Professional Documents
Culture Documents
Juma Minberi
Juma Minberi
ДІНИ БАСҚАРМАСЫ
ЖҰМА
МІНБЕРІ
Алматы 2012
УДК 28
ББК 86.36
ISBN
УДК 28
ББК 86.36
ISBN
Алғысөз
Сүйікті пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа (с.ғ.с.) ғұмыр
кешкен сонау бақытты ғасырдан бері мұсылмандардың мешітке
жиналып, жұма күндері уағыз тыңдауы дінімізде негізін тапқан
игі дәстүр. Сахабалар ардақты елшінің нұрлы жүзіне көз ал-
май тамсана қарап, мүбәрак аузынан маржандай тізіліп төгілген
сөздерін тапжылмай, кірпік қақпай отырып тыңдайтын. Әрбір
қасиетті аят оқылған сайын иманын жаңартып, амалдарын та-
разылайтын. Бұрын естімегендерін естіп, білмеген жайттарға
қаныға түсетін. Жүрекке жылу ұялатып, санаға сәуле құйған
сырлы уағызға елітіп, өмірдің ағы мен қарасын, шындығы мен
жалғанын барлап, ақиқаттың өлшемін салмақтап терең ойға шо-
матын. Мешіттен шыққан уақыттарында хұтбада ескертілген
жайттарға мұқияттылық танытып, рухани сергіп, Алланың әмірі
мен пайғамбарымыздың хадистері негізінде амал етуге асығатын.
Сол уақыттардан бері хұтба мұсылмандар өмірінде мазмұнды әрі
мәні зор ұлағаттарымен ерекше орын алып келеді.
Мойындау керек, жер басқалы бері адам баласы пендешіліктің
шекпенін ысыра шешіп тастауға қауқарсыз. Бәлкім, бұл
жаратылысындағы қателесушілік, ұмытшақтық табиғатынан
шығар. Қалай дегенде де, адам – бәрібір қателікке, жаңылысуға,
ағаттық жіберуге бейім жаратылыс. Алда-жалда жанашыры
яки иманды жан кездесіп, ақылын айтып, дұрыс кеңес бермесе,
өмірін тұтастай ғапылдықта өткізіп алуы да ғажап емес. Бұл біз-
ге «Дін – насихат» деген хадисті еске салғандай. Расында, наси-
хат қана пәнидің күйбеңімен жүрген пенделерге бақи өмірдің
артықшылығын еске салып, мұсылмандарды бұл өмірдегі
түрлі жауапкершіліктерге көңіл бөлуге шақырады. Ниеттерін
дұрыстауға, амалдарын түзетуге ынтықтырады. Ынтымақ пен
берекенің, тату-тәтті тіршіліктің де ұйытқысы сонда жатыр. Дін
де үздіксіз насихат негізінде дамиды, халыққа жетеді. Сол себепті
4 Жұма мінбері
оның мәңгілік жарығын өшіре алмасы анық. Құранда: ون َ يد ُ ُي ِر
َ الل ُم ِت ُّم ُنو ِر ِه َول َْو َك ِر َه الْكَ ا ِف ُر
ون ُ َّاهه ِْم َو ه ِ الل ِب َأ ْف َو َ « لِ ُيطْ ِف ُؤوا ُنОлар Алланың
ِ َّور ه
нұрын ауыздарымен үрлеп өшіруге тырысады. Алайда Алла
кәпірлер қаламаса да нұрын толықтырады»5, – дейді.
Сондықтан да Құран жайлы сын айтып, сөз таластырмақ
болғандар мәңгілік сөнбес нұрдан мақұрым қалмақ. Ал Қасиетті
кітаптың хақтығына қалтқысыз сеніп: ِيمان َ إلِ َِّر َّب َنا ِإ َّن َنا َسمِ ْع َنا ُم َنا ِدي ًا ُي َنا ِدي ل
َ « َأ ْن آ ِم ُنو ْا ب َِر ِّبكُ ْم َفРаббымыз, біз «Раббыларыңа иман етіңдер»
آم َّنا
деп шақырған (Пайғамбар, Құран) шақырушыны естіп, де-
реу иман еттік...»6 дегендер сол бір нұрдың бақытына бөленіп,
اد
َ يع َ ِف ا ْلم ُ ال ُت ْخ ِل َ ام ِة ِإ َّن َك
َ ال ُت ْخ ِز َنا َي ْو َم ا ْل ِق َي
َ « َر َّب َنا َوآ ِت َنا َما َو َعد َّت َنا َعلَى ُر ُس ِل َك َوРабб -
мыз, бізге пайғамбарларыңа уәде еткендеріңді бер, һәм бізді
қиямет күні қорлама. Күдіксіз, Сен берген уәдең мен сөзіңнен
айнымайсың»7 деп дұға етіп, ақыретте Ұлы Жаратушының
уәдесі бойынша Оның таусылмас қазынасы мен сарқылмас сый-
сыяпатына қол жеткізеді.
Иә, Құран – жеті қабат ғаламзатты жоқтан жаратқан жалғыз
Жаратушы Алла тағаланың мән-мағынасы шексіз, мәңгілік кіта-
бы.
Құран Кәрім оқудың сауаптығы
Әрбір мұсылман Құранды өзі ғана оқып үйреніп қоймай, оны
өзгелерге де үйретуге міндетті. Себебі, пайғамбарымыз (с.ғ.с.)
хадис-шәріпте: آن َو َعل ََّم ُه
َ « َخ ْي ُركُ ْم َم ْن َت َعل ََّم ا ْل ُق ْرСіздердің ең жақсыларыңыз
– Құранды үйреніп, оны басқаларға үйреткендеріңіз»8, – деген.
Құрансыз өмірдің бос өмір екендігін әрбір мұсылман жақсы
түсінуі керек. Құран оқылмаған үйде, жерде, елде береке,
тыныштық болмайды. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бұл туралы хадис-
шәріпте былай дейді: «Үйлеріңізде Құран Кәрімді көп оқыңыздар.
Себебі, Құран оқылмаған үйде жақсылық, береке аз болады. Он-
5
«Саф» сүресі, 8-аят
6
«Әли Имран» сүресі, 193 аят
7
«Әли Имран» сүресі 194 аят
8
Сахих Бухари, фадаилул Құран, 21
10 Жұма мінбері
9
«Юнус» сүресі, 57-аят .
10
«Жүніс» сүресі, 57-аят, «Тәубе» сүресі 14-аят, «Нахл» сүресі, 69-аят,
«Исра» сүресі 82-аят, «Шуара» сүресі 80-аят, «Фуссилат» сүресі 44-
аяттары
12 Жұма мінбері
11
Тирмизиден, хадис хасан сахих, фадаилул Құран, 16.
13
13
«Бақара» сүресі, 154-аят
14
Бухари, Жұма 11; Мүслим, Имара 20
16 Жұма мінбері
19
«Хужурат» сүресі, 10-аят
20
Муслим, Сахих, 93.
21
Муслим, Сахих
22
Муслим, Сахих
23
Муслим, Сахих,
Жұма мінбері 19
24
Бухари, Сахих, Тәжриди Сарих тәрж. Т. 6. Б. 342.
25
«Мухаммед» сүресі, 7-аят.
20 Жұма мінбері
27
Муслим, Тахарат, 68.
22 Жұма мінбері
28
«Ниса» сүресі, 59-аят
29
Муатта, Қадар, 46, II/899
26 Жұма мінбері
33
Ибн Хажар Хайсами. Хайратул хисан, б 265
30 Жұма мінбері
34
Хадис негіздері
35
Риуаятшылар сыны
36
Мәтін сыны
Жұма мінбері 31
37
Мекки, әл-Манақиб 1/168; Хайсами, Хайратул хисан, 177 б
34 Жұма мінбері
38
Мауараннаһр – Орта Азияда Жейхун (Амудария) өзенінің арғы
жағындағы түркілер қоныстанған алқапқа берілген географиялық атау.
Аймақ қазіргі Өзбекстан, Қарақалпақстанның шығыс бөлігі, Тәжікстан,
Қырғызстанның оңтүстігі және Қызылқұм шөлі мен Қазақстанның бір
бөлігін алып жатыр.
36 Жұма мінбері
- «Рәдду китабил-Имәмә»;
- «әр-Рәд алел-Карамит».
Сондай-ақ имам Матуридидің имам Ағзамның «әл-Фиқһул-
акбар» атты шығармасына түсіндірме жазғаны да айтылады.
Бірақ кейбір зерттеушілер бұл түсіндірме кітапты Әбул-Ләйс әс-
Самарқанди жазған дегенді алға тартады.
Имам Матуридидің әдістемесі мен көзқарастары
Имам Матуриди мен Имам Әшғари бір дәуірде өмір сүріп, бір
бағытта еңбек еткен. Бірақ Имам Әшғари Исламды іштен ірітпек
болған дұшпандармен бірге күн кешті. Ол өмір сүрген Басра қаласы
мұғтазила мәзһабының отаны еді. мұғтазила мәзһабының өкілдері
мен фикһ-хадис ғұламалары арасындағы қақтығыстың майданы
осы Ирак өңірі болатын. Ал Матуриди өмір сүрген Мауараннаһр
өлкесі сүнниттік ғалымдар мен мұғтазила мәзһабының өкілдері
арасындағы пікірталастан біршама ұзақ еді. Дегенмен Мәймун,
Муғтасым, Уасиқ секілді халифтердің дәуірінде мұғтазилиттік
сенім мемлекеттік идеологияға айналғандықтан, олардың пікір-
лері халифаттың барлық өңірлеріне тарап жатты. Мауараннаһр
өлкесінде мұғтазила мәзһабы басым күшке ие болмағанмен,
олардың пікірлерін уағыздаушылар бірлі-жарым болса да бар
еді. Имам Матуриди мұғтазила мәзһабының ондай өкілдерімен
пікір талас жүргізгендігі белгілі. Имам Әшғари мен имам
Матуридидің пікірталас майдандары бір болғандықтан, олардың
ортақ ұстанымдары ғана емес, шариғатты түсіндіру тәсілдері де
бір-біріне ұқсайтын. Десек те, екі имамның пікірталастағы кейбір
әдістемелік ерекшеліктері мен ұстанымдағы айырмашылықтары
болды. Бірақ зерттеушілердің көпшілігі Имам Матуриди мен Имам
Әшғари пікірлерінде айта қаларлық өзгешелік болмағандығын
білдіреді. Мысалы, Шейх Мұхаммед Абдуһ Имам Әшғари мен
Имам Матуридидің арасындағы ерекшеліктер үлкен қарама-
қайшылық туғызбайтынын айтқан.
Бірақ екі имамның кәләм іліміне қатысты көзқарастарын тал-
дар болсақ, олардың пікірлерінде азды-көпті айырмашылық ба-
рын байқаймыз. Екі имам да Құран Кәрімді зерттеу барысында
ақыл мен қисынға мейлінше арқа сүйеген. Оларың бірі екіншісіне
Жұма мінбері 43
41
«Нахыл» сүресі, 43-аят.
42
«Юсуф» сүресі, 109-аят.
43
«Әнбия» сүресі, 7-аят.
44
«Таха» сүресі, 38-аят.
Жұма мінбері 47
48
«Ниса» сүресі, 48-аят.
50 Жұма мінбері
49
«Исра» сүресі, 1-аят
Жұма мінбері 53
онда ол рас. Мен оны бұдан да ұзақ жерге бардым десе де растай-
мын”, – деп жауап берді.
Миғраж оқиғасы туралы мағлұматтарды көптеген діни кітап-
тардан табуға болады. Олар: “Қысасул-әнбийа”, “Тәжул-қысас”,
“Нәдирул-миғраж”, “Мәғәрижун-нубууәт”, “Усулул-миғраж”
және т.б. Айтылған кітаптарға сүйене отырып, оқиғаның қандай
болғандығын хазірет Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыздың өз
сөзімен баяндалық:
“Жәбірейіл (ғ.с.) маған бурақ (пырақ) деген жануарды
жәннаттан алып келді. Пырақ есектен биік, қашырдан аласа,
қадамын көз ұшы жететін жерге тастайтын жүйрік жануар
екен. Оған мініп, Жәбірейіл (ғ.с.) екеуміз Бәйтул-Мақдиске кел-
дік. Мұнда бізді дүниеден өткен 124 мың пайғамбар күтіп алды.
Барлығымен көрісіп, мешітке кіріп, бірге намаз оқыдық. Намаз
оқып болған соң баршасы мені миғражға шығарып салды.
Бірінші қабат
Мен пыраққа мініп, жер бетінен көкке көтерілдім. Жәбірейіл
(ғ.с.) қасымда болды. Аспанның бірінші қабатына жеттік.
Жәбірейіл (ғ.с.) оның күзетші періштесіне: “Қақпаны аш!” – деп
бұйырды.
– Қасыңдағы жолдасың кім? – деп сұрады періште.
– Бұл – Алланың хабибі, соңғы пайғамбар Мұхаммед (с.ғ.с.),
– деп жауап берді.
– Мұхаммедтің пайғамбарлық дәуірі басталды ма? – деп таң
қалып сұрады періште.
– Иә! – деп жауап қайырды Жәбірейіл (ғ.с.).
– Қош келдің, Мұхаммед!, – деп сүйіне қақпаны ашып,
пайғамбарды (с.ғ.с) қарсы алды ол.
Бірінші болып алдымыздан Адам (ғ.с.) шықты. Мен оған сәлем
бердім. Ол маған: “Ей қадірлі перзентім, қош келдің”, – деп ақ ба-
тасын берді. Адамның (ғ.с.) оң мен сол жағында есік бар екен. Оң
жағына қарап күледі де, сол жағына қарап көзіне жас алады екен.
Оң жағындағы жәннат есігі. Ол жәннатқа кіретін ұрпақтарының
Жұма мінбері 55
50
«Әл- Имран» сүресі, 40-аят
Жұма мінбері 57
51
«Жүсіп» сүресі, 4-аят.
52
«Нәміл» сүресі, 16-аят.
Жұма мінбері 59
Сен жайлы Алла тағала: “ َو َر َف ْع َن ُاه َمكَ ان ًا َع ِل ّي ًاБіз оны жоғары мәртебеге
көтердік”56, – деп хабар берді”, – деді. Сонда Ыдырыс (ғ.с.):
“Олай емес. Мен жәннаттың сыртындағы бақшаға ғана кірдім.
Жәннаттың есігін ғана көрдім. Ол есікте: “Мұхаммед және оның
үмбетінен бұрын ешкім жәннатқа кіре алмайды”, – деген жазуды
оқыдым”, – деді.
Аспанның төртінші қабатында тақта отырған суық жүзді
үлкен бір періштені көрдім. Жәбірейіл (ғ.с.) оны маған: “Ол
дүние ләззатын бұзып, жамағаттан айыратын, үйлерді тоздырып,
зираттарға өмір бағыштайтын, сәбилерді жетім, қыз-келіншек
терді жесір қалдыратын барлық мақұлықтардың жанын алушы
Әзірейіл”, – деп таныстырды.
Оның жүзінде күлкі белгісін байқамайсың. Мен барып
сәлем бердім. Бірақ сәлемім жауапсыз қалды. Алла тағала оған:
“Хақтың хабибі, халықтың ардақтысының сәлемін қабыл ал!”
– деп бұйырды. Періште дереу төмен түсіп, пайғамбарымызды
(с.ғ.с.) құшақтап: “Расында, Раббымыз сізді қадірлі, үмбетіңізді
құрметті етіп жаратты”, – деп жылы қарсы алды. Жәбірейіл (ғ.с.)
маған: “Иә, Расулулла! Өлім періштесі сізден басқа ешкімге ор-
нынан тұрып, мұншалық қошемет көрсетпеген болатын”, – деді.
Мен оған: “Ей, бауырым Әзірейіл! Сен адамдардың жанын
қалай аласың?”, – деп сұрадым. Ол: “Несібесі таусылып, ажа-
лы жеткен адамдарға жан алушы көмекші періштелерді жіберіп
отырамын. Әрбір иманды ізгі адамның алдына алты жүз рахмет
періштесі, әрбір имансыз жаман адамның алдына сонша азап
періштесін жіберемін. Олар өлім төсегінде жатқан пенденің жа-
нын терден, жүйкеден, еттен, қаннан ажыратып алады. Жанның
шығуы тырнақ ұшынан басталып, тізеге жетеді. Аздап дем
беріледі. Кейін жанталасу қайта басталып, жан кіндікке келеді,
сосын жан алқымға жетіп, ғарғара сәті басталады.
Періштелер жақсы адамдардың жанын қылды майдан ажы-
ратып алғандай, жеңіл алып, оны «иллийин» деген орынға алып
56
«Мәриям» сүресі, 57-аят.
Жұма мінбері 61
тағала оның дұғасын қабыл етіп, оған көмек беру үшін Һарунның
баратынын айтып: اذْ َه َبا ِإلَى ِف ْر َع ْو َن ِإ َّن ُه.نت َو َأ ُخوكَ ب َِآيا ِتي َو اَل َت ِن َيا ِفي ِذ ْك ِري
َ اذْ َه ْب َأ
ال ل َّّيِن ًا ل ََّعل َُّه َي َتذَ َّك ُر َأ ْو َي ْخ َشى
ً ول ل َُه َق ْو
َ َف ُق ا.طَ َغى
“Сен де, сенің бауырың (Һарун) да мұғжизаларымды алып
барыңдар. Мені еске алуда селқостық жасамаңдар. Екеуің
Перғауынға барып, онымен сыпайы сөйлесіп көріңдер. Ол
тым асқақтап кетті. Мүмкін ол насихат тыңдар, әйтпесе,
қорқар”57, – деді. Сол тапсырманы орындаған Һарун осы еді.
Сабырлылық жағынан ғибратты өмірі дастанға айналған
Аййуб (ғ.с.) пайғамбар да хазірет Мұхаммед (с.ғ.с.)
пайғамбарымызға тағзым етті. Онымен пайғамбарымыз (с.ғ.с.)
осында ұшырасты. Аййуб (ғ.с.): “Уа, Расулулла, Алла сіздің
сабырлылық сипатыңыздан маған аз ғана берген”, – деп өзіне
қарағанда, Мұхаммедтің (с.ғ.с.) аса төзімділігін мойындады.
Алла Аййубты ауыр сынақпен сынап еді. Ол байлығынан, жо-
ра-жолдастарынан, әйел, бала-шағаларынан айырылып, соңында
ауыр кеселге шалдықты. Еті арылып, сүйегі қалды, құрт бүкіл
денесін жеп бітірді. Әйтсе де, Аййуб (ғ.с.) Аллаға тәкбір айтып,
шүкір етті. Иманнан ауытқымады.
Бесінші аспанда бір қауымды көрдім. Беттері қап-қара,
нұрсыз, қайғылы, қорқынышқа толы. Азап періштелері олар-
ды шыбықпен ұрып қуып жүр, заққұм атты от пен ірің аралас
тағамды ауыздарына құйып тұр. Мен Жәбірейіл бауырымнан:
“Бұлар кімдер?” – деп сұрадым. Ол маған: “Дүниеде Алланың
берген ризық-несібесін басқалармен бөліспеген, малынан зекет
шығармаған пенделер. Ондай адамдарды аспандағы періштелер
Алланың күнәһар сараң дұшпаны деп әлемге жар салады. Ал ма-
лынан зекет бергендерге Алла разы болып, аспандағы періштелер
оларды Алланың иманды, жомарт досы деп атайды.
Бұл туралы Алла тағала:
ين َ ّال ُت ْل ُقو ْا ِب َأ ْي ِديكُ ْم ِإلَى ال َّت ْهلُكَ ِة َو َأ ْح ِس ُن َو ْا ِإ َّن ه
َ الل ُي ِح ُّب ال ُْم ْح ِس ِن ِ َو َأ ْن ِف ُقو ْا ِفي َسب
ِ ِّيل ه
َ الل َو
57
«Таһа» сүресі, 42-44-аяттар.
Жұма мінбері 63
58
«Бақара» сүресі, 195-аят.
64 Жұма мінбері
кім басшы екені және оның қара боз түйеге мініп келе жатқаны,
тіпті сол түйеге не артылғаны туралы анық сипаттама береді.
Кейін адамдар керуенді күтіп алып, қараса пайғамбарымыз (с.ғ.с.)
айтқанындай болып шығады.
Миғраж түнінен кейін Жәбірейіл (ғ.с.) келіп пайғамбарымызға
(с.ғ.с.) намаздардың уақыттары мен оның оқу тәртібін үйретеді.
Сол күнге дейін ол Ибраһим (ғ.с.) намаз оқығандай, күніне екі
рет – таң мен кешкі уақыттарында екі ракаттан төрт ракат намаз
оқып жүретін.
Мұхаммедтің (с.ғ.с.) ұлық мұғжизасы исра және миғраж
оқиғасын барлық мұсылмандар үлкен нығмет әрі құрмет деп
қабылдаулары тиіс.
Құрметті бауырлар! Миғраж түні мен онда болып өткен
ғажайып оқиғалардың берекетімен Алла тағала иманымызды
баянды етсін. Қасиетті айлар мен күндерде Жаратқан Иеміз
күнәларымызды кешіп, екі дүниенің бақытын берсін. Қиямет күні
пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) шапағаты баршамызға нәсіп болсын.
Мейірбан Алла тағала режеп пен шағбан айларында дүние және
дін істерімізге береке беріп, рамазан айына аман-есен жеткізсін!
69
Зекет
Дін – бүкіл әлемдерді жаратушы Алла тағаланың адам бала-
сын екі дүниеде де шынайы бақытқа жетелеу үшін жіберген иләһи
ережелер мен қағидалар екені белгілі. Расында да, әр нәрсенің
авторы өз туындысының барлық қыр-сырын жақсы білетіндігі
тәрізді, адамды да ең жақсы танитын – оны жоқтан бар еткен
Жаратушы Хақтың өзі емей, кім болмақ? Сондықтан, адамзатқа
жіберліген иләһи діндердің соңғысы – Ислам дінінің барша
қағидалары да адам баласы үшін, қияметке дейінгі келетін барша
қоғамдар үшін ең дұрыс жолды көрсетіп, екі дүниеде де шынайы
бақытқа жетелейтіні сөзсіз. Исламның тыйған тыйымдары – адам
мен қоғамды ластық пен жамандықтан қорғау үшін болса, әмір
еткен парыздары – кейде тікелей, кейде жанама түрде қоғамдық
тепе-теңдікке, әлеуметтік-экономикалық тұрақтылыққа, адами
бақытқа жол ашатынына тарих куә.
Ал, Ислам дінінің ежелден-ақ қазақ қоғамының санасына
сіңіп, жүрегіне терең тамыр тастағаны соншалық, біздің салт-
дәстүріміз бен әдет-ғұрыптарымыз діни қағидалармен етене
қайнасып кеткен. Ата-бабаларымыздан келе жатқан асыл дініміз
соңғы жиырма жыл ішінде ел арасында қайта түлеп, жастарымыз
ақиқаттың шуағына шомыла бастағанын көріп көз тояды, көңіл
қуанады. Халықтың діни сауаты артып, күннен күнге үйренген
білімімен амал етуі де көбеюде. Бірақ жетпіс жыл бойы асыл дін-
нен алшақтап қалған қоғам ретінде халықтың әлі де білгенінен
білмегені көп, үйренері мол екені даусыз. Мысалы, Исламның
басты парызы бесеу болса, соның бірі – зекет туралы көпшілік
жамағат арасында толық ақпарат әлі де жеткіліксіз десек артық
айтпаспыз. Кәлимаға тіл келтіріп, намазын оқыса да, оразас-
ын ұстап қажылыққа барғанымен, зекетті міндетті парыз ретін-
70 Жұма мінбері
59
Бухари сахих, Муслим сахих.
Жұма мінбері 71
الل ِمن َف ْض ِل ِه ُه َو َخ ْير ًا ل َُّه ْم َب ْل ُه َو ُ ّاه ُم ه ُ ُون ب َِما آ َت َ ين َي ْب َخل َ ال َي ْح َس َب َّن ال َِّذ
َ َو
َ ات َوا
ض
ِ أل ْر ِ او َ الس َم
َّ اث ُ ير َ ام ِة َوللِهّ ِ ِمَ ون َما َب ِخلُو ْا ِب ِه َي ْو َم ا ْل ِق َي
َ َش ٌّر ل َُّه ْم َس ُيطَ َّو ُق
ِير
ٌ ُون َخب َ الل ب َِما َت ْع َمل ُ َّو ه
«Алланың кеңшілігінен өздеріне берілген нәрселерін
(басқаларға бермей) сараңдық істегендер бұл істерін өздеріне
қайырлы деп ойламасын. Жоқ, тіпті (бұл істері) өздері
үшін ең үлкен жамандық. Ақырет күні сараңдық жасаған
дүниелері мойындарына оралады»60». Тағы бір аятта Алла
Тағала сараңдарды ақыреттің күйзелтуші азабынан былай деп ес-
кертеді:
ٍ ِاب َأل
يم َي ْو َم ٍ َالل َف َب ِّش ْر ُهم ب َِعذ ِ ال ُين ِف ُقو َن َها ِفي َسب
ِ ِّيل ه َ ون الذَّ َه َب َوا ْل ِف َّض َة َو
َ ين َيكْ ِن ُز
َ َوال َِّذ
ُ نوب ُه ْم َوظُ ُه
ور ُه ْم َهـذَ ا َما َك َن ْز ُت ْم ُ اه ُه ْم َو ُج ُ ُي ْح َمى َعل َْي َها ِفي َنا ِر َج َه َّن َم َف ُتكْ َوى ب َِها جِ َب
َ
َ ألن ُف ِسكُ ْم َفذُ وقُو ْا َما كُ ن ُت ْم َتكْ ِن ُز
ون
«Алтын, күмісті жинап, оны Алланың жолында
жұмсамағандарға күйзелтуші азап бар екендігін ескерт.
Жиналған алтын мен күміс тозақ отында қыздырылып,
онымен маңдайлары, қабырғалары және арқалары
таңбаланатын қиямет күні оларға: «Міне, мынау – өздерің
үшін жиған дүниелерің. Ал енді қанеки, жинағандарыңның
дәмін татыңдар!», – делінеді61.
Сонымен қатар, қасиетті Құранда мүшріктердің сипаттары
аталғанда, солардың қатарында зекет бермеу де айтылады:
َ الز َكا َة َو ُهم ِبالآْ ِخ َر ِة ُه ْم َكا ِف ُر
ون َّ ون َ ين ال َِّذ
َ ين اَل ُي ْؤ ُت َ ّلِل ُْم ْش ِر ِك
«.. ол мүшріктер зекет бермейді және ақыретке сенбейді»62.
Зекет бермеген бай адам Алла тағаланың кең рақымы мен
Пайғамбарымыздың достығынан мақрұм қалатыны жайлы да
Құранда сөз етілген63.
60
«Әли Имран» сүресі, 180-аят
61
«Тәубе» сүресі, 34-35-аяттар
62
«Фуссилат» сүресі, 6-7- аяттар
63
«Ағраф» сүресі, 156-аят; «Маида» сүресі, 55-аят.
72 Жұма мінбері
67
«Бақара» сүресі, 268-аят
68
«Бақара» сүресі, 276-аят
76 Жұма мінбері
қарызы бар үшін басты міндет. 7) Алла жолында: бұл топқа Алла
ризалығы үшін ілім іздеушілер, Алла тағаланың дінін қорғау
және жастарымызды имандылық, адалдық, адамгершілік, әділдік
сияқты жақсы қасиеттерге тәрбиелеу үшін, жалпы қоғам пайда-
сына шешілетін қайырлы істер кіреді. 8) Қаржылары бітіп, жол-
да қалғандар: бұларға негізгі тұрғылықты жерлерінде ақшалары
барлар жатады, яғни, бай болса да оларға зекет беріледі (қажылар,
ілім ізденушілер, т.б. сияқты).
Қазіргі кезде мұсылман елдерінде зекет
қалай жиналады?
Осы орайда тағы бір түйінді мәселе – зекетті жинау жұмысын
ұйымдастыруға қатысты. Бұл іс әр елде әрқалай жолға қойылған.
Пәкістан, Сауд Арабиясы сияқты Ислами мемлекеттерде,
азаматтардың зекеттері жыл сайын Рамазан айында мемлекет та-
рапынан жиналады. Ал, керісінше, Еуропа, АҚШ, Канада, Авс-
тралия сиқты жерлердегі мұсылмандар өзара мемлекеттік емес
ұйымдар құрып, сол арқылы зекет жинау және тарату жұмыстарын
атқарып отыр. Ондай ұйымдар бір жерде мешіттің ауқымында
қызмет етсе, АҚШ, Австралия сияқты мемлекеттерде арнайы
Зекет қоры ретінде жүйелі түрде жұмыс істейді. Сонымен қатар,
мемлекет жүйесі зайырлы бола тұра, мұсылман елдері болып
саналатын Малайзия мен Түркияның тәжірибесі, және бірқатар
араб елдерінің, соның ішінде Біріккен Араб Әмірліктерінің Зекет
қорлары Қазақстан үшін жақсы үлгі бола алады.
Біріккен Араб Әмірліктерінде, 2003 жылы ел басшысының
жарлығымен құрылған арнайы Зекет қоры жұмыс істейді. Мақсаты
— халықтың зекетін жүйелі түрде жинап, оны шариғат үкімдеріне
сай тарату болып табылады. Жиналған қаражатты арнайы комис-
сия тексере отырып, тиісті жерлерге жұмсап отырады. Қордың еш
кедергісіз жұмыс істеуі үшін толық жағдай жасалып, заңнамалық
тұрғыда бекітілген. Қор барлық салықтардан босатылған және ті-
келей Дін істері Министрлігіне қарасты қызмет атқарады.
Малайзия да зекет жинау жұмысын ең жүйелі жолға қойған
елдер қатарына жатады. Бұл бағыттағы әрекет 1990 жылы қолға
Жұма мінбері 79
70
«Духхан» сүресі, 3-4-5 аяттар.
Жұма мінбері 81
ِّ في
الذ ْك ِر كُ لَّ َش ْي ٍء َو َخل ََق ِ ان َع ْر ُش ُه َعلَى ال َْما ِء َو َك َت َب
َ هلل َول َْم َيكُ ْن َش ْي ٌء َغ ْي َر ُه َو َك
ُ ان ا
َ َك
ض َ ْات َو أ
َ ال ْر ِ الس َم َو
َّ
“Әуелде Алладан басқа еш нәрсе жоқ еді. Сосын Алла тағала
судың үстіне аршыны (таққа ұқсаған ең үлкен жаратылыс) жа-
ратты. Ал содан кейін кітапқа барлық нәрсені (тағдырды) жаз-
ды. Содан соң көктер мен жерді жаратты”71 – деген. Бұл жерде
айтылған кітап – “Лаухүл Махфуз”.
Ибада ибн Самит (р.ғ) (VІІ ғ.) жеткізген хадисте:
اع ِة ب َِما ُه َو َكا ِئ ٌن
َ الس َ في ِتل
َّ ْك ِ ِإ َّن َأ َّولَ ِم ْن َخلْقِ ا
ِ هلل ا ْل َقل َُم ث َُّم َقالَ ل َُه ا ُْك ُت ْب َف َج َرى
ام ِة
َ ِإلَى َي ْو ِم ا ْل ِق َي
“Алла тағала (су мен аршыдан кейін) алдымен қаламды жа-
ратты да, оған: “Жаз!” – деп бұйырды. Сол кезде қиямет күніне
(жәннат иелері жәннатқа, тозақ иелері тозаққа кіргізілгенге) дейін
болатын нәрселердің бәрін (тағдыр) жазды”, – делінген.
Тағы бір хадисте:
ٍات َو ْا َأل ْر َض ب َِخ ْم ِس َين َأل ِْف َس َنة
ِال ِئق
َ الخ َ هلل َم َقا ِد
َ ير َّ َق ْب َل َأ ْن َي ْخل َُق
ِ الس َم َو
ُ َق َّد َر ا
“Расында, Алла тағала көк пен жерді жаратудан елу мың
жыл бұрын барша жаратылыстың тағдырын жазды”72, – деп
нақты айтылған.
Қадір түнінде Алла тағала құрметті періштелеріне жоғарыда
айтылған “Лаухүл Махфузда” жазылған, келесі Қадір түніне дейін
болатын істер туралы хабар береді. Мысалы, пенделердің бұл
дүниеге келетіндері мен дүниеден өтетіндері, Алла тағала кімді
ауру-сырқау, кедейлік, не бір қасіретпен сынап, кімді байлық,
денсаулық нығметтеріне бөлейтінін, одан да басқа көптеген іс-
терді Өзінің ең жақын періштелеріне білдіреді. Осы бір құпия
мағынаны “Духан” сүресіндегі: «Сол түнде хикметті істің
барлығы (“Лаухүл Махфуздан” Кәтәбә періштелеріне) бөлінеді»
– деген аяттан түсінеміз.
71
Сахихул-Бухари
72
Имам Муслим
82 Жұма мінбері
73
«Қадыр» сүресі, 1-5 аяттар.
74
«Бақара» сүресі, 185-аят.
75
Бухари, Ләйләтул қадр,3
Жұма мінбері 83
76
Діни парақшалар
84 Жұма мінбері
77
Әбу Дауд,
86 Жұма мінбері
ٍ ال َث ِة َأ َّي
.ام َ لِل ُْم ْؤ ِم ِن َأ ْن َي ْه ُج َر َأ َخ ُاه َف ْوقَ َث
Жұма мінбері 87
78
Бухари, Муслим,
79
Имам Насаи,
80
Имам Ахмад,
Жұма мінбері 89
َ اب ال َْج َّن ِة إِذْ َأ ْق َس ُموا ل ََي ْص ِر ُم َّن َها ُم ْصب ِِح
ين َ اه ْم َك َما َبل َْو َنا َأ ْص َح
ُ ِإ َّنا َبل َْو َن
83
«Хашыр» сүресі, 18-аят.
Жұма мінбері 91
84
«Қалам» сүресі, 17-аят.
85
«Қалам» сүресі, 19-аят.
92 Жұма мінбері
86
«Қалам» сүресі, 31-аят.
87
«Қалам» сүресі, 32-аят.
Жұма мінбері 93
88
Имам Тирмизи
89
«Қалам» сүресі, 33-34 аяттар
90
Имам Тирмизи,
94 Жұма мінбері
Құрбандық шалу
Құрбан айт – мұсылмандардың ұлық мерекесі. Ол күні Алла
разылығы үшін мал шалынып, ақ түйенің қарны жарылады.
Қажылық өтеушілер Қағбаға жүзін қаратып, Арафатта жалба
рынып, дұға оқиды. Дүйім мұсылман баласы пайғамбарлардың
ісін қайта жаңғыртып, Алла жолында құрбандық шалу арқылы
бір-бірін дінге беріктік танытуға шақырады.
Құрбан – араб тілінде “жақындау” дегенді білдіреді, яғни
жасаған сауапты істер арқылы жүректі тазартып, Аллаға жа
қындай түсу. Ал шариғаттағы терминдік мағынасы – “шарттары-
мен санаса отырып, құлшылық ниетімен мал бауыздау” дегенге
саяды. Құрбан айт күндері (алғашқы үш күні) шалынатын мал
арабша “ұдһия” деп аталады.
Құрбандықтың мәнін ұғу үшін діннің не екенін, құлшылық
тың не үшін жасалатынын жақсы білген жөн. Мына кең-байтақ
ғаламды жаратқан Құдіретті ие жер бетіндегі саналы пенделерін
бекерге жаратпаған. Оларға қоғам құрып, дұрыс өмір сүруі үшін
тура жол көрсетіп дін жіберген. Қасиетті кітабы Құранда
ِنس ِإ اَّل لِ َي ْع ُب ُدون ِ َْو َما َخل َْق ُت ال ِْج َّن َو إ
َ ال
“Мен жындар мен адамдарды (Мені танып), тек қана
құлшылық жасасын деп жараттым”91 деген аят келтірілген.
Демек, құлшылық жасаудың түп мәні – Жасаған иенің әмірлеріне
бағыну, разылығына ұмтылу, сауап жинау.
Құрбандық шалу – тек мал бауыздау емес. Онда адамның
ішкі ниеті, шын пейілі, дінге бекемдігі, тақуалығы, басқаларға
91
«Зарият» сүресі, 56-аят.
96 Жұма мінбері
95
«Хаж» сүресі, 27-28 аяттар.
96
М. Исаұлы, Қ. Жолдыбайұлы, Ислам ғылымхалы, «Нұр-Мубәрәк»
баспасы Алматы, 2008, 398-бет.
98 Жұма мінбері
98
«Құрбан айт» кітапшасы, Алматы, 2007.
99
«Құрбан айт» кітапшасы, Алматы, 2007.
100 Жұма мінбері
кезеңде оқылатын нәпіл намаз) оқу және құрбан шалу әуелі Пай
ғамбарымыздың (с.ғ.с.) жеке өзіне парыз етілген болатын100.
Хазірет Ибраһимнен (ғ.с.) бері келе жатқан қажылықта орын-
далатын құрбан (һәди) шалу Алла елшісі (с.ғ.с.) Мәдинаға қоныс
аударғаннан кейін, хижраның екінші жылы қажылықтан тыс
мұсылмандарға да (удхия құрбаны) міндеттелді. Осы күндері айт
намазын оқу және құрбан шалу уәжіп болып бекітілді.
Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) Мәдинаға қоныс аударып келген-
де, жергілікті халықтың бұрыннан келе жатқан екі мерекесі бар
еді. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) ол мерекелердің мәнін сұрады. Олар
бұрынғы жәһилия кезінен бері осы күндері де мерекелеп, көңіл
көтеретіндіктерін айтты. Сонда Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): “Алла
тағала осы екі мерекенің орнына одан да артық екі мейрам сый-
лады, олар: құрбан айт пен ораза айт”, – деп ендігі жерде мұсыл
мандардың мерекесі осы екі күн екендігін ұқтырды.
Кезінде Ибраһим (ғ.с.) пайғамбар сүйікті ұлы құрбандықтан
аман қалғанда қуанып, осы күні мерекелеп, өзіне түсірілген
қошқарды құрбандыққа шалғандығын жоғарыда атап өттік. Ал
адамзаттың ардақтысы Мұхаммедке (с.ғ.с.) еркек кіндіктінің ор-
нына “Кәусар” (араб тілінде “көп, мол” дегенді білдіреді) беріл-
гендігі әрі сол үшін шүкір ретінде намаз оқып, құрбандық шалу
арқылы осы күнді атап өту керектігі аят арқылы білдірілген.
Яғни, Ибраһим пайғамбарға өзінен тарайтын екі ұрпақ берілсе
(Ысқақ пен Исмаил), Алла елшісіне (с.ғ.с.) иман жолы арқылы
шынайы ұрпағы, яғни үмбеті сый ретінде берілді. Кәусардың
мағынасы “үмбеттің көптігі” дегенге саятындықтан, бұл жоғарыда
айтылған сөзге нақты дәлел бола алады. Ұрпағын жалғастыратын
Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) өз ұлдары шетінеп кете бергенімен,
миллиардтаған үмбетінің өзі оған шынайы ұрпақ болды101.
Құрбандық шалудың пайдалары мен хикметтері
а) Алла тағаланың әмірлерін қалтқысыз орындау пендені
Жаратушының разылығына бөлеп, ақыретте сый-сыяпатқа ке
100
«Зейлай, Набур-райә», 4/206.
101
М. Хуб, Хер йөнииле құрбан, Измир 2006, 32-33-бет.
Жұма мінбері 101
102
Тирмизи, Құрбан 1493. Ибн Мәджә, Құрбандықта 3126.
102 Жұма мінбері
104
«Құрбан айт» кітапшасы, Алматы, 2007
105
«Хаж» сүресі, 27-28 аяттар.
104 Жұма мінбері
106
М. Хуб, Хер йөнииле құрбан, 114-116-б.
107
Әбу Дәуд, құрбан, 1/2789.
106 Жұма мінбері
اؤ َها َول َِكن َي َنال ُُه ال َّت ْق َوى مِنكُ ْم
ُ وم َها َو اَل ِد َم
ُ الل ل ُُح
َ َّلَن َي َنالَ ه
Жұма мінбері 107
108
«Хаж» сүресі, 37-аят.
109
«Хаж» сүресі, 32-аят.
108 Жұма мінбері
114
«Хаж» сүресі, 22-аят.
115
Ислам ғылымхалы, 401-402 б.
Жұма мінбері 111
малдарды бір кісіден жеті адамға дейін бірігіп немесе бір адам
жеке өз атынан да соя алады. Құрбан шалуға біріккен кісілердің
барлығының ниеті құрбандық құлшылығын өтеу мақсатында бо-
луы керек. Егер осы адамдардың ішінен біреуі құрбандыққа тек
ет алу ниетімен қосылса, барлығының да құрбандығы құрбандық
ретінде саналмайды.
Марқұм болған кісінің атынан құрбан шалуға
бола ма?
Кез-келген адамның дүниеден озған туысына немесе қадір
тұтқан кісілеріне сауабын бағыштау ниетімен құрбандық мал
шалуына болады. Бірақ мойнына құрбандық шалу уәжіп болған
кісі ең әуелі өз атынан құрбандық шалуға тиіс. Осыған дәлел
ретінде Әбу Дәуд өзінің “Сунән” атты еңбегінде “Қайтыс болған
кісінің атынан құрбандық шалу” деген бөлімінде мына хадисті
келтіреді:
“Әзіреті Әли (р.а.) біреуін өзі үшін, екіншісін Пайғамбарымызға
атап екі құрбандық шалатын. Мұның себебін сұрағандарға ол:
“Алланың елшісі кеудемде жаным бар кезде Өзі үшін құрбандық
шалуымды өсиет етіп кетті”, – деп жауап берген екен”.
Бұл жерде мына мәселеге де басты мән беру керек; егер
қайтыс болған кісі өз атынан арнайы құрбан шалуды өсиет етіп
айтып кеткен болса, бұл құрбандық осы айт күндері шалынуы
тиіс. Құрбандық шалған адам оның етін жей алмайды. Оның етін
толығымен таратуы керек. Егер қайтыс болған кісі арнайы өсиет
етпей, бірақ сөйте тұра оның артынан қалған дүние-мүліктен алы
нып құрбан шалынса да оның үкімі әлгіндей болады.
Ал марқұм өсиет етпеген, бірақ сіз ізгі ниетпен өз
қаражатыңызға мал сатып алсаңыз оны құрбан айт күні, немесе
басқа кез келген уақытта шалуға болады. Мұндай құрбандықтың
етін жоқ-жітікке таратуға да өз отбасыңызға да қалдыруға бола-
ды.
112 Жұма мінбері
Ақиқа құрбаны
Нәресте дүниеге келгенде шүкіршілік ретінде шалынатын
құрбан “ақиқа” деп аталады. “Ақиқа” сөзі – араб тілінде жаңа
туған сәбидің шашының атауын білдіреді. Ақиқа құрбандығын
шалу – нәпіл ғибадат. Ардақты Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) немерелері
Хасан мен Хүсейін туғанда қошқар шалған. Сондай-ақ үмбетіне
ұл не қыз туғанда құрбандық шалу керектігін білдірген.
Сүйікті Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) бұл ісі діни талап емес,
ондағы мақсат – нәрестенің дүниеге келу қуанышын басқалармен
бөлісу, адамдар арасындағы бауырластық қатынастарды
нығайту.
Ақиқа құрбанын нәресте дүниеге келген жетінші күні шалу
– мұстахап (ұнамды іс). Дәл осы күні нәрестеге ат қою, шашын
алып, шашының салмағындай алтын не күміс садақа таратуға
кеңес берілген. Дегенмен, ақиқа құрбанын нәресте туғаннан
кәмелетке толғанға дейінгі аралықта шалуға да болады.
Құрбандыққа жарайтын малдарды ақиқа құрбаны ретін-
де шалуға болады. Шалынған құрбандық етін қаласа отбасы
мүшелері өздері жейді, қаласа дос-жаран, жоқ-жітікке садақа
ретінде де таратуға болады.
Нәзір құрбаны
“Нәзір” – адамның көптен көңілін күпті еткен бір ісі
орындалғанда я болмаса былай да бір ақсарбас шалам деген
дегі атаған малы. Ол – Аллаға берген уәдесін орындауға жата-
ды. Мысалға, ауырып жатқан адам осы ауруымнан айықсам, бір
қойды құрбандыққа шаламын деп ниет етсе, ауруынан айыққан
жағдайда, бір қой шалуы – уәжіп.
Нәзір құрбанына шалынған малдың етінен, шалған адамның
өзіне, балаларына, немерелеріне және әке-шешесіне тіпті ата-
әжелеріне жеуге болмайды. Түгелдей садақа ретінде кедейлер-
ге таратылуы тиіс. Шалынған құрбанның бір бөлшегі аталмыш
адамдар тарапынан желінген жағдайда сол желінген бөлшектің
құнын кедейлерге тарату керек116.
116
Ислам ғылымхалы, 403- б.
Жұма мінбері 113
117
М. Исаұлы, Қ. Жолдыбайұлы, Ислам ғылымхалы, 178-179 - б.
118
Тирмизи,
Жұма мінбері 115
119
Тирмизи, Құрбан 1493. Ибн Мәджә, Құрбандықта 3126.
120
«Егеменді Қазақстан» Республикалық газеті, 2008-12-02.
116
Балғабек Мырзаев,
Қазақстан мұсылмандары
діни басқармасының
Аппарат басшысы
121
«Мумтахина» сүресі, 8-аят
122
Муслим
120 Жұма мінбері
123
«Әл-Имран» сүресі, 64-аят
124
«Рум» сүресі, 30-аят
122 Жұма мінбері
бері әркім әртүрлі қылып сөйлесе де, бәрі де бір Құдай бар деп
келгендігі, уа һәм неше мың түрлі діннің бәрі де ғаделет, махаб-
бат Құдайға лайықты дегендігі».
Құранның «Шура» сүресінің 13-аятында, «Әнбия» сүресінің
25-аятында және «Рұм» сүресінің 30-аятында Нұхқа (ғ.с.),
Ибраһимге (ғ.с.), Мұсаға (ғ.с.), Исаға (ғ.с.) және Мұхаммедке
(с.ғ.с.) түсірілген уаһиді дұрыс ұстану үшін діннің шариғат-
заң ретінде бекі-тіліп берілгені баяндалады. Сол сияқты «Әли-
Имран» сүресінде Ибраһим пайғамбардың (ғ.с.) яхуди де, хрис-
тиан да емес, ақиқатқа бет бұрған мұсылман екені айтылады.
Жалпы, Ибраһим (ғ.с.) көктен түскен үш діннің – иуда, хрис-
тиан және мұсылмандықтың ортақ атасы болып есептеледі.
Мұсылман болған кісі Ибраһим, Мұса (ғ.с.) мен Исаға (ғ.с.) және
тағы да басқа пайғамбарларға иман етіп, олар әкелген хабарға
шәк келтірмейді. Тіпті бұған иланбаған кісінің иманы кәміл бол-
майды. Сондықтан, бір мұсылман Исаға (ғ.с.) немесе Мәриям
анаға әр христианнан кем құрмет көрсетпейді. Сондай-ақ, хазіреті
Мұсаға (ғ.с.) деген сенімі мен сезімі бір иуда діні өкілінен кем
соқпайды.
Құранды негізге алған хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с) кезінен
бастап, өзге сенім өкілдері мұсылман өлкелерде тыныштық пен
сенім ішінде өмір сүрді. Мысалы, Мәдина қаласында яһудилер
пайғамбарымызға қастандықтар ұйымдастырып, оны тіпті, улап
өлтіруге әрекеттеніп, мұсылмандарға сан мәрте сатқындық
жасаған еді. Әйтсе де, Құран Кәрім йаһудилер мен христиандар-
ды «аһл ал-китап», яғни қасиетті кітап түсірілгендер санатына
қосып, мүшріктер мен дінсіздерден жоғары бағалағандықтан,
мұсылмандар әрдайым кешіріммен қарап, олардың құқығына
қол сұқпай, керісінше, өз қамқорлығына алып отырды. Осылай-
ша, мұсылман елінде бейбіт жағдайда күн кешіп, тең дәрежеде
өмір сүрген иудашылар мен христиандар арасында әр кезеңде
көптеген ғалымдар мен мемлекет қайраткерлері шықты. Соны-
мен қатар, пайғамбарымыз (с.ғ.с.) өзге сенім өкілдерінің талап-
тілектерін қабыл алып, олармен Медине және Худайбия келісімін
жасаған болатын. Бұл орайда ерекше айта кетерлік жәйт,
Жұма мінбері 123
Қайрат Жолдыбайұлы
Астана қаласындағы
«Әзірет Сұлтан» мешітінің бас имамы
Ақыретке иман
Бірде Ибраһим пайғамбар теңіз жағасында құстар да,
толқынмен келген балықтар да шоқып жеп кетіп жатқан бір өлек
сені көрді. Қызықтап тұрып, бір мезет жырымдалған бұл өлексені
Алла тағаланың ақыретте қалай бүтін күйде тірілтілетінін ойла-
ды. Сөйтті де: «Уа, Раббым, ақыретте өлілерді қалай тірілтетінің
ді маған көрсетші?», – деп дұға жасады. Аллаһ тағала тіл қатып,
төрт құсты қолға үйреткеннен кейін төртеуін де сойып, еттерін
араластырып, әр тауға апарып тастауын, содан соң оларды өзіне
шақыруын тапсырды. Ибраһим (ғ.с.) айтылған әмірді орында
ғанда, Ұлы Жаратушының құдіретіне таң қалды. Әлгінде ғана
өз қолымен сойған құстар тіріліп, еттері құралып, жанына ұшып
келіп еді. Қайта тірілтудің Алла тағала үшін еш қиын еместігін өз
көзімен көрді. Жүрегі жай тапты.
О дүниенің бар екендігі – барлық діндерге ортақ сенім. Ис-
лам дінінде Құран Кәрімнің шамамен үштен бір бөлігін осы сенім
құрайды.
Адам Атадан бастап жүз жиырма төрт мың пайғамбардың
барлығы да бір Жаратушының бар екендігі мен ақыреттің хақ
екендігін бірауыздан жар салған. Бұны сан мыңдаған тақуа жандар
тіршіліктегі құлшылықтарымен қуаттаған. Осының өзі ақырет
тің растығына айшықты дәлел екені сөзсіз. Себебі, пайғамбарлар
ешқашан өтірік айтпаған.
Бірақ соңғы ғасырларда өлімнен кейін қайта тірілу сенімінің
әлсірегені ащы да болса шындық. «Арғы дүниеге біреу барып
келіп пе?» деп сұрайтындар да бар. Құранда шеттен шыққан,
күнәһар адамдардың ғана о дүниенің бар екендігіне сенбейтіндігі
айтылған:
126
«әл-Мутаффифун» сүресі, 12-аят
127
«әл-Мутаффифун» сүресі, 13-аят
128
«Ахқаф» сүресі, 33-аят
129
«Иасин» сүресі, 81-аят
128 Жұма мінбері
130
Сахих Бухари, 6511.
131
«Назиғат» сүресі, 27-аят
Жұма мінбері 129
ال َو َن ِس َي
ً ِين ∗ َو َض َر َب لَ َنا َم َث ٌ يم ُّمبٌ ان َأ َّنا َخل َْق َن ُاه ِمن نُّطْ َف ٍة َف ِإذَا ُه َو َخ ِص
ُ نس ِ َْأ َول َْم َي َر إ
َ ال
نش َأ َها َأ َّولَ َم َّر ٍة َو ُه َو ِبكُ ِّل
َ ِيها ال َِّذي َأ
َ يم ∗ ق ُْل ُي ْحي ٌ ام َو ِه َي َر ِم
َ ََخ ْل َق ُه َقالَ َم ْن ُي ْحيِي ا ْل ِعظ
ٌ َخل ٍْق َع ِل
يم
«Адам баласы біздің оларды бір тамшы судан жаратқа
нымызды көрмей ме? Сөйте тұра ол бізге ашық дұшпан бол
ды. (бір тамшы судан) Қалай жаратылғанын ұмытып, бізге
былай деп мысал келтірді: «Шіріген сүйектерді кім тірілте
ді?» Оларға: «Оларды әу баста кім жаратса, қайтадан тіріл
тетін де Сол және де Ол барлық жаратуды біледі де»,132 – деп
кеше мен бүгіннің адамдарының қайта тірілуді жоққа шығару
барысында келтірген дәлелдері мен күмәндарының, осы отырған
көпшіліктен айғақтарының қисынсыз екенін көрсетеді.
Осыдан 100 жыл бұрын жер бетінде қайсымыз бар едік? Бәрі
міз жоқ емес пе едік? Солай бола тұра адам баласы өзінің бір там
шы судан жаратылғанын қалай ұмытады? Өзін жоқтан жаратқан
Раббысының қайта тірілтетініне қалай күмән келтіреді?
Қол сағатын алғаш тауып, жасаған шебер адам бізге: «Мына
сағатты қазір бұзып, қайтадан жасауға ілімім әрі қабілетім
толық жетеді» десе, еш күмәнсіз сенер едік. Ал енді біздерді
жоқтан тіршілік бетіне шығарған Ұлы Жаратушымыздың бізді
өлтіргеннен кейін қайта тірілтетініне қалай сенбейміз?!
Кейде адам баласы көзді ашып жұмғандай тез өте шығатын
мына өмірге қанағаттанбайды. Оның рухы да, жан дүниесі де
мәңгілікті аңсайды. Адам баласының жанын мәңгілікке құштар
сезіммен безендірген Жаратушы Алла, әлбетте, оның аңсап, тіле
ген мәңгілік бақи өмірін береді. Егер адам үшін мәңгілік өмірді
жаратпайтын болса, Жаппар иеміз оның тулаған жүрегіне бақи
өмірге ынтық сезімін де бермес еді.
Егер ақырет болмаса, бұл ғұмырда көрініс тапқан Ұлы Жа
ратушының махаббат шуағының мәні қалмай, мейірімділік – зұ
лымдыққа, махаббат – дұшпандыққа айналар еді. Себебі, адам
бұл дүниенің фәни ләззаттарымен, өтпелі рахатымен, Ұлы Жа
132
«Ясин» сүресі, 77-78-79-аяттар
130 Жұма мінбері
133
«Фуссиләт» сүресі, 39-аят.
134
«Әнбия» сүресі, 47-аят.
132 Жұма мінбері
«Қиямә» сүресінде: « َأ َي ْح َسبُ إْالِنسَانُ أَن ُي ْت َركَ ُسدًىАдам баласы (еш сұ
рақ алынбастан) бос қоя берілемін деп ойлай ма?» – делінеді.
Ал, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) адам баласының барлығы бұл
дүниеге мәңгілікке келмегенін былай жеткізеді:
ِيل ٌ الد ْن َيا َك َأ َّن َك َغ ِر
ٍ يب َأ ْو َعاب ُِر َسب ُّ في
ِ كُ ْن
«Бұл дүниеде жат жұрттық немесе жолаушы (секілді)
бол»136 - деп, жалған дүниеден кейін ақыреттің барын меңзеп сон-
да мәңгілік қалатынымызды ескерткен.
Кейбіреулер «арғы дүниеге біреу барып келіп пе?» деп күмән
келтіруі мүмкін. Ал ақиқатында, бір нәрсенің барекендігіне сену
үшін ол нәрсені, алдымен, міндетті түрде көріп келу шарт емес.
Ешбір адам анасының құрсағында жатып, мына дүниені көріп,
сосын бұл дүниеге аяқ басқан жоқ қой. Ананың құрсағындағы
сәби өзінің жатқан тар, қараңғы мекенінен тыс басқа әлем жоқ
деп пайымдаса, қаншалық қателескен болар еді. Тура сол сияқ
ты біздер де осы дүниені барлық болмыс әлемі деп танып, бұдан
басқа әлем жоқ деп пайымдасақ, құрсақтағы баладай қателесері
міз анық. Өйткені мына әлем де ақырет әлемімен салыстырғанда
ананың құрсағындай ғана.
Құранда күллі адамзатты бір мезетте тірілтудің Аллаға қиын
еместігі былай айтылған:
ير ٌ ِالل َسم
ٌ يع َب ِص ِ س َو
َ َّاح َد ٍة ِإ َّن ه ٍ َّما َخ ْل ُقكُ ْم َو اَل َب ْع ُثكُ ْم ِإ اَّل َك َن ْف
«Сендердің жаратылуларың да, қайтадан тірілтілулерің
де бір кісінің жаратылып, тірілтілуіндей-ақ (оңай). Күмәнсіз
Аллаһ Тағала барлық нәрсені толық естуші әрі көруші»137
Өлгеннен кейін қайта тірілуге иманетудің мынадай пайдала
ры бар:
Өлімнен кейін қайта тірілуге толық иланған кез келген адам
ның қоғамдағы ең сенімді тұлғаға айналары сөзсіз. Себебі ол,
Ұлы жаратушысы өзінің істеген әрбір ісін көріп тұрғанына се-
неді. Бұған қоса барлық қимыл-әрекеттері екі жағындағы періш
136
Сахих Бухари, 6416.
137
«Лұқман» сүресі, 28-аят
134 Жұма мінбері
көз жұму емес, керісінше, екінші бір мәңгілік өмірге көшу, жал
ған дүниеден бақи негізгі дүиеге қоныс аудару. Өлім құбылысы
– ақырет сенімін толық қабылдаған адам үшін мәңгілік өмірдің,
шексіз бақыттың басы болмақ. Кезіндегі ең күшті мемлекеттер
дің бірі Иранды жеңіп, тізе бүктірген Сағд ибн Әби Уаққас өзінің
жетістігінің себебін былай деп түсіндіреді: «Мұсылман әскерлер
шейіт болып, мәңгілік бақытқа қауышу үшін ешнәрседен қорық
пастан өлімге жүгіреді. Ал жаудың әскерлері болса, керісінше,
өлімнен қашып, әрбір қадамын өлімге деген үреймен басады».
Иә, ақыретке сенбеген адам үшін өлуден қорқынышты нәрсе
жоқ. Өйткені олар үшін өлім – жоқ болып, тіршілік бетінен мәңгі
лікке өшу деген сөз. Мұндай жандар өлімді ойлап кетсе, ұйқыла
ры қашып, өне-бойлары суып, мазалары кетеді. Әсіресе, өмірле
рінің соңына таяп қалған қарттар мен айықпас ауруға шалдыққан
жандар үшін өлім өте қорқынышты. Қалған аз ғана өмірлері де
олар үшін бейне бір тас қараңғы зындандай көрініп, тіршіліктен
түңіліп, үмітсіз күй кешеді. Оларды осы қараңғы зынданнан жа
рық нұрға, үміт толы өмірге алып шығатын жалғыз күш, дара ме
дет – ақыретке, қайта тірілуге деген берік сенім.
Ақыретке сенген адам өзінің қарақан басын ғана ойлайтын
өзімшілдіктен құтылады. Ақыретте жүзінің жарқын болып, Ұлы
Жаратушы алдында сүйікті құлдарының қатарынан табылу үшін
әрқашан басқаларға жақсылық жасап, көмектеседі. Жалпы айт
қанда, Алланың құлдарына пайдалы болуға тырысады. Мұндай
жақсылық жасауды өмірлерінің түп мақсаты еткен адал жандар
дан құралған қоғам – жер бетіндегі ең бақытты қоғам.
Ақыретке деген сенім – бұл дүниеде залымдардың зұлымды
ғына ұшырап, адам бейнесіндегі жыртқыштардың қанды аузын
да ақысы кеткен әлсіз жандар үшін үлкен жұбаныш. Бұл сенімге
ие әрбір жан ертең есеп күні Ұлы Жаратушының алдында осы
дүниеде залымдарға қолды болған ақысын, мүддесін қайтарып
алатынына кәміл сенгендіктен, өз-өзін жеп, уайым-қайғыға салы
нып, ішкі дүниесін ызаға, кекке, дұшпандыққа булықтырмайды.
Керісінше, сабыр сақтап, «ертең-ақ залымдар Аллаһтың алдында
сазайын тартады» деп, бойындағы иманның сиқырлы күшінің ар
136 Жұма мінбері
Қайрат Жолдыбайұлы
Астана қаласындағы
«Әзірет Сұлтан» мешітінің бас имамы
141
әт-Тирмизи, 3308.
142
әл-Мустадрак алас-сахихайн лил-Хаким, 1924. Әбу Дәууд, Бабуд-дұға.
Муснад Абд ибн Хамид, 717
Жұма мінбері 141
143
Субулус-сәлам, лис-Санғани
142 Жұма мінбері
Қайрат Жолдыбайұлы
Астана қаласындағы
«Әзірет Сұлтан» мешітінің бас имамы
сын түзете алмаған адам, нәпсісін жеңіп, кемел адам болу жолы-
на түспеген жан өзгені қалай тура жолға шақырмақ?!
Сыртқы күрестен бұрын ішкі күресті қолға алудың
маңыздылығы айтпаса да түсінікті. Себебі, адам өзінде жоқ
нәрсені басқаға қалай бермек? Пайғамбарымыз (с.ғ.с) бірде
соғыстан шаршап-шалдығып келе жатқан сахабаларына
َ َو َما ال ِْج َه ُاد ْا: َقالُوا،أل ْكب ِرَ َ
اه َد ُة
َ أل ْك َب ُر؟ َقالَ ُم َج َ َر َج ْع َنا ِم َن ال ِْج َها ِد ْاأل ْص َغ ِر ِإلَى ال ِْج َها ِد ْا
ال َْع ْب ِد َه َو ُاه
«Біз қазір кіші жиһадтан үлкен жиһадқа қайттық», – деген
кезде, сахабалары: «Уа, Расулуллаһ, «үлкен жиһад» деген не?»145,
– деп таңғала сауал қойды.
Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Ол – өз нәпсіңмен күрес», – деп
қысқа да нұсқа жауап қайырды. Міне, көрдіңіз бе! Неге? Өйткені,
нәпсімен күрес қолға қару алып дұшпанмен соғысқаннан да
қиын. Олай дейтініміз, сыртқы дұшпанның кім екені, қайда екені,
қашанға дейін болатындығы белгілі. Сондықтан, онымен күресу
оңай. Ал нәпсің болса, олай емес. Ол сенің ішіңде. Қай жақтан,
қалай келіп айласын асыратыны да беймәлім. Оның дұшпандығы
белгілі бір уақытпен шектелмейді, әрдайым сенімен бірге. Міне,
сондықтан пайғамбарымыз сыртқы дұшпанмен күресті «кіші
жиһадқа» теңеп, нәпсімен күресті «үлкен жиһадқа» балаған.
Пайғамбарымыз (с.ғ.с) басқа бір хадисінде: «Нағыз жиһад
жасаушы кісі – өзінің нәпсісімен күресуші»,– деп нәпсімен
күрестің маңыздылығын тағы бір рет айшықтай түскен.
Жиһад ұғымы адамнан адамға, қоғамнан қоғамға, жағдайдан
жағдайға қарай түрленіп отырады. Бір дәрігердің өз саласында
кәсіби деңгейге қол жеткізу үшін тынбай талпынуы мен ізденуі, эко-
номика маманының мұсылмандардың әлеуметтік жағдайларының
түзелуі үшін жұмсаған қажыр-қайраты, мұғалімнің сапалы білім
беруі – мұның бәрі жиһадқа жатады. Мұсылмандардың керекті
қаржыны тірнектеп жинап, өздеріне мешіт, медресе тұрғызуы;
қалталы азаматтардың жоқ-жітіктерге көмектесіп, жетім-жесір-
145
Ажлуни, Кәшфул Хафа, I, 45.
148 Жұма мінбері
147
«Хажжаж» сүресі, 39-аяттар.
148
«Ниса» сүресі, 90-аят.
Жұма мінбері 151
149
«Мумтахина» сүресі, 7-аят.
150
«Анфал» сүресі, 61-аят.
151
«Бақара» сүресі, 190-аят.
152 Жұма мінбері
153
«Маида» сүресі, 32-аят.
154
әл-Мустадрак алас-сахихайн лил-Хаким, 17-том, 422-бет.
154 Жұма мінбері
155
«Ниса» сүресі, 29-аят.
Жұма мінбері 155
ُ ُوه ْم َح ْي ُث َث ِق ْف ُت ُم
وه ْم ُ َوا ْق ُتل
«Оларды (мүшіріктерді) қайда көрсеңдер сол жерде
өлтіріңдер»156 деген аятты лаңкестер өз істеріне ақтау ретінде
қолдана алмайды. Себебі, бұл аят соғыстың қызып тұрған кезін-
де қолына қару алып, мұсылмандарды өлтіру ниетімен соғыс
майданына шыққан дұшпан әскерін «сендер де өлтіріңдер» де-
ген мағынаны білдіреді. Ол бейбіт жатқан кез-келген өзге дінде-
гілерді «қайда көрсеңдер, сол жерде өлтіріңдер!» деген сөз емес.
Исламда мұсылман өлкесінде тұратын өзге дін өкілдерін өлтіру
былай тұрсын, оларға мұсылман болмағанын желеу етіп, титтей
де болса әділетсіздік жасау дұрыс емес.
Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) бір хадисінде:
يام ِة ِ َم ْن َأذَي ِذ ِّم ًّيا َفأ َنا َخ ْص ُم ُه َو َم ْن كُ ْن ُت َخ ْص ُم ُه ُأ َح
َ اس ُب ُه َي ْو َم ا ْل ِق
«Кім де кім бір зиммиға (мұсылман елінде тұратын өзге
дін өкілдері) қиыншылық көрсететін болса, мен ол адамның
дұшпанымын. Ал мен кімнің дұшпаны болсам, онымен ақырет
күні жеке есептесемін», – делінген.
156
«Бақара» сүресі, 191-аят.
Жұма мінбері 157
Қайрат Жолдыбайұлы
Астана қаласындағы
«Әзірет Сұлтан» мешітінің бас имамы
158
әл-Мустадрак алас-сахихайн, 1-том, 174-бет, Дарул-кутибил-илмия,
Бәйрут, 1990 ж.
159
Әбу Бәкір Ахмед ибн әл-Хусайн ибн Али ибн Муса Әбу Ахмед,
Мағрифатус-сунан уәл-әәсаар лил-Бәйһақи, 2-том, 521-бет. Дәрул-
кутубил-илмия, Бәйрут.
162 Жұма мінбері
оқып жатқанда артына келіп басқа бір топ адамдар оның оқып
тұрған намазына ұйып жатыр. Мұны көріп Омар: «Адамдардың
бәрін бір қаридың артына жинағаным жөн болар», – деді де Убәй
ибн Кәғбті жамағатқа имам етті. Сосын басқа бір түні мешітке
Омармен бірге бардым. Адамдардың бәрі бір қариға ұйып тұр
екен. Мұны көрген Омар: «бұл қандай жақсы бидғат»160 деді.
Яғни, пайғамбарымыздың заманында мұсылмандар рамазанның
әр түнінде жамағат болып тарауих намазын мешітте оқымайтын.
Пайғамбарымыз бастапқы кезде бір неше күн тарауиқ намазын
мешітте оқыса да кейіннен мешітте оқымаған әрі тарауих үшін
мешітке жамағатты жинамаған. Әбу Бәкірдің заманында да солай
болған. Кейіннен Омар (р.а.) жамағаттың бәрін бір имамға жинап,
тарауих намазын күнде мешітте өткізу үрдісін қалыптастырған.
Әрі «бұл қандай жақсы бидғат» деп бидғаттың барлығының жа-
ман еместігін меңзеді.
Рифағату ибну Рафиғ әз-Зурақииден риуаят етілген мына бір
оқиғаны да дәлел ретінде келтіруге болады. Рифағату ибну Рафиғ
әз-Зурақии былай деді: «Бір күні пайғамбарымыздың артында
намаз оқып тұр едік пайғамбарымыз рүкүғтен басын көтерген
кезде: «Самиғаллаһу лиман хамидаһ» (Алла тағала мадақтың кім
үшін екенін әлбетте естіді) деді. Артында тұрғандардың бірі:
«Раббана уә лакал-хамду хамдан таййбан мүбәракан фиһ» (Раб-
бымыз! күллі тамаша әрі мүбәрак мақтаулардың бәрі саған тән)
деп дұға оқыды. Намаздан шыққаннан кейін Пайғамбарымыз:
«Жаңағыны айтқан кім?» – деді. Әлгі кісі: «Мен» деп жауап
қайырды. Пайғамбарымыз: «Отыз неше (Араб тілінде «бид’атун»
сөзі үш пен тоғыз санының арасындағы мөлшерді білдіреді.
Біз бұл жерде «неше» деп қазақ тіліндегі ең жақын баламасын
ғана беріп отырмыз) періште (айтылған бұл дұғаның) сауабын
қайсымыз бірінші жазамыз деп жарысқанын көрдім»161, – деді.
160
Сахихул-Бухари, 2-том, 707-бет, Дәру Ибни Кәсир баспасы Бәйрут, 1987
ж. Сунанул-Бәйһақил-кубра, 2-том 493-бет, Мактабату Дарил-Баз, Мекке,
1994ж.
161
Сахах әл-Бухари, Қосымша мына хадис кітаптарына қараңыз: Муснад
Ахмад, Насаай, Муатта, Бәйһақи, Әбу Дәууд, Сахиху Ибни Хиббан
Жұма мінбері 163
рады. Алла тағалаға шүкір ету – сәжде жасау, ораза ұстау, садақа
беріп, құран оқу секілді түрлі ғибадаттар арқылы жүзеге асады.
Ендеше, рақым пайғамбары – Мұхаммедтің (с.ғ.с.) дүниеге келуі-
нен де артық Алла тағаланың қандай жақсылығы, нендей үлкен
нығметі бар?»172, – деп Пайғамбарымыздың дүниеге келуінің Алла
тағаланың құлдарына берген ұлы жақсылығы екенін және мәуліт
мерекесін атап өтудің Ұлы Жаратушының осы жақсылығына
деген құлдарының алғысы мен шүкірі, пайғамбарларына де-
ген сүйіспеншілігі екенін түсіндіруде. Иә, Ибн Хажар Асқалани
секілді «Сахих Бухариға» «Фатхул-Бәри» атты кең түсіндірме
жазған хадис саласының майталман шебері, хафыз ғалымының
келтірген дәлелі терең ойлануға тұрарлық.
Әртүрлі зиянды яки пайдасыз мерекелердің көптеп аталатын
бүгінгі қоғамда, сан-алуан жолдармен ділімізге, салт-санамызға
жат ұғымдардың барынша жарнамаланып жатқан қиын да қым-
қиғаш мына заманда мәуліт мерекесіне «бидғат» деп қарсы
шығу былай тұрсын, оны жастарымыздың, жалпы халқымыздың
имандылығының артып, пайғамбарына деген сүйіспеншілігінің
нығаюы үшін бар мүмкіндігінше пайдалана білуіміз керек.
Сөз соңы, Мәуліт мерекені атап өтуде арнайы кеш
ұйымдастырудың негізгі мақсаты – Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.)
өнегелі өмір жолын жан-жақты ашып түсіндіру, исламның
асыл құндылықтарын насихаттау екенін ұмытпағанымыз жөн.
Әйтпесе, пайғамбарымыздың туылған күні – тек ән салып, ішіп-
жеумен ғана өткізілетін пендешілік мереке емес. Сондықтан
мәуліт мерекесін атап өту барысында шариғатқа қайшы түрлі
іс-әрекеттерден барынша аулақ болуымыз ләзім. Бұған қоса,
жыл сайынғы мәулітке орай ұйымдастырылатын іс-шараларды
түрлендіріп, мазмұнын сан алуан тақырыптармен гүлдендіріп
отырсақ, халықтың ынта-ықыласының да артып, мерекенің бе-
рер нәтижесі де жемісті болары сөзсіз.
Хақ тағала баршамызды өзіне сүйікті құл, хазіреті Мұхамметке
(с.ғ.с.) шынайы үмбет болуды нәсіп еткей! Әмин!
172
Али Жума, әл-Баян ми әту фәтуа ли радди әһәмми шубәһил-харижи уә
лима шамилад-дахил, 167-бет, 2005 ж.
168
Қайрат Жолдыбайұлы
Астана қаласындағы
«Әзірет Сұлтан» мешітінің бас имамы
173
«Ағраф» сүресі, 157-аят.
174
«Бақара» сүресі, 195-аят
175
«Ниса» сүресі, 29-аят.
170 Жұма мінбері
176
«Ағраф» сүресі, 31-аят.
177
«Исра» сүресі, 27-аят.
178
Сахихул Бухари, 5-т., 2357-б. «Дару ибн Кәсир» баспасы, Бәйрут, 1987 ж.
172 Жұма мінбері
179
Сахихул Бухари, 1-т., 292-б.
180
«Әли Имран» сүресі, 57-аят.
Жұма мінбері 173
181
Мұхаммед ибн Иса Әбу Иса әт-Тирмизи, Сунанут-тирмиз, 4-том, 612-
бет. «Дарул-ихиаайт-турасил-араби» баспасы, Бәйрут.
175
Смайыл Сейтбеков
ҚМДБ-ның Оқу-ағарту бөлімінің меңгерушісі
182
«Әнбия» сүресі, 107-аят
176 Жұма мінбері
َ َير َف َق ْد َأط
اع ِني َ ْأ َ َاع ِني َف َق ْد َأط
َ ََم ْن َأط
َ َو َم ْن ُي ِط ِع ال ِم، هلل
َ َو َم ْن َع َصا ِني َف َق ْد َع َصى ا، هلل
َ اع ا
مير َف َق ْد َع َصا ِني َ ْ َو َم ْن َي ْع ِ أ،
َ ص ال
«Кім маған бағынса, Аллаға бойұсынған болады. Кім маған
қарсы шықса, Аллаға қарсы шыққан болады. Кім әміршіге
бағынса, маған бағынғаны. Кім әміршіге қарсы келсе, маған
қарсы келгені»,188 – деген.
Тағы бір хадисте былай делінген:
ِ ات َف َم ْي َت ُت ُه َج
ًاهل َ َف َم،اع ِة
َ َّ َو َخ َر َج ِم َن الط،اع َة
َ ارقَ ال َْج َم
َ َم ْن َف
«Кімде кім бағынудан бас тартып, жамағаттан бөлініп
кетсе әрі сол кеткен күйінде өлетін болса, онда ол надандық
өліммен өлген болып есептеледі»189.
Ал қоғамның тыныштығын бұзатын бүлік пен іріткі
салушылыққа Алла тағала қатаң түрде тыйым салады. Қасиетті
Құранда бұл мәселе жайында мынадай аят келтірілген:
َوا ْل ِف ْت َن ُة َأ ْك َب ُر ِم َن ا ْل َق ْت ِل
«Бүлік шығару адам өлтіруден де ауыр (күнә)»190.
اها َ ض َفكَ َأ َّن َما َق َت َل ال َّن
َ اس َجمِ ًيعا َو َم ْن َأ ْح َي َ ْس َأ ْو َفسا ٍد ِفي أ
ِ ال ْر َ ٍ َم ْن َق َت َل َن ْف ًسا ِب َغ ْي ِر َن ْف
187
«Ниса» сүресі, 59-аят.
188
Муслим, риуаяты
189
Муслим, риуаяты
190
«Бақара» сүресі, 217-аят.
191
«Мәйдә» сүресі, 32-аят.
180 Жұма мінбері
192
«Ағраф» сүресі, 56-аят.
193
«Мәйдә» сүресі, 64аят
194
Тирмизи, Қиямет, 56
Жұма мінбері 181
َ اه ِل
ين ْ ُخ ِذ ال َْع ْف َو َو ْأ ُم ْر بِال ُْع ْر ِف َو َأ ْع ِر
ِ ض َع ِن ال َْج
«Кешірім жолын ұстан, дұрыстыққа бұйыр, надандардан
аулақ бол»200.
197
Бухари риуаяты
198
«Нахыл» сүресі, 90-аят.
199
Сунән Әби Дәуд,
200
«Ағраф» 199-аят.
184 Жұма мінбері
201
Тирмизи, Фитән. 7.
185
Смайыл Сейтбеков
ҚМДБ-ның Оқу-ағарту бөлімінің меңгерушісі
202
Бухари, Бую, 15
203
«Бақара» сүресі, 275-аят
204
«Ниса» сүресі, 29-аят
186 Жұма мінбері
210
Бухари, Бую, 19; Муслим, Бую, 11.
190 Жұма мінбері
َ اآلخ َر ِة َو
ال َ ال ُأ ْولَـ ِئ َك
ِ ال َخالَقَ ل َُه ْم ِفي ً الل َو َأ ْي َما ِنه ِْم َث َمن ًا َق ِلي
ِ ّون ب َِع ْه ِد ه َ ِإ َّن ال َِّذ
َ ين َي ْش َت ُر
ٌ اب َأ ِل
يم ٌ َال ُي َز ِّكيه ِْم َول َُه ْم َعذ
َ ام ِة َو
َ ال َينظُ ُر ِإل َْيه ِْم َي ْو َم ا ْل ِق َي ُ ُّيكَ ِّل ُم ُه ُم ه
َ الل َو
«Аллаға берген серттері мен анттарын аз ақшаға
айырбастайтындарға қиямет күнінде ешқандай несібе жоқ.
Ол шақта Алла оларға тіл қатпайды, қарамайды, күнәдан та-
зартпайды. Олар ауыр азапта қалады»211. Аятта айтылғандай
ондай жандар ақыретте Алланың рақымынан мақұрым қалады.
Бірде Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) былай дейді: «Мынадай үш топ
адам бар. Алла тағала қиямет күні олармен сөйлеспейді, оларға
қарамайды және оларды ақтамайды. Олар үшін ауыр азап бар», –
деп осы сөзді үш рет қайталайды. Сонда Әбу Зәрр: «Әй, Алланың
елшісі! Мақұрым қалатын, зиянға ұшырайтын адамдар кімдер?»,
– деп сұрайды. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Киімін көкіректеніп
жерге сүйретіп жүрген, жасаған жақсылығын міндетсінген
және затын өткізу үшін өтірік ант-су ішкен адам», – деп жауап
берді212.
Иә, саудагер алушыны алдамауы тиіс және затының айыбын
да айтып, адал сауда жасауы керек. Өкінішке орай, көкөніс пен
жеміс-жидек сататындар ең жақсы өнімін бетіне қойып, сатқанда
араластырып, жаманын қосып, алушыны алдайды. Бұлай алдап
сату да – күнә. Сіз заттың жаманын жасырып, жақсысын көз
бояушылықпен жарнамалап сатып, пайда табудың орнына Алла-
дан қорқып, адал сатуды мақсат тұтыңыз.
Бір күні Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) астық сататын базарға бара-
ды. Бір бидай сатушының бидайын ұнатып, бидайын ұстап көрмек
болып, қолын сұққанда астыңғы жағы дымқылдау болады. Сонда
Пайғамбарымыз бидайдың иесіне:
– Мынау не? – деп сұрайды. Саудагер:
– Уа, Алланың елшісі, жауынның астында қалып, су болып
қалды, – дейді. Пайғамбарымыз:
211
«Әли-Имран» сүресі, 77-аят
212
Муслим, Иман, 46
Жұма мінбері 191
213
Муслим, Иман, 43
214
Ғазали, Ихиау улумид-дин, ІІІ том
192 Жұма мінбері
220
«Нұр» сүресі, 37-аят
194 Жұма мінбері
Смайыл Сейтбеков
ҚМДБ-ның Оқу-ағарту бөлімінің меңгерушісі
Ілімсіздіктің залалы
224
«Алақ» сүресі, 1-5 аяттар
225
«Зумар» сүресі, 9-аят
Жұма мінбері 197
226
«Анкабут» сүресі, 43-аят
227
Ибн Мажа, Муқаддима 16
228
Бухари, жиһад 102
198 Жұма мінбері
барып, қабыл ету керек. Егер ол кісіге сенгендігі үшін қабыл етсе,
онда таассубқа түседі.
2. Ілімсіздік: Исламның негізгі мәселелері болған ақида,
ғибадат және ахлаққа байланысты ережелерді білмеген, Хз.
Мұхаммед пайғамбарға үммет болудың не екендігін толық
түсінбеген, білмесе де білетін адамдай өз білгендерін діни үкім
деп санап, дәлелдеуге тырысу – адасушылық.
3. Білетін кісіден сұрамау: Бір кісі өзі білмейтін мәселені
маманынан сұрамастан басқа біреуден сұрап, соны дәлелдеуге
тырысу адасушылыққа жетелейді. Ал Құранда былай дейді:
ون ِّ اس َألُوا َأ ْه َل
َ الذ ْك ِر ِإ ْن كُ ن ُت ْم اَل َت ْعل َُم ْ َف
«Егер білмесеңдер, білетіндерден сұраңдар»229.
Сол себепті білмеген діни мәселені білетін маманынан сұрау
қажет. Нәпсіге беріліп, пәлен айтты деу дұрыс емес.
Бірде яхудидің бірі имамды сынамақшы болып, көпшіліктің
алдында: «Осы сендердің Құрандарыңда барлық нәрсе жайын-
да айтылыпты ғой. Сол рас па?», - дейді. Имам: «Иә, Құранда
барлық нәрсе жайында айтылған»,- дейді. Сонда яхуди: «Олай
болса, қазір бір сұрақ сұрайын. Құран не дейді екен?»- деп, ана-
дай жерде бір қап нан арқалаған наубайшыны нұсқап: «Анау
наубайшының қабында қанша нан бар? Құранда не айтады
екен?»- деп, жерден жеті қоян тапқандай сұрақ қояды. Құранда
ол жайында ештеңе жоқ екендігіне сенімді болып тұрады. Имам
болса әлгі наубайшыны шақырып, қабында қанша нан бар екен-
дігін сұрап, яхудиге тиісті жауабын бергенде, яхуди: «Мен сізден
наубайшыдан сұраңыз дегенім жоқ. Құранды ашып, бұл жайында
не айтылғанын сұрадым»,- дейді. Сонда имам: «Құранда Аллаһ
Тағала: «Білмесеңдер білгендерден сұраңдар»- деп бұйырған.
Сол себепті наубайшының қабында қанша нан бар екендігін біл-
мегендіктен наубайшыдан сұрадым»- деп жауап береді. Яхуди
айтарға сөз таппайды.
4. Адам өзін үлгі етіп көрсетуі: Бір кісі тек өзінің болмы-
сына, жаратылысына, мінезіне сай келген пікірді, яки мазхаб-
229
«Әнбия» сүресі, 7-аят
Жұма мінбері 201
230
«Әнғам» сүресі, 153-аят
202 Жұма мінбері
231
Суюти, Әж-жәмиус-сағир, 1-т., 2928 х
232
Байхақ, Зухд, 343
233
«Фурқан» сүресі, 43-аят
234
«Назиғат» 37-41 аяттар
Жұма мінбері 203
236
Бухари, Муслим
206 Жұма мінбері
тен өлсе тозақтық болады деп сенеді. Сол секілді кейбір адасушы
ағымдардың ақидасы осындай. Соңғы уақытта арамыздағы кей-
бір мұсылман бауырлар өздерін сәләфпыз деп санап, харижиттер
секілді өзгелерді такфир етуді әдетке айналдырды. Әһлі сүннет,
яғни 4 мазһаб соның ішінде біздің Ханафи мазһабының ақидасы
бойынша үлкен күнә істеген кісі иманнан шықпайды, тек күнәһар
пенде болып саналады. Себебі олар айтқандай, амал мен иман бір
емес. «Күнә істеген кәпір» деген пәтуамен келіспейміз. Дәлеліміз
мынадай:
1. Құранда қысас аяты баян етілгенде (қараңыз: Бақара-178)
өлтірген кісі мен өлген кісінің әке-шешелерін дін бауыры деп
келтіреді.
2. Құранда Алла тағала:
ين ا ْق َت َتلُوا َف َأ ْص ِل ُحوا َب ْي َن ُه َما
َ َو ِإ ْن طَ ا ِئ َف َتانِ ِم َن ال ُْم ْؤ ِم ِن
«Мүминдердің екі тобы соғысатын болса, араларын
табыстырыңдар...»239 деп бұйырады. Аятта екі мұсылман тобы
бір-бірімен соғысқан жағдайда да оларды «мүмин» деп атап тұр.
Адам өлтірудің қаншалықты күнә екендігін ескерсек, бәрібірде
ол иманнан шықпайды деген сөз.
3. 630 жылы Хз. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) мүшриктерге ес-
кертпестен Меккені алу үшін жорыққа шыққанда Бәдір соғысына
қатысқан Хатиб б. Әби Балта есімді сахаба меккелік құрайштарға
хабар бермек болып бір әйелді жолдайды. Яғни «опасыздық,
сатқындық» деп айыптайтын әрекетке барады. Аллаһ оның бұл
әрекетін Пайғамбарымызға білдіріп, әрекетін әшкерелейді. Оның
бұл әрекеті үшін Хз.Омар: «Я, Расулуллаһ! Рұқсат берсең ба-
сын шабайын. Өйткені ол мунафиқтық жасады» - дегенде, Хз.
Пайғамбар (с.ғ.с.) оның бұл әрекетін күпірлік, яғни иманнан
шығатын әрекет деп санамады.
4. Бір мұсылман шарап ішкенде Пайғамбарымыз (с.ғ.с.)
жазаға тартады. Жазасын алып, кетіп бара жатқанда сахабалар-
дан кейбіреулер: «Аллаһ сенің жаныңды алсын»,- дейді. Сон-
да Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Олай демеңдер. Одан да Аллаһым,
239
«Хужурат» сүресі, 9-аят
208 Жұма мінбері
240
Әбу Дауд
241
Әбу Дауд, Сүннәт 21; Тирмизи, Қиямет, 11
242
Бухари, Даауат 1; Муслим, Иман 86
243
Бухари, Әдеб – 6; Муслим, Иман-38
244
Бухари, Уасия-1200
Жұма мінбері 209
ُ الر ِح
يم ُ َجمِ ًيعا ِإ َّن ُه ُه َو ا ْل َغ ُف
َّ ور
(Ей, Мұхаммед, менің атымнан) айт: Ей, өз нәпсілерінде
шектен кеткен пенделерім! Аллаһтың рақымынан
түңілмеңдер. Аллаһ сөз жоқ бар күнәні кешіреді. Аллаһтың
өте жарылқағыш, әрі өте мейірімді екені даусыз»247.
Енді сөзімізді қоырытындылай келе айтарымыз, харижит-
тер, муғтазилиттер, тәкфирлар, сәләфтар (қазіргі сәләфтар),
хизбуттықтардың айтқанындай ешбір мұсылманды күнәсі мен
қателігі үшін тәкфир етуге яғни кәпір деп айтуға хақымыз жоқ.
Сөзіміздің дәйекті болу үшін ұлы имамдардың пәтуаларымен
аяқтайық:
Әл-Мунтақа атты кітапта Әбу Ханифа әһлі қыбладан
(мұсылмандар) болған ешбір кісі тәкфир етілмейді деген.
Имам Шафи: «Мен әһлі хауа (нәпсіге берілген) мен бидғатшы
ешбір кісінің кәулігін жоққа шығармаймын. Тек Хаттабиядан
(ағым) басқа. Өйткені олар өтірік айту халал екендігіне сенеді».
Әбул Хасан Әл-Ашғари «Мақалатул исламиин кітабын-
да»: «Мұсылмандар Пайғамбарларынан кейін кейбір мәселеде
ихтилафқа (тартыс) түсті. Бұл тартыстың нәтижесінде кейбіре-
245
Әбу Дауд, Уасия - 10
246
«Ниса» сүресі, 116-аят
247
«Зумар» сүресі, 53-аят
210 Жұма мінбері
Тыныштықбай Яхияұлы,
ҚМДБ-ның Діни істер бөлімінің меңгерушісі
ٌ َو َمن َشكَ َر َف ِإ َّن َما َي ْشكُ ُر لِ َن ْف ِس ِه َو َمن َك َف َر َفإ َِّن َر ّبِي َغ ِن ٌّي َك ِر
يم
«Кім шүкірлік етсе, расында ол өзі үшін шүкірлік етеді. Ал
кім шүкірсіздік қылса, расында Раббым Бай һәм Жомарт»,249
– деп анық айтылған.
Тағы бір аятта:
الل َغ ِن ٌّي َعنكُ ْم َو اَل َي ْر َضى لِ ِع َبا ِد ِه الْكُ ْف َر
َ َِّإن َتكْ ُف ُروا َفإ َِّن ه
َو ِإن َت ْشكُ ُروا َي ْر َض ُه لَكُ ْم
«Егер де сендер (уа, адамзат) күпірлік етсеңдер, онда Алла
сендерге мұқтаж емес, әрі Ол Өз құлдары үшін кәпір болуын
ұнатпайды. Ал егер шүкір етсеңдер, Ол (Алла) оны (шүкірлікті)
248
«Бақара» сүресі, 152-аят
249
«Нәміл» сүресі, 40-аят
212 Жұма мінбері
250
«Зумар» сүресі, 7-аят.
251
«Нахыл» сүресі, 78-аят.
252
«Ибраһим» сүресі, 7-аят
Жұма мінбері 213
ٍ اب َأ ِل
يم ٍ َالل َف َب ِّش ْر ُهم ب َِعذ ِ ِفي َسب
ِ ِّيل ه
«Алтын мен күмісті жинап, оларды Алла жолында
жұмсамағандарды күйзелтуші азаппен сүйіншіле»,254 – деген
аят түскенде пайғамбармен (с.ғ.с.) бірге сапарда жүр едік. Аят
түскен соң сахабалардың бірі: «Алтын мен күміс жайында түсті
ғой. Енді қандай малды жиғанымыз дұрыс екендігін білгіміз ке-
леді», – деді. Сонда расулулла (с.ғ.с.): «Ең жақсысы: зікір ету-
ден талмайтын тіл, шүкір етуден талмайтын жүрек, иманына
тірек болатын мүмін жұбай»255
Пайғамбардың (с.ғ.с.) өзі шүкір етуде үмбетіне үлкен үлгі.
Ол (с.ғ.с.) түні бойы Раббысына құлшылық қылып, табаны жары-
лып кеткенше намаз оқитын еді. Сонда оған жұбайларының бірі:
«Уа, Алланың елшісі! Неге олай етесіз? Сіздің бұрынғы да, кейін-
гі де күнәларыңыз кешірілген жоқ па?» – дегенде, адамзаттың
ардақтысы (с.ғ.с.): «Олай болса, шүкір етуші пенде болуым керек
емес пе?» – деп жауап береді».256
Тіршіліктің түрлі кезеңдерінде бастағы бақтың қадірін біліп,
шүкір ету нағыз иманды пенденің белгісі. Бірде пайғамбар
(с.ғ.с.) сахабаларының (р.а.) алдына шығып: «Уа, сахабаларым!
Қалай тұрдыңдар?», – деп сұрапты. Сонда сахабалар (р.а.):
«Аллаға мүмін болып тұрдық, уа, Расулалла!», – деп жауап
беріпті. Пайғамбар (с.ғ.с.): «Имандарыңның белгісі қандай?», –
деп сұрапты. Сахабалар (р.а.): «Бәле-жалаға сабыр, жағдайға
шүкірлік, тағдыр-қазаға разылық білдіреміз», – депті. Сонда Ра-
253
Мүслім риуаят еткен
254
«Тәубе» сүресі, 34-аят
255
Ахмет, Тирмези, Ибн Мәже риуаят еткен.
256
Бұхари мен Мүслім риуаят еткен
214 Жұма мінбері
ار
ٌ ُوم َك َّف
ٌ ان لَظَ ل
َ نس
َ إل
ِ وها ِإ َّن ا
َ ال ُت ْح ُص
َ
«Сондай-ақ, Ол сендерге сұрағандарыңның бәрін берді.
Егер Алланың нығметтерін есептейтін болсаңдар, санына
Жұма мінбері 215
257
«Ибраһим» сүресі,34-аят.
258
Хадисті Бұхари, Тирмези, Ибн Мәже риуаят еткен.
216 Жұма мінбері
Қалмахан Ержан,
ҚМДБ Уағыз-насихат және интернетпен
жұмыс бөлімінің қызметкері
259
Ахмад ибн Ханбал, Мүснәд, I/259
260
«Бақара», 217 - аят.
222 Жұма мінбері
261
Мүслім, Сиям, 176
262
Суюти, Дүррул Мансур, 7/402
263
Риязус Салихин аудармасы, т.V
224 Жұма мінбері
266
«Әнкабут» сүресі, 45-аят
Жұма мінбері 227
267
«Ахзаб» сүресі, 56-аят
228
Қалмахан Ержан,
ҚМДБ Уағыз-насихат және интернетпен
жұмыс бөлімінің қызметкері
268
«Дұхан» сүресі, 3-аят; Тафсири Табару, 13/109; Ибраһим Жанан, Кутубу
Ситта, 3/287
269
Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.) өмір сүрген дәуірі.
Жұма мінбері 229
Намазды бітіргенде:
– Айша, Алла тағаланың елшісі саған әділетсіздік жасайды
деп ойладың ба? – деді. Мен:
– Жоқ, уаллаһи, пайғамбарым. Ондай ойым жоқ. Бірақ
сәждеде ұзақ уақыт тұрып қалғаныңды байқап, демі үзіліп кетті
ме деп ойладым.
– Бүгін қандай түн екенін білесің бе?
– Алла және оның елшісі жақсы біледі. Сонда ол:
– Бұл түн – шағбанның он бесінші түні. Алла тағала шағбанның
он бесінші түні құлдарына рақымын төгіп, кешірім тілегендерді
кешіріп, «рақым ет!» деп жалбарынғандарға рақым етеді. Тұла
бойы қастыққа тұнғандарды өз еркіне қалдырады», – деді»270.
Бәраат түні Алла тағала адам баласының жасаған құлшылықтары
мен дұғаларын қабыл етіп, ерекше жарылқайды.
Діни кітаптарда бұл түні періштелердің Алланың әмірімен
адамның бір жылдық рызық-несібесі, бай немесе кедей болаты-
нынан, ғұмырларының ұзаруы немесе ажалының келуі жайлы
хабарларды дайындайтындығы туралы айтылған. Осы түнді
құлшылық, нәпіл намаздармен өткізу үлкен сауап.
Сонымен қатар Абдулла ибн Омардың (р.а.) риуаяты Алла
елшісі (с.ғ.с.):
«Мына төрт түні жасалған дұғалар кері қайтарылмайды»
деді. Олар:
1.Ережеп айының алғашқы түні,
2.Шағбан айының ортасы (бәраат түні),
3.Қадір түні,
4.Бірінші айт күні271.
Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) Шағбан айының он үшінші түні
үмбетіне шапағат етуді тілеген болатын. Алла тағала шапағат
ету құқығының үште бірін берді. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) Шағбан
айының он төртінші түні қайтадан үмбетіне шапағат етуді
сұрайды. Алла тағала тағы үште бірін береді. Пайғамбарымыз
(с.ғ.с.) Шағбан айының он бесінші (Бәраат) түні қайтадан дұға
270
Мунзири, әт-Тарғибут Тарһиб, 2/118
271
Абдулла Ибни Әюб, қасиетті күндермен-түндердің артықшылығы, 65
230 Жұма мінбері
274
Жайлани, а.а.е., 84-86
275
Тафсири Табари, 13/109; Суюти, Дүррул Мансур, 7/401; Ибни Атийа, әл-
Муһаррар, 13/263
276
Суюти, Дүррул Мансур, 7/401
277
Суюти, Дүррул Мансур, 7/402
278
Суюти, Дүррул Мансур, 7/402
232 Жұма мінбері
284
«Дұхан» сүресі, 3-аят
285
Фахриддин Рази, 27/240; Суюти, 7/398; Алуси, 13, 1/111
286
«Дұхан» сүресі, 1-аят
287
«Дұхан» сүресі, 2-аят
288
Абдулқадир Жайлани, Гуниятут Талибин, 70-71
234
Қалмахан Ержан,
ҚМДБ Уағыз-насихат және интернетпен
жұмыс бөлімінің қызметкері
болсақ, бұл жерде Алла тағала «зина жасамаңдар» деп тұрған жоқ,
«зинаға жақындамаңдар» деу арқылы осы арсыз, ауыр күнәны
жасау былай тұрсын оған жақындамауды, тіпті соған соқтыратын
кез келген әрекеттен бойды аулақ ұстауды бұйырған. Түптеп кел-
генде, зина – тек екі күнәһардың ғана жасаған қылмысы емес,
отбасының тамырына балта шабу және келешек қоғамның ыды-
рауына жол ашатын, халықты іштен ірітетін қоғамдық індет.
Сондықтан да кез-келген мұсылман баласы осы аса қауіпті дерт –
зинақорлыққа және зинаға итермелейтін қандай да бір әрекеттен
аулақ болуы шарт.
Құран зина жасау мақсатында көңілдес, ашына табуды (اتخذ
) َأ ْخ َدانхарам санаған293. ( )«اتخذ َأ ْخ َدانИттаһазу аһдан» сөзі некесіз
жыныстық қатынасқа түсу үшін ашына болу деген мағынаға ке-
леді294.
Бұған қоса Құрандағы:
ش َما ظَ َه َر ِم ْن َها َو َما َبطَ َن ِ ال َت ْق َر ُبو ْا ا ْل َف َو
َ اح َ َو
291
Ахмәд ибн Ханбәл
292
«Исра» сүресі, 132-аят
293
Қараңыз: «Ниса» сүресі, 25-аят; «Маида» сүресі, 5-аят
294
Елмалылы, Хақ діні Құран ділі, 1982, ІІ/1331
236 Жұма мінбері
297
Бухари, Саум, 10; Әбу Дәуід, Никаһ, 1; Нәсаи, Сиям, 43; Ибн Мажә,
Никаһ, 1
298
Хадис энциклопедиясы, XVII, 187-б.
299
«Нұр» сүресі, 30-31-аяттар
238 Жұма мінбері
300
«Фұрқан» сүресі, 68-69-аяттар
301
Тирмизи, Әдаб, 28; Әбу Дәуід, Никаһ, 43
Жұма мінбері 239
306
Бұхари, Сахих, (7047)
Жұма мінбері 241
310
www.aikyn.kz
311
Зәуәид, Жанан, 17/557
312
«Ислам және Өркениет» газеті, №11(119) Алматы, 2008ж. «Мені өлімге
қалай қидың, анашым?!», 11-бет.
Жұма мінбері 243
313
әл-Бәйһақи, Шуаб, (5475)
314
Бухари, Риқақ, 23; Мүслим, Китабуль иман, 42
244 Жұма мінбері
315
Қараңыз: «Ағраф» сүресі, 80-84-аяттар; «Нәмл» сүресі, 54-58-аяттар;
«Әнкабут» сүресі, 28-35-аяттар.
316
Муатта, Кәлам, 22 (2, 991) (Жанан 16/336)
Жұма мінбері 245
317
Мүснәд, V/256-257
246
Асылбек Ноғаев
ҚМДБ Уағыз-насихат және интернетпен
жұмыс бөлімінің қызметкері
ٌ َقالَ ِإ َّن َر َّبكُ ْم َحي ٌِّي َك ِر، َع ِن ال َّنبِي َصلَّى اهلل َعل َْي ِه َو َسل ََّم، َع ْن َسل َْمان ال َفار ِِسي
يم
َي ْس َت ِحيي ِم ْن َع ْب ِد ِه ِإذَا َر َف َع َي َد ْي ِه ِإل َْي ِه َأ ْن َي ُر َّد ُه َما ِص ْف ًرا
«Сендердің Раббыларың – ұлы ұят иесі әрі жомарт.
Сондықтан қолдарын дұға үшін жайған уақытта оны бос
(рақымы мен шарапатынсыз) қайтаруға құлынан ұялады»319. Ұлы
Алла тағаланың бұл мінезінен тәлім алған Мұхаммед Мұстафа
(с.ғ.с.) да жер бетіндегі адамдар ішінде ең кәміл ұяттың иесі бол-
ды. Ол оң босағада отырған иманды қыздың ұялшақтығынан да
артық ұялатын. Егер оның жан дүниесіне ұнамайтын іс жасал-
са, сахабалар оның бет-әлпетінің өзгерісінен бірден байқайтын.
Алла тағаланың өзі Құран кәрімде Пайғамбарымыздың осы бір
мінезінен хабар берді:
ين ِإ َن ُاه ِ ام َغ ْي َر َن
َ اظ ِر ٍ وت ال َّنب ِِّي ِإ اَّل َأن ُي ْؤذ ََن لَكُ ْم ِإل َٰى طَ َع َ آم ُنوا اَل َت ْد ُخلُوا ُب ُي َ ين َ َيا َأ ُّي َها ال َِّذ
َ يث ۚ ِإ َّن ٰ َذلِكُ ْم َك
ان ٍ ين لِ َح ِد َ انت ِش ُروا َو اَل ُم ْس َت ْأ ِن ِس َ َولَ ِٰك ْن ِإذَا ُد ِعي ُت ْم َف ْاد ُخلُوا َف ِإذَا طَ ِع ْم ُت ْم َف
الل اَل َي ْس َت ْحيِي ِم َن ال َْح ِّق ُ َُّي ْؤ ِذي ال َّنب َِّي َف َي ْس َت ْحيِي مِنكُ ْم ۖ َو ه
«Әй, мүміндер! Пайғамбардың үйлеріне дастарханға
шақырылмасаңдар кірмеңдер, тамақтың пісуін күтпеңдер (ал-
дын ала келіп отырмаңдар). Ал егер шақырылсаңдар, кіріңдер
де тамақ жеген соң, дереу тарқаңдар, сөзге айналмаңдар. Ра-
сында, бұларың Пайғамбарды қынжылтады әрі ол сендерден
ұялады. Бірақ Алла шындықтан ұялмайды»320.
Иә, Пайғамбарымыз өте ұятты кісі болған. Өз үмбетін де осы-
нау қасиетті мінезден үлгі алуға шақырған.
Оның:
ين ال َْح َي ُاء ِّ ِإ َّن لِكُ ِّل َش ْي ٍء ُخ ُل ًقا َو ُخل ُُق َهذَ ا
ِ الد
«Әр діннің бір мінезі болады. Ислам дінінің мінезі – ұят»321
деген хадисі ұяттың дініміздегі орны қаншалықты жоғары екен-
дігін көрсетпейді ме? Дінімізде көркем мінездің үлкені де, кішісі
319
Сунану Әби Дәәуід, Сунанут-Тирмизи, Сунанул-Кубра лил-Бәйһақи,
Сахих Ибн Хиббан. Хадисті Хаким сахих деп бағалаған
320
«Ахзаб» сүресі, 53-аят
321
Әл-Уатуат. Ғурурул хасайисил-уадихати. 1.8.
248 Жұма мінбері
322
Ибн Әби Асм, Китабуз-зүһд. 54 б.; Әбу Нуайм, Хилйатүл-әулия 2/382;
әд-Дәйләми, әл Мүснад 1/144.
Жұма мінбері 249
324
«Әли Имран» сүресі, 29-аят
325
«Анкәбут» сүресі, 45-аят
252 Жұма мінбері
َ زِي َن َت ُه َّن ِإ اَّل َما ظَ َه َر ِم ْن َها ۖ َول َْي ْض ِر ْب َن ب ُِخ ُم ِر ِه َّن َعل َٰى ُج ُيو ِبه َِّن ۖ َو اَل ُي ْب ِد
ين زِي َن َت ُه َّن
«Мүміндерге айт: (Бөгде әйелдерге қараудан) көздерін
сақтасын. Әрі ұятты жерлерін (зинадан) қорғасын. Бұл олар
үшін өте жақсы. Рас Алла – олардың не істегендерінен хабар
алушы. Мүмін әйелдерге де айт: «(Бөгде ерлерден) көздерін
сақтасын. Әрі ұятты жерлерін (зинадан) қорғасын. Сондай-
ақ зейнеттерін көрсетпесін. Бірақ олардың өзіндігінен
326
«Ай, заман-ай, заман-ай», II т, 13б
327
Бабалар сөзі-даналық көзі, 77б.
Жұма мінбері 253
328
«Нұр» сүресі, 31-аят
329
Имам Ғазали, Ихия-у-улумуддин, ІІІ, 288
330
Алла тағаланы көріп тұрғандай, ол көрмесе де, Алла оны көріп тұрғанын
сезіну
254 Жұма мінбері
331
«Алақ» сүресі, 14-аят.
332
«Ниса» сүресі, 1-аят.
333
«Нәжм» сүресі, 42-аят.
Жұма мінбері 255
334
Әл-Муттақи, Кәнзу-л уммал 15 т. № 42680 хадис.
256
Асылбек Ноғаев
ҚМДБ Уағыз-насихат және интернетпен
жұмыс бөлімінің қызметкері
Мұсылмандық әдеп
Ислам – көркем мінез бен әдепке негізделген дін. Ол
әрдайым тазалық пен пәктікті насихаттайды. Бұл оның негізгі
қағидаларынан айқын көрінеді. Мәселен, дініміздегі қайсыбір
амалды алсақ та, жақсылыққа, тазалыққа жетелері сөзсіз.
Исламдағы материалдық және рухани мәдениет тек арғы дүниеде
Алла разылығына бөлеумен шектелмейді, осы дүниеде де адам
атаулыға үлгі боларлық өркениеттің негізін құрайды. Исламдағы
барлық ғибадат-құлшылықтар осы мақсатта тоғысады.
Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бір хадисінде өзінің жіберілу мақсатын
былай деп жеткізеді:
ِالق
َ ال ْخ ُ ِِإ َّن َما ُب ِع ْث ُت أ
َ ْل َت ِّم َم َمكَ ار َِم أ
«Шындығында, мен көркем мінезді кемеліне жеткізу,
толықтыру үшін жіберілдім».
Демек, асыл дініміздің негізгі мақсаттарының бірі адамзатты
тәриелеу болып саналады. Ал пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.)
ғұмыры бойы жалықпастан, осы көркем мінезді үйретумен бол-
ды. Алла тағала Құран Кәрімде:
335
«Қалам» сүресі, 4-аят.
Жұма мінбері 257
ٌ يز َح ِك
يم ٌ َع ِز
«Мүмін ерлер мен мүмін әйелдер – бір-бірінің көмекшілері,
достары. Олар игілікке шақырып, жек көрінішті істерден
тоқтатады. Сондай-ақ намаздарын толық орындап, зекет
беріп, Аллаға, елшісіне бой ұсынады. Міне, соларды Алла ра-
хымына бөлейді. Расында Алла тым үстем, аса дана»336.
Қасиетті аят кәрімде әдептің бірқатар өлшемдері көрсетілген.
Иманды жандар бір-біріне көмекші һәм дос болатыны
айтылған. Ал достықтың сипаты олардың өздерін және бір-
бірін жақсылыққа шақырып, жамандықтан қайтаруы. Аяттағы
336
«Тәубе» сүресі, 71-аят
258 Жұма мінбері
340
«Қалам» сүресі, 48-аят
264 Жұма мінбері
341
Әл-Бухари, 190. Муслим.
342
«Нұр» сүресі, 62-аят.
266 Жұма мінбері
345
Әл-Бухари 728, Муслим.
346
Әбу Дауд, 729. әт-Тирмизи
268
Асылбек Ноғаев
ҚМДБ Уағыз-насихат және интернетпен
жұмыс бөлімінің қызметкері
Дүниеқұмарлық
Құлдарын тәрбиелеу мақсатында Алла тағала белгілі бір
амалдарды орындауға немесе олардан бойымызды аулақ ұстауға
шақырады. Жаппар Иеміз сүймейтін және мұсылмандардың
бойында болуын да қаламайтын ұнамсыз қасиеттердің бірі –
дүниеқұмарлық.
Қасиетті Құран Кәрімде Алла тағала:
اخ ٌر َب ْي َنكُ ْم َو َتكَ اث ٌُر ِفى اْال َْم َوالِ َو اْال َْو اَل ِد
ُ الد ْن َيا لَ ِع ٌب َول َْه ٌو َوزي َن ٌة َو َت َف
ُّ اِ ْعل َُموا اَ َّن َما ال َْحيو ُة
ون ُحطَ ًاما َو ِفى اْال ِخ َر ِة ُ ُريه ُم ْص َف ًّرا ث َُّم َيك ُ هيج َف َت َ َك َم َث ِل َغ ْي ٍث اَ ْع َج َب الْكُ َّف
ُ ار َن َبا ُت ُه ث َُّم َي
ُ الد ْن َيا اِ اَّل َم َت
اع ال ُْغ ُرو ِر ُّ ان َو َماال َْحيو ُة
ٌ ِض َو ِ ّديد َو َم ْغ ِف َر ٌة ِم َن ه
ْ الل َور ٌ اب َش
ٌ ََعذ
«Біліп қойыңдар! Шын мәнінде, дүние тіршілігі бір ойын,
ермек, сән ғана. Өзара мақтанысу, сондай-ақ мал-дүние мен
балаларды көбейтудің жарысы. Бейне бір өсірген өсімдігімен
егіншілерді таң қалдыратын жаңбыр сияқты. Сосын қурап,
сап-сары болғанын көресің. Содан кейін үгінді болады. Дүние
тіршілігі де сол сияқты. Ал ақыретте (кәпірлер үшін) қатты
азап, (мүминдар үшін) Алладан жарылқау, ризалық бар. Не-
гізінде, дүние тіршілігі алданыштан басқа ештеңе де емес»347,
– деп дүние тірлігінің нағыз бет пердесін ашып берді.
Пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа (с.ғ.с.) мына өмірдегі
қызылды-жасылды қызықтарға көңіл бөлмей өмір сүрудің бі-
регей үлгісін паш етті. Бүкіл дүние уысына берілсе, зәредей
қуанбайтын, бүкіл дүние уысынан шықса, еш ренжімейтін нағыз
құлдың мінезін де ардақты пайғамбарымыздан байқаймыз. Ол
үшін бүкіл ғаламды уысында ұстау мен жерден жай ғана тас та-
уып алудың арасында айырмашылық болмаған. Алла елшісінің
бұл дүниені жүрегімен тәрк етуі осындай еді. Бірақ бұны бүкіл
347
«Хадид» сүресі, 20-аят
Жұма мінбері 269
353
“Әли-Имран” сүресі, 14 аят.
354
Риадус-салихин (ат-Тирмизи) Яғни, Алланың бұйырған
құлшылықтарынан алыстататын дүние тіршіліктерімен шұғылданып
кетпеуді ескерткен. 479.
272 Жұма мінбері
355
Риадус-салихин (Ат-Тирмизи) 485.
356
Риадус-салихин (Муслим) 463.
274 Жұма мінбері
َج َاء َر ُجلٌ ِإلَى: َ َقال، الل عنه َّ رضي ه، اعدي ِّ َّ ٍاس َس ْه ِل ْب ِن َس ْعد
الس ِ َو َع ْن َأبِي ال َْع َّب-
ُ َّالل ُدلَّ ِني َعلَى َع َم ٍل ِإذَا َعمِ ْل ُت ُه َأ َح َّب ِني ه
، الل ِ َّ َيا َر ُسولَ ه: َ َف َقال: هلل َعل َْي ِه َو َسل ََّم
ُ ال َّنب ِِّي َصلَّى ا
361
476. Риазус-салихин (Әл-Бухари, Муслим).
362
477. Риазус-салихин (ат-Тирмизи)
Жұма мінбері 279
363
464. Риазус-салихин Муслим.
280 Жұма мінбері
364
Әбу Дәуд, Мәлахим, 5; Муснәд, 5278.
Жұма мінбері 281
365
457. Риазус-салихин (Әл-Бухари, Муслим).
282
Асылбек Ноғаев
ҚМДБ Уағыз-насихат және интернетпен
жұмыс бөлімінің қызметкері
ٌ َع ِل
يم
«Шайтан сендерді кедейлікпен қорқытады да арсыздықты
әмір етеді. Ал Алла сендерге өз қасынан жарылқауды, кеңшілікті
уәде етеді. Алла аса кең, толық білуші»367.
Иә, адамның бойындағы арсыздықтардың бірі – арақ ішу.
Негізінде, лағынет атқыр шайтаннан еш уақытта жақсылық
шықпаған, Өйткені, шайтан адамның айқын дұшпаны. Сондықтан
ол адам баласын кедейлікпен қорқытып, дүниеқұмарлыққа
366
Сүнәнү ибн Мәжа
367
«Ниса» сүресі 268-аят
284 Жұма мінбері
368
әл-Мүстәдрак лил-Хаким
Жұма мінбері 285
370
«Бақара» сүресі, 219-аят
Жұма мінбері 287
371
«Ниса» сүресі, 43-аят
372
«Маида» сүресі, 90-91-аяттар
288 Жұма мінбері
Асылбек Ноғаев
ҚМДБ Уағыз-насихат және интернетпен
жұмыс бөлімінің қызметкері
Жәннат қазыналары
Адам табиғаты жәннатты аңсайды. Мәңгі тұрағының сонда
болғанын қалайды. Бір кездерде Адам атамыз бен Хауа анамыз
жәннатта өмір сүрген. Кейін Алла тағаладан:
ُق ْل َنا ْاهبِطُ وا ِم ْن َها َجمِ ًيعا
«Жәннаттан бәрің түсіңдер»373 деген әмірі келіп адамзат
тіршілігі жер бетіне ауысты. Содан соң Раббымыз адамдарға
тура жол жіберетінін, онымен жүрушілер екі дүниеде де рахатқа
бөленетінін хабарлады. Ал осы бұйрыққа көңіл бөліп, ізгі амал-
дар жасап өткен жандардың арғы дүниеде көретін сый-сыяпатта-
ры өте мол.
Құран Кәрімде:
َ س َّما ُأ ْخ ِف َي ل َُهم ِّمن ق َُّر ِة َأ ْع ُي ٍن َج َزاء ب َِما َكا ُنوا َي ْع َمل
ُون ٌ َف اَل َت ْعل َُم َن ْف
«Жасаған амалдары үшін оларға көз бен көңілді
қуандыратын қандай сыйлық сақтаулы тұрғандығын ешкім
біле алмайды»374 деп осы ақиқат білдірілген. Ибн Масғұттың ай-
туынша, «оны Аллаға жақын періштелер де, Пайғамбарлар да
білмейді»375. Олай болса, ізгі құлдар үшін сақтаулы сыйлықтың
сипаты мен көлемін тілмен жеткізу де мүмкін емес. Оған тірі
жанның пайымы да жетпес. Дегенмен бізге мәлім аяттар мен
хадистер аясында жәннат қазыналары туралы жалпы мағлұмат
алуға болады.
Мысалы, «Инсан» сүресінде жұмақ нығметтері былай
сипатталған:
373
«Бақара» сүресі, 38-аят
374
«Сәжде» сүресі, 17-аят
375
«Кутубу ситтә» 14 том, 228 б.
Жұма мінбері 291
َو َدا ِن َي ًة َعل َْيه ِْم ِظ اَلل َُها. يها َش ْمس ًا َو اَل َز ْم َه ِرير ًا َ ْيها َعلَى أ
َ ال َرا ِئ ِك اَل َي َر ْو َن ِف َ ين ِف
َ ُم َّت ِك ِئ
ِير
َ َق َوار.ِيرا
َ اب َكا َن ْت َق َوارٍ اف َعل َْيهِم بِآ ِن َي ٍة ِّمن ِف َّض ٍة َو َأ ْك َو ُ َ َو ُيط. ال ً َوذُ ّلِل َْت ُقطُ و ُف َها َتذْ لِي
376
«Инсан» сүресі, 13-22 аяттар.
377
Тирмизи, Жәннәт, 4 (2534)
292 Жұма мінбері
س َأ ْعال ََها
ُ ض َوا ْل ِف ْر َد ْو َ الس َما ِء َو ْا
ِ أل ْر َ في ال َْج َّن ِة َما َئ ُة َد َر َج ٍة َما َب ْي َن َك ِّل َد َر
َّ جت ْي ِن َك َما َب ْي َن ِ
ش
ُ الع ْر
َ ون َ َد َر َج ًة َو ِم ْن َها َت ْف ُج ُر َأ ْن َه ُار ال َْج َّن ِة ا
ُ ُأل ْر َب َع ُة َو ِم ْن َف ْو ِق َها َيك
س ُ هلل َف ْس َأل
َ ُوه ال ِف ْر َد ْو َ َف ِإذَا َس َأ ْل ُت ُم ا
«Жәннатта жүз дәреже бар. Ол дәрежелердің бірі мен
екіншісінің арасы жер мен көк арасының ұзақтығындай. Фирдаус
жәннаты – олардың ең үстіңгі қабатында тұрғаны. Жәннаттың
төрт өзені осы жерден шығады. Оның үстінде Аршы бар. Алла-
дан жәннат сұрасаңдар, осы Фирдаусты сұраңдар»378.
Бұл хадистен аңғаратынымыз, жәннаттың адамның ой-
қиялынан әлдеқайда биіктігі. Қазір төбеміздегі бір аспанға
қарағанның өзінде көзі талатын адамның назары одан жүз дәреже
биіктіктікке жете алар ма? Ал аталған төрт өзенді ғалымдар бірі
судан, бірі сүттен, бірі шарап және бірі балдан деп түсіндіреді.
Алайда бұл жәннатқа өзіміздің еңбегімізбен кіре алуымыз
неғайбыл. Сондықтан біздің қолымыздан келетіні Пайғамбарымыз
(с.ғ.с.) хадис соңында айтып отырғандай, Алла тағалаға дұға
етіп, жәннатты сұрау ғана. Ал Фирдаус жәннатын сұрауға кеңес
берілуін Алла тағаланың кең рақымына байланысты ұғамыз. Алла
тағаладан бір нәрсе сұрағанда, ең үлкенін, ең ұлысын, ең артығын
сұрау керек. Бұл жағдайда, қарапайымдылық пен кішіпейілділік
сақтаудың жөні жоқ.
Расулулла (с.ғ.с.) жәннат туралы айтқанда:
ال َساق َُها ِم ْن ذ ََه ٍب
َّ ِإ، َما ِفي ال َْج َّن ِة َش َج َر ٌة
«Жәннатта діңгегі алтыннан болмаған бір де бір ағаш
жоқ»379 деген. Демек, ондағы ағаштар бұл дүниедегідей өткінші
емес, шірімейді, мәңгі-бақи бір қалыпта тұрады. Ибн Аббас бір
сөзінде: «Жәннат құрмаларының діңгектері жасыл маржаннан,
бұтақтары қызыл алтыннан, жапырақтары жәннат иелерінің
киімдерінен. Жәннаттықтардың шапандары мен киімдері со-
дан жасалады. Ал жемістері құмырадай ірі, сүттен ақ, балдан
378
Бухари, Тирмизи, Жәннат, 4 (2531).
379
Сахихул-Тирмизи, Жәннат, 1 (2527)
Жұма мінбері 293
380
Тирмизи, Жәннат, 11.
294 Жұма мінбері
َّ يظ َم ْن َخ ِش َي
الر ْح َمن ٍ اب َح ِف ٍ ون لِكُ ِّل َأ َّو َ َو ُأ ْزلِ َف ِت ال َْج َّن ُة لِل ُْم َّت ِق
َ ين َغ ْي َر َبعِيدٍ َهذَ ا َما ُت
َ وع ُد
ُوها ب َِس اَل ٍم َذ ِل َك َي ْو ُم ال ُْخلُو ِد
َ يب ْاد ُخلٍ ْب ُّم ِن
ٍ بِا ْل َغ ْي ِب َو َجاء ِب َقل
«Ал бейіш тақуалардан алыс болмайды, таяу жерде
тұрады. Оларға: «бүкіл тәубеге келгендер мен сақтанушылар
үшін уәде етілген (жәннат) міне, осы. Олар Рахманды көрмей-
ақ иман етіп, тәубелі жүрекпен келеді. Жәннатқа сау-саламат
кіріңдер, мәңгілік күні осы»»386 делінеді. Бұл аятта тақуалық,
өзін күнәлі істерден сақтаушы, ғайыпқа иман етуші, тәубелі жүрек
385
«Рахман» сүресі, 54-аят
386
«Қаф» сүресі, 31-34 аяттар
296 Жұма мінбері
387
«Бақара» сүресі, 2-4 аяттар.
388
«Тәубе» сүресі, 111-аят
389
«Сафуатут тафсир», І том, 481 б.
390
«Ниса» сүресі, 13- аят
Жұма мінбері 297
393
«Рағыд» сүресі, 23-24-аят
Жұма мінбері 299
394
«Зүмар» сүресі, 73-аят
395
«Тәубе» сүресі, 89-аят
300 Жұма мінбері
Алтынбек Ұтысханұлы
ҚМДБ Уағыз-насихат бөлімінің маманы
409
А. Шахин, Дини хикаелер, 102-б.
Жұма мінбері 309
َ الل ُم ْخ ِل ِص
ين َ ََّف ْاد ُعوا ه
«Аллаға шынайы ықыласпен дұға қылыңдар»411 деген аят
осыған шақырады. Ал Алла елшісі (с.ғ.с):
َ ْب َغا ِف ٍل
ال ٍه ٍ يب ُد َع ًاء ِم ْن َقل َ َ َو ْاعل َُموا َأ َّن اهلل
ُ ال َي ْس َت ِج
«Біліп қойыңдар! Алла тағала құлықсыз жүрекпен жасалған
дұғаны қабыл етпейді»412, – дейді.
3. Харам аспен қоректенбеу;
411
«Ғафир» сүресі, 14-аят
412
Күдікпен күрестен, Қ. Жолдыбайұлы
Жұма мінбері 311
ُ َمطْ َع ُم ُه َح َر ٌام َو َم ْش َر ُب ُه َح َر ٌام َو َمل َْب ُس ُه َح َر ٌام َو ُغ ِذ َى بِال َْح َر ِام َف َأ َّنى ُي ْس َت َج
اب لِذَ لِ َك
«Алайда, оның ішкен-жегені, киген киімі харам болса, дұғасы
қалай қабыл болсын?»413 деген. Адамдардың көбісі дұға жасай са-
лып, дұғам қабыл болмайды деп шағым айтып жатады, алайда
ішкен-жегені мен нәпақасын қалай тапқанына аса көңіл аудар-
майды.
3. Құбылаға қарап, дұға жасау; Пайғамбарымыздың (с.ғ.с)
дұға тілерде құбылаға қарап, дұға жасағаны жайлы Жәбир ибн
Абдуллаһ былай жеткізеді:
اس َت ْق َب َل ا ْل ِق ْب َل َة َول َْم َي َزلْ َي ْد ُعو َ هلل َصلَّى اهلل َعل َْي ِه َو َسل ََّم َأ َتى ال َْم ْو ِق
ْ ف ب َِع َر َف َة َو ِ َأ َّن َر ُسولَ ا
س َّ َح َّتى َغ َر َب ِت
ُ الش ْم
«Пайғамбарымыз (с.ғ.с) Арафатқа келгенде, құбылаға қарап
күн батқанға дейін дұға қылған».414
4. Дұға жасағаннан кейін бетті сипау;
الد َعا ِء ل َْم َي ُحطَّ ُه َما َح َّتى َي ْم َس َح
ُّ هلل َصلَّى اهلل َعل َْي ِه َو َسل ََّم ـ ِإذَا َر َف َع َي َد ْي ِه ِفى
ِ ان َر ُسولُ ا
َ َك
ِبه َِما َو ْج َه ُه
«Пайғамбарымыз (с.ғ.с) дұға қылған кезде қолдарын көтеріп
бетін сипамастан түсірмейтін еді»415.
5. Қасиетті мекендер мен уақыттарда жасау; Дұға жасауға кез-
келген уақыт пен кез-келген орын лайық. Бірақ ерекше аталған
қасиетті жерлер мен қадірлі уақыттарда жасалған дұғаның
айрықша қабыл болатыны туралы да хабарлар бар. Сол хадистің
бірінде:
َّ الع ْب ُد ِم ْن َر ِّب ِه َو ُه َو َساجِ ٌد َف َأ ْك ِث ُروا
الد َع َاء َ ونُ َُأ ْق َر ُب َما َيك
413
Сахих Муслим, 2-том, 703-бет Дәру Ихиа ит-турасил-араби баспасы,
Бәйрут.
414
Муслим,
415
Тирмизи,
312 Жұма мінбері
416
«Юнус» сүресі, 106-аят
417
«Ағрап» сүресі, 180-аят.
418
Әбу Дәууд, ас-Соләт, 361
419
Әбу Хурайрадан (р.ғ) Имам Хаким, Имам Әш-Шәукәни риуаят етті.
Жұма мінбері 313
Алтынбек Ұтысханұлы
ҚМДБ Уағыз-насихат бөлімінің маманы
426
«Исра» сүресі, 27-аят
427
«Әнғам» сүресі, 141-аят.
320 Жұма мінбері
428
«Юнус» сүресі, 12-аят.
429
«Исра» сүресі, 26-аят.
430
«Фурқан» сүресі, 67-аят.
Жұма мінбері 321
433
Тирмизи, әдеп, 54.
Жұма мінбері 323
434
«Аср» сүресі, 1-2 аяттар.
435
Бухари, Тирмизи
324 Жұма мінбері
َ َع ْن ُع ْم ِر ِه ِف:س
يم ٍ ام ِة ِم ْن ِع ْن ِد َر ِّب ِه َح َّتى ُي ْس َئ ُل َع ْن َخ ْم َ آد َم َي ْو َم ا ْل ِق َي
َ ال َت ُزولُ َق َد َما اِ ْب ِن َ
436
«Тәкәсур» сүресі, 8-аят.
437
Тирмизи, қиямет, 1,
325
Алтынбек Ұтысханұлы
ҚМДБ Уағыз-насихат бөлімінің маманы
444
«Тәкәсүр» сүресі, 8-аят
330
Құлмұхаммед Маханбет,
Алматы қалалық орталық мешітінің
Бас имамы
َّ ض َي ْر َح ْمكُ ْم َم ْن ِفي
الس َماء َ ْار َح ُموا َم ْن ِفي ا
ِ أل ْر
«Жер бетіндегілерге рақымдылық етсеңдер, көктегілер
сендерге рахымдылық етеді», – дейді.
Халқымыздың дара да дана тұлғаларының бірі, алты алашқа
аты шыққан атақты абыз атамыз Бұқар жырау Қалқаманұлы
өзінің өнегелі өлең-толғауларының бірінде былай дейді:
«... Айтқан сөзге түспеген,
Жаман емей немене.
Сұрағанда бермеген ,
Сараң емей немене.
Кісі ақысын көп жеген,
Арам емей немене.
Іштегі сыр Аллаһқа мағлұм,
Сыртындағы құлығы,-
Амал емей немене.
Сусағанда берген су,
Шекер емей немене.
Һимматсізге446 біткен мал,
Бекер емей немене.»
446
Һиммат/арабша-мақсат, бұл өлең жолдарында мақсатсыз деген мағынада
айтылған.
Жұма мінбері 335
449
Хадисті имам әл-Бұхари риуаят еткен
Жұма мінбері 337
Қалижан Заңқоев,
ҚМДБ төрағасының орынбасары,
«Нұр Астана» мешітінің Бас имамы
454
Хаким, 3353
455
Ахмад, 3360; Табарани, 1/447
Жұма мінбері 341
456
Ибн Мажаһ, 3356.
Жұма мінбері 343
кім Алла тағаланы зікір етсе оны Алла тағала жақсы көреді», –
деген хадисті риуаят еткен.457
Демек, байлық қалаған адам үнемшіл болсын дер едік. Ал,
кедейліктен сақтанған адам ысырапшыл болмауы тиіс. Ал
барлығынан жақсысы Алла тағаланың сүйікті құлдарының
қатарынан болу үшін үнемі Алла тағаланы зікір етіп жүру қажет.
Қанағат кісіні қадірлі де абыройлы етеді. Ал, ашкөздік кісінің
беделін түсіріп, абыройдан айырады. Хазреті Әлидің (р.а.):
و َأ ْح ِس ْن ِإلى َم ْن,اح َت َّج ِإلَى َم ْن ِش ْئ َت َتكُ ْن َأ ِس ُير ُه
ْ و,اس َت ْغ ِن َع َّم ْن ِش ْئ َت َتكُ ْن َن ِظ ُير ُه
ْ
ِش ْئ َت َتكُ ْن أ ِم ُير ُه
«Қалаған кісіге тәуелсіз бол, сен оның теңісің. Қалаған кісі-
ге мұқтаж бол, сен оның тұтқынысың. Қалаған кісіге жақсылық
жаса, сен оның әміршісің», – деген екен.
Ия, адам өзі таңдау жасайды. Терезем тең араласамын десеңіз,
ешбір кісіге тәуелді болмаңыз. Ал, барға қанағат етпей ашкөздік
жасасаңыз адамдардан сұраңыз, бірақ бұл жағдайда сіз олардың
сөзінен шықпайтын тұтқынға айналасыз. Сондай-ақ, өзіңіз де
адам баласына қол ұшын беріп, жәрдем етіп көріңіз.
Ибн Омар (р.а.) риуаят еткен хадис қудсиде Алла тағала:
ٍ آد َم ال ِب َق ِل
يل َت ْق َن ُع َوال َ َيا ْب َن، يك ُ يك َو َأ ْن َت َتطْ ل
َ ُب َما ُيطْ ِغ َ ِع ْن َدكَ َما َيكْ ِف، آد َم
َ َيا ْب َن
ُ ِع ْن َدكَ ق، آ ِم ًنا ِفي ِس ْرب َِك، َآد َم ِإذَا َأ ْص َب ْح َت ُم َعا ًفى ِفي َج َس ِدك
ُوت َ َيا ْب َن، بِكَ ِث ٍير َت ْش َب ُع
ُّ َي ْو ِم َك َف َعلَى
الد ْن َيا ال َْع َف ُاء
«Ей, адам баласы! Сенде өзіңе жететін (дүние) бар. Ал, сен
өзіңді шектен шығаратынын сұраудасың. Ей, адам баласы! Сен
азға қанағат етпейсің, көпке тоймайсың. Ей, адам баласы! Тәні
сау, жаның тыныш болып таң атырсаң, жаныңда күніңе же-
тетін азығың болса, бұл дүниені қайтпексің», – деген.
Бұл хадис құдсиде адам баласының болмысы және оның пси-
хологиясы айтылуда. Алла тағала адамзаттың ризық-несібесін
ана құрсағында-ақ белгілеп қойған. Жаратушы Алла адам үшін
457
Ихия улум әд дин, 3-том, 2079-бет.
344 Жұма мінбері
Нұрбек Есмағанбет,
ҚМДБ-ның Атырау облысы бойынша өкіл имамы,
облыстық «Иманғали» мешітінің Бас имамы.
Туысқандық қарым-қатынас
Күллі мадақ-мақтаулар, шексіз шүкіршіліктер туысқандық
қарым-қатынасты үзбей, оны нығайтуды жәннатқа кіргізер са-
уапты амалдардан еткен Ұлы Жаратушы Иеміз Алла тағалаға
болғай!
Алланың игілігі мен ізгілігі, салауаты мен сәлемі, туысқандық
қарым-қатынасты үзбеген жандарды ризық-несібелерінің көбеюі
және өмірлерінің ұзаруымен сүйіншілеген пайғамбарымыз
Мұхаммедке (с.ғ.с.), әрі оның отбасы мен сахабаларына, сонымен
қатар, жақын-жуық, ағайын-туысқандарымен көркем мәміледе
болған барша иманжүзді жандарға болғай!
Қазіргі таңда қоғамымызда дұрыс тәрбиеден шалыс,
имандылықтан қалыс қалған кей адамдардың арасындағы
туысқандық қарым-қатынас үзіліп, тіпті өзара дауласып жатқан,
бауыр еті бір ағайын-туысқандарды кезіктіреміз. Ендеше, бүгінгі
мақаламызда туысқандық қатынастың қаншалықты маңыздылы-
ғы мен киелілігіне, сонымен қатар, шайтанның және нәпсіміздің
кесірінен бұл киелі байланысты үзудің жазасы осы өмірде
берілетін ауыр күнә екендігіне тоқталуды жөн санадық.
Біле білсек, жақын-жуық, ағайын-туысқандармен жақсы
қарым-қатынас пен көркем мәміледе болып, өзара байланыс-
ты нығайту – бізді Жаратушы Раббымызға жақындататын ең
ұлы ғибадаттың бірі. Алла тағала қасиетті Құран Кәрімде тума-
туысқандарымен жақсы қарым-қатынаста болған мүміндерді
мадақтап:
وص َل ُ ُّون َما َأ َم َر ه
َ الل ِب ِه َأن ُي َ ون ا ْلمِ ي َثاقَ َوال َِّذ
َ ين َي ِصل َ ال يِن ُق ُض ِ ّون ب َِع ْه ِد ه
َ الل َو َ ال َِّذ
َ ين ُيو ُف
اب ِ وء
ِ الح َس َ ون ُس
َ َو َي ْخ َش ْو َن َر َّب ُه ْم َو َي َخا ُف
346 Жұма мінбері
ٌ الل ِب ِه َع ِل
يم َ ِّيل َو َما َت ْف َعلُو ْا ِم ْن َخ ْي ٍر َفإ َِّن ه
ِ السب
َّ َو ْاب ِن
«(Мұхаммад с.ғ.с), олар сенен Алла жолында не беретін-
дерін сұрайды. Оларға: «Қайыр істе болсаңдар, әке-шеше,
туыс-жақындар, жетімдер, міскіндер және жолда қалғандар
үшін. Қайырдан не істесеңдер, күдіксіз Алла оны біледі», –
деп айт»460, – деген.
Осы тәрізді аяттарға құлақ асқан дана халқымыз: «Өле жеген-
ше, ағайынмен бөле же», «Бауыр шырын, бас тәтті. Ағайынмен
ішкен ас тәтті», «Туысы бірдің қонысы бір. Туысы бірдің уысы
бір» деп ұл-қыздарына ақыл айтып отырған. Жаббар Иеміз тағы
бір қасиетті аятында:
َ وهكُ ْم ِق َب َل ال َْم ْش ِرقِ َوال َْم ْغ ِر ِب َول َِـك َّن ا ْلب َِّر َم ْن
آم َن َ س ا ْلب َِّر َأن ُت َو ُّلو ْا ُو ُج
َ ل َّْي
ِين َوآ َتى ال َْمالَ َعلَى ُح ِّب ِه َذوِ ي ِ اآلخ ِر َوال َْمآل ِئكَ ِة َوال ِْك َت
َ اب َوال َّنب ِّي ِ ِالل َوال َْي ْو ِم
ِ ّب ه
458
«Рағыд» сүресі, 20-21-аяттар.
459
«Нахыл» сүресі, 90-аят.
460
«Бақара» сүресі, 215-аят.
Жұма мінбері 347
َ اب َو َأ َق
ام ِّ ين َو ِفي
ِ الر َق َ السآ ِئ ِل
َّ ِيل َو
ِ السب َّ ين َو ْاب َن َ امى َوال َْم َسا ِك َ ا ْل ُق ْر َبى َوال َْي َت
ين ِفي ال َْب ْأ َساء َ الصا ِب ِر
َّ اه ُدو ْا َو َ ون ب َِع ْه ِد ِه ْم ِإ َذا َع
َ الز َكا َة َوال ُْمو ُف
َّ الصال َة َوآ َتى َّ
ونَ ين َص َد ُقوا َو ُأولَـ ِئ َك ُه ُم ال ُْم َّت ُق َ س ُأولَـ ِئ َك ال َِّذِ ين ال َْب ْأ
َ والض َّراء َو ِح َّ
«Жүздеріңді шығысқа, батысқа жөнелту бір игілік емес.
Бірақ кім Аллаға, ақырет күніне, періштелерге, кітаптарға,
пайғамбарларға иман келтірсе және туыс жақындарына,
жетімдерге, міскіндерге, жолда қалғандарға, сұраушыларға
және құлды азат етуге жақсы көре отырып, мал сарп қылса,
әрі намазды толық орындап зекет берсе, өзара байласқан
уәдесін орындаушы, таршылықта, қиыншылықта және
соғыс кезінде сабыр етуші болса, міне солар шыншылдар әрі
солар тақуалар»461, – деп баян еткен.
Осы бір аяттан Аллаға, ақырет күніне, періштелерге,
кітаптарға, пайғамбарларға иман келтіргеннен кейінгі игілікті
істің не екенін және жетімдерге, міскіндерге, жолда қалғандарға,
сұраушыларға малды сарп ету мен құлды азат етуден бұрын туыс
жақындарға жақсылық жасаудың алдыңғы орында екендігін
аңғарамыз. Өйткені, жоғарыдағы аятта туысқандар реттік жағынан
жетімдердің, міскіндердің, жолда қалғандардың, сұраушылардың
және құлды азат етудің алдында айтылып, ол шыншылдар
мен тақуа жандардың іс-әрекетінен екендігі баяндалған. Осы
айтылғанды ардақты пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с) мына
хадисі де қуаттай түссе керек: «Шынында, міскінге берген садақа,
бір ғана садақаға жатса, ал туысқан адамға беру екі сауапты
амалға, әрі садақаға, әрі туыстық байланысқа жатады»462, – де-
ген. Сонымен қатар, ағайын-туыстармен араласып, хабарласып,
қажеттілік туындағанда жәрдем беру арқылы туысқандар ара-
сында сүйіспеншілік пен ризық-несібемізді молайтып, өмірімізді
ұзартып, өзімізге-өзіміз үлкен пайда келтіретіндігіміз жөнінде
пайғамбарымыз (с.ғ.с.) асыл хадисінде сүйіншілеп хабарлаған.
461
«Бақара» сүресі, 177-аят.
462
Ән-Нәсәй, әт-Тирмизи, ибн Мәжә.
348 Жұма мінбері
Әнас ибн Мәлік (р.а.) Алла елшісінің (с.ғ.с.) былай деп айтқанын
жеткізді:
َم ْن َأ َح َّب َأ ْن ُي ْب َس َط ل َُه ِفي ر ِْز ِق ِه َو ُي ْن َسأ ل َُه ِفي َأ َث ِر ِه َفل َْي ِص ْل َر ِحمه
«Кімде-кім ризығының көбеюін және өмірінің ұзаруын
қаласа, туған-туысқандарымен қарым-қатынасын үзбесін463.
Сондай-ақ, Әбу Һурайрадан жеткен хадисте (р.а.) Алла елшісі
(с.ғ.с.): «Расында туысқандық қарым-қатынас – отбасын-
дағы махаббат, мал-дүниенің көбеюі, өмірдің ұзаруы»464, – де-
ген. Сол сияқты, туысқандық байланыста болу – Аллаға және
қиямет күніне иман келтіруіміздің белгісінен.
Әбу Һурайра (р.а.) пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) былай деп
айтқанын жеткізген: «Кім Аллаға және Қиямет күніне иман кел-
тірсе, қонағын сыйлап, құрметтесін. Кім Аллаға және қиямет
күніне иман келтірсе, туысқанымен қарым-қатынасын үзбей,
жалғастырсын. Кім Аллаға және қиямет күніне иман келтірсе,
жақсы сөз сөйлесін немесе үндемесін»465.
Жақын-жуықпен жақсы байланыста болу – тәубеміздің қабыл
болуына, күнәларымыздан арылып, тазаруымызға үлкен септігін
тигізеді. Бұған дәлел хадис: «Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) алдына
бір жігіт келіп: «Уа, Алланың елшісі! Мен бір ауыр күнә істеп
қойдым. Енді маған тәубеге келу жолы бар ма?», – деп сұрайды.
Сонда пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Анаң бар ма?», – деп сұрады.
– Жоқ, – деп жауап берді жігіт. Сонда пайғамбарымыз (с.ғ.с.):
«Анаңның сіңілісі бар ма?», – деді.
– Иә, – деп жауап берді жігіт.
– Олай болса, нағашы әпкеңе жақсылық жаса, батасын
аласың және Алла күнәларыңды кешіреді», – деп айтты466.
Ағайын-туысқандармен қарым-қаты-насты үзбей, көркем
мәміледе, тату-тәтті байланыста болу – жұмақ-пейішке кіруімізге
жетелейтін ұлы амал. Сүйікті пайғамбарымыз (с.ғ.с.):
463
Бұхари, Мүслім.
464
Ат-Тирмизи.
465
Бұхари, Мүслім
466
Әт-Тирмизи.
Жұма мінбері 349
467
Ахмад, әт-Тирмизи, ибн Мәжә.
468
Бұхари, Мүслім.
350 Жұма мінбері
469
«Бақара» сүресі, 27-аят.
470
Мүслім.
471
Әт-Тирмизи, ибн Мәжә.
Жұма мінбері 351
472
Ибн Мәжә.
473
«Шура» сүресі, 43-аят
474
Бұхари.
352 Жұма мінбері
475
Бұхари.
476
Бұхари.
353
Талғат Омаров,
ҚМДБ-ның Қызылорда облысы
бойынша өкіл имамы
479
«Бақара» сүресі, 29-аят
480
«Лұқман» сүресі, 20-аят
481
«Жасия» сүресі, 13-аят
482
«Әнғам» сүресі,119-аят
356 Жұма мінбері
483
«Ағраф» сүресі, 32-33 аяттары
484
«Ағраф» сүресі, 157-аят
358 Жұма мінбері
аятта, таза әрі пайдалы нәрселер халал, ал лас әрі зиян нәрселер
харам етілгендігі баяндалған.
Шынайы мұсылман Алланың харам еткен нәрселерінен тыйы-
лып, Алла тағалаға мадақ айтумен болады. Себебі Алла тағала бір
нәрсені харам етсе артынан соған ұқсас бірнеше нәрсені халал
еткен.
Мәселен, Алла тағала зинақорлықты харам еткенімен, неке
қидырып үйленуді халал еткен.
Алла тағала арақты харам еткенімен, түрлі тәтті әрі дәмді су-
сындарды халал етті.
Алла тағала өсім жеуді (процент) харам еткенімен, сауданы
халал етті.
Алла тағала құмар ойындарын харам еткенімен, жарысып
жүлдені жеңіп алуды халал етті.
Алла тағала ер кісілерге жібекті харам еткенімен, түрлі
мақтадан немесе жүннен тоқылған киімдерді халал етті.
Алла тағала лас нәрселерді жеуді харам еткенімен, мың түрлі
таза, әрі дәмді нығметтерді жеуді халал етті.
Осылайша жалғастыра берсек, Алла тағаланың бұйырған
үкімдерінде пенделеріне жасаған кеңшіліктерін молынан көреміз.
Алла тағала Құран кәрімде:
ان َض ِعي ًفا
ُ ال ْن َس َ الل َأ ْن ُي َخ ِّف
ِ ْف َع ْنكُ ْم َو ُخ ِل َق إ ُ َّيد ه
ُ ُي ِر
«Алла сендердің жүктеріңді жеңілдетуді қалайды, бірақ
адам (нәпсімен күресуге) өте әлсіз жаратылған»,485 – деп адамға
өзінің кеңшілігі мен қамқорлығының белгісін көрcетеді.
«Яһудилер Алла тағала харам еткен нәрселерді айла
жасап өздерінше халал етіп алғанындай сіздерде күнәға ба-
тып жүрмеңіз!» – деп пайғамбардың ескерткен ескертуін есте
сақтайық ағайын!
Біліңіз! Яһудилерге сенбі күні балық аулауға тыйым
салынған кезде, олар жұма күні әлгі балық келетін орынның жа-
нына шұңқырлар қазып, сенбі емес жексенбі күні оны аулап ала-
485
«Ниса» сүресі, 28-аят
Жұма мінбері 359
486
«Ағраф» сүресі, 204-аят
487
Бұхари, Әбу Даут және Термизи риуаяты
488
Термизи риуаяты.
489
Термизи және Ахмад Ибн Аббастан
362 Жұма мінбері
490
«Маида» сүресі, 15-16-аяттар.
491
Термизи, Абу Даут және Ахмад риуаяты.
364 Жұма мінбері
492
«Зілзәлә» сүресі, 8-аят.
Жұма мінбері 365
493
«Исра» сүресі, 88-аят
494
«Фуссилат» сүресі 34-аят
366 Жұма мінбері
495
«Жүніс» сүресі, 57-аят.
Жұма мінбері 367
496
«Бақара» сүресі, 29-аят
497
«Рағд» сүресі, 28-аят
498
«Исра» сүресі, 36-аят
499
«Фатыр» сүресі, 28-аят.
368 Жұма мінбері
ض ِمن َش َج َر ٍة َأ ْق اَل ٌم َوال َْب ْح ُر َي ُم ُّد ُه ِمن َب ْع ِد ِه َس ْب َع ُة َأ ْب ُح ٍر َّما َن ِف َد ْت َ َْول َْو َأ َّن َما ِفي أ
ِ ال ْر
ٌ يز َح ِك
يم ٌ الل َع ِز
َ َّالل ِإ َّن ه ُ َك ِل َم
ِ َّات ه
«Егер, жер жүзіндегі ағаш атаулының барлығы қалам
болса, оның үстіне тағы жеті теңіз сия болса, оның үстіне
тағы жеті теңіз сыя болып қосылса да, Алланың сөздерін (жа-
зып) тауысуға болмайды. Алла анық жеңімпаз, анық хикмет
иесі»500, – деген. Демек ғылым дамыған сайын Құранның ақиқаты
ашыла береді. Алдыңғы үмметтің аша-алмаған жаңалығын бүгінгі
күнде ғылым ашып жатса, біздің жете алмаған жетістігіміз кейін-
гі ұрпақтың еншісінде. Алла тағала Құранда:
ِّ ِإ َّنا َن ْح ُن َن َّز ْل َنا
َ ُالذ ْك َر َو ِإ َّنا ل َُه ل ََحافِظ
ون
«Расында Құранды біз түсірдік. Әрі шын мәнінде, оны
Біз қорғаушымыз»501, – деп, Өзінің дінін Пайғамбарлар арқылы
үмметіне жеткізсе, пайғамбарлардан кейін ислам ғалымдары
біліммен, жаны жайсаң жомарт мұсылмандар мал-дүниесімен
жоқ-жітік мұқтаждарға исламның төртінші парызын орындап
Алланың дініне жәрдем беріп жатыр. Алла адам баласының
жәрдеміне мұқтаж емес. Алла тағала:
ُ ِالل ُه َو ا ْل َغ ِن ُّي ال َْحم
يد َ َّض ِإ َّن ه َ ْات َو أ
ِ ال ْر ِ او َّ للِهَّ ِ َما ِفي
َ الس َم
«Көкпен жердегінің барлығы Алланікі. Алла мұқтажсыз
бай, мақтауға лайық»502 ,– деген. Алланың дініне жәрдем беру
арқылы адамдар бұл дүниенің сауабына кенелсе, ақыретте жаза-
сы жеңілдейді. Ол жөнінде Алла тағала:
نص ْركُ ْم َو ُي َث ّب ِْت َأ ْق َد َامكُ ْم
ُ الل َي
َ َّنص ُروا ه
ُ آم ُنوا ِإن َت َ َيا َأ ُّي َها ال َِّذ
َ ين
«Ей, мүміндер! Сендер Алланың дініне жәрдем берсеңдер,
Сендерге Алла жар борлып, қадамдарыңды мығымдайды»
503
, тағы бір аятта:
500
«Лұқман» сүресі, 27-аят
501
«Хижр» сүресі, 9-аят
502
«Лұқман» сүресі, 26-аят
503
«Мұхаммед» сүресі, 7-аят
Жұма мінбері 369
504
«Хаж» сүресі, 41-аят
505
«Хаж» сүресі, 45-аят.
370 Жұма мінбері
506
«Хаж» сүресі, 67-аят.
372 Жұма мінбері
507
«Имран» сүресі, 39-аят.
508
«Мәриям» сүресі, 7-аят.
Жұма мінбері 373
509
Мәлік бин Анас әл-Муатта кітабында риуаят еткен
374 Жұма мінбері
اورٍ َف اَل ُ اض ِم ْن ُه َما َو َت َش ٍ ِث ِم ْث ُل َذلِ َك َف ِإ ّن َا َأ َر َادا ِف َص اًال َع ْن َت َر
ِ ُود ل َُّه ب َِول َِد ِه َو َعلَى ال َْوار
ٌ َم ْول
َ اح َعل َْيه َِما َو ِإ ْن َأ َرد ُّت ْم َأن َت ْس َت ْر ِض ُعوا َأ ْو اَل َدكُ ْم َف اَل ُج َن
اح َعل َْيكُ ْم ِإذَا َسل َّْم ُت ْم َما آ َت ْي َتم َ َُج َن
ٌ ُون َب ِص
ير َ وف َوا َّت ُقوا اهلل َو ْاعل َُموا َأ َّن اهلل ب َِما َت ْع َمل ِ بِال َْم ْع ُر
«Аналар балаларын толық емізгісі келсе, толық екі жыл
емізсін. Ананың тиісті қорегі мен киімі, баланың әкесіне мін-
дет. Әркімге шамасы келетіні ғана жүктеледі. Сондықтан да
ана баласы үшін зиян шекпесін, сонымен қатар туылған бала-
сы үшін әке де зиян тартпасын. Мирасқордың (яғни баланың)
міндеті де сол сияқты. Ал егер өз разылықтарымен және өзара
кеңесіп, баланы емізуден шығарғылары келсе, ешқандай
күнә жоқ. Егер сүт ана жалдағыларың келсе, белгілі ақысын
беру шартымен мұнда да еш күнә жоқ. Аллаһтан қорқыңдар.
Расында Алла тағала істеген нәрселерді көруші».512
Бұл аяттан төмендегідей үкімдер шығады. Емізудің толық
мерзімі – екі жыл. Егер анасы мен әкесі келісіп, кеңесіп нәрестені
екі жылға жетпей емізуден шығарғысы келсе, әрі одан сәбиге
ешқандай зиян келмейтін болса, оған рұқсат. Қазіргі жас келін-
шектер тәндерінің сұлулығын сақтаймын, ұйқыдан қалдырады
деп, сәбилерін емізуден ерте шығарып жатады. Бұл дұрыс нәрсе
емес.
Ана омырауынан сүт еміп, уызына тою баланың хақысы бо-
лып табылады. Егер анасы баланы емізуден бас тартса, Алла ал-
дында күнәһар саналып, арғы дүниеде осы ісі үшін жауапқа тар-
тылады. Алайда, қазылық емізуден бас тартқан ананы мәжбүрлей
алмайды. Мына жағдайлар туындаған кезде ғана ана баланы емі-
зуге мәжбүрленеді. Олар:
1. Емшектегі сәби өз анасының омырауынан басқа әйелдің
сүтін ембесе, баланы аман алып қалу үшін анасы емізуге міндет-
теледі.
2. Анасынан басқа емізетін жан табылмаған жағдайда анасы
міндеттеледі.
512
«Бақара» сүресі, 233-аят.
376 Жұма мінбері
Бала тәрбиесі
Алла тағала қасиетті Құран кәрімде былай дейді:
ٌ َو ْاعل َُموا َأ َّن َما َأ ْم َوالَكُ ْم َو َأ ْو اَل ُدكُ ْم ِف ْت َن ٌة َو َأ َّن اهلل ِع ْن َد ُه َأ ْج ٌر َع ِظ
يم
«Біліңдер! Шындығында мал-мүліктерің және балаларың
сынақ, ал Аллаһтың алдында-үлкен сый»514.
Ибн Омар (р.ғ.) Алла Елшісінің (с.ғ.с.) былай дегенін риуаят
еткен:
اع
ٍ الر ُج ُل َر َّ َو،اع َو َم ْسؤولٌ َع ْن َر ِع َّي ِت ِه ِ ا،اع َوكُ لُّكُ ْم َم ْسؤول َع ْن َر ِع َّي ِت ِه
ٍ إل َم ُام َر ٍ كُ لُّكُ ْم َر
ِ َوال َْم ْر َأ ُة َر،ِفي َأ ْه ِل ِه َو ُه َو َم ْسؤولٌ َع ْن َر ِع َّي ِت ِه
،اع َي ٌة ِفي َب ْي ِت َز ْوجِ َها َو َم ْسؤولَ ٌة َع ْن َر ِع َّي ِت َها
َ
َّ َو: َ َو َح ِس ْب ُت أ ْن َق ْد َقال: َ َقال- ،وم ْسؤولٌ َع ْن َر ِع َّي ِت ِه
الر ُج ُل َ اع ِفي َمالِ َس ّي ِِد ِه ٍ َوال َْخا ِد ُم َر
ٍ َوكُ لُّكُ ْم َر-اع ِفي َمالِ َأبِي ِه َو َم ْسؤولٌ َع ْن َر ِع َّي ِت ِه
اع َو َم ْسؤولٌ َع ْن َر ِع َّي ِت ِه ٍ َر
«Сендердің бәрің де жауаптысыңдар, бәрің де өз отарларыңа
жауаптысыңдар. Әмірші адамдарға бақташы, ол сол отарына
жауапты, ер кісі өз отбасына бақташы, сол отарына жауапты,
ал әйел күйеуінің үйіне және баласына бақташы әрі соларға жау-
апты, кісінің құлы (қызметкері) қожайынының малына бақташы
әрі соған жауапты. Әлбетте, бәрің де бақташысыңдар әрі бәрің
де өз отарларыңа жауаптысыңдар».
Балаларды сүйіспеншілікпен тәрбиелеп, махаббат нұрын
жаудыру – әр ата-ананың міндеті. Бұл тұрғыда ең бірінші үлгі
тұтарымыз – Пайғамбарымыз (с.ғ.с.). Ол бірде балаларын
еміреніп сүймейтінін айтқан бәдәуиге: «Алла тағала жүрегіңдегі
мейірімді алып қойған болса, мен не істейін енді?» – деп реніш
білдірген. Себебі, мейірімділікпен өскен бала да мейірімді бо-
лады. Мейірімділік жүректі жібітіп, жұмсақтығын жоғалтпауын
513
«Тахрим» сүресі, 6-аят.
514
«Әнфал» сүресі, 28-аят.
378 Жұма мінбері
516
Әбу Дәуіт риуаяты.
Жұма мінбері 381
517
«Мәида» сүресі, 2-аят.
518
Имам Ахмад риуаят еткен.
382 Жұма мінбері
Қасымхан Абдуллаұлы
ҚМДБ-ның СҚО бойынша өкіл имамы,
Қызылжар орталық мешітінің бас имамы
ُ اج َت ِن ُب
وه ل ََعلَّكُ ْم ْ الش ْيطَ انِ َف َ اب َوا
َّ أل ْزال َُم ُ نص َ آم ُنو ْا ِإ َّن َما ال َْخ ْم ُر َوال َْمي ِس ُر َوا
َ أل َ ين َ َيا َأ ُّي َها ال َِّذ
ْ
ان َأن ُيو ِق َع َب ْي َنكُ ُم ال َْع َد َاو َة َوال َْب ْغ َضاء ِفي ال َْخ ْم ِر
ُ َالش ْيط
َّ يد ُ س ِّم ْن َع َم ِل ِإ َّن َما ُي ِر ٌ ون ر ِْج َ ُت ْف ِل ُح
الل َعن ِذ ْك ِر َ ال ِة َف َه ْل َأن ُتم ُّم َنت ُه
ِ ّون ه َّ َوال َْم ْي ِس ِر َو َي ُص َّدكُ ْم َو َع ِن
َ الص
519
«Тин» сүресі, 4 аят.
520
«Маида» сүресі, 90-91 аяттар
521
Бұхари, Әдеп 80, Мүслим, Әшрибә, 73.
522
Тирмизи, әшрибә, 3. Әбу Дәуіт, Әшрибә, 5.
Жұма мінбері 385
523
Әбу Дәуіт, әшрибә, 2. Ибн Мажа, әшрибә, 6.
386 Жұма мінбері
524
Хадисті Убада ибн Сомиттен (р.ғ.) Имам Табораний риуаят етті
Жұма мінбері 387
السا ِئ َل َف اَل َت ْن َه ْر {} َو َأ َّما ِب ِن ْع َم ِة َر ّب َِك َف َح ِّد ْث َ َف َأ َّما ال َْي ِت
َّ يم َف اَل َت ْق َه ْر{} َو َأ َّما
«...жетімді қорлама. Сұраушыны зекіме. Раббыңның
нығметін білдір.»533
Өзіне ғана құлшылық етіп, мінсіз мойнұсынуды әмір еткен
Алла тағаланың кітабы Құран Кәрім де, ардақты пайғамбарымыз
Мұхаммедтің (с.ғ.с.) сара жолы сүннеті де, жетім-жесірге
қамқорлық жасауға, жетімдердің басын сипап, көңілін аулай
жүруге шақырады. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сол өнегесін сан
ғасыр бойы ұстаныпкелген қазақ халқы да жетімін жылатпай,
жесірін қаңғытпай, «Жетім көрсең жебей жүр» деп, асыл дініміз
Ислам қағидаларынан ауытқымай, иман беріктігі мен ахлақи ке-
мелдігін танытып келгені даусыз.
Жалпы алғанда, кез келген қоғамның қай уақытта да ең
қорғансыз әрі әлжуаз бөлігі – жетімдер. Жетім сөзінің түпкі
мағынасы «жалғыздық». Жетімдер – өздері балалы болмай жатып-
ақ, ата-ананың қадірін тым ерте түсінгендер. Оларды бұғанасы
қатпай, небір сорақылықты көзімен көрген, көңілі қаралы, жаны
жаралы жандар десек, артық айтқандық емес.
Он төрт ғасыр бұрын адамзатқа түскеннен бастап әлсіздер
мен міскіндерді қорғауына алған асыл дініміз Исламда жетім-
дерге жақсылық жасау, оларға қамқор болу, Аллатың ризалығына
жеткізетін, әрі пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.) шапағатына
ие болатын ізгі амалдардан болып саналады. Ардақты
Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.):
534
Хадисті Имам Бұхари риуаят еткен. 10/450 (6005)
Жұма мінбері 395
535
Д.Кішікбеков «Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең» атты еңбегі.
86-бет, Алматы. 1999ж.
398
Бейбіт Мырзагелдиев,
ҚМДБ-ның Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша
өкіл имамы
536
Әбу Дауд, Тирмизи
Жұма мінбері 399
538
Бухари, Муслим
Жұма мінбері 401
542
«Фұрқан» сүресі, 25,68
543
«Ниса» сүресі, 48-аят
404 Жұма мінбері
544
«Зүмәр» сүресі, 53-аят
Жұма мінбері 405
545
«Зарият» сүресі, 56-аят.
546
Тирмизи, Салат – 118.
Жұма мінбері 407
َ ست ِق
يم َ الم
ُ اط ِّ اهد َن
َ ــــاالص َر ِ
«Бізді тура жолға сала гөр»547 деп, күніне қырық мәрте фати-
ха сүресін оқу арқылы бағытын реттеп алады. Осы тура жолдың
басында намаз тұрады. Тіпті, Исламды намазсыз елестету мүмкін
емес, өзін мұсылманмын деп есептейтін үмметтердің әрбірі намаз
оқыған. Алла расулінің (с.ғ.с.) алтын жүректі ізбасарлары болып
есептелетін сахабалардың арасында намаз оқымағанын кездестіру
әсте мүмкін емес. Ендеше, намаз – ең маңызды, мағынасы мен мәні
терең құлшылық. Оның ішінде Алланы мадақтау, ұлықтау, Оған
шүкіршілік білдіру, тәубеге келіп кешірім сұрау, Одан жәрдем
тілеу, дуға ету т.б. еске алар зікірлер де бар. Намаз – пенденің
ақтық демі келгенге дейін тастауға болмайтын құлшылық. Тіпті,
оны тәрк етушілер тозақ азабына душар болатындығын бпяндай-
тын аят та кездеседі:
547
«Фатиха» сүресі, 1/6.
548
«Муддасир» сүресі, 74/42-43.
408 Жұма мінбері
550
Муслим, Салат – 38.
551
«Алақ» сүресі, 19 - аят.
410 Жұма мінбері
552
«Ибрахим» сүресі, 40 - аят..
553
Проф.док. Умер Шелик, «Усвей Хасана» - 336
412 Жұма мінбері
554
Әл-Муттақи Хинди, «Кәнзул-уммал» - 7/284.
555
Тирмизи, Сунан – 2/269.
556
«Әнкәбут» сүресі, 45 - аят.
Жұма мінбері 413
557
«Лұқман» сүресі, 19 - аят.
558
М.Юсуф Кандаһлауи, «Хаятус-сахаба» - 3/500
559
Муслим, Мәнеқиб – 16
414 Жұма мінбері
Бақтыбай Бейсенбаев,
С. Ғылмани атындағы мешіттің
Бас имамы. Астана қаласы.
Тәубенiң қасиетi
Тәубе – күллi мұсылман қауымының тіліндегі арабша сөз.
«Өткен күнәларына шын жүректен өкiну, күйiну» дегенді біл-
діреді. Пенденің күнәдан толық арылуы мүмкiн емес. Ендi бұл
жамандықтан арылу тек қана екi оттың бiрiмен, яғни бұл дүниеде
бiлiп-бiлмей iстеген қателiгiне iштей, шын жүректен қатты өкiнiп,
Аллаға жалбарынумен немесе ақыреттегi тозақ отымен ғана бо-
лады. Ал ақыреттегi тозақ отымен күйдiру, ол адами жауһарды
шайтанның жамандығынан тазартудағы қажеттi нәрсе. Бұған тат
басқан темiрдi темiр ұстасының отқа қыздырып, балғамен ұрып
жөнге келтіргенін мысал етіп беруге болады. Сондықтан осындай
ауыр жағдайға ұшырамай тұрып, осы дүниеде тәубе ету ләзiм.
Исламда тәубе етудің әрбiр мүмiн-мұсылман үшiн уәжiп
екендiгi туралы аят - хадистер көп.
Алла тағала Құран Кәрiмде:
ون َ الل َجمِ يع ًا َأ ُّي َها ال ُْم ْؤ ِم ُن
َ ون ل ََعلَّكُ ْم ُت ْف ِل ُح ِ َّوبوا ِإلَى ه
ُ َو ُت
«Әй, мүмiндер, түп-түгел Аллаға тәубе етiңдер! Мүмкiн
(азапқа) ұшырамассыңдар»560;
Алла Тағала:
ِ َّوبوا ِإلَى ه
الل َت ْو َب ًة َّن ُصوح ًا ُ آم ُنوا ُت َ َيا َأ ُّي َها ال َِّذ
َ ين
«Әй, мүмiндер! Аллаға шынайы тәубе етiңдер!»561 делін-
ген.
Тәубе ету адам баласының барлық үлкен күнәларын жойып
қана қоймайды. Жүрегiнде иманы бар әрбiр пенденiң Жаратқан
иесiнiң разылығын табудан үмiтi болса, тәубе ету Алла тағаланың
пендесiне деген сүйiспеншiлiгiн оятады. Құран Кәрімде:
560
«Нұр» сүресі, 31-аят.
561
«Тахрим» сүресі, 8-аят.
416 Жұма мінбері
562
«Бақара» сүресі, 222-аят.
Жұма мінбері 417
(ғ.с.) келiп: «Әй, Адам, сүйiншi Алла тағала тәубеңдi қабыл еттi»,
– дедi.
Адам (ғ.с.): – Әй, Жәбірейiл, осы тәубеден кейiн сұрақ-жауап
болса, ақыретте менiң жайым қай жер болады? – деп сұрады.
Осы сәт Алла тағала уахи етiп: «Ей, Адам! Сенiң ұрпағыңа
сынақ қиыншылығын бердiм. Бiрақ осы қиыншылықтан өте
алмағандарға тәубенi бердiм. Кiмде-кiм маған дұға етсе, саған
ләббай дегенiмдей оларға да ләббай деймiн. Кiмде-кiм кешiрiм
сұраса, сараңдық жасамаймын. Себебi, мен оларға жақынмын
әрi дұғаларын қабыл етушiмiн. Ей, Адам! Қиямет күнi тәубе
етушiлердi қабiрiнен сүйiнiштi және де дұғаларын қабыл етiп
тұрғызамын», – деген.
Алла тағала Құран кәрiмде шынайы мүмин қандай екен-
дiгiн баяндай келе оларға ақыретте ұлық дәрежелi орындар
болатындығын айтып сүйiншiлейдi:
اس َت ْغ َف ُرو ْا لِذُ ُنو ِبه ِْم َو َمن َي ْغ ِف ُر َ ّاح َش ًة َأ ْو ظَ ل َُمو ْا َأ ْن ُف َس ُه ْم َذ َك ُرو ْا ه
ْ الل َف ِ ين ِإذَا َف َعلُو ْا َف
َ َوال َِّذ
َ الل َول َْم ُي ِص ُّرو ْا َعلَى َما َف َعلُو ْا َو ُه ْم َي ْعل َُم
ون َّ وب ِإ
ُ ّال ه ُّ
َ الذ ُن
«Ал олар қашан арсыздық iстесе не өздерiне зұлымдық
қылса, Алланы естерiне алып, күнәларының жарылқауын
тiлейдi. Күнәларды Алладан басқа кiм жарылқайды?! Сондай-
ақ олар iстеген iстерiне бiле тұра қасарыспайды»563.
يها َو ِن ْع َم
َ ين ِف
َ ار َخالِ ِد َ ات َت ْج ِري ِمن َت ْح ِت َها ا
ُ أل ْن َه ُ ُأ ْولَـ ِئ َك َج َز
ٌ آؤ ُهم َّم ْغ ِف َر ٌة ِّمن َّر ِّبه ِْم َو َج َّن
َ َأ ْج ُر ال َْعا ِم ِل
ين
«Мiне солардың сыйлықтары Раббылары тарапынан
жарылқау және астарынан өзендер ағатын ұжмақтар. Олар
онда мәңгi қалады. Амал iстеушiлердiң сыйлықтары қандай
жақсы! – деген»564.
Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) өзiнiң хадис-шәріпінде:
هلل َت َعالَي ُي َق ّب ُِل َت ْو َب ُه ال َْع ْب َد َما ل َْم ُي َغ ْر َغ ْر
َ ِإ َّن ا
563
«Әли Имран» 135-аят.
564
«Әли Имран» 136-аят
418 Жұма мінбері
568
«Әли Имран» сүресі, 135-аят.
422 Жұма мінбері
،ال ُأ َبالِي
َ ان ِم ْن َك َو
َ آد َم اِ َّن َك َما َد َع ْو َت ِني َو َر َج ْو َت ِني َغ َف ْر ُت ل ََك َما َك
َ هلل َت َعالَي َيا اِ ْب َن
ُ َقالَ ا
َيا اِ ْب َن،ال ُأ َبالِي َ الس َما ِء ث َُّم اِ ْس َت ْغ َف ْر َت ِني َغ َف ْر ُت ل ََك َوَّ ان َ وب َك ِع َن َ َيا اِ ْب َن
ُ آد َم ل َْو َب َل َغ ْت ذُ ُن
َ َال ُت ْش ِر ُك بِي َشي ًئا أ
ل َت ْي ُت َك ِب ِق َراب َِها َم ْغ ِف َر ُه َ ض َخطَ اي َا ث َُّم لَ ِق ْي َت ِني َ ْاب أ
ِ ال ْر ِ آد َم ل َْو َأ َت ْي َت ِني ِب ِق َر
َ
ْ
«Ей, адам баласы, менен жақсылық үмiт етiп дұға етпедiң.
Ей адам баласы, күнәң көкке жеткен болса да, менен кешiрiм
сұрасаң кешiрер едiм. Ей, адам баласы, сен жер бетiнде қанша
күнә iстесең де маған еш нәрсенi серiк қоспай жолықсаң, мен
саған сонша кешiрiм жасар едiм», – дейдi.
Сондықтан әрдайым тәубе етiп, Аллаға истиғфар айтып,
үмiтiмiздi үзбей, жарылқау сұрап жүрсек, осы дүниенiң өзiнде-ақ
Алла тағала бiзді өз нығметiне бөлеп, барлық қиыншылықтардан
құтқарып, ризығын молайтады.
Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) хадис шәріпiнде:
يق َم ْخ َر ًجا َو ِم ْن كُ ِّل ُهم َف ْرج ًا َو َر َز َق ُه ِم ْن
ٍ هلل ل َُه ِم ْن كُ ِّل ِض َ َم ْن لَ ِز َم اْال ِْس ِت ْغ َف
ُ ار َج َع َل ا
َح ْي ُث اَل َي ْح َت ِس ُب
«Кiмде-кiм күнәлары үшiн Алладан кешiрiм сұрауды өзiне
мiндет тұтса, Алла тағала да ол пенденi барлық қиыншылық-
тар мен қайғы-қасіреттен құтқарады. Және оған ойламаған
жерден несiбесiн бередi», – деген.
Алла тағала Құран Кәрiмде:
َو َر ْح َم ِتي َو ِس َع ْت كُ لَّ َش ْي ٍء
570
«Ағраф» сүресі, 156-аят.
424 Жұма мінбері
571
«Ғафир» сүресі, 60-аят.
572
«Нұх» сүресі, 10-аят.
573
«Ибраһим» сүресі, 7-аят.
574
«Шура» сүресі, 25-аят.
426 Жұма мінбері
Бақтыбай Бейсенбаев,
С. Ғылмани атындағы мешіттің
Бас имамы. Астана қаласы.
575
«Бақара» сүресі, 183-184 - аяттар.
Жұма мінбері 429
576
Муслим, 1151.
Жұма мінбері 431
577
«Бақара» сүресі, 185-аят.
434 Жұма мінбері
Жолдас Бердімұратов,
Павлодар облыстық орталық
«Мәшһүр Жүсіп» мешітінің наиб имамы
578
«Фурқан» сүресі, 68-аят.
579
«Имран» сүресі, 77-аят
438 Жұма мінбері
580
Хадис Құдуси
581
Муслим.
Жұма мінбері 439
ٌ اب َأ ِل
يم ٌ َال ُي َز ِّكيه ِْم َول َُه ْم َعذ
َ َو
Абдулла бин Масъудтан (Алла оған разы болсын) жеткен
хадисте Пайғамбарымыз (Алланың оған игілігі мен сәлемі бол-
сын): «Кімде-кім бір мұсылманның малы жөнінде жалған ант
беретін болса, ол Алланың ашуына жолығады»584, – деді де, Алла
тағаланың мына сөзін оқыды: «Аллаға берген серттері мен ант-
тарын аз ақшаға айырбастағандар, міне соларға ақиретте еш
несібе болмайды. Қиямет күнінде Алла оларға сөз қатпайды
да оларға қарамайды әрі оларды тазартпайды. Сондай-ақ
олар үшін күйзелтуші азап бар».
َم ْن ا ْق َتطَ َع َح َّق: َهلل َعل َْي ِه َو َسل ََّم َقال
ُ هلل َصلَّى ا ِ هلل َع ْن ُه َأ َّن ُر ُسولَ ا
ُ ام ِة َر ِض َي ا َ وع ْن َأبِي َأ َم
َ
َ َو ِإ ْن َك: َف َقالَ َر ُجل.ار َو َح َّر َم َعل َْي ِه ال َْج َّنة
ان َش ْيئ ًا َ ْامرئ ُم ْس ِلم ب َِيمِ ي ِن ِه َف َق ْد َأ ْو َج َب اهلل ل َُه ال َّن
ان َق ِضيب ًا ِم ْن َأ َراك َ َو ِإ ْن َك: ََي ِسير ًا َيا َر ُسولَ اهلل؟ َقال
582
Әбу Дауд, ән-Нәсаи, әл-Хаким, әл-Бәйхақи, Ибн Хиббән және Әхмәд.
583
Бухари.
584
Бухари, Муслим
440 Жұма мінбері
Еркебұлан Қарақұлов
Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы
Діни сараптау және талдау бөлімінің меңгерушісі
589
«Қасас» сүресі, 83-аят
Жұма мінбері 443
адамдарға екі дүниеде берер пайдасы мол. Оған Алла тағала рұқсат
берген. Ал «Ұлы», «Үлкен» және «Жоғары» секілді есімдер адам-
зат бойынан көрінбеуі тиіс. Сондықтан егер пенде маңғазданып
тәкаппарланса, Алла тағаланың ашуына ұшырайтыны хақ. Орын-
сыз асқақтаудың кесірінен пайда болатын ұнамсыз іс-әрекеттер
өте көп. Кейде бұл кесапат қылық мұсылмандықты ұстанып
жүрген пенделердің бойынан да көрініп жатады. Олай болса, оның
зардаптары мен апаты да орасан. Оның үстіне, тәкәппарлықты
құл мен жәннат арасындағы пердеге балауға да болады. Өйткені,
көркем мінез-құлықтар – жәннаттың есіктері. Ал тәкаппарлық сол
есіктердің барлығын жауып тастайды. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бір
хадисінде былай деген:
ان ِفى َق ْل ِب ِه ِم ْث َقالُ ذ ََّر ٍة ِم ْن ِك ْب ٍر
َ ال َي ْد ُخ ُل ال َْج َّن َة َم ْن َك
َ
«Жүрегінде тозаңның салмағындай тәкаппарлық болған кісі
жәннатқа кірмейді»590.
Тағы бір хадисінде сүйікті Пайғамбарымыз (с.ғ.с.)
көкіректенгендер тозақ түбінен орын алатынын хабарлаған:
592
Хадис имама Бұхари мен имам Ахмадта риуаят етілген
Жұма мінбері 445
593
«Бақара» сүресі, 34-аят
594
«Лұқман» сүресі, 18-аят
446 Жұма мінбері
595
«Ағраф» сүресі, 12-аят
448 Жұма мінбері
ٌ ِاب َأل
: يم َ َو، َوال ُي َز ِّكيه ِْم، يام ِة
ٌ َ َو ُله ْم َعذ، ال َي ْنظُ ُر ِإل َْيه ِْم َ الل َي ْو َم ال ِق
ُ َّال ُيكَ ِّل ُم ُه ُم ه
َ « َثالث ٌة
» َو َعا ِئلٌ ُم ْس َتكْ ب ٌِر، اب
ٌ َّوم ِل ٌك َكذ
َ ، ٍَش ْي ٌخ َزان
«Алла тағала ақыретте мына үш топ адаммен сөйлеспейді,
оларды тазартпайды, назар аудармайды, олар: зинақор қарт,
өтірікші басшы, және менменшіл кедей»597, – деп айтқанын жет-
кізді.
596
«Ағраф» сүресі, 23-аят
597
Муслим. (Риадус-салихин № 617 хадис).
Жұма мінбері 449
598
«Қасас сүресі», 76-аят.
599
«Қасас сүресі», 76-аят.
Жұма мінбері 451
Нұрлан Сайлауұлы,
дінтанушы
600
«Ибраһим» сүресі, 40 - аят.
601
«Лұқман» сүресі, 17 - аят.
454 Жұма мінбері
608
әл-Мұғжамул муфаһрис лил-Алфазил Құран, 324, 344, 345
609
«Ниса» сүресі, 103-аят.
610
Сафуатут-тафәсир. Мухаммад Әли әс-Сабуни, дәрур-Рашид, Сирия.
Халәб, 2-том. 302-бет.
611
«Бақара» сүресі, 238-аят.
612
«Нұр» сүресі, 56-аят.
456 Жұма мінбері
613
«Таһа» сүресі, 132-аят.
614
Тирмизи, Салат 1. Абу Дауд Салат 2.
Жұма мінбері 457
615
Кандаһлауи, Хайату Сахаба, 3/503
616
Нисай, Аширатун-ниса, 1/7,61
458 Жұма мінбері
هلل َصلَّى اهلل َعل َْي ِه َو َسل ََّم َي ُقولُ ُ(ب ِن َي
ِ َع ْن اِ ْب ِن ُع َمر َر ِض َي اهلل َع ْن ُه َقالَ َسمِ ْع ُت َر ُسولَ ا
ال ِة
َ الصَّ امَ ال اهلل َو َأ َّن ُم َح َّم ًدا َر ُسولُ اهلل َو ِإ َق َ اد ًة َأ ْن
َّ ال ِإل ََه ِإ َ س َش َه
ٍ ال ْسالَم َعلَى َخ ْم
ِ ْإ
َ الز َكا ِة َو َح َّج ال َْب ْي ِت َو َص ْوم َر َم َض
)ان َّ َو ِإ َيتا ِء
«Ислам бес нәрсеге құрылған. Олар: Алладан басқа ешбір
тәңір жоқ екендігіне және Мұхаммед (с.ғ.с.) Алланың елшiсi
екендігіне куәлiк ету, намаз оқу, зекет беру, қажылыққа бару
және Рамазан оразасын ұстау»617 – деген.
Ал Муаз ибн Жәбәлдi (р.а) Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) Йеменге
аттандырып тұрып:
«Сен әһли кiтап қауымына (кітап берілгендерге, яғни, хрис-
тиандар мен яһудилдерге) бара жатырсың. Сондықтан сен оларға
барған соң оларды ең алдымен Алладан басқа ешбір құдай жоқ
екендігіне және Мұхаммед Алланың елшiсi екендігіне куәлiк ету-
ге (таухидке) шақыр. Егер олар саған (құлақ асып) мойынсұнса,
онда оларға Алла әрбір күн мен түнде (бір тәулікте) бес уақыт
намаз оқу парыз еткендігін айтып жеткізгін. Егер олар саған
(құлақ асып) мойынсұнса, онда оларға Алланың олардың байла-
рынан алып, кедейлеріне беретін садақаны (зекеттi) парыз еткен-
дігін айтқын. Егер олар саған (құлақ асып) мойынсұнса, олардың
мал-мүлкiнiң ең жақсысын алудан сақтанғын. Әрі зұлымдыққа
ұшыраған кісінің дұғасынан (қарғысынан) сақтанғын. Өйткенi,
онымен Алланың арасында ешбір перде жоқ»618, – деген бола-
тын.
Ибн Масуд (р.а): «Мен Пайғамбарымыздан (с.ғ.с.) ең жақсы
амал қандай?», – деп сұрағанымда, «Уақытында өтелген намаз»,
– деді. Сосын мен одан кейін ше деп сұрадым. Ол кісі: «Ата-анаға
жақсылық жасау», – деді. «Сосын ше?», – деп тағы сұрағанымда,
«Алла жолында күресу» деп жауап берді», – деген.
Күнде бес уақыт өтелетін намаздың көптеген пайдала-
ры бар. Олардың ең негізгілерінің бірі күнәға кәффарат болуы.
Хадистердің бірінде: «Бiр мұсылман адам рет-ретiмен жақсылап
617
Мұттафақун алайх.
618
Мұттафақун алайх.
Жұма мінбері 459
Ол – шүкіршіліктің белгісі
Күнделікті өзіміз мұқтаж күннің сәулесі мен жарығын, сәт сай-
ын тыныстауымызға керекті оттегіні ауадан алуымызға мүмкіндік
берген бір Алла қана. Бізге көру үшін көзді, есту үшін құлақты,
ойланып-түйсіну үшін миды берді. Бұған қоса бүкіл дүниені біз-
дер үшін сан жетпес нығметтерге бөледі. Ол адамды өзге жараты-
619
Бұл хадисті имам Мүслим риуаят еткен
620
Бұл хадисті имам Ахмет және әт-Табарани мен Ибн Хаббан риуаят
еткен.
460 Жұма мінбері
621
Бухари, Тәһәжуд, 16, Тирмизи, Салат, 304
622
«Таһа» сүресі, 14 - аят.
623
Бухари, Салат, 1; Муслим, Иман, 263
624
«Бақара» сүресі, 152 - аят.
Жұма мінбері 461
627
Бухари, Жаназа, 1
628
Әл-Муттақи Хинди,Кәнзул-Уммал, 7/284.
629
Тирмизи, Сунан, 2/269
Жұма мінбері 463
630
Тирмизи, Иман, 8/2619
631
С.Сених. «Құлшылық құпиясы», Алматы 2007, Б.9 (Ауд. Қ. Бағашар).
464 Жұма мінбері
632
Бәрзаһ әлемі – өлген адам рухтарының Қияметке дейін сақталатын жері.
466 Жұма мінбері
633
С. Сених. Құлшылық құпиясы. Б. 12. (Ауд. Қ. Бағашар)
467
Құдайберді Бағашар,
дінтанушы
634
«әл-Имран» сүресі, 159-аят.
468 Жұма мінбері
635
Муслим, Бирр уә сыла, 77
636
Муслим, Бирр 75
637
Муслим, Бирр 78
638
Бухари, Ілім 11, Әдаб 80
Жұма мінбері 469
639
Бухари, Уду58, Әдаб 80..
640
Бухари, Әдаб, 39
641
«Таһа» сүресі, 44-аят.
470 Жұма мінбері
642
Муслим, Сайыд, 57.
Жұма мінбері 471
Расында да, жұмсақ сөйлеу, жылы жүзді болу адам мен адам-
ды жақындастырып, достыққа, бауырластыққа шақырса, түксиген
қабақ, түңкиген мінез, бырқыл жауап, дөң айбат не дөрекі сөйлеу
– адамның жеке мәдениеттен жұрдай екенін сездіріп, адамды
адамнан суытады, көңілін қалдырып, өкпе-ренішке соқтырады.
Дөрекі сөйлеген адамға қандай жауап айту жөнінде хазіреті
Али «Дөрекі адамға сөз қайтарам деп әуре болмаңыз. Өйткені,
оның басқа да дөрекі сөздері жетерлік. Надан адамға әзіл айтып
та бекер, найзадай сөзімен көңіліңізге қаяу салып, бойыңызды
мұздатады» десе, Абай атамыз да дөрекі адамдарға дәл сондай
дөрекілікке салынып жауап берудің жөн еместігін білдіріп, «Ит
тістеді екен деп, мен де барып итті тістесем, аузымда не қасиет
қалады?!» деген екен.
474
Құдайберді Бағашар
дінтанушы
646
Ахмад, v, 198, 199.
647
Бухари, Муслим, Әдеб, 68.
648
Хайсами, VII, 279-280.
476 Жұма мінбері
649
Тирмизи, Қиямет, 42/2485.
650
«ән-Нәжім» сүресі, 60-61 аяттар.
651
Бухари, Тәфсир, 5/12.
Жұма мінбері 477
652
Муслим, Фәдаил,19
653
Ғазали, Ихия-у-улумуддин, 111, 288.
654
Тәнбихул-ғафилин, Бустанул-арифин, Б. 225 Мұхтарул әхадисин нәбәуия,
№727-хадис, Б. 398-399.
655
Мұхтарул әхадисин нәбәуия, №727-хадис, Б. 398-399.
478 Жұма мінбері
656
Тирмизи, Бирр, 57
657
Әбу Дәуд, Әдеб, 7.
658
Тирмизи, Шамаил,18.
480 Жұма мінбері
659
Әбу Дәуд, Әдеб, 84.
481
Құдайберді Бағашар
дінтанушы
660
«Инфитар» сүресі, 10-11-12-аяттар
661
Тирмизи, Мәнақиб, 9.
662
Али әл-Мұттақи, Кәнзул-Ұммал, 11/412
482 Жұма мінбері
663
Бухари, жиһад, 37
664
Ибн Кәсир, Хужурат 12,3/365
665
Бухари, Иман, 4-5.
Жұма мінбері 483
Құдайберді Бағашар
дінтанушы
وء َب ْع َد ُه
ُ وء َق ْبل َُه َوال ُْو ُض
ُ ام ال ُْو ُض
ِ َب َر َك ُة الطَّ َع
«Тамақтың берекеті – тамақтың алдында және тамақтан
кейін қол жуу»681,– деп сахабаларына ескертетін. Сондай-ақ,
«Ешкім ұйқыдан тұра салысымен қандай да бір ыдысқа қолын
жүгіртпестен, алдымен қолын жусын. Түнімен қолын қайда
ұстағанын білмейді ғой»682,– деген хадистің тазалық үшін мәні
жоғары.
Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) тіс тазалау мәселесіне де қатты көңіл
бөлген. Әр намаздың алдында, мисуакпен тіс тазалағанын ескер-
сек, күнін ең кемі бес рет тіс тазалап тұрғанын көреміз. Бұдан
басқа сәске, түнгі намаздарынан соң, сондай-ақ тамақтан кейін-
гі уақыттарды да қоссаңыз, тіс дәрігерлерінің өзінен де жиі тіс
тазалағанына куә боламыз. Дәл осындай тазалықты міндеттесе,
үмбеті ауырсынатындығын ойлап,
َ اك ِع ْن َد كُ ِّل َص
ال ٍة ِ ِالس َو َ َال َأ ْن َأ ُش َّق َعلَى ُأ َّم ِتي أ
ِّ ل َم ْر ُت ُه ْم ب َ ل َْو
«Үмбетіме ауыр соғады-ау деп тартынбағанымда, әр
намаздың алдында мисуәк қолдануын міндеттер едім»683,– дегені
бар
Ауыз тазалығына көңіл бөлгені сонша, жағымсыз иіс
шығаратын пияз бен сарымсақ жеуден де тартынатын. Өйткені,
мұншалықты таза болмаса, Оған періштелер жақындай алмас еді.
Осыны меңзеп, «Сіздер жеңіздер, менің жемеу себебім – маған
періште келетіндігінде» деп түсіндіретін.
Тіс тазалығын сақтамайтындарға кейіп «Менің қасыма
сарғайған тіспен, жағымсыз иіспен келмеңіздер»684 дейтін.
Кей уақыттарда тырнағы өсіп кеткендерге де ренжитін.
Сондай кейіппен қасына келіп дін жайын сұрағандар тура-
сында «Сіздерден маған біреу келіп, көктен хабар сұрайды.
Қараймын, тырнақтары өсіп кеткен, онысы кірге толы» деп
бұндай ластықты ұнатпайтындығын білдіретін. Бір жолы хазірет
681
Бухари, Дәрет, 26
682
Муслим, Дәрет, 87
683
Муслим, 42
684
Суюти, Жамиус-Сағир, 2/72.
Жұма мінбері 489
Әлиге де: «Ей, Әли, өсіп кеткен тырнақтарыңды ал. Ішінде зи-
янды нәрселер болады»685 деген де еді. Уахи арқылы көп жайтқа
қанық болып отыратын Пайғамбарымыз тырнақ ішінде микроб
жүретінін халыққа сол дәуірде тек осылай ғана түсіндіре алған.
Бірде көмек сұрап келген әйелге Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бір-
неше ешкі беріп тұрып былай деген: «Балаларыңызға айтыңыз,
сауғанда ешкілердің жанын қинамау әрі желінін қанатпау үшін
тырнақтарын алсын»686.
Бірде сақал-шашы ұйысқан кір-қожалақ бір кісіні көргенде
«Мына кісі басын жуатындай су, шашын басатындай май
таппаған ба?» деп ренжіп еді. Бұған қоса «Кімнің шашы болса
жақсы күтсін»687 дегені де мәлім. Бұдан Пайғамбарымыздың
шаш күтіміне де айтарлықтай көңіл бөлген. Алба-жұлба кір ша-
штарды ұнатпағанын байқаймыз.
Әр жұма сайын ғұсыл құйынып, толық жуынып тұруға
шақырғаны бөлек, дәрет алу кезінде аяқ, қол, ауыз, мұрын, бет,
тіпті құлақ, мойынға дейін сүртілуінің өзі де күн сайынғы бір-
неше мәрте қайталанатын мұқият тазалыққа жатады. Өйткені,
ғылымдағы мәліметтер бойынша, бір грамм мұрынның суында
10 млн бактерия болса, бір грамм түкірікте 100 млн бактерия кез-
десетіні анық.
Әбу Һурайра Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) мына хадисін жет-
кізген:
688
Муслим, Тахарат, 39
689
Муслим, Тахарат, 49,56
690
«Муддәсир» сүресі, 4-5 аяттар
Жұма мінбері 491
691
Әбу Дәуід, Либас, 14
692
«Араф» сүресі, 31-аят
693
Тирмизи, Әдеп, 41
694
Муслим, Тахарат, 68
492 Жұма мінбері
695
«Араф» сүресі, 160-аят
Жұма мінбері 493
696
Ахмад,
697
Ю.Кандаһлауи, Хаятус-сахаба, 2/164
494 Жұма мінбері
Құдайберді Бағашар,
дінтанушы Рһ. докторанты
َ َو ُه َو ال َِّذي َج َع َل لَكُ ُم الل َّْي َل لِ َباس ًا َوال َّن ْو َم ُس َبات ًا َو َج َع َل ال َّن َه
ار ُن ُشور ًا
«Сендерге түнді жамылғы, ұйқыны тынығуға (себеп),
күндізді еңбектену мерзімі етіп жаратқан – Алла»698.
Сүйікті пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) өміріне қарасақ, оның
өз уақытын өте тиімді пайдаланғанын көреміз. Өйткені, ол
барлық істеріне үлгерген. Парыздарды былай қойғанда, нәпіл
құлшылықтардың өзі өмірінің соңына дейін өз уақытында
орындалған, әрі еш үзілмеген. Бұған қоса, ертелі-кеш жасаған
дұғалары, мешітте уағыз айтуы, сахабаларымен кеңесуі, өзіне
келушілерге уақыт бөлуі, өзінің зиярат етіп барған кісілері
(науқастар, қабірлер т.б.), халықпен жүздесуі, ел ішіндегі діни
698
«Фурқан» сүресі, 25-аят
496 Жұма мінбері
702
Заман шууру, Сызынты, 12, Ибрахим Рафиқ Б.151
703
Бухари
Жұма мінбері 501
көңіл бөлудің мәні зор. Бұл қазақтың «жас кезімде бейнет бер,
қартайғанда зейнет бер» дегенімен үндес. Барлық уақытша
қызықты қоя тұрып, дер кезінде қимылдаған адам кейін соның
жемісін жемек. Ал уақытын бекер ойын-күлкімен, шегірткеше ән
салып, көгалды қуып гөлайттаумен, желікпен өткізген жан кейін
өкінішпен бармақ тістемек. «Нағыз рахат – рахатты тәрк етуде»
деген сөзді бұл дүниелік уақытын өткінші қызыққа алданып, бе-
кер өткізбей, Алла алдындағы мұсылмандық парыз, қарыздарын
өтеумен бейнеттеніп өткен жан да о дүниелік шынайы мәңгілік
рахатын осы дүниедегі өткінші жан рахатын тәрк етуден таппақ
деп түсінуге болады.
504
Құдайберді Бағашар,
дінтанушы Рһ. докторанты
709
Тирмизи, Мәнақиб, 50; Ибн Мажә, Муқаддимә, 11.
710
Муслим, Фәдаилус-сахабә, 141-144; Тирмизи, Мәнақиб, 50
711
Әбу Дәуд, Әдеп, 70.
712
Мустәдрәк, 3-т., 179-б.
713
Фәйзул-Қадир, 4-т., 55-б.
506 Жұма мінбері
714
Дәйләми, Муснәдул-Фирдәус, II, 147-б.
715
Ибн Хажәр, әл-Мәталибул-алия би зәуаидул-мәсанидис-сәмания, I, 122-б.,
Кувейт, 1973
716
Ахмед ибн Ханбал, Муснәд, VI, 72-б.
717
әл-Хаким ән-Нисабури, әл-Мустәдрәк аләс-Сахихайн, III, 180-б.,
Хайдарабад, 1335.
Жұма мінбері 507
718
Әбу Дәуіт, Әдаб, 80
719
Бәззар, 5/а.
720
Мүснаду Зәйд ибн Али 505
721
Әбу Даууд, Әдаб 156. (4/355).
722
Айни, Ұмда 16/243.
723
Мәжмау-зауаид, 8/156.
724
Бұһари, Фәдаилүс-сахаба. 18 (5/30).
508 Жұма мінбері
725
Бұһари, Әдаб, 18 (8/8).
726
Мүстәдрак, 3/165-166; Мәталибул-Алия 4/72 (3997 Х.).
Жұма мінбері 509
727
«Тәғабун» сүресі, 15-аят.
728
Нәсәи, Жұма, 30
729
Бухари, Әдеп, 22.
730
Дәйләми, Мүснәдүл фирдауси, ІІ, 136\6.
731
Мәталибүл-алия 4/72.
732
Хаким, әл-Мүстәдрак, ІІ, 284.
733
Дәйләми, Мүснәдүл фирдаус, 3\а.
510 Жұма мінбері
734
Әбу Дәуіт, Тәрәжжүл, 21.
735
Ибн Мажә, Әдәб, 3; Тирмизи, Бирр, 13.
736
Бұхари, Зекет, 10.
737
Әбу Даууд, (3544. Х.).
738
Мүснәд, 4/269.
739
Мәжмауз-Зәуаид, 8/156.
740
Тирмизи, Ахкам, 30 (1387 х.)
Жұма мінбері 511
741
Бұһари, Хибә, 12-13; Нәсаи, Нухл, 1; Тирмизи, Ахкам, 30; Ибн Мажә,
Хибә, 1; Тайалиси, 1/280.
742
Мүснәд, 2/532. Әдәбүл-мүфрәд, 404 (1183. х.)
743
Әбу Дәуіт, Әдеп, 92 (4/301, 5002. х.)
744
Тирмизи, Бирр 57 (6/206, 1990 х.)
745
Бұһари, Илм 18 (1/29).
746
Ибн Хажар, Фәтхул-бари, 1/182.
747
Бұһари, Ұмра, 13/(3/9).
512 Жұма мінбері
748
Фәйзул-қадир, 4/310.
749
Фәйзул-қадир, 3. 281.
750
Шәрху Мүслим, 13/186.
751
Әбу Дәуд, Салат, 25.
752
Бұл да сонда.
513
Құдайберді Бағашар,
дінтанушы Рһ. докторанты
753
«Ниса» сүресі, 36-аят
514 Жұма мінбері
755
Бұхари, Әдаб, 28
756
Ибн Мажә, Зүхд, 24, ІІ, 1410.
757
Әбу Дәууд, Әтима, 9, IV, 134
516 Жұма мінбері
758
Бухари, Әдаб, 29
759
Мүслим, Иман, 73
760
Бухари, Әдаб, 31, VII, 79.
761
Ахмед, Мүснәдүл-Мәккиун, V, 291, VI, 159.
Жұма мінбері 517
765
Ахмед, ІІ, 291, VI, 159.
Жұма мінбері 519
766
Әдептану. Ұ. Асылов. Ж. Нұсқабайұлы. «Мектеп» баспасы. 1998. Б. 175-
176.
520 Жұма мінбері
Құдайберді Бағашар,
дінтанушы Рһ. докторанты
767
«Нахл» сүресі, 58,59-аяттар
768
«Әнғам» сүресі, 151-аят
769
«Текуир» сүресі, 8-9 - аяттар.
Жұма мінбері 523
770
Ибнул-Әсир Иззуддин Әбул-Хасан,, Усдул-ғаба фи марифәтис-сахабә,
VII-том, Каир, 1970. Б. 84-85.
771
Ш. Әділбаева. Алғашқы мұсылман қоғамындағы әйелдер. «Исламтану
және Араб филологиясы мәселелері». Халықаралық ғылыми-практикалық
конференция материалдары (2007-2008ж). Алматы. Нұр-Мүбәрак
университеті. Б. 51.
772
Хәйсәми Али ибн Әби Бәкр, Мәжмауз-Зәуәйд, VI,13, Каир, х.1407ж.
773
Ибн Исхақ Мухаммед, Сира, ред: М. Хамидуллаһ, Кония, 1981. Б. 228
524 Жұма мінбері
779
А. Әділбаев. Саңлақ сахабалар. Алтын қалам баспасы. Алматы, 2005. .
Жұма мінбері 527
780
Ибн Кәсир, әл-Бидая, 4/54; Сахабилер ансиклопедиси, 2: 796-798.
781
Ибн Сад Мухаммед Әбу Абдиллаһ, әт-Табақатул-кубра, VIII, Бәйрут,
1968. Б. 52.
528 Жұма мінбері
784
«Ниса» сүресі, 19-аят
785
Mүслим, т.II, Б. 1091.
786
Риадус – салихин.№ 628 хадис. Бұл хадисті имам Тирмизи “жақсы”
дәрежесіндегі хадис деп таныған.
530 Жұма мінбері
787
«Бақара» сүресі, 228-аят
788
әл-Ажлуни, т. I, 36
789
Mүнәуи, т. III, Б. 495.
790
Ибн Исхақ Мухаммед, Сира, ред: М. Хамидуллаһ, Кония, 1981. Б. 46.
Жұма мінбері 531
791
«Нұр» сүресі, 31-аят
532 Жұма мінбері
Өзге уағыздар
Алау Әділбаев
Нұр-Мүбәрак Египет ислам мәдениеті университетінің
ұстазы, теология ғылымдарының докторы
Ата-ананың қадірі
Отбасы – қоғамның негізгі бөлшегі. Отбасындағылар бір-
бірінің жеке құқығы мен міндеттеріне қаншалықты құрметпен
қараса, қоғам да соншалықты берік болмақ.
Ислам діні отбасыға перзент бойына сүйіспеншілік пен өзара
көмектесу, жанашырлық сезімін қалыптастыратын қасиетті ұя деп
қарайды. Ұрпақтың жалғасып, олардың баянды өсіп-жетілуі ата-
анаға тікелей байланысты. Алла тағала ұрпақтың жалғасуын негіз-
гі бес қасиетті ұғымдардың792 қатарына қосып, оның сақталуына
үлкен маңыз артқан. Қасиетті шаңырақты шайқалтпай негізін
қалыптастыратын ең берік тірек – ата-ана. Адамның дүниеге ке-
луіне себепкер болып, жетілуінде ерекше рөлі бар ата-аналар – ең
әуелі құрмет көрсетілуі тиіс аяулы жандар.
Адамның дүниеге келуі, өсуі-өнуі басқа тіршілік иелеріне
қарағанда ерекше. Жануарлардың төлдері қысқа уақыттың ішін-
де жетіліп, өзінің төл қызметін атқаруға бірден кірісіп кетеді. Ал,
адамның ес біліп, етек жабуына, одан есейіп ақыл тоқтатуына
бірнеше жыл қажет.
Баланың жарқын болашағы мен бақыты үшін тыным таппай
шарқ ұрған ата-ананың балаға деген мейірімі мен өмірде тартқан
тауқыметінің қандай болатынын кесіп-пішіп айту өте қиын.
Ата-ананың қадірін түсініп, оларды Алланың рақымдылығына
бөленуге себепкер деп білгендер – бұл дүниеде де, арғы дүниеде
792
Бес қасиетті ұғым: дін, ақыл-ес, ұрпақ, дүние-мүлік, жан
534 Жұма мінбері
793
«Әнғам» сүресі, 151 - аят.
794
У. Зуһәйли, ат-Тафсируль-мунир филь-ақидати уәш-шариати уәль-
мәнһәж, Дамаск, 1991, 13-т., 346-б.
Жұма мінбері 535
798
Тафсируль мунир
Жұма мінбері 537
802
«Зәрият» сүресі, 58 - аят.
803
«Әнкәбут» сүресі, 60 - аят.
804
Муслим, Бирр, 3 (251); Тирмизи, Даауат 110 (3539)
540 Жұма мінбері
805
Бухари, Әдәбуль-муфрад, Бейрут, 1986
Жұма мінбері 541
811
Тирмизи, Бирр, 3
812
Бухари, Әдәбуль-муфрад, 19
813
Бухари, Жиһад, 138; Муслим, Бирр 5, (2539)
814
Нәсәи, Жиһад 6, (6,11)
815
Бухари, Хибә 28; Муслим, Зәкәт 50
Жұма мінбері 543
Алау Әділбаев
Нұр-Мүбәрак Египет ислам мәдениеті университетінің
ұстазы, теология ғылымдарының докторы
Жақсылыққа үндеп,
жамандықтан тыю
(әл-әмру биль-мағруф уән-нахиу
әнил-мункар)
822
Тирмизи, Китабуль-фитән, 2170
550 Жұма мінбері
823
Бухари, Китабуш-шәрикә
824
Дәйләми, Фирдәус, 3/586
825
Муснәд, 6/431
826
Тирмизи, Қияма, 55; Ибн Мәжә, Фитән, 23
Жұма мінбері 551
827
Бухари, Иман, 42; Муслим, Иман, 95; Әбу Дәуд, Әдәб, 59
828
«Шуара» сүресі, 3 - аят.
829
«Кәһф» сүресі, 6 - аят.
552 Жұма мінбері
830
Ибн Хишам, әс-Сиратун-нәбәуиия, Бейрут, 1994, 260-63 б.; Бухари,
Бадуль-халқ, 7
831
Бухари, Жәнәиз, 80; Муслим, Иман, 24
Жұма мінбері 553
833
Қандыһләуий, 1 т., 46-б.
834
«Қасас» сүресі, 56 - аят.
Жұма мінбері 555
838
Ибн Сағд, Табақат, 1 т., 220-б.; Саңлақ сахабалар, 149-154-б.
Жұма мінбері 559
Бір сағат бұрын Алла елшісіне (с.ғ.с.) мұңын төгіп жыласа, енді
сүйінші сұрау үшін оған қарай құстай ұшты839.
Бұл – қасиетті пайғамбарлық жолы. Бұл жолға шақыруда адам
ақылы мен ар-ожданы, жүрегіндегі мейірімі мен парасаттылығын
қатар қолданғанда табысқа қол жеткізуі мүмкін. Хақ дінге сен-
гендер үшін бұл пайғамбарлардан мұра боп қалған сара жол.
Атақты қолбасшы Амр Ибн Астың (р.а.) өлім аузында жатқан
кезінде айтқан сөздері де біздерге ерекше ғибрат берерлік. Ол
баласына «Балам, өмірімде мені елеңдеткен ерекше үш кезең
бар. Алғашқы кезеңім күпірлік ішінде өтті. Алланың елшісі мен
мұсылмандарға көрсетпеген дұшпандығым қалмады. Әр кез-
дескен сайын қастығым тыйылмады. Эфиопияға қоныс аударған
кезде ол жерге де барып маза бермедім. Бірнеше шайқаста
мұсылмандарға қарсы қылыш сермеп соғыстым. Сол кездері
менімен бірге болғандардың біразы күпірлікпен өліп кетті. Алла
тағала мені аман сақтап, тура жол несіп етті. Міне, өмірімнің сол
алғашқы кезеңінде өліп кетпегенім үшін күндіз-түні Раббыма
мадақ айтып шүкіршілік еттім.
Екінші кезеңде үнемі Алла елшісімен бірге болдым. Одан
ешқашан ажырамадым. Міне, бұл кездегі өмірім кіршіксіз таза
еді. Көптеген сахабалар осындай мөлдір кезеңдерінде жан тәслім
етті. Ал мен болсам, өлмей қалдым. Сол кезеңде өлмегенім үшін
«әттең-ай, өлім маған сол кезде келсейші» деп үнемі қайғырумен
болдым.
Үшінші кезеңде Пайғамбарымыз Ұлылардың Ұлығының
жанындағы бақилық мекеніне көшіп кетті. Ол ортамызда жоқ
еді. Туындаған шиеленісті жағдайлардың шешімін өзіміз табуға
тырыстық. Бұл кезеңде көңілімді мазалаған кейбір уақиғаларға
араластым. Міне, өлім маған осындай бір кезеңде келді. Сондықтан
да қобалжудамын...» деп іштей маза бермеген шерін жеткізген-
ді840.
Осы жерде мына бір оқиғаны баяндай кеткен жөн. (Түркияда
80 жылдары солшылдар мен оңшылдар арасында қақтығыс бо-
839
Муслим, Фәдәилус-сахаба, 158; Табақат, 4 т., 328-б.
840
Ибн Әсир, Усдул-ғәбә фи марифатис-сахаба, Каир, 1970, 4-т., 247-б.
560 Жұма мінбері
842
Қандыһләуий,1-т., 47-б., кейбір хадисшілер бұл хадисті сахих десе,
кейбіреулері әлсіз екенін айтады.
843
«Мұхаммед» сүресі, 7 - аят.
Жұма мінбері 563
844
Ибн Хажар, әл-Исаба, 2/307 б.
845
Ибн Хишам, Сирә, 2 т.,163-164-б.; Абдуллаһ Ибн Сәлам жайлы кеңірек
мағлұмат үшін қараңыз: Саңлақ сахабалар, 192-197-б.
564 Жұма мінбері
846
Әбу Дәуд, Жәнәиз, 56; Бәйхақи, Дәләиль, 2/300
565
Алау Әділбаев
Нұр-Мүбәрак Египет ислам мәдениеті университетінің
ұстазы, теология ғылымдарының докторы
َ ال َذ ِل َك ِب َأ َّن ُه ْم َكذَّ ُبو ْا ب َِآيا ِت َنا َو َكا ُنو ْا َع ْن َها َغا ِف ِل
ين ُ ُا ْل َغ ِّي َي َّت ِخذ
ً وه َسبِي
«...Олар барлық дәлелдерді (мұғжизаларды) көрсе де
иман келтірмейді. Сондай-ақ, тура жолды көрсе де ол жолмен
жүрмейді. Қисық жолды көрсе болды, оны бірден жол қылып
ала қояды. Бұл олардың дәлелдерімізді өтірік деп, шындықтан
мақұрым қалғандықтарынан»848, – деп сипаттайды.
Терең ой (арабшасы – «тәфаккур») – жүректің нұры, рухтың
азығы, ілімнің тірегі. Терең ойсыз жүректі қара басып, рух семіп,
өмірдің мәні қашады. Жақсы мен жаманның пайда мен зиянның,
847
«Юнус» сүресі, 67 - аят.
848
«Ағраф» сүресі, 146 - аят.
* Алла тағала тарапынан пайғамбарлардың шынайылығын дәлелдеу
үшін берілген, адам баласының күші жетпейтін жағдайларға мұғжиза
делінеді.
Жұма мінбері 567
849
«Әли-Имран» сүресі, 190 - аят.
850
А. Қушайри, ар-Рисалатуль-Қушәйрия , Каир, 1987, 398 б
568 Жұма мінбері
851
Қушайри, 401 б.
852
«Фатыр» сүресі, 28 - аят.
Жұма мінбері 569
853
Мусбет илим ве Аллаһ, құрастырған М. Айдын, Стамбул, 1976, 21- б.
854
Мусбет илим ве Аллаһ, 26 б.
Жұма мінбері 571
855
«Хажж» сүресі, 73 - аят.
572 Жұма мінбері
Алау Әділбаев
Нұр-Мүбәрак Египет ислам мәдениеті университетінің
ұстазы, теология ғылымдарының докторы
856
«Һуд» сүресі, 6 - аят.
574 Жұма мінбері
الل َفمِ نكُ م َّمن َي ْب َخ ُل َو َمن َي ْب َخ ْل َف ِإ َّن َم َاي ْب َخل َعن ِ َها َأن ُت ْم َه ُؤ اَلء ُت ْد َع ْو َن لِ ُتن ِف ُقوا ِفي َسب
ِ َِّيل ه
الل ا ْل َغ ِن ُّي َو َأن ُت ُم ا ْل ُف َق َراء َو ِإن َت َت َول َّْوا َي ْس َت ْب ِدلْ َق ْوم ًا ُ َغ ْي َركُ ْم ث َُّم اَل َيكُ و ُنوا َأ ْم َثالَكُ ْم
ُ ََّّن ْف ِس ِه َو ه
«Негізі, сендер Алла жолында мал жұмсауға
шақырылудасыңдар. Алайда, араларыңда сараңдар бар. Кім-
де-кім сараңдық жасаса, өзіне сараңдық жасағаны. Өйткені,
Алла бай, сендер кедейсіңдер. Егер Алладан теріс айналсаңдар
сендердің орындарыңа басқа қауым әкеледі. Олар сендер секіл-
ді болмайды» дейді. Негізінде Алла ешкімнің бергеніне мұқтаж
емес, бермеген адам өзіне сараңдық еткен болады. Алла дүние-
мүлкін жақсылық жолында жұмсамайтын қауымның орнына
басқа қауым жіберетінін айтып, ескерту жасайды. Олар иман мен
тақуалыққа ие болып, Жаратқанның уәде еткен сауаптары мен
жетістігіне жетеді. Тағы бір аятта:
الل ِمن َف ْض ِل ِه ُه َو َخ ْير ًا ل َُّه ْم َب ْل ُه َو َش ٌّر ل َُّه ْم
ُ ّاه ُم ه ُ ُون ب َِما آ َت َ ين َي ْب َخل َ ال َي ْح َس َب َّن ال َِّذ
َ َو
َ ات َوا
ُون
َ الل ب َِما َت ْع َمل ُ ّض َو ه ِ أل ْر ِ اوَ الس َم َّ اث ُ ير َ ُون َما َب ِخلُو ْا ِب ِه َي ْو َم ا ْل ِق َي
َ ام ِة َوللِهّ ِ ِم َ َس ُيطَ َّوق
ِير
ٌ َخب
«Алланың кеңшілігінен өздеріне берілген нәрселерінде
сараңдық еткендер, бұны өздері үшін қайырлы деп ойламасын.
Жоқ, бұл оларға жамандық әкеледі. Сараңдық еткен нәрселері
қиямет күні олардың мойнына оралады. Көктер мен жердің
мұрасы Алланыкі. Алла тағала сендердің істегендеріңнен
толық хабардар»857, – делінген.
Сараңдыққа байланысты Әбу Зәрр былай дейді:
Пайғамбарымыз Қағбаның көлеңкесінде отырған уақытта
қасына бардым. Мені көрген кезде кейіп: – Қағбаның Раб-
бысына ант етейін! Олар зиян шегеді, – деді. Мен зиянға
ұшыраушылардың кім екенін білмек болып: – Уа, Алланың ел-
шісі, жолыңда әке-шешеміз құрбан болсын! Олар кімдер? – деп
сұрадым. Пайғамбарымыз: – Олар байлығын оңына да, солына
857
«Әли Имран» сүресі, 180 - аят.
Жұма мінбері 575
858
«Фажр» сүресі, 20-аят
576 Жұма мінбері
859
«Бақара» сүресі, 268 - аят.
860
Қушәйри, 336 б.
Жұма мінбері 577
861
«Хашр» сүресі, 9 - аят.
862
Муслим, Фәдәил, 12
578 Жұма мінбері
863
Тирмизи, Бирр, 40
864
Муслим, Фәда’ил, 59; Ибн Хәжар, Исабә, 2 т.,1887; Муснәд, 6465; Кәнзу’л-
Уммәл, 10505; Ибн Һишам, Сирә, 4137.
865
Бухари, Да’уа, 11; Әбу Дәуд, Әдәб, 100; Муснәд, 1136
Жұма мінбері 579
868
«Хашр» сүресі, 9 - аят.
869
Әбу Дауд, Зәкәт, 32
870
«Нәміл» сүресі, 64 - аят.
Жұма мінбері 581
ті, өзіне тапшы, зәру нәрсесін басқа адамға беруді қалайды. Бұл –
кез келгеннің қолынан келе бермейтін – сақы жомарттық.
Адамды «Тірнектеп жиғанымды неге басқасына шашуым
керек?», «Басқаға беріп, өзім зәру кезде қиналып қалармын» де-
ген пасық ой жомарттықтан алшақтатады. Ислам бұл түсінікті
толығымен жоққа шығарады. Ислам бойынша барлық нәрсенің
шынайы иесі – Алла. Құранда жиырмаға жуық аятта бұл жайын-
да баяндалған. Дүние-мүлік Алланыкі болса, онда оның Иесінің
жолында жұмсалғаны иманды адам үшін ең дұрыс шешім болып
табылады. Мұсылманның жомарттық сезімі осы түсініктен туын-
дайды. Пайғамбарымыз (с.а.у) «Алла үшін надан да болса өзі жо-
март пенде құлшылық етуші сараң құлдан жақсы»871, «Дүниеде
өзгелер қызыға қарайтындар – жомарттар»872 дейді. Басқа бір
хадисте Пайғамбарымыз адамның қол-аяғы бүтін, дін аман, сау-
саламат кезінде жомарт болуға шақырып, бұл істі өлгеннен соң
кейінге қалдырмауға кеңес береді. «Садақаның абзалы – өзің
берген садақа. Садақа тірі, қолыңда бар кезде қалаған адамыңа
қалауыңша бергенің. Әйтпесе, жан алқымға тірелген кезде
кеш қаласың. Сендерден кейінгілер өз қалауынша жасайды»873.
Сондықтан адам баласы өкінбеу үшін, Алла айтқандай
َو َأن ِف ُقوا ِمن َّما َر َز ْق َناكُ م ِّمن َق ْب ِل َأن َي ْأ ِت َي َأ َح َدكُ ُم ال َْم ْو ُت َف َي ُقولَ َر ِّب ل َْو اَل َأ َّخ ْر َت ِني ِإلَى
َ الصالِ ِح
ين َّ يب َف َأ َّص َّدقَ َو َأكُ ن ِّم َن ٍ َأ َج ٍل َق ِر
«Сендерден біреулеріңе өлім таяп: – Уа, Раббым, мені
жақын бір заманға дейін кешіктірсең, садақа беріп ізгілерден
болсам» деуден бұрын, өздеріңе берген несібемізден (Алла жо-
лында) жұмсаңдар»874 деу арқылы Алланың берген несібесін тірі
кезінде Оның разылығы үшін жұмсауды нұсқайды.
Жомарттыққа қарама-қарсы ұғым – сараңдық. Ол –
қоғамдағы тепе-теңдікті, адамдардың арасындағы әділетсіздік
пен өшпенділікті қоздыратын, Алла тағала қаламайтын қасиет.
871
Тирмизи, бирр, 40
872
Бухари, Тәмәнна, 5; Тәухид, 45
873
Бухари, Уәсәиа, 14
874
«Мұнафиқун» сүресі, 10 - аят.
582 Жұма мінбері
877
Месел денизи, 56 б.
878
Месел денизи, 60 б.
Жұма мінбері 585
881
Ғазали, Мукашафатуль-қулуб, 137-б.
588
Алау Әділбаев
Нұр-Мүбәрак Египет ислам мәдениеті университетінің
ұстазы, теология ғылымдарының докторы
َ اس َأ ْج َم ِع
ين ِ أح َّب إل َْي ِه ِم ْن َوالِ ِد ِه َو َول َِد ِه َوال َّن
َ ون َ ال ُي ْؤ ِم ُن
َ ُأح ُدكُ ْم َح َّتي أك
«Кімде-кім мені әкесінен, баласынан және бүкіл адам-
дардан артық жақсы көрмейінше кәміл иман еткен болып
882
Әли Имран, 31; Құранда Аллаһқа және Пайғамбарымызға мойынсынуға
шақыратын аяттар көп. Мысалы, Әли Имран, 32; 132; т.б
883
«Ахзаб» сүресі, 6 - аят.
884
Муслим, Иман, 69
590 Жұма мінбері
888
Бухари, Манақыб; Муслим, Фадаилус-сахаба, 98,99.
889
Муснәд, 1, 6; А. Әділбаев, Саңлақ сахабалар, «Алтын қалам» баспасы,
Алматы, 2004, 242-243 б.
890
Бухари, Фадаилул-асхаб: 3; Муслим, Фадаилус- сахаба: 2-3
594 Жұма мінбері
896
А. Халил Жум’а, Ниса’у мубашшарату бил-жанна, Бейрут, 1990, 1/124;
Сахабилер ансиклопедиси, 2 т., 831-834-б. Саңлақ сахабалар, 244-245-б.
897
Қандыһләуй, Хаятус-сахаба, ауд. А. Арслан,Стамбул, 1993, 2 т., 356- б.
598 Жұма мінбері
898
Ибн Касир, әл-Бидая уән-нихая, Бейрут, 1978, 4 т., 27 б.
899
Қандыһләуй, 2.т, 358 б.
900
Ибн Кәсир, әл-Бидая, 4 т., 54 б.
Жұма мінбері 599
906
Бухари, Әдәб 96; Муслим, Бирр 165, (2640); Әбу Дауд, Әдәб 122, (5126)
Жұма мінбері 603
907
«Тәубе» сүресі, 128 - аят.
604 Жұма мінбері
Алау Әділбаев
Нұр-Мүбәрак Египет ислам мәдениеті университетінің
ұстазы, теология ғылымдарының докторы
ٌ وف َر ِح
يم َّالل َعل َْيكُ ْم َو َر ْح َم ُت ُه َو َأ َّن ه
ٌ الل َر ُؤ ِ ََّول َْو اَل َف ْض ُل ه
«Егер сендерге Алланың кеңшілігі мен рақымы болмаса
(жағдайыңыз қалай болар еді?), асылында Алла өте жұмсақ,
аса рақымды»910 деп ашық ұғындырады. Шын мәнінде, Алланың
шексіз рақымшылығы болмаса жер бетінде тіршілік атаулы бол-
мас еді.
Алла тағаланың рақымдылығы жайлы бір хадисте «Алла жа-
ратылысты жаратпастан бұрын рақымдылықты өзіне жазды
және «Расында менің рақымдылығым азабымнан жоғары»»911
деген. Алланың аса рақымдылығын айқын көрсететін көптеген
хадис келтіруге болады:
للَهَّ ُ َأ ْر َح ُم ِب ِع َبا ِد ِه ِم ْن َه ِذ ِه ب َِول َِد َها
«Алланың атымен ант етейін, Алланың құлына деген мейірім-
шапағаты бір ананың баласына деген мейірімділігінен сан есе
үлкен»912.
Әлемде ананың мейіріміне жетерлік ешбір мейірім жоқ, ана
өз баласы үшін жанын пида етуге әрқашан дайын тұрады. Бұл тек
адамдарға ғана емес, жануарларға да тән. Бұл – Алла тарапынан
аналарға берілген ерекше сый. Біз таңғалатын ана мейірімі мен
әлемдегі мейірім Алланың жүз рақымдылығының бірі ғана. Бұл
шындық хадисте былайша көрініс тапқан:
908
«Бақара» сүресі, 143 - аят.
909
«Ағраф» сүресі, 156 - аят.
910
«Нұр» сүресі, 20 - аят.
911
Бухари, Тәухид, 15,22; Муслим, Тәубә, 14
912
Бухари, Муслим, Ихя, 4/1, 278-б.
Жұма мінбері 607
913
Бухари, Әдәб, 19
914
Тирмизи, Бирр, 16; Әбу Дауд, Әдәб, 58
915
Бухари, Тәухид 2; Муслим, Фәдәиль 66, (2319)
608 Жұма мінбері
916
Термизи, Бирр 16, (1924); Әбу Дауд, Әдәб 66, 4942
917
«Әнбия» сүресі, 106 - аят.
918
«Кәһф» сүресі, 6 - аят.
Жұма мінбері 609
Алланың сүйіктісінің (с.ғ.с.): “ ِإ ِّني ل َْم ُأ ْب َع ْث ل ََّعا ًنا َو ِإ َّن َما ُب ِع ْث ُت َر ْح َم ًةМен
лағынет етуші емес, рақым ету үшін жіберілдім” – деуі рақым
пайғамбардың жүрекжарды ақиқи сөздері еді919.
Ол адамдарға бір мәрте болса да «лә иләһә илләллаһ» деп
айтқызу үшін қиындықтың қандай түріне болса да шыдады.
Қорланды, тәлкекке ұшырады, жеке басына сан мәрте қауіп төнді,
бетіне түкіргендер болды, басы жарылып, жолына тікен төселді.
Соған қарамастан дұшпандарының тура жолға келіп, жаһаннам
азабына душар болмауларын қалап, Таифте басы жарылып, де-
несін қан жуған кездің өзінде оларға жаны ашып: «Алла тағалам,
егер бұлардың ішінен бір адам болса да иманға келер болса,
оларға азап жібере көрме!» деп дұға еткен жоқ па еді?
Өзіне қаншама жапа шектіріп, жақын жолдастарын азаптап,
мазақ етіп, тіпті, достарының көбісін өлтірген дұшпандары үшін:
مي َف ِا َّن ُه ْم ال َي ْعل َُمو َن
ِ “ اَلل َُّه َّم ْاغ ِف ْر لِ َق ْوАлла тағалам, елімді кешір, өйткені,
олар (мені) білмейді!”, –920 деуі Пайғамбарымыздың жалпы адам
затты қамтитын мейірімділігінің, ұлы жауапкершілік мұратының
белгісі.
Ол өзі әкелген ұлы ақиқатты мейірім мен рақымдылық,
жылулық пен жанашырлық сезімдерінің негізінде құрды. Өз мін-
детін айналасындағыларға жанашырлық танытып, көл-көсір мей-
ірім аясында жүргізді. Пайғамбарымыздың: «Мен сендерге әке
сияқтымын»921 деген сөздері – оның кіршіксіз рух әлемінің ай-
насы. Иә, оның өмір бойы тынбастан «үмбетім, үмбетім» деп ар-
тынан ерген үмбетін ойлап өтуі бір әкенің «балам» деп құлынын
көкірегіне басқан мейірімін елестеткендей еді. Үмбетінің әр
тұлғасы өзінің жан баласындай ыстық еді ол үшін. Үмбетінің
де оған деген ерекше сүйіспеншілігіне арқау болған басты
нәрселердің бірі – оның үмбетінің әрбіріне мейірім құшағын
айқара ашуы болатын. Құран оның бұл терең сүйіспеншілігін:
919
Муслим, Бирр, 87
920
Бухари, Әнбия, 54; Муслим, Жиһад, 104-105
921
Әбу Дауд, Тахара,4
610 Жұма мінбері
922
«Тәубә» сүресі, 128 - аят.
923
Бухари, Жәнәиз, 44; Ибн Мәжа, Жәнәиз, 53
924
Бухари, Азан, 65; Муслим, Соләт, 192
Жұма мінбері 611
925
Бухари, Әдәб, 18; Муслим, Фәдәиль, 65
926
Бухари, Әдәб, 18; Муслим, Фәдәиль, 64
927
Бухари, Ширб, 9; Муслим, Сәләм, 153, (2244)
612 Жұма мінбері
931
«Әли Имран» сүресі, 159 - аят.
617
Алау Әділбаев
Нұр-Мүбәрак Египет ислам мәдениеті университетінің
ұстазы, теология ғылымдарының докторы
932
«Ағраф» сүресі, 199 - аят.
933
Тирмизи, Бирр, 62, (2003)
934
Әбу Дауд, Суннат, 14; Тирмизи, Рада, 11; И. Ғазали, Мукашафатуль-қулуб,
(ауд. Я. Арыкан), Стамбул, 1986, 593-598-б.
935
Тирмизи, Бирр, 77, (2019)
Жұма мінбері 619
937
Қ. Жолдыбайұлы, Ақиқат шуағы, «Алтын қалам» баспасы, Алматы, 2004,
76-83-б.
938
Муслим, Мусафирин, 139
939
М. Акгул, Куран-ы Керимде хз. Пейгамбер, Стамбул, 2002, 153-б.
Жұма мінбері 623
940
Муслим, Иман,252.
941
әл-Һинди, Канзуль-уммаль фи сунәниль-ақуаль уәль-афаль, Бейрут, 3.т,
номері 5160 хадис
624 Жұма мінбері
942
Ахмад ибн Ханбал, Муснад, 1, 403
625
Алау Әділбаев
Нұр-Мүбәрак Египет ислам мәдениеті университетінің
ұстазы, теология ғылымдарының докторы
943
«Әли Имран» сүресі, 146-аят.
944
«Нахл» сүресі, 96-аят
945
«Бақара сүресінің, 155-аят.
Жұма мінбері 627
946
Р. әл-Баша, 2-т, 17-б.
Жұма мінбері 629
947
Бухари, Манәқиб, 25; Әбу Дәуд, Жиһад, 97
948
«Әнбия» сүресі, 83 - аят.
630 Жұма мінбері
949
«Сад» сүресі, 44 - аят.
950
«Сад» сүресі, 47 - аят.
951
Тирмизи, Зуһд, 56; Ибн Мәжә, Фитән, 23
Жұма мінбері 631
1. Ғибадатқа сабыр
Күн сайын бес уақыт намаз оқу алғаш бастаған адамға қиын
көрінуі мүмкін. Алайда, сабырлықпен шыдап, рухын намазбен
шыңдаған кісіге белгілі бір уақыт өте келе бір намазды қаза қылу
да үлкен өкінішке айналады. Сонымен қатар, жылына бір рет ора-
за ұстау, белгілі уақыттарда зекет беру, жағдайы келіп тұрғанда
қажылыққа бару, жер бесіктен көр бесікке дейін ілім іздеу,
жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыю секілді ғибадаттардың
барлығы үлкен сабырлылықты, асқан төзімділікті, қажымас
қажырлылықты талап етеді.
Ғибадат − жеке өмірге мән сыйлап, қалыпты тыныс-тір-
шілік ағынын реттеумен қатар, адамның мәңгілік өмірге жасаған
дайындығы болып табылады. Өмірін ғибадат арқылы өрнектеп,
өзіндегі әсемдік пен әдеміліктің әрін арттырған адамның жасаған
тірлігі де берекетке кенеледі. Ғибадат ақыреттегі мәңгілік бақыт
мекені – жаннатқа қол жеткізудегі бірден-бір себеп. Олай бол-
са, пенделікке салынбай, нәпсіге ауыр тигеніне қарамастан асқан
сабырлылықпен ғибадат жасау екі дүниенің де бақытын ойлаған
ақылды адамның ісі.
2. Күнәға сабыр
Негізі күнәларды адам баласына әшекейлеп көрсететін –
шайтан. Бейне бір ішіне у қосып бал берген секілді. Ондай бал-
ды жеген адамның халі қандай болса, нәпсінің жетегінде кетудің
ақыры да сондай болмақ. Харам нәрселерге көз жұма білуге асқан
сабырлық керек. Алайда, пенде болған соң көбіне адамның көзі
харамға түспей тұрмайды.
Пайғамбарымыз бірде хазірет Әлиге: «Алғашқы мәрте
қарағаның күнә емес. Бірақ кейінгілері күнә» деу арқылы
алғашында көздің қандай да бір харамға еріксіз түсуі күнә бо-
лып саналмағанымен, нәпсіге беріліп қайта-қайта әлгі харамға
көз тастаудың күнә болып саналатындығын ескерткен. Өйткені
харамға көз салу – көз ілеспес шапшаңдықпен суылдап ба-
рып адамның жүрегіне қадалған улы жебе тәрізді. Ол қадалған
жеріне уын жая отырып, жүректі аяусыз жарақаттағанымен
632 Жұма мінбері
952
Муслиим, Жаннат, 1; Әбу Дауд, Сунна, 22
953
Бухари, Жәнәиз, 32; Муслим, Жәнәиз, 15
Жұма мінбері 633
954
Хадис ансиклопедиси, 9-т., 190-б.
955
Бухари, Жәнәиз, 33; Муслим, Жәнәиз, 11, (923)
956
Бухари, Зекет, 50; Муслим, Зекет, 124, (1053); Тирмизи, Бирр, 77, (2025)
634 Жұма мінбері
959
Бақара, 155-156
960
Қушәйри, 266 б.
961
Қушәйри, 268 б.
962
Муслим, әл-Жәмиус-сахих, 3/2014
636 Жұма мінбері
َ اه ِل
ين ْ ُخ ِذ ال َْع ْف َو َو ْأ ُم ْر بِال ُْع ْر ِف َو َأ ْع ِر
ِ ض َع ِن ال َْج
«Кешірімділікті ұстан, жақсылыққа шақыр және надан-
дардан бет бұр»963 деген аят бар емес пе?! Бұл адам сол надан-
дардан». Құраннан осы аят оқылған кезде Омар оған еш нәрсе
істемеді. Өйткені ол Раббысының кітабынан өзіне бір аят оқылар
болса, сол мезетте-ақ алқымына тығылған ашуын ақылына
жеңдіріп, сабасына түсуді, сабыр сақтап өз-өзін тізгіндеуді жақсы
білетін»964.
Сабыр − ұлы адамдарды биік тұғырға көтерген қасиет. Сабыр
− ұшар шыңға талпынғандардың сарқылмас күш қайнары. Адам
күндіз-түні құлдық ұрып жасаған амал-құлшылығымен жете ал-
мас рухани биік деңгейге, басына түскен қиындыққа сабыр ету
арқылы қол жеткізе алады.
Бұл шындық хадисте былайша баяндалады:
«Хақ тағала құлына құлшылық амалдарымен жетуі қиын
бір мәртебені мұрат етсе, ол адамның өзін немесе отбасын бір
сынаққа ұшыратады. Сөйтеді де ол ауыр сынақты көтеретін
терең сабыр нәсіп етеді. Артынша сабыр еткен құлын
жоғарылатып өзі қалаған мәртебеге жеткізеді»965.
Адам жаны мен тәнін қатар қолға алып тәрбиелемесе
сабырлылық пен шыдамдылықты, ұстамдылық пен
байсалдылықты, төзімділік пен тереңнен мойынсынушылықты
үйрене алмайды. Аз ғана бір қиындыққа тап болса салы суға кетіп,
ұнжырғасы түсіп, шыдамсыздыққа салынады. Үмітсіздікке са-
лынып, әркімге бір жалтақтап бейшара күй кешеді. Шындығына
963
«Ағраф» сүресі, 199 - аят.
964
Бухари
965
Ибн Хиббан, 4/248; Кәнзуль-уммаль, 3 т., 822- хадис
Жұма мінбері 637
َ ير ٍة َأ َن
او َم ِن ا َّت َب َع ِن ْي ِ ّق ُْل َه ِـذ ِه َسبِي ِلي َأ ْد ُعو ِإلَى ه
َ الل َعلَى َب ِص
«Былай де: «Менің жолым осы. Парасаттылықпен Аллаға
шақырамын. Мен де, маған ергендер де осындай»967,- деген.
Сабыр мен төзімділік жайлы мына бір ғибратты хикаяны айта
кетейік:
Бір бала медреседе атақты ғалымдардан дәріс алып жүрді.
Алайда зейін қойғанымен талпынысы тасқа соғылып, еш нәрсе
үйрене алмады. Соның салдарынан сабаққа деген ынтасы да
төмендеп кетеді. Әне-міне дегенше, қатарластарының өзін шаң
қаптырып, басып озғаны шымбайына қатты батады. Өзінің әлі
966
Бухари, Зәкәт, 265/3; Муслим, Зәкәт, 1053
967
«Юсуф» сүресі, 108 - аят.
638 Жұма мінбері
968
А. Шахин, Дини хикаиелер, Станбул, 1999, 49-б.
Жұма мінбері 639
Алау Әділбаев
Нұр-Мүбәрак Египет ислам мәдениеті университетінің
ұстазы, теология ғылымдарының докторы
َ الصا ِد ِق
ين َّ الل َوكُ و ُنو ْا َم َع
َ ّآم ُنو ْا ا َّت ُقو ْا ه َ َيا َأ ُّي َها ال َِّذ
َ ين
«Ей, иман келтіргендер! Алладан қорқыңдар, әрдайым ту-
рашылдармен бірге болыңдар (турашылдықты ұстаныңдар)»969,
– дейді.
Ар мен ақиқатты жаю жолында адалдық сертінен айны-
мау, туралықтан таймау – нағыз турашылдықтың белгісі. Хадис
тілінде мұндай жандар ақыретте «сыддық» (турашыл, адал) деп
көрсетілсе, өмірі өтіріктен көз ашпағандар «кәззәп» (өтірікші, су-
айт) деп жазылмақ.
Сыдық – амалдарымыздың рухы мен айнасы. Асылында осы
қасиет арқылы мүмін мен мұнафықтың (екіжүздінің) ара-жігі ажы-
ратылады. Бұл – пайғамбар емес пенделердің пайғамбарлық сипа-
ты. Міне, осы сипат мүміндерді ақыретте Ұлы Жаратушымыздың
мәртебелі, сыйлы, қалаулы құлдарымен бірге етеді.
Алла елшісі (с.ғ.с.) қалай сыддық болса, оны алғаш қолдап,
қорғаған досы Әбу Бәкір де сондай сыддық еді. Құран бұл жай-
ды
َ ِالص ْدقِ َو َص َّدقَ ِب ِه ُأ ْولَ ِئ َك ُه ُم ال ُْم َّت ُق
ون ِّ َوال َِّذي َجاء ب
969
«Тәубә» сүресі, 119 - аят.
Жұма мінбері 641
970
«Зумәр» сүресі, 33 - аят.
971
«Маидә сүресі, 119 - аят.
972
Исра, 80; Шуара, 84; Юнус, 2; Қамар, 54-55
642 Жұма мінбері
973
«Һуд» сүресі, 112 - аят.
974
Тирмизи, тафсирус сура 56, 6
975
Имам Ахмәд, Муснәд, 5323
Жұма мінбері 643
َّ ُالص ْدقَ َي ْه ِدي ِإلَى ا ْلب ِِّر َو ِإ َّن ا ْلب َِّر َي ْه ِدي ِإلَى ال َْج َّن ِة َو َما َي َزال
الر ُج ُل ِّ ِالص ْدقِ َفإ َِّن
ِّ َعل َْيكُ ْم ب
الل ِص ِّدي ًقا َو ِإ َّياكُ ْم َوالْكَ ِذ َب َفإ َِّن الْكَ ِذ َب
ِ َّالص ْدقَ َح َّتى ُيكْ َت َب ِع ْن َد ه
ِّ َي ْص ُد ُق َو َي َت َح َّرى
الر ُج ُل َيكْ ِذ ُب َو َي َت َح َّرى
َّ ُور َي ْه ِدي ِإلَى ال َّنا ِر َو َما َي َزال
َ َي ْه ِدي ِإلَى ا ْل ُف ُجو ِر َو ِإ َّن ا ْل ُف ُج
ِ َّالْكَ ِذ َب َح َّتى ُيكْ َت َب ِع ْن َد ه
الل َكذَّ ًابا
“Туралықтан айырылмаңдар. Туралық сендерді жақсылыққа,
жақсылық жаннатқа апарады. Кісі әрдайым тура болып, туралықты
іздесе, Алла әмірімен турашылдардың қатарына жазылады.
Жалғаннан сақ болыңдар. Жалғандық адамды күнәға, күнә
жаһаннамға апарады. Кісі үнемі жалған сөйлеп, жалғанды із-
десе, Алла тағаланың жарлығымен өтірікші кәззаптардың
қатарына жазылады”– деп әмір етеді978.
Бүгінгі таңда жалғандық пен өтірік сөйлеу қоғамдық өмірдің
бүкіл саласына тамыр жайып, адами құндылықтардың аяқ асты
етілуіне тікелей себепкер болып отыр.
Ал, жалғандық – мұсылмандық сипатқа мүлдем жат.
Оған куәлік етудің өзі де – үлкен күнә. Сөзіне ісінің үйлеспеуі
мұнафықтық (екіжүзділік) болса, алдау, қиянат жасау ислам
шеңберінен шығуға әкеледі979.
976
Тирмизи, Қиамә, 60; Муснәд, 1200.
977
әл-Һинди, Канзуль-уммаль фи сунәниль-ақуаль уәль-афаль, Бейрут, 2004,
3344; Мунауи, Фейду’л-Қадир, 232 б.
978
Бухари, Әдәб 69; Муслим, Бирр, 105; Әбу Дәуд, Әдәб, 80.
979
Муслим, иман 164; Тирмизи, бую′ 50
644 Жұма мінбері
ض ب َِما َر ُح َب ْت َو َضا َق ْت َعل َْيه ِْم ُ أل ْرَ ين ُخ ِّل ُفو ْا َح َّتى ِإذَا َضا َق ْت َعلَيه ُِم ا َ ال َث ِة ال َِّذ
َ َو َعلَى ال َّث
ْ
ُ اب َعل َْيه ِْم لِ َي ُت
وبو ْا َ ال ِإل َْي ِه ث َُّم َت ِ ّال َمل َْج َأ ِم َن ه
َّ الل ِإ َّ َأن ُف ُس ُه ْم َوظَ ُّنو ْا َأن
ُ الر ِح
يم ُ الل ُه َو ال َّت َّو
َّ اب َ ِّإ َّن ه
983
Сунән, 4 т, 60-61, Китабул жанаиз, 61
984
«Ниса» сүресі, 69 - аят.
Жұма мінбері 647
985
Қушәйри, 292-295 б.
986
Муслим, Иман 62; Тирмизи, Зуһд 61
648 Жұма мінбері
987
«Ахқаф» сүресі, 13-аят.
649
Алау Әділбаев
Нұр-Мүбәрак Египет ислам мәдениеті университетінің
ұстазы, теология ғылымдарының докторы
988
Е.Хамди Языр, Хак дини Қуран дили, Стамбул, 1-т., 160-б
989
«Хужурат» сүресі, 13-аят.
650 Жұма мінбері
990
«Бақара» сүресі, 2 - аят.
991
«Юнус» сүресі, 9 - аят.
992
Ибн Мажа, Зуһд, 24; Термизи, Қияма, 19
Жұма мінбері 651
999
Л. Ердоган, Өмер бин Абдулазиз, Стамбул, 1992, 83-б.
Жұма мінбері 655
1001
«Әли Имран» сүресі, 102 - аят.
1002
«Тағабун» сүресі, 16 - аят.
Жұма мінбері 657
1003
«Қасас» сүресі, 83 - аят
1004
«Қамар» сүресі, 54-55 - аяттар.
1005
«Духан» сүресі, 51-52 - аяттар.
658 Жұма мінбері
1006
«Талақ» сүресі, 2-3 - аяттар.
1007
Е. Хамди Языр, 8-т., 115-б.
1008
«Бақара сүресі, 194 - аят.
1009
«Тәуба» сүресі, 4 - аят.
Жұма мінбері 659
1011
Қушайри, 247-б.
661
Алау Әділбаев
Нұр-Мүбәрак Египет ислам мәдениеті университетінің
ұстазы, теология ғылымдарының докторы
1012
Қушәйри, 250-б.
662 Жұма мінбері
1016
Термизи, Зуһд, 33, Ибн Мажа, Зуһд, 14
664 Жұма мінбері
1017
Хадис ансиклопедиси, 17-т., 595-б.-те зәуәидтан алған. Хадистің сәнәді
сахих.
1018
Тирмизи, Китабуд-даауат, 342, Әбу Дауд, Китабул әдәб, 5095
1019
Бухари, Китабут-тыбб, 10/130-131; Муслим, Китабуль иман, 371
Жұма мінбері 665
1020
Бухари, Китабуль-жиһад уәл магази, Муслим, Китабуль фадаиль, 843;
Дихләуи, 3/167-б.
1021
ат-Тафсируль-мунир, 9-т., 92-б.; Сабуни, Мухтасару тәфсири ибни Кәсир,
Каир, 1995, 3-т., 514-б
1022
«Әли Имран» сүресі, 173 - аят.
666 Жұма мінбері
1023
«Әнфәл» сүресі, 60 - аят.
1024
Тирмизи, Қияма, 60
Жұма мінбері 667
1025
«Талақ» сүресі, 3-аят
1026
Қушәйри, 250 б.
1027
«Тәубә» сүресі, 50 - аят.
668 Жұма мінбері
1029
Ғазали, Мукашафатуль-қулуб, 182-б.
670
Алау Әділбаев
Нұр-Мүбәрак Египет ислам мәдениеті университетінің
ұстазы, теология ғылымдарының докторы
1031
«Ағраф» сүресі, 56 - аят.
1032
«Зумәр» сүресі, 53 - аят.
672 Жұма мінбері
1033
Саңлақ сахабалар, 146-б.
1034
«Ағраф» сүресі, 156 - аят.
1035
Бухари, Тәухид, 15,22; Муслим, Тәубә, 14
Жұма мінбері 673
1036
Бухари, Таухид, 15;35; Муслим, Зикр 2, (2675), Тәубә, (2675)
1037
Ибн Әбуд-Дуния Ибн Мәсудтан риуаят еткен Ихя, 4/1, 278 б7
1038
Тирмизи, Жанаиз, 11, (983); Ибн Мәжә, Зуһд, 31 (4261)
674 Жұма мінбері
Хазірет Бара:
«Алла Расулы былай деді: «Жатар кезде мына дұғаны
оқы: «Алла тағалам, нәпсімді өзіңе тапсырдым, бетімді саған
бұрдым, істерімді саған аманат еттім, сені сүйеніш еттім. Сенің
рақымыңнан үміт етемін, азабыңнан қорқамын. Сенің берер
жазаңа қарсы тұрар Өзіңнен басқа жар болушы әрі құтқарушы
ешкім жоқ. Түсірген Кітабыңа, жіберген пайғамбарыңа иман кел-
тірдім». Егер осы дұғаны оқып жатқан күні өлер болсаң, онда
мұсылман болып өлесің, егер келесі таңға аман-есен жетсең,
жақсылық табасың».
Имам Ғазали өз кітабында үміт етуге байланысты көптеген
риуаяттар келтіреді:
Алла тағала Дәуіт пайғамбарға:
– Ей, Дәуіт! Мені сүй. Мені сүйгендерді сүй және құлдарыма
мені сүйдір, құлдарым мені жақсы көрсін, – деп әмір бергенде,
Дәуіт пайғамбар:
– Бұны қалай жүзеге асырайын? – деп сұрайды. Алла:
– Сен Мені жақсылап зікір ет. Менің нығметтерім мен
жақсылықтарымды олардың есіне сал. Олар менен тек жақсылық
күтсін, – деген екен.
Яхия ибн Әксәм деген кісі қайтыс болғаннан кейін оны бір
кісі түсінде көреді. Ол кісі Яхиядан:
– Алла тағала сені қалай қарсы алды? – деп сұрағанда, ол:
– Алла тағаланың құзырына барғанда Алла: «Ей, күнәкар
адам, неге мынаны-мынаны жасадың?» деді. Сол кезде мені кере-
мет бір қорқыныш биледі. Мен:
– О, Раббым, Сені маған бұлай деп танытпаған еді, – дедім.
Алла:
– Қалай танытқан еді? – деп сұрады.
– Әбдурраззақ Әнәстан жеткізген бір хадисінде, Алла
елшісінің Жәбірейілден алған бір хабарында Сен: «Құлым мені
алай деп ойласа мен оған сондай қатынас жасаймын» деген едің.
Сен жайлы мені азаптамайды деп үміт еткен болатынмын,– де-
дім. Бұны сонда Алла тағала:
Жұма мінбері 675
1039
Ғазали, Ихя, 4/1, 266-267 б.
1040
Қушайри, 224-225 б., Ғазали, Ихя, 4/1, 282-283 б.
1041
«Әли Имран» сүресі, 131 - аят.
676 Жұма мінбері
1042
Ибн Мажа, Ибн Омардан, Ихя, 4/1, 275 б
1043
Бухари, Тәухид, 15,22; Муслим, Тәубә, 14
1044
Бухари, Муслим, Ихя, 4/1, 273-б.
1045
Муслим, Тәубә, 9; (2748); Тирмизи, Дағауат, 105, (3533)
1046
Бухари, Муслим, Ихя, 4/1, 278-б.
Жұма мінбері 677
1050
Ғазали, Мукашафатуль-қулуб
1051
«Инфитар» сүресі, 19 - аят.
Жұма мінбері 679
деген екен. Яғни, қияметте берілетін бар үкім Аллаға ғана тән
екендігін естуі оның жүрегіне өшпес үміт сыйлаған. Өйткені,
Алла тым мейірімді, аса рақымды.
Бұған қоса, Алланың ақыретте беретін мәңгілік нығметтерін
ойлайтын болсақ, әрине, біз мынау өткінші де қысқа ғұмырымызда
оны өтей алмаймыз. Тіпті, әр тыныс алған сайын шүкіршілік жа-
сап, құлдық ұруымыз қажет. Өйткені, тынысты ішке алып, оны
сыртқа қайта шығара алмауымыз да мүмкін ғой. Әр демімізді
алған сайын Алла бізге өмір сыйлауда. Сөйте тұра, Алла тағала
бір күнәға бір ғана күнә жазса, сауаптарды жетіден жеті жүзге
дейін, тіпті одан да көп етіп еселейді. Бұл Оның ерекше мейірімі
мен рақымдылығын танытқан үстіне таныта түскені болса керек.
Оның бізге берген нығметтері тіпті шексіз. Алайда, шамасын
білмеген кейбіреулердің: «Ешқандай да күнәм жоқ, жастайымнан
намаз оқимын, ораза ұстаймын, жаннатқа барарым анық, маған
ешқандай жаза берілмейді» деп паңдануы – Алла тағаланың
құдіретіне деген тәрбиесіздігі мен көргенсіздігі. Сонымен қатар,
өмірден түңіліп, «Менен түк шықпайды. Қазірге дейін ешбір іліп-
алар жақсылығым болған емес. Бәрібір барар жерім – тозақ. Олай
болса, неге тырысамын, осы құрығаным құрыған» деп үмітсіздікке
салынуы да мейірімі мен мейірбандығы мол Ұлы Жаратушыны
жете танымаудың белгісі.
Үміт артудың да өзіндік шарттары бар. Бұл шарттар орындал-
маса, ол үміт артудан гөрі ақымақтыққа жақын болады. Құлдың
Алланың рақымынан үміт етуі, егін салған егіншінің жағдайына
ұқсас. Диқан әуелі құнарлы жер таңдайды. Жақсы тұқым егеді.
Оны уақытында суғарып, баптайды. Егіні бітік шығуы үшін арам
шөптерін жұлады. Содан кейін барып, әртүрлі апаттан сақтасын
деп Алла тағаладан еңбегінің тілеуін тілейді. Әйтпесе, құнарсыз
тастақ жерге дән сеуіп, мол өнім күту − ақымақтық. Бір ақын
«Ақырет азабынан құтылуды үміт етесің, бірақ, құтылатын жол-
мен жүрмейсің. Құрғақ жерде кеме жүзе ме екен»1052 дейді.
Үмітсіздік танытып, келешекке күмәнмен қараған адам
қоғамдық пайдадан гөрі қара басының қамын көбірек күйттейді.
1052
Ғазали, Ихя, 4/1, 262 б.
680 Жұма мінбері
1053
«Зумәр» сүресі, 47 - аят.
1054
«Кәһф» сүресі, 103-104 - аяттар.
1055
«Әли Имран» сүресі, 175 - аят.
682 Жұма мінбері
1061
Хадис ансиклопедиси, 5 т., 317-318 б.
1062
Ғазали, Ихя, 4/1, 332 б.
684 Жұма мінбері
1067
«Ағраф» сүресі, 154-аят.
1068
«Бәиинә» сүресі, 8-аят.
1069
Хужурат, 13
686 Жұма мінбері
1070
Тирмизи, Зуһд,8; Насаи, Жиһад, 8
1071
Бухари, Бабус-садақа бил-иамин. Муслим, Бабу ихфаус-садақа.
1072
Ғазали, Ихя, 4/1, 297-298 б.
Жұма мінбері 687
1073
Муслим, Жабирден риуаят еткен, Ғазали, Ихя,4/1, 264 б
1074
Ғазали, Ихя, 4/1, 307
1075
Саңлақ сахабалар, 58-б.
688
Алау Әділбаев
Нұр-Мүбәрак Египет ислам мәдениеті университетінің
ұстазы, теология ғылымдарының докторы
1076
«Мәриям» сүресі, 51 - аят.
1077
«Юсуф» сүресі, 24 - аят.
1078
«Зумәр» сүресі, 2 - аят.
Жұма мінбері 689
1079
«Зумәр» сүресі, 11 - аят.
1080
Һуд, 29, 51; Шуара, 106-109; 142-145; 161-164: Саба, 47
690 Жұма мінбері
1081
«Ғафир» сүресі, 14 - аят.
1082
«Инсан» сүресі, 8-9 - аяттар.
1083
Муслим, Бирр, 33; Ибн Мажа, Зуһд, 9
Жұма мінбері 691
1085
«Һуд» сүресі, 15-167 - аяттар.
1086
Муслим, Имара, 152 (1905); Тирмизи, Зуһд, 48, (2383)
1087
Муслим, Зуһд 46, (2985)
1088
Муснад, IV, 24, 126; И. Жанан, Хадис ансиклопедиси, Кутубу-ситтә,
Стамбул, т.ж., 6-т., 330-б.
Жұма мінбері 693
1089
«Сад» сүресі, 82-83 - аяттар.
Жұма мінбері 695
түсіп кетіп өлсе, әуелгі ниетіне қарай сауапқа иеленеді. Егер біре-
уді өлтіруді көздеп әдейі қазған болса, ол жазасын тартады.
Ғалымдарымыз «амал етпестен бұрын ниет етуге маңыз бер.
Жақсы ниет етуден танбаған сайын, ізгіліктің жолында боласың.
Әйтпесе, гүлді тікенекке айналдырып алуың оп-оңай. Соған орай
жараланып қалуың да ықтимал», – дейді. Ниет тек қана тілмен
айту емес, сол ниетті жүзеге асыру жолында шынайы әрекет ету.
Негізінде құр «ниет еттім» деп қоя салу адамды құтқармайды.
Ниет – амалдың рухы. Ниетсіз амал өлікпен тең. Ниет –
жақсылықты жамандыққа, жамандықты жақсылыққа айналдыра
алатын сырлы күш. Ниетсіз жасалған һижрат – саяхаттан, жиһад
– зұлымдықтан, намаз – дене шынықтыру жаттығуынан, ораза –
диетадан әрі аса алмайды.
Ықыласты болу – амалдарын Алла үшін жасап, ешқандай
қайтарым күтпеу. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) ансарлар жайлы
айтқанда мақтау-мадақтан гөрі «сендер пайда кезінде сиреп,
қиындық (қызмет ету) кезінде көбейген адамсыңдар» деп халыққа
қызмет көрсету жолында жел өтінде, оттың ортасында болып,
жүлде табыс етілген кезде көрінбеуге тырысқан ықыластыларын
айтады. Дін жолында дінге қызмет етемін деушілер әрдайым
пайғамбарларды үлгі етіп, жасаған қызметтерінің қарымын тек
қана Алладан күтеді.
Нағыз ықылас – ойлаған ниетіне шынайы болып соған жетуге
тырысу. Ықыласқа байланысты мына бір әңгімені айта кетейік.
Әбу Бәкір Шибли төртінші ғасырдағы үлкен тақуа кісілердің
бірі еді. Имам Шиблиге бағдаттық әлдебір наубайшы оның
ғұламалығы мен тақуалығына тәнті болып, өмірінде бір рет
көруге қатты ынтығады. Солай бола тұра, адамдар көп келетін-
діктен жұмысын тастап кетуге батылы жетіңкіремейді. Имам
Шибли жайлы сөз бола қалса, тамсана «шіркін, сол кісіні бір рет
көру арманым» деп аһылап-үһілейді...
Күндердің бір күнінде наубайшының наубайханасының ал-
дына ақ сақалды қарт келеді. Киген киімі өте жұпыны қарт қолын
созып:
698 Жұма мінбері
1096
А. Шахин, Олайлар конушуиор, Анкара, 1997, 55-б.
1097
Месел уфку,136-б.
1098
әз-Зәһәби, Китабуль кабаир, Муассасатуль кутубис-сақафия, Бейрут, 1990,
30-31-б.
700 Жұма мінбері
Фудаил ибн Ияз «ел үшін амалды (күнәні) істемеу – рия, жұрт
үшін амал ету (ғибадат) – ширк. Ықылас – Алла тағаланың осы
екеуінен сені сақтауы» дейді1099.
Қорыта айтар болсақ, ықылас – ақыл мен сана һәм жүректің
кіршіксіз пәк ниетпен Алла үшін ғана іс істеп, сауабын да тек Ал-
ладан күтуі. Дәретсіз намаздың болмайтыны секілді, ықылассыз
құлшылық та болмайды. Сондықтан бұл өмірде тек қана Алла біз-
ді ықыласты құлдарынан қылсын! Жасаған құлшылықтарымыз
бен жақсылықтарымызды тек қана Жаратушымыз әмір еткен-
дігі үшін орындап, басқа мақсатты көздемеуіміз керек. Негізін-
де Алла разы болған құлының жолын ашады. Басқаларға да
мойындатқызады. Пайғамбарымыз бен сахабалар, салиқалы
Алла достарының нұрлы ғұмырлары бұған куә.
Қазіргі қиындық пен кедергіге толы кезеңде өздерін Ислам
дінінің қадір-қасиетін арттыру ниетіндегі мүмін бауырларымыздың
көбі осы бір асыл қасиет ықыласқа – аса зәру. Қазіргі кезде неше
түрлі ағымдар мен секталардың көптігі баршаға аян. Олар ақиқи
дін өкілдеріне қарағанда әлдеқайда жанқиярлықпен белсен-
ді жұмыс істеуде. Сондықтан бір жеңнен қол, бір жағадан бас
шығармаса, ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кету қаупі
бар. Ақиқатты әркім өз шама-шарқынша жаяды, оның түрлі жол-
дары да баршылық. Сол себепті түрліше жолмен ақиқатты халыққа
жеткізу жолында тер төгіп жүрген, бір терінің пұшпағын бірге
илескен діндес бауырлар ислам дінінің қуат алуы үшін дін жо
лында жасалып жатқан істерде бір-бірін қолдап, демегені абзал.
Ислам дінін үлкен «университет» деп қарасақ, басқа әһли сүннет
жамағаттары сол университеттің жеке-жеке факультеттері іспет-
ті. Болмашы пайда үшін бір-бірімізді жөн-жосықсыз қаралаудан
гөрі, бірлік пен татулықты сақтап, ықыласты жоғалтпау керек.
Шайтан мұсылмандарды өз-өздеріне айдап салу арқылы барынша
кедергі жасайды. Ал шайтанның күрмеуінен құтылудың жолы –
ықыласты болу. Ендеше, толайым күш пен бауырмал бірлігіміздің
негізі ықыласты болуымызда.
1099
әз-Зәһәби, Кабаир, 32-б
701
Алау Әділбаев
Нұр-Мүбәрак Египет ислам мәдениеті университетінің
ұстазы, теология ғылымдарының докторы
1100
Әбу Дауд, Әдәб, 40; Муслим, Бирр, 70
702 Жұма мінбері
қоймай, ақиқатқа жеткісі келіп тіміскіленеді. Алла тағала و اََل َت َج َّس ُسوا
«тіміскілеп сыр іздемеңдер» («Хужурат,» 12) деу арқылы басқа
мұсылмандардың қателері мен күнәларын іздеуге құлшыныс
танытпауға шақырады. Адамға келген жаман ой жүректегі
сүйіспеншілікті өшіріп, дұшпандыққа айналдырады. Міне,
сондықтан осы аятта ғайбаттау, жаман ойлауға суи занн және
тырнақ астынан кір іздеуге үзілді-кесілді тыйым салынған.
Ардақты елші (с.ғ.с.) көптеген хадистерінде қоғамдық
өмірімізге зиянын тигізіп, адамдар арасындағы жақсы
қатынастарға балта шабатын әрі ақыреттік өмірімізде ауыр азапқа
душар ететін ғайбаттан аулақ болу керектігін үнемі үмбетінің есі-
не салып отырған. Адамдарды пенделіктен арылтып, кемелдікке
бастау үшін жіберілген ислам діні қоғамдық өмірдегі бірліктің
берекесін қашырар жаман мінездерден ұзақ болуды насихаттай-
ды. Ислам дінінің бұған қаншалықты мән бергенін жете түсіну
үшін, Пайғамбарымыздың осы мәселеге қатысты айтқан ескерту-
лері мен тыйымдарына назар аударған жөн.
Хазірет Әнас (р.а.) былай дейді: «Пайғамбарымыз бір күні
ауыз бекітуімізді әмір етіп: «Рұқсат етілмейінше ешкім оразасын
ашпасын» деді. Кеш қараңғылығы түскен кезде Пайғамбарымыз
алдына келгендерге ауыздарын ашуға рұқсат берді. Осы кез-
де бір кісі келіп: «Уа, Алланың елшісі! Екі жас қыз ораза ұстап,
қатты шаршады. Сіздің алдыңызға келуге ұялады, білем. Қарсы
болмасаңыз, оразаларын ашсын» деген кезде Пайғамбарымыз
рұқсат бермей қояды. Әлгі кісі тағы екі мәрте пайғамбардың ал-
дына келеді. Ақырында Пайғамбарымыз: «Олар ораза ұстаған
жоқ. Күні бойы адамның етін жегендердің ауыздары қалай берік
болады? Оларға айт, ораза тұтқан болса, асқазанындағысын
сыртқа ақтарсын, көрейік», – дейді. Әлгі кісі Пайғамбарымыздың
айтқандарын жеткізді. Олар Пайғамбарымыздың айтқанын
орындайды. Пайғамбарымыздың айтқаны айдай келіп, әлгілер
қан лоқсиды. Жаңағы кісі Пайғамбарымызға келіп жағдайды
баяндаған кезде «Шыбын жанымды құдіретті уысында ұстаған
Аллаға ант етейін, егер құспай бұл қан асқазандарында қалғанда
оларды жаһаннамның оты жұтар еді», – деді. Екінші бір риуа-
704 Жұма мінбері
ятта әлгі кісі екінші рет келіп: «О, Алланың елшісі, шыдамдары
таусылып, аштықтан бұратылып тұр» дейді. Пайғамбарымыз
оларды әкелгізіп біреуіне: «Кәне, лоқсы» деді. Ол қан аралас ірің
лоқсиды. Тіпті, ыдыс толып кетті. Екіншісі де дәл солай. Осыдан
кейін Пайғамбарымыз «Бұлар халал жолмен ораза ұстады. Бірақ,
адамдардың етін жеу арқылы харам жеді» деген-ді1103.
Міне, жоғарыда «Хужурат» сүресінің 12-аятында
айтылғандай, ғайбаттың адам етін жеумен бірдей жиіркенішті
екенін Пайғамбарымыз үмбетіне осылайша үйреткен болатын.
Айша анамыздың айтуынша, бір күні өзі біреу жайында сөз
еткен екен. Пайғамбарымыз оған «түкір» дейді. Хазірет Айша
түкірген кезде аузынан бір түйір ет түскен.
Әбу Һурайраның (р.а.) жеткізген бір хадисінде Пайғамбарымыз
(с.ғ.с.) «Кімде-кім дүниеде мұсылман бауырының етін жесе
(ғайбаттап, өсектеп) қиямет күнінде ол адамның еті оған
ұсынылып: «Оның өлі етін же. Өйткені, сен тірі кезіңде оның
етін жегенсің» делінеді. Пайғамбарымыз осыны айтқаннан кейін
«Сендердің араларыңнан біреу өлген бауырының етін жегенді
ұнатады ма?» деп «Хужурат» сүресінің 12-аятын оқыған еді1104.
Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Алла бір мұсылманға екінші
мұсылманның қанын, малын және ар-намысын харам қылды»1105,
– дейді. Яғни, бұл жерде заттық зияннан өзге, сөз арқылы біреудің
ар-намысына тиіп, көңіліне қаяу түсіретін әрекеттің де харам
етілгендігі айтылған.
Басқа бір хадисінде Пайғамбарымыз: «Пайыздың (риба)
ең жаманы нақақ мұсылманның ар-намысына тиіп ренжіту»1106
дейді. Бұл жерде біреудің ар-намысына тиіп ренжіту де ғайбатқа
жатады. Ғайбаттың соншалықты ауыр күнә болуының аста-
рында, адамға мал-мүліктен гөрі ар-намыстың қымбат болуы
жатыр. Ислам діні адам баласына басты мән беріп, оны бүкіл
жаратылыс атаулыдан ардақты қылған. Пайғамбарымыздың
1103
Ахмад Ұбайдан риуаят еткен, Ихя, 3/1, 319-320-б.
1104
Ғазали, Мукашафатуль-қулуб, 149-б.
1105
Муслим, Бирр, 32
1106
Әбу Дауд, Әдәб, 40
Жұма мінбері 705
1107
Бәйхақи, Шуабуль-иман, 6740-42
706 Жұма мінбері
1110
Муслим, Зуһд, 52
1111
Бәйхақи, Сунән, Х, 10; ән-Науауий, Нузһатуль-муттақин шарху Риядус-
салихин, Бейрут, 1991, 2/271-273
708 Жұма мінбері
1113
Табарани Сахлдан, Ихя, 3/1, 326
1114
Ихя, 3/1, 321
710 Жұма мінбері
1117
Бухари, Әдәб, 50; Муслим, Иман, 169
1118
Бухари, Китабуль-әдәб уәр-Риқақ, 265,11; Муслим, Китабул-луқата, 47
712 Жұма мінбері
1121
Тәнбихуль-ғафилин, 158
1122
Ихя, 3/1, 320
1123
Ғазали, Илаһи низам, 146 б.
1124
Тирмизи, Сифатуль-қияма, 52; Әбу Даууд, Әдәб, 40, Риядус-салихин,
3/152 б.
714 Жұма мінбері
Смайыл Сейтбеков
Ілімсіздіктің залалы........................................................................................... 196
Тыныштықбай Яхияұлы,
Нығметке шүкір ету – имандылық белгісі...................................................... 211
Қалмахан Ержан,
Қасиетті үш ай: режеп, шағбан, рамазан......................................................... 219
Қалмахан Ержан,
Бәраат түні және оның маңыздылығы............................................................. 228
Қалмахан Ержан,
Зина – ең ауыр күнә........................................................................................... 234
Асылбек Ноғаев
Исламда ұяттың орны....................................................................................... 246
Асылбек Ноғаев
Мұсылмандық әдеп........................................................................................... 256
Асылбек Ноғаев
Дүниеқұмарлық.................................................................................................. 268
Асылбек Ноғаев
Арақ – бүкіл жамандықтың көзі....................................................................... 282
Асылбек Ноғаев
Жәннат қазыналары........................................................................................... 290
Алтынбек Ұтысханұлы
Дұға – ғибадаттың мәйегі................................................................................. 303
Алтынбек Ұтысханұлы
Ысырапшылдық – алла сүймейтін іс............................................................... 316
Алтынбек Ұтысханұлы
Табиғатты қорғау мұсылманның міндеті........................................................ 325
Құлмұхаммед Маханбет,
Рамазан қайырымдылық айы............................................................................ 330
Қалижан Заңқоев,
Қанағат – сарқылмас қазына............................................................................. 338
Нұрбек Есмағанбет,
Туысқандық қарым-қатынас............................................................................. 345
Талғат Омаров,
Исламдағы халал мен харам............................................................................. 353
Данияр Әлимұхамедұлы Жұмабаев,
Құран оқудың артықшылығы........................................................................... 361
Серікбай Сатыбалдыұлы Ораз,
Тәрбие тал бесіктен басталады......................................................................... 371
Жұма мінбері 717
Қасымхан Абдуллаұлы
Арақ – бүкіл бәленің көзі................................................................................. 383
Қондыбай Серікбайұлы Акпаров,
Жетім көрсең жебей жүр................................................................................... 393
Бейбіт Мырзагелдиев,
Исламдағы мейірім мен рақым......................................................................... 398
Асет Қадырақынұлы Аташов,
Ғибадат мәйегі – намаз...................................................................................... 406
Бақтыбай Бейсенбаев,
Тәубенiң қасиетi................................................................................................. 415
Бақтыбай Бейсенбаев,
Рамазан оразасы қабыл болсын!...................................................................... 427
Жолдас Бердімұратов,
Жалған ант исламда үлкен күнә....................................................................... 436
Еркебұлан Қарақұлов
Тәкаппарлық – екі дүние кесірі ....................................................................... 441
Нұрлан Сайлауұлы,
Намаз – діннің діңгегі........................................................................................ 453
Құдайберді Бағашар,
Исламда жұмсақ мінезділік.............................................................................. 467
Құдайберді Бағашар
Исламда күлкінің орны..................................................................................... 474
Құдайберді Бағашар
Исламда сөйлеу мәдениеті................................................................................ 481
Құдайберді Бағашар
Исламда тазалықтың орны................................................................................ 487
Құдайберді Бағашар,
Исламда уақыт құндылығы.............................................................................. 495
Құдайберді Бағашар,
Пайғамбарымыз және бала тәрбиесі................................................................ 504
Құдайберді Бағашар,
Исламда көрші ақысы....................................................................................... 513
Құдайберді Бағашар,
Ислам дінінде әйелдің орны............................................................................. 521
Алау Әділбаев
Ата-ананың қадірі.............................................................................................. 533
718
Алау Әділбаев
Жақсылыққа үндеп, жамандықтан тыю (әл-әмру биль-мағруф уән-нахиу
әнил-мункар)...................................................................................................... 547
Алау Әділбаев
Жаратушыны тану қандай болмақ?!................................................................ 565
Алау Әділбаев
Жомарттық деп нені түсінеміз?........................................................................ 573
Алау Әділбаев
Кіршіксіз шынайы махаббат............................................................................. 588
Алау Әділбаев
Мейірім мен рақым ұғымы жайлы................................................................... 605
Алау Әділбаев
Мүміннің мұраты – көркем мінез.................................................................... 617
Алау Әділбаев
Сабырдың да сан қырлы сатылары бар........................................................... 625
Алау Әділбаев
Сыдық – турашылдық, шынайылық, адалдық................................................ 640
Алау Әділбаев
Тақуалық – иман айнасы................................................................................... 649
Алау Әділбаев
Тәуекел сыры тұңғиық...................................................................................... 661
Алау Әділбаев
Үміт пен үрей .................................................................................................... 670
Алау Әділбаев
Шынайы ықылас хақында................................................................................. 688
Алау Әділбаев
Ғайбат сөйлеу – іштей іріп-шіру...................................................................... 701
Мазмұны............................................................................................................... 715
ЖҰМА
МІНБЕРІ
Әзірлеген:
Алтынбек Ұтысханұлы
Редакторы:
Ноғаев Асылбек
Корректоры:
Ноғаев Асылбек
Көркемдеуші дизайнер:
Абдилазиз Алымуддинұлы