‫ﺑﺎزﻛﺎوي ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ‬

‫ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ‬

‫**‬
‫رﺿﺎ اﺣﺪي* ـ ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ رﺳﺘﮕﺎر ﻣﻬﺠﻦآﺑﺎدي‬
‫***‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻦ ﻃﻐﺮاﻧﮕﺎر‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‪:‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ در ﺣﻘﻮق ﻛﻴﻔﺮي‪ ،‬ﺑﺤﺚ راﺟﻊ ﺑـﻪ ﻋﻨﺼـﺮ رواﻧـﻲ ﻣﺮﺗﻜـﺐ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺮراﺗﻲ ﻛﻪ در ﺑﺎب ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ در ﭼﻨﺪ دﻫﺔ اﺧﻴﺮ‬
‫وﺿﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺰوم وﺟﻮد ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ را ﺗﺤﺖاﻟﺸﻌﺎع ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺎدي ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ ﻗﻮاﻧﻴﻦ وﺿﻊﺷﺪه در ﺣﻮزة ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮات ﺣﻘﻮقداﻧﺎن دراﻳﻦزﻣﻴﻨﻪ و ﻧﻴﺰ ﺑﺮرﺳﻲ ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ و ﻧﻮع‬
‫ﻣﺠﻠﺔ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ )ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤـﻲ ـ ﺗﺮوﻳﺠـﻲ(‪ ،‬ﺷـﻤﺎرة ‪ ،43‬ﭘـﺎﻳﻴﺰ ‪1399‬‬
‫ﺻــﻔﺤﺔ ‪ ،99-71‬ﺗــﺎرﻳﺦ وﺻــﻮل‪ ،1398/01/29 :‬ﺗــﺎرﻳﺦ ﭘــﺬﻳﺮش‪1398/04/29 :‬‬

‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان اﻳﻦ ﺳﺆال را ﻣﻄﺮح ﻛﺮد ﻛـﻪ‬
‫آﻳﺎ ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻴﺰ داراي ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﻓﻘـﻂ ﻧﻴـﺎز ﺑـﻪ اﺛﺒـﺎت‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺟﺮاﻳﻢ اﺻﻮﻻً ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺟﺮاﻳﻢ در ﺑﺤﺚ از ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻨﺪ‬
‫و ﻓﺎﻗﺪ ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﺑﺮاي ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﺮﺗﻜﺐاﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻋﻨﺼﺮ ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ و ﻣـﺎدي‬
‫ارﺗﻜﺎب ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ؟ از ﻃﺮﻓﻲ ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﻲﮔﺮدد ﻳﺎ ﺧﻴﺮ و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﺮﺗﻜﺐ در اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺮ ﭼـﻪ اﺳﺎﺳـﻲ اﺳـﺖ؟ ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻧﺸـﺎن‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻴﺰ داراي ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻓﻘـﻂ ﻧﻴـﺎز ﺑـﻪ‬
‫اﺛﺒﺎت ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﭽﻮن دﻳﮕﺮ ﺟﺮاﻳﻢ از ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺎدي‬
‫و رواﻧﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺘﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪﺻـﻮرت ﻋﻤـﺪي و در‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي ارﺗﻜﺎب ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﺗﻮﺟﻪﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﺣﻮزه‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫* داﻧﺶآﻣﻮﺧﺘﻪ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﮔﺮاﻳﺶ ﺣﻘﻮق ﺟﺰا و ﺟﺮمﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﮔﺮوه ﺣﻘﻮق‪ ،‬داﻧﺸﻜﺪه ﻋﻠـﻮم اﻧﺴـﺎﻧﻲ و‬
‫‪Email: rezaahadi8686@gmail.com‬‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﻛﺮدﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺳﻨﻨﺪج‪ ،‬اﻳﺮان‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﺴﺌﻮل‬
‫** داﻧﺶآﻣﻮﺧﺘﻪ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﮔﺮاﻳﺶ ﺣﻘﻮق ﺟﺰا و ﺟﺮمﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﮔﺮوه ﺣﻘﻮق‪ ،‬داﻧﺸﻜﺪه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و‬
‫‪Email: rastegar.mahjanabadi@gmail.com‬‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﻛﺮدﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺳﻨﻨﺪج‪ ،‬اﻳﺮان‬
‫*** اﺳﺘﺎدﻳﺎر ﮔﺮوه ﺣﻘﻮق‪ ،‬داﻧﺸﻜﺪه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه زﻧﺠﺎن‪ ،‬زﻧﺠﺎن‪ ،‬اﻳﺮان ‪Email: hasantz@znu.ac.ir‬‬

‫‪71‬‬
‫ﻣﺠﻠﺔ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ ‪(1399-3) 43‬‬ ‫‪72‬‬

‫ﻛﻠﻴﺪواژهﻫﺎ‪:‬‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ****‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ *****‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮ ﻣـﺎدي ******‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﻴـﺖ اﻧﺘﺴـﺎب‬
‫*******‪ ،‬ﺟﺮم ﻣﺎدي ﺻﺮف ********‪ ،‬ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ *********‪.‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺑﺤﺚ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪة ﺟﺮم و اراﺋﻪ ﺗﻌﺮﻳﻔـﻲ ﺟـﺎﻣﻊ و ﻛﺎﻣـﻞ از آن در ﺣﻘـﻮق ﻛﻴﻔـﺮي از‬
‫دﻳﺮﺑﺎز ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻣﻮردﺗﻮﺟﻪ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان و ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان ﺣﻘﻮق ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ .‬در اﻳـﻦ ﻣﻴـﺎن ﻋﻨﺼـﺮ‬
‫رواﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ذﻫﻨﻲ ﻣﺮﺗﻜـﺐ ﻣـﻲﺷـﻮد از اﻫﻤﻴـﺖ زﻳـﺎدي ﺑـﺮاي اﻧﺘﺴـﺎب ﻋﻤـﻞ‬
‫اﻧﺠﺎمﺷﺪه ﺑﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻤﺪي‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﻣﺘﺸﻜّﻞ از ﻗﺼـﺪ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧـﻪ و اراده ارﺗﻜـﺎب ﻓﻌـﻞ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧـﻪ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و در ﺟﺮاﻳﻢ ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﻣﺘﺸـﻜّﻞ از ﺧﻄـﺎي ﺟﺰاﻳـﻲ و ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ ﺟﺰاﻳـﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ 1.‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﺑﻌﻀﻲ از ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻤﺪي ﺟﺮاﻳﻤﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣﺠـﺮم ﺑـﺎ ﻗﺼـﺪ ﻣﻨﺠـﺰ‬
‫ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻳﻞ و ﺧﻮاﺳﺘﻦ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﻲ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن آن را ﻣﻨـﻊ ﻛـﺮده اﺳـﺖ و ﻳـﺎ ﺗـﺮك‬
‫ﻋﻤﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﻪﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻤﻨﻮع ﺷﺪه ﺑﺪان ﻣﺒﺎدرت ﻣﻲورزد‪ .‬در ﺟﺮاﻳﻢ ﻏﻴﺮﻋﻤـﺪي ﻏﺎﻟﺒـﺎً ﻳـﻚ‬
‫ﺧﻄﺎي ﺟﺰاﻳﻲ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ 2.‬ﺑﻌﻀﻲ از ﺣﻘـﻮقداﻧـﺎن ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻤﺪي ﻣﺘﺸﻜّﻞ از ﻋﻠﻢ‪ ،‬آﮔﺎﻫﻲ و اراده ﺑﻮده و ﻋﻨﺼﺮ رواﻧـﻲ ﺟـﺮاﻳﻢ‬
‫ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي ﺗﻘﺼﻴﺮ ﻳﺎ ﺧﻄﺎي ﺟﺰاﻳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ 3.‬ﺗﻌﺮﻳﻒ اﺧﻴﺮاﻟﺬﻛﺮ ﻗﺎﺑﻞﻗﺒﻮلﺗﺮ ﺑـﻪﻧﻈـﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ؛‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در ﺟﺮاﻳﻢ اﻋـﻢ از ﻋﻤـﺪي و ﻏﻴﺮﻋﻤـﺪي ﻋﻨﺼـﺮ رواﻧـﻲ وﺟـﻮد دارد‪ ،‬ﺣﺘـﻲ در ﺟـﺮاﻳﻢ‬
‫ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي ﻧﻴﺰ ﺧﻄﺎي ﺟﺰاﻳﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪة ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬درﻣﻮرد ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬وﺿﻌﻴﺖ ﻛﻤﻲ ﻣﺘﻔﺎوتﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ‪ ،‬ﻋﻘﻴﺪه‬
‫ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﺻﺮف اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞ ﻣﺎدي‪ ،‬ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻗﺎﺑﻞﻣﺠﺎزات اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺑـﻪدﻟﻴـﻞ ارﺗﺒـﺎط‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ و ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺎدي ﺟﺮم ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ وﺟﻮد دارد‪ .‬در ﺣﻘﻮق‬

‫‪**** Strict Liability‬‬

‫‪***** Mens Rea‬‬
‫‪****** Actus Reus‬‬
‫‪******* Imputability‬‬
‫‪******** Strict Liability Offence‬‬
‫‪********* The Environment‬‬
‫‪ .1‬ﭘﺮوﻳﺰ ﺻﺎﻧﻌﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ )ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻠّﻲ اﻳﺮان‪ ،(1351 ،‬ﺟﻠﺪ اول‪.265-266 ،‬‬
‫‪ .2‬رﺿﺎ ﻧﻮرﺑﻬﺎ‪ ،‬زﻣﻴﻨﺔ ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ )ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﮔﻨﺞ داﻧﺶ‪ ،(1390 ،‬ﭼﺎپ ‪.176-177 ،29‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ اردﺑﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻣﻴﺰان‪ ،(1388 ،‬ﺟﻠﺪ اول‪.233-245 ،‬‬
‫‪73‬‬ ‫ﺑﺎزﻛﺎوي ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ‪...‬‬

‫ﻛﺎﻣﻦﻻ‪ 4‬اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺪون ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﻋﻨﺼﺮ رواﻧـﻲ و ﺑـﺎ‬
‫اﻧﺠﺎم دادن ﻳﻚ ﺟﻨﺒﻪ از ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺎدي ﻗﺎﺑﻞارﺗﻜﺎب ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ 5.‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎﻳﺪ دﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣـﺪ‬
‫ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﻨﺼـﺮ رواﻧـﻲ در‬
‫اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ اﺳﺖ و اﻳﻨﻜﻪ‪ ،‬اﺻﻮﻻً ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ از ﭼﻪ ﻗﺎﻋﺪهاي ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬آﻳـﺎ‬
‫در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ وﺟﻮد دارد ﻓﻘﻂ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﺛﺒﺎت آن ﻧﻴﺴﺖ و ﻳـﺎ اﺳﺎﺳـﺎً‬
‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺪون ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻋﻨﺼﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ و ﻣﺎدي ارﺗﻜﺎب ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ؟ اﮔﺮ ﻋﻨﺼـﺮ‬
‫رواﻧﻲ در اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺟﺮاﻳﻢ وﺟﻮد دارد ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣﻞ راﻓﻊ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ ﻛﻴﻔـﺮي و ﻋﻮاﻣـﻞ ﻣﻮﺟﻬـﺔ در‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ارﺗﻜﺎب اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺪون ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬آﻳـﺎ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻳﻚ ﻋﻤﻞ ﻣﺎدي ﺻﺮف ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺿﻤﺎﻧﺖاﺟﺮاﻫﺎي ﻛﻴﻔﺮي ﭘﺎﺳـﺦ داده ﺷـﻮد؟ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ‬
‫ﻣﻌﺎون در ﺟﺮم ﺑﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑـﻪوﺟـﻮد آﻣـﺪن‬
‫ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ و ﻧﻴﺰ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ اﻳﻦ ﻧﻮع ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ اﻳﻦ‬
‫ﺟﺮم ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺟﺮاﻳﻢ )اﻋﻢ از ﻋﻤﺪي و ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي( ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣـﻞ راﻓـﻊ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻛﻴﻔﺮي و ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮﺟﻬﺔ ﺟﺮم را در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ و ﻧﻴﺰ ﻟﺰوم ﻳﺎ ﻋﺪمﻟـﺰوم‪،‬‬
‫وﺟﻮد ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺟﺮاﻳﻢ و ﺷﻜﻠﻲ ﻳﺎ ﻣﺎﻫﻮي ﺑﻮدن اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻮردﺑﺮرﺳـﻲ‬
‫ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد‪ .‬در آﺧﺮ ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪة اﻳـﻦ ﻧـﻮع‬
‫ﺟﺮاﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص در ﺑﺤﺚ از ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪ -1‬ﻓﻠﺴﻔﻪ وﺿﻊ ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ‬

‫ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻪ دورهﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﺷﻴﻮة ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺑـﺰه و ﺑﺰﻫﻜـﺎري‬
‫ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺳﭙﺮي ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﻮاﻧﻴﻦ وﺿﻌﻲ ﺗﺎ اواﺧﺮ ﻗﺮن ‪ 18‬ﻣﻴﻼدي‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺑﺰﻫﻜﺎر ﻣﻮﺿﻊ ﺳﺨﺖ و ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪاي اﺗﺨﺎذ ﻣﻲﺷﺪ و ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻟﻐـﻪ و اﻳﺠـﺎد وﺣﺸـﺖ و‬
‫اﻧﺘﻘﺎمﮔﻴﺮي اﺳﺘﻮار ﺑﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺴﺎن زﻧﺪه‪ ،‬اﻣـﻮات و ﺣﺘـﻲ ﺣﻴﻮاﻧـﺎت و ﺟﻤـﺎدات ﻧﻴـﺰ ﻣﺴـﺌﻮل و‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﻣﺠﺎزات ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ اﻧﺴﺎن زﻧﺪة ﺑﺎ اﺣﺴﺎس و ﺗﻔﻜﺮ ﺑﻪ ﺗﺤﻤﻞ ﻣﺠﺎزات ﻣﺤﻜﻮم‬
‫ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺴﺪ اﻣﻮات ﻫﻢ ﻛﻪ ﻓﺎﻗﺪ اﺣﺴﺎس درد و از دﻧﻴﺎي ﺗﻔﻜﺮ و ﻋﻘﻞ ﺧﺎرج ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺗﺤﻤـﻞ‬

‫‪ .4‬ﺟﻬﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﺳـﺎﻳﺮ ﻛﺸـﻮرﻫﺎ و ﺧﺼﻮﺻـﺎً دو ﻧﻈـﺎم ﺣﻘـﻮﻗﻲ ﻛـﺎﻣﻦﻻ و روﻣـﻲ ـ ژرﻣﻨـﻲ‪ ،‬از‬
‫دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺼﺪاﻗﻲ از ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻛﺎﻣﻦﻻ و ﻧﻴﺰ از ﺣﻘـﻮق ﻛﺸـﻮرﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴـﻪ و آﻟﻤـﺎن‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺼﺎدﻳﻘﻲ از ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﻲ روﻣﻲ ـ ژرﻣﻨﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪5. Cathrine Elliott and Frances Quinn, Criminal Law (Tehran: Mizan, 2006), 28.‬‬
‫ﻣﺠﻠﺔ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ ‪(1399-3) 43‬‬ ‫‪74‬‬

‫ﻛﻴﻔﺮ ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﺣﺘﻲ ﺣﻴﻮان زﺑﺎنﺑﺴﺘﻪاي ﻛﻪ درﻣﻮرد ﺟﺮم ارﺗﻜﺎﺑﻲاش ﻗـﺎدر ﺑـﻪ ﺗﻔﻜـﺮ‬
‫ﻧﺒﻮد و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﺧﻮد دﻓﺎع ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﺷﺪ‪ 6.‬وﻟﻲ ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ اﻳﻦ ﻧﻮع ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮ و ﺷﻴﻮه‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺑﺰﻫﻜﺎر دﭼﺎر دﮔﺮﮔﻮﻧﻲﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ﻇﻬﻮر ﻣﻜﺘـﺐ ﺗﺤﻘﻘـﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت ﺑـﺮ‬
‫روي ﻓﺮد و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻧﮕﻴﺰة ﻣﺮﺗﻜﺐ‪ ،‬ﻣﺤﻮر اﺳﺎﺳﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ اﻧﺴﺎنِ داراي ﻗﻮة‬
‫ﺗﻌﻘﻞ و اراده ﻣﺸﻤﻮل ﺣﻘﻮق ﺟﺰا ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و اﻳﻦ ﺑﻪ ﻳﻚ اﺻﻞ اﺳﺎﺳﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ‬
‫ﻳﻜﻲ از اﺻﻮل ﻣﻬﻢ و ﺧﺪﺷﻪﻧﺎﭘﺬﻳﺮ دادرﺳﻲ ﻛﻴﻔﺮي ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻪدﻧﺒﺎل اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫـﺎي ﺻـﻨﻌﺘﻲ و ﺗﺠـﺎري‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻋﻼوهﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺑـﺮوز ﺟـﺮاﻳﻢ در ﺳـﻄﺢ ﺟﺎﻣﻌـﻪ از ﻃـﺮف ﻣﺮاﻛـﺰ‬
‫ﺻﻨﻌﺘﻲ و ﺗﺠﺎري ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻬﺪﻳﺪي ﺟﺪ‪‬ي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ‪ ،‬ﺳﻼﻣﺖ اﻓﺮاد و ﺑﻬﺪاﺷـﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻗﻠﻤﺪاد ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﺗﺎ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاران ﺑﺮاي ﭘﻴﺸﮕﻴﺮي از ﺧﻄﺮات ﻧﺎﺷﻲ از‬
‫اﻧﺠﺎم ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر ﺑﻪﺗﺼﻮﻳﺐ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺳـﺨﺖﮔﻴﺮاﻧـﻪﺗـﺮي در ﺣـﻮزهﻫـﺎي ﺟﺪﻳـﺪ ازﻗﺒﻴـﻞ‬
‫ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬اﻣﻨﻴﺖ و رﻓﺎه ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،7‬ﭼﺮاﻛﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﺳﻨﺘﻲ ﺑـﺎ ﻣﺮﺗﻜﺒـﺎن اﻳـﻦﮔﻮﻧـﻪ ﺟـﺮاﻳﻢ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار و زﻣﺎنﺑﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺴﺘﺮش روزاﻓﺰون ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺗﺠﺎري و ﺻﻨﻌﺘﻲ و ﺑﻪ ﺗﺒـﻊ ارﺗﻜـﺎب‬
‫ﺟﺮاﻳﻢ ﺟﺪﻳﺪي ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺣﻮزهﻫﺎ ارﺗﻜﺎب ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ و دﺷﻮاري اﺛﺒﺎت ﻋﻤﺪ ﻳﺎ ﺗﻘﺼﻴﺮ ﻣﺮﺗﻜـﺐ در‬
‫اﻳﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻛﻴﻔﺮي را ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﺗﺎ از ﭘﺬﻳﺮش ﻓـﺮض ﻣﺠﺮﻣﻴـﺖ ﺗﻮﺳـﻂ ﺑﺰﻫﻜـﺎر‪،‬‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از روشﻫﺎي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺑﺰﻫﻜﺎري اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ 8.‬ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﻮاردي ﻛﻪ در اﺑﺘﺪا‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ اﻛﺜـﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻮارد ﺗﺨﻠّﻔﺎت ﺻﻨﻔﻲ و ﺗﺠﺎري ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣـﺪﻧﻲ اﻳﺠـﺎد ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺎ‬
‫وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬اﺛﺮات ﺳﺮﻳﻊ و ﮔﺴﺘﺮدهاي ﻛﻪ اﻳـﻦﮔﻮﻧـﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖﻫـﺎ در اﺟﺘﻤـﺎع و ﻣﺤـﻴﻂزﻳﺴـﺖ و‬
‫درﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺮ ﺳﻼﻣﺖ اﻓﺮاد و ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠّﻲ ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧـﻮرد ﺳـﻨﺘﻲ ﺑـﺎ اﻳـﻦﮔﻮﻧـﻪ‬
‫ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار و ﻧﺎﻛﺎرآﻣﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬در ﺑﺴﻴﺎري از ﺟﺮاﻳﻢ ﺑـﺎ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠـﻖ‪ ،‬ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮان ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ را اﺛﺒﺎت ﻛﺮد و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜﺒﺎن اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ‬

‫‪ .6‬ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﻋﻮده‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي اﺳﻼم و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﺮﻓﻲ )ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ و اﻗﺴـﺎم آن(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﺔ ﺣﺴـﻦ‬
‫ﻓﺮﻫﻮديﻧﻴﺎ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻳﺎدآوران‪ ،(1390 ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪.21-22 ،‬‬
‫‪ .7‬ﻛﺮﻳﺴﺘﻮﻓﺮ ﻛﻼرﻛﺴﻮن‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺣﺴﻴﻦ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدﻗﻲ )ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸـﺎرات‬
‫ﺟﻨﮕﻞ‪.214 ،(1390 ،‬‬
‫‪ .8‬ﺣﺴﻴﻦ ﻏﻼﻣﻲ‪» ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻛﻴﻔﺮي ﺳﺨﺖﮔﻴﺮاﻧﻪ«‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ داﻧﺶ اﻧﺘﻈﺎﻣﻲ ‪.98 ،(1384) 4‬‬
‫‪75‬‬ ‫ﺑﺎزﻛﺎوي ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ‪...‬‬

‫ﺟﺮاﻳﻢ از ﻣﺤﻜﻮﻣﻴﺖ ﻓﺮار ﻛﻨﻨﺪ‪9‬؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻲ ﺟﺮاﻳﻢ ﻛﻪ ﻟﺰوﻣﻲ‬
‫ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در آﻧﻬﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان از ﺑـﺮوز ﻣﺸـﻜﻼت رﺳـﻴﺪﮔﻲ ﺑـﻪﺻـﻮرت ﺳـﻨﺘﻲ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪ -2‬ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ‬

‫ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ از ﻗﺮن ﻧﻮزده ﻣﻴﻼدي وارد ﺣﻘﻮق ﺟﺰا ﺷﺪ‪ .‬در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺟﺮاﻳﻤﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ‪ ،‬ﺣﻤـﻞ‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺠﺎز ﺳﻼح‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣﺨﺪر‪ ،‬راﻧﻨﺪﮔﻲ در ﺣﺎل ﻣﺴﺘﻲ‪ ،‬راﻧﻨﺪﮔﻲ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻏﻴﺮﻣﺠﺎز و ‪ ...‬ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪوﺟﻮد آﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ در ﻫﻴﭻﻳﻚ از ﻣﺘﻮن ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻋﺒﺎرت ﺻـﺮﻳﺤﻲ ﻣﺒﻨـﻲﺑـﺮ‬
‫اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ‪ ،‬ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻗﻀﺎت و در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ اﻋﻴﺎن‪ 10‬اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺟﺮاﻳﻢ را ﺟﺮم ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ 11.‬در ﺣﻘﻮق ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‬
‫ﻧﻴﺰ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻮدن ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ در ﻣﺘﻮن ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ذﻛﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬دﻳﻮانﻋﺎﻟﻲ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر‬
‫از ﺳﺎل ‪ 1843‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﺨﻠﻔﺎت ﺗﻮﺳﻌﻪﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪﻣﻮﺟـﺐ ﻗـﺎﻧﻮن‬
‫‪ ،1810‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﻌﻴﺎري ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ درﺻﻮرﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫‪12‬‬
‫در ﮔﻔﺘﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺷﺮط ﺑﻲاﺣﺘﻴﺎﻃﻲ ﻳﺎ ﻋﻤﺪ ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﺟﺮم وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻨﻜﻪ اﺻﻞ ﺑﺮ ﻋﻤﺪي ﺑﻮدن ﺟﺮاﻳﻢ اﺳﺖ‪ ،‬درﻣﻮاردي از واژهﻫﺎي‬
‫»ﻋﺎﻟﻤﺎً‪ ،‬ﻋﺎﻣﺪاً و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ«‪ 13‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺟﺮاﻳﻢ ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي ﻧﻴـﺰ از واژهﻫـﺎي »ﺑـﻲاﺣﺘﻴـﺎﻃﻲ‪،‬‬
‫ﺑﻲﻣﺒﺎﻻﺗﻲ‪ ،‬ﺳﻬﻮاً و ‪ 14«...‬ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ در اﻛﺜـﺮ ﺟـﺮاﻳﻢ‪ ،‬اﻳـﻦﮔﻮﻧـﻪ ﺻـﺮﻳﺢ‬
‫ﺣﺎﻻت رواﻧﻲ ﻣﺮﺗﻜﺐ را ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺟﺮم ﻳﺎ ﺻﻮر ﻣﺨﺘﻠـﻒ ارﺗﻜـﺎب ﺟـﺮم و‬

‫‪ .9‬اﻣﻴﺮ ﺳﻤﺎواﺗﻲ ﭘﻴﺮوز‪» ،‬ﺗﺄﻣﻠﻲ ﺑﺮ ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ در ﺣﻘﻮق اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن«‪ ،‬ﻣﺠﻠـﻪ اﺻـﻼح و ﺗﺮﺑﻴـﺖ ‪55‬‬
‫)‪.30 ،(1385‬‬
‫‪ .10‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﭘﺮوﻧﺪه )‪ Smedlys‬ﻋﻠﻴﻪ ‪ (1974) (Breed‬ﻛﻪ در داﺧﻞ ﻗﻮﻃﻲ ﻛﻨﺴﺮو ﺗﻮﻟﻴـﺪي ﻳـﻚ ﻛﻤﭙـﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﻳﻚ ﻛﺮم رؤﻳﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ اﻋﻴﺎن اﻳﻦ ﺟﺮم را ﻳﻜﻲ از ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮﺷﻤﺮد‪.‬‬
‫‪ .11‬ﻳﺎﺳﻴﻦ ﺻﻌﻴﺪي‪» ،‬ﻧﮕﺎﻫﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻛﻴﻔﺮي ﻣﻄﻠﻖ در ﺣﻘﻮق ﻛﻴﻔﺮي اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن«‪ ،‬ﺣﻘـﻮق‪ :‬ﮔـﻮاه ‪13‬‬
‫)‪.129-130 ،(1387‬‬
‫‪12. John Bell, Sophie Boyron and Simon Whittaker, Principles of French Law (Tehran: Nashre‬‬
‫‪Dadgostar, 1380), 228.‬‬
‫‪ .13‬دراﻳﻦﺧﺼﻮص ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ »ﺑﻨﺪ اﻟﻒ و ب ﻣﺎده ‪ 290‬و ﻣـﻮاد ‪ «296-298‬ﻗـﺎﻧﻮن ﻣﺠـﺎزات اﺳـﻼﻣﻲ ﻣﺼـﻮب‬
‫‪ 1392‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ .14‬در ﻣﻮاد ‪ 616-714‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎزات اﺳﻼﻣﻲ )ﺗﻌﺰﻳﺮات( اﻳﻦ ﻧﻮع ﻋﺒﺎرات ﺑﻪﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻠﺔ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ ‪(1399-3) 43‬‬ ‫‪76‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻤﺪي‪ ،‬اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﻗﺼﺪ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪ ﻣﺘﻬﻢ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ در‬
‫ﺟﺮاﻳﻢ ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي اﺛﺒﺎت ﺗﻘﺼﻴﺮ ﻳﺎ ﺑﻲاﺣﺘﻴﺎﻃﻲ و ﺑﻲﻣﺒﺎﻻﺗﻲ ﻣـﺘﻬﻢ در ارﺗﻜـﺎب ﺟـﺮم از ﺗﻜـﺎﻟﻴﻒ‬
‫ﻣﺮﺟﻊ ﻗﻀﺎﻳﻲ دادﺳﺮا و ﻳﺎ دادﮔﺎه ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﻮرد اﺳﺖ و در اﻳﻦ ﻗﺒﻴـﻞ ﻣـﻮارد ﻣـﺘﻬﻢ ﺗﻜﻠﻴﻔـﻲ در‬
‫اﺛﺒﺎت ﺑﻲﮔﻨﺎﻫﻲ ﺧﻮد ﻧﺪارد‪ 15‬ﻛﻪ اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﻳﻜـﻲ از اﺻـﻮل اﺳﺎﺳـﻲ در دادرﺳـﻲﻫـﺎي ﻛﻴﻔـﺮي‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺧﻮد رﻳﺸﻪ در اﺻﻞ ﺑﺮاﺋﺖ دارد‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎزات اﺳﻼﻣﻲ ﻣﺼﻮب ‪ 1392‬ﻧﻴﺰ‬
‫در ﻣﻮاد‪ (144) 16‬و‪ ،(145) 17‬ﺻﺮاﺣﺘﺎً اﺣﺮاز ﻋﻠﻢ و ﻗﺼﺪ ﻣﺮﺗﻜﺐ را در ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻤﺪي و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬
‫اﺣﺮاز ﺗﻘﺼﻴﺮ‪ 18‬را در ﺟﺮاﻳﻢ ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ در ﻫﻴﭻ ﺟﺎي ﻗـﺎﻧﻮن‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮاي اﺷﺨﺎص‪ ،‬ﻣﻘﺮرة ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ وﺟﻮد ﻧـﺪارد‪ .‬ﺑـﺎ ﻧﮕـﺎﻫﻲ در ﻗـﺎﻧﻮن ﻣﺠـﺎزات‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺼﻮب ‪ 1304‬و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺼﻮب ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﻋﺒﺎرت ﻳﺎ ﻛﻠﻤﻪاي ﻛﻪ ﺑﻴﺎنﮔﺮ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮاي ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤـﻪ‪ ،‬ﭼـﻪ در زﻣـﺎن ﺣﺎﻛﻤﻴـﺖ ﻗـﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﺠﺎزات ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﭼﻪ در ﻗﻮاﻧﻴﻦ دﻳﮕﺮ ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻘﺮرهﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ را از ﺟﻤﻠﻪ ﺟﺮاﻳﻢ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ذﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬دﻛﺘﺮ ﺻﺎﻧﻌﻲ ﻣﺎده )‪ 19(211‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎزات ﻋﻤﻮﻣﻲ را ﺟـﺮم ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻴﺎن داﺷﺘﻪاﻧـﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓـﻲ ﺻـﺪور ﭼـﻚ ﺑﻼﻣﺤـﻞ ﻣـﻮرد دﻳﮕـﺮي اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺣﻘﻮقداﻧﺎن آن را در زﻣﺮه ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ذﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺟﺮم ﻣﻮﺿﻮع ﻣـﺎده‬

‫‪ .15‬اﻳﺮج ﮔﻠﺪوزﻳﺎن‪ ،‬ادﻟّﻪ اﺛﺒﺎت دﻋﻮا )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻣﻴﺰان‪.20،(1384 ،‬‬

‫‪ .16‬ﻣﺎده ‪ 144‬ق‪.‬م‪.‬ا‪» :‬در ﺗﺤﻘﻖ ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻤﺪي ﻋﻼوهﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺟـﺮم‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﻗﺼـﺪ او در ارﺗﻜـﺎب‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪ اﺣﺮاز ﮔﺮدد ‪«...‬‬
‫‪ .17‬ﻣﺎده ‪ 145‬ق‪.‬م‪.‬ا‪» :‬ﺗﺤﻘﻖ ﺟﺮاﻳﻢ ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي‪ ،‬ﻣﻨﻮط ﺑﻪ اﺣﺮاز ﺗﻘﺼﻴﺮ ﻣﺮﺗﻜﺐ اﺳﺖ ‪ «...‬و ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺒﺼـﺮة اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺎده‪» :‬ﺗﻘﺼﻴﺮ اﻋﻢ از ﺑﻲاﺣﺘﻴﺎﻃﻲ و ﺑﻲﻣﺒﺎﻻﺗﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ‪ ،‬ﻏﻔﻠﺖ‪ ،‬ﻋﺪمﻣﻬﺎرت و ﻋﺪمرﻋﺎﻳـﺖ ﻧﻈﺎﻣـﺎت دوﻟﺘـﻲ و‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺣﺴﺐ ﻣﻮرد‪ ،‬از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﺑﻲاﺣﺘﻴﺎﻃﻲ ﻳﺎ ﺑﻲﻣﺒﺎﻻﺗﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪«.‬‬
‫‪ .18‬درﻣﻮرد ﺗﻘﺼﻴﺮ در ﺟﺮاﻳﻢ ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي )اﻋﻢ از ﺑﻲاﺣﺘﻴﺎﻃﻲ و ﺑﻲﻣﺒﺎﻻﺗﻲ( ﻳﻜﻲ از ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﻣﻌﺘﻘـﺪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‪:‬‬
‫»ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻲاﺣﺘﻴﺎﻃﻲ ﻳﺎ ﺑﻲﻣﺒﺎﻻﺗﻲ ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺎدي ﺟﺮم ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي اﺳﺖ و ﻧـﻪ ﻋﻨﺼـﺮ رواﻧـﻲ آن‪ ،‬وﻟـﻲ از‬
‫ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺎدي ﺟﺮم ﻣﺰﺑﻮر ﭘﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻌﻨﻮي »ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ در ﺗﻔﻜﺮ« ﻣﻲﺑـﺮﻳﻢ‪ «.‬ﻣﻨﺼـﻮر رﺣﻤـﺪل‪ ،‬ﺑـﺎر اﺛﺒـﺎت در اﻣـﻮر‬
‫ﻛﻴﻔﺮي )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﺳﻤﺖ‪ .37 ،(1387 ،‬اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه درﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻈﺮاﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻘﺼﻴﺮ ﻳـﺎ ﺧﻄـﺎي ﻛﻴﻔـﺮي را ﻋﻨﺼـﺮ‬
‫رواﻧﻲ ﺟﺮاﻳﻢ ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ اردﺑﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸـﺮ ﻣﻴـﺰان‪ ،(1393 ،‬ﺟﻠـﺪ اول‪،‬‬
‫ﭼﺎپ ‪.353 ،34‬‬
‫‪ .19‬ﻣﺎده ‪ 211‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎزات ﻋﻤﻮﻣﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻘﺮر داﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬اﺷﺨﺎص ذﻳﻞ ﺑﻪ ﺣﺒﺲ ﺗﺄدﻳﺒﻲ از ﺷﺶ ﻣﺎه ﺗﺎ ﺳـﻪ‬
‫ﺳﺎل و ﺑﻪ ﺗﺄدﻳﻪ ﻏﺮاﻣﺖ از ‪ 250‬اﻟﻲ ‪ 5000‬رﻳﺎل ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ -1 :‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻋﺎدﺗﺎً ﺟﻮان ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 18‬ﺳﺎل ﺗﻤﺎم را‬
‫اﻋﻢ از ذﻛﻮر و اﻧﺎث ﺑﻪ ﻓﺴﺎد اﺧﻼق و ﻳﺎ ﺷﻬﻮتراﻧﻲ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﻨﺪ و ﻳﺎ ﻓﺴﺎد اﺧﻼق و ﻳﺎ ﺷﻬﻮتراﻧـﻲ آﻧﻬـﺎ را ﺗﺴـﻬﻴﻞ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ ‪ «...‬ﻣﺎده ‪ ،639‬در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎزات اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺨﺶ ﺗﻌﺰﻳﺮات و ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺑﺎزدارﻧﺪه ﻣﺼﻮب ‪ ،1375‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ اﻳﻦ‬
‫ﻣﺎده ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪77‬‬ ‫ﺑﺎزﻛﺎوي ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ‪...‬‬

‫)‪ (79‬ﻗﺎﻧﻮن ﻛﺎر ﻣﺼﻮب ‪ 29‬آﺑﺎن ‪ 1369‬ﻛﻪ ﮔﻤﺎردن اﻓﺮاد ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 15‬ﺳﺎل ﺗﻤﺎم را در ﻛﺎرﻫـﺎي‬
‫ﻋﺎدي ﺑﻪ ﻗﻴﺪ ﺟﺮﻳﻤﻪ ﻧﻘﺪي و درﺻﻮرت ﺗﻜﺮار ﻣﺠﺎزات ﺣﺒﺲ ﺟﺮم ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﺟﺰو ﺟﺮاﻳﻢ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪20‬؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬درﻣﻮرد اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﻋﺒﺎرت ﻳﺎ ﻛﻠﻤـﻪاي‬
‫ﻛﻪ در ﻟﺴﺎن ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺻﺮاﺣﺘﺎً و ﻳﺎ ﺗﻠﻮﻳﺤﺎً دال ﺑﺮ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻮدن ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺑـﺮاي ﻣﺮﺗﻜـﺐ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻﻻت ﺧﻮد ﭘﺎرهاي از ﺟﺮاﻳﻢ را در زﻣﺮه ﺟﺮاﻳﻢ ﺑـﺎ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ‬
‫ﻣﻄﻠﻖ ذﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -3‬ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ‬

‫ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ را ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠّﻲ ﻣﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ دو ﺻـﻮرت ﻣﻮردﺑﺮرﺳـﻲ‬
‫ﻗﺮار داد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ آﻧﻜﻪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ ﻧﻴﺰ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺟﺮاﻳﻢ از ﻋﻨﺼـﺮ رواﻧـﻲ ﺑﺮﺧـﻮردار‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﻮع ﺧﺎص اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺟﺮاﻳﻢ از ﺳﻮي ﻣﻘﺎم ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻧﻴـﺎز ﺑـﻪ اﺛﺒـﺎت ﻧـﺪارد؛ و دوم‬
‫اﻳﻨﻜﻪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﻜﺐ در اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺮﺧﻼف ﺳﺎﻳﺮ ﺟـﺮاﻳﻢ ﻓﺎﻗـﺪ ﻋﻨﺼـﺮ رواﻧـﻲ اﺳـﺖ و ﻓﻘـﻂ ﻣـﻼك‬
‫رﺳﻴﺪﮔﻲ در اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺟﺮاﻳﻢ‪ ،‬اﺛﺒﺎت ارﺗﻜﺎب ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺎدي ﺗﻮﺳﻂ وي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻈـﺮات‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ درﻣﻮرد ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ اﺑﺮاز ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻳﻚ ﻧﻈـﺮ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺒﺘﻨﻲﺑﺮ ﺻﺪور ﭼﻚ ﺑﻼﻣﺤﻞ‪ 21‬ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪» ،‬ﻓﻌﻞ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺗﻮأم ﺑﺎ ﺳﻮءﻧﻴﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﻗﺼﺪ وارد‬
‫آوردن ﺿﺮر ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﻓﺮض ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ«‪ ،‬از ﻃﺮﻓﻲ در اداﻣﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ‬
‫ﻟﺰوﻣﻲ ﺑﻪ اﺣﺮاز ﻳﺎ اﺛﺒﺎت ﺳﻮءﻧﻴﺖ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻧﻴﺴﺖ ‪ 22«. ...‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈـﺮ دﻳﮕـﺮي ﻛـﻪ‬
‫ﻃﺒﻖ ﻣﺎده )‪ (211‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎزات ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺼﻮب ‪ ،1304‬راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﺸﻮﻳﻖ اﻓﺮاد ﺑﻪ ﻓﺴﺎد اﺧـﻼق‬
‫و ﺷﻬﻮتراﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه ﻛﻪ‪» :‬در اﻳﻦ ﻣﺎده )‪ ،(211‬وﻗﺘﻲ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد اﺧـﻼق و‬
‫ﻳﺎ ﺷﻬﻮتراﻧﻲ ﺑﻪﺻﻮرت ﻋﺎدت ﻣﺼﺪاق ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ ،‬دﻳﮕﺮ اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ اﺛﺒـﺎت »ﺳـﻮءﻧﻴﺖ« و ﻗﺼـﺪ‬
‫‪23‬‬
‫ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ و ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ را ﻣﻔﺮوض ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪«.‬‬
‫از ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻈﺮات ﻣﺬﻛﻮر و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ دﻳﮕﺮ ﻧﻈﺮاﺗﻲ ﻛﻪ در ﺑﺮﺧﻲ از ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺟﺰاﻳـﻲ ﺑﻴـﺎن‬

‫‪ .20‬ﺧﻠﻴﻞ ﻗﺒﻠﻪاي و ﺣﻴﺪر ﻓﺮﻫﻤﻨﺪﻓﺮ‪» ،‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ در ﺣﻘﻮق ﻛﻴﻔﺮي«‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﻗﻀﺎﻳﻲ ‪51‬‬
‫و ‪.131 ،(1389) 52‬‬
‫‪ .21‬ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪه ﺣﻘﻮقداﻧﺎن اﻳﺮان ﺟﺮم ﺻﺪور ﭼﻚ ﺑﻼﻣﺤﻞ از ﺟﻤﻠﻪ ﺟـﺮاﻳﻢ ﺑـﺎ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠـﻖ )ﻣـﺎدي ﺻـﺮف(‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻚ‪ :‬اردﺑﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ اول‪ ،1388 ،‬ﭘﻴﺸـﻴﻦ‪239 ،‬؛ ﺣﺴـﻴﻦ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤـﺪ ﺻـﺎدﻗﻲ‪ ،‬ﺣﻘـﻮق‬
‫ﻛﻴﻔﺮي اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ )ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻠﻴﻪ اﻣﻮال و ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ( )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻣﻴﺰان‪.163 ،(1389 .‬‬
‫‪ .22‬اردﺑﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،1388 ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.344 ،‬‬
‫‪ .23‬ﺻﺎﻧﻌﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.267 ،‬‬
‫ﻣﺠﻠﺔ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ ‪(1399-3) 43‬‬ ‫‪78‬‬

‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺣﻘﻮقداﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﺟـﺮاﻳﻢ ﺑـﺎ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ‬
‫ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻮﺿﻊ ﺧﺎﺻﻲ را در ﭘﻴﺶ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و در اﺳﺘﺪﻻﻻت ﺧﻮد ﻟﺰوم وﺟﻮد ﻋﻨﺼﺮ رواﻧـﻲ و ﻳـﺎ‬
‫ﻋﺪمﻟﺰوم وﺟﻮد ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﻳﻜﻲ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ از‬
‫ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﻋﻘﻴﺪه دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ دو‪ ،‬ﺳـﻪ ﻳـﺎ ﭼﻬـﺎر ﻋﻨﺼـﺮ ارﺗﻜـﺎب ﻳﺎﺑﻨـﺪ‪،24‬‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ وﺟـﻮد دو ﻋﻨﺼـﺮ ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ و ﻣـﺎدي ارﺗﻜـﺎب‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ و ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻋﺪة ﻛﻠّﻲ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺎدي و رواﻧﻲ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؟ در ﺣﻘﻮق ﻛﺎﻣﻦﻻ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺟـﺮاﻳﻢ ﺑـﺎ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠـﻖ ﺑـﺎ ارﺗﻜـﺎب‬
‫دﺳﺖﻛﻢ ﻳﻚ ﺟﻨﺒﻪ از ﻋﻨﺼـﺮ ﻣـﺎدي و ﺑـﺪون ﻋﻨﺼـﺮ رواﻧـﻲ ﻗﺎﺑـﻞﺗﺤﻘـﻖ اﺳـﺖ‪ 25.‬ﺑﻌﻀـﻲ از‬
‫ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﻛﺎﻣﻦﻻ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺮاﻳﻤﻲ ﻛﻢاﻫﻤﻴﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻨﺼـﺮ‬
‫رواﻧﻲ در آن ﻣﻔﺮوض اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻳـﻦ ﺟـﺮاﻳﻢ ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻮﻗﻒ ﻏﻴﺮﻣﺠﺎز وﺳﺎﻳﻞ ﻧﻘﻠﻴﻪ و ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﻟﻮدﮔﻲ اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ﺑـﺮاي ﻫﻤـﻪ ﺟـﺮاﻳﻢ‬
‫ﻛﻴﻔﺮي ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺖ ذﻫﻨﻲ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﺑﺮﺳﺪ اﻣ‪‬ﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬آﻧﭽﻪ‬
‫ﺿﺮوري اﺳﺖ اﻳﻨﻜﻪ‪ ،‬اﺛﺒﺎت ﺷﻮد ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪﻧﺤﻮ ﺧﺎﺻﻲ ﻋﻤﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗـﻮان‬
‫ﺑﻪ راﻧﻨﺪﮔﻲ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻏﻴﺮﻣﺠﺎز اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪ 26.‬آﻧﭽﻪ در ﺟﺮم اﺧﻴﺮاﻟﺬﻛﺮ ﻗﺎﺑﻞﺗﻮﺟـﻪ اﺳـﺖ اﻳﻨﻜـﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي دادﺳﺘﺎﻧﻲ اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ راﻧﻨﺪه ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪ ﺑﺎ ﭼﻪ ﺳﺮﻋﺘﻲ در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻛﻢاﻫﻤﻴﺖ ﺑﻮدن ﺟﺮم‪ ،‬ﺑﺪﻧﺎﻣﻲ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﺤﻜﻮﻣﻴﺖ ﺑﺮاي راﻧﻨﺪﮔﻲ‬
‫ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻏﻴﺮﻣﺠﺎز ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮد اﺧﻼﻗﺎً ﺑﻲﮔﻨﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﻜﻮم ﺷﺪه‪ ،‬ﺧﻄﺎي‬
‫ﻛﻤﺘﺮي اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪ ،‬راﻧﻨﺪه ﻣﺤﺘﺎط‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻃﻤﻴﻨـﺎن ﺣﺎﺻـﻞ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬
‫‪27‬‬
‫ﺳﺮﻋﺖ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در روﻳﻪ ﻗﻀﺎﻳﻲ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﻜﻢ ﻣﺠﻠـﺲ اﻋﻴـﺎن‪ ،‬در اﺧﺘﻴـﺎر داﺷـﺘﻦ ﻣـﻮاد ﻣﺨـﺪر‬
‫ﺟﺮﻣﻲ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺮم ﻣﺴﺘﻠﺰم اﺛﺒﺎت اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﻬﻢ اﻃﻼع داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي را‬
‫در اﺧﺘﻴﺎر دارد )ﻛﻪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺎدة ﻣﺨﺪر ﺑﻮد( اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺴﺘﻠﺰم اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ او داﻧﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ﻛﻪ آن ﭼﻴﺰ ﻣﺎدة ﻣﺨﺪر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺎده ﻣﺨـﺪر در ﻇﺮﻓـﻲ ﻗـﺮار دارد‪ ،‬در اﺧﺘﻴـﺎر‬

‫‪ .24‬ﻋﻠﻲ ﺟﻮزي‪ ،‬ﺟﺎوﻳﺪ ﺟﻌﻔﺮﭘﻮر و ﻓﺮﺷﺎد ﺷﻌﺎرﻳﺎن‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻣﺤـﻴﻂزﻳﺴـﺖ )ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻧﺸـﺮ ﻋﻠـﻢ ﻛﺸـﺎورزي اﻳـﺮان‪،‬‬
‫‪.51 ،(1389‬‬
‫‪25. Elliott and Quinn, op.cit. 28.‬‬
‫‪ .26‬ﺟﺎﻧﺎﺗﺎن ﻫﺮﻳﻨﮓ‪ ،‬ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﻛﻴﻔﺮي اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ اﻣﻴﺮ اﻋﺘﻤﺎدي )ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﻨﮕﻞ‪-13 ،(1392 ،‬‬
‫‪.12‬‬
‫‪ .27‬ﻫﻤﺎن‪.29-30 ،‬‬
‫‪79‬‬ ‫ﺑﺎزﻛﺎوي ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ‪...‬‬

‫داﺷﺘﻦ ﻇﺮف‪ ،‬اﺳﺘﻨﺒﺎط در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻦ ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت آن را ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اﺛﺒـﺎت‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ )ﻧﻪﻓﻘﻂ ﻛﻴﻔﻴﺖ( ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت در اﺷﺘﺒﺎه ﺑﻮده اﺳﺖ و اﻳﻨﻜﻪ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﻳـﻚ‬
‫ﭘﻴﺶﺧﺪﻣﺖ ﻳﺎ اﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺣﻖ ﺑﺎز ﻛﺮدن ﻇﺮف را ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺷﻚ ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﻇـﺮف ﺣـﺎوي‬
‫ﻣﻮاد ﻣﺨﺪر اﺳﺖ‪ ،‬دﻟﻴﻠﻲ ﻧﺪارد ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺎﻟﻚ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺴﺘﻪ را ﺑﺎ ﺣﺴﻦ ﻧﻴﺖ درﻳﺎﻓﺖ ﻛـﺮده‬
‫و ﻫﻴﭻ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻌﻘﻮﻟﻲ ﺑـﺮاي اﻃﻤﻴﻨـﺎن از ﻣﺎﻫﻴـﺖ ﻣﺤﺘﻮﻳـﺎت ﻧﺪاﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻳـﻦ اﺳـﺘﻨﺒﺎط را‬
‫دﮔﺮﮔﻮن ﻛﻨﺪ‪ 28.‬در دﻋﻮاي ﻛﺎﻧﺪي ﻋﻠﻴـﻪ ل ﻛـﻚ‪ 29‬در ﺳـﺎل ‪ 1884‬ﻓﺮوﺷـﮕﺎﻫﻲ داراي ﻣﺠـﻮز‬
‫ﻣﺸﺮوﺑﺎت اﻟﻜﻠﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮوش ﻣﺸﺮوب ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﺴﺖ ﻣﺘﻬﻢ ﺷﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﻲﻛـﻪ ﻧـﻪ ﺧـﻮد او و ﻧـﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﻴﻦ وي درﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ آن ﺷﺨﺺ ﻣﺴﺖ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬او ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠـﻖ‬
‫ﻣﺤﻜﻮم ﺷﺪ و ﭘﮋوﻫﺶﺧﻮاﻫﻲ ﻛﺮد‪ .‬دادﮔﺎه ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﺑﺎ رد اﻋﺘﺮاﺿﺎت ﭘﮋوﻫﺸﻲ‪ ،‬ﻋﻨﻮان ﻛـﺮد ﻛـﻪ‬
‫در ﻗﺎﻧﻮن ﺻﺪور ﺟﻮاز ﻛﺴﺐ ﻣﺤﻞ ﻓﺮوش ﻣﺸﺮوﺑﺎت اﻟﻜﻠﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت »آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ« ﺑﻪﻛﺎر ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪30‬‬
‫اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﺤﻜﻤﻲ ﻣﺒﻨﻲﺑﺮ اﻳﻦ ﻗﺼﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺮم از ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪31‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﭘﺮوﻧﺪهﻫﺎي ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﭘﺮوﻧﺪه ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻴﻪ ﺟـﻲ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ دﺧﺘﺮي ﺑﻪ ﻣـﺮد ﺟـﻮاﻧﻲ ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ ﭘـﺎﻧﺰده ﺳـﺎل ﺳـﻦ دارد‪ ،‬درﺣـﺎﻟﻲﻛـﻪ‬
‫درﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬دوازدهﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ راﺑﻄﻪ ﺟﻨﺴﻲ ﺑﺮﻗـﺮار ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﻣـﺮد ﺑـﻪ ﺟـﺮم ﺗﺠـﺎوز‬
‫ﺟﻨﺴﻲ ﺑﻪ دﺧﺘﺮ زﻳﺮ ﺳﻴﺰده ﺳﺎل ﻣﺘﻬﻢ ﺷﺪ‪ .‬دﻓﺎع او ﻣﺒﻨﻲﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ دﺧﺘﺮ ﭘﺎﻧﺰدهﺳـﺎﻟﻪ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺆﺛﺮ ﻧﻴﻔﺘﺎد؛ ﭼﺮاﻛﻪ ﺟﺮم از ﻟﺤﺎظ ﺳﻦ ﺑﺰهدﻳﺪه‪ ،‬ﻣﺎدي ﺻﺮف ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻧﻴـﺎز‬
‫ﺑﻮد اﺛﺒﺎت ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺮد ﻗﺼﺪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﺟﻨﺴﻲ در ﺑـﺰهدﻳـﺪه دﺧـﻮل‬
‫ﻛﻨﺪ‪ 32.‬اﻫﻤﻴﺖ ﻟﺰوم ﻳﺎ ﻋﺪمﻟﺰوم ﻋﻨﺼـﺮ رواﻧـﻲ‪ ،‬در ﺷـﻜﻞﮔﻴـﺮي ﺟـﺮاﻳﻢ ﺑـﺎ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠـﻖ‬
‫ﺑﺪﻳﻦﻟﺤﺎظ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ارﺗﻜﺎب اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ را ﺑﺪون ﻋﻨﺼﺮ رواﻧـﻲ و ﻓﻘـﻂ ﺑـﺎ وﺟـﻮد دو ﻋﻨﺼـﺮ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ و ﻣﺎدي در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ راﻓﻊ و ﻋﻮاﻣـﻞ ﻣﻮﺟﻬـﺔ ﺟـﺮم ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ در ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ‬
‫ﻣﺮﺗﻜﺐ اﺛﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ارﺗﻜﺎب ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ را ﺑﺎ وﺟﻮد ﻫﺮ ﺳﻪ‬
‫ﻋﻨﺼﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺎدي و رواﻧﻲ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻧﺘﺴﺎب ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺎدي ﺑﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ اﺛﺒﺎت‬
‫ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ وي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺬﻛﻮر در ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﺮﺗﻜﺐ درﺻﻮرت اﺛﺒﺎت ﻣﺆﺛﺮ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪.‬‬

‫‪ .28‬ﭘﻨﻲ ﭼﺎﻳﻠﺪز‪ ،‬ﮔﺰﻳﺪة روﻳﻪ ﻗﻀﺎﻳﻲ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در اﻣﻮر ﻛﻴﻔﺮي‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ آوا واﺣـﺪي ﻧـﻮاﻳﻲ )ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻧﺸـﺮ ﻣﻴـﺰان‪،‬‬
‫‪.65-66 ،(1388‬‬
‫‪29. Cundy v Le Cocq‬‬
‫‪ .30‬ﭼﺎﻳﻠﺪز‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.66-67 ،‬‬
‫‪31. R v G‬‬
‫‪ .32‬ﻫﺮﻳﻨﮓ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.29-30 ،‬‬
‫ﻣﺠﻠﺔ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ ‪(1399-3) 43‬‬ ‫‪80‬‬

‫در زﻳﺮ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ دو ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫‪ -1-3‬ﻟﺰوم وﺟﻮد ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﺑﺪون ﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﺛﺒﺎت‬

‫ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﺟﺮم ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺎدي و رواﻧﻲ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻋﻨﺼـﺮ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺎنﮔﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ ،‬ﺷﺮاﻳﻂ و اوﺻﺎف ﺟﺮم اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار وﺿﻊ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻋﻨﺼـﺮ‬
‫ﻣﺎدي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺑﻴﺎن ﻧﻮع رﻓﺘﺎري ﻛﻪ از ﻃﺮف ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﻲﭘﺮدازد ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻓﻌﻞ‬
‫ﻳﺎ ﺗﺮك ﻓﻌﻞ و ﻳﺎ ﺣﺘﻲ ﺣﺎﻟﺘﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﺻﺮف اﻧﺠﺎم ﻳﻚ ﻋﻤﻞ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﻳﻲ‬
‫ﻗﺎﺑﻞﻣﺠﺎزات ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻌﻞ ﻳﺎ ﺗﺮك ﻓﻌﻞ و ﻳﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺬﻛﻮر ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ‬
‫ﻻزم اﻧﺠﺎم ﭘﺬﻳﺮد‪ .‬درواﻗﻊ »ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻴﺎن ﻋﻤﻞ و ﺷﺨﺺ ﻋﺎﻣﻞ راﺑﻄﻪ روان )ﻳﺎ راﺑﻄﻪ اراده( ﻣﻮﺟـﻮد‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ آن را ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ 33«.‬ارﺗﻜﺎب ﻳﻚ ﻋﻤـﻞ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧـﻪ ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﻗﺎﺑـﻞﻣﺠـﺎزات‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻓﻘﺪان ﻗﺼﺪ و ﻳﺎ اﺧﺘﻼل در اراده ﻣﺮﺗﻜﺐ‪ ،‬وي ﻓﺎﻗﺪ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ ارﺗﻜﺎب ﺟﺮاﻳﻢ )اﻋﻢ از ﻋﻤﺪي و ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي(‪ ،‬ﻟﺰوﻣـﺎً ﺑـﺎ ﻋﻨﺼـﺮ رواﻧـﻲ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد‪ .‬ﻟﺰوم وﺟﻮد ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﺑﺮاي ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ و ﻣﺠﺎزات ﻓـﺮد در ﺟـﺮاﻳﻢ ﻋﻤـﺪي و‬
‫ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي ﭼﻪ در ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﺮﻓﻲ و ﭼﻪ در ﺣﻘﻮق اﺳﻼﻣﻲ ﻛﻪ از ﭼﻬـﺎرده ﻗـﺮن ﻗﺒـﻞ آن را‬
‫ﺑﻴﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،34‬از اﻫﻤﻴﺖ ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ 35.‬اﻳﻦ اﻫﻤﻴﺖ ﺑـﻪدﻟﻴـﻞ ﭘﺎﺳـﺦﻫـﺎي ﺣﻘـﻮق‬
‫ﻛﻴﻔﺮي ﺑﻪ اﻋﻤﺎل و اﻓﻌﺎل ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺎﻧﻮن و ﻣﻘﺮرات ﺟﺰاﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣـﺎﻫﻴﺘﻲ ﺳـﺮﻛﻮﺑﮕﺮ و ﺧﺸـﻦ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﺗﺨﻠّﻔﺎت ﻣﺪﻧﻲ‪ ،‬در ﺣﻘـﻮق ﻛﻴﻔـﺮي ﻋﻨﺼـﺮ رواﻧـﻲ از اﻫﻤﻴـﺖ‬
‫زﻳﺎدي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻤﺪي‪ ،‬ﻗﺼﺪ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪ ﻋﺒﺎرت از ﺗﻤﺎﻳﻞ و ﺗﻮﺟﻪ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﻣﺠﺮم‪،‬‬
‫ﺑﻪ ارﺗﻜﺎب ﻋﻤﻞ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﺣﺼﻮل ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺣﺎﺻﻞ از آن اﺳﺖ‪ 36.‬از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬در ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻤﺪي‬

‫‪ .33‬اﻳﺮج ﮔﻠﺪوزﻳﺎن‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ اﻳﺮان )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﻬﺎد داﻧﺸـﮕﺎﻫﻲ ﻣﺎﺟـﺪ‪ ،(1372 ،‬ﺟﻠـﺪ‬
‫دوم‪.95 ،‬‬
‫‪ .34‬ﻳﻜﻲ از دﻻﻳﻞ ﻣﻬﻢ درزﻣﻴﻨﺔ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ در اﺳﻼم ﺣﺪﻳﺜﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺪﻳﺚ رﻓﻊ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( در اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ر‪‬ﻓﻊ‪ ‬اﻟَﻘﻠَﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ﻦ ﺛَﻼﺛَﻪ‪ ،‬ﻋﻦ اﻟﺼ‪‬ﺒ‪‬ﻲ ﺣﺘّﻲ ﻳ‪‬ﺤﺘَﻠﻢ و ﻋﻦ اﻟﻤ‪‬ﺠﻨﻮن ﺣﺘّﻲ ﻳ‪‬ﻔﻴﻖَ و‬
‫ﻋﻦ اﻟﻨﺎﺋ‪‬ﻢ ﺣﺘّﻲ ﻳ‪‬ﺴﺘَﻴﻘ‪‬ﻆَ‪ «.‬در اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺷﺮﻳﻒ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم )ص(‪ ،‬ﺳﻪ دﺳﺘﻪ از ﻣﺮدم را ﻓﺎﻗـﺪ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ و ﺗﻜﻠﻴـﻒ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻛﻮدﻛﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ؛‬
‫‪ -2‬دﻳﻮاﻧﻪاي ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻮﺷﻴﺎر ﻧﮕﺮدﻳﺪه اﺳﺖ؛‬
‫‪ -3‬ﺷﺨﺺ ﺧﻮاب ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﻴﺪار ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .35‬ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ﻓﻴﺾ‪ ،‬ﺗﻄﺒﻴﻖ در ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ اﺳﻼم )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.167 ،(1369 ،‬‬
‫‪ .36‬ﻣﺤﻤﺪﺻﺎﻟﺢ وﻟﻴﺪي‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ )ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻓﺘﺮ ﻧﺸﺮ داد‪ ،(1372 ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪.282 ،‬‬
‫‪81‬‬ ‫ﺑﺎزﻛﺎوي ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ‪...‬‬

‫ﺧﻮاﺳﺘﻦ و اراده آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﺠـﺎم ﻋﻤـﻞ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ ﺛﺎﺑـﺖ ﺷـﻮد ﺗـﺎ ﺑﺘـﻮان‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻋﻤﻞ اﻧﺠﺎمﺷﺪه را ﺑﺮ وي ﺑﺎر ﻛﺮد‪ .‬در ﺟـﺮاﻳﻢ ﻏﻴﺮﻋﻤـﺪي‪ ،‬ﺧﻄـﺎي ﺟﺰاﻳـﻲ ﺟـﺎﻳﮕﺰﻳﻦ‬
‫ﻗﺼﺪ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﻣﺮﺗﻜﺐ در ﺟـﺮاﻳﻢ ﻏﻴﺮﻋﻤـﺪي ﺑـﻪﮔﻮﻧـﻪاي دﻳﮕـﺮ‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺑﺎﻳﺪ از ﻧﻈﺮ رواﻧﻲ‪» ،‬در اﺟﺮاي ﻋﻤﻞ ﺑﻪﻧﺤﻮي از اﻧﺤﺎء و ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﻗﺼـﺪ‬
‫ﻣﻨﺠ‪‬ﺰي ﺑﺮاي ارﺗﻜﺎب ﺑﺰه از او ﺳﺮ ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻄﺎﻳﻲ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮان وي را ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ‬
‫ﺟﺰاﻳﻲ )درﺻﻮرت وﺟﻮد اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ( ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ 37«.‬در ﺟـﺮاﻳﻢ ﻏﻴﺮﻋﻤـﺪي ﻧﻴـﺰ ﺧﻄـﺎ و ﺗﻘﺼـﻴﺮ‬
‫ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻛﻪ ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺟﺮاﻳﻢ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺘـﻮان ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ‬
‫ﻋﻤﻞ اﻧﺠﺎمﺷﺪه را ﺑﺮ وي ﺑﺎر ﻛﺮد‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ درﻣﻮرد ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ وﺿـﻊ‬
‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﺻﺤﺒﺖ از ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﻣﺘﻔﺎوتﺗﺮ از ﺳﺎﻳﺮ ﺟﺮاﻳﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻮرد ﻗﺎﻃﻊ ﺑﺎ ﺟﺮاﻳﻤﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺗﻮﺟﻪ وﻳﮋهاي را ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ‪ .‬از‬
‫ﻃﺮﻓﻲ اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺟـﺮم و در ﺣـﻮزه‬
‫ﺣﻘﻮق ﺟﺰا ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻃﺒﻖ اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﺟﺰا ﻧﻴﺰ ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﺷـﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺎس‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ از ﺟﺮم اراﺋﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑـﻪ ﺑﺮرﺳـﻲ ﺟـﺮاﻳﻢ ﺑـﺎ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ‬
‫ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻮازﻳﻦ ﺣﻘﻮق ﺟﺰا ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺟﺮم‪ ،‬ﻓﻌﻞ ﻳﺎ ﺗﺮك ﻓﻌﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺳﻮي ﻳﻚ اﻧﺴﺎن ارﺗﻜﺎب ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﺑﻪدﻟﻴـﻞ اﺧـﻼل در‬
‫ﻧﻈﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎ وﺿﻊ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﻛﻴﻔﺮي آن را ﻣﻨﻊ ﻛﺮده اﺳﺖ‪38‬؛ ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺟـﺮم ﻳـﻚ‬
‫واﻗﻌﻴﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ از ﺳﻮي اﻧﺴﺎن ﻗﺎﺑﻞارﺗﻜﺎب اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ داراي اراده و ﻗﻮة‬
‫ادراك ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﻓﻌﻞ ﻳﺎ ﺗﺮك ﻓﻌﻞ ﻣﻤﻨﻮع را ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻓﻌﻞ ﻳﺎ ﺗﺮك ﻓﻌﻠﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﻣﻨﻊ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞﻣﺠﺎزات ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان‬
‫ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﻳﻚ واﻗﻌﻴﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳـﻄﺢ ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬
‫ارﺗﻜﺎب ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ داراي اراده و ﻗﻮة ادراك اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ ﻣﺮﺗﻜـﺐ در ﺳـﺎﻳﺮ ﺟـﺮاﻳﻢ‬
‫)اﻋﻢ از ﻋﻤﺪي و ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي(‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اراده و اﺧﺘﻴﺎر اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞ را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺳـﻮءﻧﻴﺖ و ﻳـﺎ ﺧﻄـﺎي‬
‫ﺟﺰاﻳﻲ در زﻣﺎن ارﺗﻜﺎب ﺟﺮم داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﻣﻮرد ﺟﺮاﻳﻢ ﺑـﺎ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠـﻖ ﻧﻴـﺰ ﻣﺮﺗﻜـﺐ در‬
‫زﻣﺎن ارﺗﻜﺎب ﺟﺮم‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎً ﺑﺎﻳﺪ از روي اراده ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم داده ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞ ﺑـﺪون‬
‫اراده )ﻛﻪ ﺑﺘﻮان ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺟﺰاﻳﻲ آن را ﺑﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻣﻨﺘﺴﺐ ﻛﺮد(‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞﺗﺼﻮر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﻣـﻮاﻗﻌﻲ‬

‫‪ .37‬رﺿﺎ ﻧﻮرﺑﻬﺎ‪ ،‬زﻣﻴﻨﺔ ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻛﺎﻧﻮن وﻛـﻼي دادﮔﺴـﺘﺮي ﻣﺮﻛـﺰ‪ ،(1375 ،‬ﭼـﺎپ دوم‪،‬‬
‫‪.187‬‬
‫‪ .38‬اردﺑﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،1388 ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.25 ،‬‬
‫ﻣﺠﻠﺔ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ ‪(1399-3) 43‬‬ ‫‪82‬‬

‫ﻫﻢ ﻛﻪ ﻣﺘﻬﻢ در اﺛﺮ اﺟﺒﺎر ﻳﺎ ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎرج از اراده ﻋﻤﻠﻲ را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻫﻴﭻوﺟﻪ ﻧﻤﻲﺗـﻮان‬
‫ﻋﻤﻞ را ﺑﻪ وي ﻣﻨﺘﺴﺐ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ درﻣﻮرد ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻴـﺰ ﺻـﺪق ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و‬
‫ﻋﻤﻞ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺎﺷﻲ از اراده ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮان آن را ﺑﻪ وي ﻣﻨﺘﺴﺐ ﻛﺮد‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﻲ اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺑﺎ ﭼﻪ ﻧﻴ‪‬ﺖ ﻳﺎ ﺗﺼﻮر رواﻧﻲ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در ﺣﻘـﻮق ﻓﺮاﻧﺴـﻪ ﻧﻴـﺰ‬
‫اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه وﺟﻮد داﺷﺖ و ﺣﺘﻲ دراﻳﻦزﻣﻴﻨﻪ ﺣﻜﻢ ﺻﺎدر ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺟﻨﺤﻪﻫﺎ‪ 39‬و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬
‫اﻏﻠﺐ ﺧﻼفﻫﺎ ﺑﻪﻣﺤﺾ ارﺗﻜﺎب‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ از ارادة ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻗﺎﺑﻞﻣﺠﺎزات ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﻳﻦ ﺟـﺮاﻳﻢ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﺎدي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎزات ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺎ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻗﺎﻋـﺪة ﺷﺨﺼـﻲ ﺑـﻮدن‬
‫ﻣﺠﺎزات در ﻣﺎده )‪ ،(121-1‬ﻟﺰوم اﺣﺮاز ﻳﻚ ﺗﻘﺼﻴﺮ را ﺑﺮاي ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﺎدي‪ ،‬در ﻣـﺎده )‪ 239‬ﻗـﺎﻧﻮن‬
‫دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ (1992‬ﺑﻴﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ 40.‬اﻣ‪‬ﺎ در ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﻲ اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻮاردي ﻛﻪ از ﺳﻮي‬
‫ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﭼﻨـﻴﻦ ﻋﻘﻴـﺪهاي را در‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﻴﺎن داﺷﺖ‪ .‬درﻣﻮرد ﺟﺮم ﺻﺪور ﭼﻚ ﺑﻼﻣﺤﻞ ﻛﻪ از زﻣﺮة‬
‫ﺟﺮاﻳﻢ ذﻛﺮﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺑﺎ ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﭼﻚ آن را در رواﺑﻂ ﺗﺠـﺎري و دادوﺳـﺘﺪ‬
‫روزاﻧﻪ ﻣﺮدم در ﺣﻜﻢ اﺳﻜﻨﺎس ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺻﺎدرﻛﻨﻨﺪه در زﻣـﺎن ﺻـﺪور ﻣﺎﻧﻨـﺪ آن‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﻜﻨﺎس را ﺑﻪ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﻮد ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺷﺮاﻳﻂ ﻻزم ﺑﺮاي ﺻﺪور ﭼـﻚ‬
‫را رﻋﺎﻳﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ازﺟﻤﻠﻪ داﺷﺘﻦ ﻣﻮﺟﻮدي ﻛﺎﻓﻲ در ﺣﺴﺎب‪ ،‬اﻧﻄﺒﺎق اﻣﻀﺎي وي ﺑﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﻣﻀـﺎي‬
‫او ﻧﺰد ﺑﺎﻧﻚ و ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺪرج در ﻗﺎﻧﻮن ﺻﺪور ﭼﻚ‪ .‬درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﺷـﺮاﻳﻂ را‬
‫ﺻﺎدرﻛﻨﻨﺪه در ﻣﻮﻗﻊ ﺻﺪور رﻋﺎﻳﺖ ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻼﻣﺤﻞ ﺷﺪن ﭼـﻚ و درﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻋـﺪمﭘﺮداﺧـﺖ‬
‫ﻣﺒﻠﻎ ﺑﻪ دارﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻣـﺮ ﻣﻮﺟـﺐ ورود ﺧﺴـﺎرت ﺑـﻪ وي ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬از ﻃﺮﻓـﻲ ﺑـﺎ‬
‫ﻋﺪمﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﻼﻣﺤﻞ ﺷﺪن ﭼﻚ‪ ،‬ﻧﻈﻢ و اﻣﻨﻴﺖ اﻗﺘﺼـﺎدي ﻣـﺮدم و ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﻛـﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕـﺬار و‬
‫دوﻟﺖ ﺑﺎ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ ﭼﻚ ﺑﻪﺟﺎي اﺳﻜﻨﺎس و اﻋﺘﺒﺎري ﻛﻪ ﺑﻪ آن داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻫﻢ ﻣﻲﺧـﻮرد ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻘﺾ ﻗﺎﻧﻮن و ﻣﻘﺮرات ﭼﻚ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﺴﺎرت دارﻧﺪه ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪة ﻋﻨﺼﺮ‬
‫رواﻧﻲ در اﻳﻦ ﺟﺮم اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺎده )‪ (79‬ﻗﺎﻧﻮن ﻛﺎر ﻣﺼﻮب ‪ 1369‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪﻛﺎر ﮔﻤﺎردن اﻓـﺮاد ﻛﻤﺘـﺮ‬

‫‪ .39‬اﻳﻦ ﺟﻨﺤﻪﻫﺎ ﺷﺎﻣﻞ‪» :‬ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺻﻴﺪ‪ ،‬ﺷﻜﺎر‪ ،‬ﮔﻤﺮك‪ ،‬ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻌﻀﻲ از ﺟـﺮاﻳﻢ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ داروﻳﻲ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺟﺮم آﻟﻮده ﻛﺮدن آبﻫﺎي ﺟﺎري« ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺗﻘﺼـﻴﺮ ﺳـﺎده ﻧﻴـﺎز دارﻧـﺪ‬
‫)ﻣﺎده ‪ 339‬ﻗﺎﻧﻮن ‪ 16‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ (1992‬و اﻳﻦ ﺗﻘﺼﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻧﻘﺾ دﺳﺘﻮرات ﻗﺎﻧﻮن ﻳـﺎ ﻣﻘـﺮرات ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬از ﻃﺮﻓـﻲ‬
‫ﺟﻬﻞ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻳﺎ ﻣﻘﺮرات ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻳﻚ ﺗﻘﺼﻴﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﺎﺳﺘﻮن اﺳﺘﻔﺎﻧﻲ‪ ،‬ژرژ ﻟﻮاﺳﻮر و ﺑﺮﻧﺎر ﺑﻮﻟﻮك‪ ،‬ﺣﻘـﻮق ﺟـﺰاي‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ )ﺟﺮم و ﻣﺠﺮم(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺣﺴﻦ دادﺑﺎن )ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﻲ‪ ،(1383 ،‬ﺟﻠﺪ اول‪.371 ،‬‬
‫‪ .40‬اﺳﺘﻔﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻟﻮاﺳﻮر و ﺑﻮﻟﻮك‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.365 ،‬‬
‫‪83‬‬ ‫ﺑﺎزﻛﺎوي ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ‪...‬‬

‫از ‪ 15‬ﺳﺎل را ﺑﻪ ﻗﻴﺪ ﺟﺮﻳﻤﻪ و درﺻﻮرت ﺗﻜﺮار ﺑﺎ ﻣﺠﺎزات ﺣﺒﺲ‪ ،‬ﺟﺮم ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﻨـﺎي‬
‫اﻳﻦ ﺟﺮماﻧﮕﺎري ﺣﻔﻆ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﻲ اﺳﺖ‪ 41‬و ﻧﻴﺰ ﺣﻔﻆ ﺣﻘﻮق اﻓﺮادي ﻛﻪ ﺑﻪدﻟﻴـﻞ ﺻـﻐﺮ ﺳـﻦ‪،‬‬
‫ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺣﻘﻮق ﺧﻮد ﺑﻪﻧﺤﻮ ﻣﻄﻠﻮب ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻛﺎرﻓﺮﻣﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻓﺮاد را ﺑﻪﻛﺎر ﮔﻴﺮد‪،‬‬
‫ﻫﻢ ﻗﺎﻧﻮن را ﻧﻘﺾ ﻛﺮده و ﻫﻢ ﻋﻤﻠﺶ ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻨﺎﻓﻊ و اﻣﻨﻴﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻗﺼﺪ وارد ﻛﺮدن ﺧﺴﺎرت ﺑﻪ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﻓﺮاد ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻗﺎﻧﻮن را داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻫﺮﻛﺪام از ﻣﻮارد ﻣﺬﻛﻮر ﺧﻮد ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻳﺎ ﺑﻪﺻﻮرت ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨـﺪة ﻋﻨﺼـﺮ رواﻧـﻲ‬
‫اﻳﻦ ﺟﺮم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ زﻣﻴﻨﻪ و در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻌﺎوﻧـﺖ و ﺟﺎﻳﮕـﺎه آن در‬
‫ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬

‫‪ -2-3‬ﻣﻌﺎوﻧﺖ‬
‫در وﻗﻮع ﺟﺮم ﻋﻼوهﺑﺮ ﻣﺒﺎﺷﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي ﻧﻴـﺰ ﻣﺪاﺧﻠـﻪ ﻧﻤﺎﻳـﺪ ﺑـﺪون آﻧﻜـﻪ در‬
‫ﻋﻤﻠﻴﺎت اﺟﺮاﻳﻲ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ازﻃﺮﻳﻖ ﺗﺤﺮﻳﻚ‪ ،‬ﺗﺮﻏﻴﺐ‪ ،‬ﺗﻬﺪﻳـﺪ‪ ،‬ﺗﻄﻤﻴـﻊ‪ ،‬دﺳﻴﺴـﻪ و ﻓﺮﻳـﺐ در‬
‫ارﺗﻜﺎب رﻓﺘﺎر ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪ ﻫﻤﻜﺎري ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ و ﻣﺠﺎزات ﻛـﺮدن ﻣﻌـﺎون ﺟـﺮم ﻧﻴـﺰ‬
‫درﺻﻮرﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺎدي و رواﻧﻲ ﻣﻮﺟـﻮد ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻋﻨﺼـﺮ ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ ﺟـﺮم‬
‫ﻣﻌﺎوﻧﺖ در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎزات ﺟﺪﻳﺪ در ﻣﺎده )‪ (126‬ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺎدي اﻳﻦ ﺟﺮم ﻧﻴﺰ ﻃﺒﻖ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻘﺮره ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺑﻪﺷﺮح ذﻳﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﺷﺨﺎص زﻳﺮ ﻣﻌﺎون ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ ـ ﻫﺮﻛﺲ‪ ،‬دﻳﮕﺮي را ﺗﺮﻏﻴﺐ‪ ،‬ﺗﻬﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺗﻄﻤﻴﻊ‪ ،‬ﻳﺎ ﺗﺤﺮﻳﻚ ﺑﻪ ارﺗﻜـﺎب ﺟـﺮم ﻛﻨـﺪ ﻳـﺎ ﺑـﺎ‬
‫دﺳﻴﺴﻪ ﻳﺎ ﻓﺮﻳﺐ ﻳﺎ ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺪرت‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ وﻗﻮع ﺟﺮم ﮔﺮدد؛‬
‫ب ـ ﻫﺮﻛﺲ وﺳﺎﻳﻞ ارﺗﻜﺎب ﺟﺮم را ﺑﺴﺎزد ﻳﺎ ﺗﻬﻴﻪ ﻛﻨﺪ ﻳﺎ ﻃﺮﻳﻖ ارﺗﻜﺎب ﺟﺮم را ﺑﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ‬
‫اراﺋﻪ دﻫﺪ؛‬
‫پ ـ ﻫﺮﻛﺲ وﻗﻮع ﺟﺮم را ﺗﺴﻬﻴﻞ ﻛﻨﺪ‪«.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ درﺧﺼﻮص ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺟﺮم ﻣﻌﺎوﻧﺖ زﻣﺎﻧﻲ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛـﻪ ﻣﻌـﺎون ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻣﺒﺎﺷﺮ‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﻻزم را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬در ﺗﺒﺼـﺮه ﻣـﺎده )‪ (126‬ق‪.‬م‪.‬ا دراﻳـﻦﺧﺼـﻮص‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻘﺮر ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻌﺎوﻧﺖ در ﺟﺮم‪ ،‬وﺣﺪت ﻗﺼﺪ و ﺗﻘﺪم ﻳﺎ اﻗﺘـﺮان زﻣـﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﻴﻦ رﻓﺘﺎر ﻣﻌﺎون و ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺟﺮم ﺷﺮط اﺳﺖ و ‪ «. ...‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠّﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺎوﻧﺖ در ﺟﺮم زﻣﺎﻧﻲ ﺗﺤﻘـﻖ‬

‫‪ .41‬ﻗﺒﻠﻪاي و ﻓﺮﻫﻤﻨﺪﻓﺮ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.131 ،‬‬

‫ﻣﺠﻠﺔ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ ‪(1399-3) 43‬‬ ‫‪84‬‬

‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﻌﺎون ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻓﻌﻞ ﻣﺜﺒﺖ و ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﻋﻨﺼـﺮ رواﻧـﻲ ﻻزم )ﻛـﻪ ﺑـﻪﺻـﻮرت‬
‫وﺣﺪت ﻗﺼﺪ و ﺗﻘﺪ‪‬م ﻳﺎ اﻗﺘﺮان زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻴﻦ رﻓﺘﺎر ﻣﻌﺎون و ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺟﺮم اﺳﺖ( در اﻧﺠﺎم ﺟﺮم ﺑﺪون‬
‫دﺧﺎﻟﺖ در ﻋﻤﻠﻴﺎت اﺟﺮاﻳﻲ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺷﺮ ﺟﺮم ﻛﻤﻚ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤـﻴﻦ دﻟﻴـﻞ در ﺟـﺮاﻳﻢ ﻏﻴﺮﻋﻤـﺪي‬
‫ﭼﻮن ﻣﺒﺎﺷﺮ ﻗﺼﺪ ارﺗﻜﺎب ﺟﺮم ﻧﺪارد و ﻋﻤﻞ اﻧﺠﺎمﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ وي ﻧﻴﺰ ﻧﺎﺷـﻲ از ﺧﻄﺎﺳـﺖ و ﻧـﻪ‬
‫ﻋﻤﺪ او‪ ،‬درﻧﺘﻴﺠﻪ وﺣﺪت ﻗﺼﺪ ﺑﻴﻦ ﻣﻌﺎون و ﻣﺒﺎﺷﺮ ﻣﻨﺘﻔﻲ اﺳﺖ و ﻣﻌﺎوﻧﺖ در ﺟـﺮم ﻏﻴﺮﻋﻤـﺪي‪،‬‬
‫ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ 42.‬اﻣ‪‬ﺎ درﻣﻮرد ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ دارد ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻧﻮع ﺟﺮاﻳﻢ را ﺑﺪون ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﻗﺎﺑﻞارﺗﻜﺎب ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ارﺗﻜﺎب اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ ﻫـﻢ ﺑـﺎ‬
‫ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﻴﺸﺘﺮ ﺑﻴﺎن ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺴـﺌﻮل داﻧﺴـﺘﻦ‬
‫ﻣﻌﺎون و ﻣﺠﺎزات ﻛﺮدن وي ﻋﻼوهﺑﺮ ﻋﻨﺼﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ و ﻣﺎدي‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻨﺼﺮ رواﻧـﻲ ﻻزم را‬
‫در ارﺗﻜﺎب اﻳﻦ ﺟﺮم داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻴﺰ درﺻﻮرﺗﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺷﺨﺺ را‬
‫ﺑﻪ ﺟﺮم ﻣﻌﺎوﻧﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل ﻗﻠﻤﺪاد ﻛﺮد ﻛﻪ داراي ﻗﺼﺪ ﻳﺎ ﺳﻮءﻧﻴﺖ ﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻦ ﻗﺼـﺪ ﻳـﺎ ﺳـﻮءﻧﻴﺖ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻗﺼﺪ ﻣﺒﺎﺷﺮ ﻳﻜﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ دو ﻋﻨﺼﺮ )ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ و ﻣـﺎدي( و ﺑـﺪون‬
‫ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ارﺗﻜﺎب ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬وﺣﺪت ﻗﺼﺪ ﺑﻴﻦ ﻣﺒﺎﺷﺮ و ﻣﻌﺎون ﻫﻢ ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ -3-3‬ﻋﺪمﻟﺰوم وﺟﻮد ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ )ﻣﻔﺮوض اﻧﮕﺎﺷﺘﻦ ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ(‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﺑﻴﺎن ﺷﺪ در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري درﻣﻮرد ﺗﻌﺮﻳﻒ از ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ‪،‬‬
‫ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ را »ﻣﻔﺮوض« اﻋﻼم داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ارﺗﻜﺎب ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺎدي ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺮﺗﻜـﺐ‪ ،‬ﻋﻨﺼـﺮ‬
‫رواﻧﻲ ﻓﺮض ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ 43.‬ﺗﻔﺎوت ﻣﻴﺎن ﻓﺮض ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ و ﻳﺎ ﻋﺪمﻧﻴـﺎز ﺑـﻪ اﺛﺒـﺎت‬
‫ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ اﺳﺖ ﻛـﻪ اﮔـﺮ ﻋﻨﺼـﺮ رواﻧـﻲ را ﻓـﺮض‬
‫ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ دو ﻋﻨﺼﺮ )ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ و ﻣﺎدي(‪ ،44‬ارﺗﻜﺎب ﻣﻲﻳﺎﺑـﺪ و درﺻـﻮرﺗﻲﻛـﻪ ﻧﻴـﺎز ﺑـﻪ‬

‫‪ .42‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ اردﺑﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻣﻴﺰان‪ ،(1393 ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪.119 ،‬‬
‫‪ .43‬اردﺑﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،34‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪344 ،‬؛ ﺻﺎﻧﻌﻲ‪ ،‬ﭘﻴﺸـﻴﻦ‪ ) .267 ،‬اﻟﺒﺘـﻪ دو ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪه‬
‫ﻣﺬﻛﻮر در اداﻣﻪ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﺧﻮد ﻋﺪمﻟﺰوم اﺛﺒﺎت ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ را در اﻳﻦ ﻧﻮع ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﻴﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻇﺎﻫﺮاً ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻣﻴﺎن‬
‫ﻣﻔﺮوض ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﻳﺎ ﻋﺪماﺛﺒﺎت ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪(.‬‬
‫‪ .44‬ﺷﺎﻳﺪ ﻧﺎﻣﻴﺪن اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ در ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺘﻮن ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﺎدي ﺻﺮف« در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻘﻴﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دراﻳﻦﺧﺼﻮص ﻳﻜﻲ از ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﺑﻴﺎن ﻣﻲدارد‪» :‬در ﺑﻴﻨﺶ ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻛﻬﻦ‪ ،‬ﺑﺰﻫﻜـﺎر ﻫﻤـﻮاره در آﻳﻨـﺔ‬
‫اﻓﻌﺎل ﺧﻮﻳﺶ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ؛ زﻳﺮا ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﺟﺮم را ﭘﺪﻳﺪهاي زﻳﺎنآور و ﻧﺎﺷﻲ از اﻓﻌﺎل ﻣﺎد‪‬ي ﺻﺮف ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲآوردﻧﺪ‬
‫و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻛﺴﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از ﻓﻌﻞ او زﻳﺎﻧﻲ ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ .‬ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻧﻤﻲﻛـﺮد ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻓﻌـﻞ از‬
‫اﻧﺴﺎن ﻳﺎ ﺣﻴﻮان ﻳﺎ ﻧﺒﺎﺗﺎت و ﺣﺘﻲ اﺷﻴﺎء ﺑﻲﺟﺎن ﺻﺎدر ﻣﻲﺷﺪ‪ «.‬اردﺑﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤـﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ دوم‪ ،‬ﭼـﺎپ ‪،32‬‬
‫ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.51 ،‬‬
‫‪85‬‬ ‫ﺑﺎزﻛﺎوي ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ‪...‬‬

‫اﺛﺒﺎت ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺟﺮاﻳﻢ )ﭼﻪ ﻋﻤﺪي و ﭼﻪ ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي(‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻪ‬
‫ﻋﻨﺼﺮ )ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺎدي و رواﻧﻲ(‪ ،‬ارﺗﻜﺎب ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﻋﺪهاي ﻧﻴﺰ ﺑـﺎ ﺗﻔﻜﻴـﻚ اﻳـﻦ ﻧـﻮع ﺟـﺮاﻳﻢ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ در ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻮﺳ‪‬ﻊ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ در ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻀﻴ‪‬ﻖ ﺳﻌﻲ ﺑـﺮ ﺗﻮﺟﻴـﻪ ﻋﻨﺼـﺮ‬
‫رواﻧﻲ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦﺻﻮرت ﻛﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻮﺳ‪‬ﻊ آن ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﻋﻨﺼـﺮ رواﻧـﻲ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد و در‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻀﻴ‪‬ﻖ آن ﺑﺎ ارﺗﻜﺎب رﻛﻦ ﻣﺎدي ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،45‬اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬ﺑـﺎز در اداﻣـﻪ‬
‫ﺑﺤﺚ‪ ،‬اﻳﻦ دو ﻣﻮﺿﻮع را ﻳﻜﻲ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ و ﭼﻨـﻴﻦ ﺑﻴـﺎن داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ‪» :‬در ﻣﻔﻬـﻮم ﻣﻀـﻴ‪‬ﻖ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪ ﺟﺮاﻳﻤﻲ اﺷﺎره دارد ﻛﻪ ﺑﺎ اﺛﺒﺎت رﻛﻦ ﻣﺎدي آن ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﻛﻦ رواﻧـﻲ‬
‫ﺟﺮم ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻘﺎم ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻧﻴﺴﺖ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ ﻛﻴﻔـﺮي اﻋﺘﺒـﺎري و ﻣﻔـﺮوض‬
‫ﺗﻠﻘﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ‪ 46«. ...‬اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺘﺪﻻﻻت ﻧﺎﺷﻲ از ﻋﺪمﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﺟـﺮاﻳﻢ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﻧﻈﺮاﺗﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ راﺑﻄـﻪ اﺑـﺮاز ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ ،‬ﻫـﻴﭻﮔﻮﻧـﻪ‬
‫ﺗﻔﻜﻴﻜﻲ ﺑﻴﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻔﺮوض ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﻋﺪمﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻋﻨﺼﺮ رواﻧـﻲ در اﻳـﻦ ﺟـﺮاﻳﻢ ﻗﺎﺋـﻞ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﺑﻴﺎن ﺷﺪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﺮﻛﺪام از اﻳـﻦ دو ﻣﻔﻬـﻮم ﺗﻌﺮﻳـﻒ‬
‫ﺟﺮم را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺧﻮاﻫﺪ داد و اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻴﺰ در ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪة اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﺸﺨﺺ ﻣـﻲﺷـﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎز ﭘﻴﺮوي از ﻫﺮﻛﺪام آﺛﺎري را ﺑﺮاي ﻣﺮﺗﻜﺐ در ﭘﻲ دارد‪ .‬در اداﻣﻪ در ﺑﺤﺚ از ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣـﻞ‬
‫راﻓﻊ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ و ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮﺟﻬﻪ ﺟﺮم در اﻳﻦ ﻧﻮع ﺟﺮاﻳﻢ ﻟﺰوم ﺗﻔﻜﻴﻚ اﻳﻦ دو ﻣﻔﻬـﻮم ﺑـﻪﺧـﻮﺑﻲ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ -4‬ﺗﺄﺛﻴﺮ دﻓﺎﻋﻴﺎت ﻣﺮﺗﻜﺐ در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ‬

‫در اﺑﺘﺪا و در رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ دﻓﺎﻋﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷـﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻴﺎن ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﻲ اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﺑﺴـﻴﺎر ﺳـﺨﺖﮔﻴﺮﺗـﺮ از ﺳـﺎﻳﺮ ﻧﻈـﺎمﻫـﺎي ﺣﻘـﻮﻗﻲ دﻳﮕـﺮ ﻋﻤـﻞ‬
‫ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ 47.‬اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن‪ ،‬ﻧﺎﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺑﻮدن اﻳﻦ ﻧـﻮع ﺳـﺨﺖﮔﻴـﺮي در رﺳـﻴﺪﮔﻲ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺟﺮاﻳﻢ‪ ،‬دادﮔﺎهﻫﺎ را ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮش دﻓﺎﻋﻴﺎت ﻣﻌﻘﻮل‪ ،‬ﻣﺘﻌﺎرف و ﻣﺘﻨﺎﺳـﺐ وادار ﻧﻤـﻮد‪ .‬در اﻳـﻦ راﺑﻄـﻪ‬
‫ﭘﺮوﻧﺪهاي در اﻳﺎﻻتﻣﺘﺤﺪه ﻣﻮردﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و در آن دﻓﺎﻋﻴﺎت ﻣﺮﺗﻜﺐ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﺪ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﭘﺮوﻧﺪه راﻧﻨﺪهاي ﻛﻪ ﻣﺎﻫﻲﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ از اﻧﺪازه ﻣﺠـﺎز را ﺣﻤـﻞ ﻧﻤـﻮده ﺑـﻮد‪ ،‬در دادﮔـﺎه‬

‫‪ .45‬ﻣﺠﺘﺒﻲ ﺟﺎﻧﻲﭘﻮر‪ ،‬ﻣﺮاد ﻋﺒﺎﺳﻲ‪» ،‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ از ﻣﻨﻈﺮ ﺣﻘﻮق ﻛﻴﻔﺮي و ﻓﻘـﻪ اﻣﺎﻣﻴـﻪ ﺑـﺎ ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﺑـﺮ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﭘﺰﺷﻚ«‪ ،‬ﻓﻘﻪ و ﺣﻘﻮق اﺳﻼﻣﻲ ‪.27 ،(1392) 6‬‬
‫‪ .46‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ‪.‬‬
‫‪ .47‬ﺑﺮاي دﻳﺪن ﭘﺮوﻧﺪهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ دراﻳﻦزﻣﻴﻨﻪ ﻣﻮردرﺳﻴﺪﮔﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻚ‪ :‬ﺳﻤﺎواﺗﻲ ﭘﻴﺮوز‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.28-31 ،‬‬
‫ﻣﺠﻠﺔ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ ‪(1399-3) 43‬‬ ‫‪86‬‬

‫ﻣﺤﻜﻮم ﺷﺪ )ارﺗﻜﺎب اﻳﻦ ﻧﻮع ﺟﺮم در ﻧﻈﺎم ﻛﻴﻔـﺮي اﻳـﺎﻻتﻣﺘﺤـﺪه آﻣﺮﻳﻜـﺎ‪ ،‬ﺟﺮﻣـﻲ اﺳـﺖ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ(‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ راﻧﻨﺪه ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ اﻃﻼﻋﻲ از اﻧﺪازه ﻣـﺎﻫﻲﻫـﺎ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ و ﻣﺤﻤﻮﻟـﻪ ﻫـﻢ‬
‫ﺑﻪﻧﺤﻮي ﺑﺴﺘﻪﺑﻨﺪي ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪﻧﺤﻮ ﻣﺘﻌﺎرف ﻧﻤﻲﺗﻮان از او اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺎزرﺳﻲ آن را داﺷـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﺤﻜﻮﻣﻴﺖ وي در دادﮔﺎه ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮ ﻧﻘﺾ ﮔﺮدﻳﺪ‪ 48.‬دادﮔﺎه ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮ ﺑـﺎ ﭘـﺬﻳﺮش‬
‫دﻓﺎع ﻣﺘﻬﻢ در اﻳﻦ ﭘﺮوﻧﺪه ﻛﻪ ﺟﺮم ارﺗﻜﺎﺑﻲ از ﺟﻤﻠﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷـﻮد‪،‬‬
‫ﻫﻢ ﭘﺬﻳﺮش دﻓﺎع را ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺘﻬﻢ ﻗﺎﺑﻞﻗﺒﻮل داﻧﺴﺘﻪ و ﻫﻢ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﺿﻤﻨﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﺟﺮاﻳﻢ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺟﺮاﻳﻢ )ﻋﻤﺪي و ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي(‪ ،‬از ﻋﻨﺼـﺮ رواﻧـﻲ ﺑﺮﺧـﻮردار اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﻣﺎده )‪ (499‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎزات اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺨﺶ ﺗﻌﺰﻳﺮات و ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺑﺎزدارﻧﺪه ﻣﺼـﻮب‬
‫‪ 1375‬را ﺑﻪﻧﻮﻋﻲ ﻧﮕﺎرش ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻮدن ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ را ﺑﺮاي ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺑﻴﺎن ﻣـﻲدارد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﺎده ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻘﺮر ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﻛﺲ در ﻳﻜـﻲ از دﺳـﺘﻪﻫـﺎ ﻳـﺎ ﺟﻤﻌﻴـﺖﻫـﺎ ﻳـﺎ ﺷـﻌﺐ‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر در ﻣﺎده )‪ (498‬ﻋﻀﻮﻳﺖ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳـﻪ ﻣـﺎه ﺗـﺎ ﭘـﻨﺞ ﺳـﺎل ﺣـﺒﺲ ﻣﺤﻜـﻮم‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد از اﻫﺪاف آن ﺑﻲاﻃﻼع ﺑﻮده اﺳﺖ‪ «.‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻋﻘﻴﺪهاي ﺟﺮم ﻣﻮﺿﻮع‬
‫اﻳﻦ ﻣﺎده ﺑﺎ وﺟﻮد ﺷﻜﻞ ﻧﮕﺎرش آن ﺟﺮم ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳـﻦ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﮕـﺬار‬
‫»ﻓﺮض را ﺑﺮ ﻣﻄّﻠﻊ ﺑﻮدن ﻋﻀﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و درﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺎ ﻗﺮار دادنِ ﺑﺎر اﺛﺒﺎت‪ ‬ﻋﺪماﻃّﻼع ﺑﺮ دوش وي‬
‫ﻛﺎر اﺛﺒﺎت ﺟﺮم را ﺑﺮاي ﻣﺴﺌﻮﻻن ذيرﺑﻂ آﺳﺎنﺗﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ 49«.‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ اﻇﻬـﺎرﻧﻈﺮ‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺟﺮم ﻣﻮﺿﻮع اﻳﻦ ﻣﺎده ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ را‬
‫داراي ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﺑﺪاﻧﻴﻢ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬در ارﺗﻜﺎب اﻳﻦ ﻧﻮع ﺟﺮاﻳﻢ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺳـﺎﻳﺮ ﺟـﺮاﻳﻢ‪،‬‬
‫وﺟﻮد ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺎدي و رواﻧﻲ ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﻨﺎﺑﺮ وﺿﻌﻴﺖ ﺧﺎص اﻳـﻦﮔﻮﻧـﻪ ﺟـﺮاﻳﻢ‪،‬‬
‫اﺛﺒﺎت ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﻧﻴﺎز ﻧﻴﺴـﺖ و ﺑـﺎ ارﺗﻜـﺎب ﻋﻨﺼـﺮ ﻣـﺎدي و اﻧﺘﺴـﺎب آن ﺑـﻪ ﻣﺮﺗﻜـﺐ‪ ،‬ﻓـﺮد‬
‫ﻗﺎﺑﻞﻣﺠﺎزات اﺳﺖ‪ .‬در درﺟﻪ دوم ﻧﻴﺰ اﮔﺮ دﻓﺎع ﻗﺎﺑﻞﻗﺒﻮل را از ﻣﺮﺗﻜﺐ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﭙـﺬﻳﺮﻳﻢ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ در ﻧﻈﺎم ﻛﻴﻔﺮي اﻳﺎﻻتﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﻳﻜﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ و ﻧﻴـﺰ ﺑﻨـﺎﺑﺮ‬
‫ﻋﻘﻴﺪه ﺑﺮﺧﻲ از ﺣﻘﻮقداﻧﺎن داﺧﻠﻲ ﺟـﺮم ﻣﻮﺿـﻮع ﻣـﺎده )‪ (79‬ﻗـﺎﻧﻮن ﻛـﺎر ﻣﺼـﻮب ‪ 1369‬ﻛـﻪ‬
‫ﮔﻤﺎردن اﻓﺮاد ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 15‬ﺳﺎل ﺗﻤﺎم را در ﻛﺎرﻫﺎي ﻋﺎدي ﺑـﻪ ﻗﻴـﺪ ﺟﺮﻳﻤـﻪ ﻧﻘـﺪي و درﺻـﻮرت‬
‫ﺗﻜﺮار‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺠﺎزات ﺣﺒﺲ ﺟﺮم ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺮﻣﻲ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ داﻧﺴـﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،50‬از ﻃﺮﻓـﻲ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ ﻋﻘﻴﺪه دارﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ﺗﺨﻔﻴﻒ ﻣﺠﺎزات ﺑﺮاي ﻛﺎرﻓﺮﻣﺎﻳﻲ ﻛﻪ ادﻋﺎ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻇـﺎﻫﺮ ﺟﺜـﻪ و‬

‫‪ .48‬واﻳﻦ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.19 ،‬‬

‫‪ .49‬ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدﻗﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻞ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻣﻴﺰان‪.237 ،(1392 ،‬‬
‫‪ .50‬ﻗﺒﻠﻪاي و ﻓﺮﻫﻤﻨﺪﻓﺮ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.131 ،‬‬
‫‪87‬‬ ‫ﺑﺎزﻛﺎوي ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ‪...‬‬

‫ﻗﻴﺎﻓﺔ ﻛﺎرﮔﺮ او را ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﺟﻮد دارد‪ 51.‬ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺟـﺮم‬
‫ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺮم ﺗﺮك اﻧﻔﺎق اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻋﻘﻴﺪة »ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در اﻳﻦ‬
‫ﺟﺮم ﻗﺎﻧﻮﻧﺎً ﻣﻔﺮوض‪ 52‬اﺳﺖ و درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻓﻘﺪان ﻗﺼﺪ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﺔ ﺧﻮد را ﺑﺎ دﻟﻴـﻞ ﺛﺎﺑـﺖ‬
‫ﻛﻨﺪ وﻗﻮع ﺟﺮم ﻣﻨﺘﻔﻲ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﺟﻨﺒﺔ ﺣﻘﻮﻗﻲ واﻗﻌﻪ ﻣﻮردﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد«‪ 53‬اﻟﺒﺘـﻪ ﺑﻌﻀـﻲ‬
‫از ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﻧﻈﺮ دﻳﮕﺮي دارﻧﺪ‪ 54.‬اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ دﻓﺎع در ﺟﺮاﻳﻢ ﻓﻮق درﺻﻮرﺗﻲ اﻣﻜﺎنﭘـﺬﻳﺮ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ را ﺟﺰو ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪة ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﺬﻛﻮر ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬درﻏﻴﺮاﻳﻦﺻـﻮرت‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮان دﻓﺎﻋﻴﺎت ﻣﺮﺗﻜﺐ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪ -5‬ﺷﻜﻠﻲ ﻳﺎ ﻣﺎﻫﻮي ﺑﻮدن ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ‬

‫اﻣ‪‬ﺎ ﻣﻄﻠﺐ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺻﻮﻻً‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ اﻣﺮي اﺳﺖ ﻣﺎﻫﻮي ﻳﺎ ﺷﻜﻠﻲ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒـﺎرت‬
‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﻗﺎﻋﺪة ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﻳﺪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺎﻫﻮي ﻣﻄﺮح ﮔـﺮدد و ﻳـﺎ ﻧـﻪ اﻳـﻦ اﻣـﺮي‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در زﻣﺎن رﺳﻴﺪﮔﻲﻫﺎي ﻗﻀﺎﻳﻲ )اﻋﻢ از رﺳﻴﺪﮔﻲ در دادﺳﺮا و دادﮔﺎه(‪ ،‬ﻣﻮرداﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮاي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﺮﻋﻬﺪه ﻧﻬـﺎد دادﺳﺮاﺳـﺖ ﻛـﻪ وﻇﻴﻔـﻪ اﺻـﻠﻲاش آﻣـﺎدهﺳـﺎزي‬
‫ﻛﻴﻔﺮﺧﻮاﺳﺖ دﻋﻮاي ﻋﻤﻮﻣﻲ اﺳﺖ ﺗﺎ رﺳﻴﺪﮔﻲ در دادﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ ﺻﻮرت ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ 55.‬از ﻃﺮﻓـﻲ‬
‫دادﺳﺮا در اﻋﻤﺎل وﻇﻴﻔﻪ ﺧﻮد و در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭼﻪ ﻋﻤﺪي و ﭼﻪ ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺳﻮءﻧﻴﺖ و ﻗﺼﺪ ﻣﺮﺗﻜﺐ و ﻳﺎ ﺗﻘﺼﻴﺮ ﻣﺮﺗﻜﺐ را اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘـﻮان ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ ﻛﻴﻔـﺮي‬
‫ﻋﻤﻞ اﻧﺠﺎمﺷﺪه را ﺑﺮ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺑﺎر ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ و ﺑﺎﺗﻮﺟﻪﺑـﻪ ﻛﻤـﻲ اﻣﻜﺎﻧـﺎت و ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﻌﻘﻴﺐ ﺟﺮاﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص ﺟﺮاﻳﻢ ﻧﻮﻇﻬﻮري ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺻﻨﻌﺖ و ﺗﻜﻨﻮﻟﻮژي و ﺗﺠﺎرت ﻛـﻪ از‬
‫ﻗﺮن ﻧﻮزده ﺷﺮوع ﺷﺪ و در ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﺸﺎن در ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر ﺑـﻪوﺟـﻮد‬
‫آﻣﺪ‪ ،‬رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪﺻﻮرت ﺳﻨﺘﻲ را ﻧﺎﻛﺎرآﻣﺪ و دﺷﻮار ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاران ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺗﺼﻮﻳﺐ‬

‫‪ .51‬اﻳﺮج ﮔﻠﺪوزﻳﺎن‪ ،‬ﻣﺤﺸّﺎي ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎزات اﺳﻼﻣﻲ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻣﺠﻤﻊ ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﺠﺪ‪.87 ،(1386 ،‬‬
‫‪ .52‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار در ﻫﻴﭻﻳﻚ از ﻣﻘﺮرهﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺻﺮاﺣﺘﺎً ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ را ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺮﺗﻜﺐ در ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .53‬ﮔﻠﺪوزﻳﺎن‪ ،‬ادﻟّﻪ اﺛﺒﺎت دﻋﻮا‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.20 ،‬‬
‫‪ .54‬درﺧﺼﻮص ﺟﺮم ﻣﻮﺿﻮع اﻳﻦ ﻣﺎده ﻧﻈﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻛﻪ درﺻﻮرت ﻧﭙﺮداﺧﺘﻦ ﻧﻔﻘﺔ زوﺟـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻫﺮ دﻟﻴﻠﻲ‪ ،‬ﻓﻌﻞ ﻋﻤﺪي ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ زوج ﺑﺎ ﺗﺄدﻳﻪ ﻧﻔﻘﺔ زوﺟﻪ‪ ،‬از ﺧﻮد رﻓﻊ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ .«.‬اردﺑﻴﻠـﻲ‪،‬‬
‫ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،34‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ .344 ،‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت »ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﻴﻠﻲ«‪ ،‬دﻓﺎع ﻓﻘﺪان ﻗﺼﺪ‬
‫ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪ را ﻧﻴﺰ درﺑﺮﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫‪ .55‬ﻣﺤﻤﺪ آﺷﻮري‪ ،‬آﻳﻴﻦ دادرﺳﻲ ﻛﻴﻔﺮي )ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﻤﺖ‪ ،(1388 ،‬ﺟﻠﺪ اول‪.101 ،‬‬
‫ﻣﺠﻠﺔ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ ‪(1399-3) 43‬‬ ‫‪88‬‬

‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬در ﺣﻮزهﻫﺎي وﺳﻴﻌﻲ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺟﺮماﻧﮕﺎري اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﻳﻦوﺳﻴﻠﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨـﺪ‬
‫اﻣﻨﻴﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﺣﻘﻮق اﻓﺮاد و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﺟﺘﻤﺎع را درﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﺮاﻳﻢ ﻧﻮﻇﻬﻮر ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ در ﺑﻴﺎن ﺷﺮاﻳﻂ و ارﻛﺎن ﺟﺮاﻳﻢ ﻫـﻴﭻﮔﻮﻧـﻪ ﺗﻐﻴﻴـﺮي ﺻـﻮرت ﻧﮕﺮﻓـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرت‬
‫روﺷﻦﺗﺮ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻨﻜﻪ اﻋﻤﺎل ﺑﻲﺷﻤﺎري را وارد ﺣﻮزه ﻧﻈﺎم ﻛﻴﻔﺮي ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻣ‪‬ـﺎ ﺷـﻴﻮه‬
‫ﺑﻴﺎن ﻧﻮع ﺟﺮاﻳﻢ را در ﻣﺘﻮن ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرت ﻋﻤﺪي و ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي ﺣﻔﻆ ﻛـﺮد‪ .‬ﺑـﺎ وﺟـﻮد‬
‫اﺑﺮاز ﻧﻈﺮات ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻛﻪ در ﺣﻮزه ﺣﻘﻮق ﻛﻴﻔﺮي درﻣﻮرد ﺟـﺮاﻳﻢ ﺑـﺎ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠـﻖ ﺻـﻮرت‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاران ﺑﻪﺻﻮرت ﺻﺮﻳﺢ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻮدن ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ را ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻲ از ﺟـﺮاﻳﻢ‬
‫در ﻣﺘﻮن ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ وارد ﻧﻜﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺮﺧﻼف ﺟـﺮاﻳﻢ ﻋﻤـﺪي و ﻏﻴﺮﻋﻤـﺪي ﻛـﻪ ﺷـﺮاﻳﻂ و ارﻛـﺎن‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪة آﻧﻬﺎ در ﻣﺘﻮن ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺑﻪﺻﻮرت ﺻـﺮﻳﺢ ﺑﻴـﺎن ﮔﺮدﻳـﺪه اﺳـﺖ و در ﻣـﻮاد )‪ (144‬و‬
‫)‪ (145‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎزات اﺳﻼﻣﻲ ﻣﺼﻮب ‪ 1392‬ﻧﻴﺰ ﻣﺘﺠﻠّﻲ ﮔﺮدﻳﺪه‪ ،‬وﻟﻲ اﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻮدن‬
‫ﺟﺮم ﻳﺎ ﺟﺮاﻳﻤﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ و ﺗﻤﺎم ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻧﻈﺮاﺗﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ اﺑـﺮاز ﮔﺮدﻳـﺪه ﻧﺎﺷـﻲ از‬
‫‪56‬‬
‫اﺳﺘﻨﺒﺎطﻫﺎي ﺣﻘﻮقداﻧﺎن و در ﻧﻈﺎمﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻧﺎﺷﻲ از اﺳـﺘﺪﻻﻻت ﻗﻀـﺎت اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻧﻈﺮاﺗﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻲ از ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﻫﻤـﻪ‬
‫ﺑﻪﻧﻮﻋﻲ ﺳﻬﻮﻟﺖ در رﺳﻴﺪﮔﻲ و ﺑﻪﺗﺒﻊ ﻋﺪمﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ و ﺣﺘـﻲ ﻧﻈﺮاﺗـﻲ ﻫـﻢ ﻛـﻪ‬
‫ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ را ﻣﻔﺮوض ﺑﻴﺎن ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻫﻤﻪ ﺑﺮاي ﺳﻬﻮﻟﺖ اﻧﺘﺴﺎب ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮريﻛﻪ ﻣﻘﺎم ﺗﻌﻘﻴﺐ را از اﺛﺒﺎت ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﺑﻲﻧﻴـﺎز ﻛﻨـﺪ و در ﻛﻮﺗـﺎهﺗـﺮﻳﻦ زﻣـﺎن ﻣﻤﻜـﻦ‬
‫ﻣﺮﺗﻜﺐ را ﻣﺠﺎزات ﻧﻤﺎﻳﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻗﺎﻋﺪه ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ درﻣـﻮرد‬
‫ﺳﺎﻳﺮ ﺟﺮاﻳﻢ وﺟﻮد دارد )از ﻟﺤﺎظ ﺷﺮاﻳﻂ و ﻣﻮاﻧﻊ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﺮﺗﻜﺐ و ﻧﻴﺰ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺸـﻜﻴﻞدﻫﻨـﺪه‬
‫ﺟﺮم(‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ در رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻛﻪ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد از ﻗﺎﻋـﺪه اﺻـﻠﻲ در راﺑﻄـﻪ ﺑـﺎ اﻟـﺰام ﻣﻘـﺎم‬
‫ﺗﻌﻘﻴﺐ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﻋﺪول ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻨﺒﻪ ﺷـﻜﻠﻲ اﻳـﻦ اﻣـﺮ را ﺑـﻪ ذﻫـﻦ‬
‫ﻣﺘﺒﺎدر ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﺟﻨﺒﻪ ﻣﺎﻫﻮي‪ .‬دراﻳﻦﺧﺼـﻮص ﻋـﺪهاي ﭘـﺎ را ﻓﺮاﺗـﺮ ﮔﺬاﺷـﺘﻪ و ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار در ﻣﺎدة )‪ (615‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎزات اﺳﻼﻣﻲ )ﺗﻌﺰﻳﺮات( در ﺑـﺎب ﻣﻨﺎزﻋـﻪ‪ ،‬ﻋﻨﺼـﺮ ﻣـﺎدي را‬
‫درﻣﻮرد ﺑﺮﺧﻲ از اﻓﺮاد ﺷﺮﻛﺖﻛﻨﻨﺪه در ﻣﻨﺎزﻋﻪ ﻣﻔﺮوض ﻣﻲاﻧﮕﺎرد‪ .‬ﭼﺮاﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار اﻋـﻢ‬
‫از اﻳﻨﻜﻪ ﻓﺮدي ﻛﻪ در ﻣﻨﺎزﻋﻪ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻼً ﻛﺎري ﻫﻢ اﻧﺠﺎم ﺑﺪﻫﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺑﻪ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺎدة ﻣﺰﺑﻮر ﻣﺤﻜﻮم ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ 57.‬دراﻳـﻦزﻣﻴﻨـﻪ ﻧﻈـﺎم ﺣﻘـﻮﻗﻲ‬

‫‪ .56‬ﺳﻤﺎواﺗﻲ ﭘﻴﺮوز‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.28 ،‬‬

‫‪ .57‬رﺣﻤﺪل‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.48 ،‬‬
‫‪89‬‬ ‫ﺑﺎزﻛﺎوي ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ‪...‬‬

‫آﻟﻤﺎن ﻣﻮﺿﻊ ﺻﺮﻳﺢﺗﺮي را در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﻣﺒﺎﻧﻲ روﻳﻜﺮد ﺣﻘﻮق ﻛﻴﻔـﺮي آﻟﻤـﺎن‪،‬‬
‫اﺻﻞ ﻣﺠﺮﻣﻴﺖ‪ ،58‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺷﺮط ﺗﻘﺼﻴﺮ ﻓﺮدي و ﺳﺰاوار ﻣﺠﺎزات ﺑﻮدن ﻓﺮد اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺷﺎﺧﺺ ﺗﻌﻴﻴﻦﻛﻨﻨﺪه ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ و ﻣﺠﺎزات ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣـﺮ ﺗـﻮأم ﺑـﺎ ﻓﻘـﺪان‬
‫ﭘﺬﻳﺮش ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ اﺛﺒﺎت دﻋﻮاي ﻣﻌﻜﻮس در ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻜﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻋﺪمﭘﺬﻳﺮش اﻳﺪه ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ‬
‫‪59‬‬
‫ﻣﻄﻠﻖ در ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﻲ آﻟﻤﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -6‬ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ‬

‫ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ و اﺟﺰاي آن از دﻳﺮﺑﺎز ﻣﻮردﺗﻮﺟﻪ ﺑﺸﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﺑﺸﺮ ﺑﻪ آن ﻧﻴﺎز اﺳﺎﺳﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪﺑﻪ ﺗﺤﻮﻻت ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺗﻤﺪنﻫﺎي ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ ﻧﻴﺰ دﭼﺎر ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﺤـﻮل‬
‫ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺮوزه ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ و ﺣﻴﺎﺗﻲ ﺑﺮاي ﺑﺸﺮ ﻣﺤﺴـﻮب‬
‫ﻣﻲﺷﻮد؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ در اﻛﺜﺮ ﺟﻮاﻣﻊ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﻴﺎﺳﺘﮕﺬاري‪ ،‬ﺑﻪدﻧﺒﺎل‬
‫راهﺣﻞﻫﺎي ﭼﻨﺪﺑﻌﺪي ﺑﺮاي ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻣﺸﻜﻼت ﭘﻴﺮاﻣـﻮن اﻳـﻦ ارزش ﻣﻬـﻢ ﺣﻴـﺎت ﺑﺸـﺮي‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺮوزه ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﻣﺘﻌﺪد و ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ در اﺑﻌﺎد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﻣﻮردﺗﻮﺟﻪ اﻧﺴـﺎنﻫـﺎ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ و ﺣﻔﻆ آن‪ ،‬ﺟﺰء ﺣﻴﺎﺗﻲﺗﺮﻳﻦ و ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ دﻏﺪﻏﻪﻫﺎي دوﻟﺖﻫـﺎ‬
‫و ﻣﺮدم در ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ 60.‬درواﻗﻊ‪ ،‬ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺟﺎﻳﮕﺎه وﻳﮋهاي ﻛـﻪ‬
‫در ﺑﻬﺒﻮد زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎنﻫﺎ دارد‪ ،‬از اﻫﻤﻴﺖ زﻳﺎدي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ ﺑﻪﻃﻮريﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺑـﻪ ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ داﺧﻠﻲ و ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده اﻧﺴﺎن از ﻣﺤﻴﻂ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺧﻮد اﻣـﺮي‬
‫اﺳﺖ اﺟﺘﻨﺎبﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻛﻪ در ﺗﻤﺎم اﻋﺼﺎر ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺳﻮي اﻧﺴﺎن ﺻﻮرت ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬اﻣ‪‬ـﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺷﺪن ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺸﺮي ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً از ﻗـﺮن ﻧـﻮزدﻫﻢ ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓـﺖ‪ ،‬اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ )ازﺟﻤﻠﻪ درﻳﺎﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻨﮕﻞﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻌﺎدن و ‪ ،(...‬ﺑﻪﺻﻮرت ﭼﺸﻢﮔﻴﺮي اﻓـﺰاﻳﺶ داﺷـﺖ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ زﻣﺎن اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ در اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد ﺑﻪﺻﻮرت ﺑﻲروﻳﻪ و ﺑﺪون ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﺻـﻮرت‬

‫‪58. Schuldprinzip‬‬
‫‪ .59‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻛﺎﻣﻼً ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎر اﺛﺒﺎت دﻋﻮي در دﻋﺎوي ﺟﺰاﻳﻲ ﺑﺮﻋﻬﺪه ﺷﺎﻛﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻠﺰم ﺑﻪ اراﺋﻪ‬
‫ادﻟّﻪاي دال ﺑﺮ ﻗﺼﺪ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪ )‪ (Mens Rea‬و ﻓﻌﻞ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪ )‪ (Actus Reus‬ﻣﺘﻬﻢ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻫﻴﺌﺖﻣﻨﺼﻔﻪ را ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻴﺎر ﺟﺰاﻳﻲ »ﻗﻄﻌﻴﺖ ﻓﺮاﺗﺮ از ﺷﻚ ﻣﺪﻟّﻞ« ﻗﺎﻧﻊ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎاﻳﻦﺣﺎل ﭼﻬﺎر وﺿﻌﻴﺖ ﻛﺎﻣﻼً ﺻﺮﻳﺢ و آﺷﻜﺎر وﺟﻮد دارد ﻛﻪ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺣﻘﻮﻗﻲ اﺣﺮاز »ﺣﻘﻴﻘﺖ ادﻟّﻪ دﻓﺎع« ﺑﺮﻋﻬﺪه ﻣﺘﻬﻢ اﺳـﺖ‪ .‬وﺿـﻌﻴﺖﻫـﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧـﻪ ﻣـﺬﻛﻮر ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪-1 :‬‬
‫ﺟﻨﻮن؛ ‪ -2‬ﻓﻘﺪان ﺷﺮاﻳﻂ ﻻزم ﺟﻬﺖ ﻃﺮح دﻋﻮي؛ ‪ -3‬ﻋﺪمﺗﻔﻜﺮ ﻣﻌﻘﻮﻻﻧﻪ؛ ‪ -4‬ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﺨﻔﻔﻪ‪ .‬ﻣﺎﻳﻜـﻞ ﺑﻮﻫﻼﻧـﺪر‪،‬‬
‫ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﻛﻴﻔﺮي آﻟﻤﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ اﺻﻠﻲ ﻋﺒﺎﺳﻲ )ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺠﺪ‪.54 ،(1390 ،‬‬
‫‪ .60‬ﺳﻴ‪‬ﺪ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﻴﺮﺧﻠﻴﻠﻲ‪ ،‬اﺑﻮذر ﺳﺎﻻريﻓﺮ‪» ،‬ﺑﺎزﻧﮕﺮي رﻛﻦ رواﻧﻲ ﺟﺮم در ﺟﺮاﻳﻢ زﻳﺴﺘﻲ و ﻧﮕﺎه اﺳﻼم ﺑـﻪ آن«‪،‬‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﻋﺘﻘﺎدي ـ ﻛﻼﻣﻲ ‪.162 ،(1396) 28‬‬
‫ﻣﺠﻠﺔ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ ‪(1399-3) 43‬‬ ‫‪90‬‬

‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ اﻳﻦ روﻳﻪ در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد اداﻣﻪ دارد‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﻴﻦ ﺧﻄﺮات و آﻟﻮدﮔﻲﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻧﺎﺷﻲ از اﺳﺘﻔﺎدة ﺑﻲروﻳـﻪ و ﻏﻴﺮاﺻـﻮﻟﻲ از ﻣﺤـﻴﻂزﻳﺴـﺖ ﻣـﻲﺷـﺪ‪ ،‬ﻫـﻢ ﺳـﻼﻣﺖ اﻓـﺮاد را‬
‫ﻣﻮردﺗﻬﺪﻳﺪ ﻗﺮار ﻣﻲداد و ﻫﻢ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ را‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪدﻟﻴﻞ ارﺗﺒﺎط زﻧﺠﻴﺮواري ﻛﻪ ﺑﻴﻦ‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ وﺟﻮد دارد‪ 61‬و ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ ﻛﻪ آﺛﺎر‬
‫و ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﺟﺪ‪‬ي ﺑﺮ اﻧﻮاع آن ﻣﻲﮔﺬارد و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻮارد ﺗﻌﺪد اﺳﺒﺎب اﻳﺠـﺎد ﺟـﺮاﻳﻢ‬
‫ارﺗﻜﺎﺑﻲ‪ ،‬ﻗﻠﻤﺮوي ﮔﺴﺘﺮده ﺧﺴﺎرات‪ ،‬ﺟﺮماﻧﮕﺎري و ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﺮﺗﻜﺒـﺎن را ﺑﺴـﻴﺎر دﺷـﻮار ﻧﻤـﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ 62.‬ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از اداﻣﺔ اﻳﻦ روﻧﺪ در ﺳﻄﺢ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻞ اﺳﻨﺎد ﻣﻬﻢ و ﺑﺴﻴﺎري در راﺑﻄﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ ﻛﻨﻮاﻧﺴـﻴﻮن و ﭘﺮوﺗﻜـﻞ ﻣـﻮﻧﺘﺮال‬
‫درﻣﻮرد ﻻﻳﻪ ازون )‪ 22‬ﻣﺎرس ‪ 16 ،1985‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪(1978‬؛ ﻛﻨﻮاﻧﺴﻴﻮن ﭘﻴﺸﮕﻴﺮي از آﻟﻮدﮔﻲ درﻳﺎ‬
‫ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﺨﻠﻴـﻪ ﭘﺴـﻤﺎﻧﺪﻫﺎ )‪ 29‬دﺳـﺎﻣﺒﺮ ‪(1972‬؛ ﻣﻌﺎﻫـﺪه ﻗﻄـﺐ ﺟﻨـﻮب )‪ 1‬دﺳـﺎﻣﺒﺮ ‪ (1959‬و‬
‫ﭘﺮوﺗﻜﻞ زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ آن )‪ 4‬اﻛﺘﺒﺮ ‪(1991‬؛ ﭘﺮوﺗﻜﻞ ‪ 1979‬آﻟﻮدﮔﻲ ﻫﻮاي ﻓﺮاﻣـﺮزي از راه دور‬
‫درﻣﻮرد ﻛﻨﺘﺮل اﻧﺘﺸﺎر اﻛﺴﻴﺪ ﻧﻴﺘﺮوژن )‪ 31‬اﻛﺘﺒﺮ ‪(1988‬؛ ﺑﻨﺪ ‪ 2‬ﻣـﺎده )‪ (4‬ﻛﻨﻮاﻧﺴـﻴﻮن آ‪.‬ﺳـﻪ‪.‬آن‬
‫درﻣﻮرد ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ )‪ 4‬ژوﺋﻴﻪ ‪ (1985‬و ﻣﺎده )‪ (8‬ﻛﻨﻮاﻧﺴﻴﻮن ﺗﻨﻮع زﻳﺴـﺘﻲ‬
‫)‪ 5‬ژوﺋﻦ ‪ (1992‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻧﻴﺰ آﻳﺎﺗﻲ درزﻣﻴﻨﺔ ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ آﻳﺔ ‪ 61‬از ﺳﻮرة ﻫﻮد ﻛﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ ...» :‬ﻫ‪‬ﻮ‪ ‬اَﻧْﺸَﺎَﻛُﻢ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦَ ا ْﻟﺎَر‪‬ضِ و‪ ‬اﺳ‪‬ﺘَﻌ‪‬ﻤ‪‬ﺮَﻛُﻢ‪ ‬ﻓﻴﻬﺎ‬
‫‪) «...‬او ﺧﺪاﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ را از زﻣﻴﻦ ﺑﻴﺎﻓﺮﻳﺪ و ﺑﺮاي ﻋﻤﺎرت و آﺑﺎد ﺳـﺎﺧﺘﻦ آن ﺑﺮﮔﻤﺎﺷـﺖ‪(.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﺪﻳﺜﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﻗﻴﺎﻣـﺖ ﺑﺮﭘـﺎ ﺷـﻮد و در دﺳـﺖ ﻓـﺮدي‬
‫ﻧﻬﺎﻟﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ آن را ﺑﻜﺎرد‪ 63«.‬در ﺳﻄﺢ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻴﺰ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺑﺴﻴﺎري در اﻳﻦ ﺣـﻮزه‬
‫ﺑﻪﺗﺼﻮﻳﺐ رﺳﻴﺪهاﻧﺪ؛ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻴﻔﺮي آﻟﻤﺎن اﺷـﺎره ﻛـﺮد ﻛـﻪ در ﮔﻔﺘـﺎر‬
‫ﺑﻴﺴﺖ و ﻧﻬﻢ از ﺑﺨﺶ وﻳﮋه ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺬﻛﻮر از ﻣﻮاد )‪ (324‬ﺗﺎ )‪ ،(330‬ﺑﻪ ﺟﺮماﻧﮕﺎري ﺟـﺮاﻳﻢ ﻋﻠﻴـﻪ‬
‫ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﻧﻜﺘﻪ ﺷﺎﻳﺎن ذﻛﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻴﻔﺮي آﻟﻤـﺎن‪ ،‬ﺟـﺮاﻳﻢ‬

‫‪ .61‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻣﻲﺗﻮان از آﻻﻳﻨﺪهﻫﺎي ﻫﻮا ﻛﻪ ازﻃﺮﻳﻖ اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻮاد ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺻﻨﻌﺘﻲ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺎم ﺑﺮد ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻢ ﺑﺮ روي اﻧﺴﺎن و ﻫﻢ ﺑﺮ روي ﺣﻴﻮاﻧﺎت و ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﺄﺛﻴﺮ زﻳﺎنﺑﺎر دارد‪ .‬ﻣﻮرد دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ آن اﺷـﺎره ﻛـﺮد‪،‬‬
‫آﻟﻮده ﻛﺮدن آبﻫﺎي ﺟﺎري ﺑﻪ ﭘﺴﺎب ﺻﻨﻌﺘﻲ و ﻣﻮاد ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺗـﺄﺛﻴﺮات ﺑﺴـﻴﺎر ﺧﻄﺮﻧـﺎك و‬
‫ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞﺟﺒﺮاﻧﻲ را ﺑﺮ آﺑﺰﻳﺎن و ﻣﺰارع ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ و ﮔﻴﺎﻫﺎن و ﺣﺘﻲ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺮﺟﺎ ﻣـﻲﮔﺬارﻧـﺪ و ﻣـﻮارد دﻳﮕـﺮي از اﻳـﻦ‬
‫ﻗﺒﻴﻞ‪.‬‬
‫‪ .62‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ رﻣﻀﺎﻧﻲ ﻗﻮامآﺑﺎدي‪» ،‬ﭘﻴﺸﮕﻴﺮي و ﺳﺮﻛﻮب ﺟﺮاﻳﻢ زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ در ﭘﺮﺗﻮ اﻗﺪاﻣﺎت ﺳﺎزﻣﺎنﻫـﺎي‬
‫ﻏﻴﺮدوﻟﺘﻲ در ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﻲ اﻳﺮان«‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ ﺣﻘﻮﻗﻲ دادﮔﺴﺘﺮي ‪.209-210 ،(1390) 75‬‬
‫‪ .63‬ﺟﻮزي‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮﭘﻮر‪ ،‬ﺷﻌﺎرﻳﺎن‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.47 ،‬‬
‫‪91‬‬ ‫ﺑﺎزﻛﺎوي ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ‪...‬‬

‫ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ ﺟﺰو ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻤﺪي ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕـﺮ درﺻـﻮرﺗﻲﻛـﻪ ﻣﺮﺗﻜـﺐ از روي‬
‫‪64‬‬
‫ﺑﻲاﺣﺘﻴﺎﻃﻲ اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ را اﻧﺠﺎم داده ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﺠﺎزات وي ﻛﻤﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ -1-6‬ﻗﻮاﻧﻴﻦ وﺿﻊﺷﺪة داﺧﻠﻲ درزﻣﻴﻨﺔ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ‬

‫درزﻣﻴﻨﺔ ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻣﻲﺗﻮان اﺷﺎره ﻛﺮد‪ :‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻗـﺎﻧﻮن ﺷـﻜﺎر‬
‫ﻣﺼﻮب ﺳﺎل ‪ ،1335‬ﻗﻮاﻧﻴﻦ و ﻣﻘﺮرات ﺑﻌﺪ از آن ازﺟﻤﻠﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﺑﻬﺴﺎزي ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ‬
‫ﻣﺼﻮب ‪ ،1353‬ﻻﻳﺤﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺣﻔﻆ و ﮔﺴﺘﺮش ﻓﻀﺎي ﺳﺒﺰ در ﺷـﻬﺮﻫﺎ در ﺳـﺎل ‪ ،1359‬ﻗـﺎﻧﻮن‬
‫ﺣﻔﻆ و ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌـﻲ و ذﺧـﺎﻳﺮ ﺟﻨﮕﻠـﻲ ﻛﺸـﻮر ﻣﺼـﻮب ‪ ،1371‬ﻗـﺎﻧﻮن ﺣﻔﺎﻇـﺖ و‬
‫ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از ﻣﻨﺎﺑﻊ آﺑﺰي ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان ﻣﺼﻮب ‪ ،1374‬ﻗـﺎﻧﻮن ﻧﺤـﻮه ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي از‬
‫آﻟﻮدﮔﻲ ﻫﻮا ﻣﺼﻮب ‪ 1374‬و ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ از ﻛﺘﺎب ﭘـﻨﺠﻢ )ﺗﻌﺰﻳـﺮات( ﻗـﺎﻧﻮن ﻣﺠـﺎزات‬
‫اﺳﻼﻣﻲ ﻣﺼﻮب ‪ 1375‬ﺑﻪﺗﺼﻮﻳﺐ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد ﻣﺮﺗﻜـﺐ ﻋـﻼوهﺑـﺮ‬
‫‪65‬‬
‫ﻣﺠﺎزات ﻛﻴﻔﺮي‪ ،‬ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرات وارده و ﺣﺘﻲ ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ دﻳﻪ و ﻗﺼﺎص ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ آن ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮ رواﻧـﻲ ﻣﺮﺗﻜـﺐ در اﻳـﻦﮔﻮﻧـﻪ ﺟـﺮاﻳﻢ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ وﺿﻊ ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴـﺖ و ﻟـﺰوم ﺣﻤﺎﻳـﺖ ﮔﺴـﺘﺮده از آن‪ ،‬ﺑﺤـﺚ‬
‫درﺧﺼﻮص ارﻛﺎن ﺟﺮم در اﻳﻦ ﺣﻮزه اﻫﻤﻴﺖ زﻳﺎدي دارد؛ ﭼﺮاﻛﻪ از ﻳـﻚ ﺳـﻮ ﻟـﺰوم ﺣﻤﺎﻳـﺖ از‬
‫ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ اﻳﺠﺎب ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻛﻴﻔﺮي ﺳﺨﺖﮔﻴﺮاﻧﻪﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﺣـﻮزهﻫـﺎي‬

‫‪ .64‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺎده ‪ 324‬ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻴﻔﺮي آﻟﻤﺎن دراﻳﻦزﻣﻴﻨﻪ اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﻘﺮر ﻣﻲدارد‪» :‬ﻫـﺮﻛﺲ‪،‬‬
‫ﻣﻐﺎﻳﺮ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻣﻨﺒﻊ آﺑﻲ را آﻟﻮده ﺳﺎزد ﻳﺎ ﺑﻪﻃﺮﻳﻖ دﻳﮕﺮي‪ ،‬وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي آب را ﺑﻪﺻﻮرت زﻳـﺎنﺑـﺎري ﺗﻐﻴﻴـﺮ دﻫـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺠﺎزات ﺣﺒﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻳﺎ ﺟﺮﻳﻤﻪ ﻣﺎﻟﻲ ﻣﺤﻜﻮم ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ ـ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﻗﺪام دراﻳﻦزﻣﻴﻨﻪ ﻗﺎﺑﻞﻣﺠﺎزات ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛‬
‫ب ـ درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﻣﺠﺮم‪ ،‬از روي ﺑﻲاﺣﺘﻴﺎﻃﻲ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺟﺮم ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات ﺣﺒﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺳﻪ ﺳﺎل ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد ﻳﺎ ﺟﺮﻳﻤﻪ ﻣﺎﻟﻲ ﻣﺤﻜﻮم ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪«.‬‬
‫‪ .65‬ﻣﺎده ‪ 4‬ﻗﺎﻧﻮن اﺻﻼح ﻻﻳﺤﺔ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺣﻔﻆ و ﮔﺴﺘﺮش ﻓﻀﺎي ﺳﺒﺰ در ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﺼـﻮب ‪ 1359‬ﺷـﻮراي اﻧﻘـﻼب‬
‫اﺳﻼﻣﻲ »ﻣﺼـﻮب ‪ 1387/12/14‬ﻣﺠﻠـﺲ ﺷـﻮراي اﺳـﻼﻣﻲ و ‪ 1388/04/20‬ﻣﺠﻤـﻊ ﺗﺸـﺨﻴﺺ ﻣﺼـﻠﺤﺖ ﻧﻈـﺎم«‬
‫دراﻳﻦزﻣﻴﻨﻪ ﻣﻘﺮر ﻣﻲدارد‪» :‬ﻫﺮﻛﺲ درﺧﺘﺎن ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺎده )‪ (1‬ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺴﺘﺮش ﻓﻀﺎي ﺳﺒﺰ را ﻋﺎﻟﻤﺎً و ﻋﺎﻣﺪاً و ﺑﺮﺧﻼف‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺬﻛﻮر ﻗﻄﻊ ﻳﺎ ﻣﻮﺟﺒﺎت از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ آﻧﻬﺎ را ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪ ،‬ﻋﻼوهﺑﺮ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت وارده ‪ ...‬ﻣﺤﻜﻮم ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪«.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺎده ‪ 689‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎزات اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺗﻌﺰﻳﺮات ﻣﺼﻮب ‪ 1375‬درﺧﺼﻮص ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ‬
‫و ﭘﻨﺠﻢ )ا‪‬ﺣﺮاق و ﺗﺨﺮﻳﺐ و ا‪‬ﺗﻼف اﻣﻮال و ﺣﻴﻮاﻧﺎت( ﻣﻘﺮر ﻣﻲدارد ﻛﻪ‪» :‬در ﺗﻤﺎم ﻣﻮارد ﻣﺬﻛﻮر در اﻳـﻦ ﻓﺼـﻞ ﻫﺮﮔـﺎه‬
‫ﺣﺮق و ﺗﺨﺮﻳﺐ و ﺳﺎﻳﺮ اﻗﺪاﻣﺎت اﻧﺠﺎمﺷﺪه ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻳﺎ ﻧﻘﺺ ﻋﻀﻮ ﻳﺎ ﺟﺮاﺣﺖ و ﺻﺪﻣﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺷﻮد ﻣﺮﺗﻜـﺐ‬
‫ﻋﻼوهﺑﺮ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر ﺣﺴﺐ ﻣﻮرد ﺑﻪ ﻗﺼﺎص و ﭘﺮداﺧﺖ دﻳﻪ و در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺑﻪ ﺗﺄدﻳﻪ ﺧﺴﺎرات وارده ﻧﻴﺰ ﻣﺤﻜﻮم‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪«.‬‬
‫ﻣﺠﻠﺔ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ ‪(1399-3) 43‬‬ ‫‪92‬‬

‫ﺣﻘﻮق ﺟﺰا اﻋﻤﺎل ﮔﺮدد‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺟﺮماﻧﮕﺎري ﻫﻢ ﺧﻮد ﻣﺒﺘﻨﻲﺑﺮ ﻳﻚ ﺳﺮي اﺻﻮل اﺳﺎﺳـﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ رﻋﺎﻳﺖ آن ﺗﺤﺖ ﻫﺮ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬اوﻟﻴﻦ ﺑﺤﺜﻲ ﻛﻪ در ﺣﻘﻮق ﺟـﺰا درﺧﺼـﻮص‬
‫ﻳﻚ ﺟﺮم ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺤﺚ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪة آن اﺳـﺖ‪ .‬ﭼﺮاﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺷﻨﺎﺳـﺎﻳﻲ‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻫﺮ ﺟﺮﻣﻲ‪ ،‬ﻧـﻮع ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﺮﺗﻜـﺐ ﻧﻴـﺰ ﻣﺸـﺨﺺ ﻣـﻲﺷـﻮد )ﻣﺜـﻞ ﺟـﺮاﻳﻢ ﻋﻤـﺪي و‬
‫ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي(‪ .‬درﺧﺼﻮص ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠّﻲ دو ﻧﻈـﺮ وﺟـﻮد دارد ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻫـﻢ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻋﺪة ﻛﻠّﻲ اﺻﻞ ﺑﺮ ﺷﺮﻃﻴﺖ ﻋﻤﺪ در ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﺟﺮاﻳﻢ اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗـﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺑﺮﺧﻼف اﺻﻞ ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ﺻﺮﻳﺤﺎً ﻗﺎﻋﺪهاي وﺿﻊ ﻧﻜﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ رﺟﻮع ﺑﻪ اﺻﻞ‬
‫ﻣﺰﺑﻮر ﺟﺮم را ﻋﻤﺪي ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ‪ .‬درﺧﺼﻮص ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ ﻧﻴـﺰ ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﻫﻤـﻴﻦ اﺻـﻞ‪،‬‬
‫ﻋﺪهاي ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻋﻤﺪي ﺑﻮدن اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﺬﻛﻮر ﺑﺎ وﺟـﻮد ﺳـﻪ‬
‫ﻋﻨﺼﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺎدي و رواﻧﻲ ﻗﺎﺑﻞﺗﺤﻘﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ 66.‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪﺑﻪ آﺛﺎر زﻳﺎنﺑﺎر ﺟﺮاﻳﻢ زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄـﻲ‪،‬‬
‫ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﺑﻪدﻧﺒﺎل راﻫﻜﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ آﺛﺎر زﻳﺎنﺑﺎر را ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻛﺎﻫﺶ داده و ﺑﺎﻋـﺚ‬
‫ﺑﺎزدارﻧــﺪﮔﻲ ﺑﻴﺸــﺘﺮ در اﻳــﻦ ﺟــﺮاﻳﻢ ﮔــﺮدد‪ .‬از ﺟﻤﻠــﻪ ﺗﺤــﻮﻻﺗﻲ ﻛــﻪ اﻣــﺮوزه درزﻣﻴﻨـﺔ ﺟــﺮاﻳﻢ‬
‫زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ در ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ دﻧﻴﺎ اﻳﺠﺎد ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺤﻮل ﻣﻔﻬﻮم ﺗﻘﺼﻴﺮ و رﻛﻦ‬
‫رواﻧﻲ اﺳﺖ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ اﻣﺮوزه در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد در ﺟﺮاﻳﻢ زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ اﻋـﻢ‬
‫از ﺣﻘﻮﻗﻲ و ﻛﻴﻔﺮي ﺑﺪون اﺣﺮاز ﺗﻘﺼﻴﺮ و رﻛﻦ رواﻧﻲ ﺑﺮ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺑﺎر ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ ﺑـﺪون‬
‫ﺗﻘﺼﻴﺮ‪ ،‬درواﻗﻊ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﻳﺎ ﻣﻔﺮوض اﻧﮕﺎﺷﺘﻦ ﺗﻘﺼﻴﺮ و رﻛﻦ رواﻧﻲ اﺷﺎره داﺷـﺘﻪ و ﺑـﺎ‬
‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺳﺮزﻧﺶﭘﺬﻳﺮي ﻣﺮﺗﻜﺐ ارﺗﺒﺎط دارد‪ 67.‬ﺑﻌﻀﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ‬
‫درﻣﻮاردي ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺘﻲ ﻣﻘﻴﺪ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺧﻮد را ﺟﺮم ﻣﻮﺿـﻮع ﺑﻨـﺪ ج‬
‫ﻣﺎده )‪ 68(13‬ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻜﺎر و ﺻﻴﺪ ﻣﺼﻮب ‪ 1346‬ﻗﺮار داده اﺳﺖ و ﺑﻴﺎن ﻣﻲدارد‪» :‬اﻳﻨﻜﻪ ﺷـﺨﺺ‬
‫ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺑﺮاي ارﺗﻜﺎب ﺟﺮم ﻣﻮردﻧﻈﺮ ﺧﻮد )ﻛﺸﺘﻦ ﺟﺎﻧﻮر وﺣﺸﻲ( از ﺳﻢ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺳﻮءﻧﻴﺖ ﻋﺎم ﺗﺤﻘﻖ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ و اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﻣﻮاد ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺟـﺎﻧﻮر وﺣﺸـﻲ را‬
‫‪ 69‬و‪70‬‬
‫ﺑﻜﺸﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻮردﻧﻈﺮش ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺳﻮءﻧﻴﺖ ﺧﺎص ﻣﺤﻘﻖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪«.‬‬

‫‪ .66‬ﺟﻮزي‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮﭘﻮر‪ ،‬ﺷﻌﺎرﻳﺎن‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.52 ،‬‬

‫‪ .67‬ﻣﻴﺮﺧﻠﻴﻠﻲ و ﺳﺎﻻريﻓﺮ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.161 ،‬‬
‫‪ .68‬ﻣﺎده ‪ 13‬ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻜﺎر و ﺻﻴﺪ ﻣﺼﻮب ‪ 1346‬ﻣﻘﺮر ﻣﻲدارد‪» :‬ﻫﺮﻛﺲ ﻣﺮﺗﻜﺐ اﻋﻤﺎل زﻳﺮ ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺠـﺎزات ‪ ...‬و‬
‫درﺻﻮرت ﺗﻜﺮار ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﻣﺠﺎزات ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫ج ـ ﺷﻜﺎر‪ ،‬ﺻﻴﺪ و ﻳﺎ ﻛﺸﺘﺎر ﺟﺎﻧﻮران وﺣﺸﻲ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﻤﻮم و ﻣﻮاد ﻣﻨﻔﺠـﺮه و اﻣﺜـﺎل آن و ﺷـﻜﺎر ﺑـﻪﺻـﻮرت‬
‫ﺗﻌﻘﻴﺐ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از وﺳﻴﻠﻪ ﻧﻘﻠﻴﻪ ﻣﻮﺗﻮري و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﺸﺘﺎر آﻧﺎن ﺑﻪﻃﺮﻳﻖ ﺟﺮﮔﻪ و ﻣﺤﺎﺻﺮه دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﻲ؛ ‪«. ...‬‬
‫‪ .69‬ﻧﺎﺻﺮ ﻗﺎﺳﻤﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻛﻴﻔﺮي ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ )ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﻤﺎل اﻟﺤﻖ‪.127 ،(1384 ،‬‬
‫‪93‬‬ ‫ﺑﺎزﻛﺎوي ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ‪...‬‬

‫از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬در ﺣﻘﻮق ﻛﺎﻣﻦﻻ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻠﻴـﻪ ﻣﺤـﻴﻂزﻳﺴـﺖ ﺟـﺰو‬
‫ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ارﺗﻜﺎب ﺟﺮم ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ را ﺑﺪون ﻋﻨﺼـﺮ‬
‫رواﻧﻲ ﻗﺎﺑﻞارﺗﻜﺎب ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از ﺣﻘﻮقداﻧﺎن داﺧﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺑﻴﺎن اﻳﻨﻜﻪ ﺟﺮاﻳﻢ زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ‬
‫ﺟﺰو ﺟﺮاﻳﻢ ﺧﻼﻓﻲ‪ 71‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را از ﺣﺎﻟﺖ ﻋﻤﺪي ﺧـﺎرج ﻧﻤـﻮدهاﻧـﺪ‪ 72.‬ﻳﻜـﻲ از ﻣﻬـﻢﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬درواﻗﻊ‪ ،‬ﻣـﻮردي اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕـﺬار‬
‫ﻓﺮض را ﺑﺮ وﺟﻮد ﺗﻘﺼﻴﺮ و ﻳﺎ ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان از اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان‬
‫»ﻓﺮض وﺟﻮد ﺗﻘﺼﻴﺮ« ﻧﻴﺰ ﻳﺎد ﻛﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮضﻫـﺎﻳﻲ‬
‫را ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﺟﺎزه اﺛﺒﺎت ﺧﻼف ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮﺿﻲ را ﺑﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻣﻲدﻫﺪ و ﺗﻨﻬﺎ در ﭘﺎرهاي از‬
‫‪73‬‬
‫ﻣﻮارد و ﺑﻪ ﺷﻜﻞ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن اﺛﺒﺎت ﺧﻼف ﻓـﺮض ﺗﻘﺼـﻴﺮ اﻣﻜـﺎنﭘـﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨـﻲ و ﺗﺤﻤﻴـﻞ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠـﻖ در ﺣـﻮزه ﻣﺤـﻴﻂزﻳﺴـﺖ‬
‫ﻣــﻲﺗﻮاﻧــﺪ در ﺑﺴــﻴﺎري از ﻣــﻮارد ﺑــﻪﻋﻨــﻮان ﻳــﻚ ﻣﺤـﺮّك ﺑﺎزدارﻧــﺪه در ﭘﻴﺸــﮕﻴﺮي از ﺟــﺮاﻳﻢ‬
‫زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ ﺗﻠﻘﻲ ﮔﺮدد؛ زﻳﺮا ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ رﻳﺴﻚ و ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺟﺮم را ﺑﺎﻻ ﺑﺮده و ﺑـﻪﺻـﻮرت‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ زﻳﺎن را وادار ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻧﻈﺎرت ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﺎزرﺳﻲﻫﺎي ﻣﺘﺪاول وﻗﻮع ﺟـﺮم و‬
‫ﺧﻄﺮات زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ را ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬در ﺣﻮزه ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮش ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ ﻛﻴﻔـﺮي‬
‫ﺑﺎﻳﺴــﺘﻲ ﺑــﻪﻣﻌﻨــﺎي ﻣﺴــﺌﻮﻟﻴﺖ ﺣﻘــﻮﻗﻲ ﻧﻴــﺰ ﺑﺎﺷــﺪ‪ .‬ﺑــﺎ ﭘــﺬﻳﺮش ﻣﺴــﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠــﻖ در ﺟــﺮاﻳﻢ‬
‫زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ ﻋﻼوهﺑﺮ ﻛﺎﻫﺶ ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎ و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺟﻠﺴﺎت ﻃﻮﻻﻧﻲ دادرﺳﻲ و در راﺳـﺘﺎي‬
‫اﺻﻞ ﺳﺮﻋﺖ و ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬاري ﻣﺠﺎزات در ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﻲ در ﺣﻮزه ﺟﺮاﻳﻢ زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬ﺷﻬﺮوﻧﺪان و‬
‫ﺷﺮﻛﺖﻫﺎ و ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي دوﻟﺘﻲ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺤـﺮّك ﻣﻬـﻢ‪ ،‬اﻳـﻦ ﻧﻬﺎدﻫـﺎ را‬
‫ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻳﺎ وادار ﺑﻪ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﻲ از اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ ﻧﻤﻮده و ﺿﻤﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪان را ﺑﻪ ﺳﻤﺖوﺳـﻮي‬
‫ﻳﻚ ﻋﺪاﻟﺖ ﺗﺮﻣﻴﻤﻲ ﺧﺎرج از دادﮔﺎه ﺳﻮق ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣـﻲﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ‬
‫ﻣﻄﻠﻖ وﻗﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎزدارﻧﺪه ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﻮردﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﻓـﺮد ﻋﻤـﻼً‬

‫‪ .70‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻣﺬﻛﻮر در اداﻣﻪ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ »ﺟﺮاﻳﻢ زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ در زﻣﺮة ﺟﺮاﻳﻢ ﺳﻪ ﻋﻨﺼـﺮي ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻋﻤﺪﺗﺎً در ﮔﺮوه ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻤﺪي ﻗﺮار دارﻧﺪ و درﻣﻮارد ﻣﺤﺪودي ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي )ﺷﺒﻪﻋﻤﺪ و ﺧﻄﺎ( ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ «.‬ﻗﺎﺳﻤﻲ‪ ،‬ﭘﻴﺸـﻴﻦ‪،‬‬
‫‪.133‬‬
‫‪ .71‬ذﻛﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺿﺮوري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺮم ﺧﻼﻓﻲ در ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺟﺰاﻳﻲ ﻓﻌﻠﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و در ﻣﻮاد ‪ 144‬و ‪ 145‬ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﺠﺎزات اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻤﺪي و ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .72‬اردﺑﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﭼﺎپ ‪.362 ،34‬‬
‫‪ .73‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻬﻲ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻛﻴﻔﺮي ﺑﺪون ﺗﻘﺼﻴﺮ در ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ اﻳﺮان و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن )ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸـﺎرات‬
‫ﺧﺮﺳﻨﺪي‪.100 ،(1393 ،‬‬
‫ﻣﺠﻠﺔ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ ‪(1399-3) 43‬‬ ‫‪94‬‬

‫ﺗﻮان و اﻣﻜﺎن رﻋﺎﻳﺖ ﺟﻮاﻧﺐ اﺣﺘﻴﺎط و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ دﻗﻴﻖﺗﺮ‪ ،‬ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺣﺎدﺛﻪ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫درﻏﻴﺮاﻳﻦﺻﻮرت‪ ،‬ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ‪ ،‬ﻏﻴﺮﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎاﻳﻦﺣـﺎل‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳـﺪ ﺗﺼـﻮر ﻛـﺮد ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ را ﻟﺰوﻣﺎً ﺑﺎ ﻫﺪف ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ اﻋﻤﺎل ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪ ،‬زﻳﺮا در‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ اﻫﺪاف دﻳﮕﺮي ﻫﻤﭽﻮن دﺷﻮاريﻫﺎي اﺛﺒﺎت و اﺣﺮاز رﻛـﻦ‬
‫رواﻧﻲ و ﻳﺎ اﻫﻤﻴﺖ دادن ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ و ﺑﺮﺧﻮردي ﻗﺎﻃﻊ ﺑﺎ ﻣﺮﺗﻜﺒﻴﻦ آن‪ ،‬ﻣﻮردﺗﻮﺟـﻪ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬درواﻗﻊ‪ ،‬اﺛﺒﺎت ﺗﻘﺼﻴﺮ در ﺟﺮاﻳﻢ زﻳﺴـﺖﻣﺤﻴﻄـﻲ ﻋﻤـﻼً ﺑﺴـﻴﺎر دﺷـﻮار اﺳـﺖ و ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺮدﻳﺪي در اﻣﻮر ﻛﻴﻔﺮي در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻳﺎ ﻧﺒﻮد رﻛﻦ ﺗﻘﺼﻴﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺮﻣﺒﻨﺎي اﺻﻞ ﺑﺮاﺋﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺘﻬﻢ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻲﮔﺮدد و ﻋﻤﻼً در اﻳﻦ ﻧﻮع ﺟﺮاﻳﻢ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻗﻀﺎت ﺑﻪراﺣﺘﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ رﻛـﻦ‬
‫رواﻧﻲ را اﺛﺒﺎت و اﺣﺮاز ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬از ﻃـﺮف دﻳﮕـﺮ‪ ،‬ﺑﺴـﻴﺎري از ﺟـﺮاﻳﻢ زﻳﺴـﺖﻣﺤﻴﻄـﻲ ﺑـﺎ ﻧـﻮﻋﻲ‬
‫ﺑﻲاﺣﺘﻴﺎﻃﻲ و ﺑﻲﻣﺒﺎﻻﺗﻲ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﻲاﺣﺘﻴﺎﻃﻲ و ﺑﻲﻣﺒـﺎﻻﺗﻲ اﺛﺒـﺎت‬
‫ﮔﺮدد‪ ،‬در ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻮارد‪ ،‬وﻗﺖ و اﻧـﺮژي ﻓﺮاواﻧـﻲ ﺑـﺮاي اﺣـﺮاز اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﻻزم اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻓﺮاﻳﻨـﺪ‬
‫دادرﺳﻲﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﺮاﻳﻢ زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ را ﺑﺎ ﭼﺎﻟﺶﻫﺎﻳﻲ ﻣﻮاﺟـﻪ ﻣـﻲﺳـﺎزد‪ .‬ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ‪،‬‬
‫ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﻫﻤﻴﺖ ﻓﻮقاﻟﻌﺎدهاي ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ و ﺣﻔﺎﻇﺖ از آن دارد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮض‬
‫ﺑﺮ ﺗﻘﺼﻴﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد و اﺛﺒﺎت ﻓﻘﺪان آن ﺑﺮﻋﻬﺪه ﻣﺘﻬﻢ ﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﻣﺸـﻜﻞ‬
‫ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲﻫﺎي اﺛﺒﺎت رﻛﻦ رواﻧﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺗﻌﻘﻴﺐ و دادرﺳﻲ را ﻧﻴﺰ ﺣﻞ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ 74.‬اﻣ‪‬ﺎ در ﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻧﻈﺮات ﻓﻮق ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آﺛﺎر ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ را در ﭘـﻲ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬در ﻧﻈـﺮ ﮔـﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﻋﻘﻴﺪهاي ﻛﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ را ﻋﻤﺪي و ﺣﺘﻲ در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد ﻣﻘﻴ‪‬ـﺪ ﺑـﻪ ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻣـﻲداﻧـﺪ‪،‬‬
‫اﺛﺒﺎت ﻋﻤﺪي ﺑﻮدن ﻓﻌﻞ ﻣﺮﺗﻜﺐ و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت را ﺑﺎ دﺷﻮاري زﻳﺎدي روﺑﻪرو ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻧﻮع ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺣﻮزه اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ ﻛﻪ در ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻮارد ﻣﻨﺸﺄ اﻳﺠﺎد ﻋﻤﻞ‬
‫ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﺪاﺧﻞ اﺳﺒﺎب ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻳﺎ ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﺛﺮاﺗﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ زﻣـﺎن ﭘﺪﻳـﺪار ﻣـﻲﮔـﺮدد و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﻮاﻣﻠﻲ دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ دﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﺘﻮان ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت راﺑﻄﻪ ﻋﻠﺖ و‬
‫ﻣﻌﻠﻮل ﻣﻴﺎن ﻣﻨﺒﻊ آﻟﻮدﮔﻲ و آﻟﻮدﮔﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪﺷﺪه ﭘﺮداﺧﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﻮد ﻣﻮﺟﺐ ﻣـﻲﺷـﻮد ﺗـﺎ اﻗـﺪام‬
‫ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻞ روﺑﻪرو ﺷﻮد‪ 75.‬درﻣـﻮرد ﺧﻼﻓـﻲ ﺑـﻮدن اﻳـﻦ ﺟـﺮاﻳﻢ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ در ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻛﻴﻔﺮي ﻓﻌﻠﻲ ﺟﺮم ﺧﻼﻓﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑﺘـﻮان از اﻳـﻦ‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺮﺗﻜﺒﺎن ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺘﻲ را ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﻴﺐ و ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﻗﺮار داد؛ ﭼﺮاﻛـﻪ اﺻـﻞ ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ‬

‫‪ .74‬ﻣﻴﺮﺧﻠﻴﻠﻲ و ﺳﺎﻻريﻓﺮ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.167-170 ،‬‬

‫‪ .75‬ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺗﻘﻲزاده اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻞ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ )ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺧﺮﺳﻨﺪي‪.172 ،(1393 ،‬‬
‫‪95‬‬ ‫ﺑﺎزﻛﺎوي ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ‪...‬‬

‫ﺑﻮدن ﺟﺮم و ﻣﺠﺎزات ﻣﺎﻧﻊ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮان ﺟﺮﻣﻲ را ﺗﺤﺖ ﻋﻨـﻮان ﺧﻼﻓـﻲ ﻣﻮردرﺳـﻴﺪﮔﻲ‬
‫ﻗﺮار داد‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ درﺧﺼﻮص اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﻲﺗﻮان از ﺷﻴﻮه ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﭘﻴـﺮوي ﻛـﺮد‪ .‬در ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‬
‫ﺷﻮراي ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮش اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ارﺟﺎع ﺑﺎر اﺛﺒﺎت دﻟﻴﻞ‪ ،‬رﺿﺎﻳﺖ ﻣﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺎر اﺛﺒﺎﺗﻲ دﻟﻴﻞ ﺑﻪﺟﺎي ﺗﻌﻘﻴﺐﻛﻨﻨﺪه ﺑﺮﻋﻬﺪه ﻣﺘﻬﻢ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷـﻮد‪ 76.‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺟﻬـﺖ ﺷـﻮراي‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻮرخ ‪ 18‬ژوﺋﻦ ‪ 1999‬را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻧﻤﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻧﻘـﺾ ﻣـﺎده ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ ‪121-1‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ و ﻣﻘﺮرات ﺟﺎدهاي ﻛﻪ »راﻧﻨﺪه وﺳﻴﻠﻪ ﻧﻘﻠﻴﻪ را ﻣﺴﺌﻮل ﺗﺨﻠّﻔﺎت ارﺗﻜـﺎﺑﻲ ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫او در ﺣﻴﻦ راﻧﻨﺪﮔﻲ ﻣﻲداﻧﺪ« ﻣﻘﺮر ﻣﻲدارد ﻛﻪ »ﻣﺎﻟﻚ ﺳﻨﺪ ﭘﻼك وﺳﻴﻠﻪ ﻧﻘﻠﻴـﻪ ﻣﺴـﺌﻮل ﻣـﺎﻟﻲ‬
‫ﺟﺮﻳﻤﻪ ﻧﻘﺪي ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﺨﻠّﻒ از ﻣﻘﺮرات راﺟﻊ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ وي وﺟﻮد ﺳﺮﻗﺖ ﻳﺎ ﻫﺮ‬
‫ﺣﺎدﺛﻪ و ﻗﻮة ﻗﺎﻫﺮه دﻳﮕﺮ را ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ )ﻣﺎده ‪ 121-3‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ و ﻣﻘﺮرات ﺟﺎدهاي(‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﻧﻮع ﺟﺮماﻧﮕﺎري ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار اﻳﺮان درﺧﺼﻮص ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻛﻪ در دو ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﻲ اﻳﺮان و ﻓﺮاﻧﺴﻪ وﺟـﻮد دارد اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﻗـﻮاﻧﻴﻦ‬
‫ﺟﺰاﻳﻲ اﻳﺮان ﺑﺮﺧﻼف ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﺮم ﺧﻼﻓﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬وﻟﻲ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳـﻦ‪ ،‬ﻣـﻲﺗـﻮان از ﺷـﻜﻞ‬
‫ﻛﻠّﻲ اﻳﻦ ﻧﻮع ﺟﺮماﻧﮕﺎري ﭘﻴﺮوي ﻛﺮد؛ ﭼﺮاﻛﻪ درﺣﺎلﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎﺗﻮﺟﻪﺑﻪ اﺻﻞ ﻋﻤﺪي ﺑﻮدن ﺟﺮاﻳﻢ و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﻣـﻮاد )‪ (144‬و )‪ (145‬ﻗـﺎﻧﻮن ﻣﺠـﺎزات اﺳـﻼﻣﻲ‪ ،‬اﮔـﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕـﺬار ﺟﺮﻣـﻲ را‬
‫ﺻﺮاﺣﺘﺎً ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي اﻋﻼم ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺪي ﻣﺤﺴﻮب ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑـﺎز در ﻫـﺮ دو ﺻـﻮرت اﺛﺒـﺎت‬
‫ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺎدي و رواﻧﻲ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﻮرد ﺑﺮﻋﻬﺪه دادﺳﺮا ﻳﺎ دادﮔﺎه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑـﺮاي ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي از‬
‫اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ و ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺑﻬﺘﺮ از ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎر اﺛﺒﺎت دﻟﻴﻞ را ﺑﻪﺟﺎي ﻣﻘﺎم ﺗﻌﻘﻴﺐ‬
‫ﺑﺮﻋﻬﺪه ﻣﺘﻬﻢ ﻗﺮار داد‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦﺻﻮرت ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮاي ﻣﺮﺗﻜـﺐ‪ ،‬درﺻـﻮرت‬
‫اﻧﺘﺴﺎب ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺎدي ﺑﻪ وي‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻋﻤـﻞ ارﺗﻜـﺎﺑﻲ ﻣﺘﻮﺟـﻪ ﺷـﺨﺺ ﺑﺎﺷـﺪ‪ 77.‬از ﻃﺮﻓـﻲ ﺑـﺎ‬
‫ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ اﻣﻜﺎن اراﺋﻪ دﻓﺎع )ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ و ﻣﻌﻘﻮل( از ﺳﻮي ﻣﺘﻬﻢ‪ ،‬او ﻧﻴـﺰ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ ﺑـﻲﮔﻨـﺎﻫﻲ و ﻳـﺎ‬
‫ﻋﺪمﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺧﻮد را ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﺒﺼـﺮه ‪ 2‬ﻣـﺎده )‪ (4‬ﻻﻳﺤـﺔ ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ‬

‫‪ .76‬دراﻳﻦﺧﺼﻮص ﺷﻮراي ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻌﺘﻘـﺪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ »اﮔﺮﭼـﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕـﺬار اﺻـﻮﻻً اﻣـﺎره ﻣﺠﺮﻣﻴـﺖ‬
‫»‪ «Présomtion de culpabilité‬را در ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻴﻔﺮي ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً درﻣﻮرد ﺗﺨﻠّﻔﺎت ﺗـﺎ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻲ ﻛﻪ وﻳﮋﮔﻲ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞاﻧﻜﺎري ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻮق دﻓﺎﻋﻲ ﺗﻀﻤﻴﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ و وﻗﺎﻳﻊ ﻣﻨﻄﻘﺎً واﻗﻌﻴـﺖ اﺳـﺘﻨﺎد را ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺎرهﻫﺎﻳﻲ را ﺑﻪﺻﻮرت اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ «.‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ژان ﭘﺮادل‪» ،‬اﺻﻮل اﺳﺎﺳﻲ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻛﻴﻔـﺮي‬
‫در ﻓﺮاﻧﺴﻪ«‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺟﻮاد ﺗﻘﻲزاده‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﻲ ‪.355 ،(1386) 8‬‬
‫‪ .77‬دراﻳﻦﺧﺼﻮص ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ اﺻﻞ اﺣﺘﻴﺎط ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻨﺎد ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻃﺒﻖ اﻳـﻦ اﺻـﻞ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ اﺣﺘﻤـﺎﻻً‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎك دﺳﺖ ﻣﻲزﻧﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎر اﺛﺒﺎت ﻓﻘﺪان آﺳﻴﺐ زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ را ﺑﻪﻋﻬﺪه ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬دﻳﻨﺎ ﺷﻴﻠﺘﻮن و اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻛﻴﺲ‪،‬‬
‫ﻛﺘﺎﺑﭽﻪ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﺣﻘﻮق ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﺤﺴﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻬﻲ )ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺧﺮﺳﻨﺪي‪ ،(1389 ،‬ﭼﺎپ اول‪.74 ،‬‬
‫ﻣﺠﻠﺔ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ ‪(1399-3) 43‬‬ ‫‪96‬‬

‫ﺣﻔﻆ و ﮔﺴﺘﺮش ﻓﻀﺎي ﺳﺒﺰ در ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﺼﻮب ‪ 1359/03/03‬اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﻘﺮر ﻣﻲدارد‪» :‬در‬
‫ﭘﺮواﻧﻪﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻃﺮح ﺟﺎﻣﻊ و ﻳﺎ ﻫﺎدي ﺷﻬﺮﻫﺎ از ﻃﺮف ﺷﻬﺮداريﻫـﺎ ﺻـﺎدر‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻌﺪاد درﺧﺘﻲ ﻛﻪ در اﺛﺮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﻗﻄﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦ و ﻗﻴﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ‬
‫ﭘﺲ از درﻳﺎﻓﺖ ﭘﺮواﻧﻪ و ﻗﻄﻊ درﺧﺖ ﻇﺮف ﻣﺪت ﻣﻨﺪرج در ﭘﺮواﻧﻪ ﺑﺪون ﻋـﺬر ﻣﻮﺟـﻪ اﻗـﺪام ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻣﺸﻤﻮل ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﻣﻘﺮر در اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ «.‬در اﻳﻦ ﺗﺒﺼـﺮه‬
‫ﻋﺬر ﻣﻮﺟﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻋﺎم ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﺮ ﻋﺬري ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷﺨﺺ اﻳﺠﺎد ﺷـﻮد را‬
‫درﺑﺮﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻣﻔﺮوض اﻧﮕﺎﺷﺘﻦ ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﻛﻤـﻚ ﺷـﺎﻳﺎﻧﻲ در اﺛﺒـﺎت و‬
‫اﺣﺮاز ارﺗﻜﺎب ﺟﺮاﻳﻢ زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ و ﭘﻴﺸﮕﻴﺮي از آن ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺘﻬﻤﺎن اﻳﻦ ﻗﺒﻴـﻞ ﺑﺰﻫﻜـﺎري در‬
‫ﻣﺮاﺟﻊ ﻗﻀﺎﻳﻲ در ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫در ﺣﻘﻮق ﻛﻴﻔﺮي ﺟﺮم ﻣﺘﺸﻜّﻞ از ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺎدي و رواﻧـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫـﻢ در ﺟـﺮاﻳﻢ‬
‫ﻋﻤﺪي و ﻫﻢ در ﺟﺮاﻳﻢ ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي ﻫﺮ ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻻﺗﻲ ﻛﻪ در ﺳﻄﺢ ﺟﻮاﻣﻊ رخ‬
‫داد ﺑﻪوﻳﮋه در ﺣﻮزهﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺗﺠﺎري‪ ،‬ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﻴﻦ و ﻣﻘﺮراﺗﻲ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﺷﺪﻧﺪ ﻛـﻪ‬
‫رﺳﻴﺪﮔﻲ و ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﻜﺒﺎن اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺟﺮاﻳﻢ را ﺑﻪﺻﻮرت ﺳﻨﺘﻲ دﺷﻮار و ﻧﺎﻛﺎرآﻣﺪ ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ .‬ﻳﻜﻲ‬
‫از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ دراﻳﻦزﻣﻴﻨﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﻣﺮﺗﻜﺐ اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﺮاﻳﻢ ﺳﻨﺘﻲ ﻣﻘـﺎم ﺗﻌﻘﻴـﺐ و‬
‫رﺳﻴﺪﮔﻲﻛﻨﻨﺪه ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺎدي و ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﻣﺮﺗﻜﺐ را ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎ ﺗﺤـﻮﻻت ﺳـﺮﻳﻌﻲ‬
‫ﻛﻪ در ﺳﻄﺢ اﺟﺘﻤﺎع ازﺟﻤﻠـﻪ ﺻـﻨﻌﺖ‪ ،‬اﻗﺘﺼـﺎد و ‪ ...‬رخ داد و ﺑـﻪ ﺗﺒـﻊ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ و ﻣﻘﺮراﺗـﻲ ﻛـﻪ‬
‫دراﻳﻦزﻣﻴﻨﻪ ﺑﻪﺗﺼﻮﻳﺐ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاران رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻮقداﻧﺎن و در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد دادﮔـﺎهﻫـﺎ ﺑـﺎ اﺳـﺘﺪﻻل‬
‫ﺧﻮد اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ را ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻗﻠﻤﺪاد ﻛﺮدهاﻧـﺪ ﺑـﺪون اﻳﻨﻜـﻪ در ﻗـﺎﻧﻮن ﺻـﺮاﺣﺘﺎً‬
‫ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻮدن ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻗﻴﺪ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫وﻟﻲ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﺒﺎﺣﺜﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠـﻖ وﺟـﻮد دارد‪ ،‬ﺟـﺮاﻳﻢ ﻣـﺬﻛﻮر در‬
‫ارﻛﺎن اﺳﺎﺳﻲ و ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪه ﺟﺮم ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺟﺮاﻳﻢ ﻧﺪارﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪدﻟﻴـﻞ ﻓﻠﺴـﻔﻪ وﺿـﻊ‬
‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ اﻧﺘﺴﺎب ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺎدي ﺑﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ‪ ،‬ﻧﻴـﺎزي ﺑـﻪ اﺛﺒـﺎت ﻋﻨﺼـﺮ رواﻧـﻲ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬از‬
‫ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻓﺎﻋﻴﺎت ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ازﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ راﻓﻊ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ و ﻣﻮﺟﻬﺔ ﺟـﺮم‬
‫در اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺑﻞﺗﺤﻘﻖ اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﻛﻪ اﮔﺮ ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻣـﻲﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ ﺣﻘـﻮق‬
‫ﻛﻴﻔﺮي ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺗﺤﻮﻻت و ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ ﻛﻪ در آن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﺑﻪ روﻧﺪ ﻗﺒﻠﻲ ﻛﻪ در اﻳـﻦ‬
‫ﺣﻮزه وﺟـﻮد داﺷـﺖ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺸـﺘﻪ و ﻳـﻚ »ﻋﻤـﻞ ﻣـﺎدي ﺻـﺮف« را ﻣﺠـﺎزات ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﻣﺠﺎزاتﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﺎً درﻣﻮرد ﺣﻴﻮاﻧﺎت و ﺣﺘﻲ اﺷﻴﺎء و از آن ﻣﻬﻢﺗﺮ ﻣﺠﺎﻧﻴﻦ و ﻛﻮدﻛﺎن ﺻﻮرت‬
‫‪97‬‬ ‫ﺑﺎزﻛﺎوي ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ‪...‬‬

‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻟﺰوم وﺟﻮد ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑـﺎ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠـﻖ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ از ﺑـﺮوز‬
‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﻈﺮات ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬درﻏﻴﺮاﻳﻦﺻﻮرت‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﻞﻧﺸﺪه دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ در رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﻪوﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﻛﻪ ازﺟﻤﻠﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ رﺳﻴﺪﮔﻲ و ﻣﺠﺎزات ﻣﻌﺎون در اﻳﻦ ﺟـﺮاﻳﻢ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ؛ ﭼﺮاﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﻧﻘـﺶ ﺑﺴـﻴﺎر ﻣﻬـﻢ و ﺣﺘـﻲ ﺗﻌﻴـﻴﻦﻛﻨﻨـﺪهاي دارد‪،‬‬
‫وﺣﺪت ﻗﺼﺪ ﻣﻌﺎون و ﻣﺒﺎﺷﺮ ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ارﺗﻜﺎب ﺻﺮف ﻳﻚ ﻋﻤﻞ ﻣﺎدي ﺑﺘﻮان ﺑﻪ اﺛﺒﺎت‬
‫رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻋﻨﺼـﺮ رواﻧـﻲ در ﺟـﺮاﻳﻢ ﺑـﺎ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ‬
‫ﻣﻄﻠﻖ ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﻛﻨﺎر ﻋﻨﺼﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ و ﻣﺎدي ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻋﻨﺼﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨـﺪه اﻳـﻦﮔﻮﻧـﻪ ﺟـﺮاﻳﻢ‬
‫اﺳﺖ وﻟﻲ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﺑﺎ ارﺗﻜﺎب ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻧﺪارد‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ ﻣﺘﻬﻢ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اراﺋـﻪ‬
‫دﻓﺎﻋﻴﺎت ﻣﺘﻌﺎرف و ﻣﻌﻘﻮل از ﺧﻮد دﻓﺎع ﻛﺮده و ﻣﺎﻧﻊ ﻣﺤﻜﻮﻣﻴﺖ ﺧﻮد ﮔﺮدد‪.‬‬
‫از ﻃﺮﻓﻲ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻮدن ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻳﻚ اﻣﺮ ﺷﻜﻠﻲ اﺳﺖ ﺗـﺎ ﻣـﺎﻫﻮي‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاران ﺧﻮاﻫﺎن اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﻧﻮع ﻗﺎﻋﺪة ﺟﺪﻳﺪ در ﺣـﻮزه ﺣﻘـﻮق ﻛﻴﻔـﺮي ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﭘـﺲ از‬
‫ﮔﺬﺷﺖ ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﻗﺮن از ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌـﺎً ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ‬
‫دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﻘﻮق ﻛﻴﻔﺮي ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﻊ اﻳﻦ ﻧﻮع ﺟﺮم ﺑﻪﺻﻮرت ﺻﺮﻳﺢ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﻫﻤﺎنﻃﻮر‬
‫ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﺗﻤﺎم ﻋﻘﺎﻳﺪي ﻛﻪ دراﻳﻦزﻣﻴﻨﻪ اﺑﺮاز ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﺘﻦ ﺻﺮﻳﺢ ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و ﻓﻘﻂ ﻧﻤﺎﻳﺎﻧﮕﺮ اﺳﺘﻨﺒﺎطﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫درﺧﺼﻮص رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﺗﻮﺟﻪﺑﻪ ﻧﻈﺎم ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻓﻌﻠﻲ ﻛـﻪ ﺟـﺮاﻳﻢ را‬
‫ﺑﻪ ﻋﻤﺪي و ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﻜﻞ ﺑﺘـﻮان رﺳـﻴﺪﮔﻲﻫـﺎي ﺳـﺮﻳﻊ و ﻣـﺆﺛﺮي را‬
‫اﻧﺠﺎم داد‪ .‬ﺣﻤﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮده و ﺑﻤﻮﻗﻊ از ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴـﺖ اﻳﺠـﺎب ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ ﻛـﻪ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﻛـﺎراﺗﺮي‬
‫دراﻳﻦزﻣﻴﻨﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﺠﺎد ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮاي ﻣﺮﺗﻜﺒﺎن اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺗﺴﺮﻳﻊ در روﻧﺪ رﺳﻴﺪﮔﻲﻫﺎي ﻗﻀﺎﻳﻲ و ﺑﻪﺗﺒﻊ اﻧﺠﺎم اﻗﺪاﻣﺎت ﺳﺮﻳﻊ و ﺑﻤﻮﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦﺻـﻮرت‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ ارﺗﻜﺎب ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺘﻲ و ﺑﺎ اﻧﺘﺴﺎب ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺎدي ﺑـﻪ ﻣﺮﺗﻜـﺐ‪ ،‬وي داراي ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻘﺎم ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ وي ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬اﻣﻜﺎن اراﺋـﻪ دﻓـﺎع‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﻣﺮﺗﻜﺐ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﺮاﻛﻪ ﻋﺪاﻟﺖ اﻳﺠﺎب ﻣﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ ﻛـﻪ اﻓـﺮاد درﺻـﻮرت‬
‫داﺷﺘﻦ ﺳﻮءﻧﻴﺖ و ﻳﺎ ﺧﻄﺎي ﺟﺰاﻳﻲ ﻣﻮردﺳﺮزﻧﺶ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻫــﻴﭻ ﻋﻨــﻮان ﺧﻮاﺳــﺖ آﻧــﺎن ﻧﺒــﻮده‪ ،‬ﺑﻠﻜــﻪ ﺑــﻪدﻟﻴــﻞ وﺟــﻮد ﺣــﻮادث ﻏﻴﺮﻗﺎﺑــﻞﭘ ـﻴﺶﺑﻴﻨ ـﻲ و‬
‫ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞﭘﻴﺸﮕﻴﺮي و ﻳﺎ ﺣﺘﻲ ﺧﺎرج از ارادة آﻧﺎن ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻠﺔ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ ‪(1399-3) 43‬‬ ‫‪98‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫اﻟﻒ( ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻓﺎرﺳﻲ‬

‫آﺷﻮري‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ .‬آﻳﻴﻦ دادرﺳﻲ ﻛﻴﻔﺮي‪ .‬ﺟﻠﺪ اول‪ .‬ﭼﺎپ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﺳﻤﺖ‪.1388 ،‬‬
‫اردﺑﻴﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ‪ .‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ .‬ﺟﻠﺪ اول‪ .‬ﭼﺎپ ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻣﻴﺰان‪.1388 ،‬‬
‫اردﺑﻴﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ‪ .‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ .‬ﺟﻠﺪ اول‪ .‬ﭼﺎپ ﺳﻲ و ﭼﻬﺎرم‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻣﻴﺰان‪.1393 ،‬‬
‫اردﺑﻴﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ‪ .‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ .‬ﺟﻠﺪ دوم‪ .‬ﭼﺎپ ﺳﻲ و دوم‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻣﻴﺰان‪.1393 ،‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎﻧﻲ‪ ،‬ﮔﺎﺳﺘﻮن‪ ،‬ژرژ ﻟﻮاﺳﻮر و ﺑﺮﻧﺎر ﺑﻮﻟﻮك‪ .‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ )ﺟـﺮم و ﻣﺠـﺮم(‪ .‬ﺟﻠـﺪ اول‪ .‬ﺗﺮﺟﻤـﺔ‬
‫ﺣﺴﻦ دادﺑﺎن‪ .‬ﭼﺎپ دوم‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﻲ‪.1383 ،‬‬
‫ﺑﻮﻫﻼﻧﺪر‪ ،‬ﻣﺎﻳﻜﻞ‪ .‬ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﻛﻴﻔﺮي آﻟﻤﺎن‪ .‬ﭼﺎپ اول‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﺔ اﺻﻠﻲ ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸـﺎرات ﻣﺠـﺪ‪،‬‬
‫‪.1390‬‬
‫ﭘﺮادل‪ ،‬ژان‪» .‬اﺻﻮل اﺳﺎﺳﻲ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻛﻴﻔﺮي در ﻓﺮاﻧﺴﻪ«‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺟﻮاد ﺗﻘﻲزاده‪ .‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳـﻲ ‪8‬‬
‫)‪.353-359 :(1386‬‬
‫ﺗﻘﻲزاده اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﻲ‪ .‬ﺣﻘﻮق ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻞ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ‪ .‬ﭼﺎپ اول‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺧﺮﺳﻨﺪي‪.1393 .‬‬
‫ﺟﺎﻧﻲﭘﻮر‪ ،‬ﻣﺠﺘﺒﻲ و ﻣﺮاد ﻋﺒﺎﺳﻲ‪» .‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ از ﻣﻨﻈﺮ ﺣﻘﻮق ﻛﻴﻔﺮي و ﻓﻘﻪ اﻣﺎﻣﻴﻪ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴـﺪ‬
‫ﺑﺮ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﭘﺰﺷﻚ«‪ .‬ﻣﺠﻠﻪ ﻓﻘﻪ و ﺣﻘﻮق اﺳﻼﻣﻲ ‪.23-53 :(1392) 6‬‬
‫ﺟﻮزي‪ ،‬ﻋﻠﻲ‪ ،‬ﺟﺎوﻳﺪ ﺟﻌﻔﺮﭘﻮر و ﻓﺮﺷﺎد ﺷـﻌﺎرﻳﺎن‪ .‬ﺣﻘـﻮق ﻣﺤـﻴﻂزﻳﺴـﺖ‪ .‬ﭼـﺎپ اول‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻧﺸـﺮ ﻋﻠـﻢ‬
‫ﻛﺸﺎورزي اﻳﺮان‪.1389 ،‬‬
‫ﭼﺎﻳﻠﺪز‪ ،‬ﭘﻨﻲ‪ .‬ﮔﺰﻳﺪة روﻳﻪ ﻗﻀﺎﻳﻲ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در اﻣﻮر ﻛﻴﻔﺮي‪ .‬ﭼﺎپ اول‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﺔ آوا واﺣﺪي ﻧـﻮاﻳﻲ‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﻧﺸﺮ ﻣﻴﺰان‪.1388 ،‬‬
‫رﺣﻤﺪل‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮر‪ .‬ﺑﺎر اﺛﺒﺎت در اﻣﻮر ﻛﻴﻔﺮي‪ .‬ﭼﺎپ اول‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﺳﻤﺖ‪.1387 ،‬‬
‫رﻣﻀﺎﻧﻲ ﻗﻮامآﺑﺎدي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴـﻴﻦ‪» .‬ﭘﻴﺸـﮕﻴﺮي و ﺳـﺮﻛﻮب ﺟـﺮاﻳﻢ زﻳﺴـﺖﻣﺤﻴﻄـﻲ در ﭘﺮﺗـﻮ اﻗـﺪاﻣﺎت‬
‫ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﻏﻴﺮدوﻟﺘﻲ در ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﻲ اﻳﺮان«‪ .‬ﻣﺠﻠﻪ ﺣﻘﻮﻗﻲ دادﮔﺴﺘﺮي ‪.199-225 :(1390) 75‬‬
‫ﺳﻤﺎواﺗﻲ ﭘﻴﺮوز‪ ،‬اﻣﻴﺮ‪» .‬ﺗﺄﻣﻠﻲ ﺑﺮ ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ در ﺣﻘﻮق اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن«‪ .‬ﻣﺠﻠﻪ اﺻـﻼح و ﺗﺮﺑﻴـﺖ‬
‫‪.28-31 :(1385) 55‬‬
‫ﺷﻴﻠﺘﻮن‪ ،‬دﻳﻨﺎ و اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻛﻴﺲ‪ .‬ﻛﺘﺎﺑﭽﻪ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﺣﻘﻮق ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ‪ .‬ﭼﺎپ اول‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﺤﺴﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻬﻲ‪.‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺧﺮﺳﻨﺪي‪.1389 ،‬‬
‫ﺻﺎﻧﻌﻲ‪ ،‬ﭘﺮوﻳﺰ‪ .‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ .‬ﺟﻠﺪ اول‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻠّﻲ اﻳﺮان‪.1351 ،‬‬
‫ﺻﻌﻴﺪي‪ ،‬ﻳﺎﺳﻴﻦ‪» .‬ﻧﮕﺎﻫﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻛﻴﻔﺮي ﻣﻄﻠﻖ در ﺣﻘﻮق ﻛﻴﻔﺮي اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن«‪ .‬ﻣﺠﻠﻪ ﺣﻘـﻮق‪:‬‬
‫ﮔﻮاه ‪.129-130 :(1387) 13‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻬﻲ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‪ .‬ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻛﻴﻔﺮي ﺑﺪون ﺗﻘﺼﻴﺮ در ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ اﻳﺮان و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ .‬ﭼﺎپ ﺳـﻮم‪.‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺧﺮﺳﻨﺪي‪.1393 ،‬‬
‫‪99‬‬ ‫ﺑﺎزﻛﺎوي ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ‪...‬‬

‫ﻋﻮده‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي اﺳﻼم و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﺮﻓﻲ )ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ و اﻗﺴﺎم آن(‪ .‬ﺟﻠﺪ دوم‪.‬‬
‫ﭼﺎپ اول‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺣﺴﻦ ﻓﺮﻫﻮديﻧﻴﺎ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻳﺎدآوران‪.1390 ،‬‬
‫ﻏﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ‪» .‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻛﻴﻔﺮي ﺳﺨﺖﮔﻴﺮاﻧﻪ«‪ .‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ داﻧﺶ اﻧﺘﻈﺎﻣﻲ ‪.95-121 :(1384) 4‬‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺻﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺘﺮﺟﻢ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎزات آﻟﻤﺎن‪ .‬ﭼﺎپ اول‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺠﺪ‪.1389 ،‬‬
‫ﻓﻴﺾ‪ ،‬ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ‪ .‬ﺗﻄﺒﻴﻖ در ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ اﺳﻼم‪ .‬ﭼﺎپ دوم‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺆﺳﺴـﻪ اﻧﺘﺸـﺎرات اﻣﻴﺮﻛﺒﻴـﺮ‪،‬‬
‫‪.1369‬‬
‫ﻗﺎﺳﻤﻲ‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮ‪ .‬ﺣﻘﻮق ﻛﻴﻔﺮي ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ‪ .‬ﭼﺎپ دوم‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﻤﺎل اﻟﺤﻖ‪.1384 ،‬‬
‫ﻗﺒﻠﻪاي‪ ،‬ﺧﻠﻴﻞ و ﺣﻴﺪر ﻓﺮﻫﻤﻨﺪﻓﺮ‪» .‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ در ﺣﻘﻮق ﻛﻴﻔﺮي«‪ .‬ﻣﺠﻠﻪ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺣﻘﻮق‬
‫ﻗﻀﺎﻳﻲ ‪ 51‬و ‪.123-136 :(1389) 52‬‬
‫ﻛﻼرﻛﺴﻮن‪ ،‬ﻛﺮﻳﺴﺘﻮﻓﺮ‪ .‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ .‬ﭼﺎپ اول‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺣﺴﻴﻦ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدﻗﻲ‪.‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﻨﮕﻞ‪.1390 ،‬‬
‫ﮔﻠﺪوزﻳﺎن‪ ،‬اﻳﺮج‪ .‬ادﻟّﻪ اﺛﺒﺎت دﻋﻮا‪ .‬ﭼﺎپ دوم‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻣﻴﺰان‪.1384 ،‬‬
‫ﮔﻠﺪوزﻳﺎن‪ ،‬اﻳﺮج‪ .‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ اﻳـﺮان‪ .‬ﺟﻠـﺪ دوم‪ .‬ﭼـﺎپ اول‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻣﺆﺳﺴـﻪ اﻧﺘﺸـﺎرات ﺟﻬـﺎد‬
‫داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ ﻣﺎﺟﺪ‪.1372 ،‬‬
‫ﮔﻠﺪوزﻳﺎن‪ ،‬اﻳﺮج‪ .‬ﻣﺤﺸّﺎي ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎزات اﺳﻼﻣﻲ‪ .‬ﭼﺎپ ﺳﻴﺰدﻫﻢ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺎﺷﺮ ﻣﺠﻤﻊ ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ‬
‫ﻣﺠﺪ‪.1386 ،‬‬
‫ﻣﻴﺮﺧﻠﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺳﻴ‪‬ﺪ ﻣﺤﻤﻮد و اﺑﻮذر ﺳﺎﻻريﻓﺮ‪» .‬ﺑﺎزﻧﮕﺮي رﻛﻦ رواﻧﻲ ﺟﺮم در ﺟﺮاﻳﻢ زﻳﺴﺘﻲ و ﻧﮕﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ‬
‫آن«‪ .‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﻋﺘﻘﺎدي ـ ﻛﻼﻣﻲ ‪.161-182 :(1396) 28‬‬
‫ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدﻗﻲ‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ‪ .‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ .‬ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻣﻴﺰان‪.1392 ،‬‬
‫ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدﻗﻲ‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ‪ .‬ﺣﻘﻮق ﻛﻴﻔﺮي اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ )ﺟﺮاﻳﻢ ﻋﻠﻴﻪ اﻣﻮال و ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ(‪ .‬ﭼﺎپ ﺳﻲام‪ .‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫ﻧﺸﺮ ﻣﻴﺰان‪.1389 ،‬‬
‫ﻧﻮرﺑﻬﺎ‪ ،‬رﺿﺎ‪ .‬زﻣﻴﻨﺔ ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ .‬ﭼﺎپ ﺑﻴﺴﺖ و ﻧﻬﻢ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﮔﻨﺞ داﻧﺶ‪.1390 ،‬‬
‫ﻧﻮرﺑﻬﺎ‪ ،‬رﺿﺎ‪ .‬زﻣﻴﻨﺔ ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ .‬ﭼﺎپ دوم‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻧﺎﺷـﺮ ﻛـﺎﻧﻮن وﻛـﻼي دادﮔﺴـﺘﺮي ﻣﺮﻛـﺰ‪،‬‬
‫‪.1375‬‬
‫ﻫﺮﻳﻨﮓ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺎﺗﺎن‪ .‬ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﻛﻴﻔﺮي اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ .‬ﭼﺎپ اول‪ .‬ﺗﺮﺟﻤـﺔ اﻣﻴـﺮ اﻋﺘﻤـﺎدي‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸـﺎرات‬
‫ﺟﻨﮕﻞ‪.1392 ،‬‬
‫واﻳﻦ‪ ،‬آر ﻟﻔﻴﻮ‪ .‬ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ در ﻧﻈﺎم اﻳﺎﻻتﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ .‬ﭼﺎپ اول‪ .‬ﺗﺮﺟﻤـﺔ ﻓﺎﻃﻤـﻪ ﻣﻮﺳـﻮي ﺧﻮﺷـﺪل‪.‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻣﻴﺰان‪.1390 ،‬‬
‫وﻟﻴﺪي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺻﺎﻟﺢ‪ .‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ .‬ﺟﻠﺪ دوم‪ .‬ﭼﺎپ دوم‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺎﺷﺮ دﻓﺘﺮ ﻧﺸﺮ داد‪.1372 ،‬‬

‫ب( ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﺎرﺟﻲ‬

‫‪Bell, John, Sophie Boyron and Simon Whittaker. Principles of French Law. Tehran:‬‬
‫‪Nashre Dadgostar, 1380.‬‬
‫‪Elliot, Cathrine and Frances Quinn. Criminal Law. Tehran: Nashre Mizan, 2006.‬‬