11.

YAKIT SİSTEMİ

YAKIT SİSTEMİ

1.YAKIT VE ÖZELLİKLERİ

Sözlük anlamıyla odun, kömür, mazot ve gaz gibi ısı enerjisi kazanılmasını sağlayan
maddelerdir. Yakıtlar şekilleri itibariyle sıvı, katı ve gaz olarak sınıflandırılırlar. Havacılıkta kullanılan
yakıt ise ısı enerjisini kinetik enerjiye dönüşmesine olanak veren bir sıvı maddedir. Sıvı yakıtların
elde edilmesi petrolün bulunmasıyla yıllar veren bir evrim sonucu bugünkü halini almıştır. Petrolün
keşfi yıllar önce olmuş, fakat yakıt olarak kullanılabileceği uzun yıllar sonra fark edilmiştir. Petrol
damıtılarak yeni ürünler elde edilmeye başlandıktan sonra bu ürünlerin kullanılacağı makine
sistemleri geliştirilerek insanlık bir sürat çağına geçmiştir.

Bütün yakıt çeşitlerinin genel olarak ekonomik olmaları, özgül ağırlıkları, ısıl değerleri, alev
noktaları, depolanma kabiliyetleri ve elementer analiz karakteristikleri farklıdır. Yakıt çeşitlerinin bu
karakteristikleri kullanım yerlerini çeşitlendirmiştir. Uçak yakıtları karakteristikleri de diğerlerinden
farklıdır.

Bir uçak yakıtı;

1- Pratik olarak uzun zaman depo edilebilir ve soğuğa dayanıklı olmalıdır.

2- Yapışkan olmamalıdır.
3- Korozyon etkisi yapmamalıdır. Temas ettiği yüzeyleri olmamalıdır.
4- Yeter derecede uçucu olmalıdır.
5- Yanma değeri iyi olmalıdır.
6- Vuruntuya karşı dayanıklı olmalıdır.
7- Artık bırakmadan yanmalıdır.
8- Her an kullanılabilme olanağı sağlamalıdır.
9- Hava ile kolayca ideal biçimde karışabilmelidir.

Pistonlu uçak motorlarının yerine daha geliştirilmiş olan jet motorlarının kullanılması, benzinin
yerine, jet yakıtının kullanılmasını gerekli kılmıştır. Jet yakıtı, gazyağı türü sınıfından olup ismi
"Kerosene" olarak tanımlanır. Jet motoru devamlı bir yanma ile çalıştığından alevlenme noktasının
yüksek olması gerekir. Bu da jet yakıtlarında 44 derece(C) civarındadır. Uçaklarımız hava
olaylarından kurtulmak, yakıt tasarrufu ve sürtünme gibi bazı etkenlerden dolayı yüksek irtifalara
çıkmak zorundadır. Bu yüzden jet yakıtımızın donma noktasının yüksek olması gerekmektedir. Bu
donma noktası - 50 derece civarındadır. Ayrıca uçaklarımıza gerekli yakıtı depolayabilmek için
uçaklarımızın belirli bölgelerini yakıt tankı olarak kullanmaktayız. Bu sebepten dolayı uçaklarımızda
kullandığımız yakıtlar korozyon yapmamalı ve içinde fazla miktarda su bulunmamalıdır. Sivil
uçaklarımızda kullanılan jet yakıtı JP 1~ JET-A1 cinsinden askeri uçaklarda ise JP 4 kodlu yakıtlar
kullanılmaktadır. Yakıtın birim hacminin kütlesine yakıt yoğunluğu denir. Yakıt yoğunluğu sıcaklıkla
ters orantılı olarak değişmektedir. Deniz seviyesinde standart yakıt yoğunluğu;

Metrik olarak 0,803 Kg/Lt.

İngiliz, Amerikan sistemine göre ise 6,70 Lb/US galondur.

Normalde kapasitans esasına göre çalışan yakıt indikasyon sistemi yakıt yoğunluğundaki
değişimleri değerlendirerek yakıt ağırlığının tam olarak indikatörde görünmesi sağlanır. Yakıt miktar
indikasyon sisteminin arızalanması halinde uçağa alınabilecek yakıt miktarını öğrenmek istersek
tankımızın hacmini ve o andaki yakıt yoğunluğunu öğrenmemiz gerekir. Bunları tespit ettikten sonra
aşağıdaki formül uygulanarak uçağa alınabilecek yakıt miktarını tespit ederiz.

Tank yakıt miktarı = Tank hacmi x Yakıt Yoğunluğu

Kg = Lt x Kg/Lt.
Lb = USG x Lb/USG

SAYFA 1 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T:…………

REV:
11.YAKIT SİSTEMİ

Uçağa yakıt ikmalinden önce alacağımız yakıtın bazı kontrolleri yapılması gereklidir. Kontrol
etmemizin nedenleri;

 JP 1 veya JET A 1 olup olmadığı

 Pislik ve tortu kontrolü
 Renk kontrolü
 Su kontrolü

JP 1 veya JET A 1 olup olmadığının kontrolü ;

İkmal tankerinde JP 1 veya JET A ı yazıları olmalı, eğer olmazsa yakıt yoğunlugu ölçülmesi
gibi araştırmalar yaparak JP 1 oldugu tespit edilmelidir.

Pislik ve tortu kontrolu ;

Kavanoz içine konulan yakıt içinde gözle görülen fiziki partiküller ve kavanoz dibinde tortu
olmamalıdır.

Renk kontrolü;
Yakıtımızın rengi beyaz ve renksiz olmalıdır.

Su kontrolü;
Yakıt içindeki su korozyona, bakteri üremesine, donma sebebiyle bazı arızalara sebep
olmaktadır. Bunun için yakıt içinde milyonda otuzdan fazla su bulunmamalı, eğer yakıt içindeki su
bu limitlerin dışında ise bu yakıtı uçağımıza ikmal etmemeliyiz.

Yakıtta su kontrolü aşağıdaki metotlar uygulanarak tespit edilir.

a) Hidrokit metodu

Bir kavanoz içindeki yakıta hidrokit maddesi katılır. Oluşan kimyasal olay neticesinde kavanoz
dibinde pembe-menekşe bir renk meydana gelirse yakıt içindeki su limit dışıdır. Yalnız hidrokit
maddesini rutubetsiz bir yerde muhafaza etmeli ve imalinden 6 ay müddet geçmiş olanlar
kullanılmamalıdır.

b) Shell dedektörü metodu

Şırınga ucuna sarı renkli bir kapsül yerleştirilir. Şırınga ile yakıt çekilir. Kapsül rengi yeşil-mavi-
lacivert renge dönüşüyorsa yakıt içindeki su limit dışıdır.

c) Kimyevi kağıt şeritlerle ve pastalarla kontrol metodu

Yakıt içerisine sokulan kimyevi şerit ve pastalarda renk değişimi meydana gelmesi yakıt içindeki
suyun limit dışı olduğunu gösterir.

d) Gözle kontrol metodu

Kavanoz içine alınan yakıtta kabarcıklar görünmesi yakıt içinde su olduğunu gösterir.

Not :Tankın içinde bakteri oluşmuş ise tank tabanında kırmızı bir renk meydana gelir. Bunu
önlemek için yakıt miktarıyla orantılı olarak yakıta "biabor" maddesi ilave edilir.

2.UÇAK YAKIT SİSTEMLERİ

Uçak yakıt sistemlerinin gereği ana güç kaynaklarının randımanlı ve güvenilir çalışmasını
temin etmek ve bu yolda uçak yakıtının her türlü ortamda kullanı1abilmesi için yakıta pratiklik
kazandırmaktır. Her uçak tipine göre amaçları aynı olmasına rağmen değişik yakıt sistem
elemanları ile donatılmıştır. Genel olarak uçaklarda iki çeşit yakıt sistemi bulunur. Bunlar ;

 Yüksek basınç yakıt sistemi

 Alçak basınç yakıt sistemi

SAYFA 2 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T:…………

REV:
11.YAKIT SİSTEMİ

2.1.Yüksek basınç yakıt sistemi

Alçak basınç yakıt sisteminden gelen yakıtın basıncını yükselterek kontrollü bir şekilde
kullanılmasını sağlamakla beraber konusu gereği "Motor" derslerinde anlatılacaktır.

2.2.Alçak basınç yakıt sistemi

Depolardan motor yakıt pompasına kadar olan sistemi içerir. Depolardaki yakıtı performanslı
bir şekilde motor yakıt pompasına iletmekle görevlidir. Alçak basınç yakıt sisteminin kullanımını
sağlamak için depoların doldurulması, havalandırılması, boşaltılması ve ihtiyaç halinde depoların
içerisindeki yakıtın birbirlerine transferini sağlayan sistemlerle takviye edilmişlerdir. Bu sistemin başlıca
elemanları Depolar, boru ve bağlantılar, pompalar (Booster pumps), yangın kesme valfleri (Fire Shutoff
valf), filtre ve bunlarla ilgili indikasyon sistemleridir.

3.YAKIT DEPOLARI (Fuel Tanks)

Uçak yakıt sistemleri için gerekli olan yakıtı depo ederler. Yapıları, sayıları, hacimleri ve uçak
üzerindeki yerleri uçağın tipi veya maksadına göre değişir. Depolar içine konulan yakıt ile kimyevi bir
reaksiyon geçirmeyecek malzemelerden yapılır. Yakıt tankları uçağın değişik konumlarından ve
şartlarından etkilen- memesi için her türlü önlemler alınarak imal edilmişlerdir. Genel olarak uçaklarda
iki tip depo kullanılır.
1-Yekpare tip yakıt depoları
2-Torba tip yakıt depoları

3.1.YEKPARE TİP YAKIT DEPOLARI

Kanat içi boşluklarının ve kanatların uzantısı olan gövde kısmının yolcu kabini altındaki kısmı
yakıt deposu olarak kullanılır. Kanat yapısı metal metale toleranssız bindirme yoluyla yapılmakla
beraber, tankın iç yapısı bostiklenerek sızdırmazlık sağlanmıştır. Yakıt tanklarının tazyikli bölmeye
rastlayan bölümlerinde yakıt kaçağı olabileceği sebebiyle yakıtın buharlaşıp kabine girmemesi için
tankın dış kısmı ''apoxy'' türü boya ile boyanmıştır. Ayrıca tankların tabanında su nedeniyle korozyona
ve bakteri üremesine engel olmak için poliüretan ile kaplanmıştır. Yakıt tanklarında yakıtın hava
sıcaklığına bağlı olarak yoğunluğunun azalması ile hacminin artması nedeniyle %3'den az olmamak
şartıyla bir boşluk bırakılır. Bazı uçaklara yekpare tip yapıda olan trim tanklar ilave edilmiştir. Trim
tankların uçaklara yerleştirilmesindeki amaç; uçağın daha uzak mesafelere yakıt ikmali yapmadan,
rahat bir şekilde gitmesini sağlamaktır. Ayrıca yine aynı maksatla kul1anılmak üzere axuiliary tanklarda
uçaklara yerleştirilmiştir.

3.2.TORBA (KAUÇUK) TİPİ YAKIT DEPOLARI

Bu tip depolar uçaktaki hazırlanmış özel yerlerine yerleştirilip etrafından iplerle

bağlanmışlardır. Depolar kauçuk esaslı olup diğer tip depoların yapmış olduğu görevleri yerine
getirmekle beraber, bazı uçakların uçuş menzilini arttırmak için, uçaklara ilave edilirler.

4.TANK KONTROL KAPAKLARI (FUEL ACCESS DOOR)

Bakım maksatlarıyla yakıt tanklarına girilmesine kolaylık sağlarlar. Kapakların alt

kısımlarındaki contalar yakıt sızdırmazlığını temin eder. Aynı zamanda bazı kapaklar ise yakıt miktar
ölçme sistem elemanlarını üzerlerinde taşırlar. Bakım maksatlarıyla tanklara girilmesi gerektiğinde
emniyet kurallarına uyulması, naylon ve yünlü elbiselerle tanklara girilerek meydana gelebilecek statik
elektriğinde yakıt buharıyla birleşerek yangına sebebiyet vermemesi için pamuklu (Cotton) elbiseler
kullanılması temel prensiptir.

5.CHECK VALF (BAFFLE CHECK VALVE)

Tankların içerisine monte edilmiş olan bu valfler yakıtın gövde tarafına doğru geçmesine
müsaade edip, diğer tarafa akışına müsaade etmezler. Uçağın dengesinin bozulmaması ve booster
pompalara uçağın her türlü konumunda pozitif akış sağlayan bu valfler baffle check valf veya flap valf
olarak uçak tiplerine göre değişik isimlerle adlandırılırlar.
SAYFA 3 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T:…………
REV:
11.YAKIT SİSTEMİ

6.YAKIT BORULARI

Yakıtın depolarda motor besleme sistemine iletilmesine, ayrıca yakı- tın ikmali, boşaltılması,
transferi, havalandırılması gibi işlevleri yerine getirilebilmesi için yakıt sistemini birbirlerine borularla
irtibatlandırmıştır. Yakıt boruları tank içerisinde ve tank dışarısında olmak üzere iki kısımdan teşekkül
eder.

6.1.Tank içerisindeki yakıt boruları

Yakıt ikmal, boşaltma, transfer ve havalandırma gibi işlemlerin yapılabilmesi için kullanılan bu
borular kanat esnemelerine müsaade edecek şekilde alüminyum alaşımlarından yapılmıştır. Bu
bağlantılar (Gamah Coupling) el torkuyla sıkılır ve tel emniyeti yapılmaz.

6.2.Tank dışarısındaki yakıt boruları

Tanklardan motorlara kadar yakıtın iletilmesini sağlayan bu borular çelik alaşımlı olup,
borularda meydana gelebilecek kaçakları toplamak için alüminyum shroud içerisine alınmıştır. Tazyikli
bölümden geçen borular tek parça halinde yapılmış olup, ayrıca pylondan motorlara yakıtı ileten ısıya
dirençli esnek borular kullanılmıştır.

7.ALÇAK BASINÇ YAKIT SİSTEM POMPALARI

Eski uçaklarda yakıt depoları motorlardan daha yükseğe konularak, ya- kıtın motorlara gelmesi
kendi ağırlığı ile olurdu. Fakat uçak irtifaları artınca yüksek irtifalarda yakıt borularında buhar
kilitlenmelerine sebep vermemek ve depoların motorlardan daha düşük seviyede olması sebebiyle
motorların beslenmesi için yakıtı basınçlı olarak gönderme ihtiyacı duyulmuştur. Basınçlı olarak yakıtı
gönderme işlevini alçak basınç yakıt sisteminde Booster Pompalar yerine getirmektedir.

Elektrik motorlu ve sabit hızlı olan bu pompaların görevleri şunlardır.

1-Tanktaki yakıtı basınçla motorlara gönderir.

2-Yakıtın içerisindeki buharı ayırır.
3- Yerde yakıt sisteminin test veya kaçak kontrolü yapılmasını temin eder.
4- Motor pompasının arızalanması halinde motor sistemine gerekli yakıt basıncını sağlar.
5- Yerde yakıtın boşaltılmasında ve transferinde yardımcı olur.
6- Havada yakıtın boşaltılmasında yardımcı olur.

Booster pompalar bazı özelliklerinden dolayı değişik isimlerle adlandırılırlar. Bunları şu şekilde
sıralandırabiliriz.

Ac Booster Pump; 115 AC, 3 faz

Start Pump ; 28 V DC

Seri Booster Pump; Aynı hatta iki pompa arka arkaya bağlanmış olduğundan çıkış basıncı iki katına
ulaşır.

Override Booster Pump; Pompanın impeller açısının farklı olması nedeniyle çıkış basıncı yüksektir.

Booster pompalar uçaktaki yerleri itibariyle üç değişik konumdadır.

1- Motor ve pompa tank içinde olan booster pompalar

2- Motor tank dışarısında, pompa tank içerisinde olan booster pompalar.
3-Motor ve pompa tank dışarısında olan booster pompalar.

Booster pompalar THY filosundaki uçaklarda tamamen tank içerisinde veya tank dışarısında
olmak üzere dizayn edilmişlerdir.

SAYFA 4 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T:…………

REV:
11.YAKIT SİSTEMİ

7.1.TANK İÇERİSİNDE OLAN BOOSTER POMPALAR

Bu pompalar tamamen yakıt içerisinde olup yağlama,ve soğutulması basınçlandırdığı yakıt ile
sağlanır. Pompa depodan aldığı yakıtı pompanın impelleri vasıtasıyla santrifüj etkisi yaratır ve yakıt
ağırlığı ile çevreye dağıtılır. Hafif olan yakıt buharı merkezden pompanın içerisine girer ve pompa ile
motoru soğuttuktan sonra havalandırma sistemiyle atmosfere atılır. Bu pompalar AC akımla çalışırlar.
Tank içerisinde olup ta DC akımla çalışan pompalarda (Start Pump) vardır. Bunların soğutulması
sadece yakıt içerisinde olmasıyla olur. AC pompalardaki gibi pompa içerisine yakıt sokulmaz. Çünkü
bu pompalar fırça tip motor ile tahrik edildiğinden spark nedeniyle yangın tehlikesi olabilir. Bu pompalar
kısa müddetlerle çalıştırılırlar.

7.2.TANK DIŞARISINDA OLAN BOOSTER POMPALAR

Bu tip pompalar tank dışarısında olup, tanktan bir boruyla aldığı yakıtı motor besleme
sistemine basınçlı olarak gönderir. Diğer özellikleri bakımından, diğer tipteki booster pompalarla aynı
özellikleri yerlerine getirirler.

8.CHECK ve BYPASS VALFLER

Booster pompa yakıt manifold hatlarında check valf ve bypass valfler mevcuttur,
Check valfler : Ait olduğu booster pompa çalışmadığı zaman diğer boosterlerin basmış olduğu yakıtın
pompaya geri gelmesine mani olur. Ayrıca pompa söküldüğünde yakıtın akmasına engel olur. ByPass
valfler :Ait olduğu booster pompa çalışmadığında veya arızalandığında motor pompası ile yakıtın
sisteme geçişine müsaade eder. Booster pump removal valf :Booster pompa emiş hattına yerleştirilen
bu valfler pompanın sökümü takımı esnasında yakıtın akmasına mani olur. Manuel olarak açılıp,
kapatılabilir.

8.1.YANGIN KESME VALFLERİ (FUEL FIRE SHUTOFF VALVE)

Her motor için birer adet bulunan bu valflere pilot kabininden mekaniki olarak kumanda
edilirler. Valflerin çalıştırılması değişik uçak tiplerine göre elektriki ve mekaniki olarak kablo sistemi ile
yapılmaktadır. Valfler açık ve kapalı olmak üzere iki pozisyonludur. Uçaklarımızda bulunan bu valfler
motor ve APU yangın kesme valfi olarak iki çeşittir.

8.2.MOTOR YANGIN KESME VALFİ (ENGINE FUEL FIRE SHUTOFF VALVE)

Motor yakıt besleme hattında bulunan bu valf normalde açık konumdadır. Herhangi bir yangın
anında veya bakım nedeniyle kapatılmasıyla motorlara yakıtın gitmesini engellemiş oluruz. Engine
Shut off valve bazı uçaklarda elektriki bazılarında ise mekaniki çalışan kablo-makara sistemiyle
kumandalıdır. Valflerin yapısında bulunan Relief valfler manifoldlarda basınç artması durumunda
yakıtın tanka dökülmesini sağlar.

8.3.APU YANGIN KESME VALFİ (APU FUEL FIRE SHUTOFF VALVE)

APU Shut Off valf genelde elektriki kumandalı normalde kapalı konumdadır.
Valfin açılması APU sivicine kumanda edilerek sağlanır. APU da yangın çıkması halinde APU'ya
yakıtın gitmesini engellemek için değişik uçak tiplerine göre çeşitli bölgelerden kumanda edilebilen
siviçlerle APU Shutoff valfinin kapatılması sağlanır. Valfin yapısındaki relief valfler manifoltda basıncın
artmasıyla açılarak yakıtın tanka dökülmesini sağlarlar.

9.YAKIT İKMAL SİSTEMİ (FUEL FILLING SYSTEM)

Uçak motorlara gerekli olan yakıtın temini için yakıtın depolara doldurulma işlemidir. İkmal
sistemi; ikmal paneli, yakıt ikmal adaptörleri, yakıt ikmal vafleri ve otomatik kapatma siviçleri ile
indikatörlerinden ibarettir.
Uçaklara yakıt ikmali veya boşaltılması esnasında dikkat edilecek çok önemli bir husus vardır.
Bu Tanker ile uçağın statik elektrik bağlantısının yapılmasıdır. Çünkü statik elektrik; yakıt hatlarında
yakıt akışıyla, uçuş sırasında ve yerde uçak üzerinde hava akımı nedeniyle oluşabilir. Kontrolsüz
iletişimi nedeniyle oluşabilecek ark ve kıvılcım ile yangın tehlikesi meydana gelebilir. Onun için tanker
topraklama kablosu; uçağa ilk önce bağlanmalı ve en son sökülmelidir.
SAYFA 5 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T:…………
REV:
11.YAKIT SİSTEMİ

Uçağa yakıt ikmali esnasında dikkat edilecek hususlar :

1- Kapalı yerde ikmal ve boşaltma yapılmamalıdır.

2- İkmal ve boşaltma anında APU veya motor çalıştırılmamalıdır.
3- Yakıt sızıntısı yapan Tanker ve hortum kullanılmamalıdır.
4- İkmal sırasında yangın söndürücüler bulunmalıdır.
5 -Sigara içilmemelidir.
6- İkmal sırasında çivili ayakkabı giyilmemelidir.
7- Kibrit ve yanıcı maddeler elbise üzerinde taşınmamalıdır.
8- Radyo, radar ve elektrik kumanda sw.'leri açılmamalıdır.
9- İkmal aracı uçağa uygun durumda yanaşmalı ve aracın ekzost çıkışı kontrol edilmelidir.
10- İkmalden önce yakıt cinsi ve su kontrolleri yapılmalıdır.
11- Gece yakıt ikmalinde aydınlatma yeterli olmalıdır.

10.YAKIT İKMALİ (FUEL FILLING)

Uçaklara yakıt ikmali iki şekilde yapılmaktadır.

1-Basınçlı yakıt ikmali

2-Dökme (Gravity) yakıt ikmali

10.1.BASINÇLI YAKIT İKMALİ

Basınçlı yakıt ikmali kanat altında bulanan ikmal panellerinden yapılır. İkmal panelinde ikmalin
yapılabilmesi gerekli yardımcı elemanlar bulunmaktadır. İkmal işlemi için tanker uçağa uygun konumda
yanaştırıldıktan ve gerekli önlemler alındıktan sonra, tanker hortumu ikmal adaptörüne bağlanır. Hangi
tanklara ikmal yapılacaksa o tankların fill vafleri elektriki veya manuel olarak açılır. İkmal
başlatıldığında, tankerin basınçlı olarak sevk ettiği yakıt ile depolara yakıt ikmali sağlanır. Tanklar eğer
tam doldurulacaksa tankların içerisinde bulunan otomatik yakıt kesme sw.'leri sayesinde tank tam
dolduğunda bu sw.'ler fill valfleri kapatarak ikmali sona erdirir. Fakat tam doldurulmayacak ise
indikatörde istediğimiz miktarda yakıt elde edilince yakıt alma işlemini sona erdiririz.

Resim 1.1:Yakıt ikmal paneli

Basınçlı yakıt ikmali kanat altında bulanan ikmal panellerinden yapılır. İkmal panelinde ikmalin
yapılabilmesi gerekli yardımcı elemanlar bulunmaktadır. İkmal işlemi için tanker uçağa uygun konumda
yanaştırıldıktan ve gerekli önlemler alındıktan sonra, tanker hortumu ikmal adaptörüne bağlanır. Hangi
tanklara ikmal yapılacaksa o tankların fill vafleri elektriki veya manuel olarak açılır. İkmal
başlatıldığında, tankerin basınçlı olarak sevk ettiği yakıt ile depolara yakıt ikmali sağlanır. Tanklar eğer
tam doldurulacaksa tankların içerisinde bulunan otomatik yakıt kesme sw.'leri sayesinde tank tam
dolduğunda bu sw.'ler fill valfleri kapatarak ikmali sona erdirir. Fakat tam doldurulmayacak ise
indikatörde istediğimiz miktarda yakıt elde edilince yakıt alma işlemini sona erdiririz. Uçak yakıt
sisteminde 115 AC ve 28 V DC elektrik akımı kullanılır. Tankların içerisindeki yakıt miktarı elektrik
akımı mevcutken indikatörlerden, elektrik akımı olmadığında veya sistem arızasında yakıt miktarı yakıt
ölçme çubuklarıyla temin edilir.
SAYFA 6 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T:…………
REV:
11.YAKIT SİSTEMİ

10.2.DÖKME YAKIT İKMALİ (Gravity Filling)

Basınçlı yakıt ikmali mümkün olmadığı hallerde gravity yakıt ikmal sistemi kullanılır. Her iki
kanat tankları üzerinde bulunan kilitli ikmal kapakları ve bu kapakların altında yabancı maddelerin yakıt
tankına girmesini önleyen bir tel filtre mevcuttur. İkmal için, tanker uçağa uygun bir konumda
yanaştırıldıktan ve gerekli ikmal önlemleri alındıktan sonra ikmal kapağı açılarak tanker hortumu
bağlanır. Böylece tankerden gelen yakıt ile ikmal işlemi yapı1ması temin edilmiş olur. Tanka alınan
yakıt miktarı indikatörlerden eğer bu sistern çalışmıyor ise kanat altlarında bulunan ölçme
çubuklarından tespit edilir. Bu metot ile sadece kanat tanklarına yakıt ikmali mümkündür. Diğer
tanklara yakıt ikmali için kanat tanklarından transfer yapılarak yakıt ikmali sağlanır.

Not; Bu metod ile yakıt ikmalinde kanat tankları arasındaki ilgili uçağın bakım el kitabında yazılı yakıt
miktar farklılık limitlerine uyulması gereklidir.

11.YAKIT TRANSFER SİSTEMİ

Uçak yerde iken bir tanktaki yakıtın diğer bir tanka aktarılma işlemine yakıt transferi denir.
Yakıt transferi tanklar arasındaki yakıt transferini sağlamak amacıyla ve tanktaki bakım sebebiyle
yakıtın başka bir tanka aktarılmasında kullanılır. Yakıt transferi genelde yerde yapılmakla beraber bazı
uçak tiplerinde belirli tanklar arasında yakıt transferi havada da yapılabilmektedir. Yakıt transfer
sisteminde uçağın dengesinin bozulmaması için tanklar arasındaki yakıt farkları ilgili uçağın bakım el
kitabında yazılı limitler içinde olması gereklidir.

11.1.ÇARPRAZ BESLEME SİSTEMİ (CROSS-FEED SYSTEM)

Normal olarak her motor kendi tankında veya merkez tanktan beslenirler. Fakat tanklar
arasında balanssızlık veya tanka ait boosterlerin çalışmaması halinde her iki motorun aynı tanktan
beslenmesi gerekebilir. Uçak yakıt sisteminde böyle bir engeli ortadan kaldırmak amacıyla besleme
sistemlerini birbirlerine bağlayan çapraz besleme sistemi kullanılmıştır. Bu sistemin ana elemanı cross-
feed valve dir.

Resim 1.2: Yakıt sistemi kumanda paneli

SAYFA 7 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T:…………

REV:
11.YAKIT SİSTEMİ

Bu valflere kumanda sistemi uçak tiplerine göre değişik olup mekaniki olarak kablo sistemiyle
veya elektriki olarak pilot kabininden kumanda edilebilmektedir. Başlıca görevleri şunlardır.

1- Başka bir tanktan diğer bir tankı beslemede besleme sistemlerini birbirlerine bağlar.
2- Yakıt tanklarındaki her hangi bir bakım amacıyla veya tanklar arasındaki yakıt dengesini sağlamak
için yakıtın diğer tanka aktarılmasında kullanılır.
3- Yakıt tanklarının boşaltılması esnasında kullanılır.

12.YAKIT HAVALANDIRMA SİSTEMİ (FUEL VENT SYSTEM)

Yakıt tanklarının havalandırılmasını sağlayan bu sistemde kanat tanklarının uç kısmında kanat

havalandırma sistem borularına bağlı havalandırma kutusu (Vent Box) mevcut olup, bu havalandırma
kutusu atmosfere açıktır. Tankların havalandırılmaları bu vent box'lar sayesinde temin edilir.

Havalandırmanın amacı;

1- Uçağın her türlü konumunda tanktaki yakıt üzerinde pozitif bir basınç sağlayarak booster
pompaların verimli çalışmasını sağlar.

2- Tanklara ikmal ve boşaltma esnasında alınan yakıt kadar havanın dışarı çıkması veya boşaltılan
yakıt kadar havanın tanka girmesine imkan vererek depoların deforme olması önlenir.

3- Yakıt ikmal sistemindeki arıza halinde yakıt vent box'lar dan akarak tankların hasarlanmalarını önler.

Tanklar tamamen doldurulduğu halde tankda % 2 kadar bir boşluk bırakılır. Tanklarda
bırakılan bu boşluk sıcaklık nedeniyle yakıt yoğunluğunun azalıp hacminin artması durumunda yakıtın
taşmamasını sağlar. Uçaklara yakıt tanklarının uçağın her konumunda havalandırılmasını temin için
değişik isimler altında bazı valfler konmuştur. Bunlar Climb Vent Float, Descent vent Valve ve Vent
Drain Float valve gibi isimlerle adlandırılır.

12.1.HAVALANDIRMA KUTULARI (VENT BOX)

Hangi tip havalandırma sistemi olursa olsun; kanat uçlarında Tankların havalandırma sistem
borularının bağlı olduğu havalandırma kutuları mevcuttur. Bu Vent Box; havalanma boruları ile
havalandırma kutusuna giren yakıtın atmosfere atılmaması için özel bir yapıya sahiptir. İçindeki dikine
duran bir boru; atmosfer ile kutunun ilişkisini temin ederken kutu içine havalandırma sırasında giren
yakıt da check valfli bir boru ile depoya sevk edilir.

13.YAKIT BOŞALTMA SİSTEMİ (FUEL DEFUELING)

Uçak yakıt tanklarındaki yakıtın boşaltılması iki şekilde yapılır.

1-Yerde boşaltma

2-Havada boşaltma (Emergency Boşaltma)

13.1.YAKITIN YERDE BOŞALTILMASI

Yakıt depolarının periyodik olarak veya tamir bakım gibi nedenlerle kısmen veya tamamen
boşaltılmasıdır. Defueling ve Sump Drain Valve bu sistemde kullanılan elemanlardandır.

SAYFA 8 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T:…………

REV:
11.YAKIT SİSTEMİ

Şekil 1.3: Booster pump

Yakıtın yerde boşaltılması üç şekilde yapılmaktadır.

1-Booster pump metodu

2- Emiş metodu

3- Booster pump ve emiş metodu

13.1.1.Booster Pump metodu

Yakıt pompalarda basınçlandırılarak ikmal manifolduna, ikmal manifoldundan da tankere sevk edilerek
yakıtın boşaltılması sağlanır.

13.1.2.Emiş metodu

Bu metodda boşaltılacak tankın fill valfi açılarak yakıt tanker pom- pasının emişiyle tankere sevk
edilerek yakıtın boşaltılması temin edilir.

13.1.3.Booster pomp ve emiş metodu

Bu metod yukarıda anlatılan her iki metodun birlikte kullanılması, ile gerçekleşir. Böylece yakıt
boşaltma işini daha kısa zamanda gerçekleştirmiş oluruz.

13.2.YAKITI HAVADA BOŞALTMA SİSTEMİ (DUMP SYSTEM)

Uçağın kalkışından sonra, acil durumlarda hemen inmesi gerekirse, bazı uçaklar kalkmış
oldukları ağırlıklarla inememektedirler. Acil olarak inmesi gereken uçağın iniş ağırlığını düşürmek için,
yakıt tanklarındaki yakıtın bir kısmını havada uygun bir sahaya boşaltma işlemine dump sistemi denir.
Bu sistemi uygulamakla uçağımızın kanat bağlantılarının ve dikmelerinin aşırı zorlanmasını önlemiş
oluruz.

14.YAKIT İNDİKASYON SİSTEMLERİ

Sistemin amacı uçağın her türlü konumunda, yerde ve havada yakıtla ilgili ikaz ve
indikasyonların öğrenilmesi bunlara göre gerekli önlemlerin alınmasıdır. Bu indikasyonların pilot
kabinine ve kontrol paneline basınç ve indikatör saatleri, miktar ve ısı hissedicileri, alçak basınç ikaz
sw.'ler; gibi elemanlarla iletilmesi sağlanmıştır. Yakıt sisteminde yakıt miktar, yakıt ısı ve alçak yakıt
basıncı gibi yakıt indikasyon sistemleri kullanılmıştır.

SAYFA 9 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T:…………

REV:
11.YAKIT SİSTEMİ

14.1.YAKIT MİKTAR GÖSTERGE SİSTEMİ (FUEL QUANTITY INDICATION SYSTEM)

Yakıt sistemindeki yakıt miktarının öğrenilmesini sağlayan bu indikasyon sistemi iki kısma ayrılır.

1- Kapasitör tip

2- Alternate tip

14.1.1.KAPASİTÖR TİP

Sistem her bir tank için yeterli tank ünit-prop ve konpansatör ünit-prop'lar la birlikte ikmal
panelinde ve pilot kabininde her tanka ait birer indikatör ve bazı uçaklarda toplam yakıt miktarını
gösteren indikatörden ibarettir. Tank içerisindeki yakıt miktarı yakıtın ve havanın elektrik akımına karşı
gösterdikleri yalıtkanlıklarına göre indikatöre elektriki bir kapasitans değeri gönderirler. Tank
içerisindeki probun bulunduğu bölgede yakıt yoksa indikatör “0” gösterir. Yakıt seviyesi yükseldikçe
yakıtın havaya nazaran daha iletken olması geçen elektrik akımını artıracak, bu voltaj indikatör
içerisindeki amplifier tarafından yükseltilecek ve indikatör motoru çalışarak yakıt miktarı indikatörde
görülecektir.

Resim 1.4: Yakıt göstergeleri

İndikatörler kapasitans değerleri toplamını değerlendirerek tankdaki yakıt miktarını ağırlık

olarak gösterir. Fakat bu ağırlık standart yakıt yoğunluğuna göre hesaplanmıştır. Uçaklar değişik hava
şartlarında çalışmakta olduğundan hava şartlarına göre yakıt yoğunluğu da değişeceğinden
indikatörlerde yanlış değerler göstermesine sebep olur. Böyle hatalara sebebiyet vermemek için
tankların içerisine kompansatör unit-prop'lar ilave edilmiştir. Bu proplar yakıt yoğunluk değişimini
değerlendirerek indikatörlere hatasız ve doğru yakıt miktarının gösterilmesini sağlamışlardır.
Yakıt tankları içerisinde bulunan proplardan gelen yakıt miktar bilgisi, pilot kabinindeki master
indikatörlerde ve ikmal panellerine dizayn edilen, onların tekrarlayıcısı olan repeater indikatörlerde
okunabilir. Yakıt miktar sistemini test etmek için test switch'ini "TEST" konumuna aldığımızda mekaniki
indikatörlerde ibre "sıfır"'a doğru hareket eder. Switch bırakıldığında tanktaki gerçek değer indikatörde
görülür. Digital indikatörlerde ise; switch "test" konumuna alındığında "8" rakamları çıkar. Switch
bırakıldığında tanktaki gerçek değer indikatörde görülür.

SAYFA 10 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T:…………

REV:
11.YAKIT SİSTEMİ

14.1.2.ALTERNATE TİP

Uçak yerde iken kapasitör sisteminin arızalanması halinde yakıt miktarının öğrenilmesini
sağlayan bu sistemde ölçme elemanları kanat alt yüzeyine monte edilmişlerdir. Tankların alt
yüzeylerinde bulunan bu ölçme çubukları normalde kilitlidirler. Ancak kilitten kurtarıp çekildiklerinde
bulundukları tanktaki yakıt miktarını uçak tiplerine göre kg., lb., lt. veya galon olarak ölçme
çubuğundaki taksimatlandırılmış skalada görebiliriz. Bu ölçme çubukları uçaklardaki tank miktarına ve
hacmine göre uygun miktarda bulunur. Uçak tiplerine göre Dripless stick (akıtmaz) ve Dripstick (akıtan)
olmak üzere iki çeşit ölçme çubukları vardır.

Yakıt akıtmaz tip olan bu ölçü çubuğu tank içerisinde dikine duran anti manyetik boru
içerisinde ve üst ucunda bir mıknatıs mevcuttur. Anti-manyetik borunun dışında yakıt seviyesine göre
yüzen bir şamandıra ve boruyla temas yüzeyinde mıknatıs bulunur. Ölçme çubuğu kilitten kurtarılıp
aşağı çekilir. Bu esnada ölçme çubuğunu mıknatısı ile şamandıra mıknatısı karşılaştığında ölçme
çubuğu sabitlenir. Bu konumda ölçme çubuğunun kanat alt yüzeyi hizasına gelen değer çubuk
üzerinden okunur. Inclinometer denilen uçağın pozisyonunu gösteren çizelgede uçağın o anki
konumunu belirleriz. İlgili uçağın bakım el kitabında hazırlanmış çizelgelerden daha önce elde ettiğimiz
bu iki değeri bakım el kitabındaki çizelgede karşılaştırarak tanktaki yakıt miktarını tespit etmiş oluruz.

Yakıt akıtan tip olan bu ölçme çubuğu kilitten kurtarılıp aşağı çekildiğinde çubuğun üst
ucundan giren yakıt çubuğun altındaki delikten akmaya başladığında kanat alt yüzeyi hizasındaki
çubuk üzerindeki değer okunur. Inclinometer denilen uçağın pozisyonunu gösteren çizelgede uçağın o
anki konumunu belirleriz. İlgili uçağın bakım el kitabında hazırlanmış çizelgelerden daha önce elde
ettiğimiz bu iki değeri bakım el kitabındaki çizelgede karşılaştırarak tanktaki yakıt miktarını tespit etmiş
oluruz.

Akıtan veya akıtmayan ölçme çubuklarıyla yakıt miktarını tespit ederken dikkat edilmesi
gereken hususlar şunlardır.

1- Uçağın yerde olması gerekir.

2- Yakıt ikmali veya boşaltılması bitmiş olmalıdır.

3- Ölçüm esnasında uçağa yükleme ve boşaltma yapılmamalıdır.

4- Ana dikmenin parlak kısımları ve tekerlek havaları eşit olmalıdır.

Bu unsurlar gerçekleştiği anda kanat ucundan başlayarak ölçme yapmaya imkan veren
çubuktan ölçme yapılır. Daha sonra uçağın gövde yapısında bulunan ve üzerinde uçağın kanat yukarı,
kanat aşağı ve burun yukarı burun aşağı konumunu gösteren inclinometer adlı çizelge ile uçağın
pozisyonu belirlenir. İlgili uçağın bakım el kitabında bulunan elde edilen bu değerlere göre hazırlanmış
olan çizelgelerde o anda tespit ettiğimiz değerleri karşılaştırarak tanktaki yakıt miktarını tespit etmiş
oluruz.

SAYFA 11 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T:…………

REV: