‫ن‬

‫حکومەتا هەرێما کوردستان‪-‬عێاق‬

‫وڤەکۆلینی ز ی‬
‫انست‬ ‫ن‬ ‫وەزارەتا خواندنا بلند‬
‫زانکویـ ــا ده ــوک‬
‫کولێا دەرمانسازی‬ ‫ژ‬

‫جينۆسايد‬

‫ن‬
‫حسی حسن‬ ‫م‪.‬ـه فارس‬
 ‫پێناسه وتێگەه جینۆساید‪:‬‬

‫‪ ‬جینۆساید يان کومکوژی ئەو کریاره هەر ژ کەڤندا گەلەك جاران ب‬

‫شت دهستەواژا جینۆساید بۆ هاتیە ی ن‬
‫دیت گەلەك‬ ‫سەرێ مروڤان ی‬
‫هات پ ی‬
‫پیناسە ژی بۆ هاتنه ی ن‬
‫ديت‪.‬‬
‫وژناڤبنا‬
‫ر‬ ‫‪ ‬جینۆساید ئەو تاوانا کو ئانجامدهت ب مەرهما ویرانکرن‬
‫گروپەک مرۆڤان ب ئەگرێ نەتەوی‪ ،‬ن‬
‫ئایت‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫سەرجەم یان بەشک ژ‬
‫رهگەزی‪ ،‬نەژادی‪ ،‬ب شیوهیەک عەمدی‪ ،‬راستەوخۆ یان راستەوخۆ‪.‬‬
‫ک نوی یە بۆ تاوانەکا کو م ێبوویەکا کەفن هەی‪،‬‬
‫‪ ‬جینۆساید دهستەواژه ێ‬

‫هەروهسا دهربرینەکا نوی یه بو دياركرنا ئيك ژ توند وتبترین كریارێن کو‬

‫مروڤ هەر ژ کەڤندا بەرامبەر هەڤرهگەزێ خۆ ئەنجامدای‪.‬‬
‫ت‬‫اببين تاوان ێ ن‬ ‫گشت جینۆساید دهێتە هژمارتن ئێك ژ خر ی‬ ‫ی‬ ‫‪ ‬ب شێویەک‬
‫ت ژێر‬ ‫ت خۆ یان دژی کەسان ێ ن‬ ‫وشت کو دهستهەالتەك دژی هاوالتی ێ ن‬
‫ره ی‬
‫ی‬
‫کونبوال خۆ ئەنجام ددهت‪.‬‬
‫ت‬‫ت زمانيڤه بۆ هەردوو زمان ێ ن‬
‫‪ ‬دهستەواژا جینۆساید "‪ "Genocide‬ژال ێ‬

‫التیت دزڤرێت‪ ،‬ژ دوو پەيڤان پێك دهێت‪ ،‬پەيڤا "‪ "Geno‬یا‬‫ن‬ ‫ن‬
‫یونات ‪-‬‬
‫ین‬
‫كوشت‬ ‫ن‬
‫التيت‪ ،‬واته‬ ‫ن‬
‫یونات‪ ،‬واته "رهگەز ونەژاد"‪ ،‬وپەیڤا "‪ "Cide‬يا‬
‫وژنا رڤبن‪ ،‬ب لێكدانا هەردوو پەیڤان "‪ "Genocide‬واته "ژناڤ ربنا‬
‫ڤ جەندێ پەیڤا "‪ "Genocid‬ژ‬ ‫رهگەزى" پێك دهێت‪ ،‬ل دويڤ ێ‬
‫نت جیاواز پێك دهێت پەیڤەکا ی ن‬
‫ونات دگەل‬ ‫پەیڤت دوو زما ێ ن‬
‫ێن‬ ‫لێكدانا دوو‬

‫‪1‬‬
 ‫ی‬
‫گشت دهستەواژهیا "جینۆساید" ب رامانا‬ ‫پەیڤەکا التی نت ب شێوهیەک‬
‫ین‬
‫دگەهینیت‪.‬‬ ‫کوشتنا ب کوم یان ژناڤ ربنا نەتەوهیەک یان نفشەک‬
‫ت زانا ێ‬
‫ت یەهودی‪-‬پولەندی "رافائيل‬ ‫ک ئەڤ دهستەواژه ژال ێ‬
‫‪ ‬بۆ جارا ئێ ێ‬
‫ن‬
‫لمكت ‪ "Raphael Lemkin -‬ل ساال ‪۱۹۳٣‬ز‪ ،‬ل كونفرانسەک‬
‫نيڤدهولەتیدا ل مەدرید پایتە ی ێ‬
‫خت ئيسپانيا هاتيه بكارئینان‪ ،‬پاش ل‬
‫ساال ‪١٩٤٤‬ز‪ ،‬د پەرتوکەکا خۆدا ب نڤێس ن‬
‫ت ئەڤ دهستەواژه بکارئینایه‪،‬‬
‫ئەڤ دهستەواژه ل وی سەردهیم بۆ وان کریارێن کومەلکوژی هاته‬
‫ت‬‫اييت ونەتەوهي ێ ن‬
‫تئ ن‬‫ت نازیڤه دژی پێكهات ێ ن‬
‫الت ئەلماني ێ ن‬
‫بكارئينان ئەوێن ژ ێ‬
‫جيهانت ئێ ێ‬
‫ک‬ ‫ێ‬ ‫لك ئەوان هەر ێ ن‬
‫ێمت د ماوێ شەرێ‬ ‫ن‬
‫ئەلمات‪ ،‬نەخاسمه خە ێ‬
‫دا هاتينه سەر ب ئەلمانيا ڤه‪.‬‬
‫ش ژ‬ ‫ست ب بەندێ شە ێ‬ ‫کگرت پشت بە ی ن‬ ‫ی‬ ‫‪ ‬ريكخراوا نەتەوێن ئێ‬
‫ت نورمب ێبگ دیاردكەت‪" :‬جينوسايد واته‬ ‫یم سەرهک ێ‬ ‫دهستوورێ سیستە ێ‬
‫ت‪ ،‬رهتکرنا دانپێ ن ێ‬
‫دات یە ب‬ ‫ڤ هەبوونا هەیم كومەال مروڤايەت ێ‬ ‫رهتكرنا ما ن ێ‬
‫ت نەتەوێن ئێ ی‬
‫کگرت‬ ‫ما ن ێ‬
‫ڤ هە ن ێ‬
‫بووت دژی هەیم کەلتور ورهوشت و نەرێت ێ ن‬

‫رادوهستێت‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫رێكکەفتناما قەدەغەکرنا جینۆسایدێ‬
‫ی‬
‫مروڤایەت دهاتنە‬ ‫ێن‬
‫تاوانت مەزن وکومکوژیانە کو دژی‬ ‫ژبەر ئەوان‬ ‫‪‬‬
‫ت‬ ‫ن‬
‫جیهات ێ‬ ‫ێ‬
‫جەنک‬ ‫ێ‬
‫دهیم‬ ‫مبوو‪ ،‬وب تایبەت‬‫ئەنجام دان‪ ،‬ب درێژاهیا ێ‬

‫ێ‬
‫هەنک‪ ،‬کو ب ملیونەها مروڤ بووینە سوتەمانیا‬ ‫ی‬
‫وپشت‬ ‫دووێ‬
‫ژناڤبنا نەتەوێن ل ژێر دهستهەالتا وان‪.‬‬
‫سیاسەتا رهگەز پەرستان بو ر‬

‫‪ ‬ئەڤجا بۆ هندێ رێک ل دوبارهبونا شەری وکارهساتا بهێته گرتن‪ ،‬کومەال‬

‫ی‬
‫ئێکگرت ل دهستپێکا رێککەفتناما قەدهغەکرنا تاوانا‬ ‫ی‬
‫گشت یا نەتەوێن‬
‫ئێک ‪ )1946‬کو تیدا راگەهاند‬ ‫ێ‬ ‫جینۆسایدێ‪ ،‬ل رۆژا (‪ 11‬کانونا‬
‫ی‬
‫نیڤدهولەت‪ ،‬چونک ئەڤ تاوانە‬ ‫جینۆساید تاوانەکا ل دویڤ یاسا‬
‫ێن‬
‫ئارمانجت نەتەوێن ئێکگرتینە‪ ،‬وئەڤ رێککەفتناما هاتا ئیمزا‬ ‫بەروڤاژی‬
‫نێ‬
‫جیبەجیکرت دا ل (‪12‬‬ ‫کرن ل (‪ 9‬كانونا ێ‬
‫ئێک ‪ ،)1948‬وچویا د جیه‬
‫کانونا دووێ ساال ‪.) 1951‬‬

‫بەندێن رێککەفتناما قەدەغەکرنا جینۆسایدێ‬

‫ئەڤ رێککەفتناما ژ (‪ )19‬بەندە پێکدهیت‪ ،‬ژ گر ی‬
‫گنێین وان‪:‬‬

‫ین‬
‫رێککەفت ل سەر هندێ کر کو‬ ‫ێ‬
‫ەفتنایم‬ ‫ێن‬
‫الیەنت وێ رێکک‬ ‫‪ ‬بەندێ ئێیک‪:‬‬
‫ێ‬
‫دهیم شەری یان ل‬ ‫ی‬
‫نیڤدهولەت‪ ،‬چ ل‬ ‫جینۆساید تاوانەکا ل دویڤ یاسا‬
‫ئاشتت هاتیە ئانجامدان‪ ،‬لەورا سۆزا قەدهغەکرنا وێ ن‬
‫وسادانا‬ ‫ێ‬ ‫ێ‬
‫دهیم‬
‫ئەنجامدهرێن وێ ددهت‪.‬‬
‫‪3‬‬
 ‫ێن‬
‫تاوانت ل خوارێ ڤەدگریت‪ ،‬کو ب‬ ‫‪ ‬بەندێ دووێ‪ :‬جینۆساید ئەڤان‬
‫ێ‬
‫گروپەک مرۆڤان ب ئەگرێ‬ ‫ژناڤبنا سەرجەم یان بەشک ژ‬
‫ر‬ ‫مەرما‬
‫نەتەوی‪ ،‬ن‬
‫ئایت‪ ،‬رهگەزی‪ ،‬نەژادی‪ ،‬ژوان کاران‪:‬‬

‫ێن‬
‫ئةندامت گروپەک (جڤاکەک)‪.‬‬ ‫‪ -1‬كوشتنا‬
‫ێن‬
‫ئەندامت‬ ‫‪ -2‬زیان گەهاندنا جەستەت (لەش) یان ن‬
‫ڤیات (رویح) ب‬
‫جڤایک‪.‬‬
‫‪ -3‬سپاندنا باردوخەک ن‬
‫ژیات سەخت ب سەر جڤایک دا‪ ،‬ب مرهما‬
‫ژناڤبنا سەرجەم یان بەشەک جڤایک‪.‬‬
‫ر‬

‫‪ -4‬رێکگرتن بەرامبەری زێدابوونا زاروکا (مندال بوون) ل جڤایک دا‪.‬‬

‫‪ -5‬ڤەگوهاستنا ب زوری یا زاروکا ژ گروپەک بۆ گروپەک ی‬
‫دیب‪.‬‬

‫سادان‪:‬‬ ‫ن‬
‫تاوانی ل خوارێ دهێنه ن‬ ‫‪ ‬بەندێ ست‪ :‬ئەنجامدرێن ئەڤان‬

‫‪ -1‬ئانجامدانا جینۆسایدێ‪.‬‬

‫‪ -2‬پالندانان بۆ ئانجامدانا جینۆسایدێ‪.‬‬

‫‪ -3‬هاندانا راستەوخۆ ونەراستەوخو بۆ ئانجامدانا جینۆسایدێ‪.‬‬

‫‪ -4‬بزاڤکرن بۆ ئانجامدانا جینۆسایدێ‪.‬‬

‫‪ -5‬پشکداریکرن د جینۆسایدێ دا‪.‬‬

‫‪4‬‬
 ‫كورتيەك ل سەر ژ‬
‫مێوويا كۆمەلكوژیان‬

‫شت ب دوماهيك هاتنا‬ ‫ست وپ ی‬

‫‪ ‬هەرچەنده ل ناڤەراستا سەد سالیا بی ی ێ‬

‫ت "جینۆساید" بۆ تاوانەکا‬ ‫ت جی ن‬
‫هات‪ ،‬دهستەواژه ێ‬ ‫شەرێ دووێ ێ‬
‫ت هاتيه بكارئینان‪ ،‬هەروهسا م ێبوويا مروڤایەت ێ‬
‫ت یا‬ ‫درندانەیا كومەلكوژ ێ‬
‫ت کومەلکوژت‪.‬‬ ‫ت مەزن ێ ن‬
‫پره ژ تاوان ێ ن‬

‫یت هەین‪ ،‬وهک‬ ‫ت دا ێ ن‬‫ت كومەلکوژیان د م ێبوو ێ‬‫‪ ‬گەلەك نموونەي ێ ن‬

‫مات "دقل ديانوس" ل ساال ‪ ۲۸٤‬پ ز‪ ،‬ده ێ‬
‫یم‬ ‫كومەلكوژيا تيمباتورێ رۆ ن‬

‫ت دژی خەلك مسێ دای‪ ،‬ژمارهیەکا زور یا‬ ‫فەرمانا کومەلکوژ ێ‬

‫ین‬
‫کوشت‪ ،‬ژبەر وێ چەندێ ئەو‬ ‫ی‬
‫"قيبت"يان هاتنە‬ ‫ت مسى‬ ‫مەسيحي ن‬
‫بت هاته دهستنیشانکرن ونا ێ‬
‫ڤ وی سەد‬ ‫سال ب دهستپێکا رو ێ‬
‫ژمبا قی ی‬

‫ت کره "سەد سالیا شەهیدان"‪.‬‬ ‫سال ێ‬

‫ت بەردهوام بووینه هەتا کو‬ ‫ت جينوسايدێ ب درێژاهيا م ێبوو ێ‬ ‫‪ ‬تاوان ێ ن‬

‫ت لەشکەرێ ئیمباتوریەتا‬‫ت ئەرمەنییان ب دهست ێ ن‬ ‫دگەهیته کومەلكوژي ێ ن‬

‫وسمات‪ ،‬نەخاسمە ل سەردهیم دهستهەالتداریا سولتان‬ ‫ن‬ ‫ئ‬

‫نێ‬
‫سولتات سۆر دهاتە بناڤكرن‪ ،‬دناڤبەرا‬ ‫عبدولحەمیدێ دووێ کو ب‬
‫ت (‪ )۱۸۹٦-١٨٩٤‬نزیک (‪ )۲۰۰,۰۰۰‬ئەرمە نت هاتنه ژناڤ ربن‪،‬‬
‫سال ێ ن‬
‫ونزیک (‪ )۱۰۰,۰۰۰‬ژ وان راستەوخۆ د كريارا كومەلكوژ ێ‬
‫ت دا هاتنە‬
‫ێ‬
‫برش مرن‬ ‫تو‬‫کوشت و (‪ )۱۰۰,۰۰۰‬دی یب ژی ژ ئەگەرێن نەخوش ێ‬
‫ین‬

‫‪5‬‬
‫کوشت وژنا رڤب ن ێ‬
‫ت‬ ‫ین‬ ‫هەروهسا (‪ )۱٥۹‬گوندێن وان هاتنە وێرانكرن‪ ،‬د ێ‬
‫ئەڤ‬
‫دا زیدهتر ژ (‪ )٥۰,۰۰۰‬زارۆك هاتنە ئێتيم كرن‪.‬‬
‫ن‬
‫سولتات ژمارهیەکا یەکجار‬ ‫‪ ‬دیسان ل ساال ‪ ۱۹۰۹‬ئوسمانیان ب فەرمانا‬
‫مەزن یا خە ێ‬
‫لك "ئەدهنه" ژنا رڤبن وباژێر ژی سۆت‪ ،‬ل ساال ‪١٩١٥‬‬
‫ئوسمانیان دهست ب هەوهكا كۆمەلکوژیا بەرفرهـه كر ل دژی‬
‫الت‪ ،‬هەر ژ سنورێن ئب ن ێ‬
‫ات هەتا دهریا‬ ‫ئەرمەنیان ل سەرانسەری وه ی‬

‫مەرمەره ل دهستپێک ب ژناڤ ربنا رهوشنببێن ئەرمەنان رابوون‪ ،‬ل قوناغا‬

‫ت ئەرمە نت داخازکرنە خزمەتا‬ ‫دويف دا نزیک (‪ )۳۰۰,۰۰۰‬زهالم ێ ن‬
‫ین‬
‫کوشت‬ ‫لەشکەری‪ ،‬پاش چەك ژ هەمیان هاته وهرگرتن وهەیم هاتنه‬
‫پاش دهست ب راڤەگوهاستنا ب زۆریکرن‪ ،‬وژمارهیەکا زۆرا ژن و‬
‫زارویان گی ن ێ‬
‫ات خۆ ژ دهستدا‪ ،‬گەلەك ژیدهر ئاماژێ ب کوشتنا نزیک‬
‫(‪ )۸۰۰,۰۰۰‬ئەرمەنييان د ێ‬
‫ئەڤ كۆمەلكوژيێدا ددهن‪.‬‬
‫ت ئە ن‬
‫لمات ب‬ ‫جيهانت دووێ دا‪ ،‬نازي ێ ن‬
‫ێ‬ ‫‪ ‬هەروهسا د دهیم شەری‬
‫پت "نەتەوهی‪ ،‬نەژادی‪،‬‬ ‫کخست ل دژی گرو ێ ن‬
‫ی‬ ‫كۆمەلکوژ ێ ن‬
‫یت بەرفرهـه وری‬
‫ئای نت" رابوون‪ ،‬كو بەهرا یپبیا ئەڤان كۆمەلکوژیان ب سەری یەهودیان‬
‫ت (‪ )١٩٤٤ -۱۹۳۳‬نازييان نزیک (‪ ٥‬هەتا ‪) ٦‬‬ ‫هاتبوون دناڤبەرا سال ێ ن‬

‫ملیون یەهودی ژناڤ ربن‪ ،‬زیدهباری نزیک (‪ )٥۰۰,۰۰۰‬قەرهج ژی‬

‫ین‬
‫کوشت‪،‬‬ ‫ژناڤ ربن زوربەی وان ب رێك وشێوازێن سەير ودرندانە هاتنە‬

‫‪6‬‬
‫تاوات ب "هولوكوست" ب ناڤ دکەن‪ ،‬ئەڤ‬ ‫نێ‬ ‫مبوونفيس ئەڤ‬
‫روویدانه ب بەربەالڤ یبين ورێكخراوترين تاوانا مبوو ێ‬
‫ت دهێتە هژمارتن‪.‬‬
‫بتت چەند نموونەیەك بوون ژ ئەو‬ ‫ێن‬
‫ئەڤت ل سەرى هاتينە دياركرن ن ێ‬ ‫‪‬‬
‫ت ب سەرێ مرۆڤایەت ێ‬
‫ت‬ ‫ت ئەوێ ب درێژاهیا م ێبوو ێ‬ ‫كريارێن كۆمەلكوژ ێ‬

‫هاتینە ئەنجامدان‪ ،‬سەرهرای هەبوونا ژمارهیەکا یەکجار زور یا‬

‫کۆمەلکوژیان د م ێبوويا كەڤن ونوى يا جيهانێدا‪ ،‬هەروهسا زیدهباری‬
‫ل کورد هات ن‬
‫ت‪.‬‬ ‫ت ب درێژاهيا م ێبوو ێ‬
‫ت ب سەرێ گە ێ‬ ‫ئەو كۆمەلكوژي ێ ن‬

‫‪7‬‬
 ‫جورێن جینۆسایدێ‬
‫ت کو دهستەواژهيا "جينوسايدێ" هاتینەکرن دووپات ێ‬
‫ت‬ ‫زۆربەی پێناس ێ ن‬
‫وشت وژنا رڤبنا جەستەت دکەن ێ‬
‫ل مەرج نینه جینۆساید ژناڤ ربن‬ ‫ل سە ر ک ی ن‬

‫بتت بيت بەلکو جینۆسایدێ گەلەك جور شێوازین‬ ‫وكوشتنا جەستەت ن ێ‬

‫جوراوجور هەنە‪ ،‬سەبارهت ب جورێن جینۆسایدێ ژی ببوبۆچوون ێ ن‬
‫ت جیاواز‬
‫یت هەين‪ ،‬لەوما دى هەولدێن هندهك جورێن جينوسایدێ‬ ‫ێن‬

‫دهستنیشانبکەین‪:‬‬

‫‪ ‬ئێك‪ :‬جينۆسايدا ن‬
‫فبيک ‪ -‬جەستەت "‪:"phisical Genocide‬‬
‫‪ ‬سادهترین وئاشکەراترین جورێ جينۆسايدێيه‪ ،‬ئەوژی ژ دهست‬
‫ین‬
‫کوشت وژناڤ ربنا‬ ‫ی‬
‫ندروست و کەرامەتا ژیانا خەلك‪،‬‬‫درێژیكرنا ل سەر تە‬
‫جەستەت‪ ،‬چ ب شێوێ راستەوخۆ بیت یان نه راستەوخۆ‪ ،‬ئەڤجا ب‬
‫هەر شێوهیەک بیت‪ :‬سێدارهدان‪ ،‬گوللةبارانکرن‪ ،‬ه ێبش ێ ن‬
‫ت سەربازی‪،‬‬
‫ک قر ن ێ‬
‫کرت‪ ،‬وهک کیمیاوی وفوسفۆرى و‬ ‫کۆمکوژی وبکارئینانا چە ێ‬

‫ژههر‪...‬هتد‪ ،‬هەروهسا چێدبیت ئەڤ جينوسايده برێكا زیندانكرنا هەتا‬

‫هەتا ێ‬
‫ت ژی بیت‪.‬‬
‫‪ ‬جينۆسايدا ن‬
‫فبيک ئەو جورێ جينۆسايدێيه کو هەیم جەست ێ‬
‫ەت مروڤ‬
‫ێ‬
‫ش بەندێن ماددێ دووێ ژ‬ ‫د گروپەکیدا بخوفەدگریت‪ ،‬کو‬
‫"ریككەفتناما قەدهغەكرن ن‬
‫وسادانا تاوانا جينۆسايدێ" يا ساال ‪۱۹٤۸‬‬
‫ت سەرهک بۆ دادگەها تاوان ێ ن‬
‫ت‬ ‫یم روما ێ‬‫وماددێ شەش ژ "سیستە ێ‬

‫‪8‬‬
 ‫باش ێ‬
‫ڤ چەندێ دكەت‪ :‬بۆ نموونه وهک‬ ‫ێ‬ ‫نیڤدهولە یت" یا ساال ‪۱۹۹۸‬‬
‫ێ‬
‫جیه ئاكنجيبوونا وان ب‬ ‫بەدخورایک‪ ،‬یان دهرئێخستنا خەلك ژ‬
‫یت پزیشک ێ ن‬
‫یت پێدڤ‪،‬‬ ‫كخست‪ ،‬و نەبوونا خزمەتگوزار ێ ن‬
‫ی‬ ‫شێوهیە ێ‬
‫ک رێ‬
‫ئەڤ چەنده ژی چارچو ێ‬
‫ڤ جینۆسایدێ بخۆڤەدگریت‪.‬‬
‫‪ ‬دوو‪ :‬جینۆسایدا بایۆلۆژی "‪:" Biological Genocide‬‬
‫نێ‬
‫بووت‪ ،‬تێكدانا رێژا ئاسات یا زێدهبوونا‬ ‫‪ ‬رێگریكرن ل زێدهبوون وژدايك‬
‫مروڤان ل ناڤ هەر گروپە ێ‬
‫ک مروڤان‪ ،‬هەروهسا ڤەگۆهاستنا ب زۆری‬
‫ک ی‬
‫ديب‪ ،‬هەروهسا ژئێك جوداکرنا ژن و‬ ‫یا زارۆکان ژ گروپەک بۆ ئێ ێ‬

‫زهالمان‪ ،‬ئەڤ چەنده دبیته ئەگەرێ ژ ناڤچوون ونەمانا گروپەک‬

‫نەتەوهی و نەژادی وئ ن‬
‫ايت‪.‬‬
‫ش‪ :‬جينۆسايدا كەلتوورى "‪:"Culture Genocide‬‬ ‫‪ ‬ێ‬
‫‪ ‬ئەڤ جورێ جینۆسایدێ رامانا قەدهغەکرنا ن‬
‫زمات وشێواندن و تێكدانا‬
‫یت کومەالیە یت ورهوشەنببی ونەهێالنا‬ ‫ت‪ ،‬وپەیوهند ێ ن‬ ‫م ێبوو ێ‬

‫یت هەڤپشك ويەكرێزی دناڤبەرا خەلکیدا‪،‬‬ ‫یت نەتەوهی ێ ن‬ ‫تایبەتمەند ێ ن‬

‫شیواندنا ئەدهب وهونەرى ددهت‪ ،‬هەروهسا شێواندن و ژناڤ ربنا‬

‫شوينەوارێن کەڤن وهكو هەرفاندنا پەیکەر‪ ،‬شکەفت‪ ،‬موزهخانه‪ ،‬کو‬
‫تایبەتمەندی ێ ن‬
‫ت ژیانا وى خەلك پێڤه دياربن دچنه دبن ئەڤ جوريڤه‪،‬‬
‫ک فەریم ژال ێ‬
‫ت‬ ‫هەر چەنده ئەڤ جورێ جینۆسایدێ ب شێوهیە ێ‬
‫هیت ئێ ی‬
‫کگرت دانپیدان ێ‬
‫ت نەهاتیەکرن‪.‬‬ ‫نەتەو ێ ن‬

‫‪9‬‬
 ‫‪ ‬چوار ‪ :‬جينۆسايدا ئابورى "‪:"Economical Genocide‬‬
‫‪ ‬جينوسايدا ئابورى تێكدانا ژێر خانا ئابوری یا نەتەوهک يه‪ ،‬كو هندهك‬
‫ب وێرانکرنا ئابوری ب ناڤ دکەن‪ ،‬واته ژناڤ ربنا سامان وسوشت و بەر‬
‫ت‬ ‫نێ‬
‫سامات خەلك هەر ژ کەل وپەل ێ ن‬ ‫وبەرهە ێ‬
‫یم دهڤەرێ‪ ،‬وتاالنكرنا مال و‬
‫ت ژی ن ێ‬
‫ات‪ ،‬برسیکرن‬ ‫مال هەتا دگەهیتە مەروماالت وکەرهست ێ ن‬
‫ێ‬ ‫ناڤ‬
‫ورێگریکرن ژ بەرهەمیئینانا گشتوکال‪ ،‬و سەپاندنا دۆرپێچا ئابوری‪ ،‬كو‬
‫دبیته ئەگەری ژناڤ ربنا هێدي هێدى يا وى خەلك كو گەلەك جاران‬
‫نەچاردبن جه ێ ن‬
‫ت خۆ بجهـ بهێلن بەرهڤ دهڤەرهکا دی کۆچبکەن‪ ،‬دبیته‬
‫ئەگەرێ ژ دهستدانا داب ونەرێت وكەلتورێ وان ێ‬
‫ت تایبەت‪.‬‬
‫‪ ‬زۆربەی ژێدهران ئەڤ هەر چوار جورێن جينوسايدێ ئەوێن ل سەرى‬
‫هاتينه دياركرن ب جورێن سەرهک ێ ن‬
‫یت جينوسايدێ ل قەلەم ددهن‪،‬‬
‫دگەل ێ‬
‫ڤ چەندێ ژی هندهك ژێدهر ئاماژه ب هەبوونا هندهك جورێن‬
‫ت جينوسايدی دكەن وهک جينوسايدێن ياسات وسیاش‬ ‫ی‬
‫ديب ي ێ ن‬
‫ی‬
‫سوشت‪.‬‬‫وكومەالیە یت و‬

‫‪10‬‬
 ‫جینۆسایدکرنا کوردان‬
‫ت ع ێب ی ێ‬
‫اڤ ب دريژاهيا سەد ساليا دهرباز‬ ‫ت ئێك ل دیف ئێك ێ ن‬
‫حكومەت ێ ن‬
‫ی‬
‫پشت حزبا‬ ‫بووی هەوال دژایەتیكرن والوازکرنا گە ێ‬
‫ل کورد دایه نەخاسمە‬
‫اڤ وهر ی‬
‫گرت‪ ،‬سیاسەتەکا تووند ل دژی کوردان‬ ‫بەعس دهستهەالت ل ع ێب ی ێ‬

‫پەیرهوكر وب هەیم شیوهیەک هەوال ژناڤ ربنا کوردان دا نەخاسمە ئەنجامدانا‬

‫نێ‬
‫کوردستات‪.‬‬ ‫ال دژی خە ێ‬
‫لك‬ ‫ئوپراسیون ێ ن‬
‫ت ئەنف ێ‬

‫ێ‬
‫ئەنفال‪:‬‬ ‫‪ ‬پێناسە وتێگە ێ‬
‫ه دستەواژهیا‬
‫‪ ‬ئەنفال ژال ێ‬
‫ت زمانیڤه‪ :‬ئەنفال دهستەواژهیەکە‪ ،‬کو د قورئانێدا هاتيه‬
‫ێ‬
‫ژالت زمانيڤە‬ ‫بكارئینان و دبنەرهتدا دهستەواژهیە ێ‬
‫ک عەره رت یە‪ .‬ئەنفال‬
‫لێكدانا پەيڤا "نفل" ب رامانا "غنيمه" دهێت‪ ،‬کەواته پەيفا "ئەنفال"‬
‫ب رامانا "غنائم ‪ -‬دهستكەفت" یان "تاالنكرن" دهێت‪.‬‬
‫‪ ‬ئەنفال ژال ێ‬
‫ت دهستەواژهییڤه‪ :‬ئەنفال ب رامانا "دهستکەفت"‬
‫ێ‬
‫ئيسالیم عەرهبان بەيڤا ئەنفال ب رامانا‬ ‫دگەهینیت‪ ،‬ل بێش هاتنا‬
‫ت هەیم ئەو‬ ‫ت شەری "دهستكەفت" بکارئیناینه‪ ،‬مەرم ژێ ێ‬ ‫تاالن ێ ن‬
‫دهستکەفت بووینه ئەوێن د شەريدا ب دهست وان كەفت ن‬
‫ت وهک‬
‫ێ‬
‫سالیم ژی‪ ،‬ئەڤ پەیڤه هەر‬ ‫پشت هاتنا ئای ن ێ‬
‫ت ئی‬ ‫دیلگرتن ومال وسامان‪ ،‬ی‬

‫ب رامانا وان دهستكەفت ومال وسامان ودیل وئاژهالن بوویه‪ ،‬ئەوێن‬

‫ت موسلمان د شەرێ دژی نه موسلمانان دا ب دهستخوڤه‬ ‫کو شەرڤان ێ ن‬
‫دئینان‪ ،‬هەروهسا ئەنفال نا ێ‬
‫ڤ سورهتا هەشتێیه د قورئانێدا کو ژ (‪)٧٥‬‬
‫‪11‬‬
 ‫ئایەتان پێکدهێت‪ ،‬ل مەها رهمەز ن ێ‬
‫ات ساال دووێ کویح ل ده ێ‬
‫یم شەری‬
‫نجایم ڤ شەريدا موسلمان ب سەر‬‫ێ‬ ‫بەدرێدا هاتیه خوارێ‪ ،‬د ئە‬
‫قورهیشیان ب سەركە ی ن‬
‫فت و دهستکەفتە ێ‬
‫ک زۆر ب دهستخۆڤه ئینان‪.‬‬
‫‪ ‬دهستهەالت ولەشكەرێ ع ێب ی ێ‬
‫اڤ بۆ كريارا جينۆسايدكرنا كوردان ل ساال‬
‫اڤ هەمان پەیڤا ئەنفال بكارئينا‪ ،‬ب ێ‬
‫ئەڤ چەندێ‬ ‫‪ ۱۹۸۸‬ل باكورێ ع ێب ی ێ‬
‫ت خۆ ێ ن‬
‫یت‬ ‫ت ئای نت بکەتە بەر ئۆپەراسیون ێ ن‬ ‫حکومەتا ع ێب ی ێ‬
‫اڤ دڤیا بەرگەک ێ‬

‫ژناڤ ربن وجینۆسایدکرنا کوردان‪ ،‬دا شەرعیە یت بدهتە كريارێن خۆ‪،‬‬

‫است دهرڤە‪ ،‬دهستهە ی ێ‬
‫الت دڤیا رایا‬ ‫وكوردان کرێت بکەت ل سەر ئ ی ێ‬

‫ت ئیسالیم بتایبە یت رابکێشیت‪ ،‬کو‬ ‫بگشت و وهالت ێ ن‬

‫ی‬ ‫گشتییا عەرهبان‬
‫ت‪.‬‬‫ت ژ ئای نت دویر کەفت ن‬‫ل کورد گاورن وی ێ ن‬
‫گە ێ‬

‫‪ ‬رێکخراوا جاڤدێريا روژهەالتا ناڤەراست "‪" Middle East Watch‬‬

‫ب ئەڤ رهنک پیناسا ه ێبش ێ ن‬
‫ت ئە ێ‬
‫نفال بۆ سەر کوردان دکەت‪ " :‬ئەنفال‬
‫یت سەربازی‪ ،‬کو سەرجە ێ‬
‫یم‬ ‫ناڤەکە بۆ زنجبه ه ێبش وپەالمارێن به ێ نب ێ ن‬

‫یت جودا‬‫وان هەشت پەلەمار بوون ل شەش دهڤەرێن جوگر ناڤ ێ ن‬

‫ست نڤێسینگەها‬ ‫گشت یا ئۆپراسی ن ێ‬

‫وت د ده ی ێ‬ ‫ی‬ ‫برێڤەجوون‪ ،‬فەرماندهیا‬
‫ه وێ ل باژێرێ کەر ێ‬
‫کوک‬ ‫باکور یا رێکخراوا پارتا بەعسدا بوو‪ ،‬کو بنگە ێ‬
‫بوو‪.‬‬
‫زنبین پرۆسێسا سەربازی وسیاسیيا ع ێباقێيه د‬
‫نفال مە ی‬
‫‪ ‬پرۆسێسا ئە ێ‬
‫سەد سالیا بیستێدا بۆ ژناڤ ربن وسەرکوتکرنا بزاڤا رزگاریخوازا گە ێ‬
‫ل كورد‬

‫‪12‬‬
‫ونەهێالنا بشتگبيا جەماوهری وچەکداری‪ ،‬وهەیم شوینوارێن‬
‫یت شەرێ ع ێب ی ێ‬
‫اڤ‬ ‫ک ێن‬ ‫یت گەل کورد‪ ،‬کو د شەش مەه ێ ن‬
‫ت دوماهی ێ‬ ‫كەلتوور ێ ن‬

‫وئبانێدا هاتيه ئەنجامدان‪.‬‬

‫ی حكومەتا عێ یاق ژ ئۆپراسيون ن‬

‫ی ئەنفال‬ ‫ئارمانج ن‬

‫سباتبی هەبووینه‪،‬‬‫یت ی‬ ‫ت خۆ ێ ن‬ ‫اڤ ئارمانج ومەرهم ن‬‫حكومەتا ع ێب ی ێ‬

‫ت ئە ێ‬
‫نفال د چەند‬ ‫ت حكومەتا ع ێب ی ێ‬
‫اڤ ژ ئۆپراسیون ێ ن‬ ‫ی‬
‫گرنگبین ئەو ئارمانج ێ ن‬

‫خالەکاندا دیاربکەین‪:‬‬
‫ت‬ ‫نێ‬
‫کوردستات ئێك ژ ئەگەرێن گرنگ ن‬ ‫‪ ‬ئێك‪ :‬گرنگیا جیۆپۆلیتیک یا هەرێما‬
‫ت‪ ،‬کوردستان ب شیوهیە ێ‬
‫ک‬ ‫ال دهیته زان ن‬ ‫ئەنجامدانا ئۆپراسیون ێ ن‬
‫ت ئەنف ێ‬

‫ئەڤ چەندێ گرنگیەکا‬ ‫ێ‬ ‫گشت بەشەک گرنگه ژ روژهەالتا ناڤەراست‬ ‫ی‬

‫جیه جوگر ناڤ بوویه ئەگەر ببیته گورهپانا‬

‫ێ‬ ‫ێ‬
‫جیه وێ‪ ،‬كەواته‬ ‫مەزن دایه‬
‫شەرو ملمالنا وهالتان ژالیەکیڤه وببیته ئەگەرێ هە ن ێ‬
‫ولدات بو ژناڤ ربنا‬
‫ديب ڤه‪.‬‬ ‫ک ی‬ ‫نێ‬
‫كوردستات ودهست بسەرداگرتنا جوگرافیا وێ ژالیە ێ‬ ‫خە ێ‬
‫لك‬
‫یت ه ێ نبێن پیشمەرگەی‪ ،‬ژبەرکو‬
‫‪ ‬دوو‪ :‬لێدان والوازكرن وكێمکرنا چاالک ێ ن‬

‫ت (‪)۱۹۸٨-۱۹۸٠‬‬ ‫ات دناڤبەرا سال ێ ن‬ ‫پشت هەلگبسانا شەرێ ع ێب ی ێ‬

‫اڤ‪-‬ئب ن ێ‬ ‫ی‬
‫فت‪ ،‬حکومەتا ع ێب ی ێ‬
‫اڤ‬ ‫كورد ل كوردستانا ع ێب ی ێ‬
‫اڤ رۆژ بۆ رۆژێ به ێ نب دکە ی ن‬

‫کوردستات ژ دهستدا بوو‪ ،‬ئەڤ چەنده بو‬‫نێ‬ ‫کونبوال گەلەك دهرڤەێن‬ ‫ی‬

‫ت ئە ێ‬
‫نفال وكۆمكوژیا خە ێ‬
‫لك‬ ‫هاندهر حکومەتا ع ێب ی ێ‬
‫اڤ بب د ئۆپراسيون ێ ن‬

‫كوردستانێدا بكەتن‪.‬‬
‫‪13‬‬
‫ت جەستەت وناسنامەی ورێژا‬ ‫‪ ‬س‪ :‬ژنا رڤبن والوازكرنا نەتەوا کورد ژال ێ‬
‫اكنجيبووت وكەلتوری وئابوريڤه‪ ،‬ژبەركو حكومەتا ع ێب ی ێ‬
‫اڤ دۆزا کوردی‬ ‫نێ‬ ‫ئ‬
‫نێ‬
‫شتمات عەر رهت و‬ ‫ب هەرهشە ومەترش دز نات ل سەر ئێك پارچەيا نی‬
‫ت‬ ‫ڤ چەندێ حکومەتا ع ێب ی ێ‬
‫اڤ بەرنامە وپالن ێ ن‬ ‫نەخاسمە ع ێب ی ێ‬
‫اڤ‪ ،‬ژبەر ێ‬
‫نێ‬
‫كوردستات‪ ،‬وهک‬ ‫ت‬ ‫رێكوپێك هەبوون‪ ،‬ژ بۆ گهورينا ديموگرافيا ئاكنجي ێ ن‬

‫ت‬ ‫نێ‬
‫کوردستات بۆ کومەلگەه ێ ن‬ ‫تەعریبکرن وڤەگوهاستنا خە ێ‬
‫لك گوندێن‬
‫گشت ئەوێن ل ع ێب ی ێ‬
‫اڤ هاتينه‬ ‫ی‬ ‫زۆرهملیل‪ ،‬ل ديف وان سەرژم ێب ێ ن‬
‫یت‬
‫یت (‪ )۱۹٩۷-۱۹٤۷‬رێژا خە ێ‬
‫لك‬ ‫ئەنجامدان دناڤبەرا سەرژم ێب ێ ن‬
‫وردستات ب رێژا ( ‪ ) % ۱۰,۸‬ل ع ێب ی ێ‬
‫اڤ كێم بووينه‪.‬‬ ‫نێ‬ ‫ك‬

‫‪14‬‬
 ‫ن‬ ‫دەستپێك بۆ ئۆپراسيون ن‬
‫ی ئەنفال ل كوردستان‬
‫‪ ‬هەتا بهارا ساال ‪ ۱۹۸۷‬ئبان دناڤ ئاخا ع ێباقێدا د پێسهو ێ‬
‫ت دابوو‪،‬‬
‫ات ب ئەگەرێ‬‫ت پشتگبیا کوردان بۆ ئب ن ێ‬ ‫عبا ی ێ‬
‫ڤ سەدام حوس ێ ن‬ ‫روک ێ‬
‫سە ێ‬
‫نه سەرکەفتنا خۆ دز نات‪ ،‬نەفتا کەر ێ‬
‫کوک کو بت ن ێ‬
‫ت سەد (میل)ان ژ سنورێ‬
‫ات یا دویر بوو‪ ،‬د مەترسيێدا ددیت ژبەركو ئبان دشیا دهەر‬ ‫ئب ن ێ‬
‫دهمەکیدا ب هەڤكاريا كوردان وێ دهڤەرێ ی‬
‫کونبولبکەت ێ‬
‫ئەڤ چەندێ‬
‫نێ‬
‫کوردستات تووندتر لێکر‪.‬‬ ‫ع ێباق د سیاسەتا خۆ یا دژی‬
‫‪ ‬ل ‪ ۱۹۸۷/٣/١٨‬د کومبوونەکا ئەنجوومە ن ێ‬
‫ت سەركردایەتیا شورهشێدا‬
‫پارتا بەعس "عەل حەسەن ئەلمەجيد" دهستنیشانکر بۆ بەرپرسیارهتیا‬
‫ت‬‫نفێسینگەها رێكخستنا باكور‪ ،‬ل ديف بريارا (‪ )١٦٠‬يا ئەنجوومە ن ێ‬
‫شورش ل ‪ ١٩٨٧/٣/۲۹‬دهستهەالت ێ ن‬
‫ت رهها ب "عەل‬ ‫ێ‬ ‫سەركردایەتیا‬
‫ڤ بريارێ هەیم بریارێن عەل‬ ‫حەسەن ئەلمەجيد" راسپاردن‪ ،‬ل ديڤ ێ‬
‫یت لەشكەرى وئە ن‬
‫مت‬ ‫ت ێن‬‫ت دهولە ی ێ‬
‫حەسەن بۆ هەیم دام ودهزگەه ێ ن‬
‫وسڤيل د ئيلزایم بوون‪ ،‬واتە وی هەیم دهستهەالت ێ ن‬
‫ت سەرۆك كوماری‬
‫ل دهڤەرا باکور هەبوون‪.‬‬
‫ت نەمساوی ‪ -‬ئەمریک راوول هێلب ێبگ ‪Raul‬‬ ‫‪ ‬پسپورێ جینۆسایدێ ێ‬
‫"‪ " Hilberg‬دب ێبیت‪ :‬بۆ کریارهکا جینۆسایدێ پێدڤيه ێ‬
‫ش قوناغ تێدا‬
‫هەبن‪ ،‬ئەوژی ێ ن‬
‫ئەڤت ل خوارێ‪:‬‬

‫‪15‬‬
‫ل ئەوێن دێ هێنه‬ ‫ئێک‪ :‬دهستنیشانكرنا ئەندام ێ ن‬
‫ت وێ كومە ێ‬ ‫ێ‬ ‫‪ -１‬قوناغا‬
‫جینۆسایدكرن و ژنافبن‪.‬‬
‫‪ -２‬قوناغا دووێ‪ :‬كومكرنا وان ل جه ێ ن‬
‫ت تايبەت وئامادهكرنا وان بۆ قوناغا‬
‫ێ‬
‫دوماهيک‪.‬‬
‫ست‪ :‬نەهێالن وژناڤ ربنا وان دویر ژ چا ێ ن‬
‫ڤت چاڤدێران‪.‬‬ ‫‪ -３‬قوناغا ێ‬

‫ش قوناغه دژی کوردان جیبەجێکرینه‪،‬‬ ‫ڤ ژی ئەڤ هەر ێ‬ ‫‪ ‬حکومەتا ع ێبا ی ێ‬

‫ن‬ ‫ژبەر كو ئەوان ژی پیالنەکا ێ‬
‫ش قوناغ بۆ ژنا رڤبنا کوردان بەرهەڤکربوو‪،‬‬
‫قوناغا ێ‬
‫ئێک ل ‪ ١٩٨٧/٤/٢١‬هەتا ‪ ١٩٨٧/٥/٢٠‬بەردهوام بیت‪ ،‬قوناغا‬
‫دووێ ل ‪ ۱۹۸۷/٥/۲۱‬هەتا ‪ ١٩٨٧/٦/٢١‬دا هێته ئەنجامدان‪،‬‬
‫ت ژ پرۆسێسا ئەنفال کرنا کوردان هاته‬ ‫هەروهسا قوناغا س ێ‬
‫ات‪ .‬كەواتە قوناغا ێ‬
‫ئێک‬ ‫خست‪ ،‬ژبەر گرانیا شەرێ ع ێب ی ێ‬
‫اڤ دگەل ئب ن ێ‬ ‫پاشئێ ی ن‬

‫ت سەربازی‪ ،‬قوناغا دووێ‪:‬‬ ‫دهستنیشانکرنا جه ێ ن‬

‫ت قەدهغەکری بوون ژال ێ‬

‫ت زۆرهملیل‪ ،‬هەروهسا‬ ‫لك گوندان بو کومەلگەه ێ ن‬ ‫ڤەگوهاستنا خە ێ‬

‫سەرکردێ دهڤەرێن باكور عەل حەسەن ئەلمەجيد ل (‪)۱۹۸۷/٦/٢٢‬‬

‫دێ ئەڤ كارێن ل خوارێ هێنه ئەنجامدان‪:‬‬
‫ت تێکدهر "مەرهم ژێ ه ێ نبێن‬‫‪ -１‬هەیم ئەو گوندێن هێشتا کسان ێ ن‬

‫پێشمەرگەی بوون" تێدا ماین‪ ،‬ب گوندێن قەدهغەکرى دهێنە‬

‫هژمارتن‪.‬‬

‫‪16‬‬
‫‪ -２‬هەبوونا مرۆڤان وئاژهالن ل ئەوان گوندان ب هەموو شێوهیەک‬
‫قەدهغەیە‪ ،‬و ب دهڤەرێن ئۆپراسيونا قەدوغەکری دهێنه هژمارتن‪،‬‬
‫وتەقەکرن ل ئەوان دهڤەران تشتە ێ‬
‫ک ئاساییه‪.‬‬
‫ت دی یب‬
‫‪ -３‬هاتن و چوون بۆ ئەوان دهڤەران و ژ ئەوان دهڤەران بۆ جه ێ ن‬
‫قەدهغەیە‪ ،‬هەروهسا چاندن و ووهبەرهێنانا چ ن ێ‬
‫اندت و گیانەوهران‬
‫وپێشەسازی قەدهغەیە‪ ،‬و ل سەر هەیم دام و دهزگەه ێ ن‬
‫ت تایبەتمەند‬
‫ی‬
‫بابەت بکەن‪.‬‬ ‫پێدڤیە دیڤچوونا ئەڤ‬
‫‪ -４‬پێدڤیە ل سەر ه ێ نبێن لەشكەرێ تایبەت ئۆپراسیوونان ب تۆب وتانك‬
‫وفروكه دژی دهڤەرێ قەدهغەکرى بکاربی ن ن‬
‫ت‪ ،‬دا زورترین ژمارا مروڤان ل‬
‫دهڤەرێن قەدهغەکری بکوژن‪.‬‬
‫ەش ل وان دهڤەران بهیتەگرتن‪ ،‬ئێکس بهێتە‬ ‫‪ -５‬پێدڤیە هەر ك ێ‬
‫ن‬
‫كولت دگەل‬ ‫مت ڤە‬ ‫ت دهزگا ێ ن‬
‫یت ئە ن‬ ‫دهستەسەرکرن‪ ،‬هەتا کو ژال ێ‬
‫ش ێ‬
‫ژت وی‬ ‫دهێتەکرن‪ ،‬وپ ی‬
‫شت زانیاری ژێ دهینه وهرگرتن‪ ،‬هەر کە ێ‬
‫دناڤبا ‪ ٧٥-١٥‬ساليێدابيت پێدڤيه بهێته سێدارهدان‪.‬‬
‫ر‬
‫ت‬‫حزت بکەت پێدڤیه ژال ێ‬ ‫ێن‬ ‫ی‬ ‫‪ -６‬هەرکە ێ‬
‫ش خۆ رادست دهزگەهت حکویم یان ر‬
‫ت دگەلدا‬ ‫ش رۆژاندا ڤەکول ن‬
‫مب ژ ێ‬‫ەهت تایبەتمەند د ماوێ كێ ی‬
‫دهزگ ێ ن‬

‫بهێتەکرن‪ ،‬و ئەگر پێدڤ بوو ب ئاگەهداریا مه بۆ ماوێ ‪ ۱۰‬رۆژان‬

‫فەکول ن‬
‫ت دگەل بهێتەکرن‪.‬‬

‫‪17‬‬
‫‪ -７‬هەر تشتەک ب دهست "راویژکار – مستشار" و بەرگريا ملیل و‬
‫ک گران هەیم دێ بۆ وانبیت‪ ،‬ێ‬
‫ل‬ ‫چەکدارێن وان بکەڤیت‪ ،‬ژ بیل چە ێ‬
‫ت سڤك بيت دێ ل دهڤ وان بيت ودێ مه ێ‬
‫ت‬ ‫ئەگەر چەك ێ‬
‫ئاگەهدارکەن ‪.‬‬
‫‪ ‬نياز ومەرهما حكومەتا ع ێب یاڤ یا دیاربوو‪ ،‬ئەڤ چەنده وهکو خۆ‬
‫ک بوو بۆ پرۆسێسەکا مەزن یب و مەترسیدارتر‪ ،‬ئەو ژی پيالنا‬
‫ئامادهکرنە ێ‬
‫پشت ماوهیەک د ئۆپراسیون ێ ن‬
‫ت‬ ‫نێ‬
‫کوردستات بوو‪ ،‬ی‬ ‫ژناڤبن ونەهێالنا خ ێ‬
‫ەلك‬ ‫ر‬
‫ئەنفالێدا دیاردبیت‪.‬‬

‫‪18‬‬
 ‫ن‬ ‫ی ئۆپراسيون ن‬
‫قوناغ ن‬
‫ی ئەنفال ل کوردستان‬
‫ێ‬
‫ئەنفال دهستپێدکەن ژ ‪ ٢٣‬شوباتا ‪ ۱۹۸۸‬هەتا ‪ ٦‬ئەيلوال‬ ‫ت‬‫‪ ‬ئۆپراسيوون ێ ن‬

‫ت جودا دهستپێدکەن‪ ،‬و ل سەر‬ ‫‪ ،۱۹۸۸‬ئەڤ ه ێبشه ب هەشت قوناغ ێ ن‬

‫نێ‬
‫کوردستات دهیته دابەشکرن‪ ،‬ل دیڤ‬ ‫شەش دهڤەرێن جوگراف ێ ن‬
‫یت‬
‫یت ئەڤان ئۆپراسيوونان نزیک‬‫زوربەی ژێدهران‪ ،‬ژمارا قوربان ێ ن‬

‫یت ئەڤان‬ ‫ل رێكخراوا ن ێ‬

‫ماڤ مروڤ ژمارا قوربان ێ ن‬ ‫(‪ )۱۸۲,۰۰۰‬کەس بوون‪ ،‬ێ‬
‫ه ێبشان دناڤبەرا ( ‪ )٥۰,۰۰۰‬هەتا (‪ )۱۰۰,۰۰۰‬کەسان بێکدهێت‪.‬‬
‫نێ‬
‫کوردستات‬ ‫ێ‬
‫ئەنفال د هەشت قوناغاندا دژی خە ێ‬
‫لك‬ ‫‪ ‬ئۆپراسيوون ێ ن‬
‫ت‬
‫دهێته ئەنجامدان‪ ،‬ئەڤ قوناغ ێ ن‬
‫ت ل خوارێ بخۆڤە دگریت‪:‬‬

‫ئۆپراسيونا ئەنفال ئێیک‪:‬‬

‫ی‬
‫جافایەن (‪ ٢٣‬شوبات – ‪ ١٩‬ئادارا ‪)١٩٨٨‬‬ ‫‪ ‬دەڤەرا دۆل‬
‫‪ ‬ئێكەم دهڤەر وهك مەيدانا ئۆپەراسيونا ئەنفاال ئێ ێ‬
‫ک هاتيە‬
‫یت سورداش‪،‬‬‫ت ب سەر ناح ێ ن‬‫دهستنیشانکرن‪ ،‬گوندێن سەرگەلو ي ن‬

‫دوکان وگوندێن دهوروبەرێن وان بوون‪ ،‬یپب ژ (‪ )۱٥۰‬گوندێن سەر ب‬

‫ن‬
‫شتمات‬ ‫یت ئێکە یت نی‬
‫دهڤەرا جافایە یت هاتنە وێرانکرن‪ ،‬بنگەـه و بارهگا ێ ن‬

‫کوردستان ل وی دهڤەرێ بوون‪ ،‬ئارمانجا حکومە یت د ئەڤان ه ێبشاندا‬

‫ت داگبکرنا بارهگ ێ ن‬
‫ەیت پێشمەرگەی نەبوون‪ ،‬بەلکو داگبکرن‬ ‫بت ن ێ‬
‫ێ‬
‫ئەڤ قوناغا‬ ‫ێ‬
‫دول د پالنا واندا بوو‪ .‬د‬ ‫ووێرانکرنا هەیم گوندێن ێ‬
‫ڤ‬

‫‪19‬‬
‫ئەنفالێدا یپب ژ (‪ )٦٠٠‬كەس ژ پێشمەرگەیان شەهید وبرینداربوون‬
‫لك سڤيل‪.‬‬ ‫دگەل کو ی ن‬
‫شت و بێسەروشوینکرنا ژمارهیەکا زۆر یا خە ێ‬

‫ت ه ێبشبەر‪،‬‬
‫‪ ‬هەروهسا ل سپێدههيا روژا ‪ ١٦‬ئادارێ نزیک (‪ )٥٠‬فرۆك ێ ن‬

‫مت ماددێ کیمیات هەلگرتبوون ل‬ ‫هەر ئێك ژوان نزیک (‪ )٥٠٠‬کیلوگرا ێ ن‬

‫دژی باژێرێ هەلەبچه هاتنه بكارئينان‪ ،‬واته (‪ )۲۰۰‬تەن ێ ن‬
‫ت گازا کیمیات‬
‫اسمات باژێری داپووش‪،‬‬‫نێ‬ ‫ت زهر وست ئ‬ ‫ت ێ‬‫هاتنه بکارئینان‪ .‬هەورێ مر ن ێ‬

‫ت باژێری‬ ‫بێهنا سێڤ وسب و چەند بێهنەک ێ ن‬

‫ت نەخوش تێکەل هەوا ێ‬
‫یێ‬
‫هاوالت شەهیدبوون‪ ،‬وپ یب‬ ‫بوون‪ ،‬د ئەڤان ه ێبشاندا زیدهتر ژ (‪)٥۰۰۰‬‬
‫ێ‬
‫ئەڤ‬ ‫ژ (‪ )۱۳۰۰۰‬کەسان ژی برینداربوون هەتا ئەڤرۆ ژی ئاسەوارێن‬
‫ێ‬
‫هبشا كيمياوى ل سەر خەل ێ‬
‫ك دهڤەرێ ماینه‪.‬‬

‫ئۆپراسيونا ئەنفال دووێ‪:‬‬

‫‪ ‬دەڤەرا دۆل قەرەداغ (‪ ٢٢‬ئادارێ ‪ ۱ -‬نیسان ‪)۱۹۸۸‬‬

‫هات‪ ،‬رژێما‬‫نفال ب دوماهيك ی‬‫ت ئە ێ‬ ‫ئێک ژ ئۆپەراسيون ێ ن‬
‫پشت قوناغا ێ‬ ‫ی‬ ‫‪‬‬
‫اڤ قوناغا دووێ بۆ سەر دهڤەرین "قەرهداغ‪ ،‬بازیان‪ ،‬دهربەندیخان"‬‫ع ێب ی ێ‬

‫ت‬‫دهستپێکر‪ ،‬ل ‪ ۲۲‬ئادارا ‪ ۱۹۸۸‬ه ێ نبێن لەشكەرى بەرڤ ئارمانج ێ ن‬

‫دهستنیشانکری چوون‪ ،‬ب مەرهما دور پێچکرنا دهڤەرێ‪ ،‬پێش ه ێ نبێن‬

‫م ئەو دهڤەر ب فرۆكەیان وچە ێ‬
‫ک گران‬ ‫پەیاده پێسهو ێ‬
‫ت بکەن رژی ێ‬

‫بومبەبارانکرن بۆ ماوێ چەند رۆژهکان بەردهوامبوون‪ ،‬د ئەڤان‬

‫ین‬
‫کوشت‪ ،‬وگوندێن وان هاتنە‬ ‫ێ‬
‫هبشاندا ‪ ٩٠ – ٧٠‬کەس ژ خە ێ‬
‫لك هاتنه‬

‫‪20‬‬
‫ت خۆ بەرهڤ سەنتەرێ‬ ‫لك دهڤەرێ ژ جه ێ ن‬‫خرابکرن‪ ،‬هەروهسا خە ێ‬

‫ات کوچبەربوون‪ ،‬وپ یبيا وان هاتنە گرتن و‬‫ت وسنورێن ئب ن ێ‬

‫باژێرێ سلێمان ێ‬
‫ئەنفالكرن وبێسەرو شوينكرن‪.‬‬

‫ئۆپراسيونا ئەنفال ست‪:‬‬

‫‪ ‬دەڤەرا گەرمیان (‪ ٧‬نیسان ‪ ۲۰ -‬نیسان ‪)١٩٨٨‬‬

‫گەرمیان‪،‬‬ ‫ت ئە ێ‬
‫نفال ل دهڤەرا‬ ‫ست يا ئۆپراسیون ێ ن‬
‫ێ‬ ‫‪ ‬قوناغا‬
‫چەمچەمال‪،‬کفری‪ ،‬کەالر ودهوروبەرێن وان برێڤه چوو‪ ،‬ئەڤ قوناغا‬
‫نفال دهیته هژمارتن‪،‬‬ ‫ی‬
‫ترسيبين ودرندانەترین قوناغا ئە ێ‬ ‫ئە ێ‬
‫نفال ب مە‬
‫ژبەركو سنۆرهک گەلەك بەرفرهـه ب سەدان گوندان بخۆڤە گریت‪،‬‬
‫هەروهسا ئەڤ دهڤەره ل ژێر دهستهەالتا حکومە ی ێ‬
‫ت بوون‪ ،‬د چارچو ێ‬
‫ڤ‬
‫دهڤەرێن قەدهغەكريدا نەبوون‪.‬‬
‫‪ ‬د ێ‬
‫ئەڤ قوناغێدا ب دههان هزار كەس ژ ژن و زاروك و پبان هاتنەگرتن‬
‫ێ‬
‫جیه گرتنا وان هاتنه‬ ‫وبێسەرو شوینكرن‪ ،‬و ب سەدان کەس هەر ل‬
‫گوللةبرانکرن‪ ،‬سەرهرای خرابکرنا ‪ ٤‬ناحیان‪ ،‬زێدهتر ژ (‪ )٥۰۰‬گوندێن‬
‫دهڤەرا گەرمیان هاتنه ویرانكرن وڤاالكرن‪ ،‬ل ديف ئامارهكا كوميتەیا‬
‫ت ئەن ێ‬
‫فال )‪ )C.D.A.V.R‬ل دهڤەرا گەرمیان و‬ ‫ت قورباني ێ ن‬
‫ت ژ ماف ێ ن‬
‫بەرگر ێ‬

‫دهوروبەرێن وێ‪ ،‬ژبیل ناڤەندێن قەزایان (‪ )٤٢,٢٠٤‬کەس هاتنە‬

‫ت وێ‬ ‫ت ئاکنجي ێ ن‬
‫یم گشت ێ‬
‫بێسەرو شوینکرن کو (‪ )%٤٥,٤٨‬ژ سەر جە ێ‬
‫دهڤەرێ پێك دئينيت‪ ،‬بۆ نموونە ن ێ‬
‫بتت ل رۆژا ‪ ١٤‬نيسانا ‪ ۱۹۸۸‬ل ديف‬

‫‪21‬‬
 ‫ت قوربان ێ ن‬
‫یت ئەنف ێ‬
‫ال‪ ،‬نزیک (‪)۲۰,۰۰۰‬‬ ‫ت ژ ماف ێ ن‬ ‫زانیار ێ ن‬
‫یت کومیتەیا بەرگر ێ‬
‫ت سەربازی وتراكتورێن خە ێ‬
‫لك‬ ‫هزار ژن وزهالم وزاروك وپب ب ترۆمبێل ێ ن‬

‫وان گوندان بەرڤ سەربازگەها قورهتوو رهوانەکرن ول وێرێ ژی بەرڤ‬

‫چارهنڤێسە ێ‬
‫ک نەدیار برن‪.‬‬

‫ئۆپراسيونا ئەنفال چارێ‪:‬‬

‫‪ ‬دۆل زن بچووك (‪ ٣‬گولن ‪ ۸ -‬گولن ‪)۱۹۸۸‬‬

‫‪ ‬ئەڤ قوناغا ل ‪ ۸ - ۳‬گوال ن ێ‬
‫ت ل دهڤەرین ئاخجەلەر‪ ،‬چ ێ‬
‫ەیم رێزان‪،‬‬
‫شوان‪ ،‬دهشتا کو ێ‬
‫ت‪ ،‬تەتەق‪ ،‬شێخ بزێن‪ ،‬خالخاالن‪ ،‬پردی‪ ،‬دیگەلە‪،‬‬
‫كت برێڤەجوو‪ ،‬د ئەڤان‬‫خەلەکان‪ ،‬دوکان‪ ،‬چەمچەمال‪ ،‬وتە ێ‬

‫پشت حکومە یت هەیم دهڤەر دورپێچکری‪ ،‬هەیم‬

‫ی‬ ‫ئۆپەراسیووناندا‬
‫ک کیمیاوى وفوسفورى‬ ‫ت قەدهغەکری بکارئینان‪ ،‬ژوان چە ێ‬ ‫چەک ێ ن‬

‫ت حکومە یت بۆ‬
‫نجایم ه ێبش ێ ن‬
‫ێ‬ ‫ی‬
‫گشت ژ ئە‬ ‫وناپالم بكارئينان‪ ،‬بشیوهیە ێ‬
‫ک‬
‫سەر دهڤەرا ێ‬
‫زت بچووك (‪ )۲۸,۰۰۰‬كەس هاتنە گرتن وبێسەرو‬
‫شوینکرن و نزیک (‪ )٢٥‬گوند هاتنه وێرانکرن‪.‬‬

‫ن‬
‫ئەنفالی پێنج وشەش وحەفت‪:‬‬ ‫ئۆپەراسيون ن‬
‫ی‬
‫ن‬ ‫‪ ‬دۆل و چیا ن‬
‫گولن ‪ ٢٦ -‬تەباخا ‪)١٩٨٨‬‬ ‫یی شەقالوە ورەواندوزێ (‪١٥‬‬
‫‪ ‬ئارمانج ژ ئەڤان ئۆپەراسیوونان دۆال ناڤ چياي ێ ن‬
‫ت شەقالوه ورهواندز‪،‬‬
‫دۆال ئاالنه‪ ،‬دۆال سماقول‪ ،‬دۆال بالیسان‪ ،‬دۆال مەلەكان‪ ،‬دۆال هبان‪،‬‬

‫‪22‬‬
‫رت بوو‪ ،‬سنوورهک گەلەك بەرفرهـه بوو‪ ،‬ئەو رووبەرێ د ئەڤان‬ ‫دۆال وه ی‬

‫ت ئەنف ێ‬
‫ال نزیک نیڤەکا‬ ‫ش ئۆپەراسيووناندا کەفتیه بەر ه ێبش ێ ن‬‫هەر ێ‬

‫پشت‬ ‫نێ‬
‫کوردستات پێک دهێت‪ ،‬هەر دیسان ی‬ ‫رووبەرێ گشت ێ‬
‫ت باشورێ‬
‫ه ێ نبێن حکومە یت دهڤەر دۆرپێچکری‪ ،‬هەیم جورێن چەک ێ ن‬
‫ت‬
‫ت‬‫ش قوناغ ێ ن‬
‫ک کیمیاوی د هەر ێ‬ ‫قەدهغەکری بکارئینان نەخاسمە چە ێ‬

‫ت (‪ )٥٢‬گوندێن سەر‬ ‫ت ئەنفالێدا‪ ،‬حكومە ی ێ‬

‫(پێنج وشەش وحەفت) ي ێ ن‬

‫ت خەليفان وخوشناو ورهواندزێ وێرانکرن وكەل وپەل‬ ‫ب ناحي ێ ن‬

‫ین‬
‫کوشت و بێسەرو‬ ‫یێ‬
‫روماالت وان بتاالن ربن‪ ،‬وب هزاران كەس هاتنە‬ ‫ومە‬
‫ت وان‪.‬‬ ‫ت وان وتێكدانا ن‬
‫كات جوك ێ ن‬ ‫شوینکرن ژ بیل سوتاندنا رهز وباغ ێ ن‬

‫ی ئەنفال هە ی‬
‫شت "ئەنفال دوماهيیک"‪:‬‬ ‫ئۆپەراسيون ن‬

‫‪ ‬دەڤەرا بەهدينان (‪ ٢٥‬تەباخا ‪ ٦ -‬ئەیلول ‪)۱۹۸۸‬‬

‫ک دهێتە نیاس ن‬
‫ت بۆ سەر‬ ‫‪ ‬قوناغا هە ی ێ‬
‫شت یا ئە ێ‬
‫نفال ب ئەنفاال دوماهی ێ‬
‫دهڤەرا بەهدینان بوو‪ ،‬ب ئۆپەراسیوونەکا درندانه دهێته نیاس ن‬
‫ت‪،‬‬
‫ت کیمیات‬ ‫ن‬
‫اسمات وتانك وچەک ێ ن‬ ‫ک گران وه ێ نبا ئ‬
‫ژبەركو هەیم جورێن چە ێ‬
‫ک زۆر وب بەردهوایم تێدا هاتنه بکارئینان‪ ،‬شەرێ ئب ن ێ‬
‫ات و‬ ‫ب شێوهیە ێ‬
‫اڤ ل (‪ ٨‬تەباخا ‪ )١٩٨٨‬ب دوماهيك هاتبوو‪ ،‬ع ێب ی ێ‬
‫اڤ چەك وه ێ نبێن‬ ‫ع ێب ی ێ‬

‫د ئەنفاال‬ ‫ات ڤەکێشابوون‪ .‬حكومەتا ع ێب ی ێ‬

‫اڤ‬ ‫ت شەرێ ئب ن ێ‬
‫خۆ ل بەرهی ێ ن‬

‫ت‬‫فەوج ێ ن‬ ‫بەهديناندا یپب ژ (‪ )٢٠٠,٠٠٠‬سەرباز وژمارهیەکا زۆرا‬

‫کرێگرتیان "جاش" هاتنه بکارئینان‪ ،‬هەر چەنده ل دیڤ پ ێ نبان ێ ن‬
‫ت‬

‫‪23‬‬
 ‫گبيا سەربازيا ع ێب ی ێ‬
‫اڤ ژمارا ه ێ نبێن پێشمەرگەی ل بەهدینان‬ ‫هەوال ێ‬

‫(‪ )٢,٦٠٠‬زیدهتر نەبوون‪.‬‬

‫اڤ هەولدا دهڤەرا بەهدینان ب تەمایم دۆر‬‫ک لەشكەرى ع ێب ی ێ‬ ‫‪ ‬ل دستپێ ێ‬

‫ت‬ ‫بایح لەشكەرێ ع ێب ی ێ‬

‫اڤ ب فرۆكەيان وموشەك ێ ن‬ ‫پێچ بكەتن‪ ،‬ل ‪ ۲٥‬تە ن ێ‬

‫كاتيوشا دهست ب كيميا باران كرنا هندهك دهڤەرانكر‪ ،‬نەخاسمە بۆ‬

‫ت لقا ئێك یا ی‬
‫پارت‬ ‫ت زێوه ل دهڤەرا ن ێبوه ل سەر بارهگا ێ‬
‫سەر گەل ێ‬
‫دیموکر یات کوردستان و هەژمارهكا زۆرا قوربانیان ل ديڤ خۆ هێال‪.‬‬
‫‪ ‬خەلك ژ هەیم الیەکیڤه بەرهڤ سنورێ توركیا چوون‪ ،‬ل شەڤا ‪۲۸‬‬
‫تە ن ێ‬
‫بایح زیدهتر ژ (‪ )۱٣۰۰۰‬کەسان دهربازی تورکیا بوون‪ ،‬هندهك‬
‫ت‬ ‫ست لەشكەرى ع ێبا ی ێ‬
‫ڤ كرن ل دیڤ پ ێ نبانین ێ ن‬ ‫نەشیان دهربازبن خۆ راده ی‬

‫ەست نەشیاین دهربازی سنورێن توركيا‬ ‫هەوالگ ێبیا ع ێب ی ێ‬

‫اڤ هەیم ئەو ک ێ ن‬

‫ت‬‫ک بۆ دوو جه ێ ن‬ ‫بر ن‬

‫ت هەژمارا وان (‪ )١٣,٣٩٥‬کەس بوون‪ ،‬ل دهستپێ ێ‬
‫ێ‬
‫دهوک وبەندیخانا‬ ‫ارک ل‬ ‫ین‬
‫گوهاست بۆ کەلها نز ێ‬‫سەرهک هاتنە ڤە‬
‫ت‬‫لك د ئەڤان جهاندا گەلەك ێ‬ ‫مووسیل‪ ،‬بارۆ ن ێ‬
‫دویح خە ێ‬ ‫ێ‬ ‫سەالميە ل‬
‫ت‬ ‫کوشت و نینوک ێ ن‬
‫ین‬ ‫نەخوش وب ئازار بوو‪ ،‬زهالم ب بلوكان دهاتنە‬
‫هندهکان دهاتنە کێشان‪ ،‬سەرهرای چەندهها ئەشکەنجه وئازارێن دی یب‪،‬‬
‫ین‬
‫کوشت و بێسەرو شوینکرن‪،‬‬ ‫پاش هەیم ئەوین رهگەزێ ن ێبینه هاتنه‬
‫نێ‬
‫تاالنکرت هاتنە سوتن‬ ‫ی‬
‫پشت‬ ‫زێدهباری (‪ )٤٥٠‬گوندێن دهڤەرێ‬
‫ووێرانکرن‪ ،‬ب ئەڤ شێوهى ل ‪ ٦‬ئەيلوال ساال ‪ ۱۹۸۸‬دوماهيك هاتنا‬

‫‪24‬‬
 ‫ت هەشت قۆ ن‬
‫ناغ یا‬ ‫فال‪ ،‬دوماهيك ئۆپەراسيوون ێ ن‬ ‫قوناغا هە ی ێ‬
‫شت یا ئەن ێ‬
‫نێ‬
‫کوردستات ئینا‪.‬‬ ‫ئە ێ‬
‫نفال ل دژی کوردان ل باشورێ‬
‫ل کرێگرتی ێ ن‬
‫ت کورد "جاش" د‬ ‫‪ ‬خاال گرنگ پێدڤیه ئاماژه ێ‬
‫ت بهێتەدان‪ ،‬رۆ ێ‬

‫ت ئەنفاليدا‪ ،‬ب ئەگەرێ شارهزاییا وان د سوشت و‬ ‫ئۆپەراسيوون ێ ن‬

‫ت ع ێب ن ێ‬
‫اڤ د‬ ‫جوگرافیا دهڤەریدا‪ ،‬بوونه رێنيشاندهر وپێسهوێن سوپا ێ‬
‫ئەڤان ئۆپەراسیووناندا‪ ،‬فەرماندێ فەیلەقه (‪ )٥‬سەبارهت رۆ ێ‬
‫ل وان د‬
‫ن‬
‫شتمات هەڤکاریەکا باش‬ ‫راپۆرتەکا خۆدا دب ێبیت‪ :‬فەوج ێ ن‬
‫ت بەرگریا نی‬
‫دگەل سوپا ێیت کریه‪ ،‬ژبەركو شارهزا ێ ن‬
‫یت دهڤەرێ بووینه ولە ێ‬
‫ش وان ژی‬
‫ک باش هەبوویه د‬‫فت ل چیان ورۆلە ێ‬ ‫ت گونجات بوویه بۆ سەرکە ی ن‬ ‫ێ‬
‫کومکرنا کەل وپەل و خرابکرنا گونداندا‪.‬‬
‫ت‬‫پشت رۆخیانا رژێما بەعس ل (‪ )٢٠٠٣‬هەروهسا "دادگەها بلندا تاوان ێ ن‬ ‫ی‬ ‫‪‬‬
‫اڤ" ل ساال ‪ ٢٠٠٥‬هاتە دامەزراندن ل ( ‪ ١٤‬نیسانا ساال ‪)۲۰۰۸‬‬ ‫ع ێب ی ێ‬
‫هد ێ‬
‫ۆش یا ئەنفاال ب جینۆساید ناساند‪.‬‬ ‫ێ‬
‫ئەڤ دادگە ێ‬

‫جینۆسايدا بارزانيان‬
‫ل وێ د بزاڤا رزگاریخوازا گە ێ‬
‫ل کوردستانێدا ل‬ ‫‪ ‬دهڤەرا بارزان ژبەر رۆ ێ‬
‫ساال ‪ )۸۰۰۰( ۱۹۸۳‬کەس ژ بارزانیان هاتنە کومەلكوژكرن‪.‬‬
‫ت‬ ‫نێ‬
‫کوردستات‪ ،‬ژال ێ‬ ‫‪ ‬دهڤەرا بارزان دكەڤێته دویرترین خاال باكورێ هەرێما‬
‫کارگ ێبیڤه سەر ب پاریزگەها هەول ێبێ یه‪ ،‬ناڤەندا بارزان قەزا‬
‫م ێبگەسوره‪ ،‬ژال ێ‬
‫ت رۆژهەالتیڤه دگەهیتە سەر سنورێ قەزا سۆران‪ ،‬ژ‬
‫‪25‬‬
 ‫رۆژئاڤات ڤە دگەهیتە سنورێ قەزا ئامێ ێ‬
‫دت‪ ،‬ول باشورێ وێ ئاکرێ یە‪،‬‬
‫ت باکوری هەڤسنوره دگەل تورکیا‪.‬‬ ‫ژال ێ‬

‫ت دهڤەرا بارزان هەیم خۆ ب ئێك عەشبهت دزانن‬ ‫‪ ‬هەرچەنده ئاكنجي ێ ن‬

‫ت جودا وهەڤسنور پێکده ێ ن‬
‫ت‪،‬‬ ‫ل دراستيدا ژ ئێکگرتنا حەفت عەشبهت ێ ن‬ ‫ێ‬

‫ک سنورێ خۆ هەیە‪ ،‬ئەو ژی ئەڤەنە‪" :‬بەرۆژی‪ ،‬نزاری‪،‬‬‫هەر عەشبهتە ێ‬

‫ش ێب ن‬
‫وات‪ ،‬دولەمەری‪ ،‬مزوری باال‪ ،‬گەردی‪ ،‬هەرک بنە ریح"‪ ،‬ئێکەتیەکا‬
‫ئارهزوومەندانەبوو ل سەردهیم شێخ عەبدولسە ێ‬
‫الیم دووێ‪ ،‬الیەنگبیا‬
‫ئەڤ ئێکگر ن ێ‬
‫تت‬ ‫ئەوان بۆ ناڤەندا ئبشادا تەریقەتا نەقشەبەندی بوو‪ ،‬ب ێ‬

‫س‬‫ت ئەڤان عەشبان بوونە يەك هەلویست‪ ،‬وچارهنڤی ێ‬ ‫هەیم ئەندام ێ ن‬

‫ڤ بارزان ل سەر هەمیان هاتە دانان‪.‬‬ ‫ئەوان پێکڤە هاتە گرێدان‪ ،‬ونا ێ‬

‫ت‬ ‫ت ع ێب ن ێ‬
‫اڤ ي ێ ن‬ ‫ل بارزان د بزاڤا رزگاریخوازا کوردستانێدا حكومەت ێ ن‬
‫‪ ‬ژبەر رۆ ێ‬

‫ئێك ل ديڤ ئێك د سەد ساليا بیستێدا‪ ،‬هەوال ژنا رڤبن ونەهێالنا بارزان‬
‫وبارزانیان دایە د ماوێ سەد ساليا بيستێدا (‪ )١٦‬جاران گوندێ بارزان‬
‫هاتیە وێرانکرن و (‪ )٤٦‬جاران بەشەك ژ خە ێ‬
‫لك وێ هاتيە دهربەدهرکرن‪،‬‬
‫ین‬
‫گوهاست‪.‬‬ ‫یان ب زۆری هاتینە فە‬
‫یبا ساال ‪ ١٩٧٥‬دهست ب فەگوهاستنا ئاکنج ێ ن‬
‫یت (‪)۳‬‬ ‫‪ ‬حکومە ی ێ‬
‫ت ل پا ن‬

‫ت کر ل‬ ‫گوندێن دهڤەرا بارزان بۆ باشورێ ع ێب ن ێ‬

‫اڤ ل بارێزگەها دیوان ێ‬
‫کومەلگەه ێ ن‬
‫ت قەزا عەفەك وبیابانا گوندێن جەحیش‪ ،‬خەيريه‪،‬‬
‫ی‬
‫پشت نەهامەتیەکا زۆر وپری ئێش‬ ‫ئەلفدير‪ ...‬هتد ئاکنجیکرن‪.‬‬

‫‪26‬‬
 ‫ین‬
‫گوهاست بۆ‬‫پشت بورینا پێنج ساالن هاتنه ڤە‬ ‫ی‬ ‫ونەخوش‪،‬‬
‫کومەلگەه ێ ن‬
‫ت "دیانا‪ ،‬هەریر‪ ،‬بەحرکە‪ ،‬قوشتەپه‪." ...‬‬
‫‪ ‬جینۆسایدكرنا بارزانیان ل سال ‪:۱۹۸۳‬‬
‫ت هەره نەخوش د م ێبوويا بارزانیاندا دهیتە‬‫‪ ‬ساال ‪ ۱۹۸٣‬ئێك ژ سال ێ ن‬

‫ئەڤ سالێدا کارهساتەکا مەزن ب سەر بارزانیان‬‫ێ‬ ‫هژمارتن‪ ،‬ژبەركو د‬

‫هاتیه‪ ،‬ئەوژی دهیم دهستهەالتدارێن بەغدا (‪ )۸,۰۰۰‬کەس ژ ن ێبین ێ ن‬
‫ەیت‬
‫یت بارزانیان دگرن‪ ،‬وبێسەروشوین دکەن وژی ن ێ‬
‫ات وژێدهرێن‬ ‫سڤیل ێ ن‬

‫داه یات ل خ ێ نبان وكەس وكارێن وان ب زهحمەت دئێخن‪.‬‬

‫پشت حکومەتا ع ێب ی ێ‬
‫اڤ پرانیا بارزانیان ژبیل ئەوێن ئاواره ودهربەدهرێن‬ ‫ی‬ ‫‪‬‬
‫ات بووین‪ ،‬یان ل چیا وشكەفتاندا ماین‪ ،‬ل کومەلگەه ێ ن‬
‫ت‬ ‫الت ئب ن ێ‬
‫وه ی ێ‬

‫زۆرهملیل هاتنە ئاكنجيكرن وهک "دیانا‪ ،‬هەریر‪ ،‬بەحرکە‪ ،‬قوشتەپه‪"..‬‬

‫ت وان ئێخستنە ل ژێر کۆ ینبۆلەكا دژوارا سەربازیدا‪ ،‬د‬
‫کومکرن‪ ،‬ئاكنجي ێ ن‬
‫ئەڤان کومەلگەهاندا ترانه ب مروڤ‪ ،‬ئا ن‬
‫یت‪ ،‬وژدان‪ ،‬كەلتور وهەیم‬
‫بها ێ ن‬
‫یت بەرز وپبۆزێن وان هاتنه كرن‪.‬‬
‫ات‬ ‫ات ‪ -‬ع ێب ن ێ‬
‫اڤ د دژوارترین رۆژێن خۆدابوو‪ ،‬ئب ن ێ‬ ‫‪ ‬د ئەڤ ماوهيدا شەرێ ئب ن ێ‬

‫حایح ئومەران ونزيك (‪)٢٠‬‬‫ل ‪ ١٣‬تبمەها ساال ‪١٩٨٣‬ه ێبش کره سەر ر‬
‫كم ل سەر جادهیا هاملتون جوونه پێش‪ ،‬ومەترش ل سەر هندهك‬
‫دهڤەرێن دی یب بەیداکر‪ ،‬سەددام حۆس ن‬
‫ت شکستنا خۆ د ئەڤ شەریدا بۆ‬
‫خیانەتا کوردان یان سەرکردایەتیا سیاش یا کوردی ل ئب ن ێ‬
‫ات ڤەگەراند‪،‬‬

‫‪27‬‬
‫پارت دیموکر یات کوردستان کو مەسعود بارز نات سەروكاتیا وێ‬
‫تایبە یت ی‬

‫دکر‪ ،‬هەروهسا سەددام ل بیانوویە ێ‬

‫ک دگەریا دا گورزهک ل بارزانیان‬
‫بدهت‪.‬‬
‫‪ ‬جینۆسایدکرنا بارزانیان ل سال ‪ ۱۹۸٣‬ب چار قۆناغان دەرباز دبیت‪:‬‬
‫ڤ‬‫دهستپێک حكومەتا ع ێبا ی ێ‬
‫ێ‬ ‫قۆناغا ئێیک‪ )٣٠( :‬تبمەها ساال ‪ ،١٩٨٣‬ل‬
‫ت نزيك ل مەال مستەفا بارز نات گرتن وهک کورێ وی سابر‬
‫هندهك كەس ێ ن‬

‫مەال مستەفا‪ ،‬شێخ ئوسمان و شێخ ئەحمەد بارز نات‪...‬هتد‪ ،‬وگەلەك‬

‫ت دی ل هةول ێب وبەغدا گرتن‪.‬‬
‫كەس ێ ن‬

‫اڤ هەردوو‬ ‫قۆناغا دووێ‪ ٣١/٣٠ :‬تبمەها ‪ ١٩٨٣‬لەشكەرێ ع ێب ی ێ‬

‫یت ب سەر ناحيا قوشتەپه‬ ‫ت قودس وقادسیە ێ ن‬ ‫کومەلگەه ێ ن‬

‫ت‬‫ڤ سپێدێ هەر زوی دناڤ کۆالن ێ ن‬ ‫دۆرپێچکرن‪ ،‬سەربازێن ع ێبا ی ێ‬

‫ک ژ رهگەزێ ن ێب و دسەر ێ‬
‫ژت ‪۱۳‬‬ ‫کومەلگەهاندا بەالڤبوون‪ ،‬هەر کەسە ێ‬

‫سالیێدا ل ئەڤان هەردوو کومەلگەهان هاتنە دهستەسەرکرن‪ ،‬پاش ل‬

‫جاد ێ ن‬
‫هیت بەغدا وكەربەال ونەجف وئەنبار وهكو سەربازێن ئێخسێن‬
‫لك دان بێسەرو شوینکرن‪ ،‬کەواتە کومەلکوژکرن‪.‬‬ ‫شەری نیشا خە ێ‬

‫ت حەریر‪،‬‬ ‫ن ێ‬
‫قوناغ کومەلگەه ێ ن‬ ‫ێ‬
‫ئەڤ‬ ‫قۆناغا ست‪ ۱۰ :‬تەباخا ‪،۱۹۸٣‬‬
‫ش‬‫اڤ ئەڤ هەر ێ‬ ‫دیانا‪ ،‬بەحركه ڤەگرتن‪ ،‬ه ێ نبهكا مەزنا لەشكەرێ ع ێب ی ێ‬
‫کومەلگەهە دۆرپێچکرن‪ ،‬هەر کەسەک ن ێب د سەر ژ ێ‬
‫ت (‪ )۱۳‬سالییدا‬

‫‪28‬‬
‫گرتن وبەرهڤ بیابانا پارێزگەها سەماوه بێسەرو شوینکرن‪ ،‬کو (‪)٤٥‬كم‬
‫نزیک سنورێن سعود ێ‬
‫ت بوو‪.‬‬
‫ک ‪ ،)۱۹۸۳‬مەرهما دهستهەالتدارێن ع ێب ی ێ‬
‫اڤ‬ ‫قۆناغا چارێ‪ ١( :‬چريا ئێ ێ‬

‫نەهێالن وژنا رڤبنا بارزانیان بوو‪ ،‬ونەدڤيا ج ن ێبینە (رهگەزێ ێنب) بارز نات‬
‫سایح بهێلن لەوما ل جارهکا دی هەردوو‬ ‫یت ل ژیر دهستهەالتا خۆ ب ن‬ ‫ێن‬

‫یت ب سەر ناحيا قوشتەپە‬ ‫ت "قودس وقادسيه" ێ ن‬ ‫کومەلگەه ێ ن‬

‫کۆ ینبۆلکرن‪ ،‬ێ‬
‫ئەڤ جارى گەلەك هويرتر ل مال وکوالنان گەریان وئەو‬
‫ن ێبینە (رهگەزێ ێنب) ژ ێ‬
‫ت وان ل سەر (‪ )١٢‬سالیێدا هەیم گرتن و‬
‫بێسەرو شوینکرن‪.‬‬
‫‪ ‬ب ئەڤ شێوهی حکومە یت نزیک (‪ )۸,۰۰۰‬ن ێبینە (رهگەزێ ێنب) سڤیل‬
‫ک نەدیاربرن‪ ،‬ی‬
‫پشت ئەڤان هەر‬ ‫ێن‬
‫یت بارزانیان گرتن و بەرهڤ چارهنڤێسە ێ‬

‫ست وان دا گرن‬‫ک بارزانيەك كەفتبا ده ی ێ‬ ‫چار قوناغان ژی ل جهە ێ‬

‫ت دگەل ه ێ نبێن‬ ‫وبێسەرو شوینکەن‪ ،‬ب گومانا هەبوونا پەیوهند ێ‬

‫پێشمەرگەی‪.‬‬
‫‪ ‬سەددام حسۆ نيت ل ئەيلوال ساال ‪ ۱۹۸۳‬د گوتارهکا تلەفزیونیدا دان‬
‫پێدان ب گرتنا ب کۆم یا بارزانیان کر وئاماژه ب چارهنڤی ێ‬
‫س واندا‪،‬‬
‫گۆت‪:‬‬
‫الت وخیانەت ل پەی ن ێ‬
‫مات کر‪ ،‬ژبەر هندێ مه‬ ‫‪" ‬وان خيانەت ل وه ی‬

‫ن‬
‫سایەک توند ودژوار دا وان وبۆ دۆژه ێ‬
‫ه رهوانەکرن"‪.‬‬

‫‪29‬‬
‫‪ ‬هندهك ژێدهرێن کوردی ئاماژه ب وێ چەندێ‪ ،‬ددهن‪ ،‬کو چە ێ‬
‫ک‬
‫کیمیات ب سەر بەشەک ژ گرت ێ ن‬
‫یت بارزانیدا هاتييه تاقيكرن‪.‬‬
‫ت ع ێب ی ێ‬
‫اڤ ێ‬
‫ت بەرێ‪ ،‬دادوهر تەها‬ ‫ک دادگەها بلندا تاوان ێ ن‬
‫‪ ‬جیگرێ سەرۆ ێ‬
‫بابان (طه بابان) سەبارهت ب چەوانیا کوشتنا وان دنڤیسیت " ی‬
‫پشت‬
‫ت باشورێ ع ێب ی ێ‬
‫اڤ هەر‬ ‫ت هەلگرێن بارزانیان دگەهنه پاریزگەه ێ ن‬
‫ترومبێل ێ ن‬
‫ب گەهشتنا وان ژ ترومبیالن دئیننە خارێ وب دهست و چا ێ ن‬
‫ڤت‬
‫ت پێش وهخت ئامادهکری‪ ،‬وپاش‬ ‫گریدای پالددهنه ناڤ چال ێ ن‬
‫گوللةباران کرن‪ ،‬وشوفەل دهست ب رادانا ئ ن ێ‬
‫ایح بۆ وان دكەتن دبیت‬
‫گەلەك ژ وان بریندار بن یان گوللة ڤێنەکەفتبیت و ب ن‬
‫سایح هاتبنه‬
‫بن ئاخكرن"‪.‬‬

‫ئێ ن‬
‫دیی شەنگال‪:‬‬ ‫جینۆسايدا ن‬

‫شەنگال ی‬
‫نویبێن تاوانا ‪:‬‬ ‫ێ‬ ‫ئب ێ ن‬
‫دیت‬ ‫‪ ‬جینۆسایدا ن‬

‫ناڤ‬ ‫ی‬
‫تەرۆریست یا ب ێ‬ ‫ل رۆژا ‪ 3/8/2014‬چەکدارێن سەر ب رێخستنا‬
‫ڤ ێئب ێ‬
‫یس هەژمارهک هەری زێده‬ ‫شەنگال کرن‪ ،‬ب سەدهما ێ‬
‫ێ‬ ‫داعس ێئبیس‬
‫ێ‬
‫ین‬
‫کوشت‪ ،‬رهڤاندن و گەلەک ژی ژ وارێ خوه دورکەتن و‬ ‫یا ێ ن‬
‫ئبدیان هاتن‬
‫نەچار مان د کامپان ده و د رهوشەکا پر خەراب ده بژین‪.‬‬

‫ێ‬
‫شەنگال ل رۆژا ‪3/8/2014‬‬ ‫ێ‬
‫داعس ل سەر قەزا‬ ‫هبشا تب ێ ن‬
‫ۆستت‬ ‫پشت ێ‬
‫ی‬
‫وپێکدادان د ناڤ بینا وا ن ێ ن‬
‫وهبێن پێشمەرگە‪ ،‬نزیک (‪ )30‬هەزار کەسان ژ‬

‫‪30‬‬
 ‫ی‬
‫تایبەت کەمپا‬ ‫نێ‬
‫کوردستات‪ ،‬ب‬ ‫ن‬
‫رهڤت بەرف دهڤەرێن هەرێما‬ ‫ێ‬
‫شەنگال‬ ‫ێ‬
‫خەلك‬
‫دهوک وهندهک دهڤەرێن دی وهک شیخان‬‫ێ‬ ‫(باجد کەنداال) ل باریزگەها‬
‫ن ێ‬
‫تلکێف ڤە‪.‬‬ ‫یت سەر ب قەزا‬ ‫وکومەلگەهت ێ ن‬
‫ئبدیان ێ ن‬ ‫ێن‬

‫شەنگال دهربکەڤن‪ ،‬ێ‬

‫بەل‬ ‫ێ‬ ‫ێ‬
‫شەنگال شیان ژ‬ ‫ێن‬
‫دانشتوانت‬ ‫نزیک (‪ )%25‬ژ‬
‫ێ‬
‫شەنگال دا خۆ ژ‬ ‫رڤت بەروو چیاێ‬ ‫ێن‬
‫نبیک (‪ )%75‬ل ناڤ قەزاێ دا مابوون‪ ،‬ن‬

‫چکدارێن داعش رزگارکن‪ ،‬کو زورینە وان دانشتوێن قەزا شەنگال وناحیا‬
‫ێن‬
‫کومەلگەهت سەر ب وان ڤە بوون‪ ،‬ئەوێن ل سەر چیای‬ ‫نێ‬
‫سنوت وچەند‬
‫شەنگال (‪ )%95‬ێ ن‬
‫ئبدی بوون و (‪ )%5‬شیعە ومەسییح بوون‪ ،‬و (‪)%40‬‬ ‫ێ‬
‫زارۆک بوون‪ ،‬و (‪ )%2‬پب بوون کو ن ێ‬
‫تەمت وان ژ (‪ )60‬ساال بوری بوو‪.‬‬

‫ین‬
‫كوشت‪ ،‬وژن و زارو (مندال)‬ ‫ێ‬
‫دهستگبکرین هەیم‬ ‫ێن‬
‫زالمت‬ ‫داعش‬
‫ت سەرو شوێن بووین یبب ژ (‪ )6000‬کەسان‬ ‫ێن‬
‫کەست ر ێ‬ ‫رهڤاندن‪ ،‬کو هژمارا ئەوان‬
‫بوو ژ هەیم تمەنا‪ ،‬ی‬
‫وبب ژ (‪ )80‬گورێن ب كوم هاتنا ی ن‬
‫ديت‪.‬‬

‫ئێ ن‬
‫دیی‬ ‫زیانی جینۆسایدا ن‬
‫ن‬ ‫ن‬
‫تاوانی داعش ئانجامداین ل شەنگال‪،‬‬
‫شەنگال‪:‬‬

‫‪ -1‬ئاوارهبونا یبب ژ (‪ )430‬هزار مروڤ‪.‬‬

‫ێ‬
‫شەنگال‬ ‫‪ -2‬نزیک (‪ )140‬هزاری بو ماوێ زیدهتر ژ (‪ )10‬رۆژان ر ێ‬
‫ت نان وئاڤ‬
‫ێ‬
‫گبوبون‪.‬‬

‫‪ -3‬نزیک (‪ )290‬هزاری ئاوارهی هەرێما کوردستان وترکیا وسوریا بوون‪.‬‬

‫‪31‬‬
 ‫‪ -4‬یبب ژ (‪ )1800‬کەسان هاتنا گوللباران کرن وبن ئاخکرن‪ ،‬ن ێ‬
‫بتت ل گوندێ‬
‫کۆجۆ (‪ )400‬زالم ل چەند گورێن ب کومەل هاتنا ڤەشارتن‪.‬‬

‫ێن‬
‫ونیشانت وان هاتنا پشت‬ ‫‪ -5‬رڤاندنا یبب ژ (‪ )6000‬کچ وژن وزاروک‪ ،‬کە ناڤ‬
‫راستکرن‪.‬‬

‫‪ -6‬جوداکرنا رهگەزێ ێ‬
‫یم ژ زالما‪ ،‬وب زۆری دهستدرێژیا سیکس ل سەر هاتا‬
‫کرن‪.‬‬

‫ئایت وان ب زۆری‪ ،‬وسپاندنا ن ێ‬

‫ئایت ئیسالیم ل سەر وان‪.‬‬ ‫‪ -7‬گەهۆرینا ن ێ‬

‫نێ‬
‫وماندیبووت‪ ،‬یبب ژ (‪ )600‬کەسان (پب‪،‬‬ ‫ێ‬
‫ئانجایم برسیبوون وتینیبوون‬ ‫‪ -8‬ژ‬
‫زارو‪ ،‬ژن) ن ێ‬
‫گیات خۆ ژ دهستدان‪.‬‬
‫ئبدیان کە ێ‬
‫مبوویا وان‬ ‫یت ێ ن‬
‫ئایت ێ ن‬ ‫ێن‬
‫وجهت ن‬ ‫‪ -9‬رۆخاندنا یبب ژ (‪ )20‬پەرستگەـه‬
‫ڤەدگەریتە هەزارێن ساال‪.‬‬

‫ێ‬
‫شنگال ودهڤەرێن دورهبەر‪،‬کو ب‬ ‫‪ -10‬ديتنا یبب ژ (‪ )80‬گۆرێن ب کومەل ل‬
‫هزاران روفات تێدهنا‪.‬‬

‫هۆسا بۆ ما دیار دبیت کو ل دویڤ رێککەفتناما ساال ‪ 1948‬یا نەتەوێن‬

‫تاوانت نیڤدهولە یت‪ ،‬ورێککەفتناما روما یا ساال‬
‫ێن‬ ‫ی‬
‫ئێکگرت ورێکارێن دادگەها‬
‫ێ‬
‫داعس‬ ‫الت‬ ‫ی‬
‫ونویبین تاوان ژ ێ‬ ‫الت ێ‬
‫عباق وبەعس دژی کوردا‪،‬‬ ‫ێن‬
‫تاوانت ژ ێ‬ ‫‪،1998‬‬
‫ێن‬
‫تاوانت‬ ‫ێ‬
‫چارچۆڤ‬ ‫ێ‬
‫پێوهریک دهجنە د‬ ‫ێ‬
‫شەنگال‪ ،‬ب هەیم‬ ‫ئب ێ ن‬
‫دیت‬ ‫ڤە دژی ێ ن‬

‫‪32‬‬
 ‫نێ‬
‫تاوات دژی مروڤ) ب تایبەت ل دویڤ بەندێ‬ ‫(جینۆساید‪ ،‬ن ێ‬
‫تاوت شەری‪،‬‬
‫(‪ )2‬و (‪ )3‬ژ رێککەفتنا ‪.1948‬‬

‫لیستا ژێدەرا‪:‬‬
‫‪ -1‬مارف عومەر گول‪ ،‬جینۆسایدی گەل کورد ‪.٢٠١٢ ،‬‬
‫ن‬
‫پشکنت"‪.٢٠١٤ ،‬‬ ‫‪ -2‬تەها سلێمان‪ ،‬جینۆسایدی گەل کورد "ئامار‪ ،‬داتا‪،‬‬
‫ن‬
‫سەربازییەکات ئەنفال لە هەشت قوناغدا‪،‬‬ ‫‪ -3‬عومەر مەحەمەمد‪ ،‬پەالماره‬
‫‪.٢٠١٣‬‬
‫ن‬
‫یاساکات رێکخراوی نەتەوه یەکگرتوهکان بە‬ ‫‪ -4‬ساالر باسبه‪ ،‬جینۆساید ل‬
‫ن‬
‫کردت (کورد وهک نمونە) ‪.٢٠١٣ ،‬‬ ‫ی‬
‫نێودهلەت‬
‫‪ -5‬مارتن شو‪ ،‬االبادة الجماعیة ‪ ،‬مفهومها‪ ،‬وجذورها‪ ،‬وتطورها‪ ،‬واین حدثت‪،‬‬
‫ترجمة‪ :‬محت الدین حمیدي‪.٢٠١٥ ،‬‬
‫‪ -٦‬بهزاد عیل ادم‪ ،‬االنفال‪ ،‬قرار محکمة‪.٢٠١٤ ،‬‬
‫‪ -٧‬موسوعة الهولوکوست‪ ،‬ما ه االبادة الجماعیة؟‬

‫‪33‬‬