‫!

مطالعي جي کوٽ ۽ جديد دور جون تقاضائون‬

‫ڊاڪٽر قاسم سوڍر‬

‫جڏهن اڃا لکڻ پڙهڻ جي حوالي سان دنيا ايتري ترقي نہ ڪئي هئي‪ ،‬تڏهن بہ دنيا ۾ تمام وڏا وڏا عالم پيدا ٿيندا رهيا‪ .‬انهن کي‬
‫عام ٻوليَء ۾ ”ڏاهو“ بہ چيو ويندو آهي (جيتوڻيڪ انهن منجھان کوڙ سارن ڪڏهن بہ پاڻ کي ڏاهو يا عالم نہ سڏايو)‪ ،‬جن وٽ‬
‫جيڪا ڏاهپ هوندي هئي‪ ،‬ان جو بنياد گھڻي ڀاڱي سندن مشاهدن ۽ تجربن تي آڌاريل هوندو هو‪ .‬ائين ئي ان ڳالھ کان بہ شايد ئي‬
‫ڪو انڪار ڪري تہ اها ڏاهپ جيئن تہ محدود مشاهدن ۽ تجربن تي آڌاريل هوندي هئي‪ ،‬انڪري ان دور جي نسبت ان جي تمام‬
‫گھڻي اهميت ضرور هوندي هئي‪ .‬پر اڄ جي جديد دور جي نسبت سان شايد اها ايتري وسيع نہ هجي‪ .‬بهرحال‪ ،‬جيئن جيئن دنيا‬
‫ترقي ڪندي وئي ۽ لکڻ پڙهڻ جو سلسلو شروع ٿيو‪ ،‬جنهن کي اڳتي وڌائڻ ۾ پرنٽنگ مشين تمام اهم ڪردار ڪيو‪ .‬ان حوالي سان‬
‫يورپ اندر شروع ٿيل ”سجاڳيَء واري دور“ کي ڏسجي تہ ان وقت مارٽن ڪنگ لوٿر جي سندس همعصر دور ۾ جاري ريتن‬
‫رسمن ۽ توهم پرستيَء کي چئلينج ڪرڻ هجي‪ ،‬جنهن حوالي سان سندس وڏو ڪارنامو بائيبل کي مقامي ٻوليَء ۾ ترجمو ڪري‪،‬‬
‫پرنٽنگ مشين جي مدد سان ان ترجمي کي ماڻهن تائين پهچائڻ ۾ جيڪو ڪردار ادا ڪيو ويو‪ ،‬تنهن جيڪو اتان جي سماج ۾ انقالب‬
‫وارو ڪم ڪيو‪ ،‬سو بہ اڄ تاريخ جو حصو آهي‪ .‬ائين ئي سقراط‪ ،‬ارسطو‪ ،‬افالطون کان ويندي هيگل‪ ،‬ڪارل مارڪس سميت دنيا‬
‫جي ڪيترن ئي فلسفين‪ ،‬عالمن ۽ سائنسدانن وغيره جي علم کي ڪتابن جي شڪل ۾ جيئن دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پهچايو ويو‪ ،‬تنهن‬
‫‪.‬يقينن دنيا کي تهذيبي طور سڌرڻ ۽ معاشي‪ ،‬سياسي توڙي سماجي طور اڀرڻ ۾ تمام گھڻو ڪردار ادا ڪيو‬
‫پوريَء دنيا سميت ننڍي کنڊ ۽ پاڪستان اندر ماضيَء ۾ لکڻ پڙهڻ جو تمام گھڻو رجحان رهيو آهي‪ ،‬جنهن ۾ نہ فقط تعليمي ادارن‬
‫جو ڪردار هو‪ ،‬پر شايد انهن کان بہ وڌيڪ کاٻي ڌر ۽ ترقي پسند سياسي تنظيمن ان روايت کي پروان چاڙهڻ ۾ سڀ کان وڌيڪ‬
‫ڪردار ادا پئي ڪيو‪ .‬اهو ان پڙهڻ ۽ لکڻ جي روايت جو ئي ڪمال هو‪ ،‬جو هن ملڪ اندر کوڙ سارا علمي‪ ،‬فڪري‪ ،‬سياسي‪،‬‬
‫سائنسي ۽ سماجي حوالن سان ماڻهو پيدا ٿيا‪ ،‬جن سماج کي بهتر بڻائڻ جي حوالي سان ڪافي ڪردار پئي ادا ڪيو آهي‪ .‬پر افسوس‬
‫‪.‬تہ گذريل ڪجھ عرصي کان اها لکڻ پڙهڻ واري روايت مسلسل زوال پذير ٿيندي نظر اچي پئي‬
‫جيئن دنيا جي تقريبن هر ايجاد جا مثبت توڙي منفي پاسا ٿين ٿا‪ ،‬ائين ئي ٽيڪناالجي جي وڌڻ جا پڻ تمام گھڻا مثبت فائدا به آهن ته‬
‫ٻئي طرف کوڙ سارا منفي پهلو پڻ موجود آهن‪ ،‬جن کي نظرانداز نٿو ڪري سگھجي‪ .‬انهن منفي پاسن ۾ جنگ جي اوزارن کان‬
‫ويندي اڄ سماجي ميڊيا جي ذريعن جو منفي استعمال پڻ شامل آهي‪ .‬جيتوڻيڪ مختلف ايجادن کي غلط طريقي سان استعمال ڪرڻ به‬
‫انسان جي ئي هٿ وس آهي‪ .‬جيڪڏهن انسان فقط انهن منجھان مثبت فائدا وٺڻ چاهي ته ائين ممڪن آهي‪ .‬جيتريحد تائين جنگ‬
‫وغيره طور ٽيڪناالجي جي استعمال جو سوال آهي ته‪ ،‬ان حوالي سان يقينن سامراجي قوتن جا مفاد هجن ٿا‪ ،‬جن جي حاصالت الِء‬
‫دنيا کي دوزخ بڻائڻ کان به اهي قوتون نٿيون ڪيٻائين‪ .‬پر سماجي ميڊيا جو استعمال اسان جي هٿ وس آهي‪ ،‬جنهن پٺيان به‬
‫نيئولبرلزم ۽ سرمائيداريَء جي آڙ ۾ کوڙ ساريون حرفتون شامل رهن ٿيون‪ ،‬پر تنهن باوجود به جيڪڏهن اسين چاهيون ته‪ ،‬سماجي‬
‫‪.‬ميڊيا جي منفي استعمال کان بچندي‪ ،‬ان کي مثبت طور استعمال ڪري سگھجي ٿو‬
‫اهو سماجي ميڊيا جي غلط استعمال جو ئي نتيجو آهي‪ ،‬جو ڪالهه تائين ڪتاب پڙهڻ ۽ سياسي ۽ سماجي بحث مباحثن ۾ جيڪو وقت‬
‫خرچ ڪبو هو‪ ،‬ان ئي وقت جو وڏو حصو هاڻي فيس بوڪ‪ ،‬ٽوئيٽر‪ ،‬انسٽاگرام ۽ يوٽيوب وغيره جي استعمال تي خرچ ڪيو وڃي‬
‫ٿو‪ .‬پڙهڻ جو رواج گھٽجڻ وارو معاملو فقط پاڪستان ئي نه پر ٻين ملڪن ۾ به نظر ايندو رهي ٿو‪ ،‬جيڪو مون کي چين ۾ به‬
‫ڏسڻ وٽان ملندو رهيو‪ .‬مثلن چين اهو ملڪ آهي‪ ،‬جنهن جو شمار دنيا جي انهن چند ملڪن ۾ ٿئي ٿو‪ ،‬جتي حڪومتي سطح تي هر‬
‫سال سڀ کان وڌيڪ مختلف ٻولين منجھان علم کي چيني ٻوليَء ۾ ترجمو ڪيو وڃي ٿو‪ .‬چين جي حڪومت جي اهڙين ڪوششن‬
‫سبب ئي چيني ٻولي ڏينهون ڏينهن ترقي ڪندي رهي ٿي‪ .‬پر ٻئي طرف جهڙيَء طرح چيني ماڻهو موبائل جو استعمال ڪن ٿا‪ ،‬ان‬
‫جو وڏي پئماني تي منفي اثر نظر اچي ٿو‪ .‬مثلن صبح جو آفيس يا تعليمي ادارن ڏانهن ويندي‪ ،‬ماڻهن جي هڪ وڏي تعداد جو ميٽرو‬
‫ٽرين ۾ ڪم ئي موبائل تي وڊيو رانديون يا ٻيَء ڪنهن وندر ۾ لڳل رهي ٿو‪ .‬ائين ئي هوٽلن ۾ ماني کائڻ وقت به شايد ئي ڪا‬
‫ڪچهري وغيره جهڙي صورتحال نظر اچي‪ ،‬نه ته گھڻي ڀاڱي ماني کائڻ دوران به موبائل سامهون رکي ان تي فلم وغيره ڏسڻ کي‬
‫‪.‬ئي اوليت ڏني وڃي ٿي‬
‫مٿي چين جي اهڙي صورتحال بيان ڪرڻ منجھان اهو مقصد هرگز نه ورتو وڃي ته ڪو چيني ماڻهو سست ۽ ڪاهل آهن‪ .‬موبائل‬
‫جو استعمال هو فقط ڪم ڪار کان فارغ ٿيڻ بعد ئي ڪن ٿا‪ ،‬پر هتي اهو سڀ بيان ڪرڻ جو مقصد اهو آهي ته‪ ،‬اڄ کان ڪجھ‬
‫ڏهاڪا اڳ تائين‪ ،‬جڏهن موبائل فون جو استعمال ايترو عام نه بڻيو هو‪ ،‬تڏهن ماڻهو گاڏين ۽ ٻين عوامي هنڌن تي گھڻي ڀاڱي ڪتاب‬
‫ئي پڙهندي نظر ايندا هئا‪ .‬ان حد تائين جو هاڻي ته ڪتابن جي دڪانن تي به ماڻهو اڳ ۾ جيئن ويهي ڪتاب پڙهندا هئا‪ ،‬سا‬
‫روايت نه هئڻ برابر نظر اچي ٿي‪ .‬مطلب ته هن ڊجيٽل دور ۾ ڪتابن کان پري ٿيڻ جو معاملو فقط سنڌ ۽ پاڪستان ئي نه پر دنيا‬
‫‪.‬۾ مجموعي طور اهڙي ئي صورتحال نظر اچي ٿي‪ ،‬جنهن جي سببن ۽ ان جي اثرن تي سوچڻ تمام گھڻو ضروري آهي‬
‫منهنجي خيال ۾ ڪتاب پڙهڻ جي رجحان گھٽجڻ پٺيان گھٽ ۾ گھٽ ماڻهن جي مصروفيت وڌڻ جو سوال هرگز نه آهي‪ ،‬پر جيئن ته‬
‫هر دور جي حساب سان دنيا ۾ نيون نيون تبديليون اينديون رهن ٿيون‪ ،‬جن ۾ ٽيڪناالجي به شامل آهي‪ ،‬سبب ماڻهن جي اوليتن ۾ به‬
‫تبديلي اچي ٿي‪ .‬اهو سڄو معاملو اوليت جو ئي آهي‪ ،‬جو ڪالهه تائين ماڻهو جهڙيَء طرح نه فقط پنهنجي فارغ وقت ۾ پر پنهنجي‬
‫مصروفيت باوجود وقت ڪڍي ڪتاب پڙهندا هئا‪ ،‬سو رحجان هاڻي ڪتاب جي بجاِء موبائل ۽ انٽرنيٽ وغيره جي استعمال طرف گھڻو‬
‫ٿيندو پيو وڃي‪ .‬مثلن هاڻي ماڻهو ناشتي جي ٽيبل تي به گھڻي ڀاڱي اخبار پڙهڻ بجاِء موبائل استعمال ڪن ٿا‪ .‬ائين ئي آفيس ويندي‬
‫۽ اتي به چانهن‪ ،‬ماني جي وقفي دوران به سندن ڌيان موبائل ڏانهن ئي رهي ٿو‪ .‬هاڻي ته صورتحال ان حد تائين وڃي پهتي آهي‪،‬‬
‫جو ماڻهن وٽ موبائل‪/‬ليپ ٽاپ کان ايتري به فرصت نه بچي آهي‪ ،‬جو هو پنهنجي ڪٽنب ۽ دوستن کي وقت ڏيئي سگھن‪ ،‬سي ڀال‬
‫!ڪٿي ٿا ڪتابن پڙهڻ ۾ ايترو وقت لڳائين‬
‫ڪتابن کان پري وڃڻ جو نقصان اهو ٿئي پيو‪ ،‬جو ماڻهو ڄاڻ جي خزانن کان پري ٿيندو وڃي ۽ نتيجي طور ماڻهن جي شعوري‬
‫سطح ان ڏاهپ ۽ ڄاڻ وارن پئمانن تي نه پئي پهچي سگھي‪ .‬ساڳيَء طرح ماڻهن جي ڳالهائڻ منجھان به خبر پئي ٿي ته‪ ،‬فيس بوڪ‬
‫يا واٽس ايپ جي ڪنهن پوسٽ‪/‬اسٽيٽس تي مڪمل طور انحصار ڪري‪ ،‬ڪيئن نه غلط ۽ بلڪل سطحي قسم جي بحث مباحثن کي‬
‫جنم ڏنو پيو وڃي‪ .‬هاڻي ماڻهو ڪتاب ته ڇڏيو‪ ،‬پر چند صفحن تي مشتمل ڪنهن تحقيقي مقالي پڙهڻ جي به زحمت نه ٿا ڪن‪.‬‬
‫افسوس جو مقام اهو آهي ته‪ ،‬ان صورتحال جو شڪار مجموعي طور ماڻهو ته آهي ئي آهي‪ ،‬پر تعليمي ادارن اندر ڪيترن ئي پاڻ‬
‫‪.‬کي ”محقق“ ۽ ”عالم“ سڏائيندڙن جو به ڪجھ اهڙو ئي حال آهي‬
‫ان سڄيَء صورتحال ۾ هڪ ٻي ڳالهه اڄ جي دور جي حساب سان تمام گھڻي اهم پڻ آهي ته‪ ،‬هاڻي جيئن ته ڪتاب پڙهڻ جي‬
 ‫حوالي سان ايندڙ گھٽتائيَء سبب‪ ،‬ان جو متبادل سوچڻ تمام گھڻو ضروري آهي‪ ،‬ڇاڪاڻ ته جيڪڏهن علمي طور اسان جيڪو بحث‬
‫ڪرڻ يا جيڪو پيغام ماڻهن تائين پهچائڻ چاهيون ٿا‪ ،‬اهو لکڻ جي صورت ۾ نه ته پوِء وڊيو وغيره جي صورت ۾ پڻ ماڻهن تائين‬
‫پهچائي سگھجي ٿو‪ .‬مثال طور‪ ،‬ڪافي عرصو اڳ کان الهور جي مشهور يونيورسٽي‪ ،‬الهور يونيورسٽي آف مينيجمنيٽ سائنسز‬
‫( لمس) جو پروفيسر ڊاڪٽر تيمور رحمان‪ ،‬جيڪو نظرياتي طور کاٻي ڌر جي نه فقط خيالن کان متاثر آهي‪ ،‬پر گڏوگڏ هو عملي‬
‫طور به سياسي ميدان ۾ رهي ٿو‪ ،‬تنهن طرفان مختصر وڊيوز ۾ مارڪسزم‪ ،‬فيمنزم ۽ لبرلزم کان ويندي ملڪي سياست ۽ معيشت‬
‫بابت ڪيتريون ئي وڊيوز ٺاهي‪ ،‬يوٽيوب تي رکيون وينديون رهيون‪ .‬ائين ئي هاڻي ته سيد مزمل احمد ۽ منصور علي خان سميت ٻين‬
‫کوڙ سارن صحافين پنهنجا يوٽيوب چينل ۽ پوڊڪاسٽ شروع ڪيا آهن‪ ،‬جن جا کوڙ سارا فائدا ٿين ٿا‪ .‬هڪ طرف يوٽيوب وغيره‬
‫جي انهن پروگرامن ذريعي پنهنجو موقف کليل طور رکي سگھجي ٿو‪ ،‬جيڪو ڪنهن الڪٽرانڪ ميڊيا جي چينل تي پيمرا جي پاليسن‬
‫تحت ائين آزاديَء سان رکڻ ممڪن نه آهي‪ .‬ٻئي طرف ماڻهن جو جيڪو تمام وڏو تعداد پڙهڻ کان پري آهي‪ ،‬تنهن تائين وڊيو‬
‫‪.‬ذريعي رسائي پڻ ممڪن بڻجي ٿي‬
‫ان سڄي صورتحال کي سامهون رکندي‪ ،‬منهنجي خيال ۾ حڪومتي سطح تي علم جي خزانن کي ڊجيٽالئيز ڪرڻ ذريعي محفوظ ڪرڻ‬
‫گھرجي ته جيڪڏهن اسان جو اڄوڪو نوجوان يا ايندڙ نسل ڪتاب هارڊ ڪاپي ۾ پڙهڻ نٿو چاهي ته گھٽ ۾ گھٽ سافٽ ڪاپي ۾‬
‫ئي هو ڪتاب سان پنهنجو رشتو جوڙيو رکي‪ .‬ائين ئي سياسي پارٽين‪ ،‬خاص طور کاٻي ۽ قومپرست ڌرين کي به گھرجي ته اسٽڊي‬
‫سرڪل جي شڪل ۾ پراڻين روايتن کي اڄ جي ڊجيٽل دور کي سامهون رکندي‪ ،‬ٻيهر اپنائڻ گھرجي ته جيئن اسان جو نوجوان نسل‬
‫بجاِء ڪنهن ”شارٽ ڪٽ“ طرف وڃڻ جي‪ ،‬ڪتاب سان رشتو قائم رکندي‪ ،‬علم جي خزانن کان پري نه وڃي سگھي‪ .‬ساڳيَء طرح‬
‫اڄ جي دور جي مناسبت سان اسان کي وڊيوز رڪارڊ ڪرڻ جي حوالي سان پوڊڪاسٽ وغيره ذريعي مختلف بحث مباحثن ڇيڙڻ‬
‫‪.‬سميت تنقيدي‪ ،‬تعميري ۽ اصالحي سوچ کي پروان چاڙهڻ الِء پنهنجو ڀرپور ڪردار ادا ڪرڻ گھرجي‬