Περιεχόμενα

Πρόλογος.............................................................................................................................................. 21

ΜΕΡΟΣ 1 ❙ Γενικά

Κεφάλαιο 1 Η φύση και οι στόχοι της αρχαιολογίας............................................... 27

Κεφάλαιο 2 Ιστορία της αρχαιολογίας.............................................................................31

1. Εισαγωγή......................................................................................................................................31
2. Η αρχαιολογία στην αρχαιότητα....................................................................................31
3. Το ξύπνημα της Αναγέννησης ........................................................................................ 33
4. Ο αιώνας του Διαφωτισμού.............................................................................................. 35
5. Τα ταξίδια στην Ανατολή και ο αιώνας των εξερευνητών............................... 37
6. Η αρχαιολογία τον 19ο αιώνα ........................................................................................ 41
6.1 Η Αιγυπτιολογία ............................................................................................................ 41
6.2 Ο Ερρίκος Σλήμαν και η αρχαιολογία το πάθος μιας ζωής...................... 42
6.3. Οι μεγάλες ανασκαφές στην Ελλάδα
και τη Μικρά Ασία τον 19ο αιώνα................................................................................. 43
6.4 Οι μεγάλες ανασκαφές στην Ιταλία τον 19ο αιώνα .................................... 44
6.5 Η Ρωσική αρχαιολογία, από τις αρχές έως το 1917...................................... 45
6.6 Οι μεγάλες ανασκαφές στην Εγγύς Ανατολή
τον 19ο αι. μέχρι το 1914 ................................................................................48
6.7 Η ανακάλυψη της πρωτοϊστορίας
και η διάκριση των τριών εποχών .................................................................49
6.8 Η ανακάλυψη της προϊστορίας του ανθρώπου (1859 – 1914)................. 51
6.9 Η ανακάλυψη της αρχαιολογίας της Αμερικής.............................................. 55
7. Η αρχαιολογία στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα................................................... 56
6 ❙ Περιεχόμενα

7.1 Η κλασική αρχαιολογία της Μεσογείου από το 1919 έως το 1945 ...... 56
7.2 Η αρχαιολογία της Μέσης Ανατολής από το 1919 έως το 1945 ........... 56
7.3 Η απογείωση της σοβιετικής αρχαιολογίας (1917 – 1991)........................ 60
7.4 Η αρχαιολογία της Κίνας και της Κεντρικής Ασίας .................................... 62
7.5 Η προϊστορία από το 1918 έως το 1945............................................................... 64
8. Η αποκρυπτογράφηση των γραφών............................................................................ 65

Κεφάλαιο 3 Η αρχαιολογία από το 1950 έως σήμερα

1. H ανάπτυξη μιας επιστημονικής αρχαιολογίας..................................................... 69
2. Η αρχαιολογία στη μητροπολιτική Γαλλία............................................................... 71
3. Η αρχαιολογία στο εξωτερικό .........................................................................................74
4. To σημερινό παγκόσμιο πλαίσιο της αρχαιολογίας............................................. 75
5. Η προοδευτική ανάπτυξη της αρχαιολογίας σε εθνικό επίπεδο.................. 77
6. Η προϊστορία από το 1950 ................................................................................................ 78
7. Η κλασική αρχαιολογία από το 1950 .......................................................................... 79
8. Η Μεσαιωνική και αστική αρχαιολογία..................................................................... 80
9. Η βιομηχανική αρχαιολογία ............................................................................................ 81
10. Η ενάλια αρχαιολογία.......................................................................................................... 81
11. Η σωστική αρχαιολογία ..................................................................................................... 82

Κεφάλαιο 4 Οι θεωρητικοποιήσεις της αρχαιολογικής μεθόδου

1. Αρχαιολογία και «αρχαιολογίες»................................................................................... 85
2. Θεωρία και θεωρίες................................................................................................................ 86
3. Τα κυριότερα παραδείγματα της αρχαιολογίας .................................................... 86
3.1 Εξελικτικισμός.................................................................................................................. 86
3.2 Μαρξισμός.......................................................................................................................... 87
3.3 Μαρρισμός ......................................................................................................................... 88
3.4 Κοσσινισμός ...................................................................................................................... 89
3.5 Παλαιοεθνολογία, προϊστορική εθνολογία και εθνοαρχαιολογία....... 89
3.6 Νέα Αρχαιολογία (Διαδικαστική Αρχαιολογία) ............................................ 90
3.7 Λειτουργισμός (functionalism)............................................................................... 91
3.8 Πολιτιστική οικολογία................................................................................................. 91
3.9 Συμπεριφορική αρχαιολογία (Behavioural archaeology).......................... 91
3.10 Αρχαιολογία του φύλου (Gender Archaeology)........................................... 92
3.11 Μεταδιαδικαστική αρχαιολογία........................................................................... 92
3.12 Η Γαλλική Σχολή της εγχειρηματικής αλυσίδας
(chaîne opératoire)................................................................................................................. 93
3.13 Η γνωστική αρχαιολογία (cognitive archaeology)..................................... 94
3.14 Η συμβολική αρχαιολογία (symbolist archaeology) ................................. 94
3.15 Η εξελικτική αρχαιολογία (Evolutionary Archaeology) ......................... 95
3.16 Η λογικιστική προσέγγιση ..................................................................................... 95
4. Η επιρροή και η συμβολή των άλλων επιστημών ............................................... 96
5. Περί της γνώσεως στην αρχαιολογία.......................................................................... 98
 Περιεχόμενα ❙ 7

6. Η συστηματοποίηση μιας λογικής κατασκευής

στην αρχαιολογία: η μέθοδος της συστημικής τριάδας.................................. 101
7. Συμπεράσματα ...................................................................................................................... 102

Κεφάλαιο 5 Η
 συστηματοποίηση
των αρχαιολογικών δεδομένων και διαδικασιών
1. Τα αρχαιολογικά δεδομένα ............................................................................................ 103
2. Επιχειρησιακές διαδικασίες, φάσεις,
δραστηριότητες, καθήκοντα και δράσεις................................................................ 104
3. Οι ταφονομικές διαδικασίες της αρχαιολογίας ................................................... 107
4. Οι συστημικές διαδικασίες της αρχαιολογίας ..................................................... 107
5. Το αρχαιολογικό αντικείμενο........................................................................................ 108
6. Το μεθοδολογικό αντικείμενο....................................................................................... 108
7. Οι πληροφορίες του αρχαιολογικού πληροφοριακού συστήματος ......... 109
8. Οι εγγενείς πληροφορίες (Εγ.Π.) ................................................................................ 109
9. Η εξωγενής πληροφορία (Εξ. Π.)................................................................................. 110
10. Η κατασκευή ενός αρχαιολογικού πληροφοριακού συστήματος (ΑΠΣ).... 111
10.1 Η έννοια του γενικού ΑΠΣ................................................................................... 111
10.2 Σχεδιασμός ενός γενικού ΑΠΣ για την σωστική αρχαιολογία.......... 113
10.3 Κατασκευή ενός γενικού ΑΠΣ
για τις συστηματικές έρευνες πεδίου......................................................................... 114
10.4 Σχεδιασμός γενικού ΑΠΣ για τη διαχείριση
της πολιτιστικής κληρονομιάς ..................................................................................... 114
11. Συμπέρασμα ............................................................................................................................ 115

Κεφάλαιο 6 Η αρχαιολογική τεκμηρίωση

1. Εισαγωγή................................................................................................................................... 117
2. Σύστημα τεκμηρίωσης ...................................................................................................... 117
3. Ιστορικό .................................................................................................................................... 118
4. Aπό την ευρετηρίαση στις οντολογίες..................................................................... 119
5. Η εφαρμογή ενός συστήματος τεκμηρίωσης ....................................................... 121
6. Παραδείγματα συστημάτων τεκμηρίωσης στην αρχαιολογία.....................122
7. Τα εικονικά μουσεία............................................................................................................. 125
8. Η πρόκληση της τυποποίησης .....................................................................................126
9. Η αποθήκευση και η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς................126
10. Συμπεράσματα ......................................................................................................................128

Κεφάλαιο 7 Η διαχείριση της πληροφορίας από την χαρτογράφηση

1. Εισαγωγή................................................................................................................................... 129
2. H αποτύπωση της στρωματογραφίας και των επιπέδων............................... 129
3. Οι αρχιτεκτονικές αποτυπώσεις................................................................................... 130
4. Το σύστημα γεωγραφικών πληροφοριών .............................................................. 130
4.1 Ιστορικό.............................................................................................................................. 130
8 ❙ Περιεχόμενα

4.2 Χαρακτηριστικά............................................................................................................ 131

4.3 Γραφική τεχνολογία ................................................................................................... 132
4.4 Τα συστήματα GIS στην επιφανειακή έρευνα,
στις σωστικές και στις συστηματικές ανασκαφές.............................................. 132
4.5 Τα συστήματα GIS στην καταγραφή δεδομένων
από μεγάλης έκτασης ανασκαφές .............................................................................. 133
4.6 Τα συστήματα GIS στην ανάλυση κατοίκησης στον χώρο
(Landscape analysis) .......................................................................................................... 133
4.7 Τα συστήματα GIS στη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς... 133
4.8 Τα συστήματα GIS για τα μοντέλα εντοπισμού
της σωστικής αρχαιολογίας.............................................................................................134
5. Συμπεράσματα........................................................................................................................134

Κεφάλαιο 8 Τα εργαλεία του αρχαιολόγου

1. Εισαγωγή................................................................................................................................... 135
2. Τα μηχανικά εργαλεία του αρχαιολόγου.................................................................. 135
3. Τα εργαλεία του αρχαιολόγου....................................................................................... 136
4. Τα εργαλεία πληροφορικής του αρχαιολόγου ..................................................... 137
4.1 Εισαγωγή .......................................................................................................................... 137
4.2 Λειτουργικά συστήματα............................................................................................ 137
4.3 Πρότυπα, προδιαγραφές, κατευθυντήριες οδηγίες,
διοικητικές αποφάσεις, μορφότυποι.......................................................................... 138
4.4 Οι εφαρμογές γραφείου............................................................................................. 139
4.5 Τα συστήματα διαχείρισης βάσεων δεδομένων (ΣΔΒΔ)......................... 141
4.6 Τα συστήματα γεωγραφικών πληροφοριών (GIS)..................................... 142
4.7 Τα στατιστικά λογισμικά........................................................................................... 142
4.8 Τα λογισμικά 3D............................................................................................................ 142
4.9 Τα εξειδικευμένα λογισμικά για την αρχαιολογία....................................... 143
4.10 Η σύνθεση και έναρξη λειτουργίας του λογισμικού............................... 143

ΜΕΡΟΣ 2 ❙ Η αρχαιολογία πεδίου

Κεφάλαιο 1 Ο
 ι συνθήκες διατήρησης και ανακάλυψης
αρχαιολογικών θέσεων και αντικειμένων
1. Εισαγωγή................................................................................................................................... 147
2. Διαδικασίες που εξηγούν τις συνθήκες διατήρησης
και ανακάλυψης αρχαιολογικών θέσεων................................................................. 147
5. Διαδικασίες εγκατάλειψης από ανθρώπινα αίτια................................................ 150
6. Η διαδικασία καταστροφής από ανθρώπινα αίτια.............................................. 153
7. Οι μετα-αποθετικές διαδικασίες .................................................................................. 157
7.1 Οι διαδικασίες πρόσχωσης ...................................................................................... 157
7.2 Οι διαδικασίες διατήρησης των θαμμένων αντικειμένων ..................... 158
 Περιεχόμενα ❙ 9

7.3 Οι διαδικασίες διατάραξης θέσεων και αντικειμένων

κάτω από το έδαφος............................................................................................................ 159
8. Η διαδικασία ανακάλυψης αρχαιολογικών θέσεων........................................... 161
8.1 Η τυχαία ανακάλυψη.................................................................................................. 162
8.2 Η εξερεύνηση ................................................................................................................. 163
8.3 Η χρήση των ιστορικών, μυθολογικών
ή βγαλμένων από τους θρύλους κειμένων ............................................................. 164
8.4 Η ευκαιριακή έρευνα για τάφους ........................................................................ 164
8.5 Η διερεύνηση των εισόδων των σπηλαίων και των βραχοσκεπών.. 164
8.6 Η επιφανειακή περισυλλογή στα οργωμένα χωράφια,
στις ερήμους ή στις εκτάσεις με αραιά βλάστηση.............................................. 164
8.7 Η ανακάλυψη αντικειμένων που φέρνουν
στην επιφάνεια τρωκτικά ................................................................................................ 165
8.8 Η εναέρια επισκόπηση............................................................................................... 165
8.9 Η γεωφυσική διασκόπηση ...................................................................................... 165
8.10 Η σωστική αρχαιολογία.......................................................................................... 166
8.11 Η μελέτη του παλαιοπεριβάλλοντος ............................................................. 166
8.12 Η αξιοποίηση των σχημάτων πρόβλεψης αρχαιολογικών θέσεων ..... 166
9. Η αντιπροσωπευτικότητα των αρχαιολογικών θέσεων.................................. 167
10. Συμπεράσματα........................................................................................................................ 168

Κεφάλαιο 2 Σωστικές έρευνες και έρευνες επιφανείας στην αρχαιολογία

1. Εισαγωγή.................................................................................................................................. 171
2. Ιστορικό ................................................................................................................................... 172
3. H εναέρια τηλεπισκόπηση............................................................................................. 173
4. Η έρευνα επιφανείας........................................................................................................... 175
2. Οι τεχνικές δειγματοληψίας............................................................................................ 179
2.1. Η πιθανοθεωρητική δειγματοληψία................................................................... 179
2.1.Kriging................................................................................................................................ 182
2.3 Σχήματα πρόβλεψης ................................................................................................... 182
3. Οι φάσεις μιας έρευνας επιφανείας............................................................................. 184
3.1 Οι φάσεις μιας έρευνας επιφανείας...................................................................... 184
3.2 Προδιαγραφές της επιχείρησης της έρευνας επιφανείας (φάση 1).... 185
3.3 Συγκέντρωση τεκμηρίωσης (φάση 2) ............................................................... 185
3.4 Εγκατάσταση υλικοτεχνικής υποδομής της επιχείρησης (φάση 3).... 186
3.5 Εφαρμογή ενός συστήματος γεωγραφικών
πληροφοριών (φάση 4)...................................................................................................... 186
3.6 Εφαρμογή του σχεδίου έρευνας επιφανείας,
καθορισμός ζωνών και σήμανση των ορίων τους (φάση 5)........................... 186
3.7. Εφαρμογή του σχεδίου δειγματοληψίας (φάση 6)...................................... 188
3.8. Προγραμματισμός της διαχείρισης των πόρων,
χρονοδιάγραμμα και προϋπολογισμός (φάση 7)................................................. 188
8. Συμπεράσματα........................................................................................................................ 188
10 ❙ Περιεχόμενα

Κεφάλαιο 3 Η αρχαιολογική ανασκαφή

1. Εισαγωγή .................................................................................................................................. 189
2. Γενικές τεχνικές της ανασκαφής.................................................................................. 189
2.1. Οι θεμελιώδεις αρχές της αρχαιολογικής ανασκαφής ............................ 195
2.2. Η ενάλια αρχαιολογία...............................................................................................202
2.3. Η εξειδίκευση της αρχαιολογικής ανασκαφής.............................................203
3. Η υποδομή του εργοταξίου............................................................................................ 204
4. Η διοικητική οργάνωση της αρχαιολογικής ανασκαφής................................205
5. Οι μετρήσεις.............................................................................................................................208
5.1. Η μέτρηση του ύψους (z)..........................................................................................208
5.2. Οι αποτυπώσεις των κατόψεων και της στρωματογραφίας................. 211
5.3 Φωτογραμμετρία, φωτο-μοντελοποίηση,
τρισδιάστατη αποτύπωση λέιζερ, φωτογραμμετρία με λέιζερ..................... 211
5.4 Η δειγματοληψία .......................................................................................................... 212
6. Από τη διερεύνηση στην αρχειοθέτηση.................................................................. 214
6.1 Η διερεύνηση ενός αρχαιολογικού επιπέδου................................................. 214
6.2 Συντήρηση, σήμανση, τοποθέτηση ενδείξεων και συσκευασία......... 215
6.3 Αρχειοθέτηση.................................................................................................................. 215
6.4. Από την αρχαιολογική ανασκαφή στο μουσείο του χώρου.................. 215
7. Συμπεράσματα........................................................................................................................ 216

ΜΕΡΟΣ 3 ❙ Οι εργαστηριακές μελέτες

Κεφάλαιο 1 Το αρχαιολογικό αντικείμενο

1. Εισαγωγή................................................................................................................................... 219
2. H διάδραση αντικείμενο/αρχαιολόγος ....................................................................220
3. Αντικείμενο και γνώση σχετικά με το αντικείμενο...........................................222
4. Αρχαιολογικά αντικείμενο και {αντικείμενο}.......................................................223
5. Αρχαιολογία και υπερωνυμία .......................................................................................223
6. Αντικείμενα που έχουν ταυτιστεί κι έχουν
πάρει όνομα στα λεξικά και στις οντολογίες.........................................................224
7. Σημείο και αντικείμενο......................................................................................................226
8. Μεθοδολογικά αντικείμενα............................................................................................227
9. Οι πληροφορίες που δίνει το αντικείμενο: οι ενδογενείς πληροφορίες .... 227
10. Περιγραφή / αναπαράσταση..........................................................................................228
11. Γλώσσες και περιγραφικοί κώδικες.............................................................................228
12. Συμπεράσματα........................................................................................................................229

Κεφάλαιο 2 Η ανάλυση των αρχαιολογικών αντικειμένων

1. Εισαγωγή................................................................................................................................... 231
2. Η συστηματική δειγματοληψία ................................................................................... 231
3. Η ανάλυση της μορφολογίας......................................................................................... 232
 Περιεχόμενα ❙ 11

4. Η ανάλυση των διαδικασιών της κατασκευής...................................................... 233

4.1 Εισαγωγή........................................................................................................................... 233
4.2 Τα τεχνικά συστήματα............................................................................................... 233
4.4 Οι διαδικασίες κατασκευής και συναρμολόγησης......................................234
4.5 Η εγχειρηματική αλυσίδα: σύλληψη της ιδέας............................................. 235
4.6 Η απαραίτητη αναγωγή στη διαδικασία παραγωγής...............................236
4.7 Η αναπαράσταση της διαδικασίας παραγωγής με γράφημα
και o ποσοτικός προσδιορισμός της με πίνακα εμφάνισης ........................... 237
4.8. Το παράδειγμα της διαδικασίας κατασκευής μιας γλυφίδας...............238
5. Η ανάλυση της διακόσμησης.........................................................................................240
6. Η μελέτη ιχνών χρήσης..................................................................................................... 241
7. Η ανάλυση των ανασυστάσεων................................................................................... 244
8. Οι πειραματικές μελέτες (πειραματική αρχαιολογία).......................................245

Κεφάλαιο 3 Χαρακτηρισμός υλικών και τεχνικών

1 Εισαγωγή...................................................................................................................................247
2 Μικροσκοπικές μελέτες....................................................................................................247
4 Μεταλλογραφικές μελέτες..............................................................................................250
5 Τεχνικές φυσικοχημικού χαρακτηρισμού................................................................250
5.1 Εισαγωγή............................................................................................................................250
5.2 Η νετρονική ενεργοποίηση..................................................................................... 251
5.3 Η φασματοσκοπία φθορισμού ακτίνων-Χ (XRF)........................................ 251
5.4 Η φασματομετρία μαζών (MS).............................................................................. 251
5.5 Η φασματομετρία ατομικής απορρόφησης (AAS)...................................... 252
5.6 Η φασματομετρία ατομικής εκπομπής (AES)............................................... 252
5.7 Η PIXE................................................................................................................................ 253
5.8 Η μικροανάλυση ανίχνευσης ηλεκτρονίων.................................................... 253
5.9 Οι ισοτοπικές αναλύσεις............................................................................................ 253
5.10 Οι φορητοί εξοπλισμοί που χρησιμοποιούν
μη καταστρεπτικές μεθόδους.........................................................................................254
6 Ο φυσικοχημικός χαρακτηρισμός των μεταλλικών υλικών.......................... 255
6.1 Ιστορικό.............................................................................................................................. 255
6.2. Ο φυσικοχημικός χαρακτηρισμός των αμεταποίητων υλικών...........256
6.3 Ο χαρακτηρισμός του οψιανού.............................................................................256
6.4 Ο χαρακτηρισμός του πυριτόλιθου και άλλων λαξεμένων λίθων..... 257
6.5 Ο χαρακτηρισμός των σκληρών, στιφρών πυριτικών πετρωμάτων...... 259
6.6 Ο χαρακτηρισμός σκληρών υλικών ζωικής προέλευσης
και απολιθωμάτων φυτικής και ζωικής προέλευσης.......................................... 259
6.7 Φυσικοχημικός χαρακτηρισμός της κεραμικής............................................260
6.8 Φυσικοχημικός χαρακτηρισμός του γυαλιού................................................263
6.9 Φυσικοχημικός χαρακτηρισμός των δομικών υλικών .............................265
6.10 Φυσικοχημικός χαρακτηρισμός κονιαμάτων, επιχρισμάτων,
γύψων, γυψοκονιαμάτων, πλίθας και αχυρολάσπης ........................................266
12 ❙ Περιεχόμενα

6.11 Χαρακτηρισμός της ηφαιστειακής τέφρας (τεφροχρονολόγηση)...266

6.12 Φυσικοχημικός χαρακτηρισμός μετάλλων και κραμάτων..................267
6.13 Οι μελέτες της νομισματοκοπίας....................................................................... 270
7. Φυσικοχημικός χαρακτηρισμός των οργανικών υλικών................................ 271
8. Ο προσδιορισμός των πηγών προέλευσης πρώτων υλών
και των κέντρων παραγωγής......................................................................................... 273
8.1 Η διατύπωση του προβλήματος............................................................................ 273
8.2 Οι μέθοδοι......................................................................................................................... 273
8.3 Οι τεχνικές........................................................................................................................ 274
9. Συμπεράσματα........................................................................................................................ 276

Κεφάλαιο 4 Η ταξινόμηση των αρχαιολογικών αντικειμένων

1. Η ύπαρξη τύπου....................................................................................................................277
2. Τυπολογίες και ταξινομήσεις.......................................................................................... 279
3. Παραδείγματα τυπολογιών.............................................................................................280
4. Ιστορικό των μεθόδων ταξινόμησης στην αρχαιολογία..................................282
5. Η τυπολογική ανάλυση.....................................................................................................283
5. Επικύρωση των αποτελεσμάτων..................................................................................285
6. Η ανάλυση των σχημάτων..............................................................................................285
7. Η μέθοδος κατασκευής.....................................................................................................287
8. Η απλή τυπολογική ανάλυση........................................................................................288
9. Πολλαπλή τυπολογική ανάλυση..................................................................................290
10. Ένα γνωστικό σχήμα της τυπολογικής προσέγγισης ......................................290
11. Εφαρμογές της τυπολογικής ανάλυσης................................................................... 291
12. Μελέτη περίπτωσης: η γλυφίδα τύπου Noailles................................................. 291
13. Μελέτη περίπτωσης: μεσολιθικοί οπλισμοί........................................................... 293
14. Μελέτη περίπτωσης: η ανάλυση σχημάτων νεολιθικής κεραμικής..........294
15. Συμπεράσματα........................................................................................................................294

Κεφάλαιο 5 Η σχετική χρονολόγηση

1. Εισαγωγή................................................................................................................................... 295
2. Μια σχετική χρονολόγηση: η στρωματογραφία..................................................296
3. Στρωματογραφία ανθρωπογενούς πληρώσεως...................................................297
4. Στρωματογραφία γεωλογικής πλήρωσης................................................................299
5. Μια σχετική χρονολόγηση: η βιοστρωματογραφία...........................................303
6. Μια σχετική χρονολόγηση: η τυποχρονολόγηση ή η περιοδολόγηση
βάσει των [αντικειμένων] και της στρωματογραφίας.......................................303
7. Μια σχετική χρονολόγηση: η σειριακή ακολουθία
ή περιοδολόγηση με [αντικείμενα] χωρίς τη στρωματογραφία..................304
7.1 Εισαγωγή............................................................................................................................304
7.2 Ιστορικό των τεχνικών σειριακής ακολουθίας..............................................307
7.3 Μεθοδολογική εφαρμογής....................................................................................... 312
8. Χρόνος και χώρος: τοπο-σειριακή ακολουθία...................................................... 315
 Περιεχόμενα ❙ 13

9. Εφαρμογές της σειριακής ακολουθίας...................................................................... 317

10. Συμπεράσματα........................................................................................................................ 318

Κεφάλαιο 6 Η απόλυτη χρονολόγηση

1. Εισαγωγή................................................................................................................................... 319
2. Οι κύριες τεχνικές απόλυτης χρονολόγησης........................................................ 319
2.1 Η δενδροχρονολόγηση.............................................................................................. 319
2.2 Ο άνθρακας 14................................................................................................................320
2.3 Το Κάλιο – Αργό...........................................................................................................324
2.4 Το Ουράνιο – Θόριο....................................................................................................324
2.5 Η σχάση του Ουρανίου-238.................................................................................... 325
2.6 Η θερμοφωταύγεια...................................................................................................... 325
2.7 ESR (Electron Spin Resonance ή
Συντονισμός ιδιοστροφορμής ηλεκτρονίου).........................................................326
2.8 Ο αρχαιομαγνητισμός................................................................................................326
2.9 Ο παλαιομαγνητισμός................................................................................................ 327
2.10 Η ενυδάτωση του οψιανού....................................................................................328
2.11 Τα αμινοξέα....................................................................................................................328
3. Πώς χρονολογείται μια θέση.......................................................................................... 329
3.1 Χρονολόγηση με μεθόδους απόλυτης χρονολόγησης.............................. 329
3.2 Χρονική κλίμακα και επιλογή τεχνικών χρονολόγησης......................... 330
3.3 Η επιλογή των υλικών που συσχετίζονται
αδιαμφισβήτητα με ένα κλειστό σύνολο................................................................. 330
3.4 Η απαιτούμενη ακρίβεια των απόλυτων χρονολογήσεων
σε σχέση με την τεχνική χρονολόγησης.................................................................. 331
3.5 Η ατομική επικύρωση των χρονολογήσεων.................................................. 332
3.6 Η αξιοποίηση των χρονολογήσεων:
βάσεις δεδομένων και στατιστικές επεξεργασίες............................................... 332

Κεφάλαιο 7 Η ενδοτοπική χωρική ανάλυση

1. Η έννοια της αρχαιολογικής θέσης............................................................................. 335
2. Οι χωρικές αναλύσεις στην αρχαιολογία................................................................. 336
3. Ιστορικό των ενδοτοπικών χωρικών αναλύσεων............................................... 337
4. Χωρική κατανομή και χωρική δομή............................................................................ 338
5. Η ανάλυση μιας χωρικής κατανομής.........................................................................341
5.1 Οι τεχνικές που βασίζονται σε καταμετρήσεις σε πλέγμα:
ο δείκτης διασποράς............................................................................................................341
5.2 Οι μέθοδοι που βασίζονται
στις μετρήσεις αποστάσεων μεταξύ αντικειμένων............................................ 342
6. Η ανάλυση της συσχέτισης χωρικών κατανομών..............................................343
7. Η πολυδιάστατη χωρική ανάλυση συσχέτισης κατανομών......................... 344
7.1 Εισαγωγή........................................................................................................................... 344
7.2 Χωρική διάρθρωση με τοπογραφικούς όρους (Djindjian, 1988)........ 344
14 ❙ Περιεχόμενα

7.3 Χωρική ανάλυση των ανασυνδέσεων ...............................................................345

7.4 Εκτεταμένη χωρική διάρθρωση............................................................................ 346
8. Από την ενδοτοπική χωρική ανάλυση στη 2D ανασύνθεση........................347
9. Από την 2D στην 3D ανασύνθεση............................................................................. 348
10. Μελέτη περίπτωσης: η μαγδαλήνια υπαίθρια θέση Pincevent....................349
11. Μελέτη περίπτωσης: η λιμναία νεολιθική θέση Charavines........................ 352
12. Συμπεράσματα........................................................................................................................ 353

Κεφάλαιο 8 Η ανασύνθεση του περιβάλλοντος

1. Εισαγωγή................................................................................................................................... 355
2. Ιστορικό.....................................................................................................................................356
3. Γεωαρχαιολογικές μελέτες.............................................................................................. 357
3.1. Η ιζηματογένεση της Τεταρτογενούς περιόδου......................................... 357
3.2 Οι βασικές γεωλογικές διαδικασίες της Τεταρτογενούς περιόδου... 359
3.3 Οι γεωχημικές διαδικασίες...................................................................................... 361
3.4 Οι γεωαρχαιολογικές μέθοδοι................................................................................ 361
4. Αρχαιοβοτανικές μελέτες.................................................................................................363
4.1 Εισαγωγή...........................................................................................................................363
4.2 Τα φυτικά μακροκατάλοιπα....................................................................................363
4.3 Τα φυτικά μικροκατάλοιπα..................................................................................... 364
4.4 Οι κοπρόλιθοι..................................................................................................................367
4.5 Οι γενετικές μελέτες...................................................................................................367
5. Ζωολογικές μελέτες............................................................................................................368
6. Γεωμορφολογικές μελέτες............................................................................................... 370
7. Συμπεράσματα........................................................................................................................ 372

Κεφάλαιο 9 Η ανασύνθεση του κλίματος

1. Εισαγωγή................................................................................................................................... 375
2. Ιστορικό..................................................................................................................................... 376
3. Η κατασκευή παλαιοκλιματικών καμπυλών......................................................... 377
3.1 Οι μεθοδολογικές αρχές............................................................................................ 377
3.2 Η εκτίμηση των «παλαιοκλιματικών» μεταβλητών.................................. 377
3.3 Παραδείγματα εφαρμογών...................................................................................... 379
3.4 Η βελτίωση του κλιματικού σήματος ............................................................... 381
4. Τα κλιματικά μοντέλα........................................................................................................382
4.1 Η μεθοδολογική αρχή ...............................................................................................382
4.2 Τα εξωτερικά μοντέλα................................................................................................382
4.3 Τα εσωτερικά μοντέλα...............................................................................................383
5. Συμπεράσματα........................................................................................................................384

Κεφάλαιο 10 Οι διατροφικοί πόροι

1. Εισαγωγή...................................................................................................................................385
2. Οι αρχαιοζωολογικές μελέτες........................................................................................385
 Περιεχόμενα ❙ 15

2.1 Το ζωικό είδος.................................................................................................................386

2.2 Η ταφονομία....................................................................................................................386
2.3 Οι ισοτοπικές αναλύσεις........................................................................................... 391
2.4 Οι γενετικές μελέτες................................................................................................... 391
2.5 Τα παράγωγα προϊόντα............................................................................................. 391
3. Οι αλιευτικοί πόροι..............................................................................................................392
4. Η συλλογή οστρέων............................................................................................................392
5. Οι καρπολογικές μελέτες.................................................................................................392
6. Site catchment analysis ή ανάλυση τοπικών πόρων.......................................... 393
7. Η διατροφική οικονομία των κυνηγών τροφοσυλλεκτών.............................394
7.1 Το μοντέλο του Hassan..............................................................................................394
7.2 Το μοντέλο του Jochim.............................................................................................. 395
7.3 Το μοντέλο του Keene................................................................................................396
7.4 Η τροφοσυλλογή...........................................................................................................396
7.5 Διαχείριση διατροφικών πόρων ενσωματωμένη
σε μια στρατηγική κινητικότητας................................................................................397
8. Οι διατροφικοί πόροι στα κείμενα και τις επιγραφές........................................399
9. Οι διατροφικοί πόροι στα ταφικά κατάλοιπα........................................................399
10. Η αγροκτηνοτροφική οικονομία..................................................................................399
10.1 Η μόνιμη γεωργική επανάσταση........................................................................399
10.2 Η επινόηση της γεωργίας και της κτηνοτροφίας.................................... 400
10.3 Οι εστίες της νεολιθικοποίησης.......................................................................... 401
10.4 Η επινόηση του ποιμενικού νομαδισμού.......................................................402
10.5 Τα αγροτικά συστήματα.........................................................................................402
10.7 Η βελτίωση των αποδόσεων................................................................................405
10.8 Η επίδραση στο περιβάλλον................................................................................405
10.9 Η μοντελοποίηση της αγροτικής δραστηριότητας................................. 406
11. Η καλλιέργεια των μη διατροφικών προϊόντων..................................................407
12. To αλάτι..................................................................................................................................... 409
13. Το νερό...................................................................................................................................... 409
14. Συμπεράσματα........................................................................................................................ 410

Κεφάλαιο 11 Παραγωγή και διανομή

1. Εισαγωγή................................................................................................................................... 411
2. Ιστορικό..................................................................................................................................... 412
3. Λεξιλόγιο και διαδικασία.................................................................................................. 413
4. Τα παραγωγικά συστήματα............................................................................................ 415
5. Το παράδειγμα της κλασικής Ελλάδας..................................................................... 419
6. Το εμπόριο στη μεσογειακή Ευρώπη........................................................................ 420
7. Από τα αρχαιολογικά δεδομένα στην κατανόηση
του συστήματος παραγωγής – διανομής.................................................................422
8. Ανάλυση της χωρικής διάδοσης...................................................................................423
8.1. Η διατύπωση του προβλήματος..........................................................................423
16 ❙ Περιεχόμενα

8.2 Οι τεχνικές ανάλυσης της χωρικής διάδοσης................................................425

8.3 Η ανισοτροπία της διάδοσης..................................................................................427
8.4 Η εξέλιξη του συστήματος διάδοσης με τον χρόνο...................................427
8.5 Συμπεράσματα για τη χωρική διάδοση.............................................................427
9. Μελέτες περιπτώσεων.......................................................................................................428
9.1 Η προμήθεια πυριτόλιθου.........................................................................................428
9.2 Ο οψιανός..........................................................................................................................429
9.3 Τα σκληρά πετρώματα...............................................................................................430
9.4 Η κεραμική........................................................................................................................ 431
9.5 Τα μέταλλα....................................................................................................................... 431
10. Το ναυάγιο του Ουλουμπουρούν.................................................................................432
11. Οι θεωρητικές προσεγγίσεις...........................................................................................432
12. Συμπεράσματα........................................................................................................................435

Κεφάλαιο 12 Κ
 τίσματα, αρχιτεκτονήματα και πολεοδομία:
η αρχαιολογία σε αστικό περιβάλλον
1. Εισαγωγή...................................................................................................................................437
2. Ιστορικό.....................................................................................................................................438
3. Τα υλικά κατασκευής..........................................................................................................439
3.1 Εισαγωγή............................................................................................................................439
3.2 Το ξύλο ...............................................................................................................................439
3.3 Το χώμα..............................................................................................................................439
3.4 Τα τούβλα και τα κεραμίδια.....................................................................................439
3.5 Ο λαξευμένος λίθος.................................................................................................... 440
3.6 Το μέταλλο.......................................................................................................................441
3.7 Οι τοιχοδομίες.................................................................................................................441
3.8 Οι θολωτές κατασκευές ........................................................................................... 443
4. Η μελέτη της κατασκευής ............................................................................................. 444
4.1. Εισαγωγή......................................................................................................................... 444
4.2 Η αρχαιολογία της κατόψεως............................................................................... 445
4.3 Η αρχαιολογία του κτίσματος............................................................................... 445
4.4 Η ανακατασκευή σε εικονική πραγματικότητα.......................................... 446
5. Οι αρχιτεκτονικές.................................................................................................................447
5.1 Η παλαιολιθική αρχιτεκτονική..............................................................................447
5.2 Η νεολιθική αρχιτεκτονική..................................................................................... 448
5.3 Η πρωτοϊστορική ξύλινη αρχιτεκτονική......................................................... 449
5.4 Η αρχιτεκτονική της ωμής πλίνθου στην Εγγύς Ανατολή.....................450
5.5 Η λίθινη αρχιτεκτονική και η αστικοποίηση
της κλασικής αρχαιολογίας.............................................................................................450
5.6 Η αρχιτεκτονική της ρωμαϊκής εποχής............................................................ 451
5.7 Η μεσαιωνική αρχιτεκτονική.................................................................................. 451
6. Η εξειδίκευση των αρχιτεκτονημάτων..................................................................... 452
7. Η αστικοποίηση..................................................................................................................... 453
 Περιεχόμενα ❙ 17

7.1 Εισαγωγή............................................................................................................................ 453

7.1 Η επιλογή των θέσεων και τα αστικά δίκτυα................................................ 453
7.3 Ο προκαταρκτικός σχεδιασμός και ο αυτό-σχεδιασμός..........................454
7.4 Η αστική κοινωνία........................................................................................................454
7.5 Οι μέθοδοι της ενδο-αστικής αρχαιολογίας...................................................456
8. Συμπεράσματα........................................................................................................................457

Κεφάλαιο 13 Ο υλικός πολιτισμός

1. Εισαγωγή...................................................................................................................................459
2. Αρχαιολογία και υλικός πολιτισμός........................................................................... 460
3. Το κρίσιμο ζήτημα των διαρθρωτικών τεχνέργων............................................. 461
3.1 Η Κατώτερη και Μέση Παλαιολιθική................................................................ 461
3.2 Ανώτερη Παλαιολιθική..............................................................................................463
3.3 Η Νεολιθική.....................................................................................................................465
3.4 Η πρωτοϊστορία............................................................................................................ 466
3.5 H κλασική αρχαιολογία.............................................................................................467
3.6 Οι «βαρβαρικές» εποχές............................................................................................467
4. Μετακινήσεις και πολιτισμοί
(η σχολή της «διάδοσης» (diffusionnism)...............................................................467
5. Ιστορικό των τεχνικών διάρθρωσης των υλικών καταλοίπων................... 468
6. Η πολιτισμική ταυτοποίηση βάσει υλικών καταλοίπων.................................. 470
6.1. Δόμηση και προσδιορισμός.................................................................................... 470
6.3 Η δόμηση των συστημάτων υλικών καταλοίπων....................................... 472
6.4 Οι τεχνικές δόμησης.................................................................................................... 473
7. Οι εφαρμογές στη μελέτη των προ- και πρωτο-ιστορικών πολιτισμών..... 475
8. Μελέτες περιπτώσεων.......................................................................................................477
8.1 Η Ωρινάκια και η Γκραβέττια στη La Ferrassie............................................477
8.2. Η τελική Νεολιθική στην ανατολική Γαλλία................................................ 481
8.3 H αναθεώρηση της περιοδολόγησης
της δεύτερης Εποχής του Σιδήρου..............................................................................482

Κεφάλαιο 14 Ταφικές πρακτικές (ταφική αρχαιολογία)

1. Εισαγωγή...................................................................................................................................483
2. Ιστορικό.................................................................................................................................... 484
3. Ταφική αρχαιολογία............................................................................................................485
4. Οι τεχνικές ανασκαφών στην ταφική αρχαιολογία...........................................487
5. Τα ταφικά έθιμα.....................................................................................................................488
6. Η ταφική αρχιτεκτονική...................................................................................................489
7. Το ταφικό τελετουργικό....................................................................................................490
8. Η αρχαιολογία του τάφου και των κτερισμάτων................................................ 491
9. Συμπεράσματα........................................................................................................................492
18 ❙ Περιεχόμενα

Κεφάλαιο 15 Οι άνθρωποι (φυσική και γενετική ανθρωπολογία)

1. Εισαγωγή...................................................................................................................................493
2. Ταφική ανθρωπολογία.......................................................................................................493
3. Φυσική ανθρωπολογία.......................................................................................................495
4. Μελέτες πληθυσμιακής γενετικής..............................................................................498
4.1 Η αφρικανή Εύα.............................................................................................................498
4.2 Σε αναζήτηση του απολιθωματικού γονιδιώματος....................................498
4.3 Γενετική και γλώσσες..................................................................................................499
4.4 Γενετική και εποικισμός.............................................................................................499
4.5 Γενετική γραμμή........................................................................................................... 500
5. Παλαιοδημογραφικές μελέτες...................................................................................... 500
5.1 Εισαγωγή........................................................................................................................... 500
5.2 Ιστορικό.............................................................................................................................. 501
5.3 Η μέθοδος των πινάκων ζωής................................................................................ 501
5.4 Οι δυσκολίες της παλαιοδημογραφικής μεθόδου....................................... 501
5.5 Τα αποτελέσματα της παλαιοδημογραφίας....................................................503

Κεφάλαιο 16 Η εκτίμηση του πληθυσμού

1. Εισαγωγή...................................................................................................................................505
2. Η εκτίμηση του δυναμικού του πληθυσμού...........................................................505
2.1 Η εκτίμηση του δυναμικού του πληθυσμού βάσει
των αρχαιολογικών καταλοίπων..................................................................................506
2.2 Η εκτίμηση του πληθυσμιακού δυναμικού βάσει
των περιβαλλοντικών πόρων (μονττέλα “carrying capacity”)................... 511
4. Η πληθυσμιακή αύξηση.................................................................................................... 512
4.1 Εισαγωγή........................................................................................................................... 512
4.2 Η πληθυσμιακή αύξηση μιας περιοχής............................................................. 513
4.3 Η πληθυσμιακή αύξηση σε ένα αστικό κέντρο............................................ 513
4.4 Τα δημογραφικά μοντέλα......................................................................................... 514

Κεφάλαιο 17 Εδάφη: χώρος και πληθυσμοί

1. Εισαγωγή................................................................................................................................... 517
2. Ιστορικό..................................................................................................................................... 519
3. Χώρος και κατοίκηση: από τα εδάφη στο Κράτος............................................. 522
4. Οι εργασίες πεδίου............................................................................................................... 523
5. Η μελέτη του τοπίου........................................................................................................... 523
6. Η κατοίκηση της περιοχής............................................................................................... 525
6.1 Εισαγωγή........................................................................................................................... 525
6.2 Η χωρική επέκταση των υλικών πολιτισμών................................................. 525
6.3 Η χωρική οργάνωση της κατοίκησης................................................................ 527
6.4 Τα δίκτυα του ελάσσονος κόστους (“Least cost networks”)................. 529
6.5 Η ανάλυση των κοινωνικών δικτύων («Network social analysis»)... 529
6.6 Η προσομοίωση του μοντέλου κατοίκησης................................................... 530
 Περιεχόμενα ❙ 19

7. H δυναμική χωρική ανάλυση......................................................................................... 531

7.1 Η δυναμική της κατοίκησης.................................................................................... 531
7.2 Η δυναμική ανάλυση των χωρικών δεδομένων........................................... 532
7.3 Η εξάπλωση του πληθυσμού................................................................................... 532
8. Συμπεράσματα........................................................................................................................ 533

Κεφάλαιο 18 Οι καλλιτεχνικές εκφράσεις

1. Εισαγωγή................................................................................................................................... 535
2. Ιστορικό..................................................................................................................................... 535
3. Οι μέθοδοι μελέτης.............................................................................................................. 536
3.1 Οι αποτυπώσεις.............................................................................................................. 536
3.2 Οι εγγενείς προσδιορισμοί ...................................................................................... 537
3.3 Οι εξωγενείς συσχετίσεις.......................................................................................... 538
3.4 Οι ερμηνείες..................................................................................................................... 538

ΜΕΡΟΣ 4

Κεφάλαιο 1 Η συστημική αναπαράσταση

1. Εισαγωγή ..................................................................................................................................545
2. Ένα παράδειγμα αποδόμησης σε στοιχειώδη
υπο-συστήματα για την αρχαιολογία.........................................................................545
3. Επίπεδο 1: γνώσεις και τεχνογνωσίες.......................................................................546
4. Επίπεδο 2: οι οικονομικές δραστηριότητες.............................................................550
5. Επίπεδο 3: οι οργανώσεις.................................................................................................551
6. Επίπεδο 4: οι ιδέες και τα πιστεύω...............................................................................552
7. Συμπεράσματα: ουτοπία και πραγματικότητα της αναπαράστασης.........553

Κεφάλαιο 2 Η μοντελοποίηση αρχαιολογικών συστημάτων

1. Εισαγωγή...................................................................................................................................555
2. Οι λογικοί περιορισμοί μιας αρχαιολογικής μοντελοποίησης......................556
3. Η μαθηματική μοντελοποίηση στην αρχαιολογία..............................................557
4. Η θεωρία των συστημάτων στην αρχαιολογία.....................................................561
5. Η πολιτιστική αλλαγή (μεταβάσεις)...........................................................................561

Κεφάλαιο 3 Η εικονική απόδοση στην αρχαιολογία..............................................565

1. Εισαγωγή...................................................................................................................................565
2. Οι τεχνικές της εικονικής πραγματικότητας στην αρχαιολογία..................567
2.1 Η μετάβαση από τις 2Δ στις 3Δ............................................................................567
2.2 Η 3Δ ψηφιοποίηση αρχαιολογικών καταλοίπων.........................................567
2.3 Η μοντελοποίηση μιας 3Δ επιφάνειας...............................................................567
2.4 Η απεικόνιση της αποκατάστασης......................................................................568
3. Οι δυσκολίες των έργων εικονικής πραγματικότητας στην αρχαιολογία... 569
20 ❙ Περιεχόμενα

3.1 Οι παγίδες της αποκατάστασης.............................................................................569

3.2 Η εικονική πραγματικότητα, αρχαιολογική μέθοδος
ή εργαλείο πολιτιστικής διαμεσολάβησης;..............................................................569
4. Η πραγματοποιημένη ουτοπία.......................................................................................571
5. Η επαυξημένη πραγματικότητα....................................................................................571
6. Τα λογισμικά εργαλεία της εικονικής πραγματικότητας.................................571

Κεφάλαιο 4 Ο αρχαιολογικός λόγος

1. Εισαγωγή...................................................................................................................................573
2. Η συγγραφή ενός γνωστικού λόγου..........................................................................574
3. Γνωστικό σενάριο..................................................................................................................575
4. Ένα παράδειγμα εφαρμογής της μεθόδου...............................................................577
5. Εφαρμογή στην πληροφορική.......................................................................................579
6. Κανόνες επεξεργασίας / δημοσίευσης ......................................................................579
7. Συμπεράσματα........................................................................................................................581

Κεφάλαιο 5 Οι επιστημονικές διαμάχες στην αρχαιολογία

1. Πλαστά που αναγνωρίζονται ως αυθεντικά...........................................................583
2. Αυθεντικά που θεωρήθηκαν πλαστά..........................................................................586
3. Οι επιστημονικές διαμάχες..............................................................................................587

Βιβλιογραφία.....................................................................................................................................589