Biohemija

PDF je stvoren mwlib programom otvorenog kôda. Pogledajte http://code.pediapress.com/ za više informacija.
PDF generated at: Sun, 23 Jun 2013 07:54:45 UTC
Sadržaj
Članci
Anabolizam 1
Antigen 1
Beta oksidacija 3
Biokemija 7
Bohrov efekt 8
Ciklus uree 9
Cori-ciklus 12
Dokosaheksaenoična kiselina 12
Eikosapentaenoična kiselina 13
Esencijalni nutrijent 13
Fotosinteza 15
Glukoneogeneza 16
Hemaglutinin 19
Katabolizam 19
Katal 20
Ketonska tijela 20
Kreatin-fosfat 21
Krebsov ciklus 21
Lineweaver-Burkov dijagram 32
Metabolizam 33
Oksidativna dekarboksilacija piruvata 35
Oksidativna fosforilacija 36
Omega-3 masne kiseline 47
Opioidi 48
Pahulja 49
Primer 50
Prioni 50
Proantocijanidini 51
Put pentoza fosfata 51
Supstrat (biokemija) 54
Termalna voda Avène 55
Voda 56
Vodena para 64
Ženski spolni hormoni 68
 Nukleinske kiseline 70

Izvori
Izvori rabljeni u članku i suradnici 72
Izvori, licencije i suautori slika 73

Licencije članaka
Licencija 75
Anabolizam 1

Anabolizam
Anabolizam ili biosinteza (grčki: ana = " prema gore, uvis" + ballein = "baciti") je niz metaboličkih putova koji
formiraju velike, složene kemijske spojeve počevši od manjih jedinica. Anaboličke reakcije zahtijevaju energiju,
koju uglavnom dobijaju iz Adenozin trifosfata (ATP), prethodno proizvedenog u kataboličkim reakcijama.
Anabolizam se dakle napaja kataboličkim procesima, stoga ova dva aspekta metabolizma djeluju koordinirano i u
kontinuitetu, kojeg je teško strogo razlučiti.
Anabolički procesi teže ka izgradnji organa i tkiva. Ovi procesi dovode do rasta i diferencijacije stanica i povećanja
veličine tijela, što je proces koji pretpostavlja sintezu složenih makromolekula. Primjeri anaboličkih procesa su rast i
mineralizacija kostiju i povećanje mišićne mase.
Na temelju proizvedenih biomolekula, anabolizam možemo podijeliti na više vrsta:
• Duplikacija dezoksiribonukleinske kiseline (DNK)
• Biosinteza Ribonukleinske kiseline (RNK)
• Sinteza bjelančevina od aminokiselina
• Sinteza ugljikohidrata
• Sinteza lipida iz katabolizma ugljikohidrata
• Fotosinteza

Antigen
Antigen (gr. anti (protiv) + gen, skraćeno od lat.
generatus - (stvarati, roditi) je molekula koja potiče
stvaranje antitijela, odnosno imunu reakciju u
organizmu. Antigeni koji izazivaju stvaranje antitijela
u organizmu nazivaju se još i imunogeni. U užem
smislu, imunogeni potiču reakciju imunog sustava dok
su antigeni tvari za koja se vežu određena antitijela.
Dakle, imuni sistem ne čine samo antitijela, već je to
složen proces identifikacije, markiranja, uništavanja i
uklanjanja uljeza. Osim toga, svi antigeni ne uzrokuju
imunogenu reakciju, ali svi imunogeni jesu antigeni.
(Immunobiology, Janeway and Travers, 1994).

Antigen je u stvarnosti jedna makromolekula stanica

je molekularna težina veća od 1000 i sposobna je
vezati se na određeni imunoglobulin.
Antigeni su najčešće proteini ili polisaharidi. Takvi su
i dijelovi bakterija (omotač, kapsula, stanični zid, bič,
toksin), virusa i drugih mikroorganizama.
Lipidi i nukleinske kiseline su antigeni samo ukoliko
su kombinirani sa proteinima i polisaharidima.
Antigeni mogu biti i pelud, bjelanjak jajeta, proteini iz
transplantiranih tkiva i organa, pa i proteini koji se Svako antitijelo se povezuje na specifični antigen; interakcija je slična
zadese na površini stanica krvi tjekom transfuzije. bravi i ključu.
Antigen 2

Vrste i podjela antigena

Antigene možemo podijeliti na dvije klase/vrste:
• Antigene klase 1 koje se nalaze u svim stanicama.
• Antigene klase 2 koje se nalaze jedino u imunim stanicama.
Kod definiranja antigena treba obratiti pažnju na dvije njihove osnovne karakteristike:
• sposobnost vezivanja samo sa određenim antitijelima i antigenskim receptorima
• sposobnost antigena da potakne imunu reakciju, što zavisi od genoma, fiziološkog stanja, imunološke anamneze i
sl., zatim sličnosti između antigena i molekula primatelja te:
• fizičko-kemijskih karakteristika antigena:
-veličina: sa najmanje dva epitopa
-oblik: specifičan ili ne
-krutost, odnosno komplementarnost sa paratopom antitijela
-količina antigena
• Tolerogen - tvar koja potiče određeno imuno ne-reagiranje zbog svog posebnog molekularnog oblika. Ako se
njegov oblik promijeni, tolerogen može postati imunogen.
• Alergen - supstanca koja izaziva alergijsku reakciju. Ova reakcija je posljedica udisanja, gutanja, injekcije ili
kontakta alergena s kožom.
Stanice predstavljaju svoje antigene preko histokompatibilnih molekula. Ovisno od njihove vrste aktiviraju se se i
razlličite vrste imunih stanica.

Podrijetlo antigena

Egzogeni antigeni
Egzogeni antigeni su oni antigeni koji su dospjeli u organizam izvana, bilo udisanjem, gutanjem ili injekcijom
(ubodom ili drugom povredom).

Endogeni antigeni
Endogeni antigeni se stvaraju unutar stanice, kao proizvod normalnog metabolizma stanice ili zbog infekcije unutar
stanice nastale djelovanjem virusa ili bakterija.

Autoantigeni
Autoantigeni su najčešće obični proteini ili kompleksi proteina (ponekad i DNK i RNK) na koje imuni sustav reagira
kada pacijent boluje od određene autoimune bolesti. Ovi antigeni u normalnim uslovima ne bi trebali potaći imunu
reakciju ali zbog genetskih poremećaja ili uticaja okoline ti pacijenti zapravo gube imunu toleranciju na te antigene.

Antigeni tumora
Antigeni tumora ili neoantigeni su molekule (MHC I ili MHC II) koje se javljaju na površini stanica tumora.
Zdrave stanice nikada ne mogu imati ovakve molekule i one su specifične samo za tumore ili njihove mutacije.
Češće su molekule koje imaju i zdrave stanice i stanice tumora (antigeni vezani za tumor) i njih citotoksični
T-limfociti mogu prepoznati i uništiti stanice tumora prije nego što se prošire dalje i stvore metastaze.
Beta oksidacija 3

Beta oksidacija
Beta oksidacija je kružni metabolički proces
kojim se masne kiseline, prethodno
modificirane u oblik acil-koenzima A
(Acil-CoA), postepeno razgrađuju do konačnog
produkta Acetil-CoA. Acetil-CoA ulazi potom u
Krebsov ciklus kao početna molekula. Beta se
oksidacija odvija u mitohondrijima i/ili
peroksisomima u četiri metabolička prijelaza
koji se ponavljaju, s određenim razlikama pri
razgradnji nezasićenih masnih kiselina i masnih
kiselina s neparnim brojem ugljikovih atoma.

Masne kiseline moraju proći tri metabolička

koraka da bi mogle biti razgrađene u
Acetil-CoA:
1. Aktivacija masnih kiselina u citosolu
2. Prijenos masnih kiselina iz citosola u
mitohondrij (prijenos karnitina)
3. Beta oksidacija u matriksu mitohondrija
Većina tkiva oksidira masne kiseline kao
metaboličko gorivo, s izuzetkom mozga koji ih
vrlo teško koristi i eritrocita i moždine
nadbubrežne žlijezde koja ih ne može koristiti.
Aktivacija masne kiseline i prijenos acil-CoA od strane karnitina
Kod nekih je životinja beta oksidacija posebno crveno: acil-CoA, zeleno: karnitin, crveno+zeleno: acil karnitin, CoASH:
korisna za dobijanje energije tijekom zimskog koenzim A, CPTI: karnitin aciltransferaza I, CPTII: karnitin aciltransferaza
sna (hibernacije), dok neke pustinjske životinje II, 1: acil-CoA sintetaza, 2: translokaza, A: vanjska mitohondrijska membrana,
B: međumembranski prostor, C: unutarnja mitohondrijska membrana, D:
dobijaju vodu razgradnjom masnih kiselina.
mitohondrijski matriks
Biljke pak vrše beta oksidaciju u
peroksisomima listova i sjemena, koja nema
ulogu proizvodnje energije već stvaranja prekursora za druge biosintetske reakcije.

Koraci koji prethode beta oksidaciji

Aktivacija masnih kiselina

Slobodne masne kiseline s lakoćom prolaze staničnu membranu u citosol, pošto su vrlo hidrofobne molekule.
Aktivaciju masnih kiselina u citosolu katalizira enzim acil CoA sintetaza. Masne kiseline reagiraju s ATP i nastaju
acil adenilat i anorganski pirofosfat (PPi). Acil adenilat reagira potom s koenzimom A i kao produkt nastaje
acil-koenzim A i AMP. Stehiometrijska reakcija aktivacije masnih kiselina:
R–COOH + ATP + CoASH → R–CO–SCoA + AMP + PPi + H2O
Beta oksidacija 4

Prijenos acil-CoA u mitohondrij

Radi njegove hidrofilne prirode, Acil-CoA ne može spotano proći iz citosola kroz mitohondrijske membrane do
matriksa. Acil-CoA stoga reagira s karnitinom i formira acil karnitin, koji se prenosi kroz obje membrane u matriks
mitohondrija.
Proces prijenosa acil karnitina odvija se u tri faze:
1. Enzim karnitin aciltransferaza I ili karnitin palmitoiltransferaza I (CPTI), koji se nalazi na vanjskoj
mitohondrijskoj membrani, odstranjuje koenzim A iz acil-CoA i veže acilnu skupinu na karnitin formirajući tako acil
karnitin. Koenzim A se oslobađa u citosol i može biti iskorišten za aktivaciju slijedeće masne kiseline.
2. Transportna bjelančevina translokaza, koja se nalazi na unutarnjoj mitohondrijskoj membrani, prebacuje acil
karnitin u matriks.
3. Enzim karnitin acitransfraza II ili karnitin palmitoiltransferaza II (CPTII), koji je tijesno vezan za
translokazu, oslobađa molekulu karnitina od acilne skupine i ponovo je veže za koenzim A. Oslobođeni karnitin se
prenosi izvan mitohondrija, kao bi mogao ponoviti ciklus.
Aktivnost prijenosa Acil CoA u mitohondrij inhibirana je od strane malonil-CoA, jednog od ključnih regulatora
metabolizma masnih kiselina.

Beta oksidacija kao kružni proces u četiri stupnja

Unutar mitohondrija, svaki se ciklus beta oksidacije sastoji od niza četiriju reakcija u kojima se razgradnjom
acil-CoA oslobađa jedna molekula acetil-CoA[1]:

Opis Kemijska reakcija Enzim Konačni produkt

Dehidrogenacija FAD-om: Prvi je korak acil CoA trans-Δ2-enoil-CoA

oksidacija masne kiseline od strane enzima dehidrogenaza
acil-CoA dehidrogenaze, koji katalizira formiranje
dvostruke veze između C2 i C3.

Hidratacija: Drugi je korak hidratacija dvostruke enoil CoA hidrataza L-β-hidroksiacil-CoA

veze između C2 i C3. Ova je reakcija
stereospecifična, i dopušta formiranje samo
L-izomera.

L-β-hidroksiacil β-ketoacil-CoA
Oksidacija NAD+-om: Treći je korak oksidacija
CoA dehidrogenaza
L-β-hidroksiacil-CoA od strane NAD+, pri čemu
se hidroksilna skupina konvertira u ketonsku
skupinu.

Tioliza: Posljednji je korak odvajanje β-ketoacil tiolaza (acil-CoA acetil-CoA i acil-CoA, koji
CoA, tiolnom skupinom koja pripada drugoj acetiltransferaza) je kraći za dva atoma
molekuli koenzima A. Tiol je umetnut između C2 ugljika
i C3.

Ovaj se proces u četiri koraka ponavlja dok se cijeli lanac ne razgradi u molekule acetil-CoA. U posljednjem se
ciklusu formiraju dvije molekule acetil-CoA, umjesto jedne acil-CoA i jedne acetil-CoA.
Beta oksidacija 5

Multienzimski kompleks
Enzimi koji kataliziraju zadnja tri stupnja beta oksidacije povezani su u veliki multienzimski sklop, koji se nalazi na
unutarnjoj membrani mitohondrija i naziva se trifunkcijski enzim (TFP). Ovaj enzimski sklop je heterooktamer, tj.
izgrađen je od četiri α i četiri β podjedinice. Podjedinice α se funkcionalno podudaraju s enoil-CoA hidratazom i
L-β-hidroksiacil-CoA-dehidrogenazom, dok podjedinice β vrše aktivnost tiolaze. Bliska interakcija ovih enzima
uvelike ubrzava cijeli metabolički proces i čini ga učinkovitijim, pošto se substrati ne disociraju od samih enzima pri
prijelazu na slijedeću reakciju.

Beta oksidacija nezasićenih masnih kiselina

Opisane reakcije beta oksidacije vrijede samo za degradaciju zasićenih masnih kiselina u kojima su atomi ugljika
vezani jednostrukim kovalentnim vezama. Kod nezasićenih masnih kiselina, prisutnost jedne ili više dvostrukih
kovalentnih veza među atomima ugljika u cis poziciji, sprječava formiranje trans-Δ2-enoil-CoA. Pri razgradnji
nezasićenih masnih kiselina, u reakciju stupaju dva dodatna enzima.
• Kod nezasićenih masnih kiselina s jednom dvostrukom vezom, kao npr. oleinska kiselina C18:1(Δ9), enzim
Δ3,Δ2-enoil-CoA izomeraza katalizira izomerizaciju cis-Δ3-enoil-CoA u trans-Δ2-enoil-CoA, koji je uobičajeni
substrat beta oksidacije. Daljnje se reakcije odvijaju uobičajenim tijekom.
• Kod nezasićenih masnih kiselina s dvije ili više dvostrukih veza, kao npr. linolna kislina - C18:2(Δ9,12), gore
navedena izomeraza najprije katalizira izomerizaciju cis pozicije u trans. Potom enzim
2,4-dienoil-CoA-reduktaza reducira dvostruku vezu u jednostruku, pri čemu se koristi reducirani nikotinamid
adenin dinukleotid fosfat (NADPH + H+) kao donor vodika. Potom enoil-CoA-izomeraza katalizira izomerizaciju
cis u trans. Ostale se reakcije odvijaju uobičajenim tijekom.

Beta oksidacija masnih kiselina s neparnim brojem ugljikovih atoma

Većna prirodnih lipida sadrži masne kiseline s parnim brojem ugljikovih atoma, ali neke biljke i morski organizmi
mogu sadržati i masne kiseline s neparnim brojem C atoma. Ovi lanci masnih kiselina bivaju oksidirani uobičajenim
metaboličkim putem do posljednjeg niza reakcija, pri čemu ne nastaju dva acetil-CoA već jedan acetil-CoA i jedan
propionil-CoA. Propionil-CoA razgrađuju tri dodatna enzima.
• Propionil CoA carboksilaza katalizira reakciju karboksilacije (vezivanja CO2), pri čemu nastaje
D-metilmalonil-CoA. Kofaktor enzima je biotin (vitamin H) koji aktivira bikarbonatni ion HCO3-, a energiju za
samu reakciju daje ATP:
propionil-CoA + HCO3- + ATP → D-metilmalonil-CoA + ADP + Pi
• Metilmalonil-CoA epimeraza potom pretvara D-izomer u L-metilmalonil-CoA. Ova reakcija zahtijeva
5'-deoksiadenozilkobalamin ili vitamin B12 kao kofaktor.
• Metilmalonil-CoA mutaza katalizira pretvorbu L-metilmalonil-CoA u sukcinil CoA.
Sukcinil CoA može ući u Krebsov ciklus kao međuspoj.
Beta oksidacija 6

Beta oksidacija u peroksisomima

Osim u mitohondrijima, beta oksidacija može se dovijati i u
peroksisomima kad je duljina lanaca masnih kiselina vrlo velika.
Kod peroksisomske beta oksidacije, proces ne razgrađuje u
potpunosti lanac masne kiseline, već se zaustavlja na
oktanilu-CoA.
Postoji nekoliko bitnih razlika između mitohondrijske i
peroksisomske beta oksidacije, koja zahtijeva i različite enzime.
Aktivirane masne kiseline prenosi posebna peroksisomalna
karnitin acil transferaza (umjesto uobičajene acil transferaze I i II). Beta oksidacija u sjemenu biljaka ima ulogu sinteze
hranjivih tvari kao glukoze, koje su vrlo bitne kod
Unutar peroksisoma, aktivirane masne kiseline (acil-CoA) oksidira
procesa klijanja.
prvi enzim flavoprotein acil-CoA oksidaza koja katalizira
nastanak dvostruke veze po slijedećoj formuli:
acil-CoA + O2 trans-2,3-dehidroacil-CoA + H2O2
Za napomenuti je da ova reakcija oksidacije nije vezana za proizvodnju ATP. Pri peroksisomnoj beta oksidaciji
akceptori elektrona nisu NAD i FAD, već molekula kisika (O2), koja redukcijom prelazi u vodikov peroksid (H2O2),
tako da se većina energije u stvari gubi u obliku topline. Pošto je vrlo toksičan za stanicu, vodikov peroksid vrlo brzo
razgrađuje enzim katalaza.
Drugu reakciju odvajanja acetila CoA od preostalog acil CoA katalizira enzim β-ketotiolaza, koja je po afinitetu
prema substratima razičita od mitohondrijske tiolaze.
Beta oksidacija je vrlo važan metabolički proces kod biljnih stanica. Biljke ne koriste ovaj proces za dobivanje
energije, već za sintezu bitnih metaboličkih spojeva kao glukoze, saharoze i dr. Beta se oksidacija kod biljaka najviše
odvija u stanicama listova i u sjemenu u organelima koji se u ovom slučaju nazivaju glioksisomi.

Beta oksidacija kod životinja

Za vrijeme hibernacije i kod dugih seoba, neke
životinje jako ovise o energetskim rezervama u
masnom tkivu. Beta oksidacija postaje osnovni
proces dobivanja energije za vrijeme zimskog
sna, koje životinje kao npr. medvjed ili puh,
koriste za proizvodnju topline, anaboličke procese
i membranski transport.

Tijekom beta oksidacije oslobađaju se i velike

količine vode, koja može zamijeniti izgubljenu
količinu vode disanjem ili transpiracijom prilikom
znojenja u izuzetno vrućem i suhom okolišu. kod
potpune razgradnje jedne molekule masne
kiseline npr. palmitinske kiseline moguće je
Voda, koja nastane pri pretvorbi naslaga masti pohranjenih u grbama,
dobiti 23 molekule vode. Najpoznatiji primjer omogućava devama preživljavanje u vrućem i suhom pustinjskom okolišu.
takve prilagodbe su deve, koje imaju velike
rezerve masti pohranjene u leđnim grbama. Deve razgrađuju mast iz grba kako bi dobile vodu, što im omogućava
preživljavanje u pustinjskom ambijentu, bez potrebe za čestim pristupom izvorima vode.
Beta oksidacija 7

Izvori
[1] Nelson, D. L. & Cox, M. M. (2005). Lehninger Principles of Biochemistry, 4. izdanje. New York: W. H. Freeman and Company, ISBN
0-7167-4339-6.

Biokemija
Biokemija je kemija života, most između biologije i kemije koji
proučava kako složene kemijske reakcije stvaraju život. Biokemija
je hibridni dio kemije koji konkretno proučava kemijske procese u
živim organizmima.
Ovaj članak opisuje samo kopnenu biokemiju, koja počiva na
ugljiku i vodi. Kako svi oblici života koje danas imamo na planetu
imaju zajedničko porijeklo, prema tome imaju i slične biokemije,
kao što su genetski kod i stereokemija mnogih biomolekula. Nije
poznato jesu li naizmjenične biokemije uopće i moguće.
Biokemija proučava strukturu i funkciju staničnih komponenti,
kao što su bjelančevine, ugljikohidrati, lipidi, nukleinske kiseline i
ostale biomolekule. Iako postoji ogroman broj različitih
biomolekula, one se često sastoje od istih jedinica koje se
ponavljaju monomera, ali koje se ponavljaju u različitim
sekvencima. Nedavno se biokemija počela fokusirati na
proučavanje reakcija u kojima su katalizatori enzimi i na
proučavanje osobina bjelančevina.
Friedrich Wöhler
Biokemija metabolizma stanice i biokemija endokrinog sustava su
dva područja koja se intenzivno proučavaju. Druga područja koja
spadaju pod pojam biokemije su genetski kod (DNA, RNA),
sinteza bjelančevina, prijenos tvari kroz staničnu membranu i
prijenos signala.

Povijest
Biokemija danas uvelike proizlazi iz otkrića objavljenog od strane
njemačkog znanstvenika Friedricha Wöhlera 1828. g. Wöhler bio
je suvremenik Schleidena i Schwana. Iz temelja je promijenio
poimanje biologije i kemije dokazavši kako se urea (mokraćevina),
organski spoj biološkog podrijetla, može sintetizirati u laboratoriju
iz anorganske tvari, amonijeva cijanata. Do tada je bilo rašireno
opće mišljenje da su živi organizmi svijet za sebe te da nisu pod Struktura hemoglobina
utjecajem zakona kemije i fizike. Dokazavši kako se spoj koji
stvaraju živi – biokemijski – organizmi može sintetizirati u laboratoriju kao bilo koja druga kemikalija, Wöhler je
potpomogao brisanje pojmovnih razlika između živog i neživog svijeta te rušenje predodžbe da su biokemijski
procesi na neki način izuzeti od zakona kemije i fizike.

Drugi se značajan napredak pojavio oko 40 godina kasnije, kada je Louis Pasteur povezao aktivnost živih
organizama s pojedinim procesima pokazujući kako su žive stanice kvasca potrebne za odvijanje fermentacije,
(vrenja) šećera u alkohol. Nakon ovog opažanja je uslijedio pronalazak Eduarda i Hansa Buchnera iz 1897. godine,
Biokemija 8

koji su ustvrdili da se fermentacija može odvijati i potpomognuta samo izlučevinama stanica kvasca - fermentima.
Postupno se otkrilo da su aktivni agensi u izlučevinama bili specifični biološki katalizatori, koji su otada prozvani
enzimima.
Značajan napredak u našem razumijevanju funkcije stanice se dogodio 1920-ih i 1930-ih kada su razjašnjeni
biokemijski putovi vrenja i sličnih staničnih procesa. To je bilo razdoblje tijekom kojeg su se istaknuli njemački
biokemičari predvođeni Gustavom Embdenom, Otto Meyerhof, Otto Warburg, i Hans Krebs. Spomenuti su
ovjekovječeni imenima biokemijskih putova (primjerice Embden-Meyerhofov put glikolize i Krebsov ciklus). U
otprilike isto vrijeme, Fritz Lipmann, američki biokemičar, otkriva da je visokoenergetski spoj adenozin trifosfat
(ATP) ključni pohranitelj energije u većini stanica.
Važan napredak u proučavanju biokemijskih reakcija i putova događa se kada se radioaktivni izotopi poput 3H, 14C,
i 32P počinju koristiti pri praćenju metaboličkih zbivanja pojedinih atoma i molekula. Melvin Calvin i njegovi kolege
s kalifornijskog sveučilišta Berkeley, bili su pioniri na ovom polju budući da su prvi pratili zbivanja 14C-označenog
ugljikova dioksida. 14CO2, u osvijetljenim stanicama alge koje su aktivno fotosintetizirale. Njihov je rad iz 1940-ih i
1950-ih, doveo do tumačenja Calvinova ciklusa.

[1]
Nedovršeni članak Biokemija koji govori o kemiji treba dopuniti. Dopunite ga prema pravilima
Wikipedije.

Izvori
[1] http:/ / hr. wikipedia. org/ w/ index. php?title=Biokemija& action=edit

Bohrov efekt
Bohrov efekt je prilagodba za otpuštanje kisika u tkivima sa niskom koncentracijom kisika u kapilarama, gdje
ugljični dioksid snizi pH krvi. Kad se snizi pH krvi, smanji se i mogućnost hemoglobina da se spoji tj. ostane spojen
sa kisikom. Hemoglobin se veže sa kisikom u prostoru sa visokim udjelom kisika tj. u plućima, i otpušta ga u
prostoru sa malim udjelom kisika, u tkivima.
Glavna funkcija hemoglobina je da prenosi kisik od pluća do tkiva. U tome Bohrov efekt pomaže i to na način da
otpušta kisik u tkiva kada se koncentracija vodikovih iona poveća. Pri niskim pH Bohrov efekt omogućava krvi da
otpusti kisik da bi ga mišići mogli upotrijebiti. A to znači, da je on neophodan da bi tijelo moglo funkcionirati.
Kisik se iz zraka prenosi do tkivnih mitohondrija u dvije faze: difuzijom iz alveola u eritrocite plućnih kapilara i
difuzijom iz sistemnih kapilara u mitohondrije tkivnih stanica. U uvjetima idealnog arterijskog tlaka kisika od 13,3
kPa, litra plazme sadrži samo 3mL fizički otopljenog O2. Kad bi prijenos O2 u krvi, potreban za održavanje
normalne potrošnje kisika od 250 mL/min u mirovanju, ovisio o otopljenom O2, srčani minutni volumen morao bi
biti veći od 80 L/min, čak i tada kada bi se iz plazme iskorištavao sav kisik. Na sreću, krv prenosi hemoglobin,
crvenu bjelančevinu koja sadrži željezo, a nalazi se u eritrocitima. Hemoglobin, pri svojoj normalnoj koncentraciji
od 150 g/L, omogućuje da cjelokupna krv prenosi 65 pota više kisika nego plazma pri PO2 od 13,3 kPa. Tu
bjelančevinu sintetiziraju nukleirani prethodnici eritrocita, u koštanoj srži.
Zreli je eritrocit stanica bez jezgre, obavijena membranom promjenjiva oblika, koja je dobro prilagođena za
protiskivanje kroz uske kapilare. Eritrociti su bikonkavne pločice, promjera oko 8 μm, a debljine 2 μm. U normalnih
odraslih osoba oni zauzimaju u prosjeku oko 48% volumena krvi u muškarca i oko 42% u žene. Postotak krvnog
volumena koji zauzimaju eritrociti naziva se hematokrit. Najvažniji bjelačevinski sastojak u citoplazmi zrela
eritrocita jest hemoglobin. U litri normalne krvi ima oko 150 g hemoglobina u odraslih muškaraca i oko 135 g u
odraslih žena. Ukratko, hemoglobin je sastavljen od četiri molekule hema koje vežu kisik (porfirinski prstenovi koji
sadrže željezo) i globinskih (proteinskih) lanaca; u svakom lancu je po jedan hem.
Bohrov efekt 9

Čimbenici
Standardni odnos vezivanja kisika na hemoglobin ovisi o nekim čimbenicima, a to su:
• Koncentracija vidikovih iona [H+] = 40 nmol/L ( pH = 7,40)
• P CO2 = 5,3 kPa
• t = 37 ˚C
• c (2,3-difosfoglicerata) = 15 μmol/g Hb
Ako se poveća vrijednost bilo kojeg od četiriju čimbenika (H+, P CO2, t, 2,3-DPG), smanjuje se afinitet
hemoglobina za kisik. Nasuprot tome, ako se smanji vrijednost bilo kojeg od četiriju čimbenika povećava se afinitet
hemoglobina za kisik.
Učinak H+ uzrokovan je većim afinitetom vodikovih iona za deoksigenirani hemoglobin nego za oksihemoglobin.
CO2 koji u plazmi stvara ugljičnu kiselinu, uglavnom djeluje tako što povećava koncentraciju H+. Učinak je
temperature uobičajeni učinak na kemijsku ravnotežu: povišena temperatura pogoduje disocijaciji O2 i Hb, a snižena
temperatura pogoduje njihovu spajanju.
Tvar 2,3-difosfoglicerata (2,3-DPG) nalazi se u eritrocitima u znatno većoj koncentraciji nego u drugim stanicama,
jer zreli eritrociti, budući da nemaju mitohondrija, stvaraju energiju anaerobnim metabolizmom (glikoliza), pri čemu
2,3-DPG nastaje kao nusproizvod. 2,3-DPG veže se za reducirani hemoglobin jače nego za HbO2 te mu smanjuje
afinitet za kisik.

Ciklus uree
Ciklus uree[] je metabolički ciklus kojim sisavci i još neki organizmi smanjuju koncentraciju amonijaka u krvi i
vanstaničnom prostoru. Amonijak se nakuplja u organizmu kao posljedica katabolizma aminokiselina. Pošto
amonijak postaje toksičan u visokim koncentracijama, različiti su organizmi razvili druge načine ekskrecije
amonijaka iz tijela. Ribe izbaciju amonijev ion bez promjene, dok ga ptice metabolički pretvaraju u mokraćnu
kiselinu (urat).
Ciklus uree je prvi otkriveni metabolički ciklus. Otkrili su ga Hans Adolf Krebs i Kurt Henseleit 1932. godine, ali
detaljni opis pojedinih reakcija učinjen je kasnije od strane Sarah Ratner i Philipa Cohena.
Ciklus uree 10

Reakcije
Ciklus uree počinje u mitohondriju prvom reakcijom
kondenzacije amonijevog iona NH4+ s ionom
hidrogenkarbonata HCO3- i s jednom molekulom fosfata.
Ovu reakciju katalizira enzim karbamil fosfat sintetaza
I i kao konačni produkt formira se molekula karbamil
fosfata. U reakciji se troše dvije molekule ATP.

Slijedi druga reakcija kondenzacije karbamil fosfata s

molekulom ornitina koja daje citrulin kao produkt. Ovu
reakciju katalizira enzim ornitin transkarbamilaza.
Citrulin potom izlazi iz mitohondrija u citosol i spaja se s
jednom molekulom aspartata i formira arginin sukcinat.
Ovu reakciju kondenzacije katalizira Argininsukcinat
sintetaza.
Molekula arginin sukcinata se cijepa na arginin i fumarat
od strane argininsukcinat liaze i fumarat biva usmjeren
u Krebsov ciklus kao prekursor za formiranje
oksalacetata, koji se prethodno potrošio za formiranje
aspartata procesom transaminacije.
Posljednja reakcija je je cijepanje molekule arginina u
ornitin i ureu od strane enzima arginaze. Urea potom
izlazi iz stanice i izlučuje se u krvotok, koja je prenosi do
bubrega gdje biva otopljena u urinu i eliminirana. Ornitin 1. Ornitin
se pak vraća u mitohondrij i ulazi u slijedeći ciklus. 2. Karbamil fosfat
3. Citrulin
U tablici niže ukratko su prikazane sve reakcije: 4. Argininsukcinat
5. Fumarat
6. Arginin
7. Urea
L-Asp = Aspartat
CPS-1 = Karbamilfosfat sintetaza I
OTC = Ornitin transkarbamilaza
ASS = Argininsukcinat sintetaza
ASL = Argininsukcinat liaza
ARG1 = Arginaza 1
Ciklus uree 11

Reakcije u ciklusu uree

Reakcija Reaktanti Produkti Enzim Lokacija

1 karbamil fosfat + 2ADP + Pi Karbamoilfosfat sintetaza (CPS1) mitohondrij

NH4+ + HCO3− + 2ATP

2 karbamoil fosfat + ornitin citrulin + Pi ornitin trankarbamilaza (OTC) mitohondrij

3 citrulin + aspartat + ATP argininsukcinat + AMP + PPi Argininsukcinat sintetaza (ASS) citosol

4 argininsukcinat arginin + fumarat argininsukcinat liaza (ASL) citosol

5 arginin + H2O ornitin + urea arginaza (ARG1) citosol

Konačna stehiokemijska jednadžba ciklusa uree je:

NH4+ + HCO3- + Aspartat + 3ATP + H2O → Urea + Fumarat + 2ADP + AMP + 2Pi + PPi
Za napomenuti je da se tijekom ciklusa uree formiraju dvije molekule NADH, tako da je sam ciklus oslobađa nešto
više energije nego što je troši.
Prva molekula NADH dobije se djelovanjem enzima glutamat dehidrogenaze, koja katalizira pretvorbu glutamata u
amonijev ion i α-ketoglutarat, reducirajući pri tome NAD+ u NADH. Glutamat ima u biti ulogu netoksičnog
prenositelja amonijevih skupina. Amonijev ion potom ulazi u prvu reakciju ciklusa uree. Tijekom četvrte reakcije
ciklusa uree, fumarat izlazi iz mitohondrija u citosol i biva convertiran u malat od strane enzima fumaraze u sklopu
Krebsovog ciklusa. Malat se potom konvertira u oksalacetat, generirajući jednu molekulu NADH. Oksalacetat se
često koristi kao supstrat za transaminaciju pretvarajući ga tako u aspartat, što pridonosi održavanju dotoka
dušikovih spojeva u ciklus uree. Oba reducirana NADH mogu dati dovoljno kemijske energije za proizvodnju 5
molekula ATP.

Regulacija ciklusa uree

N-acetilglutaminska kiselina (NAcGlu) je molekula od koje ovisi sinteza karbamil fosfata, prvog produkta ciklusa
uree. Ona molekula ima ulogu aktivatora enzima Karbamoil fosfat sintetaze 1 (CPS1), koji katalizira prvu reakciju
ciklusa. Molekula N-acetulglutaminske kiseline je proizvod stimulacije enzima N-acetilglutamin sintetaze (NAGS).
Eksperimentalno je utvrđeno da povećanje koncentracije aminokiselina arginina i glutamata ima ulogu aktivatora
N-acetilglutamin sintetaze. Povećanje koncentracije slobodnih aminokiselina stoga ima ulogu aktivatora ciklusa
uree.
Ostali su enzimi ciklusa uree kontrolirani od strane vlastitih supstrata.

Izvori

Vanjske poveznice
• (engl.) Ciklus uree (http://homepage.ufp.pt/pedros/bq/urea.htm)
• (engl.) Osnove neurokemije (http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=bnchm.figgrp.3102) -
Poremećaji u metabolizmu aminokiselina
Cori-ciklus 12

Cori-ciklus
Cori-ciklus, je ciklus u kojemu laktat, koji nastaje u eritrocitima (crvene krvne stanice) i mišićima, za vrijeme
anaerobnog staničnog disanja, prelazi u jetri ponovno u glukozi. Naziv je dobio prema svojim otkrivačima (Carl
Ferdinand Cori i Gerty Theresa Cori).

Ciklus
Kada mišić treba energiju za vrijeme kratkotrajnih i napornih pokreta, mišićne stanice energiju (tj. ATPa) dobivaju
anaerobnom (bez prisutnosti kisika) razgradnjom glukoze. Produkt toga procesa je laktat koji difuzijom prelazi u
krvotok i dalje do jetre, gdje ga enzim laktat dehidrogenaza pretvara u piruvat. Piruvat se tada procesom
glukoneogeneze pretvara ponovno u glukozu. Novo nastala glukoza spremna je mišićnim stanicama i eritrocitima
ponovno služiti kao izvor energije. Za izvršenje ovog ciklusa potroši se otprilike 4 molekule ATPa.

Važnost
Važnost ciklusa leži u prevenciji acidoze (laktatne) pod anaerobnim uvijetima u mišiću. Zbog nakupljanja laktata
dolazi do grčenja mišića. Jedini način kemijskog iskorištavanja laktata u tijelu je pomoću laktat dehidrogenaze.

Dokosaheksaenoična kiselina
Dokosaheksaenoična kiselina (DHA) je omega-3 masna kiselina koja je primarna gradivna komponenta kore
ljudskog mozga, sperme, testisa i rožnice. Može se sintetizirati iz linolenske kiseline ili biti unešena iz ribljeg
ulja.[1][2][] Po strukturi DHA je karboksilna kiselina (~oic kiselina) s 22 ugljikova lanca (docosa je 22 na grčkom) i
šest (grčki "hexa") dvostrukih veza (-en~)[3]; prva se dvostruka veza nalazi na trećem ugljikovu atomu od kraja
omege koji je najudaljeniji od karboksilne skupine.

Referencije
[3] http:/ / www. websters-online-dictionary. org/ definitions/ Docosahexaenoic%20Acids

Nedovršeni članak Dokosaheksaenoična kiselina koji govori o kemiji treba dopuniti. Dopunite ga (http:/ /
hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dokosaheksaenoična_kiselina&action=edit) prema pravilima Wikipedije.
Eikosapentaenoična kiselina 13

Eikosapentaenoična kiselina
Eikosapentaenoična kiselina (EPA) je omega-3 masna kiselina. EPA je strukturom karboksilna kiselina s 20
ugljikovih lanaca i 5 dvostrukih veza od kojih se prva nalazi na trećem ugljikovu atomu od kraja omege. EPA-u
čovjekovo tijelo dobiva direktno iz ribljeg ulja ili mijenjanjem linolenske kiseline, iako uz učinkovitost od tek 5% u
muškaraca[1][2] i nešto više u žena.[3] Također, EPA je polazišna kiselina (prekursor) u sintezi dokosaheksaenoične
kiseline.

Referencije

Nedovršeni članak Eikosapentaenoična kiselina koji govori o kemiji treba dopuniti. Dopunite ga (http:/ / hr.
wikipedia.org/w/index.php?title=Eikosapentaenoična_kiselina&action=edit) prema pravilima Wikipedije.

Esencijalni nutrijent
Za optimalno održanje fiziološke i anatomske stabilnosti organizma, moraju se hranom unositi i mnoge esencijalne
tvari koje se u organizmu ne mogu sintetizirati, a organizmu su prijeko potrebne. Procjenjuje se da njih uključuju 24
esencijalna organska spoja (9 aminokiselina, 2 masne kiseline i 13 vitamina) te minerali. Potreba za njima se očituje
u njihovoj kemijskoj građi, a ne kao izvori energije.
Tvari koje se u metabolizmu svode na zajedničke osnovne spojeve (acetil-CoA, spojevi Krebsovog ciklusa, ATP), a
služe kao izvor energije, mogu se pri manjku djelomično nadomjestiti međusobnim pretvorbama. Npr, pri nedostatku
ugljikohidrata kao izvor energije se počinju koristiti masne kiseline i aminokiseline uz neke neželjene pojave
(gubitak tjelesne mase, ketoza).
Nasuprot tome, nedostatak esencijalnih nutrijenata nije moguće nadoknaditi metabolizmom jer su specifične
kemijske građe i nezamjenjivi, a najčešće su biljnog i životinjskog porijekla.

Popis esencijalnih nutrijenata

Vitamini
• tiamin (B1)
• riboflavin (B2)
• niacin (B3)
• piridoksin (B6)
• kobalamin (B12)
• biotin (en:Biotin ; fr:Vitamine B8)
• pantotenska kiselina
• folna kiselina
• askorbinska kiselina
• vitamin A
• vitamin D
• vitamin E
• vitamin K
Esencijalni nutrijent 14

Minerali
• bor (B)
• natrij (Na)
• kalij (K)
• kalcij (Ca)
• kobalt (Co); kobalamin (B12)[1]
• magnezij (Mg)
• nikal (Ni)
• klor (Cl)
• kositar (Sn)[2]
• fosfor (P)
• željezo (Fe)
• bakar (Cu)
• cink (Zn)
• krom (Cr)
• mangan (Mn)
• selen (Se)
• silicij (Si)[3]
• sumpor (S) (metionin)
• molibden (Mo)
• jod (I)
• fluor (F)
• vanadij (V)[4]

Esencijalne aminokiseline
• treonin
• valin
• leucin
• izoleucin
• lizin
• triptofan
• metionin
• fenilalanin
• histidin

Esencijalne masne kiseline

• linoleinska kiselina (omega-3 masna kiselina s najkraćim lancem)
• linolna kiselina (omega-6 masna kiselina s najkraćim lancem)

Izvori
[1] Pfeiffer, C.C., 1978, p. 137.
[2] Pfeiffer, C.C., 1978. p. 134.
[3] Mertz, W. 1974. The newer essential trace elements, chromium, tin, vanadium, nickel and silicon. (http:/ / www. ingentaconnect. com/
content/ cabi/ pns/ 1974/ 00000033/ 00000003/ art00021) Proc. Nutr. Soc. 33 p. 307.
[4] Pfeiffer, C.C., Zinc and other Micro-Nutrients, Keats Publishing, Connecticut, 1978. p.123
Fotosinteza 15

Fotosinteza
Fotosinteza je proces u kojem se energija
sunčeva zračenja pretvara u kemijsku
pohranjenu u organskim molekulama. Osim
u biljkama, fotosinteza se obavlja i u nekim
bakterijama i algama, dakle organizmima
koji u svojim stanicama imaju klorofil i
obično su zelene boje. Osnovni biološki
"proizvodni" proces koji pokreće sav život
na zemlji događa se u kloroplastima, malim
organelama u citoplazmi biljnih stanica,
pogonska energija je svjetlosna energija,
odnosno energija sunca, a "sirovine" koje se
troše su jednostavne i sveprisutne: voda i
ugljični dioksid. Proizvod su složeni
ugljikovi spojevi - ugljikohidrati. List je primarno mjesto odvijanja fotosinteze u biljkama.

Svojevrstan nusproizvod ovog procesa je -

kisik bez kojega na Zemlji jednostavno ne bi bilo života u obliku kakvog ga znamo.
Proces fotosinteze prikazan kemijskom jednadžbom: 6CO2 + 6H2O —> C6H12O6 + 6O2

Primarne reakcije fotosinteze

Primarne reakcije se odvijaju u grana tvorevinama kloroplasta. Induciraju ih fotoni koji "udaraju" u molekulu
klorofila te iz nje izbijaju elektron koji pomoću prenosioca dolazi do koenzima NADP+ i s H+ ionom preostalim iz
fotolize vode tvori NADPH
Fotoliza vode je proces u kojem se molekula vode razlaže na H+ i OH- ion pomoću sunčeve svjetlosti.

4H2O -->4H+ + 4OH-

H+ ioni se spajaju s NADP+, a OH- ioni reagiraju međusobno 4OH- ---> 2H2O + O2 +4e- Elektroni nastali u reakciji
nadoknađuju elektrone izbijene iz molekula klorofila. Pri prolasku kroz fotosisteme elektroni dio svoje energije
ugraduju u molekule ATP.
Produkti primarnih reakcija fotosinteze su: ATP i NADPH.

Sekundarne reakcije fotosinteze (Calvinov ciklus)

One su neovisne o svjetlosti i događaju se u stromi kloroplasta.
Ugljikov dioksid iz zraka se veže na šećer pentozu pomoću enzima rubiska (karboksiklaza) te tvore nestabilnu
molekulu C6 koja se raspada na 2 molekule 3-fosfoglicerilne kiseline ili 3-PGA. 3-PGA je stabilna molekula koja
izlazi iz strome u citoplazmu stanice te tvori saharozu (koja putuje po biljci), glukozu ili fruktozu .Dio
glukoze(višak) u kloroplastu se pretvara u škrob te nakuplja u zrnca(asimilacijski škrob). Tijekom noći taj se škrob
razgrađuje na glukozu koja dalje putuje po biljci.
Ovo je fotosinteza C3 biljaka. Postoje još i C4 biljke i CAM biljke.
Fotosinteza 16

C4 biljke
Kada je vanjska temperatura visoka puči se zatvaraju da bi se spriječio gubitak vode iz biljke. Time se spriječava i
difuzija CO2. Tada raste koncentracija O2 u stanici te rubisko počinje vezati O2 i time usporava fotosintezu. C4
biljke imaju posebne stanice koje vežu CO2 na PEP kiselinu te stvaraju jabučnu kiselinu (malat). Malat sadrži 4
ugljikova atoma te se transportira u fotosintetske stanice i ondje se raspada na PEP i CO2. Tako se stvara odnosno
povišuje koncentracija CO2 te C4 biljke imaju "jaču" i "bržu" fotosintezu nego C3 biljke u uvjetima više temperature
(tropska i suptropska klima)
Primjeri C4 biljaka:
• kukuruz
• sladorna (šećerna) trska
• sirak

CAM biljke (Crassulacean Acid Metabolism)

Tijekom noći, dok su im puči otvorene i mali su gubitci vode, one prikupljaju CO2 te ga po danu troše na fotosintezu.
CAM znači "metabolizam tustične kiseline".
Primjer biljaka :
• bryophyllum
• ananas
• žednjaci (sedum)

Glukoneogeneza
Glukoneogeneza (skraćeno: GNG) je metabolički proces proizvodnje glukoze iz supstrata koji po sastavu nisu
ugljikohidrati. Najčešći supstrati koji ulaze u proces pretvorbe u glukozu su mliječna kiselina, glicerol i glukogene
aminokiseline.
Ovaj metabolički put predstavlja jedan od dva osnovna mehanizma kojim čovjek i gotovo sve životinje održavaju
vrijednosti glukoze u krvi konstantnim u slučaju manjka ugljikohidrata, spriječavajući tako hipoglikemiju. Drugi je
mehanizam glikogenoliza, tj. razgradnja rezervi glikogena u glukozu [1].
Glukoneogeneza je sveprisutan proces, kojeg nalazimo u metabolizmu biljaka, životinja, gljiva, bakterija i još
jednostavnijih organizama [2]. Kod viših životinja odvija se uglavnom u jetri, a u manjoj mjeri u kori (korteksu)
nadbubrežne žlijezde. Aktivacija glukoneogeneze karakteristična je za vrijeme gladi, posta, dijeta s vrlo niskim
prinosom ugljikohidrata ili velikog fizičkog napora. Ovaj metabolički put predviđa niz reakcija koje su egzoergonske
(zahtijevaju utrošak energije), stoga se za vrijeme reakcija troše visokoenergetske molekule kao ATP i GTP. Gotovo
se uvijek tijekom glukoneogeneze pojavljuje i ketoza. Pošto je ovaj proces jedan od osnovnih izvora glukoze u krvi,
proizvedeni su i lijekovi, kao npr. metformin, koji inhibiraju glukoneogenezu i stimuliraju prijenos glukoze iz krvi u
stanice. Ovi su lijekovi postali vrlo bitni za liječenje dijabetesa tipa 2 [3].
Preživači apsorbiraju ugljikohidrate iz hrane proizvedene tako da mikroorganizmi koji žive buragu razgrađuju
celulozu iz prožvakanih biljaka. Kod preživača se, dakle, glukonegeneza neprestano odvija, nezavisno od gladi,
fizičkog napora ili vrste prehrane[4].
Glukoneogeneza 17

Prekursori i mjesto odvijanja reakcija

Osnovne molekule koje u ljudskom metabolizmu ulaze u glukoneogenezu kao supstrati su mliječna kiselina (laktat),
glicerol, koji ulazi u sastav triglicerida, te aminokiseline alanin i glutamin. One čine 90% svih supstrata koji ulaze u
glukoneogenezu. Ostali su supstrati uglavnom glukogene aminokiseline i svi međuspojevi Krebsovog ciklusa koji
mogu ući u glukoneogenezu tako da se prije pretvore u oksalacetat.
Kod preživača je osnovni supstrat glukoneogeneze propionat [4][5].
Mliječna se kiselina stvara kao posljedica rada mišića i prenosi se krvotokom u jetru, gdje se pretvara u piruvat u tzv.
Corijevom ciklusu putem enzima laktat dehidrogenaze. Piruvat je prvi supstrat glukoneogeneze, koja ga pretvara u
glukozu [].
Glukogene aminokiseline prolaze proces transaminacije ili deaminacije, prije nego uđu u proces glukoneogeneze.
Tim se putem izravno dobiju supstrati za glukoneogenezu, kao npr. piruvat ili oksalacetat ili se dobiju međuspojevi
Krebsovog ciklusa koji indirektno, daljom transformacijom ulaze u glukoneogenezu.
Treći najčešći supstrat glukoneogeneze je glicerol, koji se oslobađa razgradnjom trigicerida. Glicerol ne može biti
izravno iskorišten, već se mora transformirati u gliceraldehid-3-fosfat u nizu reakcija koje se odvijaju u jetri.
Kod sisavaca se glukoneogeneza odvija prvenstveno u jetri [], a u manjoj mjeri u bubregu[] i tankom crijevu [].
Postoje bitne razlike u vrsti prekursora koji ulaze u reakciju glukoneogeneze u navedenim organima. Osnovni
prekursor u jetri je laktat, dok se u bubregu osim laktata u većoj mjeri metabolizira i glutamin. Kod preživača je
prevladavajući supstrat propionat, koji se stvara metabolizmom ugljikohidrata iz razgrađene celuloze u buragu i ulazi
u proces glukoneogeneze u jetri[6]. U stjenci tankog crijeva se putem glukoneogeneze uglavnom razgrađuju glutamin
i glicerol.

Tijek reakcija
Glukoneogeneza je metabolički put, koji se sastoji oda jedanaest enzimskih reakcija. Reakcije mogu započeti u
mitohondriju ili citosolu, ovisno od supstrata koji započinje reakciju. Veći se dio glukoneogeneze sastoji od obrnutih
enzimskih reakcija koje se odvijaju kod glikolize.
• Glukoneogeneza započinje u mitohondriju formiranjem oksalacetata putem karboksilacije piruvata. Ovu reakciju
katalizira enzim piruvat karboksilaza, koji tijekom reakcije troši jednu molekulu ATP. Funkcija ovog enzima je
stimulirana visokom koncentracijom acetil CoA (proizvedenog beta oksidacijom u jetri), i inhibiran visokom
koncentracijom ADP.
Oksaloacetat se potom reducira u malat koristeći NADH i u ovom se obliku prenosi iz mitohondrija u citoplazmu.
Malat se u citoplazmi reakcijom oksidacije ponovo vraća u oblik oksaloacetata koristeći NAD+ u citoplazmi, gdje se
odvijaju daljnje reakcije glukoneogeneze.
• Enzim fosfoenolpiruvat karboksikinaza (PEPCK) katalizira dekarboksilaciju oksaloacetata, te fosforilacijom
generira fosfoenolpiruvat (PEP). Tijekom te rakcije dolazi do hidrolize jedne molekule GTP-a u GDP.

GTP GDP
NAD+ NADH HCO3−
+CO2
+ H+ ATP ADP + Pi

Piruvat- PEPCK
Laktat-
Dehidrogenaza Carboksilaza

L-Laktat Piruvat Oksalacetat Fosfoenolpiruvat

• Fosfoenolpiruvat se putem enzima enolaze pretvara u 2-fosfoglicerat.

• Enzim fosfoglicerat mutaza pretvara 2-fosfoglicerat u 3-fosfoglicerat.
• 3-fosfoglicerat procesom fosforilacije prelazi u 1-3-bisfosfoglicerat djelovanjem enzima fosfoglicerat kinaze.
Ovom se reakcijom hidrolizira jedna molekula ATP u ADP.
 Glukoneogeneza 18

+H2O Fosfo- ATP ADP

Enolaza glicerat-
Fosfo-
mutaza
glicerat-
kinaza

Fosfoenolpiruvat D-2-fosfoglicerat D-3-Fosfoglicerat D-1,3-Bisfosfoglicerat

• 1-3-bisfosfoglicerat se pretvara u gliceraldehid-3-fosfat djelovanjem gliceraldehid-3-fosfat dehidrogenaze.

• Enzim trioza fosfat izomeraza katalizira izomerizaciju gliceraldehida-3-fosfata u dihidroksiaceton fosfat.
• Dihidrosiaceton fosfat postaje fruktoza-1,6-bisfosfat katalizom enzima fruktoza-1,6-bisfosfat aldolaze.

Trioza- Fruktoza-1,6-bisfosfat-aldolaza
NADH NAD+
+ fosfat-
+H +P
i
izomeraza
Glicerinaldehid-3-fosfat-dehidrogenaza

D-1,3-bisfosfoglicerat D-glicerinaldehid-3-fosfat Dihidroksi- β-D-fruktoza-1,6-bifosfat

aceton-
fosfat

• Fruktoza-1,6-bisfosfat se pretvara u fruktozu-6-fosfat djelovanjem enzima fruktoza-1,6-bisfosfataze, te se pri

tome oslobađa jedna molekula fosfata. Ova je reakcija alosteričkim djelovanjem kontrolirana od citrata.
• Glukoza-6-fosfat izomeraza katalizira izomerizaciju fruktoze-6-fosfata u glukozu-6-fosfat.
• Hidrolizom fosfatne skupine stvara se glukoza. Ovu posljednju reakciju katalizira glukoza-6-fosfataza, te se pri
tome oslobađa fosfat.

H2O Pi Glukoza-6-fosfat-izomeraza H2O Pi

Fruktoza-1,6-bisfosfataza Glukoza-6-fosfataza

β-D-fruktoza-1,6-difosfat β-D-fruktoza-6-fosfat α-D-glukoza-6-fosfat α-D-glukoza

Ukupna jednadžba reakcijskog niza glukoneogeneze je:

U fiziološkim uvjetima vrijednost ΔG° je -15 kJ/mol.

Bibliografija
[4] Beitz, D. C. 2004. Carbohydrate metabolism. In: Reese, W. O. Dukes' physiology of domestic animals. 12. izdanje Cornell Univ. Press. str.
501.-515.
[5] Van Soest, P. J. 1994. Nutritional ecology of the ruminant. 2. izdanje Cornell Univ. Press. str. 476.
[6] Overton, T. R., J. K. Drackley, C. J. Ottemann-Abbamonte, A. D. Beaulieu, L. S. Emmert and J. H. Clark. 1999. Substrate utilization for
hepatic gluconeogenesis is altered by increased glucose demand in ruminants. J. Anim. Sci. 77: 1940-1951.
Hemaglutinin 19

Hemaglutinin
Ovaj članak ili dio članka zahtijeva stilsku doradu. (Rasprava)
Članci na Wikipediji moraju biti pisani enciklopedijskim stilom.

H-Hemaglutinin je proteinski šiljak na površini virusa. On je ključ za prodor virusa u stanicu (kod obične gripe
imunološki sustav prepoznaje šiljke i reagira antigenom).
H5N1 je nešto novo ljudskom organizmu pa ga on ne prepoznaje i propušta ga u stanicu. Kad jednom uđe, genetski
materijal virusa prodire u jezgru stanice i pretvara je u tvornicu tisuće novih klonova virusa.

[1]
Nedovršeni članak Hemaglutinin koji govori o biologiji treba dopuniti. Dopunite ga prema pravilima
Wikipedije.

Izvori
[1] http:/ / hr. wikipedia. org/ w/ index. php?title=Hemaglutinin& action=edit

Katabolizam
Katabolizam (grčki: kata = "prema dolje, na niže" + ballein = "baciti") podrazumijeva skup biokemijskih reakcija u
kojima se složeni kemijski spojevi razgrađuju u jednostavnije, oslobađajući tako u većini slučajeva kemijsku
energiju i u određenoj mjeri i toplinsku energiju. Kemijska se energija pohranjuje u fosfatnim vezama visoko
energetskih molekula kao adenozin trifosfat (ATP). Kod nekih metaboličkih putova dobiveni jednostavni spojevi,
ulaze kao prekursori u reakcije sinteze drugih složenih spojeva (anabolizam). Konačni produkti katabolizma nazivaju
se kataboliti.
Suprotan proces spajanja jednostavnih spojeva u složenije, uz utrošak kemijske energije naziva se anabolizam.
Najvažniji primjer katabolizma za sva aerobna živa bića je stanično disanje, niz četiriju metaboličkih putova:
glikolize, oksidativne dekarboksilacije piruvata, Krebsovog ciklusa i oksidativne fosforilacije. Kod staničnog
disanja, jedna se molekula glukoze, najvažnijeg izvora kemijske energije, razgrađuje u vodu i ugljični dioksid (CO2)
kao konačne produkte. U procesu se proizvede 36 molekula ATP.
Ostali primjeri kataboličkih putova su hidroliza makromolekula, beta oksidacija, glikogenoliza i ciklus uree.
Energetski se katabolizam dijeli u tri faze. U prvoj fazi dolazi do razgradnje makromolekula koje su najčešće
polimeri, u male molekule od kojih su sastavljene (monomere):
• Polisaharidi (škrob, celuloza kod bakterija) se razgrađuju u glukozu.
• Bjelančevine se razgrađuju u aminokiseline.
• Lipidi se razgrađuju u masne kiseline i glicerol.
Ovaj se proces naziva hidroliza makromolekula.
Druga faza energetskog katabolizma, je daljnja razgradnja glukoze, aminokiselina i masnih kiselina u acetat, koji se
odmah veže za koenzim A formirajući acetil koenzim A. Kondenzacija acetata s koenzimom A nazivamo
Oksidativnom dekarboksilacijom piruvata. Vezivanje acetatne skupine za koenzim A je univerzalno prisutno u
svim organizmima i nužno je kako se ne bi smanjivao pH unutar stanica.
Katabolizam 20

Treća faza u energetskom katabolizmu je potpuna oksidacija acetila CoA u Krebsovom ciklusu i oksidativnoj
fosforilaciji sa stvaranjem konačnih produkata vode i ugljikovog dioksida i proizvodnjom ATP.

Katal
Katal (znak: kat) mjerna je jedinica Međunarodnog sustava za katalitičku aktivnost. Jedan je katal jednak jednom
molu u sekundi:
1 kat = 1 mol·s−1
U biokemiji se također koristi jedinica za enzimsku aktivnost (znak: U) milijun puta manja od katala:
1 kat = 106 U

Nedovršeni članak Katal koji govori o fizici treba dopuniti. Dopunite ga [1] prema pravilima Wikipedije.

Izvori
[1] http:/ / hr. wikipedia. org/ w/ index. php?title=Katal& action=edit

Ketonska tijela
Ketonska tijela je naziv za tri vodotopljiva spoja koja nastaju kao
nusprodukti korištenja masnih kiselina za proizvodnju energije u jetri i
bubregu. Ketonska tijela se koriste kao izvor energije u srcu i mozgu, i
vitalni su izvor energije za mozak tijekom gladovanja. Ketonska tijela su
aceton, acetoctena kiselina, i beta-hidroksimaslačna kiselina.
Ketonska tijela se prenose iz jetre do ostalih tkiva gdje se acetoacetat i
hidroksibutirat rekonvertiraju u acetil-CoA (acetil-koenzim A), koji zatim
ulazi u Krebsov ciklus. Srce koristi malu količinu ketonskih tijela za
energiju, a najviše za dobivanje energije koristi masne kiseline. Mozak
koristi ketonska tijela za dobivanje energije kada nema dovoljno glukoze na
raspolaganju (npr. tijekom gladovanja), jer ne može koristiti masne kiseline
koje prenosi krv.

Ketonska tijela nastaju iz acetil-CoA, procesom koji se naziva ketogeneza,

a odvija se u mitohondrijskom matriksu hepatocita kada su razine
ugljikohidrata male, pa se energija dobiva iz masnih kiselina. Aceton
nastaje spontanom dekarboksilacijom iz acetoacetata, ne može se
rekovertirati u acetil-CoA, izlučuje se iz tijela urinom i izdisanjem.
Stanje povišene vrijednosti ketonskih tijela u krvi naziva se ketoza, a
Ketonska tijela: aceton (vrh), acetoctena
povišena vrijednost ketonskih tijela u urinu naziva se ketonurija.
kiselina (sredina) i beta-hidroksimaslačna
Acetoacetat i beta-hidroksibutirat su kisele tvari te utječu na sniženje pH kiselina (dno).
krvi, pa povišenje njihove koncentracije u krvi može uzrokovati
ketoacidozu.
Kreatin-fosfat 21

Kreatin-fosfat
Kreatin-fosfat ili fosfokreatin je organski
spoj koji u stanicama ljudskog tijela služi
kao važan izvor energije. Kreatin-fosfat se
sastoji od molekule kreatina povezane sa
fosfatnom skupinom.
Kreatin-fosfat sadrži rezervu energije koja
se u stanicama aktivira u anaerobnim
uvjetima. Kreatin-fosfat donira fosfatnu
Fosfokreatin
skupinu molekuli adenozin difosfat (ADP)
pri čemu nastaje kreatin i regenerira se
adenozin trifosfat (ATP). Taj proces katalizira enzim kreatin kinaza (CK) i služi kao brzo dostupan izvor za obnovu
staničnog ATPa.

Kreatin-fosfat ima važnu u ulogu u tkivima čije potrebe za energijom znatno variraju, kao što su poprečnoprugasti
mišići, srčani mišić i mozak.
Kreatin-fosfat je otkrio David Nachmansohn.

Krebsov ciklus
Krebsov ciklus ili ciklus limunske kiseline ili ciklus trikarboksilnih kiselina (TCA ciklus) je jedan od temeljnih
metaboličkih ciklusa kod stanica koje koriste kisik u procesu staničnog disanja. Kod aerobnih organizama, Krebsov
je ciklus ključni metabolički proces koji spaja putove degradacije (katabolizma) ugljikohidrata, lipida (masti) i
bjelančevina u ugljični dioksid i vodu uz oslobađanje kemijske energije. Krebsov ciklus je anfibolički metabolički
put, pošto sudjeluje i u degradaciji organskih molekula (katabolizam) i u biosintezi molekula (anabolizam).
Najvažniji metabolički putovi koji se vežu na Krebsov ciklus su glikoliza i oksidativna dekarboksilacija piruvata
koje mu prethode i oksidativna fosforilacija koja mu slijedi. Krebsov ciklus je važan i kao izvor prekursora
aminokiselina (acetil CoA, α-ketoglutarat, sukcinil CoA, sukcinat, fumarat, oksalacetat). Ciklus nosi ime po Hansu
Adolfu Krebsu, britanskom biologu njemačkoga podrijetla koji je otkrio ključne elemente procesa i za to dobio
Nobelovu nagradu za medicinu 1953.

Osnovne reakcije
Krebsov se ciklus odvija u mitohondrijima eukariotskih stanica i u citoplazmi prokariotskih stanica. Katabolizam
ugljikohidrata i masti stvara acetil-CoA, molekulu sastavljenu od jedne acetilne skupine vezane na koenzim A.
Acetil-CoA je osnovni supstrat Krebsovog ciklusa. Dvije molekule acetil-CoA oslobađaju svoje acetilne skupine,
koje se spajaju s oksalacetatom i formiraju limunsku kiselinu. Limunska kiselina prolazi kroz niz metaboličkih
procesa, oslobađa dvije molekule ugljičnog dioksida (CO2) i regenerira se ponovo u oksalacetat koji je spreman za
slijedeći ciklus. Najbitnije reakcije u energetskom smislu su formiranje molekule GTP, koja odmah regenerira jednu
molekulu ATP, proizvodnja tri molekule NADH i jedne FADH2.[1] Za ključne kemijske reakcije i enzime koje se
odvijaju u Krebsovom ciklusu, kao i za njihove produkte vidi tablicu niže.[2]
Reducirani kofaktori (NADH i FADH2) imaju ulogu prijelaznih molekula u procesima oksidacije i redukcije. U
reduciranom stanju prenose elektrone od oksidiranih molekula iz samog Krebsovog ciklusa i glikolize do prve faze
oksidativne fosforilacije, tzv. lanca prijenosa elektrona. Tada dolazi do oksidacije u NAD+ i FAD i davanja
elektrona, koji će za vrijeme oksidativne fosforilacije bili iskorišteni za regeneriranje ATP iz ADP.[3]
Krebsov ciklus 22

Konačna stehiometrijska formula svih reakcija je slijedeća:

Energija koja se dobije od potpune razgradnje jedne molekule glukoze kroz tri faze staničnog disanja (glikoliza,
Krebsov ciklus i oksidativna fosforilacija) je 36 molekula ATP. U stvarnosti se proizvede 38 molekula ATP, ali dvije
su iskorištene za prijenos (aktivnim transportom) dviju molekula NADH proizvedenih putem glikolize iz citoplazme
kroz membranu mitohondrija.

Supstrat Koenzim Enzim Vrsta reakcije Inibitori Aktivatori Produkt

1 oksalacetat acetil-CoA, citrat sintetaza kondenzacija citrat, NADH, - citrat

voda sukcinil-CoA

2a citrat - dehidracija cis-akonitat, voda

akonitaza - -
2b cis-akonitat voda hidracija isocitrat

3a izocitrat oksidacija oksalsukcinat, NADH

NAD+ izocitrat
NADH, ATP Ca2+, ADP
3b oksalsukcinat H+ dehidrogenaza dekarboksilacija α-ketoglutarat, CO2

4 α-ketoglutarat NAD+, α-ketoglutarat oksidativna NADH, sukcinil-CoA Ca2+ sukcinil-CoA,

dehidrogenaza dekarboksilacija NADH, CO2
CoA-SH

5 sukcinil-CoA GDP, fosfat sukcinil-CoA sintetaza fosforilacija - - sukcinat, GTP,

CoA-SH

6 sukcinat FAD sukcinat oksidacija - - fumarat, FADH2

deihdrogenaza

7 fumarat voda fumaraza hidracija - - L-malat

Krebsov ciklus 23

8 L-malat malat deidrogenaza oksidacija - - oksalacetat, NADH

NAD+

Stupnjevi Krebsovog ciklusa

Svaka podjedinica citrat sintetaze veže jednu

molekulu oksalacetata (ljubičasto) i jednu
acetil-CoA (bijelo).

Reakcija 1: Citrat sintetaza

Prvi enzim u Krebsovom ciklusu, citrat sintetaza katalizira reakciju
kondenzacije acetil-CoA s oksalacetatom iz kojeg nastaje citrat
(limunska kiselina). Enzim ima dvije strukturne podjedinice i svaka od
njih sposobna je vezati oba supstrata za svoje aktivno mjesto. Enzim
katalizira aktivaciju acetil-CoA, kako bi povećao afinitet prema
oksalacetatu. Nakon povezivanja acetilne skupine na oksalacetat,
tioesterna se grupa (CoA) odvaja hidrolizom kako bi se oslobodila
ΔG'°=-31.4 kJ/mol limunska kiselina.

Jednadžba reakcije: Acetil-CoA + oksakacetat + H2O → citrat +

+
CоА + H
Reakcija je vrlo egzoergonska tj. oslobađa energiju (ΔG'°=-31.4 kJ/mol) što sprječava da reakcija teče u suprotnom
smjeru. Limunska kiselina ima i ulogu reguliranja aktivnosti samog enzima, pošto djeluje kao kompetitivni inhibitor.
Sposobnost inhibicije citrat sintetaze je jako bitna za reguliranje cijelog Krebsovog ciklusa, pošto ona funkcionira
kao biokemijski pacemaker.[4]
Krebsov ciklus 24

Struktura akonitaze

Reakcija 2: Akonitaza
Akonitaza katalizira izomerizaciju limunske kiseline (citrata) u
izocitrat kroz prijelazno formiranje cis-akonitata. Citrat prolazi proces
dehidracije C3 ugljika i stvaranje međuspoja cis-akonitata, koji se
potom hidrira u C2 formirajući izocitrat. Reakcija može teći i u
suprotnom smjeru, ali to se ne događa u Krebsovom ciklusu zbog
ΔG'°=+6.3 kJ/mol
zakona o djelovanju masa. Koncentracija citrata je 91%, međuspoja
cis-akonitata je 3%, a izocitrata 6%. Reakcija stoga nepovratno teče
prema izocitratu.

Jednadžba reakcije: citrat → cis-akonitat + H2O → izocitrat

U aktivnom mjestu akonitaze nalazi se skupina željezo-sumpor koja veže supstrat, zajedno s određenim polarnim
aminokiselinama. Prostorna struktura aktivnog mjesta dopušta samo vezivanje 1R,2S citrata, odbijajući suprotni
izomer.[5]

Struktura isocitrat deidrogenaze Escherichie coli.

Krebsov ciklus 25

Reakcija 3: Izocitrat dehidrogenaza

Mitohondrijska izocitrat dehidrogenaza je enzim koji je ovisan o
NAD+, Mn2+ i/ili Mg2+. U početku enzim katalizira oksidaciju
izocitrata u oksalsukcinat i proizvede jednu molekulu NADH od
NAD+. Potom jedan bivalentni ion (Mn2+ ili Mg2+) veže kisik iz
karboksilne skupine i povećava elektronegativnost tog dijela molekule.
Dolazi do preraspodjele elektrona u molekuli, kidanja kemijske veze i
ΔG'°=-8.4 kJ/mol oslobađanja karboksilne skupine. Dekarboksilacijom dolazi do
formiranja α-ketoglutarata i oslobađanja jedne molekule CO2..[6]

Jednadžba reakcije: izocitrat + NAD+ → Oksalsukcinat + NADH + H+; Oksalsukcinat → α-ketoglutarat + CO2

Katalitičko aktivno mjesto dihidrolipoamid

suciniltransferaze, segmenta enzima
α-ketoglutarat deihdrogenaze Escherichie coli

Reakcija 4: α-ketoglutarat dehidrogenaza

Pretvorba α-ketoglutarata u sukcinil-CoA od strane α-ketoglutarat
dehidrogenaze dešava se putem oksidativne dekarboksilacije. Reakcija
predviđa dekarboksilaciju α-ketoglutarata i formiranje tioesterne veze s
koenzimom A uz konačni produkt sukcinil CoA i oslobađanje CO2.
Istovremeno dolazi do redukcije NAD+ u NADH.
Jednadžba reakcije: α-ketoglutarat + NAD+ + CоА-SH → sukcinil
CоА + CO2 + NADH + H+
ΔG'°=-30.1 kJ/mol α-ketoglutarat dehidrogenaza je u biti kompleks sastavljen od tri
različita enzima. Podjedinica E1 (2-ketoglutarat dehidrogenaza) i E2
(transsukcinilaza) vrlo su slične podjedinicama prisutnim u jednom drugom enzimu: piruvat dehidrogenazi.
Podjedinica E3 je pak istovjetna podjedinici istog enzima. Najvjerojatnije jedan enzim evolutivno potječe od
drugoga.[7]
Krebsov ciklus 26

Struktura sukcinil-CoA sintetaze izolirane iz

svinjskog srčanog mišića

Reakcija 5: Sukcinil CoA sintetaza

Sukcinil CoA je tioester visoke kemijske energije (njegova ΔG°′
hidrolize je -33.5 kJ mol-1, slična onoj ATP -30.5 kJ mol-1). Enzim
sukcinil CoA sintetaza koristi ovu energiju za fosforilaciju purinskog
nukleozid difosfata kao GDP u jednoj od ključnih reakcija stvaranja
kemijske energije iz Krebsovog ciklusa.
Energija prisutna u tioesteru se jednostavno pretvori u energiju u
obliku fosfatnih veza koje se kasnije koriste kao univerzalni izvor
energije u gotovo svim endoergonskim metaboličkim procesima u
ΔG°′ = -3.3 kJ mol-1
cijelom organizmu. U prvom koraku reakcije enzim eliminira Koenzim
A iz sukcinil CoA i nastaje međuspoj visoke energije sukcinil fosfat.
Potom dolazi do primanja fosfata od jedne molekule histidina prisutom u aktivnom mjestu enzima koji oslobađa
sukcinat kao konačni proizvod reakcije i formiranja fosfohistidina. Fosfohistidin odmah prebacuje fosfat na GDP
pretvarajući ga u GTP. To je jedina reakcija u Krebsovom ciklusu kod koje dolazi do fosforilacije na nivou
substrata.[8]

Jednadžba reakcije: sukcinat-CоА + Pi + GDP → sukcinat + GTP + CоА-SH

Organizam ne koristi direktno GTP kao molekulu visoke energije (GTP ima ulogu signalne molekule). Njegova je
uloga u Krebsovom ciklusu da posluži kao međuspoj koji prebacuje fosfatnu grupu na ADP kako bi se stvorio ATP.
Tu reakciju katalizira enzim nukleozid difosfokinaza.

U završnim fazama Krebsovog ciklusa dolazi do preraspodjele molekula s četiri atoma ugljika do ponovne
regeneracije oksalacetata. Da bi to bilo moguće, metilna grupa prisutna na sukcinatu mora doživjeti konverziju u
karbonilnu grupu. Konverzija nastaje u tri prijelaza: prva oksidacija, pa hidracija, potom druga oksidacija. Navedeni
prijelazi, osim što regeneriraju oksalacetat, omogućavaju „izvlačenje“ dodatne kemijske energije putem nastanka
flavin adenin FADH2 i NADH.
Krebsov ciklus 27

Struktura enzimskog kompleksa sukcinat

dehidrogenaze i kompleksa II lanca prijenosa
elektrona Escherichia coli

Reakcija 6: Sukcinat dehidrogenaza

Prvu reakciju oksidacije katalizira enzimski kompleks sukcinat
dehidrogenaze, jedini enzim iz ciklusa koji ima FAD kao primatelja
vodika umjesto NAD+. FAD je kovalentno vezan za enzim, preko
jedne molekule histidina. Enzim koristi FAD kao primatelj vodika,
pošto reakcija ne razvija dovoljno slobodne energije da reducira
NAD+. Enzim katalizira oksidaciju sukcinata u fumarat.[9]

Jednadžba reakcije: sukcinat+ FAD → fumarat + FADH2

Enzimski sustav sukcinat dehidrogenaze je jedini iz cijelog ciklusa koji
se nalazi unutar mitohondrijske membrane. Enzim se nalazi u toj
poziciji pošto ulazi i u metabolički put lanca prijenosa elektrona (u
kojem nosi naziv kompleks II). Nakon prijelaza na FAD, enzim
ΔG'°=0 kJ/mol
ubacuje elektrone direktno u lanac prijenosa elektrona, koji je prvi dio
oksidativne fosforilacije. To je moguće upravo zbog stabilne veze
između enzima i samog kofaktora FAD.

Struktura fumaraze kvasca Saccharomyces

[10]
cerevisiae
Krebsov ciklus 28

Reakcija 7: Fumaraza
Enzim fumaraza dodaje fumaratu jedan proton i jednu hidroksilnu
grupu (OH-) dobivenu hidrolizom vode i formira malat kao konačni
produkt. Enzim može vezati grupu OH- samo s jedne strane, tako da
fumarat prelazi samo u L-malat.[]
Jednadžba reakcije: fumarat + H2O → malat

ΔG'°=-3.8 kJ/mol

Struktura malat dehidrogenaze bakterije Thermus

[11]
flavus

Reakcija 8: Malat dehidrogenaza

Posljednja reakcija Krebsovog ciklusa predviđa oksidaciju malata u
oksalacetat. Time se oksalacetat regenerira i ulazi u novi ciklus. Enzim
malat dehidrogenaza koji katalizira reakciju koristi još jednu molekulu
NAD+ kao primatelja vodika kako bi proizveo NADH.[12]
Jednadžba reakcije: malat + NAD+ → oksalacetat + NADH + H+
Aktivnost enzima je u potpunosti određena potrošnjom oksalacetata od
ΔG'°=+29.7 kJ/mol
strane citrat sintetaze (prvog enzima u Krebsovom ciklusu) i
potrošnjom NADH od strane lanca prijenosa elektrona. Kontinuirano
smanjenje koncentracije navedenih spojeva tjera enzim na stalnu proizvodnju novih spojeva.
Krebsov ciklus 29

Regulacija aktivnosti Krebsovog ciklusa

Brzina kemijskih reakcija u Krebsovom ciklusu podložna je preciznioj regulaciji, razmjerno energetskim potrebama
same stanice. Ključne točke kontrole su alosterični enzimi, izocitrat dehidrogenaza i α-ketoglutarat dehidrogenaza.
Isocitrat dehidrogenazu stimulira prisutnost ADP, koji se veže za enzim, i povećava afinitet prema substratu.
Simultano vezanje substrata (isocitrata), NAD+, Mg2+ i ADP na enzim ima potencirajući utjecaj na aktivaciju, dok
NADH i ATP smanjuju aktivnost enzima, jer zauzimaju aktivno mjesto vezivanja aktivacijskih spojeva
(kompetitivna inhibicija).
Slijedeća ključna točka kontrole je regulacija aktivnosti α-ketoglutarat dehidrogenaze. Enzim je inhibiran od strane
sukcinil-CoA i NADH, dva konačna produkta koji nastaju njegovom vlastitom aktivnošću. Enzim može općenito
smanjiti aktivnost, ako u stanici već postoji obilje visokoenergetskih molekula kao ATP. Time se smanjuje
efikasnost svih procesa proizvodnje energije, među kojima Krebsov ciklus ima središnju ulogu.
Postoje dokazi o reguliranju aktivnosti Krebsovog ciklusa i prije samog ciklusa, na nivou opskrbe prvog enzima u
procesu (citrat sintetaze). Velika koncentracija ATP smanjuje afinitet enzima prema svom osnovnom substratu
acetil-CoA, smanjujući tako proizvodnju citrata. Stoga, što je više ATP u stanici, manja količina acetil-CoA ulazi u
sam Krebsov ciklus.[13]

Povezanost Krebsovog ciklusa s ostalim metaboličkim putevima

Krebsov ciklus ima središnju ulogu u metabolizmu
živih bića, prije svega u katabolizmu organskih
molekula, ali i u anabolizmu. Na Krebsov se ciklus
nadovezuju različiti metabolički putevi koji između
ostalog imaju ulogu opskrbe samog ciklusa
međuspojevima koji su utrošeni kod biosinteze
drugih organskih molekula. Te se kemijske reakcije
zovu anaplerotičke reakcije.

Procesi koji prethode Krebsovom ciklusu

Krebsov ciklus je drugi stupanj razgradnje
ugljikohidrata. Prvi stupanj, glikoliza, razgrađuje
glukozu (i ostale šećere) u pirogrožđanu kiselinu
(piruvat), α-ketokiselinu s tri atoma ugljika[14] . Kod
eukariota piruvat se prenosi iz citoplazme u
mitohondrije, gdje enzimskom reakcijom gubi jedan
atom ugljika i nastaje acetil-CoA. Ta se reakcija zove
oksidativna dekarboksilacija piruvata, a enzim koji
vrši reakciju je piruvat dehidrogenaza[15]. Acetil
CoA, koji se oslobađa u mitohondriju ulazi u
Krebsov ciklus kao prvi substrat.

Bjelančevine mogu indirektno poslužiti kao izvor Interakcija Krebsovog ciklusa i ostalih metaboličkih puteva
energije i njihovi produkti ući u Krebsov ciklus.
Bjelančevine se proteolizom razgrađuju u osnovne građevne jedinice: aminokiseline. Neke aminokiseline kao
aspartat, valin i isoleucin mogu biti direktno pretvoreni u međuspojeve samog ciklusa.[16] Ostale mogu biti
pretvorene u glucide (ugljikohidrate) i ući u ciklus preko metaboličkih puteva karakterističnih za ugljikohidrate.[17]
Krebsov ciklus 30

Produkti razgradnje masti su također izuzetno važan izvor energije koji direktno i indirektno ulaze u Krebsov ciklus.
Masti su razgrađene od enzima lipaze koje oslobađaju masne kiseline i glicerol. Glicerol može ući u proces glikolize,
pogotovo u stanicama jetre ili biti pretvoren u glukozu putem glukoneogeneze. U mnogim tkivima, pogotovo srcu,
masne se kiseline razgrađuju kroz proces beta oksidacije koja direktno proizvodi acetil CoA, osnovni supstrat
Krebsovog ciklusa. Beta oksidacija može proizvesti i propionil CoA, koji će putem glukoneogeneze biti pretvoren u
glukozu.[18]

Procesi koji slijede Krebsov ciklus

Osnovni proces koji slijedi Krebsov ciklus je oksidativna fosforilacija, metabolički put gdje završava stanično
disanje. Glavna uloga oksidativne fosforilacije je oksidacija kofaktora NADH i FADH2, koji ponovo ulaze u
Krebsov ciklus u oksidiranom obliku NAD+ i FAD. Ovaj proces osidacije generira gradijent protona i elektrona, čija
se energija iskoristi za proces fosforilacije molekula ADP u visokoenergetske molekule ATP. U tom se procesu
protoni (H+) vežu na kisik, kojeg organizmi unose iz atmosfere i stvaraju vodu kao konačni produkt. Oksidativna
fosforilacija uvelike povećava efikasnost proizvodnje visokoenergetskih nukleozida kao ATP i GTP koja je relativno
niska kod Krebsovog ciklusa.[19]

Procesi koji koriste međuspojeve Krebsovog ciklusa

Međuspojevi Krebsovog ciklusa ulaze u mnoge druge metaboličke puteve. U popisu niže, navedeni su metaboliti
Krebsovog ciklusa i metabolički putevi u kojima sudjeluju.
• Acetil CoA:
• beta oksidacija
• biosinteza masnih kiselina;
• degradacija lizina
• degradacija valina i izoleucina
• metabolizam fenilalanina
• α-ketoglutarat:
• biosinteza lizina
• metabolizam askorbinske kiseline
• metabolizam glutamata
• Sukcinil CoA:
• metabolizam propanoata
• biosinteza porfirina
• degradacija leucina i izoleucina
• metabolizam fenilalanina
• Sukcinat:
• metabolizam butanoata
• metabolizam tirozina
• Fumarat:
• ciklus uree
• metabolizam arginina i prolina
• metabolizam tirozina
• Oksalacetat:
• glukoneogeneza
• metabolizam glutamata i aspartata
Krebsov ciklus 31

• metabolizam glikoksilne kiseline

Izvori
[4] C. Usher, J. Remington, P. Martin, G. Drueckhammer, A very short hydrogen bond provides only moderate stabilization of an
enzyme-inhibitor complex of citrate synthase. In: Biochemistry 33, S. 7753.-7759., 1994.
[5] H. Lauble, C. D. Stout: Steric and conformational features of the aconitase mechanism. In: Proteins 22, S. 1.-11., 1995
[6] Mesecar, A.D., Stoddard, B.L., Koshland Jr., D.E. Orbital steering in the catalytic power of enzymes: small structural changes with large
catalytic consequences. Science v 277 202.-206., 1997.
[7] Knapp, J.E., Carroll, D., Lawson, J.E., Ernst, S.R., Reed, L.J., Hackert, M.L. Expression, purification, and structural analysis of the trimeric
form of the catalytic domain of the Escherichia coli dihydrolipoamide succinyltransferase. Protein Sci. v 9. 37.-48., 2000.
[8] Fraser, M.E., James, M.N., Bridger, W.A., Wolodko, W.T. Phosphorylated and dephosphorylated structures of pig heart, GTP-specific
succinyl-CoA synthetase. J.Mol.Biol. v 299 1325.-1339., 2000.
[9] V. Yankovskaya, R. Horsefield, S. Tornroth, C. Luna-Chavez, H. Miyoshi, C. Leger, B. Byrne, G. Cecchini, S. Iwata: Architecture of
succinate dehydrogenase and reactive oxygen species generation. In: Science 299, S. 700.-704., 2003.
[10] Weaver, T., Lees, M., Zaitsev, V., Zaitseva, I., Duke, E., Lindley, P., McSweeny, S., Svensson, A., Keruchenko, J., Keruchenko, I., Gladilin,
K., Banaszak, L. Crystal structures of native and recombinant yeast fumarase. J.Mol.Biol. v 280 431.-442., 1998.
[11] Tomita, T., Fushinobu, S., Kuzuyama, T., Nishiyama, M. Structural basis for alteration of cofactor specificity of malate dehydrogenase from
Thermus flavus
[14] Romano AH, Conway T. (1996.) Evolution of carbohydrate metabolic pathways. Res Microbiol. 147(6-7):448.-55. PMID 9084754

Vanjske poveznice
• (engl.) Citric acid cycle Animation (http://www.1lec.com/Biochemistry/How the Krebs Cycle Works/index.
html)(flash required)
• (engl.) An animation of the citric acid cycle (http://www.science.smith.edu/departments/Biology/Bio231/
krebs.html) at Smith College
• (engl.) Notes on citric acid cycle (http://www.rahulgladwin.com/blog/2007/01/
notes-on-citric-acid-cycle-glyoxylate.html) at rahulgladwin.com
• (engl.) Citric acid cycle variants (http://biocyc.org/META/NEW-IMAGE?object=TCA-VARIANTS) at
MetaCyc
• (engl.) Pathways connected to the citric acid cycle (http://www.genome.ad.jp/kegg/pathway/map/map00020.
html) at KEGG|Kyoto Encyclopedia of Genes and Genomes
• (engl.) A more detailed tutorial animation (http://www.johnkyrk.com/krebs.html) at johnkyrk.com
• (engl.) A citric-acid cycle self quiz flash applet (http://www.pitt.edu/AFShome/j/b/jbrodsky/public/html/
1820/tca.htm) at University of Pittsburgh
• (engl.) The chemical logic behind the citric acid cycle (http://www2.ufp.pt/~pedros/bq/tca.htm)
Lineweaver-Burkov dijagram 32

Lineweaver-Burkov dijagram
U biokemiji, Lineweaver-Burkov
dijagram (ili dvostruki recipročni
dijagram) je grafički prikaz
Lineweaver-Burkove jednadžbe za
kinetiku enzima, koju su 1934. otkrili
Hans Lineweaver i Dean Burk[1] . Ovaj
se dijagram koristi kao grafička
metoda za analizu
Michaelis-Mentenove jednadžbe:

recipročna jednadžba је

gdje je V brzina reakcije, Km je Michaelis-Mentenova konstanta, Vmax je maksimalna brzina reakcije, a [S] je
koncentracija supstrata.
Lineweaver-Burkov dijagram je koristan za brzo određivanje ključnih parametara u kinetici enzima, kao što su Km i
Vmax. Segment na y-osi je na primjer jednak recipročnoj vrijednosti Vmax; dok segment na x-osi prikazuje vrijednost
-1/Km.
S obzirom da je Lineweaver-Burkov dijagram vrlo osjetljiv na greške u pokusu, smatra se prilično nepouzdanim. U
sadašnje se vrijeme više koriste nelinearna regresija ili alternativni oblici Michaelis-Mentenove jednadžbe, kao što je
Eadie-Hofstee dijagram[2].

Literatura
Metabolizam 33

Metabolizam
Metabolizam ili izmjena tvari je skup kemijskih reakcija koje se odvijaju u živom organizmu kako bi održali život.
Ti procesi omogućuju organizmu da raste, da se razmnožava, da održava svoju strukturu i reagira na okolinu. Prema
metaboličkim reakcijama, metabolizam se dijeli u dvije kategorije:
• Katabolizam kojim se razgrađuje organska tvar (npr. nakupljanje energije staničnim disanjem)
• Anabolizam koji koristi energiju za izgradnju staničnih djelova (biosinteza organske tvari) kao što su npr. proteini
i nukleinske kiseline.
Kemijske reakcije metabolizma su podijeljene u metaboličke puteve u kojima se određeni kemijski spoj pretvara u
neki drugi uz pomoć enzima. Enzimi su ključni u metabolizmu zato što omogućuju organizmu da brzo i efikasno
izvodi biološki poželjne, ali termodinamički nepovoljne kemijske reakcije, u kojemu enzimi djeluju kao katalizatori.
Enzimi omogućuju i kontrolu metaboličkih puteva, kao odgovor na promjene u staničnoj okolini ili neki drugi
podražaj.
Neki od osnovnih metaboličkih puteva u organizmu čovjeka su:
• Metabolizam vode
• Metabolizam aminokiselina koje se međusobno povezuju peptidnom vezom i oblikuju polipeptide tj. proteine
• Metabolizam ugljikohidrata
• Metabolizam masti
Metabolizam pojedinog organizma određuje koji će kemijski spojevi se koristiti kao hranjive tvari, a koji kao otrovi.
Tako na primjer, neki prokarioti koriste vodikov-sulfid, kao hranjivu tvar dok je većini životinja otrov. Iznenađujuća
je sličnost osnovnih metaboličkih puteva među velikim brojem vrsta. Tako na primjer karboksilna kiselina,
međuprodukta u ciklusu limunske kiseline, je prisutna u svim organizmima, od bakterija kao što je Escherichia coli
pa do velikih višestaničnih organizama, npr. slon.
Bazalni metabolizam je naziv za količinu energije koja je potrebna za održavanje osnovnih životnih funkcija
organizma.

Katabolizam
Katabolizam je skupina metaboličkih procesa koji razgrađuju velike složene molekule. Glavna svrha razgradnje
složenih molekule je dobivanje manjih molekula koje kasnije služe kao "materijal" za izgradnju složenih spojeva za
potrebe organizma (anaboličke reakcije), a procesi se koristi i za dobivanje energije.
Kataboličke reakcije se razlikuju od organizma do organizma, pa se prema načinu na koji organizmi dobivaju
energiju i ugljik mogu i podijeliti. Organizmi koji koriste organske molekule kao izvor energije nazivaju se
organotrofni organizmi, dok litotrofni organizmi koriste anorganske spojeve, a fototrofni organizmi sunčevu svjetlost
koriste kao potencijalni izvor kemijske energije. Svi ovi različiti oblici metabolizma ovise o redoks reakcijama koje
uključuju prijenos elektrona sa reducirane molekule donora (npr. organske molekule, voda, amonijak, vodikov sulfid
ili ion željeza), na molekulu akceptor elektrona (npr. kisik, nitrat ili sulfat).
Klasifikacija organizama prema njihovom metabolizmu
Metabolizam 34

izvor energije sunčeva svjetlost foto- -trof

molekule kemo-

donor elektrona organski spoj organo-

anorganski spoj lito-

izvor ugljika organski spoj hetero-

anorganski spoj auto-

Anabolizam
Anabolizam je niz metaboličkih proces izgradnje složenih molekula, za koje se troše prekursori i energija nastala
katabolizmom. Složene molekule koje uglavnom čine stanične strukture, nastaju postupno, korak po korak iz malih
jednostavnih molekula. Anabolizam se odvija u tri osnovna koraka. U prvom koraku nastaju prekursori složenih
molekula kao što su aminokiseline, monosaharidi, isoprenoidi i nukleotidi. U drugom koraku prekursori se
aktiviraju, vezanjem energije iz ATPa, a u trećem koraku se prekurosri spajaju u složene spojeve kao što su proteini,
polisaharidi, lipidi i nukleinske kiseline.
Organizmi se međusobno razlikuju prema tome koliko molekula mogu izgraditi u svojim stanicama. Autotrofni
organizmi kao što su biljke mogu izgraditi složene molekule kao što su polisaharidi i proteini iz jednostavnih
molekula poput ugljikov dioksid i voda (fotosinteza). Za razliku od njih, heterotrofnim organizmima potrebni su
izvori složenijih molekula kao što su aminokiseline i monosaharidi, kako bi izgradile svoje složene molekule.
Organizmi se mogu dalje podijeliti na fotoautotrofne i fotoheterotrofne čiji je izvor energije sunce, i na
kemoautotrofne i kemoheterotrofne čiji je izvor energije reakcija oksidacije anorganskih tvari.

Energija

Oksidacijska fosforilacija
U procesu oksidativne fosforilacije elektroni nastali u metaboličkim putevima kao što je npr. krebsova ciklusa
prenose se na molekulu kisik pri čemu se nastala energija koristi za sintezu ATP-a. U eukariota prijenos elektrona
obavlja niz proteinskih kompleksa na unutrašnjoj membrani mitohondrija. Taj niz proteina koriste energiju nastalu
prijenosom elektrona za izpumpavanje protona izvan mitohondrija i čini respiratorni lanac. Proteinski kompleksi
djeluju tako da prenose elektron iz jednog aktivnog mjesta u kompleksu na drugo, pri čemu u svakoj reakciji elektron
gubi malu količinu energija, koje se na taj način vrlo efikasno koristi za ispumpavanje protona izvan mitohondrija.
Izpumpavanjem protona nastaje na membrani mitohondrija elektrokemijski gradijent, zbog razlike u koncetraciji
protona. Izpumpani protoni se vraćaju unutar mitohondrija pomoću enzima ATP sintaza koji koristi njihov protok
niz gradijent sa sintezu ATP-a iz ADP-a. Taj protok se može koristiti i za drug procese u stanici.

Energija iz sunčeve svjetlosti

Energiju iz sunčeve svjetlosti biljke, određene skupine bakterija i protista, pretvaraju kemijsku energiju uz stvaranje
oeganskih spojeva iz anorganske tvari u procesu fotosinteze.

Energija iz anorganskih spojeva

Kemolitotrofni organizmi su određeni prokarioti koji energiju dobivaju oksidacijom anorganskih spojeva. Ovi
organizmi mogu koristiti vodik, spojeve koje sadrže reducirani sumpor (sulfid, vodikov sulfid, tiosulfat),
željezo(II)-oksid ili amonijak kao elektron donore. Elektroni se u respiratornom lancu iskorištavaju za dobivanje
ATP-a, dok su elektron akceptori molekule kao npr. kisik ili nitriti. Ovi procesi koji se odvijaju u mikroorganizmima
Metabolizam 35

mogu biti od velike važnosti kao što je npr. nitrifikacija tla.

Povijesti
Povijest istraživanja metabolizma proteže se kroz nekoliko stoljeća. Prvi koncept metabolizma seže iz 13. stoljeća od
Ibn al-Nafisa (1213-1288), koji je ustanovi da tijelo i njegovi dijelovi su u stalnom stanju rješavanja i hranjenja, pa
se stoga u tijelu odvijaju stalne promjene. Prvi kontrolirani pokus objavio je Santorio Santorio 1614.g. u svojoj knjizi
Ars de statica medecina, gdje je opisao promjene svoje težine prije i poslije jela, spavanja, rada, spolnog odnosa,
posta, pijenja, naprezanja. Otkrio je da većina pojedene hrane je izgubljena u procesu koji je on nazvao "insenzibilna
perspiracija". U ranim istraživanjima metabolički procesi nisu otkriveni, te je živo tkivo pokretala "vitalna sila".
U 19. stoljeću je istraživanjem alkoholnog vrenja, pretvaranja šečera u alkohol pomoći gljivica, Louis Pasteur
zaključio da vrenje katalizira tvar unutar gljivica koju je nazva "ferment". Dalje je zaključio da je alkoholno vrenje
proces povezan za životom stanica gljivica, a ne sa smrću stanica. To otkriće, zajedno sa radom Friedricha Wöhlera
iz 1828.g. o kemijskoj sintezi ureje, dokazalo je da se organski spojevi i kemijske reakcije iz stanica ne razlikuju u
svojim načelima od ostale kemije.
Otkriće enzima na početku 20. stoljeća (Eduard Buchner) odvojilo je istraćivanje kemijskih reakcija metabolizma od
biološkog istraživanja stanice i označilo nastanak biokemije. U brojnim otkrićimaa na području biokemije u prvoj
plovici 20. stoljeća, posebno se ističe ono Hansa Krebsa, otkriće ciklusa limunske kiseline.
Moderna biokemijska istraživanja danas su značajno napredovala upotrebom novih tehnika kromatografije,
difrakcije x-zraka, NMR spektroskopije, radioizotopnog označavanja i elektronske mikroskopije.

Oksidativna dekarboksilacija piruvata

Oksidativna dekarboksilacija piruvata je biokemijska reakcija pri kojoj se piruvat (pirogrožđana kiselina) pretvara
u acetil koenzim A. Smatra se ključnom biokemijskom reakcijom koja povezuje metabolički put glikolize s
Krebsovim ciklusom. Reakciju katalizira enzimatski sustav piruvat dehidrogenaze[1]. U eukariota ova se reakcija
dekarboksilacije odvija isključivo u matriksu mitohondrija, dok se u prokariota slične reakcije odvijaju u citoplazmi i
staničnoj membrani. Piruvat se većim dijelom proizvodi putem glikolize u citoplazmi, te se potom prenosi u
mitohondrij pri čemu se troši energija u obliku hidrolize ATP[2].
U mitohodriju piruvat ulazi u reakciju dekarboksilacije kojom se spaja s molekulom koenzima A, stvarajući tako
acetil koenzim A. Pri toj se reakciji oslobađa jedna molekula ugljikovog dioksida i jedna molekula NADH, koja se
reducira iz NAD+.

+ CoA-SH + NAD+ → NADH + H+ + CO2 +

Piruvat Acetil koenzim A

Literatura
[1] Alberts et al. Molecular Biology of the Cell. Garland Science, 2001. ISBN 0-8153-4072-9
[2] Raven et al. Biology, 8. izdanje, McGraw Hill, 2008. ISBN 978-0-07-110202-5
Oksidativna fosforilacija 36

Oksidativna fosforilacija
Ovaj članak ili jedan njegov dio zahtijeva jezičnu i pravopisnu doradu.
Članak treba preurediti u skladu s gramatičkim i/ili pravopisnim pravilima standardnoga hrvatskog jezika.

Oksidativna fosforilacija je
metabolički put koji koristi energiju
oslobođenu oksidacijom nutrijenata
kako bi proizvela adenozin trifosfat
(ATP). Gotovo svi aerobni organizmi
koriste upravo oksidativnu fosforilaciju
kao način proizvodnje energije, zato
što je to najučinkovitiji metabolički put
za proizvodnju visokoenergetskih
molekula kao ATP. Alternativni
metabolički putovi kao fermentacija ili
glikoliza daleko su manje efikasni.

Tijekom oksidativne fosforilacije,

elektroni se prenose od molekula koje
služe kao elektron donori na molekule
elektron akceptore kao kisik u nizu
redoks reakcija. Redoks reakcije
oslobađaju energiju, koja se koristi za
Skica oksidativne fosforilacije unutar mitohondrija.
sintezu ATP. Redoks reakcije se kod
eukariota, odvijaju na unutarnjoj
membrani mitohondrija, dok se kod prokariota odvijaju na unutarnjim staničnim membranama. Oksidativna
fosforilacija se mora uvijek odvijati na membranama pošto se nastali gradijent protona između dva stanična prostora
koristi kao pokretačka sila za sintezu ATP.

Prvi dio oksidativne fosforilacije čini niz povezanih enzima koji nose naziv "lanac prijenosa elektrona". U eukariota
taj je lanac sastavljen od pet proteinskih sustava, dok se kod prokariota može naći mnoštvo različitih enzima u
raznim kombinacijama.
Energijom oslobođenom od elektrona koji prolaze kroz navedeni enzimski sklop dolazi do prijenosa protona kroz
unutarnju mitohondrijsku membranu u procesu poznatom kao "kemiosmoza". Stvoreni gradijent protona (pH
gradijent) daje potencijalnu energiju cijelom procesu, koji će je postupno oslobađati protokom kroz enzim ATP
sintetazu. ATP sintetaza koristi energiju stvorenu protokom protona niz međumembranski gradijent kako bi stvorila
ATP reakcijom fosforilacije adenozin difosfata (ADP). To je drugi dio metaboličkog puta. Dio ATP sintetaze
funkcionira kao rotacijski mehanički motor gonjen protonskim gradijentom.
Oksidativna je fosforilacija jedan od najbitnijih dijelova metabolizma, ali ona nužno oslobađa reaktivne metabolite
kisika kao superoksid (O2−) ili vodikov peroksid (H2O2), koji s lakoćom generiraju slobodne radikale. Slobodni
radikali mogu teško oštetiti stanične strukture, izazvati bolesti i tijesno su povezani s procesom starenja.
Oksidativna fosforilacija 37

Prijenos energije kod oksidativne fosforilacije

Kod oksidativne fosforilacije postoji sprega između dva sustava kemijskih reakcija. Reakcija koja oslobađa energiju
koristi se za napajanje kemijske reakcije koje zahtijeva energiju. Jedna reakcija ne može postojati bez druge. Protok
elektrona iz elektron donora kao NADH na elektron akceptore kao kisik koji se zbiva u lancu prijenosa elektrona je
egzoergonska reakcija (oslobađa energiju). Sinteza ATP koja je endoergonska reakcija (zahtjeva energiju) dobiva je
od prvog niza reakcija. Oba su sustava umetnuta u strukturu unutarnje mitohondrijske membrane. Energija
oslobođena kroz lanac prijenosa elektrona koristi se za stvaranje protonskog (H+) gradijenta između dviju strana
membrane u sklopu procesa kemiosmoze[1]. Povratni protok protona niz membranski gradijent daje energiju ATP
sintetazi za proizvodnju ATP.[]
Količina oslobođene energije za oksidativne fosforilacije je vrlo velik u odnosu na druge metaboličke putove koji
stvaraju energiju. Degradacijom jedne molekule glukoze kod glikolize proizvedu se samo 2 molekule ATP. Ista
molekula glukoze daje 10 molekula NADH i 2 molekule sukcinata tokom Krebsovog ciklusa, koje za vrijeme
oksidativne fosforilacije daju 30 do 36 molekula ATP[2]. Svaki ciklus beta oksidacije masnih kiselina daje oko 14
molekula ATP. U stvarnosti, proizvodnja ATP je uvijek nešto niža od teoretskih maksimalnih vrijednosti, pošto se
manja količina protona gubi spontanim prolazom kroz mitohondrijsku membranu niz gradijent[3].

Molekule prijenosnici protona i elektrona

Lanac prijenosa elektrona prenosi elektrone prebacujući
ih od elektron donora na elektron akceptore, dok se
protoni prebacuju kroz mitohondrijsku membranu. U
oba slučaja prijenos vrše molekule koje mogu biti
slobodne u otopini ili vezane za enzime. U
međumembranskom prostoru mitohondrija, elektrone
prenosi bjelančevina citokrom c koja je hidrofilna
(topiva u vodi)[4]. Citokrom c prenosi samo elektrone
prenesenih putem redukcija i oksidacija atoma željeza
unutar hem grupe, koja se nalazi u kontekstu same
bjelančevine. Kod bakterija se citokrom c nalazi u
periplazmatskom prostoru.[5]
Redukcija koenzima Q iz ubikinona (Q) u reducirani oblik ubikinol
(QH2). U kontekstu unutarnje mitohondrijske membrane nalazi
se koenzim Q10 (Q) ili ubikinon. Ova je molekula iz
skupine benzokinona vrlo lipofilna (topiva u mastima) i može prenositi protone i elektrone putem redoks reakcija [6].
Njena joj lipofilna priroda omogućuje da se slobodno kreće unutar same membrane. Prihvaćenjem dva elektrona i
dva protona za vrijeme Krebsovog ciklusa ubikinon (Q) prelazi u reducirani oblik ubikinol (QH2), dok se
oksidacijom za vrijeme oksidativne fosforilacije vraća u prvobitno stanje (Q). Pošto se enzimi koji reduciraju
ubikinon nalaze na jednoj strani membrane, a enzimi koji oksidiraju ubikinol na drugoj, ova molekula ima u biti
ulogu povezivanja dviju reakcija i transporta protona kroz samu membranu[7]. Kod bakterija prijenos se vrsi putem
metakinona i ubikinona[].

U sklopu samih enzima nalazimo različite molekule koje prenose elektrone: flavini, molekularni sustavi
željezo-sumpor i citokromi[][]. Sustavi željezo-sumpor su najčešći i ima ih više vrsta. Najjednostavnija vrsta u lancu
prijenosa elektrona je sklop dva atoma željeza s dva atoma sumpora koji nosi naziv [2Fe–2S] sklop (cluster). Slični
sklop naziva [4Fe–4S] prostorno je složen u obliku kocke i sadrži četiri atoma željeza u paru s četiri atoma sumpora,
koji su dio molekule cisteina. Navedeni kofaktori koji sadrže ione metala ulaze i izlaze iz redoks reakcija bez vezanja
i oslobađanja protona, oni jednostavno generiraju stalni protok elektrona iz jednog enzimskog sustava na drugi[8].
Elektroni se tako kreću putem kvantnog fenomena "#tunel efekta" koji je vrlo brz na udaljenostima manjim od
Oksidativna fosforilacija 38

1.4×10−9 m[9].

Lanac prijenosa elektrona kod eukariota

Nekoliko bitnih metaboličkih putova, kao glikoliza, Krebsov ciklus i beta oksidacija proizvode reducirani kofaktor
NADH, koji sadrži elektrone visokog potencijala oslobađanja. NADH je stoga u stanju osloboditi veliku količinu
energije za vrijeme oksidacije. Stanica ne oslobađa odjednom svu energiju prisutnu u NADH, već se elektroni
postupno oslobađaju iz reduciranog kofaktora i polako prelaze na kisik kao oksidativno sredstvo putem enizma koji
čine lanac prijenosa elektrona. Enzimi prenositelji elektrona tako oslobađaju energiju vrlo postupno, povećavajući
učinkovitost cijelog procesa. Taj sustav enzima nosi naziv "lanac prijenosa elektrona" i nalazi se u sklopu unutarnje
mitohondrijske membrane. Pojedini enzimi navedenoga enzimskog lanca numerirani su rimskim brojevima od
kompleksa I do kompleksa IV.
Kod eukariota, enzimi koriste energiju oslobođenu kod oksidacije NADH kroz sustav prijenosa elektrona za prijenos
protona (H+) kroz unutarnju mitohondrijsku membranu. Nakupljanje veće količine protona u međumembranskom
prostoru stvara elektrokemijski gradijent kroz samu membranu. Energiju pohranjenu u gradijentu protona koristi
enzim ATP sintetaza kako bi kontinuirano proizvodila ATP.

Enzimi lanca prijenosa elektrona i njihovi supstrati kod eukariota.

Enzim Redoks par Standardni elektrodni potencijal
(Volti)

NADH dehidrogenaza [10]

NAD+ / NADH −0,32

sukcinat dehidrogenaza flavin mononukleotid (FMN) ili FAD / FMNH2 ili [10]
−0,20
FADH2

koenzim Q - citokrom c reduktaza ili citokrom bc1 koenzim Q10oksidiran / koenzim Q10reduciran [10]
+0,06
sustav

citokrom bc1 sustav citokrom boksidiran / citokrom breduciran [10]

+0,12

citokrom c oksidaza ili kompleks IV citokrom coksidiran / citokrom creduciran [10]

+0,22

kompleks IV citokrom aoksidiran / citokrom areduciran [10]

+0,29

kompleks IV [10]
O2 / HO− +0,82

[10]
Uvijeti: pH = 7
Oksidativna fosforilacija 39

NADH-koenzim Q oksidoreduktaza ((kompleks I)

NADH-koenzim Q oksidoreduktaza ili
NADH dehidrogenaza (kompleks I) je
prvi enzim lanca prijenosa elektrona[].
Radi se o vrlo velikom enzimu,
molekularne mase od 1000 kilodaltona
(KDa) koji se sastoji od 46
podjedinica[]. Detaljna struktura je
prvenstveno poznata iz kristalografskih
studija bakterijske NADH
[][11]
dehidrogenaze ; oblikom podsjeća
na obrnuto slovo "L", gdje se jedan od
krakova nalazi u kontekstu unutarnje
mitohondrijske membrane, dok drugi
krak strši prema matriksu
mitohondrija[12][13]. Geni koji
dekodiraju pojedine podjedinice
kompleksa I nalaze se i u staničnoj
jezgri i u mitohondrijskom genomu, Kompleks I ili NADH dehidrogenaza ili NADH-Q oksidoreduktaza. Kratice su
što je prilično uobičajeno za objašnjene u tekstu. Na ovoj i svim skicama niže, matriks mitohondrija je dolje, a
međumembranski prostor je gore.
mitohondrijske enzime.

Reakcija koju katalizira kompleks I sastoji se od redukcije koenzima Q10 (ubikinona) od strane NADH, prijenosom
dva elektrona. Koenzim Q10 ili ubikinon je označen u jednadžbi niže kao Q:

Početak kemijske reakcije i cijelog lanca prijenosa elektrona je vezanje jedne molekule NADH za kompleks I i
donacija dva elektrona i jednog protona kofaktoru flavin mononukleotidu (FMN), koji predstavlja prvu prostetičku
grupu samog enzimskog kompleksa. FMN prelazi u reducirani oblik FMNH2 primanjem dva elektrona i jednog
protona od NADH, dok drugi proton prima direktno iz matriksa. Elektroni su potom prebačeni nizom Fe-S sklopova
(clusters), koji predstavljaju drugu prostetičku grupu enzimskog kompleksa. Kompleks I sadrži obje vrste sklopova
željezo-sumpor: [2Fe–2S] i [4Fe–4S][14].
Proces prijenosa elektrona je nepovratan, pošto elektroni postupno gube potencijal za 360 mV što je ekvivalentno
ΔG=-16.6 Kcal/mol. Oslobođena energija omogućava prebacivanje četiri protona (H+) iz matriksa u
međumembranski prostor, promjenom konformacije samog kompleksa I. Elektroni se na kraju reakcije prebacuju iz
Fe-S sklopova na molekulu ubikinona koja se nalazi unutar mitohondrijske membrane. Osim primanja elektrona,
redukcija ubikinona (Q) predviđa prijenos dva protona iz matriksa na molekulu generirajući ubikinol (QH2),
povećavajući tako gradijent protona između matriksa i međumembranskog prostora.
Oksidativna fosforilacija 40

Sukcinat-Koenzim Q oksidoreduktaza (kompleks II)

Sukcinat-Koenzim Q oksidoreduktaza (Kompleks II) ili
sukcinat dehidrogenaza predstavlja drugi ulaz u lanac
prijenosa elektrona[15]. Ovo je jedini enzim koji ulazi u
sastav i Krebsovog ciklusa i oksidativne fosforilacije.
Struktura kompleksa II predviđa četiri proteinske
podjedinice na koje su vezane različite prostetičke
grupe: flavin adenin dinukleotid (FAD), Fe-S sklopovi i
molekula hema koja nema ulogu prijenosa elektrona na
koenzim Q, već se pretpostavlja da smanjuje
koncentraciju potencijalno štetnih reaktivnih vrsta
kisika[16][17].

Enzim katalizira oksidaciju sukcinata u fumarat i

redukciju ubikinona u ubikinol. Ova reakcija oslobađa
manje energije od oksidacije NADH, tako da kompleks
II ne prebacuje direktno protone u međumembranski
prostor. Kompleks II: Sukcinat - koenzim Q oksidoreduktaza.

Flavoprotein-Koenzim Q oksidoreduktaza
Flavoprotein-Koenzim Q oksidoreduktaza (ETF-Q oksidoreduktaza) ili Flavoprotein dehidrogenaza predstavlja treću
ulaznu točku u lanac prijenosa elektrona. Ovaj enzim prima elektrone od flavoproteina i prebacuje ih na ubikinon
(Q10) kako bi izvršio redukciju[18]. ETF-Q oksidoreduktaza sadrži flavin kao prostetičku grupu i jedan [4Fe–4S]
sklop[19]. Za razliku od drugih enzima, ETF-Q oksidoreduktaza se ne nalazi u kontekstu mitohondrijske membrane,
već je smješten na samoj površini membrane na strani mitohondrijskog matriksa.

Ovaj je enzim kod sisavaca važan u metaboličkom putu beta oksidacije masnih kiselina, katabolizmu nekih amino
kiselina i degradaciji kolina, pošto ima ulogu primanja elektrona od više acetil CoA dehidrogenaza[20][21]. Njegova
je funkcija važna i kod biljaka, jer ulazi u metaboličke procese koje omogućavaju biljkama preživljavanje kod
produženih perioda manjka svjetla[22].
Oksidativna fosforilacija 41

Koenzim Q-Citokrom c oksidoreduktaza (kompleks III)

Enzimski kompleks koenzim
Q-citokrom c oksidoreduktaza
(citokrom c reduktaza ili citokrom bc1
kompleks ili kompleks III) se kod
sisavaca pojavljuje kao dimer[23][24].
Svaka je polovica sastavljena od 11
proteinskih podjedinica, jednog
[2Fe-2S] željezo-sumpor sklopa i tri
citokroma od kojih jedan citokrom c1 i
dva citokroma b[25]. Citokrom je vrsta
bjelančevine labavo pridružena
Prijenos elektrona u dva koraka kod kompleksa III (Koenzima Q - citokrom c
mitohondriju unutar
oksidoreduktaze). Nakon svakog koraka koenzim Q (u gornjem dijelu slike) napušta
međumembranskog prostora, koja enzim.
sadrži hem kao prostetičku grupu i ima
ulogu prijenosa elektrona iz stanja visoke energije, postupno u stanje niže energije. Atomi željeza unutar hema
sposobni su prelaziti iz reduciranog stanja (Fe+2) u oksidirano stanje (Fe+3) u tijeku prolaza elektrona kroz
bjelančevinu.

Reakcija koju katalizira kompleks III je oksidacija jedne molekule ubikinola i redukcija dviju molekula citokroma c.
Za razliku od koenzima Q, koji prenosi dva elektrona, citokrom c prenosi samo jedan elektron.

Pošto je u jednom trenutku moguć prijenos samo jednog od elektrona s QH2 donora na citokrom akceptor,
mehanizam prijenosa elektrona kod kompleksa III je nešto složeniji nego kod ostalih kompleksa lanca prijenosa
elektrona. Proces se zbiva u dva koraka i nosi naziv ciklus Q[26]. U prvom koraku enzim veže na sebe tri supstrata.
Prvi je reducirani kofaktor QH2 koji oksidacijom prebacuje jedan elektron na drugi supstrat citokrom c i oslobađa
dva protona (H+) u međumembranski prostor. Treći supstrat je oksidirani koenzim Q, koji prihvaća drugi elektron iz
QH2 i prelazi u reducirani oblik Q-, koji nosi naziv slobodni radikal ubisemikinon. Prva se dva supstrata oslobađaju,
dok međuspoj ubisemikinon ostaje vezan za kompleks III. U drugom koraku ciklusa Q, druga molekula QH2 veže se
na kompleks III i ponovo prebacuje prvi elektron na citokrom c. Drugi se elektron sada prebacuje na vezani
ubisemikinon (Q-), koji se reducira u QH2 primanjem dva protona iz mitohondrijskog matriksa. Reducirani QH2 se
tada oslobađa od veze s kompleksom III[27].
Za napomenuti je da se koenzim Q reducira u ubikinol na unutarnjoj strani mitohondrijske membrane (strana
matriksa), a oksidira na vanjskoj strani (strana međumembranskog prostora), tako da dolazi do prijenosa protona
kroz membranu pojačavajući tako protonski gradijent[]. Ciklus Q je vrlo važan proces, jer povećava učinkovitost
prijenosa protona kroz membranu. Kad bi proces koristio jednu molekulu QH2 da izravno reducira dva citokroma c,
učinkovitost bi se prepolovila sa samo jednim prenesenim protonom za svaki reducirani citokrom c [].
Oksidativna fosforilacija 42

Citokrom c oksidaza (kompleks IV)

Citokrom c oksidaza ili kompleks IV je posljednji multienzimski
kompleks u u nizu koji čini lanac prijenosa elektrona[28]. Ovaj enzim
ima, kod sisavaca, izuzetno složenu građu od 13 podjednica, dva hema
kao prostetičku grupu, i više kofaktora koji sadrže ione metala; tri
atoma bakra, jedan atom magnezija i jedan cinka[29].
Ova oksidaza katalizira posljednju reakciju u lancu prijenosa elektrona
prenoseći elektrone na kisik, dok istovremeno pumpa protone kroz
membranu[30]. Kisik ima ulogu krajnjeg primatelja elektrona i biva
reduciran u vodu, koja je jedan od terminalnih produkata oksidativne
fosforilacije. Vodik potreban za redukciju kisika u vodu dolazi iz
matriksa mitohondrija smanjujući tako njegovu koncentraciju u samom
matriksu, što povećava protonski gradijent potreban za dalju sintezu
ATP. Jednadžba reakcije oksidacije citokroma c:
Kompleks IV (citokrom c oksidaza).

Ostale reduktaze i oksidaze

U mnogih se eukariota lanac prijenosa elektona bitno razlikuje od onog gore opisanog karakterističnog za sisavce i
ostale složenije organizme. Biljke npr. imaju NADH oksidaze, koje vrše oksidaciju NADH u citosolu umjesto u
mitohondrijskom matriksu i prenose elektrone izravno na ubikinon[31]. Ovi enzimi ne prenose protone, stoga
reduciraju ubikinon bez promjene u elektrokemijskom gradijentu između dvije strane membrane[32].
Drugi primjer različitog lanca prijenosa elektrona su alternativne oksidaze prisutne kod biljaka, gljiva, protista i
vjerojatno nekih životinja.[33][34]. Ovi enzimi izravno prenose elektrone iz ubikinola na kisik[35].
Opisani alternativni metabolički putovi daju manji prinos pri proizvodnji ATP u odnosu na puni put oksidativne
fosforilacije. Korist skraćenih metaboličkih putova nije u potpunosti jasna. Alternativne se oksidaze proizvode kao
odgovor na biološki stres kao hladnoću, reaktivne vrste kisika, zaraze i ostale čimbenike koji inhibiraju lanac
prijenosa elektrona[36][37]. Ovi alternativni metabolički putovi vjerojatno predstavljaju prilagodbu, koja povećava
otpornost organizma na neke vanjske štetne faktore[38].

Prostorna organizacija enzimskih kompleksa

U prošlosti se pretpostavljalo da se enzimi koji čine lanac prijenosa elektrona mogu slobodno kretati unutar
mitohondrijske membrane nezavisno jedan od drugoga[]. Novija istraživanja su pak dokazala da se enzimski
kompleksi povezuju u strukture višeg reda međusobno interagirajućih enzima koji nose naziv superkompleksi ili
"respirasomi"[39][40]. Ovo udruživanje omogućuje kanaliziranje supstrata između različitih enzimskih sustava,
povećavajući tako brzinu i učinkovitost prijenosa elektrona[41]. Omjer različitih enzima unutar superkompleksa kod
sisavaca može biti različit. Neke studije daju naznake da bi omjer kompleksa I/II/III/IV i ATP sintetaze mogao biti
1:1:3:7:4[42], ali ovi podaci još nisu potpuno potvrđeni[][43].

Lanac prijenosa elektrona kod prokariota

Za razliku od eukariota, kod kojih su enzimi u sustavu prijenosa vrlo slični, prokarioti (bakterije i arheobakterije)
posjeduju širok spektar različitih enzima prijenosnika elektrona i isto tako i supstrata i kofaktora[44]. Ono što je
zajedničko s eukariotima je to da se oslobođena energija tijekom prijenosa elektrona za oksidacije supstrata koristi za
pumpanje iona kroz staničnu membranu i generiranje elektrokemijskog gradijenta. Najbolje izučen primjer
oksidativne fosforilacije je onaj kod Escherichie Coli, dok je proces kod arheobakterija[45] malo poznat.
Oksidativna fosforilacija 43

Osnovna razlika između oksidativne fosforilacije u eukariota i prokariota je ta da prokarioti mogu koristiti mnoštvo
različitih spojeva kao elektron donore i akceptore, što im omogućava preživljavanje u različitim okolišnim
uvjetima[]. Escherichia Coli može koristiti velik broj različitih redukcijskih i oksidacijskih parova, koji su navedeni
u tablici niže. #Standardni elektrodni potencijal svakog kemijskog spoja daje mjeru oslobođene energije za vrijeme
redukcije ili oksidacije. Reduktivni spojevi imaju negativni potencijal, dok kod oksidativnih spojeva potencijal je
pozitivan. Što je veća razlika u standardnom elektrodnom potencijalu između reduktivnog i oksidativnog spoja, to će
se više energije osloboditi prilikom reakcije.

Enzimi i supstrati lanca prijenosa elektrona kod E. Coli.[]

Enzim Redoks par Standardni elektrodni potencijal
(Volti)

format dehidrogenaza bikarbonat / format −0,43

hidrogenaza proton / vodik −0,42

NADH dehidrogenaza −0,32

NAD+ / NADH

glicerol-3-fosfat dehidrogenaza dihdroksiaceton fosfat (DHAP) / glicerol 3-fosfat −0,19

(glicerol-3-P)

piruvat dehidrogenaza-piruvat oksidaza octena kiselina (acetat) + ugljikov (IV) oksid (CO2)/ ?
piruvat

laktat dehdrogenaza piruvat / mliječna kiselina (laktat) −0,19

D-amino kiselina dehidrogenza D-amino kiselina]] ?

glukoza dehidrogenaza]] glukonat / glukoza −0,14

sukcinat-koenzim Q reduktaza (sukcinat fumarat / sukcinat +0,03

dehidrogenaza)

ubikinol oksidaza kisik / voda +0,82

nitrat reduktaza nitrat / nitrit +0,42

nitrit reduktaza nitrit / amonijak +0,36

dimetil sulfoksid reduktaza dimetil sulfoksid (DMSO) / dimetil sulfid (DMS) +0,16

trimetilamin N-oksid reduktaza trimetilamin N-oksid (TMAO) / trimetilamin (TMA) +0,13

fumarat reduktaza fumarat / sukcinat +0,03

Prokarioti mogu kontrolirati korištenje različitih elektron donora i akceptora mijenjajući ekspresiju različitih enzima
koji ulaze u lanac prijenosa elektrona, kao odgovor na promjene vanjskih uvjeta[46]. Ova prilagodljivost je moguća
jer različiti enzimi koriste ubikinon kao univerzalni kofaktor. Različite varijante lanca prijenosa elektrona su
modularno organizirane, tako da se enzimski sustavi mogu s lakoćom mijenjati kao odgovor na promjene u okolišu.
Osim opisane metaboličke raznolikosti, prokarioti posjeduju mnoštvo izoenzima, različitih enzima koji kataliziraju
istu reakciju. Kod Escherichie Coli postoje dvije varijante ubikinol oksidaze koje koriste kisik kao elektron akceptor.
U uvjetima velike koncentracije kisika, bakterija koristi oksidazu s niskim afinitetom prema kisiku koja može
prenijeti dva protona po svakom elektronu, dok u uvjetima niske koncentracije kisika, sustav se prebacuje na
oksidazu koja prenosi samo jedan proton po elektronu, ali ima visok afinitet prema kisiku[47].
Oksidativna fosforilacija 44

ATP sintetaza (kompleks V)

ATP sintetaza ili kompleks V, predstavlja posljednji
enzim u metaboličkom putu oksidativne fosforilacije.
Pronađen je u svim živim organizmima i smatra se da
je jedan od najvažnijih enzima za održavanje života
uopće. Njegov je način funkcioniranja jednak i kod
prokariota i kod eukariota[]. ATP sintetaza koristi
elektrokemijsku energiju pohranjenu u protonskom
gradijentu između dviju strana membrane kako bi
katalizirao sintezu ATP iz ADP i fosfata. Procijenjeno
je da su potrebna tri do četiri protona za sintezu jedne
molekule ATP[48][49], ali stanice mogu mijenjati ovaj
omjer kako bi se prilagodile različitim okolišnim
uvjetima[50].

Reakcija fosforilacije je povratna kemijska reakcija u

ravnoteži, može se stoga okrenuti ako se okrene
Struktura ATP sintetaze Escherichie Coli
protonski gradijent. Bez energije iz protonskog
gradijenta, reakcija bi tekla od desna u lijevo; enzim bi
razgrađivao ATP i pumpao protone kroz membranu iz matriksa u međumembranski prostor. U prisutnosti jakog
protonskog gradijenta, kemijska reakcija teče u suprotnom smjeru, od lijeva na desno, dopušta protonima da teku niz
gradijent i proizvodi ATP iz ADP[]. U nekim slučajevima isti ili slični enzim H+ ATPaza ili tzv. protonska pumpa,
troši energiju iz hidrolize ATP kako bi prenijela protone u vakuole i povećala tako kiselost (smanjila pH)[51] . Ova je
reakcija odgovorna za proizvodnju kiselosti u želudčanom sekretu.

ATP sintetaza je veliki proteinski sklop, koji oblikom ugrubo podsjeća na gljivu (vidi sliku). Ovaj je kompleks kod
sisavaca sastavljen od dva osnovna dijela: jednog integriranog u membranu F0 i drugog perifernog dijela F1. Cijeli
sustav ima 16 podjedinica, ukupne molekularne mase 600 kilodaltona (KDa)[52]. Dio enzima pozicioniran u debljini
same membrane nosi naziv F0 i sastavljen je od jedne podjedinice a, dviju podjedinica b i 10 kružno raspoređenih
podjedinica c, koje formiraju kanal kroz kojeg prolaze protoni. Drugi dio enzimskog sustava naziva se F1 i čini ga
sferični vanjski dio i središnja podjedinica γ u obliku štapića koja je na vrhu spojena s vanjskim dijelom i cijelom
svojom dužinom zauzima protonski kanal načinjen od podjedinica c. Kuglasta struktura na kraju F1 dijela
sastavljena je od šest bjelančevina dvije različite vrste: tri α podjedinice i tri β podjedinice organizirane u tri dimera
α-β, slično narančinim kriškama. U tom dijelu ATP sintetaze dolazi do sinteze ATP[53]. Obje su vrste podjedinica
sposobne vezati nukleotide, ali samo β jedinica katalizira reakciju sinteze ATP.
Tijekom protoka protona kroz F0 membranski kanal, podjedinice c rotiraju oko središnje osi[54]. Rotacija vjerojatno
nastaje kao posljedica ionizacije aminokiselina u prstenu sastavljenoga od c podjedinica (c-prsten), koje uzrokuju
elektrokemijske interakcije i pokreću tako sam prsten[55]. Pošto je c-prsten čvrsto vezan za središnju F1 γ
podjedinicu, rotacija uzrokuje vrtnju vrha γ podjedinice između α-β dimera periferne F1 kuglaste strukture. F1
kuglasta struktura se pritom ne okreće, jer je blokirana podjedinicama F0b. Vrtnja vrha centralne podjedinice γ
osigurava potrebnu energiju aktivnim mjestima na β podjedinicama koje naizmjence kataliziraju sintezu i
oslobođanje ATP[].
Oksidativna fosforilacija 45

Rotacijska kataliza ATP

Dio ATP sintetaze odgovoran za sintezu ATP je kuglasta F1
struktura sastavljena od α-β dimera. Na β podjedinicama
nalaze se aktivna mjesta koja naizmjence vrše sintezu ATP:
jedan se nalazi u konformaciji β-ATP i drži vezan ATP, drugi
se nalazi u konformaciji β-ADP i sposoban je vezati supstrat
ADP i treći ima aktivno mjesto β-prazno i nije sposoban
vezati supstrate.[]. Rotacijska sila uzrokovana protokom
protona niz gradijent pokreće rotaciju centralne osi
(podjedinica γ) koja ulazi u dodir s beta podjedinicama.

Posljedica je konformacijska promjena kod koje se aktivno

mjesto β-ATP mijenja u β-prazno ispuštajući ATP iz
prethodne rotacije (tamno crveno u slici). Potom mjesto
Rotacijska kataliza ATP. ATP je prikazan crvenom, ADP i
β-prazno prelazi u konformaciju β-ADP i labavo veže ADP i fosfat ružičastom, a rotirajuća γ podjedinica crnom bojom.
fosfat iz otopine u matriksu (crveno), da bi na kraju aktivno
mjesto prešlo u konformaciju β-ATP gdje dolazi do kondenzacije ADP i fosfata u ATP (ružičasto). Ovaj se ciklus
neprestano ponavlja i dobiva naziv rotacijska kataliza.

Kod nekih bakterija i arheobakterija kao Metanococcus, sinteza ATP je uzrokovana protokom iona natrija a ne
protona[56][]. Neki od ovih organizama posjeduju A1A0 sintetazu[57] (umjesto F1F0), oblik enzima s vrlo malo
sličnosti s podjedinicama eukariotske ATP sintetaze, koja bi mogla biti u stanju koristiti Na+ ione umjesto H+.

Reaktivne vrste kisika

Molekularni kisik (O2) je idelani akceptor elektrona, zahvaljujući svom vrlo jakom oksidacijskom potencijalu, ali
redukcija kisika može proizvesti potencijalno štetne međuspojeve[]. Prijenos četiri elektrona i četiri protona na
molekulu kisika reducira ga u bezopasnu molekulu vode, dok prijenosom jednog ili dva elektrona stvara se visoko
reaktivni anion superoksid ili peroksid:

Navedeni reaktivni međuspojevi kisika i produkti njihovih reakcija, kao hidroksilni radikal, mogu biti vrlo štetni za
stanične strukture, pošto mogu oksidirati stanične bjelančevine i lipide i uzrokovati mutacije u DNK. Pretjerana
oštećenja nastala nekontroliranom oksidacijom unutarnjih struktura mogu dovesti do apoptoze, programirane smrti
koju stanica sama započne u slučaju da su oštećenja nemoguća za popravak, a vjerojatno su i jedan od uzroka
biološkog starenja[58][59].
Enzimski sustav citokrom c oksidaza (kompleks IV) izuzetno je učinkovit u redukciji kisika u vodu i ispušta vrlo
male količine djelomično reduciranih međuspojeva, međutim lanac prijenosa elektrona neprekidno ispušta
superoksid i peroksid ione[]. Posebno je osjetljiv korak redukcija koenzima Q od strane kompleksa III, jer
podrazumijeva stvaranje visoko reaktivnog slobodnog radikala ubisemikinona kao međuspoja u Q ciklusu što može
pridonijeti stvaranju superoksid aniona[60]. Veća aktivnost lanca prijenosa elektrona stvara veći protonski gradijent
između dviju strana mitohondrijske membrane, time i veću proizvodnju ATP, ali kao nuspojavu i veću proizvodnju
reaktivnih vrsta kisika. Postoje naznake da mitohondriji reguliraju intenzitet aktivnosti mehanizmom negativne
povratne sprege kako bi uravnotežili proizvodnju ATP s negativnom nuspojavom proizvodnje oksidanata[61][62].
Kako bi neutralizirali reaktivne vrste kisika, stanice koriste različite antioksidacijske sustave, kao vitamin C i E koji
imaju direktno antioksidacijsko djelovanje i enzime superoksid dizmutaza, katalaza i peroksidaza koje degradiraju
reaktivne međuspojeve svodeći tako na minimum njihovo štetno djelovanje[].
Oksidativna fosforilacija 46

Inhibitori
Poznato je nekoliko vrsta kemijskih spojeva koji inhibiraju metabolički put oksidativne fosforilacije na točno
određenim točkama. U tablici niže navedeni su najpoznatiji lijekovi i otrovi koji djeluju na oksidativnu fosforilaciju:

Kemijski spoj Priroda Utjecaj na oksidativnu fosforilaciju

spoja

cijanid otrovi Inhibiraju lanac prijenosa elektrona, vezivanjem na Fe–Cu centar citokrom c oksidaze puno jače
ugljični monoksid (CO) [63]
od kisika, sprječavajući tako njegovu redukciju.
azid

oligomicin antibiotik []
Inhibira ATP sitetazu tako da blokira protok protona kroz Fo podjedinicu.

karbonil cijanid m-klorofenil otrovi [64]

Ionofori koji neutraliziraju protonski gradijent tako što prenose protone kroz membranu.
hidrazon (CCCP)
2,4-dinitrofenol

rotenon pesticid Sprječava prijenos elektrona od kompleksa I na ubikinon tako da blokira aktivno mjesto vezanja
[65]
ubikinona.

malonat i oksaloacetat metabolit [66]

Kompetitivni inhibitori sukcinat dehidrogenaze (kompleks II).

Toksična se aktivnost svakog od navedenih inhibitora ne ograničava samo na oksidativnu fosforilaciju, već se
reflektira na cijeli stanični metabolizam. Blokada oksidativne fosforilacije onemogućava ponovnu oksidaciju
kofaktora NADH i FADH2 u NAD+ i FAD, što oduzima osnovne supstrate Krebsovom ciklusu i glikolizi što ima kao
posljedicu njihovo postupno gašenje.
Onesposobljavanje pojedinih dijelova oksidativne fosforilacije ne mora uvijek biti štetno. U smeđem masnom tkivu
postoje protonski kanali koji kontrolirano disociraju lanac prijenosa elektrona od sinteze ATP, što proizvodi toplinu.
Ovaj je proces posebno važan za održavanje tjelesne temperature kod životinja koje zimi idu u hibernaciju ("zimski
san")[67].

Povijest otkrića
Rasvjetljavanje metaboličkog puta oksidativne fosforilacije počinje još 1906. kad je Artur Harden opisao važnost
fosfata u staničnoj fermentaciji[68]. 1940. danski biokemičar Herman Kalkar otkriva vezu između oksidacije šećera i
proizvodnje ATP[69], a 1949. Morris Friedkin i Albert L. Lehninger dokazuju da koenzim NADH povezuje različite
metaboličke putove kao Krebsov ciklus i sintezu ATP[70].
Mehanizam proizvodnje ATP u stanici ostaje nepoznat dvadesetak godina. U tom su se periodu znanstvenici
usredotočili na potrage hipotetskog "visokoenergetskog međuspoja" koji povezuje oksidaciju s fosforilacijom[71].
Mehanizam je objašnjen 1961. kad je britanski biokemičar Peter D. Mitchell objavio svoju "kemiosmotičku
teoriju"[72]. U početku je kemiosmoza naišla na žestok otpor u akademskim krugovima, ali je poslije postupno
prihvaćena i dodatno potvrđena a Michellu je dodijeljena Nobelova nagrada za svoje otkriće 1978.[73][74]
Kasnija su se istraživanja usredotočila na izolaciju i proučavanje pojedinih enzima. Posebno važan korak u
razumijevanju oksidativne fosforilacije bilo je objašnjenje mehanizma funkcioniranja ATP sintetaze rotacijskom
katalizom[][75] za što su John E. Walker i Paul D. Boyer dobili Nobelovu nagradu 1997.[76]
Oksidativna fosforilacija 47

Izvori
[10] Medical CHEMISTRY Compendium. By Anders Overgaard Pedersen and Henning Nielsen. Aarhus University. 2008
[11] Efremov R.G., Baradaran R., & Sazanov L.A., (2010) The arcdhitecture of respiratory complex I, Nature 465, 441-445

Vanjske poveznice
• (engl.) Animated diagrams illustrating oxidative phosphorylation (http://www.wiley.com/legacy/college/boyer/
0470003790/animations/electron_transport/electron_transport.htm) Wiley and Co Concepts in Biochemistry
• (engl.) On-line biophysics lectures (http://www.life.uiuc.edu/crofts/bioph354/) Antony Crofts, University of
Illinois at Urbana-Champaign
• (engl.) ATP synthase (http://www.rcsb.org/pdb/static.do?p=education_discussion/molecule_of_the_month/
pdb72_1.html)
• (engl.) Cytochrome c (http://www.rcsb.org/pdb/static.do?p=education_discussion/molecule_of_the_month/
pdb36_1.html)
• (engl.) Cytochrome c oxidase (http://www.rcsb.org/pdb/static.do?p=education_discussion/
molecule_of_the_month/pdb5_1.html)
• (engl.) NADH dehydrogenase (http://www2.ufp.pt/~pedros/anim/2frame-ien.htm)
• (engl.) succinate dehydrogenase (http://www2.ufp.pt/~pedros/anim/2frame-iien.htm)
• (engl.) Coenzyme Q - cytochrome c reductase (http://www2.ufp.pt/~pedros/anim/2frame-iiien.htm)
• (engl.) cytochrome c oxidase (http://www2.ufp.pt/~pedros/anim/2frame-iven.htm)

Omega-3 masne kiseline

Omega-3 masne kiseline su posebna
skupina unutar nezasićenih masnih
kiselina. Pripadaju esencijalnim
nutrijentima i kao takve su potrebne za
Alfa-linoleova kiselina.
život, a tijelo ih ne može samo
proizvesti.

Naziv dolazi od stare nomenklature masnih kiselina. Prije nego što su bili identificirani kao takvi skupno ih se je
nazivalo "Vitamin F".
Imaju pozitivni učinak na ljudsko zdravlje. Smanjuju razinu triglicerida u krvi. Smanjuju krvni tlak. Spriječavaju
nastanak krvnih ugrušaka. Poboljšavaju cirkulaciju krvi.

Namirnice bogate omega-3 masnim kiselinama

• Α-linolova kiselina
• ulje od chije (Salvia hispanica) - do oko 64%
• ulje od perille (Perilla frutescens'') - oko 60%
• laneno ulje (linum usitatissimum) - do više od 50%
• ulje od sjemenke konoplje - oko 17% (gama-linolenska kiselina (omega-6), oko 4%)
• orahovo ulje - oko 13%
• ulje od uljene repice - oko 9%
• sojino ulje - oko 8%
• losos, kuhan - 1,8%
• Inćun - konzervirani u ulju, zasoljeni - 1,7%
Omega-3 masne kiseline 48

• srdela - konzervirana u umaku od rajčice, s kostima - 1,4%

• skuša - kuhana - 1%

[1]
Nedovršeni članak Omega-3 masne kiseline koji govori o kemiji treba dopuniti. Dopunite ga prema
pravilima Wikipedije.

Izvori
[1] http:/ / hr. wikipedia. org/ w/ index. php?title=Omega-3_masne_kiseline& action=edit

Opioidi
Opioid je bilo koja tvar (agent) koja se veže na opioidne receptore, koji se uglavnom nalaze u središnjem živčanom
sustavu i probavnom sustavu. Postoje četiri klase opioida:
• endogeni opioidni peptidi, koji se stvaraju u tijelu (endorfin, enkefalini)
• alkaloidi opijuma, poput morfina i kodeina
• polusintetski opioidi poput heroina i oksikodona
• potpuno sintetski opioidi poput petidina i metadona čija struktura je nevezana za onu alkaloida opijuma
Opioidni analgetici (za razliku od NSAR i analgoantipiretika) blokiraju provođenje impulsa boli od periferije k
mozgu. U opioidne analgetike spada prije svega morfin, ali i većina derivata morfina (kao što je heroin, kodein i sl.) i
sintetski spojevi (petidin, pentazocin, tramadol, metadon) koji imaju isti mehanizam djelovanja. On se zasniva na
vezivanju tih spojeva na m (mi), k (kapa) i d (delta) receptore (koje još nazivamo opioidni receptori) u kralježničkoj
moždini i mozgu. Naime, opće je poznato da bol ima svoje najjači intenzitet neposredno nakon javljanja a kasnije se
intenzitet boli smanjuje (organizam se privikava na bol). Mehanizam te prilagodbe sastoji se od toga da neuroni luče
unutarnje analgetike kao sto su enkefalini, endorfini i dinorfini. Oni svojim vezanjem na opioidne receptore
ublažavaju i blokiraju daljnu bol. Taj mehanizam naziva se unutarnji analgezijski sustav. Morfin i ostali opioidni
analgetici podražavaju mehanizam vezanjem na opioidne receptore, tj. oponašajući endorfine (kaže se da su opiodni
analgetici agonisti opioidnih receptora). Idealni opioidni analgetik imao bi samo analgetsku aktivnost. Međutim, to
nije jedini efekt opiodnih analgetika:
• reduciraju mentalnu aktivnost, uspavljuju (sedativni učinak) - zato ih nazivamo i narkotici!
• poboljšavaju raspoloženje (euforički efekt)
• inhibiraju disanje i kašalj (zato se, recimo, kodein i folkodin koriste kao antitusici)
• potiču centar za povraćanje
• skupljaju zjenice
• razvijaju toleranciju i ovisnost!
• u većoj mjeri izazivaju halucinacije
Vezanje za mi i delta receptore je najviše odgovorno za razvoj euforije, tolerancije, depresije disanja i razvoj
ovisnosti, dok kapa receptori dorinose samo analgeziji. Upravo zbog narkotičkog efekta, razvoja euforičkog
ponašanja te tolerancije i razvoja ovisnosti opioidi su opasni i primjenjuju se samo kada za to postoji medicinsko
opravdanje. U ljekarnama se ovi lijekovi (izuzev tramadola) čuvaju u posebno odvojenim i strogo čuvanim sefovima.
Izdavanje ovih lijekova (izuzev tramadola) u ljekarnama podliježe najstrožijim pravilima struke: recept se prilaže u
dvije kopije, jedna se čuva u ljekarni, a druga se šalje osiguravateljskoj kući, izdani narkotik se upisuje u knjigu
opojnih droga, a osoba koja podiže lijek mora predočiti osobnu iskaznicu i broj te iskaznice se upisuje u knjigu
opojnih droga. Na taj način osigurana je kontrola izdavanja opojnih droga, a u slučaju potrebe policija u svakom
trenutku ima pravo uvida u knjigu opojnih droga.
Opioidi 49

Vanjske poveznice
www.anestezija.org [1]

Izvori
[1] http:/ / www. anestezija. org/ index. php/ Farmakologija

Pahulja
Pahulja je kristal leda, oblik čvrstog agregatnog stanja vode. Ukoliko pahulje nastaju iz otopine proces se naziva
flokulacija. Ukoliko kondenziraju riječ je o zgrušavanju.
U 17. stoljeću, filozof i znanstvenik René Descartes, napisao je traktat o pahuljama kao i Johannes Kepler. Oba su
utvrdili, da kristali leda imaju približan oblik šesterokuta. Međutim, nisu savršeno simetrične.
Američki znanstvenik Wilson Bentley utvrdio je, da je svaka pahulja jedinstvena i ima svoj poseban oblik [1], koji
ovisi o temperaturi na kojoj je nastala. [2] Na primjer, pahulje pri temperaturi od -2 °C imaju neobičan trokutasti
oblik. [3] Najljepše oblike imaju kada kristali leda brzo izrastu, npr. pri prolasku vodenih kapljica kroz olujni oblak.
[4]

Najveća izmjerena pahulja pala je 1887. godine u Montani (SAD), bila je široka 38 cm. [5]

Galerija
Izbor iz fotografija, koje je uslikao Wilson Bentley (1865. – 1931.):
Pahulja 50

Izvori
[1] Moore, Leonard: Dječja enciklopedija prirode, Stvarnost Zagreb 1985.
[2] Klesius, Michael (2007), "The Mystery of Snowflakes", National Geographic 211 (1): 20, ISSN 0027-9358
[3] http:/ / www. its. caltech. edu/ ~atomic/ snowcrystals/ class/ class. htm
[4] Taylor, Charles, Pople Stephen: Oxford: Čudesni svijet znanosti, Sysprint, Zagreb 1999.
[5] http:/ / www. nytimes. com/ 2007/ 03/ 20/ science/ 20snow. html?_r=1

Primer
Primer (sinonimi - početnica, začetnica, klica) je startna molekula za DNK sintezu. On se sastoji od manjeg broja
nukleotida A, T, C i G. DNK polimeraza treba primer da bi počela sintezu komplementarnog DNK niza. (Ne u
PCR-u nego u sekvenciranju zbog kasnijeg neophodnog markiranja novosintetizovanog DNK, primer će biti
radioaktivno markiran).

Prioni
Prioni su najsitnije čestice žive tvari, sitnije od virusa izgrađene od proteina. Riječ prion dolazi on proteinaceous
infectious particle ( on se odnosi na virion ). Prione je otkrio Stanley B. Prusiner 1982. godine na sveučilištu
California u San Franciscu.
Uzrokuju proteinske bolesti, (spongioformne encefalopatije: goveđi spongiforni encefalitis (poznat i kao kravlje
ludilo), skrepi bolest ovaca, Creutzfeld-Jakobova bolest i kuru bolest), koje u kasnim stadijima dovode do demencija,
grčeva i poremećaja u motoričkim funkcijama. Razdoblje inkubacije može trajati vrlo dugo ( čak do 10 godina ).
Prioni napadaju isključivo živčani sustav (mozak i leđnu moždinu).
Još nije u potpunosti poznat način njihova djelovanja, ali se zna da se u dodiru s prionom "normalna" forma
bjelančevine mijenja. Infektivni prioni (PrpSC) u kontaktu sa normalnim, staničnim prionima (PrpC) konvertiraju
normalne prione u infektivne. Infektivni prioni su vrlo rezistentne molekule u usporedbi s drugim proteinima. Ne
uništavaju se pasterizacijom niti sterilizacijom, otporni su i na proteaze. Lijeka nema, a smrtnost je 100%-tna.

Nedovršeni članak Prioni koji govori o biologiji treba dopuniti. Dopunite ga [1] prema pravilima Wikipedije.

Izvori
[1] http:/ / hr. wikipedia. org/ w/ index. php?title=Prioni& action=edit
Proantocijanidini 51

Proantocijanidini
Proantocijanidini jesu velika skupina bioflavonoida.
To su uglavnom plavi i ljubičasti pigmenti u brojnim biljkama. Ekstrakti proantocijanidina pokazuju širok spektar
farmakološke aktivnosti. Podižu razinu vitamina C u organizmu, smanjuju krhkost i propusnost kapilara,
neutraliziraju slobodne radikale i sprječavaju razaranje kolagena, jednog od najznačajnijih građevnih proteina u
tijelu. Također, smatra se da pomažu u čuvanju funkcija očiju. Najviše ih ima u crnom ribizu, borovnicama i crnom
vinu.
Napomena: Ovaj tekst ili jedan njegov dio je preuzet s nekoć aktivnih danas ugaslih internetskih stranica Farmakologija.com. Vidi Dozvola
Farmakologija.com.

Put pentoza fosfata

Put ili ciklus pentoza fosfata (eng. Penthose phosphate pathway, PPP) je metbolički put kojim stanice proizvode
šećere s pet atoma ugljika (pentoze) i reducirani nikotinamid adenin dinukleotid fosfat (NADPH). Ovaj je
metabolički put paralelan glikolizi i djelomično s njom povezan. Kod većine organizama put pentoza fosfata se
odvija u citoplazmi, jedino se kod biljaka odvija u plastidima [1].
Tijek ovog metaboličkog puta može biti podijeljen u dvije faze: oksidativnu i neoksidativnu.
Najvažniji metabolički produkti puta pentoza fosfata su:
• reducirani koenzim NADPH. NADPH potom ulazi u različite procese biosinteze kao npr. masnih kiselina i
kolesterola,
• riboza-5-fosfat, koji ulazi u procese sinteze nukleotida,
• eritroza-4-fosfat, koji ulazi u proces sinteze aromatskih aminokiselina.
Pentoze koje se unose putem hrane, kao rezultat razgradnje nukleinskih kiselina mogu biti metabolizirane u putu
pentoza fosfata.
Kod životinja se put pentoza fosfata odvija isključivo u citoplazmi. Organi u kojima je ovaj proces posebno aktivan
su jetra, mliječna žlijezda dojke, korteks nadbubrežne žlijezde, jajnici i testisi. Proces je odsutan u mišićima. Put
pentoza fosfata je jedan od najvažnijih načina sinteze molekula s reducirajućim djelovanjem i odgovoran je za 60%
proizvodnje NADPH kod metabolizma čovjeka. NADPH u stanicama ima ulogu inaktiviranja štetnog djelovanja
molekula koje izazivaju oksidativni stres. Enzim glutation reduktaza koristi NADPH kako bi reducirala oksidirani
oblik glutationa (GSSG) u njegov reducirani oblik (GSH). Reducirani se glutation u daljnjim reakcijama koristi kao
reducirajuća molekula koja pretvara potencijalno štetni vodikov peroksid (H2O2) u vodu. Ovaj je mehanizam
posebno prisutan kod crvenih krvnih zrnaca (eritrocita) i njihov je jedini izvor NADPH.
Put pentoza fosfata 52

Oksidativna faza
U ova se faza metaboličkog puta odvija u tri reakcije pri kojima se jedna molekula glukoze-6-fosfata pretvara u
ribulozu-5-fosfat. Tijekom reakcije dvije se molekule NADP+ reduciraju u NADPH [2].

glukoza-6-fosfat (1), 6-fosfoglukono-δ-lakton (2), 6-fosfoglukonat (3), ribuloza 5-fosfat (4)

U tablici niže sažet je tijek enzimskih reakcija:

Reaktanti Produkti Enzim Opis reakcije

→ 6-fosfoglukono-δ-lakton glukoza-6-fosfat Dehidrogenacija. Hemiacetalna hidroksilna grupa smještena

Glukoza-6-fosfat +
+ NADPH dehidrogenaza na ugljiku 1 glucoze 6-fosfat pretvara se u karbonilnu
NADP+
skupinu, generirajući tako lakton. Pri tom se procesu stvara
jedna molekula NADPH.

6-fosfoglukono-δ-lakton 6-fosfoglukonolaktonaza Hidroliza

→ 6-fosfoglukonat + H+
+ H2O

6-fosfoglukonat + NADP+ → ribuloza 5-fosfat + 6-fosfoglukonat Oksidativna dekarboksilacija. Tijekom ove reakcije
NADPH + CO2 dehidrogenaza NADP+ se reducira u još jednu molekulu NADPH, i kao
produkt nastaje ugljikov dioksid (CO2) i ribuloza 5-fosfat.

Zbirna stehiometrijska jednadžba oksidativne faze je:

Glukoza-6-fosfat + 2 NADP+ + H2O → ribuloza-5-fosfat + 2 NADPH + 2 H+ + CO2

Neoksidativna faza
U ovoj fazi puta pentoza fosfata, koja se sastoji od niza složenih reakcija, dolazi do konverzije ribuloze-6-fosfata u
konačne produkte giceraldehid-3-fosfat i fruktozu-6-fosfat. Ovi produkti potom ulaze u proces glikolize kao
reaktanti. Sve enzimatske reakcije neoksidativne faze su reverzibilne i ovise o koncentraciji različitih supstrata [2].
Prva je reakcija epimerizacija konačnog produkta oksidativne faze, šećera ribuloze-6-fosfata u ksilulozu-5-fosfat od
strane enzima pentoza-5-fosfat epimeraze. Ribuloza-5-fosfat može ući i u reakciju izomerizacije preko enzima
pentoza-5-fosfat izomeraze pri čemu nastaje riboza-5-fosfat.
U slijedećoj fazi ksiluloza-5-fosfat i riboza-5-fosfat ulaze u proces rekombiniranja dva atoma ugljika od strane
enzima transketolaze pri čemu nastaju sedoheptuloza-7-fosfat i gliceraldeid-3-fosfat.
Ova dva produkta postaju supstrati slijedeće reakcije rekombiniranja atoma ugljika od strane enzima transaldolaze i
kao produkt nastaju fruktoza-6-fosfat i eritroza-4-fosfat. Frukoza-6-fosfat može izravno ući u proces glikolize kao
supstrat, dok se eritroza-4-fosfat mora dodatno obraditi. Enzim transketolaza rekombinira ugljikove atome
eritroze-4-fosfata s ksilulozom-5-fosfat dobivenom iz prve reakcije epimerizacije i kao produkti nastaju
fruktoza-6-fosfat i gliceraldeid-3-fosfat. Oba novonastala produkta mogu ući u glikolizu kao supstrati. Osim u proces
glikolize, fruktoza-6-fosfat i gliceraldeid-3-fosfat mogu ući i u metabolički put glukoneogeneze ako organizam ima
potrebu za sintezom glukoze.
Na slici je prikazana skica neoksidativne faze puta pentoza fosfata:
Put pentoza fosfata 53

Sve enzimatske reakcije neoksidativne faze puta pentoza fosfata sažete su u tablici niže:

Reaktanti Produkti Enzim

ribuloza-5-fosfat → riboza-5-fosfat ribuloza-5-fosfat isomeraza

ribuloza-5-fosfat → ksiluloza-5-fosfat Ribuloza-5-fosfat 3-epimeraza

ksiluloza-5-fosfat + riboza-5-fosfat → gliceraldehid-3-fosfat + sedoheptuloza-7-fosfat transketolaza

sedoheptuloza-7-fosfat + gliceraldeid-3-fosfat → eritroza-4-fosfat + fruktoza-6-fosfat transaldolaza

ksluloza-5-fosfat + eritroza-4-fosfat → gliceraldehid-3-fosfat + fruktoza-6-fosfat transketolaza

Regulacija puta pentoza fosfata u tkivima

Ovaj je metabolički put izuzetno prilagodljiv potrebama stanice za različitim supstratima zahvaljujući povratnosti
enzimatskih reakcija. Reakcije će se odvijati u određenom smjeru zavisno o koncentraciji i potrebama ATP,
NADPH, riboze-5-fosfata, piruvata ili acetil-CoA u stanici.
Prvi enzim u nizu reakcija, glukoza-6-fosfat dehidrogenaza je najviše podložan regulaciji. Inhibiran je od visokih
koncentracija NADPH u citoplazmi, pošto je isti produkt same reakcije. Omjer NADPH/NADP+ veći od 10 inhibira
aktivnost enzima za više od 90%. Ostali inhibitori ovog enzima su ADP i AMP, dok ATP ima ulogu aktivatora.
Put pentoza fosfata je izuzetno snažno aktiviran u stanicama masnog tkiva, gdje postoji višak glukoze, koja se
pretvara u masne kiseline i velika potreba za NADPH, koji ulazi u proces biosinteze masnih kiselina. Kao produkt
osidativne faze puta pentoza fosfata nastaje NADPH, kojeg stanica odmah koristi kao kofaktor, dok se
riboza-5-fosfat do kraja transformira u fruktozu-6-fosfat i gliceraldeid-3-fosfat koji ulaze u reakciju glikolize. Stanice
masnog tkiva nisu posebno aktivna u replikaciji, stoga nemaju posebnu potrebu akumuliranja riboze, pošto je sinteza
Put pentoza fosfata 54

nukleinskih kiselina minimalna. Glikoliza pak daje stanici acetil-CoA kao konačni produkt, koji je pak osnovni
supstrat za sintezu masnih kiselina. U mišićnom su tkivu potrebe za NADPH vrlo male, dok su potrebe za
glukozom-6-fosfat velike, stoga će put pentoza fosfata biti neaktivan.[3]
Stanice koje se nalaze u fazi aktivne replikacije imaju velike potrebe za ribozom-5-fosfat kako bi moglo doći do
sinteze nukleinskih kiselina. Kod tih stanica može doći do inverzije neoksidativne faze puta pentoza fosfata, pri
čemu dolazi do formiranja riboze-5-fosfata počevši od gliceraldehida-3-fosfat i fruktoze-6-fosfata kao početnih
supstrata.[4]

Izvori
[2] Wamelink MM, Struys EA, Jakobs C. The biochemistry, metabolism and inherited defects of the pentose phosphate pathway: a review. J
Inherit Metab Dis. prosinac 2008.; 31(6):703-17. Review
[3] Mailloux RJ, Harper ME. Glucose regulates enzymatic sources of mitochondrial NADPH in skeletal muscle cells; a novel role for
glucose-6-phosphate dehydrogenase.FASEB J. srpanj 2010.; 24(7):2495-506.
[4] http:/ / bloodjournal. hematologylibrary. org/ cgi/ content/ full/ 92/ 7/ 2527 Early Phagocytosis of Glucose-6-Phosphate Dehydrogenase
(G6PD)-Deficient Erythrocytes Parasitized by Plasmodium falciparum May Explain Malaria Protection in G6PD Deficiency]

Vanjske poveznice
• (engl.) The chemical logic behind the pentose phosphate pathway (http://www2.ufp.pt/~pedros/bq/ppp.htm)
• (engl.)MeSH Pentose+Phosphate+Pathway (http://www.nlm.nih.gov/cgi/mesh/2009/MB_cgi?mode=&
term=Pentose+Phosphate+Pathway)
• (engl.) Pentose phosphate pathway Map - Homo sapiens (http://www.genome.jp/dbget-bin/
www_bget?path:hsa00030)

Supstrat (biokemija)
U biokemiji supstrat je definiran kao molekula na koju djeluje enzim. Enzimi vežu jedan ili više supstrata na svoje
aktivno mjesto, tvoreći tako kompleks enzim-supstrat. Enzim katalizira kemijsku reakciju koja mijenja supstrat u
drugu molekulu koju nazivamo produkt. Produkt se potom odvaja i oslobađa od aktivnog mjesta na enzimu koji je
tada spreman vezati slijedeću molekulu supstrata.
U nekim slučajevima, jedan je enzim sposoban vezati više od jednog supstrata na svoje aktivno mjesto. Supstrati se
tada najčešće vežu za aktivno mjesto u točno određenom redoslijedu, prije nego dođe do kemijske reakcije i
stvaranja jednog ili više produkata.
Opća formula enzimski katalizirane
kemijske reakcije je slijedeća:

E = enzim
S = supstrat
ES = kompleks enzim-supstrat
EP = kompleks enzim-produkt
P = produkt
Skica interakcija enzim-supstrat i stvaranja produkta
Reakcija ES → EP je jedina
nepovratna reakcija. Enzimska reakcija
obično slijedi Michaelis-Mentenovu kinetiku s izuzetkom alosteričnih enzima. Reakcija se stoga ubrzava s
povećanjem koncentracije supstrata u otopini koja povećava vjerojatnost vezanja supstrata na aktivno mjesto, dok se
sva aktivna mjesta ne zasite. U tom slučaju brzina reakcije ne ovisi više o koncentraciji supstrata već o koncentraciji
Supstrat (biokemija) 55

enzima.

Vidi još
• enzim
• aktivno mjesto

Termalna voda Avène

Termalna voda Avène nastaje spajanjem podzemnih struja u gorju Cévennes i izvire iz dubine zemlje nakon 40-ak
godina, bistra, čista i stalne temperature.

Povijest
Priča o Avène termalnoj vodi počela je 1736., kad je u blizini naselja
Avène na jugu Francuske otkriven izvor termalne vode i njezino
blagotvorno djelovanje na kožu. Legenda kaže da je konj, koji je
bolovao od kožnog ekcema, ozdravio nakon kupanja u izvoru termalne
vode. Nekoliko godina poslije markiz Rokozels, koji je u to doba bio
vlasnik zemljišta, u blizini izvora termalne vode sagradio je prvo
hidroterapijsko lječilište, koje je od prvih dana posvećeno isključivo
dermatologiji. Stoga ga je već 1874. službeno priznala i francuska
Selo Avène
vlada. Od 1975. izvor termalne vode postao je vlasništvom
farmaceutske grupe Pierre Fabre.

Sljedećih nekoliko godina provodila su se brojna istraživanja svojstava termalne vode Avène, kako bi se dokazalo
njezino djelovanje na kožu. Hidroterapijsko lječilište obnovljeno je 1990. godine, a 15 godina poslije, zbog
povećanja kapaciteta, zgrada je nadograđena i ponovno obnovljena. Danas se hidroterapijsko lječilište Avène bavi
isključivo dermatološkim problemima. Najviše atopijskim dermatitisom i psorijazom. Prima oko 2000 pacijenata
godišnje, a terapija traje tri tjedna. Za svakog pacijenta izrađuje se osobni program koji se provodi uz medicinski
nadzor. Kako lječilište njeguje znanstveni pristup, svi pacijenti ujedno su dio kliničkih istraživanja.

Svojstva
Termalna voda Avène nastaje spajanjem podzemnih struja u gorju Cévennes i izvire iz dubine zemlje nakon 40-ak
godina, bistra i čista, temperature 25,6° C, u blizini mjesta Avène. Izvire obogaćena elementima u tragovima i
silikatima, koji povoljno djeluju na kožu. Nizak sadržaj minerala i ravnoteža kalcija i magnezija daju Avène
termalnoj vodi umirujuća, protuupalna i antiiritacijska svojstva. Njezin je sastav jedinstven i stalan - ima nisku
mineralizaciju (266 mg/L) i pH 7,5. Zbog dokazana protuupalnog, umirujućeg i antiiritacijskog djelovanja, Avène
termalna voda upotrebljava se kod svih oblika pojačane osjetljivosti i iritacija kože, te kao dodatak dermatološkim
tretmanima.
Termalna voda Avène 56

Dermokozmetički proizvodi Avène

Proizvodnja proizvoda Avène, čiji je glavni sastojak termalna voda,
započela je 1990. godine jer je uspješna primjena Avène termalne vode
u lječilištu potaknula ideju o njezinoj primjeni u spreju. Na taj način je
svakoj osobi s osjetljivom kožom omogućena njezina primjena kod
kuće kao i u lječilištu. Na početku se linija sastojala od samo nekoliko
proizvoda za higijenu i njegu kože, a danas broji više od sto proizvoda
namijenjenih njezi različitih stupnjeva osjetljivosti kože kao što su
reaktivna, netolerantna te alergijama sklona koža. Mnogi aktivni
sastojci patent su laboratorija Pierre Fabre. Laboratoriji Pierre Fabre

Svi Avène proizvodi nastaju isključivo u tvornici koja se nalazi pokraj

izvora u mjestu Avène. Sustav proizvodnje Avène termalne vode u spreju je jedinstven u svijetu: kako bi se sačuvao
izvorni sastav Avène termalne vode, koja izvire bistra i bakteriološki čista, s izvorom je direktno spojen sustav cijevi
putem kojih se voda dostavlja u punionicu, gdje se u sterilnim uvjetima puni u sprejeve. Na taj način termalna voda
ne mora se transportirati, čime se osigurava zadržavanje njezinih svojstava. Danas se Avène proizvodi mogu kupiti u
ljekarnama u više od sto zemalja diljem svijeta.

Izvori
• http://www.vasezdravlje.com/printable/izdanje/clanak/1741/s dopusnicom
• http://www.vasezdravlje.com/printable/izdanje/clanak/2539/s dopusnicom

Voda
Voda je kemijski spoj dva atoma vodika i jednog atoma kisika i
jedan od osnovnih uvjeta života. Kemijska formula vode je H2O.

Voda
Voda 57

Kemijska svojstva
• Polarnost je neravnomjerna razdioba električnog naboja
unutar molekule. Uzrokovana je odjeljivanjem električnog
naboja uslijed neravnomjerne raspodjele elektrona u
molekuli. Atom kisika na čelu molekule je elektronegativan
(teži privlačenju elektrona), pa jedan kraj molekule ima
parcijalno negativan električni naboj, a drugi kraj molekule,
oko vodikovih atoma, parcijalno pozitivan naboj. To
uzrokuje asimetričnost molekule vode - dva atoma vodika su
pod kutom od 104.5° vezana za atomom kisika. Polarnost
uvelike određuje ostala svojstva vode.

• Kohezija je svojstvo molekule vode da uspostavlja vodikove

veze s bliskim molekulama. Vodikova veza nastaje
Shematski prikaz molekule vode
međusobnim privlačenjem i spontanim usmjeravanjem
molekula tako da se elektronegativni atom kisika jedne
pridružuje eletropozitivnim atomima vodika drugih molekula vode. Vodikove veze među susjednim molekulama
neprestano pucaju i ponovno se oblikuju (tipična veza ima životni vijek od nekoliko mikrosekunda), a svaka
molekula vode je u tekućem stanju povezana s oko 3½ susjednih molekula što rezultira stvaranjem velike
trodimenzionalne mreže koja je u čvrstom stanju leda jako pravilna. Kohezivnost uvjetuje: veliku površinsku
napetost vode, kapilarnost, visoku točku vrelišta, specifičnu toplinu i toplinu isparavanja.

• Specifična toplina je količina topline koju jedinica količine tvari treba primiti da bi mu se temperatura podigla za
jedinicu temperature (za tekuću vodu iznosi tipično 4,1813 kJ/(kg·K)). Njen je visoki iznos kod vode
prouzrokovan širenjem vodikovih veza. Energija, koja kod drugih tekućina povećava gibanje među molekulama
otapala (podiže temperaturu), se kod vode koristi za razbijanje vodikovih veza među susjednim molekulama.
Vodene otopine su tako, zahvaljujući vodikovim vezama, izuzete od velikih promjena u temperaturi.
• Toplina isparavanja je količina energije (topline) potrebna da se određena količina tvari iz tekućine pretvori u
paru. Ova vrijednost je visoka kod vode jer se tijekom procesa moraju razbiti vodikove veze. Ovo svojstvo vodu
čini izvrsnim rashlađivačem. Voda je dragocjena.
• Prisutnost vode može se dokazati i kobaltovim(II) kloridom. Bezvodni spoj plave je boje, a u prisutnosti vode
postane ružičast. Ponekad se koristi kao dodatak sredstvu za sušenje silikagelu.
• Hidrofilne otopljene tvari su one koje voda privlači, pa se uslijed hidratacije brže otapaju u vodi (male organske
molekule u stanicama: šećeri, organske kiseline i neke aminokiseline). To su specifične neutralne molekule, koje
elektrostatički međudjeluju s molekulama vode.
• Hidrofobne otopljene tvari nisu topljive u vodi (lipidi i većina proteina). To su nepolarne molekule koje razbijaju
strukturu vode i teže izuzimanju zbog onemogućavanja uspostavljanja vodikovih veza u vodi.
Voda 58

Osobine i rasprostranjenost
Voda je najrasprostranjenija kapljevina (tekućina) na Zemlji (obujma ~1500 x 109 km3) i najvažnije (polarno)
otapalo koje otapa kapljevine, plinove i mnogobrojne krutine. Voda zbog polarnosti posjeduje izvrstan kapacitet da
otapa različite vrste tvari. Molekula vode (H2O) sastoji se od dvaju atoma vodika i atoma kisika.
Voda je bitan sastojak živih organizama (maseni udio vode do 90%) i nužna je za život svih živih organizama.
Znanstvenici tvrde da se živa bića najvećim dijelom sastoje od vode i da ona čini tri četvrtine (više od dvije trećine)
ukupne površine Zemlje. Na snimkama Zemlje iz Svemira može se uočiti da je velik dio Zemljine površine pokriven
vodom, oko 70%.
Pod utjecajem Sunčeva zračenja površinska voda neprekidno se isparuje u atmosferu (tzv. kruženje vode u prirodi),
gdje se kondenzira (stvarajući kišne ili snježne oblake u atmosferi) i u obliku oborina (kiša, snijeg, tuča, rosa, inje i
magla) vraća na Zemlju, prenoseći tako velike mase vode na kontinente, i to zovemo globalni hidrološki ciklus, pa u
mnogome utječe na klimu.
U troposferi voda čini 80% stakleničkih plinova i prouzročuje zadržavanje topline, te porast globalne temperature.
Najjednostavnija podjela vode jest podjela na slatke (~4% na Zemlji) i slane. Većina je voda na Zemlji slana (mora,
oceani). Dobro je poznata i podjela vode na tekućice rijeke i stajaćice (npr. jezera, bare, močvare). Ledenjaci pak
zauzimaju posebno mjesto gdje je voda u krutome obliku.
Rasprostranjenost vode (volumni udjel)

morska voda 96,652%

polarni led i ledenjaci 1,702%

podzemna voda 1,631%

površinska voda (jezera i rijeke) 0,013%

voda u tlu 0,001%

voda u atmosferi 0,001%

Pri atmosferskom tlaku i temperaturi između 0°C (273K, kada se ledi) i 100°C (373K, kada vrije) čista (destilirana)
voda bezbojna je tekućina (kapljevina) bez mirisa i okusa. Voda pokazuje Amfoternost*amfotermno obilježje.
Najznačajnije svojstvo po kojem se voda ističe jest da je njena gustoća u čvrstom stanju manja od gustoće u tekućem
stanju. Gustoća vode najveća je na 3,98°C (tzv. anomalija vode) pa je led manje gustoće od tekuće vode i na njoj
pliva, a njegov volumen veći je za 9% od volumena jednake mase tekuće vode.
Jedinstvena fizikalna i kemijska svojstva vode posljedica su kemijske i prostorne građe njezinih molekula. Vodikovi
su atomi u molekuli vode vezani kovalentnom vezom s elektronegativnijim kisikovim atomom, što uzrokuje
asimetrični raspored elektrona i dipolna svojstva molekule. Zbog značajne razlike u elektronegativnosti vodikova i
kisikova atoma, zbog dvaju slobodnih, nepodijeljenih elektronskih parova na kisikovu atomu, te činjenice da dvije
kovalentne veze između kisikova i vodikovih atoma zatvaraju kut od 104,5°C, molekula vode razmjerno je jaki
dipol. Zbog toga molekule vode i u tekućem i u čvrstom stanju grade nakupine molekula, međusobno povezane
vodikovim vezama. U tekućoj su vodi te nakupine nestabilne i nasumične, a u ledu one tvore pravilnu tetraedarsku
strukturu (tvorevinu), pri čem tetraedri grade heksagonske kanale (veće pseudokristalne nakupine).
Taljenjem leda, njegova se tetraedarska struktura urušava, pa se broj molekula vode po jedinici volumena smanjuje.
Od 0°C do 3,98°C prevlada proces urušavanja tetraedarske strukture i gustoća vode raste (anomalija vode). Iznad
3,98°C prevladava proces udaljavanja molekula, tj. gustoća se vode daljnjim porastom temperature smanjuje, kao što
je to u većini ostalih tvari. Prirodne se vode smrzavaju od površine prema unutrašnjosti, a led na površini toplinski je
izolator koji usporava daljnje smrzavanje i štiti žive organizme u vodi.
To da je led lakši od vode pa pliva na površini ima iznimno značenje za život organizama zimi (površina je vode
zaleđena, a u unutrašnjosti je temperatura dovoljno visoka za određivanje života).
Voda 59

Zbog vodikovih veza između molekula, ledište i vrelište vode znatno su viši od ledišta i vrelišta nekih sličnih
vodikovih spojeva koji nemaju vodikove veze, kao što su amonijak (NH3) i sumporovodik (H2S). Bez vodikovih
veza vrelište vode pri atmosferskom tlaku bio bi -75°C. Zahvaljujući vodikovim vezama, voda je velikoga
specifičnog toplinskog kapaciteta (4185 Jkg-1K-1) i specifična toplina isparivanja (3,33 x 105 Jkg-1) i taljenja leda
(2,26 x 106 Jkg-1), a to znači da se prijelazom vodene pare u tekuću vodu, odnosno tekuće vode u led, oslobađa
znatna energija, što npr. omogućuje toplokrvnim organizmima održavanje temperature u potrebnim, uskim
granicama (termoregulacija). Viskoznost vode se povećava snižavanjem temperature. Kako je masa površinske vode
na Zemlji golema, uz male promjene temperature, jezera i mora, mogu iza atmosfere primiti i ponovno u atmosferu
otpustiti velike količine topline, što je uzrokom da na površini Zemlje nema naglih i velikih promjena temperature
kao na Mjesecu ili Merkuru.
Također, vodena para u atmosferi djelomično apsorbira mikrovalno i infracrveno zračenje tla i tako ublažava
kolebanje temperature. Polagano zagrijavanje i hlađenje mora razlogom su blaže klime u primorskim krajevima.
I molekule mnogih drugih spojeva mogu stvarati međumolekulske vodikove veze, no razlika između H2O i ostalih
polarnih molekula, kao što se NH3 ili HF, jest u tome da kisikov atom iz vode može stvarati dvije vodikove veze
(ima dva slobodna elektronska para usmjerena prema vrhovima tetraedra. Jednostavan i vrlo praktičan VSEPR
pristup geometriji molekula; struktura vode jest pod kutom, no stereokemijski je tetraedarske geometrije, iako ne
potpuno pravilne poput CH4. Na taj način molekule vode imaju mogućnost da izrade beskonačnu trodimenzionalnu
mrežu (strukturu) u kojima je kisikov atom u približno tetraedarskom okruženju s četirima vodikovim atomima; dva
su vezana kovalentnom vezom, a dva vodikovom. NH3 i HF stvaraju lance ili prstene, ali ne mogu stvarati
trodimenzionalne mreže.
Vrelišta tvari povezanih vodikovom vezom viša su u odnosu na tvari čije molekule nisu povezane vodikovim
vezama ili su te veze vrlo slabe.
Osim za piće, pripremu hrane i za pranje, voda se uvelike koristi za navodnjavanje poljodjelskoga tla. Voda kao
dobro otapalo opskrbljuje biljke mineralnim tvarima i nužna je za fotosintezu, a u ljuskom organizmu kao glavni
sastojak tjelesnih tekućina opskrbljuje sve organe hranjivim sastojcima i uklanja otpadne tvari iz organizma.
Voda je osnovni sastojak svih živih organizama. U nekih organizama čini i 99% njihove mase, u čovjeka oko 70%.
Svi biološki procesi odvijaju se isključivo u vodenoj sredini, iako postoje organizmi koji mogu dugotrajno preživjeti
stanje potpune dehidratacije. Metabolizam, rast i razmnožavanje takvih organizama počinju tek nakon rehidratacije.
Biološke makromolekule (bjelančevine, nukleinske kiseline, polisaharidi) sadrže čvrsto vezanu vodu, koja je nužna
za njihovu biološki aktivnu konformaciju. Voda nije samo otapalo u kojem funkcioniraju enzimi nego i izravni
metabolit; supstrat je u svim hidrolitičkim, a nusprodukt u mnogim biosintetskim reakcijama. Živi organizam
neprekidno uzima i otpušta vodu, što se naziva ciklusom vode. Vodeni organizmi izmjenjuju vodu difuzijom.
Kod kopnenih biljaka ta se izmjena odvija pretežno fizikalnim mehanizmima (kapilarne sile u korijenu;
transpiracija). Kopnene životinje i čovjek moraju piti vodu ili ju pribaviti hranom koja sadrži vodu. Vodu gube
mokraćom, izmetima, disanjem i znojenjem. Izlučivanje vode metabolički je nužno, jer ono omogućuje organizmu
da se oslobodi nekorisnih i štetnih tvari topljivih u vodi. Znojenje je u mnogih organizama dio procesa
termoregulacije.
Ključni je uvjet održivoga razvoja održavanje čistoće vode u prirodnim spremištima i vodotokovima. Sprječavanje
zagađivanja voda najvažniji je dio zaštite okoliša (provodi se aerobna obradba otpada i ispitivanje kakvoće vode).

Dobivanje
Voda se može dobiti izravnom sintezom iz vodika i kisika, a nastaje kao produkt u mnogim drugim kemijskim
reakcijama. Može se rastaviti na vodik i kisik elektrolizom, uz dodatak jakoga elektrolita radi povećanja vodljivosti
otopine (čista voda provodi el. struju, ali je vrlo slab elektrolit), ili termičkom razgradnjom na više od 1000°C
(prevođenjem vodene pare preko užarene platinske žice).
U čistoj vodi postoji ravnoteža autoionizacije vode, tj. autoprotoliza, u kojoj jedna molekula vode djeluje kao
Voda 60

kiselina, a druga kao baza:

H2O + H2O <--> H3O+ + OH-
, pa je voda amfoterna.
Stoga ona kemijski reagira s oksidima metala i daje baze, a s oksidima nemetala kiseline. Važna je reakcija vode i
hidroliza. Voda se ugrađuje u kristalnu rešetku mnogih soli, dajući hidratizirane soli. Čista voda slabo je ionizirana,
pa je množinska koncentracija nastalih iona vrlo mala ([H3O+]=[OH-]=10-7 mol/dm3, pri 25°C). Čista voda je
neutralna, tj. pH = 7. Zbog polarnoga karaktera svoje molekule, voda je odlično otapalo za mnoge ionske i polarne
spojeve, tako da prirodna voda (voda u prirodi) nikada nije kemijski čista, jer otapa mineralne tvari iz tla i najčešće
sadrži kalcijeve, magnezijeve i natrijeve katione te hidrogenkarbonatne, kloridne i sulfatne anione. Takva se voda
naziva tvrdom vodom, jer se prilikom njezina vrenja stvaraju netopljivi produkti (najčešće kalcijev karbonat,
CaCO3) koji slabo prenose toplinu, pa se materijal zagrijane posude pregrijava i slabe mu mehanička svojstva.
To je posebno štetno za kućanske aparate (perilice i bojlere) i visokotlačne parne kotlove u industriji. Zbog toga se
prirodna voda (osim kišnice) za tehničku primjenu mora omekšati. Karbonatna (polazna) tvrdoća vode, uzrokovana
kalcijevim i magnezijevim hidrogenkarbonatima, može se ukloniti iskuhavanjem vode ili dodatkom sode ili sode i
vapna, što uzrokuje taloženje netopljivih karbonata.
Voda je homogena smjesa upravo zbog otopljenih tvari koje mogu biti kemijski spojevi (npr. magnezijev sulfat ili
magnezijev klorid u moru) ili ioni metala: kationi (npr. Ca2+, Mg2+), anioni (npr. CO32-), potom molekule (npr. CO2
u mineralnoj vodi) i niz drugih tvari koje nažalost u vodu dolaze kao onečišćivači (npr. fosfati).

Polarnost
Molekula vode posjeduje dipolni moment, tj. molekula vode je polarna (voda je polarna molekula). U kemiji vrijedi
pravilo:“Polarno se otapa u polarnom“, što će reći da se slično otapa u sličnome, tj. polarne će se molekule otapati u
vodi. Voda je najčešće otapalo, no topljivost tvari u vodi nije jednaka, već ovisi o građi tvari. Topljivost se tvari
mijenja s promjenom tlaka i temperature pri kojoj se otapanje odvija. Ako uzmemo za primjer sam natrijev klorid
koji u vodi disocira, razlaže se na ione koji su hidratizirani: Na+(aq) i Cl-(aq) i taj proces opisujemo jednadžbom:
NaCl(s) --> Na+(aq) + Cl-(aq)

Deioniziranje vode i tvrdoća

Deionizirana voda dobije se uklanjanjem otopljenih soli ionskim izmjenjivačima, a koristi se kao zamjena za
destiliranu vodu.
Kako se nekarbonatna (stalna) tvrdoća vode, uzrokovana svim ostalim u vodi otopljenim solima, ne može tako
ukloniti, za uklanjanje ukupne tvrdoće vode (karbonatne i nekarbonatne) provodi se deionizacija vode pomoću
izmjenjivača iona.
U Međunarodnom sustavu jedinica (SI) ukupna tvrdoća vode izražava se kao množinska koncentracija
zemnoalkalijskih iona u vodi (mjerna jedinica mol/L). Ionako ne postoji jednoznačna tablica tvrdoće vode, uglavnom
se smatra kako je voda koja sadrži manje od; 1,6 mmol/L kalcijevih iona meka (npr. kišnica), od 1,6 do 3,2 mmol/L
umjereno tvrda, od 3,2 do 4,6 mmol/L tvrda (npr. vodovodna voda), a uz koncentraciju kalcijevih iona veću od 4,6
mmol/L vrlo tvrda. Tako prema količini otopljenih tvari, vode dijelimo na meke i tvrde vode.
Prije se tvrdoća vode navodila u različitim jedinicama, npr. u njemačkim stupnjevima tvrdoće (°dH), pa je tako 1°dH
odgovarao količini iona Ca2+, Mg2+ ili Fe2+ koja je ekvivalentna masenoj koncentraciji kalcijeva oksida (CaO) od 10
mg/dm3.
Voda 61

Morska voda
Podrobniji članak o temi: More
Morskom vodom naziva se voda mora i oceana. Sadržava znatne količine otopljenih soli (više od 35 g/L), a zbog
prisutnosti kalcija i magnezija u obliku klorida i sulfata, morska je voda vrlo tvrda. Nagriza kovine, beton i neke
vrste kamena. Izrazito je slana okusa, ali se može koristiti za piće dobivena desalinizacijom slane jezerske ili morske
vode (odsoljivanje).

Destilacija vode (destilirana voda)

Podrobniji članak o temi: Destilirana voda
Postupak odvajanja otopljenih tvari iz vode naziva se destilacija vode.
Kemijski čista voda naziva se redestilirana voda.
Destilirana voda (od latinske riječi destillare: kapati; latinski aqua destillata;
demineralizirana voda, omekšana voda) je destilacijom pročišćena voda
(djelomično omekšana voda) koja ne sadržava otopljene čvrste tvari, tj. kojoj
je uklonjena karbonatna tvrdoća. Destilirana voda još uvijek nije kemijski
čista voda, ali može sadržavati samo male neznatne količine hlapljivih
nečistoća.
Dobiva se jednokratnom ili višekratnom destilacijom, tj. isparavanjem vode i
ukapljivanjem (kondenzacijom) vodene pare, čime se voda oslobađa
Destilirana voda se koristi na
otopljenih plinova i otopljenih ili suspendiranih čvrstih tvari (najčešće raznih samoposlužnim autopraonicama
minerala), a ukapljuje se čista vodena para (H2O), što je prirodni spoj vodika i
kisika.

Destilacija konvencionalnim metodama zbog velike potrošnje energije prilično je skup postupak. Korištenjem
regenerativne energije kao što je primjerice solarna energija troškovi su znatno niži.
Destilirane vode iz slobodne prodaje su bitno čišće od izvorskih. Destilirana voda nije za piće, zbog svog bljutavog
okusa. Upotrebljava se u farmaciji, medicini, kemiji (kao otapalo te u tehničke svrhe), industriji (nadolijevanje
akumulatorskih baterija, kao sirovina u različitim tehnološkim procesima, kao sredstvo za prijenos topline ili tvari), u
energetici za pretvaranje kinetičke energije u električnu, kao para u toplinsko-energetskim pogonima za zagrijavanje
i rashlađivanje, itd..
U novije doba destiliranu vodu sve više zamjenjuje kemijski čista voda, dobivena pročišćavanjem vode s pomoću
izmjenjivača iona, a takva voda se naziva deionizirana voda.
Destilirana voda u ravnoteži je s ugljikovim dioksidom iz zraka i ima vodljivost oko 0.8×10-6 S x cm-1. Ponovljenom
destilacijom u vakuumu može se postići vodljivost od 0.043×10-6 S x cm-1 pri 18 °C. Ova granična vodljivost
uzrokovana je ionizacijom vode.
Isparavanjem takove vode do suhoga, u većini slučajeva ispari bez ostataka karbonata kao što je primjer kod
mineralne vode.

Pitka voda
Prirodna voda, koja sadrži kalcijev bikarbonat (Ca(HCO3)2) kalcijev klorid i kalcijev sulfat naziva se tvrda voda.
Pitka voda, podzemna, bunarska i površinska, je bistra i potpuno prozirna voda, bez mirisa i boje, a radi dobra okusa
treba sadržavati otopljeni kisik, ugljikov dioksid i topljive soli (NaCl, NaHCO3) i dr..
Sadrži li patogenih bakterija, organske tvari, nitrata, nitrita i amonijaka, te željeznih soli (koje omogućuju razvoj
algi), manganovih soli (daju vodi loš okus) ili drugih štetnih tvari, mora se prije uporabe pročistiti oksidacijom
kisikom iz zraka i dezinficirati klorom ili ozonom.
Voda 62

Voda za piće (npr. Hrvatske poznate Jamnice, Jane i dr.) su najčešće izvorske vode (crpu se direktno s izvora), koje
su pak samo pročišćene od mogućih nečistoća. Kupovne vode za piće su čiste mehanički i biološki, da se pijenjem
iste ne dobije dizenterija.

Oborinska voda
Oborinska voda dio je oborina, koje se ispirući površine izravno ili neizravno slijevaju u vodne sustave. Zbog sve
većega onečišćenja atmosfere i zemljišta znatno onečišćuje prirodne vode. Na izgrađenim površinama prikuplja se i
ispušta s otpadnim vodama ili odvojeno od njih. Takva voda sadrži prašinu i nešto otopljenih plinova iz atmosfere, a
nema otopljenih soli, pa je bljutava okusa, no ipak se ponegdje rabi za piće.

Voda u tlu
Voda u tlu je voda koju sadržava tlo, kamo je dospjela procjeđivanjem ili upijanjem. Može biti adehijska, kapilarna
ili podzemna voda.
Adehijska voda je voda koja se nalazi u gornjem sloju tla, a zadržava se silama uzajamnoga molekularnoga
djelovanja između čestica tla i upijene vode.
Kapilarna voda je voda koja ispunjuje najuže pore tla zbog djelovanja površinske napetosti, a pojavljuje se
povećanjem vlažnosti tla.
Podzemne vode (temeljne vode) sve su vode koje se nalaze u tlu, tj. u šupljinama tla. Podzemna voda u stijenama s
međuzrnatom poroznošću (šljunci, pijesci) naziva se temeljnicom (freatskom ili vapnenom) vodom. Podzemna voda
je ona voda koja može strujati pod djelovanjem gravitacijske sile.
U vezanim stijenama (npr. u vapnencima), voda se nakuplja i protječe pukotinama. U krškom području znatne
količine voda protječu podzemljem.
Arteška voda, podzemna je voda koja se pod određenim tlakom nalazi u vodopropusnome sloju između
vodonepropusnih slojeva.

Otpadna voda
Podrobniji članak o temi: Otpadna voda
Otpadne vode su vode s otopljenim i suspendiranim otpadnim tvarima iz domaćinstava, industrije i poljoprivrede.
Sirove su otpadne vode zagađivala, koja u prirodne vode (rijeke i mora) dospijevaju sustavom kanala (točkasti
ispusti) ili oborinskim vodama procesom ispiranja tla (raspršeni ispusti). Zbog složenoga sustava otpadnih voda
potreban je niz postupaka za pročišćivanje, koji omogućuju ponovnu uporabu ili neopasno ispuštanje u prirodne
vode.
Otpadna voda je voda uporabljena u kućanstvu, obrtu ili industriji i obično je toliko onečišćena da se ne smije
ispuštati u vodene tokove bez pročišćavanja. Zagađivanje vode industrijskim otpacima stvara u novije doba veliku
opasnost za održavanje biološke ravnoteže u rijekama, jezerima i morima.
Voda 63

Mineralna voda
Podrobniji članak o temi: Mineralna voda
Mineralnom vodom naziva se prirodna voda koja u jednoj litri sadrži više od 1g svih otopljenih soli. Isparavanjem
takove vode do suhoga, u većini slučajeva ostanu karbonati.
Na svakoj boci prirodne mineralne vode (Jamnica npr.) nalaze se podatci o njezinom sastavu, a time i brojnost
kalcijevih i magnezijevih iona.

Teška voda
Podrobniji članak o temi: Teška voda
Teška voda u kemijskom je smislu deuterijev oksid (D2O), a u praktičnom smislu naziv za vodu koja je tehničkim
postupkom obogaćena deuterijem (tzv. teškim vodikom).

Voda u Hrvatskoj
U Hrvatskoj se još uvijek može piti voda iz slavina, iako je potrebna stroga kontrola kakvoće pitke vode
mikrobiološkim i kemijskim analizama. U sustavu vodoopskrbe pitka se voda kontinuirano kontrolira.

Problemi u svijetu i ekološka osvješćenost

Količine pitke vode na zemlji nažalost su smanjene.
Poznato je da bez vode nema života. Ta bezbojna tekućina znači život kako za ljude tako i za biljni i životinjski
svijet. Starogrčki filozofi smatrali su vodu počelom svega. Stoga nije pretjerano reći da je voda sam život i zato
nema cijenu. Ponekad ni sami nismo svjesni vrijednosti toga blaga, ali i mnoštva čimbenika koji sutra to blago mogu
pretvoriti u bezvrijednu tekućinu ako ne budemo dovoljno odgovorni i razumni.
Svjetski dan voda obilježava se svake godine 22. ožujka.

Izvor
• Hrvatska enciklopedija, Broj 11 (Tr-Ž), str. 460-461.. Za izdavača: Leksikografski zavod Miroslav Krleža, Zagreb
2009.g. ISBN 978-953-6036-41-7

Vidi i:
• Kakvoća vode
• Fluoriranje vode
• Kloriranje vode
• Vodoopskrba
Vodena para 64

Vodena para
Vodena para je voda u plinovitom obliku. Para
se sastoji od mnogo slobodnih lebdećih molekula
vode (H2O).
Vodena para je bezbojan plin. Pri normalnim
tlakom od 1,013 bara, voda vrije na 100 °C. Jedan
kg vode prelazi u 1,673 m3 vodene pare. To
zahtijeva energiju od 2,257 kJ. Vodena para je
kao staklenički plin dio atmosfere. Atmosferska
vodena para je najučinkovitiji staklenički plin i
uzrokuje, da je prosječna temperatura na Zemlji
oko 15 °C i što je pogodno za život i razvoj živih
bića.

Vodena para ima važnu ulogu u industriji.

Zajedno s vodom važan je medij za prijenos
topline, električne energije ili čak i za mehanički
rad. Vodena je para tijekom prve polovice 19.
stoljeća, postala primarna pokretačka snaga
industrije i prometa. Tako se 19. stoljeće ponekad
naziva i stoljećem pare. I danas se vodena para
koristi za pogon turbina za termoelektrane,
nuklearne elektrane, a imat će primjenu i u
budućnosti.
Vodena para
Vodena para je plinovito stanje vode. Ona može
nastati hlapljenjem, isparavanjem vode ili sublimacijom leda. Vodena para je lakša od zraka i zato su prisutne stalno
konvekcijske struje u Zemljinoj atmosferi, koji je podižu i stvaraju oblake. Ona je jaki staklenički plin, uz ostale
plinove kao što su ugljikov dioksid i metan.

Svojstva

Hlapljenje
Kada molekula vode napusti svoju površinu,
kaže se da hlapi. Hlapljenje je oblik
isparavanja kapljevine koji se odvija na
temperaturama nižim od vrelišta. Iako na
tim temperaturama prosječna energija
molekula kapljevine nije dovoljna za
promjenu agregatnog stanja, molekule na
slobodnoj površini koje imaju dovoljnu
energiju odvajaju se od površine pa
kapljevina postepeno isparava. Vodena para
Oblaci, stvoreni kondenzacijom vodene pare
Vodena para 65

koja nastaje od tekuće vode, uzima sa sobom i dio topline, koju nazivamo hlađenje hlapljenjem. [1]
Iznos hlapljenja ovisi o mnogim utjecajima, a u prosjeku je od 750 do 3 000 mm godišnje po kvadratnom metru.
Vlažnost zraka određuje količinu vodene pare u atmosferi. Higrometar je uređaj za mjerenje vlažnosti zraka.
Apsolutna vlažnost zraka - maksimalna količina vodene pare koju može primiti 1m3 zraka (u gramima)kod neke
temperature. Apsolutna vlažnost zraka raste s porastom temperature (-> veće isparavanje). Specifična vlaga zraka
jest broj grama vodene pare u 1 kg vlažnog zraka. Relativna vlaga zraka je broj koji pokazuje odnos između
količine vodene pare koja stvarno postoji u zraku u nekom trenutku i maksimalne količine vodene pare koju bi taj
zrak na toj temperaturi mogao primiti da bi bio zasićen. Apsolutna vlažnost zraka se mijenja od 5 g vodene pare na
kubični metar kod 0 ºC, do 30 g na kubični metar pri 30 ºC. [2]

Kondenzacija
Vodena para će se kondenzirati na neku
površinu samo ako je površina hladnija od
temperature rosišta. Temperatura rosišta je
temperatura do koje se vlažan zrak mora
hladiti (100% relativne vlage zraka), kod
konstantnog tlaka, da počne kondenzacija
vode. Kada se vodena para kondenzira, ona
donosi i određenu količinu topline, znači da
zagrijava površinu na kojoj se kondenzira. U
isto vrijeme, vlažni zrak se neznatno hladi.
U atmosferi, kondenzacijom vlažnog zraka
stvaraju se oblaci i magla, na jezgrama
kondenzacije.

Mjerenje
Podrobniji članak o temi: Vlagomjer Tropske šume su primjer velike vlažnosti zraka
Od mnogih mjerila za vlažnost zraka, samo
se relativna vlažnost može očitati na jednom instrumentu. Instrumenti za mjerenje relativne vlažnosti zraka zovu se
vlagomjeri (higrometri). U početku, ali još i danas, u higrometrima se iskorištavalo svojstvo organskih tvari, naročito
kose, da se rastežu upijanjem vodene pare. Danas postoje i digitalni higrometri, koji koriste metalne ili keramičke
djelove, a mijenjaju električni otpor ovisno o količini vlage u zraku.
Drugi način određivanja relativne vlažnosti je posrednim putem iz psihrometrijskih mjerenja. Psihrometar je
instrument koji se sastoji od dva jednaka termometra. Posudica jednog termometra je omotana platnenom krpicom i
ona se namoči destiliranom vodom. Taj se termometar naziva mokri termometar, za razliku od drugog koji se
naziva suhi termometar. S krpice mokrog termometra voda hlapi, pa se njemu snizuje temperatura. Što je manja
relativna vlažnost zraka, to je i veća razlika temperature između vlažnog i suhog termometra. Poznavajući suhu i
mokru temperaturu, iz psihrometrijskih tablica moguće je odrediti relativnu vlažnost zraka, stvarni i ravnotežni tlak
pare, te temperaturu rosišta. [3]
Vodena para 66

Gustoća vodene pare

Vodena para ima manju gustoću od zraka, a
to znači vodena para stvarati uzgon prema
gore u zraku.

Gustoća vodene pare i zraka

Molekularna masa vode je 18,02 g/mol.

Prosječna molekularna masa Zemljine
atmosfere je 28,57 g/mol kod standardne
temperature i tlaka. Koristeći Avogadrov
zakon i jednadžbu stanja idealnih plinova,
zrak i vodena para će imati molarni obujam
od 22,414 litre.

Kod 0 ºC i standardnog tlaka, zrak će imati

vrlo malu količinu vodene pare, najviše 4,8
g/m3. Gustoća zraka kod istih uvjeta je
najviše 1 293 g/m3.
Kako temperature raste, tako se i količina Temperatura rosišta ili zasićenje vodene pare ovisno o temperaturi

vodene pare u zraku povećava i zamjenjuje

sve više molekule zraka po Avogadrovom zakonu. Povećanje temperature, a time i količine vlage u zraku, povećati
će i sile uzgona prema gore, pogotovo iznad 25 ºC, što značajno utječe na sisteme ciklona i anticiklona.

Vodena para i disanje

Kako temperatura raste, tako i molekule vode sve više zamjenjuju ostale molekule zraka, pa i molekule kisika. To
može otežati disanje, pogotovo kada je zrak topliji od 35 ºC i kada je vlažnost zraka velika, kao u tropskim kišnim
šumama ili u prostorijama gdje je slaba ventilacija.

Vodena para u Zemljinoj atmosferi

Vodena para prestavlja mali dio u Zemljinoj
atmosferi, ali ekološki vrlo značajni udio.
Koncentracija vodene pare se kreće od
tragova iznad pustinja do 4% od atmosfere
iznad oceana. Oko 99,13% vodene pare je
sadržano u troposferi. Kondenzacijom
vodene pare stvaraju se oblaci, snijeg i
ostale oborine. Kondenzacijom dolazi i do
oslobađanja topline isparavanja, koja ima
značajan utjecaj na klimu. Na primjer,
toplina isparavanja je izravno odgovorna za
Povećanje vodene pare u stratosferi u mjestu Boulder, Colorado.
snažne tropske oluje i jake grmljavinske
oluje. [4]

Vodena para je veoma jaki staklenički plin, zahvaljući prisutnosti hidroksilne veze (OH), koja jako upija infracrveno
zračenje svjetlosnog spektra. Ako dolazi do povećanja temperature, povećat ce se i količina vodene pare u atmosferi,
Vodena para 67

što će dalje povećavati upijanje infracrvenog zračenja. Ali, što se tiče globalnog zatopljenja, još nije poznat utjecaj
naoblake sa povećanjem temperature.
Vodena para koja padne sa oborinama, zamjeni se hlapljenjem vode iz mora, jezera, rijeka i iz biljaka. Kružni ciklus
oborina i hlapljenja (hidrološki ciklus) traje približno 9 do 10 dana.

Radar i vodena para

Vodena para u atmosferi upija mikrovalove i ostale radio valove, pa na taj način slabi signal radara. [5]

Stvaranje munja
Vodena para igra važnu ulogu u stvaranju munja
u atmosferi. Oblaci stvaraju veliku količinu
električnog naboja. Kada je mala vlažnost zraka,
stvaranje statičkog naboja je lagano i brzo, dok
kod velike vlažnosti, malo statičkog naboja se
stvara. [6]

Vanzemaljska vodena para

Sjaj repova kometa dolazi uglavnom od vodene
pare. Kada se komete približavaju Suncu, led iz
kometa sublimira u vodenu paru, koja reflektira
svjetlost sa Sunca. Ako znaju koliko je udaljena
od Sunca, astronomi mogu procjeniti količinu
vode u kometi. Kod udaljenih i hladnih kometa,
sjaj repa upućuje na prisutnost ugljikovog
monoksida. [7]

Spektroskopska analiza ekstrasolarnog planeta

HD 209458 b, u zviježđu Pegaz, omogućila je
prvi dokaz o postojanju vodene pare izvan
Sunčevog sustava. [8]
Komet Hale-Bopp, viđen 29. ožujka 1997. u Pazinu, Hrvatska.

Poveznice:
• Voda
• Para
• Parni stroj
Vodena para 68

Izvori
[1] Schroeder David: Thermal Physics. 2000, Addison Wesley Longman. p36
[2] (http:/ / www. britannica. com/ eb/ article-53259/ climate#292984. hook) Encyclopædia Britannica
[3] (http:/ / www. vnovak. hr/ globe/ prirucnik/ atmosfera2. PDF) Meteorološka mjerenja II dio, Janja Milković
[4] (http:/ / www. pilotfriend. com/ training/ flight_training/ met/ atmos. htm) Flight training
[5] Skolnik Merrill: Radar Handbook, 2nd ed. 1990, McGraw-Hill, Inc. p23.5
[6] Shadowitz Albert: The Electromagnetic Field. 1975, McGraw-Hill Book Company. pp165-171.
[7] (http:/ / www. il-st-acad-sci. org/ planets/ comets3. html) "ANATOMY OF COMETS", Retrieved December 2006.
[8] Lloyd Robin: "Water Vapor, Possible Comets, Found Orbiting Star", 2001., Space.com (http:/ / www. space. com/ searchforlife/
swas_water_010711. html)

Ženski spolni hormoni

Funkcije ženskih spolnih hormona
Osim što u njima dozrijevaju spolne stanice, ovariji imaju i ulogu stvaranja i lučenja ženskih spolnih hormona. Dvije
su glavne vrste ženskih spolnih hormona: estrogen i progesteron. Ženski spolni hormoni nastaju u jajnicima, a
razgrađuju se uglavnom u jetri.

Fiziološki učinci estrogena

Estrogen je bitan za razvoj većeg djela reproduktivnog aparata žene, kao i za njegovo održavanje tijekom života.
• endometrij - estrogeni stimuliraju ponovni rast i obnavljanje sluznice maternice nakon menstrualnog krvarenja.
• miometrij - estrogeni povećavaju masu mišićnog tkiva u maternici.
• grlić maternice - pod djelovanjem estrogena, grlić luči veće količine vodenastog iscjetka.
• dojke - estrogeni potiču rast izvodnih kanala mliječnih žlijezda.
• kosti - estrogeni ubrzavaju sazrijevanje koštanog tkiva, učinkovitije čak i od testosterona. Stoga ženski kostur
brže sazrijeva u odnosu na muški, pa žene ostaju niže od muškaraca. Osim toga estrogeni utječu na zadržavanje
kalcija i fosfata u organizmu, što ima za posljedicu njihovo odlaganje u koštano tkivo.
• voda i elektroliti - u većim količinama estrogeni uzrokuju zadržavanje natrija i vode u organizmu.

Fiziološki učinci progesterona

• endometrij - progesteron djeluje na već "pripremljenu" sluznicu na koju je djelovao estrogen tako da ona ima jače
izraženu sekretornu funkciju.
• grlić maternice - pod utjecajem progesterona sekret koji je bio vodenast i obilan postaje gust i oskudan.
• miometrij - progesteron smanjuje čestoću pojavljivanja kontrakcija mišićnog sloja maternice. Stoga opravdano
nosi nadimak - hormon ˝čuvar trudnoće˝.
• dojke - potiče rast žljezdanog tkiva.
• bubreg - progesteron potiče povećano izlučivanje natrija iz organizma.
Ženski spolni hormoni 69

Utjecaj spolnih hormona na ovulaciju

Ovarijski ciklus povezan je s lučenjem spolnih hormona iz jajnika (estrogena i progesterona), čije je lučenje
regulirano hormonima iz hipofize -FSH (folikul stimulirajući hormon i LH (luteinizirajući hormon). Na vrhu
hijerarhije izlučivanja hormona stoji jedan hormon iz hipotalamusa - Gn-RH, koji različito utječe na lučenje FSH i
LH.

Preovulatorna faza (period prije ovulacije)

pod utjecajem FSH i LH, počinje sazrijevati jajna stanica. Utjecajem FSH i LH u krvi počinje rasti razina
progesterona. U fazi menstrualnog ciklusa, prije ovulacije, dominantni gonadotropin je FSH, a dominantni spolni
hormoni jesu estrogeni. Zbog dozrijevanja jajne stanice u folikulu i predominantne uloge estrogena ova se faza još
naziva i folikularna ili estrogenska faza menstrualnog ciklusa. Koncentracije estrogena dosegnu svoj vrhunac oko 48
sati (oko 2 dana) prije ovulacije. Zanimljivo je kako povećanje estrogen tijekom cijele preovulatorne faze uzrokuje
putem povratne sprege smanjivanje koncentracije FSH, dok istovremeno koncentracija LH stalno raste.
Folikularna faza obično traje 14 dana, ali bilo kakva varijabilnost u trajanju menstrualnog ciklusa uzrokovana je
promjenjivim trajanjem upravo folikularne faze.
Folikularna faza počinje prvog dana krvarenja, dakle dok se ljušti endometrij, u jajniku već počinje dozrijevati novo
jajašce.
Proliferativna faza počinje obnavljanjem sluznice maternice i ona počinje tek nakon što završi menstruacija.

Ovulatorna faza
Ovulacija se događa 15. dana ciklusa kao odgovor na nagli porast LH 24 sata prije same ovulacije. Ovulacija se
odnosi na proces izbacivanja jajne stanice, još u procesu dozrijevanja, iz Graafovog folikula u trbušnu šupljinu,
odakle će dospjeti u jajovod gdje će jajna stanica biti oplođena. Mala cistična tvorba iz koje je izašlo jajašce prolazi
promjene te se transformira u hormonski aktivnu strukturu tzv. žuto tijelo.

Postovulatorna faza (faza poslije ovulacije)

nakon što je nastalo pod njegovim utjecajem, LH nastavlja podržavati postojanje žutog tijela. Glavni hormon kojeg
izlučuje žuto tijelo jest progesteron. Iz istih razloga postovulatorna faza naziva se još i lutealna ili progesteronska
faza. Koncentracija progesterona veće su u usporedbi s estrogenima tijekom cijelog ovulatornog ciklusa. Važno je
znati da su koncentracije progesterona u plazmi 1000 puta veće od estrogena. Tijekom postovulatorne faze
koncentracija LH počinje padati dok istovremeno bilježimo stalni rast FSH. Ako ne dođe do oplodnje jajašca, žuto
tijelo ubrzo počinje propadati.
Progesteron je povezan s povećanjem bazalne temperature za 0.2-0.5°C, što nastupa odmah nakon ovulacije i traje
većim dijelom luteinske faze.
Nukleinske kiseline 70

Nukleinske kiseline
Nukleinske kiseline su makromolekule koje sudjeluju u pohrani, prijenosu i ekspresiji genetičke informacije. To su
linearni polimeri koji se sastoje od različitih nukleotida, poredanih u genetički predodređenom slijedu koji je nositelj
njihove uloge informacijskih makromolekula.
Nukleotidi su međusobno povezani preko fosfatne skupine. Do uspostavljanja tzv. 3', 5' fosfodiesterske veze dolazi
reakcijom kondenzacije hidroksilnih skupina na suprotnim krajevima nukleotida. Sinteza zahtijeva energiju
(nukleotidi u reakciju stupaju kao nukleozid-trifosfati) i informaciju (genetski određeni slijed koji čini postojeća
molekula DNK). Nukleotidi se prepoznaju po principu sparivanja baza i vežu s obzirom na poredak komplemenata u
predlošku.
Nukleinske kiseline se razlikuju po kemizmu i ulozi u stanici. Dva osnovna tipa su:
• DNK (deoksiribonukleinska kiselina) – sadrži deoksiribozu, spremište je genetičke informacije, uglavnom
sadržana u jezgri
• RNK (ribonukleinska kiselina) – sadrži ribozu, sudjeluje u ekspresiji informacija tijekom sinteze proteina, stvara
se u jezgri
• mRNK (glasnička RNK) – u jezgri sudjeluje u transkripciji genskog koda, potom se kroz jezgrinu ovojnicu
premješta u citoplazmu, gdje sudjeluje u procesu translatacije
• rRNK (ribosomska RNK) – uz ribosomske proteine je sastavni dio ribosoma
• tRNK (transportna RNK) – ima ulogu prijenosnika aminokiselina do ribosoma gdje gradi polipeptidni lanac.

Povijest
Nukleinske kiseline je prvi opisao švicarski medicinar Friedrich Miescher godine 1869. U to vrijeme je njihova
funkcija bila potpuno nepoznata. On je iz jezgra bijelih krvnih zrnaca izolirao supstancu koja se zbog visokog učešća
fosfora u njenog građi značajno razlikovala od bjelančevina. On je tu supstancu nazvao nuclein prema latinskoj
rijeci nucleus (jezgro). Iako je upotrebom riječi nuclein upućivao na značaj ove supstance u naslijeđu, ipak on nije
vjerovao da je ona jedini nosilac naslijeđa. Albrecht Kossel je otkrio da nuclein u svom sastavu uvijek ima četiri
različita gradivna elementa povezana sa molekulom šećera. Konačno, 1889. godine Richard Altmann otkrio je
nuclein i u biljnim stanicama, te na osnovu njene osnove kemijske karakteristike dao joj danas poznato ime –
nukleinska kiselina. Tek 1929. godine je Phoebus Levene primijetio da se nukleinske kiseline (u njegovom slučaju
deoksiribonukleinska kiselina) sastoji od šećera deoksiriboze, ostatka fosfatne kiseline, te četiri baze: adenin, guanin,
citozin i timin. On im je dao i opće ime – nukleotidi.

Sintetske nukleinske kiseline

Peptid-nukleinska kiselina (skraćenica: PNA od engleskog Peptide Nucleic Acid) je prva sintetski razvijena
nukleinska kiselina koja se dakle, ne pojavljuje u prirodi, ali je vrlo interesantna za biotehnologije. U međuvremenu
je razvijen veći broj sintetskih nukleinskih kiselina:
• Phosphorthioat-Desoxyribonukleinska kiselina
• Cyclohexen-Nukleinska kiselina (CeNA)
• N3'-P5'-Phosphoramidate (NP)
• Locked nucleic kiselina( LNA)
• Tricyclo-Deoxyribonukleinska kiselina (tcDNA)
• Morpholino-Phosphoramidate (MF)
Nukleinske kiseline 71

Vanjske poveznice
Sestrinski projekti

U Wikimedijinu spremniku nalazi se još gradiva na temu: Nukleinske kiseline

Izvori rabljeni u članku i suradnici 72

Izvori rabljeni u članku i suradnici

Anabolizam Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4016386 Doprinositelji: Dean72

Antigen Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4001636 Doprinositelji: Sokac121, Tycoon

Beta oksidacija Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4017032 Doprinositelji: Dean72

Biokemija Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3920839 Doprinositelji: Andrej Šalov, Arny, Chomsky2093, Croq, Dalibor Bosits, Dean72, Dubby, E.coli, Fraxinus, Herr Mlinka,
Roberta F., Sombrero, Svetlana Miljkovic, Vedran12, 4 anonimne izmjene

Bohrov efekt Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3939815 Doprinositelji: Argo Navis, Dvorsky, MayaSimFan, Tiyoringo, 3 anonimne izmjene

Ciklus uree Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4016417 Doprinositelji: Dean72

Cori-ciklus Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3941789 Doprinositelji: Vedran12

Dokosaheksaenoična kiselina Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4023920 Doprinositelji: Kubura, Suradnik50

Eikosapentaenoična kiselina Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4023921 Doprinositelji: Suradnik50

Esencijalni nutrijent Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3923668 Doprinositelji: Alpha Centaury, Coppertwig, DarkoV, E.coli, Fraxinus, 5 anonimne izmjene

Fotosinteza Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4088423 Doprinositelji: Alpha Centaury, Amaureo, CERminator, Dalibor Bosits, E.coli, Fraxinus, Jericho, Kristina, Kubura, Luka
Krstulović, Mestar, Pseudoznanstvenik, SpeedyGonsales, Tycho Brahe, Vatrena ptica, 15 anonimne izmjene

Glukoneogeneza Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4024633 Doprinositelji: Dean72

Hemaglutinin Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3925428 Doprinositelji: Argo Navis, E.coli, Ivan Bajlo, Jackie, Sanya, Tycho Brahe, 1 anonimne izmjene

Katabolizam Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4016347 Doprinositelji: Dean72

Katal Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3957133 Doprinositelji: Roberta F., 1 anonimne izmjene

Ketonska tijela Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3965354 Doprinositelji: Dean72, Vedran12, 1 anonimne izmjene

Kreatin-fosfat Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3965620 Doprinositelji: Vedran12

Krebsov ciklus Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3923400 Doprinositelji: DarkoV, Dean72, E.coli, MayaSimFan, 4 anonimne izmjene

Lineweaver-Burkov dijagram Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4026209 Doprinositelji: Dean72

Metabolizam Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4092733 Doprinositelji: BlackArrow, Branka France, Gdje je nestala duša svijeta, Rakija, Vedran12, 6 anonimne izmjene

Oksidativna dekarboksilacija piruvata Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4029069 Doprinositelji: Dean72

Oksidativna fosforilacija Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4015231 Doprinositelji: Dean72, Kubura

Omega-3 masne kiseline Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3985867 Doprinositelji: Croq, Fraxinus, Herr Mlinka, 2 anonimne izmjene

Opioidi Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3922446 Doprinositelji: Dalibor Bosits, Moravek, Pavlemocilac, Sombrero, SpeedyGonsales, Zmaj, 2 anonimne izmjene

Pahulja Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3995471 Doprinositelji: Croq, Fraxinus, Tamara Ustinova

Primer Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=1845867 Doprinositelji: Bessa156, Dalibor Bosits, Sicanica

Prioni Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3923628 Doprinositelji: E.coli, Josip Draženović, Sombrero, Tycho Brahe, 11 anonimne izmjene

Proantocijanidini Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=778962 Doprinositelji: MayaSimFan

Put pentoza fosfata Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4019642 Doprinositelji: Dean72, 1 anonimne izmjene

Supstrat (biokemija) Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3280849 Doprinositelji: Dean72

Termalna voda Avène Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3742164 Doprinositelji: Dina Majstorović, Kubura, Roberta F.

Voda Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4074569 Doprinositelji: Andrej Šalov, Argo Navis, Belirac, Bonč, Chemia, Damirux, DarkoS, Dnik, Dtom, E.coli, El Diablo, Elephantus,
Fraxinus, Herr Mlinka, Krešimir Ižaković, Kubura, Kurtelacić, MaGa, Orijentolog, Pes, Pseudoznanstvenik, Purodha, Roberta F., Schekinov Alexey Victorovich, Sombrero, Tvrtko26, Vatrena
ptica, Vodomar, Ygraine, 58 anonimne izmjene

Vodena para Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4002174 Doprinositelji: Fraxinus, Mmarre, Orijentolog, Pseudoznanstvenik, 1 anonimne izmjene

Ženski spolni hormoni Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4079598 Doprinositelji: Argo Navis, E.coli, Emy, Fausto, Fraxinus, Sombrero, SpeedyGonsales, Vodomar

Nukleinske kiseline Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4060015 Doprinositelji: Argo Navis, Branka France, E.coli, Frano Milić, Fraxinus, Frka, Orijentolog, Sicanica, Sombrero,
Vedran12, Ygraine, 9 anonimne izmjene
Izvori, licencije i suautori slika 73

Izvori, licencije i suautori slika

Datoteka:Antibody.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Antibody.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Fvasconcellos 19:03, 6 May 2007 (UTC)
Slika:Acyl-CoA from cytosol to the mitochondrial matrix by carnitine.svg Izvor:
http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Acyl-CoA_from_cytosol_to_the_mitochondrial_matrix_by_carnitine.svg Licencija: Creative Commons Attribution-Share Alike
Doprinositelji: Xvazquez
Image:Beta-Oxidation1.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Beta-Oxidation1.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: NEUROtiker
Image:Beta-Oxidation2.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Beta-Oxidation2.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: NEUROtiker
Image:Beta-Oxidation3.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Beta-Oxidation3.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: NEUROtiker
Image:Beta-Oxidation4.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Beta-Oxidation4.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: NEUROtiker
Slika:Phaseolus vulgaris seed.jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Phaseolus_vulgaris_seed.jpg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Dejvid, Joanjoc, Kri,
Quadell, Taragui, WayneRay
Slika:Camelcalf-feeding.jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Camelcalf-feeding.jpg Licencija: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0 Doprinositelji:
Garrondo
Datoteka:Friedrich woehler.jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Friedrich_woehler.jpg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Kresspahl, PDH, Rex, Stefi, Väsk, 1
anonimne izmjene
Datoteka:1GZX Haemoglobin.png Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:1GZX_Haemoglobin.png Licencija: GNU Free Documentation License Doprinositelji: Original
uploader was Zephyris at en.wikipedia
Slika:P_chemistry.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:P_chemistry.svg Licencija: GNU Free Documentation License Doprinositelji: Booyabazooka, Luigi Chiesa,
Mindmatrix, Origamiemensch, Rocket000
Datoteka:Urea_cycle.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Urea_cycle.svg Licencija: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0 Doprinositelji: Yikrazuul
Datoteka:Leaf 1 web.jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Leaf_1_web.jpg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Jon Sullivan
Datoteka:L-Lactat Fischer.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:L-Lactat_Fischer.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: NEUROtiker
Datoteka:GG-Pfeil 1-4.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:GG-Pfeil_1-4.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: GG-Pfeil_1-3.svg: NEUROtiker derivative
work: Matt (talk)
Datoteka:Pyruvat Fischer.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Pyruvat_Fischer.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: NEUROtiker
Datoteka:R-Pfeil rechts 1-3.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:R-Pfeil_rechts_1-3.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: NEUROtiker
Datoteka:Oxalacetat Fischer.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Oxalacetat_Fischer.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: NEUROtiker
Datoteka:Phosphoenolpyruvat Fischer2.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Phosphoenolpyruvat_Fischer2.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji:
NEUROtiker
Datoteka:GG-Pfeil 1.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:GG-Pfeil_1.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: NEUROtiker
Datoteka:D-2-Phosphoglycerat2.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:D-2-Phosphoglycerat2.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: NEUROtiker
Datoteka:D-3-Phosphoglycerat2.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:D-3-Phosphoglycerat2.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: NEUROtiker
Datoteka:D-1,3-Bisphosphoglycerat2.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:D-1,3-Bisphosphoglycerat2.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: NEUROtiker
Datoteka:D-Glycerinaldehyd-3-phosphat2.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:D-Glycerinaldehyd-3-phosphat2.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji:
NEUROtiker
Datoteka:Dihydroxyacetonphosphat2.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Dihydroxyacetonphosphat2.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: NEUROtiker
Datoteka:Beta-D-Fructose-1,6-bisphosphat2.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Beta-D-Fructose-1,6-bisphosphat2.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji:
NEUROtiker
Datoteka:Beta-D-Fructose-6-phosphat.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Beta-D-Fructose-6-phosphat.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: NEUROtiker
Datoteka:Alpha-D-Glucose-6-phosphat.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Alpha-D-Glucose-6-phosphat.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji:
NEUROtiker
Datoteka:Alpha-D-Glucopyranose.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Alpha-D-Glucopyranose.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: NEUROtiker
Datoteka:Broom icon.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Broom_icon.svg Licencija: GNU General Public License Doprinositelji: Bayo, Booyabazooka, Davepape,
Dcoetzee, Herbythyme, Ilmari Karonen, Javierme, Perhelion, Rocket000, TMg, The Evil IP address, 11 anonimne izmjene
Slika:P biology.png Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:P_biology.png Licencija: GNU Free Documentation License Doprinositelji: Abnormaal, Bayo, Booyabazooka,
CyberSkull, Hobo Lifting Aroma, Juiced lemon, Sanyi4, WeFt, 1 anonimne izmjene
Slika:P_physics.png Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:P_physics.png Licencija: GNU Free Documentation License Doprinositelji: Bayo, Booyabazooka, Hautala,
Ramiy, Rocket000, Sanyi4, WeFt, 1 anonimne izmjene
Datoteka:Ketone bodies.png Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Ketone_bodies.png Licencija: Public Domain Doprinositelji: Edgar181
Datoteka:Phosphocreatine.png Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Phosphocreatine.png Licencija: Public Domain Doprinositelji: Edgar181
Datoteka:Citric Acid Cycle (Hrvatski).svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Citric_Acid_Cycle_(Hrvatski).svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Dean72
Datoteka:Citrate Sinthase (rec).jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Citrate_Sinthase_(rec).jpg Licencija: Public Domain Doprinositelji: PDB.org (see this site)
Datoteka:Oxaloacetate-AcCoA citrate (reaction).png Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Oxaloacetate-AcCoA_citrate_(reaction).png Licencija: GNU Free
Documentation License Doprinositelji: User:Gia.cossa
Datoteka:Aconitase (rec).jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Aconitase_(rec).jpg Licencija: Public Domain Doprinositelji: PDB.org (see this site)
Datoteka:Citrate-isocitrate (reaction).png Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Citrate-isocitrate_(reaction).png Licencija: GNU Free Documentation License
Doprinositelji: User:Gia.cossa
Datoteka:Isocitrate dehydrogenase (coli).jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Isocitrate_dehydrogenase_(coli).jpg Licencija: Public Domain Doprinositelji: PDB.org
(see this site)
File:Isocitrate-oxoglutarate (reaction).png Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Isocitrate-oxoglutarate_(reaction).png Licencija: GNU Free Documentation License
Doprinositelji: User:Gia.cossa
Datoteka:Dihydrolipoamide succinyltransferase (Escehrichia coli).jpg Izvor:
http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Dihydrolipoamide_succinyltransferase_(Escehrichia_coli).jpg Licencija: Public Domain Doprinositelji: PDB.org (see this site)
Datoteka:Oxoglutarate-succinyl coa (reaction).png Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Oxoglutarate-succinyl_coa_(reaction).png Licencija: GNU Free Documentation
License Doprinositelji: User:Gia.cossa
Datoteka:Succinyl-CoA synthetase (Sus scrofa).jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Succinyl-CoA_synthetase_(Sus_scrofa).jpg Licencija: Public Domain
Doprinositelji: PDB.org (see this site)
Datoteka:Succinyl-coa-succinate (reaction).png Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Succinyl-coa-succinate_(reaction).png Licencija: GNU Free Documentation License
Doprinositelji: User:Gia.cossa
Datoteka:Complex II (Succinate Dehydrogenase) (coli).jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Complex_II_(Succinate_Dehydrogenase)_(coli).jpg Licencija: Public
Domain Doprinositelji: PDB.org (see this site)
Datoteka:Succinate-fumarate (reaction).png Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Succinate-fumarate_(reaction).png Licencija: GNU Free Documentation License
Doprinositelji: User:Gia.cossa
Datoteka:Fumarase (yeast).jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Fumarase_(yeast).jpg Licencija: Public Domain Doprinositelji: PDB.org (see this site)
Izvori, licencije i suautori slika 74

Datoteka:Fumarate-L-malate (reaction).png Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Fumarate-L-malate_(reaction).png Licencija: GNU Free Documentation License

Doprinositelji: User:Gia.cossa
Datoteka:Malate dehydrogenase (Thermus flavus).jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Malate_dehydrogenase_(Thermus_flavus).jpg Licencija: Public Domain
Doprinositelji: PDB.org (see this site)
Datoteka:L-Malate-oxalacetate.png Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:L-Malate-oxalacetate.png Licencija: GNU Free Documentation License Doprinositelji:
User:Gia.cossa
Datoteka:Citric Acid Cycle interactions (hrvatski).svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Citric_Acid_Cycle_interactions_(hrvatski).svg Licencija: Public Domain
Doprinositelji: Dean72
Datoteka:Lineweaver-Burke plot.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Lineweaver-Burke_plot.svg Licencija: GNU Free Documentation License Doprinositelji:
Original uploader was Pro bug catcher at en.wikipedia
Datoteka:Pyruvate wpmp.png Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Pyruvate_wpmp.png Licencija: Public Domain Doprinositelji: Richard Wheeler (Zephyris)
Datoteka:Acetyl co-A wpmp.png Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Acetyl_co-A_wpmp.png Licencija: Public Domain Doprinositelji: Richard Wheeler (Zephyris)
Datoteka:Nuvola apps important yellow.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Nuvola_apps_important_yellow.svg Licencija: GNU Lesser General Public License
Doprinositelji: Modified to look more like the PNG file by Bastique. Recolored by flamurai.
Datoteka:Mitochondrial electron transport chain (hrvatski).png Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Mitochondrial_electron_transport_chain_(hrvatski).png Licencija:
Public Domain Doprinositelji: Dean72
Slika:Ubiquinone–ubiquinol conversion.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Ubiquinone–ubiquinol_conversion.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji:
Fvasconcellos 03:07, 12 September 2007 (UTC)
Slika:Complex I.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Complex_I.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Fvasconcellos 23:51, 9 September 2007 (UTC)
Slika:Complex II.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Complex_II.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Fvasconcellos 22:14, 29 September 2007 (UTC)
Slika:Complex III reaction.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Complex_III_reaction.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Fvasconcellos 02:19, 19
September 2007 (UTC)
Datoteka:Complex IV.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Complex_IV.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Fvasconcellos 01:21, 10 October 2007 (UTC)
Datoteka:Atpsynthase.jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Atpsynthase.jpg Licencija: Creative Commons Attribution-Sharealike 2.5 Doprinositelji: Asw-hamburg,
Bestiasonica, Mdd, TimVickers, 1 anonimne izmjene
Datoteka:ATPsyn.gif Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:ATPsyn.gif Licencija: Public Domain Doprinositelji: Original uploader was TimVickers at en.wikipedia
Datoteka:ALAnumbering.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:ALAnumbering.svg Licencija: Public domain Doprinositelji: en:User:Edgar181
Datoteka:Bentley Snowflake8.jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Bentley_Snowflake8.jpg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Wilson Bentley
Datoteka:Bentley Snowflake5.jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Bentley_Snowflake5.jpg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Wilson Bentley
Datoteka:Bentley Snowflake9.jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Bentley_Snowflake9.jpg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Wilson Bentley
Datoteka:Bentley_Snowflake13.jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Bentley_Snowflake13.jpg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Wilson Bentley
Datoteka:Bentley Snowflake14.jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Bentley_Snowflake14.jpg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Wilson Bentley
Datoteka:Bentley Snowflake17.jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Bentley_Snowflake17.jpg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Wilson Bentley
Datoteka:Bentley Snowflake18.jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Bentley_Snowflake18.jpg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Wilson Bentley
Datoteka:Bentley Snowflake2.jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Bentley_Snowflake2.jpg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Wilson Bentley
Datoteka:Bentley Snowflake4.jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Bentley_Snowflake4.jpg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Wilson Bentley
Datoteka:Bentley Snowflake1.jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Bentley_Snowflake1.jpg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Wilson Bentley
Datoteka:Bentley Snowflake11.jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Bentley_Snowflake11.jpg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Wilson Bentley
Datoteka:Snowflake12.png Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Snowflake12.png Licencija: Public Domain Doprinositelji: Howcheng, Nauticashades, Saperaud
Slika:Ox Pentose phosphate pathway.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Ox_Pentose_phosphate_pathway.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Yikrazuul
Datoteka:Non-oxidative phase of pentose phosphate pathway (hrvatski).svg Izvor:
http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Non-oxidative_phase_of_pentose_phosphate_pathway_(hrvatski).svg Licencija: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0 Doprinositelji:
Dean72
Datoteka:Induced fit diagram.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Induced_fit_diagram.svg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Created by TimVickers,
vectorized by Fvasconcellos
File:Avène.JPG Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Avène.JPG Licencija: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0 Doprinositelji: User:Toutaitanous
File:Labos Pierre Fabre entrée.JPG Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Labos_Pierre_Fabre_entrée.JPG Licencija: Creative Commons Attribution-Share Alike
Doprinositelji: Roland Darré
Datoteka:2006-01-14 Surface waves.jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:2006-01-14_Surface_waves.jpg Licencija: GNU Free Documentation License
Doprinositelji: Roger McLassus
Datoteka:Watermolecule.png Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Watermolecule.png Licencija: Creative Commons Attribution-ShareAlike 2.0 Germany Doprinositelji:
User:Paddy
Slika:Vista-xmag.png Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Vista-xmag.png Licencija: GNU General Public License Doprinositelji: Cpro, Rocket000, Romaine, Sasa
Stefanovic, Trijnstel, 1 anonimne izmjene
Datoteka:Demineralizirana voda.JPG Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Demineralizirana_voda.JPG Licencija: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0
Doprinositelji: User:Pseudoznanstvenik
Datoteka:St Johns Fog.jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:St_Johns_Fog.jpg Licencija: Public Domain Doprinositelji: Moni3
Datoteka:Above the Clouds.jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Above_the_Clouds.jpg Licencija: Creative Commons Attribution 3.0 Doprinositelji: Arun
Kulshreshtha
Datoteka:Cloud forest mount kinabalu.jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Cloud_forest_mount_kinabalu.jpg Licencija: Creative Commons Attribution-Sharealike
2.5 Doprinositelji: Davepape, Gilgameshkun, MPF, NepGrower, Twinsday, 4 anonimne izmjene
Datoteka:dewpoint.jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Dewpoint.jpg Licencija: Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported Doprinositelji: Original
uploader was GregBenson at en.wikipedia
Datoteka:BAMS climate assess boulder water vapor 2002.gif Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:BAMS_climate_assess_boulder_water_vapor_2002.gif Licencija:
nepoznato Doprinositelji: Bgamari, Cwbm (commons), Nils Simon, Shizhao, WikipediaMaster, 2 anonimne izmjene
Datoteka:Comet-Hale-Bopp-29-03-1997 hires adj.jpg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Comet-Hale-Bopp-29-03-1997_hires_adj.jpg Licencija: Creative Commons
Attribution-Sharealike 2.0 Doprinositelji: Philipp Salzgeber
Slika:Commons-logo.svg Izvor: http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Commons-logo.svg Licencija: logo Doprinositelji: SVG version was created by User:Grunt and cleaned up
by 3247, based on the earlier PNG version, created by Reidab.
Licencija 75

Licencija
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported
//creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/