BỘ CÔNG THƯƠNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ - KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP

KHOA KHOA HỌC CƠ BẢN
----------o0o----------

TÀI LIỆU HỌC TẬP

PHÁP LUẬT ĐẠI CƯƠNG

Ngành đào tạo: Sử dụng cho sinh viên các ngành đào tạo
Trình độ đào tạo: Đại học, cao đẳng
Số tín chỉ: 2 tín chỉ

HÀ NỘI, NĂM 2021

 MỤC LỤC
S
LỜI NÓI ĐẦU..............................................................................................................................5
Phần thứ nhất...............................................................................................................................5
NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT ................6
Chương 1 .......................................................................................................................................6
NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT ....................................6
1.1. Những vấn đề cơ bản về nhà nước ...................................................................................6
1.1.1. Nguồn gốc của nhà nước ...................................................................................................6
1.1.2. Bản chất của nhà nước ......................................................................................................9
1.1.3. Đặc điểm của nhà nước .................................................................................................. 10
1.1.4. Chức năng của nhà nước................................................................................................ 11
1.1.5. Các kiểu nhà nước trong lịch sử.................................................................................... 12
1.2. Những vấn đề cơ bản về pháp luật ............................................................................... 13
1.2.1. Nguồn gốc của pháp luật................................................................................................ 13
1.2.2. Bản chất của pháp luật ................................................................................................... 14
1.2.3. Các đặc điểm cơ bản của pháp luật .............................................................................. 14
1.2.4. Chức năng của pháp luật................................................................................................ 15
1.2.5. Vai trò của pháp luật ...................................................................................................... 16
1.2.6. Các kiểu pháp luật trong lịch sử ................................................................................... 17
Chương 2 .................................................................................................................................... 19
QUY PHẠM PHÁP LUẬT VÀ QUAN HỆ PHÁP LUẬT .............................................. 19
2.1. Quy phạm pháp luật ........................................................................................................ 19
2.1.1. Khái niệm quy phạm pháp luật ...................................................................................... 19
2.1.2. Đặc điểm của quy phạm pháp luật ................................................................................ 20
2.1.3. Cấu trúc của quy phạm pháp luật ................................................................................. 21
2.2. Quan hệ pháp luật ............................................................................................................ 25
2.2.1. Khái niệm quan hệ pháp luật ......................................................................................... 25
2.2.2. Đặc điểm của quan hệ pháp luật ................................................................................... 25
2.2.3. Thành phần của quan hệ pháp luật ............................................................................... 26
2.2.4. Sự kiện pháp lý ................................................................................................................ 30
Chương 3 .................................................................................................................................... 32
1
VI PHẠM PHÁP LUẬT, TRÁCH NHIỆM PHÁP LÝ ................................................... 32
3.1. Vi phạm pháp luật ............................................................................................................ 32
3.1.1. Khái niệm vi phạm pháp luật ......................................................................................... 32
3.1.2. Dấu hiệu của vi phạm pháp luật.................................................................................... 32
3.1.3. Cấu thành vi phạm pháp luật ......................................................................................... 34
3.1.4. Phân loại vi phạm pháp luật .......................................................................................... 35
3.2. Trách nhiệm pháp lý ........................................................................................................ 36
3.2.1. Khái niệm trách nhiệm pháp lý...................................................................................... 36
3.2.2. Đặc điểm của trách nhiệm pháp lý................................................................................ 36
3.2.3. Phân loại trách nhiệm pháp lý....................................................................................... 37
Phần thứ hai .............................................................................................................................. 39
MỘT SỐ NGÀNH LUẬT TRONG HỆ THỐNG PHÁP LUẬT VIỆT NAM ............ 39
Chương 4 .................................................................................................................................... 39
LUẬT HIẾN PHÁP VIỆT NAM .......................................................................................... 39
4.1. Khái niệm chung về Luật Hiến pháp ........................................................................... 39
4.1.1. Khái niệm Luật Hiến pháp ............................................................................................. 39
4.1.2. Đối tượng điều chỉnh của Luật Hiến pháp ................................................................... 39
4.1.3. Phương pháp điều chỉnh của Luật Hiến pháp ............................................................. 40
4.2. Một số nội dung cơ bản của Hiến pháp 2013 ............................................................. 40
4.2.1. Chế độ chính trị ............................................................................................................... 40
4.2.2. Quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân ...................................... 43
4.2.3. Chế độ kinh tế, xã hội, văn hóa, giáo dục, khoa học công nghệ và môi trường...... 46
4.2.4. Bộ máy nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam ........................................... 49
Chương 5 .................................................................................................................................... 53
LUẬT HÀNH CHÍNH VIỆT NAM ..................................................................................... 53
5.1. Khái niệm chung về Luật Hành chính ......................................................................... 54
5.1.1. Khái niệm Luật Hành chính ........................................................................................... 54
5.1.2. Đối tượng điều chỉnh của Luật Hành chính................................................................. 54
5.1.3. Phương pháp điều chỉnh của Luật Hành chính ........................................................... 54
5.2. Cơ quan hành chính nhà nước ...................................................................................... 54
5.2.1. Khái niệm và đặc điểm của cơ quan hành chính......................................................... 54
5.2.2. Phân loại cơ quan hành chính ....................................................................................... 55
2
5.3. Vi phạm pháp luật hành chính, trách nhiệm pháp lý hành chính ........................ 56
5.3.1. Vi phạm hành chính ........................................................................................................ 56
5.3.2. Trách nhiệm hành chính và xử lý vi phạm hành chính ............................................... 58
Chương 6 .................................................................................................................................... 62
LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM................................................................................................ 62
6.1. Khái niệm chung về Luật Hình sự ................................................................................ 63
6.1.1. Khái niệm Luật Hình sự.................................................................................................. 63
6.1.2. Đối tượng điều chỉnh của Luật Hình sự ....................................................................... 63
6.1.3. Phương pháp điều chỉnh của Luật Hình sự ................................................................. 63
6.1.4. Nguyên tắc và vai trò của Luật Hình sự ....................................................................... 64
6.2. Tội phạm ............................................................................................................................. 64
6.2.1. Khái niệm tội phạm ......................................................................................................... 64
6.2.2. Những dấu hiệu (đặc điểm) cơ bản của tội phạm ....................................................... 65
6.2.3. Cấu thành tội phạm ......................................................................................................... 66
6.2.4. Phân loại tội phạm (Điều 9 Bộ luật hình sự 2015) ..................................................... 70
6.2.5. Thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự (Điều 27 Bộ luật hình sự 2015) ................ 71
6.3. Hình phạt và các biện pháp tư pháp ............................................................................ 71
6.3.1. Hình phạt .......................................................................................................................... 71
6.3.2. Các biện pháp tư pháp .................................................................................................... 74
6.4. Các chế định khác của Luật Hình sự ........................................................................... 74
6.4.1. Phòng vệ chính đáng (Điều 22 Bộ luật hình sự 2015)................................................ 74
6.4.2. Tình thế cấp thiết (Điều 23 Bộ luật hình sự 2015) ...................................................... 74
6.4.3. Chuẩn bị phạm tội (Điều 14 Bộ luật hình sự 2015).................................................... 75
6.4.4. Phạm tội chưa đạt (Điều 15 Bộ luật hình sự 2015) .................................................... 76
6.4.5. Tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội (Điều 16 Bộ luật hình sự 2015) ............... 76
Chương 7 .................................................................................................................................... 77
LUẬT DÂN SỰ VIỆT NAM .................................................................................................. 77
7.1. Khái niệm chung về luật dân sự .................................................................................... 77
7.1.1. Khái niệm Luật dân sự .................................................................................................... 77
7.1.2. Đối tượng điều chỉnh của Luật dân sự ......................................................................... 78
7.1.3. Phương pháp điều chỉnh của Luật dân sự.................................................................... 79
7.2. Quan hệ pháp luật dân sự ............................................................................................... 79
3
7.2.1. Khái niệm và đặc điểm.................................................................................................... 79
7.2.3. Cơ cấu của quan hệ pháp luật dân sự .......................................................................... 79
7.3. Một số chế định cơ bản của Luật dân sự ..................................................................... 82
7.3.1. Chế định quyền sở hữu ................................................................................................... 82
7.3.2. Quyền thừa kế .................................................................................................................. 86
7.3.3. Hợp đồng .......................................................................................................................... 93
Chương 8 .................................................................................................................................... 96
MỘT SỐ NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA PHÁP LUẬT VỀ................................................. 96
PHÒNG, CHỐNG THAM NHŨNG .................................................................................... 96
8.1. Khái niệm về tham nhũng ................................................................................................... 96
8.1.1. Khái niệm và đặc điểm cơ bản của tham nhũng ................................................................. 96
8.1.2. Các hành vi tham nhũng theo quy định của pháp luật hiện hành ....................................... 98
8.2. Tác hại của tham nhũng ................................................................................................ 100
8.2.1. Tác hại về chính trị........................................................................................................... 101
8.2.2. Tác hại về kinh tế ............................................................................................................ 101
8.2.3. Tác hại về xã hội............................................................................................................ 102
8.3. Ý nghĩa, tầm quan trọng của công tác phòng, chống tham nhũng ...................... 102
8.4. Trách nhiệm của công dân trong phòng chống tham nhũng ................................ 104
8.4.1.Trách nhiệm của công dân tham gia phòng, chống tham nhũng ............................. 104
8.4.2.Trách nhiệm của công dân trong tố cáo hành vi tham nhũng .................................. 105
TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................................... 108

4
 LỜI NÓI ĐẦU
Nhà nước và Pháp luật là hai “hiện tượng” chính trị xã hội phức tạp, luôn biến động
và thay đổi. Trong những năm gần đây, Đảng và Nhà nước ta đã đặt ra yêu cầu giáo dục
pháp luật trong các nhà trường thông qua chương trình môn học: “Pháp luật đại cương”
đảm bảo đúng tinh thần của Hiến pháp và pháp luật hiện hành.
Tại Trường Đại học Kinh tế Kỹ thuật Công nghiệp, môn học Pháp luật đại cương
được đưa vào chương trình giảng dạy chính thức cho đối tượng sinh viên trình độ cao đẳng,
đại học từ nhiều năm nay. Vì vậy, việc nghiên cứu, biên soạn tài liệu học tập Pháp luật đại
cương để giảng dạy ở Trường Đại học Kinh tế Kỹ thuật Công nghiệp là hết sức cần thiết,
có ý nghĩa thực tiễn cao.
Nội dung tài liệu học tập cung cấp những kiến thức cơ bản nhất về nhà nước và pháp
luật, các ngành luật cơ bản trong hệ thống pháp luật Việt Nam.
Tài liệu học tập có kết cấu 2 phần, 8 chương:
Phần thứ nhất: Những vấn đề lý luận chung về nhà nước và pháp luật
Chương 1 - Những vấn đề cơ bản về nhà nước và pháp luật
Chương 2 - Quy phạm pháp luật và Quan hệ pháp luật
Chương 3 - Vi phạm pháp luật, trách nhiệm pháp lý
Phần thứ hai: Một số ngành luật trong hệ thống pháp luật Việt Nam
Chương 4 - Luật Hiến pháp Việt Nam
Chương 5 - Luật Hành chính Việt Nam
Chương 6 - Luật Hình sự Việt Nam
Chương 7 - Luật Dân sự Việt Nam
Chương 8 - Một số nội dung cơ bản của pháp luật về phòng, chống tham nhũng
Tài liệu học tập Pháp luật đại cương có sự tham khảo, kế thừa các giáo trình, tài liệu
tham khảo của một số trường Đại học uy tín trong nước, đồng thời cập nhật những quy
định mới của pháp luật hiện hành để trang bị cho sinh viên , tuy nhiên không thể tránh khỏi
những thiếu sót nhất định. Nhóm tác giả rất mong nhận được những ý kiến đóng góp quý
báu của bạn đọc để tài liệu này được hoàn thiện hơn.

Phần thứ nhất

5
 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT

Chương 1
NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT
Mục đích:
Trang bị cho người học những kiến thức cơ bản về hai hiện tượng Nhà nước và pháp
luật.
Kết thúc chương người học nắm được những kiến thức lý luận về các vấn đề cơ bản
nhất của hai hiện tượng nhà nước và pháp luật như nguồn gốc ra đời, bản chất, các đặc
điểm cơ bản, các chức năng cơ bản, vai trò của nhà nước và pháp luật trong xã hội hiện
nay, các kiểu nhà nước trong lịch sử nhân loại qua đó có thể hiểu và lý giải một số vấn đề
về hai hiện tượng này trong xã hội hiện nay.
1.1. Những vấn đề cơ bản về nhà nước
1.1.1. Nguồn gốc của nhà nước
Nguồn gốc nhà nước là một trong những vấn đề quan trọng nhưng cũng rất phức
tạp và được quan tâm nghiên cứu từ rất sớm. Từ thời kỳ cổ đại, trung đại đến thời kỳ cận
đại, hiện đại cho đến nay đã có nhiều nhà tư tưởng nghiên cứu đưa ra những kiến giải khác
nhau về nguồn gốc nhà nước. Mặc dù vẫn còn có không ít những tranh luận về vấn đề
nguồn gốc nhà nước nhưng có thể nêu khái quát về một số học thuyết, quan điểm cơ bản
về nguồn gốc nhà nước như sau:
1.1.1.1. Một số học thuyết phi Mác xít về nguồn gốc nhà nước
Thuyết thần học: Thuyết này cho rằng thượng đế là người sắp đặt trật tự xã hội, nhà
nước là do thượng đế sáng tạo ra để bảo vệ trật tự chung, nhà nước là thiết chế quyền lực
của thượng đế; quyền lực của thượng đế là vĩnh cửu và sự phục tùng sức mạnh nhà nước
là phục tùng quyền lực của thượng đế. Do đó nhà nước là hiện tượng siêu nhiên, vĩnh cửu,
bất biến. Nhà nước luôn phụ thuộc vào ý chí thượng đế, được biểu hiện thông qua nhà thờ.
Theo đó quyền lực của nhà thờ là quyền lực thứ nhất, còn quyền lực nhà nước là sự phái
sinh từ quyền lực nhà thờ. Người đề xướng thuyết này là Agustin -nhà thần học thời trung
cổ, ngoài ra còn có Lutter, Cavil, Langnet...
Thuyết gia trưởng lại chứng minh rằng Nhà nước là kết quả từ sự phát triển của gia
đình, coi đó là hình thức phát triển tự nhiên của cuộc sống, gia tộc được mở rộng dần ra
thành nhà nước. Vì vậy, cách thức tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước cũng giống
như ở gia đình. Nghĩa là trong gia đình quyền gia trưởng (người con trai trưởng) có quyền
chi phối tối cao đối với gia tộc.
Thuyết sinh học: Thuyết này cho rằng nhà nước giống như cơ thể sống, sự phát triển
của nó diễn ra tương tự như sự tiến hóa của xã hội. Theo đó, các quy luật tiến hóa của sinh
học cũng là những quy luật phát triển của nhà nước và xã hội. Những người theo th uyết

6
này nhấn mạnh rằng những quy luật chọn lọc tự nhiên, tiến hóa và đấu tranh sinh tồn đã
tác động và dẫn tới sự liên kết con người lại trong một thiết chế là nhà nước. Người đề
xướng học thuyết này là Spencer.
Thuyết khế ước (hợp đồng xã hội): Thuyết này cho rằng nhà nước là sản phẩm lý
trí của loài người, chứ không phải là sản phẩm của ý chí thượng đế. Nhà nước xuất hiện
trên cơ sở những hoạt động nhận thức của con người, bằng việc ký kết khế ước về việc
thành lập nhà nước. Theo thuyết này, con người từ trạng thái tự nhiên đã tự nguyện liên
kết lại thành nhà nước trên cơ sở khế ước xã hội với những điều kiện và ràng buộc nhất
định. Với khế ước này, người dân tự hạn chế một phần tự do của mình, đóng thuế để nuôi
dưỡng bộ máy nhà nước, trao cho nhà nước một số quyền lực và phục tùng nó; còn nhà
nước thì phải có trách nhiệm duy trì trật tự xã hội, quan tâm tới người dân và phải bảo vệ
các quyền và tự do của công dân...
Sự xuất hiện của học thuyết này đã đánh dấu bước phát triển trong nhận thức của
con người về nguồn gốc nhà nước, phủ nhận thuyết thần học về sự ra đời của nhà nước,
đồng thời coi quyền lực nhà nước là sản phẩm hoạt động của con người.
Tuy nhiên học thuyết cũng chỉ giải thích nguồn gốc nhà nước trên cơ sở chủ nghĩa
duy tâm, coi nhà nước ra đời là do ý muốn, nguyện vọng chủ quan của các bên tham gia
hợp đồng.
Thuyết bạo lực: Thuyết này cho rằng bạo lực là cơ sở của sự thống trị, là nguyên
nhân sinh ra nhà nước; nhà nước xuất hiện trực tiếp từ việc sử dụng bạo lực của thị tộc này
đối với thị tộc khác mà kết quả là thị tộc chiến thắng lập ra hệ thống cơ quan đặc biết đó là
nhà nước để nô dịch kẻ chiến bại.
Hạn chế: Những học thuyết trên chưa giải thích được đúng nguồn gốc và sự ra đời
của nhà nước và pháp luật, chưa thấy được nguyên nhân vật chất của sự ra đời của nhà
nước, coi nhà nước là một hiện tượng tồn tại vĩnh cửu của loài người
1.1.1.2. Học thuyết Mác – Lênin về nguồn gốc nhà nước
Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin đã chứng minh một cách khoa học rằng nhà
nước và pháp luật không phải là những hiện tượng xã hội vĩnh cửu và bất biến. Nhà nước
cũng không phải là lực lượng từ bên ngoài áp đặt vào xã hội, nó xuất hiện một cách khách
quan khi xã hội đã phát triển đến một giai đoạn nhất định. Nhà nước chỉ xuất hiện khi xã
hội loài người đã phát triển đến một giai đoạn nhất định. Chúng luôn luôn vận động, phát
triển và sẽ tiêu vong khi những điều kiện khách quan cho sự tồn tại và phát triển của chúng
không còn nữa.
* Chế độ cộng sản nguyên thuỷ và tổ chức thị tộc, bộ lạc
Chế độ cộng sản nguyên thuỷ là hình thái kinh tế - xã hội đầu tiên trong lịch sử xã
hội loài người, ở đó không có giai cấp, nhà nước và pháp luật. Một số đặc trưng cơ bản về
hình thái kinh tế xã hội này:

7
 - Về kinh tế: Nền kinh tế trong xã hội cộng sản nguyên thuỷ hoàn toàn mang tính tự
nhiên với chế độ sở hữu chung về tư liệu sản xuất và sản phẩm lao động (cùng nhau hái
lượm, săn bắn, sản phẩm thu được sở hữu chung, mọi người cùng làm cùng hưởng, chưa
có sự phân chia lao động hay của cải).
- Về xã hội: Đơn vị cơ sở của xã hội cộng sản nguyên thủy là thị tộc. Thị tộc được
tổ chức theo huyết thống, nền tảng vật chất là kinh tế tập thể và quyền sở hữu công cộng.
Hội đồng thị tộc là tổ chức quyền lực cao nhất của thị tộc. Hội đồng thị tộc quyết
định tất cả những vấn đề quan trọng của thị tộc, quyết định của thị tộc là bắt buộc đối với
tất cả mọi người. Đứng đầu thị tộc là tù trưởng, thủ lĩnh quân sự..., quyền lợi n ghĩa vụ của
họ giống như các thành viên khác.
- Về phương diện quyền lực xã hội: quyền lực của thị tộc hoà nhập với dân cư chưa
tách khỏi dân cư.
* Sự tan rã của chế độ cộng sản nguyên thuỷ và sự xuất hiện của nhà nước
Xã hội thị tộc, bộ lạc không biết đến nhà nước, nhưng chính trong lòng nó đã nảy
sinh những tiền đề vật chất cho sự ra đời của nhà nước. Lịch sử xã hội cộng sản nguyên
thuỷ vào thời kỳ cuối đã trải qua ba lần phân công lao động xã hội, mỗi lần tạo ra những
tiền đề mới dẫn đến sự ra đời của xã hội cộng sản nguyên thuỷ.
- Lần thứ nhất: Nghề chăn nuôi phát triển mạnh đã tách ra khỏi trồng trọt.
Con người đã thuần dưỡng được động vật, hình thành nên đàn gia súc và trở thành
nguồn tích luỹ quan trọng, là mầm mống của chế độ tư hữu.
Các tù binh chiến tranh được giữ lại trở thành tầng lớp nô lệ tham gia vào quá trình
sản xuất.
Chế độ tư hữu xuất hiện làm cho kết cấu xã hội phân chia thành giai cấp chủ nô và
nô lệ, chế độ một vợ một chồng dần thay thế cho chế độ quần hôn, chế độ mẫu hệ dần dần
chuyển sang chế độ phụ hệ.
- Lần thứ hai: Thủ công nghiệp tách khỏi nông nghiệp
Việc tìm ra kim loại và chế tạo công cụ lao động bằng kim loại đã nâng cao năng
suất lao động, sản phẩm tạo ra trong xã hội ngày càng nhiều, chế độ tư hữu ngày càng phát
triển, sự phân biệt giữa người giàu và người nghèo, giữa chủ nô và nô lệ ngày càng sâu sắc,
mâu thuẫn giữa giai cấp chủ nô và nô lệ ngày càng tăng.
- Lần thứ ba: Buôn bán phát triển và thương nghiệp xuất hiện
Nhu cầu trao đổi hàng hoá đã làm xuất hiện tầng lớp thương nhân không tham gia
sản xuất nhưng lại nắm quyền lãnh đạo sản xuất, bắt những người sản xuất phải phải phụ
thuộc mình về kinh tế. Lần đầu tiên xuất hiện một giai cấp không tham gia sản xuất, nhưng
lại chiếm toàn bộ quyền lãnh đạo sản xuất và bắt những người sản xuất phụ thuộc vào mình
về mặt kinh tế... và bóc lột cả hai, một giai cấp mà lịch sử loài người chưa hề biết đến. Sau
lần phân công lao động thứ ba này đã làm cho sự tích tụ và tập trung của cải vào trong tay

8
của số ít người giàu có diễn ra nhanh chóng đồng thời thúc đẩy sự bần cùng hóa và sự tăng
nhanh của đám đông dân nghèo. Số nô lệ tăng lên rất đông cùng với sự cưỡng bức và bóc
lột ngày càng nặng nề của giai cấp chủ nô đối với họ.
Sau ba lần phân công lao động xã hội, những yếu tố mới xuất hiện đã làm đảo lộn
đời sống thị tộc. Xã hội mới ra đời-xã hội mà toàn bộ những điều kiện kinh tế của sự tồn
tại của nó đã phân chia xã hội thành các giai cấp đối lập nhau, luôn luôn mâu thuẫn và đấu
tranh gay gắt với nhau để bảo vệ lợi ích của giai cấp mình, tổ chức thị tộc trở thành bất lực,
không thể phù hợp được nữa. Xã hội đó đòi hỏi phải có một tổ chức mới đủ sức mạnh để
dập tắt các cuộc xung đột công khai giữa các giai cấp và tổ chức, giữ cá c xung đột ấy trong
vòng trật tự, bảo vệ địa vị và lợi ích của giai cấp thống trị. Tổ chức đó là nhà nước và nhà
nước đã xuất hiện.
Sự xuất hiện nhà nước ở các vùng và của các dân tộc khác nhau cũng có những đặc
điểm riêng do có những điều kiện kinh tế, xã hội và ngoại cảnh không giống nhau.
Như vậy, có nhiều nhân tố tác động dẫn đến sự ra đời của nhà nước, trong đó nhân
tố kinh tế và nhân tố xã hội giữ vai trò quyết định.
Về kinh tế: Do có sự xuất hiện của chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất (chế độ sở hữu
tư nhân về tư liệu sản xuất)
Về xã hội: Mâu thuẫn giữa các giai cấp, tầng lớp có lợi ích khác đối lập nhau đến
mức không điều hoà được.
1.1.2. Bản chất của nhà nước
1.1.2.1. Tính giai cấp của nhà nước
- Nhà nước là bộ máy trấn áp đặc biệt của giai cấp này với giai cấp khác, là bộ máy
để duy trì sự thống trị giai cấp (về kinh tế, tư tưởng, chính trị)
- Nhà nước là sản phẩm của xã hội có giai cấp và biểu hiện của mâu thuẫn giai cấp
không thể điều hoà được.
- Nhà nước là công cụ cơ bản để bảo vệ lợi ích của giai cấp thống trị, là công cụ sắc
bén nhất thể hiện và thực hiện ý chí của giai cấp cầm quyền.
- Nhà nước là một hiện tượng thuộc kiến trúc thượng tầng hình thành trên một cơ
sở kinh tế nhất định, thông qua nhà nước giai cấp thống trị xây dựng hệ tư tưởng của giai
cấp mình thành hệ tư tưởng thống trị trong xã hội, buộc các giai cấp khác phải lệ thuộ c.
1.1.2.2. Vai trò xã hội của nhà nước
Tính xã hội của nhà nước thể hiện ở chỗ nhà nước là đại diện chính thức của toàn
xã hội, vì thế ở mức độ này hay mức độ khác nhà nước phải có trách nhiệm xác lập, thực
hiện và bảo vệ các lợi ích cơ bản, lâu dài của quốc gia, dân tộc và công dân của mình. Nhà
nước tập hợp và huy động mọi tầng lớp trong xã hội vào việc thực hiện các nhiệm vụ chung
để bảo vệ chủ quyền, phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội; duy trì trật tự xã hội và giải quyết
những vấn đề trong nước và quốc tế.

9
 Vai trò xã hội của nhà nước tuỳ thuộc vào bản chất giai cấp của nhà nước, là thuộc
tính khách quan của Nhà nước. Tuy nhiên, mức độ và phạm vi của nó được biểu hiện trong
mỗi kiểu nhà nước, trong mỗi nhà nước không hoàn toàn giống nhau. Điều này tùy thuộc
vào nhiều yếu tố, điều kiện và hoàn cảnh lịch sử cụ thể. Nhà nước càng dân chủ thì vai trò
xã hội của nhà nước càng thể hiện rõ.
Nhà nước giải quyết các công việc mang tính xã hội, phục vụ cho lợi ích chung của
xã hội: xây dựng các công trình phúc lợi xã hội, trường học, bệnh viện, công viên, đường
sá... Do vậy, nhà nước là tổ chức quyền lực công cộng, là phương thức tổ chức và bảo đảm
các lợi ích chung của xã hội.
Khái niệm nhà nước: Nhà nước là một tổ chức đặc biệt của quyền lực chính trị, một
bộ máy chuyên làm nhiệm vụ cưỡng chế và thực hiện chức năng quản lý, nhằm thực hiện
mục đích và lợi ích của giai cấp thống trị trong xã hội có giai cấp.
1.1.3. Đặc điểm của nhà nước
Mặc dù mỗi kiểu nhà nước có bản chất riêng nhưng các nhà nước đều có một số đặc
điểm chung cơ bản sau đây.
- Nhà nước phân chia lãnh thổ thành các đơn vị hành chính và thực hiện quản lý
dân cư theo lãnh thổ.
Lãnh thổ và dân cư là hai yếu tố căn bản nhất để cấu thành nhà nước và để triển khai
quyền lực nhà nước. Việc phân định lãnh thổ thành các đơn vị hành chính tạo ra khả năng
để tổ chức bộ máy nhà nước một cách chặt chẽ và thống nhất với sự phân công, phân cấp
hợp lý. Việc phân chia và quản lý dân cư theo lãnh thổ không phụ thuộc vào chính kiến,
huyết thống, nghề nghiệp hoặc giới tính... thể hiện nét đặc thù của nhà nước so với các tổ
chức phi nhà nước.
- Nhà nước thiết lập quyền lực công cộng đặc biệt, chủ thể của quyền lực này là
giai cấp thống trị về kinh tế và chính trị trong xã hội.
Quyền lực công cộng đặc biệt được thiết lập thông qua bộ máy nhà nước chuyên
làm chức năng quản lý hành chính nhà nước và cưỡng chế với những phương tiện công cụ
đủ mạnh để duy trì trật tự xã hội trên các lĩnh vực theo ý chí của giai cấp cầm quyền.
- Nhà nước có chủ quyền quốc gia.
Chủ quyền quốc gia mang nội dung chính trị pháp lý, thể hiện ở quyền độc lập tự
quyết của nhà nước về những chính sách đối nội và đối ngoại không phụ thuộc vào các yếu
tố bên ngoài. Chủ quyền quốc gia là thuộc tính không thể chia cắt của nhà nước. Với tư
cách là đại diện chính thức của toàn xã hội, nhà nước là tổ chức duy nhất được trao quyền
và trách nhiệm về tuyên bố, thực hiện và bảo vệ chủ quyền quốc gia.
- Nhà nước có quyền ban hành pháp luật và thực hiện quản lý xã hội bằng pháp luật.
Pháp luật là phương tiện đặc biệt quan trọng để tổ chức và quản lý xã hội. Với tư
cách là người đại diện chính thức của toàn bộ xã hội, nhà nước là tổ chức duy nhất có quyền

10
ban hành pháp luật. Pháp luật do nhà nước ban hành nên nó có tính bắt buộc chung đối với
các chủ thể (cơ quan, tổ chức và cá nhân công dân); mọi cơ quan, tổ chức và cá nhân đều
phải tôn trọng và bảo vệ pháp luật.
- Nhà nước có quyền quy định và thực hiện việc thu các loại thuế dưới các hình thức
bắt buộc, với số lượng và thời hạn ấn định trước.
Thuế là phần vật chất mà nhà nước thu của các tổ chức và người sản xuất kinh doanh
hoặc sử dụng tài sản của nhà nước... theo những quy định chặt chẽ về số lượng theo những
đơn vị thời gian nhất định, đây là nguồn vật chất đáng kể đóng góp vào ngân sách đảm bảo
hoạt động của nhà nước. Việc đặt ra các loại thuế là xuất phát từ nhu cầu tạo lập nguồn tài
chính để nuôi dưỡng bộ máy nhà nước. Thiếu thuế, bộ máy nhà nước không thể tồn tại
được. Chỉ có nhà nước mới có quyền quy định và thu thuế vì nhà nước là tổ ch ức duy nhất
có tư cách đại diện chính thức của toàn xã hội.
1.1.4. Chức năng của nhà nước
Chức năng của nhà nước là những phương diện hoạt động cơ bản, quan trọng nhất
của nhà nước, phù hợp với bản chất, mục đích, nhiệm vụ quản lý nhà nước trên các lĩnh
vực của đời sống xã hội. Chức năng của nhà nước được xác định từ bản chất, vai trò của
nhà nước trong đời sống xã hội và ngược lại, các chức năng nhà nước lại là sự biểu hiện
cụ thể của bản chất và vai trò của nhà nước. Nội dung và tính chất của các chức năng nhà
nước chịu sự tác động của nhiều yếu tố như kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, môi trường
sinh thái, tình hình quốc tế...
Tùy thuộc vào cách tiếp cận và nhận thức, chức năng nhà nước có thể được xác định
và giải thích theo những tiêu chí khác nhau. Cách tiếp cận truyền thống chia chức năng của
nhà nước thành chức năng đối nội và chức năng đối ngoại, coi các lĩnh vực của đời s ống
xã hội là khách thể của quản lý nhà nước và mục đích, yêu cầu quản lý nhà nước theo từng
lĩnh vực là tiêu chí căn bản để phân định chức năng của nhà nước.
1.1.4.1. Chức năng đối nội
Chức năng đối nội là phương diện hoạt động cơ bản của nhà nước trong nội bộ đất
nước để quản lý các lĩnh vực của đời sống xã hội, bao gồm:
- Chức năng chính trị: nội dung chủ yếu là thiết lập hệ thống các thiết chế quyền lực
nhà nước thống nhất, đồng bộ, hiệu quả, tiến hành các hoạt động để bảo vệ chủ quyền quốc
gia, bảo đảm an ninh chính trị và trật tự an toàn xã hội, trấn áp những phần tử ph ản động
có những hành vi chống đối chính quyền, xâm phạm quyền tự do dân chủ và lợi ích hợp
pháp của công dân; xác lập các nguyên tắc, quy định tạo cơ sở pháp lý cho việc quản lí các
tổ chức và cá nhân khi tham gia vào các quan hệ chính trị.
- Chức năng kinh tế: thể hiện vai trò của nhà nước trong việc xác lập và bảo vệ chế
độ kinh tế phù hợp với bản chất nhà nước và trình độ phát triển kinh tế - xã hội trong từng
thời kì bằng các hoạt động chủ yếu như: ban hành chính sách, kế hoạch về phát tr iển kinh
tế của đất nước; tạo điều kiện cho các chủ thể kinh tế tiến hành các hoạt động sản xuất kinh
11
doanh; sử dụng các công cụ tài chính, tiền tệ, pháp luật để tác động, quả n lý và giải quyết
những vấn đề phát sinh trong lĩnh vực kinh tế...
- Chức năng xã hội: nhà nước đề ra các chính sách, pháp luật và tạo các điều kiện
để giải quyết các vấn đề về văn hóa, giáo dục, y tế, lao động và việc làm, xóa đói giảm
nghèo, bảo hiểm, cứu trợ xã hội, phòng chống thiên tai, phòng chống tệ nạn xã hội...
- Chức năng bảo đảm trật tự pháp luật và pháp chế: nhà nước tiến hành các hoạt
động xây dựng và phát triển hệ thống pháp luật phù hợp với yêu cầu quản lý xã hội, bảo
đảm các quyền và lợi ích chính đáng của công dân trong từng thời kỳ; tổ chức thực hiện và
hình thành các thiết chế cần thiết để bảo đảm cho pháp luật được thực hiện và giải quyết
những vấn đề phát sinh trong lĩnh vực này.
1.1.4.2. Chức năng đối ngoại
Chức năng đối ngoại là phương diện hoạt động cơ bản của nhà nước trên trường
quốc tế, bao gồm:
- Thiết lập và thực hiện các quan hệ hợp tác về các lĩnh vực với các quốc gia khác.
- Phòng thủ đất nước, chống sự xâm lược từ bên ngoài, bảo vệ chủ quyền quốc gia.
- Tham gia các hoạt động quốc tế vì lợi ích chung của cộng đồng như: bảo vệ môi
trường, chống khủng bố, buôn lậu ma túy và các tội phạm quốc tế khác vì mục đích nhân
đạo như ủng hộ và tham gia các hoạt động cứu trợ quốc tế trong các trường hợp khẩn cấp
như động đất, sóng thần, bão lũ..
Các chức năng đối nội và đối ngoại có quan hệ mật thiết với nhau. Trong đó chức
năng đối nội giữ vai trò quan trọng, làm cơ sở cho việc thực hiện chức năng đối ngoại.
Đồng thời chức năng đối ngoại cũng có tác động mạnh mẽ đến việc thực hiện các chức
năng đối nội. Việc xác định và thực hiện các chức năng đối ngoại luôn chịu sự tác động rất
nhiều từ các chức năng đối nội. Đồng thời, việc xác định đúng đắn và thực hiện có hiệu
quả các chức năng đối ngoại sẽ tác động mạnh mẽ và ảnh hưởng tích cực tới việc thực hiện
các chức năng đối nội.
Phương thức thực hiện chức năng nhà nước: Để thực hiện các chức năng đối nội và
đối ngoại, nhà nước sử dụng nhiều phương thức khác nhau, trong đó có các phương thức
chính là: điều chỉnh pháp luật, thuyết phục, cưỡng chế và thanh tra, kiểm tra.
1.1.5. Các kiểu nhà nước trong lịch sử
Kiểu nhà nước được hiểu là tổng thể những đặc điểm cơ bản của nhà nước thể hiện
bản chất giai cấp, vai trò xã hội, những điều kiện phát sinh, tồn tại, phát triển của nhà
nước trong một hình thái kinh tế - xã hội có giai cấp nhất định.
Mỗi kiểu lịch sử nhà nước đều có những đặc điểm riêng về bản chất, chức năng...
và sự thay thế của mỗi kiểu nhà nước diễn ra thông qua cách mạng xã hội mà kết quả là
kiểu nhà nước sau bao giờ cũng tiến bộ và hoàn thiện hơn kiểu nhà nước trước. Trong lịch
sử đã từng tồn tại bốn kiểu nhà nước sau:

12
 - Kiểu nhà nước chủ nô
- Kiểu nhà nước phong kiến
- Kiểu nhà nước tư sản
- Kiểu nhà nước xã hội chủ nghĩa
Xét về bản chất, kiểu nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản
đều là kiểu nhà nước bóc lột được xây dựng trên cơ sở của chế độ tư hữu về tư liệu sản
xuất. Kiểu nhà nước xã hội chủ nghĩa là kiểu nhà nước mới, có bản chất khác với các kiểu
nhà nước bóc lột, nhiệm vụ của nhà nước xã hội chủ nghĩa là thực hiện dân chủ xã hội chủ
nghĩa, phát huy quyền làm chủ của nhân dân, thực hiện công bằng xã hội.
1.2. Những vấn đề cơ bản về pháp luật
1.2.1. Nguồn gốc của pháp luật
Nhà nước và pháp luật là hai hiện tượng xã hội luôn gắn liền với nhau, do đ ó nguyên
nhân về sự ra đời của nhà nước cũng là nguyên nhân làm xuất hiện pháp luật.
1.2.1.1. Các học thuyết phi Mác-xít về nguồn gốc pháp luật
- Thuyết thần học: Theo quan niệm thần học, luật pháp được quy về cội nguồn của
thượng đế, do thượng đế sáng tạo nên. Về bản chất, đó là ý của chúa trời, là thứ luật chỉ
tồn tại ở sự quy phục của con người và nó ‘‘nhất thành bất biến’’.
- Thuyết pháp luật tự nhiên: Học thuyết này khẳng định pháp luật là tất cả các quy
tắc mà con người cũng như các sự vật, hiện tượng tự nhiên phải có và sẽ tồn tại bất biến
như thuộc tính của con người, sự vật và hiện tượng.
1.2.1.2. Quan điểm của học thuyết Mác – Lênin về nguồn gốc pháp luật
Theo học thuyết Mác - Lênin, nhà nước và pháp luật là hai hiện tượng của đời sống
chính trị - xã hội, cùng xuất hiện, cùng tồn tại, phát triển và cùng tiêu vong khi nhân loại
tiến tới chủ nghĩa cộng sản.
Trong xã hội cộng sản nguyên thủy không có nhà nước do đó cũng không có pháp
luật, hành vi của con người chủ yếu được điều chỉnh bằng con đường tập quán, tín điều tôn
giáo và uy tín của các vị trưởng lão, thủ lĩnh quân sự.
Khi xã hội có sự chuyển đổi từ nền kinh tế tự nhiên nguyên thủy sang nền kinh tế
mang tính sản xuất và trao đổi đã làm xuất hiện sự phân chia xã hội thành những giai cấp
có lợi ích đối lập nhau. Khi xã hội tồn tại giai cấp và mâu thuẫn giai cấp, nhiều phon g tục,
tập quán không còn phù hợp, không thể điều hoà được các mâu thuẫn trong xã hội. Do đó
cần có một loạt các quy phạm mới để thiết lập trật tự xã hội, đó là quy phạm pháp luật. Vì
vậy, khi nhà nước ra đời đồng thời với sự ra đời của mình nhà nước thừa nhận và ban hành
các quy định, quy tắc xử xự chung buộc mọi người trong xã hội phải tuân theo, để điều
chỉnh các quan hệ xã hội.
Như vậy, pháp luật xuất hiện đồng thời với nhà nước, ra đời cùng với nhà nước, đều
là sản phẩm của xã hội có giai cấp và đấu tranh giai cấp.
13
 * Con đường hình thành pháp luật: thực chất là quá trình, cách thức tạo nên pháp
luật trong lịch sử. Pháp luật không phải ngẫu nhiên mà có và càng không phải là hiện tượng
được áp đặt từ ngoài vào xã hội mà nó là sản phẩm của ý thức con người. Trong thực tiễn
lịch sử, pháp luật hình thành bằng những con đường cơ bản sau:
- Thứ nhất: Do nhà nước cải cách hoặc thừa nhận các quy phạm xã hội, phong tục,
tập quán biến chúng thành pháp luật
- Thứ hai: Nhà nước ban hành các văn bản quy phạm pháp luật
- Thứ ba: Nhà nước thừa nhận các tiền lệ pháp hoặc án lệ của toà án.
1.2.2. Bản chất của pháp luật
- Tính giai cấp:
Tính giai cấp của pháp luật thể hiện trước hết ở chỗ pháp luật phản ánh ý chí của
giai cấp thống trị. Giai cấp thống trị nắm trong tay bộ máy nhà nước do đó phải sử dụng
chính bộ máy đó để thể hiện ý chí của giai cấp mình một cách tập trung, thống nhất, tr ở
thành ý chí nhà nước, ý chí đó được thể chế hóa thành các văn bản pháp luật do cơ quan
nhà nước có thẩm quyền ban hành.
Pháp luật là nhân tố điều chỉnh về mặt giai cấp các mối quan hệ xã hội. Pháp luật
chính là phương tiện để thực hiện sự thống trị giai cấp hay bảo đảm chuyên chính giai cấp.
Pháp luật là con đẻ của xã hội có giai cấp, bảo vệ lợi ích của giai cấp thống trị . Pháp
luật là công cụ điều chỉnh các quan hệ xã hội theo hướng có lợi cho giai cấp
thống trị.
- Tính xã hội:
Pháp luật bao giờ cũng là công cụ hữu hiệu để bảo vệ lợi ích của giai cấp thống trị.
Tuy nhiên, pháp luật còn là công cụ, phương tiện để tổ chức đời sống xã hội. Ở mức độ
nhiều hay ít pháp luật còn thể hiện ý chí và lợi ích của các giai cấp, tầng lớp khác nhau
trong xã hội.
Khái niệm pháp luật: Pháp luật là hệ thống các quy phạm (quy tắc hành vi hay quy
tắc xử sự) có tính bắt buộc chung nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội, do nhà nước ban
hành (hoặc thừa nhận) thể hiện ý chí nhà nước và được nhà nước bảo đảm thực hiện bằng
các biện pháp tổ chức, giáo dục, thuyết phục, cưỡng chế bằng bộ máy nhà nước.
1.2.3. Các đặc điểm cơ bản của pháp luật
Trong xã hội có nhiều loại quy phạm, nhưng chỉ có quy phạm pháp luật mới có đặc
điểm riêng của nó. Đây là ưu thế vượt trội hơn hẳn của quy phạm pháp luật so với những
quy phạm xã hội khác.
Thứ nhất, pháp luật mang tính quy phạm phổ biến.
- Pháp luật là hệ thống quy tắc xử sự, là khuôn mẫu, thước đo, chuẩn mực pháp lý
cho hành vi của con người và tổ chức của họ. Những quy định của pháp luật đã xác định
về giới hạn cần thiết mà Nhà nước quy định cho các chủ thể. Thông qua việc giới hạn
14
và hướng dẫn hành vi mà pháp luật tạo ra hành lang an toàn cho hoạt động của tổ chức
và cá nhân.
- Pháp luật có tính phổ biến: có hiệu lực bắt buộc đối với mọi tổ chức và cá nhân
trên toàn lãnh thổ, với thời gian dài và không chỉ để giải quyết một vụ việc cụ thể đối với
một đối tượng cụ thể.
- Tính bắt buộc chung của pháp luật: bất cứ chủ thể nào rơi vào hoàn cảnh đã được
pháp luật xác định đều phải xử sự theo quy định, yêu cầu của pháp luật.
Thứ hai, pháp luật có tính xác định chặt chẽ về mặt hình thức
Nội dung pháp luật luôn được thể hiện dưới những hình thức nhất định, nói cách
khác, những quy định pháp luật phải được chứa đựng trong các nguồn luật, tập quán pháp,
tiền lệ pháp, văn bản quy phạm pháp luật... Sự xác định chặt chẽ về hình thức là điều kiện
để phân biệt giữa pháp luật với những quy định không phải là pháp luật, đồng thời cũng
tạo nên sự thống nhất, chặt chẽ, rõ ràng, chính xác về nội dung của pháp luật.
Thứ ba, pháp luật có tính cưỡng chế (tính quyền lực nhà nước)
Tính cưỡng chế nhà nước là một đặc điểm chỉ riêng pháp luật mới có. Nhà nước
không những ban hành pháp luật làm quy tắc xử sự của hành vi, mà còn có một hệ thống
cơ quan nhà nước đảm bảo cho những quy tắc ấy được thực hiện trong thực tế. Khi pháp
luật được ban hành, mọi cơ quan, đơn vị, tổ chức, cá nhân trong xã hội đều phải tuân theo.
Việc tuân thủ theo pháp luật không phụ thuộc vào ý muốn chủ quan của con người, không
phụ thuộc vào nghề nghiệp, địa vị, giới tính, tuổi tác, tôn giáo..... của họ. Nhà nước s ử dụng
bộ máy quyền lực thực hiện cưỡng chế nếu có hành vi vi phạm pháp luật.
1.2.4. Chức năng của pháp luật
Chức năng của pháp luật là những tác động của pháp luật đến các quan hệ xã hội nhằm
duy trì trật tự và đem lại lợi ích cho xã hội trong đó có lợi ích của giai cấp thống trị.
Pháp luật có ba chức năng cơ bản là chức năng điều chỉnh, chức năng bảo vệ và
chức năng giáo dục.
1.2.4.1. Chức năng điều chỉnh
Pháp luật tác động trực tiếp tới các quan hệ xã hội cơ bản và tạo hành lang pháp lý
để hướng các quan hệ xã hội phát triển trong một trật tự nhất định và ổn định theo mục tiêu
mong muốn. Nghĩa là:
- Pháp luật điều chỉnh các quan hệ xã hội theo trật tự nhất định và phạm vi, khuôn
mẫu chung.
- Pháp luật tạo điều kiện cho các quan hệ xã hội phát triển theo chiều hướng phù
hợp với ý chí giai cấp thống trị, phù hợp với quy luật vận động khách quan.
- Pháp luật điều chỉnh các mối quan hệ xã hội thông qua việc quy định về quyền và
nghĩa vụ cho các chủ thể trong xã hội dưới những hình thức như cho phép, bắt buộc, ngăn
cấm hay khuyến khích, hướng dẫn thực hiện....
15
1.2.4.2. Chức năng bảo vệ
- Là bảo vệ những quan hệ xã hội được nhà nước xác nhận hoặc thừa nhận khỏi bị
xâm phạm bất luận từ hướng nào.
- Chức năng này được thực hiện bởi:
+ Pháp luật đăng tải thái độ của nhà nước về các quan hệ xã hội cần được bảo vệ,
do đó mọi người ý thức được cách xử sự của mình.
+ Thông qua các chế tài pháp lý và các quy định về xử lý vi phạm pháp luật mà các
vi phạm pháp luật bị phát hiện kịp thời, xử lý nghiêm minh, hậu quả gây ra đều được khắc
phục.
1.2.4.3. Chức năng giáo dục
Pháp luật tác động đến ý thức của người dân để họ nhận thức và thực hiện hành vi
đúng theo 2 hướng cơ bản sau:
- Pháp luật chứa đựng những giá trị nhân bản nên có tính thuyết phục sâu sắc
- Pháp luật đăng tải thông tin giúp con người nhận thức, lựa chọn và đánh giá được
hành vi đúng khi tham gia vào quan hệ xã hội và biết cách xử sự khi gặp hành vi sai .
1.2.5. Vai trò của pháp luật
- Pháp luật là cơ sở để thiết lập, củng cố và tăng quyền lực nhà nước.
Bộ máy nhà nước là một thiết chế phức tạp bao gồm nhiều bộ phận (nhiều loại cơ
quan). Để bộ máy đó hoạt động có hiệu quả đòi hỏi phải xác định đúng chức năng, thẩm
quyền, trách nhiệm của mỗi loại cơ quan, mỗi cơ quan; phải xác lập mối quan hệ đúng đắn
giữa chúng; phải có những phương pháp tổ chức và hoạt động phù hợp để tạo ra một cơ
chế đồng bộ trong quá trình thiết lập và thực thi quyền lực nhà nước. Tất cả những điều đó
chỉ có thể thực hiện được khi dựa trên cơ sở vững chắc của những nguyên tắc và quy định
cụ thể của pháp luật.
- Pháp luật là phương tiện để nhà nước quản lý kinh tế, quản lý xã hội.
Để quản lý xã hội, nhà nước dùng nhiều phương tiện, nhiều biện pháp, nhưng pháp
luật là phương tiện quan trọng nhất. Với những đặc điểm riêng của mình, pháp luật có khả
năng triển khai những chủ trương, chính sách của nhà nước một cách nhanh nhất, đồng bộ
và có hiệu quả nhất trên qui mô rộng lớn nhất. Cũng nhờ có pháp luật, nhà nước có cơ sở
để phát huy quyền lực và kiểm tra, kiểm soát các hoạt động của các tổ chức, các cơ quan,
các nhân viên nhà nước và mọi công dân.
Trong tổ chức và quản lý kinh tế, pháp luật lại càng có vai trò lớn. Bởi vì, chức năng
tổ chức và quản lý kinh tế của nhà nước có phạm vi rộng và phức tạp, bao gồm nhiều vấn
đề, nhiều mối quan hệ nhà nước cần xác lập như: hoạch định chính sách kinh tế, xác định
chỉ tiêu kế hoạch, quy định các chế độ tài chính, tiền tệ, giá… Do tính chất phức tạp và
phạm vi rộng của chức năng quản lý kinh tế, nhà nước không thể trực tiếp tham gia vào
các hoạt động kinh tế cụ thể mà chỉ thực hiện việc quản lý ở tầm vĩ mô và mang tính chất
16
hành chính - kinh tế. Quá trình quản lý kinh tế không thể thực hiện được nếu như không
dựa vào pháp luật.
- Pháp luật góp phần tạo dựng những quan hệ mới.
Bên cạnh chức năng phản ánh, pháp luật còn có tính tiên phong, định hướng cho sự
phát triển của các quan hệ xã hội. Vì cuộc sống vốn sống động và thực tiễn thường diễn ra
với những thay đổi thường xuyên. Tuy nhiên về căn bản những thay đổi đó vẫn diễn ra
theo những quy luật nhất định mà con người có thể nhận thức được. Từ đó pháp luật được
đặt ra để định hướng trước, xác lập những quy định và có thể thiết kế những mô hình tổ
chức quy định chức năng nhiệm vụ và tổ chức thử nghiêm. Vì vậy có thể nói, pháp luậ t có
vai trò quan trọng trong việc tạo lập ra những quan hệ mới.
- Pháp luật tạo ra môi trường ổn định cho việc thiết lập các mối quan hệ bang giao
giữa các quốc gia.
Sự ổn định của mỗi quốc gia luôn là điều kiện quan trọng để tạo ra niềm tin, là cơ
sở để mở rộng các mối quan hệ bang giao với các nước khác. Trong thời đại ngày nay
phạm vi các mối quan hệ bang giao giữa các nước ngày càng lớn và nội dung tính chất của
các quan hệ đó ngày càng đa diện. Cơ sở cho việc thiết lập và củng cố các mối quan hệ
bang giao đó là pháp luật: Pháp luật quốc tế và pháp luật của mỗi nước. Xuất phát từ nhu
cầu đó, hệ thống pháp luật của mỗi nước cũng có bước phát triển mới: bên cạnh những văn
bản pháp luật quy định và điều chỉnh các quan hệ xã hội có liên quan đến các chủ thể pháp
luật trong nước còn cần có đầy đủ các văn bản pháp luật quy định và điều chỉnh các quan
hệ có liên quan đến các chủ thể là người (tổ chức) nước ngoài có quan hệ hợp tác với các
chủ thể trong nước. Ví dụ: Luật đầu tư, Luật khoa học và công nghệ…
1.2.6. Các kiểu pháp luật trong lịch sử
Kiểu pháp luật là tổng thể những dấu hiệu (đặc điểm) cơ bản, đặc thù của pháp
luật, thể hiện bản chất giai cấp và những điều kiện tồn tại và phát triển của pháp luật trong
một hình thái kinh tế nhất định.
Tương ứng với bốn kiểu nhà nước là bốn kiểu pháp luật đã và đang tồn tại, phù hợp
với các hình thái kinh tế xã hội, đó là:
- Kiểu pháp luật chủ nô;
- Kiểu pháp luật phong kiến;
- Kiểu pháp luật tư sản;
- Kiểu pháp luật xã hội chủ nghĩa.
Ba kiểu pháp luật chủ nô, phong kiến, tư sản là những kiểu pháp luật bóc lột được
xây dựng trên cơ sở của chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất. Kiểu pháp luật xã hội chủ nghĩa
được xây dựng trên cơ sở công hữu về tư liệu sản xuất, thể hiện ý chí của giai cấp công
nhân và nhân dân lao động trong xã hội, mục đích của nó là thủ tiêu mọi áp bức bóc lột,
xây dựng một xã hội mới trong đó mọi người đều bình đẳng và tự

17
 CÂU HỎI ÔN TẬP, THẢO LUẬN

1. Trình bày các quan điểm cơ bản về nguồn gốc của Nhà nước và Pháp luật?
2. Hãy nêu sự khác biệt cơ bản giữa nhà nước và các tổ chức không phải là nhà
nước? Một số ví dụ về các tổ chức, các vùng lãnh thổ không phải là nhà nước?
3. Tại sao nói bản chất của pháp luật vừa mang tính giai cấp, vừa mang tính xã hội
sâu sắc?
4. Phân tích các chức năng cơ bản của pháp luật? Liên hệ thực tiễn Việt Nam hiện
nay?
5. Phân tích đặc điểm của các kiểu pháp luật?

18
 Chương 2
QUY PHẠM PHÁP LUẬT VÀ QUAN HỆ PHÁP LUẬT

Mục đích:
- Trang bị cho người học những kiến thức cơ bản về quy phạm pháp luật; quan hệ
pháp luật và sự kiện pháp lý.
- Kết thúc chương người học nắm được khái niệm, đặc điểm của quy phạm pháp
luật, có thể xác định được cấu trúc của các quy phạm pháp luật và vị trí của quy phạm pháp
luật trong hệ thống pháp luật Việt Nam, từ đó vận dụng để tra cứu quy định pháp luật giải
quyết các tình huống thực tiễn. Bên cạnh đó, người học nắm được mối quan hệ giữa quy
phạm pháp luật và quan hệ pháp luật, có thể phân tích các thành phần của quan hệ pháp
luật, mối quan hệ giữa sự kiện pháp lý và các quan hệ pháp luật.
2.1. Quy phạm pháp luật
2.1.1. Khái niệm quy phạm pháp luật
Trong đời sống xã hội, mỗi người luôn phải tuân theo những quy tắc chung nhất
định trong các quan hệ giữa con người với nhau. Khoa học pháp lý gọi các quy tắc xử sự
chung đó là quy phạm. Tùy theo nguồn gốc hình thành và phạm vi tác động, các quy phạm
có thể là: quy phạm đạo đức, quy phạm tôn giáo, quy phạm của một tổ chức xã hội, quy
phạm pháp luật. Như vậy, quy phạm pháp luật là một trong số những quy phạm xã hội.
Quy phạm pháp luật là yếu tố đầu tiên xây dựng hệ thống pháp luật. Quy phạm pháp
luật là một dạng của quy phạm xã hội, vừa có dấu hiệu chung của quy phạm xã hội vừa có
đặc điểm riêng. Đặc điểm riêng này bắt nguồn từ mối quan hệ với nhà nước, đó là: theo
nội dung, quy phạm pháp luật là ý chí của giai cấp thống trị. Quy phạm pháp luật là quy
tắc hành vi có tính bắt buộc chung đối với mọi người tham gia quan hệ xã hội do nó điều
chỉnh. Việc thực hiện quy phạm pháp luật được nhà nước thừa nhận và được bảo đảm b ằng
sự cưỡng chế của nhà nước.
Tại khoản 1 Điều 3 của Luật ban hành văn bản quy phạm pháp luật 2015 quy định:
“Quy phạm pháp luật là quy tắc xử sự chung, có hiệu lực bắt buộc chung, được áp dụng
lặp đi lặp lại nhiều lần đối với cơ quan, tổ chức, cá nhân trong phạm vi cả nước hoặc đơn
vị hành chính nhất định, do cơ quan nhà nước, người có thẩm quyền quy định trong Luật
này ban hành và được Nhà nước bảo đảm thực hiện”.
Như vậy, quy phạm pháp luật là quy tắc xử sự chung do Nhà nước ban hành và đảm
bảo thực hiện để điều chỉnh quan hệ xã hội theo những định hướng và nhằm đạt được
những mục đích nhất định.
Trong hệ thống pháp luật, quy phạm pháp luật là yếu tố cơ bản nhất cấu thành các
chế định pháp luật. Chính vì vậy, các quy phạm pháp luật không tồn tại biệt lập mà có mối
quan hệ phụ thuộc lẫn nhau. Nội dung của các quy phạm pháp luật càng thống nhất thì

19
càng cho thấy sự hoàn chỉnh của một hệ thống pháp luật. Nếu yếu tố này không được đảm
bảo sẽ dẫn đến tình trạng mâu thuẫn, chồng chéo trong các quy định của pháp luật. Để đảm
bảo sự thống nhất về nội dung và phù hợp với thực tế cuộc sống, các quy phạm pháp luật
có thể được sửa đổi, bổ sung nên nó chỉ mang tính ổn định tương đối mà không phải là yếu
tố nhất thành bất biến.
2.1.2. Đặc điểm của quy phạm pháp luật
Quy phạm pháp luật là một loại quy phạm xã hội, vì vậy nó mang đầy đủ những đặc
tính chung của quy phạm xã hội như: là quy tắc xử sự chung, là khuôn mẫu để mọi người
làm theo, là tiêu chuẩn để xác định giới hạn và đánh giá hành vi của con người ….Thông
qua quy phạm pháp luật các chủ thể biết được hoạt động nào có ý nghĩa pháp lý, hoạt động
nào không có ý nghĩa pháp lý, hoạt động nào phù hợp v ới pháp luật, hoạt động nào trái với
pháp luật…. Ví dụ : Căn cứ vào quy phạm pháp luật để biết được đâu là hoạt động tình
cảm, đâu là hoạt động pháp luật hoặc để đánh giá hành vi nào là trộm cắp, hành vi nào là
lừa đảo, cướp,… phải căn cứ vào các quy phạm pháp luật luật hình sự.
Do vậy, ngoài những đặc điểm chung của quy phạm xã hội thì quy phạm pháp luật
có các đặc điểm riêng biệt, là cơ sở để phân biệt với các quy phạm xã hội.
- Quy phạm pháp luật là các quy tắc xử sự chung, quy phạm pháp luật được ban
hành không phải cho một hoặc một số chủ thể nhất định mà cho tất cả những chủ thể của
các quan hệ xã hội mà nó điều chỉnh. Bất cứ chủ thể nào thuộc đối tượng đã được nội dung
của quy phạm pháp luật dự liệu đều phải chịu sự điều chỉnh của quy phạm pháp luật đó.
Đối tượng chủ thể chịu sự tác động của mỗi quy phạm pháp luật có thể rộng hẹp khác nhau
nhưng nếu đã được xác định trong quy phạm pháp luật thì bắt buộc các chủ thể phải tuân
thủ quy định đó.
Tính chất chung của quy phạm pháp luật còn thể hiện ở việc quy phạm pháp luật
điều chỉnh một quan hệ xã hội chung, nghĩa là mỗi quan hệ xã hội cụ thể ngoài đặc điểm
chung thì còn có nhiều điểm riêng biệt, nhưng quy phạm pháp luật đã thống nhất tất cả các
điểm đó và thiết lập ra quy tắc xử sự có tính chất chung cho tất cả các chủ thể tham gia
quan hệ pháp luật chung đó. Ví dụ, người mua và người bán trong quan hệ mua bán hàng
hóa có thể thiết lập nhiều quan hệ mua bán cụ thể với đặc điểm riêng của từng mối q uan
hệ, nhưng tất cả những người mua và người bán đều phải tuân thủ các quy tắc có tính chất
chung được quy định trong pháp luật dân sự.
Quy phạm pháp luật là các quy tắc xử sự chung còn thể hiện ở chỗ chúng được sử
dụng nhiều lần, lặp đi lặp lại trong tất cả mọi trường hợp khi xuất hiện những hoàn cảnh,
điều kiện đã được dự liệu. Quy phạm pháp luật tồn tại trong thời gian tương đối dài cho
đến khi nó bị thay đổi hoặc hết hiệu lực. Khi quy phạm pháp luật còn hiệu lực thì nó vẫn
được thực hiện và được bảo đảm bằng sức mạnh cưỡng chế của Nhà nước.
- Quy phạm pháp luật do Nhà nước ban hành và bảo đảm thực hiện, nhà nước là
chủ thể duy nhất có quyền ban hành các quy phạm pháp luật. Nếu như các quy phạm xã

20
hội khác do nhiều chủ thể khác nhau ban hành thì quy phạm pháp luật chỉ do Nhà nước
ban hành và bảo đảm thực hiện. Quy phạm pháp luật là yếu tố cơ bản nhất cấu thành hệ
thống pháp luật bởi vậy nó cũng chứa đựng ý chí của Nhà nước. Nhà nước thể hiện ý chí
của mình trong quy phạm pháp luật bằng cách xác định những đối tượng nào, trong hoàn
cảnh, điều kiện nào thì phải chịu sự tác động của quy phạm pháp luật, quy định quyền,
nghĩa vụ của chủ thể và những biện pháp cưỡng chế mà họ phải gánh chịu nếu các chủ thể
đó có hành vi vi phạm. Đặc điểm này thể hiện sự khác biệt cơ bản giữa quy phạm pháp luật
với các loại quy phạm xã hội khác.
- Quy phạm pháp luật là tiêu chuẩn để xác định giới hạn và đánh giá hành vi của
con người, với tư cách là các quy tắc xử sự, quy phạm pháp luật định ra các chuẩn mực và
giới hạn cho hành vi của con người. Hành vi phù hợp với chuẩn mực và nằm trong giới
hạn do quy phạm pháp luật định ra được gọi là hành vi hợp pháp, ngược lại là hành vi trái
pháp luật. Nếu hành vi trái pháp luật có đầy đủ các yếu tố cấu thành vi phạm pháp luật thì
chủ thể thực hiện hành vi đó sẽ bị truy cứu trách nhiệm pháp lý.
- Quy phạm pháp luật là công cụ điều chỉnh quan hệ xã hội , quy phạm pháp luật
chứa đựng những chỉ dẫn về khả năng và phạm vi có thể xử sự cũng như những nghĩa vụ
của các bên tham gia quan hệ pháp luật mà nó điều chỉnh. Các quyền và nghĩa vụ được quy
phạm pháp luật dự liệu cho các chủ thể tham gia quan hệ pháp luật mà nó điều chỉnh luôn
có sự liên hệ mật thiết với nhau.
2.1.3. Cấu trúc của quy phạm pháp luật
Cấu trúc của quy phạm pháp luật là cơ cấu bên trong, là các bộ phận hợp thành quy
phạm pháp luật ở dạng chung nhất, cấu trúc của quy phạm pháp luật có dạng “nếu - thì -
khác”; tương ứng với ba yếu tố này là ba bộ phận cấu thành là: giả định, quy định, chế tài
tạo thành cấu trúc của một quy phạm pháp luật.
Về mặt nội dung, một quy phạm pháp luật bao giờ cũng có đủ 3 bộ phận: giả định -
quy định - chế tài.
Về mặt hình thức, một quy phạm pháp luật thông thường chỉ có 2 dạng: giả định -
quy định hoặc giả định - chế tài.
2.1.3.1. Giả định
Giả định là một bộ phận của quy phạm pháp luật, nêu lên đối tượng chịu tác động
của quy phạm pháp luật; nghĩa là nêu lên các điều kiện, hoàn cảnh có thể xảy ra trong
cuộc sống; và cá nhân, tổ chức nào trong điều kiện, hoàn cảnh đó phải chịu sự tác động
đó. Bộ phận giả định của quy phạm pháp luật nêu ra những tình huống (hoàn cảnh, điều
kiện) có thể xảy ra trong đời sống xã hội mà quy phạm pháp luật sẽ tác động đối với chủ
thể (cá nhân, tổ chức) nhất định, nói cách khác giả định nêu lên phạm vi tác động của quy
phạm pháp luật đối với cá nhân hay tổ chức nào, trong những hoàn cảnh, điều kiện nào?
Những hoàn cảnh, điều kiện này là những tình huống thực tế, có thể được nêu khái quát

21
hoặc chi tiết nhưng chúng cần phải là những tình huống có tính chất phổ biến, điển hình
cần tới sự tác động, điều chỉnh của quy phạm pháp luật theo định hướng của nhà nước.
Bộ phận giả định là bộ phận không thể thiếu trong quy phạm pháp luật, bởi vì đây
là phần nhà nước dự liệu các tình huống cũng như chủ thể chịu sự tác động của pháp luật.
Mục đích của các quy phạm pháp luật là điều chỉnh các quan hệ xã hội, phần giả định sẽ
nêu lên các loại quan hệ xã hội thuộc đối tượng điều chỉnh của pháp luật theo ý chí của nhà
nước.
Bộ phận giả định của quy phạm pháp luật trả lời cho câu hỏi: Tổ chức, cá nhân nào,
trong những tình huống (hoàn cảnh, điều kiện) nào? Thông qua phần giả định chúng ta biết
được tổ chức, cá nhân nào, khi ở vào những điều kiện, hoàn cảnh nào thì chịu sự tác động
của quy phạm pháp luật đó? Việc xác định tổ chức, cá nhân và những điều kiện, hoàn cảnh
để tác động là phụ thuộc vào ý chí của nhà nước.
Ví dụ: Khoản 1 Điều 173 Bộ luật Hình sự 2015 quy định: “1. Người nào trộm cắp
tài sản của người khác trị giá từ 2.000.000 đồng đến dưới 50.000.000 đồng hoặc dưới
2.000.000 đồng nhưng thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt cải tạo không
giam giữ đến 03 năm hoặc phạt tù từ 06 tháng đến 03 năm:
a) Đã bị xử phạt vi phạm hành chính về hành vi chiếm đoạt tài s ản mà còn vi
phạm;...”, thì bộ phận giả định là “Người nào trộm cắp tài sản của người khác trị giá từ
2.000.000 đồng đến dưới 50.000.000 đồng hoặc dưới 2.000.000 đồng nhưng thuộc một
trong các trường hợp sau đây: a) Đã bị xử phạt vi phạm hành chính về hành vi chiếm đoạt
tài sản mà còn vi phạm;...”.
Hoàn cảnh ở đây là: “người nào trộm cắp tài sản của người khác trị giá từ 2.000.000
đồng đến dưới 50.000.000 đồng hoặc dưới 2.000.000 đồng nhưng thuộc một trong các
trường hợp sau đây: a) Đã bị xử phạt vi phạm hành chính về hành vi chiếm đoạt tài sản
mà còn vi phạm;...” , nhưng chủ thể chịu tác động của quy phạm không phải tất cả những
người trong hoàn cảnh đó, bởi vì trong một số trường hợp, tuy họ ở trong hoàn cảnh trên
nhưng không có hoặc chưa đủ năng lực hành vi; hoặc cũng có thể họ “trộm cắp tài sản của
người khác dưới 2.000.000 đồng” nhưng không thuộc một trong các trường hợp quy định
trong quy phạm pháp luật này. Do vậy, chỉ những chủ thể có đủ điều kiện trong hoàn cảnh
được quy định trong bộ phận giả định của quy phạm pháp luật mới buộc phải thực hiện
hoặc bị áp dụng quy phạm pháp luật đó.
Phân loại giả định:
- Theo khối lượng, giả định được chia thành: giả định đơn giản (chỉ nêu một hoàn cảnh,
điều kiện), ví dụ: “Người nào cướp giật tài sản của người khác, thì bị phạt tù từ 01 năm
đến 05 năm” (Khoản 1, Điều 171 Bộ luật hình sự 2015) và giả định phức tạp (nêu nhiều
hoàn cảnh, điều kiện), ví dụ: “Người nào thấy người khác đang ở trong tình trạng nguy
hiểm đến tính mạng, tuy có điều kiện mà không cứu giúp dẫn đến hậu quả người đó chết,

22
thì bị phạt cảnh cáo, phạt cải tạo không giam giữ đến 02 năm hoặc phạt tù từ 03 tháng đến
02 năm” (Khoản 1, Điều 132 Bộ luật Hình sự 2015).
- Căn cứ vào môi trường của sự tác động có giả định xác định và giả định xác định
tương đối; theo tiêu chuẩn khả năng thể hiện có giả định cụ thể và giả định trừu tượng.
Để áp dụng quy phạm pháp luật một cách chính xác, nhất quán, bộ phận giả định
của quy phạm pháp luật phải mô tả rõ ràng những điều kiện và những hoàn cảnh nêu ra
phải sát hợp với thực tế.
2.1.3.2. Quy định
Quy định là một bộ phận của quy phạm pháp luật, nêu lên cách xử sự khuôn mẫu
mà các cá nhân, tổ chức trong bộ phận giả định phải thực hiện . Bộ phận quy định của quy
phạm pháp luật nêu lên những cách xử sự mà các chủ thể có thể hoặc buộc phải thực hiện
gắn liền với những tình huống đã nêu ở phần giả định của quy phạm pháp luật. Nói cách
khác, khi xảy ra những hoàn cảnh, điều kiện đã nêu ở phần giả định của quy phạm pháp
luật thì nhà nước đưa ra những chỉ dẫn có tính chất mệnh lệnh (cách xử sự) để các chủ thể
thực hiện.
Bộ phận quy định của quy phạm pháp luật được coi là phần cốt lõi, phần trung tâm
của quy phạm, nó thể hiện ý chí của nhà nước đối với tổ chức, cá nhân khi xảy ra những
tình huống đã được nêu trong phần giả định của quy phạm pháp luật. Các xử sự nêu trong
phần quy định của quy phạm pháp luật là mệnh lệnh của Nhà nước, cho phép các chủ thể
trong các điều kiện hoàn cảnh khác nhau thực hiện hoặc bắt buộc phải tuân theo, nó trực
tiếp thể hiện ý chí nhà nước, phù hợp với đời sống xã hội.
Bộ phận quy định thường được nêu ở dạng mệnh lệnh như: cấm, không được, phải,
thì, được, có... thông qua phần quy định các chủ thể sẽ biết được là nếu như họ ở vào những
tình huống đã nêu trong phần giả định của quy phạm pháp luật thì họ phải làm gì, được
làm gì, không được làm gì và làm như thế nào?
Ví dụ: “Mọi người có quyền hiến mô, bộ phận cơ thể người và hiến xác theo quy định
của pháp luật” (Điều 20 Hiến pháp năm 2013). Bộ phận quy định của quy phạm là “có quyền
hiến mô, bộ phận cơ thể người và hiến xác theo quy định của pháp luật” (được làm gì).
Mệnh lệnh được nêu ở bộ phận quy định của quy phạm pháp luật có thể dứt khoát
(chỉ nêu một cách xử sự và các chủ thể buộc phải xử sự theo mà không có sự lựa chọn).
Ví dụ: Khoản 2, Điều 31 Luật giao thông đường bộ 2008 quy định: “Người điều
khiển, người ngồi trên xe đạp máy phải đội mũ bảo hiểm có cài quai đúng quy cách”.
Hoặc không dứt khoát (nêu ra 2 hoặc nhiều cách xử sự và cho phép các tổ chức hoặc
cá nhân có thể lựa chọn cho mình cách xử sự thích hợp từ những cách xử sự đã nêu).
Ví dụ: Điều 17 Luật hộ tịch 2014 và điều 10 Nghị định 123/2015/NĐ-CP quy định:
“Uỷ ban nhân dân xã, phường, thị trấn nơi cư trú của một trong hai bên kết hôn là cơ quan
đăng ký kết hôn”.

23
 Phân loại quy định:
- Theo mức độ xác định của quy tắc hành vi, quy định được phân thành: quy định xác
định, ví dụ: “Công dân đủ mười tám tuổi trở lên có quyền bầu cử và đủ hai mươi mốt tuổi
trở lên có quyền ứng cử vào Quốc hội, Hội đồng nhân dân…” (Điều 27 Hiến pháp 2013);
quy định tùy nghi, ví dụ: “Trường hợp hộ gia đình, tổ hợp tác, tổ chức khác không có tư
cách pháp nhân tham gia quan hệ dân sự thì các thành viên của hộ gia đình, tổ hợp tác, tổ
chức khác không có tư cách pháp nhân là chủ thể tham gia xác lập, thực hiện giao dịch
dân sự hoặc ủy quyền cho người đại diện tham gia xác lập, thực hiện giao dịch dân sự.
Việc ủy quyền phải được lập thành văn bản, trừ trường hợp có thỏa thuận khác...” (Khoản
1 Điều 101 Bộ luật Dân sự 2015).
- Theo khả năng thể hiện, quy định được chia thành: quy định đơn giản , ví dụ: “Mọi
người đều bình đẳng trước pháp luật” (Điều 16 Hiến pháp 2013) và quy định chi tiết, ví
dụ: “Trường hợp các bên không có thoả thuận và pháp luật không quy định thì có thể áp
dụng tập quán nhưng tập quán áp dụng không được trái với các nguyên tắc cơ bản của
pháp luật dân sự quy định tại Điều 3 của Bộ luật này ” (Khoản 2 Điều 5 Bộ luật Dân sự
2015).
- Ngoài ra tùy thuộc vào tính chất, phương pháp tác động lên các quan hệ xã hội còn
có các quy định hướng dẫn, cho phép, cấm đoán, bắt buộc hay trao quyền,….
2.1.3.3. Chế tài
Chế tài là một bộ phận của quy phạm pháp luật, nêu lên những biện pháp tác động
mà nhà nước dự kiến áp dụng để đảm bảo pháp luật được thực hiện nghiêm minh. Bộ phận
chế tài của quy phạm pháp luật nêu lên những biện pháp tác động mà nhà nước dự kiến áp
dụng đối với chủ thể không thực hiện đúng mệnh lệnh của nhà nước đã được nêu ra trong
phần quy định của quy phạm pháp luật. Hay nói cách khác, chế tài là hậu quả pháp lý bất
lợi mà bên vi phạm pháp luật phải chịu trách nhiệm trước nhà nước.
Chế tài là một trong những biện pháp quan trọng để đảm bảo cho các quy định của
pháp luật được thực hiện nghiêm minh. Đây là bộ phận trả lời cho câu hỏi: Các chủ thể có
thẩm quyền có thể áp dụng những biện pháp nào đối với chủ thể đã vi phạm pháp luật,
không thực hiện đúng mệnh lệnh đã được nêu trong quy định của quy phạm pháp luật.
Ví dụ: “Phạt tiền từ 100.000 đồng đến 200.000 đồng đối với người điều khiển,
người ngồi trên xe máy không đội mũ bảo hiểm hoặc đội mũ bảo hiểm không cài đúng quy
cách khi tham gia giao thông trên đường bộ” (Điều 9, Nghị định 71/2012/NĐ-CP sửa đổi
bổ sung Nghị định 34/2010/NĐ-CP về vi phạm hành chính trong lĩnh vực giao thông đường
bộ) thì bộ phận chế tài là “Phạt tiền từ 100.000 đồng đến 200.000 đồng”. Tức là,
những“người điều khiển, người ngồi trên xe đạp máy” không “đội mũ bảo hiểm có cài
quai đúng quy cách” theo quy định tại Khoản 2, Điều 31 Luật giao thông đường bộ 2008
thì sẽ bị áp dụng chế tài “Phạt tiền từ 100.000 đồng đến 200.000 đồng”.

24
 Còn đối với các chủ thể được nêu ở bộ phận giả định của quy phạm pháp luật thì
được gián tiếp thông báo hoặc cảnh báo cho họ biết là nếu như họ ở vào những tình huống
như đã nêu ở bộ phận giả định của quy phạm pháp luật thì họ phải chịu những hậu quả bất
lợi, bị trừng phạt bằng những biện pháp gì.
Ví dụ: “Người nào đối xử tàn ác, thường xuyên ức hiếp, ngược đãi hoặc làm nhục
người lệ thuộc mình làm người đó tự sát, thì bị phạt tù từ 02 năm đến 07 năm”, thì bộ phận
chế tài là “thì bị phạt tù từ 02 năm đến 07 năm” (Khoản 1 Điều 130 Bộ luật hình sự 2015).
Bộ phận chế tài của quy phạm có thể cố định hoặc không cố định: Chế tài cố định là
chế tài trong đó nêu chính xác, cụ thể biện pháp tác động sẽ áp dụng đối với chủ thể vi
phạm pháp luật; chế tài không cố định là chế tài nêu lên nhiều biện pháp tác động (không
nêu biện pháp tác động một cách chính xác, cụ thể, dứt khoát hoặc chỉ quy định mức thấp
nhất và mức cao nhất của biện pháp tác động). Việc áp dụng biện pháp nào, mức độ bao
nhiêu, là do chủ thể có thẩm quyền áp dụng quy phạm lựa chọn cho phù hợp với hoàn cảnh,
điều kiện cụ thể của từng vụ việc cần áp dụng.
Các biện pháp cưỡng chế mà nhà nước nêu ra trong bộ phận chế tài của quy phạm
pháp luật để áp dụng rất đa dạng, đó có thể là các biện pháp xử phạt hành chính, bồi thường
dân sự hoặc áp dụng hình phạt….
Chế tài bao gồm: Chế tài hình sự, chế tài hành chính, chế tài dân sự, chế tài kỷ luật.
2.2. Quan hệ pháp luật
2.2.1. Khái niệm quan hệ pháp luật
Mỗi quy phạm pháp luật nhằm điều chỉnh một quan hệ xã hội nhất định, quan hệ
giữa người với người trong sản xuất, trao đổi, phân phối, tiêu dùng... khi đó mỗi quan hệ
xã hội buộc phải có những cách xử sự nhất định phù hợp với ý chí của giai cấp thống trị,
với đòi hỏi của nhà nước thể hiện trong các quy phạm pháp luật, trở thành người mang
quyền và nghĩa vụ pháp lý cụ thể.
Sự giao tiếp giữa con người với con người trong đời sống xã hội hình thành các
quan hệ xã hội như: quan hệ chính trị, pháp luật, kinh tế, gia đình… Các quan hệ pháp luật
được hình thành do sự điều chỉnh của các quy phạm pháp luật đối với các quan hệ xã hội .
Đó là quan hệ được thể hiện dưới hình thức pháp lý mang tính quy định bắt buộc chung.
Như vậy, quan hệ pháp luật là quan hệ giữa người với người (quan hệ xã hội) do
một quy phạm pháp luật điều chỉnh, biểu hiện thành quyền và nghĩa vụ pháp lý cụ thể của
các bên, được đảm bảo bằng sự cưỡng chế của nhà nước.
2.2.2. Đặc điểm của quan hệ pháp luật
- Quan hệ pháp luật là quan hệ xã hội mang tính ý chí: Quan hệ pháp luật xuất hiện
do ý chí của con người, nó được hình thành thông qua hoạt động có ý chí của con người.
Yếu tố ý chí trong quan hệ pháp luật được thể hiện bao gồm ý chí nhà nước ( phát sinh trên
cơ sở quy phạm pháp luật) và ý chí của các bên chủ thể quan hệ đó trong sự phù hợp với ý
chí nhà nước. Tính ý chí của quan hệ pháp luật thể hiện ở chỗ quan hệ pháp luật là dạng
25
quan hệ cụ thể hình thành giữa những chủ thể nhất định. Các quan hệ này được hình thành
thông qua hành vi của các chủ thể; phát sinh, thay đổi và chấm dứt do ý chí của các bên
chủ thể. Có những quan hệ pháp luật được hình thành trên cơ sở ý chí nhà nước (thông qua
các quy phạm pháp luật) và ý chí của các bên chủ thể, như quan hệ hợp đồng. Cũng có
những loại quan hệ pháp luật được hình thành trên cơ sở ý chí nhà nước (trong đó nhà nước
đóng vai trò một bên chủ thể), như quan hệ pháp luật hình sự, hành chính, quan hệ pháp
luật ngân sách nhà nước (các loại thuế)....
- Quan hệ pháp luật thuộc loại quan hệ tư tưởng. Quan hệ pháp luật thuộc kiến trúc
thượng tầng và phụ thuộc vào cơ sở hạ tầng.
- Quan hệ pháp luật xuất hiện trên cơ sở các quy phạm pháp luật: Quan hệ xã hội
trở thành quan hệ pháp luật khi có sự điều chỉnh của quy phạm pháp luật , nhà nước ban
hành quy phạm pháp luật để điều chỉnh một số quan hệ xã hội nhất định , còn lại được điều
chỉnh bởi các quy phạm xã hội khác như đạo đức, tôn giáo, phong tục, tập quán... . Quy
phạm pháp luật quy định các quyền chủ thể và nghĩa vụ pháp lý. Những quyền và nghĩa vụ
này được thực hiện trong các quan hệ pháp luật của đời sống thực tế, trên cơ sở những điều
kiện tương ứng của các quy phạm pháp luật đã được dự liệu trong phần giả định của các
quy phạm pháp luật.
- Quan hệ pháp luật là quan hệ mà các bên tham gia mang những quyền chủ thể và
nghĩa vụ pháp lý được đảm bảo thực hiện bằng sự cưỡng chế của nhà nước . Quyền và
nghĩa vụ pháp lý của các bên tham gia quan hệ pháp luật do quy phạm pháp luật quy định
và bảo đảm thực hiện, các bên được phép hoặc bắt buộc phải tiến hành những xử sự nào
đó, những xử sự này do pháp luật quy định. Bằng hành vi của mình, các bên tham gia quan
hệ pháp luật đã cụ thể hoá các cách xử sự mà quy phạm đã nêu thành quyền và nghĩa vụ
pháp lý cho mình. Trong trường hợp các bên thực hiện không đúng các quyền và nghĩa vụ
pháp lý thì họ phải chịu trách nhiệm về hành vi của mình, phải gánh chịu những hậu quả
bất lợi mà nhà nước đã dự kiến trong phần chế tài của quy phạm pháp luật. Ngoài ra trong
một số trường hợp sự đảm bảo thực hiện của nhà nước còn phụ thuộc vào ý thức tự giác,
tự nguyện của các bên tham gia.
2.2.3. Thành phần của quan hệ pháp luật
Mỗi quan hệ pháp luật bao gồm 3 thành phần, đó là: Chủ thể của quan hệ pháp luật,
nội dung của quan hệ pháp luật (quyền và nghĩa vụ pháp lý của chủ thể) và khách thể của
quan hệ pháp luật. Mặt khác, quan hệ pháp luật chỉ hình thành khi có sự xuất hiện của sự
kiện pháp lý nhất định.
2.2.3.1. Chủ thể của quan hệ pháp luật
a. Khái niệm chủ thể quan hệ pháp luật
Chủ thể của quan hệ pháp luật là cá nhân, tổ chức có năng lực chủ thể, tham gia vào
các quan hệ pháp luật, có quyền và nghĩa vụ pháp lý nhất định.

26
 Nhà nước quy định rõ những tổ chức, cá nhân nào được tham gia vào các quan hệ
pháp luật và những điều kiện để tham gia với tư cách là chủ thể của quan hệ pháp luật,
nhằm mục đích bảo vệ lợi ích của nhà nước, của xã hội cũng như của mỗi người dân. Bởi
vậy, chỉ những tổ chức, cá nhân nào đáp ứng được các điều kiện do nhà nước quy định
trong mỗi loại quan hệ pháp luật thì có thể trở thành chủ thể của quan hệ pháp luật đó. Tổ
chức, cá nhân trở thành chủ thể của quan hệ pháp luật được nhà nước thừa nhận được coi
là có năng lực chủ thể. Năng lực chủ thể là khả năng pháp luật cho phép các chủ thể khi có
đủ điều kiện trở thành chủ thể của quan hệ pháp luật. Năng lực chủ thể bao gồm năng lực
pháp luật và năng lực hành vi.
- Năng lực pháp luật là khả năng của chủ thể có được các quyền chủ thể và những
nghĩa vụ pháp lý được nhà nước thừa nhận.
Như vậy, chủ thể pháp luật là các cá nhân, tổ chức có năng lực pháp luật.
Điều 16 Bộ luật dân sự năm 2015 định nghĩa: “1. Năng lực pháp luật dân sự của cá
nhân là khả năng của cá nhân có quyền dân sự và nghĩa vụ dân sự. 2. Mọi cá nhân đều có
năng lực pháp luật dân sự như nhau. 3. Năng lực pháp luật dân sự của cá nhân có từ khi
người đó sinh ra và chấm dứt khi người đó chết”.
Năng lực pháp luật được coi là điều kiện cần, tối thiểu của chủ thể. Mỗi chủ thể quan
hệ pháp luật đều có năng lực pháp luật. Các chủ thể có năng lực pháp luật thì sẽ được tham
gia hoặc phải tham gia vào quan hệ pháp luật nhất định, ví dụ: một đứa trẻ được hưởng thừa
kế; được cha mẹ đăng ký khai sinh, nuôi dưỡng, chăm sóc ....Tuy nhiên để trở thành chủ thể
của quan hệ pháp luật một cách chủ động tích cực thì chủ thể phải có năng lực hành vi.
- Năng lực hành vi: là khả năng của chủ thể được nhà nước thừa nhận bằng hành vi
của mình, thực hiện một cách độc lập các quyền chủ thể và nghĩa vụ pháp lý tham gia vào
các quan hệ pháp luật. Điều 19 Bộ luật dân sự năm 2015 định nghĩa: “ Năng lực hành vi
dân sự của cá nhân là khả năng của cá nhân bằng hành vi của mình xác lập, thực hiện
quyền, nghĩa vụ dân sự”.
Năng lực pháp luật và năng lực hành vi của các chủ thể không phải là một thuộc
tính tự nhiên của con người mà xuất hiện trên cơ sở pháp luật, phụ thuộc vào ý chí nhà
nước. Năng lực pháp luật và năng lực hành vi là những thuộc tính pháp lý có liên hệ
mật thiết với nhau. Nếu chủ thể có năng lực pháp luật mà mất năng lực hành vi hoặc bị
Nhà nước hạn chế năng lực hành vi thì họ không thể tham gia một cách chủ động, tích
cực vào các quan hệ pháp luật. Chủ thể chỉ có thể tham gia thụ động vào các quan hệ
pháp luật thông qua hành vi của người thứ ba hoặc được Nhà nước bảo vệ trong một số
quan hệ pháp luật nhất định. Năng lực pháp luật là tiền đề cho năng lực hành vi, nên
không thể có chủ thể không có năng lực pháp luật mà lại có năng lực hành vi. Năng lực
pháp luật của cá nhân mở rộng dần theo năng lực hành vi của họ. Như vậy, cá nhân, tổ
chức muốn trở thành chủ thể chủ động của quan hệ pháp luật thì đồng thời phải có cả
năng lực pháp luật (điều kiện cần) và năng lực hành vi (điều kiện đủ).

27
b. Phân loại chủ thể của quan hệ pháp luật
Chủ thể của quan hệ pháp luật là cá nhân, tổ chức có khả năng trở thành các bên
tham gia quan hệ pháp luật.
- Cá nhân: là chủ thể của quan hệ pháp luật bao gồm: công dân Việt Nam, người
nước ngoài và người không quốc tịch sinh sống và làm việc trên lãnh thổ Việt Nam.
+ Công dân Việt Nam:
Năng lực chủ thể của mỗi công dân phát triển, tăng dần về khối lượng cùng với độ
tuổi và đến một độ tuổi nhất định thì phát triển đầy đủ. Trong hai yếu tố của năng lực chủ
thể thì năng lực pháp luật của công dân xuất hiện từ khi mới sinh ra; thậm chí có những
trường hợp cá nhân chưa sinh ra nhưng đã được quyền thừa kế “sinh ra và còn sống sau
thời điểm mở thừa kế nhưng đã thành thai trước khi người để lại di sản chết” (Điều 613
Bộ luật dân sự 2015). Còn năng lực hành vi xuất hiện muộn hơn, khi cá nhân đạt đến độ
tuổi nhất định và đạt được những điều kiện nhất định. Phần lớn pháp luật các nước đều
quy định từ đủ 18 tuổi và tiêu chuẩn lý trí làm điều kiện công nhận năng lực hành vi
cho chủ thể của đa số các nhóm quan hệ pháp luật. Trên cơ sở đó pháp luật Việt Nam
cũng quy định độ tuổi để xác định năng lực hành vi đầy đủ của cá nhân là từ đủ mười
tám tuổi trở lên, có khả năng nhận thức và điều khiển hành vi (khi đó công dân có quyền
tham gia đa số các quan hệ pháp luật). Tuy nhiên, tùy tính chất của quan hệ pháp luật
chủ thể tham gia có thể ở các độ tuổi khác nhau cùng với các điều kiện về sức khỏe,
trình độ, tài sản....
+ Người nước ngoài gồm người có quốc tịch nước ngoài và người không có quốc
tịch có thể trở thành chủ thể quan hệ pháp luật theo các điều kiện áp dụng cho công dân
Việt Nam. Tuy nhiên, trong một số quan hệ pháp luật, năng lực chủ thể của người nước
ngoài và người không có quốc tịch bị hạn chế hoặc trong một số trường hợp cá biệt được
mở rộng hơn. Chẳng hạn, họ không có quyền bầu cử, ứng cử vào các cơ quan nhà nước,
không có nghĩa vụ phải tham gia vào các lực lượng vũ trang....
- Tổ chức: đó là các cơ quan nhà nước, các tổ chức, đoàn thể, doanh nghiệp, trường
học, bệnh viện, xí nghiệp…Tổ chức là chủ thể của quan hệ pháp luật bao gồm 2 loại: Tổ
chức có tư cách pháp nhân và tổ chức không có tư cách pháp nhân.
Năng lực chủ thể (năng lực pháp luật và năng lực hành vi) của tổ chức xuất hiện
cùng lúc khi tổ chức đó được thành lập và mất đi khi tổ chức đó bị giải thể, sáp nhập hoặc
phá sản. Trong đó, năng lực hành vi của tổ chức thực hiện thông qua người đứng đầu cơ
quan hoặc người đại diện của tổ chức đó.
Pháp nhân bao gồm các cơ quan nhà nước tham gia vào quan hệ pháp luật với tư
cách là đại diện cho nhà nước trong quan hệ pháp luật đó và các loại hình doanh nghiệp
như công ty trách nhiệm hữu hạn, công ty cổ phần…. Những pháp nhân này có thể trở
thành chủ thể của các quan hệ pháp luật hành chính, dân sự, kinh tế, thương mại….Các tổ

28
chức không có tư cách pháp nhân cũng tham gia vào quan hệ pháp luật với tư cách là chủ
thể của các quan hệ pháp luật như ký kết hợp đồng mua bán hàng hóa, xuất nhập khẩu….
Chủ thể là tổ chức chỉ được phép tham gia vào những quan hệ pháp luật nhất định.
Ví dụ: Các cơ quan hành chính không được tham gia hoạt động kinh doanh, chủ thể là tổ
chức không thể tham gia quan hệ hôn nhân gia đình, bầu cử, ứng cử.…
- Nhà nước cũng được coi là chủ thể của một số quan hệ pháp luật với tư cách là
chủ thể đặc biệt, bởi nhà nước chỉ tham gia một số quan hệ pháp luật nhất định, thường là
những quan hệ pháp luật quan trọng. Ví dụ, nhà nước là chủ sở hữu duy nhất đối với các
tài sản đặc biệt bao gồm đất đai, rừng núi, sông hồ, danh lam thắng cảnh…tức là chỉ có
nhà nước mới có thể tham gia vào quan hệ sở hữu này, các chủ thể khác không thể tham
gia. Nhà nước cũng là chủ thể duy nhất có quyền ban hành pháp luật quy định các vấn đề
về bảo vệ trật tự công cộng (quan hệ pháp luật hình sự, hành chính…); các vấn đề về kinh
tế, xã hội (quan hệ pháp luật dân sự, thương mại, tài chính , giáo dục, y tế, môi trường…).
2.2.3.2. Nội dung của quan hệ pháp luật
a. Quyền chủ thể
Quyền chủ thể trong quan hệ pháp luật là khả năng của các cá nhân, tổ chức tham
gia quan hệ đó được quy phạm pháp luật quy định trước và được nhà nước bảo vệ bằng sự
cưỡng chế, hay nói cách khác là khả năng của chủ thể xử sự theo cách thức nhất định được
pháp luật cho phép.
Quyền chủ thể có các đặc điểm:
- Khả năng được hành động trong khuôn khổ do quy phạm pháp luật xác định trước.
- Khả năng yêu cầu bên kia (chủ thể cùng tham gia quan hệ pháp luật) thực hiện
nghĩa vụ của họ hoặc chấm dứt hành vi vi phạm quyền của mình (sự thực hiện có thể là
bằng hành động hoặc không hành động).
- Khả năng yêu cầu các cơ quan nhà nước có thẩm quyền thực hiện sự cưỡng chế
cần thiết đối với bên kia để họ thực hiện nghĩa vụ trong trường hợp quyền chủ thể của mình
bị bên kia vi phạm.
b. Nghĩa vụ chủ thể
Nghĩa vụ chủ thể là cách xử sự bắt buộc được quy phạm pháp luật xác định trước
mà một bên của quan hệ pháp luật đó phải tiến hành nhằm đáp ứng quyền chủ thể của bên
kia. Nghĩa vụ pháp lý không phải là khả năng xử sự mà là sự cần thiết phải xử sự, như: Cần
phải tiến hành một số hành động nhất định; cần kiềm chế không thực hiện một số hành
động nhất định; cần phải chịu trách nhiệm pháp lý khi xử sự không đúng với những quy
định của pháp luật (mang tính cưỡng chế).
Ví dụ: Nghĩa vụ trả nợ; nghĩa vụ trao trả tài sản, nghĩa vụ yêu thương, chăm sóc,
nuôi dưỡng...
Nghĩa vụ pháp lý có các đặc điểm sau:

29
 - Là sự bắt buộc phải có những xử sự nhất định do quy phạm pháp luật xác định
trước;
- Cách xử sự này nhằm thực hiện các quyền chủ thể của bên kia;
- Trong trường hợp cần thiết nghĩa vụ pháp lý sẽ được đảm bảo thực hiện bằng sự
cưỡng chế của Nhà nước.
Trong quan hệ pháp luật cụ thể thì quyền và nghĩa vụ luôn luôn thống nhất với nhau,
các bên tham gia quan hệ pháp luật luôn mang quyền và nghĩa vụ chủ thể.
2.2.3.3. Khách thể của quan hệ pháp luật
Khách thể của quan hệ pháp luật là những giá trị vật chất, tinh thần và giá trị xã hội
khác mà cá nhân, tổ chức mong muốn đạt được nhằm thỏa mãn các lợi ích, nhu cầu của
mình khi tham gia vào các quan hệ pháp luật và thực hiện quyền chủ thể và nghĩa vụ pháp
lý. Khách thể của quan hệ pháp luật có thể là những giá trị vật chất cũng như những giá trị
phi vật chất.
Chúng ta cũng cần phải phân biệt khách thể của quan hệ pháp luật với đối tượng
điều chỉnh của pháp luật là những quan hệ xã hội mà pháp luật tác động đến.
2.2.4. Sự kiện pháp lý
2.2.4.1. Khái niệm sự kiện pháp lý
Sự kiện pháp lý là những tình huống, hiện tượng, quá trình xảy ra trong đời sống xã
hội phù hợp với những điều kiện hoàn cảnh đã được dự liệu trong các quy phạm pháp luật
làm phát sinh, thay đổi và chấm dứt các quan hệ pháp luật.
Khi xây dựng pháp luật, yếu tố quan trọng là phải xác định sự kiện pháp lý. Sự thừa
nhận hay không thừa nhận ở chủ thể các quyền chủ thể và nghĩa vụ pháp lý cũng phụ thuộc
vào vấn đề có tồn tại hay không tồn tại các sự kiện pháp lý. Sự kiện pháp lý thường rất đa
dạng và một sự kiện pháp lý có thể dẫn đến nhiều hậu quả pháp lý khác nhau (ví dụ: việc
một người chết là sự kiện pháp lý làm chấm dứt quyền chủ thể v à nghĩa vụ pháp lý của
người đó; nhưng cũng đồng thời làm phát sinh quyền thừa kế của những người thừa kế).
2.2.4.2. Phân loại sự kiện pháp lý
- Căn cứ vào hậu quả do sự kiện pháp lý gây ra, sự kiện pháp lý có thể được chia
thành: sự kiện pháp lý làm xuất hiện, sự kiện pháp lý làm thay đổi và sự kiện pháp lý làm
chấm dứt các quan hệ pháp luật.
- Căn cứ vào số lượng, điều kiện hoàn cảnh làm nảy sinh hậu quả pháp lý, sự kiện
pháp lý có thể được chia thành: sự kiện pháp lý đơn giản (ví dụ: một người chết); hoặc sự
kiện pháp lý phức tạp (ví dụ: một người nghỉ hưu).
- Căn cứ vào dấu hiệu ý chí (đây là cách phân loại phổ biến nhất), sự kiện pháp lý
có thể được chia thành: sự biến và hành vi.
Sự biến là các sự kiện pháp lý xảy ra không phụ thuộc vào ý chí của con người và
sự xuất hiện của nó đưa đến những hậu quả pháp lý nhất định cho chủ thể (ví dụ: bão lũ,
30
động đất, sóng thần). Các sự việc này khi xảy ra sẽ làm phát sinh, thay đổi hay chấm dứt
các quan hệ pháp luật. Ví dụ: bão lũ làm thiệt hại về người và tài sản sẽ làm phát sinh quan
hệ pháp luật về thừa kế, bảo hiểm và làm chấm dứt quan hệ pháp luật về quy ền sở hữu tài
sản.
Hành vi là sự kiện pháp lý phụ thuộc vào ý chí của con người và có hậu quả pháp
lý nhất định (ví dụ: hành vi ký kết hợp đồng, đăng ký kết hôn). Các hành vi có thể là hợp
pháp hoặc bất hợp pháp. Trong hành vi hợp pháp, sự kiện pháp lý xuất hiện phù hợp với
trật tự pháp luật; ngược lại, hành vi vi phạm pháp luật (ví dụ: hành vi tội phạm, hành vi vi
phạm hành chính, vi phạm kỷ luật).

CÂU HỎI ÔN TẬP, THẢO LUẬN

1. Phân biệt quy phạm xã hội và quy phạm pháp luật?
2. Phân tích cấu trúc của quy phạm pháp luật sau: Người nào xúc phạm nghiêm
trọng nhân phẩm, danh dự của người khác, thì bị phạt cảnh cáo, phạt tiền từ 10.000.000
đồng đến 30.000.000 đồng hoặc phạt cải tạo không giam giữ đến 03 năm (Điều 155 Bộ
luật hình sự 2015)?
3. Phân biệt năng lực pháp luật và năng lực hành vi của chủ thể quan hệ pháp luật?
4. Trình bày năng lực pháp luật và năng lực hành vi của người bị mất, bị hạn chế
năng lực hành vi dân sự, người sử dụng chất kích thích dẫn đến mất khả năng làm chủ hành
vi khi tham gia vào quan hệ pháp luật?
5. Hãy nêu các quan hệ pháp luật phát sinh trong sự kiện pháp lý sau: Khoảng 9 giờ
ngày 7/2/2019, bà T.T.B.L. (SN 1979, thôn Khánh Tân, xã Tam Dân) ngồi uống nước tại
một quán cà phê ở thôn Kỳ Tân (xã Tam Dân) thì bất ngờ bị đối tượng Nguyễn C, sinh
năm 1990 (có biểu hiện đã sử dụng ma túy đá) xông vào dùng chai, ly đập vào đầu khiến
bà bất tỉnh, có nhiều thương tích, tỷ lệ thương tật 19%?

31
 Chương 3
VI PHẠM PHÁP LUẬT, TRÁCH NHIỆM PHÁP LÝ

Mục đích:
- Trang bị cho người học những kiến thức cơ bản về hai khái niệm pháp lý vi phạm
pháp luật và trách nhiệm pháp lý.
- Kết thúc chương người học nắm được những kiến thức lý luận về hiện tượng vi
phạm pháp luật, biết cách nhận biết một hành vi là vi phạm pháp luật cũng như phân tích
các yếu tố hợp thành nên vi phạm pháp luật để làm căn cứ truy cứu trách nhiệm pháp lý.
Bên cạnh đó người học hiểu được các loại trách nhiệm áp dụng đối với các vi phạm pháp
luật từ đó góp phần vào công tác đấu tranh phòng, chống vi phạm pháp luật.
3.1. Vi phạm pháp luật
3.1.1. Khái niệm vi phạm pháp luật
Trong xã hội, mỗi cá nhân, tổ chức khi xử sự về một vấn đề cụ thể nào đó bao giờ
cũng xuất phát từ sự nhận thức về bổn phận của mình trước xã hội. Trong xã hội có giai
cấp, luôn luôn tồn tại các lợi ích khác nhau, thậm chí đối lập nhau. Mặt khác nhận thức của
mỗi người về bổn phận của mình đối với xã hội cũng khác nhau. Vì thế không phải bất cứ
ai và bao giờ cũng luôn xử sự đúng với yêu cầu của pháp luật. Vi phạm pháp luật là điều
không thể tránh khỏi trong xã hội, ngay cả xã hội ta hiện nay, pháp luật thể hiện và bảo vệ
lợi ích của các tầng lớp nhân dân lao động chiếm đại đa số trong xã hội.
Vi phạm pháp luật chỉ là những hành vi tiêu cực của một số cá nhân hoặc tổ chức
đi ngược lại với ý chí nhà nước được thể hiện trong các quy phạm pháp luật. Những phản
ứng có tính chất tiêu cực đó luôn gây hại cho nhà nước, cho xã hội và công dân, do vậy
chúng luôn bị nhà nước, xã hội và công dân lên án, đấu tranh đòi hỏi phải loại bỏ chúng ra
khỏi đời sống xã hội. Từ đó, có thể hiểu:
Vi phạm pháp luật là hành vi (hành động hay không hành động) trái pháp luật, có
lỗi, do chủ thể có năng lực trách nhiệm pháp lý thực hiện, xâm hại tới các quan hệ xã hội
được pháp luật bảo vệ.
3.1.2. Dấu hiệu của vi phạm pháp luật
- Vi phạm pháp luật là hành vi xác định của con người. Về mặt hình thức, vi phạm
pháp luật biểu hiện dưới dạng hành vi. Hành vi là các hoạt động có nhận thức của chủ thể,
biểu hiện dưới dạng hành động hoặc không hành động. Hành vi vi phạm biểu hiện dưới
dạng hành động là những hoạt động của chủ thể bị pháp luật cấm thực hiện trong những
điều kiện hoàn cảnh cụ thể, tuy nhiên chủ thể vẫn thực hiện các hoạt động đó. Hành vi vi
phạm biểu hiện dưới dạng không hành động là những hoạt động cụ thể mà nhà nước bắt
buộc chủ thể phải thực hiện trong những trường hợp cụ thể nhưng chủ thể hành vi lại không
thực hiện. Yếu tố xác định của hành vi là sự biểu hiện của các hoạt động cụ thể (bằng hành

32
động hoặc không hành động) ra bên ngoài tác động đến xã hội. Hành vi có thể do chủ thể
thực hiện trực tiếp hoặc gián tiếp. Không thể coi là vi phạm pháp luật đối với các suy nghĩ,
các đặc tính cá nhân khác của một người nếu nó chưa biểu hiện thành các hành vi cụ thể.
- Vi phạm pháp luật là hành vi trái pháp luật xâm hại tới các quan hệ xã hội được
pháp luật xác lập và bảo vệ. Tính trái pháp luật của hành vi thể hiện sự chống đối những
quy định chung của pháp luật, tức là khi quy phạm pháp luật quy định thế này, con người
lại hành động ngược lại và trong trường hợp cụ thể nào đó, quy phạm pháp luật bắt buộc
con người phải hành động nhưng người đó lại không hành động hoặc trong một số trường
hợp pháp luật cho phép chủ thể được thực hiện các hoạt động trong khuôn khổ pháp luật
quy định nhưng chủ thể lại thực hiện vượt quá giới hạn được cho phép. Như vậy, hành vi
vi phạm pháp luật là hành vi vi phạm những quy định trong các quy phạm pháp luật và đây
là dấu hiệu không thể thiếu của hành vi bị coi là vi phạm pháp luật.
- Vi phạm pháp luật là hành vi có lỗi của chủ thể hành vi: Dấu hiệu trái pháp luật
mới chỉ là biểu hiện bên ngoài của hành vi, để xác định vi phạm pháp luật cần xem xét cả
mặt chủ quan của hành vi, nghĩa là, xác định lỗi (xác định trạng thái tâm lý) của chủ thể
khi thực hiện hành vi trái pháp luật đó. Lỗi là yếu tố chủ quan thể hiện thái độ của chủ thể
đối với hành vi trái pháp luật của mình. Nếu một hành vi trái pháp luật được thực hiện do
những điều kiện và hoàn cảnh khách quan, chủ thể hành vi đó không cố ý và cũng không
vô ý thực hiện hoặc không thể ý thức (nhận thức) được, từ đó không thể lựa chọn được
cách xử sự theo yêu cầu của pháp luật thì chủ thể hành vi đó không bị coi là có lỗi và hành
vi đó không bị coi là vi phạm pháp luật. Kể cả những hành vi trái pháp luật mà chủ thể bị
buộc phải thực hiện trong điều kiện bất khả kháng cũng có thể không bị coi là vi phạm
pháp luật. Như vậy, những hành vi trái pháp luật mang tính khách quan, không có lỗi của
chủ thể thực hiện hành vi đó (chủ thể không cố ý và cũng không vô ý thực hiện) t hì không
bị coi là vi phạm pháp luật. Từ đó có thể khẳng định là tất cả mọi vi phạm pháp luật trước
hết phải là hành vi trái pháp luật, nhưng ngược lại, không phải tất cả mọi hành vi trái
pháp luật đều bị coi là vi phạm pháp luật. Chỉ những hành vi trái ph áp luật nào có lỗi
(được chủ thể thực hiện một cách vô ý hoặc cố ý) mới có thể bị coi là vi phạm pháp luật.
- Chủ thể vi phạm pháp luật có năng lực trách nhiệm pháp lý. Năng lực trách nhiệm
pháp lý là khả năng phải chịu trách nhiệm pháp lý của chủ thể do nhà nước quy định. Trong
pháp luật, sự độc lập gánh chịu trách nhiệm pháp lý chỉ quy định đối với người có khả năng
tự lựa chọn được cách xử sự và có tự do ý chí, tức là người đó phải có khả năng nhận thức,
điều khiển được hành vi của mình. Vì vậy, những hành vi mặc dù trái pháp luật nhưng do
người không có năng lực hành vi thực hiện thì vẫn không bị coi là vi phạm pháp luật.
Tóm lại, các dấu hiệu trên đây là cơ sở nhận diện vi phạm pháp luật. Một hiện tượng
cụ thể xảy ra trong đời sống chỉ bị coi là vi phạm pháp luật khi chứa đựng đầy đủ các dấu
hiệu nêu trên. Do vậy có thể khẳng định, mọi vi phạm pháp luật đều là hành vi trái pháp
luật, nhưng không phải tất cả các hành vi trái pháp luật đều bị coi là vi phạm pháp luật. chỉ

33
những hành vi trái pháp luật do người có năng lực trách nhiệm pháp lý thực hiện trong
trường hợp có lỗi mới bị coi là vi phạm pháp luật.
3.1.3. Cấu thành vi phạm pháp luật
Cấu thành vi phạm pháp luật là một sự kiện pháp lý, vi phạm pháp luật được cấu
thành bởi: Mặt khách quan, mặt chủ quan, chủ thể và khách thể vi phạm pháp luật.
3.1.3.1. Mặt khách quan của vi phạm pháp luật
Mặt khách quan của vi phạm pháp luật là những biểu hiện ra bên ngoài của vi phạm
pháp luật. Nó gồm những yếu tố sau:
- Hành vi trái pháp luật. Bất kỳ một vi phạm pháp luật nào cũng được cấu thành bởi
hành vi trái pháp luật, nghĩa là, nếu trong thực tế không tồn tại hành vi trái pháp luật của
cá nhân hoặc hoạt động trái pháp luật của tổ chức cụ thể nào đó thì không có vi phạm pháp
luật xảy ra.
- Hậu quả (sự thiệt hại) do hành vi trái pháp luật gây ra cho xã hội . Hành vi trái
pháp luật ở mức độ khác nhau đều nguy hiểm và gây hại cho xã hội. Tính nguy hiểm của
hành vi trái pháp luật thể hiện ở chỗ nó đã hoặc có nguy cơ gây ra những thiệt hại về vật
chất, về tinh thần và những thiệt hại khác cho xã hội. Mức độ nguy hiểm của hành vi trái
pháp luật được xác định phụ thuộc vào tính chất và mức độ thiệt hại thực tế hoặc nguy cơ
gây hại cho xã hội mà hành vi trái pháp luật đó gây ra.
- Mối quan hệ nhân quả giữa hành vi trái pháp luật với hậu quả (sự thiệt hại) mà
nó gây ra cho xã hội. Mối quan hệ này được thể hiện ở chỗ sự thiệt hại của xã hội là do
chính hành vi trái pháp luật đó trực tiếp gây ra, nói cách khác, sự thiệt hại của xã hội xảy
ra là hậu quả tất yếu của hành vi trái pháp luật. Nếu giữa hành vi trái pháp luật và sự thiệt
hại của xã hội không có mối quan hệ nhân quả thì sự thiệt hại của xã hội không phải do
hành vi trái pháp luật đó trực tiếp gây ra mà có thể do những nguyên nhân khác.
Ngoài ra trong mặt khách quan của vi phạm pháp luật còn có các yếu tố khác như
thời gian, địa điểm và cách thức vi phạm...
3.1.3.2. Mặt chủ quan của vi phạm pháp luật
Mặt chủ quan của vi phạm pháp luật là những biểu hiện tâm lý bên trong của chủ
thể vi phạm pháp luật. Nó gồm những yếu tố sau:
- Lỗi của chủ thể vi phạm pháp luật. Lỗi là trạng thái tâm lý của chủ thể đối với
hành vi vi phạm của mình và hậu quả do hành vi đó gây ra. Lỗi thể hiện thái độ tiêu cực
của chủ thể đối với xã hội. Phụ thuộc vào mức độ tiêu cực trong thái độ của chủ thể khoa
học pháp lý mà lỗi được chia ra thành hai loại: lỗi cố ý và lỗi vô ý. Lỗi cố ý có thể là cố ý
trực tiếp hoặc cố ý gián tiếp. Lỗi vô ý có thể là vô ý vì quá tự tin hoặc vô ý do cẩu thả.
+ Lỗi cố ý trực tiếp: Chủ thể vi phạm nhận thức rõ hành vi của mình là trái pháp
luật, thấy trước hậu quả do hành vi trái pháp luật của mình gây ra và mong muốn hậu quả
đó xảy ra.

34
 + Lỗi cố ý gián tiếp: Chủ thể vi phạm nhận thức rõ hành vi của mình là trái pháp
luật, thấy trước hậu quả do hành vi trái pháp luật của mình gây ra, tuy không mong muốn
nhưng có ý thức để mặc cho hậu quả đó xảy ra.
+ Lỗi vô ý do quá tự tin: Chủ thể vi phạm nhận thức rõ hành vi của mình là trái pháp
luật, thấy trước hậu quả do hành vi trái pháp luật của mình gây ra nhưng hy vọng, tin tưởng
hậu quả đó sẽ không xảy ra hoặc có thể ngăn chặn được.
+ Lỗi vô ý do cẩu thả: Chủ thể vi phạm không nhận thấy trước hậu quả do hành vi
của mình gây ra mặc dù có thể hoặc cần phải nhận thấy trước hậu quả đó.
- Động cơ vi phạm: Động cơ được hiểu là cái (động lực) thúc đẩy chủ thể thực hiện
hành vi vi phạm pháp luật. Thông thường khi thực hiện vi phạm pháp luật chủ thể thường
được thúc đẩy bởi một động cơ nhất định nào đó. Động cơ đó có thể là vụ lợi, trả thù, đê
hèn...
- Mục đích vi phạm. Mục đích là kết quả cuối cùng mà trong suy nghĩ của mình chủ
thể mong muốn đạt được khi thực hiện hành vi vi phạm pháp luật. Mục đích vi phạm của
chủ thể cũng thể hiện tính chất nguy hiểm của hành vi. Tuy nhiên cần chú ý là không phải
khi nào kết quả mà chủ thể vi phạm đạt được trong thực tế cũng trùng hợp với mục đích
mà chủ thể vi phạm mong muốn đạt được.
3.1.3.3. Chủ thể vi phạm pháp luật
Chủ thể vi phạm pháp luật có thể là cá nhân hoặc tổ chức có năng lực trách nhiệm
pháp lý, nghĩa là theo quy định của pháp luật thì họ phải chịu trách nhiệm đối với hành vi
trái pháp luật của mình trong trường hợp đó. Ở mỗi loại vi phạm pháp luật đều có cơ cấu
chủ thể riêng, chúng sẽ được xem xét tỉ mỉ ở các ngành khoa học pháp lý cụ thể.
3.1.3.4. Khách thể vi phạm pháp luật
Khách thể vi phạm pháp luật là những quan hệ xã hội được pháp luật bảo vệ, nhưng
bị hành vi vi phạm pháp luật xâm hại. Những quan hệ xã hội khác nhau thì có tính chất và
tầm quan trọng khác nhau, do vậy, tính chất và tầm quan trọng của khách thể cũng là nh ững
yếu tố để xác định mức độ nguy hiểm của hành vi vi phạm pháp luật.
3.1.4. Phân loại vi phạm pháp luật
Trong đời sống xã hội tồn tại nhiều vi phạm pháp luật. Tùy theo tính chất và mức
độ nguy hiểm cho xã hội vi phạm pháp luật được chia thành: vi phạm hình sự (tội phạm),
vi phạm hành chính, vi phạm dân sự và vi phạm kỷ luật.
- Vi phạm hình sự (Tội phạm): là hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy đ ịnh trong
Bộ luật Hình sự, do người có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện một cách cố ý hoặc
vô ý xâm phạm độc lập, chủ quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ Tổ quốc, xâm phạm chế
độ chính trị, chế độ kinh tế, nền văn hóa, quốc phòng, an ninh, trật tự an toàn xã hội, quyền,
lợi ích hợp pháp của tổ chức, xâm phạm tính mạng, sức khỏe danh dự, nhân phẩm, tự do,
tài sản, các quyền lợi ích hợp pháp khác của công dân, xâm phạm những lĩnh v ực khác của
trật tự pháp luật xã hội chủ nghĩa.
35
 - Vi phạm hành chính: là hành vi do cá nhân, tổ chức thực hiện một cách cố ý hoặc
vô ý, xâm phạm các quy tắc quản lý nhà nước mà không phải là tội phạm hình sự và theo
quy định của pháp luật phải bị xử phạt hành chính.
- Vi phạm dân sự: là những hành vi trái pháp luật, có lỗi xâm hại tới những quan hệ
tài sản và những quan hệ nhân thân phi tài sản, quan hệ nhân thân có liên quan tới tài sản...
- Vi phạm kỷ luật nhà nước: là những hành vi có lỗi trái với những quy chế, quy tắc
xác lập trật tự trong nội bộ một cơ quan, xí nghiệp, trường học,... nói cách khác, là không
thực hiện đúng kỷ luật lao động, học tập, phục vụ được đề ra trong cơ quan, xí nghiệp,
trường học đó... Cần chú ý là chủ thể vi phạm kỷ luật chỉ có thể là cá nhân, tập thể (cán bộ,
công nhân, công chức, học sinh...) có quan hệ ràng buộc (phụ thuộc) với cơ quan, xí nghiệp,
trường học nào đó.
Vi phạm pháp luật là sự kiện pháp lý và là cơ sở để truy cứu trách nhiệm pháp lý.
3.2. Trách nhiệm pháp lý
3.2.1. Khái niệm trách nhiệm pháp lý
Trong ngôn ngữ hàng ngày thuật ngữ "trách nhiệm" được dùng theo nhiều nghĩa
khác nhau tùy thuộc vào lĩnh vực hoặc ngữ cảnh cụ thể. Trong lĩnh vực pháp lý thuật ngữ
trách nhiệm cũng được sử dụng theo hai nghĩa: Theo nghĩa tích cực, trách nhiệm được hiểu
là nghĩa vụ (nói đến những điều pháp luật yêu cầu phải làm trong hiện tại và tương lai).
Trách nhiệm theo nghĩa thứ hai là phải gánh chịu những hậu quả bất lợi vì đã vi phạm pháp
luật. Đó là sự phản ứng, lên án của xã hội đối với những chủ thể vi phạm pháp lu ật gây hậu
quả xấu cho xã hội.
Trong khoa học pháp lý, trách nhiệm pháp lý được hiểu “Là một loại quan hệ pháp
luật đặc biệt giữa Nhà nước với chủ thể vi phạm pháp luật, trong đó bên vi phạm phải chịu
hậu quả bất lợi, những biện pháp cưỡng chế nhà nước được quy định ở chế tài các quy
phạm pháp luật”.
3.2.2. Đặc điểm của trách nhiệm pháp lý
Trách nhiệm pháp lý có những đặc điểm cơ bản sau:
- Cơ sở của trách nhiệm pháp lý là vi phạm pháp luật. Trách nhiệm pháp lý chỉ xuất
hiện trong khi thực tế xảy ra vi phạm pháp luật. Có vi phạm pháp luật thì có trách nhiệm
pháp lý. Nếu trong thực tế không có vi phạm pháp luật thì không được truy cứu trách nhiệm
pháp lý. Trách nhiệm pháp lý chỉ được phép áp dụng đối với chủ thể vi phạm pháp luật.
- Trách nhiệm pháp lý là sự lên án của nhà nước và xã hội đối với chủ thể vi phạm
pháp luật, là sự phản ứng của nhà nước đối với hành vi vi phạm pháp luật. Trách nhiệm
pháp lý được hiểu là những phương tiện tác động có hiệu quả tới chủ thể vi phạm pháp
luật, đó là sự thực hiện các chế tài và quy phạm pháp luật. Trách nhiệm pháp lý chỉ là sự
áp dụng chế tài có tính trừng phạt.

36
 - Trách nhiệm pháp lý có liên quan mật thiết với cưỡng chế nhà nước. Khi vi phạm
pháp luật xảy ra thì các cơ quan nhà nước, người có thẩm quyền áp dụng các biện pháp có
tính cưỡng chế khác nhau. Biện pháp trách nhiệm pháp lý chỉ là những biện pháp có tính
chất trừng phạt, tức là tước đoạt, làm thiệt hại ở một phạm vi nào đó các quyền tự do, lợi
ích hợp pháp của chủ thể vi phạm pháp luật.
- Cơ sở pháp lý của việc truy cứu trách nhiệm pháp lý là quyết định có hiệu lực của
cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Điều đó có nghĩa là nhà nước (thông qua cơ quan, người
có thẩm quyền) mới có thẩm quyền xác định một cách chính thức các hành vi nào là vi
phạm pháp luật và áp dụng biện pháp trách nhiệm pháp lý đối với chủ thể vi phạm pháp
luật.
Như vậy, trách nhiệm pháp lý là hậu quả bất lợi (sự trừng phạt) đối với chủ thể vi
phạm pháp luật, thể hiện ở mối quan hệ đặc biệt giữa nhà nước với chủ thể vi phạm pháp
luật, được các quy phạm pháp luật xác lập và điều chỉnh, trong đó chủ thể vi phạm pháp
luật phải chịu những hậu quả bất lợi, những biện pháp cưỡng chế được quy định ở chế tài
các quy phạm pháp luật.
3.2.3. Phân loại trách nhiệm pháp lý
Căn cứ vào mối quan hệ của trách nhiệm pháp lý với các ngành luật, ta có: trách
nhiệm hình sự, trách nhiệm hành chính, trách nhiệm dân sự, trách nhiệm kỷ luật và trách
nhiệm công vụ.
- Trách nhiệm hình sự: Đây là loại trách nhiệm pháp lý nghiêm khắc nhất do tòa án
áp dụng đối với các chủ thể đã thực hiện hành vi phạm tội. Chủ thể phải chịu trách nhiệm
hình sự có thể phải gánh chịu các biện pháp chế tài như cảnh cáo, phạt tiền, tù có thời hạn,
tù chung than, tử hình…
- Trách nhiệm hành chính: là loại trách nhiệm pháp lý chủ yếu được các cơ quan
nhà nước áp dụng đối với các cá nhân hoặc tổ chức thực hiện vi phạm hành chính. Chủ thể
phải chịu trách nhiệm hành chính có thể phải gánh chịu các biện pháp chế tài như cảnh cáo,
phạt tiền, tước quyền sử dụng giấy phép, chứng chỉ hành nghề….
- Trách nhiệm dân sự: là loại trách nhiệm pháp lý được áp dụng với các chủ thể có
hành vi vi phạm dân sự. Chủ thể phải chịu trách nhiệm dân sự có thể phải gánh chịu các
biện pháp chế tài như buộc chấm dứt hành vi vi vi phạm, buộc xin lỗi, cải chính công khai,
buộc thực hiện nghĩa vụ dân sự, buộc bồi thường thiệt hại, …Trách nhiệm dân sự cũng có
thể đi kèm các loại trách nhiệm pháp lý khác nếu có hành vi phạm tội, vi phạm hành chính
hay vi phạm kỷ luật của nhà nước mà những hành vi này cũng xâm hại tới quyền dân sự
của cá nhân, tổ chức trong xã hội.
- Trách nhiệm kỷ luật: là loại trách nhiệm do thủ trưởng cơ quan, giám đốc xí
nghiệp... áp dụng đối với cán bộ, nhân viên, người lao động nói chung khi họ vi phạm kỷ
luật lao động, kỷ luật nhà nước. Chế tài trách nhiệm kỷ luật thường là: khiển trách, cảnh
cáo, hạ bậc lương, cách chức, buộc thôi việc hoặc chấm dứt hợp đồng lao động trước thời
37
hạn...Loại trách nhiệm này có thể đi kèm các loại trách nhiệm pháp lý khác nếu có hành vi
phạm tội, vi phạm hành chính hay vi phạm dân sự mà đồng thời cũng vi phạm kỷ luật nhà
nước.

CÂU HỎI ÔN TẬP, THẢO LUẬN

1. Phân tích các dấu hiệu cơ bản của vi phạm pháp luật?
2. Các dạng hành vi trái pháp luật theo khoa học pháp lý?
3. So sánh lỗi cố ý trực tiếp và lỗi cố ý gián tiếp?
4. Tình huống: Trong một lần đi săn, do nhìn nhầm, ông T đã bắn nhầm làm chết
chị O. Khi cơ quan công an điều tra, ông T khai báo rằng mình không cố ý bắn chị O, việc
chị O bị bắn chết là ngoài ý muốn. Đồng thời ông T lập luận rằng hành vi bắn chị O không
phải là vi phạm pháp luật vì ông không cố ý. Vậy ông T có lỗi không? Ông T có vi phạm
pháp luật không?
5. Tình huống: Nhà ông A có rất nhiều chậu cây cảnh và thường để các chậu cây
trên thành ban công tầng hai. Một hôm gió mạnh, hai chậu hoa rơi xuống ngõ đúng lúc chị
B đi xe máy qua. Chị B bị một chậu hoa rơi vào tay phải bị thương nhẹ, nhưng phần đầu
xe máy bị hư hỏng nặng. Ngay lúc đó, chị B yêu cầu ông A bồi thường nhưng ông A không
chấp nhận vì cho rằng chậu hoa rơi là trường hợp bất khả kháng nên ông không phải chịu
trách nhiệm bồi thường. Ông A nói như vậy có đúng pháp luật không?

38
 Phần thứ hai
MỘT SỐ NGÀNH LUẬT TRONG HỆ THỐNG PHÁP LUẬT VIỆT NAM

Chương 4
LUẬT HIẾN PHÁP VIỆT NAM

Mục đích:
- Trang bị cho người học những kiến thức cơ bản về ngành Luật Hiến pháp.
- Kết thúc chương người học nắm được một số quy định cơ bản về Hiến pháp Việt
Nam như các quy định về chế độ của nhà nước; quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ
bản của công dân; nguyên tắc và cơ cấu tổ chức bộ máy nhà nước ta hiện nay.
4.1. Khái niệm chung về Luật Hiến pháp
4.1.1. Khái niệm Luật Hiến pháp
Luật Hiến pháp là một ngành luật độc lập trong hệ thống pháp luật Việt Nam, bao
gồm tổng thể các quy phạm pháp luật do nhà nước ban hành, điều chỉnh các quan hệ xã hội
nền tảng nhất của nhà nước như: chế độ chính trị, quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ
bản của công dân, chế độ kinh tế, chính sách văn hóa, giáo dục khoa học công nghệ và tổ
chức và hoạt động của bộ máy nhà nước ta hiện nay.
4.1.2. Đối tượng điều chỉnh của Luật Hiến pháp
Đối tượng điều chỉnh của ngành luật là tất cả những quan hệ xã hội chịu sự tác động
của ngành luật. Mỗi ngành luật đều có đối tượng điều chỉnh đặc trưng của mình. Ngành
Luật Hiến pháp có đối tượng điều chỉnh chủ yếu là các quan hệ xã hội quan trọng nhất -
đó là những quan hệ xã hội thể hiện mối quan hệ giữa nhà nước và người dân của quốc
gia đó. Đó là các quan hệ mang tính chất nền tảng đối với sự tác động của quố c gia. Có
thể hiểu Luật Hiến pháp Việt Nam điều chỉnh các quan hệ mang tính chất cơ bản như
sau:
- Điều chỉnh các quan hệ xã hội cơ bản, nền tảng chế độ chính trị của một nhà nước;
- Điều chỉnh các quan hệ xã hội cơ bản trong lĩnh vực kinh tế, văn hóa, giáo dục,
khoa học công nghệ,...;
- Điều chỉnh quan hệ cơ bản giữa Nhà nước và công dân;
- Điều chỉnh nguyên tắc cơ bản, nền tảng về tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước;
- Điều chỉnh những quan hệ thuộc chủ quyền của một nhà nước, một quốc gia: tên
nước, quốc huy, quốc kỳ, quốc ca, thủ đô...;
- Điều chỉnh hiệu lực của Hiến pháp, trật tự thay đổi Hiến pháp.

39
4.1.3. Phương pháp điều chỉnh của Luật Hiến pháp
Phương pháp điều chỉnh của một ngành luật là cách thức, biện pháp mà ngành luật
đó tác động đến những quan hệ xã hội thuộc phạm vi điều chỉnh của nó, nhằm hướng chúng
theo một trật tự nhất định phù hợp với ý chí của nhà nước, phù hợp với các quy luật vận
động khách quan và những điều kiện, hoàn cảnh cụ thể của nhà nước trong từng thời kỳ cụ
thể.
Mỗi ngành luật có phương pháp điều chỉnh khác nhau phụ thuộc vào tính chất của
các quan hệ xã hội ngành luật đó điều chỉnh. Quan hệ pháp luật hiến pháp là các quan hệ
xã hội mang tính chất cơ bản, nền tảng của nhà nước, đặt nền móng cho sự phát sinh các
quan hệ xã hội khác nên phương pháp điều chỉnh của Luật Hiến pháp là phương pháp trao
quyền (cho phép); phương pháp bắt buộc và phương pháp cấm đoán. Phương pháp điều
chỉnh của Luật Hiến pháp luôn mang tính quyền lực của Nhà nước.
4.2. Một số nội dung cơ bản của Hiến pháp 2013
4.2.1. Chế độ chính trị
Chế độ chính trị là một trong những chế định cơ bản của ngành Luật Hiến pháp, bao
gồm tổng thể các quy phạm Luật Hiến pháp quy định về chính thể của nhà nước, bản chất
của nhà nước, nguyên tắc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước Cộng hòa xã hội chủ
nghĩa Việt Nam.
* Hình thức chính thể Nhà nước Việt Nam
Hình thức chính thể của Nhà nước Việt Nam là chính thể Cộng hòa xã hội chủ nghĩa
Điều 1 Hiến pháp 2013 quy định:“Nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là một nước
độc lập, có chủ quyền, thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ, bao gồm đất liền, hải đảo, vùng
biển và vùng trời”, Điều 2 Hiến pháp 2013 quy định: “Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ
nghĩa Việt Nam là nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa …”.
* Bản chất Nhà nước Việt Nam
Bản chất Nhà nước là một vấn đề hết sức quan trọng, nó phản ánh bản chất của một
chính thể Nhà nước. Nhà nước Việt Nam mang chính thể Cộng hòa xã hội chủ nghĩa như
quy định tại Điều 1 Hiến pháp, do vậy bản chất của Nhà nước Việt Nam được xác định
trong Hiến pháp là Nhà nước mang bản chất dân chủ xã hội chủ nghĩa. Nhân dân là chủ
thể của quyền lực nhà nước: quyền lực nhà nước xuất phát từ nhân dân, do nhân dân tổ
chức ra và vì lợi ích của nhân dân: “1. Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là
nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân ;
2. Nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam do Nhân dân làm chủ; tất cả quyền
lực nhà nước thuộc về Nhân dân mà nền tảng là liên minh giữa giai cấp công nhân với
giai cấp nông dân và đội ngũ trí thức” (Điều 2 Hiến pháp 2013).
Nguyên tắc tổ chức thực hiện quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công
phối hợp, kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước. Khoản 3 Điều 2 “Quyền lực nhà nước là

40
thống nhất, có sự phân công, phối hợp, kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước trong việc
thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp”
Bản chất dân chủ của Nhà nước Việt Nam thể hiện tính nhân dân sâu sắc của nhà
nước; xác định rõ ràng và dứt khoát mục đích của nhà nước, Điều 3: “Nhà nước bảo đảm
và phát huy quyền làm chủ của Nhân dân; công nhận, tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm quyền
con người, quyền công dân; thực hiện mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng,
văn minh, mọi người có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc, có đi ều kiện phát triển toàn
diện”
Nhà nước ta là nhà nước thống nhất của các dân tộc cùng sinh sống trên đất n ước
Việt Nam quy định tại Điều 5: “1. Nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là quốc gia
thống nhất của các dân tộc cùng sinh sống trên đất nước Việt Nam.
2. Các dân tộc bình đẳng, đoàn kết, tôn trọng và giúp nhau cùng phát triển; nghiêm cấm
mọi hành vi kỳ thị, chia rẽ dân tộc.
3. Ngôn ngữ quốc gia là tiếng Việt. Các dân tộc có quyền dùng tiếng nói, chữ viết, giữ gìn
bản sắc dân tộc, phát huy phong tục, tập quán, truyền thống và văn hóa tốt đẹp của mình.
4. Nhà nước thực hiện chính sách phát triển toàn diện và tạo điều kiện để các dân tộc thiểu
số phát huy nội lực, cùng phát triển với đất nước”.
* Hệ thống chính trị của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam
Theo quy định của chương I Hiến pháp năm 2013 hệ thống chính trị của nước Cộng
hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam bao gồm: Đảng cộng sản Việt Nam; Nhà nước Cộng hòa
xã hội chủ nghĩa Việt Nam; Mặt trận tổ quốc Việt Nam; Công đoàn Việt Nam; Hội nông
dân Việt Nam; Đoàn thanh niên cộng sản Hồ Chí Minh; Hội liên hiệp phụ nữ Việt Nam và
Hội cựu chiến binh Việt Nam trong đó Đảng cộng sản Việt Nam là hạt nhân chính trị lãnh
đạo và Nhà nước là trụ cột của hệ thống chính trị.
Vị trí vai trò của Đảng cộng sản Việt Nam trong hệ thống chính trị
Khoản 1 Điều 4 Hiến pháp năm 2013 quy định: “Đảng Cộng sản Việt Nam - đội tiên
phong của giai cấp công nhân, đồng thời là đội tiên phong của Nhân dân lao động và của
dân tộc Việt Nam, đại biểu trung thành lợi ích của giai cấp công nhân, Nhân dân lao động
và của cả dân tộc, lấy chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh làm nền tảng tư
tưởng là lực lượng lãnh đạo Nhà nước và xã hội”
Khoản 2 Điều 4 quy định rõ trách nhiệm của Đảng đối với Nhân dân, trước Nhân dân:
“Đảng Cộng sản Việt Nam gắn bó mật thiết với Nhân dân, phục vụ Nhân dân, chịu sự giám
sát của Nhân dân, chịu trách nhiệm trước Nhân dân về nh ững quyết định của mình” đồng
thời quy định: “Các tổ chức của Đảng và đảng viên Đảng Cộng sản Việt Nam hoạt động
trong khuôn khổ Hiến pháp và pháp luật” (khoản 3 Điều 4).
Nội dung lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước và xã hội được thể hiện ở những mặt
cơ bản sau:

41
 - Đề ra đường lối, chủ trương, chính sách lớn để định hướng cho sự phát triển của
Nhà nước và xã hội trong từng thời kì cụ thể;
- Vạch ra những phương hướng và nguyên tắc cơ bản làm cơ sở cho việc xây dựng
và hoàn thiện Nhà nước và pháp luật, củng cố và phát triển hệ thống chính trị, thiết lập chế
độ dân chủ xã hội chủ nghĩa, phát huy quyền làm chủ của Nhân dân;
- Đề ra những quan điểm và chính sách về công tác cán bộ; phát hiện, lựa chọn, bồi
dưỡng những đảng viên ưu tú và những người ngoài Đảng có phẩm chất và năng lực giới
thiệu với các cơ quan nhà nước, các tổ chức chính trị - xã hội thông qua cơ chế bầu cử,
tuyển chọn để bố trí vào làm việc trong cơ quan nhà nước và các tổ chức chính trị - xã hội;
- Đảng thực hiện sự lãnh đạo của mình thông qua các đảng viên và tổ chức Đảng;
- Đảng thực hiện công tác kiểm tra việc chấp hành và tổ chức thực hiện đường lối,
chính sách, nghị quyết của Đảng.
Vị trí, vai trò của Nhà nước trong hệ thống chính trị
Nhà nước có vị trí và vai trò hết sức quan trọng trong hệ thống chính trị. Bởi vì, quyền
lực chính trị bao giờ cũng thể hiện tập trung ở quyền lực nhà nước, tổ chức và hoạt động
của hệ thống chính trị về căn bản luôn phải dựa trên cơ sở của pháp luật do nh à nước ban
hành, hiệu quả hoạt động của hệ thống chính trị phụ thuộc rất nhiều vào sức mạnh và hiệu
lực quản lí nhà nước. Nhà nước là một bộ phận hợp thành của hệ thống chính trị nhưng nó
luôn đứng ở vị trí trung tâm của hệ thống đó và giữ vai trò quan tr ọng, là công cụ để thực
hiện quyền lực nhân dân, giữ gìn trật tự kỷ cương và đảm bảo công bằng xã hội.
Trong những năm qua, Nhà nước ta luôn giữ vững vị trí trụ cột của hệ thống chính
trị, phát huy vai trò to lớn trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước, là công cụ chủ
yếu để nhân dân thực hiện quyền làm chủ của mình. Nguyên tắc “Nước Cộng hòa xã hội
chủ nghĩa Việt Nam do Nhân dân làm chủ, tất cả quyền lực nhà nước thuộc về Nhân dân”
được ghi nhận trong tất cả các bản hiến pháp.
Vị trí, vai trò của các tổ chức chính trị, chính trị xã hội trong hệ thống
chính trị
Điều 25 Hiến pháp năm 2013 quy định công dân có quyền hội họp, lập hội theo quy
định của pháp luật. Ở nước ta có nhiều tổ chức khác nhau, tuy nhiên chỉ những tổ chức
chính trị - xã hội lớn, có ảnh hưởng sâu rộng như Mặt trận Tổ quốc Việt Nam; Công đoàn
Việt Nam; Hội nông dân Việt Nam; Đoàn thanh niên cộng sản Hồ Chí Minh; Hội liên hiệp
phụ nữ Việt Nam và Hội cựu chiến binh Việt Nam mới là các bộ phận hợp thành hệ thống
chính trị.
Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là tổ chức liên minh chính trị, liên hiệp tự nguyện của tổ
chức chính trị, các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội và các cá nhân tiêu biểu trong
các giai cấp, tầng lớp xã hội, dân tộc, tôn giáo và người Việt Nam định cư ở nước ngoài. Với
tính chất đó, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam có vị trí và vai trò hết sức quan trọng trong hệ
thống chính trị. Điều 9 Hiến pháp năm 2013 ghi nhận: “Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là cơ
42
sở chính trị của chính quyền nhân dân”. Mục tiêu và nhiệm vụ chính trị của Mặt trận là đại
diện, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của Nhân dân; tập hợp, phát huy sức
mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc, thực hiện dân chủ, tăng cường đồng thuận xã hộ i; giám
sát, phản biện xã hội; tham gia xây dựng Đảng, Nhà nước, hoạt động đối ngoại nhân dân
góp phần xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Công đoàn Việt Nam, Hội nông dân Việt Nam, Đoàn thanh niên cộng sản Hồ Chí
Minh, Hội liên hiệp phụ nữ Việt Nam, Hội cựu chiến binh Việt Nam là các tổ chức chính
trị - xã hội được thành lập trên cơ sở tự nguyện, đại diện và bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp,
chính đáng của thành viên, hội viên tổ chức mình; cùng các tổ chức thành viên khác của
Mặt trận phối hợp và thống nhất hành động trong Mặt trận Tổ quốc Việt Nam.
Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức thành viên của Mặt trận và các tổ chức xã
hội khác hoạt động trong khuôn khổ Hiến pháp và pháp luật. Nhà nước tạo điều kiện để
Mặt trận Tổ quốc Việt Nam các tổ chức thành viên của Mặt trận và các tổ chức xã hội khác
hoạt động.
*Chính sách đối ngoại của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam
Điều 12 Hiến pháp năm 2013 khẳng định: “Nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt
Nam thực hiện nhất quán đường lối đối ngoại độc lập, tự chủ, hòa bình, hữu nghị, hợp tác
và phát triển; đa phương hóa, đa dạng hóa quan hệ, chủ động và tích cực hội nhập, hợp tác
quốc tế trên cơ sở tôn trọng độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ, không can thiệp vào
công việc nội bộ của nhau, bình đẳng, cùng có lợi; tuân thủ Hiến chương Liên hợp quốc
và điều ước quốc tế mà Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên; là bạn, đối tác
tin cậy và thành viên có trách nhiệm trong cộng đồng quốc tế vì lợi ích quốc gia, dân tộc,
góp phần vào sự nghiệp hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội trên thế giới”.
Đường lối đối ngoại đó thể hiện rõ bản chất của Nhà nước ta và truyền thống đoàn kết,
nhân nghĩa của dân tộc Việt Nam, phản ánh đúng đắn ý chí, nguyện vọng của nhân dân ta
và phù hợp với xu hướng phát triển của thế giới hiện đại.
4.2.2. Quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân
4.2.2.1. Quyền con người
Quyền con người là các đặc quyền tự nhiên, bắt nguồn từ phẩm giá vốn có của tất
cả mọi người, được cộng đồng quốc tế và quốc gia thừa nhận, tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm
bằng hệ thống pháp luật quốc gia và quốc tế.
Hiến pháp 2013 quy định tách biệt khái niệm quyền con người và quyền công dân
bằng cụm từ “mọi người”, “mọi công dân”. Việc phân chia này góp phần nâng cao giá trị
của quyền con người và bảo vệ quyền con người.
Một số quy định về quyền con người theo Hiến pháp 2013:
- Điều 14 “1. Ở nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, các quyền con người,
quyền công dân về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội được công nhận, tôn trọng,
bảo vệ, bảo đảm theo Hiến pháp và pháp luật.
43
 2. Quyền con người, quyền công dân chỉ có thể bị hạn chế theo quy định của luật
trong trường hợp cần thiết vì lý do quốc phòng, an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội,
đạo đức xã hội, sức khỏe của cộng đồng”.
- Điều 16: Mọi người đều bình đẳng trước pháp luật: Không ai bị phân biệt đối xử
trong đời sống chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội.
- Điều 19: Mọi người có quyền sống. Tính mạng con người được pháp luật bảo hộ.
Không ai bị tước đoạt tính mạng trái luật.
- Điều 20: Mọi người có quyền bất khả xâm phạm về thân thể, được pháp luật
bảo hộ về sức khoẻ, danh dự và nhân phẩm; không bị tra tấn, bạo lực, truy bức, nhục
hình hay bất kỳ hình thức đối xử nào khác xâm phạm thân thể, sức khỏe, xúc phạm danh
dự, nhân phẩm.
- Điều 21: Mọi người có quyền bất khả xâm phạm về đời sống riêng tư, bí mật cá
nhân và bí mật gia đình; có quyền bảo vệ danh dự, uy tín của mình. Thông tin về đời sống
riêng tư, bí mật cá nhân, bí mật gia đình được pháp luật bảo đảm an toàn.
- Điều 22: Mọi người có quyền bất khả xâm phạm về chỗ ở. Không ai được tự ý vào
chỗ ở của người khác nếu không được người đó đồng ý.
- Điều 24: Mọi người có quyền tự do tín ngưỡng, tôn giáo, theo hoặc không theo
một tôn giáo nào. Các tôn giáo bình đẳng trước pháp luật.
- Điều 30: Mọi người có quyền khiếu nại, tố cáo với cơ quan, tổ chức, cá nhân có
thẩm quyền về những việc làm trái pháp luật của cơ quan, tổ chức, cá nhân.
- Điều 32: Mọi người có quyền sở hữu về thu nhập hợp pháp, của cải để dành, nhà
ở, tư liệu sinh hoạt, tư liệu sản xuất, phần vốn góp trong doanh nghiệp hoặc trong các tổ
chức kinh tế khác.
- Điều 33: Mọi người có quyền tự do kinh doanh trong những ngành nghề mà pháp
luật không cấm.
- Điều 38: Mọi người có quyền được bảo vệ, chăm sóc sức khỏe, bình đẳng trong
việc sử dụng các dịch vụ y tế và có nghĩa vụ thực hiện các quy định về phòng bệnh, khám
bệnh, chữa bệnh.
- Điều 40: Mọi người có quyền nghiên cứu khoa học và công nghệ, sáng tạo văn
học, nghệ thuật và thụ hưởng lợi ích từ các hoạt động đó.
- Điều 41: Mọi người có quyền hưởng thụ và tiếp cận các giá trị văn hoá, tham gia
vào đời sống văn hóa, sử dụng các cơ sở văn hóa.
- Điều 43: Mọi người có quyền được sống trong môi trường trong lành và có nghĩa
vụ bảo vệ môi trường.
4.2.2.2. Quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân
Quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân là các quyền và nghĩa vụ được xác định trong
Hiến pháp trên các lĩnh vực chính trị, dân sự, kinh tế, xã hội, văn hóa, là cơ sở để thực hiện
44
các quyền và nghĩa vụ cụ thể khác của công dân và cơ sở chủ yếu để xác định địa vị pháp
lý của công dân.
Thực hiện quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân phải đảm bảo các nguyên tắc cơ
bản sau:
Quyền công dân không tách rời nghĩa vụ công dân; mọi người có nghĩa vụ tôn trọng
quyền của người khác; công dân có trách nhiệm thực hiện nghĩa vụ đối với Nhà nước và
xã hội; việc thực hiện quyền con người, quyền công dân không được xâm phạm lợi ích
quốc gia, dân tộc, quyền và lợi ích hợp pháp của người khác (Điều 15).
- Các quyền về chính trị
+ Quyền ứng cử và bầu cử vào đại biểu quốc hội và hội đồng nhân dân các cấp. Đây
là quyền cơ bản nhất trong các quyền cơ bản của công dân, thể hiện việc làm chủ nhà nước
của nhân dân đã được xác định trong Điều 2, Điều 3 Hiến pháp. Thông qua bầu cử, người
dân có thể bằng lá phiếu của mình bầu ra những người đại diện lãnh đạo nhà nước. Nguyên
tắc bầu cử ở nước ta hiện nay là phổ thông, bình đẳng, trực tiếp và bỏ phiếu kín. Quyền
ứng cử bầu cử của công dân được quy định trong Điều 27: “Công dân đủ mười tám tuổi
trở lên có quyền bầu cử và đủ hai mươi mốt tuổi trở lên có quyền ứng cử vào Quốc hội,
Hội đồng nhân dân. Việc thực hiện các quyền này do luật định .”.
+ Quyền tham gia quản lý nhà nước (Điều 28: “Công dân có quyền tham gia quản
lý nhà nước và xã hội, tham gia thảo luận và kiến nghị với cơ quan nhà nước về các vấn
đề của cơ sở, địa phương và cả nước. Nhà nước tạo điều kiện để công dân tham gia quản lý
nhà nước và xã hội; công khai, minh bạch trong việc tiếp nhận, phản hồi ý kiến, kiến nghị của
công dân.”.)
+ Quyền trưng cầu dân ý (Điều 29:Công dân đủ mười tám tuổi trở lên có quyền biểu
quyết khi Nhà nước tổ chức trưng cầu ý dân.)
- Các quyền về kinh tế, văn hóa, xã hội
+ Công dân có quyền tự do kinh doanh và sở hữu thu nhập hợp pháp của mình (Điều
32). Theo chính sách của nhà nước hiện nay, nhà nước khuyến khích và tạo điều kiện để
cho người dân có thể kinh doanh.
+ Cá nhân, tổ chức có quyền thành lập doanh nghiệp (Điều 33). Chính sách của nhà
nước hiện nay khuyến khích các cá nhân, tổ chức thành lập doanh nghiệp không bị hạn chế
quy mô và địa bàn hoạt động cũng như loại hình doanh nghiệp.
+ Công dân còn có quyền học tập, lao động, nghiên cứu khoa học, nghệ thuật, được
bảo hộ quyền tác giả, quyền sở hữu công nghiệp (Điều 35)
+ Công dân có quyền hưởng an sinh xã hội (Điều 36)
- Các quyền về tự do dân chủ và tự do cá nhân

45
 - Quyền tự do tôn giáo, tự do tín ngưỡng, quyền bất khả xâm phạm về thân thể, chỗ
ở, quyền được pháp luật bảo hộ về sức khỏe, tính mạng, danh dự, nhân phẩm, bí mậ t thư
tín, tự do đi lại, cư trú (Điều 20,21,22,23,24);
- Quyền tự do ngôn luận, tự do báo chí, lập hội, hội họp, biểu tình theo quy định của
pháp luật (Điều 25).
- Quyền khiếu nại, tố cáo (Điều 30).
Công dân có quyền khiếu nại, quyền tố cáo với cơ quan nhà nước có thẩm quyền về
những việc làm trái pháp luật của cơ quan nhà nước, tổ chức kinh tế, tổ chức xã hội, đơn
vị vũ trang nhân dân hoặc bất cứ cá nhân nào. Việc khiếu nại, tố cáo phải được cơ quan
nhà nước xem xét và giải quyết trong thời hạn pháp luật quy định. Mọi hành vi xâm phạm
lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tập thể và của công dân phải được kịp
thời xử lý nghiêm minh. Người bị thiệt hại có quyền được bồi thường về vật chất và phục
hồi danh dự. Nghiêm cấm việc trả thù người khiếu nại, tố cáo hoặc lợi dụng quyền khiếu
nại, tố cáo để vu khống, vu cáo làm hại người khác.
- Các nghĩa vụ cơ bản của công dân
Các nghĩa vụ cơ bản của công dân luôn song song với quyền cơ bản. Công dân Việt
Nam có những nghĩa vụ cơ bản sau:
- Nghĩa vụ bảo vệ Tổ quốc: Bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa, giữ vững
an ninh quốc gia là sự nghiệp của toàn dân. Nhà nước củng cố và tăng cường nền quốc
phòng toàn dân và an ninh nhân dân nòng cốt là các lực lượng vũ trang nhân dân; phát huy
sức mạnh tổng hợp của đất nước để bảo vệ vững chắc Tổ quốc. Cơ quan nhà nước, tổ chức
kinh tế, tổ chức xã hội và công dân phải làm đầy đủ nhiệm vụ quốc phòng và an ninh do
pháp luật quy định. Hiến pháp còn khẳng định, bảo vệ Tổ quốc là nghĩa vụ cao quý nhất
của công dân
- Nghĩa vụ lao động, học tập, nghiên cứu khoa học.
- Công dân có nghĩa vụ tôn trọng và bảo vệ tài sản của Nhà nước và lợi ích công cộng.
- Công dân có nghĩa vụ tuân theo Hiến pháp, pháp luật, tham gia bảo vệ an ninh
quốc gia, trật tự, an toàn xã hội, giữ gìn bí mật quốc gia, chấp hành những quy tắc sinh
hoạt công cộng.
- Công dân có nghĩa vụ đóng thuế và lao động công ích theo quy định của pháp luật.
- Mọi người có quyền được sống trong môi trường trong lành và có nghĩa vụ bảo vệ
môi trường (Điều 43).
4.2.3. Chế độ kinh tế, xã hội, văn hóa, giáo dục, khoa học công nghệ và môi trường
4.2.3.1. Chế độ kinh tế
Chế độ kinh tế là một trong chế định cơ bản của Hiến pháp, bao gồm tổng thể các
quy phạm pháp luật Hiến pháp điều chỉnh các quan hệ xã hội về kinh tế liên quan đến việc

46
xác định mục đích, chính sách của nền kinh tế, chủ trương phát triển nền kinh tế, quy định
chế độ sở hữu, các thành phần kinh tế và nguyên tắc quản lý nền kinh tế quốc dân
Chế độ kinh tế của nhà nước ta được quy định tại Chương 3 Hiến pháp từ Điều 50,
51, 52. Chế độ kinh tế của nước ta hiện nay quy định về chủ trương, phương hướng xây
dựng phát triển nền kinh tế; hình thức sở hữu, thành phần kinh tế trong nền kinh tế đất
nước.
- Chủ trương, phương hướng xây dựng phát triển nền kinh tế đất nước .
Chính sách phát triển kinh tế của đất nước được xác định trong Hiến pháp 2013
“Nền kinh tế Việt Nam là nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa với nhiều
hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế; kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo” (khoản
1 Điều 51)
Nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam xây dựng nền kinh tế độc lập, tự chủ,
phát huy nội lực, hội nhập, hợp tác quốc tế, gắn kết chặt chẽ với phát triển văn hóa, thực
hiện tiến bộ và công bằng xã hội, bảo vệ môi trường, thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại
hóa đất nước. (Điều 50)
Nhà nước xây dựng và hoàn thiện thể chế kinh tế, điều tiết nền kinh tế trên cơ sở
tôn trọng các quy luật thị trường; thực hiện phân công, phân cấp, phân quyền trong quản
lý nhà nước; thúc đẩy liên kết kinh tế vùng, bảo đảm tính thống nhất của nền kinh tế q uốc
dân. (Điều 52)
- Thành phần kinh tế
Hiến pháp 2013 không nêu cụ thể các thành phần kinh tế như Hiến pháp 1992,
nhưng Hiến pháp xác định rõ nền kinh tế Việt Nam là nền kinh tế thị trường định hướng
xã hội chủ nghĩa với nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế; kinh tế nhà nước
giữ vai trò chủ đạo. Các thành phần kinh tế đều là bộ phận cấu thành quan trọng của nền
kinh tế quốc dân. Các chủ thể thuộc các thành phần kinh tế bình đẳng, hợp tác và cạnh
tranh theo pháp luật (Điều 51).
Điều đó thể hiện rõ quan điểm của Đảng và Nhà nước về các thành phần kinh tế là
chủ thể của nền kinh tế, đều bình đẳng trước pháp luật, tự do kinh doanh, cạnh tranh lành
mạnh theo quy định của pháp luật, chứ không có sự phân biệt, đối xử giữa các thành phần
kinh tế, các chủ thể kinh tế khác nhau, qua đó nhằm huy động toàn diện, đồng bộ tất các
các nguồn lực để xây dựng và phát triển đất nước.
Lần đầu tiên trong Hiến pháp ghi nhận vai trò của doanh nghiệp, doanh nhân một
cách tương xứng với sự đóng góp to lớn đối với sự phát triển của nền kinh tế, đồng thời
khẳng định rõ ràng và nhất quán về tài sản hợp pháp để đầu tư, sản xuất kinh doanh được
nhà nước bảo vệ và không bị quốc hữu hóa, cụ thể tại Khoản 3 Điều 51 Hiến pháp 1992
sửa đổi bổ sung năm 2013: “Nhà nước khuyến khích, tạo điều kiện để doanh nhân, doanh
nghiệp và cá nhân, tổ chức khác đầu tư, sản xuất, kinh doanh; phát triển bền vững các

47
ngành kinh tế, góp phần xây dựng đất nước. Tài sản hợp pháp của cá nhân, t ổ chức đầu
tư, sản xuất, kinh doanh được pháp luật bảo hộ và không bị quốc hữu hóa ”.
- Hình thức sở hữu
Hiến pháp năm 2013 ghi nhận, tôn trọng đa hình thức sở hữu, bảo hộ quyền sở hữu
tư nhân và quyền thừa kế về thu nhập hợp pháp, của cải để dành, nhà ở, tư liệu sinh hoạt,
tư liệu sản xuất, phần vốn góp trong doanh nghiệp hoặc trong các tổ chức kinh tế khác
(Điều 32) và bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ (Điều 62). Tài sản hợp pháp của cá nhân, tổ chức
đầu tư, sản xuất, kinh doanh được pháp luật bảo hộ và không bị quốc hữu hóa (Điều 5 1).
Đây là điều kiện tiên quyết để thúc đẩy đầu tư, sản xuất, kinh doanh, phát triển kinh tế ở
mỗi quốc gia.
4.2.3.2. Chính sách văn hóa, xã hội, giáo dục, khoa học công nghệ và môi trường
- Chính sách văn hóa
Nhà nước thực hiện chính sách văn hóa, vừa bảo tồn vừa phát triển, kế thừa những
giá trị văn hiến của các dân tộc, tư tưởng, đạo đức Hồ Chí Minh; tiếp thu những tinh hoa
nhân loại, phát huy tính nhân đạo trong nhân dân. Điều 60 Hiến pháp 2013 quy định:
“1. Nhà nước, xã hội chăm lo xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến,
đậm đà bản sắc dân tộc, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại.
2. Nhà nước, xã hội phát triển văn học, nghệ thuật nhằm đáp ứng nhu cầu tinh thần
đa dạng và lành mạnh của Nhân dân; phát triển các phương tiện thông tin đại chúng nhằm
đáp ứng nhu cầu thông tin của Nhân dân, phục vụ sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
3. Nhà nước, xã hội tạo môi trường xây dựng gia đình Việt Nam ấm no, tiến bộ,
hạnh phúc; xây dựng con người Việt Nam có sức khỏe, văn hóa, giàu lòng yêu nước, có
tinh thần đoàn kết, ý thức làm chủ, trách nhiệm công dân”
- Chính sách giáo dục
Giáo dục nắm vai trò quan trọng đối với sự phát triển của đất nước. Giáo dục đào
tạo ra nguồn nhân lực để phát triển đất nước.
Trong những năm gần đây nhà nước không ngừng phát triển nền giáo dục một cách
toàn diện ở tất cả các bậc học. Chính sách giáo dục của nhà nước được quy định cụ thể tại
Điều 61 Hiến pháp:
“1. Phát triển giáo dục là quốc sách hàng đầu nhằm nâng cao dân trí, phát triển
nguồn nhân lực, bồi dưỡng nhân tài.
2. Nhà nước ưu tiên đầu tư và thu hút các nguồn đầu tư khác cho giáo dục; chăm
lo giáo dục mầm non; bảo đảm giáo dục tiểu học là bắt buộc, Nhà nước không thu h ọc
phí; từng bước phổ cập giáo dục trung học; phát triển giáo dục đại học, giáo dục nghề
nghiệp; thực hiện chính sách học bổng, học phí hợp lý.

48
 3. Nhà nước ưu tiên phát triển giáo dục ở miền núi, hải đảo, vùng đồng bào dân tộc
thiểu số và vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn; ưu tiên sử dụng, phát triển
nhân tài; tạo điều kiện để người khuyết tật và người nghèo được học văn hoá và học nghề .".
- Chính sách khoa học, công nghệ
Nhà nước đánh giá cao vai trò của khoa học công nghệ đối với công cuộc xây dựng
xã hội chủ nghĩa ở nước ta cũng như mục tiêu đưa nước ta cơ bản trở thành nước công
nghiệp.
Chính sách khoa học công nghệ của nhà nước ta được ghi nhận tại Điều 62 Hiến
pháp: “1. Phát triển khoa học và công nghệ là quốc sách hàng đầu, giữ vai trò then chốt
trong sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.
2. Nhà nước ưu tiên đầu tư và khuyến khích tổ chức, cá nhân đầu tư nghiên cứu,
phát triển, chuyển giao, ứng dụng có hiệu quả thành tựu khoa học và công nghệ; bảo đảm
quyền nghiên cứu khoa học và công nghệ; bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ.
3. Nhà nước tạo điều kiện để mọi người tham gia và được thụ hưởng lợi ích từ các
hoạt động khoa học và công nghệ.”
- Chính sách chăm sóc sức khỏe cho nhân dân
Nhà nước, xã hội đầu tư phát triển sự nghiệp bảo vệ, chăm sóc sức khỏe của Nhân
dân, thực hiện bảo hiểm y tế toàn dân, có chính sách ưu tiên chăm sóc sức khoẻ cho đồng
bào dân tộc thiểu số, đồng bào ở miền núi, hải đảo và vùng có điều kiện kinh tế - xã hội
đặc biệt khó khăn.
Nhà nước, xã hội và gia đình có trách nhiệm bảo vệ, chăm sóc sức khỏe người mẹ,
trẻ em, thực hiện kế hoạch hóa gia đình. (Điều 58).
- Chính sách bảo về môi trường
Bảo vệ môi trường là một trong những điểm mới của Hiến pháp 2013. Bảo vệ môi
trường là nhiệm vụ cơ bản của nhà nước và nhân dân trong công cuộc công nhiệp hóa đất
nước hiện nay. Vấn đề môi trường là vấn đặt ra với mọi Quốc gia trên thế giới, nhất là
những nước đang phát triển như Việt Nam. Đưa vấn đề bảo vệ môi trường vào Hiến pháp
từ đó góp phần đề cao giá trị của môi trường, tầm quan trọng của môi trường từ đó tạo tiền
đề để xây dựng và hoàn thiện pháp luật bảo vệ môi trường.
4.2.4. Bộ máy nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam
4.2.4.1. Khái niệm bộ máy nhà nước
Bộ máy nhà nước là tổng thể các cơ quan nhà nước được thành lập, hoạt động theo
quy định của pháp luật, hợp thành một hệ thống nhằm thực hiện các chức năng và nhiệm
vụ của nhà nước.
Bộ máy nhà nước Việt Nam hiện nay được xây dựng trên cơ sở tính nhân dân sâu
sắc, đảm bảo quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân. Nếu như các bộ máy nhà nước tư bản
được xây dựng theo cách phân quyền (phân chia quyền lực giữa ba nhóm cơ quan lập pháp,
49
hành pháp, tư pháp) thì bộ máy nhà nước xã hội chủ nghĩa nói chung và nhà nước Việt
Nam nói riêng được xây dựng mang tính chất tập trung quyền lực. Quyền lực thuộc về
nhân dân thông qua cơ quan quyền lực cao nhất ở trung ương do dân bầu ra là Quốc hội.
Bộ máy nhà nước Việt Nam giữ vai trò trung tâm trong hệ thống chính trị nước ta hiện nay,
giữ vai trò quan trọng trong quá trình xây dựng xã hội chủ nghĩa ở nước ta. Có thể hiểu:
Bộ máy nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là tập hợp các cơ quan nhà
nước từ trung ương đến địa phương được tổ chức và hoạt động theo những nguyên tắc
chung thống nhất, tạo thành một cơ chế đồng bộ để thực hiện các chức năng và nhiệm vụ
của nhà nước.
4.2.4.2. Đặc điểm của bộ máy nhà nước
- Quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân, thông qua hệ thống cơ quan nhà nước do
nhân dân trực tiếp và gián tiếp bầu ra, cơ quan khác đề ra đời từ cơ quan quyền lực và phải
chịu trách nhiệm trước cơ quan này.
- Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp, kiểm soát giữa các
cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp.
- Bộ máy nhà nước được phân chia thành hai cấp là trung ương và địa phương.
- Bộ máy nhà nước ta vừa là tổ chức hành chính, vừa là tổ chức quản lý văn hóa -
xã hội.
4.2.4.3. Các nguyên tắc tổ chức bộ máy nhà nước
Đây là những nguyên tắc nền tảng đối với việc tổ chức và hoạt động của bộ máy
nhà nước ta hiện nay. Bộ máy nhà nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam được xây
dựng trên cơ sở năm nguyên tắc cơ bản.
Thứ nhất, nguyên tắc quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân.
Theo Điều 2 Hiến pháp: “Quyền lực nhà nước thuộc về công dân”, Điều 28 Hiến
pháp “Công dân có quyền tham gia quản lý nhà nước và xã hội”, có hai hình thức quản lý
nhà nước là quản lý trực tiếp và quản lý gián tiếp. Quản lý trực tiếp là việc công dân bỏ
phiếu để bầu ra đại biểu quốc hội và hội đồng nhân dân các cấp; làm việc trong các cơ quan
của bộ máy nhà nước; tham gia thảo luận các vấn đề chung của đất nước và địa phương,
giám sát hoạt động của các đại biểu do mình bầu, của nhân viên và của các cơ quan nhà
nước. Tham gia gián tiếp thông qua các tổ chức chính trị. Hai hình thức này đã góp phần
phát huy sức lực và trí tuệ của nhân dân góp phần ngăn chặn tệ quan liêu, cửa quyền trong
bộ máy nhà nước.
Thứ hai, nguyên tắc Đảng cộng sản lãnh đạo đối với nhà nước và xã hội
Sự lãnh đạo của Đảng giữ vai trò quyết định đối với việc xác định phương hướng
hoạt động của nhà nước xã hội chủ nghĩa, là điều kiện quyết định để nâng cao hiệu lực
quản lý nhà nước. Sự lãnh đạo của Đảng đối với nhà nước là sự lãnh đạo chính trị thông
qua việc đề ra chủ trương, đường lối, phương hướng lớn; những vấn đề quan trọng về tổ

50
chức bộ máy nhà nước và thông qua nhà nước chúng được thể chế hóa thành pháp luật.
Kiểm điểm thực hiện, công tác giáo dục, thuyết phục và sự gương mẫu của Đảng viên.
Mọi tổ chức Đảng đều phải hoạt động trong khuôn khổ pháp luật quy định và đúng pháp
luật.
Phương pháp lãnh đạo của Đảng đối với nhà nước thể hiện ở việc:
- Xây dựng cương lĩnh, chủ trương, chính sách, đường lối.
- Đào tạo, bồi dưỡng những Đảng viên ưu tú có năng lực, phẩm chất để giới thiệu
vào các cơ quan nhà nước.
- Đề cao đạo đức, gương mẫu của Đảng viên.
- Kiểm tra thường xuyên hoạt động của các tổ chức Đảng đối với việc chấp hành
nội quy của Đảng, pháp luật của Nhà nước.
Thứ ba, nguyên tắc tập trung dân chủ
Nguyên tắc tập trung dân chủ đề cập đến mối quan hệ trong bộ máy nhà nước giữa
cấp trung ương và cấp địa phương, giữa cơ quan nhà nước cấp trên và cơ quan nhà nước
cấp dưới. Cơ quan nhà nước cấp dưới phải phục tùng cơ quan nhà nước cấp trên nhưng
được phát huy tính chủ động sáng tạo, quyền lực mang tính tập trung nhưng vẫn dựa trên
tính dân chủ trong từng cấp, cấp trên chỉ đưa ra chỉ đạo và thực hiện việc quản lý giám sát
chứ không can thiệp vào công việc và hoạt động của cấp dưới.
Để thực hiện được nguyên tắc tập trung dân chủ yêu cầu phải thực hiện thông qua
việc kiểm tra giám sát thường xuyên của cấp trên với cấp dưới thông qua việc quản lý các
thông tin, báo cáo. Các cơ quan cấp trên cũng không được cửa quyền quan liêu, tránh tình
trạng vô tổ chức, vô chính phủ.
Thứ tư, nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa
Nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa đặt yêu cầu pháp luật phải giữ vai trò cơ bản
và quan trọng đối với việc tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước. Việc xây dựng bộ
máy nhà nước phải tuân thủ các quy định của pháp luật từ việc bầu cử, bổ nhiệm, bãi miễ n
nhiệm cũng như hoạt động của từng cơ quan trong bộ máy nhà nước cũng như mối liên hệ
giữa các cơ quan. Để làm được điều này cần phải hoàn thiện hệ thống pháp luật phù hợp
với nhu cầu của sự phát triển xã hội, trên cơ sở đó yêu cầu các cơ quan nhà nước ph ải thực
hiện một cách triệt để và tự giác. Song song với đó là việc tăng cường công tác kiểm tra,
giám sát việc thực hiện theo luật của các cơ quan, cán bộ trong bộ máy nhà nước; xử lý
nghiêm minh những hành vi vi phạm pháp luật, pháp chế.
Thứ năm, nguyên tắc quyền lực nhà nước là thống nhất nhưng có sự phân chia và
phối hợp giữa các cơ quan trong bộ máy nhà nước.
Nguyên tắc này nói đến mối quan hệ giữa các cơ quan nhà nước theo chiều ngang,
giữa các cơ quan cùng cấp ở trung ương và địa phương. Quyền lực của nhà nước thuộc về
nhân dân được trao cho cơ quan quyền lực do dân bầu ra, ở trung ương là Quốc hội, và ở

51
địa phương là hội đồng nhân dân. Quốc hội và hội đồng nhân dân có quyền giám sát hoạt
động của các cơ quan cùng cấp, tuy nhiên mỗi cơ quan có một nhiệm vụ riêng được quy
định cụ thể trong hiến pháp, và mỗi cơ quan hoạt động trên cơ sở chức năng mình được
trao. Tuy nhiên trong quá trình thực hiện công việc của mình, các cơ quan có sự phối hợp
chặt chẽ với nhau để giúp đỡ nhau hoàn thành nhiệm vụ.
4.2.4.4. Cơ cấu tổ chức bộ máy nhà nước
Bộ máy nhà nước Việt Nam phân cấp theo chiều dọc gồm hai cấp: Trung ương và
địa phương. Theo Điều 110 Hiến pháp 2013 và Điều 2 Luật tổ chức chính quyền địa
phương thì bộ máy nhà nước Việt Nam hiện nay được phân cấp hành chính thành ba cấp:
+ Cấp tỉnh: Bao gồm tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương.
+ Cấp huyện: Bao gồm quận, huyện, thành phố (trực thuộc tỉnh), thị xã.
+ Cấp xã: Bao gồm xã, phường, thị trấn.
Bộ máy nhà nước Việt Nam, theo chiều ngang, bao gồm 4 hệ thống cơ quan:
- Các cơ quan quyền lực nhà nước, bao gồm:
+ Quốc hội là cơ quan đại biểu cao nhất của Nhân dân, cơ quan quyền lực nhà nước
cao nhất của nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Quốc hội thực hiện quyền lập
hiến, quyền lập pháp, quyết định các vấn đề quan trọng của đất nước và giám sát tối cao
đối với hoạt động của Nhà nước (Điều 69 Hiến pháp 2013).
+ Hội đồng nhân dân là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, đại diện cho ý
chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của Nhân dân, do Nhân dân địa phương bầu ra, chịu
trách nhiệm trước Nhân dân địa phương và cơ quan nhà nước cấp trên. Hội đồng nhân dân
quyết định các vấn đề của địa phương do luật định; giám sát việc tuân theo Hiến pháp và
pháp luật ở địa phương và việc thực hiện nghị quyết của Hội đồn g nhân dân (Điều 113
Hiến pháp 2013).
Quốc hội và Hội đồng nhân dân là các cơ quan đại diện của nhân dân, do nhân dân
trực tiếp bầu ra theo nguyên tắc bầu cử phổ thông, bình đẳng, trực ti ếp và bỏ phiếu kín.
- Các cơ quan hành chính nhà nước, còn gọi là các cơ quan quản lý nhà nước bao
gồm:
+ Chính phủ, các Bộ, các cơ quan ngang Bộ, cơ quan thuộc Chính phủ;
+ Uỷ ban nhân dân các cấp và các cơ quan quản lý chuyên môn của Uỷ ban nhân
dân như sở, phòng, ban và tương đương;
- Các cơ quan xét xử bao gồm Toà án nhân dân tối cao, các Tòa án nhân dân địa
phương (cấp tỉnh và cấp huyện) và các Toà án quân sự;
- Các cơ quan kiểm sát bao gồm Viện kiểm sát nhân dân tối cao, các viện kiểm sát
nhân dân địa phương và các viện kiểm sát quân sự.
Ngoài bốn hệ thống nói trên còn có một thiết chế đặc biệt là Chủ tịch nước -nguyên
thủ quốc gia, người thay mặt nhà nước về mặt đối nội cũng như đối ngoại, có chức năng
52
chủ yếu nghiêng về hành pháp nhưng không nằm trong hệ th ống cơ quan hành chính nhà
nước mà có quyền lực ở các hệ thống cơ quan trong bộ máy nhà nước (lập pháp, hành pháp
và tư pháp).

CÂU HỎI ÔN TẬP, THẢO LUẬN

1. Nêu ý nghĩa, vai trò của Hiến pháp?
2. Phân tích chế độ kinh tế của nhà nước Việt Nam theo Hiến pháp 2013?
3. Phân biệt quyền con người và quyền công dân? Trình bày quy định về quyền con
người và quyền công dân theo Hiến pháp 2013?
4. Theo quy định của Hiến pháp thì người bị buộc tội, người bị bắt, tạm giam, tạm
giữ, khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử có những quyền gì?
5. Trình bày cơ cấu tổ chức Bộ máy nhà nước Việt Nam theo Hiến pháp 2013?

Chương 5
LUẬT HÀNH CHÍNH VIỆT NAM

53
Mục đích:
- Trang bị cho người học những kiến thức về ngành Luật Hành chính
- Kết thúc chương người học nắm được đối tượng, phương pháp điều chỉnh của Luật
Hành chính, đặc điểm các cơ quan hành chính nhà nước; nhận biết được hành vi phạm
hành chính và nắm được các quy định pháp luật về xử lý vi phạm hành chính.
5.1. Khái niệm chung về Luật Hành chính
5.1.1. Khái niệm Luật Hành chính
Luật Hành chính là một ngành luật trong hệ thống pháp luật của nước Cộng hòa xã
hội chủ nghĩa Việt Nam bao gồm tổng hợp các quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ
xã hội phát sinh trong quá trình tổ chức và thực hiện hoạt động chấp hành và điều hành của
các cơ quan quản lý nhà nước đối với các lĩnh vực của đời sống xã hội.
5.1.2. Đối tượng điều chỉnh của Luật Hành chính
Cũng như các ngành luật khác trong hệ thống pháp luật, Luật Hành chính có đối
tượng điều chỉnh và phương pháp điều chỉnh, tuy nhiên, do Luật Hành chính là ngành luật
của quản lý nhà nước nên đối tượng điều chỉnh của nó là các quan hệ xã hội hình thành
trong lĩnh vực quản lý hành chính (chấp hành và điều hành).
Các quan hệ quản lý hành chính nhà nước có bốn nhóm quan hệ:
- Nhóm 1. Quan hệ phát sinh trong quá trình hoạt động chấp hành, điều hành của
các cơ quan nhà nước.
- Nhóm 2. Quan hệ chấp hành, điều hành phát sinh trong hoạt động xây dựng, tổ
chức công tác nội bộ một cơ quan quản lý nhà nước.
- Nhóm 3. Quan hệ chấp hành và điều hành phát sinh trong hoạt động của các cơ
quan quyền lực, cơ quan kiểm sát, cơ quan xét xử.
- Nhóm 4. Quan hệ chấp hành, điều hành của các cơ quan nhà nước không lệ thuộc
vào hệ thống cơ quan quản lý và hoạt động của các tổ chức xã hội khi các chủ thể này được
nhà nước trao quyền thực hiện một số chức năng quản lý nhà nước cụ thể.
5.1.3. Phương pháp điều chỉnh của Luật Hành chính
Để điều chỉnh được các nhóm quan hệ nói trên, nhà nước sử dụng các biện pháp
cưỡng chế bảo đảm các quyết định của mình được thực hiện. Tính chất quyền lực phục
tùng như vậy là yêu cầu tất yếu của hoạt động quản lý, vì vậy mà phương pháp điều chỉnh
chủ yếu của luật hành chính là phương pháp mệnh lệnh (thuyết phục và cưỡng chế) và
phương pháp phục tùng. Các phương pháp này phù hợp với tính chất chấp hành và điều
hành của hoạt động quản lý hành chính nhà nước.
5.2. Cơ quan hành chính nhà nước
5.2.1. Khái niệm và đặc điểm của cơ quan hành chính
Cơ quan hành chính là một loại cơ quan trong bộ máy nhà nước hoạt động thường
xuyên, liên tục và có vị trí tương đối ổn định; là cầu nối trực tiếp giữa đường lối, chính
54
sách của Đảng, pháp luật của nhà nước vào cuộc sống được thành lập để thực hiện chức
năng quản lý nhà nước, vì vậy cơ quan hành chính là chủ thể cơ bản của luật hành chính.
Cơ quan hành chính là một loại cơ quan trong bộ máy nhà nước chuyên thực hiện
chức năng quản lý nhà nước trên các lĩnh vực của đời sống xã hội và có một hệ thống các
đơn vị trực thuộc.
Với tính chất đó, cơ quan hành chính có các đặc điểm chung giống như các cơ quan
trong bộ máy nhà nước và nó còn mang các đặc điểm cơ bản đặc thù của cơ quan quản lý,
đó là:
- Cơ quan hành chính nhà nước là cơ quan chấp hành của cơ quan quyền lực, thực
hiện hoạt động chấp hành - điều hành (đó là những hoạt động được tiến hành trên cơ sở
Luật và để thi hành Luật) nhằm thực hiện chức năng quản lý hành chính nhà nước. Như
vậy, hoạt động chấp hành – điều hành hay còn gọi là hoạt động quản lý hành chính nhà
nước là phương diện hoạt động chủ yếu của cơ quan hành chính nhà nước.
Các cơ quan nhà nước khác cũng thực hiện những hoạt động quản lý hành chính
nhà nước nhưng đó không phải là phương diện hoạt động chủ yếu mà chỉ là hoạt động được
thực hiện nhằm hướng tới hoàn thành chức năng cơ bản của cơ quan nhà nước đó như:
Chức năng lập pháp của Quốc hội, chức năng xét xử của Tòa án nhân dân, chức năng kiểm
sát của Viện kiểm sát nhân dân. Chỉ có cơ quan hành chính nhà nước mới thực hiện hoạt
động quản lý hành chính nhà nước trên tất cả các lĩnh vực như kinh tế, chính trị, văn hóa,
xã hội, giáo dục… Việc thực hiện hoạt động quản lí hành chính nhà nước là nhằm hoàn
thành chức năng quản lý hành chính nhà nước.
- Hệ thống các cơ quan hành chính nhà nước được thành lập từ Trung ương đến địa
phương đứng đầu là Chính phủ tạo thành một chỉnh thể thống nhất, được tổ chức theo hệ
thống thứ bậc, có mối quan hệ mật thiết phụ thuộc nhau về tổ chức và hoạt động nhằm thực
thi quyền quản lý hành chính nhà nước.
- Thẩm quyền của các cơ quan hành chính nhà nước được pháp luật quy định trên
cơ sở lãnh thổ, ngành hoặc lĩnh vực chuyên môn mang tính tổng hợp. Đó là những quyền
và nghĩa vụ pháp lý hành chính chỉ giới hạn trong phạm vi hoạt động chấp hành – điều
hành.
- Các cơ quan hành chính nhà nước đều trực tiếp hay gián tiếp trực thuộc cơ quan
quyền lực nhà nước cùng cấp, chịu sự giám sát và báo cáo công tác trước cơ quan quyền
lực nhà nước.
- Các cơ quan hành chính nhà nước có hệ thống đơn vị cơ sở trực thuộc. Các đơn vị
cơ sở của bộ máy hành chính nhà nước là nơi trực tiếp tạo ra của cải vật chất và tinh thần
cho xã hội. Hầu hết các cơ quan có chức năng quản lý hành chính đều có các đơn vị c ơ sở
trực thuộc từ Trung ương đến địa phương. Ví dụ: Các trường đại học trực thuộc Bộ Giáo
dục và Đào tạo, các đơn vị quân đội, công an trực thuộc Bộ Quốc phòng, Bộ Công an… .
5.2.2. Phân loại cơ quan hành chính
55
 Cơ quan hành chính nhà nước được phân thành nhiều loại khác nhau dựa trên các
tiêu chí như cơ sở pháp lý của việc thành lập, địa giới hoạt động, phạm vi thẩm quyền, chế
độ lãnh đạo …
- Theo cơ sở pháp lý của việc thành lập: Chính phủ với tư cách là cơ quan hành
chính nhà nước cao nhất. Uỷ ban Nhân dân các địa phương là các cơ quan hành chính nhà
nước ở địa phương.
- Căn cứ vào địa giới hoạt động: Các cơ quan hành chính nhà nước trung ương gồm
Chính phủ, các Bộ, các cơ quan ngang Bộ quản lý nhà nước về ngành hay lĩnh vực công
tác. Hoạt động quản lý của các cơ quan này bao trùm trong phạm vi toàn quốc. Các cơ
quan hành chính nhà nước địa phương gồm Uỷ ban nhân dân các cấp và các sở, phòng,
ban thuộc Uỷ ban nhân dân, hoạt động quản lý trong phạm vi lãnh thổ địa phương.
- Căn cứ theo phạm vi thẩm quyền: Cơ quan hành chính nhà nước có thẩm quyền
chung gồm Chính phủ và Uỷ ban nhân dân các cấp. Cơ quan hành chính có thẩm quyền
riêng, còn gọi là thẩm quyền chuyên môn gồm các Bộ, cơ quan ngang bộ, các sở, phòng,
ban trực thuộc Ủy ban nhân dân.
- Căn cứ theo chế độ lãnh đạo: Chế độ lãnh đạo tập thể gồm Chính phủ và Uỷ ban
nhân dân các cấp. Chế độ lãnh đạo cá nhân gồm các Bộ, cơ quan ngang bộ, các sở, phòng,
ban trực thuộc Ủy ban nhân dân.
5.3. Vi phạm pháp luật hành chính, trách nhiệm pháp lý hành chính
5.3.1. Vi phạm hành chính
* Khái niệm:
Vi phạm hành chính là hành vi của cá nhân hoặc tổ chức cố ý hoặc vô ý xâm phạm
các quy tắc quản lý nhà nước mà chưa đến mức truy cứu trách nhiệm hình sự và theo quy
định của pháp luật phải bị xử phạt hành chính.
* Đặc điểm:
- Vi phạm hành chính là hành vi do cá nhân hay tổ chức thực hiện trái pháp luật xâm
phạm các quy tắc quản lý nhà nước. Hành vi trái pháp luật hành chính được thể hiện dưới
dạng hành động (chủ thể thực hiện những hành vi bị pháp luật hành chính ngăn cấm) hoặc
không hành động (chủ thể không thực hiện những hành vi mà pháp luật hành chính bắt
buộc phải thực hiện).
- Vi phạm hành chính là hành vi có lỗi, do chủ thể có năng lực trách nhiệm hành
chính thực hiện
- Vi phạm hành chính được tiến hành bởi chủ thể có thẩm quyền theo quy định của
pháp luật.
Luật xử lý vi phạm hành chính và các văn bản pháp luật khác quy định về xử phạt
hành chính sẽ quy định về thẩm quyền xử phạt với từng hành vi dựa trên mức độ nặng nhẹ,

56
quyền và nghĩa vụ để xác định được người có thẩm quyền. Mỗi lĩnh vực vi phạm khác
nhau thì người có thẩm quyền xử lý khác nhau.
- Vi phạm hành chính phải bị xử lý hành chính theo quy định của pháp luật
Luật xử lý vi phạm hành chính sửa đổi năm 2020 đặt ra khung pháp lý chung nhất
cho việc xử lý vi phạm hành chính của chủ thể. Trong đó, Luật này đặt ra nguyên tắc xử lý
vi phạm, các biện pháp xử lý vi phạm hành chính áp dụng đối với các chủ thể vi phạm, các
đối tượng bị xử lý vi phạm hành chính….
* Các yếu tố cấu thành vi phạm hành chính:
Hành vi vi phạm pháp luật hành chính có các yếu tố cấu thành pháp lý, đây là cơ sở
truy cứu trách nhiệm hành chính đối với cá nhân, tổ chức vi phạm hành chính. Các yếu tố
cấu thành vi phạm pháp luật hành chính bao gồm: Mặt khách quan của vi phạm hành chính,
mặt chủ qụan của vi phạm hành chính, chủ thể vi phạm hành chính và khách thể của vi
phạm hành chính.
- Mặt khách quan của vi phạm hành chính: Là sự biểu hiện ra bên ngoài thế giới
khách quan của vi phạm hành chính, gồm:
+ Hành vi trái pháp luật hành chính thể hiện dưới dạng hành động (thực hiện những
hành vi bị pháp luật hành chính cấm), hoặc thể hiện bằng không hành động vi phạm (không
thực hiện những hành vi mà pháp luật hành chính bắt buộc thực hiện). Hành vi trái pháp
luật hành chính là dấu hiệu bắt buộc cho mọi trường hợp xác định vi phạm hành chính để
truy cứu trách nhiệm hành chính. Hành vi trái pháp luật hành chính có các đặc điểm sau:
Thứ nhất, tính nguy hiểm cho xã hội trong vi phạm pháp luật hành chính không lớn.
Điều này thể hiện ở sự so sánh đối với tội phạm hình sự và căn cứ vào tội phạm hình sự để
làm cơ sở xác định vi phạm pháp luật hành chính. Có hai trường hợp, trường hợp thứ n hất
là những hành vi không quy định tại Bộ luật hình sự nhưng tác động tiêu cực đến xã hội,
những hành vi này có các quy định pháp luật xử lý vi phạm hành chính riêng biệt điều
chỉnh. Trường hợp thứ hai là những hành vi quy định tại Bộ luật hình sự là tội phạm với
mức thiệt hại cụ thể, thì những hành vi như vậy nhưng gây ra thiệt hại nhỏ h ơn mức quy
định tại Bộ luật hình sự được coi là vi phạm pháp luật hành chính.
Thứ hai, tính nguy hiểm cho xã hội của vi phạm hành chính có đặc thù là xâm hại
đến quy tắc quản lý nhà nước. Các hành vi này đi ngược lại với mục tiêu về quản lý xã hội,
gây tác động tiêu cực đến lợi ích của xã hội.
+ Hậu quả nguy hiểm cho xã hội do vi phạm hành chính gây ra.
+ Mối quan hệ nhân quả giữa hành vi vi phạm hành chính và hậu quả nguy hiểm
cho xã hội.
Ngoài ra thời gian, địa điểm, phương thức, thủ đoạn, công cụ vi phạm cũng là những
biểu hiện khách quan của hành vi vi phạm hành chính, là căn cứ khi quyết định hình thức
xử phạt và mức xử phạt.

57
 - Mặt chủ qụan của vi phạm hành chính: Thể hiện ở yếu tố lỗi của người vi phạm
đó là: Lỗi cố ý và lỗi vô ý.
+ Lỗi cố ý thể hiện ở chỗ người có hành vi vi phạm hành chính nhận thức được tính
chất nguy hại cho xã hội về hành vi của mình nhưng vẫn mong muốn hoặc để mặc cho hậu
quả đó xảy ra.
+ Lỗi vô ý thể hiện ở chỗ người vi phạm hành chính không biết hoặc không nhận
thức được hành vi của mình là vi phạm, mặc dù cần phải biết hoặc nhận thức được nhưng
cho rằng hậu quả không xảy ra hoặc có thể ngăn ngừa được hậu quả đó.
- Chủ thể của vi phạm hành chính: Là cá nhân hoặc tổ chức có năng lực trách nhiệm
hành chính.
- Khách thể của vi phạm hành chính: Là những quan hệ xã hội được pháp luật hành
chính bảo vệ nhưng bị hành vi vi phạm hành chính xâm hại. Đó chính là trât tự quản lý nhà
nuớc trên các lĩnh vực của đời sống xã hội đưực nhà nước bảo đảm.
5.3.2. Trách nhiệm hành chính và xử lý vi phạm hành chính
5.3.2.1. Trách nhiệm hành chính
- Trách nhiệm hành chính là một loại trách nhiệm pháp lý được áp dụng trong hoạt
động quản lý, hoạt động hành chính nhà nước theo quy định của Luật Hành chính. Là loại
trách nhiệm pháp lý áp dụng đối với những hành vi vi phạm pháp luật nhất định, cụ thể là
vi phạm hành chính hoặc trách nhiệm pháp lý là hậu quả mà cá nhân hoặc tổ chức vi phạm
pháp luật hành chính phải chịu trước nhà nước.
- Đặc điểm
+ Cơ sở của trách nhiệm hành chính là vi phạm hành chính, không có vi phạm hành
chính thì không có trách nhiệm hành chính.
+ Trách nhiệm hành chính được áp dụng chủ yếu bởi cơ quan nhà nước, người có
thẩm quyền hay nói cách khác việc áp dụng trách nhiệm hành chính thuộc về các cơ quan
hành chính thực hiện.
+ Áp dụng đối với bất cứ cá nhân, tổ chức nào vi phạm.
- Đối tượng áp dụng:
+ Người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi bị xử phạt vi phạm hành chính về vi phạm
hành chính do cố ý; người từ đủ 16 tuổi trở lên bị xử phạt vi phạm hành chính về mọi vi
phạm hành chính.
Người thuộc lực lượng Quân đội nhân dân, Công an nhân dân vi phạm hành chính
thì bị xử lý như đối với công dân khác; trường hợp cần áp dụng hình thức phạt tước quyền
sử dụng giấy phép, chứng chỉ hành nghề hoặc đình chỉ hoạt động có thời hạn liên quan đến
quốc phòng, an ninh thì người xử phạt đề nghị cơ quan, đơn vị Quân đội nhân dân, Công
an nhân dân có thẩm quyền xử lý;

58
 + Tổ chức bị xử phạt vi phạm hành chính về mọi vi phạm hành chính do mình gây
ra.
+ Cá nhân, tổ chức nước ngoài vi phạm hành chính trong phạm vi lãnh thổ, vùng
tiếp giáp lãnh hải, vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa của nước Cộng hoà xã hội chủ
nghĩa Việt Nam; trên tàu bay mang quốc tịch Việt Nam, tàu biển mang cờ quốc tịch Việt
Nam thì bị xử phạt vi phạm hành chính theo quy định của pháp luật Việt Nam, trừ trường
hợp điều ước quốc tế mà nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên có quy
định khác.
5.3.2.2. Xử lý vi phạm hành chính (Luật xử lý vi phạm hành chính sửa đổi năm 2020 được
Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam khóa XIV, kỳ họp thứ 10 thông qua
ngày 13/11/2020, có hiệu lực thi hành kể từ ngày 01/01/2022.)
a. Thẩm quyền xử lý vi phạm hành chính
- Chủ tịch UBND các cấp;
- Chiến sĩ cảnh sát nhân dân; bộ đội biên phòng đang thi hành nhiệm vụ; nhân viên
thuế đang thi hành nhiệm vụ;
- Kiểm sát viên, thanh tra viên; thẩm phán, đội trưởng đội thi hành án, quản lý thị
trường….
b. Phạm vi xử lý vi phạm hành chính
- Chủ tịch UBND: Xử lý các vi phạm ở địa phương.
- Cơ quan nhà nước chuyên ngành: Xử lý vi phạm do cơ quan nhà nước đó quản lý.
- Chiến sĩ công an nhân dân, bộ đội biên phòng, cảnh sát biển đang thi hành công vụ.
- Thủ trưởng trực tiếp của nhân viên hải quan.
- Nhân viên kiểm lâm, nhân viên thuế vụ, kiểm sát viên thị trường, thanh tra viên
chuyên ngành, đang thi hành công vụ.
- Giám đốc cảng vụ hải cảng, giám đốc cảng vụ nội địa, giám đốc cảng vụ hàng không.
- Thẩm phán được phân công chủ tọa phiên tòa.
- Chấp hành viên thi hành án dân sự đang thi hành công vụ.
- Đội trưởng đội thi hành án dân sự, trưởng phòng thi hành án dân sự cấp tỉnh,
trưởng phòng thi hành án quân khu và cấp tương đương.
c. Nguyên tắc xử lý vi phạm hành chính (Điều 3 – Luật xử lý vi phạm hành chính 2012)
* Nguyên tắc xử phạt vi phạm hành chính bao gồm:
- Mọi vi phạm hành chính phải được phát hiện, ngăn chặn kịp thời và phải bị xử lý
nghiêm minh, mọi hậu quả do vi phạm hành chính gây ra phải được khắc phục theo đúng
quy định của pháp luật;
- Việc xử phạt vi phạm hành chính được tiến hành nhanh chóng, công khai, khách
quan, đúng thẩm quyền, bảo đảm công bằng, đúng quy định của pháp luật;
59
 - Việc xử phạt vi phạm hành chính phải căn cứ vào tính chất, mức độ, hậu quả vi
phạm, đối tượng vi phạm và tình tiết giảm nhẹ, tình tiết tăng nặng;
- Chỉ xử phạt vi phạm hành chính khi có hành vi vi phạm hành chính do pháp luật
quy định. Một hành vi vi phạm hành chính chỉ bị xử phạt một lần, nhiều người cùng thực
hiện một hành vi vi phạm hành chính thì mỗi người vi phạm đều bị xử phạt về hành vi vi
phạm hành chính đó. Một người thực hiện nhiều hành vi vi phạm hành chính hoặc vi phạm
hành chính nhiều lần thì bị xử phạt về từng hành vi vi phạm, trừ trường hợp hành vi vi
phạm hành chính nhiều lần được Chính phủ quy định là tình tiết tăng nặng.
- Người có thẩm quyền xử phạt có trách nhiệm chứng minh vi phạm hành chính. Cá
nhân, tổ chức bị xử phạt có quyền tự mình hoặc thông qua người đại diện hợp pháp chứng
minh mình không vi phạm hành chính;
- Đối với cùng một hành vi vi phạm hành chính thì mức phạt tiền đối với tổ chức
bằng 02 lần mức phạt tiền đối với cá nhân.
* Nguyên tắc áp dụng các biện pháp xử lý hành chính bao gồm:
- Cá nhân chỉ bị áp dụng biện pháp xử lý hành chính nếu thuộc một trong các đối
tượng quy định tại các điều 90, 92, 94 và 96 của Luật này;
- Việc áp dụng các biện pháp xử lý hành chính phải được tiến hành theo quy định
tại điểm b khoản 1 Điều này;
- Việc quyết định thời hạn áp dụng biện pháp xử lý hành chính phải căn cứ vào tính
chất, mức độ, hậu quả vi phạm, nhân thân người vi phạm và tình tiết giảm nhẹ, tình tiết
tăng nặng;
- Người có thẩm quyền áp dụng biện pháp xử lý hành chính có trách nhiệm chứng
minh vi phạm hành chính. Cá nhân bị áp dụng biện pháp xử lý hành chính có quyền tự
mình hoặc thông qua người đại diện hợp pháp chứng minh mình không vi phạm hành
chính.
d. Các hình thức xử lý vi phạm hành chính (Điều 21 - Luật xử lý vi phạm hành chính 2012)
* Hình thức xử lý:
+ Cảnh cáo được áp dụng đối với tổ chức, cá nhân vi phạm hành chính nhỏ, lần đầu,
có tình tiết giảm nhẹ, hoặc đối với mọi hành vi vi phạm hành chính do người chưa thành
niên từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi.
+ Phạt tiền được áp dụng đối với các tổ chức, cá nhân vi phạm hành chính và không
thuộc trường hợp bị xử phạt cảnh cáo. Mức phạt tiền trong xử phạt vi phạm hành chính,
tùy theo tính chất và mức độ vi phạm, tối thiểu là 5.000 đồng và tối đa là 500.000.000
đồng. Tiền xử phạt vi phạm hành chính được đưa vào ngân sách nhà nước.
+ Tước quyền sử dụng giấy phép, chứng chỉ hành nghề được áp dụng có thời hạn
hoặc không có thời hạn đối với các tổ chức, cá nhân vi phạm nghiêm trọng quy tắc sử dụng
giấy phép.

60
 + Tịch thu tang vật, phương tiện được dùng để vi phạm hành chính. Người có thẩm
quyền xử phạt quyết định biện pháp tịch thu để sung vào công quỹ nhà nước các tài sản,
vật dụng, hàng hóa, tiền bạc… dùng để thực hiện vi phạm hành chính hoặc do vi phạm
kèm theo hình thức mà có.
+ Trục xuất được áp dụng với người nước ngoài có hành vi vi phạm pháp luật Việt
Nam, buộc họ phải rời khỏi lãnh thổ Việt Nam. Trục xuất có thể áp dụng như một biện
pháp xử phạt chính hoặc như một biện pháp xử phạt bổ sung khi được áp dụng kèm theo
hình thức phạt chính khác.
Đi kèm theo các hình thức xử phạt hành chính, đối với cá nhân tổ chức vi phạm
hành chính, cơ quan có thẩm quyền xử phạt hành chính còn có thể áp dụng một hoặc nhiều
biện pháp khắc phục hậu quả như sau:
- Buộc khôi phục lại tình trạng ban đầu đã bị thay đổi do vi phạm hành chính gây ra
hoặc buộc tháo dỡ công trình xây dựng trái phép.
- Buộc thực hiện các biện pháp khắc phục tình trạng ô nhiễm môi trường sống, lây
lan dịch bệnh do vi phạm hành chính gây ra.
- Buộc đưa ra khỏi lãnh thổ Việt Nam hoặc buộc tái xuất hàng hóa, vật phẩm,
phương tiện vi phạm.
- Buộc thiêu hủy vật phẩm gây hại cho sức khỏe con người, vật nuôi, cây trồng và
văn hóa phẩm độc hại.
- Các biện pháp khác do Chính phủ quy định.
* Các biện pháp xử lý hành chính khác:
Ngoài các hình thức xử lý vi phạm hành chính nêu trên, việc xử lý vi phạm hành
chính còn bao gồm các biện pháp xử lý hành chính khác, chỉ áp dụng đối với các cá nhân:
- Giáo dục tại xã, phường, thị trấn;
- Đưa vào trường giáo dưỡng;
- Đưa vào cơ sở giáo dục;
- Đưa vào cơ sở chữa bệnh;
- Quản chế hành chính.
Các biện pháp xử lý hành chính nói trên nhằm mục đích giáo dục ý thức chấp hành
pháp luật của đối tượng vi phạm pháp luật về an ninh, trật tự, an toàn xã hội mà chưa đến
mức phải xử lý hình sự, nhằm tạo điều kiện cho những đối tượng này trở thành công dân
lương thiện, ngăn ngừa khả năng họ có thể tái phạm.
* Nguyên tắc áp dụng:
- Hình thức xử phạt cảnh cáo và phạt tiền chỉ được quy định và áp dụng là hình thức
xử phạt chính, các hình thức xử phạt còn lại có thể được quy định là hình thức xử phạt bổ
sung hoặc hình thức xử phạt chính.

61
 - Đối với mỗi vi phạm hành chính, cá nhân, tổ chức vi phạm hành chính chỉ bị áp
dụng một hình thức xử phạt chính; có thể bị áp dụng một hoặc nhiều hình thức xử phạt bổ
sung. Hình thức xử phạt bổ sung chỉ được áp dụng kèm theo hình thức xử phạt chính.

CÂU HỎI ÔN TẬP, THẢO LUẬN, BÀI TẬP

1. Nêu khái niệm cơ quan hành chính nhà nước? Hệ thống cơ quan hành chính nhà nước
ở Việt Nam?
2. Phân tích các yếu tố cấu thành vi phạm hành chính?
3. Trình bày thẩm quyền, phạm vi và nguyên tắc xử lý vi phạm hành chính?
4. Trình bày các hình thức xử lý vi phạm hành chính?
5. Tình huống: Ông A cho cháu họ là M (17 tuổi) mượn xe máy (xe wave 110 cm3) để
đi chợ. Trên đường đi, M bị cảnh sát giao thông kiểm tra, xử phạt và tạm giữ xe 10 ngày.
Trong biên bản ghi lỗi như sau:
M phạm lỗi: Lái xe dung tích xi lanh trên 50cm3 tuổi từ 16 đến 18, không có giấy
tờ xe và bảo hiểm xe. Xử phạt hành chính 700.000 đồng.
Ông A phạm lỗi: giao xe cho người dưới tuổi 18 tuổi, bị phạt hành chính 1.000.000
đồng. Vậy cảnh sát giao thông xem xét lỗi và xử phạt như vậy có đúng không?

Chương 6
LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM

Mục đích:
- Trang bị cho người học những kiến thức về ngành Luật Hình sự

62
 - Kết thúc chương người học nắm được các nội dung cơ bản của Luật Hình sự; phân
biệt tội phạm với các loại vi phạm pháp luật khác; phân tích được các yếu tố cấu thành tội
phạm; các loại tội phạm; thời hiệu truy cứu trách nhiệm pháp lý; nắm được các loại hình
phạt và nguyên tắc áp dụng hình phạt đối với tội phạm ở Việt Nam hiện nay.
6.1. Khái niệm chung về Luật Hình sự
6.1.1. Khái niệm Luật Hình sự
Luật Hình sự là một ngành luật trong hệ thống pháp luật của nước Cộng hòa xã hội
chủ nghĩa Việt Nam, bao gồm hệ thống các quy phạm pháp luật do nhà nước ban hành, xác
định những hành vi nguy hiểm nào cho xã hội là tội phạm, đồng thời quy định hình phạt
đối với tội phạm ấy.
Các quy phạm pháp luật hình sự được chia làm ba phần: phần chung quy định những
nguyên tắc, nhiệm vụ của Luật Hình sự, những vấn đề chung về tội phạm và hình phạt.
Phần các tội phạm: quy định những dấu hiệu pháp lý của những tội phạm cụ thể, loại hình
phạt và mức hình phạt có thể áp dụng đối với các tội phạm. Phần ba quy định về điều khoản
thi hành.
Với nội dung xác định tội phạm và quy định hình phạt, ngành luật hình sự có đối
tượng điều chỉnh và phương pháp điều chỉnh riêng.
6.1.2. Đối tượng điều chỉnh của Luật Hình sự
Là những quan hệ xã hội phát sinh giữa nhà nước với người phạm tội, pháp nhân
thương mại phạm tội khi họ thực hiện một hành vi mà nhà nước quy định là tội phạm.
Ngành Luật Hình sự điều chỉnh quan hệ xã hội này qua việc xác định quyền và nghĩa
vụ pháp lý của hai chủ thể - Nhà nước và người phạm tội; Nhà nước và pháp nhân thương
mại phạm tội. Trong quan hệ này, người phạm tội, pháp nhân thương mại phạm tội có
nghĩa vụ pháp lý phải chịu trách nhiệm hình sự. Đối với người phạm tội, pháp nhân thương
mại phạm tội nhà nước có quyền buộc họ phải chịu trách nhiệm hình sự; đối với xã hội nhà
nước có trách nhiệm xử lý nghiêm minh những cá nhân, tổ chức đã thực hiện hành vi ph ạm
tội để đảm bảo trật tự xã hội, trấn áp tội phạm. Người phạm tội, pháp nhân thương mại
phạm tội tuy có nghĩa vụ pháp lý phải chịu trách nhiệm hình sự nhưng cũng có quyền yêu
cầu nhà nước chỉ được buộc mình chịu trách nhiệm hình sự đúng với quy định của pháp
luật.
6.1.3. Phương pháp điều chỉnh của Luật Hình sự
Là phương pháp quyền uy. Đó là phương pháp sử dụng quyền lực nhà nước trong
việc điều chỉnh các quan hệ pháp Luật Hình sự giữa nhà nước và người phạm tội, pháp
nhân thương mại phạm tội. Nhà nước có quyền tối cao cho việc định đoạt số phận của
người phạm tội, pháp nhân thương mại phạm tội buộc họ phải chịu trách nhiệm hình sự về
tội phạm mà họ đã gây ra. Trách nhiệm hình sự mà người phạm tội, pháp nhân thương mại
phạm tội đã gây ra là trách nhiệm thuộc về cá nhân người phạm tội, pháp nhân thương mại
phạm tội phải do chính họ gánh chịu một cách trực tiếp.
63
6.1.4. Nguyên tắc và vai trò của Luật Hình sự
Các nguyên tắc cơ bản của Luật Hình sự Việt Nam là các tư tưởng chỉ đạo, là cơ sở
cho hoạt động xây dựng và áp dụng pháp luật hình sự. Cụ thể là:
- Nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa: nguyên tắc này thể hiện thông qua việc chỉ
có pháp luật hình sự mới quy định hành vi nào là tội phạm. Cơ quan nhà nước có thẩm
quyền phải tuyệt đối tuân thủ quy định này của pháp luật.
- Nguyên tắc dân chủ xã hội chủ nghĩa: nguyên tắc này thể hiện thông qua việc tôn
trọng và bảo vệ các quyền tự do dân chủ của công dân. Mọi công dân đều có quyền ngang
nhau, không có sự phân biệt đối xử; phải tham gia tích cực vào việc xây dựng và áp dụng
pháp luật hình sự; đấu tranh chống và phòng ngừa tội phạm.
- Nguyên tắc nhân đạo xã hội chủ nghĩa: nguyên tắc này thể hiện thông qua việc áp
dụng hình phạt với người phạm tội, chủ yếu nhằm mục đích giáo dục và cải tạo họ trở
thành công dân có ích cho xã hội (ví dụ: quy định khoan hồng, miễn trách nhiệm hình sự,
hình phạt, cho hưởng án treo...).
- Nguyên tắc kết hợp hài hòa chủ nghĩa yêu nước và tinh thần quốc tế thể hiện thông
qua việc quy định trong Bộ luật Hình sự như: các tội phá hoại hòa bình, chống loài người
và tội phạm chiến tranh.
- Vai trò của Luật Hình sự thể hiện thông qua việc bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa,
quyền làm chủ tập thể xã hội chủ nghĩa; bảo vệ quyền bình đẳng giữa đồng bào các dân
tộc; bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân; bảo vệ trật tự pháp luật xã hội chủ
nghĩa; chống mọi hành vi phạm tội; giáo dục ý thức tuân theo pháp luật; đấu tranh chống
và phòng ngừa tội phạm.
6.2. Tội phạm
6.2.1. Khái niệm tội phạm
Điều 8 Bộ luật Hình sự năm 2015 sửa đổi, bổ sung năm 2017 của nước Cộng hòa
xã hội chủ nghĩa Việt Nam quy định tội phạm như sau: “Tội phạm là hành vi nguy hiểm
cho xã hội được quy định trong Bộ luật Hình sự, do người có năng lực trách nhiệm hình
sự hoặc pháp nhân thương mại thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý, xâm phạm độc lập, chủ
quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ Tổ quốc, xâm ph ạm chế độ chính trị, chế độ kinh tế,
nền văn hóa, quốc phòng, an ninh, trật tự an toàn xã hội, quyền, lợi ích hợp pháp của tổ
chức, xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tự do, tài sản, các quyền, lợi
ích hợp pháp của công dân, xâm phạm những lĩnh vực khác của trật tự pháp luật xã hội
chủ nghĩa mà theo quy định của bộ luật này phải bị xử lý hình sự”.
Những hành vi tuy có dấu hiệu của tội phạm nhưng tính chất nguy hiểm cho xã hội
không đáng kể thì không phải là tội phạm và được xử lý bằng các biện pháp khác.
Khái niệm tội phạm trên đây là khái niệm có tính khoa học thể hiện tập trung nhất
quan điểm của Nhà nước ta về tội phạm. Khái niệm này không những là cơ sở thống nhất
cho việc xác định những loại tội phạm cụ thể trong phần các tội phạm của Bộ luật hình sự
64
mà còn là cơ sở cho việc nhận thức và áp dụng đúng đắn những điều luật quy định về từng
tội phạm cụ thể.
Từ khái niệm đầy đủ này có thể đưa ra khái niệm về tội phạm một cách khái quát
như sau: Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội, có lỗi, trái pháp luật hình sự và phải
chịu hình phạt.
6.2.2. Những dấu hiệu (đặc điểm) cơ bản của tội phạm
Theo Luật Hình sự Việt Nam, hành vi bị coi là tội phạm được phân biệt với những
hành vi không phải là tội phạm qua bốn dấu hiệu. Đó là: tính nguy hiểm cho xã hội, tính
có lỗi, tính trái pháp luật hình sự và tính chịu hình phạt.
- Tính nguy hiểm cho xã hội
Tính nguy hiểm cho xã hội là dấu hiệu cơ bản, quan trọng nhất, quyết định những
dấu hiệu khác của tội phạm. Hành vi nào đó sở dĩ bị quy định trong Luật Hình sự là tội
phạm và phải chịu trách nhiệm hình sự vì nó có tính nguy hiểm cho xã hội. Tính nguy hiểm
cho xã hội là thuộc tính khách quan, là dấu hiệu vật chất của tội phạm. Hành vi nguy hiểm
cho xã hội được coi là tội phạm phải là hành vi gây thiệt hại hoặc đe dọa gây thiệt hại đáng
kể cho các quan hệ xã hội được Luật Hình sự bảo vệ. Đó là những quan hệ x ã hội có tính
tương đối quan trọng hoặc quan trọng và khi bị xâm hại có gây ra những thiệt hại hoặc
những ảnh hưởng đáng kể cho điều kiện tồn tại và phát triển của chế độ xã hội chủ nghĩa.
Tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm không những là căn cứ để phân biệt hành
vi là tội phạm với những hành vi vi phạm khác mà còn là cơ sở để đánh giá mức độ nghiêm
trọng nhiều hay ít của hành vi phạm tội và qua đó giúp cho việc cá thể hóa trách nhiệm
hình sự được chính xác.
- Tính có lỗi
Lỗi là thái độ chủ quan của con người đối với hành vi nguy hiểm cho xã hội của
mình và đối với hậu quả của hành vi đó thể hiện dưới dạng cố ý hoặc vô ý. Người bị coi là
có lỗi khi người đó thực hiện hành vi gây thiệt hại cho xã hội nếu hành vi ấy là kết qu ả của
sự tự lựa chọn và quyết định của chủ thể trong khi có đủ điều kiện quyết định thực hiện xử
sự khác phù hợp với đòi hỏi của xã hội.
Trong Bộ luật hình sự Việt Nam, tính có lỗi được nêu trong định nghĩa về tội phạm
là dấu hiệu độc lập với tính nguy hiểm cho xã hội nhưng không phải để tách tính có lỗi ra
khỏi tính nguy hiểm cho xã hội mà để nhấn mạnh tính chất quan trọng của tính có lỗi. Luật
Hình sự Việt Nam không chấp nhận việc quy tội khách quan, nghĩa là quy TNHS cho người
chỉ căn cứ vào việc người đó đã thực hiện hành vi gây thiệt hại cho xã hội mà không căn
cứ vào lỗi của họ. Chúng ta áp dụng hình phạt không phải để trừng trị hành vi mà để trừng
trị người đã thực hiện tội phạm nhằm giáo dục họ. Mục đích này chỉ có thể đạt được nếu
hình phạt được áp dụng cho người có lỗi. Đối với người không có lỗi, hình phạt không thể
phát huy được tác dụng giáo dục.
- Tính trái pháp luật hình sự
65
 Ngay tại Điều 2 của Bộ luật Hình sự đã khẳng định: "Chỉ người nào phạm một tội
được Bộ luật Hình sự quy định mới phải chịu trách nhiệm hình sự"; “Chỉ pháp nhân thương
mại nào phạm một tội đã được quy định tại Điều 76 bộ luật hình sự mới phải chịu trách
nhiệm hình sự”. Có nghĩa là hành vi nguy hiểm cho xã hội chỉ được coi là tội phạm nếu nó
được quy định trong Bộ luật Hình sự. Khoản 2 Điều 7 của Bộ luật cũng quy định: "Điều
luật quy định một tội phạm mới, một hình phạt nặng hơn, một tình tiết tăng nặng mới h oặc
hạn chế phạm vi áp dụng án treo, miễn trách nhiệm hình sự, miễn hình phạt, giảm hình
phạt, xóa án tích và các quy định khác không có lợi cho người phạm tội, thì không được
áp dụng đối với hành vi phạm tội thực hiện trước khi điều luật đó có hiệu lực th i hành".
Việc quy định tính trái pháp luật hình sự là dấu hiệu của tội phạm không những là
cơ sở đảm bảo cho đường lối đấu tranh phòng chống tội phạm được thống nhất, đảm bảo
cho quyền dân chủ của công dân khỏi bị xâm phạm bởi hành vi xử lý tùy tiện mà còn là
động lực thúc đẩy cơ quan lập pháp kịp thời bổ sung, sửa đổi luật theo sát sự thay đổi tình
hình chính trị, kinh tế, xã hội.
Luật Hình sự Việt Nam coi tính trái pháp luật hình sự là dấu hiệu của tội phạm
nhưng không phải là dấu hiệu duy nhất mà chỉ là dấu hiệu biểu hiện mặt hình thức pháp lý
của dấu hiệu tính nguy hiểm cho xã hội - dấu hiệu cơ bản của tội phạm. Hai dấu hiệu tính
nguy hiểm cho xã hội và tính trái pháp luật hình sự có quan hệ biện chứng của mối quan
hệ giữa nội dung và hình thức. Tính trái pháp luật tuy có tính độc lập tương đố i nhưng vẫn
là dấu hiệu được xác định bởi dấu hiệu tính nguy hiểm cho xã hội.
- Tính phải chịu hình phạt
Tính phải chịu hình phạt có nghĩa là bất cứ một hành vi phạm tội nào cũng đều bị
đe dọa phải chịu một hình phạt. Chỉ có hành vi phạm tội mới phải chịu hình phạt, tội càng
nghiêm trọng thì hình phạt áp dụng càng nghiêm khắc. Trong những trường hợp được miễn
trách nhiệm hình sự, được miễn hình phạt hoặc được miễn chấp hành hình phạt, người phạm
tội tuy không phải chịu hình phạt nhưng không có nghĩa tội phạm mà họ thực hiện không có
tính chịu hình phạt mà trái lại, khả năng đe dọa phải chịu hình phạt vẫn có. Ngườ i phạm tội
không phải chịu hình phạt vì đã được miễn vì những lý do khác nhau.
Bốn dấu hiệu của tội phạm nêu trên có quan hệ chặt chẽ với nhau trong đó có tính
nguy hiểm cho xã hội, tính có lỗi là những dấu hiệu biểu hiện mặt nội dung, còn tính trái
pháp luật hình sự, tính phải chịu hình phạt là những dấu hiệu biểu hiện mặt hình thức của
tội phạm.
6.2.3. Cấu thành tội phạm
Cấu thành tội phạm là tổng thể những dấu hiệu chung có tính đặc trưng cho loại tội
phạm cụ thể được quy định trong Luật Hình sự. Cấu thành tội phạm là cơ sở pháp lý của
trách nhiệm hình sự và là căn cứ pháp lý để định tội danh. Các yếu tố cấu thành tội phạm
bao gồm: khách thể, mặt khách quan, chủ thể, mặt chủ quan của tội phạm.

66
 - Mặt khách quan của tội phạm: Là những biểu hiện của tội phạm diễn ra hoặc tồn
tại bên ngoài thế giới khách quan. Những biểu hiện (dấu hiệu) thuộc về khách quan của tội
phạm gồm có: hành vi nguy hiểm cho xã hội (thể hiện bằng hành động hoặc không hành
động); tính trái pháp luật của hành vi, hậu quả nguy hiểm cho xã hội; mối quan hệ nhân
quả giữa hành vi nguy hiểm cho xã hội và hậu quả. Thuộc về mặt khách quan của tội phạm
còn có các dấu hiệu khác như: phương tiện, công cụ phạm tội, phương pháp, thủ đoạn, t hời
gian, địa điểm thực hiện tội phạm. Trong các dấu hiệu trên thì hành vi (khách quan) của tội
phạm là dấu hiệu bắt buộc, không thể thiếu được của mọi loại tội phạm. Còn các dấu hiệu
khác là những dấu hiệu bắt buộc nếu điều luật về tội phạm cụ thể có quy định.
- Mặt chủ quan của tội phạm: Là những diễn biến tâm lý bên trong của tội phạm,
bao gồm: lỗi, động cơ, mục đích phạm tội. Bất cứ tội phạm cụ thể nào cũng phải là hành
vi được thực hiện một cách có lỗi. Còn động cơ và mục đích phạm tội là nội dung thuộc
mặt chủ quan của một số loại tội nhất định.
Người thực hiện hành vi gây thiệt hại cho xã hội bị coi là có lỗi nếu hành vi đó là
kết quả của sự tự lựa chọn của họ trong khi họ có đủ điều kiện khách quan và chủ quan để
lựa chọn và thực hiện cách thức xử sự khác phù hợp với đòi hỏi của xã hội.
Lỗi là thái độ tâm lý của con người đối với hành vi nguy hiểm cho xã hội của mình
và đối với hậu quả do hành vi đó gây ra được biểu hiện dưới hình thức cố ý hoặc vô ý. Lỗi
cố ý gồm hai hình thức là cố ý trực tiếp và cố ý gián tiếp. Lỗi vô ý cũng gồm hai hì nh thức
là vô ý vì quá tự tin và vô ý vì cẩu thả.
+ Lỗi cố ý trực tiếp là lỗi của người khi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội,
nhận thức rõ hành vi của mình là nguy hiểm cho xã hội, thấy rõ hậu quả của hành vi đó và
mong muốn hậu quả xảy ra.
+ Lỗi cố ý gián tiếp là lỗi của người khi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội
nhận thức rõ hành vi của mình là nguy hiểm cho xã hội, thấy trước hậu quả của hành vi đó,
tuy không mong muốn nhưng có ý thức để mặc cho hậu quả đó xảy ra.
+ Lỗi vô ý do quá tự tin là lỗi trong trường hợp người phạm tội tuy thấy hành vi của
mình có thể gây ra hậu quả nguy hiểm cho xã hội nhưng cho rằng hậu quả đó sẽ không xảy
ra hoặc có thể ngăn ngừa được nên vẫn thực hiện và gây ra hậu quả nguy hại đó.
+ Lỗi vô ý do cẩu thả là lỗi trong trường hợp người phạm tội đã gây ra hậu quả nguy
hại cho xã hội nhưng do cẩu thả không thấy trước hành vi của mình có thể gây ra hậu quả
mặc dù phải thấy trước và có thể thấy trước (hậu quả này).
Động cơ phạm tội là động lực bên trong thúc đẩy người phạm tội thực hiện hành vi
phạm tội cố ý.
Mục đích phạm tội là kết quả trong ý thức chủ quan mà người phạm tội đặt ra phải
đạt được khi thực hiện hành vi phạm tội.
- Chủ thể của tội phạm: Theo quy định của bộ luật Hình sự 2015 có 2 loại chủ thể
của tội phạm là cá nhân có năng lực trách nhiệm hình sự và pháp nhân thương mại.
67
 * Cá nhân có năng lực trách nhiệm hình sự: Là con người cụ thể (công dân Việt
Nam, người nước ngoài, người không quốc tịch thường trú ở Việt Nam) đã thực hiện hành
vi nguy hiểm cho xã hội mà Bộ luật hình sự quy định là tội phạm và có đủ năng lực trách
nhiệm hình sự.
Năng lực trách nhiệm hình sự là khả năng chịu trách nhiệm trước pháp luật về hành
vi trái pháp luật hình sự của chủ thể biểu hiện ở hai yếu tố: độ tuổi và khả năng nhận thức,
điều khiển hành vi của người phạm tội. Tình trạng không có năng lực trách nhiệm hình sự
là trường hợp người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội khi đang mắc bệnh tâm thần
hoặc mắc bệnh làm mất khả năng nhận thức và điều khiển hành vi của mình. Người phạm
tội thuộc trường hợp này không phải chịu trách nhiệm hình sự; đối với người này phải áp
dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh. Người phạm tội trong khi có năng lực trách nhiệm
hình sự, nhưng đã lâm vào tình trạng không có năng lực trách nhiệm hình sự, thì cũng bị
áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh; sau khi khỏi bệnh, người đó có thể ph ải chịu trách
nhiệm hình sự. Phạm tội một trong các trường hợp dùng rượu hoặc các chất kích thích khác
thì vẫn phải chịu trách nhiệm hình sự.
Tuổi chịu trách nhiệm hình sự của cá nhân là chủ thể của tội phạm được quy định
tại Điều 12 Bộ luật hình sự 2015 như sau:
1. Người từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm, trừ
những tội phạm mà Bộ luật này có quy định khác.
Cụ thể: Người từ đủ 16 tuổi sẽ phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội, trừ các tội
sau do yêu cầu về độ tuổi của người thực hiện hành vi phải từ đủ 18 tuổi: Điều 145 (Tội
giao cấu hoặc thực hiện hành vi quan hệ tình dục khác với người từ đủ 13 tuổi đến dưới 16
tuổi); Điều 146 (Tội dâm ô đối với người dưới 16 tuổi); Điều 147 (Tội sử dụng người dưới
16 tuổi vào mục đích khiêu dâm); Điều 325 (Tội dụ dỗ, ép buộc hoặc chứa chấp người dưới
18 tuổi phạm pháp); Điều 329 (Tội mua dâm người dưới 18 tuổi).
2. Người từ đủ 14 tuổi trở lên, nhưng chưa đủ 16 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự
về tội phạm rất nghiêm trọng, tội phạm đặc biệt nghiêm trọng quy định tại một số điều sau
đây: Điều 123, 134, 141, 142, 143, 144,150,151,168, 169, 170,171,173, 178, 248, 24 9, 250,
251, 252, 265, 266, 286, 287, 289, 290, 299, 303, 304 Bộ luật hình sự 2015, sửa đổi bổ
sung năm 2017.
Theo đó người có độ tuổi từ đủ 14 đến dưới 16 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự
về tội phạm rất nghiêm trọng, tội phạm đặc biệt nghiêm trọng quy định tại một trong các
điều sau:
- Điều 123 (tội giết người); Điều 134 (tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho
sức khỏe của người khác);
- Điều 141 (tội hiếp dâm); Điều 142 (tội hiếp dâm người dưới 16 tuổi); Điều 143
(tội cưỡng dâm); Điều 144 (tội cưỡng dâm từ đủ 13 tuổi đến dưới 16 tuổi); Điều 150 (tội
mua bán người); Điều 151 (tội mua bán người dưới 16 tuổi).
68
 - Điều 168 (tội cướp tài sản); Điều 169 (tội bắt cóc nhằm chiếm đoạt tài sản); Điều
170 (tội cưỡng đoạt tài sản); Điều 171 (tội cướp giật tài sản); Điều 173 (tội trộm cắp tài
sản); Điều 178 (tội hủy hoại hoặc cố ý làm hư hỏng tài sản);
- Điều 248 (tội sản xuất trái phép chất ma túy); Điều 249 (tội tàng trữ trái phép chất
ma túy); Điều 250 (tội vận chuyển trái phép chất ma túy); Điều 251 (tội mua bán trái phép
chất ma túy); Điều 252 (tội chiếm đoạt chất ma túy);
- Điều 265 (tội tổ chức đua xe trái phép); Điều 266 (tội đua xe trái phép);
- Điều 286 (tội phát tán chương trình tin học gây hại cho hoạt động của mạng máy
tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử); Điều 287 (tội cản trở hoặc gây rối loạn hoạt
động của mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử); Điều 289 (tội xâm nhập
trái phép vào mạng máy tính, mạng viễn thông hoặc phương tiện điện tử của người khác);
Điều 290 (tội sử dụng mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử thực hiện
hành vi chiếm đoạt tài sản);
- Điều 299 (tội khủng bố); Điều 303 (tội phá hủy công trình, cơ sở , phương tiện
quan trọng về an ninh quốc gia); Điều 304 (tội chế tạo, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, mua
bán trái phép hoặc chiếm đoạt vũ khí quân dụng, phương tiện kỹ thuật quân sự).
Ngoài các dấu hiệu trên, chủ thể là cá nhân của một số tội phạm đòi hỏi phải có
thêm một số dấu hiệu đặc biệt khác vì chỉ khi có những dấu hiệu đó chủ thể mới có thể
thực hiện hành vi phạm tội của những tội đó (gọi là chủ thể đặc biệt, ví dụ: quân nhân,
người có chức vụ, quyền hạn...).
* Pháp nhân thương mại lần đầu tiên được quy định trong Bộ luật hình sự 2015 là
chủ thể của của tội phạm. Pháp nhân thương mại là pháp nhân có mục tiêu chính là tìm
kiếm lợi nhuận và lợi nhuận được chia cho các thành viên. Pháp nhân thương mại bao gồm
doanh nghiệp nhà nước và các tổ chức kinh tế khác.
Pháp nhân thương mại chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự khi có đủ các điều kiện sau
đây: Hành vi phạm tội được thực hiện nhân danh pháp nhân thương mại; Hành vi phạm tội
được thực hiện vì lợi ích của pháp nhân thương mại; Hành vi phạm tội được thực hiện có
sự chỉ đạo, điều hành hoặc chấp thuận của pháp nhân thương mại và chưa hết thời hiệu
truy cứu trách nhiệm hình sự quy định tại khoản 2 và khoản 3 Điều 27 của Bộ luật Hình sự
2015 (Khoản 1 điều 75).
Pháp nhân thương mại phạm tội không phải chịu trách nhiệm hình sự với mọi tội
phạm quy định tại Bộ luật hình sự mà chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự với 33 loại tội
phạm quy định tại các điều 188, 189, 190, 191, 192 , 193, 194, 195, 196, 200, 203, 209,
210, 211, 213, 216, 217, 225, 226, 227, 232, 234, 235, 237, 238, 239, 2 42, 245, 246, 300,
324 (Điều 76 của Bộ luật hình sự năm 2015). Cụ thể như sau:
- Điều 188 (tội buôn lậu); Điều 189 (tội vận chuyển trái phép hàng hóa, tiền tệ qua
biên giới); Điều 190 (tội sản xuất, buôn bán hàng cấm); Điều 191 (tội tàng trữ, vận chuyển
hàng cấm); Điều 192 (tội sản xuất, buôn bán hàng giả); Điều 193 (tội sản xuất, buôn bán
69
hàng giả là lương thực, thực phẩm, phụ gia thực phẩm); Điều 194 (tội sản xuất, buôn bán
hàng giả là thuốc chữa bệnh, thuốc phòng bệnh); Điều 195 (tội sản xuất, buôn bán hàng
giả là thức ăn dùng để chăn nuôi, phân bón, thuốc thú y, thuốc bảo vệ thực vật, gi ống cây
trồng, vật nuôi); Điều 196 (tội đầu cơ); Điều 200 (tội trốn thuế); Điều 203 (tội in, phát
hành, mua bán trái phép hóa đơn, chứng từ); Điều 209 (tội cố ý công bố thông tin sai lệch
hoặc che giấu thông tin trong hoạt động chứng khoán); Điều 210 (tội sử dụng thông tin nội
bộ để mua bán chứng khoán); Điều 211 (tội thao túng thị trường chứng khoán); Điều 213
(tội gian lận trong kinh doanh bảo hiểm); Điều 216 (tội trốn đóng bảo hiểm xã hội, bảo
hiểm y tế, bảo hiểm thất nghiệp cho người lao động); Điều 217 (tội vi phạm quy định về
cạnh tranh); Điều 225 (tội xâm phạm quyền tác giả, quyền liên quan); Điều 226 (tội xâm
phạm quyền sở hữu công nghiệp); Điều 227 (tội vi phạm các quy định về nghiên cứu, thăm
dò, khai thác tài nguyên); Điều 232 (tội vi phạm các quy định về khai thác và bảo vệ rừng);
Điều 234 (Tội vi phạm quy định về quản lý, bảo vệ động vật hoang dã);
- Điều 235 (tội gây ô nhiễm môi trường); Điều 237 (tội vi phạm phòng ngừa, ứng
phó, khắc phục sự cố môi trường); Điều 238 (tội vi phạm quy định về bảo vệ an toàn công
trình thủy lợi, đê điều và phòng, chống thiên tai; vi phạm quy định về bảo vệ bờ, bãi sông);
Điều 239 (tội đưa chất thải vào lãnh thổ Việt Nam); Điều 242 (tội huỷ hoại nguồn lợi thuỷ
sản); Điều 243 (tội huỷ hoại rừng); Điều 244 (tội vi phạm quy định về quản lý, bảo vệ động
vật nguy cấp, quý, hiếm); Điều 245 (tội vi phạm các quy định về quản lý khu bảo tồn thiên
nhiên); Điều 246 (tội nhập khẩu, phát tán các loài ngoại lai xâm hại).
Lưu ý: trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại phạm tội là trách nhiệm riêng
đối với cả pháp nhân, tồn tại độc lập với trách nhiệm hình sự của từng cá nhân trong pháp
nhân thương mại thực hiện.
- Khách thể của tội phạm: Là quan hệ xã hội được Luật Hình sự bảo vệ và bị tội
phạm gây thiệt hại hoặc đe dọa gây thiệt hại ở mức độ đáng kể. Theo Luật Hình sự Việt
Nam, những quan hệ xã hội được coi là khách thể bảo vệ của Luật Hình sự là những quan
hệ xã hội đã được xác định trong Điều 8 của Bộ luật Hình sự (độc lập, chủ quyền, toàn vẹn
lãnh thổ Tổ quốc, chế độ chính trị, kinh tế, tính mạng, sức khỏe, tài sản của nhà nước và
công dân...).
6.2.4. Phân loại tội phạm (Điều 9 Bộ luật hình sự 2015)
Căn cứ vào tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi được quy định
trong Bộ luật này, tội phạm được phân thành tội phạm ít nghiêm trọng, tội phạm nghiêm
trọng, tội phạm rất nghiêm trọng và tội phạm đặc biệt nghiêm trọng.
Tội phạm ít nghiêm trọng là tội phạm có tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội
không lớn mà mức cao nhất của khung hình phạt do Bộ luật này quy định đối với tội ấy là
phạt tiền, phạt cải tạo không giam giữ hoặc phạt tù đến 03 năm;

70
 Tội phạm nghiêm trọng là tội phạm có tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội
lớn mà mức cao nhất của khung hình phạt do Bộ luật này quy định đối với tội ấy là từ trên
03 năm đến 07 năm tù;
Tội phạm rất nghiêm trọng là tội phạm có tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã
hội rất lớn mà mức cao nhất của khung hình phạt do Bộ luật này quy định đối với tội ấy là
từ trên 07 năm đến 15 năm tù;
Tội phạm đặc biệt nghiêm trọng là tội phạm có tính chất và mức độ nguy hiểm cho
xã hội đặc biệt lớn mà mức cao nhất của khung hình phạt do Bộ luật này quy định đối với
tội ấy là từ trên 15 năm đến 20 năm tù, tù chung thân hoặc tử hình.
6.2.5. Thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự (Điều 27 Bộ luật hình sự 2015)
Thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự là thời hạn do Bộ luật này quy định mà khi
hết thời hạn đó thì người phạm tội không bị truy cứu trách nhiệm hình sự.
Thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự được quy định như sau:
- 05 năm đối với tội phạm ít nghiêm trọng;
- 10 năm đối với tội phạm nghiêm trọng;
- 15 năm đối với tội phạm rất nghiêm trọng;
- 20 năm đối với tội phạm đặc biệt nghiêm trọng.
Tính từ ngày tội phạm được thực hiện; nếu trong thời hạn này mà người phạm tội
lại phạm tội mới mà Bộ luật Hình sự quy định mức cao nhất của khung hình phạt đối với
tội ấy trên 1 năm tù, thì thời hạn nói trên không được tính và thời hiệu đối với tội cũ tính
lại kể từ ngày phạm tội mới. Nếu trong thời hạn nói trên, người phạm tội cố tình trốn tránh
và có lệnh truy nã, thì thời gian trốn tránh không được tính và thời hiệu tính lại kể từ khi
người đó ra tự thú hoặc bị bắt.
Bên cạnh đó, tại Điều 28 Bộ luật hình sự 2015 cũng quy định: “ Không áp dụng các
quy định về thời hiệu nói trên với các tội xâm phạm an ninh quốc gia và các tội phá hoại
hòa bình, chống loài người và tội phạm chiến tranh” (khoản 1, 2). Việc không áp dụng thời
hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự đối với các tội xâm phạm an ninh quốc gia là xuất phát
từ tính chất đặc biệt nguy hiểm của loại tội phạm này vì đe dọa trực tiếp đến độc lập, chủ
quyền, thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ của đất nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
Những người phạm các tội này đều thực hiện với lỗi cố ý trực tiếp.
Ngoài ra, quy định mới của Bộ luật hình sự 2015 là không áp dụng thời hiệu truy
cứu trách nhiệm hình sự với tội tham ô tài sản thuộc trường hợp quy định tại khoản 3 và
khoản 4 Điều 353 và tội nhận hối lộ thuộc trường hợp quy định tại khoản 3 và khoản 4
Điều 354 (Khoản 3 Điều 28).
6.3. Hình phạt và các biện pháp tư pháp
6.3.1. Hình phạt
6.3.1.1. Khái niệm hình phạt
71
 Tội phạm có nhiều loại khác nhau. Mỗi loại tội phạm khi xảy ra trong thực tế lại có
tính chất và mức độ nguy hiểm nhất định cho xã hội. Xuất phát từ yêu cầu đấu tranh phòng
chống tội phạm, cần phải có hệ thống hình phạt thể hiện chính sách hình sự của nhà nước.
Theo Điều 30 Bộ luật hình sự 2015 thì hình phạt “là biện pháp cưỡng chế nghiêm
khắc nhất của Nhà nước được quy định trong Bộ luật hình sự, do Tòa án quyết định áp
dụng đối với người hoặc pháp nhân thương mại phạm tội nhằm tước bỏ hoặc hạn chế
quyền, lợi ích của người, pháp nhân thương mại đó”.
Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nhà nước nghiêm khắc nhất của nhà nước nhằm
tước bỏ hoặc hạn chế quyền và lợi ích của người phạm tội, pháp nhân thương mại phạm
tội. Hình phạt được quy định trong Bộ luật hình sự và do Tòa án quyết định.
Mục đích của hình phạt không chỉ nhằm trừng trị người phạm tội, pháp nhân thương
mại phạm tội mà còn giáo dục họ trở thành người có ích cho xã hội, có ý thức tuân theo
pháp luật và các quy tắc của cuộc sống, ngăn ngừa họ phạm tội mới. Hình phạt còn nhằm
giáo dục, cải tạo người khác tôn trọng pháp luật, đấu tranh chống và ngăn ngừa tội phạm.
Hình phạt là một trong những chế định quan trọng của Luật Hình sự, là công cụ thực
hiện trách nhiệm hình sự. Hình phạt có những đặc điểm cơ bản sau:
- Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nhà nước nghiêm khắc nhất; nó có thể tước bỏ
những quyền và lợi ích thiết thân của người, tổ chức bị kết án: như quyền tự do, quyền về
tài sản, quyền hoạt động kinh doanh, quyền về chính trị, thậm chí cả quyền sống.
- Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nhà nước được quy định trong Bộ luật Hình sự
và chỉ được áp dụng cho chính cá nhân, pháp nhân thương mại đã thực hiện tội phạm.
- Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nhà nước do tòa án nhân dân nhân danh nhà
nước áp dụng đối với người phạm tội và pháp nhân thương mại phạm tội. Hình phạt do tòa
án quyết định phải được tuyên bố công khai bằng một bản án và là kết quả của phiên tòa
hình sự với các thủ tục được quy định trong Bộ luật Tố tụng hình sự.
- Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nhà nước đặc biệt đảm bảo cho Bộ luật Hình sự
có thể thực hiện được nhiệm vụ bảo vệ, giáo dục.
6.3.1.2. Hệ thống hình phạt
Hệ thống hình phạt là tổng thể các hình phạt do nhà nước quy định trong Luật Hình
sự và được sắp xếp theo một trình tự nhất định tùy thuộc vào mức độ nghiêm khắc của mỗi
hình phạt.
Hệ thống hình phạt trong Bộ luật hình sự Việt Nam được sắp xếp theo thứ tự từ nhẹ
đến nặng và có tính đa dạng, cho phép trong mọi trường hợp đều thực hiện được nguyên
tắc công bằng, nguyên tắc cá thể hóa hình phạt. Hệ thống hình phạt có nội dung rõ ràng,
kết hợp hài hòa các yếu tố cưỡng chế, thuyết phục và cũng thể hiện rõ tính nhân đạo sâu
sắc. Hệ thống hình phạt trong Bộ luật hình sự Việt Nam bao gồm: hình phạt chính và hình
phạt bổ sung.

72
 Hình phạt chính là hình phạt cơ bản được áp dụng cho một tội phạm và được tuyên
độc lập. Với mỗi tội phạm, tòa án chỉ có thể áp dụng một hình phạt chính.
* Các hình phạt đối với người phạm tội (Điều 32 Bộ luật hình sự 2015) bao gồm:
- Hình phạt chính (7 hình phạt chính):
+ Cảnh cáo;
+ Phạt tiền;
+ Cải tạo không giam giữ;
+ Trục xuất;
+ Tù có thời hạn;
+ Tù chung thân;
+ Tử hình.
- Hình phạt bổ sung (7 hình phạt bổ sung):
+ Cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định;
+ Cấm cư trú;
+ Quản chế;
+ Tước một số quyền công dân;
+ Tịch thu tài sản;
+ Phạt tiền, khi không áp dụng là hình phạt chính;
+ Trục xuất, khi không áp dụng là hình phạt chính.
* Các hình phạt đối với pháp nhân thương mại phạm tội (Điều 33 Bộ luật hình sự
2015) bao gồm:
- Hình phạt chính (3 hình phạt chính):
+ Phạt tiền
+ Đình chỉ hoạt động có thời hạn;
+ Đình chỉ hoạt động vĩnh viễn.
- Hình phạt bổ sung (3 hình phạt bổ sung):
+ Cấm kinh doanh, cấm hoạt động trong một số lĩnh vực nhất định;
+ Cấm huy động vốn;
+ Phạt tiền, khi không áp dụng là hình phạt chính.
6.3.1.3. Nguyên tắc áp dụng hình phạt
Đối với mỗi tội phạm, người phạm tội chỉ bị áp dụng một hình phạt chính và có thể
bị áp dụng một hoặc một số hình phạt bổ sung (Khoản 3 Điều 32 Bộ luật hình sự 2015).
Đối với mỗi tội phạm, pháp nhân thương mại phạm tội chỉ bị áp dụng một hình phạt
chính và có thể bị áp dụng một hoặc một số hình phạt bổ sung (Khoản 2 Điều 33 Bộ luật
hình sự 2015).
73
6.3.2. Các biện pháp tư pháp
Các biện pháp tư pháp, xét về bản chất pháp lý, không phải là hình phạt, nhưng là
những biện pháp tư pháp hình sự được Bộ luật Hình sự quy định để có thể áp dụng đối với
những người có hành vi phạm tội, pháp nhân thương mại phạm tội. Sự cần thiết của các
biện pháp tư pháp hình sự thể hiện ở chỗ: khi được áp dụng chúng có khả năng tác động
hỗ trợ hình phạt đối với người phạm tội, pháp nhân thương mại phạm tội hoặc trong nhiều
trường hợp chúng có thể thay thế hình phạt, giúp cho không để sót việc xử lý người phạm
tội, pháp nhân thương mại phạm tội. Quy định và áp dụng các biện pháp tư pháp trong Luật
Hình sự Việt Nam chính là nhằm mục đích xử công minh mọi hành vi phạm tội, để giáo
dục, cải tạo người phạm tội, pháp nhân thương mại phạm tội và phòng ngừa tội phạm. Các
biện pháp tư pháp dược quy định tại điều 46 Bộ luật hình sự 2015:
“Điều 46. Các biện pháp tư pháp
1. Biện pháp tư pháp đối với người phạm tội bao gồm:
a) Tịch thu vật, tiền trực tiếp liên quan đến tội phạm;
b) Trả lại tài sản, sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại; buộc công khai xin lỗi;
c) Bắt buộc chữa bệnh.
2. Biện pháp tư pháp đối với pháp nhân thương mại phạm tội bao gồm:
a) Tịch thu vật, tiền trực tiếp liên quan đến tội phạm;
b) Trả lại tài sản, sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại; buộc công khai xin lỗi;
c) Khôi phục lại tình trạng ban đầu;
d) Thực hiện một số biện pháp nhằm khắc phục, ngăn chặn hậu quả tiếp tục xảy
ra.”
6.4. Các chế định khác của Luật Hình sự
6.4.1. Phòng vệ chính đáng (Điều 22 Bộ luật hình sự 2015)
Phòng vệ chính đáng là hành vi của con người vì bảo vệ lợi ích của nhà nước, của
tổ chức, bảo vệ quyền, lợi ích chính đáng của mình hoặc của người khác mà chống trả một
cách cần thiết người đang có hành vi xâm phạm các lợi ích nói trên. Phòng vệ chính đáng
không phải là tội phạm.
Vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng là hành vi chống trả rõ ràng quá mức cần
thiết, không phù hợp với tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi xâm hại.
Người có hành vi vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng phải chịu trách nhiệm hình sự.
6.4.2. Tình thế cấp thiết (Điều 23 Bộ luật hình sự 2015)
Tình thế cấp thiết là tình thế của một người vì muốn tránh nguy cơ đang thực tế đe
dọa lợi ích của nhà nước, của tổ chức, quyền và lợi ích chính đáng của mình hoặc của người
khác mà không còn cách nào khác là gây một thiệt hại nhỏ hơn thiệt hại cần ngăn ngừa.
Hành vi gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết không phải là tội phạm. Trong trường hợp

74
thiệt hại gây ra rõ ràng là vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết, thì người gây thiệt hại đó
phải chịu trách nhiệm hình sự.
6.4.3. Chuẩn bị phạm tội (Điều 14 Bộ luật hình sự 2015)
Chuẩn bị phạm tội là giai đoạn liền trước của giai đoạn phạm tội, trong giai đoạn
này đối tượng phạm tội tạo ra các điều kiện để thực hiện việc phạm tội như tìm kiếm, sửa
soạn công cụ, phương tiện hoặc tạo ra những điều kiện cần thiết khác để thực hiện tội phạm
hoặc thành lập, tham gia nhóm tội phạm.... Chính sách hình sự của nhà nước về chuẩn bị
phạm tội quy định tại Điều 14 Bộ luật hình sự 2015:
“Điều 14: Chuẩn bị phạm tội
1. Chuẩn bị phạm tội là tìm kiếm, sửa soạn công cụ, phương tiện hoặc tạo ra những
điều kiện khác để thực hiện tội phạm hoặc thành lập, tham gia nhóm tội phạm trừ trường
hợp quy định tại Điều 109, điểm a khoản 2 Điều 113 hoặc điểm a khoản 2 Điều 299 của
Bộ luật này.
2. Người chuẩn bị phạm một trong các tội sau đây thì phải chịu trách nhiệm hình
sự:
a) Điều 108 (tội phản bội Tổ quốc); Điều 110 (tội gián điệp); Điều 111 (tội xâm
phạm an ninh lãnh thổ); Điều 112 (tội bạo loạn); Điều 113 (tội khủng bố nhằm chống
chính quyền nhân dân); Điều 114 (tội phá hoại cơ sở vật chất - kỹ thuật của nước Cộng
hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam); Điều 117 (tội làm, tàng trữ, phát tán hoặc tuyên truyền
thông tin, tài liệu, vật phẩm nhằm chống Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam);
Điều 118 (tội phá rối an ninh); Điều 119 (tội chống phá cơ sở giam giữ); Điều 120 (tội t ổ
chức, cưỡng ép, xúi giục người khác trốn đi nước ngoài hoặc trốn ở lại nước ngoài nhằm
chống chính quyền nhân dân); Điều 121 (tội trốn đi nước ngoài hoặc trốn ở lại nước ngoài
nhằm chống chính quyền nhân dân);
b) Điều 123 (tội giết người); Điều 134 (tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại
cho sức khỏe của người khác);
c) Điều 168 (tội cướp tài sản); Điều 169 (tội bắt cóc nhằm chiếm đoạt tài sản);
d) Điều 299 (tội khủng bố); Điều 300 (tội tài trợ khủng bố); Điều 301 (tội bắt cóc
con tin); Điều 302 (tội cướp biển); Điều 303 (tội phá hủy công trình, cơ sở, phương tiện
quan trọng về an ninh quốc gia); Điều 324 (tội rửa tiền).
3. Người từ đủ 14 đến dưới 16 tuổi chuẩn bị phạm tội quy định tại điểm b và điểm
c khoản 2 Điều này thì phải chịu trách nhiệm hình sự.”
Như vậy, chuẩn bị phạm tội là tìm kiếm, sửa soạn công cụ, phương tiện hoặc tạo ra
những điều kiện khác để thực hiện tội phạm hoặc thành lập, tham gia nhóm tội phạm trừ
trường hợp người có hành vi thành lập hoặc tham gia tổ chức nhằm lật đổ chính quyền
nhân dân quy định tại Điều 109; thành lập, tham gia tổ chức khủng bố, tổ chức tài trợ khủng
bố quy định tại điểm a khoản 2 Điều 113 hoặc có hành vi thành lập, tham gia tổ chức khủng
bố, tổ chức tài trợ khủng bố quy định tại điểm a khoản 2 Điều 299 Bộ luật hình sự 2015.
75
 Người từ đủ 14 đến dưới 16 tuổi chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự khi có hành vi
chuẩn bị phạm tội giết người; tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại sức khỏe của người
khác; tội cướp tài sản; tội bắt cóc nhằm chiếm đoạt tài sản của người khác.
6.4.4. Phạm tội chưa đạt (Điều 15 Bộ luật hình sự 2015)
Phạm tội chưa đạt là cố ý thực hiện tội phạm nhưng không thực hiện đến cùng vì
những nguyên nhân ngoài ý muốn của người phạm tội. Người phạm tội chưa đạt phải chịu
trách nhiệm hình sự về tội phạm chưa đạt.
6.4.5. Tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội (Điều 16 Bộ luật hình sự 2015)
Tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội là tự mình không thực hiện tội phạm đến
cùng, tuy không có gì ngăn cản. Người phạm tội được miễn trách nhiệm hình sự về tội định
phạm; nếu hành vi thực tế đã thực hiện có đủ dấu hiệu cấu thành một tội khác, thì người
đó phải chịu trách nhiệm hình sự về tội này.

CÂU HỎI ÔN TẬP, THẢO LUẬN, BÀI TẬP

1. Phân tích dấu hiệu của tội phạm? Dấu hiệu nào quan trọng nhất?
2. Phân biệt tội phạm và vi phạm pháp luật hành chính? Cho ví dụ?
3. Trình bày quy định về tuổi chịu trách nhiệm hình sự trong Bộ luật hình sự 2015?
4. Thế nào là thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự? Những loại tội phạm nào
không áp dụng thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự?
5. Tình huống: Ngày 10/6/2013, Lê Văn B (sinh năm 1985) đến khu vực ngõ 55 phố
Đ và nhìn thấy nhà chị Th (số nhà 19, ngõ 55 phố Đ) không khóa cửa. Lợi dụng sơ hở, B
đã trèo vào nhà chị Th lấy trộm 2 điện thoại di động, 2 máy tính xách tay rồi cho vào ba lô
đã chuẩn bị sẵn. Khi vừa ra khỏi nhà chị Th, B đã bị anh M (chồng chị Th, đang đi từ ngoài
đường về) phát hiện, hô hoán và đuổi theo giằng lại ba lô nhưng B cố giật lại và đẩy anh
M ngã. Chạy được một đoạn, B bị người dân bắt được và giao cho công an. Qua giám định
2 chiếc điện thoại di động và 2 máy tính xách tay được xác định trị giá 50.000.000 đồng.
Vậy B phạm tội gì?
6. Tình huống: 5h sáng ngày 12/07/2016, Anh N lái xe tải chở sắt lưu thông trên
Quốc lộ 5, do thiếu quan sát nên đã gây tai nạn giao thông làm chị Q bị thương nặng. Lợi
dụng sáng sớm vắng người qua lại nên sau khi gây tai nạn anh N đã tiếp tục lên xe bỏ chạy,
không tìm biện pháp cứu giúp nạn nhân. Sau đó, người dân kịp thời đưa chị Q đi cấp cứu,
giám định tỷ lệ tổn thương cơ thể chị Q là 65%. Vậy anh N có phạm tội không? Hành vi
không cứu giúp người bị nạn sau khi gây tai nạn có phải là tình tiết tăng nặng không?
7. Tình huống: Trên đường đi làm về anh A nhặt được một chiếc ví da, bên trong
có 500 nghìn tiền mặt, một số giấy tờ như chứng minh thư nhân dân, bằng lái xe, 2 thẻ
ATM đều mang tên của cùng một người. Do tò mò muốn biết 2 thẻ ATM đó có tiền hay
không, anh A đã ra trụ ATM rút tiền bằng cách nhập mật khẩu là số chứng minh thư nhân

76
dân trong ví nhặt được của chủ thẻ đó. Anh A đã rút được 5 triệu đồng trong tài khoản của
chủ thẻ. Hỏi anh A có bị xử lý hình sự không và nếu có thì là tội gì?

Chương 7
LUẬT DÂN SỰ VIỆT NAM

Mục đích:
- Trang bị cho người học những kiến thức về ngành Luật dân sự.
- Kết thúc chương người học nắm được đối tượng và phương pháp điều chỉnh của
của Luật dân sự; hiểu và vận dụng được một số quy định pháp luật về quyền sở hữu, quyền
thừa kế và hợp đồng trong thực tiễn đời sống.
7.1. Khái niệm chung về luật dân sự
7.1.1. Khái niệm Luật dân sự
Cùng với sự phát triển của xã hội Việt Nam hiện nay, mối quan hệ pháp luật trong
các lĩnh vực ngày càng phát triển, mở rộng. Pháp luật dân sự Việt Nam là công cụ pháp lý
thúc đẩy giao lưu dân sự, tạo môi trường thuận lợi cho sự phát triển kinh tế - xã hội của đất
nước. Kế thừa và phát triển pháp luật dân sự Việt Nam từ trước đến nay, cụ thể hóa các
quy định của Hiến pháp năm 2013. Luật Dân sự có vị trí quan trọng trong hệ thống pháp
luật nhà nước, tạo cơ sở pháp lý, đảm bảo công bằng xã hội, các quyền con người về dân
sự.
Dân sự được hiểu là những sự việc diễn ra trong mối quan hệ giữa con người với
con người (bao gồm các cá nhân và tổ chức). Trong quan hệ pháp luật dân sự, các bên tham

77
gia là các cá nhân, tổ chức thường không mang tính quyền lực nhà nước. Khái niệm dân
sự có thể hiểu theo hai nghĩa: Dân sự theo nghĩa rộng và dân sự theo nghĩa hẹp. Trong pháp
luật dân sự theo nghĩa rộng bao gồm cả quan hệ dân sự theo nghĩa hẹp, quan hệ hô n nhân
và gia đình, quan hệ lao động, quan hệ thương mại, quan hệ kinh doanh. Như vậy, phạm
vi tác động của Luật Dân sự là các quan hệ xã hội thuộc nhiều ngành luật và trở thành luật
chung áp dụng trong các lĩnh vực dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh , thương mại,
lao động. Trong trường hợp các văn bản chuyên biệt không quy định trực tiếp để điều chỉnh
mối quan hệ xã hội trong các lĩnh vực đó thì sử dụng Luật Dân sự để điều chỉnh.
Như vậy, Luật Dân sự là một ngành luật trong hệ thống pháp luật của Nhà nước
cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, bao gồm tổng thể những quy phạm pháp luật điều
chỉnh những quan hệ tài sản mang tính chất hàng hóa, tiền tệ và các quan hệ nhân thân
trên cơ sở bình đẳng, độc lập của các chủ thể tham gia vào các quan hệ đó.
7.1.2. Đối tượng điều chỉnh của Luật dân sự
Luật Dân sự điều chỉnh hai nhóm quan hệ xã hội cơ bản là quan hệ nhân thân và
quan hệ tài sản.
- Quan hệ tài sản: Quan hệ tài sản là quan hệ giữa người với người thông qua một
tài sản. Quan hệ tài sản bao giờ cũng gắn liền với một tài sản nhất định thể hiện ở dạng này
hay dạng khác.
Tài sản được khái quát chung ở Điều 105 Bộ luật Dân sự, bao gồm: vật, tiền, giấy
tờ có giá và các quyền tài sản. Tài sản bao gồm bất động sản và động sản. Bất động sản và
động sản có thể là tài sản hiện có và tài sản hình thành trong tương lai.
- Quan hệ nhân thân: Quan hệ nhân thân là quan hệ giữa người với người thông
qua giá trị nhân thân của cá nhân hay tổ chức. Việc xác đinh một giá trị nhân thân là quyền
nhân thân được xác định như một quyền tuyệt đối của một cá nhân, tổ chức. Quyền nhân
thân là quyền dân sự gắn liền với một chủ thể, về nguyên tắc không thể dịch chuyển cho
người khác. Đó là quyền dân sự tuyệt đối, mọi người đều có nghĩa vụ tôn trọng các quyền
nhân thân của người khác.
Luật Dân sự điều chỉnh các quan hệ nhân thân bằng cách quy định những giá trị
nhân thân nào là quyền nhân thân, trình tự thực hiện, giới hạn của các quyền nhân thân đó,
đồng thời quy định các biện pháp thực hiện bảo vệ các quyền nhân thân.
Các quan hệ nhân thân xuất phát từ quyền nhân thân do Luật Dân sự điều chỉnh có
thể chia làm hai nhóm:
- Quan hệ nhân thân gắn liền với tài sản: là quan hệ nhân thân giữa người với người
thông qua một quyền nhân thân gắn liền đến tài sản như quyền tác giả, quyền sở hữu trí
tuệ, v.v..
- Quan hệ nhân thân không liên quan đến tài sản: là quan hệ nhân thân giữa người
với người thông qua một giá trị nhân thân không gắn liền với tài sản. Các quyền nhân thân
không gắn liền với tài sản như danh dự, uy tín, hình ảnh, v.v..
78
 Những quan hệ nhân thân do Luật Dân sự điều chỉnh có những đặc điểm sau:
- Quan hệ nhân thân luôn luôn liên quan đến một lợi ích tinh thần gắn liền với một
chủ thể nhất định và thông thường không thể chuyển dịch được cho các chủ thể khác.
- Quan hệ nhân thân không xác định được bằng tiền. Giá trị nhân thân và tiền tệ
không phải những đại lượng tương đương và không thể trao đổi ngang giá. Luật Dân sự
ghi nhận những giá trị nhân thân được coi là quyền nhân thân và quy định các biện pháp
bảo vệ các giá trị nhân thân khác nhau và quy định các biện pháp bảo vệ giá trị nhân thân
đó khi các giá trị đó bị xâm phạm.
7.1.3. Phương pháp điều chỉnh của Luật dân sự
Quan hệ pháp luật dân sự thông thường là quan hệ giữa cá nhân, tổ chức trong quá
trình trao đổi các lợi ích nhằm thỏa mãn các nhu cầu cá nhân. Các chủ thể trong quan hệ
pháp luật dân sự thông thường không mang tính quyền lực nhà nước, cho nên khi tham gia
vào quan hệ pháp luật dân sự địa vị của các bên là tương đương nhau, các bên đều bình
đẳng trước nhà nước và pháp luật. Phương pháp bình đẳng, thỏa thuận là phương pháp đặc
trưng của ngành luật dân sự. Trong quan hệ pháp luật dân sự, sự thỏa thuận của các bên
được nhà nước ưu tiên, nhà nước tạo điều kiện để các chủ thể phát huy tính bình đẳng và
sự thỏa thuận trong các giao kết dân sự, tuy nhiên sự thỏa thuận phải phù hợp với quy định
của pháp luật và đạo đức xã hội của nhà nước.
7.2. Quan hệ pháp luật dân sự
7.2.1. Khái niệm và đặc điểm
Quan hệ pháp luật dân sự là hình thức pháp lý của những quan hệ tài sản và quan
hệ nhân thân xuất hiện trên cơ sở pháp luật dân sự.
Các quyền và nghĩa vụ pháp lý chỉ xuất hiện khi có những sự kiện pháp lý cụ thể và
những chủ thể nhất định mà quy phạm pháp luật dân sự đã trù liệu. Ngoài ra những đặc
điểm của hệ pháp luật nói chung, quan hệ pháp luật dân sự có một số đặc điểm riêng:
Thứ nhất, chủ thể tham gia độc lập về tổ chức và tài sản, tự định đoạt và không trái
pháp luật.
Thứ hai, quan hệ pháp luật dân sự là quan hệ bình đẳng giữa các chủ thể tham gia
vào quan hệ pháp luật đó.
Thứ ba, được đảm bảo và duy trì bằng sự cưỡng chế của nhà nước, b iện pháp cưỡng
chế đa dạng bằng pháp luật, tự yêu cầu tòa án hoặc cơ quan nhà nước có thẩm quyền buộc
bên kia phải thực hiện.
7.2.3. Thành phần của quan hệ pháp luật dân sự
Thành phần của quan hệ pháp luật dân sự gồm ba bộ phận: chủ thể, nội dung và khách
thể.
a. Chủ thể

79
 Chủ thể của quan hệ pháp luật dân sự là những người tham gia vào quan hệ pháp
luật dân sự mang quyền và nghĩa vụ trong quan hệ đó. Chủ thể của quan hệ pháp luật dân
sự bao gồm cá nhân và pháp nhân.
- Cá nhân: là chủ thể phổ biến của quan hệ pháp luật dân sự, bao gồm: công dân
Việt Nam, người nước ngoài, người không quốc tịch sinh sống tại Việt Nam. Để trở thành
chủ thể của quan hệ pháp luật dân sự chủ thể cá nhân phải có đủ năng lực pháp luật và năng
lực hành vi.
Cá nhân phải có năng lực pháp luật dân sự, nghĩa là phải có các quyền dân sự và
nghĩa vụ dân sự được nhà nước thừa nhận, có khả năng trở thành người tham gia vào quan
hệ pháp luật dân sự. Năng lực pháp luật dân sự của cá nhân xuất hiện từ khi cá nhân sinh
ra cho đến khi chết đi.
Ngoài ra cá nhân còn phải có năng lực hành vi là khả năng nhận thức và điều khiển
hành vi của mình. Theo quy định của pháp luật, hiện năng lực hành vi dân sự của được
chia làm năm nhóm:
+ Người có năng lực hành vi dân sự đầy đủ là người từ đủ 18 tuổi trở lên;
+ Người có năng lực hành vi dân sự chưa đầy đủ là người từ đủ sáu tuổi đến dưới
mười lăm tuổi, khi xác lập, thực hiện giao dịch dân sự phải được người đại diện theo pháp
luật đồng ý, trừ giao dịch dân sự phục vụ nhu cầu sinh hoạt hàng ngày phù hợp với lứa
tuổi. Người từ đủ mười lăm tuổi đến chưa đủ mười tám tuổi tự mình xác lập, thực hiện giao
dịch dân sự, trừ giao dịch dân sự liên quan đến bất động sản, động sản phải đăng ký và
giao dịch dân sự khác theo quy định của luật phải được người đại diện theo pháp luật đồng
ý.
+ Người mất năng lực hành vi dân sự là người do bị bệnh tâm thần hoặc mắc bệnh
khác mà không thể nhận thức, làm chủ được hành vi thì theo yêu cầu của người có quyền,
lợi ích liên quan hoặc của cơ quan, tổ chức hữu quan, Tòa án ra quyết định tuyên bố người
này là người mất năng lực hành vi dân sự trên cơ sở kết luận giám định pháp y tâm thần.
+ Người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi là người thành niên do tình
trạng thể chất hoặc tinh thần mà không đủ khả năng nhận thức, làm chủ hành vi nhưng
chưa đến mức mất năng lực hành vi dân sự thì theo yêu cầu của người này, người có quyền,
lợi ích liên quan hoặc của cơ quan, tổ chức hữu quan, trên cơ sở kết luận giám định pháp
y tâm thần, Tòa án ra quyết định tuyên bố người này là người có khó khăn trong nhận thức,
làm chủ hành vi và chỉ định người giám hộ, xác định quyền, nghĩa vụ của người giám hộ.
+ Người hạn chế năng lực hành vi dân sự là người nghiện ma túy, nghiện các chất
kích thích khác dẫn đến phá tán tài sản của gia đình thì theo yêu cầu của người có quyền,
lợi ích liên quan hoặc của cơ quan, tổ chức hữu quan, Tòa án có thể ra quyết định tuyên bố
người này là người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự.
- Pháp nhân: là một tổ chức thống nhất, độc lập, hợp pháp có tài sản riêng và chịu
trách nhiệm bằng tài sản của mình, nhân danh mình tham gia vào các quan hệ pháp luật
80
một cách độc lập. Như vậy, khái niệm chỉ những tổ chức tham gia vào các quan hệ pháp
luật dân sự với tư cách độc lập riêng biệt. Một tổ chức được coi là có tư cách pháp nhân
khi có đủ các điều kiện sau đây (Điều 74 Bộ luật Dân sự 2015):
+ Được thành lập một cách hợp pháp;
+ Có cơ cấu tổ chức chặt chẽ;
+ Có tài sản độc lập với cá nhân, pháp nhân khác và tự chịu trách nhiệm bằng tài
sản của mình;
+ Nhân danh mình tham gia vào các quan hệ pháp luật một cách độc lập.
- Ngoài ra, chủ thể trong quan hệ dân sự còn có sự tham gia của hộ gia đình, tổ hợp
tác và tổ chức khác không có tư cách pháp nhân.
+ Hộ gia đình: là các thành viên có tài sản chung để hoạt động kinh tế chung trong
quan hệ sử dụng đất, trong các hoạt động sản xuất nông, lâm, ngư nghiệp và trong một số
lĩnh vực kinh doanh khác do pháp luật quy định.
+ Tổ hợp tác được hình thành trên cơ sở hợp đồng hợp tác có chứng thực của ủy
ban nhân dân cấp cơ sở (cấp xã) của từ ba cá nhân trở lên, cùng đóng góp tài sản, công sức
để thực hiện những công việc nhất định, cùng hưởng lợi và cùng chịu trách nhiệm là chủ
thể trong quan hệ pháp luật dân sự.
Trường hợp hộ gia đình, tổ hợp tác, tổ chức khác không có tư cách pháp nhân tham
gia quan hệ dân sự thì các thành viên của hộ gia đình, tổ hợp tác, tổ chức khác không có tư
cách pháp nhân là chủ thể tham gia xác lập, thực hiện giao dịch dân sự hoặc ủy quyền cho
người đại diện tham gia xác lập, thực hiện giao dịch dân sự. Việc ủy quyền phải được lập
thành văn bản, trừ trường hợp có thỏa thuận khác. Khi có sự thay đổi người đại diện thì
phải thông báo cho bên tham gia quan hệ dân sự biết.
Trường hợp thành viên của hộ gia đình, tổ hợp tác, tổ chức khác không có tư cách
pháp nhân tham gia quan hệ dân sự không được các thành viên khác ủy quyền làm người
đại diện thì thành viên đó là chủ thể của quan hệ dân sự do mình xác lập, thực hiện.
b. Nội dung
Nội dung của quan hệ pháp luật dân sự bao gồm các quyền dân sự và nghĩa vụ dân
sự phát sinh khi tham gia vào quan hệ pháp luật dân sự.
- Quyền dân sự là cách xử sự được phép của người có quyền năng, trong những
quan hệ pháp luật dân sự khác nhau, các quyền dân sự là khác nhau.
- Nghĩa vụ dân sự là cách xử sự bắt buộc của người có nghĩa vụ khi tham gia vào
các quan hệ pháp luật dân sự, cách xử sự này cũng rất khác nhau tùy theo từng quan hệ
pháp luật cụ thể.
c. Khách thể
Khách thể của quan hệ pháp luật dân sự là lợi ích mà các bên chủ thể cùng hướng
tới khi tham gia vào quan hệ pháp luật dân sự. Khách thể của quan hệ pháp luật dân sự có
81
thể là một bộ phận của thế giới khách quan, có thể là một giá trị tinh thần. Khách thể của
quan hệ pháp luật dân sự được chia làm năm nhóm: tài sản, các dịch vụ, kết quả hoạt động
tinh thần sáng tạo, các giá trị nhân thân, quyền sử dụng đất.
7.3. Một số chế định cơ bản của Luật dân sự
7.3.1. Chế định quyền sở hữu
7.3.1.1. Khái niệm quyền sở hữu
Trong bất cứ một chế độ xã hội nào cũng tồn tại những cách thức nhất định về việc
chiếm hữu, làm chủ của cải vật chất của con người. Mối quan hệ giữa người với người
trong quá trình chiếm hữu của cải vật chất đó làm phát sinh các quan hệ sở hữu. Các quan
hệ sở hữu này tồn tại một cách khách quan cùng với sự phát triển của xã hội. Khi nhà nước
và pháp luật ra đời, địa vị của giai cấp thống trị trong việc phân phối của cải vật chất trong
xã hội được ghi nhận bằng những quyền năng hạn chế mà Nhà nước trao cho người đang
chiếm giữ của cải vật chất đó. Lúc này, các quan hệ sở hữu đã được điều chỉnh bằng pháp
luật và hình thành nên quyền sở hữu của các chủ thể có tài sản. Với tư cách là một chế định
pháp luật, quyền sở hữu có từ khi xuất hiện nhà nước và chỉ mất đi khi xã hội không còn
sự phân chia giai cấp và không còn sự tồn tại của Nhà nước. Khái niệm quyền sở hữu -
được hiểu theo hai nghĩa:
- Theo nghĩa khách quan, quyền sở hữu là tổng hợp các quy phạm pháp luật do Nhà
nước ban hành, điều chỉnh các quan hệ xã hội phát sinh trong quá trình chiếm hữu, sử dụng,
định đoạt các tư liệu sản xuất và tư liệu tiêu dùng trong xã hội. Hay nói khác đi, quyền sở
hữu chính là pháp luật về sở hữu.
- Theo nghĩa chủ quan, quyền sở hữu là khả năng được phép xử sự của chủ sở hữu
trong việc chiếm hữu, sử dụng, định đoạt tài sản của mình. Những quyền năng này cũng
chính là nội dung của quyền sở hữu mà chủ sở hữu có được đối với tài sản. BLDS Việt
Nam hiện hành tuy không định nghĩa trực tiếp như vậy nhưng có quy định rằng: “Quyền
sở hữu bao gồm quyền chiếm hữu, quyền sử dụng và quyền định đoạt tài sản của chủ sở
hữu theo quy định của pháp luật” (Điều 159 BLDS 2015).
Bản chất quyền sở hữu là một quan hệ pháp luật dân sự giữa một bên là chủ sở hữu
tài sản và một bên là các chủ thể khác. Quan hệ pháp luật về quyền sở hữu được hợp thành
từ ba thành phần: chủ thể, nội dung và khách thể. Chủ thể của quyền sở hữu là các cá nhân,
tổ chức đủ năng lực chủ thể theo quy định của pháp luật dân sự. Khách thể của quyền sở
hữu và cũng là đối tượng của quyền sở hữu là tài sản. Nội dung của quyền sở hữu là các
quyền phát sinh gắn liền với chủ thể và tài sản sở hữu bao gồm ba quyền: quyền chiếm
hữu, quyền sử dụng và quyền định đoạt.
7.3.1.2. Nội dung chế định quyền sở hữu
a. Quyền chiếm hữu
Điều 186 BLDS quy định: “Chủ sở hữu được thực hiện mọi hành vi theo ý chí của
mình để nắm giữ, chi phối tài sản của mình nhưng không được trái pháp luật, đạo đức xã
82
hội”. Chủ sở hữu có quyền chiếm hữu đối với tài sản theo ý chí của mình để nắm giữ, chi
phối đối với tài sản. Cách thức chiếm hữu này tùy theo sở thích, nhu cầu và sáng tạo của
chủ sở hữu tài sản và chỉ bị giới hạn bởi ranh giới: không trái pháp luật, đạo đức xã hội
Việc nắm giữ và chi phối ở đây bao hàm cả việc thực hiện quyền sử dụng (dùng và
khai thác) hoặc quyền không sử dụng tài sản (cất giữ). Trong bối cảnh hiện tại, luật viết
hiện hành ghi nhận sự khác nhau về chế độ pháp lý của người chiếm hữu với tư cách là chủ
sở hữu và người chiếm hữu tài sản của người khác trong quá trình thực hiện quyền chiếm
hữu của mình đối với tài sản..
Trên thực tế, chủ sở hữu thông thường bằng hành vi của mình tự thực hiện việc
chiếm hữu tài sản thuộc sở hữu của mình, tuy nhiên trong một số trường hợp người không
phải chủ sở hữu cũng vẫn có khả năng chiếm hữu tài sản, cho nên việc chiếm hữu được
phân biệt thành hai trường hợp như sau:
* Trường hợp chiếm hữu có căn cứ pháp luật (chiếm hữu hợp pháp)
Chiếm hữu tài sản trong các trường hợp dưới đây thì được coi là chiếm hữu hợp
pháp (Điều 165 BLDS):
- Chủ sở hữu chiếm hữu tài sản thuộc sở hữu của mình.
- Người được chủ sở hữu ủy quyền quản lý tài sản.
- Người được chuyển giao quyền chiếm hữu thông qua một giao dịch dân sự hợp
pháp phù hợp với ý chí của chủ sở hữu và pháp luật.
- Người phát hiện tài sản vô chủ, tài sản bị đánh rơi, bị bỏ quên, bị chôn giấu, bị
chìm đắm hoặc thất lạc phù hợp với quy định của pháp luật.
- Ngoài ra còn một số trường hợp khác như chiếm hữu trên cơ sở mệnh lệnh của cơ
quan nhà nước có thẩm quyền, v.v..
* Chiếm hữu không có căn cứ pháp luật (chiếm hữu bất hợp pháp)
Đây là việc chiếm hữu tài sản mà không dựa trên những cơ sở do pháp luật quy
định. Cụ thể là việc người không phải là chủ sở hữu chiếm hữu không theo các căn cứ được
pháp luật quy định tại các quy định nói trên.
Việc chiếm hữu không có căn cứ pháp luật được chia làm hai loại:
- Chiếm hữu ngay tình: là trường hợp người chiếm hữu không có căn cứ pháp luật
theo quy định tại Điều 189 Bộ luật Dân sự nhưng không biết và không thể biết việc mình
chiếm hữu tài sản là không có căn cứ pháp luật. Nói cách khác, trong trường hợp này không
buộc người chiếm hữu phải biết tính bất hợp pháp trong hành vi chiếm hữu của mình. Ví
dụ: được tặng cho tài sản nhưng nhưng không thể biết nguồn gốc xuất xứ của tài sản là do
lừa đảo mà có, mua tài sản trên mạng mà không biết người bán cướp giật tài sản để mang
đi bán....
- Chiếm hữu không ngay tình: là trường hợp người chiếm hữu tài sản không có căn
cứ pháp luật chiếm hữu do một hành vi vi phạm pháp luật như trộm cắp, lừa đảo hoặc
83
chiếm hữu tài sản bất hợp pháp nhưng có thể biết và cần phải biết việc mình chiếm hữu tài
sản là bất hợp pháp như biết nguồn gốc tài sản là trộm cắp nhưng vẫn cố tình mu a hoặc
mua bán, trao đổi tài sản có đăng ký quyền sở hữu mà không có giấy tờ pháp lý….
Như vậy, có thể hiểu cả chủ sở hữu và những người chiếm hữu hợp pháp đều có
quyền chiếm hữu hợp pháp với tài sản. Về nguyên tắc, pháp luật bảo vệ quyền chiếm hữu
hợp pháp, tuy nhiên trong một số trường hợp pháp luật cũng có những quy định bảo vệ
quyền cho người chiếm hữu bất hợp pháp nhưng ngay tình.
b. Quyền sử dụng
Quyền sử dụng là quyền khai thác công dụng, hưởng hoa lợi, lợi tức từ tài sản (Điều
189 BLDS).
Như vậy quyền sử dụng là quyền khai thác công dụng và khai thác những lợi ích
vật chất của tài sản trong phạm vi pháp luật cho phép. Nguyên tắc chung là việc khai thác
những giá trị sử dụng của tài sản nhằm để thỏa mãn những nhu cầu về sinh hoạt vật chất
hoặc tinh thần cho bản thân mình. Thực hiện quyền sử dụng còn dựa vào tính năng của vật
mà con người khai thác lợi ích vật chất của chúng để thỏa mãn các nhu cầu trong sản xuất,
kinh doanh.
Quyền khai thác công dụng của tài sản là việc khai thác lợi ích từ tài sản theo công
dụng của tài sản (xe máy được dùng để đi, nhà dùng để ở…), hưởng hoa lợi từ tài sản là
hưởng những sản vật tự nhiên do vật mang lại như hưởng hoa quả từ cây cối mang lại,
hưởng trứng do gia cầm đẻ ra…, hưởng lợi tức là hưởng lợi ích từ tài sản khi tài sản khi tài
sản được đưa vào khai thác như hưởng tiền thuê nhà, tiền lãi từ số tiền gửi vào ngân hàng…
Việc sử dụng tài sản là một trong những quyền năng quan trọng và có ý nghĩa thực tế của
chủ sở hữu.
Quyền sử dụng tài sản có thể được chủ sở hữu trực tiếp thực hiện nhưng cũng có
thể được thực hiện thông qua người khác.
- Thứ nhất, đối với chủ sở hữu: chủ sở hữu có toàn quyền trong việc sử dụng tài sản
phù hợp với tính năng, công dụng của tài sản. Tuy nhiên khi sử dụng tài sản thì chủ sở hữu
không được gây thiệt hại hoặc làm ảnh hưởng đến lợi ích của Nhà nước, lợi ích công cộng,
quyền, lợi ích hợp pháp của người khác.
- Thứ hai, người không phải là chủ sở hữu được sử dụng tài sản theo thoả thuận với
chủ sở hữu thông qua hợp đồng thuê, hợp đồng mượn hoặc những trường hợp khác…
Ngoài việc sử dụng tài sản theo ý chí của chủ sở hữu, người sử dụng phải tuân theo các
quy định của pháp luật trong quá trình sử dụng tài sản.
- Thứ ba, người không phải là chủ sở hữu được sử dụng tài sản theo quy định của
pháp luật. Đây là những trường hợp mà pháp luật cho phép một chủ thể nhất định có quyền
sử dụng tài sản. Ví dụ: khoản 1 Điều 59 BLDS cho phép người giám hộ có quyền sử dụng
tài sản của người được giám hộ để chăm sóc, chi dùng cho những nhu cầu cần thiết của
người được giám hộ.
84
 - Thứ tư, người chiếm hữu không có căn cứ pháp luật nhưng ngay tình thì cũng có
quyền khai thác công dụng, hưởng hoa lợi, lợi tức từ tài sản theo quy định của pháp luật.
Bản thân người chiếm hữu không có căn cứ pháp luật ngay tình không có lỗi với việc chiếm
hữu, do đó họ có quyền sử dụng tài sản để hưởng hoa lợi, lợi tức hoặc khai thác công dụng
trực tiếp từ tài sản mà mình chiếm hữu.
Trong một số trường hợp khác mà pháp luật quy định, cơ quan hoặc tố chức cũng
có quyền sử dụng tài sản trên cơ sở một văn bản của cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Ví
dụ: Cơ quan, tố chức sử dụng tài sản bị trưng dụng.
c. Quyền định đoạt
Quyền định đoạt là quyền chuyển giao quyền sở hữu tài sản, từ bỏ quyền sở hữu,
tiêu dùng hoặc tiêu hủy tài sản (Điều 195 BLDS)
Chủ sở hữu là người duy nhất có quyền định đoạt số phận của tài sản. Người không
phải là chủ sở hữu kể cả người chiếm hữu hợp pháp cũng không có quyền định đoạt. Trong
một số trường hợp chủ sở hữu có quyền ủy quyền cho người khác định đoạt tài sản, trong
trường hợp này, trên cơ sở việc ủy quyền người không phải chủ sở hữu cũng có quyền định
đoạt nhưng về mặt bản chất vẫn là việc định đoạt trên cơ sở ý chí của chủ sở hữu.
Chủ sở hữu định đoạt tài sản thuộc sở hữu của mình biểu hiện ở hai phương diện:
- Định đoạt số phận thực tế của tài sản được hiểu là chủ sở hữu tự bằng hành vi của
mình để quyết định về số phận của tài sản như: từ bỏ quyền sở hữu, tiêu dùng, tiêu hủy
bằng đập phá, đốt, xé…
- Định đoạt số phận pháp lý của tài sản là chuyển giao quyền sở hữu tài sản từ người
này sang người khác. Thông thường định đoạt số phận pháp lý của tài sản phải được thực
hiện thông qua các giao dịch mang tính chất pháp lý phù hợp với ý chí của các chủ thể và
pháp luật như tặng, cho, mua bán, trao đổi, thừa kế, v.v..
Việc định đoạt tài sản sẽ làm chấm dứt quyền sở hữu của chủ sở hữu đối với tài sản
hoặc làm thay đổi các quan hệ pháp luật liên quan đến tài sản đó. Việc định đoạt tài sản
phải tuân theo các quy định của pháp luật. Trong một số trường hợp, mặc dù chủ sở hữ u
không thể hiện ý chí muốn định đoạt tài sản nhưng theo quy định của pháp luật vẫn bắt
buộc phải định đoạt, ví dụ trường hợp nhà nước tổ chức bán đấu giá tài sản để thi hành bản
án, v.v.. hoặc ngược lại trong một số trường hợp quyền định đoạt bị hạn chế v í dụ như tiền,
di tích lịch sử, v.v.. Việc bắt buộc chủ sở hữu định đoạt hoặc hạn chế quyền định đoạt của
chủ sở hữu nhằm mục đích bảo vệ lợi ích hợp pháp của nhà nước cũng như các chủ thể
khác có quyền và lợi ích liên quan.
Cả ba quyền năng cụ thể tạo thành một thể thống nhất trong nội dung của quyền sở
hữu, chúng có mối liên hệ thống nhất với nhau nhưng mỗi quyền năng lại có một ý nghĩa
khác nhau. Cụ thể quyền chiếm hữu là tiền đề quan trọng cho hai quyền kia nhưng quyền
sử dụng lại có ý nghĩa thiết thực, vì chỉ thông qua quyền năng này chủ sở hữu mới được
hưởng lợi ích từ tài sản, khai thác các tính năng, công dụng của tài sản để thỏa mãn các
85
nhu cầu cá nhân, trong khi đó quyền định đoạt lại xác định ý nghĩa pháp lý quan trọng nhất
của quyền sở hữu.
7.3.2. Quyền thừa kế
7.3.2.1. Khái niệm
Thừa kế là quan hệ xã hội về việc chuyển giao di sản của người chết cho những
người còn sống. Quan hệ thừa kế và quan hệ sở hữu có quan hệ chặt chẽ với nhau. Sở hữu
là yếu tố đầu tiên làm xuất hiện quan hệ thừa kế và thừa kế là phương tiện để duy trì và
củng cố chế độ sở hữu. Theo quy định tại Bộ luật Dân sự, thừa kế là việc chuyển dịch tài
sản của người đã chết cho người còn sống; tài sản để lại được gọi là di sản và như vậy có
thể hiểu quyền thừa kế là một chế định của Luật dân sự, là tổng hợp quy phạm pháp luật
điều chỉnh việc dịch chuyển tài sản của người chết cho người khác.
Pháp luật về thừa kế được xây dựng và thực hiện dựa trên nguyên tắc sau:
- Pháp luật bảo hộ quyền thừa kế tài sản của công dân. Công dân có quyền lập di
chúc để lại tài sản của mình cho người thừa kế, được nhận tài sản theo di chúc hoặc
pháp luật.
- Quyền bình đẳng về thừa kế cá nhân. Cá nhân không phân biệt nam, nữ đều
bình đẳng về quyền hưởng di sản, quyền để lại tài sản của mình theo di chúc hoặc theo
pháp luật.
- Tôn trọng quyền định đoạt bằng di chúc của người để lại di sản, đồng thời bảo vệ
quyền và lợi ích chính đáng của những người thừa kế theo pháp luật.
- Củng cố và phát triển tình đoàn kết, thương yêu trong nội bộ gia đình.
7.3.2.2. Một số quy định chung về thừa kế
- Người để lại di sản thừa kế: là người mà sau khi chết có tài sản để lại cho người
khác theo trình tự thừa kế theo di chúc hoặc theo pháp luật. Người để lại di sản là cá nhân
(bao gồm cả công dân Việt Nam, người nước ngoài, người không quốc tịch). Điều kiện bắt
buộc để người trở thành người để lại di sản trong quan hệ pháp luật về thừa kế là họ chết
và có tài sản để lại. Một người được xác định là người chết trong trường hợp họ chết trên
thực tế về mặt sinh học hoặc Tòa án ra quyết định tuyên bố người này là người chết (áp
dụng với trường hợp mất tích).
- Di sản thừa kế: bao gồm những tài sản riêng và phần tài sản của người chết trong
khối tài sản chung đối với người khác, trong đó bao gồm cả những quyền về tài sản của
người chết. Quyền sử dụng đất cũng thuộc di sản thừa kế, trừ trường hợp pháp luật có quy
định khác. Di sản phải là những tài sản mà người để lại di sản có quyền sở hữu hợp pháp.
Người thừa kế nhận di sản của người chết thì phải thực hiện những nghĩa vụ tài sản do
người chết để lại, trừ trường hợp có thoả thuận khác (khoản 1 Điều 615 BLDS). Nếu di sản
không có người nhận thừa kế thì thuộc về Nhà nước.

86
 - Người thừa kế: là cá nhân phải là người còn sống vào thời điểm mở thừa kế hoặc
sinh ra và còn sống sau thời điểm mở thừa kế nhưng đã thành thai trước khi người để lại di
sản chết. Trong trường hợp người thừa kế là cơ quan, tổ chức thì phải là cơ quan, tổ chức
tồn tại vào thời điểm mở thừa kế.
+ Người thừa kế có quyền từ chối nhận di sản, trừ trường hợp việc từ chối nhằm trốn
tránh việc thực hiện nghĩa vụ tài sản của mình đối với người khác (khoản 1 Điều 620 Bộ
luật dân sự 2015).
+ Điều 621 Bộ luật dân sự 2015 quy định: “1. Những người sau đây không được
quyền hưởng di sản:
a, Người bị kết án về hành vi cố ý xâm phạm tính mạng, sức khoẻ hoặc về hành vi
ngược đãi nghiêm trọng, hành hạ người để lại di sản, xâm phạm nghiêm trọng danh dự,
nhân phẩm của người đó;
b, Người vi phạm nghiêm trọng nghĩa vụ nuôi dưỡng người để lại di sản;
c, Người bị kết án về hành vi cố ý xâm phạm tính mạng người thừa kế khác nhằm
hưởng một phần hoặc toàn bộ phần di sản mà người thừa kế đó có quyền hưởng;
d, Người có hành vi lừa dối, cưỡng ép hoặc ngăn cản người để lại di sản trong việc
lập di chúc; giả mạo di chúc, sửa chữa di chúc, huỷ di chúc, che giấu di chúc nhằm hưởng
một phần hoặc toàn bộ di sản trái với ý chí của người để lại di sản.
2. Những người ở trong các trường hợp trên vẫn được hưởng di sản, nếu người để
lại di sản đã biết hành vi của những người đó, nhưng vẫn cho họ hưởng di sản theo di
chúc”.
- Thời điểm mở thừa kế: là thời điểm mà người có tài sản để lại chết (chết tự nhiên
hoặc do Tòa án tuyên bố chết). Ngay sau khi người để lại di sản chết, những người có
quyền và nghĩa vụ liên quan có quyền yêu cầu chia thừa kế số di sản người chết để lại.
- Địa điểm mở thừa kế: Địa điểm mở thừa kế là nơi cư trú cuối cùng của người để
lại di sản; nếu không xác định được nơi cư trú cuối cùng thì địa điểm mở thừa kế là nơi có
toàn bộ hoặc phần lớn di sản.
7.3.2.3. Các hình thức thừa kế
Có hai hình thức thừa kế là thừa kế theo di chúc và thừa kế theo pháp luật. Hình
thức thừa kế theo di chúc dựa trên cơ sở ý chí của người chết khi họ còn sống, hình thức
thừa kế theo pháp luật dựa trên cơ sở quy định của pháp luật trong một số trường hợp nhất
định.
a. Thừa kế theo di chúc
Thừa kế theo di chúc là việc chuyển di sản thừa kế (tài sản, quyền về tài sản) của
người đã chết cho những người còn sống theo sự định đoạt của người đó khi còn sống. Di
chúc là sự thể hiện ý chí của cá nhân nhằm chuyển tài sản của mình cho người khác sau
khi chết.

87
 - Thời điểm, điều kiện hiệu lực của di chúc
Di chúc có hiệu lực pháp luật từ thời điểm mở thừa kế. Di chúc muốn được coi là
hợp pháp phải có đủ các điều kiện sau đây:
+ Người lập di chúc minh mẫn, sáng suốt trong khi lập di chúc; không bị lừa dối, đe
dọa hoặc cưỡng ép;
+ Nội dung trong di chúc không trái pháp luật, đạo đức xã hội; hình thức di chúc
không trái quy định pháp luật.
Di chúc không có hiệu lực pháp luật toàn bộ hoặc một phần nếu người thừa kế theo
di chúc chết trước hoặc chết cùng thời điểm với người lập di chúc; cơ quan, tổ chức được
chỉ định thừa kế theo di chúc không còn vào thời điểm mở thừa kế, thì chỉ phần di chúc có
liên quan đến người chết trước hoặc cùng thời điểm, đến cơ quan, tổ chức không còn đó,
không có hiệu lực pháp luật.
Di chúc cũng không có hiệu lực pháp luật nếu di sản để lại cho người thừa kế không
còn vào thời điểm mở thừa kế. Nếu di sản để lại cho người thừa kế chỉ còn lại một phần thì
phần di chúc về di sản còn lại vẫn có hiệu lực.
Người lập di chúc là người mà thông qua việc lập di chúc để định đoạt tài sản của
mình cho người khác sau khi mình chết với ý chí hoàn toàn tự nguyện, thể hiện mong muốn
chủ quan của họ. Người lập di chúc phải đạt những độ tuổi nhất định với độ tuổi về khả
năng làm chủ hành vi thì di chúc mới có hiệu lực pháp luật. Người lập di chúc chỉ có
thể là công dân và phải có tài sản thuộc quyền sở hữu hoặc quyền sử dụng hợp pháp
của mình.
- Người lập di chúc
Theo quy định của pháp luật hiện hành, người thành niên có quyền lập di chúc, trừ
trường hợp người đó bị bệnh tâm thần hoặc các bệnh khác mà không thể nhận thức và làm
chủ được hành vi của mình.
Người từ đủ 15 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi được lập di chúc, nếu được cha, mẹ hoặc
người giám hộ đồng ý về việc lập di chúc. Di chúc của người bị hạn chế về thể chất hoặc
người không biết chữ do người làm chứng lập thành văn bản.
- Quyền của người lập di chúc
+ Chỉ định người thừa kế; truất quyền hưởng di sản của người thừa kế;
+ Phân định phần di sản cho từng người thừa kế;
+ Dành một phần tài sản trong khối di sản để di tặng, thờ cúng;
+ Giao nghĩa vụ cho người thừa kế;
+ Chỉ định người giữ di chúc, người quản lý di sản, người phân chia di sản.
chỉ định người thừa kế, truất quyền hưởng di sản của người hưởng thừa kế; phân
định tài sản cho từng người thừa kế; dành một phần tài sản trong khối tài sản để tặng, thờ

88
cúng; giao nghĩa vụ cho người thừa kế trong phạm vi di sản; chỉ định người giữ di chúc,
người quản lý di sản, người phân chia di sản.
- Hình thức của di chúc
Di chúc phải được lập thành văn bản; nếu không lập được di chúc thành văn bản thì
có thể di chúc bằng miệng. Di chúc bằng văn bản bao gồm: di chúc bằng văn bản không
có người làm chứng; di chúc bằng văn bản có người làm chứng; di chúc bằng văn bản có
chứng thực của ủy ban nhân dân xã, phường, thị trấn; di chúc bằng văn bản có chứng nhận
của công chứng nhà nước.
Trường hợp người lập di chúc không viết tay bản di chúc thì có thể tự mình đánh
máy hoặc nhờ người khác viết hoặc đánh máy bản di chúc, nhưng phải có ít nhất là 02
người làm chứng. Người lập di chúc phải ký hoặc điểm chỉ vào bản di chúc trước mặt
những người làm chứng; những người làm chứng xác nhận chữ ký, điểm chỉ của người lập
di chúc và ký vào bản di chúc; việc lập di chúc bằng văn bản có người làm chứng phải tuân
theo quy định về nội dung di chúc và người làm chứng cho việc lập di chúc (Điều 634 Bộ
luật dân sự 2015).
Trường hợp di chúc có sự tẩy xóa, sửa chữa thì người tự viết di chúc hoặc người
làm chứng di chúc phải ký tên bên cạnh chỗ tẩy xoá, sửa chữa (Điều 631 Bộ luật dân sự
2015).
Di chúc miệng được áp dụng trong trường hợp khi tính mạng một người bị cái chết
đe dọa do bệnh tật hoặc các nguyên nhân khác mà không thể lập di chúc bằng văn bản. Di
chúc miệng được coi là hợp pháp nếu người di chúc miệng thể hiện ý chí cuối cùng của
mình trước mặt ít nhất hai người làm chứng và ngay sau đó người làm chứng ghi chép lại
và cùng ký tên hoặc điểm chỉ. Trong thời hạn 05 ngày làm việc, kể từ ngày người di chúc
miệng thể hiện ý chí cuối cùng thì di chúc phải được công chứng viên hoặc cơ quan có
thẩm quyền chứng thực xác nhận chữ ký hoặc điểm chỉ của người làm chứng. Sau ba tháng,
kể từ thời điểm lập di chúc miệng mà người lập di chúc còn sống, minh mẫn, sáng suốt thì
di chúc miệng bị hủy bỏ.
- Nguyên tắc chia thừa kế theo di chúc:
Hình thức chia thừa kế theo di chúc về bản chất dựa trên cơ sở ý chí của người để
lại di sản. Xuất phát từ quyền sở hữu là một quyền cơ bản của con người, chủ sở hữu có
quyền định đoạt cao nhất đối với tài sản của mình, việc chia thừa kế theo di chúc phải đảm
bảo ý chí của người lập di chúc. Người được người lập di chúc chỉ định cho hưởn g tài sản
nào sẽ được hưởng phần tài sản đó, trừ trường hợp có người thừa kế không phụ thuộc vào
nội dung của di chúc.
b. Thừa kế theo pháp luật
Thừa kế theo pháp luật là thừa kế theo hàng thừa kế, điều kiện và trình tự thừa kế
do pháp luật quy định. Pháp luật quy định việc thừa kế dựa trên cơ sở diện thừa kế và hàng
thừa kế.
89
 - Các trường hợp chia thừa kế theo pháp luật:
Thừa kế theo pháp luật được áp dụng trong những trường hợp sau đây:
+ Không có di chúc;
+ Di chúc không hợp pháp;
+ Những người thừa kế theo di chúc đã chết trước hoặc chết cùng thời điểm với
người lập di chúc; cơ quan, tổ chức được hưởng thừa kế theo di chúc không còn vào thời
điểm mở thừa kế;
+ Những người được chỉ định làm người thừa kế theo di chúc mà không có quyền
hưởng di sản hoặc từ chối quyền hưởng di sản.
Ngoài ra, thừa kế theo pháp luật còn được áp dụng đối với các phần di sản sau:
+ Phần di sản không được định đoạt trong di chúc;
+ Phần di sản có liên quan đến phần của di chúc không có hiệu lực pháp luật;
+ Phần di sản có liên quan đến người được thừa kế theo di chúc nhưng họ không có
quyền hưởng di sản, từ chối nhận di sản, chết trước hoặc chết cùng thời điểm với người lập
di chúc; liên quan đến cơ quan, tổ chức được hưởng di sản theo di chúc, nhưng không còn
tồn tại vào thời điểm mở thừa kế.
- Diện thừa kế:
Diện thừa kế là phạm vi những người có quyền hưởng thừa kế theo quy định của
pháp luật và được xác định theo quan hệ hôn nhân, quan hệ huyết thống và quan hệ nuôi
dưỡng giữa người thừa kế với người để lại di sản thừa kế.
Con riêng, bố dượng, mẹ kế nếu có quan hệ chăm sóc nuôi dưỡng nhau như cha
con, mẹ con thì được thừa kế di sản của nhau và còn được thừa kế di sản theo quy định
tại Điều 652 và Điều 653 của Bộ luật dân sự 2015.
- Hàng thừa kế:
Những người thừa kế theo pháp luật được quy định theo thứ tự sau đây ( Điều 651 Bộ
luật dân sự 2015):
+ Hàng thừa kế thứ nhất gồm: vợ, chồng, cha đẻ, mẹ đẻ, cha nuôi, mẹ nuôi, con đẻ,
con nuôi của người chết;
+ Hàng thừa kế thứ hai gồm: ông nội, bà nội, ông ngoại, bà ngoại, anh ruột, chị ruột,
em ruột của người chết; cháu ruột của người chết mà người chết là ông nội, bà nội, ông
ngoại, bà ngoại;
+ Hàng thừa kế thứ ba gồm: cụ nội, cụ ngoại của người chết; bác ruột, chú ruột, cậu
ruột, cô ruột, dì ruột của người chết; cháu ruột của người chết mà người chết là bác ruột,
chú ruột, cậu ruột, cô ruột, dì ruột; chắt ruột của người chết mà người chết là cụ nội, cụ
ngoại.
- Nguyên tắc chia thừa kế theo pháp luật (Khoản 2,3 Điều 651 Bộ luật dân sự 2015)

90
 + Những người thừa kế cùng hàng được hưởng phần di sản bằng nhau.
+ Những người ở hàng thừa kế sau chỉ được hưởng thừa kế, nếu không còn ai ở
hàng thừa kế trước do đã chết, không có quyền hưởng di sản, bị truất quyền hưởng di sản
hoặc từ chối nhận di sản.
7.3.2.4. Một số quy định khác về thừa kế
a. Thừa kế thế vị
Theo nguyên tắc chung, người thừa kế là người còn sống vào thời điểm mở thừa kế.
Nhưng pháp luật thừa kế nước ta còn quy định trường hợp khi con của người để lại di sản
chết trước người để lại di sản thì cháu của người đó được hưởng phần di sản mà cha hoặc
mẹ cháu được hưởng nếu còn sống. Nếu người cháu cũng chết trước người để lại di sản thì
chắt là người được hưởng phần di sản mà cha hoặc mẹ chắt được hưởng nếu còn sống.
Những trường hợp đó gọi là thừa kế thế vị. Ngoài ra pháp luật cũng quy định những trường
hợp đặc biệt như cha, mẹ chết cùng thời điểm với ông bà thì cháu cũng được thay cha mẹ
hưởng thừa kế từ ông bà.
Điều 652 Bộ luật dân sự 2015 quy định: “Trong trường hợp con của người để lại
di sản chết trước hoặc cùng một thời điểm với người để lại di sản thì cháu được hưởng
phần di sản mà cha hoặc mẹ của cháu được hưởng nếu còn sống; nếu cháu cũng chết trước
hoặc cùng một thời điểm với người để lại di sản thì chắt được hưởng phần di sản mà cha
hoặc mẹ của chắt được hưởng nếu còn sống.”
Vậy thừa kế thế vị là việc con (cháu, chắt) được thay thế vào vị trí của cha, mẹ (ông,
bà) để hưởng phần di sản từ ông, bà (hoặc cụ) trong trường hợp cha, mẹ (ông hoặc bà) chết
trước hoặc cùng lúc với ông, bà (hoặc cụ). Những người thừa kế thế vị được hưởng p hần
di sản mà bố, mẹ (hoặc ông, bà) mình lẽ ra được hưởng nếu còn sống. Người hưởng thừa
kế thế vị phải là người còn sống tại thời điểm hưởng thừa kế thế vị.
b. Người thừa kế không phụ thuộc vào nội dung của di chúc
Pháp luật quy định người để lại di sản thừa kế có quyền truất quyền hưởng di sản
thừa kế của những người thuộc diện thừa kế theo pháp luật. Tuy nhiên, để bảo vệ lợi ích
của một số người, phù hợp với phong tục tập quán, truyền thống tốt đẹp của dân tộc Việt
Nam, pháp luật đã có những quy định hạn chế quyền định đoạt của người lập di chúc. Theo
quy định này, trong trường hợp cha, mẹ; vợ (chồng); con chưa thành niên và con đã thành
niên mà không có khả năng lao động nếu “không được người lập di chúc cho hưởng di
sản” (người lập di chúc truất quyền thừa kế hoặc không nhắc tên được hưởng di sản trong
di chúc) hoặc người lập di chúc “chỉ cho hưởng phần di sản ít hơn hai phần ba suất thừa
kế theo pháp luật”, thì sẽ được hưởng đủ hai phần ba suất thừa kế theo pháp luật, trừ khi
họ là người từ chối nhận di sản theo quy định tại Điều 620 hoặc họ là những người không
có quyền hưởng di sản theo quy định tại khoản 1 Điều 621 của Bộ luật dân sự 2015. Việc
thừa kế không phụ thuộc vào di chúc chỉ phát sinh khi những người thuộc diện thừa kế

91
không phụ thuộc vào di chúc được hưởng trên thực tế ít hơn hai phần ba một suất theo luật
(quyền lợi của họ).
Cụ thể, Điều 644 Bộ luật dân sự 2015 quy định: “1. Những người sau đây vẫn
được hưởng phần di sản bằng hai phần ba suất của một người thừa kế theo pháp luật nếu
di sản được chia theo pháp luật, trong trường hợp họ không được người lập di chúc cho
hưởng di sản hoặc chỉ cho hưởng phần di sản ít hơn hai phần ba suất đó:
a) Con chưa thành niên, cha, mẹ, vợ, chồng;
b) Con thành niên mà không có khả năng lao động.
2. Quy định tại khoản 1 Điều này không áp dụng đối với người từ chối nhận di sản
theo quy định tại Điều 620 hoặc họ là những người không có quyền hưởng di sản theo quy
định tại khoản 1 Điều 621 của Bộ luật này”.
Cách chia thừa kế trong trường hợp này được thực hiện theo công thức: Di sản được
hưởng = 2/3 x (tổng giá trị di sản thừa kế : số người hưởng di sản thừa kế hợp pháp)
Trong đó:
Di sản được hưởng: là phần di sản mà những người thừa kế không phụ thuộc vào
nội dung của di chúc được hưởng.
Tổng giá trị di sản thừa kế: Là phần giá trị di sản thừa kế còn lại sau khi đã thanh
toán toàn bộ nghĩa vụ về tài sản của người chết theo thứ tự ưu tiên thanh toán được quy
định tại Điều 658 Bộ luật dân sự 2015 gồm: Mai táng phí, các khoản cấp dưỡng còn thiếu,
các khoản bồi thường về tính mạng, sức khỏe, tài sản của người khác, các khoản nợ của
nhà nước, của các chủ thể khác, chi phí quản lý, bảo quản di sản….
Số người hưởng di sản thừa kế hợp pháp: Là người thừa kế trong cùng hàng thừa
kế thứ nhất (hoặc hàng thừa kế thứ hai hoặc hàng thừa kế thứ ba nếu không còn ai ở hàng
thừa kế trước do đã chết, không có quyền hưởng di sản, bị truất quyền hưởng di sản hoặc
từ chối nhận di sản), trừ người từ chối nhận di sản thừa kế theo quy định tại Điều 620 hoặc
không có quyền hưởng di sản theo quy định tại khoản 1 Điều 621 Bộ luật dân sự 2015.
Ví dụ chia thừa kế trong tình huống sau:
Ông A kết hôn với bà B vào năm 1980 tại Hà Nội và có 3 người con là C, D, E.
Năm 1999, ông A bỏ mẹ con bà B đến chung sống với bà Q và có con chung là P. Tháng
5 năm 2008 ông A và C cùng bị thương nặng trong một tai nạn giao thông. Một tuần sau
tai nạn, ông A chết. Trước khi chết ông A lập di chúc để lại cho P 20.000.000 đồng; số t ài
sản còn lại ông cho các con C, D, E.
Biết rằng tài sản chung của ông A và bà B là 400.000.000 đồng, trong thời gian
chung sống ông A và bà Q có tài sản chung là 400.000.000 đồng. Hãy chia thừa kế di sản
của ông A?
Giải quyết tình huống:

92
 Quan hệ hôn nhân giữa ông A và bà Q không được pháp luật thừa nhận nên tài sản
chung là tài sản thuộc sở hữu theo phần, khi ông A chết tài sản được chia đôi, tức là
400.000.000 đồng: 2 = 200.000.000 đồng, số tiền này được tính là tài sản chung vợ chồng
trong thời kỳ hôn nhân giữa ông A và bà B – khi hôn nhân đang tồn tại thì tài sản thuộc sở
hữu chung vợ chồng là tài sản thuộc sở hữu chung hợp nhất. Do vậy, khi ông A chết di sản
được xác định như sau: (200.000.000 đồng + 400.000.000 đồng) : 2 = 300.000.000 đồng.
- Theo di chúc, ông A cho P 20.000.000 đồng; C, D, E được hưởng phần còn lại
300.000.000 đồng - 20.000.000 đồng = 280.000.000 đồng.
- Nếu di sản của ông A được chia thừa kế theo pháp luật thì mỗi suất thừa kế sẽ là:
300.000.000 : 5 (bà B, C, D, E, P) = 60.000.000 đồng và 2/3 một suất sẽ là: 60.000.000
đồng x 2/3 = 40.000.000 đồng.
- Cũng theo di chúc, ông A không cho bà B hưởng di sản thừa kế nhưng theo quy
định tại khoản 1 Điều 644 Bộ luật dân sự 2015 bà B là người thừa kế không phụ thuộc nội
dung di chúc, được hưởng hai phần ba một suất thừa kế theo pháp luật, tức là bà B được
hưởng: 40.000.000 đồng.
- Căn cứ quy định tại khoản 1 Điều 644 Bộ luật dân sự 2015, tuy P đã được hưởng
thừa kế theo di chúc của ông A 20.000.000 đồng, nhưng còn thiếu so với hai phần ba một
suất thừa kế theo pháp luật là: 40.000.000 đồng – 20.000.000 đồng = 20.000.000 đồng, nên
P sẽ được chia đủ hai phần ba một suất thừa kế theo pháp luật, tức là P sẽ được hưởng thêm
20.000.000 đồng.
- Phần di sản bà B và P được hưởng trích ra từ di sản C, D, E được hưởng thừa kế
theo di chúc của ông A, tức là: 280.000.000 đồng – (40.000.000 đồng + 20.000.000 đồng)
= 220.000.000 đồng.
Vậy C = D = E = 220.000.000 đồng : 3 = 73.333.333 đồng.
7.3.3. Hợp đồng
7.3.3.1. Khái niệm hợp đồng
Hợp đồng là sự thỏa thuận giữa các bên về việc xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt
quyền và nghĩa vụ dân sự (Điều 385 Bộ luật dân sự 2015).
Khi các bên đã giao kết hợp đồng, một trong các bên không thực hiện, thực hiện
không đúng, không đầy đủ các điều khoản hợp đồng thì họ phải có trách nhiệm bồi thường
thiệt hại cho bên bị thiệt hại do bên có hành vi trái pháp luật gây ra. Trách nhiệm dân sự
do vi phạm hợp đồng là sự cưỡng chế của Nhà nước buộc bên vi phạm hợp đồng phải thực
hiện đúng hợp đồng hoặc phải bồi thường thiệt hại do hành vi không chấp hành hợp đồng,
chấp hành không đúng, không đầy đủ hợp đồng mà gây thiệt hại cho bên kia.
7.3.3.2. Chủ thể của hợp đồng

93
 Cá nhân từ đủ 18 tuổi trở lên có khả năng nhận thức thực hiện quyền và nghĩa vụ
hợp đồng, tự chịu trách nhiệm về việc thực hiện nghĩa vụ có quyền giao kết hợp đồng. Cá
nhân bao gồm: công dân Việt Nam và người nước ngoài đang sinh sống ở Việt Nam.
Người từ đủ 15 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi có tài sản riêng đủ để thanh toán nghĩa vụ,
thì được giao kết hợp đồng mà không cần phải được người đại diện theo pháp luật đồng ý,
trừ những trường hợp pháp luật quy định phải đủ 18 tuổi.
Người dưới 15 tuổi, người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự được phép tham gia
quan hệ hợp đồng, nhưng phải được sự đồng ý của bố mẹ, hoặc những người giám hộ, trừ
những hợp đồng có giá trị nhỏ phục vụ nhu cầu thiết yếu hàng ngày thì không cần sự đồng
ý này.
Pháp nhân và các chủ thể khác cũng là chủ thể của hợp đồng dân sự. Trong quan hệ
hợp đồng dân sự, các chủ thể này phải thông qua những đại diện hợp pháp.
7.3.3.3. Hình thức, nội dung của hợp đồng
Theo thỏa thuận của các bên, hợp đồng dân sự có thể được giao kết bằng lời nói,
bằng văn bản hoặc bằng hành vi cụ thể. Nếu pháp luật có quy định hợp đồng phải được thể
hiện bằng văn bản, phải được chứng nhận của công chứng nhà nước chứng thực, đăng ký
hoặc xin phép thì phải tuân theo các quy định này; các bên có thỏa thuận giao kết hợp đồng
theo mẫu.
Nội dung chủ yếu của hợp đồng dân sự là những điều khoản mà thiếu những điều
khoản đó thì hợp đồng không thể giao kết được. Những nội dung này do pháp luật quy
định, nếu pháp luật không quy định thì theo thỏa thuận của các bên. Tùy theo từng loại hợp
đồng, các bên có thể thỏa thuận về những nội dung sau đây: đối tượng của hợp đồng là tài
sản phải giao, công việc được làm hoặc không được làm; số lượng, chất lượng; giá cả,
phương thức thanh toán; thời hạn, địa điểm, phương thức thực hiện hợp đồng; quyền, nghĩ a
vụ của các bên; trách nhiệm do vi phạm hợp đồng, phương thức giải quyết tranh chấp (Điều
398 Bộ luật dân sự 2015).
7.3.3.4. Điều kiện có hiệu lực của hợp đồng dân sự
Hợp đồng dân sự khi giao kết tuân theo đúng những quy định của pháp luật sẽ làm
phát sinh quyền và nghĩa vụ giữa các bên tham gia hợp đồng. Trái lại, nếu các bên đã vi
phạm thì hợp đồng đó sẽ vô hiệu, không làm phát sinh quyền và nghĩa vụ giữa các bên.
Việc tuyên bố một hợp đồng vô hiệu phải do Tòa án đưa ra bằng một bản án dân sự hủy bỏ
hợp đồng đã giao kết. Đối với những hợp đồng được giao kết mà vi phạm pháp luật, viện
kiểm sát nhân dân có quyền khởi kiện để yêu cầu tòa án nhân dân hủy bỏ hợp đồng.
Hợp đồng có thể vô hiệu toàn bộ hoặc vô hiệu từng phần khi nội dung của phần đó
vô hiệu mà không ảnh hưởng đến nội dung các phần còn lại của hợp đồng. Hậu quả pháp
lý của hợp đồng vô hiệu được giải quyết như quy định đối với giao dịch dân sự vô hiệu.
Các bên khôi phục lại tình trạng ban đầu, hoàn trả cho nhau những gì đã nhận; nếu không
hoàn trả được bằng hiện vật thì phải hoàn trả bằng tiền. Bên có lỗi gây thiệt hại p hải bồi
94
thường. Tùy từng trường hợp xét theo tính chất của giao dịch vô hiệu, tài sản giao dịch và
hoa lợi, lợi tức thu được có thể bị tịch thu theo quy định của pháp luật.

CÂU HỎI ÔN TẬP, THẢO LUẬN, BÀI TẬP

1. Phân tích đối tượng điều chỉnh và phương pháp điều chỉnh của Luật dân sự Việt
Nam?
2. Phân tích chế định quyền sở hữu? Lấy ví dụ minh họa?
3. Phân biệt hình thức thừa kế theo di chúc và thừa kế theo pháp luật?
4. Phân tích điều kiện có hiệu lực của hợp đồng?
5. Tình huống: Chị A dành dụm được 20 triệu đồng và đến hiệu cầm đồ mua một
chiếc xe máy để đi làm. Hai bên làm hợp đồng mua bán xe có kèm theo Giấy chứng nhận
đăng ký xe. Tuy nhiên, khi chị A đến cơ quan công an để làm hồ sơ đổi tên chủ sở hữu thì
công an phát hiện đăng ký xe là đăng ký giả nên tạm giữ xe cùng giấy tờ để điều tra. Sau
đó, công an thông báo cho chị A biết là không tìm được chủ sở hữu của chiếc xe. Vậy chị
A có được trả lại xe và đổi tên để sử dụng xe máy trên không?
6. Tình huống: Ông A kết hôn với bà B sinh được 5 người con. Anh con cả đã chết
để lại 2 con đã thành niên. Gia tài của ông bà là ngôi nhà trị giá 200.000.000 đồng và ông
A có số tiền tiết kiệm riêng là 100.000.000 đồng. Trước khi chết ông A lập di chúc cho bà
B số tiền tiết kiệm 100.000.000 đồng. Sau khi ông A chết, anh con trai út của ông bị tai
nạn và bị tâm thần. Anh (chị) hãy chia thừa kế di sản của ông A?
7. Tình huống: Ông Huy và bà Thái là hai vợ chồng, có tài sản chung là 750.000.000
đồng, có hai đứa con chung là Minh (1999) và Nga (2009). Năm 2017 bà Thái chết, Minh
và Nga về sống với ông bà ngoại.
Năm 2018, ông Huy kết hôn với bà Yến, có con chung là Cúc (2019). Minh và Nga
phản đối cuộc hôn nhân của bố nên không qua lại với ông Huy và bà Yến.
Đầu năm 2020, ông Huy chết, do vẫn còn giận Minh và Nga nên ông viết di chúc
để lại toàn bộ tài sản cho bà Yến và Cúc, truất quyền thừa kế của Minh và Nga. Tháng
5/2020, bà Yến bị tai nạn qua đời không kịp để lại di chúc. Biết tiền mai táng cho ông Huy
hết 25.000.000 đồng, bà Yến hết 30.000.000 đồng.
1. Hãy chia thừa kế trong trường hợp trên?
2. Giả sử bà Yến từ chối nhận di sản của ông Huy thì chia thừa kế như thế nào?
8. Tình huống: Do cần tiền chơi điện tử, T (13 tuổi) đã bán chiếc xe đạp Nhật mà
bố mua cho để đi học với giá 1,5 triệu đồng cho ông M (thợ sửa xe đạp ở gần nhà). Khi
phát hiện con không đi xe đạp về nhà, sau nhiều lần tra hỏi, bố T mới biết việc mua bán
đó. Bố T đã tìm gặp ông M đề nghị được chuộc lại chiếc xe và hoàn trả ông 1,5 triệu đồng
nhưng ông M không đồng ý vì cho rằng việc mua bán giữa ông và T là hoàn toàn tự nguyện,

95
ông không có trách nhiệm phải trả lại chiếc xe. Hai bên lời qua tiếng lại. Vậy giải quyết
tình huống trên như thế nào?

Chương 8
MỘT SỐ NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA PHÁP LUẬT VỀ
PHÒNG, CHỐNG THAM NHŨNG
Mục đích:
- Trang bị cho người học những kiến thức cơ bản trong Luật phòng, chống tham
nhũng.
- Kết thúc chương người học nắm được khái niệm tham nhũng, các hành vi tham
nhũng, tác hại của hành vi tham nhũng và các biện pháp phòng, chống tham nhũng. Qua
học tập, nghiên cứu nội dung pháp luật phòng, chống tham nhũng người học có ý thức
phòng ngừa, phát hiện, đấu tranh với các hành vi tham nhũng và các trách nhiệm công dân
khác trong công tác phòng, chống tham nhũng.
8.1. Khái niệm về tham nhũng
8.1.1. Khái niệm và đặc điểm cơ bản của tham nhũng
8.1.1.1. Khái niệm
Tham nhũng xuất hiện rất sớm, từ khi có sự phân chia quyền lực và hình thành nhà
nước. Tham nhũng là một hiện tượng xã hội, gắn với sự xuất hiện chế độ tư hữu, sự hình
thành giai cấp và sự ra đời, phát triển của bộ máy nhà nước, quyền lực nhà nước và các
quyền lực công khác. Tham nhũng xảy ra ở các quốc gia có chế độ chính trị - xã hội khác
nhau và tùy thuộc vào vào truyền thống, văn hóa dân tộc, điều kiện kinh tế - xã hội, pháp
luật…mỗi quốc gia có những quan niệm khác nhau về tham nhũng và phòng, chống th am
nhũng.
Ở nước ta, khái niệm tham nhũng được quy định tại khoản 1 Điều 3 Luật phòng,
chống tham nhũng 2018 (Luật PCTN 2018) như sau: “Tham nhũng là hành vi của người
có chức vụ, quyền hạn đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn đó vì vụ lợi”
Luật Phòng chống tham nhũng năm 2018 không chỉ giới hạn người có chức vụ,
quyền hạn là những người làm việc trong các cơ quan, tổ chức, đơn vị thuộc hệ thống chính
96
trị; nói cách khác là ở các cơ quan, tổ chức, đơn vị có sử dụng ngân sách, vốn, tài sản của
nhà nước mà còn mở rộng phạm vi điều chỉnh sang khu vực doanh nghiệp, tổ chức khu vực
ngoài nhà nước. Trong phòng ngừa, Luật PCTN 2018 có những quy định về công khai,
minh bạch trong hoạt động của cơ quan, tổ chức, đơn vị; quy tắc ứng xử của cán bộ, công
chức, viên chức (CB, CC, VC), người có chức vụ, quyền hạn khác; định mức, tiêu chuẩn,
chế độ; việc tặng quà, nhận quà tặng; việc thanh toán qua tài khoản; kiểm soát xung đột lợi
ích; kiểm soát thu nhập. Những quy định này nhằm khắc phục hạn chế, bất cập qua thực
tiễn thi hành, từ quy định về biện pháp phòng ngừa cho tới các quy định về phát hiện, xử
lý hành vi tham nhũng, đảm bảo việc thi hành Luật PCTN đạt hiệu quả cao hơn trong công
tác phòng, chống tham nhũng của Đảng và nhà nước ta.
8.1.1.2. Những đặc điểm cơ bản của tham nhũng
Theo quy định của pháp luật Việt Nam, tham nhũng có những đặc trưng cơ bản như
sau:
- Chủ thể tham nhũng là người có chức vụ, quyền hạn
Người có chức vụ, quyền hạn là người do bổ nhiệm, do bầu cử, do tuyển dụng, do
hợp đồng hoặc do một hình thức khác, có hưởng lương hoặc không hưởng lương, được
giao thực hiện nhiệm vụ, công vụ nhất định và có quyền hạn nhất định trong khi thực hiện
nhiệm vụ, công vụ đó, bao gồm: Cán bộ, công chức, viên chức; sĩ quan, quân nhân chuyên
nghiệp, công nhân, viên chức quốc phòng trong cơ quan, đơn vị thuộc Quân đội nhân dân;
sĩ quan, hạ sĩ quan nghiệp vụ, sĩ quan, hạ sĩ quan chuyên môn kỹ thuật, công nhân công an
trong cơ quan, đơn vị thuộc Công an nhân dân; người đại diện phần vốn nhà nước tại doanh
nghiệp; người giữ chức danh, chức vụ quản lý trong doanh nghiệp, tổ chức; những người
khác được giao thực hiện nhiệm vụ, công vụ và có quyền hạn trong khi thực hiện nhiệm
vụ, công vụ đó (khoản 2 Điều 3 Luật PCTN 2018).
Tại khoản 2 Điều 352 Bộ luật hình sự 2015 đã xác định: “2. Người có chức vụ là
người do bổ nhiệm, do bầu cử, do hợp đồng hoặc do một hình thức khác, có hưởng lương
hoặc không hưởng lương, được giao thực hiện một nhiệm vụ nhất định và có quyền hạn
nhất định trong khi thực hiện công vụ, nhiệm vụ”.
Như vậy, những người thực hiện chức năng đại diện quyền lực nhà nước, chức năng
tổ chức, điều hành quản lý hành chính, tổ chức sản xuất bao gồm cả khu vực ngoài nhà
nước được coi là người có nhiệm vụ, quyền hạn.
- Chủ thể tham nhũng lợi dụng chức vụ, quyền hạn được giao
Khi thực hiện hành vi tham nhũng, chủ thể tham nhũng phải sử dụng chức vụ, quyền
hạn của mình như một phương tiện để mang lại lợi ích cho mình, cho gia đình mình hoặc
cho người khác. Đây là yếu tố cơ bản để xác định hành vi tham nhũng. Một người có chức
vụ, quyền hạn nhưng không lợi dụng chức vụ, quyền hạn đó thì không thể có hành vi tham
nhũng. Tuy nhiên, không phải mọi hành vi của người có chức vụ, quyền hạn đã lợi dụng
chức vụ, quyền hạn đó đều được coi là hành vi tham nhũng. Một người lợi dụng chức vụ,
97
quyền hạn không nhằm mục đích vụ lợi thì hành vi đó có thể cấu thành hành vi vi phạm
pháp luật khác. Do vậy cần lưu ý khi phân biệt hành vi tham nhũng với các hành vi vi phạm
pháp luật khác.
- Mục đích của hành vi tham nhũng là vụ lợi
Hành vi tham nhũng là hành vi chứa đựng lỗi cố ý. Mục đích của hành vi tham
nhũng là vụ lợi. Nếu chủ thể thực hiện hành vi không cố ý thì hành vi đó không phải là hành
vi tham nhũng. Vụ lợi ở đây được hiểu là lợi ích vật chất hoặc lợi ích tinh thần mà người
có chức vụ, quyền hạn đã đạt được hoặc có thể đạt được thông qua hành vi tham nhũng.
Pháp luật Việt Nam quy định việc đánh giá tính chất và mức độ nguy hiểm của
hành vi tham nhũng chủ yếu dựa trên căn cứ xác định những lợi ích vật chất mà người có
hành vi tham nhũng đạt được để từ đó quyết định mức độ xử lý. Lợi ích vật chất hoặc phi
vật chất mà chủ thể tham nhũng đạt được rất đa dạng, nếu chỉ căn cứ vào những tài sản phát
hiện hoặc thu hồi được để đánh giá lợi ích mà người tham nhũng đạt được thì sẽ không thể
đầy đủ. Hơn thế nữa, lợi ích vật chất và phi vật chất rất khó phân biệt nên đối với hành vi
tham nhũng, hậu quả vật chất không phải lúc nào cũng là dấu hiệu bắt buộc. Ví dụ: việc
dùng tài sản của Nhà nước để phô trương thanh thế, gây dựng uy tín hay các mối quan hệ
để thu lợi bất chính. Trong trường hợp này, mục đích của hành vi vừa là lợi ích vật chất,
vừa là lợi ích tinh thần.
8.1.2. Các hành vi tham nhũng theo quy định của pháp luật hiện hành
Bộ luật Hình sự 2015 (mục 1 chương XXIII), Luật PCTN 2018 đã phân loại tham
nhũng theo hành vi (các hành vi tham nhũng diễn ra trong khu vực nhà nước, khu vực
ngoài nhà nước). Theo đó, những hành vi sau đây thuộc nhóm hành vi tham nhũng:
* Các hành vi tham nhũng trong khu vực nhà nước do người có chức vụ, quyền hạn
trong cơ quan, tổ chức, đơn vị khu vực nhà nước thực hiện:
- Tham ô tài sản: là hành vi lợi dụng chức vụ quyền hạn chiếm đoạt tài sản mà mình
có trách nhiệm quản lý. Người có hành vi tham ô tài sản phải là người có chức vụ, quyền
hạn hoặc có trách nhiệm trong việc quản lý tài sản. Người có hành vi tham ô tài sản đã lợi
dụng (sử dụng) chức vụ, quyền hạn hay trách nhiệm quản lý tài sản như là phương tiện để
chiếm đoạt tài sản được giao. Chức vụ, quyền hạn hay trách nhiệm quản lý tài sản làm cho
người phạm tội có điều kiện tiếp cận và dễ dàng chiếm đoạt tài sản. Ví dụ: Giám đốc lợi
dụng chức vụ, quyền hạn để chỉ đạo kế toán và thủ quỹ lập khống chứng từ để quyết toán
hợp đồng kinh tế để rút tiền làm thiệt hai cho ngân sách nhà nước gần 1,9 tỷ đồng.
- Nhận hối lộ: là hành vi lợi dụng chức vụ, quyền hạn, trực tiếp hoặc qua trung gian
đã nhận hoặc sẽ nhận tiền, tài sản hoặc lợi ích vật chất khác dưới bất kỳ hình thức nào để
làm hoặc không làm một việc vì lợi ích hoặc theo yêu cầu của người đưa hối lộ.
- Lạm dụng chức vụ, quyền hạn chiếm đoạt tài sản: là trường hợp người có chức vụ,
quyền hạn đã (lạm dụng) vượt quá chức vụ, quyền hạn của mình chiếm đoạt tài sản của

98
người khác. Ví dụ: người bác sĩ lạm dụng chức trách khám, kê đơn thuốc cho bệnh nhân
đã kê “khống” đơn thuốc để chiếm đoạt tiền của cơ quan bảo hiểm.
- Lợi dụng chức vụ, quyền hạn trong khi thi hành nhiệm vụ, công vụ vì vụ lợi: là trường
hợp người có chức vụ, quyền hạn đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn hay trách của mình làm
trái công vụ để mưu cầu lợi ích riêng. Người có hành vi vi phạm đã sử dụng chức vụ, quyền
hạn của mình như một công cụ để thực hiện những việc nhất định nhằm thu lợi cho bản
thân hoặc cho người, cơ quan, tổ chức mà họ quan tâm.
- Lạm quyền trong khi thi hành nhiệm vụ, công vụ vì vụ lợi: là trường hợp người có
chức vụ, quyền hạn vì mưu cầu lợi ích cho mình hoặc cho người khác đã vượt q úa chức
vụ, quyền hạn làm trái công vụ.
- Lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng đối với người khác để trục lợi: là
hành vi lợi dụng chức vụ, quyền hạn, trực tiếp hoặc qua trung gian đã nhận hoặc sẽ nhận
tiền, tài sản hoặc lợi ích vật chất khác dưới bất kỳ hình thức nào để dùng ảnh hưởng của
mình thúc đẩy người có chức vụ, quyền hạn làm hoặc không làm một việc thuộc trách
nhiệm hoặc liên quan trực tiếp đến công việc của họ hoặc làm một việc không được phép
làm.
- Giả mạo trong công tác vì vụ lợi: là trường hợp người có chức vụ, quyền hạn vì
vụ lợi mà lợi dụng chức vụ, quyền hạn thực hiện một trong các hành vi sau đây:
+ Sửa chữa, làm sai lệch nội dung giấy tờ, tài liệu;
+ Làm, cấp giấy tờ giả;
+ Giả mạo chữ ký của người có chức vụ, quyền hạn.
- Đưa hối lộ, môi giới hối lộ để giải quyết công việc của cơ quan, tổ chức, đơn vị
hoặc địa phương vì vụ lợi: đây là một biểu hiện mới của tệ tham nhũng. Khác với trước
kia, tham nhũng thường là những hiện tượng nhỏ lẻ được thực hiện bởi một hoặc một vài
cá nhân, thì hiện nay tham nhũng đã trở nên tinh vi, phức tạp hơn nhiều khi mang tính chất
tập thể, có tổ chức. Theo Điều 3 Nghị định 59/2013/NĐ- CP quy định chi tiết một số điều
của Luật phòng chống tham nhũng thì việc đưa hối lộ, môi giới hối lộ được thực hiện bởi
người có chức vụ, quyền hạn để giải quyết công việc cơ quan, đơn vị, tổ chức địa phương
vì vụ lợi bao gồm các hành vi đưa hối lộ, môi giới hối lộ để được nhận chính sách, danh
hiệu… có lợi cho cơ quan, tổ chức, đơn vị, địa phương mình và thông qua đó để đạt được
các lợi ích cá nhân. Hành vi này được coi là hành vi tham nhũng.
- Lợi dụng chức vụ, quyền hạn sử dụng trái phép tài sản công vì vụ lợi: đây là hành
vi lợi dụng việc được giao quyền quản lý tài sản của nhà nước để phục vụ lợi ích cá nhân
hoặc một nhóm người nào đó thay vì phục vụ cho lợi ích công. Biểu hiện cụ thể của h ành
vi này thường là cho thuê tài sản như: nhà xưởng, trụ sở, xe ôtô và các tài sản khác để lấy
tiền chia nhau, nhiều khi là số lượng rất lớn và tình trạng này có ở hầu hết các cấp, từ trung
ương đến địa phương và cần phải ngăn chặn kịp thời.
- Nhũng nhiễu vì vụ lợi: đây là hành vi này xuất hiện trong hoạt động của một số
99
cơ quan công quyền, nhất là tại các cơ quan hành chính, nơi trực tiếp giải quyết công việc
của công dân và doanh nghiệp. Một số cán bộ, công chức không thực hiện trách nhiệm với
thái độ công tâm và tinh thần phục vụ mà ngược lại thường tìm cách lợi dụng nh ững sơ hở
hoặc không rõ ràng của các thủ tục, thậm chí tự ý đặt ra các điều kiện gây thêm khó khăn
cho công dân và doanh nghiệp để buộc công dân và doanh nghiệp biếu xén cho mình quà
cáp. Thực chất của hành vi này là sự ép buộc đưa hối lộ được che đậy dưới hình thức tinh
vi rất khó có căn cứ để xử lý. Cũng có thể coi hành vi nhũng nhiễu là hành vi “đòi hối lộ”
một cách gián tiếp hoặc ở mức độ chưa thật nghiêm trọng và có thể dùng biện pháp xử lý
hành chính.
- Không thực hiện, thực hiện không đúng hoặc không đầy đủ nhiệm vụ, công vụ vì vụ
lợi: là hành vi thường được gọi là "bảo kê" của những người có trách nhiệm quản lý, đặc
biệt là một số người làm việc tại chính quyền địa phương cơ sở, đã "lờ" đi hoặc thậm chí
tiếp tay cho các hành vi vi phạm để từ đó nhận lợi ích từ những kẻ phạm pháp.
- Lợi dụng chức vụ, quyền hạn để bao che cho người có hành vi vi phạm pháp luật vì
vụ lợi; cản trở, can thiệp trái pháp luật vào việc giám sát, kiểm tra, thanh tra, kiểm toán,
điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án vì vụ lợi: là hành vi của người có chức vụ, quyền hạn
trong cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội vì vụ lợi đã che giấu, bỏ qua hành vi vi phạm pháp
luật của người khác.
Cản trở, can thiệp trái pháp luật vào việc kiểm tra, thanh tra, kiểm toán, điều tra,
truy tố, xét xử, thi hành án vì vụ lợi là hành vi của người có chức vụ quyền hạn trong cơ
quan Nhà nước, tổ chức xã hội vì vụ lợi mà ngăn cản, gây khó khăn, làm trì hoãn h oạt động
điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án của các cơ quan tư pháp.
Hành vi tham nhũng luôn được che chắn thậm chí là có sự đồng lõa của những
người có chức vụ, quyền hạn ở cấp cao hơn. Vì vậy, việc phát hiện và xử lý tham nhũng là
hết sức khó khăn. Việc bao che cho người có hành vi tham nhũng, việc cản trở quá trình
phát hiện tham nhũng có khi được che đậy dưới rất nhiều hình thức khác nhau như: thư tay,
điện thoại, nhắc nhở, tránh không thực hiện trách nhiệm của mình hoặc có thái độ, việc
làm bất hợp tác với cơ quan có thẩm quyền.
* Các hành vi tham nhũng trong khu vực ngoài nhà nước do người có chức vụ, quyền hạn
trong doanh nghiệp, tổ chức khu vực ngoài nhà nước thực hiện bao gồm:
- Tham ô tài sản;
- Nhận hối lộ;
- Đưa hối lộ, môi giới hối lộ để giải quyết công việc của doanh nghiệp, tổ chức mình
vì vụ lợi.
Những hành vi này do cá nhân hoặc nhóm người trong doanh nghiệp, tổ chức khu vực
ngoài nhà nước thực hiện nhằm mục đích làm lợi cho tổ chức hoặc các cá nhân người đứng
đầu doanh nghiệp, tổ chức cũng bị coi là hành vi tham nhũng.
8.2. Tác hại của tham nhũng
100
8.2.1. Tác hại về chính trị
Tham nhũng là trở lực lớn đối với quá trình đổi mới đất nước và làm xói mòn lòng
tin của nhân dân đối với Đảng, Nhà nước, đối với sự nghiệp xây dựng đất nước, tiến lên chủ
nghĩa xã hội.
- Tham nhũng tạo ra những rào cản, cản trở việc thực hiện các chủ trương, chính
sách của Đảng và Nhà nước. Nhiều chính sách của Đảng và Nhà nước bị các cán bộ, công
chức, viên chức lợi dụng phục vụ cho các mục đích cá nhân đã gây ảnh hưởng nghiêm
trọng đến sự phát triển chung của đất nước. Ví dụ: hành vi làm giả hồ sơ hưởng các chính
sách ưu đãi, hành vi không trả tiền hỗ trợ của nhà nước cho người dân bị thiệt hại do thiên
tai, dịch bệnh…hoặc hành vi nhận hối lộ để phê duyệt các dự án, công trình…
- Tham nhũng cũng làm ảnh hưởng đến uy tín của quốc gia trên trường quốc tế.
Tham nhũng làm giảm lòng tin của các nhà tài trợ khi mà nguồn viện trợ cho các dự án,
nguồn hỗ trợ cũng như sự ủng hộ của các quốc gia cho nước ta bị thất thoát nhiều, làm cho
hiệu quả đạt được của các nguồn tài chính, tín dụng này là rất thấp . Ví dụ: hành vi gây khó
khăn, nhũng nhiễu từ việc xin giấy phép thành lập doanh nghiệp đến quá trình hoạt động
cũng như tiêu thụ sản phẩm cho các doanh nghiệp nước ngoài đến đầu tư tại Việt Nam.
Chiến lược quốc gia phòng, chống tham nhũng đến năm 2020 Ban hành kèm theo
Nghị quyết số 21/NQ-CP ngày 12 tháng 5 năm 2009 của Chính phủ đã nhận định: “Tình
hình tham nhũng vẫn diễn biến phức tạp trên nhiều lĩnh vực, nhất là trong quản lý, sử dụng
đất đai, đầu tư xây dựng, cổ phần hoá doanh nghiệp nhà nước, quản lý, sử dụng vốn, tài sản
nhà nước, gây hậu quả xấu về nhiều mặt, làm giảm sút lòng tin của nhân dân vào sự lãnh
đạo của Đảng và sự quản lý của Nhà nước, tiềm ẩn các xung đột lợi ích, phản kháng về xã
hội, làm tăng thêm khoảng cách giàu nghèo. Tham nhũng trở thành vật cản lớn cho thành
công của công cuộc đổi mới, cho sức chiến đấu của Đảng, đe dọa sự tồn vong của chế độ xã
hội chủ nghĩa mà chúng ta đang xây dựng”.
8.2.2. Tác hại về kinh tế
Tham nhũng, lãng phí đã làm thiệt hại rất lớn về tài sản của Nhà nước và nhân dân,
ảnh hưởng xấu đến chất lượng các dự án, các công trình xây dựng, làm xấu đi môi trường
đầu tư, làm giảm tốc độ tăng trưởng, chất lượng, hiệu quả và sức cạnh tranh của nền kinh
tế.
- Tham nhũng gây thiệt hại lớn đến tài sản của Nhà nước, tiền của, thời gian, công
sức của nhân dân. Hàng loạt vụ tham nhũng lớn, nghiêm trọng đã bị phát hiện, giá trị tài sản
bị thiệt hại, bị thất thoát liên quan tới tham nhũng của mỗi vụ lên tới hàng chục, hàng trăm, thậm
chí là hàng ngàn tỷ đồng. Ví dụ: một số cá nhân hoặc nhóm người vì lợi ích của mình, lợi
dụng chức vụ quyền hạn trong doanh nghiệp đã đầu tư mua, nhập khẩu những dây chuyền
sản xuất, máy móc, thiết bị, phương tiện, tàu thủy rất lạc hậu, cũ nát không thể sử dụng được
do công nghệ đã quá cũ hoặc tiêu tốn quá nhiều nhiên liệu hoặc thải ra quá nhiều các chất
độc hại.

101
 Ở mức độ thấp hơn, việc một số cán bộ, công chức quan liêu, sách nhiễu đối với
nhân dân trong khi thực thi công vụ, lạm dụng quyền hạn trong khi thi hành công vụ khiến
cho nhân dân phải mất rất nhiều thời gian, công sức, tiền bạc để có thể thực hiện được công
việc của mình như xin cấp các loại giấy phép, giấy chứng nhận, hoặc các loại giấy tờ khác.
Nếu xét từng trường hợp một thì giá trị vật chất bị lãng phí có thể không quá lớn, nhưng nếu
tổng hợp những vụ việc diễn ra thường xuyên, liên tục trong cuộc sống hằng ngày thì con số
bị thất thoát đã ở mức độ nghiêm trọng.
- Tham nhũng gây tổn thất lớn cho nguồn thu của ngân sách nhà nước , hành vi tham
ô tài sản đã gây ra những thiệt hại rất lớn về kinh tế:
+ Do tham nhũng mà một số công trình xây dựng như các công trình giao thông công
cộng, hạ tầng cơ sở kém chất lượng, lãng phí làm thất thoát tài sản quốc gia và gây nguy
hiểm cho người dân khi sử dụng các công trình này, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự phát
triển của nền kinh tế - xã hội.
+ Do tệ nạn tham nhũng mà nhiều doanh nghiệp tuy không có đủ thực lực và uy
tín nhưng nhờ “hối lộ” mà vẫn giành được những hợp đồng kinh tế lớn. Điều đó không
chỉ làm mất lòng tin của các doanh nghiệp làm ăn chính đáng, cạnh tranh lành mạnh mà
còn dẫn đến nhiều hậu quả xấu khác như chất lượng công trình kém, làm suy thoái phẩm
chất của một số cán bộ, công chức, viên chức, làm mất lòng tin của các nhà đầu tư, gây
nguy hiểm cho cuộc sống người dân…
+ Hành vi sách nhiễu, gây khó khăn, đòi hối lộ của một bộ phận cán bộ, công chức,
viên chức còn gây thiệt hại đến tài sản của người dân do họ phải đưa hối lộ khi liên quan
đến các thủ tục hành chính. Mặt khác thủ tục hành chính bị kéo dài đã gây mất thời gia n,
tiền của của người dân, làm đình trệ các hoạt động sản xuất, kinh doanh.
8.2.3. Tác hại về xã hội
Tham nhũng không chỉ phát sinh ở trong các lĩnh vực kinh tế mà còn có xu hướng lan
sang các lĩnh vực mà từ trước tới nay ít có khả năng xảy ra tham nhũng như: văn hoá, y tế,
giáo dục, thể dục, thể thao. Hành vi tham nhũng còn xảy ra trong một số chương trình trợ
cấp cho thương binh, các gia đình chính sách; tham nhũng cả tiền, hàng hoá cứu trợ cho
đồng bào gặp thiên tai; tham nhũng trong cả xét duyệt công nhận di tích lịch sử, văn hoá,
thi đua khen thưởng. Tham nhũng còn xảy ra ở một số cơ quan bảo vệ pháp luật, những cơ
quan đại diện cho công lý và công bằng xã hội.
Tham nhũng, lãng phí làm đảo lộn những chuẩn mực đạo đức xã hội, làm tha hóa
phẩm chất đạo đức, lối sống của một bộ phận cán bộ, đảng viên, công chức, viên chức;
làm nảy sinh nhiều vấn đề xã hội bức xúc, làm cho nhân dân lo lắng, bất bình và nguy
hiểm hơn, đó là làm giảm sút lòng tin của nhân dân đối với Đảng, Nhà nước và chế độ; tạo
cơ hội tốt cho các thế lực thù địch chống phá chế độ, bôi nhọ Đảng và Nhà nước ta; làm
xấu đi hình ảnh, uy tín của Đảng ta, đất nước ta trong mắt bạn bè quốc tế.
8.3. Ý nghĩa, tầm quan trọng của công tác phòng, chống tham nhũng
102
 - Phòng, chống tham nhũng góp phần bảo vệ chế độ, xây dựng Nhà nước pháp
quyền.
Trong những năm gần đây, hoạt động phòng, chống tham nhũng ở Việt Nam đã đạt
được nhiều kết quả đáng khích lệ, tuy nhiên kết quả của hoạt động này còn chưa được như
mong muốn. Tham nhũng vẫn được coi là “quốc nạn” của đất nước, là một trong những
nguy cơ đe doạ sự tồn vong của chế độ xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Nghị quyết số 14
ngày 15 tháng 5 năm 1996 của Bộ chính trị về lãnh đạo cuộc đấu tranh chống tham nhũng
đã nhận định: Tình trạng tham nhũng đã và đang gây ra hậu quả hết sức nghiêm trọng, làm
xói mòn bản chất của Đảng và Nhà nước, làm tha hoá đội ngũ cán bộ, đảng viên, tiếp tay
cho các thế lực thù địch lợi dụng chống phá ta, uy hiếp sự tồn vong của chế độ. Trong c hiến
lược quốc gia phòng, chống tham nhũng đến năm 2020, Chính phủ nhận định: “Tham nhũng
trở thành vật cản lớn cho thành công của công cuộc đổi mới, cho sức chiến đấu của Đảng,
đe dọa sự tồn vong của chế độ”. Như vậy, phòng, chống tham nhũng không chỉ có mục đích
đơn thuần là làm giảm tình hình vi vi phạm pháp luật nói chung, tội phạm nói riêng mà nó
còn có ý nghĩa quan trọng bảo vệ sự vững mạnh của chế độ xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam.
- Phòng, chống tham nhũng góp phần tăng trưởng kinh tế đất nước, nâng cao đời
sống nhân dân.
Thiệt hại vật chất do tham nhũng gây ra không chỉ là số lượng tài sản rất lớn của
Nhà nước, tập thể và công dân bị các đối tượng tham nhũng chiếm đoạt mà còn bao gồm
cả những thiệt hại vật chất do các đối tượng này làm thất thoát hoặc gây lãng phí. Vì vậy,
để phát triển kinh tế nhanh và vững chắc, đồng thời không ngừng nâng cao đời sống, vật
chất, tinh thần cho nhân dân cần thực hiện các biện pháp cần thiết để phòng ngừa và đấu
tranh không khoan nhượng với tham nhũng. Việc tích cực phòng, chống tham nhũng c ó ý
nhĩa quan trọng không chỉ đối với việc phát triển, tăng trưởng nền kinh tế mà còn có ý
nghĩa to lớn, góp phần quan trọng trong việc cải thiện, nâng cao đời sống vật chất, tinh
thần cho nhân dân.
- Phòng, chống tham nhũng góp phần duy trì các giá trị đạo đức truyền thống, làm
lành mạnh các quan hệ xã hội.
Với đặc điểm đặc trưng là được thực hiện bởi những người có chức vụ, quyền hạn
và với mục đích vụ lợi, các hành vi tham nhũng không chỉ gây ra những thiệt hại lớn về
kinh tế, tài sản cho nhà nước và xã hội mà nó còn làm tổn hại nghiêm trọng đến các giá trị
đạo đức truyền thống, “làm vẩn đục” các quan hệ xã hội.
Trong những năm gần đây, xã hội, lối sống, đạo đức truyền thống của người Việt
Nam bị tấn công mạnh mẽ và bị biến đổi ở mức độ đáng báo động. Một trong các yếu tố
làm cho các giá trị đạo đức và truyền thống tốt đẹp bị tấn công, xâm hại chính là tệ nạn
tham nhũng. Những hành vi trước đây vốn bị cả cộng đồng lên án, bị coi là xấu, đáng lên
án mạnh mẽ như “trộm cắp của công”, “đút lót”, “hối lộ”,… nay đã trở thành hiện tượng
khá phổ biến trong xã hội. Các cụm từ như “văn hoá phong bì”, “chạy dự án”, “chạy chức ”,

103
“chạy tội”… đã không còn xa lạ mà xảy ra nhiều, được nói đến nhiều trong xã hội. Tham
nhũng đã và đang tấn công mạnh mẽ sang cả những lĩnh vực vốn được cả xã hội tôn vinh,
kính trọng là y tế và giáo dục. Nhiều cán bộ có chức, có quyền không chỉ “rút ruột” các
công trình nhà nước phục vụ dân sinh hay sản xuất mà cả những công trình dành để tôn
vinh các anh hùng liệt sỹ hay ăn chặn tiền, lương thực, thực phẩm mà người dân cả nước
với đạo lý “lá lành đùm lá rách” quyên góp để ủng hộ đồng bào các vùng bị thiên tai, bão
lũ, ủng hộ người nghèo…
Để bảo vệ xã hội, bảo tồn và phát triển các giá trị đạo đức, văn hoá truyền thống thì
Nhà nước, mỗi người dân và toàn xã hội cần đồng lòng, chung sức đấu tranh không khoan
nhượng với các hành vi tham nhũng và tội phạm về tham nhũng. Việc phòng ngừa và đấu
tranh chống tham nhũng chính là hoạt động góp phần duy trì các giá trị đạo đức truyền
thống và làm lành mạnh các quan hệ xã hội.
- Phòng, chống tham nhũng góp phần củng cố niềm tin của nhân dân vào chế độ và
pháp luật.
Nạn tham nhũng ở Việt Nam thời gian qua diễn ra rất nghiêm trọng và điều đó đã
gây ra những thiệt hại lớn về cả kinh tế và xã hội cũng như làm giảm sút lòng tin của nhân
dân vào Đảng, Nhà nước và pháp luật. Ban chấp hành Trung ương Đảng cộng sản Việt
Nam nhận định: “Tham nhũng, lãng phí vẫn diễn ra nghiêm trọng ở nhiều ngành, nhiều
cấp, nhiều lĩnh vực với phạm vi rộng, tính chất phức tạp, gây hậu quả xấu về nhiều mặt,
làm giảm sút lòng tin của nhân dân, là một trong những nguy cơ lớn đe dọa sự tồn vong
của Đảng và chế độ ta”. Báo cáo chính trị của Ban chấp hành Trung ương Đảng khoá X
tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI của Đảng cũng đánh giá: “Công tác phòng, chống
tham nhũng, lãng phí chưa đạt được yêu cầu đề ra. Quan liêu, tham nhũng, lãng phí vẫn còn
nghiêm trọng, với những biểu hiện tinh vi, phức tạp chưa được ngăn chặn, đẩy lùi, gây bức
xúc xã hội”.
Mặc dù tham nhũng diễn ra rất nghiêm trọng, thậm chí có trường hợp công khai,
trắng trợn nhưng nhiều người dân cảm thấy bất lực, không dám và không muốn đấu tranh.
Điều đó khiến cho cuộc đấu tranh chống tham nhũng vốn đã khó khăn càng thêm khó khăn.
Nguyên nhân của thực tế nêu trên có nhiều nhưng chủ yếu là bởi sự yếu kém trong quản lý,
điều hành xã hội nói chung, chỉ đạo, triển khai cuộc đấu tranh chống tham nhũng nói riêng
của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Vì vậy, nhiệm vụ làm trong sạch bộ máy, tăng
cường sức mạnh cho bộ máy nhà nước mà chủ yếu thông qua con đường đấu tranh không
khoan nhượng với nạn tham nhũng cần được thực hiện một cách quyết liệt. Chỉ có như vậy
mới loại bỏ được hành vi tham nhũng, mới khôi phục được niềm tin của nhân dân đối với
Đảng, Nhà nước và pháp luật.
8.4. Trách nhiệm của công dân trong phòng chống tham nhũng
8.4.1.Trách nhiệm của công dân tham gia phòng, chống tham nhũng

104
 - Chấp hành nghiêm chỉnh pháp luật về phòng, chống tham nhũng. Tham nhũng là
hiện tượng xã hội luôn tiềm ẩn trong mỗi con người, nhất là những người có chức vụ, quyền
hạn - “người có quyền lực”. Khi đã có quyền lực, con người thường có xu hướng lạm dụng
quyền lực để thoả mãn nhu cầu cá nhân, mưu cầu lợi ích riêng. Vì vậy, việc phòng, chống
tham nhũng đòi hỏi mỗi người, nhất là người có chức vụ quyền hạn phải luôn “giữ mình”
để bản thân không lạm dụng quyền lực, vi phạm pháp luật hay có hành vi tham nhũng,
đồng thời mỗi người (có chức vụ, quyền hạn cũng như không có chức vụ, quyền hạn) còn
phải có trách nhiệm vận động, giáo dục người thân trong gia đình chấp hành nghiêm chỉnh
pháp luật nói chung, pháp luật về phòng, chống tham nhũng nói riêng để không cho hành
vi tham nhũng xẩy ra trong cơ quan, tổ chức, đơn vị hay địa phương mình
- Lên án, đấu tranh với những hành vi tham nhũng. Bằng hành động cụ thể của mình,
trong công việc cũng như trong cuộc sống khi phát hiện hành vi tham nhũng, công dân cần
chủ động nhắc nhở, phê bình, lên án người có hành vi tham nhũng, kiên quyết đấu tranh
không khoan nhượng với các hành vi tham nhũng. Việc nhắc nhở, phê bình có tác dụng uốn
nắn những hành vi sai trái, vụ lợi của người khác từ đó ngăn ngừa hành vi tham nhũng. Việc
phê phán, lên án các hành vi tham nhũng có tác dụng cảnh báo đồng thời tạo dư luận phản
ứng mạnh mẽ của cộng đồng đối với hành vi tham nhũng từ đó răn đe các hành vi tham
nhũng.
- Hợp tác với cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền trong việc xác minh vụ việc
tham nhũng khi được yêu cầu. Khoản 2 Điều 5 Luật PCTN 2018 quy định: “Công dân có
nghĩa vụ hợp tác, giúp đỡ cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền trong phòng, chống
tham nhũng”.
Việc hợp tác, hỗ trợ, cung cấp thông tin cần thiết, nhất là trường hợp công dân có
hành vi tố cáo tham nhũng có ý nghĩa quan trọng giúp cơ quan tổ chức xác minh, điều tra
nhanh chóng làm rõ hành vi hành vi tham nhũng để xử lí theo pháp luật. Việc không hợp
tác của công dân có thể gây khó khăn, làm cản trở việc xác minh, điều tra xử lí hành vi
tham nhũng. Việc không hợp tác của công dân mà không có lí do chính đáng qua đó gây
cản trở việc xác minh, điều tra hành vi phạm tội tham nhũng có thể bị xử lý theo qu y định
của pháp luật.
- Kiến nghị với cơ quan nhà nước có thẩm quyền sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện cơ
chế chính sách pháp luật về phòng chống tham nhũng; góp ý kiến với các cơ quan nhà nước
có thẩm quyền về việc xây dựng các văn bản pháp luật về phòng, chống tham nhũng. Trong
việc thực hiện chức năng, nghề nghiệp của mình hoặc thông qua việc giám sát hoạt động
của các cơ quan, tổ chức hoặc bằng hiểu biết của bản thân, khi phát hiện những khiếm
khuyết, sai sót, hạn chế của cơ chế, chính sách và pháp luật qua đó người có chức vụ, q uyền
hạn có thể lợi dụng để thực hiện hành vi tham nhũng, thì công dân có quyền kiến nghị với
cơ quan nhà nước có thẩm quyền hoàn thiện cơ chế, chính sách pháp luật để phòng, chống
tham nhũng có hiệu quả.
8.4.2.Trách nhiệm của công dân trong tố cáo hành vi tham nhũng
105
 Việc phát hiện và tố cáo hành vi tham nhũng là quyền đồng thời cũng là nghĩa vụ của
công dân. Khoản 1 Điều 65 Luật PCTN 2018 quy định: “Cá nhân, tổ chức có quyền phản
ánh về hành vi tham nhũng, cá nhân có quyền tố cáo về hành vi tham nhũng theo quy định
của pháp luật”.
Việc phát hiện, tố cáo hành vi tham nhũng của công dân được thực hiện dưới hai hình
thức:
+ Phản ánh với Ban thanh tra nhân dân, tổ chức mà mình là thành viên về hành vi
tham nhũng: Điều 26 Nghị định số 47/2007/NĐ-CP ngày 27 tháng 3 năm 2007 của Chính
phủ quy định: “Nhân dân ở xã, phường, thị trấn, cán bộ, công chức, viên chức, người lao
động trong cơ quan nhà nước, đơn vị sự nghiệp, doanh nghiệp nhà nước khi phát hiện
hành vi có dấu hiệu tham nhũng, vụ việc tham nhũng trong cơ quan, tổ chức, đơn vị mình
có quyền: a) Phản ánh với Ban thanh tra nhân dân ở xã, phường, thị trấn hoặc ở cơ quan
nhà nước, đơn vị sự nghiệp, doanh nghiệp nhà nước nơi mình cư trú hoặc làm việc; b)
Phản ánh với tổ chức mà mình là thành viên”. Việc phát hiện, tố cáo hành vi tham nhũng
trong trường hợp này được thực hiện khi công dân phát hiện hành vi có dấu hiệu tham nhũng
xẩy ra trong cơ quan, tổ chức mà mình là thành viên. Việc phòng, chống tham nhũng được
đặt ra đối với mọi cấp, ngành, tổ chức và các cơ quan đơn vị cơ sở. Đối với các đơn vị cơ sở,
các tổ chức, doanh nghiệp, người đứng đầu đơn vị và Ban thanh tra nhân dân có trách nhiệm
đồng thời có vai trò quan trọng trong việc phòng, chống tham nhũng. Ban thanh tra nhân dân
hoặc tổ chức, cá nhân có trách nhiệm tiếp nhận phản ánh của công dân về hành vi có dấu
hiệu tham nhũng hoặc vụ việc tham nhũng; xem xét, xác minh, giả i quyết theo thẩm quyền
hoặc kiến nghị cơ quan có thẩm quyền xem xét, giải quyết theo quy định của pháp luật và
giám sát việc giải quyết đó, đồng thời thông báo kết quả giải quyết cho công dân đã có ý
kiến phản ánh biết.
+ Tố cáo hành vi tham nhũng với cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền. Khi
phát hiện hành vi tham nhũng, vụ việc tham nhũng, công dân có quyền tố cáo hành vi, vụ
việc và người tham nhũng với cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền. Hình thức này
thường được thực hiện trong trường hợp người tố cáo không phải là thành viên cơ quan tổ
chức (có hành vi, vụ việc tham nhũng). Trong công việc liên quan hoặc do thu thập tin tức,
tài liệu từ nhiều nguồn tin khác nhau mà biết được hành vi tham nhũng, vụ việc tham
nhũng, công dân có quyền đồng thời cũng là nghĩa vụ tố cáo hành vi, vụ việc tham nhũng
đó với cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền để xử lý theo quy định của pháp luật.
Khi tố cáo hành vi tham nhũng với cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền công
dân phải nêu rõ họ, tên, địa chỉ, cung cấp thông tin, tài liệu mà mình có cho cơ quan, tổ
chức, cá nhân có thẩm quyền giải quyết tố cáo. Công dân không được lợi dụng quyền tự do
dân chủ để tố cáo sai sự thật. Trường hợp công dân bịa đặt và tố cáo người khác là tham
nhũng nhằm xúc phạm danh dự hoặc gây thiệt hại cho quyền lợi của người bị tố cáo thì
tuỳ theo tính chất, múc độ nguy hiểm của hành vi mà có thể bị xử phạt hành chính, buộc

106
bồi thường thiệt hại hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự về tội vu khống theo Điều 122 Bộ
luật hình sự 2015.
Khi phát hiện, tố cáo hành vi tham nhũng, công dân có quyền được giữ bí mật (danh
tính, thông tin tố cáo) để đảm bảo an toàn tính mạng, sức khỏe,… Trường hợp n gười có hành
vi tố cáo bị đe doạ, trả thù, trù dập… thì họ có quyền yêu cầu cơ quan nhà nước có thẩm
quyền bảo vệ. Việc thực hiện các biện pháp bảo vệ cần thiết đối với người có hành vi tố
cáo tham nhũng là trách nhiệm của cơ quan tiếp nhận thông tin tố cá o và cơ quan có thẩm
quyền. Việc bảo vệ bí mật, an toàn cho người có hành vi tố cáo tham nhũng được thực hiện
theo quy định của Luật phòng, chống tham nhũng, Luật khiếu nại, tố cáo và theo các quy
định khác của pháp luật hiện hành.

CÂU HỎI ÔN TẬP, THẢO LUẬN

1. Trình bày các loại hành vi tham nhũng?

2. Phân tích những tác hại của tham nhũng?
3. Hãy nêu trách nhiệm của công dân trong phòng, chống tham nhũng?
4. Tình huống: Do phần diện tích đất của cơ quan S sử dụng chưa hết, Giám đốc cơ
quan đã đồng ý cho ông K thuê để kinh doanh dịch vụ ăn uống. Khoản tiền cho thuê được
nộp vào Công đoàn cơ quan (đây cũng là giá trị thể hiện trong hợp đồng cho thuê), còn một
phần người thuê phải trả trực tiếp cho ông Giám đốc. Vậy hành vi của ông Giám đốc có
xác định là hành vi tham nhũng không? Tại sao?
5. Tình huống: Chị M là cán bộ thuế vừa mới vào nghề được 2 năm, nhưng vì muốn
có thành tích cá nhân, chị M đã cố ý thu thuế những loại hàng hóa đã được miễn thuế để
chứng tỏ là đã thu được nhiều tiền thuế. Việc làm của chị M có phải là hành vi tham nhũng
không? Tại sao?

107
 TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1]. Nguyễn Minh Đoan, Nguyễn Văn Năm, Giáo trình Lý luận chung về nhà nước và pháp luật,
NXB Tư pháp, 2019;
[2]. Nguyễn Ngọc Hòa, Giáo trình luật hình sự, tập I, II, NXB Công an nhân dân, 2018;
[3]. Trần Minh Hương, Giáo trình luật hành chính, NXB Công an nhân dân, 2019;
[4]. Quốc hội, Bộ luật Dân sự năm 2015, NXB Lao động, 2017;
[5]. Quốc hội, Bộ luật Hình sự năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017, NXB Lao động,
2017;
[6]. Quốc hội, Hiến pháp nước cộng hòa XHCN Việt Nam (Năm 2013 – 1992 – 1980 –
1959 – 1946), NXB Lao động, 2017;
[7]. Quốc hội, Luật phòng, chống tham nhũng 2018, NXB Chính trị Quốc gia sự thật, 2019;
[8]. Đinh Văn Thanh, Nguyễn Minh Tuân , Giáo trình luật dân sự,tập I, II, NXB Công an
nhân dân, 2018;
[9]. Thái Vĩnh Thắng, Tô Văn Hòa, Giáo trình luật Hiến pháp, NXB Tư pháp, 2019;
[10]. Trần Thị Thu Hằng, Phạm Thị Thúy, Hà Diệu Hằng, Trần Mạnh Toàn, Câu hỏi và
tình huống hướng dẫn học Pháp luật đại cương, Trường đại học Kinh tế - Kỹ thuật Công
nghiệp, tháng 5/2021.
[11]. Tài liệu giảng dạy về phòng, chống tham nhũng dùng cho các trường đại học, cao
đẳng không chuyên về luật (Phê duyệt kèm theo Quyết định số 3468/QĐ-BGDĐT ngày 06
tháng 9 năm 2014 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo).

108