Жээналы Шери уулу

ОшМУнуи 50 жылдык
маарекесине арнаймын

. КЫ РГЫ З РЕС П УБ ЛИ КАС Ы Н Ы Н ,Б И ЛИ М Ж А Н А L„ o

^Ж Й АН И ЯТШ Щ ■

ОШ МАМЛЕКЕХТИКрХНИВЕРСИТЕТИ >(

Ж ээнащ Щ ери уулу,,

ШМт
i » - ; • 9 ■. ■» Г г ' 1 - 1, Î ! . ( ! -•

; (Республиканын жогорку окуу жайларынын кыргыз

филологшгсы, чыгыш таануу, журналистика
адистиктери боюнча;студенттео Y4YH окуулукУ л'Г

Кыргыз Республикасынын билим жана маданият министрлигинин

г коллегиясынын .чечумименен окуу китеби-катары жактырылган.

Бишкек - Ош - 2001,-’жьш
* > .
ББК 83
Ш - 49 '■

Ош мамлекеттик у т в ^ ш ^ н и н
факультетинин Окумуштуулар Кецёши басууга сунуш кылган.

, Жээналы Шери уулу

А Д А БЙ Я ' I' Т А А Н Ъ П КЫЧ

Республиканьн 1жогорку окуу жайларынын кыргыз филологиясы,

чыгыш таануу, журналистика адистиктери боюнча студенттер
учун окуулук. Ош: 2001. -128 бет.

I I I -49 •

Рецензенттер: Т.Танаев, филология илимдеринин

............ 'кандидаты^ доцент. .' .
П. Ирисов," филология илимдеринин
кандидаты, доцент.

Жооптуу редактору; К.Оморкулов, филология :

илимдеринин кандидаты, доцент.

гаВЫ 9967-20-543-2

■ Адабият' таанууд боюнча' 'б у л ;Акуу'тсуралы11экйнчи !жблу

толукталын • даярдалды. Аида кыргыз адабиятынын
материалынын ; негизинде коркем чыгарма, аны талдоонун
кыскача жол-жоболору берилет. Окуу куралы керкем чыгарма
(мазмуну жана; формасы, темасы^жана йдеясы, сюжети жана
композициясы, . ада^бийгкаа|Гман, >жана; керкем тшг жвнунде),
кыргыз ыр тузулушу' жана ‘ адабий тёк, тур-жанрлар боюнча
белумдердвн туратД АзыркьГ басыльгшында -адабий усул, анын
турлору боюнча болумче Киргизияди."

Ш 4603000000-01 . .ББК 83
ISBN 9967-20-543-2 __ © Шери уулу Жээналы, 2001
 ~ /. ж а л и м тот ,
V 1л 1 !,•/;,* >--т, * и **■•*■* • *.
гн.у^пит т \tM\ZM '/'1й]-\5;7По;к 'I 1/-т
свз внвружвтндвщилим .
■ ’ :н. :•■’•■ Ы :; 'ЗЛО П:.л;СГ^Гл:':
; ^Адабш т т аапы т кы чка к и р и ш у у : ‘
г--:'пл П г, ;>!•£ .Г.*Ч:г.~>*'1*?I /'.-г-Д/•.>>• ! ' О; луТ/ЦСвО И ,, . .
Ар. кандай илйм!; кооЩ^кгтурмушту^
ибелгилуу' 'бир; ^тарйагын ’ лшщктейтл’ всумдукт&р ' дуйнесун
•; ботаника,'' ' ' ж аны барлардуйнесун г-;зоология, : кулк-мунезду
психология - илймдерй1:йзйлдёсе,‘ илимдин";башкау‘турлеру да
;:взДерунун;иликтёвчу;Конкреттуу'Ьбьсктилёрйнедэ:''' ‘ ■
г:•... Сез-енорун,' кёрк0 м адабиятть1 изилдеечу, терйщтируучу
1’илим' -1адабият>таайуу: м й м и ::Айабйят1т а а н у у б у л без ©нору
- ■жвнундегу^жашй1гйлйм. '-0нврчш^арйШгарьш изилдеёчунилим
. ; искусство таануу , ил ими . деп аталса, керкём 1чыгарма;'; анын
-табиятьш, и ч кё-касиётин ^Тёрке^ таануу
- илими; терйштйрет?' А л ;1фйлол6гйялык .'йлймдй'Т бир^тармагы,
экинчиси - 'лингвистика-1же тил- таануу:; дёй-' аталат да’. ‘ тил
женундегу илим: дегендй билдйрет, А л экеенун 'бйригиши, бир
; тутумга; кошулушу экеенун Тед йзйлдёесу тилДйкгкерунуштер.
%:кубулу штар ч;менёйТ сёзТенеру Пмёнен' байланышк’андыг&нда.
л:Бирок адабйятТаануу йенен лингвиёйик^ бирйез
, алдынча илим, анткени алардын изилдеелерунун' максаттары
*1Жана обьектилёри ар башка! Лйнййстйка^тилдегй сездёрдун ар
::турдУУ •керунуштёрун, кубулуштарынУ-башкачаг^Тйтканда',! адам
баласьш/ёз Тра-карым^катнашка ту1иургёнТилдин кёрёмётгуу
кудуретин <уар ■кыл Тилдёрдйн Гесул-ен угуу!’мьшзам-Тёнемдёрйн;
• тарь1х ьшу ажырым-'ёзгёчелуктёруШйзилдёйт,адуйн'е Тлдёрйн'ин
Тилиндеги Ууайырмалардьг тактайту!и'*Адабйят* '*Таануу а°дуйне
элдеринин сез енеруне (керкем адабиятына) тиешелуу жадны
■жоболорду,п‘алардынчТаршьш,"’ улуттук‘уёзгёчейУй'^ун, есуу
закон! Тенё'Щёрин/'гкёп 1турдуу 'гур^форййларга!.'-Тэ/экёндигйн
уйретет. Кантсе да1алардьгбир тутумдагьг йлймге бйрйктиргён
э.жалпьшык тилдик. кубулуштар, Т'ез';енерунун''кёрунущтер^^
т изйлдёё - тескеечулук болуп-эсёптёлет^Ал^^
'■дисциплиналар (дарстар) - катары’ Тсскече” принцип, ьусулдарх|ы
! тутунушат. ~ '• '< 'Т '. " -А* 1 1<*‘
Т уу/'Адабият таануу' ’ - *:сез' :ёнеру •:"жёнундегу - *оозеки жана
жйзма'айабият'женундегу жалпы илййУАл шйадабйятТаанууга
’ кйрйшуу: жалпы' илШ дин:^ёлёментардыку^туру/;^аньг'адабият
'ТаанЬ1ткь1'ч;дёп алдык^ал'адабият таанууга5жол'салат/'бёт'ачар
 4

таризде керкем адабияттын табиятьща тиешелуу эд женокой

эрежелерди, негизги туш ун ^врдуталдай т жана териштирет.
Керкем адабият женундвгу илимге кирууден мурун айрым
негизги тушунуктердун^башыш ача кетуу-ьшайыктуу. Сез айрым
зарыл терминдерден башталганы од.
г : Адабият15термини,.,тущунурУлЖвнунд0:.]"Кыргыз тилинин
тушундурме сёздугунде" ("Мектеп", 1984-жыл, 24-бет) адабият
н1Т?Рж™Ий^мындайчатушундурм1е^ери лет:1 у.д
ь:у.л.;!:'.гЛУл ЖЯзбущул адам баласынын
/^лимий, керкомдук, философиялык ;ж.б.; чыгармаларынын
‘.Г -Х^жадпьджыйын^ыс^ ,г < л

2. Тилдин,;-. .керкём;1 сезсу(каражот .-жардамы- - мене! 1

, ... адабии образдарды тузуучу искусствонун бир т.уру.; ’
‘ ' Буз^етачоркок,'гу^нзундурмо^енимне,,"керкэм адабиятка”
•■^еРи{1‘жлт.:и^Ул нХУ*РУРРУРмРнУ,','.'так Дмёстиги,. -жетишсиздиги
айкьщ.кер>унуп турат'.,^ ' у , гг
/ун и; г (ТИЛуубайлыгы жана■;анын
фмумфунчуззугу.щкьшуу коомдук.турмушту керкем чагылдырган,
Г;1.^ а^йМУНвздврун:.ачкан,дркусство чь1гармаларынын бир/гуру -
< . адабият,балдар,- адабиярыТ.-;;,-деп
/кедхирадреам^ так эм ес).,,;■ у-г упжГжгхо
ь‘,-а,уЗг'уИлимдин;айрым бир.тармагьгже;атайынибир<маселесй /(?)
! ДОКканг. ^)аз:Дыгармалардын;: "жадны
, !;(;^..Ж Ц К Ы В Д сЫ...;;1, г .,, ., р,-лг , ■ : < !.;Т ’ гг'у .. .ГЦ,,!
п-,% ' ич.ЕВул-жерде да.так эместиктер байкальпгтурат,-•. ,-а"илимдн.н
у-айрь!^,бир..тарш десе, туура- болмок), дегенде! 1
... кийинки>? "же!а,атайын,у ,бир умаселеси'',;; делтр,дМ ^уяку ч-,'срз-
\ экшщден.; •"бас£шьт .чыккан”
с к р ы т ы щ ' ч’ерминдин; -)маанисинутарытып!;жатат.
учанткени .оозеки двдармаларды-да адабият тущунугу -камтыйт
•.р
. .эмеспи. ДН.П
•.: Адабият. .. керкем,.- адабият,,;!дегсн /..мааниде-:, илдмий
^дексикангОркй^иши^.кийинки элс.жылдарда•- ;кыргыздарда-20-
жылдардан убашталат. и;©збекгфадабиятьп1Ы1ГхТарщында п,да
*г ус ни., (.керкем гу,адабият. г .деген _ маанисинде
.даршздювду л ^И.Султан ; "Адабият
! дегедрСзмгегандё /уайкынд фактылар вменен
керсетет. "Орто Азия элдеринде мурда бул тушунукру-Гбаез"
н гДе^минЧ/мен^н, аберип у келгендиги,кээде 7 ыр, утурундёгу
' депуйталарын -билебиз;':, -
т Л £ У Л’"^ 'у т А Д ^ Й Т з 5Д ^ ® к тфарсча., ’ "илми адаб",,=(адеп
-Эки сездеп,.турах,да *. керкем/адабият
 п*•;^ч>
■дёген'маанинй билдиргёнин.'белгйлёйт ("Адабият, назариясы”, .7-
’бёт). 'V * ’ .^ 7 , 7 7 7 \ - -V. о ■
: Бир '1катар ..'элдсрдс , ''литература'' (фрапсуз ; созу) . дегсн
туЙ1унук;керкем адабият дЬ;ёнди7бйлд^
деген1тушунуктен келйп чыгат. X IX , кыльшга’ чеййн Россйяда
жШм^кврквй^чолгарМа "поэзия'' деген’- термин менён гбери лип
келгендигибелгилд. . .. гтп-п^ , . ,и.\д .-лг
;с3^х(абия^лтаануу 'гумк1штардык,.иш Табигый
гуманйтардык илймдер, ашян^бирнёгизги
тарамыл*'адабият :’таануу да,"тарыхьйшык н . касиёти’ ..менен
айырмайанат; себеби Ц ' адамзат коом ущ н^^ачкы Гм ю г^инен
ушул:учурга чеййнки керквм ойлом’ анын бас|й>тдш .т^ы ^ы й'
жолун илйктеген, белгилуу иретаёёсазШп“ о т ^ г ш 1лигам» болуп
эсептелет.{ Адабияттаануу, илими д а .башка мимдер сыяктуу .эле
мезгйл ет’ушу мёнен ^ у п -о т
а1йсёзи]йгё<'нёп1здёлген^йлим катары' м езгалдин^щ
улам'такгалатдтолукталат.^. 7 ^7 ' •*;>>,г ;': 7 .-л
7 Бйздин1*;ткёатьЙы "адаби'ят"_ /'тушунугун^керком...'. сез
онеру' катарйи кабьшдай,'“ аны йлйктеочу йлймдшт. .маани-
манызын 'ачууга. аракёт жасоо жана . кыргыз. адабий илйминин
баскан тарыхЬгйбкблун,'^Фео^йяльш'жаяа.’щхактикалы к' жагьша; 1
кнын кальштануу, 'есуп-енугуу' абалыи к ы ск а ч а 'и р т
бблочок-филологдордун окуу китеби' катары сунуш кылуу. болуп
эсептелег, , ‘ >; ' ’ ",С А '-л<. .'/".V <-'Г’о ь п -" ■<
•, н7' ь>';ейотка,5айланган' жол-жобо.•боюнча.’ адабият.,’женундегу -
длим уч'н ёги зптбелум дон турат. 'Алардын дрг бйри„ ез.унч©
изилдее обьектиси бар, бирок ез ара тыгыз!;эриш-аркактагы
илимий белуйдёр бблуп эсёптелет: ’ / г : .................... '
ь * - ■: Адабият ге6р;1ясы свз еиерунуц маць13ьш; ‘'социалдык
табиятын,’ адам коомунунтарыхщ езуне
таандйк форкаларынизилдёйт ^кврквм ‘чыгарманы^^^
принцйптёрйн ‘жана ага баа! беруунун чёнё^ерйн"аныкта^т.у^
илимий негизге таянып, бутун. бир доор^ жана доо^лордун
чыгармачьшйк ‘ т1р'бцессин, •конкрстл’уу. 'адабий . чыга^маларды
уйренуу^^ *а]р^шуу'7тёс^ялык .ж оболорду^ж ара^ ,*АДабият
тёорйясы-‘ 'етквндвгу' ;классйкалык ' адабий“ 1илймдйн салтьш
кенири пайдаланат. Илимий жана эргелташлс г*эмгектёрдй,
мётодблогиялык кврсвтмвлерду жетекчиликке алат.._.‘Азыркы
жанаетквндун 1прогрёа;ивдуу' адабий ^терриялык >жоболорун
еркундетуу менён ар кандай тескёрй коз караштарга, агымдарга,
тёндёхщияларга'кархиьгкелйшпёс ь^ еш ^ ад а^ ^ ар к ьш уу ©рУП-
енугот: 'Адабият'тёбрйясЫ; керком адабиятг’ы н' образдуулугу,
элдуулугу, идеялуулугу. типтуулугу жана башкаларды текшерет,
 б

адабий чыгармалардьш, компоненетерине (м ^м ун .жана„форма,

тема1' жана гидея;сюжет ужанаУ; композиция, поэтйкалык тил)
талдоо жургузет; адабий турлер менен. жанрлар^ адабий :а'гым
‘мёнён !байлтгар,!хкеркем традиция'; менен
’жанычылдык сыяктуушроблемадарды ичине алат,(чечетХ/г
' 1■1“ Ай т Ш й ? okypiaarr бир:^чыгарма 16куп„ чыкса, ; аны ..окуп
, 'отуруп бирде'кубанса; бирде;каигырат, бирде, курве тамырлары
,, ыкчам согуп, денесиркалбырттап, жузунен .ж ф ^ г ^ ь й ^ '^ и л и п
лурса^бирдё'твбе’чачыта кадры чыга^'Кандай
’болгондо''да!чыйыГы^ чыгарманьт'жай^ бир кклыита ртур^п о
длбайсьщ; анткени ‘чыгармада суреттвлгён' окуя,‘ ачылган, адам
'таддырлгфы1* ^Ькууйуну1с'езуне тартыпУ .алат,‘; ‘ "бейтааныш
!та¥нйшкам(Белинский)айланат. ‘ ' ‘ , 1 ‘" ‘''t':* \
и t- ^ ' Окурмандан ошол окуган чыгармасы женунде,сурасац,.ал
.- чыгарманын ':жаккан,:'жё жакпагандыгынк ж а ^
'жаккандыгынйжакпасйкайсьг^
учуй ага адабйят тсорйясы гайа жол ачат, KeMeKî'euıoTVAaaÖHHT
.теориясын билген, аны взу юкуган'; чыгармЙсынан':,таб
;.'ок^рйан - гана у% 1Ырмёда ,‘кандай',чокуя ‘болду, кантип болду,
, окуяга кймдер катыщты; болгбн окуя кандай баяндалган,; ага
жйратаавтордун^мамилеей, кез карашы каУндайдегён^евдуу.жрон
лб'й'ЪурЬолбрго жооп ‘бёре' алат. cvpoora
'Жооп.“ :беруусу,' жё '"кандайУ окуя; болгонун'', айтууеу,У;-ал
дыгарьганын тёмасы менен идеясын сез кылуусу;....... * У.,, У У 'Ş
i Экинчи суроого жооп-беруу. же " окуя кандайча бблгёнун.
кандайчаенуккенун1' айтуу -чыгарманын композициясы менен
. сюжетин’сёз;кылуусур'у“ ;‘,’ч/ ‘ ' ‘ У - 1 , V '
: ' У Учунчу21й^0от_1ж ооп ' беруу, .Уже’ ."окуяга . кймдер
катышканын" айтуу,- чыгарманын .каармандарв! менен адабий
муноздерду W3 Нщуусу;/ ,Д,". ■■■■■,■■■ • • .У ... ,ЧТ,-s;
' ; ' Тертунчу1 суроого' жооп бер_улд_1же "окуянын .' кандай
баяндалгандыгын"'7штуу чыгарманын .тили менен стилйн. сёз
кылуусу; ■’
1■ Бешинчи суроого жодп_рер,уу.-же_^болгон окуяга .карала,
автордун мамилесинТкез^арашьш^ айтуу,- жазуучунутг дуйнену
таанып-туюусу ' Meïieii жеркём чёберщ1иш)^^фз(^ Аргей
болот.' -к . ё "8ГГ,7.7,"ы| ’■

. ’ ’ . Булардын баарьш адабйят ‘ теориясын жете

ошол’ аркьшуу ,ез .мезгилйнин .дёйгээлшдё :езунун^^ эстетакклык
га гымын калыптандырган адам хана жузёгё ашыра алат. Мунсуз
керкем ’ ’ чыгарманын‘ маани-мадызын, ! анын У, кёп ,,. турдуу
кулпурган назик сырларын TyniYiiYyre, башка- биреете жендуу
айтып берууге болбойтУ ' ' ’‘ 7 У -,У. ...У . * У,
 7 _ ^ -*•
■. ТН ЗчГ'ХТ !>, *1 НЫ'р>/;<1 .. - *
Адабият теориясыиын ..шэболору/у,меНен тушунуктеру
адабий енугуунун басып еткен жолу, кылымдар бою тонтолуп
тузулгвн.тарыхый тагдыр менен тыгыз байланышта жаралган, ал
женсуз, тарыхсыз нерсе^эмес. , , • I ' -у,
Адабият.тарыхы.жекс алгаида конкреттуу бир .элдин,,жалпы
алганда ,буткулпддамзаттын .тарыхында ыкеркемы адабиядтын
кандай. .пайда . болгонун,анын ; жаралуу, квнугуу г;жана •;кан'гип
калынтангандыгынын жолу- мененгтааныштырат.Автордунгаты
менен чыгармасы^ сакталгал эц,;алгачкы1>жазуучулар -кимдер,
алардан кандай керкем мурас калгандыгын, алардын. ,/кандай
шартта, кайсы тарыхый 'метгшщетз?^ кимдсрдйн
коз караты, кызыкчылыгы- сакталгандыгынтадабият тарыхы
изилдейт.^ ч *)> м •- гд,. и ч
Адабият тарыхы темендегудей' чен-елчемдер- менен
ажыратылат: хронологиялыкбСэзелки,. орто, жацы жана -азыркы
доор), мейкиндик (бир елкенун, этникалык ,бйр; тектуу бир нече
елкелердун (мне. турктердун, славяндардын -ж.б.), бутун дуйпе
адабиятынын тарыхы) 'болуп каралат,,башкача айтканда, жалпы
адабий есуш тун' тарыхы мезгилдик-мейкиндик чен-елчемге
ылайык талданат. Уш ул .тушунуктерДмезгил-мейкиндик) менен
кошо адабий агымдар, (романтизму.;реализм, тсынчьш реализм
ж.б.), адабий тек-жанрлардын тарыхын-(эпос, роман, драма,
лирика, кошок, армаН; ж.б.), кээ.. биртаири ( суреткерлердин
чыгармачылык ишмердигинин (мис. Шекспир таануу, Толстой
.таануу, "Манас",таануу, .Айтматов .таануу) тарыхын иликтоону
да ез ичине камтыйт. . ■;;••• -и. г
Кайсы гана элдин болбосун, эц оболу оозеки сез онеру
пайда болуп енуго. баштагандыгы, жийинчерээк жазуу-сызуунун
жаралышынан жазма ,.адабияттьш>;, аренага.1 *келиши, анын
енугушунун тарыхый ,татаал,.жолду Дбасып детущ у жалпыга
маалым. Ошону менен бирге,ар бир элдин жашоо тарыхы, анын
басып еткен доорлору, ошого жараша керкем сез енерунуп
: есущ жолу болот; Мына ушуларды да адабият тарыхы уйретет.
., г .Кыргыздын :тац (Каларлык ;ооз'екигадабйятын,(айтпаганда
Да, жалпы турк элдеринин орток мадаиий мурасы катары. V II -
V III кылымдарда жуз керген Енисей-Орхондон табылган-жазма
. чыгармаларды бёлуп керсетууге милдеттуубуз.. '

^щ ^ай.'калпктатовдуу^Ы2>г Д /гы­
.. . ... Кедей юшкты.бай.кылдым. . . .. '
- . Лз'элди К0Н.КЫЛДЫМ. .г:.':'..:
Дурус элге жакшылык КЫЛДЫМ.
Терт бурчтагы калктын ‘
 ■ Баарын бейбит кылдым. -
V; . , ТйТТуу Х<ЫЛДЬШ;.. И:.

• 'Б у л и академик В^Радловдун котормосуиа таянып,1биздин

тилге салынган . байыркы ырдын* '■узундус'у. - ‘Дёмёк; кыргыз
i адабиятынын, ;тарыхынын л башы ушул ташка жазылган
ii эстеликгердеги ; коркём1 мурастар, кошоктор менён ар : кыл
Viтемадагы ырлар,': эпикалык; нукта1жарал гаи алгачкы дастандар,
•ЧДагьгбир мисалга кайрылып керелут- ; а-;нагла-1 " -;i
, -- Еиисей-Орхон эстелйгинен К>чп’егйнге1арналган' тексттен
лузундукиилнл-?: ' идуиитдысни:. Tnu.;--' ны-ижс
•' ' : ' - Ж огорудаКек тедир, •’ • :- 5 ' '
• ■г -■ : Темендёкаранкер жаралгандау
Экоенун арасында адам баласы жаралган....... “ .
' же:1:; :и-'.;";.г,зглу/г '.-u y,-:. : л- .-и:
• - j ' Турк калкынын атак-дадкы, ^ 1 ■.....
- • ■' ©чпосундел, :1 • ■ - ' '
и -'Î-' Агам каганды, ■■ . ; ■ 1 ■t — ’
• ■ : - Энем катынды : ‘ '’ '
Кетерген тедир. - л- - - ,
- : ’ Эл (бийлйгин) берген тедир ,
■' ' ’ Турк калкынын атак-дадкы . - .......
’..... ’ ©чпосундеп,: " : ' "• '■ ■■■
......i •• , (Мени) каган- отургузган оле.• • ...... ........... -

: ■ ‘ : •> Булар жазма эстёликтердин жылнаама санжырасы змее, ез

• доорунун адабий улгусу. , . ^ ыпн-н ы,-:\,.-

• • ' '■ Кыргыз* Курыкахёётуз^татар,' ' ^ ■ ■

• ; ; ...... Кытаитёрабы- баарьгжее эле; , л
*!;i * • '■ ’ •' ‘Агш.каган-Ш рнч6:(я^Бого): ■ ■
и-Дл■;.ы<чн.р:г:,- -Кырк жётй ирет аттанды. - '■ у

‘ Байта турк : элдери • сыяктуу- ; эле; байыркыньш •''бул

зстеликтёрй:’'‘ ' адабий- чыгарманын1' ’■байыркыç-jfутгулеру
' кьфгыздарга : да' -таандык'* 'деп . Ш1сак;;Лкыргыз адабиятынын
■.•" тарыхьгошол^м башталат,' ’ 'Т ■л ‘ İİV
Кыргыз адабиятынын тарыхы ;'ж©нундвгу жептё:“"ХУ1
кылымга таандык "Маджму атут-турк" ("Тарыхтар жыйнагь!")
• ;аттуу'-СайпидиниАжсьшентинйн.ёмгёгйн ■да-уххутпахиыбызлсерек,
•- 'себеби биринчи жолу кыргыз эпосу’"Mai/ac" ушул эмгектен орун
алып, кагаз бетине тушурулген. Азыр ал тарыхый мааниге ээ
факты деп караэшшы зарыл.'“ Ua: •' vu Ду ■ '
 9

к дды^кыргав^адаби^^ четлнкнмезгили
женунде:о:сёз Ч’-болговдо/р бйз'-^йрингаи ‘ кезё^ДЧакгщемик
:В;Радлрвдун кыргыз форлй&6ру?:жана*"^
жазгандары менен:;Ч}Валихановдун'эмгей^ эскетутабыз: Ага
чеййнкисине 5Махмуд Кашкаринин*"Турк1тйлдерйнш’Р
атабай „ кетууге болбойт," 'анткени анда адабият.. илимйне >
•байланыштуу ет'е баалуу алгачкытхикйрлерДар:’ ',.* 1 ,,, д
• • "Сездукте" беш жуз турмвкке жакынэки’ жанатортсаптуу
ырлар,. макал-лакаптар, учкул -:сездё|к м У хён '^ й й ^ ш М р бар.
Булар жалпьг' туркг калктарШа^ДааНдык ' маДаний^ мурастын
булаты катары бааланат,: жазма адабияттынбашаты,;жа1тары
эсептёлёт.- ■’ ■'•‘ УЛ'-'-Ч {
■ Орто кылымдардагы адабий мурасыбыздьхн ириси Жусуп
Баласагьшдьш "К у т :алчубйлйй"дастаны^ бул' жагкнанлезгвче
•орунда турат.г'Т.Сыдь 1кбёкбв ^ бул;;азиз‘кйтегхти "байтам*йгекизи"
деп атайт. Аны Жусуп езу мындайчаэскёрткен:' ! ' -■ 1 ’ •“
Эске тут, бул китепти жазып койгон, . ;,
р Атактуу^ыга^^^ бблгон : л<г- 1
\ а лкузердё" а н Ш л ^ л у п 1ёск0н',жери,’ ‘ ‘ ' '
Жатык тил,учкул сездуу тууган эли/ ■
' *АкьЩ'КайдМ'болсо^'уйо/улук '^голорр,'^* '
■ . Билим кимде бблсо, билйкболоор.. '
л ' • • АкьшьгбЬлсо^пайдасьш’элквйкврер, ’ ’ ’
Билимбилсе,азизтириликёткврёр. - ’’

л . £ Демек, байьфкьшьШбйлимй'кврквм оилоо менен эриш-

аркак- енукквндугу -келтирйлген саптардан дапдаана' керунуп
турат, ! '"Д! .уг;лтлу::дуйутл’ п-ат" ; ’ ".И". " V " к - > - 1
Кыргыз адабиятьг жвнундвгухйлимдйн' чыныгы ёсуп ;-
енугуугг доору; ; совет- ?бийлигинин т“ Жьшдарйнда‘; башталды.
К.Тыныстанов, X. Карасаев, К. Рахматулин, 0 . Жакишё’в,
М .Д огдуровдун20-30-ж ы лдардагы ь'/;гшкалалары ' ~ м е н е н
эмгектеринен 5; кыргыз и совет н адабият- таануусу ;твз;Г: тарыхйн
баштайт.у идг/.и.д; ■и'гЛг.у .ало Дл . .тычзнгоя
!. ; ; з Кыргыз ...оозеки чыгармачылыгы^йакындар?:'-п6эзйясы,
кыргыз совет г:жазуучуларьшыф -ири:1гчыгь1рмаларынЧкамтыг&
окуу г китептери >•:менен ■к окуузткуралд а р ы ’ да Щж андуу1турде
30-жылдардан баштаптузулв баштайт, - :?здгс;;'Дмнд;;.о _
л • /«Ошентип,.’ жыргыз адабиятынын :тарыхынГнегйзинен экй
чоцдооргобелуп'карооготолукнегизбар: ' . л:т гк
. 1: ДСьфгыз адабияты эц ’байыркы доордонЮктябрга чейинки
, ■; мезгидде: ,>Бул -.аралыкты ;эзелки:1дуркл'аДабиятыУ^орто
г :...:^ууа ,,У) г.-. нох;д!:. .0 !:;;он::ийпо <уси‘ ннинлиь:
 кылымдар, адабияты, .жунгар,; доорунан XX,-, кылымдыи
мч4 башына^чеиинки адабият депдоорлощтуруу ьшаиыктуу;ь ;:
, <^ ^ ; - к ^ г^^^овет^адаШшты[ ^ •кыргыз ;совет - адабиятынын
л г;тарыхы,жана.азыркь1 мезгил адабияты дептсароого.болот.';
.‘ у,‘^Кёрцмж анова.. Кыргыз .гсовет,, адабияты 25,..жылда,
-V- 5
^ С.Жигитов,. ., ,20гжылдардагы кыргыз .адабияты,
, Фрунзе;,"Идим", 19.84;'," . у ■ У у‘
■т ’ V Обретение новых традиций,‘ФрУнзс:,."К1лргь1зстанм, 1984;^
;';*У ‘ Жыргый совет '.адабиятынын.дарьисынын /очерки,-Фрунзе,
ы^ьЙг/^ЛИ стае1 ны; ! л'*: пг,\; ы онуо.
5 История кыргызской советской литературы, М .:т"Наука!V

‘.’У У ' К-Кртыкбаев: "Кыргыз совет адабиятынын тарыхы", 19847

.'Г ' *, .Жамаат:;'„.Йьцзгыз,.совет,-, адабиятынын. тарыхы, .Г .том,
, "Й^ими,*'1937*^11 х:4*.”Йл1Йм%
Ч.1990. - , ’ . ‘ У! -

А л эми ©ктебурге чейинки,кыргыз.адабиятынын тарыхы

кепке чейин газетагжурналдык; макаланын дергээлинен жогору
кетеруле албай кел^и...^ г/». -: г , .г.^тУ-л'-Ж
Азыр улуттук, адабйятггын .тарькына;,арналган, эмгектер
жазыла баштады.' \^Цадемик;и АЭркебаевдин . монографиясыи
жана окуу китеби‘;Ч катары ,, жазыла , баштаган;?,; эмгектерди
канааттануу менен белгилееге б о л о т . , , : « укг.т Т!
Байыркы добрдун илими адам баласынын кеп кырдуу ой
.жусуртуусу,,тущунуктеру тлененДирдикте жаралып, ез .енугуусун
гаралащма;ой лабыттарында уланткан.; Конкрет алганда, адабий
тушунуктер, адабий илймдин алгачкы туйулдуктвру адамзаттын
.керкем,;; 5рр Ы1;жугуртуусу у-^меценбА ажырагыс ; гбайланышта
болгрндугуна;сандаган, фактылар менен далиядерди желтирууге'
болот, у,. _0 .дгнтл’ тл:.о'гл1 : '.А' .ь г^а/.ула .асчпг.'э’лны
... т^тдабиятг/таануунун алгачкы.илишний: ту тун у кт еру'! элд йк
ьчыгармалардын, езгече туруно:.кирген .макал-лакаптарда.. арбьш
кездешет. Мунун жену бар, себеби алар калкттын турмуштук
тажрьщбасьщда я сыналганг;чой-корутундулары, :аларда* адам
}ойлррсунун жоп рурдуу,.формаларЫ!бириккен; (синкрет) мунезде
,болгрн..у^аш;кесмек;барг,дил1кесмек жок", :"Билим!-.:Элге, суус-
жерге", "Билимди элден изде, алтынды жерден изде", "Билимдуу
,брлсоцгьрзорсуц,;/билимсиз-лболсон: осолсун,",.:1',Билимдуунун
билими жугат, билимсиздин .чириги, жугат", "Билимдуунун сезу
еткур,,,мерген.чинин.жезу еткур'1.ГКелтирилген; макаляхучкул
ерздерде ко ом турмушундагы билим, аньш .'жашоодогу ролу,
маани-мацызына вте бийик баа берилген. Демек, бул фактылар
 . 11
,...... ... , ,, - г- •■ '•.'"-П7 L îrt.i;» iИк а
илим 'дегендин ©зунчевмур сурушунен кабар жок мезгилде зле
билймдуул ук 1женунд© ' ‘ ' айкын :,, -тушунуктер бо пгондугун
айгинёйепry p a fl' У-• ' *T .V , ,,, :':,Гч
’ 1 л- Адабйй : сын;:- адабйй’':процесске_&андуу? ' ^ргад
оперативдуу:тур/,^ ал ар бир до'орДун _ада0ййипр6дукциясы
жазуучулардьши чыгармкларынй й убагында,^талдро-байкор
жургузётЛ-ез'мё^ ага.баа бррех^керкём
салмагынЯ брдун': ' жалпьшоолбр'; жасалат.
АдёбййгШугууге' 'хаасйр эткен тееде^ им а^ ды ! 9 .,,йдеяшык ;Жаны
уМтулууларДьшЖральш^сущ^
apryÿJ; жйшнанк'сёзму с т а ^ jö e p e f •^Адабйй, рзын
к©рк©м!' пршйсске баа;берууде, ;'т а л ! ^ с ^ к о ^
керёктеёлвру ’?Ш йен' тадайсдрйм, эскё^щату''' аны бк^^
алате'Бул' жагьгаЖ'сьшдын :классикал ык Адгусун^ В.Г.Белинсдии
•ка^п>1рган^'10Ял- ^ ’ ‘ /жт-Лг . б ; l ' h i i . ï i ' ‘■г.
i ; !г Советтик ff адабйй i’ сын. . копУ улуттуу У совет;адабияты ныi i
енугушунде!марксистик; позициядан туру пгкеркем шроцесске баа
беруунун:мЙ1сгы улгусунЖ0рсютту;1н;нз:;и1 й5'лат.ж~; , а? :
■ Кьфгызадабий сыньрсоветхбийлигининсжылдарындал анй
пайда бодуну азыр ,чоц гареиага /чьгсканчулуттук;адабйй хындын
-дещээлине.кетврудду:’ •Д'.йд- илпи/юо . л е т о у емто,уЛ,--;. ,
■i,■,;.;Î : Кыргызг калкында сын, сынчылдыкка байыркы. мезгилден
• бери жогору мааии берилгенг.Сынчылыкты енвр туткан.адамдар
•болгонуЛТрктогулдай 'ырчыболу Толубайдай;сынчы бол"-;, yiëÿii
байыркы / {мурастардын бизгеГ гжеткен:\Ь|улгусу!Д^Шолубаидын
сынчьшык ©нерухбийликтену каардуукжазадан »кучтуулукй<ылат,
кандьшсырайымсьодшкАмененокарад-диеттиктиз жецип'Лчыгат.
Мынкг ушул 1;себептуу,; кыргыздьш.гклассию акыны j А.Осмонов
элдик легенданыннегизинде атактуушТолубай. сынчы" поз.масын
жазып, ага жацы емур серии, элинед артуулан кеткен. Сьшчыяык
©нор кыргыз элиндс байыркы доорлордо эле панда болуп, ал ез
0мурун:аоозеки£турунд©:'©нугууд©н/ баштаганглТурмуштукг.ар
кандай керунуш сынгабголгрндже: сынга. толгонрмес. :Бир керуу
мечен кимдин ,ким;экендйгин ажырата тааныган кыл* сынчыдар
болг.онj ;эл;.-алар ш да •сын; коз: мененукараган,гЛСьшчыньш ,сынар
етугу майрык" накыл сезу ошондой сакталып;калганЛ Л мтз:
: ■: : Кийинчерээк.]сын ,беруу,сы ндан; еткорууЛоозекирэлдик
чыгармаларда жашоосун улантат. Мисал катары элдик ырчылык
енерунд© кецири :тараган •жакшы-, адам; гжакшьц аял,; ж е.жаман
адам менен жаман аял циклинде бизге ч'ейин жеткен сана г, терме
ырларды болуп керсотууго болот. Акындар айтышында да бири-
биринесыноо кецири еиуккоп тург© карет. Гоктогул : менен
Эшмамбеттин;,Эсенаман:менен>Майк©ттун,айтыштарынан.кээде
 £ .?УРЧ. сын^угулса,.,кээде эт^оорутпай .таасир этуучу
;юмор;;;<эер&^
‘текйёлугсдарамёти бааланган, онёркудурети тар^алатшан.ССС
у:, /С ЫЙГЬ[? Г профессионал,, >Г;сыны-,, г С о в е т б и й л и г ш ш н
^™да^йнда.‘ '_йайда тболду, ;гал ез~ енуг,уусун...,жыйырманчь|
Д ю ^ ^ ы н ;';э к и н ч и ' ж а р ы м ы н ^ ,Уш улж ылдардать
тартьш к1дис. сьшчыларды^^^^
•ТЖй^ршёв;^ё:Жа]^
б ^ ы т ! 1^'^жайга 1шарь1 айръщ^.Дйгарма.,же конкрёл},жыйнактар
^ ^ - ДФД1-3ия’ ёпикир/л^рундв, брлго'н^ ,Отузунду ржьшдарда
ь1Н катарыД?!!е с ^ т , . К.Рахматуллйн. ' вт^луу'
ДаДДиттуу^'^билтшдуу жаНы, кучтер.‘,менеш. *тшхукталат.,. Сын
эмгёктёринин, макалаларынын д а , йлимйй--теориялык, •денгээли
жргорулаит. .Орто ,мектептер.,.унунт окуу5, куралдары,. жазылып-
ёдёбият "взунче ; сабак катары атайын окуу программ ал ары
*“>с1,:\st\-j -*^«.-,1..баштайт. Ад^ГГЛИ СЙ’.’.Лтк профсссиопалдык
децгээли да-.аздыр-кептур бийиктеп^;айрым;жалпылаштырылгап
эмгектер жазыла баштайт., МгЕогданова,/ К.Рахматулин,
Ж.Самагаповдор жазган кыргыз: адабияты гженундегу биринчи
керунуктуу эмгек 1943 г жылы Москваданжарыккеретяоо шикн
Кыргыз сыны согуштан кийинки улкылдарда л гезгече;
олуунчулжылдардан ;баштап: ез енугуусунун> жацы ’ баскычына
•кетерулет. нУлутгук •адис■;сынчылардынл чон!тобу: есуш чыгатё
1952:жылы1 Ш анас'У эпосунун .элДуулугу Гженундегу) маседегё
арналган' илимий,'конференция кыргыз адабият-.таануусу -менен
.адабий сынынынеркундешуне ,чоц туртку бергенокуя болот:н;:>
. ■!■ - "Кыргыз адабий сыныусоюздукчадабий сындынубоордош
тулуттардьшжеркем сынынын.тутумундаюсуп '-оёнукту. Албеттё;“
союзд ук ладабий '-1п'рбцесстйнутуткунунд а:: калдьи щеп-:-эсепте е ге
болбош у"Ъшондой' (бо лсо! да" жалпы::совету 'адабиятында: е ку м
сурген >агымр.тенденциялардын'. жагьгмдуу »таасирлсринсн: четте
(калган1 ,эмесг@згече согуш учурунда эвакуацияланып келгешири
адабиятчы Ао окумуштуулардын Кыргызстанда- болу шу ■,ул уттук
.'адабий'илимибиздинраныничинде адабий: сындын;еркундешуне
оорзт:таасирл!эткён.:’ ::М:Богданованьш ч кыргызч^адабиятыиын
тарыхы, В.Жирмунскийдин"Манас’-' эпосун изилдееге кйришуу",
А.Петросян,»Боровков ендуу;'окумуштуулардын; МтАуёзовдун
боордоштук ггидеясынД-с-:сугарь1Лган; и ,,Манас"; г трилотиясы
жвнундегу эмгектери кыргыздын'адабий сынынынеркундешупе
чон роль' ойнёгондугун белгилевге'милдеттуубуз; анткени ушул
агымдын: :ч куусу: пл мененI <\ •М;Б6рбугулов, :: Ш:Уметалиев;
К.Асаналиев, А.Салиев сыяктуу сынчылардын тобу адабий
арепага кслип, жандуу, керкем лроцесске белсенип киришищет’.
 ' _ • мз '

, Адис, у ^рынчылардынгооокатарыныну гл есушу, ;; ■-^алардын •

, профессирцалдык, децгээлинин жогорулашы улуттук адабйяттын
^идеялык-кррдвмдуку сацатЫнынг жогорудап,»- тематикалык^ квп
,-турдууяугунун-]артышына; учоц ; салым >болду.<.■■К;Г: Артыкбаев,.
К.Бобулов, • С.Жигитон, К.Укаев, К.Даутов ендуу' чыгааи
сынчылардын эмгектери; IкыргызN сынынын лнрофессионалдык
девдэзлинсоюздукаренагаалыпчыкты: - • • Г ’ м..-.
• ,; оБулах.гтармактал?жазылганг.адабий 1- сын® багытындагы
.эмгектердинсеайрымдарын ;• белгилее <:зарыл:.т К ’.Асаналиёвдин
"Добр менен г бирге"; (198]),/с1"Керкем бийиктйктер” -!‘(1974),
"Керкем унарк" . (1988),;,гК;Артыкбаевдин1 "Чыгармалар жана
.ойлор'У;;(197,4),•. ''Сын . сапары";к(1979),".Талант;: сыры'" :(1994),-
^М.Бррбугуловдун у...;- "Адабияттагы ; улуттук;: ’ 'б жайа;
интернацноналдык" (1978), >"Адабият ; назариясы." ' {1997), ;
Д.Укаевдин ; "Турмуш жана- ыр", гС:Жигитовдун^''Жаць1чЫлдык
жолунда" (1976),: А-Садыковдун,"Адабий сын айдынында" (1979),
;К.Брбуловдун.г;.г"Адабият,'.жана^бмезгил''; (1973)^ :К;Дау 1'()Вдун
"Жаны чектерге" Д1980),',:"Жаш ’ сынчы"г:(1981),\А'.Зркебаевдт1
;"Азыркы.учур;;Ж.ана; кыргыз: поэзиясы''< :(1980),^ "Малоизученные
страницы истории :дг;;кыргызской у> литературы"®.’0(1999),
.СКармышаковдун "Керкем сез!кучу11’ (1978),'.:А. Токтогуловдун
"Поэзиягармамиле"у,(1975),' Ш:¥металиевдир-у" Акидал"у( 1986),,
КАбдщщабековдун/;- ’'Жазуучу. ^.жанаддадабий: в: сын?Д!<19/9),
6.Сроронрвдун1!"Мезгил;гжана11тала1Х''г (1981): ендуу;,эмгектери;
чсыргыз , сь!иынын{'Iенугуусун' •белрилегенх, эмгектерден .болуп.
эсептеле'Г.-_.иЛ ;;:.п'тхнс!(г;л--тлнп рт:озт:ш г1Н х ' 'д и п ® ,’
,;Кыргыз адабиятынын, анын .адимшхин:, есуп-енугушундб
Н.Айтматовдун чыгармалары гмецен »адабий публицистикалык,
теориялык; багыггагы эмгектеринин мданисй{бщ жеткис'болду.
^1ргь13 ;Гсьи1чьшарьща-г уламб:1"жеми'1т;;тащтап,;/'ттжаныгжаны
теориялык жалпылболорду жасоого, жол ачьшггтургандыгьш
езунче б ^ и леесед д 'щ ет у уС ’лд]; и-дл:.: тад’ОгяхгндадАл:;®® ®
, г;\ А зь1р(,;'евунче.у[!Айтматов. таануу." жлимининблуптелуп,
внугуунун^жацьхгГдббрунбачыты/К^АсаналиевупА^Акматалиев,
Л^Укубаева, К.Йбраимобендуулердун:.жемиштуу ишмердиктери
менен л белгиленет, ®)^аб_ий <Г(сьщ и-да,* -.ущуды тутумдао енугул
жаткандыгы кубаттоочу агым болуп эсептелет. : : _нг:п® .у-у-ут
гАзыркьц , мезщлде-а'кыргыз-т' адабиятчылары /:. менен.
сынчыларьхньш. алдындажайра куруупроцессинеубайланыштуу
орчуцдуу проблемалар турах, ©згече у,< кыргыз г адабиятынын
тарыхына. байланыштуу. бир катар, .маселелерд кайра акароону
талап кылат,-;Молдо КьхлычлМоддо'^Нияз ендуу:.ырчьхлардь1н
чыгармаларына-.у-у калыс (.г;баа;?,; о.беруу, /у азыркьк/. .илимий
 -И ч

;жети1нкендиктерге. таянуу ;менен; теориялык; так дмес, эки ача

;тушунуктерду тактоо ; милдети, кутуп .туратж 0згече*гсаясатка
:жандырыл ып ..жазылган;ссындын.<:•буханку -гкундун> •1талабына
.жарашагкайрадан-^каралып, чыныгы керкемчнаркты! аныктоого
Имезгил жетти. арту-Л ».X ■ .лм!Л /Л ,злг;г;>ЛЛЛ *•' м Л уи -Л Л
:■кд:йл Адабият! таануу,хшиминин:■бул у ч ;бел уму 03 1ара -эриш >-
аркакта гана жашоосу пмумхсунуь себеби тарыхсыУД'-теория,
гтеорияеызсын, сынсыз тарых 'такталышы 1сыйын;.Ошол себептуу
. алар Дирдиктуу тушунуктун>Ладабияг> илиминин ез- ‘ара] карым- -
катнаштагы ажырагыс бел умдору.болуп эсенгелст. •' •• - ГЛ Л ■
•.■и:” ■'Жалпысынан теменку;учурларды.зеке'алууга:туура:келет.
г:Ддабият;илиминитметодологиясьщ эмне тузет деген^ чоц маселе
•ьбар.; •Биздин,-.оюбузча, адамзаттынл керкем ойлом ’женундегу
уилимий - ^теориялык тушунуктеру ■'бёрилгён гэмгектер(-” ад'абйй
>илимдиньметодологиялык;нёгизин тузет, Кыргыз' адабйятынын
дарыхйна,'! чтеориялык лпроблемаларына , арналган' илймйй ::'-
геориялйк;] эмгектер; ■: адабий: •: сы н .ба гы ты н д а' • жазылган
моноррафиялар,! I кыргыз г фольклорйстйкаскна • :байлайыштуу
-жургузулген ;!А" изилдеелер кыргыз • адабий: •. . илиминин
.методологиялыкуюткусу болуп эсептелет. тЛ гн • •. ,,л]т-;
, . • Адабият .таануу : илиминин аталган уЧ!7белугу*' боюнча
,изилдве;д и.ши?Ч'‘учурдун лилимий ' енугушунун ’ -биййсгйгшЦн
.каральгшы;а жана:сбааланышы зарыл:-71'Учурдуй'-. бйййктйгйнен
\еткенга ссарасеп салуу). тарыхиЙ !-'. адабий - изилдёёнун т<енирх1
;жана актуалдуучболушунаальгп'келет. Ретроспёктйвдик (еткёнгё
таянган): адабий иликтоолер гана адабияттын тарыхы менен
.теориясьг проблемаларынын туура чечилишин камсьхз кьтат. 0з
кезепиндер.адабий сьшчщападабиятгЛеорйясы менен" 'адабият
тарыхына гтаянбай луруп :осе '’"албайт, анткени ■' ал зковне
шегизделбей туруп адабий сын-адабият таануунун жалпы тобуна
•кошудбайкалат..'. л-гч л ю / 'опо-н:;.-- : г" ..ж-уж- у м
' Адабиятеориясы менен адабият "тарыхы :учурдун! адабххй
.енугуш/абалын менен 'адабий сын-уаркылууу байланышат. Бул
жагынашадабййхышетеййкемдуугбвлукт,к ^ а р ы ^
езгече .бааланадлОшентип,77адабиятШ Ш уу Нйлйминйн-;б у г уч
белугу ез'арах ажырагыс карьа1:-.катнйй^-болорун:д ^ ь ш а ^ к ё .
ту туу керек. У нг- . нуг Л мч:зч:-;н'оотт‘-^у'уп^П’.н'ЗЧ1.’г.;с
■клмм Адабият п' тааныткычтын * ' текстология' библиография,
историография' :дегенгг;кошумча белумдёру1гб а р А л а р ;адабий
илимдино внугушуйе х кемёку'кёрс0те']тургМ '; зарыл белуктёр
б о л у п с а н а л ы щ а т .л гу л г двт;:т -с:гл т у ■Л Л 7 , -:*п ' :-П‘' *'
■;,■Г|г;и Историография (тарглх жана графия) - конкрёттуу- йлимдин
тарыхы. А л ар .турдуу доордо жаратылган чыгармала'р женундё
 ]5-
тарыхыйI ыраттуулуктД маШйшат;'бёруу5'М^сатын':кёздёйт; !Же
тюнкреттууж ири л чыгарма ■:(М : .-"Манас” «трилогйясы), =‘атактуу
жазуу.чуйун я>емуруУ •жана^-Шгармата1л Ш ;.^ т ^ ]^ ы - "
маалыматты'ьиретке ’ салат! ЕОшентгарлю йвдёв!лишйне к'ёмёк
керсотетд Мисалы; "М анас"'триологиясыйа "арналган ой -
пикирлерди ’ иретке; салат^'кыскача' -^шундурме •берете Кыргыз
адабият илиминде" бул рбагыттагы ••йнйаракеттйн ; солгундугун
белгилебей .коюуга болбойт! 'Ж о к Удегенде' Л. Осмонов,
Т.Сыдыкбеков^лЧдАйтШтовДор -ббюнча тарыхый -маалйматтар
иретке-салына'элек. . . ' с о г ’• !*'*' -л - • х - г,- ’ ' •ч ли,
;; г м { Библиография ; (г р .к и т е п -■жапа графия)' - -ар' турдуу
ныгармалардын, тематикалыкнжана« хрбнЬлогйялБйо т йзмёсйн
тузуул, ишин жузеге ж ашьфат,'- Библиография к и теп б а сы п
чыгаруунунтарыхызмененТбайлайБтгтуууанткени ал басмадан
яыккан схкитептерди-хитематикалыкнж 'жагынаш ' тар1»1хый
ыраттуулукту сактоо менен иретке салып чыгат%:”' ' ‘- ! - ы.спкч:. •:
■!! д Адабият итааныткь1ч гбоюнчал белгилуу-бир эллин , же
айрымвбир жазуучунуй чыгармаларын! авторун, чыккант>кёри11,
жылын, канча>,жолу-,:кайсьитющерде‘ жарык кврх'енун’кёрсётуу
менен тузул от. Библиографиях» ал фавитгик >; Схрон ол б гиялык,
тематикалык жана= жекече принциптергетаяньттузулвтД'.
• . И сдам: •динин у тутунган элдерде орто ?;кыл ымдарда *Дле
библиографиялык) адабият;с енуккен с жанр!'экендигин \тарых
айгинелейт.! Орто; Азия сокумуштууеу ас; -лСанчани;(X II 'кылйш)
езунун,Щыспалар:китеби''1(''Китаб'-'анё'.ансаб") эмгегинде Орто
Азия:; жана:: хТуштук; ;Хуркустан.!: аймагынанс чыккан Г.мусулман
окумуштуулардын,-»диниятчылардьш* ысымдарын ижана- айрым
емурбаяндык, библиографиялык.маалыматтарын бергендргЛ •>'
:т ;Кыргызс-илиминде” чыныгыт;библиографияльжс-жумуш
совет бийлигинин; жылдарында; басма гишинин; жолгсткоголушу
менен башталды. Б.Шамшйевдин "Кыргыз адабият" ; адабият
илимине арнаяганспшэмгекА ссмакалалардьй камтыган
библиографияльпс керсвткуну; й*Ж:Оамагановдун "Советтик
Кыргызстан жазуучулары" (1958, 1962, 1980, 1989) аттуу био-
библиографиялык эмгеги бул тармактагы иштин башталыштары
бряупдсёптелет,С;'Г;:гл дл уь.уу:; лжгдтьЛ/ .тзг.тгдддг:
Гадггй-Удждадг.с илимдин . ^ алдындадс гконкреттуу: . акын-
жадуу.чулардын *емурСчыгармачылыгьг, боюнчазкерсеткучтерду
тузуу милдетитурат.;-"; ыпгдлжпшд ,е..';ефж;-
л *л гт(з Текстология. текст.; женундегу „ илим. ; Анын негизги
рбьеддиси;илимий негиздежврквм тексдти; авторш ргиешеси: жок
кршумчалардан^^бурмалррлордон^бузуп.-жоюулардан.сгазалоо,
ээси .,;.белгисиз';;;тёксттирА двтрруд-чаныктооДп/Текстологияньш
нзегизги максаты - анча-мьшча атрубуциялык, (автордук) •негизге
,дая;дып, дьщыгьд . жр болбосо, чыныгычылыкка ^жакын .текст
Татары :■эсет;елинг жург§н,,тексттен нак,-•туп ;нускалуу; текстти
ачыкл\ фактылар,-илимий: далилдср .менен .ишенй.мдуу ачып
.керсотуу..-Текст тарь1хьщ,:сащ.1Шть1руу<,жолуг;менён изилденет.
. Салыштьгрып текшер^унун натыйжасында иргелген материалды
ьталдор -^ыгараданы^сиде^ <туура;>ту111унуугв.,:жана
тексттйн вз авторун,такторго;алы1хкелетд детой л Пллтолоой
, ; , ... Кыргыз; ,розеки адабиятьшын. материалдары лменен' >эп
ырчыларынын чыгармаларын текстологиялык.изилдее.-кыргыз
■адабият лаануусунун эц актуалдуу маселелеринен,;анткени алар
,дээрлик; кв)до;гурдуулукке,л варианттуулукка; ээ. ,;Ошондуктан
;алардьщ:;7 гдыныш^ :..„.;нуркасын^4г«ианыктоо;-:::: фольклордук
.чыгармалардын жалпы._вариантын.ажыратуу, аларды туура окуп
гтущунуу учуй эле эмес, илимий - теориялык изилдве учун да чоц
мааниге ээ маселелерденл ыд, , -, , х длы лоочл<■;; т т л /утт; ал
л ;; лУш ул багыттачулуу;; акьпг Токтогулдушчьп'армаларьшын
гщакирттери!->•• >.; ; А.Усенбаев : .пенен,у К.Акиевден л жазылын
,алынга11дарын;йТекстологпялык:; жагынаш изилдеенун кыргьв
,адабият,таануусу учун-чоймаанисй баро.’п Л гп л г о д у ; ;лзо л
Текстология.-, кыргыз адабияттаануусунунэд жаш бол уму.
-Анын/кепа. маселелери теориялык : жагынаш активдуу; Уыкчам
колго алынауацек. Бул.баштта алгачкыГгана башталыштар-барй
,Адардын; хбирео»;; >:дулуу,акьш - :Токтогулдун г- чыгармаларын
(тетсртрлогиялык; жашнан а изилдеегей арналганг..гМ.еырдыбаев
,>менену.О.Тургунбаевдин, -эмгеги; д(.".^октогулдун пчыгармаларын
декстологиялык-изилдев: маселелериГ,' Фрунзе:;'"Илим",.' 1975);
К.Кырбащеддйн ;А.Осмоновдун1,чыгармаларбш’'текстологияль1к
(изилдвосучадабиятн таануунунл.гбул бвлумугбоюнча иштелген
длгачкыэмгектердинкатарынадкирет.рл плг: ■ -гги;* ‘ но . ' >
тг.йс в " 1г,;3;я;д глчфчЙГ’ ?;и}:.а г, ши мяIО .и длииллтоо глаз.’.':
М/Я!::.' и,. ЧЫ ГМ Ш Ж АН А БЛТЫ Ш АДАБИЯГИЛИМ И Л ; .
лиг, -. } : V: Ж вН УН Д в МААЛЫМАТ^ Йл л

:,г ;н ,, <.-Дуйнелукигадабият*. илими; нсгизинезг 'бйрдйктуулилим

катары зсептелет. Анткени: квркомт чыгармаХ анын Лмаанй-
мацызы, наркьг мснен баасы дуйнеиун' бардык элдерйнде бирдей
чен-елчем сменен: каралатл: Бирок ладабий; - внугууч гдуйнвнун
баарында, же батыш менен чыгышында бир кылка онуккен .дсп
айтууга бблббйт: Кайеьг бйрвендё эртерээк енугуп,' кайсы бирвв
кечигипл калган учурларын ; дуйне--тарыхы -жактыг биле т.
Зкинчиден;Гжер ;шарыньи1«географйялык, 'улуттук,1социалдьш;
тарыхыйрэтнографиялык- езгвчелуктвруне ьшайык'адабйят да,
 -гг--" ел , *. r u хуканп?*'.. л,<а.у.-*'И'-'.,'г
илим 'да жана жалпы эле* енер, чыгармалары да ,ар л ’урдуу
даражада^’ ен^гу!! ёскендугу t..6cjpç^ra^4jji
ркшоштуктун . ,,',болговдугуна ч,{,. ‘ карабастан,;. ,^{ к.белтилуу
айырмачЬ№1ктардьшсакталышыммюамдуу кёруну щ. . " ,1 .. ..
' Jİ; Дуйнелук "илимдин тарыхында ,адабий, дпшм да^езунчв
орунга *ээ:’ -Жалпысьшан илйм^ин .тарыхында :>Батыш;,адабий
илими, Чы гы ш адабий; илими деп Î беяушхуруу .сайты бар .иБул
белгйлуу!уеЙ чещ егтеографиялык ’ жагынан. Европа, Азия деп
белущтуруугв т у у р а ж е л е т . у ’ * . '■ . .,Х,-
! ‘ ' г' г^ ыгыш ‘1
^ а б и й ,^ш ми биздин замднга чсййнки эн алгачкы
] 5’ - 1О^^иц жьхлдьхгьщан .6aııİTaJibirı, маданият," адабият,енуккён
аймак ^^Батыш'1болгбн1’деп укаралат/., ]Кийш Дорто, .кылымдар
доорунда' Чыгьии .енщунунр,бар^ы^;; т ^ м а е т убрюнча
тушумду^ б о л г о ^ ^ У 'б а д ^ е н е т У ' Ал., эмй ^илим^^женунде ,!сез
бблгондб ‘ да; ’аны ‘ ойздйн 'заманга чёйинкй дбошордонГбаштоо
зарьйг.; ; Бул батшп;-;ж^а^;чыгъщш ' бирдеи ;тиешелуу.,„Ушул
ЖагашанУа^фада/Ушл^^ ©нугуш тарыхы
темё^егудё^^ •- ‘
' Адабий - йлимдйиу ‘ алгачкы-;, тушунуктеру •’Чьхгцштдхн
: алдыдкы--у катардагьЕ.; '.йнсандарьишн , , ар; г,'/гурдуу
: '/-^»айй^арыййа'ёз'внугуусун.баштайт^-обзекитурундо.
2/Адабий ,/илхший-тёориялык ой:пи'кирлер,, алгач
- рурвткерлердин чыгармаларынын'У. езундо ,.,,,бёрилген.
■ ' Мисалы: • . А л ь ;, ( ^Фарабинйн,^Беруншшнк ,Жусул
Бадасагьшдын, : ' Махмуд ..Кашкаринин, , Абдурахман.
• < Ж!шйнйн/Уошр.1ЦойУдле;; кытайлык Конфуцийдйн Джана
} ' ' .. Индия 1-1’менен' 1Дарабдардьш. ,' у луу ,, •,сурвткерлеринин
! / чыгармкларьшда бёрилген. ‘ ‘ ‘ ‘ 1 ’Г ,,
- 3. АдабййуЪ й-пи^ турдуу ', мунездегуг. антология,
’ ‘ мёмуар^1! баяндар ^епдуу; чыгармш1арда,‘;бёрилген.1;,(Бу^
• жагынан ' ’ ехб квп ■■’ эмгектА ^Алипюр' Навои,, Закриддин
' :i Мухаммеда^БабурЛар^жасащк^ .." ^ ‘ У ; . ! Z-
: 4: Чыгыштын: ' адабий-теориялы к'' тущуххугуА ^;атайын
• • ' эмШтёрде, колдонмолордо'' енугет.' Мйсальп Бабурдун
: “ а ''Мухтасар"'сыяктуу эмгектерйн кер'сетууге болот,\Лл'эмй
11г;; 1; X X - кьшымда1/ адабий-теориядык; енугуу'' ©зуну н' бййик
\; баскь|'чшга ^кетврулет/ ' чыныгы доору ' X X
‘ :' ,и1‘'кьишмббаду. ’ »• " ; Х‘, , : •
! Ийимдйн: бардык тармактары боюпча; Батмш илиминин
©нуккендугу 1Г'байыркьг добр менен ойгонуу мезхилине туура
келез;.‘: ' ‘L ^ ..... . . ....
: ; Батыш адабий ^илиминин ' ену^шу^'
белгиленгендей,- Европа материгинде жашаган'элдерДш! .nnnjv'fp
 18

тушунулет. Дуйнелук адабият тарыхында классикалык доор.деп

биздин эрага чеиинки; байыркы Грек, Рим маданйятьшын
вн ук к вн м езги ли ' эсептелет. •' Биздшг; эрага5 чейинки ' адабйй
бнугуунунмекенйТренда менен И г^ и й
,а,^а^ият §оюнча ‘ ©нуккён ‘ доор ‘ деп
у грек,“' жазуучулары^ окумуштуулар'ы., бул
'жаГЬшан;лдуйнелук ишмдин'^алгачкы' пайдубалын '.тузушкён
' ¥ 11Салы: Аристотель езунун "Поэтика" жана "Риторика"..сыяктуу
•эмгектериндёи'\*:’адабият ‘илймине ^ топ
•ЯДегизин туптегви. Алар бугун '1да; рзунун
.^ У . * ? ® -<р'^1исалы,*' адабий чыгарманын турмуш’‘“чындыгын
. ЭП9С>‘. лирика, драма’ деген тектсрге^бвлунушу
таандык/^ Батыщтагы/адабйй'илиЩад
онугуШу кийин,'ойгонуу' ;‘доорунда А б.а.! :ХУП
-бад1тап. Д^утет. •Буй1 .';мезгилдий:?улуу.’ , кдамдары
..Петрарка, . И огай Б ок аччо ' сыяктуу ^италйялык
;гУ ^ исттер ®з доорунда адабий; йлимге чоц; сальш ’кошушат!
Ушундан тартып" Европада йлим; жагынан енугуу да' жолго
м ° ^ Т ; , ; . ¥ иЯ-Я. Ж ЭРУнр "Эрдиктин кучу"; -‘Буало^ "Поэзия
искусствбсу" ^сыяктуу' эмгеггерди! жазышып, , .Двродадагы
маданият менен илимдйн енугушуне чоц с т м кошушкан. А л
эми X V II кьт1ьеда;бать1штьщ' агартуучулары дегёи агьшдагь!
ири инсанда р 1аренага. келет. Алар - Дидро,! ..Лессинг,.'Ш иллер
г--сул^. Да ^илимдин^енугуи^не ©з салымдарьш кошушат
» Р ^ Д ^ ^ ^ ^ . ж а з у у ч у л а р Х У Д П ^ ^ Х ^ ^ ьщ ы м д ьш
.чаР^Я111,?аг'^1. Батьш маданйяты. менен, йлимйнйн ири!,©кулд©ру
катары; баа; жеткйс эмгёк' ейцйрйшет, !Х1Х‘;кьщым' Датыштын
маданйяты менен илимй учун езгёче.Доор катары каралат. Бул.
Х^агилдш! арт1лкчылыгы,т ^,!1(орусйун: Хрёволюциячыл
демократгарьпп.ш . ысымдары^ мёнен;. бЙйланыщтуу Алар -
Чернышевский,^' Й о б р ^ л ю ^ ^ ^ Т ^ ц е н А ^ у л а р д ы н
ичинен алгачкы экеенун эмгегй.ая&ай,.чо^
.В Д ш и я ш ш турат!! Мурдагы
гЭЛДад есушунде!,, брус
Ш ( ДНутуусу^убаа !;я«лжи<Дуболго^
а^кылуу Бдтыштьщ чар тф ап^уш Атуусунун жугумдуу -таасири
бардык у лут) ( элдершш1! . илймйнин ©суп7©нугуусун© . ,тасир
эткендигин , адилеттик 2,учун ' бёлгилев ‘керек. Кыргыз Яадабий
илими. ошол жалпыI . агымлан . четче кя
агымдан.четче ттгян- •э.мес. .Кыргыз
калган- _
илимпоздору ©здерунун шшктоолорундо 'БатыпьЧы 1:ы 1нтын
илимий-техникалык прбцессинин1 алдьщкы." идеяларын Я; ©з
учурунда ©здоштуруи отургандыгы белгилуу. А л процесс азыр да
ёз нугу менен уланьшжатайА;! ' . . . :" ' .
 : <кёрком^БиятпРЕДмщи жлнл мазмуну

г Адабйят ’ -' араб" сезу. Л л эки ' белуктен д у р а т ., ; .

Лдабият бизче - "адён",: "ят" - илим' маапини билдирёт. ' Демёк,
адептуулук .женунде.; илим.чКеркем.^^адабият;; а^ам коомунун
бардык этаёында' адай 5бкласш й' белпш^у бйр билйм биддируу,
’ тарбия беруу максатын кездеген., Ошону мшен адабий чыгарма
: адамдардьш УДушунугЩ, ^бЬлойсж^
бЙ^ф генДШ исалы: /Баиыркы ;доррдо падца" болгон Д'Те
:ыры" :адам'бйасыньш '^ м у ^ в д а г ы : бардык^'жакшшгакт^рра;,
сонундуктарга ээ болууJэмгекке ëaiwaHbiiHTÿy экенд ошол дк
•эмгектана'жШобну кенулдуу кыларын билдирет,;. белгшгуу,бйр
максатты’баян’к ьШ т.11' л ..‘у* У, : .\ \
' ' : '1' ИЛИМ ЖАНА *ИСКУССТВО ‘

■ 1 ■ Жогоруда бёлгилегёндей,-'кеп тармакгуу; коомдук турмун!

керквйьЩ б й я тгы н ^ га р ^ й а зм Щ н тузбестшД ^ajr;йлймдин‘да
нёгизги обьёктисй 1болуп /эсёптелет. . У 1^ л ’ ^жагаманкеркем
адабйяйын1!д а;гилймдйн дйь0бьёкгиси' бйр- коомдук турмуш.
Экйнчйдён,;:Ш1Йм.11Щ|-керкем; ;:адабият?]д а :т ^
изЙлдёе^менен Шамзатка1кызматжьшат. сБул .жагынан :экеёнун
ж Ш ь ш й га Д а р ,а л У Ш л й а р д о ^
орустун улуу );жазуучусу Чернышевскиидйн теменку пикири
езгече майнйгё ээУ''О кум уш туунун^
белгйлуу бйр ‘илим1боюнча’ так маалымат беруу. А л эми керкем
чыгарманын мазмунуокуучулардьш; кыялына ;тасир дтий; ;oib
сезймди пайда; кьшгандьггында. Экйнчидён; илимд^ окугкандай
болсо : ошондой ’ бёрйлётААл >эмй •керкем чыгармада ал ар ар
кййдай-1 :жагдаида жййдуу,.
Бирййчисйн1бардык-эле -адам'Душуне. б ^ эми; керкем
адабйяттьггкйм:болсо'да-тушунушу ;м ^к ун У К ар л Маркс езунун
п(^ с й й )Гэк6н6к^ь1и..сыш;ша- -;Д ёген ^ э^ п ад е ;илим
эмгегйндоУ1’ фактыларД ' сез Кенерунде^.* ар. Дурдуу^^ образдар
cyperf ёлерун ;Гбётмлёге’н :Д А ш у т 'ч байланьш
• "Окумущтуу TynrçjHyWépj •о й -к о р ^
эмимсурёткерл ё р sобразЩ Д; картиналар ; м ш ен.^ й л Адеп
айтканУ Ж и р ок 'Д к еД тец эле бирнерсе^ж енундё ; суилеит.
Бирйнчйсинде •'окумуштуу' ^далилдсйт,': ;ишЬндирет,! суреткср
чагьшдйрат,:’:0браздуу ‘ бйян. кылат. .- Ар бйр;к0нкреттуу..
белгйлуу'.1б й р ' т а р м Ж ! жана; тушундурет. Мисд .
-зоология^-' !:жаныбарлар ' :дуйнесун;'^'ботаника4• " есумду Р
 20
■г VI
дуйнесун, адамдын жан-дуйнесун - психология илимдери
уйрвтет. Бул .жагынан керкем адабияттьш мумкунчулугу айрым
бир жекече илимгё'Караганда кенен экендйгин бёлгйлвеге болот,
\б.а. коркем чыгармада есумдук да, жан-жаныбарлар.да, адам да­
- турмуштун бардык жаты суреттелушу мумкунТ .. ,. , 77опд/‘.
С;ОЛ IГОГ
„У; к в ж в м АДАБИят.идюлогитьт БИРТгру,. ;

^ .\кврквйъ"адаб1щ7к9РМДУ*:-. ттрмущту Учагылдырып,. аньпг

к ы й й ы ^ а т а ы ^ '^ ^ / .б Ь ^ н адам-инсайды' '' чарУ|гараптуу! дчууз
мёнен. элгеУжурткаУ кызмат' кыиат. Хдамзат /коомунун ар бир{
■мсзгилйнйн . .'.езуну1С,У,мупезуне жараша-7 керекто©леру,>
' езгечелукз’еру '^рлотууОщого жараша мамлекеггердин саясаты.
жургузулет, бёйгаш^у‘йдёологиялык багыт ишкё^кйретУ^герде,
кыргыз элинин тарыхына .кайрылсак, анын кылымдар бою
©зунун эркиндиги, квз карандысыздыгы.учун курешуп, ошонун
натыйжасында эл катарьТсакталып калгандыгьш керебуз. X V II -
X V III кылымдар жунгардар, доору,;депаталат, Калмактардын
катуу,';. дабуулу ' ''журуп^урчендеген Уэвдёрди /багындыргандь^ы,
бёлгилуу., О л 1олорду 11.бир©0 кыргыздар болгон. -Ухиуд тарыхый; \
окуя кыргыз!^'ббзекй/.чыгармаларында керири ,чагылдырылган.г
Аньш’.Iттыйжасы, катарыМмайда жанрлардагы, чыгармалараан;
тышкары","Курмайбек^7;"Эр-^^ Мырза"я .
''Ш ырдакбек"^рхщуубаатырдык. дпостордун .жаралгандыгыу
белгаг^-УУкурманбек" менёё./'Жацыл^Мырза"^эпосунгтарыхьш,
эпостбр деп, атбогоУболот. Демек^адабият-ушул жарынан элдйн,
сакралышына^, крмвктвшкендугун,ез ,„улушун-, дошкондугун,
белгилвеУ зар'ьш. Ж е Уболбосо бизУ . Х1;,кылымда Карахандар;
. Умамлекегг^^ ,бййлик} зкургузуудвгу ;еедук-,
ексуетвру.Уарщтан'. б е л ги л у у Г ,^ .суроткер,
катары ,У ,Б^аёашндык 1Л!Жусуп взунун, 'уК у т тт уу б и ли м ";
: ныгащасын жазьи^-адилрпгуууби^
!, акыл У,мёнен,/- эл 7 башкарып,: гДр\.,кандайс^турмуштуК ; .©йдв^
ылдыйлыктг^рды У.каниет,.;кылуу йменен7 >квтеруу.;!;Керектигин
У баяндаган,, ,лошрн уч ун ,Удуйне^-гтарыхьхнда^_г,бул,ь чыгарманы
"Падьшалар 'гахтеби’’ *-же "Башкаруунун-зрежелери'';‘. деп ат
У^©ркв^п^У^Мрманрьшу ,л о о м д у к г0 турмущтагы У орчундуу
пррблемалардьг чагыадырьш,Уадамдар ;таалиму::/гарбия ,бере
тургандыгьпт Газыркыткыргыз, жазуучуларыньш чыгармалары:
ар^ьиг^ла ч ш ^ Ь о ш кер<»тууг§-{.болрт. Мисалы: Я^Айтматов,-
бугун дуйне.элдеринин баарына,бирдёй;таасиргэтип,: мезгилдин
улуу -суреткери .катары бааланыщы аньшчыгармаларында жеке
кщгыЗ;;калкынь1Н.эле, (эмес^ ..жадны; адамзазтьш. жашоосу гучун
 сг
21 •

керектуу^бол'гон'проблема^
б.а. 'адамдшй^адам й б с и ^ с у ;1*' адам 1'.';учун .; жаратылыштын
сакта-аь1игы/‘адамгазыя1 1 келтйрген'курш1;трдынсындалыш ы)
согуштун*азап-тозоктору ж:б. Кыргызстандын" президента
А:Акаев улуУ' "М айас"'' эпосунан жети! осуязтй белуп‘ кврсетед
(анын ичинДе: адамзат: учуй' бардык; керектуу болгон сапаттар'
камтьшат) ;~ жана- аньЙ! мшлекеттин {1идеолбгнясы ^жатарь['
керсвтушу 'Да;тёгун эме'сг Улугтун,; маМёкёттиндидеологй
аны ктоо'-'Й ш и^^айл^^бйр,;чьйрманы белуп'а'лып,.эл^жуиК
тарабынан тузулгвнкёркем адабйймурастарды эске албай'коюу.-'
бери. боягондо; бир :’ Ж актуутуш ун ук.1' /Биздин1' оюбузда,’ !
м ам лекёт1н'; саясаты ■
^менен ' йдеолбгиясыньш'аныет
жалпы эле маданийжана^кёркём уюткулуу тушунуктердун негиз'
боло тургандыШн?эёгентчыгарууга б о л ^ к'еркем’
адабият кобмдуктурмуштун^ кёйжырдуу жагып сурвттее менсн
идеологиялык • кучтуу: жёрунуш -‘ катары ' длге-жургка' кызмат
кылуунун тубелуктуу каражаты болуп эсептёлег.
ж-г .п а \ > " £ ' • шх< I.«:“ / з о
-:г.> гтг!,-: ! ..а ; . ■ деталта : . ’г ' - ' '*•
КОРКОМ АДАБЮ ГГГЫи ТАПТУУЛУГУ, ЭЛДУУЛУГУ ЖАНА ......
‘"/3;:г " Ж М Ш А Д А М М П Ы К М У Н О З У ^ '
ГЛ ПЕ^ШлаЛ; ИНШТдД.Н V- - У. Ы” .-< -•
■• Керквм1внёрдун' ёзгече ’туру эсептелген' кёркём; адабият;
адамзат'!коЬмунун';эн[:алгачкьГ'мезгшщ 'жаралып' (орзёки'
турундё);' ёпугуунун> бугунку/кунгё- чёйинки узак^жолун басты."
Демек,-Уадабйят;;с адаМ - коомунун* ^внугушунуд' ' ■' бардык ;
формацияларын1башынан'таёчйр^^^ бугунку.
кундегу ёнугушке !чеййн<'б.з.ч.°жана -биздйн' доордогу!коомд ук
енугуунун’ бир- туру катары жашап; коомдо надстроикалык
керунуш- катары 'кызмат кыльпг келгендигин белгилее зарыл.^
Адам: баласыи керквм 'ой-сйицдерден,' эстётйкалык1аргЛурдуу'
деёлёттёрден'^ ажыратый“ 1кароого'- болбойтДЛб!а:'^ адамзат',:
коомунун’' алгачкы' общиналык ^Шзпшйндё^'эле/ керкём ёнер
чы гарм алары а ' жа'ралый; ‘ ош ол■'1 'гмёзгилдегй ' ь! ац-ссзйм,
тушунуктердун^^ негизйндё'элге^^^'кызмат жылгай^'Мйсады: оозек
адабияттагй - "Темин ■ыры"' ("Оп майда”) ;байыркы -мёзгйаде э л е '
жаралып, •адамдын -;эмгегин1 жецилдетуу, - алардын аракетине,
коштоо' берии, жашоосуна шандуу мунез кирх йзуу максатын
кездвген. Байыркы.^мезгилдё1"'Ьайда у1болгоД1^чыгарМаларда,:
негизинен,''’ жалпы-;‘ °элдйк * ой-тйлек '• бйлдир'йлйд, жазЬстын.
баарына -бйрдёй; кызмат кылуу' шике5ашкан? Жекё мемчйктин
пайда - болушу жана анын улам ‘ еркундешу менен/ коом экиге '
белунет, б.- а.- бардарлар жана бёчарай'ар’ болуп. Уш ул процесс
 * 22 ! ■'
у 11ам журу хх отуруп, байдар жана кедейлердин жаралыщына,алып{
келет.уДКоомдук Дмывдай,*; 'жйктедуу,. турмуштагы,;,;бардь)К)
» ;ршрнун,-г,бйрй, керкем; .адабият:; болуп.
э& птеде^ ' ‘ '^ютьш.. г^1игунвзгв~. ^етжрндудуне,
карабасгкш, ал жалпы 'элдик; касиетинен - ажырабайт. (Эгерде.
андай ■'бол босо кёрквм, чыгарманын\ емур,.. сурушу {. кыйын,\
бщрндой боксоГ1да‘ эгурмущ^^ -,'сез,; енерунде , жандуул
чагьшдырылат. {рНатыйжада,, г,'!Кедейдин армады", ' "Жетим *
кыздын; ‘ / армады’^'.^J v,"ДьШ кандьтр^а«щынын;;-,1;.кршргу",л
’’Калмергагдин аяльшынг'кошбгу.,,:>"Ахыл Карачач" сыяктуугжев;
: жомоктор, кеп турдуу чыгармалар жаралат;|"Ай караган;суукка';
трдот, бай караган ачтахх^елвт'',ДСарахщыктаН; Карынбайды жёр?
жуткан","' "Кум жыйьшьш даш' болбойт, , кул:^
:•б9лбойтн, ^ о р к ‘ к^щ_ эм^^'^Зкиш ирмес1! ввдуу^макал-лакаптару
: жаралат/Йына^ушул‘ "келтирш1гён, мисалдардан /гаптык-мунвз^
даана ^кёрунугг:турат!' Жогоруда,. белгилегендей, -л адабияттьш. j
жалпы'жуэлдйк мунозу'.’/'баары,',би^ санталу
четинде, жоо бетинде",' "Акыл-баштан, асьит - таштан", "внер
алды - Кызыл тил" сыяктуу чыгармада берилген жалпы элдик
' касиет жетектоочу,: кучкедээ;^Ч^ыгы^адабий^,чьшармаларда
жалпы эадйк'йдея’дайыма^^жецуучу,,жетектврчу мунезге ээ. Бул
ар бир элдин адабиятынын, маданиятынын тарыхынан кврунуп
турат.;©нор чыгармасыньш таг^ыры,, емуру, элдик, турмушту
негйз кьшьхн алый,’/адьш'жоопкерчилит мойнуна, альт, урд-д
адатьш/. каада-^лтьш ^;^лкгм ^0зунЛйбрюдуу^чагылдырышыг
м рн ен \ тф 6 ч эд ^ ^с9^ж е, сапаткаээ.ршугабайланьщзтуу УЛУУ;
инсандар в пор;лыгармаларын,. элге. таандьхк д ед . белгилешкен. •.
Кайсы/^э^инДта^ .^.ким уэхеендиги /■
тарыхый;басыпУвткен ,жолу,. тутунган:жерелгеяеру, гэрежелер и ;
•чх&арниачш^ ©зтече^керкем •, сезi -^Ътаттарынынх
; - .келди. .^’^ сахсм:. д-Карахандар.ч
д оЬ р з^ а гы п(орто>{кшым X" - X II кк.Х:Жусуд.; Баласагындын.,
"Кугху'у^:!б ш п ^ л чадавдырылса, , Х Г У ; Х У ,- '
кыльшдардагы ■БорбЬрдук Алиядатъх турк элдеринингтурму1Х1у,•
тарыхы, .63 ара/ 0% укг 0ксук. карьш-катнад1Ьх:;Б^
наме^'::чьхгарм .сурдтддлот. эми,Х 1Х ж ы ль ^
турмухпу,до 6рдун., ] у щ у г ^адамдарыншх.^тагдырлары л;Моад
Нххяздь1хг‘чы1’армкларында,' ал,, эми, X X кьшьхмдын ,,бащындагы
элдшх дурмушу, М олд о.,Кьщычтын. казалдарында, ал эми X X
кьншмдын корком. ;элеси; Алыкул Осмонов, ^ьш гы з Айтматов „
баштаган.кыргыз^адуу.чуларвщьхн дыгармаларыхада сурвттелуда
кеяген. , Демек,.. кайсы . доордунл;лыгармасьдх;; албайлы: анынл
жашоосу,. сакталышы элдик -йдеялардын,; муде 0 -максаг1'ардынг
 ■ 23 "V *•* '
*■:С 4 -о л-
суреттелушу , менен тузден-туз тутум даш .В .И . Ленин -ору с
жазуучуларьшын' ныгармаларына дайыма' ;Жогрруг^баа ^берген,
езгече Л.Толстойдун чыгармасьщЛ'Ор^^^^
кузгу" ‘ ;дсп эсептёген., "М анас^.'/баш т^^
жаралышы- жана; - жашашы',; ■ ' аларда! Х/элдйк/ ^
керкемдуулуктв !чагьшдырылышьг ‘мёнён^байШТшшат. 'Ошону
менен бирге "Манас'\тршргаясында элди-журтгу;крргоо, адилет
бийлик жургузуу,; душманга‘ карты тура убилуу,; таза,махабат,
бекем достук жана биримдик ,сыяктуу улуу.сапаттардын ез ара
ширелише:; сурёттёлушу'-; бир: а'жагьшан;'- эпостуц ‘ элдуулугун
керсетсе, экинчиден, жалпы адамзатка таандык сапаттарды
дацазалайт.’ ‘ Ж ына5ушундан/келигц керкём адабияттын1жалпы
адамзаттык касйёти аньгкталатДДфу^ чыгарма,-
даанышмансурёткер езунун■' улутунун-д.турмуш '’Дагдырын
суреттее аркылуу'жалпы адамзаттык 'туйундуу' проблемаларды
кетеруп "чыгат ", да, улуттук, чёктёлуулуктен' чыгып,' ‘жалпы
адамзаттык маселелерди, проблемаларды чагылдыруу, суреттее
децгээлинё' кетёрулуп /чыгат!.' Ошол сёбептуу снёмёц1Тёте',' орус
Толстой, ^англичанин3‘Байрон,^{француз _Щекс1шр/-‘;4варлРасул
Гамзатов,1казакАбай;Кунанбаев'менен.та^
А.Осмонов' менен’" Ч . А й т м ^ _'Ч!аанууга'\ээУбрлгрн
суреткёрлер : ' болуп •‘ ' эсептёДет. Аталган' жа'зуучулардьш
чыгарйалары • конкреттуу'-улуттун чегинен" чыгып,' 'жалпы
адамзаттык'"йдеяларды1 кетерушу :менен’ уяштыгД"таандык,
проблемаларды'“ суреттехну менен ' Дуйнелук ' аренага чыгып
кетишкён!!Бйрок’темёнку учурду езунчё белгилее зарыл!‘Кайсы
суреткер болбосун ал езунун улутунун турмушунун/негизинде
ган’а чагылдырьшган улуттук мунез, улуттук психология сезсуз
сакталышы керек. ‘ •... ' ' ■ ' ' , " ' :

51 : АДАБИЯТТЫН КООМДУК ТАРБИЯЛЫК РОЛУ ,г - ' ’ ;

(^Керкем адабият коомдук турмушту ^)чар' тар атуу

сурёттешу' менен ёнер-1чыгармаларынын ‘ башка турлерунен
айырмаланат. Бул:,1жагьшан'.'адабияттын мумкунчулугу, кед.
Анткени ’ ал сездунд'коттин/керемёттуу/‘‘мумкунчулуктерунё
таянуу менен коомдук турмуштун ар кыл жагын кед кырдуу адам
мунвздерундечагылдырыджащоонун, емурдун маани-мацызын
терец • бериши ' менен * айырмаланат. " Керкём/ /адабияттын
турмуштун кеп кырдуу .жагын. суре п ен, кылымдардьш
сыноосунан етуп; 'оозеки/да, жазуу/-да турундеёжашап, элдин
оюндагысын таап, таалим-тарбия“ беруу . жагынан езгече
касиетке ээ'экендиги менен' айырмаланат: Эгердё мынд ай касиети
'болбосо,'‘анда‘ чыгарма. жашабайт. Адабйят коомдук турмуштун
' кШ:ы^ э т а б ь ^ а ^ б о л б о с д а адам баласынакчыныгы тарбия
• катары кызмат кылышы менен айырмаланат.
Ошол себептуу ■ адабиятты улуу адамдар' "Турмуштун/ окуу
китеби" (Чернышевский)ндепатаган.^ ' ' \ . .1,

: //. А Д А Б М Я Ч Ы ГА РМ А

К вРК вМ ЧЫГАРМАНЫНМАЗМУНУЖАНА.ФОРМАСЫ

' Табияттагы "ар бир нерсе, керунуш езуне таандык мазмун

жана; формата'ээ^, болот.'„Ощол.нерсе,' керунуштун ..жашоосу
мазмун менен, фррманын. биригишинён керунёт, нерсенин .бир
жаты' мазмун■■брлЬо,1;экинчи';жагы 'форма, Уалар.,бири:бирисиз
жашай адбайт, б.а. мазмун формата, форма мазмунга етет да.
экее бирйтип бир бутун нерсен'и тузет. Эгерде тактай, ,клёй, ,мык,
сыр бедгилуу.'бйр елчемге салынып, 'бир формата келтирилбесе
столдун болушу мумкун эмес, аталган материалдар бир максатка
жараша,.взунчв!у формата салынганда, келтарилгенде мазмун
керунет, адамбаласы.пайдалана турган буюмга айл’анганда тана
форма мазмунга' мазмун[формата етуп, бутуннерсе жаралатп^
, : ' Ушундай элеройду. табйят ^менен 'коомдук турмуштун
бардык керунуштеруне тиешелуу деп карообуз зарыл, б.а.’ ар
кандай‘ коом, [.феодализм, капитализм, ар кандай коомдук-окуя
(согуш,, тоцкврунт-ж.б.), нерселердин баары ез маз’мунуТмёнен
ф бр м а сы н а ээ.\ . ■'■ ./ [/'\ ... , , - У, У У , '^ '
\ Ошёнтип,' дуйнвдету бардык нерсенин .тышкы керунушу
менен анын ички’ манызы, мазмунун ортосунда ©з ара карым г
катнаш бар, форма мазмундун тышкы керунушу таризде кезге
керунет, ошону^ менен;бирге езу,ошол,мазмундун;ажырагыс бир
1белугу болуп 'кётётУ' мазмун' да конкрёттуу формасыз кезге
керунеалбайт. , . . г ,с . ,
! В'И.Лёниндин аныктамасьГ боюнча , ‘ табигат -.менен
коомдргу г'ф6рма . 'предметтйн жашоо ыгы, У,мазмундун Уйчки
ующашышы, _ал.. .мазмундун .длеменггери ,'бири-бири,/менен
ажырагыс;байл анышып,турат' 'ансыз, мазмун,жашашы мумкун
эмес. Ошентип, мазмун' дегенибиз - белгилуу бир [керунуштун,
к у б у ^ ш т $ 'м а 1^ башкы белгилёрй'аркьщуу тущунук
. У ’ ,..” У.У .кУ’"\УУУ,...У;.УХ
' Мазмун менен форма - бул .[философияньт негизги
категорййарынан/ •Эстетиканын , тарыхында умазмун Тмёнён
форма проблемасы коомдук енугуунун [ ар (башка .дооруйда ар
турдууче каралып; 'ар кыл чечмеленйп кевдйУ Хнын йлимйй
 . негиздс туура; .чечилиши диалектикалык ■. - материалисттик
окуун^н натыйжасында ишке ашты..;/. - .. . д: ■
' . Ушул;--;осжалпы.;1” !>философиялык . эреже. керкем
.чыгармачылыккан да «толук /тиешелу у./Турмуштук; кер унуштер,
, коомдук кубулущтар сыяктуу керкем .чыгарма дашазмун жана
^ форманын бирдигинен жаралат. Керкем. адабияттын материалы
болгон;1ТИЛ,.цсез байлыгылбелгилуу дбирамазмундул беруунун
ё каражатына’ айланганда гана формага кирст, т.а. бир формага
киргенде г , гана , мазмунду , билдирет. Эгер : сездер,.л сез
айкаяыштарьг формага кирбесе,- а л <речь, (кеп) эмесдсез[составы
катары кала берет.-лятлЯмоТ' .йо.лтсТ.лгУлдг/ьзя: м ; 3 я л т л \-
, ; ; .Керкем, огчыгарманын; мазмуну:Лсюжет^л .тутумундагы
- окуяларда, каармандардын . аракеттерилмененл курештерунде
. тузулет, сезим:куулеру. менсн ой толгоолорунда жаралат.Сездун
кудурети ;менеН };турмущтус1кецири ;,суреттее ибоюнча [>адабият
искусствонун,ц.-башка,;; турлерунен-. кескиндд.айырмаланып,
, мазмундун:,берилиши -жагынан да езгечелукке ээ,1;б.а;итуркун
мунездегу,каармандардын турмушун,.иш-аракетишчагылдыруу
,менен (керкем.; гздабият мунездерду,дтузуунун:т,енеруддеп
бекеринен, айтылбаса,' керек) коомдук, кеп кырдуу татаал .жана
бай - мазмундуу: Дерууге../болот; ?гЭгерде1адабий г мунездерсуз,
.,идеялуулуксуз. .керкеН ?,: мазмунду, {е■.берууге .осмумкун : бол со,
тарыхчьшард; жазуучулардЫ;Уалмаштырьш лкоюшуа мумкун .зле,
анткёни алар. , да : эл .• турмушундагы тарых фактьшарын,
; ркуяларын; берет,чалардын/чыгыш' себеби;* максатып ачылат, бул
турмуш керунущтеру, окуялары капдай болсо.да, ошондой.беруу
. дегеН; сез.; А л эми ;адабийхчыгармада турмуш.лындыгы’лкеркем
• образдар аркылуу берилетаэстетикальштаасириосучтуусидеялар
,ачылат. уЩДтрщви-.п.тарыхый окуялары лженундепкеркем
чыгармалар (.'Тац.алдында'^ "Узак:жолГ, ]'Ажал;ордуна'!;ж;б.).да,
илимий, (тарыхый) . -изютдее змгектсри да- бард: алардагы
айырмачылык - . биринчисйнде;г, ;адам,мунездеруд тагдырлары,
алардын аракеттери мснен жашоо тиричилиги, умуттуу курешу
менсн умтулууларын суреттее жана.керкем мазмун тузуу менен
; ачылса, экинчисинде,г_фактьшардьщ;негизинде,кетерулуш, аньш
. чыгыш, себептери, д, максаты,д;ке.терулушту =г уюштуруучулар,
алардын жедилипш ,ж.б. -женунде: илимий; маалымат, берилет.
Демск, ;- адао ий ,. чыгарманын.... мазмуну. анын: . керкемдугу,
образдуулугу менен айырмаланат. я.; я.аа;:. л
■■.. _ Улуу с ы н ч ы . Белинскийдин.л' сезу. менен'.: айтканда,
’ биринчисин п;-баары .г тущунсе,; экинчисин бардыгы ■ лушуне
бербейт, бардыгы окуп да чыкпайт. ............. - ......
 Образдуулук, коркемдук -к ерк ем адабияпа турмушту беруу
жана чагылдыруунун езунче ыгы, ж олу.’Керкем7чыгарманын
5■бул жасиети мунездерде :ацылат; иМунездер болсо7 конкреттуу
.<адабий тек жана жанрларда; тил, сюжет, конфликт, композиция,
дпортрет; :пупейзаж(т аркылуу • тузулет. Ф7Ошентйп, корнем
ь;чыгармадагы башкы;мазмун I-.автор -жузеге'ашырып,- окуучуга
-; жеткирмекчи;:болгон: идея;:’ а л ' эми ’ адабий чыгарманын тили,
:гжанры, мунездер;; сюжет,з композиция; гпейзаяй-жана7башкалар
с ошол идеяны ачуунун формалык керунуштеру болуп эсептелет.*1
'а и. госПоэтикалыкшдеягкеркем-чыгарманьшТкан-жаньша сищш
кетет. Бул женунде Лев Толстой: "Романда эмнедеп айтарымдын
«:баарын/ сез менен- айта?турган болсом; ■бул!романды кайрадан
жазып. чыккан болор :элем.Л'Анткени жазган нерселеримдин
нбардыгында . дилимде барды "чагылдырыш учун "•бир-бирине
' тльшжырдай •' байланышканч ппикирлерди •У бир *- жерге 7■топт'ош
,;максаты,' -зарьшдыгы мага7' жол* керсеткен.7"Бирок 'бул
ипикирл ердин >ар /1' ^бирие сез аркылуу и' *ез унче',! {* ■ажыры м
у чагылдырылса, маанисин :жоготот/;'алардын бирео ' жарымы.
■туташ пикирлсрдин тутумунан ажыратылып адыкса, анын бааеы,
к сапаты темондойг. .Мындай чынжыр, -тутучдун :езу (меиимче)
. пикирлер менен байланышы болсо, бул узелек байланышты сез
.•менен берип: болбойт, аньг 'жалац образдар, мунездёр/ 'куч-
аракеттер, • ал-ахыбалдар жана- башкаларды; создун жардамы
. аркылуу. гана суреттеежана чагылдыруумумкун".2'
: ■' . : Алишср. ’. Навои -турмушт}'н - керкем ' адабйяттагы
■чагылышын;-) берилишин- жацы лжасалгалуу1жийинген 1келйнге
,: окшоипурган. 'Келиндин келий экендигин анын кийген кийимй -
/формасы керсеткендеч эле, еолдаттын да формасы анын'кйм
. пдкендигиннкерсетуттурат-. Ошол7 жасалгасьг менен келйнди,
,.Уформасьг менен гсолдатты-ажырата билебиз, ■тааныйбыз;; кёлйн
• менен солдатты утаанып-’билуу алардын сырткы1керунушунён
. баш галат, б.а; формадан мазмунга барабыз. ;Ушул жердей форма
'укелшг. чыгат/ Формаг -ь мазмундуберуунун •ыгы, кийимй;7бйр
:-бутун -тушунукту ^-билдирип ''турган!У мазмундун •курулушу,
■мацыздынжерунушу. Керкем форма дегенибиз - мазмунду ачЫп
лберуугегу багшталгангг;ж&й^дык-койпозйцияльш>!! лексикалйк-
стилистикалык, ■■' :: : интонациялык-ритмикалык - 7 керкем
каражаттардьш баарыньнг ез ара' конкрет7 байланышынын
ЖЫЙЬШДЫСЫ. ’ ' ап;.Й1ё:..м: тж гаоО
дл Адабий' чыгарманын’ формасы'татаал,;жана кеп кырдуу
керунуш; : езгече анын уч жагын' бвлуа керсетуу ксрек:

' 'ИСултон.' Адабиет назарияси. -Тошкект; Укутивчи. 1980, 153-бет. .

1Л..Толстой ПСС. том 62. - М., 1958, 268- 269-бегтер. ,
 27 '

нчыгарманын г суреттее/) предмета; ифечтик?' структурасьы жана

.ткомпозйциясы, ..башкачагайткандад байыртан бери кеде жаткан
. салт боюнча : биринчи материалды табу у •(предметти/ тандап
алуу), экинчи ошол ■-алынган:: материалды кураштыруу жана
.учунчу а н ы с е з 1аркьшуу.'билдиру.у :зарыл.;Суреттее:: предмета
л дегенде - -жазуучу чагылдыруугаталган ::турмуштук ;окуялар,
..муноздор, алардын. аракеттери, ■мамилеси, - ошондой • эле
;каармандын;;г лирикалык . .каармаидын, баяндоочунуп ■. речи
.:(диалог; г монолог); ,кебете-кепшир; и пейзаж',буюм-теримдердин
. суреттелушун туш унуу керек.-'.КеП' Курулушу . дегенде. жазуучу
тутунган.тилдин.бардык; бай мумукунчулугуш(сез,'гкбркемсез
.;каражаты),! композиция;дегенде;каармандардын ?орун.!Ттартиби
0 менен'доюлушун;.окуялардын-:Ь1рааттуулукта берилишиндглава,
; абзац;),"строфа • жанал жекече .кеп. айкалыштарын • ирети менсп
лколдонр.билууну тушунебуз; ) г.*-'тф... :: : '
• •• •гИлимий;,диалектикам мазмун:-.мсненформаны ажырагыс
бирдикте деп карал,- формата Караганда мазмундун жетектеечу
ролун белгилейт. Ар. кандай. формалык керунунг белгилуу: бир
; (Мазмунду. беруунун-каражаты 'болгондо: ганашаанигезээ 'болот,
езунчо. т.уруп еоз,:соз айкалыштары курулуш' шатериалдары
катары турат,; ал?эми. ал ар; бёлгилу у; бир1ойду (мазмунду)<беру у
;учун:»тиешелуу; грамматикальнс-'стилистикальгк закондорменен
келгёнде гана формата тушет.д-.су.. -л- /'.;>« успл.-хь-гт г.л
Ощол гсебептуугмазмун жетектоечу^деп каралат::-Ал’ эми
, айрым /бирёелер уискусстводогу; мазмунду*1духовный г (диндик)
корунуш деп, (Искусство ■дилдин> кызматчысы; искусстводогу
эстетакалык касиспин алып журуучусу форма дсп карашат; Кул
, туптамырьщан туура: эмесц материалисттик?эстетика искусство
,03 мазмунунун диндик: идеялардан эмес, чындык дурмуштан алат
деп карайт.’Бйр эле тема ар турдууче чечилиши мумкун. -■ о У '- 'I .
: : / Немецтик-;,философ - Кант укеркем-яыгарманын' мазмуну
эстетакалык керунуш эмес; зстетикалуудук формада'деп караган.
.Канттьгн .бул .идеясын,идеалисттерд формалисттер ;ушул кунге
чейин жакташат. г . ; уддэу дгадчшгжжпг с
Албетте, форма мазмунду беруунун ыгы, бирок мазмунсуз.
•форманьш болушу.мумкун эмеслт.-до з , удаут'/..- ы "у
....., -Ар кандай;мазмун)взуне;ылайык форманы'талаплшлат.
Ушуга.окетишкен.;! жазуучу,-. гана дслассикалык чыгармаларды
жаратышы мумкун. гКвркем .чыгарманын формасы дегенде'квп
учурдаф тал, -/же,^ композицияны: гана. -тушунупу’ бир тжактуу
карагандар да- бар. м;; пл; г г. " уж . •\ <.аут" пугуд мд-:жпы;у-;:;-:.
. Кир тил езунче .жеке туруп "таза"-'форманы-'тузе албайт.
Тилдин мазмунду бер^уде ролу чоц, тил форманы тузуунун
 28

каражаттары,ргб.а:,н адабияттагы жмунездерду ■суреттеенун,

* ачуунун1:куралы. ;'Тил'’езунче.';^туруп;; эч^маани - бере-албайт,
ошондуктан тилди мунвздордон, жалпы эле чыгар.манын башка
■ компоненттеринен белуп алЫп’кароого эч мумкун эмес,- .
Адабиятга керкем форма мазмунга эки турдуу таасир этет,
-кээдс мазмундун ачылышын еркундвтвт же: тоскоолдук кылат.
Кээде зеки форма жацы мазмунга кызмат да кылат, бирок мында
.д а :ошол. мазмунду бёруугетылайыкташып; еркундетулуп' кетет.
пвзгече ’ совет>:;//бишшгинин!:ЗОзг-^ЗО"*--; жылдарындад'кыргыз
/адабияты,гвзг040шоэзияда:абал ушундай болгон, жацы ’мазмун
: фольклордук форма аркылуу берилгёндиги;жалпыга белгилуу.Т
■ ; . - Кыргыз -акын-жазуучулары гэлдин •ой-тилегин, ( советтерге,
,ал алып келгён жаиылыктарга карата мамилесин мурдатан келе
>-жаткан -фольклордук .-форма, уыкмалар -аркылуу .•берет баш гад ы.
Улуу Ленин, партия женундогу ырчылардын чыгарма'лары дал
;; ушундай эле л А л : эми гАальк Т окомбаевдин"-1!Ленин! женундогу",
/М;Элебаевдин*!'Зарыгам'.д Сыяктуу. чыгармалары кадимкй-элдйк
-кошокдарман ырларынын мотивинде/ олчейунд© жаралганГ Бул
;абал,)кыргыз адабиятынын' башка жанрларында’далё окум еуруп
: турган.'-гАлбетте,-жацы мазмунду беруу ошол эски форманын:да
.'©ркундетулуп,-,: ;жацыны б ачып ■:бёрууге уЫлайыкташкандыган
:;белгилебей.;Коюугауболбойт.~Демек,‘. форма шассйвдуу'корунуш
змее, ал мазмунду ачуу учун аракетте,;кыймылда болот. Форма
; жагынан болгон изденуу.тынымсыз журуп турган процесс. / <
•. . . Совет; бийлигининыалгачкы/ жылдарында футурйсттер
чыгып,; алар се'згегашыра! бааг.берип/- адабияттын* ебцйалдык
кучун танышат,- жацы сездерду тузуу жолуна биротоло тушуп
кетишет: Алар искусстводо маани да,'мазмун да бблушу мумкун
эмес. "Адабият.ц-лбул .©з-■алдынча ■евздерду тутумдаштыруу
искусствосу",- дешкен. '
. - ; Футуристтер:ац-сезимдуу турд© жацы форманы тузуу учун
курешушкен, реализмге каршы чыгышкан.' ’ ; /лусо* лы ту луд о; :л:
..... ; Буларга каршы:.\-1.Горький "Формализм жвнунде" деген
эмгегин жазыи, реакциялык агым катары аларга-"катуу;’сокку
урган:,.- ■- • л у ;г/у ф б .у д п у м гш л ж г. у н . ”. . ..
- ..... Азыркы. учурда формалисттер : /мазмунду таптакыр
,таштабайт, к©рк©м_ .чыгарма. кандайдыр бир идёялык мазмунду
;.бёришж керек, *,бирок;хбул... реалдуу- Ччындыктьц' адамдарды,
(Жаратылыш .картиналарын, 'нерселерди; суроггво аркылуу эмёс,
учындык гтурмуштан; .четтепр нерсени -;езг©ртуп,' -керунуштврду,
фигураларды бузуп "сурвттврну" талап кылышат, ошону элге
"жагымлуу" жана "таасирдуу" болот деп эсептешет. - А « ;
 29

‘ :' -Г^;^!'1ёгщ^^чк^дапстан, чёттеп,. бурмаланган мазмун ..мазмун

1-; эмес. Керквм Гчыгарманын мазмуну менён" формасы;. (эке© тец
бирдиктуу) зарылчылык. Бул эквенун бирёону ашыра. баалоо,
‘ экинчисинемаанибё{)бёе дскусста феШндетет.
' ' ‘ , Жанр' дф- композиция да, дил да ё.з алдынча; мазмунду .бере
албайт, булардын';'баарьГ;мазмун менён.дпартталышкан/ ошол
' мазмундун езунен келип^чыгат;. . , ' >
" . Белинский'' мазмун.. .менен форманы.,.' биритбиринен
'• ажыратууга мумкун г эмес, ' анткени мазмунсуз, форма,'же
; ^формасыз^'магвмунду^'элёстетуу мумкун эмёстигин эске, алып:
"Мазмунду ' билдиргён . форма . бири-бири; менен . ушуичалык
ажырагыс ..байланышкан, • ошон .'учун 5.форманы ; мазмундан
ажыратууё мазмунду-жбк кьшуу, мазмунду'формадан ажыратуу
- демек, форманы, ойрон кьшуу”,- деген; Дёмёкфкеркем чыгарма
' мазмун менен форманьш.бирдигинен тузулгён бутун^нерсе ‘.аны
мазмун (ифея) жана фбрмаданДтил, композиция, мунез,. сюжет,
' конфот1ет/'‘'пе&аж,'шортрёт).'тзфат' дёп экигё' белуу .масёленйн
мацьпын-^ ачьпг ! тушунуугеу гана',^байланыщат.^ынлыгына
фкелгенде, мындай мазмун жана форма деп белуштуруу. - шарттуу
' турдегу керунуш,.' себебй 'керке'м. учыгармада - берилген ой-
1•пикирди ' (идеяны) ’ женекёй; сездвр.. менен; берууге . болобйт,
чыгарманын мазмунун анын.керкем формасынан ажыратып да
! ;айтынберуунунайласыжо ; ..
; -'•‘•«‘‘•М ^ м ^ '',менен'йф6рМа ажырым ;жашабайт,, алар., дайыма
"бирге", ажырагысДйримдикте болот, б.а. алар бир бутундуктун
‘ ажырагыс ‘эки;;жагы,‘ ощол эк^ бйримдйгй.'га'н’а .бутундукту
-тузвтйвз'мезгшшнде бул тушунукту Гегёль:: "Мазмун '.деген -
; бул: форманын^^ мазмунгфютушу^ форма дегён - бул мазмундун
формата .. фгушу",-;';деп,'У’етфутаамай чечмелсгён. .“А л .'эми
Белинский' ушул эле пикирди андан ары терендетип; "Квркем
чыгармада идея менен форма жан менен .денёдёй ' ажырагыс
1 бйрймдикте, форманы жоготуу' - идеяны,жбккб чыгаруу.. жана
анын тескерисинче..; Жаяган' идея^ эн'ронун формада "йшкё
5 ашпагандай элё укмуштуудай форма жалган идеяны бере албайт-
искуестводогу идея менен форманын ажырагыстыгьшьш маани-
мацызы ушунда; Форма мазмунду1 . берип жатса,;' алар ажырагыс
бирймдикте1болот, демек, -форманы мазмундан ажыратуу, -
■мазмунду жокко 'чыгаруу,.’ ' ^ 1^йсин«е'£м^мунду..' ’ .формадан
ажыратуу форманы;талкалоо деген болот'"- деп .жазат. Демек
мазмун- менён форманын ' бирймдиги*-;
бутундугун ' тузет; т.а.5 к в р к ем д уу лук м ен ен 1идеялуулуктун
биримдиги адабий чыгарманын зарыл шарты. " ‘
' ■■■■ ; . ■
 Кандай гана чыгарманы албайлы т,ал турмуш элестеринин;
“ бир бутун к е р у н у ш у Л ж е кандавдыр, бир
сези.мдип,' ой ' толгоонун бутундугунбилдирет.Ушуга
:'°байланыштуу Белинский ‘ адабий'чыгар^ !бйр-дуй'не
Д1,е ё 'ё с е п ^ чь1гарманьщ'©зунч©лугу,'бутундугу ч
""^кичинелий ал; мейли эпопеябьй^мейлиТоктогулдун
'г'"Ёеш камай" аттуу ырыбы - баары бир бутундук катары кёрунуш
^болот.-.Бул.женунде^ез'мезгилинде Гегсль да:езунун’ ',''Эстетйка
" _боюнча ;'ле1щиясЕ1нда’’1' драмалык чыгармага ' байланыштуу
У 'окуялар,'' суреттеелер, 'кырдаалдар, адамдар, ойлор," кыял
у 'чабыттары ‘ -; баары (ё з ' 1йра карым-катнашта келип,; керкём
^'чыгарманын ички бйримдигйн тузуп турарын белгилсгеё: , .',
. 4д-^' Л.Н.Толстой 1876-жылы Сграховго жазган катында "Анна
Каренина": романын .жазуудагы'-тажрыйбасьша' таянып, керкём
' чыгарманын биримдигй ' жёнунде мындай деген ' пикирдй
айткан:"Мен г эмнсни ' жазсам, . ошонун“ - баарында ойлордун
жыйындысы,у алардын ез ара байланышынын 'зарьшдыгы мени
1 жетектеп .алат. Ош ол..жалпы тизмектешкён' ойлордун‘ бир'ёену
^ бвлуп^алуу' ёте коркунучтуу. А л ойлордун :тизмеги кьшлдан
чыгадьшган эмсс, алардын негйзйнде:башка <нерсё жатат,’ аньг сез
" менен ■гана' берууге' болбошу аиы. сез' аркылуу,1тузгён 'обрайдар
’Д (мунёздер); 'окуяларА'ойлор менен'. беруугё ' б о л о т , у ' Д е м Ь к
■учыгармада чагьшдырылган' ойлордун жыйьшдысьхн ,;бирдйктуу
гбутундук катары гана кароо керек, ансыз,болбой5тургандыгын
',’улуу жазуучу атайыэскертет. - ’ .Г ’ V' ' .
• 1/ А р у к ^ а й "к е р к е м ^ 1гармадагь1 ар ‘бир сез, деталь,^'адам
мунездеруАкандайдыр -кайталангыс. жацы мазмунду ‘бйлдйруу
,, максатын- к ё зд е й т ,'.а н с ы р ^ '•пафосу . ойдогудай
У чыкпай' калат., ‘ Чыгармада кандайдыру-ашыкча ' керунуштун
болушу, жегбйр;'нерсенин жетишпей'калышы анын баалуулугун,
коркемдуккасиётйн темендететУ У ' ' ; ' ' ' ’ ", . .
' Д алш га‘ £’.6 ^ ^ ^ у ’ а л ь т ,. ..андагы.. ."ойлордун
'чырмалып келйшин" (Л .Т 6лсто 11).карап кёрелу. , :
_ ^ 'Ч.АЙтаатрвда^ мугалйм". ‘ пбвестйвде’ совет
бийлигинйну' ^адгачкы '*• ^жьщдар^^агьг“ ^Ткоош ^со^алдсм к,
_нрапалык прёблемалар;' таптык кагьшыштар/адамдын^йнсандык
сапатынын.'‘:калыптанышы,1 .'соцйалйсттик А'ж ацьг коомдун
адамынын йнсандык_ тарыхьг' сыяктуу орчундуу .проблемалар
суреттелет. 1Повесттеги ' гбардык Vдеталь, , 'гокуялар, адам
мунездерунун кагылышчары жогоруда аталгап турму'штук
' проблемаларды суреттёге, ага карата мамиле билдирип, баа
беруугё баш ийдирилген. •. ' , " ' дУ;
 . .. Ушул жсрдс керкем ныгарманын мазмунунун формага,
формасынын мазмунга; отушун': жана;, мазмундун . форманын
ролунда,.форманын мазмундун.'ролунда келиши чыныгы закон
ченемдуулук экеидигии ачыпалуу.керек. : ' ' л . ’ к/. ;■/
v ; ;-',;Мазмундунг форматкутетушу;д адабийл*.каармандардын
ачылышьшда-ишке ашат; /Жазуучунун идсялык .*максаты адам
турмушунун шконкреттуу: чагылдырылышындазе/ачЫк ьбблот.
Мисалы:; ^Манас'спэпосундагыг:Манас,с Семетей,чКаныкёй -жана
,кырк, чоронунч образдары; аркылуу :кыргыз.-калкынын' еткен
замандагь1.;зкджашоо-турмушу,'•■/а -каада-салтьц' .г.-урп-адаты,
гсографиясы,- Ата. Журтту коргоо учунжургузген /эрдик курешу
менен ;;хтааныщабыз.1:АЧ;Айтматовдуш 1 "СаманчБшын "ж олу"
повестиндегиЭ Толгонай, дхАлхимандьш дсобразьдЧ; : согуш
жылдарындагы. элибиздин /каарман. эмгегин,; бапгкы - адамдык
сапатын,- граждандыкг милдетин, адамдын ар' кандайсо'орчулукту
кебелбейкетерген. улуушнсан экендигин/таасьш, керсетуп турах.
; /Ошентип, /керкем Vчыгармадагы шунез я - гмазмун ; менен
форманын,. бирймдигин =аныктагандайкынндалилдердин бири,
мазмундун болушунун.башкыкритериясы болуп калды. ‘ j
;,/; Мунездер .бул :жсрде мазмунга карата формалык керунуш
болуп ,турат,аны/керкем ныгарманын:тилине байланыштырьш
караганыбызда мунез мазмундук /керунуш болуп калах,ссбеби
адабий; чыгармада. мунез -тил таркьщуу .т.узулет,ожана! ачьшат,
ошентипд эми; мунездер..мазмундунгролун,чал эми1тил-.мунезгё
карата.;форманын ролун; ойноп /калах. Ушул 'эле ойду керкем
чыгарманын .башка компоненттерйне:йайл аныштуу' да /айтууга
болот.; Алсак,. сюжет, да,/ керкем чь1гарма>дас/турмушту-керкем
чагылдыруунунг/каражатыдчфррмасы/д/Бул к дагтил'Раркылуу
гузулот. Дсмск, бул жсрдс'да хил формалык керунуш, себсби тил
бул жерде да сюжеттин манызын ачышы зарыл.Юшентип керкем
чыгарма учун мазмундун формага етушу жана форманын мазмун
менен биригиши мунездуу. керунуш,/башкача айтканда,'керкем
чыгарма да жандуу. дене, дене жансыз жашай албагандай эле, жан
да денесиз :езун керсете албайт.- Ошол /жандуу. организмдин -ар
бир белукчесу биригип келии жалиы бир бутунду тузуп турах,
мазмун; (жан);- бар /учун дене/ жаналанын бардык /белуктеру; ез
жашоосун улантатукезге .керунуп турат/. б- ч а;: -у . •
:,: д- Керкем ;;адабия1тгагы г: мазмун!.’менен-! форма » .женундегу
маселе;ар бир -элдин адабиятынын •есуш i жолу п; тарыхьт менен
терец карым-катнашта/ганажаралышы /зарыл- шарт: ‘Экинчиден,
мазмун.жана форма,-женундегу/маселени сез енерунун оозёки
жана 'ггжазууЖтурунде есуп-еркундешу / менен да / тыгыз
байланыштагкароо.керек.’ Бул маселе конкрет адабий доорго,
 132

жекече фчыгармачылык тагдырга, ыжекёл лыгармагаАбайкбо:

жургуз'уу, талдоо;аркылуу шике ашуусу зарыл. ьглнкагл/гу'ф:'
ноши: Керкем-чыгармадагьхмазмунжана форма маселесй-ар бир
элдин адабиятынын тарыхында ар.башкача :енугуп;келгендиги
бслгилуу. Ошондуктан конкреттуу элдин, улуттуныадабияты ••
женунде. сез болгондо, -ошол эл тарыхы менен,' ошол эл жараткан
керкем дуйнесунун , тарыхыдменен*тыгьгз байланышта кароо
зарыл:; Мисалы: кыргыз'эли турктердун байыркы тайпаларынын
бири, экендиги;.белгилуу, ал тарыхый енутуунуи 'езунче жолун с
басьш етет. Ошого,-жараша анын керкем мураеы тузулген.
Азыркы, турк "элдсришш: ичинен •оозеки ; чыгармалары, анын
ичинен эпикалык. дастандар. айрыкча' енуккен эл (академик
В.Радлов) а; катары ;кыргыз^. эли эсептелёт. Ошол :-оозеки; .
чыгармалар эл'.учун .ете актуалдуу мазмунда жаралып^езуне ■
жараша:.форма; тапкандыгынезгече тбелгилееге. болот, муну
кыргыздын„ кеп11тармактуу ;:эпосторунан; (байкоЬ:ожыйын;1эмес.: .
Мисалы: : "Манас" : трилогиясы, "Курманбек" джана ;л"Жаныл
Мырзафтарыхый.эпостору, "Олжобай менен,’Кишймжан"Джана. >
"Кедсйкаи" тур.мушгук дастандары :даана керсетуп турах, алар .
элибиздин; тарыхы, менен.тыгыз карым-кагнаш га. пайда болуп
енуккен,;ошол учуй алар бугун да элибиз менен кошо;жашап, .
анынмудее-тилектерин л чагылдырып, елбес-ечпес:; мураска
айланып,;отурат.,; Бул мазмун, менен - форманын збирдйгинин'
натыйжасы. Мезгилдин:етуп, доордун алга жылышы менен коом
турмушундагы бардык башка пкерунуштер сыяктуу эле сез
енерунун’г; чыгармаларынал байланыштуу :;да пенугуу процесси
. журет,.андай болгондон кийин мазмун менен формата тиешелуу ‘
да есуугеркундее, жылыш.боло тургандыгы бештен белгилуу::а-л.
, >, ■ Жаны *мазмун .езуне^ъглайыклл^орманы 'издеп Гтабышын“-
коом дурмушундагы .экономикалык-социалдык, ■ малапий
енугуунун;;конкретн учурларьг г:менен) дыгызикарым-катнашта
кароо,;зарыл:;;20:30: ,жьщдардагы; мезгил,уошол *жылдардагы
турмушка кирген жадьшыктар, умтулуулар жацы ой-пикирлер'ди;
керкем а: ойломдун ц\жацьнжацы д чабыттарынл жаратыи, >-■жаш ■
таланттарды ошого сжараша'ун: кошууга аргасыз кылып -жатты|
бирок, ошол жацыча ой :Жоруулар,:- кецул куулеру "езуне бап
келген форманы таба албай” :(Плеханов) ; жатты.д Бул ’.мыйзам
ченемдуулук=;; кыргыз д адабиятыныналарыхынын малгачкы он ,
жылдыктарында андан .башкача:болушу кыйын эле, •экинчиден,
жаш^таланттардын жимисш канчалык/каалабасын, жан-далбас
урбасын, андан башкача .болушу,гмумкун-. эмес5эле, •алт-учун '
белгилуу- убакыт, . чыгармачыл •.нтажрыйба.--.- топтоо-
профессионалдык'.билим ендуу факторлор болуш керек'бблчур ло
, /л-пгАзыр']Кь 1ргызстан?ез^эгемёндуулугуне ээ’ болупфмурдагы
.жорук-жосундар] 7Уэреже-жолдордун и быт-чыты'{' чы гьт * .турган
учурда да^у'енер'-чыгармалары-туш болуп’ жаткан майшкатфцал
,ушул мазмун; менён' фбрманын вз ара карым-йатнашында болуп
жатканынжашыруугаболбойт.-' ■" . • •• ■- !

• - , • ЧЫГАРМАНЫН ТЕМАСЫ- , !

: Керкем-чыгарманын^мазмунунун башкы'компонёнтинйн
•бири -) чыгарманьш^емасы; Ошон учуй чыгарманььталдоб анын
тематикалык; негйзйн, мацызын -жана:-ёзгечелугун аньштоодон
башталат<^уБйз11гадабий''Уформаны:Т1' шарттуу'' турде^тайрым
компоненттёрге ЛажыратьшЛкарагандай,' керкем; мазмунду да
айрым ( белуктёрге; белуп 7каро6''мумкун/'Мазмундун'Ъшондой
:жеке керунуштёрунун бири - чыгарманын темасы:'1 •: ' . ; '
г : Темаг:(грекУ сезу;абйзче персе, предмет) чыгарманын
предмета (К.Юдахин).^ Тема I- эдабйй. чыгармага нёгиз кылып
алынган коом турмушунун проблемасы, жазуучу ез -максатына
ылайык иргеп алган негизги: маселе, турмуш керупушунун бйр
жагы;>1а'й;.н; • • ' '-1“ ? л ' • '• * * ’ * •*
: Керкем чыгарманьдачагьшдыруу'обьектией, предмета бай
жанаУжеп;^турдуу:'УадамУатурмушунунак 0рунуштвру^;;жан-
жаныбарлар Г- дуй несу,': маданий )жана :::коом - турмушунун
окуялары; укмуштуу-фантастикаЖ1к 5жандара';жана кёрунуштёр
(де 0 таерйлер,л, сьшкьфдуу ^'жан-жаныбарлар;:1 турмушта ^'кёзге
кврунбогон кудай,' пайгамбарлар)' да' адйбий чыгармага 'предмет
боло беретГ-"Эр Тоштук'^эпосундагы адам кучуне кардма-каршы
турган дее', ажыдаар,'желмогуз кёмпир сЫяктууЛабйгайын кара
кучтеру менен* жер астындагы турмуш Ж0нундёгу! маалыматтар
байыркы '»мезгилдердеги пл-элдин ! фац-сезймйн,''1Л тушунугун
чагылдырган л поэманын >” негизги • проблемаларынан ; болгон.
Эпостун тематикалык езегун-’элдин, элдик баатыр Тоштуктун
адамзаттын гжашоосу -учунг ар ?кандай фадаттан; тьшг кучтёрг©
карты ^жургузген"курёшу "тузуп туратл Ч^Айтматовдун "Эрте
келген турналар" •:повестинде* согуш учурундагы-катаал^’турмуш
жагдайында-'еспурумдврдун гэртелеп- жётилиши, !•.алардынг чон
адамдардай эл-журт алдындагы жоопкерчилигин эрге сёзип, ан,-
сезимдуу- ф турмуш тук-курёш к©- активдуу-: ’катышуусунун
чагылдырылышытювесгпш башкы темасын тузуи жатат. Демек,
кврквм 1 шыгарм^ньш:' турмуштуй: обьктией, 'негизги *предмета
болуп адамзаттын турмушу,' анын коомдук - соцйалдык
маселелери эсептелет. Адам муноздору, анын турмуштук жана
соцйалдык , жагынан кимдигинин;;ьманызьш- ачуу искусство
 мыгармаларьщын•милдети; экендиги байыртан .бери:, белгилуу.
-.-гАдабий ^^чыгармада.г-ддам: мунезунун; ‘ социалдык;о,типтери,
адамдардаН' тьгшкары жан ■■ жаныбарлар. .(Аккула, Гулсарат,
-Чабдар, Муму, .Ташчцйнар), есумдуктер -дуйнесу (кош Терек,
■ К01ч. чынар),. буюм-теримдер (туурдуктары, жыртылган; боЗйуй,
ЭС1®!-.. кап) кецири суреттелет, алар керкем
чыгармада . кетерулген • проблеманы • "кабыргасынан коюуда",
мунезду терец.ачууда чоц керкем каражат болуп кызмат етейт.
Далп ощолордунд;баары, у деги; керкем : чыгармада суреттееге
- алынгаи ,мыдыр,,эткендин, баарьцв адам мунезун,- адамдыктын
ажарыдг; ачууга ?баш-ийдйрилет,- ошого кызмат •кылат.-нМына
ошол себептен керкем чыгарманын темасы - бул адам, анын кеп
кырдуутурмушу^социалдыкумтулууларымененкурешу.^^^.п.'о/г'
■ , Албетсе,гбул ддабийпроцесс коомдук енугуунун ар кайсы
доорунда . ошрл ,,;Мезгш1дин чац-- -, сезиминин,п;тушунугунун
мумкунчулугунде,,! :децгээлинде Лчагылдырылып т отурду. Бул
болсо адам мунездерун ачуу >дай'ыма тарыхый, шарт, коомдук
турмуштун., конкреттуу : учуруна - байланышары : >,,■менен ^
тушундурулет. А • . ■• .. г ,;г\ Л
. , Тээ байыркы мЬзгилдерден бери адабий чыгарманын
бутундугун чыгарманын- каарманына байланыштырып карай
келишкен. Жеке Геркулеске байланышкан бир нече ацгемелердин
бири-бирине окшошпой,; ар башка чыгарма болорун-керсетуп
-ОДОстртель; чыгарманын-:чбутундугунтжалгыз башкы жаарман
туз бей тургандыгын керсетет; М. Лермонтов - Печоринди
. "Биздин замандын каарманы",1"Княгиня;:Личовская" деген эки
.чыгармасьшда берет, бирок- алар. экее ,эки башка -чыгарма
Ж.Бекенбаевдин бирдей наамдагы !'Алтын кыз" поэма, драмасы
;.¥?ленд .т'Ажал. менен, <АргНамыс'V -поэмасында Жапар ■негизш-
^РР¥^й.-Ушугажарап дкындын-эки-поэма,- бир драмасын-бир
.чыгарма деп кароого болбойт. -Же болбосо, жалгыз '.'Манастагы'' .
,: онД°гон каармаидардын катышуусуна :,таянып, л ал : эпостун :
ч бирдиктуу- бутуи чыгарма экендигинс- шек- келтире албайсыц. .1
: Д смек» чыгарманын; бутундугун - каармаидардын :-саны .эмес, .
, чы га рм ада ко юл га н, суреттееге алынган коомдук .турмуштун '
• ;!пррблемасып (тема) л тузет. Ущ ул --проблемау,(тема)дбелгилуу
максатка. .(идеяга)., байланышат. - Мына-: ушундан - чыгарманын
: ломатикалык-идеялык бирдиги келип чыгат. Л .Тимофеев -тема /
... идеяньг .терендетет, гидея теманылеркундетет'\1 дейт- Тема
: менен идея жазуучунун турмуш нындыгына бирдей мамилесинин
эки жаты экендиги .ушундан -айкын керунет.;.Ошол себепгуу

Тимофеев Л. Основы теории литературы;-М.‘ «Просвещение»,Л 963!/‘ У' :■

 -3 5

s; М;Горький:"Тема -бул;’авторд|н тажрьшбасы менен турмушУнан

жараль1пржазуучугаань1Ъбраздардачагь 1лдь1руугатурткуберип
тура турган, али ж'арйкка чыгаэлёк идея",' - деп айтат. ■ ■ ;
н-ч^чг''г:Тема-экймаанидеколдону^ ___*
.1. 'Тема - жазуучу шыгармада'"'суреттеген , коомдук
турмуштун* •1керунуштеру, =турмуш £г: окумары% Падышалык
'колониализм Ф менен * жёргйликтуу Тэзуугё ; каршы дыккан
эшгекчйлердйн' 1 9 уод _учуй болгон
. курешу кыргьЪ жазуучуларьшын ондог0н!-чьр^маларынаЛН|12_^
v берди. СА;Т0комбаёвдин "Тад алдында", (ГМ.Элебаевдин ; ”Узак
; жол" ’ романдары, Ж.Турусбековдун "Ажал ■;ордуна' драмасй,
; АДоктомушевдйнй'Какша'алдан'ка'й'Т^
>.Эл" поэмалары; сыяктуу чыгармалар -кыргыз элинин ’ турмушу
менен ^курёшун11! 9 Гб-жылдагьН'окуяга1 байМныштуу суреттеп
: беруугё”*,*арналдьй-**Уш ул эле иикйрди’ Совет бийлигинин
'(жьшдарындагы аявд&р'-'-азатть^ эмгек, ^ Улуу .,Ата
Мекендий шогуш ■учурундагы^эрдик' окуяларына -байланышкап
; темада жазылган чыгармалар жонунде да айтса болот.
Тема кёркём" чыгарма" ‘менен коомдук ; турмушту бири-
бирине’: .байлажпл,г а р у ^ ^ ‘;ыкмасы: ’ ••Ошол^'себёптуу адабий
чыгарманын- темасынын- ачылышында искусствоиун турмуш
: чындыгына эстетикалык мамилёсй бёрйлет деп айтабь13.^ ....
- ' 2; Тема*’- адабийл чыгаршнын^-нё1тай алынган
коомдук турмуш прёблемасы. Теманы ушундайча тушунуу туура
болмокчу, анткенй чыгарманын -темасы проблема -катары аньш
■идеясында альщатг Ошол сёбёггген '-'Ажал ордуна' драмасынын
проблемасъг (темасы) Искёндёр, Бёктур баштаган; эмгекчи элдин
' жашоо учун,-1а д й л е т т и к у ж у р г у з г е н курешу ‘деп
;тушунебуз. ДемекУ чыгарманын'темасын турмуш матерйалдары
менен бирдсй тушунууго', алмаштырууга болбойт. Тема; ошол
турмуш* окуяларын сурвттёёдон чыга турган натыйжага, идеяга
Дайланышат;г ‘ аньг.чыгармага талдоо беруу аркылуу рана
тушунуугё* болот. ’ ' ' ‘ . ,
- Л'- тБир "катар 1чыгармаларда проблема анын наамында эле
берилип калат. Мисалга орус аДабйятынан И.Гончаровдун "Ким
■айыптуу", ■ -В.Чернышевскийдин- "Эмне.‘ ‘ у кылуу керек ,
М .Шолоховдун;" Адамдынтагдыры";1Л .Т олстойдун' "Пейилдии
^онолушу",У Н.Островркийдин " ’Болот кантйп -курчуду"/ кыргыз
адабиятынан ;А.Токбмбаевдин ЛТан алдында'V Ж-Турусбековдун
"Ажал ордуна", Ж.Беквмбаёвдин'''Ажал Уменен' :Ар-намыс ,
:Ч.Айтматовдун•"Бйринчи мугалим", ТЖасьшбековдун "Сынган
кылыч" сыяктуу ’ чыгармаларьшын : атында ^теманын
проблемасынын-;бул же тигил ;жагынан аз' болсо да баиланышы
 * ;3б ;

Жамийла;’,. "Дакар1 ' ;,дегенде »эле. ; кез.;,-алдыга

:;кь1ргь13 ...:.кш-келиндеринин ...элеси, ;; тартылат,. алардын ;с ким
экендйги,' : гкавдаддЧтаг^ырга,;; туш келгендиги : кызыктырат,
чыгарма менен таанышкандан кийиц: бул суроолордун
(пролемалардын) сыры чечилет.' . . .. . ■
чыгарма болбосун, - - п анда турмуш
Дорунушдерунун ; бул аже тигил жагы чагылдырылат, :турмуш
. окуялары, езунун;татаалдыгы, бир кёрунущтун экинчи керунуш
ме,Лей •. .■*j Ööiıopyvı,i..белгилуу.; . болот. ■.Демек,
.чыгарманынтемасы да ошол татаалдык 'менен диалектикалык
байланышта керунет,. Жазуучу, суреттееге алган негизги' тема
турмуштун: башка,керунуштёрунун системасында алынат. Мьша
ушундан чыгарманын ; негизги,'башкьг .темасы жана кошумча
. темалар деген. тушунук "Жамийла"
à” °.Ç,eRT^ , HH башкы темасы .- рове^ик жаштардын.дурмуштанзвз
А.^Р^У1^ ^^ыш ы,. озун .озу, табуу учун-жургузгвн курешу. ;0щону
ч^енен^ргесогушжьшдарындагы^совет. элинин кажыбас эмгеги,
, фашиз.мге .. карты курешу, жашоо ;тирйчиликтеги ар :кандай
- жеролгелер, расмилер . да, суретгелот. Буларды
i^apii;a»i4bi. темалар. дейбизг _Бул темалар /башкыДеманы .ачууга,
.чечууго кемектошет,. б.а.;;турмуштун;тозу, кайнаган эмгектин'
айлана-чейренунДадамдар,- алардын. бири-бирине/ окшобогон
■ДУрмушу, :;^ ¥ ^ Ш У ^ л / К1й?л:жрругу/ж,б.) ичинде жашоосу
.Жамийданьш кезун >ачты, жекече ойчшкирге,ээ кылып, ез унче '
. чс‘шм чьггарууга алый . келди. Жамийланын - мунезунун
.калыптанышында, анын эл ичине-кирип,, эл, менен кошо :эгин
TW t% jp R î^ ^ 3 '^ 'W 5 M;\®.®Pyïv5'R'--^,P. аДамдын парзьд экенин
■'/Сад^ктанд/Дащка да жигиттердин бар
т Ж й й г а ш е з . ^®3Y менен керу щу угон,мааниге ■ээ болду.. Согуш
гХЛХРУВД^^1,; турмуштун •катаал ; мунезунун ; езу-;,•:советтик.
1МЛ?,1ЛаРД¥Л ачылышьшда.улуусынооДолгондугу Жамийлага да
чыгармага негиз кьшып, алынган теманын ез у
чыгарманын жанрыи аныктоосу да мумкун.Мисалга тарыхый
Р°ман,, автобиографиялык .же , мемуардык чыгарма, илимий-
.фа1Дастикалык.адабият сыяктуулардыкелтирууге болот.- гг г з?;
. " ,. ;. Адабий . онугуунун тархында тубе лук темалар ддеген
тушунук, бар. М .^орь 1ш % 1Ш;Г;пикири боганча емур ржана
;^ аЛабат ' тубёлук адабий темалар деп эсептелет. Азыркы учурда
;У.аУУ адамдар ^жана жол башчылар. темасы,'. эмгек, тынчтык-
керкем ойлоонун тубелук темаларынаДйланды, у .v - ■
Адабий чыгармаларда коом турмушундагы >эн зарыл
ДРоблемалардын чагывдырьшышы, б.а. чыгарманын темасынын
;дктуалдуу~ болушу шарт. Деманы ылгоо, туура тандоойун да
 .маанисиууЧоц.ч,(Булл'Иштелзжазуучунунлтажрыйбасынын,-: кез
! карашыньш, .ролум;зор>гЖазуунуждайыма; -коомдун эц -зарыл
маселелерин ,ез убагындасезип, ага ' 0зунун";яыгармачылык;иши
менен. жооп, берипа турушу^керек:;гСоветтиксгжазууяулар:-ез
елкесуну н ... э ц . алдыцкы;: хг;адамдарьг гу;ькатары:I;-доэлдин
, кызыкнылыгынын -камындадболушу керек.ыРеалисттик адабият
’ тематикалыкп жакта»,;-етет:байлладабият;о'анда,,сбуржуазйялык
...искуествого ; таандык -:чектелуучулук,- "акча калтасына кез
7карандылык-1;Жок.:Ошентип, „жазуучу, уэмнс,женунде жазбасып,
аиын баары адабиятта бир идеялык максатка байланышат. ; :
Чыгарма турмуштан алынат, жазуучунун турмуштан эн
биринчи издеп табары - ез. чыгармасынын темасы. Аны сез
чебери дароо эле; табадкалбайт-алуиздее, аракеттенуу; аркылуу
табылат.. Ошол себептен . Р.Гамзатовдун "...тема дегениц
уюктаган,балык сыяктуу курсагын;жогору каратыи, турмуштун
,бетинде -журбейт.-■Тема ;,-,>'Терецде,'лЦагыз. тунукзжанааайлампа
иримдин ичинде, аны ошол.жердей-издеп таба бил,:еркечтенген
, толкун,.шаркырама сел!астынацлгаап чыга-.бил", -■деген.пикири
эске. туншт. Дсмек, -чыгарманын темасыну табуу, аныктап •алуу
: оцой-олтоцчИШдЭмес, ал чыгармачылык.апродесстин1 эц.. оор
, туйшукт’ерунун да бири.-;; ТеманынЦ .туурадд дандалып, . так
аныкталыщы й |,/Цыгарманьщ;,~,ийгилигин,идеяль1ко шазмунунун
жагымдуулугун; таасирдуулугун. аныктрочу критерийге жирет.™
Бир сынчь^адабиятчьцЧ.Айтматов менен "Сезубуз кандай
.жацырат"' . деген-, д :интервьюсунда.;. ."КыяматЛнб .романыньш
. чагылдырган • .проблемасын г- (темасын)-срдурмуштунэ д "взу
бергендигин эскерип келип ’Мындай дейт:: "Менин.курагымдагы
дд амдардын.; ■.кепчулугу,',; мен ^г:да 1:алардын;. с-,катарынд амын,
жащтарга кыйларынаакы мамиле жасашат.,Срциалдык мааниде
алганда ^мага^алар , кеп .учурдаг жууну.п.боша шалаакыурмур
, сурушкендейД кепчулугундед,,езумчулдук/.': сезимл. абдан,;::куч
алгандайкерунет. Турмуштун лмаанигмацызьгабайкалбайт.;.
' Азыр .бизде бар нерселердин, бардыгы ’ бизден мурдакылардын
колунан жана биздин; колдон еткен ишгер..Биз ойго кслбее кеп
.нерселерге жетиштик деп айта албайм. деген менен .анча-мынча
олжолорубуз да;>жок рмёсл.-Аклэми; артыбызда- кимдер келатат?
•Туруштук^ бере .алышар.бекензл.алар? л Не. лдеген ■оор / жукту
тартышарынлушунушебу? Мына, маседен, Авдий Каллистратов
дал ущул.суроого жооп берууге жасаган менин далаалатым, эгер
, билгициз келсе, ;бир жагынан. ад жаштардын ■жан гдуйнесунен,
.тилекке .каршы, кеп,^байкоого ..бололтурган жууну кбоштукка
■карты ташталган чакырык.. .Бир нерсеге.,-;' бизди кыса.бащтаган
тар .тушунуктегу ; саясатташтырууданакутулуунун.;керектигине,
 38

: адамдарды; бйриктирип турганлбайланыштардытабуунун «жана

■ алардыс таасын • ачып <: керсетуунун ' зарылдыгына , ;аблан
иишенемин'йБул: - УКыямат-' романынын негизги темасы.- Жазуучу
s; жеке элебиздингж оомдунл келечеги, V анын азыркы жаштар
; 1тарабьшан[;лать1к т ^ лулантьшьш а кетиши женунде йэлй эмёс,
гжалпы : адамзаттын, ' (Гааламдын тагдыры i ■женундёгу
лпроблемаларды езрёманынын ёзектук темалары депосептейтА с
* • - . Демекр теманын маани-мацызы'жазуучунун ой- жугуртуу
кудуретине, терип-тепчипаоптогон байлажрыйбасьша/дуйнену
тааныпгбилуусунун децгээлине жараша"- болору-ушул -мйсалдан
йкерунуп турат. •’

/ i ы - b ЧЫГАРМАНЫН ИДЕЯСЫ .

^ ; лАдамзат- тукуму. адабияттын■ сыйкырдуу -сыры менен

. бешиктен баштап оозанат,- анын керкем енер менен таанышуусу
; бешик ырларынан жол- алат. А л улам жыл; еткён *сайын енёр
чыгармалары менен- болгон карым-катнашка тухнет, бирок; бул
.же тигил. керкем чыгармадагы «негизги о й менен,' сезим куулеру
' менен бетме-бет келип, шш : ажырата таанып-билуу жагына
жеткилец маани бербейт. Натыйжада конкрет чыгарма жёнунде
ой-никирин сурасан, ал жобуратыи чыгарманын мазмун-
- сюжетин (окуясын) уайтып ^беруу-Уменен1чектелёт^!Гчыгармада
, жазуучу козгогон проблема, анын : керкем чечйлишй женунде
: ооз ачпайт, ошснтин чыгарманын идеялык туйуну эмне экендйги
-.кемускеде кала берет. Уш ул учурда адабият теориясы жардамга
гкелет,-: башкачал айтканда, чыгарманьш негизги' идёясы- эмне
гэкендигин ажырататаанып-билуу, аны жазуучу кандай дёцгээлде
•.чечкенднгин.тушунуу, жекече кудуретине жараша-чыгармага баа
;беруу ,• таразал о b зарылдыгы келип 'чыгат. А л :учун чыгарманын
идеясы, -идеялык туйундуу, '. проблемалары - эмне экендигйн
.билгенгежётишерлик даярдык керекё P-; i - ■ Гн.дтлг.л
.i . .^.Ай тм атов; - -а,'Асма-лр-кепуре",-' - А ж е •- ' 'Бётмё-бет"
чыгармаларында/кандай :маселел ёрди -коет да, аларды кантии,
.кандайчачечкен деген суроогокеп учурда темендегудейче жооп
угууга болот. Жазуучу "Асма кепуре" ацгемесинде Нурбек ендуу
еспурумдун комсомол жёлдомосу менен айьшга барьш, механик
болуп .ишке киришй, тракторду ;авария кылып, азап чёгишир'Ася
■еддуу ! жакшы : адамдардын ж камкордугунун •' натыйжасьшда -
.жараатьшан 5айыгьт,';кайра турмуш жолуна:-тушуусу жёнунде
Jбаян кылат. у Эгерде ; фактыга туз '-карасак, ушундайча ойго
келууге толук негиз бар. А л эми ангеменин йдёялык мазмунунун
.ичине кирип, теренирээк ой. жугурте турган болсок, ар :бйр
 ' 39

:деталь;' окуяга^ токтоолук мёнен :6айкоо5;'!ж^1^зуп; '-тередирээк

; териштирё келсец-'сурвткер’-алдына койгон максат тёмондегуче
, болуп чыгат/Жашоонун жолу оцой akecj ал ар ким ойлогондой
онулан лыга бербейт, анын артаакашуулары, бийиктери болот,
кээде - акыл -1жетпёй; ):бйлгичтйк б жетишпей(?:тажрыйбасыздык
кылыл, мудурулушй йт:жыгалыш болушу ыктьшал;' алтурсун,
. биринчи элё ашуудан ётё-албай аварияга жолугасьщ/ анткени ал
тагдырдын .жолу,,; жашоонун;;жолу. А л ' асфальт тёшелген
; автомашина,жолу,- же туз рельс мёнен:журуучу поезд жол эмес.
: Атайын гьхлайыкташтырьшганьша карабай -кээдёг машина;"да,
поезд да-авария-Долот. А л ,;®&:Уагдснрда. андайдангар жол жок)
ал ар бир инсан'ёзуй'ча-турган^ёзутана баса-турган тагдырдын
тайгак б'»жолу.’ Ошол- татаалдыкты ‘ /жёцед^: Дилген;/р’анын
каршылыгына чыдап Г жеце' *: билгён1б йнсан •т а н а 11кездегён
максатына жетет, -мацыздуу жашай адат. Ч.Айтматов адгемёдё
ушул идеялык-туйунду Нурбектин мунёзуй ачуу ар’кылуу берууну
' максат - кылат.’т '1Кбнкрёттуу ' айтка’н да,: -Нурбек •* алдыцкы
жаштардьш ’ бири, комсомолдук чакырьпска дароо' у н 1кошот,
айьшга .барып*: иштеп;> ;:эли-журту учун>! ак кызмат етёпу езун
керсотууну' чечет (жактырган- кызы' Айнагулдун^каршылыгьша
карабай). Too'-койнундагы айылдьш тракт6рду1с.Дригадасьшда
механик' болуп-иштей 'баштайтуikon1"узабай аварйяга учурап,
тидро мтуйунундё '■-‘•'йппегён'Ттбпко-’Ч'кез* ' келёт,' алардын
адамгерчилиги'не'!бёлёнёт, жарааты-айыгып, Р'асма кепуродон"
©туп, кайра'''турмущ I жолуна!5 тушет,- Булар <1бир жаштын
турмуштук:тагдырьшан>'анча-мынча'кабар бёруу максатьг учун
гана •жасалган1■аракет' эмес.’ Жазуучу г буд жёрдё йнсандын
калыптанышын орчундуу..- проблеманьк’ р-кёрсётЪт,1■<аны
суреттёону' максат- кылат. Адам бал асы: ©зун таанышы,< езун
инсан' катары'аныкташы керёк,. коом турмуш}шан А А о р д у н
табышы пзарыл'/Р Бул: 'оцойго Атурбасын) жазуучу1.) Нурбектин
образында: к©рсётвт:У?Н^бёк-Ттат1у^ =кыял мёненг’ ишёнймдуу.
кадам- ,жасайт,':‘турмушка •к и р е т ^ ^ й р ^ ' биринчи
чечкиндуул жаршьхлыгына • туруштук " бёрйлбады. т Тагдырдын
биринчи 'авариясы жасалды; Бул ;,!аварйя'' анчейин те
кврунуш;';эмес) ал-йнсандын1’-ёмурундё'-кел^^
жасаган^'кврком '-чьщдьгк.’-'Уш ул' жёрдё^Нурбёктйн келечекти
аныктоосуна ,Ч У :жанаг■ Ч-тузуусунеА:4'"Асялардын Vl бийик
адамгерчилигинин'рблу кёрекШёб'Жазуучу аньгда'вз орду менен
чьшыгыреалдуулукта-чауылдырат/Нурбёк езунун ким элем, ким
болушумбкерек''дегейТтунгуюк^,'Соболунд: жооп тапты/ Анын
-ачкычы ’ билймдуу1?-мезгйлдшт!духуна -дал:жёлйшкён интеллект
(Ася) -менен жо'лугущуусу ‘!болду.Y в з ' тецйн' да лНурбек ушул
 ,40

;?К5?'?1? ? ,Н ПТЬ1' *??Я тааньщы. Ацгеменин акырындагы эпизодду

У т а Ь 'Я д а ; , ^керте;,..кетщун.,жену •.бар.т-Нурбек: туну менен
. ^У3Улган . 1каиь1кты , -, : "асма кепурвну" жанталаша овдоп
• .сУУ?УнаН|етуп,1кырац,белгемчыккан.кезде карсюлчу
арыппса Асяны ойготуп, Нурбектин кетип баратканын-билдирет
Ася чуркаи ,чыгып: "Нурбек,, :Нурбе-е-к,-деп кыйкырат да,, - ал
.эми 1 жолуна тушту... А л баары бир кайра келет",- деп езун
соорртуп кала берет.; • ; . : . 1
ж гт У В Щ . эпизоддон Нурбек,,- менен • Ася- А бири-бирин ‘
таоышкандыгы, алардын ортосундагы . жакындык, бирдик
.ачык ; байкрого болот.^]Нурбек баягы
шаардан аиылга женеген Нурбек эмес, ал эми .башка Нурбек
. емурдун,, .тагдырдьш биринчи сыноосунан. етуп, "ез -жолун '
г'рпкан.Нурбек. Мыта ушул "Асма кепуре'Чангемесинишидеясы

КеркемТ1чыгарманын идеясы - бул- кандайдыр бир куру

:£Ш Ь?м,ес’ ^ жазуучу.суррггееге алган-керунуштен чыга турган
максагтуу ои. Бетме-бст" повестинде жазуучу Ата Жург менен
;м алдындагы атуулдук. парз темасьш. чагылдырууну-кездеген 4
.Уп^^Нематикалык^ проблема чыгармада: '
Ссидешш образдары аркылуу ачылат. Ата Жупттун '
чыккынчысын, качкындыл,суреттеенуд-' кыргыз адабияты эле
змее, жалим совет адабиятында кездешпеген проблеманы тандап
алуу ошол учурдун ете. опурталдуу темаларынан эле. Теманын
;опурталдуулугуна, . татаалдыгына, бул . тууралуу улут 1
адабиятында иштелип п и » ;
эселигине .карабай, .4. Айтматов проблема™ оригиналдуу
.чечууге жетише алган.. ■ 1 ниолдуу
• • ,^%:-ЯШ?л :даеяль1к чечилишке.токтолуп.-керелу. ■Керком >
.чыгарманын .темасы - бул жазуучу.суреттееге алган персе, коом
ж щ у н у н 7бул: же тигил.жагы, идея, - бул сурвттее аркылуу
: деген ои, -анын-бергент',баасы.^ Жазуучу-Гез
Ж д а с ы н д а ^ а т л д м р у у ^ ч у н турмуш материал ьш иргеп алуу -

; | Ж д Ж 0К. б>л математикалык мунездегу лак; толук чечУу

||1ес, керк0м чыгармада-автордун.- суреттоген керунуштвруне :
Й Г г Г мамилеси’ ' ошол ’ чагылдырылгандардын -турмуш жана
баалашьГ^пг^'я М^ СН бскемдслИ1ПИ> ырастоосу, .таразалашы,
аркьшуу чыгармадагы. идеялуулук келип чыгат.;
Ьстме:бет I новестинде жазуучу.. инсандын .-жашоодогу
негизги мацызы анын зптеп тамак-аш таап ичип,- кийинип кун
еткеруусунде зле,змее, анын адамдык наамга татыктуулугунда '
,э лй 'жеР,и,не^;кызмат,, етеечу <, атуулдукпарзы нда;• экещ и п ^
 '41

:Ысмайылдын образьшда ©те рсалдуу ачууга жетишет: Ушундаи

- инсаштагдырына ынандыруу:учун;жазуучу-Ысмайылды турмуш
окуяларынын мтатаал мтутумунан 7 алып-етет. --Жакшы ^менен
'.жамандын^ ак5;:ниеттуулук вменен' жарезгейлуктун, эл-журтуна
берйлуу жана,ага:ак дилден- кызматетае менен кара башынын
чкамыьЕ ойлргон жанбактылыктын. ортосундагы • келишпес
гшагьшыштардан с келип1 кимдин -'^ким-У •экендиги ;■аныкталат.
Повесгге кара жанын карч уруп, вз кемечуне кул - тартып,
. жоокср жигиттердин катарынан качып Жалып, _качкъш Ьолуп,
•уцкурде. жан сактап журуп,:кызыл-ала жетимдердин-убалынан
пкоркпощзгижесирдиш: жалгыз ^ую н уурдапб5союп^ альгшы
Ысмайылдын. ким -экендигин биротоло ачыкка чыгарат да,- ак
чнйежгаадамдардын з (Сейде, жМырзакул)^ бетме-бетл - чыгып,
чандайлардын ужузун .ачыпр'элгелда,' мекснге =да аыиынчалык
ксрсги ..ж-ок . куронду катары суруп - чыгарышкандыгы
чыгарманын идеяльпсбаалуугун тузет.
••-Керком чыгарманын.' идеясы турмуштук кадимки
идеялардан' айырмаланат, огсрде керкем чыгарма логикалык,
хтурмуштук кадимки ьйдеялардын иллюстрациясы болуп калса,
: керкем чыгарма жазуу ото эле жецил иш болуп калмак. - - -- - -
у ;: Керкем ч чыгармада- /’. идея; чагылдырылгаи адам
мунездерунун Дл; психологиясы, - :1,тагдыры:''--'‘,окуялар менен
нерселердин .маиызынын 'ичине сицип' кететА-Идея. ушунчалык
: билинбей; сицип:1кеткендйктен,,,автор езу белги - бербесе- деле,
авторкаалаган:жыйынтыккакелишибиз'мумкун:х \ ■,
: ,, Корком, з- чыгарманын . идеясы чэмбцйоналдуулу]- у,
„образдуулугу менен ёзгечеленет да, керкем идея деп аталат. Ал
: жалпьшаштырылган'.жана жекелештирилген касиетке ээ болот.
: Ошол ссбептуу. керкем чыгармадагы таасын -чыккаш мунездер
бир жагынан .белгилуу- топко тиешслуу езгечелуктеру менен
керунсе,-: экинчи жагынан; арб бири •озунче - инсан катары --чыга
келет. Т.Касымбековдун ."Сынган кылыч" романындагы Абил
: бий,. Нузуп, •Мусулманкул, Оарыбай мунушкор, ъекназар
■баатырлар„ез доорунунГжандуу мунездеру катары да, жекече
инсан катары да даана корунуп турат; -, - _•
д Керкем!: чыгарманын идеясыг чыгарманын бут' образдуу
мазмунуна ул.сицирилип; •:.кетет,иЬ' ошол - себептуу •=Л. одетой
айткандай, чыгарманын идеясын айтып беруу- учун чыгарма
кандай жазылган болсо, ошондой кайта жазып чыгуу мумкун.
Ар кандай керкем чыгарма бирдиктуу бутун нерсе катары
тема менен идеянын ете кеп кырдуулугун, татаалдыгын тузет
Жазуучу чыгармада ез ара' ‘байланышкан-ето'-кеп маселелерди
карайт, аньш ар бирине езунче баа берет. Ошентсе да ар
 ■* 42

керкем чыгарма бир /езектук .идеяга. ээ . болот, бирок калган

.;идеялык V кошумналар я; нёгизгисинен ы ажырым »турбайт; >;; алар
;;башкыг;'идеяны чынайт,,, кучетуи турат. Керкемадабияттын
„баалуулугу, анда> бийик,-; терец идеялардын чагылдырылышына
{-байланыщары |белгилуу, ,ошолсебептуу, чыгармага баа. беруу,
^аньш-джалпы^яадабий процесстеналган ордун.Ч- салмагын
аньнстоодо ,/идеялуулукФ. негизги. чентвлчемдерден болуп
лсептелет. , ь };о л щ ; г,для . г юП
.л/г,од Адабият...даануудаи^/Жазуучунун ;чыгармасында баса
I керсетудген .башкых идеянылейтмотив деп латоо _ салты бар.
, Ч.Айтматовдун ."АкЧкеме" ловестинде жаркын тилек-умуттер
-вменен т.жащап жаткан , баланын ?кыялындагы инсандык ;/аруу
сезимдер, анын каарлуу жана наадан адамдар арасында
- трагедияга. кабылышы,* жакшылыктын .каардуулукка, актыктын
(ак ке.ме) карацгылыкка карты, аеосуз курешу квтеруцку
суреттеелерде керсетулген.’ Повесттин, негизги конфликтисине
таандык ошондой кайра-кайра кайталануучу негизги ой-пикир
чыгарманын идеялык лейтмотивиболуп, эсептелет- - лхдлл
; Керком . идея сез. .чыгармачылыгынын тагдырын
аныктоочу негиз болуп »эсептелет. Адабий идеяны: тарыхый
турмуштук идеялар, •• философиялык . тушунуктер. менен
I окщоштурууга ( болбойт. :Ош ол; турмуштук идеялар образдык
: чагылдыруу,. . суреттеолер аркылуу ,. керкем . чындыкка
айландырылат. А л идея чыгарманын бут турпатынан келйп
чыгат. Ошон учун.В.Г.Белинский: "Идеясыз искусство - жансыз
дене",- дсп айткаи. Идеялуулук байыркы замандан бери керкем
■енерде,, кооз адабиятга дайыма жогору. баал анган,. ал,;дайыма
онер; чыгармаларында адамзатка рухий - кубат. берген, калктын
эстстикалык моокумун, кандырып кслген. Ошол идеялуулуктун
ьбийиктигинен: "Манас",; "Илияда" пменен; "Одиссеялар"',:^лбес-
, ечпес щ чыгармалар в;, катары:] к кылымдардын сынынан етуп,
гтубвлуктууг »,: емур менен тжашЬосуннзсулантууда.Т' Дуйне
. адабиятынын Токтогул менен Абай, . Алишер Навой менен
. Мактымкули, А.С.Пушкин. менен . Л.Толстой ецдуу ныгаан
суреткерлери е з : доорунунжаркын; шдеяларын/ чагьщдырышы
менендуйнел ук аренага чыгышкан. Ошентип, бийик идеялуулук-
I бугунку кундун да таланттуу чыгармаларынын башкыкритерийи
болуп сакталыпкала берет.

, , , п АДАБИЙ КААРМАН:

Керкем,образ - искусствонун турмушту чагьшдыруу, анын

керкем, элссин беруудегу езгече : ыгы, жолу. ; В.Г.Белинский:
; "Искусство; -- бул керквм^ю(бррдар.менен;ОЙлор",-;- деп- айткан.
;Образдуулук -уискусствонун бардык лурунунгнегизги:мьшзамь1,
■керке^уксапатыньхнаныктагычь1у ггг;:|й;т • ;;■>
Образдуулук азыркыдай татаал жана енуккен формасында
генер чыгармаларына. дароог, мунездуу . боло калган жок.
^Образдуулук,:;анын;; еркундеесу .^узак], тарыхый енугуунун
натыйжасында- келитчыкканужемиш. Байыркы коомдун :енер
ршгармалары айрым.г жеке^- керунуштерду,.../кубулуштарды,
адамдарды бир жактуу, женекей чагылдыруу менен башталган.
; Бул: ,;ршрЛ;Гмезгалдегич адамдардьш керквм;-,ойлросунун есуу
-децгээли, -турмуш, -.жаратьшыштьь/тааньш-билуу дтушунугунун
_децгээли;,;Мёнен .мунвзделет.гиКийинчерээк, эзелкир коомдун
классикалык адабиятында белгилуу, елчвмдвгу жалпылаштыруу.
ачыккерунв баштаган. : -а ; л*,. ,-т - а п •чдз
,НЗг; Адам корму,жишшердин ойлоо жвндемдуулугу улам есун
отурду'. На7;ь1Йжада ойгонуу доорунда жана: Х У Ш ; - X IX
; кьшымдарда белгилуу бир таптын, топтун негизги; белгилерин
жалпьшащтырган^браз-типтер пайда болуп, азыркы.мезгилде ал
езунун жогорку рнуруусун^еркундевсун улантууда.
... ; Эстетйкадаобразэкимаанйдеколдонулат-. ;•
1. персонаж - каарман катарында;
- •.„.- 2. иркусствонуН;бул- же. .тигил-туруне- ылайык турмушгу
чагьшдыруунун езунче ыкмасы катары.. . . ., , . ■
Образдуулук-жана керкехгобраздытерецлушунуу учун эц
мурун ; терминологиялык ‘жактан г: тактыктын;: •.■;бирдиктуу
пикирдин керектигизарыл.маселе.. . • , .■
..... Адатга теориялык> эмгектерде, адабий . сьш-макалаларда
.катышуучу.каарман:(лицо), персонаж, мунез,- тип деген каарман-
мунезге,маанилеш, бир:нече терминдер колдонулуп;журет. .Бул
терминдердйн ,керкем •. чыгармадагы салмагына,'т: жалпы
маанисине-.; карал , керуу,,.,аларды; .колдонууда :.ез маанисинен
ашырбай да, кемитпей да пайдалануу зарыл. ■ л . дт
а) Катышуучу ' каарман, персонаж - бул тушунуктер
аркылуу биз чьнармада катышкан, бирок жазуучу тарабынан
|жеткилец змее, .же эпизоддук мунезде -суреттелген. злестерди
.тушунебуз.; -- _ г , г?;’*. V : х.л- л ".
г :. _ ,бф М унез аныгыраак,- тагыраак, тушунук. .Мунез . - бул
.чыгармада актйвдуужатышкан белгилуу, идеялык жукту>кетеруп
, журген, ж т и щ т у у даражада .толук жана .лак .суреттелген адам
элеси. уЛ’иД! ОЛНТДД'; ЛКДТДТ.
Турмуштук маанилерде бардык эле адам. мунезду тузе
бербейт, ошондой эле, аДабияттагы ар кандай эле персонаж,
катышуучу каарман мунездун децгээлине жеткириле бербейт,
 . мунездун :: айкынД;тузулушу '■ чыгарманын тек-жанрына да
. байланьннат:дМйсалы:Т"Ажардагы'^'Айткулу,,;Батма,ГКозубек,
Сагьш манап, Жьшаргул, Сабитахун, Чырлар - катышуучу
: каармандар, ал эми мунез бирее гана - Ажар. • р
' Ошону мёнен бирге %р бир :'мун©з' тип эмес, тип - \бул
' мунездун жогорку фёрмасы, /кецири керкём жалпылык.Тйп-
гкаарман дсп, жазуучу чоп- мазмунду - беруу менен бслгилуу
.<коомДуюжурум-турумдун- нормасын а л ь т журген персонажды
суреттешун тушунебуз.' ' ”-•** ' " АЧт:’ ,пч‘ > -у.
>. . в)^7.Ч.!Айтматовдун ;"Саманчынынт ж6лу"-‘ повестиндёги
Т олгонай,; .Т.Касымбековдун^ *"С ы нгат ’ кылыч" • фдманындагы
;А б и л б и й , Бекназар,':Мусулманкул, Нузуп аталыктар ' мунёз-
■типтер; болуп" эсснтелишет. VМуноз-тип - жалпы жана жёке
сапаттарга ээ, ансыз тип тузулбейт. Бул - чыгармадагы' каарман-
;тип белгилуу бир топтогу адамдарга: таандык тсасйёттёр менен
'бирге жёкё ёезун 0 :>тиёшёлууЬда';йнсандь1к:; бёлгилердинг алып
журуучуеу болууга тийиш дегён сез. Ушугабайланыштуу жалпы
*элё адам 'мунезун, типти тузууде сур0ткердин; фантазйясьшьш,
жазуучулук кыялдануусунун’ ролу чоц ’ болот. Бул турмушту
корком чагылдыруунун, жалпылоонун : жол-жобосу . болуп
эсептелет. . - ' Ч- ; ,
■Адабиятта !образ кен, жана •тар' маанисиндё колдонулуп
журет. Образдын кед мааниде !колдонулушу дегенибизг: -! бул
жазуучу тарабынан тузулген бутун картина, турмушту типтуу
‘ чагьщцырган'бутун чыгарма.
: Образдын тар мааниде колдонулушу дегенибиз - керкем
•чыгармада колдонулуучу учкул сез,'туруктуу сез айкалыштары.
-Мисалы: М.Алыбаевдин "Ак чучу", А.Осмоновдун "Жарым
^кашык музыка'^'Боз ат минген отуз жаш":жана башкалар.
, ; Образ мазмун менен‘форманын дйалектикалык бирдигин
билдирет. Чыгармада идеялык мазмун ■ образдар аркылуу
берилет, образдар аркылуу.- коом турмушу,' адам гмунёздёру
•ачылат. :.т —Дырыжыы: - ■■ ; ;г " ! -
чгжыоГКээ " ! бир ‘ учурларда1* '-адабйи ■ образды ■ кёруу
мумкунчулугуно,1 к©рс0тм0луулукк 0 ; байланыштырып да
журушот. Бул туура эмес. Албетте, образ предметтуулуккё ээ,
"образды кёруу сезими менен кабылдоо 'бул-толугу менен сурэт
искусствосуна таандык. - Б у л 1 ©згечёлук.адабиятта свздун
гкудурети менен’:тузулет>каарман мененДтаанышуу,- аны менен
биригуу корком тилдин кучундо ишке ашат. ; ;гс

1Л. Тимофеев. Основы теории литературы, -М., «Просвещение», 1960,65-бет.

 45:

л Керкем чыгармада, образ-мунез, образ-пейзаж, .образ-'

“предмет1; сыяктууларды.' ^ажьграта: .билип, алардын жалпы
’ керкемдуул¥ктУ,т.¥зУУДегумилдёттерин ажырата билуу зарыл.
■.....Лскусстводогу; керкем образ - керкем ойлоонун негизги
каражаты; жолу, ыгы. '
1; Л.Тимофеевдин' аныктамасы боюнча. „образ,. - . б у л
;гкыялдануунун'натыйжась1нда тузулген, эстетикалык мааниге ,ээ
' 'адам турмушунун конкреттуу жана жалпыланган картинасы.,.;
' Керкем ‘образдын. негизги .касйётин, М.Горький, образ
"ойду' унемдуу уюштуруунун ж олу"' дсп ете ачык жана терец
;(ачып берген: Керкем чыгарманьГ окуу ;'аркылууг бйз каарман
*'.менен кошо кубанабыз; кайгьфабыз. Окурман ;анъш;.тагдырьша
кирип кетет,' аны мёнен сырдашат,' ой:пикирин оелушет,.албётте
' бул касиет чыныгы каармандарга гана таандык., .;
.......... Ошон -учун мунезду В.Г.Бёлинский _. "Бейтааныш
■тааныштар" * дейт. Жазуучулар,/ суйуу женунде теориялык
’аныктамалар -менен змее,- образдар " аркылуу _берет.,, Мисалы:
' Олжобай1 менен’ Кйшимжандын1 Жамийла менен Даниярдын
; суиуусу !1керкем чагылдыруу ^аркылуу жузеге . ашат.. Образ
‘ кандайдыр' жок -жердей тузулбестен, конкреттуу 'жандуу адам
"мунёздеру ■■аркылуу .тузулет.'; Илимде да, образ .ба'р,,анда^образ
"тушунуктер* аркылуу’ абстракцияльпша баруу, менен тузулет.
^Искусство чыгармаларында жекечйлик да, жалпьшык да.бирдей
'зеке алынган. ' / у , ' , . .. . .... ....
■'( -" ДКеркем образды биз керебуз, угабыз, сезебиз."Искусствр -
д ё й т ’Л.Н.Толстой, - адамдардын иши, анда сезим,.настроениелер
;Ш нен 'туздён-туз; лин!^арды;;'\боект^орду;..'(ундерду, ..образ-
■мунездерду суреттее а^юйлуу^аяарДа;,ейимди,., .на<^рениени
козгойт'Ф'Демек, образ ’ конкреттуу-сезгич .'формадаберилет,
: ошону мснен жалпы жагы да бёрилетёМисалы!, Олег Кошевой,
Павел -Корчагин1,;ж.б.Д7.Керквм^у6браз,-.,.адам, турмушунун
' конкреттуу да:, жалпы да чагьшышы болупэсептелет; , - -
Образ тузууде кыялдануунун, фантазияньш мааниси чон-
Образ ' жекё;-жана ’ жалпылыкуэле Фмес, обьективдуулукту., да,
субьективдуулукту да билдиретг;Факты езу образ .эм'ес. ,,, ....,,
, ' ;• •:~Г:- Керкем адабиятта образ тузуунун куралы тйл болот,-. Ушул
жагынан адабият йскусствонун'башка'турлёрунен.айырмазтнат.
Мисалы: живописте образ боек аркылуу, ,музыкада ун,-аркьшуу
тузулет-. ’ ‘ .Д т-Ж г/~о
!’ Керкем чыгармалардагы ' образ г тузуу:.' йнш.^жшфлар
боюнча’ да езгечрленет, „бул,,,,ар.^.-бир^утурдун; .^санрдык
’спецификасына^райланыштуу У,.;,',*.,.’ Уг7 ,
 •/ 46

„ Эпшсада жазуучуга. кез -каранды эмес .тышкы дуйне

суреттелет, лирикада керунуштердунтаасиринен жаралган ар
кандай сезймдер, толгонуулар берилет. Драмада жогорку. экее
^айкалыша келет. Эпикада жазуучу каарманды.тандап алат, анын
1'акыл сезимдерин ёз кебиндс берет, автордук'.суреттеё, баяндоо
ага кошумчалайт, толуктайт! Эпика турмушту толук, кенен беруу
: мумк'унчулугуне' ээ! Лирикада.. тышкы дуйненун таасиринен
' чыккан "ар ' турдуу жан^сезимдёрдин " реакциясы . берилет.
Лирикада ‘ ■адам . езунуи ' ой-сёзимдерин ^табал, .мисалы,
' Токтогулдун ''Альшканы'^'Атайдын ''Эсимдесй" жана башка.. -
?'■ Мунез .тузуу,. аны;_.*шндьпп^ 'беруу
женунде Виктор Остафьев Л.Толстойдун -туулгандыгынын 160
жылдыгына арнап жазган. "Толстойдун аты ыйык". Х"КМ :м, .22-
сентябрь, 1988-жыл, 39-саны) ' аттуу м ак аласы н д а:"Л ев
Николаевичтин "Кожоюн менен кызматчысы",- менин эц’ жакшы
керген чыгармам. Ажайып керкемдугун айтпаганда да, биз
учун -:азыр калём мененуищтеп, жургендер учун сабак болор
жагы кеп: А л - адабий схема учун турмуш: чьшдыгына ыйма-
нынды . жебе. Эгер ушул .,темаГ..Ата).\Мёкёнибйз^ин . азыркы
жазуусуна’ тийип к'алса,;,',кожоюн":''кь1зматдысын"’ сакта11 кала-
йын деп кайрылып .аракет да кыл.мак эмес, тоцуп калганга
' чейинки тозокко бармак эмес, тескёрисинчё, эл душманысыяк-
, туу: эле "куураганукулдарды" жоготмок,' анткени тушунугубуз
ошондой,' "эзуучубу""2бутту, ал адам эмёс,"айбан. Ага'езунче
мунезду,,; "ич .дуйнену'.1 ким коюптур.:.Ь1плас,,,жийиркёничтуу,
‘ канкор, адам’баласынын ичин,’ сыртын, айтор, терт дарабынын
мулдетатаалдыктары менен'карама-каршьшыктарын,' ал тур гай
акылды айран' кылган 'айрым бир .акыбалды, улуу жазуучу,
■'кеменгер ойчул жаземдебей коре билген, тушуне да билгсн". .
■. Ушул .ойдун ичиненчыгып,', .кыргыз. жазуучуларынын
■каармандары менен аралашсац, ' таанышсац," кыргыз адабйя-
' тында жаралган кепчулук-мунез тецирден тескери жаралганына
кубе; болуу кыйын'эмес/' . , ; ?, у , ' ' - -.
п';‘ )ГКЫргыз‘ ‘ прозасынын ' тарыхы' боюнча; четтен далилди
йерсетсе - болот.Уш ул жердё ,'мунез ‘ тузуудёгу белгилуу бир
этацты. Ч.Айтматов менен' Т.Касымбековдун „чыгармаларынан
‘ н ёр еб^ Т р отан ай , Эдигсй,■Бостон,Шузуп, Мусулманкулдардьш
адамдык; насилии - ачууда секирик ,бар. Ошол эле .макалада
В.Остафьев Л.Толстойдун "Согуш жана тынчтыгын" бул китеп
, езу Жер сыяктуу, Турмуш сыяктуу чексиз, туркун кыр, тумеи
деп^баалайт^Д"•* * У У \ "... " У
г < п *г-'демёк,'1Ыунез ‘ - бул турмуш, бул кеп. кырдуу .турмуштун
бир узуму. Эми ушул жерде он образ,’ тёрс образ деп бёлуп,’ ар
 .4 7

кандай •.чыгармага •vtanÄ00vv6epYYÄö;:;KöH^5^mKe айланган

1учурларга кыскача кёнул буруп етелу/ Г:-'^ м-*; А1 ‘ . ’
д шлвж Окурмандар ’ арасында’,'' ! бирйнчи! '!к'езекте; илймий -
! тёорияльпёадабйяттарда мунёзду оц‘ жана тёрс'деп белуштуруу
' салтьг барД‘гтагыраак: айтканда,'.* он образ,;дере - образдеп,
;:ч ы г а р Ш д а г ы - ^ ё б ё л у й ^ к а р о о v/каарманга
1!мунездёме бёруудё -ёзунче бир ыюёага^айланый;калган‘ ‘; '
,; и:и4 Б у л 'кжагдайда мывдайча1‘ п/бёлуп\ёк^^ шарттуу
'экёндш га;Щ 'еса^уУ:'керек/антаённ^р' кандайЛсерунуш ёыяктуу
>э л ё !адам "мунезундёЯкыял^ бир жактуу же жалац’ он,
:ж е; 'жалан} тёрс’; сапастар^^болот :;1деп айтуу' бери . болгондо
' кётшыстыкка;жататР,Т^рмувд^ 1ушундай' бёлгон сон,
; кёркём 1чыгарм^ он, Тереке бвлуштурууде
- этияттык кёрёк.-Азыр 'чыгармадагы тсаармандарды ?оц жана тёрс
>*деп ‘бвлуштуруу?>-гаЫбий 1^илимде ’ тёлук ' четке "• кагылган
тушунуктёр7 'Каармандьшсоду^да; терси да - баары бир каарман,
■ '

УкёШшкер’удёпу атоого 1ётушубуз '•керек/ Таптык' кагылыштарды

^%пьщаьфуу>'агымы?' бир^.жаетуулуйса тунуп^турган мезгилди
(сурёттёёге арналган чыгармаларда байлар/бий-болуштар элдин
мокочосу '-' катары: гбёрйлип келгендигин ё^ким: : тана алат.
'•'•Каныбёк'^"v’T o ö арасында"/ "Темир", "T a p fe ; эстелиги" ендуу
Гчыгармалардьш'1каармандарь111, кез : алдыдан/ еткеруп-жёрсёк,
Галардагы\’терс каармайдардын баарына'Рташ;б 6 ордук,7'сарандьп<,
' адам 'абиййрйнй‘тёбелвёчулук,гкарезгейлук^йДУУг'сапаттар
эдн езд уу/ Т ер с^ ён 1бёлунун 'каралган;каармандардын
тузууйшшщеги'бул ендуу бир -жактуулук туура эмес экендйгин
‘ киййшш'кёздердё'адабий^^тажрьшба'керсе'ггу: Т-Касымбековдун
:" ‘Сынган'- • кылйч”;^ р о м а н ы н д а г ы " / б и й , ' 'Йусулманкул,
'Нузуптун образдары _41 Зку^магадардаю-т'Г''мурда . ;тузулгён
•тушуй угуне; ”бул ук '5салгандыгын ^ белгил её'* ' тсыргыз' адабий
' ёнугушундёгуЛжалпы гбаскыч?деп’ моюнга^алуу’'болуд саналат.
}Абйл тбййдин ашкан акьшьё шйла-амалы' менён'йшбкургузущу,
куулук менен 1 митайымдыгы •*‘ адам ’ ‘ ;'жёндёмунёГ/^17бййлйк
■жургузуудегу айлакерлигйнё кймдй^ана'суктандырбайт.- Дёмек,
бйй-болуштар,. жегичтер;: таш гбоорлор; эзгичтер : элё эмёс^эл
'ичйнен чыккан акьшдуу да, жен билгйчтер'дат^
•т>д:оущуд”эле! ойду* он ёбраз;деп:аталчу ’каармандар жёнунде
•да ’ айтууга' болот/"Жйздйн замандын;:кйшилсри'''романындагы
Шамбеттин образы да кынтыксыз'ё'тузулген1 каармандардын
алдьщкы катарында турат. (Албетте, бул, ошол мезгилдеги
жалпы союздук адабий процесстеги агым эле.: "Болот кантип
курчудудагы" Павел Корчагин, "Жаш гвардиядагы" Олег
Кошевой ж.б.) Романда Шамбет чарбанын жендемдуу,
 48

демилгечил жетёкчйси, ез ыктыяры менен.майданга женейт

. (Шамбе^ерди узарш келе'жатып; Айганыш уул терейт,. жакшы
,тилек кь1ль1шьщ,.нарйстенин ысмын Жецишбек коюшат.), комуз
\чертг а ^ ‘ кубулжута ырдайтДшайырлыгы '.да, элден езгече,
^рйданда: ^j;^¥P%^ipiK,*j,3päHK .-керсетет, г. чалгынчы болуп
журуп, :эчендедён "тил-'г кармап, келет, жомандирлеринен алкыш
vалат, .оор' жарадар да''болотР андан айыгьщ^ аман-зсен тылга
укайтат“ кайрадан, бащкармалык /;кызматьщг улантып,-, .урушка
',9ёщш'бап#агад ГЭСтин курулущн.улает Шамбет
о?^Уг,^,'1Ц^ибегён.!шсан.катары-'^адп’а.,келет.-5Албетте^ханалган
|фактьщардын, чындыгы, бар, таны /ганууга болбойт., Ошондой
A6o3icô.f д а ,каармандын ,мындайча. тегёрегу>теп келиштирилип
Tl^^^V^yKT^I^pY^^Mecl .;УшулГ:романга
;¥??ёиддеш жарык;, жерген.. „т"К ё л ,<дбрюнда" повестиндеги
о бразд арына да
Х-Шул эле пйкйр толук^ мунездуу. КыргьЬ(элинд да тузу
, кемийт’’, :"Жацылбаган жаак, .мудурулбвген туяк болбойт" деген
; акьшман,кеи гер бар.' Демёк‘ йынтыксыз, дайыма;жанаfejwryp",бою
^äliibij жогрруг'к"улаган ' д ^ “(болб0йт!Бул ачуужеркем
• ' мунездеруне .да.дардыкг 'Аны ;ар лбир
'р у р о т к е ^ э с т е 'Р т у ^ г а .;^ *
^Рпкерч:и л ик,, , ете. та’таал :;ж ^ у ш ,^ агажецил-желпи р карор
' ийгиликке., алый,:,келбейт.-,....ÿniyii,, жёрде казактын ->талантту}?
;жазуу чуеу.'А.Нурпеисовдун темвнку, пикирин . келтир у у жвндуу
,(брлуп;,!турат: .."Мафщилуу, дагармаг-жаратуу -учун оригиналдуу
^мунезду >âân aiiÿy м ен ен .ть щ ч ^ сез ;чебери;"ал
ма^даоын,ййкын кере билиши керек. ,Адам
родиалдык керунуштер
if!ao*ar (^®,Р^Р^:;РЬЙарманьш^обьектиси боло .л алат., .Социаддык
кррунуштердун маани-мйцызьш ацтарып ачуу учун адаммунёзу
ЙзгвДё.^, бийиктйюсе ^жетерулетА ^ушундан ‘ мунезд уда догикасы *>
.Дыгат. ,.'Дап }д щ л , мунездун- логикасы
'Чындыгы жазуучуну, чыныгы,сюжетке,алып,келет. Мьша
^ у л ^ ч ы га р м а т Й ^ про’цесстйн . ,езу .( ,адам .мунездврунун
Tatаалдьга, жана л р ^ ж в х ^ л 0 у ц я ‘ф ат^ келет; терт тарабы теп
иштелген мунез ушул аспёктйде гана ез реалдуулугуна ээ болот.
• i . .^®Р^рм^,;;Г1;:,.ч]етарм^ага; ; ‘мунездун - . . табйгыйлыгы,
,
ишенимдуулугу
.-4V.UJ
]длуга’байланышатТ
^ 1. - * Xibij;- ;.а; .• ~ -'ь •
' - .. : •-
^‘
iV.'J uv dvv-;;!ur;:D:U--j uvı ■ьигг,:,
иле и '^ тс зэ н о д п , hhùhuü .и ;,; хотор титгии; ■
'
 . КААРМАНГА мтвздвме БЕРГГД6 КвЩЛ БУРУУЧУ УЧУРЛАР'

’ :,"Эрге , \,. келген - дурналар") •, повёстиндеги ■, негизги

каармандардын t мунезунун • ачылышына; , кыскача . байкоо
жургузуп. керелу. Повестте Инкамал-апайдын ', етуп .. жаткан
сабагы, аньш; Цейлонженундегу:.баяндары. окуучуларды ©те
тац калтырган "эпизод суреттвлет. . . .
суздс,5 мурда^Мырзагул-отуруучу жер
терезенин тубунв . тиригирээк деп Султанмуратгы отургузуп
йойгон.1Инкамал-апай дгсыкжер,; м жердин айбанаттары (пил,
лоту куш ж.б.), ескен есумдук, меме-жемиштер женунде;сез
кылат. КОНТРАСТ.-М ьш а-ущ ул'жерден ж баштап:1Султанмурат,
белунуп чыгат Согуш журуп жатат, жагарга отун жок, мешке
саман/жагып-v аздыр-кептур жылынган; болот..Эшикте ;.бороон.
улуп .турат, »батышта'. сргуш; журуп, :;ажалдьщ-;ргуг улуп-уцшуп
атылып жатат v iКонтраст - параллель аркылуу гагдырлардын
алгачкы кадамы.башталат. . • . •, -лСдгчб'Зда-лс'З
Согушка^чейинкимезгилге кайрьшуу,. Лэекбайдыш жер
майды ташып турушу Г(Жамбулдан. МТСке), бир жолу. баласын
алып , барып, Султанмуратг Жамбулга >?келип, турдуу ^жанз
жаныбарларды , керуп, 0 ©згече -таасирлениши, - каармандын.
мунезунун.калыптаныщ милдетин аткарат. . •
Султанмурат; -^Бекбайдын тун уулу^ анын даты бир уулу
Ажымурат ?жана эки кызы бар.. _Ь1нть1мактуу,,уй-бул©.;,Д.;.©зу}
тевдуу балдардын ичинен Султанмурат. гтррпрк:тана; кунан-тай
уйреткенге, ыкчыл., Бала экен; деп. санабай* г кээде сайылдыктар,
суранып'калышат:"Султан, м 6 бу:менинжаман баламьщдайын
уйр©туп..^берчи^^ 0 же болбосо:"Султан,- ;;айланайын, ; мобу.
бакырчак эшекти бир женге ' келтирчи, /«Жонуна з^чымын
кoндypбaclбoлдy.ırCeнин?кoлyвдaн.^элeгKeлбece..-.,'- дещдурушат.
Ажымураттын [Кектугуне жарашаг аныи,Карагерин;(кодигин);да:
уйретушбербей журуп,- Жамбулга женердун алдында гана женге.
салып берет"'. ' . ■ } . Зл ЗС-шут -r.ij
.. Султанмурат, башкалардьШ; айткан сезунде, алженундвгу
ой-пикирлер _ .билдирилген ■: : эпизоддордо , дааналанып,:
башкалардан ажырап керунв баштант-дуу ,s лз ' 7а :лэ vcLo n o u :,r
. : Султанмурат . - жаштайыиан. сергек, зирек .бала, ал ар
нерсени ©зунчв керуп,-iara взунч©-,баа берууге аракеттенета Ал;
езунче, романтикага бай;Кыялга_ээ, анын ущудлсыялы Жамбулга.
бара жатып, атасы арабанын божусун бергендебир. езгече туск©
ээ болот, ошону автор мындайча берёт: "Эгер ырыс-таалай-деген

1Бул жерде Л.Укубаеванын эмгегинен пайдаландык, Ч.Айтматовдун каармандарынын керкемгд г ■;

дуйнесу, Фрунзе, «Кыргызстан», 1984.1’ '** ‘ I * :с,л
 50

адай' !учун/‘;©ткён''та !да^ болбой]-учурунда

гана бодну болсо, ушул куну, у т у л жолдо Султанмураттын
кучагы ырыс-таалайга’ голуп баратты. Атасынын жанында езун
да -мартабалуу эр-азамат керду. Кетерудку кецулу жолду■катар
бексербестен бара берди". ' : - ’' Г1 ' )/ :;
Согуш кундврунуш туйшугу" кучтуу, азаптуу кундерунен
апаатка чейинки мезгилге уламжайрылуу Султанмураттын -эрге
жетилишине ;алып' келди- окшойт (албеттё, жалгыз эле ал эмес),
анткешп еткенду эске салып;‘ ошону ой элегинен еткеруу, аны
салмактоо, баалоо - адамдын есушун камсыз кыла турган жагдай
эсептёлетг^у
Ушундай кундердун биринде колхоздун башкармасы
Тыналиев завуч ' менек кошо киритг, ал-жайды тушундуруп,’
мезгил балдардан Султанмурат, Анатайлардьг тандашып, кучун
талах I кыла тургандыгын айтып, убактынча: окууну токтотуп,
200 га : аткарылбай' калган куздукту жаздыкгменен толуктббнун'
зарылдыгынын билдирилиши, ушул/учун! алые ‘ жер ‘ ‘Аксайга*
барып, эпш айдоо оной иш эмес экендигй боюнча;ушул еспурум
балдар • гана жарай тургандыгынын баса 1белгиленишй -
Султанмураттарды'чон кишилердин катарына эртекошту. Бул
мезгилдин талибы; закон ченемдуулугу элё: (Дал ушул жерде мен
езумдун 13 жаш : курагЫмда Лувалга* минип,11женшш.'жьщын'
тоскондугум :эсиме' тушту Дчоц йшке ‘жарагандай езумду езгоче
сезип, уйг© сыймык.мёнен кёлГенйм эсимде.) ;
"Аксай десантыньш'1 кбмандирйнё'татыктуу йштеё, эрдик
(башкача атоого болббйт) жасоосу йшенимдуу, омоктуу болсун
учун жазуучу Султанмураттьпг' согушкаС чейинки" мезгйлдегй'
©мурунун айрым эпизоддорун келтирет. Бул биздин оюбузча, ©те
зарыл ебвяге бо лч у.лгл.'-л: ■ •.о..к: с, по • '>’ •
■гь и^Керкем -чыгармада: адам;-мун©зун;гачуунун! ‘у:1ам “ жады
ыкмалары,; жол-жоболору пайда ’ болу уда.' /Ушул жерде -"Эрте
келген турналардагы" "Аксай десантыньш" мучвлерун© бёрйлгён'
справка-мунездеме зеке тушет, анткени балдарга азыр алдында'
башкарма эмес,-зоот кийген каарынан жер жарылган кадимки
кек жал Манас езу тургандай кврунду,: вздеру болсо Манастын'
чоролору сыяктанды... Бул■албегге,’ балалык-кыял,:бирок1ушул5
кыялдын-' терецинде сыр --бар^'алД сы р балдардын Керквм
интуициясында •улуу; эпосу1анын 'каармандары- -дайым жашайт,1
аларг ар .‘кандайу жаны к©(5унушту, байкакан' 'нерсёнй^ эпбетун'
тушу нугу; *тушу нугунд©’ бар Скёрецгёдён ■туруп •баалайт;'' ошбл
аркылуу кабьшдайт;'салыштьфыптушунвт.'1°г;?/' Х;: -:но
• Жаззвду—дет» ушул жерде мурда кыргыз-адабиятынын,
Т'ажРКЧ'у«^да^;;4Гке|дешпегех1’ справка-мунездом©; берет;"Баш
 sı

баатыр 1чоро Султанмурат . -. Бекбайдын, уулу. Он ;бештеги

Султанмурат кошчуларга,:; кол, .башчы , ' бблуп. дайьшдалат.
Аталардын,мыктысы; Бекбай ДтасьГалыскы чоц указалажурет.
Жобго минуугежарайт деген;Чабдарын,уулуна^таш^
Султанмураттын Ажымурат деген иниси бар. Кээде лентёктйгйне
жини кёлсё да жакшы керет/Султан^ купуя суйгвн
' ; сулуусу. Мырзагул, бййкеч.бйрйМырзагулдун кулкусу кашкайып
: аткантацдай,1шьщга бойлуу, къшча бел,бото кез, айдай.сулуу
; бййкеч...(ушул эле .жерде Мырзагулдун да портрета'бёрйлет)".
*Ушундай эле мунездеме-справка. Айатай, Эркйнбек ’ (учунчу
чрро,‘ атка жецил,’ тайга;чак), тертунчу.чоро Эргещ баатыр жана
Кубаткул баатырларга да берйлет, алардын ар.бйринйн езунун
; аты бар (Октору, Акбайбйк, Алтынтуяк,'. Жйбеюкал),;.; атасы
женундв, адамдык башкы сапаты женунде маалымат берйлет..
"Кутунген кундер келе берди..." : .. ' ,, ', "
Султанмурат Мырзагулду суйет. Мырзагул да суйет, анын
кубелугу кылып кол жоолук берет, Султанмурат ошол жуз аарчы
менен- дайыма суйлешет, .сырдашатГ ,‘ Акыр .айласы кетип,
суйгендугун бйлдирип кат жазат. ’
"Ашыктык кат'.'. (. ' .
• ' ■ Ушул " алакандай кагазга журегумду v.'opöri’, сулуулугу
карацгы тундегу чырактай квзуме жарык, кецулуме. жылуулук
берген айь1Лымдагь1’ "М " тамгага арнаймын...Базардан мин сан
! адам жолугат,:гбирок','ар ким жакынына кол берет..."Анан даты
бут 'емурун суйгенуне арнарына , .ант f берет/..'U Аягына
' Жаманкулдун ырын кёлтирди: ' ' .... ; .........
Аксай менен Кексайым ’ •; ; ■■>
Жер соорусу .турбайбы. J *.■и-.;.
... . Арзыдым сага деп айтсам, ' • ’’ ’
•Ашыгым сезду тындайбы?..:1 ;
Бул суйуу Султанмуратты дайыма ж'ашоого кумарлантат,
эрдпкке шыктандырат. Чабдарды минип, Мырзагулдун алдынан
' чыккысы келёт, аттамактан ‘ эчей ирёт тойот.4'Аксайды • айдап
бутуп, айылга келип, Мырзагулге керунгусу келет, озун чоц
адамдардай керет, ошолордойболуунуэцсейт..,.,
Повесттин акырында - Чабдарды ' атып кбйгондо, "эми
Аксайга себебиз деген эгиндин баарын себе алышпайт. -Тиштери
' жаркылдаган соколорун суйретуп айьшга.салтанаттуу кетер кун
' эми болбойт. Мырзагул; эми кубанып. к'ечрге/чыгьш тоспойт.
' Султанмуратты ; керуп, ‘ сыймыктанып -турбайт" ; ' ;-, дейт автор. '
"Султанмурат жалтанбады. Болгондо емурунде биринчи жолу
журегу муштумдай эт экенин, æi дукулдеи кекурегун ургулап
 *
52

' жаткандыгын даана' сезди... Султанмурат жугенун оцтойлото

' кармап, илгери жуткуне даяр болду".
Султанмурат ез ою на,, максатына бек, ал курешёт,
1 келишип кетуу,; орто жолдо арабек; калуу дегсн огонда жок.
г. Уурулар кетери менен балдардан :кабар‘ алат, Тили менен туртуп
'* езунун оозун бошотот. •Анатайга'жетип,. аньш колун^оозу менен
' чечет,'баары бошонот/Анатайды айылга жиберип, Эркинбекти
':,ртоого ;таштап, ёзу каракчьшардын изине тушёт. Чабдар менен
' артынан жетип," алдынан' тосот, ошентип “ айылданГ'кеяер
* кишилерди кутет.,Бирок' курал-жарактуу уурулар боконогуката
* ’элек -' баланы, ! кантйп 'жецбесин, " ЧабдардайгГГажьфаган
кptt^лapiвш^kpмaвдиpи ат уурулардын артынан':чуркайт.' Дал
и у 1Нунун езу каармандын мунезунун татаал, курч драмалык
ситуацияда бардык жагынан ачылышына жетишет. ,
Султанмураттын, адам герчилигиар , кандай жакшы-
жаманга1туз карацш, Анатайдын.Окторусу жыгыдып, аксаганы
учун бригадир Чекиштен жон талаштыра камчы жеп, Анатай.ак
болуп чыга бергиси келген эпизоддо дагы бир -жолу, керунёт.
Акырына чейин туруп, таяк жесе да, баарына чыдаганы, туура
сезду айтканы ушул Султанмурат болду. Уш ул эле Султанмурат
учун бир сьшоо болду.
• •’ ; Кыш ‘ ичи коштун аттарын багуу, соко-шаймандарды
ремонттоого кол кабыш кылуу, Аксайга барып жер айдоо, ат
ууру каракчыларга карты тайманбай курошке чыгуу.- ушунун
‘ баары‘ Султанмуратлъш граждандык парзын, эрте сезип, :эл-
журттун иши учун кызмат кылуу,' атасы, согуш учун кызмат
етеесунун улгусу.
- Эрте келген турналар жакшы жышаан, тушум мол болот,-
деген кыйкырык, биринен экинчисине тарап жатты. Айтматовдо
каармандардьш.. ачьшышы ;учун лкеркем чыгармачылыктын
’ бардык компоненттери (пейзаж, баяндоо, суреттее, портрет,
кептйн' турлеру: диалог, монолог),' ошондой; элё элдик
казынанын' миф-легенда', уламыштары бутундей баары тен
иштсйт. ^

ЧЫГЛРМАНЫН КОМПОЗИЦИЯСЫ ЖАНА СЮЖЕТИ

' Композиция - гректин сёзу, бизче курулуш, тартипке

салуу,'тузуп чыгуу. 'деген маанини билдирет! Композиция бул
' корком :' чыгарманын курулушу, _ чыгармадагы адам мунозуи
ачуунун, уюштуруунун белгилуу системасы: М унез чыгармадагы
башка мунездер менен . байланышында, карым-катнашында
" ачьшат. Бул процесс белгилуу бир окуянын анын башка окуялар
 ^ , - .
менен,. ез ара , карыц-катнашында,.,.алардынубирй -лкинчисин
т о ^ к Ш '/ ‘е н ^ д а ^ ^ У Щ у н д а келип, бир бутундукгу,тузуусу
менен ишке ашат. (сюжет). .• ~ ; .
Б ул 'э к и ,'.’.тушунук...сюжет, жана. . композиция , енер
чыгармаларынын маанилуу компонентгеринен болуп,эсептелет
да, алар бири-бири менен лыгыз байланыш абалда болуш ат.,. .
... Онёр ., чыгармаларынын’ ;.;йчинен; г ,композиция даана
кашкайып кёрунуп' турганы’ -^ а р х и т е ^
саналат, анткени курулушта бардык персе кезгв- керунуп турат,
ар бир оймо-чийме да, туе дакез алдыда болот.. . ‘ ■. , 1 V
Кёрком, сез онеру' боюнча .бир. романды алый керелу:
белум жана •баптардын "ррунДадышы,каармандардын ез ара
: карым-катнашы, ^'конфлиет^ердин г жетюшшИржана;, енугушу,
окуялар, др.^адак;;ж ад^'ю м ощ к ру|)еете^лврдал езлор;^нда
келиши /ушунун ‘ баары .суреткер дин. оюна' багынат; тАр бир
! каарман/ар, бир. керунуш' суреттеме, керкем.штрихтер белгилуу
жук кетерет,. белгилуу г милдет'гетейт. .Ушул композиция.деп
‘ аталат. -■ ; ....... ’Г„п ...
Композиция керкем , чыгармадагы ой-идеяга,!*ылайык
материалдардын белгилуутартипте жайгашуусу болсо, .сюж^г,-
•'бул -'•татаашлраЦ'/тушуиу^'“ эн^негазгаси,;.,ал-, - алда канча
терёцирээк тушунук, баигкача айтканда,.бул.окуялардын /гутуму,
анда ' берилген адам". тагдь1рларЫлк:,Окуяньш/()енугушунде
каармандар. ез ара карым-катнашка тушет, аракеттери менен ац-
с е з и м т о л г ’оолррунда алардын ижан п'дайнесу^н;;.чсапаттары
корсетулет. Окурмандын кез алдында ар кыл кыял-жоруктуу
мунездёр тузул е т .,Окуялар ирети менен биринин артынан.бири
келиши : мумкун, же . ортосунда '.узёлёк болуп,. же; еткенге
кайрылып, же эки. жакка сарёсеп, сш1ьшьщготуруп,;баары} бир
акырында окуя акыркьк' биййктикке, Хкульминацияга) •жетип
токтон, андан кийин окуя чечилиши керек. . . ,Г
1 - Чыгархшнын композицйясы дайыма сюжетке кез каранды
болот, ' сюж’еттин. . енугушуь .езуне ьшайык ^-.лузулушту,. -г
композицияны тандапалат.; . .•; ппчнгошш/Г
: Адатта, композицияны' . жетерлик сезбеген у суреткер
суреткер. э м е с . к е ч у р ме ч у , ,аньт, жете, баалабаган. жазуучу -
котормочу’дегён тушунукбар.’ Буд%Легунжерденрмес, анткени
окуялардын1'орун'.тартиби,,боюнча^ шай,,келиши,, автррдук>ой
жугуртуулор, пейзаж,; суреттеелер,'! керунуштердун. ез ара
алмашып.к турушу'7,,ркуяньш . бир . орундан экинчи орунга
которулушу; ’ композициянын^. жеткилед; бодушунун::негизги
шарттары.' Орустарда. композицияны. ерк ундоту у чеберчилиги
 иЛ.Т6лстойдун-tHC6rynr жана тыпчтык""'р6манына‘'та'андык'.деп
•:Yжурушёт?-’^ г(. ’>"I р-. fi -rHsSr ‘ * ‘ 1 ‘ ‘
Ири жанрдагы чыгармалардабир йене сюжеттик тарамдар
ч болотуалардьга 'бирдйктуу курулушка - композицияга биригиши
суреткерден; чоц-устаггьпсгы ’ талап кылат.; Ошол сюжеттик
; тарамдар1 ичкёрйдей и байланышып "турушу ’ kepek.! 1Я .-Jолстой
*ушуга жётишкенР Биздйн^улуттук' адабиятыбыздын' тарыхьвд
1мынчалыкс татаал’ сюжеттик тарамдарга ээ: керкем. чыгарманы
<кездеиШруу'1Ьй1ьШ;:^ Р :,:!' : : ^,s Р ' '* ' .
Оозеки адабйятта ''Манас'',трилогиясы,>Т.СьщыкбекЬвдун
"Зайыптары'',''!'У * А б е д к м м Ь в ;^ J Ч.Айтматовдун
j ''Кыльш карытар бир куну" менен "Йьмматы"; Т.Касымбековдун
Я'Кёлкёли" ;ижана;1:;кайра':> редакцйяланган ° "Сынган кылычы"
-сюжеттик тар'амдуулугу кеп жактуу чыгармаларга кйрет/’ррр ',
r;h' -'.."Келкел" •романывда.-1курманжан-'датка,'- Кокон бййлйги
(тарамы; М.В.'Фрунзе баштапш Совет ’бийлигин орпо'туу жана
' бёкемдее учуй курёш¥арамы,!Токтогул женундегу тарам - ушул
уч сюжеттик тарам боюнча окуя юнугет _ да^ ^бирдйктуу
композицияга " бириктирилет. гБул тарамдар ’ романда ез ара
байланы ш ы птурат.' Мисалы: Токтогул; жана ' М.В.Фрунзе,
Курманжан датка жана орус бийлиги жана башка. *. ..
' ’У ш ул7жерде" эскертилчу ’нёрсе биздйн1‘ улуттук окурман
кызыктуу’ !окуяи куучулукка' кенуп калгандыгы, куюлущкан
бкуялуулукжок болсо элё/алЯыгарманы тушунбей тургандыгьш
чуугкётёруу'адатьг азыр да бизде байкалып журет. Ушул жерде
жазуучуК.Жусубалиевдйн "Муздак; дубаздар'\фбманын‘далилге
•тартууЯ кызык фактыга :туш ' кьшатР!Кыргызстандын бардык
!'булун-бурчтарынан лМуздак; * дубадцарды "',^'т^^бегецдугу
жонундо кат-кабарлар 1басма бетинде кеп 'эле жарыяланды.
!Сёбеби'•эмнедё !деген ■мыйзамдуу‘ суроо туулат.Анв^к эн башкы
себептеринин бирее - чиелёнишкён - кызыктуу ’ окуялуулуктун
•жоктугу. Мында :мунез ••-к^щимки';''*" кроад^^рцишаддк
чындыктын^турмуш-тиричйлйктип ичйнде ачёттат. ;' ' ! ,
. Композиция сез устатынын чыгармада койгон максатына,
'koHkpefrYY вдёялык'Эстетйкайык^^’милдейерине1жараша.тузулвт.
А л ; жазуучунун ‘квз карашьша;' чь1гармань1н жанрдык туруне да
байланыштуу 'гбол о т ,i анткени " жазуучу"; т ур м уш гу к ан д айча
байкап кёрупр'кандайча тушунгендугуно" байланышатV Ошёнтип
•кёркём чыгарма бйри-бири мёнён ез ара байланышкан мунёзде^-
окуялар-проблемалардын жалпы "биримдигинен - турат.‘‘ Ошол
жалпы бирймдйк чыгарманын композицйясы деп аталат.* ,': ;' ‘
- ‘‘А дабий ; енугуунун ' ар -‘ бир‘ добрунда' 'композйция1' ар
башкача боло тургандыгы белгилуу. Анткени ар бир коомдук
 " 55 -V •ее”
тузулущ, ^дорр ,.рзунун ^мумкунчдлугунун«.-чегинде гана иш
я ^ щ в т / ^ б а г ^ ч а ",айтканда, ^адам ~' мунезунун •, ачылыщьг
(бай ы р к ы ^ бир жактуулуктан баштап, бугунку
’татаалдыкка,' ’чеййнки> .жолдубасты. ;Мйсалы:{ классицизмдин
дррр^^^негизинён,•адам,--: анын^ачжу кер;унген\0ч жана терс
^жактарын 'баса .кврсвтуу, башкача айтканда,,бир жактуулуктун
басымдуулугу. ■мунездуу,:болгон! V,Мёзгиадин ;,етуш у,,;доордун
алмашуусунун , натыйжасында ;,к 0ркем', енердегу бул- ,салт
Аркундеду,’ татаал , систёмага айланды. Керкем .аренага
реалистгер’келдн. Алар тарыхый конкрётт^у- адамды изилдейт,
адамдарды, бардык /карама-каршьшыктарьшда,-'^
айтканда," терт тарабынан тек керсетууну принцип тутуш ту■.,; г
, 7,г..,,:Албетте, реализмдин ёзу .да;доордун. алмашышы менен
‘езгерулду, еркундеду. , ;! .. , , • ■. Л '
' Чыгарманын композициясы ..коомдун,. енугушу. менен
езгеруп, '• еркундоегв дуушар болгондугун X X кылымдын
адабиятынын композициясындагы.далилдер менен ,айкындоого
болот., ‘ !... _ : плс
’ , Бул,’ биринчи , кёзекте,.коомдук,. еиугуун^.^гатагшдащы,'
мезгйлдин духу менен байланышат. Экинчиден,;:;адам .же анын
татаалданышы,,дерендиги, психологизмдин.куч алышы да бул
мезгилдйн негизги езгечёлугун тузет., л ' ■ -л ,• ;
■ р!-;4К аармавдм’.!м^взунун,’бардык татаалдыгын тузуу учун
жазуучу ар турдуу ьжмаларды кблдонот.-Алар: ., . .; - г
- автордук мунездеме; ,, . _; ,
■ - каармандардын ез ара бири-бирин м у н е з д е ш у ^ ; ,:
-монолог (ички монологдор); г‘
- диалог;
- езун-езу ачуу;
, , - переживание (кыял чабыттары,„ой долгоолор); : с : ■
- каарман жасаган^аракеттер, алар байланышкан,т Л!/.ГП_.;Л
. катнашкан окуя, революция, чабышл квтерулу 1п ж.б.;,
,;/йкунделук,туш, ез ара кат жазышуу; л - . . . . ;• ,
’ !-- т а ф ^ к е р у н у д а ^ .
Ушундайлардын! .бардыгы '!чыгарманын,, композициясьш
тузет; ага (композицйяга)! дыгдрманьш „тузулушунун . бардык
керунуштеру кйрёт',бир бирдйкке уюмдашат.; -Чыгарманын аты
дакбмпозйциянынту^мунда болот.,' , ■ . к ...
; ' , л "’Ныгарманын 'крмпрзициясылар, бир жазуучуда ,ар. башка
болушу мумкун. Мисалы; Гоголь адам мунезун анын башкы,бир
нёгизги белгисйн ..терецдётуу ,аркылуу! берет. Плюшкиндин^ач
кёздугу; сарандыгы аш>ш ладамдык сапатын,аныктоочу белги
катарыачылат. .. . : 7 ;.,:чи:н;
' -- :'А л эмй“ Л/ТолстойХкаармандардын'жан дуйнесун ‘ анын
! ички :диалёктикасында м; ачса, • А.Чехов соцйалдык ; ’ карам а-
каршылыктарда, -бйрй-бирйнё, тескери келген кёрунуштердун
' кагылышуусунда *:ачып, ■композиция •туЗет:: Композиция /ири
-эпопеяда: да] чакан лирикада ‘ да болот: Композиция* керкем
шыгарманыш 1бардык " турунё- мунездуу ' керунуш, анткени
^композиция мазмунду беруунун - белгилуу бир жолу.ыгы.
Ошондуктан чыгарманын композйпиясын айда гы мунездердун
Чагдырьшанн ажь1ратьши'кароо.ймумкун змее?! Композш щянын
нйкемдуулугу/5. ■К0ркёЩугу, !иа;башкача • айтканда, 'анын
ншёнимдуулугу- турмушг‘:ё чындыгына негйзделгендигине,
далилдуулугунё байланыштуу болот::
Чыгарманынг,<-;кЬмпозицияль1к ‘ тутумунда кыстырма
эпизоддор да кездешет. Аларга лирикалыкчегинуу, каармандын
портрета,1керкем- деталдар, •уламыш, мйф-легёндалык баяндар
•кирет.'- • • *-• : ' - ■■ - '• ' • • '■ *
о :о. ■’ ' Жазуучунун композицияны тузуудегу устаттыгы езгоче
эки шартка - мунездун . ачылышыньш далилдуулугу,
мотавировкаланышы'менен турмуштун езунвн келип чыгышына
байланыштуу к а р а л а т • •*
к .«« ю ’Демёкр-. композициянын - реалдуулугу,• кучу чыгармадагы
каармандардын мунездерунун ■ ачылыш реалдуулугуна,
ишенймдуулугуне коз •каранды. ' Ошондуктан* ‘ жазуучуга
кызыктуу окуяларды-кууп кетуучулук ' ьшайыксыз’ "Экинчиден,
адамдык. сапаттын ишенимдуулугун турмуштук реалдуулук
менен айкалыштыруу зарыл:'/ " ‘

СЮЖЕТ

Чыгармадагьгумунез' - *;бул"‘ жазуучу менен; суре’ттелуп

жаткан- турмуштун и'ортомчусу"; Жазуучу учун фактьшы' терец,
жалпылап -беруу ;; гана;Ужетишеиз;;1; а л о ш о л аркылуу аны
конкреттуу адамдын' ■тагдырында жана ой ‘ толгоолорунда
бериши керек, конкрет турмуш; кырдаалында _ачышы зарыл.
К еркем чы гарм адагы ^каарм андарды н1 ' мунезу ; белгилуу
окуялардын тутумунда ачылат. Ошол окуялардын татаал тутуму
аркылуу • каармандардын ёз '‘а р а " мамилеси/ “ менен карым-
катнашынын г ачылышы сюжетте : бёрилёт. : Демек, ’1. сюжет
дегенибиз - адабий чыгармалардын мазмунун тузгён окуялардын
сйстёмасы; ошол окуялардын тутумунда берйлген мунездун есуш
жана ' уюшулуш тарыхы. • Максим 1Торькийдин *сезу менен
айтканда, “ / с ю ж е т б у л байланыштар, *" карым-катнаштар,
симпатия, антипатиялар жана жалпы эле адамдардын ёз ара
 ■ % ■" S? ^
мамилеси, бул-же тигил мунездун,;типтшт есуш жана уюшулуш
тарыхы. : . . . :г{и>;Гн;т
\ ;уг Керком ■адабияттын,окуясынын тузулушу ар, кыл .болушу
мумкун, башкача айтканда, кээ бир чыгармалардын окуясы
каармандын ^гдурмушундагы; 'конфликтинин ; курнж;жеринен
баштадса,- кээде>кааармандын ой; жугуртуусун, ой толгоолорун
туудурган .окуяныдуреттееден.башталат,. сюжсгшн :мыадайча
курулушун =ички динамикалуулук дейбиддд ı,r,а « д -,;, •. j v л■•..
Сюжеттин ' тышкы . Г динамйкасында - каармандын
тагдырьшьш-,кескин;.езр©рушу,;негизги 'орунда;:турат,; :башкача
айтканда,0 окуянын■ •журушунун чыйрактыгы устемдук : кылып
■
т^рат.;-,. ,п) льух/n,; и н т - -V ш-
v.'(!U'trj Сюжет.; ,- жана ; .ланын.л л т.узулушунде; /.дконфликтинин,-
кагылыштьш ; ролу. : чоц: брлот;;цАнткениг^ко0мдук,л турмушту
суреттеген чыгармаларда;;коомдук? конфликт; : берилетпхОшол
карама-каршылыктьщ j курешунун;;ачечилишинде .-каармандын
тагдыры; ачылат; Мисалы: *Ажар, ;о Жамийланын ■ образынын
ачылыш ,гжолун. караплкёрелугуэркиндиктучун. ,курвш, анын
улуттук, бощтондук (Кетерулушкеуайланышы,:;анын ;жецилиши,
элдин гКытайга эркиндик издед качышы, ал жерде да жарытылуу
кун.кербей, элдинюор азан чегиши Дмынауущул кагылыштарда
Ажардын тагдыры! чечилет.-Жамийланы Садыктын галажачышы
менен, ок>Д;,чиеленег. Кед втпей; согуш башталатдэркектёр туп
кодере фронтко, атганат."БардыгЫ;фронт;унун,;бардыгы;согуш
учун"..деген . ураан екум сурвт. Садык ошолордун ‘ катарында
фронтко ;кетет.:;Согуш ; созула. берди./{Гылда щахэмгекткызыйтЗ
Жамийла .д ап эгид ташыган ;-Данияр л менен ;j Сейитке >кошул атх
Мьша ушул жерден Жамийланын тагдырында бурулущ жасалат.'
ТурмуШ; анын кезун ачат. А л эми, езун-езу таанып, ким менен
тагдыры., бир экендигин тушунет,- Ошентип, Жамийла тагдырдый
жады жолуна тушот. г г у / у о •- •- а ■
_ а'..;.
.. у ,ГУ Сюжеттин негизинде.жаткан коомдук конфликтилер менен
сюжеттин езуи окщош, бирдей керунуш ден кароого да болбойт.-
Бир длежврунуш,,бир.эле:конфликт ар-турдуу:сюжеттйк: планда>
чечилуусуцмумкун; МисалькрАтаг Мекендик согуш; учурундагы
тылдын ; , -ролу, ;- кужурмон эмгектин, л -эрдиктин н маанисй
Т.Сыдыкбековдун, :"Биздин>- замандынv кишилёри" т.романындаТ
К.Баялйновдун, : "Кед /боюнда'.',-;.; Ч.Айтматовдун г"Саманчынын
жолуУдовестинде чагылдырылат,;- ıj” а л т о , э ; i " и •=- : л-
б; гг-г. Бирок бирдей эле сюжеттик- линия ар /гурдууче максатты
коздейт, ар башка чедилищке.ээ болот. Аталган чыгармалардын
сюжеттик линиялары^бири-бирине^.окшошпойт/чмунездврдун'
ачылыштары да ар биринде езунчелуккв ээ.
 * 58

■и /г . ::Т.<Сыдыкбековдун -; романында: ‘ сюжет: каармандардьш

тобунун , суреттелушу аркылуу (Чаргынды зеке албаганда)
тузулсв,:Ч.Айтматовдо,сюжет Толгонайдын тагдырын, турмуш
жолун суреттеё аркылуутузулёт.‘‘ < п*>'- ;!> ;
лтд/д Сюжетти тузууде- жазуучу кээде конфликттин етедкурч
жерйнен ’ ••плат: (М .; у Шекспир > *’Гоголь, я‘ Т;Касымбеков) сже
акырьтндык менен жай" башташкурч конфлйктке чёйин ©стурёт.
Бул кеичулук кыргыздардын улгайган жазуучуларына таандык
Кврунуш. •- ’ ■' ’ ' : .
. Сюжетукеркем чыгармалардын■: жанрдык■::турлеруне
ылайык ар башка тузулет.-Мисалы: ацгемёменен йбвесттё сюжет
бирдей- боло албайт; Ацгемеде сюжеттин енугушу бир же экй-
саналуу тана окуяларда .берилип, каармандьш тагдыры1ошол
мумкунчулукте чечилет, романда каармандын тагдыры бир нече
окуялардын татаал системасында кецири ачылат. •'
•-. ■Алаэми ■драмалык' чыгармаларда сюжетгин енугушунде
негизги Iролду?.-конфликт^ ойнойт'л; Анткени .мында- автордук
баяндоо, сурепе© сыяктуу.кошумча кошюнеиттер б о л б о йт -
-.Чыгармалар сюжетжурулушу^жагынан кбнцёнтрдйкГжана
хронологйялык . уболуп ■ "эки>- - турдууче >гузулет.: у-Эгердё
чыгармадагы. окуялар ; ез /ара •' убакыт, мезгйл - •' боюнч’а
байланьш1ьштурса, хронологйялык сюжет болотУ ' • •'
«тут Г; Мисалы:г!’©з кезум >менен" поэмасы эки бёлумдён *туру к;
биринчисинде:революцияга'чейинки турмуш сурёттёлсё (бирок
ноэманын 1-белугу:■ жаны совет бийлш'и орногон учурдаё
башталат),/экинчи ;б©лумунд©;-советлбийлигинин:'Жьшдарындй
эркиндикке::чьггьш,;':вз ! эмгегинйн-'*:узурун' кврупу’ колхоздук'
курулуштун;:г/маанисин1 /Жечирээк : --тушунуп,5Ч бйрокг/ -анын
артыкчьшыгынш©з угурмушунда г-кёргён' кыргыз1-адамынын
(Нурбайдын) жана жалпы эле элдин турмушу-суреттвлёТ;т■1'л111 1‘
Эгерде окуя бири-бири менен себеп-шарттуу болуп внуксв,
концентрдик)н сюжет уболот; й башкача*4';айтканда?-'сюжеттин
енугушу- бир нече окуялардын -сйстемасьшан туруи, .*алардын’
енугушу биринчйсине’экинчисисебёп-шартболушу'мёнён'сюжёт
тузулет. Мисалы: кыз куумайдьш болушу ;Жамийла менен
Садыктын баш кошушуна алып келсе,' согуштун башталышы
Жамийла мененДаниярдын турмуш курушуна сёбепболду.; ' '• ■
■*■ ; Демек, • бир;- окуя экйнчйсйнин >юнугушунё; шарт •тузет/
Керкем чыгарманын окуясынын тышкы жана себеп-натыйжалуу'
байланышынан у ;тышкары:;' суреттелуп жаткан - окуялардын
эмоционалдык маанидеринин - байланышы болот. Адабият
илиминдемуну.сюжетгин композициясы дейбиз. - /
 Керкем чыгарманын сюжета турмуштук негизден жана
сюжёттик кошумчалардан ':турат.л'Башкача айтканда.! ?жазуучу
сюжет’куруудатурмуштук^нёгйзди алуу менён-идеялык максатка
ылайыктуу1кошумчаларды пайдаланат. Чыгармачылык-процесс1
кыялдануу, суреткердин'кыяНчабыттарьш тактайт/ бул жагдай'
турмуш’ чындыгы,- мёнён;' карама-каршьг 'кёлбейт, тагыраак
айтканда, жазуучунун к ь!о д а^ с^ гф ^ ^ ази я сьх турмушту терен
чагылдыруунущ жалпьшоонун каражаты болуп кызмат етейт. :
■ ' Сюжеттйн кыскарган турун1фабула дёп’ кбёбуз; Фабула?-'
латын сезу. Бизчё' - ’бкуя/^жомбк^маанйсинд&^тушундурулет.'
Де.мск, фабуланы окуяньш^кыскартьшган езегу деп эсептееге
болот, башкача айтканда,' чыгарманын фабуласы дегенде ага
негиз болгои турмуштук окуянын негизин тушунебуз.
Чыгармада окуялар белг’илуу бйргкаармандардын тегеригине
тбптблбт." ‘ ’ к’ ' * - А А • г1К' ' ,ш<5 ' /у
Адабият таануу илиминде сёлсаяксюжёггёр дегён тушунук'
да барТ Буга байланыштуу йлймде ёзунче’агьШ'да бблотлБир эле
окуя'] Гайда! 1'берйлгённа ой И!б и р н е ч е ’ ‘ акйн-жаз’у учулардйн
чьггармгшарБЩда51^ююдёшкён''Ч;.учурлар дуине кэлдёринйн'
адабиятында’ '■" ’ бар'11 Г" с а й т !’ -- Кыргыз ;-■: суреткёрлёрйнй^т
чыгармаларында мындай керунуш жок. КгЖантвшевдшг
"каныбёк"- романында айрымгэлдик уламыш-баяндар кёздсшет.
Алтын кекул Раушан женундегу баянды мисалга тартсак болот;: -

СЮЖЕТ МЕНЕН КОМПОЗИЦИЯНЫН • - •- ■

’ ; . КАРЫМ-КАТНЛШЫ

' Композиция бардык ;чыгармага мунездуу. Анткени айда;

суреттеодегу .турмуш г.керунуштерунун ; белуктерунун ’е з ' ара;
мамилесин, байланышын тушунебуз,-А л эми сюжет, бардык эле
чыгармаларда бол о бербейт,; ссбсби ■мунездуп: сапаттарынын
ачылышында; окуя, окуялар ;системасынынболушу.'бардык эле
жанр/учун ш артэм есоуАд ^ ■_л п а с / у - рг.
Сюжет болуш учун мунез, окуя болуш: керек. ;Лирикалык;
ырларда тышкы ^дуйноиун- керунуштерунен жаралган адамдын
ички сезимдеридюй; толгролбру:тана берилст. Де.мск, мындай
учурда. сюжет? женунде;; сез 1>болушу . мумкун; Гэмес. Мисалы:
Алыкулдунл ;?"Россия!'';. аттуу-гЬГырывдаа'яакьшдын достук,
тилектештик женундегу ой толгоосу.берилгенгМында эч кандай
окуя жок. А сюжет болуш учун окуянын болушушарт. А л эми ыр
терт саптуу бирггурмек, ааба - аттамак.уйкашта, 11 -12 муундуу,
уч ритмикалык болуктуу ыр - бул ушул ырдын; композициясы.
Экинчиден,? кээдеткомпозйцияшсюжёттен-; кененирээк болуп,
башкачараак, мааниге . ээ, болуп калышы,- .глумкун. Мисалы:,
чыгармадагы автордук чегинуулер композициялык'керунуш, ал,
йдеялык маанини гтерендетууге кемвктешкёну менен •окуянын:
ён^ш унв^^здёнтхуЗ :. катыиш.гЖок. Аньш максаты йдеялык
терёвдикти жасоо,;,кучетуу.болуп эсептелет. Мисалы: "Биздйн.
замандьш, кишйлери" .... романындагы . "Укмуштуу мунаргг
жвнундвгу.'баяндын" берилиши.. Бул баян романдагы окуянын..
енугушунд© анчейин мааниге .,,ээ'. эмес. А л эми йдеялык
жыйынтык чыгарып, жалпылоодо чоц мааниге ээ. - ,.

. . СЮЖЕТТИН ЭЛЕМЕН ТТЕРИ

.. Ар , кандай .. относительдик , мунвзге 'ээ кврунуш, окуя?

езунун башталыш, енугушу жана' бутушуне' ээ. Бул езгвчелук
сюжеттуу керквм1л1ыгармаларга да таандык. ,. .
, ‘гг, Квркемг; .чыгарманьш:сюжети; /геменку. элемснттерден-
турат:.. окуянын .дечилишИ,* окуянын-енугушу, окуянын ©суп,
же т кенче г и -(кульминация),, окуянын ...чечилицш....Мындан,
тыщкары, чыгарманын .экспозициясы, кээ биреелерунде пролог,.
эпилогдор болот. . ... ' „ ' . у , . . Г ' (Г I;. ,
. ... Пролог - . чыгармага киришуунун алдында .автордук ой!
менен . тааныштыруу,. ,чыгармада, окуянын. келип ,чыгышын,,
тушундуруу максатында берилген алгачкы сез. Пролог (гр. -
-алгачкы с е з ) а н д а керкем ^чыгарманын, окуясынын алдында
берилген: кабар, башкада ..айтканда, - чыгармадагы негизги
конфликтке чейин каармандын мунезунун айрым белгилери
менен,. окуя геткен мезгил, :чейре.менен каармандар ■жвнунде
алгачкы маалымат берилет. А.Токомбасвдин '.'влбестун урвену'Ь
драмасында, г .Н.АйтматовдунС "Кылым. лкарытаро бир кун":
романында. пролог берилген.-*, л.-: -Ч-" сйео • ьдсрл ■ -
а!V мПрологдо автордун ,ою,.максаты: женундегу 'алгачкы: созу:
да берилиши мумкун. Мисалы: Т.Уметалиевдин .. "Кубат"
поэмасынын башында:;:г.л . •* . ат/и ■>
у . . ' : : . . 1. Булдастанды жазмак элем менэдак; г. : :
г • •„ Кечигипмин,даабайжуректартынчаак. ,
_ .Тартынбагансргуштардажацкуйген,
• ;г- . I. :Ыр.;алдында- болоужаздымёкоркунчаак, деп;.
автор езунун жекече оюн'бйлдирген. д о с л е г »/• / . ___
.г.--, г: С.Эралиев"АкМёериПоэмасынынбаш'ында:к.:. . .
•• •; : *. • Менжыйналам кыздар керкун жазганда,. :
••••:•. . . • Ышкым тушуй, ыклас отун жаксам'да, :;:. , .
,г..;. об ..'..Аныкуду 1"Айдай'','."Кундвй":депмактап,
 ;--Жещен с,адьш,,,жеткирег албай, .асманга,-. деп, - езунун
максатын айтыл косг. : 1а- 4 плчы'/>:о
, г , Экспозиция.., М.Горысийдин , "Эне" <■романынын биринчи
главасында жумушчу словодкарьшын/турмущ,- жумушчулардьщ
ацтсёзйминдеги-лесуунун пайда болушу, алардын мунездерунуи
кальщтаныш тщарты, суреттелет.:■,Н. А йтматовдун ."Жамийла"
првестинде:Сейи'Щ'ёрдин уй-булесу,- аны байбиченин; башкарып
турушу, ,эки .уй-буле, тец, байбйченин эрки менен, тынч; жалит
турущуженунде кабар берилет.- ; ;й . • •
'Ж Мына ушул лыгарманын окуясы женунде алгачкы
маалыматтын берилиши, башкача айтканда, окуянын енугуп,
чиеленишине даярдооэдспози1Щя д ел аталат. ^
Экспозиция бардык эле чыгармада бол о бербейт. Анткени
ал жазуучунун -. турмушту;. .керкем кЧагылдыруу- ■ аракет-
тажрьшбасынабайланышкан.нерсе. .
Окуянын ;чиелециш и,негизги,,окуянын башталышына
анын андан ,т,ары; . енугушуне|.гсебепчи- ; болгон окуянын
суреттелушу. ..Мисалы:. "Жамийла" -повестиндеги кыз> куумай.
Садыктын,, Жамййлага 13жетпейг калышы,. "намыстанган"
СадыктынЖ^шйланыалакачышы..., . г---.я.«'; • -/ ,,
...... .Эгёрде ^экспрзиция^а,-,ркуянын .фону берилсе, окуянын
чиелёнишинде"кыймылдын;;ену0 шу:,аныкталат, .окуянын; андан,
ары.енугущуне даяныч.тузулет. - г;з, • > .
. ' . Окуянын .енугушу-мьщда жазуучу; окуянын;есуш жолун,.
енугушд^бцессин берет.. :
АлД улам ёенугуп,. отуруп,- белгилуу..-.бир -чекке .жетет.
Мйсахй:"Жа&ийла"', повестйнде- .; ;согуштун;:; (башталышы"
Садыктын. армияга , ...кетиши, ;£:т1^ а ш и<гЭ1^ к ^ ‘':Д а щ ^ ^ Н :
согуштан жарадар болуп;8келиши,. ,, анын и; эл,<у менен;; •ищтеп:
калышы - окуянын енугушу. Жамийланын!аларга!кошулуп эгин
ташууга тартылышы - каармандар арасындаички байланыштын
туулушу жа.на е н у г у ш у . ; , , ... , -.у -..над ,-зли-уыд
А Кульминация (окуянын. .жеткен . чеги), - окуянынэ енугуп;-,
чьшралып отуруп,.. белгилуу,., бир. чекке,- жетшни.;1,{Мисалы^
Жамийла....мен ен . Даниярдын суйуусунун 1•..жарыяланышы 1■^
Д аяйярд^~"ж е.^][^п ю ?а: эмес,: же,;жазакча эмес/рбон 3-менен.
ырдащы,,' Жамийланын.р арабадан й-арабага .секирштт етуп,
Данйярдыдучактапкалышы.;А э-пг';/.:' ч р~?!
,, 7 /• ркуянын ,чечидиши\ - мьшда ^окуяньш тбышьт, жеткенден
кийинкй абалы, натыйжасы берилет. " \ .г., ■■:.; •.. г 1
г .у.,,: Жамийла,менен Даниярдын, суйуусунун жарыкка; чыгып,
алардын турмуштандалкан,ез' жолуна, жайдын конур, танында
жолгоэ чы гьт,ргээрчйшшк; ез; турмушунун• 1жолуна - ту шушу
бкуянынчечилишинтузет. ’ , 'у ■' ,г ' -
-;:;5гмЧАйрымнчЬ1гкрмадаЭпилог; кездешёт,' анда’ чыгармадагы
негизги \каармандын ■'сонку:тагдыры ■жёнундёркабар'- 'берилст:
Мисалы: "Жараланган журек" повёстиндегй':©мурбёк менён'
Гуланданын бир шаарда жашап,- ю эде' керушуп тургандыгы
женунде- 'сопку : маадымат беридген. Ушундай эле эпилог
Т :Уметалиёвдин •■"Айсулуу" • поэмасында берилген,ь ал башка
чыгармаларда да кездешиши мумкун,'- бирок'" дайыма - анын
бёЛушутнартэмес/ . ''xs ■■■_.с л.;-, гля-.ип .

К вРК вМ ЧЫГАРМАНЫН ТИЛИ ; - • ,

ÎMJ- лу ' Г1 !-Т‘ Л•/ггÎ-TÎ-: *. ‘«»Мр у ânrf:;'’ ;J*>Г?*---
-**-»'• ■Т’ - У'"' '• -
•' Адабият - сез енеру- экендигин дагы кайталоого туура'
келет, анткени "тил адабияттын биринчи элементи,, (М.Торький);
''сез -чыгарманын негизги материалы" (К:Федйн).г: -: ’
: /:/ ;/Керкём - адабиязтьш^ башка'жомпоненттери (тема, идея;
сюжеткомпозиция) г жёнунде сез болгондо : мыкты* тёмапый'
начар /ачыльш каларын,- же дюжети ’шалкы, 1композициясьг
чаржайыт чыгармалардын болушу женунде айттык/ Тили нача^.
чыгарма эч качан жакшы ‘ 'чыгарма бёлоч албайт. "Демёк, сез
ёнерунде’ тйлдйн етер кьШ аты баарынан чоц да/жооптуу да.
Тилдеги сездер суреткердип казанында кайнап, сездун
чьцй-матгасиндёгй л"чьггармшй.', негазгй' мйтёриШг"1болушу учун
керкем ойдун ачылышына, керкем' ’ ойду- - жаратуунун’
каражаты'на^^дйланышы’ кёрек, кёркём; сез кунарлуу 'ойдон гана.
жаралат, >" ого арсыздын -тили гда арсыз” (Л .Толстой).:’ Демск/
керкем тйл, анынкулпурган1каражаггары ддабият жёнундегу’
илш»&ш:еЗёктуу'м асёл^ •- . -3
1Сёз’ - бул элдйн к а з ын а с ы/ -• '.унгр;ДЧ0 тПс/п/{"и - д/и ль •
: гшФйлологйялыкйлимдё-кёптан-ма^ терец:’Анткени кей
дегенде, кандайдыр )бир чечендин,‘ 'ёратёрдун1‘кецири (Бозеки
баяндоосуна 5эмес,;' кандайдыр бирu улуттук тилдеги' - сездер
аркылуу ;1адамдардын- сездун (кудурётй1:мёнен; берйлген': бутк ул'
ишмердйгйн-1‘тушунёбузг, ( Тил - коомдук аракеттй,1 анын
жа111оосун камсыз нылуучу кеп кырдуу тагаал механизм. ‘
,и /то Тил^-^деген^чои-куч, -'ал -'аракётке'!тушкенде •кеп: туруне1
етет. Кеп чоц мааниге .ээ жана буткул 'адамзаттын' кыймылга'
келйши, - ^эл * ::аралык и пикир --’алышуу1-; кёптин кудуретине
байланыщат. ' л -р//'/
.пх.; Т и л ; зкана кеп7деген /гушунуктерду■ажырата' билуу 'зарыл,
анткени алар бир керунуштун "ажырагыс бирдиги болгону менен
ёзунче ^' айьфмачылык’тарга ' ,Ъ э ...О ш о л ж е н у н д ё ..’. кьтскача
темёндё’гулерду белгилеёге'болот. V"V { • 1
..Тил .менен кептйн,айЬ1рмасы.бар..Тйл дегенде. биз ,буф же
тигил' элдин... а1^сезиШнде;,'жашаганжалпы ,‘сез; байлыктары,
колдонуу'.прйнциптёрижана^алардын“.жардамьх /менен,. калктын.
вз ара карым-катнашшшн'йппсё'.ай^сун.т^ г
1г1,г, ,С,Тнл_ -, буш ар.бйрдлдаш .байлыгы’ Гал“белгилуу.^
ылайык;аракётке тушё'тйршол 'аракетке шушкенде ал ,кеп туруне
ет вТ; Ъмгалд,бир~ойду'жана тушунукту эрежёге*баш ийуу менен
суйлёпТже'жазып1,бёрууну лсеп ,-дейбю.7^ёмёк,1.кёп дегенибиз., -
аракёттёги, ’ кыймьивдагьгйтйл.-. Тил :, дегенде -сез ,казынасы,
байлыктары жвнувдё‘тушунук, кеп. дегенде,ошол сёзбайлыгын
грамматакалык:эрежелерге,/ылайыккелип, адамдардьщ„,ой-
пйкйрйн .бю/дйрип,', карымгкатнашы, йшкё, ашып, турган ...турге
келйшйн бйлебйз. Мйсф 1ы:‘дыйканЙжер/суу, коон, дарбь1з десек,
мында сёз, жекёчё конкрет^яёрселёрди|гушунв(буз. Ал.эуга/'жаз
алды менен^дый'кандар.'!мь1етьг-гэмгектёнишип,.1;коон, ><дарбш
тушумун м ол^лды :'‘десек,,кёп"бол6т.тОшентип,1тил/дегенде-бул
же. тигил , элдин, жалпы сез' байлыгьш ,анын, дакондорун,*
эрежелерйн : тушунсёк,’ кеп / дегенде .ошолг сез.- байлыктарын
эрежеге ылайык белгилуу максатка.жараша кыймылга келйшин,
аракеткетушушун тущунебуз. > -
Кеп колдонулуш максатьша жараша бир нече турлерге
белунет: ...............
1. Илимйй-философиялык. кеп - ’ шшмий эмгектердин;. окуу
- кйтептеринин жана башкалардын тили.
2. Саясйй'публйцистикалык,кеп.- газета-журнал, радио теле
бер‘у\лвр, саясйй баяндатлар тили. ,, .
. 3. Юридикальш’ " жата , иш, ;,кагаздарынын ,,, кеби сот
процессйнин тили, токтом, тушунук кат,,справка еццуу.ищ
кагаздарьшын.тили. :
■А . Диндйк жана ар кандай каада-салттын тили. ’ ■
5. ..Керкем ч ъ п ё р ^ .‘ -.. , •-
. .... Кептин. бул ^турлерунункбаары жазма турунде.. болот.
Жазма кептен оозеки кеп кёскин, айырмаланат.^Анткёни, оозеки.
кед Др ;турдуу- кыймылдагы ’ьшдоо-жацсоолорду, интонация,
басымдьш Фтурлёру 'жана башкак.ьщгайлуулуктарды г кецири
пайдалануу,,мумкунчулугун0 ээ.,А л .шартка жараша .езгермёлуу
болот, кеп" айтуучунун.чеберчилйгинёьшайык. аржыл сапатка ээ
болот. А л Ьми ’ жазма, ~;кепк ^амматикадык,. зан-закондорго,
м ы ю ш к ч е н е м д ^ л ^ е р г е ‘ баш; ийдйрилип, белгилуу' нормага
тушет./Албётте, (булйчен-0лкемД0р;-оозёкик кепке.да мунвздуу,
бирок баары бир оозеки баяндамада кецири эркйндик бар'.
 64
■
Ж й
Илимий эмгектерде жана окуу куралдарында жалпы элдик
тилдйк керунушту башкачараак турде класси'фикацйялоо да бар!
Мисалы: адаби'ят таануу боюнча окуу'кйтептеринде: ' Л1
1:! ^адабий';!тйл:-'г тазета-журнал;йрадйо^ ■беруулёр, иш
кагаздары, илимий эмгектер жанабашкалар гили;' ^
:: ' 2:-: поэтйкалык тил - керк0м адабияттьщ тили; \ ‘ '
3. оозекйтйл1дёп йлйктёв;салты бар эле: . 'С ‘ ' ‘ ;
....Тилдин1’етвгвн ’милдётине карата1мьхвдайча’ белуштуруу
кйййнки мезгйлдерге чеййн окуужитёптеринде сакталып келген.'./
ИиИ' ” ;]У1.Гбрький ;:'тйлДИ ‘ мындайча '’ белуштуруунун ' шарттуу
экёнйн жана алардын ез ара колдбнулуш езгёчвлугун эске алый;
мындайдеген:"Адабйлгтын биринчй элементи -тил, ал фактыл ар
менен л кбш’б •*адабияттын '•’-негизги1 куралы жана материалы..!
ТилдинКадабйи ! жана' - оозеки •болуш белунушу : дегенибиз;
мьЙ1дайча‘айтканда,:"чиики тил" жана "иштелип чыккан тил". *
■';:?ь^^М :Горький?:элдак ^ тил •глегенде - кунделук ' турмушта
коадонулган оозеки кепти "чийки тйл"; деп, ал эми "иштелип
чыккан" тил дегендё --илимпоздор., жазуучулар, публицисттер
колдонгон тилди жазма кеп деп тушунген: ■...... '■ - : • •
,;:{цг^Жазма кеп*дегенде М.Горький адабий тил менен керквм
чыгарманын тилин тушунген. *

кврквм кеп ж вт ндв

Адабий чыгармага кан жугуртуп, жан берген керемет - бул

кёрквм*‘:кёп.: 'Ш1бн5‘:учун-‘ ';С03Гв“;'' тйлге5улуу' суреткерлер ёте
жогору баа берип келйшкен.‘ X X кылымдын улуу акыны; ;Нобель
сыйлыгынын лауреаты' Павло Неруда: "Низ жазып журген тил
кээде кутулбеген бийиктйкке! кётерулет.“ Жазуучунун ез тан-
жаны тилди тутуиушуна жараша ачылат;''тил ёзунун бардык кеп
сырдуу'жактарьйменён поэтйкалык дуйнёну лагылдырат",1- деп
жар салып кеткен. Ушул жёрден суреткердин турмунх чындыгын
кёркём' кептин 'сыйкырдуу'кучу?менен ‘ачып, чоц ийгилйктерди
жаратып, окурмандарда асылзаада ой-сезимдерди пайда кылуу
суреткер ’ учун ■чод сыймык экендйгин:белгилее орундуу' болот..
Эч'кандай'йдёологйя“ жё'бёлгил’й' бйр бишшксаясаты ез ёкуму
менен элдик апыздарды/ырчьшарды’бййлей албай турган учурда
нукура таланттын нугу; менен жаралган' чыгармалар кегизиней
накта’-реалдуу турмушту сурёттевсу менен’ айырмаланган; Бул
жерле Молдо Нияз; Молдо >Кылыч‘; ■Токтогул, Барпы, Жецижок
оддуу ■улуу инсандар, алардын чыгармалары эске тушёт, Ошол
турмуш' чындыгы тйл,!:анЬщ; кучу менен ишке ашат. Ошол
сёбейтуу:элйбйзде "©нёр айды - кызыл тил" деп айтылат эмеспй:.
.фЛ> ЛК! ',КЛОЛ КК;ШЛК ЛК, Ку'Л.ГДКчЛКЛлГОК СКК.> ГЛКЛ.ЛК
 65

•Доордун улуу жазуу,чусу ;Ч .А й тм ато в озунун "Каиры лы п ж уш тар

келгенче" дегён- ацгемесинде; м ы ндай; бир: ©лбес ойду: билдирет:
" ... адам болул, енуп-ерчуп тур га н д а;ти л д е н туб е л ук туу,:ти л д е н
арты к енер ж о к.1. Ош он учун, "в н ер д ун, алдьг Кы зы л тй л" ’деген...
Адам зац : качан :ж е р ;у сту н д 0 ;.ти р уу:д ур ган д а ;ж угурую гой:‘ бйр
оокум гады ны м албайт, туге н б е й т; .ош олой-санааны :билдирген
сез'туген б е й т, /ги дел бейт" .-Ь., г; av.e А' дип ш н t и ., ни i ' : «
; : л :v -/К ер кем , чы гарманы н ти л и ,кептин: баш ка турлерунён ойду
образдууУ бериши t: менен и айы р м аланат., i О ш ондуктан окер кем
чыгарманын ти ли образдуу.кеп деп а талат. К е р квм чыгарманын
ти ли ш ке п ти н ; гэки д Гтур ун ё' аж ы раты лы п лккаралат. д М и сал га
Т.С ы ды кбековдун " T o o :. балдары "цром аны нан ичакаш кузунду
келтирип, кептин эки/гуруне кец ул топтоп кер елу. ; г гк А .Р
-•1* гаоу’1Сабы р техникум дун учунчу кур сун уб утур уп , ;кан и кул га
келген;г;ж ы лы ; жайы.»: Оморо/анЫо уйунё :учакы рды .п;Булй;ж олу
Сабы рды н :алды на : кайм акка äке лтур ге н : тар уун у койдурупу чын
ниетинде ке щ б а ш та д ы ;.., , „ . где
; - М ен ез айылымдын козусунан кочкор агы ткан ды ж акш ы
керем дгСабы рж ан.:: О кууну :окуй.гберсе,'оакы лдуу.:киш инин:уда
мээси айны п.калат д е ге н .л Т и л :а л даууш ул:учасковой болул ал.5й
; Омордун кебине Сабы р ичинён кулуп : у*i ур'ууапк <и; вглг/ду
к. „ г г А л кы зм атты аткары ш ка менин ж енум ж елбейт;,- дёген.
. •; Т е к , - деген Омор С абы рга олурая караш иА' ,тжр-гд :А А лл
: . Келтир илген^ зундуде ж айьш ча.баяндоо: д а ,эки ж и ш и н и н
,ез ара кеби да- даана ж ерунуп ,тур ат. А лб етте, арж ащ щ й керкем
ды гарм ада; ж азуучунун, каармандын. кеби болуш у. ш арпэкен дел
гуш улууго .б о лб о й т, бул абал ар б и р .кер кем i чы гарманы н тур-
жанрына ы лайы к л ар -б аш ка;: болуш у л ,ьж ты м ал,ган тке н и '..'ал
ж анрды нд езгечелугун е дж араш а : болотл М исалы : у дрёмалык
чыгарма карандай каармандардын кебинен турары белгилуу у же
баш кап,;бир л чы гарм алар' ж алаи баяндоо, усуреттеелерден
тузулуш у и д а : : ы кты м ал., ;.О ш ондуктан дчы гарм аны н:*дилин
мылдайча; эки ге, аж ы рагы и туш улд ур уу да ш а р тту у .ту р д е дел
караганыбы з оц болот, себеби ж азууяу езун ун, каарман езунун
кебине ээ;экендигинекарабай,чы гарм аны н!ж ар атуучусу ко нкрет
ж азуучу.езу змесни.. л . . . : , в т р ж к л шатыдльтшшгл,-:
иду,: / Ж азуучунун.ж е.баяндоонунун кебилчыгармада; нёгизинен,
сур е ттее, баяндоо турунде ишке а ш а т..А л кээде ж азуучунун,езу
тарабы нан, же кандайдыр бир ж ак тарабы нан ж ургузулвту ал ар
• ж азуучунун . жекече : стилине, •• же : сур е ттее : манерасына
байланы ш туу боло берет. ■ д-л л з ;:;.
А-лгАул' .лй Д А А чдодл-лллк- -
Г "----— . л - л ■' ,д л й :д л гл Д ги л ns:.:::, ;л:.,ллл;
,, 4 «Эркин-Тоо» газетасы, 11-ноябрь, 1998.
 ' •/ '66

дгтнг/Л^Сыдыкбеков ;бул милдеттй кеп учурда- езу; жургузет, ал

эми лД.’Айтматовдо.. айрыкча;’ учунчупбирее' аркылуу жургузуу
1салты негизги орунду зэлейтянгк; г гуриолу:. г л г а л А г:г,дз ..."
,. л;:; [ьД"Табыштан ойгонгон ларгыл мышык .терезеден керебеттин
;башьша секирип .т.ушту.-’Али;уйкусу, абдан'ачыла элек неменкез-
>кез •i"кур:кур!л .этип : :коюп, .жаздыктын чётйне ; чочоюп г отурду.
Башын кыйшац эттирип, Аскар жакка бурду. ’ Анын 'быш-быш
’ дем ; алганын сдъщшагансыдьдл анан эпед-эпец1эткизип'.- ко луну н
учун;>Аскардын?кулагынат.жумшакдтийгизип : ойной баштады".
;("Тоо балдары", :чыг.. терт. томдук-жыйн.У' 3-том,' 1970-жыл,'272-
,бет). :; Бул-лсуреттее i/жазуучунун- : ".Too у балдары" :iроманынан
келтирилдй, аны жазуучунун езу етеду. ’ V .’
' - :‘ ЧАйтматовдун п<"Жамийла" г ловестинде .' бул : милдетти
;Сейит ц етесе, : "Биринчи умугалим" : ловестинде'. жанг суретчу
аткаратутагыраак айтканда, баяндооучунчу. бир жак тарабынан
етелупжатат. ©згече кара сез турундегу чыгармаларда, кала
берсе, жадны эле зпикалык чыгармаларда тил байлыгын
пайдалануул/ тжагъшан Ул баяндоочугл кецири;т ьжанй' эркин
мумкунчул укке ээлКеркем яыгармачылык ишинде сез устаттары
ички .монологдорду пайдаланат, белгилей кегуучу жагдай - л бул
учурда да жазуучунун,ез тили:менен ичкй монолог тузулет.
жэ'лКеркемДчыгармачылыкта улуттукт тилдин: байгказынасы
жанга кирет, тилдин бай мурасы аракетке тушет.Ошондуктан да
жазуучуларды . биз элдик хтилдин:: чексиз. мумкунчулугун ишке
салган устаттар;дел; билебиз. Алар кандай.болгондо да, жадны
элдик тилдин жащыруун сырларын ачып, тил каражатынын кеп
маанилуулугу; менен ажайьш; кооздугун'йш гжузундеькерсетуп,
тилдин ажатын ачууда жооптуу милдетти етешет. •
п/А;кКаармандынл кеби of- йбулд: чыгармадагы катышуучу
адамдардын ез ара суйлегон сезу. Бул кеп чыгармада -диалог,
монолог. . турунде кездешет. . Муиездун ачылышында,
чыгармад агы :Уойдун берилишинде i каармандардын кеби чон
мумукунчулуктерге ээ. Анткени.алардын кебинде жекече мунез,
анын кыял-жоругу, адамдык сапаты керунет. Ошондой эле кеби
аркылуу, биз каармандын кимдигин, кайсы аймакта, кайсы жерде
жашагандыгын ажырата алабыз, кесиби, жашы да аныкталат,
ошол себептуу.суреткер чыгармада мунез"тузуу,'аны ачу’уну кеби
аркылуу.-1беруугеоезгече о кецулгбурат. *Ар- бир гкаарманды
гжекелештирууде анын кебичоц маанйге ээ. ' - г -г. ; :.'С - ,~.s г
У .г ’ "Динар -тоодоно кергендерунйчоц энеге айтып : тугёте
- албады. ' о, о . - , т . г ' 3 о д б - у г г л - ;.л'о;Э
- Билесицби, чоц эне, койлор эриндерин эбиретип гулду
бирден искеп оттойт экен. ..... .. - -
 .• ; Чоцэнедебересине. жьшмая к а р а д ы : у
■, т К а й м а к , т а э т у у б у , \ с у т д а т г у у б у ■
Каймактаттууда; дд нуаут *•;/ : . - i . v . .v
. ,, -т Эдддкойлор{гдад ошол „чептердун укайма1-ын тапдап
о т г о ^ е (А т ^ ^ ;л-г дг.
• " Бул чоц энс; менен небереси. Динардын ез ара кеби, муну
биз диалог дейбиз._ Д и м о г .-.грек с е з у ,,а л „"д и "э к и ,"л о г " - сез
деген эки бвлуктен туруп,дбизгё эки адамдын ез ара суйлешкен
'сёзу-':дёген ;/-маанини-; биздирст./ Жогорку мисалдан айкын
болгондой,: чоц ‘эне менёйдДинардьш- кймдиги ушул кыска
диалогдон эле аз !болсо да-байкалып турат. Мындай диалогдор
ромаида коп, алар ар кимдин ким экендигин ачууда бирин-бири
толуктайт, бирдиктуу бутун тушунукке алып келет. .... - ;
д- Корком •чыгармада: каармандардын;' кебинин::бир туру,
монолог да, арбын кездешет. М онолог - бул бир кишинин сезу,
буга башка;киши аралашпайт/';"моно" ->(гр.);бир, "логос" - кеп,
бйр кишинин сезу, кеби деген.маанидеги тушунук. Мында жеке
кишинин'узун'сабак сёзу бёрилйп,'”авда;ЧЬ1гармада суроттелуп
' жаткан корунушке, ...нерсегё' . карата: ‘ мамйле, кез-караш
билдирйлет. А л езгёчо лйрикада, драмада'. арбын кездешет.
Прозада да аны пайдалануу салты бар. . '
У ; ' Кыргыз жазуучуларынын.чыгармаларында монолог арбын
эле кездешет. Мисалы: "Саманчы'нын жолу" повестиндеги
Толгонайдьиг ; монологу, ■ "Ажардагы" ' Ажардын " монологу
окурмандарда' : кучтуу элес' калтырган монблбгдор болуп
•эсептелет. т:йэ ;гш.г ••
;; Ж орго- минген -жолдошунан -айрылат, ;.‘кеп .‘-жашагаи
курдашынан айрылатЧМуну<бекер;айтпаган>экен муштайддер,
’ бекер айтпаган экеш Чын:эле жорг<й мйндик - :-жол жолдоштон
айрылдык; { кеп ;жашадык’ сырдаш, курдаштан айрылдык.
Заманга да, кишиге да, жамият ичиндеги алакага да бирдей бй
: толго6р'-гсырдашый^калбай^Ф'аньш;иустун©7Г чирки н ' ай, ез
заманындан башка биреолёрдун'-заманына байкббсуздан етуп
кетип,! оюц,чсанаац, м'удвёцркыял-жоругуц'топ: 1^лбей,- сага да
1 жакпай, 'сен ;да-жакпайркдмсунупу:ээ11сиреп,- жалгызсырап калат
турбайбы адам? ("Келкел’д 2 2 4 - б е т ) " •= • ’ г. . а г <
Токсондон ашкан Курманжандын келтйрилген конологу
! емур,жашоо,<адам женундегу кыял чабытьш туюндуруп турат.
: Чыгармадагы ’ каармандыи ; кеби" 'анын •бйлйми - менен
акылынын децгээлйн^ псйхологйясын-да бйлдирйп турат. Адабйй
чыгарманьгшьтйли-турмуш1 кёрунушт^^ -тал
байлыгы аркылуу суреттеп . ачылышы менен - айырмаланат.
Анткени, мунезду ачуу максатында жазуучулар диалектилик,
 68»
/
говордук 0згеч 0лукту1гэскё17алДт^; 'жазуучу улуттук -^гилдин
байлыгын жана бардь1кЬ (ёзгечелугун . сэркин»; пайдаланат.
Свздердун номинативдик турун да (ез алдьшча маанигс ээ
»сездер) нжана ’ экспрессивдик »'турун 'д а (кемекчу. сездер)
пайдаланат. Тилдеги ар кандай -' сездер' кепте колдонулуш
езгвчелугуне жараша туз жана етмё мааниде ксздешет. '
•i.-t ". Мисальк Моляр.келди.ёйрнЬц уйду майлады, - ........ ..
Ï; :’\ . К а б ^ д ^ е н 1сапальжть1 айдады. ; ' . ......
•*:.. ” ,, , Уш ул адам^ушул.сырдуу кийим^ен, • ,...... -
1'; v ; ‘ Бул дуйненун.устундвгу каймагы> ...
Г; l)iX tOl-J.. 11 I a * >« ''.'J-- Ь„.-- . „• ■
;:-:-:го.цК©рквм-.'. чыгарманын t i кеби1 жанрларл; .боюнчаыада.
айырмачылыктарга ээ. - ,г '' ' т .гГшг/.углт
.уд у т Лирикалык »ырларда (жалпыг эле :поэзияда); адамдардын
.сезимдериргой »толгоолоруу. кыял чабыттарьп берилет. Ошого
.жараша сез байлыгы ©те жоопкёрчйлик:менен колдонулат;. :.т■/
и' ' ‘ ‘ " ^ ен Ъ у^ й т а ёМ т а а д а й к а т ^ 'т^ к и в д а , '
.... " Меннанжёбейм'алданткйыптурганда. *'
■■ - Музыка дай мага таттуу суусун жок,
Берчи мага, ; ' _«•,
• Берчи мага, ~ ;
..... Жарым кашык музглка.
( Мында акын др бир сезду,,сез айкалышын ез орду мснен
бирдйду берууге баш ийдирген жана.уйкаштыгы да ез.ордунда. t
' , A i эми прозалык чыгармаларда (кара сез турундегу
лыгармаларда) сез .байлыгын колдонуу-;;поэзияга »Караганда.
эркин;^болот,г'анткени i жазуучу; суреттеп j жаткан керунущтун, t
мунездун мадызын. ачып • беруу учун. сез байлыгыны 11 „бардык '
байлыгынан,; ß керкем; каражаттарынан >•лайд алануунун : ■.толук
Д1ум^нчулугун0.ээ.п'^ )гЬг»»иш т v a i '' - <- ' -д.. ». л. л
ш Драмалык чыгармаларда >ар бир •каарман ез кеби менен
суйлейт., Згерде;, булянэреже-,- бузулуп, »каармандын ордуна
драматургдзу суйлеп,койсо».реалдуулуд бузулат.: Демек, ар бир ::
каарман езунунким^ кесибине жараша ч
©з кеби менен суйлееге тийиш. Бул драматургга сез байлыгын
пайда.ланууржооикерчиликтуу иш экендигин эскертет.
' у »,ч Эне ,тилдеги сез; байлыгын. пайдалануунун туз жана етме
iM J^^e^öpiyinyjja^apÄ^^ ea ,ара; айырмачылыкка ээ экендиги
менен -, шшкталат..Туз. мааниде, ез мааиисииде колдонулган .
сездердуш лексикалык- батаыктьш теменкудей турлерун ■белуп
керсетууге.болот. ... ! ‘ .vv.ijmp. v:»: *глн” -
.»■адашад о :с. сал .’ .П 7 . , : . ' Т " у у гл удзчну;/: .»’»г»»»»»».'.
 69

1. Н е о л о г и з м - тилге кйрген жацы сездер. Жазуучу

суреттегенудоорун./ беруу^-учун1тилге г кирген'-Сжацы сездерду
пайдаланат.
.-.а иллН.Айтматов* "Кылым,; карытар гбирЗл кун’-1'ероманында
’’к о с м о д р о м . евдуу'.'жачы; сездердуг пайдаланат“ бул/Г-жеке
жазуучунун'.чкаалоосу иэмес,.'ал..'* азыркы нучурду- •-реалдуу
чагьшдыруунун талабы-: - ■; .ч "• --Л1 "япс^ -а. ;и; / г.
щ;п;цг2. сАрхаизм ;г/дилдеги <эскирген.'гжееколдонуудан: чыгып
калган сездер. Тил илиминде.архаизмге илимий-факты катары
карашатЗаларды эскирген;'активдуу.'кептешкездешпеи'турган
сездер катары, атоо менен чектелет. ■ :А л )эми керкем)чыгармад а
архаизмдер турмушту^д керкем г/.лагьщцыруунун1. г-Даражаты;
кёрёктуу>- .тилдик •материал: о Адабият; -л элдин керкем г»тарыхы,
ошол учун.анда бугунку кундун турмушу гана эмес,1элдин еткен
турмушу, .т.чбайыркы ктарыхый. г чындыктардрэдаи т: керкем
жалпылаштырылууга тийиш. Азыркы кунде.кыргыз адабиятына
кайрылсак^Т'Сыдыкбековдун^ "Кек асаба'1, ;Т..Касьшбековдун
"Сынган кылыч" ендуу тарыхый романдары жарык керду. Алар
тарыхый. чыгармалардын: чыныгы; улгусу: катары' окурмандар,
коомчулукларабынан жогору бааланууда?-- ; 1Н::У:х
. ил г ь Суреттеге алган доордун мунездуу белгилерин керсетуу
учуй жазуучу > Т.Касымбеков ."Келкел" . романьшда : вилаят’
Лдроочу,” жапагат.нкарал, :жасус ■ендуу'арх'аюмдерди Жендуу
колдонгондугун белгилееге болот. I н уд р ... :
н’Л'глЗ-; .Диалектизм/. - . \Жазуучунун -езс.дчыгармачылыгында
каармандарды , географиялык аймактын- 1у ч кебйндеги
езгечелуктеру:г менен усуреттешу.мАКыргызу тилинин эки
диалектиси /*жана ■.бир. нече; говорлоруАбар;:лжазуучуларй рз
чыгармасында диалектилик, говордук езгечелукту сакташат, бул
чыгармачылык иштеги мыйзам чснемдуу керунуш. Бул
каармандын мунезун реалдуу: ачуу принцибинен ] келйп чыгат.
Лексиканын бул турлерун ыгына, зарылдыгьша жараша
пайдалануу суреттеенун ореалдуулугун сактоого ; кемектешет,:
бирок аларды обу жок ашыкча:пайдалануу, же таптакыр жокко
чыгарууга болбойт. ; п ; г.’л " 'и - ; ; : - . : - ,
Тилдин лексикалык/. байлыгынын'/аталган турлерунен
башка керкем чыгармаларда жаргондор, вулгаризмдер да
кездешет. ‘ Алар да негизинен, каармандардын кебинде жолугат
да, алардын мунезун ачууга; киьедигин такберууге кёМектешет.

н тччгл жч: \'УЧ‘ут1 зА оп А гч ш оч ук дчшгггчг’

.............ч ч . ,• г.г'-;-чг/з г.уд ур'члччч .тч/чсЧ ч. ч ":*с-
 . i . KBPKBMıТИЛДИН'ПОЭТИКАЛЫККАРАЖАТТАРЫ-•■ü ~ .т /Ъ

j;:u; ; Керкем' •гадабиятта-; ■улуггук : тилдин бардыю;. байлыгы,

мумкунчулугу^ ачылатд угагырааю айтканда,у сез чыгарманын .
идеялык мацызын ачуулмаксатында'- ез 'ьшанисиндеудар\етме
мааниде да, каймана турунде да иайдаланылат. Суроггеп жаткап
кврунупп^у{же::мунездун »мацызын ;ачуу. учун суреткер -тилдин
аруурдуу керкем: каражаттарынпайдаланат. . ” jp z v b o ьчптлд;
ııeırj ■
■
■/ьГилдинпкеркем г; сезт каражаттарын - адабият/птаануу J
илиминде; троптор; дел; аташат.. Троптор; бизче;алганда;-: керкем
сез каражаттары дегентушунукту билдирет. * -.у
Жазуучу; кээдегпредметтинЧбашкысбелгисин : керсеткен
сезду.;(эпитет), ^кээде;усалыштырууну; /кээдео етме,’ ’ каймана
1маанидеги с к ер к ем ı сезч.айкалыштарын пайдаланат. уйлимде
тропту.;женекей :жана::татаал деп шарттуу турде экигезбелуп
карайт;."'.Женекей .тр'опко - эпитет {мененД салыштыруупжирёт;:
Татаал тропко етме каймана маанидеги керкем сез каражаттары
киргизилет: метонимия, метафора,1ирония,ггипербола5ж.б.'зхт.;?]вт
Эпитет - бул же ;Дигил гсуреттелуп :жаткан, керунуштун/.
адам мунезунун башкы белгисинуже мунездун езгече касиетин
белуп а керсегет да, чыгармага гэмоционалдык, керкемдук
кудурет söepeTva; -Мисалы: гдМергенчи .’Ж усуп.т бугун ; "Акташ"
жайлоосунун этегинен эки каманды керуптур. Мында "мергенчи".
деген сез.эпитеттик касиетке ээ болуп,' Жусуптун башкы сапатын
ачып.керсетуп ж а т а т . ... • , .г, • .л.
Узун бут Чаргын,чАкия :кетирекей,Юмор карыя, почточу
Дуйшен,“ кабьшаныМанасг.жана', башка, ~булардагыгузун" бут;,
кетирекей, карыя; почточу, кабылан-эпитеттер болуп эсептелет: д1
;ı/a Эпитет.i л- кебунче муиездун ;башкы ; бирт;:белгисин
ажыратып кёрсетет; ал' грамматикада аныктооч:сыяктуу>болуи
ТуШбТ.’ ........... ‘ . i.T_r Л‘. '
:> Мисалы: ч Жети атадан таш баран,-' . ; у .у - - ; ни'
. , . Таш баранга батпаган. ' -'п-О
Чаап-талап жеп журуп, : гч г
v : Букарадан айр>ьшган;о:;т:.г \ • -г
■
■ . Ырыскулбектин беш каман. : ; •: ">

:; i s,. tМында туруктуу эпитет -. "беш каман". Зпитетти суреттечу

жана лирикалык деп экиге белууге болот. Ч.Айтматовдун
"Биринчи мугалим" повестиндеги эки теректин суреттелушу
эпитет болуп, жазуучу бул суреттее менен бири-бирин суйушкён
эки жашты башкалардан айырмалап, жогорулатып, ажыратып
керсетет.
91уун'Лирикаль1К;ЭПИтет: г;:? ■ г у :з о г-.-:з
р'т / м'з лзуш нАрмандуу кецул ачылбай,' г '-мог;. 'r,<r-cD
аа^лпышззш Сибирдин алысжолунда:;. ' '■ Туу:.;-,з:з
Эпитеттер байыркы мезгилден бери келе жаткан; айрыкча,
элдшьтоозекиг. адабиятга зарбынт учураган:; керкемгшаражатка
кирет.Мисалы: Айкел, тцер Манас, акылмаи Ь’акай; атка жедил,
тайга чак Сыргак, Жээренче чечен, Акыл Карачач, таз бала,
жетим кыз; кезге атар мерген Кожожаш, Элемаидын'Эр Тештук
жана башка., угеэ яслг;- * ■у /:. з: ••). /у. з т пил.. лу.чг;.т'лтг,:
Ошентип, ;: 'эпитеттер туруктуу -. болуп, з бирдиктуу1гсез
айкалышьша айланып кетсе, аларды биз туруктуу эпитеттер
дейбиз. •••. , : t
A î. •.1<'--A .T s t-r.-‘ t :■’ v •’ : .•;Л; î J*• .; Кi O...)
САЛЫШТЫР УУ

чГ/г/лМындаг' бир: керунуш п экинчи бир~ : керунуш.''' мснен

салыштырылат даданыншапызын терен ачуу максаты коюлат;
Мйсалы: ^алапандай уйпалап, " .
;• - .. ’ Чыг ым салып, эл жедиц.' :• >
. ■, •. Л ; Жалдыратыпкедейди, ^ - .• . у ; '
,з ■■ >ч -‘ Жалгыз атын сен жедид. (Т.Сатылганов) . п :

Салыштыруу форма зжагынан оц жана терс болушу

мумкун.'Терс салыштыруу:....... г г.. Л г л
. - . i •Кетершаде.дунуйе,' "■ •' s.yuu.b
' . . - Суу журбеген сайдайсьщ, - б о п со , • -)
г. оцсалыштырууга: аз л у •' ....... . • ; :■■’ : ■' -
■ ■' ~ Келерицце дунуйе, . у л т з - ; г-з
Толукшуп лчыккан:. айдайсын; г, -v деген лёаптар
м и с а л б о л о т . . гАзыркы ;учурда * салыштыруунун а кеп /. турун
лайдаланышат. Алардын ичинен айрыкча, арбын кездеткени -
жайылма салыштыруу. Мында салыштыруу бир келкй узундуде,
же чакан чыгарманын езунде берилет. Мйсалы: С.Жусуевдин
"Буркут" деген, ырын ал сак, гг,мында зг.:: адамды буркутке
салыштырат- да, буркут канчалык бийиктеи, шаншып учса да,
анынгдем ала.турган жери,тага:дем;;кудуретгбере. турган тунегу
АтасЖуртэкендигин керкем ой менен даана керсетет.д у у у г л Ж''
Троптун т 7татаал у■i гтуруне >:•:ошётафора,'; /:: метонимия;
жандандыруу,,ирония,-аллегория, литота,»гипербола,;сйнёхдоха,
перифразаларпкирет.-сТроп: -::грек/:сезу, ибизчё ?сездерду етме
маанисинде колдонуу.: Чындыкты- керкемдеи, кээде типти
пардаздаштаанытуу, ойду езгертупуенун езгертуп айтуу керек
болот. Кепти кубултуп, миц кыл кулпуртууга болот. Эгерде
\ : - ■■ J ■■
сездун туз маанисинде бир нерсеженунде езундей тушунууге.
болсо, аны кубултуу , менен :башка- маани-мацызды ачууга,■'
жаратууга болот. Ушундай -учурда сез, сез айкалыштары
троптукгтушунуккё/етуткетет. . .
. Тропторгр кайрылуу'сырткы кооздук учун эмес, автордун.
суреттегеш керунушке г.бергеш:баасын '.терец, -мазмундуу- '•ачуу
максатын кездейт.; ■- . ■■■. . • ■ . ■' ллкдт
!■ М е т а ф о р а . - эки керунуштун: окшоштугуна -негизделген
жашыруун салыштыруу (метафора-грек сезу, . -кечуруу,'
ооштуруу), бизче сез менен^башкача езгертуп айтуу; ■ гч "
• ,ı. Мл ■ Белгисизжуч кирпигимди кетерупу -
Уктатпады, уйкум зеке келбеди. Г-. ;
Соргок ойлор кубалашып бир-бирин,
Мени бийлейт; мага бийлик бербеди.
(Аалы, "Мир кечесу”)
/ Мында кандайдыр: бир уйку бербеген .ойлордуп-' кучун
баяндоо i учун .;ош ол; 'ойду: соргок. ой,: кирпик кактырбаган
белгисиз куч деп жатат. п- . .жишонМ
Ошентип, суреттелген затты, же кубулушту айкындай
тушуу учун, ажарлантуу учун аларды езуне окшош башка затка,
же кубулушка еткеруу, ушул . аркылууч нсрсснии маанисин
терецдетип беруу, таасирин кучетуу метафора болот.
i <М е т о н и м и я . (гр.-. башкача атоо) . экич тушунуктун,
кубулуштун ортосундагы логикалык жакындьггьша- негизделген
башкача атоо. Метафорада бири-бирине ■,окшош предметтер
("соргок ойлор",о"жарьшжашь1к;музыка"|1"дулд'ул канат кулун")
жана жакын белгилери кечурулсе, метонимияда' бири-бирине
маанйлик ; жагынан алакасыч/(жакындыгы)! бар, бирок
окшошпогон предметгик белгилери алмашылат.5Г .
иуп ут Метонимйянын • теменкудей; ешегюга" -тоучурларыш
белгилееге болот: -у ..л . .уч. •Д'члл ш нлйгАл : ' ..ucu
.с :уд i h (;Нерсенин,0 же гкишинин латы ‘ башкапнерсер буюмдуц:
ордунажолдонулат./ ‘ ■ ;.•• .. неьчцлмч иг,:ей од;
олгулоуб <аТЧ.Бетелкену;керуп, - : : нотсд ’’т/лауЯ-’
ду; лечу гшншШилекейинжуткаш(М.Алыбаев,.."Чалкан дос”) ; г
f iou/ 2.ıiî: Автордун гченаамы: ч менен качыгармасын-л туюнтатч
"Жазуучулукчжелечегим уженунде о кеш дойлойм:” 'Лермонтовду-
окупгокуп тац калам":(А:Осмоновдун кунделугунен): rnoq'f
,j ; 3. Hepçe ал жасалган материал менен алмашылат.' .
Куткарыпушул чоюнжалдыроодон,ч.ч-. . -.и
■ • - •. ■ : Айтпагын, акыниним, чыкты черим. ; ' .. • •
' : : Ч;': *(Ж:Турусбеков, "Инимекат") • .
 73,*“' 'ff ’*'•
: Бир7'шрсенйнд:аракётияжана 'шили патыйжасы ошол
аракеттиишкё ашыруучузерсений^атына'кёчурулёт: 7'" м’п
Неге сен алые кеткен сапарьщан, лл;ллА-лдл
Ээриц жокжайдакт алыпкайра-'келдиц?
• ■- Неге сенЛлраак кёткён’сапарыцан;
- ’ Эскиртип канатыцды 'кайра келдиц?
•j (АГОш6н6в^'''Жецишбек")'*-;-:
■ 5.' Адамдын ёзун : атёонун7Г0рдушГ:аларт жашаган жер
кталат>ч и . лч'.'л” штш.я;- п/догтвгрр
лыг.гли; ••• Карагандан айбьхгаму:д 1.'- ' ’я: : . я ■
Катгьш'суру’бир б а ш к а . ' '• '• ‘ •
■Келгехх экен айЛыххан,; • "■ -* ■
' Курман болгон курдашка."7' 1 : ■
■ , ■ > :• " ( С ; Э р а л и е в ^ л К ё ч и к к е н к а т ")

А л л е г о р и я - м а а н и с и л ж а г ы н а н - 'б у л - м ё т а ф о р а г а к в р к е м

ч ы г а р м а д а о б р а з д а р а р к ы л у у а б с т р а к т у у и д е я л а р д ы .к а й м а н а

т у ш у н у к т е р д у ч а г ы л д ы р у у н у н ж о л у ... ,о э о о г .о о о/ л

Аллегория - маанйси жкгьшанШ'ета’форага жакын, бирок

мында етме маани '‘ ■' метафорадагыдай ' ■' айрым с©з
айкалыштарында эмес^ бут :чыгармагаркылуу ‘берилет. Мисалга
макал-лакапя тамсилдёрди7келтирууг©д'бблот.';- Аллегория ойду
поэтикалык кучкв^взг’вчв эмоцйяга ээ кылат. Образды элестуу,
таасирдуу; мунездейт; анда каймана, мунездер" негизги орунду
ээлейт.} Мисалы: г’карьшкьгрдын образы менен ач кездукту,
булбулдун образы менен акынды, чечендикти берет. 7
Гипербола жана литота - булар да салыштыруунун бир"
тYPУ11е; кирет. J0 т ё -■апыртып ■салыштыруу 1гиперболаны тузе©,
кичирейтип ; салыштыруу литотаны :тузет; Гипербола’ кебунчё
элдик бозеки чыгармаларда арбын кездешет. "■ ‘ •
М.: Асман менен жеривдин, '• • ’ /
' ' Тиреёсунен^буткендей. * ' - я ,-.й'^
■ ■- Айьщмененкунундун; 7 г:-7-" -л '-~
Бир ©зунвн буткёндёй: ■ ''1> --Х •' “• Я
! ’ Алтын менен кумуштун, '" у • ! J
- Ширёёсунен буткввдвй: !■
Д-Ляпь-Жс болбо'Сб;Чм .-Ч'* , l -Ù’J - .
' ; ‘ Муруту чвлдункамыштай, ; ". •'*
- ' ■ • К а р а р ы ш ы т у н б о л у п У : ” .п.о га_= ■ i
■ л-я ' /..Кьхшкы'буурадай кь1чырап.’ : ' •:
' ’*>•' Кычырап тиш иунболуп, •'•••’©л: -■•
* Бетинен ч ы к к а н с а р ы т у к ; ' ; ' -
■ ' ;Беш байпактуу кун болуп.7;7 '' • i: ■' •' 7
 г 74

с.~у;,.и>: Булардын- баарыд,;гипербрланын;;.?.кыргыз■[ ; оозеки

адабиятындагы улгулеру,,Гипербрла азыркы адабиятта да арбьш
кездешет. .л Сд:Н
Ща^вдуу эле_ атандай.жолго чыккан/
Балбан эле^балбанды жродон-жыккан. .
г.... (Т.Уметалисв, -"Кадык ырчы”)
: Л и т о т а (гр.жёнекейлук) - жргоруда белгилегендей, литота

гиперболанын каршысындагы- дроптун -.туру,. тактап айтканда,

мында суреттелуп жаткан керунуш, нерсе кичирейтшшп
берилет. Ушул аркылуу керкем ссзим езгечо. эмоционалдык
кучке ээ болот, таасир этуучулук кудурет кучейт.;
Жарышып мезгил менен удаа-удаа,
• Жылт этип жигитдикке келдик мына.
■ ■■ :. О тм енен Келден берки тоолуктарды,
.. . Ойлосомгон табактык киши тура. ■
- -/;• . .. (Б.Сарногоев)
Ж еболбосо,
Аркайып дурган А л а:Т оо,
Чегуп жаткан. нарга окшойт.;
,Мелмилдеп-турган Ысык-Кел,
Сулууга буткен калга окшойт.
. (С.Эралиев),

КвРКвМ ТИЛДИН СИНТАКСИСИ ,

,(Г1оэтикалык тилдин синтаксиси).
д ", т р ' д - ; :... ■
• А р : -"бир ;,;Оказуучунун : тили синтаксистик жагынан-
езгечолукке-ээг.болот. гБул езгечелук жазуучунун суретгееге,
алган .лредметине. да, жекече - езуне ..’даандыктг стшшне.пда.
баЙЛаНЫШТуу. - л , л :
Биз жбгоруда сез, анын туз жана етме мааниде келиши
женунде айттык.: Алар чыгармачылык .процессте белгилуу бир
системага тушуй, граммагика.тык жагынан уюмдашып, эрежеге
ылайык бир турге келиши зарыл. Бул синтаксистин милдети.
Поэтикалык; синтаксис^;.-, .бул >]Образдуу.} чагылдырууну
кучетууге кемектешкен, кептин курулушунун й) ‘ атайын
каражаттарынын системасы. .-Мындайча айтканда, бул керком
кептеги сез айкалыштарынын курулушунун'.жана ез ара бири-
бири менен байланышынын образдуу-керкем каражаты.
Биз жогоруда белгилегендей, . жаармандардын кеби
алардын ездерун. мунездев:.- ачуунун каражаты, ошондой эле
автордун кеби да езунче , езгечелуктерге; ээ гболот. Керкем
 *75' "

кептин кандай болуйф,каармандардын'>кШдиги менен авторд^н

езуне байланыштуу болот. Бир мисалга кайрылып керелу..
> ?!-■Кабакта бир карыя н •- гл" ^ ^ ‘ 1
1, Кайраттуу экен дагы да. ' г ' ';;; 1 '
!ШУсиоти|'Басып барсамжанына," <
шытд.СТ Таптап коюп даль1га ( бул акындын сезу
ш гпгл) ч-ЬСимсиц/балаК1?;^^УГ.:иУ:' г?':';М'1ПГИ1'
- Акынмын. ( диалог) ' ^
- Акыны бар акындын, -"*’ *:* ’ г *5
{дысрг, .'гмТашталкалапг.жол журуп,' у Л’.;г..
'.гщ 'п гг. Мен да келе жатырмын.’ г ‘ и * < . .
* ;Iтзи;Уйренем десен турмушту,7 ■ ■ 1■ ^ ;'
Уйуце жатпай сыртка чык. ■ . " ■ ■ ■ {_ члл.хсг. -аил.
л<ншан;анзЖашсоор6к'бОлсоч:жайдачык, ‘1.
Кыйынмын десен кышта чык:(бул каарШндын кебй)з0
-лУшубейбу'колунуз?,Оавтор) ■' - {0
Уйренген суукка кеп болду. * ’У ’;У-У'
влсДгГЛл.алтУшусе мумкун;лаш^шуйтД- * / >
Ушубейт- колум,- деп койду. ( карьшньш сезу ) .’ , ■ ' ;•
,п , т ; -IТексттеги ар" бир-фраза' автордун ою ‘менен/каармандын
ким экендигине байланыштуу езгечелуктерге ээ.-чБашкача
- айтканда,1шаарда'.'жашаган-,акын?мёнён',-караУж^у1ота2и1отеген
жумушчунун сезу, психологиясы, турмушка карата^квз караты
алардын кебинен кадимкидей керунуп турат/Мйсалдан керунуп
тургандай; ырдагы суйлемдер ар кандай тузулушкв ээ. ' - •• : 1*';
Биз жогорудатгилдйк! кёркем^каражаттЩ)^ ;
байлыктарга кыскача тушунук бердик/ Биз^/аларды,, негизшен,
езунче ■ , турганда, карадык. :Ар : кандай;^-fйлдйк^:\тyщY^ктеp^,ч'
каражатгар белгилуу суйлвм курулушундагкелерй анЫкХбашкача ;
айтканда-а кепте гсвздвр/ белгилуу >грамматйкалык \фбрмаларга,;
тушет да, суйлем тузулет.' ,о .
;;;■!<<:■? вСвздврк мааниси;-' интонациялыкы жагынан- ез ..ара.
байланыша;келип, г суйлвмдук' касиетке чкирет/--Ал = чсуйлемдер
кептин турлерунв . карата-Г. мааниликчч' жана-Чэмоционалдык ;
жагынан бири-биринен белгилуу айырмачьшыктарга ээ болот.
Мисалы:: илимий,, юридикалык ’ кептердеЧЪуйлёМдун-маанилик
жагы басымдуу- орунгагдыксаркеркем кептё’ езгёчё сёзимдйк- -1
керкомдукжагы кучтуу болот. • . • ''Ч !; " 1'
Керком кептин сезимталдуулугу анын суреттееге алган
керунушту жаидуу, элестуу’ чагылдырышьг менен айырмаланат.
Бул иште теменку учурларды эске алуу маанилуу нерсе. ^
 КЕПТИН ИНТОНАЦИЯСЫ

Бул ете татаал керунуш, анытушунууучуш.теменкудей

кубулуштарды белуп керсетуу керек.т- ц ’--'ггдг/гЬ'л
Керкем кепте интонациянын маанйси лои. Шнтонация
ундун котерунку, же-. . басыцкы ; айтылышы. Кептин
интонациясына (тыным) ундун куусу жана ылдамдыгы (кептин
темпи)кирет: ^ . ; ... .... ......... .
а) Кептин тынымдары. ' о ■ ''
Бул ундун тынымдары, ошолор аркылуу суйлем,; анын айрым
белумдеру бири-биринен маани- жагынан ; ажырап турат.
Жазууда алар чекит, утур, сызыкча,. утурлуу чекит жана
башкалар аркьшуу берилет..;;, 1 {/ьГ ’ т , . ]" 'г
Оозеки кепте - тыныгуунунк. кандай ;^пайдалань1ль1шы,
сУИЛ9Щуп:жаткан,адамдьш.,езуне„байланыштуу болот/
б) Кепте ундун кегерулушу же басандашы ундун
кубулушу. !угг.оо ПОЛ ЙЛЛуУЭ П-ТЗ.-'.КдТ/ -
Жандуу кептин куусу ундуу дыбыштардын айтылышына - кыска
же созулуп дйтьшышына байланыштуу.болоттпб-..-
И!й;Цич1:ЛСч^НДуН^.СОЗулуП :сШТЫЛЫШЫ ;ОШОЛ :СВЗДу . 03Г0Ч0ЛОНТуп
белуп турат , , ± вг> 2н:п;сте;;£
гтв г.'тшнКептину куусу , кебунч 0 '!текстти-. у н ; кубултуп,. керктуу
ркууда,эскеалынат. .. I , - ч, - : . , ,, .
пунус'эд в);Басым.. . . /. V, /
МуундагыдЖе. сездогу. .басым.^Сезге^тушкен -басым: логикалык
. б.^сь™ деп аталат.гБул керкем.дыгармада арбын кездешет.
. .-.М.:..- Качан келдиц? У .' . , , ■
.ПО 'Ч;у:- -Бугун. »; .*
.••Мындасбугун;;деген^сезг^е/.басым/ тушуп .турат. Окуганда ушул
ба^ым -.тушке н -сезду ?ажыратып1окуй> билуу; -.зарылл Басымдын
мааниси чоц. Кыргыздарда басым маани ажыратпайт.- .:,/г
щ }1 ^ »■-. ГХ Кептин Ь1ддамдь1гы^'1керкемкчыгарманын жанрына
Гьиайык ■аныкталат?;Башкача- айтканда, ггексттй :окууда: баяндоо
кебинин,..ылдамдыгы -езунче, .монолог,-: диалогдор езунче бир
ылдамдыкты талан кылат. . . ....
;::{:л:гонКептан;ылдамдь1ГЫ ;керкем:тексттин. мазмунуна - ойго
! ссзимге байланыштуу ; болот, ■ош ого.жараша жай же :ылдамдык
аныкталаг. ... • ' ....
/о
1, ЦОЭТИКАЛЬЩКЕПТИН ФИГУРАЛАРЫ
. ..... .•..оДон >/I у'л;
Поэтикалык кептин фигураларына байламтасыздык,
байламталуулук инверсия, анафора, эпифора, кайталоо
 - 77 '
, ~1Г '*»'
парллелизм, эллипсис,>риторикалык суроо ж.б/ кирет. Тилдин
бул^езгечелуктеруоозеки ;дау- жазма>турундёгда кездёшет. Алар
керкем кепте да то лук сакталат.* пднггллп';::/« ..а-*
1. Байламталуулук жана банлямтасыздык.
ылпо12;Щоэтикалык кепте: байламталуулук~да,: байламтасыздык
ша-кездешет. о-_.\ • • ... . \ А; г- . у-ч .у м : ■ . -> .з.дг:;;-
Н:£0 п ];’ : Ыр дуйнесу.махабаттай ысыкпы?’Л '':'-' ''.'‘г - ,:
,*:г. аиа^Махабаттай кунеесузбу, тазабы?!Г';. “ •. ;
Же буткенбу жомоктордон кызыктуу?- •
- к Же жаратьт койгон беле жаз аны?, ' Ч - л - . -
г,- Г, .лиМындачбируейчеш суйлемдер же байламтасы аркылуу
келипуырга ёзгече маани берип жатат.:- ' •- ’
Н 7 ц »а'2 .' ЖашмезгиллАпташЧачкайтуш. ■ ■ ‘ л. ’ '
.-л'^.иг/'.'оКийимдилечип жээгине.- - . '■
Кириндик досум.экеебуз, о
V с ,- .. "■ Кыргыздын!Ь1сык-Квлуне. !(■’<- - •;
Мында ыр сабы чекит жана утур менен ажыратылып,
байламтасызтузулду.' : ; .
: 2. Инверсия - керкем тексттеги суйлемдёрдун сездерунун
грамматикалык эрежеге баш ийдирилбей орун алмашып келуусу.
; М.: (Ойно оркестр . . .• •<
Куу сайра. •' -• '• .
* ‘ ....* Отуздайра . . . •
Аккан ендуу ■' :■ . .■ ' ' ь- . ..
Бир сайда. (С.Эралиев "Бубусара" деген ырынан)
Кыргыз тилинде суйлемдун баяндоочу эрёжё катары ээден
кийин келет,-; жогорку мисалда ал жерелге 'сакталбай,* суйлемдун
баяндоочу ээсинен мурда келип калды. Бул ырга- мунёзд уу}ыргак
менен ырдынлтехникальхюжагына байланышып'лсезймдичсучтуу
берууге кемектешту.'лАлбеттё, мындай г тузулуш дайым 1эле
кайталана лбербейт.. Сейрек болсо да керкем тажрыйбада
кездёшет. :Г л . 01;.._ - ->,/*'* л с .. '• .* ‘
«ИЛЛШ- 3. Анафора',эпифора. . .. . •;
у лиугл:Булар с^керкем;кептеги.лсез,'лжег-сез .айкалышынын
кайталанышы Оболуп; сэсептелет.шСезшжелгсез айкалышынын
кайталанышы ;менен, керкем.кеп кучтуулэмоцияга; поэтикалык
тсудуретке-ээболот.Гм. л-ыглншсод у/ьм.'"-.
М.: Эне сага кандай мактоо жарашат,*К! . 4 1 у V - г-'
■ ,Эне сизден ким сыймыкты талашаг.' л
V ; . - Кайталоо;| анафоралыкгкайталоогкебунче 'ыр'- турундегу
чыгармаларда кездешип, ал ыр сабынын жол башында:да, жол
аягында да, ортосунда да болушу мумкун.
г Эл учун тозок тепсеп етуш керек,
 ■* 78

Шгг5 -..пг УЗИ* Тупсуз дедиз кечшн кереклиглх лушдэг.полгг

2- /, Бащкача айтканда,- жарым кайталоо да эпифоранытгузетЛ
М.: Кирпичидди ким биринчи койду экен, -.л.. •
;. 1 Койгон кезде кандай тунук ойдо зкен.
г.. г , 4 . Э л л и п с и с -, грек; ,сезу, бизче тушуп калуу ; дегенди
билдирет, башкача айтканда, поэтикалык кентсги: •суйлом
мучелерунун б и р е е н у н т у шу п калышы. Суйлемдун баш
мучелерунун тушуп, л калышы : прозада:, :да, поэзияда да,
драматургияда да арбын.эле кездешет;,лк /он ?:пуо элл
• ; ; 5 . А н т и т е з а (грдкарама-каршы деген. мааниде анти - карты;
угеза• ;ой );- .бул, д а •керкем:суреттеенун бир .турул Стйлдик бул
ыкма керкем адабияттын.бардык эле турукде кездешет, айрыкча
ал ыр турундегу чыгармаларда ■арбын колдонулат.Суреттелуп
жаткан керунуштун маани-мацызын :карама-каршы жерунушкё
салыштыруу аркылуу керкемдук сапат. куч етул ет.о;: М
М.: Токтогулдун "Дунуйе", ..Барпынын ;"Адам" аттуу
ырларынан мисалжелтирелишск х х:13г п ; <•; : дшл.пЛ
Келерицдедунуйе • ...л'шб
< V, ч ,......... .. Толукшуп чыккан айдайсьщ. ;
Кетеривде дунуйе •• >____ \ , .
Суу журбеген сайдайсыцг(-.Токтогул‘).'. ь-1
Адамдын болот буркуту, .. ^ -Г;'
Адамдын болот укусу. . .0
Адамдын болот кулугу, у ■;г . . <?л : ;: Д
■. Адамдьш болот.улулу; (Барпы). . :
, ^ .6. Р и т о р и к а л ы к с у р о о .'

", Бул.суроо;Жоопту,талап кылбайт,;анткени:жооп суробнун

езунде,- болот.йБул.7ыкма ..ойдулкурч-да^таасирдуусдалберууге
кемектешет, керкемдук касиетти керкуне.чыгарат...
; . М.:„/ г,-.-ЬСим,тугетмеКкь1Йьшткальщтокойду, : ... .
\ Кимдоктотмок агып.жаткан.Волганы. ".
— (Т.Уметалиев "Кун тутулбайт, ай батпайт")
' 7 . П а р а л л е л и з м (гр. жанаша айтылуучу)-/ эки же андан
артык:нерсени, керунуштухкатар коюу менен,керкем. мазмунду
ачьщь беруучу стилистикалыкд фигуралардыно бирим 'Жанаша
коюлган нерселерди; бири-.бирине каршылаш же салыштырмалуу
коюу ' аркьшуу7поэтикалык ой конкреттешет,т суреттее жандуу
жана жаркын болушуна жетишилетм п.згллн итло з;: 2 :.Ь Л
Параллелизмдерл^езгече дЛ’оозеки -и поэзияда, айрыкча
акындардын ырларьшда -жыш кездешет. А л азыр жазма поэзияга
■да еткен.:- ;%1<- .• •„ - и гх -р.шз.-
 79
Г- ,; - - -• -’■/- . I.' >1 in -n’C4T: ilT.10i IT* ':>4 .
----- эрисесууболот,',*,.., ' >т/
.iiKHJD г --■ :-'Карысасакалкуу боло т ; V‘‘ >i “' "“’’г.^
' i " ' 4'' ■ Кудай алганжамандар,''/'•’/' . 1У,,\
Щуудурум албай суу болртГ( элдйк'ыр ) ~ ‘ :'
,же Бётеге кет'ет; бел калат,;
Бектер кетет, эл калах. V -' - V ....... .
>1:1 .......Осзйо кетет,: каш калат; " ‘ ’ ' ''
•.л?:,,., V •vОоматкетёт/бшпкалах.~'(Б.АлыкулЬвдон)

1 ■ Параллелйзидер мааниси жана тузулушуне карай тертке

‘белу нет: ■i!>д а л - ! -. .<J'- . V’
1. Тематикалык - психологиялык параллелизм/ ' ;.,// '
i;- ■} 2: Ыргактык - сйнтаксйстик параллелизм. т‘ ' ’
3 .‘ Лексйкалык -морфологиялык параллелизм.'.' '.
; Чу Интонациялъге параллелизм. " “;Г .V V ,: •

8 . Э в ф е м и зм (г р .-ж а г ы м д у у с у й л е в )' - к у л а к к а ж а г ы м с ы з

угулуучу одоноу адепсиз евздерду жымсалдатьт, башка евз же

евз дйкалыштары менён’ ,айтуу:’ Бул;_ыкма/калктын;уац-сезймй,;
каада^Ьалтьша Да байланышат (албарстынын ордуна“ Сары кыз),
куйевсунун кайын журтзшдагьщарцы атътан атабоочулук,1анын
ордуна бал асынынатьг менен атоож.б./ "влду" дегендин ордуна
‘"ааламдай етту"; :-'Дайтыш''/бовду", ,!1,'кез жумду" деп,'"жаш
наристени " учуп кетти” деп атоо ’салты бар.' Эвфемйзмди
суреткер улуттук колориттйу психологияны беруу учун колдонот. -
А л арбынэлекездешет. , , . .а . ..

ПОЭТИКАЛЫК КЕПТИН ТЫБЫШТЬШ УНДвШТУГГ ,

■: ' ' Чыгармачылык иште поэтикалык кеп тыбыттык жагынан

k e ir эле;Сундешет/у Мындай ундвштук^ке^
Дйрыкча поэзияда/учкул сездерде арбын кёздёшет/.'' ! ‘-у '"
-,г ••■ Адабйят таанууда ундештуктун эки туру белгиленёт:
-‘1; Ундуу тыбыштардый ундештугу - бул" ассонанс деп
аталат........'У .
М.: Махабатта бар баары, . ' "V,
.кг.-■--'-Караигы да, жарык да/' ' • У - " *•-'*
Бул эки сапта "а" ундуу тыбышыньхн. улам кайталанышы
ассонансты . тузет.Ундуу ’тыбыштардынд;ундвштугу ке бунчв
поэзияда арбын. болуп,'ал ыр сабьшьш-башында ’да,* ичинде да,
аягында да болушумумкун.;, ‘ Г г
'Ассонанс,;.. „ ырдан;; 1.болушуна,
кврквмдугунун артышына* кемектёшет;1'' }
 ■ ■ / SO..
2 . Унсуз тыбыштардын ундештугу - - а л л и т е р а ц и я деп
аталат. Бул да ыр турундегу.^чшдрмаларда :арбын кездешип,
поэтикалык сезимдин „ эмоционалдуулугун, керкемдугун
а р т т ы р у у г а к е м е к т е ш . б о л о т . ‘......., . Г<>
М.: Жоомарт журген жерде болдум жакында,
Айтор сез кеп кечки жорткон закымда.
■Керкем чыгарманын.^тйлиндегй; 'булч стилистикалык
фигураларт автордун,оюн, сезимйн .терец,, эмоционалдуу жана
керкем ачууга жардам берген каражатгар бблуп эсептелет.
Аларды пайдалануунун формасы.ар бир ., жазуучунун
чыгармачылык стилине, конкреттуу чыгармаларындагы идеялык
максаттарына байданышат. . ......... ., ...........
Ошентип, керкем ,'чыгармачылыкта тилдин,. анын кеп
кырдуу жана чексиз байлыктарынын ролу баа жеткйс чоц/Ушул
жерде жалпы оюбузду жыйынт'ыкторну керунуктуу акын'Расул
Гамзатовдун сезу менен жасап коелу: "Тилдин баркына жетпей
t жатып, бир нерсе жазам. деген киши сузгенду билбей <туруп,
'дайрага секирген акмакка тете... Эгер, адам "журегу толст, ыр
болуп, бирок гдуду к .терелуп. калган болсо,' анда анын жарык
■дуйнеге тселбей' койгону •жакшы. Менин,. ,ыр,
жан:табиятьшда' жацырган у н .б а р .А л ,ун‘ -'сенсйц, жан бйргем
авар тили. Сен мени баладай к6 луман:жетелеп“ айьшь1ман ,чоц
‘ дуйне’г ё ,1 адамдарга алып чыктьщ, ,эми-гмен 1аларга ез журтум
женунде баян кылып отурам". V '. ' ' V 1 <■’ ’** .
( Р.Гамзатов'"Менин‘Дагестань1м" чыгармасынан). ’

КЫРГЫЗ Ы РЫ ЖАНА АНЫН TY3YJIYLUY

"Ысык-Келдун жакасынан башталган араба жол капчыгай

ердеп, суу бойлоп, отуруп, ушерге келет. ©цгул-децгул сызма
жолдо машйненин журушу да оцой 3Mec...Kapoöfl'.fle6ev^aıaMH,
’ жайкысын' ба ла, кудайдын. куттуу куну жугурупчдыгый,' 'кёзге
дурбу. салат.’ Кароол ' дебе дегенчелик' бар, асрден таман
алдындагы кара жолдон. аттуусубугжеесубу, кыбыр эткендйн
баары алакан отундагыдай керунуп турат". ("Гулсарат", 183 -
184-беттер.) ‘ , г. rV
Бул кара сез, муну проза дёп атоо салтка айланган.
;анд. (;>:т "л” гл>;, х : с г.у-л .
А.„. .г, Э л е д - сездунпадышасы,сезсарасы, ...
Кыйындапкьшыштыратэрдаанасы. . . ..
" Тилгёжёцйл''журёккё жьшуу тийип,... ■0'. .
Тептегизжумуркелсин айланасы’ . .' *;
' ' : ''"‘(Абай, "Мёнин^элим", Ф., 1 9 7 0 ^ ) . .
 81-

г - : ! , . . - ; . ! Кош бол эми, кооз гулдуу ак чыны, ■ ' : -

;■ ~ " . Сагажетпейт чынылардынактыгы.лл У. :
; . . ‘ Колдонтушупсыныпкалдыкапыстан;. • и -
•: Аттиц сенин емурундун аздыгыаУ’ . . . . 1 / • •'
. . ... .Чадкагандачаи куюп ич депмагау: >г( . \
- • л Белек кылып берген.эле жаШ сулуу. ;...э :• . '
1.-.. .... Сенсынсацда;сенибергенпаризат,• ■ ■' :
:г - !Жашасын<квп,жары менен бактылуу: ■;лд ■’ * : .•
-г ' ( Б. Сарногоев"Ак чыныи,Л'Ашуудан берген
• .. . отчетум",.13-1Фбет).злуузй;-^ '■
глпу.г а ус

г: . . ■ Мында лирикалык каармандын бели сынган махабаты,

о анынсыйкырдуу 5кудунен жаралган гмуц/ арман,) ошону ■ *менен
у бирге -( жаш сулууга: бакты/гэкинчй/ махабаттанлбаар табууну
п каалоо;сезими'жанып-куйуп турат; Муну кара сез менен'берууге
п болбойт,’ анткени; ал/тыр, лырда тана : жан ; дуйненун -куусун
.лушундайча берууге.бблотдс*! .г: . > . ‘
:/ : / Дуйнену: жеркемл.таанып-билуудегу ~поэзиянын, ырдын
■ ролу, нактай касиети женунде В.Г.Белинскийдин айтканын эске
г,салалы::, "Ошентиплпоэзия V-. артьшчылыгы бар: турмуш,: анын
о кулпурган,; мадызы назик.; эфир,'/ал турмуштун ДарысыД менен
бериси, квинтессенциясы :кулпурган *мааниси. Поэзия ' бактагы
•кулпурган роза гулун суреттейт, анын жалац заттык жагын алып
. таштап; ’анын 'жыпар жытын,1 анынШазик 'едунун кулпурушун
алат да, ошолордон жаратылыштагыдан да башкача озунун
. назик жана коозтулун жасайтпПоэзия - бул наристёнин кунеесуз
ажары, анын жаркын жадырашы, • шацкылдаган кулкусу,
с. жайдары кубанычы. Поэзия г бул чырайлуу кыз жузунушуялчаак
:: албурт кызгылты, дедиздей кок:асмандай моймолжуган кезунун
( . назик жаркыны,же анын кара кезундегу ёткур/оту, анын мрамор
мурусундегу чачынын тармалы/Ганын назик’ кекурёкУдеминин
лтолкуну, л анын . кубулжуган/унунун 7 гармониясы,->сыйкырдуу
:/сезунун обону,,тулку боюнун сымбаты, керкем рельефи/ керктуу
.. келбети менен ; ажайып кыймылынын сыйкыры... ;- Поэзия; -
ккайраты кайнардай ташкындаган жигиттин оттуу кёзу /бул анын
, эрдиги менен: тайманбастыгы,Пасман вменен ?жерди жалындуу
г кучагына сыйдырмак болгон,- емурдун уусу- менен балын бир
кирмемменен шимирмек болгон соргок талабЫлУ/У" ~
Поэзия бул токтоо, турмушка каныккан, 'е з ;эркин бийлёй
алган, тажрыйбага маарыган, рухйй жучу ’ ташынган, козу
керегеч, ойго бай, эрдикке, курошко даяр жигиттин жалындуу
'лкубаты..;,;'' л л : д' д л ' /7 /,
 'Г
П
Поэзия - бул карыянын нуру солгундап бараткан кезунун
назик жаркыны, жаркын мээримдей, .терец ойдой;бул турмуштан
алыстай баштагап тырыштуу. жузунун нурлуу. ажары, калтырай
узелек чыккан } унунун ссезймге; бай •салмактуу •доошу, олуттуу
чыкчу сёзу, даанышман :;С0зуне;\ажарлуу ецунунч жылмаюусу,
жаркыны... Поэзия. бул. дагдырдын. жарык - салтанаты, бизди
кутулбеген. сейрек минуталарга дуушарлаган емурдун ырахаты,
б у л .. ырахат, ' калчьщцоо.ндашкындоо;ч. кумарлануу жыргалы,
сезимдин толкуну мененташкыны,- махабаттьщ толуп - ташышы,
ырахаттын;толкуну,: кез жашкакемул уу,дайыма азгыра турган,
эч качан жетуугв^чама.(ж ёгаегаф кумарлуу, ажайып, азаптуу
жакка умтулуу; бул бардыгын кучагына сыйдырсам жана
,!. бириктирсем -деп?дайыма йнсоер ал журвгубузду-'буткул1аалам
;- ыргагы сменен. бирге..соктурар кудуреттуу пафос. •Умутко . толо
, жанар квздун ;алдынан: болмуштун .эц: ажайып. керунуштеру
с/ачьж-.айрым. учуп -©тот; ал эми гсыйкырдуу гкулак«ааламменен
сферанын. гармониясьш? жер менен кектун, асман менен:жердин
биригишкен, бирин-бири нурландырган; бут табият жасалгасына
;!,беленуп келишинтапкан кудуреттик пафосун угат...
• : ■ . Бутун аалам, бардык гул, боек менен ундер, табигат менен
г турмуштун, бардык л кёрунущтеру к:-;хпоэзияг дуйнесу;:с ошол
}; кубулуштардагыпгкупуя акучрлсалардын тиринилшс;; тжашоо
омурунун берер сырлары - поэзиянын каражатьтжанажаны. /.,
,, , и Поэзия жашоо турмуштущ кан.'тамырынын^согушух ал
©мурдун,жаньг. менен;жаны, жарыгы менен. оту"Л (Кыргызчага
нсалган-мен-Ж .Ш:) •< ■лцт.' .\v.-r ■■- ,;л; ■з'дял
гуаэо!1у.Ыр;т!бул!жашоо,-жашоо ь б у л ыр экендигин.мындан артык
(утущундурууг0 мумкун эмес:.-; .. .... .г V.--; •
. . . -Керкем-адабиятже-ыр^же кара сез турунде жазылат,-.ыр
ч менен жазьщган чыгармаларды поэзия,;кара сез менен жазылган
ччыгармаларды проза деп атаибыз. А л эми драмалык чыгармалар
гI ыр турунде да, кара сез турунде да жазыла берет.- . х- л; /э •д-д;
.• - Ырга да, прозага да мунездуу жалпылык - турмушту, адам
с мунездерундобраздуу. сэлестуу чагылдыргандыгында. •Эке© тец
- ошол образдуулугу сменендокурмандын 5сезимине таасир этот,
илларда; асылзаада <туюларды;пайдадкылат; эстетикалык табитин
. естурет/ Алардагы.жалпылыкты,;айырмачьшыкты даана* байкоо
, учун,!©згечелуктерду сезуу. учун кара сез менен ырда тартылган
пейзаждык -:‘суретг еен у г келтирип,,; аларды г салыштыруу менен
и-даана байкоого болот.;- ■ •. • ~ V •.
/?:ол :.....Манаттай асман кызарып, -
уччид-дЕсж г.1.1 мгМагдырап барат айланам.з '« :
1В.Белинскнй, Статьио классиках, издательство «Художественная литература», М., 1970,240-241-6.
 г-*.. " ; уЧачырайт кебук бетине; • »: ».. ' •
. >:• . Чамынып аккан дайрадан.■ "г - •
■ ' Муцайым тартып угулат, - - • ■' '■
‘ Булбулдунуну сайраган. - ” ' - ' ■■ ■1'
’ С Жалбыздын жыты буруксуп, ‘ 1- ‘ -
• Жаньщажыпарчачкандай. >
. ' ;' Торгойлор -тынбай тацшышат, - >
• . ' Токтогулкуусунтарткандай. 1 ■
. »■ • - ’ Кызыгат гулге кепелек, ' ;
• Кызмененжигитжаткандай.-
, <• - ' УргулештоЬлор баратат, ’ *
• ■- - - - Уйкуга батып алсырап.' *•<-
■у.--,:.. ' i, Карагай башын керууден,
Карарган куугум жашыраг. ■ • •
. * Токтой тур, курбум; тбктой тур, ' - *' '
Чолпон да чыгар чачырап. - • •
. . ' ’■ •• (Ж.Б 0 К0нбаев"Жайдынкечи")’я
’’Жаздын • толуп ^урганг, кезигЛБоор-боордо кызгалдак
жайнап гулдеген чак. Ушул кооз гулдерду бала кунумен жакшы
керем. Жылаиаяк жугуруп журуп, бир кучак гул ’терип Аселгс
алпарып берер болсом.ээ. Бирок, кайда/ал эмй учту, кеттй..."
1 • ....... . :(Ч.АйтматовиДелбирим'',104-бет) :
; - . ; Ж.Бекенбаевдин. ырында табияттын ажайып ' кооздугу,
жай !jайьшдагьп-сулуулугу ^'взунчв';бир сезим -куулеру вменен
тартылат, жайкы >кеч 'жандуу жерунуш : катары- элес' калтырату
адам сугун тушуруп, женеквйде байкабаган жаратылыштьш бир
учурдагы :жылуу мээримине угтуш Y* келий,, Чтаттуу-1 кыялга’
чемулгенунду:‘ байкабай‘ каласьщ'.' Бул сурвтту; ыр менен. гана
тартып, бул сезимди ыр менен гана берууге болот. ; Д" .
■л !. • Экинчи узунду - Ч.Айтматовдун : "Делбирим" повестинен
алынды, айда: кезектеги рейстердин tбиреенде ;Аселге ;жолугуп,
ага.; карата г жалбырттаган >биринчи :, сезимдин 7 <пайда’! бопгон
учурун жаздын кооз келбетй туюндурулуп 'жатат.'Келтирилген
эки ; мисалд ан /.проза: •-менен ' ырдын ,*айырмачьшыктарй: - дау
бетенчелуктвру да даана' байкалып турат, алар маани-маныз
жагынан эле эмес, техникалык жагынан. да (соз ырдагы ыргак,
ыргактык .л белуктвр, уйкаштык, :: тыбыштардын ' ундештугу
женунде баратат) кврунвт. ; ,•: Д л, ■ -• -
V-i V - Алардагы жалпылык - экеендв -тец ^образдуу ой жугуртуу
ишке ашат, жыл мезгилдеринин f сез менен тартылган' жандуу.
элестеркберилет. . е д д л д г д д »>yr .г, - ..- . г-и-' : л э ' :пл
гг л е т Кара'Дсезде;и(прозада) •;:тил мумкунчулугун пайдалануу
эркиндиги бар, ал эми ырда андай эмес, анткени ырда ыргактын
 84

болушу, муун топторунун шайкспгкелиши •шарт. Кара сездо

дале муун топтору болот, бирок анда муун санынын муунактарда
бирдей санда. сакталышы: зарыл ? да- ;эмес,': мумкун Да. эмес.
Ошентип, ырдагы суйлем тузулушу прозадагыдай болбойт, ал
ыргак менен муун топторуна'коз .каранды болот (бул жерде сез
традициялык: ырлар женунде- барах), прозада муун, муун
топторунун белгилуу бир тартипке багынып турушу шарт эмес,
бир суйлемдегу муун - топтору тэкинчисинде: ыр сабындагыдай
бирдейликти сактай албайт, ошондой болсо да ал., эркиндик
прозанын : керкемдук ;,:касиетине эч?::;бир синек келтирбейт.
Ошондуктан ырдагы муун, муунактардын белгилуу бир эрежеге
баш ийин турушу. эмнеге байланыштуу деген' суроого жооп
беришибиз • керек. А л у ? жанал; башка , компоненттерге
байланыштырыпкарапкеролу....у
? Ыргак (ритм, •гр.сезу) - бизче елчем, шайма-шай келген
олчом, ;г;т ' • -
Ыргак - жалпысынан. белгилуу бир мезгилде. бирдей
кайталанчу скыймылог^Ыргакд табигаттын ч ©зунд© жашоочу
керунуш,- мисалы, тун менен кундун кайталанышм/ журектун'
согушу, суунун агымы.т.г, 'ЛГч'Г{Г\ ЧутГ.уУ-Д: л:;.' ■
Дарыгер, табы’нтар журектун согушун текшеруу аркылуу
кишинин соолугун аныктап билишкен, эгерде журек акырын же
ьшдам ? соксо,; ;алч .адамг :-соо т эмес, *!Нормага-:;.;туур.а>Гкёлбе©чу
ыргактын -/журектун,согушунушнормалдуу болбогонутабигый;
ченемдин (ыргактын) бузулушу адамдын ооруга1чалдыкканынын’
белгиси,». журектун ,;согушу, да5поэзиядагы ыргактын* мыйзам*
ченеми сыяктуу л,;белгилуу ц;Д ир; ; мезгилде бирдей ©лчемде;
кайталанчу; кыймылдын ченеми; - Эгер ошол ченем :сакталбаса;-
ыргак.бузулат. - 1•/"' , • • ; ;< ;
И зилдеечулер* музыка жана керкем адабияттагы !
ыргактын э чыгуу .чегин ;, эмгекке ,, негиздеп .*карашат.: Адам:
баласынынй.эмгегинл; жецилдетуу,*3 енумун.. арттырууишинде;
ыргактынфолу. чоН'ДепДаалащат. Байыркы адамдар;оор жукту;
кетеруу.’ керек, болгондо, Лбир'',- ."эки'З-дешип,: куч кошуу сучун
шарттуу турде; белгилуу бир доош чыгарышы, ошол дооштун-
аткаруу ; мезгилине шайкеш кыймыл жасоо аркылуу л куч:
бириктирилген,. ушундан : келип ыргак жаралган. дегсн о иду
бекемдешет. . ■ . , ;Лт©; /■ > >
гг.п г-г Шехановг,©зунун; "Адрессиз; кат" ’ атгуу. эмгегинде. эмгек
керкем енердун теркуну,стеги экендиги, .искусство чыгармалары
эмгектин негизинде; жаралганын далилдее . учун/. байыркы
жапайы, 5ж ары м ж ап айы ; адамдардын стурмушунан . кептёген
мисалдар келтирет.. ;г:;. „ - - м ш гх :: сильнее
птпа о. •. -л х ч ч х ч у г х х х г з г х : х : х х ' 1х г т ш » т т х и гх х х - ч :;; .
,,,. Адамдар алгач,эгин;, эге башта1'анда, --эмгеги енумдуу
.'бблсун-, учун: ыргакка,: негизделген ,кыймылт жасашат; себууге
у'дыккадцардын-бйр тобу^амач. мененжер.айдап, урен себуу учун
' жерди даярд аса, экинчиси ошол>айдрого ,урен себйп туру шат* ал
эми учунчулёру ыргакка негйзделген доёш, ун айтуу жумушун
аткарышат. Биринчилери да,; экинчилери да ыргакка ыкташып
|.араке^ниши7-мивдст болот.^. Ошентип ,-эгинл эгуухиши,. ал
7эмгектин натыйжалуу. болущу^женундегу; тилеги, ыры ыргакты ,
,'жаратат. Алгачкы адамдаргун салуу учунгэгин экпей;- эгин ;эгуу '
'процессии;,тездетуу,г мсш угушум.тболущ у^учун; ыргакты,цун
„чыгарууну,- паидаланат.л .Демек,:гэмгектин лнегизинде. искусство
;1чыгармаларь1 жаралды дегедкыйынтыкка келет. . ■/,
. Кунгу- бириктируу гучун,-/;Коллективдуу,; оор. жумушту
^жецилдетуу.учун" дуйне 'элдеринин^баарыпэле .унду- доошту !
пайдаланышкан., Мисгшы, - кыргыздардын-- "Темин: ыры") г.(!'Оп,
майда") азыркыдай?.ыргактуу/ыр; системасына. дароо эле жеткен
{зкён. :дешкехболбойт,л алгач -ал^пайрым-айрьш ; айтылган ун
„чыгаруулардын женекей кайталоолору, болуу, кёрекпыныф;;: ш:о , ,
• "Орой^ орой оп майда";- деген сапта "орой" дегенсездун .
* кайталанышы ушултемин ырынын эн алгачкы туйулдугу болушу
.мумкундеген бо5хжолду:айтуугаальш;келет.1 щ {-,:г.г,ол .ккдкацф
, . „ Адам.^,коомунуН“^есушл:*жо}щщар.:.енер.удчыгармалары
тарамдарга ;белунбей,, узакка чёйин бйрге;I енугуп-/ о.турган,
кийинчерээк гана албтарам-тарам> болуп белу нет.-.О шолор дун
:ичинен ыргакты у бекем. "сактап • калгандары ~ - музыка, бий,,
,ыр,/.Ошёнтип^ -ыр‘ жолдорундаубелгилуу. бир. белуктун: бирдей
,далма-дал кёлип кайталанышьтырдын ыргагын тузет: х-хх члй
Байыркы мезгилден бери,эле адамзат/гурмуштук ыргакты
( байкап, ;аны, кийинчерээк элдик?ырларда; колдонуша/ баштаган.
Мезгилдин етушу менен ал улам еркундеду,- натыйжада бугунку
керунушуне чейин есуп жетилдиГ *
;; Байыркы -ырлардынл негизги'! элементтерио бирЬже эки
муундуу саптардын кайталанышынан келип тузулет; аны: илимде
стрпа.(турмвк) деп атайбыз.^лог гчннух--’: нце с'.Л 'З 'л'Г-хн ххТ х
. Уш ул алгачкы; стопадан/тартып‘поэзия : бугунку"'кунге
чейинки татаал ыргактык керунушке есуп жетти.
Уш ул ыргак дуйне элинин ырларынын бирден-бир негизги
касиетин тузет, башкача айтканда, ааламда жашаган элдин
баарынын ырларына ыргак . мунездуу болушу илимде эбак
аныктаган. Бирок, ыргак тузуунун каражаты баарьшда бирдей
эмес. Ошол бирдей. эместиктин натыйжасында ыр курулущунун
системасы да ар башка, башкача. «айтканда; «ыргак тузуунун
каражаты айрым тилдерде кыска жана созулма ундуулердун
 бирдей санда кайталанышы менен тузулсе, кээ биреенде муун
саптарынын*;;бирдейлуулугу; айрымдарынДа/ ыргак ;тузуунун
каражаты; басым тушкенмуундарга жараша тузулет да, басым да
• ыргакр-тузууге ;‘катышатЛ1‘''Ушуга1 карап, ’ азыр йлимдё - ыр
; курулушунун терт системасы ажыратылып керсетулет:-" р'
ц^цгл^'/лг у'/тнл ну1;шсоц: нетл&ш.'пг :? ^ 'л'./
: .1 / 1 .М е т р и к а л ы к ы р к у р у л у ш у . г; /-
'■■ Мында ыргак- ыргсабындагы кыска (У) жана 'созулма '(-)
<ундуулер-фкатыппшнс! муундардын Ч бйрдёй; Ранда.1 1ырааттуу
- кайталанышына (не1Ш Д ^ ^ \([€озу]щ а-1ж яна кыскаамуундардьш
. .кайталанышы стбпаны’тузётлНегйзгй стопалар ямб (У ); хорей' ’
•(-), .трибрахий^ (У У У )‘^сп он д ёй у^д ак ти льг(-У У ) 1ж.б: бул ' ыр
тузулушу эзелки^(античньш;;ДобрДб поэзия-мёнен'шузыка 1’али
Чтарамдала]‘элекСмезгилде •пайда/б'6луп,икёбунчё созудма жана
{кыска.ундуулер маани 'ажыратуучу касйётке ээ болгон тйлдерде
стараган.’ Мисалы■бугунку а р а б п о э з и я с ы : 11 ; ;-7
: ,.? .с 2. М у у н ч у л ( с и л л а б и к а л ы к ) ы р к у р у л у ш у . - ■ ' ;- - :

•• Мында :ыргак -тузуунун; каражаты ’ыр1сабындагы муун

сандарынын - бирдейлигйр^ башкача >- айтканда, ыргак-1"ыр
! сабындагы , муундардын- -бирдей »санда кайталанышы менен
тузулет: -Бултуруктуу гбасымга1ээ 1тйлдёрге‘ мунездууЧМйсалы:
франция, поляк, кыргыз^ырлары'ЧКыргыз тилинде бас’ым сайт
1-катары|:> сездунт^акыркьГС1муунуна- •тушёру белгилуу/' маани
гажыратуучужасиетке ээ эмесё“ ■ ; л- - г
.. л : - : . ■■ З . Б а с ы м ч ы л ( т о и и к а л ы к ) ы р к у р у л у ш у . ; ■ V - 1

..Мында ыргак ыр сабындагы: басым тушкен муундардын

: бирдейлуулугу: менен берилет, басым туишеген муундар ар кьш
боло берет; -Бул кучтуу. дшшмикалык- басым жана ундуулердун
;.редукцияланышы{мунездуу тилдерде£ёнуккён:' Мисалы: немец,
. англис. Булардан:тышкары кытай,’ индия,- орус1жана1башка ыр!
. т у з у л у ш т е р у б е л г и л у у Ут У'тв.;а;’............
4 . М у у н -б а с ы м ч ы л (с и л л а б о -т о н и к а л ы к ) ы р к у р у л у ш у . .

-г.. - Муун-бась1Мчьш-гь1р;Г'тузулушу-Л.'басым “'тушкен жана

гбасымсыз и муундардын.^ ырааттуу лкайталанышына'-негиздёлёт.
Негизги турлеру: эки муундуу хорейIямб; ■уч£муундуу дактиль,
<амфибрахий;ГанапестаМисалы: орус поэзиясы: ■ - -‘

г;ао-га,,:г;;ю Ы Ш Р Г Ы З Ъ Е Р Г^ЗГЛУШУО^ - '

а.. • ; Кыргыз ырларынын тузулушу башка турк ырлары сыяктуу •

: эле; сйллабикаль1К1:системага; кирет.;' Башкача- айтканда,1кыргыз
>ырларындагы; ыргак: ыр йабындагы *муун' сандарынын - бирдей
гкайталанышына негизделет.; - .. а.т; ас •
 Окумуштуулар (Корш, Ковалевский) мезгилинде * турк
ырларын муунчул-басымчыл системага кйргизил кедишкен. Бул
ч
^ та 1шрди‘";'айрьшг/кь 1р 1Ъ1з ;:окумуштууларь1^чда‘ ;(Х:Карасаев)
нколдогондугубелгилуу./ ; ...у.

лдеген1эмгегиндё:. " ^ 1ргыз’;Ь1р лар ы н& н ы рЫ гы н ^

!! муундар /бйр'деи 'дёцгээлдё*-катышат/^дёмек, кыргщ^ ырларынын
ритмикалык 'эрёжёсйндегй'':бйрйнчй :_г белгилЦуучу 1маанйлуу
.фактор-, тец салмактагы муундардьш >р 7 бй р 1жолдун ичинде
окшош санда курулушу"1, - деп;Дшргыз' ырларынын муунчул
/системага кйрё’тургандыгьш бёлгилёйт.'1/ •
; 'ч ‘уунткёнй" кыргыз тйлинде басым эреже катары дездун
акыркы муунуна тушет да, маани ' ажыратуучу милдетти
д'аткарбай, дайыма1свз' белуу ^учун10колдонулат. Ошо’ндуктан
басым кыргыз поэзиясында.ыргаж тузуунун нёгизгй каражаты
катары кызмат етебейт. Ырда басым тушк'шг да, тушпеген да
муундар бардык учурда ыргак' /тузуу'ге ‘ бирдей Даражада
катышат. :/-.
....: Турды рлары ны н'ж урулуш }^
"ар турдуу кез'жараш^бар^башкача'айтканда^турк.ырларынын
" влче'мунен, • же ;болбосо,'.. мётрикасынан эки негизги' 'форма
,!керсОтулуп журёт,- ;//‘:" ^ ' - *
I д{ ( ’ 1; К л а с с и к а л ы к а р уз си стём а сы . ‘ ......................

УБ^-7^* '2.^Хзыркы'сйл^абнкалык (бармак) ёйстемаськ' ‘ ' 1 д

Бул пикирди бардык турк поэзиясьша тийиштуу кароого
‘ болбойт.' Хнткёни аруз дистемась1 араб Доэзйясьшьга таасиринен
укёлиш (фарс *тйли' Дркылуу); айрым гана! турк ^элйне^ _башкача
■айтканда,' классикаДык4 езбек, ( уйгурпоэзйясыйдал кёздёшсри
Г'белгилууГ '*"* ,и > -у-^
; Бул- элдердин азыркы поэзиясында';кыска /жана созулма
2муундар‘ аркылуу у тузулгвн' ‘■■■аруз; сйстемасьшдагьг: ырлар
'/Ткёздёлшёйт. Мйсалы: взбек классик Гакыйьг Алишер' Навоинин
; гана ырларында ару'з кездсшкен. -.
Бармак системасы - ар5бйр' ыр'сабындагы/муундардын
бйрдёи - санына негизделет; анда басым - туш кён,' тушпеген
кмуундар бирдей укукта болору белгилуу.5 1 у ' ' ' ; / ‘“
.Ошондуктан бармак' дёгёнибйй/^сйллабикалык^ елчем
"’дёгенД ал ©згече уйгур/ турк ырларыныштузулушун изйлдеечу,
£Хамраев‘М .,;1казак ' ырларынын;*тузу)^^н;';_йзиддеёчусу ■/%
нАхмёдов;;3:*“жанау*а>фгж:й^тарын' т и | ^ ^ н ' 1К ;Й 1са)шевдер
-азыркы турк "ырларынын ;сйллабйкалыкс(барйаку.‘сйстемасына
. киретургандь)гь1н’ керсетушет.' ■/ ‘ у 1■ ^

К.Рысалиев «Кыргыз ырларынын тузулушу», Фрунзе, «Мектеп», 1963.

 8а

Ыргактык бирдик.
] /- ‘ ' МуУн дёндештиЫн, рактаган кыргыз ырларынын. ар бир
’ жолу: ыргактык' бйрдиктй тузет. Кыргыз 1ырларында. ыргактын
жаралышы учун(экй,ыргактык бирдикган,Гмьшдайча айтканда,
. э^тI'жoлдyi^ паралле;1дуу колдонулушу жетиштуу. Слллабиксьтык
^ ырлардын'дайыма эки жа!на андан^ащык жолдбрдун- катарынан
‘ 'тузулушу ыргактыкталаптадйыккандарылшарт.
.Эсиц кетсё“эчкй бак' .' V ....... . .... У
■' Эчки тууйт'эки улак. '■ ” . -....... ...
*' -. -; Бул да кыргыздын , ■муунчул . \.ырларынын ыргактык
журушун . .уюштурууга катышуучу жалпы (тышкы)
!1принциптёринин бири гана болуп саналат.' .. .,. * ...... .
^‘ ' Силлабшшда окшбш .мууй ; санда’рын тузген жолдордуп
бардыгы эле ыр боло бербейтг; / : ' _ " . .. .. . V’. . ••
‘А л жерге отура калып, ( 8) " . .... .............. ......................... .. .

;; • у 1"" Бирдейе керген эмедей, (8) ..' ‘

........Мелтиреп ун чыгарбады. (8) '
, . Бул - ыр эмес, себеби. мындагы сантарда .ыргактык
^байуктер /эрежеге ылайык бирдей .сакталган жок. .Демек,
■'силлабикалык'ырлардын ритмйкалыкзакондорунтуура тушунуу
!\учун .бирйнчи иретте ыргактык бйрдиктердин .ыр,' жолунун,
башкача , айтканда, . ыр, сабынын . ичтеринде., угоштурулуучу
муундардын топторуна, (ыргактык.белуктерге).негизги. кецулду
белуукерек. .......... .... ,п
у". Ыргактык, бвлуктвр," турк( тилдериндегй, силлабикалык
' системада ;; ы р. ''жблдбру’ .'.дайьтайуМайда-майда , ,белуктерге
“ белунёт.' Бул женундрбирйнчи жолу академик. В.Радлов мындай
*дегён::"Грек, немец жана латынтилдёриндёгйдей, муундардын ар'
кыл созулушунан, тузулуучу,, кадймки .стопа (ырдагы муундардын
"•трйтолушу) жалпы турк тилдерйхыяктуу,’ эле, алтай тилдеринде
^да^жокко•;эсё|Гбирок'ар';бйр..жолдору цезура (ырдагьцузак
“ паузаньш бйр туру) аркылуу ‘ болжолгменен гбирдик .стопага
. .жакын келууду.майда-майда белуктерге белунот". ,, V V ' '
' ’! Бул:"‘ белуктерду^В^Радлов стопа ^деп,. атаган, азыр , аны
‘ыргактык белук* муунГтЬптбру, муунак,деген,терминдер. мёнен

БГр ,жоддоруцун - ичинде, муундардын, маида .белуктерге

!ЙЧГГ
^белунушун;кыршз ррэзиясында.тертгмуу он алты .муунга
.чейинки елчекщер^ёут,' бёрет.‘’ Кыргыз. поэзиясында мындаи
;башка“~ муундук^ елчемкфдешпёйт.,. Муундардын.. белгилуу
''ёлчемде'' ' бёлуктерге'‘ бёлунупТжайга^ ' "муунчул .кыргыз
ырларынын негизги ыргактык ички закону болуп эсепетёлет. ‘
тдг.оо гЫргактык;,белукч0лердун- жалпы .саны Ужагышнзккргыз
г.ырларын терт.топко белууге.(болот:.п ГI ' ;;атП к нс.сннлт цугг:’_
л у ; /иЭки-л ыргактык, уч ыргактык,’ !';тертн ыргактык, л беш
аыргактык Белукхуу ырлар. у. . ./ ■’ 1 ", -о •: • . -:.о
у • : • ■; ■ _*.з , г 7 ■

; I..-' уЖазыптырмын;//-жарыма 7, . .> л,'-’

ь ,>о 4;:а'Т>-./:'; ч*3 ' ’5: о:>■У •иух 5<у1: '/щудоо г.г, зл/с
•иЫ;!1к|{.Октийгенин//;саныма .7г,; .. • .дг' зл)
,гпоо .гн:- ныдшупыл оот:и;э
ьзлншпгз;: (Темиркулдан).- ••..•;• .А

!гплгцьз ку'/4 нгкыотдуут 4;Л,зг:д : Лл:,у4:.. гувсвултвдио путл

И. АндаАш ым // кулген болуп//тура берету 12 . • тв
кв'Н;<;г?.,ята4 паздглх з4.;шг у у у у у 4 : , г;::о' ггдтоЭ
А л ендуу //.сез билбеске // бул да керек.- 12- •,
г.,,-,: • '-г,,. ; : : ( С.Эралиевден)• ■•

4 4 ' 7-УЛ - 4 . -у л .V. 3, ' . *

III. О, кун узар //келеке кеп //сенин нуруц7/жетпеген, 15
..г..''.- -4-'--л>л-. /А-.л :4.: 4' 3
Бир тарап кыш//бир тарап жаз,//кар жок эмес//кетпеген, 15

3 2 3 2 . 3
IV. Сайылып //саргыч //кирпиги //кундун;//.тоолорго 13
3 2 ‘3 2.. ■' :3 .
.. Карача //нардай //келеке //чегул //коолорго. 13
I п ш I V . . V :.:. . '.

. ( С.Шатмановдон)

. 1, Кыргыз •: салттуу. л поэзиясында л бир л ыргактык . белуктен

турган. ыр болбойт, ' бул кыргыз ■;ырларынын ички !законуна
. байланыпггуу керунуш. .гл ■ :4:2У 1 .лд ллл ?в:
Кыргыздын салттык ■ырларында: эки жана . уч муунактуу
; ырлар басымдуу орунду.ээлейт, ал эми беш муунактуу (ыргактык
вбелуктуу); ырлар:лсейреклзкездещетлутАл лэми • кыргыз - оозеки
Глоэзиясыр анынеекулдеру болгон ырчылар поэзиясында; езгече
г'0 нукк’енГЬф.-'/гуруу>;'бул‘ эки ыргактык: белуктууа ырлар л болуп
:-саналатас|-у-т у.л.сл.. ' л У,- Лдя л и л л т у : : л у :.” т-х - у х :.
; Ыргактык белуктегу муундардын . саны жалпысынан
экиден тартып жетиге чейин барат, =бирок басымдуу кепчулугу
экиден тартып тертке чейинки топтор болот. Айрым
 ■* 908

:< окумуштуулар Ковальский 2; 3}"4,^5,"6,г-71муундуу.-топтор болот

деген пикирди айтат. Профессор ■'Кекилов': туркмен нмуунчул
гшрларынан муундук топторду сегизге нейин жеткиретлУшул эле
ойду, казак окумуштуусу З.Ахмедов да бекемдейт. Бул казактар
менен; туркмендердун поэзиясында енуккен форма -елецдерге ,
мунездуу керунуш.
Ыргактык болуктердун". муун топтору бирдей!ВД''бирдей
эмес да болушу мумкун.Окшош муундуу ыргактык белуктердун
(вертикалдуу). тигинен бирдей" санда 'тартиптуу кайталанышын
сактоо кыргыздын силлабикалык ырларында ыргак тузуучу роль
ойнойт. Бул езгечелук (горизонталдык) туурасынан келишинен
кескин .айырмаланат; тактап айтканда,: тикесинен муунактагы
муун сандары сезсуз бирдей сакталат, туурасынан муун сандары
ар кандай боло'берет А ‘ >■ 1 шэтг.ул \\ мышА лил; А .11
Совет бийлигинин жылдарында кыргыз ырларынын
тузулушунде еркундеелер, жанылануулар болдул уупнотич
Натыйжада ; ыргактык елчем так сакталбаган эркин
ырлар пайда болот. . ;
. - М.: Жолдошум сен, ‘ ■-
Тышка.чык, ' • : Т
Кабинетке камалба. . .
* Мында'кёл,
Турмуш арала.
б - “ А ■•■■г.' Эл да,
л г л ■ ■. Жер Да, . . -1 — .1 ■•
'' ' ©мур'да,'г 1'
... • Мйц кубулуш,
А ' ' Сен кере элек -
Кызык турмуш ; :; ; .....
Баары мында. (Мукай Элебаевден)

г: . г.тдСовет бийлигинин' жылдарында .кыргыз .'ырларына :чмурда

тболбогон: к ыр зтузулушунун; жацы гтуру1Гкирдй, сачыгыраак-
айтканда, 1950-жылдардын экинчи жарымынан тартыпак ырлар,
%;уйкашсыз ырлар пайда: боло баштады. г. г \ ■• -л>х ' ....
:. ■л ;игБул- . керунуш ■1кыргыздардынтрадициялык.; ырларында
;;болгон£ эмес. ■ Ошон гучун уйкашсыз нырлардыш тёгерегинде
одуркуреген : талаш-тартыщ • журду.' 'Дны /кээг биреелер кой
пкороосунда;адашкан «эчки гдеп да журду/-;Бирок-турмуш<кыргыз
поэзиясынын ? арсеналында да ак ; ырлар боло тургандыгын
, далилдеди. :■ - . л з л - л . л ' л ' у т л л л л й й лг :-Л7-до
у т л к л и ; ц м а а т плакА -
ЫЫОНА ЛОТОО ЛОГГСЛ - ТЧ' . ДЙ' Л лЛГдОЗ' ШГ. ЗЧЛГГ ГЭДЛлС ■
 М:: , Качандыр бир узак жайда, л - ,
Бир кечиндеканикулдун.
.......г, .... А й н ек .1^с-тад »лурулуп,<: "
.. . ... Ага.удаапас; ышкырык^ ; ^ ... , - ,
,Менидщиккедакырган. ; - ,- ; .
.. У. Класхтащьш-коцшу бала, - ^ ..
. . У . . .^.Айтан^аюирын: "Жакшы кал,-. •- -
..... \, .Эртецэртетоогокайтам...". ;• •
• -. -а. . .■ ,К ет ш калды аздан к и й и н , ■_ ^;
.. Велосипед менен зуулдап. ,
...... . ,, Шамал жорткон коче ылдый...; ,• ■-
,. . ■; ; (Сагын Акматбекова) ^ ,-т,;;С!

, Ошондой , эле • С.Эралиев^’ ьР.Рыскулов, , ; С-.Тургупбаев,

.Т.Муканов,, жана башка , жаш -таланттардын чыгармаларын
, керсетууге болот. , .{уу.апьц;-.:-.,*
Ак ырларда ыргак тузуунун негизги каражаты интонация,
.басым, дркин ыргактык . влчомдер.г болуп/ эсептелет.; >Мында
’ .уйкаштык, болбойт. Уйкаштыктьгн ролун ыр тузуунун аталган
. каражаттары аткарат. '.>;

УЙКАШТЫК ЖАНА АНЫН ПОЭЗИЯДАТЫ РОЛУ

Уйкаштык - ыр турундегу чыгармаларга таандык керунуш.

Ошондуктан уйкаштык поэзиядагы ыргак тузуучу керунушк©
гкцрет. Кыргыздын традициялык .ырларьщьщ баарына^'ошондой
оле эркин ,елч 0мдегу: азыркы; поэзияга;да .уйкаштык (мунездуу.
Азыркы учурда,г.;тагыраак : айтканда, ,■г50-жылдардан . дартып
.жазылган ак ,ырларда; кээде/.уйкашкан. учурлар .да бар' экени
.белгилуу. _ __ п е - . ; ■. . л л ' л
. . ‘ Кыргыз;.ырларЫ|.добуштук,'жагынан ы р . сабьшын>;.баш
, жагынан, ортосунан,. езгеч^аягынан, ундешет., Кээдеуундештук
. эки, ун.г жеринеХ^тец:1^брлу^шулт.мумкун, -утагыраак айтканда,
гуйкаштык;,ыр;.сабынынгбашынан;;да, аягынан <да- ишке ашат.
Мындай учурда ырдын эмодиялык кучу артат. Ошентип,
..уйкаштык ;дегенибиз^ыр,;жолдорундагы эки;,сездун добуштук
ундештугу. Ундештук бир сезден, кээде.. эки >созден.. турат.
"Уйкаштык , - дейт Томашевский - бул ыр жолдорунун ыргактык
тузулушунун ■ белгилуу бир жеринде туруучу' эки сездун
 ундештугу".1; "Бул аныктамада уйкаштыктын бардык тилдерге
мунездуу • орток бслгиси : зеке > алынган"2,- дейт кыргыз
ырларынын изилдеечусу К'Рысалиев. ■ , ; ■м
■;; ' Уйкаштыктын негйзгй'фактору,' башкача/айтканда, башкы
белгиси - эки сездун ундёштугуГдобуш^к окшоштугу. Ушул эки
сездун ундештугу, добуштукгокшоштугу жандай деген суроого
Б.В.Томашевский абдан'туура жоо'п бергенТ'Эки сезду кандай
шартта уйкашат деп;эсёптееге болот,- эгердё; биз аларды жен
гана бири-бирине ундёшуп 'жатат 'деп койсок, анда биз эч
нерсени аныктай албайбыз, анткени ундештук ар кыл касиетке ээ
болушу мумкун.-Демеку ундештук тыбыштардын окшоштугу, ал
эми тыбыштар бирй-бйринё^€р=1сьщ нёгйздё, 'ар кыл; даражада
окшошушу мумкун’ё; Бул учурда ар бир тилдин закондору да ар
башка болорун эске алуу керек, анткени сез тыбыштардан турат,
ырдагы' уйкаштыкты тузуучу • болуп тыбыштар {эсептелет.
-*Кыргыз ; ырларынын -■ у йкаштыгш ьизйлдё еде * сингармонизм
I;’законун';Эскё алуу керек (тыбыштардын жобн, йчкелйгйне карата
/ундештугу). Мындай учурда тыбыштар бири-бири менён^дйл
-?келйшет."2•’Л /уС/т л.тт/г -• ,
ы.К!с!1/, Ошентип • уйкаштык ырдын' ыргагынын кошумча.
кжардамчКТ элемента болуп эсептёлету анткени ь£ргаксш!ыр ;ыр
эмес. Кыргыздын традициялык ырларынагуйкан1т а к гмунёздуу
керунуш:
М.: Журектун // куусу // кошулуп, а
* Чтy^Tyyгaı^дap•.-'//-"кдJ^»sV/c^yшiyj••'б
Алдымдан // карты // жолтосуп, а
.пг/пупс-л л : 1; чс Батыштан п//*-чдосторУ7/;г туруштуу*'б': !;
ь у ш : ;\\/авч '■'•чн' гдцхёцу УметайшевдЬн)' Д Ч&ШР
!/отконМында' -бирйнчи сапг мёнён1: учунчут саптын,'- экинчиЧсап
■‘Менен утертунчу о саптын •муундарьг уйкашып' жат ат.[; Ошёнтйп
гуйкаштык-кошумча каражаткатарьгпайдаланылатг’-'' У !-г- с -
ни оа г -■Кыргыз о ;ырларын ••йзилдеёчулёр уйкаштыкть) ■- башкы,
ички, аяккы дсп учке белушет. Булардын ичинен езгече орунду
IIаяккы' уйкаштык ээлей г. Уйкаштыктьи!тыр еабынъш ’ аягына
'■келери * басымдуу,‘ -ошондуктан* Маяковскйй1уйкаштыктын -ыр
сабынын аягына' келе, турганын, ; аньш маани бёруучу жагы
- басымдууо экендигинде ч«Гцеп >'керсётёт1'г*Уйкашкан -: сездёр
интонация, басым менен берилет. : и: - л/чут ' н.ччи.;.--'
А - 1 ■>{--'Уйкаштыктын турлёру:‘ боюнча- ■ тёмёнку: узундулерду
-’далилгетартып керелу: • • чо .о ".'.к ■ ' - {

ЧБ.В.Томаш'евский: Стилистика истихосложение. Ленинград,- 1959-жыл{40-бет. “ ’ *'1' к* 1’ ‘

КРысалиев, Кыргыз ырларынынтузулушу, Фрунзе, «Мектеп», 1965.
3Б.В.Томашевский, аталган эмтек, 40-бет.
 93:

......... Д-. , Буллурмушта 7/, жан багуу бар, //жащоо бар, а -

;Кур©шу у бар,;II багынуу бар, • //чегуу бар, а •, *.
'"V Эгер адам //анык адам // боло алса, 6
©лседагы // миц жыл жарык V/квруу бар. а
\ (Н. Байтемировдон)
Бул турм ектеуйкаш уусапты н ортосу менен аягында ишке
аШТЫ. ц . /у-.’' {УГ'/'.)

•;г ..дМен сурадым, сен сдраддыкжылбадыц;' <а

Сенден алдым сергек емур жыргалын. а
Уяты жок уйку, елумден б а ш к а с ы б •
©зумдуку... езумдуку ырларым. а . ; л а , л
г (А. Осмоновдон)
Бул турмектун башкы жана аяккы муун топтору (биринчи менен
экинчи сап жана тертунчу сап) ыр саптарыныюДаш жагынан да,
аягынан да уйкашып жатат. -

Ак куу жок кезде кел керксуз, а ..

гАяллжок.кезде эр керксуз:, а ' у;.
;• • Аялдын ИШИТС1ЩСШСИЗ,:'.. а. ; •.■--,-,Г■■■•. ■Ч-У 'Ж : :
;-,гАнсь1абиз.шацдуу:жур0 албай, б :•.... ;/
". „ .: КойноктуЖ 01Щ0Пкиеалбай,.• б)
.-ул ,;а,;К 0ргулукту;К0рм0 Кпуз. .г а ч ; •; .1 ■
/ Б у л -к ^ е т т е ;:ыр сабынын акыркы шуун; топтору ,-уйкашышты.
Демек, уйкаштыктын басымдуу <копчулугу ыр сабынын акыркы
муунунан ишке ашарын даты кайталап эскертебиз. . . . .

УЙКАШТЫКТЫН КЛАССИФИКАЦИЯМ!
? л • > I * ’ ‘ ' Г 1.
Дуйнёлук’ адабияттардын 1 тарыхындаУ -‘уйкаштыктын
тыбыштык жана басы'мгаунёгизделген эки турун белгилешет.
Басым тушкон муундардын уйкаштыгына карата женская рифма,
мужская рифма деген тушунуктор, бар. - ;по:> у '? .л
Эгерде.уйкашкан создордун акыркы муунуна басым тушуп
турса, женская, рифма болот, акыркысынан соцкусуна тушуп
турса, мужская; арифма болот. Бул , керунуш басым маани
ажыратуучу тилдёрге;,.;мунездуу. Мисалы: орус тилине. Бул
корунуштун кыргыз поэзиясьша тиешеси жок. . - -
.: Кыргыз^ырлартнын'уйга классйфйкациялоодо биз
сингармонизмзаконуноскеалышыбызйерек/;
1. Жоон ундуулор’катышкан'сёздордун уйкаштыгы. Ч
2. Ичке ундуул©р;‘ ь\катышкан и ‘" создордун -*• уйкаштыгы.
Уйкаштыкты' составына карата женокей уйкаш жана татаал
 94 '

. уйкаш деп бёлуп карайбыз/Жёнекей y’Mk'äm бйр сез аркылуу

болот. Бул уйкёш'ез ара толук жана 'толук эмес болуп экиге
белунет.\, ■•■‘•■' ■'ото
. Сымбаты1сулуу чурёктёй, а :
Суюлуп чачыц жибектсй, а
- ‘ v Созулачыктьщжарыктан,-б - - ,

Сулуулугуц жанга сурет гой. а

(асты сызылган сездер уйкашты)
Татаал уйкашта эки же андан ашык сез'уйкашат; Бул да
ез ара экиге белунёт:Д '-v » • ” *. • ' г 1 • *
а) кош кабаттуу татаал уйкаш, ■
' б)редифтуутатаалуйкаш.' v

:г " М.:-: дСуреттёйсуйкум'сузулген ,'жеце а-'-’ - >’ ■

:Ч ..... ' - Керкуц© кезум тушурген; жеце • а' • '■
Ак алма мисал тусунден, жеце ■ а ' ■ -
Ак куудай айбат тузулген , жеце а '
' (А.ОсМОНОВ) • ;
Бул ыр редифтуу татаал уйкаштыкта -жазылган. Ар-бир саптын
акыркы муун топтору аааа болуи -уйкашып жатат. - Мындай
уйкаш туташ уйкаш болуп ’ (мйсёл!>ц ^'Жогоруда ■;келтирген
"Саанчы, жеце" ыры) ёуйкёшкан’;;сездёрдун уыр ■ саптарынын
аягында келиши ар кьш болот, ошого карап ыр жолдору абаб
•болуп келсе -'аттама; ааба бёлуп кёлсе1-аксак, эмй аабб^болуп
гкелсе- эгиз жекош уйкаш/дейбиз. Мисалы:" ' ■ ' -’ •{ ,ла:.сэД
I. Журектун куусун кёзгошуп, а
Туугандар,колунсунушту. .6... .
. Алдыман кархпы жол тосуп, à !.
-,.. -, Батыштан достор турушту.;тб,(атгамак уйкаш) -
... . . . . .л г ,, , (Т.Байзаков).....................
- II. Ысык-Кел кыргыз келу кылкылдаган, а-' •г '•
,Кыз-келин кылаасында шацкылдагап. а '• :
: Кылымдар колдон тушкенмаржашболуп,, б с
- Керунбейтерециндежылтылдаган; "а - •:
’ (аксакуйкаш) ,>"■ У:г.

1 - •• : . (А-.Осмонов) •i
i :■ , о IH- К о р к к е ^ о ё т ^ м е з п ш ^ х р ж ^ башы, а..' “
К0гултуркёч.КелкуйтМосквадайрасы.. а/, ь .. . .„у
; 'Се^^;кем ёс^ ^ 'б ^ а т ж а й ^ ь 0 Ш п ,^ ,. ,
. _. ■. . . CyyyCTyHHOKbmV барах ай жьшь^^^ 'А -
y j / r f i n t : . - k k К к •. л Г ч -â ~
:;.|"!х Биз/ 'Жогоруда эркин влчемдетжазылган =ырларда да
•уйкаштык .сакталарын айтканбыз. М.Элебаевдин "Бай" аттуу
ыры сындырылып жазылган саптар менен берилет: ■ . .. .
Бир кездерде кутуретуп,. '• , г ;:
Мал айдап, а . ... / " ' ■
Кур жайлоодо
Куулёп-жыргап, а
. Жатчы элец го сайрандап, б • “ '"'--У-
Созултуп желе-желе ' • •
Бээни байлап. а
Уш ул эле сындырылган ;саптарды •бирдиктуу 'жолдорго
топтоштуруи керсек, 'кадимки эле кыргыздын салтгык ыры
келип чыгат: ■ и; л.:;.- и- > ■■
' Бир кездерде кутуретуп мал айдап, а
Кур жайлоодо куулеп-жыргап . 6 '
Жатчы элец го сайрандап, : б ' -
Созултуп желе-желе: бээни байлап. а
;■ Мында. биринчи,/тёртунчу;::сап : 11 .;муундуу,< ;:экинчи,
учунчу сап г 8 муундуу кадимки эле;ыр елчемун берипкалдьг -

КЫРГЫЗ ЫРЛАРЫНЫНТУРМвЮУК - Г,;

. : . (СТРОФАЛЫК) ТУЗУЛУШУ ■ ' ^ г т

•; . Адабият. илиминде эки жеуандан' ашык 'ыр жолдорунун

дуйкашып .келишинь жана. интонация- аркылуу белгилуу- бир
бутундукке топтолушун.турмек (строфа) дейбиз.'::л
Строфа бизче;палгандаУ "куплет; Аыр;; .турмегу‘ дегенди
билдирет. К; Рысалиев."Кыргыз ;ыр тузулушу"- ‘аттуу; эмгегинде
строфага - мындай мунездеме "берету; "Строфа55дегенйбиз - ыр
жолдорунун белгилуу уйкаштык ыкмасвшда! бирй-бйрине тыгыз,
байланышып, чырмалышып,: интонациялык "жана. •рйтмикалык
жактан бир бутундукту билдируучу кёрунуш’А1:''■
Азыркы мезгилде у 1ыр ; птурмектеру аябайУ - енуккен
эволюцияга ээ. Кыргыз поэзиясында 2 жолдонтартып'16 жолго
чейинки куплеттер кездёшет,- . ., ' . 1 ' • ' ’ •
I, Эки жолдуу турмек (строфа) - анын Чыгышта аталышы -
бейт (араб сезу) -:туташ уйкаштуу эки саптан турган ыр турмегу.
А л езгече Чыгыш элдеринин поэзиясына мунездууУ Низами,
Навоилердин. ноэмалары . ушул бейт'- формасында жазылган.
Газал, мкасидалар:.туташ .- уйкаштуу :г эки , саптан-' туруп, алар
жалпысынан бейтлдеп'аталган. Кыргыз оозеки жана жазма

х 1К.Рысалиев, аталган эмгек. А ' :'

 J
96:

адабиятында , бейт , арбьгн : кездешет.:. А.Осмонов' ' эядик

■гдастандардьшп негизинде ."Мырза' уул", : "Карагул -Убогом"
поэмаларын бейт формасындажазгашМисалы^гл^ыгдндэ ном
■ Кездерун, панар чачырайт, жигит, о г.грдих: >.pï3
Тиливден.тиллетамяылайт, жигит. jmiiüb vxïA

Кулукке салган керпечем, кыз эй, ; -н ■ ■‘‘-Î

Кулкусу жакшы.езгвчемдкыз эй. . ; .. X
(А.Осмонов "Мырза уул") ' -От. , . л >

01С|()11нсл;Бириц;-;Чьшар,'бириц бак; - •; ___ whj s r c r.ywY

мер: лшБириц-булбул,.бириц-'шак;т.;-,;' • :î .;/t ч'.тг.с -
(Барпы) rrs'äWF ил. л:

. Сулуу десен; кара кез кыздар бизде, ' • г. . • ' *н'т

Туйгун десен; ылаачынршумкар бизде. ■ ı~
~ л л: (А.Токтомушев);-' - - :
.i *:in iгйБазалу ;аялдарга- : карата/ суйуу, : деген :маанидеги чыгыш
элдеринин ырынын бир дуру. :Кыргызча казал деп аталып/журет.
Анда басымдуу турдо суйуу сезими берилет. Казалдын.;эц
алгачкьг улгуеу ;‘ :'.УЩ'/кь 1льшда . арабдар'да пайда болуп,
кийинчерээк Кун ./чыгыш г .элдеринин i тпоэзиясында айрыкча
енуккен. Казал бир бейттен турат.да,,12 -14 саптан ашкан эмес.
(Газалда-жеке, эле: суйуу эмес,, философиялыкюйлор да' берилген,
( pnieHTce да махабат маселеси негизги>орунду. ээлеген. Кыргызча
которулганХафиздинжазалдарынан;мисал: ,п • • . ■>{'
п Мен тандан гул узмекке баккалыгам, ■" ’ >
г . М у д к а н г а н бир булбулдун унун угамя - . : . •• v ,ô
...Магаркшопдгда'гулге;.ашык.болуп;' . ; л . /.oq:.
н . л ДР.¥3‘ МУйУн;айтат,тура,- о, бечарам.' •- . ■ / , г/“ •
. v ... .;Мёнкунде булбул конгонгулге барам, : ; •
Булбулду угам, гулду.караймркёпке турам.О \Л •• ••
;• . •• Гул тикендуусабагынан тушкусу жок,; ' .
tг . /Зор санап,,булбул; байкуш.жок болчудан.лл; оас
Муцканган унун угуп, зээним-;кейип,л q: ■roıırsvv
--ц./г, Жан айламдытаба албайм. оттаотурам: ' î :-c С ,1
.; if : ч • Турмуштарозакептикекараптикенине, . ; д* : ;) т:Ъо
.к;-: Бар.бекенак.суйууге.керкболяулар.днвтыР о:-*ло д.А
.hü : •п ,Хафиз. дуйнеде жыргал издеп, куртиленбелмл/hihümiH
г: дгЖ.¥РР4Л;Ж°к>дуйне жалган г ал-ал детшыбагацдыгя;: s’l
■дплл л .мл л л A: ıq:Aî ; анткор сунган.. -
‘ (С. Эгиналиевдин котормосу).,....... ________
 ■„ 97.

Кийинки жылдары, акын..,К,БобулоВд?казашдарды жаза

баштады. Уш ул жерде :к1^ н к и ..(:^ ^ а р ^ а й т ы л ы п
журген пикирди.эскёрте^кетуу;жёндуу" болот^ Кыргыздар, анын
ырчылары' Чыгыштынкпоэзйясында^ турду -
.казалды ж алпы эле .й{>- ;^^армаларг;а ^айланыштуу
тушунук термин катарь1';’,колдрнуп.ткелген: (Хоголок Молдо,
М олдо Кылыч ж.б.) Хзыр ']з д .'^ р у ^ 0ожмвдг)№лдыгармалардь1
тушундурген: поэзия ^терминин;. жалпы'ътурктвргег тушунуктуу
казал деген термин" ,менен;^атор^ез , галдоот табарын
мезгил кёрс0тушун0 ,ишенймбарг?[ИРц ;.оэ но'пиад :д"/Т
Сонет, (италия сёзу) -'он, тертхаптан турган, дебунче абба -
абба - ввг..^дгд ^о^масьвда'у^^пкан^^ки-тёрт саптан (катрен)
жана эки-уч саптан’ | (т ^ ц ет)^ зуо тен _^ ш 1еттерден туруучу ыр
туру. Сонет •* ’формасьппшГ“-!
^(Италия), .'У.Шекспир * (Англия),."; Б.Жукрвский, гуА.С.Пушкин,
„А .Б лок :;(Р осси яХ '^ кош)^ан.^-^1р|Ъ13; совет
"по'эзиясында сонет ф ор м асы ^ З.Турсунов,
' к.Рысалйев, ’ Т.Байзаковдодун ',Тчыгармачь1лыгында; .учурайт.
Мисал ыУчу- ; ч>г, а а д 'лт т ’ т.’ . - .
' : Ме н Оштон жылдыз^ окшоп жаньтп кетип, ,а. , ■ :1
Мен ,.Ошко;.жылдь13з окшоп, жанып келсм.; а . ,г
:' Мен'Оштон Ак-Буурадай агып. кетип, .6 ^
.. . Мен Ошко,,Ак-Буурадай агьшакелем. а
' ' М е н 'б^р.^йппта:кёлём,жайцадкелем,_а ,, ,
Мен Оштон кеттим дешке батьшбаймьш,<б ,<■-■■■■■'■
■ .' Мен.фшга^ке^^ келсм,. а ;
' Мён Оштон аль1стасам. жакындай>1Ь1Н, б :
Ойлосом- бук кецулум сергий ьбергён,; а :
Ойлосом- кыял кокке эргий ^берген. а . . . -у
Ош-'кубат-.ме1^ \ в 1о д чс у р в р ^ 0;. б ,.... •.
Олтурсам,*суйлтеем.да,кулсемда а ; ;
;Оолакта,же: жаньщца, журсом дагы, а ■ т
Ош.турат нурун.тёгуп-.журегуме. б .
1 '. С-\ ' ‘ '‘ ; " (С.Жусусвден) , .
Онегиндик. сап - .гениалдуу:1Торус,.г акыны,. А.С.Пушкин
Ч|Евгений'Онегин" .‘ ромаганнда- коадощхДгаййшчерээк;,. бирстоп
акындардын- чыгармачылыгында. ••кездащен..уырх;;формасынын
'биревлАндаи.ырлар 14.саптан^^турат.да^а-атб-б-в-в:г-г-д-е-е-д-ж-
ж‘ тартибинде. уйкашат.. .Мындай жазуу,,акындан ото нон
' чеберчйликти, талантты тал ап кылат. Мисалы: ■Щ ; д-,?:]/:
Андабакь 1тжакадкелдиэле,.,(а) .^тг,;!_ : ,
Башка болду бирок тагдырым.: (б)
Кайталанбасэки мертебе, ;(а) . - ...
 98

;, м - ^ ш ь р я ц ы з э м и барды'гын. -(б)
” Ж а т келдетуп байкушэнёкём, (в)';
и'- Жалбарган'соц^ эмнедейт;элем?(в): \
- Б^р>г'бйр(деп'никетугеамын; (г) - ;;-
^^тшмкатмен'бщентйп'эргё^ы^амын/ (г)
.о п т 1-/1 ■•Ищ,етквнсбц^кошкун^дешкерёк, (д)_ д'." ‘ ‘ д /_:
мЕсшгдд-/.сЖшШ%йтсам^с^га-барабар|л(ё) ^1 “
уутлуиу^!’ ?Сыймык^д^бар;шзде аргдабар:г(е) ; ^ :/ТГ' \
пьщ пдт Суйём сйздй,: калыс кёп керёк/Тд) : ‘У'1"'!?-
Тушболгонсоцбашка^аг^а1^ г
••' '■■- ' ’-Ак боломун агадайымаТ (ж) ‘ '” ‘1 ^ ,,-г-л
» ‘ - - *4 '■Т(А:С:Йу1Шсш;''Ëвш шй,Ь н eIte'^,<‘^ "
п.ч и.\ч;т.з1аг<э,,х^с^овд^'-1котб1шосуР Ь‘Т Т
Жогоруда' 'бёлгйлегёндей5 ,1'3строфа"■'тушунугур'л' 1мргызча
■-куплет/ ыр турмегу дёгён‘ тёрминдер менен бёрип журебуз!' I 1*'
тсяоэ КуШгет'(фр;'турмек? Шф!; т у р м в к )-алы адабият;илимйнде
-•■схр'офа!* дёп-аШ.т6оа с а л г а ^ 'б а ^ '-'К у п л е т ^ \г,йргакт'йк,
-"йнтонациялык 'жана'-урйкаш^ бйриктйрилгён- ыр
турмегун билдирет. Кыргыз поэзйясында ыр турмегуи - куплёттй
эки саптан тартьпд он алты сапка чёййнки турмвктор тузо берет.
Эки саптан турган турмекту Чьтгыш поэзиясы1ща бейт деп
атарыбыздыжогбрудабелгйлёдик.- ' ' ' '' ;’ ’; •- • -
Уч саптуу' ыр пт^мегу> кыргыз '-поэзйясында; '"ете • сейрек
кездешет. Кепчулук акында бултурмвктаптакыр жбк. ';
Мисалы;: А'.Осмонов; "Кызыл ча казган келинчек" аттуу
ырын тана уч саптуу турмектен турган диалог турунде’жазган.
Т ер т сапт^'кч^гурмвгу: •... . ' ' л;
Ах, чиркйнУйа бир’жблу кезготушсе,' • : Т
Эгерде ай ю®1адып/1^'тушпёсе,-' хЛ :у
Жер шарын колтугумакысып альт/ и л '
Мейманга барар элем эки-учкунге,-(А: Осмонов)
Терт саптуу/'ыр ^тдамёгу-’.кьфгыз' поэзйясында3 эи кецири
енуккен тур болуп эсёптё'лёт: Буга мйсалды четтёнкёлтирууге
болот. ^ •: •.../•• . } . .......... ^ __ •
нплщ-.Бещ:- саптуу;; . куплетте-: жазылган ырлар ' да/?1кыргыз
‘ поэзиясында"сёйрек кёздёшёт: •’ ----^ и ч г.ъ ^ и
г: '.;Ч'т:А]Ыы'жана сёгйз саптуу ыр турмектеру кыргыздын улуттук
-поэзйясында -арбын элеГДАйрым - ырлар^; дастайдйрдьйн ^туташ
''алты^же сегйз Таптуу' 'турмектер- менен- жазылганы 1белгйлуу.
Мисалы:- '• »' - •~:т:-гг>г:. • . » п.ппгл
Суйдац тартып топтор дагы бириндеп, - 3' ' •'
Алые барса анын дайныТйлйнмёк’. д ' - ■
А и :-^
Анда эмесе, жамандыктыкечтилёп,-
 - 99 :
‘V
Жакшьшыкты эрте тилеп журуу эп.
Аттар сызьШ,...талаа?.туздер кыйырсыз,
. Артка агьщат'ташканЪуудай'курулдеп.
"Махабат" деп какшагансыйт бир гана,
• Шамал жулганкыз этёги дирилдеп... ' ‘
("Ак М еер" позмаеы),
'‘'Т.Уметалиевдин -'"Талант' елбейт" аттуу ыры он саптан
турганбиртурмекг “ ‘ ' ...
■ ’ - Сарыжезчирийт акыры, ... -/”•••• !. .
’ Сандыкка салып катса да.’ 1 -
г ’ ’ •“ ! Чын'алтынды дат баспайт, ' ......... ^
■ Мицжылы жерде жатса да:' . .......
Эткуржигит ейде етет, г '' :
- "■ ' Журген жёрин гулдетет. ' " ‘ ■ :А
Too жыгылып, таш кулап, ' ', '-‘ "'У ■ “ ' I , ' у.УУ
•••-'•-г : •. ■-Тебесунен басса да, ' • -1/" ' .
1 " ■ Талант елбёйт," жйгиттер, . : V .
' у Дарга алпарып асса'да. ' ' ' , J /, ‘ ' . ... •
бшёнтип, ыр-‘ турмёкторунун басымдуу кепчулугу торт
саптуу’т алтЫ -,сегиз,‘:азболсо да он, он. терт- саптуу .жолдордон
турарын; кердук.: , Оозеки /поэзияда, езгече акындардын
ырларында куплеттик форма дайыма сакталбай тургандыгын да
белгилееге /!болот,' бирок1кандай болгондо да жазма^адабиятта
нёгйзги bip' турмектёру' жогоруда; аталгандар “экёндигине'кепйл
болуу менён эч кйм адатнпайтУ ' ’ V, ' ч : ' - ....
Ошёнтип, гь1р курулушу адабият илиминдегй' так, .табигый
йлймдерге® жакын керунуш," анткени ; ыр тузулущунде реалдуу
факты кез алдыдаболот;Ьш ол учун бул 'ж ф д е 'ч ы ^ ш к е р ^ ^ У
кандай болсо; ошбндой мамиле кылуу талабы келип чы гатГ'^
:Ыр -2‘ б у л гсез ,ёнерунун: 'езгече туруУ бекёрйненуЖусуп’
Баласагын ;фкындар;;бй :келуне^.окшоп" турат, ' ал": жерде, сез
берметиенуп,турат",деп айткан эмес. ". ‘
и ш ;7 Жьшынтыктап: айтканда,* ' турк- * ырларын / йзилдеечулер
(казак 3.Ахмедов, уйгур М,Хамраев, туркмен Кекилов; кыргыз
* К.Рысалиёвдёр) ;ыр ■тузулушунун' эки бйст аташып) .турк
элдерине : жалп ы; :таандык •'тузулущ ‘ катары муунчуд ' (бармак)
форманьг бир ооздбн^бёлуп керсетушет. М ындан‘лышкары
классйкалык ; ' квантатативдик ; (аруз) ' тузулуш “ дда‘( f араб
пбэзиясынын 'таасйринен'' айрым ^ту'рк 'элдеринин 'пЬэзиясынан
кёздешёрин белгилейт,1бирок ал нёгйзги сйстема'деп каралбайт.
Р:?. , г О'-- а :/} ДаГНиИ. ,V
. п у л а : / у ч л а :: ч у : ч г ч \г.у ч у пнипмооф'' и 'Т'
. нушулёп. ’ : с еглп;-- . ч у . -
 ....... ,,.1>::,7 уг;'г.'. пг.>::чт ' = г,::л;:т.-ш;:7;Ж

■ 5: ' i l l . 'А Д 4 Й Ш л Р О Щ С С , ; 3 - ! д

АДАБИЙ ТЕКТЕР ЖАНА ЖАНРЛАР.

1ч„..,.’..©Hep :?дь1гармаларьздьш : баары,-р.анын ...ичинде у- керкем.

адабйят' да -ё'зуне таандык бёлгйлуу тур,' конкреттуу!..формада'
жашайт. Бул ар бир элдин енердыгарммарьшьш'ж’а р ^ у жана
енугуу тарыхына байланыштуу^/ка^лат/:Б)&'^^тйгил енер
чыгармасынын пайда болуу жана еркундее жаты, ошол элдин
тарыхый, коомдук-социалдык ;.,‘ турмушуГу!,'менен,- тыгыз
байланышта болот. Эгердё кыргыздын'сёз ёнерунун (оозеки да,
жазма да) тарыхына кез : чаптырсак, табышмак, ^.Зкацьшмач,
макал-лакал, арман,-'кошок, эмгек;ырлары“ керээз' -‘айтыш, жее
жомок, жомок, дастан ендуу *т ^ ш щ ';7Г^аулрстер. зеке тушет.
Керкем - сез : енеруне тиешелуут чыгфмалар , жазма-ддабият
енуккенге чейин аталган терминдер менен чектелйп-келген.
Жазманын енугушу мменен ■., енер .чыгармаларынын . бардык
,туРД®РУ; боюнча :жанрдык' кёп турдуулук пайда болду, улут^ук
ДЙЭД^ыгармаларынан алар'орунточок алышты.' ’ . с
.- .Т ^ ^ ^ §й ят тЬрриясында тек жана, жанр боюнча бйздин .эрага
чейинки ■мезгилден“ берй‘.жашаган Д^шунуктвр, терм
Бул бйринчи, кетё^;^ристотел^дга'1 "Поэтика'.’ : аттуу ’ эмгёгинен
башталату анткёни: ^рйстотель^жогоркуÎ эмгёгинде .сез енерун,
адабий чыгармаларды; турмуш;;'чьшдыгьш . чагьшдырууг-жолу,
фдлшакарап, лирика, эпика, драма -дёгёнДуя тёккё:’.(род) белуп
йетке^ Ар', бир ;тек. езуне.' тана'таакй^^б'ш пт^ белгйлёрге :ээ,
тагырак ,тдйтканда//экуяныу: баяндоа .’эпикага,"’. жекече р'сезим
куулвру;. ;.лйрикага, ,)окуяньЖкон Гдрамага/
муйвздYY : керсёткучтер,. экендиги ; илймйй. 'нёгйзде такталган;
Ушундайча сез' енерун; - -адабий /чыгармаларды.,^
кунгё чёйин адабий'термин--катары
дуйнеод ^ ' .
, у „ - . ^ А ' ^ ? и м д й н ' ;башка..формадарындайпэле.,керкем
адабият да' узак тарь1Хыйгжолду.басть1,,’бул.дралыкта- алесуп-
,ар кыл мезгилин.дёчйрди, -керкем^ойлоонун,;ошол
ёсуй-ёнурушу! тек. менёЙгжайрга‘да :тиёшёлуу'.алар да тарыхый
Др.ррдун ; зарылдыгына f жараща.. ёзгёрд у,:, еркундеду. ,Д уйнелук
^йбщтгьш. --б^Дур^асьша. /.,кайрьшганыбыздау.,ёалардын
бардыгына" ортоктош жалпы белгйлёрди ‘ байкоогоболот, ал
жалпылык мазмун менен форманын бирдигинен келип чыгат,
чыгармачьшык стиль менен f методдун аздыр-кептур
 туруктуулугу. адабий тектер . менен жанрлардьь ,ажыратып
‘кароогб мажбурлайт.- ‘ • .(îvmtc ч .. .
/Керком адабиятка арналган изилделерде, теориялык жана
!окуу эмгектеЩнде,Тадабий i сында' а т а ^ н 4^облема^бою |гаа
йерминологиялШ 'та талаП;.кщ ган:1жагдайлар жок
эмес. Адабий' тек (род), тур (вид) жана жащ.деген белуштуруу
тажрыйбасы:.бар. ,Иш,^жузунде тек, жанр;терминдеришктивдуу
термин-тушунук;катарыкецири колдонулат. Ошондой.болсо:да
'адатта бйз 'тек' легенде лйгжка. эпика жана драманы тушунуп,
ода-^<:элегая,';-кбмедйя,‘ .трагедия, .роман, повесть, поэма; дегенде
жанрды ;тушунуУ 'салтка айланып кеткен. :А л ;1,турсунртектин
ордунадажанртёрминиколдонулуп,лирикаль 1кжанр,эпикалык
жанр дёп пайдалануу -Гжазуу да, айтуу да адатка айланып кеткен.
Ушуга байланыштуу .тек .дегенде.,лирика; эпика,-: драманы
тушунуп';калганёучурларда. жанр тушунугун тутунуу максатка
ылайыктуу/деп'Усёптёйбиз./, • , ... :о
Ошёнтйп, . адабий . тажрыйбада - кецири колдонулган
тектерге токтолуп йерелу. Эц.оболу-сез^енерунуч-, топко „бвлуп
кароо-кандай‘прйнциптергё негиздёлет, кандай езгечелуктерге
таянылат дёгён сурбогр жооп берууге туура келет. .одш?- ирл
Эгёрдё‘ёрбатыштанп;.Аристотель, Платондор: поэзияда '
"чагылдыруунун ж олу"учее дёп керсетущсе, тагыраак айтканда-,
Аристотель ёзунун '"Поэтика" эмгегининучунчу .бабщнда. Цомер
жасагандай . окуяларды теурвттеегменен сб у л .же тигил гжвнунде
баяндоо.! “(эпика)’’ болсо,, суреттвечу, ездук:; жузун езгертпей
бёрилерйн * (лирика).ж е ' суроттее., катышуучу; каармандардын
аракетиндс (драма) :г ' бёрйлерин; корсетквн.. Ущулг .гкийин
адабияттагы уч тектин аталышына.^^ дг. '• .'
Бул уч тёк анам коомунун эн алгачкыдлешлшшде. пайда
болуп, байыркы коомдо синкрёттик:.мунезд0 ищкеашкан. ,
Бул тектер жвнундегу;' тушунуктер,, X V III . - X IX
кьшымдарда Ш иллерм енен Гетеде,; Ш еллинг; менен г Гегелде
тагыраак аныктама алат. ‘ . ^ . . . - v.. . . г г. л:).
‘ :; ВТ.Бёлинсвай"Т841-жьшы,."Поэз1^ЫдХекг.жанар турлорге
белуштуруу" аттуу эмгегинГ жазып;:Сар.. бир ~;гектин:*ёзуне; гана
таандык езгёчелукту андан a p b r e i^
эпикада .субьективдулук,з а л ; эми
драмада Ьбьектавдуулукй'менеН;^
сакталарь1н белгилеген.лгг;,7;‘;.; д йёг.;л дц нлплл д д д у л п л ут
' Бул жердё17субьектйвд^ УэпикагааДа,; тагыраак
айтканда, j анда да , жазуучунун- жекечемамилеси, пикйри
билдирилё - тургандыгьцт ^ . лсётуу,; зарыл. Кийинчерээк
В.Г:Белинский ‘ езу д а " муну'' сезип, эц 'о б о л у ..роман, менен
 ют

^повесттёрдег Ь’^^да-Ч'^субьёктивдуулуктун * болб' . тургандыгын

кошумчалап кеткен. .7,. . . ■--_.таааа/о::-озио;р;.;
; Ошёнтап/ опикага -8муйездуу;.')белшлёрг,‘^кайсылар(1 коом
•турмушун-тсёпЛтармактуу. ж ана;татарц1^ ^ жана
•беруу,ц1кёнёндйк,!^ жандуу ^элестердйн ' чагылдырылышы, тил
муЖунчулугун'эркйн'пайдалануу. ’
ууг :;нЭпЬс г( 1р :11э(|юс^-с'сёз,: баяндоо) - кара сез же ыр турунде
-(улуйгук-тарыхьпи баян1- "Манас";: "Сынган1: кылыч" "Кылым
карытар б и р к у н ”, "Ак М еер”),- еткентурмуш жана' азыркы
‘Учурдун^бкуяларьг:('’Т о ^ ^ ''кыямат" ж1б.)
;жёнунд0 жазылган чыгармалардьг билдирет. В:Г.Белинскийдйн
свзу'^мене111Г‘ айтеанда, 'эпйканын ; Р б ь е к т и с и - ; окуя,'-"‘адам
дШ о^ лар ьь:" ' г>> .:,г,-у -,:' - '! '.г.- ::л;* ь-,..-,
и 1’ Р'-Лйриканын .п р е д м е т а - адамдын жан дуйнесу,'; жекё
сёзимдер, ой ^олгоолор.1-Ал эмй драманын нёгизи чиелёнйщкен
окуялар системасындагы мунездердун кагылыштарьр гкурешу.
©згече ? Рбйри-бирине; |;карама-каршы1■ турган 11коз';' ‘ караш,
пикирлёрдаш"УэодёШёс;и"курвшу,,)ч:жатат.* ” Ошёнтип, адабйй
чыгармалар мазмундук жана формалык белгйлёрине карап, :уч
ири топко ажыратылат датал тарыхый\кайталангыс мунездогу'
туруктуу ' касиетке ■ ээ болот. ''Ошону •менен бирге': керкем
чыгармаларды ! ыр турундёгу жана кара сез- турундегу
чыгармалар деп бёлуштуруу'салты бар. '' ....
''Фольклордбгу£-ь1р-;турунё ‘ 'ырлар, кошоктор,' армандар,'
айтыштар кйрёё,' жазма"5адабйятта ' лирика,'! аньш турлёру, ыр
менен жазылган поэмауроман,дастандар кирет.'‘ : .;
' Орто: Азия- .элдёришш';адабйяташ,;йзиддеёчулердун--, бйри
Х.Короглы дастанды- байырт'ан ’ тартып: X IX кылымга -чеййн
тузул ген и“ т у р к - ,лараб ^ -элдеринйн ’ ' оозеки " жана ‘ :Ужазма
адабиятындагыё'нуккен ж^ • ' ; !
, ,.1.л Адабйй чыгармалардь1гкёлемунёчж чоц жана кичине
жанр дёп б е л у щ^ Й- ;ыр _жана* дастан,
(эпостор), жее жомок, адгеме,. повеет -;прозадагы кичи жанрга
кирсё/чоцунароман, эпопёялар кйрет. *' • ч\-
Текжан^Щ ф/мас^ болуу жана енугуу жагы
дуйне ' элдеринде- бйрдейликке. ээ’ эмес;' аларёарбйр элде^ар.
башкачаТ есуу ; тарыхына1ээ: Бул Удуйне элдеринйн 'саясий-'
экономикалык, • 'маданйй ’ ёнугушунун; бир;' кылка *болбой
тургандыгы менен шаргталат. Байыркы мезгилдён тартып,-
Октябрга чейинки: сез' енёрундёгу кыргыз жанрлары ёзунче
мунездуу айырмачьшыктарга ээг А л омй Октябрдан’кийин брус
илими менен енерунун -таасирине тушкен :кыргыз тданйяты
Х.Короглы, ©збек адабияты, История всемирной литературы, Москва, «Наука», 1984,321-бет.
 юз
‘дуйнелук .тажрыйба-менен^карьшхкатнашка;:тушту. :;Натьшрсада
"улуйукГадабиятыбызда, дега;жалпздэле' внер-;чыгармаларында
7;'ж’а ц ы -ж а^ боаду:^симфония,-комедия,
ррман'ж.б0).!<г{гй,^ кДйп/:с:;йадчГч;>- '-vJ ii-'.iK ........ '
• 70шентипг адабиетьхбь1здьщ,;у^;тега бирдиктуу .турде келип,
7 коом чтурмушун^барадхк^жакадн-хуреадеп: керсетуунун:-чексиз
^мум кунчу^щ вруне^э^с.^Д .о^гТбК^сЙ УН 4® ;ДУРУп,, адабият
’:,чыгармадарынь1н, формасы5.брлр. адбайт,-£алар •адам .турмушун
^чатътл^тр ) ^ ^ . ^ г ?жазты-т .гана д^принциптерин г , берет:-.: ,-Бул

’ 'ашат.'Биз аларды'ар бир текти/взунче кароодр.кепке алабыз.::! А

1777 7 70Ушул жерде беадиадй^кете ,турган7бир жагдай;,бар:(кь1ргь1з
•адабият/ таануу у д о й т н д е т тек;; жана джанр маселеси;. атайын
' .изйлдвеге алына элек. Айрым илимийуадабий* сын дмгектеринде
адйе качып айтьшган аадш-лщададшкирлер бардалар;да кеп-эмес,
/экинчиси мектеПдОкуу1китептеринде кыргыз, оозеки здабиятына
\^иёшелуу,, 7гжанрлар;0-.боюйаадмаалмма1д- ’бар; , дидактикалык
7чыгармалар7 /,ага'макаЛ;Ь ^ ак алтар ^табй ^ак тар,} санат-насыят
ырлары киргизиадт, ;:,жвр71жрмрктор, V*тамсаддер,лмифтер жана
легендалар, .турмуштук жана. баатырдык эпостор эпикалык текке,
, эмгект ырлары, v арман, .кошок, ■ керээз;,; •аитыштар. лирикага
“топтоштурулганд(Кыргыз адабияты, ,8-класс,-Фрунзе, "Мектеп",
1970 - 80- жылдар.) ___ •. .. -,,v • . - - : : <
АзьфкЫдМезгиаде .кьфгыз^адабиятд.илиминдедвзгечв орто
жа1т адогррку^ГокуучЖайларына ' дрйм ган дРкуу. куралдарында
дпоэзия, .др^атургая’Т ^ ^
1адарды ркуп-уйренууге .сунуиткь1аду;салф,болуп калды; Жогорку
7окуу^журттарында окутулуучу адабият дааныткыч жана адабият
' теорйясБр.Т^арстарында; дач жалпы резДенерун дпоэзия;; (мисалы:
' согушка .чейинки бещчжылдь1ктар, же;азыркы у.чурдагы, поэзия),,
/проза |бул даты прэзиядагыдай) жанажыргыз драматургиясы деп
7бвлуштурулуп71ушул таризде, обзор^жасоо, ; ,талдоо ;.жургузуу
;адаты:д.кальштаньш - калган. Ж огорку- окуудджайлары а-учун
7тузулгвн жана дКолдонулуп;:журген докуу программаларында,
1лирика, эпика жана драма деп, уч текке белуштуруп юкутууга
квнуи калганбыз. Ошондуктан биз да ушул уч тек жана жанрлар
/боюнча пикирибизди.сунущ кылмакпыз. - д. у 1-

ЭПИКАЛЫК ГЕК

Жогоруда белгилегендей, эпикалык;тектин негизине ко ом

турмушунун окуялары,- адам тагдырлары -жатат? Эпикалык текке
;кируучу чыгармалардын .башка тектеги -жанрлардан-. айырмасы
 мьшда' -коом * турмушун; ал : кайсы :'мезгилдйг: чагылд ырууга
•; арналбасын, ’ сурёттоенун- кёнёндиги, кеп тармактуулугу жана
<-*адам -тагдырларыйар кыл жагынаТй ачып беру у' Мумкунчулугуне
ээ экендигинде. Эпикалык чыгармалардын баары' эле мындай
а мумкунчулуктврден1?пайдаЛана'11ашбайт,:!! ошол ?себептуу бул
г:турдегу:чь1гармалардьгчоц (эпЬпЖ^роман^повест^дастан) жана
» кичине (ацгеме, жёе'жомок, тамсил,"очерк ^ б .^ д е п 'б е х г у ^ ^ р т
нкароо: оц болот;! анткенййэпиканын■'чакан'турл ё р у ^ г а н а
покуялардын'тутумуна;н'туруп, адамт^муш унун,'!ж ё '^
- белгилуу! бир ' жагын !ган а'! сурёттв0 , ’ ачуу мелёнггчёктёлет.
МисаЛы: "Бороондуу! куну";! "Пайдага чечилгён чатак",7:"Куунун
; сыры",: '1Асма;кепурё"; ‘,,А?Щанткалган{'туяйс”; 1\ ^ % м и 5?повесть,
s.роман, ;'!;дастан; ^эпопеялардало ("Эр-"^Тёштук";и;'мЪётмё-бёт",
" "Кожожаш", i "Мёзгил-5-л у ч а т ^ - Т о о !1балдары’ ул ;,'Саманчынын
:жолу!';1:"Манас" тр1шорйясы;:-,"Кутадгу'билйг",‘: "Узак ж<йт"й"Тоо
зарасында'.', ^^Кьш1ш^арытар’ Ш р <кунТ^"<^
турмушун, ар кыл доордо •жашаг'ан инсан му11ездерунун' кеп
кырдуулугунда,- карама-каршылыгында,:!: тарыхый -'жатаал-
■ды]ъшда:чагьшдыруу тёктин табйятынан келйп чыгат.:! ' ’’:Л- • “о
■- ■Кээде ■эпикалык 'тектин орто жанрларьгкатарьГ повеет,
илирикалык;п: эпик1алык-'^поэмадарды, ырЧ! мёнён жазылган
: романдарды ■ '"("Кавдууг жйлдар!7'Ч"К;^Шнжа^^
T oo") белуп керсетуу учурлары да бар. жрл:ни-д -4<з-1мЖ ,
с rqo Эми ошол : эпикалык '!тектин; ар ' бйр жанрына ' езунчо
ктоктолуудан - мурдаитёмёйку гбйр : учурду^.’:'‘гбелЫлёй"^кетёйи.
Адабият тааныткыч ^дарёы-'жогорку окуу жайларынын •кыргаз
Чфилолёгиядьй ; ь^факультётте'рйнин!!бйрйнчйг1курсундк ’ окулат.
; Ош ол! себептуу'" студентгёрдйн орто ! мектептё 1алган ' билим
: базасына’;таянуу ’■зарылдыгы келйп" чьётату сёбёбй*! бул' жё?тйгйл
. теориял ык тушунук,' ошонун ичипде тек жана жанр!маёёлеей да
горто л мектепте ч окуп Чуйренулген- чьшармаларДын лнёгизйнде
-жургузул ет л Ушуга <жараша биз тек жана жанрга- тушунук1беруу
; менен; мисалдарды орто мектептин : окуу: йрограммасьшын
/ елчемунде: ■Ггана -.ЧУкелтарерйбиздо^^ 1эскертйп
; коймокчубуз: л л ; ж е желт- V7; л “ г. /о;
' Эпикалык."тек -эпопея*>роман, (дастан),-“ Повесть, поэма,
мемуар, очерктер ецдуу7-жанрлардан ; тура/г.:7(М ен ; бул: жерде
орусча окуу китептеринде берилген салтты тутунбай, бул
проблемада эки гана тушунукту - тёк жана жанр деп атоону гана
сунуш кьшдым. Анткени терминологиялык ащыкча атоолор эч
пайда'бербейт, муну турмуш тажрыйбасы" керсётууде:)'Орусча
: окуу. китептерде (М.Г.-Абдрамовичте)г "тек":‘ дегендё: эпиканы,
; "тур",; дегенде ' эпикалык тектин" биз 7жогоруда - атаган7турлерун
 105

,(роман, ,:повесть ;ж.б.,), жанр :дегенде,г:мисалы, турудеп алгд'н

романдын ез ара , турмуш тукуг-усоциалдык, утарыхый
.автобиографиялыК; ж.б. болуп; белунуш терун ,атоон у сунуш
.’кылышкан- .А л эми-иш жузунде, тектин даледтурджанрдын дале
ордуна ( , бир гана’ жанр, деген . лушунуктун ,; колдонулуп
жургендугун ; адабият -.илимине . арн алган ;л эмгектердин
’кепчулугуне мунездуу _экендигин.. эскерте жеткенибизжетиштуу
болор. ....... .< о*;*, .• ' л ■‘

3 ^ . ; ; “ ,.. и _ ЭПИКЛЛЫК ТЕКТИН ГТРЛбРУ'.-:.....................

Эпопея - бул,эпос, грек сезу;;бизче!жаратам дсген мааниде.

А л азыр адабий дёрмин .катары деменкудей мааниге ээ: улуттук-
тарыхый окуяларды чагылдырган ыр же кара сездурундегу при
ныгарма, анын деги розеки ддабиятгын.чыгармаларынан чыгат.
Мисалы; - "Манас" 1Итрилогиясы,, "Эру ;Теш тук";3 "Кржожаш"
эпостору ("И ллиада",: "Махабхарат")::3 Эпопея, кийин./жазма
адабиятка ©тот д а ,. ЛТрлстрйдун.:,г'Согуш: ,жана /'тынчтык''
сыяктуу роман-эпопеялары; жаралат^М-Ауезовдун "Абаи жолу",
Т.Сыдыкбековдун "Зайыптары", Ч.Айтматовдун;,о''Кыяматы",;
Т.Касымбековдун; ,/".Келкели,';;;;евдуу,; роман-эпопеялар:' пайда
болду! Эпопея . окуялардын::масштабдуулугу, , каармандардын
молдугу, аларды.дсуреттеенун татаал. сюжеттик тарамдары ,
болору мененмунезделет.;и! г.ло' г.и- д:". ; г --лЭ гл .дт ,
. . Роман (француздардын свзунен)-г.бул баяндрочу, эпикалык
чьхгармалардын чрцдтуру^гАнынкесуп-енугуу! тарыхыЗжазма
адабият менен тыгыЗд байланыщта-.таОшол.' .себептуу1р'оманды
жацы мезгилдйн рпосу деп,:атро салтьг бар.г;Бул жанрдьга"пайда
болуу жана енугуу жагылБать1штан1башталган>деп:каралат. Бул
албеттё, батыш элдеринде.с.жазщу'ддабия^ьшдесуп-'ёнугуш
тарыхына негизделген пикйр.:,Ошондой: болсо.дахазыргадчейин
зеке алышпай келген айрым -учурду зеке тушурв кетели: Чыгыш
элдеринде, дастан г. деген ; тушунукЗ менен I жазылган., йрй
чыгармалар,; еврбпалыктарда , Х У И - кьшымда >пайда' болгон
романдардан мурдараак жаралганы жашырын эмесл1Х кылымда;
жазылган "Коркут ата китеби", X I кылымдагы Бадасагындык 1
Жусуптун "Кутадгу билиги", X V кылымдагы Дурбектин "Жусуп
менен ,, Зулайкасы", г Хорезминин;:"Махабат-намеси" г: Алишер
Навоинин , ГЛ айли ■менен -Мажнун";- "Т ахир л менен дЗухрасы",
Бабурдун "Бабур -\намеси" романдын' дастан 'деген'атдменен
жаралган дуйнедегу эц алгачкы улгулеру болуп эсептелет. Илим-
билимибиз енугуу. мезгили/ совет -бийлигинин. жылдарыналтуш
келди да, кайсы гана илимдин тармагы болбосун - анын теги
 . 106

батыш ■ менен Оруссиянын гилим 7жана' маданйят ■•тарыхынан

башталын, ош ол ' нук менен окугуу. жургузулуп, шшм-билим
:менент ' маданияп ын ’ ! 'Ч ы гы ш та гы ен у к к ен ' ' ‘ тарьгхьг кез
;жаздымында 'кальтжелгенин' фактылар’ тарыхый^далилдер 'эми
жерсотуп отуратР'Кыргызсовет Тэнцикл6педиясыньш‘автбрлбру
да Чыгыш элдеринде енуккен'дастандар женунде ооз ачпастан,
романдын жаральплын ойгонуу добрундагы Сервантестин "Дон
Кихотунан" романдын жады туру башталган деген пикйрдй
билдиришет.1 Эгерде далилге таянсак, роман - дастан эц оболу
Чыгыш элдеринде» внугуп,‘;андан /кййин4батышка отквндугун
баамдоо кыйын эмес. Ошентип, ромап-дастан жанры Чыгыш
элдеринде,з ошонунчичиндё'сОртр' Азйяда»'турк' элдеринде да
енУкквн жанр?болгондугун>'"Кутадгу билиг" ецдуу ’ чыг'армалар
далилдеплурат: ■• ^ гт ;• Г"
.тан 'Албетге;'ы<ыргыз!фдабиятьшйнптарыхында:'улуату 1Й тел
романдары Совет :бийлигинин :жылдарьшда пайда болдужана
•енукту, 1адардьшл ^ о^баш ы ;1кйтары^ ’'Т.Сьда1кбековдунС"^То6
арасында , ■ тМ,ЭлебаёвдошА ""Узак жол", ' 'К.Жантошёвдин
ГКаныбек",' ” А.Токомбаёвдин1-'’ "Тац- ' алдында" ромапдарын°
керсатууге болота •:-Алг1 ' * . •* • - \
. Ут; аЖыргызп адабиятч илиминде да орус йлиминдегидей
романдардызт тематикалык7-»жагынан ': б и р ' нече •турлергё
балуштуруу : салтыфкальттанып/::калган;- ’Ромавдарды' ушул
принцип боюнча темвндегучв топтоштурууга болот: ' '•
*- 1- 'Турмуштук-:?,-о социалдык !; романдар: "Тоо арасында",
- ' "Биздинт:замандынфкишйлери^ф "Майдан ",[ Г ■ !’Каныбек"'
' ' "Кандуу жылдарф "Кь 1яМат";(''Кылым:карытар бир куп''; ' ’
2. :Тарыхый . жанацдарШый О'темада. жайллган ‘ романйар-
’ "Сынган 'кьшыч'*^/' *'Кёк г” -асаба"-, ■" "Тарых эстелиги'*'
"Бороондуу кундер" р"Абай жолу"; ■'И■ ” ' - :
3. 0мур баяндык романДМр}‘"Узак'ж6л".'*- 1 •7 и- '- к '- -
^Булардан: едбашла-ф' психблогаялык" --'-роман '' : (буга
ЧгАй'шатовдун "Кыяматы1" жакындайт)^“ 'сатиралык роман1деп
кароо к- д ад ;кездешетдл Биздйн* улуттук:1};'адабйятыбызда ‘ таза
психологйялык.г.атазар 'сатиралык ф роман'-дшгён<: ‘фактылардьг
кездештируу азырынча кьгйын болуптурат.Тс т/::до,'; . ш, ■■ ■■
п т/ Повесть - ; ■кара ; ■сез-ф турундеЛфжазьишйС! эпикалык-
чыгармалардын орточосу, ацгемеден:я д ц 7 р ом ^ ш ;га ч и н ёр ээ^
келип,; •мында »'негизинён, бир,- кээде ’экй -каармандын'гмунвзу
терену ачылат. Мисалы: "Ажар" повёстинде ‘ Ажардын тагдырын
ачууга негизги' кецул '.бурулса; "Жамийлада"' - Данияр■'менен
Жамийла, ^ Биринчи !'мугалимде" _Дуйшён менен5Алтынайдын
1КСЭ, V том, Фрунзе, 1980, 170-171-бет. ’ ‘ .>
 ;107
"У
г.:мунезун;; ачуу';максаты коюлган жана -ишке ашкан.оМисалдан
керунгендей повесть жанрынын чыныгы улгулеру улуттук
адабиятыбызда Совет бийлигинин жылдарында гана жаралды.
. ;Ага /чейин- бизде Г;поврсттинг, улуттук: салты;; кыргыз •оозеки
маданиятында белгилуул бйр турмуштук^ же ттарыхый: оку я,
Х(Мисалы: .ксШугулгменен::)- сарбагыштын к;чабышы"!1^вцдуу)
; санжыралык баяндар аркылуу оозеки турундв жашап келгсндиги
( белгилуу^ Орто мектептин окуу программасы аркылууюкуучулар
’..у.Биринчи 1мугалим"п.''Ббтме-бет", Г.Саманчынын..жолу"д"Ажар",
'Тулсарат", "Тур.муш", "Адам болгумкелет" ецдуутговесттерди
окуп. уйронушет. Тематикалык жагынан бул чыгармалардын
баары эле л турмуштук-социалдык!; проблемага арналган.
Повесттерди да романдардай тематикалык жагынан: тарыхый,
турмуштук социалдык, емур;баяндьж;ж,б.\детбелущтурууге
;болрт.;г1 г - Л л г . о . .*- л . да1г;лГЛОД-
' П о э м а (гр. сезу, бизче - жаратуу),*- ыр.менен-жазылган,
гтурмуштуь-жанрдын мумкунчулугуне. ылайыклкенен: суреттоген
**чыгарма.гррус^адабияты:илиминде элдикеэпосторду: поэманын
' алгачкы туруне; далил;дсатарылкерсететл! Мисалыдс"Илиада"
менен "Одиссея". Чыгыш элдеринде поэманын ордуна жомок же
дастан деп атоо адаты. бар. Мисалы: "Манас" жомогу;: же
дасганы, "Курманбек" жомогу деп айтуу орун алып келгсн!
., 1"' Эгерде .а:, дуйнелук, * адабий н ггесуштун: /гажрыйбасына
кайрылсак, поэманын чыныгы;формаларыГоозеки": да;ужазма> да
;'салт/;’ боюнча; алгач.;; Чыгыш : элдеринде; :есуп-енуккен; деген
^ пикирди колдоого^ болот,: себебиу ЖусуптуН; Жутадгу,; билиг.",
Хорезминин. "Махабат . - намеси", •;А.Навоинин.:."Таир: жана
Зуура"., - "Лайли, .жана,;Мажнундары";[мындан нечен кылымдар
мурла :жазылып,,орус -ж. б. кеп; элдердеу бул ■ендуу чыгармал ар
.жарала электсболгон .тарыхый чындыкка туш кылат.бизди:1 г. с
Кыргыздарда, реалисттик .поэманын .чыныгы '.улгулеру!деп
. саналган ;"Айсулуу"у..:"©з; кезум менен"/,!Ак!Меер?;' "Махабат!,
: "Жецишбек",л .!'Энеме"у.:; ’;Ажал', .мененгнгАргНамыстар!’ ; ушул
кылымдын з6-жылдарынан;баштап жарыкка келет. Азыр кыргыз
адабиятында поэманын" жанр катары.улуттук'адабияттан .терец
тамыр алгандыгынубёлгилееге болот.:; Мисальк.-’Тируулергв” ,
' "Эстелик суйлейт", "Жылдыздарга ;саякат"г"Отузунчу.'станцйя",
■ "Оттусуйем". Ж .б.; Л ; . ;\ЛЛ' ГМГ/ч- .■
' А н г е м е - эпикаДык-тектин чакан тур у,:бул жанр катары бир

, же бир нече окуялардын тутумундаадам мунезунун белгилуу бир

жагын терец ачуу максатын кездейт. /Кыргызг адабиятында
ацгеме • оозеки ,. турде ;УРУУ : менен уруукунбрто'сундагы
мамилелер, айрым тарыхый .инсандардын алыскы. сапары, уруу
 '108

изменен f уруунун. санжырасы'. турундё» мурдатан/жашагандыгы

> ;'М а а л ы м .;:р :'Ь / г г - .... - ' q : . . .
л.:Д: „ qА л эми ■реалисттик жазма» ацгеме Совет доорунда '-лайда
н болуп, ::азыр; анынг.эц мыкты улгулеру» жаралып; жанр катары
л'ангеме типтуу тургё айланды./ q/Д; у у д г к л о i л •
(yyrJı-g О ч е р к адабияттынжандуу жанрларынътн бйри. Бул да X X
i кылымдын г жаратманы. i А л » азыр e f e г; активдуу •»тур " катары
q ко1щонулуп,1 коомубузда~чон;1роль'ойногон':-'Адам:' - -Инсавдар,
. алардын /.эмгегин,; - эрдигйн ; чагылдырган'' ийкемдуу :жанрга
г айланып калды. у . . ..
у ■ г . о hl i ,. ; . j: л ■ • - - • ■
■ ' ’ ЛИРИКАЛЫКТЕК л.

>; у( Бул тектин мунездууатабиятьь- адамдын жан дуйнесунун,

субьектйвдуу сезимдер менен ой толгоолордун чагылдырьшышы.
д А л -iырдын-.'жашоб:; формасыу тарыхыйЖагынан ырлар сез
î i енерунун эц байыркы турлеруне киреТл Кыргыздарда' ьфлар кёп
итурдуу жанрдаргалээл Аларга эмгек, суйуу,-бешик, оюн ырлары;
'';Кошоктор,! армандар;айтыштарж;б.’кирет. л
■-•-■л ■Орус адабиятчылары -лириканын i мурунку улгул ерун: ода,
/сатира, элегия деп учке белуштурушет. ■■ / ;
Туркрд анын;' ичинде лкыргыз поэзиясында лириканын
ленуккенутуру катары ■ санат-насыят, : терме.'; ырларын- белуп
лкерсетууге болоттДидактикалык мунездегу ырлар чыгыш-жана'
нтурк элдеринде езгече'енуккендугун тарыхый фактылар таамай
.’далилдейт.сАлбетте,; орус 1жана: батыш5элдерйндё!0нуккён'ода,,
s элегия,»;:сатира нкыргыздарда "да» ‘ б елги лууелч ем д е ı ёнуккен.
аМисалы:/ одада <негизинен;д эрдик,' ;баать1рдык-;-дацазаланат,
('Мындай лбаатырдыксданктоо кыргыз -оозеки /адабйятында ща,
жазма - адабиятта »да'1
, кецири: кездешетУ'Баатырлар,- 'саяпкёрлер,
г;буркутяулвр,"же: болбосо,; Совет-/жьшдарындаД'коомдук-оаясий
,' ишмерлердиноишин/ырга". салуу; поэзиядагы; •енугуунун ’ёзунче
гагымьпг тузсе, элегйянын'негизги белгил ери-кыргыз поэзйясында
с А т а .»:Журтгу, . жарды,! ; ата-энени ’суйуу: циклиндеги :: ырларда
1жездешет: /Сатира тдале:.;ушул сйяктуу- -*кыргыз5ырл арыньш
/енуккен :,тёмаларынан: болуп; эсептелетУ (Мисалы: ’ "Беш кама'н",
/"Аклун",/»Бюрократ",Д'Кайдыгерлик" ж.б’.)Г ./уз : , . ./
Азыркы учурдун адабият илиминде лириканы тематикалык
чбагыты боюнча" белуштуруу 5 салты - орноп:: калды,'' лнарттуу
имунездегу.'Мывдай.б,елуштуруу:'адабий-’илимдё да', сында/ца йш
; жузунде бекемделипкалган.v - »н-Удалл/.у/угл •.л :г- ;:у ,;:гу
о/l-- {Граждандык же. саясий.лирика: АтаТЖурт^достук, эмгек,
; ; тилектештик сыяктуу.темадагы ырлар. :л л у У даизлл: л :'-'
 109-

.■;2. ?Акыл; ( философия)1лирикасы Ятагдьф/жашоотемурГелум

■ женундегу.ырлар. :'-- н/яг , ^ .-,д:
3. Суйууядирикасыа Ата -Журттур ата-энёни,: ашык-жарды
г-.д, суйууге арналган ырлар. - Г Г 17 1: Ь - ‘' ‘ ' ' ■ •' ' * ■ ’ 7 ‘ •
4. Пейзаждык : лирика: табияттын:* :квП '. турдуу:':'кооздугун
-• чагылдыруучу-ырлар. ; ' -----
Т

Г (:
:п а т о д и о ф З ДРАМАЛЫК ТЕК
_______-V.-'______ .. , . * , <ч~.

"Драма ( гр;-'сезуГ;бизче - кы йм ы л)-'бул сахнага^арналган,

негизин конфликт тузген адабий тектин бири.. •• '<• - °
' : Европа элдериндеги профессионал драмалар жазылбаса да,
кыргыз' адабиятынын- •'тарШында '5^рам йы к -тектин негизги
белгилери болгондугу л^шашсыз^Манас" • айтуу, акындардын
айтышы сыяктуу енердун турлерунде драмалык жанрдын
негизги о касиёттеринен1-бблгон кагЫЛ"ыш,гУ'аткаруу йвйеруне
у таандык сапаттар' кадимкидейдаанакерунет7Эгердедрамалык
чыгарма1! , : {кебунче ’ ’ адамдардын-п/;: кыймьш-аракётинён,
кагьшыштарынанрп: - турдуучё’-ё - тагдырлардын^ гталаш-
тартыштарынанжураларын'эске алсак, бир нёче манасчьшардын
эрегише, жарыша эцосту ’ аткаруусу, ( ондогон ?%кШ дарЩ н гсез
J берметио'аркылуудглаймашышы -ядрамальгк’ Гтёктин'' улуттук
; керецгесу болупэсептелет. л г и г г ^ ~ " ^ -т_ а-
■> ,дц Илимдегиджерелгёлбоюнча” ;-драмалык 7текти ‘.трагедия,
комедия, драматдёп белуштуребузУТрагёдйяньпт классйкалык
улгусу Байыркы ГрециямененРимДе б б л г о н , 1■'■ ■■■ - ••
Кыргыз жазма адабиятында^драматургияньпРенуккен
туру • драма д болдук,к-Алтын :;кыз''Гд"Ажал17'ордуна'7Я!'Жадыл
; ■Мырза"; д,"Таабалды-ПудовКин"7 -"Бийик ?жёрде'^‘ е'Курманбёк'',
,'!@лбестун'; '.урену^,та/'Эрв9л',,дД'''Атабёктин^7'кызь1''‘,;н1"Абиййр
,. кечирбейт.", : : Фудзиямадагыд кадыр" тун" д'"" Суйуут 'жан’а1-:умут"',
"Барпы", "Уркуя" и ж .бл« га^ТеШтакЮпж^гжйпш1ан?8 алганда
: турмуштук-сЪциалдыкй- ■(''А^бийир5'-*Г!Т;кечйрбейт"}ы“ '' "Эреол",
"Фудзиямадагы ~гкадыр тун" -7ж:б.),'г''Тарыхьш и жё;‘ тарыхый-
: революциялык ■-("©лбестунД'Урену!',ГГ:1Ъийик-Ужёрде''у- "Жукеёв-
•. -Пудовкин", "Уркуя" • ж'Д£ нд;:гбаатырдык-фольклордук
("Курманбек", "Жацыл Мырза", "Айкел Манас", "Манастын уулу
Семетей", "Сейтек'*) 'тём'адагьп чыгармалар'-д кароо жендуу
бОЛМОКЧу. У-г
.- Кыргыз драматургиясынын тарыхында-комедия да езун
керсеткен; жана'гактаган жаНрга! кйрет. •"Жапалак Жатпасов ,
 дкелин",-. "Эр,снамысь1" ; сыяктуу-лдыгармалар о комедиянын .улут
адабиятынан алган ордун, салмагын керсетуп турат. •. пек'
'идф;лОшенгапИ1кВДПш адабиятынын, тарыхыттек ужана жанр
жагынан енуккен адабиятт'ардын ; катарында ; турат деп
джьщынтык дыгарууга^укукберет;.:;, шлисрга ул-;гд мпЬП"
Жанр - бул формалык керунуш,гал мезгилдин; етушу менен
есуп-еркундеп турат. Анткени ар бир доор ездук кошумчасын
киргизст, адабий керунуш жандуу*;г, процесс катары . д айыма
кыймылда болорун зеке, алсак, кыргыз адабиятынын тек жана
ж анры да ■еркундееге д уутар болуп .турарына шекмеаноого
боЛООИТ. /НОМП ; Г. ^;у г Г М ' •У ■1
КЭВбГ.ЧГЙЖ СМУШЛйШУ Г-ЯКЛ-Г ■'•■!,> НТЗПННОЬДПС ;.'ПОС|йУ '•
. : г г з : : ч - СУРвТКЕРДИНЖЕКЕЧЕ СТИЛИ ЖАНА О : . ' , - п п ы л

•/•’ тй-. . ’ --г нот гм

о щ АДАБИЙ МЕТОД? ■ м-м.н г м )

:)Керкем -метод, ! адабий■агым т,(направление) г;жана. жекече

■стиль ,чадабият! :таануу £>илиминин! датаал V. проблемаларынын
катарына , кирет,- ал эмй {кыргыз -адабият таануусунда гбул тали
атайын изйлдеенун- лобьектиси ауда' болонгэлек. гшУлуттук
лдабиядыбызда -.бул г ;иштин; • терминологиялык;:1-жагынангг|Да
ларжайыт;экецдщ тийишпиз,;Бул абак окуптуйренуу
:иши.биздё;белгилуу елчемдесалакасын тийгизбей койбойт..
' Башка улуттардын.' (айрыкча . :жазмасы мурдатан- бар
элдердин) . адабиятына-. салыштырмалуу -караганыбызда да,
кыргыз - адабиятынын есушмутарыхыг *.бир„- ^топ гакескин,
айырмачылыктарга ээ.; -Ар бир элдин адабияты ез енугушунун
спецификалык • бетенчелуктеруне' ,ээ болуу менен," ’ аны
доорлоштуруу,. негизги .учурларына мунездемв беруу ишинуда
езг0 Ч0 ;кароону талап кылат.' Адабият теориясы адабий ап.ш,
.жекече, стилдён адабий керкем методду ажыратыц кароону кана
алардын-,. ортосундагъг икарым-катнашты,м жалпылыкты - жана
негизги айырмачылыктардыйликтеп карашы керек/' ...' • •>. Т ’’
- - .л,-Ар кандай элдин,адабияты.ез,доорунущталабына-ылайык
всуштун жалпы жана жекече жактарына ээ. :Адабий агым, стиль,
. керкем.метод проблемаларьгушундан:келип ч ь т п м . - .
-.м -..Эми ушул маселелердин ар бйрине езунче токтолобуз. б!

- ; СУРвТКЕРДИН ЖЕКЕЧЕ СТИЛИ . ., . . . м

м ■■„ Кыргыз,уилиминдегицтатаал,;'.алгылыктуу, иштелеу элек

проблемалардын бири - стилистика ;жана.огиль,Илимде стиль
лингвистика, . стилистика * жана керкем , кептин теориясына
байланыштуу уч багытта иликтенет. Лингвистикалык багытта
 - и г ;:

стиль-,',окумуштуулар 1-тарабынан «сколго >-Уальншп;" илимий-

практикалык .. мунездвгу/-; эмгектер • жарала -баштады;
(Т.Аширбаевдин "Кмргызг'тилииин егилистикасы", I - И
китситср, Б., 2000-жыл). А л эми сгилдин, корком коптин (адабий
чыгарманыно >:? тилииин) щ стили -... женундегу^ проблеманын
жакшылыктуу колго. алына .элсктигин екунуу -менен белгилёёге
аргасыз болобуз: Дегеле' керкем адабият жана-стиль'масёлёсй
айрымчшрьш,гана эпизоддукой-пикирлсрдин дедгээлинён!чыга
элек,чкээлучурларда;; була же гтйгил. суреткердин;чыгармачылык
ишмердигине;;байланышкангизилдевлерде • (мис.:-)Ч;Айтматов>
А.(Эсмонов,‘ А.Токомбаёв ж.б;)уберилгсн кыскача маалыматтар
менен чекгелууго туура келип отурат..: - ■
, , Стилдикмааниэкитурдуу.болуикезигишимумкун: • л
.■ а)чфункционалдык гмаанидс .-.-тиддйн коомдук -маанисине
карата; ' :
■ п^лк.б)аэкспрессивдуулмаанидс - айтылуучу ойдун керкомдук.
маанисине карата, -{у!.;,;.-:иу. “ г.<' < - •. ,н!.гзи;' чт-к
пуп .Стилдащбиринчи -.туруне суйлоГнуу пгили; мепен житеп тшш
кирет. БуЛ'.стиль-.тушунугунун’ кец'маанисинде колдонулушун
тущундуретг>гАЛсЭми‘ ,;стилдин!1тар -маанидё жолдонулушу; сез'
^ енерунвбайланыщтуу каралатл. :: - •-./•
уп^п'!РтильоЛёген*.тушунукту.:.тар -мааниде5алый- Караганда;-,
айрым жазуучунун чыгармасындагы:ботенчвлуктврду. кврсетуу
унун колдонудат.; Ошол эле стиль -деген; тушунукту.кец мааниде
алып . .Караганда,-догадабияттык агымдагыклмкёркемдук'
бётвнчелуктердук жврсетуу унун , да- ?колдонудат; з; Мисалы:)
адабик-стын :.тарыхында "ромаитикалыктстиль’?; I"реалисттик,
стиль",-деген сьшктуу^тушунуктергадабияттын; онугушуидёгу;
белгилуу мезгилдергетаандык болуп айтылат. :
;-гнп"СтильХнадеген:ягдушунукр(шскусствонун - а р чтур д уу
тармактарьша даандьгк,бодун; да: айтыла берет.,ч г, л и- .
Стиль - искусствонун бардык турлерунеп ! элслкезигуучул
коомдук-,идеялыкжакган болгон бирдиктуулукпи X -л;о.;\й
_ .,В.Г.Белинский;1:,.стилистиканьШ1' 1; обьектиси-н! катарында'.
поэтикалык синтаксистин.>лиэлеменггерин.текьшыр л мааниде^
колдонулуучу ■сездерду (троптор) жана-;муун жвнундегу окууну
эсеитеген., В.Г^Белинскийдин.;сезулменен.; айтканда?! стилистика
дегенибйз - "эцжо горку, синтаксис, ап- ...нанрешун, . и и т Гшмп-лл
"Стиль” деген термин тилгс,/адабиятка, жазуучунунжеке1
езгечёлугун®г. :Жанрдьш. атурлоруне, ггадабияттагы ;,'агь1мдарга,
адабияттыигд: и^луттук.»у -лабетенчелуктеруне;? ?л адабияттагьг-
колдонулуучу- методдорго жана башка: тушунуктерго /карата ■
кёцири.- колдонулат: Чындыгывда; да, "стиль":,-деген тушунук
 112!!

, кецири;/: колдонулуп,-токээде;.хт йскусствонун : архитектура,*

скульптура,; живопись сыяктуу, турлеруне/; таандык пболуп
айтылат. Мисалы: -архитектурадаг "гот .стили менен *салынган:
имарат" д е п - а й т у у л а р .б а р :г ш л е г./.- (• и;- т - х т ё -Д
. •. ;.Ошондой эле "стиль", дегенгтермин кээде коомдук термин'
катарьшда колдонулуп, ."иштин партиялык стили" деген сыяктуу-
айтуулар кезигет. .-ДАппт м й п ел, и-:гллА .уш дро.ддт'Д лох
■ Керкем;чыгармага карата колдонуунун езунде д а "стиль"-;
:деген тушунук- ар турдуу маанинй ичине.алатд'анышкандайдЫр'
толгон*проблемалык маселелсри бар. Сгилдин .'кээ бир' жалльп
; теориялык, проблемалык маселелерй.катарында лемендегулерду'*
атап керсвтууге болот: стилдин; негизги кбелгилери, тарых ый*
жагынан анын внугуп, озгеруи-турушу, стиль жана жалпы элдик
тил, -стиль, ткана адабий тил, стилдин турлерунун юз ара карым-
катышы ж.б. ;х: п:г|;,т
; :,Ырас,- стиль ■*/,ар,; -л.бир: материалдын ,-{ким ге с- арналып
; жаткандыгына карата езгерет, жубулмалуу болот,- "Маселен«
• адабий жанрдын,ар:башка болущундагы себептерге;кодул:буруп
. кервлухАдагга ар бир:айтыла:турган; ой-пикир идеягал'соз-боло
» .турган-темага карай жанр ггандалат эмеспи. А л эмй ар бир' жанр1"
езунче сез тандоону' же стилдик? ботенчолукту.тталап 'кьшат.0
• Эгерде- жанрлардын ар биринин;устилдик: •бото’нчвлуктору
болбосо, ал ар башка жанрга жатпаган болор эле: -А Д ' - ?*'»ттре
1 -Х'х(Мисалы,утышкы ужагынан алганда керкёмтчыгёрмаларда;
суреттее (описание), газеталарда, корреспонденциялЕшбаянд66ь
; (повествование), илимий - теориялык,адабияттарда ой жугуртуу"'
(рассуждение) Ыкмалары орун алат.сМына'ошол ыкмалардын езу*'5
•адабий/ятилдеги т стилдин.;» турлорунун л арс башка-экендигин-1
керсетет. лтхт,.тГш пугал; .л-лу...;л -чд.чл;;тг/шпт-зЗ
" : /удуЖазма.же китеп стили-ез арадрмендегудей болуп белунет:
корком чыгарманын устиди,-. публицистйкаимк стиль, - илимий;
'стиль; официалдуу стиль. ', ', .-л т ' -.б и •, • а:.-м гЛ
Алсак, керкем;. чыгармаларда . тил жалан, - тана
коммуникативдуу г. фуикцияныи.оаткарбастан,' эстетикалык -
керкёмдукшмилдетти:;уда : аткарат.. - М ы на:>-ошондой '-э л е '
публицистйкалык: стилдин* пайдаболушундилдин-таасир 'кьшуу *
функциясыименен байланыштырууга мумкун: Офйциалдуу стиль;
илимий стиль негизинен, тилдин е бирдиктуу :'(кабарадылуу)-
функциясы.менен байланътзтуутлгг.г ак акт шлтт лпи лА"
.. лсС ти ль деген эмне?;Эми кепти ушул маселе боюнча тарыхый:
■'багыттан, карап керелу.лАр ■бир. жазуучунун :чь1гармачылйгы(;
езунчелуккертжекече.;' касиеткё ээ: : Ал; суреткердин ' турмушту *
' керкем /таанып-билуусунё, агагезунче; баа берип, андан езунче-
 1131!

черим -дыгарышына ■д :байлах1ыштуу;н болот. лтБул: тэзгочол ук,

жекечелик жазуу.чухгун, ;чыгармаеьгадагы идея: менен >-темадан,
мунвз. жасо.о,; каарманды,ачуу;ыгьшанлдау-тилххнен:да: лерунвт.
Бул;}гжекечешкг^|,езунч0лук; 1;аньш ибардыкп чыгармаларьнти
керунот.'- ьс'г..жд!:гг' у/дктдоГ, редаттптш лотлд.иЛД нл:лА
на:;т А р бир.; жазуучунун«жалпы гчыгармачылыгынын7идеялык-
к0ркеущук;негизи; (идея-тема-мунез-тил) жалгыз ош ол жазуучуга
1 таандык озгочолугун аныктайт,- /лГ,;:.: хрии-тт то ,у .о:;г нуг-, ? ; г ■
* ; ! Стиль - гр..,сезу, бизче адам дегенди билдиретлБайыркьт
римдиктер,.сырдууитактага! созтжаза *тургансбир учуХкаламча,
экинди =учу шиш гтаякчаны стиль дешсе,• кийин ар кимдин кол
тамгасы ;(подпиеи), гжазуу!гыгы,кандан::кййш 1 соз манерасы,
суйле’е .ыгы,', акырында ;суреткердин ГозунеТанаЛаандык'жазуу
ыгыстиль;а т а л ь щ , к а л г а н . ч : ; г ! • -А!
. . Стиль -лушуну^у^^илим -менен.'. искусство •дыгармаларына
таандык. .’ ,ОшондойГс эле стилдин- турмуштуи-. ар • гурдуу
тармактарына п да нтиещелуу^ -экендиги^- белсилу.у; ; ши у стили
(концеляриялык стиль), иш кагаздарьщын,стилидгазсттик стиль;
шахмат стили, юридикалык стиль, Европалык стиль ж.б.
Бизди кь1зь1кть1ргань1,-'жазууду.нун1жекече;стшхи; "Акындар
ез ара окшоштугу;менен дмес,^айь1рмалань1шь1;менсн.кшь1к'', -
дейт Блок. Жазуучу адегенде эле езунче чыгармачылык туск©,
коркем ,ой^.жугуртуу, жекечелигинегг.ээ ,боло* койбойт. дКвркем
стилге-эволюциялык; .диалектикалык- енугуу^мунездуу керунуш.
Стилди дайьша кьшмылдагы^дракегх’еги ку.булухл катарыжароо
КереК.. г ' 1! >;51!:.гДЬ " ■/ПД ГДЫЯ^ уТЛХГХГ.ОЗ ' ХЧЛС ,
I .: Стилктц-^лхьшыпл талант,?нулуу У'акьщтжазуу.чулардь1Х1
‘ калемйне таандык сапат. Кез келген суроткердин баарынахх эле
| стиль 0,1издеег© ., болбойт. Бири-бириххедщкоеххдой, . ( ©кхпош
чыгармаларды жаратын,.;.окурмандыхх п,рюна. нДзык,сезимине
суусун; бербес чыгармаларды жаратыпг, "жазуучу с Дтаххгандардыхх
баары эле стилге ээ боле албайт. Демск, стилди пап а талангган,
у ^ у гжазуучулардын чыгармачьшь1к?0мурун0Н|Гана ИЗД00 зарьхл.
-А X Жазуучунун .ар^бир^ льшармасынан, ш1;анын стилдик
езгочолугунун бардык , жах-ы коруххо . ^бербейт, •. бххр катар
чыгармаларында аньш'.сгалинин бирлжагь1,‘:экинчилерй.нде д
бир. жактары';к0рунуп'от^уп, аныхх жалпь1;чь 1х:армачьщыгь1нан
гана стили даана корун0т.,4:,оу утзу:
• "Стиль - дейт Абрамович, жазуучунун^аххрым^.же^бут
чыгармачылыгыныхх г жалпы керкем системасында й берииген
идеялык-коркемдук?/г езгочелугу".г;. (284-бет). , Атактуу ч9РУс
жазуучусу ДостбевскийХ'Стиль - бул адам, стиль -; буджазуучу"
деген. Демек, адамдын наристе кези, жаштык хсурагы, баралына
 и ц !!

жетип/толуп-ташкан мезгили;сьтяктуу стилдин да!телчш 7 ул ёсуп-

бйугуугевдуу'жандуу процесси -’ бар. :ИриЛТаяанттар"ош6ндёй
.кайталангыс5;: ’ чыгармачылык!^гжузун© - эз,- турмушту'кёркем
чагылдыруунун ыгы-жолуна ээ,: башкача айтканда/езстшшнеээ:
Ансыз Р.Гамзатов айткандай, белгилуу сти лге: ээ болбогон
жазуучу буугдай .талаасътда! адашып -чыккай: кодургй;;жё'арпага
окшоп:;калатшАнь1Гэч::кймгбилбейт'да,!таайь1байт‘'Да'."1Жазуучу
учуй езун табуу, ©з стшшн табуу - бул жазуучу деген!атаккажооп
берип'кйуучулук;;''» а ••• -7 но «у I .::;:г г '7 -
, ;ль^|;Айабият а.тёориясыида •/. стилди карандай •■•‘чыгарманын
техникалык жагкшапбайланыштырып,! >бир -гжйктууёкарагай ■к ё з
караштар; далбар^ бул цкёбунче ^7Ш11Гвисгтфдй®?окй •;каршш
. (Виноградов и В.‘Випбаш’^боДуп). • Адабия1 чьшар'к (Абрам6вйчУ
, Говошенко^Тимофеев) •_стишди~|^арманынА^
,ж:б/жагь1на51образ'система'сь1на''байланьхштуу алйп карашад.
уудпуБиз ушул кез караШтардын экинчисй жагындабыз. Албёттё]
жазуучунун стилин- ажырата!--таанууда;!анын ‘чыгармаларынын
.поатикалык тили да чоц маанигс ээ: " --г';

,■ • ’ ' .'V' Ысык-Кел кыргыз келу кылкылдаган,

- . -ч.'»-.!/ Жээгиндс 1шз-келиндертыдкылдаган.,'п '; >'-7
-.о Г '; г Д-ГЧ-. - л г.уиугп •д;;:гг.тд дд;Ж .долй тг.-д.
' * •• ' -Бул салмактуу-ойго жык ыр саитарын окуганыбызда йрдын-
Алыкулга тааххдыкДкендйгин бат эле'кёр© алабыз5.'Бул жагынан /
А: ОсмёНёвдун' поэзиясы ёзТёчё:белгйлёнуугв тйтыктуу • "• ■'’ - ■’
Эми биз белгилуу кыргыз акьшдарьшын чыгармачьшык
жо^хул*жал гхы' жойуххан,-дукунен баамга хшсакг твмвнку лер кезгв
чалдыгат:: ’ кич./":::«-/? гу/;
,ш©ш;А>.Токомбаевдин-;,;'ипоэзиясы •траадандык,,’' ,пафосунуа
дучтуулугулт бюнун!о-гсрец11’жана: йсонкрёттуу,: 'прёдмёттуулугу\!
р Ь м а н т й к о ^ в д ^ 'ф 'й Щ у л )^ ,- кёркем■'> т й л й н й н б а й л й г ы /
тактыгы Менеи;-м : ’ -п .'л п о и г г. сс эзлатэ НО
.л1ло;Ж:Бвкёмбаевди11 ?'7гюэзйясыг"% 'ймунунуА
кёркем5 тилйнин «таза- _яЧлирйкал&лугу
(музыкалуулук • ' мунвзунун ^ - кучтуулусу),?£о романтйкальш*
кётёруйкулугу,5эмоционавдык^лаасйрхуругу мёйён; - " ■.: -с:аи лр
1:. ■.. Ж.Турусбековдун -:*поэзиясы. кебуичо' саясий •5;мунёзунун* •
кучтуулугу, жацы мазмунга жаны форманын шайкёш кёлгендай/
.т а ш й ш .т а г а ^ мшей1 , ^ -* тн:,д - лаитл
х^дга^Осмоновдун'1/^*‘:ноэзйясьг ■ :-а 6юнун:>Ш! терец-Р5;: '..жана’ .
оригиналдуулугу, •>1 'суреттеепун '""прсдметтуулугу>!:‘а'!жана
конкрёйтуулугу,'-образ! жана 'образдык каражатгардшх ©згёч©
 тактьнъх, . форма^жагьшан,. ар турдуулугуДэлдик чшыгармалар
менен терец ^иланыштуулугу-менен айырмаланат. •; ' мпср.ш
ч- : г.Бардыкзле акьш-жазуучу.дегендерез Сталине ээ эмес;.ездук
почерккеЛ)ээ у брлуу,;’ сщлин^ табуу г,талатпгы1 да,, «талыкпаган
эмгекти;да/галшткылат,- ,ч. :д -м\-
ЖазууцунуНт., стили ;гайрыкча ч-.каармандардын. .мунозун
ачуудаУцор^етин^еруудв дабайкалат,- • . . .. г;, .
,,, ,‘гБул. ^жагынан р’^-Ч-Айтматов. г менен.-,- Т.Сыдыкбековду
салыщтырьт^керуу^^бир^трп^кызьштуу;. фактьшардылбере'П
: Ч.Айтматов ке^унче:рз;каармандарьшьш ицки дуйнесун ачууга,
алардын есуш эволюциясьш керсетуугекебуреекбасым жаеайт.'
А л ,эми Т.Сьщыкбеков, каармандарьшын .портретин кунт; коюп
тартат, . алардын -.мунезунмч.ар ддтурдууи „ситуацияларда;
кагьшь1Щтарда^Л5>ачууга: 3 ,басым-т жаеайт. грлБулпл БЖавднан
1^Сьц^бекрв1;о: Щолоховдуш ,>таасириэркемишту у , тийгенди гй
сезилип.,ттурат5 Жазуунунун >жекече стили!гаи" калыптанышы г
узак тарыхый есущтун^цатыйжасы. ■ г. >.:г, '

АДАБИЙ АГЫМ ж в н т д в т и т у л

. Адабий агым'идеология жагынан, турмуштук тажрыйбасы,

озунун. корйемь Ь1Кмась1;р-жана;рСТилИ:гжагьщан,;;белгилу.у бир
доордун бир нече жaзyyцyлapьIHЬIHJЧЬIгapмaлapьшдaгЬI идеялык'
керкемдук.и езгечелугунун бирдигинен -{ жана ■;жалнылыгынан
^ у л ц т л - ^ а б 1ш.лагш*га.; ст'или,р.квз, карашы-жагынан жакын
^ р ^ . р ^ ^ у л а р У д а в е - о алат«} -Мисалга,-, орусч адабиятынын
фактьщарьтакайрьшьщжервлу.р- -Т:>р, .ч л ''
1Гр Х1Ху цК^ымдыН; г-40-жьшдарьшда . . орус ; .ддабиятмнда
натуралдык ..мектеп г;деген;иащ м ; болгон, :аньш;о принциби.;-
рейлизм.' Изилдеечулер бу д , агьхмга Г^рголду) нсГерценди,
Некраровду,;Дрстревскийлерди'киргизищип.журушет., Булардын
бардыгьь сынчыл иреализмдин,Г!.устаггарььАлбетте, булар >кез
караш,.гжат^ан-г-;.бири-бйр1шен :айырмаланыщат. -Буларды
бириктирип турган иегизги принцип-гтреализм^.р. •. , > м гч>..
,!1П' ‘^ ц б и й * га й ъ ш б у л ^ '^ ^ ^ ^ л а р д а н ; : .беоттшуу.ё, ыкмалар.
боюнча топтолушкан женекей бирдйги эмес,- Адабий,агым.;- бул
законV ченемцуу,,., обьективдуу,. керунуш, •; бащкача айтканда,-
жазуучулардьшпбелгилуу.;агь1мга^кириши алардын/Эркине.баш
ийбейт, г|бул , керкем чыгармада .рёалдуу /.чындыкты беруунун
зарылдыгынац келип -,цыккан керунуш. ,‘Адабйй 7агымга ,туура
мунездеме- б е р у у ,учуй,л ар - .улуттун,адабиятьщын - улуттук
езг^челугуне,-,,, .тенденциясы .менен . .социалдык.'/поэзиясына
токтолбой кшоуга болбойт./,
 : 11б!-'
U ' •‘ ;-•'Ар кандай адабий’.агымды изилдееде,* кёнкрётту у тарыхый
шарггы эсте тутуу ;керек. пАдабийЧ агым;^нёгйзйнен7л жазма
адабиятка ■?байланыштуу, анткени ч tбул,--*ж е " "тигйлДгтёитогу
суреткерлердикандайдыр бир/ агымга киргизуу "конкреттуу
:чыгармачьшык ишмердиктерге байланыштуу ганй^аныкталышы
мумкунг АнсызЧаны чагым•аДеп-чэаептеЩ2- аньг7бёлгилуу * чен-
елчемдер менен ачык керсетуу кыйьш? Бир меЗг^Щёрдё-кыргш
коомчулугу за "замана"-гёгдеген'Л-af-«V,мененД;‘ чыгарма; 1чказган
ырчьшардын баарын феодалдык-йатриархалдык-кооЩун йгымьг
деп;йгсптеп,чалардьш чыгарйаларына 'бйр !бёйсей баа ’ бёриг^
теёриялыккжагынан'гкалпыс'юйлёр -аитъшып-!да; ^жазьшйп^а-
келгенл Мезгил келип, £ал гчен-ёлчёмдердун ■’бытД’чыты чыгып/
илимийгпчаренаданча. суруп fß чыгарьшган ’ кёрунуш! ; ■•болуй'
калгандыгын. азыр турмуш кёрсётуй савдьй^емеВДайдййДыр'
•бирг\гагымдын:г'жашоосуЧ^ беяпш^^^шшмий^ -нЪгШдёгаДг'Ч е У
елчемдерге таянып тана жасалышы^умкр7;(АгымТаттиёшёлу^
бир катар ой-пикирлер адабий-методго' Г1байтанышту^ с даты'
терецдетилет).
X Д ‘. ti Qr\iriıiö7A ЧЛсЛД ; Vu1,i
АДАБИЙ КвРКвМ УСУЛ ( метод)
л-олГйг г;'-':;. .. '• ;г.£гг,Х: ::ч л г 'ч ч л ч ч i a n s fmÖKUÄ
'■'т Керкем метод ^свнунДегу ыассле'жазма-адабйятка таандатк1’
керунуш: Аны'юшдир"бйрёвлёрд^1каалоосу;жё'^аракёти менен-
жаралчу иш; деп кароёго-бёлбёйт;: Коомдук‘■■0ну1^унун^бул'*,жёг
тигил - мезгилйнде'Аз пайда': болуп, енугÿ y fe HV-багыт' -1алган
\ адамзаттьш/керкём ойлёё'су,« анын: ёсуп-ёнугуу-жол-жоболору/
айрым биреенун, же : .бир ^ топт^Т^йсааШ
турмуштук -внугуунун езунён^кёлйп 'чыга зурган-закон ченемдуу,
обьёктивдуу ; енугуш « болуп-1 эсёптёлётё7 Бур~адам ^коомуиун1
енугуусунен келип:чыгатурган зарзйдьйс?^1’ГйеД'Г11ЕК : -КЩ Г-? Л1
-»•'« Метод; (усул) дегён; эмнё? -©нор1чьшармадарынын! баары-
табиятты, - коём1!^турмушун ‘ ^0бразд]^ '*чагылдырышьгс* мёнён!
езгечеленот: -Илимий-адабияттардй''жана’0о к ^ ;ькйтёптерйнДё1
керкем усулга берилгенаныктама бйрдёиэлё: т^йгущгзЩщЗгын5
коркем,'-5образдуу■'-чагьщдыруу'Чошол^кёрком11чагылдыруунун
нёгизги ■чен-елчемдеру жана-ыкмаларьй Бул ’ тушунук ёдуйне*
элдеринин -t;:баарынын; -'маданйяаъта s -:ти ешелуу À- ' : У шуга
байланыштуу теменку учурду'зсте'тузуу кёрек болот'.' А ”
■•г * ; Коомдук^нугуунун^до ётуу 'жагынан-дуйне'
йаДкымын :^ * ^ ^ 2kü^ryy ‘'"‘тарыхы : бир ‘ кьщка болгон ’ змее,
внугуунун: тарыхы ’ бирдей. йолбоговдон' киййн i ар бйр'элдйн
маданйяты; коркём ойломуну!! жолу да'бйрдей'болбойт,; анткёнй'!
ар кандай ац-сезимдин турлеру жана анын ёсушонугуу’процёсси
 •бул же тигил злдин, улучтун коо'мдук онугуусуно' тузден-тузжёз .
•каранды.' Ушул 'жагдайдан алгннда бирдсй дёцгээлдеги керком
генутууГбардык-жерде;’ бардьхк-мамлекёттёрдс’ бирдеи1б'олбошу
:мьшзамченемдууишузьлу 1 ь - у ж .у ;т/
озпозЕвропалыктар^Маданйят вменен сёзгёнёрундёгу.( енугуунун
?белгилуу ЖалпьтЧжолун классицизм дегён%т-:’менен
;Ушуга:байлань1штууадабий,есуунун алгачкы багыттьш - усулдук
генугууге '•бет-алышъш'классицизм усулйят'ыгдеп‘ атап%Ьюшкан:
1 (Ошол/фебептууЗмаданйят1Лдрьш>шДа -классицизм‘ усулиятынан
1 :баштап лтилимгезш усулдук - тушунукгЬ-^кирёт'.'/ ;'Жогоруда
1 белгиленгендей} - мындайи атоо ■;Европалык' маданий-.енугуунун
! жагдаЁвшененбайланыштуу.'-^’ '
•, ■•■ Ушул жерле теменку гипо тезаны зеке тушуруу туура болот:
1 метод 'негизинён-жазма адабий^енугушкё'тйёшёлуу категория,
| анткениибул^жедтйгйп^Дгш^У,<''Дньш:''есуп'4ёнугуу-.- процессий :
( жазма-'адабий салттьш'факгыларьшьт'йегйзйндё’ .тана- йлимий
!| изилдее, теориялык жагынан.жалпылоого; болот. Албетте,: бул
талашсыз керунуШ; ОшонДой болсо д а 'к ы р т з еыяктуу'адабияты
оозеки • формада .'енуккен зэлДё^<да:'; ар * кандай чыгарманьш
; жаралышыа конкрёттууФ жекече V- инсанга! (таланттуу п адамга)
байланьштууг ^экендйгйн!' илим ;1танбайт._ Алтай ! жёке; -адам
/ тарабынан жаралган- керкем1чЫгарма •жазманьш ;жоктугунан
башкаларга;'^эл' ичинёГббзекй' тарап1еткён. ?‘А л--6озёкй1Го6 зго?
'кечуп,'мезгилдин;■! сьшоосунан;■1кебёлбей‘Г: етуп,!’" мейкиндйги
•кенейет. 'М езгилдинотуш у: мснехт'муун • алмашатУ'коом ез
) енугушунун лж олун' токтобойн уланта -;беретЛ;ОшентипУ -ата-
; бубадан кийинки урпактарга алардын1тутунган5жол-жоболору,
1 акьийОйЛору,Л!керкем? ойгг-кЫяльЫ ’ оошупфетет--жалпыл зле
- турмуштун, жашоонун, -умтулуулар 1'мёнен-йтилектердин ,й; кёп-
V ыЫрдуу ’ енердун гсалты •жайы.муундун^коЛуна лгйет. -Натыйжад’а
алгач -жеке' инсандьпг тал анттуу куДуретинен жаралгДн кёрунуш
салттка айланат: Албетте, узак мезгилдин каардуу сынобсунан
■ 'еткен- ганау?жакшы?'жагымдуу Жерунуштертсалтка1 айланып,
\ жийинкилерге ;- мурас-з катары? калтырылат.'з Мындай 'таЛдырга
МЫКТЫНЫН IМЫКТЫСЫ'Д СОЙуНДун сонуну ':Еана{‘ЭЭ<-'б0Л0Т.: Ойк>л
I себептуу 'I бизге>тчейин'>?жеткен'тмаданйй?у мурастьга-улгулёру
( .мезгилйндё''жаралгандардьшзкичинекей элё эпкини (тырнактай
тана белугу), болсо керек^уатму-л. у/фчппдгпт пул/ппо-
у у ’с Ф.олвкяордук чыгармаларды злдин кенчи, жалпы журтч’ун
эмгегиНин?'н'атьшжась1 НДёйбиз. -;Мындаг?эч кандай талаш- жок,
бирок?алардагьЫжекечё:адамдын;-пчыгармачьщ?инсандынфолун
танбайт'Зилим.лАндай :болгонДоН; 'кийин,* фолыклордук’ адабий
^ деелеттерде метод, агым, багыт женунде'сез^-болгондо-ща,
 , алардагы,бул же дигил ,методдун, багыттын .элементхери айрым
,-керкем ^ е н ^ ^ р ^ е р д у н и б о л р ; тургандьвгы хженунде; эмне ,учун
Менин,,-; байкррмдо, ;лЕвррПа;--у орус
элдеринде; жазманын эртеч ужутке келишиименен^адабйядгын
ьесуи-енугуу мумкунчулугу аларда бащкаларданмурдараакжолго
тийген., р^шулд-рлЬ; »рездун :,Чыгын1тьш . да>: элдерине утаандьПс
^экендигинилим ж акщ ьрби лет,^ колдо^адабият
буд проблема четйдоюлбаган;. рбьекти
■ькатары -. турат. Еиа, _алардьг. ркуп-уйренуу;; мумкунчул угунр ц-ээ
.бслушубуз учуцдараб,.-индия,. кытай^жапан•-тилдеринр.эркйн
ьбилип^,^алардын,,.тилинде.т,жарыко;кврген;1;адабидт--таануунун
фундаменталдык эмгектсри мснен тааныш. болгснубузда иштин
гженудаты. башкачараак:болрр„эле,;Албетте, бул келечектин иши.
^Мумкун/келечек1л'уркрлдеринин,;,ань1н кчинен; кыргыз .сыяктуу
[розеки, фольклору, ,бай улухгун^маданияТдТарьиынДизилдеегё
; багааныщтуу^йлимге бир катар тактоолор менен тслуктсолорду
!киргазер:._/-, \ г ,, л . >0 . .ж -л. р
к:.уКыргыз.; элинии■...баатырдык*; эпрстсрунда у ,-классицизмге
;Таандь|К| баать1рдь1к менен, гэрдикти .дадктоо, прзтизациялоого
(взгедв; рольл »;таандыки экендишн;к факты л,керсртудд?турат..
гКлассицизм методу буллэзелки,- (античный);адабияттын- салтын
^туур^^эрдикти^убаатыр^ыктьггл дацазалро, гфлд учун [укан-
, падышалар >меден при .аскер -башчылардын жасагарбаатырдык
,)щтерщ^аш^а:есурвттвв^.болгрносПадышалар.к-мепен11'йскер
, башчьщарьнзын ^эрдиЬи/уЖана,.баатырдыгынусуреттёе . кыргыз
розекрггадабияты :; эле гэмес,- байыркьн турк.;; жазууларьшда
\сакталган.,Култегин/менен уБидге кагандын -эрдиги,женунДецу
:жазуулар,лмене11 .ортргкылымдардагыс Огузукан,;\Крркутната,
;Зыцгызд^'кан,;:1 Аксак»;> Тдмир/у•=ш а .кБабурлар ,;жонундогу
.дыгармалар, Ныгыит адабиятынын ■тарыхына-байланыштууЕкеп
^нерсени; рйлрого,.; терриялык^жацьгча-жалпьшорлорду .жасоргр
;баш т;берет. ■■.'нддг.нчсан. 0:ы.\'- зтгэР;-./, лкшанк з г п ягз
;пынпДуйнелук адабий енугуунун тарыхы.биррече ири метсддрр
,болгрнун, билет,- классицизм тошонун ■алгачкыларынан/экендиги
■IбедгилуууКссмдук, дурмуштун. .есуд-енугушу,’ тушунуктер жана
уаЦтсезимдин 1жргорулашы:менен;:керкем,рй, жугуртууда зулам
■алгалап .отурарын билет,,; Натьшжадаякрркем адабияттын -да
корм турмушун чагылдыруу мумкунчулугу рркундейт,'; алга
гжылып .отурат..;; "Гурмуш у. керунуштерун а ар, г тараптуу :> ачуу
:зарьшчьшыгы:делип .чыгат« гАнын •натыйжасы:адабий ;методдуп
гда,биринен экинчисине, етууну; шардтайт.лБатыш -адабиятында
зкеркем .чыгармалардын; каармандарыныняжан-дуйнесуНДачуу
.жагы алдьщкьгсапка етет.я: ттгн:;. ....г, ,.; .доты.;.
 _ 119

Сентймёцталйзм * ХуПГ'жана X IX кылым башында алгач

Англияда- 03е енугуУсУн ' башта11‘ки11ин ' б у т " Нвропага тараган
адабйй'метод . Сентиментализм француз сёзу/ бизче сезгичтйк,
сезимталдуулук деген маанини билдирет. Бул метод- ' кёбунче
каармандын жан ^ уй н есун ,., сезимин, коомдук турмуштун
сезимтал жактарын чагылдырууну кездёген адабйй усул. Бул
методдун сентиментализм деп аталышы англиялык жазуучу
Лоренц ^чйгармасына
байланышат. ' Бул ‘ мёзгйлде жашагай сурёткерлердйн^
©з:’ чыгармаларындаУ кёйипкердин" ички ’ сёзймдерйн,у. кайгм-
муцдарынг,рчагызд •1бас’йм: -жасаган.*уршол Йебептуу
алардын чыгармачылык ^ишмердигйне'1таанды кууш ул чён-
0ЛЧ0Мдврг0“нёгйзделйп,' Йдабият илиминде аны сентиментализм
методу ^ ‘дей ‘ атоо: :;ишкё 'г?ашкан. Бул;;г;байпта"' •-жаралган
чыгармаларга 'мун 0здуу: ’пегйзги_ бел ги /- /бул/ лиризм/жана
пейхологизкщин Б а сь!Ш у зЩ у^ 5 ^ лй а д к%ннЩв]ррпанын-кеп
елкёлеруне тараган1!£йёнтиШнталдык ^ ^: Россияга чёйин
жеткён;- Карамзиндин ’ "Байкуш *Лиза" аттуу! чь1гармасын ору/с
окумуштууларьг даты башка айрым ’ чыгармалар ' ( ,"Орус
с а я к а т ч Ш а р ь ш ы н ^ б о я р
катар сёнтиментаДдык агымда жазьшган чыгармадёпкаргшат/';
•’ Кыргыз тарыхы' * учун: ' бул методдун
тиёшёси'жок десе:да болот. -Бирок мьшдай бир маальшаттьгайта
кетуу зарыл. Кыргыз адабиятчьшарыныи кээ бирёвлеру/ХХ
кылымдын 50 - 60 -^жыддарында • ' ^ | ^ г >^ ы ^ э м г е е т ^ й в д е
жазуучу ^Х.Баялйнб'вдун'’ ;"Аксар,,г “ повёстийМ сентименталдык
чыгарма деп эсептееге болор эле':дей' деейтёшеер айрымдар’ы
андай пйкйрдййолдо!богон1у ч у р л ^ оюбузча,
• кыргыз адабиятчылары Карамзиндин^"Байку’ш Лизасы"^ мёНен
"АокарДын"1тагдырынын-^окшоштугуна'Лэкеенун^^^тёц'каарманы
кыл бал а, алардын тагдырларьшын оор болушу^ эШвнде тей баш
каармандардын'елуму менён окуянын аякташьг’сыякт^^
К.Баялиновду айгёмёнй' "Байкуш Ли'занын"- тааси'рйндс жазган
дёген ' ойду айтышкан.Баш - каармандардын •тагдырладыный
окшоштугуна1жарабай;аК;Баялйновдун' Аж ары ' жашбо''учуй,
0 мур учун, эркиндик 'учун'куреш ет, 'ошол улууу курештун
жолунда ошол учурдун реалдуу шартына' ьшайык тагдырга' туш
болот 'Л е л ё ^ А :А л ймй eЛ ю a 3^ j p ^ й a г a i;,'б а Ъ т г ;^ а н г а н
тагдырына кайгырып'1отуруп, 'келчукке Л-ушуй/елет: •;Херунуп
тургандай йштин жену- экй чыгармада’ экй башкача чечилйп
жаткандыгын байкоо к’ыйын эмёс. Демек/ К.Баялйной эч кандай
башка -бйрёёнун' Йошонун ичинде;1Карамзиндин) таасирйнде
болгон эмес. Мумкун ал учурда К.Баялинов "Байкуш Лизаны"
 окубаган. да ■болушу. мумкун.,.-(К.Баялиновго... тийген„таасир
’ жёнундегу ' маселе . казак. •жазуучуларьх м ен ен бо лго н .>.карым-;-
катнащка байланыштуу. йликтёнищи мумкун, 'ал озунче; 'башка
дема^а'каралат)*.' 1• . , , "г " , ЙТр7, ,Г . ; ' . У - ^ -а-

.^ 1, р е а л и з м ж ё п ш д в , ’■ ;

\ 1-' А д а м за т .^ ... бардык■у.ёнугуу./г-'-коомдук-..

'срдааадшТ.тарькый жагдайлар.’мснсн"шарст^ышат*. .Тарыхтан
•четте ‘ турган,'/'элдйк ар', кавдай Д ^ 5
тышкары' боло лурган ёсуу болбойт. .Адабий’ керкем. метод, да
^щовдой кед - ‘ ". . . ;. ;
"Г ■• Реализм" лат.' сёзу,' 1бйзче 'аы нды к,' акыйкаттык детей;
1маанинй:"билд ирст. "Адабий •.;вршще7..реализм..>.- ,,нындыктын,
акыйкат;1;,чаг1Е>1лды , ббьёктивдуу ... су/юттелушу.,’, ,Ал .
Ддабиот^.^^^ 5 н - '.корком... .’'методу.
’ОДЖорькивд^ айтканда^*решшзмбул '"чындыетгын
*рбьеетивд^-ча№ 1льшь^ ал.'бутпёс -I гтугонбое'/кромдук/окуялар,'
дшсандож'Ы^ ,.... , . . . . . . . , (
{Д',£. Реализмдин.. негизгй_"лпринцйби ’ турмунь. чындыгын
кёркомдукте, акьШкаетикта. суроттве. Жалпы .,,'адашаттык .*
мунозгоД' ээ . ' дуйиолук ^ коркой , шедёврлердин. ‘ баары утушул .
реализмдин^туундулары-.. Реализмдин усул.-катары пайда.брлуу,.
•енугуу '. абалы мурдатан .’,кёле.„.жаткан. кёркём Г. ойлоонун
'нат;ьшжасьдД: Д\- ёу'Д 'Д * г‘ / 'V- . Г " ' <>- .,\г Д ‘
ДДТурм^шту, рсалдуу чагылдыруунун 7(реализмдин)' нсгизги
'чен:^емдеру.теменкулёр: ..Д ,.у _ * \У' [, Д
Ду'^-Бйринчидсн' .^ада^^ш .^^^н^’Д д^нвсун, Дички,-, сезим
'туйгуларын чартарантуу кенен^суреттео;> ..... ' ..........Д7Д.
йнсандарын
^бьектйвдуудуктунДда,^^
суррттее;;турмущ;чындыгйн
ч .Ачунчуде^ рурмушун чагыадырууда .
Гтарьо^ ;езсотелуоту,ёске.а л у у ;
АталгаДтёйицйптс^
^ ^ ш '^ у ^ р у в д а ? болсо дгД эске.,алынчу 1-керунуштер., г'Азь1ркы
унурда да афйран-.^ён-ел^елщер ерку'ндетулрон турде жащоосун
удантып жаткандыгьи! белгйлегенйбиз оцчКандай, болгондо ,да)
реализмдин. ёсуп-енугуусу^арубир региондо, .конкрет ©лкелерде
ён щ у^ жараша-ар,
башкача, болррун* уда.йыма‘ эсте 1Гтутууоскерек,;,<1Орустар1да
реализмдин "осушун .Пушкйй;.менен'^Лермонтов, .^оголь менен
I
: 121

| Некрасовдордун чыгармачыдык • • ишмсрдиги менен

байланыштырат. - •' V, пы " з - ч з ч ' т : : ; > ’■
//г{т,;;Реализм методуна муноздуу дагы бир-эки жагдайды эсте
) тутуу зарыл. Бул - турмуш чьшдыгын суре^теедегу жалпы элдик
кызыкчылыктыг;'-;. элдуулуктуплскед алуу" ‘ Ансызн В.И.Ленйн
айткандайг венер (Гчыгармаларынын ^элгеютаандыктыгьТ'/ишке
ашпай, калат. Экинчиден,- ошол элдуулук жогорку коркомдукто,
идеялык жеткиликтуу .тереддикте берилиши зарыл. Илимде ушул
| жагдайды демократйялуулук.деггатоо;салты бар. --/'..-с
; счй^Глбруст^тул^.жазууяусу Максим Горысий*адабий енугуунун
| тарыхьщцач реализм гменено романтизмдин';узецгулешз журерун
, белгилеп, :’мындай)/лщикирди: калтырган: '“ "Реализм жана
романтизм - адабияттагы эки негизгюагым же багыт саналат.
) АдатДар жана алардьш:коомдук' турмушунун акыйкат; боелбой
' чагылдырьшышы 'реализм 'деп аталат. Романтизмдин квптеген
1 тушундурмелеру бар, бирок анын адабият тарыхлыларыньш
• баарына макул келе турган аныктамасы жок; ал алйгйчё иштелип
^‘ чыга элек. •■Романтизмдин й'взундепда’ I бири-бйринен кескин
айырмаланган экю жакты (багытты) леке. алуу керек: пасСивдуу
романтизм, ал чындыкты боемолоп кбрсвтуп- адамдарды'ошону
менен. муназага келтируугв умтулат;ж е:алардын’ кёцулушички
1 жан дунуйелорго махабат, елум : женундегу,г "коомдун! зыяндуу
табышмактары" туурасындагы1 , пикирлергед башкач'а айтканда,
."ой!жугуртуу" ;- сезип-туюунун ’ езу счечипз бол бой/турган,- жал ац
илим-билим{гаркылуу;;.чечйле. турган л.табьпнмактарТа'рконул
бурулуп,- лындыктанн: че'гтеп гкетет1тАктивдуу.'.£(иро1’рессивдуу)
реализ1и'турмушта.зинса1щьш;эркин[бекемдееге,данда лындыкка,
ошондоюэлеучындыктыю'ар >кандаюкаарына" карты гкурешун
ойготууга: (жандандыруга)!умтулат";1 (таржымалдаган мен
Ж; III.) : тГ наж-ж гич- у: .-.доне < ’- . т • ..
Р а э гг •Коом л-урмушун керкем чыгармаларда чагылдыруу эки жол
; менендтагырааю:айтканда, :реализм; жана романтизм-’ ыкмалары
I аркылуу суретгвлуп.келинш -:бул: енер> чыгармаларыныюесуп-
; 'внугушунун мыйзам ченемдуу жолу болуп эсептелет,- ■' нДнннн'ч;
I л у; :Т арыхый.; жагынан >; алганда;жврквмз зусулдун ;твмвнкудвй
I /гарыхый жолду басыпетквндугун байкоого,болот. '* • нп -гл::.
1. Эзелки адабияттагы реализмдинкврунуштеру .ж-.:.'
1 (элементтери).
2. Ойгонуу доорунун реаЛйзми:(Х1У- ХУ1 к.к.)
3. Классицизм.
4. Сентиментализм; ;. у к -л т гкдчло т.ттуы'Л -
I /4ч 5. Романтизм. тчж злч д у р у т о у т п д - л т п д л
). !: ....... . ,• -Т.л... -ТО-; 'лп'ЯЖ Лл1П\'ОГХ.^ ,;ЗЛОЭ ТПОГр.ЗЗ
, 1МХорький'«О литературе», Москва, 1953,311-бет. . . -
 6. СЬЩДЫЛреаЛИЗМ,«ДГНЛ |СТЫГ ■' . ЛУДЦОДЯОи-.СЛеК
7. Кыргыз адабиятынын керкем усулу/ /г:лштнчтде>/1г>3
„• ..Адабйй»; .кормяулуктаи/турмуштул:-керкем г/чагылдыруу
усуддарынын/кбасканлглжолутшмындайча;- и л и к т е е т Европа
.элдеринин адабий мурастарынын-негизинде жургузулуп1келгсн.
.Ал, эмигЧышштын .керкем ойлоосунун тарыхы,уандагьг реализм
(менен; романтизмдин баскан жолунгилимийшегизде карап:Дыгуу
газырынча.аддыдадурган ишдеп эсептее керекд?яа1:пс.,с
1: Эгерде турк:: калктарыньшагэлег; адабиятынын- , тарыхына
щстуртен.; кез!>чаптырыпГкергенубузде, ( абалболж олдууГгурде
^томендегудейче этапташтырылып каралышы:мумкун:г--нь-)г: :ф:Т
;Д . <а) Байыркы турк адабиятынын.мурастарьгжана керКёмд
л ич.п; г, г, усулдун элементтери:*/ пул: 1т.гиг;тк;-Е<.):д-д; .
'' б).Орто;кылымдардагьгадабияттын.реализми:, “•Д
; в) Х У Д -»XIX кылымдар адабиятыжана реализм.. .:.'.
• \ ••• г ыма с е л е с ш. , ; д к > > г п д
; -.л-г) ХХгкылым башындагьгреализм. . - - ; .
. , . д) Совет-доорундагы адабий е н у г у у н у н у с у л у . : , - . . ...:г
,.: .1; Бул, жерде !араб,лперсилтилиндегиладабйят,нкытайзменеи
'индиянынрадабияты; жадаикеркем .усул масслеси \ал иге чейин *
гилимдинобьектисинеайланаэлек.-. • •' ..
.1-,' Керкеми .усулдардын шмезгил; етушу , менен алмашуусу.
.тарыхый обьективдуу зарылдык депжаралат,;улам кийингаренага
; келген усул езуне.чейинки керкем .мурастын жакшы, келечектуу
>жактарын; «улантатрЭ еркундетет. дМисалыгд Ойгрнуу.: /добрунун
(керкем онеру (эзелки доордун. мурасьшынр керкем деелетунун
.мыктыг.лулгулерунг-мезшлдинлгдухунатлжарашап. еркундетуп,
;1-улантканд-депв;карапшбыз йзарылрЮйгонуулздоорундаоэзелки
-мезгилдин:;коом.'.турмушун"чагьшдыруудагы;! адам: мунездерун
ачуудагы жонекейлукту еркундетуп, ички жан дуйнену анууга
езгече; маани ■берилет,ттр'аждандык;«.атуулдук: парзды суреттее
-жолго, ,коюлат, :.чиркее1;.тартиптери,: феодализмдин ' жагымсыз
орежелери лрынгаралынатудкеркемдой а.жугуртууде; элдуулук
принциби терендейт/. керкем? сез ;уенеру /жанрдык- жагынанлар
:турдууленет, чыгармалар керкемдук жагынан да,:тектик-турдук
жагынан да (казаЛдар;шовелла,громан,/трагедия, комедия,: сонет,
памфлет);еркундейт.: алд/хадж,?] чпл. г Злдз им/:/£ л.

< КЫРГЫЗ АДЛШЯГЫНЫН. КвРКвМ УСУЛУ- Л

Кыргыз адабият ' таануу илиминин: начар - . иштслгсн

: белумдерунун бири - ушул керкем усул проблемасы/. Болгону
кыргыз совет адабияты жана срциалисттик реализм -усулунун
.^рьш.:мас^етери:тийип-каупмп Мйтыла бкургёйфал'эмй .'кыргыз
;адабияты, анын .тарыхьпгосуп-внугуу пронесение тиешелуу к’оом
■•турмушун л;кврком с-чагьшдыруу^^маселесйн 1- усулун': йлймЙй
,нс1издс -колко алуу- бугунге чейшыболо- элек. Ллбсттс, бул !ете
:екуну.чтуу; - бирокпо ошбндой/фболсо* О да!! -жалпы жонунан
/гемендёгудей жалпы бол^олдболорду жасбого болот:- о’
глыца цБайыркысгурк адабияты:деп' эсейтелген;Жу^суп ;Баласагьхн,
,Закриддин,Мухаммед:;Бабур,о;АлишероНавойГецдуу'-классйк-
.суреткерлердин чйгармаларындагы-реализмди.’белгилёё бйздйн
дарыл милдеттерибизден болуп саналат. ■ . •
Сокет ^ бийлигинин '•- ' очожйлдарында’ ! ' улуттук
'республикалардын:, гуманитардык ->илймдерйф-негизинен, ~ орус
илиминин ынёгизйне: таяныпг.жургузулуп: - келгендигйф*1езгёче
.коммунисттик фидеолошягао; .ылайыкташканф- ч ынгайлашкан
шартта иликтеелер жургузулуп, СССРдин тутумундагы улуттук
республикалардын ел; мадшшятыныш тарыхй ль: соцйалйсттик
реализмдин снен-елчемдврунун ккалыбьша !’сальшьш, бйрдйктуу
идеологиялык я позициягаглбаш :~ийдирилип -келгендиги*’ кеп
«элдердин йшимий’ енугуусуне;тер'сч таасиринЛтийгйзйп'желген.
Экинчиден, адабий -ч енугуунун., мыйзам.' ченемдери о-- жалпы
кврсетмелердун.ченемйндеги коомдук талапка жараш'а иштелип
чыгып, *ошого -жараша 1суреткерлердин 'чыгармаларй =байтны й
,-турщн. •.*>£«• 1 т::с '.Ьтхуо ; . , л ; •': ш е ш п т л а ч - ч
г ,ноД972-жылы .Баку „шаарында - адабйятчшардын-'-Ькыйыны
еткерулуп, анда бир топ эркин ой-пикирлер айтылып, реализм
менеш романтизмге, байланыштуу жыйынтыктарды -баяндаган
дёвдмге кеяишкёйд':т г.у .о-доб '.',70011 ооб.: чннуг- от л .
"Кецеш Чыгыш элдеринин . адабияттарында . рсализмдик
дыньд’Ы:; коркем - керунуш.тГсапатында ; калыптанышы ! Жана
гулдешу бутун бойдоп алга!гда;XX-.кылымга муноздуу, айрым
адабияттарда болсо X IX кылымга таандык: Ошону менен бирге
кецеш Чыгыш элдеринин-о адабиятында сын реализми X IX
кылымдагы Европа реализмин пайда кылган- шарттан башка
шартта жаралды; ;Андан мурдагы доорлбр:женунде айтканда биз
реалисттик у-.дыгармаларды-?у жаратууга. оумтулуу; о-аракеттери
Жвнунде.>сезчкылышыбыз: мумкун..,'Мындан ;алдыдагы поэзия
женунде;,„Хафиз; жана ^Навощр Низами менен/Руставели ;жана
башка;;I классиктерибиз; женундо; би з;; бутун.. бойдон:; алганда
алардын поэзиясы романтикалык поэзия экенин яайтышыбыз
к е р е к " . ; ; с нгэдном до о доо";то „д д д о д д д д д 7
д д д Б у л хч Совет го;бийлигининг,фжылдарьшда ф коммунисттик
идеологиянын; агымы кучунде; мезгилде, жасалган жыйынтык,
1Проблемы реализма в литературах народов Советского Востока, Баку, 1976,243-бет.
. ошондуктан азыркы шартта ага у чурду н духуна жараша башкача
, мамилел;,;{,керектиги..|г^келип{ ьх^чь1гат;аа/.!Ныхъ1ши1в поэзиясын
j-"романтикалык поэзия" деп.'атоонун, езу 1бир жактуураак, себеби
f реализм . романтизмге-тккарагандач?!басымдуулук :о>:кыларын;
..KamKapJiiJKj.jMaxMy^yHsoiCeaflYrYiiliiBaaacaobniflbiK лЖусуптун
"Кутбилими", (нХорезминин: р„"Махабат.с.ч7 ,i намеси",.: Бабурдун
казалдары, рубатшери,менён "Бабур -наме" дастаны ачык-айрым
1эле:)кррсетуп ^урат^зАлбедтге,-/романтйкалык жьшл-чабыттары,
j.анын 5 жагымдуу ■.■илеби^ цачыки i эле л •;сезилип ;} .турат.ф Демёк,
романтикалык реализмдин: адабиятыДолгой;деп атоо чындыкка
- жакыныраак брлррун;бёлгилее ьшайы'ктуу.лу ; " тд.оЭ
о'/с о "Кутбилимде";г|-,бййлик,:к:.байльгк/;•■: ак ыйк а т г ык к а н а а т
,-кылуучулук маселелери накта реализмдин - турмушчындыгынын
} негизинде,;>суретге][ет, г албстте, -кетвруцку-г.ой, кыялдануунун
:,лабьт'арыжокэмсс. У'.,.‘ 'Щ'{: v бич’ mvqmu
Mi'moiOpTo • кылымдар' мезгалиндегич*; прозадагыт ‘лчьшыгьг
.,реализмди . Бабурдун .;"Бабур;намесй"|: айкын э керсетунттурат.,
|Суреткердин Дул чыгармасьг 6HpHH4 HiKe3eKTecTypMyiin'y< реалдуу
рагьщдырыщы; менен }Тарыхый окуялар,менен тарыхый инсанДйр
^негизсиз.капыртуусуз/жазь1ЛгандцгьГ/Менен!1баалуу Еэкендигшг
>автору взуп Да; эскертескеткен/ гА л .эми-ХорезминиюЛМахабат-
5намеси" б кат* ',турундеп ( 11;нкат) ужазылып •нчшпыгыо махабатты
чыгыштык поэзиядагы гулдуулукте жазгандыгы' менен баалуу
1,эмеспи,:1Европадагы;ОйгЬнуу дооруна! чёйин^Ныгьинта/'бшонун
,ичинен ;Борбордукл Азиядачстурк,у персЧ]тйлинде‘лжазылган
^ыгармалар.уудуйнелук. ; адабий- >;:енугуунун: ; "тарыхындагь1
\чреализмдин ©зунче бир доору болгондугунЛбелгилеёгвбазыр
.МеЗГИЛЖеТТИ. >«; , ..О.'д Л -ЙКНКрЗ : ТШПТТр Н];:?;Р>П
к!: %.>: Реализм .менен: катар голе ...Чыгыштын сынчьш реализм и
»женунде ушундайэле ойдушйтууга; болот:1 •> < • /ч л у
;П\ й- ■, .XI (ЦИЛЬТ B'ii.iTiTJiCv * ' > ;■ 1
у ; , . . , , СЫНЧЫЛ РЕАЛИЗМ А. V „ : Г а,

' ;; , ■ • .гг. ’ I ::д гднлп ; л.лльи.су т:;;о;уРР ытатазжот

?;■ . Сыичыл реализм Х1Хккьшьшдьщ ;алдьщкы адабиятынын
;негизги агымьт болгон. Анын.бнугушу; жанаггулдешу социалдык,
лаптык кагылыштардыи кучешу менен байланышат. Феодалдык
мамилелердин кулашы, ез кемечуне^ кул тарткан буржуазиялык
мамилелердин Укуч у алышыб адамдыжадамРэзууге-негиздёлгён
жоомду аесуз сындоого шарттузду: лпджд:; г.„-и;:6:оп нмцатРь
Алдьщкы адабияттын негизги милдети эл кызыкчылыгына
карты кел ген феодалдык.да, буржуазиялык :да бийликти сынд о о
, бовду.лАныш енугушу. лар телквд© ’ ; ар башкача • болду,-'- бул
жашоонун уар элде ар башкача : болушуна; негизделет.
 ’ 0” ЖГОТ. Учун;! зарыл (идеялык * ебелгёлер *керек
Й ю лду,"алар"- "алдьщкьг-^жазуучулардьш
тарыхыйлыгьш негиз кьшып алышы,. мезгилдин социалдык
,гкарама-каршьшь1ктары^та^^ эле.
Г: ;Стендаль';;-: , Францияда,
Пушкин^ Россшда^ ушул багытка тушушет.
■1] .1 Г ‘ жацьГ 4 доорду' ;-•■ орус
‘революциячьш негиз^едиГ Белйнский рёалйзмдин
|т^муцггу,!'т у Щ “ дагаэдыруу ггринциптерии м иштсп . чыкты.
Юшентийк 1^ е ^ Ж д и н ^ ж а ц ы ''- этабынЙ Тургенев,” ' Гончаров,
’Островский л !ачты? !Айы^^-:'андан1;1арьг,:уТолст 'Дбстоевский|
Некрасов, Сальтыков-Щедривдер''' улаштьц л ’Ошёнтйп,"1орус
> р ё & Ш }Ш [[Щ № этапка, кетерулеГ; , ал
■
социайисттик-Щ ^зщ ингЖ ацы 'эта&
•баштайт.15Киййй‘ Совет •бийлигй ■аны' сбциалисттшс' рёалйзм ’деп
■атадькя;,хс^ к '--I 1'I
^гчшкхоло , " *г,:* 1»\ ) . , { : г (*\ ;лк!<п>г-+*сл']
!;

•'-XX кьшым ири тарыхый окуяларгаг!ётв бай болду!‘©згоче

5дуине15Ладёрйнин *;ят'ар ;биринчи У ^олу Л с о ц и а л и с т
революция1жёцйп;‘ тарыхта бирйнчи ж олу дуйнелук есуп-енугуу
;эки' 1ажырым3'•жолго ‘:тушту. Ж ом м унйс^
баекычы социализм аренагаукёлдй’ 1да^; бйри-бйринеЛкарама-
ларшы1турга^ ^ система: п айдау^
йадстрой кйы ^ Д ^ ь г ; базискё'^^рай; езгёреру
мыйзам:-1Я';ч ен ев д уу'й ш ;;',;;А л ,гэми- Дкеркем ’ 1адабйятЛ'“внвр
ййгармаларъгньш^41башка дтурлёру^ (музЬ1ка)Лсыяктуу 'коомдук
йнугуунун-жацыдврун^ реащия^бергён тургв кирёг
ймёспй: Рёвюлюцйялык кётеруцку- унде'-жазылган1ДьУгармаЛар
дароо.эле жарала баштады. В.Маяковский.рыяктуу акыйд'ар
чаШрыкй- -мотивиндёга-Т кты|(бай^у:^рыялап
турушту.; Бул йенденциядан’ У ^ ; ^ в т а ё р л ^ ^ а !йетте* калбады.
"Жашагын* Кецеш,гекм 0т'';;',,Кандай- аял'тууду'Лкён,” Лёнйндёй
уулду"' сыяктуу^ лыгармалар^жаралып жатть1/;Бул мййзамдуу
керунуш1бойон;' анткёни:кыргыз сыякдуу-’копг эз^унун длдьщда
■ турган йсалкТ:башкача,'гболушуг;^ м к у н 'яэмёс-нэлё.‘ ,:Жарымы:' ез
’жёрйнде,' жарымы/куугу!)туюга‘ Хурген\эд;^учУн эркЙндйктин
. революциялык'жол йёён жарйяланышы’ ошол'мезгил^учун чоц
кжецишт болгон." Совет бийлигй кыргыз ‘Злйн’ кош’ кабатДзуудоп
бошоттукбйлиЩйн эшйгйначтыЙез эмгёгйнйнузурун езу кору у
мумкунчулугун ’алды: г0ктвбурдунядагьгбашка!1бндогон 'жакты
„ОиТьГ.тв 1133ОБ": Г.ШеЛСЦШ л:лг-ХУЛ[ 1 ■г'.втрадс’-гул* '.Л^КЦЗ'А
 126

'жактары мснен’ кыргыздар д а б а шк а .улу;1тар^сыяк'гуу,,0суп-

!’ёнугуунун тарыхый'жа11Ыжолуна тушту. ’'.у .г
•1■• Ушу’н д а й ' жагдай элдин. т ой;^жугу^тууруйде,'жашоо-
турмуш'ка.'’1карата '^кез“ 'карашында'1 езгеруу болушуи
■шарттады: Идеологияльхк/агым^ керкем
адабиятта да1ёсупУнуг^ушукШ
‘XIX кьшымда, кадырёсе туптелущ’;керкемг,ойдунт?есуусунун
'башкы агымына' айланган.' реализм,крбмантиУёшк, ( реализм
'("Бороон* кабарчысы, тууралуу ыр'У МХорькии)1,ез, енугуусунун
'_жацыгнугуна тушту;.. ,Кббмдук турмуштун бардык
;’& вдалйст^^ . , г..,„ .1гп
эле .мсзгилде социалистг’и к ,_.енер^лыгармалары
:лыныгы; •эркинди ктин, , тапсыз^'к.доомдун, ё онёру,,, .искусствосу
''катары жаргЛяланды. ©нугуунункжадыУс^^
"1932-жьшы5 ал ‘сбциалисттик'Уешшзм усулу деп жарыяланды.
1934-жылы -Буткул Союздук жазуучулардын биринчи сёездинде
;аталган усулдун маани-мацызы -.социалистаиклреализмтусулунун
чыгармасы 'кобмдук турмуштун' реалдуу чьшдыгын тарыхый
конкреттуулукте■ жаиа,,т анын; преволюодри 4к.,'г,в11угушунде
. стевттёйт’У," дё|У ..аны ю га^ Аншку^ашкы .;',принциби., .--деп
‘ кбммунйстгйк '/партиялуУтук. белгиленди.7. Мына;.ушул, ,'усулдук
агымдындухуАенёш^ онер .чыгармалары.жетимил1
жылдан артык мезгйлесуп отурду. . ...
■Кептин чынын айт'уу кёрек: кыргыздар туташ сабаттуу элге
Совет бййлигинин жьшдарында ээ. болду, онер чыгармаларыньш
;нрфессионалдык турлёру ушул мезгилде, туптелду1;жана.:,всту.
Албе'гге/к'еёдуктвксугуболбой ,ткойтон,мжрк, ^
кадабйятыныцУУ'-К/Гыныстан^
'{5ашта£айг,с^^ 20-30.-жылдарда аренага
кёлдй.;“ ‘ 'У. А,’’.'.. У"',: х/'«г1 \ „.У,,',-'' V . " У ‘ г" ,.,.Гг
^ Кьфгыз.даабиятш^ын.ажарьх бардык ттек-жанрлар?,боюнча
§рвёт.!, к р ^ г а н т а .ж £ ^
;у щ л ер у “аркылуУ ш р г а з к а |^ 'Д у й н е д р .‘арёнага- чыктьь .Бул
‘жагынан,Гбаш касын’. . 1Иайтпаганда ., да, .Ч.Айтматрвдун
Уыгар^ачьщык . йшмёрдиш*кдуйнелук 'штсхжвйлердун. ,,езуччё
Уйр 'меетёбинУ'айланды.; Буллпыртуу,;эмес, жадыресе ,чын^ык.
Азьф. дуинр элдеринё Кыргызстан женунде, аныпгэли женундр
'жархальшДурган'"МанасУменен^Айтматов Ньщгьи десе^болот.
Ушунун баары соцйалисттик реализмдин натыйжасы.,. Эми анын
добрую.буттуб Керкём-Уьггарманы гал .мезгдадехшдей.шартияльш
Арйнцип,Атаптьхк -.прзициядан • эм ес,, нактатурмуш .чьщдыгын
керкем чагьшдырган эстетикалык наркына карай аныктбо,
баалоо мезгили келди. Албетте, социалисттик реализм дале
; ''
127
1 ^
! суреткерлерден турмуш чындыгын керкем чагылдырууну талап
> кылган, бирок чыгармачьшык ченелип, таза " керкем наркка
, жеткилёц маани берилбей келди. Демек, X X кылымда реализм
езунун жацы баскычына кетерулген, бирок саясаттагыагымдьщ
таасиринде болуп, суреткерлердин чыгармачылык эркиндипш
чектеп, реалдуу.кыял чабыттарын жасоого жёткилед'жана холук
жол бербейкелген депкарасакболот! " '4 5' 1Гг'ГЛ;1-\
 ии-лкн нехпои »
М АЗ М У Н У ■

И'Жалпы т
ЙвЗ 0Н0р^ЖбНуНД0Гу ИЛИМ. 1;.... ......... ,....
Адабият таанш:кьика к й р й и г у у г г : - •. з'.‘.
Ныгыш жана Батыш адабият илими женунде маалымат. 16
Керком адабият предмета жана мазмуну 19
Илим жана искусство 1.........'....:.V .... 19
Коркемадабият идеологиянын бир туру 20
К©рк©м адабияттын таптуулугу, элдуулугу жана
жалпы адамзаттык м ун©зу.....:....................... • и
Адабияттын коомдук тарбиялык р олу....... . 23
II. Адабий чыгарма.
Керком чыгармап ын мазмуну жана ф о м а с ы 1.'......... 24 •
Чьхгарманынтемасы........ ....... ...... -•••-•; 33
Чыгарманын идеясы.......... ............. ............................... . .3 8
Адабий каарман............................................................. . 42
Каарманга муноздоме берууде кенул бурулуучу учурлар...' 49
Чыгарманын композициясы жана сгожети.......'......... 52
Сюжет ............ ........... ........................................... ............ ..... 56
Сюжет менен композициянын карым-катнашы .:.......*. 59
Сюжеттин элементтери V.........!.... .......... . .;................ 60
. Керком чыгарманын та ли .......................................................... 62
Корком кеп ж енунде.............. ............................................... 64
Корком тилдин поэтикалык каражаз-тары............................ 70
Салы ш ты руу.........................7.......:............ 71
Керком ТИЛДИН синтаксиси.............................................................74
Кептин интонациясы ................................. 76
Поэтикалык кептинфигуралары....... ....... 76
Поэтикалык кептин тыбыштык ундош тугу......................... 79
Кыргыз ыры жана анын тузулуш у..................................... . 80;
Кыргыз ыр тузулушу ......................................................... . ‘ : 86
Уйкаштык жана анын поэзиядагы р о л у . : . ; 91
Уйкаштыктын классификациясы ............ 93
Кыргыз ырларынын турмоктук (строфалык) тузулуш у..;....... ‘ 95
 129

I I I . Адабий процесс. - Ъ ” * , ! .
Адабий тектер жана жанрлар... ?.................. .............. юо
, Эпикалыктек...... ...................................... _ ЮЗ
I\Эпикалык тектин турявру............ ^............. .............. Ю5
Лирмкалык тек...... .................................„ Ю&
, Драмаявггтег...... ....................................................
1 Сурвткердин жекече стили жана адабий метод....... ......... НО
Сурвткердин жекече стили ........................................... цд
Адабий агым женундв тушунук............................... . у25
\3Адабий квркем усул (метод)..................................... . 1 16
Реализм женундв................................................
Кыргыз адабиягынынкеркем усулу.......................
Сынчыл реализм...... !....... .............................. ........ 124
Социалисттик реализм методу женуцдегу
масеяеге карата...........................................