Bastan Sona

ELEKTRIK VE
MANYETIZMA
Ömer Öztel

Konu Anlatımı
Örnek Sorular
Uygulama Alanları
Kolaydan Zora Testler
ÖSYM’nin Yeni Tarzı
Full Video Çözümü
 Elektrik ve Manyetizma

E l e kt r i k l e n m e Ç e ş i t l e r i
Sürtünme İle Elektriklenme
Uygun seçilmiş iki madde birbirine sürtülürse birinden
diğerine yük geçer. Örneğin cam çubuk ipek kumaşa sür-
tüldüğünde camdan ipek kumaşa elektron geçer.
cam ipek cam
Aynı şekilde ebonit çubuk, yünlü kumaşa sürtülürse
kumaştan çubuğa elektron geçer. Ebonit çubuk (–) yük
ile yönlü kumaş (+) yük ile yüklenir. Sürtünme ile elektrik-
lenen cisimlerin yük işaretleri zıt, yük miktarları eşit olur.
Yaklaştırma İle Elektriklenme
Birbirine değmekte olan iletken iki cisimden birine elek-
trikle yüklü bir cisim yaklaştırılırsa cisimler arasında yük
geçişi olur. Örneğin,
1. Cisimlerin elektriklenmesiyle ilgili olarak aşağıdaki-
lerden hangisi yanlıştır?
A) Sürtünerek elektriklenen iki cisim eşit büyüklükte ve
zıt cins elektrik yükü ile yüklenir.
B) Dokunma ile elektriklenmede, elektriklenen cisimler
ipek
aynı cins yüke sahip olur.
C) Etki ile elektriklenen nötr ve iletken iki kürenin son
yükleri yarıçapları ile doğru orantılı olur.
D) Bütün elektriklenme çeşitlerinde toplam elektrik
yükü korunur.
E) Elektriklenme olayları elektron alışverişi ile gerçek-
leşir.

X
K L 2. Yapılan bir deneyde nötr cam çubuk nötr ipek kumaşa
sürtüldüğünde cam çubuğun pozitif elektrikle yüklendiği
gözleniyor.

şekildeki düzenekte X’teki (+) yükler (–) yükleri K’nin uç Buna göre,
kısmına doğru çekmiştir. K ve L birbirinden ayrılırsa K (–), I. Cam çubuktan ipek kumaşa negatif yük geçmiştir.
L (+) yük ile yüklenir. II. İpek kumaştan cam çubuğa pozitif yük geçmiştir.
Yaklaştırma ile elektriklenmede, sürtünme ile elektriklen- III. Son durumda cam çubuğun ve ipek kumaşın yük
me olayında olduğu gibi cisimlerin yük işaretleri zıt, yük miktarları birbirine eşittir.
miktarları eşit olur.
yargılarından hangileri doğrudur?
Dokunma İle Elektriklenme A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
İletken iki cisim birbirine dokundurulduğunda toplam D) I ve III E) II ve III
elektrik yükü cisimlerin elektrik potansiyelleri eşit olacak
şekilde paylaşılır. İletken iki küre birbirine dokunduruldu-
ğunda toplam elektrik yükü kürelerin yarıçapları ile doğru
orantılı olarak paylaşılır.
ı ı
qX qY qX qY
rX rY rX rY 3. Elektrik yükü +3q olan 2r yarıçaplı iletken K küresi nötr
ve r yarıçaplı iletken L küresine dokunduruluyor.

dokunmadan önce dokunduktan sonra Yük dengesinin oluşma sürecinde,

X ve Y’nin son yükleri, I. K'den L'ye +q kadar yük geçer.

II. L'den K'ye –q kadar yük geçer.
qX + qY qX + qY III. Son durumda K'nin elektrik yükü +2q olur.
qX = f p. r qY = f p. r
ı ı
rX + rY X rX + rY Y
yargılarından hangileri doğrudur?

ı ı A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

bağıntıları ile bulunur. Ayrıca, qX + qY = qX + qY dir.
D) I ve III E) II ve III
Birbirine dokundurulan cisimler aynı cins elektrikle yüklenir.
1. C 2. D 3. E
9
 Elektrik ve Manyetizma

Ya l ı t k a n v e İ l e t k e n l e rd e k i Y ü k Da ğ ı l ı m ı
Elektronlarının serbestçe hareket edebildiği cisimlere İletken cisimlerin iç yüzeyinde elektrik yükü olmaması
iletken cisim; elektronlarının serbestçe hareket edemediği Faraday kafesi olarak bilinir.
cisimlere yalıtkan cisim denir.
K L M

Yalıtkan cisimler sadece bölgesel olarak elektriklenebilir.

Camdan yapılmış şekildeki KM çubuğunun LM kısmı ipek
kumaşla ovalanırsa, LM kısmı (+) yük ile yüklenir. KL kısmı
nötr olur. Yani yükler çubuğun tamamına yayılmaz.
Yalıtkan bir cisme yüklü başka bir cisim yaklaştırıldığında,
yalıtkan cisimdeki yükler uzak yerlerde kümelenemez.
Bunun yerine moleküldeki (+) ve (–) yük çiftleri düzenli
bir şekil alır. Buna dipol kutuplanması ya da polarizasyon Kapalı bir yüzeye sahip iletken bir cisim elektrik alan içine
denir. konulduğunda dış yüzeydeki elektronlar iletkenin içindeki
elektrik alanı sıfır yapacak şekilde dağılım gösterir.
balon
Metal asansör kabininin içinde iken cep telefonları
çekmez. Aynı şekilde; uçakta, otomobilde ve metal
bir kulubenin içinde iken yıldırım düşerse elektrik
çarpmaz. Bu olaylar Faraday kafesi ile ilgilidir.

cam Yüklü iletken bir cisim, iletken bir kabın iç yüzeyine dokun-
durulursa yüklerin tamamı kabın dış yüzeyine çıkar.

Elektrikle yüklü bir cisim iletken ya da yalıtkan bir

cisme kümelenme ya da polarizasyon (dipol) etkisi
ile çekme kuvveti uygular.

İletken cisimlerdeki yük dağılımı yalıtkan cisimlerden

farklıdır. Yüklü iletken bir cisim, iletken kabın dış yüzeyine dokun-
İletken cisimlerin net yükü tüm yüzeyine dağılır. İç kısım- durulursa, toplam yük iletkenlerin potansiyelleri eşit ola-
larda net yük bulunmaz. cak şekilde paylaşılır.

Yüklü bir çubuk iletken bir küreye dokundurulursa;

qiç = 0

yükler kürenin dış yüzeyine homojen olarak dağılır. İletken

Özet olarak; yalıtkan cisimler sadece lokal olarak elekt-
cisimlerin iç yüzeyinde serbest elektrik yükü bulunamaz.
riklenir. İletken cisimlerdeki net yükler ise iletkenin dış
yüzeyine yayılır. İletken cisimlerin iç yüzeyinde serbest
elektrik yükü bulunmaz.

13
 ELEKTRİKSEL KUVVET VE ELEKTRİKSEL ALAN / Kalfalık Testi
1. Elektrik yükleri +q, +2q ve +4q olan X, Y, Z küreleri yatay 3. İplerle tavana asılı elektrikle yüklü X, Y, Z cisimleri
sürtünmesiz düzlem üzerinde şekildeki gibi tutulmakta- Şekil I ve Şekil II'deki gibi dengededir.
dır.

αα α θ
+q +2q +4q ip ip ip ip
X Y Z

d1 d2 yatay yatay
yatay X Y X Z
düşey düşey
Y küresi serbest bırakıldığında harekete geçmediği-
d Şekil I Şekil II
ne göre, 1 oranı kaçtır?
d2 θ > α olduğuna göre,
1 1 1 2 3 I. X'in kütlesi, Y'ninkine eşittir.
A) B) C) D) E)
4 3 2 3 4
II. X'in yükü, Y'ninkine eşittir.
III. Z'nin yükü Y'ninkinden büyüktür.

yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?

A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
D) II ve III E) I, II ve III

4. Yük miktarları eşit özdeş 6 küreden üçü K, L, M ipleri ile

tavana asılmış diğer üçü de yalıtkan ayaklar üzerinde
yatay düzleme sabitlenmiştir.

2. Elektrik yükleri +q, –q ve +2q olan noktasal X, Y, Z K L M

cisimleri bir eşkenar üçgenin köşelerine şekildeki gibi
yerleştirilmiştir. Z
X Y
Y (–q) 2d
d d
+q +q +q

M ipindeki gerilme kuvveti, K ipindekinden büyük, L

ipindekinden küçük olduğuna göre; X, Y, Z'nin yük
X(+q) Z (+2q) işaretleri aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir?
Buna göre, cisimlere etki eden bileşke elektriksel X Y Z
kuvvetlerin büyüklükleri FX, FY, FZ arasındaki ilişki A) – – –
aşağıdakilerden hangisidir?
B) + – +
A) FX = FY = FZ B) FY > FZ > FX C) – + –
C) FZ > FX = FY D) FZ > FY > FX D) – – +
E) FZ > FX > FY E) + + –

31
1. C 2. B 3. C 4. B
 E l e kt r i k s e l Po ta n s i ye l E n e r j i
Elektrikle yüklü iki cisim arasında depolanmış bir enerji Zıt cins elektrikle yüklü cisimler arasındaki uzaklık artırılır-
vardır. sa elektriksel potansiyel enerji artar, aralarındaki uzaklık
Bu enerji noktasal yükler için; azalırsa elektriksel potansiyel enerji de azalır.

q1 q2
d F F

q1. q2 Elektriksel potansiyel Elektriksel potansiyel

E = k. enerji artar. enerji azalır.
d

bağıntısı ile hesaplanır.

q2

Elektrik yükleri +q, –q, +2q olan noktasal K, L, M cisimleri

şekildeki gibi yerleştirilmiştir.
d d K (+q) L (–q) M (+2q)

d d

q1 d q3 Bu yüklerden oluşan sistemin toplam elektriksel potan-

2
q
Şekildeki noktasal üç yükten oluşan sistemin toplam elekt- siyel enerji kaç k . dir?
d
riksel potansiyel enerjisi;
(k : Coulomb sabitidir.)
q1. q2 q1. q3 q2. q3
E = k. + k. + k. A) –2 B) –1 C) 0 D) 1 E) 2
d d d
bağıntısı ile hesaplanır.
Sistemin toplam potansiyel enerjisi;
Aynı cins elektrikle yüklü iki cisim arasındaki uzaklık artar-
sa elektriksel potansiyel enerji azalır, aralarındaki uzaklık E = EKL + EKM + ELM'dir.
azalırsa elektirksel potansiyel enerji artar. Buna göre,
2
q . (–q) q . 2q (–q) . 2q q
E = k. + k. + k. = –2k .
d 2d d d
bulunur.
Elektriksel potansiyel Elektriksel potansiyel Cevap A
enerji azalır. enerji azalır.

F F F F

Elektriksel potansiyel Elektriksel potansiyel

enerji artar. enerji artar.

36
 E L E K T R İ K S E L P OTA N S İ Y E L V E E N E RJ İ / Ç ı ra k l ı k Te s t i
1. Elektrik yükleri +q ve –q olan şekildeki noktasal cisimle- 4. Elektrik yükleri +q, +2q ve +4q olan noktasal K, L, M
rin K, L noktalarında oluşturduğu elektrik alan şiddetleri cisimleri şekildeki gibi yerleştirilmiştir.
EK, EL; elektrik potansiyelleri ise VK, VL'dir.
K (+q) L (+2q) M (+4q)
+q –q
K L
d d
d d
Buna göre, L cisminin toplam elektriksel potansiyel
Buna göre; EK, EL ile VK, VL arasındaki ilişki aşağıda- 2
q
enerjisi kaç k . dir?
kilerden hangisidir? d
(k : Coulomb sabitidir.)
A) EK = EL ; VK = VL
B) EK = EL ; VK > VL A) 2 B) 4 C) 6 D) 8 E) 10
C) EK = EL ; VK < VL
D) EK > EL ; VK > VL
E) EK > EL ; VK = VL

2. Elektrik yükleri –q ve +2q olan noktasal cisimlerin K, L

noktalarında oluşturdukları toplam elektrik potansiyelleri
VK, VL'dir.

–q +2q
K L

d d d

VK
Buna göre, oranı kaçtır? 5. Bir bölgede şekilde gösterildiği gibi düzgün ≥E elektrik
VL
alanı vardır.
2 1 1
A) – B) – C) –1 D) E) 1
3 3 3
≥E

3 L
2

K
1
3. Elektrik yükleri +q ve –6q olan noktasal iki cisim şekilde-
ki gibi yerleştirilmiştir. Elektrik yükü –q olan noktasal bir cisim K noktasından
ayrı ayrı 1, 2, 3 yolları boyunca hareket ettirilerek L nok-
+q –6q
K L tasına getirildiğinde elektriksel kuvvetlere karşı W1, W2,
W3 işi yapılıyor.
d d d Buna göre; W1, W2, W3 arasındaki ilişki aşağıdakiler-
Buna göre, KL noktaları arasındaki potansiyel farkı den hangisidir?
q
(VK – VL) kaç k . dir? A) W1 = W2 = W3 B) W1 = W3 > W2
d
(k : Coulomb sabitidir.) C) W2 > W1 = W3 D) W3 > W1 > W2

A) –4 B) –2 C) –1 D) 2 E) 4 E) W3 > W2 > W1

41
1. B 2. B 3. E 4. E 5. A
 E L E K T R İ K S E L P OTA N S İ Y E L V E E N E RJ İ / Ç ı ra k l ı k Te s t i
6. Elektrik yükü +q olan bir cisim ≥E elektrik alanı içinde O 8. Elektrik yükü 0,2 C olan bir cisim K noktasında iken
noktasında durmaktadır. elektriksel potansiyel enerjisi 10 J'dir. Cisim L noktasına
getirildiğinde elektriksel kuvvetlere karşı 5 J iş yapılıyor.
L ≥E
≥E
+q
K M
O K L

Bu cisim;
Buna göre, K ve L noktalarının elektriksel potansi-
I. K noktasına getirilirse elektriksel kuvvetlere karşı
yelleri kaç volt'tur?
pozitif iş yapılır.
II. L noktasına getirilirse elektriksel kuvvetlere karşı iş K noktasının L noktasının
yapılmaz. elektrik potansiyeli elektrik potansiyeli

III. M noktasına getirilirse yükün elektriksel potansiyel A) 50 25

enerjisi azalır. B) 50 75

yargılarından hangileri doğrudur? C) 50 100

D) 75 25
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
E) 75 50
D) II ve III E) I, II ve III

7. Bilinmeyen bir yük dağılımının oluşturduğu eş potansi-

yel çizgileri ve bu çizgilerdeki potansiyel değerleri aşa-
ğıdaki gibidir.
9. Elektrik yükleri +q ve –2q olan iki cisim O merkezli bir
çemberin üzerine şekildeki gibi yerleştirilmiştir. Bu yük-
lerin O noktasında oluşturduğu bileşke elektrik alan şid-
deti E, toplam elektrik potansiyeli V'dir.
K
10 volt

L
0 volt

M O
+q L
–20 volt

Elektrik yükü 2 C olan noktasal bir cisim L noktasından K

K ve M noktalarına ayrı ayrı götürüldüğünde elektriksel
kuvvetlere karşı yapılan işler WLK ve WLM oluyor. –2q

Buna göre, WLK ve WLM değerleri kaç J'dir? Elektrik yükü –2q olan cisim K noktasından L nokta-
sına getirilirse, E ve V değerleri için ne söylenebilir?
WLK WLM
E V
A) 20 40 A) Artar Artar
B) 20 –40 B) Artar Değişmez
C) –20 40 C) Değişmez Artar
D) –20 –40 D) Azalır Değişmez
E) 20 60 E) Değişmez Değişmez

42
6. E 7. B 8. B 9. B
 Y ü k l ü İ l e t k e n v e Pa ra l e l L e v h a l a r
A ra s ı n d a O l u ş a n E l e kt r i k A l a n
Birbirine paralel iki metal levha bir üretecin kutuplarına 1. Şekil I ve Şekil II'deki levhaların arasında oluşan elektrik
bağlandığında, (+) kutba bağlı levha (+) yük ile (–) kutba alan şiddetleri E1 ve E2'dir.
bağlı levha da (–) yük ile yüklenir. Levhalar arasında (+) 2d d
yüklü levhadan (–) yüklü levhaya doğru özellikleri her
noktada aynı olan elektrik alan oluşur. Bu elektrik alana
E1 E2
düzgün elektrik alan denir.
d
+q –q

≥E

+ – + –

V 2V
Şekil I Şekil II

E1
Buna göre, oranı kaçtır?
pil E2
V
1 1
A) B) C) 1 D) 2 E) 4
4 2
Levhaların arasındaki potansiyel farkı, levhaların bağlı
olduğu üretecin kutupları arasındaki potansiyel farkı olan
V değerine eşittir. Levhalar arasındaki uzaklık d ise oluşan 2. Birbirine paralel metal K, L levhaları bir üretecin kutup-
elektrik alanın büyüklüğü; larına Şekil I'deki gibi bağlanmıştır. Elektrik yükleri +q
ve –q olan M, N levhaları da Şekil II'deki gibi yerleşti-
V rilmiştir.
E=
d
K L
bağıntısı ile bulunur. M
≥E1
Elektrik alanın büyüklüğü potansiyel farkı ile doğru, levha-
ların arasındaki uzaklıkla ters orantılıdır. ≥E2
Elektrik yükleri +q ve –q olan iki levha bir üretece bağlı
değilse levhalar arasındaki potansiyel farkı ve levhalar
N
arasında oluşan elektrik alanın büyüklüğü;
+ –

≥E q.d V
V= .
ε A Şekil I Şekil II

K, L ve M, N levhaları arasındaki uzaklıklar azaltılır-

q sa bu levhaların arasında oluşan E1, E2 elektrik alan
E= . şiddetleri için ne söylenebilir?
ε A
(Levhalar arasındaki uzaklık, levhaların boyutlarına
d göre çok küçüktür.)

E1 E2
bağıntısı ile hesaplanır.
A : Levhaların yüzey alanı, ε ise levhalar arasındaki orta- A) Artar Artar
mın elektriksel geçirgenliğidir. B) Artar Değişmez

Burada levhalar arasındaki uzaklığın levhaların boyutlarına C) Değişmez Artar

göre çok küçük olduğu kabul edilmiştir. D) Artar Azalır
E) Değişmez Değişmez

1. A 2. B
48
 Elektrik ve Manyetizma

Sığaçlar (Kondansatörler)
Aralarında boşluk ya da yalıtkan Bir sığacın devrede oluşturduğu akım ile üretecin oluş-
bulunan iki iletkenden oluşan düze- turduğu akım birbirinden farklıdır. Üreteç sabit bir akım
neğe sığaç (kondansatör) denir. oluştururken sığaç depoladığı yükü şok akımı olarak dev-
Sığacın işlevi yük depolamaktır. reye verir.
Sığaçlar geometrik şekillerine göre Sığaç, çok hızlı bir şekilde yük depo eder ve bağlandığı
düzlem, küresel ya da silindirik ola- devreye ani yük akışı sağlar.
bilir.
Fotoğraf makinelerinin flaş
C ışığı sisteminde sığaç kullanı-
lır. Flaş ışığının düğmesi açıldı-
ğında sığaç dolar. Makinenin
deklanşörüne basıldığında
sığaçta depolanan yük ile flaş
ışığı kısa bir süre kuvvetlice ışık verip söner.
V
Bilgisayar klavyelerinde, radyo alıcılarının frekans ayarla-
Sığası C, levhaları arasındaki
rında, hoparlörde, elektronik devrelerde de sığaç kulla-
potansiyel farkı V olan bir sığaçla
nılır.
depolanan elektrik yükü;
+q –q Sığaçların kullanıldığı aletler-
q = V.C den biri de elektroşok cihaz-
larıdır. Elektroşok cihazında
V kadardır. sığaç dolduktan sonra, hasta
vücuduna ani elektrik şoku
Bir sığacın toplam yükü, levhalarından birindeki yük mik-
verilir. Bu şok, kalpteki kasıl-
tarı kadardır.
mayı durdurur ve düzenli kalp atış ritmini sağlar.
R L sığaçta
biriken yük

q
Bir sığaç şekilde gösterildiği gibi bir pilin uçlarına bağlan-
K mıştır.

0 t zaman
V
Şekil I Şekil II d

Şekil I'deki devrede açık olan K anahtarı kapatıldığı anda

sığaç dolmaya başlar. Sığaçta biriken yükün zamana bağlı
grafiği Şekil II'deki gibi olur.
Sığacın levhaları arasındaki d uzaklığı azaltılırsa sığacın;
i R L akım sığası (C), yükü (q) ve uçları arasındaki potansiyel farkı
(V) için ne söylenebilir?
i C q V
K A) Artar Artar Artar
B) Artar Artar Değişmez
0 t zaman
V C) Azalır Azalır Değişmez
Şekil I Şekil III
D) Azalır Artar Artar
Sığaç dolduktan sonra K anahtarı açılıp L anahtarı kapatı-
E) Artar Azalır Değişmez
lırsa R direnci üzerinden geçen akımın zamana bağlı grafiği
Şekil III'deki gibi olur.

53
 D Ü Z G Ü N E L E K T R İ K A L A N V E S I Ğ A / K a l f a l ı k Te s t i
1. Özdeş altı levha uçları arasındaki potansiyel farkları 3. Elektrik yükleri +q ve –q olan X, Y parçacıkları şekiller-
V1, V2, V3 olan pillerin uçlarına bağlandığında levhalar deki konumlardan harekete geçiyor. X parçacığının K
arasında oluşan elektrik alan şiddetleri aşağıdaki gibi noktasına ulaşma süresi tX ve çarpma hızı vX, Y parçacı-
oluyor. ğının L noktasına ulaşma süresi tY ve çarpma hızı vY'dir.

d d 2d d 2d

K
X
E 2E E
L
Y

+ – + – + – + –

V1 V2 V3
X ve Y'nin kütleleri eşit olduğuna göre; tX, tY ile vX,
Buna göre; V1, V2, V3 arasındaki ilişki aşağıdakiler-
vY arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisidir?
den hangisidir?
A) tX > tY ; vX > vY
A) V1 = V2 = V3 B) V2 > V1 > V3
B) tX > tY ; vX = vY
C) V2 > V3 > V1 D) V3 = V2 > V1
C) tX = tY ; vX > vY
E) V3 > V2 > V1
D) tX = tY ; vX = vY
E) tX < tY ; vX < vY

4. Negatif elektrikle yüklü bir parçacık yatay düzleme para-

2. Elektrikle yüklü şekildeki levhaların arasındaki elektrik
lel olarak yerleştirilen şekildeki levhaların arasından
alan şiddetleri E'dir.
geçerken 1 numaralı yolu izliyor.

≥E

1
+ ≥v
– 2

Buna göre E değeri;

Buna göre;
I. levhalardaki yük miktarı,
I. levhalar arasıdaki uzaklığı artırma,
II. levhalar arasındaki uzaklık,
II. cismin kütlesini artırma,
III. levhaların yüzey alanı,
III. parçacığın ilk hızını artırma
IV. levhalar arasındaki ortamın elektriksel geçirgenlik
katsayısı işlemlerinden hangileri tek başına yapılırsa, parça-
cık 2 numaralı yörüngeyi izleyebilir?
niceliklerinden hangilerinin artması ile azalır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
A) I ve II B) II ve III C) II ve IV
D) I ve III E) II ve III
D) III ve IV E) II, III ve IV

57
1. D 2. D 3. A 4. C
 D Ü Z G Ü N E L E K T R İ K A L A N V E S I Ğ A / K a l f a l ı k Te s t i
5. Pozitif yüklü bir parçacık yatay sürtünmesiz düzlemde, 7. Özdeş levhalardan oluşan X, Y, Z sığaçlarının yük -
düzleme dik yüklü iki levha arasından geçerken şekilde potansiyel farkı grafikleri aşağıdaki gibidir.
belirtilen yolu izliyor.
yük

X
2q Y

≥v0
q Z
O

≥E
potansiyel farkı
ı
O 0 V 2V

Sığaçların levhaları arasındaki ortamların elektriksel

Başlangıçta levhalar arasındaki elektrik alan şidde- geçirgenlik katsayıları eşit olduğuna göre, sığaçla-
ti daha büyük olsaydı; parçacığın sapma miktarı ve rın levhaları arasındaki dX, dY, dZ uzaklıkları arasın-
ekrana çarpma hızı ilk duruma göre nasıl değişirdi? daki ilişki aşağıdakilerden hangisidir?

Sapma miktarı Çarpma hızı A) dX > dY > dZ B) dX > dZ > dY

A) Artardı Değişmezdi C) dY > dX > dZ D) dZ > dX > dY
B) Artardı Artardı E) dZ > dY > dX
C) Değişmezdi Artardı
D) Değişmezdi Azalırdı
E) Artardı Azalırdı

6. Elektrik yük miktarları qX, qY olan eşit kütleli X, Y parça-

cıkları yatay sürtünmesiz düzlemde düzgün ≥E elektrik
alanı içinden geçerken şekilde belirtilen yolları izliyor.

≥E
K
≥v P d
X 8. Bir sığaç elektrikle yüklendikten sonra üreteçten ayrıl-
mıştır.
Y
≥v R
2d

Elektrik alanına P, R noktalırndan eşit büyüklükteki

hızlarla giren X, Y parçacıkları tX, tY süre sonra K ve Buna göre sığacın;
L noktalarından vX, vY hızlarıyla geçtiğine göre,
I. levhaları arasındaki uzaklığı artırmak,
I. qX < qY'dir.
II. levhaları arasındaki uzaklığı azaltmak,
II. tX = tY'dir.
III. levhaları arasına yalıtkan bir cisim koymak
III. vX > vY'dir.
işlemlerinden hangileri yapılırsa, sığacın levhaları
yargılarından hangileri doğrudur? arasındaki elektrik alan şiddeti azalır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I ve III D) I ve III E) II ve III

58
5. B 6. D 7. E 8. C
 Elektrik ve Manyetizma

D i re n ç
Metallerde elektrik akımını serbest elektronlar sağlar. 1. Aynı maddeden yapılmış şekildeki silindirik X, Y, Z telle-
Metal elementin iç elektronları serbest elektronların rinin dirençleri RX, RY, RZ'dir.
hareketine karşı (– yükler birbirini iteceğinden) bir zorluk L 2L
oluşturur. Elektrik akımına karşı oluşan bu zorluğa direnç
denir. R harfi ile gösterilen direncin birimi Ohm (Ω)’dur. 2S 2S

X Y

Direnç 2L

Dirençler, devrelerde şeklinde gösterilir. S

Z
Reosta (Ayarlı Direnç)
Buna göre, RX, RY, RZ arasındaki ilişki aşağıdakiler-
Büyüklüğü ayarlanabilen dirence reosta denir.
den hangisidir?

A) RX = RY = RZ B) RX = RZ > RY
1 2 C) RY > RZ > RX D) RZ > RY > RX

i E) RZ = RY > RX
Reosta

Şekildeki reostanın sürgüsü 1 yönünde çekilirse direnç

azalır, 2 yönünde çekilirse direnç artar.
Bir İletken Telin Direnci
İletken bir telin direnci uzunluğu (L) ile doğru, kesit alanı
(S) ile ters orantılıdır.
L
S

Bir iletkenin birim kesit ve birim uzunluğunun gösterdiği

dirence özdirenç (ρ) denir. Ayırt edici bir özelliktir.
Buna göre, iletken bir telin direnci (R) 2. Aynı maddeden yapılmış silindirik X, Y tellerinin uzun-
lukları ve kesit alanları aşağıdaki çizelgede verilmiştir.
ρ.L
R=
S Tel Uzunluk Kesit alanı

bağıntısı ile hesaplanır. X L 2S

Y 2L S
Bazı maddelerin özdirenç değerleri aşağıdaki tabloda
verilmiştir.
Buna göre,

Madde Özdirenç (Ω . m) I. X telinin uzunluğunu artırmak,

Gümüş 1,59 . 10
–8 II. X telinin kesit alanını artırmak,
–8 III. Y telinin uzunluğunu artırmak,
Bakır 1,72 . 10
IV. Y telinin kesit alanını artırmak
–8
Altın 2,44 . 10
işlemlerinden hangileri tek başına yapılırsa, iletken-
–8
Demir 9,7 . 10 lerin dirençleri birbirine eşit olabilir?
8 11
Tahta 10 – 10 A) I ve II B) I ve III C) I ve IV
10 14 D) II ve III E) II ve IV
Cam 10 – 10

1. D 2. C
63
 Elektrik ve Manyetizma

Ü re t e ç l e r i n B a ğ l a n m a s ı
Üreteçlerin Seri Bağlanması
Üreteçlerin birbiri ucuna bağlanmasıdır. Bir üretecin birim i i
yüke verdiği enerjiye üretecin elektromotor kuvveti (ε) i K i/2 K
denir.
r1 r2 L i/2 L

ε1 ε2 Şekil I Şekil II

Üreteçler şekildeki gibi seri ve düz (zıt işaretli kutupları İç dirençleri önemsiz özdeş K, L üreteçleri ile oluşturulan
birbirine) bağlanırsa, Şekil I'deki devrede anahtar açıkken i akımının tamamını K
üreteci verir. Anahtar kapatıldığında eş değer emk değiş-
εeş = ε1 + ε2 ; reş = r1 + r2
meyeceğinden ana kol akımı (i) değişmez. Bu akımın yarı-
i i
sını d n K üreteci, diğer yarısını d n L üreteci verir. K'nin
bağıntıları ile eş değer emk ve üreteçlerin iç dirençlerinin 2 2
eşdeğeri hesaplanır. verdiği akım yarıya düşer ve tükenme süresi 2 katına çıkar.
Üreteçler seri ve düz bağlandığında daha büyük potansi-
yel farkı elde edilir. Örneğin, 6 voltluk gerilimle çalışan bir
radyo için, üç tane 2 voltluk pil seri bağlanır.
1. Şekildeki elektrik devresi iç dirençleri önemsiz, uçla-
r1 r2
rı arasındaki potansiyel farkları 6 V olan üç üreteç ve
2 Ω'luk direnç ile oluşturulmuştur.
ε1 ε2
6V
Üreteçler şekildeki gibi seri ve ters (aynı işaretli kutupları + –
A
birbirine) bağlanırsa, eşdeğer emk ve eşdeğer direnç; 6V
+ –
6V
εeş = |ε1 – ε2| ; reş = r1 + r2 + –

bağıntıları ile hesaplanır.

2Ω
Üreteçlerin Paralel Bağlanması
Üreteçlerin aynı işaretli kutuplarının birbirine bağlanma- Buna göre, ampermetreden kaç amper akım geçer?
sıdır. A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
r
2. Aşağıdaki elektrik devresi 100 Ω'luk R direnci ve iç
ε dirençleri önemsiz özdeş dört üreteç ile oluşturulmuştur.

r 0,2 A R = 100 Ω

ε
ε
+ – + –
ε
Şekildeki gibi paralel bağlı özdeş üreteçlerde;

r
εeş = 1 tane pilin emk'si = ε , Reş = 'dir. ε ε
2 + – + –

Üreteçler paralel bağlandığında eşdeğer emk artmaz.

R direncinden 0,2 A şiddetinde elektrik akımı geçti-
Fakat 1 tane pilin verdiği akımı daha çok pil birlikte verir.
ğine göre, her bir üretecin elektromotor kuvveti (ε)
Bir pilin tükenme süresi devreye verdiği akım ile ters
kaç volttur?
orantılıdır. Buna göre, üreteçler paralel bağlandığında
tükenme süreleri artar. A) 5 B) 10 C) 20 D) 30 E) 40

1. B 2. B
69
 M ı k n a t ı s l a r ı n O l u ş t u rd u ğ u M a n ye t i k A l a n
Doğada bulunan demirin bir oksiti (Fe3O4); demir, nikel, L ≥BL
kobalt gibi bazı maddeleri çekebilir. Bu özelliği gösteren
maddelere mıknatıs denir. Bir mıknatıs çubuk ortasından
≥BK K ≥BM M
bir iple asılırsa yaklaşık olarak kuzey - güney doğrultusu-
na yönelerek dengede kalır. Mıknatısın kuzeye yönelen
ucuna kuzey kutbu (N kutbu), güneye yönelen ucuna ≥BN
güney kutbu (S kutbu) denir. N
N S Örneğin, bir mıknatısın şekildeki K, L, M, N noktalarında
oluşturduğu manyetik alanların yönleri (≥BK, ≥BL, ≥BM, ≥BN)
N S şekildeki gibidir.
Çubuk mıknatıs Pusula mıknatıs

U şeklinde mıknatıs

Mıknatıs etkisinin en şiddetli görüldüğü bölgeler

mıknatısın uçlarıdır. Bu bölgelere kutup denir. Her 1. K, L, M çubuk mıknatıslarının oluşturduğu manyetik alan
mıknatısta N ve S olmak üzere iki kutup vardır. çizgileri aşağıdaki gibidir.

Bir mıknatısın etkisini gösterebildiği bölgeye mıknatısın K L M

manyetik alanı denir. Manyetik alan ≥B harfi ile gösterilir 1 2 3 4
ve vektörel (yönlü) büyüktür. Manyetik alanın birimi Tesla
(N/A . m) dır.
Manyetik alan, manyetik alan çizgileri ile modellenir. Bir
Buna göre, mıknatısların 1, 2, 3, 4 numaralı kutup-
mıknatısın manyetik alan çizgisi, mıknatısın dışında N larının işareti aşağıdakilerden hangisindeki gibidir?
kutbundan S kutbuna doğru, mıknatısın içinde ise S kut-
bundan N kutbuna doğrudur. 1 2 3 4
A) N N S N
B) S S N S
C) S N S S
D) N S N S
E) S S N N

2. Özdeş X, Y çubuk mıknatısları eşit bölmeli düzleme

şekildeki gibi yerleştirilmiştir.

L N

K M P

X Y

–x +x

Buna göre; K, L, M, N, P noktalarının hangisindeki

manyetik alanın yönü yanlış verilmiştir?

Bir noktadaki manyetik alan vektörü, o noktadaki manye- A) K : +x B) L : –x C) M : +x

tik alan çizgisine teğettir. D) N : –x E) P : –x

1. B 2. D
82
 D ü n ya ' n ı n M a n ye t i k A l a n ı
Bir mıknatısın N kutbu, o noktadaki manyetik alanının kürede N kutbu, güney yarım kürede ise S kutbu yere
yönünü gösterir. doğru eğilir. Pusulanın yatayla yaptığı bu açıya eğilme açısı
denir. Manyetik kutuplarda ise pusulanın eğilme açısı 90°
S N olur.
≥B
Arılar, göçmen kuşlar, bazı büyükbaş hayvanlar gibi canlı-
≥B N S ≥B N S
lar yerin manyetik alanından yararlanarak yönlerini belir-
lerler.
N ≥B
S

Bir mıknatıs, kütle merkezinden bir iple asılıp serbest

bırakılırsa, yaklaşık kuzey - güney doğrultusunu göstere-
cek şekilde dengede kalır. Bu durum Dünya'nın manyetik 1. Bir pusula bulunduğu noktadaki manyetik alanın yönünü
alanından kaynaklanmaktadır. Dünya, içinde dev bir mık- gösterir.
natıs varmış gibi manyetik alan oluşturur. Fakat manyetik
kutuplarla, coğrafi kutuplar çakışık değildir. Ayrıca coğrafi S
kuzey kutbunun yakınında manyetik güney kutbu yer alır. X S
N
Bu kutuplar arasında yaklaşık 2200 km mesafe vardır.
Z N
coğrafi
manyetik kuzey kutbu
güney kutbu N
Y
S
N
T
S

Buna göre, Dünya'nın çevresindeki X, Y, Z, T mık-

natıslarından hangileri şekilde gösterilen konumda
manyetik
dengede kalır?
kuzey kutbu
coğrafi A) X ve Y B) X ve Z C) Y ve T
güney kutbu D) Y ve Z E) Z ve T
O hâlde kütle merkezi etrafında dönebilen bir mıknatı-
sın (pusulanın) N kutbu manyetik güney (coğrafi kuzeye
yakın) kutbu gösterir.
Bir mıknatısın gösterdiği yön ile gerçek kuzey arasındaki
farka manyetik sapma (θ : sapma açısı) denir. Bu açı
Dünya üzerindeki bölgeye göre farklılık gösterir. Ayrıca
Dünya'nın manyetik kutupları sürekli kaymaktadır.
kuzey 2. Kuzey Yarım Küre'deki bir pusulanın ibresi ile ilgili,
θ
I. N kutbu yere doğru eğilir.
batı doğu II. N kutbu coğrafi kuzey kutbunu gösterir.
III. S kutbu manyetik kuzey kutbunu gösterir.

güney yargılarından hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

Ülkemizde pusula iğnesinin yatay kalmadığı görülür. Bir
pusula tam ekvator bölgesinde yatay kalırken kuzey yarım D) I ve II E) I ve III

1. A 2. E
84
 Ü z e r i n d e n A k ı m Ge ç e n B o b i n i n
İ ç i n d e O l u ş a n M a n ye t i k A l a n
İletken bir telin silindir şeklinde sarılması ile oluşturulan N S
S N
araçlara akım makarası (bobin, selenoid) denir.
L
i i

N
i Bobinin içinde oluşan manyetik alan elektromıknatıslığı
etkiler. Oluşan elektromıknatısın manyetik kutup şiddeti;
N
akım şiddetine, birim uzunluktaki sarım sayısına d n ve
L
≥B mıknatıslanan maddenin cinsine bağlıdır.
Elektromıknatıslar; hurda depolarındaki vinçlerde, kapı zille-
rinde, alarm sistemlerinde ve daha bir çok alanda kullanılır.

1. İdeal bir akım makarasının içinde oluşan manyetik

≥B alan şiddeti;

I. akım şiddeti,
Sarım uzunluğu L, sarım sayısı N olan bobinin içinde olu- II. sarım sıklığı,
şan düzgün manyetik alanın şiddeti;
III. akım makarasının yarıçapı

4K . π . i . N niceliklerinden hangilerine bağlıdır?

B=
L A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) I ve III E) I, II ve III
bağıntısı ile bulunur.

İdeal bobinin sarım uzunluğu (L), bobinin yarıça- 2. Tam orta noktalarından tavana asılı K, L çubuk mıkna-
pından çok büyüktür. İdeal bobinin içinde oluşan tısları ve elektromıknatıs şekildeki konumda tutuluyor.
manyetik alan, bobinin yarıçapına bağlı değildir.

ip ip
Manyetik alanın yönü sağ el kuralı ile bulunur.

≥B K L
i
+ –
i

Sadece elektromıknatıstan etkilenen K ve L mıkna-

tısları serbest bırakılırsa hareket yönleri aşağıdaki-
Sağ elde dört parmak akımın yönünü gösterecek şekilde lerden hangisi gibi olur?
bobin avuç içine alınırsa, dört parmağa dik olarak tutulan baş
K L
parmak silindirik içindeki manyetik alanın yönünü gösterir.
A) → →
Ferromanyetik maddeler (demir, nikel, kobalt, ...) man-
B) → ←
yetik alan içinde beklendiğinde, kuvvetli bir şekilde mık-
C) ← →
natıslanır. Demir çubuk bir bobinin içine konulduğunda
akımın oluşturduğu manyetik alanın etkisi ile demir çubuk D) ← ←
mıknatıslanır. Buna elektromıknatıs denir. E) Hareket etmez Hareket etmez

1. C 2. B
88
 Y ü k l ü Pa r ç a c ı k l a ra M a n ye t i k A l a n İ ç i n d e
Et k i E d e n M a n ye t i k K u v v e t
Elektrik yükü q olan bir tanecik ≥B manyetik alanının içine ≥v 1. Elektrik yükleri +q ve –q olan X, Y cisimleri sayfa düz-
hızıyla dik doğrultuda girerse parçacığa; lemine dik dışarı doğru yönelmiş ≥B manyetik alanının
olduğu bölgeye şekildeki gibi giriyor.
F = q.v.B
≥B
1 3
büyüklüğünde kuvvet etki eder. X Y
5

≥v ≥B ≥v ≥B
2 4
≥v

Bu parçacıklar manyetik alan içinde şekilde belirti-

F = q.v.B F=0 len yörüngelerden hangilerini izleyebilir?

X Y
Kuvvetin yönü sağ el kuralı ile bulunur.
A) 1 3
Sağ elde dört parmak B) 1 4
≥B manyetik alan yönünde,
C) 2 3
baş parmak hız vektörü-
D) 2 4
nün yönünde tutulursa
avuç içi pozitif (+) yüke E) 2 5
≥v
etk ieden kuvvetin; tersi
ise negatif (–) yüke etki
eden kuvvetin yönünü 2. Pozitif ve negatif elektrikle yüklü X, Y parçacıkları yön-
gösterir. leri Şekil I ve Şekil II'deki gibi olan manyetik alanların
bulunduğu bölgelere ≥vX, ≥vY hızıyla giriyor.
≥B ≥B
≥F ≥B
≥v ≥B

≥v
≥F

≥vX ≥vY
Yüklü parçacık bu kuvvetin etkisi ile çembersel hareket X Y
yapar. Şekil I Şekil II

≥B Buna göre, bu parçacıkların manyetik alan içerisin-

deki yörüngeleri aşağıdakilerden hangisinde doğru
O O r gösterilmiştir?
r
≥F A) B)
≥F ≥v
≥v

C) D)
Yüklü taneciğe etki eden manyetik kuvvet daima hız
vektörüne dik olduğundan bu kuvvet iş yapmaz. Yani
≥v hızının büyüklüğü değişmez. Sadece yönü değişir.
Parçacığın yörünge yarıçapı momentumu (m . v) ile E)
doğru orantılı yükü ve manyetik alan şiddeti ile (q . B)
ile ters orantılıdır.

1. D 2. B
100
 ALTERNATİF AKIM VE TRANSFORMATÖRLER / Ustalık Testi
1. Şekildeki LC devresi f frekanslı elektromanyetik dalga- 3. Özdeş lambalar, sığaçlar ve bobinler ile değişken ve
larla rezonansa girmektedir. doğru akım üreteçleri kullanılarak şekildeki K, L, M ve N
elektrik devreleri oluşturuluyor.
L

+ –
Bu devrede, başlangıçta
K L
I. sığacın kapasitansını artırma,
II. bobinin indüktansını artırma,
III. bobinin indüktansını azaltma

işlemlerinden hangileri tek başına yapılsaydı devre

f'den büyük elektromanyetik dalgalarla rezonansa
girerdi? + –

(Ohmik dirençler ihmal ediliyor.)

M N
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
Bu devrelerin hangilerindeki lambalar üreteçler dev-
D) I ve II E) I ve III reye gerilim sağladığı sürece ışık vermeye devam
eder?
(Bobinin ve sığacın ohmik direnci önemsizdir.)

A) K ve L B) K ve M C) K ve N
D) K, L ve M E) K, M ve N

4. Şekildeki devrelerde akımların frekansı sırasıyla f, 2f,

2. Şekildeki elektrik devresi X devre elemanı ve AC güç 3f'dir.
kaynağına bağlanmıştır. Güç kaynağının geriliminin L1 L2
etkin değeri sabit tutularak akımın frekansı artırıldığın-
da, akımın etkin değeri azalıyor. f 2f

L3

3f

Buna göre, X ile gösterilen devre elemanı;

I. bobin,
II. sığaç, Bobinlerin bu akımlara karşılık indüktif reaktansları
III. reosta eşit olduğuna göre, bobinlerin L1, L2, L3 indüktans-
ları arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisidir?
verilenlerden hangileri olabilir?
A) L1 = L2 = L3 B) L1 > L2 > L3
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
C) L2 > L1 = L3 D) L3 > L1 = L2
D) I ve III E) II ve III
E) L3 > L2 > L1

139
1. C 2. A 3. B 4. B
 ALTERNATİF AKIM VE TRANSFORMATÖRLER / Ustalık Testi
5. Sarım sayıları sırasıyla 50, 25, 10, 20 olan K, L, M, N 7. Giriş gerilimi sabit olan şekildeki ideal bir transformatör-
bobinlerinden oluşan X, Y transformatörleri Şekil I ve de açık olan anahtar kapatılıyor.
Şekil II'deki gibi bağlanmıştır.
K L
X Y
K L M N
P
şebeke
V VPR

50 25 10 20 Bu devrede aşağıdaki niceliklerden hangisi artmaz?

Şekil I A) K bobinindeki elektriksel güç

X Y B) K bobinindeki akım şiddeti

K L N M ı C) L bobininin uçlarındaki potansiyel fark
P
D) L bobinindeki elektirksel güç
V V PıRı
E) L bobinindeki akım şiddeti
ı
R

50 25 20 10
Şekil II

X transformatörün girişine alternatif V gerilimi uygulan-

dığında, Y transformatöründeki çıkış gerilimi Şekil I'de
VPR, Şekil II'de VPıRı oluyor.

VPR
Buna göre, oranı kaçtır?
V PıRı

1 1
A) B) C) 1 D) 2 E) 4
4 2

6. Şekildeki ideal trnasformatör sarım sayıları 2N, N ve 4N

olan K, L, M bobinlerinden oluşturulmuştur.
8. Sarımlarının sarılma yönleri şekildeki gibi transformatö-
rün giriş bobinindeki alternatif gerilim 80 volttur.
iK 4i
K L
R
2N N N
4N P
M 80 V 2N S

4N
i
T

L ve M bobinlerindeki akım şiddetleri sırasıyla 4i, i P ve S uçları iletken bir telle birleştirilirse, R ve T
olduğuna göre, K bobinindeki akım şiddeti kaç i'dir? noktaları arasındaki potansiyel farkı kaç volt olur?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 A) 40 B) 80 C) 120 D) 160 E) 200

140
5. E 6. D 7. C 8. C
 E L E K T R İ K V E M A N Y E T İ Z M A / Ge n e l Te k ra r Te s t i 2
6. Sonsuz uzun doğrusal K teli y eksenine, çembersel L teli 8. İletken K, L, M, N çubukları yönleri şekildeki gibi olan
ise xy düzlemine Şekil I'deki gibi yerleştirilmiştir. Teller- manyetik alanlarda ≥v hızları ile hareket ettiriliyor.
den eşit ve i şiddetinde elektrik akımı geçmektedir. Bu
akımların çember telin merkezinde oluşturduğu manye- K L
tik alanların bileşkesi ≥B'dir. ≥B ≥B
≥v ≥v
y y

K i L i L
r r r r
O O
r r
i M N
r r ≥B ≥B
x x
i K ≥v ≥v

Şekil I Şekil II

K teli Şekil II'deki gibi x eksenine yerleştirilirse ≥B'nin

yönü ve büyüklüğü için ne söylenebilir?
Buna göre; K, L, M, N çubuklarından hangilerinin
≥B'nin yönü ≥B'nin büyüklüğü
uçları arasında indüksiyon elektromotor kuvveti
A) Değişmez Değişmez
oluşur?
B) Değişmez Artar
A) K ve L B) M ve N C) K, M ve N
C) Değişmez Azalır
D) L, M ve N E) K, L, M ve N
D) Değişir Değişmez
E) Değişir Artar

9. Şekildeki elektirk devresinde üretecin uçları arasındaki

7. Üzerlerinden sırasıyla iK, iL, iM akımları geçen K, L, M
potansiyel farkının etkin değeri sabit tutularak akımın
telleri sayfa düzlemine dik olarak yerleştirilmiştir. K ve
frekansı artırılıyor.
L tellerinin M teline uyguladıkları kuvvetlerin bileşkesi ≥F
vektörüyle gösterilmiştir. K

L
L
≥F

M
K

Buna göre, Buna göre; K, L lambalarının parlaklıkları için ne

söylenebilir?
I. iK ve iL akımları zıt yönlüdür.
K L
II. iK akımı iL akımından büyüktür.
A) Artar Artar
III. iL akımı iM akımından büyüktür.
B) Artar Azalır
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
C) Azalır Artar
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) Azalır Azalır
D) I ve III E) II ve III E) Değişmez Değişmez

144
6. B 7. A 8. B 9. B