Din túsinigi arab tilinen kirip kelgen bolıp, (etiqod) isenim (arabcha-ishonmoq, imon, amin bulmoq)

mánisin ańlatadı. Biziń pikirimizshe, diniy isenim real haqıyqatlıqtaǵı, sociallıq ómirdegi zat hám
hádiyselerdi tábiyattan, jámiyetten sırtda ámeldegi dep esaplaytuǵın, olardı ayrıqsha tárizde
sáwlelendiretuǵın ruwxıy isenim hám ámeldiń bir turi bolıp tabıladı. Isenim sózi de arab tilinen kirip
kelgen bolıp, tereń, bekkem isenim mánisin ańlatadı - sonday eken, diniy isenim degende bekkem, tereń
isenim túsiniledi. Teologiya, yaǵnıy diniy táliymat kózqarastan "din", "diniy isenim" túsinikleri jámiyet,
insan, onıń sanasın turmıstıń mánisi, maqseti hám táǵdiri onı tikkeley qorshap alǵan materiallıq dúnyadan
sırtda bolǵan, onı ideya jaratqan, áyni zamanda insanlarǵa birden-bir "tuwrı", "haqıyqıy", "ádil" turmıs
jolların kórsetetuǵın hám úyretetuǵın ilahiy kúshke isenim hám iseniwdi bildiretuǵın másláhátler,
qarawlar, táliymatlar kompleksinen ibarat esaplanadı. Arnawlı bir ekonomikalıq, social, siyasiy hám
ideologiyalıq sebeplerge kóre diniy dúnyaǵa kóz-qaraslar tolıq húkimran bolǵan sharayatlarda hár qanday
aldınǵı tábiyiy, ilimiy, atap aytqanda, filosofiyalıq qarawlar da diniy qarawlardı, olardıń ámelde barlıq
sebeplerin, mánisi máselelerin shetlep óte almaǵan; biraq olardıń dinge sıyınıw haqqındaǵı qarawları
ruwxaniy hám ulamalardıń rásmiy qarawlarınan saldamalı parq etken. Biz bul jaǵdaydı Farabiy hám
Beruniydiń dinge bolǵan munasábetlerinde kóriwimiz múmkin. Farabiydiń dinge múnásebeti onıń "Fazıl
qala xalqı haqqında kitap" qollanbasında bayanlanǵan. Onıń pikirine qaraǵanda, dinge sıyınıw da
filosofiya sıyaqlı haqıyqatlıqtı úyreniwge qaratılǵan, Bul filosofiya materiallıq álemdi biliw, sebep, aqıbet
baylanısıwların anıqlaw arqalı úyrenedi. Dinge sıyınıw bolsa haqıyqatlıqqa bul usıl menen emes, yamasa
súwret (obrazlı), simvol, anıq, salıstırıw qıyallardan paydalanıw arqalı isenim etiwge shaqırıw jolı menen
jandasadı. Sonday eken, dinge sıyınıw haqıyqatlıqtı, sebep hám aqıbet baylanısıwlarınıń materiallıq
tiykarın úyrenbesten analizlewge kirisedi. Áyni zamanda haqıyqatlıqtı filosofiyalıq biliw, óz mánisine
kóre, diniy biliwden ústin turatuǵın bolıp tabıladı. Beruniydiń dinge múnásebeti onıń "Áyyemgi
xalıqlardan qalǵan estelikler" hám "Indiya" dóretpelerinde bayanlanǵan. Onıń pikirine qaraǵanda, dinge
sıyınıw da bilim bolıp, bunday bilim haqıyqatlıqtaǵı zat hám hádiyselerdi dáliller arqalı tastıyıqlaw
menen úyreniw múmkin bolmaǵan orında qollanıladı. Diniy bilim tastıyıqlawsız isenimge, ilimiy bilim
bolsa dálillewge, tastıyıqlawǵa tiykarlanadı. Beruniydiń ózi bolsa barlıq dálillerge tiykarlanǵan bilimler
menen shuǵıllanǵan. Ol materiallıq álem haqqındaǵı ilimiy máselelerdi sheshiwde dinniń tásirin
sheklewge urınǵan. Farabiy hám Beruniy dinge bunday jantasıwlar arqalı ilimiy bilimdi dinge sıyınıw
tásirinen qutqarıwǵa oǵada orınlı háreketler etken. Olar dinge emes, oǵan sińip qalǵan dinge berilgenlikke
qarsı shıqqan. Ilimiy bilimlerge tiykarlanǵan dúnyalıq isenimli, haqıyqıy táliymat álemniń ámelde barlıq
sebepleri máselesinde diniy qarawlar menen kelispesede, biraq insandı, onıń social iskerligi, ruwxıy hám
etikalıq qádiriyatların úyreniwde mıńlaǵan jıllar dawamında onıń qushaǵında qolǵa kiritilgen bilim,
tájiriybe, olardıń házirgi kúndegi unamlı áhmiyetin hesh biykar etpeydi. Dinlerdiń payda bolıwı,
qáliplesiwi hám qayta tikleniwiniń gnoseologik, social hám psixologiyalıq túbirleri bar, onıń túbirleri óz-
ara baylanıslarda bolıp, social rawajlanıwdıń túrli basqıshlarında olardıń iyelegen ornı da, adamlarǵa tásir
dárejesi de geyde kúsheyip, geyde tómenlep turadı; bul túbirler sebepli dinge sıyınıw tarqalıp, qarar
tawıp, ámel etip, geyde háwij alıp, geyde hálsizlenip turadı. Mısalı: házirgi dáwirde ulıwma dúnyalıq
(global) máseleler, mısalı azıq-túlik jetispewshiligi, shiyki ónim azayıp baratırǵanlıǵı, energiya tańsıqlıǵı,
xalıqtıń tez kóbeyip baratırǵanlıǵı, termoyadro urısı qáwipi kúsheyip atırǵanlıǵı, átirap-ortalıqtıń barǵan
sayın pataslanıwı, ekologiyalıq jaǵday, yaǵnıy etikalıq buzılıw (siyasıy, diniy ekstremizm, terrorshılıq,
korrupciya, urlıq, tonawshılıq, buzǵınshılıqqa qaratılǵanlıq hám t.b., barǵan sayın kóbirek qáwip-qater
payda etpekte. Dinge isenim adamlar ortasındaǵı arnawlı bir múnásebetler jáne bul boyınsha diniy
shólkemlerdiń iskerliginen de ibarat esaplanadi. Dinniń hámme strukturalıq bólimleri sıyaqlı diniy
múnasábetler hám diniy shólkemler iskerligide sociallıq jaǵdaylar menen belgilenedi. Bulardıń iskerligi
salıstırmalı ǵárezsizlikke iye bolıp, adamlardıń haqıyqatlıqqa bolǵan múnasábetine arnawlı bir dárejede
unamlı yamasa unamsız tásir etip turadı.

Ulıwma alǵanda, úyrenilip atırǵan predmettiń reallıǵı obektivlikti, onı túsiniw zárúrligi subektivlikti talap
etedi. Biraq bul eki principden tek biri ústin turatuǵın áhmiyet kásip etpewi kerek. Atap aytqanda, tariyx
hám zamanagóy haqıyqatlıq obektivlik principiniń tolıq bolıwı dinge unamsız múnasebetti, onıń bir zatqa
sın pikirin keltirip shıǵarıwın kórsetedi. Subektivlik principiniń ústinligi bolsa dinniń arnawlı bir
formasına bólek itibar sebepli ulıwma dinge iseniw fenomeninde tán ayrıqshalıqlardıń názerden qalıwına
hám bilim nátiyjeleriniń bir tárepleme bolıp qalıwına alıp keledi. Sonday eken, eki principtiń de óz
jaǵdayında qollanılıwı dindi adekvat ańǵarıw procesine teris bolıp tabıladı. Bunnan dinge iseniw
filosofiyası haqıyqattan da dinge sıyınıw fenomenin biliwge háreket eter eken, ol shın mániste dinden
sırtda bolıwı múmkin emesligi haqqındaǵı juwmaq kelip shıǵadı. Sebebi dinge iseniw filosofiyasınıń
maqseti dindi obektiv de, subektiv de aytıw emes, bálki onı adekvat teoriyalıq izertlew, tahlil qılıw hám
súwretlewden ibarat. Bul aqır-áqıbette filosofiyalıq-diniy izertlewler nátiyjeleriniń ulıwma hám barlıq
ushın túsinikli hám de áhmiyetli bolıwına jay jaratadı. Birden-bir filosofiyalıq tildiń bolıwı itimaldan asa
uzaq bolsa-da, biliw nátiyjeleriniń basqalar ushın da túsinikli bolıwın támiyinlew asa zárúrligin atap ótiw
zárúr. Dinge iseniw filosofiyasınıń tiykarǵı máseleleri. Dinge sıyınıw filosofiyasınıń dintanıw pánleri
sistemasındaǵı ornı, dindi filosofiyalıq izertlewdiń usılları máselesin sheshiw ol úyrenetuǵın máseleler
ishinde bólek áhmiyetke iye.Bul máseleniń tabıslı sheshimi onıń mártebesi hám ayrıqsha qásiyetlerin anıq
belgilep alıwǵa járdem beredi. Búgingi kúnde dinniń mánisine hár-túrli jantasıwlar hám olarǵa
tiykarlanǵan tań qalarlıq táriypler bar. Bul izertlew metodologiyasi hár túrliligin tábiyiy tuwındısı bolıp
tabıladı. Sol kózqarastan qaraǵanda, dinniń social hádiyse retindegi ayrıqshalıǵın kórsetiwshi filosofiyalıq
tárepti islep shıǵıw jáne onı qáliplestiriwge jantasıw principleri mazmunın anıqlaw da dinge iseniw
filosofiyasınıń aktual máselelerinen biri bolıp qalıp atır. Sonıń menen birge, dinniń ontologik hám
gnoseologik tiykarları hám dereklerin izertlew menen baylanıslı bolǵan máselelerde hámme tárepinen tán
alınǵan metodologik bazanı qáliplestiriw de din filosofiyası aldında turǵan zárúrli máseleler taypasına
kiredi. Dinniń mánisin ańǵarıw oǵan tán ayırmashılıqlardıń sistemalı kórsetiliwi menen tıǵız baylanıslı.
Usı mánisten alıp qaraǵanda diniy dúnyaǵa kózqaras, ontologiya, gnoseologiya, oylaw hám tildiń
ayrıqsha qásiyetlerin izertlew, buǵan baylanıslı ámeldegi bolǵan qarawlar hám jantasıwlarda
awızbirshilikke erisiw de dinge sıyınıw filosofiyasınıń zárúrli máselelerinen esaplanadı. Dinge iseniw
filosofiyası ushın úlken áhmiyetke iye máseleler qatarında quday haqqındaǵı ateistik táliymatlardıń
mazmunı, olardıń júzege keliw sebeplerin izertlew, diniy filosofiyanıń mazmunı hám ayrıqsha
qásiyetlerin anıqlaw, usı baǵdardaǵı qarawlardı salıstırıw úyreniw menen baylanıslı máseleler bar
ekenligin de atap kórsetiw zárúr. Dinniń filosofiyalıq hám dintanıwshılıq pánleri sistemasında tutqan ornı.
Ilim rawajlanıwınıń dáslepki basqıshlarında dintanıwshılıq bólek hám ǵárezsiz pán retinde rawaj tapqan.
Biraq uzaq rawajlanıwı dawamında dintanıwshılıq ser tarmaq tarawǵa-dinge iseniw fenomeniniń túrme-
túr qırların izertlew etetuǵın pánlerdi ózinde birlestirgen sistemaǵa aylandı. Búgingi kúnde ǵárezsiz
mártebege iye bolǵan dinler tariyxı, din sociologiyasi, din psixologiyası sıyaqlı pánlerdiń bar ekenligi
buǵan dálil bola aladı. Bul din pútin sistema retindegi rawajlanıwı anıq pánler rawajlanıwı menen
ajıralmas baylanıslı halda kúsheyip atırǵanlıǵı, olar ortasında integraciyalasıw bar ekenligin kórsetedi.
Dinniń funkciyaları. Ulıwma din, atap aytqanda islam dini tomendegi tiykarǵı funkciyanı basqaradı.
Bular qatarına kompensatorliq, integrativ, regulyativ, kommunikativ, legitimlestiriwshi funkciyalar
kiredi. Dinniń joqarıda belgilengen bes funkciyasınıń qısqasha táriypi hám xarakteristikaları
tómendegilerden ibarat: Birinshiden, hár qanday óz dinindegiler ushın toltırıwshı, kompensatorliq
wazıypasın atqaradı. Mısalı, insanda diniy mútájlik payda bolıwın alıp qarayıq. Ol óz turmısı, turmıs
tárizi, tábiyat hám jámiyet penen bolǵan munasábetleri processinde jeke jáne social mútájlik, maqsetlerge
jetiliwi qıyın, ilajsız bolıp kóringende bunday ruwxıy mútájlik payda bolǵan. Sebebi insannıń ómirinde
quwanıshlı yamasa qayǵılı waqıtlarda, ármanlar ámelge asıwı ilajsız bolǵan waqıtta insaniyattıń dinge
mútajligi jámiyet bolıp jasaw talaplarında baslanǵan; dinge sıyınıw bul orında ruwxıy mútájlikti
qandırıwshı, táselle beriwshi wazıypasın atqarǵan. Ekinshiden, dinler óz táliymat sistemasın payda etip,
oǵan isenim etiwshi shaxs jámááti sol táliymat sheńberinde saqlawǵa háreket etedi. Bunı dinlerdiń
birlestiriwshilik (integrativlik) funkciyası dep ataladı. Bunda dinge iseniw arnawlı bir social, etnik hám
ruwxıy turmıstıń óz tásiri sheńberinde bolıwın názerde tutadı. Mısalı, islam ótken zamanda Oraylıq Aziya
xalıqlarınıń sociallıq ómiri, tárbiyalıq múnasábetleri, hátte ádebiyat hám kórkem ónerine óz tásirin
kórsetken. Bular arqalı ellat hám xalıqlarda hár qıylı birlestiriwshi munasábetler qarar tabadı.
Úshinshiden, dinde dindarlar ómirin tártipke salıw, baqlaw (regulyativlik) funkciyasın da atqaradı. Hár
qanday dinlerdiń arnawlı bir úrp-ádet, dástúr hám bayramları bolıp, olardı waqtında, diniy tálim hám
talap tiykarında orınlanıwı shárt etip qoyıladı. Túrtinshiden, dinge iseniw dindarlardıń birligin, jámiyet
penen shaxstıń óz-ara baylanısın támiyinleytuǵın ózgeshelik-baylanıs bólew wazıypasına da iye
esaplanadı. Bunda konkret bir dinge isenim etiwshi adam sol dindegi basqa adamlar menen baylanıslı
bolıwı, úrp-ádet hám sıyınıwlardı jámáát bolıp ótew názerde tutıladı. Shirkew, meshit hám diniy
shólkemler dinniń bul funkciyasın ámelge asırıwǵa kómeklesedi, usı waqıtta, bul jaǵdaydı qadaǵalaw
etedi. Hár qanday dinniń arnawlı bir tariyxıy sharayatta atqaratuǵın funkciyaları jıyındısı onıń social rólin
belgileydi. Dinniń sociallıq ómirge tásiri hámme waqıt da bir qıylı bolǵan emes. Ol waqıtqa, jaǵdayǵa
qaray sezilerli dárejede ózgerip baradı. Din tariyxında dindarlar dinniń payda bolıwın hár-túrli
anıqlamalar menen berip kelgen. Onıń payda bolıw sebepleri áyyemgi dúnya dintanıwshılardı qızıqtırǵan,
sonlıqtan, oǵan juwap tabıwǵa háreket etilgen. Qitay, Indiya hám atap aytqanda, áyyemgi grek filosofları
bolmıs tuwrısında pikir júrgizgenlerinde dinge, onıń kelip shıǵıwı hám mánisi tuwrısında da ayırım
ideyaların alǵa súrgen. Dinniń payda bolıwı hám rawajlanıwın ilimiy tiykarlarda úyreniw tómendegiler:
a)ob'ektivlik; b) arnawlı bir tariyxıy sharayattı esapqa alıw ; v)ilimiylik; g)salıstırıwshılıq; d)ulıwma
insanıylıq qádiriyatlar menen baylanıslılıq ; e)dinge isenim bar ekenligin, ulıwma gnoseologiq sociallıq-
ekonomikalıq hám psixologiyalıq sebeplerdi esapqa alıwdı talap etedi. Social-gumanitar pánler izertlewin
jámiyetke tán bolǵan tiykarǵı hádiyseler qásiyetlerin, olardıń payda bolıwı, ózgeriwi hám rawajlanıwın
anıqlawǵa úndeydi hám ańǵarıwǵa járdem beredi. Tariyxıy, social usıl dep atalıwı bunday jantasıw
tariyxıy etnografik izertlewlerdi aparıwda hám olardıń nátiyjelerinen studentlerdi xabardar qılıwda ásirese
jaqsı nátiyje beredi. Ol jas-áwlatda, atap aytqanda studentlerde diniy isenim hám dástúrlerdiń saqlanıwı
hám tákirarlanıwına sebep bolatuǵın socialpsixologiyalıq faktorlardı izertlewde tuwrı jónelisti belgilep
alıw imkaniyatın beredi. Joqarıda aytıp ótilgenindey social-psixologiyalıq hádiyselerdiń qásiyetlerin
esapqa almay turıp dindi túsiniw, anıqlama beriw, xarakteristikalaw múmkin emes. Din ruwxıy, anıqraǵı,
ideologik-materiallıq faktor bolıp ǵana qalmay, áyne waqıtta, kóplegen táreplerden social-psixologik
hádiyse hám bolıp tabıladı. Din social birlikler hám gruppalar ideologiyası hám psixologiyasining
strukturalıq bólegi, bayram, úrp-ádet hám dástúrlerdiń deregi bolıp, jámáát hám gruppalar pikirin
qáliplestiredi, shaxs jáne social gruppalardıń programmaların, qádiriyat baǵdarların belgileydi. Usınıń
menen birge, dinniń payda bolıwı hám evolyuciyasi, arnawlı bir jámiyettegi shárt-sharayattı jáne onıń
dáslepki formaları - totemizm, fetishizm, animizm, sıyqırshılıq zardushtiyliklerdi úyreniw túrli sociallıq-
ekonomikalıq basqarıw principlerinde dinniń payda bolıwı, ámelde bolıp turıw sebepleri hám túbirlerin
úyreniwdi de talap etedi.