5.5 | Avadanlıq (referns material və məlumatlar istisna olmaqla) (ISO 17025, 2017, bənd 6.

4)
Qeyd: ISO 17025-də avadanlıqlara alətlər (mikroskoplar, termosikllər, ELISA-oxuyucular, pipetlər və s.),
proqram təminatı, ölçmə standartları, referens materialları və məlumatlar, reagentlər (məsələn,
Mastermix, antiseralar və s.) və istehlak materialları (məsələn, pipet ucları, əşya şüşələri, boşqablar,
sınaq şüşələri) daxildir, lakin bu siyahı yuxarıda sadalanlarla məhdudlaşmır. EPPO Standartında referens
materialı və məlumatlar 5.6-cı bənddə əhatə olunur.
Laboratoriyanın sınaq üçün lazım olan avadanlıqlara çıxışı olmalıdır və bu avadanlıqlar, səlahiyyətli işçilər
tərəfindən istifadə edilməlidir. Laboratoriyanın daimi nəzarəti altında olub-olmamasından asılı
olmayaraq, avadanlıq siyahıya alınmalıdır. Nəticələrə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edən əsas
avadanlıqların idarə edilməsi, saxlanması, daşınması, texniki qulluğu, yoxlanılması, kalibrlənməsi və
düzəldici tədbirlər üçün hazırlanmış plan sənədləşdirilməli və həyata keçirilməlidir.
Həddindən artıq yüklənməyə, səhv istifadəyə məruz qalan, şübhəli nəticələr verən, qüsurlu, yaxud
müəyyən edilmiş hədləri aşan avadanlıq istismardan çıxarılmalı, aydın şəkildə etiketlənməli və ya
işarələnməlidir. Avadanlıq təmir edilənə, işlək vəziyyətə gətirilənə və ya utilizasiya edildikdən sonra
düzgün işləməsi göstərilənə qədər müvafiq şəkildə saxlanılır (məsələn, reagentlər, istehlak materialları
üçün). Laboratoriya, bu cür kənaraçıxmanın təsirini yoxlamalı və uyğun olmayan iş prosedurlarının idarə
edilməsinə başlamalıdır (bax. Bölmə 4.6).

5.5.1 | Kalibrləmə və verifikasiya proqramları (ISO 17025, 2017, 6.4.7 və 6.5 bəndləri)
Kalibrləmə və verifikasiya tezliyi planlaşdırılmalı və zəruri olduqda nəzərdən keçirilməlidir. Bu, risk
təhlilinə əsaslana bilər (nümunələr və tövsiyələr Əlavə 9-da göstərilmişdirr). Kalibrləmələr səlahiyyətli
istehsalçı tərəfindən təqdim edilmiş sertifikatlaşdırılmış və ya müvafiq referens materialından istifadə
etməklə, şirkət daxilində həyata keçirilə bilər. Yalnız ixtisaslı işçilər nəzərdə tutulan istifadəyə uyğun
prosedurlardan istifadə edərək kalibrləmə və verifikasiya proqramlarını yerinə yetirməlidirlər. Kalibrləmə
və verifikasiya ixtisaslaşmış, səlahiyyətli şirkətlər tərəfindən həyata keçirilə bilər.
Xarici və daxili kalibrləmə və performansın verifikasiyasına dair sənədlər (o cümlədən növbəti kalibrləmə
vaxtı) saxlanılmalı və laboratoriya daxilində əlçatan olmalıdır. Avadanlıq müvafiq olaraq etiketlənməlidir
(bax: Əlavə 10).
5.5.2 | Avadanlıqlara texniki qulluq
Avadanlığın istifadəsi və saxlanması üzrə aktual təlimatlar (istehsalçı tərəfindən verilən hər hansı
müvafiq təlimatlar daxil olmaqla) müvafiq laboratoriya işçiləri tərəfindən istifadə üçün əlçatan olmalıdır.
Əsas avadanlığa texniki qulluq, avadanlığın istifadə intensivliyi və yaşı/mürəkkəbliyi kimi amillərlə
müəyyən edilmiş risk təhlilinə əsaslanaraq müəyyən edilmiş fasilələrlə həyata keçirilməlidir və bu texniki
qulluq sənədləşdirilməlidir (avadanlığa texniki qulluq üzrə təlimat üçün Əlavə 1-ə baxın).
5.5.3 | Qeydlər (ISO 17025, 2017, bənd 6.4.13)
Həyata keçirilən sınaqlar üçün əhəmiyyətli olan avadanlıqlara dair qeydlər aparılmalıdır. Avadanlığın
növü, həssaslığı və müntəzəm (saz, dayanmadan) işləməyi təmin etmək üçün, istehsalçı tərəfindən tələb
olunan şərtlərdən asılı olaraq, qeydlərə aşağıdakılar daxil edilməlidir:
• Avadanlıq elementlərinin, o cümlədən proqram təminatı və mikroproqram təminatı versiyalarının
identifikasiyası (• The identity of the item of equipment, including software and firmware versions)
• Cari yer
• İstehsalçının adı və növü identifikasiyası
• İstehsalçının təlimatları
• Bütün kalibrləmələrin və ya verifikasiyaların, düzəlişlərin tarixləri, nəticələri, hesabatların və
sertifikatların surətləri, müvafiq hallarda növbəti kalibrləmə və ya verifikasiyanın tarixi
• Bu günə qədər həyata keçirilmiş texniki qulluq və lazım olduqda texniki qulluğun planı
• Avadanlığın zədələnməsi, nasazlığı və təmiri.

5.6 | Referens materialı və referens baza (ISO 17025, 2017, 6.4, 6.5, 6.6 və 7.2.1.2 bəndləri)
Referens material əsas izlənməni təmin edir və istifadə olunur, məsələn:
• Aşkarlama və identifikasiya testlərinin icrasına nəzarət etmək
• Nəticələrin düzgünlüyünü nümayiş etdirmək üçün
• Avadanlığı kalibrləmək və ya yoxlamaq üçün
• Laboratoriya işlərinə nəzarət etmək üçün
• Testləri validasiya və ya verifikasiya etmək üçün
• Testlərin müqayisəsini təmin etmək üçün

5.6.1 | Bioloji referens material

Mümkünsə, sertifikatlaşdırılmış bioloji referens materialından istifadə edilməlidir, hansından ki, bioloji
referens və sonradan işçi materialının hazırlanması üçün istifadəsi mümkün olsun. Laboratoriyalar
həmçinin işçi materialın əldə edildiyi öz bioloji referens materialını da istehsal edə bilər. Bioloji referens
materialının statusuna etibarlılığı qorumaq üçün eyniliyin və təmizliyin yoxlanılması müəyyən edilmiş
prosedurlara və qrafiklərə uyğun aparılmalıdır (o cümlədən, morfologiya, patogenlik, virulentlik,
antigenik xüsusiyyətlər, molekulyar xüsusiyyətlər və s.). Laboratoriyada çirklənmənin və ya korlanmanın
qarşısını almaq və onların bütövlüyünü qorumaq üçün bioloji referens materialının təhlükəsiz daşınması,
saxlanması və istifadəsi prosedurları olmalıdır.
Beynəlxalq kolleksiyadan bioloji referens materialından (məsələn, referens kulturaları) əldə edilmiş işçi
material orijinal materialdan ayrı saxlanılmalıdır.
5.6.2 | Digər mənbələr, o cümlədən referens məlumatları
Bunlara kitablar, şəkillər, slayd kolleksiyaları, morfoloji identifikasiya açarları, elmi ədəbiyyat və
diaqnostika üçün istifadə edilə bilən sekvens məlumat bazaları daxildir. Referens məlumatlar yenilənməli
və əlçatan olmalıdır.
5.7 | Nümunənin götürməsi (ISO 17025, 2017, bənd 7.3)
Nümunənin götürməsi, sınağı aparmaq üçün materialın laboratoriyadan kənarda toplandığı prosedurdur.
Nümunə aşkar ediləcək zərərvericinin yayılmasına dair biliklərə əsaslanaraq seçilməlidir və digər bütün
qoyulan tələblərə cavab verməlidir. Nümunənin götürməsi adətən özündə simptomatik bitkilərin və ya
bitki hissələrinin götürülməsini ehtiva edir.
Nümunənin düzgün seçilməsi xüsusi diqqət tələb edən bir prosesdir. Bütün laboratoriyalar nümunə
götürməyə cəlb edilmir. Nümunələrin götürülməsi ilə məşğul olan laboratoriyalarının, nümunələrin
toplanması üçün, nümunə götürmə prosedurları olmalıdır. Bu proses, nəzarət edilməli olan amilləri
nəzərə almalı və müvafiq statistik testlərə əsaslanmalıdır.
Laboratoriyada, prosesin laboratoriya işçiləri və ya sifarişçi tərəfindən həyata keçirilməsindən asılı
olmayaraq, nümunənin götürməsi ilə bağlı müvafiq məlumatların qeydə alınması prosedurları olmalıdır.

5.7.1 | Nümunənin götürülməsinə dair qeydlər (ISO 17025, 2017, bənd 7.3.3)
Nümunələrin götürülməsi ilə bağlı təfərrüatlar qeydə alınmalı və müvafiq işçilərə bildirilməlidir. Qeydlərə
aşağıdakılar daxil edilməlidir:
• Nümunə götürmə proseduru
• Nümunənin götürülmə tarixi və vaxtı
• Nümunəni müəyyən etmək və təsvir etmək üçün məlumatlar (məsələn, matris, bitki növləri, partiya
nömrəsi, şübhəli zərərverici)
• Nümunə götürən şəxsin adı
• İstifadə olunan avadanlıq
• Ətraf mühit və ya nəqliyyat şəraiti
• Nümunə götürülmə yeri
• Sənədləşdirilmiş seçmə prosedurundan kənarlaşmalar, əlavələr və ya istisnalar.

5.8 | Nümunə ilə işləmə (ISO 17025, 2017, bənd 7.4)

Laboratoriyada nümunələrin təhlükəsiz daşınması, qəbulu, emal edilməsi, mühafizəsi, saxlanması,
utilizasiyası prosedurları, o cümlədən nümunənin bütövlüyünü və laboratoriyanın və sifarişçinin
maraqlarını qorumaq üçün zəruri olan bütün müddəalar olmalıdır.
Sınaqdan əvvəl laboratoriya tərəfindən nümunənin müəyyən hissəsinin götürülməsi sınağın bir hissəsi
hesab olunur. Sınağın aparılması üçün nümunənin müəyyən hissəsinin götürülməsi zərərvericilərin qeyri-
bərabər paylanması nəzərə alınmaqla tərtib edilməlidir.
Laboratoriyada nümunələrin unikal identifikasiyası sistemi olmalıdır. Sistem, nümunələrin fiziki olaraq,
qeydlərdə və ya digər referens edildiyi sənədlərdə qarışdırılmamasını təmin edəcək şəkildə qurulmalı və
işlədilməlidir. Sistem, lazım olduqda, nümunəni qruplara bölünməsini, laboratoriya daxilində və
laboratoriyadan kenara nümunələrin köçürülməsini təmin etməlidir. Nümunənin identifikatoru bu
nümunə laboratoriyada saxlanıldığı müddətcə saxlanmalıdır. Nümunəni müəyyən etmək üçün məzmun
Əlavə 12-də təqdim olunur.
Bitki zərərvericiləri temperatur, saxlama və daşınma müddəti kimi amillərə həssas ola bilər, ona görə də
nümunənin laboratoriyaya qəbulu zamanı onun vəziyyətini yoxlamaq və qeyd etmək vacibdir.
Nümunədə sınaq öçün kifayət qədər material yoxdursa, fiziki olaraq sınaq üçün uyğun vəziyyətdə
deyilsə, düzgün olmayan temperatur, yırtılmış qablaşdırma, sehv etiketləmə səbəbindən sınaq üçün
uyğun olmayan vəziyyətdədirsə, nümunə təqdim edilən təsvirə uyğun gəlmirsə və ya tələb olunan sınaq
aşağıda təsvir olunmayıbsa, bu zaman laboratoriya nümunəni sınaqdan keçirmək və ya ondan imtina
etmək qərarına gəlməzdən əvvəl, müştəri ilə məsləhətləşməlidir. İstənilən halda faktlar və müzakirələrin
nəticələri qeydə alınmalıdır.
Sınaq üçün gözlənilən nümunələr mövcud zərərverici populyasiyalarda dəyişiklikləri minimuma
endirmək və onları çarpaz çirklənmədən qorumaq üçün uyğun şəraitdə saxlanmalıdır. Saxlama şəraiti
müəyyən edilməli və zəruri hallarda qeyd edilməlidir. Nümunələr müştəriyə qaytarılmalı olduqda,
onların zədələnməməsinə nəzarət edilməlidir.
Nümunələrin saxlanması və utilizasiya proseduru hazırlanmalıdır. Nümunələr, sınaq nəticələri əldə
olunana qədər və ya tələb olunarsa, daha uzun müddət saxlanılmalıdır (məsələn, təkrar analiz üçün).
Laboratoriyada, karantin və digər bitki zərərvericiləri ilə bağlı milli və ya beynəlxalq qaydalara uyğun
olaraq, sınaqdan sonra nümunələrin emalı üçün prosedurlar olmalıdır. Prosedurlar həmçinin sınaq
mühitinin və ya materialların çirklənməsi ehtimalını minimuma endirəcək şəkildə tərtib edilməlidir.
İzolyasiya şəraiti haqqında əlavə məlumatı EPPO Standard PM 3/64-də “Potensial bitki zərərvericiləri
olan canlı orqanizmlərin qəsdən idxalı” tapa bilərsiniz.

5.9 | Sınaq nəticələrinin etibarlılığının təmin edilməsi (ISO 17025, 2017, bənd 7.7)
Sınaq nəticələrinin etibarlılığı müxtəlif səviyyələrdə, yəni hər bir sınaq və diaqnostika prosesi üçün, eləcə
də laboratoriyanın keyfiyyətinə nəzarət üçün təmin edilməlidir.
Daxili keyfiyyətin idarə edilməsi laboratoriyanın işinin davamlı olaraq qiymətləndirilməsi üçün həyata
keçirdiyi bütün prosedurlara uyğunluqdan ibarətdir. Əsas məqsəd hər gün üçün nəticələrin ardıcıllığını və
müəyyən edilmiş meyarlara uyğunluğunu təmin etməkdir. Məlumatların təhlilinin müəyyən edilmiş
meyarlardan kənara çıxması aşkar edilərsə, yanlış nəticələrin bildirilməsinin qarşısını almaq üçün
müvafiq tədbirlər görülməlidir. Daxili keyfiyyət yoxlamaları arasındakı interval (Cədvəl 2-də müəyyən
edilmişdir) yerinə yetirilən faktiki sınaqların sayından asıllıdır. Sınaq etibarlılığına nəzarət planlaşdırılmalı,
nəzərdən keçirilməli və qeydiyyata alınmalıdır. Mümkün olan yerlərdə müsbət/mənfi kontrollardan
istifadə edilməlidir. Keyfiyyətə nəzarət proqramı Cədvəl 2-də təsvir olunduğu kimi müxtəlif
yoxlamalardan da ibarət ola bilər.
Nadirən istifadə edilən testləri idarə etmək üçün prosedur olmalıdır. Operatorların ötürülə bilən
bacarıqları eyni metoda əsaslanan testlərdə səriştənin sübutunu təmin edə bilər. Mümkün olduqda,
səriştəni nümayiş etdirmək üçün xarici keyfiyyət qiymətləndirməsindən (məsələn, xarici səriştə proqramı
və ya ixtisas testləri) istifadə edilməlidir. Test nəticələrinin etibarlılığına həm heyətin texniki göstəriciləri,
həm də sınaq performansının xüsusiyyətləri təsir göstərir. Test nəticələrinin etibarlılığı şübhə altına
alınarsa, bu ikisini ayırd edə bilmək vacibdir. Test müvafiq prosesə nəzarəti, lakin zəif diaqnostik
performansı və ya əksini nümayiş etdirə bilər.
5.10 | Nəticələrin bildirilməsi (ISO 17025, 2017, bənd 7.8)
Baxın EPPO Standard PM 7/77 Diaqnoz üzrə sənədləşdirmə və hesabat (EPPO, 2019)