ZRÓŻNICOWANIE ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO POLSKI

POŁOŻENIE I OBSZAR POLSKI [312 722km^2 bez morza]

 matematyczno-geograficzne
-współrzędne geograficzne skrajnych punktów terytorium
(rozciągłość południkowa 5*50’ - 649km, rozciągłość równoleżnikowa 10*02’ - 689km)

 fizyczno-geograficzne
-półkula północna i półkula wschodnia, umiarkowane szerokości geograficzne
-środkowa część Europy, głównie w pasie Niżu Środkowoeuropejskiego
-południowe wybrzeża Morza Bałtyckiego po Karpaty i Sudety

 geopolityczne
-członkostwo w Unii Europejskiej (od 2004 r.) -przynależność do NATO (od 1999 r.)

GRANICE POLSKI [3511km, w tym granica morska - 440km]

Granice naturalne - biegną wzdłuż rzek oraz grzbietów górskich

Podział na regiony fizycznogeograficzne ma charakter hierarchiczny, jednostki:

- Obszary

- Podobszary (megaregiony)

- Prowincje

- Podprowincje

- Makroregiony - odpowiadają podziałowi na poszczególne krainy geograficzne

- Mezoregiony - określają obszary o wspólnej genezie i silnym powiązaniu elementów

środowiska przyrodniczego

BUDOWA GEOLOGICZNA POLSKI

Jednostki tektoniczne na obszarze Polski:

 Prekambryjska platforma wschodnioeuropejska

 Platforma paleozoiczna

 Obszar fałdowań alpejskich

Strefa Teisseyre’a-Tornquista – strefa głębokich uskoków tektonicznych dzieląca Europę na dwie
części o różnej budowie geologicznej
NAJWAŻNIEJSZE WYDARZENIA Z PRZESZŁOŚCI GEOLOGICZNEJ POLSKI:

 Orogeneza alpejska => powstanie Karpat, odmłodzenie i powstanie spękań i uskoków

tektonicznych w Sudetach

 Intensywna działalność wulkaniczna w Sudetach oraz na przedpolu tych gór

 Zalanie wodami morskimi zapadliska przedkarpackiego => powstanie złóż soli kamiennej i
siarki rodzimej

 Powstanie i zanik zbiorników śródlądowych => utworzenie bogatych złóż węgla brunatnego

 Wkroczenie lądolodu skandynawskiego => powstanie rzeźby polodowcowej

 Powstanie Morza Bałtyckiego

1) Era peleozoiczna
-transgresja (zalewy morskie)
-koralowce, gąbki i trylobity
Skamieniałości przewodnie – skamieniałe szczątki organizmów, które żyły w
określonym czasie geologicznym i zajmowały znaczne obszary na Ziemi
Orogeneza (ruchy górotwórcze) - ruchy tektoniczne, w wyniku których powstają
łańcuchy górskie

2) Orogeneza kaledońska
-częściowe sfałdowanie i wypiętrzenie skał budujących Góry Świętokrzyskie oraz Sudety

3) Orogeneza hercyńska
-ponowne sfałdowanie i wypiętrzenie tych skał
+pod koniec paleozoiku bujny rozwój roślinności

4) Era mezozoiczna
-największe transgresje (pozostałość znacznych pokładów wapieni i dolomitów)
-dalszy rozwój świata roślin i zwierząt
-dinozaury i amonity – dawne morskie głowonogi, skamieniałości przewodnie mezozoiku

5) Era kenozoiczna
-ukształtowanie się oblicza naszej planety
 SUROWCE MINERALNE POLSKI
energetyczne metaliczne chemiczne skalne

-węgiel kamienny -rudy miedzi -sól kamienna -piaski i żwiry

-węgiel brunatny -rudy żelaza -sole potasowe -gliny i iły
-ropa naftowa -rudy cynku i ołowiu -siarka -wapienie i dolomity
-gaz ziemny -srebro -fosforyty -gips
-złoto -kreda
-marmury, granity

ZNACZENIE GOSPODARCZE SUROWCÓW MINERALNYCH POLSKI

 Węgiel kamienny i brunatny

-produkcja energii cieplnej oraz energetycznej

 Ropa naftowa
-wytwarzanie benzyny, olejów, smarów i asfaltu

 Gaz ziemny
-wytwarzanie włókien sztucznych, amoniaku oraz nawozu

 Rudy miedzi
-uzyskiwanie czystej miedzi
-sprzedaż wyrobów za granice
-uzyskiwanie innych metali (np. Molibden, nikiel, ołów, złoto i srebro)

 Rudy cynku
-zastosowanie w procesie pokrywania żelaza w celach antykorozyjnych
-wytwarzanie mosiądzu (stop miedzi i cynku)

 Rudy ołowiu
-produkcja płyt akumulatorowych i osłon kabli
-składnik farb
-wytwarzanie pocisków

 Sól kamienna
-lecznictwo uzdrowiskowe
-przemysł chemiczny i spożywczy do produkcji sody, chloru, kwasu solnego

 Siarka
-wytwarzanie kwasu siarkowego, gumy, zapałek i barwników
UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI POLSKI
  Południową część Polski w znacznej mierze uformowały ruchy górotwórcze - zarówno
paleozoiczne (orogeneza kaledońska i hercyńska) i najmłodsze (alpejskie ruchy górotwórcze)

 Północna i środkowa część Polski została ukształtowana przez zlodowacenia, czego

wynikiem były różnorodne formy rzeźby polodowcowej
Zlodowacenia wpływające na dzisiejsze ukształtowanie:
- południowopolskie (Sanu)
- środkowopolskie (Odry)
- północnopolskie (Wisły)
- w Tatrach i Karkonoszach – lokalne lodowce górskie

FORMY RZEŻBY POLODOWCOWEJ

Najważniejsze cechy ukształtowania powierzchni Polski

Nachylenie powierzchni w
Przewaga terenów nizinnych Pasowy układ rzeźby terenu
kierunku północno-zachodnim

- średnia wysokość kraju – - wpływ na układ sieci rzecznej - pas pobrzeży

173 m. n.p.m. i kierunek płynięcia większości - pas pojezierzy
rzek w naszym kraju - pas nizin
- 91,3% nizinnych terenów - pas wyżyn
- pas kotlin
- krzywa hipsograficzna – - pas gór (Sudety i Karpaty)
wykres, który prezentuje
procentowy udział
poszczególnych wysokości
na danym obszarze

- najniższy punkt - Marzęcino

KLIMAT POLSKI

 klimat umiarkowany ciepły - nad obszarem naszego kraju ścierają się wpływy klimatu
morskiego znad Atlantyku i Europy Zachodniej oraz kontynentalnego znad Europy
Wschodniej i Azji

 sześć termicznych pór roku:

-przedwiośnie (0-5*C)
-wiosna (5-15*C)
-lato (powyżej 15*C)
-jesień (5-15*C)
-przedzimie (0-5*C)
-zima (poniżej 0*C)

 zmienność warunków pogodowych - mają na nią wpływ różne nadpływające masy powietrza

Czynniki astrefowe kształtujące klimat Polski

Meteorologiczne: Niemeteorologiczne:

1) Rozkład głównych ośrodków barycznych 1) Szerokość geograficzna

-niż Islandzki (cały rok) Kąt wysokości Słońca nad horyzontem oraz
-wyż Azorski ^ długość trwania dnia, ilość energii słonecznej
-wyż Azjatycki (zima)
-niż Azjatycki (lato) 2) Położenie geograficzne
morski-kontynentalny klimat
2) Przepływ mas powietrza kontynentalny: duże amplitudy dobowe i roczne
-powietrze polarne morskie temperatury powietrza, niewielkie opady,
(zima – ocieplenie, odwilż i deszcz ze śniegiem więcej w lato niż zimę
lato - ochłodzenie, zachmurzenie, deszcz)
morski: małe amplitudy dobowe i roczne, duże
-powietrze arktyczne opady przez cały rok
(wiosna - ochłodzenie i przymrozki
zima – silne mrozy i śnieg) 3) Ukształtowanie powierzchni
Łańcuchy górskie stanowią skuteczną barierę
-powietrze polarne kontynentalne dla przepływu mas powietrza
(zima - mroźna i słoneczna pogoda Stoki dowietrzne - większe sumy opadów niż na
lato - upały i susze) stokach zawietrznych

-powietrze zwrotnikowe kontynentalne [rzadko] 4) Pokrycie terenu

(ciepłe, suche, słoneczna pogoda => złota jesień) np. Lasy utrudniają dopływ promieniowania
słonecznego do powierzchni Ziemi oraz
-powietrze zwrotnikowe morskie zwiększają wilgotność powietrza
(ciepłe, wilgotne, wzrost temperatury, burze)

ZRÓŻNICOWANIE PRZESTRZENNE KLIMATU POLSKI

 temperatura powietrza: okres wegetacyjny: opady atmosferyczne:

-średnia roczna temperatura
powietrza - 7-9*C
wartość temperatury wzrasta z
północnego wschodu do
południowego zachodu.
(ścieranie się mas powietrza znad
Atlantyku i Azji)
-najzimniej w obszarach górskich
(średnia roczna <5*C)
-najcieplejszy miesiąc - lipiec
-najchłodniejszy - styczeń
-średnia roczna amplituda
temperatury powietrza - 19-22*C
okres wegetacyjny – czas w
ciągu roku, kiedy wartość
średniej dobowej temperatury
powietrza przekracza 5*C
w Polsce okres ten jest
zróżnicowany, najdłuższy
okres - powyżej 225 dni w
zachodniej części Polski,
poniżej 200 dni na północnym
wschodzie, a najkrótszy na
obszarach górskich
(Kasprowy Wierch – 88 dni,
Śnieżka - 110)
okres wegetacyjny jest
czasem wzrostu i rozwoju
roślin, dlatego jego długość
ma znaczenie dla ich uprawy.
-średnia roczna suma opadów
atmosferycznych – 600mm
najwięcej opadów występuje w
Karpatach, później na
wybrzeżu Bałtyku,
pojezierzach i wyżynach,
najniższe opady występują na
Pojezierzu Wielkopolskim i
Nizinie Mazowieckiej (cień
opadowy pasa pojezierzy -
znajdujące się tam wzniesienia
zatrzymują wilgoć niesioną
przez masy powietrza
napływające znad Oceanu
Atlantyckiego i Bałtyku)

uprawianie:
-długi okres wegetacji –
pszenica, buraki cukrowe
(Nizina Śląska, Szczecińska)
-krótki okres wegetacji –
owies (wschód, Karpaty)

ZASOBY WODNE POLSKI. SIEĆ RZECZNA

Retencja – okresowa zdolność do gromadzenia i przetrzymywania zasobów wodnych na przykład
przez rośliny w glebie oraz w zbiornikach wodnych

Bilans wodny Polski

Przychód: 192km^3 Rozchód: 192km^3 Retencja wodna: 113km^3

 opady atmosferyczne  parowanie i gospodarcze  powierzchniowa

(ok. 97%) zużycie wody (ok. 70%) (ok. 33%)
 dopływy wód z  odpływ powierzchniowy i  gruntowa (ok. 67%)
zagranicy (ok. 3%) podziemny (ok. 30%)

Zasoby wodne Polski są rozmieszczone nierównomiernie => obszary niedoborów i nadwyżek wody

Przyczyny zagrożenia niedoborem wody w Polsce:

 - stosunkowo niewielka średnia roczna suma opadów atmosferycznych

- coraz częstsze występowanie bezśnieżnych zim

- wzrastające zapotrzebowanie na wodę (przemysł oraz zaspokojenie potrzeb ludności)

- nieracjonalna gospodarka wodna (marnotrawienie wody, zanieczyszczenie jej)

Cechy sieci rzecznej Polski:

 Polska niemal w całości znajduje się w zlewisku Morza Bałtyckiego (pozostałe niewielkie
obszary należą do zlewisk Morza Czarnego oraz Morza Północnego)

 Dorzecza dwóch największych polskich rzek: Wisły i Odry zajmują 88% powierzchni kraju
(pozostałe dorzecza należące do zlewiska Bałtyku to dorzecza rzek występujących na
pobrzeżu, a także dorzecza Pregoły i Niemna), asymetria dorzeczy

 Nisko położone działa wodne – granice między dorzeczami lub zlewiskami

Zapobieganie powodziom oraz łagodzenie ich skutków:

- Wznoszenie wałów przeciwpowodziowych

- Regulowanie koryt rzecznych jedynie tam, gdzie jest to konieczne

- Odpowiednie zagospodarowanie terenów nadrzecznych (np. budowa polderów

powodziowych, czyli obszarów, gdzie woda może się rozlewać bez wyrządzania szkód)
- Budowa sztucznych zbiorników, które gromadzą nadmiar wody

Perspektywy rozwoju żeglugi śródlądowej w Polsce:

 Gęsta sieć dróg wodnych – na 1000km^2 powierzchni przypada ok. 12 km dróg żeglownych

 Korzystny układ przestrzenny – polskie drogi wodne pokrywają się z głównymi kierunkami
transportowymi kraju

 Kanały - sztuczne cieki wodne

 Zły stan techniczny zdecydowanej większości odcinków dróg wodnych uniemożliwia ich
wykorzystywanie na szerszą skalę

 Pozostałe drogi wodne mogą być wykorzystywane jedynie w transporcie regionalnym

JEZIORA W POLSCE
- Na obszarze Polski występują blisko 7100 jezior o powierzchni większej niż 1ha, łącznie
zajmują one niespełna 1% obszaru całego kraju
- Rozmieszczone nierównomiernie, większość z nich znajduje się w północnej części kraju
Typy genetyczne jezior:

 Jeziora polodowcowe
-jeziora morenowe - utworzyły się w obniżeniach terenu, pomiędzy wzniesieniami moren czołowych
o w zagłębieniach moren dennych. Są to jeziora o znacznej powierzchni, urozmaiconej linii
brzegowej, mające liczne zatoki i półwyspy [Śniardwy, Mamry, Niegocin]
-jeziora rynnowe - powstały po erozyjnej działalności wód podlodowcowych. Są wąskie i wydłużone,
mają duże spadki dna i osiągają znaczne głębokości [Hańcza, Gopło, Jeziorak, Raduńskie]
-jeziora cyrkowe (karowe) - powstały w wyniku wypełnienia wodą górskich cyrków (kotłów)
polodowcowych. Mają owalny kształt, charakteryzują się znacznym spadkiem i dużymi
głębokościami [Morskie Oko, Czarny Staw pod Rysami oraz Czarny Staw Gąsienicowy w Tatrach]

 Jeziora przybrzeżne (przymorskie) - powstały przez wypełnienie wodą gruntową

przybrzeżnych zagłębień, a następnie odcięcie ich przez piaszczyste mierzeje. Mają znaczną
powierzchnię, ale ich głębokość jest niewielka [Łebsko, Jamno]

 Jeziora deltowe - powstały poprzez wypełnienie wodą niewielkich zagłębień w obrębie delt
rzecznych. Są płytkie i mają niskie, bagniste brzegi [Druzno – delta Wisły, Dąbie - Odry]

Sztuczne zbiorniki wodne (zbiorniki antropogeniczne) – akweny powstałe z działalności człowieka:

- Zbiorniki zaporowe - powstały w wyniku budowy zapory w dolinie rzecznej

- Zbiorniki poeksploatacyjne - powstały poprzez zalanie wodą wyrobisk po wydobyciu

surowców mineralnych metodą odkrywkową
-
Znaczenie jezior i sztucznych zbiorników wodnych:

 Przyrodnicze
Jeziora stanowią ważny element obiegu wody, ich naturalną funkcją jest magazynowanie wody
(retencja) szczególnie w okresach, kiedy na danym obszarze występuje jej nadmiar. Stanowią
środowisko życia wielu organizmów wodnych, wpływają na lokalny klimat oraz pełnią ważną funkcję
krajobrazową (np. Morskie Oko)

 Gospodarcze
-funkcje przemysłowe (związek z działalnością wielu działów przemysłu np. spożywczy, chemiczny)
-funkcje komunalne (zapewnienie potrzeb bytowych ludności)
-funkcje rolnicze (woda z jezior służy do nawadniania pól uprawnych, sadów, uzupełnia się nią
niedobory w stawach hodowlanych)
-funkcje przeciwpowodziowe (zatrzymywanie fali wezbraniowej rzek)
-znaczenie w hydroenergetyce – wykorzystanie wody do napędzenia turbin produkujących energię

 Turystyczno-rekreacyjne
Jeziora i sztuczne zbiorniki wodne to miejsca rozwoju turystyki, rekreacji i uprawiania sportów
wodnych, ponadto na większych akwenach funkcjonuje żegluga pasażerska
ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE MORZA BAŁTYCKIEGO
cechy Morza Bałtyckiego:
- płytki zbiornik (jego średnia głębokość wynosi 52m, najgłębiej - 459m Głębia Landsort)

- niewielki zbiornik (21 tys. km^3 wody)

- najmłodsze morze świata (liczy około 4000lat)

- wybrzeża fierdowo-szkierowe (powstały w wyniku zalania przez morze obszarów

polodowcowych w Szwecji, Finlandii i Estonii)

- wybrzeża zalewowo-mierzejowe (dominacja płaskich i piaszczystych wybrzeży na terenie

Polski, Rosji, Litwy i Łotwy)

- wybrzeża klifowe (występujące gdzieniegdzie wysokie wybrzeża)

- morze chłodne (średnie temperatury powierzchniowej warstwy wody latem wahają się od 13-
14*C u północnych wybrzeży Szwecji i Finlandii do 17-18*C na południu

- słonawy zbiornik (średnie zasolenie akwenu wynosi ok 7,5%* - w 1t wody 7,5kg soli)
przyczyny zasolenia wód Bałtyku:
1) ograniczony dostęp do zasolonych wód oceanicznych z powodu odcięcia przez wąskie i płytki
Cieśniny Duńskie (średnia głębokość to ok 15m)
2) niewielkie parowanie wód wynikające z niskich wartości temperatury powietrza
3)dostarczanie dużych ilości słodkiej wody przez prawie 250 rzek

- niewielka różnorodność biologiczna akwenu (rośliny, które rosną na dnie, występują jedynie
w strefach przybrzeżnych, najczęściej do głębokości kilku metrów - duże zmętnienie wody,
żyjące ssaki: trzy gatunki fok, morświny, ryby: śledzie, dorsze, szproty, ptaki: mewy, kaczki)

- silna antropopresja, zanieczyszczenie (substancje toksyczne i ropopochodne, biogeny,

tworzywa sztuczne, zanieczyszczenia biologiczne)
- 160 obszarów chronionych (formy bezpośredniej ochrony przyrody związane z Morzem
Bałtyckim: -parki narodowe [Słowiński i Woliński PN], -parki krajobrazowe [Nadmorski i
“Mierzeja Wiślana” PK], -obszary Natura 2000, których jest kilkanaście