Agnieszka Bielska - Brodziak Katedra Teorii i Filozofii Prawa Problemy z Alojzym. Nie dosé, ze Alojzy sprawial Kopoty za Zycia, to stal sig réwnied ich przyezyng po smierci Waréd wielu nurtujacych prawnikéw pytai, niektore wydajg sig byé wspélne dla reprezentantéw wszystkich driedzin prawa. Czy watpliwosci co do zawartosci tekstu prawnego sq konicemnoscig? Czy ich pojawienie sig jest niezaledne od osoby interpretatora? Jak powinien zachowaé sig interpretator gdy prawodawea milezy? Jakie ezynniki wplywajq na tresé prawa? Jaka jest faktyczna rola sgdziego w procesie stosowania prawa wobec roli, jaka powinien peinié wedle tréjpodziaha wladzy? Niniejszy tekst nie bedzie priba odpowiedzi na postawione wyzej pytania, lecz préba ukazania jak dalece pytania te sa donioste praktyemie. 1. Historia Alojzego Gtéwni bohaterowie mojej opowiesei - Maria i Alojzy - byli matzenistwem od 30 lat, Maria nie pracowata, utrzymywal jq maz ktéry miat ustalone prawo do renty. Mieszkali razem i wspélnie wychowywali niepelnosprawnego syna. Migdzy malzonkami dochodzito do czestych konfliktéw z powodu sklonnosei Alojzego do alkoholu, Z 750,00 24 renty Alojzy przepijat 300, natomiast 350 przeznaczat na potrzeby wspélnie prowadzonego gospodarstwa domowego. Z uzasadnienia wyroku: ,Kiedy Alojzy by! pod wplywem alkoholu, stawat sig marudny i Kiétliwy. Maria M, stosowala wéwezas wobec niego przemoc fizyczna. Oktadata go pigSciami po glowie i brauchu, poszturchiwala, przyduszata, rzucata garnkami, a ezasem grozita take uduszeniem. Alojzy nie odwzajemniat agresji, nigdy nie uderzyt Zony. Kiedy nie znajdowal sig pod wplywem alkoholu, zajmowal sig gospodarstwem domowym to jest sprzqtat i gotowal.”1 Wyrokiem katowickiego Sqdu Okregowego Maria zostala skazana na kare 15 lat pozbawienia wolnosci za uduszenie Alojzego recznikiem, a takZe za to, ze przez trzy miesiqce od Smierci pobierata jego rentg dziatajge na szkodg ZUS. Ustalono, Ze w tym okresie Maria przetrzymywata zwloki meza w domowej szafie. Po aresztowaniu Maria wystapita do ZUS o prayznanie jej renty po zmarlym mezu na podstawie art. 70 ustawy © emeryturach i rentach 7 FUS2. Istotny z perspektywy rozwazanego problemu interpretacyjnego fragment przepisu bremiat: wdowa, ktéra do dnia smierci meéa nie pozostawata z nim we wspélnosci matzeiiskiej, ma prawo do renty rodzinnej, jezeli ....miata w dniu émierci mga prawo do alimentéw 7 jego strony ustalone wyrokiem lub ugodg sqdowg."3 ZUS wydat decyzig odmowna wznajac, 2 Maria nie spelnia zadnej z dwéch przestanek umozliwiajacych przymanic éwiadczenia, Nie miata bowiem ustalonego prawa do alimentéw (co wykluczato zastosowanie podstawy zawarte| w koficowe) czgsei zacytowanego przepisu), a .malzonkowie nie pozostawali w chwili Smierci_mgza ubezpieczonej we wspélnosci matzefskiej” (co wykluczato zastosowanie przestanki wynikajacej 7 pierws7ego cztonu przepisu). 2. Argumenty obu sadéw w sprawie Alojzego W postgpowaniu sqdowym zapadiy dwa odmienne rozstrzygnigcia, Podstawa rozbicznosei stanowita ocena co do istnienia migdzy malzonkami stanu ,,wspélnosci malzeriskie;”. Sad I instancjiprzymat Marii rentg po mezu. Przyjal, 2 skoro matzonkowie pozostawali w ustawowej wspélnosei majatkowej4 to znaczy, Ze istniala migdzy nimi ,wspélnos matzefiska”S. Zdaniem sqdu okreslenie: 1 Wyrok Sgdu Apelacyjnego w Katowicach z 21.11.2006 r., sygn. Il AUa 1547/06, LEX nr 310411. 2 Ustawa z 17.12.1998 r. 0 emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieezen Spolecznych (tekst jednolity Dz.U. z 2009 r., Nr 153, por, 1227) 3 An. 70 ustawy 0 erFUS brami 1, Weowa ma prawo do renty rodzinne), jezcli: 1) w chwili smicrci mgéa osiggnela wick 50 lat lub byla niczdolna do pracy albo 2) wychowuje co najmnie jedno z dzieci, woukéw lub rodzefistwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarlym mezu, klore nie osiggnglo 16 lat, a jedeli ksztalei sig w sekole - 18 lat Zycia, lub jeZeli sprawuje piecze nad dzieckiem ealkowicie niezdolnym do pracy oraz. do samodzielnej egzystencji lub calkowicie niezdolaym do pracy, uprawnionym do renty rodzinne} 2, Prawo do renty rodzinnej nabywa réwnied wdowa, ktéra osiggnela wick 50 lat lub stala sig niezdolna do pracy po Smierci mgéa, nie pO’niej jednak niz w ciggu 5 lat od jego émierci lub od zaprzestania wychowywania osob wymienionych w ust. 1 pkt 2. 3, Malzonka rozwiedziona lub wdowa, ktéra do dnia Smierci mgéa nie pozostawaa z.nim we wspélnosci malzeiskiej, ma prawo do renty rodzinnej, jezeli oprécz spelnicnia warunkéw okreslonych w ust. 1 lub 2 miata w dniu émicrei meza prawo do alimentow_ 2 jego strony ustalone wyrokiem lub ugodg sgdowa, 1" jes terminem prawnym, odzwierciedlajacym pewien stan prawny (wspélnosé majgtkowa matzeiiska), a nie stan faktyczny. Wobee tego przepis6 uzaleznia prawo do renty rodzinnej wdowy od pozostawania we wspélnosci majgtkowe} matéefiskiej (ustawowej lub umowne)), nie uzaleznia natomiast od speinienia warunku spozostawania we wspélnymi pozyciu’” Dokonujge interpretacji terminu ,.wsp6lnosé matzeriska” sad przyjal, 2 zgodnie z wykladnig celowoseiowa venta rodzinna dla matzonka nie jest premig za zgodne poiycie malzeiskie, lez Swiadezeniem wyrowaujgcym utratg dochodéw, ktére zmarly rencista przeznaczal...na utrzymanie czlonkw rodziny. Warunkowanie prawa do Swiadezei wdowy istnieniem wig7i, ktére powinny Iezyé malzenstwo, przy braku precyzyjnej definieji zaréwno samych tych wigzi jak i ich zerwania, prowadzi do dokonywania oceny stanu faktycznego na zasadach shusznoSci.”"7 Sad IT instancji zmienit wyrok Sqdu Okregowego stwierdzajgc w spos6b pozbawiony watpliwosci: ,Poniewaz Maria M. pozbawita zycia swojego meza, to nalezy uznaé, Ze na skutck jej zamierzonego i zawinionego dziatania w chwili Smierei mgza nie istniaty rzeezywiste wiezi materialne Iub duchowe kreujgce przestanke faktyeznej wspélnosei malzefiskiej”8 3. Wspélnosé matzefiska” — kilka modeli sadowych Tym co w sprawie Alojzego podzielito sady obu instancji stalo sig przypisanie odmiennego znaczenia wyrazeniu swwspélnosé malzeriska”. Termin ,wspélnosé malzeriska” uzyty w art. 70 ust. 3 nie zostal przez prawodaweg zdefiniowany na potrzeby ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Prawodawea nie zawart takze odestania do innych aktow prawnych, W prezentowanym sporze zarysowaly sig dwie glowne koncepeje: »wspélnosé maliefiska” traktowana jako termin prawny (synonim maléefiskiej _,wsp6lnosci majatkowej"9), oraz aWspélnogé matzeiiska” traktowana jako termin faktyczny, na okreslenie jakiejs rzeerywistej, a nie tylko formalnej relacji migdzy matéonkami. Konsekwencje wyboru jednej z dwéch mozliwosei byly daleko idgce - prowadzity bowiem do wydania diametralnie réimych rozstrzygnigé. Sprawa Alojzego jest reprezentantem pokaénej liczby spordw sadowych, toczonych na gruncie art. 70 ust.3 ustawy eFUS, w ktérych w okresie kilku lat zapadaly calkowieie rozbiezne orzeczenia, Dopiero w uchwale majacej moc zasady prawnejl0 SN opowiedziat sig za druga koncepejg — wsp6lnosé to faktyezna wieZ, a nie tylko formalna relacja. Ponize} nakresle krétko historig ksztaltowania sig pojgcia wspélnoSci malzefiskiej na gruncie ustawy 0 emeryturach i rentach 7 FUS Orzeczenia, w kt6rych sqdy przyimowaly, 2e ,wspOlnosé matzeriska” i .wsplnosé majgtkowa malzeriska” sq synonimami, oparte byly na nastepujqcej argumentacji: ,Stosunki osobiste laczace zmartego z osobami uprawnionymi nie majg Zadnego znaczenia dla powstania prawa do & Nic ma Zadnego racjonalnego powodu uzalezniania prawa wdowy do renty po meau od igczacych matzonkéw stosunkéw osobistych, skoro renta rodzinna ma rekompensowaé utratg dochodéw. W przypadku matvonkéw pozostajgcych we wspdlnogci majatkowe} prawo do korzystania przez kazdego 2 makzonkéw z dochodéw obojga malzonk6w wynika z samej instytueji wspélnoSei majatkowej (art. 31 § 2 kx. i op.) i nie jest ono uzalegnione ani od Igczqcych ich uczué ani od wiernosci. Smieré jednego z makzonkéw pozbawia drugiego matzonka tych dochodéw. Inaczej jest w preypadku rozdziclnosci majatkowej, edy2 wowezas dochody kaédego z matéonkéw sq jego majatkiem osobistym (art. 51 k.r. i op.). Dlatego przepis art. 70 ust. 3 ustawy 0 emeryturach i rentach wylacza prawo do renty rodzinnej wdowy pozostajgcej w chwili Smierei mgza w rozdzielnoSci majgtkowej lub w separagji i nieuprawnionej do aliment6w, gdy2 nie mogla ona prawnie korzystaé z dochod6w meza za jego zycia. Wylaczenie to nie dotyczy wdowy pozostajacej w chwili smietci meza we iadezef 4 bowiem nie zawarli umowy o je] wylaczeniu, wspélnosé ta nie zostala zniesiona przez Sad, ani tez strony nie byly w separacj 5 Sad powolat sig na wyrok SN 12,06,2002 r., sygn. II UKN 443/01, OSNP 2004/2/38. 6 przepis art. 41 ust, 3 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r, 0 zaopatrzeniu emerytalaym pracownikéw i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz, 267 2c zm.) (art. 70 ust. 3 obecnic obowigzujaccj ustawy o emeryturach i rentach z FUS ma identycang tre8é), 7 Wyrok Sqdu Apelacyjnego w Katowicach z 21.11.2006 r,, sygn. IIT AUa 1547/06 LEX nr 310411. 8 Wyrok Sgdu Apelacyjnego w Katowicach z 21.11. 2006 r., sygn, II AUa 1547/06 LEX nr 310411 9 Zob. malzesiskic ustroje majgtkowe - art. 31 i nastepne ustawy 2.25 .02.1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuiczy (Dz. U. 7.1964 r., Nr 9, poz. $9 z péin, zm.) 10 Uchwala SN z 26.10.2006 r., sygn. III UZP 3/06, OSNP 2007/9-10/138: ,Warunkiem nabycia prawa do renty rodzinnej przez vwdowe (wdowea) jest, poza spetnieniem przestanek okreslonych w art, 70 ust. |i 2 ustawy... pozostawanie przez malzonkéw do -dnego z nich w stanie faktyczne] wspélnosei matzeiiskiej (at. 70 ust. 3 ustawy). Cigzar dowodu niepozostawania ej wspélnosei spoczywa na organie rentowym”. 2wspélnosei_majgtkowej malzefiskiej"11. Pozostale orzeczenia, w ktérych akceptowano powy2szq koncepcig wspélnosei nie bedg prezentowane bardziej szczegétowol2, Wszak kryterium pozostawania w ustroju ustawowe} wspélnosei majqtkowe) matzefskiej jest kryterium precyzyjnym i przez to niebudzacym wigkszych watpliwosci interpretacyjnych13 Z kolei druga ewentualnosé daje sadom wrgez. nieograniczony zakres swobody. Preesledémy zatem jakie ~zobicktywizowane” cechy musi posiadaé ,wspdlnosé faktyezna, rzeczywista”, aby uprawniata do renty. Ponizej kilka sqdowych modeli ,,rzeczywistej wspélnosci matzeriskie;”. Poglady konserwatystéw Najwyzsze 2 wymog6w stawianych wspélnosci matzeiiskiej formutowane sq w oparcit o art, 23 kodeksw rodzinnego i opickufiezegol4. Jeden z sqdéw stwierdza: ,Wspélnosé majatkowa nie jest koniecng przestanka wspélnosei matzeriskie}. Ta ostatnia moze istnieé takée przy rozdzielnosei majatkowej. Nie jest zarazem wystarezajaca dla stwierdzenia wspéInosci matzefskiej. Wzajemne powinnosei matvonkéw okresla najog6Iniej art, 23 KRO. Sq to: wspélne pozycie, wzajemna pomoc, wiernosé oraz wspéldziatanie dla dobra rodziny”15 Aby zatem méc méwié 0 wspélnosei malzeriskiej, nie musi istnieé wspélnosé majatkowa, ale muszq wystepowaé Iacznie nastepujace kategorie: wspélne pozycie, wzajemna pomoc, wspdtdziatanie dla dobra rodziny. Juz zdanie dalej ten sam sad formuluje jednak nieco inng wskazéwke: . blizsza jest pojgeiu niz .”16 Ta wypowieds zakiada z kolei, 2e wspolnosé wyczerpuje sig we ,wspélnym pozyciu” —niezaleénie od spetnienia pozostalych wymog6w zawartych w att. 23 krio, A skoro tak to pozostate atrybuty z art. 23, rio prestaja micé znaczenie - i wiernosé i wspéldzialanie dla dobra rodziny przestaja byé konieczne dla istnienia a wspélnoscimatzeriskiej”. Niefrasobliwosé z jakq sad (na gruncie jednego uzasadnienia!) doktada i ujmuje z zawartoSei pojgcia ,wspélnosei” poszezegélne cechy, jest tym bardziej zdumiewajaca, jesli wezmie sig pod uwage, 7 wobec przepiséw 0 zaopatrzeniu emerytalno-rentowym formulowany jest bardzo stanowezo postulat Scistosci interpretacji, o czym bedzie jeszcze mowa w dalszej czeSci tekstu, Ze wagledu na wyraéne odniesienia wspélnosci matzeriskiej do pojgcia wspélnego pozycia, warto takée zadaé pytanie 0 mozliwe rozumienia tego ostatniego. Wspélne pozycie to termin nie posiadajgcy definicji legalne), jednak pojawiajacy sig w kilku ustawach, na gruncie ktérych uksztaltowalo sig i zakorzenilo jakieS jego znaczenie. W szezeg6lnosei zwrotem ,.wspélne pozycie” ustawodawea postuzyt sig w art. 23 krio oraz. w art, 691 ke17, Jué tylko ta dostareza dwéch mozliwych argument6w interpretacyjnych. Jak stusenic zauwaza sad w jednym z -W innych ustawach przez wspélne pozycie jednolicie rozumie sig pozostawanie w takich relacjach jak matzonkowie. Gdyby ustawodawca cheiat nadaé w art. 691 k.c. okresleniu inne zmacrenie, niz: ma ‘ono w pozostalych ustawach, powinien to wyraénie zasygnalizowac, np. przez wprowadzenie definicji legalne} tego pojgcia na potrzeby art. 691 k.c. Juz z tego wzgledu inne niz przyimuje sig powszechnie w jezyku prawnym, rozumienie terminu jest watpliwe"18. Z drugiej strony réwnie populamym sposobem 11 Wyrok SN 2 04.08, 2008 r., sygn. IT UK 318/04, OSNP 2006/11-12/189 ; ,,Wdowa pozostajgca w chwili smierei meza we ‘wspélnosei majatkowej matzeriskie| ma prawo do renty rodzinne} nawet wtedy, gdy nie miata ustalonego prawa do alimentéw z jego strony, skoro miala zagwarantowang prawnie modliwosé korzystania z dochodéw meza za jego Zycia" 12 Zob. mp. wyrok z 12.06. 2002 r., sygn. II UKN 443/01, OSNP 2004/2/38:,Przepis art, 41 ust. 3 ustawy z 14 grudnia 1982 r. 0 zaopatrzeniu emerytalnym pracownikéw i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) nic wzaleznia prawa do renty rodzinne} vwdowy pozostajgce) 2 mezem w chwili jego Smierei we wspélnosci majgtkowe) matzeriskic) (ustawowe) lub umowne)) od spelnienia warunku pozostawania z nim we wspélnym pozyciu”; wyrok SN z 25 listopada 2004 r., sygn. I UK 17/04, OSNP 2005/11/164: ,Wspélnosé malzefiska w rozumieniu art, 70 ust. 3 ustawy 2 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach 2 Funduszu_ Ubezpieczet Spotecznych (jedn. tekst: Dz. U. z 2004 x. Nr 39, poz, 353 ze zm.) ustaje dopiero w wyniku uniewaénienia matzefstwa albo orzeczenia rozwodu lub separacji”. 13 Co nie zmaczy Ze koncepeja ta gwarantujge realizacie pewnosci prawa nie budzi watpliwoSci 7 perspektywy wartosei sprawiedliwofci czy stusznosei, Mozna wszak pozostawaé w ustroju wspélnosei majgtkowej przy jednoczesnym rozkladzic wszelkich wigzi. Z drugic} strony wedlug nicktérych pogladéw ta wlasnic koncepeja uwazana jest za najbardzie} uzasadniong aiesli za decydujace uznaje sig zasady slusznosei i sprawiedliwosei” ~ zob, Zdanie odrebne SSN Krystyny Bednarczyk do uchwaty SN z.26.10.2006 r., sygn. II] UZP 3/06, OSNP 2007/9-10/138, 14 Art. 23 ustawy z 25.02.1964 r. Kodeks rodzinny i opickuiezy (Dz. U. z 1964 r, Nr 9, poz. 59 z péém. zm.) brami: Malzonkowie maja réwne prawa i obowigzki w matzcistwie. Sq obowigzani do wspélnego pozycia, do wzajemne} pomocy i ‘wiernosei oraz do wspéldziatania dla dobra rodziny, ktéra przez sw6j zwigzek zatozyli 15 Wyrok SN z 20.05.1997 r. , sygn. Il UKN 122/97, OSNP 1998/6/189, 16 Wyrok SN z 20.05.1997 r, sygn. II UKN 122/97 OSNP 1998/6189. 17 Ustawa 7 23.04.1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964, Nr 16, poz. 93 z poén. zm.). Art, 691§ I ke ,W razie émierei najemey lokalu mieszkalnego w stosunek najmu lokalu wstepuja: malzonex niebgdacy wspéinajemea lokalu, dzieci najemey i jego wspélmalzonka, inne osoby, wobec ktdrych najemea by! obowigzany do Swiadezed alimentacyjnych, oraz osoba, ktéra pozostawala faktycznie we wspélnym pozyciu z najemca”. 3argumentowania jest odwolywanie sig do odrebnosei terminologiczne} poszczegélnych dziedzin prawa i w rezultacie brak akceptacji dla przenoszenia rozumienia poszezegélnych pojgé w procesie interpretacji. Wriémy tymezasem na grunt orzecznictwa dotyezqcego art. 70 ustawy erFUS, Jeden z sqdéw odpowiada, # wspélne pozycie zaklada ,.wspélne zamieszkiwanie i prowadzenie przez matzonkow wspélnego gospodarstwa domowego"19, Kolejny sad za ,.wspdlne pozycie” uwaza jednak odmienny stan rzeczy. Wspélne porycie sad ten wymienia bowiem jako catkiem odrgbng przestanke, wystepujaca obok wspélnego zamieszkiwania i prowadzenia wspélitego gospodarstwa: ,, oznacza rzeczywisty zwigzek lgezacy matzeristwo, obejmujacy wspéine zamieszkiwanie i prowadzenie wspélnego gospodarstwa domowego, wspdine pozycie, wiemosé i pomoc we wspéldzialaniu dla dobra zalozonej przez siebie rodziny”20. Wreszcie dla kolejnego sadu tresé wspélnego pozycia jest jeszcze inaczej ,,skonfigurowana”, Skladaja sig na niq bowiem trzy nastepujgce desygnaty: prowadzenie wspélnego gospodarstwa domowego, wigé fizyezna i ckonomiczna21 Nawet zatem jesli ktos zaakceptuje poglad, wedle ktorego faktyczna wspdlnosé to pojgcie 0 zawartosei macreniowej 7blizone} do wspdlnego pozycia, wielomnacmosé tego ostatniego moze implikowaé catkiem odmienne rozstrzygnigcia koficowe. Poglady liberatow Wirdd wyobrazef .wspélnosci matzeiskie;” wystepujg takZe bardziej liberalne stanowiska. Jeden z sqdéw stwierdza: ,wspélnosé matzefiska” to istnienie rzeczywistej wig7i materialne| i duchowej oraz faktyczna wspélnosé22. Pozomnie przckonywujgca wypowieds przy blizszym zastanowieniu niczego nie wyjasnia, Czym jest bowiem ,faktyczna wspélnose” i xzeczywista wig”. Jak dokonaé zobiektywizowane} oceny zaistnienia tych dwéch layteri6w? Matzefsey liberatowie udzielajq nastepuigcych wskazowek: - Nalezy przyjaé istnienie wspdlnosei_,jeéeli zachowana zostata wieé gospodarcea lub inna” 23, Sad kiadzie wige nacisk na wieZ gospodareza, a jesli nie ona to ,jakaS inna” wystareza, by uzyskaé rente po zmarlym wspéimalzonku; ~ Kolejny sad stawia wspélnosci wyésze wymagania — potrzebna jest bowiem ,,istniejaca do chwili Smierci rzeczywista wig materialna i duchowa” 24, Nieco dalej sqd rzuca Swiatlo na rozumienie pojgcia ,.wigzi materialne} i duchowej” Stwierdza, Ze dla jej istnienia malzonkowie nie muszq wspélne mieszkaé, ale koniecane sq migdzy nimi sama okolicznosé, iz matzonkowie zamieszkuja oddzielnie nie przesadza o braku wspélnosei malzetiskiej....2 akt wynika, 2 mgz wnioskodawezyni od 1961 r. pracowat w K. i tam zamieszkiwal, za wnioskodawezyni zamieszkiwala w C., w innym wojewédztwie, Pomigdzy matzonkami trwata jednak wspélnosé matieriska wyrazajgea sig... w wigzi fizyeze), skoro ich wspélny syn Andrzej Stanistaw urodit sig po uptywie 10 lat od oddzielnego zamieszkiwania malzonkéw”25 W mareu jeden ze skladéw SN przekonuje: ,.Decydujgce jest stwierdzenie, czy malzonkowie pozostawali ze sobg w igcznosci, czy istniata migdzy nimi wigs duchowa i gospodareza i ezy w zwigzku z tym 7 chwil émierei mgza, doszlo do utraty Zywiciela, Wspélnos matzefiska ... 10 bowiem istniejgca migdzy matzonkami wigz duchowa, fizyczna i gospodateza.26 Tu zatem konieczne jest istnienie wszystkich trzech rodzajéw lgcznosei, jednak w istocie zasadnicza kwestia jest ustalenie czy przez Smieré doszto do utraty zywiciela. Juz jednak w czerweu tego samego roku inny sklad SN — decydujgc o prawie do renty dla Zony, kt6ra przez lata mieszkala w Ameryce, prowadzac jedynie korespondencje listowg z mieszkajacym w Polsce mgzem - preentuje nam. kolejny model: ,,istnienie wspélnosci matzehskiej uzasadniajgce przyzmanie renty rodzinnej, przyimuje sig juz 18 Uchwata SN z 20.11.2009 +, sygn. III CZP 99/09, OSNC 2010/5/74, Szeroko na temat rozumicnia pojgcia "wspélncgo pofycia" u/ytego w art. 23 k..0, oraz w innych ustawach wypowiedziat sig Sad Najwyiszy w uchwale 21 maja 2002 r, sygn. IL CZP 26102, OSNC 2003/ 2/20. 19 Wyrok SN z 06.03.1997 r, sygn. Il UKN 17/9, OSNP 1997/23/477 — wypowiedé Sqdu I instaneji. 20 Wyrok SN z 06.03.1997 r., sygn. II UKN 17/97 OSNP 1997/23/477 — wypowied2 Sqdu Najwyaszego. 21 Postanowienie Sqdu Apelacyjnego w Katowicach 7 23,05,2006 t,, sygn, Il AUa 3383/04, LEX nr 189365, 22 Wyrok SN z. 06.03.1997 r., sygn. Il UKN 17/97 OSNP 1997/23/477- wypowieds Sqdu Najwyészego 23 uchwala z 16 stycznia 1987 r., II UZP 56/86, wyrok z dnia 14 maja 1992 r., Il URN 13/92 24 Wyrok SN z 22.01.1993 r., sygn. II URN 61/92, OSNC 1994/3/68, wyrok SN z 07.07.1995 r., sygn. II URN 13/95, OSNP 1995/22/81 25 Wyrok SN z 07.05.1997 r., sygn. Il UKN 141/97 OSNP 1998/2/61 26 Wyrok SN z 06.03.1997 r., sygn. II UKN 17/97 OSNP 1997/23/477. 4, gdy migdzy matzonkami w chwili Smicrci mgZa istniata tylko wigé duchowa, gdy utrzymywali kontakty, interesowali sig swoim losem.”27 I jeszeze jeden przyklad. Wnioskodawezyni podata, iz rozwigzanie je| matzeristwa nastapito z wylacznej winy meza, kt6ry od 10 lat by! nalogowym alkoholikiem, nie wystepowala jednak o alimenty, poniewaz po rozwodzie nadal mieszkali w jednym mieszkaniu i ta ezgsé renty, ktorej nie przepijal, trafiala do jej rak na wspélne wydatki domowe. Opickowata sig rozwiedzionym mgzem w ezasie jego choroby i oplacita jego pogrzeb, uwaza zatem, iz de facto ich wspélniosé matzeiiska nie przestata istnieé. Sad przyjat 2e w chwili smierci wnioskodawezyni pozostawata z mezem we wspolnosei matzeriskiej i przyznal jej rente28, Spor migdzy malzefskimi liberalami a konserwatystami dobrze oddaje ostatni z przykladéw29. Juz po roku malzefistwa maz zamieszkal u kolegi., z ktérym gléwnie wspélnie spozywat alkohol. Do Zony wracal, kiedy brakowalo mu pienigdzy. Ustawowa wspélnosé matzefiska nie byla zniesiona, Maz w pewnych okr prawa ubezpieczei spotecznych, ktérego imperatywne regulacje normatywne powinny eliminowaé uznaniowosé ich stosowania’41, W omawianym przypadku wyraénie widaé problemy 7 respektowaniem tego nakazu. Przypadek Zony Alojzego nie kwalifikuje sig do przyznania renty tylko w przypadku jednego rozumienia ,,scistego” sposobu interpretowania, a mianowicie takiego, ktéry jak najbardziej zaweza krag podmiotsw uprawnionych, Gdyby natomiast przyjaé, Ze Scista interpretacja, to interpretacja najbardziej wierna tekstowi, wéwezas Zona Alojzego powinna uzyskaé prawo do renty. Nie sposob w tym miejscu nie odwotaé sig takze do reguly lege non distinguente. zakazujgca dokonywania rozréénies, kt6rych nie wprowadzit do tekstu sam prawodawea. W tekScie art. 70 ustawy erFUS mowa jest jedynie 0 nwspélnosci matéeiiskiej” - nie rozréznia sig natomiast wspélnosci dobrej i ztej. Tymezasem sad wprowadzajgc podzial wspélnosci matzeiskiej na dwie kategorie: dobrq i zig, ustanowit niezawarty w tekécie warunek, zgodnie z ktorym tylko oceniona jako ,dobra” wspélnoSé matzefiska uprawnia do swiedezenia rentowego. Postuzenie sig takim zabiegiem miato z kolei daleko idgce konsekwencje. Przypomnijmy, #e pierwsza decyzja jaka podejmowaly organy stosujace prawo, byta decyzjq co do rozumienia terminu ,wspolnosé malzeaska”. Poniewad ustawodawea nie dat nam definicji legalnej, byta to w istocie decyzja 0 przypisaniu intencji milezeniu prawodawcy. Pojawily sig nastepujace mofliwosci: wspdlnosé jako synonim wspdlnosci majatkowe} matzefiskiej lub jako pojgcie nie bedgce synonimem wspélnosei majgtkowej matzefiskiej42. W drugim przypadku sqdy wigzaly z milezeniem prawodawey dwie kolejne intencje - przyimowano ze jego intencjq byta rekompensata utraconych #ddet utrzymania, albo _premiowanie .dobrego pozycia43. Wlasnie ten ostatni, przclamujacy reguly lege non distinguente wariant interpretacyjny, budzi najwigksze Kontrowersje. Premiowanie ,dobrego pozycia” wymaga sprecyzowania czym dobre pozycie jest. Tego Jjednak nie da sig zobiektywizowaé. Podsumownjac, moma zacytowaé jeszcze jeden fragment zdania odrebnego: .Na pytanie o znaczenie okreslenia w uchwale udziela sig odpowiedzi, Ze jest to . Odpowiedé ta niczego nie wyjasnia, gdyz stosowanie abstrakcyjnego przepisu odnosi sig zawsze do sytuacji faktyczne}. Zgodnie z uchwalg dla zachowania przez wdowg prawa do renty rodzinne} musi istnieé stan faktyczny, ktory przepis nazywa , jednak w dalszym ciagu nalezy wyinterpretowaé z przepisow maczenie tego okreslenia, Faktyema wspélnosé malvefiska moze ozmacraé zaréwno faktyczme wspélne pozycie malzefskie jak i faktycany ustrdj majatkowy malzefiski w postaci wspélnoSci majatkowe} ustawowe} lub umownej. Moze réwniez ozmaczaé faktyczne funkejonowanie matzefistwa take w sytuacji rozktadu podycia. Kazda z trzech przedstawionych interpretacji jest wige uprawniona”44, Koniecznie nalezy wreszcie podkreslié i to, 2e Zona Alojzego zostala za zabéjstwo osqdzona i skazana na dotkliwg kare przez sad kamy. Powstaje zatem pytanie, ezy czynienie z odmowy przyzmania renty dodatkowej sankeji nie Kléci sig z zasadg ne bis in idem? my uwage na 41 Uchwata SN z 26.10.2006 r, sygn. III UZP 3/06, OSNP 2007/9-10/138, 42 Zwiazanie sie” definieja wspélnosci ustawowe| matzeriskie) uniemozliwialo modyfikowanie tresci prawa w zaleznosei od preferencji interpretatora. Przyjgcie, Ze badam jakics rzcezywiste wigzi maliciiskic” dawalo takic mozliwosei. Pierwsze rozwigzanie realizowalo postulat pewnosci, drugie postulat elastycznosci. 43 Wyrok Sadu Apelacyjaego w Katowicach 7 21.11.2006 t,, sygn, II] AUa 1547/06, LEX nr 310411. Dokonujge interpretacji terminu ,.wspélnosé maizeriska” sad przyjal, 2e zgodnie z wyktadnia celowosciowa ,renta rodzinna dla matzonka nie jest premia za rgodne poiycie mazeiiskie, lecz Swiadezeniem wyrownujgcym utrate dochodéw, ktére zmarly rencista przeznaczal...na utrzymanie czlonk6w rodziny. Warunkowanie prawa do Swiadezei wdowy istnieniem wigzi, ktore powinny laczyé matzefstwo, przy braku precyzyjne} definicji zaréwno samych tych wigzi jak i ich zerwania, prowadzi do dokonywania oceny stanu faktycanego na zasadach stusznosci. 44 Zdanie odrebne SSN Krystyny Bednarczyk do uchwaly SN z 26.10.2006 r., sygn. III UZP 3/06, OSNP 2007/9-10/138 74. Uniwersalny wymiar sprawy Alojzego W uzasadnieniu sad pokonuje takze inng przeszkodg, a sposéb w jaki tego dokonuje, czyni ze sprawy Alojzego kazus 0 uniwersalnym wymiarze. Przeszkodg tq jest brzmienie poprzednio obowigzujgce) regulacji dotyezacej renty rodzinnej. Ot5z poprzednio obowigzujgca ustawa z 1982 r. w art. 77 ust.1 stwierdzata: "Prawa do Swiadezeii... nie nabywa osoba, ktéra wywolata przestgpstwem umySlnym okolicznosei uzasadniajace powstanie tego prawa.”45 Regulacja ta nie zostata powldrzona w obecnie obowigzujgce| ustawie, co z pewnoscig powinno stanowié istotny dowéd co do inteneji prawodawey46, W szezegélnosci nasuwa sig hipoteza, Ze skoro ustawodawea ztezygnowat z uprzednio obowig7ujacego zaka7u, to jego celem byto uniezalemienie uprawnienia strony od okolicznosei zawartych w uchylonej regulacji. Argument ze zmiany przekomuje, 2e zamiarem ustawodawey bylo takie uksztaltowanie treSci uptawnienia, aby przestalo ono pelnié funkejg nagrody za dobre podycie i stato sig instrumentem o charakterze czysto kompensacyjnym (rekompensata utraconych srodkéw utrzymania) Sad wyjasnia jednak tq zmiang calkiem inaczej: ,W obecnie obowigzujgcej ustawie z 1998 r. 0 emeryturach i rentach 7. FUS ustawodawea nie powtérzyt zapisu, prawdopodobnie uznajac, ze jest to tak powszechna norma wynikajgea z prawa naturalnego iz Konstytucji, iz nie wymaga wprowadzenia do ustawy.” Sad stwierdza zatem, Ze ustawodawea usungt norme ze wzgledu na oczywistosé je) przynaleznosci do systemu prawa stanowionego. Oczywistose” ta zaé ma wynikaé z powszechnosei tej normy i jej zakorzenieniu w prawie natury. Nie sposob uciec od refleksji, Ze akceptacja tak przewrotnego sposobu mySlenia stawialaby pod znakiem zapytania sensownosé obowiazywania wigks7osci przepis6w kodeksu kamego. Nieco dalej sqd dostraega kolejnq oczywistosé: ,...skoro ubezpieczona podjgla zamiar i zamiar ten zrealizowala, za co zostata skazana, to oczywistym jest, Ze nie moze domagaé sig przyznania jej prawa do renty rodzinnej po zamordowanym’'47. Oczywistoscig staje sig wige takze fakt bezprawnosci domagania sig renty przez osobe, ktéra doprowadzita do Smierci swojego 2ywiciela. Rodzi sig pytanie o status oczywistosci, ktorymi poshiguje sig sad. Nie sq to z pewnoscig ocrywistosci dostarczane przez tekst prawny, bowiem aktualny tekst ustawy ~ odkad zniknela z niego norma zakazujqca przyznania renty zabéjey —zwyczajnie milezy na ten temat. W gloinej sprawie Riggs vs Palmer sad dokonat identyemego zabiegu, a blyskotliwg analizg argumentacji sqdu przeprowadzil S. Fish. Przypomnijmy fakty w sprawie Elmera Palmera Francis Palmer spisat testament, w ktorym przekazywat spadek swojemu wnukowi, oskarzonemu Elmerowi Palmerowi. W rok pééniej starszy pan Palmer poznal i poslubit panng Bressee i stan rzeczy wskazywat, iz ma zamiar zmienié swa wol, by uezynié swa now Zong gtéwna spadkobierezynia. Wéweras do akeji wkroc7yt Elmer. Wiedziat on 0 korzystnym dla niego zapisie totez zapragnal powstrzymaé od jego zmiany swego dziadka, Aby wige méc natychmiast cieszyé sig posiadaniem swojej wlasnosci, zamordowal go z premedytacia poprzez otrucie. Teraz rogci sobie prawa do spadku i jedynym pytaniem, na ktére powinnismy odpowiedzieé jest: ezy moze go otrzymaé? Ustawa méwi: . W efekeie Elmer i jego doradcy argumentuja, iz w tej ustawie nie ma nic, co uniemo#liwiatoby mordercy przejgcie spadku lub ofierze pra wlasnosci mordercy, a zatem prawomocnosei testamentu nie mozna w zaden sposéb zakwestionowaé."48 Sad w sprawie Elmera Palmera argumentowal: ,Celem ustawy bylo umoZliwienie spadkodawcom przekazania swojego mienia obiektom swej hojnogei w chwili Smierci (...) Rozwazajac ustawg nalezy mieé ten cel na wzgledz Bylo intenejq prawodawedw, by wymicnieni w ostatnic) woli spadkobiercy przyjmowali dang im wlasnosé. Li mogloby w zadnym wypadku byé ich intencjq, by spadkobierca mordujgcy autora testamentu, aby wprowadzié testament w fycie, odnidst z tego jakakolwiek korzysé"49, yanie swoje} 45 Ustawa z 14.12.1982 r. 0 zaopatrzeniu emerytalnym pracownikéw i ich rodzin (Dz. U. z 1982, Nr40, poz. 267 péén. zm.) 46 Zob. sverzej A. Bielska - Brodziak, Z, Tobor, Zmiana w przepisach jako argument w dyskursie interpretacyjnym, Pasist. Prawo. 2 2009 r., z. 9, s. 18-32; Z. Tobor, Wykladnia historyczna [w:] O prawie i jego dziejach ksiegi dwie: studia ofiarowane Profesorowi Adamowi Lityiskiemu w czterdziestolecie pracy naukowej i siedemdziesigciolecie urodzin. - Bialystok ‘Wydawnictwo Uniwersytetu w Bialymstoku, 2010. - , 1177-1186 47 Wyrok Sadu Apelacyjnego w Katowicach z 21.11.2006 r, sygn. IIl AUa 1547/06, LEX nr 310411 48 S. Fish, ZwyKle okolicanosci, jgzyk dostowny, bezposrednie akty mowy, to, co normale, potoczne, oczywiste, zrozumiate samo przez sig inne szezeg6ne przypadki [w:] Interpretacja, retoryka, polityka, Krakow 2002, s. 40 8gFish natychmiast stawia pytanie: dlaczego nie mogloby to w Zadnym wypadku byé ich intencjq”"? Sqd w sprawie Elmera w odpowiedzi przywoluje jedng z ,og6lnych, fundamentalnych zasad prawa zwyczajowego”. Glosi ona, 2¢ ,nikomu nie powinno sig pozwalaé na odnoszenie korzysci z wlasnej nieuczciwosci, zyskiwanie na ezynieniu zla, opieranie jakichkolwiek roszczeh na swoim wystepku, ani nabywanie mienia popraez wlasng zbrodnig”S0. Szkoput_w tym, 7e normy ta nie jest wyrazona w tekscie ustaw - komentuje Fish. T w tym momencie strategia sqdu staje sig dla Fisha jasna, Sad chee znaledé taki sposob odezytywania ustawy, by uniemotliwita ona Elmerowi przyjgcie spadku, Takim sposobem jest uznanie, Ze jest co$ zrozumialego samo przez sig, bez méwienia o tym Gest to przedmiotem 7wyczajowego, naturalnego, a wige rzecz jasna niepisanego prawa), a 7atem 7ostato w istocie powiedziane. Tekst ustawy powinien byé rozumiany jako implicite zawierajacy zapewnienie, Ze nie jest prawomocne Zadne roszezenie oparte o zly uczynek. Tak oto wola sadu determinuje zawartosé tekstu prawnego. Sposéb argumentacji w sprawie Alojzcgo jest identyezny - tylko prawo natury (tak oczywiste, niewymagajace stanowienia) ~ mogloby nakazywaé odmowg Zonie/zabéjezyni prawa do renty. 5, Zakonezenie Rozwazajge sprawg Elmera Palmera Fish pyta w istocie 0 sedziowska swobodg odezytywania ustaw i smodelowania” ich tresci w imig sprawiedliwosci. Analizujac tg sama sprawg R. Dworkin inaczej formutuje pytanie: .©0 naprawde mowi prawo, co 12 ie méwi ustawa w inteneji je] twércow?"S1 Sprawa Alojzego to kazus, ktéry - podobnie jak jego slawny poprzednik - prowokuje do pytania o zawartosé prawa i granice sedziowskiej swobody. Na kanwie tego typu przypadkéw modliwa staje sig obserwacja konstruowania przez sedzidw treSci prawa w procesie interpretacji, w zaleznoSci od tego, jakie rozstrzygnigcie gotowi sq uznaé za stuszne. Kazus Alojzego to takée swietny przyktad umodliwiajgey analize pojgcia interpretacji. Przyjmujg, Ze interpretacja to ustalenie inteneji prawodaweyS2. Jakimi wobec tego dyspomujemy dowodami tej intencji? Pierwszy i najwazniejszy to rzecz jasna tekst prawny. Jesli jednak nie odpowiada on na stawiane mu pytania, wowezas interpretator moze siggnaé po materialy legislacyjne. Dalej mamy obserwacjg zmian jakim podlegal tekst wraz z uplywem czasu (wykladnia historyczna). Mozemy takée siggaé po inne rozwigzania prawne, opatrzone zbioreza nazwa wyktadnia systemowa, Jesli w rezultacie podigtych dviatah intencji nie mozna ustalié (albo ustalona inteneja nie spelnia oczekiwai sqdu) to pojawia sig zjawisko, ktére w anglojgzycznej literaturze wystepuje pod nazwa re-vwritingS3 Sedziowie ,.piszq” prawo na nowo, po swojemu, choé temu przecza, Taka juz natura sqdéw - musza przec7yé swojej roli prawotwérezej, jednak w praktyce tworza prawo, skrywajgc t forme swej aktywnosci pod pozorem dviatalnoSci interpretacyjnejS4. Ta wszak jest im powierzona, jako clement procesu stosowania prawa, ,,We wszystkich wspétezesnych systemach i we wszelkich mofliwych sprawach sgdviowie méwig przegrywajacym: Jest to standardowa odpowieds wypracowana w toku wielowickowych i wielokulturowych eksperymentow, ktéra musi strong przegrywajacq zadowolie”’55. Na zakoticzenie pusémy wodze wyobrazni. Gdyby kazus Alojzego nieco zmodyfikowaé, To Maria pobiera rent i przez caty okres matenstwa zdradza meza i zmgca sig nad nim. Szczesliwie dla niego umiera (w czasie kolejnego zngcania sig lub - lepiej - zdrady z sqsiadem). Czy sqd odméwilby Alojzemu prawa do renty po zmarlej uznajge, ze migdzy malzonkami nie istniata wspélnosé malzefiska? Element zawinienia jest przeciez przemilezany przez przepis podobnie jak przestanki uznania danego stanu faktycznego za wspélnosé matzenska. Interpretacja za, to - w opinii niektérych - szlachetne klamstwo dawane tym, ktérych dotyezq nasze rozstrzygnigciaS6, *155 SEDZIOWIE JAKO KLAMCY 49 Tamée, s. 42 50 Tamze, s. 42 S1R, Dworkin, Imperium prawa, Warszawa 2006, s. 15-19. 52Z. Tobor, Iluzja wykladni jgzykowe), [W:] Konstytucyjne uwarunkowania tworzenia i stosowania prawa finansowego i podatkowego, red. P, Lewkowicz, J. Stankiwicz, Bialystok 2010, s.194 in, 53 Zob. np. M. Robertson, The Impossibility of Textualism and the Pervasiveness of Rewriting in Law, Canadian Journal of Law and Jurisprudence, July, 2009, 54M, Shapiro, Judges as Liars, Harvard Journal of Law and Public Policy, Winter, 1994, s. 155-156. 55 Tamze, s, 155-156. 56 Miranda Oshige McGowan, Against Interpretation, San Diego Law Review, May-June, 2005, s.773: "Viewing judging as limited to the task of interpretation casts judges as conduits who transmit the law rather than as sources of the law who necessarily possess the discretion to make it. Interpretation may be the noble lic that we tell to those who must live by the decision.” 9Martin Shapiro Copyright (c) 1994 by the Harvard Society for Law & Public Policy, Inc.; Martin Shapiro Zasadniczo zgadzam z profesorami Graglia and Merrillem, jednak uwazam obydwu za nadmiemych optymistow. Nie potrafig oni dostrzec i uznaé podstawowego paradoksu, jaki wpisuje sig w nasz system sadowniczy Sady z same} swojej natury sq instytucjami powoanymi do rozstrzygania sporéw migdzy stronami, W kazdym systemic wymiara sprawiedliwoSei, w ktérym biezgeym rozstrzygnigciom — takim jak orzeczenia w konkretne} sprawie — przypisuje sig pewna precedensowa wage, sady tworza prawo, ksztaltuia politykg publiczna, badé przynajmniej dokonuja wyboréw istotnych w wymiarze publiczym. Na paradoks skiada sig po pierwsze fakt, Ze sqdy czasami kreuja politykg publiczng lub tworza prawo. Wobec tego, nie mozna méwié 0 “rzadach prawa”, o ile koncepeja ta omacza, Ze sedziowie zawsze stosujg jedynie juz istnicjgce przepisy. Sedziowie czesto tworza reguty stosowane przy rozstrzyganiu spraw pézniejszych, dlatego tez uzasadnione jest twierdzenie, Ze tworza prawo. Drugi element patadoksu wigée sig z koniecznoscig przedstawienia decyzji stronie przegrywajgce}, co jest konieczne, skoro wszystkie sady, tgcznie z Sadem Najwyészym, rozstrzygaja spory migdzy stronami, z ktorymi mus7q sig komunikowaé. Czysto hipotetycznie, sqdy moglyby méwié przegrywajqcym: “Przegrales, bo my, sgdziowie, dokonalismy wyboru, zgodnie z ktérym to ty powinienes przegraé. Podejmujac te decyzjg, uznaligmy, Ze twoja przegrana lezy w interesie spotecznym.” *156 W praktyce jednak we wszystkich spolecznosciach, w ktérych wytonit sig wspétezesny system sqdowniczy, sady uznaly za niecelowe przedstawiaé sig jako organy rozstrzygaigce w oparciu 0 sedziowski kaprys. Jak zauwazyt profesor Merrill, we wszystkich wspélezesnych systemach i we wszelkich mozliwych sprawach sedziowie mowig przegrywajacym: “Nie przegrates dlatego, Ze tak wybrali sedziowie. Przegrales, bo tak stanowi prawo.” Jest to standardowa odpowied? wypracowana w toku wielowickowych i wielokulturowych cksperymentow, kira musi strong ptzegtywajaca zadowolié. Paradoks ten oznacza, #e choé ka#dy sad tworzy prawo przynajmniej w nicktérych rozpoznawanych przez siebie sprawach, sedziowie z zasady musza sig wypieraé swej prawotwérczej roli. Nie mam zamiaru krytykowaé czy bronié sadéw jako instytucjis zwyezajnie stwierdzam ich egzystencjalne stanowisko na tym swiecie. Powyzszy paradoks jest dla nich chlebem powszednim; tak byto, jest i bedzie. I nie mozemy zrobié nic, by temu zaradzié. Takie same sady nie ‘moga tej sytuacji zaradzié, Prawidlowosé ta sytuuje sady w szezegélnej kategorii instytucji politycznych: posréd tych, organéw, ktére zawsze musza zaprzeczaé, ze sprawuja wladzg polityezna, edy w rzeczywistosci taka wladze sprawuja, ‘Taka juz natura sqdéw. Zawsze muszq przeezyé swojej roli prawotwércze}, jednak w praktyce tworza prawo. Stanowisko takie moana by ladnie opisaé w ramach histori wzasadniania, choé osobicie wolg okreslenie aktamstwo". Sady i sedziowie zawsze Klamig. Klamstwo jest nieodzowng ezeéciq metodyki sedziego. Trzeba zwyczajnie wyzbyé sig moralnego niepokoju w tej kwestii i spieraé sig raczej 0 to, jakie prawo sady tworza, kiedy i w jakim tempie to robig. Zaprzatanie sobie glowy dylematem, czy sedziowie powinni Klamaé, ezy tez nie, jest mato rozsadne. Sedziowie muszq Klamaé, bo taka jest natura dziatalnosci, ktorej sig podjeli Za podsumowanie postudyé moze tytul piosenki. Przez caly ostatni dziei, takze w tej wlasnie chwili, kiedy na dworze szaleje najgorsza w tym stuleciu zamieé na Wschodnim Wybrzezu, po glowie chodzi mi melodia. Jest to piosenka Dave’a Frishberga “Odciety, odcigty, odcigty od Swiata, odcigty w zamieci Klamstw.” ‘Zygmunt Tobor 10Krétka opowiesé o szezgsliwym, zaklopotanym i nieszczeSliwym interpretatorze 1.W wielu opracowaniach podejmowane sq priby budowania szezegstowych schematéw czy strategii interpretacyjnych majacych wymiar uniwersalny. W prezentowanym tekseie przedstawiam koncepejg odmienng, Punktem wyjscia kazdego procesu interpretacyjnego powinno byé rozpoznanie tzw. sytuacji interpretacyjnych . To one determinuja stosowane narzedzia interpretacyjne. Na urytek niniejszego tekstu skorzystam z rozréénienia na fatwe , Klopotliwe i trudne przypadki (easy, difficult, harde cases)S7. 2. ,.W tatwym przypadku sad nie poddaje stosowanej reguty... wykladni, Lex clara est i wobec braku watpliwosei regule stosuje sig w je) bezposrednim rozumieniu. ....w tatwym przypadku stosowania prawa nie ma decyzji interpretacyjnej"58. Krytycy tego stanowiska podnosza, iz nie wiadomo czyje watpliwosei mialyby wyznaczaé sytuacje interpretacyjng59. Trafnie zwraca sig uwage, 7 .podmioty nicobeznanie x prawem moga mieé szereg watpliwosci tam, gdzie nie bedzie miat ich prawnik”60. Inny autor dodaje: ,.przepis uprzednio uznany za watpliwy, w nastgpstwie wypracowania w orzecmnictwie i doktrynie jednolitego sposobu jego ro7umienia staje sig jasny......mimo, iz dla kogos kto nie zna tych faktéw pozostaje on nadal watpliwy"61. Nalezy jednak zauwazyé, ze ,podmioty nicobeznanie z prawem” nie sq uczestnikami dyskursu interpretacyjnego. Jego uczestnikami nie sq réwniez podmioty nie majgce wiedzy na temat jednolitego stanowiska orzecznictwa i doktryny. Dyskurs jest zastrzezony dla podmiotow legitymujgcych sig odpowiednimi kompetencjami( np. w postepowaniu przed SN rozstrzygajq to jednoznacznie przepisy prawa). Dlatego nie rozumiem stwierdzeh , i zasad clara dotknigta jest istotng wada moralng, ma zdecydowanie amoralne konsekwencje, nie dopuszezajgc do obrony stabszego62. W moim przckonaniu jest odwrotnie, Zasada ta oparta na rozumieniu prima facie ( ktére nie powinno byé utoésamiane z wyktadnig jgzykowa) moze byé podstawa ochrony zaufania63. Stanowi tex tame ,dla nadmiernych roszezei wladzy sqdownicze} do swobodnego dysponowania znaczeniem tekstu prawnego"64. Jak zauwazyt jeden 7 sadéw Nie moma wymagaé od podatnika, by sens normy prawnej odezytywat w drodze skomplikowanych zabiegéw interpretacyinych, stosujge przy tym wykladnig systemowa, historyezng i celowosciowg.....bywatele maja bowiem prawo dzialas w zaufuniu do tego, co zostalo zapisane w tresci normy prawnej, a nie do tego, co ewentualnie moglo byé przez ustawodawog zamierzone”65 W literaturze stawiane jest pytanie: .po ezym poznajemy, Ze przepis jest jasny, a nastepnie komu jest jasny —sadowi, czy take jego adresatom?"66, Odpowied? jest prosta. Jasnosé to cecha, kt6ra przypisujemy pewnym awrotom, ze wzgledu na ich ,status” w dyskursie. Zwrot jest jasny, jesli jest jednolicie rozumiany. Watpliwosei w dyskursie powstajg wtedy, gdy za wigce) niz jednym rozumieniem przemawiaja ,ozsqdne argumenty67, Natomiast nie ma Zadnego zmaczenia kto 7 uevestnikéw dyskursu interpretacyjnego te argumenty podnosi. Zgadzam sig z jednym z autorow, i2, ,ogromna wigksz0S6 tego, co dzis traktujemy jako przypadki latwe, kiedys byto przypadkiem mniej lub bardziej trudnym”68. Wynika to z przyjgcia w danej wspélnocie interpretacyjnej jednych, i odrzuceniem innych. Moze to byé konsckwencjg zmian w tekstach prawnych ( i to nie koniccznie tych interpretowanych) wynikiem dziatalnosci sqd6w, argumentéw zawartych w literaturze, Jak trafnie zauwaza L. Wittgenstein ,kaZda interpretacja — wraz 7. tym, co interpretowane — zawieszona jest w powietrzu; nie moze sluzyé jako podpora. Same interpretacje nie wyznaczajq znaczenia"69. Stgd szeroko ptzyimowane w teorii prawa rozréénienie migdzy rozumieniem a interpretacia, 57 Por. I.N Adams, R. Brownsword, Understanding Law, London 2003, s, 102 458 J Wroblewski, Eatwe i trudne przypadki orzecenictwa Sqdu Najwy2szego. Studia Prawno-Ekonomiczne 1989 s, 25 59 Por. M. Zieliiski, Wykladnia prawa, Zasady. Reguly. Wskazowki, Warszawa 2002, s. 53; E. Smoktunowiez, Clara non sunt interpretanda w prawie administracyinym, Ksigza pamigtkowa prof. F. Ochendowskiego, Toru 1999, s. 303, 60 Z. Radwaiski, M. Zielifiski, Stosowanie i wykladnia prawa cywilnego, W: System prawa prywatnego, Prawo cywilne-czeéé ogélna. Red. M. Safjan. Warszawa 2007, t.1,s. 450 61 L. Morawski, Wyktadnia w orzecmnictwie sqd6w. Torah 2002, s. 64 62 Por. Z. Radwaiski, M. Zielifski, Stosowanie...,s. 451; A. Chodué, M. Zielifiski, Aspekty granie wykladni, Ksigga jubileuszowa profesora Ryszarda Mastalskiego. Red. W. Micmiec. Wroclaw 2009, s. 87 68 T. Spyra, Granice wykladni prawa, Krakéw 2006,s, 207 64 M.Zirk-Sadowski, Epistemologia prawa a teorie prawa. W: Prawo-Wladza-Spoleczesistwo-Polityka. Ksigga jubileuszowa profesora Krzysztofa Paleckiego. Torusi 2006, s. 72 65 Por uchwala NSA z 13 lipea 2009 r., I FPS 3/09 66 BE. Smoktunowiez, Clara..., $.303 67 R.Dworkin, Imperium prawa, Krakéw 2006, s, 354 68 A. Kozak, Granice prawnicze} wladzy dyskrecjonalne} Wroclaw 2002, s. 147 69 L. Wittgenstein, Dociekania,filozoficzne, Warszawa 2004, §198 WJak zauwa a T. Gizbert-Studnicki paremia ,clara non sunt interpretanda jest nickwestionowanym sktadnikiem kultury prawnej, na gruncie ktérej toczy sig dyskurs zwiqzany z wykladnia operatywnq"70. Zgodnie z jednq z podstawowych tez dyskursu argumentacja powinna byé przedstawiana na #adanie, Nie wymagajg uzasadnienia tezy, Ktorych inni uczestnicy dyskursu nie Zqdajg71. A przeciez najbardzie| plodne heurystycznie jest uimowanie interpretacji wlasnie jako dyskursu72, W moim przekonaniu paremia clara stanowi element przedinterpretacyjnej fazy rozumienia tekstu. Moze byé ona traktowana jaka stwierdzenie faktyczne, Ze nie powstala ,sytuacja wykladni73. Zasada clara ,wyraza raczej mysl, Ze na pewnym etapie rozwoju kultury prawnej osiqgamy przekonanie o jasnosci danego teksty prawnego"74, Jasnosé przepisu, zalezy od jego ,interpretacyjne} historii"75. Méwienie o niejasnosei/watpliwoSci ma sens tylko wtedy, gdy zdecydowana wigksz0Sé sytuacji jest jasna/niewatpliwa76. Zasada ta jedynie przerzuca ,.cigzar obowiazku argumentacyjnego na tego, kto chce wykazaé, Ze mimo wszystko wykladnia powinna byé przeprowadzona"77, 3. Klopotliwe przypadki sq adckwatne do swojej nazwy. Czgsto w dyskursie pojawiajg sig konkurencyjne rozumienia tekstu. Moze to byé spowodowane wieloma ezynnikami, Analiza orzecznictwa pokazuje, 2e najezests7a przyezyna rozbiezmosci jest wielomacmosé zwrotéw zawartych w tekstach prawnych. Pojgcie wieloznacmosei zaréwno w literaturze jak i orzeczmictwie jest wieloznaczne. W niektérych opracowaniach pojgcie wieloznacznosci ujmowane jest bardzo szeroko, obejmujgc swoim zakresem wszelkie watpliwosei dotyezqce pewnych zwrotéw zawartych w tekécie prawnym. W innych opracowaniach za takie wszechogamiajgce pojgcie przyjmowane jest pojgcie niejasnosci (vagueness) czy niezdeterminowania (indeterminacy). —Nicktérzy autorzy wyréeniaja dwa typy wieloznacznosci. Pierwszy sprowadza sig do tego, ze leksem ma wiele znaczei. Ten typ wieloznacmosei obejmuje przypadki homonimii i polisemii, Natomiast drugi typ wieloznacosei obejmuje nieostrosé i niewyraéoSé znaczeniow78. W wielu jednak opracowaniach wieloznacznosé jest odrézniana od innych zjawisk wplywajqcych na niezdeterminowanie znaczeniowe zwrotéw zawartych w tekstach prawnych. W opracowaniach dotyezacych wielomacznosci rozré#nia sig wicloznacmnosé semantyczna i syntaktyczng79, W jednej ze swoich uchwal Sad Najwyészy udzielit odpowiedzi na pytanie : "Czy ...pojgcie aprzerwa w wykonaniu kary pozbawienia wolnosei» powinno byé interpretowane .. wylacmnie jako przerwa, 0 ktérej mowa w art. 153 kkw., ezy réwniez (Ww oparciu o wyktadnig jgzykowa) jako kazda faktyezna przerwa w wykonywaniu kary pozbawienia wolnosci.."80, Wieloznacznosé zwrotu ,,pelnienie obowigzkéw czlonka zarzadu” réwniez byla przyczyna rorbicmosei w orzeemictwie sadowym. Wediug jednych pod tym pojgciem nale?y rozumicé jedynic rzeczywiste, ezynne, faktyezne wykonywanie tych obowigzkéw przez ezlonka zarzadu”. Inne sady stajq na stanowisku, Ze pojgcie to obejmuje rowniez bieme piastowanie tej funkcji81 WieloznacmoSé syntaktyczna obejmuje wiele réimych sytuacji, Najogélnie| mozna powiedzieé, Ze niektére sytuacje interpretacyjne sq konsekwencjq struktury gramatyczne} wyrazeh udytych w tekScie prawnym, — W wielu orzeezeniach sqdy argumentujgc na rzecz jednej z hipotez. interpretacyjnych odwotuja sig zasad sktadni i regut gramatyeznych jezyka. Przedmiotem rozwazah bywa cata struktura zdania82 czy tez tylko uZycie rownowadnika zdania wyrazonego imiestowem przystowkowym wspélezesnym83. Najwigcej jednak kontrowersji interpretacyjnych jest zwigzanych z uzyciem w tekstach prawnych spdjnikw. Prym wiedzie spéjnik ,lub"84 70 T. Giabert-Studnicki, Rozktad cigzaru argumentacji w dyskursie interpretacyjnym, W: Studia zfilozofii prawa. Red, J ‘Stemach. Krakéw 2003, t.2, s.74 71 Por. np. T. Gizbert-Studnicki, Rozklad....s.71; J. Stelmach, Kodeks argumentacyjny dla prawnikéw. Krakow 2003 s. 37 72 Por. T. Gizbert-Studnicki, Rozklad cigZaru.,.§. 67 ‘73 M.Zieliiski, Aspekty zasady clara non sunt interpretanda, W: Szkice z teorii prawa i szezegélowych nauk prawnych.Red. S. Wronkowska, M.Zicliiski. Poznai 1990, s, 176 74 M, Zirk-Sadowski , Epistemologia...8.73 15 Por. S. Fish, What Comes Naturalny. Durham and London 1988, s. 513 16 Por. A. Marmor, Positive Law and Objective Values. Oxford 2001, s. 75,76 77 M.Zitk-Sadowski, Epistemologia... s. 73 78 T. Gilbert-Studnicki, Wieloznacznosé leksykalna w interpretacji prawnicze}, Krak6w1978, s. 46 79 Por. np. W. D. Popkin, A Dictionary of Statutory Interpretation. Durham 2007, s. 11 80 Por. uchwale SN z 30 pazdziernika 2008 r., I KZP 22/08 81 Por. wyrok wsa w Krakowie 12 pagdziernika 2007 r., I SA/Kr 139/06. 82 Por. uchwalg NSA w Warszawie 2 4 lipca 2002 r., OPS 4/2 83 Por. uchwaly NSA w Warszawie z 15 listopada 1999 r., OPK 24/99 84 Por. uchwale SN z 29 wrzesnia 2006 r., II UZP 10/06 12Wieloznaczosé syntaktyczna jest zwigzana réwnied ~ wystepowaniem w tekstach prawnych spdjnikow koniunkeyjnych takich jak ,i", oraz”, ,tudzie2”, ,a takée”, ,jak réwnie2”. Spéjniki te wystepuja w tekstach prawnych nie tylko w znaczeniu koniunkeyjnym, ale i enumeracyjnym85, Kolejna sytuacja interpretacyjna jest zwiqzana z wystgpowaniem w tekstach prawnych pewnych zwrotw, ktére okreslane sq r62nymi terminami. Zaréwno w orzecznictwie jak i w literaturze pojawiajg sig takie terminy jak: pojgcia czy zwroty nieostre, nieokreslone, ocenne, szacunkowe, klauzule generalne, Z pewnoscia z wielu punktow widzenia wystgpujg migdzy tymi pojgciami zasadnicze réénice86. Wydaje sig jednak, ze tworza one jednolity sytuacig interpretacyjng. O ile wieloznacznosé jest powszechnie traktowana jako “uchybienie prawodawey”, to przyezyny pojawiania sig wyzej wymienionych zwrotéw sq inne, Jak trafnie zwraca uwage TK ,,postugiwanie sig w prawie pojgciami nieostrymi nie zawsze jest uchybieniem legislacyinym. Czgsto bowiem skonstruowanie okreslone} normy prawnej za ich pomoca stanowi jedyne rozsqdne wyjscie”87. W przypadku wieloznacznosci interpretator dokonuje wyboru jednego z modliwych rozumies, Jak przedstawia sig jego rola w przypadku nicostrosei? W orzeemnictwie sadowym wyréznié mozna dwa podejécia do zwrotow nicostrych. W pierwszym wyraénie sig podkresla podejmowanie stosownych zabiegéw interpretacyjnych. Na przykiad: ustawodawea postuzyt sig pojgciem nieokreslonym: »wazmy interes podatnikac, W konsekweneji interpretacja tego pojgcia...."88. Dla drugiego podejScia charakterystyczne sq nastgpujgce wypowiedzi: jest to pojgcie nieostre, wymagajace konkretyzacji w okolicznosciach faktycznych kaédej indywidualne} sprawy”89; ,organ administracji powinien w konkretnych okolicznosciach rozpatrywanej sprawy, w mozliwie peiny sposdb, okres czym ten interes polega, zdefiniowaé go w tym konkretnym przypadku"90; ,.pojecia nieostre (niedookreslone) zyskuja peing tresé dopiero z chwilq indywidualizacji normy prawne} i odniesienia jej do konkretnego stanu faktyeznego okreslonego w hipotezie normy prawnej”91 W moim przekonaniu zwroty nicostre to nie problem interpretacyjny, ale aplikacyjny. To stosujacy prawo w kaédym konkretnym przypadku musi ocenié co jest wadne, szezegélne, wlasciwe czy stuszne, Musi ocenié i odpowiednio swojg decyzje uzasadnié. Cheg jeszcze wspomnieé o jednej sytuacji interpretacyine), ktérq okreslam jako interpretacjg zorientowang na fakty lub Klasyfikacje92. Punktem wyjscia dla podjecia czynnosci interpretacyjnych jest koniecznosé podjgcia decyzii co do skutkéw prawnych jakiegos faktu. Jak zauwazyt jeden z autoréw ,, sgdzia patrzy na stan faktyezny poprzez pryzmat normy, wyKladni normy dokonuje za z punktu widzenia rozstrzyganego stanu faktycznego"93. Pojawia sig tu problem tzw. trzeciej przestanki94, Trzecia przestanka jest konieczna, by polaczyé zwroty prawne z faktami, Jaki jest charakter tej przestanki? W literaturze spotkaé mozna sig z pogladem, ze ,.musimy stworzyé to, ezego nie mozemy odkryé"95. A tak wlasnie jest z trzeciq przeslanka. Jest ona efektem intuicji lingwistyczne| i aksjologiczne| interpretatora96, Sama intuicja lingwistyezna nie wystarcza. Nawet wyuczony na pamigé stownik jezyka polskiego nie stanowi wystarezajacej przestanki do podigcia rozstrzygnigcia. Koniecze jest wartoSciowanie. WartoSciowanie, ktore jest konieczne do dokonania wyboru sposréd motliwych hipotez. Doskonalym przykladem ilustrujacym powyésze Tozwazania jest orzeczenie dotyezace mozliwosci klasy fikowania koszar jako budynku mieszkalnego97 Jest sprawa oczywista, iz w przypadku takich sytuacji jak wielomnacznosé, nicostrosé czy klasyfikowanie codwolywanie sig do regul wykladni jezykowej jest calkowicie bezudytecene. W przypadku wieloznacznosei i Klasyfikowania podstawowym argumentem w dyskursie interpretacyjnym bedzie odwotanie sig do inteneji prawodawey. Ocrywiseie nie chodzi o jakie$ ustalanie inteneji w rozumieniu psychologicznym. Interpretator zajmuje pewng postawe, ..przypisuje” prawodawey intencjg98. Stad podstawowy rodzaj dziatalnosci interpretatora polega 85 Por. na ten temat S. Wronkowska, M, Zielifiski, Problemy i zasady redagowania tekst6w prawnych, Warszawa 1993, s, 148- 151; A. Malinowski, Redagowanie tekstu prawnego. Wybrane wskazania logiczno-jgzykowe. Warszawa 2008, s. 66-68, 86 Por na temat rézmych rodzajéw nicostroéci T. A. 0. Endicott, Vagueness in Law. Oxford 2000. 87 Por wyrok TK z 15 styeznia 2009 r., K 45/07 ‘88 Wyrok NSA w Katowicach 2.2 grudnia 2003 r., I SA/Ka 2607/02 89 Wyrok wsa w Olsztynic z 23 pazdziemika 2008 r., II SA/OI 706/08 90 Wyrok wsa w Warszawie z 14 maja 2007r., VII SA/Wa 2184/06 91 Postanowienie TK z. 1 wrzesnia 2008 r,, Ts 178/08 92 Por. na ten temat. N. MacCormick, legal Reasoning and Legal Theory. Oxford 1978, s. 95-97 983 K. Pleszka, Uzasadnienie decyzii interpretacyjnych przez ich konsekwencje. Krakow 1996, s. 43 94M. S. Moor, The Semanties of Judging. Southern California Law Review 1980, vol. 54, . 171 in. 95 Ibidem, s. 292 96 Ibidem, s. 293 97 Por uchwale NSA z 27 kwietnia 2009 r., IT FPS 1/09ustalaniu ,dowod6w intencji prawodawey”. Nie ulega watpliwoSci , Ze najmocniejszym dowodem inteneji prawodawey jest tekst prawny. Sytuacje interpretacyjne pojawiajq sig wraz z watpliwosciami zwiqzanymi z rozumieniem tekstu, Powstaje koniecznosé poszukiwania innych dowodéw intencji takich jak mp. materialy przygotowaweze99, 4, Praedstawig teraz koncepcje trudnych przypadkow. Z trudnymi przypadkami mamy do ezynienia wtedy, kiedy sjasny” przepis prowadzi do skutkéw, ktérych interpretator nie akceptuje, Pojawiaja sig tu przynajmniej trzy rézne sytuacje, Pierwsza okresla sig jako blad prawodawey100. Czy pewien efekt prawodawey jest ezy nie jest bigdem wywoluje czgsto kontrowersje, Prawodawey przypisuje sig réznego rodzaju bledy. Predmiotem dalszych rozwazait bedzie tylko jeden rodzaj bledéw. Rozwazone zostang sytuacje, w ktérych bezposrednie rozumienie przepisu nie oddaje — zdaniem interpretatora — rzeczywiste} intencji prawodawey i to w odniesieniu do kazdej rozstrzyganej sytuacji Art. 81ust 3 prawa upadlosciowego i naprawezego stanowit iz ,Przepisu ust. | nie stosuje sig , jezeli wniosek w wpis hipoteki zostat ztozony w sadzie w ciagu szesciu miesigcy przed ztozeniem wniosku o ogtoszenie upadiosei”. Bezposrednie brmienie tego przepisu miato byé sprzeczne zaréwno z ratio legis ustawy, jak i tego przepisu”, razqco naruszaé prawa wszystkich wierzycieli, nie dalo sig pogodzié z zasadami logicznego rozumowania czy tez prowadzié do absurdalnych rezultatéw nie zgodnych z celami postgpowania upadiosciowego101. Stad zaréwno doktryna jak i orzecmictwo traktowaly bramienie tego przepisu jak ,niedopatrzenie ustawodawey” lub tez jako zle wystowienie woli ustawodawey”102. Zeby naprawié to niedopatrzenie ustawodawey sady odstepowaly od wykladni jezykowej i siggaly do ,.pozostatych metod interpretacji”103. Cheg podkrestié, ze prawodawea ulitowal sig nad zmaganiami sqd6w i zmienit tekst przepisu04 Co moze zrobié interpretator po stwierdzeniu tego rodzaju bledu? Sq tylko dwie modliwosei: zaczekaé na ingerenejg prawodawey albo samemu naprawié blad. Dla pierwszego stanowiska charakterystyezne sq nastepujace fragmenty orzeczed: ,Sad ad quem dostrzega takze i to, iz w pismiennictwie zdecydowanie przewaza poglad co do tego, ze aczkolwiek takie umiejscowienie znakéw interpunkeyjnych moze prowadzié do wniosku, iz ustawodawea popelnit blad legislacyjny, tym niemniej naprawienie tej omytki moze nastapié tylko w drodze nowelizacji ustawy, a nie w wyniku interpretacji, kt6ra zmienialaby, a wige w istocie rzeczy negowalaby, zupelnie jednoznaczng tresé przepisu"105; ,Ewentualny blad ustawodawey moze i powinien byé naprawiony w trybie ustawodawezym’”106; »Sadownictwo administracyine nie moze zastgpowaé (uzupelniaé) ustawodawcy, inna jest bowiem jego rola ustrojowa"107; ,,Ewidentny blad ustawodawey w zakresie konstrukeji art, 202 § 5 k.k. powinien byé naprawiony tylko ww drodze zmiany ustawy” 108. Drugie stanowisko jest bardziej skomplikowane, Rzadkie sq sytuacje, Ze interpretator najpierw stwierdza blad a nastgpnie podejmuje czynnosei interpretacyjne. CzgSciej jest tak, Ze interpretator lagodniej okresla uchybienia prawodawey : niedopatrzenie, le wystowienie woli itp. Z imym rodzajem sytuacji mamy do czynienia wtedy, kiedy interpretator ujemnie ocenia prryjgte przez prawodaweg rozwigzania, ale nie nazywa tego bledem. ,,Wprawdzie z aksjologicznego punktu widzenia rozwigzanic takie trudno zaakceptowaé, ale do zmiany stanu prawnego w tym zakresie doprowadzié moze wylacznie ustawodawea109, W inny orzeczeniu SN przedstawia ten problem jeszcze dobitniej: Cry rozwigzanie zaktadajgce, ze 98 D. C, Dennett, The Intentional Stance. Cambridge, London 1989 99 Por. np. S, Breyer, On the Use of Legislative History in Interpreting Statutes, Southern California Law Review’ 1992, vo. 65s. 845 in 100 Por. np. J.R. Siegel, What Statutory Drafting Errors Teach Us About Statutory Interpretation, George Washington Law Review 2001, voL69, 309 in, 101 Por postanowienie SN z. 27 lutego 2009 r, II CNP 119/08 102 Thidem 103 Tbidem 104 81 ust 2, Przepisu ust, 1 nie stosuje sig, jeZeli wniosek o wpis hipoteki zosta lozony w sqdzie co najmniej na szesé miesigey przed dniem ztozenia wniosku o ogloszenie upadlosci 105 Por postanowienie SN z 30 czerwea 2008 r,, KZP 9/08, 106 Por wyrok TK z 22 wrzesnia 2006 r, U 4/06 107 Por wyrok NSA 2 25 wrze6nia 2007 r,, II FSK 1018/06 108 Por uchwvala SN z 30 ezerwea 2008 r, TKZP 12/08 109 Postanowienie SN z 5 maja 2009 r, IV KK 427/08 14bliskim dla ofiary zabéjstwa nie przystuguje zadoSéuczynienic za krzywdg wyrzadzong przez spraweg pozbawiajacego 2ycia ich bliskiego, jest prawidlowe? W ocenie skladu orzekajacego w tej sprawie - nie, Rzeczq sadéw jest jednak stosowanie prawa, a nie jego tworzenie i zastepowanie ustawodawey. Sady powinny i moga climinowaé usterki normodawey wynikajgce z nigjasnych przepis6w, ale w analizowanej tu kwestii przepisy nie sq bynajmnie| niejasne” 110. Druga sytuacja zwigzana z ,przctamaniem” jest odmienna, Nie moma tu méwié o bledzie prawodawey. W zdecydowanej liczbie przypadkéw stosowanie jakiegos przepisu nie budzi watpliwosé. W pewnych jednak sytuacjach jego zastosowanie prowad7i do rezultatéw ocenianych jako absurdalne. Przyjrzyjmy sig bliZej jednej z takich sytuacii Art. 94 § 2 kk. stanowi, iZ sad orzeka zwolnienie sprawey z zakladu psychiatrycznego, "jezeli jego dalsze pozostawanie w zakladzie nie jest konieczne". Ten przepis jest jasny; znajduje zastosowanie tylko wtedy, gdy sprawea zostat juz umieszczony w zakladzie psychiatrycznym. Problem pojawia sig kiedy po uprawomocnicniu sig postanowienia 0 orzeczeniu srodka zabezpieczajgcego, o ktérym mowa w art. 94 § I kk., lecz przed umieszezeniem sprawey w 7akladzie psychiatrycmnym, stan jego zdrowia ulegiby poprawie i nie zachodzitoby wysokie prawdopodobiefistwo popetnienia przez niego czynu o znaczej szkodliwoSci spolecznej” 111. W orzecznictwie wyrazony zostat poglad, Ze opierajac sig na wykladni jgzykowej sad, mimo to bytby zobligowany do umieszezenia sprawey zakladzie, tylko po to, aby niezwlocznie zarzadzié jego zwolnienie! 12. W konsekweneji wobec nie dajgcych sig zaakceptowaé, absurdalnych wynikéw wykladni jezykowe} sad odwolat sig do wyKladni systemowej i celowosciowejl13. Sposéb rozstrzygnigcia tego problemu budzi moje powazne watpliwosei. W rozpatrywanym przykladzie nie mamy bowiem do czynienia z problemem interpretacyjnym. Problem jest inny: eo zrobié w sytuacji co do ktére} prawodawea sig wyrainie nie wypowiedzial?. ..Bez watpienia takie uregulowanie jest wynikiem niezamierzonego biedu ustawodawey, ktéry nie dostrzegl tych wypadkéw..."114. Sad w takich sytuacjach ma kilka moZliwosei : odwotaé sig do innych przepiséw, stosowaé wnioskowanie a fortiori ezy per analogiam, odwolaé sig do zasad prawnych, Trzecia sytuacja w kt6rej dochodzi do ,przetamania” znaczenia literalnego jest catkiem inna, ,......wbrew literalnemu, brzmieniu przepisu art. 36 ust. 4 ustawy 0 planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym nalezy uznaé, ze obowigzek nalozony na prezydenta miasta aktualizuje sig z dniem zbycia nicruchomosci, jezeli zbycie to mialo micjsce po wejsciu w Zycie migjscowego planu zagospodarowaniu przestraennego, a nie tylko jego uchwalenia przez rade gminy"115. Z podobna sytuacjg mamy do ezynienia w przypadku licznych i rozbiemych rozstrzygnigé dotyezacych problem: czy wydanie decyzji obeimuje rowniez jej dorgczenie?116. Problem dotyczy wlasciwie ustalenia relacji migdzy dwoma pojgciami z jgzyka prawnego: uchwaleniem a wejsciem w aycie czy tez wydaniem decyzji a jej dorgezeniem. Przy ustalaniu rozumienia tych pojgé z calg pewnoscig stownik jezyka polskiego pomocny byé nie moze. Ich naturalnym, literalnym rozumieniem jest ich znaczenie zakotwiczone w tekscie prawnym. W zalednosci od relatywizacji do konkretnych przepiséw migdzy pojgciem wydania decyzji a jej doreczeniem moze wystepowaé istotna réimica, ale moze byé réwnicd tak, Zc istnicjg mocne racje prawne by pojgcie wydania decyzji obeimowalo réwnied. jej dorgezenie. Inne skutki prawne rodzi uchwalenie planu zagospodarowania przestrzennego i inne jego wyjcia w zycie, Moze byé tak, ze uzywajge w tekécie zwrotu ,juchwalenie planu” intencja prawodawey bylo wiazanie skutkow z jego weisciem w Zycie. W takiej sytuacji lepiej juz mowié o ,,skrécie mySlowym ,, prawodawey niz 0 przelamaniu znaczenia literalnego. 5. Kiedy mamy do czynienia z tatwymi przypadkami interpretator jest szczesliwy. Szczesliwy, bo nie ma nic do roboty. Wydaje sig jednak, Ze tzw. tatwe przypadki to racze} sytuacje przedinterpretacyjne. 110 Por wyrok SN z 23 lipea 2008r., VKK 377/07 11 Por postanowienie SN z 25 lutego 2009 r., 1 KZP 34/08 112 Tider 113 Ibidem ,Z przytoczonych przepiséw jasno wynika, ze wolg ustawodawey jest to, aby dolegliwosei, ktére spotykajg niepoczytalnego spraweg byly ograniczone do "niezbednych”, zapewniajqcych realizacjg ccléw orzeczoncgo srodka zabezpicczajqcego”; ,Pogiebiona wykladnia art, 94 § 2 in fine kk., prowadzi wige do wniosku, de znajduje on zastosowanie nie tylko w sytuacji, gdy sprawca zostal juz umieszezony w zaktadzie psychiatryeznym, ale te? w sytuaeji, dy sprawea, mimo ‘uprawomocnienia sig orzeczenia o zastosowaniu wobec niego Srodka okreslonego w art. 94 § 1 k.k., nie zostat jeszcze umieszczony w zaktadzie psychiatrycznym. Za takq interpretacjq tego przepisu przemawia wykladnia systemowa i celowosciowa, zachowujae przy tym charakter gwarancyiny” 114 Por. wyrok TK z 14 maja 2009 r., K 21/08 115 Por. wyrok NSA 2 20 styeznia 2009 r,, Il OSK 1898/07 116 Por. uchwate NSA z 14 grudnia 2009 r., IT FPS 7/09 15Zaklopotanie interpretatora wynika z koniecznoSci dokonania wyboru migdzy réimymi, uzasadnionymi rozumieniami tekstu prawnego. Odtworzenie preferencji interpretatoréw to jeden z najwaéniejszych i najciekawszych probleméw prawoznawstwa. Jak zwrdcono uwage w orzecznictwie ,, jedynym kryterium w zakresie wyboru metody wykladni powinna byé poprawnosé efektw tej wykladni, a nie dogmatyczne zalozenie swoiste| ,wyészosei” jednego rodzaju wykiadni nad innymi”117. Analiza wielu orzeczeh potwierdza to spostrzezenie, Argumentacja sqd6w stanowi ezgsto wire uzasadnicnic intuicyjnego przekonania o trafnosei podjgtego rozstrzygnigcia, Powazne watpliwosci budzi zaliczenie trudnych przypadkéw do sytuacji interpretacyjnych. Jak trafnie zwraca sig uwage w literaturze interpretacja, to tylko czesé zlozonego procesu podejmowania decyzji prawnych1 18. W trudnych przypadkach sady bardziej pis7q tekst na nowo (rewriting) niz dokonujg interpretacjil 19, 117 Wyr NSA 723 lutego 1999r,, III SA 7634/98 118M. 0 . McGowan, Against Interpretation. San Diego Law Review 2005, vol. 42, s.711 in. 119 M. Robertson, The Impossibility of Textualism and the Pervasivenes of Rewriting in Law. Canadian Journal of Law and Jurisprudence 2009, vol. 22, s. 381 in. 16