Hans Georg Gadamer Novisza estotyice niemiecka od ezasbw Kanta 1 Govthe- zo olteila pojeeie geniuszu i oparto na tym poseeit sy terium wartoéci, jak jest SE28z9EIF. Stopniowo dopicro ‘wiadamiamy sobie, zo estetyka geniuscu uwolnila nas fod ruejonalistyczne} estetyki zegul | stworzyla nowe moi- tiwosel. Krag tych modliwasei, dxié bliskich jut wyezer- ania, mozna nazwaé Pojecie sctuki praeiyein, ja awykle w takich razach, ost wyraéne pigtoo doswiadezenin grunic cakreslonych ego roszezeniom, Dopiero 2 chwila, gay nie jest juz ree- 2a oczywista, ze dziclo sztuki transponuje przezycie, oraz wy nie jest jut reeczq oczywista, Ze take transporye}s wyrasta 2 pricaycia genialnego natelanionia, Ki6re « 1u- hatyezng pewnosein siebie tworzy dzielo sztuki, stajace ig 2 Kolel przeiyeiom dla odbiorey — dopiero wtedy motne sobie uswiadomi¢ zakres pojgeia sztulki praeeyeta. Zaloienia te uznajemy 24 ocxywiste w wieku Goethego, ww wick, kidry stanowit eala epoke. ‘Tylko dlateea, ze dla nas fa epoka sie skoiczyla i mozemy wyjrzet poza je] granice, motemy widaieé Ja w je} sranicach 1 docho~ daimy do je} poseeta. 7, wolna uSwiadamiamy sobie coraz lepie}, ze ta epoka sw cate) histori sztulst i poczji byla tylko epizodem. Una- fvaniajy to bardeo dobree makomite badania nad titera- cca estelyka sredniowiecza, opracowane prece Brasta Ro berta Curtiusa, Jesti wyjrzeé poza granice setuli practy- cia, ukazuja sig nowe roalegle obseary satuki Zachody, fktéra od starotytnatel az po barok raqésila sig zgole in- nq mitra wartoéci nit miara practycia, a take staja sie wwidorzne eatiiem obve swiaty satu, Zapewme, wseysi- ko to mote sig dla nas staé ,preezyciem". Takie rozu- micnie estetyki mamy zawsee pod reka, Ale zarazem rie ulega watplivoSei, 2e samo dzielo setulk, klire w ten 38 ‘Symbol i alegoria spos6 staje sig dla nas praeiyciem, mialo inne przezna- czenie, a zwiaszeza nie ma byé rozumiane w odniesieniu do pructycia, Nasze wartoSeiujqeo pojgcia geniusau i prze- eycia nie sq w tym wypadku adekwatne. Modemy ted przypomnieé sobie eatsiom inne kryteria i powiedzieé na preyklad) ‘Taka prae- ciwstawnosé keyteriow dotyczy wszelkich rodzajéw setu- ki, ale Seezegélnie widocana jest w dyseyplinach poski- Bulgeych sie jqzykiem: jesrere w XVIII w. retoryka co- miona byle na Towni 2 peezjq, rzecz dla wspélezesne} Swindomosei zéumiewajaca,” Kant widei w obu.,welna ure wyobragni i ezyonosel intelektu" (Krytyka wladzy sq- dzenia, 1, § 51). Obie, poezja i retoryka, sq dlai sztuke~ mi picknymi i uchodza za ,.wolne”, poniewas ta i tam harmonia obu wladz pozmawezych, zmystowosei i intelek- tu, powstaje w sposd’ nieumysIny, O16% jest jasne, te Yerylerium praetycia i gonialnego natchnienia “wprewa- aa calziem odmienne pojecie ,,wolnosei” w sztuce, ki- remu odpowiada tylko poezja, gdy2 nie maja w nie} pra- wa bytu iadne okoliczmoset zewnetrme, i ktdre nie moze Zadng miara odnosié sie do retaryki. Spadek wartesci retoryki w KIX w, jest tedy Koniecz- ‘nym nastepstwem zasiosowania nauk o nieéwiadome} awwérezasei gentuszu, _ Zaanacza sig to ze szevegéing sila w histori pojee sym- botu i alegorii oraz w zmianic ich waajemnego stosunic, Nawet Vadaeze interesujgcy sie historia slow ezgsto nie zwracajg dostateczne) uwagi na fakt, #2 oczywista dla nas réznica miedzy alegoriq i symbolem jest dopiero wy- niliem Gilozoficznego rozwoju w ostatnich dwéch stule- iach, wynikiem do tego stopnia nicoczckiwanym, te na- lezatoby zapytaé raccej, jak w og le zroduila sie potrze- ba takieyo roméinienia, Dawno juz zuwazono, ie Winckel- 9Hans Georg Gadamer mann, ktérego wplywu na wspéiezesmg mu estetyxe i fir lozofie dziejiw niepodobna praecenié, uiywa Znaczenia obu slow byly pierwotnie w istocie ‘bardzo bliskie. Oba ozmaczaja cos obrazowego, cos, czege. seas polega mie na zjawiskowosel, ale na maczenia wy- ‘eraczajqeym poza obraz. Takie znacagce odniesienie, kt6- rego moc zmyslawiamy sobie cos miedostepnego dla amysléw, wyslepuje jednak zaréwno w daiedzinie poezji i sztu plastyeznych, jak w dziedzinie religijmego salera- gnentu — dokladniejszych studiéw wymagatby problem, w jakic} mierze spos6b uzywania sléw symbol” | ,ale- goria” eyinosei torowal juz droge rozréénieniu. “PonIOWay syed — tajemay anal rompoznaweay — bliski jest zagadee hieroglif6w, a, jak wiadomo, slowa te- go wéywa sie rownie® w nowsze] teologii dla oznaczenia “formuly wyznania’, nasuwa sie skojarzenie z domene eligi’ , ktory ceckuje symbol, moéna jed- nag ze sfery religii przeniesé do sfery kategorii uniwer- salnych: charakter symboliczny hedaie wowezas_miato fomiast slegoria sprawia dopiero, de praez wakazanie na Gof innego tuka zmacrqca jednosé powstaje. Symbol 40 | Tale mnie} wie- ce} moina opisaé jezykowe tendencje znaczeniowe, ktore ostatecznie prowadza do przeciwstawienia symbol i sym- bolic 0 oraz wnetrany i sztuczny. samym jednak gaye nie ma Gureslone) interpretaci, preeeiwstawiony jest alegor 100 Symbol 4 alegovia a i wyezerpujace} sig! w tym znaczeniu ~ fa fle athe pavcwotae ig ok mu, co sztuka nie jest = stowa i pojgcia — ay racjonalistyezna estetyka oSwiecenia zalamata sig pod naporem filozofii krytycane] { estetyki geniuszu. Prucsadzita 0 tym zawarta w § 95 Krytyki wladzy sa- dzenia logiczne analiza pojecia symbolu, ktéra ten wlasnie punkt objatnia ponad wazellsq watpliwasé: praedstawie= nie symboliczne zostaje oddziclone od przedstawienia Schenatyeonege SABRI (0c tyke oes czeniem jak w tzw. ,,symbolizmie” logicznym), ‘nla (jaic trarisocndentalny schematyzm w filozofii Kante), ‘ko postednio, ,,wskutek czego wyrae nie zawicra wiai- ciwege Sehemaiu dla pojgeia, lecz jedynie symbol dla | refleksii”. Kant oddaje tu sprawiedliwos prawdzie teologicene}, tore} scholastyeana postaé wyrata sig w idei analogice fentis, 1 nie pozwala Indzkim pojqciom zblizaé sig do Bo- , Ha. Ponadto odkrywa — porikredlajge wyraénie, ze ,spra- | wa (.) zastuguje na glebsze zbadanie” — symboliczny sposdd dzialania jezyka (nicustanne metaforyzowanie) i wreszeie stosuje szezegdlowe pojecie analogit dla opise~ nia stosunkt miedzy pieknem a etyemym dobrem, kté- zy to siosunek nie moze byé ani podporzadkowaniem, ani rownoraednoicig, ,Pigkno jest symbolem tego, co etyez- nie dobre” — w te) lyleé ostrotnej co dobitne} formule Kant wide wymég pele} wolnosel refleksji, jalka ma prayslugiwaé estetyezne} wiadzy sadzenia, x jej ludekim 7 mucceniem — myél 0 niezwykle} nosnase! historyezn { \Sindom Kania posed! Scher — Jeg idea esebyennegs ‘wychowonia ludzkoSet oparia jest na sformulowane} przez Kanta analogii pigkna i moralnosei. Mégh pray tym ki | 101Hans Georg Gadamé rowaé aig wyratng wekazOwka Kenta: ,Simuk umotlinia Thole petite ber shyt gwltownoyo Seok o€ powsbt sarge do. salege zaineserowanie roralnego. Za san Sehilera rownlet Goethe uzywal pei ayribo- eA cetonia ogblnym 1 Kiedy pial zracrace | ld Sratcterytyenne da leble slows , Wanysto, co 88 49 Sree Symaiem i presdstaviaiqe éoskonale sam0 Sune, Fehoraje Jednoceefnie na cas Inn0g0", 10 WO Tot see le asheea’aymbolu do -wymiaréw ontlogicnie ier tiny wu el, ot toa one eentralnym peel cate WW saetyee pocratka KIX w. napolyamy w Solgera twlendsene’ 0 symbolicmotelsziakt (Brain, TD. Sol wee thce prece te powieiee, 2 dito stu Jet istnic~ ae arnaoke] ide! nie af, iby jokes yrnaleiona oa Wager daeer seul oa" byte ego. maczonier, Din daeia svt, iworu.genslnego,charekterystyere Frat into, ae yo vaczenie dane fst w Samym 2) bear a nig aritatae wy mio wiotone \Wyr62nI8 6 po- a bymboly ausalcory nai lade signa to 20:0 sea len nndaje soble w nim items. Pojgee symbo- se ogte awanaowet do reas uniweralnege, podnewo- vega ieee estetyie thle datego, 20 impliuje wee CinatranyJedoasésymnboi {rcry svrbolizowanel: Sem Malte abletnese myuloweso.zjawskn + ponadamyslo Mrowo emseenia, owe, zieanase — take fae picrwotny Tee loge stow symbelon, kibcy prastrwal w ter~ Sminlgyt wgjasanowe) aie yak dokonaneg0 €= pt prspormgdeowania, joe pray watolasu system 2- Nive be rjedroceeniavaeery Braynatetaych ao shi Seale ayia, w Htc) Napa wyradaa ys on opi sig aeze) na owym prong eq Bo Wie iudal" —— pisec Friedrich Coen, Rtbry we] Some poste gable wise dyskuayine zadante tor Saytrownols anzadkowe) aymbolkt prehisioryezzeh 102 Symbol i alegoria Rozsterzenie pojeeia symbolu do wymiaréw uniwersal- ne} zasady estetyezne) nie preesclo zreszta bez oporéw. Albowiem wewnetrma jednos obrazu i znaczenia, ketér 1 istota symbolu, Hle-nia charakiera absoluinego. Sym boi nie znosi ealkowicie napigeia migdzy Swiatem idei ‘wiaten zmyslowym: dopuszeza przeciet mozliwosé dys- proporeji miedzy forma a istota, wyzazem a trescig. Zyje tym napieciem w szozegéinosci Feligijna funkeja symbo- Iu, Jest ma tle tego napigela moéliwa jest momentalna i catkowita zbieinasé zjawiska 2 czymé nieskoriezonym, valtlada to juz 2aweze wewngtrany zwigzek skosczonaéed 1 nfeskofezonosei, iet6ry wypebsia symbol zaezeniem. | Religijna forma symbolu odpowiada zatem dokiadnic te- tau, czym zgodnie ze awym pierwotnym okresleniem mial byé symbolon — podviat edni i ponowne wzajemne do- pelnianie sie dwoistoses! dekwatnosé formy { istoty jest dla symbolu o tyle charakterystyezna, 2e swoim,znaczeniem symbol wylze- ora zawsze poea swoje zmysiowo uchwytne zjawisko. Stad bietze sig owo wlasciwe symbolowi wahanie, niezdecydo- wanie migdzy foring a istota; nieadekwatnost jest najwy- raénie} tym wiekszs, im hardzie} przepasiny 1 pelen zna- ezenia jest symbot, tym mnicjsza, im bandzie} zaczenie preenika forme: taka idea prayswiceala Creuzeroui, Do niexgodnesei obrazu i sensu nawigzywal zasadnicxo He- fel, akywajge pojecta symbolicznosei jedynie w odniesic- ‘alu do symbotieme} sztuki Wschodui Praewage zamierzo- nego zneczenia charakteryzowaé ma tylko jedna szczeg6l- ny forme sztukt (Esteve T, 8, 321), w odriznieniu od sutuki Klasyezne}, tira wanosi le ponad te nieagodnosé, Ale tu mamy juz najwyramie} éwiadome ustalenie { sattezne zawgtenie pojecia, ktére, jake widziclismy, mie~ Sci w sobie nie tylko nieadekwatnosé, ale i zbieinosé obra~ 2u i sensu, Treeba tet preyanaé, ée Heglowskie ogranicze- ale pojgcia symbolicznosci (akkolwiee znalezio wielu 103Hans Georg Gadamer ‘wolennikéw) mija sig 2 tendencja nowsze) estetyki, ktSra musiata klasé nacisk wiaénie na jednoié zjawiska i raaezenia, aby whrew roszezeniom pojgcia usprawiedli- ‘wid estetyezna autonomic ‘Widaé to wyradnie, gay praesledzi sig odpowindajucy tej ewolueji upadek alegorii, Pewna role mogla w tym od poczalku: odegraé zefutacja francuskiego Klasyeyerna przez estetyice niemiceza od ezaséw Lessinga i Merdera, Niemniej jednak Solger zastraega jesaeve termin goryeznose” w bardzo podniostym sensie dla calej sztuki chrzescijafiskiej.’ Friedrich Schlegel powinda: ,Wezolkie pigkno jest alegoria” (Gespriich uber Poesie), i odpowled- io Tegel (podobaie jak Creuzer) wywa pojgeia symbo- lu w sposéb bardzo bliski takiemu pojmowaniu alegorile ‘Ale ten filosofiemy zeyezaj jezykowy, zwigeany 2 T0- mantycenymi poglidami na stosunek tego, co niewyra- talne, do jgzyka oraz z odkryciem alegoryemnej poezji Wechodu, nie preetrwal w humanistyezne} kulturze XIX w, Powolywano sig na weimarskich Klasykow, i r2e- ezywideie, depzeciacia ‘alegorii byla przewodnim mety- wem niemieckiego Klasyeyzmu, nieuchronnym nasiep~ stwem wyrdzienia pojecia geniuszu. Alegoria niewstpli- wie nie jest wylqcanie sprawq geniuszu. Opiera sig na moene} tredyeji ima zawsze okreslone, dajace sie spre- eyzowaé enaczenie, ikére modna ber trudu macjonainie uchwycié w pojgelu — ba, pojgeie i sprawa alegorit wia- 2a sig seiile 2 dogmatyka: z racjonalizacjg mitow (jak ¥ greckim ofwiecenia) slbo 2 chrzescijariska wykiagniq Pi- sma Swiglego zmierzalaca do ujednolicenin doktryny, wreszcie 2 oparta na chrzeéeijmisko-humanistyezne} tra dyeji sctulsa i poezja nowo powstalych nardéw, ktore} ostatnig formacja byl barok. Totez x chwila, gdy Istote seluki 2definiowano jako nieéviadoma twérezosé geniu- smu, estetyema funkeja alegorii zostala sila rzeczy pod- ‘watona, 104 Symbol i alegoria Jeieli ostatecanie symbolicznosé opstramo dodatnim, znaikiem wartosei estetyezne}, slegoryemosé zaS — ma- kiem wjemnym, to prayczynity sie do tego w znaczne} miierze teoretyezne wysilki Goethego. Ponadto szezegélng role odegrala tu jego whasna tworez0S, traktowana jako spowied# Zycia, czyli nadanie preciyciu poctyckiego xksataltu: to, co w dziele Goethego odpowiadalo termu kxy- terium, bylo — w pricciwiedstwie do ,precladowane|” alegoriami phéne} tworczosei — rgodne 2 realistyeanym duchem stulecta, Wreszeie zeznacza sig to takie w rozwoju estetyki fi- lozoficze}, prayjmujace} pojgcie symbolu w uniwersal- rym sensie, jelel nadal mu Goethe. Znemienny pod tym wagledem jest praylslad F. Th, Vischera, ktéry coraz bar- dixie} rosszerza Heglowskie pojgele symbolu, aadajge mu zarazem wymowe subiektywna, ,Mrcczna symbolika ser- a” ulyeza temu, co samo w sobie jest bezdusme (przyro- Gzie lub zjawiskom zmyslowym), dusze i znaczenie, Ponie~ ‘wai Swindomosé estetyemna — w odréinienia od éwiado- moiei mityezno-religijne] — adaje sobie sprawe 2 wiasne wolnosci, to réwniez cymbolike, ktdra ta Swiadom wazystkiemu nadaje, jest ,wolna”, Mimo calej nieokre~ Slonogel symbolu nie mozna juz méwié o jego nicade- Kewainogei wagledem pojgcia. Pojecie symbolu. sugeruje raeze) deskonala zgodnosé zjawiska i {dei, podezas udy lbrak takie} 2godnoici jest wylqcana cecha alegorii elbo Swiadomosei_mitycenej. Jeszoze Cassirer w podobnym senéié odréénin symbolike estetyezna od mityezne} ze wegiedht na to, e w symbolu estetycznym osiaga réwno- ‘wage nepiecie miedzy obrazem a znaczenlem — ostatni poglos klasyeznego pojecia yreligit setuk” (Cassirer, Der Begriff der symbotischen Form im Aufbau der Geistes- swissenschat ten). Drieje siéw ,aymbot” i yalegoria” sa o tyle pouceajace, #2 mocno zakorzeniony cwyczaj przeciwstawienia orge- 108Hans Georg Gadamer nicanie powstalego symbolu 1 wyrozumowanej na zimno alegorii treet waanosé 2 chwila, gdy ujawnia sig jego awiazek z estetyka geniusts i preezycia. Jezcli juz po- nowne odkeyeie satuki baroku (fakt niewatpliwy w Swie~ tle danych 2 xynku antykwaryeaneyo), zwleszcaa za$ of- kryeie w ostataich dziesigefoleciach poezji barokowej ora nowsze badania w zakresie nauki 0 sztuce doprowadzily ponickad do rehabilitae)i alegorii, moina wyramie okre- Mig take teoretyezne podioge tego procesu./ Fundamen- tem estetyki XIX wr. byla wolnaié cymbolizacyjne) ake tywnodei umysiu, Ale czy jest to moeay fundament? Czy owa symbolizacyjna dzialainosé nie jest w istocie rowniez dzis ograniezona przez ciagle #ywa tradyeje mity: alegoryezng? Jesli zwrdeié na to uwage, przeciwstawnase symbolu 1 alegorli staje sig znowu wzgledna — owa prec ciwstawnosé, ktéra z perspektywy przesadu estetyki prze~ fyeia 2dawain sig absolutna — 1 padobnie réznica migdzy Swindomoseig estetyemna i mityczng nie move jue ucho- Gzié za réinicg absolutna. ‘Trzeba sobie zdaé sprawe, 2 pojawienie sig takich pytaf implikuje zasadniewg rewizjg podstawowyeh pojee estetyki. Albowiem najwyrainio) w gre wehodai cof wigce} niz tylico jeszcze jedna praemiana gustéw i ocen estetyeanych. Watpliwe staje sie reeze} ‘samo pojeeie Swiadomosei csletyczne} — a tym samym pozycja sztuki, z ktora to pojgcle jest zwiqzane. Czy moi vna W agole méwi6 o jakicj§ adekwatne} postawie wobec dziela sztuki? Cay tez to, co nazywamy. ,swisdomoscia estetyezna”, jest abstrakeja? Nowa ocena alegorii, 0 kto~ rej mows, Swiadezy o tym, se na dobra sprawe takte w iadomosei estetyeznej utrzymuje sig niewzruszenie mo- ment dogmatyemy. A jesli réinica migdzy Swiadomoscig mityeeng i estetyez nie ma eharakteru absoluinego, cay nie podwata to pojecia sztuki, ictore jest praecioe wytworem swindomosei estetyemej? Nie ulega w tent dym razie watpliosel, 2 wielkie epoki w historit eztulei 108 pmibol i alegoria fo te, kiedy obywano sig bez Swindomesci estetyezne} i naszogo pojgela ysztuki”, zadowaiajge sig formami, kté- ryeh religiina lub Swleeke funkeja zyeiowa byla dla wszy~ slkich zrozumiala i dla nikogo nie wyezerpywala sig w esietyeune} satyslakeji, Czy motna w ogéle w odnieste- rniu do tych epols stosowaé pojgcie praczyeia estetyeane- g0, nie okaleczajge ich prawdziwego bytu? prselaiyle Malgorzate Lukasiewicz ‘Cytaty 2 Krytyki wladey sqdzenia we: Immanuel Kant, Krytyka wadzy sqdzenia, precl. J. Galecki, Warseawa 1964 (prayp. lum.) (Umanesimo ¢ simbolismo, tom zbiorowy, Istituto él Stu- i Filosofici, Archivio di Filosofia, Padova 1958)