Din tariyxında áxmiyetli dáwirleri bul dunyalıq dinlerdin’ buddizm, xristianlıq hám islamnın’ payda

bolıwı bolıp esaplanadı. Milliy dinlerden dunyalıq dinlerdin’ o’zgesheligi olar milletler aralıq xarakterge
iye. Bul diniy sistemalardı, payda bolıwı xalıklardı, turmısında áxmiyetli tariyxıy jagdaylardı, ju’zege
keliwi menen baylanıslı. Mısalı buddizm b.á.sh. Vh’ ásirde áyyemgi Xindstanda qul iyelewshiliktin’
ku’shli rawajlanıw protsessi menen baylanıslı diniy ideologiya sıpatında payda boldı. Xristian dini Rim
imperiyasında qul iyelewshiliktin’ teren’ krizisi dáwirinde ideologiyalıq ko’rinis. İslam dini Arabstan
yarım atawında áyyemgi urıwlıq qáwimlik du’zimnin’ krizisi dáwirinde payda bolg’an.yu Bul dinler
jámiyetlik rawajlanıwdı, xár qıylı dáwirlerinde payda bolsada adamlar jámiyetinin’ milliy mámleketlik
shegaralarınan shıg’ıp, dunyalıq dinlerge aynaldı. Dunyalıq dinlerdin’ payda bolıwı – bul xár qıylı
xalıqlar, mámlekeler ortasındag’ı siyasiy, ekonomikalıq, mádeniy baylanıslardı, rawajlanıwının’ nátiyjesi
bolıp esaplanadı. Xár bir dunyalıq din belgili bir tariyxıy jag’daydı, xalıqlardı, belgili mádeniy tariyxıy
jag’daylarında juzege kelgen. Sonlıqtan dunyalıq dinlerdin’ xár birinin’ o’zinin’ xarakterli o’zgesheligi
bar. U’sh dunyalıq dinnin’ en’ áyyemgisi buddizm bolıp, ol áramızdan aldın’ g’ı Vh’- V ásirlerde
Xindstanda juzege kelgen. Bul dinge iseniwshiler Qubla, Qubla-Shıg’ıs, Shıg’ıs Aziya mámleketlerinden’
Shri-Lanka, Xindstan, Nepal, Butan, Qıtay, Singapur, Malayziya, Mongoliya, Koreya, Vetnam,Yaponiya,
Kombodja, Birma, Tayland, Laos, Evropa hám Amerikanın’ geypara jerlerinden’ Rossiyanın’ arqası
Buryatiya, Kalmıkiyada jasaydı. Xázirgi waqıtta ko’pshilik mámleketlerdin’ xuqıq normalarına
tiykarlanıp dinge iseniwshilerdin’ sanı esapqa alınbaydı. Sonlıqtan shama menen dunyada buddistlerdin’
sanı 400 mlng’a jaqın dep, al olardan 1 mlng’a jaqını monaxlar dep esaplanıladı. Buddizm xindstanda
diniy filosofiyalıq táliymat sıpatında payda bolıp, onda ko’plegen nızamlıq derekler hám ko’p sanlı diniy
bag’darlar bar. Buddizmnin’ tu’rli milletler tárepinen ken’ tu’rde qabıl qılınıwı hám onın’ tarqalıp
ketiwinin’ sebebi onın’ tu’rli milliy hám diniy dástu’rler menen kelise alıwı bolıp, bul nárse buddizmnin’
trmıstın’ barlıq tarawları, sonın’ ishinde diniy, mádeniy, siyasiy, ekonomikalıq qatlamlarg’a kirip
barıwına sebep boldı. Buddizmnin’ tiykarın salıwshı tariyxıy shaxs İlimpazlar bizge shekem jetip kelgen
derekler menen bunı tastıyıqlaydı. Buddizmnin’ tiykarın salıwshı xaqqında xabar beriwshi folklor hám
ádebiy shıg’armalar onı Siddxartxa, Gautama, Shakya munin’ Budda, Tadxagata, Djipa, Bxagavan sıyaqlı
atlar menen ataydı. Bul atlardı, mánisleri to’mendegishen’ Siddxartxa- jeke atın’ Gautama- urıw atın’
Shakyamunishaklar qáwiminen shıqqan danıshpan, Budda- nurlang’an, Tadxagata- sonday qılıp sonday
ketken, Djipa- jen’ impaz, Bxagavan- tántana qılıwshı. Bul atamalar ishinde en’ belgilisi Budda bolıp, usı
attan dinge buddizm ataması berilgen. Xázirgi ku’nde Buddanın’ bes biografiyası málim. 1. Maxavostu-
áramızdı, h’h’ ásirinde jazılg’an. 2. Lalitapvistara- áramızdı, h’h’-h’h’h’ ásirinde jazılg’an. 3.
Buddaxacharita- Budda filosoflarının’ biri Ashvagxaniy tárepinen áramızdı, h’-h’h’ ásirinde do’retilgen.
4. Nidanakatxa- áramızdı, h’ ásirinde jazılg’an. 5. Abnaxish kramansutra. Bul biografiyalar arasında
tiykarg’ı qarama qarsılıq Buddanın’ qaysı jıllarda jasag’anlıg’ında. Olar áramızdan aldın’ g’ı h’X-h’h’h’
ásirler arasında tu’rli mu’ddetlerdi ko’rsetedi. Rásmiy buddalıq esapqa bola Budda áramızdan aldın’ g’ı
623 jılda tuwılıp, 544 jılı dunyadan o’tken biraq ko’pshilik izertlewshiler áramızdan aldın’ g’ı 564-4h’3
jıllarda jasag’an dep esaplaydı. Geyparaları 560-4h’0 jıllar dep ko’rsetedi. Biografiyalarda Buddanın’
xaqıyqıy turmısı menen ápsanalıq turmısı aralasıp ketedi. Sidxartxa Shak qáwiminin’ patshalarının’ biri
Shuddxodanın’ balası edi. Onın’ sarayı Gimalay taw eteginde Kapilavasti degen awılda bolg’an. Anası
malika – Mayya. Patsha balasın xesh bir kemshiliksiz tárbiyalap, qo, sı patshalardı, birinin’ qızı
Yashadxarag’a uylendirip, onnan Raxula atlı bala tuwıladı. Qıyınshılıq ko’rmey o’sken Sidxartxa
qartayg’an, awırıw, miynetli qálender g’arrını ko’rip, qattı tásirlenip, insandı qıyınshılıq hám azaptan
qutqarıw jolların izlep, 30 jasında saraydı taslap, 5 qálenderge qosılıp awılma-awıl gezip, aqırayag’ında
bul jollarda belgili maqsettin’ joq ekenligin a, lap, olardan ayırılıp, tog’aylardı gezip, bir terektin’ astında
dem alıw ushın otıradı, xaqıyqatlıqtı tappag’ansha bul jerden turmawg’a wáde beredi. Bul otırıwdı, 49 –
shı ku’ni qlbine {sen xaqıyqatlıqtı taptın’» degen dawıs keledi. Onın’ ko’z aldında pu’tkil barlıq
ko’rinedi. Ol hámme jerde asıg’ıslıqtın’ umtılıwshılıqtı ko’redi. O’mir shegi joq uzaqlıqtı go’zlep o’tip
baratırg’an edi. İnsan aqılı jetpes bir ku’ni – Trishna-jasaw umiti hámmenin’ tınıshın buzıp, o’ltirip jáne
qayta jaratar edi. Mine endi Budda kimge qarsı gu’resiw kerekligin a, ladı. Sol payıttan Budda-
nurlang’an dep ataldı. Ol astında otırg’an terek nurlang’an terek dep ataldı. Budda o’zinin’ birinshi
taliymatın Varanasi qasındag’ı Rishipatana bag’ında o’zinin’ bes qálender doslarına tu’sindirdin’ olar
Buddanın’ birinshi shákirtleri boldı. Budda o’z shákirtleri menen ju’rip, táliymatın tarqatqan. Budda 40 jıl
dawamında Xindstannın’ tu’rldi jerlerinde o’z taliymatın tarqatıp, h’0 jasında Kushtnagara degen jerde
dunyadan o’tken. Onın’ denesi xind dástu’ri boyınsha ku’ydirilip, ku’li h’ budda jámiyetine bo’lip berilip,
xár bir jámiyet onı ko’mgen jerine ibadatxana qurg’an. Buddanın’ o’miri xaqqında tu’rli ápsanalar payda
bolıp, bular boyınsha Budda ko’p jıllar dawamında ko’p tu’rli adamlar xaywanlar tu’rinde tuwılg’an` h’4
márte ruxaniy, 5h’ márte patsha, 24 márte dindar, 13 márte sawdager, 1h’márte maymıl, 12 márte tawıq,
h’ márte g’az, 6 márte pil, sonday-aq balıq, qurbaxa, tıshqan, qoyan tu’rlerinde tuwılg’an. Barlıg’ı bolıp
550 márte tuwılg’an. Ol qay jerden’ qay tu’rde tuwılıwın o’zi belgilegen. Son’ g’ı márte qudaylar
insaniyattı tuwrı jolg’a baslawı ushın insan ko’rinisinde do’retken. Bul ápsanalardı, geyparaları boyınsha
jer ju’zinde Gautamag’a shekem 6 budda o’tken. Sonlıqtan buddizmnin’ muqaddes jerlerinde 7
ibadatxana salınıp, 7 terek egiledi. ápsanalar boyınsha 24 budda áwladı o’tken desen’ geyparaları mı, lap
buddalar o’tken deydi. Buddizm áyyemgi Xind diniy filosofiyalıq taliymatı negizinde ju’zege kelgen,
ámeliyattan hám teoriyadan ibarat diniy sistema. Onın’ tiykarı- {O’mir- bul azap, aqıret» degen ideya.
Budda nızamları boyınsha adam o’zine maslang’an bolıp, o’zinen tuwıladı, o’zin-o’zi joq etedin’ yaki
qutqaradı. Bul nárse Buddanın’ bodxi bay tereginin’ astında ashqan {ullı to’rt» shınlıqta bayan etiledi.
Ullı shınlıqlardı, birinshisi` bul dunyadag’ı tiri jasawshılıq azap aqıret, jábirleniw, japakeshlik bolıp
tabıladı, tuwılıw-azaplanıw, keselleniw-azaplanıw, muxabbat-azaplanıw, o’liwazaplanıw x.t.b. -
ekinshisi` sol azap aqıretlerdin’ sebebi adamnın’ o’zinde jaylasqan. Bul sebeplerge adamg’a tán bolg’an
o’mirden lázzet alıwg’a, baxıtlı bolıp jasawg’a umtılıwshılıq, baylıqqa, ámelge qızıg’ıwshılıq x.t.b. -
Ushinshisi` Azap aqıretlerden qutılıwdı, jolları xaqqında. Bular adamnın’ o’z tilekleri menen nápsilerin
tıyıwı, quwanıshqa, baxıtqa, muxabbatqa, ámelparazlıqqa, umtılıwshılıq qásiyetleri menen sezimlerin waz
keshiw. - To’rtinshisi` - azap aqıretlerden qutılıw ushın to’mendegi nárselerge ámel qılıw kerek. Bul
joldan barg’an adam Budda jolın tutadı. - Buddizm taliymatı tiykarınan u’sh bo’limnen ibarat. I.
Meditatsiya. II. ádep ikramlılıq. III. Danalıq. IV. Meditatsiya` 1. Durıs tu’siniw. 2. Durıs niyet qılıw. 3.
O’zin durıs tutıw. 4. Durıs a, law 5. Durıs xáreket qılıw. 6. Durıs qatnasıqta bolıw. 7. Durıs pikir
ju’rgiziw. i. Durıs so’ylew. I. ádep ikramlılıq normaları - Budda “Pancha Shila” násixatı. 1. Adam
o’ltiriwden saqlanıw. 2. Urlıqtan saqlanıw. 3. Nekege biyopalıq islemew. 4. O’tirik so’ylemew. 5.
Másiretug’ın ishimliklerdi ishpew. 6. Tu’sten keyin awqatlanıwdan saqlanıw. 7. Oyın ku’lkiden saqlanıw.
i. Bezeniw, boyanıwdan saqlanıw. I. Danıshpanlıq- bul buddizmnin’ tiykarg’ı maqseti bolıp, zatlar
tabiyatın durıs tu’siniw. Tu’rli mayda toparlardı esaplag’anda budddizmde eki ag’ım bar` 1. Xinayana
(kishi digirshik). 2. Maxayana (ulken digirshik). Buddizmnin’ tarqalıwında Sangxa-budda jámiyetlerinin’
roli ulken. Olar jıldı, xawası jaqsı bolg’an 9 ayda qalama qala, awılma-awıl ju’rip, budda táliymatın
tarqatqan. Áramızdan aldın’ g’ı 273-232 jılları xukmranlıq etken i