TRAN VU QUAN Tuong truyén Tran Va Quan duge xay dung vao dau thoi Ly. Nhung theo Vii Tam Lang trong cudn Kién tric cé Viét Nam thi quan dugc di dai vé phia Nam hé Tay trong dot mé réng Hoang thanh Thang Long nim 1474 ciia vua Lé Thanh Téng! Theo van bia cdn luu gitt trong di tich thi quén Trdn Vai ting trai qua nhiéu dot ting tu lan lugt vao cae nim 1618,1677,1768,1836,1843,1893 va. nim 1941. Trong dot tring tu nm Dinh ty nién higu Vinh Tri thir 2 doi vua Lé Hy Téng, Tay Dinh vuong Trinh Tac uy cho con 1a Trinh Can chit tri viée tu stra Trén Vai quan va dic pho trong Huyén Thién Trin Vii bing déng thay cho tuong g6 truéc dé. Nghé nhan truc tiép chi huy dic tuong la Vi Cong Chin’. Vao triéu Minh Ménh nha Nguyén, khi vua Minh Ménh tuan gi ra Bic Thanh cho déi tén thinh Chan Vi quan. Trén Vai Quan trai qua nhiéu lan tring tu, nhung kién tric hign cén vé co ban 1a kién tric tir thdi Minh Ménh. Quan hign nay cé kién tric hinh chi Tam, ‘véi bé cuc 3 phan chinh gém tam quan, nha tién té va cung. Tam quan véi két cdu 2 tng, trén cé lau chudng, phia ngoai cing sat bén dudng la phan tir try nghi mén. Nha tién té véi kién tric ba gian, gitta 1a n thé, phia bén trai c6 khém thé Luan quan céng Va Céng Chan li ngudi chi dao vige dic tugng. Hau cung véi kién tric 4 mdi, 1A noi dit tugng Huyén Thién Tran Va, bén canh 2 gian c6 tugng thé van quan vi tuéng. ‘D6i tung thé ty chinh cia quan la Huyén Thién Chan Vii Dai Dé- mét vi thin trong Dao gido, Chan thin Huyén Vii trong Tit tuong 1a biéu tugng ctia chém sao Huyén Vii 6 phuong bic, img voi hanh Thuy va mau den, Theo quan nigm cia Dao giéo Trung Hoa, Huyén Thién Chan Vii cé tén that 1d Chdp Minh, 1a vj thugng than tran gitt Phuong Bac Son Hai Gidi, duge thé phyng véi nhiéu danh higu khac nhau nhu Chan Vii Dai dé, Dang Ma Thién Ton, Bac Dé Chan ‘Vii Dé Quan...Noi thé ty chinh va duge coi la thanh dia cita Chan Vii dai dé chinh ld néi Vi Duong 6 tinh Hé Bic, TQ. ‘Theo than tich dugc ghi chép 6 di tich thi thin Huyén Thién Chan Va da nhiéu lin hién linh pha gidp cdc triéu dai phong kién nude Viét danh dudi gic "Va Tam Lang, Kién 2 Va Céng Chin i ng quin, Trung quin 46 dbe triéu Lé FBSaET Bzngoai xAm. Lan dau la vao thdi Hing Vuong thir 6, Ngai gidp dan ta dénh thing gidic tir ving bién tran vao, rdi dén su tich thanh Huyén Thién hién linh gidp t hd li tinh & hd Tay. vit dang chit y nhat 6 quan chinh 1a pho tugng Huyén Thién Chan ‘Vii bing déng hun, duge dic vao nim 1677 nién higu Vinh Tri thir 2 dei vua Lé Hy Tong. Tuong cao 3,96m voi chu vi 8m, nang khodng 4 tin duge dit ngy trén tang d4 cm thach cao 1,2m. Tugng dite cé khudn mat nghiém nghi, mit nhin trigu Ly trir yeu quai dé xay thanh Thing Long, thing, chan dé tran, t6c xoa sau lung, mac do theo 16i dao si. Ban tay trai dua Ién ngang ngy theo hinh tuong bat quyét, tay phai dé ap trén déc kiém, thanh kiém chéng trén lung ria, trén thanh kiém 6 con rin quan quanh. Hinh tugng ra va ran chinh 1a biéu tugng cia chom sao Huyén Vii 6 phuong Bac. Quan Tran Vii hign con luu lai duge nhiéu di vat cé quy hiém, gém pho tugng Huyén Thién Trén Vi bing déng den duge dic nim Vinh Tri thir hai (1677), 52 d6i cau déi, rét nhiéu bite hoanh phi, cuén thu, tranh chit trén c6 chép nhiing bai tho ca nggi vé dep ciia dén va than Huyén Thién Tran Vi cia cc tac gia néi tiéng thoi xua nhu Nguyén Thuong Hién, Vi Pham Ham, .... Trong dén cén cé chiéc khanh déng duge dic vao thoi chia Trinh trén cé khic chit Han, tém bién déng tac bai tho ca nggi céng lao cia dite thinh Huyén ‘Thién Tran Va. Trong khuén vién dén con cé 6 tam bia 1én nhé, ghi chép viée tring tu dén, ca ngoi sw huyén digu cia viée tu dudng tinh than, dao ly, d8 cao viéc khuyén thién, ghi chép viéc cing rudng, ... Trong cung cém cia dén hién dang luu gitt hang chuc dao sc phong, trong dé cé mét dao sac thoi Trin. Theo Idi cia 6ng truéng ban quan ly di tich dén, truée day dén cdn 50 thé gd khic chit Han, hién da bi that lac toan bé sé thé gé nay. Khu vec nghi mén, tam quan FBSaET BzKAR *Phién dm: Chan Vit Quén *Dich nghia: Quan Chan Vii *Chi giai tir nga: OL Quan: La noi the ty va tu luyén cia dao si. Chin Vii li mot trong nhimg danh hiéu cia thin Huyén Thién. Khu tam quan ACARI AP HREM, ARGLERE *Phién dm: Bic nhac gidng than ngung chinh khi Nam thién hién thénh trac die linh *Dich nghia: Nai phurong Bac ging than, ngung ty chinh khi Céi trdi Nam hién thanh, lig lay tiéng thiéng *Chii gidi tit ngit: BK Nhac: Nii cao. HE Ngwng: Dong lai, luu lai. BA Hidn: Ro ret, ve vang. #2. Trac: Giat rita, thim nhuan. BGA SARE HA *Phién dm: Hién tich liu kim c6 Anh thanh ki séc nam “Dich nghia: FBSaET BzDau tich hu truyén kim cé Tiéng thiéng trai khp bic nam *Chi giai tir ngit: Ky: va, voidén. # Soc: Cach goi khac cia huéng Bic. REE A+EA FP AL *Phién dm: Thénh trach ung ham nguu chit khodt Than céng tudn bat plurong son cao *Dich nghia: On thanh ménh mang tya bén Nguu rong In Céng than chét vot sng nai Phung cao voi *Chit gidi tir ngit: 3 Trach: Cai dam, thm nhuan, on hué. 7£ Udng: Sau rong, tran ngip. i Ham: Bao him, nhuan thm. 7 Chui: Bai ven séng, gd, cdn. Nguu chit li bai séng Kim Nguu’, ¥ Tudn: Nii cao. JK Bat: Nhé lén, nhdc lén, vugt lén. J&LLt Phuong son WELLE DURA WHAEGREFR > Séng Kim Nguu cé, theo Tran Quéc Vugng, la mot phan lu cita séng T6 Lich. NO lay nude tir T6 Lich 6 Cau Gidy, chay theo huéng Tay-Déng téi DOi Can va lai lay nude tir Té Lich khi t6i 6 Thuy Chuong (Thuy Khé), chay theo huréng Bic-Nam (doan nay cdn goi li song Ngoc Ha), chay qua Ngoc Khinh, Giing V6, Hio Nam, 6 Chg Dita, Xa Din, Kim Lién, 6 Cau Dén, 6 Dong Mac, Yén S6, ri hgp lun tré lai 6 Van Dién, FBSaET Bz*Phién dm: Bia tuy kj linh giang son trucéng tai thir Dao hinh w khi chung cé huyén hé tai *Dich nghia: Dat tu linh thiéng, niti séng con mai Dao thé hién 6 dé vat, chi chudng trong théi sao *Chii gidi tie ngit: GELZ © Dao hinh we khi: He tix trayén trong Kinh Dich cé cau “Hinh nhi thuong gid vi chi dao,hinh nhi ha gid vi chi khi” nghia la: Cai vugt trén hinh tudng thi goi lA dao, cdi hitu hinh thi cé 1a kh. $€ 3% ZF Chung c6 huyén hé tai: Sich Luan Ngit thién Duong Ho cé cau: “Lé van,é van, ngoc bach van hé tai; Nhac van,nhac van, chung cé van hé tai”.Nghia li : Noi 18 chi 1a ngoc Iya théi sao, néi nhac chi 1a chuéng trong thi sao”. AARURERES ARH P Rib i ZAP A BH GAA RE *Phién dm: Hitu quéc gia di lai, vong khi kinh kim ton nhac déc Trung thién dia nhi lép, than quang cdi c6 trén quy xa *Dich nghia: Cé quéc gia dén nay, vwong khi trai dai cing s6ng nti Gitta dat troi ma dimg, anh sang than bao trim tran rin ria *Chhi gidi tir ngit: TE. veong: Sang sia, tét dep. 4£ Kinh: Trai qua, xuyén sudt. Hf Dée: Ngoi lach. B Céi: Cai 6, Che trim. 88 Quy: ria. #8 Xa: Con rin RAR ADR BAS RULES RAE HG KRG FBSaET Bz*Phién dm: Ki thu vét hodn tinh di, triréng giang ham ngoai Nhdt gidm thién quang van anh, hoat thu nguyén dau “Dich nghia: Bao thu vat déi sao di, s6ng dai vin chay ngoai lan can M6t guong in bong may trdi, béi c6 nude nguén lai King *Chi gidi tit ngit: # Ki: May, bao nhigu; 4% Hodn: Thay ; AB Di: Doi adi; HE Ham: Li _— EE am: Thi ey an can, ngach cira; 48% Gidm: Tim guong, soi chiéu. ‘Vé dau ldy tir tir bai Dang virong cdc te cha Vuong Bot doi Duong. Bai tya cé cau: trudng giang khong te heu” (Vat ddi sao doi trai may thu, con vua trong gac nay Vat hodn tinh di ki d6 thu, cdc trung dé tie kim hd tai, ham ngoai dau ta, ngoai lan can s6ng dai chay mai). Vé sau ding chit trong bai Quan the hitu cam cia Chu Hy déi Téng, trong bai c6 cau “Ban mau phiong duéng nhdt gidm Khai thién quang van anh cong béi héi..” (Ao vuéng nita miu m6 ra nhu mét tim guong, sic troi va bong may cing in béng duéi mat nuéc..) KIER AEA ALLS ACA BA *Phién dm: Thuy nhiéu hoa hodn, Tay hé chung th *Dich nghia: Nude uén hoa vay, Tay hd hdi ty khi anh Réng chau phwong mia, cita Bac thim nhuan n quang *Chii gidi tie ngit: #%, Nhigu: Vay quanh, cuén quanh. J Hoan: Cai ving ngoc, bao quanh. $€ Chung: Tu hop lei, hun dic. 34) Triéu: Chiu vé. $E Vit: Nhay mua. FBSaET BzSET We AE ML Be By AE Bt 1 HA ERAS PARI RE AAR *Phién dm: Dang mén thiéu vong Long D6 chung linh, dac dia lau dai can dp Tay hd nguyét Lich dai xung truyén dé dé tit trén, kinh thién hoa biéu dao déi Vii Duong son* *Dich nghia: Lén cia xa trong, Long Bé tu khi thiéng, simg sting lau dai, ké sét tring Tay HO Bao ddi truyén tung, tir tran chén kinh dé, hoa biéu chéng tréi, xa d6i ndi Va Duong. *Chni gid tie ngit: WE Thidu: Ngim xa, nhin xa. 48, Ap: Misc, rot, din dit. Lich: Trai qua. 4 Xung: Khen nggi. 4 Kinh: Gio cao, nang lén, nhac lén. 2 Dao: Xa x6i. FEAL Long bs: tite la rén rng, chi mii Ning - tong truyén la linh huyét cia thinh Thang Long . SRARERES OSH HR ACM R Bie wh ABE IP PASE HE AT RARE A AB RG R-RE AZO *Phién dm: 1 mt diy nti nhé nim & phia nam thinh phé 7 hop phite hgp cia cic dén thé va tu vign Dao gic rt trong Tie dpi Bao gio danh som ei Trung Qube vi la m3t dj diém ‘ink huomg quan trong eiia Dao gio, FBSaET BzTué nhan thi cao chiém déng Chi Linh, tay Tan Vién, nam Bao dai,baic Lan Kha, van li giang son triéu cting ngoai. Siing tie thi tang tréng, tién Lang Bac, hau Hoan Kiém, ta Bich Céu, hiew Triic Bach, nl *Dich nghia: Mit tué thir trong xa, phia déng c6 Chi Linh, tay cé Tan Vién, nam c6 Bao fhién cénh tri hoa dé trung. Dai, bac cé Lan Kha, muén dim nui séng chau lai Dén cao nay thém trang 1é, truéc cd Ling Bac, sau cé Hoan Kiém,trai cd Bich Céu,phai c6 Trie Bach, mét tréi can tri nur tranh, *Chii gidi tie ngit: 2B Chi Link: Co '@ chi day nai Con Son thuge huyén Chi Linh (Hai Duong) nim 6 hung déng cia dén, 4° EB) rain Vien: tire mii Ba Vi thuge huyén Ba Vi (HN), Luong Son va Ky Son (Hoa Binh).Day nai Ba Vi cé nhiéu ngon nhung néi tiéng nhat 1a Tan Vién (con goi li Ngoc Tan, Tan Son, hodc Phuong Hoang Son). 9 # Bao Dai: noi Bao Dai thuée dia phén 2 xi An Sinh va Binh Khé, TX.Déng Triéu, Quang Ninh. #414] Lan Kha: Nai Lan Kha nay thuée x4 Phat Tich, huyén Tién Du, tinh Bac Ninh. JRA Lang Bac: Ten goi khéc cia hd Tay. 3 $8) Hodn Kiém: tite hd Hoan Kiém. 32 i# Bich Cau: theo nghia chit Hén cé nghia lA "ngdi biéc", ding dé chi m@t con ngdi nude trong xanh tir phé Bich Cau chay ra hd Gim, dan t6i hé Kim Au gan phé Kham Thién ngay nay. 44 8 Tne Bach: ti hd Triic Bach. FHFURRE HE REMKA A BRE EK REEFRMARRES MH BHP ARBRA BH *Phién dm: Thién bach nién di tuong nghiém sing cao, hé quai hd yéu tricong phép luc khu trie yén van tie tan FBSaET BzLuc that li binh hé lie sang hgo,lién hurong inte anh ta than quang diém xuyét phong nguyét song thanh> “Dich nghia: ‘Trim ngin ndm tugng thanh uy nghiém, hé qudi hd yéu nho phép lyre khu trit, khé may tan téc Sau bay dam mat hd thoang dang, huong sen bong tric, nho on thin t6 idm, trang gié thanh cao. *Gidi thich te ngit: 48. Nghiém: Chinh t8, uy nghiém; 4K Trwong: Cay nho; 5B Khu: Xua audi FAILS Ade PAY ES *Phién dm: Hién héa tham thién dia Than minh digu cé kim *Dich nghia: Hién linh bién héa (cia than) sanh voi trdi dat Sy sang suét cia than huyén digu suét xua nay * Chai gidi tie ngit: HPA BRT b BT A RAP le Ba EMS AH LZ KZA RIKI IBAEIB *Phién dm: Digu dé thue nang tham,tiém khé boc, méng khé kp, thién dia quy than u gid hién gia Dat quan duong te ng6, son chi cao, thiiy chi vién, nhan dan thanh quéch thi ta phi ta *Dich nghia: L@ digu huyén ai cé thé dur vio, qué eé thé béi, mong cé thé cdu, trai ddt * Cu d6i do Thuyng thy Nguyén Khic Vi git chite Bie Ky kinh luge nha Thuong ti d8. FBSaET Bzquy than sau xa day, hién hign day Thau t6 nén ty ng6, nii cao nude xa, nhén dan thanh quach ding chang, sai ching. * Chai gidi tir ngit Hoanh phi BARI A *Phién dm: Uy chan sée phueong: *Dich nghia: Uy phong lig lay phuong Bac * Ci gidi tir ngit: BMRRG *Phién dm: Dang ma thién tén® *Dich nghia: Béc thién ton trir ma * Chi gidi nie ngit: ACE Ble *Phién am: Vink triém think dite “Dich nghia: Mai dugc thim nhuan dire lon * Chi gidi tie ngit: RMAR *Phién dm: Trcéng lai hong én *Dich nghia: Mai duge dya nhé on lon * Chi gidi tie ng: “bing ma thign tn la mot dan higu cia Huyéa Thiga Trén VO FBSaET BzABH *Phién dm: Thita én tr hai *Dich nghia: Vang nhan on én tya bién * Chii gidi tie ngit: KAM *Phién dm: Huyén dite thing van *Dich nghia: Dir tét thau dén tin tri * Chi gidi tie ngit: Huyén dite thing vin: Chit trong thién Thudn dién thudc phan Ngu thie cia sich Tiong tue. O day doan chuong thu nghia, mugn chit Huyén (nghia li mau den) dé hgp véi tinh chat cia than Huyén thién Chan Vii G phuong bic (1a hanh thuy, tng véi mau den). Huyén dutc 1a dite tt un tang bén trong khong phat 16 ra ma cam thu dén ca thién dé. 10.2.2. Van bia Van bia tring tu vé bia giti gid - Die 4, long, tréng nghe nhén hiéu, vui theo dao ly), nién higu Long Ditc thir 5 (1633) - Tring tu Trdn Vii quén bi ky (Bia tring tu quan Trdn Vo), nién higu Tyr Dute 10 (1857) - Tie dién bi ky (Bia ghi rudng chia), nién higu Ty Dite 12 (1859) - Trdn Vii quén héu bi (Bia hau quan Trén Va), nién higu Thanh Thai thir 5 (1853) Chuéng - Trdn Vit quan chung (Chuéng quan Tran Vii); Dinh Ty nién thap nguyét céc nhdt tao (Dic ngay tét thang 10 nim Dinh Ty 1677) cam tu tam kie n van lac dao bi (Cam Ié huyén digu tu dudng cdi Khanh: 4. KBLA trdn Vat quén khénh; nién hiéu bi due FBSaET BzBign dng JL XI 2 Chan Vi quén; nién higu Thigu Tri obj nién Ba chit dé ngoai Quan la Chan Vai quan, nhung 6 bay tim bia khic & céc lan tring tu Quan nay Iai 48 tén Quan khde nhau, Tém khdc tring tu nim Dire Long thir 5 (1633), dé 1a Diéu cam tu tam kién van lac dao bi, tim bia khiac vao 1an tring tu nim Tu Dire thir 10 (1857), dé la: Tring tu Tran Vii quan bi ky; bia an tring tu Quan nay vao nam Thanh Thai thir 5 (1803) lai dé 1a Chan Vit quan thach bi, v.v.. Vi duge thé, khi 1a Hoa thugng, khi 18 Dao si. Nhan dan & ving nay lai goi Chan Vii quan 1a dén Quan Thanh. Trong Chan Vi quan, hign nay c rat nhiéu hoanh phi, cudn thu, cau déi, bia 44. Theo ching tdi nghi, Chan Va quan tuy cé dung miéu Vi Duong son, biéu hién theo ding Toan Chan dao; song trong cdc van ban cia Chan Vii quan ma ching ta con doc duge lai thay 15 Quan nay theo dong Tinh Minh dao. Day ciing 1a tinh hinh thyc té vé sy chuyén héa cia Dao gia & nude ta. G nude ta, Dao gia va Nho gia, Dao gido va Nho gido von 44 cé méi quan hé chat ché, cang vé sau, méi quan hé nay cdng chat ché hon, Day 1 m@t trong nhing vin a8 hoc thudt sau sic va ly tha, 6 day chang (6i chua ban dén, FBSaET Bz