Spis tresci Czeésé |: Ty i twoje prawo do wyrazania siebie ROZDZIAt 1 Asertywn0Se i ty. cscs neeeeeseecsesennee ROZDZIAtL 2 Twoje petne prawo 2 eccscsssnessensrsneesnsnnesnnieee ROZDZIAL 3 Obserwuj wtasny rozw9j . ROZDZIAL 4 Jak bardzo jestes asertywny? 0... ROZDZIAL 5 Wyznacz Sobie Cele...........scscscssssssssssesesseescceseeteceeeeseseesee Czesé Il: Odkrywanie asertywnosci ROZDZIAL 6 Co to znaczy: byé asertyWnyM uci ROZDZIAt 7 Czy mozesz podaé mi przyktad? 0... eesssesssssssesetste 18 34 41 54 66ROZDZIAt 8 ROZDZIAt 17 Nie chodzi 0 to, co méwisz, ale jak to robisz! ......... 73 Asertywnosé przynosi efekty rowniez w pracy .....182 ROZDZIAt 18 Czeéé Ill: Stawanie sie asertywnym Radzenie sobie z trudnymi ludzmi. ROZDZIAL 9 Asertywne mySlenie occ ceerecessseneeeeeseee 88 Czesé VI: Prowadzenie asertywnego zycia ROZDZIAt 10 ROZDZIAL 19 Nie ma sie czego baé Zdecyduj, kiedy byé asertywnyM ...00........ ee 204 ROZDZIAt 11 ROZDZIAt 20 To umiejetnose, ktorej mozesz sie nauczy6é......... 107 Pomoz innym postepowaé ROZDZIAL 12 ; ze soba jako nowa asertywngq osoba ....................212 Rob tylko jeden krok naraz ................cceee LLB ROZDZIAL 21 Poza asertyWMOSCI nc cseeeeccseecsssnessseecseesneeeee cena DL Czesé IV: Zajmowanie stanowiska ROZDZIAL 13 et . a ZloSé to nie stowo na pieé liter. cee 120 Asertywnose wymaga CWICZEN....eneernrernren 283 ROZDZIAL 14 Bibliogratia cece eececceseesnssssessssannvasesessneeseessee 244 Nie musisz godzié sie na upokorzenia.................... 140 Czesé V: Wykorzystywanie asertywnosci ROZDZIAt 15 AsertywnoSé ksztaituje rownorzedne relacje ....148 ROZDZIAt 16 Asertywno$sé, intymnosé i seksualnoSe...............164Podziekowania Dwadziescia pieé lat? Ponad milion egzemplarzy? Siedem wydan? Sami nie mozemy w to uwierzyé. I powinnismy podziekowaé tylu oso- bom, ze z pewnoscia 0 kims zapomnimy. Wiedz, ze jesli brakuje tu twojego nazwiska, to nie dlatego, ze cie nie doceniamy. Po prostu nie jesteSmy doskonali. Przede wszystkim musimy podziekowaé¢ naszym kolegom psycho- logom i innym osobom zajmujacym sie pomoca psychologiczna, ktérzy zapoznali sie z naszqa ksiazka, uczciwie ja krytykujac, wspierajac, chwalac i polecajac swoim klientom. Z prawdziwa pokora przyjmuje- my fakt, ze spoéréd wielu ksiqzek na ten temat te wlasnie uznajecie za najlepsza (jak méwia ludzie zajmujacy sie sondazami). Mamy nadzie- je, Ze to nowe wydanie nadal bedzie stanowié wartosciowy materiat dia waszych klientéw. Wiele, wiele os6b w ciagu tych wszystkich lat przyczynito sie do wzbogacenia naszej wiedzy i do sukcesu tej ksigzki. Zamieszczona po- nizej lista to zaledwie skromny poczatek spisu os6b, ktérym naleza sie od nas podziekowania. Szczegélne wyrazy uznania niech przyjma: Judy Appelbaum, Nancy Austin, Albert Ellis, Cyril Franks, Carol Geer, W. Harold Grant, Chuck Hillinger, Lachlan MacDonald, Carita i Charles Merkerowie (juz niezyjacy), Stanlee Phelps, wydawnictwo Research Press (poniewaz nie opublikowali naszej ksiqzki), Mike Ser- ber (juz niezyjacy), Janet Wolfe, Joseph Wolpe i pracownicy Impact Publishers. Na koricu, ale za to najbardziej, pragniemy podziekowaé Kay Em- mons i Deborah Alberti, ktére dbaly o nasza rzetelnosé, zdrowie oraz pokore i sprawitly, ze wszystko to okazalo sie warte zachodu. R. E. A. M.L. E. San Luis Obispo, Kalifornia, Maj 1995 r. Nota wydawcy Celem tej ksiqzki jest dostarczenie doktadnych i wiarygodnych infor- macji dotyczqeych asertywnosci. Publikujac ja, wydawca nie miat na celu udzielania psychologicznej, medycznej czy innej pomocy profesjo- nalnej. Jesli konieczna jest fachowa konsultacja, nalezy zwrécié sie do specjalisty.Czesé |: Ty i twoje prawo do wyrazania siebieROZDZIAE 1 Asertywnosc i ty »Badé uczeciwy w stosunku do innych, ale uwazaj na nich, dopdhi nie stanq sie uczciwi w stosunku do ciebie”. Alan Alda Joan irytowala sie, kiedy jej sqsiad przychodzit do niej i plotkowat o sqsiedzkich sprawach non stop przez czter- dziesci pieé minut. Gléwnie irytowata sie na siebie, gdyz pozwalata, by cata sytuacja... powtarzata sie po raz kolejny. Frederick spojrzat na zegareh: 19.15. Wiedziat, ze Laura bedzie albo wéciekta, albo zacznie sie zamartwiaé. Szef zjawit sie przy jego biurku o 16.55 i poprosit go 0 praygotowanie tego raportu na zebranie zarzqdu, ktére ma odbyé sie jutro rano o 8.15. Travis i Linda nie byli pewni, czy kelner o nich zapo- mniat, ignorowat ich czy po prostu byt bardzo zajety. Nie pojawit sie przy ich stoliku co najmniej od pigtnastu mi- nut. A oni mieli bilety do teatru... Ziosé, zaktopotanie, a nawet poczucie bezradnosci — oto emocje, jakie sq skutkiem takich sytuacji. Jak poinformowaé 0 swoich uczuciach, kiedy pojawia sie frustracja tego rodzaju? Nie ma tatwych odpowie- zi, ale jakies rozwiazania istnieja, jesli tylko jestes gotéw do podjecia 12 odpowiedniego wysilku. Byé moze bedzie to wymagalo od ciebie doko- nania zmian w twoim zyciu. Zmienianie samego siebie to ciezka praca, ale jestes w stanie to zrobié. Miliony ludzi nauczyto sie wyrazaé¢ siebie w sposéb bardziej efektywny dzieki procesowi zwanemu treningiem asertywnosci. Ta ksiqzka nauczy cie krok po kroku, jak udoskonali¢ twoje relacje z otoczeniem. Jesli popracujesz nad weieleniem w zycie zaproponowane- go przez nas programu, jestesmy przekonani, ze bedzie ci dobrze stuzyt. Nie chcemy cie uczyé, jak manipulowaé innymi. Swiat wystar- ezajqco opiera sie na manipulacji. Asertywnosé to narzedzie, ktére sprawi, ze twoje relacje z innymi stana sie rownorzedne. Dzieki temu unikniesz poczucia g6rowania lub ponizenia pojawiajacego sie czesto po nieudanej probie wyrazenia wlasnych potrzeb. Proces opisany w tej ksiazce sam w sobie jest bardzo prosty. Dostarczymy ci kilka pod- | stawowych informacji, przyktadéw i. zestaw specjalnych sposob6w postepowania do wyk rzystania. Do ciebie bedzie nalezalo — jesli zdecydujesz sie sprébowaé tej metody — uwa- ane przeczytanie naszkicowanych tu zaleceri i dostosowanie sie do nich. Czy to, o czym tu piszemy, przeznaczone jest glownie dla ludzi, kt6rzy nie sq w stanie samodzielnie bronié wlasnych praw? Tylko w pewnej mierze. Dla takich os6b napisalismy pierwsza wersje tej ksiqzki wydrukowana w 1970 roku. Jednak przez dwadziescia pieé lat wiele sie nauczyligmy i jedno wiemy na pewno: kazdy potrzebuje czasami pomocnej dtoni, by lepiej uktadaé sobie stosunki z ludémi. Jak na przyktad reagujesz, kiedy: . cheesz krétko uciaé potok stéw dzwoniacego do ciebie akwizy- tora? . tw6j wspétpracownik traktuje cie z gory? .- tw6j partner rzuca na ciebie nieprzyzwoite spojrzenia? . wieza stereo u sasiada dudni 0 trzeciej rano? .- jedno z twoich dzieci odnosi sie do ciebie opryskliwie? Ww ani iinnych podobnych sytuacjach wszyscy potrzebujemy pewne- go rodzaju taktyki przetrwania: sposobéw postepowania, ktére ~ przy uszanowaniu godnosci kazdej ze stron — uzmystowia innym ludziom, 13ae cos jest nie tak. Niektérzy radzq sobie w takich sytuacjach, dlawiac emocje, pograzajac sie w milczeniu i ogarniajace} ich irytacji. Inni z ko- lei obrzucaja agresora przekleristwami, usitujac go ukaraé lub odzyskaé przewage. : My jestesmy zwolennikami réwnosci jako zasady. Nie chcemy, bys zawsze stawiat na swoim czy odplacat pieknym za nadobne. Ale tez mowimy ,nie” nadstawianiu drugiego policzka. Uwazamy, ze wana rzecza, jest, by utwierdzaé kazdego, z kim mamy kontakt, w poczuciu wlasnej wartosci. Nie musisz oniesmielaé innych, by samemu nie ulec oniesmiele- niu. I nie musisz sie godzié na to, by ktokolwiek toba pomiatat. Dzieki nauce skutecznej asertywnoéci bedziesz w stanie uczciwie i bezposred- nio radzié sobie z takimi sytuacjami oraz pozostawaé¢ z kazdym na réw- nej stopie — przynajmniej w wi¢kszosci wypadkéw. 5 Niekt6re popularne poradniki méwia o ,,asertywnosci” jako technice pozwalajacej stawiaé na swoim. To nie jest nasz cel. Nie poznasz dzieki tej ksiqzce sztuczek, jak mani- pulowaé innymi. Zamiast tego pomozemy ci jasno okreslié twoje osobiste cele i pokazemy, ae jak zapanowaé nad wlasnym zyciem bez che- ci kontrolowania innych. Asertywnosé jako alternatywa Cay zdarza ci sie, ze masz poczucie beznadziei, bezradnoésci i nieudol- noéci? Czy czasami stajesz sie natarezywy, starajac sie, by cie wystucha- no? Czy trudno ci oznajmié innym swoje pragnienia? Czy czesto ezujesz sie jak ofiara przywiazana do pala? Czy czasem inni pomia- taja toba, poniewaz nie jestes w stanie bronié swego stanowiska? A mote ty ignorujesz innych, aby postawié na swoim? Asertywnoéé to alternatywa dla osobistej bezsilnosci i manipula- Gji. Znajdziesz w tej ksigzce opis programu, ktéry pomaga ksztaltowaé wiare we wlasne sily i szacunek dla innych. Mocno wierzymy Ww réwna wartosé wszystkich ludzi. W ksiazce holdujemy temu przekonaniu i popieramy pozytywne relacje miedzy ludzmi, ktérzy szanuja i ceniq siebie nawzajem. 14 ¢ i ' Nie zgadzamy sie z niekt6rymi - znanymi ci moze — popularnymi pogladami na temat asertywnosci. Na przyktad komiks z lat siedemdzie- siatych zatytulowany Ziggy stanowi ilustracje niefortunnego podejé- cia, ktére przejeto wiele oséb. Obrazek przedstawiat naszego bohatera zblizajacego sie do drzwi z napisem ,,Kurs szkolenia asertywnosci”. Ponizej tej wywieszki widniala kartka: ,,Nie zawracaj sobie glowy pu- kaniem, taduj sie prosto do Srodka!”. Jestesmy zwolennikami mniej agresywnego stosunku do autoekspresgji i usitowalismy obali¢ falszywe pojecie asertywnosci. Agresja i asertywnosé czesto bywaja mylone, ale zachowanie asertywne nie sprowadza sie do pomiatania innymi ludémi, kwestionowania ich praw czy tez znecania sie nad nimi. Asertywnosé odzwierciedla prawdziwa troske o prawa kazdego. Oto nasza definicja zdrowej asertywnej reakcji: Zachowanie asertywne sprzyja ksztattowaniu réwnosci w relacjach miedzyludzkich, umodliwiajac nam dziatanie w naszym najlepszym interesie, obrone wtasnego stanowi- ska bez nadmiernego leku, swobodne i szczere wyrazanie uczué i korzystanie z wtasnych praw bez naruszania praw innych ludzi. Osoba, ktéra zwykle zachowuje sie nieasertywnie, jest sktonna rozwa- zaé po zajsciu, jaka reakcja bylaby w danej sytuacji najwlasciwsza. Zachowanie agresywne z kolei jako zbyt radykalne moze wywolaé glebokie i negatywne wrazenie, czego mozesz pézniej zatowaé. Posze- rzajac repertuar bardziej stosownych asertywnych zachowan, bedziesz mégl w réznorodnych sytuacjach wybieraé wlasciwe i skuteczne reakje. Asertywnos¢ i sita osobista deli jestes takim czlowiekiem, jak wiekszo8é, twoja sila osobista ulega kazdego dnia ostabieniu — w domu, w pracy, w szkole, w sklepach i re- stauracjach, na spotkaniach klubowych - zaréwno w sytuacjach try- wialnych, jak i powaznych. Czy masz klopoty z méwieniem ,,nie” osobom, ktére potrafia skutecznie przekonywa¢? Czy potrafisz oka- zywaé ludziom serdeczne, pozytywne uczucia? Czy na przyjeciach umiesz swobodnie rozpoczynaé rozmowe z nieznajomymi? Czy kiedy- kolwiek zalowales, ze ,,nadepnates” na kogos, usitujac osiagnaé swoje whasne cele? 15Wielu ludzi uznaje takie sytuacje za nieprzyjemne i irytujace. Nie potrafia oni podjaé odpowiednich dziatan. Chociaz nie ma jednego wiagciwego sposobu radzenia sobie w takich okolicznoésciach, jest kil- ka podstawowych zasad, ktore pomoga ci zyska¢ pewnosé siebie, sku- tecznogé i moznog¢ wplywania na twoje relacje z innymi ludémi. Poznasz te reguty dzieki lekturze naszej ksiazki. Przeszkody w autoekspresji Pomagajac tysiacom oséb w nauczeniu sie, jak cenié i wyrazaé siebie w spos6b szczery i bezposredni, odkryligmy trzy szczegélnie ktopotli- we przeszkody w uznawaniu wartosci wlasnej osoby: © wiele oséb nie wierzy, ze ma prawo do asertywnosci; © wiele oséb jest pemych niepokoju lub leku przed byciem asertywnymi; © wielu osobom brakuje umiejetnosci skutecznej autoekspregji. W tej ksiazce skupiligmy sie szezegélnie na tych wlasnie przeszkodach w korzystaniu z sity osobistej i utrzymywaniu zdrowych relacji, przed- stawiajac jednoczesnie sprawdzone i skuteczne narzedzia do pokona- nia tych trudnosci. W dalszych rozdziatach takie pojecia, jak zachowanie agresywne, asertywne i nieasertywne, sa zilustrowane duza liczba przyktadow izaleceri — pozbawionych zargonu psychologicznego, charakterystycz- nego dla New Age’u, jaki napotkaé mozna w licznych ,,poradnikach”. (W osobnej ksiazce — podreczniku dla specjalist6w — szerzej om6- wilismy teoretyczne i praktyczne aspekty wspomagania innych w na- uce asertywnych zachowani. Jest to specjalistyezny poradnik dla tych, ktérzy pomagaja swoim klientom w osobistym rozwoju). Jakie korzy$ci mozesz wyniesé z lektury tej ksiqzki? Nauka asertywnych reakqji zredukuje lek, jaki mozesz odczuwaé w kontaktach z innymi ludémi. Nawet takie fizyezne dolegliwosci, jak béle glowy, ogélne zmeczenie, zaburzenia zoladkowe, wysypki i ast- ma, moga byé zwiazane z niemoznoécia wyksztalcenia asertywnych 16 | zachowan. Jesli bedziesz asertywny, unikniesz takich objaw6w. Bada- nia wykazaly, ze dzieki rozwinieciu zdolnosci do obrony wiasnych racji . isamodzielnego dziatania jestes w stanie zmniejszyé stres i zwiekszyé poczucie wlasnej wartosci — i to niezaleznie od tego, czy tw6j obecny spos6b zachowania jest nieasertywny, czy tez agresywny. Mozesz staé sie zdrowszy, lepiej sie kontrolowaé w relacjach z innymi, mie¢é wiecej Smiatosci i sprawnosci w dzialaniu, a takze bardziej spontanicznie wy- razaé swoje uczucia. I prawdopodobnie odkryjesz, ze jestes takze bar- dziej podziwiany przez innych. Niezaleznie od tego, czy twoje cele maja charakter osobisty, towa- rzyski, zwiazany z praca czy zmiana Swiata, przekonasz sie, ze uwazne przestudiowanie i zastosowanie opisanych tu pomystéw i praktycznych zaleceri pomoze ci w wypracowaniu bardziej skutecznych sposob6w autoekspresji i zdrowszych relaqji. Napisaligmy te ksiqzke dla tych wszystkich, kt6rzy pragna pod- niesé jakosgé swojego zycia. Setki badari dowiodly, ze trening asertyw- noéci jest wartosciowy, a setki tysiecy oséb, ktére miaty problemy z wyrazaniem swoich uczué, osiagnely pelniejsza samorealizacje dzie- ki zastosowaniu tego programu. Wierzymy, ze ta ksigzka pomoze ci w podobny spos6b. Jest nam szczegélnie przyjemnie, ze tysiace tera- peutéw polecito ja swoim klientom jako pozyteczna lekture. Otrzymata ona najwyzsze oceny w trzech niezaleznych badaniach przeprowadzo- nych wéréd praktykujacych specjalistéw. Chcielibysmy ustyszeé takze twoja opinie. Wprawdzie nie mozemy obiecaé, ze odpowiemy kazdej osobie, ktéra do nas napisze, ale chcemy, bys wiedzial, ze reakcje czytelnikéw i informacje o pracy innych specja- list6w zajmujacych sie treningiem asertywnosci pomogly nam udosko- nalié i uaktualnié ten poradnik podczas opracowywania kolejnych siedmiu jego wydari. Z twoja pomoca uczynimy go jeszcze lepszym! Zanim przejdziesz do nastepnego rozdziatu, pomyél choé chwile 9 twoich wiasnych celach. Co skionilo cie do siegniecia po te ksiqzke? Czy szukasz pomocy w okreslonych sferach zycia, na przyktad w pracy czy tez w relacjach rodzinnych? Pod jakim wzgledem twoje zycie po- winno sie zmienié? Ustalaniem celéw wiasnego rozwoju zajelismy sie w rozdziale széstym, ale juz teraz pomyél przez chwile, co chcesz uzy- skaé dzieki lekturze Asertywnosci. Wtedy gdy bedziesz juz gotowy, Smialo czytaj dalej, by dowiedzieé sie, czym wlasciwie jest asertywnosé. 17ROZDZIAL 2 Twoje petne prawo »Pomiedzy ludémi, podobnie jak miedzy narodami, wzajemne poszanowanie dla praw drugiego jest gwarancja pokoju”. Benito Juarez Kazdej jednostce przystuguja te same podstawowe prawa czlowieka niezaleznie od pici, wieku, pochodzenia, pemionej funkcji czy posiada- nego tytulu. Oczywiscie chcielibysmy, by wszyscy je egzekwowali bez narusza~ nia praw innych os6b. Réwnoéé jest podstawa asertywnego zycia. Uchwalona przez Zgromadzenie Ogélne ONZ Powszechna Deklaragja Praw Cztowieka jest doskonatym, a nawet idealistyeznym zestawie- niem cel6w miedzyludzkich relacji. W drugiej potowie dwudziestego wieku w Stanach Zjednoczonych poczyniono postepy w kierunku stworzenia spoleczeristwa opartego na zawartych w niej wartosciach. Ludzie wyrazajq swoje myésli bardziej otwarcie, a niektére okolicznogci zwiqzane z nietolerancjq ulegly zmia- nie. Relacje, od najbardziej intymnych zwiazk6w miedzy kochajacymi sie osobami po najodleglejsze, dotyczace sasiadéw i wspétpracownikéw, zaczely odzwierciedlaé bardziej réwnorzedne ocenianie kazdego z part- neréw. Na te konieczne zmiany wplynat trening asertywnosci. Réw- niez ta ksiqzka, opublikowana po raz pierwszy w 1970 roku, odegrata w tym procesie swojq role. 18 Szerokie spojrzenie na prawa jednostki moze poméc nam - obywa- telom naprawde matej planety ~ w przeciwdziataniu sitom, ktére prze- ciwstawiaja nas sobie i powoduja konflikty miedzy narodami. Przeciez wszyscy jestesmy ludémi, zaleznymi od siebie pod wieloma wzgledami i potrzebujacymi do przetrwania wzajemnego wsparcia i zrozumienia. Naprawde jest tak, jak w piosence We are the world (Jestesmy Swiatem). Czy niektérzy sa bardziej rowni niz inni? Niestety spoteczeristwo czesto ocenia ludzi na podstawie skali, zgod- nie z ktéra jednych uznaje sie za wazniejszych od innych. Zastanow sie nad nastepujacymi popularnymi, choé falszywymi stwierdzeniami: - dorosli sq wazniejsi od dzieci - szefowie sq wazniejsi od swoich podwiadnych - mezczyZni sa wazniejsi od kobiet - biali sq wazniejsi od ludzi innych ras — lekarze sq wazniejsi od hydrauliké6w - nauczyciele sq wazniejsi od ucznié6w - politycy sq wazniejsi od wyborc6w - generatowie sq wazniejsi od szeregowcow - zwyciezcy sq wazniejsi od przegranych ~ ,Nasi” sq wazniejsi od ,,obcokrajowcéw” i tak dalej. Wiele organizacji spotecanych ma sktonnosé do pod- trzymywania tych mitéw i pozwala traktowaé osoby peliace wspo- mniane wyzej role jak istoty mniej wartosciowe. Jest tez jednak idobra wiadomoéé: wielu ludzi dzieki temu znajduje spos6b, by wyra- zié siebie. Kobiety odpowiadaja niepokornie! Kobiety ponownie odkryty, ze maja gtos. Wiele czynnikéw ziozyto sie na to, by kobiety mogly wreszcie czer- paé korzyéci wynikajace z ich praw uznawanych juz od diuzszego czasu. Popularnosé treningu asertywnoéci dla kobiet, w tym takze specjalistycznych warsztatéw umiejetnego postepowania, sq znakiem nadziei. We wszystkich dziedzinach — spotecznej, etnicznej i socjoeko- nomicznej, edukacyjnej i zawodowej (w pracy w domu, na budowie czy 19tez w zarzadach) — kobiety zyskaly wiele w zakresie asertywnego wy- razania siebie. Spoleczeristwo uznato, ze ideat kobiety jako typowo ,,pasywnej, stodkiej i ulegtej” jest nieodpowiedni. Nareszcie doceniono kobiete asertywna. Niektére z tych zmian sa odczuwalne na calym $wiecie. Ostatnie raporty prasowe wska- zuja, ze kobiety w niektérych spoteczeristwach } muzulmariskich zaczynajq otwarcie dazyé do osobistej i politycznej réwnosci. W Japonii ba- . dania przeprowadzone w 1990 roku w duzym 2 banku wykazaly, ze 28% pracownikéw do- brze przyjeloby szefa kobiete. Liczba ta dzie- sieé lat temu wynosila 12%. Rzad prefektury w Osace wprowadzit zajecia z ekspertyzy w biz- nesie dla kobiet przedsiebiorcéw. Ksiazka, ktéra trzymasz w reku, oraz The Assertive Woman (Asertywna kobieta), autorstwa Stanlee Phelps i Nancy Au- stin, rowniez byly przetlumaczone i opublikowane w Japonii. W swojej doskonatej ksiqzce Phelps i Austin prezentuja style za- chowani ezterech typéw ,,kobiet, kt6re wszyscy znamy”. Cechy cha- rakterystyezne Doris Wycieraczki, Agaty Agresywnej, Iris Posredniej i April Asertywnej najlepiej wyjaSniaja same nazwiska. Opisujac ka- zdy z tych wzor6w, Phelps i Austin pomagaja nam uzyskaé bardziej wyrazisty obraz obyczajéw spotecznych, ktére zmniejszyly znaczenie kobiecej asertywnosci. Agata podaza swoja droga, chociaz nie ma wielu przyjaci6t. Iris jest przebiegla, dlatego zdobywa zazwyczaj to, czego pra- gnie, a czasem jej ofiary nawet o tym nie wiedza. Doris, choé najezesciej rezygnuje ze swoich pragnien, jest bardzo chwalona przez mezcezyzn i przedstawicieli wladzy jako ,,dobra kobieta”. Szczerosé i otwartosé April ezesto — jeszcze do niedawna — przysparzata jej ktopotow w domu, w szkole, w pracy, a takze w kontaktach z innymi kobietami. Obecnie asertywna kobieta jest doceniana przez spoleczeristwo, tak przez mezczyzn, jak przez inne kobiety. Jest w stanie wybra¢ sw6j whasny styl zycia wolny od dyktatu tradycji, rzadu, meza, dzieci, grup spotecznych czy szeféw. Moze podjaé decyzje o zajmowaniu sie domem inie obawiaé sie wyzwisk ze strony jej ,wyemancypowanych” siéstr. Moze wybraé kariere w zawodzie zdominowanym przez mezczyzn i cie- szyé sie pewnosciq siebie wynikajaca z jej praw i zdolnosci. 20 W swoich relacjach seksualnych asertywna kobieta moze swobod- nie przejaé inicjatywe, domagajac sie tego, czego pragnie (uwalniajac tym samym swego partnera od pelnienia oczekiwanej od niego roli kogos, do kogo nalezy pierwszy ruch). Ona i jej towarzysz moga w ré6wnym stopniu wyrazaé¢ intymnosé. Moze ona takze stanowczo powiedzie¢ ,,nie” — i zdecydowanie ob- stawaé przy swoim — odpowiadajac na prosby o przystuge, na niech- ciane seksualne propozycje, na oczekiwania rodziny, ze ,,ona zrobi wszystko”. Jako konsument, poprzez odmowe zaakceptowania tandetnych to- waréw, ustug i technik sprzedazy moze wplywaé na rynek tak, by re- agowat na jej potrzeby. Mozna ujaé to krétko: kobieta asertywna to osoba wykazujaca cechy, ktére popieramy w tej ksiqzce — za to lubi siebie i jest bardziej lubiana przez innych! Mezezyzna tez moze byé asertywny! Wyobraz sobie nastepujaca scene: John miat wyczerpujacy dzien. Myt okna, czyscit podtogi, trzykrotnie zrobit pranie, nieustannie zaj- mujac sie dzieémi i sprzatajac po nich. Teraz w pospiechu przygo- towuje w kuchni obiad. Dzieci biegaja po calym domu, trzaskajac drzwiami, krzyezac, rozrzucajac zabawki. W samym centrum tego chaosu pojawia sie Mary po réwnie meczacym dniu w pracy. Rzuca przelotne: Juz jestem!”, przechodzac przez kuchnie w drodze do salonu. Upuszcza teczke, zrzuca buty izaglebiwszy sie w swoim ulubionym fotelu stojacym przed telewizo- rem, wola: ,,John, przynies mi piwo! Miatam dzisiaj cholerny dzien!”. Ta scena jest komiczna czeSciowo dlatego, ze wydaje sie nie- zwykta. W koricu, czy to nie John powinien byé zywicielem pra- cujacym raczej w biurze niz w domu? Czy miejscem mezezyzny nie jest zewnetrzny éwiat, ktéry ma podbijaé ze wzgledu na korzyéci dla rodziny? Aby demonstrowaé, ze jest macho, meski, silny i odwazny? Przez zbyt diugi okres za wlasciwy uznawalismy stereotyp meé- czyzny jako ,,wielkiego mySliwego”, ktéry musi chroni¢ i zaopatrywaé swoja rodzine. Rzeczywiscie przyjmowana od najwczesniejszego dzie- 21cinstwa meska rola zachecala do asertywnych czy nawet agresywnych zachowan w pogoni za tak ujetym idealem. Rywalizacja, nastawienie na osiagniecia i dazenie do bycia najlepszym byly integralnymi sktad- nikami wychowania i nauki szkolnej chtopeéw — w znacznie wiekszym stopniu niz w wypadku ich siéstr. Mezezyzn traktowano, jakby z natu- ry byli silni, aktywni, stanowczy, dominujacy, chlodni i racjonalni. Jednak w poprzedniej dekadzie coraz wiecej mezezyzn zaczeto do- strzegaé ogromna luke w wiedzy z zakresu relacji interpersonalnych. Ograniczeni w przesztosci do tylko dwéch rél — mocnego, domi- nujacego agresora lub mieczaka z piaskiem wymieszanym ze !zamina twarzy - w wiekszosci w zadnej z nich nie czuli sie szczegélnie dobrze. Dzieki asertywnosci zyskali rzeczywista mozliwosé wyboru i nowe po- kolenie mezczyzn odrzucilo agresywny stereotyp osoby wspinajacej sie na wyzyny sukcesu na rzecz bardziej zr6wnowazonego stylu zycia. Psychologowie zmienili pojecie meskosci, doceniajac takze tro- skliwa, opiekuxicza strone mezézyzn. Ci z kolei spostrzegli, ze moga osiagnaé swoje zyciowe cele w asertywny — a nie agresywny — sposdb. Awans zawodowy jest mozliwy dla kompetentnego, pewnego siebie i asertywnego mezczyzny we wszystkich dziedzinach oprécz tych uparcie przywiazanych do rywalizacji. W latach osiemdziesiatych i dziewieédziesiatych byligsmy swiadkami istotnych zmian w spolecznym rozumieniu tego, co znaczy byé mez- czyzna. Istnieja oczywiscie ogromne réznice miedzy pogladami ,,mitopo- etycznych” (,,mythopoetic”) nastepc6w Roberta Bly, wyznawc6w »nowej ery” spod znaku Sama Keena i nowych znawcéw komunikagji, ktérzy wzieli sobie do serca nauki Deborah Tannen i Johna Graya. Niemniej wytaniajaca sie z tych uje¢ definicja wyglada niezwykle po- dobnie do obrazu asertywnego mezezyzny, ktérego rzecznikamije- stesmy od éwieréwiecza: energiczny, ale nie natarczywy, pewny siebie, ale nie arogancki, stanowczy, ale dazacy do réwnoéci w relacjach, otwarty i bezposredni, ale nie dominujacy. »Tradycyjne” meskie aktywnosci oczywiscie wciaz odzwiercie- dlajqa stare zwyczaje, ale coraz wiecej mezczyzn rezygnuje ze sport6w zespotowych, braterstwa dorostych i klubéw stuzacych okreslonym. wsp6lnotom na rzecz ksztalttowania indywidualnego rozwoju i grup podnoszenia $wiadomoéci (jakie ich zony, siostry i matki stworzyly dwie dekady temu). ,,Meska wiez”, chociaz wciqaz stanowi temat kaba- retowych dowcip6w i seriali komediowych, przestata byé tylko zartem 22 dla dziesiatek tysiecy mezezyzn, ktérzy poszukuja czegos bardziej znaczacego niz cotygodniowe poklepywanie sie po plecach podczas obiadu w klubie oldbojéw. Podziwiamy tych mezezyzn, ktérzy zaczynaja miedzy soba (Gesli jeszcze nie w obecnoéci kobiet) przyznawaé sie do wtasnych potrzeb i pragnien, swoich mocnych stron i wrazliwych punktéw, lekow i win, do ulegania wewnetrznym i zewnetrznym presjom, ktére kieruja ich zyciem. Asertywni mezczyZni wysoko cenig relacje z waznymi dla nich oso- bami. Rodzina i przyjaciele utrzymujq blizsze relacje z mezezyzna, kt6ry na tyle dobrze czuje sie z samym soba, ze nie musi ponizaé in- nych, by wywyzszyé siebie, i traktuja go z wiekszym szacunkiem. Uczciwosé asertywnosci to bezcenny nabytek w osobistych relacjach, a asertywni mezczyZni zaczynajq docenia¢ taka bliskosé na r6éwni z tradycyjna nagroda, czyli z sukcesem ekonomicznym. Wartosci plynace z intymnosci, ciepta rodzinnego i przyjazni pelnej wzajemne- go zaufania — wynikajacych z asertywnosci, otwartosci i uczciwosci — sq trwale i wazne. Asertywny mezczyzna réwniez odnalazt siebie! Zycie w pluralistycznym Swiecie wsréd wielu kultur Istota naszego ujecia treningu asertywnosci zawsze byta réwnosé. Celem tej ksiqzki jest rozwijanie lepszej komunikacji pomiedzy row- nymi osobami, a nie pomoc w osiagnieciu dominacji nad innymi czy w wywieraniu na nich nacisku. Otwarta i uczciwa komunikacja — wza- jemna, opierajaca sie na wspétpracy i afirmacji — jest procesem, dzieki kt6remu mozna osiggnaé pozadana réwnosé - miejsce dla kazdego. W dzisiejszych czasach jednak cel ten moze sie okazaé trudniejszy do realizacji niz kiedykolwiek. Swiatowa ekonomia, zmiany polityezne idotyczace jednostek doprowadzily do zwiekszenia $SwiadomoSci i bez- posredniego kontaktu z ludzmi o réznych kulturowych korzeniach. Wiekszogé moze kazdego dnia we wlasnym domu zobaczyé, ze Swiat staje sie wielokulturowym tyglem w wiekszym stopniu, niz miato to miejsce dotychczas. Obserwowanie twarzy, wstuchiwanie sie w rézne jezyki i obcowanie z odmiennymi stylami zycia jest ekscytujace i ods- wiezajace. Czasami jednak moze byé niewygodne. 23Zaden inny naréd nie charakteryzuje sie taka kulturowa rézno- rodnoécia jak Stany Zjednoczone, a pod wzgledem zakresu wzajemne- go oddziatywania kultur prawdopodobnie przoduje Kalifornia. Na przyktad 25% populacji Santa Barbara, Ventura i Los Angeles ma laty- noamerykariskie pochodzenie. Afroamerykanie, Azjaci i inne etniczne grupy to kolejne 16% populacji. W szkotach publicznych — mikroko- smosie wiekszego spoteczeristwa — nauczyciele angielskiego jako dru- giego jezyka stajq w obliczu morza twarzy ludzi pochodzacych z tuzina réznorodnych kultur. W jednej ze szkot w Los Angeles, jak stwierdzo- no, méwi sie w 22 réznych jezykach! Kiedy tylko powiekszy sie ta wieloetniczna populacja, Kalifornia okaze sie stanem, w ktérym biali nie beda stanowi¢ wiekszosci. Co wiecej, w XXI wieku podobne zmiany wystapia w calych Stanach Zjed- noczonych. Czy jestesmy w stanie zyé wszyscy razem? Czy szanujemy icenimy siebie nawzajem, czy tez przeraza nas pojawienie sie kazdego nowo przybylego, kazdego ,,obcokrajowca”, kazdej osoby, ktéra jest inna”? Ochrona praw cziowieka, réwnosé w traktowaniu, szacunek dla osoby niezaleznie od jej etnicznych lub indywidualnych cech — im wie- cej wartosci jestesmy w stanie sobie uSwiadomié, zrozumieé oraz im bardziej potrafimy zaakceptowaé siebie nawzajem, a takze tych, kté- rzy sa ,,inni” — tym silniejsi bedziemy jako jednostki (oraz jako naréd i Swiat). Jak bardzo inny jest ,inny’? Ostatnie warsztaty dla pracownikéw stuzby zdrowia poswiecone kom- petencji kulturowej dotyczyly potocznego mniemania, ze ,,Wszyscy przedstawiciele danej kultury zachowuja sie w ten sam spos6b”. Przez zbyt dtugi okres — jak argumentuje prof. Steven Lopez — ,,rozumie- nie” oséb o réznym pochodzeniu oznaczato wrzucanie do jednego worka wszystkich grup kulturowych i ignorowanie jednostek. Takie stereotypowe mySlenie tworzy bariery, zamiast je usuwaé. Przez caly czas napotykamy stereotypy dotyczace innych kultur. Oto kilka zaslyszanych przez nas ostatnio: w pewnych kulturach, jesli kobieta usmiecha sie do nieznajomego, ma to seksualny podtekst; Afroamerykanie nie lubia utrzymywaé wzrokowego kontaktu w czasie rozmowy; w meksykariskich domach w Ameryce w gospodarstwach 24 LLL ETT LENO TE RTT ITA TT LS LEO E STT domowych rzadzq mezczyéni; Saudyjczycy staja bardzo blisko i rzad- ko uzywajq prawej reki w trakcie kontakt6w; w niektérych kulturach Smieré ukochanego jest okazja do radosnego gwietowania. Czy moze byé tak, ze wszyscy ludzie z danej kultury (lub wszystkie kobiety badz wszystkie nastolatki) maja takie same przekonania lub postepuja w taki sam sposéb? Oczywiscie nie. A tego typu stereoty- powe mniemania sq tak falszywe, ze az niebezpiecane. Popadamy w ktopoty, kiedy sadzimy, ze wszyscy ludzie nalezacy do danej grupy zachowuja sie w ten sam spos6b lub dziela takie same przekonania. Haczyk polega na tym, ze réwnie falszywy — i niebezpieczny ~ jest poglad, ze ,,ludzie sq ludémi” i w glebi duszy wszyscy jestesmy tacy sami, niezaleznie od grup, do kt6rych nalezymy. Kultura, pleé, wiek sa wazne, a zrozumienie jednostki wymaga dostrzezenia ich istotnych cech. Na przykiad mimika twarzy towarzyszaca wyrazaniu emocji jest mniej wigcej taka sama dla ludzi na catym $wiecie, ale obyczaje kultu- rowe, podobnie jak indywidualne, genetyczne i biochemiczne cechy, determinuja, czy i kiedy na twarzy pojawi sie wyraz gniewu lub rado- Sci, strachu lub smutku. Odezytywanie tych zlozonych elementéw za- chowania nie jest proste! Jak pochodzenie wptywa na asertywnosé? Jak mozesz skorzystaé z twoich rosnacych umiejetnosci w zakresie asertywnosci w stosunkach z ludémi 0 réznym pochodzeniu? Po pierw- szetraktuj kazda osobe z szacunkiem. Po drugie poszerzaj swoja wiedze 0 réznych srodowiskach, z ktérych pochodza spotykani przez ciebie ludzie. I po trzecie, jesli w sposobie zachowania drugiej osoby cog wydaje ci sie nietypowe — stanie zbyt blisko, unikanie kon- taktu wzrokowego, przesadna nieSmiatos¢ czy tez narzucanie sie — sprawdZ to. Mozesz powiedzie¢ cog w rodzaju: ,,Zauwazylem, ze sto- isz bardzo blisko mnie, kiedy rozmawiamy. Nie jestem do tego przy- zwyczajony. Czy mozesz mi powiedzieé, o co chodzi?”. Pamietaj, ze kazdy cztowiek jest niepowtarzalny, na co sktada sie jego wiek, pteé, kultura, przekonania i indywidualne dogwiadczenia zyciowe. Wszyscy Whosi, Irlandezycy lub Wietnamcezycy czy tez Mek- sykanie nie sq do siebie podobni, ale czlonkowie kazdej z tych grup maja wiele wspélnego. Wszystkie nastolatki, osoby starsze lub przed- 25szkolaki nie sq takie same, ale wiedza o potrzebach charakterystycz- nych dla kazdej z tych grup jest pomocna, kiedy obcujesz z czlowiekiem nalezacym do ktérejs z nich. Wszystkie pracujace kobiety, mezczyéni w Srednim wieku czy tez trzydziestolatkowie nie sq identyczni, ale maja takie wspdlne cechy, ktére moga byé waazne, jesli chcesz do- trzeé do kogos, kto pasuje do jednej z tych etykietek. Podsumujmy: jesli dazysz do zrozumienia ludzi nalezacych do in- nych kultur czy majacych rézne pochodzenie, zacznij najpierw od jednostek. Nie nalezy niedoceniaé zachowani specyficznych dla danej kultury czy grupy ani przeceniaé uniwersalnosci ludzkiego zachowa- nia. Kiedy masz watpliwosci, okaz szacunek, zadawaj pytania i stuchaj, stuchaj, stuchaj. Spoteczenstwo czesto zniecheca do asertywnosci Mimo znaczacej poprawy w niektérych dziedzinach zycia, spoteczne korzyéci z prawidiowego zachowania asertywnego sq wciqz ograni- ezone. Asertywne dziatania kazdej jednostki, prawo do autoekspresji bez leku czy poczucia winy, prawo do odmiennych opinii i docenienia wyjatkowogci kazdej osoby - wszystko to powinno byé docenione w wiekszym stopniu niz dotychczas. Musimy podkreglaé réznice miedzy takim wlasciwym asertywnym zachowaniem a destruktywna agresjq, z ktora czesto sie je myli. Rodzina, szkola i Kosciét utrudniaja asertywne dziatanie. Do aser- tywnoéci ezesto zniecheca sie czynnie w delikatny ~ lub w zupeinie po- zbawiony subtelnosci — sposéb. W rodzinie dziecko, kt6re decyduje sie bronié otwarcie swoich praw, czesto spotyka sie z gwalttownym zakazem: ,,Nie méw w ten spos6b do swojej matki (ojca)!”, ,,Dzieci powinno sie widzieé, a nie styszeé!”, ,,Nie badz bezczelny!”, ,,Nigdy wiecej nie chce styszeé, jak mé6wisz w ten sposéb!”. Oczywiscie te powszechnie stosowane rodzi- cielskie nakazy nie pomagaja dzieciom osiagnaé uznania dla samego siebie! W szkole nauczyciele czesto hamuja proces dochodzenia swoich praw. Ciche, dobrze zachowujace sie dzieci, ktére nie kwestionujq au- torytetéw, sq nagradzane, podczas gdy te, ktére ,,uparcie opieraja sie 26 systemowi”, traktowane sq surowo. Pedagodzy przyznaja, ze natural- na spontanicznosé dziecka w uczeniu nie p6éniej niz w czwartej lub piatej klasie (w USA) ustepuje ulegtosci w stosunku do szkolnych me- tod. Efekty takiego wychowania wplywaja na aktywnosé zawodowa isamo miejsce pracy czesto nie pomaga, by to zmieni¢é. Pracownicy sa Swiadomi, ze przecietnej jednostce nie wolno robié ani méwié ni- ezego, co zaostrzy stosunki w firmie. Szef rzqdzi, a inni czuja sie zo- bligowani sprostaé temu, czego sie od nich oczekuje, nawet jeéli uwazaja, ze oczekiwania te sq zupemie nieadekwatne. Pierwsze do- Swiadczenia zawodowe czesto ucza, ze ci, ktérzy odzywaja sie niepo- kornie, rzadko dostaja podwyzki czy zyskuja uznanie, a nawet moga stracié prace. Szybko uezysz sie byé czlowiekiem firmy, aby wszystko przebiegato gladko, aby mie¢ kilka pomyslow na sw6j wlasny uzytek, aby dziataé ostroznie, by nie daé sie szefowi we znaki. Chociaz w ostatnich latach sytuacja sie czeSciowo zmienita na ko- rzysé pracownikéw — zdobyli oni wieksze prawa i rownowage — lek przed stanowcza obrona swych pogladéw w pracy jest wciaz szeroko rozpowszechniony. Wynika z tego oczywista lekeja: badé nieasertyw- ny w swoim miejscu pracy! Nauczanie wielu Kosciotéw sugeruje, ze asertywne zachowanie pozostaje w jakiejé mierze w sprzecznoéci z religijnym zaangazowa- niem. Zacheca sie do okazywania takich cech, jak pokora, samozapar- cie czy poSwiecenie samego siebie, wykluczajac niejako obrone wiasnych racji. Wynika to z blednego zatozenia, ze religijne idealy musza, w jaki$ mistyczny spos6b byé niezgodne z dobrym samopoczu- ciem i zachowaniem spokoju oraz ufnoégciq w relacjach z innymi. Wrecz przeciwnie: asertywnos¢ nie tylko nie jest sprzeczna z nauka- mi wielkich religii, ale takze uwalnia od zachowani prowadzacych do kleski, pozwalajac w wiekszym stopniu sluzyé innym oraz sobie sa- memu! Instytucje polityezne nie maja wplywu na wezesny rozw6j asertywnych zachowari tak bardzo, jak dom, szkola czy Koéciét, ale w niewielkim stopniu zachecaja do ich okazywania. Podejmowanie decyzji o charakterze politycznym pozostaje przewaznie poza zasie- giem przecietnego obywatela. Niemniej weiaz prawda jest, ze ,,skrzy- 27piace tryby trzeba naoliwié” i kiedy jednostki wystarczajaco glosno domagaja sie czegos, rzad zwykle reaguje. . Mamy nadzieje, ze bardziej stosowna asertywna ekspresja wykluczy koniecznosé agresywnych zachowani miedzy dziataczami politycznie wyobcowanymi. Rozwé6j i sukces obywatelskich grup lobbystéw - dzialajacych na rzecz mniejszosci, bezdomnych, dzieci, ge- jéwi innych ruch6w walczacych o swe prawa, takich jak Wspélna Sprawa (Common Cause — domagaja sie reform politycznych), AARP (American Association of Retired People — i Amerykariskie Stowarzyszenie Emeryt6w), Szare Pantery (Grey Panthers — zabiegaja o przywileje dla starszych Amerykan6w) i r6ane ruchy na rzecz zmiany systemu podatkowego — sa przekonywajacym przykiladem na to, ze asertywne dziatanie jest skuteczne! I byé moze nie ma wazniejszej areny dla asertywnoéci niz przezwyciezenie mniemania: ,,Jak z tego skorzystaé? Nie widze rézni- cy”, ktére coraz bardziej szerzy sie w sferze indywidualnego polityeznego dziatania. Instytucje spoteczne tak skutecznie nauczyly nas, aby nie doma- gaé sie nawet rozsadnych praw, ze mozemy odezuwaé bezsilnosé, pré- bujac wyrazié samych siebie, albo poczucie winy, sprzeciwiajac sie pomijaniu nas. Utrzymujemy, ze kazdy ma prawo byé soba, wyrazaé siebie i czué sie z tym dobrze (a nie odczuwaé bezsilnosé czy poczu- cie winy) dopéty, dopéki nie krzywdzi innych. Nadszedt czas, by rodzina, szkola, praca, Koécioly i rzady zache- caly nas do indywidualnego domagania sie uznania i zaprzestaly ogra- niczania dzialati umoéliwiajqcych samorealizacje. Te instytucje zmienig sie jedynie pod wplywem asertywnej aktywnosci jednostek. Byé moze ty bedziesz jedna z nich? ROZDZIAE 3 Obserwuj wtasny rozwoj »To, gdzie sie urodzitam i gdzie oraz jak zytam, nie jest wazne. Wazne jest, co zrobitam z tym, gdzie bylam — i to powinno stanowié przedmiot mojego zainteresowania”. Georgia O’Keeffe Chcielibysmy zachecié cie do zainicjowania w tej chwili swojego indy- widualnego procesu rozwoju w kierunku bardziej efektywnej autoeks- presji poprzez zatozenie ,,dziennika swego indywidualnego rozwoju”. Nie ma to byé nic szczegéInie wymyéInego, po prostu zwykly zeszycik do robienia notatek o tym, jak tocza sie twoje sprawy od momentu roz- poczecia wedrowki ku wiekszej asertywnosci. W dzienniku okretowym zwykle notuje sie dane z catego dnia do- tyezace drogi, jaka pokonat statek, zmierzajac do swego celu. Codzien- ne zapiski dotyczace twojej asertywnosci pomoga ci ocenié postepy z perspektywy dluzszego czasu. Po kilku tygodniach, jak sie przeko- nasz, dostarczq ci one bogatych informacji o twojej rozwijajacej sie asertywnosci. Namawiamy cig do zaopatrzenia sie w specjalny notatnik, bloczek, teczke ~ cokolwiek, w czym mozna zapisywaé swoje myéli, obserwacje, odczucia i postepy. ‘ Zapiski w twoim dzienniku moga zawiera¢ takze opisy autoanali- zy, notatki o lekturach, cele... wszystko, czemu chcialbyé sie przyjrzeé. Poswieé przynajmniej troche miejsca dla pieciu wymiaréw swojego zy- 29cia, kt6re zwiazane sq z asertywnoscia: sytuacji, ktére sie wytaniaja; ludzi obecnych w twoim zyciu; twoich postaw, mysli i przekonan; twoich zachowani oraz przeszkéd w wyrazaniu siebie. Przyktadowa strona z twojego dziennika moze wygladaé¢ tak: Jeli bedziesz sw6j dziennik prowadzit regularnie, stanie sie on bardzo waznym narzedziem w programie twojego indywidualnego rozwoju ~ okaze sie zar6éwno miejscem rejestrowania postepéw, jak i czynnikiem motywujacym do kontynuowania pracy nad soba. Zamierzajac dokonaé szczegélnych zmian w swoim zyciu, byé moze zechcesz prowadzié dokladniejsze notatki. Pomocne moga oka- zaé sie wtedy nastepujace pomysly: e@ Byé moze zechcesz odwolaé sie do Kwestionariusza Asertywno- Sci (zob. rozdziat czwarty). Z kt6rymi sytuacjami iz jakimi osobami skutecznie dajesz sobie rade, a ktére sprawiaja ci klopoty? Zanotuj wnioski w swoim dzienniku. Zwr6é szczegélnq uwage na wszelkie ustalone wzorce pojawiajace sie w twoim zyciu. Na przyktad, czy jestes bardziej asertywny w stosunku do obcych niz do bliskich, czy tez prze- ciwnie? Czy potrafisz bronié swoich praw, ale masz trudnosci z wyra- zaniem uczué? Czy takie czynniki jak wiek, pleé czy funkcja (np. zwiazana z wiadza) innej osoby sq dla ciebie istotne? 30 e Precyzyjne ocenianie postaw jest bardzo trudne, a szczegdlnie ktopotliwe okazuje sie obiektywne spojrzenie na siebie samego. Mimo to zachecamy cie do zapisywania w dzienniku swoich odczué do- tyezacych prawa do asertywnego zachowania. Przyjrzyj sie réznym sy- tuacjom i ludziom w kontekécie definicji asertywnego zachowania (zob. rozdziat drugi) oraz sytuacji opisanych w Kwestionariuszu Aser- tywnosci (rozdziak czwarty). Na przyktad, czy uwazasz, ze reakcja na krytyke twojej osoby przez szefa lub nauczyciela jest na miejscu? e@ Ocena wlasnego zachowania nie jest trudna, ale moze zajaé troche czasu. W rozdziale széstym opisujemy szczegdtowo kilka ele- mentéw zachowania, ktére sq czescia kazdego asertywnego dzialania. Jesli zacazniesz uwaznie obserwowaé swoje zachowanie przez jakig czas (tydzieri lub nieco wiecej wystarczy w zupelosci) i regularnie zapi- sywaé swoje spostrzezenia w dzienniku, bedziesz mieé pojecie o skutecz- noSsci nawigzanego przez siebie kontaktu wzrokowego, przybieranego wyrazu twarzy, postawy ciata i innych elementéw zachowania. Pomoc- ne moze okazaé sie obserwowanie ludzi, kt6rych uwazasz za skutecz- nych i asertywnych, zatem opisz takze w swoim dzienniku niektére z zalet ich zachowania. ¢ Przeszkody moga byé najlatwiejszym przedmiotem obserwacji. Wiekszosé ludzi chce dziataé asertywnie, ale istnieje wiele barier, ktére —jak sie wydaje — utrudniaja asertywne zachowanie. Najczesciej wyste- pujace przeszkody wewnetrzne mozna podzielié na dwie kategorie: lek — obawa przed mozliwymi konsekwencjami (byé moze ta druga osoba nie polubi mnie albo mnie uderzy, czy tez pomyéli, ze jestem szalony; albo zrobie z siebie gtupca; lub nie uda mi sie otrzymaé tego, czego pra- gne; czy tez po prostu odezuwam lek!) oraz brak umiejetnogci (nie wiem, jak poznaé dziewezyne; co robié, by daé wyraz swoim przekona- niom polityeznym; nigdy nie nauczytem sie, jak wyraza¢ swoje uczucia). Byé moze najtrudniejszymi zewnetrznymi przeszkodami dla cie- bie sq inni ludzie. (Rodzice, przyjaciele, kochankowie, wspoilokatorzy iinni majq sw6j interes w utrudnianiu ci zmiany, nawet jesli wierza, ze cha, bys byt bardziej asertywny). Opisuj w swoim dzienniku te przeszkody, ktére twoim zdaniem utrudniaja ci stawanie sie bardziej asertywna osoba. Jak sprawié, by dziennik byt pomocny? Jeéli poswiecisz czas i wysilek, aby pisaé dziennik, i kiedy zdobedziesz na tyle bogata wiedze o asertywnosci, by kontynuowaé uwaina i dokladna 31samoocene, odkryjesz, ze efekty tych dziala pomoga ci precyzyjnie okreslié, czego potrzebujesz, aby zwiekszyé swojq pewnosé siebie. W kazdym momencie oczywiécie mozesz podjaé decyzje, czy dalej re- alizowaé program indywidualnego rozwoju i jaki kierunek obraé. A wybor jest przeciez kluczowym elementem asertywnosci! Mniej wiecej co tydzieri uwaznie przejrzyj zapiski w swoim dzien- niku: sytuacje, postawy, zachowania, przeszkody, uwagi. Szukaj wzor- céw. Pamietaj 0 ocenianiu zaréwno swojej sily, jak i stabosci. Zapiski z pierwszego tygodnia lub dwéch powinny daé ci pemy ob- raz tego, jak obecnie dajesz sobie rade, i beda podstawa do wyznacze- nia sobie wlasnych celéw. Poniewaz nie ukazaligmy ci do tej pory systematycznego procesu wyznaczania celéw (o tym traktuje rozdziat ésmy), zachecamy cie do dalszych przemysleni dotyczacych twoich na- dziei na poprawienie asertywnosci oraz do zapisywania w dzienniku uwag na ten temat. Z twojego dziennika moze wynikaé, ze masz trudnoéci z przelozony- mi ~ ze nie wierzysz w swoje prawo do obrony wlasnych racji, ze nie potrafisz podtrzymaé z nimi dobrego kontaktu wzrokowego i ze w to- warzystwie takich oséb ogarnia cie lek. Mozesz popracowaé nad tymi zagadnieniami indywidualnie, korzystajac ze sposobéw postepowania opisanych w tej ksiazce. Zmienianie diugo utrwalanych zachowan — agresywnych, nieaser- tywnych czy jakichkolwiek innych — jest trudne. Tw6j dziennik moze stanowié decydujacy atut w procesie zmiany. Kiedy uSwiadomisz so- bie, jakie sq twoje wzorce zachowani, mozesz zaczaé wybieraé Swiado- mie i dziataé w taki sposéb, ktéry bedzie stuzyt realizacji twoich celéw. Gdy twoje pierwsze niezreczne préby w domaganiu si¢ uznania zo- stana nagrodzone — ,,Hej, to zadziatato!” ~ odkryjesz, ze dokonywanie asertywnych wyboréw bedzie coraz latwiejsze. Rozpocznij dzisiaj prowadzenie dziennika, zapisujac uwagi 0 swo- jej dotychczasowej lekturze tej ksiqzki. Korzystaj z niego przez caly czas w trakcie zapoznawania sie z Asertywnoscig oraz pééniej. Prowa- dz dokiadne notatki na temat tego, jak we wlasnym zyciu udaje ci sie stosowaé prezentowane tu pomysly. Tw6j dziennik stanowié bedzie punkt odniesienia, abyé mégt obserwowaé sw6j rozw6j. Zwiekszy to twojq motywacje do pracy nad wlasnymi postepami. Przypomni ci, jak daleko juz zaszedles — co okaze sie szezegdInie cenne wtedy, gdy za- czniesz myégleé, ze wciaz stoisz w miejscu! Lektura dziennika upewni cie po raz kolejny, ze robisz postepy, nawet jesli sq one wolne. 32 ' Dzieki prowadzeniu codziennych zapiskéw tatwiej bedzie ci syste- matycznie pracowaé nad asertywnoscia. A to moze mie¢é kluczowe znaczenie! Kiedy dowiesz sie czegos nowego o sobie, byé moze odkryjesz ztozone i powazne mankamenty w zachowaniach, ktére omawialismy. W takim wypadku moizesz potrzebowaé profesjonalnej pomocy w osiagnieciu przez ciebie celu. Szezegélnie jesli doswiadczasz bardzo silnego leku przed byciem asertywnq osoba, sugerujemy, aby§ skontaktowal sie z wykwalifikowanym pracownikiem poradni, psychologiem, psychiatra ezy terapeuta. Pomoc w znalezieniu kompetentnej osoby mozesz uzy- skaé w lokalnym ogrodku zdrowia psychicznego lub centrum porad- nictwa przy uniwersytecie czy akademii medyezngj.ROZDZIAE 4 Jak bardzo jestes asertywny? »Nie ma wielkosci tam, gdzie brak prostoty, dobroci i prawdy”. Lew Totstoj Co wiesz 0 swojej wlasnej asertywnoSsci? Wskazéwkami moga byé reakeje innych oséb. Ciocia Maria powie- dziala: ,Jestes bezczelny!”. Szef méwi ci, aby$ byt bardziej przeko- nujacy w stosunku do klientéw. Byé moze dzieci uwazaja, ze chcesz zbesztaé sasiada, a moze ty sam prébowales ostrzej odezwaé sie do sprzedawcy, ktéry zareagowal pogardliwym spojrzeniem. Chociaz takie codzienne komentarze i reakcje wyznaczajqa twoje postepy w zakresie asertywnosci, mamy nadzieje, ze bedziesz bar- dziej systematyczny i dokladny w obserwowaniu siebie. Najpierw powinnigsmy zaznaczyé, ze mierzenie asertywnosci jest jednym z najtrudniejszych probleméw, w obliczu ktérych staja wyktadowcy i stuchacze juz na poczatku treningu. Do tej pory stwo- rzono i udoskonalono wiele testow. Jednakze zaden z nich nie spra- wil, ze zajecie to stato sie doktadniejsze czy bardziej precyzyjne. Kwestionariusz Asertywnosci zaprezentowany na kolejnych stro- nach tez nie jest doskonaly, ale uwazamy, ze pomoze ci on lepiej zro- zumieé samego siebie i osiagnaé wieksza samoswiadomosé. 34i | i i i Prawdziwy problem z mierzeniem asertywnoésci polega na tym, ze jest ona bardzo nieuchwytnym zjawiskiem. Nie ma ani jednej ludz- kiej cechy, na kt6rq moglibysmy wskazaé, méwiac: ,,Te jest aser- tywnoSé!”. To zlozony fenomen, ktéry zalezy zaréwno od osoby, jak iod konkretnej sytuacji. Doktadna ocena asertywnosci opierataby sie na bardziej adekwat- nej definicji pojecia, jakim sie postugujemy. I musialaby uwzgledniaé ceztery wymiary, o ktorych pisalismy wezeSniej: sytuacje, postawy, za- chowania, przeszkody. Prosty test, rozwiazywany za pomoca papieru i olowka, raczej niezbyt dobrze spemia tak skomplikowane zadanie! Nie znaczy to jednak, ze powinnismy zrezygnowaé z wszelkich wysitk6w zmierzajacych do rozwiklania problemu, na czym polega aser- tywna autoekspresja. Bardzo wartosciowe moze okazaé¢ sie systematycz- ne obserwowanie wlasnego zycia i rozpoznawanie naszej stabosci i sity. 37Tylko nie wrzucaj wszystkiego do jednego worka i nie mow: ,,Zdobylem 73 punkty. To znaczy, ze jestem osoba bardzo asertywna!”. Pogwieé teraz kilka minut na wypeinienie Kwestionariusza Aser- tywnoSci. BadZ ze soba szczery! Kiedy juz odpowiesz na wszystkie py- tania, przeczytaj oméwienie wynikéw oraz zalecenia co do dalszego postepowania, aby z rezultatéw wynikaly praktyczne konsekwencje. Kwestionariusz nie jest ,,psychotestem”, wiec rozluznij sie i baw sie dobrze podezas tego krétkiego badania swojej zdolnogci do wlasciwego wyrazania siebie. Czytelnicy i osoby prowadzace treningi asertywnosci podobnie re- aguja po wykonaniu testu: »Nienawidze testéw!”. »Pytania tatwo byto przewidzieé. Mogtem oszukiwaé”. »Nie czutem sie zbyt dobrze, wypelniajac go”. Taki kwestionariusz ma z koniecznosci ogéiny charakter. Byé moze przekonaieS sie, ze niektére pytania nie odnosza sie do twojego zycia. Niestety nie mozesz dyskutowaé z pytaniami: »Co to zmaczy?”. »Lo zalezy od sytuacji”. »8q dni, kiedy jestem w zlym humorze i trudno mi byé asertywnym”, Mimo to, kiedy poSwiecisz troche czasu na uczciwa odpowiedz na te wazne pytania, ten kwestionariusz moze poméc ci rozwijaé twoja aser- tywnosé. »Jak wypadtem?” Kiedy odpowiesz na pytania z kwestionariusza, prawdopodobnie be- dzie cie kusito, aby policzyé, ile punktéw uzyskales. Nie réb tego! To naprawde nie ma znaczenia. Z badania nie wynika zaden ogélny po- ziom asertywnosci. Jak przypominasz sobie z poprzednich rozdziatow ijak z pewnoscig wiesz z wlasnego doswiadczenia, na pytanie: ,Czym jest asertywnoSsé?”, nalezy odpowiedzieé, biorac pod uwage osobe i sy- tuacje. Kwestionariusz — jak zaznaczylismy to wezeSniej — nie jest ujedno- liconym testem psychologicznym; nie przeprowadzono jeszcze badari 38 wymaganych do doktadnej oceny i zaaprobowania testu. A wiec posta- wa polegajaca na liczeniu wyniku nie jest tu najwlagciwsza. Analiza twojego rezultatu Sugerujemy, abys analizowat swoje odpowiedzi w nastepujacej kolej- noscl: e Przyjrzyj sie konkretnym wydarzeniom w swoim zyciu, anga- zujacym szczegélne osoby lub grupy, i w odniesieniu do nich przeanali- zuj swoje mocne i slabe punkty. e Przyjrzyj sie swoim odpowiedziom na pytania: 1, 2, 4, 5, 6, 7,9, 10, 11, 12, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 21, 22, 24, 25, 27, 28, 30 135. Maja one wylonié nieasertywne zachowania. Czy z tych odpowiedzi wynika, ze rzadko bronisz swoich racji? Czy tez sa byé moze takie specyficzne sytuacje, ktére okazuja sie dla ciebie ktopotliwe? e Przyjrzyj sie swoim odpowiedziom na pytania: 3, 8, 13, 20, 23, 26, 29, 31, 32, 33134. Maja wytonié sktonnosci do zachowani agresyw- nych. Czy z twoich odpowiedzi wynika, ze pomiatasz innymi bardziej, niz ci sie wydawalo? Wiekszosé ludzi po przejsciu tych trzech kro- ¥% k6w przyznaje, ze asertywnosé w ich zyciu ma charakter sytuacyjny. Nikt nie jest przez caty czas nieasertywny, agresywny lub aser- tywny! Wszyscy zachowujemy sie w kazdy z tych trzech sposob6w w réznych okoliczno- Sciach. Mozliwe, ze masz charakterystyczny styl, ktéry bardziej sktania cie w jedna strone. Byé moze odkryjesz wlasny staby punkt, co pozwoli zapoczatkowaé proces zmiany. ¢ Przeczytaj ponownie kwestionariusz i zanotuj w swoim dzien- niku uwagi dotyezace uczué, jakie towarzysza kazdemu pytaniu. Oto is przyktad: Pytanie1. Czy zwracasz glosno uwage, kiedy ktos jest bardzo nieuczciwy? Odpowiedz: 0 Uwagi: Obawiam sie, ze jeSli cos powiem, ta osoba wpadnie w ztosé. Byé moze strace przyja- ciela lub ktos na mnie nakrzyczy. To bar- dzo mnie deprymuje. 39e Rzué okiem na wszystkie informacje uzyskane dzieki przejsciu wspomnianych trzech krokéw i sprébuj wyciagna¢ jakies ogéIne wnio- ski. Przyjrzyj sie szczegélnie czterem aspektom tych danych: .. dJakie sytuacje sprawiajq ci trudnoéci? A z ktérymi radzisz so- bie z latwosciq? . Jaki masz stosunek do wyrazania siebie? Czy na ogét czujesz sie z tym dobrze? . Co przeszkadza ci zachowywaé sie asertywnie? Czy oba- wiasz sie konsekwengji? Czy inni ludzie w twoim zyciu utrud- niaja ci bycie asertywna osoba? . Czy twoje umiejetne zachowania zaleza od pracy, kt6ra wy- konujesz? Czy potrafisz byé pelen ekspresji, kiedy musisz? Zbadaj uwainie te cztery zagadnienia. Zanctuj komentarze w swoim dzienniku, podsumowujace twoje obserwacje. Jesli teraz poswiecisz troche czasu na przemySlenie tych czterech aspektéw wlasnego stylu wyrazania siebie, pomoze ci to wyraéniej dostrzec twoje potrzeby, wy- znaczyé cele i okreslié, kt6ra droga podazaé, realizujac sw6j program éwiczenia asertywnosci. ___ ROZDZIAt 5 Wyznacz sobie cele »Nigdy nie graj w czyjqs gre. Graj we wtasnq”. Andrew Salter Profesor, ktérego podziwialismy, zwykle méwit swoim absolwentom, ze zmiana siebie przypomina planowanie podrézy: musisz zastanowié sie, gdzie teraz jestes, zdecydowaé, dokad chcesz dojsé, a wtedy dopie- ro pomysle¢ o tym, jak tam dotrzeé, tutaj rozpoczynajac swoja droge. Jak dotad wiekszogé tej ksiazki miata poméc ci w okresleniu, w jakim punkcie drogi ku asertywnoéci obecnie sie znajdujesz. W na- stepnych rozdzialach skupimy sie na tym, jak ja osiagnaé. Ten roz- dziat to pomost — pomoze ci zdecydowaé, w ktéra strone skierowaé kroki. Ustalanie wlasnych cel6w moze byé najwazniejszym i najtrud- niejszym z nich. »okad wiem, czego chce?” Trening asertywnosci:ma swoje zrédto w idei, ze ludziom zyje sie le- piej, jesli moga wyrazié to, czego pragna, jesli umozliwiajg innym odkrycie, jak chca byé przez nich traktowani. Niektorym jednak trud- nosé sprawia ustalenie, czego naprawde chca od zycia. Jesli wiekszq jego czesé posgwiecasz, pracujac dla innych i wierzac, ze to, czego pra- 41gniesz, nie jest wazne, uchwycenie tego, co ma dla ciebie znaczenie, moze okazaé sie ciezka praca! Wydaje sie, ze niektérzy ludzie doktadnie wiedza, co czuja i czego chca. Jesli pies sasiada gloSno ujada, mozna odczuwaé irytacje, zlosé ezy tez lek, ale takie osoby sq w stanie przethumaczyé swoje emocje, od razu chwytaja sedno sprawy, decyduja, co robié, i robia to. Innym trudniej uchwycié, co czuja i pragna osiagnaé w okreslonej sytuacji. Czesto wahaja sie przed asertywnym zachowaniem, narze- kajac: ,.Co mam powiedzieé? Nie wiem, czego chce!”. Jesgli masz takie problemy, byé moze cenna okaze sie préba nadania etykietek od- czuwanym przez ciebie emocjom. Zlosé, lek, znudzenie, dyskomfort istrach to powszechne uczucia. Oprécz nich dogwiadezasz szczescia, rozdraznienia, mitosci, relaksu, smutku. Niektérym wystarcza zaledwie kilka chwil refleksji, aby odkryé, co czujqa. Inni moga potrzebowaé bardziej zdecydowanego pierwszego kroku. Czesto pomaga powiedze- nie ezegokolwiek ludziom zaangazowanym w sytuacje: ,Jestem zdenerwowany, ale nie jestem pewien, dlaczego” lub ,,Czuje sie przy- gnebiony”, ,Odczuwam jakies negatywne emogje, ale nie potrafie ich okreélié”. Takie stwierdzenie zapoczatkuje aktywne poszuki- wanie emogji, kté6re odczuwasz, i pomoze roz- poczaé krystalizowanie twoich celéw. Byé moze to pewnego rodzaju strach, jakas forma mechanizmu obronnego, chroni cie przed rozpoznaniem uczué. Moze tak dalece udato ci sie odseparowaé od swoich emogji, ze praktycznie nie pamie- tasz, co one znacza. Nie ugrzeznij na tym etapie. Idz do przodu i pré- buj wyrazaé siebie. Prawdopodobnie uswiadomisz sobie, jaki jest tw6j cel w trakcie dziatania. Rzeczywiscie byé moze wszystko, czego pra- gniesz, to wyrazanie uczuc! Jesli rozpoznasz emocje, kt6ra tkwi u Zr6- det twoich odczué, i zdecydujesz sie na zmiane kierunku dziatania (,,Moja pierwsza reakcja byla zto$¢, ale zdatem sobie sprawe, ze to, cze- go naprawde chce, to zwrécenie na mnie uwagi!”), bedzie to konstruk- tywna reakcja. Mozesz przebyé diuga droge w kierunku okreglenia wlasnych uczué towarzyszacych danej sytuacji przez okreslenie swoich ogél- 42 nych zyciowych celéw. Asertywnosé wymaga ukierunkowania. Cho- ciaz ogélnie wydaje sie ona czyms wartosciowym, sama w sobie jest niewiele warta! Czasami moze sie okazaé, ze twoje cele sq wzajemnie sprzeczne. Na przyktad mozesz pragnaé utrzymania przyjaznych stosunkéw z two- im najblizszym sasiadem, ale takze bedziesz chciat uciszy¢ jego halasli- wego psa. Jesli posprzeczacie sie z powodu zwierzecia, ryzykujesz utrate dobrych stosunkéw z jego wlascicielem. W takiej sytuacji podezas po- dejmowania decyzji, co robié i w jaki sposéb to uczynié, wyjaSnienie twoich celéw bedzie bezwartosciowe. Behawioralny model osobistego rozwoju Carl Rogers jest uwazany za jednego z najbardziej wplywowych mysli- cieli wSr6d dwudziestowiecznych psychologéw. Jego idee mialy za- sadniczy wplyw na rozw6j ,,ruchu potencjatu ludzkiego” (human poten- tial movement). Lista zaprezentowana na kolejnych stronach byla przygotowana przed Albertiego we wezesnych latach siedemdziesiatych jako préba przelozenia pomystéw Rogersa na okreglone zachowania, ktére mozna realizowaé, Sadzimy, ze uznasz to za pomocne narzedzie przy rozwazaniu zagadnienia cel6w wlasnego rozwoju — przeczytaj iprzemysl Behawioralny Model Osobistego Rozwoju.e Rzué okiem na wszystkie informacje uzyskane dzieki przejsciu wspomnianych trzech krokéw i sprébuj wyciagnaé jakies og6lne wnio- ski. Przyjrzyj sie szczegélnie czterem aspektom tych danych: .. Jakie sytuacje sprawiaja ci trudnosci? A z ktérymi radzisz so- bie z tatwoscia? . Jaki masz stosunek do wyrazania siebie? Czy na ogét czujesz sie z tym dobrze? . Co przeszkadza ci zachowywaé sie asertywnie? Czy oba- wiasz sie konsekwengji? Czy inni ludzie w twoim zyciu utrud- niaja ci bycie asertywna osoba? . Czy twoje umiejetne zachowania zaleza od pracy, ktora wy- konujesz? Czy potrafisz byé peten ekspresji, kiedy musisz? Zbadaj uwaznie te cztery zagadnienia. Zanotuj komentarze w swoim dzienniku, podsumowujace twoje obserwacje. Jesli teraz poswiecisz troche czasu na przemyélenie tych czterech aspektéw wiasnego stylu wyrazania siebie, pomoze ci to wyrazniej dostrzec twoje potrzeby, wy- znaczyé cele i okresli¢é, ktéra droga podazaé, realizujac sw6j program éwiczenia asertywnosci. ROZDZIAL 5 Wyznacz sobie cele »WVigdy nie graj w czyjas gre. Graj we wlasnq”. Andrew Salter Profesor, ktérego podziwialismy, zwykle méwit swoim absolwentom, ze zmiana siebie przypomina planowanie podrézy: musisz zastanowié sie, gdzie teraz jestes, zdecydowaé, dokad chcesz dojsé, a wtedy dopie- ro pomySieé o tym, jak tam dotrzeé, tutaj rozpoczynajac swoja droge. Jak dotad wiekszosé tej ksiqzki miala poméc ci w okresleniu, w jakim punkcie drogi ku asertywnosci obecnie sie znajdujesz. W na- stepnych rozdziatach skupimy sie na tym, jak ja osiagna¢. Ten roz- dziak to pomost — pomoze ci zdecydowaé, w ktéra strone skierowaé kroki. Ustalanie wlasnych cel6w moze byé najwazniejszym i najtrud- niejszym z nich. vokad wiem, czego chce?” Trening asertywnosci-ma swoje Zrédto w idei, ze ludziom zyje sie le- piej, jesli moga wyrazié to, czego pragna, jesli umozliwiaja innym odkrycie, jak cheg byé przez nich traktowani. Niektérym jednak trud- nos¢ sprawia ustalenie, czego naprawde chcq od zycia. Jesli wieksza jego czegé po$wiecasz, pracujac dla innych i wierzac, ze to, czego pra- 41gniesz, nie jest wazne, uchwycenie tego, co ma dla ciebie znaczenie, moze okazaé sie ciezka praca! Wydaje sie, ze niektorzy ludzie dokladnie wiedza, co czuja i czego chea. Jesli pies sasiada gloSno ujada, mozna odezuwaé irytacje, ztosé czy tez lek, ale takie osoby sa w stanie przethumaczyé swoje emocje, od razu chwytaja sedno sprawy, decyduja, co robié, i robia to. Innym trudniej uchwycié, co czuja i pragna osiagnaé w okreslonej sytuacji. Czesto wahaja sie przed asertywnym zachowaniem, narze- kajac: ,Co mam powiedzieé? Nie wiem, czego chce!”. JeSli masz takie problemy, byé moze cenna okaze sie préba nadania etykietek od- czuwanym przez ciebie emocjom. Zlosé, lek, znudzenie, dyskomfort i strach to powszechne uczucia. Opr6cz nich doswiadczasz szczeéscia, rozdraznienia, mitoéci, relaksu, smutku. Niektérym wystarcza zaledwie kilka chwil refleksji, aby odkryé, co czuja. Inni moga potrzebowaé bardziej zdecydowanego pierwszego kroku. Czesto pomaga powiedze- nie ezegokolwiek ludziom zaangazowanym w sytuacje: ,Jestem zdenerwowany, ale nie jestem pewien, dlaczego” lub ,,Czuje sie przy- gnebiony”, ,,Qdczuwam jakies negatywne emogcje, ale nie potrafie ich okresli¢”. Takie stwierdzenie zapoczatkuje aktywne poszuki- wanie emogji, kt6re odczuwasz, i pomoze roz- poczaé krystalizowanie twoich celéw. Byé moze to pewnego rodzaju strach, jakas forma mechanizmu obronnego, chroni cie przed rozpoznaniem uczué. Moze tak dalece udato ci sie odseparowaé od swoich emogji, ze praktycznie nie pamie- tasz, co one znacza. Nie ugrzeénij na tym etapie. Idz do przodu i pro- buj wyrazaé siebie. Prawdopodobnie uswiadomisz sobie, jaki jest tw6j cel w trakcie dziatania. Rzeczywiscie byé moze wszystko, czego pra- gniesz, to wyrazanie uczué! Jesli rozpoznasz emogje, ktéra tkwi u Zr6- det twoich odczué, i zdecydujesz sie na zmiane kierunku dzialania (,,Moja pierwsza reakcjq byla zlosé, ale zdalem sobie sprawe, Ze to, cze- go naprawde chce, to zwrécenie na mnie uwagi!”), bedzie to konstruk- tywna reakcja. Mozesz przebyé dtuga droge w kierunku okreglenia wlasnych uczué towarzyszacych danej sytuacji przez okreglenie swoich ogél- 42 nych zyciowych celéw. Asertywnosé wymaga ukierunkowania. Cho- ciaz ogélnie wydaje sie ona czym$ wartosciowym, sama w sobie jest niewiele warta! Czasami moze sie okazaé, ze twoje cele sa wzajemnie sprzeczne. Na przyktad mozesz pragnaé utrzymania przyjaznych stosunkéw z two- im najblizszym sasiadem, ale takze bedziesz chcial uciszyé jego halasli- wego psa. Jesli posprzeczacie sie z powodu zwierzecia, ryzykujesz utrate dobrych stosunkéw z jego wlascicielem. W takiej sytuacji podczas po- dejmowania decyzji, co robi¢ i w jaki spos6b to uczynié, wyjaSnienie twoich celéw bedzie bezwartosciowe. Behawioralny model osobistego rozwoju Carl Rogers jest uwazany za jednego z najbardziej wplywowych mySli- cieli wsréd dwudziestowiecznych psychologéw. Jego idee miaty za- sadniczy wplyw na rozw6j ,,ruchu potencjatu ludzkiego” (human poten- tial movement). Lista zaprezentowana na kolejnych stronach bylta przygotowana przed Albertiego we wezesnych latach siedemdziesiatych jako proba przelozenia pomyst6w Rogersa na okreglone zachowania, kt6re mozna realizowaé. Sadzimy, ze uznasz to za pomocne narzedzie przy rozwazaniu zagadnienia cel6w wlasnego rozwoju — przeczytaj iprzemysl Behawioralny Model Osobistego Rozwoju.aS Ue nA aR ERTSKsztattowanie swoich cel6w Dobrze, przejdémy do szczegé6t6w. Chcesz zapisaé w swoim dzienniku kilka celéw, kt6re pomoga ci ukierunkowaé na kilka najblizszych ty- godni twoja prace nad asertywnoscia. Zacznij od tworezego przemysle- nia, co chcesz osiagnaé za pomoca programu indywidualnego rozwoju. Zréb ,,burze mézg6w” odnognie swojej asertywnosci, zapisujac wszyst- ko, co przychodzi ci do gtowy. Notuj szybko. Nie ignoruj ani nie kryty- kuj zadnego pomyshu niezaleznie od tego, jak ghipi moze sie wydawaé. Miej otwarty umys}, na ile tylko potrafisz. Kiedy juz zestawisz spis swoich mozliwoéci, musisz zredukowaé go do krétkiej listy poszczegélnych celéw. Co powinno sie na niej znalez¢é? Podezas podejmowania decyzji pomysl 0 szesciu kluczowych kryte- riach: ezynniki osobiste, idealy, mozliwoSé realizacji, elastyez- noéé, czas i priorytety. Przeanalizuj pod tym katem kazdy ze swoich celéw. Czynniki osobiste Podezas oceniania swoich konkretnych celéw dotyczacych rozwoju asertywnosci, wykorzystaj wlasne odkrycia dokonane dzieki Kwestio- nariuszowi Asertywnoéci i dziennikowi. W rozdziale trzecim zatytulowanym Obserwuj wtasny rozwéj za- sugerowalismy, aby§ sledzit swoje asertywne zachowania, zastana- wiajac sie nad nastepujacymi piecioma kategoriami: e sytuacje, ktére sq dla ciebie trudne badz latwe; e wazni ludzie w twoim zyciu; 46 e a postawy, mysli i przekonania dotyczace wyrazania siebie; ¢ przeszkody stojace na drodze do asertywnosci, takie jak nie- kt6re osoby lub leki; © posiadane przez ciebie umiejetnosci zwiazane z asertywnymi zachowaniami, takie jak nawiazanie kontaktu wzrokowego, natezenie twojego gtosu, gesty. Poswieé troche czasu na przejrzenie swojego dziennika, szukajac po- mystow, ktore pomoga ci okreglié wlasne cele. Mozesz na przyktad odnalezé wzorzec trudnogci w kontaktach ze wspélpracowniczka, ktéra jest natretna. Byé moze naciska ona, by ro- bié wszystko na jej modie, nie stucha twoich pomysiéw lub ignoruje twoje trafne sugestie. Twojq reakcja moze byé wycofanie sie, unilcanie konfrontacji, polegajace na ,,przelknieciu” swojej niezgody i siedzeniu cicho. Mozesz takze traci¢ czas i energie, szukajac sposob6w, aby uwol- nié sig od niej i pracowaé na wlasng reke. Czy asertywna postawa mogtaby ci poméc w tej sytuacji? Ideaty Prawdopodobnie jest wiele oséb, ktére podziwiasz. Jesli uznasz cechy jednego lub wielu ,,wzor6w” asertywnosci za ideaty, do kt6rych mozesz dazyé, wyznaczysz tym samym swoje konkretne cele. Dobrze wybrane idealy beda cie inspirowaé, abys sie ich trzymal. Dobrym wzorem moze byé najlepszy przyjaciel, ukochany nauczy- ciel, osoba publiczna, przywédca wspélnoty, ktos zajmujacy sie roz- rywka lub aktor, cztonek rodziny, ksiqdz, biznesmen lub wazna postaé historyczna. Zachowanie tej osoby bedzie podstawa dla twoich celéw. Skup sie na cechach, ktére pragniesz posiada¢. Nastaw sie na ta- kie zalety jak wiara w siebie, odwaga, wytrwalogé, uczciwos¢. Poréw- naj swoje zachowanie z wzorem, ktéry wybrates. Mysl czesto o tej osobie. Niech refleksja o zachowaniu wzorowej postaci daje ci energie do wytrwania w procesie doskonalenia asertywnosci. MozliwoSé realizacji Kontynuuj powoli dazenie prowadzace do zmiany zachowania na w pelni asertywne i pomatu zwiekszaj swoje szanse na sukces, Nie wy- 47i } | { |. I znaczaj sobie zbyt wygérowanych celéw ani takich, ktore groza rychta porazka. Zamiast tego codziennie réb choé troche, by czynié stopniowe postepy. Pisarz i filozof Morton Hunt ilustruje to zalecenie gorzkim przyktadem. Opowiada on historie, jak uczyt sie dawaé sobie rade z wiekszymi stresami w zyciu, wspominajac wstrzasajace doswiadcze- nie, jakie przezyt w wieku oégmiu lat. Hunt wraz z kilkoma przyja- ciéhni wspinat sie na strome zbocze znajdujace sie niedaleko domu. W polowie drogi bardzo sie przestraszyt i nie mégt is¢ dalej. Wpadt w pulapke: mysl zaréwno o dalszej wspinaczce, jak i o zejgciu na dét, przerazata go. Koledzy zostawili go, gdy nadszedt zmierzch. W konicu jego ojciec przyszedt mu z pomoca, ale to do Mortona na- lezalo wykonanie catej pracy! Jego ojciec méwit do niego z dotu, a dzieki niemu chlopiec wyksztalcit wzorzec pokonywania lek6w w przysztosci. Rada byta uniwersalna... ,,Réb tylko jeden krok za kaz- dym razem”, ,,Posuwaj sie centymetr po centymetrze”, , Nie obawiaj sie, co bedzie dalej”. Pééniej w doroslym zyciu, kiedy stawat w obliczu powazniejszych sytuacji powodujacych lek, Morton Hunt wspomina! te prosta lekcje: nie zwracaj uwagi na niebezpieczne konsekwencje, zacznij od zrobi nia pierwszego matego kroku i pozwél, aby niewielki sukces dodat ci odwagi do dokonania nastepnych. Takie skromne cele sumuja sie, az zostanie osiagniety cel glowny. ae Rady, ktére ojciec dat Huntowi, doskona- le pomagaja rozwijaé asertywnosé. Nieustannie powtarzaj sobie, aby dzielié droge do osiagniecie swoich gl6wnych cel6w na mate etapy, z ktérymi mozna sobie pora- dzié. Cierpliwosci. Wkrétce zauwazysz zmiany w sobie. I za- czniesz osiagaé cele — krok po kroku. Elastycznosé Decyzja, czy ijak chcialbys sie zmieni¢, moze byé zlozonym i nigdy nie- a koriczacym sie procesem. Celéw nigdy nie da sie ,,ustalié” — weiaz sie zmieniaja, podobnie jak ty sam i zyciowe okolicznoéci. 48 Byé moze w pewnym momencie chciates ukoriczyé szkole, a kiedy ci sie to udalo, nagle pojawita sie cata gama nowych mozliwosci. Albo oczekiwales rocznych dochod6éw na poziomie 20 tysiecy dolarow, az czasem osiagnates taka pozycje, ze potrzebne jest ci 40 tysiecy! Zatem awansowales, a kiedy juz sie to stalo, okazalo sie, ze nowe obo- wiazki nie odpowiadaja ci tak bardzo jak stare. A wiec zmiana sama w sobie jest procesem ciagtym. Traktuj swoje cele wystarczajaco elastycznie, abys mégt dostoso- wywaé sie do nieuniknionych zmian, ktére nastapia w twoim zyciu. Czas Co ty na to, aby pogrupowaé swoje cele zgodnie z tym, jak duzo czasu zajmie ci ich zrealizowanie? Oto kilka przykladéw asertywnych celéw: Cele diugoterminowe: e Zachowywaé sie bardziej asertywnie w stosunku do wspéhnalzonka. © Podejmowaé wieksze ryzyko w zyciu. e Zmniejszyé lek przed asertywnym zachowaniem. e Przezwyciezyé strach przed konfliktem i ztogcia. e Zrozumieé w pelni, jak moje dogwiadezenia z dziecitistwa wplynely na moja asertywnosé. Cele na najblizszy rok: e Prawié komplementy bliskim czesciej niz dotychezas. Czesciej przemawiaé na forum grupy. Méwié ,nie” i trzymaé sie tego! Czesciej podtrzymywaé kontakt wzrokowy podezas rozmowy. Nie méwié zbyt czesto ,,przepraszam” lub ,,wybacz, ze ci prze- szkadzam”. Cele na najblizszy miesiqe: e Zwrécié zepsuty odkurzacz do sklepu. © Powiedzieé ,nie” osobie poszukujacej chetnych do pracy w ko- mitecie. e Byé bardziej stanowczym w dyscyplinowaniu dzieci. Zaprosié nowych sasiadéw na kawe. e Zaczaé stuchaé kaset poswieconych asertywnosci. 49Te listy to tylko kilka pomystéw spoéréd setek lub tysiecy mozliwosci! Stwé6rz sw6j wlasny wyjatkowy, indywidualny spis. Badz asertywny! Nikt nie zna twoich potrzeb lepiej od ciebie. Priorytety Po wyznaczeniu swoich krétko-, grednio- i dtugoterminowych cel6w pogrupuj je zgodnie ze swoimi priorytetami. Okresl, kt6re cele umiescié na ,,g6rnej, Srodkowej lub dolnej pétce”. Gorna pétka — najwazniejsze cele. Srednia pétka ~ cele wazne, ale niewymagajace natychmiasto- wej realizacji. Doina pétka - te cele, kt6re mozna odiozyé na czas nieokreslony bez spowodowania wiekszego stresu. Jesliz kazdej z trzech list utozonych pod wzgledem czasu realizacji wybierzesz po dwa cele znajdujace sie na gérnej pétce, bedziesz miat szeSé najwazniejszych kwestii do rozwiqzania podczas jednego mie- siaca. W kazdym nastepnym hedziesz mégt utworzyé nowy spis. Nie- ktére cele pozostana na gérnej pélce, inne nie. Celuj w cele! Wyznaczyles sobie mozliwe do zrealio wania cele, oceniles je i zaczales porzadkowaé pod wzgledem waznoéci i latwoéci wykonania. Wybierz - i zanotuj w swoim dzienniku — kilka celéw, nad realiza- ceja ktorych bedziesz pracowaé przez najblizsze tygodnie lub miesiace. Odrzué pomysly, ktére sq zbyt dalekie albo aktualnie znajduja sie poza twoim zasiegiem. Badé praktyczny. Ogranicz liste doktadnie do tego, co mozesz zrobié najszybciej, by staé sie osoba asertywna. Kiedy bedziesz podejmowaé decyzje dotyezace wyboru celéw, miej w pamieci wzér - idealna osobe. Przyjrzyj sie, czy tw6j wybér ogélnie pasuje do tych cech, ktére chciatbys wyksztatcié u siebie. Twoje aser- tywne zachowanie nie bedzie doktadnie odpowiadaé postepowaniu twojego ideatu — tak naprawde nie chcesz, by tak byto. Starasz sie byé osoba, ktéra w rzeczywistoéci jestes, a nie kims innym. Pamietaj, ze twoje wybory nie sq ostateczne i moga ulec zmianie wraz z pojawieniem sie nowych okolicznosci i informacji. Idz w obra- 50 nym kierunku, ale badz elastyczny, dokonujac koniecznych poprawek. Ustalanie zyciowych celéw moze byé ekscytujacym procesem. Kiedy be- dziesz krok za krokiem zblizat sie do kazdego z nich, odkryjesz praw- dziwy sens osiagania postep6w. Pochwal siebie po zrobieniu kazdego kroku. Regularnie korzystaj z dziennika, aby éledzi¢é sw6j rozw6j. I najwazniejsze: niech to wszystko stuzy tobie. Twoje cele nie musza zadowolié nikogo innego. Zwr6é szczegélna uwage na swoje pragnienia i potrzeby; graj we wlasna gre.