Birdən çox kompüterin məlumat mübadiləsi, proqram təminatı və avadanlıq

mübadiləsi, mərkəzi idarəetmə və dəstək asanlığı kimi çox müxtəlif səbəblərdən

ötəri bir-birinə bağlandığı quruluşa şəbəkə (network) deyilir. Şəbəkə strukturlarını
yaratmaq üçün çox müxtəlif şəbəkə cihazları istifadə edilə bilər.

Ağ yapılarında kullanılan başlıca cihazlar:

1).Hab 2).Açar (Switch) 3).Təkrarlayıcı (Repeater) 4).Bridge 5).Yönləndirici (Router)

6).Firewall 7).Access point 8).NİC-Şəbəkə interfeys kartı 9).Modem

.Hablar-Ən sadə şəbəkə cihazlarından biridir. Özünə aid bir güc qaynağından
qidalanaraq çalışır. Şəbəkə sistemlərində siqnalların yenidən meydana gətirməsini
və yenidən zamanlanmasını təmin edər. Özünə bağlı olan kompüterlərə paylaşılan
bir yol təqdim edir. (Özünə gələn datayı bütün portlara göndərirlər.) Buna görə eyni
anda xəbərləşmək istəyən şəbəkəyə bağlı cihazların, xəttin boşalmasını
gözləmələri lazımdır. 8 ilə 24 arasında dəyişən port sayına sahib cihazlardır. Bu
cihazlar şəbəkə strukturlarında ümumiyyətlə mərkəzi bir nöqtə yaratmaq və ya
şəbəkənin təhlükəsizliyini artırmaq kimi məqsədlərlə istifadə edilir və yalnız bit
səviyyəsində əməliyyat etmələrindən ötəri OSI modelində 1. lay cihazlarıdır. Göbək
cihazları üçün iki fərqli təsnif edilə bilər. Bu cihazlar ümumiyyətlə aktiv ya da passiv
olmaq üzrə 2 qrupda araşdırıla bilər. Aktiv göbəkdən, gələn siqnalı gücləndirərək
çoxlu istifadəçi mühiti üçün bölerken, passiv göbəkdən isə gələn siqnalı
gücləndirmək yalnız çoxlu istifadəçi mühiti üçün bölərlər. Bundan ötəri passiv
göbəkdən kabel uzunluğunu artırmaq məqsədli istifadə edilməzlər.
.Açar (Switch)-Kommutasiya cihazları da hab kimi özünə bağlı kompüterlərə yol
təqdim edir. Ancaq hab cihazlarından fərqli olaraq anahtarlamalı olaraq yol təqdim
edərlər. Şəbəkə quruluşuna daxil iki kompüter bir-biri ilə xəbərləşərkən
kommutasiya xüsusiyyətindən ötəri digər kompüterlər da aralarında ünsiyyət qura
bilərlər. Bundan ötəri hab cihazlarına görə daha yüksək performans göstərirlər. 8 ilə
48 arasında dəyişən port sayına sahib və Şaxəli modelləri vardır. Şaxəli açarlardan
lazım olduqda port əlavə oluna bilər. OSI modelində 2. lay cihazlarıdır. Paketləri
MAC ünvanlarına görə istiqamətləndirirlər və MAC ünvanlarına bağlı toqquşma
sahələri ayırırlar. Şəbəkələri bir-birindən səpilmiş kanallara bölərlər və xüsusi bir
vəziyyət olmadığı müddətcə göndərilən paket digər kanallara qarışmadığından
tıxacı pozmaz.
Təkrarlayıcı (Repearter)-Təkrarlayıcılar, bir ethernet segmentindən aldığı elektrik
məlumatı yeniləyərək və ikili koda çevirərək digər seqmentə çatdıran şəbəkə
cihazlarıdır. Bu istiqamətiylə təkrarlayıcı (repeater), həm siqnal gücünün
artırılmasını, həm də elektrik olaraq pozulmuş siqnalların təkmilləşdirilməsini təmin
edər. Tekrarlayıcılar, telefon, teleqraf, mikrodalğalı, optik rabitə kimi bir çox
sistemdə istifadə edilməkdədir. Tekrarlayıcılar da hab kimi yalnız bit səviyyəsində
əməliyyat etdiklərindən OSI modelində 1. lay cihazlarıdır.

4).Bridge-Körpülər eyni protokolu istifadə iki və ya daha çox müstəqil şəbəkəsi bir-
birinə bağlamaq üçün istifadə olunan şəbəkə cihazlarıdır. İki müstəqil şəbəkə
arasına qoyularaq hər iki tərəfə də köçürülmə istənən məlumatları araşdırır. Əgər
məlumatların ünvanı şəbəkədəki bir ünvan ilə uyğundursa məlumatın o şəbəkəyə
keçməsinə icazə verir; əks halda isə məlumatın şəbəkəyə keçməsinə icazə
verməz.

5).Yönləndirici (Router)-Programlanabilir və lazımlı ayarlar edildiyində uzaq bir

şəbəkəyə daxil olmaq üçün mövcud birdən çox yol arasında istifadə edilə biləcək
ən yaxşı yol (Best Determination Path) seçimini edə bilən şəbəkə cihazlarıdır.
Yönləndiricilər, bütün şəbəkələri ya da şəbəkə hissələrini bir-birinə bağlaya bilər.
OSI modelində 3. lay cihazı olan marşrutlaşdırıcıları lazımlı interfeys modulları
istifadə OSI modelində 2. layda çalışan bir-birindən fərqli iki şəbəkə cihazını bir-
birinə bağlaya bilər. Yalnız şəbəkə ünvanı bilinən məlumatların köçürülməsinə
icazə verərək şəbəkə trafikini azaldır. Ümumi olaraq dinamik marşrutlaşdırıcıları və
statik marşrutlaşdırıcıları olaraq ikiyə ayrılarlar. Dinamik yönləndiricilərdə,
marşrutları avtomatik olaraq biçimlendirilir və məlumatların üçün ən yaxşı marşrutu
istiqamətləndirici tərəfindən seçilə bilər. Statik marşrutlaşdırıcıları isə marşrutları
əllə formatlanır və həmişə eyni marşrutu istifadə edilir. Statik yönləndiricilər,
dinamik marşrutlaşdırıcıları görə daha etibarlıdır. Dinamik marşrutlaşdırıcıları
təhlükəsizliyi artırmaq üçün əllə formalandırma seçim edilə bilər.

6).Firewall-Xüsusi şəbəkələr ilə İnternet arasında hər iki istiqamətdə də

istənməyən trafiki önləmək məqsədi ilə istifadə şəbəkə cihazlarıdır. Məhsuldar
olaraq istifadə edilə üçün İnternet ilə xüsusi şəbəkə arasındakı bütün yol cihaz
üzərindən keçməli və lazımlı giriş siyahıları uyğun bir strategiyada hazırlanmış
olmalıdır.
7).Access point-Giriş nöqtəsi cihazları kabelli bir şəbəkəyə simsiz giriş edilməsini
təmin edən cihazlardır. Göbək, açarlayıcı ya da kabelli marşrutlaşdırıcıları ilişərək
kabelsiz ünsiyyətin təmin edilməsi üçün lazımlı siqnalların yaradılmasını təmin
edərlər. Bununla birlikdə giriş nöqtələri, kabelsiz şəbəkə siqnallarının güçləndirərək
kabelsiz şəbəkənin təsirli olduğu məsafənin artırılması məqsədiylə da istifadə edilə
bilər. Simsiz xüsusiyyəti olan marşrutlaşdırıcıları istifadə edildiyi sistemlərdə, access
point (giriş nöqtəsi) istifadəsinə gərək yoxdur.

8).NİC (Şəbəkə interfeys kartı)-Kompüterin bir şəbəkəyə bağlanmasını təmin edən

cihazdır. Ümumi olaraq məlumatların elektrik siqnallara və ya elektrik siqnalların
məlumatlara emalını təmin edərlər. Kompüterin xüsusiyyətlərinə görə platala
inteqrasiya halda ola bilər ya da anakart üzərindəki hər hansı bir ekoloji yuvaya
taxılı ola bilər. Şəbəkə interfeys kartı, şəbəkədə istifadə protokol növü, sistem
məlumatyolu və fiziki əlaqə növünə uyğun olacaq şəkildə seçilməlidir. Şəbəkə ara
vahid kartları kabel vasitəsi ilə ya da kabelsiz modem ilə əlaqə qurarlar. OSI
modelində 1. və 2. layda işləyirlər. Şəbəkə interfeys kartları ümumiyyətlə 2 qrupda
araşdırıla bilər. Ethernet interfeys kartları istifadə kabelin xüsusiyyətinə görə
aldıqları elektrik siqnalları ya da işıq dalğalarını ədədi məlumat çevirir. Kabelsiz
(Wireless) interfeys kartları isə aldıqları elektromaqnit dalğaları sayısal çevirir.

9).Modem-Kompüterin telefon xəttləri ilə əlaqəsini təmin edərək kompüterin

şəbəkəyə bağlanmasını təmin edən cihazlardır. Kompüterdən aldıqları digital
məlumatları analoq siqnallara çevirərək telefon xəttlərinə köçürülməsini təmin
edərlər. Xarici olaraq kompüterə ilişərək istifadə edilərlər. Modemlər ümumi olaraq
4 qrupda araşdırıla bilər.

1).Analoq modemlər, ethernet kartından gələn rəqəmsal məlumatları telefon

xəttlərində ötürülən analoq işarələrə və ya telefon xətlərindən gələn analoq
məlumatları ədədi məlumat çevirirlər. İndiki vaxtda masaüstü və dizüstü
kompüterlərin İnternet qəbulunu təmin edilməsi üçün tez-tez istifadə edilir.

2).Rəqəmsal modemlər isə məlumatın ədədi quruluşu pozulmadan çatması

istənilən nöqtəyə çatdırarlar.
3).ADSL modemlər isə quruluş etibarı ilə rəqəmsal və analoq modemlərdən bir az
daha fərqlidir. ADSL sistemində, bilinən mis məftil alt quruluşu istifadə edilər.
Telefon xəttinin hər ucuna bir ADSL modem əlavə məlumatların alma (download),
məlumatların göndərilməsi (upload) və POTS (Plain Old Telephone Service - Düz
Köhnə Telefon xidməti) olaraq adlandırılan ənənəvi telefon xidmət kanalı olmaq
üzrə 3 fərqli kanal yaradılmışdır. Normal telefon danışıqlarınızı edərkən 0 kHz ilə 4
kHz arasında dəyişən tezlik aralığı istifadə edilərkən, ADSL data ötürülməsi üçün 4
kHz ilə 1100 kHz aralığını istifadə edildiyindən üçün İnternetə bağlıykən eyni anda
telefon görüşməsi etməyə imkan sağlar.ADSL modemlər sayısal analoq
məlumatlara çevirmədən birbaşa olduğu kimi çatdırır. Sistem asimmetrik olaraq
işlədiyindən məlumatların alma və məlumatların göndərilməsi üçün istifadə bant
genişlikləri bir-birindən fərqlidir.

4).CSU / DSU modemlər isə yerli sahədə şəbəkələrində istifadə məlumatların

çərçivələri (data frame) geniş sahə şəbəkəsi çərçivələrinə və ya geniş sahə
şəbəkəsi çərçivələrinini yerli sahə şəbəkəsi çərçivələrinə çevirmək üçün istifadə
edilər. Ayrıca geniş sahədə şəbəkələrində məlumatın ötürülməsinin təmin edilməsi
üçün məlumatların ötürülməsi ediləcəyi xəttin iki ucunda saat zərbəsi (clock rate)
dəyərlərinin eyni olması lazımdır. Geniş sahə şəbəkəsi sistemlərində saat zərbəsi
dəyəri bu cihazlar tərəfindən müəyyən edilir.

Lokal və qlobal şəbəkələr

Şəbəkələrin iki əsas kateqoriyası mövcuddur-lokal və qlobal şəbəkələr.

Lokal şəbəkələrə (Lokal Area NetWorks,LAN) adətən,əhatə dairəsinin radiusu 1-2
km-dən çox olmayan kompüter şəbəkələrini aid edirlər.Lakin qeyd etmək lazımdır
ki,bəzi hallarda lokal şəbəkənin əhatə etdiyi məsafə daha çox ,məsələn,onlarla
kilometr ola bilər.Ümumi halda lokal şəbəkə bir təşkilata aid olan kommunikasiya
sistemidir.Lokal şəbəkələrdə məsafələr qısa olduğu üçün bahalı və keyfiyyətli rabitə
xətlərinin istifadəsi mümkündür.Belə rabitə xətləri informasiyanın ötürülməsinin
sadə üsullarını istifadə etməklə verilənlər mübadiləsinin sürətinin 100 Mbit/s-yə
çatdırmağa imkan yaradır.Bununla əlaqədar olaraq,lokal şəbəkələrin təqdim
etdikləri xidmətlər müxtəlifliyi ilə fərqlənirlər və adətən online rejimində realizasiyanı
nəzərdə tuturlar. Lokal şəbəkələrin digər şəbəkələrdən fərqi mübadilənin yüksək
sürətli olmasıdır. Lokaı şəbəkə ilə müxtəlif rəqəmsal informasiya ötürülə bilər:
verilənlər, təsvirlər,telefon danışıqları və.s.Əksər hallarda lokal şəbəkələr disk
mühiti ,çap qurğuları və qlobal şəbəkəyə çıxış kimi resursların bölünməsi üçün
istifadə olunurlar. Lokal şəbəkələrin bir sıra çatışmazlıqları da mövcuddur.Avadanlıq
və şəbəkə proqram təminatının alınmasına, birləşdirici kabellərin çəkilməsi və işçi
heyətin öyrənilməsi əlavə maddi xərlər tələb edir ,eyni zamanda şəbəkə
adminstratoru adlanan mütəxəssis də tələb edir.

Qlobal şəbəkələr (Wide Area NetWorks, WAN) müxtəlif şəhər və ölkələrdə yerləşə
bilən ,məsafəyə görə səpələnmiş kompüterləri birləşdirirlər.Bu şəbəkələr çox sayda
son abunəçilərə öz xidmətlərini təqdim etmək üçün istifadə olunurlar. Qlobal
şəbəkələr onlardan çox əvvəl yaranmış telefon şəbəkələrindən çox şeyi irsən qəbul
edir.İlk qlobal kompüter şəbəkələrinin yaradılmasının əsas nəticəsi uzun müddət
telefon şəbəkələrində istifadə olunan kanalların kommutasiyası prinsipindən imtina
edilməsidir.Qlobal kompüter şəbəkələrin ənənəvi abunəçiləri müxtəlif şəhər və
ölkələrdə yerləşən müəssisələrin lokal şəbəkələridir.Adətən qlobal şəbəkələri iri
telekommunikasiya kampaniyaları tərəfindən abunəçilərə pullu xidmətlərin
göstərilməsi üçün yararlıdır.Belə şəbəkələri itimai şəbəkələr adlandırırlar.Şəbəkənin
normal işini dəstəkləyən kompaniya şəbəkənin operatoru adlanır.
Xidmət təklif edən kompaniyaya adətən provayder deyilir.Hal-hazırda müxtəliflik və
xidmətlərin keyfiyyətinə görə qlobal şəbəkələr,uzun müddət bu sahədə liderlik
edən lokal şəbəkələrə çatıblar.

Qlobal şəbəkələr, əsasən , dörd cür olurlar:şəhər,regional,milli və transmilli.Giriş-

çıxış qurğuları kimi bir-birindən müəyyən məsafələrdə yerləşən çap ə ya sürət
çıxaran qurğulardan ,kassalar və bank aparatlarından ,displeylərdən və fakslardan
istifadə oluna bilər.