Gradevinski fakultet Mostar

Predmet: Geodezija

Mjerenje visinskih razlika

Gradevinski fakultet Mostar

Predmet: Geodezija

Mjerenje visinskih razlika

Odredujemo trecu koordinatu u prostornom koordinatnom sistemu.
Osnovni pojmovi:
• visina tacke je vertikalna udaljenost tacke od izabrane nivovske plohe

• apsolutna visina tacke (nadmorska visina) je vertikalna udaljenost

tacke od nulte nivo plohe (geoid, elipsoid)
H - normalna ortometrijska visina - visina nad geoidom
h - elipsoidna visina - visina nad elipsoidom

• relativna visina tacke je vertikalna udaljenost tacke od izabrane

nivovske plohe, koja nije nulta nivo ploha
• visinska razlika ∆h izmedu dvije tacke je udaljenost nivovskih ploha
tacaka (razlika visina dvije tacke)

1
 Gradevinski fakultet Mostar
Predmet: Geodezija
Mjerenje visinskih razlika
Metode mjerenja visinskih razlika

Negeodetske metode:
• hidrostatski nivelman,
• barometrijski nivelman,

Geodetske metode:
• trigonometrijski nivelman,
• geometrijski nivelman.

Gradevinski fakultet Mostar

Predmet: Geodezija

Mjerenje visinskih razlika

Trigonometrijski nivelman
Metoda
Visinsku razliku izmedu tacaka odredujemo na osnovu izmjerene zenitne
daljine (vertikalnog ugla) i poznate ili izmjerene duzine izmedu tacaka.

∆h′ = S p cos z + i −
l
′
∆h = S H cot z + i −
l

Izracunata visinska razlika ∆h' je priblizna vrijednost:

• racunali smo u pravouglom koordinatnom sistemu
• mjerena zenitna udaljenost se ne odnosi na pravu liniju izmedu A i B

2
 Gradevinski fakultet Mostar
Trigonometrijski nivelman Predmet: Geodezija

Uticaj zakrivljenosti Zemlje i refrakcije

Izrazi za obje korekcije

Uticaj zakrivljenosti Zemlje

S ⋅ sin γ / 2 S2
k R= ≈
sin (π / 2 − γ ) 2R
R=6370 km
Uticaj vertikalne refrakcije
2 2
S S
kr = − =− k
2r 2R
S [km] 0.05 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5
kR mm] 0.2 0.8 3.1 7.1 13.0 20

Gradevinski fakultet Mostar

Trigonometrijski nivelman Predmet: Geodezija

Racunanje visinske razlike i preciznost

Visinska razlika na osnovi izmjerene zenitne daljine uzimajuci u obzir

zakrivljenost Zemlje i vertikalnu refrakciju je:

(1 − k ) H ′ A + H B′
∆h = S cot z + i − l +
2
S = 1+ S
S
H
2R H H \
2R )

Preciznost trigonometrijskoga nivelmana:

• preciznost opada sa kvadratom povecanja udaljenosti tacaka,
• preciznost opada sa povecanjem vertikalnog ugla,
• najveci problem predstavlja nepoznati uticaj vertikalne refrakcije,
• kvantitativna ocjena
- σ∆h < 4 cm/km uobicajena mjerenja, vece udaljenosti
- σ∆h < 1 cm/km obostrana mjerenja
- σ∆h < 1 mm/100 m krace udaljenosti, upotreba EOD

3
 Gradevinski fakultet Mostar

Trigonometrijski nivelman Predmet: Geodezija

Upotreba trigonometrijskog nivelmana

Zasto i gdje?

• odredivanje visina trigonometrijskih tacaka,

• poligonometrija,
• odredivanje visina u polarnoj metodi snimanja,
• odredivanje visina nedostupnih tacaka,
• visinska iskolcenja,
• ...

Trigonometrijski nivelman u kombinaciji sa preciznim mjerenjima kosih

duzina sa elektronskim daljinomjerima prije svega na teskim terenima
gotovo dostize preciznost geometrijskog nivelmana!

Metoda je brza i jednostavna!

Gradevinski fakultet Mostar

Predmet: Geodezija

Mjerenje visinskih razlika

Geometrijski nivelman

Visinske razlike izmedu tacaka odredimo uz pomoc nivelira, koji

osigurava horizontalnu vizuru i citanje podjele vertikalno postavljenih
nivelmanskih letava.

∆h = lZ − lS

Geometrijski nivelman je najtacnija metoda nivelmana i jedan je od

najtacnijih geodetskih mjernih postupaka!

4
 Gradevinski fakultet Mostar
Predmet: Geodezija

Geometrijski nivelman
Postupak nivelanja

Postupno mjerenje visinskih razlika.

Visinsku razliku na vecim udaljenostima izmjerimo "parcijalno".

B
∆hA = ∆h1 + ∆h2 + ∆h3 + ∆h4
∆h = L: lZ −L: lS
∆hAB = lZ1 − lS1 + Zl 2 −S l 2 +Z l 3 S− l Z3 + lS4
−l4

• Visinu mjerimo preko veznih tacka, naizmjenicno (a, b, c ...).

• Nivelamo "po ekvipotencialnoj plohi"!

Gradevinski fakultet Mostar

Predmet: Geodezija

Geometrijski nivelman
Nivelir
Nivelir je opticko mehanicki ili elektronski instrument za mjerenje
visinskih razlika. Za osiguranje mjernih uslova omogoceno je i mjerenje
duzina. Nivelir je jedan od najstarijih geodetskih instrumenata. Koristi se
kao samostalni instrument.

5
 Gradevinski fakultet Mostar
Predmet: Geodezija
Niveliri
Nivelir sa nivelacijskom libelom

Nivelacijska libela je precizna cijevna libela pricvrscena na

durbinu.

Gradevinski fakultet Mostar

Predmet: Geodezija
Niveliri
Kompenzacijski nivelir

Libelu zamjenjuje kompenzator - opticko mehanicka sprava,

koja automatski horizontira vizurnu osu.

6
 Gradevinski fakultet Mostar
Predmet: Geodezija
Niveliri
Digitalni nivelir
Instrument skenira kodiranu
podjelu nivelmanske letve.

Digitalni niveliri su kompenzacijski

niveliri.
Digitalni nivelir omogucava
automatizaciju nivelanja.

Gradevinski fakultet Mostar

Predmet: Geodezija
Niveliri
Konstrukcijski uslovi nivelira

Mehanicke i opticke ose nivelira

• vertikalna obrtna (stajališna) osa os Z
Z
• vizurna ili kolimacijska osa os X
• osa nivelacijske libele os L
L L

Konstrukcijski uslovi: X X
• X⊥Z
• X II L (horizontalnost X ose)
• horizontalnost horizontalnog konca koncanice

7
 Gradevinski fakultet M os tar
Predmet: Geod ezij a
Geometrijski nivelman
Nivelmanske letve

Nivelmanske letve su drvene, plasticne ili

metalne letve s podjelom.
Osiguravaju mogucnost odredivanja
vertikalne udaljenosti tacke od opticke ose
nivelira.
Razlikujemo:
• obicne i precizne letve
• klasicne i kodirane letve

Gradevinski fakultet Mostar

Predmet: Geodezija
Greske pri nivelanju
Greska horizontalnosti vizurne ose

Glavni uslov
Greska je posljedica neparalelnosti X i L ose odnosno
greske kompenzatora. Instrument ne ispunjava glavni uslov!

Citanja na letvama su opterecena sa greskama ∆A i ∆B.

Greska raste linearno s povecanjem udaljenosti od letve
Uticaj greske je najveci pri nivelanju s kraja
Gresku eliminiramo nivelanjem iz sredine!

8
 Gradevinski fakultet Mostar
Predmet: Geodezija
Greske pri nivelanju
Ispitivanje horizontalnosti vizurne ose

Greska glavnoga
uslova najvise
utice na
preciznost
nivelanja. Zato
glavni uslov
ispitujemo cesto
(digitalni nivelir -
svaki dan)!
a. nivelanje iz sredine b. nivelanje s kraja
∆h AB = (lZ 1 − cZ 1 ) − (lS1 − cS1 ∆hAB = (lZ 2 − cZ 2 ) − (lS 2 − cS 2 )
) vrijedi:
jednaka udaljenost do obje letve cS 2 = i ⋅ ∆D ≈ 0
cZ 1 = cS 1
∆h AB = lZ 1 − lS 1 cZ 2 = i ⋅ (2D + ∆D) ≈ i ⋅ 2 D = ( lZ− lS 2) − ∆h
B

2 A A

lZ′ 2 = lS 2 + ∆h B

Gradevinski fakultet Mostar

Predmet: Geodezija
Greske pri nivelanju
Greska nevertikalnosti nivelmanske letve

Nivelmansku letvu postavimo vertikalno pomocu kruzne

libele. Nevertikalnost uzrokuje povecanje citanja na letvi.

∆ = l − l ′ = l ′ ⋅ ( cos α − 1)
Z α = 2.50 α = 0.50
1m - 1 mm - 0.04 mm
3m - 3 mm - 0.12 mm
4m - 4 mm - 0.16 mm

9
 Gradevinski fakultet Mostar
Predmet: Geodezija
Greske pri nivelanju
Uticaj zakrivljenosti Zemlje i refrakcije
Zakrivljenost Zemlje - Vertikalna osa instrumenta je okomita na nivovsku
plohu, letva je postavljena u smjeru vertikale - uticaj ∆.
Refrakcija - Vizura prolazi kroz prizemne slojeve atmosfere
(razlicitih optickih svojstava), pojavljuje se nivelmanska refrakcija -
uticaj δ.

l′ = l − (∆ +
δ)
2
SZ S Z2
∆Z = − δZ = − kN
2R 2R
ukupni uticaj po Kukkamäkiju
−
(∆ + δ ) = p = −1.68 ⋅10 7 S 2
S [m] 10 20 30 40 50 60
p [mm] - 0.02 - 0.07 - 0.15 - 0.27 - 0.42 - 0.60
Zašto nivelamo iz sredine
• eliminiramo uticaj zakrivljenosti Zemlje i refrakcije
• eliminiramo grešku nehorizontalnosti vizurne ose

Gradevinski fakultet Mostar

Predmet: Geodezija

Geometrijski nivelman
Preciznost geometrijskog nivelmana
Preciznost nivelira definiramo sa standardnim odstupanjem na kilometar
dvostrukog nivelmana - σ0∆h .

Nivelire po preciznosti dijelimo u pet grupa:

• niveliri male preciznosti 10 mm/km < σ0∆h
(jednostavna iskolcenja gradevinskih objekata, jednostavni visinski premjer)
• niveliri srednje preciznosti 3 mm/km ≤ σ0∆h < 10 mm/km
(visinska iskolcenja vecih gradevinskih objekata)
• niveliri visoke preciznosti 1 mm/km ≤ σ0∆h < 3 mm/km
(mjerenje u mikro visinskim mrezama, iskolcenja ...)
• niveliri vrlo visoke preciznosti 0.5 mm/km ≤ σ0∆h < 1 mm/km
(mjerenje u preciznim mikro mrezama, precizna iskolcenja ...)
• niveliri najvece preciznosti σ0∆h < 0.5 mm/km
(mjerenje u osnovnim drzavnim mrezama, deformacijska mjerenja ...)

10
 Gradevinski fakultet Mosta
Predmet: Geodezi

Usporedba nivelmana
TRIGONOMETRIJSKI NIVELMAN GEOMETRIJSKI NIVELMAN

PRINCIP mjerenje zenitne daljine (vertikalnog ugla i visinsku razliku izmedu tacaka odredujemo pomo
kose ili racunanje horizontalne dužine iz nivelira i citanja podjele na vertikalno postavljen
koordinata) nivelmanskim letvama

INSTRUME teodolit ili tahimetar, stativ, džepna nivelir, stativ, nivelmanska letva, podmetaci
NTARIJ pantljika (papuce)
TACNOST uobicajena mjerenja 4 cm/km povecana srednje odstupanje na kilometar dvostrukog nivelman
tacnost 1 cm/km kratke udaljenosti 1 10 mm/1 km do
mm/100 m 0,5 mm/1 km
UPOTREB A -odredivanje visinskih razlika na vecim - u osnovnim nivelmanskim geodetsk
udaljenostima i na strmim terenima mrežama
-Odredivanje visina nepristupacnih tacaka - inženjerskim visinskim mrežama
-odredivanje visinskih razlika pri polarnoj - pri mjerenjima visoke tacnosti pri odredivan
metodi snimanja i polarnom iskolcenju pomaka i deformacija objekata
- visoko tacnih visinskih iskolcenja
- kod odredivanja geoida

Gradevinski fakultet Mostar

Predmet: Geodezija

Osnove koordinatnog racuna

11
 Gradevinski fakultet Mostar
Predmet: Geodezija

Opce napomene
Na cijelom podrucju države je razvijena državna triangulaciona mreža
Mreža tacaka oznacenih trajnom stabilizacijom i odredenim horizontalnim
položajem (y,x),
Neke tacke imaju odredene prostorne (y,x,H) koordinate,
Državni koordinatni sistem – Guss- Krügerov pravougli koordinatni sistem.
Zbog nedovoljne gustoce tacaka koordinate tacaka odredujemo
postupnim umetanjem, tj. progušcavanjem mreže postojecih tacaka.

Nove tacke odredujemo na osnovu mjerenja:

•minimalnog broja mjerenja – odredivanje prib ižnih koordinata
•prekobrojnih mjerenja – izravnanje – odredivanje definitivnih koordinata

Gradevinski fakultet Mostar

Predmet: Geodezija

Guss- Krügerov pravougli koordinatni sistem

12
 Gradevinski fakultet Mostar
Predmet: Geodezija

Guss- Krügerov pravougli koordinatni sistem

Podsjetimo se:
• obrnut, koordinatne ose + X i + Y su zamijenjene u poredenju s
matematickim pravouglim koordinatnim sistemom
• X osu predstavlja slika (projekcija) dodirnog merdijana na projekcijskoj
ravni, pozitivan smijer je pravac sjevera
• Y osu predstavlja slika (projekcija) ekvatora na projekcijskoj ravni,
pozitivan smijer pravac istoka
• Kvadrante numerišemo od + X ose u smijeru kretanja kazaljke na satu:
I, II, III, IV
• Pozitivne uglove smatramo od paralele sa + X osom u smjeru kretanja
kazaljke na satu
• X koordinata – udajenost tacke od ekvatora
• Y koordinata udaljenost tacke od dodirnog meridijana (X ose) za Bosnu
i Herrcegovinu za 6. (šesti) koordinatni sistem y = 6 500 000 m
• Smjerni (direkcioni) ugao ν sa tacke T1 na tacku T2 je horizontalni
ugao na referentnoj plohi, kojeg zatvaraju smjer glavnoga meridijana i
smjer geodetske linije T1T2 ( 0° ≤ α ≤ 360°)

Gradevinski fakultet Mostar

Predmet: Geodezija

Geodetske mreže
Razlikujemo dvije osnovne grupe stalnih geodetskih tacaka:
U prvu grupu spadaju tacke kojima se odreduju koordinate y i x. Postoje
tri vrste takvih tacaka:
•triangulacione,
•poligone i
•linijske.
Druga grupa tacaka služi samo za odredivanje nadmorskih visina (kota)
H. Ovakve tacke nazivaju se reperi, a dijele se na:
•repere nivelmana visoke tacnosti,
•repere preciznog i
•repere tehnickog nivelmana.

13
 Gradevinski fakultet Mostar
Predmet: Geodezija

Geodetske mreže
Zavisno od vrste korištenih mjerenja za racunanje koordinata razlikujemo:

•triangulacija – u mreži se mjere horizontalni uglovi

•trilateracija – u mreži se mjere dužine
•poligonska mreža – u mreži se mjere horizontalni uglovi i dužine
•nivelmanska mreža – u mreži se mjere visinske razlike
•kombinirana mreža – u mreži se mjere horizontalni uglovi i dužine
•GPS mreže – koordinate tacaka se odreduju na osnovu GPS mjerenja

Gradevinski fakultet Mostar

Predmet: Geodezija

Direkcioni ugao

Neki pravac u horizontalnoj ravni može biti odreden:

•Sa koordinatama krajnjih tacaka A i B

•Sa koordinatama jedne tacke i direkcionim uglom.

Direkcioni ugao je ugao što ga pravac paralelan sa pravcem X ose

povucen u tacki A mora preci u smjeru kazaljke na satu da bi se
poklopio sa pravcem AB.
Svaka strana ima dva direkciona ugla.

14
 Gradevinski fakultet Mostar
Predmet: Geodezija

Pravi (prvi) geodetski zadatak

Poznato:
koordinate tacke A (YA, XA),
direkcioni ugao νAB i
dužina izmedu tacaka dAB.

Traži se:
koordinate tacke B (YB,XB)

∆Y = d AB * sinν AB

koordinatne razlike ∆X = d AB * cosνB

A

koordinate tacke B ∆Y = YB − YA � YB = YA + ∆Y
∆X = X B − X A � X B = X A + ∆X

Gradevinski fakultet Mostar

Predmet: Geodezija

Primjeri
B
νA 41° 08' 10'' ν AB 151° 51' 23''
dAB 326.33 dAB 251.71

YA 6 532 530.79 YA 6 532 318.60

XA 4 857 072.70 XA 4 856 411.73

∆Y = YB − YA = d AB ⋅sinν AB 214.68 ∆Y = Y B − YA = dAB ⋅ sinνA

B
118.73
∆X = X B − X A = d AB ⋅cosν AB 245.78 ∆X = X B − X A = dAB ⋅ cosν AB - 221.95

B
Y B = Y A + ∆Y = Y A + d AB ⋅ sinν AB 6 532 745.47 Y B = Y A + ∆Y = Y A + d AB ⋅ sinν A 6 532 437.33
X B = X A + ∆X = X A + d AB ⋅ cos ν BA 4 857 318.48 X B = X A + ∆X = X A + d AB ⋅ cosνB A 4 856 189.78

B
A

A B

15
 Gradevinski fakultet Mostar
Predmet: Geodezija

Obrnuti (drugi) geodetski zadatak

Poznato: A (YA, XA) i B (YB, XB)
Traži se: νAB i dAB

YB − YA
νAB se racuna po formuli tgν AB =
XB−XA

Y B − YA X B − X A
d AB = sinν B = cosν B
A A
dAB se racuna po formuli
(YB − YA ) + ( XB − X A )
2 2
d AB =

U gornjoj jednacini za direkcioni ugao νAB može se imati razlicit predznak

u zavisnosti od predznaka koordinatnih razlika ∆Y i ∆X.

Gradevinski fakultet Mostar

Predmet: Geodezija

Obrnuti geodetski zadatak

I kvadrant

∆Y
tgν AB =
∆X
ν B = arctg \ ∆Y
A
∆X )

Racunanje direkcionog ugla u I kvadrantu

16
 Gradevinski fakultet Mostar
Predmet: Geodezija

Obrnuti geodetski zadatak

II kvadrant

+ ∆Y
tgν AB = � −α
− ∆X
νA = 180° −
B

Racunanje direkcionog ugla u II kvadrantu

Gradevinski fakultet Mostar

Predmet: Geodezija

Obrnuti geodetski zadatak

III kvadrant

+ ∆Y
tgν AB = � +α
+ ∆X
νA = 180° +
B

Racunanje direkcionog ugla u III kvadrantu

17
 Gradevinski fakultet Mostar
Predmet: Geodezija

Obrnuti geodetski zadatak

IV kvadrant

− ∆Y
tgν AB = � −α
+ ∆X
ν A = 360° − α
B

Racunanje direkcionog ugla u IV kvadrantu

Gradevinski fakultet Mostar

Predmet: Geodezija

Obrnuti geodetski zadatak

Racunanje direkcionog ugla po kvadrantima

II III
I kvadrant
kvadrant kvadrant kv
∆Y
+ + -
∆X
+ - -
α +α -α +α
ν AB
+ 0° + 180° + 180° + 360°

18
 Gradevinski fakultet Mostar
Predmet: Geodezija

Primjeri
YA 6 532 530.79 YB 6 532 745.47
XA XB YA 6 532 517.23 YB 6 532 371.87
4 857 072.70 4 857 318.48
XA 4 856 487.17 XB 4 856 711.21

∆Y = YB − YA 214.68 ∆Y = YB − YA - 145.36
∆X = X B − X A 245.78 ∆X = X B − X A 224.04
B Y − YA YB − Y A
tgν A = B
tgν
B
XB − XA 0.873 464 = -0.648 813
A
XB − X A
deg ν A
B
41.136 045 I kvadrant deg ν
B
-32.976 020 IV kvadrant
A

deg ν
B
+360° 41.136 045
deg ν A +360°
B
A 327.023 980
B Kontrola Kontrola
ν 41° 08' 10'' 86° 08' 10'' ν AB
A 327° 01' 26'' 12° 01' 26''

19