Warszawski cmentarz żydowski na Woli

Jest to jedna z niewielu czynnych do dziś polskich nekropolii żydowskich. To największy kirkut w
woj. mazowieckim i jeden z największych na świecie. Zajmuje obszar około 34 ha. Znajduje się na nim
ok. 200 tys. nagrobków stanowiących jeden z najcenniejszych zabytków małej architektury Warszawy
i Polski.

Historia:

1806 - 1939

Został założony został w 1806 r., ale pierwszy pochówek miał miejsce w 1807 r. Zgodę wydał rząd na
prośbę zarządu gminy żydowskiej. Przez wiele lat był cmentarzem o charakterze elitarnym, gdyż
uboższa społeczność żydowska chowana była na Targówku.

Kwatery podzielone były na 4 kategorie: porządkową (rodzina nie zadeklarowała czy jest
ortodoksyjna czy asymilacka), konserwatywną, postępową (dla asymilatów) i dziecinną. W kwaterach
porządkowych i konserwatywnych obowiązywał dodatkowy podział na oddziały męskie i kobiece.

Teren nekropolii był wielokrotnie powiększany, jednak szybkie wyczerpywanie miejsc grzebalnych
doprowadziło do wprowadzenia systemu tzw. nasypów, polegających na usunięciu nagrobków i
nasypaniu nowej warstwy ziemi na miejscu pochówków sprzed 50 lat (fakt ten wynikał z religijnego
prawa żydowskiego zabraniającego ekshumacji lub likwidacji cmentarza czy choćby pojedynczego
grobu). W ten sposób powstał cmentarz „piętrowy”. Do 1936 r. dokonano 14 takich nasypów.

W okresie międzywojennym cały cmentarz ogrodzono wysokim ceglanym murem.

Okres II wojny światowej:

W listopadzie 1940 nekropolia znalazła się w granicach getta, z którego została wyłączona w
październiku 1941. Teren cmentarza stanowił ważną drogę szmuglu żywności do dzielnicy
zamkniętej.

Cmentarz był częściowo zdewastowany. Przeprowadzano na nim masowe pochówki osób

zmarłych w getcie oraz zamordowanych w czasie wielkiej akcji wysiedleńczej latem 1942.

15 maja 1943 po likwidacji getta warszawskiego Niemcy wysadzili w powietrze wszystkie

budynki znajdujące się na cmentarzu, w tym synagogę. Ocalała jedynie studzienka. Dziś o
istnieniu synagogi przypomina pusty plac z zarysem fundamentów. Podjęte po wojnie próby
odbudowy synagogi nie zostały sfinalizowane.

W 1944 teren cmentarza był polem zaciętych walk powstańców z batalionów „Zośka” i
„Parasol”.

Z drugiej strony cmentarz stanowił miejsce, w którym schronienia szukali uciekinierzy z

getta. Przypomina o tym chociażby otwarty właz do kanału ściekowego, łączącego cmentarz z
gettem i "aryjską" częścią miasta czy zachowana do dziś - wykonana z szyn tramwajowych,
macew i cegieł - kryjówka, w której okupację przetrwała rodzina Karmi.

Okres powojenny i czasy współczesne

W latach PRL władze zamierzały zlikwidować część cmentarza. W 1962 roku Prezydium Dzielnicowej
Rady Narodowej przesłało do akceptacji Związkowi Religijnemu Wyznania Mojżeszowego dokument,
gdzie napisano m. in.: "Teren Waszego cmentarza (....) jest przewidziany w pierwszej kolejności do
częściowej likwidacji. Cmentarz sąsiaduje z nowopowstającymi osiedlami (....) i stwarza duże
trudności przy ich realizacji. Plany te - w konsekwencji oznaczające zniszczenie najstarszego sektora
nekropolii - nie zostały jednak zrealizowane.

W latach 90. Fundacja Rodziny Nissenbaumów, Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie oraz
inne organizacje dokonały odnowienia cmentarza, m.in. odrestaurowano studzienkę, wodotrysk z
1907, liczne groby, bramy wejściowe, oraz ocalałą z pożogi wojennej XIX-wieczną żelazną latarnię,
która dziś po rekonstrukcji stoi na dziedzińcu przy wejściu na cmentarz.

W lipcu 2014 cmentarz, razem z pięcioma innymi nekropoliami tworzącymi zespół zabytkowych
cmentarzy wyznaniowych na Powązkach, został uznany za pomnik historii (przyznawany jest
zabytkom nieruchomym o szczególnej wartości historycznej, naukowej i artystycznej, utrwalonym w
powszechnej świadomości i mającym duże znaczenie dla dziedzictwa kulturalnego Polski).

Cmentarz jest cały czas czynny i służy społeczności żydowskiej z Warszawy i okolic. Średnio odbywają
się tutaj dwa pogrzeby w miesiącu.

Nagrobki:

Macewy

pionowe płyty nagrobne, najstarsza pochodzi z 1807r. Większość nagrobków, mierzących od

kilkudziesięciu centymetrów do nawet 2 metrów wysokości, wykonanych jest z bogato zdobionych
materiałów, m.in. granitu, różnokolorowego piaskowca czy kamienia. Zakończone są najczęściej
trójkątnie lub półkoliście.

Motywy najczęściej pojawiające się na macewach:

 dłonie kapłana – ułożone w geście symbolicznego błogosławieństwa, najczęściej na

grobach osób pełniących posługę w świątyni, uważanych za potomków arcykapłana Aarona,
osoby pochowane w grobach z takimi nagrobkami najczęściej noszą nazwisko Cohen.
 lew – oznacza osobę o imieniu Jehuda Arie lub Lejb (odpowiednio w hebrajskim i jidysz –
lew), albo też kogoś niezwykle silnego lub odważnego.
 złamany kwiat lub drzewo – symbol niespodziewanej i gwałtownej śmierci.
 dłoń trzymająca nóż – symbol mohela, dokonującego rytualnego obrzezania.
 dłoń lejąca wodę z dzbana – na grobach osób z rodu Lewiego, obmywających dłonie
kapłana przed nabożeństwem.
 księga – pochowany był uczonym w piśmie, rabinem.
 gwiazda Dawida – symbol przynależności religijnej lub narodowej zmarłego.

 świecznik – występuje przede wszystkim na nagrobkach kobiet. Jest aluzją do zapalania i

błogosławieństwa przez żydowskie kobiety świateł szabatu

Sarkofagi i mauzolea
Wyróżnia je bardzo bogata stylistyka, w których spoczywają liczni przedsiębiorcy, przemysłowcy,
bankowcy, ludzie kultury i sztuki, lekarze czy politycy. Ich groby znacznie odbiegają od tradycyjnych
macew, wykonane są w stylu empire czy mauretańskim. Są przeważnie przyozdobione w kolumny,
portyki, rzeźby oraz czasami są ogrodzone metalowymi, kutymi ogrodzeniami.

Grobowiec Samuela Poznańskiego z motywami korony, ksiąg, orła i innych

Sarkofag Wilhelma Landau i jego żony Ewy - wykonany z marmuru w formie trumny okrytej
dekorowanej całunem z frędzlami

Grobowce kupca Levy'ego Lessera i jego syna Aleksandra – lśniące bielą ozdobione, arkady z
orientalną ornamentyką

Grób Ester Rachel Kamińskiej

Grobowiec rodziny Lesserów

Ohele

Cmentarz jest też największym w Polsce skupiskiem oheli, czyli budynków chroniących groby osób
zasłużonych dla społeczności żydowskiej (rabinów, cadyków i talmudystów).W większości są to
konstrukcje o skromnej, wręcz ascetycznej architekturze.

Ohel Bera Sonnenberga (najstarszy, zbudowany w 1822r.)

Ohel rabina Szlomo Zalmana Lipszyca

Pomniki

Cmentarz żydowski w Warszawie jest miejscem spoczynku znamienitych osobistości, cenionych nie
tylko przez Żydów.

Niektóre z pochowanych tu osób:

Zwiedzanie:

Podczas odbywającego się rokrocznie w maju z inicjatywy Warszawskiej Gminy Wyznaniowej

Żydowskiej festiwalu Otwarta Twarda organizowane są zarówno dzienne, jak i nocne wycieczki po
terenie cmentarza.

Ludwik Zamenhof - lekarz pochodzący z Białegostoku, politolog, syjonista, twórca i propagator języka
esperanto. Jego grób znajduje się w głównej alei, w kwaterze 10, rząd 2.

Hipolit Wawelberg - finansista i filantrop, twórca Fundacji "Tanie Mieszkania w

Warszawie", założyciel znanej warszawskiej szkoły technicznej. Współfinansował budowę
pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie oraz pierwsze w Królestwie Polskim wydanie
jego dzieł. Współzałożyciel Muzeum Przemysłu i Rolnictwa oraz Muzeum Rzemiosł i Sztuki
Stosowanej.

Chaim Zelig Słonimski - astronom, wynalazca, publicysta. Pracował nad ulepszeniem

maszyny liczącej, telegrafu, procesu cynowania naczyń. Wydawca kilku książek
poświęconych matematyce i atronomii. Na łamach swojego tygodnika "Ha-cifra" propagował
idee asymilacji. Jego wnukiem był Antoni Słonimski,

Samuel Dickstein - matematyk, historyk sztuki, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, autor

podręczników i opracowań z zakresu algebry i historii matematyki, pierwszy prezes
Towarzystwa Kursów Naukowych,

Edward Flatau - wybitny lekarz neurolog, autor wielu podręczników i prac z zakresu
neurologii, neurochirurgii i neurobiologii;

Majer Bałaban - historyk, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, wybitny badacz dziejów

polskich Żydów, autor kilkudziesięciu opracowań poświęconych historii Żydów w Krakowie,
Lublinie i Lwowie,

Estera Rachela Kamińska - aktorka, założycielka warszawskiego Teatru Żydowskiego.

Odnosiła sukcesy na scenach między innymi Paryża, Odessy, St. Petersburga.
Współzałożycielka Warszawskiej Grupy Literackiej,

Samuel Orgelbrand - absolwent Szkoły Rabinów, filantrop, warszawski antykwariusz i

księgarz, wydał 28-tomową Encyklopedię Powszechną oraz wiele dzieł w języku hebrajskim,

Szymon Askenazy - historyk, dyplomata, przedstawiciel polskiego rządu przy Lidze

Narodów w Genewie, wykładowca na Uniwersytecie Lwowskim, członek Akademii
Umiejętności,

Henryk Wohl - zwolennik asymilacji, wychowanek Szkoły Rabinow, minister finansów

Rządu Narodowego w okresie Powstania Styczniowego. Skazany na zesłanie na Syberię,
wrócił do kraju po dwudziestu latach. Jego pogrzeb przybrał charakter manifestacji
niepodległościowej,

Feliks Perl - działacz lewicowy, poseł, współtwórca Polskiej Partii Socjalistycznej, naczelny
redaktor pisma "Robotnik",

Adam Czerniakow - działacz społeczny i poltyczny, , prezes Judenratu w getcie

warszawskim. Odmówił Niemcom pomocy w organizacji transportów Żydów do obozów
zagłady i popełnił samobójstwo. Grobowiec Czerniakowa znajduje się w alei głównej, tuż
obok grobu Zamenhoffa.

Marek Edelman, ps. „Marek” (data i miejsce urodzin niepewne, przyjęto 1 stycznia 1922 w
Warszawie lub 1 stycznia 1919 w Homlu, zm. 2 października 2009 w Warszawie) – polski
polityk i działacz społeczny pochodzenia żydowskiego, lekarz kardiolog, jeden z przywódców
powstania w getcie warszawskim. Doktor nauk medycznych (1962). Kawaler Orderu Orła
Białego.
Plan

Teren cmentarza jest podzielony na kwatery: ortodoksyjną, postępową, dziecięcą, porządkową,

wojskową i gettową, a w ortodoksyjnej jeszcze na kobiecą i męską oraz specjalną do chowania
świętych ksiąg.