TARIH VAKFI

V
Türkiye
Ekonomik ve Toplumsal TarihVakfı TARiHSEl SOSYOlOJi
Yayınıdır
BLOCH'TAN WALLERSTEIN'E
Yıldız Sarayı Arahacılar Dairesi GÖRÜŞLER VE YÖNTEMLER
Barbaros Bulvan
80700 Beşiktaş/İstanbul
Tel: (0212) 227 37 33- Faks: (0212) 227 37 32
EDİTÖR
Özgün Adı
Visian and Method in Histarical Sociology THEDASKOCPOL

©Cambridge University Press, 1984

Yeniden basımlar:
1985, 1986, 1987, 1989, 1991, 1993, 1995
@Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999 Çeviren
Yayıma Haz~layan Ahmet Fethi
Nurettin Pirim

Kapale Resmi
Vbabit dıboı-logere Gravür, 18. yy. başı.

Kitap Tasarımı
Haluk Tunçay
Uygulama
MYRA Yayıncılık Ltd. Şti.

Baskı
Numune Matbaacılık
(0212) 629 02 02
K U R A M 4
İstanbul, Mart 1999
ISBN 975-333-092-8 TARiH VAKFI YURT YAYI~LARI72
 iÇiNDEKilER

Q)sOSYOLOJİNİN TARİHSEL İMGELEMİ

Theda Skocpol 1

II. MARC BLOCH'UN TOPLUMSAL VE TARİHSEL MANZAKASI

Daniel Chirot 22

III. EKONOMİST YANILGININ ÖTESİ: KARL POLANYİ'NİN

H OLiSTİK TOPLUM BİLİMİ
Fred Block ve Margaret R. Somers 47
IV. TARİHTE KONFİGÜRASYONLAR: S. N. EISENSTADT'IN
TARİHSEL SOSYOLOJİSİ
Gary G. Harnilton 85

V. REINHARD BENDIX'İN KARŞILAŞTIRMALI SOSYOLOJİSİNDE

TEORİK GENELLEME VE TARİHSEL TiKELLİK
Dietrich Ruescheıneyer 130

VI. MUKADDER YOLLAR: PERitY ANDERSON'IN TARİHSEL SOSYOLOJİSİ

Maıy Fulbrook veTheda Skocpol 170

~~I) E. P. THOMPSON: TARİHİN SÜRECİNİ AYARLAMAK

Ellen Kay Triınberger 210

•
1
• ~I,~ CHARLES TILLY'NİN KOLEKTİF EYLEMi
r:ynn Hunt 244

~)IMMANUEL WALLE.RSTEIN'İN DÜNYA SİSTEMİ: TARİH OLARAK ._,

SIYASET VE SOSYOLOJI '
Charles Ragin ve Danicl Chirot 276
~ bLGULARIN VE D EGERLERiN KEŞFİ: BAlUUNGTON MOORE'UN
TARİHSEL SOSYOLOJİSİ
Dcnnis Smith 313'
(xı. TARİHSEL SOSYOLOJİDE YENİ GÜNDEMLER VE YİNELENEN
STRATEJiLER
Theda Skocpol 355

KAR.ŞILAŞTIRMALI VE TARİHSEL SOSYOLOJİNİN YÖNTEMLERİ

ÜZERİNE AÇIKLAMALI KAYNAKÇA 390

BİRİNCİ BÖLÜM

SOSYOLOJiNiN T ARiHSIEL iM GELIEMi

THEDASKOCPOL

Her sosyal bilim -ya da daha iyisi, iyi düşünülmüş her sosyal inceleme- tarih-
sel bir kavrayış genişliğini ve tarihsel malzemenin tam kullanımını gerektirir.
C. Wright Milisi
Temel anlamda sosyoloji, her zaman tarih temelinde ve yönelimindeki
bir girişim olmuştur. Bilge yonımcular, bütün modern sosyal bilimlerin,
özellikle de sosyolojinin, esasında, Avrupa'daki kapitalist ticarileşmenin ve
sanayileşmenin eşi görülmemiş sonuçlarıyla ve kökleriyle bağıışma çabaları
olduğuna tekrar tekrar işaret etmişlerdir. Öteki uygarlıklarla karşılaştırıldı­
ğmda Avrupa, başka kesimleriyle karşılaştırıldığında Avrupa'nın bazı kesim-
leri neden daha dinamikti? Toplumsal eşitsizlikler, siyasal çatışmalar, moral
değerler ve insan yaşamları ekonomideki eşi görülmemiş değişikliklerden
nasıl etkilendi? Sanayileşmektc olan kapitalist toplumlar parçalanacak mıy­
dı, yoksa kendi üyeleri için yeni dayanışma ve tatmin biçimleri mi üretecek-
lerdi? Avrupa'daki genişlemenin etkisi altmda dünyanın geri kalan kısmında
değişiklikler nasıl bir yol izleyecekti? Modern sosyolojinin kurucuları olarak
görülen kişilerin başlıca eserleri, özellikle Karl Marx, Alexis de Tocqueville,
Emile Durkheim ve Max Webcr'in eserleri bu tür sorularla boğuştuJar.2

C. W. Mills, The Sociological lmagination (New York: Oxford University Press,

1959), s. ı 45.
'!9
2 Bkz. Anthony Giddens, Capitalism and Modern Social Theory (.Cambridge, U. K., ve
New York: Cambridge University Press, ı971); Philip Abrams, Histarical Sadology (lt-
hoca, N. Y., Cornell University Press, ı 982), bölüm 1-4; Robert Nisbet, The Sociologi-
cal Trodition (New York: Basic Books, 1966); Gianfranco Poggi, lmages of Society: Es-
says on the Sociological Theories of Tocqueville, Marx, and Durkheim (Stanford, Cal if:
Stanford University Press, ı97ı); Neil J. Smelser veR. Stephen Werner, Sociologico'
Theory: Histarical and Formal (Morristown, N. J.: General Learning Press, ı 976), bö('
 Hepsi, toplumsal yapıların ve toplumsal değişimin hakiki tarihsel çözüm-
lemesinde şöyle ya da böyle kullanılmasını amaçladıkları kavramlar ve
açıklamalar önerdiler.
Hakiki tarihsel sosyolojik incelemeler, aşağıdaki karakteristilderin hep-
sine ya da bazılarına sahiptirler. En temel olarak, zamana ve meldna so-
ımıt bir şekilde yerleşmiş olduğu anlaşılan toplumsal yapılar ya da süreç-
J_eı!erle ilgili sorular sorarlar. İkincisi, süreÇknz;i!nan içinde ~le aldıkiarı
gibi, so~~uçlann nedenlerini açıklamada zamansal ardışıldığı da ciddiye
alırlar. Uçüncüsii, pek çok tarihsel çözümleme, bireysel yaşamlarda ve
toplumsal dönüşümlerde niyet edilen ve edilmeyen sonuçlann açığa çık­
masından anlam çıkarmak için, önemli eylemlerin ve yapısal bağlamların
etkileşimine dikkat eder. Son olarak, tarihsel sosyolojik incelemeler, özgül
türden toplumsal yapıların ve değişim kalıplarının tikel ve değişik özellik-
lerini aydınlatırlar. Zamansal süreçlerin ve bağlamların yanı sıra, toplum-
sal ve kültürel r:1rklılıklar da tarihsel yönelimli sosyologların asli ilgi alanı­
dır. Dünyanın geçmişi onlara bir-biçimli bir gelişme öyküsü ya da stan-
dartiaşmış bir ardışıklıklar kümesi olarak görünmez. Aksine grupların ya
da örgütlenmelerin geçmişte değişik yollar tercih etmiş olduklarını ya da
bu yollara kaza eseri girdiklerini kabul ederler. Daha önceki "tercihler"
2 ise, yeri geldiğinde önceden belirlenen bir sonuca yönclmeksizin, daha
sonraki değişimlere hem alternatif olanaldar açarlar, hem de bu olanaldarı
sınırlarlar.
Kuşkusuz, sosyolojinin kurucularından bazıları, tarihsel olayların tikel
ardışıklıklarını açıklama üzerinde diğerlerinden daha çok durniuşlardır.
Bazı kurucular ya da onların izleyicileri de, tarih ötesi genellemeler ve tele-
olojik şemalar biçimlendirmeyc diğerlerinden daha kolay yönelmiştir. Bu
yüzden, doğrusumı söylemek gerekirse, Tocqueville ve Weber-ve mevcut
olaylarla ilgili denemdcrinde Marx- sıraladığım anlamlarda Durkheim'dan
ya da daha felsefi yazılarında Marx'tan daha r:1zla "tarihsel"diler. Yine de
kuruculardan her biri, kendi çağımn temel değişimlerinden ve karşıtlıkla­
nndan anlam çıkarmaya o kadar bağlıydı ki, en azından sözü edilen temel
ölçürlerin bazılarına göre tarihsel yöndimli bir toplum analizcisiydi.3 Ku-
3 Durkheim, çoğunlukla tarihselliğin dışında sayılan bir kurucudur; fakat bkz. Robert
Bellah, "Durkheim and History," American Sociological Review 24 (4) (1959), s.
447-461. Tarihsel yönelimli analizciler olarak öteki kuruculada ilgili tartışmalar için
bkz. özellikle Melvin Richter, "Comparative Political Analysis in Montesquieu and
De Tocqueville," Comparative Politics 1 (1969), s. 129-160; Neil Smelser, "Aiexis de
Tocqueville as Comparative Analyst," Comparative Methods in Sociology içinde,
ed. Ivan All ier (Berkeley: University af California Press, 1971 ), s. 19-48; R. Stephen
Werner, "The Methodology of Marx' s Camparative Analysis of Modes af Praduction",
nıculardan hiçbiri kendini tamamen Icendi başına bir evrensel evrim felse-
fesine, biçimsel bir kavramlaştırmaya ya da teorik soyutlamaya vermedi.
Her biri kendini modern Avrupa'nın toplumsal yapılarını ve değişim sü-
reçlerini tekrar tekrar bir yere oturtmaya ve açıklamaya adadı.
TARIHSEL SOSYOLOJININ KlSMI GÖLGELENMESI
Sosyoloji, kökleri kurucuların eserlerinde olmasına rağmen, II. Dünya
Savaşı'ndan sonra akademik bir disiplin olarak Amerika Birleşik Devletle-
ri'nde tam anlamıyla kunımlaştığında, tarihsel yönelimi ve duyarlıkları los-
men gölgede kalmıştı. Robert Bellah, Reinhard Bendix ve Seymour Mar-
tin Lipset gibi önemli bilim insanları doğrudan kurucuların geleneğinde
tarihsel çalışma yapmaya devam ettiler;4 _t~~~_g1 itil;>i'Wı.teorik ve_anıpirik
... Rara_dig!}:ı_alar gelenekten ls()ptu. C. Wright Mills, 1950'lerin Amerikan
sosyolojisindcki yerleşik eğilimlerden tamamen ayrıldığı The Sociological
Iınagiııation)da, "büyük teori" ve "soyut ampirisizm"in brşı tarihsiciliği­
nin yasını tutuyordu.s Mills, sosyal sorunlar üzerinde yapılan niteliksel so-
ruşturmaların zaman ve yapı bağlaıniarına aynı derecede kayıtsız kalabile-
ceğine işaret etmişti, ancak ampirisist karşı tarihsicilik Mills'in anlatımında
özgül toplumsal kalıpların niceliksel incelenmeleriyle örnekleniyordu; bu
toplumsal kalıplarda o andaki ABD gerçeklikleri, adeta sarÇa kendi bağ­
lamları dışına çıkarılarak insanın bütün toplumsal yaşamının yerine geçirili-
yordu. Mills'in kendi dönemindeki sosyoloji pratiğinin kar~ıt, t:1kat ta-
mamlayıcı ucunciaTse-büy~il< teorinin karşı tarihsiciliği, Mills'e göre, Tal-
cot_t__f~s'ın__ !_?_Ş_l'_~e_yayımlanan The Social Systendnda zirvesine çıkı­
)~~·du.C> Bu prestijli çalışma, zamana ve ıncidna aldırmaksızın toplumsal
"Comparative Methods içinde, ed. 1. Vallier, s. 49-74; Leonard l<rieger, "The Uses of
Marx for History," Political Science Quarterly 75 (1960), s. 355-378; E. J. Hobs-
bawm, "Karl Marx' s Contribution to Historiography," ldeology in Social Science: Re-
adings in Critica/ Social Theory içinde, ed. Robin Blackbum (New York: Vintage Bo-
aks, 1973), s. 265-283; Reinhard Bendix, Max Weber: An Inte/leetual Portrait (Gar-
den City, N. Y.: Doubleday Anchor, 1960); Gunther Roth, "Max Weber's Comparative
Approach and Histarical Typology," Comparative Methods içinde, ed. 1. Vallier,
s. 75-96; David Zaret, "From Weber to Parsons and Schutz: The Eclipse of History in
Modern Social Theory," American Journal of Sociology85 (5) (1980), s. 1180-1201.
4 Bkz. Robert N. Beli ah, Tokugawa Religion: The Values of Pre-(ndustrial Japon irıos­
ton: Beacon Press, 1970; orij. 1957); Reinhard Bendix, Work and Authority in ln-
dustry (Berkeley: University of Colifornia Press, 1974; orij. 1956); Seymour Martin
Lipset, Agrarian Socialism (Berkeley: University af California Press, 1950).
5 Mi lls, Sociologicallmagination, böl. 2 ve 3.
6 Talcatt Parsons, The Social System (Giencoe, lll. Free Press, 1951 ).
 yaşamın bütün yanlarının aynı cvrcı'iscl teorik terimieric sınıtlandırılıp söz-
de açıklanabildiği bir soyut kategoriler ağını öne çıkarmıştı.
The Social System toplumsal değişim görüngülerine ancak geÇerken
değinen, toplumun denge durumlarını açıklamaya adanmış görkemli bir
teorik yapı geliştirdi. Yine de Parsons'ın kendisi toplumsal dönüşüm ko-
mılarına doğrudan girişmcyccck kadar büyük bir tcorisyendi, bir dünya
görüşü ve bir bilimsel çalışma yaklaşımı olarak yapısal işlevselcilik ise yine
aynı konuya girişıneyccck kadar iddialıydı. 1950'lcrin sonunda ve
1960'larda evrimci "gelişme" ve "modernleşme" teorileri mantar gibi ço-
ğaldı; hepsi de bütün toplum tiplerini sınıtlayıp düzenlemenin ve gele-
neksel toplumsal düzenlerden modern toplumsal düzenlere dönüşümleri
açıklamanın ana anahtarı olarak "toplumsal t:.u-klılaşma"yı ele alıyordu?
Birleşik Devletler'in II. DünyaSavaşı'ndan sonra uluslararası hegemonya-
sı ve Birleşik Devletler ilc Sovyetler Birliği arasındaki Soğuk Savaş çekiş­
nıesi dikkate alındığında, modernleşme olarak toplumsal değişim teorile-
rinin, normal gelişen bütün ulusların cr geç girecdderi standartiaşmış de-
ğişim çizgilerini anlatmaları herhalde şaşırtıcı değildi. Bütün uluslar za-
man içinde, Birleşik Devletler'in 1950'lerdc ve 1960'ların başında algıla­
nan durumuna bcnzeycccklcrdi: ekonomik bakımdan genişleyen ve yeni-
likçi, yüksek eğitimli ve başarı yönclimli, siyasal bakımdan çoğulcu ve
pragmatik olarak ideolojik olmayan.
Bu arada Sovyetler Birliği'ndc, Marksist büyük teorinin Stalinİst oku-
maları, bu evrim ci şemanın çarpık bir aynadaki imgesini zaten yerlcştir-.
nıişti. Modernleşmenin Sovyet versiyonunda, ekonomik ilerleme bütün
ulusları kaçınılmaz olarak sabit aşamalardan geçiriyordu.ll Her bir aşama,
7 Başlıca örnekler için bkz. Neil J. Smelser, "Mechanisms of Change and Adjustment
to Change," lndustrialization and Society içinde, ed. Bert F. Hoselitz ve Wilbert E.
Moore (Lahey, Mouton, 1963), s. 32-54; Marian J Levy, Jr., Modernizetion and the
Structure of.Societies (Princeton, N. J.: Princeton University Press, 1966); Talcott
Persons, "Evolutionary Universals," American Sociological Review 29 (1964), s.
339-357; Talcott Persons, Societies: Evolutionary and Comparative Perspectives
(Englewood Cliffs, N. J.: Prentice-Hall, 1966); Karl W. Deutsch, "Social Mobilizetion
and Political Development," American Political Science Review 55 (1964), s. 493-
5ı4; Gabriel A. Almond, "A Developmental Approach to Political Systems," World
Politics 16 (1965), s. ı83-2ı4; Gabriel A. Almond ve G. Bingham Powell, Jr., Cam-
parative Politics: A Developmental Approach (Bostan: Little, Brown, ı 966).
8 Sovyet "modernleşme" teorisinin ortodoks bir ifadesi için bkz. Joseph Stalin, Dialec-
tical and Histarical Materialism (New York: International Publishers, 1940); daha
önceki bir habercisi için bkz. Nikolai Bukharin, Histarical Materialism (Ann Arbor:
University of Michigan Press, 1969; orij. ı921).
L.,
kendine özgü teknolojik düzeyiyle ve bununla bağlantılı sınıf egemenliği
ve sınıf çatışmasıyla bir üretim tarzıydı. Uluslar sınıfsız bir "sosyalist" dü-
zene doğru ardışık aşamalardan geçecek ve eninde sonunda çatışnıasız bir
"komünist" ütopyaya ulaşacaktı.
Niçinini ve nasılını ayrıntılı tartışmanın yeri burası değil. Yine de,
1950'ler ilc l960'lar arasında, yapısal işlevsekiliğin hem statik, hem geliş­
med versiyonlarındaki örtük dünya görüşleri, Birleşik Devletler'in için-
deki ve bütün yeryüzündeki siyasal çatışmaların yankılarıyla biraz anlam-
sız hale geldiler. Ekonomik-determinist ve doğrusal cvrinıci Marksizm
okumaları da pek çok Batılı entelektücl için çekiciliğini yitirdi. Ne var ki,
bu arada Marksist düşüncelerin sınıf bilincini, tarihsel süreci ve değişik
kültürel ve siyasal yapıların rolünü vurgulayan f:.1rklı vcrsiyonları, sosyal
bilimlerdeki ortodoks akımları elcştirmcnin yollarını arayan daha genç bi-
lim insaniarına çekici gelmeye başladı. Tarihsel yönelimli Batılı Marksist
teorisyen Antonio Gramsci muazzam bir popülerlik kazanmakla kalmadı,
Marx'ın kendi yazıları da, bilinç ve siyasal mücadele konularını ele almak
üzere, kaynakların aslını anlamak için seçici bir şekilde yeniden incelendiY
Aynı dönemde, Alexis de Tocquevillc'in ve (özellikle) Max W eber'in
düşünceleri de toplumsal değişim ve karşılaştırmalı toplumsal yapılar araş­
tırmacıları için yeni bir ilgi uyandırdı. İnsanlar, sosyokültürel çeşitlilik, za-
mansal süreç, somut olaylar ve önemli eylemler ile yapısal belirleyicilerin
diyalektiği gibi konuları makro-sosyolojik açıklamalara ve araştırmaya ye-
niden soknıalarına en iyi yardım edebileccl~ çalışmalara ya da klasik sosyo-
logları okıınıaya yöneldiler. Bu amaçlar için Max Weber'in yöntembilinı­
sel düşünceleri ve tarihsel çalışmaları özellikle uygundu; bu nedenle,
1982 ve 1983 'tc Anıerikan Sosyo! oj i Birliği'nin Karşılaştırmalı ve Tarihsel
Sosyoloji'yi geliştirmeye adanmış yeni bir seksiyonunu kuran küçük bir
sosyologlar grubunun, ilk çabasını Max Webcr'in bilimsel çalışmalarında­
ki temalan yeniden değerlendirmeye adamış olması t:.1zla şaşırtıcı değildir.
9 Perry Anderson'ınConsiderations on Western Marxism'i (Londra: New Left Books,
ı 976), 20. yüzyılda Batılı Marksist teorilerin gelişimini tartışır. En popüler Batılı
Marksist metinlerden biri için bkz. Antonio Gramsci, Selections from the Pri'9on
Notebooks, çev. Quentin Hoare ve Geoffrey N. Smith (New York: International Pub-
lishers, ı97ı). Genç sosyologlar arasında Marksist düşüncelerin canlanması üzerine
bkz. Michael Burawoy, "lntroduction: The Resurgence of Marxism in American So-
ciology," American Journal of Sadology'nin 88. sayısının eki, Marxist lnquiries: Stu-
dies of Labor, Class, and States, ed. Michael Burawoy ve Theda Skocpol (Chicago:
University of Chicago Press, 1982) içinde, s. 1-30.
 IŞIN ÖZÜ KLASIKLERIN DIRILIŞI MIDIR?
Weber'in yeniden değerlendirilmesi, çağdaş sosyolojide tarihsel yöne- '
limli teorileştirmcyc ve araştırmaya artan ilginin özü idiyse, bu ilgi basitçe
bir entelektüel canlanma olarak ele alınabilirdi. Weber'in tarihsel yazıları­
na yeniden ilgi duyulması sırasında, Weber'in düşünceleriyle ilgili anlayı­
şımız da Parsons'ın etkilerinden uzaklaşıyördu ki bu, özünde Anthony
Giddens ve Randali Collins'in anlamlı çabalar sarf ettikleri türden bir pro-
jeydi. ı o Demek ki, makro-sosyolojik açıklama asasını Durkhcim ve Par-
sons'dan dcvralırkcn, bazı bekleyen neo-Marksistlerin kollarını da boş
bırakan Webcrci bir tarihsel yorum çağından söz edebiliriz. Başka da laf
edilemez.
Sosyolojide tarihsel çalışmaya duyulan yaygın ilgiyi böyle anlamayı sa-
vunan yetenekli yorum cu lar vardır. ı ı Başkaları da, tarihsel sosyolojinin
Webcrci mirasla bu özdcşleştirilmesinc alternatif ya da tamamlayıcı ola-
rak, Durkheimci ya da Marxçı tarihsel sosyolojilcr inşa ederek yanıt verc-
cekti. ı 2 Bana göre, tarihsel sosyoloji, büyük ölçekli yapıların ve temel de-
ğişim süreçlerinin doğasın,!__~~~ ct[s_!lcrini anlamaya adanmış sürekli, 1-lep·);~:
nilcnerıl5rı·iu::~ş.nmi;1 __ g~1e.rıs;ği_...olarak.._daha iyi ~r. Bur:{cE1"'irTci güç,
klasiiCfEorri~ paradigmalar değil, tarihsel tem · li sorulara yanıt verme ar-
zusudur. Kuşkusuz, tarihsel temelli, ma croskopik sorular sorınayan ya da
bu sorulara yanıt aramayan sosyologlar her zaman olmuştur ve olacaktır.
Hiç kimsenin yapısal ve tarihsel· bağlamları göz ardı etmeye gücü yctmese
de, bütün sosyologların kapitalizmin ve ulus-devletlerin kökeni ve gelişi­
mi; ideolojiterin ve dinlerin yayılması; devrimierin nedenleri ve sonuçları;
10 Bkz. Giddens, Capitalism and Madem Social Theory; Randali Collir:ıs, "Weber' s Last
Theary af Capitalism: A Systematization," American Sociological Review 45 (6)
(1980), s. 925-942; Randali Callins, Conflict Sociology: Toward an Explanatory Sci-
ence (New York: Academic Press, 1975).
ll Bkz. özellikle Charles Ragin ve David Zaret, "Theory and Method in Camparative
Research: Two Strategies," Social Forces 61 (3) (1983), s. 731-754. Bu kitabın sonuç
bölümünde Ragin ve Zaret'in tutumunu dohc ayrıntılı tortışıyorum.
12 Robert Bellah ve onunla birlikte çolışanlar, fiilen bir tür Durkheimcı tarihsel sosyalo-
jiyi izliyorlar ve Jeffrey Alexander'ın Theoretical Logic in Sociology'si, 4 ci lt (Berke-
ley: University of California Press, 1982-1984), bu türden başka bir girişimin temeli-
ni atıyor olabilir. Marxçı tarihsel sosyolojiler, diğerlerinin yanı sıra şu kişilerce savu-
nulmuştur: Eric J. Hobsbowm, "From Social History to History of Society," Histari-
cal Studies Taday, Daedalus 100 (1971), s. 20-45; Gareth Stedman Jones, "From
Histarical Sociology to Theoretical History," British Journal of Sociology 27(3)
(1976), s. 295-304. Bazıları, Charles Tilly ve arkadaşlarını Marksçı tarihsel sosyoloji-
niri belirli bir türünün uygulayıcıları sayabilirler.
sürmekte olan ekonomik ve jeopolitik dönüşümlerin, cemaatlerin, grup-
Iann ve çeşitli tipte örgütlenmelerin kaderiyle ilişkisi gibi konuları doğru­
dan soruşturması gerekmez. Dahası, makroskopik sorunlara ilgi gösteren
birçok bilim insanının bu sorunları tarih karşıtı tarzda ele almaya kalkış­
tıkları anlar da kesinlikle olmuştur. Her şeyi kapsayan bir toplum teorisi
olarak Parsonsen yapısal işlevselciliğin kısa süren güvenilirliği, böylesi an-
lardan biriydi.
Fakat modern toplumsal yaşamın gerçeklikleri cemaatlere, dinlere,
uluslara ve bir büti.in olarak dünyada sürmekte olan çatışmalara o kadar
temelden kök salmıştır ki, sosyologlar, toplumsal yapıların çcşitliliğini, ça-
ğın değişim sınırlılılclarını ve alternatif değişim olasılıklarını, yapısal bağ­
lamlar ile grup deneyimlerinin kesiştiği noktaları ve olayların zamanla açı­
ğa çıkışını aydınlatan yeni teoriler ve yorumlar geliştirmeye ara vermedi-
ler, verınde de istemeyeceklerdir. Gerçekten de, bir bütün olarak dünya
için, -ekonomik gelişmenin ve jeopolitik çatışmanın daha önceki evrele-
rindeki liderler ve galipler için, ve yanı sıra çevresel ve yeni sanayileşmektc
olan uluslar için- mevcut eğilimlerin ve ilişkilerin gelecekte sürüp sürme-
yeceğinin belirsiz olduğu dönemlerde, sosyolojide tarihsel yönelimli çö-
zümlemelerin özellikle çekici olması kaçınılmazdır. Geniş kapsamlı olarak
tasarlanan tarihsel çözümlemeler, geçmiş kalıpların ve yörüngelerin bu- 7
günkü tercihler bakımından uygun olup olmayacağını anlamaımza olanak
verirler. Bu yüzden yetkin tarihsel sosyoloji, gerçek yaşamın konularını
"politikaya uygunluk"la övünen ve dar ampirisist incelemelere odalclanaı;
sosyolojidcn daha anlamlı bir şekilde dile getirebilir. ı 3
TARIHSEL SOSYOLOJIDE ARAŞTIRMA GÜNDEMLERI
Weber'in, Marx'ın, Tocquevillc'in, Durkhcim'm ve diğerlerinin klasik
soru ve yanıtları, tarihsel sosyolojide yaşamaya doğal olarak devam edi-
yorlar. Çünkü kurucuların kendi zamanları ve daha önceki zamanlar hak-
kında sorduldan önemli sorulara verdilderi yanıtlar her zaman doğru, ya
da tam olmayabiliyor. Ve çünkü, kurucuların düşünceleri, birçok sosyolo-
jik tcorileştirme için verimli ölçü olarak iş görmeye devam ediyor. Yine de
kurucuların ruhuının olmasa bile kelimelerinin ötesinde, sosyologların
,.
13 Örneğin, Charles Sabel'ın 19. yüzyıldan bugüne kadarki sınai iliŞkiler tarihsel sosyo-
lojisi, şu anda Birleşik Devletler dahil ileri kapitalist demokrasiler için canlı bir alter-
natif politika olasılığı duygusu verir. Bkz. Charles Sabel, Work and Politics: The
Division of Labor in lndustry (Cambridge, U. 1<. ve New York: Cambridge University
Press, 1982) ve Michael Piore ve Charles Sabel, The Second lndustrial Divide (New
York: Basic Books). •
toplumsal yapıları ve dönüşümleri kendi zaman ve mekanlarının elverişli
açılarından anlamak için yeni sorunları ve düşünceleri eş bir vizyon ve ira-
deyle ele alıyor olmaları, tarihsel sosyolojinin 20. yüzyılda da, bugün de
canlılığmm sürdüğünün işaretidir.
Çalışmaları ve başlıca projeleri bu kitaptaki bölümterin konusunu
oluşturan doluız bilim insanının tümü, kmucularla aynı alan üzerinde fi1-
aliyet yürütür. Marc Bloch'un Feıtdal Society)si [Feodal Toplum] ve
French Rıwal Histrwy)sinden [Fransa Kırsal Tarihi] Barrington Moore'un
Social Origins of Dictatorship and Deınocracy)sine [Diktatörlüğün ve De-
mokrasinin Toplumsal Kökenleri] ve Karl Polanyi'nin The Great Tı·ans­
j'rl1'rnation)ından [Büyük Dönüşüm] Iınmamıel Wallerstein'ın The lvfo-
dimı Wrwld System)ına [Modern Dünya Sistemi] kadar, burada tartışılan
bilim insanlarının başlıca eserlerinin pek çoğu, Avrupa'nın özgün kapita-
list ve demokratik devrimlerinin öncellerini, doğalarını ve sonuçlarını
araştırır.l4 Bununla birlikte, ele alınan özgül sorunlar çoğunlukla kurucu-
ların ele aldıklarından üırklıdır ve kuşkusuz yeni yanıtlar sunulm.
Denilebilir ki, İngiliz sanayileşmesi, Fransız Devrimi ve Alınan bürok-
ratikleşınesi, kurucuları meşgul eden olaylar ve süreçlerdi. Kurucuların te-
mel ortak kaygısı, kapitalist endüstriyalizmin ve demokrasinin ayrıldığını
ve dinamiklerini öteki toplumsal yaşam düzenleriyle karşıtlık içinde kav-
ramsallaştırm:ıktı. Burada incelenen bilim insanlarından Reinhard Bendix,
Perry Anderson, E .. P. Thompson ve Charles Tilly hem sorularını, hem ya-
nıtlarını neredeyse bütünüyle klasik gündemden alırlar. Bendix ile Ander-
son, Weber'in siyasal rejimierin dönüşümü ve bürokratikleşmeyle ilgili sav-
Ianna dayanırlar. Thompson, İngiltere'de işçi sınıfının oluşuımı ve sanayi-
leşmeyle ilgili en kusursuz Marksçı düşünceleri yeniden işler. Tilly, Dmk-
heim'ın ve Marx'ın Avrupa devrimlerine eşlik eden değişik grup çatışması
biçimlerine, devlet oluşuımına ve kapitalist gelişmeye getirdikleri açıkla­
ım1lar arasındaki gerilimleri derinlemesine yoklar. Öyle de olsa, bu çağdaş
tarih sosyologlarından her biri, bir yandan da klasik savların yeni karışımla­
rını sunar ya da onlara yeni ezgiler katar. Her biri, teoriler ile tarihsel ol-
gular arasında dolayım kurmak için kendi tarldı yöntemini kullanır.
Bu dördünün dışında, 20. yüzyıl bilim insanları soru sorarken ve sav-
larını belirlerken yeni çığırlar açarlar. Karl Polanyi'nin The Great Trans-
Jiwmation\ sadece kapitalist piyasa topluımınun İngiltere'de yerleşmesini
değil, 20. yüzyılın başından ortalarına kadar piyasa düzeninin ulusal ve
uluslararası krizlerini de ele alır. Marc Bloch'un tarihsel gündemi, açık-
14 Sözünü ettiğim kitapların tam künyeleri, her yazarla ilgili bölümlerin notlarında ve
kaynakçalarında veriliyor.
lanmaya değer Avrupa ve Fransız teadal kalıpları üzerinde yoğunlaşır. S.
N. Eisenstadt, lımnanuel Wallerstein ve Barrington Moore, Jr., üç tarldı
biçimde, Batılı olmayan örnekleri Batı tarihiyle birlikte aynı kavramsal te-
rimlerin içine sokmaya ve açıklamaya çalışırlar. Eisenstadt'm en önemli ki-
tabı The Political Systenıs of Enıpiı-es [İmparatorlnkların Siyasi Sistemleri]
bütün dünya tarihindeki tarihsel bürokratik imparatorluklarm ortaya çı­
kışlarını ve uzun vadedeki kaderlerini çözümler. Wallerstein kapitalist
dünya ekonomisinin kökenini, yapısını, tarihini ve gelecekte tasarlanan
yok oluşumı araştırır. Moore tarım devletlerinin modern dünyaya alterna-
tif geçiş yollarının ahlaki önemini ve kalıplarını derinlemesine inceler. Bu
büyük konular Eisenstadt'ı, Wallerstein'ı ve Moore'u, Marx'm ve (hatta)
Weber'in Batı'nın özgül dinamizmiyle ilgili savl:ırına karşılaştırmalar yo-
luyla geçerlilik kazandırmak için esas olarak Batılı-olmayanı kullanma
stratejilerinin epeyce ötesine iter.
Sonraki bölümler, dokuz bilim insanının araştırdığı belirli sonıniarı ele
:ılır; zira onların savları ve yöntemleri, sorduldan sorulardan ve onları bu
sonılan sormaya götüren bireysel nedenlerden ayrı anlaşılamaz. Bu neden-
le yazarlar, sadece kendi bakış açılarıyla yazdıkları için değil, daha temel
olarak her önemli tarih sosyologu kendi özgül, yaşam boyu sürecek araş­
tırma gündemini oluşturup t;U'klı bir sorun kümesiyle ilgilendiği (ve ilgi-
l)
lenmiş olduğu) için de konuları tarldı biçimlerde derinliğine incelerler. Yi-
ne de bu bilim insanlarının paylaştığı özgül nitelikler ve araştırmalarında
ve yazılarında karşı karşıya kaldıkları benzer teorik ve yöntembilimsel zor-
. luklar hakkında bir tlkir veren bazı önemli ortak temalar da ortaya çıkar.
BÜYÜK DÜŞÜNMEK IÇIN EL VERIŞ Ll KONUMLAR
20. yüzyılda Batısosyal bilimleri üniversitelerde ve meslek birliklerin-
de merkezileşti. Kendilerinin de dediği gibi, hem araştırma, hem öğretim,
uzmanlaşmış bir disiplinler yelpazesi biçiminde kurumlaştı ve çoğunlukla
disiplinlerin içindeki çok dar ya da teknik olarak akademik olan kompart-
manlarda odaklandı. Öyle de olsa, burada incelenen dokıız kişiden her bi-
rinin uzmanlık dışı önemli eserleri, akademik sosyal bilim kurumlarında
takdir görmüştür. Meslek birlikleri en yüksek ödüllerini Bendix'in, Ei-
senstadt'ın, Aııderson'ın, Wallerstein'ın ve Moore'un kitaplarına verd~er
ve hem lisans, hem lisansüstü okuma listeleri, Bloch'un 'Feudal Society>si-
ne, Pol:ınyi'nin The Great Transforırıation)ına, Eisenstadt'ın The Political
Systenıs ·of Empires)ına, Bendix'in Worlı and Aıtthority in Iııdıtstry)sine
[Sanayide İş ve Otorite], Anderson'ın Lirı.eages rifthe Absolutist Stateine
[Mutlakıyetçi Devletin Soyu], Thompson'ın The lvialıing rif the EngUsh
 Wodıing Class)ına [İngiliz İşçi Sınıfının Oluşumu], Tilly'nin The Ven-
dce)sine ve birçok teorik ya da niceliksel makalelerine, Moore'un Social
Origirıs of Dictatorship and Denıocracy>sine tekrar tekrar yer verdiler.
Dahası, bu bilim insanlarından birçoğu akademilerde büyük kurumsal
nüfuz elde etmeye çalıştılar ve ettiler: Bloch uluslararası itibara sahip
Fransız Amıales okulunun kurulmasına yardım etti ve Fransa'nın akade-
mik yaşamında en çok imrenilen ödülü, Paris'te profesörlük kürsüsü ödü-
lünü aldı. Eisenstadt Hebrew Üniversitesi'nde Germanilc araştırmalarına
hakim, Batı dünyasının en itibarlı üniversitelerinde konuk protesörlük ya-
pıyor, netes kesici geniş ilgi alanlarıyla bağlantılı her önemli uluslararası
konferansa katılıyor. California Üniversitesi'nde protesör olan Bendix,
saygın sosyologlar, siyaset bilimciler ve tarihçiler tarafından onudandırılı­
yar ve Amerikan Sosyoloji Birliği'nin başkanlığına seçilecek kadar mesleki
bir ün kazandı. Tilly'ye yıllarca büyük miktarda araştırma tonları verildi,
Michigan Üniversitesi'nde önemli bir araştırma merkezi kurdu ve üç ya
da dört disiplinde mesleğin koruyuculuğunu yapıyor. Wallerstein, Eisens-
tadt'ınkine eş bir uluslararası itibara sahiptir ve Binghamton'daki New
York Eyalet Üniversitesi'nde bir araştırma merkezi ve dergiyle, Birleşik
Devletler'in her tarafına yayılmış üniversite birimlerinde yıllık konterans-
}(}
larla ve Amerikan Sosyoloji Birliği'nin yıllık toplantılarının birçok oturu-
mumı kontrol eden bir seksiyonuyla kendi dünya-sistemi perspcktitlni
oturtınayı başardı.
Ana akım akademik ve mesleki başarıları gösteren bu kanıtiara rağ­
men, dokuz bilim insanımızın her biri bir anlamda marjinal olmuş ve or-
todoks akademik çalışma tarziarına karşı çıkmıştır. Marjinallikleri ya da
ımıhalitlikleri, hem neden, hem sonuç olarak, pek çok sosyal bilimcinin
düşlediğinden daha büyük sanılar sorımı yetenekleriyle bağlantılıydı. Bü-
yük sorular sormak, onları, genel teorileştirme, totalleştirıne ya da karşı­
laştırmalı tarihsel çözümleme ile bağlam ayrıntılarına ve zaman süreçleri-
ne duyarlılığı çeşitli biçimlerde harmanlamaya yöneltti; bilimsel başarıları­
nı bu kadar çekici kılan da budur.
Bilim dünyasının ana akımlarina sahidcn muhalif bir marjinallik ve bü-
yük sorular sorup yanıtların peşinde koşmanın ortodoks olmayan yollarını
bulma arasındaki bağlantı, en çok, aynı zamanda siyasal olarak solcu da
olan bilim insanlarında belirgindir; sonraki bölümde bu en açık biçimde
aydınlatılıyor. Pcrry Anderson, E. P. Thompson ve Immanııci Wallerste-
in, yerleşik herhangi bir komünist ya da sosyalist partiyle sürekli bütünleş­
mcmiş olmalarına karşın, şu ya da bu türden sadık sosyalistlerdir, Karl Po-
Ianyi geçmişte öyleydi. Bloch\t ve Somcrs'a göre Polanyi, "bir ömrün bü-
ti.in temalarını bir araya toplayan kitap" olan The Gı-eat Tı-arısformatirm\
"II. Dünya Savaşı sonrası dünyanın şeklini etkilemek için ... bilinçli bir
müdahale" olarak yazdı. lS Polanyi bu başyapıtı, ekonomik antropolojidc
daha uzmanlaşmış bir akademik mevki elde etmeden önce tamamlamıştı.
Anderson hiçbir anlamda düzenli bir akademik Icariyer peşinde koşma­
dı. Benim ve Fulbrook'un vurguladığımız gibi, tarihsel sosyolojide "to-
talleştirici" soruları ve yanıtlarını, Britanya'daki devrimci sosyalist entelek-
tücl yaşama New Left ReJJiew aracılığıyla yeniden yön verme çabalarıyla
birlikte torn1i.ile etti. Benzer şekilde, Kay Timberger'in belirttiği gibi, E.
P. Thompson bir üniversiteden mezun olarak tarihçi olmadı. Bütün
önemli bilimsel projelerini düzenli bir Icariyerin seyri içinde değil, yetişkin
işçilerin eğitimine katılarak ve Komünist Parti'den kopup İngiliz Yeni So-
lu'na katılımın izlediği ve nükleer silahsızlanma hareketlerine geri dünüşle
sonuçlanan ı 946- ı 956 Komünist Tarihçiler. Grubu aracılığıyla tasarladı.
Genel olarak bu yörünge Thompson'a, yoğun bir şekilde hissedilen, siya-
sal bakımdan uygun konuları, polemik tadıyla ve dar akademik gelenekle-
re meydan okuyan bir uımırsamazlılda izleme özgürlüğünü tanıdı. The
Making of the English Wodıiııg Class hem büyük tasarımıyla, hem ayrıntılı
savlarıyla bu özgürlüğü yansıtır.
Polanyi, Anderson ve Thompson'dan tarklı olarak Immanud Wallers- ll
tein akademik bir Icariyer sürdürdü; bu yüzden, onun durumu, belki de,
solcular arasındaki marjinalliği en iyi gösteren öyküdür. Ragin ile Chirot,
Wallerstein'in kapitalizmin modern dünya sistemini kavramsallaştırıp in-
celemesindeki niyetinin temelde siyasal olduğunu savunurlar. Wallerste-
in'ın moderleşme teorisinden ve ampirisizmden adım adım uzaklaşıp,
dünya sistemi perspektifinde cisimleşen daha holistik ve tarihsel yaldaşıma
doğru hareketinin büyi.ileyici öyküsünü anlatırlar. Wallerstein, doktora te-
zi ve ilk kitapları için, sömürgecilikten kurtulan Afrika uluslarının ilk
umutlarını ve sonra çektikleri eziyeti incdedi; ardından, ı960'ların Ame-
rikan öğrenci ayaklanmasının en yoğun kimi çatışmaianna katıldı. Aynı
zamanda, Columbia üniversitesinin sadık yüksek lisans öğrencisi rolünü
bırakıp, Yeni Solcu öğrencilere aşırı sempati duyan (Columbia'nın yerle-
şik bakış açısına göre) genç bir yardımcı profesör konuımına geçti. Tam
d<~. dünya sistemi vizyonuna ulaşıp başl!ca tarihsel projelerini başlattığı ve
"Uçüncü Dünya'nın devrimci ideolojilerinin arkasında y;ıtan dünya taırhi
vİzyonunun akademik sözcüsü ve geliştiricİsİ olma görevine soyundu"ğu
cntelektücl aşamada, Wallerstein 'ın Columbia'daki üniversite yaşamı "gi-
15 B~~~k ve ~~mers'ı~. yazdığ~ Polanyi ile ilgili bölümden yapılan alıntılar için, di~er
bolumler ıçın de, kunye belırtmeye gerek görmüyorum.
 derek daha t~1zla tatsızlaşma"ya başladı ve oradaki görevini bıraktı.
1975 'ten itibaren, Wallerstein 'ın siyasal olarak so le u büyük düşüncesi ile
akademik ve mesleki yaşamın en ortodoks merkezleri karşısında nürjinal
olması arasındaki belki de kaçınılmaz ilişki, Binghamton'daki Braudel
Merkezi'nde ve Amerikan Sosyoloji Derneği'nin Dünya Sisteminin Siya-
sal İktisadi Seksiyonu 'nda inşa ettiği yarı -çevresel imparatorluğuyla açıkça
it:1de edilmiştir.
Bilimsel çalışmayı açıkça solcu siyasetle birleştiren bilim insanlarından
ayrılıp, akademi dışı uğraşları (Blo ch 'un Fransız direniş hareketindeki ça-
lışmasını düşünün) kendi yerleşmiş ulusal akademik kurumları için kabul
edilebilir biçimler almış olan bilim insaniarına döndüğiiınüzde, akademik
ortodoks düşüncelerden ne kadar uzaktaşıldığı konusu, birçok yönden da-
ha da ilginçtir. Meşru ulusal olağanüstü durumlarda hükümet hizmetine
girmek ya da askeri t:1aliyetlere katılmak, entelektüel gazeteciliğe girişmek
ve o sırada eğitimli kamuoyunun ilgisini çeken konularda komışmalar yap-
mak, her şeyden önce, bütünüyle saygın akademik siyasal uğraşlardır. Kuş­
kusuz, belirli bir bilimsel ve geniş vizyon getirirler; t:1kat Bloch'un, Eisens-
tadt'ın, Bendix'in, Tilly ve Moore'un ulaşmış oldukları özel elverişli ko-
ımmlar hakkında yeterli bir fikir vermezler. Bana öyle geliyor ki, bu bilim
12
insanlarından her biri için değişik t:1ktörler etkili olmuştur.
Marc Bloch ile Charles Tilly'nin kariyerleri, yerleşik üniversite mer-
kezlerindeki kolektif araştırma gündemlerini başarıyla biçimlendiren iki
bilim insanı bakımından alışılınaınış düşünce dünyasının özel sonuçlarını
açığa vurur. Bloch, sonunda, üniversite eğitimini aldığı Paris'te bir protc-
sörlüğe "ulaştı." Fakat, Alsace kökenli Yahudi bir aileden gelen Bloch,
daha önce Alınan sisteminde olduğu gibi Fransız sisteminde de oldukça
çevresel sayılan bir Alsace üniversitesi olan Strasbourg Üniversitesi'nde
profesör olurken, tarih yazımıyla ilgili ortodoks olmayan düşünceleri ve
ortaçağ Avrupa'sı incelemelerinde alışılmaınış ölçüde kozmopolit ve ulus-
ötesi alan anlayışı da filizleniyordu. Dahası, Bloch, tarihsel sorular ve açık­
lamalar gündemini genişletmek için sosyolojik düşüncelerden de yararlan-
dı (Chirot'nun gösterdiği gibi seçici bir şekilde ve ihtiyatla).
Lynn Hunt'ın ustaca ileri sürdüğü gibi, Charles Tilly, yıllar sonra Bir-
leşik Devletler'de, Fransız tarihini incelemek için arşiv yöntemlerini ve
sosyolojik hipotezleri sınamak için nice! istatistik tekniklerini eş zamanlı
kullanarak, alışılmamış ölçüde geniş ve zamansal bakımdan anlaşılması
zor bir gündem biçimiendirecek ve yeni bir kolektif siyasal şiddet teorisi
geliştirecekti. Gerçi Tilly bir süre sonra önemli bir Amerikan üniversite-
sinde ve önde gelen bir sosyoloji bölümünde araştırmalarını yürütecekti,
ne var ki Fransız tarihi ile niccl sosyolojiyi harmanlaması yüzünden, Har-
vard'dan mezun olduktan sonra (ki Harvard'da o sırada Talcott Parsons'
ın hakimiyeti sürüyordu, ama Tilly, Georges Homans ve Barrington Mo-
ore'un yanında çalışmıştı) ancak önemsiz bir bölümde iş bulabilmişti.
(Daha sonra, Harvard Tilly'i kadrosuz proJ-Csör olarak aldı; t:1kat büyük
üzüntü duyulduğu halde kadro bulup Tilly 'yi elinde tutamadı.) Tilly, bu
kitapta değerlendirilen bütün bilim insanlan arasında tam bir akademik
Icariyer sahibi bilim insanı olmaya en yakın kişi olmuştur. Yine de, ente-
lektücl Icariyerinin ta başından itibaren, birden fazla disiplinde merkezi
olan konuları ve yöntemleri birleştirme çabası, kendisini ve öğrencilerini
son yirmi yılın Amerikan sosyal bilimcilerinin en yenilikçileri arasına so-
kaı-lcen bile, Tilly'yi hem sosyolojinin, hem tarihin disiplin olarak kıyıla­
nnda tutmuştur.
Hami!ton ve Rueschemeyer, Eisenstadt ve Bendix'in biyografileri ve
Icariyerleri hakkında fazla birşey anlatmazlar; bu iki kişinin yapısal işlevsel­
cilik karşısında geliştirdikleri eleştirel entelektüel duruşlar üzerinde, kendi
enteldctüel kuşaklarında Amerikan makrososyolojisine egemen olan para-
digma üzerinde yoğunlaşmayı tercih ederler. Hem Eisenstadt, hem Ben-
dix, kuşkusuz, kadrolu profesör oldular; t:1Icat yine de, Talcott Parsons'u
eleştirmdc üzere Weber'in kavramlanndan ve karşılaştırmalı tarihsel ince-
lemelerden yararlandılar. Eleştirel duruşlarının köklerini ararken, ikisinin
de Avrupalı Yahudi kökenli olmaları olgusunu göz ardı etmememiz ge-
rektiğini düşünüyorum. Öteki Orta Avrupalı Polanyi gibi, Eisenstadt ve
Bendix de II. Dünya Savaşı'ndan önce Batı'daki yüksek kültürün en uy-
gar alanından gelen göçmenlerdi. İkisi de kozmopolit ve geniş kapsamlı
Avrupa tarzı yüksek eğitim görmüştü. Bu nedenle Eisenstadt ve Bendix,
Avrupai düşünceleric ve tarihle ilgili kendi anlayışlarını uluslararası sosyo-
lojik tartışmalara taşıdılar. Dahası, Eisenstadt'ın sürekli çalıştığı başlıca
üniversite, olağanüstü derecede kozmopolit ve Batılı ortodoks düşünede­
re uyımış, bütün dünya tarihinin büyük, çekirdek uluslarda yapılmadığı­
nın tarlcında olan entdektüellerin yurdu İsrail'deydi.
Son olarak Barrington Moore, uluslararası ·oh ir göçmen değildi; t:1kat
bir anlamda başka tür bir mülteci oldu. Ayrıcalıklı bir geçmişin, elit üni-
versitelerle güvenli bir bütünleşmenin, Yunan ve Latin olanlan dahil,:ıkla­
siklerde gördüğü eğitimin beslediği bir tür özgüvene dayanan Moore bö-
lüm başkanı olmayı, kendi araştırma merkezini kurmayı, öğrencilerinin
Icariyerlerini geliştirmeyi, dergilerin ve meslek birliklerinin gündemlerini
biçimlendiı'meyi istemiş olması halinde sahip olabileceği mesleki nüfuz-
dan bilinçli bir şekilde vazgeçerek, Amerikan üniversitelerinde mesleğini
 sürdürmenin rahatsızlıklarından kaçan bir iç mülteci oldu. Harvard'da
ders vermesine ve emekli oluncaya kadar bu üniversitenin Rus Araştırma­
lan Merkezi'nde üslenmiş olmasına karşın, Moore Sosyal İlişkikr Bölü-
mü 'nü yıllar önce terk etti ve hükümetle sadece is men bağlantılı kaldı.
Moore'un Harvard'daki üniversite eğitimiyle tck kalıcı bağı, modern top-
lumsal teorinin klasiklerini -Marx, Wcber, Durkheim ve Freud- öğreten
(Chicago Üniversitesi 'nde programın birçok kurucusuının ders verdiği
kurs, "Toplumsal Bilim 2" benzeri) elit bir disiplinler arası onur progra-
mı olan Toplumsal İncelemeler Programı'ydı. Bunun dışında Moore her
zaman ödünsüz bir özel yaşamda ısrar etmiştir.
Dennis Smith'in gösterdiği gibi, Moore'un bilimsel çalışma gündemi,
kapsayıcılığının yanı sıra, aralıksız tutarlı cııtelektüel ve ahlaki kaygılar pe-
şinde koşma.sıyla da dikkat çekici olmuştur. Moore'un kitapları, sadece
Elisabeth Moore'un ve çok az birkaç dosttın ya da arkadaşın eleştirisiyle,
derin bir yalnızlık içinde yazılmıştır -örneğin Maine sulannda bir yatta.
Kendisini bürokratikleşmiş bir araştırma çağında cntdektüel bir zanaatkar
sayan Moore, sadece dikkatle seçilen lisans ve yüksek lisans öğrencilerin­
den oluşan tck bir grupla ya da küçük gruplarla çalışmıştır. Onlara bir te-
oriyi ya da bir yöntemi değil, kendi bilimsel zanaatldrlığının titiz stan-
1-1
dartlarını ve büyük, insani bakımdan anlamlı sorulara azimle yanıt bulma
arayışının zihnindeki tek gerçek sorun olduğuna dair anlayışını iletmiştir.
IŞLEVSELCILIGIN, EKONOMIZMIN VE EVRIMCILIGIN
TARIHSEL ELEŞT)RISI
Büyük düşünmek ile toplumsal çözümlemeyc tarihsel yaklaşımm bir-
likte gitmesi elbette gerekmez. Dokuz bilim insammızın çalıştığı yıllarda,
Parsonsen yapısal işlevsekiliğin, liberal iktisadın ve ekonomik-determinist
Marksizmin büyük paradigmaları, ayrıca bunların modernleşme teorileri
ve Marksist evrimcililc yoluyla gelişme sorunlarına uygulanmaları, toplum-
sal yapılar ve sosyoekonomik değişimle ilgili akademik söylemin çoğuna
egemendi. izleyen bölümlerde, burada tartışılan bütün belli başlı bilim
insanlarının, kendi savlarını kısmen ~'a da e:t-İci ölçüde, bu bakış açıların­
dan birini ya da birkaçını savunanların sunduğu soyut geneliemelere eleş­
tiı·el bir yanıt arayarak nasıl şekillendirmiş olduklarını tekrar tekrar göre-
ceğiz. Mevcut büyük teorilerle girilen diyaloglar, bu bilim insanlarından
çoğumın tarihsel incelemelerinin biçimini anlamlı ölçüde belirlemiş gibi
görünüyor. Diğerleri için ise genel olarak tarihsel sorunlarla ilgilenmek
öncelikliydi ve genel teorilerle eleştirel diyalogları, buna uygun olarak da-
ha nüanslı olmuştur.
Eisenstadt, Bendix, Anderson ve Thompson 'la ilgili bölümler, bu bi-
lim insanlannın tarihsel çeşitliliği ve tikelliği büyük teorilere solona çabala-
nndaki paralellikleri büyüleyici bir şekilde gösterir. Eisenstadt ile Bendix
yapısal işlevsekiliğe yönelirken, Anderson ilc Thompson Marksist ekano-
mizmin ve cvrimciliğin eleştirisine girişirler. Özellikle ilginç bulduğum
şey, bu çiftierin kendi içlerindeki benzerlikleri değil, bir yanda Eisenstadt
ile Anderson, diğer yanda Bendix ile Thompson arasındaki paralclliklerdir.
Eisenstadt yapısal işlcvsekiliği, Anderson Marksizmi dostça eleştirir.
İkisi de geniş ölçekli yapıları ve uzun erimli gelişmeleri açıklamak için te-
mel teorik perspektitl kullanmaya kararlıdır; ikisi de teorinin aşır: genel
okumalarını dcştirmek için dünya tarihine ait belgeleri eşit ölçüde kulla-
nırlar. Tesadüf değildir, Eisenstadt, geleneksel toplumlan modern top-
lumların karşısına koyan basit bir modernleşme çerçevesine t:1zla uymayan
"tarihsel bürokratik imparatorluklar"ı kavramsallaştırmayı ve açıklamayı
tercih eder. Benzer şekilde Anderson da, Marksistlerin feodal mi, yoksa
kapitalist mi olduğuna karar veremedikleri için bir anlaşmazlık kaynağı
olan "mutlakıyctçi dcvlet''le uğraşır.
Her iki bilim insanı da, Gary Hami! ton 'ın yerinde olarak "tarihteki
kontlgürasyonlar" dediği tikel tarihsel dönemleri ve siyasal rejimleri kav- iS
ramsalinştırmaya geçer. Bunlar, Eisenstadt'a göre "t:ırklılaşma düzeyleri"
ve "toplumsal bütünleşme tarzları" bakımından, Andcrson'a göre "üre-
tim tarzları" ve "sınıf egemenliği ve sınıf mücadelesi" modelleri olarak ta-
nımlanan sistemik inşalardır. Bu kavramsal çalışma yapıldıktan sonra,
dünya tarihinin pc,chelcrini, işlevsekiliğin ya da Marksist teorinin olumla-
dığı yapılar ve dinamikler açısından açıklamak olanaklı olur. Eisentadt
önemli bir sosyopolitik rejim tipini, bürokratik imparatorluğu açıklar. An-
derson Batı Avrupa tarihinin öteki tarihlere karşıt merkezi, dinamik yö-
rüngesini açıklar. Bununla birlikte, bütün dünya tarihinin bir tek toplum-
sal aşamalar şemasına ya da bir tek üstün değişim mantığına hapsctilebile-
ceğini ne Eisenstadt, ne de Anderson iddia eder.
Reinhard Bcndix ile E. P. Thompson tarihteki öznel anlamlara ve kül-
türel çeşitliliğe alışılmamış ölçüde duyarlı olduklan için, tarihsel modelleri
açıklamada yapısal işlevseki ve Marksist teorilerin yararlılığı konusunda
Eisenstadt ve Anderson'dan daha kuşkucudurlar. Yine de ben, Bendiı-:ııile
Thompson'ın söz konusu büyük teorilere yakından yöriclimli kaldıklarını
ileri sürcrdim. Onlar, yapısal işlevseki ve Marksist kavram ve önermeleri
toplum tipleri ile uzun erimli değişimi açıklar hale getirmek için zekice
yeni yollar bulmaktan çok, tikel tarihsel vakaları teorik kavramlardan aşır­
tarak ilerlerlcr.
'' . .B~ndi~'i.n ç;~lı·ş~:u~ı, Di~trich Rueschcmcycr'in gösterdiği gibi, tarihsel
1 V,l~<,ll.:r·ı' bc~~~1::cyı~ı bır ş~kılde k;:rşılaştırmayla gitgidc daha t:1zla ilgilendi.
Bcndıx e g~ı c, Y:lpısal ışlcvselcı ve modernleşme tcorileri, ctnosantrik
ol~~1 ve ~atı da bılc herhangi bir ülkenin tarihinin tüm tikclliğini kaçınıl­
m,lz ola ı ak y;:kalayamayan kavramlan (çoğunlukla W eber'in kavramlan-
nın soyı:t vcrsıyonlarını) uygulayarak yapı ve değişim modellerini asırı ge-
n~ll-~ştıı;~ı:l.~r. ,Bu nedenle Bendi:, teorik düşünceleri ideal tipiere -~ptimal
obı,lk, sozleşmeyc dayalı otorıte" karşısındaki kisisel "sadakat" gibi kt.
tu~s~I .'.'ka~şı~.kavra):ış." çi~lerin~- dön~iştürnıeyi s;~vunur. Böylesi kav~an~­
1Iaı, t.uıhscl · . orneklerı . dogru nıtclcndırmc)'C )'·ıı·dıı11··ı alı; n o"] çu"] er gı'b'ı
' ~
<ullanılabılır. Bu şekılde Bcndix, teorik düşünceleri sadece tck tek tarihsel
vaka t;~rtışmalanna duyarlaştıncı aygıtlar olarak kullanma lehine, aşırı gc-
nellcştırmcden kaçınır -ve aslında bu haliyle açıklamayı öncmsizlcştirir.
. Oldı~~<7a benz~ı~ ş~kildc ~· P. Tho:npson da, The Malıing rifthe Eng-
lısh Wmh.ın.g ClasJ ıncelemesınde
. teorıl< dt'ı'şı··ıı1cel erı
· · o"I çu.. o ı ara<ı ım 11 anır.
Thomps~n ekonomık-determinist sınıf nosyonlannı ya da çalışan insanla-
~ın ,~an~lyıl.cşmed~n etkilcı.1m~ .şc~<ill.criyl~ ilgili dar ekonomik savları ortaya
ko) ,1~, .'H~ıacı bu savların Ingılız ışçı sınıfını hem oluşturan, hem de sınıtİn
J(ı
kendısını oluşturmasına yol açan olayların kültürel, siyasal ve öznel bo-
yut.larını yakala~ramad:kl~nnı anlatmaktır. Thompson eski genel teorilerin
yerıne dah;: kcsın yenı bır teori geçirmeye çalışmaz; zira kendi teorik kav-
ı:a~11hl.n~11 bı~~:..l~eı;, tarihsel anın tikcl~iğini aydınlatmak için_"_esnelC<ı)~gıt­
l.1Lol.lrak-goı.uı. ~Bu kavramlar] bır kural dayatmazlar; t:1kat, her vak~­
nın, şu ya da bu tıkelde kuraldan ayrıldığı sık sık bulguianmış olsa bile
kanıtın. soruştun:Imasını hızlandırır ve kolaylaştınrlar." ı Cı Benzer seki Id~
K:~_Tnı~1b~~~·cr'ın Thoı:1.p.son'ı:1 "diyalektik" savlarıyla ilgili değerlendir­
mcsı, ~c.ndıx ın karşıt egılımlerın tikel örneklerinin bileşimlerine duyarlı
olmak ıçın karşıt kavrayışlan kullanma tercihini anımsatır.
Demek ki, bir yanda Eiscnı;tadt ve Anderson, diğer yanda Bendix ve
Thompson, mcvc.ı~t büyük teoriler ilc tarihsel çeşitliliği ilişkilendirme zor-
luldarına altcrnatıt şekıllerde
d"· tT11 ·.. .. ..
tepki göstcrmislerdir. Bumıı 1 J. t · ·]']
. ~ ,ı )llt<tc,
~>ıt )J ~1 11~~,1nının buyuk teonlerle yakın diyaloglarını si.irdürdüklerine
~ıi~I~at.~dın. Oy!~ y~kından diyaloga. girdiler. ki, tarihsel sonınlarla ilgili gc-
lıştıımış olduklaıı s.wlar ya yapısal ıslevsclcı ve M"ı·Icsı'st dı"s"
ı~ unce en n ta-
. > , " eylemin değişen biçimleri ve amaçlan arasındaki bağlantı üzerinedir. Baş­
nıınlanmaları
. " ve
. yenıden
.". . ~ sckillendirmelcri oldtı )''l d t· ··ı
, a ,u ı 1sc an arın ıcar-
ı ı
maşıklıgının, tıkellıgının ve öznel anlamının söz konusu büyük teorilcrcc
Thomps~n, "The Poverty of Theory," The Poverty of Theory and Other Essa
16 E. P.
(FLotnh~rAo:IMeyrlın Prless, 1978) içinde s. 237. [Türkçe basımı, Teorinin Sefaleti çev
e ı, an ayın arı, 1995] ' ·
yeterince kapsanamadığına dair iddialar oldu. Ben, bu bilim insanlanndan
hiçbirinin, yeni bir açıklayıcı genellemeler kümesi üretmek için mevcut te-
ori ilc tarihi karşı karşıya getirme yoluna gitmemiş olduğunu savunurdum.
Immamıcl Wallerstcin ve Charles Tilly, mevcut büyük teorilerle, biraz
önce tartışılan dört bilim insanı kadar yakın eleştirel diyaloga girmiştir.
Ne var ki, bu tarih sosyologları yeni teorik savlar tiretmek için teori ilc ta-
rihi karşı karşıya getirme yoluna gitmişlerdir.
Wallcrstcin, inanırlığını yitirmiş eski paradigmaların yerine geçirmek
üzere yeni bir büyük paradigma üretmek amacıyla, hatta neredeyse sırf bu
amaçla, modernleşme teorilerine ve Marksist cvrimciliğc yönelik tarihsel
eleştirileri kullanmıştır. Ragin ve Chirot'nun Wallcrstcin'ın kapitalist dün-
ya sisteminin tarihsel sosyolojisiyle ilgili değerlendirmelerinden çıkan re-
sim budur. Toplumsal değişimi bütün ulusların geçtiği bir aşamalar dizisi
olarak kavramsallaştıran gcncllcştirici teorileri yerinden etmeye kararlı
olan, t:1kat idiogratik tarihe ya da habcrciliğc teslim olmak da istemeyen
Wallcrstcin, kapitalist dünya sistemini tekil bir bütünlük olarak olumlar.
Bu bütünlük, cşzamanlı bir şekilde yapısı ve dinamikleri tcorileştirilcrck
ve bir bütün olarak sistemin tarihini erken modern zamanlarda ortaya çı­
kışından bugüne kadar izlcnerck aniaşı lacaktır. Wallcrstcin 'a göre, bölge-
17
lerin, ulusların, sınıt1arın ve halkların değişik tarihleri de, onun zihnindc
modernleşme teorisiyle bağlantılı olan uluslar-arası nedensel çözümleme
yöntemleri kullanılarak değil, bütün soımıtlukları ve çeşitlilikleri içinde
tam olarak araştırılmalıdır. Aksine, Ragin ve Chirot'nun belirttikleri gibi,
bu tarihieric ilgili soruşturmalar ve karşılaştırmalar bir bütün olarak "dün-
ya sisteminin genel özelliklerini aydınlatmaya" yararlar. Wallcrstcin için,
tarihsel gcnelleme ile tarihsel çözümleme arasındaki çatışkının üstesinden
dünya sistemi perspektifiyle gelinir.
Charles Tilly'nin son yirmi yıldaki tarihsel sosyolojisinin öncelikli çiz-
gisi, Durkhcim'la ve onun modern cntelcktüel ardıllanyla, yapısal işlevsel­
b
u ciler ve "görcli yoksunlaşma" tcorisyenlcriylc bir tartışma olarak anlaşıla­
bilir. Tartışma ticarileşme, sanayileşme ve kcntlcşmc gibi uzun crimli sü-
reçler ilc ulusal devletlerin doğuşu ve şiddet eylemleri de dahil kolektif
I ·
ka bir it:ldcylc, Wallcrstein gibi Tilly de kendi zamanının standart so~o­
loji bilimine karşı koymaktadır. Fakat bu işi kuşkusuz' t:ırklı bir şekilde
yapmıştır. Lynn Hunt'ın anlattığı gibi, yeni bir büyük teorik paradigma
r
5
·
öne sürmek ve bu paradigmanın kavramsal dayatmalarma göre yeniden
tarihsel yorumlar yapmak yerine, Tilly tarihsel zamanın, özellikle Fransız
tarihsel zamanının uzun dilimleri için nice! veri tabanlarını bir araya töp-
~~
lamıştır. Ardıııdan, bazıları amaçlı bir biçimde Durkheinıci öncülerden ve
1
modernleşme öncüllerinden çıkarsanan, bazıları bizzat Tilly'nin kendisi-
nin tasarladığı (kısmen Marksist öncüller temelinde) kolektif eylemi açık­
lamak için "siyasal hareketlenme" modelinden hareketle geliştirilen alter-
natif nedensel hipotezlcrle bu. veri ta,banlar.ını bombardımana tutmuştur.
Tilly, özellikle son birkaç yılda, modernleşme teorileriyle de büyük bir
teorik savaş yürütmüştür -en azından bir adlandırmalar ve kavramlar sa-
vaşı. İster uluslar için olsun ister dünya sistemleri için olsun, genel olarak
toplumsal değişim diye bir şey olmadığında ısrar etmeye başlamıştır. Da-
ha çok, son birkaç yüzyılda modern dünyayı yeniden meydana getirmiş
olan devlet oluşuımı ve kapitalist birikim süreçleri gibi çağsal süreçler var-
dır. Tarih sosyologunun işi, bu çağsal süreçler arasındaki ilişkileri çözünı­
lemek ve bunların grup eylemi biçimleri bakımından sonuçlarını derinlc-
nıesine incdcmektir.ı 7 Ne var ki, şimdiye kadar Tilly'nin kendisi, sadeec
bir tek ulusal tarih için buna kalkışmıştır. Tilly'nin kendisi, kolektif eyle-
min nedenleriyle ilgili geneliemelere ulaşmak için grupların, bölgelerin ve
zaman dönemlerinin uluslararası karşılaştırmalarını kullanması gibi, nıak­
roskopik yapılar ya da eğilimler hakkında karşılaştırmalı tarihsel çözümle-
meler yoluyla genelleme yapmamıştır.
/8
incelediğimiz altı bilim insanına geri dönüp bakarsak, yapısal işlevsel­
cilerk ve modernleşme teorileriyle ya da ekonomik-determinist ve evrimci
Marksistlerle girdikleri tartışmaların çalışmalarına nasıl baştan sona nüfuz
ettiği çarpıcı bir şekilde ortaya çıkar. Bu tarih sosyologlarının hepsini ha-
rekete geçiren, değişik biçimlerde de olsa, teoriydi. Herhalde en çok Ei-
senstadt, Anderson ve Wallerstein içi!1 bu açıktır. Fakat, mevcut büyük
teorilerle tartışmak için seçtikleri tai·zlar Tilly>i nice! veri çözünılemeye,
Bendix'i ve Thompson 'ı tikel tarihierk ilgili anlamlı nitelendirmeler ve
yonınılar lehine açıklayıcı genclleme yapmaktan vazgeçmeye itmiş olması­
na karşın, bu dunıımın ötekiler için de geçerli olduğunu düşünüyorum.
Anderson, Bendix, Eisenstadt, Thonıpson, Tilly ve Wallcrstein, hepsi, ta-
rihsel incelemelerini çağdaş sosyolojinin hakim makro-teorik paradigma-
larıyla eleştirel de olsa yakın ilişki içinde yürütmüşlerdir.
TARIHSEL KALlPLAR IÇIN AÇIKLAMALAR GELIŞTIRME
Karl Polanyi 'nin, Marc Bl oc h 'un ve Barrington Moore, ]r.'ın çalışma­
sında da tarihsel olmayan büyük teorilerle eleştirel diyalog önemlidir. Fa-
kat, bu üç bilim insanından her biri, tarihsel toplumsal çözümlemeyi, ön-
17 Bkz. özellikle Charles Tilly, Big Structures, Large Processes, Huge Comporisons
(New Yorl<: Russell Sage Foundation, ı 989).
eelilde benim sonın-yönelimli diyeceğim şekilde yapar. Öncelikli ama~ ne
mevcut bir teorik perspektifi yeniden biçimienelirmek ya da uygulanamaz-
lığını açığa çıkarmaktır, ne de böyle bir perspektifi gözden düşürmek için
alternatif bir paradigma üretmektir. Aksine, öncelikli amaç, süreçte yararlı
ve geçerli görünen bütün kanıtlan kullanarak tarihsel kalıplardan anlam
çıkarmaktır.
Bloele ve Somers'ın aniartığına göre, Karl Polanyi'nin bilimsel çalışma­
sının büyük bir bölümü, liberal iktisadın ya da belirli Marksistlerin ekono-
mik determinizminin aşırı genellemelerini elcştirnıeye ve tarihsel olarak
değişen ekonomik kurumları, içinde işlev gördükleri bütünsel toplumsal
bağlamlar içinde çözümlemeye olanak sağlayacak kavramlar geliştirmeye
adanmıştır. Ne var ki, Bloele ve Samers'ın Polanyi'nin tarihsel sosyolojiye
en önemli katkısı dedikleri The Great Tmnsformationıda, açıklama nesne-
si özgül bir dünya tarihi süreciydi, Britanya merkezli 19. yüzyıl kapitalist
"piyasa topluımı"nun ortaya çıkışı ve sonraki krizleriydi. Wallerstein gibi
Polanyi de, t~uklı bir ölçekte de olsa, tekil bir durumu, tekil bir yapı ve
süreç bütünlüğünü açıklama zorluğuyla yüz yüzeydi. Block ve Somers,
Polanyi'nin piyasa toplumunun ortaya çıkışını ve krize girişini kavrams:ıl­
laştırmada kendisine yardımcı olması için "organik yanlış gelişme metafo-
/!)
ru"nu kullandığım anlatırlar. Bununla birlikte Polanyi'nin Britanya'daki
ve uluslararası sahnedeki tarihsel olayların tikel ardışıklıkianna işaret ede-
rek metafordan somut nedensel savlara gidip geldiğini de belirtirler. Zira
, . d
Polanyi (Biock ve Somers'ın it~ıdeleriyle) şunu biliyordu: "Metafor sa eec
bir bulgulayıcı (heıtristic) olarak işe yarayabilir;" Wallerstein 'ın dünya-sis-
temi modelinin sık sık yaptığı gibi, "s~wı desteklemek için kullanılamaz."
Ne var ki, Wallerstein'ın bedeti modernleşme teorisini yerinden etmek
için bir üst paradigma geliştirmek olduğu halde, Polanyi'nin The Gı'eat
Transjiırmationıdaki heddinin somut bir kurumlar ve olaylar kümesinden
birleşik bir anlam çıkarmak olduğunu kavradığımızda, Wallerstein ile Po-
lanyi arasındaki karşıtlık kolayca anlaşılabilir. .
Bu kitabın birinci ve son bölümlerinde tartışılan Marc Bloch ıle Bar-
rington Moore, tarihsel çalışmalarının ruhu ve yöntemleri bakıı~11.n.dan
Polanyi'ye ve özellikle birbirlerine benziyorlar gibi geliyor bana. Ilcısı de
teorik olarak bilgili ve cklektiktir: Chirot, Bloch'un Durkheim'ın sosyolo-
jik düşüncelerini ve sınıtlarla ilgili Marksist düşünceleri bildi~inc ve .b.ı~ı_ı­
lardan yararlandığına işaret eder. Smith, Moore'un yapısal ışlevsclcılıgın
ve evrimciliğin yanı sıra, (daha açık olarak) Marx'tan ve W eber'den dü-
şünce ödünç aldığını anlatır. Dahası, bütün öteki bilim insanları gibi
Bloch ve Moore da, aşırı soyut ve tek-t~ıktör-determinist teorilere k~u;şı
 eleştireldirlcr. Yine de ne bu tür teorilerle tartışmak için, ne de onları yer-
lerinden etmek için tazla çaba harcamazlar. Bunun yerine ikisi de önemli
tarihsel gerçekliklerden anlam çıkarmaya bağlı kalırlar; hangi biçimde
olursa olsun, bütünüyle yararsız teorileri büyük ölçüde göz ardı ederler.
Tar~hc iyi sorular sorabilmek ve çeşitli kanıtları yanıtlar tasadamak için
keşfetmek amacıyla hem Bloch, hem Moore başkalarından ödünç alabil-
dikleri ya da kendi teorik sonışturmalarının seyri içinde kendilerinin tasar-
ladığı bütün teorik önermelerin yardımını kabul ederler. İkisi de hipotez-
leri incelemenin ve tarihselnedensclliği ;1raştırmanın öncelikli tekniklerin-
den biri olarak karşılaştırmalı tarihsel çözümlemeyi kullanır.
Bloch 'un işi, diye yazar Chirot, "bize neyin gerçekleştiğini anlatmak ve
nedenini açıklamaktı." Bir tarihçi olarak, ortaçağ Avrupa toplıımunu an-
lamlı bir bütünlük olarak anlamak ve nispeten dayanıklı ve düzenli ekono-
mik, toplumsal, siyasal ve kültürel yaşam kalıplarının geçerli olduğu zaman
ve mek:ln sınırlarını bulmakla ilgilenir. Bloch 'un görüşüne göre, teorilerin
işi, tarihçiler tarafindan genelde kullanılmayan kaynaklardan gelen kanıtlar
dahil "tarihçilerin geçmişle ilgili sadece daha iyi kanıtlar aramalarına yar-
dım etmek"ti. Bölgesel ya da ulusal kalıpların karşılaştırılması, birden tazla
211 örneğe uygulanabilen geçerli nedensel genellemeler üretmek için olduğu
kadar, sahte genel açıklamalan reddedip verili durumlara özgü doğru bir
nedensel ardışıklıklar anlayışına ulaşmak için de yararlı olabilir.
Disiplin gereği bir tarihçiden çok bir sos)rolog olarak Barrington Mo-
ore ise, doğal olarak, gene savlar geliştinnele için tarihsel kanıtı kullanma-
ya Bloch'tan daha t;ızla ilgi gösterir. Örneğin, tanmcı devletlerden mo-
dern dünyaya giden alternatif "yollar"la ve adil olmayan toplumsal du-
rumlara insanın gösterdiği tepkilerle ilgili genellemeler bulmaya çalışır.
Fakat sözü edilen ikinci konu gibi oldukça soyut bir soruşturma konusu-
nu ortaya koyduğunda bile, Moore hızla somut tarihsel örneklere geçer.
Bloch gibi o da, vaka tarihi araştırmalarından, benzer ve t:1rklı vakaların il-
gili vcçhelerinin karşılaştırılmasından tikel ve genel nedensel bağlantılar
aı~layışını çıkarır. Den n is Smith şunu belirtir: Social Ori._qins of Dictatm·s-
hıp and Dcmoc1'acyıdc "Moorc'un her ulusal durumla ilgili değerlendir­
mesi, öteki toplumlara ayrıntılı ve ineeliidi çapraz göndermelcrle kesintiye
uğrar. Bu göndermclcr, salt bir süs olarak değil, okuyucunun gözleri
önünde inşa edilmektc olan bir savın özsel malzemesi olarak sunulur."
Moore, ortaya çıkmakta olan kendi savmın açısından özellikle güç bir du-
nımla karşılaştığında, diğer analizcilerin yapabileceği gibi bunu önemse-
ınemek ya da göz ardı etmek yerine, bunun için daha fazla zaman harcar
-örneğin, Social Originsıdc Hindistan konusunda olduğu gibi.
Hem Bloch, hem Moore açıklayıcı geneHemeler geliştirmeye ya da
onlardan yararlanmaya Bendix ya da Thompson'dan daha çok ilgi göste-
rir; yine de, onların yaklaşımından elde edilen olası teorik kazançlar, söz
gelimi Wallerstein ya da Eisenstadt'ın ulaştıklarından çok daha müteV<lZI
ve sınırlı görünebilir. Bu görüntü yanıltıcı olabilir. Daniel Chirot, Marc
Bloch 'un çok gizemli bir tarihsel sorun gibi görünen şeyle -"kral doku-
nuşu," krallara atfedilen hastalıklan sağaltına yeteneğiyle ilgili Avrupa içi
inanç varyasyonları- ilgili karşılaştırmalı incelemesiyle "toplumsal değişi­
min önemli bir genel kuralı"nı gösterebildiğini ileri sürer. Bloch'un savı
"catcat1ı teori inşa etmeye bulaşmamış" olmasına karşın, diye ileri sürer
Chirot, "bir karizmayı rutinleşti rm e örneği üzerine [en] namusltı incclc-
me"dir. Chirot, bu incelemenin genelleştirilcbilir sonuçlarının "başka dö-
nemleri ve zamanları inceleyenlere ilginç sorular sorma ve kararsız yanıt­
ları gösterme olanağı" verebileceğini vurgular. Kuşkusuz, iyi bir makro-
sosyolojik teorinin yapınası gereken şey de budur. Her zaman yapılması
arzu edilen tek şey bu olabilir.
Son hesapta, Marc Bloch ve Barrington Moore gibi sorun-yönelimli
tarih sosyologları, toplumsal yapılar ve toplumsal değişim hakkında, üst
teorik paradigmaları yeniden biçimlendiren ya da onlarla tartışan tarih
sosyologlarından f..'lzlasını bize anlatabilirler. Bu kitapta tartışılan bilim in- 21
sanlarının başarılarının karşılaştmlmasından öğrenilccek en önemli ders-
lerden biri de bana göre budur. Ne var ki, her okuyucu izleyen bölümleri
okurken, kendisi için verimli teorileştirme ile inandırıcı tarihsel çözümle-
menin nasıl en iyi birleştirildiğini değerlendirme tirsarı bulacaktır. Değer­
lendirmeler ne kadar değişik olursa olsun, onların güçlü ve zayıf yanları
anlaşılabilir; birazdan tanışacağımız olağanüstü bilim insanlarından her
bir-i bu meydan okumayla yüz yüze kalmıştır. Ve her biri, bu meydan
okumaya dikkate değer bir başarıyla karşılık vermiştir. Bir bütün olarak,
"tarihsel kapsamlı bir kavrayışa ve tarihsel malzemeden tam yararlan-
ma"ya dayanan sosyolojik araştırma geleneğini ölçülemez derecede zen-
ginleştirmişlerdir.