig-
heid van visch, is mij niet
bekend.)
anders dan water, maar die woorden bewaart men voor
dieren, die zich afvegen aan gras, enz., en een enkele
maal gebruikt men ze voor een kind, dat zulk een „dier-
lijke manier" heeft.)
Tjiandjoer. A d I. (Mededeelingen van den heer v. Delden,
assist.-resident.)
2. Huis-, erf- en kampongvuil wordt verzameld met
behulp van sapoe-lidies en krandjangs. De verzamelplaatsen
zijn kuilen op het erf aangebracht of lage gedeelten van
het erf, die men wenscht op te vullen. Nu en dan wordt
het vuil verbrand.
Straatvuil wordt door kettinggangers opgenomen in grobags
en vervoerd naar bepaalde plaatsen buiten de kotta.
3. Dit geschiedt door levend water (slokan), stroomende
naar de groote rivier.
4. Door bepaalde slokans, die in de groote rivier
uitkomen.
3. Hoe is de faecaliën-afvoer der huizen geregeld?
20
154 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
Tjiandjoer (Thee-onderneming Gedeh). A d 1.
3. De afvoer der faecaliën geschiedt door slokans met
steeds stroomend water.
Onderneming SoeliaWarna (Thee). A d I.
3 Door middel van gebakken aarden buizen naar beer-
putten op behoorlijken afstand der gebouwen, waar geen
stroomend water is.
Onderneming Tjirandji (Rubber). A d I.
3. Waar dit mogelqk was, middels aarden buizen
(hongs) naar ravijnen of in beerputten.
Onderneming Kiarapajoeng (Thee en rubber). A d I.
3. Meest stroomend water. Enkele huizen beerput op
eenigen afstand met doorspoeling bij zware regenbuien.
Onderneming Ankala (Thee). A d I.
3 . Waar stroomend water voorhanden is, langs gemet-
selde afvoergoten; waar zulks niet het geval is, worden
beerputten gebruikt
Onderneming Tanjaeran (Thee). A d 1.
3. Door stroomend water worden deze afgevoerd.
Onderneming Pasomangka (Thee). A d I
3. Door de privaten aan te brengen boven goten met
stroomend water.
Onderneming Tjiasiana (Sereh olie). A d 1
3. Door stroomend water.
Onderneming Soekanagara (Thee en kina). A d I.
3. Stroomend water.
Onderneming Tjisoedjen (Thee en kina). A d I.
3. De faecaliën worden geleid in een diep gat in den
grond, dat met een planken vloer is toegedekt, gedeeltelijk
(woning) door stroomend water weggevoerd.
Onderneming Boengameloer (Thee). A d I.
3. Middels stroomend water.
Onderneming Goenoengkasa (Thee). A d I.
3. Door stroomend water
Rembang (1,504,041 inwoners). A d I.
2. 't Vuil wordt ter gewestelijke hoofdplaats door de
vuilniskar (dienst Gewestelijke Raad) opgehaald en in den
regel rechtstreeks in zee, soms ook in de daarnaar stroo-
mende rivier geworpen.
Wat de kampongs betreft, wordt het vuil door een
ieder op zijn eigen erf verbrand.
a. Dit bedraagt voor Rembang 'sjaars f 1 100.—.
b. Nihil.
c. Model grobak, voortgetrokken door sapies.
3. Nagenoeg overal zinkputten.
4. Is niet geregeld. Het bestaande gotenstelsel is ten
eenenmale onvoldoende.
A d II. 1911 — 1 9 1 2 komt Rembang niet voor in. het
Decentralisafieverslag.
1 9 1 2 — 1 9 1 3 . Bestaat op de afdeehngshoofdplaatsen
en voldoet aan de behoefte.
Uitgetrokken werd een bedrag ad f 5000. ~ , verwerkt
f4240.0r/2.
Voor den besproeiïngsdienst worden sproeiwagens ge-
bruikt. Het ophalen van vuilnis geschiedt door middel
van buffelkarren.
Het toezicht berust bij de ambtenaren B. B.
1913—1914. Bestaat op de gewestelijke en afdeehngs-
hoofdplaatsen en voldoet aan de behoefte
Uitgetrokken werd een bedrag van f 5000.—, waarvan
f 4 1 4 3 . — verwerkt is.
Voor den besproeiïngsdienst worden sproeiwagens ge-
bruikt, terwijl het ophalen van vuilnis geschiedt door middel
van buffelkarren.
Het toezicht berust bij de ambtenaren van het Binnen-
landsch Bestuur.
1914— 1915. Een reinigingsdienst en besproeiïngsdienst
bestaat op de gewestelijke en afdeehngshoofdplaatsen en
ook te Tjepoe en voldoet aan de behoefte.
Uitgetrokken werd een bedrag van f 5000 —, waarvan
f 4 2 1 5 . — verwerkt is.
Voor den besproeiïngsdienst worden sproeiwagens ge-
bruikt, terwijl het ophalen van vuilnis geschiedt door middel
van bufïelkarren.
Het toezicht berust bij de ambtenaren van het Bmnen-
landsch Bestuur
A d 111. 191 1 — 1 9 1 2 . Ook in deze gelegenheid werd waar
noodig verbetering gebracht en daarb^° de noodige mede-
werking ondervonden van particuliere maatschappijen Zoo
stelde de Nederlandsch-Indische Spoorweg-Maatschappij
plusminus f 8 0 0 0 . — beschikbaar voor het dempen van twee
groote poelen nabij haar stations-emplacement te Tjepoe.
Dit werk kwam in het eerste halfjaar van 1911 gereed.
De aandacht van de Directies der in dit gewest werkende
particuliere Tramweg-Maatschappijen is gevestigd op de
omstandigheid, dat bij aanleg van nieuwe lijnen door het
grondverzet ten behoeve van het maken van de aarden
baan, vaak poelen en moerassen gevormd worden, met
verzoek om speciaal te letten op de afwatering van de
terreinen, die aan de baan grenzen, opdat geen stilstaande
wateren gevormd worden, en zulks in het belang van de
algemeene volksgezondheid.
1912—1913. T e Tjepoe werd een proef genomen
met een gemetseld gotenstelsel. D e uitkomst was niet
bevredigend en het bleek aanbeveling te verdienen het
werk voorloopig te staken. Verwerkt werd een bedrag ad
f 2877.08^ voor 200 M l metselwerk.
De in vorige verslagjaren aangelegde gemetselde goten,
die i f 13000. hebben gekost, bleken absoluut niet
te voldoen. De gewone aarden goten bleken nog het best
te voldoen.
1913—1914. Zooals in het vorig verslag werd mede-
gedeeld, bleek de te Tjepoe genomen proef met een ge-
metseld gotenstelsel niet te voldoen, in verband waarmede
die proef gestaakt is.
Sedert is te dezer zake niets meldenswaardigs verricht.
1914—1915 wordt Rembang niet vermeld in het
Decentralisatie-verslag.
Blora. Ad I.
2. Huis-, erf-, kampong- en straatvuil wordt op kosten
van het gewest te Blora en te Tjepoe door gestraften
verzameld, aan de grenzen van de kota's weggeworpen
en zooveel mogelijk verbrand.
a. De kosten daarvan hebben in 1913 voor de kota
bedragen ± f 300. — ; voor Tjepoe ± f 1 5 0 . — .
b. Het brengt niets op
c. Voor het weghalen van het vuil worden de gewone
vuilniskarren gebruikt, n.l. een vierkante houten bak op
wielen.
3. De faecaalafvoer is niet geregeld. De D. P M.
heeft voor hare nieuwe woning een faecaalafvoer tot stand
gebracht middels septic-tanks.
4. Niet geregeld.
Bodjonegoro. A d I.
2. In de kota Bodjonegoro wordt het straatvuil en 't
 IN KROMO'S G R O O T E L A N D
andere vuil, voor zoover langs de heerendienstwegen ge-
deponeerd, weggehaald door de gestraften (met handkarren)
en in de kali Solo geworpen.
Tegen 't stof wordt in den Oostmoesson gesproeid.
Verder loopt er door de kota een stelsel spoelleidingen met
levend water uit de bron Dander, 't welk echter niet
altijd genoeg is voor alle leidingen tegelijk.
a. Voor begieten van wegen en ophalen van vuil wordt
per jaar ± f 1500. — uitgegeven; voor 't onderhoud der
spoelleidingen i f 9 7 0 . — .
b. Neen.
c. In de kampongs ter afdeehngshoofdplaats en in de
dessa wordt het vuil begraven en verbrand om 't als
mest te gebruiken').
3. Bij de Europeanen en meer gegoede Vreemde Oos-
terlingen vindt men óf behoorlijk gemetselde beerputten
of de W . C . ' s komen uit in de spoelleidingen bovenge-
noemd (die niettemin door de inlandsche bevolking ook
als gelegenheid voor voetbaden wordt benut). De rest
van de bevolking verwijdert de faecalien in putten op
hare erven. De W.C.'s bestaan vaak uit een stuk ge-
vlochten bamboe met een klein gat er in boven den beerput
gelegd. Of wel men maakt met de patjol een gat in den
grond en dekt dit na gemaakt gebruik weer toe. Ook de
spoelleidingen en de kalies dienen tot W . C . ' s .
4. Geregeld is er eigenlijk niets.
De afvoer geschiedt door de bestaande slooten, rivieren enz.
De afwateringstoestand van 't geheele deel der Solovallei,
t welk de contróle-afdeeling Bodjonegoro beslaat, is treurig.
Bodjonegoro en Soemberredjo zijn deels door dijken
beschermd. Er loopt door de afdeeling van W e s t naar
Oost een groot bandjirkanaal van de gestaakte Solovallei-
werken; 't wordt niet gebruikt en de bodem wordt als
bouwland verhuurd. Een deel der kota Bodjonegoro (voor-
namelijk de aloon-aloon en omgeving) is, dank zij den Solo-
dijk en een hoogere ligging, vrij goed af te wateren. Door 't
andere deel loopt een oude arm van de Solo-rivier, die
thans een kuil vormt Alleen irrigatie zou hier verbete-
ring kunnen brengen ; want de kuil kan alleen bij lagen
waterstand in de Solo-rivier loozen. In 't geheel zijn er
drie loozingen onder den dijk.
Toeban. A d I.
2. O p de hoofdplaats Toeban wordt van wege den
Gewestelijken Raad alle vuilnis verzameld en van de erven
opgehaald. Dit wordt gebezigd voor ophooging van laag
terrein. Elders moet elkeen zijn eigen erfvuil en afval
verbranden of begraven.
a. f 885.50 per jaar.
b. Niets dan dat de lage terreinen wellicht na jaren
voor eenig publiek doeleinde kunnen dienen.
3. Waar een stroomende leiding daartoe gelegenheid
biedt, bezigt men deze voor afvoer van faecalien, elders
doet men zijn behoeften in het vrije veld of in kleine
putten, die na verloop van tijd worden gedicht en door
andere vervangen
4. Alle water moet op natuurlijke wijze wegvloeien;
kunstwerken zijn hiervoor niet aangelegd.
Padangan. A d I.
2. Het vuil wordt door den bewoner zelf verzameld
en in de kali Solo, die langs de plaats stroomt, geworpen.
3. Faecalien in beerputten.
1) Verbrand vuil als meststof? T
155
4. Afvoer van regenwater is zeer slecht in enkele laag
gelegen kampongs op de hoofdplaats Padangan.
Semarang. (2,604,345 inwoners). A d 1.
2 Dit geschiedt door de bevolking zelve.
a. Voor den Gewestelijken Raad zijn daaraan dus geen
kosten verbonden.
b Het brengt niets op, daar het meestal verbrand
wordt.
c. Er zijn geen karren of bakken in gebruik.
3. Als in sectie Pati.
4. Als in de sectie Pati. In deze afdeeHng worden 2
bandjirkanalen aangetroffen, n.l. een tot het bandjirvrjj-
maken van West- en het andere voor het idem van Oost-
Semarang. De kosten dezer kanalen kunnen niet worden
opgegeven.
A d II. 1 9 1 1 - 1 9 1 2 . O p de afdeelingshoofdplaatsen
geschiedt de reinigings- en besproeiingsdiensf door pohtio-
neel gestraften tegen betaling van 15 cent per dagdienst
en op enkele plaatsen daarbuiten door middel van vast
bezoldigde personen.
De uitgaven hebben bedragen: in 1908 f 2 5 7 1 . 9 7 , in
1909 f 2 9 1 3 . 2 0 , in 1910 f 2 9 0 5 27, in 191 I f 3 5 3 2 , 1 5 .
Voor het ophalen van vuilnis werden de noodige karren
aangeschaft.
1912-1913. 1913-1914 Niet vermeld in Decen-
tralisatieverslag.
1914—1915. Van een georganiseerden reinigings-en
besproeimgsdienst is geen sprake. O p de afdeelings- en
op enkele districtshoofdplaatsen wordt het vuil door poli-
tioneel gestraften met behulp van grobaks opgehaald. De
besproeiing der wegen geschiedt in den Oostmoesson op
enkele afdeelingshoofdplaatsen middels sproeikarren, op
andere door het scheppen van water uit de leidingen.
De werkzaamheden bepalen zich verder tot het schoon-
houden van goten, spoelleidingen, wegen, enz.
A d III. 1 9 1 ! —1912. Eenige afwateringsgoten van
weinig beteekenis werden op de afdeelingshoofdplaatsen
hersteld.
Andere rioleeringswerken werden niet uitgevoerd ; daar-
voor ontbreekt het den Raad aan de noodige middelen.
Demping van poelen en moerassen heeft ten laste van
het gewest niet plaats gevonden.
Met de proef om de afdeelingshoofdplaats Japara te
assaineeren, die voor Dr. J. T . Terburgh op kosten van
het Land is genomen, wordt voortgegaan.
Dit werk geschiedt door het Bestuur, onder voorlichting
van den burgerlijken geneeskundigen dienst, buiten den
Gewestelijken Raad om. Het rapport daarover is door
Dr. Terburgh uitgebracht.
1 9 1 2 — 1 9 1 3 . Aangezien de afwateringsgoten in de
Chineesche kamp te Japara vernieuwing behoefden, werd
daarvoor een bedrag van f 5868.— toegestaan. Voor
ongeveer het '/^ gedeelte was dit werk op het einde van
het verslagjaar gereed. Uitgegeven werd f 1978.13.
1913—1914. De vernieuwing der afwateringsgoten in
de Chineesche kamp te Japara, van welk werk in het
vorige verslag melding werd gemaakt, kwam in dit jaar
gereed. Gedurende 1913 bedroegen de uitgaven daarvoor
f 3 7 2 1 . , gevende met de in 1912 bereids verwerkte
som van f 1978. een in totaal daarvoor gedane uitgaaf
van f 5699.—. Van het daarvoor toegestane bedrag ad
f 5 8 6 8 . - bleef alzoo f 169.— onverwerkt.
156 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
Voor het verrichten eener opname voor de gotenver-
betering ter afdeelingshoofdplaats Koedoes werd op de
begrooting van 1913 een post van f 5 0 0 . — uitgetrokken.
Van dit bedrag werd slechts f 228.—uitgegeven, zullende
de opname in 1914 voortgezet en na afloop daarvan tot
het opmaken van een ontwerp overgegaan worden.
Langs een kant van den door de Chineesche kamp te
Salatiga loopenden weg naar Bojolali en Solo stroomt
een leiding, waarvan een gedeelte te hoog ligt ten opzichte
van den weg, zoodat bij een geringe stijging van het water
in de leiding de weg wordt overstroomd. Men is bezig
«"•"""SË^
Collectie Titlema
een ontwerp op te maken voor het verdiepen en verruimen1
van dit gedeelte der leiding.
1914—1915. Het ontwerp voor de gotenverbetering5
ter afdeehngshoofdplaats Kocdoes, waarvan melding ge-
maakt wordt m het verslag over 1913, is in den loop)
van 1914 in behandeling genomen.
In den afvoer van de langs een kant van den door de5
Chineesche kamp te Salatiga loopenden weg naar Bojolalii
en Solo stroomende leiding is eenige verbetering gebracht doorr
het lager leggen van eene waterleidingbuis, welke de;
leiding kruiste.
De te Salatiga aanwezige rioolwerken verkeerden in\
vrij slechten toestand, aangezien wegens gemis der benoo-
digde gelden geen genoegzaam onderhoud, hetwelk doorr
pohtioneel gestraften geschiedde, daaraan besteed konn
worden, noch noodzakelijke verbeteringen aan het stelsel:l
konden worden aangebracht.
Tot de noodzakelflke werken en te nemen maatregelena
behoort eveneens het dempen van de poelen en het drai-i-
neeren van de streek in de doekoeh Pantjoeran ter hoofd-1-
plaats Salatiga. Deze lage streek, aansluitende aan het:t
meer Benojo, als het ware midden in de bewoonde komtl
ter hoofdplaats gelegen, levert een uitmuntende broed-
plaats op voor de anopheles.
Ambarawa heeft open riolen en spoelleidingen, beide
verkeeren in minder goeden staat. Een ruw plan, waarvan
de kosten geschat werden op f 40.000 — en waarbij het
de bedoeling was de huiseigenaren te Ambarawa gedeeltelijk
er aan te doen bijdragen, werd tot na den oorlog gedeponeerd.
Het is gewenscht het afwateringsnet in de Chineesche
wijk ter hoofdplaats Demak grondig te herzien en te ver-
beteren. Indien er gelden voor gevonden kunnen worden,
zal het plan tot verbetering bij de ontwerpbegrooting voor
No. 82. Aan de kust der
residentie Semarang treft men
tal van vijvers aan, die de be-
volking gebruikt om er visch
in te telen. Sommige er van,
waarvan de afwatering niet
deugt, 't zij door verwaarloozing
of anderzins, vormen voor die
bevolking een groot hygiénisch
gevaar: de muskiet vermenig-
vuldigt er zich in.
(Dr. de Vogel heeft hierover
interessante onderzoekingen ver-
richt, beschreven . . in Z E d . ' s
niet (nog niet?) gepubliceerde
mooie jaarverslagen )
No 82
1916 voorgebracht worden.
Voor de verbetering van den hygiënischen toestand ter
hoofdplaats Demak is het noodzakelijk de bestaande
poelen te dempen
Verder is het gewenscht om in de Chineesche wijken
te Goeboeg en Godong (Afd. Demak) een afwateringsnet
te maken, aangezien in den Westmoesson de erven aldaar
ware modderpoelen gelijken. Gebrek aan fondsen is ook
hier weer oorzaak, dat in deze toestanden tot op heden
geen verbetering kon worden gebracht.
Het plan bestaat voor de districtshoofdplaats Weleri
(afd. Kendal) aan weerszijden van den postweg gemetselde
goten te doen aanbrengen ter verzekering van een vol-
doende afwatering.
Pati Ad I.
2. Huis-, erf- en kampongvuil wordt zooveel mogelijk
door de bewoners zelf verzameld en verbrand ; op enkele
controleursstandplaatsen wordt dit vuil zoomede het straat-
vuil door betaalde koelies vervoerd en verbrand, alleen op
de afdeeHngshoofdplaatsen en Ambarawa, waar gestraften
aanwezig zijn, worden deze werkzaamheden zooveel mogelijk
door gestraften verricht, wordende de kosten der door deze
IN KROMO'S G R O O T E L A N D 157

lieden gepresteerde dagdiensten in 's Lands kas gestort. c. Niet voorhanden.

a. Ten behoeve van den Reinigingsdienst wetd voor 3. Bepaalde inrichtingen voor den faecaalafvoer bestaan
bezoldigingen van vast personeel, dag-, week- en maand- in het ressort van het Gewest buiten de gemeente niet.
gelden zoomede voor den aankoop van karren en gereed- 4. Als vraag 3.
schappen, in de afdeeling Pati en Koedoes op de begrooting A d II. 1911 — 1912. Niet vermeld in het Decenttali-
van 1914 een bedrag van f 1170.— uitgetrokken. satieverslag.
h. Neen, het brengt niets op. 191 2 — 1 9 1 3 . O p de afdeelingshoofdplaatsen werd hier-
c. Het vervoer heeft met gewone handkarren plaats voor zorg gedragen door de betrokken Controleurs B. B.
en het vuil wordt op vuilnisbelten verbrand. Speciale zorg werd in verband met het heerschen van
3. Afvoer van faecalién heeft niet plaats. Deze worden, besmettelijke ziekten besteed aan de hoofdplaats Modjokerto.
voor zooveel niet in stroomend water wordt gedeponeerd, 1913—1914. De zorg voor deze diensten, welke zich
in beer- of zinkputten verzameld. Waar beerputten zijn, bepalen tot de afdeelingshoofdplaatsen, werd opgedragen
worden deze periodiek door de eigenaren zelf geledigd. aan de Controleurs van het Bmnenlandsch Bestuur.
Zinkputten worden als zij vol zijn gewoon met aarde gedicht 1 9 1 4 _ | 9 1 5 . Deze dienst, opgedragen aan de ambte-
en op een andere plaats van het erf een nieuwe zinkput naren van het Binnenlandsch Bestuur, heeft zich bepaald
gegraven. tot de afdeelingshoofdplaatsen en de standplaatsen van
4. Het hemelwater wordt afgevoerd door op de erven den controleur Sidajoe en den fg. controleur Bawean.
en langs de wegen meestal gegraven goten naar in de Voor het begieten der wegen en ophalen van vuilnis op
nabijheid stroomende waterloopen. Aan bandjirkanalen is de verschillende afdeelingshoofdplaatsen werd uitgegeven
nog weinig gedaan, de kosten van de enkele bestaande een bedrag van f 6 6 5 3 . — .
kunnen niet opgegeven worden. A d III. 1911 — 1912. In verband met eene door de Re-
Kendal A d 1. geering te verleenen subsidie voor den aanleg van een
2. Als in sectie Pati. gotenstelsel ter hoofdplaats Modjokerto, werd den chef der
a. Voor de afdeeling Kendal bedraagtdezesomf 300.—. Irrigatie-afdeeling Brantas verzocht ter zake een ontwerp
b. Als in sectie Pati, op te maken en zulks aangezien het werk moet worden
c. Als in sectie Pati. beschouwd als eene voortzetting van dat, bij G. B. van
3. Als in sectie Pati. 1 Augustus 1910 No. 32 geautoriseerd, n.l. het bandiirvrq-
4. Als in sectie Pati. maken van de afdeehngshoofdplaat» Modjokerto en om-
Sahliga. A d I. streken ; bedoeld project was op het einde van het verslag-
2. Als in sectie Pati. jaar nog niet ingediend.
a. Voor de afdeeling Salatiga bedraagt deze som f 4 2 5 . De aanleg van een gotenstelsel te Modjosan is in studie;
b Als in sectie Pati. de kosten hiervan worden geraamd op f 9 2 6 1 . 9 5 , te ver-
c. Als in sectie Pati. deelen over 10 jaren.
3. Als in sectie Pati. 1912—1913. Het project voor een gotensteUel ter
4. Als in sectie Pati afdeelingshoofdplaats Modjokerto, reeds in het vorig jaar-
Poerwodadi. A d I. verslag besproken, kwam gereed.
2. Als in sectie Pati. Ten behoeve van de vernieuwing det goten ter hoofd-
plaats der contróle-afdeeling Modjosari werd besloten een
a. Voor de afdeeling Grobogan bedraagt deze som
bedrag van f 9000. — toe te staan, te verdeden over 10
f1105.—.
jaren
b. AU in sectie Pati.
De poelen en moerassen ter hoofdplaats Modjokerto
c. Als in sectie Pati.
werden met straatvuilnis gedempt. Eene oppervlakte van
3. Als in sectie Pati.
± 2 H.A. was aldus reeds opgehoogd.
4. Als in sectie Pati.
1913—1914. Het in het vorig verslag aangehaald
Demak. A d 1.
project voor een gotensteUel te Modjokerto, kwam nog
2 Als in sectie Pati.
niet tot uitvoering, aangezien de Directie der Burgerlijke
a. Voor de afdeelingen Demak en Japara bedraagt deze
som f 765. —. Openbare Werken verschillende wijzigingen daarin wen-
b Als in sectie Pati. schelijk achtte.
c. Als in sectie Pati. Aan het onderhoud der goten op de afdeehngshoofd-
3. AU in sectie Pati. plaatsen — de zorg daarvoor is opgedragen aan de con-
4. Als in sectie Pati. In deze afdeelingen treft men troleurs B. B. — werd in dit verslagjaar een bedrag van
f 6 1 4 1 . — besteed.
meerdere bandjirkanalen aan; de kosten van deze kunnen
1 9 1 4 — 1 9 1 5 . Voor de vernieuwing der goten van de
niet opgegeven worden.
hoofdplaats der contróle-afdeeling Modjosarie werd de
Soerabaja (2.455.855 inwoners). A d I. tweede '/lO termijn ad f 9 2 1 . — bij Gewestelijke begrooting
2. O p de begrooting van 1914 werd een nieuwe 1914 toegestaan, welk geheel verbruikt is, terwijl voor
afdeeling Reinigingsdienst opgebracht, waardoor in alle hetzelfde doel ten behoeve der afdeeling Sidoardjo een
plaatsen, die eenigszins daarvoor in aanmerking konden bedrag van f 1 1 7 5 . — werd toegestaan.
worden gebracht, een georganiseerde dienst voor ophalen Het onderhoud der spoelleidingen, goten en riolen op
van vuilnis middels karren en besproeiing der wegen door de afdeelingshoofdplaatsen, dat tot hel ressort der ambte-
sproeiwagens kon worden ingesteld. ren B. B. behoort, heeft in het verslagjaar gekost f 5 0 8 6 . — .
a. Uitgetrokken werd f 14,230.—. Lamongan. A d I.
b. Niets. 2. Door middel van karren, getrokken en geduwd d o o '
 158 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
gestraften, die bekostigd worden door den Gewest. Raad.
Het vuil wordt buiten de kota gebracht en daar op
bouwgronden geworpen en verbrand.
a. ± f 425 per jaar zijn de kosten daarvoor.
b. Neen.
Het vuil van de erven en de kampongs wordt door
de eigenaren zelf verbrand
3. Voor Europeesche woningen heeft men beerputten,
de inlanders hebben hun privaten boven goten en leidingen,
die in den drogen moesson dikwijls droog zijn en zoo
nu en dan gespuid worden.
4 Door een vrij goed leiding- en gotenstelsel.
Grisee. A d I.
2. Alleen ter hoofdplaats Grisee, te Sidajoe en Sangka-
poera (eiland Bawean) wordt het vuil van overheidswege
opgehaald.
a. Daarvoor is op de Gewest. Begrooting uitgetrokken
± f 1700 per jaar.
b. Het vuil brengt niets op ; wel wordt het gebruikt om
poelen te dempen.
c. Het wordt opgehaald in gewone vierkante karren
met een sapi bespannen of door menschen voortgeduwd.
3. Er bestaat een uiterst gebrekkige rioleering in een
klein gedeelte der hoofdplaats. T w e e afvoerleidingen, on-
derhevig aan de werking van eb en vloed, zorgen hier
verder voor de verwijdering van faeces en ander vuil uit
eenige dichtbevolkte inlandsche buurten.
4. Afvoer van regenwater door bijzondere kanalen is
niet noodig.
Sidoardjo. A d 1.
2. Ter hoofdplaats Sidoardjo wordt het vuil van straat,
erf, enz. in betaalden dienst middels karren en koelies
opgehaald, daarvoor werd in 1914 door den Gewestelijken
Raad beschikbaar gesteld een totaal bedrag van f 2335,
welke som verbruikt werd.
Het vuil dient meestal tot ophooging van laag gelegen
terreinen in of nabij de hoofdplaats.
Elders wordt het vuil verbrand door de eigenaren der
erven of door het personeel dat de wegen te onderhouden
heeft en waar mogelijk als mest op de sawah's gebruikt.
Nadere bijzonderheden zijn niet te geven.
3 en 4. Van afvoer van faecaliën en van regenwater
kan men feitelijk niet spreken.
In de Chineesche kamp te Sidoardjo bestaat een ge- .
brekkig riolenstelsel voor afvoer van regenwater, dat ge-
leidelijk verbeterd wordt. Eldersbestaat daarop geen toezicht,
omdat er geen geld voor wordt toegestaan.
Modjokerto. A d I.
2. Alle huis-, erf-, kampong- en straatvuil wordt dagelijks
door den reinigingsdienst opgehaald en naar de belt ver-
voerd en verbrand.
a. De kosten bedragen jaarlgks ongeveer f 1150.
b. De verbrande massa dient tot ophooging van laag
gelegen terreinen.
3. De faecaalafvoer geschiedt middels afvoerleidingen.
4. Bij regen worden de inlaatsluizen der afvoerleidingen
afgesloten om alle hemelwater af te voeren.
Djomhang A d I
2. Door den dienst van de Gewestelijke Werken te
Djombang middels te werk gestelde gevangenen.
3. Hier heeft geen faecaalafvoer plaats, dan van die in
de rivieren gedeponeerd ; overigens blijven de faecaliën in
de zinkputten.
4. Geen kunstmatige afvoer van hemelwater; middels
kanalen.
Tapanoeli. Ad I.
2. Het huis- en erfvuil wordt dagelijks in kisten of
vaten bij den uitgang der erven neergezet, door pedatti's
opgehaald en vervoerd naar een terrein, gelegen op i '7»
paal buiten Sibolga, waar alles wordt verbrand. Straten
en kampongs worden dagelijks aangeveegd en met het vuil
als bovenvermeld gehandeld.
a. De kosten bedragen f 10.— per dag.
b De opbrengst is nihil
3. Faecahën worden door goten met stroomend water
afgevoerd naar zee, zoowel in de Europeesche als in de
Chineesche wijk en in de kampongs.
4. De hcmelwaterafvoer is geregeld door gegraven goten.
(De resident van Tapanoeli heeft zich wel heel gemakkelijk
van de zaak afgemaakt! Wist ik niet beter, dan zou men
uit het bovenstaande tot de overtuiging moeten komen,
dat Z . H . E d . G . al heel weinig voelt voor hygiëne!
De directeur der B. O. W., de heer Homan v. d. Heijde,
was zoo vriendelijk mq een afschrift te geven van een
nota, betrekking hebbend op de verbetering van den
gezondheidstoestand, die al tientallen van jaren slecht was,
waardoor ik in de gelegenheid ben een juist beeld te
geven van den toestand op hygiënisch gebied althans van
de hoofdplaats.
5 . Kalff wijst er in zijn artikel: „Indische A m b t e n a a r s -
herinneringen", K o l . Tijdschrift D e c . ' 1 5 o p . D r . d e V o g e l
sprak uitvoerig in zijn lezing, reeds meermalen d o o r mij
a a n g e h a a l d , over Sibolga, d e hoofdplaats van dit gewest,
met haar prachtige natuurlijke haven, d e mooiste van
Sumatra's Oostkust.)
SIBOLGA, den 4den Mei 1913.
Aan den Resident van Tapanoeli.
De Commissie — aangewezen om U.H.Ed.Gestr van advies te dienen
inzake de assaineering van de hoofdplaats van Uw gewest — acht het
gewenscht, vóór haar vertrek van deze plaats, een kort resumé te geven
van hare bevindingen en van die maatregelen, welke h i reeds aanstonds
getroffen kunnen worden, om zoo spoedig mogelijk te voorzien in de
huisvesting van de door den brand getroffen bevolking.
Daarbij is zy er uiteraard op bedacht geweest U.HoogEdelGestr. slechts
zoodanige maatregelen in overweging te geven, welke eene rationeele
uitbreiding en assaineering der geheele plaats later met m den weg
staan, en waarmede omgekeerd zal worden rekening gehouden bij het
uitwerken der desbetreffende plannen.
Waar voor dit laatste meerdere terrein-opnamen en andere gegevens
noodzakelijk zijn, en na definitieve vaststelling van het ontwerp door
onze commissie, ongetwijfeld Uw advies en dat van den Directeur der
Burgerlijke Openbare Werken door de Regeering nog zal worden inge-
wonnen, alvorens eventueel machtiging tot de uitvoering te verleenen,
zal te lange tijd verloopen, om in afwachting dor Regeeringsmachtiging
te kunnen en mogen verwijlen met het treffen der evenbedoelde maat-
regelen
Zooals U H Ed.Gestr. reeds bij verschillende besprekingen is mede-
gedeeld, heeft het onderzoek door het lid onzer commissie Dr. W. Th.
de Vogel in samenwerking met Dr. Swellengrebel ingesteld, aangetoond,
dat het gevaar der malaria en zwartwaterkoorts Sibolga niet alleen
bedreigt uit den rand van het moeras ten Zuiden dezer plaats, doch
eveneens uit de sawah's en poelen, welke Noordwaarts van Sibolga zijn
gelegen en uit die, welke men in het Oosten aantreft in het dal van
de Aek Doras, terwijl ook de drassige bodem in het Zuidelijk deel der
bebouwde kom debet is aan den slechten gezondheidstoestand.
Weliswaar werd bij het ingesteld onderzoek de malariaveroorzakende
en voortplantende anopheles-muskiet in hoofdzaak aangetroffen in den
rand van het Zuidelijk moeras, doch het aantal muskieten van deze
soort was op de andere genoemde plaatsen nog zoo groot, dat in de
meer gunstig gelegen kampongs Aek Doras, Hoefa Barangan en Hoeta
Tonga-Tonga langs den weg naar Taroetoeng, het percentage der onder-
zochte personen, waarbij miltvergrooting als gevolg van malaria werd
IN KROMO'S GROOTE LAND
geconstateerd, met minder bedroeg dan respectievelijk 15 pCt, 30 pCt
en 50 pCt In de kampong Si Mare Mare, gelegen aan de Noordzijde en
in Sibolga-Ilir Oostelijk van de stad werden deze cijfers op 83 en S7 pCt
vastgesteld
Hieruit volgt, dat bestrijding der malaria alléén door voorziening van
den moerasrand in het Zuiden der plaats slechts weinig nuttig effect
zou sorteeren, en dat dus naar alle zijden maatregelen dienen getroffen
te worden tot opruiming van de muskietenbroedplaatsen
Wat nu het Zuidelijk moeras betreft, zou zeker de meest afdoende
oplossing zijn dit tot aan de baai van Saroedoet geheel op te hoogen tot
boven hoogwaterpeil, en het aldus verkregen bouwterrein te draineeren
Doch tot zoodanigen maatregel meent onze Commissie niet te mogen
adviseeren en zelfs niet tot gedeeltelijke uitvoering van dit denkbeeld,
zooals (blijkens Uw aan de Regeering gericht voorstel dd 29 Januari jl
No 553 sub 2 in Uw voornemen lag
Deze zienswijze berust op de navolgende overwegingen
Ie De infectie-haard aan de Noordzijde van het moeras is zoo perni-
tieus, de kans op besmetting zoo groot — niet minder dan 98 pCt der
bevolking van de kampongs Passar Sibolga en Pondok Boedeek vertoonde
miltvergrooting - dat niet gewacht kan worden op het gereedkomen
van een zoo omvangrijk werk als de demping van zoodanig moeras-
gedeelte, hetwelk noodig zou zijn voor bouw-doeleinden en voor die
terreinstrook, welke als barrière moet dienst doen voor het geval, dat
aan de nieuwe moerasgrens — welke plaits practisch gesproken thans
nog vrij IS van anopheles — door opslibbing van den bodem wederom
nieuwe broedplaatsen voor deze muskieten-soort vormen
Aangezien nu — zooals nader zal worden toegelicht — de mogelijkheid
bestaat om de bevolking van den moerasrand terug te trekken, kan n h v
worden volstaan met het dempen van een strook van zoodanige breedte
als noodig voor eene anopheles-vrije strook Als maat kan hiervoor veilig
worden aangenomen 150 M, overeenkomende met de minimum breedte
van de strook opgesloten tusschen de beide Zuidelijkste Oost-West
loopende wegen in Kampong Passar Sibolga, nader aangegeven op bij-
gaande schetskaart
Zelfs eischt de uitvoering van de demping van dit moera'gedeelte —
mede als gevolg van het nog niet aanwezig zijn der noodige hulpmid-
delen en arbeidskrachten — op zichzelf reeds zooveel tijd, dat hier door
indijking en petroleumbesproeiing reeds dadelijk bij wijze van voorloopigen
maatregel getracht moet worden het gevaar te beperken in afwachting
van de voltooiing der terreinophooging
2e Kwam het der Commissie niet rationeel voor thans eene uitbrei-
ding der stad naar het Zuiden inde hand te werken, nu er plannen bestaan
haveninrichtingen te maken op het nf nabij het Noordelijk uiteinde der
tegenwoordige handelsbuurt
Zooalsde Hoofd-Ingenieur van den WaterstaatR van den Broek d'Obrenan
in diens aan UHEdOestr gericht rapport dd 2 Juli a p No 18 duidelijk
uiteenzet, is niet alleen door het verloop der dieptelijnen op even-
bedoelde plaats deze oplossing zeer aanbevelenswaardig, doch bovendien
kan aldaar zooveel gelegenheid voor het aanleggen van zeeschepen worden
gemaakt, en zooveel terrein voor het oprichten van pakhuizen en kan-
toren door ophooging worden verkregen, dat de handel van Sibolga voor
jaren geholpen zal zijn, ook al blijft de handelsbeweging zich dermate
ontwikkelen als in de laatste jaren het geval was
Deze zienswijze deelde blijkbaar ook de toenmalige Adviseur voor het
Havenbeheer, de Heer C Nobel
Onder deze omstandigheden zou het — zooals reeds werd opgemerkt—
irrationeel zijn de Inlandsche en Chineesche wijk, waar speciaal de hande
van Sibolga geconcentreerd is, op te bouwen en uit te breiden in eene
van het haven-emplacement afgekeerde richting, indien althans — zooals
inderdaad het geval is — de mogelijkheid bestaat dit laatste tot het
centrum van stadsaanleg te maken
3e Is onze commissie er van overtuigd, dat met belangrijk geringer
financieele opofferingen, dan de algeheele demping van het moeras zou
vorderen, een meer afdoende verbetering en daarenboven in belangrijk
korter tijd kan worden tot stand gebracht
Immers behoeft het terrein Noord- en Oostwaarts der stad evenzeer
verzorging, onafhankelijk van de maatregelen, welke men treft ten aanzien
van het zuidelijk moeras, d w z onafhankelijk van de vraag of men dit
alleen langs den rand zal beveiligen, dan wel geheel dempen
Die verzorging van het eerstbedoelde terrein zal moeten bestaan in het
dempen der kleine plaatselijke poelen en het droogleggen van den grond
door eenvoudig den rijstbouw op de sawahs te laten varen en deze te
bestemmen voor droge cultures, bouwgrond of andere doeleinden
Daardoor is tevens een zoodanige expansie van de stad naar de Noord-
en Oostzijde mogelijk, welke tot in verre toekomst toereikend zal blijken,
en waardoor dus algeheele demping van vaakbedoeld moeras overbodig
is geworden, wijl door de voorgenomen open strook het infectiegevaar
van die zijde voldoende zal worden ondervangen
Houdt men voor oogen, dat de demping van het geheele moeras —
159
hetgeen thans in ieder geval overbodig is — niet minder dan f 250.000 —
zal vorderen (de berekende inhoud van de grondaanvulling is 577000 M',
hetgeen è 51 cent per M' eigenlijk reeds f 294 270 — beteekent), terwijl
de Uwerzijds voorgenomen gedeeltelijke demping, welke naar het oordeel
onzer commissie eerst na langeren tijd zal noodig blijken, op met minder
dan f 75051 — is begroot, dan volgt hieruit, dat bij opvolging van het
advies onzer commissie aanzienlijke kapitalen zuilen worden bespaard
De vorenstaande overwegingen kort samengevat
Ie tijdsbesparing,
2e meer rationeele stadsuitleg,
3e bezuiniging,
zijn n h V van zoo overwegende beteekenis dat het denkbeeld van
geheele of gedeeltelijke moerasdemping moet worden verlaten, wijl zonder
dit evenzeer de gewenschte verbetering kan worden verkregen en omge-
keerd moerasdemping alléén met tot het beoogde doel zou leiden
Vooral op het sub I bedoelde meent onze commissie Uwe bijzondere
aandacht te moeten vestigen, daar de malaria en zwartwaterkoorts onge-
twijfeld opnieuw met meerdere kracht zullen uitbreken, indien niet met
den meesten spoed met het oog op de naderende Oostmoesson de bevolking
van den moerasrand wordt teruggetrokken, de eenige uitweg, die thans
overblijft, daar het onmogelijk geacht moet worden vóór dien den moeras-
rand afdoend te beveiligen
Thans dient de vraag te worden beantwoord waarheen de bevolking
moet worden overgebracht
Wis aanvankelijk de gedachte gerezen onmiddellijk daarvoor te be-
stemmen het tegenwoordig sawahcomplex ten Noorden der stad, bij nader
in/ien bleek, dat aan de opvolging van dit voornemen het bezwaar ver-
bonden was van te grooten afstand tot dat gedeelte der stad, waar de
groote Chineesche en Europeesche handelaren zijn gevestigd
Hiertegen zou uiteraard zoowel de groot- als de kleinhandel zich ver-
zetten, wijl beide te zeer afhankelijk van elkaar zijn en daarenboven
voor beide de onmiddellijke nabijheid van de passar gewenscht is
Zoo ontwikkelde zich van zelf het denkbeeld om de tegenwoordige
Europeesche wijk voor woonplaats van de handeldrijvende Inlanders en
Chineezen te bestemmen, waaraan vorenbedoelde bezwaren niet ver-
bonden zijn, d w z
a deze wijk grenst onmiddellijk aan het voorden brand gespaard geble-
ven deel der inlandersstad,
b het ligt onmiddellijk nabij de voor havenemplacement aangewezen
plaats, terwijl daarenboven,
c dit deel na het lot stand komen van de assaineeringswerken gezond
geacht mag worden,
d de tegenwoordige bebouwing ter plaatse zoo gering is, dat onver-
wijld met den opbouw van woningen voor belanghebbenden kan worden
begonnen, evenals met de ook hier noodzakelijke terreinophooging en
den aanleg van wegen en spoelleidingen, zonder dat de Europeesche
bevolking daarom direct uit haar woningen behoeft te worden gedreven,
en waarbij nog voldoende terrein gespaard kan worden voor de oprich-
ting van pakhuizen en handelskantoren,
e hierdoor voor de Europeanen van zelf de wenschelijkheid ontstaat
hunne woningen in het lagere deel der stad te verlaten en zooals van
zelf spreekt hooger op te trekken, waartoe het voorbeeld kan worden
gegeven met den bouw der nieuwe woningen voor den Resident en den
Controleur, welke toch eerlang noodzakelijk zijn
Hoe eer deze categorie van inwoners daartoe overgaat, des te beter
Want ook al zou de malaria uit Sibolga niet in een of twee jaar zijn
geweken — hetgeen waarschijnlijk is — dan is de kans op infectie toch
zeer gering Ten eerste wijl de malariamuskiet, die de ziekte overbrengt,
in het algemeen 's nachts bijt en dus het werken op de kantoren in de
inmiddels geassaineerde benedenstad daags met behoeft af te schrikken,
terwijl ten tweede de door onze commissie voor de onderwerpelijke
woningen beoogde terreinen binnen enkele maanden malariavrij kunnen
zijn en dus dan ook gedurende den nacht de bewoners voor infectie
gevrijwaard zijn
Het komt onze commissie voor, dat het vorenstaande duidelqk de
wenschelijkheid aantoont van ons voorstel om de tegenwoordige Euro-
peesche wijk in de toekomst voor handelswijk en woonplaats voor
inlanders te bestemmen
Voor dat deel der bevolking, hetwelk in de visscherij zijn bestaan
vindt, achten wij eene verplaatsing gewenscht naar enkele punten A en
B, gelegen aan de baai noordwaarts van den heuvelrug, welke de vlakte
van Sibolga aan de noordzijde afsluit
Die gronden, thans nog ware moerassen, moeten toch worden droog-
gelegd en geassaineerd, hetgeen naar wij vertrouwen, spoedig en zonder
veel kosten met behulp van de voorhanden motor en centrifugaalpomp
kan worden beSindigd
De betrokkenen vinden daar voor hun bedrijf een zeer gunstige woon-
plaats en de kwalijkriekende vischdrogerijen kunnen dan nog verder
naar het Noorden worden opgericht, waarbij de evenbedoelde heuvelrug
 160 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
een bescherming vormt tegen het trekken over de stad der onaangename
luchten van die vischdrogerijen.
Voor hen die noch met handel noch met visscherij in hun onderhoud
voorzien en voor wie dus geen bijzondere eischen aan de Irgging hunner
woningen gesteld behoeven te worden, is ruimschoots plaats te vinden
in de bestaande kampongs, welke nog zullen worden verbeterd.
Het spreekt van zelf dat in de enkele dagen van ons verblijf te Sibolga,
welke bestemd moesten worden voor een grondig onderzoek, zoowel uit
medisch als technisch standpunt, geen tijd te vinden was tot het opmaken
en uitwerken van een uitbreidingsplan voor de verre toekomst. Niette-
min noodzaakte ons voorstel ons vanzelf zoodanig deel daarvan vast te
stellen als voor de oogenblikkelijke behoefte onvermijdelijk is en dat
onmiddellijk na ons vertrek kan worden ter hand genomen.
Dit deel betreft in hoofdzaak het thans nog grootendeels onbebouwde
terrein, noordwaarts begrensd door den weg langs het kampement der
gewapende politie, zuidwaarts door de perceelen der firma Quntzel <S
Schumacher en de firma Hennemann & Co. met tusschengelegen pasan-
grahan van de onderneming Malomboe, terwijl het westwaarts is afge-
sloten door den weg langs de sociëteit, oostwaarts door den weg langs
postkantoor en pasangrahan.
Het door ons ontworpen wegenplan is aangegeven op de bijgevoegde
situatie-teekening en is in hoofdzaak gebaseerd op de navolgende over-
wegingen :
Ie. In het verlengde van den zooeven genoemden weg langs de perceelen
der beide vermelde handelshuizen, dient noodzakelijk de weg te worden
geprojecteerd welke over het voorgelegen koraalrif naar den toekomstigen
aanlegsteiger zal loopen en waaraan door opstorting van het rif gelegen-
heid voor pakhuisbouw wordt verkregen.
2e. Wijl deze weg niet overmatig breed is, een aanzienlijk deel van
het wegoppervlak steeds in beslag wordt genomen door het in- en uitbrengen
van goederen van de aan de Zuidzijde gelegen Chineesche toko's, is het
zaak een deel van het verkeer naar en van het douane-emplacement
aan genoemden weg te onttrekken en dezen bovendien te verbreeden.
Daarom is onmiddellijk van af de toegangspoort tot dit emplacement
een weg in Noord-Oostelijke richting geprojecteerd, welke aansluit aan
een anderen — tusschen de erfgrenzen 15 M. breeden weg, welke als
rechtlijnige verlenging is gedacht van den weg van Taroetoeng.
Het verkeer van en naar Padang Sidempoean zal dan vermoedelijk
over eerstgenoemden weg plaats hebben.
3e. Het terrein gelegen tusschen den weg westelijk van het onder-
werpelijk stuk grond en de baar dient te worden gereserveerd voor de
oprichting van groote magazijnen en kantoren en voor de oprichting
van Qouvernementsgebouwen ten behoeve van het havenbedrijf.
Door dien maatregel is vanzelf de logische uitbreiding van het betrokken
kwartier in de hand gehouden en evenzeer de verbinding met voor
Europeanen en andere eventueel te stichten woonwijken.
Omtrent de overige indeeling van het terrein diene het volgende:
In de eerste plaats is een 15 M. breede weg ontworpen in Noord-
Zuidelijke richting, loopende van af den ingang van het kampement der
gewapende politie (tevens erf van het Controleurskantoor) naar het terrein
waarop met Uwe toestemming thans nieuwe Chineesche warongs zullen
worden opgericht
Het Zuidelijk uiteinde van dien weg loopt over het perceel van de
zooeven genoemde pasangrahan, welke dus dient te worden aangekocht.
Het ligt in de bedoeling op dit erf en op een strook van het perceel
der firma Hennemann en Co. ter zijde van den weg twee van alle zijden
toegankelijke loodsen op te richten, ieder lang 12 X 4M en breed 2 X 4M,
waarin derhalve 2 X 12 X 2 = 48 kleine warongs kunnen worden
afgeschoten Hierin kan de kleinhandelaar's nachts zijn goederen afge-
sloten bewaren en zoo noodig daarin zelf dewacht hondenen kan binnen
korten tijd een groot deel van hen worden geholpen, welke thans op
dezelfde wijze zijn gehuisvest nabij de missigit, zij het ook in onooge-
lijke krotten.
Hier wordt dus een passar geschapen.
Voorts vertoont het plan in hoofdzaak twee groote Oost-Westwaarts
gerichte bouwblokken, waarlangs wegen van 10 M. breedte.
Deze blokken zelfs bieden ruimte voor twee rijen perceelen van 25 M.
diepte, gescheiden door een 8 M. breede strook, bestemd voor brandgang
en inspectiepad voor de spoelleidingen, welke hier achter de huizen
zullen loopen en waarboven de privaten moeten worden opgericht. Zoo-
danig inspectiepad van voldoende breedte kwam noodzakelijk voor, wijl
anders het toezicht op die leidingen bemoeilijkt zou worden en daar-
mede de algemeene gezondheidstoestand opnieuw bedreigd.
Langs de wegszijde kan worden volstaan met regenafvoergoten
Op het kruispunt van de beide reeds beschreven hoofdwegen, dus in
het hart van dit kwartier, is van een toevallig op een der achtererven
van de westelijke woningen aanwezige groote waringinboom partij ge-
trokken voor het uitsparen van een pleintje, groot tusschen de erfgrenzen
pl.m. 50 X 90 AV, waar dus de vruchtenhandelaar zijn tent kan opslaan.
Voor de uitvoering van dit plan dient dan dadelijk de beschikking te
worden verkregen behalve over de vaakgenoemde pasangrahan over een
drietal perceelen, waarop, wat betreft het meest noordelijke, thans de
woning van den agent van de K P.M. in aanbouw is en tegen den
afstand waarvan geen bezwaren bestaan, zooals gebleken is op de door
U voorgezeten vergadering van ingezetenen.
Op het middelste terrein staat de woning van den opzichter van den
Waterstaat Ondaatje, doch voor deze kan beslag gelegd worden op eene
der beide thans achter de Europeesche school in aanbouw zijnde woningen.
Het derde perceel eindelijk is wederom een pasangrahan, behoorende
aan den heer Kehlenbrink, waarvan echter weinig gebruik wordt gemaakt
en tegen welker opruiming dus evenmin ernstige bezwaren zich kunnen
voordoen.
Blijven over de woning van de heeren Muller, Proosdy en Van der Schraaf.
Het opruimen van de eerste is zeer gewenscht, niet alleen, wijl daar-
door plaats voor een zestal perceelen vrij komt, maar tevens omdat aldaar
gelegenheid ontstaat om de firma Hennemann & Co. compensatie te
geven voor het voor de passar benoodigde deel van haar perceel.
De beide overige perceelen zijn met opzet in het plan uitgespaard om
deze ter beschikking te stellen voor de Padangsche Commissiehandel
die door het voorgenomen bouwverbod aan de zuidzijde der stad in haar
belangen ernstig geschaad wordt, wijl haar kantoren juist aan het einde
der stad zouden komen te liggen.
Deze perceelen alsmede het Postkantoor blijven aan alle zijden door
wegen omgeven.
In aansluiting met dit plan kan het terrein grenzende zuidwaarts aan
de woning van den heer Weenink van Loon voor de Inlanders worden benut.
Aldus komen dadelijk voor handeldrijvenden 48 plaatsen in de passar-
loodsen en pl.m. 56 woonerven beschikbaar.
Voorts zij vermeld dat het onzerzijds gewenscht voorkomt het voor-
terrein voor het havenemplacement steeds onbebouwd te laten, ten einde
eenigszins ruime entree in de stad te handhaven, waartoe tevens mede-
werkt het thans reeds bestaande plein (D) in de Chineesche wijk, en dat
in het plan zal blijven gehandhaafd.
Deze pleintjes kunnen dan naderhand als standplaats voor voertuigen
worden aangewezen, welke zeker niet zullen uitblijven als de rijwegen
van Taroetoeng, Padang Sidempoean, Natal, enz. voor het verkeer
geopend zijn.
Ten slotte zij Uw aandacht gevestigd op de uitgekozen plaats voor de
vischpassar aan het strand en tevens in de onmiddellijke nabijheid van
de inlandsche wereld.
Aangezien zooals reeds werd medegedeeld het wegtrekken van de
Europeesche inwoners uit hunne huizen op stel en sprong in het algemeen
niet noodig is, kan met de keuze van het emplacement voor hun toe-
komstig kwartier worden verwijld totdat nauwkeurige terreinopnamen en
andere gegevens beschikbaar zijn. De beide daarvoor in aanmerking
komende terreinen zijn zooals UHEdGestrengen bekend is:
Ie. het sawahcomplex gelegen ten Noorden der stad,
2e. de strook langs den rechteroever van de Aek Doras tot aan de
kampong van dien naam, en het kleine sawahcomplex op den linkeroever
van genoemd riviertje.
Deze beide terreinen hebben in de kampong Si Mare Mare onderlinge
aansluiting, en in deze toevallige omstandigheid ligt het groote voordeel
dat het punt met E. op de situatieteekening aangegeven, dadelijk kan
worden beschikbaar gesteld voor de oprichting van die woningen, waarvan
de bouw thans is gestaakt of tegengehouden en tevens van huizen voor
die Europeanen, waarvan het wegtrekken uit de bestaande kotta door
onze Commissie in de eerste plaats gewenscht wordt geacht.
Met name is dit laatste het geval voor den Chef van het Post- en
Telegraafkantoor, het Hoofd der Europeesche School en de heeren van
Proosdy, Muller en van der Schraaf. Voor deze ingezetenen — welke
thans verblijf houden op het eerst voor bebouwing met Inlandsche woningen
in aanmerking gebracht terrein — bestaat immers het niet denkbeeldige
gevaar voor infectie, veroorzaakt door de vestiging in hun naaste omgeving
van een groot aantal gameten dragers.
Den heeren Cranen, Townsend en Leezenberg, waarvan de beide eerst-
genoemden reeds een begin van uitvoering aan hun bouwplannen hebben
gegeven, worde dus toegestaan, hunne woningen hier op te richten.
Hierbij zij aangeteekend dat, in welke richting de Europeesche wijk ook
zal worden uitgebreid, nabij deze terreinen eene overbrugging van de
Aek Doras noodzakelijk is in het verlengde van den weg naar Padang
Sidempoean, ten einde dit kwartier van uit de bestaande kom toegankelijk
te maken.
Voorts worde niet over het hoofd gezien dat aankoop van beide voor
de Europeanen-wijk beoogde terreinen toch noodig is in het belang der
assaineering van Sibolga.
Het wil ons voorkomen dat voor hen, wien thans bouwgrond wordt
ontnomen in de bestaande stad, nieuwe terreinen zonder nadere ver-
goeding behooren te worden beschikbaar gesteld.
IN KROMO'S GROOTE LAND 161

Anderen natiiiirli|k met Soerakarta. A d I.

Op deze wijze kunnen de gelden, besteed voor sawahaankoop, metter-
tijd gedeelteliik, wellicht geheel worden teruggewonnen In ieder geval 2. Het vuil wordt doot de erfbezittters en door straat-
verkrijgt men daardoor thans gronden in de stad beschikbaar, welke vegers opgeveegd, verzameld en in de rivieren geworpen
anders moeten worden aangekocht of verbrand.
Ten slotte rest onze Commissie die maatregelen op te sommen welke
naar haar oordeel oogenblikkelijk getroffen dienen te worden, en waarvan a. Onbekend.
ZIJ vertrouwt dat deze de instemming van UHoogEdelQestrengen kunnen b. Vermengd met wat stalmest wordt 't vuil in de stad
wegdragen Deze maatregelen zijn
Ie Onverwijlde aankoop der sawahcomplcxen Noord-Oostwaarts v«n verkocht.
Sibolga, het droogleggen daarvan, en het beplanten met eendroog gewas. c. Een systematisch ingerichte reinigingsdienst bestaat
Daarvoor zouden deze gronden dus aan de bevolking in pacht kunnen niet.
worden uitgegeven Naar ruwe schatting bedraagt het geheele oppervlak 3. Slecht. — In goten in de stad
slechts 40 è 50 baboes.
2e Het opspuiten met zand van de kuststrooken langs de baai van 4. Ter hoofdplaats is een bandjirkanaal gegraven, waar-
Sibolga, welke wij bestemd hebben voor huisvesting der visschersbevolking door de stad verlost is van de groote bandjirs van voorheen.
3e Het volspuiten en aanaarden der poelen achter de
tegenwoordige Controleurswoning, welke evenals de sub
2 bedoelde terreinstrook een ernstigen infectiehaard
vormen.
4. Het drameeren van en het aanaarden der plassen op
alle terreinen in het Zuidelijk stadsdeel, en na voltooiing
hiervan, het onverwijld overbrengen naar deze terreinen van
de bevolking, welke nu nog langs den moerasrand woont.
5e. Het indijken in niet al te groote vakken van den
moerasrand en — in afwachting van de geheele demping
van deze strook — het besproeien met petroleum of pe-
troleum-residu van deze poldertjes. Dit dient om de vijf
dagen herhaald te worden.
6e. Het ophoogen met plm 0 5M. en drameeren van het
voor den bouw der nieuwe inlandsche wijk beoogd terrein,
den aankoop der daarvoor benoodigde perceelen.
7e. Het oprichten der beide passarloodsen
8e. Het oprichten van de nieuwe vischpassar
9e Het verlengen van den weg van PadangSidempoean
met het overbruggen van den Aek Doras, alsmede het
egaliseeren van het terrein E.
10e. Onmiddellijk nadat de Regeering heeft bewilligd
in het door U aangevraagd voorloopig crediet k f25000.—
dient telegrafisch meerder decauviUe materiaal te worden
besteld om de vorenbedoelde werkzaamheden van alle
kanten gelijktijdig met kracht te kunnen doorzetten Daarbij
zal het economisch zijn den grond voor den moerasrand
van de nabijgelegen heuvels te halen
Ue Het maken van een korten verbindingsweg naar Collectie Knuhnan No. 83
de visscherswijk met overbrugging van vaakgenoemde kali.
12e Het opmeten en in kaart brengen van het sawah-
complex gelegen Noordwaarts van Sibolga en van het dal No. 8 3 . Chineesche Kamp te Soerakarta. D e boven de rivier uit-
van den Aek Doras tot en met de kampong van dien naam.
gebouwde hokjes dienen voor W . C , de rivier zelf dient voor r i o o l . . . . en
13e Het meten van het debiet dierrivier en van andere
stroompjes en bronnen rondom Sibolga met het oog op publieke bad- en waschplaats.
de latere noleerings- en watervoorzienmgsplannen.
Daar hieromtrent nog niets is vastte stellen, dienen alle afvoerleidingen Ternate. A d IV.
als gegraven leidingen te worden behandeld
Voordracht ass.-resid Plate over Merauke en Z . A^.
Naderhand kan dan de bodem ter juiste hoogte worden bemetseld.
14e. Het uitvaardigen en het gestreng toepassen eene verordening Guinea op 31 Maart 1916 voor de Indologenvereeniging.
beoogende het reinhouden der erven Hieronder dient voornamelijk ver- Verder Indologenblad 4 A p n l 1916.
staan te worden Spreker zegt o . m . : ,,De geheele mannelijke bevolking
a het dempen en drooghouden van plaatselijke plassen
van een kampong heeft bij een huwelijk het jus primae
b. het wegvoeren of onschadelijk maken van allen mogelijken afval,
waarbij vooral gelet moet worden op plantaardig vuil en lege klapper- noctis. Ongeveer elke man is met geslachtsziekten behept,
schalen in het bijzonder zoodat men kan begrijpen, dat het geboortecgfer heel laag
Indien aan dit voorschrift niet op de meest krachtige wijze de hand 18. Volgens een statistiek zou op 12 sterfgevallen m
wordt gehouden, meent onze Commissie dat alle andere maatregelen zeker dorp 1 geboorte voorkomen.
slechts matig effect zullen sorteeren.
In het tegenovergestelde geval vertrouwt zij, dat uitwerking ten goede Bij de tochten, ondernomen met het doel koppen te
alsdan spoedig merkbaar ?al zijn, zij het ook dat eene korte opleving snellen, zijn de inboorlingen er steeds op uit levende kinderen
der ziekte onder de Europeanen vermoedelijk met zal uitblijven mee te nemen, waarmede in het kindergebrek wordt voorzien.
Daarom is het zaak dat deze zich zoo spoedig mogelijk retireeren, en De gezondheidstoestand m Merauke is nog zoo kwaad
dat onverwijld met vooromschreven maatregelen een aanvang worde
gemaakt — in het bijzonder met die bedoeld sub I, 5, 3 en 2 — opdat niet; alleen zijn in die lage kuststreken de muskieten een
men zoo eemgszins mogelijk vóór den aanvang van het droge jaar- ware plaag.''
getijde daarmee gereed zij Deze laatste zin kon me niet bevredigen. —Veel muskieten
De Commissie voornoemd (de minuut was geteekend) en niet üeel ziekten, dit was dunkt me met elkaar in tegen-
DE VOGEL,
Hoofdinspecteur, Chef van den Burgerlijken Geneeskundigen Dienst spraak. — Ik vroeg er den heer G J. Smit, oud-gezag-
SNUIJF, voerder der K P . M , eens naar. Deze deelde mij het
Ingenieur voor de Gouvernements-Gebouwen bij het
Departement der Burgerlijke Openbare Werken. volgende mede:

21
162 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
„Om nog even terug te komen op Merauke: Een van
mijn volgende reizen naar deze plaats hadden wij een
gezondheidscommisie aan boord (Dirig. Off. v Gez. 2e kl.
Markus, Dr. Kiewiet de Jonge, Off. v. Gez. 2e kl. Rindersen
milit. Apotheker Iste kl. Wolf), die een onderzoek ging
instellen naar den gezondheidstoestand van de bewoners
van Merauke. O p de thuisreis werd over dit onderzoek
nog al wat gesproken en bleek dat een groot percentage
van de bevokhng door malaria was aangetast. Zonder
mij in eenig opzicht aan een hygiënisch oordeel te willen
wagen, dacht ik toch onwillekeurig: kan men in zoo'n negorij
iets beters verwachten?"
Wtüerafdeeling van Borneo. A d I.
2. a t/m e Een eigenaardigheid der Westerafdeeling is,
dat de terreinen, langs de groote rivieren en aan de kust gele-
gen, dagelijks, m verband met den vloed, onderwater loopen.
't Erf-, kampong- en straatvuil wordt derhalve door het
afstroomend water bij eb afgevoerd.
3. Is uit het vermelde onder 2 af te leiden.
4. Afvoer van het hemelwater wordt aan de natuur
overgelaten.
Zuiderafdeeling oan Borneo.
(Geen mededeehngen van officieele zijde ontvangen).
Bandjermasin. A d IV.
De heer Prinsen Geerlings deelde me over die stad o.a.
het volgende mede: De stad ligt in de groote Borneosche
vlakte, doorsneden met reusachtige rivieren. Eiken dag
worden die rivieren door den vloed opgezet en over-
stroomen de landen, die ze doorloopen, tot op groote
afstanden van de mondingen.
Door deze dagelijksche overstroommgen, waarbjj het
afloopen met groote snelheid gebeurt, wordt telkens weer
de heele stad gereinigd van ongerechtigheden, die op den
grond zijn terechtgekomen. De grond is modderig en de inlan-
der wordt hierdoor weerhouden van het maken van putten.
Bij hoog water zou de put een watervulkaan zijn en
bq laag water een droge kuil. Men gebruikt er regenwater.
(Dit gaat dikwijls met groote moeilijkheden gepaard, waar
ik later op terugkom. T ) .
Timor. A d IV.
De heer v. Kempen, assistent-resident, schrijft mij d.d
24 Januari 1 9 1 6 : „Van 1 8 9 5 - 1 9 1 2 diende ik ter Oost-
kust van Sumatra en wel den langsten tijd in het ressort
waar Schuffner en Baermann hunne hospitalen hadden,
n.l. in Serdang. Ddar is gewerkt onder hun leiding en ik
ben er trotsch op een „leekenleerling" en aanhanger hunner
idealen op 't gebied der hygiène te zijn Schuffner, die
dichtbij woonde, heeft mij honderden malen met raad en
daad bijgestaan. Toen Kuenen voor hem waarnam, kregen
wij op een der tabaksondernemingen der Senembah Mij.
pest Door absolute isolatie, verbranding van de koelie-
pondok (woning) en de pakeans (kleeren) der bewoners,
was de ziekte even snel bedwongen als ze gekomen was.
Buiten Koepang is, zooals Abraham Exodus schrijft, nog
alles primitief, alleen hebben wij één geluk, de bevolking
besmet de rivieren niet, en hun uitwerpselen drogen op den
gloeienden kalkbodem snel uit. Overigens zijn Europeanen
tegenwoordig zoo verstandig hun water steeds te koken.
Over een paar maanden, wanneer de bevolking van
Midden Timor in heerendienst „en masse" uitkomt, om aan
den grooten weg te gaan werken, die dwars door het
eiland gelegd wordt, gaat een bezending thee naar boven
om allen, die daar werken, van gekookten drank te doen
genieten en worden verder speciale koks bij dozijnen aan-
gesteld om de werklieden warm eten te doen nuttigen.
Dit om de menschen krachtig te doen houden, ze tegen
infectieziekten als b v. cholera te behoeden.
Ik maakte even dit uitstapje door het Koraaleiland
buiten Koepang om te doen zien, dat ten aanzien van
den „wilden' (?) Timorees het bestuur, zoo goed als het
in zijn vermogen ligt, ook den stelregel wil toepassen, dat
het betrachten van de regelen der hygiène niet alleen een
idieel, maar ook een bij uitstek praktisch werk mag
worden genoemd."
Timor. A d IV. Hiervan zegt Wallace: „Ofschoon
de halve Europeesche bevolking van Timor-Deli geregeld
last van koorts heeft, en de Portugeezen die stad al 3
eeuwen bezitten, heeft nog niemand er aan gedacht een
huis te bouwen op de heuvels, op geen half uur rijdens
er van verwijderd ' ) .
(Als de onderzoeker Semarang had bezocht, had
hij dezelfde opmerking kunnen maken! Gelukkig
geldt, dank zü het initiatief van Dr. de Vogel,
de toewijding van den Gemeenteraad en de hulp
van het Gouvernement, dat den grond tegen lagen
prijs afstond, thans die opmerking niet m e e r :
het hygiënisch gevoel begint te ontwaken! Alleen
wil ik nog even opmerken, dat de Engelschen
bijna zonder uitzondering al lang in dit heuvel-
land woonden. De Nederlander is van huis uit
een moerasbewoner en hieraan is het vermoede-
lijk toe te schrijven, dat hij de vele vestigingen
in Indië in een moeras bouwde, niet vermoedend,
dat hierdoor schade aan volk en land werd toe-
gebracht, te groot om zelfs maar bij benadering
te kunnen schatten!)
A d IV Inlandsch Zelfbestuur.
De heer H. Doeff, redacteur van het ,,Koloniaal Tijd-
schrift", vestigt mijn aandacht op het werk, dat in de
Inlandsche Zelfbesturen der Buitenbezittingen, waar land-
schapskassen bestaan, reeds gedaan wordt, of nog zou
kunnen worden gedaan voor sanitatie in het algemeen.
Z E d gewaagt van een reis, in 1912 door een deel
van Celebes en de residentie Timor gemaakt, en waarbij
Z E d . had opgemerkt, dat wel degelijk aan het behartigen
van de hygiënische belangen der bewoners wordt ge-
dacht Zoo liet de Sultan van Bima op Soembawa
nortonpompen slaan, welk werk hij persoonlijk contro-
leerde. O p Flores (Endeh) en op andere plaatsen, meent
schrijver zich te herinneren, was men ook in die richting
bezig. Z E d . schrijft me nog, dat de landschapskassen
een prachtig werktuig zijn tot verbetering van hygiënische
toestanden en dat bestuursambtenaren daarvan, voor zoover
zulks doenlijk is, ook gebruik maken. Die landschapskassen
laten vlug werken toe.
Anders moet een dergelijk werk op de begrooting van
Ned.-Indië voorkomen. Na ingewonnen advies van n -\- 1
autoriteiten zou het voorstel overgeleverd moeten zijn ge-
worden aan B.O.JV., in samenwerking met den Burg.
Genees^. Dienst enz., zou alles jaren lang hebben getrai-
neerd eer de goedkeuring er op ware verkregen, en het zou
1) Een Engetschman, die in de stad zijn werl< liad, sliep ,om zicli
tegen malaria te beschutten" (de , " zijn van mij. T.) op een hoogte
ongeveer 2 mijl van de stad
IN KROMO'S G R O O T E L A N D
etlelijke jaren lang hebben geduurd, eer hel werk zou zijn
aangevangen. Thans wordt zoo'n werk eenvoudig door den
bestuursambtenaar op de landschapskasbegrooting gebracht,
die door het hoofd van het gewest wordt goedgekeurd^).
De heer Doeff ried me aan, den heer Früiing
om inlichtingen te vragen. Ik heb dezen wenk
gevolgd en kreeg bericht van Z.Ed., dat gaarne
aan mgn verzoek zou worden voldaan. Ter ge-
legener tgd ontvang ik dus uit de l*t« hand een
kostelük stel gegevens over dit buitengewoon
belangrijk onderwerp ^).
Voorloopig onderstaand boeiend versl&g van
Brammetjè (Abraham Exodus), die me schreef
van den Resident, den heer M&ier, en den
assistent-resident, den heer v. Kempen, verlof
No. 84 . . . en ergens op een
ander eiland zit ik nu als ,,rad]a
blanda" tusschen een kudde onge-
wasschen wilden, nóg . . . .
te hebben gekregen, om gegevens bekend te*
maken. (Anders zouden ze allicht kans hebben'
geloopen onder het stof der archieven ver-
scholen te zijn gebleven! W a t erg jammer zou
zyn geweest. T.)
Ik hoop dat veel Brammetjes, Maiers, vani
Kempens, van Sluijsen, Doeffs, Frijlings, Coopsen,,
Fumau's, de Mooij's, Schippersen, Canne's,'
Coolsma's, Prinsen Geeriingsen, Kijftenbelts, vant
Deldens in het bovenstaande aanleiding zullen»
vinden eens de pen op te nemen om te vertelleni
van het wee en het wel in „Kromo's groote
Land""). 5 tusschen een Beloe of een Attowi of een Toera
1) De heer Frijling is, sedert ik het bovenstaande schreef, benoemd
tot gouverneur van Celebes Dezer dagen ontving ik een brief van ZEd,
waarin hii me schreef, mij van dit belangrijke land zooveel mogelijk
gegevens te zullen verstrekken.
2) Onder het copieeren ontvang ik nog een schrijven van den cheff
van het Encyclopaedisch Bureau, waarin deze ini) mededeelt alle moge-
lijke medewerking te willen verleenen.
3) De heer Ezerman, oud-secretaris van Timor, deelde mij ook bij-
zondei heden mede, die ik hier niet opsom, omdat ze in het medege-
deelde van Brammetje voorkomen Ook de heer E wijst op de mooiee
instelling
163
Kalabahi (eiland Alor), 25 Dec. 1915.
Uit e n o m het land der Beloes.
Geachte Heer Tdlema !
't Is me als een doodsteek door m'n hart gegaan,
toen ik uw keurig werk ontving en uw „noot aan
Abr. Exodus las. Maar . . . . reeds meer dan een
jaar heb ik m'n brave Beloes verlaten en ergens
op een ander eiland zit ik nu als „radja blanda'
tusschen een kudde ongewasschen wilden — nog
primitiever en dus nóg vuiler dan de Beloes. En
als eerzame toean „skebber" krijg je met iedere
boot zóó'n vracht model-papier „ten fine van het
No. 84
noodige", dat er waarachtig geen tijd is, om veel
over de dingen van vroeger te denken of te schrijven.
Edoch, de poes van „ H y g e i a " ') is mij in deze
onhygiënische wildernis een zóó aangename herin-
nering, dat ik de oude pen weer in de oude inkt
zal doopen om wat over m'n vrinden en het water
te vertellen.
* *
. .. *
Eigenlijk bestaat er heelemaal geen betrekking
of een Aiorees en het water. En toch is het water
in vele van deze streken een kostelijk en kostbaar
ding, omdat het betrekkelijk zeldzaam is (o.a. op
^ het eiland Pontar).
Maar om er een geregeld verhaal van te maken —
in den goenoeng (gebergte) ^), dien wij hier kennen,
1) Dit was mijn handels- en fabrieksmerk T.
2) Enkele woorden zijn door mij, ten behoeve der niet Maleisch ver-
staanden, in het Hollandsch vertaald T.
164 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
was 't vroeger (en dit vroeger dateert van niet zoo
héél veel vóór 1908!) alles behalve rustig en veilig,
't Onderling oorlogje spelen, paarden en vrouwen
rooven, schieten en koppensnellen was een aangename
volkssport.
Doch deze onveiligheid, waaraan thans vrijwel
een einde is gemaakt, had tot gevolg, dat de kam-
pongs niet in de ravijnen langs de kah (rivier) en dus
bij of aan het water gebouwd werden, maar wel op
moeilijk begaanbare rotstoppen en dus op grooten
afstand van het water.
Ik ben in kampongs geweest, waar dagelijks de
vrouwen en kinderen twee of drie uur ver moesten
loopen om drinkwater in uitgeholde bamboe's te
halen. En in zulke kampongs is drinkwater dus
Woning van een Aiorees.
een verfrissching, welke zeer economisch behandeld
wordt, omdat ze moeilijk te verkrijgen is.
Een dadelijk gevolg hiervan wordt, dat de orang
goenoeng (bevolking van het gebergte) in z'n adat de
begrippen „baden" en „wasschen" volslagen mist.
Dat merk je het beste, wanneer je zoo'n „stmkende
doorrooker" (de kwaüficatie is van Jan Fuselier!),
die soldaat of pradjoerit (gewapend politiedienaar)
wil worden, de eerste stappen in de nieuwe levens-
richting leert zetten. Een week lang en dan driemaal
per dag hardnekkig afkrabben en schoonschuren met
kalisteenen en kahzand, dan een week lang nabe-
handehng met paardenborstels en sunlightzeep en
dan ben je door de laag van ongerechtigheden tot
de eigenlijke lichaamshuid doorgedrongen. De Beloe
heeft één kain (doek, kleedingstuk), de Aiorees een
tjawat) die hij aantrekt als hij volwassen en die hij voor
de allereerste maal aflegt als hij dood is. De zinde-
lijkheid ligt er duimen dik op. En 't is dus niet noodig
om over de hchaamshygiène nog verder te spreken.
Maar er is meer. Het huis van den orang-goenoeng
spot met alle hygiëne : licht en lucht worden er zorg-
vuldig geweerd; kippen, ratten, geiten, varkens, rook en
ongedierte zijn er graag geziene gasten en huisgenoolen.
Zoo bijv. de woning van een Aiorees, die ik
hiernaast met een paar pennehalen zal weergeven.
Ramen en deuren zijn er niet: de eenige opening
is een gat in den vloer, welk gat door een laddertje in
verbinding staat met een baleh-baleh (soort bank om
op te zitten, te liggen en te slapen) onder het huis,
waar de familie overdag luiert. Gekookt, gegeten en
geslapen wordt in de ruimte a-b-c-d ; e-f-g-h is een
bergplaats, 't Is onbeschrijfelijk smerig in zoo'n huis
en de allereenigste lichtstralen in dit droeve duister
zijn de breede, ronde schijven (k-1) rond de vier
hoofdpalen: hierdoor worden tenminste de ratten
buiten het huis gehouden. En toch is zoon Alo-
reesch huis nog een gezondheidsoord in vergelijking
met een Beloesche stulp, die niet op palen is ge-
bouwd, maar vrijwel als een bijenkorf op den vlak-
ken grond staat.
Dit zijn, in enkele vlugge lijnen aangegeven, de
hygiënische toestanden, waartegenover onze pionie-
rende bestuursambtenaren gesteld worden. En laten
we nu als nuchtere menschen één ding op den voor-
grond stellen: redeneeren over hygiëne met een
inlander, die bovendien nog een ongewasschen wilde
is, blijkt ethische onzin. Ach ja, de ethici — als we
die artiesten hier bij ons buiten hadden, hoe zouden
we er dan ooit in slagen om eenig resultaat te ver-
krijgen ! (Hoe wi] 't in de praktijk doen ? Ik wil
't wel vertellen, mits een of ander „ethisch' kamerlid
er geen interpellatie in de Kamer en de heer Later er
geen artikel voor de Locomotief uit distilleert. Beide
dingen zijn rampen op zich zelf.)
In de praktijk gaat het als volgt:
Op een tournee bezoek je, al klauterend en klim-
mend — 't is geen liefhebberij in dit hobbelige land,
en een hygiënische pokken-enquête per auto over
't gladde asfalt van Semarang, gelijk wij eenmaal
samen „afwerkten"'), is heel wat aangenamer! —
enfin, bezoek je een handjevol kampongs, die alle-
maal onbeschrijfelijk smerig zijn. Natuurlijk krijgt de
kampong een boete en wandelt de ondeugende
kapala (hoofd van een kampong) eenige dagen aan
de welbekende kali met de „soldadoe" mee. Dat
helpt voor veertien dagen. Dan is 't weer een mest-
vaalt. Maar dan worden de kapala's voor een
1) Brammetje heeft zijn hygiënische opleiding grootendeels te Semarang
genoten T
IN K R O M O ' S G R O O T E LAND
plechtige koempoelan (vergadering) opgeroepen. En
wanneer je ze dan, liefst bij monde van tw^ee
gewiekste djoeroebasa's (tolken), stevig doorgevloekt
hebt, dan zeg je: „kapala's, ik heb een half uurtje hier
vandaan, vlak aan de kali, een prachtplaats gevonden
om een nieuwe, groote kampong te bouwen. Daar-
heen verhuizen jelui allemaal binnen een maand —
er is water, er is meer dan genoeg „tanah" (grond) om
ladangs (akkers) te maken en dus gebeurt het. En nu
maken jelui de nieuwe huizen zóó — en dit technische
onderdeel laat je de djoeroebasa's nader illustree-
ren — en voor de varkens bouw jelui aparte hokken
No. 8 5 . De kampongs in dit ge-
heele gewest zijn, behalve dan die
nieuwe nederzettingen, zeldzaam vuil
en zeldzaam ongezond. En breekt
er m dergelijke complexen een epi-
demie uit — dan IS geen houden
meer aan. Ik heb er hier twee mee-
gemaakt — een zware pokkenepi-
demie op Flores (onderafdeeling
Endeh) en een dysentene-epidemie in
het Litoewatangsche Die pokken-
epidemie (8000 dooden) was ver-
schrikkelijk — zelfs voor iemand die
een dergelijke ellende in een hel als
Semarang heeft meegemaakt
Collectie G. J. Smit
buiten de kampong en de eerste de beste, die weer
via een gaatje in den vloer z'n behoeften onder
z'n huis deponeert, krijgt sapoeloeh di blakang (tien
voor de broek) ') en . . ." ja, en dan beloven ze
plechtig, dat het gebeuren zal. Het gebeurt natuurlijk
niet. Maar weer een maand later — en dan liefst
in den tijd, dat er voldoende alang (gras) is en
de ladangs nog niet behoeven te worden aangelegd,
verschijn je met een brigade soldaten en dan wordt
het ernst. Dan huizen de heeren en dames onder
Jan Fuselier's toezicht met hun heele hebben en
houden over, de waterriolen voor de nieuwe kam-
pong worden verzameld, de plaats van de huizen
wordt uitgezet en de heele gemeente werkt van des
ochtends vroeg tot des avonds laat. En als de boel
dan behoorlijk marcheert, dan gaat er een bosje
stroo met een lucifertje in de oude mesthoopen en,
1) Brammetje is heusch zoo barsch met als de lezer wel geneigd zal
zijn te denken bi) het lezen van dit bijzonder interessante artikell T
165
ja . . . . dat vinden ze dan ruw en heelemaal niet
ethisch. Enfin, bij ons buiten denken we er anders
over.
De kampongs in dit geheele gewest zijn, behalve
dan die nieuwe nederzettingen, zeldzaam vuil en zeld-
zaam ongezond. En breekt er in dergelijke complexen
een epidemie uit — dan is er geen houden meer
aan. Ik heb er hier twee meegemaakt — een zware
pokkenepidemie op Flores (onderafdeeling Endeh) en
een dysenterie-epidemie in het Litoewatangsche. Die
pokkenepidemie (8000 dooden) was verschrikkelijk —
zelfs voor iemand die een dergelijke ellende in een hel
- ^ ^ h ^ ' ^
No. 85
als Semarang heeft meegemaakt.
Je staat er zoo machteloos tegenover.
„Ik geloof niet, dat de bestuursambtenaar de
menschen dwingen mag tot vaccinatie." Als ik me
niet bedrieg, zijn er menschen, overigens niet met
gezond verstand misdeeld, die den Bijbel op deze
wijze uitleggen. Ik zou hen willen voorstellen eens
een dergelijke epidemie mee te maken. En dan op
de buitenbezittingen, waar altijd gebrek aan medisch
personeel en aan allerlei hygiënische hulpmiddelen
heerscht, waar we alleen hier en daar een primitieve
ziekenzaal kennen en waar we roeien moeten met
de schamele riemen, welke we zelf in elkaar knutselen.
Enfin, hier buiten is het gros der ambtenaren ge-
sneden uit het goede hout, voor wie Multatuli's „naast-
bijliggend plichtje" het zwaarst weegt en die dus in
zoo'n geval wel vaccineeren. En als 't niet anders
kan, met 1 5 karabijnen en een flink stuk tali (touw)
in de onmiddellijke nabijheid.
166 O V E R 'T V R A A G S T U K VAN „ H E T
Maar wat weet of begrijpt de orang-goenoeng van
onze hygiëne ? Hij gelooft, dat met de prikjes in
z'n arm de booze geesten in z'n lichaam komen, hij
verstopt z'n vrouw en kinderen en verzwijgt de zieken,
hij smeert z*n eigen brouwsels en obatjes (medicijnen)
op of over de vaccinestof, hij stopt in z'n benauwde
huizen zieken en gezonden doorelkaar, en duizenden
en nogmaals duizenden krepeeren als honden. Een
dergelijke epidemie bij ons buiten is nog tienmaal
verschrikkelijker dan op Java ! En dat moet allemaal
langzaam en geleidelijk verbeteren. En het verbetert
ook, zal voortdurend verbeteren, als de ethici, u weet
wel, de bekende huilerige van „Opheffer", zich er nog
een jaar of tien buiten houden.
De jaren 1906/1908 zijn voor 't gewest Timor
feitelijk het begin van een nieuwe periode van intensief
bestuur, 't Is kostelijk, wat in dien korten tijd door
ambtenaren en officieren is bereikt geworden. Dat
zijn diezelfde ambtenaren en diezelfde officieren, die
zoo dikwijls in kranten en tijdschriften omlaag ge-
trokken worden.
Uw hygiënisch hart zou in vreugde opbloeien,
indien u op Endeh de bad- en privaatgelegenheid
voor de inlandsche gevangenen zag. 't Is een ingenieus
systeem, door den gezaghebber, luitenant v. Suchtelen,
uitgedacht. Zóó hebben ze 't zelfs op Batavia niet.
U kunt de beschrijving in één van de afleveringen
van het Tijdschrift B. B. van 1915 vinden. Boven-
dien heeft Endeh een rioleeringsstelsel met gemet-
selde goten over 't heele etablissement. En datzelfde
Endeh werd in 1908 nog door de bergbevolking
af geloopen!
Van Atapoepoe hebt u waarschijnlijk alleen als
een soort verbanningsoord, zoo ergens in 't vage
onbekende, gehoord. Toch heeft datzelfde nest nu
een uitstekende waterleiding met tal van openbare
kranen en waschgelegenheid voor de bevolking,
't Is een helsch malaria-gat, dat Atapoepoe, tengevolge
van een nabijliggend moeras. Indertijd bestonden er
echter plannen om dit — in heerendienst — te doen
dempen. Hoe 't nu met deze plannen staat, weet
ik niet. Ook Koepang heeft een uitstekende water-
leiding, terwijl voor de rioleering (gemetselde goten),
op ruime wijze van stroomend water is gebruik
gemaakt (afvoer van faecaliën en vuil). Dit is alles
ook eerst in de laatste jaren tot stand gekomen.
Ik ben in staat u over Koepang eenige nauwkeuriger
illustraties in woorden en cijfers te geven — en
daaruit zal een onbevooroordeelden lezer blijken, dat
er ook in zeer primitieve buitenbezittingen wel degelijk
op hygiënisch gebied voor de bevolking het noodige
WONEN"
wordt gedaan — méér misschien dan op Java. Doch
— en dit is het punt, waarom alles draait, het punt,
waarvan het al dan niet verkrijgen van succes afhangt —
eerst dan, als de bevolking aan ons meer intensief
bestuur gewend is geraakt, als zij begint te begrijpen,
dat wij, ondanks belasting en heerendienst, zoo
kwaad en zoo hardvochtig niet zijn, eerst als die
bevolking ook werkelijk van die, meestal kostbare
en in zelfbesturen hoofdzakelijk door haar zelf te
bekostigen hygiënische instellingen gebruik en liefst
ongedwongen gebruik zal maken. Een pionierend
ambtenaar drukte dit eens zeer illustratief als volgt
uit: „Indien ik in het primaire stadium van thans
met allerlei hygiënische maatregelen begin en deze
werkelijk konsekwent wil doorvoeren, dan heb ik
eenige malen vijftien karabijnen noodig om die door-
voering te bereiken ; ik verontrust de bevolking, ik
ontneem haar het vertrouwen en . . . . ik lok daad-
Werkelijk verzet uit!" En de juistheid van deze stelling
blijkt dagelijks uit de praktijk.
Thans — het zij dan als minder kruidig tusschen-
gerecht — de cijfers.
De waterleiding te Koepang.
Koepang bezit een buis- en een spoelwaterleiding.
Vrijwel alle huizen van Europeanen zijn van beide
leidingen voorzien. Voor de kampongbevolking zijn
op verschillende plaatset^ een veertiental hydranten
opgericht. De inlanders hebben absoluut vrij gebruik
van water.
Het streven van de hoofden van plaatselijk bestuur
is steeds geweest, Koepang te voorzien van een
compleet leidingnet voor drinkwater, waaraan alle
huizen en alle kampongs zijn aangesloten, terwijl
bovendien hieraan publieke badgelegenheden zijn ver-
bonden. Daarvoor is echter momenteel de capaciteit
nog onvoldoende, terwijl ook met de hooge kosten
voortdurend rekening moet worden gehouden. Waar-
schijnlijk zal echter in 1916 het volledige net tot
stand zijn gekomen. Dan kan ook een aanvang worden
gemaakt met den bouw van de publieke badgelegen-
heden, die geheel overeenkomstig het Medansche
model zullen worden ingericht. De waterleiding
(stroomend water in gemetselde goten) loopt vrijwel
door de geheele kotta. Door groot verval is groote
stroomsnelheid verkregen, terwijl de op deze wijze
af te voeren faecaliën enz. alleen gevoerd worden
naar den benedenloop van één kali, die in open ver-
binding staat met de zee en waarvan het water, ook
door de bevolking, nimmer voor andere doeleinden
wordt gebruikt. Deze spoelwaterleiding mag niet als
badgelegenheid worden gebruikt — hiervoor kan de
bevolking óf van het water der hydranten óf van
 IN KROMO'S G R O O T E L A N D
den bovenloop der rivier gebruik maken (de Timo-
reesche bevolking heeft n.l. niet de gewoonte om
haar behoeften m de kali te doen). Bovendien bestaat
er op Koepang een openbare zwemgelegenheid (tegen
geringe betaling) voor de Europeesche bevolking :
gecementeerde bak met leidingw^ater. Hiervan vfotdt
vrij veel gebruik gemaakt.
De cijfers ') zijn als volgt:
1910 ontvangsten J 7500- uitgaven ƒ 1703.12^
1911 „ „ 5828.07 „ „ 12195.53^
1912 „ „ 3200.33' ., „ 4425.94
1913 „ „ 10168.36 „ „ 8353.19^
1914 „ ,. 9074.745 ., „ 11458.7 b^
1915 „ „ 8979.13 „ .. 8804.69
Totaal ƒ 44750.64 ƒ 46941.20
Een enkele opmerking zij hier aan deze cijfers ver-
bonden. In de eerste plaats zijn deze bedragen alle
ontvangen en uitgegeven door de z.g.n. negorijkas.
De ontvangsten in 1910 (f 7500) bestaan vrijwel
geheel uit schenkingen; daarentegen zijn de ontvangsten
in 191 5 (f 8979.1 3) geheel ontstaan door retributiën,
welke eveneens geheel betaald zijn door de Euro-
peesche, Chineesche, Arabische, dus niet-inheemsche
bevolking: voor de inheemsche bevolking is het water-
gebruik volkomen gratis. Aan zuivere retributie voor
watergebruik door aangeslotenen wordt thans ± f 400p.
maand ontvangen, terwijl ongeveer f 300 's maands
genoteerd kan worden voor zoetwater-voorziening van
schepen (voor deze voorziening zal thans een tank-
installatie op Poeloe Seman worden aangelegd ^).
De overige ontvangsten zijn retributiën voor leiding-
aanleg enz. Overigens spreken deze cijfers voor
zich zelf.
Het abattoir.
Koepang bezit een abattoir geheel van cement met
een beton vloer en drukwaterleidmg (dus geen spoel-
waterleiding) ' ) .
Het slachtgeld voor een karbouw (verkoopwaarde
± f 40) is f 1.—, terwijl f 0.40 voor de verkoopplaats
wordt berekend. Het geslachte vleesch wordt n.l.
aan de toonbanken in het abattoir verkocht; vleesch
van buiten het abattoir geslacht vee kan dus dédr
niet ten verkoop worden aangeboden. Het abattoir
is tevens vleeschpassar : vleesch en visch mogen niet
in de gewone passadoodsen worden verkocht, waar
het uitstallen van vleesch buiten de verkoopplaatsen
in het abattoir verboden is. Dit abattoir is nog niet
van vliegengaas voorzien : het is echter merkwaardig
dat Koepang één of twee maanden in het jaar een
1) Van de drinkwaterleiding
2) Men is reeds begonnen
3) Het vleesch wordt door een veemantri gekeurd
167
vliegenplaag en overigens geen last van deze vriende-
lijke huisdieren heeft. Het is niet verboden om vleesch,
geslacht buiten het abattoir, langs de huizen rond
te venten (behoudens dan de desbetreffende bepa-
lingen in de ordekeur), doch de kooper weet dan
tevens, van welke hoedanigheid dit vleesch kan zijn.
Men vergete niet: we zijn op de buitenbezittingen
en . . . Keulen en Aken zijn, volgens 't goede, oude
spreekwoord, niet op één dag gebouwd.
De cijfers zijn :
19C9 ontvangsten / 329.- uitgaven ƒ 310.35
1910 ., 1865.49 „ 412.31
1911 ., 959.43 .. 86.-
1912 „ 1051.66 .. 15.-
1913 .. 1767.55 1,-
1914 „ 1726.90 ,. 241.84
1915 ., 1100 35 3.72
Totaal ƒ 8800.38 / 1070.22
Deze cijfers zijn over één of meer jaren waar-
schijnlijk echter gemengd geweest met die van het
passarbedrijf en zullen dus hieronder nogmaals bij
dat bedrijf ter sprake komen. Over 1915 geven de
cijfers de zuivere inkomsten van het abattoir weer.
De passarloodsen.
In dit heele gewest heb ik steeds opgemerkt, dat
de besturende ambtenaren zooveel en zoo spoedig
mogelijk het passarwezen bevorderen. Dat begint met
een aangestampt pleintje en een eenvoudige loods van
hout, bamboe en alang-alang (bijv. thans te Kalabahi).
Dat wordt dan zoetjes aan uitgebreid, totdat gelden
beschikbaar kunnen worden gesteld voor een passar-
loods met cementen vloer, ijzeren of houten stijlen en
een zinken dak (bijv. in 1914 te Endeh). Er komen
dan gecementeerde af voergoten, zoo mogelijk wordt
voor waterleiding gezorgd en tenslotte ontstaan passar-
loodsen zooals thans te Koepang.
Er zijn hier 3 passadoodsen (houten stijlen op
steenen neuten, zinken dak, cementen vloer). Vleesch
mag er niet verkocht of uitgestald worden; visch wordt
door den geringen aanvoer als regel langs de huizen
gevent. De passar wordt dagelijks door vast personeel
(c. q. gestraften) met een ruim gebruik van water
schoongemaakt. De plaatsen worden per kwartaal in
het openbaar bij opbod verkocht; van de huurders
wordt een nominatief register aangehouden. De beste
plaatsen brengen ongeveer f 3.— p. maand, de min-
dere plaatsen f 2.— p. maand op. Bovendien kunnen
verkoopers hun goederen 's nachts op de passar laten,
tegen betaling van f 0.02 per nacht voor de bewaking.
Vast personeel is met het toezicht op den passar
belast.
De cijfers zijn:
I
 168 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
Ontvangsten. Uitgaven. Ten slotte wordt hieronder uit de totaalcijfers
Paasarloodsen. Abattoir. Paasarloodaen. Abattoir.
van de geheele Koepangsche negorijkas geïllustreerd,
1908 ƒ 131.63 ƒ 7.53
1909 - 638.— ƒ 329.- - 571.76 ƒ 310.35
dat de hygiënische maatregelen daaronder met ver-
1910 - 1286.48 -1865.49 - 317 38*^ - 412.31 gelijkenderwijs schoone cijfers uitkomen:
1911 - 1753.48 - 959.43 - 477.01 - 86.— Totaal ontvangsten Totaal 1iitgaven
1912 - 1992.10 -1051.66 - 179.50 - 15.— 1 9 0 8 - 1915. 1908- -1915.
1913 - 1210.89 -1767.55 - 145.85 - 1.- PassarlooJsen ƒ10742.27
1914 - 1439.63 -1726.90 - 69.20 - 241.84 Passarloodsen ƒ 2056.45'
Abattoir „ 8800.38 Abattoir „ 1070.22
1915 - 2290.01 - 288.65 -
-1100.35 3.72 Drinkwaterleid. „ 44750.64 Drinkwaterleid. „46941.20
Totaal/10742.22 ƒ8800.38 ƒ 2 0 6 6 . 8 8 ^ 1070.22 Straatverlichting „ 774.44 Straatverlichting „ 3400 445
Zoodat dus in het tijdvak 1908— 191 5 het passar- Openb. Zwtmb. „ 103.54 Openb. Zwemb „ 1479.715
bedrijf + abattoir opgebracht heeft totaal f 19542.65, Negorij-hotel „ 1024.78 Negorij-hotel „ 3475.03''
Tennisbaan .. 45.- Tennisbaan „ 1336.23
waartegenover aan uitgaven een bedrag staat van
Alle andere ont- Polykliniek „ 2614.59
f 3126.67 . Deze bedrijven leveren dus een groot vangsten van ge- Straatreiniging „ 2038.—
voordeelig saldo, dat echter weer gebruikt wordt voor mengden aard, Verruimings- en
andere hygiënische en „gemeentelijke" maatregelen toevalHge baten. assaineerings-
en zorgen. Zoo bracht het openbaar zwembad een wegens de veel- Werken ') „ 4942.93
totaal aan ontvangsten van f 103.54, waartegenover vormigheid niet Wegen c. a. „ 1736.175
wel te rubri- Bijdr volks-
aan uitgaven staat f 1479.71^ (van 1911 — 1915); ceeren , 18036.23^ feesten „ 924.55
de straatverlichting (sinds 1915) aan ontvangsten Onderwijs aan
f 774.44, uitgaven f 3400.44^ (wordt natuurlijk het politiepersoneel „ 910.—
volgend jaar aanzienlijk minder, daar dan geen eerste Personeel en
uitgaven voor aankoop materiaal meer noodig zijn) ; politiediensten „ 503 97
Fröbelschool .. 152.-
het negorij-hotel aan ontvangsten f 1024.78, uitgaven Div. uitgaven „ 498.494
f 3475.03^; de negorij-tennisbaan aan ontvangsten, Totaal fMTJlTlQ'' Totaal ƒ78567.45
gedurende VÜ jaar f45.— (Jan.—Juni 1915), uit-
gaven f 1 336.23 (zijnde 6 7.) rente en afschrijving; Dus op een totaal aan uitgaven van ƒ 78566.45
een tennisbaan is waarachtig óók een gemeentelijke een bedrag van ƒ 61 1 43.10^ voor hygiënische maat-
hygiënische maatregel voor ons eenzamen en veel- regelen ter bevordering van de volksgezondheid.
ontberenden „op den buiten"!)')- Een negorijkas werkt nog niet zoo onaardig, en
Voorts aan uitgaven waartegenover uit het cijfers zijn niet altijd zoo dom en vervelend als
betrekkelijke bedrijf geen ontvangsten staan: ze er uitzien.
Polykliniek Andere hygiënische maatregelen.
1914 ƒ 608.20 In de eerste plaats verwijs ik hiervoor naar de
1915 „ 2006.39 nieuwe Ordekeur (4 Aug. 1915), welke ik hier in
Totaal ƒ 2614.59 extenso laat volgen ^).
straatreiniging
1908 Bovendien zijn 2 sproeikarren voor de straatbe-
/ 3.—
1909 3.- sproeiïng aanwezig.
1910 176.05 Het vuil en afval wordt dagelijks tweemaal (gratis)
1911 298.50 afgehaald aan de huizen en op een vaste plaats buiten
1912 101 75 de kotta verbrand. In de kampongs wordt, onder
1913 407,89^
1914 459.885
verantwoordelijkheid van kamponghoofd en kampong-
1915 587.92 politie, dagelijks het vuil verzameld en verbrand. Door
Totaal ƒ 2038. streng en voortdurend toezicht hierop is het werkelijk
Verrulmings- en assaineerineswerken, opruiming door onteigening van gelukt, de kampongs behoorlijk schoon te houden.
krotten, ongezonde of hinderlijke huizen enz.
Ook op besmettelijke ziekten is gerekend. Indien be-
1910 ƒ 574.35*
1911 „ 667.78 smettelijke ziekten optreden, wordt dadelijk door
1912 2917.99 dwangarbeiders in een daarvoor gereserveerde ruimte,
1913 182.92' voorzien van gewapend ijzerdraad en met drinkwater,
1914 106 90 in minder dan één dag een barak van tijdelijke materialen
1915 492.98 opgeslagen. In verband met de verplaatsing van het
Totaal ƒ 4942.93
1) De zuivere hygiënische posten zijn cursief gedrukt.
1) Zeer zeker! T. 2) Zie bladz. 170 e v.
IN KROMO'S G R O O T E L A N D
hospitaal naar het heuvelterrein achter Koepang is
dit terrein thans daar geisoleerd ; vroeger was hiervoor
een plaats in de kotta bestemd. Bovendien is door
de zorg van de negorij een huisje opgericht, waar
dagelijks polikHniek wordt gehouden en waar de
behoeftige bevolking gratis behandeling geniet. Dage-
lijks laten zich — er zijn nog geen betrouwbare cijfers
beschikbaar — een 5 a 10 tal opdezewijzebehandelen.
Ziekenzorg.
Indertijd heeft de heer Stokvis, in een „Licht en
Donker" (Locomotief) enkele begrootingscijfers van
de afdeeling Flores besprekende (doch daarbij geheel
vergetende en buiten beschouwing latende de zware
cijfers van den restitutiepost!), geconcludeerd dat er
nog veel te weinig voor de werkelijke nooder> en
behoeften der bevolking wordt gedaan, o.a. op het
gebied van ziekenzorg. Maar hij verloor daarbij uit
het oog — en de reden hiervan is dat hij het bestuurs-
werkopde buitenbezittingen niet uit eigen ondervinding
en eigen aanschouwing kent ! — dat geen enkele
maatregel meer geduld, meer geleidelijkheid, meer over-
reding en meer moeite eischt, dan juist het vertrouwen
van primitieve wilden in onze geneeswijze en onze
ziekenzorg te scheppen. Men stuit hierbij op a\e-
rechtsche adat-begrippen, vrees, bijgeloof, tegenwer-
king van hoofden en bezweerders en tal van soort-
gelijke, ongunstige factoren. En wanneer men dit in
aanmerking neemt, dan zijn er toch werkelijk in een
eertijds zoo achterlijk gewest als Timor wel degelijk
resultaten bereikt. Timor kent geen burgerlijke ge-
neesheeren : te Koepang, op Soembawa, te Endeh,
te Kapan (Timor) en Beredava (Timor) zijn off. van
gezondheid gevestigd, die tevens met den burgerlijken
geneeskundigen dienst zijn belast.
Er is een (nieuw gebouwd) hospitaal te Koepang.
Voorts zijn te Koepang en Beredava ziekenzalen.
Te Endeh, Soembawa en Melolo (Soemba) zijn land-
schapsziekenzalen met landschapspersoneel, waarvan
zeer druk gebruik wordt gemaakt.
Cijfers hieiomtrent zijn niet of onvoldoende aan-
wezig : het zegt zoo betrekkelijk weinig, hoeveel
menschen er tijdens een jaar polikHnisch behandeld
zijn, waar die behandeling zich dikwijls bepalen
moet tot het aanleggen van een enkel verband,
waarna de patiënt weer spoorloos verdwijnt.
Verder is thans op Soemba (te Pajeté) een keurige
ziekenzaal gebouwd, die subsidie geniet van het rijk
en door de zending wordt beheerd. Bima heeft even-
eens een ziekenzaal, waarover een inlandsche arts
is aangesteld (van landschapswege), terwijl de assis-
tent-resident van Flores in onderhandeling is met
2 inlandsche artsen, eveneens van landschapswege
169
te bezoldigen en bestemd voor Masemere en
Larantoeka, waar dan dus eveneens ziekenzalen
zullen worden opgericht. Verder beschikken alle
gezaghebbers en zendingsnederzettmgen over een
apotheek, waaruit eerste hulp bij ongelukken en
verwondingen wordt geboden: schurftzalf, kinine,
joodkaH, kastorolie zijn de vier medicamenten, welke
het meest een practische en dagelijksche toepassing
vinden.
Het is alles nog zeer, zeer primitief. Toch en
desondanks beweer ik, dat te Koepang bijv. de
bevolking hygiënisch beslist beter verzorgd wordt
dan b.v. te Semarang. Ook Koepang kent malaria,
ook Koepang is niet bepaald gezond. Toch zullen
de sterftecijfers er beslist aanmerkelijk lager zijn
dan op de hoofdplaatsen van Java.
Er blijft echter op de buitenbezittingen veel te
wenschen — eveneens des ondanks. De reden hiervoor
is vrijwel altijd: geldgebrek.
Het instituut der zelfbesturen geeft een grootere
en makkelijke budget-vrijheid, maar . . . . hoe gering
is dat budget meestal zelf. Op Timor zijn verschei-
dene onderafdeelingen, die een jaarlijksche begrooting
van ontvangsten van pl.m. ƒ 30.000 a ƒ 35.000
samenstellen (b.v. onderafdeeling Alor, feitelijk in
1913 eerst onder intensief bestuur gebracht).
Zoek nu op de kaart de eilanden Alor en Pantar
op, vergelijk deze met een onderafdeeHng op Java
en bedenk dan wat f 30.000 beteekent voor een
zoo uitgebreid en primitief land. Laat desnoods de
bijdrage aan den restitutiepost buiten beschouwing.
Daar zijn de traktementen van de hoofden ± f 7000,
de collecteloonen voor de belastingen ± f 2500,
voeding van gevangenen, traktementen van gevan-
genispersoneel e. d. ± f 3000 a f 4000, traktementen
van landschapspersoneel(mantrisbelasting, tolkene.d.)
± f 5000 en, ja, en twintig, dertig andere posten
en postjes, die met hygiëne e. d. al heel weinig
gemeen hebben. Hiermede dient men óók rekening
te houden.
Een behoorlijke hygiënische gevangenis is een
uitzondering, maar . . . . in dat opzicht geeft Java
de buitenbezittingen al bitter weinig toe. Meer
en beter geschoold vaccinatiepersoneel is een
behoefte. Inlandsche artsen zijn noodig. Goede hygië-
nische huizen voor de Europeesche ambtenaren
(men zie de krotten, waarin sommige ambtenaren
en officieren gedwongen zijn te leven en schame
zich te Batavia!) is geen overdreven weelde-eisch.
En . . . . zoo kan ik nog eenige blanke vellen vol-
schrijven. Doch dat neemt niet weg, dat er in en
om het land der Beloes en Allani's en Toero's en
22
 170
Aioreezen veel is gedaan, n'en déplaise the man
of the Street, die niet op de hoogte is, die geen
cijfers verstaat te lezen, die in Indië graag, en dan
bij voorkeur op ambtenaren, sputtert en die daarom
in de kranten als „correspondent van den buiten"
oneindig meer kwaad dan goed doet. Die tirade
moet me even uit de pen — al heeft ze, zooals
trouwens meer in dit schrijfsel, met hygiëne niets
te maken. Zeven jaren werken we in dit land. En
wanneer men de resultaten daarvan vergelijkt met het
werk, het hygiënisch werk, dat in zeven jaar op Java
geleverd wordt, dan zijn we hier buiten nog zoo
beroerd niet af!
't Is waar, we hebben geen dure rioleerings- en
assaineerings-specialiteiten, geen waterleiding-kop-
stukken, die ministers-traktementen eischen, geen
gemeenteraad en, dit vooral: geen specialiteiten. En
dat gemis is natuurlijk een beduidende factor in ons
voordeel — daarom komt er hier nog wel eens iets
goeds tot stand. Zij 't dan ook dank zij een handje-
vol Beloes, een paar maanden piekeren en rekenen,
een hoop goeden wil en werkkracht, een „god zegen
de greep' en een dosis gezond verstand. En vooral
ook dank zij het feit, dat toean Allah ons buiten
geen kwaad hart toedraagt. Ook al zijn we dan ruw
en hardvochtig als verlichte despoten en geen of bijna
geen van allen ethisch van aanleg en structuur.
ABR. E X O D U S .
Afschrijt.
De Resident van Timor en Onderhoorigheden,
Overwegende dat het noodzakelijk is gebleken de ver-
ordening in het belang der gezondheid en ter bevordering
van netheid, reinheid, veiligheid en orde ter hoofdplaats
Timor -Koepang en op de hoofdplaatsen der afdeeling
Soemba en Onderhoorigheden en der onderafdeeling Beloe
afdeeling Timor tv/. Waingapoe en Atapoepoe, van 3
Augustus 1883 (Javasche Courant van 22 September d a.v.
No. 76) in te trekken, vermits deze verordening niet meer
voldoet aan de eischen, die daaraan moeten worden gesteld,
en door een nieuwe verordening te vervangen, geldende
voor het geheele gewest.
Gelet op artikel 72 van het Reglement op het beleid
der Regeering van Nederlandsch-Indie en op Staatsblad
1858 No 17;
Maakt aan de ingezetenen van dat gewest bekend :
Dat door hem is vastgesteld de navolgende verordening:
V e r o r d e n i n g in het b e l a n g e n tot bevordering
v a n n e t h e i d , r e i n h e i d , v e i l i g h e i d e n o r d e in
de Residentie Timor en Onderhoorigheden.
Artikel 1. De eigenaren van gebouwen en erven zijn
verplicht:
a. de gebouwen in behoorlijken netten en zindelijken staat
te houden en eenmaal 's ]aars en wel in de maand
Mei te doen witten en teren ;
b. het erf aan de zijde van den openbaren weg en binnen
de bestaande roQÜijn af te scheiden door een muur of
hekwerk, dan wel een levenden pagger (heg), volgens aan-
O V E R 'T V R A A G S T U K VAN „ H E T W O N E N "
wijzing van het Hoofd van plaatselijk bestuur en die
afscheiding in hechten en netten staat te houden.
Wanneer hef erf van den openbaren weg is geschei-
den door een sloot, behoeft geen andere afscheiding te
worden aangebracht;
c. de sloot of waterleiding langs den weg aan den
ingang van het erf van een bruikbaren brug of duiker te
voorzien volgens aanwijzing van het Hoofd van plaatselijk
bestuur en deze bruggen of duikers in hechten staat
te houden ;
d. de op de erven aanwezige waterputten van een
ringmuur of behoorlijke omheining te voorzien ;
e. de op de erven nabij den openbaren weg staande
boomen te verwijderen, dan wel te doen snoeien, wanneer
dat door of van wege het Hoofd van plaatselijk bestuur
wordt gelast;
ƒ. op plaatsen waar het reglement op het bouwen en
sloopen niet toepasselijk is, gebouwen die dermate bouw-
vallig zijn dat er gevaar voor geheele of gedeeltelijke in-
of afstorting bestaat, voldoende te herstellen of af te breken
binnen een bekwamen termijn, door het Hoofd van plaatselijk
bestuur aan te geven
Art. 2. De gebruikers van gebouwen en erven of, bij
ontstentenis van dezen, de eigenaren of beheerders, zijn
verplicht:
a. den om het erf geplaatsten levenden pagger geregeld
te snoeien en op de door of vanwege het Hoofd van
plaatselijk bestuur aan te geven hoogte te houden ;
b. de bij de gebouwen behoorende erven in behoor-
lijken, netten en zindelijken staat te houden, vrij van slecht
riekende stoffen hinderlijk voor de buren ;
c. dagelijks alle vuilnis en onkruid te doen verdwijnen ;
d. de wegen, slooten of riolen, langs of om hunne
erven of huizen loopende, in reinen staat te houden en
zorg te dragen dat die slooten, goten of riolen niet geheel
of gedeeltelijk verstopt raken ;
e. telkens wanneer dat door of vanwege het Hoofd
van plaatselijk bestuur is gelast, den langs de gebouwen
of erven loopenden openbaren weg — waar overburen
zijn te halverbreedfe, waar die niet zijn te geheeler breedte —
op de daarvoor aangegeven uren te begieten.
Art. 3 . Het is verboden :
a. op plaatsen waar het reglement op hel bouwen en
sloopen niet toepasselijk is, zonder vergunning van het Hoofd
van plaatselijk bestuur, gebouwen, voor welk doel ook, op
te richten of te verbouwen;
b. zonder vergunning van het Hoofd van plaatselijk
bestuur, op of in de nabijheid van de erven of in het
gezicht van de erven of in het gezicht van den openbaren
weg beestenkralen of stallen, bergplaatsen voor pluimge-
dierte, stapelplaatsen of bergloodsen van licht ontvlambare
materialen, mestvaalten en dergelijke te plaatsen of te hebben;
c. in het gezicht en binnen den afstand van vijf meters
van den openbaren weg huiden, kleedingstukken of wasch-
goed te drogen te hangen of te leggen, anders dan met
vergunning van of vanwege het Hoofd van plaatselijk bestuur.
d. verzameling van manden met visch en sterk of kwalijk
riekende waren langs den openbaren weg te plaatsen, tenzij
daartoe door de politie verlof ware gegeven;
e zonder toestemming van of vanwege het Hoofd van
plaatselijk bestuur het vuilnis en den afval van het erf
of daarop uitgeoefend bedrijf in de langs of nabij het erf
loopende rivieren, kanalen en waterleidingen te werpen
IN KROMO'S GROOTE LAND
of le loozen en in hel digemeen deze wateren met dergelijk
vuil te verontreinigen, voor zoover deze handelingen niet
reeds vallen onder de artikelen 3/1 No. 9 i 1 der Alge-
meene Politiestrafreglementen;
ƒ. in houten of bamboe gebouwen, dan wel gebouwen
opgetrokken van andere licht brandbare stoffen, fornuizen
of kombuizen (dapoers) anders te plaatsen, dan op den
grond en ten minste een halven meter van het beschot;
g. boven de sub ƒ genoemde stookplaatsen stellingen
te hebben van hout of ander brandbaar materiaal of brand-
bare voorwerpen te drogen of te bergen;
h. tegen het beschot van een houten of bamboe gebouw
of een opgetrokken uit andere licht brandbare materialen
(b.v. bebak) brandende nachtlampjes, pelita's, kaarsen of
andere brandende voorwerpen te plaatsen of te hebben;
i op of in de nabijheid van bewoonde plaatsen houtwas
en alang-alang of andere velden in brand te steken, voor
zoover deze feiten niet onder zwaardere strafbepalingen
vallen ;
k. latiines op te richten aan de oevers van de rivieren
of aan de kanten van grachten of slooten, waar langs de
openbare weg loopt, zoomede op plaatsen waar de buren
daarvan overlast ondervinden ;
zijnde de eigenaar van voor de buren hinderlijke latrines
verplicht die binnen een maand na daartoe door of van-
wege het Hoofd van plaatselijk bestuur gedane aanzegging,
te doen afbieken en dichten dan wel ze in zoodanigen
staat te doen brengen, dat daarvan geen overlast wordt
ondervonden;
/. latrines te ruimen of uit te halen, anders dan tusschen
elf uur des avonds en vijf uur des morgens, terwijl de faecale
stoffen zooveel mogelijk reukeloos moeten zijn gemaakt met
chloorkalk, ruw carbolzuur of andere middelen;
m. langs openbare wegen en op door het Hoofd van
plaatselijk bestuur daartoe als verboden aangewezen pleinen
vee en paarden te laten grazen, voor zoover deze feiten niet
reeds vallen onder de artikelen 3 I No. 10/12 der Alge-
meene Politiestrafreglementen;
n. de afsluitingen of kenteekenen, ter verlegging van het
wagenspoor op de wegen geplaatst, te openen, te verwij-
deren of daarover te rijden;
o. gedurende de termijnen door het Hoofd van plaatselijk
bestuur bij openbare bekendmaking vast te stellen te ver-
koopen, rond te venten of ten verkoop uit te stallen of
in voorraad te hebben, vruchten en andere consumptie-
artikelen, waarvan het gebruik bij deze algeroeene bekend-
making door het Hoofd van plaatselijk bestuur in overleg
met den plaatselijken geneesheer als voor de gezondheid
schadelijk is ontraden ; de vruchten of consumptie-artikelen,
waarmede overtreding van dit verbod is gepleegd, worden
vernietigd;
p. de openbare orde te verstoren door vechferijen en
k^verijen;
q. desbewust veroordeelden tot dwangarbeid of ten
arbeidstelling aan de publieke werken in woningen of win-
kels (kedei's en warongs) toe te laten;
r. buiten de gevallen uitdrukkelijk bij de wet voorzien,
zonder aannemelijke redenen, bewoonde erven binnen te
treden, wanneer deze behoorlijk omheind en van den
openbaren weg afgescheiden zijn, voor zoover deze feiten
niet reeds vallen onder de art. 4/2 No. 22 der Politie-
strafreglementen.
Art. 4. Door den hoofdbewoner van een erf moet
171
worden zorg gedragen, dat door het vuilnis het drink- of
badwater van naburige erven niet wordt verontreinigd.
Art. 5. Uitstallingen van koopwaren, levensmiddelen
of ververschingen worden langs de openbare wegen of op
openbare pleinen niet toegelaten, zonder vergunning van
of vanwege het Hoofd van plaatselijk bestuur.
Onverminderd het in de vorige alinea bepaalde, zijn de
eigenaren of bezitters der uitstallingen verplicht bij het
opbreken alle afval, vuilnis en gebezigde mateiialen te
verwijderen en de standplaats in den vroegeren toestand
te brengen.
Art. 6. In de gevallen dat zulks door het Hoofd van
plaatselijk bestuur wordt noodig geoordeeld, kan door hem
bij plaatselijke bekendmaking aan inlanders en daarmede
gelijkgestelde personen verboden worden binnen de grenzen
van hoofdplaatsen van afdeelingen en onderafdee'ingen
tusschen des avonds 8 uur en des morgens 5 uur gebruik
te maken van openbare land- of waterwegen zonder voor-
zien te zijn van licht.
Dit artikel is niet van toepassing op de inlandsche
hoofden en grooten en het hen vergezellende gevolg, de
Chineesche officieren en hoofden, de dienaren der politie,
alsmede op hen, die diensten bewijzen in het belang der
veiligheid.
Art. 7. Het is aan inlanders of met dezen gelijkgestelde-
verboden zich zonder vergunning van het Hoofd van plaatsen
lijk bestuur in het openbaar te vertoonen met vuur- of
andere wapenen, puntige of andere tot wapen geschikte
voorwerpen of werktuigen niet bestemd voor hunne dage-
lijksche werkzaamheden, noch behoorende tot hunne gewone
volksdracht.
Dit verbod is niet van toepassing op inlandsche hoofden
en grooten, Chineesche officieren en hoofden, dienaren der
politie, alsmede op hen, die diensten bewijzen in het belang
der veiligheid.
Art. 8. De eigenaar van een hond, die door aanhoudend
geblaf of gehuil den buren overlast aandoet, is verplicht op
eerste aanzegging van de politie maatregelen te nemen om
dien overlast te doen ophouden.
Art. 9. Doode dieren moeten door de eigenaren op daartoe
bestemde of van wege de politic aan te wijzen plaatsen
worden begraven, niet minder dan anderhalven meter diep
onder den grond.
Art 10. De ambtenaren en beambten van de politie hebben
de bevoegdheid, om, wanneer noodig, zich met aanmelding
van hunne qualiteit aan den bewoner, in de huizen en op
de erven te begeven, teneinde zich van de naleving der
bepalingen dezer verordening te overtuigen.
Art. I I. Overtreding der bepalingen dezer verordening
wordt gestraft, wanneer deze wordt begaan door een Euro-
peaan of met dezen gelijkgestelde, met een geldboete van
f I.— tot f 25.— of mef gevangenisstraf van één tot zes dagen,
en wanneer deze wordt begaan door een inlander of met
dezen gelijkgestelde, met een gelijke geldboete of gevan-
genisstraf of met ten arbeidstelling aan de publieke werken
voor den kost zonder loon van één lot twaalf dagen.
Art. 12. Onverminderd de straffen, in het vorig artikel
bepaald, zijn de overtreders verphcht, binnen een door het
Hoofd van plaatselijk bestuur te bepalen termijn en op daartoe
door of van wege dezen gedane aanzegging, hel gebrekkige
of het verzuimde te herstellen en het in strijd met de
bepalingen van deze verordening gemaakte of aanwezige
weg te ruimen.
 172 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
BIJ nalatigheid of onwil zal dit o p last van het wettig In het Gewest Inwoners 1911/12 1912/13 1913/14 1914 15
gezag en o p kosten van den overtreder w o r d e n verricht. Pekalongan 2 082.513 II — „ 2740- , 2345- , 2488.—
A r t . I 3 . D e z e verordening kan w o r d e n aangehaald als d e III — — ™

Preang.Reg.2 799451 II — „ 3606- , 1700- , 2071.-

Ordekeur.
III „ 1400- — — , 200-
Zij treedt in werking o p den dertigsten d a g na dien d e r Rembang 1.504 041 II — , 4240 — , 4143.- , 4215.-
afkondiging in d e Javasche C o u r a n t . III „ 8000- „ 2877.— — _
O p dien d a g w o r d t ingetrokken d e verordening in het Semarang 2.604 345 II „ 3532.- —
III — , 1978.— , 3949.- _
belang der g e z o n d h e i d en tot bevordering van netheid, rein- Soerabaja 2.455 855 II — — — , 6653.-
heid, veiligheid en o r d e ter hoofdplaats T i m o r - K o e p a n g lil , 6141.- ,
en o p d e hoofdplaatsen der afdeeling S o e m b a en O n d e r -
— — 7182.-

h o o r i g h e d e n en der onderafdeeling Beloe afdeeling T i m o r

P e r h o o f d d e r b e v o l k i n g is b e s t e e d a a n R i o -
t.w. W a i n g a p o e en A t a p o e p o e van 3 A u g u s t u s 1 8 8 5
leering, Afwatering en D e m p e n van Moerassen
(Javasche C o u r a n t 2 2 S e p t e m b e r d.a.v. N o . 7 6 ) .
E n o p d a t n i e m a n d , wien zulks aangaat, hiervan o n w e t e n d -
in de jaren:
heid v o o r w e n d e , zal d e z e in het officieel n i e u w s b l a d w o r d e n In het Gewest . Inwoners 1911/12 1912/13 1913/14 1914'15
geplaatst en voor zooveel noodig in d e Inlandsche en Banjoemas 1.543 155 f ƒ00035
•>
ƒ0.0006
C h i n e e s c h e talen w o r d e n aangeplakt. Bantam 877.610 •>
? „ 0.0005 „ 0003
Batavia 2044.700 ƒ 0 00000000 ƒ 0.00000000 „ 000000000 „ 000000000
G e d a a n te K o e p a n g , d e n 4 e n A u g u s t u s 1 9 1 5 .
Besoeki 1.044 641 „ 00015 •>
„ 0.0005 9
D e Resident voornoemd, Cheriboa 1.741 695 ^ „ 00045 „ 000025 „ 00003
w.g. G . M A I E R . Kedoe 2.446.371 *? •?
„ 0002 9
D e Secretaris, Madoera 1.742.814 •? „ 00025 „ 00035 „ 00025
Madioen 1.455.069 „ 0008 „ 001 ? „ 0.0085
w.g. J. G . L A R I V E .
Pasoeroean 2.041369 „ 0 014 „ 0.009 „ 0 0045 „ 0.013
A f g e k o n d i g d in d e Javasche C o u r a n t van 7 S e p t e m b e r Pekalongan 2.08^513 9 ? •> 9
1915 No. 72. Preang. Reg. 2.799.451 „ 0.0005 ? 9 „ 0.00007
* * Rembang 1504.041 „ 0.0053 „ 00019 9 9
Semarang 2604345 •p „ 000085 „ 0.0015 9
* Soerabaja 2.455855 ? 9 „ 0 0025 „ 0003
O p g a v e der b e d r a g e n , b e s t e e d aan:
II ( R e i n i g i n g s - e n B e s p r o e i ï n g a d i e n s t ) ; P e r h o o f d d e r b e v o l k i n g is b e s t e e d a a n Rei-
III ( R i o l e e r i n g , A f w a t e r i n g , D e m p e n v a n M o e r a s - n i g i n g s - e n B e s p r o e i ï n g s d i e n s t in d e j a r e n :
sen enz.), In het Gewest Inw 1911/12 1912/13 1913/14 1914/15
volgens d e Decentralisatieverslagen (zie hiervoor). Banjoemas I 543.155 ? ? ƒ0001 ƒ00009
Bantam 877 610 ƒ00087 „ 0001 „ 0.002
Aantal Batavia 2044.700 ƒ000000000 „ 0.00000000 „ 000000000 „ 0.00000000
In het Gewest Inwoners. 1911/12 1912/13 1913/14 1914/15 Besoeki 1.044.641 „ 0 0 0 4 „ 0.004 „ 0.003 „ 0004
Ambon 8063 II Cheribon 1.741695 „ 00009 „ 0.0008 „ 0 00075
III Kedoe 2.446371 0.0008 ? ? „ 00007
Atjeh 531*12 li Madoera 1.742.814 „ 0.004 „ 0004
„ 0003
III Madioen 1455069 0003 ? ? •>
Bangka 87 491 II Pasoeroean 2 041.399 0.0004 „ 00025 „ 0 102
„ 0.0026
III Pekalongan 2 082 513 „ 0.001 „ 0.001 „ 0.001
Banjoemas 1 543.155 II ƒ 1553-, 1378.- P r e a n g e r Reg 2 799.451 „ 0.001 „ 0.1006 „ 00008
III 57ia- 1009.- Rembang 1.504.041 „ 0.0028 „ 00027 „ 00028
Bantam 877 610 II - ƒ 627.- 1130.— 1723.- Semarang 2604 345 0.0013 ? 9
?
III 424.- 2528.- Soerabaja 2 455.855 ? ? „ 0.0027
Batavia 2 044 700 II
III
Besoeki 6 044 641
* *
11/ 4328- 5470.- 3820.- 5120.-
III „ 1661.- 600- *
Celebes 2 003979 II Tot zoover de verslagen der verschillende Gewes-
III ten en Residenüën. Thans volgen de rapporten betref-
Cheribon 1.741695 II 1656- 1413 — 1314.-
III 779- 435-
fende de Gemeenten.
507.-
Cultuurgeb S.O.K. II
III Bandoeng. A d 1.
Djokjakarta 1.171.471 II 2 . H e t huis-, erf- en straatouil w o r d t van g e m e e n t e -
III
wege zoo goed mogelijk met d e daarvoor beschikbare koelies
Kedirl 1.755.763 II
HI en transportmiddelen opgehaald en verzameld o p eenige
Kedoe 2 446371 II ., 1915 — 1658.- zoover mogelijk buiten d e b e b o u w d e kom aangelegde vaalten.
Ill 4393- - V o o r het o p h a l e n van kampongvuil is geen aparte dienst
Lampongs 137.747 II ingericht. D e b e w o n e r s zelve moeten daarvoor zorgen en
III
Madoera 1742814 II 7151 — 4650.- 6232.—
naar gelang het betrokken kamponghoofd voelt voor n e l h e i d e n
III 4584.- , 6229.- 4830.- zindelijkheid, zien d e kampongs er meer of minder net
Madioen 1455 069 II „ 4 3 1 8 - uit. O v e r het algemeen mag men daarover nogal tevreden
III „ 11850.- , 14154.— 12000.- zijn. H e t o p g e h a a l d e vuil w o r d t tot nog toe niet verbrand.
Pad. Bovenlanden II
(Sawah Loento) III D e kosten van d e n reinigingsdienst zijn voor 1 9 1 4 geraamd
Pasoeroean 2041 369 II ., 927.— 5398.- 5453.- 4235- o p ruim f 2 6 0 0 0 . Inkomsten w o r d e n daaruit niet verkregen.
Ill „ 2 9 3 2 6 - 20130 - 9325.- 27845.- 3 D e stad is ten opzichte van d e n afvoer van faecalién
IN KROMO'S GROOTE LAND 173

van nature zeer gunstig gelegen. Het terrein helt van noord De besproeiing der wegen geschiedt op hoogst primi-
naar zuid vrij regelmatig onder een helling van gemid- tieve, zeer onvoldoende wijze met enkele hand-sproeikarren
deld 1 : 100. en verder met emmers en blikken.
Dientengevolge is het mogelijk nagenoeg door de heele O p de begrooting voor 1912 zijn gebracht de kosten
stad spoelwater te doen circuleeren. Het daarvoor benoo- voor de aanschaffing van 2 paarden-sproeiwagens, welke
digde water wordt uit de Tjikapoendoeng afgetapt ten uit de brandkranen der waterleiding gevuld zullen worden.
noorden van Bandoeng en valt in het zuiden weer in die 1912—1913. Deze tak van dienst geschiedde evenals
rivier. Zoowel in de Europeesche buurten als in dekampongs in vorige jaren geheel in eigen beheer.
vindt faecaalafvoer plaats middels deze spoelleidingen. De kosten hebben in 1912 bedragen ƒ 3 3 7 4 . — .
Beerputten zijn dan ook slechts sporadisch aanwezig. Over Voor de besproeiing der wegen werden aangeschaft twee
dezen afvoer mag men bij voldoenden waterdoorvoer (het- sproeiwagens, elk te trekken door een paard. Deze een-
geen nog al eens te wenschen overlaat) tevreden zijn, doch assige wagens hebben echter het nadeel, dat zij, door de
minder over het stelsel van open spoelleidingen. Immers, heen en weer golvende beweging van het water in de
zooals onder sub I reeds werd gezegd, baden
de inlanders wel in spoelleidingen, indien
geen rivier in de onmiddellijke nabijheid
ligt en niet zelden valt te aanschouwen,
dat een inlandsche huismoeder haar groenten
of vleaech afwascht in zoo'n allerlei vuil
afvoerende spoelleiding of dat de eene of
andere inlander het water uit zoo'n leiding
(bij wijze van tandpasta) aanwendt om zijn
mond te . . . reinigen. In deze toestanden
zal echter slechts verbetering te brengen
zijn, nadat een ruime watervoorziening voor
alle lagen der bevolking is tot stand ge-
komen.
4. Dit water wordt, middels goten, afge-
voerd in het spoelleidingnet, bedoeld sub
I V . Tot nog toe is niet volgens een
vooruit vastgesteld plan gewerkt. De spoel-
leidingen zijn öf door de natuur zelve ont-
staan en dan later gedeeltelijk bemetseld
óf aangelegd naar partieele behoefte. Van
een opgave van kosten kan in dezen dus
geen sprake zijn. De dienst van gemeente-
werken is bezig met de samenstelling van
een overzichtskaarf van het spoelleidingnet
als eerste stap op den weg tot verbetering No. 8 6 . De besproeiing der wegen geschiedt op hoogst primitieve, zeer
(het vaststellen van een algemeen afvoerplan). onvoldoende wijze met enkele hand-sproeikarren en verder met emmers en
A d II. 1911 -1912. Het ophalen van blikk en.
huis- en straatvuil geschiedde op de
gebruikelijke wijze middels door koelies bediende grobaks. tanks, te vaak de ruggen der paarden beleedigen. Een
Ten einde ook uit de kampongs ten minste een gedeelte vierwielige wagen is dan ook meer aanbevelenswaard.
van het huisvuil verwijderd te krijgen, werden aan de begin- 1913—1914. Deze dienst wordt op dezelfde wqze
punten der voornaamste kampongwegen een 30-tal gemet- onderhouden als vorige jaren. Wegens de uitbreiding der
selde vuilnisbakken gebouwd, welker inhoud dan in de stad was het noodig het personeel te versterken.
grobaks wordt overgebracht. Van de meeste dier bakken 1914—1915. Het vegen en begieten der wegen ge-
wordt evenwel maar een matig gebruik gemaakt. schiedt in eigen beheer; het vegen uitsluitend uit de hand,
Groot ongeiief werd ondervonden van de onhebbelijkheid het begieten middels 2 paardensproeiwagens, elk van 800 L.,
van velen om al hun vuil, mest en afval gemakshalve in 10 primitieve handsproeiwagens elk van 600 L. en overigens
de open spoelleidigen te werpen, waardoor het schoon- met gieters uit de hand. Alleen de paardensproeiwagens
maken en op diepte houden dier leidingen een zeer kostbaar worden uit de gemeentewaterleiding gevuld.
en haast onbegonnen werk is. Niet alleen de kampong- Door de Gemeente wordt kosteloos langs de gemeente-
bewoners, maar ook en zelfs dikwijls op nog ergerlijker wijze wegen opgehaald huisvuil en licht erfvuil, overigens stelt
de meer gegoeden, maken zich daaraan schuldig. Het be- de reinigingsdienst zich beschikbaar voor het afhalen van
trappen der schuldigen is echter hoogst moeilijk en heeft meerder vuil tegen betaling. Het ophalen geschiedt met
toch weinig nut, zoolang de gemeente-ambtenaren geen paardengrobaks; de paarden door een aannemer ter be-
onbezoldigd rijksveldwachter zijn en daarom niet mogen schikking gesteld.
verbaliseeren. Ten behoeve van de kampongs zijn een 30-tal gemet-
Deze opzettelijke verontreiniging der open spoelleidingen selde vuilnisbakken bij de kruispunten van gemeentewegen
18 mede een der redenen, waarom een algehecle herziening en kampongwegen geplaatst, waaruit het vuil dagelijks koste-
van het afwaterings- en rioleeringssysteem zeer urgent is. loos wordt weggevoerd. Uit den aard der zaak maken
 OVER T VRAAGSTUK VAN ..HET WONEN"
alleen de dichtbij gelegen bewoners daarvan gebruik. Een
groot deel van het vuil wordt zoowel door Europeesche als
niet-Europeesche bewoners in de spoelleidingen geworpen,
wat, vooral tengevolge van de vele gebreken van dat leiding-
net, tot' vele klachten aanleiding geeft.
Het opgehaalde vuil wordt thans nog gedeponeerd op
eenige verspreide particuliere laaggelegen terreinen.
Het voornemen bestaat een of meer gemeentelijke vuilnis-
belten in te richten.
Totaal werd voor den reinigingsdienst en besproeiïngs-
dienst uitgegeven ƒ 2 6 . 1 5 3 . — .
No. 8 7 . De assaineering der stad is dus een nood-
zakelijk werk, dat hoe eerder hoe beter tot stand dient
te worden gebracht.
(Ook te Bandoeng heerscht het bekende „poep-maar-
raak"-8y8teem. T.)
A d III. 1911 — 1912. Niettegenstaande de gunstige
natuurlijke helling van het terrein, is de afwatering in het
grootste gedeelte der stad onvoldoende.
Voor de rioleering dienen eenige open spoelleidingen.
Deze zijn echter aangelegd niet alleen zonder eenig systeem,
doch zelfs zonder eenig verband met elkander.
De dwarsprofielen van eenzelfde leiding toch vertoonen
tallooze afwijkingen.
Verbetering in de bestaande leidingen is moeilijk aan
te brengen wegens de zeer dichte bebouwing in den kom
der gemeente ; niettemin is verbetering hoogst urgent, doch
deze dient voorafgegaan te worden door een volledige
terreinopname, waarvoor echter helaas nog geen gelden
beschikbaar gesteld konden worden.
Ten zuiden van den Grooten Postweg komen nog in
grooten getale vischvijvers met stilstaand of tenminste zoo
goed als stilstaand water voor, welke zeer zeker mede de
oorzaak zijn van den minder gunstigen gezondheidstoestand
in die buurt.
De assaineering der stad is dus een noodzakelijk werk,
dat hoe eerder hoe beter tot stand dient te worden ge-
bracht, waarom dan ook daarop het oog in de naaste
toekomst is gericht.
1 9 1 2 - 1 9 1 3 ; 1 9 1 3 - 1 9 1 4 . Niet vermeld in het Decen-
tralisatieverslag.
1914—1915. De afvoer van afvalwater en afvalstoffen
(de laatste voor zoover niet langs drogen weg weggevoerd)
geschiedt middels gespoelde open leidingen. Deze leidingen
dienen grootendeels tegelijk voor aanvoer van het spoel-
water en voor afvoer; door de daaraan verbonden tegen-
strijdige eischen worden veel bezwaren ondervonden.
Bovendien is het gotenstelsel bijna geheel zonder systeem
aangelegd, wat onvoldoende trace's tengevolge heeft gehad.
Het onderhoud van het bestaande wordt tot het meest
noodzakelijke beperkt. Ten einde tot verbetering te komen
IS onderhanden een opname van het bestaande gotenstelsel.
Totaal werd voor gewoon onderhoud, herstellingen
en kleine verbeteringen uitgegeven ongeveer f 2 9 0 0 . — .
A d IV. Overste Slors deelt me over de militaire ge-
bouwen — verderop meer hiervan - o.a. mede : „ T e
Bandoeng en Tjimahi wordt het kampements-huis- en erfvuil
dagelijks door grobaks (tweewielige voertuigen) naar een
afgelegen plaats gebracht en daar periodiek verbrand."
„De afvoer van faecaliën en menagewater geschiedt te
Bandoeng door open gemetselde riolen, waardoor voort-
durend water stroomt (zoogenaamd „levend" water), dat de
faeces brengt naar de in grooten getale aanwezige berg-
riviertjes."
,,In de troepenkampementen geschiedt de faecesafvoer
tot dusver volgens 3 systemen, n.l. beerputtenstelsel, tonnen-
stelsel, stelsel met open riolen, waardoor óf intermitteerd
óf voortdurend spoelwater stroomt."
Batavia. A d I.
2. Het vuil wordt in open speciaal ingerichte vuilnis-
grobaks opgehaald en naar verschillende vuilnisbelten ge-
transporteerd in dezelfde grobaks. Onschadelijk maken
geschiedt in het algemeen niet.
a. dit jaar is hiervoor een bedrag van f 49,1 75.— uit-
getrokken.
b. neen.
3. de gemeente heeft zoowel het beerputten-, zinkputten-,
als open stelsel.
4. De hemelwaterafvoer is nog niet systematisch ge-
regeld. Voor zoover de open goten of riolen niet loozen
in open wateten, verzamelt zich het water in moerassen
of poeleri (z.g. ketjanberans). Wel is de laatste jaren
een weinig aan verbetering van den toestand gedaan, doch
er is niet veel mee bereikt. Vele kamponggoten hebben
geen of weinig verval : de buitenwaterstanden zijn alge-
meen te hoog.
Er bestaan echter uitgewerkte plannen voor den water-
afvoer, opgemaakt door den ingenieur van de B . O . W . van
Breen, waarvan een overzicht is gegeven in het Tijdschrift
van het K. I. V. S. 1913.
A d II. 1911 —1912. Omtrent den reinigingsdienst valt
niets bijzonders te vermelden.
 IN KROMO'S GROOTE LAND 175

No. 8 8 . . de gemeente
heeft, wat noleenng, afvoer van
faecalièn betreft, zoowel het
beerputten-, zinkputten-, als
open stelsel.
(Bovenstaande foto is een
voorbeeld van 't geen men in
Indie onder een „open stelsel''
verstaat: ovcrgebouwde W . C ' s
boven een rivier, die tevens
wasch- en badgelegenheid is 11
T)

Omtrent den besproeingsdienst herhaalde proeven te plaatsen, houdende mededeehng dat ander dan huis-
werden genomen met straatbesproenng Vooralsnog schijnt en erfvuil met meer zou worden weggehaald dan tegen
besproeiing met residu het meest gewenschte middel tot betaling.
bestrijding van de stofplaag
Uitbreiding van den dienst had plaats doorook vuilni?-
1912—1913 De reinigingsdienst belast zich met het karren beschikbaar te stellen voor het ophalen van vuil
ophalen van erf- en huisvuil van de erven aan particuhere wegen gelegen.
Ander vuil werd tot m het begin van het verslag- Om de zindelijkheid der kampongs te bevorderen, werden
jaar eveneens kosteloos opgehaald Door het misbruik, dat ten behoeve der kampongbewoners eenige steenen vuilnis-
daarvan werd gemaakt, zag de voorzitter van den Gemeente- bakken gebouwd, ten einde althans een gedeelte van het
raad zich genoodzaakt een advertentie in de nieuwsbladen huisvuil te kunnen verwijderen.
De dienst der gemeentereiniging belast zich
ook met het opruimen van den afval en ander
vuil der aan de gemeente toekomende pasars
De dienst der reiniging en besproeiing eischte
ƒ95244.40.
Van niet minder belang dan het vraagstuk
der wegenverbetering is dat van de wering
der stofplaag Verschillende proeven zijn daar-
voor genomen
Zoo zijn o a. gedurende een maand verschei-
dene wegen in de Benedenstad met zeewater
besproeid De resultaten bleken zeer gering
voor de wegen met eenig belangrijk verkeer
O p gedeelten van pleinen waar het verkeer
gering is, gaf het verkregen zoullaagje wel
eenige stofverbmding, maar bij zwaren regen-
val bleef van het zout niet veel meer over. O p
meer ruime schaal is petroleumresidu aange-
V-iS- ^5^^p«i»*^«^ wend. Z e wist de stofplaag beslist te over-
meesteren, maar daartegenover stond het niet
geringe nadeel dat de wegverharding los kwam
Foto Krediet te liggen, waardoor het onderhoud dier wegen,
No 89
u vooral drukke wegen, met bij te houden was,
No. 89. De inhoud van de latrine-ledigers wordt in de rivier ge- afgescheiden nog van de hooge kosten aan
stort (Bovenstrooms ! En m diezelfde rivier baadt men, wascht men ! T.) de residu-besproeiing verbonden
 11^ OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
Een korfe omschrijving van de wijze, waarop het middel De kosten van een matige besproeiing en welke tot resul-
werd toegepast, vinde hier zijn plaats. taat had dat na een herhaalde besproeiing door drenking
Voor de eerste besproeiing werden de wegen glad afge- met 1 Liter residu per I M*. grintweg gedurende minstens
krabd met stalen wegkrabbers en gezorgd dat het stof los 18 dagen een behoorlijke stof bindende laag werd verkregen
kwam tot op de werkelijke verharding. bedroegen per 10000 M ' . :

Collectie Tillema
No. 90

No. 90. Om de Zindelijkheid der kampongs te bevorderen, werden ten behoeve der kampongbewoners
eenige steenen vuilnisbakken gebouwd, ten einde althans een gedeelte van het huisvuil te kunnen verwijderen
Bi] een bezoek aan Batavia, April 1914 gebracht, bleek me hoe men op hoogst ingenieuse wijze de groote
kosten, aan het vervoeren naar de vuilnisbelt verbonden, tot een minimum had weten te beperken. Men
net n.l. op een der bakken los: één poes, drie geiten, één bok. De poes at den dierlijken afval op. de
geiten en de bok namen de plantaardige. Langs biologischen weg worden de waardelooze afvalproducten omgezet
tot zeer waardevolle meststoffen. (Het is mij niet bekend welke revenuen de gemeente Batavia uit die
mestfabneken trekt. Deze werkelijk unieke wijze van stadsreiniging vind ik nergens vermeld en heb ik me
gehaast ze langs totografischen weg te vereeuwigen. T.)

Dat stof werd daarna zorgvuldig verwijderd en eerst Aan residu 10000 L. k f 0 . 0 2 3 . . . . ƒ 230.—
daarna werd overgegaan tot de besproeiing van residu, Spoorvracht 10.—
hetgeen geschiedde door middel van gewone houten gieters. Transport naar de wegen |6.
Onmiddellijk daarna werd de residu gelijkmatig ingeveegd
Werkloon 30 koelies gedurende 3 dagen
en over den weg verspreid, waarna zij in enkele uren geheel
of 90 dagloonen k f 0.45 , 40.50
in den weg was opgenomen.
Werkloon 2 mandoers gedurende 3 dagen
Om de 3 ^ 4 weken werd dit herhaald op dezelfde of 6 dagloonen k f \.— _ 6.
wijze als hiervoor vermeld, met dit verschil echter dat de I Werkbaas gedurende 3 dagen tegen ƒ 3 . —
weg niet meer werd afgekrabd maar slechts schoongeveegd. per dag _ 9 _
Had men eenige keeren aldus gesproeid, dan kon nadien
veelal volstaan worden met een 5-wekeliJksche herhaling
daarvan. Totaal / 311.50
 IN KROMO'S GROOTE LAND 177
Het ligt in de bedoeling in 1913 slechts die wegen Van gemeentewege werd o.a. uitgevoerd de assaineering
te besproeien met residu, die een goede deklaag hebben van het kampongcomplex Djembatan Lima Koeion en
en waarover het verkeer slechts matig is. Waar water niet Wetan, en aangrenzende terreinen, waarvoor een Regeerings-
al te lastig te verkrijgen is, zal echter de gewone methode subsidie werd ontvangen van f 2 5 0 0 0 . — . Dit werk heeft
van besproeiing met gieters gevolgd worden. (Zie foto 37). bestaan hoofdzakelijk in het openleggen van bestaande oude
' 9 1 3 — 1 9 1 4 . Evenals in vorige jaren, geschiedde in leidingen, die door slecht onderhoud m den loop der
1913 het ophalen van erf- en huisvuil van gemeentewege. jaren waren dichtgesHbd. Daarnaast werden enkele over-
Van de aangeboden gelegenheid om anders dan huis- en tollige leidingen gedempt.
erfvuil tegen betaling te doen weghalen, werd weinig
De resultaten van dit werk zqn inderdaad zéér gunsrig
gebruik gemaakt. geweest.
De goten en riolen werden geregeld schoongemaakt en Waar de kampongs Djembatan Lima vroeger groot ge-
met residu gedesinfecteerd. vaar opleverden voor de openbare gezondheid, is daarin
In het belang van de goede afwatering der goten langs thans merkbare verbetering te bespeuren. Een afzonderlek
Koningsplein Noord, Spruitje Menteng, Kebon Sirih, enz., verslag over dit werk, toegelicht met kaarten en teeke-
die lager hggcn dan het gewone niveau van
de Tanah-Abang rivier, waarop zij loozen,
werd tweemaal 's weeks het peil in die rivier
zoodanig verlaagd, dat de afwatering daarop
van die goten mogelijk wordt. Eene belangrijke
verbetering van den toestand werd hiermede
bereikt.
In de wijze van besproeiing der wegen
kwam in het verslagjaar geen verandering
Door het lang aanhouden van den Oostmoesson
was gedurende de tweede helft van het jaar
vermeerdering der dagbesproeiing op de voor-
naamste verkeerswegen noodzakelijk, terwql
door de opdroging van verschillende putten
het sproeiwater over grootere afstanden moest
worden afgehaald Een en ander leidde tot
grootere uitgaven.
Eischte de besproeiingsdienst in het eerste
halfjaar eene som van f 19599.—, in het 3de
en 4de kwartaal werden daaraan besteed res-
pectievelijk de sommen van f 16759.— en
f19175.—.
Omtrent de besproeiing middels auto-
sproeiers werden inhchtingen van Singapore
ingewonnen, welke tegen het einde van het
jaar werden verkregen. No. 9 1 . Met demping van poelen en moerassen wordt geregeld
voortgegaan, door alle stads-afval daarin te werpen.
De algemeene kosten van den reinigings-
en besproeiingsdienst bedroegen onderschei-
denlijk f 6 5 3 5 0 . — en f 5 5 6 4 8 . — of tezamen f 120 9 9 1 . .
ningen, is reeds in bewerking en zal de Regeering te
1914—1915. De kosten van den reinigingsdienst be- zijner tijd worden aangeboden.
droegen in het afgeloopen jaar f 75.972.
Niet minder gunstig resultaat werd bereikt met de dem-
Van de aangeboden gelegenheid om ander dan huis- ping van een deel der Spinhuisgracht, die in loop van
en erfvuil tegen betaling van f 1.— per maand te laten 1911 gereed kwam.
weghalen, werd druk gebruik gemaakt. Het aantal woningen,
waar dit dagelijks gebeurde, bedroeg einde jaarverslaa Tot stand kwam ook de Asem Règès leiding die, gevoed
± 800. uit den Molenvliet, het geheele kampong-complex benoor-
den Noordwijk en bewesten de spoorbaan der N. I. S.
De goten en riolen werden bijna alle dagelijks schoon- tot aan de Prinsenlaan van een goeden waterafvoer zal
gemaakt en geregeld met residu gedesinfecteerd. voorzien.
W a t den besproeiingsdienst betreft, de in het verslagjaar
Aan dit werk werd rond f 25.000 ten koste gelegd.
hcerschende oostmoesson noodzaakte de Gemeente Batavia
Met demping van poelen en moerassen wordt geregeld
dagelijksche besproeiing twee maanden langer dan in andere
voortgegaan, door alle stadsafval daarin te werpen. O p
jaren te doen voortzetten. Echter stuitte dit ook op hinder-
deze wijze is o.a. reeds een groot gedeelte van een groot
palen, daar bijna alle waterputten in de maanden October
moeras bij Petodjo, daartoe van gemeentewege aangekocht,
en November waren uitgedroogd verdwenen.
De totale uitgaven voor besproeiing bedroegen f52.125 —
Het is hier de plaats om met erkentelijkheid gewag te
A d III 1911 — 1912. Deze werken werden in 191 l'
maken van den steun van Regeeringswege ondervonden
verricht deels door de gemeente direct, deels door eene
bij het treffen van maatregelen tot verbetering van den
. commissie van ingezetenen (Hygiënische Commissie) met
gezondheidstoestand van Batavia.
steun van particulieren en van de gemeente
Aangeteekend wordt hierbij, dat een groot gedeelte der

23
178 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
poelen, in het noordelijk en oostelijk deel dezer gemeente
aangetroffen, ontstaan is door de uitgravingen, bij den
aanleg van de lijnen naar Priok geschied , wenschelijk ware
het dat in samenvvferkmg met den dienst der S S het
noodige werd gedaan tot verbetering dezer toestanden
1912—1913 Aan het goten- en riolensteUel werd de
noodige aandacht geschonken. Over het algemeen kan van
de + 8 4 0 0 0 M. goten en riolen getuigd worden, dat zij
in goeden toestand verkeeren. Verzanding en aanslibbing
komt door het geringe verval, dat met het oog op de hooge
waterstanden in de rivieren moest worden opgegeven,
veel voor.
Meerdere goten met onvoldoende afwatermg, zooals b.v.
die, loozende op het spruitje Menteng en de Tanah-
Abangnvier, werden tweemaal 's weeks geheel gereinigd
door 's nachts (om de prauwvaart niet te belemmeren), nadat
het peil in de Tanah Abangrivier verlaagd was door het
dichtzetlen van de sluis bij Karet, de drabbige massa telkens
gehesl uit de goten te verwijderen, terwijl dan na het open-
zetten van gemelde sluis weer nieuw levend water in de
goten werd gebracht. Door deze wijze van werken is een
einde gekomen aan vroeger zoo veelvuldige klachten over
de onaangename lucht door die goten verspreid
De overige goten werden geregeld geveegd en met eene
carboloplossing nagespoeld
In de wegen Menteng en Tjikini zijn de tegelgoten
vervangen door betonnolen, waardoor de grasbermen konden
vervallen en een meerdere wegbreedte werd verkregen van
respectievelijk 3 en 6.5 M. Door het zeer drukke verkeer
op die wegen was deze verbreeding zeer urgent De Uosten
dier rioleering hebben ruim f 7 0 0 0 . — bedragen.
Ten einde aan het verkeer aan den hoek schouwburg
(d. I. de kruising Schoolweg en Postweg-Pasar Baroe)
tegemoet te komen, werd een diepe aldaar gelegen goot
vervangen door een riool, waardoor de scherpe bocht in
dien hoek kon verdwijnen.
In den Vrijmetselaarsweg werd een riool ter vcivanging
van de goot aangelegd door en op kosten van de B. E T M.
ten einde met hare baan buiten de wegverharding te
kunnen blijven
De vervallen en dichtgeshbde aftappingen uit de Molen-
vhet werden hersteld en schoongemaakt, o. m ten einde
de goten in de kampongs Kroekoet e. a geregeld te kunnen
doorspoelen, hetgeen eene zichtbare verbetering in die
kampongscomplexen bracht
Aan onderhoud van goten en riolen is een bedrag van
/ 3 3 0 0 — uitgegeven en aan herstellingen ƒ 2 6 0 0 —
1913—1914 Aan het onderhoud en de herstelling
der goten en riolen werd in 191 3 de meeste zorg besteed.
Langs de Oostzijde van den weg Senen werd een nieuwe
rioleering gelegd, waarvan de kosten hebben bedragen
ƒ 3302. . Batavia lag volgens de verhalen in den regentijd gedurig als het ware
Voor een riool langs den weg Menteng werd uitgegeven
een som van / 2 7 3 3 . —
Verscheidene open goten werden afgedekt met beton-
platen en aarden goten door betongoten vervangen
Aan het onderhoud van goten en riolen werd uitgegeven
een bedrag van ƒ 8 1 7 8 — , aan herstelhngen / 5226 —
en aan nieuwe werken ƒ 701 2. — of in totaal ƒ 2 0 4 1 6 — .
1914—1915 Niet vermeld in het Decentrahsatieverslag
Assaineering van Batavia.
Lezing gehouden te Batavia voor de leden der afdeeling Nederlandsch-lndiü
van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs en genoodigden op den 23en
Januari 1913, door H VAN BREEN, ci
M H Met bescheidenheid vraag ik hedenavond Uwe aandacht voor een
onderwerp, dat in de vorige Instituutsvergadering met zulke belangrijkt
mededeelingen door Dr van Qorkom, Inspecteur van den Burgerlijken
Geneeskundigen Dienst in West-Java, is ingeleid geworden
Na bedoelde mededeelingen is het zeer zeker overbodig de noodzakelijk-
heid om de assaineering van Batavia ter hand te nemen, nog nader aan
te toonen door in beschouwing te treden over de belangen, welke ten
dien aanzien voor een groot bevolkingscentrum als Batavn op't spel staan
GIJ allen zult het met mij eens zijn en wel van niemand zal het tegenspraak
ondervinden, dat de assaineering van Batavia de hoofdplaats van Neder-
landsch Oost-Indie, waar de gezondht-idstoestand nog zoo hoogst ongunstig
IS, niet langer mag worden uitgesteld
Ik meen diarom al dadelijk te mogen beginnen met de vraag wat kan
thans ter bevordering van het beoogde doel svorden gedaan''
De beantwoording van deze vraag, waarbij ik mij uitsluitend bepaal tot
de behandeling van dat deel van het assameenngswerk, dat tot het
arbeidsveld van den ingenieur is te rekenen, geeft mij gelegenheid U in
kennis te brengen met het ten behoevt van het Departement der Burgerlijke
Openbare Werken door mij voor dit doel opgemaakte plan
Om te kunnen beoordeelen, wat met de beschikbare middelen in het
belang van Batavia's huldigen gezondheidstoestand is tot stand te biengen,
moet in de eerste plaats worden nagegaan, hoe het voorheen met dien
gezondheidstoestand gesteld vias voorts wat tot dusver verricht is om
daarin verbetering te brengen en met welke resultaten
De geschiedschrijvers zijn het er niet over eens, of Batavia vóór het
begin der 18e eeuw bepaald ongezond is geveest
Veilig mag echter worden aangenomen, dat Batavia sedert de stichting
in het begin der 17e eeuw nimmer een bepaald ^szondc plaats is geweest
Het terreiii toch waarop Bitavia werd gesticht, moet zijn uitgekozen,
met om zijn gezonde ligging, doch uitsluitend uit „krijgskundige nood-
wendigheid' Het was een moerassig oord, dat destijds reeds gevreesd
werd dis zijnde een „vruchtbare cholerahaard"
Voor zoover inij bekend, is men het er algemeen over eens, dat na de
geweldige vulkanische uitbarsting van den Ooenoeng Salak in 1699 de
gezondheidstoestand voortdurend ongunstiger is geworden
Opvallend is het, dat ook de waterstaatkundige toestand sedert genoemd
tijdstip voortdurend achteruit ging
De veronderstelling, destijds reeds geuit, dat er een innig verband moest
bestaan tusschen den gezondheidstoestand en den waterstaatkundigen
toestand, was dus niet gewaagd
En terecht heeft men dan ook steeds, zoowel vóór als n4 het begin
der 18e eeuw, ter verbetering van den gezondheidstoestand, zich toegelegd
op drooglegging, op wateraf- en aanvoer Men diende daarmede tevens
den landbouw, de zich ontwikkelende prauwvaart en industrie, de voor-
ziening in de behoefte aan drink- en badwater, en ook de verdediging
der stad
Zoo keerde in 1621 Coen „met vele menschen" uit Banda terug „om
Batavia's bodem uit het moeras op te hoogen'
Weinig jaren later gaf men naar Hollandsche gewoonte aan Batavia een
grachtenstelsel
Omstreeks het midden der 17e eeuw groef men kanalen uit de in de
nabijheid stroomende rivieren naar de zg „Groote Rivier",de Tji Liwong,
die toen tevens meer bovenstrooms rechtlijnig werd verlegd En een
dertigtal jaren later werd zelfs overgegaan tot het aanleggen van zulk
een belangrijk werk als de Mookervaart met het doel water uit de Tji
Sadane te Tangerang naar Batavia te leiden
Merkwaardig is het, dat men eerst na de hoogergcnoemde uitbarsting,
n 1 omstreeks 1730, er toe overging, om zich door afleiding van den
bandjirafvoer buiten de stad om tegen overstroomingen te vrijwaren
Hieruit de gevolgtrekking te maken, dat voordien geen last van over-
stroomingen werd ondervonden, zou verkeerd zijn
in een moeras
Het de rivieroevers overstroomende water berokkende echter na het
kritieke jaar 1699 in toenemende mate en in meerdere opzichten dan
vroeger nadeel
De geweldige massa's eruptiestoffen, die door de rivieren vooral in den
Westmoesson werden afgevoerd, maakten het water, zooals het heette,
.bedorven , verstopten alle grachten en uitwateringen, en deden „stin-
kende moerassen ontstaan"
We zien dan ook, dat onder het bewind van den Gouverneur-Generaal
van Imhoff, in het midden der 18e eeuw, het verbeteringswerk voorna-
melijk gericht was op de bandjirloozing en de slibverwijdermg
IN KROMO'S GROOTE LAND 179

Fig. 1.

OVERZICHTSKAART MET AANDUIDING DER GESTELDHEID VAN DE LOCALE AFWATERtNO TER

HOOFDPLAATS BATAVIA
Schaal 1:66666.

Ttrrtmen, waarvan de afvntti/n^ trn nllen tijde onmogelijk ts

» , . „ „ mogelijk IS op zee, aUeettfttfeb in tee.
ƒ] j [ 11 H „ . „ . . - « . . . onaftiankeliik van de zeeatanden
„ . - - - « - . rf* grootere waterlocpen, olleen ötf narmde wotenioaden
,. « « . . . ^ » - H • ttna^hankeiiik »on de „
180 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
Getuigt het gedurende het in beschouwing genomen tijdperk uitgevoerde
verbetcringswerlc van goeden wil, ondernemingsgeest en durf, van tech-
nisch doorzicht (ilt bedoel dit niet verwijtend) getuigt het niet altijd. En
aan deze laatste omstandigheid moet het worden toegeschreven, dat het
resultaat van het verrichte werk veelal verergering in plaats van verbetering
in den toestand bracht.
De Gouverneur-Generaal Coen hoogde Batavia's bodem op uit het
moeras, doch schiep daardoor aan een anderen kant nieuwe moerassen.
• Wellicht deed hij dit uit „krijgskundige overwegingen", die toen ten
tijde ook golden tegen het droogleggen der de stad omringende rawahs.
Men gaf Batavia een grachtenstelsel ter bevordering van de drooglegging
afwatering en waterverversching, doch maakte zoodoende den weg vrij
voor het opperwater om van uit de rivieren naar de lage terreinen te
loopen en deze, welke voorheen voor hooge waterstanden waren gevrij-
waard, te inundeeren.
Tot hetzelfde bezwaar, m veel grootere mate zelfs, leidde het onbeteugeld
aanvoeren van water uit de nabij gelegen rivieren naar de Tji Liwong.
De Tji Liwong werd verlegd, doch de oude bedding liet men verworden
tot een verzameling van vuile poelen.
Al even ongelukkig was inen later met de afleiding van de Tji Liwong
naar de Krokotrivier, welke nog wel in het Zuiden, waar de afleiding
uitliep, laag terrein had te ontwateren en in de stad zich met de afgeleide
Qroote Rivier vereenigde.
De Gouverneur-Generaal Van Imhoff zocht het slibbezwaar tegen te
gaan, doch werkte dit juist in de hand door den stroom over meer
afleidingen te verdeelen en dus te verzwakken, en het water periodiek
in de stadsgrachten op te houden.
Het behoeft dus geen verwondering te wekken, dat met al deze teleur-
stellingen voor oogen, men zich na Van ImhofI's regeering niet aange-
wakkerd gevoelde om het assaineeringswerk nog weer ter hand te nemen.
Men liet den langzamerhand onhoudbaar geworden toestand zooals hij
was, en beperkte zich tot de uitvoering van het allernoodzakelijkste, dat
bestond in het opruimen van enkele der met zulke goede bedoelingen
tot stand gebrachte verbeteringswerken.
Een nieuw tijdperk ving daaimede aan, hef tijdperk van algeheele
verwaarloozing en ten gevolge daarvan vervuiling in die mate, dat de
stad onbewoonbaar werd en in verval geraakte, waartoe overigens een
intusschen in den handel ontstane malaise het hare bijdroeg. De Euro-
peanen verlieten dan ook ten slotte de benedenstad en vestigden zich in
het daartoe door Daendels geopende hooger gelegen Weltevreden.
Dit tweede tijdperk, aanvangende dus in het midden der 18e eeuw, zou
men kunnen rekenen tot heden ten dage zich uit te strekken, ware het
niet, dat op het einde der 19e eeuw goed werk was verricht geworden
o.a. met den aanleg van het Krokotbandjirkanaal.
Men bepaalde zich toen om financieele redenen tot gedeeltelijke uit-
voering van de vele voorstellen, gedaan door een naar aanleiding van een
in 1872 plaats gehad hebbende catastrophe-bandjir door de Regeering
benoemde commissie en verviel verder in stelselloos verbeteringswerk
van kleinen omvang.
Onder deze omstandigheden behoeft het geen verwondering te wekken,
dat de tegenwoordige hydrographische toestand hoogst ongunstig is,
waaraan voor een groot deel moet worden toegeschreven, dat ook de
nauw hiermede verband houdende gezondheidstoestand nog bijzonder
slecht is.
Na het voorafgaande wensch ik den bestaanden toestand eenigszins
uitvoeriger te schetsen, om daarna over te gaan tot uiteenzetting der
verbeteringsplannen.
Het ressort van de bestuursafdeeling „Stad en Voorsteden", d.i. van de
Gemeente Batavia, beslaat een oppervlakte van pl.m 125 vierk. K.M.
waarvan worden ingenomen door;
Europeesche wijken pi m. 8 vierk. K.M.;
Chineesche wijken pi m. 3 „ . en
kampongs pLm. 20 „ , Bij een goede locale afwatering dient de behoorlijke afvoer van het
Van dit gebied worden buiten beschouwing gelaten de Zuidelijke hooge
terreinen en het gedeelte Oostwaarts van de Kali Soenter gelegen, al-
waar de toestand met de uitbreiding der havenwerken van Tandjong
Priok de noodige verbetering zal ondergaan.
Het overblijvende gedeelte splitsen we in:
a) het gebied, dat de bebouwde kom der gemeente en de terreinen
voor uitbreiding in de naaste toekomst omvat, dus aanstonds voor
verbetering in aanmerking komt, en
h) het gebied, dat de terreinen voor uitbreiding in een meer verwijderde
toekomst omvat, en derhalve voorloopig nog niet voor verbetering in
aanmerking komt, doch met de eventueele toekomstige verbetering
waarvan thans toch wel rekening dient te worden gehouden.
Het sub a bedoelde gebied strekt zich uit van de Kali Soenter in het
Oosten tot het Krokotbandjirkanaal in het Westen en is niet minder dan
pl.m. 50 vierk. K.M groot.
Het gebied, bedoeld sub b, ligt in het Westen tusschen het Krokot-
bandjirkanaal en de Kali Angkee en is slechts pl.m. 25 vierk. K.M. groot.
Binnen eerstgenoemd gebied nu treft men terreinvakken aan tot een
gezamenlijke oppervlakte van ongeveer 3 vierk. K.M., welke ten allen
tijde onder water staan, en een uitgestrektheid vlak tand van pl.m. 4
vierk. K.M., dat immer drassig is wegens de ligging beneden-of vooreen
volledige afwatering onvoldoende hoog boven den vloedstand in zee.
Vorenbedoelde plassen en moerassige gronden komen voornamelijk
voor in het Noord-Westen en Westen, van waar de overheerschende wind
over de stad waait (zie fig. I).
Het grootste deel van het beschouwde gebied echter wordt ingenomen
door terreinen, die van den vloedstand in zee geen bezwaar ondervinden,
doch waarvan de afwatering belemmerd wordt, zoodra in de rivieren of
de afleidingen daarvan de waterstand stijgt tot nabij de hoogte van het
maaiveld, hetgeen in den regentijd, dus juist als het op een goede afwa-
tering zoo zeer aankomt, zich herhaaldelijk voordoet.
Laatstbedoelde terreinen strekken zich uit over een oppervlakte van in
maximum pl.m. 30 vierk K.M. Een niet onbeduidend deel der Europeesche
wijken te Weltevreden moet zelfs daartoe nog worden gerekend.
We zien alzoo, dat van het geheele aanstonds voor verbetering in aan-
merking komende gebied, met een oppervlakte, als gezegd, van pl.m. 50
vierk. K.M., niet minder dan pl.m. 30 »- 4 }- 3 - 37 vierk. K.M. of wel
pi m. 74 pCt. in de locale afwatering, gedeeltelijk ten allen tijde en overigens
bij herhaling belemmerd is.
Ongeveer in gelijke mate doet voormeld bezwaar zich gevoelen binnen
het gebied, bedoeld sub b, in de verbetering waarvan thans eveneens
dient te worden voorzien. Voor dit gebied bedraagt n I. genoemd ver-
houdingsgetal pl.m. 72 pCt.
Dit, wat betreft den invloed, door het buitenwater, zonder het tot
overstrooming komt, uitgeoefend op de locale afwatering.
Minder ernstig, maar daarom niet onbeteekenend, is het bezwaar, dat
voortspruit uit overstroomingen, een gevolg van het onvoldoend vermo-
gen der rivieren, met name de Kali Soenter, de Tji Liwong, de Tji Dang
en de Kali's Krokot, Grogol, Passanggrahan en Angkee, en der daaruit
gemaakte bandjirafleidingen, zijnde het Parapattankanaal, het Goenoeng-
Sahari en het Krokotbandjirkanaal, om de uit het Zuiden opkomende
groote bandjirs tijdig af te voeren.
Dergelijke, groote overstrooming veroorzakende bandjirs toch komen
minder veelvuldig voor, kunnen echter, wanneer deze tot een maximum
stijgen (catastrophebandjirs buitengesloten), binnen meergenoemde ge-
bieden, respectievelijk pl.m. 20 vierk. K.M. en pl.m. 10 vierk. K.M., of wel
voor beide, een oppervlakte ter grootte van pl.m. 40 pCt. van het geheele
gebied, inundeeren (zie fig. 2 en foto aan het hoofd van dit artikel).
Deel ik nu nog mede, dat aan den toestand, waarin de afvoer van dit
opperwater verkeert, voorts nog te wijten is:
a) het omvangrijke slibbezwaar, dat niet alleen geldt voor de verschil-
lende gedeelten van de grootere waterloopen, doch mede voor de
haven van Tandjong Priok; en
b) de stagnatie en hinder, die de scheepvaart dikwijls ondervindt,
dan zal het duidelijk zijn, hoe zeer daardoor de waterstaatkundige toe-
stand van Batavia beheerscht wordt.
Slechts korten tijd van het jaar is de afvoer van het opperwater dragelijk
te noemen.
In het seizoen, waarin de afvoer geen bezwaar oplevert, wordt echter
dikwijls last van watergebrek ondervonden, hetgeen, gelet op de om-
standigheden, dat op verscheidene plaatsen faecaliCn in de rivieren of in
de daaruit gemaakte aftappingen worden uitgestort en vele goten en
riolen daarin uitloopen, niet minder nadeelige gevolgen heeft op den
plaatselijken gezondheidstoestand.
Doch ook al liet de afvoer van het opperwater niets te wenschen over,
dan zou onder de tegenwoordige omstandigheden toch de locale afwate-
ring nog geheel onvoldoende zijn.
plaatselijk gevallen regenwater binnen bekwamen tijd en van het ge-
bruiksvvater zonder oponthoud verzekerd te zijn.
En zulks is in Batavia nog op verre na niet het geval.
De meeste bestaande afvoergoten en riolen, w o. nieuw aangelegde,
hebben een onvoldoende capaciteit; zijn sommige wellicht op voldoende
capaciteit aangelegd, dan zijn zij door gebrekkig onderhoud en zeker niet
het minst door de toegelaten vernauwingen van het doorstroomingsprofiel
bij een groot aantal erftoegangen, zeer in afvoervermogen achteruitgegaan.
Waar bovendien de doorspoeling dezer goten en riolen geheel afhan-
kelijk is van den regen, zijn nagenoeg alle reeds bij slechts kort aan-
houdende droogte verzamelplaatsen van stilstaand water of stank ver-
spreidend vuiL
Zoo is het in de Europeesche en Chineesche wijken gesteld, beduidend
treuriger nog ziet het er met de locale afwatering in de kampongs uit.
Hier, op vele sterk bevolkte plaatsen, vindt men dikwijls zelfs geen
IN KROMO'S GROOTE LAND 181

F.g. 2

OVERZICHTSKAART MET AANDUIDING DER AAN .OVERSTROOMING ONDERHEVIGE TERREINEN TER

HOOFDPLAATS BATAVIA
Schaal I 6 6 6 6 6

iiy^ngMi

HTTDri fffttnen die worden ovtnlrtf^a bt/ dt jaarlOss terj^komtnde kUine tutmtjns
•f •
mind^ vttlvaidtn voorkomrntU gfoote haadjir»
182 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
spoor van gelegenheid tot waterloozing. Verspreid tusschen de op elkaar
gebouwde, schier van alle licht en lucht afgesloten huizen, vindt men
veelal slechts hier en daar een gegraven kuil, waarin een verontreinigde,
breiachtige massa traag uitloopt en blijft staan.
Gelukkig, en billijkheidshalve verdient zulks hier vermelding, zijn uit-
zonderingen te noemen, maar ook niet meer dan uitzonderingen, te danken
aan het werk der hygiënische commissie, den controleur Eyken.
Heb ik met het voorafgaande getracht een beeld te geven van de be-
zwaren, verbonden aan den bestaanden waterstaatkundigen toesrand, in
korte trekken moet ik thans nog den bestaanden, eveneens treurigen
toestand van den faecaliënafvoer en van de drink- en badwatervoorziening
bekend stellen.
In de Europeesche en Chineesche wijken worden de faecaliën opge-
zameld in beerputten, waarvan echter een groot aantal een doorgeslagen
bodem bezitten, en dus niet meer dan zinkputten zijn.
De beerputten worden, wanneer ze vol zijn, geledigd. Mij is medege-
deeld, dat dit wel eens clandestien 's nachts in den een of anderen
nabijgelegen waterloop plaats vindt; reglementair behoort dit te geschieden
met behulp van latrinekarren, waarvan de inhoud bovenstrooms de
benedenstad te Djembatan Merah in den dooreaans stroomloozen Ooenoeng
Sahari-tak der Tji Liwong wordt uitgestort.
Door den inlander wordt tot defaeceeren gebruik gemaakt van de
„kali", indien deze in de nabijheid is of anders van den bodem.
Ik wijs er hierbij nog op, dat in groote hoeveelheden faecaliën moeten
worden opgenomen ook door de Kali Lio, een aftapping van de Tji
Liwong, loopende door het militaire kampement te Senen, die vele dagen
van het jaar geen water bevat, en door de Kali Krokot te Petodjo, waar
dcre langs het cavaleriekampement stroomt.
Bedenkt men nu, dat bovendien de drink- en badwatervoorziening voor
Batavia, plaats hebbende uit artesische putten, nog in die mate onvol-
doende is, dat de bevolking grootendeels voor het verkrijgen van drink-
water en van water om zich, haar voedsel en haar huisraad te reinigen,
IS aangewezen op den zoo zeer aan verontreiniging blootgestelden bodem
en waterloopen, dan behoeft het geen nader betoog, dat ook deze toe-
stand dringend verbetering eischt.
Doet nu de geschiedenis ons zien, hoe voorheen met ernst, doch zonder
succes, vele pogingen zijn in het werk gesteld geworden om verbetering
te brengen in den onbevredigenden gezondheidstoestand van Batavia, de
ondervonden teleurstellingen behoeven en mogen thans, nu op meer
deskundige wijze het werk kan worden ter hand genomen, geen reden
op te leveren om van hervatting van het verbeteringswerk zich te laten
afschrikken.
Door het in 1872 begonnen, doch helaas niet voortgezette werk, mogen
we ons integendeel daartoe aangemoedigd gevoelen.
Meermalen zijn dan ook sedert stemmen opgegaan oin op den toen
ingeslagen weg voort te gaan, met aandrang zelfs werd daarop in 1906
door den toenmaligen Chef der Ie Waterstaatsafdeeling, den hoofdingenieur
J. de Booy, gewezen en later ook door den Gemeenteraad van Batavia,
alsmede door den eerstaanwezend stadsgeneesheer Dr. Ouwehand
Deze stemmen echter bleven onverhoord, totdat medio 1911 Zijne
Excellentie de Gouverneur-Generaal, na een bespreking terzake met den
tegenwoordigen, toen pas opgetreden directeur der Burgerlijke Openbare
Werken, Homan van der Heide, als Haar verlangen te kennen gaf, dat
door den dienst van den Waterstaat in overleg met den Gemeenteraad
een algemeen plan voor de verbetering van den waterstaatkundigen
toestand in het belang der assaineering van Batavia zou worden opgemaakt.
Mij is het voorrecht te beurt gevallen dit algemeen plan te hebben
mogen samenstellen.
Dit algemcene plan omvat de werken tot verbetering van:
a) den af- en aanvoer van het opperwater,
b) den localen wateraf- en aanvoer en
c) de scheepvaart, die wel niet direct met de assaineering van Batavia
in verband staat, doch onafscheidelijk van den waterstaatkundigen
toestand is en gelijktijdig hiermede de aandacht vraagt.
Al dadelijk moet ik opmerken, dat bij het plan in kwestie niet behandeld
IS het vraagstuk van de drink- en badwatervoorziening, waarvan de
oplossing volgens het voorontwerp „Weijs" bij den Gemeenteraad in
voorbereiding is
En aangezien de heer Janssen van Raay, die in opdracht van dezen
Raad met de betreffende werkzaamheden belast is, mij te kennen heeft
gegeven t.g.t. zelf gaarne omtrent dit onderwerp in een volgende Instituuts-
vergadering eenige mededeelingen te willen doen, zal ik U daarover hier
niet onderhouden.
Is eenmaal een uitgebreide watervoorziening, zooals de commissie van
onderzoek uit den Gemeenteraad zich die heeft voorgesteld, tot stand
gekomen, en verwacht mag worden, dat dit spoedig zal geschieden, zoo
kan en dient er tegen gewaakt te worden, dat niet langer water aan den
bodem wordt onttrokken of waterloopen voor andere doeleinden worden
gebezigd dan voor afvoer.
Gevaar voor infectie, voortspruitende uit bodembesmetting en veront-
reiniging van waterloopen is dan, naar het voorkomt, voldoende afgewend
om de verwijdering van faecaliën, waar niet toelaatbaar in zinkputten,
zooveel mogelijk uit septictanks of anders uit rottingskelders(beerputten
met diep aftappenden uitloop), in vereeniging met den afvoer van ge-
bruiks- en regenwater door alleen daarvoor bestemde, door te spoelen
open leidingen te mogen doen plaats vinden
Vooral in de kampongs, waar den inlander ruim en op geëigende wijze
gelegenheid tot defaeceeren moet worden geboden, wil men verzekerd
zijn, dat daarvan wordt gebruik gemaakt, is men toch hierop n.m.b.m.
aangewezen.
Daarom is bij het algemeene plan op aanvoer van zooveel water ter
doorspoeling van het te verbeteren bestaande en naar behoefte uit te
breiden gotenstelsel gerekend, dat daarmede minstens een verdunning
der af te voeren faeces van 1—lOOOO bereikt wordt.
Afdoende doorspuiing van de goten en van de grootere waterloopen,
ten slotte de verzamelleidingen die naar zee voeren, is door de voorge-
stelde verbeteringswerken verzekerd.
Men heeft alzoo bereikt, dat voor de geheele Gemeente Batavia,
met uitzondering van het na te noemen, tot polder in te richten stads-
gedeelte, van een gescheiden faecaliënafvoer, waarvoor werken zouden
moeten worden aangelegd, die bijzonder groote uitgaven vorderen,
voorloopig, kan worden afgezien.
En gaat men later over tot uitbreiding der stadsrioleering met werken
voor een gescheiden afvoer der faecaliën, zoo zal men dit gemakkelijk
kunnen doen in aansluiting met de dan reeds tot uitvoering gekomen
verbeteringswerken.
Het beschikbare spoelwater zal dan, voor zoover noodig, benut kunnen
worden en de goten zullen voor den afvoer van uitsluitend regenwater
dienstbaar blijven.
Thans ga ik over tot uiteenzetting van de voorgestelde verbeterings-
werken, achtereenvolgens met betrekking tot den bandjirtoestand, dien
der locale afwatering en van den wateraanvoer.
Met een enkel woord zal ik daarbij ook de beteekenis dezer werken
in het belang der scheepvaart naar voren brengen.
Ik mag echter niet verzuimen eerst nog hier mede te deelcn, al is het
slechts met een enkel woord, dat uitgebreide metingen aan de opmaking
van het onderwerpelijke verbeteringsplan zijn vooraf gegaan, en dat
daarbij een groot gebruik is kunnen worden gemaakt van de beteekenis-
volle gegevens, eertijds verzameld door den toenmaligen hoofdingenieur
M. J. Schram en neergelegd in het „Rapport omtrent het onderzoek in
de baai van Batavia", ingesteld naar aanleiding van de Gouv. Besl. van
28 April 1872 No. 6 en en 9 Januari 1873 No. 28.
In de eerste plaats dus de werken tot verbetering van den bandjir-
toestand.
Om Batavia te bevrijden van den overlast, door het opperwater ver-
oorzaakt, dient naar middelen te worden omgezien om in de meer dan
onvoldoende loozing hiervan bij bandjir afdoende verbetering te brengen.
Dit is te bereiken door:
Ie. het voor het beoogde doel geschikt maken der bestaande werken;
2e. het aanleggen van nieuwe werken ter aanvulling van de bestaande;
3e. het aanleggen van nieuwe werken tot zoo'n omvang, dat hiermede
zonder gebruikmaking der bestaande in de bandjirloozing kan
worden voorzien.
De eerste weg, het voor het doel geschikt maken der bestaande werken,
kan worden ingeslagen voor de verbetering van den bandjiiafvoer uit de
Kali Krokot, welke langs het Krokotbandjirkanaal plaats vindt; voor de
verbetering der bandjirloozing uit de Kali Soenter, in het belang waarvan
nog nimmer werken zijn uitgevoerd, is ?ulks, zooals van zelf spreekt,
uitgesloten.
Anders is het geval bij de Tji Liwong, waaruit de bandjirs thans langs
verschillende afleidingen zeewaarts worden gevoerd.
Het schijnt voor deze rivier niet aan te bevelen om in uitbreiding der
bestaande werken heil te zoeken en wel om de volgende redenen:
a) De voor verruiming, in aanmerking komende bestaande afleidingen,,
het Parapattankanaal en de Goenoeng Saharl-tak, loopen voor het
bovendeel door het bebouwde stadsgedeelte.
Verruiming hiervan, die dan gepaard zou moeten gaan met afsluiting
van de Molenvliet nabij de Citadel en den stadswaarts gaanden ouden
loop der Tji Liwong nabij Djembatan Merah, ter wering der bandjirs,
hieruit, zou dus niet dan met bijzonder groote kosten, zoo wegens
het grondverzet als wegens de vele kunstwerken, zijn tot stand te
bre:igen. En bovendien 70uden dan nog steeds bij bandjir bezware.i
IN KROMO'S GROOTE LAND 183
Fig 3.

OVERZICHTSKAART MET AANDUIDING DER OVERWOGEN EN VOORGESTELDE WERKEN TOT

VERBETERING VAN DEN WATER AF EN AANVOER TER HOOFDPLAATS BATAVIA
Schaal 1:66 666

t^Tprufssn g

Traeti ¥0or bandjir a/leidtngett waarvan by ntulfr oadtrtotk is o/gaitn 0 Betiaande sluizen te hanihaven
Tot polder tn te richten stadsgedeelte A ait te breiden
^ Bestaand^ sluizen op te ruimen A Nteaw te ttoainen s'ulzen
 184 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
worden ondervonden met de locale afwatering, waar die door de
hooge waterstanden in de boven genoemde afleidingen zoo zeer wordt
belemmerd.
b) De benedenloopen der bandjiraReidingen in kwestie, de Kali Soenter
en het Goenoeng Saharibandjirkanaal, kruisen liet scheepvaartkanaal
„Tandjong Priok-Batavia" en worden zelfs voor een deel hierin opge-
nomen.
Bij een plan tot verbetering moet dus niet alleen rekening worden
gehouden met den bandjirafvoer, dochtevens met de belangen der scheep-
vaart. Dit laatste zou bijzonder groote uitgaven vorderen, daar voor dat
doel ter plaatse der kruising van de te verbeteren rivierarnien met het
kanaal van Tandjong-Priok een moeilijk uit te voeren, omvangrijk kunst-
werk (syphon) zou moeten worden gebouwd.
In de tweede plaats werd een middenweg genoemd, waarlangs het doel
zou kunnen worden bereikt.
Hiervan kan alleen sprake zijn bij de TJi Liwong, doch moet n.b.m.
in dit geval daarvan eveneens worden afgezien.
Immers aan de sub a en 6 hierboven geopperde bezwaren, welke den
bestaanden toestand, voor zoover deze dan gehandhaafd zou worden,
blijven aankleven, wordt zoodoende niet tegemoet gekomen
Er blijft dus alleen over, dat voor het verbeteren der bandjirloozinguit
de Kali Krokot wordt overgegaan tot verruiming der daartoe strekkende
bestaande werken, en dat verder voor het verbeteren van den bandjir-
afvoer uit de Kali Soenter en de Tji Liwong wordt besloten tot den
aanleg van nieuwe werken, voor de laatste rivier zóó uitgebreid, dat
hiermede ook zonder gebruikmaking der bestaande werken het doel kan
worden bereikt.
Het zal nader blijken, dat deze oplossing de minst kostbare is én
bovendien nog bijzondere voordeden biedt.
Eerstens en voornamelijk moet een weg gezocht worden, waarlangs de
Tji Liwongbandjirs buiten de stad om naar zee kunnen worden afgeleid.
Deze weg kan worden gevonden èn in 't Oosten èn in't Westen buiten
de bebouwde kom der Gemeente om en wordt het dan mogelijk om de
voorgenomen verbetering öf met die der Kali Soenter óf met die van het
Krokot-bandjirkanaal te vereenigen.
Zooals fig. 3 toont, zijn verschillende trace's voor bandjir-kanalen
opgemeten en onderzocht.
Van die, naar het Oosten gaand, werd afgezien, omdat, zooals moge
blijken, een in vele opzichten voordeeliger oplossing is te verkrijgen bij
afleiding van al het bandjirwater in Westelijke richting om de stad naar zee
Het aanleggen van een bandjirkanaal in Oostelijke richting in aansluiting
met de te verruimen Kali Soenter n 1. zou behalve het noodige grondverzet
en de prise d'eau vorderen:
0) kostbare onteigening, vooral over het eerste gedeelte, waar het kanaal
een gezochte buurt zou doorsnijden;
b) een brug in den grooten weg „Kramat-Salemba-Matraman";
c) een stoomtrambrug voor dubbel spoor;
d) een syphon met overlaat ten einde de Oosterslokkan onder het kanaal
door of daarin te voeren;
e) een spoorbrug voor dubbel spoor in het baanvak der S S. „Weltevreden-
Meester Cornells";
ƒ) enkele bruggen in rijwegen en voetpaden;
g) voorziening in de bevloeiing uit aftapleidingen van de Oosterslokkan,
welke over de Soenterrivier zijn doorgetrokken;
h) verlenging van de spoorbrug voor dubbel spoor in het baanvak der
S.S. „Batavia-Tandjong Priok";
k) verlenging van de brug in den verharden weg „Batavia-Tandjong Priok",
1) een syphon om het bandjirkanaal onder het scheepvaartkanaal van
Tandjong-Priok door te voeren in het belang van de scheepvaart en
de slibwering uit de haven van Tandjong-Priok;
m) verlenging van de brug in het Jaagpad langs het scheepvaartkanaal.
"Opgemerkt dient hierbij, dal de sub g tot en met m genoemde werken
niet noodig zijn voor de verbetering der bandjirloozing uit de Kali Soenter
alleen.
De aanleg van een Westerbandjirkanaal in aansluiting met het bestaande,
alsdan te verruimen Krokotbandjirkanaal vereischt daarentegen behalve
het noodige, in dit geval geringere grondverzet en de prise d'eau:
a) weinig kostbare onteigening, daar het gekozen tracé hier over het
eerste gedeelte loopt door minder waardevolle perceelen, waarvan
bovendien enkele eigenaren kosteloos van den benoodigden strook
grond afstand willen doen en dus alleen de rechten der bevolking
hierop zullen moeten worden afgekocht; verder volgt het tracé het
Krokot-bandjirkanaal, waarvoor bij den aanleg reeds een breeds strook
gronds onteigend is;
ft) een spoorbrug voor enkel spoor in het baanvak der N.I S. „Weltevreden-
Meester Cornells";
c) een brug in den rijweg van Matraman;
d) een syphon met overlaat om de Westerslokkan onder het kanaal door
of daarin te voeren, waarvan de capaciteit beduidend minder kan zijn
dan die van de Oosterslokkan;
e) een brug in den rijweg van Menteng;
ƒ) een syphon met overlaat om de Tji Dang (z g. Spruitje Menteng)
onder het kanaal door of daarin te voeren;
g) een brug in den verharden weg nabij Karet;
A) sluizen te Karet;
Ar) verlenging van de spoorbrug voor enkel spoor in het baanvajt der
S.S. „Batavia-Serang";
O verlenging van de brug in den verharden weg te Djati;
m) verlenging van de loopbrug achter het station Tanah Abang;
n) verlenging van de brug in den Tangerangschen weg;
o) verlenging van de spoorbrug voor enkel spoor in het baanvak der
S.S. „Batavia-Tangerang";
p) verlenging van de brug in den verharden weg nabij Grogol;
q) verlenging van de brug in den verharden weg nabij Djembatan Doewa;
r) verlenging van de brug in den rijweg nabij Telokgong;
s) verlenging van de brug in den verharden weg nabij Moeara Karang.
Hierbij dient opgemerkt, dat de sub ft, c en A: genoemde bruggen rijn
te combineeren, respectievelijk met het hoofdwerk (de prise d'eau) en
met de sluizen te Karet, zoodat hiervoor weinig meer dan de uitgaven
voor den bovenbouw worden gevorderd, terwijl daarenboven in dier voege
op de lengte der overspanningen ook wordt gewonnen
En de sub h tot en met x genoemde werken zullen in elk geval moeten
worden uitgevoerd met het oog op de noodige verruiming van het Kro-
kotbandjirkanaal, ook al zou de Tji Liwong naar het Oosten worden afgeleid.
Een vergelijking der kosten valt uit ten gunste van een Westerbandjir-
kanaal. Onder cijfers gebracht beteekent dit een besparing van niet minder
dan rond ƒ 300.000.
Voorts biedt een afleiding naar het Westen nog de volgende niet onder
cijfers te brengen voordeden:
a) De bandjirs uit de Tji Liwong en de Kali Krokot, de beide voor-
naamste rivieren, worden langs één zelfden weg naar zee geleid,
zoodat het slibbezwaar minder groot zal zijn dan bij afleiding der
Tji Liwong- en Krokotbandjirs langs verschillende wegen.
ft) De capaciteit van het bandjirkanaal gerekend per eenheid van opper-
vlakte van het stroomgebied kan minder groot zijn.
c) Door het Wester bandjirkanaal worden beduidend minder drukke
verkeerswegen gesneden dan in het Oosten, waar zoowel het verkeer
te water als te land en bij het laatste èn langs de gewone wegen
èn langs de spoorwegen, sterk ontwikkeld is. Dit is niet alleen voor
de uitvoering der noodige kunstwerken van groote beteekenis, doch
ook met het oog op eventueele bandjirschade.
d) De gelegenheid wordt geschapen om vaak ook de Tji Dangbandjirs
in het bandjirkanaal op te nemen, n I. wanneer de waterstanden daarin
met boven het terrein reiken
Hiertegenover zouden als bezwaren kunnen worden aangevoerd,
fl) dat langs een Westerbandjirkanaal door de Tji Liwongbandjirs een
langere weg naar zee moet worden afgelegd dan langs een Ooster-
bandjirkanaal;
b) dat een Westerbandjirkanaal in het Zuiden juist boven de stad door
het dal der Tji Dang tusschen hooge dijken moet worden doorge-
voerd en dus eventueele dijkbreuk voor Batavia de noodlottigste ge-
volgen met zich zou brengen.
Het eerste bezwaar geldt te minder naarmate men het punt van aftapping
meer stroomopwaarts kiest. En om na te noemen redenen werd dit te Matra-
man gekozen, zoodat de bandjirs langs het zooveel mogelijk rechtlijnig
getraceerde kanaal nog een korteren weg hebben af te leggen dan langs
de bestaande afleidingen.
Het tweede bezwaar mag zwaarder wegen, behoeft echter geen reden
te zijn, om van de gedane keuze af te zien. De waterstand toch stijgt bij
de allergrootste bandjirafvoeren, die slechts zelden voorkomen, niet hooger
dan circa 2.50 M. boven de laagste terreinpunten; en waar uit de ont-
graving voor het kanaal een zeer groote hoeveelheid grond vrijkomt,
kunnen zware keerdijken worden opgeworpen en zoo gewenscht boven-
dien door het Tji Dang dal nog een tweede dijk, een waakdijk, worden
aangelegd.
Het punt van aftapping voor het Westerbandjirkanaal uit de Tji Liwong
is, als reeds gezegd, gekozen te Matraman, en wel nabij de kruising van
den landweg met de spoorbaan der N.I.S.M.
Van een plaatsing der prise d'eau meer stroomafwaarts moest worden
afgezien, omdat dan:
(i) het kanaal over het eerste gedeelte door de bebouwde buurt Matra-
man of PegansaSn zou moeten worden aangelegd;
ft) slechts een gering verval beschikbaar zou zijn tusschen het punt van
aftapping en het begin van het Krokotbandjirkanaal te Karet;
c) het kanaal over grootere lengte en in grootere hoogte in ophooging
zou loopen;
IN KROMO'S GROOTE LAND
d) de van spoelwater te voorziene gebieden kleiner zouden worden,
aangezien de prise d'eau zoodanig zal dienen te worden ingericht,
dat deze tevens gelegenheid biedt den waterspiegel in deTji Liwong
op te stuwen tot voeding van de noodigespoelwateraanvoerleidingen,
en ook de aanleg van deze laatste door de boven sub a genoemde
bebouwde buurten minder voordeelig is te achten,
e) de scheepvaart langs de Tji Liwong tot een lager punt daarvan last
zou ondervinden
Stioomopwaarts is dan ook een geschikter plaats te vinden
Te ver dient echter in die richting ook niet te worden gegaan, daar
dan het verval te groot wordt, en zoo men ongewenschte uitschuring
wil voorkomen, zou moeten worden overgegaan tot verdeeling van het
kanaal in verschillende, door stortdammen van elkander gescheiden panden
Een vergelijkende kostenberekening heeft geleid tot het voorgestelde
tracé, aanvangende te Matraman
Daar ter plaatse is het mogelijk de te kruisen spoorbaan der NI SM
„Weltevreden-Meester Cornells" en den rijweg Matraman over de prise
d'eau te leiden, zoodat de kosten van deze beide overbruggingen, als
gezegd, niet hooger dan op die van den bovenbouw komen te staan
Bovendien wordt de lengte dezer bruggen zoodoende beduidend kleiner
dan in geval deze wegen over het kanaal zelf geleid zouden moeten
worden
Het kanaal zal over het gedeelte „Matraman-Karet" in maximum een
hoeveelheid bandjirwater van 250 kub M per secunde uit deTjiLiwong
hebben af te voeren, waarbij is aangenomen, dat iii het bijzondere geval
van catastrophe bandjir nog tot 100 kub M per secunde op de beneden-
rivier zal kunnen worden geloosd
Om te kunnen beoordeelen in hoeverre de aangenomen bandjircapaci-
teit van het nieuw aan te leggen kanaal voldoende zal zijn, zij opgemerkt,
dat ter bepaling van den maximum afvoer der Tji Liwong werd uitge-
gaan van een buitengewoon hoogen gemiddelden regenval van niet minder
dan 250 m M per etmaal, een regenval, die, afgaande op de desbetreffende
bekende studie van Melchior, ongeveer slechts één maal in de 20 jaren
voorkomt en waarvan wordt overtroffen
90 pCt eenmaal in 14 jaren,
85 „ „ „ 9 „ ,
80 „ , . 5 „ ,
75 „ „ „ 4 , ,
TO » „ . 3 „ ,
65 „ „ „ 2 , ,
50 , „ . i „
De Westerslokkan en de Tji Dang zullen onder het kanaal moeten
worden doorgevoerd
Aan de daarvoor noodige syphons is echter een afsluitbare overlaat te
koppelen, zoodat, in geval deze waterloopen veel water hebben af te
voeren, de eerste ten allen tijde en de Tji Dang alleen wanneer de
waterstand in het bandjirkanaal dit toelaat, haar bandjirs ook in dat
kanaal kan uitstorten
Te Karet, waar de Kali Krokot wordt opgenomen, moet de capaciteit
van het kanaal worden vergroot tot 350 kub M per secunde
Onderzocht is, of het niet beter zou zijn het bandjirkanaal verder direct
van af Karet naar de Kali Angkee af te leiden, waardoor de niet onbe-
langrijke voordeden zouden zijn te verkrijgen,
fl dat de bandjirs nog meer naar het Westen buiten de stad om werden
afgevoerd en dus voor de terreinen tusschen het Krokotbandjirkanaal
en de Kali Angkee al aanstonds de gelegenheid werd geschapen tot
eenvoudige verbetering der locale afwatering,
b) dat het benedendeel van het Krokotbandjirkanaal dienst zou kunnen
doen als boezem voor het tot polder in te richten gedeelte der be-
nedenstad, dan door de bestaande Orogolsluis bij eb hierop zou
kunnen afwateren,
c) dat de uitmonding in zee door het steeds stroomend AngKcewater
immer op diepte zou worden gehouden
De zeer hooge waterstanden in de Kali Angkee deden van dit denk-
beeld echter afzien
Zelfs zouden, wanneer een kostbare afsluiting van de Mookervaart te
Tangerang werd uitgevoerd, zoodat de TjiSadanebandjirs daaruit zouden
kunnen worden geweerd, nog te hooge waterstanden in de beneden
Angkeerivier optreden, dan dat met voordeel,dwz zonderden aanleg van
zeer kostbare werken, daarheen het bandjirwater der Tji Liwong en der
Kali's Krokot en Orogol ware af te voeren
Om dezelfde reden moest ook worden afgezien van de mede nog over-
wogen afleidingen van af de kruising met de spoorbaan „Batavia-Tange-
rang" en van af de brug Telokgong naar de Kali Angkee
Voorgesteld wordt daarom over te gaan tot verruiming van het bestaande
Krokotbandjirkanaal van af Karet, waarmede gepaard moet gaan de ver-
lenging en ophooging der bestaande bruggen en toegangswegen, echter
met verder dan tot voorbij de brug te Moeara Karang Van daaruit zal
185
het voordeelig zijn niet de voortdurend dichtslibbende uitmonding van
dat bandjirkanaal te volgen, doch naar de steeds op diepte blijvende
Moeara Angkee af te buigen, waardoor bovendien nog wordt bereikt, dat
de uitstroommg van het afgeleide, slib houdende opperwater in zee verder
verwijderd uit het als vangdam werkende Wester havenhoofd van Batavia
plaats vindt
De Kali Grogol, waarvan het peil zoo laag mogelijk moet worden ge-
houden, kan dan als bermsloot langs het bandjirkanaal worden omgelegd
en eveneens door de Moeara Angkee zeewaarts worden afgevoerd
Thans valt nog te vermelden, welke werken zijn uit te voeren voorde
verbetering van de bandjirloozing uit de Kali Soenter
Wanneer eenmaal het boven aanbevolen Westerbandjirkanaal zal zijn
tot stand gebracht, behoeven de Tji Liwongbandjirs met langer voor een
deel door het Parapattan- of Kwitangkanaal naar de Soenterrivier te
worden afgeleid
Zonder dat deze rivier verruimd wordt, is dan een toereikende ver-
betering van den bandjirtoestand te verkrijgen door er voor te zorgen,
dat in het vervolg het water bij bandjir en gelijktijdigen vloedstand in
zee binnen het rivierbed en beneden maaiveldhoogte kan worden gehouden
Lag het alleen in de bedoeling overstroomingen tegen te gaan, zoo
zou eenvoudig kunnen worden volstaan met het verhoogen en verzwaren
der bestaande bedijking
Het IS echter gewenscht om met het oog op de locale afwatering voor
zoover die met naar het op laag peil komende Goenoeng Sahari bandjir-
kanaal IS te leiden, den waterstand in de Kali zoo laag mogelijk te houden
Er moet dus naar middelen worden uitgezien om peilsverlaging te
bewerkstelligen
Zooals thans de toestand is, moet het Soenterwater langs het scheep-
vaartkanaal, d 1 evenwijdig aan de kust, zich een uitweg zoeken naar
zee, waarvoor verval noodig is
En dit verval nu is te winnen, indien de rivier in kwestie een korter
uitweg naar zee wordt gegeven, hetgeen mogelijk is door openlegging
van den dichtgeslibden en dichtgegroeiden, reeds in het Jaagpad over-
brugden uitgang uit het scheepvaartkanaal, doch nog beter, zooals wordt
voorgesteld, door aanleg van een breede nieuwe uitmonding naar zee
door Slingerland in nagenoeg recht noordelijke richting, waarmede, om
een brug uit te sparen, een onbeteekenende wegsverlegging op dit
particuliere land gepaard zal moeten gaan
Ik ben nu gekomen tot de bespreking der werken in het belang van
de locale afwatering
Door het afleiden van de bandjirs uit de Tji Liwong en Kali Krokot
buiten de stad om, is voor een groot gedeelte van de stad reeds de ge-
legenheid geschapen, op eenvoudige wijze en ten allen tijde het plaatselijk
gevallen regenwater, alsmede het voor huishoudelijke doeleinden gebruikte
water op de grootere waterloopen af te voeren
Voor dit stadsgedeelte, evenals voor de terreinen, die boven de tegen-
woordig voorkomende hoogste bandjirstanden liggen en waarvoor dus
de bedoelde gelegenheid reeds bestaat, zal dus kunnen worden volstaan
met het verbeteren van d^ bestaande- of het aanleggen van nieuwe
afwateringsgoten
Gelet op den langgerekten vorm van Batavia in de richting van Zuid
naar Noord, tevens de richting der algemeene terreinhelling, zal op de
meest practische en minst kostbaarste wijze een goede afwatering zijn
te verkrijgen door bedoelde goten zooveel mogelijk een loodrecht daarop
staande richting te geven
En om aanzienlijke kosten wegens onteigening te ontgaan, doet men
goed met te trachten daarbij de wegen te volgen
Aangezien de rivieren en kanalen die de stad doorsnijden, hoofdzakelijk
in de lengterichting daarvan loopen, beschikt men in die waterloopen
reeds over de noodige grootere afvoerleidingen
Al dadelijk eischt de vraag beantwoording of hier voor het gestelde
doel riolen dan wel open goten het meest aanbevelenswaard zijn
Het voordeel van riolen is dat hierdoor geen oppervlakteruimte in
beslag wordt genomen, m a w dat de wegen hierdoor niet ver mald worden
Bovendien zijn zij minder aan vervuiling onderhevig dan open goten
Hiertegenover staan echter de volgende voordeden van open goten
boven riolen
a) minder kostbare aanleg,
ft) gemakkelijker uit te voeren reiniging en onderhoud,
c) zichtbaarheid der vervuiling,
d) betere en zekerder toegankelijkheid voor terreinwater,
c) voorkoming van opslibbing, voornamelijk voor riolen met eventueele
syphoneerende werking te duchten,
ƒ) meerdere waterberging,
g) vrije toetreding van licht en lucht,
h) minder geschikte schuil- en broedplaats voor ongedierte
In het algemeen moet dan ook n b m met alleen om financieele
24
186 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
doch ook om utiliteitsredenen de voorkeur worden gegeven aan open
goten en alleen worden overgegaan tot toepassing van riolen, indien dit
door de diepteligging dan wel de noodige wegbreedte geboden wordt
Ik zal U niet vermoeien met de berekening der capaciteit van het voor
de locale afwatering in te richten en uit te voeren gotenstclsel
Volstaan zal hier kunnen worden met de mededeeling, dat, waar ge-
middeld per goot het beschikbare verhang betrekkelijk klein — het
afwateringsgebied daarentegen betrekkelijk groot is, om in geen buiten-
gewoon groote afmetingen cq bijzonder hooge aanlegkosten voorde
goten te vervallen, aan de berekening is ten grondslag gelegd een
capaciteitseisch van circa 6 kub M per vierk KM en per secunde
Dit beteekent, dat, geen reductie-coëfficienten in rekening brengend,
dus in het allerongunstigste geval, van een zeer zware regenbui met een
intensiteit van 1 5 mM per minuut, welke hoogstens één uur aanhoudt,
al het water zal kunnen worden afgevoerd binnen ruim viermaal den
tijd, waarin het gevallen is, en dat van een tot nu toe nog niet overtroffen
regenbui van 276 mM in 12 uur, zooals volgens de door Dr S Figee
verzamelde waarnemingen aan het observatorium te Batavia m 1892 moet
zijn voorgekomen, al het water nagenoeg zal kunnen worden afgevoerd
binnen den tijd, waarin het gevallen is
De grootere afvoerleidingen, thans nog dienst doend ook voor den
afvoer van het opperwater, zoo onder normale omstandigheden als bij
bandjir, behoeven slechts weinig verbetering te ondergaan om geschikt
gemaakt te worden voor den normalen opperwatertoevoer en de locale
afwatering alleen
Men zal zich hierbij kunnen bepalen tot het afsnijden van enkele bochten
ter bekorting van den weg naar zee en het uitdiepen van den bodem op
enkele plaatsen
Van beteekenis echter Is de voorgestelde normaliseering der beneden
Kiokotrivier, omdat hier langs, wanneer het bandjirdebiet van de Tji
Liwong of de Kali Krokot zoo groot is, dat de waterstand in het voor-
gestelde bandjirkanaal boven het terrein van het Tji Dang dal stijgt,
de zich eventueel gelijktijdig voordoende Tjl Dang bandjirs zullen moeten
kunnen worden afgevoerd
Voornamelijk is het het riviervak tusschen Kebon Sirih en QangKeta-
pang, waarvan de capaciteit veel te gering is, en niet dan met veel
moeite en groote uitgaven zou hierin verbetering kunnen worden gebracht
Bedoeld riviervak, voor een deel wel Tanah Abangrivier genoemd, toch
IS op verscheidene plaatsen overbrugd, en het is merkwaardig, welkeen
willekeurig doorstroommgsprofil men vroeger soms aan deze bruggen
heeft gegeven
Doch niet alleen deze bruggen veroorzaken plaatselijk een ongewenschte
vernauwing van het noodige doorstroommgsprofil, want over groote
lengte, n I nagenoeg van af de brug te „Rijswijk" tot aan de brug in de
„Oang Ketapang" is in nogernstiger mate het rivierbed vernauwd, doordat
men op vele plaatsen de aangrenzende perceelen buiten de oeverlijnen
heeft uitgebouwd, hier en daar zelfs door beschociingen verzekerd
Hoever men hiermede is gegaan, blijkt duidelijk uit een aanschouwing
der rivier van af de brug van „Petodjo", van de „Gang Chaulan" of van
de „Qang Ketapang", welke bruggen, die bij den bouw in de as der kali
zullen zijn aangelegd, thans over welhaast de halve lengte met meerhef
watervlak doch den oever overspannen
Om die reden wordt voorgesteld voor de Tji Dang bandjirs van af
Djati tot aan Kroekoet een nieuwen afvoerweg te graven, welke eerst
voorbij Gang Ketapang weder m de verder tot aan de Kali Besar ge-
makkelijk te verruimen Kali Krokot uitloopt
Het uit de Krokotrivier voor doorspoeling der Tanah Abangrivier afge-
tapte water dan zal nabij Kebon Sirih middels een syphon onder de
toekomstige Tji Dang afleiding moeten worden doorgevoerd
Beschouwen we nu de terreinen, waarvan de afwatering onmogelijk
blijft, ook al worden de bandjirs buiten de stad om afgeleid, de terreinen
dus, gelegen nog beneden de als dan geregeld voorkomende water-
standen
Voor het grootste deel, n 1 met uitzondering van slechts enkele
plaatselijke terreinkuilen, liggen deze terreinen, welke zich voornamelijk
in het Noord-Westen van Batavia bevinden, boven den ebstand in zee
(Bataviaasch Peil B P)
En wel zoo hoog liggen de/e boven den laagstenzeestand, dat, wanneer
de hooge rivier- en vloedstanden worden buitengesloten door een ge-
regelde loozing op zee, alleen bij eb een volkomen afwatering dezer
thans nimmer droogvallende moerasgronden is te verkrijgen
Het voorloopig al aanstonds voor verbetering in aanmerking komende
rawah complex, waarop hier gedoeld wordt, beslaat met inbegrip der
hoogere gronden, die op de voor de drooglegging in te richten water-
loopen afwateren, een oppe'vlakte van rond 8 16 vierk K M
Aanvankelijk lag het in de bedoeling de verbetering in dien zin niet
verder uit te strekken dan tot een inpoldering der bezuiden de Bache-
rachtsgracht voorkomende laaggelegen gronden, doch daar ook noordelijk
hiervan de terreinen niet hoog genoeg liggen om voldoende te kunnen
afwateren, is het tot polder in te richten stadsgedeelte verder nog met
deze terrinen uitgebreid
De Kali Krokot, die als afvoerweg voor opperwater op een hoogerpeil
gehandhaafd blijft, splitst het beschouwde gebied in een klein Oostdijk-
en een groot Westelijk deel, welke beide deelen middels een syphon onder
deze rivier door met elkaar in verbinding zullen moeten worden gebracht
De Bacherachtsgracht, de Westerstadsbuiten- en de Ananusgracht,
alsmede de oude benedenloop der Kali Grogol, Kali Lio genaamd (te
onderscheiden van de Kali Lio genoemde aftapping der Tji Liwong),
zijn bestaande grootere waterloopen, waarop de kleinere, gedeeltelijk
reeds bestaande — en overigens nog aan te leggen afvoerleidingen zullen
moeten afwateren, en welke dus op laag peil dienen te worden gehouden
Hiertoe is noodig een afsluiting
a) van de Bacherachtsgracht aan de zijde van de Kali Besar en van het
Bandjirkanaal, en
b) van de Westerstadsbuitengracht aan de zeezijde
En daar de scheepvaart niet mag worden onderbroken, zullen deze
afsluitingen als schutsluizen zijn in te richten, alsmede de genoemde
waterwegen zijn uit te diepen
Een punt van belang is de genoemde afsluiting van de Westerstads-
buitengracht
Deze gracht, uitloopend in de Moeara Baroe, staat langs de vischmarkt
in open gemeenschap met de Kali Besar en dus in verbinding met het
havenkanaal door tusschenkomst van de daar terplaatseaanwezigeschut-
sluizen
Om nu de gewenschte peilsverlaging in de Westerstadsbuitengracht te
verkrijgen, kan men op de volgende verschillende wijzen te werk gaan
a) men kan de Tji Liwong door de open te leggen Moeara Heemraden
afleiden naar zee, de gemeenschap tusschen de Kali Besar en de Wester-
stadsbuitengracht benedenstrooms van de schutsluis afdammen en ergens
in de Moeara Baroe een uitwatenngssluis bouwen,
6) men kan de Tji Liwong door de open te leggen verbinding met het
havenkanaal daar langs dat kanaal naar zee afleiden, de gemeenschap
tusschen de Kali Besar en Westerstadsbuitengracht bovenstrooms van
de schutsluis afdammen en ergens in de Moeara Baroe een uitwatenngs-
sluis bouwen,
c) men kan slechts de Tji Liwong door de open te leggen verbinding
met het havenkanaal langs dat kanaal naar zee afleiden en de gemeen-
schap tusschen de Kali Besar en de Westerstadsbuitengracht boven-
strooms van de schutsluis evenals de Moeara Baroe onmiddellijk be-
nedenstrooms van de samenvloeiing met de buitengracht, dus aan het
begin der Moeara, afdammen,
d) men kan alleen een uitwatenngssluis in de Westerstadsbuitengracht
bouwen onmiddellijk bovenstrooms van de samenvloeiing met de Moeara
Baroe, dus aan het einde der gracht
In het eerste geval, waarbij men het nadeel van dichtslibbing van den
Tji Liwongmond van de Moeara Baroe naar de Moeara Heemraden
verplaatst, wordt door de daarbij bedoelde afdamming de scheepvaart
onderbroken tusschen de Kali Besar alsmede tusschen het havenkanaal
en de Westerstadsbuitengracht langs de vischmarkt en zalmen bezwaren
ondervinden van verzanding van het voorkanaal der uitwatenngssluis, de
Moeara Baroe
Gaat men te werk, als sub b bedoeld, waarbij een gemakkelijk te onder-
houden uitmonding voor de Tji Liwong wordt verkregen, zoo brengt men
een vrije gemeenschap tusschen het havenkanaal en de Kali Besar en een
verbinding met de verlaagde Westerstadsbuitengracht langs de visch-
markt door de schutsluis te Pasar Ikan tot stand, doch blijft het nadeel
bestaan, dat het voorkanaal der nieuw te bouwen uitwatenngssluis steeds
door zal verzanden
Volgens de sub c gegeven oplossing, waarbij men eveneens de voor-
deden van een gemakkelijk te onderhouden Tji Liwong uitmonding ver-
krijgt, brengt men ook een open verbinding tusschen het havenkanaal en
de Kali Besar en een toegang tot de Westerstadsbuitengracht door
tusschenkomst van hooger genoemde schutsluis tot stand, ontgaat men
echter den bouw eener uitwatenngssluis en tevens de nadeelen van
verzanding van een voorkanaal door de bestaande schutsluis in te richten
tot uitwatenngssluis en dus het havenkanaal als boezem te gebruiken
Een onbeteekenend bezwaar, dat hierdoor verkregen wordt, is, dat de
uitwatenng op een iets hooger peil plaats vindt dan op zeepeil
Indien men langs den sub d aangegeven weg het doel wilde bereiken,
zou dit laatste bezwaar zich sterker doen gelden, daar de Tji Liwongin
dat geval langs een langere afleiding en bovendien een van minder ca-
paciteit naar zee zou stroomen, en dus het peil ter plaatste der nieuw
te bouwen uitwatenngssluis hooger zou stijgen
Deze zou dan bovendien, om m de scheepvaartverbinding te blijven
voorzien, als schutsluis moeten worden ingericht
IN KROMO'S GROOTE LAND
Na mededeeüng van het voorafgaande behoeft het n b m geen nader
betoog, dat de sub c genoemde oplossing als de goedkoopste (zij vordert
slechts geringe uitgaven) en ook de meest practische moet worden
aanbevolen
Om zich een denkbeeld te kunnen vormen van het waterbezwaar en
de mogelijke waterloozing van het stadspoldergebied na de totstand-
koming der aanbevolen werken, moge hier het volgende dienen
Aangenomen is het voor het waterbezwaar allerongunstigste geval, n I,
dat gedurende de vloedperiode in zee, dus als de sluis gesloten is, op
het meest ongunstige tijdstip een regenbui van 276 mM aanvangt, die,
in intensiteit afnemend, 12 uur aanhoudt
Dit IS een regenbui, zooals in 1892, op 18 Januari, werd waargenomen
en, als reeds eerder medegedeeld, sinds dien nog met is overtroffen
Rekenen we nu globaal niet op verdamping, doch laten daartegenover
het waterbezwaar tengevolge van schutten kwel, enz buiten beschou-
wing, dan komt men nog maar slechts tot een rijzing van den waterstand
binnen het poldergebied van circa 0 75 M, indien men uitgaat van de met
te gunstige veronderstelling dat 1/20 van het gebied door de noodige
waterloopen wordt in beslag genomen en slechts 1/3 van de overige
19 20 van het gebied in de waterberging bijdraagt
Gelet op de door Dr S Figee verzamelde gegevens omtrent den
regenval, is verder aan te nemen, dat een regenbui, als aan de berekening
t en grondslag gelegd, voorafgegaan en gevolgd wordt door eenige
dagen van droogte of slechts zeer weinig regen zoodat wij zonder ge-
vaar van te gunstig te rekenen het binnenpeil bij den aanvang van de
beschouwde zware regenbui mogen stellen op O—, di nog 020 M
boven doodtij in zee
Verder wijst een becijfering uit, dat na vier sluisgangen, dus vier et-
malen, zoo goed als al het gevallen water wederom is afgevoerd
De waarschijnlijkheid nu, dat een zoo zware regenbui van 276 mM zich
nogmaals zèl voordoen en dat onder de zoozeer ongunstige omstandig-
heden, als aangenomen, is zeer, zeer gering
Nagegaan is daarom verder, welke de resultaten zijn, door berekening
te verkrijgen, uitgaande van een regenval van 200 mM in 24 uur, even-
eens onder de meest ongunstige omstandigheden
Hierop afgaande, hetgeen n b m veilig is, mag worden aangenomen,
dat het water binnen het van het buitenwater afgesloten stadsgedeelte nim-
mer of hoogst zelden boven -f- 0 55 zal stijgen
Aansluitend aan het boven medegedeelde omtrent de locale afwatering
moet thans een bespreking volgen der voorgestelde werken in het be-
lang van den wateraanvoer
Naar de stad Batavia zal water moeten worden aangevoerd ter door-
spoeling zoowel van de verschillende afvoergoten, als van de grootere
waterloopen, het laatste ook in het belang der scheepvaart
De vraag rijst of wel ten allen tijde voor dit doel over voldoende
water is te beschikken
De bronnen, die voor bedoelde watervoorziening in aanmerking komen
zijn
a) de rivieren, die door of in de nabijheid van Batavia stroomen,
b) de irrigatieleidingen die m Batavia eindigen en
c) de artesische waterleiding ter hoofdplaats Batavia
Eenige jaren geleden werd door mij reeds een onderzoek ingesteld
naar de mogelijkheid om het debiet der Oosterslokkan, een der sub *
bedoelde irrigatieleidingen, die dan zou moeten dienst doen voor den
aanvoer van spoelwater naar het Oostelijk stadsgedeelte, te versterken
uit de Kali Soenter
Hierbij is toen gebleken, dat dit met wel doenlijk was, daar deze rivier
eerstens ten opzichte van de Oosterslokkan zeer laag gelegen is èn ten
tweede al het water, door deze rivier afgevoerd, voor bevloeiing van
sawah's wordt aangewend
Om dezelfde reden komen de Westelijk van de stad loopende rivieren,
de Kali Orogol, Pasanggrahan en Angkee met voor den aanvoer van
water naar de stad in aanmerking en zijn deze rivieren bovendien te
ver van het te verbeteren gebied verwijderd gelegen
Ook ontbreekt de gelegenheid om bovenstrooms in het Bnitenzorgsche
het debiet van de Oosterslokkan alsmede dat der Westerslokkan, de
tweede der sub b bedoelde irrigatieleidingen, meer te versterken dan
reeds geschiedt ware zulks mogelijk geweest, zoo zou daartoe trouwens
zeker reeds eerder zijn overgegaan met het oog op de bevloeiing uit
deze z g gouverneraents-waterleidingen
Resten dus de Tji Liwong, de Kali Krokot en de daartusschen gelegen
Tji Dang als de eenige rivieren, waaraan zooveel mogelijk water ten
behoeve van de beoogde doorspoeling zal moeten worden onttrokken,
zonder te kort te doen aan de scheepvaarl belangen
Het beschikbare debiet der Tji Liwong is onder normale omstandig-
heden en vooral in den Oostmoesson wanneer het het meest op de
onderwerpelijke doorspoeling aankomt, met bijzonder groot, evenmin
dat van de Kali Krokot en van de Tji Dang
187
De uit waarnemingen afgeleide afvoeren der Tji Liwong, waarop men
in het jaar 1911—1912 uiterlijk zou hebben mogen rekenen, bedroegen
gedurende de maand October circa 10 M» p e r s ecund
» „ maanden November, December
en Januari
' 15 „ » -
„ maanden December, Februari en 20 ,
1»
Maart
- - n
i> „ maand April „ 15 , n „
, „ maanden Mei, Juni en Juli ^ 10 „
» „ maanden Augustus en September - 8 . »
De Kali Krokot heeft in dat waarnemingsjaar met meer dan circa 6
kub M persecunde inden Westmoesson en circa 4 kub M persecundein
den Oostmoesson afgevoerd en de Tji Dang doet alleen bij regen bandjir
ontstaan, doch heeft overigens een onbeteekenend debiet
Wat de irrigatieleidmgen betreft, gedurende de bevloeiing d e r z g
bovenlanden m de afdeelmg Buitenzorg van 15 September tot 15 April,
d I dus in den Westmoesson, wordt boven de stad al het water daaruit
afgetapt
Daarentegen rest wel eenig water in de Ooster- en Westerslokkan ge-
durende de bevloeiingsperiode der zg benedenlanden in de afdeelingen
Meester Cornells en Stad en Voorsteden van 15 April tot 15 September,
d I dus m den Oostmoesson, wanneer juist door de rivieren weinig
water wordt afgevoerd
Een zeer beduidende suppletie van water echter wordt hierdoor met
verkregen, waar het hier slechts gaat om hoeveelheden water van hoog-
stens 0^—1 kub M per secunde
Op de ten derde genoemde bron kan men zich al evenmin verlaten
Deze geeft ook betrekkelijk slechts wemig water en hieruit wordt,
zoolang nog met een bronwaterleiding is aangelegd, voorzien m de be-
hoefte aan drink- en badwater De hoeveelheid is bovendien voorspoel-
doeleinden van geen beteekenis
Nu moet voor met minder dan rond 350 goten spoelwater worden
aangevoerd
Hiervan worden circa 320 gevoed uit de Tji Liwong en slechts circa
30 uit de Kali Krokot
Van eerst bedoelde goten zullen circa 90 op den rechter en circa 130
op den Imker oever der hoofdrivier aftappen uit de te Matraman aan-
vangende hoofdaanvoerleidingen
De overige 100 zullen het noodige water aan de Molenvliet ontleenen,
welke van de Tji Liwong uitgaat op een punt bovenstrooms, waarvan
reeds wederom het water uit een negentigtal der op den linkeroever
loopende spoelleidingen in dezen stroom is teruggevallen
Bedenkt men hierbij, dat de grootere waterloopen als de Kali Krokot,
maar meer nog de Tji Dang, de Ooenoeng Saharitak der Tji Liwong en
het Ooenoeng Saharibandjirkanaal moeten worden doorgespoeld, een
doorspoeling die onder de tegenwoordige omstandigheden, waarbij uit
de TJI Liwong geen spoelwater wordt afgetapt al vaak met geregeld
doenlijk blijkt te zijn, dan is n b m voldoende aangetoond dat op een
geregelde voortdurende doorspoeling van alle leidingen en grootere
waterloopen gelijktijdig niet altijd kan worden gerekend
Dit mag echter met doen afzien van het plan om voor Batavia de ge-
legenheid te bieden levend water door de afvoergoten te voeren, want
al IS ook een voortdurende doorspoeling van alle goten met mogelijk,
dat neemt met weg, dat er ongetwijfeld doorgaans voldoende water be-
schikbaar zal zijn om de kamponggoten doorloopend en de overige bij
beurten van water te voorzien
Hoewel met ten volle, kan dan toch nog zeker in ruime mate partij
worden getrokken van de voordeden, aan doorspoeling verbonden
Waar met het beschikbare water zoo als uit het voren medegedeelde
blijkt, dient te worden gewoekerd, terwijl echter toch een goede door-
spoeling zoo mogelijk verzekerd moet zijn, is bij de samenstelling van
het plan, den wateraanvoer betreffend, van de volgende aannamen uit-
gegaan
a) Per goot moet ter doorspoeling in minimum een hoeveelheid water
van 25 L per secunde worden aangevoerd (Vergelijk „Rioleerings-
werken van Santiago de Chille", door professor O H van Mourik
Broekman, 27e jaargang van het weekblad „De Ingenieur" No 7, 17
Februari 1912)
b) Aan de inlaatsluizen der hoofdaanvoerleidingen moet een capaciteit
worden gegeven, groot genoeg om een hoeveelheid water van minstens
50 L per secunde naar iedere goot bij doorspoeling van alle goten
gelijktijdig te kunnen toevoeren
c) Van tijd tot tijd zal elke goot met een debiet van minstens 100 L
per secunde moeten kunnen worden doorgespuid (In Semarang heeft
 188 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
men gerekend op 90 L per secunde normaal debiet en 180 L per
secunde spuidebiet, zie jaarverslag der Burgerlijke Openbare Werken
over het jaar 1908, bladzijde 202, de grootten der voor Batavia aan-
bevolen hoeveelheden zijn vastgesteld, afgaande op ondervinding,
opgedaan te Buitenzorg, met zulkespoelleidingen, die een betrekkelijk
gering verval hebben als hier te Batavia het geval zal zijn)
d) Afgewerkt spoelwater uit één goot moet, indien dat eenigszins moge-
lijk en niet om bijzondere redenen ongewenscht is, gevoerd kunnen
worden naar een lager gelegen goot, zonder verloren te gaan Hiertoe
zullen in de afvoergoten, die tot spoelleidingen worden ingericht,
hier en daar kleine bodemkribben moeten worden gemaakt, die het
spoelwater bij minimumdebiet afleiden, doch bij maximumdebiet, even-
als het regenwater, overstortend doorlaten
e) Tijdelijke debietversterking der Tji Liwong moet worden gezocht in
het afsluiten van de inlaatsluis der Oosterslokkan te Katoelampa,
zoodat dan het geheele Tji Liwong-debiet naar Batavia kan worden
doorgevoerd, en verder in het in werking stellen der Tjiboeloe over-
laat te Buitenzorg ter afleiding van Tji Sadanewater uit de Wester-
slokkan naar de Tji Liwong
f) Doorspuiing van de grootere waterloopen te Batavia dient dan plaats
te hebben ten tijde, dat de sub e bedoelde hoeveelheden water
Batavia bereikt hebben
De prise d'eau voor de aan te leggen Ooster- en Westerhoofdleidingen
tot aanvoer van spoelwater, welke beide uit de Tji Liwong zullen aftap-
pen, IS met voordeel te kiezen ter plaatse, waar het bandjirkanaal aanvangt
Teneinde zoodoende in de gelegenheid te zijn, ook de hoog gelegen
buurten van spoelwater te voorzien, teneinde verder zooveel mogelijk
gebruik te kunnen maken van de bestaande aanvoerleidingen en kostbare
diepe ingravingen door de stad te ontgaan, is het stuwpeil zeer hoog
aangenomen, n l ter hoogte van het toekomstige bandjirpeil te Matraman
Dit aangenomen stuwpeil geeft geen bezwaar, daar het verhang van
den waterspiegel bij bandjir beduidend grooter is dan bij normalen afvoer
en dus de opgestuwde waterspiegel slechts over korten afstand met het
toekomstige bandjirpeil gelijk loopt
Uiteraard is als eisch gesteld, dat het toekomstige bandjirpeil geen
overlast kan veroorzaken
Om het water te Matraman tot de gewenschte hoogte te kunnen op-
stuwen, zal het noodig zijn den overlaat, die toegang geeft tot het bandjir-
kanaal, over groote hoogte af te sluiten en wel zoodanig, dat bij opkomen-
den bandjir deze spoedig vrij gemaakt kan worden
Naai het voorkomt is dit niet beter dan door een afsluiting middels
Stoney schuiven te bereiken
Het hoofdkunstwerk zal wel is waar in verband met de eischen der
watervoorziening wat duurder worden m aanleg en ook in exploitatie
met het oog op de bediening der schuiven, doch een voordeeliger oplos-
sing kan niet worden aanbevolen
Overwogen is, of wellicht met meer voordeel een aftapping uit de Tji
Liwong zou kunnen worden tot stand gebracht op een meer bovenstrooms
gelegen punt, van waar uit dan het water in de Oosterslokkan en de te
verruimen Weslerslokkan zou kunnen worden gevoerd
Beide leidingen echter loopen op hoog peil over waterscheidingen,
zoodat in dat geval toch een hooge stuwinrichting in de Tji Liwong
noodig zou zijn
De watervoorziening uit de Molenvliet is eenvoudiger
Deze bestaande aftapping uit de Tji Liwong is n 1 gemakkelijk op het
noodige hoogpeil te brengen en te handhaven door sluiting derWillems-
sluis aan het begin en opstuwing middels de Wilhelmina sluizen aan
het einde
Wat ten slotte betreft de waterontleening aan de KaliKrokot ,om deze
mogelijk te maken zal worden voorgesteld de rivier in kwestie daar,
waar ze het hooge terrein te Djati (de heuvel van Tanah Abang) verlaat,
op te stuwen en het water hieruit op den rechter- en linkeroever naar
behoefte af te geven aan twee spoelleidingen, waarvan de eene dient tot
doorspuiing der Tanah Abangrivier en de andere om de kleinere goten
te voeden
Dit met betrekking tot den aanvoer van spoelwater naar de afvoergoten
Zooals reeds opgemerkt dient ook aandacht te worden geschonken aan
den aanvoer van water naar de grootere waterloopen
De werken, die hiervoor nog worden vereischt, zijn
a) In de eerste plaats een doorlaatsluis te Matraman, waardoor periodiek
water op de beneden Tji Liwong is af te voeren
Aan deze sluis zal met het oog op z g catastophe bandjirs, als
reeds gezegd, een capaciteit van 100 kubieke meter per secunde worden
gegeven
b) Verder een beweegbare afsluiting van den overlaat, die gelegenheid
geeft om de Tji Liwong- en Kali Krokotbandjirs op het te Karet
aanvangende tweede pand van het bandjirkanaal te loozen
Deze afsluiting zal hoog genoeg moeten reiken om het normaal
debiet der Kali Krokot door de reeds bestaande inlaatsluis af te
voeren op de benedenrivier, welke te Djati nog weer wordt opgestuwd
ten behoeve der spoelwatervoorzienmg vau het bewesten de Tanah
Abangrivier gelegen stadsgedeelte
c) Eindelijk nog demping van de Tijgergracht te Qlodok ter voorkoming
van verdeeling van het respectievelijk uit de Tji Liwong en Kali
Krokot naar de Oobterstadsbuitengracht en de Kali Besar aange-
voerde water
Wijden WIJ dan ten slotte een enkel woord aan de belangen der scheep-
vaart m verband met de behandelde verbeteringswerken
Afleiding der bandjirs zal tengevolge hebben
a) beduidende vermindering der opslibbing vandescheepvaartwegen, en
b) voorkoming van hinderlijk hooge waterstanden en gevaar opleverende
stroomversnellingen
Door de voorgenomen verbetering der locale afwatering en van den
wateraanvoer zal worden verkregen, dat het aangevoerde water naar
wensch over de verschillende groote waterloopen kan worden verdeeld,
hetgeen eveneens het slibbezwaar zal verlichten, doch meer nog een
doelmatige waterverversching mogelijk maakt
Het voor de Oosterstidsbuitengracht bestemde Tji Liwongwater toch
zal alsdan uitsluitend zijnen weg langs deze gracht kunnen volgen en
niet meer in de Kali Besar uitloopen door de voorde scheepvaart absoluut
van geen beteekenis zijnde, voor een groot deel zelfs dichtgegroeide en
opgeslibde Tijgergracht, die langs Qlodok gedempt wordt
Het door de Kali Krokot aangevoerde water zal om dezelfde reden even-
eens niet meer gedeeltelijk naar de Oosterstadsbuitengracht kunnen
stroomen, doch zal uitsluitend z'n weg langs de Kali Besar moeten
volgen daar de Bacherachtsgracht door een schutsluis hiervan zal worden
afgesloten met het oog op peilsverlaging ten behoeve van het stads-
poldergebied
Binnen het poldergebied zullen ten gevolge der buitensluiting van het
opperwater de hoofdgrachten niet meer noemenswaard aan opslibbing
onderhevig zijn en dus gemakkelijk op diepte kunnen worden gehouden
Ik WIJS in dit verband op het feit, dat men van het uitbaggeren der
Bacherachtsgracht steeds heeft moeten afzien, omdat zulks wegens voort-
durende opslibbing ondoenlijk bleek te zijn
Men heeft dan ook steeds ter verkrijging van de noodige vaardiepte
z'n heil gezocht in een voor de afwatering hoogst belemmerende verhoo-
ging van den waterspiegel
Een nadeel zou men het kunnen noemen, dat het inrichten tot schut-
sluizen van de verschillende keersluizen, welke tegenwoordig bij normale
afvoeren geopend en alleen in geval van bandjir gesloten zijn, eenige
stagnatie in de scheepvaartbeweging zal mede brengen Dit is echter een
betrekkelijk gering nadeel, dat in geen vergelijk staat tot de bijzonder
groote voordeelen, die het gevolg zijn van den aanleg dezer sluizen voor
de locale afwatering en zelfs ook voor de scheepvaart, welke dan niet
langer meer bij den kleinsten bandjir, ook al wegens te groote stroomsnel-
heid in deze sluizen, gedurende langen tijd behoeft te worden stopgezet
De scheepvaart op de Tji Liwong langs Matraman is niet van vol-
doende beteekenis om in de onderbreking daarvan door de hooge op-
stuwmg, welke ter plaatse zal worden uitgevoerd, op de een of andere
wijze te voorzien Het verkeer te water is daar beperkt tot enkele bamboe-
vlotten, die gemakkelijk zijn uit elkander te nemen en dus, zoo voort-
zetting van den vaarweg nog loont, van het bovenwater op het beneden-
water kunnen worden overgedragen
Het zelfde geldt ten aanzien van de Kali Krokot ter hoogte van Djatl
Baroe, waar ook deze rivier zal worden opgestuwd
Deel ik u nu mede, dat de uitvoering der voorgestelde verbeterings-
werken een uitgave van omstreeks drie miUioen gulden of niet meer dan
6 cent per vierkanten meter oppervlakte van het te verbeteren gebied
zullen vorderen, waarvan ruim twee derden als betrekking hebbende op
de hoofdwerken voor rekening van het Gouvernement zullen komen en
de Gemeente zich de overige uitgaven zal hebben te getroosten, die
noodig zijn voor de locale werken, dan meen ik, dat er alle reden bestaat
om de uitvoering dezer werken, waarmede zulke groote voordeelen zijn
te bereiken, spoedig ter hand te nemen
Ik herhaal, voor het goede overzicht en niet het minst om de boven
uitgesproken meening bij U ingang te doen vinden, in hoofdtrekken de
te verwachten resultaten der voorgestelde werken
Deze zullen zijn
a) dat het voor verbetering in aanmerking komende gebied van over-
stroomingen bevrijd wordt,
b) dat de locale afwatering van dat gebied ten allen tijde en op natuur-
lijke wijze verzekerd zal zijn,
c) dat de grootere waterloopen zoowel als de kleinere afvoergoten en
riolen niet meer aan langdurige blijvende vervuiling onderhevig
zullen zijn,
IN KROMO'S G R O O T E LAND
d) dat een geregelde afvoer van faecaliën mogelijk gemaakt zal worden,
e) dat het slibbezwaar zelfs voor de haven van Tandjong Priok bedui-
dend zal verminderen,
ƒ) dat de binnenscheepvaart niet langer hinderlijke onderbreking en
moeilijkheden zal ondervinden of aan gevaren bloot zal staan
En voorts zijn nog als bijkomende voordeelen te vermelden
a) dat aan de eischen van het verkeer op werkelijk drukke stadsge-
deelten aanmerkelijk kan worden toegemoet gekomen door de voor-
gestelde demping van de Tijgergracht, welke over de Molenvliet tot
aan de Wilhelminasluizen zal kunnen worden voortgezet en door de
mogelijk wordende demping^van het Kwitangkanaal(Parapattan),van
de Kali Lio (Tanah Njonja) en van de lanah Abangrivier (Tanah
Abang),
b) dat op eenvoudige wijze uit de spoelleidingen is te voorzien in de
behoefte aan sproeiwater voor de wegen,
c) dat de afwatering der wegen beter gewaarborgd is, hetgeen het onder-
houd der verharding hiervan zeer ten goede komt,
d) dat bij eventueelen aanleg eener gescheiden rioleering, voor den
afvoer van faecalién gemakkelijk over het noodige spoelwater kan
worden beschikt
M H Aan het einde van mijne mededeelingen gekomen, besluit ik dan
ook met de hoop uit te spreken, dat endoor het Gouvernement endoor de
Gemeente spoedig tot uitvoering van de besproken werken in het belang
der assaineering van Batavia zal worden besloten en dat ieder, die tot
het tot stand komen van dat werk kan en wil medewerken, z'n steun
daaraan niet zal onthouden
Het behoeft zeker geen betoog, dat tot het gezondmaken van Batavia
meer noodig is dan de uitvoering dezer werken
Ik wees er bv al terloops op, hoe de woningtoestand te wenschen
overlaat, waarin door een wettelijk geregeld bouwtoezicht verbetering
zal zijn te brengen
Het gaat thans echter om met beschikbare middelen te bereiken ver-
beteringen
En ik heb slechts bedoeld U daaromtrent hoofdzaken mede te deelen ,
misschien ben ik op schijnbaar minder belangrijke punten te diep inge-
gaan, wellicht heb ik U in Uw verwachtingen teleurgesteld door op
andere punten met meer in bijzonderheden te zijn getreden, onder aan-
bieding van mijn verontschuldigingen voor een en ander, dank ik U voor
Uw welwillend gehoor.
* *
Het plan van Breen heeft aanleiding gegeven tot
uitvoerige gedachtevs^issehngen tusschen de verschil-
lende autoriteiten.
In het eerste deel van mijn verslag heb ik vrij uit-
voerig vermeld, welke beslommeringen Semarang
ondervonden heeft bij het aanleggen der waterleiding;
het kwam mij gewenscht voor, om er ook eenig idee
van te geven op welke eigenaardige bezwaren een
Indische gemeente stuit bij het maken van andere
groote werken; in ons geval de afvoer van water,
de drainage van den bodem, een zaak van niet
minder groot belang voor den gezondheidstoestand
dan die der voorziening in de behoefte aan goed
water.
Soerabaja en Semarang staan voor 't zelfde vraag-
stuk. Ook daar is er heel veel over geschreven en
gesproken, maar om met veel te uitvoerig te worden,
zal ik daar niet diep op ingaan.
Ik heb getracht voor elk der drie groote steden
één groot vraagstuk zoo uitvoerig mogelijk te be-
handelen en voor elk der steden op verschillende
wijze: voor Semarang de watervoorziening, voor
Soerabaja de stadsreiniging, voor Batavia de rioleering.
Ik wil dadelijk toegeven, dat er in verschillende dier
' 189
verslagen groote leemten vaorkomen. Dit is het ge-
volg van gebrek aan het noodige feitenmateriaal.
Voor alle steden alle moeilijkheden op te sommen,
dat zou, vrees ik, het trekken van een te hoogen
wissel zijn op den tijd van hen die belangstellen
in het wel en wee van ,,Kromo's groote Land " !
* Hf
*
Bmtenzorg, den lOden Januari 1914
Aan den Voorzitter van den Gemeenteraad van Batavia
1 Naar mij gebleken is zou het voor eene richtige beoordeeling van
de aangelegenheid waarover laatstelijk handelt Uw brief van 25 October
j I No 5146/66, zijn nut kunnen hebben dat de Gemeenteraad van Batavia
alsnog kennis krijgt van de beschouwingen, voorkomende in het hier-
nevens in uittreksel aangeboden schrijven van den Directeur der Burger-
lijke Openbare Werken van 5 September t v No 15072/A
2 Ik veroorloof mij daarom UEdGestr in overweging te geven die
beschouwingen aan het college voor te leggen, met beleefd verzoek mii
t z t te willen inlichten of en in hoever 's Raadsvroegere conclusies door
het betoog van den Heer Homan van der Heide wijziging ondergaan
3 Van de gelegenheid meen ik gebruik te mogen maken om onder
Uwe aandacht te brengen dat blijkens de voorwaarden, die de Raad aan
de aanneming van het aanbod om ook de locale assaineeringswerken te
doen uitvoeren door het Land, heeft verbonden, het college zich m i een
minder juiste opvatting heeft gevormd van de positie die in dat geval
het Land tegenover de gemeente zou innemen
4. De zaak is toch dat de uitvoering feitelijk zou moeten geschieden
voor rekening van en door de gemeente, maar dat het Land ten gerieve
van de gemeente, die momenteel met over de benoodigde fondsen beschikt,
de uitvoering van haar wil overnemen (behoudens restitutie) I) en dus
slechts optreedt als executant, van wien met kan gevorderd worden dat
hij de gemeente voor uit de werken voortvloeiende schade voor derden
zal vrijwaren als door den Gemeenteraad verlangd Mogelijk heeft het
college bij het stellen van de voorwaarde sub 3 te veel gedacht aan
eventueele kwade gevolgen van de voor rekening van het Land komende
assaineeringswerken, die n h v evenwel geheel bultende onderwerpelijke
kwestie staan
5 Indien U met mijne opvatting ten dezeaccoord mocht kunnen gaan,
zou ik het zeer op prijs stellen dat dit punt nader bij den Raad voor-
gebracht en zoo mogelijk eene wijziging der voorwaarden uitgelokt werd
In het tegengesteld geval zal ik gaarne met Uwe bezwaren in kennis
worden gesteld
6 Ten slotte zij aangeteekend dat ik voorwaarden sub 1 en 2 in hun
onderling verband zoodanig meen te moeten opvatten, dat de Raad met
meer dan ƒ 800 000 wenscht bij te dragen in de kosten van de werken
inclusief de kosten van de in voorwaarde 2 bedoelde veranderingen en
herstellingen voor zoover deze vooruit ie berekenen zijn Bezwaarlijk kan
m 1 verlangd warden dat het Land telkens weer zou moeten opkomen
voor later eventueel noodig blijkende veranderingen en herstellingen
Overigens is ook bij het stellen van deze voorwaarde misschien weer
te veel gedacht aan eventueele kwade gevolgen van de voor rekening
van het Land komende werken
7. Het zou mij zeer aangenaam wezen ook omtrent dit laatste punt
zekerheid te erlangen
De Adviseur voor de decentralisatie,
(get) B J SWART
Uittreksel.
Batavia, den 5 September 1915
Aan den Adviseur voor de Decentralisatie te Bmtenzorg
Referte Uw missive dd 26 Augustus j I No 812a/A
Zooals in mijn aan de Regeering aangeboden rapport van 8 Juli j I
No 1 vermeld, omvatten de door den Gemeenteraad uit te voeren locale
op ƒ800000— geraamde werken, die een onderdeel vormen van het
algemeen plan van Breen ter verbeterine van den wateraf- en aanvoer
ter hoofdplaats,
Ie het ophoogen van terreinen, de hoofd- en secundaire waterloopen
ten behoeve van de locale afwatering, en de spoelleidingen in de
kampongs en
2e de verbetering van het bestaande open gotenstelsel, waarvan de
kosten respectievelijk op globaal / 500000— en ƒ 300000zijn begroot
Voorts werd aangeteekend, dat in bedoeld algemeene plan met is
1) Het bedrag dier restitutie laat ik voor het oogenblik daar
24*
190 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
opgenomen de aanleg van eene rioleenng, speciaal bestemd voorfaecalien-
afvoer, dat echter uit de uiteenzetting van ingenieur van Breen kan
blijken dat voor het geval later door den Gemeenteraad mocht worden
besloten tot den aanleg van zulk eene rioleering de voorgestelde werken
bet vereischte water voor de doorspoeling der rioleering, zullen kunnen
verschaffen, terwijl alsdan verder de hiervoren onder 1ste en 2de bedoelde
locale werken voor den afvoer van hemelwater dienst zullen moeten
blijven doen, en eindelijk de doorspoeling dier goten, welke ingevolge
het plan van Breen mogelijk zal worden, ook onder die omstandigheden
van groote waarde zal zijn
Naar aanleiding van de door U gestelde vraag zij in de eerste plaats
opgemerkt, dat (zooals ook in betreffende stukken blijkt) het boven-
bedoelde algemeene plan betreffende de locale werken waarvan de kosten
op ƒ800000— zijn geraamd slechts een voorloopig ontwerp is, datuiter
aard nader zal moeten worden uitgewerkt en gedetailleerd
Een dergelijk voorloopig ontwerp kan wel dienen om bij benadering
de kosten te bepalen, doch kan het eindcijfer daarvan niettemin bij het
in detail uitwerken der ontwerpen uiteraard eene niet onbeteekenende
wijziging ondergaan ,..»..
Uit dien hoofde zou een aanvrage om een subsidie of voorschot tot
een bepaald bedrag wellicht reeds als eenigszins prematuur zijn te be-
schouwen, zelfs indien men als vaststaand aanneemt dat de betreffende
den Gemeenteraad meer rechtstreeks aangaande werken zich met verder
zullen uitstrekken, dan volgens het algemeene plan van Breen is bedoeld
Uit Uw bovenaangehaald schrijven blijkt echter dat zulks door U
geenszins als uitgemaakt wordt beschouwd, en wel in verband met het
door den Hoofdinspecteur, Chef van den Burgerlijken Geneeskundigen
Dienst bij de behandeling van het vraagstuk der locale assaineenngs-
werkeii geopperde, uiteraard ook dzz en door den Gemeenteraad van
Batavia te voren reeds overwogen denkbeeld om al aanstonds den faecalien-
afvoer in zijn vollen omvang in een gestoten rioolstelsel op te nemen
Het verbinden van dit denkbeeld met de onderwerpelijke aanvrage ten
bedrage van ƒ 800000- schijnt mij echter toe met wel mogelijk te zijn
en kan door den betretfenden Raad ook bezwaarlijk bedoeld zijn, want
hoewel voor eene voorloopige raming van de kosten, verbonden met de
verwezenlijking van dit denkbeeld van den Heer de Vogel, uitgebreide
voorstud.en en voorloopige plannen vereischt zijn, kan toch zonder voor-
behoud al aanstonds worden gezegd dat die kosten eenige malen het
bedrag, vereischt voor de partieele assaineeringswerken van het algemeene
plan van Breen, zullen overtreffen
Waar dus met het opmaken van een ontwerp betreffende een gesloten
rioolstelsel voor den faecalien-afvoer nog veel tijd gemoeid zal zijn en het
door den Gemeenteraad aangevraagderenteloosvoorschot daarvoor zeker,
ten eenen male ontoereikend zal blijken, is het onderwerpelijke verzoek
onder het door U bedoelde voorbehoud ten aanzien van het door den Heer
de Vogel nader geopperde denkbeeld in zoodanige mate Prematuur e
achten, dat het n m i zelfs met voor eene princ.pieele behandeling in
aanmerking kan komen
Daarvoor toch zal het noodig zijn de vereischte bedragen ten minste
eenigermate te kunnen beoordeelen en ten dien einde zal in de eerste
plaats moeten vaststaan van welke beginselen bij de samenstelling van
het rioleeringsplan zal moeten worden uitgegaan, o a in verband met
de bezwaren welke de Hoofdinspecteur van den Burgerlijken Genees-
kundigen Dienst heeft geuit tegen het loozen van faecahen in open lei-
dingen of kanalen en rivieren
Indien geoordeeld wordt dat de Gemeenteraad van Batavia zien ie
dien aanzien met voldoende heeft uitgesproken, zal derhalve begonnen
moeten worden met uit te maken volgens welk systeem de faecalienatvoer
zal worden bewerkstelligd
Ongetwijfeld zal het kostencijfer op de keuze van grooteninvloed zjn,
zoodat dienaangaande - zi, het in groote trekken - over de noodige
gegevens beschikt zal moeten kunnen worden, ook ten aanzien van een
C a r h i r m f v ^ o r k o m t zou in het door U bedoelde geval de gangvan
' T Z l Z z : : T n T e m e e n t e r a a d kunnen uitnood.gen zich nader uit
te spreken omtrent het denkbeeld tot het aanleggen van een gestoten
rJZelsel, onder verwijzing naar het voorstel van den Heer de Vogel
om ter zake eene Commissie in te stellen
Indien de Gemeenteraad zulk een Commissie gewenscht acht, zou de
,„ te stellen Commissie in de eerste plaats omtrent de aan een gesloten
nollstelsel hier ter plaatse in algemeenen zin te stellen eischen haar
oordeel moeten uitspreken „„,„„tu,prn
Met in acht name van die eischen zou vervolgens een voorontwerp
met voorloopige raming van kosten moeten worden " P g ^ ^ * "
De bedoelde Commissie en de Gemeenteraad zouden daarna in ver-
band met het opgemaakte ontwerp hun eindoordeel ter zake moeten
uitspreken
Aldus zal ten slotte omtrent de financieering van het plan met grond
kunnen worden geoordeeld
Batavia, den I9den Januari 1914
Aan den Gemeenteraad van Batavia
BIJ mijne missive van 23 September 1913 No 6522 werd Uwen Raad
ter kennisneming aangeboden een afschrift van het dezerzijdsch schrijven
aan den Directeur der Burgerlijke Openbare werken dd 10 Maart 1913No
1044 van den wd Inspecteur van den door mij beheerden dienst in
West-Java
Uit die bescheiden zal Uw College gebleken zijn, dat bij mij ernstige
bezwaren waren gerezen tegen de uitvoering van het voor rekening der
Gemeente Batavia komende gedeelte van de als „plan-Van Breen" be-
kend staande assaineeringswerken, ter nadere bestudeering waarvan
door mij de instelling van eene Commissie wenschelijk was geoordeeld
Aan genoemden Departementschef wis, blijkens het slot mijner missive
van 29 Maart, de vraag gesteld, of zijnerzijds bezwaar zou bestaan tegen
de aanwijzing van twee deskundigen (van wie zoo mogelijk één geoloog)
om deel te nemen aan de beraadslagingen dier Commissie, aan wie het
zoeken eener definitieve oplossing van het vraagstuk van den faecaalaf-
voer ter hoofdplaats zou worden opgedragen
Het was, zooals uit de overgelegde stukken verder kan blijken, mijn
voornemen om, ra bekomen bevestigend antwoord op deze vraag. Uwen
Raad uit te noodigen, één of meer deskundigen aan te wijzen ten einde
mede zitting te nemen in de bedoelde Commissie, welke verder met één
of meer door mij aan te wijzen deskundigen zou worden gecompleteerd
De Directeur der Burgerlijke Openbare Werken, den 28sten November
jl aan mijn verzoek dd 29 Maart herinnerd zijnde, deelde mij bij missive
van 23 December 1913 No 22816 D mede, dat bij zijn rapport van 8 Juli
d a v No I, verhandeld bij het Gouvernementsbesluit van 22 Augustus
1913 No 9, aan de Regeering te kennen was gegeven, dat de instelling
eener Commissie ter nadere bestudeering van het vraagstuk van den
faecaliën-afvoer te Batavia zi zal dienen te geschieden op initiatief van
den Gemeenteraad Op een eventueel van dat College uitgaand verzoek
zou zijnerzijds gaarne tot aanwijzing van twee technici worden overgegaan
Intusschen was bij ZHEG de vraag gerezen, of de instelling eener
Commissie ad hoc als vorenbedoeld nog wel noodig ware te achten, nu
inmiddels eene Gezondheidscommissie voor de hoofdplaats Batavia in
het leven was geroepen
Naar aanleiding van deze mededeeliug en deze vraag van den Heer
Homan van der Heide heb ik de eer, Uw College te doen weten dat bij
mij uiteraard in beginsel gaarne wordt ingestemd met zijn wensch, dat
het initiatief tot het instellen der bedoelde Commissie van den Gemeen-
teraad uitga
Dit initiatief van den Raad zal zich kunnen openbaren zoowel m de
benoeming eener Commissie ad hoc als in het verleenen eener opdracht
aan de Gezondheidscommissie In het laatste geval zou dezerzijds van
de aanwijzing van speciale deskundigen voor dit doel kunnen worden af-
gezien, maar zou het m i aanbeveling verdienen, deze Commissie voor
dit specieele doel te verzekeren van de voorlichting van een geoloog en
van een tweetal in dienst der Gemeente werkzame technici
Voor nader overleg met Uwen Voorzitter omtrent de vraag, of in het
onderhavige geval de instelling door den Raad van eene Commissie ad
hoc al of met de voorkeur verdient boven het verleenen eener opdracht
aan de Gezondheidscommissie, verklaar ik mij, desgewenscht, gaarne
bereid
Ik meen met te mogen nalaten, er Uwen Raad op te wijzen, dat in
beide gevallen de weg zal moeten worden aangewezen, waarlangs de
beschikking zal kunnen worden verkregen over de niet-onbelangrijke
fondsen, voor het onderzoek benoodigd Het opmaken van een raming
hiervan zou eventueel aan de Gezondheidscommissie kunnen worden
opgedragen , ^ ,, »
De Hoofdinspecteur, Chef v d Burgerlijken Geneeskundigen Diensf
BIJ afwezen De Inspecteur-Souschef,
(get) W J VAN GORKOM
Batavia, den 23en September 1913
Aan den Gemeenteraad van Batavia
Ik heb de eer U hierbij ter kennisneming aan te bieden de missive
vanden Wd Inspecteur van den Burgerlijken Geneeskundigen Dienst van
West-Java van 10 Maart j 1 No 1044, betreffende de plannen van den
Ingenieur Van Breen tot assaineering van Batavia, benevens een afschrift
van mijne ter zake handelende missive van den 29sten dier maand
No 2206 .. , . .
De eerstgenoemde missive ontvang ik na gemaakt gebruik t z t gaarne
tcruE
De Hoofdinspecteur, Chef v d Burgerlijken Geneeskundigen Dienst,
(get) DE VOGEL
IN KROMO'S GROOTE LAND
Bandoeng, 10 Maart 1913
Aan den Hoofdinspecteur, Chef v d Burgerlijken Geneeskundigen Dienst,
te Weltevreden
§ I Inleiding.
In zijn missive d d 22 Januari 1913 No I312/E verzoekt de Directeur
der Burgerlijke Openbare Werken, als het kan spoedig. Uw mecning te
mogen vernemen omtrent het door den ingenieur H van Breen samen-
gestelde „voorloopig algemeen plan betreffende het aanleggen van werken
in het belang der assaineering van Batavia", in de bijgevoegde stukken
door dien ingenieur zelf omschreven als „overzicht der voorgestelde
werken tot verbetering van den wateraf- en toevoer ter hoofdplaats
Batavia"
De voorgestelde werken hebben betrekking op
I De afleiding van het opperwater
Dit punt van het programma zou kunnen worden omschreven als
de algemeene afwatering Volgens een mondeling door den Heer van
Breen gegeven toelichting toch is onder „opperwater' in het „Over-
zicht" zijner plannen te verstaan al het water van het stroomgebied
der uit het Zuiden naar Batavia stroomende rivieren
Il De locale afwatering
III De doorspoeling der stad en harer omgeving
IV De belangen der prauwvaart
De voorgestelde werken hebben daarentegen geen betrekking op
V De verschaffing van drinkwater, badwater en waschwater
VI Den gescheiden afvoer van faecalién
§ II Overzicht van den Inhoud der Ingediende plannen en van de uit
een sanitair oogpunt daarvan te verwachten voordeelen
Indien ik de ter beoordeelmg ontvangen plannen met toelichtende
kaarten juist begrepen heb, kan de inhoud der geprojecteerde werken
als volgt overzichtelijk worden weergegeven
l Algemeene afwatering
Deze zal worden bewerkstelligd door de uitvoering der volgende
hoofdwerken
A Verruiming van het Krokot-bandjirkanaal
Hierdoor zal het bandjirwater van de Kali Kroekoet en de kali
Qrogol op afdoende wijze worden afgeleid
B Afleiding van de Tjiliwong, van Matraman westwaarts naar het
sub A genoemde kanaal bij Karet, waardoor ten aanzien van deze
hoofdrivier het zelfde als voor de Kroekoet en de Qrogol zal
worden bereikt.
C Afvoer naar zee van eventueel niet door het van Matraman naar
Karet te graven kanaal afvoerbaar bandjirwater der Tjidang, langs
den om te leggen en te verruimen benedenloop der kali Kroekoet,
door de Kali Besar naar het Scheepvaartkanaal en het Oude
Havenkanaal.
D Nieuwe, rechtstreeksche uitmonding in zee van de kali Soenter.
E Eenige omleggingen, uitdiepingen en gedeeltelijke dempingen
van bestaande grootere waterloopen
Na de uitvoering dezer hoofdwerken zal het „opperwater' uit Batavia
zyn geweerd en het peil in de binnenwateren steeds laag kunnen worden
gehouden
Daar de grondwaterspiegel zich nair het peil m de toevoerende stroo-
men regelt zal door buitensluiting der hooge waterstanden in de aan-
voer-nde rivieren een ainmerktljke daling van den stand van het grond-
water mogen worden verwacht, zooals door den Heer van Breen in zijn
mondelinge toelichting der ingediende plannen met nadruk is bevestigd
Overstroomingen der stad of van stadsgedeelten zullen na uitvoering
der hoofdwerken de zeer zeldzame gevallen van , catastrophe-bandjirs"
daargelaten, tot het verleden behooren
Een oppervlak van 37» tot 20 kwadraat-kilometer van de bebouwde
kom der Gemeente en zich daaraan sluitende terreinen voor uitbreiding
in de naaste toekomst welke bij den huldigen stand van zaken min of
meer regelmatig onder water staan, zal daardoor droog zijn gelegd (Zie
„Overzicht" blz 12 en Kaart No 1) De locale afwatering, die thans zoo goed
als overal te wenschen overlaat, zal op afdoende wijze kunnen worden
bewerkstelligd 1)
De water-toevoer naar de stad zal zoodanig kunnen worden geregeld,
dat deze in het bezit van een thans ontbrekende doelmatige spoelwater-
leiding zal kunnen worden gesteld
1) Hier en in het vervolg dezer nota worden de voorgestelde werken
alleen en zóóver aan een beschouwing onderworpen, als zij in voor mij
naspeurbaar verband met sanitaire belangen kunnen staan Scheepvaart-
belangen zoowel als het slib- en alle andere technische vraagstukken
vallen buiten het kader dezer besprekingen
191
II De locale afwatering zal worden tot stand gebracht door de uitvoe-
ring der volgende nevenwerken
A Gedeeltelijk aanleg van een nieuw, gedeeltelijk verbetering van
het bestaande open gotenstelsel, uitmondende in de bestaande
grootere waterloopen
B Ophooging van enkele, zeer laag gelegen, stadsgedeelten
C Inpoldering van een klein stadsgedeelte, ter buitensluiting van
hooge waterstanden bij vloedstand in zee
Een oppervlakte van 67* tot 36 kwadraat-kilometer van de bebouwde
kom der Gemeente en zich daaraan sluitende terreinen voor uitbreiding
in de naaste toekomst, welke bij den huidigen stand van zaken min of
meer regelmatig onder water staan, zal zoodoende droog zijn gelegd,
doordat de afvoer van plaatselijk gevallen regenwater binnen bekwamen
tijd en van gebruikswater zonder oponthoud verzekerd zal zijn (Zie
„Overzicht' blz 12 en Kaart No 2) Zelfs na zeer overvloedige regenbuien
zal het hemelwater een spoedigen afvoer vinden
Behalve voor den afvoer van regenwater zal het te vernieuwen en uit
te breiden open gotenstelsel tevens voor den afvoer van faecaliën en
huishoudwater dienen (gemengd faecaal-afvoerstelsel „Sammel systeem ')
Deze nevenwerken kunnen niet onafhankelijk van de hoofdwerken
worden uitgevoerd Zij zijn ook zoover als secundaire-werken te be-
schouwen, als de uitvoering der sub 1 genoemde hoofdwerken daaraan
noodzakelijk primair behoort vooraf te gaan, daar eerst na de opheffing
der te hooge buitenwaterstanden de locale waterloozing van de hier
bedoelde terreinen mogelijk zal worden
III De doorspoeling der stad zal worden mogelijk gemaakt door
A Het aanbrengen van beweeglijke afsluitingen aan de overlaten,
welke toegang tot de bandjirafleidingen verleenen, waardoor in
den drogen tijd de groote waterloopen van water zullen kunnen
worden voorzien
B Geregelde periodieke wateronthouding aan de aftappingen der toe-
voerende rivieren in het bovenstroomgebied, waardoor in den
drogen tijd haar debiet zal worden versterkt en alle groote water-
loopen dagelyks één of meermalen gedurende enkele uren krachtig
zullen kunnen worden doorgespuid
C Toevoer van water uit de Tji Sedani langs de Wester Slokkan
naar de Tjiliwoeng en, zoo noodig, van de Tjiliwoeng langs het
bandjirkanaal naar de Kali Kroekoet, met het zelfde doel als
sub B omschreven
D Aanleg van een nieuwe Ooster-spoelwateraanvoerleiding (grooten-
deels langs de bestaande Ooster Slokkan), welke hoog water zal
ontvangen van de Tjiliwoeng, die hiertoe te Matramandoorinrichting
van den bandjiroverlaat tot stuwsluis hoog zal kunnen worden
opgezet De inhoud dezer nieuwe spoelwateraanvoerleiding zal
dienen voor de doorspoe mg der afvoergoten en riolen in het op
Kaart No 4 geel gekleurde gebied
E Aanleg van een nieuwe Wester-spoelwaterleiding, die haar inhoud
op de zelfde wijze als de nieuwe Ooster-spoelwateraanvoerleiding
zal ontvangen (zie sub D) en voorde doorspoeling der afvoergoten
en riolen in het op Kaart No 4 groen gekleurde gebied zal dienen
F Beweeglijke opstuwing der Kroekoetrivier-omlegging boven de
brug in den Tangerangschen weg, en beweeglijke afsluiting der
zelfde rivieromlegging aan de brug bij Kebon Sirih. Het zoodoende
af te sluiten en op te stuwen water der omgelegde Kali Kroekoet
zal dienen voor de doorspoeling van de afvoergoten en riolen in
het op Kaart No 4 blauw gekleurde gebied
G Handhaving van Molenvliet op het benoodigde peil, met behulp
der bestaande Wilhelminasluizen, ter verschaffing van het water,
noodig voor het doorspoelen der afvoergoten en riolen in het op
Kaart No 4 rood gekleurde gebied
Het met behulp dezer werken te bereiken resultaat zal wezen, dat de
grootere waterloopen zoowel als de afvoergoten en riolen met meer,
zooals thans veelvuldig het geval is, aan langdurige of blijvende vervuiling
onderhevig of verzamelplaatsen van stilstaand water zullen zijn, en dat
verbetering zal worden gebracht in den tegenwoordig in vele kampongs
zoo goed als alles te wenschen overlatenden afvoer der faecalién en
van het huishoudwater
IV Prauwvaart
Dit vraagstuk valt, zooals reeds opgemerkt, buiten het kader mijner
besprekingen
V Drink-, bad- en wasch watervoorziening
Een oplossing van dit vraagstuk wordt, gelet op de plannen van den
Gemeenteraad, spoedig verwacht Op blz 4—5 van het „Overzicht"
wordt nader uiteengezet, waarom dit bepaald urgent assaineerings-
werk bij het ingediende plan onbehandeld is gebleven
VI Faecaalafvoer
Door den aanleg respectievelijk verbetering van het sub II omschre-
ven open gotenstelsel en van sub III omschreven doorspoelingsstelsel
192 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
zal de thans bestaande afvoer van faeces, urine en menagewater een
beduidende verbetering ondergaan Deze afvoer zal in die goten
gemeenschappelijk met dien van het regenwater geschieden
§ III Aleemeen oordeel over de ingediende plannen nlt een sanitair oogpunt
De indiening der plannen is het gevolg geweest van een door den
Gouverneur-Generaal in de eerste helft van het vóór-vonge jaar tot den
Directeur der Burgerlijke Openbare Werken gerichte uitnoodiging het
„daarheen te leiden, dat door den dienst van den Waterstaat in overleg
met den Raad een algemeen plan voor het assainissement van Batavia
worde opgemaakt" (Missive van den Isten Gouvernements-Secretaris
aan den Gemeenteraad van Batavia, dd 8 Juni 1911 No 1392)
„We zien alzoo medio 1911 voor het eerst ten volle omlijnd de oplossing
van het voor Batavia zoo bijzonder belangrijke assaineerings-vraagstuk
aangekondigd", schrijft de ingenieur Van Breen, naar aanleiding dezer
Regeeringsmissive, op blz 3 van zijn „Overzicht", en uit hetgeen ZWEQ
op die zelfde bladzijde verder over vroegere plannen tot „gedeeltelijke
of gescheiden verbetering" in het midden brengt, waarbij — naar hij
verzekert — over het hoofd werd gezien, dat de verbetering van „den
toestand" algemeen en in z'n geheel, met partieel, en evenmin in afzon-
derlijke deelen gescheiden, moest worden ter hand genomen, zou men
tot de gevolgtrekking moeten komen, dat het in de bedoeling van het
Departement der Burgerlijke Openbare Werken heeft gelegen, thans een
complex van plannen in te dienen, waarmee de volledige assaineering,
d 1 „gezondmaking", der stad Batavia werd beoogd
Onder het „assaineeren" van een stad heeft men toch te verstaan het
wegnemen van al die factoren, welke op den gezondheidstoestand der
bevolking een ongunstigen invloed kunnen uitoefenen, en het scheppen
van zoodanige factoren als op het voorkomen van ziekte en sterfte van
gunstigen invloed moet worden geacht
Ter verdediging van het hooge bedrag, hetwelk de uitvoering der voor-
gestelde werken zal vorderen (drie millioen gulden) betoogt dan ook de
Chef der 1ste Waterstaatsafdeeling in zijn aan den Directeur der Burger-
lijke Openbare Werken gerichte missive van den 26sten October 1912
No 4041 (blz 4), dat „in de eerste plaats natuurlijk het sanitair belang
op den voorgrond treedt" Hij verwerpt a prion de gedachte aan twijfel
omtrent de mogelijkheid, met behulp dezer geldsom de hoofdplaats van
Nederlandsch-lndië, met een bevolking van 140000 zielen, te herscheppen
in een gezonde plaats , ,dat zij tegenwoordig volstrekt met
is", zooals de Heer Roos geenszins ten onrechte opmerkt
Zelfs verwacht deze hoofdambtenaar, dat „epidemieën, waardoor zij
tegenwoordig herhaaldelijk wordt geplaagd, tot het verleden zullen
behooren"
Dit IS inderdaad een optimistisch standpunt, dat men van ganscher
harte zou wenschen te mogen deelen, maar helaas bij de verdere bestu-
deering der stukken al spoedig genoopt wordt prijs te geven Op blz 4
van zijn „Overzicht" toch maakt de Heer Van Breen de opmerking (naar
hij zegt „wellicht ten overvloede" welke restrictie men echter na het
bovenstaande niet zoo licht zal beamen) „dat het ingediende plan uit-
sluitend die werken tot assaineering van Batavia omvat welke tot het
arbeidsveld van den Ingenieur behooren, en dus geen voorstellen inhoudt
tot verbetering van toestanden, beheerscht dan wel te beheerschen door
politiemaatregelen, medische hulp of anderszins"
Het „arbeidsveld van den Ingenieur" wordt in de daarop volgende alinea
van het Overzicht al dadelijk besnoeid door de mededeeling, dat (en
waarom) het vraagstuk der drinkwatervoorziening bij het plan onbehan-
deld IS gebleven, en op de volgende bladzijde nader omlijnd door de aan
duidelijkheid nu niets meer te wenschen overlatende verklaring dat het
in casu „alleen de werken tot verbetering van den waterstaatkundigen
toestand, d w z van den wateraf- en aanvoer" behelst een verklaring,
bevestigd door de in de voorlaatste alinea van blz 18 gegeven omschrij-
ving van het vooropgestelde doel als „verbetering van den bestaanden
slechten hydrographischen toestand"
Uit de ons aangeboden stukken heeft zich aldus geleidelijk de volgende
gedachtengang geopenbaard
De gezondmaking van een stad vereischt de medewerking van ver-
schillende deskundigen, en wel
Ie van den waterstaatkundigen ingenieur,
2e. van ingenieurs van andere technische bedrevenheid,
3e van de politie,
4e van den medicus, in het bizonder den verleener van geneeskun-
dige hulp,
5e „anderszins", waartoe dan b v onder meer, de hygiënist te rekenen
zal zijn.
Met deze schaal van urgentie of waardeschatting van gezondheids-
bevorderaars, resp assaineerings-beoefenaren, zal men in het gegeven
geval, waar de bekleeder \an No 1 der ranglijst het juiste inzicht en de
welwillendheid heeft betoond, ook het oordeel van No 5 dier lijst in te
winnen, gereedelijk vrede kunnen hebben Samenwerking en overleg
van technicus en hygiënist is aldus immers bereikt, en juist hiervan is
voor het doel, dat beiden in dit geval nastreven, succes te verwachten
De boven uit de inleiding tot het Overzicht van den ingenieur Van
Breen geciteerde aanvankelijke omschrijving van den inhoud zijner
plannen zou kennelijk nog juister zijn geweest, indien daarin tusschen
de woorden „uitsluitend" en „die werken" de woorden ,een gedeelte
van" waren ingelascht
Want, afgescheiden van de onmiddellijk daarop gevoegde beperking
ten opzichte der drink- fwasch- en bad-) watervoorziening en van de
later volgende beperking met betrekking tot den afvoer van faecaliën
enz, IS het duidelijk, dat er nog andere, en uitermate belangrijke, tot
„het arbeidsveld van den Ingenieur" behoorende werken bestaan, die
ter bereiking van het volledig assainissement eener stad noodzakelijk
zouden behooren te worden uitgevoerd
Ik denk in de allereerste plaats aan het vraagstuk der volkshuisvesting
Zonder een radicalen omkeer in de methode van/lui^cnoouH" en Aurzcn-
bewoning, voornamelijk door Inlanders en vreemde Oosterlingen, is een
bevredigende eindoplossing van het vraagstuk der volksgezondheid on-
denkbaar Men behoeft alleen maar op het, blijkens de jongste onder-
zoekingen sterk heerschen van longtering onder de Inlandsche bevolking
van Batavia te wijzen, om het gewicht van deze opmerking te doen ge-
voelen Het geheele tuberculosevraagstuk wordt in hooge mate door
woningtoestanden beïnvloed, om niet te zeggen beheerscht De invloed,
die woningverhoudingen op het gevaar van verspreiding der pestziekte,
waar deze heerscht, kunnen uitoefenen, behoeft hier slechts te worden
aangeduid, eveneens die, welke zij op het voorkomen en de talrijkheid
van ziekteverspreidende vliegende en kruipende insecten doen gelden
Ik zeg niet, dat in het tegenwoordig stadium der volksontwikkeling het
woningvraagstuk oplosbaar is Zoo niet, dan is als consequentie hiervan
de gevolgtrekking te aanvaarden, dat ook het assaineeringsvraagstuk,
zelfs wat de technische zijde daarvan alléén betreft, gedeeltelijk alsnog
onoplosbaar is In dit geval kan er den technicus ook niet de minste
aanmerking over worden gemaakt, dat hij het niet binnen zijn gezichts-
kring heeft toegelaten Dit geschiedt ook niet Een juiste omlijning van
het assaineeringsvraagstuk in zijn geheel maakt evenwel naar mijn meening
bovenstaande opmerkingen onvermijdelijk
Als onderdeel van het vraagstuk der volkshuisvesting is dat van den
stedenbouw te beschouwen Een algemeen bouwplan, en onder de tegen-
woordige omstandigheden vooral een goed doordacht mtbreidmgsplan
voor de Gemeente Batavia, is geen overbodige weelde Hier bevindt men
zich eerst recht midden in het arbeidsveld van den Ingenieur", resp
van den architect
Als andere technisch-hygienische quaesties, welker oplossing moet
worden bestudeerd, stip ik pro memorie slechts de volgende aan vuilnis-
verzorgin?, bedrijfshygiène, lijkwezen, voedingswezen en zooveel andere,
waar de ingenieur, de architect, de technoloog en de geneeskundige
elkaar de hand moeten reiken
Van dit alles eischt op het oogenblik (en uit een oogpunt van practische
preventieve geneeskunde is dit niet anders dan toe te juichen) speciaal
het vraagstuk van den wateraf- en aanvoer ter hoofdplaats Batavia, met
dat van den faecaalafvoer daaraan annex, onze aandacht
Het antwoord moet gegeven worden op de hoofdvraag „Oefent de
slechte hydrografische toestand, waarin Batavia's bodem op het oogenblik
verkeert, op den algemeenen gezondheidstoestand zoodanigen ongunstigen
invloed uit, dat de uitvoering van omvangrijke en kostbare werken als
de thans voorgestelde ter verbetering daarvan moet worden aanbevolen"'
En daarnaast op de nevenvraag „Is van de uitvoering der voorgestelde
werken, voor zoover zij op den afvoer van faecaliën enz betrekking
hebben, hierop een gunstige invloed te verwachten, en zal zij aan een
definitieve oplossing van het faecaal-vraagstuk met belemmerend in den
weg kunnen staan"'
De nevenvraag zal in § IV dezer nota op zich zelf onder het oog worden
gezien De hoofdvraag moge thans haar beantwoording vinden
De voorloopige uitkomsten van den in Januari 1912 bij wijze van
tijdelijken maatregel voor de hoofdplaats Batavia ingestelden gezondheids-
dienst hebben geleerd, dat ongeveer 40 pCt van het gezamenlijke door
dien dienst verrichte werk op het gebied van het malariaonderzoek en
de malariabestrijding is gevallen. Dit feit betoogt krachtiger dan theore-
tische beschouwingen zouden vermogen de beteekenis, welke malaria als
volksziekte voor de Inlandsche bevolking der hoofdplaats bezit
Beschouwen wij de uitkomsten van het onderzoek nader m hetonder-
district Manggabesar, waar het 't intensiefst is uitgevoerd, dan blijkt,
dat van de gedurende 49 weken van het jaar 1912 onderzochte 5738 Inlanders
2447 volgens het mikroskopisch bloedonderzoek aan malaria hebben ge-
leden , d 1 42 pet
De sterfte aan malaria is hiermee niet evenredig geweest, want bij
slechts 63 van de 863 in het genoemde onderdistrict gedurende het ver-
IN KROMO'S GROOTE LAND
slagtijdperk overleden onderzochte Inlanders, d i dus in 7 3 pCt van
het totaaal-aantal onderzochte sterfgevallen, is malaria oorzaak van den
dood geweest
Dit IS geen klem percentage Het bewijst slechts, dat andere ziekten
hebben geheerscht, die de Inlandsche bevolking nog sterker hebben ge-
teisterd Die ziekten waren in 1912
cholera met 207 pCt van de totaal-sterfte, en
pokken „ 78 „ „ „ „ . waarop volgde
malaria „ 73 , „ „ „ „ Daarna kwamen
longtuberculose „ 5 6 „ , „ „ „ , opgeheven In een oneoldoend gedraineerden
dysenterie „ 50 „ „ „ „ „ , waar Danaieden-werk Hier kan afdoende één middel slechts hulp brengen,
ziekten der ademhalingsorganen, met 4 0 pCt van de totaal-sterfte,
typhus abdominalis, met 1 5 pCt van de totaal-sterfte,
andere ziekten, met 48 1 pCt van de totaal-sterfte
Dat 7 3 pCt der totaal-sterfte als indicatie der mortaliteitsverhoudmgen
inderdaad geen klein percentage beduidt, komt klaarder tot zijn recht
door een blik op onderstaande tabel, waarin voor elk van de genoemde
doodsoorzaken het tot jaarcijfer herleide pro 10000-getal met betrekking
tot de bevolkingsgrootte van Manggabesar is berekend Wij krijgen dan voor
cholera 131 2 pCt
pokken 491 „
malaria 462 „
longtuberculose 35 2 „
dysenterie 31 5 „
ademhalingsorganen 24 9 „
typhus abdominalis 95 „
andere doodsoorzaken 304 9 „
Indien de urgentie van assaineeringsmaatregelen alleen n a a r d e sterfte-
getallen moest worden beoordeeld, zou het geconstateerde sterftegetal
van ruim 4§ per tienduizend inwoners per jaar reeds het geven van ad-
vies in krachtig positieven zin wettigen Men denke eens — om een ver-
gelijkingspunt te bezitten — aan het feit, dat de meest doodende van
alle ziekten in het moederland, de longtuberculose, in Nederland over
1910 per 10000 van de geheele bevolking 117 slachtoffers heeft gefeischt
Dit feit kan aldus worden uitgedrukt dat de malaria te Batavia (volgens
de tot nu ter beoordeeling van den toestand beschikbare voorloopige ge-
gevens) onder de Inlandsche bevolking vier maal zooveel doodenopeischt
als de ernstigste volksziekte onder de Nederlandsche bevolking doet
Wat uit een maatschappelijk oogpunt daarenboven een morbiditeits-
cijfer als het boven vermelde beteekent, behoeft nauwelijks een uitvoe-
rige toelichting Op een bevolking van 14475 zielen zijn gedurende 49
weken 2447 zoo ernstig aan malaria lijdende bevonden, dat deze zieken
daartoe thuis, grootendeels bedlegerig, zijn moeten blijven Dit beteekent
geheel iets anders dan de gebruikelijke opgaaf van den „milt-index", die
het percentage met malaria geïnfecteerde maar valiede individuen tracht
aan te duiden De 2447 gedurende 49 weken van het jaar 1912 in het
onderdistrict Manggabesar onderzochte malarialijders waren voor het
overgroote meerendeel acuut-zieken, allen zonder uitzondering ongeschikt
voor hun dagelijksch werk Dit beteekent, dat het vorig jaar 18 pCt van de
Inlandsche bevolking van Manggabesar (in een tot jaarcijfer herleid ge-
tal uitgedrukt) langeren of korteren tijd ten gevolge van malaria ziek en
„erwerbsunfahig" zijn geweest
Tegenover feiten van een dergelijke brutaliteit is ernstige tegenspraak
van de stelling, dat een rationeele malariabestrijding voor Batavia drin-
gend noodig IS, nauwelijks te duchten
Wat IS onder „rationeele" malariabestrijding echter te verstaan?
Aan de bedoelingen van velen, waaronder hooggeachte ambtgenooten te
Batavia, die in vroeger jaren hebben gemeend, de oplossing in de gratis-
verstrekking van chinme te moeten zoeken, en de illusie hebben ge-
koesterd, door een stelselmatige organisatie dier verstrekkingen het doel te
zullen bereiken, weusch ik geen afbreuk te doen Zelfs neem ik gaarne
aan, dat langs dezen weg menig leven is behouden gebleven, dat anders
verloren zou zijn gegaan, en dat daarnevens een quantum arbeidsver-
mogen is hersteld of bespaard, hetwelk aan de gemeenschap ten goede
IS gekomen
De malaria is er echter met mee bestreden en zal op deze wijze in een
omgeving, waar het aantal infectiebronnen en infectieverspreiders beide
ongestoord aanwezig en werkzaam blijven, nooit bedwongen kunnen
worden
Deze waarheid wordt tegenwoordig wel zoo algemeen toegestemd, dat
verder betoog op dit punt achterwege mag blijven
Fundamenteele beteekenis in de malariabestrijding wordt, in tegen-
stelling met de vroeger beproefde (en in kleinen kring, onder zeer
gunstige verhoudingen, zelfs met goed gevolg beproefde) „assaineering
van den mensch", heden ten dage dan ook alleen aan de daarnaast staande
„assaineering van den bodem" toegekend („bodem" hier in den algemeenen
zin van „terrein" op te vatten)
Maatregelen op dit gebied vallende, worden gewoonlijk als „groote" en
«kleine" tegenover of naast elkaar gesteld.
193
De „groote assaineeringsmaatregelen" zijn, kort gezegd, die bij welke
de ingenieur te pas komt, de „kleine assaineeringsmaatregelen" die, tot
welker uitvoering sedert het baanb'ekend werk van Ross de „malaria-
brigades" worden benut Het zou geen zin hebben, op deze plaats over
deze ontwerpen uit te weiden
Kleine maatregelen in den hierbedoelden zin kunnen van ontzachlijk
veel nut zijn Zij zijn in malariastreken zelfs doorloopend onmisbaar.
Alle kleinere, min of meer „toevallige" leg- en broedplaatsen voor
malaria overbrengende muskieten moeten er door worden opgezocht en
bodem is dit echter een
en dit IS wat de ingenieurs „verbetering van den hydrografischen toestand"
noemen, een werk, dat tot het gebied der „groote maatregelen" behoort
Naar deze verbetering is te Batavia reeds sedert eeuwen gestreefd Men
leze er het geschiedkundig overzicht van den Heer Van Breen op na en
vinde daar de verklaring van het onwederlegbare feit, dat het doel, zelfs
ten naaste bij, nimmer is bereikt
Overmatige aandacht is tot in de allerlaatste jaren toe besteed aan
het inderdaad naast voor de hand liggend doel het droogmaken van
circumscripte, kleinere of meer uitgestrekte stukken grond, het aanleggen
van locale afwateringswerken, ophoogen van evident drassige laaggelegen
terreinen, dempen van zeer hinderlijke poelen, e n z , in één woord aan
„stelselloos verbeteringswerk van kleinen omvang" zooals de Heer van
Breen het op blz 8 van zijn „Overzicht" zeer juist omschrijft
In bedoeld Overzicht wordt naar mijn meenmg voldingend bewezen,
dat ook langs dezen weg, dien der „secundaire" hydraulische werken van
grooteren omvang, het doel nooit kan worden bereikt, en dat daaraan de
aanleg van „primaire" waterstaatkundige werken dient vooraf te gaan
Dit zijn de werken waarop § II sub I der hierbij aangeboden nota
betrekking heeft de hoofdwerken, die de algemeene afwatering van
Batavia ten doel hebben
Ik verwijs thans naar het daar overzichtelijk meegedeelde en con-
stateer, dat uitvoering dezer hoofdwerken ter bereiking van het juist
omschreven doel onder alle omstandigheden, per se, noodig zal zijn
Het is er echter verre vandaan, dat hierdoor een afdoende verbetering
van den hydrografischen toestand zou kunnen worden verkregen.
Quantitatief staat het daarmee te behalen resultaat verre ten achter bij
het resultaat, door de uitvoering der in § II sub II dezer nota omschreven
nevenwerken, welke de locale afwatering beoogen, te verkrijgen De
aldaar vermelde cijfers omtrent den aanvang van de door hoofd- en
nevenwerken te assaineeren bodemcomplexen wijzen dit uit De neven-
werken zijn echter aan de hoofdwerken onvoorwaardelijk gebonden, de
laatste vormen voor de eerste de conditio sine qua non
Ook uitvoering der nevenwerken acht ik in beginsel zonder voorbehoud
noodzakelijk
Ik maak er in het bijzonder opmerkzaam op, dat deze uitspraak niet
zal kunnen worden gewijzigd door de richting, waarin de oplossing van
het vraagstuk van den faecaal-afvoer zal worden gezocht
Wel zal de mogelijkheid van uitvoering der werken, voor een rationeelen,
aan billijke hygiënische eischen voldoenden faecaal-afvoer noodig, aan
het verloop van een deel der locale afwateringswerken gebonden kunnen
blijken te zijn, zoodat omtrent het verloop dier leidingen in bijzonder-
heden geen beslissing zal mogen worden genomen, vóórdat het te volgen
faecaal-afvoerstelsel in beginsel zal zijn vastgesteld (in de volgende
paragraaf zal dit punt nader worden toegelicht) Deze reserve geldt echter
slechts een onderdeel dezer plaatselijke afwateringsleidingen De neven-
werken in het plan-Van Breen dienen toch in hoofdzaak voor de locale
afwatering, slechts subsidiair voor den afvoer van excrementen Indien
afzonderlijke werken voor het laatste doel mochten worden noodig be-
vonden, zouden de eerste hun reden van bestaan geenszins verliezen.
En ook het geprojecteerde verloop zal er, voor zoover de kampong-
leidingen betreft, met door worden beinfluenceerd Dit heeft zich te
richten naar de topografische kampongverhoudingen, zooals die eenmaal
bestaan en in de naaste toekomst te verwachten zijn
Verder zal men echter in zijn positieve conclusies, naar mij voorkomt,
eerst mogen gaan na vaststelling van het beginsel, dat aan den afvoer
van faeces enz ten grondslag zal worden gelegd Met name zal eerst
daarna over het vraagstuk „open of gesloten afvoergoten" uitspraak
kunnen worden gedaan En deze reserve geldt (in tegenstelling met die
omtrent het verloop der periphere afwateringswerken) ook de kampong-
leidingen
De voorbereidingen eener oplossing van dit belangrijk onderdeel der
aanhangige quaestie meen ik - zooals gezegd - in een afzonderlijke
paragraaf te moeten behandelen Hieraan dient echter nog vooraf te gaan
een kort woord over de uitvoering der werken, in deze nota sub III van
paragraaf II (blz 4—5) ter sprake gebracht die ter bewerkstelliging van
de doorspoeling der stad
In beginsel zijn deze doorspoelingswerken even onmisbaar als de vorige
De sub A, B en C omschreven onderdeden dier werken zullen, even-
25
 194 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
als de sub I van paragraaf II besprokenen, onder alle omstandigheden,
per se, noodzakelijk zijn
Ten aanzien der sub D E F en O omschreven onderdeelen, geldt,
mutatis mutandis, dezelfde reserve als ten opzichte van een deel der
sub II van paragraaf II bedoelde werken is uitgesproken, zooals in de
volgende paragraaf eveneens nader zal worden toegelicht
§ IV Het vraagstuk van den faecaalafvoer.
De wijze, waarop de afvoer van faeces, urine en menagewater te
Batavia tegenwoordig is geregeld, kan den toets der cntiek met door-
staan Zi] IS een gemeente van de beteekenis van Nederlandsch-Indit's
hoofdstad onwaardig
Beperken wij onze aandacht voor het oogenblik tot dat onderdeel der
kwestie, dat door de indiening der plannen tot verbetering van den
wateraf- en aanvoer een verhoogde actualiteit heeft gekregen, dan mag
met voldoening worden geconstateerd, dat de verbetering en gedeeltelijke
aanleg van een spoelwatervoorziening daarin inderdaad een voorloopige
verbetering zal brengen
Waar thans in vele kampongs of kamponggedeelten afvoer, in welken
vorm ook, feitelijk een onmogelijkheid is, hetzij bij gebreke aan goten
met voldoende capaciteit of van goten „überhaupt", het/ij door gebrek
aan voldoend spoelwater, zal hierin na uitvoerig der geprojecteerde
werken een onmiskenbare verandering ten goede te verwachten zijn
In sub VI van paragraaf II (blz 6) werd deze conclusie reeds getrokken
Afdoend zal deze verbetering, zooals de Heer Van Breen o a op blz 26
van het Overzicht terecht opmerkt, inderdaad niet zijn De ontwerper
der plannen is er evenwel op bedacht geweest, de mogelijkheid eener
latere eventueele afdoende verbetering van den faecaalafvoer in het oog
te houden, en hij meent, dat in afwachting daarvan aan het sanction-
neeren zijner plannen, in hun vollen omgang, mets in den weg staat
In de vorige paragraaf heb ik ten aanzien dezer gevolgtrekking een
reserve gemaakt en de ineening uitgesproken, dat met betrekking tot de
volgende drie punten een beslissing eerst zal kunnen worden genomen
nadat omtrent het faecaalvraagstuk een pnncipièele beslissing zal zijn
gevallen
Ie den aanleg van open of van gesloten leidingen voor den localen
waterafvoer,
2e het verloop van een gedeelte van dit plaatselijk afwateringsnet,
3e. het verloop van het plaatselijk spoelwater-aanvoernet,
In verband hiermede meen ik nu op het volgende te moeten wijzen
Na voltooiing van de thans voorgestelde werken tot verbetering van
wateraf- en toevoer zal het grootste deel der faeces, urine en menage-
water van de Inlandsche bevolking der hoofdstad Batavia in open goten
worden gedeponeerd en daaruit met behulp van spoelwater en hemel-
water langs gaandeweg in diameter toenemende open goten naar de
groote open waterloopen en rivieren worden gevoerd
Voor zoover ik uit de schematische gegevens van kaart No 5 heb
kunnen afleiden, zullen zoodoende de volgende rivieren en groote water-
loopen geregeld met excrementen worden gevoed Tji Liwoeng, Parapat-
tankanaal, Kali Baroe,Kali Soenter, Goenoengsarikanaal,Oude Havenkanaal,
Molenvhet, Oost-Stadsbuitengracht, Tii Dang, Kali Kroekoet, Kali Besar
Indien ik juist heb gezien, zullen de volgende waterloopen met voor
den afvoer van excrementen worden benut het hoofdbandjirkanaal, de
Kali Lio, de Bacharachtsgracht, Amanusgracht, West-Stadsbuitengracht,
Kali Baroe
WIJ hebben hier dus te doen met dien vorm van het spoelleiding-afvoer-
stelsel („Schwemmkanalisation") dat als een stelsel van gemengden afvoer
kan worden aangeduid In de betreffende literatuur vindt men dit stelsel
ook wel als „éénledig stelsel" aangehaald, in het Duitsch als „Sammel-
systeem" Criterium is Ie afvoer van regenwater + faeces + urine -f
ménagewater door een gemeenschappelijke leiding Daartegenover staat
het .tweeledig stelsel", m a w het stelsel van den gescheiden afvoer
(„Trennsysteem"), waarbij het hemelwater door een eigen leiding, de
faeces -f- urine + huishoudwater door een tweede leiding naar de plaats
hunner bestemming worden gevoerd
Ter voorkoming van misverstand worde hier opgemerkt, dat eenander
deel der excrementen van Batavia's bevolking in beerputten (grootendeels
waarschijnlijk zinkputten) wordt gedeponeerd en daaruit (gedeeltelijk,
in karren) wordt weggevoerd en in de rivieren, op daarvoor aangewezen
plaatsen, gestort
Een zeer groot deel der stedelijke excrementen, hoofdzakelijk bestaande
uit huishoudwater en urine, maar ook een moeilijk te schatten hoeveel-
heid faeces bevattende, wordt op of in den grond der bewoonde stad
gedeponeerd
Dit alles zal bij een definitieve regeling van het faecaalvraagstuk nader
ter sprake moeten komen, maar kan op ons oordeel over de plannen-
Van Breen geen invloed oefenen
Zeer terecht is er door den Directeur der Burgerlijke Openbare werken
in de 6de alinea zijner missive van den 22sten Januari j I No 13I2/E op
gewezen, dat bij de voorgestelde werken van een gescheiden afvoer van
faecaliën enz geen sprake is geweest
In de ISde alinea dier missive wordt evenwel nadruk gelegd op het
feit, dat dit vraagstuk wel degelijk de aandacht van den ontwerper heeft
gehad en dat de in het algemeen plan opgenomen spoelwater-aanvoer-
leidingen het water zullen kunnen leveren, dat noodig zal zijn ter door-
spoeling van een tweeledig afvoerstelsel, indien de Gemeenteraad later
tot den aanleg hiervan mocht besluiten In dit geval zou de inhoud der
spoelwater-aanvoerleidingen moeten en kunnen worden verdeeld Éen
dier afvoerleidingen zou de thans ontworpen leiding voor de locale af-
watering zijn die daarna dus uitsluitend voor zoover het hemelwater er
met in zou voorzien, met water van de aanvoerleidingen zou moeten
worden doorgespoeld, de tweede afvoerleiding zou de door den Ge-
meenteraad eventueel gewenschte nieuwe leiding voor het transport van
faeces urine en ménagewater zijn, welke doorioopend of althans frequent-
periodiek met een gedeelte van den inhoud der spoelwater-aanvoerlei-
dmgen zou moeten worden doorgespoeld
Op blz 5 van het „Overzicht" deelt de Heer Van Breen mede, dat
„afzonderlijke werken" voor de faecaalafvoer (waarmee dus de juist ge-
noemde tweede afvoerlcidmg is bedoeld) zoo bizonder hooge uitgaven
zullen vorderen, dat „althans voorloopig" daarvan wel zal moeten worden
afgezien
Hierbij heeft ZHEG er zich met over uitgelaten, of hij het oog heeft
gehad op een tweede open leiding of op een gesloten leiding voor
dit doel
Voor de kosten berekening moet dit echter een belangrijk verschil
maken
In de tweede plaats zal de uitslag dezer berekening in hooge mate
afhankelijk zijn van de vraag, hoever bij het aanleggen van een afzon-
derlijke faecaal-atvoerleiding de splitsing van de regenwater-afvoerleiding
zal moeten worden doorgevoerd Het is denkbaar, dat een geheel nieuwe
afvoerleiding voor de excrementen zal moeten worden ontworpen, het is
echter ook denkbaar, dat de faeces enz gedeeltelijk langs het zelfde traject
als het hemelwater zullen kunnen worden weggevoerd
Omdat de laatste mogelijkheid met buitengesloten is, is in de vorige
paragraaf door mij voor opschorting van ons oordeel over de vaststelling
van het verloop der locale afwateringswerken gepleit Voor de meest
penpheer gelegen gedeelten der door den Heer Van Breen voorgestelde
afwateringswerken, de eigenlijke kampongleidingen, zal een gewijzigd
verloop, hetzij voor den afvoer van regenwater plus excrementen, hetzij
voor dien van regenwater alleen, wel buitengesloten zijn Ten aanzien
van deze goten zal echter ook moeten worden beslist, of zij open of
gesloten zullïn moeten worden geconstrueerd Het resultaat deze over-
wegingen was daarom, dat ik meende, inij een oordeel over den aanleg
dezer plaatselijke afv,ateringswerken te moeten voorbehouden
A fortiori geldt dezelfde gevolgtrekking den aanleg der spoelwater-
aanvoerleidingen Waar de vraag, hoe de faecalién enz zullen worden
afgevoerd, in haar geheel nog moet worden bestudeerd, zou een uitspraak
over de plaatsen, waar voor dit doel spoelwater noodig zal zijn en over
welke hoeieelhcden water men voor dit doel op de verschillende daarvoor
aan te wijzen plaatsen zal moeten kunnen beschikken, voorbarig zijn
Hl rmede zijn de conclusies, in het einde der vorige paragraaf met
betrekking tot het verloop der spoelwateraanvoer- en locale afvoerlei-
dingen gelrokken, m i voldoende toegelicht en rest mij een korte be-
spreking van de quaestie der open of gesloten leidingen
Om finantieele- en utiliteitsredenen heeft de Heer Van Breen (blz
21—22 van zijn Overzicht) de voorkeur aan open goten boven riolen
gegeven en de voordeden der eerste in een zevental punten geformu-
leerd, die ik de revue zal laten passeeren
a De aanleg is minder kostbaar
Dit IS een motief van betrekkelijke waarde Indien door het nastre-
ven van goedkoopen aanleg belangrijke voorwaarden, waaraan de
leidingen uit hygiënisch oogpunt behooren te voldoen, zouden moeten
worden prijsgegeven, zou de zuinigheid in dit gevalde wijsheid bedriegen
b Gemakkelijker uit te voeren onderhoud
Indien om andere redenen hetzij voor een éénledig, hetzij voor een
tweeledig afvoerstelsel de eisch „gesloten leiding" gebiedend mocht
worden gesteld, zal in dit bezwaar moeten worden berust, zooals
daarin overal elders waar rioolstelsels in gebruik zijn, is berust,
resp in de daaruit voorkomende nadeelen is voorzien
c Zichtbaarheid der vervuiling
Dit voordeel kan als zoodanig alleen zijn bedoeld wanneer uitgegaan
IS van de gedachte, dat geen faeces etc door deze leidingen zullen
worden getransporteerd, dat m a w door de Gemeente tot een ge-
scheiden afvoerstelsel zal worden overgegaan In het omgekeerde
geval zou dit „voordeel" in geen enkele verhouding staan tot de
groote hygiënische nadeelen, voortvloeiende uit de omstandigheid
dat de weggespoelde faeces zichtbaar zouden zijn
IN KROMO'S GROOTE LAND
Deze nadeelen zijn, van aesthetische en opvoedkundige momenten
afgezien, voornamelijk de gelegenheid voor contactinfecties en voor
(bIj eenigszins sterken regenval) het overloopen der goten
ZIJ zijn in hun anti-hygiënische strekking van zoo overwegende
beteekenis, dat zij een open plaatselijk afvoerstelsel, indien dit een
éénledig stelsel (gemengde afvoer) moet zijn, m i volstrekt onaan-
nemelijk zouden maken
d Beter en zekerder toegankelijkheid voor terreinwater
In een tweeledig stelsel zal deze factor voor den hemelwater afvoer
een voordeel beteekenen In een éénledig open stelsel zal hij het
uitspoelen van faecaalmassa's in de hand werken en dus als ernstig
nadeel moeten worden beschouwd
e Voorkoming van opslibbing
Hieromtrent geldt het boven sub 6 opgemerkte
ƒ Meerdere waterberging
Nadere technische voorlichting zal noodig zijn ter erlanging van
het inzicht dat een open leiding van zekere diameter zich in een
grooter inhoudsruimte dan een gesloten leiding van dezelfde dia-
meter mag verheugen
g Vrije toetreding van licht en lucht
Indien hiermede een toespelling op zelf-reinigingsmogelijkheden is
bedoeld, zal het geen betoog behoeven, dat deze factor alleen in
geval de leiding geen faecaliën transporteert (dus bij een tweeledig
stelsel) eenig gewicht in de schaal zal kunnen leggen
Samenvattende, zien wij, dat een open afvoerstelsel boven een gesloten
stelsel geen enkel voordeel, daarentegen wel onoverkomelijke nadeelen
aanbiedt, wanneer het een gemengd (éénledig) afvoerstelsel geldt Wan-
neer de door den Heer Van Breen in het licht gestelde technische voor-
deden van een open stelsel van overwegende beteekenis zijn, pleiten
ZIJ — mutatis mutandis — sterk voor den aanleg van een gescheiden
(tweeledig^ afvoerstelsel Alleen het sub a genoemde voordeel zou dan
moeten worden prijsgegeven, terwijl bij den aanleg van een open regen-
water afvoerleidmg zou moeten worden gezocht naar waarborgen ter
voorkoming van vervuiling daarvan met menschelijke excrementen
Een en ander bevestigt inmiddels de noodzakelijkheid van reserve in
het uitspreken van een oordeel over de waarde, resp toelaatbaarheid
van dit onderdeel der voorgestelde werken
Ten slotte zij hier nog de aandacht erop gevestigd, dat door den Heer
Van Breen niet nader is uiteengezet, waarom van de uitvoering van
afzonderlijke werken voor den faecaalifvoer naar zijn meenmg wegens
de kosten „althans voorloopig" zal moeten worden afgezien Het is toch
niet aan te nemen, dat die kosten in den loop der jaren zoo aanzienlijk
zullen verlagen, dat de financieele factor door uitstel aanmerkelijk in
beteekenis zou verliezen
Evenmin dat in afzienbaren tijd de Gemeente Batavia over millioenen
zal hebben te beschikken, die de financiéele zorgen, waaronder zij thans
gebukt gaat, zullen doen verdwijnen Indien echter geen van beiden het
geval IS, lijkt het mij niet aanbevelenswaardig, bij het ontwerpen van
een groot assaineeringswerk, waarvan de uitvoering uit den aard der
zaak toch altijd over een aantal jaren zal moeten worden verdeeld, de
oplossing van een der voornaamste daarbij betrokken vraagstukken niet
vol onder de oogen te zien
Zóó doende, ware het toch (zooals nu wel voldoende is toegelicht)
denkbaar, dat bij de aanvankelijke oplossing van het technisch gedeelte
van het assaineeringsvraagstuk in zijn geheel een weg werd ingeslagen,
waarlangs een latere rationeele oplossing van het bedoelde belangrijke
ondeideel (i c den faecaalafvoer; öf niet öf slechts ten koste van zoo
buitensporige geldsommen te vinden zou zijn, dat hiervan dan om prac-
tische redenen zou moeten worden afgezien, dan wel aan de Gemeen-
schap offers zouden moeten worden opgelegd, die bij de vaststelling van
een primair alles-omvattend technisch assaineeringsplan hadden kunnen
worden vermeden
Wel bevestigt de Heer Van Breen op blz 5 en biz 26—28 van zijn
Overzicht de boven aangehaalde verzekering van den Directeur der
Burgerlijke Openbare Werken omtrent de mogelijkheid van aansluiting
der thans voorgestelde locale afwateringswerken en spoelwater-aanvoer-
leidingen aan later eventueel gewenschte gescheiden faecaalafvoer-
werken, het ware evenwel begrijpelijk, indien de verdienstelijke ont-
werper der thans aan onze beoordeeling onderworpen technische werken
hierbij zijn gedachtengang niet had weten los te maken van een stelsel
van gescheiden faecaalafvoer, dat parallel aan het thans geprojecteerde
gemengde afvoerstelsel zou moeten verloopen.
Een sterk hiervan afwijkende oplossing ware echter wellicht denkbaar
en wenschelijk, een oplossing, die wellicht niet of hoogst bezwaarlijk ver-
eenigbaar zou kunnen zijn met het op blz 21 (al 4) van het Overzicht aan-
vaarde beginsel, locale afwatering, zooveel mogelijk in hoofdstrekking lood-
recht op de noordelijk verloopende groote waterloopen te doen plaats
vinden Het ware bv denkbaar, dat na overweging van de verschillende
mogelijkheden, die zich hier voordoen, tot de conclusie werd gekomen, dat de
195
oplossing van het vraagstuk van den faecaalafvoerintegendeel zou moeten
worden gezocht in den aanleg van (gescheiden of gemengde) leidingen,
welker verloop en richting een sterk gewijzigd verloop der thans ont-
worpen spoelwateraanvoerleidingen en dien tengevolge ook van de thans
geprojecteerde locale afvoerleidingen noodig zou maken, een verloop en
richting, die, onmiddellijk in het oorspronkelijk assaineeringsplan gecon-
cipieerd, op de aanlegkosten wellicht geen overwegenden invloed zouden
behoeven uit te oefenen maar, indien later als amendement op de in-
middels in uitvoering genomen werken voorgesteld, wegens aanmerkelijke
stijging dier kosten onaannemelijk zouden kunnen worden verklaard
En zoo zouden nog andere factoren, behoorende tot het terrein van
den hygiënist, in het spel kunnen komen, welke de technicus niet heeft
voorzien maar die den medicus hierom niet ontheffen van de verplichting,
het vraagstuk zoo goed mogelijk te doordenken alvorens zich in volle
gerustheid neer te leggen bij de op het gebied van zijn studie vallende
verzekeringen van den ingenieur Deze redeneering klemt te meer, waar
blijkens verschillende uitlatingen van den Heer Van Breen door hem in-
zake het vraagstuk van den faecaalafvoer op enkele punten een ziens-
wijze wordt gehuldigd, die door de bij hygiënisten heerschende inzichten
niet volkomen wordt gedekt Zoo, waar door hem van de „veiligheid"
van zinkputten wordt gewaagd, of waar herhaaldelijk de antithese „ge-
scheiden rioleering" of „faecaalafvoer in de groote waterloopen" wordt
gebezigd een tegenstelling, waarbij zoomin de mogelijkheid van een
gescheiden-faecaalafvoerstelsel met eind-uitloozing in de groote water-
loopen, als de mogelijkheid van een gemengd afvoerstelsel zonder uit-
loozing in de groote waterloopen, volgens de in het aangeboden ontwerp
daarvoor geprojecteerde plaatsen en aangewezen richtingen, onder het
oog is gezien
De mentaliteit van den mgenieur-technicus is nu eenmaal niet die van
den medicus-hygienist, de herinnering aan deze onweerlegbare waarheid
moge volstaan ter ondersteuning van de verzekering, dat bovenstaande
principièele opmerkingen niet in de pen zijn gegeven door de zucht tot
het uitoefenen van critiek opde voorstellen of inzichten van den ingenieur
Van Breen, wiens werk — het zij hier nadrukkelijk verklaard — mij met
eerbied heeft vervuld
Het geheele vraagstuk van den afvoer der faecaliCn is voor de Ge-
meente Batavia zoo moeilijk, dat men daarover, zelfs na grondig onder-
zoek, slechts onder reserve een meening zal kunnen dienen Het mag
den Heer Van Breen reeds als een verdienste worden aangerekend, dat
hij door de indiening zijner plannen dit vraagstuk in concreten vorm aan
de orde heeft gesteld en zoodoende een stap heeft gezet in de richting
eener geheele en afdoende regeling, die, naar mijn overtuiging, zeker zal
moeten worden ondernomen
§V Conclusie.
Op grond van de in het bovenstaande ontvouwde motieven heb ik de
eer, UHEQ in overweging te geven
Ie Den Directeur der Burgerlijke Openbare Werken Uw instemming te
betuigen met den inhoud der ingediende plannen tot verbetering van
den wateraf- en toevoer ter hoofdplaats Batavia in het algemeen
2e Genoemden Departements-Chef te kennen te geven, dat Uwerzijds
een spoedige uitvoering van dat gedeelte der voorgestelde werken,
die in deze nota boven sub I, A tot en met E, van paragraaf H (blz 2)
en sub III, A tot en met C, van paragraaf II (blz 4—5) zjn omschreven,
zal worden toegejuicht
3e ZHEG in kennis te stellen van de practische bezwaren, welke tegen
het autoriseeren van alle andere voorgestelde werken bestaan
4e Den zelfden hoofdambtenaar uit te noodigen, één of meer deskundigen
van zijn dienst aan te wijzen, die tezamen met één of meer door U
aan te wijzen geneeskundigen en één of meer door den Gemeente-
raad van Batavia aan te wijzen deskundigen het vraagstuk van den
faecaalafvoer der hoofdplaats Batavia in nadere studie zullen nemen
5e Den Gemeenteraad van Batavia in kennis te stellen van het door U
aan den Directeur der Burgerlijke Openbare Werken ter zake der
voorgestelde werken tot verbetering van den wateraf- en toevoer
uit te brengen advies en de motiveering daarvan, en dien Raad uit
te noodigen, één of meer deskundigen aan te wijzen, die te zamen
met één of meer door U en één of meer door den Directeur der
Burgerlijke Openbare Werken aan te wijzen deskundigen het vraag-
stuk van den faecaalafvoer ter hoofdplaats Batavia in nadere studie
zullen nemen.
6e Den Directeur van het Geneeskundig Laboratorium en den Wd Inspec-
teur van Uw dienst in de geneeskundige afdeelmg West-Java te
belasten met de taak, tezamen met de boven sub 4e en 5e bedoelde
resp door den Directeur der Burgerlijke Openbare Werken en den
Gemeenteraad van Batavia aan te wijzen deskundigen het vraagstuk
van den faecaalafvoer ter hoofdplaats Batavia in nadere studie te
196 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
nemen, en van hun bevindingen en oordeel in een gemotiveerd ver-
slag aan UHEG te doen blijken
De Wd Inspecteur v d B Q D in West-Java
(wg) VAN GORKOM
Batavia, den 29en Maart 1913
Aan den Directeur der Burgerlijke Openbare Werken
Het bij Uwe missive van 22 Januari j 1 No 1312 E overgelegd plan
van den ingenieur Van Breen betreffende het aanleggen van werken m
het belang der assaineenng van Batavia, werd door mij ten fine van
consideratièn en advies in handen gesteld van den wnd Inspecteur van
den door mij beheerden dienst van West-Java en van den Directeur van
het Geneeskundig Laboratorium alhier
Met de conclusies dezer twee adviseurs vervat in hunne UHEG hierbij,
ter kennisneming en met verzoek om terugzending na gemaakt gebruik,
aangeboden missives van 10 en 22 dezer Nos 1044 en 193/9 kan ik mij
geheel vereenigen
De werken, welke beoogen het beheerschen der waterstanden in de
rivieren en kanalen binnen de gemeente Batavia worden ook door mij
de basis geacht, waarvan de gezondmaking van deze hoofdplaats zal
moeten uitgaan, de directe uitvoering dier werken wordt ook door mij
urgent geacht
Tot mijn spijt kan ik echter met de meening deelen van den Chef der
1ste Waterstaatsafdeeling, uitgedrukt op pagina 4 van zijne tot U ge-
richte missive van 26 October 1912 No 4041, als zou er na verbetering
van den Waterstaatkundigen toestand van Batavia alle reden bestaan
om aan te nemen, dat deze plaats dan tot eene gezonde woonplaats zal
zijn herschapen en dat epidemieén aldaar dan tot het verleden zullen
behooren
Om hiertoe te geraken — en de mogelijkheid om zulks te bereiken
bestaat zeer zeker — behoort, in een stad in de tropen, vooral het
vraagstuk van den faecaalalvoer te worden opgelost Ik vestig er Uw
aandacht op, dat zoo met alle, dan toch zeer vele tropische ziekten en
daaronder die, welke moorddadige epidemieën veroorzaken, het gevolg
zijn van het stagneeren van faecaliën in de nabijheid der woningen
Worden deze stagneerende faecaliön met ontoegankelijk gemaakt voor
ziekteverbreidende insecten (vliegen, kakkerlakken edg), geven zij aan-
leiding tot zulk een intense bodemvervuiling, dat deze met door de in
den bodem zich afspelende zelfreinigmgsprocessen kan worden geneu-
traliseerd (hetgeen voor Batavia een nader onderzoek vereischt), dan
worden de kansen voor een langeren levensduur van op zulk een
bodem terechtkomende typhus-, dysenterie- en choleraziektekiemen zeer
vergroot Ook het uit zulk een vervuilden bodem afkomstige grondwater,
en het daarop slagneerende oppervlakte water, biedt aan typhus-
cholera- en dysenteriekiemen een zeer gunstigen voedingsbodem Wordt
daarbij met gestreefd naar het ruimschoots openstellen van gelegen
heden tot defaecatie voor de bevolking, zoo ingericht, dat deze er gaarne
van gebruik maakt, dan kan moeilijk worden ontkomen aan de slechte
gewoonte, welke vooral heerscht onder de bevolking van kampongs met
kwalijkriekende zinkputten, knoeiende van vliegen, muskieten, kakker-
lakken en ander ongedierte, om buiten die putten op elke willekeurige
plek op den grond der erven te defaeceeren Zooals geconstateerd is,
o a door de onderzoekingen van het Rockefeller-instituut, wordt door
deze fatale wijze van doen de mijnwormziekte, welke de lichaamskrachten
der inheemsche bevolking aantast, onder de inboorlingen onderhouden
De larven van deze bloedzuigende darmparasieten ontwikkelen zich na
24 uur uit eieren, welke in de gedeponeerde faecalien voorkomen en
dringen door de huid van personen, die daarmede in aanraking komen,
om na een langen weg door het lichaam, hun eigenlijken zetel in de
ingewanden te bereiken
Het IS gebleken, dat in verschillende streken op Java tot 75 pet der
bevolking aan mijnwormziekte lijdt De eemge afdoende wijze nu om
deze ziekte te bestrijden is er voor te zorgen, dat de bevolking overal
privaten krijgt, welker inrichting met de eigenaardigheden dier bevolking
in overeenstemming is Het kan wellicht zijn nut hebben er op te wijzen,
dat in Britsch-Indié Clemashow, de belangrijkheid van dit vraagstuk
doorziende, een hoogst nuttig onderzoek naar voor de Britsch-Indische
bevolking passende privaten instelde en de resultaten daarvan neerlegde
in zijn geschrift ,Sewage disposal in tropical climates"
Voorts kan uit een hygiënisch oopgunt met zondermeer worden berust
in een afvoer van faecalién onmiddellijk in de openbare wateren De vrij
zekere kans, dat hierdoor bij den import van enkele choleragevallen in
de stad o a ook de door de scheepvaart benutte kanalen geïnfecteerd
raken, levert het groote gevaar op, dat via de bemanningen der vaar-
tuigen de slechte kringloop wordt ingeschakeld, welke ernstige cholera-
epidemieën pleegt te veroorzaken
Ik heb mij deze uiteenzetting veroorloofd om te doen uitkomen hoe
bij het ondernemen van werken, waarbij men zich ten doel stelt eene
tropische stad gezond te maken, de faecaalafvoer in nauw samenhangend
verband met de projecten van assaineeringswerken dient te worden
behandeld en met daarvan geheel afgescheiden als het ware pro memorie
Waar, zooals uit de nota blijkt, de geprojecteerde spoelleidingen alle
weder in de openbare door de scheepvaart bezochte kanalen uitmonden
en men op spoelleidingen aangewezen zou kunnen zijn voor den afvoer
van faecalién, komt het mij ongewenscht voor dat tot de uitvoering dezer
secundaire werken wordt overgegaan alvorens definitief is vastgesteld
volgens welk systeem voor de toekomst de faecaalafvoer van Batavia
zal worden ingericht
Wil men volledige maatregelen ter assaineenng van Batavia treffen,
dan zal men op den duur het vraagstuk van den faecaalafvoer toch niet
kunnen ontgaan Is men alvorens de secundaire werken tot stand te
brengen, over dit vraagstuk nog met afdoende georiënteerd, dan zou het
mogelijk kunnen zijn dat het tot stand komen dezer buiten samenhang
met den faecaalafvoer geprojecteerde werken, aanpassing moeilijk bleek
en dat vele onkosten welke hadden vermeden kunnen worden, zouden
moeten worden gemaakt, om tot een goeden toestand te geraken.
Met het oog op het vorenstaande kan ik dan ook met anders dan mij
vereenigen met de conclusies, geformuleerd aan het slot van de over-
gelegde missive van den wnd Inspecteur van West-Java
Met het oog op de sub 4o genoemde conclusie, heb ik de eer UHEG
te verzoeken mij wel te willen mededeelen, of Uwerzijds bezwaar zou
bestaan tegen de aanwijzing van twee deskundigen, om deel te nemen
aan beraadslagingen ten einde te geraken tot eene definitieve oplossing
van het vraagstuk van den faecaalafvoer hier ter stede
Het komt mij hoogst gewenscht voor, dat een dezer deskundigen een
geoloog ZIJ, welke wellicht door U in overleg met Uwen ambtgenoot van
Gouvernementsbedrijven zou kunnen worden aangewezen
De Hoofdinspecteur, Chef v d Burgerl Geneesk Dienst,
(wg) DE VOGEL
Voor eensluidend afschrift
De Referendaris,
(get) BLOYS VAN TRESLONG PRINS
Voor eensluidenden afdruk van alle bijlagen
De Secretaris der Gemeente Batavia,
HEN.
A d II. El) ken en Grijns geven in h u n studie, hier-
voor reeds g e n o e m d , eenige staaltjes van d e wijze w a a r o p
d e faecaalafvoer te Bataoia „geregeld"' i s :
„ O p ongeveer een tiental meters afstand van b o v e n -
g e n o e m d privaat lag een hoogst primitief kampongprivaat,
waarvan d e k a m p o n g b e w o n e r s profiteerden
D a t niet ieder b e w o n e r er over dacht van d e z e gelegen-
heid gebruik te maken, bleek meer d a n v o l d o e n d e uit
hetgeen overal links en rechts o p d e n b o d e m verspreid
lag aan „ h o o p j e s " , die het neusorgaan verre van aange-
naam streelden. Z w e r m e n van groote, dikke blauwglan-
z e n d e vliegen v o n d e n er echter h u n gastmaal aan en
k o n d e n zich niet genoeg verzadigen aan al het voor hen
begeerlijke.
V o o r a l d e kampongjeugd schijnt d e vrije natuur verre
te prefereeren b o v e n een rustig zitje o n d e r een a t a p d a k
met n a u w e behuizing
E e n hoogst merkwaardig privaat m i d d e n o p een braak-
hggend stuk sawah-terrein b e v o n d zich in d e o n m i d d e l -
lijke nabijheid van d e z e kampong aan d e n T a n g e r a n g s c h e n
w e g E e n in d e z e k a m p o n g w o n e n d e voor E u r o p e a a n
d o o r g a a n d e p e r s o o n h a d het praktischer g e v o n d e n geen
kuil van eenige d i e p t e te graven, h a d het blijkbaar vol-
d o e n d e g e v o n d e n om met een patjol d e b o v e n s t e laag
a a r d e ( " ' ' 2 0 c M . ) te verwijderen o p een oppervlakte van
ongeveer '/a ^ "'/^ M . m het vierkant en h a d hier boven
een b a m b o e huisje o p palen geplaatst, waarvan d e vloer,
m het m i d d e n van e e n opening voorzien, ruim I M .
boven d e n grond w a s aangebracht.
IN KROMO'S G R O O T E L A N D
De faeces werden door deze opening gedeponeerd.
Een onder het huisje schuin geplaatste bamboe diende
om den val der uitwerpselen te breken ^). Weerzinwek-
kender inrichting dan de hier genoemde zag ik bij geen
andere kampong. Hier hadden de groote blauwglanzende
vliegen volop gelegenheid hun reinigmgswerk te verrichten.
Met een gevoel van walging verliet ik zoo spoedig
mogelijk dit onaesthetisch vervuilde terreingedeelte.
De WeJtersche „Kultuur"' schijnt in dit opzicht zelfs
in de hoofdplaats van Java al bitter weinig vorderingen
te hebben gemaakt. Een prachtig veld voor de Bataviasche
gezondheidscommissie om hieraan haar aandacht te wijden''.
Nog een aanhaling:
„Naast woning No. 3793 op Kampong Baroe bevond
zich een ledig stuk erf, waarop indertijd in het midden
een woning was gebouwd. Nu was het terrein verlaten;
van de woning waren slechts de fundamenten over-
gebleven. Achter in 't terrein op zij naast elkaar twee
verlaten privaten, herkenbaar aan de bemetselde uitgra-
vingen in den grond. Vóór tegen den muur aan den weg
nog een in gebruik zijnd privaat met badkamer, bestemd
voor de bewoners van woning No. 3793
Het geheele terrein groot 50 X 6 0 M. was herschapen
in een klappertuin met enkele vruchtboomen tusschen de
klappers in.
Het voorgedeelle van hel terrein was met puin eenigs-
zins opgehoogd, hetgeen bij het boren dikwijls moeilijk-
heden opleverde Aangevangen werd met het slaan der
boringen vanaf het vóórprivaat, dat een open steenen
zinkput bezat, waarin door een gecementeerde sleuf de
faecaliën werden aangevoerd. Deze zinkput was nog geen
Vi M. diep. Een afsluiting van gegalvaniseerd plaatijzer,
zooals woning No. 3816 bevatte, was hier niet aan-
gebracht. Kippen scharrelden lustig in den open zinkput
rond en pikten weg wat van hun gading te vinden was
en waren er geen kippen aanwezig, zoo konden vliegen
veel vinden, wat hen aanlokkelijk leek.
Het terrein, dat vóór van den weg door een muur was
gescheiden, was aan den achterkant en aan één zijde door
prikkeldraad afgesloten. Men kon achter in de aangrenzende
kampong zien, die met een open terrein aan dit ledige
erf aansloot.
Van dit open terrein woeien mij eiken morgen bij het
verzamelen der watermonsters bedenkelijke geuren tegen.
Bij informatie bleek, dat de kampongbewoners er geen
privaat op nahielden, doch zich vergenoegden met defaeceeren
in de open lucht."
Blitar. Ad I.
2. Dit wordt verzameld door de stadsieiniging, vervoerd
in open, houten handkarren en op weinig bewoonde
plaatsen verzameld.
a. De kosten zijn in 1914 voor personeel f 1200,
voor aankoop en onderhoud van materiaal f 150.
b. Niets.
3. Is niet geregeld. Voor een deel drijven de faccalien
weg met het stroomende water in irrigatie- en spoellei-
dingen, voor een deel komen zij in den grond terecht.
4. Deze afvoer heeft plaats door de goten langs de
wegen, van bijna alle erven stroomt het zoo goed en zoo
kwaad als het kan op de wegen of in de leidingen.
Kosten niet na te gaan.
1) Ik vermoed, dat de man last had van opspatten van water. T.
197
A d II. 1911 — 1912. Het vegen der wegen, het ophalen
van vuil en het besproeien der wegen in den Oostmoesson
geschiedt door een inlandschen aannemer, aan wien deze
werken onderhands werden gegund. Alleen het besproeien
is nog niet behoorlijk geregeld en dit wel, omdat er geen
voldoende fondsen beschikbaar kunnen worden gesteld om
alle wegen iederen dag te besproeien, zoodat dat beperkt
moet blijven tot de hoofdwegen.
1912—1913. Het vegen en besproeien der wegen (het
laatste gedurende den Oostmoesson) en het ophalen van
vuil was het werk van een inlandschen aannemer. Daar
deze niet meer naar behooren zijne verplichtingen nakwam,
is die aannemer ontslagen en geschiedt een en ander thans
in eigen beheer Gebrek aan fondsen blijft de reden, dat
niet alle wegen iederen dag kunnen worden geveegd en
in den Oostmoesson begoten. Men dient zich tot de
hoofdwegen te beperken.
1913 - 1914. Het vegen en besproeien der wegen (het
laatste alleen gedurende den Oostmoesson) alsmede het
ophalen van vuilnis geschiedt in eigen beheer.
De ter beschikking staande fondsen zijn nog niet toe-
reikend om naast de hoofdwegen ook de zijwegen iederen
dag te vegen en te besproeien.
1 9 1 4 — 1 9 1 5 . Reinigingsdienst en besproeiing laten
beide door gebrek aan fondsen nogal te wenschcn over.
A d III. 1911 — 1912. In de jaren 1908 en 1909 werden
aan de rioleering belangrijke bedragen besteed ; de leidingen
werden genormaliseerd, herstelwerken aangebracht. Getuigd
kan nu worden dat de rioleering in de gemeente aan
billijke eischen voldoet.
Poelen en moerassen komen binnen de gemeente niet voor.
1912^—1913. In vorige jaren zijn aan de verbetering
der rioleering belangrijke sommen ten koste gelegd ; het
onderhoud het in het afgeloopen jaar te wenschen over,
waar de Directeur der Gemeentewerken geen voldoend
toezicht kon uitoefenen op den aannemer, die met het
onderhoud was belast
De watertoevoer naar de gemeente liet te wenschen
over en over deze aangelegenheid is in overleg getreden
met de Irrigatieafdeeling Brantas. Eene goede oplossing
dezer aanhangig gemaakte zaak is te verwachten.
1913—1914. Ook in het vorige jaar werden aan ver-
betering der rioleering belangrijke sommen ten koste gelegd ;
het onderhoud het, sedert het optreden van den nieuwen
Directeur van gemeentewerken (vide verslag 191 2—1913)
weinig te wenschen over.
De watertoevoer is, hoewel beter geregeld dan in vorige
jaren, nog niet voldoende.
In behandeling is een ontwerp van de Irrigatie-afdeeling
Brantas tot regeling van den toevoer van spoelwater naar
de hoofdplaats Blitar.
1914—1915. Met het bekleeden, bemetselen en nor-
maliseeren der afwateringsgoten wordt, voorzoover de
fondsen dat toelaten, doorgegaan.
Het Gouvernement heeft gelden toegestaan voor behoor-
lijken watertoevoer in de Gemeente. Dit werk moest uitge-
voerd worden door de IrrigatieafdeeHng Brantas, doch is nu
gestaakt, evenals bijna alle werken der Burgerlijke Open-
bare Werken.
Buitenzorg A d II.
1911 —1912. Besloten werd tot eene uitbreiding van
den reinigingsdienst, ter bevordering van de zindelijkheid

OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
en de hygiënische toestanden in de gemeente. Waar de zorg
voor opruiming van vuil enz. zich tot nog toe alleen uit-
strekte tot de door Europeanen bewoonde buurten en de
Chineesche wijk, werden de noodige maatregelen getroffen
om ook de inlandsche kampongs, die daaraan groole be-
hoeften hadden, bij den reinigingsdienst te trekken.
Verder werd besloten om 8 vuilnisbakken te metselen
om het vuil in te verzamelen, met de bedoeling het van
daar te transporteeren naar twee in te richten vuilnisbelten
te Dreded en te Tanah Sareal (deze laatste kwam nog
niet tot stand), om het hier te verbranden.
Een en ander had eene uitgave van f 3496 ten gevolge.
Ter verbetering van de hygiënische toestanden in de
Chineesche wi]k werden de varkensfokkerijen daaruit ge-
weerd en overgebracht naar een terrein te Batoetoelis, door
den eigenaar gratis ter beschikking van de gemeente gesteld.
1912—1913 In de benedenstad wordt het vuil van
de huizen weggehaald en naar de verbrandingsplaats te
Boeboelak vervoerd, terwijl in de bovenstad het vuil wordt
verzameld in vuilnisbakken en vervoerd wordt naar de
verbrandingsplaats te Dreded.
Voor het vuilvervoer wordt gedeeltelijk gebruik gemaakt
van gestraften.
Voor het vervoer van de bovenstad naar Dreded heeft
de gemeente paarden aangeschaft. Maatregelen worden
getroffen de trekkracht ondershands aan te besteden, daar
aankoop en verzorging van paarden te veel kosten met
zich meebrengt. r»ooi;
De reinigingsdienst vorderde een uitgaaf ad f 5 6 9 0 . 9 9 / j .
Van het plan de vuilnisbelt te Boeboelak over te plaatsen
naar Kebon Pedes kwam ook dit jaar niets. Overwogen
wordt een verbrandingsoven op te richten.
Met het oog op de in deze gemeente veelvuldig voor-
komende regens wordt aan het besproeiïngsvraagstuk weinig
aandacht geschonken.
Wanneerhetnoodig blijkt wordende hoofdwegenbesproeid.
1913—1914. In de benedenstad wordt het vuil van
de huizen weggehaald en naar de verbrandingsplaats te
Boeboelak vervoerd Deze verbrandingsplaats, te dicht bij
eene bewoonde wijk gelegen, veroorzaakte veel hinder.
In den loop van het jaar werd van den Directeur van
het Krankzinnigengesticht vergunning verkregen om het
vuil in een ravijn, gelegen op een afstand van het gesticht,
te storten. Deze vergunning werd later weer ingetrokken,
zoodat de gemeente weer verplicht was het vuil ter ver-
brandingsplaats voornoemd te storten.
In de bovenstad wordt het in vuilnisbakken gedeponeerde
vuil vervoerd naar de verbrandingsplaats te Dreded. Deels
wordt het vuil vervoerd door gestraften, deels door koehes.
De trekkracht werd onderhands aanbesteed. (Zie Decen-
tralisatie-verslag 1912/1913 blz. 151.) Met ingang van
Januari 1914 werd het ophalen en vervoer van het vuil
geheel aanbesteed. Thans wordt het vuil gestort in een
ravijn te Soekasan Het oprichten van een verbrandings-
oven werd overwogen.
De reinigingsdienst vorderde een uitgaaf van f 4619. .
Met het oog op de in deze gemeente veelvuldig voor-
komende regens wordt aan het besproeiïngsvraagstuk weinig
aandacht geschonken; wanneer het noodig blijkt, worden
de hoofdwegen besproeid.
I 9 1 4 — 1 9 1 5 . Het weghalen, vervoeren en deponeeren
van het z. g. erfvuil werd onderhands aanbesteed voor
f 6 5 0 'smaands.
- -- T»-^
Het vegen der wegen geschiedt door den dienst der
Gemeentewerken; het wegvuil wordt echter door den aan-
nemer opgeladen, vervoerd en ter stortplaats gedeponeerd.
In het Decentrahsatieverslag 191 3—1914 werd mede-
gedeeld dat de oprichting van een verbrandingsoven werd
voorbereid. Toen aan den Raad ter kennis kwam, dat
voor het vernietigen van dieren'cadavers door de Regeering
een oven zou worden gebouwd ten dienste van het vee-
artsenijkundig laboratorium, werden stappen gedaan om
dien oven mede dienstig te maken voor verbranding van
het staatvuil. Deze pogingen mislukten; alleen zou over-
wogen kunnen worden den oven tegen nader overeen te
komen vergoeding ter beschikking te stellen voor verbran-
ding van door de gemeente aangebrachte dierenkadavers.
De Raad ging hierop niet in.
Vroeger achtte men het besproeiingsvraagstuk met het
oog op de veelvuldig voorkomende regens alhier van weinig
beteekenis. Waar echter uit den Oostmoesson van 1914
is gebleken, dat ook Buitenzorg eenige maanden van regens
verstoken kan blijven, werd bij de begrooting voor 1915
meer aandacht aan dezen tak van dienst geschonken.
Geschiedde voorheen de besproeiing der wegen middels
sproeiemmers, thans zal er een proef genomen worden met
sproeiïng middels een sproeiwagen Gelukt deze proef, dan
zullen een paar Eur. sproeiwagens in dienst gesteld worden.
A d III. 1911 — 1 9 1 2 . Poelen en andere moerassen komen
niet voor en demping daarvan is dus onnoodig "Wel laat de
toestand der spoelleidingen te wenschen over, waarom
maatregelen, om deze beter aan hun doel te doen beant-
woorden, in studie genomen zijn.
1912—1913. De N.-I. Spoorwegmaatschappij kwam
de noodzakelijkheid betoogen van het maken van een
afwateringswerk op een ten Oosten van het spoorweg-
station gelegen terrein. De gemeente kwam eene te maken
afvoedeiding eveneens noodig voor en zi) was bereid de helft
der kosten (begroot op f 700 —) te dragen, indien die
afwatering zoodanig zou worden gemaakt dat deze zou
aansluiten aan eene aan te leggen spoelleiding in Tjiwa-
ringin. Veel correspondentie werd hierover gevoerd, doch
tot eene beslissing kwam het niet. Ten slotte deelde de
N.-I.-S. Maatschappij mede deze aangelegenheid te willen
laten rusten, totdat eene definitieve besUssing zou zijn
genomen over de overneming van de lijn Batavia—Buiten-
zorg door het land.
De aanleg van eene spoelleiding in Tjiwaringin blijft
echter nog de aandacht van den Raad vragen.
De algemeene toestand der werken kan goed genoemd
worden, hoewel niet mag ontkend worden dat het aantal
spoelgoten te gering is.
Het onderhoud van spoelleidingen, goten en riolen vorderde
eene uitgaaf van f 2248 2 0 ' .
Door den Raad werd eene verordening vastgesteld,
houdende wijziging en aanvulling der voorschriften betref-
fende het aan deze gemeente in beheer gegeven deel van de
watedeiding genaamd Tjiballok De bedoeling dier wijziging
was om den Directeur van Gemeentewerken met het beheer
over die leiding te belasten in plaats van den Ingenieur
van de Gouvernementswatedeidingen.
191 3 _ 1914. De aanleg van een spoelleiding in Tjiwa-
ringin blijft de aandacht van den Raad vragen.
De algemeene toestand der werken kan goed genoemd
worden, hoewel niet mag worden ontkend, dat het aantal
spoelleidingen te gering is.
IN KROMO'S GROOTE LAND
Hel onderhoud der spoelleidingen, goten en riolen vorderde
een uitgaaf van f 2 5 3 9 —.
1914—1915 Ook in het afgeloopen jaar werd geen
voortgang gemaakt met de voorbereiding eener spoelleiding
in kampong Tjiwaringm.
De algemeene toestand der Tjiballokleiding met hare
vertakkingen kan goed genoemd worden.
Cheribon A d I.
2. Huis- en erfvuil wordt door de gebruikers of huurders
en, bij ontstentenis van deze, door de eigenaren van gebouwen
of erven in bakken of manden verzameld en vóór die
gebouwen of erven gedeponeerd, waarna het van gemeente-
wege viermaal per dag middels vuilniskarren wordt weg-
gehaald, ter demping van buiten de stad gelegen poelen
en plassen. Kampongvuil wordt in behoorlijk diepe kuilen
op de erven verzameld en daarin bij' dag verbrand.
Voor zoover daarin niet van gemeentewege wordt voor-
zien, wordt het straatvuil door den gebruiker of huurder
en bij ontstentenis van dezen door den eigenaar van een
gebouw of erf tot op de helft van de breedte van de
straat of van den weg, wanneer hij overburen heeft, en
over de geheele breedte van den weg of de straat, als
hij die niet heeft, bijeengeveegd en mede in bovenver-
melde bakken of manden verzameld en op bovengemelde
wijze vervoerd.
a. De kosten van hel ophalen van vuil bedragen
f 840 's jaars.
b. Neen.
3. De faecalien, afkomstig van de huizen, aan de
kanten van rivieren gelegen, worden daarin afgevoerd. De
privaten van de andere huizen, zijn, wat betreft de Euro-
peesche woningen, zinkputten of beerputten ; terwijl met
belrekking lot de inlandsche woningen daarvoor dienst
doen kuilen op de erven gegraven, overdekt met planken
of naast elkaar gelegde bamboes met eene opening in
hel midden.
4. Van een geregelden afvoer kan geen sprake zijn.
Echter zal door de Regeering een rioolstelsel worden
aangelegd, waartoe door haar in principe is besloten.
Bandjirkanaal bestaat niet, wel een afvoerleiding (de
kali Batjin) welke echter zoodanig is opgeslibt, dat van
afvoer bijna geen sprake is
A d II. 1911 — 1912. De stadsreiniging en besproeiing
worden niet geheel door den dienst der gemeentewerken
verricht.
De geringe geldmiddelen laten dit niet toe, waarom dan
ook bij gemeenteverordening werd bepaald, dat in die
gedeelten van de gemeente, waar een en ander niet van
harentwege wordt gedaan, de betrokken huiseigenaren of
huisbewoners hel noodige zelf hebben Ie doen.
1912—1913. De reinigingsdienst bepaalt zich tol het
ophalen van vuilnis middels zes handkarren door gestraften
bediend van de hoofdwegen, van de daaraan gelegen
erven, waar hel vuil dan in manden of bakken door de
ingezetenen aan den straatkant wordt gedeponeerd.
De geringe geldmiddelen lieten niet toe, dat de be-
sproeiing der wegen van gemeentewege geschiedde ; daarin
werd voorzien door de gebruikers, huurders of eigenaars
der gebouwen of erven aan den openbaren weg gelegen.
1913—1914 wordt Cheribon niet vermeld in hel
DecentraHsatieverslag.
1914—1915. Het van de erven afkomstige vuil wordt
199
door de vuilniskarren van de gemeente, door gestraften,
kosteloos weggehaald om daarmee moerassen en poelen
builen de kom der gemeente te dempen.
In de besproeiing der wegen werd althans gedeeltelijk
voorzien door 6 sproeiwagens.
Ad III. 1911—1912. De gebrekkige toestand van
een en ander had reeds tientallen van jaren geleden de
aandacht der regeering. Thans is men zoover gekomen,
dat de dienst der Irrigatie-afdeeling Tjimanoek sedert 1 91 1
doende is enkele plassen te dempen.
In de kwestie „stadsrioleering"' is nog geen bepaalde
beschikking genomen. Deze rioleering zoowel als andere
afwateringswerken zullen door het Land ter hand genomen
moeten worden, wijl het der gemeente aan de noodige
geldmiddelen ontbreekt om zulks voor eigen rekening
te doen.
1912—1913. De gemetselde goten en riolen in de
Chineesche en Arabische wijken werden geregeld door
vaste koelies schoongemaakt.
In den aanvang van 1912 werd de demping van een
drietal plassen in de gemeente door den dienst der Irrigatie-
afdeeling Tjimanoek voltooid.
Rioleering en afwatering voor de gemeente zijn overigens
bij den dienst in studie
191 3—1914. Het schoonhouden der gemetselde goten
in de Chineesche en Arabische wijken geschiedde door
vrije koelies Deze afwateringsgoten lieten veel te wenschen
over, daar ze te weinig verval hebben In dien toestand
zal eerst wijziging kunnen worden gebracht, indien de
rioleering der stad door den dienst der Irrigatie-afdeeling
Tjimanoek tot stand is gekomen
Met het vuilnis en afval van den reinigingsdienst werden
verscheidene poelen te Kebonbaroe, Tjangkring, Kedjaksan
en Goenoengsari gedempt.
1914 — 1915. De door den Chef der 1 ^'e Waterstaats-
afdeeling opgemaakte en aan den Directeur der B. O . W .
ingediende ontwerpen voor de verbetering van de rioleering
en afwatering van een deel der stad Cheribon zijn aan
genoemden afdeelingschef teruggezonden Ier omwerking,
aangezien bedoelde Departementschef zich met hel vermeld
project niet kon vereenigen Inmiddels heeft de Gemeente-
raad zich tot den Gouverneur-Generaal gewend om er de
aandacht op te vestigen, dat de plannen tot het geven van
eene betere afwatering aan Cheribon nu al + 40 jaar
hangende zijn en het dringend noodig is om ten deze
spoedige voorziening aan te brengen.
Daarna is de Ingenieur bij den Waterstaat en 's Lands
B. O . Werken, K. van der Laan, aan den Chef der
iste Waterstaatsafdeeling toegevoegd, teneinde te worden
belast mei hel maken van ontwerpen en de uitvoering
van werken in het belang van de verbetering van de
afwatering en de rioleering van de hoofdplaats Cheribon.
Genoemde ingenieur heeft bereids een kaart vervaardigd,
waarop de plannen voor eene rioleering van het gedeeUe
van de hoofdplaats Cheribon, bezuiden de Kali Pangenan,
zijn uitgewerkt.
Intusschen valt nog niet bij benadering te zeggen, wanneer
de uitvoering der plannen zal worden ter hand genomen.
Kediri. A d I. 2. Huis-, erf- en kampongvuil wordt
verzameld in krandjangs, vervoerd door vuilniskarren en
onschadelijk gemaakt door verbranding op een open terrein,
gelegen builen den kom der gemeente.
 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
De kampoBgbewoners verzamelen ook het vuil, in
gegraven kuilen, waarin het verbrand wordt.
a. Het kost f 2100 per jaar.
b Brengt totaal niets op.
c. Niet aanwezig.
3. In de Europeesche wijk en Chineesche kamp loopt
de faecaalafvoer üit in gemetselde putten, gedeeltelijk
voorzien van stankpijpen, gedeeltelijk in tonnen.
In de kampongs maakt men gebruik van bamboe-stellages
boven de slokans en gegraven kuilen.
4. Hemelwater voert af in goten, slokans enz. naar
de kali Brantas. O p de meeste terreinen om de huizen
blijft het water na den regen enkele uren staan; er beslaat
bijna geen afvoer, daar de meeste erven lager liggen dan
de gemetselde afvoergoten.
A d II. 1911 — 1 9 1 2 . De remigingsdienst in de gemeente
Kediri bepaalde zich tot het ophalen van vuilnis van de
hoofdwegen en van de daaraan gelegen erven.
Het vuil, middels handkarren door koelies vervoerd,
werd gebracht naar een buiten de bewoonde kom der ge-
meente gelegen vuilnisbelt.
De kosten hiervan bedragen gemiddeld f 1 716 's jaars.
In het loopende jaar echter is eene som van f 2584
op de begrooting gebracht ten einde dezen dienst meer
uit te breiden.
De besproeiing der wegen geschiedde nog steeds door
gestraften tegen vergoeding aan den Lande.
In het loopende jaar zal hierin verandering worden
gebracht.
1 9 1 2 — 1 9 1 3 . Het aantal vuilniskarren werd vermeer-
derd, zoodat thans vrij goed in den dienst kan worden
voorzien.
Voor de besproeiing der wegen werden 4 nieuwe
sproeikarren aangeschaft.
Het plan is in overweging om deze werkzaamheden
te doen aanbesteden.
191 3 _ 1914. De bestaande spoel- en afvoerleidingen
werden waar noodig verbeterd.
1914—1915. In den Oostmoesson van het verslag-
jaar deed zich de onvoldoende uitrusting aan deugdelijke
sproeiwagens in voldoend aantal sterk gevoelen. De ge-
ringe fondsen voor dezen dienst beschikbaar heten een
ruimere bediening niet toe.
De kosten van den besproeiingsdienst bedroegen f 3318
en die van den reinigingsdienst f 2100.—
A d III. 1911—1912. Grondige verbetering der spoel-
en afvoerleidingender hoofdplaats Kediri was bij de instelling
der gemeente een der eerste werken, waaraan is gedacht.
De groote kosten daaraan verbonden leverden echter
een bezwaar op voor de spoedige uitvoering. Bovendien
kwam het ontwerp voor die verbetering, hoewel dadelijk
ter hand genomen, maar niet gereed door de omstandigheid,
dat de Raadsleden, die zich daarmede hadden belast, te
weten de Ingenieurs der Irrigatieafdeeling Brantas, achter-
eenvolgens door overplaatsing de gemeente verheten.
Zoodoende kwam ook in het verslagjaar het lang ge-
wenschte plan nog niet gereed.
Voor het loopende jaar echter is eene som van f 1000. —
op de begrooting gebracht ten einde den Directeur der
Gemeentewerken in staat te stellen zich een opnemer voor
het werk toe te voegen.
Intusschen zijn zooveel mogelijk overeenkomstig het ge-
dachte plan reeds in een gedeelte der gemeente de be-
staande spoel- en afvoerleidingen bemetseld en verbeterd
uit de onderhoudsfondsen.
1912—1913. Aangezien het ontwerp voor de zware
herstellingen en vernieuwingen van goten en riolen nog
niet gereed kwam, bepaalde men zich enkel tot het ver-
beteren der bestaande spoel- en afvoerleidingen.
1913—1914. De bestaande spoel- en afvoerleidingen
werden, waar noodig, verbeterd.
1914—191 5. Het gewoon onderhoud gaf geen aan-
leiding tot bijzondere opmerkingen. Noodig gebleken repa-
raties werden uitgevoerd. De kosten van dit onderhoud
bedroegen f 1 8 9 3 . — .
De verwaarloosde toestand van de rioleeringswerken
in de Chineesche kamp, die inmiddels door ingrijpende
maatregelen zooveel mogelijk werd verbeterd, zal een
onderwerp van ernstige zorg voor den technischen dienst
in het thans ingetreden jaar uitmaken.
Magelang. A d I 2. Het huis- en erfvuil wordt dage-
lijks met karren of grobaks van eenvoudige constructie
opgehaald, echter alleen in de Europeesche en Chineesche
wijken en voor zoover de erven behoorlijk bereikbaar zijn.
Dit vuilnis ophalen geschiedt kosteloos vanwege de
gemeente, die daarvoor gestraften bezigt.
Waar dit niet geschiedt, moeten de bewoners het vuil
(volgens Res keur) verbranden. Het deponeeren van
vuilnis geschiedt buiten de bebouwde kom der gemeente
in ravijnen, die vrij ver verwijderd Hggen, zoodat oprichting
van een kleinen verbrandingsoven wellicht meer aange-
wezen is.
3. De faecaalafvoer geschiedt grootendeels door spoel-
leidingen.
In de Chineesche kamp en in de kampongs komen
echter ook wel, gewoonlijk onbemetselde en onoverdekte,
zinkputten voor. Magelang verkeert door zijn ligging en
het sterke leidingverval over 't algemeen ten aanzien van
den afvoer van faecalién enz. in gunstige omstandigheden.
4. Het hemelwater wordt door de bergachtige terrein-
gesteldheid zeer spoedig afgevoerd. Poelen en plassen
komen niet voor.
A d II. 1 9 1 1 - 1 9 1 2 . Het besproeien van de wegen
geschiedde als in vorige jaren door gestraften.
In verband met de tot stand te brengen watervoorzie-
ning werden proeven genomen ten einde te kunnen vast-
stellen hoeveel water per 1000 strekkende meter weg
van 6 M. breedte noodig is en is hiervan in het rapport van
de drinkwatervoorziening van Magelang melding gemaakt.
1912—1913. Van gemeentewege worden de wegen
geregeld gereinigd en besproeid.
Bij de besproeiing wordt gebruik gemaakt van het water
uit de kottaleiding.
De gemeente is in hel bezit van handsproeiwagens.
De uitgaven voor den reinigingsdienst bedragen f 1 361.26;
die voor den besproeiingsdienst zijn begrepen in de kosten
van onderhoud der wegen.
1913—1914. De reinigings- en besproeiingsdienst
geschiedde grootendeels met gestraften onder toezicht van
eigen mandoers.
Het materiaal bestaat uit handkarren en handsproei-
wagens.
De reinigingsdienst vorderde in het verslagjaar een uit-
gaaf van f 1 222 ; de kosten der besproeiing zijn begrepen
in die voor het onderhoud van de wegen.
IN KROMO'S GROOTE LAND
Aangezien de voor vuilnisbelt geschikte terreinen te ver
buiten de kom der gemeente gelegen zi]n, zal het wellicht
noodzakelijk blijken een verbrandingsoven te bouwen
1914— 1915. Behalve dat het aantal sproei- en vuilnis-
karren vermeerderde, kwam in dezen dienst gedurende het
verslagjaar geen ingrijpende wijziging
De uitgaven bedroegen f 1 895 — met inbegrip van het
materieel
Het plan om een verbrandingsoven voor het vuilnis te
bouwen, kwam in het verslagjaar, wegens de vrij hooge
kosten daaraan verbonden, nog niet tot uitvoering
A d lil. 1911 — 1 9 1 2 . Voor het gewoon onderhoud van
spoelleidmgen, goten en riolen, werd in het afgeloopen jaar
besteed f 749 84.
1912—1913 met vermeld in het Decentralisatieverslag.
1913—1914 De rioleering en afwatering geschiedt
hoofdzakelijk middels open spoelleidingen, waarvan een
groot gedeelte bemetseld is In de Chineesche kamp laat
de afvoer van hemel- en spoelwater op sommige plaatsen
te wenschen over en is verbetering noodig, waartoe plan-
nen in bewerking zijn.
Voor gewoon onderhoud van spoelleidingen, goten en
riolen werd m 1913 f 850 — besteed.
1914—1915 Het spoelgotenstelsel bevindt zich m
goeden staat, uitgezonderd de onbemetselde gedeelten m
de Chineesche kamp Hierin kan eerst grondige verbetering
worden gebracht zoodra de wegen in de kamp onder
beheer der gemeente zijn gekomen. De noodige opmetingen
voor bedoelde verbeteringen werden verricht.
Voor gewoon onderhoud van spoelleidingen, goten en
riolen werd in 1914 besteed f 6 9 3 . — .
Poelen en moerassen komen in de Gemeente met hare
hellende terreinsgesteldheid niet voor.
Makassar. Ad I.
2. HUIS- en straatvuil wordt middels karren, getrokken
door paarden, opgehaald en tot ophooging van laag gelegen
terreinen (buiten de kotta) aangewend. Ter voorkoming
van stank en vhegenplagen wordt de oppervlakte verbrand.
Erfvuil wordt niet opgehaald, doch door de inwoners
verbrand of begraven.
Kampongvuil idem.
3 De faecahen worden in putten opgevangen, later
opgepompt en in zee gedeponeerd.
4 Het hemelwater wordt middels aarden en gemetselde
goten in zee afgevoerd. De toestand valt niet te loven.
Bandjirkanalen bestaan met
Is met na te gaan wat «en en ander gekost heeft.
Ad II. 1911 — 1912 Het huis- en straatvuil werd tot nog
toe middels vuilniskarren, getrokken door karbouwen, naar een
vuilnisbelt op een terrein buiten de bewoonde buurt van
de gemeente gebracht, alwaar het m den Oostmoesson
zooveel mogelijk werd verbrand, hetgeen uit den aard
der zaak bezwaren opleverde. Ter voorkoming van de
ondragelijke lucht en ter verdelging van vliegen en ander
ongedierte werd die vuilnisbelt van tijd tot tijd met residu
begoten en vervolgens met zand overdekt
In de begrooting voor 1912 zijn gelden uitgetrokken
voor de aanschaffing van een of meer verbrandingsovens
Het begieten der wegen geschiedt middels sproeiwagens,
getrokken door paarden
1 9 1 2 — 1 9 1 3 . In gezegde diensten werd in 1912
geenerlei verandering gebracht.
201
Van het plan verbrandingsovens te maken, is om finan-
cieele redenen afgezien Tegen dien dagelijks, ook op de
warme uren van den dag, geeischten arbeid, blijken de
dieren slecht bestand en het telkens moeten aantrekken
der karren veroorzaakt invretende halsverwondingen.
De paarden voor de sproeikarren voldoen goed. Uit-
breiding van den besproeiïngsdienst wordt wenschelijk
geoordeeld,
1913—1914 Onder de karbouwen van den vuilnis-
dienst kwam evenals het vorige jaar veel ziekte en sterfte
voor, waarom besloten werd met opruiming der minder-
waardige beesten, den besproeiingsdienst in te krimpen
en de voor dien dienst bestemde paarden te gebruiken
voor het ophalen van vuilnis.
1914—1915. Evenals in vorige jaren, geschiedde in
het jaar 1914 het ophalen van huisvuil van Gemeente-
wege. Van de gelegenheid om erfvuil tegen betahng te
doen weghalen werd vnj veel gebruik gemaakt.
O p drukke verkeerscentra werden ter bevordering der
zindelijkheid, vuilnisbakken van Gemeentewege geplaatst.
Ook werden zulke bakken tegen kostprijs ter beschikking
van het publiek gesteld.
Het vuil werd evenals m vorige jaien gebruikt voor
aanplemping van laaggelegen terreinen, ter voorkoming
van vhegenplagen, stank, enz. werd het vuil van tijd tot
tijd verbrand of met residu begoten.
O p de begrooting voor het jaar 1915 werd een be-
langrijk hooger bedrag uitgetrokken voor aankoop van
sproeikarren. Het aantal zal worden gebracht op 16, t.w.
2 groote (met een inhoud van 1000 Liter) en 14 kleine
(met een inhoud van 300 Liter).
BIJ de behandeling der begrooting voor het jaar 1915
werd besloten, inlichtingen in te winnen aangaande den
prijs, enz van motorsproeiwagens tevens lastwagens, ten-
einde eventueel tot aanschaffing daarvan over te gaan,
instede van een aankoop der meerdere hierboven bedoelde
sproeikarren
A d III 1911 — 1 9 1 2 . Voor rioleerings- en afwaterings-
werken werden projecten opgemaakt. Het plan bestaat om voor
de uitvoering daarvan subsidie aan de Regeering te vragen.
Demping van poelen en moerassen had niet plaats.
1912—1913. Het werk „Het verleggen van den loop
der rivier van Makassar" (ter verkrijging eener vluggere
afwatering) kwam begin 1912 gereed.
Van het dempen van den ouden loop (wat mede in
de bedoeling lag) werd echter afgezien, nadat practisch
was gebleken dat het nieuwe kanaal in vereeniging met
het zoogenaamde moeraskanaal met bij machte was alle
water te verzwelgen.
Zeer groote assaineenngen zullen noodig worden als ge-
volg der m uitvoering zijnde havenwerken.
Na de totstandkoming dier werken zal de Noordelijke
helft van Makassar met meer mogen afwateren naar het
Westen, als tegenwoordig, zoodat, zonder opspuiting van
kampong Wadjo en aangrenzende terreinen, en daarna tot
standbrenging van afwateringswerken m Oostelijke en
Noordelijke richting, dat gedeelte der gemeente weldra in
een onbewoonbaar moeras zou verkeeren.
De gemeente is echter financieel onmachtig om terzake
voorzieningen te treffen Een afwateringsplan voor de
Zuidelijke helft der gemeente is nog steeds m bewerking.
1913—1914. De boorden van de rivier van Makassar
benedenstrooms de Gouverneurslaan werden hersteld; op
26
 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
202
een enkel punt werd een gemetselde beschoeiing aange-
bracht, doch grootendeels werden de oevers uit graszoden
opgezet en in het omliggende terrein de gaten en poelen
gedempt.
Voor de gevolgen van de in aanleg zijnde havenwerken
ten aanzien van het Noordelijk gedeelte van Makassar.
werd bij 's Raads schrijven ddo. 23 Juni 1913 No. 199
de aandacht gevraagd van de Regeering, welke in haar
antwoord ddo. 8 Augustus 1913 No. 1894 onderzoek
en voorziening in uitzicht stelde.
Een globaal afwateringsplan voor de Noordelijke helft
van Makassar, voor zoover betreft het gedeelte bewesten
den Hospitaalweg, werd door den heer Cornè opgemaakt
en ingediend
1914—1915. Nog steeds laat de afwatering van
Makassar zeer veel te wenschen over. Met het verbeteren
van de rivier van Makassar werd voortgegaan; de oevers
werden uit graszoden opgezet en het omUggend terrein
geëgaUseerd.
Hel ingediende ontwerp-Cornè betreffende de afwate-
ring van het Zuidelijk gedeelte van Makassar en het
plan-Pasteur betreffende de afwatering van het Noordelijk
gedeelte van Makassar, werden in handen gesteld van den
Hoofdingenieur, tijdelijk Directeur der Haven van Makassar.
Het ligt in de bedoeling, een algeheel plan van afwa-
tering voor Makassar op te maken, waarna aan de Regeering
voorstellen zullen worden aangeboden.
A d IV. Ds. Kijftenbeh schrijft mij : „Als lid van den ge-
meenteraad heb ik 4 jaren mogen medewerken aan de voorbe-
reiding van verschillende verbeteringen op hynienisch gebied.
Makassar heeft een totaal geinfecteerden bodem. De heer
Prinsen Geerlings heeft de meeste putten ondeizocht. Het
bleek, dat b.v. in het water uit den put van een hotel
kleine deeltjes faecalien voorkwamen Beerputten zijn er
vaak gegraven, niet gemetseld. Alleen de nieuwe beerputten
zijn van betonringen gemaakt. In de stadskampongs wordt
eenvoudig een gat in den grond gegraven en daarop de
tijdelijke No. 100 gebouwd Is het gat vol, dan wordt het
gebouwtje verplaatst. i • i
Rioleering bestaat er eenvoudig niet. Ieder huis laat
het bad- en huishoudwater uitloopen op de gemeentegoot
(gegraven goot) waar het water blijft stilstaan" ,Zoo
kon ik u nog veel meer ellendigs mededeelen over het
schoone Makassar, ook op het gebied van gemeentereiniging,
enz. maar ik sta op stel en sprong van vertrek, zoodat
ik daartoe thans geen gelegenheid heb."
De heer Prinsen Geerlings schrijft mij o.m. :
„Sproeiwater voor de wegen, alles komt uit de putten,
alleen in de buurt van de zee is voor het genoemde doel
zeewater te gebruiken. O p elk erf is dan ook een gat
in den grond, soms met een opstaanden rand er voor,
soms zonder. Een enkelen keer zijn de wanden van het
gat gemetseld, of zijn ze van cementen ringen opgetrokken.
Het komt echter dikwijls voor, dat er steenen uit den wand
vallen of dat de cementen ringen verzakken en dan komt
er zijdeHngs grondwater in den put. In de inlandsche wijken
is van beerputten geen sprake," enz. De heer P . zegt hier-
over hetzelfde als de heer K. hierboven. „Zooveel mogelijk
worden 's middags 5 uur de afvalstoffen verbrand en zoo
wordt veel onschadelijk gemaakt. In den drogen tijd ver-
dwijnt alle vocht uit den bodem. Het uitloogen der beer-
kuilen houdt op en het weinige water onder in de water-
putten is vrij wel ongemfecteerd, tenzij natuurlijk door hel
putten zelf, wat geschiedt met een bakje, van samenge-
draaide bladeren gemaakt.
Het plantenkleed is verdwenen, onderscheid tusschen
wegen en grasvlakten bestaat nauwelijks meer. Gras moet
van ver worden aangevoerd. De karbouwen kunnen hun
badplaatsen niet meer gebruiken, de sterfte onder deze dieren
is dan ook groot
De bevolking echter is, behoudens het voorkomen van
oog- en wat keelziekten, gezond en wel. Nu komt de
regentijd. In 3 dagen is het heele plantenkleed teruggekeerd,
bloemen bloeien, alles lacht ons toe. Tegelijkeilijd begint
weer het uitloogen der beerputten. De drekstoffen sijpelen
door den bodem in de waterkuilen en plotseling barsten
buikziekten uit; cholera, dysenterie, typhus, enz. maken
tallooze slachtoffers In 1911 en 1912 zijn er een aantal
putten gegraven van gemeentewege, die aan vrij strenge
hygiënische eischen voldeden, alleen waren ze niet van
een pomp voorzien en van boven open (! T.).
Eensdeels was het plaatsen van pompjes te kostbaar,
anderdeels meende men, dat de pomp stuk zou gaan.
Men zal zeggen, goed water kan niet te duur betaald
worden, maar als men weet, dal de financiën van Makassar
ontoereikend waien om ook maar het meest noodzakelijke
onderhoud van wegen, van verlichtingsmiddelen of van de
brandweer te betalen, dan begrijpt men, dat het voor extra
uitgaven al mooi is, dat er een kleine 30 gecontroleerde
goede putten waren." (30 putten op een bevolking van
26000 menschen ! T )
,,Ten slotte bemoeide op onze noodkreten zich het gouver-
nement er mede en zond den heer Gomperts (1913) om
de waterleiding voor te bereiden. Deze zal nu aangelegd
worden van uit de Beerang-rivier op grooten afstand van
Makassar, waarna het water naar de stad wordt geleid,
en daar geozoniseerd. Laten we hopen, dat deze water-
leiding Makassar zal vedossen van de jaarlijks terugkeerende
plaag der buikziekten." Met dezen wensch eindigt collega
Prinsen Geerlings zijn belangwekkende mededeeUngen,
waaruit ik hierboven hel een en ander aanhaalde.
A d IV. Over de beerputten van Makassar merkt de
heer v. Sluys hetzelfde op, wal de heeren Prinsen Geerlings
en Kijftenbelt reeds mededeelden, maar Z . E d voegt er
nog aan toe: „Het is wel het voorschrift, dat de beer-
putten waterdicht moeten zijn, doch de huiseigenaren zorgen
er wel voor, dal na de laatste inspectie van den rooimeester
de vloer van den beerpul wordt stuk gestampt."
Openbare W . C . ' s of urinoirs treft men in Makassar
niet aan.
„Tol op het strand, vóór de Europeesche en Chineesche
wijken, doet de inlander, weikzaam in die buurten, geen
andere plaats hebbende, zijn gevoeg."
Aan het slot van de hoogst belangrijke mededeelingen
omtrent de watervoorziening in Celebes en zelfbesturende
landschappen merkte de heer v. Sluys nog op : „Het
instituut der landschapskassen kan aan verbetering der
toestanden veel, zeer veel medewerking verleenen." (Zie
onder Timor. T.)
Makassar. Hiervan zegt Wallace: De huizen moeten
behoorlijk gewit zijn, iedereen moet 's namiddags de straat
vóór zijn huis begieten. De straten zijn schoon.
Overdekte goten brengen alle onreinheden in groole
open slooten, waarin de vloed wordt toegelaten, zoo-
dat bij eb alle vuil wegstroomt. (Lain doeloeh, lain
sekarang I T.)
IN KROMO'S GROOTE LAND
Malang. A d II.
1 9 1 1 - 1 9 1 2 . 1 9 1 2 - 1 9 1 3 en 1913 — 1914 worden
niet vermeld in het Decentralisatieverslag.
1914—1915. De reinigingsdienst bepaalde zich tot
het ophalen van vuilnis en het vervoeren daarvan naar
een in den loop van het jaar gebouwden verbrandings-
oven, en tot het schoonhouden der goten
Het besproeien der wegen geschiedde door koelies.
De uitgaven bedroegen f 4 5 6 4 . — .
A d UI. 1911 — 1912, 1 9 1 2 - 1913 en 1 9 1 3 - 1 9 1 4
komen niet voor in het Decentralisatieverslag. (Gemeente
is pas ingesteld. T.)
1914—1915. Onderhanden is een ontwerp tot ver-
betering van het gotenstelsel aan den rechteroever der
Brantasrivier, waarvoor van het gewest Pasoeroean een
subsidie van f 17.500.— werd ontvangen.
De bestaande rioleering en afwatering geschiedde hoofd-
zakelijk middels open spoelleidingen.
Voor onderhoud werd besteed f 1002. — .
Medan. A d I. 2. Het huishoud- en ervenvuil wordt
middels 20 door ossen getrokken karren langs de huizen
opgehaald en op buiten de hoofdplaats gelegen terreinen
gedeponeerd en zoo goed mogelijk verbrand. Deze ophaal-
dienst heeft in 1913 de gemeente een uitgave gekost van
f 6 1 3 5 . 9 6 . Het vegen, schoonhouden van wegen, goten,
riolen etc. etc. heeft in 1913 gekost f 2 0 4 1 9 . 4 2 (in deze
prijzen is alles inbegrepen, d w. z. onderhoud, materiaal,
trekdieren, loodsen, etc. etc).
Momenteel is een „reinigingsverordening" in voorbe-
reiding, zoo mogelijk gaat concept-verordening hierbij,
anders wordt ze nagezonden ').
3 . De beerputten (welke langzaam meer toepassing
vinden) worden van gemeentewege langs pneumatischen
weg geledigd.
In de nieuwe „bouwverordening" wordt het maken
van beerputten (waterdicht met overstortkolk) verpUchtend
gesteld. In de bestaande huizen gaat het verzamelen der
faecalién nog primitief (in petroleumblik, hetwelk alle nachten
geledigd en ontsmet wordt) en is nog in handen van
particulieren.
Een plan voor een vuilverbrandingsinrichting is op hel
bureau der gemeentewerken in studie In beginsel heeft
de gemeenteraad hiervoor een bedrag van f 60.000 toe-
gestaan.
4 Het regenwater wordt in de stad door flinke ge-
metselde goten geleid en afgevoerd op de DeU-rivier.
Het doorspoelen van goten in het oostelijk deel van
Medan geschiedt middels een voor eenige jaren aangelegde
spoelleiding (Batoeanleiding) en voldoet uitstekend, klachten
over stank in dat gedeelte der stad komen weinig voor.
A d II. 1911—1912. Deels met hand-, deels met ossen-
karren wordt het stratenvuil weggevoerd en beurtelings op
twee stortplaatsen verzameld en zooveel mogelijk verbrand.
O p gelijke wijze is sedert 1910 een reinigingsdienst in
het leven geroepen ten behoeve van de particuUere erven,
welke tot dusverre gratis geschiedt; zij kostte der gemeente
in 1911 circa f 10 000.
Om hel onhygiënische en het onvolkomene van de wijze,
waarop thans hel vuil wordt vernietigd, werd in 1911
de oprichting van een verbrandingsoven voorbereid. Aan-
1) Niet ontvangen. T.
203
gezien dit vraagstuk in verband mei de vele bestaande
stelsels en soorten, een omvangrijke studie vereischl, zal
met het werk, waarmede bij de begrooting van 1912
gedeeltelijk is rekening gehouden, wel niet voor het najaar
kunnen worden begonnen
De besproeiing der wegen geschiedde in het begin van
het dienstjaar middels 8 kleine en 2 groote door ossen
getrokken tank-sproeiwagens. Vernieuwing en uitbreiding
van het materieel was noodig, weshalve gelden werden
uitgetrokken voor een auto-sproeiwagen Vooraf werd een
proef genomen met een auto-vrachtwagen, waarop een der
oude groote tanks werd geplaatst. Hoewel hiermede vlug
en goed werd gesproeid, waren de bedrijfskosten zooveel
hooger, dat van de aanschaffing werd afgezien, te eerder,
aangezien bij de gehouden inschrijving de meeste niet aan
de gestelde eischen voldeden, en van degene, die er wel
aan voldeden, de aanschaffings- en bedrijfskosten zoo hoog
zouden zijn, dat het bedrijf circa 40 % duurder zoude
worden dan met hel Irekmateriaal.
Besloten werd toen tot aanschaffing bij wijze van proef
van drie groote tankwagens met een inhoud van 2000
Liter elk, en voorzien van Milners sproeiapparaat, uit de
fabriek van de firma Ary Jordaans te Schiedam, specia-
Hteit op het gebied van materiaal voor gemeentereiniging.
De prijs dier tankwagens kwam franco Medan op f I I 3 0 . —
(prijs in Holland f 7 1 0 — ) ; het is niet Ie verdedigen,
dat voor zoodanig materiaal niet minder dan 10^/o invoer-
rechten moet worden betaald.
Als bespanning werden, in plaats van ossen, uit Britsch-
Indié muildieren ingevoerd, welke van f 750.— tot f 8 4 0 . —
per span kosten Deze dieren voldoen uitstekend, loopen
vlug en gemakkelijk, zijn taai en krachtig en missen de
koppige eigenschappen van de bekende „kobussen" bij
het leger in gebruik.
De proef met de Jordaans-sproeiwagens leverde gunstige
resultaten o p ; door twee muildieren worden ze gemak-
kelijk voortgetrokken, terwijl voor de oude groote sproei-
wagens van gelijken inhoud 4 Bengaalsche ossen noodig
waren. Alleen was de besproeiing, hoewel ruim van veld,
wat Hcht; dit euvel kan echter gemakkelijk verholpen
worden door een kleine wijziging van hel sproeiapparaat.
Het ligt in het voornemen het aantal sproeiwagens als
hier bedoeld lol 10 uil te breiden; met muildieren tot
bespanning kan dan op zeer voldoende wijze in dezen
dienst worden voorzien.
Het noodige sproeiwater wordt door de Waterleiding-
maatschappij geleverd k raison van f 0.05 per M .
1912—1913. De proef, genomen met de sproeiwa-
gens der fabriek Ary Jordaans te Schiedam, bedoeld in
het verslag over 1911 — 1912, voldeed zoo goed, dat sedert
het aantal wagens tot acht is uitgebreid en successievelijk
het oude sproeimateriaal werd afgeschaft.
In 1912 werd verbruikt 25000 M ^ uit de Aer Beresih-
watedeiding tegen een prijs van f O 05 de M '
Van den bouw van een verbrandingsoven moest in
1912 worden afgezien; de kosten daaraan verbonden zijn
te hoog. Wellicht dat het plan in 1914 kan worden ver-
wezenlijkt.
Het schoonhouden van goten, riolen, wegen, plantsoenen
en pleinen heeft plaats door ploegen daglooners onder
direct toezicht van inlandsche mandoers.
Het ervenvuil wordt dagelijks opgehaald middels
vuilniskassen, gelrokken door ossen; hel wordt gebracht
204 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
op daarvoor gereserveerde plaatsen, waar hel wordt ver-
brand.
1913—1914. In verslagjaar werden weder 3 sproei-
wagens der fabriek Ary Jordaans te Schiedam, als bedoeld
in verslag van 1911—1912, aangeschaft. Deze wagens
voldoen goed, als ook de bespanning-muildieren, welke
uit Bntsch-Indië ingevoerd werden
Het noodige sproeiwater, ± 30 000 M . \ wordt door
de Waterleiding Maatschappij „Aer Beresih" geleverd
k raison van f 0.05 per M ^
De besproeiing geschiedde middels 7 êi 8 nieuwe (type
Jordaans) en 3 èi 4 oude sproeiwagens.
O p de begrooting voor het dienstjaar 1913 kwam de post
„Bouw van een verbrandingsoven" voor pro-memorie , voor
het dienstjaar 1914 is een bedrag van f 1 5.000 uitgetrok-
ken, om tot een begin van uitvoering van het plan te komen
Het schoonhouden van goten, riolen, wegen, plant-
soenen en pleinen heeft plaats door 6 ploegen daglooners
(12 k 15 man) en een ploeg daglooners van ±- 30 man
onder direct toezicht van inlandsche mandoers
Daar er onder die daglooners vele mutatien plaats
hebben, kan met steeds over voldoend werkvolk beschikt
worden.
Het ophalen van huishoud- en ervenvuil geschiedde
middels 20 door ossen getrokken karren
Het type vuilniskar, zooals tot nog toe m gebruik, bleek
te zwaar en onhandig, reden waarom in verslagjaar een
nieuw type (3 stuks) op de gemeentewerkplaats werd
aangemaakt.
Het huishoud- en ervenvuil wordt gebracht op daar-
voor gereserveerde plaatsen, waar het verbrand wordt
De faecahëndienst begint zich gestadig uit te breiden,
doordat bij de gedurende de laatste 2 jaar gebouwde
huizen beerputten gemaakt werden.
1 9 1 4 _ 191 5. Aan den Gemeenteraad is een ontwerp-
verordening voor de gemeentereiniging aangeboden.
Inmiddels heeft de uitvoering van den dienst geen reden
tot klachten gegeven. Echter de zorg aan dit werk besteed,
staat nog met in verhouding tot de verkregen resultaten
De dienst wordt uitgevoerd middels 22 door ossen
getrokken vuilniswagens. Het opgehaalde vuil is zoo goed
mogelijk verbrand en gedeponeerd op de daarvoor beschik-
bare stortplaatsen. Klachten over de vliegenplaag zijn met
gehoord. De volgestorte terreinen zijn zooveel mogelijk
ontsmet en met een zandlaag bedekt.
Het vraagstuk van den verbrandingsoven is m ernstige
studie genomen. Bij de begrooting voor 1915 heeft de
Gemeenteraad f 1000 beschikbaar gesteld, om daaruit de
voorbereidende werkzaamheden te bekostigen.
Dank ZIJ de ruimere toepassing van beerputten, begint
de faecahëndienst zich gestadig uit te breiden. Het kan
met worden ontkend, dat op dit terrein nog belangrijk
werk 18 te verrichten. Een geregelde aanleiding tot ergernis
zijn de privaten in hel oude gedeelte van Medan en is
er iets, dat dringend verbetering eischt, dan is het zeker
wel in de allereerste plaats de afvoer van faecalien, huis-
houd- en menagewater In het afgeloopen dienstjaar zijn
wederom 2 stuks groote sproeiwagens aangeschaft Het
oude aan het Gemeentefonds toebehoorende besproeiings-
materiaal is afgeschaft Echter zijn drie der oude sproei-
wagens wederom opgeknapt en worden dagelijks gebruikt.
De besproeung wordt dan uitgevoerd met 10 groote vier-
wiehge en 3 kleine Iweewielige sproeiwagens. Hoewel de
sproeidienst de gedurige aandacht van het met het toezicht
belaste personeel heeft, is het nog niet mogen gelukken
dezen dienst zoo in te richten, dal vooral in den lang-
durigen drogen tijd klachten over stofplaag uitblijven.
Echter zullen voor dezen tak van dienst, wil die geheel aan
de gestelde eischen voldoen, nog meer materieel en trek-
dieren dan wel autosproeiwagens noodig zijn en is het
noodzakelijk dal hierin spoedig wordt voorzien
Naar aanleiding van een voorstel bij de behandehng
der begrooting voor het dienstjaar 1915, is een kleine
installatie voor besproeiing met direct op de brandkranen
aangesloten slangen met straalpijp en straalbreker besteld.
Na ontvangst zal dadelijk de proef met deze wijze van
besproeiing worden genomen
Een zeer onaangenaam verschijnsel is het, dat juist
bij abnormaal heete en droge dagen de druk op de
waterleiding miniem is. Het vullen der wagens onder de
speciaal daarvoor geplaatste standpijpen eischt veel te veel
tijd De capaciteit dezer standpijpen is te gering, hetwelk
vooral bij den genngen druk op de waterleiding een ont-
zettend oponthoud geeft Om eenigszms aan dit bezwaar
tegemoet te komen, worden den laatsten tijd de wagens
gedeeltelijk gevuld door middel der brandkranen, terwijl
ze des morgens vroeg evenals in het middagrustuur, tijdens
dezen rusttijd worden gevuld, waardoor de wagens bij
het hervatten van het werk gevuld de werf verlaten en
dadelijk aan het sproeien kunnen gaan. 't Een zoowel
als het ander kan geacht worden een lapmiddel te zijn.
Afdoende verbetering kan alleen verkregen worden door
meer rollend materiaal, meer druk op de watedeiding en
meer standpijpen. Met de Aer Beresih-maatschappij is
ovedeg gepleegd, om al de bestaande veel te kleine stand-
pijpen Ie doen verwisselen door nieuwe, tevens behoor-
lijker vorm en minstens een doorlaat van 2 " hebbende
standpijpen, terwijl dan tevens een 5 èi 7 tal nieuwe
standpijpen worden bijgeplaatst Het idee is lage stand-
pijpen (ongeveer het hydrantmodel) te nemen. Deze stand-
pijpen worden ingericht met een , storz" koppeling, waardoor
ZIJ dan ook bij brand dienst kunnen doen. Een aantal
brandkranen kunnen daardoor vervallen, die of dadelijk op
andere punten in de stad worden geplaatst, dan wel
worden opgeborgen tot er meer brandkranen noodig ge-
oordeeld worden. De kosten van aanleg van de nieuwe
standpijpen worden daardoor aanmerkelijk gereduceerd
Ook wordt overwogen om de hinderlijke meterkisten
bij de standpijpen te doen verdwijnen
De bespanning met muildieren blijft goed voldoen, m
zooverre althans dat deze dieren uitstekend geschikt zijn
voor het werk De groote sterfte in het afgeloopen jaar
maant echter tot voorzichtigheid aan, waarom dan ook
voorloopig van den aankoop van nieuwe muildieren is af-
gezien. In verband hiermede is een proef genomen met
een ossenbespanning Aanvankelijk gaat het met deze be-
spanning niet slecht, hoewel vermoed wordt, dat de geladen
sproeiwagen zwaar genoeg is voor deze dieren, terwijl
bij mogelijk uitbreken van de besmettelijke veeziekte „mond-
en klauwzeer", een met ossentrekkracht uitgevoerde dienst
geheel stil zal liggen Hiermede zal terdege rekening moeten
worden gehouden bij de beoordeeling van het vraagstuk
der straatbesproeiing.
Om een voorstel tol aanschaffing van een aulo-sproei-
wagen (als proef) te kunnen doen, worden uitgebreide
mhchlingen ingewonnen.
IN KROMO'S GROOTE LAND
Ook mede om de stofplaag te verminderen, wordt
geregeld voortgegaan met aanbrengen van deklagen asfalt-
beton. De op deze wijze verbeterde wegen kosten tevens
aanmerkelijk minder aan besproeiing.
Hoewel in het afgeloopen dienstjaar het schoonhouden
van wegen geen reden tot klachten gaf, zou, indien over
beter geschoolde koelies werd beschikt, deze tak van dienst
zeker nog wel voor verbetering en bezuiniging vatbaar zijn.
De koelies voor het schoonmaken van wegen verwisselen
telkens, en dat wel in die mate, dat gerust mag worden
aangenomen, dat binnen elk half jaar zeker de helft dezer
menschen door nieuwe zijn vervangen Ook om die reden
zal het overweging verdienen de wegen (althans de asfalt-
wegen) middels door paarden getrokken veegmachmes
(voorafgegaan door een sproeiwagen) te reinigen. Hoewel
proef hiermede in uitzicht is gesteld, is om verschillende
oorzaken hieraan nog geen gevolg gegeven.
A d lil. 1911 — 1912. In 1911 kwam de Batoean-
waterleiding gereed tot doorspoeling der goten van het
Oostelijk gedeelte der stad. De leiding heeft een lengte
van 2.4 K M , het water wordt afgetapt uit een klein
stroompje, de Soengei Batoean, dat in sommige tijden
van het jaar evenwel niet voldoende water bevat. Het
werk kostte ruim f 8 5 0 0 . — .
Elders in de stad geschiedt de doorspoeling der goten
met water uit het buizennet der Waterleiding-Maatschappij
Aer-Beresih.
Aan het ondergrondsche rioolstelsel werd geen uitbreiding
gegeven , de afwatering geschiedt, dank zij een zich steeds
uitbreidend gemetseld gotenstelsel, op voldoende wijze op
de bestaande riolen en middels deze of direct op de rivieren.
Poelen en moerassen vonden in de gemeente niet aan-
getroffen
1912 — 1913. Het open gootstelsel heeft in 1912 uit-
breiding ondergaan De Batoean-waterleiding, waarvan slechts
het Oostelijk deel der gemeente profijt kan trekken, blijft
voldoen.
Omtrent het onder den grond brengen der rioleering
van West-Medan, is door den Raad nog geen beslissing
genomen.
1913—1914 Het open gotenstelsel in het Oostelijk
deel der stad heeft gedurende verslagjaar nog belangrijke
wijziging en verbetering ondergaan, en wel door steeds
stroomend water uit de Batoean-leiding door meerdere goten
heen te leiden Ook werden er in verscheidene straten
nieuwe goten aangelegd. De overige goten worden middels
water van de Waterleiding-Maatschappij „Aer Beresih"
doorgespoeld
Het ondergrondsche rioleeringsvraagstuk van Medan is
nog steeds m studie
1914—1915. Verschillende gemetselde goten zijn in
het afgeloopen jaar hersteld, daar waar noodig uitgebroken
en verlaagd, om alsnog meer profijt van de vrij goed
werkende Batoeanleiding te trekken.
Het IS een punt van gedurige gedachtenwisseling, om
ook in dit Westelijk deel van Medan waterspoeling door
de goten te brengen. De bestaande goten liggen echter
of te hoog of verkeerd hellend, zoodat de kosten zeer
hoog zullen zijn.
De hoofdafvoerleidingen van het afval-, huishoud- en
regenwater, o.a. de Soengei Kerah, pants Gloegoer en de
hoofdafvoer-pants van de sultanskampong, etc. zijn ge-
normahseerd, verbreed en aanmerkelijk uitgediept.
205
Meester Cornelis. A d I.
2. t/m c. O p de, op de teekenmg geel aangegeven
wegen wordt het straatvuil dagelijks bij elkander geveegd
en tegelijk met het huisvuil, dat door de bewoners in
kisten of tonnen wordt gereed gezet, of m gemetselde
bakken terzijde van den weg wordt gestort, weggevoerd
O p de stortplaatsen wordt het verbrand en het overblij-
vende begraven. Het vervoer geschiedt door koelies met
grobaks, welks wanden door een bamboestelhng zijn ver-
hoogd, elke grobak wordt door drie menschen bediend.
a De kosten aan dezen dienst verbonden bedroegen
in 1913 f 4512 — terwijl de opbrengst nihil is.
3. De faecalienafvoer heeft bijna uitsluitend plaats naar
gegraven putten, voorzien van een rand met deksel. In
enkele der later gebouwde Europeesche woningen heeft
men een afvoer naar waterdicht gemetselde putten. Het
ledigen dezer beerputten heeft plaats door particulieren
Het schoonhouden van het pasarterrein, tevens Chi-
neesche kamp, heeft plaats door den eigenaar.
4. Langs de hoofdwegen zijn betegelde goten aange-
bracht, die alle zeer gemakkelijk het hemel- en afvalwater
naar de, ter weerszijden van den hoofdweg loopende
kah Tjiliwong en kah Baroe afvoeren. Hier en daar zijn
deze goten onderling door duikers in den weg verbonden.
Het IS niet precies meer na te gaan wat die aanleg
gekost heeft, omdat een deel er van reeds plaats had
vóór de instelling van dezen Raad Thans kost de aanleg
van f 3. — tot f 4 50 per M De totale lengte der in
beheer zijnde verharde wegen is ruim 1 1000 M. Nu zijn
met overal betegelde goten aangebracht, maar daartegen-
over zijn door een paar kampongterreinen weer dergelijke
afvoerkanalen aangebracht
A d II. 1911 — 1 9 1 2 . Deze diensten worden uitgeoefend
door vrije koelies onder toezicht van mandoers.
Sproeiwagens zijn alhier niet aanwezig Wel werd de
wenschehjkheid van aanschaffing van sproeiwagens en
paarden meermalen betoogd, doch de financiën lieten de
daarvoor noodige uitgaven nog niet toe.
1912—1913. De reinigingsdienst geschiedde op den
ouden voet, n 1. met vrije koelies, en werkte bevredigend.
Daar het aantal waterputten voor de besproeiing der
wegen onvoldoende bleek, werden er een 4 tal bijgegraven.
Deze besproeiing geschiedt nog steeds door vnje koelies
met sproeiemmers.
Men IS nog niet tot een vaste meening gekomen op
welke wijze de steeds heerschende stofplaag tot een minimum
kan worden beperkt. Lag het eerst in de bedoeling in
1913 te beginnen de wegen met petroleumresidu te begieten,
de elders verkregen resultaten hebben hiervan doen afzien
191 3 — 1 9 1 4 . Deze diensten hadden ook in het verslag-
jaar middels koehearbeid van gemeentewege plaats.
Wegens de aanhoudende droogte en het daardoor ont-
stane watergebrek en vele putten, kon de besproeiing
gedurende geruimen tijd in enkele buurten, zeer tot ongerief
van het verkeer en de bewoners van dicht langs den weg
gebouwde woningen, niet naar behooren plaats vinden
1914—1915 Het ophalen en wegvoeren van huis-en
erfvuil had ook m 1914 weder van gemeentewege dagelijks
plaats Daartoe zijn m dienst een 6-tal karren, elk bediend
door 3 man. Deze dienst strekt zich thans uit over alle
berijdbare wegen binnen 's Raads ressort gelegen, ook
over die wegen, welke niet bij de gemeente in beheer zijn.
In het verslagjaar deden zich moeilijkheden voor om
206 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET W O N E N "
een geschikte plaats te vinden voor hel deponeeren van
het opgehaalde vuilnis, daar de gemeente zelf niet in hel
bezit is van een terrein voor het deponeeren van vuilnis
en ook eene inrichting voor verbranding mist. Stappen
worden gedaan om over voor vuilnisbelt geschikte terreinen
de beschikking te krijgen.
Langs sommige wegen zijn enkele gemetselde open
vergaarbakken voor het vuilnis aangebracht Bij de opmaking
van dit verslag is nog bij den Raad in behandeling een
verzoek om langs meerdere wegen dergelijke bakken aan
te brengen.
O p verzoek van belanghebbende bewoners werd in het
tweede halfjaar van 1914 aan den besproeiïngsdienst een
belangrijke uitbreiding gegeven. Bedroegen de uitgaven in
het eerste semester f 1 769. —, in het tweede halfjaar stegen
die tot f 2 9 9 8 . — Als het niet regent, worden thans alle
bij de gemeente in onderhoud zijnde wegen zooveel
mogelijk 2 maal per dag besproeid. Dit besproeien geschiedt
evenals voorheen nog op primitieve wijze, n 1 door koelies
met giettonnen.
Eigenaardige moeilijkheden doen zich bij dezen diensttak
voor. In de eerste plaats zijn voor dit werk zeer moeilijk
koelies te krijgen en in de tweede plaats geeft in den
Oost-moesson een groot deel der langs de wegen gelegen
putten, waaruit het besproeiingswater voor de wegen gehaald
wordt, geen water. Dit bezwaar wordt het meest onder-
vonden op die weggedeelten, waar niet over het water
der artesische waterleiding kan worden beschikt. Eerst
wanneer deze leiding door de geheele gemeente zal zijn
gelegd, zal aan dit bezwaar tegemoet kunnen worden
gekomen.
A d III. 1911 — 1912. Niet vermeld in het Decentrali-
satieverslag.
1912—1913. De vroeger bestaande open aarden goot
aan den Bekasiweg vanaf den duiker aan de kaU Baroe,
ter lengte van 250 Meter, werd in verband met de ver
breeding van dien weg aan een zijde vervangen door een
betonriool van O 50 Meter middellijn.
In de Pasarstraat werd vanaf het begin van den grooten
weg naar Buitenzorg tot aan den Kebajoeranweg over een
lengte van 82 Meter alsmede een betonriool aangelegd,
waardoor niet alleen de afwatering verbeterd, doch ook
de netheid bevorderd is.
1 9 1 3 _ 1 9 1 4 . Bij schrijven van 4 Dec. 191 3 No. 4 2 1 .
werd dezerzijds der Regeering verzocht om de kosten,
verbonden aan de opmaking van een globaal plan voor
doorspoeling der gemeente Meester Cornells, voor rekening
van den Lande te nemen, waarop bij missive van den
|sten Gouvernements-secretaris van 23 Januari 1914 No.
241 namens den Gouverneur-Generaal werd medegedeeld,
dat aan den Directeur der B O . W was opgedragen,
de daartoe noodige opmetingen voor rekening van den
Lande te doen plaats hebben.
1914—1915. Bijna alle wegen zijn aan weerszijden
voorzien van open spoelgoten met tegelbevloering en tegel-
bewanding. Door het voortdurend losraken dezer tegels
wordt het onderhoud nogal kostbaar, vooral ook, omdat
de losgeraakte tegels veelal zoek raken. Daarom is men
er in het verslagjaar toe overgegaan om een gedeelte dier
goten te maken van cementbeton. Hoewel de aanlegkosten
dezer goten grooter zijn, wordt daarentegen verwacht, dat
op het onderhoud belangrijk bespaard zal worden.
Langs een deel van de Pasarstraat en den Bekasiweg
nabij het station werden reeds in 1907 resp. 1911 de
open spoelgoten door riolen vervangen om in het belang
van het verkeer de wegbreedte te kunnen vergrooten.
Aan de eigenaren van sommige perceelen, o. a. aan de
Bouwmaatschappij de Hoop, is vergund, de open goot
langs die perceelen te vervangen door een riool van een
voorgeschreven capaciteit, op bepaalde afstanden voorzien
van zinkputten.
Voor onderhoud en schoonhouden dezer goten en riolen
werd uitgegeven f 2 2 5 3 . — , terwijl de aanleg der boven-
genoemde betongoten heeft gekost f 885 —.
Bij de begrooting was tevens gerekend op een post
voor den aanleg van een betongoot in kampong Poelo,
waarvan de kosten werden geraamd op f 8 5 0 . — . Na
het opmaken van een meer gedetailleerde kostenberekening,
waardoor men tot een veel hooger bedrag kwam, werd na
bespreking goedgevonden dit werk nog niet uit te voeren.
Na afwerking der ontwerpen zullen deze vooraf aan het
oordeel van den Directeur der B. O . W . worden onder-
worpen. Deze ontwerpen zijn thans nog in bewerking.
Hinderlijke poelen en moerassen, die gedempt zouden
moeten worden, worden hier niet aangetroffen.
Ter illustratie van den stumperigen toestand
waarin zich de Indische gemeenten verkeeren,
druk ik hier beneden nog een verordening op
het houden van varkens af. In artikel 4 leest
men hoe men moet trachten de plaatsen, waar
die dieren gehouden worden, „in een voor de
gezondheid minst schadelyken toestand te
houden".
De Gemeenteraad van Meester-Cornelis stelt vast de
volgende verordening
VERORDENING op het houden van varkens
in de gemeente Meester-Cornelis.
Artikel 1. Het is, behoudens de gevallen genoemd
in het volgend artikel, verboden êén of meer varkens te
houden op andere dan door den voorzitter van den ge-
meenteraad, in overleg met de gezondheidscommissie, aan-
gewezen plaatsen.
Artikel 2. ( I ) In bijzondere gevallen kan door den
voorzitter schriftelijke vergunning worden verleend om
buiten die plaatsen varkens te houden.
(2) Deze vergunningen worden steeds verleend tot
wederopzegging, de gezondheidscommissie gehoord.
Artikel 3. Door den secretaris der gemeente wordt
een register aangehouden, waarin vermeld wordt, de ligging
van de plaats, de naam van den houder en de dag-
teekening en het nummer der verleende vergunnitig.
Artikel 4. De houder van varkens is verplicht, de
varkens op de plaatsen binnen stevige omheiningen te
houden, zorg te dragen voor een goeden afloop van het
water en de opruiming van het vuil, zoomede in het
algemeen, de plaatsen te houden in een voor de gezond-
heid minst schadelijken toestand
Artikel 5. Behalve de ambtenaren en beambten van
poUtie en justitie, hebben de Gouvernements-veearts, de
leden der gezondheidscommissie, zoomede de van ge-
meentewege met het toezicht op de naleving der gemeente-
verordeningen belaste personen steeds vrijen toegang tot
de plaatsen bedoeld in de artikelen 1 en 2 .
Artikel 6. Overtreding van het bepaalde bij art. 1,
alsmede het weigeren van vrijen toegang aan de personen
genoemd in art. 5, voor zoover dit niet strafbaar is gesteld
IN KROMO'S GROOTE LAND
bij artikel 4/2 No 23 van het algemeen politie straf-
reglement voor Europeanen en Inlanders, wordt gestraft met
eene geldboete van ten hoogste f 50 — (vijftig gulden) of met
gevangenisstraf van ten hoogste acht dagen.
Overtreding van het bepaalde bij art 4 dezer ver-
ordening wordt gestraft met eene geldboete van ten hoogste
f 25 — (vijf en twintig gulden) of met gevangenisstraf van
ten hoogste vier dagen.
De Voorzitter van den
Gemeenteraad van Meester-Comehs,
Meester-Cornehs, COHEN.
19 December 1913
Afgekondigd in de Javasche Courant van 20 Maart
1914, no 23
Padang. A d I.
2. Huis- en erfvuil wordt door de gemeenteremiging
opgehaald, mits het behoorlijk in mandjes is geborgen en
bij den erfingang is gezet
Kampongvuil wordt meest door de bewoners dier
kampongs verbrand
Straatvuil wordt door de gemeentewerken bijelkaar ge-
veegd en door de gemeenteremiging opgehaald.
Het vuil wordt gedeeltelijk verbrand en gedeeltelijk in
een groot gat geworpen en met zand bedekt.
a. De dienst der gemeenteremiging kost per jaar
1 inlandsche mandoer . . . ƒ 360.—
11 karrevoerders , 1584.—
20 vuilophalers 2640 -
transport mandoer. . . ,, 60.—
gias 792 -
onderhoud materieel . . . ,, 600 —
Totaal . . ƒ 6036^^
b. Het brengt niets op.
c. Foto's, teekenmgen etc. bestaan er niet van dezen
dienst.
3. Openbare privaten bestaan hier niet De meeste
huizen bezitten privaten, die in de gemeente-bandars
uitloopen Enkele huizen zijn voorzien van een beerput
of zinkput O p verlangen van de bewoners kunnen deze
putten geledigd worden De prijs van dit ledigen, dat door
B O W geschiedt, is f 7.50 en f 10 —, ai naar gelang de
grootte van den put.
4. De hemelwaterafvoer geschiedt door aarden goten
en enkele bemetselde Een bandjirkanaal is door B O . W .
m aanmaak. De kosten hiervan zijn pas na beëindiging
der werkzaamheden op te geven
A d II 1911 — 1 9 1 2 Wordt met vermeld m het Decen-
tralisatieverslag
1912—1913. De gemeenteremiging beschikt over 11
stieren en eenzelfde aantal vuilniswagens.
In 1912 werd een verbrandingsoventje gebouwd.
Hel besproeien van de wegen behoort bij het onder-
houd der wegen en geschiedt met kleme sproeiwagens
C/s M». inhoud).
Daar deze methode niet voldoet, wordt op de gemeente-
werkplaats eene sproeiwagen gemaakt volgens nieuwer
systeem.
1913—1914. Deze dienst beschikt over II stierenen
evenveel wagens
Het besproeien van de wegen geschiedt met kleine
sproeiwagens van '/s M ' . inhoud
Aangezien de verkregen resultaten onvoldoende zijn,
207
bestaat het plan om groote sproeiwagens volgens nieuw
systeem aan te schaffen.
1914—1915 De reinigingsdienst beschikte in het ver-
slagjaar over 1 I stieren en even zooveel vuilniswagens Bq
de begrooting van 1915 zijn nog 4 stieren en 4 vuilnis-
wagens uitgetrokken, daar gebleken is, dat vermeerdering
dringend noodig was.
Het vuilnis wordt verbrand in een gemetselden verbran-
dingsoven, die goed voldoet
In het verslagjaar werd van de besproeiing der wegen
afgezien op grond van de overweging, dat de uitgaven,
daarvoor in 1913 en vorige jaren besteed, vanwege de
daarmede verkregen geheel onvoldoende resultaten, als ge-
heel nutteloos waren te beschouwen Sedert is daarin op
afdoende wijze voorzien, en in de begrooting voor 1915
IS een vrij groot bedrag daarvoor uitgetrokken Zes groote
sproeiwagens zijn in aanmaak in de werkplaatsen van den
staatsspoor, terwijl op verschillende punten der wegen water-
putten zijn gemaakt om het water daaruit m de sproeiwagens
te pompen.
A d III. 1 9 1 1 - 1 9 1 2 Het streven van den Raad is
er op gericht, de hygiënische toestanden zooveel mogelijk te
verbeteren, doch het college wordt hierin, voor zooveel
den aanleg van riolen aangaat, belemmerd door gebrek
aan geldmiddelen
Poelen en moerassen komen voornamelijk voor op parti-
cuhere perceelen. De eigenaren zijn ingevolge bestaande
pohtieverordeningen tot demping gehouden, behalve voor
zoover voor de cultuur van sago en nipah een moerassige
bodemtoestand een vereischte is.
1912 —1913. De afwatering bestaat uit een complex
aarden goten en eenige gemetselde. Het plan bestaat tot het
maken van eene spoelwaterleiding Het m aanleg zijnde
bandjirkanaal zal hiervoor het benoodigde water geven.
1 9 1 3 - 1 9 1 4 . In het verslagjaar werden eenige aarden
leidingen gegraven.
Verder is eene bemetsehng van goten op sommige
plaatsen noodzakelijk
1914 1915 De afwatering bestaat uit een complex
aarden goten en riolen. O p sommige plaatsen werden de
goten gemetseld.
Het plan bestaat tot het maken van eene spoelwater-
leiding Het in aanmaak zijnde bandjirkanaal zal hiervoor
het benoodigde water geven.
Palembang. A d I.
2 Asch en vuilnis wordt vanwege de gemeente opge-
haald in daarvoor bestemde grobaks en wordt gebruikt
voor het dempen van stinkslooten en modderpoelen
a De reinigingsdienst kost aan salarissen ± f 1400,
aan onderhoud van karren en aankoop en onderhoud van
trekvee en gereedschappen i f 1 100
b De opbrengst was tot heden nihil
3. W . C . ' s zijn meest boven de rivier gebouwd
In de benteng zijn waterclosets aangebracht
4 Het hemelwater wordt opgevangen in gemetselde
bakken.
A d II. 1911 — 1 9 1 2 . Voor het dagelij ks ophalen van vuil-
nis, afkomstig van de wegen om den Kraton en in 16 en 17
Ihr, werden 4 vuilniskarren, door gestraften bediend, ge-
bezigd, terwijl het besproeien der wegen middels sproei-
wagens, alsmede door gestraften bediend, geschiedde.
In 1912 zal aan den reinigingsdienst uitbreiding worden
208 OVER 'T V R A A G S T U K VAN „HET W O N E N "
gegeven, door dagelijks ook het van de erven afkomstig
vuil, dat in bakken of kisten door de ingezetenen voor
hunne huizen aan den straatkant zal worden gedeponeerd,
te doen ophalen, door vuilniskarren door ossen getrokken.
Ook zal een proef worden genomen met een door
ossen getrokken sproeiwagen, waarvan de kosten met
vracht f 1000.— zullen bedragen.
1912—1913. De reiniging van wegen en goten in de
Europeesche en Chineesche wijken geschiedt in vrijen
arbeid; de kosten bedragen ongeveer f 4 0 0 0 . — 's jaars.
Het ophalen van huisvuil geschiedt door middel van
vuilniswagens, getrokken door ossen; de kosten bedragen
ongeveer f 1000.— per jaar. Hierin zijn de kosten voor
onderhoud van trekossen en wagens begrepen.
Het besproeien der wegen geschiedde te voren met
kleine sproeiwagens, door koehes getrokken ; deze wijze
van werken voldeed slecht en daarom werd een sproei-
wagen, te trekken door ossen, aangeschaft, geleverd door
de firma Jordaans te Schiedam. Deze wagen is echter te
zwaar om door ossen getrokken te worden en er zullen
muildieren als trekbeesten aangeschaft dienen te worden.
1913—1914. De reiniging van wegen en goten in de
Europeesche en Chineesche wijken geschiedt in vrijen
arbeid; de kosten bedroegen f 1086 —.
Voor het ophalen van vuilnis zullen nog 4 trekossen
en 4 vuilniskarrcn worden aangeschaft. Het vuilnis wordt
gebruikt om plassen te dempen.
Het besproeien der wegen kostte ongeveer f 2 0 0 0 . — .
1914—1915 De reiniging van wegen en goten in de
Europeesche en Chineesche wijken geschiedt in vrijen
arbeid; de kosten bedroegen f 1446.—.
Voor het ophalen van vuilnis worden 8 trekossen en
6 vuilniskarren gebruikt Hel vuilnis wordt gebruikt om
poelen te dempen.
Voor een betere besproeiing dan de tegenwoordige,
die onvoldoende is, werd in den Raad aangedrongen op
de aanschaffing van een auto-sproeiwagen, die tevens dienst
zou kunnen doen als auto-brandspuit. Ook hiervoor ont-
braken de benoodigde fondsen. Vermoedelijk zal weer
worden overgegaan tot de aanschaffing van muilezels om
de sproeiwagens te trekken. Hierover wordt nog ge-
correspondeerd.
De abnormale oogst in verslagjaar is de oorzaak, dat
aan besproeiing f 3738.— moest worden uitgegeven.
A d lil. 1911 — 1912. Alleen voor het maken van
gemetselde afvoergoten in 1912 werd een bedrag van
f 3 5 0 0 . — op de begrooting voor dat jaar uitgetrokken.
1912—1913, 1913—1914 en 1914—1915 niet ver-
meld in hel DecentraHsatie-verslag.
Om ook de ,,Buitenbezittingen" te geven wat
hun toekomt, druk ik hieronder de bekende
„zindelijkheidsverordening" af, geldend voor
Palembang.
De Gemeenteraad van Palembang stelt vast de volgende
verordening:
VERORDENING tot bevordering van netheid,
zindelijkheid, veiligheid en
orde in de gemeente Palem-
bang.
Artikel 1. De eigenaren van gebouwen en erven zijn
verplicht:
a. de gebouwen in behoorlijken en netten staat te hou-
den of te doen houden;
b. te zorgen of te doen zorgen dat het erf, wanneer
het is gelegen aan den openbaren weg, binnen de
bestaande rooilijn, daarvan wordt afgescheiden door
een in hechten, netten en zindelijken staat onder-
houden muur, hekwerk of levenden pagger, ter hoogte
van ten minste 0.80 meter;
c. de gebouwen door een behoorlijk voetpad of een
van eene leuning ter hoogte van 0.80 meter voorziene
loopbrug, dan wel door een vonder te verbinden
met den daarlangs voerenden publieken weg, en dat
voetpad, zoomede de daarin voorkomende bruggen en
vonders, welke ten minste een meter breed moeten
zijn, te allen tijde in goeden staat te houden;
d. de op de erven aanwezige gemetselde waterputten
tot eene hoogte van ten minste 0.80 meter boven'
den beganen grond op te trekken of te doen optrek-
ken, en ze te voorzien van een rondgaanden cementen
vloer ter breedte van een meter met opstaanden rand
en afvoergoot of, als de waterputten niet gemetseld
zijn, deze van eene behoorlijke omheining ter hoogte
van tenminste 0.80 meter te voorzien ; zoomede van
een afvoergoot ter verkrijging eener behoorlijke af-
watering ;
e. de op de erven staande boomen of takken daarvan,
welke hinderlijk of gevaarlijk zijn voor het publiek
verkeer dan wel de goede instandhouding van den
weg belemmeren, te verwijderen op de eerste aan-
zegging door of namens den voorzitter van den ge-
meenteraad ;
ƒ. deuren of hekken zoodanig te plaatsen, dat zij bij
het opendraaien niet boven of op den openbaren
weg komen;
g. latrines, welke hinderlijk zijn voor de buren, dan
wel geplaatst zijn in het gezicht van den openbaren
weg, binnen een maand na ontvangen aanzegging
van den voorzitter van den gemeenteraad te doen
afbreken of dempen, dan wel in zoodanigen staat
te brengen, dat de overlast ophoude.
Artikel 2. De gebruikers van gebouwen en erven of,
bij ontstentenis van dezen, de eigenaren, of beheerders
zijn verplicht:
a. de erven in netten en zindelijken staat te houden of
te doen houden;
b. te zorgen dat de goten, riolen of slooten op hunne
erven niet verstopt raken en voor de afwatering be-
lemmerende voorwerpen daarin niet aanwezig zijn;
c. krengen van honden, katten en andere huisdieren,
op die erven aangetroffen, onmiddellijk te begraven
ter diepte van minstens anderhalven meter qnder den
beganen grond, hetzij op het erf zelf, hetzij op de
plaats, daarvoor door den gemeenteraad aangewezen;
d. vuilnis en afval op de erven bij afloopend water in
Moesi- en Ogannvieren te werpen, dan wel op die
erven te doen verbranden of te doen begraven in
kuilen van minstens een meter diep, en op behoor-
lijke afstanden van de langs het erf loopende open-
bare wegen en van de belendende gebouwen
verwijderd ;
de verbranding mag niet bij nacht of harden wind
geschieden en in de kuilen geen smeulend vuur
onderhouden worden;
e gedurende door den gemeenteraad aangegeven tijden
van het jaar den langs de gebouwen of erven
IN KROMO'S GROOTE LAND
loopenden openbaren weg — waar overburen zijn ter
halve breedte en waar die niet zijn ter geheele
breedte — des voormiddags tusschen 8 en 10 uur,
en des namiddags tusschen drie en vijf uur te be-
gieten of te doen begieten ,
ƒ te zorgen, dat hunne honden of andere huisdieren
niet door aanhoudend geblaf of gehuil als anderszins
den buren overlast aandoen.
Artikel 3. Het is verboden :
a. koopwaren of andere voorwerpen langs of op den
openbaren weg of openbare pleinen op te stapelen
of uit te stallen, dan wel openbare wegen of de
openbare pleinen te bezigen als bergplaats,
h, waroengs, gaarkeukens of uitstallingen, beestenkralen
of stallen, mestvaalten, stapelplaatsen of bergloodben
in het gezicht van openbare wegen te hebben of op
te richten zonder vergunning van den voorzitter van
den gemeenteraad.
c. in het gezicht van den openbaren weg kisten, vaatwerk,
brandhout, houtwerken, steenen en dergelijke mate-
rialen te deponeeren, en vrachtkarren en voertuigen,
die buiten gebruik zijn, op te stellen, tenzij met toe-
stemming van den voorzitter van den gemeenteraad,
d. zonder vergunning van den voorzitter van den ge-
meenteraad op openbare pleinen of terreinen tenten
op te slaan dan wel materialen van welken aard ook
neder te leggen ,
e vee, trek-, last en rijdieren, hetzij gehoed, geleid of
bereden wordende, hetzij aangespannen, te laten gaan
of grazen over of langs die wegen en pleinen, ten
aanzien waarvan de gemeenteraad het betreden of
begrazen door deze dieren verboden heeft ,
ƒ. graszodert te steken of te doen steken van de taluds
der wegen of van de openbare pleinen, zoomede
kullen te graven of te doen graven op openbare pleinen
anders dan met toestemming van den gemeenteraad,
g. in het gezicht en binnen den afstand van vijf meters
van den openbaren weg huiden, kleedingstukken of
waschgoed te drogen te hangen of te leggen anders
dan met vergunning van den voorzitter van den
gemeenteraad ,
h. sterkriekende waren (visch, kroepoek, trassi, enz ) of
werktuigen (als vischnetten) op den openbaren weg
te drogen ,
I. zonder vergunning van den gemeenteraad uithang-
borden of aanplakbiljetten te bevestigen aan gou-
vernements- en gemeentegebouwen en aan schuttingen
of muren dier gebouwen , voorts aan boomen langs
de openbare wegen ,
j . vaartuigen of wrakken op hel land te halen of te laten
liggen op plaatsen, door den gemeenteraad daartoe
niet aangewezen ,
^. te verkoopen, rond te venten of ten verkoop uit te
stallen levensmiddelen of vruchten, waaromtrent het
verbod tot het verkoopen, rondventen of ten verkoop
uitstallen door den gemeenteraad is uitgevaardigd in
tijden van bestaande of verwacht wordende ziekten
of epidemieën ,
l. vleesch ten verkoop uit te stallen waar het bloot-
gesteld IS aan zonnestralen of regen ,
m. beerputten en tonnen met faecalien te ruimen of te
ledigen anders dan tusschen elt uur 's avonds en
vijf uur 's morgens ;
209
n aan zijne natuurlijke behoeften te voldoen op of in
het gezicht van den openbaren weg ,
o visch en andere sterkriekende waren te verkoopen
op andere plaatsen dan door den gemeenteraad daartoe
aangewezen •
p. lijken van Inlanders of daarmede gelijkgestelden bui-
ten de voor de verschillende landaarden aangewezen
begraafplaatsen te begraven op een mindere diepte dan
1.80 meter onder den beganen grond ,
q. lijken van paarden, runderen, herten, buffels, varkens,
schapen, bokken en geiten te begraven op andere
plaatsen dan door den gemeenteraad daarvoor aange-
wezen of op eene mindere diepte dan 1 80 meter
onder den beganen grond ,
r handelsrakits zonder schriftelijke vergunning van den
voorzitter van den gemeenteraad op de Moesi- en
Oganrivieren buiten het door den gemeenteraad te
bepalen rayon of binnen de soengei's of kreken m
den kom der gemeente vast te leggen ,
« aan Inlanders en daarmede gelijkgestelden, geen bedie-
nend beambte of agent der openbare macht zijnde,
zich zonder vergunning van den voorzitter van den
gemeenteraad in het openbaar te vertoonen met vuur-
of andere wapenen, puntige of andere tot wapen
geschikte voorwerpen of werktuigen, met bestemd voor
hunne dagehjksche werkzaamheden, noch behoorende
tot hunne gewone volksdracht;
t. m houten- of bamboegebouwen, fornuizen of kom-
buizen (dapoers) anders te hebben dan op ten minste
een halven meter afstand van de beschotten ;
u boven de sub t. genoemde stookplaatsen, stellingen
te hebben van hout of ander brandbaar materiaal,
dan wel daarop brandbare voorwerpen te plaatsen ,
o op de openbare wegen of pleinen te hggen, te slapen
of te vechten, met pijlen en blaasroeren te schieten,
in boomen of tegen palen, op hekken, muren of
afsluitingen te khmmen, zoomede tegen den wil van
den gebruiker of voerder achterop dan wel in rij- of
voertuigen te klimmen, wielrijders op eenigerlei wijze
overlast aan te doen, of beschonken langs den weg
te loopen ,
W de rust of orde bij het brengen van lijken naar de
begraafplaatsen, dan wel op de begraafplaatsen op
eenige wijze te verstoren ;
X de gemeentelijke passerloodsen tot geregelde bewoning
of tot slaapplaatsen te gebruiken en onder bedoelde
loodsen voor zes uur 's morgens en na elf uur 's avonds
zonder schriftelijke vergunning van den voorzitter van
den gemeenteraad koopwaren bewaard, dan wel uit-
gestald te hebben of te verkoopen ,
y. pluimvee en gevogelte anders dan los in gesloten
manden en kooien te vervoeren
Art. 4 De ambtenaren en beambten der politie hebben
de bevoegdheid om van des voormiddags 7 tot 10 uur
en des namiddags van 4 tot 6 uur zich, met bekend-
stelhng van hunne qualiteit aan den bewoner of, bij diens
ontstentenis, aan den eigenaar, op de erven te begeven,
ten einde zich van de naleving der bepahngen dezer ver-
ordening te overtuigen.
Art. 5. Overtreding van de bepalingen sub artikelen
1, 2 en 3 dezer verordening wordt gestraft, indien zij is
begaan door een Europeaan of met dezen gelijkgestelde
met eene geldboete van ten hoogste f 100.— (één hon-
27
210 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
derd gulden) of met gevangenisstraf van ten hoogste acht
dagen en, indien zij is begaan door een Inlander of met
dezen gelijkgestelde met gelijke geldboete, gevangenisstraf
van gelijken duur, of tenarbeidstelhng aan de publieke
werken voor den kost zonder loon van ten hoogste eene
maand.
Art. 6. Onverminderd de in het voorafgaand artikel
bepaalde straffen, zijn de overtreders verplicht, binnen een
door of namens den voorzitter van den gemeenteraad ge-
stelden termijn, weg te ruimen of te doen wegruimen, te
herstellen of te doen herstellen, te verrichten of te doen
verrichten, hetgeen in strijd met deze verordening is ver-
richt of nagelaten.
Bij nalatigheid hiervan is de voorzitlei van den gemeente-
raad bevoegd, zonder verdere ingebrekestelling van den
overtreder, zulks te zijnen koste te doen plaats vinden.
Art. 7. Deze verordening treedt in werking op den dag
harer afkondiging in de Javasche Courant, op welk tijd-
stip vervalt de op 14 Juh 1903 (Javasche Courant van
21 JuU 1903 no. 58) door den Resident van Palembang
vastgestelde „Verordening tot bevoidering van netheid,
veiligheid en orde ter hoofdplaats Palembang".
De voorzitter oan den Gemeenleraad van Palembang,
S. J P E T R U S .
Palembang, 23 September 1909.
(Opgenomen in de Javasche Courant van 2 November
1909 No. 87).
De Gemeenteraad van Palembang stelt vast de volgende
verordening:
V E R O R D E N I N G tot wijziging en aanvulling der ver-
ordening tot bevordering van netheid, zindelijk-
heid, veiligheid en orde in de gemeente Palembang
afgekondigd in de Javasche Courant van 29
October 1909 no. 86.
Artikel 1. Artikel 2 sub b van bovengenoemde ver-
ordening wordt gelezen:
„te zorgen, dat de goten, riolen, slooten of duikers
voor, op of langs hunne gebouwen, erven of tuinen niet
verstopt raken en voor de afwatering belemmerende voor-
werpen daarin niet aanwezig zijn .
Artikel 2. Aan artikel 2 bovenbedoeld wordt de
volgende alinea, sub g, toegevoegd:
„te zorgen, dat de straat of weg voor of langs hunne
gebouwen, erven of tuinen in zindelijken staat wordt ge-
houden, tot op de helft van de breedte van de straat of
van den weg, wanneer zij overburen en over de geheele
breedte, wanneer zij die niet hebben, alles in zooverre
in die reiniging niet van gemeentewege of op andere wijze
wordt of zal worden voorzien .
Artikel 3. Deze verordening treedt in werking op den
dag harer afkondiging.
De waarnemend Voorzitter van
Palembang, den gemeenleraad van Palembang.
26 Mei 1911. E. P E R E L A E R .
De Gemeenteraad van Palembang stelt vast de volgende
verordening:
V E R O R D E N I N G tot wijziging en aanvulling van de
verordening tot bevordering van netheid, zindelijk-
heid, veihgheid en orde in de gemeente Palembang,
afgekondigd in de Javasche Courant van 29
October 1909 no. 86.
Artikel 1. Aitikel 3 sub h, o en i van bovengenoemde
verordening wordt gelezen:
/i. dioge of gezouten visch of andeie daarmede aan-
verwante sterkriekende yvaren alsmede vischnetten op
den openbaren weg te drogen.
o. versche visch op de pasars te verkoopen op andere
plaatsen dan daartoe door den voorzitter van den
gemeenteraad aangewezen.
I. zonder vergunning van den voorzitter van den ge-
meenteraad reclameborden en aanplakbiljetten aan te
brengen elders dan op eigen panden.
Artikel 2. Aan artikel 3 wordt de volgende alinea
sub z toegevoegd:
Vuurwerk in bezit te hebben ten verkoop anders dan
krachtens eene door den voorzitter van den gemeenteraad
verleende vergunning en overeenkomstig de daarin gestelde
voorwaarden
Artikel 3. Deze verordening treedt in werking op den
dag harer afkondiging.
De Tsaarnemend Voorzitter van den
Palembang, gemeenteraad van Palembang,
9 December 1911. LÉON.
Pekalangan. A d l.
2. Langs bepaalde wegen wordt het vuil van de erven
in bakken langs de wegen opgezameld en van Gemeente-
wege opgehaald middels speciaal voor dat doel bestemde
vuilniskarren.
a. De kosten hebben 1913 bedragen ± f 3 5 0 0 . — .
Overigens wordt het erf- en kampongvuil op de erven
in kuilen begraven, dan wel verbrand.
3. Over het algemeen laat deze afvoer nog veel te
wenschen over, vooral in de karapong en den Chineeschen
kamp.
4. Nog niet geregeld.
A d II. 1911—1912. Een voorstel is ingediend voor
het aanschaffen van doelmatige sproeikarren
1 91 2—1913 wordt niet vermeld in het Decentralisatie-
verslag.
1913—1914. Voor het ophalen van vuilnis beschikt
de gemeente over 3 vuilniskarren, die door paarden ge-
trokken worden; het ophalen geschiedt bij aanneming
Voor de besproeiing van de binnen de gemeente gelegen
heerendienstwcgen zijn twee sproeiwagens aangekocht ad
f 850. per stuk; zij hebben een inhoud van 1 500 Liter,
maar blijken in het gebruik te zwaar voor inlandsche
paarden, zoodat zij door karbouwen of sapi's getrokken
moeten worden ; de bespanningen worden door een aanne-
mer geleverd. De vulling geschiedt middels een vleugelpomp.
De kosten van besproeiing en reiniging hebben be-
dragen f 5 9 7 2 . — . . j , j
1914 1915. Het ophalen van vuilnis is onderhands
aanbesteed voor f 240.— per maand; voor dit werk zijn
3 vuilniswagens in gebruik, elk getrokken door 2 paarden.
De besproeiing van de binnen de gemeente gelegen
heerendienstwcgen geschiedt middels 2 sproeiwagens, elk
van 1500 liter inhoud, welke getrokken worden door
karbouwen.
De kosten der besproeiing hebben in het afgeloopen
jaar f 1296.— bedragen.
A d III. 1911 — 1912. Tot het droogleggen van de wijk
Bermi en eene betereafwateringvanhetWilhelmina-en Batoe-
park, werd in 1911 overgegaan.
IN KROMO'S GROOTE LAND
De kosten werden gedeeltelijk gedragen door de eigenaren
der perceelen in de wijk Bermi.
Een plan voor eene rationeele rioleering van de gemeente
Pekalongan is in bewerking.
191 2 — 1913 met vermeld m het Decentralisatieverslag.
1913—1914. Voor de samenstelling van een behoorlijk
afwateringsplan werden opnamen gedaan, die in het volgende
jaar zullen worden voortgezet.
De kosten hebben bedragen f 1874.—.
1914—1915. De opname van situatie en tranches
binnen de Gemeente, werden beëindigd , de verdere werk-
zaamheden voor een volledig afwateringsplan werden
echter voorloopig gestaakt.
Semarang. Ad I
2. Uit diverse huizen wordt door de zorg der Gemeente
op aanvraag dagelijks het vuil weggehaald en vervoerd
naar een vuilnisbelt, waar hel voor zooveel mogehjk vei-
brand wordt. De oven heeft echter een veel te geringe
capaciteit.
In de kampongs, zoomede op de erven der huizen van
Europeanen die niet hun vuil laten weghalen, wordt meestal
dagelijks vuil verzameld en in den regel tegen den avond
verbrand Straatvuil wordt dagelijks opgeveegd en naar de
bovenbedoelde vuilnisbelt vervoerd.
Tarief voor weghalen van vuil i s :
Dagelijks weghalen van huisvuil f 1.—.
„ „ met groot erf - 1.50
Voor iedere koe of paard f 0.50 meer Extra weghalen
van vuil op verzoek èi f O 50 per kar.
3. Faecaalafvoer geschiedt niet volgens een bepaald
systeem. O p sommige plaatsen worden de faecalien niet
afgevoerd en veroorzaken daar eenonhoudbare vuile toestand.
De inlanders deponeeren zoo eenigszins mogelijk hun
faecalien in de A d I vermelde, voor huidhoud- en bad-
water bestemde spoelleidingen Men kan dan ook veel-
vuldig waarnemen, dat in één spoelleiding naast elkaar van
2 inlanders, de eene zijn mond spoelt, de andere defaeceert
In de Europeesche woningen geschiedt de afvoer :
I e. Rechtstreeks op open vuilwaterafvoerleidingen.
2e. In privaatputten, die op verzoek door de zorg der
Gemeente geledigd worden.
3e. In losse reservoirs (emmers, tonnen), die wanneer
ze vol zijn worden uitgegoten in vuilwaterafvoerleidingen,
of soms ook wel in de spoelleidingen
4e. O p enkele plaatsen zijn aanwezig beerputten (zink-
putten), die hoogst zelden geledigd behoeven te worden
5e. Enkele groote lichamen hebben een min of meer
volmaakte septictank-inrichting
4. Al het hemelwater wordt door de aanwezige spoel-
en vuilwaterafvoerleidingen naar zee afgevoerd Voor zoover
niet benedenwaarts door andere leidingen afgevoerd, wordt
al het water, komende uit het hooger gelegen achterland,
afgevoerd door 2 bandjirkanalen naar zee, waardoor de
stad zelf z. g bandjirvrij is gemaakt, d w z met meer
aan plotselinge overstrooming bloot stait.
BIJ een dezer kanalen wordt het water opgestuwd en
achter deze stuw een zekere hoeveelheid water naar de
stad afgetapt, zoodanig, dat zooveel mogelijk overal vol-
doende water m de spoelleidingen aanwezig is.
Kosten bandjirkanalen f 3 000.000
Verder spoelleidingen - 1 300.000
A d II. 1911—1912. De verrichtingen van dezen dienst
211
hebben bestaan in het reinhouden van de sub „Rioleerings- en
Afwateringswerken" vermelde leidingen voor levend water
en het verwijderen van straatvuil. Een begin werd gemaakt
met het verwijderen van huis- en tuinvuil door dezen dienst,
waarvan een nadere organisatie binnenkort te voorzien is
Latrmeledigers volgens het systeem Klotz werden aan-
geschaft en een verordening gemaakt bepalende de voor-
waarden, waarop daarvan door het publiek kan worden
gebruik gemaakt welke verordening ik hier laat volgen.
Afgekondigd m het extra bijvoegsel (Locale verordeningen no 8) der Java-
sche Courant van 21 April 1911 no 32
De Gemeenteraad van Semarang stelt vast de volgende verordening
VERORDENING op het gebruik der aan de gemeente bemarang toe-
behoorende beerputledlgers of vullniskarren in de
gemeente Semarang
Artikel 1 Het ledigen van binnen de gemeente Semarang liggende
beerputten of het doen weghalen van vuilnis, niet behoorende tot het
zoogenaamde huisvuil, kan op schriftelijke aanvraag geschieden middels
de aan de gemeente toebehoorende beerputledlgers en vuilniskarren
Art 2 De aanvraig bedoeld in Art 1 geschiedt aan den Directeur
der gemeentewerken
Art 3 Voor het gebruik van een beerputlediger tot het ledigen van
een beerput is aan de gemeente verschuldigd f5— (vijf gulden) per
beerwagen van 0800 M3 inhoud
Art 4 De vuilniskarren der gemeente kunnen voor zoover de gewone
dienst het toelaat gebruikt worden tot het weghalen van vuilnis niet
behoorende tot het zoogenaamde gewone huis-, stal- en tuinvuil, tegen
betaling van f 0 50 per kar en per gang
Art 5 De betaling van de ingevolge artikel 3 en 4 verschuldigde
bedragen geschiedt ten kantore van den gemeentekashouder binnen een
maand na ontvangst eener door den voorzitter van den gemeenteraad
geteekende opdracht tot invordering
Art 6, In bijzondere gevallen, ter beoordeeling van den gemeenteraad,
kan het m artikelen 3 en 4 genoemde tarief worden verlaagd
Art 7 Deze verordening treedt in werking op I Januari 1911
De Voorzitter vin den Gemeenteraad
van Semarang,
Februari 1911 KfcRN
Proeven werden genomen met het verbranden m ovens
van het verzamelde vuil, dat tot nu toe op een bepaalde
plek buiten den bebouwden kom der gemeente werd
gedeponeerd Voor die proefnemingen, welke worden
voortgezet, worden fondsen verschaft door eene commissie
uit de ingezetenen van Semarang, die zich geconstitueerd
heeft tijdens de cholera alhier hevig heerschte In het
volgend jaarverslag zal vermoedelijk uitgebreider op deze
quaestie kunnen worden teruggekomen
Tot wering van de stofplaag weiden de steenslag- (en
macadam-) wegen, waar de passage druk was, besproeid
met petroleum-residu, met het resultaat dat na ééne be-
sproeiing weken lang de wegen weinig stof gaven. Wel
werden die wegen hier meer daar minder mul, wat
misschien is toe te schrijven aan het m mindere mate
wegwaaien van het door afshjting van den steenslag
gevormde stof
Voorgesteld zal worden met door verschillende firma s
aanbevolen stofwerende middelen en behandeling van de
wegen proeven te nemen. Het resultaat van de toepassing
van een en ander zal nauw afhangen van den aard van
het verhardingsmateriaal. T e voren is dus met te zeggen
of een middel, dat elders voldoet, dit ook hier zal doen
Ook zal er naar gestreefd worden om meer en meer de
wegen met het drukste verkeer te gaan asphalteeren,
waardoor de stofplaag zeer verminderen zal en waardoor
de onderhoudskosten ook zullen verminderen.
1912 1913 Van gemeentewege wordt het huisvuil
bij die ingezetenen, welke zich daartoe aanmelden, weg-
gehaald. Dit geschiedt m eigen beheer.
212 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
Evenzoo wordt gehandeld bij die ingezetenen, welke
vragen om middels de pneumatische toestellen der gemeente
hunne beerpuiten geledigd te krijgen.
Voor het weghalen van vuilnis en ledigen der beer-
putten wordt door de ingezetenen afzonderlijk, maar naar
evenredigheid der weggehaalde hoeveelheden betaald.
Het straat- en huisvuil wordt gebracht naar een ver-
brandingsoven, die, alhoewel bevredigend functioneerend,
veel te klein van vermogen is.
Als ooit al het vuil, dat nu op particuliere erven en
in kampongs bli)ft liggen, zal worden verwijderd en ver-
brand, zal de reinigingsdienst zeker 20 maal zoo uitgebreid
No. 92. Voorts werd nog een kleine sproeiwagen in dienst gesteld,
Het bedrijf met sapi-trekkracht gaf tot onophoudelijke teleurstellingen
aanleiding.
en de verbrandings-capaciteit tot het 40-voudige moeten
worden opgevoerd.
In 1912 deed eene afdeeling van de vereeniging „Kolo-
niale Tentoonstelling Semarang'' het verzoek, om huis- en
straatvuil van een deel der stad, gelegen het meest nabij
het tentoonsteüingsterrein, te willen doen deponeeren op
eene nader aan te duiden plaats op het terrein. Het be-
stuur dier afdeeling wenscht dat vuil te benutten tot
bemesting van gronden op meergenoemd terrein. Aan het
verzoek wordt gevolg gegeven onder voorwaarde, dat het
huis- en straatvuil behoorlijk over het terrein wordt verspreid. plantingen. Een en ander had plaats na gepleegd overleg
Ter zake van de besproeiing der wegen zijn in 1912
verschillende proeven genomen met residu en andere stof-
bestrijdingsmiddelen.
1 9 1 3 ^ 1 9 1 4 . Het huisvuil bij de particulieren wordt
door de gemeentekarren tegen vergoeding van kosten weg-
gehaald. Dit bedrijf breidt zich meer en meer uit. Het
vuil wordt verzameld op een vuilnisbelt. Ook worden in
de nabijheid van de belt moerassen met het vuil gedicht
en met een laagje grond afgedekt, hetgeen goede resul-
taten geeft. Een klein gedeelte van het vuil wordt verbrand.
De beerputten worden op verzoek door de gemeente
geledigd tegen een bij verordening bepaalde vergoeding,
waarbij gebruik wordt gemaakt van pneumatische toestellen.
Residu-besproeiing werd in den drogen tijd op de
wegen veelvuldig toegepast Het succes hiervan verkregen
is twijfelachtig te noemen.
Plannen tot verdere organisatie van den reinigingsdienst
zijn in studie.
De directeur der gemeentewerken heeft de door hem
ondernomen studiereis naar Singapore tevens dienstbaar
gemaakt aan een onderzoek naar den reinigingsdienst aldaar.
1914—1915. In het jaar kwamen 174 aanvragen tot
het ledigen van beerputten binnen. In totaal werden 570
wagens gevuld. De flnancieele uitkomst van
het bedrijf was ongunstig, daar toch tegen-
over de totaal inkomsten van f 2800. —,
uitgaven van f 3 5 2 8 . — stonden. Gebleken
is echter, dat, zonder veel last aan de
bewoners te bezorgen, het ledigen veel meer
overdag kan plaats vinden, dan tot dusverre
geschiedde, waarvan een niet onbelangrijke
bezuiniging op de loonen der koeHes en
het toezichtloon verwacht wordt.
Voor de besproeiing der wegen werd
behalve van den grooten sproeiwagen ge-
bruik gemaakt van drie latrineledigers,
welke voor het latrinebedrijf niet noodig
waren en op eenvoudige wijze voor be-
sproeiing konden worden ingericht; voorts
werd nog een kleine sproeiwagen in dienst
gesteld, Het bedrijf met sapi-trekkracht
gaf tot onophoudelijke teleurstellingen aan-
leiding.
De voor de brandweer bestelde slangen-
wagens konden deels door uitzending van
verkeerde detailstukken uit Europa, deels
door moeilijkheden in verband met den
oorlog, in den Oostmoesson niet meer voor
de wegenbesproeiing gebruikt worden.
Het vuil van de wegen werd, evenals
dat afkomstig van de particuliere erven,
voor het grootste deel naar Kobang ver-
voerd en gedeeltelijk, voor zooverre de capaciteit van
den oven dat toeliet, verbrand. O p aanvrage van particu-
lieren werden schadelijke moerassen bij Karang Bidara en
achter het station Pontjol met vuil gevuld en met een
laagje grond afgedekt. Gebleken is, dat op deze wijze
zonder extra onkosten in de lage ongezonde stadsgedeelten
eenige verbetering in de zeer onhygiënische toestanden te
verkrijgen is. Dergelijke aanplempingen, mits op deskundige
wijze tot stand gebracht, blijken binnen zeer korten tijd
in terreinen te kunnen worden omgezet, geschikt voor aan-
met den geneeskundigen dienst.
Het aantal abonnementen voor het ophalen van huis-,
tuin- en stalvuil steeg van 198 in het begin van 1914
tot 269 aan het eind van het jaar.
Niettegenstaande den zeer geringen prijs en het bij
tusschentijden adverteeren, wordt van deze gelegenheid
tot vuilophaling niet voldoende geprofiteerd. In vele stads-
wijken geeft de bevolking er de voorkeur aan, om het
huisvuil in de leidingen of op straat te deponeeren.
A d l l l . 1911—1912. Voortgegaan werd door het Gouver-
nement met het verbeteren van den wateraan- en afvoer te
IN KROMO'S GROOTE LAND
Semarang, waardoor de stad voorzien wordt van een
aantal, in hoofdzaak van het zuiden naar het noorden
loopende, gemetselde leidingen voor levend water, afkomstig
van hooger gelegen waterstroomen, welke leidingen tevens
dienen voor afvoer van regenwater, als wanneer de inlaat
van levend water wordt gesloten. Gedeeltelijk zijn die
leidingen in rioolvorm uitgevoerd en doen ook dienst als
riolen.
Voor de uitbreiding van het rioolnet over Semarang en
voor de rioleering van het niet in het genot van levend
water verkeerend deel van Semarang zal getracht worden
een specialiteit op rioleermgsgebied te engageeren tot het
opmaken van een algemeen plan.
Omtrent de demping van poelen en moerassen valt
alleen te vermelden, dat de overblijfselen van verbrand
huisvuil hiervoor worden benut.
1 9 1 2 — 1 9 1 3 . Van Gouvernementswege werd met
kracht voortgearbeid aan het in ordelijken en netten staat
brengen van bestaande waterloopen, zoowel door be-
metselingen als door het leggen van rioolbuizen en het
graven van nieuwe leidingen.
De gemeente stelt zich voor, aansluitend aan hetgeen
van Gouvernementswege reeds is verricht, de verdere ook
gedetailleerde rioleering ter hand te nemen en besloot een
ingenieur uit Nederland te laten komen om daarvoor
adviezen en plannen op te maken.
1 9 1 3 - 1 9 1 4 . Evenals in 191 2 werd ook in 191 3 van
Gouvernementswege voortgearbeid aan het in ordelijken
en netten staat brengen van bestaande waterloopen, zoowel
door bemetselingen als door het leggen van rioolbuizen.
Zooals reeds in het Decentralisatie-verslag (pagina 162)
is vermeld, stelt de gemeente zich voor, aansluitend aan
hetgeen van Gouvernementswege reeds is verricht, de
verdere ook gedetailleerde rioleering ter hand te nemen.
Naar aanleiding van desbetreffende verzoeken van den
Raad, werd door den I sten Gouvernements-secretaris mede-
gedeeld, dat de Landvoogd geen termen heeft kunnen
vinden eene subsidie van f 17000.— to^ te kennen ter
bestrijding van de kosten, verbonden aan het opmaken
van een rioleeringsontwerp, terwijl voorts werd medegedeeld,
dat de van Landswege uit te zenden specialiteiten uit-
sluitend voor Landswerken bestemd zijn en eene ter be-
schikkingstelling van een rioleeringsspecialiteit derhalve
niet in uitzicht kon worden gesteld.
De Raad besloot daarop in de vergadering van 20 Jan.
1913 het samenstellen van een algemeen voorontwerp
betreffende het secundaire rioleeringsnet binnen de gemeente
Semarang op te dragen aan den heer J. E. de Meijier Jr.,
ingenieur te s-Gravenhage Dien ingenieur werd opgedragen
op zijn reis naar Indie eenigen tijd in Egypte te vertoeven
ten einde een onderzoek in te stellen naar de bestrijding
der malaria middels drainage van den bodem te IsmaiHa,
Port-Said, Suez en Cairo.
Omtrent dit onderzoek werd aan den Raad een uitvoerig
verslag uitgebracht (Gemeenteblad van Semarang 1913,
pagina 183 e.v.).
Nog in 't laatst van December I 91 3 werd door den heer
de Meijier bij den Raad ingezonden het ontwerp voor eene
rioleering en verdere assaineering van Semarang.
De gemeente heeft de reeds door de B. O. W . over-
gegeven gemetselde leidingen in eigen beheer in onderhoud.
In de vergadering van 30 Mei 191 3 werd besloten goed
te keuren, dat de werken : „Het verbeteren van de wateraf-
213
en aanvoerleiding van het oostelijk gedeelte der hoofdplaats
Semarang" en „Het maken van een spoelleiding (riool)
Karangtoeri-Ambengan-Mlaten", in beheer en onderhoud
van het Land worden overgenomen, mits de ten behoeve
van deze gemeente afgezonderde geldmiddelen met een
bedrag van f 7 4 2 5 . — 's jaars worden verhoogd. Naar
aanleiding daarvan is in 1913 door de Regeering nog
geen beschikking genomen.
Ten slotte zij nog medegedeeld, dat eenige werken lot
verbetering van den waterafvoer bij bandjir nabij Gergadji
in uitvoering kwamen en dat de raad in zijn vergadering
van 17 December 1913, naar aanleiding van een des-
betreffend verzoek van de vereeniging „Semarangsche
Stadstuin'' besloot om de langs de westzijde van den
Stadstuin loopende goot te vervangen door een open
buisleiding.
1914 — 1915. De overneming der werken: „Hel ver-
beleren van de water af- en aanvoerleiding van het
Oostelijk gedeelte der hoofdplaats Semarang'' en „Het
maken van een spoelleiding (riool) Karangtoeri-Ambengan-
Mlaten" had in 1914 nog niet plaats.
Onder hel voetpad Randoesari werd een gesloten buis-
leiding gelegd, voor afvoer van regenwater. O p den hoek
Randoesari-Sijthofflaan werd onder den weg door een
buisduiker gelegd, hoofdzakelijk voor afvoer van het water,
van Gergadjih komend, bestemd. Open leidingen werden
gemetseld rondom hel nieuwe plantsoen op den hoek
Randoesari-Sijthofflaan. Langs een gedeelte van de oude
Tjandihelling werden de afvoerleidinkjes in beteren staat
gebracht door aanleg van kleine betongootjes.
Het ontwerp voor een rioleering en verdere assaineering
voor Semarang, samengesteld door den Ingenieur J. E.
de Meijier Jr. (zie vorig verslag pag. 1 71) werd door den
ontwerper nader mondeUng toegelicht in twee bijeenkom-
sten, waarin onderscheidene autoriteiten en deskundigen,
daartoe door den voorzitter uitgenoodigd, aanwezig waren.
Naar aanleiding van de in die bijeenkomsten gemaakte
opmerkingen schreef de ontwerper eene nota van toelichting.
Alle ontwerpstukken werden vervolgens in handen der
technische Commissie uit den Gemeenteraad gesteld, om
daaromtrent advies uit te brengen en den heer de Meijier
werd toegestaan met 1 Februari 1914 naar Holland terug
te keeren.
Het advies van de Technische Commissie werd in het
verslagjaar niet ontvangen.
A d IV. Door de Nederl. Indische Spoorw. Maatschappij
wordt te Semarang, in de vallei van Gergadji, een woning-
park gebouwd van 70 woningen van 1 5 verschillende typen.
Eenige dier huizen zijn thans reeds gereed Als een bijzonder-
heid dient vermeld te worden, dat al het huisafvalwater,
waaronder te verstaan al het water van keukens, wasch-
inrichtingen en privaten, na door septictanks te zijn gevoerd,
door middel van gesloten rioolleidingen van het terrein
wordt verwijderd. (Het regenwater wordt door halve beton-
buizen afgevoerd '). (Het spijt me zeer, dat ik thans van
de ontvangen teekeningen en foto's geen gebruik heb kunnen
maken voor dit doel. Ik stel me echter voor in het 3de
deel, dat over „de woning" zal handelen, van deze buiten-
gewoon belangrijke stadsuitbreiding een beeld te geven.)
1) Het zal mij benieuwen of deze wijze van afvoer tot dezelfde zwarig-
heden zal leiden als die, waarop Watson en Le Prince en Orenstein in hun
werk wijzen. T.
214 O V E R 'T V R A A G S T U K VAN „ H E T W O N E N "

teringswerken van de omliggende irrigatiegebieden en

alhoewel daarbij in vele gevallen de afwatering langs
primitieven weg wordt verkregen, zoo is zij toch voor
het meerendeel der volkrijke plaatsen voldoende voor
de directe behoefte en is alleen voor de grootere
plaatsen in den loop der tijden de urgentie van het
aanleggen van een stelsel van leidingen volgens een
systematisch plan noodzakelijk gebleken, hoewel ook
voor de kleinere plaatsen, naarmate deze zich uit-
breiden, geleidelijk meer behoefte is of zal ontstaan
om de afwateringswerken te verbeteren en uit te
breiden
Een euvel, dat zich bij enkele plaatsen voordoet,
IS het ontstaan van overstroomingen bij zeer groote
afvoeren (bandjirs) in de door die plaatsen stroomende
rivieren De middelen, vereischt om hierin verbete-
ring te brengen, zijn minder eenvoudig dan die ter
voorziening in den plaatselijken watertoe- en afvoer
en ging het tot stand brengen daarvan veelal de
krachten en bekwaamheid der plaatselijke autoriteiten
te boven, zoodat dergelijke werken moesten opge-
dragen worden aan de technische ambtenaren van
het Gouvernement
Als voorbeelden hiervan zijn te noemen
De verschillende werken tot verbetering van den
waterafvoer te en om Batavia
De nader te beschrijven werken tot het bandjirvrij
Collectie Tillema No. 93 maken en voor de doorspoeling van Semarang.
De regeling van de bandjirafvoeren bij Soerabaja
De beveiliging van de hoofdplaats Soerakarta tegen
No. 9 3 . . . . ZOO is zij toch voor het meerendeel der volkrijke plaatsen bandjirs
voldoende voor de directe behoefte ( ! ? T.) De werken tot het bandjirvrij maken van Padang
Als vanzelf kwam na de genoemde maatregelen het
vraagstuk van noleering der groote plaatsen aan de
orde, ten einde verbetering in den faecalien-afvoer te verkrijgen en is
Wat rioleering enz. van de stad Semarang betreft, dit vraagstuk thans o a aan de orde bij de gemeentebesturen van Batavia,
kan ik niet beter doen dan hier over te nemen het Semarang, Soerabaja en Chenbon
verslag, bestemd voor de tentoonstelling te San Onder de werken, welke de verbetering van de gezondheid beoogen,
verdient dan nog vermelding het ophoogen van te laag gelegen terreinen,
Francisco, w^aarvan de directeur van B. e n W . , d e het dempen en drameeren van in de nabijheid gelegen moerassen, het-
heer Homan van der Heijde, mij een afschrift toezond. geen meestal geschiedt in combinatie met maatregelen tot verbetering
der afwatering, doch thans o a op uitgebreide schaal afzonderlijk wordt
Assalneerlngswerken. uitgevoerd te Sibolga (Sumatra).
Semarang (stad)
Het maken van werken, beoogende de verbetering
van den gezondheidstoestand of het voorkomen van
achteruitgang in den bestaanden toestand, wordt al
spoedig een noodzakelijkheid op iedere plaats waar
zich menschen in grooten getale blijvend hebben ge-
vestigd Dit geldt uiteraard in het bijzonder voor de
centra van bevolking
De meest primitieve samenwoning van menschen
doet reeds na korteren of langeren tijd dien eisch
ontstaan en het is daarom verklaarbaar dat reeds sinds
langere tijden in die richting werd gewerkt, zij het
dan ook, dat, door ondeskundigheid, met die werken
het gewenschte resultaat niet altijd in de gewenschte
mate werd bereikt.
In vele plaatsen van den Indischen Archipel vindt
men dan ook een min of meer volledig stel spoel-
goten, welke in den regel in verband met bestaande
bevloeifngsstelsels en daardoor zonder veel moeielijk-
heden of groote kosten waren aan te leggen, terwijl
in andere gevallen de doorspoeling der plaatsen de
eerste aanleiding is geweest tot het aanleggen van
een aanvoerleiding, waaruit zich dan geleidelijk een
bevloeiingsstelsel voor de nabijgelegen gronden heeft
ontwikkeld
Deze spoelleidingen, welke in den beginne zoo
eenvoudig mogelijk waren ingericht en niet bemetseld
worden, werden van lieverlede verbeterd en thans Collectie Tillema No. 94
zijn die leidingen in vele der belangrijkste plaatsen
grootendeels bemetseld en zoodanig van inlaten en
schuitjes voorzien, dat men de doorspoeling naar No. 94. Semarang is gelegen te midden van een lage, moerassige
wensch kan regelen
kuststrook.
Aansluitende aan deze spoelleidingen verdienen de
middelen ter voorziening in de afwatering vermelding (Het gemiddelde sterftecijfer is ter plaatse, v\faar deze foto door mij is
Ook deze vormen veelal een onderdeel van de afwa- genomen 88 7oo" T.)
 \

,,
l KilomeUr
©
IN KROMO'S GROOTE LAND 215

Als voorbeeld van de wijze waarop en de omstandigheden waaronder terwijl de Westelijke tak, de Kali Boeloe zich naar het Westen omboog,
dergelijke werken uitgevoerd worden vindt een meer uitvoerige beschrij- en door de daar aanwezige particuliere landerijen naar zee liep
ving van de assameeringswerken voor de hoofdplaats Semarang hier- Ten behoeve van een door het Gouvernement opgerichte buskruitmolen
onder vermelding ten Zuiden van Bodjong werd de Semarangrivier afgesloten middels een
Verbetering van den gezondheidstoestaud ter tioofdplaats Semarang stuw met inlaatsluis, die water voor die molen leverde (Kaaimanstuw)
Inleiding Semarang is gelegen te midden van een lage, moerassige Om ook in den Oostmoesson van bedrijfswater verzekerd te zijn, moest
kuststrook, tusschen het Centrale, geheel Java doorsnijdende vulca-nische de mogelijkheid worden geschapen, om de Boeloerivier af te sluiten, het-
gebergte, ten Zuiden en de Java-Zee ten Noorden geen geschiedde middels valschutten (Vrijmansluis) Het afgewerkte mo-
De breedte van deze kuststrook bedraagt te Semarang slechts enkele lenwater werd langs de woningen, staande aan de Pontjolsche en Bod-
kilometers, zoodat direct bezuiden de hoofdplaats zich de heuvels van jongsche wegen, afgevoerd, ten deele op de Semarangrivier, ten deele
Tjandi, en daarachter die van Oengaran verheffen op de Kali Boeloe
Een deel van de heuvels te Tjandi (hoogte 80 è 100 M -(- S P ) e n d e Door de afsluiting van de Semarangrivier, die nu in den Oostmoesson
daarvoor gelegen lagere uitloopers wordt bewoond hoofdzakelijk door slechts weinig water kreeg, alsmede door het geringe verhang, ontstond
Europeanen in het gedeelte beneden de Kaaimanstuw al spoedig opslibbing en ver-
Vooral vroeger, voordat automobielen meer algemeen in gebruik vuiling, nog in de hand gewerkt, met name in de Chineesche Kamp, door
kwamen, bestond tegen het bewonen der heuvels steeds het groote be- profiesvernauwingen door in het bed uitgebouwde woningen enz
zwaar van de moeielijke verbinding met de benedenstad,
waar zich de handelskantoren, winkels en industrieele
ondernemingen en de Gouvernements-bureaux bevinden,
lang» een ongeveer 600 M langen, stellen weg met hel-
lingen tot 1 8 Uit den aard der zaak was voor zeer velen
daardoor het hebben van een woning in de heuvels uit-
gesloten, en bleef de Europeesche bevolking daar
schaarsch, terwijl de inlanders, gehecht als ze zijn aan
den grond, waarop ze geboren en getogen werden, nog
veel minder er over dachten het lage Semarang te ver-
wisselen tegen het hooger gelegen koeler en gezonder
Tjandi
Dit hoogere gedeelte der hoofdplaats Semarang, waar
bepaalde ziekten, direct samenhangende met de hydro-
graphische gesteldheid, niet voorkomen, en waar dus
geene maatregelen ter bestrijding daarvan direct urgent
zijn, kan verder buiten beschouwing blijven
Wel is waar komt ook te Tjandi evenals bijna overal
in Indie malaria voor, doch betrekkelijk in zoo geringe
mate, dat een systematische bestrijding daarvan, m verband
met de vele meer urgente werkzaamheden, nog niet ter
hand kon worden genomen
Mmder rooskleurig is de toestand in de benedenstad,
het eigenlijke Semarang 1) De hoogte van dit gedeelte
boven de ree bedraagt slechts in maximum in het Zuiden
ongeveer 5 M aan het eind van Bodjong en 7 M bij
Djomblang, gelijkmatig naar het Noorden verminderende
tot O aan de Java-Zee Het oudste en dichtstbewoonde ge-
deelte ligt ongeveer 1 M boven Semarangsch peil, den
gemiddelden zeestand, in de Java-Zee voor Semarang ( S P )
Het spreekt van zelf, dat deze lage ligging van oudsher
aanleiding heeft gegeven tot waterlast en slechten afvoer
van het terreinwater in den Westinoesson met alle na-
No. 9 5 . . . . en kwam een enkele maal inundatie voor, dan had die
deelige gevolgen van dien, als vele stilstaande plassen, nog weinig te beteekenen ( ! ? T . ) .
dus broeinesten van malanamuskieten, vervuiling van (Bandjir te Semarang m 1864. De foto stelt voor de straat vóór het
den bodem door slechten faecalienafvoer, waaraan overi- hotel Jansen. Het water was al zakkend, vertelde de heer Dekker mij,
gens door den inlander zeer weinig zorg wordt besteed,
daardoor infectie van drink- en badwater, en als gevolg toen de foto werd genomen. T . )
daarvan vele en hevige cholera-epidemieËn, terwijl dysen-
terie endemisch is De capaciteit van deze tak werd daardoor zeer verminderd
Ter verbetering van dezen slechten toestand zijn thans de volgende Oorspronkelijk werd dit echter niet van groot gewicht geacht Malaria-
werken uitgevoerd ot nog in uitvoering theorieën bestonden nog niet, en al was het langzaam naar zee afstroo-
a Het graven van bandjirkanalen ten Westen en ten Oosten van de mende water ook sterk verontreinigd, aan gevaren daarvan voor de ge-
plaats, waarlangs de van de heuvels afkomende, vroeger door de stad zondheid werd nog niet gedacht
loopende rivieren buiten de stad om direct naar zee worden geleid De kans op hoog water was zeer gering, daar het bandjirwater, opge-
6 De verbetering van de plaatselijke afwatering en van het spoelwater- stuwd door de Kaaimanstuw, voor zoover dit niet door de Kali Boeloe
stelsel binnen de stad kon worden afgevoerd, over een natuurlijke overlaat van ongeveer 400 M
c De aanleg van de Oengaran-drinkwaterleiding breedte een uitweg vond, over de particuliere landen ten W e s t e n e n ten
d. Het aanleggen van een weg naar Tjandi ten einde het heuvelterrein Zuidwesten van de kotta, Simongan, Boeloe, Tawangtrasi en Tawang-
gemakkelijker toegankelijk te maken tempel en zoo naar zee afvloeide
In het volgende zullen deze werken nader worden omschreven De door Semarang stroomende hoeveelheid bandjirwater was daardoor
Het WesterbandjirkanaalZ) Zooals uit de configuratie van het terrein slechts gering, en kwam een enkele maal inundatie voor, dan had die
volgt, kwam eertijds al het water van de heuvels bezuiden Semarang nog weinig te beteekenen
langs en door de benedenstad tot afvoer In het Westen waren het Aldus was de toestand tot het jaar 1871, toen de eigenaar van het land
hoofdzakelijk de kali's Garang, Gribik en Mendjangan, die het water Simongan de bovengenoemde overlaat, die zijn land uit den aard der zaak
van de heuvels aanvoerden, en zich vereenigden tot de Semarangrivier steeds bedreigde, afsloot
Het stroomgebied van deze gezamen lijke rivieren heeft een grootte Het water moest nu grootendeels door Semarang wegvloeien, en ver-
van rond 200 vierk K M Even boven Semarang splitste de Semarang- oorzaakte in de aangeslibde en vernauwde rivier bandjirs, die de kotta tot
rivier zich weder in twee takken, waarvan de Oostelijke, die den naam van een vroeger ongekende hoogte inundeerde
Semarangrivier behoudt, door de geheele benedenstand naar zee stroomt. De door de vroegere kali Boeloe afstroomende hoeveelheid water was
zeer gering, daar deze kali na de afsluiting door de Vrijmansluis lang-
1) Zie foto's 47, 62, 70, 71, 93 en de div krantenverslagen blz 36/78 zamerhand was opgeslibd, en verworden was tot een irrigatieleidingvan
2) Zie bijgaande kaart. slechts geringe capaciteit. Telken jare werd deze leiding door de
216 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
eigenaren van de omliggende landerijen opgedanid, en werd het gewoonlijk
aan de rivier zelf overgelaten in den Westmoesson deze dammen weer
op te ruimen, wanneer ze niet zooveel mogelijk in stand werden gehou-
den, om het vloedwater uit zee buiten de leiding te houden
Om aan dezen voor Semarang hoogst ongewenschten toestand een
einde te maken werd besloten door het graven van het Westerbandjir-
kanaal, dat aan weerszijden bedijkt zou worden, het bandjirwater der
Semarangrivier buiten de stad om naar zee af te voeren
Voor doorspoeling van d n ouden arm der Semarangrivier en ter
voorziening in de behoefte aan bevloeiingswater voor de terreinen, welke
tot dusver hun water ontleenden aan de Boeloeleiding, was het daarbij
noodig in dit afvoerkanaal een stuw met aan weerszijden een inlaatsluis
met spuisluizen te bouwen bekend onder den naam van déversoir
Simongan
De rivier bovenstrooms van dit déversoir werd door afsnijding van
enkele bochten gekanaliseerd
De maximum hoeveelheid water, welke de oude arm der Semarang-
rivier zou af te voeren krijgen, werd bepaald op 20 kub M persecunde,
bij welken afvoer — zelfs in geval van zware regen- geen inundatie plaats
zou vinden en bovendien alle omliggende terreinen behoorlijk zouden
kunnen afwateren en de in de rivier uitmondende goten en riolen, die
vroeger — bij met tijdige sluiting — het gebied der inundatie belangrijk
vergrootten, boven den hoogsten waterstand zouden uitmonden
Het debiet van de sluis op den linkeroever, die door middel van een
nieuw te graven leiding onmiddellijk langs den linker dijk met het be-
nedendeel der Boeloeleiding in verbinding werd gebracht, is gesteld op
3 kub M per secunde
De hoofdafmetingen van het deservoir zijn:
Overlaat lengte 64 M Krumshoogte 5 60 M -| SP. Lengte van het
stortvlak 59 M Spuisluizen 2 bij 4 bij 1 M Drempelhoogte der spuisluizen
4 M -(- S P Inlaatsluis Semarang rivier 7 bij 1 50 M Inlaatsluis Boeloe-
leiding 2 bij 150 M Drempelhoogte der inlaatsluizen 4 20 M 4- S P.
Bovenkant metselwerk 890 M -(-SP Dikte der penanten van de inlaat-
sluizen 1 M Dikte der penanten van de spuisluizen 0 80 M De overlaat
is geconstrueerd met een ojiefvormig stortvlak
Voorts was het noodig over het Bandjirkanaal twee bruggen te bouwen
ter voorziening in de verbroken gemeenschap langs den grooten post-
weg en den rijweg naar het perceel Simongan
Het met deze werken beoogde doel, n 1 het afvoeren der bandjirs van
de Semarang-rivier buiten de stad om, is ten volle bereikt
Het OostcrbandjirkanaalX) Zooals uit het bovenvermelde blijkt, werd
door de werken aan het Westerbandjirkanaal de stad Semarang slechts ten
deele bandjirvrij gemaakt
Werd toch door het Westerbandjirkanaal het op de Westzijde van de
heuvels van Tjandi en Oengaran vallende regenwater verzameld, en buiten
de oorspronkelijke benedenloop, de Kali Semarang gehouden, ook het
water van de Oostelijke hellingen moest worden afgevoerd
Evenals aan de Westelijke helling der heuvels wordt hier het water
door verschillende riviertjes afgevoerd, waarvan de Fengaron, Ktdoeng-
moendoe. Badjak en Tjandi de voornaamste zijn Het gezamenlijk stroom-
gebied bedraagt ruim 100 vierk K M Waarschijnlijk liepen oudtijds de
meeste dezer kali's in de vlakte te niet, en bereikten de Java-Zee niet
BIJ bandjirs verspreidde zich het water over het terrein, en bereikte
zoo een van de vele waterloopen als de kali Djagalan en de kali Qawe
of Torbaja, die het verder naar zee afvoerden.
De bevolking had de waterloopen aan den voet van de heuvels op
primitieve wijze door een stelsel van leidingen dienstbaar gemaakt aan
de irrigatie Zoo was de voornaamste rivier, de Pengaron, middels een
inlandsche dam afgesloten, en werden daaruit de Ooster- en de Tam-
bakseloleidingen afgetapt Deze laatste, die van het punt van aftapping
naar het noorden liep, had verderop een tweede tak, de Semarangleiding,
die naar het Westen stroomt, waardoor zij het water van de verschillende
bovengenoemde riviertjes in zich opnam hetzij direct, zooals bij de Kali
Kedoengmoendoe, of indirect door andere riviertjes of daaruit spruitende
leidingen Dit laatste was het geval met de kali Tjandi, die door 2 irri-
gatieaftappingen op de Semarangleiding loosde, zoodat ten slotte al
het van de ZO-hellingen afvloeiende water, voor zooverre dit niet
voor bevloeiingsdoeleinden was afgetapt, in de Semarangleiding ver-
zameld werd
Bij de kruising van den weg naar Qoeboek met den karreweg naar
Peterongan splitste de leiding zich in twee takken, de Karangtoerie- en
de Mlatenleiding, die ten deele als bevloeiingsleidingen dienst hebben
gedaan, en verder het Oostelijk deel van de kotta Semarang van water
voorzagen
Deze leidingen liepen naar het Noorden langs den grooten weg Sema-
rang-Oengaran (Karangtoerieleiding) en langs den daarmee vrijwel parallel
loopenden meer Oostelijk gelegen karreweg (Mlattenleiding).
I) Zie de kaart.
Werd daardoor in den Oostmoesson de stad Semarang vrijwel, behalve
n een zeer drogen tijd, van water voorzien, in den Westmoesson, wanneer
de vele regens bandjirs in de rivieren deden ontstaan, werden van dit
systeem alle nadeelen ondervonden, daar nu het water, in de Semarang-
leiding verzameld, donr de Karangtoerie- en Mlattenleidingen naar zee
moest worden afgevoerd, en daarin door het geringe verhang een groote
verhooging van den waterspiegel plaats vond
Overloopen van de dijken en doorbraken kwamen dan ook veelvuldig
voor, met de daaraan gepaard gaande inundatie, niet alleen van de lage
terreinen ten Oosten van Semarang doch ook van N O -deel van de
stad zelf
Toen in 1891 het Westerbandjirkanaal zijne voltooiing naderde, werd
aan den minder gunstigen toestand van dit gedeelte van de stad, hoofd-
zakelijk bestaande uit inlandsche kampongs, de aandacht gewijd
De nadere bestudeering van den toestand leidde er toe ook hier de
oplossing te zoeken in een afvoerkanaal, dat het overtollige water buiten
de stad om naar zee zou afvoeren.
De bestaande Semarangleiding, die behalve voor de voorziening in
spoelwater voor de stad, tevens in de behoefte aan irrigatiewater voor-
zag, diende behouden te blijven, doch het bandjirwater moest daaruit ge-
weerd worden
Met dit doel werd de kali Pengaron door een stuw opgedamd en het
voor de Semarangleiding benoodigde water aan die rivier ontleend door
middel van een inlaatsluis
Het bandjirwater zou een uitweg vinden over de stuw en verder langs
het te graven bandjirkanaal, dat — loopende in algemeen noord-westelijke
richting — de rivieren Kedoengmoendoe, Badjak en Tjandi opneemt en
zich ter kruising van den weg Semarang-Goeboek noordwaarts ombuigt
om verder in noordelijke richting de Java-Zee te bereiken.
Benoorden laatstgenoemden weg is het kanaal geheel bedijkt, waardoor
langs een gedeelte van den rechterdijk een bermsloot noodzakelijk werd
ter afleiding van het terreinwater naar de kali Tingan, terwijl bewesten
het afvoerkanaal de bestaande afwatering op de kali Qawe gehandhaafd
bleef.
De Semarangleiding, die, zooals werd opgemerkt, door een sluis gevoed
zou worden uit de kali Pengaron, kan nog versterking van debiet krijgen
door een stuw met spui- en inlaatsluis m het afvoerkanaal ter aftapping
van het water van de kali Kedoengmoendoe, kruist dit afvoerkanaal door
middel van een aquaduct, gelegen op ongeveer 2'/^ K.M beneden boven-
genoemde stuw om l'/s KM verder het aquaduct over de gekanaliseerde
kali Badjak te bereiken en voorts nogmaals met een aquaduct de even-
eens gekanaliseerde Tjandi-rivier te passeeren om vervolgens haar dis-
tributiegebied te bereiken
Door stuwdammen met spuisluizen en inlaten in de kali's Badjak en
Tjandi kan aan deze rivieren eveneens water ontleend worden ter ver-
meerdering van het debiet der Semarangrivier
Voorts waren nog kunstwerken noodig tot herstel van de gemeenschap
ter plaatse waar bestaande wegen door het afvoerkanaal gesneden werden.
De daarvoor bestemde bruggen zijn
twee rijbruggen in de wegen Semarang-Qoeboek en Semarang-Demak,
twee loopbruggen, waarvan een over het kanaal en een over de berm-
sloot langs den rechterdijk (deze bruggen zijn niet op de kaart aange-
geven),
een spoorbrug in de lijn Semarang-Vorstenlanden;
een trambrug m de lijn Semarang-Joana
Alhoewel dit afvoerkanaal, evenals het Westerbandjirkanaal, door de
daaraan gegeven ruime afmetingen de nadeelige gevolgen van de groote
hoeveelheid af te voeren vaste stoffen ondervindt, waardoor veel slibaf-
zettmg in de bedding plaats heeft gevonden, is daarmede bereikt, dat de
hoofdplaats Semarang sedert de voltooiing dezer werken ook van deze
zijde bevrijd bleef van wateroverlast.
Verbetering van den watertoe- en afvoer Zooals reeds bij de behande-
ling van de beide Bandjirkanalen werd aangestipt, bestond reeds vroeger
een systeem van spoelleidingen voor de stad, verband houdende met de
aftappingen uit de Semarangrivier en de bij de behandeling van het
Oosterbandjirkanaal genoemde Semarangleidmg.
Een beschrijving van den vroegeren toestand zou thans te ver voeren
en wordt daarom volstaan met de mededeeling, dat de vroegere aan-en
afvoerleidingen meerendeels aarden slooten waren, die slechts gebrekkig
de hun toegedachte functies vervullen
Waar in het nieuwe systeem de mogelijkheid daartoe bestond, werd van
deze oude leidingen gebruik gemaakt en werden zij te dien einde ver-
beterd en bemetseld
Bij het ontwerpen van het nieuwe spoelleidingen-stelsel werden de
volgende beginselen op den voorgrond gesteld.
Ie Zooveel mogelijk met gebruikmaking van de bestaande leidingen, zal
het geheele stelsel van Semarang worden verbeterd, zoowel ten Westen
als ten Oosten van de Semarangrivier.
IN KROMO'S GROOTE LAND
Het net zal door een doelmatige capaciteit en constructie van de
leidingen zooveel mogelijk aan het doel moeten beantwoorden
2e Het doel is 1) de stad te voorzien van stroomend water, tot het be-
sproeien van wegen en erven, het blusschen van brand, en het voor-
zien in de behoefte aan bad- en waschwater Tevens zullen waar
noodig de leidingen moeten worden ingericht op het afvoeren van
regenwater
Zooveel het terrein dit toelaat, zullen echter voor dit laatste doel
afzonderlijke leidingen worden gegraven
Het zal zoo eenvoudig mogelijk worden ingericht, zoodat het samen-
vloeien van verschillende takken waar mogelijk wordt vermeden, en
elke leiding afzonderlijk in de Seinarangnvier, het havenkanaal of de
kali Torbajo of Qawe uitmondt
3e Bi] de bepaling van de capaciteit van de leidingen wordt uitgegaan
van een normaal Oostmoessondebiet van de afgesloten kali Semarang
Zoo dikwijls een grooter debiet dit toelaat, zal de aanvoer door de
leidingen vergroot worden
Uit de beginselen sub 2e genoemd volgde, dat het niet geoorloofd zou
zijn privaten en stallen op de aanvoerleidingen (spoelleidingen) te doen
loozen
BIJ de verdere uitwerking der plannen werd echter van dit principe
afgeweken, nadat gebleken was, dat het vasthouden daaraan onmogelijk
was.
De inlandsche bevolking zelf maakt dit reeds onmogelijk, doordat
ZIJ bij voo'keur boven stroomend water defeaceert En waar i n d e meeste
gevallen alleen de leidingen dit opleveren, zal daarvan dan ook door de
omwonende bevolking gebruik gemaakt worden Overigens moet aan de rein-
heid van het water in de Semarangrivier zelf n i e t t e veel waarde gehecht
worden, waar ze ook in haar bovenloop door verschillende kampongs
stroomt Werd dus inde kotta zelf het verontreinigen van de leidingen ver-
boden, voor de buiten de gemeente liggende rivier is een dergelijk ver-
bod, indruischende tegen de eeuwen lange gewoonten van de inlanders,
zooal te m^ken, dan toch niet te handhaven
Ook het feit, dat vele perceelen reeds sedert jaren loosden op de
daarlangs loopende oude leidingen, maakte het onmogelijk dit verbod te
handhaven, bij het verbeteren der leidingen
Wat het sub 3 genoemde beginsel aangaat, kan worden opgemerkt, dat
de bedoeling daarvan was, niet alleen het gedeelte Westelijk van de kali
Semarang uit die rivier te voeden, doch tevens een groot gedeelte van
de gemeente ten Oosten van de rivier, zoodat op die wijze de functie
van de bestaande en eveneens te verbeteren Karangtoerie- en Mlatten-
leidingen, die chronisch aan een niet te verhelpen watergebrek leden,
(het debiet in die leidingen liep in den Westmoesson, wanneer veel
water voor de irrigatie noodig was, dikwijls tot slechts 100 L per sec
terug), zooveel mogelijk te beperken
BIJ de uitwerking der plannen werd in principe aangenomen, dat voor
elke niet meer onderverdeelde leiding de normale capaciteit 90 L per
secunde zou bedragen In het begin, wanneer de leiding nog verdeeld
moet worden, zal de capaciteit dus zooveel malen 90 L moeten bedragen
als het aantal daaruit aftappende leidingen Verder werd aangenomen
dat elke leiding tweemaal per dag, met de dubbele capaciteit moet kunnen
worden doorgespoeld, waardoor dus de afmetingen in verband met het
voorhanden verhang bepaald waren
Waar op de leiding regenwater kon afvloeien, werd aangenomen, dat,
behalve het normaal debiet, het water moest kunnen worden afgevoerd
bij een stortbui van 200 L per Hectare en per secunde Bij dit geval
werd evenwel de voorwaarde gesteld, ten einde de leidingen niet onnoodig
groot te maken, dat het in een uur gevallen regenwater in 5 uur moest
worden afgevoerd
Inundatie is dus niet uitgesloten, doch slechts gedurende korten tijd
Voerde men deze voorwaarde niet in, dan zouden de leidingen voor
normale omstandigheden onevenredig groot moeten worden, hetgeen de
snelheid aanmerkelijk zou verminderen, dus de kans op aanslibbing zou
vergrooten
Met de afvoeren, gebaseerd op de bovengenoemde aannamen, waarbij
de afvoer bij een gewone zware regen steeds kleiner bleek te zijn dan
bij stortregens gedurende korten tijd, werd het profiel van elk der leidingen
berekend, en de grootste uitkomst aangehouden
Voor de opmaking der definitieve plannen kon de kotta Semarang in
3 deelen worden verdeeld, die achtereenvolgens, in volgorde van de
urgentie, onder handen werden genomen, t w
a het gedeelte tusschen den Bodjongschen weg en den weg Karang-
toerie, met als Zuidelijke grens de Randoesarieleiding (Bodjong-
Randoesarie-complex),
b het gedeelte tusschen den weg Karangtoerie ten Westen en het
Oosterbandjirkanaal ten Oosten
1) Lees voor „is" het woordje „was". T.
217
De Zuidelijke grens wordt hier gevoJmd door het Tjandi bandjir-
kanaal (Oost-Semarang),
c het gedeelte tusschen den Bodjongweg ten Oosten en het Wester-
bandjirkanaal ten Westen met als zuidgrens de kali Semarang van
af het deversoir Simongan tot de Kaaimanstuw (Noordwest Semarang)
Geheel gescheiden worden deze gedeelten niet gehouden, zoo ontvangt
de Karangtoerieleiding zoowel water uit de Semarangrivier, als uit de
Semarangleiding, terwijl eveneens de Bodjong-leiding ten Oosten van den
weg zoonoodig een gedeelte van haar water, ter plaatse van de aftapping
der Randoesarieleiding kan afstaan aan de leiding, west van dien weg
gelegen, en behoorende tot het gedeelte Noordwest-Semarang
De gedeelten sub a en b zijn voltooid, terwijl het gedeelte sub c nog
onderhanden is
Achtereenvolgens zullen elk van deze deelen hieronder nader worden
behandeld
a Bodjnng Randoesanecomplex I)
Zooals boven gezegd, werden de leidingen voor de totstandkoming
van het thans uitgevoerde project van water voorzien voor zoover het
gedeelte ten Westen van de Semarangrivier aangaat, door een boven de
Kaaimanstuw aftappende leiding, die zich echter eerst voorbij den weg
Depok-Kranggan verdeelde en voornamelijk dit gedeelte van de Chineesche
kamp van water voorzag
Ten Oosten van genoemde rivier werd voor een klein gedeelte water
verkregen uit de Karangtoerieleiding, die echter als zijtak van de Semarang-
leiding zeer slecht in de behoefte zou voorzien
Voorloopig kon in dezen slechten toestand in het Oostelijke gedeelte
slechts verbetering gebracht worden door het bemetselen van de leidingen,
waardoor ten minste dat voordeel werd verkregen, dat een behoorlijk
profil werd behouden, en dat door de grootere snelheid het opslibben en
vervullen door ingeworpen stoffen werd tegengegaan De profielen der
nieuwe leidingen werden bepaald in verband met het algemeene plan
waarbij het gebied ten Oosten van de Semarangrivier, en ten Westen
van den weg Karangtoerie zou worden gesuppleerd uit de Semarang-
rivier, waarover later
Het eerste werk, dat in dit verband tot uitvoering kwam, was de Ta-
wangleiding
Het werk bestond hier in het bemetselen van de reeds bestaande lei-
ding die van af het einde van de Karangtoerieleiding, west van den weg,
eerst in noordelijke, vervolgens in westelijke, en eindelijk in zuidelijke
richting loopt, tot de kali Semarang
Deze leiding, waarvan het debiet werd bepaald op 0 778 kub M , is dus
feitelijk een verlengde van de langs Karangtoerie loopende leiding
Het profiel was aangenomen met een segmentvormige bodem, en hel-
lende wanden Later is dit profiel gewijzigd in zooverre, dat de wanden
vertikaal zijn genomen, nadat gebleken was, dat de oorspronkelijk ont-
worpene te dikwijls verontreinigd werden Tevens werd daardoor het
voordeel van minder onteigeningsbreedte verkregen
Toen dit werk in 1903 voltooid was, bleek het noodig te zijn ook de
wegsloten, die in de Tawangleiding uitliepen, te verbeteren en te be-
metselen, daar ze nu dikwijls met hun bodem beneden die v a n d e h o o f d -
leiding lagen, hetgeen uit den aard der zaak tot het vormen van poelen
en plassen aanleiding gaf
BIJ het daarvoor ingediende project werd als minimum hoogte van den
bodem der wegsloten, boven dien der Tawangleiding, 28 cM aangenomen
Het tweede werk in dit complex was de Djoernatanleiding Ook hier
werd alleen beoogd het bemetselen van de bestaande leiding
Deze leiding, een weinig hooger dan de Tawangleiding uit de Karang-
toerieleiding aftappende, voert eveneens haar water naar de Semarangrivier
Een gedeelte dezer leiding was reeds overdekt, voor zoover het onder
het emplacement van de Semarang-Joana Stoomtram Maatschappij doorliep
Alleen de gedeelten boven- en benedenstrooms van dit riool moesten
dus worden bemetseld
Het debiet van de leiding is vastgesteld op O 206 kub M , waardoor tevens
een goede gelegenheid ontstond, bij zeer zware regens de Tawangleiding
gedeeltelijk te ontlasten
Een derde leiding, die onderhanden werd genomen, was de Karangtoe-
rieleiding
Dit werk is, zooals reeds gezegd, te beschouwen als een voortzetting
van het bemetselen van de Tawangleiding
De bemetseling strekte zich uit over een lengte van 1600 M , boven-
strooms van de aanmonding van de Djoernatanleiding
Het debiet van de leiding werd bepaald op 133 kub M , daar behalve
de beide reeds genoemde leidingen nog twee andere van water moesten
worden voorzien en voor opruiming van in de leiding gedeponeerd vuil
mede op een zekere surplus aan water werd gerekend
Als vierde leiding in dit complex werd de bestaande Qedanganleiding
ter hand genomen
I) Zie kaart bij bladz 214
28
218 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
Deze leiding loopt langs de Oostzijde van den weg Karangbidara, het
verlengde van Karangtoene en heeft ten doel water te brengen in de
Oostwaarts loopende leidingen langs den grooten postweg naar Demak
en langs Pengapon
De aftapping heeft plaats bij het begin van de Tawangleiding, waar de
nieuwe leiding den weg passeert, om vervolgens den Oostkant van den
weg Karangbidara naar het noorden te volgen
De capaciteit van de leiding werd op 0 360 kub M bepaald
Toen de werken aan de Karangtoene- en Tawangleiding voltooid waren
werd de versterking van het debiet daarvan uit de Semarangrivier als
gevolg van het reeds meergenoemde geringe debiet van de Semarang-
leiding ter hand genomen
De daarvoor aan te leggen Randoesarieleiding werd gecombineerd,
zoowel wat de inlaatsluis, als het begin van de leiding aangaat, met de
leiding, die de reeds bestaande Bodjongleiding met zijtakken van water
moest voorzien
De aanleiding daartoe was het bezwaar om aan den rechteroever van
de Semarangrivier, waar bij de Kaaimanstuw de heuvels van Bergotta
die rivier zeer dicht naderen, een leiding te graven De keuze was dus
gelaten tusschen een hoogere aftapping rechts, waarvoor echter een nieuw
kunstwerk zou moeten worden gebouwd, of aftapping links, waardoor
het bouwen van een aquaduct meer benedenstrooms noodig zou worden
Dit laatste werk bleek veel goedkooper te zijn en werd dus deze oplos-
sing gekozen
De daarvoor benoodigde werken waren de volgende
De Kaaimanstuw, tot nog toe een met valschutten gesloten waterkee-
ring, moest worden gewijzigd in een vaste stuw met een kruinshoogte
van 4 95 + SP Behalve een spuisluis met 2openingen van I 50 X I40M
en een drempelhoogte van 3 55 + SP werd een inlaatsluis gebouwd,
waarvan 2 openingen van 1 35 X 1 M bestemd zijn voor de Bodjong-
Randoesarieleiding, en een opening van 135 X 086M voor de Pendrian-
leiding, waarover later De bodem van deze inlaatsluizen ligt op -t- 384
Ze kunnen worden afgesloten door houten schuiven, bewogen door ijzeren
windwerken, terwijl de openingen overdekt zijn met betongewelfjes
De spuisluis moet tevens dienst doen, om bij lagen stand van de
Semarangrivier, wanneer dus geen of onvoldoende water over de stuw
vloeit, de benedenrivier van water te voorzien, ten behoeve van de
prauwvaart
De Vrijmansluis, ter voeding van de bestaande Karangassem-en Boeloe-
leidingen, werd eveneens verbouwd De verbetering van die leidingen
zelf behoort echter tot het gedeelte sub c genoemd
De Bodjong-Randoesarieleidmg, hieruit aftappende, volgt eerst de
Semarangrivier tot aan den weg Randoesarie, dien zij kruist, en waarna
ZIJ verder den Oostkant van den Bodjongweg volgt Op ongeveer 150 M
beneden deze kruising splitst de leiding zich in de Randoesaneleiding,
die Oostwaarts afbuigt en de Bodjongleiding, die den weg van dien naam
blijft volgen
De laatste leiding splitst zich verder in verschillende andere leidingen,
zooals op de kaart aangegeven
De Randoesarieleiding, dienende tot voorziening in de behoefte aan
water ten Oosten van de Semarangrivier, wordt middels een gemetseld
aquaduct op een betongewelf over dien waterloop geleid, en vervolgt
daarna, ten deele in ophooging haar weg door het grootendeels nog
onbebouwde terrein tusschen genoemde rivier, den weg Karangtoene.
en de Pieter Sijtthoff- en Hogenraadlaan, om ten slotte in de bestaande
Karangtoeneleiding Westelijk van den postweg terecht te komen
De capaciteit van de gecombineerde leiding is bepaald op de volgende
wijze
De Bodjongleiding heeft behalve de Randoesarieleiding 13 aftappingen,
waarvoor dus, in gevolge den vroeger gestelden regel een debiet van
13 X 90 L := 1170 L noodig is Voor de Randoesarieleiding werd het
debiet aangenomen op 05875 L Voor het spuien moet het dubbel debiet
als capaciteit worden aangenomen Het kwam echter met noodig voor,
dit voor de beide hoofdstukken te doen, en werd alleen het dubbeldebiet
over de Bodjongleiding in rekening gebracht, zoodat de capaciteit be-
dragen moet 2 X 1 170 + 05875 kub m = 2 9275 kubm
Wordt nu door de Bodjongleidmg gespuid, dan behoudt de Randoesa-
rieleiding haar volle debiet, terwijl bij spuiing door deze laatste de eer-
ste zoo noodig nog met meer dan het normale debiet kan worden voorzien
Bij de bepahng van de capaciteit van deze leidingen behoefde voor het
eerste gedeelte met op afvoer van regenwater te worden gerekend Het
weinige dat van den Bodjongweg bovenstrooms van de aftappingen langs
den weg Depok-Kranggan wordt afgevoerd, kan buiten beschouwing
blijven De aan de andere zijde van de leidingen gelegen erven voeren
bijna geheel direct op de Semarangrivier af
Benedenstrooms van die aftappingen wordt de toestand minder gunstig,
en werd de capaciteit van de leiding onderzocht op den afvoer door een
maximum regenval van 200 L per H A en per secunde gedurende een
half uur Daarbij bleek, dat de aanliggende erven daardoor voor hoog-
stens 2 uur niet zouden kunnen afwateren, zoodat geen reden bestond,
het profil van de leiding te vergrooten
Behalve de reeds genoemde verbouwing van de Kaaimanstuw, komt in
dit gedeelte slechts een belangrijk kunstwerk voor Waar de Randoe-
sarieleiding het terrein ten Nooiden van de heuvels doorsnijdt, was het
noodig te voorzien in de afwatering daarvan in combinatie met de be-
staande brug in de Hogenraadlian
De Pedjagalanleiding werd daa om middels een betonduiker van I 30
M middellijn onder de Randoesarieleiding doorgevoerd
Aan weerszijden van laatstgenoemde leiding werden bermsloten gegra-
ven, waardoor het water naar de Pedjagalanleiding wordt gevoerd
De verdeelwerkjes bij de splitsing bestaan wat de grootere aangaat
uit naaldstuwen, die uit de hand bewogen kunnen worden De kleinere
bestaan uit gewone houten schuitjes in sponningen, in het metselwerk
uitgespaard
Windwerken waren hierbij door de geringe afmetingen met noodig
Waar door den aanleg van de leiding de toegangswegen naar de belen-
dende erven werden afgesneden, werd daarin voorzien door den aanleg
van bruggen
De leidingen zelf zijn deels open, deels als riolen uitgevoerd Waar de
leiding nog betrekkelijk groot was, en weinig diep kwam te liggen, werd
ZIJ open gehouden, en werd het metselwerk van de wanden tot 020 M
boven den berekenden hoogsten waterstand opgetrokken De bodem van
deze leidingen is segraentvormig met een peil van 1/5 Lag de leiding
diep, dan werd de gesloten buisvorm gekozen, gemaakt van betonbuizen
In sommige gedeelten, waar de woningen tot dicht bij de leiding komen,
en ZIJ vlak op elkaar staan, terwiji;decapaciteit of andere omstandigheden
het maken van buizen met toelieten werd de geheele leiding middels
planken overdekt
Verder was men op meerdere plaatsen door de geiinge breedte van den
weg gedwongen een gesloten leiding toe te passen Speciaal daar waar
in een smalle straat de huizen met den voorkant direct aan den weg
staan Een bezwaar hierbij is, dat, ten einde breuk van de buizen door
zware lasten te voorkomen, een minimum afdekking van 40 cM is voor-
geschreven Is dus het peil nog betrekkelijk hoog, dan zou de buis te
hoog moeten liggen, en werden dan twee buizen van kleiner profil ge-
nomen, die aan weerszijden van den weg werden gelegd
De buizen werden zoo groot genomen, dat zij bij het maximum debiet
slechts ongeveer voor 7« van hun hoogte gevuld zijn Een speling voor
onvoorziene gevallen is aldus gelaten
Op afstanden van ongeveer 20 M worden op de gesloten leidingen
mangaten aangebracht, die met een rooster worden afgedekt Deze man-
gaten worden zoowel voor de reiniging als voor het verkrijgen van water
bij brand gebruikt
De gesloten leidingen bestaan uit betonbuizen met een maximum dia-
meter van 1 M Is een grooter profil noodig, dan worden meerdere buizen
naast elkaar gelegd De voor het besproken complex benoodigde buizen
werden voor het grootste gedeelte in aanneming gemaakt Een klein ge-
deelte werd in eigen beheer vervaardigd, doch door de ondoelmatige
houten mallen kwam veel brekage bij het lossen voor, zoodat daarvan
werd afgezien
Ze bestaan uit twee helften een bodemstuk en een dekstuk De beneden-
helft heeft een vlakken voet
Het voordeel van deze constructie bestaat ten eerste daarin, dat de
stukken buis gemakkelijker te hanteeren zijn, dus de kans op brekage
bij het transport en bij het leggen wordt verminderd, ten tweede, dat
het mogelijk is, door eerst over grooteren afstand alleen deonderhelflen
te leggen, de hoogteligging en de aansluiting nauwkeurig te controleeren
Zoowel in de vertikale als de horizontale naden werd een laag lijvige
specie aangebracht, en werden ze daarna opgevoegd
De bodem- en dekstukken werden verspringend gelegd, zoodat geen
vertikale naden boven elkaar vallen
De schoonmaak van de open leidingen kan, zooals uit proeven ge-
bleken IS, geheel geschieden door de periodieke spuiing, waarbij met
een tijdelijken aanvoer van belangrijk minder dan het dubbel normaal
debiet kan worden volstaan
Voor de betonbuizen kon dit met zoo gemakkelijk geschieden, en zijn
daarvoor gemaakt een soort van borstels, bestaande uit houten cylinders,
bekleed met idjoek (de harige schutbladen van de arenpalm)
Deze borstels hebben een diameter van ongeveer 20 cM minder dan
de te reinigen buis, en worden door een mangat in de buis gebracht,
waarvan zij dus het profil zeer belangrijk vernauwen Door nu middels
een touw of ketting de borstels langzaam te vieren, wordt telkens plaatselijk
de stroom dusdanig versneld, dat alle vaste stoffen worden meegevoerd
naar het volgende mangat, waar ze uit de leidingen worden verwijderd
In het beschouwde complex komen geen bepaalde afvoerleidingen
voor, daar het door zijn meerendeels dichte bebouwing daarvoor niet
geëigend is De aanvoerleidingen, die ten slotte alle in de Semarang-
rivier uitloopen, doen daarvoor mede dienst
IN KROMO'S GROOTE LAND
De Randoesaneleiding werd in 1907 voltooid, terwijl de Bodjongleidmg
met hare zijtakken en daarmede de voorziening in dit geheel complex
m 1909 gereed kwam
b Oost-Semarang l) Na de voltooiing en de verbetering van de Sema-
rangleiding kon op een bepaalde hoeveelheid water gerekend worden,
die echter in den Oostmoesson soms tot slechts 100 L terugliep, dus
veel te weinig om een geregelde doorspoeling te verzekeren
Het langgerekte terrein en de weinig dichte bebouwing maakte het
mogelijk en gewenscht hier een afzonderlijk stelsel van aan- en afvoer-
leidingen te ontwerpen, waarbij maatregelen konden worden getroffen
tot doorspoeling van de laatstgenoemden, door water verkregen uit de
aanvoerleidingen
Een andere omstandigheid, waarmede nog rekening moest worden
gehouden, was de voorziening in de irrigatie van de in dit gedeelte aan-
wezige sawah's, die ook vroeger uit de Semarangleiding werden bevloeid,
zoodat behalve een stelsel van aan- en afvoerleidingen voor de Assai-
neering, mede eenige irrigatiekanalen moesten worden ontworpen Het
daardoor van de sawah's afvloeiende water wordt in de afvoerkanalen
opgevangen en naar zee afgevoerd
Het eerste werk na de autoriseering is geweest het bouwen van een
aflaatsluis in de Semarangleiding, ter plaatse waar deze in de kotta Se-
marang kwam
Het doel daarvan was het scheppen van de mogelijkheid om het water
uit de leiding af te voeren op het Oosterbandjirkanaal Dit was noodig,
om ingeval van zware regens in de stad, waardoor de afvoer belemmerd
werd, de bestaande leidingen niet over te belasten, door daaraan nog
leidingwater toe te voegen, om daardoor de dikwijls voorkomende inun-
datie van de erven en wegen te voorkomen Regent het dus thans inde
benedenstad, dan kan door het openen der aflaatsluis het ongewenschte
water worden afgevoerd 2)
Daar echter de bestaande leidingen ook voor den afvoer van het plaat-
selijk vallende regenwater ten eenenmale onvoldoende waren, werd tevens
een begin gemaakt met het verbeteren en graven derafvoerleidingen, en
wel in de eerste plaats met het normaliseeren der Kali Qawe, die de
benedenloop werd der hoofdafvoerleiding in dit gebied, de leiding A I
Deze leiding is evenals de daarin uitmondende afvoerleidingen A 2 en
A 4 geheel gegraven Voor bemetseling ervan bestond waar ze door een
nog zeer weinig bebouwd gedeelte van de kotta loopen, voorshands
geen reden
Voor den afvoer van het terreinwater van het Zuidelijk deel van het
gebied tusschen den Karrenweg en Karangtoerie werd nog van de leiding
A 2 een afvoer naar de Semarangrivier gemaakt, de leiding A 3
De afvoer geschiedt hier door een riool van betonbuizen van 2 x 1
M wijdte De Karangtoerieleiding wordt middels syphons gepasseerd
BIJ den aanleg van het gedeelte in de Chineesche wijk, waar de smalle
weg Petoedoengan moest worden gevolgd, werden vele moeilijkheden
ondervonden In de eerste plaats was de weg te smal, om de beide buizen
naast elkaar te leggen, en moest dit daarom aan weerszijden geschieden,
dicht langs de belendende huizen
BIJ de vereischte diepte van 3 è 4 M eischt de ontgraving der sleuven
veel sfempelingen, terwijl nog op een diepte van 2 è 2 5 M diepte een
laag loopzand werd aangetroffen, waardoor de sleuven telkens middels
ijzeren platen moesten worden beschoeid, om te beletten, dat het weg-
loopen van het zand afkalvingen en verzakkingen veroorzaakte
Het aanvullen der sleuven, nadat de buizen gelegd waren, moest daar-
door ook met de meeste omzichtigheid geschieden
De beide buizen monden uit in een bak, die middels een overdekte
goot met de Semarangrivier in verbinding is gebracht Deze bak was
ontworpen in metselwerk, doch werd, daar het waterbezwaar te groot
was, in beton uitgevoerd
Bij de beide syphons zijn aflaatsluizen in den linkerwand der Karang-
toerieleiding aangebracht, waardoor het mogelijk is, water uit die leiding
in de riolen te brengen Aan de eene zijde wordt hierdoor het voordeel
verkregen, dat daardoor eerstgenoemde leiding voor het spuien in twee
deelen wordt gedeeld, en anderzijdswordt het daardoor mogelijk gemaakt,
ook in den drogen tijd de riolen zoo noodig door te spoelen
De kruising onder den weg Karangtoerie geschiedde met gemetselde,
door betonplaten afgedekte leidingen in aansluiting aan de syphons
In de doorspoeling van de afvoerleiding A 2 wordt, behalve door de
aanvoerleidingen, in dit complex zoo noodig voorzien door de leiding K,
waardoor het water uit het Bodjong-Randoesariecomplex ook hier kan
worden aangewend
De hoofdaanvoerleiding op dit gedeelte is de leiding S die, bij Sompok
beginnende, en langs den weg naar Djorablang en langs de Oostzijde van
1) Zie kaart bij bladz 214
2) Maar de kampongs staan in den Westmoesson nog steeds geregeld
onder water I Zie hiervoor bldz. 215 T.
219
Karangtoerie loopende, onder dien weg door in de Karangtoerieleiding
uitmondt
In deze leiding is nog aan de Zuidzijde van den weg Pandean-Lamper
een kunstwerkje gemaakt met een overlaat, die het overtollige water door
het daar langs loopend riool naar de afvoerleiding A 2 afvoert Tevens
IS hier een inrichting voor doorspoeling van die leiding aanwezig
De hoofdleidingen in dit gedeelte, die langs de smalle wegen met veel
verkeer loopen, zijn alle gesloten Eerst in het lagere benedengedeelte,
waar ze ten deele ook voor den afvoer van terreinwater moeten dienst
doen, werden open leidingen geprojecteerd
Deze leidingen zijn, evenals buisleidingen van dezelfde constructie, als
voor het vroeger uitgevoerde gedeelte De buizen werden hier echter
alle in eigen beheer gemaakt, waarvoor ijzeren mallen werden vervaardigd
Tot dit gedeelte behooren ook de Pengapon en Karangbidaraleidingen,
die middels open leidingen een verbinding vormen tusschen de Gedangan-
leiding, reeds besproken bij het Bodjong-Randoesariecomplex, en de
kali Oawe (afvoerleiding A 1) Deze leidingen, die voor afvoer van terrein-
en menagewater dienen voor de omringende perceelen, verkrijgen voor
de doorspoeling water uit de Qedanganleidlng
Toen dit complex in 1911 zijn voltooiing naderde, werd besloten ook
langs de Oostzijde van den Karangtoerie-weg een riool aan te leggen,
de spoelleiding Karangtoerie-Ambengan, in plaats van de bestaande on-
diepe gegraven sloot Des te meer was dit riool noodig waar de weg aan
die zijde begrensd wordtdoordicht tegen elkaar aan gebouwde Chineesche
en Inlandsche toko's, terwijl ook de groote passer Ambengan aan dien
weg gelegen is Verbetering in den hoogst onzindelijken toestand moest
dus zeer gewenscht geacht worden
De leiding loopt, als verlengde van de leiding S, met een aftapping
daaruit, tot aan de open leiding S 4, die een van de schakels vormt
tussschen het onderhavige gebied en het Bodjong-Randoesariecomplex
In het benedengebied, bij de S 4 en S I leidingen, wordt het water
weer in de oorspronkelijke leidingen teruggevoerd
Door de nabijheid van de Trambaan der S J S naarDjomblang moest
ook hier van rioolleidingen gebruik gemaakt worden Tevens werd daar-
door het voordeel verkregen, dat door de aanwonende Chineezen en
inlanders met, zooals vroeger in de gegraven leiding geschiedde, alle
afval en vuil in de leiding wordt gedeponeerd, zoodat verstopping van
de leiding met kon voorkomen worden, en het doel der leiding, n 1 het
brengen van stroomend water in de kotta voor het blusschen van brand,
en het besproeien van wegen en erven, behouden blijft
c Noord-West Semarang l) Thans restte dus alleen nog de assameering
van Noord-West Semarang
De detailmetmgen hiervoor waren reeds m 1909 aangevangen, en kon
in Augustus 1911 een uitgewerkt project voor dit geheele gedeelte worden
ingediend
Hier werd vroeger het water verkregen uit de oude molenleiding Het
gedeelte van dit min of meer driehoekig terrein, de kampongKarangassem
ten Noorden van den weg naar Kendal en verder ingesloten door de
Bodjong-Randoesarieleiding ten Westen, en de Boeloeleiding ten Oosten,
verkreeg zijn water uit een aftapping bij de Vrijmansluis uit de laatst-
genoemde leiding
Zoowel hier als in het verdere gebied waren de leidingen, evenals
vroeger in geheel Semarang, gegraven aarden slooten, die voortdurend
vervuilden, en voor zoover de Pendnan-PontjoUeidingen aangaat, voort-
durend gevaar voor inundatie opleverden
Wel werd dit laatste bezwaar na de ophefhng van de buskruitmolen
in 1896 veel minder, daar nu de watertoevoer geheel naar de belangen
van de gemeente kon worden geregeld, doch de nadeelen van aarden
leidingen bleven bestaan, en was er dus reeds in het algemeene plan op
gerekend, den toestand ook hier te verbeteren
De eerste stap daartoe werd reeds in 1905 gedaan, toen tegelijk met
de verbouwing van de Kaaimanstuw tot aftapping voor de Bodjong-
Randoesaneleiding de reeds genoemde tweede inlaatsluis voor de Pen-
drianleiding werd gegraven
Tegelijkertijd werd ook de Vrijmansluis ingericht voor het aftappen
van water uit de Semarangrivier voor de Boeloeleiding en voor de Karang-
assemleiding, met normale capaciteiten van resp 220 L en 90 L De
sluizen werden dus op dubbele capaciteit ontworpen, en werden voor
de Boeloeleiding twee openingen van 1 CO X I M en voor de Karang-
assemleiding 1 opening van 075 X 0 80 M gemaakt per secunde
De Boeloeleiding is een irrigatieleiding gebleven, ten behoeve van de
sawah's ten Oosten van het Westerbandjirkanaal
In het begin wordt het terreinwater zooveel mogelijk buiten de lei-
ding gehouden, om de capaciteit daarvan met onnoodig te vergrooten
Zoo passeert zij ten Noorden \an den weg naar Kendal de afvoerleiding
A, die het water van het Karangassemgebied opneemt, en daarna over
1) Zie kaart bij bladz 214
220 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"

een afstand van ongeveer 200 M met de Boeloeleiding evenwijdig loopt, Alleen in het Noordelijk gedeelte der stad, waar geregelde afwatering
om zich eindelijk Westwaarts af te buigen, ten einde het Westerban- met mogelijk is, daar zij afhankelijk is van den zeestand, zal op den
djirkanaal te bereiken duur moeten worden ingegrepen
Eerst verder benedenstrooms vallen twee afvoerleidlngen van het De bemoeienis van het Gouvernement bepaalt zich in dezen tot het
assaineeringsnet (A 1 en A 2) er in, waarna de leiding zelf ook op een reeds beschreven aanleggen van de hoofd- af enaanvoerleiding, achter-
capaciteit wordt gebracht, groot genoeg omhet terremwater af te voeren eenvolgens worden de uitgevoerde werken aan de Gemeente Semarang-
De Karangassemleiding heeft in tegenstelling met de meeste andere in beheer gegeven, ten einde daarvan het grootst mogelijke nut te trekken
leidingen in dit gebied een dubbele functie, zoowel voor den aanvoer Op welke wijze dit zal geschieden maakt bij den Gemeenteraad nog
van spoelwater, als voor den afvoer van het regen- en menagewater De een punt van overweging uit Wel is reeds een plan opgemaakt, waarin
terreinsgesteldheid zoowel als de dichte bebouwing van dit gedeelte liet het aanleggen van een geheel nieuw rioolstelsel werd beoogd, met be-
het maken van een afzonderlijke afvoerleiding met toe houd van de reeds gemaakte leidingen, alleen voor aanvoer van versch
Het komt met noodig voor het geheele net te beschrijven , uit de kaart water en afvoer van terremwater, en waar de kosten op ongeveer 1 5
blijkt dit voldoende Alleen dient er op gewezen te worden, dat ook hier millioen guldens zijn geraamd, doch waar de meeningen hierover nog
geen geheel afgescheiden stelsel bestaat, daar de gesloten leiding ten zeer verdeeld zijn, werd daaromtrent nog geen beslissing genomen.
Westen van den Bodjongweg weer uit de Bodjongleiding wordt gevoed,
door een aftapping tegenover de aftapping van de Randoesaneleidmg
Belangrijke kunstwerken komen in dit gedeelte met voor Alleen voor
de snijding van de afvoerleiding A I (die dicht bij de plaats waar de
Pendnanleiding den weg van dien naam kruist, een aanvang neemt, en
daar ook een inrichting tot doorspoeling heeft) met de leidingen ter
weerszijden van den weg Karangtengah, werden syphons ontworpen,
waarbij de hooger gelegen spoelleidingen onder de lager gelegen afvoer-
leiding worden doorgevoerd
De reden van deze inrichting moet daarin gezocht worden, dat kan
worden verwacht dat het water in de afvoerleiding meer verontreinigd
IS, dan dat in de aanvoerleidingen, zoodat, werd de afvoerleiding met
een syphon onder de spoelleidmgen doorgevoerd, de kans op opslibbing
en verstopping in den koker belangrijk grooter zou worden De werken
zijn in dit gedeelte van Semarang nog met voltooid
Vergelijken wij nu de verschillende complexen, dan valt het groote ver-
schil in opvatting tusschen het eerste en het laatste op In het Bodjong-
Randoesariecomplex komen n 1 geen afvoerleidingen voor, behalve de
Semarangrivier, zoodat de kanalen hier nog door een groot gedeelte,
vooral m het lagere gebied, de dubbele functie zoowel van waterafvoer
als aanvoer vervullen
In Noord-West Semarang daarentegen zien we twee stelsels van kanalen,
die wel is waar aan het einde van eenige aanvoerleidingen in elkaar
overgegaan, doch in hoofdzaak geheel gescheiden zijn gehouden
Heeft eensdeels tot dit verschil de dichtere bebouwing van het eerst-
genoemde complex aanleiding gegeven, waarbij moeilijk een plaats voor
afvoerleidlngen te vinden was, anderdeels moet het worden toegeschreven
aan de gewijzigde inzichten, die de leidingen zullen hebben te vervullen
Zooals reeds vroeger gezegd, was het oorspronkelijke principe, waarvan
bij den aanleg der leidingen werd uitgegaan, het brengen van versch
water in de verschillende deelen der stad, voor het blusschen van brand,
het besproeien van wegen en erven, en het geven van gelegenheid voor
het verkrijgen van beter bad- en waschwater voor de inlanders In ver-
band daarmede mocht van het verontreinigen der leidingen door het
daarin deponeeren of afvoeren van faeces geen sprake zijn
Reeds bij den aanleg van de eerste leiding, de Tawangleiding, moest
dit Idee worden prijsgegeven, en werd allengs een nieuw functie aan de
aanvoerleidingen gegeven, n 1 het doorspoelen van de afvoerleidlngen,
waarop privaten loozen, en menagewater van de omliggende erven wordt
No. 96. De lezer trekke uit het bovenstaande niet
afgevoerd. Door de hoogere ligging der aanvoerleidingen zullen deze de conclusie, dat Semarang met dit gouvernements-
voor dit laatste, hoewel het met verboden is, betrekkelijk weinig gebruikt werk nu zoo goed als klaar is. Het lijkt er met naar!
worden, en bestaat er zelfs geen bezwaar, bij grootere afstanden tusschen De afvoergoten in de kampongs verkeeren in een
af- en aanvoerleidingen, deze door kleinere leidingen te verbinden, die
onder of langs de privaten van de tusschenliggende loopende afval- „allermisselijksten" toestand. Ik geef hierboven een
stoffen, en het afvalwater naar de afvoerleidlngen brengen afbeelding der allerbeste, die ik heb kunnen vinden.
Er IS op deze wijze dus feitelijk van de afvoerleidlngen een soort Het gouvernement heeft zijn taak niet afgemaakt, of
rioolnet gevormd, tevens dienende tot afvoer van terremwater en waarbij hever: er zich af gemaakt! De arme gemeente mag nu
ook in den drogen tijd de mogelijkheid tot doorspoeling met een vol-
doende hoeveelheid water verzekerd is verder ploeteren! T .
Een ideaal net is dit met, doch met de sterke desinfecteerende werking De kosten aan de werken tot het verbeteren van den wateraan- en
van het zonlicht, en de zelfreiniging van het strooraende water is de afvoer in Semarang hebben achtereenvolgens bedragen voor de
kans op overbrenging van besmetting gering te noemen 1) Tawangleiding . . • • • f 50991—
Gevaar voor bodemvervuiling bestaat ook met, waar de leidingen in Verbetering van de straatgoten naar die leiding . - 4.256 —
de bewoonde buurten öf gemetseld, öf van betonbuizen gemaakt zijn Djoernatanleiding • " 5 447 —
In de behoefte aan bad-, wasch- en drinkwater voor de inlanders zal Karangtoerieleiding , • • • • • • - 89 707 —
voor zoover noodig worden voorzien door de door de Gemeente aange- Gedanganleiding " 17 550.—
legde Oengaran-drinkwaterleiding2), waarmee ook de kans op het gebruik Randoesarieleiding met de verbouwing van de Kaaiman-
van het verontreinigde water uit de open leidingen al zeer gering wordt, stuw en de Vrijmansluis - 74 108 —
en dit gedeelte van het oorspronkelijk beoogde doel geheel wegvalt. Bodjongleiding met zijtakken . - 163 013 —
Werken in Oost-Semarang - 301724.—
1) Ik geloof, dat de opsteller der nota de zelfreinigende werking van Karangtoerie-Ambenganleiding - 19243.—
zonlicht hier wel wat heel hoog aanslaat. T. terwijl de werken in Noord-West Semarang zijn geraamd op - 422 677 —
2) Zie noot bladz 217, Ie kolom De restrictie ,voor zoover noodig" is
mij allerminst duidelijk, want heel de bevolking heeft behoefte aan goed zoodat de totale kosten aan deze werken besteed ongeveer ƒ 1.141.000.—
bad-, wasch- en drinkwater T zullen bedragen.
IN KROMO'S GROOTE LAND 221

Met inbegrip van de uitgaven voor hetOoster-en Westerbandjirkanaal Deze ambtenaar is belast met het toezicht op den dienst
is dus aan de verbetering van den toestand in de l<otta Semarang door
het Gouvernement een bedrag van rond 2.5 h 3 millioen gulden uitge-
in zijn geheelen omvang, behandelt al de ingekomen aan-
geven. vragen, stelt de dienstregehng voor de vuilniskarren en sproei-
wagens vast in overleg met den Directeur der Gemeente-
Soekahoemi. A d II. werken en den Gemeenteveearts, aan wien het oppertoezichl
1 9 1 1 - 1 9 1 2 , 1 9 1 2 - 1 9 1 3 en 1 9 1 3 - 1 9 1 4 worden op het trekvee is opgedragen. De Chef is overigens omtrent
niet vermeld in het Decentralisatieverslag. alles verantwoordelijk tegenover den Directeur der Gemeente-
1914— 1915. De Reinigingsdienst geschiedt zoo moge- werken, aan wien hij ook de noodige voorstellen indient.
lijk door gestraften, waarvan de kosten aan den Lande Kaarten en graphische voorsteüingen aangaande den
worden betaald. loop der karren en sproeiwagens, zoomede een dienst-
De besproeiïngsdienst geschiedt voor een gedeelte door regeling worden op het centraal bureau aangehouden. Voor
gestraften en voor een ander deel door vrije koelies. de opzichters zijn enkele zeer eenvoudige bureauwoningen
op verschillende plaatsen in de stad opgericht, waarin tevens
Soerabaja. A d I. na afloop der werkzaamheden gereedschappen enz. kunnen
2. De Reinigingsdienst werd begin 1913 in eigen worden opgeborgen.
beheer genomen. Het ophalen van vuilnis geschiedt met door 2 ossen
Hiertoe behoort:
1. Hel ophalen van vuilnis (huis-, erf-
en straatvuil).
2. Besproeiing en vegen der wegen.
3. Het schoonhouden van goten en
riolen en eventueel kleine reparaties daar-
van.
De inrichting van den dienst is als volgt:
Wegens de groote uitgestrekheid van de
Gemeente werd deze in twee afdeelingen
gesplitst. Deze afdeelingen zijn weder ver-
deeld resp. in 3 en 4 secties. Aan het
hoofd van elke afdeeling staat een afdee-
lingsopzichter, aan het hoofd van elke sectie
een werkbaas of sectieopzichter, terwijl met
het toezicht op de belten een werkbaas
of hoofdmandoer is belast. Elke sectieop-
zichter houdt aanteekening van het aantal
koelies en mandoers dat dagelijks voor het
vegen en besproeien der wegen, het schoon-
houden van goten en riolen, enz. werkzaam
is en van het waterverbruik ten behoeve
Foto Dir. Gem. Werken, Soerabaja No. 97
der besproeiing. (Hierbij zij aangeteekend
dat, hoe wenschelijk het ook voor den No. 97. Hel ophalen van vuilnis geschiedt met door 2 ossen be-
dienst zou zijn, het eene onmogelijkheid is spannen tjikars, waarvan de inhoud ± 4 M"*. bedraagt.
met koeUes in vasten dienst te werken,
zooals men in de groote steden in Europa daarvoor bespannen tjikars, waarvan de inhoud ± 4 M''. bedraagt (zie
gewoonlijk vaste arbeiders bezigt). foto ). Het huis- en erfvuil worden in kisten, manden
Ieder, die den Indischen werkman of koeHe kent, zal of bakken door de langs de rijwegen wonende ingezetenen
die onmogelijkheid wel dadelijk begrijpen. Dat hierdoor in de onmiddellijke nabijheid van den weg gebracht (voor
een goede reiniging veel moeilijker wordt, is duidelijk; van de kampongbewoners zooveel mogelijk aan den ingang der
invoering van een boetestelsel of iets dergelijks kan geen kampongs in door de Gemeente verstrekte houten bakken;
sprake zijn. Wel kan eenige meerdere zekerheid van het zie vroeger toegezonden rapport). In deze bakken wordt
werkvolk verkregen worden door oprichting van koelie- ten deele ook het straatvuil gedeponeerd.
loodsen, beter nog een complex kamponghuisjes, maar Twee k driemaal daags, afhankelijk van de bevolkings-
hiermede zijn niet onaanzienlijke uitgaven gemoeid. (Thans dichtheid van de wijk, wordt de inhoud dier bakken in
wordt er te Soerabaja toch in die richting gewerkt). passeerende vuilniskarren gestort. Het vuil wordt vervoerd
Door de sectieopzichters worden dagrapporten ingediend naar de in het N . W . en N . O . der Gemeente aanwezige
met opgave van het gebezigde aantal werklieden, mate- plassen (oude vestinggrachten) en verlaten tambaks (visch-
rialen en de verrichte werkzaamheden, benevens het bedrag vijvers) welke daarmede geleidelijk worden gedempt. Deze
der dagloonen. plassen leveren uit een hygiënisch oogpunt gevaar op
De afdeelingsopzichterscontroleeren de dagrapporten, zien (malaria). Aan de oppervlakten worden de belten geregeld
toe op den goeden gang van zaken in hunne afdeeling, afgebrand en wordt daartoe, waar noodig, eerst wat residu
onderzoeken eventueele klachten, vragen de voor eenige daarover uitgegoten.
herstelling of voor den dienst benoodigde materialen en Na verloop van eenigen tijd kunnen de belten als
gereedschappen aan (tegelijk met de doorzending der dag- bouwgrond gebezigd worden en wordt daarop in hoofd-
rapporten) aan den Chef van den Reinigingsdienst. zaak mais geplant.
=:::::::::::..:.::.::...:::...:. ^ ^ E R T V R A A G S T U K V A N .HET WONEN'
Groote melkerijen. stalhouderijen en dergelijke inrich-
tingen moeten zelf voor het vervoer van het stalvuil naar
de belten zorgdragen.
De dienst wordt onderhouden met 42 vuilniskarren, die
elk beschikken gemiddeld over 3 trekossen. De hoeveel-
heid opgehaald vuil bedraagt ongeveer 360 M ' „ waaronder
veel plantenvuil.
Binnenkort zullen er proeven genomen worden met de
oprichting van uiterst eenvoudige verbrandingsovcntjes m
de kampongs, waardoor een betere reiniging daarvan ver-
kregen kan worden en het transport over groote afstanden
voor een groot deel vervalt. De verbrandingsresten kunnen
gebezigd worden voor ophooging van kamponggronden.
Voor de besproeiing der wegen, welke 2 k 3 maal
daags plaats heeft, zijn geregeld 9 groote en 1 1 kleine
No. 9 8 . Deze sproeikarren hebben een inhoud van
van 660 Uter.
sproeikarren in bedrijf. Deze sproeikarren hebben een in-
houd van resp. 1200 L. en 660 L.
Zooveel mogelijk onmiddellijk na de besproeiing wordt
met het vegen der wegen aangevangen, terwijl het weg-
ruimen van paardenvuil bijna onafgebroken wordt voortge-
zet. Middels gebogen blikken platen wordt het vuil eerst
losgekrabd van de asphaltverharding. Het straatvuil wordt
aan den kant van den weg verzameld en per handkar
weggebracht of door de passeerende vuilniskarren mede-
genomen 1 • J- c vele kampongs langen tijd onder water staan. Wel bestaat
Thans wordt onderhandeld over de uitzending op proet
van een automobiel-veegmachine volgens het patent Hill.
Deze veegmachine deponeert het vuil direct in een groote
bak en voert het aldus zelf mee. Opjagen van stof is
hierbij vrijwel uitgesloten. , i j • j
Ten opzichte der goten zij opgemerkt, dat deze in de
benedenstad weinig of geen verhang hebben, waardoor
een nauwlettend toezicht op de doorspoeling wordt ver-
eischt, ook al doordat het inlandsch publiek de goten als een
geschikte gelegenheid beschouwt om er allerlei afval en
faecaliën te deponeeren. Nagenoeg elke goot wordt een-
maal per dag schoongemaakt en doorgespoeld. De met
gemetselde goten worden van tijd tot tijd weer op diepte
gebracht. , , -i j
De lengte der wegen waarlangs het vuil wordt opge-
haald en die besproeid worden bedraagt ± 96 K.M.
Het vegen der wegen bepaalt zich alleen tot de ge-
asphalteerde wegen, welke een lengte van ± 73 K M .
hebben. In totaal wordt over ± 170 trekossen beschikt,
waarvoor behoorlijke stallen zijn gebouwd.
Voor de kosten van reiniging worden hierbij de bedragen
der begrooting voor 1915 vermeld, aangezien in den loop
van 1914 reeds uitbreidingen hebben plaats gehad.
Deze zijn:
Bezoldiging van toezicht houdend personeel, w.o. ook
het personeel voor dagelijksch toezicht.
18504.--
O p de stallen . . . . ƒ
6120.-
Transportkosten voor idem -
Werkloonen, materieel, ge-
reedschappen, materialen en
onderhoud van vuilniswagens,
112000.-
vuilnisbakken e. d. g. . • . -
Werkloonen, materieel, ge-
reedschappen, waterverbruik,
onderhoud materieel voor de
20500.-
besproeiing, telefoonhuure.d.g. -
Onderhoud, aankoop en af-
schrijving, benevens verpleging
van vee voor de vuilnis- en
sproeiwagens, verlichting en
60000.—
telefoonaansluitingen derstallen -
Voor onderhoud van spoel-
10000.—
leidingen, goten en riolen . . -
Totaal ƒ 2 2 7 1 2 4 . —
Voorts is voor aanschaffing van materieel
voor het ledigen van beerputten f 5000.—
opgebracht, de tarieven zullen zoodanig ge-
steld worden, dat de ontvangsten de kosten
van exploitatie goedmaken.
3. In de bovenstad ten deele waterdichte
1 200 liter en
beerputten; het spoelwater stort over in deels
open, deels gesloten leidingen rnet stroomend
water. Overigens evenals in de benedenstad zinkbeerputten.
In de kampongs overal gegraven kuilen.
De lediging der beerputten geschiedt in het algemeen
door inlanders met emmers, enz., dus niet machinaal m
behoorlijk gesloten tanks.
Hier en daar geschiedt de faecaliën-afvoer door goten
langs den weg, zonder spoelwater.
4 De bandjir-afvoer door de Soerabaja-nvier is nog
niet naar behooren geregeld, waardoor in den Westmoesson
er bij de Zuidgrens der gemeente een bandjir-afvoerkanaal,
doch dit heeft onvoldoende capaciteit en bovendien zijn
er geen werken aanwezig, waarmede men de verdeehng
van het water in de hand heeft. Er is echter bij de
B. O . W . thans een project in bewerking, om den bandjir-
afvoer op afdoende wijze te regelen.
Onafhankelijk daarvan zullen echter toch nog verscheidene
kampongs overlast van het hemelwater blijven ondervinden,
doordat er geen of onvoldoende afvoerleidingen zijn.
Langs de wegen worden voornamelijk in de benedenstad
op vrij ruime schaal goten aangelegd. Zeker werd hierdoor
de toestand in het algemeen wel verbeterd, doch het is
IN KROMO'S G R O O T E LAND
noodig dat een plan voor de geheele stad wordt opgemaakt
en geleidelijk overeenkomstig dat plan wordt gewerkt,
omdat het nu voorkomt dat vele goten, waaraan later weer
andere worden aangesloten, een veel te klein profiel hebben.
Soerahaja. A d II. 1911 — 1912 Deze bleef geregeld
op de vroeger gevolgde wijze. Een aannemer was belast
met de werkzaamheden, verbonden aan het besproeien en
vegen van wegen en het afhalen van vuilnis. Gedurende
eenige maanden werd met het oog op de elders heer-
schende pestziekte, behalve het erfvuil ook de keuken-
afval opgehaald, maar geschiedde dit middels afzonderlijke
gesloten ijzeren wagens, wier inhoud door verbranding
vernietigd werd.
Besloten is een proef te nemen met het in eigen beheer
nemen van de stadsreiniging en in verband hiermede zijn
reeds eenige veegmachines en sproeiwagens besteld.
De totale uitgaven van den reinigings- en besproeiings-
dienst bedroegen gedurende verslagjaar ƒ 109911.35.
1 9 1 2 — 1 9 1 3 . Gedurende verslagjaar bleef de dienst
geregeld evenals vroeger, d. i. aan een aannemer opge-
dragen. In beginsel werd echter besloten, met ingang van
I Januari 1913 dien dienst in eigen beheer te nemen en
daarvoor werden gedurende de laatste maanden van het
verslagjaar maatregelen genomen door aankoop van sproei-
wagens, vuilniskarren, trekvee enz.
De totale uitgaven hebben bedragen ƒ 148337 56.
1913—1914. Sedert begin van verslagjaar werd de
reiniging in eigen beheer genomen. Het trekvee voor vuil-
niswagens werd echter van een ondernemer betrokken,
wat al spoedig moeilijkheden bleek op te leveren.
Overigens werden moeilijkheden ondervonden door on-
voldoend personeel
In verband daarmede werd het personeel uitgebreid,
doch het duurde door verschillende omstandigheden nog
tot September eer het personeel op de gewenschte sterkte
was Verder werd besloten tot aanschaffing van eigen
trekvee, doch daar het op het laatst van verslagjaar ge-
schiedde, waren de benoodigde nieuwe stallen op het
eind van verslagjaar nog niet gereed Het nieuw aange-
schafte vee werd daardoor tijdelijk in gehuurde stallen en
in de werkplaatsen te Kabalen ondergebracht.
Voor den besproeiingsdienst werden dadelijk bij het in
eigen beheer nemen vee- en sproeiwagens aangeschaft.
Het voornaamste, waarover op 31 December door den
dienst werd beschikt, zijn: 123 trekbeesten, 36 vuilnis-
wagens (inhoud : 4 M*) 9 sproeiwagens met een inhoud
van 1200 L. en 11 sproeiwagens met een inhoud van
660 L., terwijl in de stad in totaal 695 houten en 500
zinken vuilnisbakken geplaatst waren.
Overigens zijn voor het schoonmaken van goten en
spoelleidingen 26 houten modderkarren in gebruik.
Tegen het laatst van verslagjaar werd het gekeurde
trekvee systematisch door eigen vee vervangen. Door
zorgvuldige voorbereidende maatregelen, als bijv. het sec-
tiesgewijs in teekening brengen van den loop der vuilnis-
wagen* en het vastleggen der te nemen routen in een
staat, werden daardoor geen stoornissen in het bedrijf ge-
bracht Tegelijk werd een einde gemaakt aan het storten
op de belten langs de Tamarindelaan, Kranggan en
Boeboetan.
In de beh te Tengoemoeng werd een ingraving van 3
M. gemaakt, omdat de vuilniskarren bijna niet meer tegen
deze belt opgetrokken konden worden. Thans wordt
223
overal het vuil in de benedenstad voor het dempen van
moerassen aan den rand van den kom der gemeente
gebruikt.
Ten einde het veelvuldig beschadigen der brandkranen
van de waterleiding door minder zorgvuldige behandeling
door de koelies van den besproeiingsdienst te voorkomen,
werd als proef een gemetselde standpijp op Praban gemaakt
en de noodige materialen gekocht, om daaraan uitbreiding
te geven.
De beide veegmachines, welke reeds vroeger waren
aangeschaft en als onbruikbaar opgeborgen, werden ge-
wijzigd en bij genomen proeven werden daarmede be-
vredigende resultaten bereikt. Het ligt in de bedoeling,
ze weder in dienst te stellen.
Ook de loop der sproeiwagens werd op kaarten vastgelegd,
terwijl voor het onderhoud der goten de noodige kaarten
in bewerking zijn.
Vanaf 31 September 1913 is het vuil 2 maal daags
opgehaald in verband met het weder voorkomen van pest-
gevallen. Dagelijks worden nu 300 k 400 M . ' vuil
opgehaald.
Voor de sectie-opzichters in de bovenstad werd een
klem kantoortje, tevens magazijn, in het Droesenpark
gebouwd.
Met het oog op de grootere bedrijfszekerheid is het
noodig een voldoend aantal koelieloodsen op te richten.
In totaal werd voor den reinigingsdienst, kosten van
personeel, aanschaffing van vee en materiaal, enz., uit-
gegeven f 180 224. —, terwijl voor het water (k f 0.06
per M'.), benevens aanschaffing van materialen voor stand-
pijpen, een bedrag van f 15 8 1 5 . — werd uitgegeven.
Voor onderhoud der plantsoenen was een bedrag ad
f 5142.— noodig
1914—1915. Deze dienst is geheel in eigen beheer
bij de Gemeente Hij werd geleidelijk beter ingericht en
uitgebreid, waardoor de reiniging zorgvuldiger plaats kon
vinden. Het vuil werd geregeld 2 keer per dag opgehaald,
wat in verband met de groote hoeveelheden vuil, die ook
door de kampongbevolking in de door de Gemeente langs
de wegen geplaatste bakken worden aangebracht, nood-
zakelijk bleek.
Veel zorg werd ook besteed aan het schoonmaken der
goten, aangezien deze een zeer gering verhang hebben,
waardoor de verontreinigde vloeistoffen zeer onvoldoende
afstroomen en tot rotting overgaan. Bovendien komt in de
goten veel vast vuil terecht.
Hoewel nog verschillende maatregelen getroffen moeten
worden, bestaat thans eene organisatie, die zich geleidelgk
verder ontwikkelen kan.
De lengte der wegen, waarlangs thans vuil wordt op-
gehaald, is i 1 00 K. M., die van de goten, die geregeld
worden schoongemaakt ± 40 K. M., die van de wegen,
die worden geveegd 't 70 K.M. en die worden besproeid
X 96 K.M. De dagelijks te vervoeren hoeveelheid vuil is
300 k 400 M».
Met het vuil worden evenals ten vorige jare oude vesting-
grachten gedempt.
Het materieel bestaat uit: 42 vuilniskarren inhoud 4 M^.,
9 vierwielige sproeiwagens inhoud 1200 L., 11 tweewielige
sproeiwagens inhoud 660 L , 38 modderkarren, 800 vuil-
nisbakken, 1 70 trekossen.
Aan gebouwen waren eind verslagjaar aanwezig: 3 sectie-
kantoortjes en 12 stallen.
224 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN'
Besteed werd aan ophalen vuilnis f 28.141.—.besproeiing
van wegen f 8 3 8 5 . — . vegen der wegen f 35.478.—. reinigen
passer f 4 3 2 5 . — . schoonKouden van goten 1 2 6 . 1 5 3 . — ,
schoonhouden van bruggen f 1 4 2 0 . — , gelijktrekken der
behen f 4 1 0 9 . — , bediening van sluizen f 2299. —, bewerking
loodsen en gereedschappen f 536.—, stalpersoneel f 7336.—,
groenvoer en strooisel voor het vee f 41.106 —, veestallen
(bouw van nieuwe stallen) 12.266.—, toezichthoudend
personeel (daggelders) met transportkosten f 10.736,— en
andere uitgaven (aankoop materieel) f 4 6 4 3 . — . Totaal
f 191.887-.
Voor onderhoud materieel, waterverbruik, enz. werd
verwerkt f 12.333 —.
Voor onderhoud van goten, riolen en spoelleidingen
werd uitgegeven een bedrag van f 3 9 0 6 . — .
Voor vast personeel werd uitgegeven f 7 8 1 8 en f 2 8 2 0
voor transportkosten.
Het aantal standpijpen langs de wegen, waarover in
het vorige verslag sprak was, werd uitgebreid.
Proeven werden genomen tegen opwaaien van stof bij
het vegen. Hiervoor werd op enkele plaatsen op de bermen
residu, tètès ') of chloorcalcium gesproeid. Chloorcalcium
voldeed in geenen deele. De kosten eener besproeiing met
residu zijn ongeveer 2 maal zoo hoog als van een be-
sproeiing met tètès. De proeven duurden echter te kort
om uit te maken of op den duur (gedurende een geheelen
Oostmoesson) dit voordeel zou blijven bestaan, ook in
verband met de noodige herhaUngen der besproehng.
Voor het eigen trekvee van den Reinigingsdienst (170
stuks) kwamen dit jaar nog te maken 4 stallen te Pasapen
gereed, zoomede een grashok met magazijntjes en een
ziekenstal te Sidodadi.
Soerabaja. A d UI. 1911 — 1912. Bij het doen van
zware herstellingen en vernieuwingen van wegen werd
daar, waar noodig, steeds de afwatering verbeterd en
daartoe langs die wegen bestaande goten hersteld of
nieuwe goten aangelegd.
De kosten zijn begrepen in die voor bedoelde wegen.
Voor eenige werken, welke alleen verbetering van den
waterafvoer ten doel hadden, z.a. demping van de Praban-
leiding, verbetering van de Chineesche Kamp en eenige
mindere werkjes werd een totaal bedrag van f 3 6 1 9 6 . 2 9
uitgegeven.
Andere werken werden met betrekking tot de afwate-
ring enz. niet van gemeentewege ondernomen. Wel werd
gedurende verslagjaar de rioleering van Soerabaja in be-
handeling genomen, nadat de met verlof in Nederland
vertoevendeVoorzitter van den Gemeenteraad H. J. Waleson
en een der Raadsleden, de heer W Westmaas, in Europa
enkele systemen in oogenschouw en studie genomen en
na terugkomst alhier hunne bevinding aan den Raad mede-
gedeeld hadden. Besloten werd een ingenieur te doen
uilkomen voor het opmaken van plannen en begrootingen
voor Soerabaja's rioleering volgens het Shone-Travis
systeem, hoewel dat systeem nog niet in principe aan-
genomen werd. Bedoelde ingenieur arriveerde hier medio
December en maakte dadelijk een aanvang met zijn werk-
zaamheden. . j
Door het in April middels particulier initiatief tot stand
gekomen Algemeen Soerabaja'sch Gezondheids-Comité.
dat vooral met het oog op de zich hier en elders voor-
1) Uit de suiker gedruppelde stroop, melasse; lekstroop, keuken-
stroop. T.
doende pestziekte. verbetering van de openbare hygiène
beoogde en later van Gouvernementswege ingestelde
Malaria-brigade werd de demping van poelen en moerassen
in de kampongs ter hand genomen en waar mogelijk uit-
gevoerd. Deze actie, welke goede resultaten opleverde,
werd na eenige maanden overgenomen door het Gou-
vernement.
1912—1913. De langs de wegen bestaande goten
werden, waar noodig, hersteld en op enkele plaatsen nieuwe
goten aangelegd. De kosten hiervan zijn begrepen in die
voor bedoelde wegen.
Voor directe verbetering van den waterafvoer (waar-
onder de demping der Prabanleiding met begrepen is)
werd uitgegeven f 34352.54^ De voornaamste verbeteringen
vonden plaats in de Chineesche kamp.
De in het vorig verslag vermelde hygiënische maat-
regelen ter bestrijding van de ter plaatse heerschende
ziekten werden zooveel mogelijk bestendigd, doch eischten
niet meer zooveel uitgaven, wijl zij mede krachtig ter hand
genomen werden door den Burgerlijken Geneeskundigen
Dienst (Malaria-brigade).
Besloten werd tot het doen uitkomen van een ingenieur
der firma Becker & Co., aan wien het uitwerken van
projecten en begrootingen voor de rioleering van Soerabaja,
volgens het Shone-Travis stelsel, zou worden opgedragen.
Deze ingenieur kwam, na circa 5 maanden gewerkt te
hebben, met zijn taak gereed.
Intusschen was ook de aandacht gevestigd op andere
systemen van rioleering, terwijl ook in zake de rioleering
van Soerabaja het advies ingewonnen werd van den ge-
wezen Directeur der gemeentewerken te Rotterdam G. J.
de Jongh. Een en ander leidde er toe, dat vooralsnog
geene beslissing genomen werd omtrent Soerabaja s rio-
leering.
1 9 I 3 _ 1 9 1 4 . De algemeene toestand op dit gebied
is bepaald slecht te noemen. Door aanleg van nieuwe en
verbetering van bestaande open goten langs de wegen,
wordt getracht de allerslechtste toestanden weg te nemen.
Een afdoende oplossing wordt daarmede echter niet bereikt.
Met het oog op het ontwerpen van een rioleeringsplan.
voorts de bandjirvrijmaking van Soerabaja en het doen
verdwijnen der moerassen en verlaten tambaks ten Westen
van de spoorlijn langs de Krambanganbuurt werden aan
de Regeering voorstellen gedaan en wordt daarover nog
gecorrespondeerd.
Zooals onder het voorafgaande hoofd reeds werd ver-
meld, wordt het straatvuil gebezigd om daarmede moerassen
in de benedenstad te dempen. De kosten hieraan verbonden
zijn in het onder het vorige hoofd genoemde totaalbedrag
begrepen.
De Krambanganleiding werd gedurende verslagjaar over
hare geheele lengte uitgediept, waardoor een betere toestand
verkregen werd. Intusschen is het verhang en de beschik-
bare hoeveelheid spoelwater te gering om een behoorlijken
toestand te bereiken. Doordat de modder over grooten
afstand vervoerd moest worden, terwijl voor dit werk zeer
moeilijk koelies te krijgen waren, zijn de kosten voor deze
uitdieping vrij hoog geweest.
Voor onderhoud van goten, riolen en spoelleidingen werd
in totaal ƒ 14.222.— uitgegeven, terwijl aan aanleg van
nieuwe en verbetering van beslaande goten ƒ 14.129.—
werd besteed.
1 9 ) 4 _ 1 9 1 5 . Het voorstel van de bandjirvrijmaking
IN KROMO'S GROOTE LAND
van Soerabaja door verruiming van het Wonokromokanaal,
zootnede van het door opspuiting van grond doen ver-
dwijnen der moerassen en verlaten tambaks (vischvijvers) ten
Westen van de spoorbaan langs de Krambanganbuurt zou
nader door den dienst der 6 . O . W . worden onderzocht,
doch hieromtrent werd geen nader bericht ontvangen.
Er werd met het dempen van moerassen en oude
vestinggrachten in de onmiddellijke omgeving van de stad
middels stadsvuil geregeld voortgegaan.
Voor onderhoud van goten, riolen en spoelleidingen
werd / 3906. — uitgegeven, terwijl voor aanleg van nieuwe
en verbeteringvan bestaandegoten ƒ 18 353.— werd besteed.
A d IV De h e e r J . W . T . vanlngen(oud-lid V d. gemeente
raad van Soerabaja), de man die al jaren lang zich heelt inge-
spannen ter verbetering van de wantoestanden op hygië-
nisch gebied aldaar, zendt me op mijn verzoek copieën van
verschillende adviezen, aan autoriteiten hier te lande ge-
zonden. Ik lees hierin over de rioleering van Soerabaja
o. a.: „Over rioleering zijn reeds vele plannen gemaakt.'
(Nog geen enkele is tot uitvoering gekomen. T.) Z . E d .
vindt, dat die zaak „spoedig en naar behooren dient te
worden geregeld, want Soerabaja kan anders onmogelijk
gezond worden. Over de gewone buurten wil ik niet
spreken. Zelfs de 1 ^'^ buurt Simpang heeft niet eens
goten ). Alle straatvuil van den weg stroomt met den regen
over de erven en maakt de huizen ongezond. In de kampongs
is de toestand nog treuriger. Meestal ontbreekt alle afvoer
en zijn er geen privaten."
„In 1880 is door den Majoor van de Genie de Vos
een behoorlijke voorziening van denogsteeds(l 5 Dec. 1915,
35 lange jaren na dato! T.) beruchte Krambanganleiding
ontworpen en met klem ter uitvoering aangebracht. Toen
er in 1883 nog geen beschikking op was verkregen, heeft
de Kolonel van de Genie van Zuijlen de zaak nogmaals
ernstig ter afdoening aanbevolen, waarop deningenieur Becking
werd opgedragen, alles nogmaals ernstig na te gaan en om
een algemeen plan te ontwerpen. O p aandrang van Batavia
is er op het door dien ingenieur gemaakte plan bezuinigd,
waarvan het gevolg is geweest, dat „in den loop der jaren
zeker meer dan IO maal meer verlies aan geld en onnoeme-
lijke getallen aan zieken en dooden zijn veroorzaakt."
In de Indische Gids, September-aflevering 1915, wijst
de schrijver er op, hoe door het in 1 830 gebouwde fort Prins
Hendrik, de inlandsche bevolking uit 121 kampongs moest
verhuizen, de natuurlijke afvoerwegen versperd werden en
het rivierwater meer en meer verontreinigd werd. Sedert
heeft de inlandsche bevolking eigenlijk nooit meer behoorlijke
woonplaatsen kunnen krijgen. De toestand wordt beschreven
door den controleur H. T h Kal in het Tijdschrift v/h.
Binnenl. Bestuur van October 1907. Daarna is de positie
echter nog veel ongunstiger geworden, omdat de vele
duizenden inlandsche opgezetenen der particuliere landerijen
Kepoetan West, Goebeng,Wringin Anom en Tjoendjoenan
ook hebben moeten verhuizen en deze meerendeels naar
de allerongunstigst gelegen dessa's builen Soerabaja hebben
moeten verhuizen.
1) Zie in verband met deze niededeeling het hieraan voorafgaande
verslag der B. O W. over „assaineenngswerken" op bladz 214, waarin
o. a staat: „dat de afwatering voor het meerendeelder volkrijke plaatsen
voldoende voor de directe behoefte is en is alleen voor de grootere
plaatsen inden loop der tijden de uigentie van het aanleggen van een stelsel
van leidingen volgens een systematiseh plan noodzakelijk gebleven", enz.
Deze zin is ver van duidelijk. Het verschil tusschen „volkrijke" plaatsen
en „grootere" plaatsen ontgaat me. T.
225
A d IV Wijlen de heer Westmaas deelde mij indertijd het
volgende mede: „Volgens de te Soerabaja bestaande
wettelijke bepalingen moet elke woning op het erf een
waterdichten, gemetselden vergaarbak voor opname der
faecalien hebben. Deze vergaarbakken, die noodzakelijker-
wijs van groote afmeting moeten zijn, dienen dus op gezette
tijden te worden geledigd, doch daarmee gaan groote be-
zwaren en kosten gepaard. Teneinde die op gezette tijden
terugkomende kosten en het ongerief, veroorzaakt door het
ledigen dezer putten, te ontgaan, alsmede ter besparing
der groote kosten van aanleg dier vergaarbakken, worden
dikwijls de bestaande verordeningen niet nagekomen, of
ontdoken, hetzij door de bodems der putten weg te laten,
hetzij door ze stuk te stooten. (Ik vermeld nog even terloops
dat de heer Westmaas zich veel moeite heeft getroost
om het Shone-stelsel ingevoerd te doen krijgen. T . )
( D o o r d e n heer d e Mooij is e e n belangrijk r a p -
port uitgebracht over d e rioleering van S o e r a b a j a .
D e voorzitter van d e n G e m e e n t e r a a d heeft h e t mij
t o e g e z o n d e n , maar het is door een ongelukkig toeval
in 't o n g e r e e d e geraakt. — D e z e bekentenis d i e n e voor
d e n heer d e M o o i j , die zeker v e r w o n d e r d zal zijn dit
deel van zijn mooie w^erk hier niet te zien ver-
m e l d . — M a g ik e e n nieuw exemplaar h e b b e n ?
Ik zal dit in 't volgende d e e l , d a t over „ d e w o n i n g "
zal h a n d e l e n , o p n e m e n . T . )
V a n bevriende zijde werd m^j medegedeeld, dat
de heer de Moo^, direct, v. Gemeentewerken, en
de heer Westra, controleur Binnenl. Bestuur, met
hun beiden 's middags, na afloop van hun werk,
de kampongs introkken. D e Indischman zal
begrijpen wat het z e g g e n wil: op het heetst van
den dag door nauwe, vieze, vuile, stinkende stegen
te loopen en dit ± 2 maanden vol te houden,
dag in dag uit! Op die tochten namen de H.H.
de betrokken kamponghoofden mee, met het doel,
dezen op misstanden te wyzen. Het vuil w a s in
vele kampongs tot heele belten opgestapeld,
schrift de sobat mij!
D e heer de Moo^j deelde m e b^ mijn bezoek
in April 1914 nog mede „met opzet niet de
slechtste toestanden te hebben in beeld gebracht."
„Men moet het zien, men moet het ruiken, de
sterftecijfers bestudeeren om er een goed idee
van te krijgen," zeide de heer de Mooy nog en
toen ik een en ander onder geleide van de H.H.
de Mooij en Frumau (Insp. v. h. B o u w - e n W o n i n g -
toezicht) gezien had . . . . en geroken, toen k w a m
ook ik tot de overtuiging, dat er ook te Soerabaja
toestanden op hygiënisch gebied heerschen, die
een schande zyn voor ons Nederlanders! Dezen
laatsten volzin schrijf ik neer, ten spyt van hen,
die beweerd hebben, dat ik overdryf! Ik herhaal
het, overdrijving is NIET mogelijk! T.
29
226 OVER T V R A A G S T U K VAN „ H E T WONEN"

R A P P O R T betreffende een in de inlandsche komen de kippen de reiniging in de kampong tege-

kampongs ingesteld onderzoek aangaande moet, doordat ze etensresten, enz. wegpikken. Ze
toestanden op hygiënisch gebied, in het bij- worden overal in de kampong in vrij grooten getale
zonder met het oog op de heerschende pest- aangetroffen en vinden blijkbaar een goed bestaan.
ziekte. (Mij toegezonden 1 5 Maart'14.T.)- In de zeer dicht bebouwde handelswijken zijn de
woningtoestanden allerellendigst. De verblijven van
De weinig bevredigende wijze, waarop zich thans de wakers voor pakhuizen worden tevens woning
de kampongs van hun vuilnis ontlasten, maakte een voor het geheele gezin '). Daaronder vinden 's nachts
onderzoek naar de wijze, waarop hierin eventueel de kippen nog een veilig plaatsje. Ook worden
verbetering gebracht zou kunnen worden, noodig. woningen gehuurd, welke middels houten schotten
Dit was ook wenschelijk om in verband met het of bamboewanden in een aantal vieze, donkere
toenemende aantal pestgevallen de toestanden, zoo kamertjes worden verdeeld. Elk dier kamertjes her-
op reinigings- als woninggebied, in de kampongs van bergt een gezin. In de woningen op foto No. 28,
Soerabaia beter te leeren kennen.
Op bijgaande kaart') van de Ge-
meente Soerabaia worden met rood
aangegeven de landerijen, waarvoor
de zorg bij particulieren, en met
blauw de terreinen, wegen, enz.,
waarvoor de zorg bij de Gemeente
berust. Al het overige is Gouver-
nementsgrond (eigendomsperceelen
werden niet ingeteekend), waarvoor
de zorg is overgelaten aan de in-
landsche gemeenten, onder toezicht
van het Bestuur. Een blik op deze
kaart zal duidelijk doen inzien, dat
voor de reiniging der stad in haar
geheel samenwerking tusschen Ge-
meente en Bestuur dringend nood-
zakelijk is. Met het oog daarop werd
het onderzoek, waarbij de geheele
Foto Dir. Gem. Werken, Soerabaja
stad doorloopen werd, door ons
samen verricht. N o . 9 9 . O o k treft men vaak een bouwwijze als o p b o v e n s t a a n d e foto aangegeven.
De dichtheid der bevolking loopt H e t zijn naast elkaar g e b o u w d e kamertjes van ongeveer 3 X 3 meter (! T . ) ;
in verschillende stadsgedeelten uit- o p een terrein van 6 0 X 16 M . w o n e n hier ongeveer 2 0 0 m e n s c h e n .
een ; ze is het grootst in het centrum
van handel en bedrijvigheid. De bouw der kampongs tegenover de wakersverblijven gelegen, komt zulks
staat hiermede in direct verband. Zoo treft men in o.a. voor. De aanwezigheid van het groot aantal
de kotta kampongs aan, die geheel overeenstemmen inlanders op die plaats is dus geen toevalligheid.
met de dessa in het binnenland, zooals bijv. de Langs de woningen loopt een vieze goot, die in
kampong Kranggan, waar elk huis een behoorlijk erf jaren niet onderhouden is en zonder behoorlijk verval.
heeft, terwijl in andere kampongs de huizen onmid- Ook treft men vaak een bouwwijze als op foto
dellijk tegen elkaar aansluiten en ook vooreryen ont- No. 99 ^)aangegeven.Het zijnnaast elkander gebouwde
breken. Hier ontstaan dus straten, zooals die welke kamertjes van ongeveer 3 X 3 M. De op de foto
de kampong Ampel te zien geeft ^). Tusschen deze afgebeelde, behoorende bij de fabriek Gembong, kan
beide soorten van kampongs liggen verscheidene men wel tot de beste inhunsoortrekeneniDeloodsvóór
overgangsvormen. De huizen staan hier op korten de woningen dient voor gemeenschappelijke keuken.
afstand van elkaar, wat aanleiding geeft tot vervuiling, Volgens verkregen inlichtingen wonen hier op een
vooral als de afstand gering wordt. In het algemeen terrein van ± 60 X 16 M. ongeveer 200 menschen
1) Zie foto 28
1) Die kaart heb ik niet kunnen afdrukken. T. 2) De oorspronkelijke nummers der foto's uit het rapport zijn door miJ
2) Zie foto 25. gewijzigd. T.
IN KROMO'S G R O O T E LAND 227

(groot en klein). Per kamertje wordt

hier slechts ƒ 0.25 per week voor
huur betaald. De door hadji's en
Arabieren op soortgelijke wijze in-
gerichte woningen staan gewoonlijk
bij de afgebeelde ten achter, terwijl
de huur afwisselt tusschen ƒ 2.—
en ƒ 3.— per maand en per kamertje.
O p welke wijze er soms door hen
gebouwd wordt, moge blijken uit
foto No. 100, opgenomen in gang
No. 2 van kampong Simokerto.
H e t vrij groote huis wordt in elkaar
getimmerd van kistenplanken. Geen
zaag wordt erbij gebruikt, alles zit
ruw en slecht in elkaar, overal den
ratten een aangenaam verblijf bie-
dend. Naast het huis ligt een groote
Foto Dir. Gem. Werken, Soerabaja No. 100
hoop versche paardenmest; deze werd
voor ophooging ( - 0 . 6 0 M . hoog)
van den vloer in het gebouw ge- No. 100. Het vrij groote huis wordt in elkaar getimmerd van planken,
bruikt. H e t is jammer dat een foto afkomstig van pakkisten. Geen zaag wordt er bij gebruikt, alles zit ruw en
alles nog zoo geflatteerd en zonder slecht in elkaar, overal den ratten een aangenaam verblijf biedend. Naast
het huis ligt een groote hoop versche paardenmest; deze werd voor ophooging
de ter plaatse waar te nemen on- van den vloer in het gebouw gebruikt. Een behoorlijke malariaplas ontbreekt
aangename geuren weergeeft. Een evenmin.
behoorlijke malariaplas ontbreekt
ook niet. voorstellend een . . . . woning van een Javaan in
H o e erbarmelijk slecht hier en daar de woning- kampong Doro, waarvoor ƒ 2 . — per maand aan
toestanden zijn, moge ook blijken uit foto No. 1 0 1 , huur wordt betaald. H e t heele „huis " is dit bedrag
niet waard. De hoogte van de
z.g.n. goot reikt ongeveer tot de
schouders; het huis is slechts buk-
kend te betreden. Dergelijke wo-
ningen zijn helaas geen uitzonde-
ringen.
Overigens bijna overal in de kam-
pong nauwe gangetjes, alleronregel-
matigste gevellijnen, vieze goten,
slechte afwatering. Vele huizen zijn
in het bezit van hadji's, Arabieren
en Chineezen, die met den verhuur
een bovenmatige rente maken. In
particuliere kampongs wordt soms
nog een vrij hoog bedrag gevorderd
voor huur van den grond. Intus-
schen schijnen de huurpenningen
niet altijd gemakkelijk binnen te
Foto Dn. Licm. Werken, Soerabaja
komen en moet er blijkbaar nog al
eens afgeschreven worden wegens
No. 101. Hoe erbarmelijk slecht hier en daar de woningtoestanden zijn, wanbetaling.
moge ook blijken uit bovenstaande foto, voorstellend een . . . woning van een
Javaan in kampong Doro, waarvoor ƒ 2. — per maand aan huur wordt
Het wordt den miander hoe langer
betaald. Het heele „huis" is dit bedrag niet waard. hoe moeilijker om, vooral in de
 O V E R T V R A A G S T U K VAN „ H E T W O N E N "
228

dat het steeds moeilijker wordt

voldoende werkvolk te verkrijgen.
De reinheid in de kampongs
laat, behalve wat het vegen der
kampongwegen in het algemeen
aangaat, veel te wenschen over.
Men treft er soms den grootst mo-
gelijken rommel aan en merk-
waardig is het te zien wat er
van een pleintje, ontstaan door
afbraak van wegens daarin voor-
gekomen pestgevallen onteigende
woningen, na verloop van eenigen
tijd geworden is.
Foto No. 102 geeft eenig idee
van wat er op een erf van een
inlander in dezelfde kampong
wordt aangetroffen. De kippen-
hokken wijzen er op, dat er ook
aan etensresten nogal wat te
No. 102. . . . wat er op een erf van een inlander in dezelfde kampong
er ook aan etensresten vinden is.
wordt aangetroffen. De kippenhokken wijzen er op. dat
nog al wat te vinden is.
Een goeden indruk van het
resultaat, bereikt met open goten,
handelswij ken, een onderdak te vinden. Het is dan waarin geen snelle stroom middels een voldoende
ook bedroevend te zien hoe de inlandsche bevolking hoeveelheid spoelwater kan worden verkregen, geeft
van Soerabaia, die toch voor handel en nijverheid
noodzakelijk is, verloopt. Onderstaand overzicht
dier bevolking in de laatste jaren geeft hiervan
een duidelijk beeld.

Zielenaantal van Vermindering in

Jaar de Inlandsche vergelijking met
bevolking. het vorige jaar.

1904 125731 _
1905 123268 2463
1906 123000 268
1907 122907 93
1908 121977 930
1909 120417 1560
1910 116606 3811
•)19n 112635 3971
')1912 110204 2431
Totaal . . . 15527
Totaal in 9 jaren dus een vermindering van
1 5527 personen, terwijl handel en nijverheid zich
Foto Dir. Gem Werken. Soerabaja No. 103
uitbreiden.
ledere werkgever voelt dan ook bijna dagelijks.
No. 103 . . . een goot in de kampong Petjindilan. Overal
1) voor een juiste vergelijking zijn de grenzen der Gemeente van j j , ^e„3,helijke uitwerpselen
S6r 1911 ook voor 1911 en 1912 aangehouden. '» ^^ "^ h'
IN KROMO'S G R O O T E LAND 229

foto No. 103, een goot in de kampong Petjindilan van het Gouvernement behoort, bestaan thans zeer
voorstellende. Overal is ze verstopt door afval en verschillende meeningen.
menschelijke uitwerpselen Door deze eigenaardige omstandigheden is er een
Een vv^are beerput van een paar honderd meter systeem van reiniging ontstaan, dat wel nergens
lang is afgebeeld op foto No. 104. Het is een goot anders zal worden aangetroffen en zonderling mag
in de particuliere kampong Boeboetan. De diepte worden genoemd. Het vuil te doen ophalen in de
tot den . . . . waterspiegel bedraagt ± 0.80 M.; het kampong zelf door de daarvoor tot nu toe ge-
is een spaarpot van vele jaren. Als men bedenkt bruikelijke karren, kan in verband met de nauwe
dat, zooals we gezien hebben, Chineesche groenten-
kweekers in leidingen, waarvan de inhoud niet veel
van dien van deze goot verschilt, hun groenten
wasschen, dan kan men zich een denkbeeld vormen
van het gevaar, wat het eten van rauwe, te Soerabaja
gekochte groenten, oplevert. ^^
Foto No. 105 brengt een verlaten irrigatieleiding
langs gang Blokland in beeld. Overal wordt er
vuilnis in gedeponeerd, in den Westmoesson blijft
het water staan en vormt met het vuil een vieze
drab.
De kampongpoorten geven gewoonlijk ook aan-
leiding tot vervuihng. Hier zijn allerhande oude
materialen opgeslagen, op andere plaatsen liggen er
massa's vuil.
De in het algemeen te kleine opslagruimte in maga-
zijnen en Chineesche toko's bevordert de reinheid
niet en geeft de stad in de drukke handelsbuurten
een rommelig aanzien. De goederen puilen de toko's
uit, de kisten worden hoog langs de straat opgestapeld.
In een staat van groote vervuiling verkeeren ook
de rivieren, vooral de Pegirian, op wier oevers het
vuil ligt opgehoopt. Foto No. 106, de achterzijde
van de varkensslachthuizen (kampong Doekoe) voor-
stellend, geeft hiervan een veel te gunstigen indruk.
Overigens blijft op de vooroevers bij alle uitmon- Foto Dir. Gem. Werken, Soerabaja No. 104
dingen van goten het vuil liggen; er is geen stroom,
die het wegvoert. No. 104 Een ware beerput van een paar honderd
Hiermede hebben we een, zij het ook nood- meter is afgebeeld op bovenstaande foto. Het is een spaarpot
wendig zeer onvolledig, overzicht van den toestand van vele jaren. — En in dergelijke goten wasschen
Chineesche groentenkweekers hun groenten.
in de inlandsche kampongs van Soerabaja gegeven. (Let s.v p op het stukje gedèk, vóóraan. Dit moet
Om hierin verbetering te brengen, heeft men in het instorten voorkomen. Typisch staaltje van Indisch
de eerste plaats in het oog te houden de zeer eigen- gouvernementeel kampongbeheer. T.)
aardige omstandigheden, waarin de Gemeente Soera-
baja verkeeit. Zooals de kaart aangeeft, is een groot kampongwegen niet plaats vinden en zou overigens
deel van het door hare grenzen omsloten gebied aan natuurlijk moeten afstuiten op den grooten finan-
hare zorgen onttrokken. De zoig voor de kampongs cieelen druk, die daarmede op de schouders der
is aan de inlandsche gemeenten gebleven en werden Gemeente zou worden gelegd. Echter begrijpende,
geen fondsen daarvoor aan de Gemeente Soerabaja dat vuile kampongs een slechten invloed uitoefenen
beschikbaar gesteld. Het gevolg daarvan is, dat bin- op den gezondheidstoestand in de Gemeente in het
nen de grenzen dier Gemeente verschillende takken algemeen, heeft men gedacht daaraan tegemoet te
van dienst werkzaam zijn. Samenwerking daartusschen kunnen komen door bij den ingarg van kampong-
en met de Gemeente is dus noodzakelijk. Omtrent wegen groote houten bakken te plaatsen, waarin
hetgeen tot de bemoeienis der Gemeente en tot die het kampongvuil kan worden gedeponeerd. Geheele
 O V E R 'T V R A A G S T U K V A N „ H E T
230
stadswijken (als zoodanig zijn toch de kampongs
te beschouwen) concentreeren dus op deze wijze
hun vuil op den openbaren weg en daar dit den
geheelen dag door wordt aangebracht, wordt deze
daardoor feitelijk de vuilnisbelt der kampongs. Ge-
lukkig is het nog niet zoover gekomen, doordat de
kampongbewoners, die wat dieper de kampong in
wonen, hun vuil niet over zoo'n afstand wenschen
te vervoeren, zoodat alleen het kamponggedeelte,
in de nabijheid der bakken gelegen, van dezen
Foto Dir. Gem. Werken, Soerabaja No. 105
No. 105 . . . brengt een verlaten irrigatieleiding langs
gang Blokland in beeld. Overal wordt er vuilnis in gestort.
In den Westmoesson blijft het water staan en vormt met
het vuil een vieze drab.
maatregel gebruik maakt. Het vuil van het overige
gedeelte der kampongs wordt in hoeken of open
plaatsen tusschen de huizen gestort, gedeeltelijk
verbrand, in open goten geworpen of, als de rivier
niet te ver af is, daarin gesmeten, waar het veelal
op den vooroever blijft Hggen. De hoeveelheden
vuil, naar de groote wegen gebracht, zijn echter
toch nog zóó groot, dat het aantal beschikbaar
gestelde bakken, ruim 600 stuks, nog verre van
voldoende is, en de wegen, ook in verband met
de nonchalante wijze, waarop de bevolking het
vuil in de bakken deponeert, op de plaatsen waar
WONEN"
deze bakken voorkomen, zeer verontreinigd wordend-
Uit het bovenstaande blijkt wel duidelijk, dat
er van de kampongs een allernadeeligste invloed
uitgaat op den algemeenen toestand van reinheid
in de Gemeente, die zich zelve groote financieele
offers getroost, om het gedeelte van het door hare
grenzen omsloten gebied, waarvoor de zorg aan
haar is opgedragen, in een zooveel mogelijk behoor-
lijken toestand te houden. Met lapmiddelen, zooals
het plaatsen van bakken bij den ingang der kampong-
wegen, kan niet worden volstaan, integendeel
wordt hiermede een negatief resultaat bereikt
en verdient het geen aanbeveling deze wijze
van reinigen te bestendigen. Zoolang het
Gouvernement de zorg voor de groote kam-
ponggebieden niet met de noodige subsidie aan
de Gemeente overdraagt, is het gewenscht,
dat de Gemeente, wat de reiniging van de
stad aangaat, zich op een zuiver standpunt stelt
en duidelijk uitspreekt, dat zij dan ook slechts
zorg kan dragen voor het reinigen der wegen
en terreinen aan haar in beheer afgestaan en
voor het ophalen van vuil der langs deze
wegen wonende bevolking, die, zooals ook in
Europa geschiedt, verplicht dient te worden er
behoorlijke bakken op na te houden. Voor
deze reiniging is reeds een aanzienlijk grooter
bedrag noodig dan daarvoor bij het bepalen
der subsidie werd aangenomen en verwacht
mocht worden, dat in de kampongs eveneens
de verplichting zou worden nagekomen deze
behoorlijk te reinigen. Slechts op deze wijze
is het voor de Gemeente mogelijk een resultaat
te verkrijgen evenredig aan de groote geldelijke
j offers, want wat beteekent uit een hygiënisch
oogpunt beschouwd een stadsreiniging, wanneer
er geheele stadswijken zijn, waar geen reiniging
plaats vindt? Wal baten onder dergelijke omstan-
digheden reglementen en verordeningen )? Het
* is eenvoudig een onmogelijkheid uitsluitend
daarmede een behoorlijken toestand te verkrijgen.
En juist thans is dat toch zoo dringend noodig,
nu de pest meer slachtoffers gaat eischen.
Het is wel haast ondenkbaar, dat op den duur
de tegenwoordige halfslachtige toestand, waarbij een
Gemeente eigenlijk geen Gemeente is in de betee-
kenis, die daaraan gewoonlijk wordt gehecht, en daar-
door de oplossing van vraagstukken, zooals stads-
reiniging in haar geheelen omvang, daaronder dus
ook rioleering begrepen, groote moeilijkheden in den
1) Zie ook foto 90 T.
2) Zeer juist I T.
IN K R O M O ' S G R O O T E LAND
weg worden gelegd, kan blijven beslaan. Veeleer
dient deze toestand beschouwd te worden als een
overgang tot de vorming van een werkelijke Ge-
meente, maar dan is het ook noodig, dat thans tus-
schen Gouvernement en Gemeente in alle opzichten
een directe en voorgeschreven samenwerking bestaat,
zonder welke de oplossing van de groote vraag-
stukken niet wel mogelijk is. Om een en ander
duidelijk te doen uitkomen, was dit uitstapje op
„politiek terrein" noodig.
No. 106. In een staat van groote ver-
vuiling verkeeren ook de rivieren, vooral
de Pegirian, op wier oevers het vuil ligt
opgehoopt! Nevenstaande foto, de achterzijde
van de varkensslachthuizen (kampong Doe-
koe) voorstellend, geeft hiervan een veel
te gunstigen indruk. Overigens blijft op de
vooroevers bij alle uitraondingen van goten
het vuil liggen; er is geen stroom, die het
wegvoert..
Foto Dit. Gem. Werken, Soerabaia
Wat nu het onderdeel der reiniging, het opruimen
van vuil der kampongs betreft, kan bij samenwerking
een goede oplossing gevonden worden. Het plaatsen
van bakken bij de kamponggangen worde afgeschaft.
Tot berging van het straatvuil worden dan kleine,
speciaal daarvoor ingerichte karren gebezigd. De
kampongs worden in kringen verdeeld of anders wordt
elke kampong als eenheid beschouwd. In elk dier
kringen of kampongs wordt een kleine reinigings-
dienst georganiseerd, die het vuil middels kleine
handkarren, waarmede de kampongwegen gevolgd
kunnen worden, ophaalt en naar een min of meer
centraal gelegen plaats vervoert. Deze plaats wordt
middels plaatijzer of een voldoende hoog muurtje
omheind en daarin een verbrandingsoventje van het
allereenvoudigste type, eigenlijk een soort open haard,
opgericht. Hierin wordt geregeld door het vuil verbrand,
waardoor het enorme volumen aanzienlijk vermindert').
I) Zie over dit voorstel het volgende hoofdstuk. T.
231
De verbrandmgsresten, zoomede rommel als ge-
broken flesschen, blikjes, enz. worden middels ge-
sloten bakken naar bepaalde punten aan den grooten
weg gebracht, waar de Gemeentereiniging ze op
speciaal daarvoor ingerichte wagens oplaadt, naar
de belten vervoert en de ledige bakken weer terug-
brengt. Waar deze resten voor ophooging van kam-
ponggronden gebruikt kunnen worden, en dat is op
verscheidene plaatsen het geval, is natuurlijk een
groot deel van dit vervoer niet noodig en wordt
No. 106
dit beperkt tot de opruiming van bovengenoemden
rommel. Voor toezicht zijn eenige Europeesche op-
zichters noodig.
We hebben geconstateerd, dat bijna overal in de
kampong een geschikte plaats voor de oprichting van
dergelijke verbrandingshaarden te vinden is. Voor
eenige kampongs zal een dergelijke reiniging moeilijk
door te voeren zijn, doch hiervoor zullen de bakken
met vuil direct door de Gemeentereiniging vervoerd
kunnen worden. De wagentjes kunnen n. m. i. zoo-
danig geconstrueerd worden, dat de bak op een-
voudige wijze af te nemen is. Een paar typen werden
daarvoor reeds ontworpen. Met het vuil worden door
de Gemeente lage gronden (de oude vestinggrachten)
opgehoogd. De vroegere wijze van vuilstorten, waarbij
groote heuvels ontstonden en de plassen bleven
bestaan, wordt niet meer gevolgd. De heuvels worden
thans afgegraven en over het terrein verspreid tot
een zoodanige hoogte als noodig is. Hierbij wordt
232 OVER
opgemerkt, dat de lage, waardelooze terreinen hier-
door na verloop van eenige jaren geschikte kampong-
terreinen worden ; de grond blijft echter in het bezit
van het Gouvernement.
Overigens is het afbreken der kampongpoorten
bepaald noodzakelijk; een enkele poort, zooals die
voor de mesdjid van Ngampel, die een sieraad is,
zal kunnen blijven bestaan. De poorten hebben op
eenige uitzondermgen na geen beteekenis, zoodat
tegen deze afbraak weinig bezwaren kunnen bestaan.
W a t het onderdeel der stadsreiniging, de rioleering,
betreft, dienaangaande kan verwezen worden naar
de vroeger ingediende nota. Om tot een oplossing
van dit vraagstuk te geraken, komt ons onder de
boven omschreven omstandigheden het volgen van
den daarbij voorgestelden weg nog steeds het ratio-
neelst voor.
Bij een behoorlijke kampongreiniging zal de ver-
vuiling der rivieren ook aanzienlijk minder worden.
Zooals boven gezegd, is die vervuiling thans zeer
groot en zou wekelijksch spuien in plaats van om
de veertien dagen, zooals nu het geval is, wel aan-
beveling verdienen. Uit een irrigatie-oogpunt bestaat
hiertegen geen bezwaar.
De aanleg van kribben voor de versmalling van
de rivier, zal den toestand, wat de vervuiling betreft,
wel verergeren. Het vuil, dat zich tusschen de krib-
ben ophoopt, kan dan absoluut niet meer met den
stroom worden meegevoerd en de kribben zullen
door de inlanders wel spoedig in gebruik genomen
worden als publieke privaten en waschgelegenheden.
Alleen een directe versmalling met behoorlijke oever-
verdediging kan een goede verbetering opleveren;
daarmede zijn echter zeer groote uitgaven gemoeid,
maar wordt ook terrein gewonnen.
Bij de beschrijving der toestanden in de kampongs
werd de aandacht gevestigd op den achteruitgang
der inlandsche bevolking en de slechte woning-
toestanden. W a t den achteruitgang dier bevolking
aangaat, daaraan zal wel niet anders tegemoet gekomen
kunnen worden dan door het beschikbaar stellen van
gronden voor inlandsche woningen. Gouvernements-
gronden zijn daarvoor niet meer beschikbaar en
zouden dus particuliere landerijen daarvoor moeten
worden aangekocht, waarbij gereedelijk gebruikge-
maakt kan worden van het bepaalde bij Staats-
blad 191 1 No. 3 8 juncto. Staatsblad 1912 No. 4 8 0
en 4 8 1 . Dan kan ook een einde worden gemaakt
aan het bestaan van de vele vieze krotjes en wordt
het mogelijk, dat de handel en het verkeer de
beschikking krijgen over de noodige terreinen. Boven-
dien kunnen dan strenge maatregelen (n.m.l. on-
T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
bewoonbaar verklaring op ruim-; schaal) genomen
worden tegen de eigenaren dier slechte woningen,
die met den verhuur daarvan exorbitant hooge
winsten maken.
Na het uitbreken van de pest te Soerabaja werden
door het algemeen Soerabaja'sch Gezondheids-Comité
en daarna door den Geneeskundigen Dienst groote
verbeteringen in de woningen aangebracht en werd
in totaal f 6 5 0 . 0 0 0 daaiaan besteed. Z e werden
zorgvuldig rattenvrij gemaakt door de gaten der
bamboes te stoppen en in de plaats van dubbele
wanden werden loshangende dekwanden aange-
bracht (kleppen).
Jammer is het echter, dat deze maatregelen
slechts tijdelijk werken, waarop ook de Inspecteur
van den Geneeskundigen Dienst kort geleden in
een openbare lezing de aandacht heeft gevestigd.
Na verloop van één, hoogstens anderhalf jaar, zijn
de wanden vergaan. Intusschen, de genomen maat-
regelen hebben groote waarde als een eerste voor-
ziening. Als zoodanig moeten ze echter beschouwd
blijven. De pest toch kan vele jaren aanhouden,
na verloop van elk jaar een grooter gevaar wordend.
Z e eischt dus een bestrijding met meer blijvende
middelen. Weliswaar worden de woningen thans
telkens weer bijgewerkt, maar niet te vergeten is,
dat daarmede ook groote uitgaven gepaard gaan en
er toch telkens een periode intreedt, waarin de
toestand te wenschen overlaat.
Gekoppelde woningen met dunne gewapende
wanden (die niet dikker dan een paar cM. behoeven
te zijn) kunnen voor een zeer matigen prijs ge-
bouwd worden. Z e zijn absoluut rattenvrij en
kosten bijna geen onderhoud. Na beschikbaar stellen
door het Gouvernement van een aantal dergelijke
woningen, kunnen de bovenbedoelde eigenaren ge-
reedelijk gedwongen worden, hunne huizen op zoo'n
wijze te herbouwen. De huur, die ze thans reeds
vragen, geeft hun alsdan nog een ruime rente.
Deze aangelegenheid dient ook tegelijk met het
opmaken van projecten voor de rioleering beschouwd
te worden, want thans is het op verscheidene plaatsen
door den allerzonderlingsten bouw van sommige kam-
pongs feitelijk onmogelijk daarin een behoorlijke
rioleering aan te brengen.
In bovenstaande beschouwingen is telkens vol-
doende gebleken, dat het onder de gegeven omstandig-
heden een besliste noodzakelijkheid is, dat voort-
durende samenwerking bestaat tusschenGouvernement
en Gemeente, wil men de hoog noodige verbete-
ringen in de hygiënische toestanden bereiken.
Om deze samenwerking te verkrijgen, zullen, de
IN KROMO'S G R O O T E LAND
besproken aangelegenheden in nadere studie genomen
dienen te worden door een commissie, waarin zoowel
Gouvernement als Gemeente vertegenwoordiging
vindt en welke over voldoende middelen en personeel
beschikt, om uitvoering aan de noodig gebleken
maatregelen te geven-
Voor Batavia werd een Gezondheidscommissie
ingesteld, waarvan het reglement in de Javasche
Courant van 1 6 September 1.1. No 74 aangetroffen
wordt. Uit de samenstelling dier commissie, in dit
reglement aangegeven, blijkt dat ook dddr de be-
hoefte aan directe samenwerking gevoeld is. Voor
Soerabaja achten we op grond van het boven mee-
gedeelde de instelling van een dergelijke commissie
urgent en woidt in overweging gegeven de noodige
stappen te doen, om daartoe te geraken.
De Directeur der Gemeentewerken,
w. g. A. DE MOOIJ Azn.
De Controleur van Soerabaja,
w.g. W E S T R A .
Tegal. Ad I.
2. Gestraften halen dagelijks erf- en straatvuil op en
worden hiermede de zich in de nabijheid der gemeente
bevindende poelen en plassen gedempt.
a. Voor het werk der gestraften is m het jaar 1913
ƒ 7 7 7 . 8 7 ' aan het Gouvernement gerestitueerd,
b. Neen
3. BIJ Europeanen en Chineezen vindt men meestal
beerputten. In de kampongs vrijwel overal in de spoel-
leidingen.
4. Door spoelleidingen en duikers wordt het water
naar zee geleid.
A d II. 1911 — 1912 Het aantal sproeikarren weid van
drie op vijf gebracht, terwijl ook het aantal vuilniskarren werd
vermeerderd, zoodat thans behoorlijk in den dienst kan
worden voorzien.
1 9 1 2 — 1 9 1 3 . In de besproeiing der wegen werd
voldoende voorzien.
De reinigingsdienst heeft plaats middels gestraften.
Sproeikarren en vuilnisbakken verkeeren in goeden staat.
De uitgaven in verslagjaar bedroegen f 2.195.49.
1913—1914. In de besproeiing der wegen werd
voorzien door 5 sproeiwagens.
De reinigingsdienst had plaats door middel van ge-
straften, waarvoor in 1913 ƒ 649 — werd gestoit in
's Lands kas. Het vuilnis werd op laaggelegen terreinen
buiten de gemeente opgehoopt.
1914—1915. Voor de besproeiing der wegen werden
5 sproeikarren gebruikt, welke slechts matig voldeden
Van de aanschaffing van een motorsproeiwagen werd
wegens de hooge eischen, welke de aankoop en het
onderhoud van zulk een voertuig aan de gemeentelijke
financiën zouden stellen, afgezien.
De reinigingsdienst had plaats door middel van ge-
straften, waarvoor in 1914 een bedrag van ƒ 893 in
's Lands kas werd gestort. Met het vuilnis en afval werden
de buiten de bebouwde kom der Gemeente zich bevindende
poelen gedempt.
233
A d III. 1911 — 1912. Een terrein achter de Europeesche
gemengde, meisjes- en fröbelscholen werd van atvoergoten
voorzien, waardoor dit gedurende den afgeloopenden West-
moesson niet meer geinundeerd werd.
Projecten tot het aanleggen eener spoelleiding in het
Oostelijk deel der gemeente kwamen gereed en zullen
in den a s. Oostmoesson kunnen worden uitgevoerd.
Het door de gemeente aan het zeestrand in eigendom
verkregen terrein werd opgehoogd tot boven hoogwaterpeil
en van draineergolen voorzien.
1912—1913. De bestaande goten en spoelleidingen
werden naar behooren onderhouden.
In het belang van een behoorlijken waterafvoer werd
in verslagjaar een begin gemaakt met den aanleg van een
spoelleiding door de kampongs Mangkoekoesoeman, Sen-
tanan en Mintaragan. Door de vele bandjirs, welke ge-
noemde kampongs teisterden, kon deze goot in verslag-
jaar niet geheel voltooid worden
Voorts werden ter verbetering van de Todanleiding en
van den waterafvoer langs de aloen-aloen projecten inge-
diend, welke nog niet zijn terugontvangen van den Chef
der 2de Waterstaalsafdeelmg.
Met het vuilnis en den afval van den reinigingsdienst
werden de bij de Chineesche begraafplaatsen aangetroffen
poelen gedempt.
1913—1914. De spoelleiding door de desa's Mang-
koekoesoeman, Sentanan en Mintaragan werd voltooid in
verslagjaar.
De afwatering van den aloen-aloen werd ter hand ge-
nomen en beëindigd.
De spoelleiding Bengstraat —Todan werd ten deele op-
gebroken en verbeterd.
Het onderhoud der goten en leidingen was bevredigend ;
met het dempingswerk van poelen werd voortgegaan.
1914—1915 niet vermeld m het Decentrahsatieverslag.
Opgaven der bedragen, besteed aan:
II (Reinigings- en Besproeiingsdienst),
III (Rioleering, Afwatering, D e m p e n v a n
Moerassen enz.),
volgens de Decentralisatleverslagen (zie hiervoor).
N.B. De opgaven zijn niet volledig, lang niet
alle gemeenten zonden opgaven in, terwijl de uit-
gaven voor onderhoud, voor aanschaffing van ver-
schillende benoodigdheden, voor aanleg van nieuwe
werken, enz. niet uit elkaar gehouden zijn. De cijfers
zijn dan ook niet onderling vergelijkbaar, hebben
een betrekkelijke waarde, zijn evenwel leerzaam
(zie ook bladz. 172).
Ik hoop, dat in de volgende decentralisatie-
verslagen het overzicht van de verrichtingen der
verschillende gewesten en gemeenten zal worden
vergemakkelijkt door er uittreksels, tabellen, enz.
van in op te nemen.
30
234 „ H E T W O N E N " IN K R O M O ' S G R O O T E LAND

Ik heb nog getracht een staatje te maken van

1911/12 1912/13 1913/14 1914/15
de uitgaven per inwoner, maar de bevolkingscijfers
der steden, in mijn bezit, liepen zóó uiteen, ver- Kediri 1.716.— ƒ 2.584.- ƒ 5.418.-
toonden zooveel gapingen, dat ik er van heb afgezien. 1.000.- 1.893.-
Magelang 1.361.— 1.222.- 1.895.-
De volkstelling, in 1917 te houden, zal hierin licht 749.84 850.-
Makassar
verschaffen, maar ik kon hierop niet wachten!
Malang 4.564.-
18.502.-
1911/12 1912/13 1913/14 Medan „ 10.000.—
1914/15
8.500.—
Mr. Cornelis 4.767.-
Bandoeng II 3.374.- ƒ 26.153.- 3.103.-
III Palembang 5.000.- 3.086.- 5.184.-
2.900.-
Batavia II 95.244.- ƒ 120.991.- 3.500.-
„ 128.097.-
III ƒ 25.000.- 12.900.- , 20.416.— Semarang 3.528.-
Blitar II 1.350.—
UI Soekaboemi
Buitenzorg II 3.496.- 5.691.- 4.JI9.- 7.800.—
UI 2.248.— 2.539.- Soerabaja 109.911 148.337.- 180.224. I 191.887.-
Cheribon 840.— 34.352.- 28.351.- 22.259.-
II
UI Tegal 2.195.- 649.- 893.-
 HOOFDSTUK IV.
De verwerking der vaste afvalstoffen,
door A. Cats, Scheikundig Ingenieur ').
De toenemende concentratie van menschen in
de steden, benevens de ontwikkeling der hygiënische
wetenschappen, heeft ten gevolge gehad, dat men
aan de verwijdering en vernietiging van het vuilnis
de laatste 50 jaar meer aandacht is gaan wijden.
Door de groote opeenhooping van menschen is de
hoeveelheid stoffen, welke als waardeloos of on-
bruikbaar wordt weggeworpen, in vele steden zoo
groot geworden, dat de verwijdering er van groote
moeilijkheden oplevert, terwijl de hygiëne ons ter-
zelfder tijd leerde dat deze stoffen, al of niet
waardeloos, in ieder geval gevaarlijk zijn voor de
volksgezondheid en het dus noodzakelijk is, voor
de verwijdering èn onschadelijkmaking van deze
afvalstoffen afdoende zorg te dragen. Het is vnl.
het huis- en straatvuil, dat met de vaste afvalstoffen
van fabrieken, werkplaatsen, markten, stallen enz.
in dit hoofdstuk onze aandacht vraagt. De hoe-
veelheid en de samenstelling dezer stoffen zijn geheel
afhankelijk van de plaatselijke omstandigheden, b.v.
van klimaat en weersgesteldheid, van den levens-
standaard en de gewoonten der bevolking. Voor West-
Europa kan b.v. wat betreft het huisvuil gerekend
worden op gemiddeld 0.5 K.G. per hoofd per
dag ^); voor de steden in Engelsch-Indië worden
hoogere cijfers gegeven (gemiddeld 240 K.G. per
hoofd per jaar). Voor iedere stad is men genood-
zaakt deze hoeveelheid te bepalen, alvorens de
middelen van verwijdering en verwerking te be-
^) De heer Cats had de groote welwillendheid, het
vraagstuk der vuilverbranding, dat in Indië — zie de ver-
slagen van de Locale Raden — overal aan de orde is,
aan een deskundige beschouwing te onderwerpen. Ik be-
tuig den heer C. hiervoor gaarne mijn oprechten dank. T .
2) De verschillen zijn soms zeer groot; zoo wordt b.v opgegeven
voor Londen 0.75 kub. M., Parijs 0.35—0.43 kub. M, Stuttgart 0.10 kub. M.
per hoofd per jaar.
ramen, daar men anders groote fouten kan maken,
wat de ondervinding geleerd heeft. Steeds zal
dan evenwel blijken, dat de hoeveelheid zeer be-
langrijk is. Daardoor reeds zijn de moeilijkheden
en 'kosten, aan de verwijdering er van verbonden,
niet gering, doch deze worden nog zeer vermeerderd
door de eischen, welke men uit een hygiënisch
standpunt moet stellen. Het vuilnis bevat toch voor
een groot deel stoffen welke spoedig in rotting kunnen
overgaan. Bovendien is het gebleken, dat vliegen en
muggen, ratten en muizen zich gaarne in het vuilnis
ophouden en zich vermeerderen. Behalve door directe
infectie, bestaat dus groot gevaar, dat doordelaatsten
de rottings- en pathogene bacteriën worden over-
gebracht naar de menschelijke woning, op zijn voe-
dingsstoffen enz. Reeds hieruit zal het duidelijk zijn,
dat het opslaan van vuilnis in de nabijheid van
woningen beslist afkeurenswaardig is, daar bovendien
in deze vuilnishoopen het regenwater nog vrij spel
heeft, de massa zal doordringen en vervolgens langs
onbekende wegen, beladen met rottingsstoffen en
veleilei schadelijke organismen, afvloeit. Overbrenging
van infectieziekten hierdoor is geconstateerd; boven-
dien verpest de stank de atmosfeer. In het bizonder
in de tropen zullen deze bezwaren zich doen gevoelen,
en daar meer dan elders moet geeischt worden een
snelle en geregelde verwijdering van het vuil uit de
menschelijke woning. Dit is evenwel slechts de eerste
stap in de goede richting. Een goede vuilverwij-
dering zonder onschadelijkmaking van het vuilnis is
slechts half of — beter gezegd — slecht werk. Brengt
men het verzamelde vuil zonder meer in groote hoopen
samen, zoo heeft men het gevaar niet opgeheven,
doch slechts verplaatst, een punt waar niet altijd
voldoende op gelet is. Voor de verwijdering van het
vuilnis staan in hoofdzaak de volgende wegen open:
236 OVER T V R A A G S T U K VAN „ H E T W O N E N "
1. verkoop als meststof, hetzij in natura, gemengd
met andere stoffen (b.v. faecalién), of na mechanische
behandehng (in z.g. broyeurs);
2. ophooging van terreinen, dempen van moerassen
en dergelijke;
3. sorteeren van de nog waarde hebbende ma-
terialen, verbonden met methode 1, 2 en 5;
4. storten in zee;
5. verbranden;
6. digestiemethode;
7. verwerking tot brandstofbriketten of papier,
gecombineerd met steenenfabricatie (verbeterde me-
thode Caël).
Wat den verkoop als meststof betreft, dit is de
oudste methode. Wij betwijfelen of deze voor de
tropen aanbeveling verdient. De mestwaarde van
het vuilnis is na de invoering van den kunstmest
toch zoodanig gedaald, dat een vervoer over be-
langrijken afstand niet meer loonend is. Bovendien
is het een zeer heterogeen materiaal, hetwelk aller-
lei stoffen zonder eenige mestwaarde bevat, welke
zelfs schadelijk kunnen zijn (glasscherven, blik).
Vooras is een afzet slechts bepaalde maanden
mogelijk en is dus vuilnisopslag, met alle daaraan
verbonden nadeelen, noodzakelijk.
Ook de sub 3 genoemde werkwijze is voor
Indié onbruikbaar. Voor de uitgesorteerde materia-
len (beenderen, lompen, papier enz.) bestaat daar
geen of geen voldoend afzetgebied. Bovendien is
de primitieve werkwijze — het sorteeren door han-
denarbeid zonder meer — hygiënisch te veroordeelen
en is de z.g. mechanische sorteering, welke inder-
daad slechts een verbeterde handsorteering is, in
bedrijf duur en slechts met mogelijkheid tot succes
toe te passen voor steden van minstens 100.000
inwoners. Daar de hoeveelheid daarbij uitgesorteerd
materiaal slechts circa 3 pCt. bedraagt, is het voorts
geen voldoende oplossing van het vuilnisvraagstuk.
Het storten in zee valt natuurlijk slechts voor
kustplaatsen toe te passen. De transportkosten zijn
evenwel gebleken zeer hoog te zijn, daar in het
algemeen het vuilnis ver in zee moet worden ge-
bracht, wil het niet door de stroomingen worden
teruggebracht. Verder is deze methode afhankelijk
van de weersgesteldheid, daar bij stormweer niet
uitgevaren kan worden.
De sub 6 genoemde methode wordt slechts in
Amerika toegepast, in verband met de daar heer-
schende omstandigheden. Deze wijken van die in
Indië zeer veel af, bovendien is toepassing slechts
voor zeer groote steden mogelijk. Voorts dient zij
verbonden te worden met het driedeelig stelsel van
verzamelen, daar alleen de z.g. „garbage" op deze
wijze verwerkt kan worden en voor den overigen afval
een andere verwerkingswijze gevolgd moet worden.
Het vuilverwerkingssysteem Caèl is nog niet in
geregeld bedrijf op voldoende schaal beproefd ; voor
Indie zal het m. i. vele bezwaren opleveren.
Uit dit alles volgt, dat voor de tropen slechts
ernstig in aanmerking komen de sub 2 en 5 ge-
noemde methoden. Het ophoogen van terreinen en
dempen van moerassen is in de tropen veelvuldig
toegepast en, mits het goed gedaan wordt, ook niet
schadelijk. Men moet de laag vuilnis niet te dik
nemen, b.v. hoogstens 60 c.M. en deze ten spoe-
digste bedekken met aaide en daarna den grond in
cultuur nemen. Het terrein moet verwijderd zijn
van menschelijke nederzettingen en vooral op goede
drainage moet gelet worden. Het drainwater mag
in geen geval zonder eenige voorzorg wegloopen,
maar dient vooral ver gehouden te worden van rivieren,
welker water dient voor drinkwater. Indien goed
toegepast, kan het in cultuur gebrachte terrein na ver-
loop van tijd weer met een tweede laag vuil worden
bedekt. Niet overal is echter geschikt terrein aan-
wezig; bovendien zijn de kosten voor vuilnistrans-
port, aanleg en bewerking meestal niet gering en
worden deze door de opbrengst van de bewerkte
terreinen slechts voor een klein gedeelte gedekt. Het
wil mij daarom voorkomen — een meening waarin
de mij door den heer Tillema verstrekte gegevens
mij versterkt hebben — dat voor Indie de vuil-
v e r b r a n d i n g in vele gevallen de aangewezen weg is
voor de oplossing van het vuilnisvraagstuk.
Het doel van dit artikel is daarom op deze
verwerkingswijze meer de aandacht te vestigen, door
zijn ontwikkeling en tegenwoordigen stand in het kort
weer te geven en daardoor de vooroordeelen, dik-
wijls voortspuitend uit onvoldoende inlichtingen, weg
te nemen.
De invoering van een vuilverbranding is, ook
voor de tropen, geen stap meer in het duister.
Mits goed ingericht, kan men verzekerd zijn, zooals
wij zullen zien, langs dezen weg op hygiënische
en afdoende wijze het vuilnis te kunnen vernietigen.
Zeer zeker zijn de installatie- en bedrijfskosten niet
gering, maar door besparing op de kosten van vuilnis-
transport (minder wagens noodig, transport kan plaats
hebben naar een punt in deonmiddellijke nabijheid van
of zelfs in de stad), en het wegvallen van de uit-
gaven voor andere werkwijzen (b.v. bij dempen is
noodig aankoop van terreinen, inrichting voor vuil-
transport, soms over zeer groote afstanden, enz.),
zal bij nad(^re bestudeering van het vraagstuk blijken
IN K R O M O ' S G R O O T E LAND
dat de verbranding dikwijls niet alleen niet duurder,
maar zelfs de goedkoopste goede oplossing van het
vuilnisvraagstuk is, te meer waar, afhankelijk van de
plaatselijke omstandigheden, de mogelijkheid beslaat
door stoomproductie en den vcikoop der verbran-
dingsslakken, de bedrijfskosten voor een grooter of
kleiner deel, ja soms geheel, te dekken.
Het vuilnis is een zeer heterogene massa, het-
welk naast alleilei onbrandbare materialen, als
metalen, puin, glas enz., ook verschillende brand-
bare stoffen bevat, b.v. papier, stroo, lompen en
dergelijke. Voor de verbranding van groot belang zijn
wel de sintels of slakken der kachels en fornuizen,
alsmede de onverbiande kooldeeltjes, welke door
het rooster vallen en die in geen enkel vuil ont-
breken. De hoeveelheid daarvan is evenwel zeer
verschillend en o.a. afhankelijk van klimaat, jaar-
getijde en van de stookinrichtingen. In Engeland,
met zijn open haarden, is het gehalte daaraan bij-
zonder hoog, zoodat het niet te verwonderen is,
dat men in het dichtbevolkte Engeland het eerst
den weg der vuilnisverbranding gevolgd heeft. In
Indië heeft men een vuil, hetwelk geen of heel
weinig onverbrande kooldeeltjes bevat (nl. houts-
kool) maar daarentegen rijk is aan organische
materialen, vnl. cellulose, dat, indien droog, goed
zal branden. Hiermede moet natuurlijk rekening
worden gehouden : hoe, zal later blijken. Het vuilnis
is aldus een brandstof, alhoewel in hit algemeen
een van lage calorische waarde. Dit laatste neemt
evenwel niet weg, dat het mogelijk is gebleken
het vuilnis van iedere, of tenminste bijna iedere
stad te verbranden, zonder toevoeging van steen-
kolen of andere brandstoffen, mits daarvoor ge-
schikte ovens worden gebezigd.
De eerste vuilverbrandingsoven is de Fryer'sche, en is
in 1876 door Manlove, Alliot, Fryer en Co. te Manchester
gebouv^fd.
De Fryer'sche oven bestond uit een aantal verbran-
dingscellen, welke rug aan rug werden geplaatst, en in
een gemeenschappelijk rookkanaal uitmondden. ledere cel
was van de anderen geheel gescheiden en had een
hellenden drooghaard, waaraan zich een eenvoudig rooster,
uit gewone roosterstaven, aansloot. Dit verbrandingsrooster
scheidde den vuurhaard van de zich daaionder bevindende
aschruimte. Boven op de ovens werd het vuil gestort,
welke de daar zich bevindende vulopeningen afsloot.
Dit vuil werd nu eerst door de arbeiders op den droog-
haard gebracht, waar het door de ontwijkende rookgassen
werd gedroogd en daarna op het verbrandmgsrooster. Dit
geschiedde met haken, welke door arbeiders van af den
beganen grond door de, aan de voorzijde van iedere cel
zich bevindende, vuurdeur, in de ovencellen werden gesloken.
Was het vuil veibrand, zoo.werd het residu, de slak,
door deze deur uit den oven verwijderd. Het mag wel
als bewijs gelden voor de moeilijkheden, welke de steden
237
bij de vuilverwijderingen ondervonden, dat deze oven tot
tevredenheid werkzaam was en tot de verdere ontwikke-
ling der vuilverbrandingstechniek heeft aanleiding gegeven.
Het vuil toch, dat boven op den oven lag en de vul-
openingen afsloot, werd warm en begon te broeien, waarbij
het een zeer onaangename geur verspreidde. De oven-
vullers hadden in deze bovendien stoffige atmosfeer,
midden in het vuil staande, hun zwaren arbeid te ver-
richten, wat in flagranten strijd was met alle hygiënische
eischen. Zij moesten immers het vuil vandaar door de
vulopeningen duwen en dan op den drooghaard brengen.
O p den drooghaard werd het vuil gedroogd en ontgast,
welke gassen met de van den vuurhaard komende rook-
gassen door den schoorsteentrek werden afgezogen. Uit
den schoorsteen kon men een dikken walm zien ontwijken,
die door zijn stank de omgeving veelal verpestte. Dat
ook, vooral bij het vullen, deze stinkende rook door de
vulopening in het verbrandingsgebouw ontweek, zal ook
niemand verwonderen. De verbranding verliep zeer lang-
zaam, de temperatuur in den oven was laag en daardoor
was het residu der verbranding week en broos. Deze
slak, die nog vele onverbrande bestanddeelen bevatte,
was nergens voor te gebruiken en moest dus in groote
hoopen worden geworpen, welke weldra kolossale afme-
tingen aannamen.
Toch zijn van toen af vele Engelsche ingenieurs zich
op de verbetering der verbrandingsovens gaan toeleggen.
Jones voerde in 1885 de eerste verbetering in. Hij liet
de rookgassen over een flink kolenvuur in het hoofdrook-
kanaal strijken, waarbij de onverbrande gassen volledig
verbrandden en de overlast van stank voor de omgeving
werd opgeheven.
In het bijzonder was het evenwel Horsfall, die zich
voor de ontwikkeling der vuilverbrandingsovens verdienstelijk
heeft gemaakt.
In de eerste plaats heeft Horsfall de noodzakelijkheid
van de Jones' Cremator doen vervallen door een betere
leiding der gassen. Terwijl bij den Fryer-oven de gassen,
welke op den drooghaard vrij kwamen, direct naar het
schoorsteenkanaal werden afgevoerd, verlegde Horsfall het
afvoerkanaal naar de voorzijde van den oven.
De niet verbrande stinkende gassen van den drooghaard
waren daardoor genoodzaakt, over het heete vuur op het
rooster en langs een gloeiende vuurboog te strijken, vóór
zij naar den schoorsteen konden ontwijken, waarbij zij op
dezen weg volledig werden verbrand. Het gevaar voor een
verspreiding van kwalijkriekende gassen van uit den schoor-
steen was daardoor opgeheven. Een tweede en zeer
belangrijke verbetering was voorts het invoeren van den
geforceerden trek bij de vuilverbranding. Tot nu toe had
men steeds met den natuurlijken schoorsteentrek gewerkt
en slechts betrekkelijk lage temperaturen bereikt. Door den
geforceerden trek verliep de verbranding belangrijk sneller
en was de temperatuur hooger. Hierdoor was niet alleen
de grondslag gelegd voor de benutting der vrijkomende
warmte ter stoomvorming, doch tevens was het residu beter
doorgebrand en, in plaats van een geheel waardeloos en
lastig product, werd het een materiaal, dat voor vele doel-
einden ten zeerste bruikbaar was. De destructor was nu
in de tweede periode van zijn ontwikkeling gekomen.
De hoogere temperatuur, die met geforceerden trek werd
bereikt, eischte op zijn beurt weer menige verandering en
verbetering. In de eerste plaats wat betreft de materialen
 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"

van vuurhaard en rooster, welke natuurlijk tegen de hoogere cart charging", die eenigen tijd veel toegepast is geworden.
temperatuur bestand moesten zijn. Zij bezat alle nadeelen van de bovenbeschreven methode
Grooten last gaven ook de slakken, die bij de bereikte en was bovendien met veel meer stofontwikkeling verbonden,
temperaturen aan de wanden van het vuurvast metselwerk doch wel, wat betreft de uitgaven voor arbeidsloon, de
vastbakten en dan bij het ontsiakken moesten worden goedkoopste wijze van werken. In zeer verbeterden vorm
losgestooten, wat niet zonder beschadiging van het metsel- wordt zij in den laatsten tijd weer op het vasteland
werk verliep en vrij belangrijke reparaties meebracht en toegepast. Daar waar de bij de verbranding vrijkomende
bovendien het ontsiakken tot een zwaren arbeid maakte. warmte ter stoomproductie diende en dus groote tempera-
Men trachtte dit te verhelpen door deze wanden te tuurswisselingen moesten worden vermeden, was deze
koelen. Horsfall nu beschermde deze wanden plaatselijk methode echter, bij den toenmaligen stand der verbrandings-
door gietijzeren kasten. Deze kasten werden gekoeld door techniek, zeker niet op haar plaats en was het gewenscht,
de verbrandingslucht, waarbij tegelijk deze lucht werd het vuilnis voor de verbranding eenigszins te mengen.
voorgewarmd. Het gebruik van voorgewarmde lucht is voor Daartoe werd zijwaarts boven de ovens een groote
de vuilverbranding van groot belang gebleken, waarop wij bunker, meestal van ijzer, gebouwd. De wagens reden
later terugkomen ; wij vermelden slechts hier, dat door deze langs den bij de Engelsche vuilverbrandingsovens meestal
opstelling het aanbakken der slak-
ken voor een belangrijk deel werd
voorkomen; wel brandden de
ijzeren kasten vrij spoedig door,
doch deze waren gemakkelijk te
vervangen.
Nadien heeft de vuilverbranding
zich in Engeland met rasse schre-
den ontwikkeld; talrijke ovenbou-
wers zetten zich aan den arbeid.
De algemeen gevolgde opstelling
was daarbij de volgende : de ovens
bestonden uit een aantal geheel
van elkaar geïsoleerde verbran-
dingscellen, welke ieder een droog-
en een vuurhaard bevatten en
geheel afzonderlijk werden geladen
en ontslakt. De rookgassen werden
uit deze cellen direct in een
hoofdrookkanaal gebracht en voorts
naar de(n) ketel(s) geleid. De ver-
schillen bestonden vnl. in de op-
stelling van de cellen en den ketel,
alsmede in de wijze van laden,
van luchttoevoer enz. De oorspron-
kelijke wijze van laden, n.l, het
storten van het vuil boven op den
oven, waarbij de vulopening der Fig. I.
cellen door het vuil zelf was afge-
sloten, hebben wij als geheel onvoldoende leeren kennen.
voorkomenden oprit boven dezen bunker, welke ongeveer
Een goede afsluiting der vulopeningen en een koele berg-
den geheelen dagelijkschen aanvoer kon bevatten en het
plaats van het vuilnis waren eerste vereischten. Een der
vuilnis werd daarin gekipt. Al naar behoefte werd het nu
eerste goede methoden was die van Martens, waarbij het
uit dezen hopper met haken door de topvulopening in de
vuilnis uit de wagens in een ijzeren hopper werd gekipt,
ovens gebracht. Deze werkwijze wordt nog steeds veel
welke niet direct boven den oven, maar meer zijwaarts was
gevolgd ; zoo is zij b.v. toegepast in Acton (zie fig. 1; deze
opgesteld. De vulopening was door een passend deksel ge-
installatie is in 1908 door Hughes en Sterling gebouwd).
sloten, welke alleen bij het laden van de ovens werd geopend.
Ook op het vasteland is zij wel uitgevoerd, b.v. te
Het had evenwel ook zijn nadeelen en wel, dat slechts één
Frankfort a/M (zie later). Daar waar geen voldoende terrein
wagenlading tegelijk in den hopper gebracht kon worden
aanwezig is om den oprit te bouwen, kan het vuilnis uit
en voorts dat de inhoud van één wagen niet grooter mocht
de wagens in een bak (skip) gestort worden en deze skip
zijn dan één ovenvulling. Het eerste bracht mede, dat het
met een kraan boven den bunker worden getransporteerd
vuilnis in de wagens moest worden bewaard (cart storage),
en daar geledigd. Wij vinden dit o.a. in Heston en Isleworth
zoodat, voor het geval een bedrijfsstoornis intrad, de vuilnis-
toegepast en in fig. 2 geiilusteerd.
wagens den volgenden dag niet leeg waren en reserve-
wagens dus waren vereischt Bovendien wisselde de samen- Daarnaast heeft zich in Engeland een methode van oven-
stelling van een lading zeer sterk; dan eens bevatte een lading ontwikkeld, welke zich aldaar zeer ingeburgerd heeft
wagen b.v. veel groenten, dan weer eens veel sintels, en door bekende vuilverbrandingsautoriteiten, b.v. Goodrich,
asch of papier. Belangrijk slechter was echter de „direct zeer wordt aanbevolen. Het is de z.g. back or front hand
or shovel feeding. Bij beide wordt het vuilnis uit een hopper
 IN KROMO'S GROOTE LAND
Fig. 2.
met schoppen in de ovens gebracht, het stoken geschiedt
dus, evenals met kolen, bij kleine hoeveelheden tegelijk en
niet, zooals bij de reeds beschreven methoden, door het
werpen van een groote hoeveelheid vuilnis, b.v. I M ' . of
meer in eens in een verbrandingscel. Bij het achterladen,
welke methode van beide de oudste is, worden de vuilnis-
wagens langs een oprit, welke niet zoo hoog behoeft te zijn als
bij het topladen, naar de verbrandingsinrichting gereden en
daar in een bunker, welke aan de achterzijde der ovens
zich bevindt en daarmede evenwijdig is opgesteld, gekipt.
De stokers brengen het vuilnis met schoppen uit dezen bunker
Fig. 3.
239
door de deuren aan de achterzijde der ovens op den
drooghaard, vanwaar het naar behoefte door arbeiders,
welke zich aan de voorzijde der ovens bevinden, met
haken op den vuurhaard wordt getrokken ter volledige
verbranding. Het ontslakken geschiedt ook aan de
voorzijde der ovens.
Deze arbeid, evenals het gelijkmaken van het vuur
enz. is veel lichter dan bij de ovens met toplader,
daar de hoeveelheid vuil, welke tegelijk behandeld moet
worden, veel kleiner is en dus gemakkelijk kan worden
verplaatst.
Bij het vóórladen bevindt zich de vuilnishopper aan de
voorzijde der cellen. De stokers brengen met schoppen het
vuilnis direct op de plaats, waar dit gewenscht is, aldus
met eerst op een drooghaard (de hiervoor bruikbare ver-
brandingscellen zullen later worden besproken). Het
stoken geschiedt dus in één operatie; het trekken van
het vuil van den drooghaard op den vuurhaard enz kan
geheel vervallen. Al de werkzaamheden voor het stoken
zijn geconcentreerd vóór de cellen, al de arbeid op
of achter de ovens kan vervallen. Het zal duidelijk
zijn dat het voorladen, tenminste voor niet te groote
installaties, b.v. tot 60 ton vuil per etmaal, de geringste
uitgaven voor arbeidsloon medebrengt; bovendien is ge-
bleken dat ook de reparafiekosten daarbij het laagst zjjn.
Voorts is het gebouw het kleinst en zijn de installatie-
kosten het laagst. De stookresultaten bij beide shovel
fed systemen zijn uitstekend; doordat de stoker telkens
slechts kleine hoeveelheden tegelijk verstookt, heeft hij
het vuur geheel in zijn macht en heeft hij er de beste
controle over. De temperaturen, in deze ovens be-
reikt, de kwaliteit der sintels en de stoomproductie
240 O V E R 'T V R A A G S T U K V A N „ H E T W O N E N "
staan dan ook in geen enkel opzicht bij anderen achter.
Ten nadeele van het voorladen is menigmaal aange-
voerd, dat de slakken worden verwijderd langs denzelfden
weg als het vuilnis m de ovens is gebracht en dat daar-
door gevaar bestaat dat onverbrande stukken bij het ont-
slakken worden verwijderd. Dit bezwaar lijkt ons evenwel
onjuist. Niet alleen geschiedt dit ook overal waar met de
hand gestookt wordt, maar bovendien is dit gevaar in
even groote mate aanwezig bij achter- en toplading, daar
dit niet van de wijze van stoken, maar van de oplettend-
heid van den stoker afhangt, die zorgen moet niet eerder
te ontslakken, voor het vuur neergebrand is.
Het kan evenwel niet ontkend worden, dat dit hand-
laden hygiënisch en aesthetisch belangrijk achterstaat bij
de later te beschrijven mechanische ovenvulling; de stokers
moeten meestal in een stoffige, warme en benauwde at-
mosfeer werken, veelal te midden van het vuilnis.
Door een goeden bouw van het ovenhuis is hieraan
echter veel te gemoet te komen, m. i. verdient tenminste
voor het verbranden van hoeveelheden tot circa 60 ton
per etmaal het handstoken alle aandacht, vooral als men
geen dure installatie wenscht.
Wij hebben reeds vermeld, dat door Horsfall de
geforceerde trek in de vuilnisverbranding werd inge-
voerd. Voor den luchttoevoer w^erden hierbij twee
wegengevolgd, n.l. had deze plaats met stoominjecteurs
(steam jet blowers) of door ventilatoren. De eerste
methode, welke in Engeland zeer veel toegepast is,
kan aanspraak maken op groote eenvoudigheid en
bedrijfszekerheid en lage installatie- en onderhouds-
kosten.
Bovendien werd nog, o.a. door Lord Keivin en
Prof. Barr, er op gewezen, dat de stoom, welke in
contact met de koude lucht condenseeide, weer ver-
dampt werd bij het passeeren van de gloeiende rooster-
staven en daar in zijn elementen gesplitst, waardoor,
door omzetting van de vrijkomende zuurstof met de
gloeiende kooldeeltjes in de vuren, watergas ontstond.
Het gevolg hiervan is een koeling van het rooster,
waardoor bovendien de zware ontslakkingsarbeid zeer
wordt verlicht; voorts wordt door de verbranding van
het watergas boven de vuren een hooge temperatuur
der rookgassen verkregen. Toen de eerste vuilver-
brandingsinrichting op het vasteland (Hamburg) in
bedrijf werd gesteld, bleek al spoedig dat daar
ventilatoren verre boven stoominjecteurs te verkiezen
waren, daar met de laatsten lagere temperaturen en
geringe verbrandingssnelheid werden bereikt. De
reden was, dat de watergasvorming slechts optreedt
bij vuilnis van hooge calorische waarde, waarmede
hooge temperaturen worden bereikt; in Hamburg was
deze evenwel laag; daardoor bleef de watergas-
vorming achterwege en werkte de wederverdamping
van den gecondenseerden stoom slechts ongunstig
op de vuren. Bij ventilatoren deed zich dit bezwaar
natuurlijk niet voor en deze zijn van dat oogenblik
af veelvuldig toegepast, ook in Engeland. Het stoom-
verbruik voor de ventilatoren is belangrijk geringer
dan bij blowers, doch het is niet evenredig met de
verplaatste luchthoeveelheid, daar het nuttig effect
daalt bij geringere belasting. In den eersten tijd stelde
men één ventilator op voor de geheele installatie;
doelmatiger bleek het evenwel de lucht voor iederen
oven afzonderlijk aan te voeren.
In sommige installaties heeft men voor iedere
cel een ventilator opgesteld. Dit is in installatie veel
duuider, terwijl de voordeden slechts gering zijn.
Meestal woidt met deze wijze van luchttoevoer een
kunstmatige ventilatie van het ovenhuis verbonden,
door de verbrandingslucht daaruit weg te zuigen, wat
tot een groote verbetering van de in het ovenhuis
heerschende atmosfeer heeft geleid.
Terwijl de vuilverbranding zich op de beschreven
wijze ontwikkelde, begon men er meer en meer toe
over te gaan, de warmte der met hooge temperatuur
uittredende rookgassen ter stoomproductie te be-
nutten. In den aanvang beperkte men zich hierbij
tot stoom van betrekkelijk lage spanning en ging
men niet hooger dan circa 5 atm., daar men bevreesd
was dat de temperatuurswisselingen in den oven te
groot waren, om een eenigermate constante hoogere
stoomspanning te kunnen handhaven. Voor de oven-
bouwers was het natuurlijk van het grootste gewicht
de redenen van deze terughoudendheid te doen ver-
vallen, daar dan de vuilverbranding uit een financieel
oogpunt veel sterker zou komen te staan.
Beschouwen wij nu het verbrandingsproces eens
wat nader. Bij de verbranding kunnen wij drie
perioden onderscheiden: 1°. het drogen van het
vuilnis, 2". de ontgassing, 3". de vergassing.
De eerste, gedeeltelijk ook de tweede, phase heeft
op den drooghaard plaats, terwijl de vergassing of
eigenlijke verbranding op het rooster verloopt.
Slechts in deze derde periode komt warmte vrij,
de twee andere kosten warmte. Het gevolg hiervan
is een op en neergaan der temperatuur in de cel
met het stadium der verbranding.
Ten einde de temperatuur der rookgassen zooveel
mogelijk constant te houden, staan nu twee wegen
open, n.l. de droging en ontgassing zoo snel mogelijk
te doen verloopen en de rookgassen van cellen,
welke in verschillend stadium van verbranding zijn,
te mengen. Deze menging had tot nu toe, echter
zeer onvolledig, plaats in het hoofdrookkanaal. Men
ging er daarom toe over, voor den ketel een speciale
ruimte (verbrandingskamer) aan te brengen, waarin
de rookgassen van verschillende cellen zich konden
IN KROMO'S GROOTE LAND
mengen en volledig verbranden en waarin tevens
een groot gedeelte der medegesleepte vliegstof kon
neerslaan, wat van belang was, daar anders het
ketel verwarmend oppervlak spoedig met dit warmte-
isoleerend materiaal zou bedekt zijn en dus de
warmte-oveidracht bemoeilijkt.
Zoo ontstonden b.v. Meldrum's, Beaman en
Deas* type „Pair-Cell" (fig. 4) en Sterling's „Pair-
Cell" (fig. 5) welke men in beide onderstaande
teekeningen schematisch weergegeven vindt.
B tu vJ
F.g 4.
MCTEL
F.g. 5.
Bij al deze systemen was evenwel iedere cel
van de anderen gescheiden, de eene cel kon dus
niet de andere als 't ware te hulp komen, doch
eerst buiten de cellen kon in zekere mate van
„mutual assistance" sprake zijn, waarbij door on-
derlinge uitwisseling der temperaturen van de gassen
241
uit verschillende cellen, de temperatuurswisselingen
van iedere cel zooveel mogelijk werd opgeheven.
Vanzelfsprekend is het beter, komt het principe
der „mutual assistance" meer tot zijn recht, indien
door samenwerking der verschillende vuren in de
cel een constante, hooge temperatuur gehandhaafd
kan worden. De eerste stap in deze richting deed
Heenan met zijn „Twin-Cel". Dit was een oven
met 2 roosters, de ruimte boven dezen rooster was
niet gescheiden, zoodat de gassen van beide roosters
zich direct boven de vuren ter volledige verbran-
ding konden mengen en dan gezamenlijk zijwaarts
afstroomen naar de gemeenschappelijke verbrandings-
kamer en ketel. De drooghaard kon hierbij ver-
vallen, daar iedere cel op zijn beurt als drooghaard
dienst deed, terwijl de andere in vollen gloed was.
Verder werd dit principe ontwikkeld door Hughes
en Sterling in de „Sterling Destructor", welke o.a.
te Frederiksberg bij Kopenhagen is opgesteld. Wij
vinden deze in fig. 6 geillustreerd; het is eigenlijk
een dubbele Twin-Cell met in het midden een
gemeenschappelijke verbrandingskamer.
De muurtjes, welke de afscheiding tusschen de
roosters vormden, waren hierbij echter aan snelle
slijtage onderhevig, vnl. door het aanbakken der
slakken, welke met geweld losgebroken moesten
worden en het was daarom noodig deze muren te
koelen. Dit bracht Meldrum er toe ze geheel weg
te laten; door invoering van zijn z.g. continu-rooster
(zie fig. 7 en 8) (continuous grate) zette hij den laat-
sten stap op den weg der mutual assistance.
Bij toepassing van het continu-rooster bestaat de
oven, inplaats van uit een aantal geïsoleerde cellen,
uit één groote kamer, waarin één vlak rooster, waar-
boven zich geen verdeelings- of afscheidingsmuren
bevinden. Onder het rooster is de ruimte daaren-
tegen wel verdeeld. De grootte van het rooster is
gewoonlijk 20— 100 vierk. voet, afhankelijk van de
gevraagde capaciteiten, waarbij de ruimte onder het
rooster in 2 a 4 aschruimten is onderverdeeld. De
luchttoevoer in iedere ,,ashpit" is door een schuif te
regelen en aldus ook voor iedere zich daarboven
bevindende roostersectie. Terwijl bij het geïsoleerde
cellensysteem een cel dan eens leeg (na het ont-
slakken), dan in vollen gloed of geheel neergebrand
is, hebben wij hier een groote cel, die steeds actief
is, daar de secties achtereenvolgens geladen en
ontslakt worden en dus b.v. bij een cel met 4
secties steeds drie in vollen gloed zijn. Het con-
tinu-rooster is zoowel bij top- als vóór- en achter-
laden toe te passen en eveneens bij de later te
beschrijven mechanische lading, daar een drooghaard.
31
242 OVER T
zooals zal blijken, niet meer noodig is. De rook-
gassen mengen zich direct boven het rooster en
worden zijwaarts afgevoerd naar een verbrandings-
kamer, stroomen vervolgens naar den ketel en ten
slotte door den regenerator naar den schoorsteen.
Deze regenerator dient ter vóórwarming van de
verbrandingslucht. Zij bestaat uit een groot aantal
buizen, gewalst in twee pijpplaten, welk geheel in
| \ ~ r—
een gemetselde ruimte is opgesteld. De verbrandings-
lucht wordt door de ventilatoren (of blowers) uit
het ovenhuis aangezogen en door deze pijpen geperst;
om die pijpen stroomen de rookgassen. Deze laatsten
hebben een temperatuur van circa 300 C. en
kunnen daardoor de lucht op circa 150 C.
verwarmen. Deze warme lucht wordt verder naar
de aschkasten geleid en zoo door het rooster in
het vuur geblazen. Wij zagen op pag. 240 hoe bij
de verbranding drie perioden te onderscheiden zijn
en dat het gewenscht was de beide eerste, warmte-
eischende phasen zoo snel mogelijk te doen verloopen.
V R A A G S T U K VAN „HET WONEN"
Beschouwen wij nu een versche lading, welke
zoo juist op een der secties van het continu-rooster
is gebracht. Deze ontvangt warmte van de aan-
grenzende vuren, door geleiding, van den geheelen
vuurboog, welke de ruimte boven het geheele rooster
omvat, door straling; en bovendien van de warme
lucht. Hieruit zien wij het groote voordeel van het
continu-rooster, want het zal duidelijk zijn, dat droging
n»Ai»«M««
en ontgassmg belangrijk
sneller zullen verloopen,
dan bij het geïsoleerde cel-
^^^jr^r^nj jri type CU dus ook de eigen-
- ;/• lijke veibrandmg veel eerder
zal aanvangen. Hierdoor
wordt bovendien de capaci-
teitper M^. R. O. verhoogd,
terwijl de vóórwarming van
de lucht in staat stelt met
een betrekkelijk geringe
overmaat lucht te werken en
aldus de schoorsleenverlie-
zen te beperken (op de verdere voordeden der lucht-
voorwarming komen wij later terug). De verbrandings-
gassen mengen zich direct boven de vuren, waarbij
alle niet verbrande gassen totaal verbranden; zij
stroomen verder ter volledige menging en temperatuur-
uilwisseling in de groote verbrandingskamer, waar
tevens ih 75 7o van de vHegstof kan neerslaan en
dan eerst naar den ketel. Het zal dan ook duidelijk
zijn, dat de temperatuur der rookgassen vóór den
ketel betrekkelijk constant en daardoor het hand-
haven van een constante stroomspanning gewaar-
borgd is.
Tegen het continu-rooster zijn verschillende be-
zwaren ingebracht, en wel:
1°. Bij het ontslakken van één sectie is het
onmogelijk te vermijden, dat onverbrand vuilnis van
aangrenzende secties mede uit den oven wordt
verwijderd.
2°. Bij het ontslakken, een zwaren en vrij lang-
durigen arbeid (10 a 20 min.), treedt veel koude
 IN K R O M O ' S G R O O T E LAND
lucht in den oven, welke ook de vuren in de overige
secties schaadt.
30. Reparatie van één sectie, terwijl de anderen
in bedrijf zijn, is onmogelijk.
Het eerste bezwaar heeft men opgeheven, door
de secties weer door lage, al of niet gekoelde
muurtjes te scheiden en het tweede is door de
FURNACE
AIR CONDUIT
Fig. 8.
invoering der mechanische ontslakking (zie later)
vervallen.
Wat punt 3 betreft, wijzen wij er op, dat ook
oij ovens met geïsoleerde cellen reparatie van een
der cellen, terwijl de anderen in bedrijf zijn, in
het algemeen onmogelijk of zeer bezwaarlijk is.
Het continu-rooster heeft bij de Engelsche oven-
bouwers een groote verbreiding gekregen, wegens
de uitstekende resultaten en de mogelijkheid van
toepassing van het geliefde aehter- en voorladen.
Meer dan 5 0 % der Engelsche verbrandingsovens
243
zijn ervan voorzien. Met de invoering er van is de
vuilverbranding in een nieuw stadium van ontwik-
keling getreden, daar het er zeer toe heeft bijge-
dragen, dat de destructors met electrische centralen
enz. gecombineerd zijn geworden, waardoor een
vergoeding of tegemoetkoming is gevonden voor de
kosten, welke aan de verbranding is verbonden
en de verbreiding er van ten zeerste is bevorderd.
Alvorens de verdere ontwikkehng der vuilver-
branding te vervolgen, lijkt het ons gewenscht iets
nader in te gaan op de toepassing der luchtvoor-
warming. Bij de verbranding heeft men te doen
met het tot stand komen eener chemische verbin-
ding van zuurstof met de brandstof, waarbij koolzuur
en water uit de koolstof en waterstof der organische
verbindingen wordt gevormd, tenminste bij volledige
verbranding. Naarmate de temperatuur der grond-
stoffen voor deze reactie (de brandstof en zuurstof
244 OVER T
der lucht) hooger is, zal deze reactie sneller en vol-
lediger verloopen. Reeds uit dit oogpunt is de lucht-
voorwarming van belang, daar door de toeneming der
verbrandingssnelheid de luchtovermaat, aldus ook de
schoorsteenverliezen, beperkt kunnen worden. Indien
het vuilnis, dat verbrand moet worden, dikwijls zeer
vochtig is, is deze voorwarming m.i. zelfs onontbeerlijk.
Het zal wel bekend zijn, dat zelfs de beste kolen,
indien met veel water gemengd, niet kunnen dienen om
een vuur te onderhouden ; voor vuilnis, een brandstof
van geringe calorische waarde, welke in natten toe-
stand dikwijls 50 a 60 "/o water bevat, klemt
dit des te meer. Het is dan besHst noodzakelijk
het vuilnis te drogen. In de oude ovens gebeurde
dit op den drooghaard; bij den vooruitgang in den
ovenbouw, ten doel hebbende een intensieve ver-
branding bij hooge temperatuur, zonder overlast
voor de omgeving of bezwaren voor de betrokken
arbeiders, is evenwel deze drooghaard vervallen.
Daarom is de vóórwarming van de lucht in dat
geval onontbeerlijk, daar warme lucht zeer sterk
drogend werkt. Voor zeer vochtig vuilnis, zooals
b.v. in de tropen kan voorkomen, is een vóór-
warming door de rookgassen achter den stoomketel
zelfs niet meer voldoende en dient men ook maat-
regelen te nemen (door een omloopkanaal), dat ook
de rookgassen direct uit de verbrandingskamer in
den vóórwarmer kunnen worden geleid, zonder eerst
een ketel te passeeren. Dit is door Heenan & Froude
te Singapore en Penang toegepast. Wij zullen laten
zien dat in de Uhde-oven de voorwarmer zelfs
direct achter den oven en vóór den ketel is opge-
steld, ten einde voorwarming van de verbrandings-
lucht op 300° C. en hooger mogelijk te maken.
Voor zeer nat vuil zullen dus deze ovens van
belang kunnen zijn.
Intusschen had men op het Continent bij de verwijdering
der afvalstoffen steeds grootere moeilijkheden ontmoet. In
het bijzonder heeft Berlijn deze ondervonden en talrijke
proeven genomen over verschillende methoden der vuilnis-
verwerking. Zoo werd het vuilnis in een regeneratief
„wanne"-oven gesmolten (systeem Schneider) al of met
met toevoegingen van toeslagen als kalk en alkaliën. De
gesmolten massa, in vormen gegoten, leverde een tegen weer
en water bestand bouwmateriaal. Per 100 K . G . vuilnis
zouden gemiddeld 40 K.G. dergl. vormsteenen gefabriceerd
worden met een volume-vermindering van 90°/o t'o van
het oorspronkelijk vuilnis, terwijl per 100 K . G vuil 24 K.G.
boheemsche bruinkool voor de generatoren zou worden
geëischt Hoewel hygiënisch zonder eenig bezwaar, is,
waarschijnlijk met het oog op de kosten, een groote installatie,
welke de stad Berlijn bouwde, nooit afgemaakt. Ook werden
te Berlijn proeven genomen met den Wegner'schen oven.
Wegner wilde het vuil met kolenstof mengen en in een
specialen oven, veel gelijkend op een kalkoven, smelten
en de gesmolten massa tot steenen gieten.
V R A A G S T U K VAN „HET WONEN"
De benoodigde hoeveelheid kolenstof was circa 44''/o,
de smeltmassa circa 47 gew. 7o van het vuilnis. De
reparatiekosten waren bovendien zeer hoog, daar het vuur-
vast materiaal niet bestand bleek tegen de gesmolten massa.
T e Weenen werden proeven genomen met de electrische
smeltmethode van Ubrig. Eveneens werd onderzocht de
vergassing van het vuilnis in retortovens volgens Otterman,
welke beide methoden het ook al niet verder dan deze
proeven hebben kunnen brengen Intusschen hadden ook
commissies uit verschillende Duitsche steden, als Berlijn,
Hamburg, Keulen, enz.' de Engelsche verbrandingsovens
bestudeerd T e Berlijn richtte men als proef een Horsfall-
en een Warner-oven op. Het bleek dat 's winters een
toeslag van Va 7n steenkolen noodig was, terwijl ook
moeilijkheden werden ondervonden met den afzet van
slakken en asch
T e Hamburg had men bij de cholera-epidemie van
1 892 zeer sterk de ernstige bezwaren ondervonden, welke
de toenmahge vuilverwijdering (afzet als meststof aan de
boeren) meebracht. De boeren wilden het vuilnis toen niet meer
ontvangen en men was toen genoodzaakt het in groote
hoopen zoo goed en zoo kwaad als het ging te verbranden.
Daarom werden in 1895 vier Horsfall-cellen als proef
geïnstalleerd, benevens een tweecellige oven volgens eigen v
constructie. Deze laatste had mechanisch bewogen rooster-
staven, teneinde het gedroogde vuil voortdurend naar
voren te schuiven en aldus op de arbeidsloonen te be-
spaien. Deze proefoven gaf evenwel te veel bezwaren.
Beter beviel de Horsfall-oven ; wel bleek het noodig eenige
veranderingen in te voeren, b.v. in verband met de lage
calorische waarde van het vuil moesten de „blowers" door
de ventilatoren vervangen worden (zie pag. 240) wat in-
tusschen ook bij de proeven in Berlijn reeds was gecon-
stateerd. Het resultaat was evenwel van dien aard, dat
tot den bouw van een volledige Horsfall-installatie van
36 cellen werd overgegaan. Hiermede deed de vuilver-
branding op het Continent zijn intrede. De cellen werden
voorzien van een gewoon staafrooster, hetwelk tamelijk
groot was bemeten (2.75 M ^ ) , ten einde het aantal ont-
slakkingen — een zeer zwaren arbeid — te beperken.
Het rooster had een helling 1 : 4. Ter hoogte van het
rooster werden, ter bescherming van het metselwerk, de
ijzeren kasten aangebracht, waarvan op pag. 238 reeds
sprake was. Deze brandden echter spoedig door en werden
daarom vervangen door watergekoelde platen ; voor koeling
was per cel en dag circa 10 M ' . water noodig, dat op
60 C. werd verwarmd De cellen werden rug aan rug
in twee rijen, ieder van 18 cellen, opgesteld. Zes cellen
vormden een ovenblok en iedere cel had een capaciteit
van circa 8 ton per 24 uur. Het vuilnis werd aangevoerd
langs een oprit en op een platvorm boven de ovens
gestort. Van hieruit werd het met schoppen en haken
door de vulopening op den drooghaard gebracht; per
zescelligen oven was hiervoor één arbeider noodig. Het
ontslakken der ovens geschiedde op de gewone Engelsche
wijze met breekijzers en haken Ook in deze installatie
bleek spoedig dat ventilatoren op hun plaats waren;
iedere ventilator bediende 18 cellen. Per cel was hiervoor
noodig 1 P . K De lucht werd voor de ovendeuren weg-
gezogen en met een druk van 40 — 50 m.M. waterzuil
onder de roosters gedrukt. De ventilatoren brachten tevens
een enorme stoombesparing mede, zoodat, terwijl eerst
nauwelijks stoom genoeg werd opgewekt voor eigen bedrijf.
IN KROMO'S G R O O T E LAND
nu zalfs nog een overschot te boeken was, terwijl bovendien
ook de slakkenbreker werd aangedreven.
Na Hamburg volgde Brussel (1902), Zurich (1904),
welke beide eveneens het Horsfall-systeem namen, Stock-
holm (eigen systeem) en Frederiksberg (1 902). Wi) hebben
reeds medegedeeld dat hier Sterlmg's dubbele tweelingscel
ter opstelling kwam, waarmede dus het principe der mutual
assistance in de cel op het Continent zijn intrede deed.
Door de proeven, welke vele steden in de reeds opge-
richte continentale verbrandingsmrichtingen deden, bleek
ten duidelijkste, dat ook het vuilnis der steden op het
Continent zonder toevoeging van andere brandstoffen, bijna
steeds, mits in daarvoor geschikte ovens, verbrand kon
worden Hoewel de calorische waarde lager was dan die
van het Engelsche vuil, dat door de daar te lande zoo ge-
liefde, doch zeer oneconomische open haarden, rijk aan
onverbrande kooldeelen was, behoefde in dit opzicht
geen vrees te bestaan
In Engeland had de verbranding, gelijk wij zagen,
zich intusschen ontwikkeld tot een hoogte, dat een
combinatie met een electrische centrale of ander
krachtstation tot bevredigende resultaten was gevoerd.
Na de eerste toepassing te Shoreditch waren tal-
rijke gecombineerde installaties gevolgd. Dit had
weer het gevolg, dat men het vuilnis niet meer
slechts als een op de goedkoopste wijze te ver-
nietigen afvalstof ging beschouwen, maar als een
brandstof van lage calorische waarde. Men ging
nu meer de aandacht wijden aan de benutting dier
calorische waarde; controle op het stoken werd
ingevoerd, de geproduceerde stoom gemeten, ver-
dampingscijfers gegarandeerd.
Hierbij mag men echter niet vergeten, dat het
vuilnis een brandstof van zeer wisselende samenstelling
is; een constante stoomproductie is dus niet te
verwachten. Daarom werden de stoomketels soms
tevens ingericht voor het stoken met kolen, ten
einde ten allen tijde een minimum hoeveelheid sloom
te kunnen leveren. Het zal niet verwonderen, dat
deze ontwikkeling der vuilverbranding ook zijn ont-
goochelmgen heeft meegebracht.
Ten einde haar te pousseeren, beloofden de con-
structeurs soms gouden bergen. Anderszijds vond
deze ontwikkeling ook weer veel tegenwerking;
directeuren der electrische centralen zagen tegen
den last op, hadden niet weg te redeneeren voor-
oordeelen en wilden niets liever dan die warmte maar
door den schoorsteen nutteloos te laten ontwijken.
Dit alles heeft anderszijds zijn invloed ten goede
niet gemist en de ovenbouwers, die wel inzagen
dat de daling der verbrandingskosten door vei koop
der opgewekte electriciteit of stoom de invoering
der vuilverbranding zeer zou bevorderen, spanden
alle krachten in om de resultaten te verbeteren.
Uit dit oogpunt is het niet zonder belang, dat
245
het Continentaal vuil een lagere calorische waarde
heeft dan het Engelsche. Was in de oude Engel-
sche installaties I K.G. stoom per K.G. vuilnis het
gemiddelde, zoo kan voor de moderne inrichtingen
op gemiddeld 1.5 K.G. stoom per K.G. vuilnis
gerekend worden; 2 K.G. en meer zijn zelfs geen
zeldzaamheid. Voor moderne vastelandsverbrandings-
inrichtingen is een verdampingscijfer van 1,0 een
jaargemiddelde gebleken te zijn.
Waren de eerste Continentale verbrandingsinrich-
tingen nog Engelsche installaties, spoedig trokken
ook de Duitsche constructeurs aan den arbeid. Dorr
was de eerste die slagen mocht. Hij had zich op
het standpunt gesteld, dat de zwakste plek van den
verbrandingsoven het rooster was. Het rooster was
aan snelle slijtage onderhevig en eischte daardoor veel
reparatie en vernieuwing. Bovendien hadden de
roosterstaven het nadeel, dat onverbrand vuilnis er
tusschen door kon vallen en verzwaarden zij den
ontslakkingsarbeid niet onbelangrijk. Bovendien zat
het idee voor, de capaciteit per M \ roosteropper-
vlak te verhoogen. Bij de toenmalige Engelsche ovens,
veelal van circa 250 vierk. voet of grooter en den ge-
bruikelijken lagen druk der verbrandingslucht (50-100
m.M. waterzuil) was de verbrandingscapaciteit per
M'. roosteroppervlak gemiddeld ca. 50 lbs. per
vierk. voet per uur. Wil men de verbrandings-
snelheid verhoogen, zoo is men genoodzaakt bij
hoogeren luchtdruk te werken. Dit brengt even-
wel gevaar mede. Ten einde goede verbranding
en benutting der verbrandingswarmte te verkrijgen,
is het noodzakelijk den overmaat verbrandingslucht
zoo gering mogelijk te doen zijn. Men bereikt dan
de hoogste rookgastemperaturen, verkrijgt de hardste,
meest doorbrande slakken en ook den besten warmte-
overdracht in den ketel en heeft de geringste schoor-
steenverliezen. Wil de luchtovermaat gering kunnen
zijn, zoo zal in de eerste plaats de verbrandings-
lucht gelijkmatig over het vuur verdeeld moeten
worden; vooral zal men er voor moeten zorgen, dat
geen gaten in het vuur branden, daar hier de lucht
dan onbenut wordt doorgeblazen en voorts dat het
vuur van gelijkmatige dikte is. Bij de haardovens
is een voortdurend gelijkmaken van de vuren daarom
noodzakelijk; een nieuwe lading moet gelijkmatig
over het rooster uitgebreid worden en het vuur steeds
voor het doorbranden van gaten behoed. Dit brengt
mede naast hooge arbeidsloonen het werken met
geringen druk der verbrandingslucht, want hoe hooger
de verbrandingsdruk, hoe grooter het gevaar voor
het doorbranden van gaten, des te meer zal het
246 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
noodig zijn dat het vuil in gelijkmatige laag op het
rooster is uitgespreid. W i l men d u s tot hoogereii ver-
brandingsdruk oveigaan, zoo moet men met dikkere
vuren gaan wfciken. Dit gaf D ó r r aanleiding d e n
h a a r d o v e n te verlaten en tot d e n s c h a c h t o v e n over
te gaan, waarbij hij aan het vuur blootgestelde
ijzerdeelen geheel vermeed en d u s ook het rooster
liet vervallen.
De verbranding liet hij plaats hebben op een haardzool
van vuurvast materiaal, welke eenigszins hellend werd
uitgevoerd.
F.g. 9.
Boven deze haardzool was de circa 3 M. hooge schacht
opgetrokken, die een vierhoekige doorsnede had en daar,
waar hooge temperaturen kunnen optreden, met vuurvast
materiaal bekleed is.
De hooge schacht brengt mede, dat het vuil in zeer
dikke lading in de verbrandingsruimte ligt, zoodat de
arbeid voor het gelijkmaken van het vuur, ook bij boogaren
verbrandingsdruk dan tot dusver gebruikelijk, kan vervallen.
De verbrandingslucht wordt aangevoeld met ventilatoren
(Root's), die in den oven zijn geplaatst en door in den
slakkenhals aangebrachte spleten in den oven gedrukt.
Deze slakkenhals dient tei verwijdering der slakken uit
den oven.
De rookgassen veilaten de schacht over den vuurbrug
en stroomen eerst in een vliegstofkamer, waar het grootste
deel der medegeslecple vliegstof kan neerslaan, waarna
ZIJ in het gemeenschappelijk hoofdrookkanaal samenkomen
en vervolgens naar den ketel worden geleid. Aan een
proefoven te Hagen in W . bleek, dat met dezen oven hooge
temperaturen werden bereikt en dat de verbrandings-
capaciteit belangrijk grooter was dan van de Engelsche ovens.
Na vergelijking der resultaten ging men in 1904/05 in
Wiesbaden er toe over twee verbrandingscellen volgens
Dörr op te richten, teneinde na te gaan hoe deze zich
bij een geregeld bedrijf hielden. Deze proefinstallatie
werkte bevredigend. De gemiddelde verbrandingscapaciteit
per oven bleek circa 16 ton per ovencel te bedragen,
welke dan ongeveer ieder half uur ontslakt moest worden.
De temperatuur in de verbrandingsruimte was hoog en
dikwijls boven 1000° C , het koolzuurgehalte was gemid-
deld 12—14 % -As" deze ovens werd verder de beste
constructie der verschillende onderdeden nagegaan De
stoomproduclie bleek 0 65 — 0 75 K.G. per K.G. vuilnis
te zijn, wat voor de proefinstallatie zeer bevredigend was,
daar zij hiervoor niet bijzonder geschikt was. In 1905/6
werd de installatie definitief tot 6 ovencellen uitgebouwd.
Dit had plaats in een reeds bestaand gebouw, terwijl
volledig rekening werd gehouden met een goede benutting
der rookgaswarmfe.
De werkwijze is de volgende. De vuilnis-
wagens hebben losse kasten, welke in de ver-
brandingsinrichtingen met een loopkraan afge-
nomen worden en het vuil in een hoog
gelegen hal gestort. Met handenarbeid wordt
dit in kasten van circa '/* M ' . inhoud gebracht,
welke boven den oven kunnen worden gereden
en daar geledigd, f-iet vuilnis ligt niet direct
boven de ovens, doch zijwaarts daarvan, zoodat
het broeien door de ovenwarmte is uitgesloten.
De constructie der ovens, de luchttoevoer enz.
zijn als boven voor de proefovens medegedeeld
is. De rookgassen stroomen naar waterpijp-
ketels van 75 M ' . V . O . (Borsig\ waarvan 2
stel, ieder van 2 stuks, zijn opgesteld. De
ketels zijn voorzien van ovenverhitters van
28 M^. V . O . en de geproduceerde stoom
dient in een draaistoomgenerator van 200
K. W . ter opwekking van electrische energie.
Achter de ketels bevindt zich een Green's
economiser (100 M ' . V . O ). Daar de vuilver-
branding parallel zou werken met de electrische
centrale, wordt des nachts niet gestookt, daar
dan geen benutting der electriciteit is. De
slakken, welke door den slakkenhals worden verwijderd,
worden na blussching door sproeiers, met kipwagens naar
den slakkenbreker gereden, daar per lift omhoog gevoerd,
gebroken, magnetisch ontijzerd en op schudzeven in ver-
schillende grootten gesorteerd.
Na Wiesbaden is in 1907 Miscolez gevolgd met den
bouw van een Dörr-oven; later is daar nog een tweede
oven opgesteld.
De ervaring, welke men in den loop der jaren te Wies-
baden met het Dörr'sche verbrandingssysteem heeft opgedaan,
is, dat de oven niet geheel aan de verwachtingen beant-
woordt ; er hebben zich in het bedrijf bezwaren en moeilijk-
heden opgedaan, welke men niet voorzien had en waaraan
wel is toe te schrijven, dat de Dörr-oven geen grootere
verbieiding heeft gevonden.
in de eerste plaats is de dimensioneering der schacht
geen gelukkige gebleken te zijn. Die vierkante doorsnede
had ten gevolge, dat door de wrijving in de hoeken, het
vuil over de geheele doorsnede niet gelijkmatig verdeeld
valt; in de hoeken ligt het belangrijk losser dan in het
midden. Bovendien heeft de luchtinvoering in den slakken-
hals zijn nadeelen; deze zal toch daardoor aan den voor-
wand omhoog stijgen.
Hierdoor heeft men aan de voorzijde een intensieve ver-
branding, terwijl het vuil op het achterste deel van de
 IN KROMO'S GROOTE LAND
haardzool slechts zeer langzaam zal verbranden. De gevolgen
hiervan zi]n duidelijk : bij het ontslakken zal onvermijdelijk,
vooral bij niet-oplettende stokers, behalve de goede slakken
aan de voorzijde, ook onverbrand vuilnis uit den oven
worden verwijderd. Voorts zal tijdens deze werkzaamheden
het vuil aan de voorzijde van de ovens naar beneden vallen,
daarbij stof en rook verspreidend in zoo hevige mate, dat
het slakken tot een zeer ongezonden en zwaren arbeid
wordt en ondanks de rookafzuiging boven de ovendeuren,
het verblijf in de stookruimte uiterst onaangenaam is. Boven-
dien brengt de snelle verbranding aan de voorzijde van
den oven mede, dat in 't bijzonder bij den overgang van
slakkenhals tot schacht een hooge temperatuur heerscht,
waardoor de slakken aan de chamotte gaan vastbakken en
zeer ten nadeele van het vuurvast metselwerk en onder groote
inspanning van de betrokken arbeiders (wat vooral voor
Indie een groot inconvenient is) moeten worden losgestooten,
iets wat trouwens, alhoewel in mindere mate, ook op andere
plaatsen van den oven het geval is. Om de slakken te kunnen
losstooten, laten de arbeideis den oven te ver leeg branden,
daar zij anders deze werkzaamheden moeilijk kunnen uit-
voeren, wat weer ten gevolge heeft dat met te dunne vuren
wordt gewerkt, wat weer de bezwaien nog vermeerdert.
Ten einde den ontslakkingsarbeid te verlichten, gingen de
arbeiders er toe over den oven dikwijls te ontslakken,
daar de slakkenkoek dan niet zoo groot was en dus niet
in den oven gebroken behoefde te worden en beter te
hanteeren was. Behalve de bezwaren en storingen, welke
door dit alles in het bedrijf moesten optreden, bracht een
en ander mede hooge reparatiekosten, ongezonden en zwaren
arbeid en slechte, niet goed doorgebrande, weinig harde
slakken. De Wiesbadensche ambtenaar, Bauinspector Berlit,
alsmede de ovenbouwers, Stettiner Chamotte Fabr. A . G.
vorm. Didier, hebben echter niet stil gezeten en getracht
deze bezwaren op te heffen, wat hen dan ook, zooals wij
later zullen zien, na jarenlange proefnemingen gelukt is.
Intusschen had zich in Duitschland nog een tweede
oyensysteem ontwikkeld, n.l. de Herbertz-oven Evenals
bij den Engelschen oven had men hierbij aan den haard-
oven vastgehouden. De verbranding had evenwel niet
plaats op een staafrooster, dat in een ruimte uit vuurvast
metselwerk was opgesteld, maar in een ijzeien trog. Hier-
door was het hinderlijke, het ontslakken zeer verzwarende
en hooge reparatiekosten meebrengende, aanbakken der
slakken aan het vuurvast metselwerk voorkomen, daar dit
eerst boven den trog, dus boven het vuur, begon. De
grondplaat en het benedenste derde deel der zijplaten
van den troghaard was voorzien van talrijke kleine conisch
toeloopende openingen, waardoor de verbrandingslucht werd
toegevoerd. Dit had niet alleen het voordeel, dat de lucht
nu gelijkmatig over het geheele vuur werd verdeeld, maar
bovendien was de roosterweerstand belangrijk grooter dan
bij het staafrooster. Daardoor werd de roosterweerstand
ten opzichte van dien van de brandende vuilnislaag over-
wegend en had de ongelijkmatigheid van de vuilnislaag
een geringeren invloed op het stoken. Deze „Düsenrost '
is daarom dan ook door bijna alle vuilverbrandingsbouwers
overgenomen leder trogrooster vormde een, van de andere
geheel geïsoleerde, cel.
Elke cel werd afzonderlijk bediend, geladen en ontslakt;
het ontslakken had niet in iedere lading plaats, doch, even-
als bij de Engelsche ovens, na twee of driemaal laden.
De bedoeling hiervan was het aantal ontslakkingen te ver-
247
minderen. Dit was te meer noodig, daar de Düsenrost
meebracht, dat met hoogeren druk der verbrandingslucht
werd gewerkt, waardoor de capaciteit per M~. roosteropper-
vlak belangrijk steeg. Daar de bouwers der Herbeilz-ovens
juist er naar streefden den ontslakkingsarbeid te verlichten,
was men genoodzaakt het gioote Engelsche rooster van
b v. 25 vieik. voet te verlaten en tot kleineie cellen over
te gaan Men gaf deze een grondvlak van circa 0.7 M l ,
daar men meende dat de slakkenkoek, welke zich dan na
eenige ladingen vormde, nog vrij gemakkelijk door de
arbeiders verwijderd kon worden. Het zal duidelijk zijn,
dat bij de beschreven werkwijze de temperatuur in iedere
cel verre van constant was, daar van „mutual assistance"
in de cel geen sprake kon zijn. Men zocht deze daarom
buiten de cel en vereenigde een aantal cellen, afhankelijk
van de gecischte capaciteit, tot één ovenblok. De rook-
gassen uit iedere cel werden daarbij in een gemeen-
schappelijke verbrandingskamer ter volledige verbranding en
temperatuursuilwisseiing gemengd, waarbij tevens veel mede-
gesleept vliegstof kon neerslaan. Daarna werden de rook-
gassen naar den ketel geleid.
Voor het bewaien van het vuil werd terzijde van de
ovens een hooggelegen bunker gebouwd. Van hieruit wetd
door handenarbeid het vuil in de vultrechters van de
ovencellen gebracht. Deze vultrechters waien van de cellen
afgesloten door een ijzeren klep, welke van uit den oven-
bedieningsvloer door den stoker kon worden bediend. De
stopper, welke de ovenvultrechters heeft te vullen, kan
daardoor, geheel onafhankelijk van het verbrandingsproces,
hetwelk van allerlei omstandigheden afhangt (aard van het
vuil, vochtgehalte, druk der verbrandingslucht, enz.) door-
werken; hij heeft er slechts op te letten dat de trechteis
steeds gevuld zijn, zoodat de stoker, op het oogenbhk,
dat hem dit wenschelijk lijkt, steeds een nieuwe lading
gereed vindt om in den oven te storten.
Stook- en laadarbeid zijn dus van elkaar onafhankelijk
en het kan niet voorkomen, dat de stoker op een lading
vuilnis moet wachten, gedurende welken tijd de cel sterk
zou kunnen afkoelen.
Het zal ook niet verwonderen, dat de toonaangevende
vuilverbrandingsconstiucteurs ook dit principe gevolgd hebben.
Het eerst werd dit alles onderzocht en toegepast aan
een proefinstallatie in Keulen, waarvoor naar fig. 10 wordt
verwezen.
Daarna werd een Herbertz-installatie voor Fiume in
1904/05 uitgevoerd, bestaande uit een vierceHigen oven,
met totaal 4 M''. R. O., een waterpijpketel van 119 M l '
V. O . met oververhitter van 20.5 M-.
De verbrandingscapaciteit per M ' . R. O . per uur is onge-
veer 350 K . G . ; het verdampingscijfer als jaargemiddelde
ca. 1.0.
De druk der verbrandingslucht is 400 —450 mM. watei-
zuil, dus belangrijk hooger dan bij de Engelsche ovens
( 5 0 - 1 0 0 m.M.).
De stoom dient ter opwekking van electriciteit (draai-
stroom, 42 perioden, 5000 Volt), waarvoor een verticale
compoundmachine met condensor is opgesteld van 100
K . W . ; de electrische stroom dient ter aandrijving der pompen
in het waterwerk.
Nog in 1905 volgde Biünn met een ovenblok van 7
cellen, iedere cel met 1 M l R . O . ; ook hier dient de
geproduceerde stoom (verdampingscijfer als jaargemiddelde
ca. 1.0) ter opwekking van electriciteit.
248 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"

Zeer spoedig ging ook Kiel tot den bouw van een met een Piedboeuf waterpijpketel van 125 M ' . V. O.,
Herbertz-installatie over (1905—1906). met oververhitter van 40 M*.
Deze inrichting bevat drie zescellige ovens, iedere cel De kleinheid der cellen bracht mede, dat de hoeveelheid
van 0.9 M". R . O . ledere zescellige oven heeft een Piedboeuf vuil, welke iederen keer in den oven werd gebracht,
waterpijpketel van 70 M ' . V . O . , terwijl in het afgaskanaal slechts ca. 75 K.G. kon bedragen, daar anders het vuil
een economiser van 40 M''. V . O . is ingebouwd. te hoog in den trog zou liggen en aanbakken van de
In Kiel wordt het vuilnis verzameld volgens het wissel- slakken aan het vuurvast materiaal der celwanden en
tonnensysteem ; hiermede moest natuurlijk rekening worden andere euvelen niet te vermijden zouden zijn.
gehouden. De wagens met de gevulde vuilnisemmers Na het verbranden van een drietal vulUngen wordt
rijden langs een oprit van 85 M. lengte naar een hal, meestal ontslakt; de slakkenkoek weegt circa 90— 1 20 K . G .
De vuilniswagens zijn dus-
danig geconstrueerd, dat de
wagenkast afneembaar is; de
gevulde wagenkasten worden
per schuit naar de verbran-
dingsinrichting vervoerd en daar
met een kraan naar een hoog-
gelegen bunker gevoerd en
daarin geledigd. Deze bunker
Hgt terzijde van de ovens, zoo-
dat het vuil niet aan de directe
warmtestraling van de ovens is
blootgesteld,evenalsteKiel, enz.
Vanuit den bunker wordt het
vuil door handenarbeid (met
haken) in de ovenvultrechters
gebracht.
A. = MU(irerdrennfm^sze//en De vuilnissilo is van de
bedieningsgang voor de vul-
trechters door een dubbele deur
C. «= Presslu/'fleiéu/iff afgesloten. Tusschen deze deu-
ren is een stofafzuiging opge-
D.' Müllbe/^ia/êef steld, daar anders de arbeiders
E.= FüMricMep van het stof zeer veel last zouden
ondervinden.
W a t de ovens betreft, moet
G.==' Besc/iicAunffs/ieöel opgemerkt worden dat, in tegen-
stelling met de vorige installaties,
H.'^ Dunsfaözuff nu voor iedere cel een afzon-
J." Sehomstei'n derlijke ventilator was opgesteld.
Deze opstelling brengt een niet
onaanzienlijke kostenverhooging
mede, terwijl de te verwachten
voordeelen achterwege zijn ge-
Fig. 10. bleven. De gebruikelijke op-
stelling van één ventilator voor
gelegen boven den ontslakkingsgang der ovens, waar de elk ovenblok is gebleken voldoende aan de eischen
emmers stofvrij worden geledigd in een drietal groote te beantwoorden. Wel krijgt dan de eene cel soms te
vuilnisbunkers, waarna zij worden omgespoeld en ge- veel, de andere te weinig lucht, daar de luchttoevoer aan
desinfecteerd. iedere cel nagenoeg constant is en geen rekening houdt
T e Kiel wordt als jaargemiddelde circa een eenvoudige met het verbrandingsstadium, maar in de verbrandingskamer
verdamping verkregen; de geproduceerde stroom dient ter kunnen de niet geheel verbrande gassen (Vul. C O ) met
bereiding van poudrette ') uit faecaliën in de nabijgelegen den overmaat lucht der andere cellen volledig verbranden,
poudrettefabriek. en bovendien is door het aanbrengen van een regelschuif
voor iedere cel de lucht voldoende te regelen.
In 1908/09 volgde ook Frankfurt a. M.
Daar gebleken was, dat de ontslakking der cellen als Bij den bouw der installatie werd direct ook aan een
te Fiume, Brünn en Kiel nog aanzienlijke krachtsinspanning benuttiging der verbrandingswarmte gedacht.
van de betrokken arbeiders eischte, ging men er toe over De geproduceerde stoom (circa 1 K.G. per K.G. vuil)
deze nog kleiner te nemen. van 10 atm. en 300° C. oververhitting wordt naar het
Men installeerde 6 viercellige ovens, waarbij iedere cel machinegebouw geleid.
slechts 0.7 M". R O . had. ledere oven was verbonden Hier zijn opgesteld 2 stoomturbinen van Brown, Boven-
Parsons, met injectie-condensatie, ieder gekoppeld met
1) Deze poudrette is een volkomen droog poeder, ontstaan door draaistroomgenerator van 200 K. W . 5000 volt en gelijk-
indampen der faecaliën met zwavelzuur (tot binding van de ammoniak).
 IN KROMO'S GROOTE LAND 249

stoomdynamo van 166 K. W . 240 volt. Voorls is aan- invoering van een trogrooster over; zij hield daarbij, in
wezig een accumulatorenbatlerij van 1296 ampère-uur, tegenstelling met de Duitsche firma's, vast aan het principe
benevens een opjaag-aggregaat enz. De groote hoeveelheid der „mutual assistance" in de cel. De Irogroosters werden
vliegstof, die zich in de verbrandingskamer, in de ketel- daarom tot een oven vereenigd, waarbij boven de troggen
ruimten (ook op de waterpijpen van den ketel, vanwaar geen afscheidingen waren aangebracht, zoodat dus, evenals
zij eerst met stoom en in latere jaren met gecomprimeerde
lucht werd afgeblazen) en in de rookkanalen afzetten,
was oorzaak, dat men in Frankfort deze op mechanische
wijze trachtte te verwijderen. Door den hoogen verbrandings-
druk en groote verbrandingscapaciteit' per M^. R. O. was
de snelheid der lucht in het vuur zeer groot en werden
grootere hoeveelheden vliegstof medegevoerd dan bij de
Engelsche ovens het geval was. Eerst werd getracht de
vliegstof direct door een ventilator weg te zuigen, maar —
gelijk met dit scherp gesinterde materiaal te verwachten
was — deze ventilator was in zeer korten tijd geheel
versleten. Na verschillende mislukte pogingen heeft men
eindelijk een goed resultaat bereikt. Tusschen de luchtpomp
en de ruimten, waaruit de vliegstof moet worden wegge-
zogen, zijn verschillende silo's met ingebouwde cyclonen
achter elkaar geschakeld en opgesteld, terwijl ten slotte
nog voor de luchtpomp een waterfilter is geplaatst, teneinde
alle vliegstof van de pomp verre te houden. Hoewel het
geheel tot tevredenheid werkt, zijn de aanleg- en bedrijfs-
kosten (o. a. krachtverbruik) tamelijk hoog, zoodat 't slechts Fig. II.
voor groote installaties — met het oog op arbeidsloon-
besparing — in aanmerking zal komen; voor installaties bij het continu-rooster, de geheele ruimte boven den oven
van kleinen en middelmatigen omvang zijn in de laatste jaren één vuurruimte vormde. De troggen zelf zijn van speciaal
stofvrijwerkende en gemakkelijk te hanteeren voorzieningen ijzer en worden gevormd door een grondplaat, twee zij-
getroffen. platen en een achterwand, welke ieder voor zich weer
uit een aantal secties zijn opgebouwd. Bij reparaties behoeft
T e Frankfort was een bizonder klein celtype gekozen,
slechts de betreffende sectie vervangen te worden, wat
teneinde den ontslakkingsarbeid te verhchten, daar dit steeds
— vooial bij de Engelsche ovens — een doorn in het
oog van de desbetreffende autoriteiten was geweest. Toen
de Frankforter installatie in bedrijf was genomen, gelukte
het de Herbertz een methode voor mechanische ontslakking
uit te werken, waartoe inmiddels de Engelsche firma
Heenan & Froude reeds was gekomen. Bij de Herbertz
bestond deze uit een staaf van bizonderen vorm, welke
voor het laden van een ovencel, aldus direct na iedere
ontslakking, in den bodemplaat van de trogcel werd gelegd.
Bij de verbranding bakte de gevormde slak aan deze
staaf vast, zoodat de slakkenkoek, bij het trekken van deze
staaf uit den oven, wordt medegenomen. De staaf wordt
hierbij met een handiiertje uit den oven gehaald.
Met het invoeren van de mechanische ontslakking was
evenwel de voornaamste reden voor den bouw van kleine
verbrandingscellen verdwenen. Vooral waar deze kleine
cellen veel arbeidsloon en ook hooge installatiekosten mee-
brachten, heeft de Herbertz dan ook deze in 't vervolg
weer grooter gebouwd en tevens door hoogeren luchtdruk
de capaciteit per M ' . R. O. aanzienlijk opgevoerd. Ook
de overige onderdeelen, de vulinrichting, de ontslakking Fig. 12.
enz., zijn door haar in menig opzicht verbeterd. Deze
ontwikkeling zullen wij laten vervolgen, wij willen er zeer eenvoudig en goedkoop is. De grondplaten en de
slechts op wijzen, dat men ook te Frankfort bezig is de zijplaten zijn voorzien, tot circa Vs van de hoogte, van
kleinere cellen tot het grootere type om te bouwen. vele kleine conische gaten voor den luchttoevoer. In het
Alvorens de nieuwste ontwikkeling in Duitschland te midden is de grondplaat omhoog gevoerd, teneinde bij
vervolgen, willen wij allereerst nagaan hoe deze in Engeland betrekkelijk lagen luchtdruk toch nog een volledige ver-
is geweest. Na de invoering van het continu-rooster is de branding in het binnenste van het vuil mogelijk te maken. In
ovenconstructie daar in hoofdzaak jarenlang dezelfde ge- deze verhooging past een T-vormige ontslakkingsstaaf, welke
bleven. Ten einde mechanische ontslakking mogelijk te aan het achtereinde rechthoekig omhoog is gevoerd. Zulk
maken, ging evenwel de firma Heenan en Froude tot de een staaf wordt na iedere ontslakking in den oven gelegd.

32
250 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
Is het na twee of drie vullingen weer tijd voor ont-
slakking, zoo wordt hij met een handliertje naar voren
getrokken in een passend slakkenwagentje, een zeer een-
voudige manupulatie, welke in een paar minuten is beëin-
digd. De geheele trog is opgehangen in een ijzeren mantel;
Kg. 13.
tusschen mantel en trog wordt de lucht ingevoerd; de
trog is dus als 't ware opgehangen in een luchtbad.
Hierbij wordt het door de lucht gekoeld en daar het rooster
voorzien is van aangegoten ribben, is deze koeling ruim
voldoende. De duurzaamheid van het rooster is hierdoor
zeer groot. Dit trogrooster is in vele steden met succes
toegepast.
De andere Engelsche firma's voerden slechts geringe
verbeteringen in. Door de Horsfall Destructor Comp. is
kort geleden een trogrooster ingevoerd, hetwelk op een
wagentje is opgesteld in de aschruimte. Moet het ontslakt
worden, zoo wordt het geheele rooster uit den oven
Fig. 14.
gehaald en door een nieuw rooster vervangen. Fig. 13
geeft van dit rooster een afbeelding.
In hoeverre het bij toepassing voldaan heeft, is mij niet
bekend; ik was slechts in de gelegenheid een proefcel te
bezichtigen. Het gebruik van het rooster als slakkenwagentje,
de sterke temperatuurswisselingen,
waaraan het onderhevig is, enz.,
lijken mij voor de duurzaamheid
niet gunstig.
Ook Hughes en Sterling hebben
een nieuw trogrooster gepatenteerd,
maar — voor zoover mij bekend —
nog niet uitgevoerd. De constructie
daarvan maant tot groote voor-
zichtigheid aan. Ook wat betreft
de vulling der ovens is in Engeland
in vele jaren niets vermeldenswaard
gepresteerd. Ook hierop maken
Heenan en Froude een gunstige
uitzondering. Zij hebben hiervoor
een systeem, waarbij het vuilnis
in containers wordt gevuld, welke
boven de ovens in de vultrechters
automatisch en stofvrij worden ge-
ledigd. Dit is o.a. toegepast te
Rotterdam en is geïllustreerd in
fig. 14. Ook de Horsfall Comp.
heeft een dergelijk systeem van
vulling; hierbij zijn evenwel de
vultrechters weggelaten en wordt
het vuil uit de containers direct in de ovens gestort
(fig. 16).
MULLVERBRENNUNGSDFEN
BflUflRT-DIOIER
HIT ELEKTRISCH ONEETRIEBENER ENTSCHLflEKUNBS-
VDRRICHTUNE O.R.P
IN VERBINDUNE MIT
BDRSIU-STEILROHRKESSEL t>M.P.
flUSLflNÜS POTENTE
Fig. 15.
IN KROMO'S GROOTE LAND 251

vindende slakkenkoek, het

vuur dragend, omlaag valt
en een nieuwe vulling in den
oven gebracht kan worden.
Zooals wij zien, zijn alle be-
zwaren van den oorspron-
kelgken oven verdwenen en
is het resultaat een eenvou-
dige oven, waarvan het be-
drijf ook zeer weinig com-
phcatie vertoont. De oven
kan zelfs door ongeschoolde
arbeiders worden gestookt,
daar alle por- en schuurarbeid
is vervallen ; voor Indië, naar
ik vernam, is dit zeer be-
langrijk. Voor de tropen zal
het aanbeveling verdienen
een goeden luchtvoorwarmer
aan den oven te verbinden.
Wij zagen reeds dat in
1895 in Hamburg de eerste
verbrandingsinrichting op het
Continent werd gebouwd
door de Horsfall Comp. A l
spoedig bleek daarbij, dat
sommige onderdeelen niet
ongewijzigd van den Engcl-
schen oven konden worden
overgenomen; zoo was de
lagere calorische waarde van
Fig. 16.

Wat de Duitsche ovens betreft, willen

wij allereerst de ontwikkeling van den Dörr-
oven nagaan. Wij zagen reeds dat deze,
ten gevolge der verkeerde dimensioneering
der schacht, in de praktijk belangrijke be-
zwaren had getoond, het aanbakken van
het vuil aan het vuurvast metselwerk, den
zwaren ontslakkingsarbeid en den slecht
verdeelden luchttoevoer. Door de Sfettiner
Cham. Fabr. A . G. zijn, na jarenlange
proeven te Wiesbaden, al deze moeilijkheden
uit den weg geruimd. De nieuwe „Didier"-
oven heeft daarbij echter slechts weinig van
den Dörr-oven behouden.
Het is weer een schachtoven (lig. 15);
de schacht heeft evenwel een cirkelvormige
doorsnede. Zij wordt gevormd door een
ijzeren mantel, welke door water gekoeld
wordt. Voor den luchttoevoer zijn, gelijkma-
tig verdeeld over een horizontale doorsnede,
twaalf Düsen aangebracht. De slakkenhals
is vervallen, daar de ontslakking op mecha-
nische wijze geschiedt. Daarvoor wordt op
passende hoogte op geschikten tijd een
stomp mes electrisch, hydraulisch of door
handenarbeid in den oven gedreven, welk
mes de half vloeibare slak doorsnijdt. De
slak, die zich onder het mes bevindt, wordt
nu onder afgelaten, daarna het mes terugge-
trokken, waarbij de boven het mes zich be- Fig. 17.
252 OVER T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"
Fig. 18.
het vuil oorzaak, dat de in Engeland zoo geliefde
blowers door ventilatoren moesten worden ver-vangen
(zie pag. 240). Doch ook nadat deze bezwaren waren
overwonnen, bleven de Hamburger ambtenaren, vnl.
Caspersohn en Uhde, proeven nemen. De Horsfall-oven,
die als alle Engelsche en ook de reeds besproken Duitsche
Herbertz oven, een haardoven was, eischte een geregeld
toezicht op de vuren. Evenals bij alle haardovens waren
deze vuren betrekkelijk dun en moesten dus steeds gelijk
worden gehouden om doorbranden van gaten enz. te
voorkomen. Bovendien was de verbrandingscapaciteit per
M ' . R . O . gering. Men trachtte nu te Hamburg deze
laatste te verhoogen en tegelijkertijd de verbranding
met geringeren handarbeid te doen verloopen. Ter ver-
hooging der capaciteit was het evenwei noodzakelijk
met hoogeren winddruk te werken, waarbij het gevaar
van doorbranden der vuren nog grooter en dus nog
meer zorg bij het stoken vereischt wordt Daarom werd
de haardoven verlaten en ging men, evenals Dörr, tot
den schachtoven over. Gelijktijdig verving men het
rooster uit roosterstaven door het „Lochrost''.
Bovendien had men te Hamburg ingezien, dat men, ter
verhooging der capaciteit, de beide eerste perioden
der verbranding, de droging en ontgassing, zoo snel
mogelijk moest doen verloopen en had men daarom
het nut der luchtvoorwarming (zie pag 243 en 244)
ingezien In tegenstelHng met de Engelsche ovenbou- ^^W
wers meende men zelfs dat de plaatsing van den
luchtvoorwarmer nè den ketel niet voldoende was en
stelde men deze daarom dhki op, waar de temperatuur
der rookgassen het hoogst was, dus direct na den oven
en vóór den ketel Bovendien had men bemerkt, dat
het grove, eenmaal gedroogde vuil veel sneller verbrandde
dan de fijne kooldeeltjes. Bij de hooge capaciteit, welke
men door de luchtvoorwarming en hooger luchtdruk
(400—700 m M.) verkreeg, hadden deze laatsten daarom
niet den tijd volledig te verbranden. Hierdoor was men
genoodzaakt tot afzonderlijke verbranding daarvan over te
gaan.
Al deze veranderingen brachten mede, dat aan het
materiaal van den verbrandingshaard hooge eischen
werden gesteld en om de duurzaamheid daarvan te ver-
hoogen, ging men er toe over deze door water te
koelen. Het is op deze principen, dat de Uhde-oven is
opgebouwd.
Fig. 19 geeft van de practische uitvoering een beeld. De
haard is opgebouwd uit de grondplaat (het Lochrost), de
twee zijwanden en den achterwand, welke door daarin uit-
gespaarde serpentijnen met water gekoeld worden. Boven
deze vieikante trog is de schacht opgetrokken uit vuurvast
metselwerk. Door afstomping der hoeken is deze achthoekig.
Zij is naar boven vernauwd en omgeven met een omhulsel
(ijzerconstructie met een halven steen uitgemetseld) en kan
zich vrij uitzetten. Aan den voorkant van den troghaard is
de vuurdeur, bestaande uit twee, om een horizontale as
draaiende, watergekoelde platen Tegen elkaar geklapt wordt
echter hier geen voldoende afsluiting verkregen, waarom nog
een goed sluitende deur er vóór is aangebracht. Het vuil
wordt boven, door een klokkensysteem, in den oven gebracht.
Hierdoor heeft reeds een zekere sorteering plaats, waardoor
het grove vuil meer in het midden, het fijne meer aan de
kanten van het rooster valt. Het eerste wordt door de warme
lucht snel gedroogd en verbrandt tot een halfvloeibare slakken-
massa; het laatste wordt daardoor omhoog gevoerd en door
eensecundairenluchtstroorain de verasschingskamer geblazen,
waar het neerslaat en langzaam verbrandt. Aan het plafond
van deze kamer is de luchtvoorwarmer, uitgevoerd als een
buizenstelsel, aangebracht. Door het aantal buizen te v e r
meerderen, is de windtemperatuur naar verlangen op te voeren.
Een twaalftal van deze ovens zijn in de nieuwe verbran-
dingsinrichting te Hamburg opgesteld. Ook op de scheeps-
werf van de firma Blohm en Voss, aldaar, is onlangs
een dergelijke oven in bedrijf genomen. Deze is voorzien
van een mechanische ontslakkingsinrichting, waarbij de slak
Fig. 19.
 IN KROMO'S GROOTE LAND
uil den oven wordt gedrukt, analoog als de cokes bij de
cokesovens.
Behalve te Hamburg werden er ook te Barmen door
den Bauinspector Fried proeven over de vuilverbranding
genomen, welke het ontstaan van de z.g. Humboldt-oven
ten gevolge heeft gehad.
Hierbij ging men uit van de onderzoekingen van Ernst,
betreffende de verbranding van cokes, waarbij was gebleken,
dat bij temperaturen boven de 700" C. het koolzuurgehahe
der rookgassen daalt en dat aan koolmonoxyd stijgt, zoodat
zelfs boven 1000" C. slechts koolmonoxyd ontstaat.
Daar in de vuilverbrandingsovens deze hooge tempe-
Fig. 20.
raturen heerschen, zouden volgens deze constructeurs belang-
rijke hoeveelheden C O . door den schoorsteen ontwijken.
Ten einde dit te vermijden, bouwden zij een vuilnisoven
voor de z.g. „Haibgasfeuerung". Het rooster bestond uit
twee deelen ; op het achterste deel had de eigenlijke ver-
branding plaats. Na afloop daarvan werden de heete slakken
op het voorrooster getrokken, waar zij de secundaire
lucht, die tot volledige oxydatie van het bij de eigenlijke ver-
branding gevormde koolmonoxyd moet dienen, vóórwarmen.
Zonder op de gegeven theorie in te gaan, wijzen wij er
slechts op, dat uit den schoorsteen der vuilverbranding
geen of slechts sporen van koolmonoxyd ontwijken (waar-
schijnlijk doordat men steeds met luchtovermaat werkt en
dus event, gevormd C O . weer direct boven de vuren
kan verbranden) ; de Haibgasfeuerung is dus uit dit oog-
punt niet noodig. De constructeurs geven verder aan,
dat de op deze wijze verkregen slak beter is dan die met
andere systemen ; m.i. is dit in geenen deele aangetoond.
Wel heeft de Humboldt-oven het bezwaar van zeer vele
(elke ontslakking moet tweemaal geschieden, n.l. eens van
't achter- op het voorrooster en dan vandaar uit den oven)
en zeer zware ontslakkingen. Dit is niet alleen bezwaarlijk
voor arbeiders, maar ook in hooge mate voor het hand-
haven van constante temperatuur en stoomspanning. Een
mechanische ontslakking is wel gepatenteerd, doch nog niet
uitgevoerd. De Humboldt-oven werkt met hoogen winddruk
253
(300 — 700 m.M. waterzuil), doch zonder luchtvoorwarmer').
Verder ontbreekt ook een ruime vliegstofkamer, terwijl
juist de hoeveelheid vliegstof bij dit systeem niet gering is.
De oven is toegepast te Barmen, Fürth, Mittenwalde en
Aken.
Wij zagen reeds, dat voor de Herbertz-ovens met de
invoering der mechanische ontslakking een nieuwe periode
aanbrak, daar deze ten gevolge had, dat tegen een grooter
celtype, hetwelk o.a. een besparing aan arbeidsloonen mede-
brengt, geen bezwaren meer bestonden. De trogvorm bleef
evenwel voor het rooster gehandhaafd. Dit werd nu opge-
bouwd uit een aantal ijzeren kasten (Hartguss). De bodem
. werd gevormd uit een kast en was voorzien van
talrijke kleine openingen voor den luchttoevoer. De
zijwanden bestonden ieder uit drie, boven elkaar
geplaatste, langwerpige kasten, die achtereenvolgens
met elkaar in gemeenschap waren. De achterwand
is ook een ijzeren kast ; hier treedt de verbrandings-
lucht in, die zich verdeelt over de beide zijwanden
en vervolgens in den bodemkast stroomt om vandaar uit
in het vuur te treden.
O p dezen weg wordt de lucht voorgewarmd
en de verbrandingshaard gekoeld. Ook de vuurdeur
wordt door lucht gekoeld. Deze roosters zijn eerst
toegepast te Püchheim bij München en later o.a. te
Altona en te Leiden; zij zullen ook te Amsterdam
ter opstelling komen.
Ons lijkt deze luchtkoeling practisch niet voldoende
gebleken te zijn. T e Leiden zijn maatregelen geno-
men, dat de stoker nog met extra lucht (die niet
voor de verbranding zal dienen) kan koelen; hier-
door wordt de koeling afhankelijk van den arbeider,
wat niet aanbevelenswaardig is. Ten einde een eenigs-
zins voldoende koeling te bereiken, is de winddruk
reeds hoog opgedreven, te Leiden b.v. reeds tot
850 m.M. Hooger zal men bezwaarlijk bij een
haardoven kunnen gaan De verbrandingscapaciteit
is hierbij zeer gestegen en wel tot circa 1000 K . G . per
M l R . O . per uur, terwijl zij vroeger 300 —400 K.G. was.
Slechts wordt zij hierin door den Hamburger oven
overtroffen (circa 1400 K.G.). Reeds te Püchheim werd
de mechanische ontslakking met den stang, als vroeger
beschreven, niet meer toegepast, doch de in flg. 20 af-
gebeelde ingevoerd.
Hierbij wordt een plaat tusschen rooster en slakken-
koek ingeschoven en de plaat daarna teruggetrokken, de
slakken medevoerend. Over het algemeen werkt dit be-
vredigend ; zij is voor handenarbeid en voor electrische
aandrijving uitgevoerd.
Wat de wijze van laden betreft, ook hierin werd op
het Continent verbetering gebracht. Veelvuldig werd toe-
gepast het directe laden uit wagenkasten (b.v. te Zurich,
Fürth, Aken, Altona, Leiden). De vuilniswagens bestaan
hierbij uit een frame, waarop een of meer afneembare
kasten zijn aangebracht, welke door verticale tusschen-
schotten in ruimten van circa I M ' . (één ovenvullling)
zijn onderverdeeld Elke afdeeling heeft een bodemschuif.
Is nu met een kraan de kast boven de oventrechters ge-
plaatst, zoo kan, door gelijktijdig wegtrekken van den kast-
bodemschuif en vultrechterafsluitschuif, de vultrechter stofvrij
gevuld worden. Van uit den vultrechter kan de stoker
1) De verwarming der lucht door de slakken is slechts gering en boven-
dien niet constant.
 O V E R 'T V R A A G S T U K V A N „HET W O N E N "
het vanuit den stookvloer door draaiing van den vultrechter-
bodemplaat in de ovencel brengen. Deze wijze van vuilnis-
transport is, behalve te Aken, in de overige steden
verbonden met het vuilverzamelsysteem Ochsner, hetwelk
een stofvrij ledigen van modelvuilnisemmers in de wagen-
kasten beoogt. T e Leiden is dit vuilnistransport verbonden
aan een continu-ovenvulling, systeem Herbertz.
Hiermede is de tegenwoordige ontwikkeling der
vuilverbranding in korte trekken beschreven. Wij
mogen daaraan nog toevoegen eenige korte mede-
deelingen over ketel en slakkenbreker.
In den aanvang werden steeds Cornwall of Lan-
cashire ketels in een vuilverbrandingsinstallatie ge-
bruikt. Bij de ontwikkeling tot krachtstation ging
men er toe over de in de electrische centrale als
snelle stoomvormers zoo geliefde waterpijpketels
op te stellen en met succes. Vooral, daar in En-
geland wel de meeste verbrandingsinstallaties zijn,
is de Babcock & Wilcox ketel veelvuldig opgesteld.
Somwijlen heeft men deze gelijktijdig ingericht voor
stoken met kolen, een combinatie die bevredigende
resultaten heeft gegeven. Ook andere waterpijp-
ketels, b.v. Piedboeuf en Borsig, zijn in vuilver-
brandingsinrichtingen met succes gebruikt. Men moet
bij het gebruik van deze ketels er op bedacht zijn,
goede voorzorgen te nemen voor het gemakkelijke
afblazen van de waterpijpen (hetzij met stoom of
m.i. beter met gecomprimeerde lucht). Ook moet
men vooral de waterruimte zoo groot mogelijk
nemen. Vlampijpketels hebben in het algemeen in
verbrandingsinrichtingen minder voldaan. Door de
Humboldt is voor de vuilverbranding speciaal een
verticale vlampijpketel geconstrueerd, die, daar het
V.O. verticaal is, niet van vliegstof gereinigd be-
hoefde te worden.
Bovendien had deze ketel een groote water- en
stoomruimte. Het is mij gebleken, dat de tempe-
ratuur der rookgassen na den ketel echter zeer
hoog is, zoodat de warmte daarvan niet voldoende
benut wordt. In Barmen, waar zij sinds 1908 in
bedrijf zijn, zal daarom achter dezen ketel nog
een „Steilrohrkessel" systeem Kestner worden ge-
plaatst, waardoor de keteHnstallatie natuurlijk be-
langrijke kosten zal medebrengen. Ook te Aken
had men dezelfde ervaring opgedaan.
Door de Vesuvio A. G. (de uitvoerster der
Herbertz-ovens) wordt de laatste jaren een verticale
waterpijpketel, systeem Burchhardt, gepousseerd,
waarbij zij de verbrandingskamer laat wegvallen.
Zonder nader op de constructie in te gaan, die ons
in verschillend opzicht niet kan bevredigen, wil het
ons voorkomen, dat hieraan wel bezwaren zijn ver-
bonden, ook met het oog op het gevaar van een
vliegstof-euvel. Te Püchheim, waar deze ketel het
langst in bedrijf is, was men er niet mee tevreden;
in andere steden (Altona, Leiden, Triest) waren
zij bij mijn bezoek nog te kort in werking, om een
gegrond oordeel te vellen. Tot dusverre had men
echter daar geen moeilijkheden ondervonden.
De keuze van het ovensysteem beïnvloedt slechts
ten deele het te kiezen keteltype. Men dient natuurlijk
rekenschap te houden met het ovenbedrijf, aanwezig-
heid van verbrandingskamer of stofvanger, weg der
rookgassen enz., doch niet alleen deze zijn van invloed.
Zeer belangrijk bij deze keuze is het doel waarvoor
de stoom moet dienen enz., alsmede de prijs.
Wat de verwerking der slakken aangaat, deze
worden meestal eerst met water gebluscht, vervolgens
gestort in een breker, beneden onderkant terrein en
gebroken per elevator omhoog gevoerd naar den
magneettrommel, ter verwijdering van het ijzer, en de
sorteer/even (schudzeven of roteerende zeef), waarop
de slakken naar twee of meer afmetingen worden
gescheiden.
Onder den magneettrommel en de zeven zijn
meestal silo's, ter opname van de slakken. Het is
mij evenwel gebleken dat deze installatie veel toezicht
en reparatie eischt, voornamelijk de elevator. Men
doet daarom beter dezen te laten vervallen en met
een lift of anderszins de slakken omhoog te voeren
of — zooals in Engeland veel voorkomt — de
gebluschte slakken eerst 24 uur op het terrein te
laten koelen. Het blusschen moet ook goed zijn.
Bij het gebruik van sproeien moet men er op letten,
dat de slakkenmassa niet alleen oppervlakkig, maar
ook inwendig gebluscht wordt. Het storten der
slakkenkoeken in water lijkt mij daarom goed.
Met het oog op de plaatsruimte vermeen ik
hiermede betreffende de slakken te kunnen vol-
staan. Slechts zij nog vermeld, dat dit scherp gesin-
terde materiaal zeer goed is voor ophoogingen, weg-
verharding, slakkenbeton, trottoirtegels enz. In
Engeland wordt het veelvuldig met kalk verwerkt op
mortel, wat zeer eenvoudig is en daar goede winst
oplevert. Ook metselsteenen zijn er van gemaakt
(o. a. te Nelson, West-Hartlepool, Kiel). Over de
financieele zijde dier steenfabricatie staan mij geen
voldoende gegevens ter beschikking.
Hiermede is het belangrijkste over de ontwikkeling
van de vuilverbranding gezegd. Zooals men er uit zal
gezien hebben, is zij een wijze van vuilverwerking
geworden, die zelfs aan de meest strenge eischen der
hygiëne kan voldoen. Ook in de tropen heeft zij haar
weg gevonden, zoo b.v. in Singapore, Penang en
Colombo; van de laatste geeft fig. 21 een beeld.
IN K R O M O ' S G R O O T E LAND
Bij de oprichting van een verbrandingsinrichting
in de tropen zal men zich van alle factoren, welke
daarop van invloed kunnen zijn, vooraf op de hoogte
dienen te stellen. Allereerst het terrein; het best
kieze men dit zooveel mogelijk centraal gelegen,
ten einde de kosten van het vuilnistransport te ver-
lagen. Meerdere kleine verbrandingsinrichtingen, in
plaats van één groote, zullen in het algemeen duurder
in installatie en bedrijf zijn. Ook dient men daarbij
in het oog te houden of er mogelijkheid bestaat
tot benutting der verbrandingswarmte (b.v. plaatsing
bij de electrische centrale, met *t oog op aflevering
Fig. 21.
van electrische energie of stoom) en dient men te
zorgen voor een gemakkelijker afvoer der verbrandings-
slakken of de daaruit vervaardigde materialen. Voorts
dient men zich op de hoogte te stellen van de
hoeveelheid vuil, van de vs^isselingen hiervan met
het jaargetijde, benevens ook van den aard (vochtig
of droog, verbrandingswaarde enz.). Voor dit laatste
kunnen mechanische sorteerproeven, verbonden met
chemische analyse, goede diensten bewijzen. Verder
dient men de wijze van transport te bepalen in
overleg met het te kiezen systeem van ovenvulling.
Bij de keuze der ovens mag men zich niet alleen
door den prijs laten leiden. Allereerst dient men de
255
zekerheid te hebben, dat steeds het vuilnis, zonder
toevoeging van andere stoffen, te verbranden zal zijn.
In 't bijzonder wijs ik hierbij nog op het nut van
een goeden luchtvoorwarmer, met het oog op een
zeer vochtig vuilnis. Voorts dient men oven en
onderdeden zoo eenvoudig mogelijk te houden,
doch op degelijkheid van materialen en uitvoering
zeer te letten, ten einde bedrijfsstoringen en repa-
raties, als gevolg van ondoelmatig gebruik, zooveel
mogelijk te voorkomen; dit met het oog op de
moeilijkheden en kosten aan het verkrijgen van ge-
schoold personeel in de tropen verbonden. Voor
kleine installaties zal men de handlaadsystemen
ernstig moeten overwegen, voor groote installaties
is, door besparing op arbeidsloonen, een mecha-
nische vulHng meestal beter op haar plaats. Ook
dient men na te gaan of een continu- of discontinu-
bedrijf plaatselijk de voorkeur verdient; ook dit is
voor de ovens van belang. Te verwachten is, ook
naar de resultaten met tropisöh vuil verkregen, dat
de verbrandingswaarde daarvan belangrijk geringer
zal zijn dan van dat in Europa. In het algemeen zal
men goed doen deze warmte ter stoomproduetie,
voor zooverre dit voor eigen bedrijf noodig is, te
benutten. Opwekking daarvan ter aflevering van
256 „ H E T W O N E N " IN K R O M O ' S G R O O T E
electriciteit, in combinatie met een reeds gevestigde
electrische centrale, zal, in verband met de geringe
calorische waarde van het tropisch vuil, waarschijnlijk
niet rendabel of zelfs niet mogelijk zijn; evenwel
wordt dit bepaald door de plaatselijke omstandig-
heden en dient dit dus voor ieder geval speciaal
gecalculeeid te worden. Heeft mea deze punten
alle vastgelegd, dan noodige men die firma's,
welke voor levering in aanmerking kunnen, tot in-
diening van een aanbieding uit. Bij deze uitnoodi-
LAND
ging voege men een duidelijke opgave van hetgeen
men eischt of wenscht, alsmede een beschrijving
van de wijze van uitvoering, de te vergen garanties
en de wijze waarop de garantieproeven zullen
worden genomen. De opstelling daarvan, alsmede
de beoordeeling der projecten, drage men aan een
deskundige op, die zich van de plaatselijke om-
standigheden op de hoogte heeft te stellen. Zoo is
men gewaarborgd een doeltreffende verbrandings-
installatie te krijgen.
 Samenvatting.

In het eerste deel van mijn verslag heb ik er naar gestreefd een overzicht te geven van
de vfiize, waarop de bewoners van „Kromo's groote Land" zich van water voorzien, na er
tevens op te hebben gewezen, hoe groot de invloed van slecht en van te weinig water op
's menschen gezondheid is, en hoeveel er nog aan ontbreekt vóór er daar mag worden gesproken
van een dragelijken toestand op dat gebied.
Het tweede deel begint met een stemmingsbeeld uit een cholerajaar, zooals er zoovele
voorkomen in het mooie land daarginds, waarbij in de herinnermg wordt teruggeroepen veel en diep
verdriet. Ik hoop, dat het mij eenigermate gelukt is, den Nederlander, door een goede organisatie
beschermd tegen de aanvallen dier angstwekkende ziekte, mee te doen leven met hen, die daar in Tro-
pisch Nederland zoo hulpeloos tegenover dien vijand der beschaving staan en niet tegenover dien
alleen: tuberculose, die vreesehjke volksziekte, eischt daar eenige malen meer slachtoffers dan
hier, typhus zeer vele malen meer, om van malaria, mijnwormziekte, buikziekten, enz., enz. niet
te spreken!
In het tweede hoofdstuk „De zorg voor 't levend kapitaal", heb ik getracht, ook hun, die
geen tijd en gelegenheid hebben zich te verdiepen in studies van sociaal-hygiënischen aard,
bij te brengen wat bij mij zelf al sedert lang tot een heilige overtuiging was gegroeid: dat de
volksgezondheid voor Indië van een geweldig groote beteekenis is. Ik hoop dat ik er in geslaagd
ben de aandacht van velen te vestigen op het feit, dat Indie's bevolking nooit krachtig, nooit
energiek, nooit oeconomisch sterk zal worden, als ze blijft wat ze nu is: slap.
Een door malaria van geslacht op geslacht verziekte bevolking, een door mijnwormziekt
e
verzwakte natie, een door de meest vreesehjke infectieziekten ') jaar op jaar geteisterde samen-
leving kan niet tot oeconomischen bloei, tot welstand geraken, kan niet flink worden : ze is
gedoemd te worden overheerscht. De voormannen der bevolking, de intellectueelen, dienen te
bedenken, dat onderwijs alléén niet het panacee kan zijn tegen de vele misstanden die in
Kromo's zeer groote land heerschen. Naast den drang naar meer onderwijs dient te staan
die naar betere bevordering der gezondheid: het gezondsheidsevangelie dient verkondigd, de
gezondheidskruistocht gepredikt! „Deeds, deeds are what are wanted. I beseech you to be
wise and, above all, to be wise in time" (zie motto vóóraan).
Alle mannen en vrouwen van beschaving en ontwikkeling dienen hiertoe mede te werken :
bestuursambtenaren, architecten, bouwkundigen, mgemeurs, onderwijzers, landbouwondernemers,
geestelijken, predikanten, missionarissen, zendelingen niet het minst. Laten de laatste vier categorieën
bedenken, hoe één hunner collega's in de West — Britsche West wel te verstaan ! — op het gebied
van malaria-bestrijding groote verdiensten bezit. Ik heb in hetzelfde hoofdstuk eenige stemmen
van den „partekleer sadja" laten hooren (blz. 36—78), ook die van de bij uitstek bevoegden:
de H . H . Dr. de Vogel ( 2 3 - 2 8 ) , Prof. van Loghem ( 2 8 - 3 1 ) . Ik heb er in gesproken over
Deh (79—90), dat kleine deel van Kromo's groote land waar zulk mooi werk is verricht. Eere
den man, die het voorbeeld heeft gegeven, dat helaas door cultuurondernemers nog veel te

1) Hoe het met syphilis en andere geslachtsziekten staat, is nog met onderzocht Ik vermoed dat die invloed groot is evenals
die der te vroege huwelijken en het gebrek aan zorg voor pasgeboren kinderen eam (Prof Nieuwenhuis wijst op het geringe aantal
geboorten ten gevolge van geslachtsziekten, zie blz 17) - K s s

33
 OVER T V R A A G S T U K VAN „HET WONEN

weinig wordt nagevolgd. Dat de heeren van de suiker dit bedenken ! — opdat niet weer hun
jaarverslagen getuigen van tegenslagen tengevolge van ziekten ).
Ik heb gesproken over de onhygiënische toestanden in de kazerne te Semarang, en over
het militaire hospitaal aldaar waarin, nu ook in Indie militie komt. ook onze zoons
zullen blootgesteld zijn aan beten van muskieten en wandluizen en aan infecties op hygiënisch
gebied. (De moreele laat ik hier buiten beschouwing; zie bladz. 50—52 ) Het mooie plan
van een nieuwe huisvesting der militairen, dat tot verre tijden verschoven schijnt te zijn, kon
ik ook toonen (bladz. 50). Ik kon ook wijzen op den invloed van venerische ziekten
waaraan o.a. de hospitaalopstandjes te Soerabaja te wijten zouden zijn. Ik kon op nog veel
meer de aandacht vestigen, de belangstellende lezer (vooral de lezeres, de vrouw die reeds
moeder is of het denkt te worden !) zal dit, hoop ik, willen nalezen.
In het 3de hoofdstuk (bladz. 9 4 - 2 3 2 ) sprak ik over de zindelijkheid der steden. Van de
groote beteekems der zindelijkheid, der reinheid op het hchaam, gewaagde ik reeds in het
eerste deel, terwijl ik hieronder cijfers kan toonen ).
(Deze gelden voor een Europeesche samenleving, hoeveel grooter zullen ze met zijn
voor een tropische!)
Ik hoop, dat hel mij gelukt is, het belang van reinheid op hchaam, kleercn, huis, erf,
stad en land aan te toonen en ook hoe ellendig slecht het er mee gesteld is, niettegenstaande
mooie, goed bedoelde, maar nooit behoorlijk gecontroleerde verordeningen! — Wil men een
typisch voorbeeld? Men leze het mooie verslag van de heeren de Mooij en Westra (bladz.
226-233).
En wil men weten hoe men een beeld kan geven van de toestanden op het gebied van
assaineeringswerken in Indië, waarbij de waarheid niet te kort wordt gedaan, maar waaruit toch
niet blijkt, dat de toestanden beschamend slecht zijn, dan leze men het verslag op bladz. 214—221.
Heeft men hiervan kennis genomen, dan heeft men een opwekkertje noodig. Dit vindt
men op bladz. 163—170, waarin Brammetje verhaalt van het mooie werk onder de „wilden",
van den invloed ten goede van de landschapskassen, niet beadviseerd door n -f 1 deskundigen
en autoriteiten, zooals de redacteur van het Kolomaal Tijdschrift, de heer H. Doeff, het zoo
juist uitdrukt. Wie wil weten hoe in-droevig de toestanden te Batavia zijn, leze o.a. hetgeen
ik aanhaalde uit het verslag van Eyken en Grijns (bladz. 196—197). In Batavia is het plan van
Breen tot een begin van uitvoering gebracht (zie bladz. 178—196). — Ik hoop van harte, dat
1) Kamer van Koophandel en Fabrieken te Rotterdam, jaarverslag 1914-'15, waarvan een uittreksel in de Ind Gids van 1 Aug 1916
Tl Het Algemeen Handelsblad" schriift dd 11 Aug 1916 over den Gezondheidstoestand van Schoolkinderen het volgende
Uit de resultaten van het onderzoek der schooljeugd in het district Westerburg blijkt het volgende ten aanzien van 5343 kinderen
<264T ioneens en 2696 meisjes) , ,, , r> J u i,
We merken hierbu op, dat de resultaten gepubliceerd werden in 1914, zoodat van oorlogsinvloeden geen sprake zijn kan Red ,H
1 Algemeene lichamelijke toestand T- * • „r-»
Jongens Meisjes T o t In pCt Jongens Meisjes T o t In pCt
. 430 457 887 16,60 ha-tverandenngen HO 92 262 4,90
lirfrf,im,"tlT • • •• g^ jggg 38,5 7140 tuberculose-aanleg . 1137 1058 2195 41,08
"['"^f""*'^ ^ 341 641 12,00 zwelling der amandels 381 442 823 15,40
bloedarmoede ". '. . '. 1781 1998 3779 70,73 neuspoliep • 170 135 ^ 5 5,71
hoofdongedierte . . . . 34 608 642 12,0 tandcariBs . . . 161 17M 3315 62,04
huidziekten, (schurft, e n z ) 26 24 50 0,94 gehoorstoornissen " ,^ i ^ !!! fi
klierzwelling . . . 2369 2316 4685 87,68 gezichtsdefecten 131 203 3 ^ 6,25
. iiromminff 67 46 113 2,11 acute infectieziekten 4 5 9 0,17
ruggegraatsve ^_^^g^^^ ^^^^^^^^ „chamelijken toestand van een groot aantal kinderen geeft Neumann aan onvoldoende kennis van
de waarde der voedingsmiddelen der huisvrouwen, terwijl hij als belangrijken factor ook noemt de „unbeschreibbare Unsauberkeit des
Kreiles" Hiertegen worden evenwel, evenals in ons land, maatregelen genomen Het Zettschr fUr paed Psychologie und expenmentelU
Paed wijlt met het oog hierop op de heilzame werking van het instituut schoolartsen
*
IN K R O M O ' S G R O O T E LAND

Batavia met de afwerking niet de lijdensgeschiedenis te wachten staat, die Semarang met haar
rioleeringsplannen doormaakt.
De haven- en handelssteden zijn de groote poorten, waardoor infectieziekten, als b.v. cholera,
binnentreden. Ze vinden m de zeer onhygiënische toestanden aldaar hoogst gunstige voorwaarden
voor verdere ontwikkehng, zoodat ze, eenmaal binnengetreden, er zich vast zetten en het heele
groote land infecteeren. Assameering der haven- en handelssteden is naast een plaatselijk een
groot algemeen belang.
Het gouvernement is in dit alles op ergerlijke wijze te kort geschoten ')•
De ten hemel schreiend slechte toestanden zijn eerst aan het licht gekomen, toen plaatselijke
besturen medezeggingschap kregen in het beheer dier steden.
Voor de verbetering der toestanden is het plaatselijk bestuur dan ook het aangewezen
lichaam . . . . maar het gouvernement, dat die besturen geplaatst heeft voor toestanden, slecht,
als met geen pen te beschrijven, dient daarbij krachtige hulp, vooral financieele, te verleenen.
Slechts door samenwerking van regeermg en locale raden kan de zoo hard noodige verbetering
worden aangebracht (zie bladz. 91).
Daartoe is o.a. noodig personeel. Hieraan komt het gouvernement chronisch te kort. Men
treedt niet bijzonder gaarne in gouvernements-dienst. Nu beweert men vaak, dat de gemeenten
het noodige leidende personeel niet zullen kunnen krijgen, omdat het gouvernement al zooveel
teleurstellingen ondervindt bij het voltallig houden van zijn ambtenaren-corps. De gemeenten
verkeeren op dit punt in gunstiger omstandigheden dan het gouvernement; ze betalen beter,
het spook det zoo ruineuse en onaangename overplaatsingen dreigt niet voor hen, die in gemeente-
lijken dienst staan, de samenleving m een groote stad biedt groote voordeden boven die in 't binnen-
land : ik denk aan ziekten, bevallingen, opvoeding der kinderen, intellectueel verkeer, verstrooiing,
enz., zoodat bovengenoemd zeer groote bezwaar voor gemeenten niet geldt. Hoofdzaak voor
deze is: organisatie en geld.
Een schoone taak wacht hen, die zich aan die verbetering wijden, want elke maatregel,
daartoe genomen, zal onmiddellijk door resultaten worden gevolgd! (zie bladz. 30).
Ik hoop recht hartelijk, dat het mij gelukt is, aan te toonen, hoe droevig de toestanden
zijn en hoe gering de daadwerkelijke zucht tot verbetering is èn van de zijde der Nederlandsche
natie èn van den kant der regeermg in Nederlandsch-Indië.
Men bedenke wel, dat Batavia is de meest ongezonde stad der tropen en der sub-tropen ^ .
Soerabaja streeft haar op zijde en hoe het met Semarang gesteld is, dat kan men zien uit
bijgaande kaart, en uit die tegenover bladz. 43 !
Indiërs, Nederlanders, waeckt UiO saeck!

Groningen, September 1916. H. F. TILLEMA.

1) Zie o a bladz 38, 39, 40, 41, 47, 49, 51, 53, 57, 61, 62, 63, 65, 66, 67, 68, 69, 71, 72, 74, 76, 77
2) van Qorkom „Ongezond Batavia", bladz 62
260 OVER 'T VRAAGSTUK. VAN „HET WONEN"

Bladwijzer.

Bladz Bladz
Aanbod menschen voor Indiè 2 1 , 22 Beri-beri 1 9 ; — en bergbewoners 16; — en strand-
Aarden vloer en gezondheid 125 bewoners 16
Abraham Exodus '63 Bervoets, Dr. 64
Academische beschouwingen en practisch werk 107 Besmettelijke ziekten en afwezigheid van hospitalen 43
Adam 146 Besoeki 1 4 0 — 1 4 1 ; — en malariagevaar 76
Afvalstoffen, verwerking der vaste 235 — 256 Bestuurs-ambtenaren en hygiene 20. 22
Alg. Handelsblad 75 BiUitonmaatschappij 107
AUart, A . G. 143 Blitar 197
Alor 163 Blora 154
Ambarawa 156; — en pest 41 Boano 136
Ambon 136 Bodjonegoro 154
Ambtenaren B. B. en gebrek aan woningen 6 9 ; — Boeleleng 42
en geneesk. dienst, overplaatsingen gemeente en Boeloe Kombali 142
gouvernement 104; — en onwil 63 Boeroe 13o
Aroe-eilanden 136 Bondowoso 50, 1 4 0 ; — en koorts 5 6 ; — en woning-
Assaineering (Batavia) 1 78 — 189 ; — (Batavia) r dviezen nood 68
van den Burg. Geneesk. Dienst 1 8 9 — 1 9 6 ; — Bontain '4/
werken Semarang 214—221 Boomen en muskieten 101
Atjeh 137 Borneo (Westar Afd ) 162; — (Zuider Afd ) 162
Augiasstallen, Indische 77 Brammetje en hygiene voor wilden 163
AustermuUer 21 Brandts Buis 77
Autoriteiten in Nederland en Santiago 99 Breen, van •'8
Avros 4:? Broersma, Dr en Avos 43 ; — en gouvernements-
Babyklamboes 120, 121 hospitalen 4 3 ; — en hyg. onderzoek 41
Baermann, Dr. 20 Broodbakkerijen en privaten 52
Bagno's en stadskampongs 135 Brown, J MacmiUian '6
Bali en Lombok en cholera 42 Ruitenbezittingen en Burg. Geneesk. Dienst 2 7 ; —
Banda 136 en hygiène 33
Band)ir in Indië 10, 12, 13 Buitenzorg 1 9 7 ; — en waterleiding 5 6 ; — en woning-
Bandjirmasin 1 6 2 : — en watervoorziening 55 toestanden bij de Chmeezen 52
Bandoeng 172; — en gezondheidsdienst 7 4 ; — en Buren, Dr. van 19, 33
huizennood 4 6 , 5 3 ; — en ziekenhuis 74 Burg. Geneesk. Dienst, taak enz. 22, 28
Bangil 151 Burgemeester en politie 77
Bangka 138 Burg. Openb. Werken (B. O . W . ) en de decentra-
Bangkalan 149 lisatie 67. 68. 76
Banjoemas 138 139 Canne 47
Banjoewangi ' 40 Caron 33
Bantam " 139 Cats, A., Vuilverbranding 235—256
Batang 152 Celebes 141
Batavia (gemeente) 1 7 5 ; — (gewest) 1 4 0 ; — en Centraal laboratorium Deli 87-90
gezondheidsstand 4 4 ; — en kampongs 45 ; — en Ceram 136; — Piroe 136
mestfabriekjes 1 7 5 ; — en typhus 9 Charls 15
Balav. Nieuwsblad 4 3 , 44, 4 5 , 46 Cheribon en geldgebrek 199; -— (gemeente) 199;
Bawean ' -'' — (gewest) 1 4 2 ; — en rioleenngsplannen die al
Bedachtzame Nederlanders en zorg voor Indie 79 40 jaar „hangen*' 199
Beesten en lampen 116; — en muskietengaas 1 16 Cholera Bali-Lombok 42 ; - te Batavia 192; — moeder,
Benjamins. Dr. 9, 108, 131. 132 kindje en baboe 7 ; — te Semarang 4 3 ; — en vliegen 1 28
 IN KROMO'S GROOTE LAND 261

Bladz. Bladz
Clason 110 Frijling 163
Comperts 202 Garoet 152
Coolsma 153 Geesink 94
Coops 173, 174 Geldgebrek als oorzaak dat er zoo weinig totstandkomt 46
Cornè 202 Gele koorts en ambtenaren Panama 109; — en
Crediet van Indie en hygiëne 40 bloemen kweeken 109; — muskiet 1 0 0 ; — gevaar 75
Cultuur-ondernemingen Malakka en hyg. verordeningen Gemeente en uitvoering van werken 6 7 ; — en zorg
112, 113; — raad en locale werken 40 ; — school voor openbare gezondheid 28
en huisvesting der leerlingen 51 Gemeenteraden en nalatigheid der regeering 7 9 ; —
Dajaks en malaria 1 6 ; - en syphilis 16 en tegenwerking 5 1 ; — en verplaatsing van Sema-
Dakpannen en regen 102 rang naar heuvels I 6 2 ; — en hun wenschen 79
Decentralisatie en ambtelijkheid 40, 41 ; — e n B . G D . Gerson, Dr. 33
26, 2 8 ; — en Dr. van Loghem 28 Geslachtsziekten en bevolking 1 8 — 1 9 ; — en Papoea's 161
Dekker en bandjirs Semarang 215 Gevangenis en overbevolking 41
Delden, van 1 53 Gezondheidsdiensten 26, 29, 3 1 ; — en medezeggings-
Deli en hygiene 33, 8 0 ; — spoor en woningen voor schap 5
werklieden 7 6 ; — en stijging van malaria 103 Gezondheid en Indische pers 79
Demak ) 56 Gordijnen en malaria 1 16
Detailstudie en hyg. werk 107 Gouvernement en overdracht van werken aan gemeenten
Deventer, Mr. van 1 5 ; — en hygiene 40 47 ; — en verplaatsing van Semarang naar heuvels
Dieven, ramen en gezondheid 77 162; — gezondheidsdienst en gemeente 54
Diphteritis Philippijnen en geneesk. dienst 76 Graafwerk en malaria 107
Dir. Gem. Werken Batavia 1 7 5 ; - Soerabaja Griekenland en malaria 1 5 ; —. val van 15
44, 54, 59, 105, 221, 222. 226, 227, 228, 229 Grisee 157
Djamban 153 Grobogan |57
Djatiroto en muskietenbestrijding 14, 117 Gonggrijp, G. L. 13, 136
Djember 140 Groningen, van, en onderwijs te Deventer 22
Djocdjacarta 146 Grijns l i l ; — en faecaalafvoer Batavia 196
Djombang 158 Handelsver. Amsterdam 3 3 , 34, 114, 117
Dobo 136 Handenwasschen en defaeceeren, urineeren 133
Doeff, H . 3 3 ; — en Inlandsch zelfbestuur 162 Harakoe 136
Dokters, gebrek aan 51 Heeckeren, Mr. van 77 ; — van der Schoot 77
Dood, adviseeren van voorstellen 66 Hen, Mr. I , en gemeenteraad 71
Doorninck, Mr. van 2 9 ; — en verordeningen 32 Hermann 3, | 53
Dordtsche Petroleum Mij. (D F . M ) 34 Heutsz, van, oud-G G. 137
Dorpen uitgestorven door pokken 15 Hoedt 77
Drainage en muskieten 104, 106, 109 Homan van der Heijde | 58
Drognat Doeve 33 Hospitalen in Deli 8 4 ; miUtair Soerabaja 5 6 ; — en
Drijber, Mr. 3 7 , 7 7 ; — en hygiène 6 6 ; — en sterftecijfers 66 toezicht op hygiène 39
Duitsche natie en hygiène 21 Hotels en klamboes ] 20
Dysenterie te Batavia 192 Houte Willems 7, 18, 94
Eetloods in Deli 87 Huis-bedienden en Moeders 1 8 ; — Javanen mus-
Egas en desolate boedel 47 kietenval 119; — vheg 1 2 5 ; — de vrouw en
Egypte en de kat 122 de „beesten" 9 6 ; — en strijd tegen „beesten" 124
Engeltjesmakerij 80 Huwelijken, vroege, en invloed op geboorten 1 8 ; —
Erfpachtondernemingen en gezondheid 75 en kapmessen 19
Europeanen en 't gaan naar Indië 21 Hygiène en belangstelling 2 0 ; — en de kerk 1 2 1 ;
Eijken en faecaalafvoer Batavia 196 — en kinderen 1 2 1 ; — en naastenliefde 3 1 ; —
Ezerman 163 en onderwijzers 1 2 1 ; — en opvoeding 1 2 1 ; —
Faecaliënafvoer 130; — te Batavia 193 en predikanten 1 2 1 ; — en rechterlijke macht 12 I ;
Faeces en steden 132. 134 en school 1 2 1 ; — volgzaamheid Javaan 8 2 ; —
Fock, Mr., en Chailly Bert's boek 36 en voorschriften 32
262 OVER 'T VRAAGSTUK VAN „HET WONEN"

Bladz. Bladz
Hyg. werk en detailstudie 107 Kraksaan 151
Hygiënisten en propaganda 121 Krediet 4 3 , 113. 131, 175, 177
Indische stad één beerput 1 3 5 ; — één mestvaalt 135 Kuenen, Dr. 20, 80
Indologenvereeniging Ibl Kurkdjian 12
Indramajoe 143 Kwast, Dr. 19
Ingenieurs en malariabestrijding 104, 105 Laboratoria en gezondheidsdiensten 28
Inlander en reinheid 153 Lamongan 157
Instructies voor hygiënisten te Panama 110—111 Lampen, „beesten" en tafels 125
Jacob, Mr. W . ' s 10 Lampongs 148
Japara 155 Landbouw en malaria 113
Javabode 75 Langzaamheid in Indië 29
Jennissen en Latip over mijnwormziekte Billiton 1 29 Larveciden te Panama 114
Jodkali als medicijn 19 Later, J. F . H . A . en verbetering volksgezondheid 61 -66
Jogja en watervoorziening 49 Latip en Jennissen over mijnwormziekte Billiton 125
long, R de 12. 151 Leek en aarden vloer 125
Kakkerlak 123, 124, 125 Leger des Heils en lepra 64
Kalabahi 163 Leksteenen en ziekten 103
Kalff, S. 1 5 8 ; - en Sibolga 99 Leopold, Dr. 9 9 ; — over mijnwormziekte Poeloe
Kameroen en scheiding der bevolkingsgroepen 51 Lahoet 129
Kampongs Batavia 4 5 ; — en regentijd 3 8 ; — Scmarang 47 Lessen, D . van 107. 112
Kanarilaan Semarang 95 Levend kapitaal, zorg voor het 79
Kayser, Dr. 64 Lezing Dr. de Vogel 21—28
Kazerne Semarang en muskieten 1 1 5 ; — toestanden Lim, Dr. 24. 4 3 . 6 5 ; - Mevrouw 24
Semarang 50, 5 4 ; — en zedelijkheid 50, 54 Lindhout 41
Kcboemen 148 ; — en woningverbetering 60 Lindner. Dr. 41
Kebon, de taak van den 110 Locomotief en hygiène 36—78
Kediri 146, 1 9 9 ; — en verwaarloozing 199 Loemadjang 151
Kedoe 148 Loghem, Dr. van 87. 1 3 0 ; — en gele koorts 7 5 ; —
Kempen, van. en hygiene 162 en huisvlieg 1 2 5 ; — en Hyg Informatiereis 127 ;
Kendal en bandjirellende 40 — en lezing Ind. Genootschap 22. 28 ; — en tuber-
Kerk en hygiène 1 21 culose in Indië 38
Kei] eilanden 136 Lugten 70
Kindersterfte 17, 18 Luis 123, 124; — en lang hoofdhaar 124
Kinderen en hygiène 1 21 Madioen 149
Kiewit de Jonge 111. 161 Madjalengka 142, U3
Kiriman, eten uit 9 Madjené en B. B. 33
Kijftenbelt 163, 202 Madoera 148
Klamboes 115, 117; — en hotels 120 Magelang 2 0 0 ; — en typhus 47
Klappa en hygiène 31 Maier (resident Timor) 1 6 3 - 72
Klein werk versus groot werk 107 Makassar 141, 201 ; — en geldgebrek 201 — ennood-
Klinieken en propaganda 31 kreten 201
Knufman 161 Malakka en muskietenbestrijding 102
Kodjongs 120, 121 Malang 151. 203
Koeningan 142. 143. 144 Malaria, Advisory Board Malakka 1 1 1 ; - Advisory
Koloniale Bank 34 Board taak 1 1 1 ; — te Batavia 192; en chinine
Koloniaal beheer en hygiène 7 9 ; — Instituut 8 3 . 84, 8 5 . 90 1 2 1 ; — en graafwerk 107; — en dienst der stads-
Koloniaal Tijdschrift 136 reiniging 1 1 1 ; — en hoe tot uitbreken gebracht
Koorts en bandjirs '3 1 7 ; — en Inndbouw 108; — te Merauke 161
Koppeschaar en hygiène 33 — en propaganda 121 ; — rimboe en rommel 1 10
Koraalrotsen en koortsen 19 — en sawahs 109, 1 1 3 ; — en spoorwegen 108
Koetoardjo 148 en steencnbakken 108; — en verordening Britsch-
Kraa^'er van Aalst 136 Indië 104
IN KROMO'S G R O O T E LAND 263

Bladz. Bladz.
Manipa 136 Nieuwe Crt. 42
Medan 203 ; en — geringe druk der waterleiding 2 0 4 ; Midden Java Ct. 60
— en openb. waschhuizen 60 ; — en woningellende 36 „ Rott. Crt. 3 8 , 39. 4 1 . 4 3
Meester-Cornelis 205 „ Soerab. Crt. 40, 44, 46, 4 7 ; — en kazerne
Menado en faecaliënafvoer 7 1 ; — en kindersterfte Soerabaja 69
7 7 ; — en scholen 7 2 ; — en woningen 77 Noesalaoet 136
Merauké en geslachtsziekten 1 6 1 ; — en malaria 161 Nijland. Dr. 28
Meijboom, Prof. 122 Nijs Bik. de, en burgemeester 7 7 ; — en gezondheid
Meijer, de, en rioleering Semarang I 07 Batavia 44, 46
Militair hospitaal Djocdja 57 ; — Semarang 52 Onderwijzers en vooruitgang hygiène Britsch-West-Indië 121
Militaire gebouwen Semarang 41 ; — en muskiet 101 Oostkust Sumatra 145
Minahassa achteruitgang bevolking 15 Opheffer 79
Minassa 142 Oprichting landsgebouwen en advies Burg. Geneesk.
Mindere welvaart verslag en hygiène 22 Dienst 57
Modjokerto 157. 158 Organisatie op papier 32
Modjowarno 64 Ottolander 34, 102
Moetoes 119 Oudgasten en ziekten 10
MoU, J. van 35 Oudheid, grijze, en hygiène 122, 123
Mooij, de, — kampongverslag Soerabaja 225—233 Pekalongan (gemeente) 210
Moreel employe's Panama en hygiène 9 9 ; — Euro- Poerwodadi 157
peanen Poeloe Lahoet en ziekte 99 Pokken te Amsterdam 4 3 ; — te Batavia 192; — in
Muskietenbestrijding enz. 9 7 — 1 2 2 ; — Batavia 113; Indie en Nederland 43 ; — lijder aan — op reis 43 ;
— en slerftetabel Havana 9 8 ; — en sterftetabel — te Semarang 43
Port Swetlenham 98 Poliklinieken en medici 25
Muskieten en boomen 101 ; — en drainage 1 0 4 ; Politie en hygiène 121
— gaas 114, 115, 1 1 9 ; — gaas en „beesten" Preanger Regentschappen 1 52
1 1 6 ; — gaas en samensteUing 1 1 6 ; — gewoonten Predikant, de, muskieten-specialiteit 100, 121 ; — en
en bestrijding 1 0 1 ; — de groote plaag 9 6 ; — vooruitgang hygiène Britsch West-Indié 121
de laatste der 9 4 — 9 6 ; — en last en hinder 9 8 ; Prinsen GeerHngs 162, 163, 202
— levenswijze 1 0 0 ; — en militaire gebouwen Probolinggo 36. 1 5 1
Semarang 101 ; — en olie 1 1 4 ; — en onderzoek Propaganda voor hygiène 31 ; — en vHegen 127.
verspreiding Indië 1 0 3 ; — en planten 1 0 3 ; — 128, 1 2 9 ; — en wetenschap 31
en visch 1 1 3 ; — vrqe slaapkamers te Deli 120; Publiciteit en gezondheidsinspecties 46
— en vijanden 1 13 Quarantaine • 2 6 , 27
Musschenbroek en hygiène 33 Ramaer, Mr.,en lezing Dr. v. Loghem 3 4 ; — en suiker 33, 34
Mijnwormziekte Billiton 1 2 9 ; — en gevangenis 2 0 ; Ramen, dieven en gezondheid 77
— en klachten over keuring 2 0 ; — en laksheid Rangkasbetoeng 139
van den Javaan 2 0 ; — en ontwikkeling van den Rechterlijke macht en hygiène 1 21
Javaan 2 0 ; — Poeloe Lahoet 129 Regeering en half werk 7 4 ; — locale raden en ver-
Naastenhefde en hygiënisten 31 trouwen 29
Nederlandsch-Indische Spoorweg Mij. (N. i. S.) 3 4 ; Rembang 153
— personeel en pest 7 5 ; — en woningpark 146; Rimboe en malaria 1 10
— en woningpark Gergadji 74 Rinderson 161
Nederlandsch-Indië Oud en Nieuw 1 37 Rome en malaria 15
Nederlandsche natie en muskietenonderzoek Indié „Rommel" en malaria 110
103 ; — en zorg voor Kromo 129 Rooimeester Soerabaja 54, 5 9 , 105
Nederlandsche pers en overdrijving 79 R -K. Weeshuis Semarang 70
Nederlander, de, en het opzien naar de daden van Ross. E H . 22. 32, 94. 97 ; — en goedkoope maat-
Engelschen 7 9 ; — en zijn schuchterheid 79 regelen 104
Nellenstein 108 Rutgers 40
Nieuwenhuis, Prof. 1 7 ; — over de dunne bevolking Sagoboom en luiheid 16
van Midden-Borneo l7 Salataga 156; — en gem.raad 77 ; — en woningnood 60
264 OVER 'T V R A A G S T U K VAN „HET W O N E N "

Bladz. Bladz.
Satnpang 149 Syphilis en suikerfabrieken 34
Sangkapoera (Bawean) 158 Scheiding van de woonplaats en de rassen 1 15
Saparoea 136 Schmidt-Ohlenroth 134
Sapoelidi 96. 118 School en hygiène 121
Sawah's en malaria 109, 113 Schuffner 15, 19, 27, 80, 130; — en muskieten-
Semarang, faecalien en regen 71 ; — (gemeente) 2 1 1 ; onderzoek 9 9 ; — en rauskietenonderzoek in Deli 103
— (gewest) 155; — Joana Stoomtr. Mij. 133 Schurft 124
Senemba Mij. 1 9 ; — en haar werk op hygiënisch Tampian 153
gebied 80—87 Tapanoeli 158 ; — en gezondheidstoestand 27
Sera, bereiding van 2 8 ; — nut van 28 Technici en hygiënisten 104
Serang 139 Tegal 2 3 3 ; — en geldgebrek 233
Sibolga (voorstellen ter verbetering) 158—161 Temanggoeng 148
Sidajoe 157. 158 Terburgh 10. 35, 37, 48, 155; — en malaria
Sidoardjo 36, 158 Soerabaja , 66
Singkawang en lepra 57 Ternate 161
Sitoebondo 140 Thee en besmettelijke ziekten in Deli 8 7 ; — en
Slors 55, 58 ondernemingen Tjiandjoer 153
Sluijs, van 136, 142 Timor, hygiène op 162
Smit, G. J. 161 ; — Sibinga 77 Tocht en de Nederlander 99
Snuijf 161 Toeban 155
Soekaboemi 5 1 , 152, 221 Trenggalek 146
Soemedang 152 Tuberculose te Batavia 192; — in Indië en Dr. van
Soemenep 148, 149 Gorkom 3 8 ; —^ in Indië en Dr. van Loghem 38
Soengoe 142 Turner en plicht der gemeenten 130
Soerabaja bij den neus genomen, gemeente en regeering Typhus in Batavia 9, 4 5 ; — in Magelang 4 7 ; —
5 3 ; — (gemeente) 121; — (gewest) 157; — vaccin 2 8 ; — en ijs 44
gezondheidscommissie 7 7 ; — en koorts 71 ; — Urinoirs 131, 132
en residents voorstel 37 ; — sterf te-statistieken 11 ; Varkens en faecalien 1 36
en watervoorziening kampongs 6 0 ; — en woning- Venerische ziekten en bevolking 18, 19
toestanden 59 ; — en zedelijkheid 58 Vermeer Kop — en kazernes 54
Soerab. Handelsblad 41 Verordeningen beerputledigen Semarang 2 1 1 ; —
Solo en faecahénafvoer 60 i — en pest 60, 6 3 ; — begieten der wegen Kediri 146; — en hygiène
en watervoorziening 49 33 ; — in het belang der gezondheid en veiligheid
Spaans 10 te Kediri 147; — netheid, reinheid, veiligheid,
Spoelclosets 133 orde Timor 1 70— 1 72 ; — netheid enz. te Palembang
Spoorwegen en malaria 108; — en malaria-gevaar 76 2 0 8 ; — op varkens te Meester Cornelis 2 0 6 ; —
Staden ten Brink, van 36 orde, netheid, veiligheid, zindelijkheid Cheribon
Stadsreinigingsdienst en malaria 11 | 1 44 ; — Panama en geest 110; — varkens Cheribon
Statistiek, achteruitgang bevolking Soerabaja 228 144; — voor cultuurondernemingen door M. Watson
Steenen bakken en malaria 108 112, 113
Sterftecijfers Soerabaja 6 6 ; — statistiek Senembah Mij. 81 Verwerking der vaste afvalstoffen 235—256
Stokvis, Mevrouw 2 4 ; — J. E. 95 Algemeene opstelling ovens in Engeland 238
Straatstof en gezondheid 131 Doel 235
Stumperige toestand gemeenten 206 Hoeveelheden en aard van 't vuil in verschillende
Suikerfabriek en gebrek aan hulpmiddelen voor zieken steden 235-237
34 ; —• en klagende medici 34 Ketels, mededeelingen over 254
Sumatrapost 36, 76 Laden van ovens uit wagenkasten 253
Swart, B. J. 1 8 9 ; — gouverneur 137 Luchtvoorwarming 2 4 3 , 244
Swellengrebel en „kala-azar" 1 2 3 ; — en leeken Oven te Amsterdam 2 5 3 ; — te Barmen 2 5 3 ; —
125; — en muskieten in Deli 1 0 3 ; — en mus- . te Berlijn 2 4 4 ; — te Brünn 247 ; — te Colombo
kietenonderzoek Sibolga 9 4 ; — en pest 122; — 2 5 4 ; — van Didier 2 4 7 - 2 5 1 ; — van D ö r r 2 4 5 ,
studie luis 123 246, 247, 2 5 1 ; - te Fredriksberg 241 ; — te
IN KROMO'S G R O O T E LAND 265

Bladz. Bladz.
Fiume 2 4 7 ; — geforceerde trek 237, 2 4 0 ; — Vragenlijstje aan voorzitters van Locale Raden 136
van Goodrich 2 3 8 ; te Hamburg 240, 244, 2 5 1 . Vuil als mest 146
2 5 2 ; — van Heenan 2 4 1 , 249, 2 5 0 ; — van Vuilnis en hygiène I 30
Herbertz 247, 2 4 9 ; — van Horsfall 237, 251 ; - Vuilverbranding 235—256
van Hughes en Sterling 238, 241 ; — van Hum- Wallace 16, 1 4 6 ; — en Dajaks 17; — en kinder-
boldt 253 ; — van Jones 237 ; — te Keulen 247 ; — sterfte 17; — en Makassar 2 0 2 ; — en wonen op
te Kiel 248 ; — laden van 238, 2 3 9 ; - te Leiden heuvels 162
2 5 3 ; — van Martens ? 3 8 ; — van Meldrum 241 ; Wandluis 123; — en hospitalen 56, 123; — en
— ontslakking 240, 247, 2 4 8 ; 2 5 3 ; — t e Penang penatoe 123
2 4 4 ; — te Rotterdam 2 5 0 ; — te Singapore 2 4 4 ; W . C s , afwezigheid van 132
— van Sterling 241 ; - stoomproductie 2 4 0 ; — Watervoorziening der velden in Deli 8 5 , 86
van Uhde 2 5 2 ; van Warner 2 4 4 ; — van Watson 9 9 ; — en muskietenbestrijding Malakka 102
Wegner 2 4 4 ; te Wiesbaden 2 4 6 ; — voor de Weeber en geringe voortvarendheid van het gouver-
tropen 2 5 1 , 255 nement 68
Rooster der ovens 2 4 1 , 242, 243 Westerveld 13, 6 5 , 1 3 5 ; — en woningnood 42
Slakkenbreker, mededeelingen over 254 West-Nieuw Guinea I 36
Slakken, verwerking van 254 Westra, kampongverslag Soerabaja 225 — 233
Trogroosters 249, 250 Wetenschappelijk onderzoek en het verstoppen er van
Verbranding 236 2 5 6 ; — ontwikkeling van het voor belanghebbenden 96
vraagstuk 237 — 2 5 4 ; —s-proces 240 Wolf 161
Vuil als brandmateriaal voor stoomproductie 245 Woninginrichting en malaria 115, 116, 120
Wijzen van verwijdermg 236 Woningvereeniging te Semarang 6 9 , 94
Viersen 16, 73 Woonplaats en scheiding der rassen I15
Vischvijvers 1 4 1 ; — en malaria 153 Wijngaarden, Mr. P . van 95
Vliegen en cholera 1 28 Zandbandjirs 12
Vloo 1 22 ; — en Chineezen 122 Zendelingen en kindersterfte 17; — en vooruitgang
Vlot tevens W . C. 151 hygiène Britsch West Indie 121
Vogel, Dr. de 15, 100, 158; — en jaarrapporten 1 5 6 ; Ziekenhuizen Semarang naar de heuvels 57
— en muskietenkamer 118; — en muskieten- Ziekentransport Soerabaja 47
onderzoek Sibolga 99 ; —^ en verplaatsing Semarang Ziekenverpleging en Javaansche vrouwen 24
naar de heuvels 1 62 Ziekten en geestelijke toestand bevolking 18
Volkshuisvestmg en Dr. Van Gorkom 192 „Zuigehngen" en tabak 18

ERRATA.
Bladz. 15, in het motto, staat: „corpora"'; moet zijn: „corpore'.
„ 59, rechts, 16e regel van onder, staat: „Oostmoesson"; moet zjjn: „Westmoesson ,
„ 146, rechts, 11e regel van boven, staat: „Jennessen"; moet zijn: „Jennissen".
„ 156, naast de plaat, staat: „anderzins"; moet zijn: „anderszins".
„ 2 2 1 , rechts, 20e regel van onder, invullen „No. 9 7 " .
266 „ H E T W O N E N " IN K R O M O ' S G R O O T E LAND

INHOUD.

Bladz.
Hoofdstuk I. Van ziekten en van bandjirs 7— 13
waarin o a. genoemd sterftecijfers voor Soerabaja op bladz. I I.
Hoofdstuk II. De zorg voor het levende kapitaal 15—91
Hierin o.a. uittreksel rede Dr. de Vogel over den Burg. Geneesk. Dienst bladz. 2 3 — 2 8 .
>. » » „ Dr. van Loghem over gezondheidsdiensten bladz. 2 8 — 3 1 .
Nieuwsbladenoverzicht bladz. 36 — 78.
Over 't hygiënisch werk in Deli bladz. 79 — 90.
Hoofdstuk III. Het toilet der Indische steden 93_234
Hierin o.a. Literatuuropgaaf bladz. 97.
Hygiënische verordening voor Panama bladz. 110.
„ Malakka bladz. 1 12.
Overzicht van den toestand der gewesten en residenties bladz. 136—172.
Verordening op het houden van varkens te Cheribon bladz. 144, te Meester Cornells bladz. 206.
Verordening ter bevordering van orde, netheid, veiligheid en zindelijkheid in het gewest Cheribon
bladz. 144, te Kediri bladz. 147, te Palembang bladz. 2 0 8 — 2 1 1 .
Verordening op het begieten der wegen te Kediri bladz. 146. »
Voorstellen ter verbetering van den gezondheidstoestand te Sibolga bladz. 1 5 8 — 1 6 1 .
Brammelje vertelt over hygiëne onder de wilden bladz. 163—170.
Tabellarisch overzicht der gelden besteed voor het toilet van gewesten en residenties bladz. 172.
Overzicht der gemeenten bladz, 1 7 3 — 2 3 3 .
Plan van Breen bladz. 1 7 8 - 1 8 9 .
Kritiek hierop bladz. 189—196.
Studies van Eijken en Grijns bladz. 196—197.
Verordening op het gebruik van latrineledigers te Semarang bladz. 2 1 1 .
Assaineeringswerken, overzicht door B. O . W . bladz. 21 4—^221.
Verslag de Mooij en Westra over toestanden op hygiënisch gebied in de kampongs van Soerabaja
bladz. 2 2 6 — 2 3 3 .
Hoofdstuk IV. A. Cats. De verwerking der vaste afvalstoffen 235—256
Samenvatting 257 259
Kaart I. Sterftekaart Soerabaja tegenover bladz. 10.
„ II. Sterftekaart Semarang tegenover bladz. 43.
III. Verplaatsing militaire gebouwen tegenover bladz. 50.
„ IV. Plattegrond van Semarang als type voor dien eener Indische stad tegenover
bladz. 51 (zie ook bladz. 115, noot onderaan).
„ V. Overzicht wateraf- en aanvoer te Semarang bladz. 215.
„ VI. Sterftekaart Semarang (van Dr. de Vogel) tegenover bladz. 259.
Bladwijzer 260-265
Inhoudsopgaaf 266
•
%