Türkiye’nin

Komşuları ve
Hava Güçleri-II: İran dünyada ABD'nden sonra F-14 Tomcat
kullanıcısı tek ülke konumunda olup, ABD'nden

İran Hava Gücü

sipariş ettiği 8o adet F-14 uçağından 79'unu
1976-78 yıllarında teslim almıştır [Fotoğraf: İran
Hava Kuvvetleri].

Ülkemizin de yer aldığı bölge, dünyanın hiçbir yerinin bu kadar yoğun ve ABD’nin özellikle 7o’li yıllardaki askeri trans-
kronikleşmiş derecede gergin olmadığı bir coğrafyadadır. Makalemizin bu ferleri; İkincisi, komşusu Irak ile sekiz yıl
bölümünde yürütmekte olduğu nükleer programı nedeniyle başta ABD ve İsrail süren kanlı Irak-İran Savaşı [‘8o-‘88] ve üçün-
cüsü de bu savaş sonrasındaki 22 yıl içinde
olmak üzere birçok ülke tarafından kaygı ile takip edilen ve bölgesinde Türkiye ve
Batı’nın uyguladığı askeri ambargo altında
İsrail’den sonra en güçlü orduya sahip olan İran’ın hava gücünü ele alacağız. edindiği özgün tecrübeler ve elde ettiği ArGe
ve özgün modifikasyon, modernizasyon ve

T ÜRKİYE’nin komşularının hava

gücü yazı dizisinin ilk etabını teşkil
eden bu bölüm, uluslararası kamuoyunda
özellikle bu alanda tartışmasız bir ‘as’ olarak
bilinen Tom COOPER ile birlikte yürütülen
müşterek bir çalışmanın eseridir.
İran Hava Kuvvetleri’nin
Kuruluş Dönemi ve İlk
Yılları
leri, ABD yardımlarıyla ‘5o’li yıllarda yeniden
filizlenmiştir.
Bugünün İran İslam Cumhuriyeti’nin as-
keri hava gücü açısından ana kuvveti olan
IIAF’ın devamı İran İslam Cumhuriyeti Hava
Kuvvetleri [Islamic Republic of Iran Air
Force/IRIAF]’nin gelişimi yakın tarih kapsa-
mında üç ana dönem altında incelenebilir: İlk
dönem, bugün İran’ın hasmı konumundaki
yeni tasarım üretim kabiliyetleri şeklindedir.
Sözkonusu bu üç aşamanın izleri ve yansı-
maları bugünün İran hava gücünde hemen göze
çarpmaktadır. Fakat bugüne dek gerek sivil ka-
muoyu, gerekse spesifik açıdan İran’ın hava
gücü yanlış algılanmış, ya kısmen abartılmış ya
da çoğu zaman gereğinden fazla küçümsenmiş
ve birçok sübjektif değerlendirmeler eşliğinde
ortaya yanlış bir tablo çıkmıştır.

İ RAN’ın ilk askeri uçar birlikleri, 31

Mayıs 1924 tarihinde kurulan İran Kara
Kuvvetleri’ne bağlı ‘Kara Havacıları Bürosu’
çatısı altında organize edilmiş ve çok geçme-
den yedi yıl aradan sonra söz konusu hava
gücü İran Kraliyet Hava Kuvvetleri [Imperial
Iranian Air Force/IIAF] adını alarak özerk bir
statüye kavuşmuştur. 2nci Dünya Savaşı sıra-
sında İngiliz ve Sovyet işgalleri yüzünden 1941
yılında tamamen yok olan İran Hava Kuvvet-

İran Hava Kuvvetleri'ne ait bir F-4E uçağı, İran'ın

geliştirmekte olduğu lazer güdümlü bir Sattar 3 tipi
hava-yer füzesini [AS.30L ve AGM-65 Maverick
teknolojisini baz almaktadır] test amaçlı ateşlerken
görülüyor [Fotoğraf: Liam F. DEVLIN].

S AVUNMA VE H AVACILIK N O: 140

Özge KILINÇ
ABD Askeri Yardımları
Dönemi
İ RAN’ın son monarşik lideri ve Batı yan-
lısı Şah Muhammed Rıza PEHLEVI [D:
26 Ekim ‘19 – Ö: 27 Temmuz ‘8o] döneminde
[16 Eylül ‘41 – 11 Şubat ‘79], özellikle 6o’lı ve
7o’li yıllarda, petrol ve yeraltı kaynakları zen-
gin olan İran, ABD’nin bölgedeki en önemli
müttefikiydi. O kadar ki iki ülkenin askeri ve
siyasi ilişkileri ABD’nin geleneksel müttefiki
İsrail ve NATO müttefiki Türkiye’yi dahi kıs-
kandıracak seviyede mükemmeldi. İran hava
gücünü nicelik ve nitelik açısından ‘6o’lı yılla-
rın sonundan itibaren donatmaya başlayan
ABD, başlangıç olarak ilk etapta İran’a yeni
üretilen 129 adet F-5A/B Freedom Fighter jet-
lerini kiralama yoluyla tahsis etti.
Bunu takiben dönemin ABD Başkanı Ric-
hard Milhous NIXON, Moskova ziyareti dönü-
şünde 3o Mayıs ‘72’de uğradığı İran’da Şah ile
stratejik bir askeri antlaşma imzaladı. Buna göre
ABD’nde üretilen her türlü konvansiyonel sila-
hın kayıtsız şartsız İran’a kısıtlanmadan satışı
üzerineydi ki bu, bugünle kıyaslarsak halen
ABD dışında -İsrail dahil- hiç bir müttefik ülkeye
satılmasına halen izin verilmeyen F-22 Raptor
uçaklarının bu ülkeye özel olarak transfer edil-
mesine izin verilmesi gibi bir anlam taşımakta-
dır. Nitekim F-14 Tomcat jetleri, dünyada ABD
dışında bir tek İran‘a nasip olabilmiştir. Nitekim
İran önceleri F-15 uçakları ile yakından ilgilen-
miş fakat gereksinimleri için son derece uygun
bulduğu komplike bir platform olan F-14 Tom-
cat jetleri üzerinde karar kılmıştır.
ABD’nin zengin petrol yataklarına sahip
Şah Rıza PEHLEVI yönetimindeki İran’a tanı-
dığı bu siyasi ve askeri ayrıcalık ve İran’ın böl-
gesinin en güçlü hava kuvvetlerine sahip olma
hırsı kendini kısa sürede gösterecekti. Nitekim
İran Silahlı Kuvvetleri için ayrılan savunma
bütçesinin aslan payı sürekli olarak hava gü-
cüne tahsis edildi ve İran Hava Kuvvetleri
bünyesindeki subay, astsubay ve erlerin sayısı
sadece altı yıl içinde 17.ooo’den, 100.ooo per-
sonele fırladı. Buna paralel olarak büyük bir
itinayla ABD’nden dönemin en etkili hava
platform ve silahları yüksek sayıda temin edi-
İran tamamına yakını 7o'li yıllarda olmak üzere ABD'nden toplamda 64 adet
C-130 Hercules tipi nakliye uçağı almıştır ve bugün 4o'a yakını halen
lerek, nitelik ve nicelik açısından müthiş bir
hava gücünün tesis edilmesine başlandı.
Yukarıda bahsettiğimiz 129 adet yeni üre-
tim F-5A/B uçaklarının ‘66-‘7o yıllarında tes-
lim alınmasına paralel ve takiben, ‘78 yılına
kadar ABD üzerinden tamamı yeni üretim ola-
rak temin edilen diğer savaş uçakları şunlar-
dır:
G 32 adedi F-4D [1968-1970], 177 adedi F-
4E [1971-1978] muharip tipi ve 16 adedi RF-
4C/D taktik keşif tipi olmak üzere toplam 225
adet F-4 Phantom II uçağı;
G Mevcut F-5A/B Freedom Fighter uçak-
larının radarlı ve yüksek performanslı gelişti-
rilmiş versiyonu olan F-5E/F Tiger II serisi
savaş uçaklarından 169 adet [‘74-‘75];
G Ve nihayet dünyada ABD dışında bir
tek İran’a nasip olan 79 adet F-14A Tomcat
[‘76-‘78] savaş uçağı.
Bunlara ilaveten 64 adet C-130 Hercules
tipi turboprop nakliye uçağı ve 29 adet Boeing
707 ve 747 tipi tanker uçakları da [ABD kodu
KC-707 ve KC-747] bu güce bir çırpıda katıldı.
İran hava doktrini, olası bir savaşta gerekti-
ğinde ABD’nden büyük miktarda askeri teçhi-
zat, silah ve mühimmatı lojistik destek
maksatlı İran’a havadan naklederek, ülke için-
deki birliklere dağıtmaya yönelikti. Fakat İran
Hava Kuvvetleri kısa bir zaman diliminde
temin edilen ve yukarıda sıralanan:
298 adet F-5, 225 adet F-4 ve 79 adet F-14
uçağından oluşan toplamda brüt 602 modern
savaş uçağı tedariki ile yetinmeyecek, yakın
geleceğin, 8o’li yıllara yönelik kısa/orta vadeli
planlamaları da dudak uçurtacaktı.
Zaten 7o’li yıllarda söz konusu 602 muha-
rip jet uçağının bir kısmı kırıma uğrarken,
özellikle de ‘68-‘70 yıllarında yeni üretim ola-
rak ABD’nden kiralanan F-5A/B uçaklarının
önemli bir kısmı, ABD tarafından acil ihtiyaç
kapsamında kısa sürede Güney Vietnam için
geri alınacaktı. Dolayısıyla ‘78 yılına gelindi-
ğinde kiralanan F-5A/B Freedom Fighter
uçaklarının çoğunun geri iadesi ve çeşitli kı-
rımların da ardından 30 kadar F-5A/B geriye
kalmıştı. Bunların haricinde aynı tarihte İran’ın
hava gücü envanterinde dönemin son derece
kullanımdadır [Fotoğraf: Tom COOPER].

modern 18o civarı F-4D/E Phantom II, 16o ci-
varı F-5E/F Tiger II ve 77 adet F-14A Tomcat
muharip jetleri bulunuyordu ve toplam mo-
dern muharip jet miktarı hala 450 kadardı.
Netice itibariyle, muharip amaçlı kullanı-
lan 12 adet çift pervane piston motorlu Cessna
O-2A uçakları ile söz konusu radarsız F-5A/B
jetleri haricinde dahi İran’ın ‘78 yılındaki savaş
uçağı miktarı 45o’ye yakındı ve son derece
modern F-4 Phantom II, F-14 Tomcat ve F-5
Tiger II jetlerinden oluşuyordu. İran ayrıca
ABD ve kısmen İtalya üzerinden sadece 6o’lı
ve özellikle de 7o’li yıllarda toplamda 8oo’ün
üzerinde askeri helikopter de satın almıştı ki,
bunlardan 202 adedi çift motorlu taarruz heli-
kopteri AH-1J SeaCobra, 117 adedi ise bugün
Türkiye’nin hala sahip olamadığı ve ancak alı-
mını planladığı CH-47 Chinook tipi ağır nak-
liye helikopterleriydi. ‘71-‘78 yılları arasında
ABD Havacılık Sanayi’ne verdiği dönemin pa-
rasıyla ABD$9 Milyar tutarındaki siparişlerini
teslim alan İran, yukarıdaki bu muazzam hava
gücüne ‘takviye ve tamamlama’ amaçlı iki si-
pariş etabında:
G 3oo adet F-16A/B Fighting Falcon,
G 74 adet daha güçlü turbofan motorlarla
donatılmış ilave F-14B Tomcat,
G 31 adet hava savunma sistemlerini sus-
turmak ve bastırmakla [SEAD] görevli F-4G
Wild Weasel ve
G 7 adet E-3 Sentry tipi havadan erken
ikaz ve kontrol [AWACS] maksatlı uçak sipa-
rişi daha verdi.
Dolayısıyla İran’ın amacı, 8o’li yılların ilk
yarısında, F-16, F-14, F-4 ve F-5 tipi savaş mo-
dern uçaklarından oluşan neredeyse 8oo
kadar sofistike muharip jet tedarik etmiş ol-
maktı. Eğer ‘79’daki İran İslam İhtilali gerçek-
leşmeseydi, söz konusu 3oo adet ilave F-16 ve
74 adet F-14 jetleri ‘79-‘82 yıllarında İran için
dönemin General Dynamics ve Grumman fir-
malarınca hızla üretilerek teslim edilmiş ola-
caklardı. Ayrıca bu dev hava gücünün
Westinghouse yapımı yer konuşlu sekiz adet
radar istasyonu, iki telekomünikasyon uydusu
ve 16 adet MIM-23B I-HAWK tipi uçaksavar
füze bataryası desteğiyle yerden ve uzaydan
tamamlanması da kararlaştırılmıştı. Planlara
göre hedeflenen taktik kabiliyet, gece/gündüz
S AVUNMA VE H AVACILIK N O: 140

Bugün İran Hava Kuvvetleri'nin en
önemli muharip uçağı İran
tarafından modernize edilen 8o'e
yakın F-4E [65], F-4D [12] ve RF-4E
[6] tipi Phantom serisi savaş
uçaklarıdır [Fotoğraf: İran Hava
Kuvvetleri].
her türlü meteorolojik hava şartlarında İran’ın
kendi toprakları dışında etrafındaki en az
150km derinlikteki her düşman hava/yer he-
deflerine hitap edebilmekti.
‘77 - ‘78 Döneminin Türk
Hava Kuvvetleri Muharip Jet
Envanteri
100.ooo kişilik personel ve yukarıda dile
getirilen miktar ve tipteki uçaklara sahip olan
İran Hava Kuvvetleri, bugün olduğu gibi o dö-
nemde de asker sayısı bakımından NATO’nun
ikinci büyük ordusuna sahip ülkemizin hava
gücünü gerek nitelik, gerekse de nicelik açı-
sından katlıyor; hatta İsrail’i dahi geçerek böl-
gesinin en güçlü ABD müttefiki ve hava
gücüne sahip olma konumuna geliyordu. Bu
bağlamda 25.ooo’i yükümlü asker olmak
üzere dönemin toplam 45.ooo personelden
oluşan Türk Hava Kuvvetleri’nin ‘77-‘78 yılla-
rındaki muharip jet uçağı mevcudiyetine kı-
saca bir göz attığımızda aşağıdaki muharip filo
ve uçak dağılımı ortaya çıkmaktadır:
17 Av-Bombardıman veya av-önleme
Uçağı Filosu [toplam 322 jet uçağı]:
1oo adet F-5A Freedom Fighter [5 filo]
5o adet F-100D/F Super Sabre [3 filo]
36 adet F-104G Star Fighter [2 filo]
4o adet F-4E Phantom II [2 filo]
24 adet F-84F Thunderstreak [1 filo]
18 adet F-104S Star Fighter [1 filo]
3 Av-Önleme Uçağı Filosu ve toplam 54
jet uçağı:
36 adet F-102A Delta Dagger [2 filo]
18 adet F-104S Star Fighter [1 filo]
36 adet RF-5A Freedom Fighter [2 filo]
12 adet RF-84 Thunderstreak [1 filo]
S AVUNMA VE H AVACILIK N O: 140
Türkiye’nin Komşuları ve Hava Güçleri - II: İran Hava Gücü
İran Hava Kuvvetleri bünyesinde, kısmen İran tarafından
modernize/modifiye edilen 7o'in üzerinde aktif F-5B Simourgh ve
F-5E/F Tiger II uçağı bulunmaktadır [Fotoğraf: IRNA].
Buna göre dönemin Türk Hava Kuvvetle-
ri’nin keşif görevli 48 adet kısmen silahlı plat-
formları da dahil, muharip jet uçağı
mevcudiyeti toplamda 34o olup, bunların
çoğu ikinci el olarak hibe yardımları kapsa-
mında tedarik edilen, yine F-4 ve F-104’ler ha-
ricinde tamamında radar dahi olmayan
jetlerdi. Bugün itibariyle bu uçaklardan çeşitli
görevler dahilinde kısmen kullanımda olan F-
4 Phantom II ve F-5 Freedom Fighter serisi
uçakların bir kısmı geçmişte modernize edil-
miş olup. Yeni versiyonları halen kullanımda-
dır [F-4E 2020, F-4E, F/NF-5A/B]. Yukarıda adı
geçen diğer uçakların tamamıysa, zaman içe-
risinde, 7o’li, 8o’li, 9o’lı ve ‘oo’li yıllarda etap-
lar halinde peyderpey envanter dışına
çıkarılmıştır.
G İlk F-84G Thunderstraek jetlerimizin
ikinci el olarak geliş tarihi 29 Mart ‘52’dir. Bun-
lar aynı zamanda Türk Hava Kuvvetleri tari-
hinde envanterimize giren ilk tepkili,
dolayısıyla jet uçaklarıdır. Bu ikinci el jetlerin
F-84Q/F modelleri en son ‘8o yılına kadar, do-
layısıyla genel anlamda yaklaşık 28 yıl kulla-
nılmışlardır.
G İlk F-100D Super Sabre jetlerimizin
ikinci el olarak geliş tarihi 29 Ekim ‘58’dir. Son
olarak ‘88 yılına kadar, dolayısıyla genel an-
lamda yaklaşık 3o yıl kullanılmışlardır.
G İlk F-102A Delta Dagger jetlerimizin
ikinci el olarak geliş tarihi 15 Şubat ‘68’dir. En
son 5 Haziran ‘79 tarihine kadar, dolayısıyla
genel anlamda yaklaşık 11 yıl kullanılmışlar-
dır.
G İlk F/TF-104G Star Fighter jetlerimizin
ikinci el olarak geliş tarihi 9 Mayıs ‘63’tür. En
son 28 Haziran ‘94 tarihine kadar, dolayısıyla
genel anlamda yaklaşık 31 yıl kullanılmışlar-
dır.
G İlk yeni üretim F-4E Phantom II uçak-
larımız, bundan 36 yıl kadar önce, Kıbrıs Barış
Harekatı sonrası, 3o Ağustos 1974 Zafer Bay-
ramı’na yetişmişlerdir.
G İlk F-5A Freedom Fighter uçaklarımız,
bundan 45 yılı aşkın bir süre önce, 25 Aralık
ABD'nden izin alınmadan kapsamlı bir şekilde
‘65 tarihinde kitler halinde denizyoluyla geti-
rilmişler ve Türkiye’de altı günde montajlan-
mışlardır. İkinci parti F-5’lerimizin gelişine de
ilginç olduğundan bir dipnot olarak buna da
değinmekte fayda vardır. 8 Aralık 1966 tari-
hinde beş adet F-5 jeti, Türk pilotları tarafın-
dan ABD’nden, 161nci ve 162nci filolarımızın
bulunduğu Bandırma Hava Üssü’ne uçurul-
dular. Etaplar halinde gerçekleşen 21 saatlik
bu uçuşla, Türk Hava Kuvvetleri tarihinde At-
lantik ötesi [ABD-Avrupa kıtaları] ilk jet uçu-
şunu da gerçekleştirmiştir.
İran İhtilali ve Irak-İran
Savaşı [22 Eylül ‘8o – 20
Ağustos ‘88] Dönemi
A BD Merkezi İstihbarat Teşkilatı CIA
ve İngiliz Haber Alma Servisi MI-6
gizli servislerinin tesis ettiği ve desteklediği
‘Operation Ajax’ kodlu kanlı bir askeri darbe
ile Ağustos 1953’te kısa bir aradan sonra tekrar
Özge KILINÇ
iktidara gelen Şah Rıza PEHLEVI rejiminin,
halk üzerinde kurduğu yoğun otoriter baskı-
larını ‘77 yılında kısmen biraz olsun yumuşat-
masıyla kendini göstermeye başlayan siyasi
karşıt aktiviteler ve protesto gösterileri, bir yıl
içinde hızla alevlenerek ‘78 yılında İran’daki
iç karışıklıkların hat safhaya tırmanmasına yol
açacaktı. Batılılaşmanın İslam’a aykırı oldu-
ğunu savunan geniş çaplı bazı dini çevrelerin
tepkileri eşliğinde, baskıcı hanedan yönetimi
biçiminden hükümetteki yolsuzluklara, İran’ın
petrol ihracatından elde edilen astronomik ge-
lirlerin dengesiz ve adil olmayan dağılımın-
dan, İran gizli istihbarat servisi SAVAK’ın derin
devlet, faili meçhul uygulamalarına kadar
varan gelişmelerden dolayı, doğrudan Şah
Muhammed Rıza PEHLEVI'yi hedef alan etkili
bir muhalefet oluştu. ‘78'de İran'ın büyük
kentlerinde başlayan muhalefet hareketleri
gerginliğe, karışıklıklara ve nihayet ayaklan-
malara dönüştü.
Buna paralel Şah’ın ‘64 yılında sürgün et-
tiği ve sürgün edilmesinin ardından, önce
komşu ülke Irak’a, ardından da Fransa’ya
kaçan Şii dinci hareketini yöneten Ayetullah
Ruhullah HUMEYNI [D: Eylül 1902 - Ö: 3 Ha-
ziran ‘89], geniş bir kitleyi kapsayan ve ayak-
lanmakta olan halk muhalefetinin odağında
lider konumuna gelmeyi başardı. HUMEYNI
yanlısı İran halkının gösteri ve ayaklanmaları,
7-8 Ocak ‘79 Gom kanlı ayaklanmalarında ol-
duğu gibi devlet kontrolünden çıkmaya baş-
layınca, dört hükümetin birbirinin peşi sıra
düşerek başarısız olmasını müteakip, İran’ın
son monarşik lideri Şah Rıza PEHLEVI 16
Ocak ‘79’da bir daha geri dönememek üzere
kanlı bir iç savaşa doğru hızla sürüklenen
İran’dan kaçmak zorunda kaldı ve bir buçuk
yıl sonra kanser hastalığından dolayı, 27 Tem-
muz ‘8o tarihinde Mısır’ın Başkenti Kahire’de
sürgünde öldü.
Şah’ın kaçmasından on gün önce Dr. Şah-
pur BAHTİYAR Başkanlığında oluşturulan ve
iki ay gibi kısa bir ömüre sahip olan son Hü-
kümetin de muhalefetle uzlaşma çabaları so-
nuçsuz kalınca HUMEYNI, 1 Şubat ‘79 tari-
hinde Paris’ten Tahran’a görkemli bir karşı-
lama eşliğinde geri döndü.
3o-31 Mart ‘79'da İran halkı nezdinde ya-
pılan bir referandum neticesinde halkın %99
oyu ile monarşiye son verildi ve Şah PEHLEVI
hanedanı yıkılarak 1 Nisan ‘79 tarihinde İran
İslam Cumhuriyeti kuruldu. Komşumuz İran,
o gün bugündür HUMEYNI’nin Irak’ta sür-
gündeyken ilk defa ‘7o yılında yazdığı kitapta
ortaya attığı velayet-i fakih, İslam fıkıhında
devlet yönetimi ilkesiyle yönetilen bir ülke ha-
line gelmiştir. Şubat ‘78’de gerçekleşen İran
İslam Devrimi ve Fransa’nın Başkenti Paris’te
sürgünde yaşayan Ayetullah Ruhullah HU-
MEYNİ’nin İran’a dönmesini takiben, o za-
mana dek Batı yanlısı çağdaş bir ülke
görünümündeki bu ülke, hızla mollaların söz
sahibi olduğu bir şeriat rejimine dönüşmeye
başladı ve bundan Batı yanlısı ordu komutası
da nasibini fazlasıyla aldı.
Haziran ‘8o’de İran Ordusu’nun rejime
karşı müdahale girişimi başarısızlıkla sonuçla-
İran’ın halen 6 adet B747 tipi havada yakıt
ikmal/tanker uçağı bulunmaktadır [Fotoğraf:
Mohammad RAZZAZAN].

[Çizim: Tom COOPER]
nınca, özellikle Hava Kuvvetleri başta olmak
üzere, Ordunun birçok önde gelen komutan-
ları tutuklandı, görevden alındı ya da erken
emekliliğe sevkedildiler. İran Kraliyet Hava
Kuvvetleri [IIAF] devrimden hemen sonra her
ne kadar artık İran İslam Cumhuriyeti Hava
Kuvvetleri [IRIAF] adını alsa da, fiili yapısı çok
değişmediğinden bu kuvvete ve komutasına
İslam Cumhuriyeti’ne muhalif ve hatta asi şüp-
hesiyle bakılıyor ve komutanların İran Şahı’na
hala sadık oldukları bilindiğinden yakından
takip edilerek izleniyorlardı. Böylelikle İran
Ordusu’nun en gözde ve favori kuvveti olan
eski IIAF ve yeni adıyla IRIAF siyasi açıdan zor
bir dönem geçiyordu. Tüm IRIAF üslerinde
konuşlandırılan İran Muhafız Birlikleri [IRGC],
İslami kurallara göre uygun doktrininin hayata
geçirilmesi ve hava kuvvetlerinin düzenli bir
şekilde yeniden yapılanmasına çalışıyor; özel-
liklede bu gücü denetleyerek emir komuta
zincirinin iç siyasete bulaşmaması görevini
üstleniyordu. Tüm bu düzenlemelere rağmen
komuta kademesinin sürtüşmesiz ve homojen
bir yapıya kavuşması yıllar sürecekti.
Medyada çokça irdelenen ve abartılan bir
husus da, İran’ın sanıldığı gibi ABD ambargo-
sundan hemen etkilendiği iddiasıdır. ‘8o yı-
lında ABD’nin Tahran Büyükelçiliği’nde
cereyan eden ve ABD’nin askeri fiyaskosu ile
sonuçlanan rehine krizi [Bkz: 24 Nisan ‘8o
‘Kartal Pençesi Operasyonu’] İran ile ABD ara-
sındaki diplomatik ilişkilerin kesilmesine ve
bunu takiben ABD’nin silah, mühimmat ve lo-
jistik destek içerikli transferleri durdurmasına,
dolayısıyla silah ambargosuna yol açmıştı.
Fakat, İran Hava Kuvvetleri’nde beklenen felç
gerçekleşmedi. Her ne kadar İran İslam Dev-
rimi, Orduyu ve Hava Kuvvetlerini özellikle ilk
yılda olumsuz yönde etkilediyse de, Ordu
mensupları ve komuta kademesi nezdinde
İran vatanseverliği ağır basarak, Hava Kuvvet-
lerinin işlevinin yitirilmesine izin verilmedi ve
İran Hava Gücü, devrimin ilk yılında vurucu
gücünü muhafaza edebildi.
S AVUNMA VE H AVACILIK N O: 140

Birinci Körfez veya
Irak-İran Savaşı [‘8o-‘88]
Patlak Veriyor
IRAK hiç beklemedik bir hava saldırı-
sıyla İran’a 22 Eylül ‘8o tarihinde savaş
açtığında, İran’ın elinde operatif muharip jet
bazında: 77 adet F-14A Tomcat, 2oo kadar F-
4D/F-4E Phantom II ve 16o dolayında da F-
5E/F Tiger II olmak üzere toplamda 437 adet,
Bir düzine Su-25K/UBK‚ Frogfoot tipi taarruz uçağı bugün İran Hava Kuvvetleri değil,
bir başka hava gücü olan İran Devrim Muhafızları [IRGCASF] bünyesinde görev
yapmaktadır [Fotoğraf: Liam F. DEVLIN].
tamamı çift motorlu, radarlı, aviyonikli ve do-
nanımlı olmak üzere dönemin en modern ve
gözde savaş uçakları bulunuyordu. Her ne
kadar Irak’ın, İran’daki dokuz yer hedefine eş-
zamanlı gerçekleştirilen beklenmedik hava
saldırısı İran için büyük bir sürpriz olmuş olsa
da Irak’ın buradaki amaçladığı gaye olan IRI-
AF’ı 48 saat boyunca pasifize etme ve devre
dışı bırakma hedefine ulaşılamamıştır. Hava
tarruzu IRIAF komutasında önce kısa süreli bir
kaosa yol açmış fakat IRIAF bir kaç saat içinde
bu saldırının şokunu atlatarak toparlandığı
gibi karşı saldırıya geçebilmeyi de başarmıştır.
Halbuki Irak saldırısında İran emir komuta
zincirinde aksaklıklar meydana gelmiş, birlik-
lerin Tahran’daki ana karargah ile haberleş-
mesi kısmen ya da tamamen kopmuştu.
Bu ani İran tepki ve direncinin başarılı ol-
ması, önceden belirlenen olası doktrinlere
göre, olası bir savaşta hava birliklerinin ne
yapmaları gerektiği ve emirlerini öncesinden
bilmesinden kaynaklanıyordu. Nitekim bu bir-
likler mevcut doktrin ve emirleri ile uyumlu
olarak adem-i merkezi yetkileri kapsamında,
dolayısıyla merkezden bağımsız inisiyatifi ele
alarak kendi aldıkları kararlar doğrultusunda
karşı saldırıya geçebildiler. İran karşı saldırı-
ları, Irak’ın İran’a saldırmasından bir iki gün
sonra, 23-24 Eylül ‘8o tarihlerinde doruk nok-
tasına ulaştı ve İran’a ait 12o adet F-4 uçağı bir-
den Irak’taki bir çok yer hedefini
bombalayarak, Irak saldırısını kısa sürede püs-
kürtmeyi ve Irak’ın savunmaya geçmesini sağ-
lamayı başardı. İran’ın, Irak’a karşı hava
saldırıları Kasım ‘8o’e kadar sürdü ve belirle-
nen tüm Irak hedeflerinin başarıyla bombala-
narak bertaraf edilmesini takiben, havacılık
açısından olumsuz kış mevsimine hazırlanıldı.
S AVUNMA VE H AVACILIK N O: 140
Türkiye’nin Komşuları ve Hava Güçleri - II: İran Hava Gücü
1991 yılındaki Körfez Savaşı sırasında, Irak Hava Kuvvetleri’ne ait 24 adet
Mirage F1 tipi savaş uçağı İran’a kaçmış, İran bunlara Irak-İran savaşından
dolayı ganimet olarak el koymuştur [Fotoğraf: Mohammad RAZZAZAN].
Savaşın başlamasını takip eden iki yıl bo-
yunca IRIAF elindeki tüm imkanları başarıyla
seferber ederek sadece işgal edilen toprakla-
rını korumasını bilmekle kalmadı, taarruza da
geçerek büyük bir muharebeyle Kuzestan bö-
gesindeki hava kontrolünü ve Körfezdeki de-
nizyollarını kontrol altına almasını da bildi.
Fakat ‘84 yılına gelindiğinde IRIAF’ın lo-
jistik destek açıdan yıprandığı belli olmaya ve
soluğunun saldırı inisiyatifi açısından kesil-
meye başlamıştı. Zira Irak’in aksine İran’ın am-
bargodan dolayı yurtdışından yedek parça,
ilave silah ve teçhizat tedarik etme lüksü bu-
lunmuyordu. Bu yüzden ‘84 yılından itibaren
IRIAF daha pasif bir savaş konseptini yürür-
lüğe koyarak savaşın sona erdiği ‘88 yılına
kadar bunu uygulamak zorunda kaldı. Buna
göre cephe ve düşman hattına yapılan akın-
lara taarruz helikopterleri hariç son verilerek,
savaş uçakları ile İran’daki stratejik önem ar-
zeden tesislerin savunmasına geçildi.
IRIAF, tüm bu aşılması zor engellere,
yedek parça ve lojistik destek sorunlarına, ay-
rıca sürekli güçlenen ve desteklenen Irak
Hava Kuvvetleri’ne karşı başarıyla direnmesini
yinede bildi. Fakat bu başarıyı sekiz yıllık bu
savaşta pahalı da ödedi. Irak-İran Savaşı bo-
yunca İran Hava Kuvvetleri IRIAF’ın 7o adet
F-4D/E Phantom II, 9o adet F-5E/F Tiger II ve
7 adet F-14A Tomcat uçağı kaybına ilave ola-
rak Kara Havacıları da muharip bazda 1oo
kadar da çift motorlu AH-1J SeaCobra taarruz
helikopterininin yanı sıra düzinelerce seçkin
pilot ve silah sistem subayını da kaybetti.
Tüm bunlar yetmiyormuş gibi, savaş bo-
yunca dahi Tahran’daki molla rejimi tarafın-
dan adeta ‘üvey evlat' yaklaşımıyla, İran’ın
Hava, Kara ve Deniz Kuvvetleri, dolayısıyla
geleneksel Ordusu teçhizat ve önem bakı-
mından ihmal edilirken, yarı amatör İran Dev-
rim Muhafızları [IRGC]’na daha çok değer
verilerek bütçeden en büyük pay bu kuvvete
ayrıldı ve siyasi açıdan da desteklendi. Dola-
yısıyla IRIAF ile IRGC arasında bir nevi çe-
kişme ve rekabette burada kendini gösterdi.
İran Donanması ve Kara
Kuvvetleri Uçmayı
Öğreniyor
A BD’nin Vietnam’da edindiği tecrübe-
ler doğrultusunda çıkardığı sonuçlar
ve İsrail-Arap konvansiyonel cephe savaşla-
rından üçüncüsünü teşkil eden 5-1o Haziran
‘67 tarihli Altı Gün Savaşı’ndan çıkarılan ders-
ler ışığında 6o’lı yılların sonunda kurulmaya
başlanan modern ve zengin donanımlı İran
hava gücünün oluşumunda helikopterlere de
büyük önem verilmiştir. Özellikle ABD’nin
helikopter üretici devi Bell firmasına bu Kör-
fez ülkesinden o kadar çok sipariş verildi ki,
Bell firmasının üretim kapasitesi bu dev sipa-
rişlere birdenbire yetişemez hale gelerek adeta
kilitlendi ve bu yüzden Bell firması İran’ın ver-
diği helikopter siparişlerinin önemli bir kıs-
mını, lisans üretimini yapan İtalyan
Agusta-Bell firmasına kaydırdı. İran başlangıç
olarak ilk sipariş açılımını 45 adet AB-205A-1
[UH-1 Iroquois lisans üretimi] ve 7o adet AB-
206A yönünde verdi [Bell 206B Jet Ranger li-
sans üretimi]. Söz konusu 115 helikopter
‘69-‘71 yıllarında üç sene gibi kısa bir sürede
İran Kraliyet Hava Kuvvetleri [IIAF]’ne teslim
edildi. Yine sipariş edilen helikopterlerden 2o
adet CH-47C Chinook tipi ağır yük helikop-
terleri de ‘71 yılında bir çırpıda teslim alındı.
İran Kara ve Deniz Kuvvetleri’nin uçma
servüvenine yönelik olarak ‘7o yılında İran
Ordusu bünyesinde gerçekleştirilen organi-
zasyon reformuyla İran Kara ve Deniz Kuv-
vetleri bünyesinde de yeni uçar birliklerin,
dolayısıyla İran Kraliyet Kara ve Donanma
Hava Güçlerinin [IIAA/IINA] oluşturulmasına
karar verilmiş ve yukarıdaki hava kuvvetleri
siparişlerini, Kara Havacıları için 9o adet AB-
206A-1 [Bell 206B Jet Ranger lisans üretimi] ve
Donanma Havacıları için 14 adet çift motorlu
AB-212 DSH/ASW [Bell 212 lisans üretimi]
takip etmiştir.
Fakat İran Ordusu’nun hava gücünün he-
Özge KILINÇ
likopterler açısından dikkat çekecek ilk büyük
siparişi ‘74 yılında gelecekti. Bugüne dek dahi
ABD’nden sonra hiç bir ülkenin bu kadar çok
miktarda sipariş edemediği AH-1 Cobra serisi
taarruz helikopterini İran sipariş edecekti.
Hem de bu seri helikopterlerin ilk çift motorlu
versiyonunu teşkil eden ve ABD Deniz Piya-
deleri [USMC] için geliştirilen dönemininin en
kuvvetli Cobra helikopteri modeli AH-1J Sea-
Cobra konfigürasyonu söz konusuydu. Nite-
kim İran ‘74 yılında bir çırpıda 202 adet AH-1J
SeaCobra tipi çift motorlu taarruz helikopteri
yanında, 328 adet Bell 214A/C siparişini vere-
rek, toplamda 53o adetlik bu dev helikopter
karmasını Kara Havacılığı [IIAA]’nın üç heli-
kopter tugayı bünyesinde toplayacaktı.
Bu dev taarruz ve genel maksat helikop-
terlerine ilaveten, Hava Kuvvetlerinin 2o adet
CH-47C Chinook örneğinde olduğu gibi, Kara
Havacıları için de ağır yük helikopteri tedarik
edilmesi kararlaşırıldı ve İran bu son derece
pahalı ve dev döner kanatlardan 7o’li yıllarda
etaplar halinde toplamda dile kolay 188 adet
CH-47C Chinook tipi ağır yük helikopteri si-
parişi vermiş oldu. Helikopterin orijinal üreti-
cisi Boeing, resmi kayıtlara göre bu
helikopterlerin 42 tanesini 1979 yılına kadar
İran’a teslim etti.
Bunun yanında aynı helikopterin İtal-
ya’daki Boeing lisans üretimini gerçekleştiren
Elicotteri Meridionali [Agusta] tesisleri de İran
için söz konusu siparişlerden 55 adet CH-47C
üretti ve bunların yarıya yakını yine resmi ka-
yıtlara göre etaplar halinde ‘78 [10], ‘79 [6] ve
‘80 [8] yıllarında teslim edildiler. Boeing’in tes-
lim ettigi 42 helikopter ve İtalyan Elicotteri Me-
ridionali tarafından üretilerek teslim edilen 24
helikopterle birlikte, İran resmi kayıtlara göre
toplamda 66 adet CH-47C Chinook helikopte-
rini teslim almış bulunuyordu. Fakat bugün
İran Kara Havacılığı bünyesindeki Chinook
serisi helikopterlerin kuyruk/seri numarala-
rına göre –ki en yüksek numara 5-4097 şek-
lindedir- ki bu da IIA’ya teslim edilen CH-47C
miktarının 66’nın çok daha üzerinde, 97 adet
olduğunu göstermektedir. Bu da Hava Kuv-
vetleri’ne teslim edilen ilk etap 2o helikopterle
birlikte, İran’a ‘8o itibariyle teslim edilen CH-
47 sayısının toplamda 117 adet olduğu anla-
mına gelmektedir.
İran’ın dev helikopter sipariş dalgaları
bunlarla da kalmayacaktı. İran Kara Havacılığı
için, UH-1 Iroquois [Huey] platformunun daha
büyük ve İran ihtiyaçları doğrultusunda opti-
mize edilmiş konfigürasyonu Bell 214ST mo-
delinden yine bir çırpıda 3oo kalemin
üzerinde sipariş verildi. Fakat 7o’li yılların so-
nuna doğru gerçekleşen bu siparişlerin üre-
timi start alsa da, İslam Devrimi’nden sonra
üretilen helikopterlerden hiçbirisi İran’a trans-
fer edilmedi. Ne ironiktir ki bunlardan 45
adedi Irak-İran Savaşı sırasında, ‘84 yılında
Irak’a verileceklerdi. ‘7o’li yıllar sona ermek
üzereyken İran, Orta Doğuda, İsrail ve Türki-
ye’yi de fersah fersah geçerek bölgenin en
büyük helikopter filosuna sahip olmuştu ki bu
durum bugün de en azından miktar bakımın-
dan değişmemiştir. İran Kara Kuvvetleri ya-
nında, Donanma Havacılığı [IINA] da önemli
seviyede donatıldı, zira Körfezdeki deniz yol-
larının kontrol altına alınması yanında Hint
Okyanusu’nun kuzeyi ve Umman Körfezi’nin
kontrolü de İran açısından stratejik önem taşı-
yan karasulardı.
Bu amaç doğrultusunda Donanma için
ABD’nden 6 adet P-3C Orion tipi deniz kara-
kol uçağı, İtalya’dan 14 adet Agusta-Sikorsky
lisans üretimi AS.61A-4 [ABD Sikorsky orijinli
S-61 veya SH-3D SeaKing] tipi arama kurtarma
İran Kara Havacılığı’na ait bir AH-1J SeaCobra. İran
dünyada ABD’nden sonra en çok AH-1 Cobra serisi
taarruz helikopteri tedarik eden ülke olup, 7o’li
yıllarda bir kalemde 2o2 adet çift motorlu Bell 209
[AH-1J Sea Cobra] alınmıştır [Fotoğraf: Ahmed
MAHGOLI].
Brezilya’dan satın alınan 15 adet Embraer EMB-312
Tucano tipi balangıç eğitim uçaklarından yine bir
düzine kadarı Devrim Muhafızları Havacılığı’nda
aktif görevdelerdir [Fotoğraf: Liam F. DEVLIN].
[SAR] helikopteri ve İngiltere’den Welinngton
Sınıfı 2o adet BH-7 Hovercraft tipi hava yastığı
üzerinde süzülerek hareket yetenekli amfibi
çıkarma gemisi tedarik edilmiştir. Tüm bu si-
parişler, ilaveten sipariş edilen 6 adet daha
AS.61 SAR helikopteri eşliğinde iki yıl içinde
IINA tarafından teslim alınmıştır. IINA ayrıca
dönemin modern trendine uyarak ABD’nden
6 adet de RH-53D Sea Stallion tipi mayın av-
lama helikopteri tedarik etmiştir. İslam Dev-
rimi sonrası, ABD’nin fiyaskoyla sonuçlanan
İran’daki rehine kurtarma operasyonundan
sonrada ABD’nin İran topraklarında imha ede-
meden bırakmak zorunda kaldığı aynı seri bir
adet RH-53D helikopteri de İran’ın eline gani-
met olarak geçecekti [Bkz: 24 Nisan ‘8o ‘Kartal
Pençesi Operasyonu’]. IINA için sipariş edilen
P-3C Orion uçaklarını, Donanma Havacılarını
eğitim maksatlı önce IIAF devraldı. Sonradan
ek olarak sipariş edilen 8 adet ilave P-3F Orion
uçağı ise ‘79 İslam Devrimi’nden sonra hiç bir
zaman teslim edilmeyeceklerdi.
Gerek İran Hava Kuvvetleri, gerekse de
İran Kara Havacıları, Irak’a karşı yapılan sa-
vaşta baş rolü oynamışlardır. ‘79 İslam Devri-
mi’nden sonra IRIAA adını alan IINA bu
savaşta çoğu Irak tarafından düşürülmek kay-
dıyle en büyük kaza/kırım oranı olan hava
gücü oldu. Nitekim Irak-İran Savaşı sırasında
IRIAA toplam 1oo kadar AH-1J SeaCobra tipi
taarruz helikopteri kaybetti. Bunun sebebi, ‘88
yılına kadar süren tüm savaş boyunca, savaşın
sonunda İran Kuvvetleri çekilirken dahi AH-
1J SeaCobra taarruz helikopterlerinin sürekli
olarak cephede ateş hattında kullanılmış ve
hücum veya yakın ateş deteği amaçlı savaşmış
olmalarından kaynaklanmıştır.
Yukarıda dile getirilen dev genel maksat
ve nakliye helikopterlerinin savaş boyunca
kaydettikleri sorti miktarı inanması güç olsa da
5oo bin sortiye yaklaşmıştı ki burada bireysel
nakliye görevlerinden çok, büyük birliklerin
eşzamanlı hava indirme operasyonlarının payı
büyüktü S&H
Devam Edecek ...
S AVUNMA VE H AVACILIK N O: 140