ÇIN KAYNAKLARINA GORE MİLATTAN ÖNCEKİ

TÜRKLERİN YURDU

NURANİYE H. EKREM*

B ilindiği gibi, T ürklerin ilk y urdu meselesi, hâlâ aydınlanm am ış b ir

konu olup; gerek Türkiye’de, gerekse A vrupa’da birçok araştırm alar yapıl­
mış ve çeşitli g ö rü şler ileri sürülm üştür. Bazı araştırm acılar kazı b u lu n tu ­
ların a, bazı araştırm acılar tarih sürecinde göçebe in san lara ait olan
kültürlere, bazıları ise Türk dili konu su n u araştırarak , T ürklerin ilk y u r­
du h ak kında değişik fik irler ortaya koym uşlardır. Tarihçiler, Çin kaynak­
ların a dayanarak Altay D ağlarını, T ürklerin anay u rd u olarak kabul
ederken; sanat tarih çileri Tanrı D ağlarının kuzey sahasını, bazı k ü ltü r ta­
rih çileri ise İrtiş-U rallar arasını veya Altay-Kırgız bozkırları arasını ya da
Baykal G ölü’n ü n güneybatısını gösterm işlerdir. Bazı dil araştırm acıları da
A ltayların do ğ u su n u n veya K ingan silsilesi bölgesinin ya da 90. boylam ı­
n ın doğusunun, T ürklerin anayurdu olm ası gerektiğini düşünm üşlerdir.
Bazıları Altay-Ural dağları arası, h attâ H azar D enizi’n in kuzeydoğu boz­
k ırların ın asıl Türk y u rd u olduğu ih tim alin i ileri sü rm ü şlerd ir.1

Çin kaynaklarından y ararlan an araştırm acılar, genellikle, yazılması

M.Ö. 86 yılında tam am lanm ış olan Ssu-m a-chien’m Shih-chi (Tarihî H atı­
ralar) adlı eserine dayanm ışlardır. A slında Shih-chi, k en d in d en önce ya­
zılmış olan 30’dan fazla esere dayanarak yazılm ıştır. Shih-chi adlı kitapta
H u n lard an önceki Proto-Türk kavmi oldukları kabul edilen Ju n g ve Ti gi­
bi kavim lerden söz edilirken, bu kavim lerin M.Ö. 8. yüzyılda Ç in’in kuze­
yinde yaşadığı kaydedilm iştir. Oysa çok daha önceleri, yani M.Ö. 2000’li
yıllarda Türk m illetine m ensup olan ve Çin kaynaklarında “ uzaktan ge­
len kavim ler” diye bahsedilen kavim hakkında, Çin dışındaki tarihçiler,
yeterli araştırm a yapm am ışlardır. Söz konusu “ uzaktan gelen kavim ler’-
’in (Kui-fanglar) M.Ö. 3. yüzyılda ortaya çıkmış olan H u n ların ataları ol­
duğu Wang-kuo-wei tarafın d an ileri sü rü lm ü ştü r.2 Y ukarıdaki kaynak ve
araştırm a sonuçlarına, ayrıca arkeoloji b u luntularına, antropoloji, dil, kül­

* H acettepe Ü niversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölüm ünde Doktora öğrencisi.

1 İbrahim Kafesoğlu, Türk M illi Kültürü, Boğaziçi Yayınlar, İstanbul 1988, s. 47.
2 Wang-kuo-wei, Wang-Kuarı T ’a ng Araştırmalar, Wen-hua Neşriyat Şirketi, Tai-pei 1968,
s. 564-568.
1014 NURANİYE H. EKREM

tü r k o n u ların d ak i verilere dayanarak b u g ü n k ü Kafkasya, Suriye ve A na­

dolu gibi büyük b ir alanda T ürklerin ataları olan eski Proto-Türklerin
otu rm u ş olabileceği ileri sü rü lm ü ştü r.3

B ilindiği gibi, M.O. T ürklerin y urdu h ak k ın d a ileri sürülm üş fik irler

genellikle tah m in î olup, hâlâ kesinlik kazanm am ıştır. Dolayısıyla ü zerin ­
de çok çalışılması ve tatm in edici belgelerle kanıtlanm ası gerekm ektedir.
Ayrıca, yapılan çalışm alar daha çok H unlar ile ilgili olm asına rağm en, Hun-
ların oturduğu bölgeler dahi n et b ir şekilde ortaya konulm uş değildir. H u n ­
la r d ah il, M.O. T ü rk ler ve o n la rın o tu rd u ğ u b ö lg e le rin h en ü z
aydınlanm am ış olması, bizi, ilk Proto-Türklerin oturduğu bölgenin ve Hun-
ların hüküm dar otağının nerede olduğu gibi konular hakkında düşünmeye
sevk etm ektedir.

M.O. ilk Türk y u rd u h ak k ın d a gerek eski Yunan ve Roma kaynakla­

rın d a, gerekse eski Çin ve H in t kaynaklarında çok az belge b u lu n m ak ta­
dır. Bu konuda ilk olarak eski G rek tarihçisi H erodotes’in Tarih adlı
eserin d e4, Zeki Velidi Togan ve diğer birçok tarih çiler tarafın d an T ürkler
o lduğu5 tah m in edilen SkythTer (İskitler) h ak k ın d a bilgi bulunm aktadır.
Çin’in H an Sülâlesi’n in (M.Ö. 206-M.S. 23) tarihçisi Szu-ma-ch’ien’ın yaz­
dığı Shih-chi (Tarihî H atıralar) adlı eserde ve daha sonra yazılmış olan Han-
shu (H an Sülâlesi Tarihi) gibi eserlerd e H u n lar h ak k ın d a özel b ir bölüm
halin d e bilgi verilirken, H u n lard an daha önceki Türk kavim leri olduğu
bilinen Ti, Jung, Ch’üan-yi, Hsien-yü, Kui-fang ve Yan-yünler h akkında
ise yeterli bilgi bulunm am aktadır. Dolayısıyla Çin’in resm î kaynakları olan
Shih-chi ve Han-shu gibi eserlere göre, çok d ah a önceleri yazılmış olan ve
söz konusu k itap ların yazılm asında kaynak teşkil eden felsefe, fal, şiir, tıp
gibi 30’u aşkın en eski Çin kaynak kitaplarına ve arkeoloji b u lu n tu ları olan
Bam bu ve Tunç yazıtları gibi eserlere, ayrıca son zam anlardaki arkeolojik
b u lu n tu lar ve bu konu ile ilgili araştırm a sonuçlarını da d eğ erlen d irerek
yapılmış çalışma sonuçlarına dayanarak M.Ö.’ki Türklerin yurdunu ana hat-
larıyla belirtm eye çalışacağız.

3 Erkin Ekrem, Türk Yurdu, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü D ergisi, 1994, s. 480.
4 H erodotes, I, 103-106.
5 H eredot’un “Tarih” adlı eserinde yer alan İskitler (H erodot, I, 103-106) in etn iği hak­
kında İran, Slav ve Ural-Altay ırklarından olduğuna ait üç görüş bulunm aktadır. Bazı tarih­
çiler, İskit’in Türk olabileceğini ileri sürmüşlerdir. Ayrıntılı bilgileri için bakınız Z.V. Togan,
Sakalar, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, İstanbul 1986, 5, 17, s. 20-24. A. Caferoğlu, Türk Dili
Tarihi, I, Edebiyat Fak. Basımevi. İstanbul, 1958, s. 51. Ekrem Memiş, İskitlerin Tarihi, Sel­
çuk Ünv. Konya, 1987, s. 22-24. İlham i Durmuş, İskitler, Türk Kültürünü Araştırm a Ens. A n­
kara 1993, s. 39-59.; Togan, 1981: 35.
 ÇİN KAYNAKLARINA GÖRE TÜRKLERİN YURDU 1015

B ilindiği gibi şim diye dek yapılan çalışm alarda, T ürklerin a tala rın ­
dan söz edilirken, genellikle H u n lard an bahsedilir. H u n ların sağlıklı b ir
devlet ve m ükem m el b ir askerî yapıya sahip olarak, d ö n em in in kuvvetli
im p aratorlukların d an b iri olması bize, H u n lard an daha eski ve H un im p a­
rato rlu ğ u m u n ortaya çıkışında önem li ro ller üstlenm iş b ir ya da birkaç
tem el siyasî top lu lu ğ u n b u lu n d u ğ u n u gösterm ektedir. H u n ların tem elini
oluşturan bu siyasî to p lu lu k ların n ered e o tu rd u ğ u sorusu, bu çalışm am ı­
zın tem elini o lu ştu ran kon u lard an d ır.
Bu çalışm am ızda H u n lard an önceki Proto-Türk kavim lerin o tu rd u ğ u
bölgeleri tespit ed erk en , Shang Sülâlesi dönem i (M.O. 17.-11.yüzyıllar) ve
C hou Sülâlesi d önem i (M.O. ll.yy-M.O. 256) olarak ayırıp, o d önem lerde
faaliyet gösteren ve araştırm acılar tarafın d an Proto-Türk o ld u k ları kabul
edilen kavim lerin sadece o tu rd u ğ u bölgeler ile H u n ların y urdu ve H un
h ü k ü m d a rla rın ın otağını, belgelere dayanarak an a hatlarıyla tespit etm e­
ye çalışacağız.
Shang Sülâlesi d ö n em in d e (16.-17. yüzyıllar) Çin yazısının ortaya çık­
masıyla birçok m eselenin çözüm ü kolaylaşm ıştır. T arihî eserlere göre
Shangların kuzeyinde Proto-Türk oldukları kabul edilen Kui-fanglar, Kung-
fanglar ve Tu-fanglar gibi kavim ler b u lu n m ak tad ır.6

Proto-Türk kavmi olan K ui-fangların yaşadığı bölgenin n ered e o ld u ­

ğu hakkında bazı kaynaklarda değişik yerlerd en bahsedilm ektedir. Shih-
chin adlı kitaba göre Kui-fang, “ Uzaktaki M em leket” an lam ın d ad ır.7 Bazı
eski kaynaklara göre, K ui-fangların kuzey bölgesinde o tu rd u ğ u 8, bazı eski
kaynaklara göre de Batı Bölgesi’n d e (Türkistan) o tu rd u k ları yazılm akta­
dır.9 Bambu Üzerine Yazılmış Tarih Yazıları adlı kitapta K ui-fangların Çin’in
güneyinde o tu rd u ğ u kaydedilm ektedir.10 Wang-kuo-wei, tüm ta rih î eser­
leri ve arkeolojik araştırm aları sonunda b u lu n an tunç yazılarını inceleye­
rek, K ui-fangların yaşadığı bölgelerin bugünkü Çin’in Shan-hsi eyaletinin
kuzeybatısındaki bölgeler oldu ğ u nu , yani Shang m em leketini yarı çem ­
b er halinde k u şattıklarını ileri sü rm ü ştü r.11 Ç inli tarih araştırm acısı
Ch’ing-chung-m ien, M.O. 8. yüzyılın başlarında devlet kuran Ch’uların kül­

4 Erkin Ekrem, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Kavimleri (Yayınlanmamış Yüksek Li­
sans Tezi), 1995, s. 28-32.
7 Yüan-Yüan, On Üç Klasik Kitap, Chung hua Kitabevi, Pekin 1979, s. 553.
8 Ortak Çalışm a, Çin’in Kuzey Milletleri İle Olan İlişkisinin Tarihi, Chung-kuo she hui K’e-
hsüeh-yüan neşri, Pekin 1987, s. 36.
9 Wang-kuo-wei, a.g.e., s. 568.
10 Wang-kuo-wei, a.g£., s. 5603-5604.
11 Wang-kuo-wei, a.g£., s. 568.
1016 NURANİYE H. EKREM

tü rü ve ta rih i h ak k ın d ak i çalışm alarını içeren Ch’u Şiirlerindeki Türkçe Ke­

limeler adlı kitap ve m akalesinde, Ch’u ların O rta Asya’dan kuzeye (Güney
Sibirya) d aha sonra Ç in’in güneyindeki H u-nan, H u-pei eyaletlerine ta­
şınm ış o ld u ğ u n u ve Ç in’in güney bölg elerin d e de Proto-Türklerin var ola­
bileceğini ileri sü rm ü ştü r.12 Çin’in eski kaynaklarındaki kayıtlara bakarak
acaba Kui-fanglar, C h’u la rın ataları olabilir mi sorusu akla gelirken, söz
konusu Ch’uların, Divanü Lugat-it-Turk'te kaydedilm iş ve Zeki Velidî Togan’-
ın eserin d e de yer alan “ Çu rivayeti” 13 ile b ir b ağlantısının olabileceğini
düşü n m ed en geçem iyoruz. Çince kaynaklardaki bu belgeler, bizi Kui-
fan g larm Çin’in güneyinde o tu rd u ğ u sonucuna götürm ektedir.
Shang Sülâlesi d ö n em in d ek i (M.Ö.16.-11. yüzyıllar) Proto-Türk kavim-
le rin d e n olduğu b ilin en Kung ve T ’u ların o tu rd u ğ u bölge h ak k ın d a Çin
bilgini Kuo-mo-jo, araştırm aları sonucunda ve diğer Çince kaynaklara da­
yanarak K ungların, Shang Sülâlesi’n in kuzeybatısında, bugünkü İç Mo­
ğolistan’ın H e-t’ao adlı yerinde Tu’lar ise S hangların kuzeybatısında veya
kuzeyinde olması gerektiğini, b u g ü n k ü Shan-hsi eyaletinin kuzeyinde
o tu rd u ğ u n u ileri sürm üştür. Bu iki Proto-Türk kavmi, S hangların başken­
tine ortalam a beşyüz kilom etrelik m esafededir.14 Kung ve T ’u kavmi, Kui-
fanglara göre S hanglara yakındır. Yani bug ü n k ü Shan-hsi eyaletinin ku­
zeyinde ve İç M oğolistan’ın kuzeyindeki büyük yaylada yaşayan kuvvetli
iki kavim dir.15 C hou Sülâlesi d ö n em in d e (M.Ö. ll.yy.- 256) C h o u ların k u­
zeybatısında Proto-Türk o ld u k ları kabul edilen Hung-yi, Hsun-yü, Hsien-
yün, Ch’uan-jung, Ju n g ve Lu-hung-jung, Li-jung, C hiang-jung ve Li gibi
kavim ler b u lu n m ak tad ır.16
Proto-Türk kavmi olan H ung-yilerin diğer adı K’un-yi idi. O nlar Chou-
la rın lid eri Ku-kung T ’an-fu d ö n em in d e (M.Ö. 12. yüzyıl) Shan-hsi eyaleti­
n in kuzeybatısında yaşıyorlardı.17 H ung-yiler, Ch’ün-chiu d önem inde
(M.Ö.770-481) Ch’uan-jung (Köpek Jung), M uharip D evletler dönem in de
(M.Ö. 481-220) ise “T i” deniliyordu.18 H sia dönem indeki (M.Ö. 22.-17. yüz­
yıllar) Ch’uan-yiler, Shang d ö n em in in son zam an ların d a Hung-yi adıyla
ortaya çıkm ışlardı. Proto-Türk kavmi olan Hung-yiler, Bambu Üzerine Yazıl­

12 Lin-Kan, Göktürk ve Uygur Tarihine Dair Araştırmalardan Seçmeler, Chung-hua Kitabevi,

Pekin, s. 888-892.
13 Zeki Velidî Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981, s. 13-14.
14 Tıan-Chi-Chou, Chin Sülalesi’nden Önceki Milletlerin Tarihi, Jen men chu pan she, Cheng-
tu, 1968, s. 269.
15 Ma-ch’ang-shou, Kuzey Tiler ve Hunlar, San Han shu chü, Pekin 1962, s. 3.
16 Erkin Ekrem, a.g.e., Ankara 1995, s. 38-83.
17 Yüan-Yüan, a.g.e., s. 509-512.
18 Ssu-ma-ch’ien, Shih-Chi (Tarihî Hatıralar), Chung-hua Kitabevi, Pekin 1075, s. 2884.
 ÇİN KAYNAKLARINA GÖRE TÜRKLERİN YURDU 1017

mış Tarih Yazıtları adlı esere ve W ang-kuo-wei’n in araştırm a sonuçlarına

göre M.O. 1081 senesinde C h o u ların batısın d a o tu rm u şlard ır. Bu kavim,
M.O. 1081-1025 yılları arasın d a C h o u lu ar ile yapılan savaşlar sonucunda,
Ç in’in kuzeybatısına h attâ kuzeydoğusuna göç ed erek gittiği b ölgelerde­
ki diğer kavim ler ile (Eski T ürkler ve M oğollar) kaynaşm ışlar, daha sonra
da b ir başka kavim adı ile ta rih sahnesine çıkm ışlardır.19

Proto-Türk kavmi olan Hsün-yüler, kuzeydeki T iler ile aynı kavim olup,
dah a sonra ortaya çıkacak olan H u n lar ile de aynı kavim dir.20 Shih-chi adlı
kitabın Beş İm p arato r Tezkeresinde: “Sarı İm parator, H sün-yüleri kuzeye
kovm uştur” diye yazılm aktadır.21 Aynı eserin H u n lar tezkeresinde ise
“ İm p arato r Yao ve Yü d ö n em lerin d en (Hsia Sülâlesi’n d en önceki rivayet­
lerde bahsedilen hüküm darlar) evvel, kuzeyde Shan-junglar (D ağjungları),
H sien-yünler ve H sün-yüler yaşıyordu” diye yazılm aktadır.22 Han Sülâlesi
Tarihi (M.Ö. 206- M.S. 220) adlı eserde de aynı kayıt yer alm aktadır. Hsün-
y ülerin yaşadığı bölgeler h ak k ın d a yukarıda yararlandığım ız kaynaklara
göre, Çin’in kuzey bölgelerinde o tu rd u k ları ortaya çıkm aktadır; ancak söz
konusu kuzey bölgesinin n eresin d e o tu rd u k ları h ak k ın d a kesin b ir bilgi
kaydedilmemiştir. Bazı araştırm acılara göre Hsün-yüler, Çin’in He-pei (Sarı
N eh rin kuzeyi) ve H e-nan (Sarı N eh rin güneyi) eyaletlerinin kuzeyinde
yaşadıklarını ileri sürm üşlerdir. Bazı araştırm acılara göre de Hsün-yüler,
H e-pei ve Shan-hsi (Dağın batısı) eyaletinin güneyinde yine bazı araştırı­
cılara göre ise, H sün-yüler, Shân-hsi (Shan adlı yerin batısı) ve Shan-hsi
(Dağın batısı) eyaletlerinin batı tarafındaki bölgelerde yaşamışlardır.23 Eğer
yukarıdaki id d ia la r d oğru ise H sün-yülerin bugünkü Ç in’in o rta kısm ın­
da yaşadığı ortaya çıkmaktadır. A ncak Wang-kuo-wei’n in araştırm asına da­
yanırsak Çin’in orta kısm ının, H sün-yülerin saldırı düzenlem ek için gittiği
bölgeler olup, aslında H sün-yülerin bug ü n k ü Kan-su ve Shan-hsi eyaletle­
rin d e ve İç M oğolistan bölgelerinde, yani Çin’in kuzeybatı bölgelerinde
yaşadıkları ortaya çıkmaktadır..24 Bu açıklam alara göre Hsün-yü ve yaşadı­
ğı bölgeler aynıdır. Sadece, saldırı düzenlediği zam anlarda Çin bölgeleri­
ne girseler de asıl o tu rd u k ları bölgeler Ç in’in kuzeybatı taraflarıdır.
Proto-Türk kavmi olan Hsien-yünler, C hou dönem inde (M.Ö. 1027-782)
faaliyet gösterm iştir. T arihî kayıtlarda, H sien-yünlerin n ered e o tu rd u ğ u

19 Erkin Ekrem, a.g£.,Ankara 1995, s. 50.

20 Yüan-Yüan, a.g.e., s. 2675.
21 Pan-ku, a.g.e., s. 2b.
22 Ssu-ma-ch’ien, a.g.e., s. 2879.
23 Yüan-Yüan, a.g£., s. 28-29.
24 Wang-kuo-wei, a.g.e., s. 576-577.
1018 NURANİYE H. EKREM

ile ilgili açık kayıt bulunm am aktadır. A ncak bazı kayıtlara dayanarak o n ­
ların n ered e o tu rd u k ların ı tah m in edebiliriz.
Shih-chin (Klasik Şiirler) adlı k itapdaki Liuh-yüeh (H aziran) adlı şiire
göre Choular, H sien-yünleri, T ’ai-yüan (Shan-Hsi eyaletinin T ’ai-yüan şeh­
ri) adlı yerden kovm uştur.25 D iğer Pu-chi-tung adlı tunç yazıtına göre
H sien-yünlerin kuzeydeki Luo (Shan-hsi eyaletinin kuzey doğusunda) ad ­
lı yerde o tu ru y o rlard ı.26 Bu kaynaklara göre, H sien-yünler, Shan-hsi ve
Shân-hsi eyaletlerinin arasın d a o tu ru y o rlard ı.
Proto-Türk kavmi olan Ch’üan-junglar (Köpek Ju n g la r)’ın o tu rd u ğ u
bölgeler de açık yazılm am ıştır. Fakat Mu-t’ien-tzu Tezkeresi (Mu Im parato-
r u ’n u n Tezkeresi) adlı eserde: “İm p arato r Mu, kuzeydeki Ch’üan-junglara
sefer yaptı. Yenilgiye uğrayan Ch’üan-junglar Tang-yang N eh ri’n in (Shan-
hsi eyaletindeki Tang-he nehri) güneyinde, im p arato r M u’yu ağırladı” diye
yazılm aktadır.27 Bu kaynağa göre Ch’üan-junglar, Shan-hsi eyaletindeki
Tang-he N eh ri’n in civarında yaşıyor olm alılar.
Junglar, Kuzey Ju n g lar ve Batı Ju n g lar diye ikiye ayrılırken Kuzey Jung-
lar, eski Proto-Türk tipi, Batı Ju n g la r ise d ah a çok T ib et u n su ru taşım akta­
dır. Batı Ju n g la rın içinde Türk u n su ru taşıyan bazı Ju n g la r da vardır.
Proto-Türk tip in d ek i Kuzey Ju n g lu la rın o tu rd u ğ u bölge h akkında E rkin,
bugünkü Ç in’in, Shan-hsi, Kan-su eyaletlerinin kuzeybatısında olduğunu
ileri sürm ektedir.28
Proto-Türk kavmi olduğu kabul edilen Lu-hung-junglar, ilk olarak bu­
günkü K an-su’n u n T un-huang adlı bölgesinde yaşamışlar, daha sonra He-
n an ’ın L u-hung bölgesine taşınm alarıyla Lu-hung-jung adını alm ışlardır.
Lu-hung-junglar, M.O. 637 senesinde, Ch’in ve C hin adlı iki derebeyliğin
sıkıştırm asıyla Yi-ch’uan (Yi N ehri) adlı yere taşınm ışlardır.29 Yi-ch’üan
bugünk ü H e-nan eyaletinin Yi N ehri civarında olup, bu bölgenin g ü n ü ­
m üzdeki adı L u-hung’dur. O n ların o tu rd u k ları bölge dağın kuzeyinde ol­
duğu için Ym-jung (Kuzey Jung) da denilm iştir.30
Tso-chuan’a göre, Lu-hung-junglar, Yun soyadlı Ju n g la rd a n olup, çok
eskiden Ch’in ve C hin d ev letlerinin arasın d a yaşam ışlardır.31 M.O. 605 se­

25 Yüan-Yüan, a.g£., s. 424.

26 Wang-kuo-wei, a.g£., s. 2045.
27 Shen-Yüeh, M u’T ’ian-Tzu-Chuan (im parator Mu’nun Tezkeresi) Shang-wu Basımevi,
Shang-hai 1988, s. 3.
28 Erkin Ekrem, a.g£., Ankara 1995.
29 Yüan-Yüan, a.g£., s. 1813.
30 Ch’eng-Yün-lin, Milletler Sözlüğü, Chung-hua Kitabevi, Pekin 1987, s. 601.
31 Yüan-Yüan, a.g£., s. 1813.
 ÇİN KAYNAKLARINA GÖRE TÜRKLERİN YURDU 1019

n esinde Ch’u devleti (bugünkü H e-pei ve H u-nan eyaletinin kuzeyinde)

L u-hung-jungların bölgesini işgal edince b ir g ru p L u-hung-junglar, C hin
devletine esir olup C hiu-chou adlı yere yerleşm işlerdir.32
Proto-Türk kavmi olan Li-junglar, g ü nüm üzdeki Ç in’in Shan-hsi eya­
letin d ek i L in-tung bölgesinde yer alan Li-shan d ağ ların ın civarında yaşa­
m ışlardır. Li-junglar, Batı C hou d ö n em in d e (M.Ö. 1027-771), kuzeyden
gelerek buraya yerleşm işlerdir.33
Proto-Türk kavmi olan Chiang-junglar, Proto-Türk kavmi olan Lu-hung-
ju n g la r ile aynı bölgede, yani T ung-huang’da yaşam ışlardır.34
Proto-Türk kavmi olan Tiler, a) Kuzey Tiler, b) Beyaz Tiler, c) Uzun
Tiler, ve d) K ırm ızı T iler diye ayrılm aktadırlar. Ma-ch’ang-shou’n u n araş­
tırm asın a göre, T i ve Jun g lar, H u n ları o lu ştu ran tem el kavim lerdir. A raş­
tırm acı, “T i” ile “J u n g ” la rın Shang d ö n em in d ek i Kui-fang, C hou
dön em in d ek i H sian-yünlerle aynı ırk tan o ld u ğ u n u ileri sürm ektedir.35
Chou Sülâlesi Tarihi adlı kitabın, Ch’i-hu Tezkiresi’n d e şunlar yazılm akta­
dır: “ Ch’i-hu’n u n diğer adı Pe-luo-ch’i olup, C hin d ö n em in d ek i (265-420)
H u n la rın b ir boyu olm alıdır. Bazı kişiler, C h’i-huların S han-junglar (Dağ
Ju n g ları) ile K ırm ızı T ile rin evlatları o ld u ğ u n u ileri sürerler. D illerini de
K uzeylilere b en zer” diye yazm aktadırlar.36 C h’ing-C hung-m ien’ın ku llan ­
dığı b ir başka kaynağa göre, C h’i-hular eski Beyaz T ile rin bölgesinde ya­
şam aktadır.37 Türkiye’de Ö zkan Izgi, Em el Esin, İb rah im Kafesoğlu, Zeki
Velidî Togan gibi bilim ad am ları T iler ile ilgili araştırm alar yapm ışlar­
dır.38 Proto-Türk kavmi olan T ile rin o tu rd u ğ u bölge h ak k ın d a Zeki Velidî
Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş adlı kitab ın d a Chavennes, G rjim ailo ve
De G root gibi b ilg in lerin g ö rü şlerin e yer verm iştir.
C havennes’e göre Kuzey Çin’de: Shan-hsi eyaletinde Sarı N eh ir’in bo­
yunda, onun batısı ve kuzeyine uzanarak ve Ç inlilere komşu olarak, M.Ö.’ki
devirlerde yaşamış olan kavim lerin kuzeyi, Çin kaynaklarında T i adı ile,
batısı Ju n g ismi ile ad lan d ırılm ıştır.39 Togan’a göre T iler daha sonra Ting-
ling ismiyle bilinen kavim lerin atalarıdır. G rjim ailo’ya göre Tiler, M.Ö. 463

32 Yüan-Yüan, a.g£., s. 2100.

33 Ch’eng-Yün-lin, a.g.e., s. 950.
34 Erkin Ekrem, a.g£., Ankara, 1995, s. 64.
35 Wang-kuo-wei, a.g.e., s. 565-568.
36 Lin-Hu-Te-Fen, Chou shu (Chou Sülalesi Tarihi), Chung-hua kutabevi, Pekin 1971, s. 896.
37 Ch’ing chung-m iE, Sui ve T ’a ng Sülalesi Tarihi, C hung-hua Kitabevi, Pekin 1982, s. 459.
38 Özkan İzgi, “Orta Asya’nın Türkleşm esi”, Tarih Enstitüsü Dergisi, XII. Ankara 1981-82,
s. 630.
39 Zeki Velidî Togan, Tarihte Usûl, Enderun Kitabevi, İstanbul 1985, s. 400.
1020 NURANİYE H. EKREM

senesinde kuzeye göç ed erlerk en , b ir kısm ı da M.Ö. 200-85 yılları arasın ­

da Selenge N ehri havzası arasın d a yaşam ışlardır. T iler M.Ö. 85 senesinde
H unlar tarafından m ağlup edilip kendilerine tâbi edilmiştir. Ting-linglerin
(Ti) diğer batıda kalan kısm ı aynı senelerde S ırderya ve İrtiş N ehri a ra ­
sındaki sahaları, yani şim diki Kazakistan’ı işgal eden büyük b ir kavim ola­
rak ortaya çıkm ışlardır.40
De G ro o t’a göre, T i ve Ju n g la rın M.Ö. 5. asrın o rtasın d a M oğolistan’a
ve T ürkistan’a göç etm elerin d en önceki hayatlarıyla ilgili Çin kayıtların­
da şunlar an latılm aktadır: “T iler Ç in’in kuzey ve batı tarafların d a Shan-
hsi vilayetinin kuzey ve güneyinde sürekli olarak büyük vilayetlerin sahi­
bi idiler. Çin kaynaklarında Kızıl T iler en son M.Ö. 588’de, Beyaz T iler
de M.Ö. 453’de zikredilm iştir. Yani Tiler, bu ta rih le rd e n sonra M oğolistan
ve Türkistan tarafların a göç etm işlerdir.”41
Proto-Türk kavmi olan Kuzey Tiler, Çin’in kuzey tarafların d a o tu rd u k ­
ları için bu adı alm ışlardır. Çin kaynaklarında Kuzey T ile rin tam olarak
n ered e o tu rd u k ları kaydedilm ezken, sürekli Ch’i, H sin ve Wei m em leket­
lerine saldırı düzenleyerek, bugünkü Çin’in Shan-hsi, He-pei, H e-nan eya­
letlerin e geldikleri yazılm aktadır. Bu sald ırılar so nucunda T iler M.Ö. 661
senesinde H sin m em leketini, M.Ö. 660 senesinde ise Wei m em leketinin
to p rak ların ı ellerine geçirm işlerdi.42 Tiler, YVeileri m em leketlerinden ko­
varlarken, H sin m em leketinin to p rak ların d a M.Ö. 229 H aziran tarih in e
kadar o tu rm u şlard ı.43 T iler çok kuvvetli b ir topluluk olup, Çin’in orta böl­
gelerine kadar gidebilm işler ve bu bölgedeki çeşitli derebeylikleri m ağ­
lup ederek, to p rak ların ı ellerin d en alm ışlardır.
M.Ö. 627 senesinde YVeilere karşı yenik düşen Ti toplum u parçalanınca
yerine Beyaz Ti, U zun Ti ve K ırm ızı T iler ortaya çıkm ıştır. M.Ö. 541 sene­
sinin H aziran ayında C hinlerin düzenlediği b ir saldırıda Beyaz T iler m ağ­
lup olunca yerine d ö rt tane kabile yani, H e-pei eyaletinin C hen-ting böl­
gesinde yaşamış olan Hsien-yü kabilesi, H e-pei eyaletinin Sung-ch’en böl­
gesindeki Fei kabilesi, He-pei eyaletinin C hin nahiyesindeki Ku kabilesi
ile Chou-you kabilesi gibi ufak am a kuvvetli to p lu m lar geçm iştir.
Beyaz Ti to p lu m u n u n en kuvvetli kavmi olan H sien-yüler, M.Ö. 774
senesinde bugünkü Shân-hsi, Shan-hsi eyaletlerinin arasında yaşadıkları­
nı, Çin kaynakları kaydetm ektedir.44 Hsien-yü kavmi Beyaz Ti toplum u-

40 Zeki Velidî Togan, a.g£., İstanbul 1985, s. 400.

41 Zeki Velidî Togan, a.g£., İstanbul 1985, s. 401.
42 Yüan-Yüan, a.g£., s. 1786-1791.
43 Yüan-Yüan, a.g£., s. 1791.
44 Ch’eng-Yün-lin, a.g£., s. 1187.
 ÇIN KAYNAKLARINA GORE TÜRKLERİN YURDU 1021

n u n zayıflamasıyla ancak M.O. VI. yüzyıllarda ortaya çıkmış ve diğer üç

kabileye ö n d erlik etm işlerd ir.45 D aha sonra Proto-Türk kavmi olan bu
H sien-yüler bazı Fei, Ku ve Chao-you gibi kendi öz kabileleri ile birlikte
b u g ünkü H e-pei eyaletinin T ’ang nahiyesine göç etm iş ve M.Ö. 505 sene­
si civarında, C hung-shan devletini kurm uşlardır.46 Proto-Türklerin k u rd u ­
ğu C hung-shan devleti M.O. 295 senesinde C h ao ların saldırısı sonu n d a
yok edilm iştir.
M.O. 628 yılında Ti to plum u p arçalan arak Beyaz Ti ve K ırm ızı Ti d i­
ye ikiye ayrılınca, U zun Tiler, önce K ırm ızı T ilere bağlı, daha sonra ayrı­
larak bağım sız b ir toplum olm uştur. U zun T ile rin o tu rd u ğ u bölge
h ak k ın d a Çin kaynaklarında bilgi b ulunm am aktadır. Ancak, o n ların sü­
rekli savaştığı yerlere bakacak olursak, H e-nan eyaleti y ak ın ların d a o ld u ­
ğ u n u tahm in edebiliriz.
Proto-Türk kavmi olan Wei soyadını taşıyan K ırm ızı T ilerin çoğu ge­
nellikle Shan-hsi eyaletinde yaşıyordu. Bu topluluğa ait kavimler, Shan-
hsi eyaletinin değişik yörelerinde yaşamaktaydılar. Mesela, Tung-shan Kou-
luo kavmi Shan-hsi eyaletinin Hsi-yan ve H e-shun bölgesinde, Lu kavmi
Lu-ch’en bölgesinde, Liu-yü kavmi Tung-hu bölgesinde, C hia kavmi He-
pei eyaletinin Ch’ü-chou nahiyesinde, Tuo-ch’en kavmi Shan-hsi eyaleti­
n in P in-shun ve H e-nan eyaletinin arasın d a yaşam ışlardır.47

Proto-Türk kavim leri, H an Sülâlelesi d ö n em lerin e gelince (M.O.

206-220) Çin to p rak la rın d a da görülm eye başlam ıştır. Son Han Sülâlesi Ta­
rihi (M.S. 25-220) adlı esere göre, bu dönem de, Ç in’in güney bölgesi d ışın­
da, Çin to p rak la rın d a genellikle “Ju n g ” ve “T i” ler o tu ru y o rlard ı.48

Eski Türk kavim leri olan Ju n g ve T iler küçük to pluluklar halin d e Çin
to p rağ ın ın diğer bölgelerine de yerleşince, Çin kaynaklarında b u n la rı o
bölgenin adıyla adlandırm ışlardı. Lu-hung-junglar aslında bugünkü Kan-
su eyaletinin Tung-huang bölgesinde yaşam akta idi. Ju n g lu lar H e-nan eya­
letin in Yi-ch’üan bölgesinin L u-hung nahiyesinde yerleşm işler. Böylece
Lu-hung-jung adı ile adlandırılm ışlardır.49 Chiang-jung ile Ying-jungların
asıl yerleri L u-hung-junglar gibi Tung-huang bölgesi idi. Sonra H e-nan
Eyaleti’nin Sun ve Shan nahiyesine yerleşm işlerdi,50 L i-junglular kuzey­

45 Ma-ch’ang-shou, a.g.e., s. 13.

46 Ch’eng-yün-lin, a.g.e., s. 146.
47 T ’ien-chi-chou, a.g£., s. 399.
48 Fen-ye, Hou han shu (İkinci Han Sülalesi Tarihi), Chung hua Kitabevi, Pekin 1965, s. 2872.
49 Yüan-Yüan, a.g£., s. 1813.
50 Yüan-Yüan, a.g.e.,s. 1975, 2056.
1022 NURANİYE H. EKREM

den b u g ü n k ü Shan-shi eyaletindeki Li D ağı’n ın güneyine yerleşm işler­

di.51 Yong-chü, Ch’üan-kao ve Yi-tuo ju n g la r kuzeyden bug ü n k ü Shan-hsi
ve H e-nan eyaletlerinin arasına yerleşm işlerdi.52 Ta-li Ju n g la r kuzeyden
gelerek, bugünkü Shan-shi eyaletinin Yen-an bölgesine (eski adı Ta-li) yer­
leşm işlerdi.53
Shih-chi adlı kitaba göre, C hin D evleti’n in (M.Ö. 1024-369) h ü k ü m d a­
rı W en-kung d ö n em in d e (M.Ö. 636-627) K ırm ızı T iler ile Beyaz Tiler, He-
n an ve H e-pei eyaletlerine yerleşm işlerdi.54 K ırm ızı T ilere ait olan Jung-
shan-kao-luo kavmi, b u g ü n k ü Shan-hsi eyaletinin Hsi-yang nahiyesinin
Tung-shan Kao-luo kasabasında o tu rm u şla rd ı.5S Chiang-kao-ju kavmi da­
ha önce Shan-hsi eyaletinin b atısın d a yaşayıp, daha sonra H e-pei eyaleti­
n in ve H e-nan eyaletinin arasın d a yaşam ışlardır.56 Beyaz T ilere ait olan
Hsien-yü büyük b ir toplum olup, çok geniş b ir bölgede yani H e-pei eyale­
tin in Sung-ch’eng nahiyesinde yaşam ışlardır.57
Fei kavmi, H e-pei eyaletinin Sung-ch’eng nahiyesinde, Ku kavmi ise
H e-pei eyaletinin C hin nahiyesinde yaşam ışlardı.58

Proto-Türk kavmi olan T iler sadece H uang-he (Sarı N ehir) N ehri ci

varında değil, Kore yarım adasına k adar uzanan bölgelerde yaşam ışlardı.
G örüldüğü gibi, Tiler, Çin’in kuzey bölgesinde yerlilerle karışık olarak ya­
şadıkları gibi, C hou Im p a ra to rlu ğ u ’n u n kuzey ve batısında da yaşa­
m ışlardı.59
Y ukarıda sıraladığım ız kronolojiye göre, Proto-Türk kavim leri d ö n e­
m inin çok kuvvetli to p lu lu k ları olup, bug ü n k ü Kan-su, Shan-hsi, H e-nan,
H e-pei h attâ S han-tung eyaletlerine hâkim olm uş ve Çin’in orta bölgele­
rin e yerleşerek zam anla yok olm uşlardır.

M.Ö. 318 ta rih in d e ortaya çıkan ve eski Proto-Türklerin yerini alan

H u n la rın n ered e yaşadığı h ak k ın d a som ut belge bulunm am aktadır. H un
h ü k ü m d a rın ın otağı ve H un beyliklerinin sahip olduğu bölgelerin esas

Yüan-Yüan, a.g£., s. 1781.

52 Yüan-Yüan, a.gje., s. 1782.
53 Fen-Ye, a.gje., s. 2873.
54 Ssu-ma-chi’en, a.g£., s. 1882.
55 Yüan-Yüan, a.g£., s. 1788.
56 Yüan-Yüan, a.g£., s. 1788.
57 Yüan-Yüan, a.g£., s. 2061-2064.
58 Ma-ch’ang-shou, a.g£., s. 13.
59 Çin’in Kuzey Milletleri İle Olan İlişkisinin Tarihi, C hung kuo k’e H süeh Yüan, Pekin 1971,
s. 50.
 ÇİN KAYNAKLARINA GÖRE TÜRKLERİN YURDU 1023

olarak nered e o ld u ğ u n u da araştırarak , M.Ö. H u n la rın y u rd u n u tespit et­

meye çalışacağız.
H unlar, Çin kaynaklarınca, ilk defa M.Ö. 318 yılında ortaya çıkışın­
dan M.S. 56 yılına k ad ar Kuzey Asya’da genellikle p arlak b ir devir geçir­
m işlerdi. M.Ö. 58 yılında, H u n la rın Sol Kol bölgesinin h ü k ü m d arı
C hi-hou-shan adlı soylu b ir kişinin Hu-han-ye C h’an-yü (H an H ü k ü m d a­
rı) olarak tayin edilmesiyle H un topluluğu ikiye ayrılmıştır. A rdından Hun-
lard a beş h ü k ü m d a r ortaya çıkm ıştır. M.Ö. 54 yılında H u n to p lu lu ğ u n d a
resm en Kuzey ve Güney diye iki teşkilat k u rulm uştur. Kuzey H unlar, Chi-
chi C hânyü’n ü n önderliğinde eski H un h ü k ü m d arın ın karargâhını ele ge­
çirirk en , Güney H unlar, H an Sülâlesi’yle anlaşarak Gobi Ç ölü’n ü n g ü n e­
yine yerleşm işlerdir.60 Bu d urum M.Ö. Chi-chi Ch’an-yü’n ü n öldürülm esine
kad ar devam etm iştir. M.S. 47 yılında H u n lar tek rar ikiye ayrılm ışlar, Ku­
zey H u n lar M.S. 118 yılında H an Sülâlesi’ne teslim olmuş, Güney H u n lar
ise H an Sülâlesi’n in yok olm asından sonra (220) Çin’in iç bölgelerine ka­
d ar gidip, üç tane sülâle k u rm u şlard ır.61
H u n lar önce, H e-pei eyaletinin H uai-lai nahiy esin d en başlayarak b a­
tıya doğru H e-pei, Shan-hsi, İç M oğolistan, Shan-hsi gibi eyaletlerin ku­
zey bölgelerinde, yani Çin S ed d i’n in iç ve dış kısm ında yer alan kem er
şeklindeki bölgelerde yaşam ışlardır. Bu kem er bölgenin batısı Kan-su eya­
letin in Lung-tung vilayetine kadar uzanır. Güney H u n ların h ü k ü m d ar ka­
rarg âh ı, İç M oğolistan’ın Tokto nahiyesinde idi. N üfusu da iki yüz otuz
yedi b in kadar vardı. Sonra da Çin S eddi’n in iç b ö lgelerine k adar yerleşe­
rek devletler kurm uş ve yavaş yavaş Çin’in kuzey b ölg elerin d e asim ile ola­
rak ta rih sahnesin d en kaybolm uştur.62
H unlar, Çin kaynaklarınca ilk defa M.Ö. 318 yılında ortaya çıkmış olan,
M.S. 56 yılına k ad ar Kuzey Asya’da genellikle p arlak b ir devir geçirm iş,
M.S. 56 yılından sonra da Kuzey ve Güney H u n lar diye ikiye ayrılm ış idi.
M.S. 90-91 y ıllarında H an Sülâlesi (M.Ö. 206-M.S. 220) ile iyi ilişkisi
b u lu n an Güney H u n topluluğu, işbirliği yaparak Kuzey H u n ları m ağlup
edince, Kuzey H u n lar batıya doğru kaçmış ve daha sonra, IV. yüzyılda Atilla
ö n d erliğ in d ek i A vrupa H u n ları olarak ortaya çıkm ışlardı. Güney H u n lar
ise, H an Sülâlesi ile yakın b ir ilişki içinde bulunm uş, d aha sonra Çin Sed­
d i’n in iç bölgelerine k adar gitm işler ve yavaş yavaş Ç inlilere asim ile ol­
m uşlardır. B unlar gerçi III.-V. yüzyıllarda Çin to p rağ ın d a ufak devletler

60 Pan-ku, a.g£., s. 3789-3790-3795-3801.

61 Pan-ku, a.g.e., s. 3801-3843; Fen-ye, a.gx., s. 2938-2967.
61 Fen-ye, a.g£., s. 2938-2967.
1024 NURANİYE H. EKREM

kurm uş olsalar da, Ç inlileşen Güney H un g ru b u , zam anla kaybolm uştur.

H u n lar genel olarak M oğolistan Kan-su, Shan-hsi, Shân-hsi, H e-pei eya­
letleri ve Doğu T ürkistan’da yaşam ışlardır.
Shih-chi adlı kitaba göre H unlar, ilk çağlarda Çin S eddi’nin kuzey kıs­
m ında yaşam ışlardır. H u n ların kuzey doğusunda Tung-hu, batısında (ya­
ni Kan-su eyaletinin kuzeybatısında) Y üeh-chiler yaşıyorlardı.63 H u n ların
Sol Kol bölgesi, Ç in’in H e-pei eyaletinin Yan-ch’in nahiyesinin kuzeyin­
deki yaylalarda olup,64 günüm üz İç Moğolistan’ın doğusu, Liao-ning ve Chi-
lin eyaletlerinin batısı ile M oğolistan’ın doğu kısm ında oturuyorlardı. Sağ
Kol bölgesi ise, Ç in’in Shan-hsi eyaletinin Sui-te nahiyesinin kuzeyinde­
ki yaylaların batısında yaşıyor olup,65 günüm üzdeki İç M oğolistan’ın b atı­
sında Doğu T ürkistan’ın C ungar Ovası ile Tarım Ovası’nın kuzeyi ve
Moğolistan’ın Selenga N ehri’nin batısı gibi birçok yaylalarda oturuyorlardı.
H un h ü k ü m d a rın ın ikam et ettiği bölge ise H e-pei eyaletinin Wei nahiye­
si, İç M oğolistan’ın Tokto nahiyesinin kuzeyinde b ir yerdir.66 Tahm ini O r­
h u n ve Tuğla N e h ri’n in güney kısm ında o tu ru y o rlard ı.
G örüldüğü gibi H u n ların genel y u rtların ın dışında H un h ü k ü m d arı
ve sağ, sol k o llarının o tu rd u ğ u yer h ak k ın d a yukarıdaki belgelerde kesin
b ir bilgi bulunm am aktadır.
Yine Shih-chi ve Harı-shu adlı k itap lara göre, H u n lar h e r yılbaşında,
tüm beyler H un h ü k ü m d a rın ın k ararg âh ın a toplanıp, küçük çapta anm a
ibadetlerini yapıyor; beşinci ayda Lung-ch’en adlı yerde (veya şehirde) b ü ­
yük çapta, atalarına, göğe, yere, cinlere, ru h la ra ibadet ediyor; so n b ah ar­
da, atların semizlediği zam anda ise, Tai-lin adlı yerde (veya orm anda) büyük
çapta hayvanlarının ve h alk ın ın n ü fu su n u n istatistik işlem lerini yapıyor­
lard ı.67 B unlara göre H u n lar b ir yılda üç ayrı yerde toplanıyorlar, fakat
bu üç yerin n ered e olduğu h ak k ın d a kesin b ir bilgi bulunm am aktadır.
Shih-chi ve Han-shu adlı k itap lara göre, H un h ü k ü m d arı Me-tu68 (Me­
te) kuzeyindeki T ing-ling ve Ke-k’u ng gibi beş devleti m ağlup ederek, o n ­

63 Ssu-ma-ch’ien, a.g£., s. 2885-2888; Pan-ku, a.g£., s. 3748-9.

64 Ssu-ma-ch’ien, a.g£., s. 2891; Pan-ku, a.g.e., s. 3751.
65 Ssu-ma-ch’ien, a.g£., s. 2891; Pan-ku, a.g£., s. 3751.
66 Ssu-ma-ch’ien, a.g£., s. 2891; Pan-ku, a.g£., s. 3751.
67 Ssu-ma-ch’ien, a.g£., s. 2892; Pan-ku, a.g£., s. 3752.
68 Mo-tu: Mo-tu (P-M.O. 174) şim diye dek yapılan çalışm alarda önce Mete, daha sonra ise
Mao-tun olarak okunm ası ileri sürülenH un hüküm darıdır. Ancak, “M aotun” ise Mo ile tu’-
dan oluşan iki Ç ince idiogram ın Çağdaş Ç ince ile okunuşudur. Klasik Ç ince sözlük olan
K’ang-hai sözlüğünde ise bu iki karakterin okunuşuna getirilen açıklam ada, çağdaş Çince
olan Mao idiogram ının Mo diye tun idiogram ın ın da tu olarak okunduğu kaydedilm iştir
 ÇİN KAYNAKLARINA GÖRE TÜRKLERİN YURDU 1025

ları kendi hâkim iyeti altına alm ışlardır.69 Bilindiği gibi Ting-lingler O rhun
U ygurlarının atası olup, Baykal G ölü’n ü n güney doğusunda, K e-kunglar
ise K ırgızların atası olup, Yenisey bölgesinde yaşam akta idiler.70 Yani H un
h ü k ü m d arı Me-tu dönem inde, H unlar, Yenisey ve Baykal G ölü’n ü n g ü n e­
yinde yaşam akta idiler. III. ve IV. yüzyılda yazılan San-kuo-chi (Uç Sülâle­
ler Tarihi) adlı kitapta Ho-te, C hien (ke)-k’ung ve T ing-ling gibi üç
m em leketin, H un h ü k ü m d arı k ararg âh ın ın b u lu n d u ğ u An-hsi N e h ri’ne
(suyuna) yedibin Li (2175 m) uzaklıkta o tu rd u k ları yazılm aktadır.71 An-
hsi N ehri, aynı zam anda An-hou N ehri olup, bildiğim iz O rh u n N ehridir.72
Hou-Han-shou (İkinci H an Sülâlesi Tarihi, M.S. 25-220) adlı k itapta kayde­
dilen belgeye göre 85 yılında Güney H unlar, H sien-piler arasındaki (ku­
zeyde) Ting-lingler, Batı b ö lg elerin d ek iler (Türkistan) ile b irlikte Kuzey
H u n lara hücum edince Kuzey H u n lar uzağa kaçm ışlardır.73 Güney H u n ­
lar, bu b aşarısın d an dolayı H an Sülâlesi im p arato riçesin e m ektup g ö nde­
rerek, övgüyle bahsetm iştir. M ektuba göre Kuzey H u n la rm kaçm asındaki
sebep, o n la rın Güney H unlar, H sien-piler ve T ing-linglerden k orkm asın­
dan ileri geliyordu. Kaçan Kuzey H unlar, A n-hou N e h ri’n in (O rh u n N eh­
ri) batısına gidip yerleşm işlerdir.74 Yani Kuzey H unlar, O rh u n N ehri
civarından batıya d oğru kaçm ışlardır.
Y ukarıda yapılan araştırm am ıza göre H un h ü k ü m d a rın ın karargâhı,
O rh u n N ehri etrafın d a olup, Sağ ve Sol k o lların ın da o n u n doğu ve batı

(K’ang-hai, 1984: 1401). T ’ang Sülâlesi devrinde yaşamış olan Sau-m a-cheng adlı bilgin de,
Shih-chi üzerine araştırma yaparken, Mao karakterinin Mo diye okunduğunda doğru ola­
cağını ileri sürmüştür. Ç inlilerin B ile başlayan isim lerini, gen ellik le M ile değiştirdiği göz-
önün e alınırsa H un hüküm darı Mo-tu’nun aslında B ile başlayan T ’ang Sülâlesi’ adı kitabın
Uygurlar Tezkiresi’nde bilgi verirken şunlar kaydedilm ektedir: “Kırgızlar Yılbaşı için mao-
shih-ai diyorlar” (Hsin-Tang-ahır, 1995: 6147). Yılbaşı, bir yılın baş ayı olduğuna göre Mao-
shih-ai da baş aydan başka bir şey değildir. Bu gibi örnekler çoğaltılabilir.
Çinliler Birmanya için M ien-tien, Bangladeş için Meng-çhia-lao, Tay-lan’ın başkenti olan
Bangok için de Man-gu dem ektedirler. Klasik Ç ince Sözlük olan K’ang-hsi sözlüğünde ise
bu iki karakterin okunuşuna açıklam a yaparak Mao karakterinin “Mo” diye okunduğunu,
tun karakterinin ise “tu” diye okunduğunu yazmaktadır (K’ang-hsi, 1984: 1401). Tang Sülâ­
lesi devrinde yaşamış olan Ssu-m a-cheng da, Shih chi adlı kitap üzerine araştırma yaparken
Mao karakterinin Mo diye okunduğunu ileri sürm üştür (Ssu-ma-ch’ien, 1975: 2889).
69 Ssu-ma-ch’ien , a.g£., s. 2893; Pan-ku, a.g.e., s. 3753.
70 T ing-chien, Feng-lai-hsuan Coğrafya Hakkındaki Araştırmalar, C hung hua Kitabevi, Tai-
pei 1962, s. 118.
71 C hen-shou, San-kuo-chi, Chung-hua Kitabevi, Pekin 1959.
72 Ma-ch’ang-shou, a.g.e., s. 25.
73 Fen-Ye, a.g£., s. 2950.
74 Fen-ye, a.g.e., s. 2952.
1026 NURANİYE H. EKREM

bölgelerin d e olduğu anlaşılm aktadır. Böylece H u n la rın küçük çapta d ü ­

zenledikleri yılbaşı şö len lerin in düzenlendiği H u n h ü k ü m d a rı k ararg â­
h ın ın yeri ortaya çıkm aktadır.

Liao Sülâlesi Tarihi (907-1211) adlı kitapta yer alan H u n la rın otağı ile
ilgili b ir belgede: “Ağustos ayında C h’an-yü’n ü n m em leketine (H un h ü ­
küm darı karargâhı) ulaştık; iki gün sonra U ygurların şehrine (Karabalga-
sun) ulaştık; d ö rt gün sonra Tai-lin adlı yere ulaştık ve güneşe ibadet ettik ”
diye bahsedilm ektedir.75 Buna göre K arabalgasun şeh rin in kuzeydoğusun­
da, iki gün lü k uzaklıkta H un h ü k ü m d a rın ın k ararg âh ı vardır. H u n ların
sonbah ard a toplanıp, hayvanlarının sayısını ve h alk ın ın n ü fu su n u n ista­
tistik işlem lerinin yapıldığı yer ise karargâhın batısındadır. Yani sekiz gün
uzaklıkta b u lu n an Tai-lin adlı yerdir.

B unun üzerine araştırm a yapan Ma-ch’ang-shou, H un h ü k ü m d arın ın

k ararg âh ın ın O rh u n N e h ri’n in doğusundaki Ko-sho-tsaidam N o r’u n ya­
n ın d a olduğunu, H u n la rın beşinci aylarda ibadet etm ek için toplandığı
yerin Lung-ch’eng (Ejder şehri) o ld u ğ u n u ve o n u n batısındaki Tai-lin ise
Ta-mir N e h ri’n in y an ın d a o ld u ğ u n u iddia etm iştir.76 Ayrıca, T ing-chien;
H u n lar d ah il Tabalar, Juan-juanlar, G öktürkler, Sır Tarduşlar, U ygurlar
ve M oğolların genellikle T am ir’i m erkezî k ararg âh y ap tık ların ı ileri sü r­
m üştür.77
Y ukarıdaki incelem eye göre, H un h ü k ü m d a rın ın karargâhı, O rh u n
N e h ri’n in doğusundaki Ko-sho-tsaidam G ölü’n ü n civarında olup, batıya
doğru, o rtad a K arabalgasun şehri, daha batısında Tai-lin yani Tam ir N eh­
ri bulunm aktadır.
Shih-chi adlı kitaba göre H unlar, h er yılı H un h ü k ü m d a rın ın k ararg â­
hı olan Lung-cheng ve Tai-lin adlı yerlerde tö ren lerin i yapm aktadırlar. Ay­
rın tılı olarak üç bölgeden bah sed ild iğ in e göre, bu üç bölgenin yeri ayrı
olm alıdır. Yani H u n h ü k ü m d a rın ın k ararg âh ı olan K o-shou-tsaidam Gö­
lü ’n ü n civarında ise, Lung-cKeng K arabalgasun’da olduğu tahm in e t­
mekteyiz.

Tai-lin adlı H un k ararg âh ın ın da Tam ir N e h ri’nin civarında o ld u ğ u­

nu tahm in etm ekteyiz. Bu tahm in lerim iz y erinde ise H u n ların idare e tti­
ği m erkezî bölgesi açıkça ortaya çıkmış bulunm aktadır.

75 To-to, Liao shih (Liao Sülalesi Tarihi), Chung-hua Kitabevi, Pekin 1974, s. 20.
76 Ma-ch’ang-shou, a.g£., s. 24.
77 Ting-ch’ian, a.g£., s. 118.
 ÇİN KAYNAKLARINA GÖRE TÜRKLERİN YURDU 1027

H un ta rih in d e H un b eylerinin de özel arazilerin in b u lu n d u ğ u n u gör­

mekteyiz. Çin kaynaklarına göre bu beyler, onaltı bölgede ikam et etm iş­
lerdir.
H u n ların devlet yapısında hâkim iyet, h ü k ü m d ara bağlı Sağ ve Sol Bil­
ge Beyi, Sağ ve Sol Ku-li(kolu), Sağ ve Sol Büyük G eneral, Sağ ve Sol Tuwei
(kom utan), Sağ ve Sol Tang-hu ile Sağ ve Sol Ku-tu (kutlu) Beyi olarak ay­
rılm ıştır. Sağ ve Sol Bilge Beyi (p ren sler ü stlen iy o rlard ı)’n d en Tang-hu’ya
kadar, sahip olan askerler o n b in d en bine kadardır. Toplam y irm id ö rt b ö ­
lük olup, hepsin e “onbin atlı asker başı” ad ın ı verm iştir. Y irm id ö rt bölü­
ğün altın d a binbaşı, yüzbaşı, onbaşı, küçük beyler, vezirler, generaller,
kom utanlar, Tang-hular ve Ch’ien-ch’ü gibi askerî, m em urî ve kavim li­
d erleri gibi unvanlar vardır. B unların h ep sin in ayrı ayrı sahip olduğu böl­
geleri vardır.78 B unların hepsi, Büyük Toy’a bağlı olarak savaş ve törenlerin
yapılacağı zam an sahip oldukları bölgelerden h ü k ü m d a rın otağına çağrı­
lıyorlardı.79 K aynaklar yetersiz olduğu için yukarıda adı geçen mevki sa­
hibi kişilerin özel bölgeleri h ak k ın d a incelem e yapılam am aktadır. A ncak
H un im p a ra to rlu ğ u n a bağlı olan bazı beylerin bölgeleri tespit edilebil­
m ektedir. Böylece, H u n la rın gerçek sahip olduğu y urdu kon u su n d a bir
bilgiye sahip olm ak m üm kündür.
1. H u n ların Hung-ye Beyi ile H siu-t’u Beyin Bölgesi: B ugünkü Kan-
su eyaletinin kuzeybatısındaki He-hsi k o rid o ru n u n civarında olup, eskiden
Yüeh-ch’i ve Wu-sun gibi göçebe kavim ler yaşıyordu. H un h ü k ü m d arı Mo-
tu (Mete, M.Ö. 209-174) ile oğlu Lao-shang (M.Ö. 174-161) bu bölgeye sal­
dırm ışlardır. Yüeh-ch’iler önce Isık Göl ve İli N e h ri’n in arasında yaşayan
S ailerin (Sak, İskit?) bölgesine yerleşmiş, sonra W u-sunların öç alan taar­
ruzuyla batıya doğru Baktra bölgesine kaçarak, oraya hâkim olm uşlardır.80
H u n lar boşalm ış olan Kan-su eyaletinin kuzeybatısına sahip çıkarak,
H ung-ye Beyi ve H siu-t’u beylerini buraya tayin etm iştir. M.O. 121 yılında,
H u n ların Hung-ye Beyi, H an Sülâlesi o rd u su n u n saldırm asıyla yenilgiye
uğram ıştır. Bu yenilgi H un h ü k ü m d a rın ı çok kızdırm ıştır. Bu so ru m lu ­
luktan kaçan Hung-ye Beyi, Hsiu-t’u Bey’ini öldürerek H an Sülâlesi’ne tes­
lim olunca bu bölge, H an Sülâlesi’n in idaresi altına girm iştir.81 Bu savaşta
H an Sülâlesi ordusu bin Li (tahm inen 2 Li = 1 km.) mesafeyi aşarak H un
B eylerini m ağlup etm iştir.82 B una göre, Hun-ye Beyi’n in bölgesi epey b ü ­
yük olm alıdır.

78 Ssu-ma-ch’ien, a.g£., s. 2890-91.

79 Pan-ku, a.g.e„ s. 3781-82, 8‘, 97; Ssu-ma-ch’ien, a.g.e„ s. 2892; Fen-ye, a.g.e., s. 2944.
80 Ssu-ma-ch’ien, a.g.e., s. 3161-3162.
81 Ssu-ma-ch’ien , a.g£., s. 2909.
82 Ssu-ma-ch’ien, a.g£., s. 2908.
1028 NURANIYE H. EKREM

2. H u n ların Li-yü ile W en-ou-t’u Beylerin Bölgesi: Li-yü ile Wen-ou-

t’u Beyleri, Hung-ye Beyi’nin bölgesinin kuzeyindeki büyük alan lard a ya­
şam aktadırlar. M.Ö. 78 yılında H un H üküm darı Hu-yen-ti (M.Ö. 85-68), Li-
yü Beyi’ni Hung-ye Beyi’n in kaybettiği yerleri, yani Kan-su eyaletinin ku­
zeybatısındaki top rak ta b u lu n an H an Sülâlesi o rd u su n u n d u ru m u n u öğ­
renm ek için gönderm iştir. Bu bölgedeki H an Sülâlesi o rd u su n u n zayıf
olduğunu öğrenen H unlar, kaybettiği toprağı geri almayı planlam ıştır. Faz­
la zam an geçm eden H u n ların Sağ Bilge Beyi ile Li-yü Bey’i birlikte bu böl­
geye saldırm ışlar, fakat m ağlup olm uşlardır.83 Bu kaynağa göre, Li-yü
Beyi’n in bölgesi, Hung-ye Beyi’n in eski bölgesine yakındır. Yani Hung-ye
Beyi’nin kuzeyinde olm alıdır. M.Ö. 8 yılında H an Sülâlesi H ü k ü m d arı, Li-
yü Beyi’n in bölgesinde yetişen b ir çeşit ağaçtan iyi ok yapılabileceğini öğ­
renince, Vezir YVang-keng’in bu bölgeyi ele geçirm esini istem iştir. Hunla-
rın h ü k ü m d arı W u-chu-liu-nou-ti (M.Ö. 8-M.S. 13) bu bölgenin Wen-ou-t’u
Beyi’nin bölgesi o lduğunu ve H u n ların atasının yeri olduğunu söyleyerek,
H an Sülâlesi h ü k ü m d arın ın isteğini reddetm iştir.84 Buna göre, Li-yü Bey’-
den sonra bu bölge, W en-ou-t’u Beyi’ne verilm iştir.
3. H u n ların Ku-hsi Beyi’n in Bölgesi: Ku-hsi Bey’in bölgesi H u n ların
doğusunda olup, Çin’in kuzeydoğusunda bulu n an Chi-lin ve Liao-ning eya­
letleri ile M oğolistan’ın doğusu gibi b ö lg elerin in arasındadır. M.Ö. 58 yı­
lında H u n ların doğusunda b u lu n an W u-huan kavmi H u n ların Sol Bölge
Beyi Ku-hsi’ye saldırm ış ve birçok H un halkını da kaçırm ıştır. H un h ü ­
küm darı Wu-yen-ch’ü-ti (M.Ö. 58-56) bu d u ru m a çok kızmış ve Ku-hsi Be­
yi’ne ceza verm ek istemiştir. Ku-hsi Beyi bu endişeden dolayı, Sol Bölge’de
b u lu n an soylularla anlaşarak soylu olan C hi-hou-shan’ı H un h ü k ü m d arı
olarak seçmiştir. H un H ü k ü m d arı olarak seçilen Hu-han-ye (M.Ö. 58-31)
kırk-elli bin ordusuyla birlikte asıl H un H ü k ü m d arı Wu-yen-ch’ü-ti (M.Ö.
60-58)’ye saldırm ış ve başarm ıştır. Böylece H u n lar Güney ve Kuzey olarak
ikiye ayrılm ıştır.85 H u n ların Sol Bölgesi’nde kırk-elli bin asker olduğuna
göre, Ku-hsi Bey’in sahip olduğu alan da çok büyük olm alıdır.
4. H u n ların Sol Li-yü Beyi olan H sien’ın Bölgesi: Bu bölge bugünkü
İç M oğolistan’ın Tokto nahiyesinin kuzeyindedir. M.Ö. 78 yılında yukarı­
da adı geçen Li-yü Beyi H an Sülâlesi tarafın d an saldırılarak ö ld ü rü ld ü k ­
ten sonra, bu unvanı H sien adlı b ir soyluya verm iştir. Bu sırada H unlar,
W u-haun kavm ine saldırarak birçok mal ve b in d en fazla W u-huanları esir

83 Pan-ku, a.g£., s. 3783.

84 Pan-ku, a.g£., s. 3810.
85 Pan-ku, a.g£., s. 3790.
 ÇİN KAYNAKLARINA GÖRE TÜRKLERİN YURDU 1029

alm ıştır. M.S. 9 yılında H an Sülâlesi’ni devreden W ang-mang (9-23) Hun-

lara elçi gönderm işti. Elçiler dön ü şü n d e Sol Li-yü Bey’in bölgesinden ge­
çerken eskiden yakalanan W u-huanları görm üşlerdir. Buna göre Li-yü
Bey’in bölgesi, Ç in’in kuzeydoğusunda yaşayan W u-huan kavmi ile yakın
b ir yerde olm alıdır. M.S. 11 yılında H an Sülâlesi’ni deviren h ü k ü m d ar
Wang-mang, H u n ları onbeşe bölerek, onbeş H un h ü k ü m d arı tayin etm e­
ye çalışmıştır. G önderdiği elçi ve tercüm anlar Yun-chung bölgesine (İç Mo­
ğolistan’ın Tokto nahiyesinin kuzeyinde) giderek, Sol Li-yü Beyi ile
görüşm üştür.86 B una göre Sol Li-yü Beyi M oğolistan’ın Tokto nahiyesinin
kuzeyinde, hem de W u-huan kavmiyle yakın bölgede o tu ru y o rlard ı.
5. H u n ların Jih-cKu Beyi’n in Bölgesi: Jih-cKu Beyi’n in o tu rd u ğ u böl­
ge H u n ların batısın d a olup, günüm üz Doğu T ürkistan’ın kuzeydoğusu ile
kom şudur. M.O. 92 yılında H u n h ü k ü m d arı Hu-lu-ku (M.O. 96-85), ölen
Sol Bilge Beyi’n in oğlunu, Jih-chu Beyi olarak tayin etm iştir.87 Han Sülâle­
si Tarihi adlı kitabın Batı Bölge Tezkeresi’ne göre, H u n ların batı bölgeleri
Jih chu Beyliği’ne verilm iştir. Jih-chu Beyi Hsi-yü yani (Batı Bölgesinde
Doğu Türkistan) vergilerini toplam ak için Doğu T ürkistan’ın K orla ve Ka-
ra şe h ir’de karargâh kurm uştur. M.O. 58 yılında Jih-chu Beyi H un H üküm ­
d arın a ih an et ederek, adam larıyla birlikte H an Sülâlesi’ne tâbi olm uş ve
H u n lar gibi, Doğu Türkistan’da da k ararg âh k u rm u şlard ır.88
6. H u n ların Doğu P ’u-lieh Beyi’nin Bölgesi: H u n ların Doğu P ’u-lieh
Beyi’n in Bölgesi, Doğu T ürkistan’ın C u n g ar Ovası’n ın güneybatısındadır.
M.Ö. 60 yılında H u n ların Doğu P ’u-lieh (P’u-lieh, bugünkü Doğu Türkis­
tan’daki B arköl’dür) Bey’i binyediyüz adam ıyla H an Sülâlesi’n in Doğu
Türkistan bölge kom utanına teslim olm uştur. Ve Doğu Türkistan’daki Ch’e-
shih m em leketinin (Turfan bölgesinde) batısındaki Wu-t’an-tzu-li m em le­
ketine yerleştirm iştir.89 Wu-t’an-tzu-li m em leketi, W u-sunların (İli bölge­
si) doğusu, C h i’eh-mi m em leketinin (U rum çi’n in kuzeybatısı) kuzeyi ve
C h’an-huan m em leketinin (U rum çi’n in kuzeydoğusu) b atısın d ad ır.90 Do­
ğu P ’u-lieh Beyi önce Barköl bölgesinde idi, daha sonra C ungar Ovası’-
nın güneybatısına yerleşm işlerdir.
7. H u n ların O u-chi’en Beyi’n in Bölgesi: O u-chi’en Beyi’n in bölgesi,
Baykal G ölü’n ü n civarındadır. M.Ö. 100 yılında H an Sülâlesi elçisi Su-wu,
H unlara gitm iş ve H u n lar tarafından esir alınarak Baykal G ölü’ne sürgün

86 Pan-ku, a.g£., s. 3821-3823.

87 Pan-ku, a.g£., s. 3778.
88 Pan-ku, a.g£., s. 3872-3873-3874.
89 Pan-ku, a.g£., s. 3774.
90 Pan-ku, a.g.e., s. 3918.
1030 NURANİYE H. EKREM

edilm iştir. H un H ü k ü m d arı Ch’ieh-ti-hou’n u n kardeşi olan O u-chi’en Be­

yi de adam larıyla Baykal G ölü’ne gelm iştir. O u-chi’en Beyi, Su-wu’yu çok
sevmiş ve yiyecek ile giyeceklerini verm iştir. Uç sene sonra O u-chi’en Be­
yi hastalanm ış ve d ah a sonra ölmüş, halkları ise geri dö n m ü ştü r.91 Buna
göre, O u-chi’en Beyi, Baykal Gölü civarına tayin edilm iş, öldükten sonra
halkları da geri dönm üşlerdir.

91 Pan-ku, a.g£., s. 2460.

 KAYNAKÇA

CH’ENG-YÜN-LİN, Milletler Sözlüğü, C h u n g -h u a sh u -ch ü , P ek in 1987.

CH’İNG-Chung-MİEN, Sui ve Tang Sülâlesi Tarihi, C h u n g -h u a sh u ch ü , P e­
k in 1982.
CHEN-SHOU, Sarı-kuo-chi (Üç Sülalenin Tarihi), Chung-hua shu chü, Pekin
1959.
O rtak Çalışma, Çin’in Kuzey Milletleri İle Olan İlişkilerinin Tarihi, Chung-kuo
she-hui ke-shüeh yüan, Pekin 1987.
EKREM, ERKİN, “ Türk Y urdu”, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Dergisi,
1994.
___________ , Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Kavimleri (Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), 1995.
Fan-Ye, H o u Han Shu (ikinci Han Sülâlesi Tarihi), C hung-hua shu chü, Pe­
kin 1965.
HERODATES, Herodot Tarihi, Remzi kitapevi, İstanbul, 1973.
İZGİ, Ö ZK A N , Orta Asya'nın Türkleşmesi, Tarih E nstitüsü Dergisi, XII, A nka­
ra 1981-82.
KAFESOĞLU, İBRAHİM, 7ürk M illî Kültürü, B oğaziçi Y ayınları, İstan bu l 1988.
LİN-Hu-Te-Fen Chou-shu (Chou Sülâlesi Tarihi), C hung-hua shu chü, Pekin
1971.
LİN K an, Göktürk ve Uygur Tarihine Dair Araştırmalardan Seçmeler, Chung-
hua shu chü, Pekin 1987.
M A-Ch’ANG-Shou, Kuzey Tiler ve Hunlar, S an-lian sh u ch ü , S h an g-h ai 1962.
Pan-K u, Han-shu (Han Sülâlesi Tarihi), C hung-hua shu chü, Pekin 1962.
SHEN-YÜEH, Mu-Ti’an-Tzu-chuan (İmparator Munun Tezkiresi), Shang Wu yin
shua kuan, Shang-hai 1988.
Ssu-Ma-Ch’İEN, Shih-chi (Tarihî Hatıralar), Chung-hua shu chü, Pekin 1975.
T o T o , Liao shih (Liao Sülâlesi Tarihi), C hung-hua shu chü, Pekin 1974.
TİEN-Chİ CHOU, Chin Sülâlesi’nden Önceki Milletlerin Tarihi, Jen-m in ch’u-
pan she, Ch’eng-tu 1988.
TİNG-ChİEN, Feng-lai-hsüan Coğrafya Hakkındaki Araştırmalar, Cheng-chung
Kitabevi, Tai-pei 1962.
TOGAN, ZEKİ VELİDÎ, Umumî Türk Tarihine Giriş, E n d eru n Kitabevi, İstan­
bul 1981.
1032 NURANİYE H. EKREM

___________ , Tarihte Usûl, E n d eru n Kitabevi, İstanbul 1985.

W ang-Kuo-Weİ, Wang-Kuan-Ta’rıg’in Araştırmaları, C hung-hua shu chü, Pe­
kin 1956.
___________ , Wang-Kuan-Tang’m Araştırmaları, W en-hua ch’u-pan kung-sı,
Tai-pei 1968.
YÜAN-YÜAN, On Üç Klasik Kitap, C hung-hua shu chü, Pekin 1979.