Адам физиологиясы және жас ерекшеліктері физиологиясының негіздері.

М.
Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Педагогикалық институт
Дене тəрбиесінің теория мен əдістемеге оқыту кафедрасы
«Адам физиологиясы жəне жас ерекшеліктері физиологиясының негіздері»
_______________________________________________________________________________
«Бастапқы əскери дайындық» мамандығы бойынша кредиттік оқу жүйесінде оқитын

студенттерге арналған
ПƏННІҢ ОҚУ-ƏДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

______________________________________________________________________________
Курс – 2
Семестр- 3
Кредит саны – 2
Дəріс – 15 cағат
Семинар сабағы - 15 cағат
Оқытушының жетекшілігімен
Студенттің өзіндік жұмысы (ОЖСӨЖ) - 30 сағат
СӨЖ - 30 сағат
Емтихан – үшінші семестрде
Барлығы - 90 сағат
Орал 2011ж
1
Пəннің оқу əдістемелік кешені:
«Адам физиологиясы жəне жас ерекшеліктері физиологиясының негіздері» жоғарғы оқу
орындарына арналған білім стандартына сай біртұтас
_____________________________________
(типтік бағдарлама атауы, қаласы, жылы)
типтік бағдарлама негізінде құрастырылған.
Құрастырушы(лар): Байтлесова Н. К., оқытушы______

(аты-жөні, лауазымы, ғылыми дəрежесі)
Дене тəрбиесінің теориясы мен əдістемесі» кафедрасының отырысында

қарастырылды.
02.09.2011 ж. № 1 хаттама.
Педагогика факультетінің оқу-əдістемелік кеңесінің отырысында бекітілді.

08.09.2012 ж. № 1 хаттама.
2
1. Пəннің типтік оқу бағдарламасы (егер пəн міндетті компоненттен болса) немесе жұмыс оқу
бағдарламасы, жоғары оқу орны бекіткен (егер таңдау компоненттен болса).
ПОƏК-де бағдарлама туралы мəлеметтер:«Адам физиологиясы жəне жас ерекшеліктері
физиологиясының негіздері» пəнінің оқу-əдістемелік кешені, авторы- Байтлесова Н.К.- ДТ Т
мен ƏО кафедрасының оқытушысы.
Орналасқан жері – ДТ Т мен ƏО кафедрасы
2. «Адам физиологиясы жəне жас ерекшеліктері физиологиясының негіздері» пəні бойынша оқыту
бағдарламасы – SYLLABUS
Оқытушы (оқытушылар) туралы мəлімет
Байтлесова Н.К.- оқытушы
ДТ Т мен ƏО кафедрасы
Достық 162, корп. 7, ауд.408
Тел:50-53-46
Пəн туралы мəлімет
Сабақ кестесі:
Семестр 15 оқу аптадан жəне 2 апта емтихан сессиясынан тұрады. Аптасына 3 кредит-
сағат жоспарланады, оның əрбір кредит-сағат бір байланыс сағатынан ( дəріс, практика) жəне
оқытушының жетекшілігімен студенттің өзіндік жұмысынан ОЖСӨЖ, студенттің өзіндік
жұмысынан (СӨЖ) тұрады.
Сабақтар Өткізу ОЖСӨЖ,СӨЖ Өткізу уақыты

уақыты сабақтары
Байланыс сағаты 1
(дəріс) 50 минут ОЖСӨЖ, СӨЖ 50 +50
Байланыс сағаты 2
(дəріс) 50 минут ОЖСӨЖ, СӨЖ 50 +50
Байланыс сағаты 3 (1
практика) 50 минут ОЖСӨЖ,СӨЖ 50 +50
Сабақтар Өткізілу Сабақтар Өткізілу Сабақтар Өткізілу Сабақтар Өткізілу
уақыты уақыты уақыты уақыты
Байланыс 50 мин. Практикалық 50 мин. СМЖӨЖ 50 мин. СӨЖ 50+50
сағаты 1 сабақ 1 сағат 1 сағат 1 сағат мин.
(дəріс 1)
Өту орны: №7 корпусы, аудитория кесте бойынша
Оқу жоспарынан көшірме:

Курс Семестр Кредит Дəріс Семинар ОЖСӨЖ СӨЖ Барлығы Бақылау
саны түрі
2 3 2 15 15 30 30 90 емтихан
Кіріспе
Курстың қысқаша сипаттамасы:
«Адам физиологиясы жəне жас ерекшеліктері физиологиясының негіздері»-пəнін оқытудың
негізгі мақсаты-дене шынықтыру жəне спорт саласында қызмет жасайтын болашақ
мамандарды адам ағзасы тіршілік əрекетінің физиологиялық заңдылықтары туралы, əсіресе
адамның бұлшық ет қызметімен шұғылдану барысында, соның ішінде қарқынды спорттық
жүктемелер жағдайындағы ағзаның физиологиялық мүмкіндіктері туралы біліммен
қамтамасыз ету; сондай-ақ, балалар, жасөспірімдер жəне ересек адамдардың физиологиялық
ерекшеліктерін зерттеу.
3
«Адам физиологиясы жəне жас ерекшеліктері физиологиясының негіздері» пəнін оқытуда
келесі міндеттерді шешу қажет:
-ағзаның жасушыларына ұлпалары мен мүшелеріне тəн негізгі тіршілік əрекетінің жалпы
көрсеткіштерін жəне қасиеттерін зерттеу;
- ағзаның сыртқы жəне ішкі ортаның əртүрлі əсерлеріне жауабын зерттеу;
- жүйелі түрде дене шынықтыру жəне спортпен шұғылдану барысында бұлшық ет
қызметін қамтамасыз ететін физиологиялық механизмдерді ашу;
- адам ағзасы қызметінің мүмкіншіліктерін жəне оның арту механизмдерін зерттеу;
- зертханалық сабақтарда өз бетімен тəжірибелік ғылыми зерттеулер жүргізуге үйрету;
- əртүрлі жастағы адамдар мен болашақта жұмыс жасайтын мамандарды физиология
пəнінен алған білімдерін пайдалана білуге баулу.
Курстың мақсаты:
Дене шынықтыру жəне спорт саласында қызмет жасайтын болашақ мамандарды адам
ағзасы тіршілік əрекетінің физиологиялық заңдылық туралы, əсіресе адамның бұлшық ет
қызметімен шұғылдану барысында, соның ішінде қарқынды спорттың жүктемелер
жағдайындағы ағзаның физиологиялық мүмкіндіктері туралы біліммен қамтамасыз ету;
сондай-ақ, балалар, жасөспірімдер жəне ересек адамдардың физиологиялық ерекшеліктерін
зерттеу.
Курстың міндеттері:
- ағзаның жасушаларына ұлпалары мен мүшелеріне тəн негізгі тіршілік əрекетінің
жалпы көрсеткіштерін жəне қасиеттерін зерттеу;
- жүйелі түрде дене шынықтыру жəне спорт пен шұғылдану барысында бұлшық ет
- адам ағзасы қызметінің мүмкіншіліктерін жəне оның арту механизмдерін зерттеу
- зертханалық сабақтарда өз бетімен тəжірибелік ғылыми зерттеулерін жүргізуге
үйрету;
Курстың мазмұны:
1. Кіріспе
2. Орталық жүйке жүйесі (ӨЖЖ) жəне оның жас ерекшеліктері.
3. Вегетативті жүйке жүйесі жəне оның жас ерекшеліктері
4. Жүйке бұлшық ет жүйесі жəне оның жас ерекшеліктері
5. Сенсорлы жүйелер жəне оның жас ерекшеліктері
6. Жоғарғы жүйке қызметі (ЖЖК) жəне оның жас ерекшеліктері
7. Ерікті қимылдар жəне оның жас ерекшеліктері
8. Қан жəне оның жас ерекшеліктері
9. Қан айналымы жəне оның жас ерекшеліктері
10. Тыныс алу жəне оның жас ерекшеліктері
11. Ас қорыту, сыртқы шығару жəне оның жас ерекшеліктері
12. Зат пен қуат алмасу, олардың жас ерекшеліктері
13. Ішкі сөлініс бездері жəне олардың ерекшеліктері.
14. Жылу шығару жəне оның жас ерекшеліктері
15. Əртүрлі жастағы адамдардың морфофункциональдық ерекшеліктері.
Оқыту əдістемесі:
4
Оқыту дəріс сынымен бірге өздігінен жұмыс оқытушының жетекшілігі түрінде өткізіледі
де негізгі қабылдау жүреді оқу материалдары мен қосымша мəліметтерді тану бағыттары
көрсетіледі.
Білімдерін, іскерлігін, дағдыларын бақылау ауызша немесе жазбаша түрлерінде
өткізіліп, тестілер мен бақылау қалыптарын.
Пререквизиттер:
Физиология баяндау студенттердің анатомия жəне спорттық морфология, дене
шынықтыру жəне спорт биохимиясы сияқты пəндерден алған білімдеріне негізделген.
Постреквизиттер:
Студенттердің «Адам физиологиясы жəне жас ерекшеліктері физиологиясының негіздері»
пəнінен алған білімдері спорттың медицина, спорттық гигиена, емдік гимнастика, спорттын
теориялық ілім мен əдістемесі пəндерін меңгеруге мүмкіндік жасайды.
Сабақтардың мазмұны мен өткізілу кестесі.
1 апта
Кредит 1.
Тақырыбы: «Кіріспе»
1Дəріс мазмұны:
1. Адам физиологиясы жəне жас ерекшеліктері физиологиясының негіздері пəні.
2. Физиологияның зерттеулердің əдістері
3. Қозғыш ұлпалар физиологиясы.
СОӨЖ мазмұны:
1. Жүйкелік гуморальдық реттелуі
2. Нейропептидтер, олардың маңызы мүшелермен тілдердің қызметтік қалыпты
реттелуінде.
3. ОЖЖ-і қызметінің рефлекторлы механизмі
СӨЖ мазмұны:
1. Адам физиологиясы мен жас ерекшеліктері физиологиясының дамуындағы негізгі
кезеңдер.
Кредит 2
1.Практикалық сабақ тақырыбы: «Қозғыш ұлпалар физиологиясы»
Практикалық сабақ мазмұны:
1.Жүйке-бұлшық ет аппаратын əзірлеу
2. Əр түрлі тітіркендіргіштердін жүйке бұлшық ет препаратына əсері
Əдебиет: Бұғыбаева С.Ж., Потапов И.А. «Жалпы физиология» пəнінің
лабораториялық сабақтарын жургізуге арналган əдістемелік нұсқаулар, 3-4 бет
1. Нейропептидтер, олардың маңызы мүшелермен тілдердің қызметтік қалыпты реттелуінде
Дəптерге жұмысты жазу.
1. ОЖЖ-і қызметінің рефлекторлы механизмі
Əдебиеттер:
1.Сəтбаева Х.Қ., Өтепбергенов Ə.А., Нілдібаева Ж.Б. «Адам физиологиясы», Алматы.
Издательство «Дəуір», 2005 ж.-663
2.Физиология человека. Учебник для институтов физической культуры. /Под общей ред.
профессора Н.В. Зимкина/ М.Ф. и С., 1975
3. Бұғыбаева С.Ж., Адам физиологиясы (дəрістер курсының жинағы) Алматы, 2003
4. Физиология мышечной деятельности: Учебник для институтов физической культуры /Под
ред. Я.М. Коца/ М, Ф.и С., 1982
5. Смирнов В.Д., Дубровский В.И. Физиология физического воспитания и спорта. М.,
Владоспресс, 2002
5
6. Солодков А.С., Сологуб Е.Б. Физиология человека. Общая, спортивная, возрастная.
Учебник для высших учебных заведений физической культуры. М., Терра-спорт, Олимпия
Пресс, 2001
7. Алиакбарова З.М., Мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы жəне
мектеп гигиенасының негіздері. Алматы, РБК, 1993 ж.,400 б.
8. Апанасенко Н.М. Физическое развитие детей и подростков. Киев, 1998.
9. Несіпбаев Т. Адам жəне жануарлар физиологиясы Алматы «Ғылым», 2005 ,304 б.
10. Гуминский А.А., Леонова Н.Н., Маринова К.В. Руководство к лабораторным занятиям по
общей и возрастной физиологии . М. Просвещение.1990
11. Сапин М.Р.., Брыскина З.Г. Анатомия и физиология детей и подростков.М., «Академ.».,
2000.
12. Ермолаев Ю.А. Возрастная физиология. Учебное пособие для студентов педагогических
ВУЗов- М., Высшая школа, 1985
13. Методические рекомендации к лабораторным занятиям по физиологии человека. (
Дияров А.С.-Уральск, 2004)
14. Дегтярев В.П.,Кушнаревва Г.В., Фенькина Р.П. и др. Руководство к практическим
занятиям по физиологии.-М.: Медицина, 1988
2 апта
Кредит 3
Тақырыбы: «Қозғыш ұлпалар физиологиясы»
1. Натрий-калий сорабы
2. Тыныштық күй потенциалы
3. Əрекет потенциалы
1. Орталық жүйке жүйесінің (ОЖЖ) негізгі қызметтері
2. Нейроның негізгі қызметі
3. Нейронның түрлері
1. Түйіспелердің түрлері (қоздырғыш жəне тежегіш)
Кредит 4
2.Практикалық тақырып: «Қозу физиологиясы»
1. Гальванидің екі тəжірибесі
лабораториялық сабақтарын жургізуге арналган əдістемелік нұсқаулар, 6-7
бет
1. Матеучи тəжірибесі
Есеп беру үшін жұмысты дайындау
6
Пресс, 2001
2000.
14. Дегтярев В.П.,Кушнарева Г.В., Фенькина Р.П. и др. Руководство к практическим
3 апта
Кредит 5
Тақырыбы: ОЖЖ-і қызметінің үйлесімділігі
1. Постсинаптикалық тежелу
2. Пресинаптикалық тежелу
3. Қозудың жинақталуы
1. ОЖЖ-і қызметінің үйлесімділігі –тақырып бойынша мини-тест.
1. Тежелу процесінің үйлестігі жəне қорғаныстың маңызы
Кредит 6
3.Практикалық тақырыбы: ОЖЖ-нің жалпы физиологиясы
Практикалық зертханалық сабақ мазмұны:
лабораториялық сабақтарын жургізуге арналган əдістемелік нұсқаулар, 24-
25 бет
1.ОЖЖ-і қызметінің үйлесімділігі –тақырып бойынша мини-тест.
1.Тежелу процесінің үйлестігі жəне қорғаныстың маңызы
7
Пресс, 2001
2000.
4 апта
Кредит 7
Тақырыбы: Нейрондардың мазмұны жəне жалпы қасиеттері
1. Жүйке талшығы бойымен импульстердің өту механизмі
2. Қозудың тасымалдауды
3. Ізгілік үрдістері
1.Ізгілік үрдістері.
Кредит 8
4.Практикалық тақырыбы: «Орталық жүйке жүйесінің жалпы физиологиясы»
1.Рефлекстредің рецепторлық аймағы
2.Жұмыс рефлекстері
27 бет
1.Сіңір рефлекстері
8
Пресс, 2001
2000.
5 апта
Кредит 9
Тақырыбы: «Орталық, аралық, мишықтың, түпкі (базальдық) түйіндерінің
қызметтері».
1.Орталық мидың қызметтері
2. Аралық мидың қызметтері
3. Мишық, түпкі (базальдық) түйіндерінің қызметтері
1. Орталық мидың қызметтері
2. Аралық мидың қызметтері
3. Мишықтың қызметтері
1. Шартты жəне шартсыз рефлекстер, базальдық түйіндердің маңызы
Кредит 10
5.Практикалық тақырыбы: «Орталық жүйке жүйесінің жалпы физиологиясы»
1. Оқшауланған қозудың жүйке талшығы мен өту ерекшеліктері.
30 бет
1. Оқшауланған бұлшық еттің қозуы жəне бұлшық ет препаратына қажудың ықшамдауы
Есеп беру үшін жұмысты дайындау .
6 апта
Кредит 11
Тақырыбы: «Вегететивті жүйке жүйесі (ВЖЖ) жəне оның жас ерекшеліктері»
1. Вегетативті жүйке жүйесінің қызметтік құрылымы
2. Симпатикалық, парасимпатикалық жүйке жүйесінің қызметтері
1. Вегетативтік рефлекстер
2. Лимбиялық система
3. Мидың үлкен жарты шарлар қыртысының қызметтері
9
4. Қыртыс аймақтары
5. Əртүрлі қыртыс аймақтарының қызметтік маңызы
1. Ми қыртысындағы электрлік құбылыстар
Кредит 12
6.Практикалық тақырыбы: «Жүйке бұлшық ет жұйесі жəне оның жас ерекшеліктері»
1. Қанқа бұлшық етінің тіке жəне тіке емес тітіркеніс табалдырығын анықтау
2. Бұлшық еттің қажуын бақылау
23 бет
1. Бұлшық еттің күшімен, күш төзімділігін бақылау
Пресс, 2001
2000.
7 апта
Кредит 13
Тақырыбы: Жүйке бұлшық ет жүйесі жəне оның жас ерекшеліктері
1. Қанқа бұлшық ет жүйесінің қызметтік құрылымы
2. Бұлшық ет талшығының құрылысы
3. Бұлшық ет талшығының жиырылу механизмі.
1. Бұлшық ет талшығының жиырылу механизмі
10
2. Бұлшық ет талшығының босансу механизмі
3. Бұлшық еттің оқшауланып жəне тетаникалық жиырылу тəртіптері
4. Электромиограмма
1. Бұлшық еттің қызмет тəртіптері
Кредит 14
7.Практикалық тақырыбы: «Талдағыштар жүйесі жəне олардың жас ерекшеліктері»
1. Көздің көргіштігін анықтау кесте бойынша
2. Көздің аккомодациясы
38 бет
1. Сүйек жəне ауа өткізгіш қасиеттерін зерттеу
Профессора Н.В. Зимкина/ М.Ф. и С., 1975
Пресс, 2001
2000.
8 апта
Кредит 15
Тақырыбы: «Талдағыштар жүйесі жəне олардын жас ерекшеліктері».
1. Талдағыштар жүйесінің қызметтері мен жалпы құрылымы
2. Рецепторлардың жіктелуі жəне қозу механизмі
3. Рецепторлердің қасиеттері
11
1. Көздің көргіштігін анықтау кесте бойынша
2. Есту талдағыштары :
а)Құлақтың сыртқы, ортанғы, ішкі бөлімдерінің қасиеттері
б) Есту хабарын қабылдап алуының физиологиялық механизмі
1.Тепе-тендік талдағыштарының:
а) жалпы құрылымы
б) қызметтері
в) рефлекстері
Кредит 16
8.Практикалық тақырыбы: «Талдағыштар жүйесі жəне олардың жас ерекшеліктері».
Практикалық зертханалық жұмыс мазмұны:
1. Көру аймағын анықтау
40 бет
1. Терінің эстезиометриясы
Пресс, 2001
2000.
9 апта
Кредит 17
Тақырыбы: «Жоғарғы жүйке қызметтері (ЖЖҚ) жəне оның жас ерекшеліктері»
9.Дəріс мазмұны:
12
1. Шартты рефлекстерінің механизмі
2. Шартты рефлекстердің пайда болу фазасы
3. Шартты рефлекстердің түрлері
1. Əрекеттің нəтижесі, мақсаттың əсері арқылы
2. Жоғарғы жүйке қызметтері (ЖЖҚ)-есеп шығару
Кредит 18
9.Практикалық тақырыбы: «Жоғарғы жүйке қызметтері (ЖЖҚ) жəне оның жас
ерекшеліктері»
1. Бірінші жəне екінші түйсік жүйелер
2. Динамикалық стереотип
3. ЖЖҚ -типтері
45 бет
1. Вегетативтік қарашық рефлекстің пайда болуымен, жойылуы
2. ЖЖҚ-есеп шығару
Есеп беру үшін жұмысты дайындау.
Пресс, 2001
2000.
10 апта
13
Кредит 19
Тақырыбы: «Ерікті қимылдар жəне оның жас ерекшеліктері»
1. Ерікті қимылдарды басқарудың негізгі принциптері
2. Қимыл актілерінің рефлекторлық табиғаты
3. Қимылды реттеуідің көп деңгейдегі сипаты
1. Ми бағанының əртүрлі бөлімдерінің дене қалпын жəне қимылдарын реттеудегі
маңызы
2. Дене қалпын реттеу рефлекстері
3. Қимылды реттеудегі жұлынның маңызы
4. Қимылды реттеуде ОЖЖ-нің қыртыс асты бөлімдерінің маңызы
1. Мидың үлкен жарты шарларының маңызы
2. Қимылдарды сөзбен реттеу
Кредит 20
10.Практикалық тақырыбы: «Ерікті қимылдар жəне оның жас ерекшеліктері»
1. Қимылды реттеудің көп деңгейдегі сипаты
2. Мидын қызметтік блоктары
48 бет
1. Қимылды реттеудегі жұлынның маңызы
2. Қимылды реттеудегі ми қыртыстарының маңызы
Қимыл реттеудегі ОЖЖ-ң қыртыс асты бөлімдерінің маңызы
Пресс, 2001
2000.
14
11 апта
Кредит 21
Тақырыбы: Қан жəне оның жас ерекшіліктері»
1. Лейкоциттер қызметі
2. Қан плазмасының физикалық-химиялық қасиеттері
3. Қан құю
1.Қан плазмасының физикалық-химиялық қасиеттері
2. Қаннын ұюы
3. Қан жүйесінің реттелуі
1. Қан құю
Кредит 22
11.Практикалық тақырыбы: «Қан айналымы жəне оның жас ерекшеліктері»
1. Артериялық қысымды өлшеу
2. Кардиореспираторлық индекс арқылы адамның төзімділігін анықтау.
(Нəтижесін табу)
33 бет
1. Кардиореспираторлық индекс арқылы адамның төзімділігін анықтау
( кардиореспираторлық индексі есеппен табу)
1. Есеп беру үшін жұмысты дайындау
Пресс, 2001
2000.
15
12 Жұма
Кредит 23
Тақырыбы: «Тыныс алу жəне оның жас ерекшеліктері»
12Дəрістің мазмұны:
1. Сырттай тыныс алу
2. Өкпедегі газдар алмасу механизмі
3. Қанның тыныс алу қызметі
1. Өкпедегі газдар алмасу механизмі
2. Қанның тыныс алу қызметі
3. Тыныс алудың реттелуі
1. Тыныс алудың реттелуі
Кредит 24
12.Практикалық тақырыбы: «Тыныс алу жəне оны жас ерекшеліктері»
1. Кесте бойынша ӨТС анықтау
33 бет
1.Розенталь пробасы
2. Штанге пробасы
3. Генчи пробасы
1. Есеп беру үшін жұмысты дайындау.
Пресс, 2001
16
2000.
13 Жұма
Кредит 25
Тақырыбы: «Ас қорыту жəне оның жас ерекшеліктері»
1.Он екі елі ішектегі астың қорытылуы
2. Тоқ ішектергі астың қорытылуы
3. Ащы ішектегі астың қорытылуы
1. Тоқ ішектегі астың қорытылуы
2. Ащы ішектегі астың қорытылуы
1. Қорытылған тағам өнімдерінің сіңуі
Кредит 26
Практикалық тақырыбы: «Қан айналымы»
1. Жүректің жұмысын бақылау
33 бет
1.Қол-аяқтардағы қан айналымының бұзұлуының салдары
Пресс, 2001
2000.
17
14 Жұма
Кредит 27
Тақырыбы: Зат пен қуат алмасу жəне оның жас ерекшеліктері.
1. Катаболизм, аноболизм түсінігі
2. Белок алмасуы
3. Азоттық тепе-теңдік
1. Студентке тəулік рационың құрастыру
2. Көмірсулар,липидтер алмасуы
3. Минералдық тұздар, су алмасуы
1. Құат алмасуы
2. Зат жəне қуат алмасуының реттелуі
Кредит 28
14.Практикалық тақырыбы: «Зат пен қуат алмасу жəне оның жас ерекшеліктері»
1. Негізгі алмасуды анықтау
2. Студентке арналған тəулік рацион құрастыру
38 бет
1. Бір тəулікте жойылатын қуатты санайтын əдіс
Есеп беру үшін жұмысты дайындау .
15 Жұма
Кредит 29
Тақырыбы: «Əр түрлі адамдардың морфофункционалды ерекшеліктеру».
1. Мектеп жасына дейінгі, орта мектеп жасындағы балалардың ОЖЖ-нің дамуы
2. Мектеп жасына дейінгі , орта мектеп жасындағы балаларға дене жаттығулардың əсері
1. Мектеп жасына дейінгі, бастауыш мектеп жасындағы балалардың ЖЖ-нің дамуы
2. Мектеп жасына дейінгі, бастауыш мектеп жасындағы балалардың денесі жəне тірек –
қимыл аппаратының дамуы.
3. Орта мектеп жасындағы, жоғары мектеп жасындағы балалардың жоғарғы жүйке
жүйесінің дамуы.
1. Мектепке дейінгі, бастауыш мектеп жасындағы балалардың жоғарғы жүйке жүйесінің
дамуы.
Кредит 30
15.Практикалық тақырыбы: «Жылу алмасу жəне оның жас ерекшеліктері».
1. Жылу өндіру механизмі
2. Жылу беру механизмі
18
58 бет
1. Жылу алмасуының реттелуі
1. Жылу алмасуының реттелуі жəне оның жас ерекшеліктері
Пресс, 2001
2000.
1.5 Əдебиеттер тізімі:

Негізгі:
Издательство «Дəуір», 2005 ж. -663.
2.Физиология человека. Учебник для институтов физической культуры / Под общей ред.
проф.Н.В. Зимкина / М.Ф. и С., 1975
3.Бұғыбаева С.Ж., Адам физиологиясы (дəрістер курсының жинағы) Алматы, 2003
4.Физиология мышечной деятельности: Учебник для институтовфизической культуры/ Под
ред. Я.М. Коца/ М, Ф. и С., 1982
Пресс, 2001
19
2000.
15. Дуйсембин Қ., Алиакбарова З. Жасқа сай физиология жəне мектеп гигиенасы. Алматы
2003 ж., 400 б.
16. Толенбеков И. Адам мен жануарлар физиологиясы. Алматы білім, 2002 ж.
Қосымша:
1. Физиология человека: Учебник для медицинских институтов. М. Медицина, 1984
2. Физиология человека: В 4-х томах./Под ред. Р.Шмидта и Г.Тевса/, М., Мир, т1.2, 1985.
т 3,4,5. 1986
3. Общий курс физиологии человека и животных /Под ред. Проф. А.Д.Ноздрачева в 2-х
кн./М., «Высшая школа», 1991
4. В.П. Филип, В.А. Фомин. Возрастные основы физического воспитания. М., Ф. и С.
5.Физиология человека /под ред. Смирнова В.М./ М., Медицина, 2001, -668 с.
6. Физиология человека /Под ред. Смирнова В.М./ М. Медицина, 2001.
7. Физиология человека /2-х томах, под ред. Покровского В.М., Коротько Г.Ф. /
М.Мецина 2001.
3. Пəн бойынша тапсырмаларды орындау жəне тапсыру кестесі.
Кесте тапсырмалардың тізімі мен түрлерінен тұрады:
Курстық жұмыстардың тақырыптары,
Орындалу уақыты,
Бақылау түрлері (тестілер, экспресс-сұрақтар, рефераттар, баяндамалар т.б.)
№ Жұмыс түрі Тапсырманың Ұсынылатын Орындау Балл Бақылау түрі
мақсаты мен əдебиеттер мерзімі
мазмұны жəне
тапсыру
уақыты
(аптасы)
1 Дəрістерге Жаңа Дəрістің Əрбір 100 Ауызша немесе
жəне сұрақтарды оқу тақырыбына апта баяндама түрінде
эвристикалық жəне сəйкес сайын
əңгемелерге логикалық
қатысу. ойлау қабілетін
дамыту
2 ОЖСӨЖ Талдау жəне ОЖСӨЖ ОЖСӨЖ 100 Тапсырмалардың
тапсырмаларын танымдық тақырыбына кестесі орындалуын,
орындау (əр қабілеттерін сəйкес бойынша сұрақтарға
жұмада екі арттыру жауап беру
тапсырмадан қабілетін тексеру
3 СӨЖ Танымдық СӨЖ СӨЖ 100 Ауызша
тапсырмаларын тапсырмаларды тақырыбына кестесі
орындау (əр шешуде өз сəйкес бойынша
жұмада екі бетімен жұмыс
20
тапсырмадан жасауды
дамыту.
4 Географикалық Логикалық 1-7 №7 100 Жазбаша
карта жəне ойлау қабілетін тақырыптарға ОЖСӨЖ, жұмысты
жазбаша тексеру, сай бірінші №15 тексеру.
жұмыс түрін географикалық жұмыс. ОЖСӨЖ
бақылау. картамен 8-15
тексеру. тақырыптарға
сай екінші
жұмыс.
5. Емтихан Білімді 100 Тапсырмалардың
кешенді орындалуын,
тексеру сұрақтарға
жауап беру
қабілетін тексеру
6. Үй тапсырмасы Сараптау жəне Силлабус Əр апта 100 Тапсырмалардың
(СОЖӨЖ) танымал бойынша сайын орындалуын,
қабілетін тақырыпқа СОӨЖ сұрақтарға
дамыту арналған тақырыбы жауап беру
əдебиеттер бойынша қабілетін тексеру
кестге
сəйкес
4.Пəннің оқу-əдістемелік қамтамасыз етілу картасы.
№ Əдебиет атауы Барлығы

Кітапханада Кафедрада Студенттердің Электронды Ескерту
қамтылу түрі
пайызы (%)
1 2 3 4 5 6 7
1. Сəтпаева Х.К. 14 - 100 % -
Өтепбергенов
Ə.А.,Нілдібаева
Ж.Б. «Адам
физиологиясы»,
Алматы,
«Дəуір», 2005
ж.-663б.
2. Дуйсембин Қ., 50 - 100% -
Алиакбарова З.
Жасқа сай
физиология
жəне мектеп
гигиенасы.
Алматы 2003 ж.,
400 б.
3. Несіпбаев Т., 16 - 100% -

«Адам жəне
жануарлар
физиологиясы»,
Алматы,
21
«Ғылым», 2005
ж, 304 б. 300 –
сұрақ –жауап.
4. Толенбеков И. 3 30%
Адам мен
жануарлар
физиологиясы.
Алматы білім,
2002 ж.
5.Дəрістік кешен (дəріс тезистері, көрнекілік, таратылу материалдары, қажетті əдебиет

тізімі) -
1.Тақырыбы:
2.Қарастырылатын сұрақтар:
3.Дəрістің мақсаты:
4. Дəріс мазмұны:
5.Өзін-өзі тексеретін сұрақтар
6.Пайдаланатын əдебиеттер
1.1 Физиология ілімінің түрлері, басқа ғылымдармен байланысы
Физиология- дене шынықтыру мəдениеті мен спорт саласының ғылыми негізін қалайтын
пəндердің бірі. Ол дене шынықтыру саласындағы мамандықтар дайындайтын оқу орнында
оқылатын көптеген медицина биология цикліне: биомеханика, гигиена, массаж, спорттық
медицина, дене шынықтыру мəдениетінің теориясы мен əдістемесінің т.б. теориялық негізі
болып табылады.
Физиология тірі ағзаның, оның жүйке жүйелерінің, мүшелерінің ұлпаларының жəне
жасушаларының əрекетін, атқаратын атқаратын қызметін жүйелі түрде адам ағзаларының
ішкі жəне сыртқы ортасымен байланыстыра зерттейтін ғылым. Физиология анатомия мен
гисталогиядан бөлініп шыққаннан бастап физика мен химияның əдістерін қолдана отырып,
үрдіс дамып келе жатқан білім саласы. Оның дəлелі ретінде қазіргі физиологиядан жеке
ғылым ретінде биохимия, биофизика, эндокриналогия, жүйке физиологиясы, радиобиология
т.б. бөлініп шықты.
Физиология өзінің ғылыми бағытына жəне көздеген мақсатына сəйкес бір біріе тығыз
байланысты жəне жеке дамитын бірнеше салаларға: жалпы, салыстырмалы, жеке, жас,
қолданбалы болып бөлінеді.
ЖАЛПЫ ФИЗИОЛОГИЯ ағзаның жасушалары мен ұлпаларына, мүшелеріне бірдей тəн
негізгі тіршілік əрекетінің табиғатын қызметтерінің жалпы көрсеткіштерін, қасиеттерін
зерттейді. Олардың сыртқы жəне ішкі ортаның əртүрлі əсерлеріне жалпы жауабын: тітіркену,
қозу, тежелу т.б. құбылыстар туралы мəліметтерді қарайды.
САЛЫСТЫРМАЛЫ ФИЗИОЛОГИЯ əр түрге жататын ағзалардың өзіне тəн қызмет
ерекшеліктерін немесе бір түрге жататын ағзаның əр түрлі тіршілік кезеңдеріндегі қызмет
ерекшеліктерін зерттейді (қазіргі уақытта эволюциялық даму физиологиясы деп аталады).
Жеке физиология кибір жануарлар түрінің мысалы: малдар, өсімдіктер адам
ағзаларының қызметін зерттесе, немесе адам физиологиясының ішінен жеке мүшелердің:
бауырдың, бүиректің, жүректің, жүйке жүйелерінің т.б қызметі мен ерекшеліктерін
зеріктеиді.
ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕР ФИЗИОЛОГИЯСЫ адам ағзасының тіршілік əрекетінде
антогенездік даму барысындағы өзгерістерді анықтайды.
ҚОЛДАНБАЛЫ ФИЗИОЛОГИЯ адамның əлеуметтік жағдайы мен мақсатты іс əрекетіне
байланысты ағзадағы өзгерістерді, оның заңдылығын анықтайды. Оған адам физиологиясы,
спорт физиологиясы, тамақтану, қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларының ағза қызметіне
əсері экологиялық физиология дамып отыр. Сонымен қатар кейбір мамандық саласында
адам ағзасы əр алуан төтенше жағдайлар мен орасан жүктемелер əсеріне тап болады.
22
Мысалы: су асты, əуеде, ғарышта соған сəйкес су асты, авиация, ғарыш физиологиялары
үрдіс дамуда.
Қалыпты жағдайдағы жəне дене жұмысы кезіндегі (денені шынықтыру немесе
машықтану) адам ағзаларының тіршілігіне бейімделу қызметтерін адам физиологиясы оқып
үйретеді.
Физиология анатомия ғылымымен өте тығыз байланысты, себебі екеуінің зерттеу
объектісі адам, егер анатомия тірі адамның құрылысын, құрылымын зерттесе, ал физиология
оның атқаратын қызметін тексереді. Физиология ұлпалардың жасушалардың құрылысы мен
даму заңдылықтарын зерттейтін ғылымдар гисталогия мен циталогиямен байланысты.
Физиологияда қолданылатын тəжірибиелерде физика мен химиялық əдістер қолданылады,
себебі əрбір тірі ағзада болатын зат, қуат алмасу процестерінің өзі физикалық жəне
химиялық құбылыстар болып табылады. Сондықтан да бұл сала үрдіс дамып, ғылымның
жеке бөлімдері биологиялық химия, биологиялық физика салалары дамып шықты.
Соңғы уақыттарда физиология үшін кибернетика ғылымының маңызы өсіп отыр.
Кибернетика басқарулардың жалпы принциптері туралы ғылым, ол машина мен тірі
ағзалардың байланысын зерттейді. Ол математика жəне физика ғылымдарына сүйене отырып
ағзадағы əр түрлі мүшелердің қызметін реттеудің жалпы прициптерін, байланысын ашуға
көмектеседі.
Физиология сонымен қатар барлық медицина ғылымдарымен тығыз байланысты.
ҚОЗҒЫШ ТІНДЕР ФИЗИОЛОГИЯСЫ

Адам денесіндегі бірнеше жүздеген триллион жасушалардың əр қайсысының
құрылысы мен қызметі, өзін-өзі реттеу мүмкінші-ліктері біркелкі болмайды. Олардың өзара
қарым-қатынасы, əре-кеттік жүйелердегі ағзалар мен тіндердің байланысы, бір-біріне
көрсететін көпжақты əсерлері де əртүрлі. Сондықтан белгілі бір қысқа мерзім милисекунд,
минут арасында жасушалар мен тіндерде, жүйелерде сансыз, түрлі-түрлі күрделі үрдістер
өтеді. Олардың бір-бірімен қосылуы, жалғасуы жəне керекті бағытта өтуі организмде
ақпараттардың пайда болып таралуына байланысты. Ақпарат жасу-шаның өзінде немесе
сыртқы жəне ішкі ортаның əсерінен туады. Бүлардың көбі орталық жүйке жүйесіне
жеткізіледі жəне қайта қара-лады, өңделеді жəне жауап ретінде əрекет серпіністері түзіледі.
Олар жүйкелер арқылы кері қарай жасушалармен ағзаларға жеткізіледі. Əр жүйенің
элементтері мен жасушалары арасында ақпараттар ал-масуы үзілмейді.
Ақпарат үш түрлі жолмен таралады. Біріншіден, бір жасушадан екінші жасушаға олардың
түйіскен жерінен тікелей өтеді. Екінші-ден, хабарларды қан мен лимфада жəне
жасушааралық сүйықтық-та еріген заттар жеткізеді. Үшіншіден, ақпараттың ең тез таралу
жолы - электрлік сигнал түрінде яғни жүйке серпіністері (импульс-тері) арқылы керекті
хабарларды бүлжытпай шеткі ағзалардан ор-талық жүйке жүйесіне одан қайта шеттегі
ағзаларға жеткізу. Ақпа-раттың электрлік сигнал түрінде таралуының басқа да қатысу жол-
дарынан тағы бір артықшылығы сигналды белгілеуге (кодтауға) болатыны. Көп жасушалы
организмде кодталған ақпараттарды қабылдау, талдау, сақтау, беру жəне керегінде еске
түсіруді қамта-масыз ететін арнайы жүйе өріс алды. Ол жүйеге əсіресе адам бала-сының
даму жолында ең жоғары сатыға жеткен жүйке жүйесі жа-тады.
Қозғыш тіндердің жалпы қасиеттері
Тірі организмде тіндерді "қозғыш", "қозбайтын" деп екі топқа бөлу-ге болады. Қозғыш
тіндерге жүйке, бүлшықеттер, сөл бөлетін бездер, ал "қозбайтын" тіндер қатарына дəнекер
тін, шеміршек, терінің бет-кей тіндер эпителийлері жатады.
Қозғыш тін тітіркендірілсе, оған жауап ретінде қозу үрдісі пайда болады, яғни тін
тьшыпггық қалпынан қызмет жағдайына көшеді, оның белсенділігі жоғарылайды. Тіннің
тітіркендіргіш əсеріне жауап беру қабілеті, оның қозғьпнтық қасиеті больш саналады.
Қозғыштық қозатын тіндердің физиологиялық қасиетінің ең көрнектісі. Қозғыш тіндердің
23
екінші физиологиялық қасиеті қозу үрдісін өткізу. Ет тіндері үшін үшінші қасиет - жиырыпу,
ал без тіндері қозу салдарынан сөл бөледі.
Қозғыш тіндердің физиологиялық қасиеттерін зерттеу үшін көбіне жүйке-ет препараты
қолданьшады. Ол бақаның шонданай жүйкесімен байланысқан балтыр етінен түрады.
Қозу мен қозғыштық
Тітіркендіру əсерінен қозғыш тінде қозу үрдісі туады. Ол өте күрделі қүбылыс. Ол көптеген
физиологиялық, биохимиялық жəне морфологиялық қүрылымдық өзгерістермен
сипатталады. Тін қозған-да, оның физиологиялық қасиеті - қозғыштығы өзгереді,
жасушалар-дың мембраналық шамасы əрекет потенциалына айналады. Əрекет потенциалы
қозудың ең көрнекті белгісі, яғни қозу үрдісінің туғанын əрекет потенциалының пайда
болуынан білуге болады. Тін қозған сəтте заттар алмасуы əдеттегіден əлде қандай күшейеді.
Осыған орай жылу шығару деңгейі артады, қимьгл əрекеттері туады. Мысалы, ет тіні қозу
салдарынан ширығып жиырылады. Сондай-ақ қозған жасу-шаның протоплазмасы золь
қалпынан гельге айналады, оның түтқыр-лығы өседі, миофибрилдердегі актин
протофибрилдері миозин прото-фибрилдерінің арасынан өтіп, ет талшықтары қысқарады,
оның көлде-нең жолақтығы жоғалады. Қозған тін өзіне тəн қызметін атқара бас-тайды: ет
жиырылады, ширығады, жүйке қозу өткізеді, бездер сөл шығарады. Сонымен қозатын тіннің
тітіркендіруге жауап беру қабі-леті - қозғыштық, ал оның жауабы қозу үрдісі.
Қозатын тіндердің қозғыштығы бірдей емес. Жүйке басқа тіндерге қарағанда қозғыш келеді.
Қозғыштық қасиетін салыстырса, қаңқа етінің жүрек етіне қарағанда қозғыштығы
жоғарырақ, ал бірыңғай салалы бүлшықеттің қозғыштығы олардан томен болады. Тіннің қоз-
ғыштығы қозу үрдісі кезінде, не қажығанда өзгереді.
Тіннің қозғыштық дəрежесі тітіркендіру арқылы анықталады. Фи-зиологияда қолданылатын

тітіркендіргіштер адекватты (барабар) жəне адекватсыз (инадекватты немесе бейбарабар) -
болып екі топқа бөлінеді. Барабар тітіркендіргіштерді қабьшдайтын организмде арнайы
қабылдағыштар болады. Бейбарабар тітіркендіргіштерді қабылдайтын арнайы
қабылдағыштары болмайды. Мысалы, көздің торлы қабығын-дағы көру қабылдағыштары
сəулені қабылдайды, яғни сəуленің əсер-іне қозады, оның нəтижесінен жарық сезу түйсігі
пайда болады. Көру қабылдағыштары үшін сəуле адекватты тітіркендіргіш. Бұл қабылда-
ғыштар бейбарабар тітіркендіргіштерге де қозады. Бірақ одан пайда болған қозу үрдісі
тұрпайы келеді, ал сезімнің сапасы темен болады. Адекватты əсерлерге арнайы
қабылдағыштар қозғыш болады.
Тітіркендіргіштер өзінің табиғатына байланысты механикалық, химиялық, температуралық,
электрлік болып та бөлінеді. Физиоло-гиялық тəжірибелерде көбінесе электрлік
тітіркендіргіштер қолда-нылады.
Қозғыштықтың кезендері
Тіннің қозғыштығы оны тітіркендіргеннен бастап-ақ өзгереді. Ал-дымен қозғыштық
төмендейді, одан кейін біртіндеп əдеттегі қалпына келеді де, жоғарылап барып, қайта
төмендеп, қозу үрдісі аяқталарда бұрыңғы тыныштық кезіндегі қалпына келеді.
Қозу үрдісі басталысымен тіннің қозғыштық қасиеті қүлдырап төмендеп, қаншама əсерлі
болса да, біразға дейін келесі тітіркендіргіш күшке жауап бермей қояды. Бүл мезгіл
абсолюттік рефрактерлік кезең (нагыз цасарысу) деп аталады.
Абсолюттік рефрактерлік кезеңнің үзақтығы жүйке талшығында -1-2 мс болса, ет
талшықтарында 4-5 мс, ал ет-жүйке байланысында (түйіспеде) 8-10 мс. Қозғыш қүрылымның
абсолюттік рефрактерлік кезеңі қысқа болады. Бүл кезең аяқталысымен қозғыштық қасиет
қайта пайда больш біртіндеп əдеттегі қалпына келеді. Былайша айтқанда тін қозғыштығы
біраз уақыт əдеттегі (қозбай түрғандығы) қалпынан темен болады. Осы қозғыштықтың төмен
уақыты салыстырмалы реф-рактерлік (шамалы цасарысу) кезең деп аталады. Бүл кезенде
тітіркен-дірудің ең аз мөлшері қозу табалдьфығына жауап бере алмайды. Жауап əсерленісі
туу үшін тітіркендіргіштің күші табалдырық күшінен жоғары болуы тиіс. Бүл кезең
аякталарда қозғыштық қасиет жоғары-лап, біраз уақыт əдеттегіден басымырақ болады. Қозу
24
қасиетінің осы күшею сəтін супернормалды кезең дейді. Мүнда тітіркендіру қозу та-
балдырығынан томен болса да тін оған жауап бере алады. Бүл кезең
56
өткен соң қозғыштық қайтадан төмендеп барып қозу үрдісі токталар-да əдеттегі қалпына
келеді. Қозғыштықтың осылайша қалыптан төмен-дейтін кезі субнормалды кезең деп
аталады. Сонымен əрбір қозу үрдісі мезгілінде қозғыштық қасиеті бүлшықеттің аталған
кезендері бірінен соң бірі қайталанып отырады. Қозғыштықтың аталған кезеңдерін қисық
сызықпен көрсетуге болады (5-сурет). Қозғыштық кезендерінің үзақтығы əр тінде əртүрлі.
5-сурет. Əрекет потенциалы мен тін қозғыш-тығы кезендерінің ара қатынасы.
а - МП-тітіркендіруге дейінгі қозғыштық,
б - жергілікті жауап, аздаған деполяризация -
қозғыштықтың жоғарылауы; в - əрекет потенциалы-
ның "шың" дəрежесі, деполяризация кезеңі -абсолюттік рефрактерлік кезең; г - тез
деполяризация кезеңі - салыстырмалы рефрактерлік кезең; д - теріс із потенциалы -
супернормалдық кезең; е - оң із потенциалы - субнормалдык кезең; г,д,е - реполяризия
кезеңі.
100%
абвгд
Қозғыштықтың өлшемдері
Қозғыштық дəрежесін анықтау үшін бірнеше өлшем (параметр) қолданылады: қозу
табалдырығы, əсердің пайдалы уақыты, хронак-сия, лабилдік, аккомодация жылдамдығы.
Көбінесе қолданылатын өлшем - қозу табалдырығы.
Қозу табалдырыгы (реобаза) деп қозу үрдісін тудыратын тітіркендіргіш күшінің ең аз
өлшемін айтады. Тін неғүрлым қозғыш болса, оның қозу табалдырығы соғүрлым томен
болады. Тітіркендіргіш ретінде электр тогы қолданылса, табалдырығын реобаза дейді.
Əсердің пайдалы уақыты. Тітіркендіргіштің əсері, оның күшіне ғана байланысты емес,
əсердің үзақтығына да байланысты болады.
Тітіркендіргіш күші мен əсердің үзақтығы арасындағы байланысты Дж. Гооверг (1892) пен
М. Вейсс (1901) қисық сызық арқылы көрсетті (6-сурет). Ол "күш пен уақыт" сызығы деп
аталады. Көлде-нең сызықпен (абцисса) уақытты мс есебімен, ал тік сызықпен (ординат)
электр тітіркендіргіштің күші - реобаза көрсетіледі. Бір ре-обазаға тең күш ОА - жүмсап,
тінді қоздыру үшін оның əсері ОС мс-ке созылуы қажет. Бүл күштің əсерін одан əрі қарай
соза түссе, ол
57
жауапты күшейтпейді, яғни пайдасыз жұмсалады. Қисық сызық абцисса білігіне жарыса
(параллель) орналасады. Сон-дықтан да ОС мс əсердің пай-далы уақыты болып есептеледі.
Ал тітіркендіргіш күші екі есе (2 реобазаға дейін) жоғарыла-тылса, пайдалы уақыты тым
қысқарып кетеді (ОҒ мс). Тітіркендіргіш күші одан əрі жоғарылатылса, əсердің пайдалы
уақытын көрсететін сызық ординат осімен жарыса (параллель) орналасады. Сонымен,
əсердің пайдалы уақыты деп белгілі бір тінді қоздыратын бір реобазаға тең күш əсерінің ең
қысқа уақытын (ОС) айтады.
Ол мин, мсек есебімен белгіленеді. Тін неғүрлым қозғыш болса, əсердің пайдалы уақыты
соғүрлым қысқа болады. Əсердің пайдалы уақыты кейбір тіндерде өте үзақ болуы мүмкін.
Сондықтан "күш пен уақыт" заңцылығын пайдалана отырып, француз ғалымы Л. Лапик
(1908) хронаксия (грек. - chronos - уақыт, ахіа - сан) атты көрсеткішті үсынды.
Хронаксия. Хронаксия деп тінді қоздыратын екі реобазаға тең күш əсерінің ең қысқа
уақытын (OF) айтады. Қозғыш тіннің хронаксиясы қысқа болады. Оның мөлшері
хронаксиметр аспабымен өлшенеді, мс. есебімен (сигмамен) белгіленеді. Хронаксиметр
аспабымен адам тіндерінің əрбір морфологиялық элементтерінің қозу дəрежесін өлше-уге
болады. Бүл медицинада жиі қолданьшады. Мысалы, көздің тор қабатындағы
фотоқабылдағыштардың, ішкі қүлақта орналасқан есту қабылдағышы - Корти мүшесінің
хронаксиясын өлшеп білуге болады. ¥зақ жылдар бойы қорғасын өнеркəсібінде істейтін
25
адамдарға уақытында сақтық шаралар қолдану үшін олардың жүйке хронаксиясы тексеріліп
отырады. Қорғасынға улана бастаған адам жүйкесінің хронаксиясы жоғарылай бастайды.
Аккомодация жылдамдығы. Аккомодация лат. - accomodatio -бейімделу. Белгілі бір тінді,
ағзаны қоздыратын токтың əсері оның күшіне, эсер еткен уақытына ғана байланысты емес,
токтың үдеу жыл-дамдығына да байланысты. Егер эсер ететін тоқтың күшін біртіндеп
58
жəй күшейтсе, ол көп жоғарылатылса да тін қозбауы мүмкін. Тоқ күшінің үдеуіне тін
бейімделіп үлгереді. Қозғыш тін ток күшінің үде-уіне бейімделгіш келеді. Демек,
аккомодация жьшдамдығы тіннің қоз-ғыш дəрежесін сипаттай алады.
Тітіркендіргіштің күшін біртіндеп күшейтіп табалдырық мөлшері-не, мысалы 50 мВ 25 мс
арасында жеткізсе тін əсерге жауап береді. Ал тітіркендіргіштің үдеу жылдамдығын одан əрі
баяулатса (30 мс-ке жеткізсе) тіннің жауабы тоқтайды, яғни осы уақытта ол əсердің күшіне
бейімделіп үлгереді. Бүл жағдайда аккомодация жылдамдығы 50 мВ 25 мс есебімен
белгіленеді.
Сонымен аккомодация жылдамдығы тінді қоздыратын тітіркендіргіштің үдеу қарқынының
ең аз (минимум) уақытымен өлше-неді. Аккомодация кезінде тіннің қозу қасиеті төмендейді.
Лабилдік. Лабилдік (лат. - labilis - қүнақылық, түрақсыздық) -белгілі тіннің қозғыштық
дəрежесін көрсететін өлшемдердің бірі. Ла-билдік деп тітіркендіру жиілігіне сəйкес 1 секунд
ішінде пайда бола-тын қозудың ең жоғарғы (максималды) əрекеттік ширақтығын айтады. Ол
герц өлшемімен белгіленеді. Мəселен, жүйкенің лабилдігі 1000 гц демек, онда жүйке
секундына 1200 рет тітіркендірілсе де бүдан пайда болатын қозу саны 1000-нан аспайды. Тін
неғүрлым қозғыш болса, оның лабилдігі соғүрлым жоғары болады.
Лабилдік - қозу үрдісінің - ең қарапайым физиологиялық əсер-леністің қаншалықты үзақ
екенін көрсетеді. Қозу үрдісі қысқарса, белгілі уақыт ішінде (сек, мин) пайда болатын қозу
саны көбейеді де тін лабилдігі арта түседі. Əдетте, 1 секундта пайда болатын қозу саны
тітіркендіру санына немесе күшіне сəйкес болады.
Лабилдік тіннің абсолюттік рефрактерлік кезеңіне байланысты. Аб-солюттік кезең үзақ
болса, тін лабилдігі томен болады, өйткені абсо-люттік рефрактерлік кезеңде тін қандай
күшпен тітіркендірілсе де жауап бермей қояды. Сондықтан тітіркендіру аралығы абсолюттік
реф-рактерлік кезеңінен үзағырақ болуы керек, сонда ғана тін келесі им-пульске сəйкес қоза
алады. Жеке тіннің өзіне ғана тəн қозу қабілеті (қозғыштығы), рефрактерлік мерзімі болады.
Демек, тіндер лабилдігі де бірдей емес.
Жүйке талшығының абсолюттік рефрактерлік кезеңі 1-2 мс, ал ла-билдігі 500-1000 гц, қаңқа
еті талшығының қабілеті жүйкенікінен томен, бірақ абсолюттік рефрактерлік мерзімі үзақ 3-
4 мс, лабилдігі 250-330 гц. Жүйке-ет (мионевральдық) байланыстық түйіспенің реф-
рактерлік мерзімі 8-10 мс. Оған сəйкес лабилдігі 100-125 гц, түйіспенің қозғыштығы ет
талшығынікінен коп темен.
Лабилдік, оған сəйкес келетін қозғыштық қасиет айналадағы
59
түрткілердің əсерінен өзгеріп отьфуы мүмкін. Қолайсыз эсер салда-рынан лабилдік дəрежесі
төмендейді. Жүйкеге мұз басып тікелей сал-қындатса, оның рефрактерлік кезеңі ұзарып,
лабилдігі төмендейді. Бұл есірткі заттардың (наркотик) əсерінен, оттегі жетіспеуінен де (ги-
поксиядан) төмендейді.
Белгілі бір тінге ұзақ уақыт эсер етуші серпіністің саны лабилдік дəрежесінен тым жоғары
болса, ол ондай ырғақтарды игеріп алады (А.А. Ухтомский). Мұның нəтижесінде лабилдіктің
дəрежесі жоғары-лайды, оны А.А. Ухтомский "ырғақтарды игеру" деп атады. Мысалы,
спортпен шұғылданушылар жаттығу жасаған кезде, жарысқа түсерде бой жазған сəтте,
олардың тін лабилдігі жоғарылайды, соның арқа-сында олар көптеген жетістіктерге жетеді.
Қысқасы, лабилдік дəре-жесі біресе жоғарылап, біресе төмендеп отыруы мүмкін. Демек,
тіннің қозғыштық қасиеті де түрақты емес, өзгеріп түрады.
Биопотенциалдар
26
Қозу барысында мембраналық потенциал (МП) əрекет потенциа-лына (ƏП) айналады. Тірі
организмде көптеген потенциалдар (электр тогы) кездеседі: МП, локалды жауап, ƏП,
ілеспелі потенциалдары, постинапстық қоздыру жəне тежеуші потенциалдар. Осылардың
ішінде мембраналық потенциал мен əрекет потенциалы бүрынырақ жəне əлдеқайда толық
зерттелген.
Биопотенциалдар туралы мəліметтердің жиналу тарихының олар-ды үғу үшін мəні зор. 1786
жылы Италия ғалымы Л. Гальвани атмос-фералық электрдің əсерін тексеру үшін индикатор
ретінде терісі сы-дьфылған бақа омыртқасының белден томен бөлімі мен сирақтарын (тірі
реоскопты) пайдаланған. Тəжірибе барысында мүндай препарат-тар балконның жез
ілгектеріне жүйкесі арқьшы ілінген. Тірі реоскоп-тар жел соққан күні шайқалып, балконның
темір жақтауларына тиген кезде олардың еттері жиырылып сирақтарының қозғалғанын
байқа-ған. Бүл тəжірибені лаборатория жағдайында қайталау үшін Л. Гальвани иілген мыс
пен жалпақ темір кесіндісінен түратын доға ("кішке-не балкон") жасап, доғадағы иілген
мысқа жүйкесі арқылы тірі реоскопты іліп шайқалтқан. Реоскоп доғаның темір кесіндісіне
тиген сай-ын бақаның сирақтары жиьфылып қатты қимылдары байқалған. Бүл Л.
Гальванидің алғашқы (I) тəжірибесі. Ғалым бақа сирақтарының жиырылуы жүйке мен ет
тіндерінің электр потенциалдарының айыр-машылығына байланысты деген түжьфымға
келген.
Бірақ Л. Гальванидің замандасы əйгілі физик А. Вольт (1792) бақа сирағы еттерінің
жиырылуы екі түрлі металл (мыс пен темір) арасын-
60
дағы электр күшінің əсерінен туған болар деп күдіктенген. Л. Гальвани металл қолданбай
жүйке мен еттен түратын препарат жасап, жүйкесі шыны қармақпен іліп алып, оны бірден
балтыр етінің кесілген жəне кесілмеген жерлеріне тигізген, ол сəтте бүлшыкеттің жиырлғаны
бай-қалады. Л. Гальвани өзінің осы екінші тəжірибесінде тірі тінде (ет пен жүйкеде) электр
тогының болатынын жəне ондағы потенциал айырмашылығы (ток) тінді тітіркендіре
алатынын дəлелдеп берді.
1838 жылы Италия ғалымы Маттеучи гальванометрмен бүлшы-қеттің кесілген жері мен
кесілмеген жерінде потенциал айырмасы ба-рын, жолақ бүлшықеттің сыртқы беті оң
зарядты, кесілген жері, яғни бүлшықеттің ішкі протоплазма жағы теріс зарядты болатынын
ашты. Бүл кейін тыныштық тогы деп аталды. Тағы бірде екінші тəжіри-бені Маттеучи бақа
сирақтарынан екі жүйке-ет препаратын жасап біріншінің шонданай жүйкесін, екіншінің
балтыр етіне салып түйістіріп, екінші препараттағы жүйкені тітіркендіргенде екеуінің де
балтыр еттері бір мезгілде сіресе жиырылғанын байқайды. Тіке тітіркендірілмесе де бірінші
препараттың балтыр етінің жиырылуы екінші препаратта қозу тогының пайда болып, ет
үстінде жатқан бірінші препараттың жүйкесі арқылы жылжып балтыр етті тітіркенді-реді
деген ойға келеді. Осыған орай тін қозған кезде тыныштық тогы (МП) басқа токқа (қазір оны
əрекет тогы дейді) жəне ол ток қозу үрдісіне үласып жүйкені бойлай жылжып таралатынын
дəлелдеді.
XIX ғасырдың орта шенінде 1848 жылы неміс ғалымы Дюбуа -Реймон өзінің "тыныштық
тогының теріс толқыны" атты тəжірибесі-нде белгілі бір тіннің қозған жері, оның қозбаған
жерімен салыстырғ-анда теріс зарядталатынын, теріс заряд қозу үрдісіне үласып, сол тіннің
бойымен тарайтынын, ол қозған кезде тыныштық тогының мөлшері азаятынын байқады.
Өткен ғасырдың 70-80 жылдары орыс ғалымы Н.Е. Введенский телефон аспабының
көмегімен қозудың қысқа да үздікті үрдіс екенін дəлелдеп берді. Соңғы кезде техниканың
дамуына байланысты көпте-ген жаңа жəне бүрыннан белгілі физиологиялық деректер мен
негізгі зандар ашылды, бірқатар биоток механизмдері қайтадан қорытылып, анықталды.
Мембраналық потенциал
Мембраналық потенциал дегеніміз - протоплазма потенциалымен жасушаның сыртқы
бетіндегі потенциалдың арасындағы айырмашы-лық. Мембрананың сыртқы беті əдетте оң,
ал ішкі беті теріс заряд-талған. Осциллографты пайдаланып оның микроэлектродтарының
бірін ет жасушасының (физиологиялық ерітіндіге малынған) ішіне
27
61
енгізіп, екіншісін сол жасуша мембранасының сыртқы бетіне жақын бекітсе,
осциллографтың сəулесі бірден ішкі электродқа қарай жыл-жиды да протоплазманың теріс
зарядын, биоток мөлшерін көрсетеді. Қаңқа еті жəне кейбір жүйке талшықтарының
мембраналық потенциал шамасы 80-90 мВ (7-сурет). Тірі жасушаның қай қайсысының болса
да мембраналық потенциалы болады. Жасушаның тіршілігі тоқ-таған сəтте мембраналық
потенциал жойылады.
Тірі тінде биопотенциалдардың пайда болуы жөнінде мембрана-лық-иондық, фазалық, заттар
алмасу, көп электрлік теориялар бар. Бұлардың ішінде əсіресе мембраналық-иондық теория
танымал. Оны алғаш 1902 жылы неміс ғалымы Ю. Бернштейн болжам (гипотеза) ретінде
үсынған. Кейін ағылшын ғалымдары А. Хаксли мен А. Ходж-кина (1940-52 жж) бұл
теорияны тəжірибе жүзінде алынған көптеген деректермен дəлелдеп берді.
Мембраналық-иондық теория бойынша мембраналық потенциал-дың пайда болуы
протоплазма мен жасушааралық сұйықтықтағы ион-дық өлшемдестікке байланысты. Осы
себепті мембрананың екі беті
(ішкі, сыртқы) əртүрлі зарядты. Қалыпты жағдайда жасушалық мембрананың сыртқы беті
"оң", ішкі беті "теріс" зарядталған. Жасуша протоплазмасы мен жасушааралық сүйықтықта
иондар түрі мен санының ас-симетриясын дəлелдейтін мəліметтер жеткілікті. К+ кати-
онының протоплазмадағы мөлшері жасушааралық сүйық-тықтан 30-50 есе артық, ал Na+
ионы жасушааралық сүйықтық-та 8-10, С1~ анионы 50 есе көп. Жасуша сыртындағы
мембра-наның ультра қүрылысы элек-трондық микроскоп арқылы
анықталады. Мембрана 3 қабатты белок-липоид молекулаларынан түратын жəне онда
диаметрі бірнеше нанометр (нм) саңылаулар мен микротүтіктердің бар екені дəлелденді.
Теория бойынша мембрана иондарды талғамай өткізе бермейді: ол арқылы кейбір иондар
тез, екінші бір иондар баяу өтеді не отпей үсталып қалады. Мəселен, Na+ иондары мембрана
арқьшы тез өтсе, К+ катионы баяу өтеді, ал анион-дардың көбі жəне белок молекулалары
өтпейді. Бүл оның саңылаула-62
рының кең-тарлығына ғана байланысты емес, оған микротүтіктердің заряды мен одан өтетін
иондар зарядының қарым-қатынасы жəне мембранадан өтетін заттардың липидтерде еру-
ерімеу дəрежесі де себепкер. Ионның не молекуланың аумағы мембрана саңылауынан кіші,
липидтерде тез еритін болса, заттары саңылау зарядына қара-ма-қарсы келсе, ондай ион мен
молекулалар мембранадан тез өтіп кетеді.
Иондық теңсіздік біріншіден мембрананың қүрылыс ерекшелікте-рімен бірге оның іріктеп
өткізу қасиетіне байланысты болса, екінші-ден мембранада орналасқан калий-натрий
тартқышы (насосы) қызме-тіне байланысты. Калий-натрий тартқышы ферменттер тобынан
қүрал-ған. Бүлар мембранадан өтетін иондарды түрлі градиенттерге (осмос-тық, мөлшерлік,
электрлік т. т.) қарсы жасушадағы аденозин үш фос-форлы қышқыл (АҮФ) энергиясын
пайдаланып өткізеді. К+ ионын жасушада аз-көптігіне қарамастан үдайы болса да, ішке қарай
өткізбейді.
Жасушаның іші мен сыртындағы иондар теңсіздігі потенциалдар айырмашылығын
тудырады. Əдейі қойьшған тəжірибеде жүйке тал-шығын аксоплазмадан босатып, оның
орнына сүйық калий ионын қүйып, содан соң, сүйық натрий ионына тоғытса, немесе жүйке
тал-шығының іші мен сыртын əр деңгейде сүйық калий ионына толтыр-са, мембрананың екі
бетінде потенциал айырмашылыгы, ЯҒНИ ток пайда болады. Бүл тəжірибеден сондай-ақ
мембрананың екі бетінде катиондар саны бірдей болмаса да ток пайда болатынын көруге
болады.
Əрекет потенциалы жəне оның кезендері
Белгілі бір тінде тітіркендіргіштің əсерінен козу үрдісі пайда болғ-ан сəтте туатын потенциал
- əрекет потенциалы (ƏП). Тін қозған мезгілде мембраналық потенциалдың мөлшері
біртіндеп төмендеп ба-рып жоғалып кетеді де потенциалды тіркейтін аспап "0"-ді көрсетеді
(8-сурет). Мембрананың сыртындағы заряд қарама-қарсы өзгеріп потенциал қайта пайда
болады. Заряды өзгерген потенциал күшейіп, ең жоғары "шың", "спайк" дəрежесіне жетеді.
28
Потенциалдың "шың" дəрежесі əрекет потенциалының мөлшерін керсетеді. Одан əрі по-
тенциал қайта төмендеп МП бастапқы қалпына келеді. Осыған орай ƏП-ын мембраналық
потенциалдың тін қозған сəттегі өзгеруі деп те айтады. Əрекет потенциалы пайда болғанда
жасуша мембрана-сының сыртқы беті (протоплазма) оң зарядталады. ƏП-ы МП-дан 30-50
мВ жоғары болады, яғни ƏП-ы 100-300 мВ-ке дейін жетеді.
63
Мембраналық потенциалдың жоғалып барып қайта көтеріліп "шың" дəрежесіне жету кезеңін
əрекет потенциалының деполяризация кезеці (керіуйектеліс) деп атайды. Бұдан соң ƏП-ы
төмендеп біртіндеп МП мөлшері мен заряды бұрынғы қалпына келеді. Бұл мерзімді ƏП-ның
реполяризация кезеңі(цайтауйіктеліс) дейді.
Көбінесе жүйке талшықтарындағы əрекет потенциалының реполя-
64
ризация кезеңінде "іздік" потенциалдары байқалады. Ілеспелі потенциалы "теріс" жəне "оң"
болып екіге бөлінеді. Реполяризация аяқта-луға жақындаған сəтте əрекет потенциалының əрі
қарай төмендеуі тоқтап белгілі бір деңгейде 15 мс-тей кідіреді. Бұл мезгілде потенциал
шамасы МП-дан төменірек, яғни мембрана аздап деполяризация жағдайында болады.
Сондықтан бүл потенциалды теріс із потенциалы деп атайды. Бұдан əрі реполяризация
аякталып мембраналық потенциал алғашқы қалпына жетеді де, оның оң заряды біраз уақыт
15 мВ шамасындай күшейеді. Осы реполяризация кезеңінің соңында потенциалдың күшеюін
гиперполяризация (сіреүйіктеліс) дейді. Ги-перполяризациядан соң МП қайтадан алғашқы
қалпына келеді. Жүйкенің гиперполяризация мезгіліндегі потенциалы "оң" із потенциалы
болып есептеледі. Сонымен жүйке талшығы қозған мезгілде мембраналық потенциал бірде
төмендеп қайта жоғарыласа зарядын өзгертеді, содан соң кайтадан орнына келерде, алғашқы
зарядында жоғарылап барып, қалпына келеді. Əрекет потенциалының пайда болуы
мембрананың натрий жəне калий иондарына өткізгіштігі өзге-руіне байланысты. Əрекет
потенциалының əр кезеңінде иондардың мембрана арқьшы өту жылдамдығы, өту-өтпеуі,
өтетін иондардың түрі мен бағыты əртүрлі болады.
Деполяризация кезеңінде натрий ионына мембрананың өткізгіштігі "шың" потенциалына
дейін үдей түседі. Натрий сырттан жасуша ішіне лек-легімен өтеді. Ал реполяризация
басталысымен натрий ионының протоплазмаға өтуі тоқтап оның протоплазмадан сыртқа
шығуы біртіндеп жоғарылайды. Калий ионы реполяризация кезеңі аяқтала бере жасушадан
сыртқа қарай шыға бастайды да, гиперполяризация кезінде калийдің сыртқа шығуы
күшейеді. Гиперполяризация аяқта-лысымен калийдің сыртқа шығуы тоқталады жəне
иондардың мемб-ранадан өту дəрежесі мен өту бағыты біртіндеп алғашқы қалпына келеді.
Хаксли мен Ходжкина калий мен натрий иондары изотоптарын пайдалана отырып,
мембрананьщ ион өткізу дəрежесін жəне олардың қай кезде қалай қарай өтетінін анықтады.
Бүлар теңіз жануары - каль-мараның жеке жүйке талшығын денеден бөліп алып (ол диаметрі
1 мм-дей, ең жуан талшық), оның əрбір микрошаршыметр беті арқы-лы 0,001 секунд
арасында бір серпініске жауап ретінде 20-мыңдай натрий ионының аксоплазмаға жəне
шамалы калий ионының одан сыртқа өтетінін дəлелдеді.
Жергілікті жауап. Тітіркендіру күші қозу табалдырығынан төмен болса тін қозбайды, бірақ
дəл эсер еткен жерде мембрана аздап депо-ляризацияланады, МП мөлшері төмендейді.
Мембранада Na+ ионына
өткізгіштігі жоғарлайды, ол жасуша ішіне ка-рай өте бастайды. Бұл қүбылысты жергілікті
не локалды жауап (потенциал) деп атайды. Жергілікті жауап əсердің күшіне байланысты.
Əсерді жоғарылатпай тоқтатып тастаса онда жергілікті жауап біртіндеп сөнеді.
Тітіркендіргішті біртіндеп күшейтсе, жергілікті деполяризация үдей түседі.
Тітіркендіргіштің күші табалдырық деңгейіне дейін көтеріл-генде жергілікті жауап өзінің
ауыспалы деңгейіне жеткен соң деполяризация тездейді де, əрекет потенциалы пайда
29
болады. Жергілікті жауап ƏП-дай мембрана бойымен таралмайды (өтпейді), пайда болған
жерінде қалады. Тітіркендіру тез қайталанса, жергілікті жауап жи-нақталады (9-сурет).
Жергілікті жауаптың (Ғо) ауыспалы деңгейі (Fj) мен МП мөлшерінің айырмасы (F0-Fj) тіннің
қозғыштық қасиетін көрсетеді. Fo-F, неғүрлым азайса, соғүрлым тін қозғыш болғаны.
Əрекет потенциалы мен қозғыштық кезендерінің арақатынасы. Тін қозған сəтте оның
қозғыштық қасиеті əрекет потенциалының кезең-деріне байланысты өзгереді. Бүлардың
өзара тəуелсіздігін электро-неврограмма мен жүйке талшығының қозғыштьщ қасиетінің
кезең-дері сызығынан байқауға болады (5-сурет, I). Жергілікті жауап "б", яғни мембрананың
сəл деполяризациясы мезгілінде жүйкенің қозғыштығы аздап жоғарылайды. Əр əрекет
потенциалының "шың" кезі мен абсолюттік рефрактерлік кезең "в" бір мезгілде өтеді. "Шың"
потенциалы кезінде жүйке ең күшті тітіркендіргішке жауап бермейді. Реполяризацияның
жылдам өтетін кезеңі "г" уақыт жағынан салыс-тырмалы рефрактерлік кезеңге сəйкес келеді.
Осы кезде тітіркендіргіш-тер мөлшері қозу табалдырығынан жоғары болса ғана жүйке жауап
береді. Теріс ілеспелі потен-циалы кезінде реполяризацияның баяу сатысы "д", яғни
мембраналық потенциалдың аздап төмендеген мез-гілінде қозу қасиеті жоғарылайды. Бүл
супернормалдық кезең, жүйке
қозу табалдырығынан томен күшке жауап бере алады. Əрекет потен-циалының
гиперполяризация (оң із потенциалы) кезеңінде "е" қозу қасиеті тағы да төмендеп
(субнормалдық кезең) барып алғашқы қал-пына келеді. Демек, əрекет потенциалы кезендері
мен жүйкенің қоз-ғыштық сатылары бір себепті қүбылыстар. Екеуі де мембрананың
иондарға өткізгіштігіне байланысты.
30
Мидың түпкі (базалдық) түйіндері
Ми сыңарларының мандай бөлімінде, оның түп жағына жақын ақ заттар ішінде екі бөліктен
түратын сұр түйін - жолақты дене (corpus striatus), солғын шар (globus pallidium) орналасқан.
Бұлар таламус ас-тындағы ядро (люкс денесі) жəне ортақғы мидың дофаминэргиялық қара
затымен қосылып, біртұтас стриопаллидарлық (жолақты жамы-лғы) жүйё құрады.
Жолацты дене ұсақ нейрондардан құралған құйрықты ядро (n.caudatus) мен қабықтан (қауыз
- putamen) тұрады. Бүл қүрылымда-рға ми қыртысының сезім-қимыл, көру, дыбыс есту
аландарынан, та-ламустың бейарнамалы ядроларынан, қара заттың дофамин бөлетін
қүрылымдарынан афференттік серпіністер келеді. Ал солғын шар үлкен нейрондардан
түрады. Бүлардың талшықтары аралық ортаңғы мидың, əсіресе қызыл ядро арқылы
стриопаллидарлық жүйенің эфференттік жүлынға баратын жолын қүрады. Мүнымен қатар
солғын шардың ішкі ядроларынан эфференттік серпіністер таламустың превентраль-дық
жəне вентролатеральдық ядролары арқылы ми қыртысының қоз-ғалыс алаңына барады.
Сонымен жолақты дене мен солғын шар арк-ылы ми қыртысының сезім, қозғалыс алаңдары
таламуспен ілмек тəрізді көптеген тура жəне кері байланыстар жасайды. Осылардың
арқасында түпкі түйіндер ми қыртысының сезім жəне қимыл аланда-рымен қосьшып мидың
қимыл рефлекстерін үйлестіру (координация-лау) қызметіне жəне ерікті, еріксіз əрекеттеріне
қатысып, оларды бірле-стіреді (интеграциялайды).
Осы күнге дейін түпкі түйіндердің қызметтері туралы мəліметтер толық емес. Бірақ
клиникалық бақылауларда ауру адамдарда кезде-сетін саусақтардың қүрт тəрізді баяу еріксіз
қимьшдары (атетоз) жəне
124
беггін мимикалық еттері мен аяққол еттерінің əлсін-əлсін қатты тар-тьілуьі (хорея) жолақты
дененің паталогиясымен байланыстырылады. Паркинсон синдромы - акинезия, гипотонус,
статикалық тремор (кимылдамаған кездегі діріл) бүкіл стриопаллидарлық жүйе қызметінің
бүзылу белгілері екені туралы да пікір бар.
Ал базалды ганглий қүрылымдарының қызметтік маңызын анық-Тау үшін электрмен
тітіркендіру немесе бөлек ядроны алып тастау тəжірибе нəтижелері кейде қарама-қарсы
пікірлер тудырады. Олай болғанымен де клиникалық жəне маймылдарға қойылған тəжірибе-
лер солғын дене бүзылса, қимылдың азаятынын (гипокинез) жəне ет-тердің тонусы
жоғарылайтынын (гипертонус) көрсетті. Бүл тəжірибе-лердің қорытындысын кесте арқылы
көрсетсе жолақты дене мен сол-ғын шардың қызметінде қарама-қарсылық байкалады.
Жолақты дене филогенездік даму барысында кейін пайда болған қүрылым жəне дофамин
бөлетін қүрылымдармен байланысты бол-ғандықтан ол солғын шардың қызметін бақылап,
тежеп отырады. До-фаминдердің əсерін тоқтататын зат қолданылса жолақты дененің со-лғын
шарды тежейтін əсері тоқтайды. Жолақты дененің жеке ядрола-рын тітіркендірсе (мысалы
қүйрықты ядроны) бастың бірыңғай еріксіз қайталамалы қимылы байқалады, ал қабықты
тітіркендірсе қолдың діріл қимылы (хорея) пайда болады. Қүйрықты ядромен қабықты бүзса,
қимыл созыңқы жəне жай болады (гипокинез), бет еттерінің ширақ-тығы жоғарылайды
(гипертонус), мимика жоғалып адамның бет кел-беті тостаған тəрізденеді. Жолақты дене
қимыл бағдарламаларын жат-тап алу, белгілі қимылдарға үйрену жəне есте сақтау
үрдістеріне де қатысады. Бүкіл стриопаллидарлық жүйе адамның қимылымен байланысты
бағытталған іс-əрекетінің бағдарламасын жасауға жəне іске асырылуын қамтамасыз етуіне
қатысады.
125
Лимбиялык жүйе
Бұл жүйенің аты латынның limbus - жиек деген сөзінен алынған. Өйткені бұл жүйеге жаңа
ми қыртысының түп жағында ми бағанын айнала қоршаған қүрылымдар жатады. Олардың
көбі ми сыңарлары-ның ішкі бетінде сүйелді дененің жан-жағында орналаскан: белдеуші
қатпар (gyruscinguli) теңіз жылқысы қатпары (gyms hippocampi), миндаль (бадамша) тəрізді
кешен (комплекс), күмбез (fornix), гиппокамп, мамиллярлық дене. Бүл қүрылымдарды 1878
31
ж. лимбиялық қыртыс деп атаған. Ол қызмет жағынан таламустың алдыңғы ядролары мен
гипоталамус жəне ортаңғы мидың торлы Қүрылымымен тығыз бай-ланысты. Осы аталған
қүрылымдардың қызмет бірлігін, оның аса күрделілігін көрсету үшін 1952 ж. П.Д.Мак-Лин
(америка ғалымы) оларды бір лимбиялық жүйеге біріктіреді (22-сурет).
Лимбиялық жүйенің ең көрнекті кызметінің бірі ішкі ортаның түрақтылығын жəне
жануарлардың белгілі бір түрінің түр сақтаудағы арнамалы əсерленістерін сақтау.
Лимбиялық жүйенің əрбір бөлігін жеке тітіркендірсе түрлі вегетативтік функциялар, ішкі
ағзалардың қызметі өзгереді. Мысалы, бадам тəрізді кешенді тітіркендіргенде жүректің соғу
жиілігі мен тыныс жиілігі жəне қан тамырлар тонусы өзгереді. Ac қорыту ағзаларының
қызметі, ішек қимылы, сілекей бөлінуі көбейіп, шайнау, жүту қимылдары пайда болады.
Мүнымен қатар, қуық, жатыр жиырылады, пилоэрекция күшейеді. Мүндай өзге-рістер
лимбиялық жүйенің басқа бөліктерін тітіркендіргенде де пайда болады. Айтылған
вегетативтік əсерленіс гипоталамусты жеке тітіркен-діргенде кездесетін əсерленістерге
үксас, дегенмен түтас лимбиялық жүйенің қатысуымен вегетативтік əрекеттердің реттелуі
гипоталамус-тан көп жоғары дəрежеде өтеді.
Лимбиялық қыртыс гипоталамуспен бірге ішкі ортаның мүқтаж-дығын қамтамасыз ететін
ісəрекеті мен эмоцияның қалыптасуына қатысады.
Лимбиялық жүйенің кейбір жерін тітіркендіргенде жануарларда себепсіз ашу, ызалану, бой
бермей шабуыл жасау немесе қорқыныш сезімдері пайда болады. Егер ол бөліктерді алып
тастаса, мысалы, бүрын шабуыл жасауға əрқашан даяр маймыл жетекшісі жуас жəне сенгіш
болып қалады. Мүнымен бірге оның ас іздеу əрекеті жəне жыныстық функциясы бүзылады.
Мүның бəрі лимбиялық жүйе, гипоталамус секілді, вегетативтік жəне денелік, эндокриндік
əрекет-терді үйлестіріп біріктіретінін көрсетеді.
Лимбиялық жүйе есте сақтау қызметіне қатысады. Адамның гип-покампын алып тастаса,
жақын арада болган барлық оқиғалар естен шығып, үмытылады. Ал операция кезінде бүл
қүрылым тітіркендіріл-се, бірден тез өтетін оқиғалар еске түседі.
Гшшокамптың қүрылым ерекшеліктері ондағы қозудың кейрондар тізбектері арқылы
айналып жүруіне керекті жағдай туғызады. Осы мəсе-ле, оның есте сақтау қызметінің негізін
қүрады. Есте сақтау бүл гиппо-камп пен жаңа қыртыстың қызметі. Гиппокамп арқылы
лимбиялық жүйе жаңа ми қыртысының самай, мандай бөлімдерімен байланысады.
Қорыта келгенде лимбиялық жүйе ескі қүрылым болғанымен жаңа қыртыспен қызметі тығыз
байланысты жəне онымен қосылып бүкіл вегетативтік жəне дене қызметтерін реттеу,
үйлестіру жүмыстарына қатысады.
Ежелгі жəне ескі қыртыс
Ми сыңарлары қыртысы алдыңғы мидың қүрамына кіреді. Алдыңғы ми сүр жəне ақ
қүрылымдардан қүралған екі үлкен жарты шардан түрады. Бүлардың нейрондары (сүр
қүрылым) шардың сыртына (бет жағына) жиналып қалындығы 1,5-3 мм қыртыс қабатын
қүрады. Ал шардың ішін ақ қүрылым - ми қыртысы нейрондарының талшықта-ры жəне ми
қыртысы мен мидың басқа бөлімдерін, жүлынды байла-ныстыратын талшықтар толтырады.
Бүлар атқаратын қызметтеріне байланысты ассоциативтік (үластырушы), комиссуралдық
(байланыс-тырушы), проекциялық (жобаланыс) болып үш топқа бөлінеді.
Ассоциативтік қысқа талшықтар жарты шардың бір бөлімінің ней-рондарын бір-бірімен, ал
үзын талшықтар əртүрлі бөлімінің нейрон-дарын үластырады.
Комиссуралдық талшықтар сүйелді дене (corpus collosum) арқылы өтіп, екі жарты шарды,
əсіресе олардың аттас бөлімдерін бір-бірімен байланыстырады.
127
Проекциялық талшықтар ми қыртысымен мидың төменгі бөлімдерін, жұлынды афференттік

жəне эфференттік жүйкелер арқы-лы байланыстырады.
Адамның ми қыртысында 12-18 миллиардқа жуық нейрондар бар. Олар құрылымдық жəне
əрекетгік ерекшеліктеріне қарай 6 қабат құра-ды: молекулярлық (I), сыртқы түйіріііікті (II),
32
ұсақ пирамидтік (III), ішкі түйіршікті (TV), үлкен пирамидтік (V), полиморфтық (VI)
жасушалар.
Нейрондық қабаттар ми қыртысының барлық аймағында біркелкі болғанмен ондағы
нейрондардың саны, түрі, көлемі, пішіні, дендрит-терінің бұтақтары əртүрлі. Мəселен, үлкен
пирамидтік нейрондар мо-торлық аймақта көп болса, кіші пирамидтік жəне түйіршікті
жасушалар (III-IV қабат) сезімдік аймақта басымырақ болады. Демек, ми қыр-тысы бірыңғай
қызметті (эквипотенциалдық) құрылым емес. Бұл пікір түрлі əдістер қолданылған
тəжірибелер арқылы дəлелденді жəне ми қыртысының цитоархитектоникалық қартасы
жасалды. Бұл қартада адамның ми қыртысы 52 морфофункцияық алаңға бөлінді (Бродман).
Ми сыңарларының қыртысы
Ми сыңарлары қыртысы тарихи дамуына байланысты ескі (көне) (архикортекс), ежелгі
(палеокортекс) жəне жаңа қыртыс (неокортекс) больш үш бөлімге бөлінеді. Ежелгі қыртыс
құрамына иіс төмпешігі (tuberculum olfactorius), бадам тəрізді дененің сыртындағы аудан
жəне латералдық иіс қатпары кіретін болса, ескі қыртысқа үлкен шардың ішкі бетіндегі
қүрылымдар: белдеу қатпар (gyms cinguli), гиппокамп, тісті қатпар (girus dentus) жəне
ішкерленіс иіс пен иінді қатпар жатады.
Ежелгі қыртыс иісті қабылдаумен қатар оған байланысты сақтық иіс-əрекетін қамтамасыз
етеді.
Ескі қыртыс вегетативтік əрекеттерді реттейді жəне тағамдық, жы-ныстық, қорғаныс
инстинктердің орындалуын іске асырады. Эмоция-ны қалыптастыруға жəне мидың еске
сақтау қызметіне де катысады.
Ежелгі жəне ескі қыртыс гипоталамус, торлы қүрылым бірігіп лим-биялық жүйе қүрайды. Ол
жүйе гомеостазды, жануарлар түрін, өзін-өзі сақтау қызметін де орындайды.
Жаңа қыртыс. Ондағы əрекеттік аймақтар мен орталықтар
Адамның екі жарты шары қыртысының 96%-ы жаңа қыртыс. Жо-ғарыда көрсетілген 6-шы
қабат күратын нейрондық қүрылым жаңа қыртысқа тəн.
128
Жаңа қыртыстың əрекеттік маңызы өте күрделі, ол туралы мəлімет-Тер осы оқулықтың
жоғары жүйке іс-əрекеті тарауында берілді. Бүл арада И.П. Павловтың ми қыртысы қызметі
туралы белгілі қысқа анық-тамасын еске түсірген жөн. И.П. Павловтың айтуынша ми
қыртысы организм тірлігінің ең жоғары басқарушысы жəне орнын тауып үйым-
дастырушысы. Осыған орай əрекеттердің жаңа қыртыстагы орны (ор-талығы) туралы
зерттеулер жүргізілді.
Ми қыртысы бірнеше əрекеттік аймаққа (зонаға) бөлінеді. Ми сы-ңарларының сезімдік
(сенсорлық) аймағы қыртыстың əжептəуір бөлігін қамтиды. Бүлар көбінесе шеттегі
қабылдағыштардың ми қыр-тысындағы проекция орны. Мидың əр сыңарының артқы
орталық қат-парында (girus postcentralis) денелік (тері, ет, буын қабылдагыштары) жəне
вегетативтік сезім проекциясы орналасқан. Мүны І-ші денелік-сезімдік аймақ деп атайды. Ал
П-ші сезімдік аймақ І-аймақтан ішкері, Сильвиев сайынан тысқары орналасқан. Оған
таламустың артқы жəне вентральдық арнамалы ядроларынан мəліметтер келіп түседі.
Денелік-сезімдік аймақтарда талдау, бірлестіру жəне тітіркендіргіштің əсеріне, эсер еткен
қабылдау аясына байланысты түйсік дəрежесі өзгерістерін анықтау үрдістері жүреді. Мидың
шүйде бөлігінің ішкі бетінде тепкі сайы (sulcus calcarinus) түсында, 17, 18, 19 алаңда көздің
торлы қабығының проекциялық алаңы орналаскан. 6, 7, 8 аймақтарда дəм, иіс, ішкі
ағзалардың хеморецепторларының проекция аймақтары бар.
Есту аймагы 41 жəне 42 алаңдарында негізінен жоғарғы самай бөлігінің латеральдық
сайында, ал көлденең қатпарының 20-21 алаң-дарында сезімдік сөйлеу, тіл орталығы
(Вернике) орын алған.
Моторлъщ сөйлеу орталығы сол жақ жарты шардың маңдай бөлімінің төменгі қатпарында
орналасқан. Бүл орталық бүзылса адам сөйлей алмайды, бірақ басқалардың сөзін естиді жəне
түсінеді.
33
Моторлъщ аймак, организмнің ерікті қозғалыстарын қамтамасыз ететін орталық алдыңғы
орталық қатпарда (girus precentralis) 4-6 алаңда орналасқан. Ми сыңарларының ішкі бетінде
жəне мандай бөлімінде қосымша моторлық аймақ бар.
Мидың екі жарты шарының қызметі бірдей еместігін 1981 жылы Роджерс Спери (Нобель
сыйлығының лауреаты) дəлелдеп берді.
Спери мидың сол жақ қыртысы көбінесе екінші сигналдық жүйе қызметін атқарады, яғни
сөйлеу, санау, дерексіз ой, дүние тану, пікір тудыру, келешекті болжау. Мүнымен қатар
сөйлеу мен қозғалыс қимылдарды үйлестіру қызметін атқарады. Мидың бүл сыңарын дүние
тану қызметіне байланысты "оптимист ми" деп сипаттайды.
9—968
129
Мидың оң жақ сыңарының кызметі музыканы түсіну, көргенді дəл суреттеу, сыртқы ортаға
бейімдеу, бағдарламалық жəне қабыл-дағыштардан түскен хабарларға байланысты ой, пікір
тудыру, өткен-кеткен оқиғаларға қарайлау. Бұл мидың қызметі көбінесе мидың сезімдік
аймағымен байланысты. Мидың оң сыңарын көбінесе "пессимист" ми деп атайды.
Ми қыртысындағы электрлік құбылыстар
Ми қыртысындағы электрлік құбылыстар ондағы нейрондарда туатын токтар мен түйіспелік
потенциалдар жиынтығы. Бүл қүбы-лыстарды адамның бас терісінен жазып алуға болады
(электроэнцефалография). Ми қыртысындағы электрлік потенциалдар электрлік тербетіліс
ретінде тыныштық жағдайда, яғни сырттан ешбір əсерсіз де тіркеледі. Бүлардың жиілігі мен
амплитудасы əртүрлі.
Қазіргі кезде электроэнцефалограммадағы электрлік тербелістер жиілігі мен амплитудасына
(шайқалымы) жəне əрекеттік маңызы-на байланысты 4 типке бөлінеді.
1. Альфа - ырғақ - синусоид тəрізді ырғақты тербетіліс, жиілігі секундіне 8-13 рет,
амплитудасы 50 мкв. Бүл ырғақ көзін жүмып қимылсыз психикалық тыныштық жағдайда
отырған адамда, əсіресе мидың шүйде немесе төбе бөлімінде тіркеледі.
2. Бета - ырғақтың жиілігі секундіне 13 реттен асады, амплитудасы 20-25 мкв,
сəуле эсер еткенде мидың шүйде бөлімінде альфа - ырғақты алмастырады жəне ой
жүмысында, эмоция кезінде, тітіркендіруді бергенде пайда болады.
3. Тета - ырғақтың жиілігі секундіне 4-8 рет, амплитудасы 100-150 мкв, көбінесе
үйықтағанда, гипоксия немесе жеңіл наркоз кезін-де кездеседі.
4. Дельта - ырғақ - ең сирек, секундіне жиілігі 0,5-3,5 рет, амплитудасы жоғары
200-300 мкв. Терең үйқыда, наркозда, гипок-сия жəне мидың патологиясы кезінде тіркеледі.
Көптеген зерттеушілердің ойынша ЭЭГ - мидағы ырғақты қоз-дыратын не тежейтін
постсинапстық потенциалдардың алгебралық жиынтығы. Электроэнцефалографияның ми
қыртысының əр бөлімдерінің əрекеттік жағдайын, ми патологиясының орнын анык-тауда
маңызы зор. Соңғы кезде жануарлардың ми қыртысы қүры-лымдарының қызметін
анықтауда жеке нейрондардың потенциал-дарын тіркеу əдісі
6.Семинар (практикалық) сабақтардың жоспары.
№ Тақырып Мазмұны Апта Əдебиет

1 «Қозғыш ұлпалар 1.Жүйке-бұлшық ет 1 Бұғыбаева
физиологиясы» аппаратын əзірлеу С.Ж., Потапов
а) бас ми мен жұлынды
И.А. «Жалпы
бұзу.
б) жанбас нерв физиология»
талшықтарынан препарат пəнінің
жасау. лабораториялық
в) алақандағы артық сабақтарын
34
бұлшықеттерді бөліп жургізуге
тастап, жүйке-бұлшық ет арналган
препаратын дайындау.
əдістемелік
2. Əр түрлі
тітіркендіргіштердін жүйке нұсқаулар, 3-4
бұлшық ет препаратына əсері бет
2 «Қозу 1. Гальванидің екінші 2 6-7 бет

физиологиясы» тəжірибесі
а) жүйке-бұлшық ет
препаратын дайындау
б) препараттағы
жүйкені, бұлшықеттің
жарақаттанған бөлігіне
енгізу
3 «Орталық 1. Рефлекторлық доғаны 3 6-7 бет

жүйке талдау
жүйесінің а) рефлекторлық доғаның
жалпы бөліктері
физиологиясы» б) жұлын рефлексінің екі
нейронды жəне үш
нейронды доғалары.
4 «Орталық жүйке 1. Рефлекстердің рецепторлы 4 26-27 бет

жүйесінің жалпы аймақтары
физиологиясы» а) бақа терісінің əртүрлі
рецепторлы аймақтарын
тітіркендіру арқылы
жұлын рефлексін зерттеу.
(иілу, сығылу, жазылу,
тітіркену, потирательді
рефлекс).
Бақа терісіндегі
рефлекстердің рецептивті
аймақтарының суретін
салу.
1. Жұлын рефлекстері:
а) тізе рефлексі
б) ахил рефлексі
5 «Орталық жүйке 1. Оқшауланған қозудың 5 29-30 бет

жүйесінің жалпы жүйке талшығы мен өту
физиологиясы» ерекшеліктері.
2. Жүйке талшығы
арқылы қозуды оқшау
өткізу
а) бақаның бас миы мен
жұлынын бұзу,
б) жұлын қабықшаларын
қараңыздар 7,8,9
35
в) шамалы ырғақты тоқ
күші арқылы
тітіркендіріңдер
6 «Жүйке 1. Қанқа бұлшық етінің 6 22-23 бет

бұлшық ет тіке жəне тіке емес
жұйесі жəне тітіркеніс табалдырығын
оның жас анықтау
ерекшеліктері» 2. Бұлшық еттің қажуын
бақылау
3. Қаңқа бұлшық еттін
тура жəне тура емес
тітіркендіру қарсаңын
анықтау.
а)жүйке-бұлшық ет
препаратын дайындау.
б) қаңқа бұлшықетін тура
жəне тура емес
тітіркендіру қарсаңын
анықтау
4. Бұлшық еттің қажу
құбылысын бақылау
а) жүйке-бұлшық ет
препаратын дайындау
б) жиырылу
амплитудасы жақсы
тіркелетін, тітіркену
күшін таңдап алу.
7 «Талдағыштар 7 37-38 бет

жүйесі жəне 1. Көздің көргіштігін
олардың жас анықтау кесте бойынша
ерекшеліктері» 2. Көздің аккомодациясы
8 «Талдағыштар 1. Көру аймағын анықтау 8 39-40 бет

жүйесі жəне
олардың жас
ерекшеліктері».
9 «Жоғарғы 1. Бірінші жəне екінші 9 44-45 бет
жүйке түйсік жүйелер
қызметтері 2. Динамикалық
(ЖЖҚ) жəне стереотип
оның жас 3. ЖЖҚ -типтері
ерекшеліктері» 4. Тест көмегімен
темпераменттің басым түрін
анықтау.
10 «Ерікті қимылдар 1. Қимылды реттеудің көп 10 47-48 бет
жəне оның жас деңгейдегі сипаты
ерекшеліктері» 2. Мидын қызметтік
блоктары
36
3. Қозғалысты жоспарлы
басқару
11 «Қан айналымы 1.Артериялық қысымды 11 32-33 бет

жəне оның жас өлшеу
ерекшеліктері» 2.Кардиореспираторлық
индекс арқылы адамның
төзімділігін анықтау.
(Нəтижесін табу)
12 «Тыныс алу жəне 1.Кесте бойынша ӨТС 12 32-33 бет

оны жас анықтау
13 «Қан айналымы» 1.Жүректің жұмысын 13 17-18 бет
бақылау
14 «Зат пен қуат 1.Негізгі алмасуды анықтау 14 37-38 бет

алмасу жəне оның 2.Студентке арналған тəулік
жас ерекшеліктері» рацион құрастыру
15 «Жылу алмасу 1. Жылу өндіру механизмі 15 57-58 бет
жəне оның жас 2. Жылу беру механизмі
ерекшеліктері».
7.Пəнді оқыту жөніндегі əдістемелік нұсқаулар.

Осы пəн оқыту бойынша жалпы əдістемелік нұсқаулар: ПОƏК-нің тарауларды мұқият талқылау, пəннің
ерекшеліктері бойынша, қолданалатын оқыту əдістер, əдебиет жəне Интернетпен жұмыс жасау бойынша əдістемелік
ұсыныстар, семинар, СОӨЖ, СӨЖ, практикалық сабақтарының сұрақтарды конспектілеу қажеттілігі бойынша, СӨЖ
сұрақтарды міндетті түрде орындалыу бойынша нұсқаулар, білімді бағалау жөніндегі мəліметтер, бағалау
критериялары, сонымен қатар негізгі бақылау түрлері жəне дайындау материалдары бойынша нұсқаулар.
Практикалық (семинарлық, студиялық) сабақтарға əдістемелік нұсқаулар

- тақырып
- мақсаты
– негізгі сұрақтар
- əдістемелік нұсқаулар
- пайдаланатын əдебиет
Практикалық сабақтарға əдістемелік нұсқаулар:

1 апта.
Практикалық сабақ тақырыбы: «Қозғыш ұлпалар физиологиясы»
1.Жүйке-бұлшық ет аппаратын əзірлеу
а) бас ми мен жұлынды бұзу.
б) жанбас нерв талшықтарынан препарат жасау.
в) алақандағы артық бұлшықеттерді бөліп тастап, жүйке-бұлшық ет препаратын
дайындау.
2. Əр түрлі тітіркендіргіштердін жүйке бұлшық ет препаратына əсері
Əдістемелік нұсқаулар:
1.Дəптерге жүйке-бұлшық ет препаратын дайындаудың негізгі кезеңдерін жазу.
2.Тақырып бойынша оқулықтар, басқа да көрнектілер қолдану (плакат)
37
2 апта:
Практикалық сабақ тақырыбы: «Қозу физиологиясы
1. Гальванидің екінші тəжірибесі
а) жүйке-бұлшық ет препаратын дайындау
б) препараттағы жүйкені, бұлшықеттің жарақаттанған бөлігіне енгізу
1.Студенттерге бұлшық етте жиырылудың пайда болу себебіне түсінік беру.
3 апта:
Практикалық сабақ тақырыбы: «Орталық жүйке жүйесінің жалпы физиологиясы»
1. Рефлекторлық доғаны талдау
а) рефлекторлық доғаның бөліктері
б) жұлын рефлексінің екі нейронды жəне үш нейронды доғалары.
1.Рефлекс доғасының сызбасын студенттерге салдыру жəне меңгерту.
бет
4 апта:
1. Рефлекстердің рецепторлы аймақтары
а) бақа терісінің əртүрлі рецепторлы аймақтарын тітіркендіру арқылы жұлын рефлексін
зерттеу.
(иілу, сығылу, жазылу, тітіркену, потирательді рефлекс).
Бақа терісіндегі рефлекстердің рецептивті аймақтарының суретін салу.
1. Жұлын рефлекстері:
а) тізе рефлексі
б) ахил рефлексі
1. Жұлын рефлекстері ОЖЖ (ЦНС) –нің қандай бөлімдерімен байланысты, туралы
түсінік беру.
2.Тақырып бойынша оқулықтар, басқа да көрнектілер қолдану (плакат, т.б.).
27бет
5 апта:
1. Жүйке талшығы арқылы қозуды оқшау өткізу
а) бақаның бас миы мен жұлынын бұзу,
б) жұлын қабықшаларын қараңыздар 7,8,9
в) шамалы ырғақты тоқ күші арқылы тітіркендіріңдер
Əдістемел ік нұсқаулар:
38
1. Студенттерге тəжірибе нəтижесін жəне қорытындыны дəптерге жаздыру.
бет
6 апта:
Практикалық сабақ тақырыбы: «Жүйке-бұлшық ет жүйесі жəне жасқа байланысты
1. Қаңқа бұлшық еттін тура жəне тура емес тітіркендіру қарсаңын анықтау.
а)жүйке-бұлшық ет препаратын дайындау.
б) қаңқа бұлшықетін тура жəне тура емес тітіркендіру қарсаңын анықтау
2. Бұлшық еттің қажу құбылысын бақылау
а) жүйке-бұлшық ет препаратын дайындау
б) жиырылу амплитудасы жақсы тіркелетін, тітіркену күшін таңдап алу.
1. Бұлшық ет қажуының дамуына байланысты, бұлшық еттің жиырылу амплитудасының
қалай өзгеретінін анықтау.
бет
7 апта:
Практикалық сабақ тақырыбы: «Сенсорлы жүйе жəне оның жасқа байланысты
1.Көздің көргіштігін кесте бойынша анықтау.
2. Көз аккомадациясы.
1. . Көз аккомадациясын анықтауға үйрену.
бет
8 апта:
Практикалық сабақ тақырыбы «Сенсорлы жүйе жəне оның жасқа байланысты
1.Көру аймағын анықтау
1. . Көру аймағын анықтау тəсілімен танысып, қолдана білу,
бет.
9 апта:
Практикалық сабақ тақырыбы: «Жоғары дəрежелі жүйке əрекеті жəне оның жасқа
байланысты ерекшеліктері»
39
1. Тест көмегімен темпераменттің басым түрін анықтауға үйрену.
. Əдістемелік нұсқаулар:
1. . Тест көмегімен темпераменттің басым түрін анықтау
бет
10 апта:
Практикалық сабақ тақырыбы: «Ерікті қозғалыс жəне оның жасқа байланысты
1. Қозғалысты жоспарлы басқару
2.Мидың функционалды блоктары. .
1. Студенттерге ерікті қозғалыс жəне оның жасқа байланысты ерекшеліктері туралы
түсінік беру.
бет
11 апта:
Практикалық сабақ тақырыбы: «Қан айналу жəне оның жасқа байланысты
1. Адамның артериальды қан қысымын өлшеу.
2. Адамның дене төзімділігін кардиореспираторлы индексті есептеу жолымен анықтау.
(нəтижесін алу).
1. Студенттерді артериальды қан қысымын өлшеу тəсіліне үйрету.
33бет
12 апта:
Практикалық сабақ тақырыбы: «Тыныс алу оның жасқа байланысты ерекшеліктері»
1. (ЖЕЛ) ЖЕЛ жəне ДЖЕЛ –кесте бойынша жəне номограмм бойынша анықтау
(4,с 208-212).
1. (ЖЕЛ) ЖЕЛ жəне ДЖЕЛ –кесте бойынша жəне номограмм бойынша анықтау
тəсілдерін меңгеру.
33бет
13 апта:
Практикалық сабақ тақырыбы: « Қан айналу»
1. Жүректің жұмысын есептеу 176-177 б.
40
1. Жүректің жұмысын есептеу туралы түсінік беру.176-177 б
3. Жүрек қан тамырлар жүйесінің реактивтілігіне функциональды сынама. 183-184 б.

бет
14 апта:
Практикалық сабақ тақырыбы: «Зат жəне энергия алмасу оның жасқа байланысты
ерекшеліктері »
1. «Негізгі алмасуды анықтау» (96 б.)
2. Жұмыс үстемесі (97-98 б.)
1. Студенттерге тəуліктік рационын құру жəне бағалау тəсілдеріне үйрету. (101 б.)
бет
15 апта
Практикалық сабақ тақырыбы: «Əртүрлі жастағы адамдардың морфофункциональды
1.Қартайған жастағы адамдар ағзасындағы жоғары жүйке əреектінің дамуы.
2. Қартайған жастағы адамдар ағзасындағы тірек-қимыл жүйесі жəне дене дамуы.
1. Қартайған жастағы адамдар ағзасындағы жоғары жүйке əреектінің дамуы. .
бет
ОЖСӨЖ сабақтарға əдістемелік нұсқаулар
- тақырып
- мақсаты
- өткізу түрі
- тапсырмалар, сұрақтар
- əдістемелік нұсқаулар
- пайдаланатын əдебиет
ОЖСӨЖ сабақтарға əдістемелік нұсқаулар:
1 апта:
Тақырып: «Кіріспе»
ОЖСӨЖ сұрақтары:
1.Жүйкелік гуморальдық реттелуі
2.Нейропептидтер, олардың маңызы мүшелермен тілдердің қызметтік қалыпты
3.ОЖЖ-і қызметінің рефлекторлы механизмі кезеңдері.
1.Жүйке орталықтары арқылы қозудың өту ерекшеліктері мен танысу.
2.Қозудың жүйкеден өту заңдарын меңгеру.
3.Қозудың өту жылдамдығына түсінік беру.
41
Əдебиет: . Бұғыбаева С.Ж., Адам физиологиясы (дəрістер курсының жинағы) Алматы,
2003,8-9 бет.
2 апта
Тақырып: «Қозғыш ұлпалар физиологиясы»
1.Орталық жүйке жүйесінің (ОЖЖ) негізгі қызметтері
2.Нейроның негізгі қызметі
3.Нейронның түрлері
1.Қозудың жинақталуын анықтау
2.Тасымалдану шарттары мен танысу.
3.Рефлекс түрлері
4. Есеп беру үшін жұмысты дайында
2003,10-11 бет.
3 апта
Тақырып: ОЖЖ-і қызметінің үйлесімділігі
ОЖСӨЖ сұрақтары :
1.ОЖЖ-і қызметінің үйлесімділігі –тақырып бойынша мини-тест.
2.Тежелу процесінің үйлестігі жəне қорғаныстың маңызы
Қоздырғыш жəне тежегіш синапстар туралы түсінікті меңгеру
2003,39-41 бет
4 апта
Тақырып: Нейрондардың мазмұны жəне жалпы қасиеттері
1.Қозудың жинақталуы
2.Қозудың тасымалданды
3.Ізгілік үрдістері
4.Ізгілік үрдістері.
1.Жұлынның рефлекстері
2.Сопақша мидың рефлекстері
2003,42-44 бет
5 апта
Кредит 2
13.Тақырып: «Орталық, аралық, мишықтың, түпкі (базальдың) түйіндерінің
қызметтері».
1.Орталық мидың қызметтері
2.Аралық мидың қызметтері
3.Мишықтың қызметтер
4.Шартты жəне шартсыз рефлекстер, базальдық түйіндердің маңызы
1.Қыртыс аймақтарының маңызы:
а)алғашқы өріс
б)екінші өріс
в)үшінші өріс
2.Қимыл қызметін реттеудегі ми қыртыс аймақтарының маңызы
42
2003,45-46 бет
6 апта
Тақырып: «Вегететивті жүйке жүйесі (ВЖЖ) жəне оның жас ерекшеліктері»
1.Вегетативтік рефлекстер
2.Лимбиялық система
3.Мидың үлкен жарты шарлар қыртысының қызметтері
4.Қыртыс аймақтары
5.Əртүрлі қыртыс аймақтарының қызметтік маңызы
6.Ми қыртысындағы электрлік құбылыстар
1.Вегетативтік рефлекстер
2.Лимбиялық жүйе
3.Мидың үлкен жарты шарлар қыртысының қызметтері
4.Қыртыс аймақтары
5.Əр түрлі қыртыс аймақтарының қызметтік маңызы
6.Жұп əрекет жəне жарты шарлардың доминанттылығы
7.Ми қыртысындағы электрлік құбылыстар
2003,47-48 бет
7 апта
Тақырып: Жүйке бұлшық ет жүйесі жəне оның жас ерекшеліктері
1.Бұлшық ет талшығының жиырылу механизмі
2.Бұлшық ет талшығының босансу механизмі
3.Бұлшық еттің оқшауланып жəне тетаникалық жиырылу тəртіптері
4.Электромиограмма
5.Бұлшық еттің қызмет тəртіптері
1.Бұлшық ет күштің морфофункциональдық негіздері
3.Бұлшық ет жиырылуының энергетикасы
5.Сүйек жəне ауа өткізгіш қасиеттерін зерттеу
6.Есеп беру үшін жұмысты дайындау
2003,49-50 бет
8 апта
Тақырып: «Талдағыштар жүйесі жəне олардын жас ерекшеліктері».
1.Көздің көргіштігін анықтау кесте бойынша
2.Есту талдағыштары :
а)Құлақтың сыртқы, ортанғы, ішкі бөлімдерінің қасиеттері
б) Есту хабарын қабылдап алуының физиологиялық механизмі
3.Тепе-тендік талдағыштарының:
в) рефлекстері
1.Қимыл талдағыштары
а) проприорецепторлардың қызметі
43
б) буын рецепторлары
в) сіңір мүшелері
2. Тері сезім-талдығы, иіс жəне жəм сезу талдағыштар жүйесі
3.Тепе- теңдің талдағыштарының:
в) ағзаның қызметтеріне тепе-тендік талдағыштарының тітіркену əсері
4.Терінің эстезиометриясы
5. Есеп беру үшін жұмысты дайындау
2003,62-63бет
9 апта
Тақырып: «Жоғарғы жүйке қызметтері (ЖЖҚ) жəне оның жас ерекшеліктері»
1.Əрекеттің нəтижесі, мақсаттың əсері арқылы
2.Жоғарғы жүйке қызметтері (ЖЖҚ)-есеп шығару
1.Вегетативтік қарашық рефлекстің пайда болуымен, жойылуы
2.ЖЖҚ-есеп шығару
3.Адамның есту қабілетін анықтау.
4. Есеп беру үшін жұмысты дайындау.
2003,65-67бет.
10 апта
Тақырып: «Ерікті қимылдар жəне оның жас ерекшеліктері»
1.Ми бағанының əртүрлі бөлімдерінің дене қалпын жəне қимылдарын реттеудегі маңызы
2.Дене қалпын реттеу рефлекстері
3.Қимылды реттеудегі жұлынның маңызы
4.Қимылды реттеуде ОЖЖ-нің қыртыс асты бөлімдерінің маңызы
5.Мидың үлкен жарты шарларының маңызы
6.Қимылдарды сөзбен реттеу
1.Қанның қызметтері
2.Эритроциттердің қызметтері
3.Лейкоциттердің қызметтері
4.Тромбоциттердің қызметтері
5.Қан құю
6.Қимылды реттеудегі жұлынның маңызы
7.Қимылды реттеудегі ми қыртыстарының маңызы
8.Қимыл реттеудегі ОЖЖ-ң қыртыс асты бөлімдерінің маңызы
2003,86-89бет
11 апта
Тақырып: Қан жəне оның жас ерекшіліктері»
1.Қан плазмасының физикалық-химиялық қасиеттері
2. Қаннын ұюы
3. Қан жүйесінің реттелуі
1.Жүрек. Жүрек бұлшық етінің қызметтік ерекшеліктерімен танымтыру.
2. Гемодинамика
44
3. Жүрек –тамыр жүйесінің жүйкелі реттелуінің механизмі
4. Жүрек –тамыр жүйесінің гуморальды реттелуінің механизмі.
5. Қан айналымы, қан қысымы, гипертония
6. Кардиореспираторлық индекс арқылы адамның төзімділігін анықтау
( кардиореспираторлық индексі есеппен табу)
7.Есеп беру үшін жұмысты дайындау
2003,90-94бет
12 апта
Кредит 2
Тақырып: «Тыныс алу жəне оның жас ерекшеліктері»
1.Өкпедегі газдар алмасу механизмі
2.Қанның тыныс алу қызметі
3.Тыныс алудың реттелуі
4.Тыныс алудың реттелуі
Асқазанда астың қорытылуы
2.Он екі елі ішіктегі астың қорытылуы
3.Қорытылған тағам өнімдерінің сіңуі
4.Розенталь пробасы
5. Штанге пробасы
6. Генчи пробасы
7.Есеп беру үшін жұмысты дайындау.
2003,108-112 бет
13 апта
Тақырып: «Ас қорыту жəне оның жас ерекшеліктері»
1.Тоқ ішектегі астың қорытылуы
2.Ащы ішектегі астың қорытылуы
31.Қорытылған тағам өнімдерінің сіңуі
1Бүйректің гомеостатикалық маңызы
2. Несеп бөлу жəне несеп шығару
3. Тері бездерінің бөлу қызметі
4.Қол-аяқтардағы қан айналымының бұзұлуының салдары
2003,113-119 бет
14 апта
Тақырып: Зат пен қуат алмасу жəне оның жас ерекшеліктері.
1.Студентке тəулік рационың құрастыру
2.Көмірсулар,липидтер алмасуы
3.Минералдық тұздар, су алмасуы
4.Құат алмасуы
5.Зат жəне қуат алмасуының реттелуі
1.Бүйрек үсті қызметі
2.Бадамша (қалқанша) без қызметі
3.Жыныс гормондарының қызметтері
4.Əр түрлі қалыптағы эндокриндік қызметтердің өзгеруі
45
5. Бір тəулікте жойылатын қуатты санайтын əдіс
2003,119-123 бет
15 апта
Тақырып: «Əр түрлі адамдардың морфофункционалды ерекшеліктеру».
1.Мектеп жасына дейінгі, бастауыш мектеп жасындағы балалардың ЖЖ-нің дамуы
2.Мектеп жасына дейінгі, бастауыш мектеп жасындағы балалардың денесі жəне тірек –
3.Орта мектеп жасындағы, жоғары мектеп жасындағы балалардың жоғарғы жүйке
жүйесінің дамуы.
4.Мектепке дейінгі, бастауыш мектеп жасындағы балалардың жоғарғы жүйке жүйесінің
дамуы.
1.Орта мектеп жастағы, жоғары мектеп жастағы балалардың денесі жəне тірек-қимыл
аппаратының дамуы
2.Егде жастағы адамдардың ЖЖЖ-нің дамуы
3.Егде жастағы адамдардың денесі жəне тірек-қимыл аппартының дамуы
4.Егде жастағы адамдардың вегетативтік жүйесінің дамуын
5.Егде жастағы адамдарға дене жаттығуларының əсері
6.Жылу беру механизмі
7.Жылу алмасуының реттелуі
8.Жылу алмасуының реттелуі жəне оның жас ерекшеліктері
Əдебиет: . Бұғыбаева С.Ж., Адам физиологиясы (дəрістер курсының жинағы) Алматы, 2003,
124-131 бет.
8.Типтік есептеу, графикалық жұмыс, лабораторлық жұмыс, курстық проект (жұмыс) орындалуы бойынша
əдістемелік нұсқаулар. -
курстык жұмыстар
9.Студенттердің өзіндік жұмысына арналған материалдар: үйге берілген тапсырмалардың мəтіні, əр бір тақырып
бойынша өзін-өзі тексеру материалдары, реферат т.б. ұй жұмыстары бойынша тапсырмалар, əдебиет тізімі жəне
арналған уақыт көлемі.
- үй тапсырмаларының мəтіндері,
- əр-бір тақырып бойынша өзі-өзі бақылау үшін материалдары,
- реферат тақырыптары
- кейстер
- кроссвордтар
- есептер шығару
- жаттығулар
10.Оқу, өндірістік жəне дипломалды сараманды өткізу жөнінде əдістемелік нұсқаулар жəне есеп құжаттарының түрі
(егер пəн бойынша қажет болса).
11.Студенттің оқу жетістіктерін бақылау жəне бағалау материалдары (бақылау тапсырмалары, тесттік тапсырма, өзін-
өзі даярлау сұрақтар тізімі, емтихандық билеттер жəне т.б.)
«Пəн бойынша білімді бағалау кестесі»
Баға қою саясаты:
Оценка
вида
Орында
жұмысқ
қойыла
Жұмыс
№ Баға критерийлері
балл
а балл
тын
қа
лған
46
1 Дəрістегі белсенділік 100 15
2 Семинар сабақтағы 100
белсенділік
15
(практикалық
сабақтағы )
4 ОЖСӨЖ сабақтағы 100
белсенділік 30
5 СӨЖ сабақтағы 100

30
белсенділік
6 Жеке жұмыстар 100 6
7 Жазба жұмыстар 100 2
... жəне басқа бақылау түрлері 100 N
Рубеждік бақылау 100 2
Аралык аттестация 100 Барлық бағалардың
(Р1, Р2) ортаарифметикалық
қосындысы
Ағымдағы бақылау (Р1+Р2)/2
Емтиханға жіберу Ағымдағы
рейтингі бақылау *0,6
Қорытынды бақылау 100*0,4
(емтихан)
Қорытынды (Итого) Емтиханға жіберу
рейтингі( Рейтинг
допуска) +
Қорытынды
бақылау( итоговый
контроль)
Сертуденттдің білімі келесі кесте бойынша бағаланады:
Баға
Бағаның əріптік Бағаның сандық Бағаның пайыздық Бағалаудың дəстүрлі
баламасы баламасы баламасы жүйесі
А 4,0 95-100 ӨТЕ ЖАҚСЫ
А- 3,67 90-94
В+ 3,33 85-89
B 3,0 80-84 ЖАҚСЫ
B- 2,67 75-79
C+ 2,33 70-74
C 2,0 65-69
C- 1,67 60-64 ҚАНАҒАТТАНАРЛЫҚ
D+ 1,33 55-59
D 1,0 50-54
F 0 0-49 ҚАНАҒАТСЫЗ
Курс саясаты жəне іс жосығы
Курс саясаты оқу үрдісінің жоғарғы тиімділігін қамтамасыз етуге тиісті жəне барлық
студенттер үшін міндетті. Əрбір оқытушы студенттерге сабақ барысында тəртіп ережелерін,
оқытушымен жəне басқа студенттермен өзара қатынастарын ұстаудағы өзіндік жүйесін талап
етеді.
47
Студенттерге қойылатын талаптар
Курс бойынша жоғары баға алу үшін əрдайым еңбектену қажет. Себебі пəн бойынша баға
жалпы семестр бойы жинақталады. Сабаққа белсенді қатысып, барлық тапсырмаларды
нақты, дұрыс, ұқыпты, толық орындаған жағдайда студентке жоғары баға қойылады.
Студент əрбір несие сағат бойынша жинаған баллдарын есептеп жүру қажет (жоғарыда
көрсетілген пəн бойынша білімді бағалау жəне апталық тақырыптық кесте бойынша).
1. Сабаққа қатысу
Студент сабаққа қатысуға міндетті. Қалдырған сабақтар пəннің оқу-əдістемелік кешенінде
көрсетілгендей толық көлемде орындалуы қажет. Пəннің 3|1 себепсіз қалдырса, курстан
шығарылады.
2.Аудиториядағы тəртіп
Студент сабаққа кешікпеу, сабақ уақытында сөйлеспеу, газет оқымау, ұялы телефонын
сөндіру, оқу үрдісіне белсенді қатысуы қажет.
3.Студенттің өзімен орындалатын жұмыс (СӨЖ)
СӨЖ орындалуға міндетті жəне сол арқылы есеп беру оқытушының белгілеген
уақытында қабылданады. Сол есеп бойынша баға шығарылып, қорытынды бағаға əсері
болады.
4.Рефераттар жазып тапсыру
Студент реферат тақырыбын алғаннан кейін көпке созғыламай уақытында оқытушыға
тапсырып, оны қорғау қажет. Бұның да ақырғы бағаға əсері болады.
5. Бақылау жұмысы
Бақылау жұмысы сабақ уақытында орындалып, тапсырылады. Студенттердің білімін
бақылау негізінен емтиханды тест тапсырмаларын орындау арқылы тексеріледі.
Аралық тексеру жəне қорытынды аттестациялау (емтихан) сұрақтары

1-7 апталардағы тақырыптар бойынша тексеру сұрақтары.
1.Адам физиологиясы жəне жас ерекшеліктері физиологиясының негіздері пəні.

1. Физиологиялық зерттеулердің əдістері.
2. Қозғыш ұлпалар негіздері.
3. Жүйкелік гуморальдық реттелуі
4. Нейропептидтер, олардың маңызы мүшелермен, тіндердің қызметтік қалыпты
5. ОЖЖ-і қызметінің рефлекторлы механимі.
6. Пəннің дамуындағы негізгі кезеңдер.
7. Гомеостаз.
8. Мембрандық потенциал
9. Натрий –калий насосы.
10. Жүйке орталықтары арқылы қозудың өту ерекшеліктері.
11. ОЖЖ-нің маңызы жəне жалпы қызметтері.
12. Нейрондардың маңызы жəне жалпы қызметтері.
13. Нейронның түрлері.
14. Қоздырғыш жəне тежегіш синаптар.
15. Хабарды берудегі жүйке импульстерінің жауабы.
16. Жүйке орталықтары арқылы қозудың өту ерекшеліктері
17. ОЖЖ-і қызметінің үйлесімділігі.
18. Жүйке орталықтары арқылы қозудың өту ерекшеліктері.
19. Тасымалдану шарттары.
20. Тежелу процесінің үйлестігі жəне қорғаныстың маңызы.
21. Тежелу түрлері: пресинаптикалық (синапсқа дейінгі), постсинаптикалық (синапстан
кейінгі).
48
22. Рефлекс түрлері.
23. ОЖЖ-нің зерттеу əдістері.
24. ВЖЖ-нің қызметтік құрылымдары жəне қызметтері.
25. Симпатикалық жəне парасимпатикалық бөлімдерінің қызметтік құрылымдары жəне
қызметтері.
26. Вегетативтік рефлекстер.
27. Лимблиялық жүйе.
28. Қанқа бұлшық еттерінің қызметтік құрымдары.
29. Бұлшық ет талшықтарының құрылысы
30. Бұлшық ет талшықтарының жиырылу механизмі.
31. Бұлшық ет талшығының босансу механизмі.
32. Бұлшық еттін оқшауланын жəне тетаникалық жиырылу тəртіптері.
33. Талдағыштар жүйелерінің маңызы жəне негізгі қызметтері.
34. Талдағыштарға қандай қасиет тəн.
35. Проприорецепция деген не?
36. Есту талдағынышының құрылымы қандай жəне дыбыс қалай қабылданады?
37. Жоғары дəрежелі жүйкелік қызмет дегеніміз не жəне оны қандай əдістермен
зерттейды.
38. Шартты рефлекс деген не, ол қалай қалыптасады.
39. Динамикалық стереотип.
40. Ерікті қимылдарды басқарудың негізгі принциптері.
41. Қимыл актілерінің рефлекторлық табиғаты.
42. Дене қалпының адам қимыл əрекетіндегі маңызы.
43. Қанның құрамы жəне маңызы.
44. Қимылдарды сөзбен реттеу.
8-15 апталардағы тақырыптар бойынша тексеру сұрақтары.

1. Қанның қызметтері.
2. Əритроциттердің қызметтері.
3. Лейкоциттердің қызметтері.
4. Тромбоциттердің қызметтері.
5. Қан плазмасының физикалық – химиялық қасиеттері.
6. Қанның ұюы.
7. Қан жүйесінің жүйкелік жəне гуморальды реттелуі.
8. Жүрек. Жүрек бұлшық етінің қызметтік ерекшеліктері.
9. Гемодинамика.
10. Жүрек тамыр жүйесінің жүйкелі реттелуінің механизмі.
11. Жүрек тамыр жүйесінің гуморальдық реттелуінің механизмі.
12. Тыныс алу жəне оның қызметтері.
13. Өкпедегі газдар алмасу механизмі.
14. Қанның тыныс алу қызметтері.
15. Асқазанның секреторлық қызметтері.
16. Ауыз қуысындағы астық қорытылуы.
17. Несеп түзелу процесі.
18. Несеп болу жəне несеп шығару.
19. Асқазандағы, он екі елі ішіктегі астың қорытылуы.
20. Ток жəне ас ішектегі астың қорытылуы.
21. Бүйректің гомеостатиялық қызметтері.
22. Катаболизм жəне анобализм.
23. Белоктардың алмасуы.
24. Азоттық тепе-теңдік.
25. Көмірсулар алмасуы.
49
26. Липидтер алмасуы.
27. Минералдық тұздар алмасуы.
28. Судың алмасуы.
29. Заталмасумен қуаттық реттелуі.
30. Эндокриндік жүйенің жас ерекшеліктері.
31. Ішкі сөлініс бездерін зерттеу əдістері.
32. Гипофиздің қызметтері.
33. Бүйрек үсті бездерінің қызметтері.
34. Бадамша (қалқанша) без қызметі.
35. Қалқансерік без қызметі.
36. Айырша без, əпифиз қызметтері.
37. Қарынасты (аралшық) без қызметі.
38. Жыныс гормондарының қызметтері.
39. Жылу берудің механизмі.
40. Жылуалмасуының механизмі.
41. Мектеп жасына дейінгі, мектеп жасындағы балалардың жоғарғы жүйке қызметінің
(ЖЖҚ) дамуы.
42. Мектеп жасына дейінгі, мектеп жасындағы балалардың денесі жəне тірек қимыл
аппаратының дамуы.
43. Орта мектеп жасындағы, жоғары мектеп жасындағы балалардың ЖЖҚ дамуы.
44. Орта мектеп жасындағы, жоғары мектеп жасындағы балалардың денесі жəне тірек
45. Егде жастағы адамдардың жоғары жүйке қызметтері (ЖЖҚ) дамуы.
46. Егде жастағы адамдардың денесі жəне тірек қимыл аппаратының дамуы.
Қорытынды аттестациялау (емтихан)
1.Адам физиологиясы жəне жас ерекшеліктері физиологиясының негіздері пəні.

2.Физиологиялық зерттеулердің əдістері.
3.Қозғыш ұлпалар негіздері.
4.Жүйкелік гуморальдық реттелуі
5.Нейропептидтер, олардың маңызы мүшелермен, тіндердің қызметтік қалыпты
реттелшуінде.
6.ОЖЖ-і қызметінің рефлекторлы механимі.
7.Пəннің дамуындағы негізгі кезеңдер.
8.Гомеостаз.
9.Мембрандық потенциал
10.Натрий –калий насосы.
11.Жүйке орталықтары арқылы қозудың өту ерекшеліктері.
12.ОЖЖ-нің маңызы жəне жалпы қызметтері.
13.Нейрондардың маңызы жəне жалпы қызметтері.
14.Нейронның түрлері.
15.Қоздырғыш жəне тежегіш синаптар.
16.Хабарды берудегі жүйке импульстерінің жауабы.
17.Жүйке орталықтары арқылы қозудың өту ерекшеліктері
18.ОЖЖ-і қызметінің үйлесімділігі.
19.Жүйке орталықтары арқылы қозудың өту ерекшеліктері.
20.Тасымалдану шарттары.
21.Тежелу процесінің үйлестігі жəне қорғаныстың маңызы.
22.Тежелу түрлері: пресинаптикалық (синапсқа дейінгі), постсинаптикалық (синапстан
кейінгі).
23. Рефлекс түрлері.
24.ОЖЖ-нің зерттеу əдістері.
50
25.ВЖЖ-нің қызметтік құрылымдары жəне қызметтері.
26.Симпатикалық жəне парасимпатикалық бөлімдерінің қызметтік құрылымдары жəне
қызметтері.
27.Вегетативтік рефлекстер.
28.Лимблиялық жүйе.
29.Қанқа бұлшық еттерінің қызметтік құрымдары.
30.Бұлшық ет талшықтарының құрылысы
31.Бұлшық ет талшықтарының жиырылу механизмі.
32.Бұлшық ет талшығының босансу механизмі.
33.Бұлшық еттін оқшауланын жəне тетаникалық жиырылу тəртіптері.
34.Талдағыштар жүйелерінің маңызы жəне негізгі қызметтері.
35.Талдағыштарға қандай қасиет тəн.
36.Проприорецепция деген не?
37.Есту талдағынышының құрылымы қандай жəне дыбыс қалай қабылданады?
38.Жоғары дəрежелі жүйкелік қызмет дегеніміз не жəне оны қандай əдістермен
зерттейды.
39.Шартты рефлекс деген не, ол қалай қалыптасады.
40.Динамикалық стереотип.
41.Ерікті қимылдарды басқарудың негізгі принциптері.
42.Қимыл актілерінің рефлекторлық табиғаты.
43.Дене қалпының адам қимыл əрекетіндегі маңызы.
44.Қанның құрамы жəне маңызы.
45.Қимылдарды сөзбен реттеу.
45. Қанның қызметтері.
46. Əритроциттердің қызметтері.
47. Лейкоциттердің қызметтері.
48. Тромбоциттердің қызметтері.
49. Қан плазмасының физикалық – химиялық қасиеттері.
50. Қанның ұюы.
51. Қан жүйесінің жүйкелік жəне гуморальды реттелуі.
52. Жүрек. Жүрек бұлшық етінің қызметтік ерекшеліктері.
53. Гемодинамика.
54. Жүрек тамыр жүйесінің жүйкелі реттелуінің механизмі.
55. Жүрек тамыр жүйесінің гуморальдық реттелуінің механизмі.
56. Тыныс алу жəне оның қызметтері.
57. Өкпедегі газдар алмасу механизмі.
58. Қанның тыныс алу қызметтері.
59. Асқазанның секреторлық қызметтері.
60. Ауыз қуысындағы астық қорытылуы.
61. Несеп түзелу процесі.
62. Несеп болу жəне несеп шығару.
63. Асқазандағы, он екі елі ішіктегі астың қорытылуы.
64. Ток жəне ас ішектегі астың қорытылуы.
65. Бүйректің гомеостатиялық қызметтері.
66. Катаболизм жəне анобализм.
67. Белоктардың алмасуы.
68. Азоттық тепе-теңдік.
69. Көмірсулар алмасуы.
70. Липидтер алмасуы.
71. Минералдық тұздар алмасуы.
72. Судың алмасуы.
73. Заталмасумен қуаттық реттелуі.
51
74. Эндоприндік жүйенің жас ерекшеліктері.
75. Ішкі сөлініс бездерін зерттеу əдістері.
76. Гипофиздің қызметтері.
77. Бүйрек үсті бездерінің қызметтері.
78. Бадамша (қалқанша) без қызметі.
79. Қалқансерік без қызметі.
80. Айырша без, əпифиз қызметтері.
81. Қарынасты (аралшық) без қызметі.
82. Жыныс гормондарының қызметтері.
83. Жылу берудің механизмі.
84. Жылуалмасуының механизмі.
85. Мектеп жасына дейінгі, мектеп жасындағы балалардың жоғарғы жүйке қызметінің
(ЖЖҚ) дамуы.
86. Мектеп жасына дейінгі, мектеп жасындағы балалардың денесі жəне тірек қимыл
аппаратының дамуы.
87. Орта мектеп жасындағы, жоғары мектеп жасындағы балалардың ЖЖҚ дамуы.
88. Орта мектеп жасындағы, жоғары мектеп жасындағы балалардың денесі жəне тірек
89. Егде жастағы адамдардың жоғары жүйке қызметтері (ЖЖҚ) дамуы.
90. Егде жастағы адамдардың денесі жəне тірек қимыл аппаратының дамуы.
Глоссарий
Алғашқы өріс сипат сезуге жауап береді.
Екінші өріс ойлауға, дыбыстарды ажыратуға, жарық əсеріне жауап береді.
Үшінші өріс, ми сыңарларының үйлесімді əрекетіне жауап береді.
Артқы үшінші өріс қабылдауға, талдауға жəне ақпаратты сақтауға жауап береді.
Алдыңғы үшінші өріс, болжамдар мен жоспарларды, еркін қозғалыстар мен олардың
орындалуын бақылауды жүзеге асырады.
Адамдардың сөйлеуді игеруі-шартты рефлекстердің- шартты тізбегі.
Динамикалық стереотип- шартты жəне шартсыз рефлекстер.
А.Н. Крестовниковтың айтуынша динамикалық жүйесі қозғалыс стереотипі спортшыда
стандартты қозғалысты орындау нəтижесінде қозғалыс дағдысының қалыптасуынан
дамиды.
Екінші хабарлы жүйе «сөзге байланысты көруге, естуге, жазуға, айтуға» жауап береді.
Бұлшықеттің функционалды бірлігі –қозғалыс бірлігі.
Миофибрилдер Z мембраналар арқылы саркомерлерге бөлінген.
Бұлшық ет жиырылуының медиаторы- ацетил-холин.
Тегіс тетанус 25-60 имп./сек. жиілікті дамиды.
Тісшегі тетанус 15-20 имп./сек. жиілікте дамиды.
Жекелей жиырылу 5-8 имп./сек. жиілікте дамиды.
Қозғыштық –қозған ұлпалардың тітіркенуге қозу арқылы жауап беру қасиеті.
Өткізгіштік- активті жағдайдың көршілес үчаскілерге берілу əдісі.
Тежелу –қозудың активті кідіруі.
Қозудың таралуы –қозу импулсінің жүйке жəне бұлшық ет ұлпалары бойымен берілуі.
Табалдырық –қозудың таралуын тудыратын, тітіркенудің ең кіші мөлшері.
Рефлекс –организмнің сыртқы тітіркенуге, жүйке жүйесінің қатысуымен жауап беру
реакциясы.
Лабильдік-жүйке жəне бұлшық ет ұлпаларында қозудың пайда болуының жылдамдығы.
Гомеокинез-динамикалық тепе-теңдікті сақтайтын реттеуші процестер.
Мембрана потенциалының тыныштық күйін сақтауда маңызды роль атқаратын натрий-
калий насосы жəне калидің шығу каналы.
Мембрананың 2 жанындағы потенциал айырмашылығы тыныштық потенциалы деп
аталады.
52
Бұлшық ет талшығының тыныштық потенциалы 90 мВ.
Нейронның тыныштық потенциалы 70 мВ.
Жүйке жəне бұлшық ет клеткаларының қозу мембрананың Na иондарын өткізгіштігінің
артуына байланысты.
Инактивация –қозғыштығын жойғанда Na иондарының клеткаға ену механизмінің
зақымдануы, клеткадағы инактивация процесіне Ca иондарының концентрациясы
əсер етеді.
Жергілікті ток мембрананың қозған аймағы мен көршілес қозбағын бөлігі арасында пайда
болады, жүйке импульстерінің өтуі жергілікті ток көмегімен жүзеге асады.
Ранье буындары- жұмсақ жүйкелердің жалаңашталған бөліктері.
Сальсаторлы өткізуде жүйке талшықтарының жылдамдығы жəне үнемділігі артады.
Абсолютті рефрактерлік –потенциал əрекетінің дамуында, толық қозудың болмау
жағдайы.
Жоғары дəрежелі жүйке жүйесінің негізгі қызметі болып: организмнің барлық бөліктерін
біртұтас етіп біріктіруі, организмнің жағдайын жəне əрекетін басқару.
Нейрондардың негізгі қызмет: рецепторлық, интегративтілік, эфференттілік.
Аралық нейрондар вертикальды жəне горизонтальды бағыттағы байланысты жүзеге
асырады.
Доминанта –орталық жүйке жүйесіндегі басым ошақ, организмнің ағымдағы əрекетін
анықтайды.
Жұлынның альфа-мотонейрондары бұлшық ет талшықтарының жиырылуына əсер етеді.
Жұлынның гамма –мотонейроны бұлшық ет тіпшелерінің сезімталдығын реттейді.
Жұлынның вегетативті нейрондары жүректі иннервациялайды, ЖВС, несеп жыныс
жүйесін, асқорытуды, несеп жыныс жүйесін.
Дені сау адамның жұлын əрекетін зерттеу əдістемесі : Гофман рефлексі, T-рефлекс.
Артқы мида қорғаныс рефлекстерінің орталығы, су-туз алмасу жəне қант алмасу
орталықтары орналасқан.
Сопақша ми жазылдырғыш бұлшық еттердің тонусын арттырып, мойын жəне лабиринтті
– рефлекстерді реттейді.
Ортаңғы ми төрт төмпешіктен, қара субстанция, қызыл ядродан тұрады.
Төрт төмпешік бағдарлау рефлексіне қатысады, қара субстанция бұлшық ет тонусын
реттейді, əсіресе қол саусақтары ұсақ қозғалыстар жасағанда, қызыл ядро қанқа
бұлшықеттерінің тонусын реттей отырып, бұлдіргіш еттердің тонусын күшейтеді.
Таламус жəне гипоталамус аралық мидың құрамына кіреді, олардың қатысуымен қимыл
дағдылары, адамның эмоциясы қалыптасады.
Таламус адам өмірінің биоырғағын реттейді.
Гипоталамус-вегетативті қызметті реттейтін жоғары қыртыс асты орталығы, зат
алмасуды, ашығу мен тойынуды реттейді.
Мишық қозғалыс əрекетінің координациясын реттейді мишық қыртысының негізгі
нейрондары Пуркинье клеткалары.
Базальды ядро дене еңбегі кезінде денесі қажетті жағдайда ұстауды жүзеге асырып,
автоматты ырғақты қозғалысты дамытады.
Құйрықты ядро күрделі психикалық процестерді- зейін, есте сақтау қателікті табуды т.б.
бақылайды.
Гипоталамус вегетативті қызметтің жоғары реттеушісі.
Вегетативті рефлекстердің рефлекторлық доғасы екі нейронды.
Вегетативтік рефлекстердің рефлекторлық доғасының бірінші нейроны орталық жүйке
жүйесінде орналасады.
Вегетативтік рефлекстердің рефлекторлық доғасының екінші нейроны ганглилерде
немесе иннервацияланатын органдарда орналасады.
Синапстардан қозудың парасимпатикалық өту жолы медиатор ацетилхолиннің
қатысуымен жүреді.
53
Организм əр түрлі жағдайдағы сыртқы ортадан жұмысқа симпатикалық жүйе арқылы
бейімделеді.
Ішкі ортаның тұрақтылығы –гомеостазды парасимпатикалық жүйе қамтамасыз етеді.
• Өткен оқу материалы ұмытылуының, шартты рефлекстің өту құбылысымен

байланысы.
• Дифференциялау –тежелудің түрі, оның негізінде баланы оқыту мен тəрбиелеу
жатыр.
• Екінші хабарлы жүйе сөзбен байланысты. Екінші хабарлы жүйеге байланысты сөз
ақпараттары талданады.
• Екінші хабарлы жүйе бала өмірінің 4-5 жасында көрнекті маңыз алады.
• Сөзге байланысты шартты рефлекстердің пайда болуы 0-6 айда өтеді.
• Жоғары жүйке қызметінің функциональды бұзылуы психастения деп аталады.
• Андрогендер балалар мен жасөспірімдерінің «мектептегі» стресс жағдайларына
бейімделуін қамтамасыз етуде маңызды роль атқарады.
• «Дауыстың (ломка) сынуы» ер балаларда 10-12 жаста байқалады.
• Мектеп жасына дейінгі балалардың жұқпалы ауруларды тез қабылдауы, оларда
ересектермен салыстырғанда эритроциттер мөлшерінің аз болуымен байланысты.
• Иммунальды толеранттылықтан иммуналды реактивтілікке өту 3-6 айлығында
болады.
• Ұлдар мен қыздарда құрсақ жəне кеуде мен тыныс алу түрі 7-8 жаста пайда
болады.
• Өкпенің тіршілік сыйымдалығы ересектердегі деңгейге 9-11 жаста жетеді.
• Еркін- тыныс алудың реттелуі сөйлеудің дамуымен байланысты жетіліп,
ересектердей деңгейге 8-9 жаста жақындайды.
• Саусақтардың қозғалыс жылдамдығы 6-7 жаста артады.
• Кішкентай балаларда табан бұлшықеттерінің нашар дамуы сымбаттың бұзылуына
əкеліп соқтыруы мүмкін.
• Өзге дене сапаларынан майысқыштық ерте пайда болады.
Адам физиологиясы пəні бойынша міндеттері жатады:
- ағзаның жасушаларына ұлпалары мен мүшелеріне тəн негізгі тіршілік əрекетінің
жалпы көрсеткіштерін жəне қасиеттерін зерттеу;
- жүйелі түрде дене шынықтыру жəне спорт пен шұғылдану барысында бұлшық ет
- адам ағзасы қызметінің мүмкіншіліктерін жəне оның арту механизмдерін зерттеу
- зертханалық сабақтарда өз бетімен тəжірибелік ғылыми зерттеулерін жүргізуге
үйрету;
Физиология баяндау студенттердің анатомия жəне спорттық морфология, дене

шынықтыру жəне спорт биохимиясы сияқты пəндерден алған білімдеріне негізделген.
Студенттердің «Адам физиологиясы жəне жас ерекшеліктері физиологиясының негіздері»

пəнінен алған білімдері спорттың медицина, спорттық гигиена, емдік гимнастика, спорттын
теориялық ілім мен əдістемесі пəндерін меңгеруге мүмкіндік жасайды.
Ми сыңарларындағы нейрон-аралық байланыстардың өсуі

А.18 жасқа дейін
Б.16
54
В.14
Г.12
Д. 11 жасқа дейін
Ми сыңарлырының функциональды бірлігі болып табылатын.

А. Өзара байланысқан нейрондардың тік бағанасы
Б.Нейрондар
В.Клеткалар
Г. Жүлгелер
Д. Сегменттер
Ми сыңарларының жұлдызша тəрізді нейрондары... байланысты.

А.Тітіркенуді қабылдау процесімен
Б. Тітіркенуді жеткізу процесімен
В. Моторикалық
Г. Вегетативті процестермен
Д. Соматикалық процестермен
4.Сезімталдықтың пайда болуы ....байланысты.

А. Алғашқы өріспен
Б. Екінші өріспен
В. Үшінші өріспен
Г. Сопақша мимен
Д. Мишықпен
2. Ойлау, дыбыстарды ажырату, түстерді ажырату ...байланысты.

А. Екінші өріс
Б. Алғашқы өріс
В. Үшінші өріс
Г. Сопақша мимен
Д. Мишықпен
3. Талдау мен жинақтау жоғары түрлерін қамтамасыз ететін ми қабығының ассоциативті

аймағы:
А. Үшінші өріс
Б. Екінші өріс
В. Алғашқы өріс
Г. Сопақша ми
Д. Мишық
7.Екі жарты шардың үйлесімді қызметін жүзеге асыратын

А. Үшінші өріс
Б. Екінші өріс
В. Алғашқы өріс
Г. Сопақша ми
Д. Мишық
8. Ақпаратты қабылдауға, талдауға жəне сақтауға жауап беретін
А. артқы үшінші өріс
Б. алдынғы үшінші өріс
В. артқы екінші өріс
Г. алдыңғы екінші өріс
Д. алғашқы өріс
55
9. Ерікті қимыл-қозғалыстарының бақылауды орындау бағдарламасын, жоспарлары мен
ойларын айқындайды:
А.алдыңғы үшінші өріс
Б.артқы үшінші өріс
В. артқы екінші өріс
Г. алдынғы екінші өріс
Д. алғашқы өріс
10. Шартсыз тежелуге жатады.
А.шектен тыс тежелу
Б. өшу
В. дифференциялық
Г. ішкі тежелу
Д. оң
11. Шартты тежелуге жатады.

А. өшу
Б.оң
В. теріс
Г. бірінші реттік
Д. екінші реттік
12.. Адамның сөйлеуді меңгеру-

А. шартты-шартсыз рефлекстер тізбегі
Б. шартты рефлекс
В. шартсыз рефлекс
Г. жысанды рефлекс
Д. қозудың концентрациясы (шоғырлануы)
13. Шартты жəне шартсыз рефлекстер жүйесін динамикалық стереотип деп атаған.
А. И.П. Павлов
Б. А.Н. Крестовников
В.П.Ф. Лесгафт
Г. Н.Е. Введенский
Д. А.А. Ухтомский
14. Спортшыларда стандартты қимыл қозғалыстарды орындаудан дағдылы қимылдардын

пайда болу стереотипін динамикалық қозғалыстар стереотипі деп атаған.
А. А.Н. Крестовников
Б. И.П. Павлов
В. П.Ф. Лесгафт
Г. И.Е. Введенский
Д. А.А. Ухтомский
Сөзге байланысты көру, есту, айту-ерекшеліктері

А. екінші хабарлы жүйеге
Б. бірінші хабарлы жүйеге
В. вербальды интеллектыға
Г. көркем түрге
Д. ойлау түріне байланысты
Бұлшық еттің функционалды бірлігі –

А.қозғалыс бірлігі
56
Б. аксон
В. дендрит
Г. миофибрилдер
Д. мотонейрондар
Бұлшық ет қозғалыстың бірлігі болып табылатын бұлшық ет талшықтарының санын азаю

реті бойынша орналастыр.
1. Көз алмасының бұлш. еттері, 2. Қол саусағының бұлшық еттері,
2. Кеуденің ірі бұлшық еттері, 4. Бас бұлшық еттері
А. 3,4,2,1
Б. 1,2,3
В. 2,1,4
Г. 2,3,4
Д. 4,3,2
Үлкен қозғалыс бірлігіне тəн сипат

қозуы төмен, 2. қозғыштығы жоғары, 3. жоғары жиіліктегі импульстер туғызады,
3. төменгі жиіліктегі импульстер туғызады, 5. қозуды өткізудің жылдамдығы жоғары.
А. 1,3,5
Б. 1,4,5
В. 2,3,5
Г. 2, 3,4
Д. 2,4,5
Усақ қозғалыс бірліктеріне тəн сипат

қозғыштығы төмен, 2. қозғыштығы жоғары,
3.жоғары жиіліктегі импульстарды туғызады,
4. төменгі жиіліктегі импульстерді туғызады
5. қозуды өткізудің жылдамдығы төмен
А. 2,4,5
Б. 1,3,5
В. 2,3,5
Г. 2,3,4
Д. 1,4,5
Миофибрилдер Z мембраналар арқылы .... бөлінеді

А. саркомераларға
Б. сарколеммаларға
В. саркоплазмаға
Г. миозин жəне актинге
Д. көлденең көпіршелерге
Бұлшық ет жиырылуының медиаторы болып табылады

А. ацетил-холин
Б. норадреналин
В. адреналин
Г. ГАМК
Д. серотоним
Бұлшық ет талшығының жиырылуы мынаның нəтижесінде

А. көпіршелердің бірнеше рет түзелуі жəне ыдырауынан
Б. «кальции насосына»
57
В. тетанус
Г. потенциал əрекеті
Д. қажу
Тітіркенуге қозу процесі арқылы жауап беретін қозу ұлпаларының қасиетін

А. (қозғыштық) қозу
Б. тежелу
В. өткізгіштік
Г. табалдырық
Д. рефлекс
Активті (пəрменді) жағдайын көршілес үлескілерге жеткізуге қабілеттілік

А. өткізгіштік
Б. тежелу
В. қозғыштық
Д. рефлекс
Қозудың активті тежелуі

А. тежелу
Б. қозу
В. өткізгіштік
Д. рефлекс
Қозу импульсының жүйке жəне бұлшық ет ұлпасы арқылы ұзына бойы берілуі
А. қозудың таралуы
Б. рефлекс
В. табалдырық
Г. доминанта
Д. лабильділік
Қозудың таралуын қамтамасыз ететін тітіркенудің аз ғана мөлшері

А. табалдырық
Б. рефлекс
В. қозудың таралуы
Ағзанның сыртқы тітіркенуге, жүйке жүйесінің қатысуы арқылы жауап беру реакциясы
А. рефлекс
Б. табалдырық
В. қозудың таралуы
Табалдырық жəне қозу

А. кері байланыста болады
Б. тікелей байланыста болады
В. бір-біріне байланыссыз
Г. қосалқы байланыста болады
Д. тікелей жəне кері байланыста болуы мүмкін
58
Дене жаттығуларын орындау процесінде ширату əсерінен қозу...
А. артады
Б. төмендейді
В. өзгермейді
Г. балаларда артады
Д. ересектерде төмендейді
31.Дене жаттығуларын орындау процесінен шаршаған кезде қозу

А. төмендейді
Б. артады
32.Лабильділікті сипаттайды
А. ұлпаның қалпына келу қасиеті
Б. өткізгіштік
В. тітіркендіргіштік
Г. шамадан тыс жаттығу
Д. қозудың кідіруі
33.Спортшыларды сапа жылдамдығын арттырғанда лабильділік

А. артады
Б. төмендейді
34. «Барлығына, барлығына, барлығына!»

принципі ..... реттеуге тəн.
А. гуморальды жүйке
Б. жүйке жүйесін
В. ОЖЖ (ЦНС)
Г. жұлын жұмысын
Д. вегетативті жүйке жүйесін
35. Гомеостаз көрсеткішіне жатады:

1. дененің ішкі бөліктерінің температурасы,
2. қанның қышқыл-негіздік тепе-теңдігі
3. осмос қысымы. 4. қандағы белок концентрациясы,
5. қандағы гемоглобин концентрациясы,
6. қандағы микроэлементтер концентрациясы
А. 1,2,3,5
Б. 1,2,3,4
В. 1,2,4,5
Г. 1,2,3,4,5
Д. 2,3,4,5,6.
36. Динамикалық тепе-теңдікті сақтайтын регуляторлық процестер

А. гомеокинез
59
Б. реакция нормасы
В. лабильділік
Г. гомеостаз
Д. инактивация
37. Клетка мембранасы турады 1. липидтерден, 2. белоктардан, 3. майлардан, 4.

көмірсулардан,5. клетчаткадан
А. 1,2,1
Б. 1,2,3
В. 1,2,5
Г. 1,2,4
Д. 1,3,4
38. Мембрана потенциалының тыныштығын сақтауда маңызы роль атқаратын

А. –натрий-калий насосы жəне калийдің шығу каналы.
Б. –натрий-калий насосы
В. кальций иондары
Г. натрий жəне калий катиондары
Д. хлор иондары
39. Мембраның екі жағындағы потенциал айырмашылығы ... деп аталады.

А. потенциал тыныштығы
Б. потенциал əрекеті
В. шарықтау деңгейі
Г. із потенциалы
12. Оқу сабақтарының бағдарламалық жəне мультимедийлік

қамтамасыздандырылмаған
13.Арнаулы аудитория, кабинет жəне лабораториялар тізімі
411 аудитория, 8 ғимарат
60
61

Адам физиологиясы және жас ерекшеліктері физиологиясының негіздері.

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Адам физиологиясы және жас ерекшеліктері физиологиясының негіздері.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

М.

Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті

«Адам физиологиясы жəне жас ерекшеліктері физиологиясының негіздері»

«Бастапқы əскери дайындық» мамандығы бойынша кредиттік оқу жүйесінде оқитын

ПƏННІҢ ОҚУ-ƏДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Құрастырушы(лар): Байтлесова Н. К., оқытушы______

Дене тəрбиесінің теориясы мен əдістемесі» кафедрасының отырысында

Педагогика факультетінің оқу-əдістемелік кеңесінің отырысында бекітілді.

Сабақтар Өткізу ОЖСӨЖ,СӨЖ Өткізу уақыты

Өту орны: №7 корпусы, аудитория кесте бойынша

Оқу жоспарынан көшірме:

Сабақтардың мазмұны мен өткізілу кестесі.

1.5 Əдебиеттер тізімі:

4.Пəннің оқу-əдістемелік қамтамасыз етілу картасы.

№ Əдебиет атауы Барлығы

3. Несіпбаев Т., 16 - 100% -

5.Дəрістік кешен (дəріс тезистері, көрнекілік, таратылу материалдары, қажетті əдебиет

ҚОЗҒЫШ ТІНДЕР ФИЗИОЛОГИЯСЫ

Тіннің қозғыштық дəрежесі тітіркендіру арқылы анықталады. Фи-зиологияда қолданылатын

Проекциялық талшықтар ми қыртысымен мидың төменгі бөлімдерін, жұлынды афференттік

6.Семинар (практикалық) сабақтардың жоспары.

№ Тақырып Мазмұны Апта Əдебиет

2 «Қозу 1. Гальванидің екінші 2 6-7 бет

3 «Орталық 1. Рефлекторлық доғаны 3 6-7 бет

4 «Орталық жүйке 1. Рефлекстердің рецепторлы 4 26-27 бет

5 «Орталық жүйке 1. Оқшауланған қозудың 5 29-30 бет

6 «Жүйке 1. Қанқа бұлшық етінің 6 22-23 бет

7 «Талдағыштар 7 37-38 бет

8 «Талдағыштар 1. Көру аймағын анықтау 8 39-40 бет

11 «Қан айналымы 1.Артериялық қысымды 11 32-33 бет

12 «Тыныс алу жəне 1.Кесте бойынша ӨТС 12 32-33 бет

14 «Зат пен қуат 1.Негізгі алмасуды анықтау 14 37-38 бет

7.Пəнді оқыту жөніндегі əдістемелік нұсқаулар.

Практикалық (семинарлық, студиялық) сабақтарға əдістемелік нұсқаулар

Практикалық сабақтарға əдістемелік нұсқаулар:

Əдебиет: Бұғыбаева С.Ж., Потапов И.А. «Жалпы физиология» пəнінің

5 СӨЖ сабақтағы 100

Сертуденттдің білімі келесі кесте бойынша бағаланады:

Курс саясаты жəне іс жосығы

Аралық тексеру жəне қорытынды аттестациялау (емтихан) сұрақтары

1.Адам физиологиясы жəне жас ерекшеліктері физиологиясының негіздері пəні.

8-15 апталардағы тақырыптар бойынша тексеру сұрақтары.

1.Адам физиологиясы жəне жас ерекшеліктері физиологиясының негіздері пəні.

• Өткен оқу материалы ұмытылуының, шартты рефлекстің өту құбылысымен

Физиология баяндау студенттердің анатомия жəне спорттық морфология, дене

Студенттердің «Адам физиологиясы жəне жас ерекшеліктері физиологиясының негіздері»

Ми сыңарларындағы нейрон-аралық байланыстардың өсуі

Ми сыңарлырының функциональды бірлігі болып табылатын.

Ми сыңарларының жұлдызша тəрізді нейрондары... байланысты.

4.Сезімталдықтың пайда болуы ....байланысты.

2. Ойлау, дыбыстарды ажырату, түстерді ажырату ...байланысты.

3. Талдау мен жинақтау жоғары түрлерін қамтамасыз ететін ми қабығының ассоциативті

7.Екі жарты шардың үйлесімді қызметін жүзеге асыратын

11. Шартты тежелуге жатады.

12.. Адамның сөйлеуді меңгеру-

14. Спортшыларда стандартты қимыл қозғалыстарды орындаудан дағдылы қимылдардын

Сөзге байланысты көру, есту, айту-ерекшеліктері

Бұлшық еттің функционалды бірлігі –

Бұлшық ет қозғалыстың бірлігі болып табылатын бұлшық ет талшықтарының санын азаю

Үлкен қозғалыс бірлігіне тəн сипат

Усақ қозғалыс бірліктеріне тəн сипат

Миофибрилдер Z мембраналар арқылы .... бөлінеді

Бұлшық ет жиырылуының медиаторы болып табылады