GIRIŞ.

MƏSAFƏDƏN ZONDLAMA HAQQINDA MƏLUMAT VƏ ONUN

QISA TARIXI
Məsafədən zondlama (remote sensing) - məsafədən çəkiliş, kosmik çəkiliş və s.
Yer səthi (həmçinin digər kosmik cisimlər) və onun səthində, təkində yerləşən
obyektlər haqqında məsafədən öyrənmə metodları ilə informasiya əldə edilməsi
prosesidir. Və ya “Məsafədən zondlama” –obyektlə birbaşa əlaqədə olmadan onun
haqqında məlumat əldə etməkdir.
Məsafədən zondlama dedikdə, ölçülən predmetlər ilə bilavasitə kontaktda
olmayan həssas elementlərin və qurğuların köməyi ilə məsafədən obyektlərin
fiziki, kimyəvi, bioloji və digər xarakteristikalarını təyin etmək, Yer obyektlərini
aşkarlamaq, müşahidə və tədqiq etmək başa düşülür.
Məsafədən zondlama (MZ) – yerdə müşahidə etmədən fərqli olaraq, obyektlə heç
bir fiziki təmasda olmadan obyekt və ya hadisə ilə bağlı informasiyanın əldə
olunmasıdır. Məsafədən zondlama coğrafi ya və bir çox Yer elmləri bölmələri
(məsələn, hidrologiya, ekologiya, okeanoqrafiya, geologiya) daxil olmaqla çox
saylı sahələrdə istifadə olunur; onun hərbi, intellektual, kommersiya, iqtisadiyyat,
humanitar sahələrdə də tətbiqi geniş yayılmışdır. Müasir istifadə də bu
terminYerdə (həm yers əthində, həm də atmosfer və okeanlarda) təbliğ siqnalları
(yəni elektromaqnit radiasiyası) vasitəsilə obyektləri müəyyən edib təsnifləşdirmək
üçün aero sensor texnologiyalarının istifadəsini və bu sahələrdə bir neçə üsulla
elektromaqnit şüalanmanın ultrabənövşəyidən radiotezlikli diapazon həddində əldə
edilən məlumatlardan istifadə etməyi nəzərdə tutur.
Hazırda kosmik tədqiqat üsullarından geologiyada filiz və qeyri-filiz faydalı
qazıntılarının axtarışında,Yerin daxili quruluşunun öyrənilməsində, xəritəalma
sahəsində, hidrogeoloji və mühəndisi – geoloji işlərdə geniş istifadə edilir.
Uzaqdan müəyyən etmə iki cürə olur: passiv və aktiv. Obyektin buraxılan
və ya əks olunan radiasiyanı müşahidə edən sensorlara passiv uzaqdan müəyyən
etməsi deyilir. Beləliklə, buraxılan günəş şüaları passiv sensorlarla ölçülən
radiasiyanın ən adi bir mənbəyidir. Aktiv sensorlar isə, tərsinə, buraxılan enerjini
obyetktin öyrənməsi üçün istifadə olunur. Misal üçün, radar, obyekti aşkar edib,
onun yerini, sürətini və istiqamətini müəyyən edir.
Məsafədən zondlama vasitəsilə təhlükəli və çətin keçmə yerlərdən vizual və
digər məlumatları toplamaq mümkün olur.
İlk Kamera-obskura (lat. - "qaranlıq otaq" deməkdir) — obyektlərin optik
təsvirini almaq üçün sadə qurğudur. İşıq keçirməz qutudan, divarların birində kiçik
dəlikdən və əks divarda ekrandan (mat şüşə və ya nazik ağ kağız) ibarətdir. 0,5-5
mm. diametrlik dəlikdən işıq şüaları keçərək ekranda təsvir əmələ gətirir. Kamera-
obskuranın əsasında bir-çox fotoaparatlar düzəldilmişdir.
Kamera-obskurada təsvirin sahə dərinliyi aşağı olur. Təsvirin sahə dərinliyinin
müəyyən məhdud həddə qədər artırılması üçün dəliyin ölçüsü azaldılır. Dəliyin
ölçüsünün həddən artıq azaldılması difraksiya effektinin əmələ gəlməsinə və
təsfirin kifayət qədər bulanıq olmasına gətirib çıxarır. Obskura təsvirin sonsuz
kəskin sahə dərinliyi ilə xarakterizə olunur. Bu kameranın fokus məsafəsi dəlik ilə
ekran arasındakı məsafə başa düşülür.

İlk kamera-obskura otaq, böyük qutu və bunların bir divarında yerləşdirilmiş

dəlikdən ibarət olurdu. Kamera-obskura haqqında bizim eradan əvvəl IV əsrdə Çin
filosofu Mo Di və Aristotelin qaranlıq otaqda çevrilmiş təsvir haqqında yazıları
var. Kamera-obskuranın işləmə prinsipini ilk dəfə ərəb fizik və riyaziyyatçısı İbn
əl-Haytəm X əsrdə izah edib.

Bu qeyd olunanları nəzərə alsaq, Məsafədən zondlamanın tarixini b.e. ə. IV əsrdən

Aristotel obskur kamerasını icad etdiyi ( Aristotel öz əsərlərində hətta ondan da
qədim dövrə aid olduğunu qeyd edir) hesablamaq olar. Baxmayaraq ki, optika
nəzəriyyəsi XVII əsrdə müvəfəqqiyyətlər qazanmağa başlamışdır, şüşə linzalar
ondan bir az əvvəl artıq məlum idi, müasir MZ-nın konsepsiyasının real
addımlarını XIX əsrin birinci yarısından hesab etmək olar. İlk dəfə daimi və
obyektiv təsfiri qeyd etmək (fiksə etmək) mümkün olmuşdur. Elə o zamanlar, XIX
əsrdə spektrin görünməyən hissəsində elektromaqnit şüalanmaların
tədqiqatları aparılmışdır: infraqırmızı -Herşel (Qerşel) , ultrabənövşəyi-Ritter,
radiodalğalı –Hers tərəfindən. 1863-cü ilddə isə Maksvell bir çox belə
hadisələrin izahını verən elektromaqnit nəzəriyyəsini işləmişdi.
Aerofotoşəkiliş demək olar ki, fotoqrafiki üsulun tətbiqindən dərhal sonra
istifadə olundu. İlk aeroçəkiliş ( təəssüf ki, saxlanmayıb) 1858-ci ildə (Qaspar,
Feliks Turnaşen) 80 m-ə yaxın hündürlükdə hava şarı ilə çəkilmişdir. İndi
məsafədən zondlama adlandırdığımız tətqiqat üsulu XX əsrin əvvələindən
təyyarəqayırma sənayesinin inkişafı ilə daha geniş vüsət almağa başladı. Bu zaman
 potensial imkanlar daha tez reallaşdı, 1909-cu ildə təyyarə ilə aerofotoşəkiliş
aparıldı.
Şəkil. 1.2. Məsafədən zondlama sisteminin təsnifatının qısaldılmış sxemi
Passiv sistemlər Aktiv sistemlər
Günəş İstilik şüalanması
şüasnın
işığının)əks Infraqırmı Mikrodalğalı Görünən Mikrodalğalı
olunması Zı (radio) (radio)
Təsvirsiz İstilik Passiv mikrodalğalı Lazerli Radarlı
infraqırmız radiometriya profilləş altimetriya.
ı di Mikrodalğalı
radiometri rilmiş skatterometri
ya ya
Təsvirin Aerofotoçə İstilik Passiv mikrodalğa Real apertur
alınması kiliş. infraqırmız lı radio-metriya antennalı
Görünən və ı çəkiliş radar.
infraqırmızı Sintez
diapazonda olunmuş
çəkiliş aperturlu
antennalı
radar.
Zondlam Ultrabənöv İstilik Passiv Lidar
a şə infraqırmız mikrodalğalızondla
yi ı zondlama ma
zondlama

Lidar( Lidar–Laight Detection and Ranging) atmosferin spektrin optik

diapazonunda lazer zondlanmasını həyata keçirmək üçün cihazdır.

Şək.1.1. Lidarın ümumi sxemi.

Şək. 1.2.Çoxdalğalı MВЛ-60 lidarı. Atmosfer aerozolları və atmosferdə bulud
törəmələrinin xarakteristikalarının məsafədən operativ analizi üçün hazırlanmışdır.
1064 (İQ), 532 (yaşıl), 355 (UB) nm dalğa uzunluqlarında işləyir.

Məsafədən zondlama üzrə tədqiqatların əsasları 1860-cı ildə ABŞ-da qoyulsa da,
bu üsulların intensiv öyrənilməsi və tətbiqi XX əsrə aid edilir. O zaman MZ-nin bir
çox üsulları əsasən hərbi kəşfiyyat məqsədi ilə tətbiq olunurdu. Ancaq onilliklər
keçdikdən sonra onlardan bir çox təsərrüfat əhəmiyyətli məsələlərin həllində tətbiq
olunmağa başlandı. XX əsrin əvvəllərində MZ məsələlərində əsasən kənd
təsərrüfatında torpaq örtüyünün xəritəşdirilməsi işlərində tətbiq olunurdu. Keçən
əsrin 30-cu illərindən fotoqrammetriyanın inkişafı və infraqırmızı diapazonda
tədqiqatların aparılma imkanları öyrənildikdən sonra tədqiqatların intensivliyi daha
da gücləndi və genişləndi.
Son zamanlar YSP, lazer və radar texnikasının tətbiqi ilə bağlı məsafədən
zondlama metodları geniş vüsət almışdır. Lazer və radar aeroçəkiliş landşaft
xüsusiyyətlərinin ən güclü ümumiləşdirici öyrənilmə üsuludur.Yer təkinin geoloji
quruluşunun tədqiqi, faydalı qazıntıların yatağının axtarışı və kəşfiyyatı üçün
məsafədən çəkilişin bir çox metodlarından istifadə olunur: fotoçəkiliş, maqnit
üsulları, qamma-çəkiliş, elektrokəşfiyyat, qravitasiya kəşfiyyatı, radio- və lazer
lokasiyası. Məsafədən zondlama metodları kənd təsərrüfatı sektorunda bitki
örtüyünün, ekosistemlərə daxil olan enerji axınlarının statistik məlumatlarının
alınmasına, fitopatogen amillərin yayılma ocaqlarının sahəsinin ölçülməsinə və s.
imkan yaradır.
İnsan fəaliyyəti nəticəsində iqlimin dəyişməsi ilə yanaşı planetdə digər
dəyişikliklər də baş verir: stratosfer ozonunun miqdarı azalır, meşə sahələri kiçilir,
hidrosfer və torpaq çirklənir, səhraların sahəsi artır, bitki və heyvanların bir çox
növləri yox olur. Antropogen təsir nəticəsində Aral dənizi, bütövlükdə Rusiya,
Braziliya, Meksika, ABŞ, Afrika və Çində bəzi ekosistemlər müxtəlif dərəcələrdə
tənəzzülə uğrayırlar. Milyonlarla illər ərzində Yerin qatında olan faydalı
qazıntıların son yüzillikdə daha böyük və artan sürətlə çıxarılması, istifadəsi,
karbohidrogenlərin intensiv yandırılması ekosistemin vəziyyətinə əhəmiyyətli
dərəcədə təsir edir.
Son vaxtlar bəşəriyyət dərk etməyə başlayır ki, Yerin təbii ehtiyatlarından
düşünülməmiş və son dərəcə güclü istifadə olunması insanın yaşayış məkanının
(atmosfer, su, torpaq) şəraitinin pisləşməsinə gətirib çıxarır və bu da nəticə etibarən
bütün bəşəriyyətin mövcudluğuna təhlükə yaradır.
 Əhalinin sayı artdıqca onları ehtiyacını ödəyən qida və enerji ehtiyatlarının
çatışmamazlığı yaranır. Alimlərin hesablamalarına görə, əgər məhsulu ildə üç dəfə
toplamaq imkanı olsaydı bu yalnız 9 mlrd insanların qida və enerji tələbatını ödəyə
bilərdi. Hazırda Yer kürəsində 7 mlrd.–dan çox adam yaşayır və indiki demoqrafik
artma sürəti ilə 2030 ilə qədər insanları sayı Yer kürəsində 9 mlrd-a gəlib çatacaq.
Məhz buna görə bəşəriyyəti qida və enerji ilə təmin etmək problemi alimlərin
qarşısında böyük bir problem kimi durur. Bu problemi həll etmək üçün elm və
texnikanın son nailiyyətlərindən geniş istifadə olunur.
Digər tərəfdən keçən əsrin ortalarından başlayaraq bəşəriyyət ekoloji
problemlərin həllinə diqqət yetirməyə başlayıb. Məlumdur ki, Yer kürəsində hər il
4 mlrd. ton neft və qaz, 2 mlrd. ton kömür, 20 mlrd. ton dağ-mədən filizi emal
olunur. Bundan başqa, insanların texniki emallarının qalıqları ətraf mühitin fiziki-
kimyəvi və bioloji tərkibinə olduqca mənfi təsir edir, ətraf mühiti çirkləndirir.
Canlıların yaşayış məkanı olan, Yer səthi, hava qatı, biosfer belə xarici təsirlərə
məruz qalıb və öz-özünü artıq təmizləyə bilmir. Buna görə də alimlərin qarşısında
kompleks kosmik üsullarla ətraf mühitin tədqiqatı, mülahizəsi və Yerin təbii
sərvətlərinin rasional şəkildə çıxarılmasına və emalı məsələləri durur. Bu
məsələləri həll etmək üçün Yer səthinin aerokosmik monitorinqi keçirilməlidir.
“Monitorinq” sözünün mənası daimi müşahidə aparan, izləmə imkanları əsasında
proqnozlaşdırmağa nail olmaq deməkdir. Məqsədi isə yaşayış məskənlərinin
şəraitinin yaxşılaşdırılmasıdır. Bu məqsədə nail olmaq üçün kosmik vasitələrin
istifadəsi daha geniş imkanlar yaradır.
Kosmik əsrin ötən illəri ərzində Yerin süni peyklərindən planetlərarası
avtomatik keçilmiş, təkyerli kosmik gəmilər nəhəng orbital stansiyalarla əvəz
edilmiş, kosmosdakı sadə eksperimentlərdən elmi və xalq təsərrüfatı əhəmiyyətli
fundamental tədqiqatlara aparatlara qədər yol keçilmişdir. Planetlərarası fəza,
Yerin maqnitosferinin və ionosferinin təbiət qanunlarını öyrənmək üçün unikal
laboratoriyaya çevrilmişdir. Bütün bunları qiymətləndirərək bu gün demək olar ki,
kosmik tədqiqatlar Yer haqqında, Ay, Günəş və Günəş sisteminin planetləri
haqqında və həmçinin kainatın və ulduzlararası fəzanın uzaq sərhədləri haqqında
yeni məlumatların əldə edilməsinə imkan vermişdir. Bu məlumatları isə başqa
vasitələrlə əldə etmək qeyri-mümkündür.
Kosmik tədqiqatlar Günəşlə yerətrafı orbit arasında baş verən proseslərin dərin
əlaqələrinin olduğunu aşkar etdi. Bu isə öz növbəsində insanların Günəş fəaliyyəti
ilə bağlı olan bir sıra həyati hadisələri dərk etməsinə imkan vermişdir. Artıq raket-
kosmik texnikanın köməyi ilə yer tarixinin ən incə mərhələləri öyrənilməyə
başlanmış, onun dərin qatlarında baş verən proseslər tədqiq edilmişdir. Müqayisəli
planetşünaslıq Yer haqqında elmin vacib tərkib hissəsinə çevrimişdir. Başqa səma
cisimləri nümunəsində bizim planetin quruluşu və təkamülü öyrənilmişdir.
Eyni zamanda kosmonavtika elmi geniş imkanlara malik olmaqla artıq
insanların təsərrüfat fəaliyyətinə konkret və nəzərə çarpacaq dərəcədə xeyir verir.
Rabitə, meteorologiya, kənd və meşə təsərrüfatı, dəniz və hava nəqliyyatı,
energetika və s. kimi digər sahələr kosmik tədqiqatlarsız təsəvvür edilmir.
Sənaye obyektlərinin enerjiyə olan ehtiyacının ödənilməsi, ətraf mühitin
çirklənməsinə qarşı mübarizə aparılması, təbii ehtiyatların çatışmamazlığının
aradan qaldırılması, əhalinin ərzaqla təmin edilməsi, hava və iqlim proqnozunun
etibarlığının artırılması elektronika və tibb üçün zəruri olan və az tapılan
materialların istehsalının uçuzlaşdırılması kimi bu və ya digər problemlər
bəşəriyyət üçün ən aktual məsələdir. Bu məsələlərin çoxunun səmərəli həlli
kosmik tədqiqatların ən son nailiyyətlərindən istifadə edilmədən mümkün deyildir.
Misal üçün qeyd etmək lazımdır ki, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı
məsələlərinin həlli və yaxud Dünya okeanının öyrənilməsi və istifadə edilməsi
məsafədən zondlama (MZ) metodlarının yerşünaslıq təcrübəsində intensiv tətbiq
edilməsini tələb edir.
Havanın uzun müddətli proqnozlaşdırılması sahəsində kifayət qədər
nailiyyətlərin əldə edilməsi üçün Yer atmosferində baş verən proseslərin dərindən
və hərtərəfli öyrənilməsi, onun okeanla və Yer ətrafı kosmik fəzası ilə qarşılıqlı
təsirinin tədqiq edilməsi tələb edilir. İqlim dəyişmələri mexanizminin, mineral
ehtiyatlarının paylanması qanunauyğunluqlarının, Yerdəki tektonik fəaliyyətin
dərk edilməsi – bu və bir çox digər mühüm məsələlərin həllində kosmik texnikanın
və üsulların tətbiqi istiqamətləri də geniş yayılmışdır.
Təbii ehtiyatların öyrənilməsində kosmik texnika və texnologiyanın tətbiq
edilməsi bu sahədən olan çoxlu məsələlərin yeni üsullarla – qlobal planda,
mütəmadi müşahidələri təmin etməklə nəticələrin operativ şəkildə əldə etmək
imkanı verir.
Ənənəvi üsullar ilə müqayisədə kosmik üsulların bir çox üstünlükləri var və bu
da, ilk növbədə onların ekspreslik və qloballıq cəhətləridir. İnformasiya
alınmasının ekspresliyi - ətraf mühitinin parametrləri haqqında məlumatın tez və
həmin anda əldə etməyin mümkünlüyüdür.
Məlumat alınmasının qloballığı – Yer səthinin böyük sahəsindən qısa müddət
ərzində məlumat almağın mümkünlüyüdür. Kosmik vasitələrin köməyi ilə
qloballıq, peykin Yer səthindən xeyli uzaqlığı ilə, yəni 200 km-dən 36 min km-dək
məsafədə yerləşməsi ilə əlaqədardır. Hətta aşağı orbitlərdə yerləşən (uçan)
peyklərin (peyklərdə olan cihazların) eyni zamanda əhatə etdiyi sahə minlərlə
kvadrat kilometrlərə bərabərdir. Orbitin yüksəkliyi artdıqca, bu sahə artır və
yüksəkliyi 36 min km olan geostasionar peyk üçün bu görünüş sahəsi Yer kürəsi
səthinin, təqribən yarısına qədər təşkil edir.
Yeri müşahidə edən kosmik sistemlərin üçüncü mühüm cəhəti –
ümumiləşdirilmiş məlumat almağın mümkünlüyüdür. Bu ümumiləşdirmə -
obyektin ayrı-ayrı hissələrindən onun bütöv görünüşünün əmələ gəlməsidir.
Bundan başqa, təbii ehtiyatların öyrənilməsi və ətraf mühitə nəzarət
məsələlərinin həllində kosmik vasitələrdən istifadə etmənin əsas üstünlükləri
aşağıdakılardan ibarətdir:
qloballıq – eyni vaxtda böyük sahənin əhatə edilməsi, generalizasiya, tədqiqatın
geniş miqyasda aparılması;
müntəzəmlik – baxılan ərazini ixtiyarı zaman ilə dövri müşahidələrinin həyata
keçirilməsi;
çoxəhatəlik – digər üsullar və vasitələrlə tədqiqi mümkün olmayan, əlçatmaz
regionların öyrənilməsi və onlara nəzarət;
müxtəlif zamanlıq – ilin və sutkanın ixtiyari anında müşahidələrin aparılmasının
mümkünlüyü;
səmərəlilik – məlumatın toplanmasının, emal edilməsinin və istehlakçıya
çatdırılmasının iqtisadi cəhətdən səmərəli olması.
operativlik – məlumatın tez əldə edilməsi, məlumatın qəbulu anında onun
istehlakçıya çatdırılması, nəticələrin əyaniliyi və müxtəlif formalarda təsviri;
Ölkəmizdə də Yerin Məsafədən müşahidəsi üçün xüsusi fikir verilir. 15.11.2018-
ci ildə ölkə prezidenti “ Yerin Məsafədən müşahidəsi xidmətinin inkişafına dair
2019-2022-ci illər üçün Dövlət Proqramı”nın hazırlanması haqqında sərəncam
vermişdir.
FOTOQRAMMETRIYA

Fotoqrammetriya- obyektlərin metrik (ölçü) xüsusiyyətlərini və onların xüsusi

çəkiliş (görüntüləmə) sistemlərin köməyi ilə əldə edilən şəkillər üzrə iki və ya üç
ölçülü məkanda mövqelərini təyin etmə üsulları haqqında texniki elmdir. Və ya
qısa olaraq, fotoqrammetriya foto şəkillərinə görə obyektlərin formasını, ölçüsünü
və mövqeyini təyin edir.
Belə sistemlər ənənəvi fotoqrafiya kameraları və digər çəkiliş qanunlarından
istifadə edən sistemlər və digər (fotoqrafiya təbəqələri xaricində) elektromaqnit
şüalanma dedektorları (qeydediciləri) ola bilər.
Elmin əsas vəzifəsibir obyektin yerdəkikoordinatları ilə həmin obyektin iki və ya
daha çox şəkildəki koordinatları arasındakı riyazi asılılıqlar qurmaqdır (şək. 1).

Şək.1. Fotoqrametriyanın əsas prinsipi.

Onun əsas prinsipi alınmış şəkillərdən istifadə edərək ərazinin həndəsi modelini
qurmaq və ölçməkdir. Ərazinin həndəsi modelinin qurulması sxemi şəkil 2-də
verilmişdir

Şək.2. Ərazinin həndəsi modelinin qurulması

Fotogrametriyanın əsas funksiyası topoqrafik xəritələşdirmə (kartoqrafiya), eləcə
də xüsusi mühəndis planları və xəritələrinin (məs., kadastr) hazırlamaqdır.
Fotogrammetrik üsullar eləcə də, tətbiq olunan bəzi problemləri birbaşa şəkillər
üzrə iqtisadi və kifayət qədər dəqiq həll etməyə, məsələn, məkanların ərazilərini
ölçmək, yamaclarını (maililiyini) müəyyənləşdirməyə, eroziya proseslərinin
kəmiyyət xüsusiyyətlərini əldə etməyə, şaquli planlaşdırma (torpaq işlərinin
həcmini təyin etməklə və s. ) aparmağa imkan verir. Şəkillərin metrik işlənməsinin
bu istiqaməti tətbiqi fotogrammetriya adlanır.
Çəkiliş sistemləri aşağıdakı sistemlərə bölünür:
1. Hava və məkan;
2. Passiv və aktiv;
3. Optik və ya radio diapazonda işləyən;
4. Birzonalı və çoxzonalı;
5. Fotoqrafik və fotoqrafik olmayan çəkiliş sistemləri
Fotoqrafik çəkilişdə qara-ağ və ya rəngli foto materiallar əldə etmək olur. Təsvirin
rəngi təbii və ya yalançı rəngdə ola bilər.
6. Üsul və videoinformasiyanın çatdırılmasından asılı olaraq işlək(operativ) və
qeyri-işlək (qeyri-operativ).
Müxtəlif dizayn və çəkiliş sistemlərinin texniki xüsusiyyətlərindən asılı olaraq
təsnifatı davam etdirmək olar.
Çəkiliş sistemlərinin informasiya imkanlarını qiymətləndirmək üçün istifadə
olunan əsas meyarlar:
 xətti həlletmə qabiliyyəti;
 spektral həlletmə qabiliyyəti;
 fotogrammetrik dəqiqlik;
 fotometrik dəqiqlik.
Çəkiliş sistemlərinin fotoqrammetrik dəqiqliyi, alınmış şəkilin həndəsi pozulması
(təhrif) meyarıdır. Həndəsi təhrif dərəcəsi -optik görüntünün qurulmasının mövqe
dəqiqliyi və bu optik görüntünün şüa (radiasiya) qəbuledicisi ilə növbəti
deformasiyası ilə müəyyən edilir.
Topoqrafik və topoqrafik olmayan çəkiliş (tədqiqat) sistemləri mövcuddur.
Topoqrafik sistemlər həndəsi təhriflərin minimal olduğu və praktik olaraq
fotoqrammetrik çevrilmələrin (əmələgəlmələr) dəqiqliyinə təsir etməyən
sistemlərdir.
Bu sinifə şəkillərin məlum deformasiya qanununa (modeli) tabe olan, həndəsi
quruluşlarında əhəmiyyətli təhriflərə məruz qalan, çəkiliş sistemləri aiddir.
Deformasiya modelindən istifadə edərək şəkillərin rəqəmsal fotoqrammetrik
işlənməsi zamanı görüntünün həndəsi təhriflərini nəzərə almaq mümkündür.
Topoqrafik olmayan çəkiliş sistemləri üçün əsas göstərici bu sistem vasitəsilə
yüksək vizual xüsusiyyətlərə malik bir görüntünün (şəkilin) əldə olunmasıdır.
Görüntü sahəsi boyunca çəkilən cisimlərin parlaqlığının nisbətlərinin
ötürülməsində kifayət qədər dəqiqlik təmin edən çəkiliş sistemlərinə fotometrik
sistemlər deyilir.
Fotometrik dəqiqliyi azaldan səbəblər bunlar ola bilər: görüntüləmə sisteminin
optik yolu, elektron dövranının (zəncirinin) qeyri-sabitliyi, siqnalların sensor
tərəfindən qeyri-mütənasib qeydiyyatı və s. Fotometrik dəqiqlik meyarlarından biri
kimi siqnalın səs-küyə nisbətindən (siqnal/səs-küy) istifadə edilə bilər. Bu meyar
məlumat ötürən əsas siqnalın səs-küy siqnalına (müdaxilə səsləri) nisbətini
müəyyən edən bir meyardır. Siqnal-səs-küy nisbəti nə qədər yüksək olsa, sistemin
fotometrik dəqiqliyi o qədər yüksəkdir.
Fotogrametriyanın formalaşmasının texniki əsası 1839-cu ildə Fransız Xəncər
tərəfindən fotoqrafiyanın ixtirası ilə qoyulmuşdur. 1851-1859-cu illərdə Fransız E.
Lasseda fotoqrammetriyanın qrafik versiyasını hazırlayır, onların torpaq
fotoşəkilləri əsasında strukturlarının planlarını tərtib edir. Fotogrammetriya 1851-
ci ildə Lossedat tərəfindən yaradılmış və inkişaf etdirilmişdir. Növbəti 140 il
ərzində zamanla fotoqrametriyanın inkişafı düz fotoqrammetriya, analoji
fotogrammetriya, analitik fotoqrammetriya fazalarından keçdi və hal-hazırda
rəqəmsal fotoqrammetriya mərhələsinə (Copespu 1994) daxildir. Dünyanın ilk
fotoportreti şəkil 3-də göstərilmişdir.

Şək.3. Dünyada ilk fotoportiret (1839 il)

Lakin Dünyada ilk fotoşəkil 1826-cı ildə (şək.4) çəkilmişdir.

Şək.4. Dünyada ilk foto şəkil. (1826)

Ənənəvi və ən geniş yayılmış fotoqrametriya aeroçəkilişlərə görə topoqrafik

məlumatların əldə edilməsində (məsələn, topoqrafik xəritələr) tətbiq olunur.
Bununla yanaşı, fotoqrammetrik metodlar çəkilmiş obyektin peyk şəkillərini və
çəkilən obyektlər haqqında topoqrafik və ya topoqrafik olmayan məlumatları əks
etdirən digər fotoşəkilləri işləmək üçün də istifadə olunur.
1901-ci ildə stereo ölçmələrlə meydana gələn analoji fotoqrametriyada üst-üstə
düşən iki şəkildən üçölçülü həndəsəni yenidən bərpa etmək üçün optik və ya
mexaniki alətlərdən istifadə edilmişdir.Topoqrafik xəritələr bu mərhələdə əsas
məhsul idi.
Analitik fotoqrametriyada kompüter qiymətli optik və mexaniki komponentlərin
bir hissəsini əvəz etmişdir. Nəticədə cihaz bir analoji-rəqəmsal hibrid idi. Analitik
üçbucaq, analitik plotterlər və ortofoto transformatorlar bu mərhələnin əsas
nailiyyətləri idi.

Şək. Analitik plotterlər (printerlər)

Analitik fotoqrametriyanın çıxış məlumatları təkcə topoqrafik xəritələr deyil, həm
də rəqəmsal xəritələr və DTM (rəqəmsal ərazi modelləri) kimi rəqəmsal məhsullar
ola bilər.
Rəqəmsal fotogrammetriya, kompüterdə saxlanılan və işlənən (emal ounan)
məlumatlardan istifadə edən bir elmdir. Rəqəmsal şəkillər şəkilləri skan etməklə
(taramaq) və ya rəqəmsal kameralardan istifadə etməklə əldə edilə bilər.
Rəqəmsal fotoqrammetriyada bir çox fotoqrammetrik məsələlər yüksək dərəcədə
avtomatlaşdırma dərəcəsinə malikdirlər (məsələn, avtomatik DTM (ərazinin
rəqəmsal modeli) əldə etmə və rəqəmsal ortorifikasiya (ortokorreksiya)).Rəqəmsal
fotoqrammetriyaya bəzən proqramlaşdırılmış fotoqrammetriya da deyilir. Ərazi
rəqəmsal modeli və orfotoqrafiya kimi çıxış nəticələr rəqəmsal formada təqdim
olunur və rəqəmsal daşıyıcılarda saxlanılır. Bu isə müxtəlif məsələlərin həlliüçün
məlumatların saxlanılmasını, idarə olunmasını və istifadəsini asanlaşdırır.
Rəqəmsal fotoqrametriyanın inkişafı ilə fotoqrammetrik üsullar getdikcə
məsafədən zondlama və CİS -nə daha çox inteqrasiya olunur.

Çəkiliş və çkiliş sistemləri

Uçan aparatlar vasitəsilə (təyyarə, helikopter, pilotsuz nəqliyyat vasitəsi, Yerin
süni peyki) tədqiqat ərazisinin və ayrı-ayrı obyektlərin görüntüsünün (şəkilinin)
əldə edilməsi çəkiliş adlanır.
Hərbi sahədə çəkilişin vəzifəsi düşmən və onun yerləşdiyi ərazi barədə
fotoşəkillərdən etibarlı məlumat əldə etməkdir . Buraya müşahidənin özü ilə
yanaşı, həyata keçirilməsinə hazırlıq və şəkillərin əldə etmək üçün görülən bütün
işlər daxildir.
 Şək.5.Hava şarından fotoçəkilişin aparılması.
Çəkilişlərin yerləri (əraziləri) və növləri:
Çəkilişlər xüsusiyyətlərinə görə aşağıdakı növlərə bölünürlər:
1) Görüntünün formalaşmasının fiziki prinsipinə görə:
- optik - ərazidəki obyektlərin optik görüntüsünün əldə olunması;
– radioqaloqramlarla nəticələnən spesifik radiolokasiya (radar) görüntüləri.Bu
radioqaloqramalardan elektron şəkillər sintez olunur.
2) Müşahidə aparılan dalğa uzunluğuna görə:
– infraqırmızı diapazonda;
– görünən diapazonda;
– radiodiapazonda.
3)Şəkilin sintez və qeydiyyat üsuluna görə:
–fotoqrafik;
– optik-elektron;
– radiolokasiya.
4) Görüntünün ani ərazi formasına görə (kameranın növləri):
– kadrlı (personal);
–kəsik (yarım, panoramalı).
5) Kameranın optik oxunun istiqamətinə görə: -planlı;
- perspektivli.
6) günün vaxtına görə:
- gündüz;
- gecə.
Çəkiliş növündən asılı olaraq uyğun şəkillər əldə edilir.
Məsələn, planlı çəkiliş nəticəsində- planlaşdırılmış şəkil, gecə müşahidə edərkən -
gecə şəkilləri alınır.
Bundan başqa, hava müşahidəsi ağ-qara, rəngli və ya çox spektrli (spektrzonalı)
şəkillərdən istifadə olunmaqla tək, marşrut və çöl (ərazi) müşahidələrinə bölünür.
Tək (fərdi) hava fotoqrafiyası (çəkilişi) fərdi kiçik əşyaların (körpülər, keçidlər və
s.) kəşfiyyatında tətbiq olunur.
Marşrut çəkilişləri (şəkil 6) yollar, çaylar, düşmənin cəbhə xətti kimi uzun sahələrə
malik obyektlərin kəşfiyyatı zamanı aparılır.
Görüntüyə stereoskopik baxıla bilər, marşrut müşahidə uzununa deyilən üst-üstə
düşən şəkillərlə aparılır, görüntüdə heç bir boşluq (qırılmalar) olmur.

Şək.6.Marşrut aeroçəkiliş.
Qeyd etmək lazımdır ki, aeroçəkilişləröz ölçüsünün yarısından (yəni ölçüsünün
50%-dən az olmayaraq) üst-üstə düşür.
Çöl (ərazi) hava müşahidəsi düşmənin yerlərinin və müdafiə zonalarının
kəşfiyyatında istifadə olunur. Bu müşahidə üst-üstə düşən bir sıra paralel
marşrutlar çəkərək yerinə yetirilir.Bu üst-üstə düşməyə eninə deyilir . Üst-
üstədüşmə şəkillərin ölçülərinin 15-30% -ni təşkil edir (şək.7).

Şək.7. Çöl (ərazi) çəkilişi

Planlı çəkilişlər daha geniş yayılmışdır. Bu çəkiliş kameranın optik oxunun şaquli
xətt ilə üst-üstə düşdükdə və ya ondan kiçik bucaq altında kənara çıxdıqda aparılır.
Limit ölçüsü şəkilin çəkiliş yerindən asılı olaraq təyin edilir (şək. 8).
Bu çəkiliş imkan verir ki, obyektlərin yerini, konfiqurasiyasını və həqiqi ölçülərini
nisbətən dəqiq müəyyənləşdirmək olsun və demək olar ki, sabit miqyaslı
olduğundan ölçmə məqsədləri üçün istifadə edilə bilər.

Şək.8. Planlı və perspektivli çəkiliş.

Perspektivli çəkiliş kameranı plumb (şəfaf) xəttə nisbətən 45, 60 və ya 75 °

bucaq altında quraşdırmaqla həyata keçirilir. Beləliklə, planlaşdırılmış müşahidə
zamanı, təyyarənin altındakı ərazi sahələri və perspektivli müşahidədə əsasən
təyyarənin qarşısındakı sahələr, ya da ondan uzaq olan sahələr çəkilir.
Yarım çəkiliş zəif işıqlandırılmış ərazilərdə istifadə olunur, məsələn, qaranlıqda,
aşağı hündürlükdə yüksək uçuş sürətində.
Panoramalı çəkiliş xüsusi panoramik kamera tərəfindən həyata keçirilir. Fotoşəkil
çəkilən ərazinin (üfüqdən üfüqə) geniş bir şəkildə çəkilməsini təmin edir.
Panoramalı çəkilişin mərkəzi ərazinin planlı şəkilinə, kənarları isə perspektiv
şəkilə malikdir.
Gecə çəkilişi pirotexniki vasitələrdən (foto bomba, foto roket, foto foton) və ya
elektrik işıqlandırma qurğularından istifadə edərək ərazinin süni işıqlandırılması
altında aparılır. Gecə çəkilişləri gündüz çəkilişlərindən müxtəlif istiqamətlərə
ucalan cisimlərdən onlara kölgə düşmələri ilə fərqlənir.
Rəngli və multispektral (spektrzonalı-çox spektrli) lentlərə çəkilişlərdən
(plyenkaya) qoşunların maskalnmasına (kamuflyajına) nəzarət edərkən və digər
hallarda geniş istifadə olunur. Rəngli şəkil üç qatlı bir lentlərdə həyata keçerilir.
Rəngli hava çəkilişlərində obyektlərin foto şəkilləri təbii rənginə yaxın rəngdə
alınır.
Spektrozonal fotoqrafiya iki-üç qatlı xüsusi lentlərdə eyni vaxtda spektrin
müxtəlif (fərqli) müəyyən Günəş işığına həssas olan zonalarında aparılır.
Hər təbəqənin boyası elə seçilir ki, aerofotoşəkillərdə obyektlərin görünən
kontrastını artırır. Bu da Spektrozonal şəkillərin ağ-qara şəkillərə nisbətən daha
çox informasiya tutumunun olumasına gətirib çıxarır.
Radar (radiolokasiya) çəkilişləri hazırda istənilən hava şəraitində hava kəşfiyyat
vasitəsidir.
Yerüstü fotoqrafiya və şəkillər yer səthində quraşdırılmış kameralarla alınır.
Yerüstü fotoqrafiya və şəkillərdən əsasən arxeologiya, geomorfologiya, mülki
tikinti, arxitektura, sənaye və digər sahələrlə bağlı məsələlərin həllində istifadə
olunur.

Şək.9.Radiolakasiya çəkilişi.
Rəqəmsal fotoqrammetrik sistemlər əsas məlumat mənbəyi kimi rəqəmsal
fotoqrafiya və şəkillərdən istifadə edir. Rəqəmsal görüntülər müxtəlif yollarla əldə
edilə bilər:
- mövcud fotoşəkillərin rəqəmsallaşdırılması;
- şəkil çəkmək üçün rəqəmsal kameralardan istifadə;
- Landsat və SPOT kimi peyklərin bortundakı sensorlardan istifadə.
ELEKTROMAQNIT DALĞALARININ ƏSAS XARAKTERISTIKALARI
Elektromaqnit dalğaları, elektromaqnit spektri
Məsafədən Yerin zondlama sistemlərinin (MYZS) fiziki proseslərinin mahiyyəti
elektromaqnit dalğaları haqqında əsas anlayışlara əsaslanır.
 Elektromaqnit dalğaları dedikdə fəzada yayılan eyni tezliklə dəyişən elektrik və
maqnit sahələrinin xüsusiyyəti başa düşülür. Bu halda elektrik və maqnit sahələri
aşağıdakı qanunuyğunluqlarla dəyişir
E=E0 s i n ω t− ( vx ) , B=B s i n ω (t− xv ) ,
0

burada v - dalğanın yayılma sürəti, m/san ilə; ω=2 πν - dalğanın dairəvi tezliyidir,
rad/san ilə.
Dalğanı xarakterizə edən digər kəmiyyətlərə, dalğanın xətti tezliyi
ν= (
1 1
T san
=1 Hs ) dalğanın periodu T (san), dalğa uzunluğu λ=ν T (m ilə) aid edilir.
,
Period (T ) dedikdə,bir tam dövr sərf olunan zaman, dalğa uzunluğu isə bir
period ərzində dalğanın keçdiyi yoldur (şək. 2.1).

Şək. 2.1. Elektromaqnit dalğaları.

Elektromaqnit dalğası nəzəriyyəsi Maksvell tərəfindən müəyyənləşdirilmiş iki

amil ilə əsaslandırılır:
1. Dəyişən elektrik sahəsi ətraf fəzada həmin tezlikdə dəyişən maqnit sahəsi
yaradır;
2. Dəyişən maqnit sahəsi ətraf fəzada həmin tezlikli elektrik sahəsi yaradır.
1
W el= ε ε 0 E 2
Elektromaqnit sahəsi (EM) yayılanda onun enerjisi elektrik 2 və
2
B
W m=
maqnit sahəsinin 2 μ μ0 enerji sıxlığına çevrilir. Bu şərt daxilində elektrik və
maqnit sahələrinin amplitudları arasında əlaqə yaradılır
B0
√ε ε 0 E0 =
√ μ μ0 ,
burada ε ε 0 - uyğun olaraq mühitin və boşluğun dielektrik nüfuzluğu; μ μ0 - isə
uyğun olaraq mühitin və boşluğun maqnit nüfuzluğudur.

Buna görə yaranmış dəyişən elektromaqnit sahəsi yüklər və cərəyanlardan asılı

olmayaraq fəzada mövcud olur və yayılır. Bu yüklər və cərəyanlardan yaranmış, lakin
onlardan asılı olmayaraq, fəzada işıq sürətilə (c=3∙10 8 m/san.) yayılan elektromaqnit sahəsi
-elektromaqnit şüalanması adlanır. Daha dəqiq desək, elektromaqnit şüalanması enerjinin
fəzada dalğa şəklində və ya düzxətli işıq hissəciklərinin-fotonların yayılmasıdır. Buna
əsaslanaraqelektromaqnit şüalanması xüsusi dalğa parametrləri ilə (yayılma sürəti, dalğa
uzunluğu və tezliklə və ya işıq şüalarından bəhs etdikdəkorpuskulyar nəzəriyyə anlayışları
ilə) ifadə olunur.Elektromaqnit şüalanmasınıaraşdırarkən onungünəş şüalanması ilə eyni
olduğu müəyyən edilir.
Yerin şüalanması onun daxilindəki istilik axınlarının, geokimyəvi və biokimyəvi
proseslərin hesabına əmələ gələrək qamma şüalanması və istilik dalğasından ibarət olur.
Elektromaqnit şüaları bu mənbələrdən asılı olmayaraq dalğa uzunluğuna, tezliyinə və
enerjisinə görə xarakterizə olunur.
Bu parametrlər arasındakı asılılıq aşağıdakı kimi ifadə olunur:
c
λ=
v
c
E=hv=
λ
Burada, λ-elektromaqnit şüasının dalğa uzunluğu, c-işıq sürəti, v- elektromaqnit
şüasının tezliyi, h-Plank sabiti, E-elektromaqnit şüasının enerjisidir, bu enerji təbiətdə
müşahidə edilən və dalğa uzunluğu 10-15 m-dən (femtometrdən) 10 km-ə qədər olan
diapazondakı şüaların enerjisini xarakterizə edir.
Dalğa uzunluğu eyni fazalı dalğa cəbhəsi arasında olan məsafədir.Sadə şəkildə
sinusoidal formalı dəyişən cərəyanın dalğalanması kimi təsvir (şək.2.2 )olunur.

Şək.2.2. Elektromaqnit dalğasının qrafiki

Şəkildən göründüyü kimi gərginlik zamandan və ya məsafədən asılı olaraq sinusoidal
şəkildə dəyişir. Aydındır ki, dalğa uzunluğunu istər sıfır, istərsə də, başqa səviyyələrdə
ölçmək mümkündür (A – B və C- D məsafələri eynidir).
Elektromaqnit şüalarının xassələri dalğa uzunluğu və ya tezlikdən asılı olaraq dəyişir.
MZ sistemlərində istifadə edilən elektromaqnit şüalanması spektrinin (Günəşin bütün
şüalanma spektri)əsas diapazonları aşağıdakı kimidir:
1. Qammaşüaları(λ<10-5mkm)
2. Rentgenşüaları (10-5mkm< λ< 10-2mkm)
3 . Ultrabənövşəyişüalar (0,01mkm< λ<0,39 mkm)
3. Görünənşüalar (0,39 mkm< λ<0,76 mkm)
4. İnfraqırmızı şüalar (0,76mkm< λ<3000mkm)
5. Radiodalğаlışüalar(λ>0,35 smvə ya λ=0,8-100sm)
Bunlardanəlavə yaxınultrabənövşəyi (λ=0,29−0,39 mkm) və infraqırmızı
spektrlər(yaxın- λ =0.75-1.3mkm, orta- λ=1.3-3.0mkm,və uzaq λ>3mkm)də
mövcuddur.
Görünən şüalar yeddi rəngə ayrılır:
-bənövşəyi (λ =0,39-0,455 mkm),
 -mavi (λ =0,455-0,485 mkm),
-göy (λ =0,485-0,505 mkm),
-yaşıl (λ =0,505-0,575 mkm),
-sarı (λ =0,575-0,585mkm),
-narıncı (λ =0,585-0,620mkm),
-qırmızı (λ =0,620-0,760 mkm).
Elektromaqnit şüalanması spektri fasiləsizdir, diapazonlar arasındakı sərhəd
şərtidir.
Dalğa fazasını bucaqla ölçürlər. Tam dalğalanma prosesi (bir dalğa uzunluğu)
0
360 -yə uyğundur. Bu halda həm dalğa fazaları, həm də faza sürüşməsini
xarakterizə etmək olur.
Dalğalanma prosesinin tezliyi herslə (Hs) ölçülür:
1Hs=1 saniyədə 1 dalğalanmaya,
1kHs=103Hs,
1MHs=106Hs,
1QHs (qiqahers)=109Hs.

Cədvəl 2.1.Radiometrik terminlər

 Elektrik sahəsi . Qeyd etdiyimiz kimi, elektrik cərəyanı naqil ətrafında
elektromaqnit sahəsi yaradır. Bu sahə elektrik və maqnit sahəsinin cəmindən
ibarətdir. Elektromaqnit sahəsini Maykl Faradey tərəfindən təklif edilmiş üsulla
(yəni qüvvə sahəsini qüvvə xətləri ilə ) təsvir edirlər. Qüvvə sahəsi onun fəzada
dəyişən istiqamətinə və qiymətinə görə fərqlənir. Qüvvə xətlərinin istiqaməti
təsir edən qüvvənin istiqamətini, xətlər arasındakı məsafə və ya xətlərin sıxlığı
isə onun qiymətini əks etdirir. Əgər qüvvənin istiqamət və qiyməti hər yerdə
eynidirsə, belə sahə bircinsli, müxtəlifdirsə, qeyri-cinsli sahə adlanır.
Müxtəlif işarəli yüklənmiş iki cisimi bir-birindən müəyyən məsafədə
yerləşdirsək, onda onlar arasında elektrik sahəsi əmələ gələcək. Bu halda, əgər yük
və ya sahə dəyişmirsə, onda bu sahə elektrostatik sahə adlanır. Misal olaraq
müxtəlif yüklərə malik kondensatorun iki lövhəsi arasında yaranmış sahəni göstərə
bilərik (şək. 2.3).
Şəkildə kondensatorun en kəsiyi verilib (sabit cərəyanla). Burada elektrik
sahəsinin qüvvəsi və ya şiddəti lövhələr arasındakı potensialla (gərginliklə) düz,
onlar arasındakı məsafə ilə isə tərs mütənasibdir. Yəni vahid məsafəyə düşən
bircinsli elektrik sahəsinin gərginliyi adlanır və V/m-lə ölçülür

Şək.2.3. Kondensator lövhələri arasındakı elektrostatik sahə.

Maqnit sahəsi. Naqildən cərəyan kecdikdə onun ətrafında maqnit sahəsi yaranır. Sabit
cərəyandan istifadə olunursa, onda maqnit sahəsinin istiqaməti və siddəti dəyişməz qalır.
Belə sahə maqnitostatik sahə adlanır. Düzxətli naqil ətrafında maqnit qüvvəsi kosentrik
(qapalı) dairələr (şək.2.4)əmələ gətirir.

Şək.2.4. Cərəyan keçən naqil ətrafında maqnit sahəsi

Elektrik və maqnit sahələri arasında asılılıq. Yuxarıda qeyd etdiklərimizdən aydın oldu
ki, gərginlik elektrik sahəsini, elektrik sahəsi də öz növbəsində maqnit sahəsini yaradır və
bu sahələrin yayılma müstəviləri bir-birinə perpendikulyardır. Lakin cərəyan naqildə
potensiallar fərqi olduqda, yəni gərginlik olduqda axır. Bundan başqa qeyd etməliyik ki,
maqnit sahəsinin dəyişməsi elektrik sahəsinə təsir edir.
 Radiodalğaların təsnifatı.Dalğa uzunluğu λ=1mm-100km və ya tezliyi v=3kHs-
300QHs olan elektromaqnit dalğaları radiodalğalar diapazonunu əhatə edir. MZ
sistemlərində λ=0,8-100sm diapazonunda radiolakasiyada istifadə edilir.
Qeyd etdiyimiz kimi elektromaqnit dalğaları təkcə radiodalöaları deyil, həm də
işıq dalğalarını əhatə edir. Radiodalğalar da işıq kimi əks olunur, sınır, difraksiya,
interferensiya edir və dopler effektinə məruz qalır ki, bu parametrlər də MZ məlmatlarının
emalında istifadə edilir.
Cədvəl 2.2
Radiodalğaların təsnifatı
Adı Qısa İngiliscə adı və qısa adı Tezlik Dalğa uzunluğu
adı diapazonu diapazonu
- - Extremely Low 300 Hs-dən 1000km-dən çox
Frequencies-ELF aşağı
- - Ultra LowFrequencies- 300-3000Hs 1000-100km
ULF
Mirametrlik (çox ÇAT Very LowFrequencies- 3-30 kHs 100-10 km
aşağı tezlikli) VLF
Kilometrlik (aşağı AT LowFrequencies-LF 30-300 kHs 10-1 km
tezlikli)
Qektometrlik (orta OT MediumFrequencies- 300 kHs- 1000-100m
tezlikli) MF 3MHs
Dekametrlik YT LowFrequencies -HF 3-30 MHs 100-10 m
(yüksək tezlikli)
Metrlik (çox ÇYT Very High 300 MHs – 10-1m
yüksək tezlikli) Frequencies-VHF 3 QHs
Desimetrlik (ultra UYT Ultra High 300 MHs – 10-1 dm
yüksək tezlikli) Frequencies- UHF 3 QHs
Santimetrk (orta OYT Super High 3-30QHs 10-1 sm
yüksək tezlikli) Frequencies-SHF
Millimetrlik (qısa QYT Extremely High 30-300 QHs 10-1mm
yüksək tezlikli) Frequencies- EHF

Dalğaların difraksiyası. Bu termin diffractus -latın sözündən yaranıb, mənası

sınmış, maneələri ötmüş deməkdir. Əgər şüalanma zonasına dəliklərə malik və onlar
arasındakı məsafə şüalanan dalğanın uzunluğuna uyğun arakəsmə qoysaq, dalğaların
əyilərək və ya sınaraq yayılmasını-difraksiyasını görərik (şək. 2.6.).

Şək. 2. 5. Gərginliklər vektorlrının istiqaməti və dalğaların azad fəzada yayılması

Dalğaların interferensiyası–bu hadisə iki və daha çox koherent (əlaqədə olan)
dalğaların fəzada yayılması zamanı müşahidə edilir. Bu zaman dalğa amplitudu
qarşılıqlı təsir nəticəsində güclənə, zəifləyə və sönə bilir (əvvəlki şəkildə m nöqtələrində).
Məlumdur ki, mühitdə iki dalğa yayılırsa, yayılan dalğaların mənb məsafəsindən asılı
olmaqla, dalğaların fazalarının üst-üstə düşməsi zamanı dalğanın amplituduartır, üst-üstə
düşməyən hallarda isə azalır və ya tamamilə sönmüş olur ( şək. 2.7.). İnterferensiya
hadisəsinə bütün dalğalar məruz qala bilər..Lakin dayanıqlı interferensiya mənzərəsi o halda alınır
ki, dalğalar eyni tezliyə malik olsun və onlar ortoqonal olmasın. Yəni iki dalğalanma müstəvisi
perpendikulyar olmasın.
İnterferensiya stasionar və qeyri-stasionar ola bilər. Stasionar interferensiyanı tam koherent (latıncadan,
cohaerns – “əlaqədə olan”) dalğalar verə bilər. Yəni zamana görə uzlaşan və faza fərqləri zamana görə
sabit olan dalğalar. Bu dalğaları topladıqda eyni tezlikli yekun dalğa alınır.
Dopler effekti. Bu effektin mahiyyəti 1842-ci ildə Kristian Dopler tərəfindən şərh edilib və o, şüalanma
mənbəyinin və ya qəbuledicinin hərəkəti zamanı müşahidə edilir.Mühitdə səs mənbəyi müşahidəçiyə tərəf
hərəkət etdikdə dalğalanma tezliyi artır dalğa uzunluğu isə qisalır (şəkil 9). Mənbə müşahidəçidən
aralandığı halda isə göstərilən parametrlər əksinə dəyişir:
c−v
λ=
ꞷ0
burada c– mühitdə dalğanın yayılma sürəti,v– dalğa mənbəyinin mühitə (müşahidəçiyə) nəzərən sürəti
(bu kəmiyyət mənbə yaxınlaşanda müsbət, uzaqlaşanda isə mənfidir), ꞷ0– mənbənin buraxdığı şüanın
tezliyidir.
c ꞷ0
=
ꞷ= λ
1−( )
v
λ
Hərəkət etməyən qəbuledici tərəfindən qeyd edilən dalğa tezliyi belə hesablanır:

Şək. 2.6. Difraksiya hadisəsi.

Şək.. 2.7. İki dairəvi koherent dalğanın dalğa uzunluğu və mənbə arasındakı
məsafədən asılı olaraq yaratdığı interferensiya mənzərəsi.
 Şək.2. 8. Səs dalğaları üçün Dopler effektinin sxematik təsviri

a) dalğa şkalası b) ultrabənövşəyi diapazon

c) görünən diapazon d) infraqırmızı diapazon

e) mikrodalğa diapazonu

Şək. 2.9. Elektromaqnit dalğa şkalası (a) və onun MZ-də istifadədə olunan
diapazonlar (ingilis dilində təsnifat).

İSTILIK ŞÜALANMASI NƏZƏRIYYƏSININ ELEMENTLƏRI

Cisimlərin öz daxili enerjisi hesabına elektromaqnit şüaları buraxmasına istilik
şüalanması deyilir. Adi temperaturlarda bu şüaların dalğa uzunluğu böyük olur və ona görə
də gözlə görünmür. Cismi qızdırdıqda o közərir, qızarır, temperatur artdıqca onun buraxdığı
işığın tərkibi zənginləşir və kifayət qədər yüksək temperaturda cisim ağ işıq şüalandırır, yəni
bütöv spektr verir.
Şüalanan cisim eyni zamanda şüa uda bilir. Cisimlərin spektral xarakteristikası olaraq
şüaburaxma və şüaudulma qabiliyyəti adlı kəmiyyətlərdən istifadə edilir. Cismin vahid
səthdən vahid zamanda v və v+dv tezlik intervalında şüalandırdığı enerjinin (intensivliyin)
həmin tezlik intervalına nisbəti şüaburaxma qabiliyyəti adlanır, E vT , ilə işarə olunur və
aşağıdakı düsturla hesablanır:
dW şüab
E vT =
dv

Şüaburaxma qabiliyyəti BS-də c/m2-lə ölçülür. Cismin udduğu intensivliyin onun vahid
səthinə vahid zamanda v ilə v + dv tezlik intervalında düşən enerji nisbətinə şüaudma
qabiliyyəti deyilir, AvTilə işarə olunur və aşağıdakı kimi təyun edilir:
dW udma
AvT=
dW

Göründüyü kimi, şüaudma qabiliyyəti adsız kəmiyyətdir. Cismin şüaburaxma

və şüaudma qabiliyyəti tezlikdən və temperaturdan asılıdır.
MZ sistemlərində əsasən elektromaqnit şüalanması spektrinin optik (0,30-15 mkm)
diapazonundan istifadə edilir. Çünki, onlar obyektlər tərəfindən əks oluna bilirlər. Yer
səthindəki obyektlərdən Günəş şüalarının əks olunan şüalanma oblast 0,38-3,0 mkm dalğa
uzunluğuna, obyektlərin birbaşa şüalanması isə 3,0-15,0 mkm dalğa uzunluğuna malik olur.
Aşağıda (şək. 3.1) optik diapazon və onun hissələri verilmişdir:
-spektrin ultrabənövşəyi sahəsi (UB);
-görünən sahə. Bu sahə özü də üç sahəyə-mavi zolaq (B), yaşıl zolaq (G), qırmızı zolaq
(R)- bölünür;
-infraqırmızı sahə (İQ), bu sahə də üç hissəyə bölünür: yaxın İQ(YİQ), orta İQ və istilik və
ya uzaq İQ sahələr.

Şək. 3.1. Elektromaqnit dalğalarının optik diapazonu.

Zondlamanın passiv metodlarında elektromaqnit şüalanma mənbəyi yüksək temperatura
qədər qızmış bərk, maye və qaz şəkilli cisimlər ola bilər.
Ətraf mühitlə termodinamiki tarazlıq şəraitində , eyni temperaturlu cisimlər eyni
tərzdə şüalanır –Kirhovun birinci qanunu.
Termodinamiki tarazlıq şəraitində bir saniyədə səthin sahəsi tərəfindən udulan enerji, həmin
səthin sahəsindən, həmin səthin sahəsindən həmin zamanda şüalanan enerjiyə bərabərdir-
Kirhovun ikinci qanunu.
Hərbir şüalanan cisim enerji itkisinə məruz qalır. Şüalanma enerjisi şüalanan
cismin daxili enerjisinin bir hissəsini təşkil edir. Şüalanma zamanı cismin daxili
enerji ehtiyatı azalır və onun temperaturu aşağı düşür. Lakin şüalanan cisim eyni
zamanda ona doğru hərəkət edən ətrafdakı cisimlərdən enerji udur. Real şəraitdə
şüalanma qeyri tarazlıq xüsusiyyətinə malikdir. Digər enerji növləri kimi şüalanma
enerjisi vahidi olaraq BS-də coul (C) qəbul edilmişdir. Şüalanma sahəsini miqdari
xarakteristikası olaraq şüalanmanın enerji axını və ya sadəcə olaraq radiasiya
axını anlayışlarından istifadə edilir. Radiasiya axını və yaxud şüalanma enerjisi
axını F ilə işarə edilir və aşağıdakı kimi ifadə olunur:
dФ
F=
dS (3.1)
Radiasiya axını dedikdə, vahid zaman ərzində səthdən (dS) keçən enerji
(dФ) miqdarı başa düşülür. BS-də radiasiya axını vahidi olaraq Vt/m2 qəbul
edilir. Energetikada şüalanma enerjisi axınını tam xarakterizə etmək üçün dalğa
uzunluğu üzrə enerjinin paylanmasından istifadə edilir. Bunun ücün ümumi axında
λ dalğa uzunluğundan λ+ dλ uzunluq intervalında elementar sahə ayrılır. λ -dan
λ+ dλ intervalında ds səthini şüalandıran enerji miqdarı dФ λ , ds və d λ ilə
mütənasibdir:
dФλ=Fλdλds
Bütün dalğa uzunluqlarında tam radiasiya axını aşağıdakı formula ilə təyin
edilir:
∞
F=∫ F λ dλ
0 (3.2)

burada, F λ − monoxromatik axın və yaxud radiasiya axınının spektral sıxlığı

adlanır. Fərz edək ki, cismin üzərinə monoxromatik radiasiya axını F λ düşür. Bu

haldadüşən şüanın bir hissəsi cisim tərəfindən udulur ( F λ′ ) , birhissəsi əks olunlur
( F λ″ ) , bir hissəsi isə onu keçib gedir ( F λ
''' ).
F ′ + F ″ + F '''=F λ
λ λ λ

Bərabərliyin hər tərəfini F λ -ya bölsək,

F F
F 'λ' '
λ′ λ″
+ + =1
Fλ F λ Fλ olacaqdır.
 F F
λ′ λ″
a λ == r λ=
burada F λ – nisbi udma əmsalıdır : F λ –şüanın əks olunması
'''
Fλ
d λ=
qabiliyyətini xarakterizə edən əmsaldır (nisbi əks olunma əmsalıdır), Fλ –
nisbi buraxma əmsalıdır (şüanın cisimdən keçməsi qabiliyyətini xarakterzə edən
əmsaldır).
Bunları nəzərə alsaq, yazmaq olar:
a λ +r λ +d λ=1 (3.3)

Bu kəmiyyətlərin hər üçü ölçüsüz kəmiyyət olub 0 ilə 1 arasında yerləşir və

dalğa uzunluğundan asılıdır. Məsələn pəncərə şüşəsi məsələn yalnız görünən
şüalar üçün şəffafdır, ltrabənövşəyi və infraqırmızı şüalar üçün qeyri şəffafdır.
a =1
Əgər bütün dalğa uzunluqları üçün λ olarsa, onda λ λ
r =d =0
olar. Bu o
deməkdir ki, cisim üzərinə düşən bütün şüalanma enerjisi cisim tərəfindən tam
udulur. Belə cisimlər mütləq qara cisim adlanırlar.Və ya cisim ixtiyari
temperaturda üzərinə düşən enerjini tam udursa, mütləq qara cisim
adlanır. Real halda mütləq qara cisim yoxdur. Lakin, his, qara məxmər təqribən
qara cisim kimi qəbul edilə bilər. Mütləq qara cisim modeli olaraq qapalı
boşluğun səthindən açılmış dairəvi D yarığını götürmək olar (şək. 3.2).

Şək. 3.2. Şərti mütləq qara cisim.

Bu yarıqdan boşluğun içərisinə düşən şüa çox sayda qayıtmaya məruz qalır. Hər
qayıtma zamanı şüanın intensivliyi udulma hesabına azalır.

Əgər λ
r =1,olarsa, onda λ λ a =d =0
olacaqdır. Bu halda cisim üzərinə düşən
şüalanma enerjisi hamısı əks olunur. Belə cisimlər güzgü cisimlər və ya mütləq ağ
cisimlər adlanır.

Bərk cisimlərin əksəriyyəti radiasiya üçün şəffaf deyildir, yəni d λ=0 . Bu

halda:

(0 ,76mkm<λ<3000mkm ) olur. (3.4)

 Təcrübələrə əsasən müəyyən edilmişdir ki, cisimlərin şüalanma ( F λ ) və udma
qabiliyyətləri( a λ ) arasında əlaqə vardır.
Termodinamik tarazlıq şəraitində şüalanma qabiliyyətinin udma
qabiliyyətinə olan nisbəti cismin təbiətindən asılı deyildir. O bütün cisimlər
üçün eyni funksiya B ( λ , T ) ilə ifadə olunur:
Fλ
=B ( λ ,T )
aλ , (3.5)
burada T − dalğanın temperaturudur.
a =1
Bu asılılıq “Kirxhof” qanunu adlanır. Mütləq qara cisimlər üçün λ
olduğundan formula aşağıdakı kimi ifadə olunur:

F λ =B ( λ ,T ) (3.6)

Təbiətdə mütləq qara cisim yoxdur. Bütün real cisimlər üçün a λ <1 . Kirxhof
qanuna görə bütün real cisimlər eyni temperaturda mütləq qara cisimlərə nisbətən
az enerji şüalandırırlar.
B ( λ , T ) funksiyasının analitik formasını 1900-cü ildə alman fiziki M.Plank
müəyyən etmişdir. Şüalanma prosesinin Kvant xarakteristikasına əsaslanaraq
mütləq qara cisimin şüalanma qabiliyyəti üçün funksiyanın aşağıdakıformulasını
tapmışdır:
c1 λ−5
B ( λ , T )=
exp ( )
c2
λT
−1
. (3.7)
Burada c1=3,7·10-16Vt/m 2və c2=1,4·10-2mK şüalanmanın birinci və ikunci
sabitləridir; T−cismin mütləq temperaturudur, (K).
Mütləq qara cismin şüalanması qabiliyyəti temperatur artdıqca artır. Plank
əyrisindən bu daha aydın görünür.

Şəkil 3.3. Plank əyrisi

 Plank əyrisi mütləq qara cismin şüalanması spеktrində enerjinin dalğa
uzunluğundan və temperaturdan asılı olaraq paylanmasını göstərir. Qrafikdən
görünür ki, hər bir əyri müəyyən temperatura вə dаlğаuzunluğunа müvаfiq оlаrаq
maksimum və yaxud minimum qiymətlər аlır.
Mütləq qara cismin maksimum şüalanma qabiliyyətinə müvafiq dalğa
uzunluğu (λm) temperaturla tərs mütənasibdir:
'
c
λ m=
T (3.8)

Bu tənlik dalğa uzunluqlarının qarışması (sürüşməsi) qanunu və ya Vinin I

qanunu adlanır.
' −2
Burada da,c =0 , 3⋅10 m⋅K − sabit kəmiyyətdir.
Mütləq qara cismin şüalandırdığı enerjinin 99%-i yer səthininT ≈288 K
temperaturunda dalğa uzunluğunun 3-80 mkm intervalına düşür ( λm≈10 mkm ) .
Günəşin maksimum şüası dalğa uzunluğunun λm=0,4738 mkm (göy rəng)
qiymətində olur.
Mütləq qara cismin tam şüalanması inteqral köməyi ilə tapılır:

α
(3.7) tənliyindəB( λ , T ) funksiyasını nəzərə alsaq,

B=σT 4 (3.9)

burada, σ =5 , 67⋅10 Vt / ( m ⋅K ) −Stefan Bolsman sabiti adlanır.

−8 2 4

(3.9) formulasına görə mütləq qara cismin şüalanması cismin mütləq

temperaturunun 4-cü qüvvəti ilə mütənasib olaraq artır.
(3.5) düsturu Plankdan qabaq ilk dəfə olaraq eksperiment yolu ilə Stefan və
nəzəri olaraq Bolsman tərəfindən irəli sürülmüşdür.
Vinin II qanununa əsasən mütləq qara cismin maksimum şüalanma
qabiliyyəti mütləq temperaturun 5-ci qüvvəti ilə mütənasib olaraq artır:
''
B ( λ m , T ) =c T 5 . (3.10)

Burada c =1 ,3⋅10 Vt / ( m ⋅K ) .
'' −5 3 5
 (3.5), (3.7), (3.8), (3.9) ifadələri temperatur şüalanmasının əsas qanunları
adlanır.
Günəş şüalanması. Günəş şüalarının enerjisi elektromaqnit şüalanması spektrinin
bütün diapazonu üzrə yayılır
Günəş şüalarının böyük hissəsi (95 %-dən çoxu) optik pəncərə adlanan
sahəyə (0,29−2,4 mkm) uyğun gəlir. Bu sahə görünən, yaxın ultrabənövşəyi və
infraqırmızı şüalanma spektrini özündə əks etdirir. Bu sahə ona görə optik
pəncərə adlanır ki, çünki əsasən burada yerin atmosferi günəş şüaları üçün daha
şəffafdır. Optik pəncərədən başqa atmosfer dalğa uzunluğunun 1−20sm
intervalında radio dalğaları üçün də şəffafdır. Günəşin şüalanma qabiliyyəti
temperaturu 5800К olan mütləq qara cismin şüalanması qabiliyyətinə yaxındır.
Günəş xassələrinə görə mütləq qara cismə yaxın olduğundan onun temperaturunu
qiymətləndirmək olar. Lakin müxtəlif üsulların verdiyi nəticələr üst-üstə
düşmədiyindən Günəşin maksimum şüalanması qabiliyyəti dalğa uzunlugu
λm=0,4738 mkm olan görünən şüalanma spektrinə uygun gəlir. Vin qanununa
əsasən Günəşin rəng temperaturu TG=6116K-dir.
Günəşin şüalandırdığı enerjinin miqdarı spektrin müxtəlif sahələri üçün
aşağıdakı qaydada paylanır:
- Ultra bənövşəyi sahədə (λ<0,39 mkm) − 9%;
- Spektrin görünən sahəsi üzrə (0,39 mkm ≤λ ≤ 0,76 mkm) − 47%;
- Infraqırmızısahədə (λ ≥ 0,76 mkm) − 44%;
Buradangorünürki,günəşenеrjinidalğauzunluğunungeniş
diapazonundaşüalandırır. Bu enerjinin 99%-i spektrin 0,1-4mkm dalğa uzunluqlu
sahəsindən keçdiyindən günəş radiasiyasını qısa dalğalı adlandırırlar.
Yerin atmosferinin yuxarı sərhəddinə daxil olan günəş radiasiyası yerin səthinə
çatmazdan əvvəl bir sıra əsaslı dəyişikliklərə məruz qalır. Onun bir hissəsi havanın
molekulları və atmosferdə olan bərk və maye qarışıqlar tərəfindən səpələnir, digər
qismi isə udulur. Günəş radiasiyasını udan əsas qazlara su buxarı, ozon, karbon
qazı və eləcə də oksigen və bir sıra kiçik qaz qarışıqları aiddir. Günəş radiasiyası
udularaq digər enerji növlərinə, əsasən istilik enerjisinə çevrilir.
Bəzi şüalar üçün atmosfer şəffaf və hətta qeyri-şəffafdır. İstilik çəkilişləri
əsasən Yerin xüsusi şüalanma diapazonunda (8÷14-15 mkm) aparılır. Məsafədən
Yerin zondlanması (MYZ) sistemlərindəəsasən şəffaf atmosfer pəncərəsi adlanan
spektral oblastlarda çəkilişlərin aparılmasına üstünlük verilir.Optik pəncərələrə
uyğun gələn zolaqlar görünən və İQ oblastda yerləşir:
1) 0,3-1,3 mkm;
2) 1,5-1,8 mkm;
3) 2,0-2,6 mkm;
 4) 3,0-3,6 mkm;
5) 4,2-5,0 mkm;
6) 7,0-15,0 mkm.
Qeyd olunan bu atmosfer pəncərələri arasında ən optimalı 1,2,3 və 6 hesab
olunur (şək. 3.3.)

Şək. 3.4. Atmosferdə şəffaflıq pəncərələri

Radiolakasiya sistemləri (RLS) dalğa uzunluğu 1÷1000 mm olan mikrodalöalı
radio diapazonda işləyir. Lakin 0,8-1.1 sm, 2,4-3,8 sm və 15-30 sm dalğa uzunluqlu
diapazonlar çəkiliş üçün daha əlverişlidir.
OBYEKTLƏRIN SPEKTRAL XARAKTERISTIKALARININ FIZIKI ƏSASlARI
Spektral əksetmə əmsalı ilə albedo arasında asılılıq
Atmosfer günəşin radiasiya axınına nəzərən bulanıq mühiti təsvir edir.
Bulanıqlıq anlayışı atmosferdə asılqan halında olan müxtəlif ölçülü bərk və maye
qarışıqların (hissəciklərin) olması ilə müəyyən edilir. Bu qarışıqlar atmosferdən
keçən günəş radiasiyasını qismən udur vədifraksiya nəticəsində qismən səpələyir.
Atmosferdə qarışıqlar olmadıqda belə о radiasiyanı səpələyən bulanıq mühiti təsvir
edir. Bu halda bulanıqlıq elementi kimi molekulyar komplekslər və sıxlığın
dəyişməsinə gətirib çıxaran molekulların sayının və onların arasındakı məsafənin
dəyişməsi əsas götürülür. Günəş radiasiyasının molekulyar komplekslərdə
səpələnməsi molekulyar səpələnmə, qaışıqların hissəcikləri tərəfindən səpələnmsi
isə aerozol səpələnmə adlanır. Səpələnmənin mahiyyətini düşən elektromaqnit
dalğasının dəyişən sahəsi ilə mühitin hissəciyinin qarşılıqlı təsiri təşkil edir.
MZS-də (məsafədən zondlama sistemlərində) ölçmələr zamanı adətən obyektlərin
maraqlı olan həqiqi parametrlərinin deyil, onların halı ilə bağlı olan fiziki
parametrləri ölçülür. Məsələn , su ehtiyatlarının vəziyyətini öyrənərkən peykin
cihazları obyektlərdən əks olunan optik diapazonu bütünlüklə deyil onun müəyyən
hissəsinə uyğun olan işıq selinin intensivliyini qeyd edir. Yəni təbii və süni
obyektlər günəş radiaiyasını özlərinə məxsus bir tərsdə əks edirlər.
Şəkil 4.1-də günəş şüalarının normal sıxlığının atmosferin yuxarı sərhədində
yayılması və 60000K temperatura malik qara cismin şüalarının spektral
xarakteristikaı verilmişdir.
 Şək. 4.1. Atmosferin yuxarı sərhədində normal sıxlığa malik günəş radiasiyasının
yayılması (1), 6000 K temperaturlu qara cismin şüalanması (2)
Günəşin qısa dalğalı (λ=~300 nm) şüaları atmosferin səviyyələri tərəfindən yayılır
və udulur. 20-30 m dalğa uzunluğu olan radiodalğalar isə atmosfer tərəfindən
ekranlanır. MZ üçün daha əhəmiyyətli diapazon təqribən 300nm-20m hesab
olunur. Bu diapazonda da Günəş radiaiyasının enerjisi qeyri-bərabər paylanır.
Enerjinin təqribən 95%-i 300-2400nm, 99%-i isə 150-400 nm diapazonlara düşür.
Maksimum şüalanma təqribən 500 nm yaxınlığında müşahidə olunur.Qeyd etmık
lazımdır ki, təbii obyektlərin spektral xüsusiyyətləri səthin işıqlanma şəraitindən,
nəmlik, torpağın növü, səthin strukturu, bitki örtüyü və s. kimi bir çox amillərdən
asılıdır. Əksetmənin miqdari ölçüsü funksional olaraq belə ifadə olunur:
r=r0(λ, t,m,θ, φ,z0, φ0,....)(4.1)
burada λ – dalğa uzunluğu,m-nəmlik, θvəφ-qəbuledicinin koordinatları, z0,φ0-
Günəşin koordinatları, t- obyektin temperaturudur.
Tədqiq edilən səthin strukturu radiasiyanın yayılmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb
edir və şərti olaraq strukturuna görə səthi dörd növə (tipə) bölürlər.
Ortotrop səthona düşən radiasiya axınını diffuziya (səpələnmə) ilə və ya bərabər
intensivliklə hər tərəfə yayır. Görünən sahədə belə səthə qumluqlar, yumşaq qar
örtüyü, radio diapazonda isə daşlarla səpələnmiş ərazilər aiddir.
Güzgü səthona düşən radiasiya axınını düşən şüa müstəvisində, düşmə bucağına
bərabər bucaq altında əks etdirir. Görünən sahədə belə səthə təmiz buz, quru daş
səthi, çılpaq dağ süxuru, radiodiapazonda isə gilli torpaqlar, su səthi aiddir.Qeyd
edək ki, belə səthlərə düşən şüalar tam əks olunmur.
Anti-güzgüsəth şüaları maksimum dərəcədə şüa mənbəyinə tərəf əks etdirir. Belə
səthlərə kənd təsərrüfatı bitkiləri, çəmənliklər və digər bitki örtüyü aiddir.
Kombinə edilmiş səth isə iki əksetmə maksimumuna (güzgü və anti-güzgü)
malikdir. Bu səthə düyü zəmiləri, şehlə örtülü çəmənliklər aiddir.
Əksetmənin indikatrisi.Parlaqlığın nisbi yayılma bucağını müəyyən edən
parametr əksetmənin indikatrisi adlanır və aşağıdakı kimi hesablanır:
 L(λ , z 0 ,φ 0 ,θ , φ)
η( λ , z0 , φ 0 , θ , φ)= (4.2)
L0 Σ (λ)

burada L(λ,z0,φ0,θ,φ)- sahənin (obyektin) parlaqlığı, L 0⅀ (λ)-ortotrop səthin tam

parlaqlığıdır.

Şək. 4.2.Müxtəlif tipli səthlərin indikatrisi: a–ortotrop səth, b- güzgü səthi, c-anti-
güzgü səthi, d–kombinə olunmuş səth.
Səpələnən radiasiyanın istiqamətindən a s ı l ı l ı ğ ı n ı təsvir edən vektor
diaqramı səpələnmənin polyar diaqramı və yaxud indikatrisi adlanır.
Molekulyar səpələnmədə indikatrisa aşağıdakı formula ilə tapılır və şəkil
4.3.də təsvir olunmuşdur:
γ (θ )= 1 + cos2θ (4.3)
Formuladan görünür ki, molekulyar səpələnmə halında səpələnən işığın
parlaqlığı düşən şüa istiqamətində(θ =0) və şüanın əksi istiqamətində (θ =180°)
maksimum, şüaya perpendikulyar istiqamətində isə (θ =90° və θ =270°) minimum
olur. Bu halda minimal parlaqlıq maksimal parlaqlıqdan 2 dəfə az olur. Düşən
şüadan fərqli olaraq səpələnən işıq şüası qismən polyarlaşandır. Molekulyar
səpələnmədə polyarlaşma dərəcəsi aşağıdakı formulailə ifadə olunur:

(4.4)

Şək. 4.3. Molekulyar səpələnmənin indikatrisi

Spektral əksetmə (və ya parlaqlıq əmsalı).Təbii obyektin spektral parlaqlığı L səthə

düşən radiasiya axınının sıxlığı E0(λ) və səthin əksetmə xassəsindən asılıdır:

L(λ,z0,φ0,θ,φ)=f[(E0(λ,z0,φ0)] (4.5)
Bu ifadədəki funksional asılılığı müəyyən etmək üçün spektral əksetmə
əmsalından istifadə edilir:

L(λ , z 0 , φ 0 , θ , φ)
r (λ,z0,φ0,θ,φ)= L0 ¿ ¿
(4.6)
burada L(λ,z0, φ0,θ, φ)-verilən λ dalğa uzunluğunda, verilən (θ,φ) istiqamətindəki
parlaqlıq, L0(λ,z0, φ0)- həmin şüalanma şəraitində ortotrop səthin (tam əksetdirən)
səthin spektral parlaqlığıdır.
Spektral əksetmə əmsalı fotometrik funksiya olub səthdən əks edən radiasiyanı xarakterizə
edir.Bu parametr dalğa uzunluğu, işıqlanma və ölçmə şəraitindən asılıdır və ondan
informasiya çoxluğuna görə deşifrləmə əməliyyatlarında geniş istifadə edilir.
Spektral albedo (spektral albedo əmsalı)tədqiq edilən təbii obyektdən əks
olunan radiasiya axınının səthə düşən radiasiya axınına olan nisbəti ilə xarakterizə
olunur:
Фr (λ , Z ∅ , φ0 , 2 π )
ρ ( λ , Z ∅ , φ 0 , 2 π )= ( 4.7)
Ф f (λ , Z ∅ , φ 0 , 2 π )

buradaФr (λ , Z ∅ , φ 0 , 2 π ) və Ф f (λ , Z ∅ , φ 0 ,2 π)- uyğun olaraq seçilmiş λ, λ+∆λ spektral

intervalda əks olunan və səthə düşən radiasiya axınının miqdarını xarakterizə edir.
Spektral albedonun qiyməti günəşin koordinatlarından (z0, φ0) asılıdır və λ, Z ∅ ,φ0
və 2 π parametrlərinin funksiyası kimi fadə olunur.

İnteqral albedonun hesablanması. Yerin atmosferində baş verən günəş

radiasiyasının udulması və səpələnməsi prosesləri radiasiya axınını zəiflədən
prosesləridir. Günəş radiasiyasının zəifləməsi formulasını almaq üçün daha sadə
olan monoxromatik radiasiya axınından istifadə edilir. Monoxromatik
radiasiyaaxını dedikdə, vеrilmiş dalğa uzunluğuna malik olan şüalar başa düşülür.
Fərz edək ki, atmosferin yuxarı sərhəddində yеrləşən hər hansı A1 nöqtəsinə
monoxromatik radiasiya axını (Iλo) düşür. Yerin atmosferində günəş şüasının A1
nöqtəsindən başlayaraq keçdiyi məsafəni ℓ′-lə işarə edək. B′ nöqtəsində dalğa
uzunluğu λolan radiasiya axınınıI′ λ işarə edək. Fərz edək ki, şüа atmosferdə kiçik
yerdəyişmə(dℓ′) edərək B nöqtəsinə gəlmişdir. B nöqtəsində radiasiya axınını (I′ λ
+d I′ λ ) iləişarə edək, dI′ λ −kəmiyyəti (dℓ′) yolunda radiasiyanın zəifləməsini
göstərir, B və B′ nöqtələri arasındakı hava qatının sıxlığını ρ ilə işarə edək. Onda
Buqerin məlum qanununa əsasən, radiasiyanın zəifləməsi (d I′ λ )
α ⋅ρ⋅I
d I′λ= - λ λ ( 4 . 8 ) formulu ilə ifadə olunacaqdır.
Burada αλ - günəş radiasiyasının zəifləməsinin kütlə göstəricisidir, (m2/kq).
Yerin səthinin A nöqtəsində radiasiya a x ı n ı n ı almaq üçün formulanın hər iki
tərəfini inteqrallayırıq:
 Şək.4.4. Atmosferdə günəş radiasiyasının zəifləməsi
formulasının çıxarılmasnıa dair
Iλ ' ℓ
dIλ
∫ '
Iλ
=−∫ α
λ⋅¿¿ ρ⋅¿
'
d ℓ ¿¿
Iλ 0
0 (4.9
′
burada = ℓ -AA1−günəş şüasının atmosferin yuxarı sərhəddindən yerin səthinə qədər
keçdiyi yoldur.
ℓ′- yolu (məsafəsi) dəyişdikdə uducu qazların faiz tərkibləri və eləcədə udma
göstəricisi dəyişir. Hava sütününda vahid kütlənin radiasiyasının zəifləməsinin
xarakteristikası αλ olduğunu nəzərə alsaq, zəifləmənin kütlə göstəricisiℓ
′
məsafəsinin dəyişməsi ilə çox dəyişməməlidir. Bu zaman (4.9) tənliyini aşağıdakı
kimi yazmaq olar:

ℓ
Iλ
=−α λ∫ ρ⋅d ℓ
'
ln
Iλ 0
0 və ya:
ℓ
I λ =I λ exp(−α λ∫ ρ⋅d ℓ )
'
0
0 . (4.10)
ℓ
∫ ρd ℓ '
BuradaM = 0 - oturacağı 1m2 və uzunluğu ℓ olan maili sütunun kütləsidir;
M
m= M 0 -nisbəti atmosferin optik kütləsi adlanır; M0-havanın şaquli sütununda
(Asahəsi üzərində) kütləsidir. m−kütləsi ilə günəşin hündürlüyü (hθ) arasında əlaqə
yaradaq. AA1A2üçbucağını günəşin çox böyük hündürlüyündə düzbucaqlı hesab
etmək olar. A2A1qövsünü düz xətlə əvəz etmək olar:

AA2=AA1sin hθ(4.11)
AA 1
=M / M 0=m
Digər tərəfdən AA 2 olduğundan
m=1 /sinhθ =cosechθ alarıq.
TƏBII OBYEKTLƏRIN SPEKTRAL PARLAQLIĞA GÖRƏ TƏSNIFATI
Qeyd etdiyimiz kimi, MYZ sistemləri obyektlərin elektromaqnit dalğalarını
spesifik şəkildə, müxtəlif diapazonlarda əksetməsi, udması və şüalanması
qabiliyyətinin analizinə əsaslanır. Obyektlərin əks etmə qabiliyyətini tədqiq etməklə,
obyektə məxsus spektral parlaqlıq (SP) əsasında, obyektin həqiqi vəziyyətini
xarakterizə edən parametrləri müəyyən etmək olar .
Məlumdur ki, xarici amillər, daha doğrusu mühitin şəraiti təbii obyektlərun
spektral xarakteristikalarının xüsusiyyətlərinə təsir göstərir. Belə ki, mühitin
şəraiti dəyişdikcə baxılan obyektin spektral xüsusiyyətləri də dəyişir. Buna
görə də təbii obyektin spektral xarakteristikası ilkin olaraq obyektin mühitlə
qarşılıqlı əlaqəsi haqqında informasiya verir, sonradan isə bilavasitə obyektin
özünə xas olan informasiyalar verir. Digər tərəfdən spektral xarakteristikalar
obyektin yerləşdiyi coğrafi ərazidən və zamandan asılı olur. Məsələn, ilin eyni
bir müddətində kənd təssərrüfat bitkiləri müxtəlif coğrafi zonalarda müxtəlif
yetişmə mərhələsində olur. Belə ki, cənubda buğda özünün sonuncu yetişmə
mərhələsində olduğu halda, şimal ərazilərdə buğda təzəcə cücərməyə başlayır.
Təbii olaraq onların spektral xarakteristikaları bir-birindən kəskin fərqlənir. Digər
tərəfdən eyni bir bitkinin spektral xarakteristikaları müxtəlif zaman müddətlərində
bir-birindən fərqlənir. Məsələn, bunlara əsasən də göstərmək lazımdır ki, spektral
xarakteristika hansı coğrafi əraziyə məxsusdur və nə vaxt çəkilib.
Spektral xarakteristikaların zamana görə dəyişiklikləri təbii və antropogen
səbəblərdən ola bilər. Məsələn, bitki yarpağının rənginin dəyişməsi
mövsümündən asılı olmaqla yanaşı, insan fəaliyyəti nəticəsində (binaların
tikilməsi və s.) baş verə bilər. Zaman dəyişikliklərinin qeydə alınması üçün
bitkilərin vegetasiya müddətindən asılı olaraq onların növlərinə görə spektral
xarakteristikaları müəyyənləşdirilir. Çəkilişlər peyklər vasitəsilə aparılır və baxılan
ərazi üçün bank məlumatları toplanır. Bu məlumat əsasında müəyyən olunur ki,
qeydə alınan spektral dəyişiklik təbii və yaxud antropogen amillər nəticəsində
baş verib. Zaman dəyişikliklərinə görə nəticələrin qiymətləndirilməsi və lazımi
tədbirlərin görülməsi üçün baxılan coğrafi ərazidə il ərzində və yaxud bir
neçə il eyni müddətdə çəkilişlər aparılmalıdır. Bioloji sistemlərin zaman
dəyişkənliyi ilə yanaşı fəza xarakteristikaları da nəzərə alınmalıdır. Məsələn,
hər hansı böyük bir ərazidə spektral xarakteristikalar alınıbsa, bu xarakteristikalar
meşə örtüyünə aid edilə bildiyi kimi, kənd təssarrüfat obyektlərinə aid edilə bilər.
Elektromaqnit şüalanması spektrinin görünən oblastındatəbii obyeklərin spektral
parlaqlığa görə klassik təsnifi Y.L.Kirinov tərəfindən tərtib edilib və sonradan
belə təsnif İQ-oblastda aparılıb.
Bu təsnifə görə landşaftda olan bütün müxtəlif obyektlərin dörd əsas sinfə bölünür
və onların hər biri özlərinə məxsus spektral parlaqlıq əyrisi ilə xarakterizə edilir
(şək.3.1) .
I sinif-dağ süxurları və torpaq. Bu obyektlər elektromaqnit (EM) şüalanması spektrinin
qırmızı zonası yaxınlığında daha yüksək spektral parlaqlıqla xarakterizə edilirlər.
II sinif-bitki örtüyü. Maksimum əksetmə yaşıl, minimum qırmızı və sərt yüksəliş isə yaxın
İQ zonalarda müşahidə edilir.
III sinif –su səthi.Su səthinin əyrisi əks edən şüaların dalğa uzunluğunun artması hesabına
spektrin mavi-yaşıl zonasından qırmızı zonasına doğru monoton olaraq azalır.
IV sinif- qar səthi və onlara yaxın olan buludlar. Bu obyektlər yüksək spektral parlaqlığa
malikdirlər və yaxın İQ zonada parlaqlığın cüzi azalması müşahidə edilir.

Şək.5.1. Obyektlərin spektral parlaqlıq əyriləri

Bundan başqa təbii obyektləri şüalnmanı əks etmə qabiliyyətlərinə görə üç
sinifə bölürlər:
I sinif. Açıq səthlər və torpaq;
II sinif. Bitkilər;
III sinif. Su səthi, su hövzələri və qar örtüyü.
Bu təbii obyektlərin spektral əks etmə qabiliyyətinin dəyişməsi qrafiki şəkil 3.2-də
verilmişdir.
Təsvirlərin effektli interpreatasiyası üçün əsas amillər kimi, onların spektral
xarakteristikalarının zaman və məkan dəyişiklikləri düzgün analiz olunmalıdır.
Çoxzonalı skaner məlumatlarının analizi göstərir ki, bir çox hallarında bu və ya
digər müxtəlif dəyişikliklər əsasən bitkilərə xas olur. Nəzərə almaq lazımdır ki,
bitkilərin spektral xarakteristikalarının zaman və məkan dəyişiklikləri olduqca
mürəkkəb xarakter daşıyır. Məkan dəyişiklikləri bir neçə metrdən bir neçə yüz
kilometrə kimi məsafədə baş verə bilər. Məsələn, meşədə bir sıra ağacların
yarpaqları digərlərinə nisbətən tez açır və yaxud rəngini (yaşıldan sarıya) sürətlə
dəyişir. Belə dəyişikliklər yarpaqlarda xlorofilin miqdarının artması və bitkilərin
daxili quruluşunu dəyişir, bu isə öz növbəsində bitkilərin spektral
xarakteristikalarında dəyişiklik yaradır.
Bitkilərin spektral xarakteristikalarına bir sıra amillər təsir göstərir. Bu
amillərin təsirin öyrənilməsi və obyekt haqqında dürüst məlumatların alınması
üçün laboratoriyalarda və yaxud sınaq poliqonlarında təcrübi işlər aparılır.
Məsafədən zondlanma məslələrinin həllində yerüstü obyektlər haqqında
düzgün yerüstü məlumatlarına həmişə ehtiyac duyulur. Yerüstü məlumatı
dedikdə, obyektlə bilavasitə təmasda olmaqla, obyektin fiziki, kimyəvi, bioloji
xüsusiyyətlərərin zaman və məkan daxilində düzgün qiymətləndirilməsi
nəzərdə tutulur. Düzgün yerüstü informasiyalar məsafədən zondlanma
məlumatları üçün bir növ nümunə rolunu oynayır və məlumat daşıyıcı funksiyasını
yerinə yetirir. Düzgün yerüstü informasiyalar, əsasən sınaq poliqonlarında əldə
edilir. Poliqonlarda müxtəlif meteroloji şəraitlərdə alınmış informasiyalar bank
məlumatlarına daxil edilir və geoinformasiya sisteminin bir hissəsini təşkil edir.
Məsəfədən zondlanma prosesində alınan məlumatlar həmişə yerüstü alınmış
məlumatlarla müqayisə olunur və beləliklə, məsafədən ölçmə şəraitinin təyin
olunmasını müəyyənləşdirilir.
Aparılan çoxsaylı tədqiqatlara əsasən yer obyektləri, buludlar və açıq səmanın
yaratdığı fon şüalanmaları tədqiq olunmuş və sistemləşdirilmişdir. Görünən və
yaxın İQ oblastda, fon şüalanmasına görə yerüstü obyektlər 3 qrupa, hər bir
qrup isə öz növbəsində tiplərə bölünmüşdür.

Şək.5.2. Təbii obyektlərin spektroqrafik təsnifatı.

Birinci qrup əyriləri spektrin bənövşəyi rəngdən qırmızıya doğru olan əyriləri
əhatə edir. Bu qrupa əsasən çılpaq torpaqlar aiddir. Qrup özü 4 tipə bölünür:
I–1. Qırmızı spektr istiqamətində bərabər artan əyrilər (r λ=0 , 022−0 , 071) . Bu
tipə qaratorpaq, qumsal torpaqlar, asfalt ilə örtülməmiş yollar və s. daxildir.
I–2. Yaxın İQ spektrdə(r λ=0 , 064−0 , 270 ) kəskin dəyişən əyrilər. Bu tipə kül
rəngli və gillicəli torpaqlar, şosse yolları və s. aiddir.
I–3. Əyrilər 0,550 – 0,650 mkm-də(r λ=0 , 108−0 ,341 ) nisbi qabarmaya
malikdirlər. Buna qumlar, bitkisiz sahələr və bəzi dağ süxurları aiddir.
I–4. Əvvəlki əyrilərə nisbətən daha yüksəklərə keçən əyrilər (r λ=0 , 357−0 , 753) .
Bunlara əhəngli, gil və digər işıqlı obyektlər daxildir.
İkinci qrup. Bu qrupa spektrin görünən oblastında (0,560 mkm) böyük əks
etmə xüsusiyyətinə malik olan obyektlər daxildir. Bu qrupa əsasən bitkilər daxildir.
Bu qrup 4 tipə ayrılır.
II–1. Əyri çox aşağıda yerləşir, İQ oblastda çox az artır. Qış şəraitində
iynəyarpaqlı ağaclara xas olan xüsusiyyətdir.
II–2.Nisbətən qurumuş bitki örtüyünü xarakterizə edir.
II–3. Əyri yaxın İQ oblastda kəskin artır. İynəyarpaqlı meşələri, sıx sağlam
bitki örtüyünü xarakterizə edir.
II–4. Əyri spektral yaşıl, çəhrayı zonasında çıxır. Payızda meşə örtüyünü
və yetişmiş bitkiləri xarakterizə edir.
Üçüncü qrup. Bu qrup əyriləri bir növ I qrup əyrilərinin əksi kimi özünü
aparır və əsasən qar, su səthini xarakterizə edir. Qrup 3 tipə bölünür.
III–1. Yuxarıda yerləşmiş əyri spektrə görə neytraldır. Əsasən buzla örtülmüş
qar örtüyünü xarakterizə edir.
III–2. Təzə yağmış qarı xarakterizə edir.
 III–3. Böyük bucaq altında izlənilənsu səthini xarakterizə edir.

TORPAQ, SU OBYEKTLƏRININ BITKI ÖRTÜYÜNÜN SƏTHIDƏN ƏKS EDƏN

RADIASIYANIN XÜSUSIYYƏTLƏRI
Torpaq örtüyünün spektral xarakteristikaları
Torpağın məsafədən zondlanmasının həyata keçirilməsi aerokosmik çəkilişlər
(ölçmələri) zamanı torpağın tərkibi və torpaq örtüyünün vəziyyəti (kələ-
kötürlüyü) haqqında ilkin məlumatlar əldə olunmalıdır. Torpağın aerokosmik
üsullarla tədqiqində müəyyən fəza və zaman məhdudiyyəti nəzərə alınmalıdır.
Torpağın xüsusiyyətlərini qiymətləndirmək üçün ölçmələr müəyyən mövsümlərdə
həyata keçirilir. Məsələn, otlaqların öyrənilməsi qar əriyən zamandan
başlayaraq bitkilərin vegetasiya dövrünü tam əhatə etməlidir. Ərazinin coğrafi
şəraitindən asılı olaraq çəkiliş müddətləri müxtəlif olur.
Torpağın parametrlərinin aerokosmik üsullarla təyini bitki örtüyünün inkişafı
ilə məhdudlaşır. Çünki bitkilər bilavasitə torpağın parametrlərinin aerokosmik
üsullarla qiymətləndirilməsinə maneəçilik törədir.
Torpaq örtüyünün monitorinqi məqsədi ilə qiymətləndirilməsi üçün əsasən
onun nəmliyi, humusluğu, şorlaşması və eroziyaya uğrama dərəcəsi öyrənilir.
Torpağın digər xassələri, o cümlədən mineral və litoloji tərkibi, relyefi, kənd
təssərrüfatında istifadəsi daimi monitorinqə ehtiyacı yoxdur. Göstərilən xassələr
xəritələşdirilir və uzun müddət ərzində ciddi dəyişikliyə məruz qalmırlar.
Prinsipcə, torpaq örtüyü, onun üzərinə düşən işıq selini çox zəif əks etdirir.
Düşən enerjinin dalğa uzunluğu artdıqca, əks olunan siqnalın gücü artmış olur.
Torpağın spektral xarakteristikası, görünən oblastın qırmızı spektrində,
yaxın, orta və istilik İQ oblastda daha aydın əks olunur.
Müxtəlif torpaqların, kəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikaları bir-birindən
kifayət qədər fərqlənir, bu isə onların tanınması, deşifrə olunmasına imkan yaradır.
Torpağın udma və əks etmə xüsusiyyətlərinə, əsasən, onların aşağıdakı
parametrləri təsir göstərir: mineral tərkibi, hissəciklərin ölçüləri, strukturu və
səthin hamarlığı dəmir və üzvi (humus) birləşmələrin miqdarı və s..
Aerokosmik ölçmələrinin təkrar aparılması, torpaq tədqiqatlarında, bəzi dəyişən
parametrlərin orta qiymətə gətirilməsinə və ölçmələrin dəqiqliyinin artmasına
imkan yaradır. Bunu aşağıdakı sxemdəki kimi göstərmək olar.
Torpağın spektral xarakteristikasına, torpağın tərkibinə təsir göstərən
parametrlərdən birinci yeri torpağın mineral tərkibi tutur. Torpağın tərkibindəki
ayrı-ayrı mineralların təsirindən asılı olaraq, əks etmə əmsalları və siqnalın gücü
dəyişmiş olur. Torpağı təşkil edən bir sıra mineralların səthindən əks olunan
radiasiyanın hissəciklərin ölçüsündən asılılığı aşağıdakı şəkillərdə (şək.6.1).
verilmişdir. Göründüyü kimi torpaqdan enerjinin əks olunması və udulması,
torpağın tərkibində olan qum və gilin, dəmir oksidinin və üzvi maddələrin
miqdarının nisbətindən asılı olaraq dəyişir. Səthin kələ-kötürlüyü artdıqca əks
olunan radiasiyanın miqdarı azalır.

Şək.6.1. Kaolinit (a) və bentonit (b) səthindən əks edən radiasiyanın hissəciklərin
ölçüsündən asılılığı
Torpaqdan əks olunan və udulan enerjilərin nisbətinə torpağın strukturu çox
böyük təsir göstərir. Artıq sübut olunmuşdur ki, torpağın üst səthinin
hissəciklərinin ölçülərindən asılı olaraq, spektral əks etmə və udulma
xarakteristikaları dəyişmiş olur.
Torpaq hissəciklərinin ölçüləri dəyişdikcə, əks olunan enerji də dəyişmiş
olur. Səthi kiçik ölçülü minerallardan ibarət sıx torpaqlar, kələ-kötür səthlərə
nisbətən enerjini daha yaxşı şüalandırır. Kələ-kötür səthlərdə isə, udulma daha çox
müşahidə olunur.
Laboratoriya və çöl təqiqatları zamanı alınan nəticələrin müqayisəsi göstərir
ki, bunlar heç də həmişə bir-biri ilə uyğun gəlmir. Məsələn, çöl şəraitində qumluq
ərazilərin spektral əks etmə intensivliyi, tərkibi əsasən gildən ibarət olan torpağa
nisbətən yüksəkdir. Bu, hətta aerofotoşəkillərdə aydın görünür. Lakin laboratoriya
şəraitində, 0,45 – 2,5 mkm diapazonunda, qumlu və gilli torpağın şüalanmasının
müqayisəsi göstərir ki, gilli torpağın şüanı əks etdirməsi daha yüksəkdir. Bu
onunla izah olunur ki, çöl şəraitində tərkibində qum olan torpaqların hamarlıq
dərəcəsi, gilli torpaqlara nisbətən çox olduğu üçün, onun əsk etdirmə əmsalı
yüksək olur. Laboratoriya şəraitində isə bu xüsusiyyət pozulmuş olur. Bu, göstərir
ki, bəzi parametrlər, mühitin dəyişkənliyindən asılı olaraq, öz xüsusiyyətlərini
dəyişir.
Yuxarıda göstərdik ki, torpaqda enerjinin əks olunma və udulma nisbətləri,
torpaqda olan üzvi maddələrdən və dəmir birləşmələrindən asılıdır. Dəmir
birləşmələri, görünən oblastın qısa dalğa spektrində şüalanmanı azaldır, uzun və
yaxın İQ spektrində isə artırır. Bir sıra tədqiqatçıların aldığı nəticələrə əsasən, 0,5 -
0,64 mkm diapazonu, torpağın tərkibində dəmir və onun birləşmələrin tanımaq
üçün ən əlverişlidir.
Elektromaqnit spektrinin görünən və yaxın İQ diapazonlarında, torpağın
spektral xarakteristikalarına nəmlik böyük təsir göstərir. Belə ki, nəmlik
artdıqca, dalğa uzunluğundan asılı olmayaraq, bütün torpaq tipləri üçün spektral
parlaqlıq aşağı düşür (şək. 6.1)

Şək. 6.2. Nəm və quru qumsal torpaqların spektral əks etmə qabiliyyəti.
Bu, onunla izah olunur ki, quru torpaqda hissəciklərinin arası hava ilə dolur.
Burada əks olunma, hava – hissəcik sərhəddində baş verir. Nəm torpaqda isə
boşluqlar su ilə dolur və əks etmə su hissəcik sərhəddində baş verir, birincisinin
qiyməti isə ikincidən çox kanallı şəkillərdə, nəm torpaqlar, quru torpaqlara
nisbətən daha tünd tona malik olur ki, bundan da aerokosmik tədqiqatlarda çox
geniş istifadə olnur. Laboratoriya şəraitində, torpağın nəmliyini 1,4 – 1,9 mkm
dalğa uzunluğunda, udulma spektrinə görə təyin etmək olar. Şək. 6.1 və 6.2-dən
göründüyü kimi, nəm torpaqlar üçün, spektral parlaqlığın minimumu aydın əks
olunduğu halda, quru torpaqlar üçün bu minimum çox zəif hiss olunur. Qeyd
olunmalıdır ki, bu üsulla torpağın nəmliyini təyin etmək ancaq laboratoriya
şəraitində mümkündür. Çünki, aerokosmik ölçmələrdə, yuxarıda göstərildiyi kimi
spektral udma minimumları atmosferdə olan su buxarların udma
minimumları ilə üst – üstə düşür. Ona görə də bu diapazonlarda, nəmliyin
aerokosmik üsulla ölçülməsində hələ də bir sıra problemlər mövcuddur. Digər
tərəfdən qeyd olunmalıdır ki, torpağın nəmliyi metereoloji şəraitdən, Günəş
radiasiyasının intensivliyindən, küləkdən, yağışdan, buxarlanmadan və
nəhayət, torpağın tətbiq olunan əkinə hazırlanma texnologiyasından asılıdır.

Şəkil 6.3. Görünən, yaxın İQ və orta İQ diapazonlarda quru və nəm gillicəli

torpaqların spektral əks etmə qabiliyyəti.
 Torpaqların spektral xarakteristikalarında müəyyən ümumiləşmələr və
sistemləşmə aparmaq məqsədi ilə 300 torpaq nümunəsi (müxtəlif növ
torpaqlardan) götürülən spektral xarakteristikaları öyrənilmişdir.
Bu sahədə hələ ciddi tədqiqatlar aparılmalıdır. Bu sahədə əsas çətinliklərdən
biri ondan ibarətdir ki, tədqiqat aparılan bir ərazidə (etalon sahə) alınmış nəticələri
digər, buradan nisbətən uzaqda yerləşən ərazilərə tətbiq etmək olur. Bu aşağıdakı
amillərdən iləri gəlir. Günəşin qalxma hündürlüyündə olan fərqlər, relyefin,
torpağın nəmliyinin və strukturunun müxtəlif olması və s. Ona görə də,
aerokosmik ölçmələrin dəqiqliyini və tətbiq sahələrini (eyni qrupa malik torpaqlar
üçün) genişləndirmək üçün, müxtəlif hündürlüklərdən alınmış nəticələr çöl
tədqiqatları işlərinin qiymətləri ümumilikdə analiz olunmalı və bir çox amillərin
təsiri nəzərə alınmalıdır. Boz torpaqlar üçün infraqırmızı diapazonda parlaqlıq
əmsalının dəyişmə xüsusiyyəti şək. 6.4-də göstərilmişdir.

Şək. 6.4. İnfraqırmızı diapazonun boz torpaqlar üçün spektral parlaqlıq

əmsalının nəmliyin qiymətindən və dalğa uzunluğundan asılılığı.
Su obyektlərinin şüaları əksetmə spektrinin xüsusiyyətləri
İşığın sudan əks olunması zamanı onun spektral əyrisinin spektrin görünən diapazononda,
mavi hissədən qırmızıya doğru kəskin aşağı düşməsi və yaxın İQ spektral zonada isə
ən az əks olunması müşahidə edilir (şək.6.5) .

Şək. 6.5. Su obyektlərinin spektral əksetmə qabiliyyəti (Slovakiya, 1977-ci il, yay dövrü
daşqınları, kosmik aparat “Resurs-O”; kanallar: 1- 0,5-0,6mkm; 2- 0,6-0,7mkm; 3- 0,8-
0,9mkm).
Su obyektlərinin əksetmə qabiliyyəti təmiz suyun radiasiyanı yaymasından,
udmasından, suda asılqan hissəciklərin (üzvi, qeyri-üzvi) miqdarından, su bitkilərində
xlorofilin və fitoplanktonlarda olan müxtəlif piqmentlərin xassələrindən asılı olur.
 Suda asılqan hissəciklərin və xlorofilin miqdarından asılı olaraq görünən işığın maksimum
əks edilməsi adətən spektrin uzundalğalı sahəsinə doğru sürüşür.
Bitki örtüyününşüaları əksetmə spektrinin xüsusiyyətləri.
Bitkilər Yerdə mövcud olan qida zəncirinin başlanğıcında duran, ümumilikdə biosferin
tarazlığını bərpa edən obyekt olduğu üçün bitki örtüyünün spektral xüsusiyyətinin
öyrənilməsi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bitkilərin bu xüsisiyyətini bilmək üçün müxtəlif növ
bitkilərin əksetmə, udma qabiliyyətini və istilik şüalanması enerjisinin nəyin hesabına əmələ
gəldiyini bilmək lazımdır. Bu zaman onların spektral təsvirlərinin bib-birindən necə
fəqlənməsini və onlar hansı amillərin təsirindən dəyişməsini müəyyənləşdirmək lazımdır.
Bitki örtüyü spektral xüsisiyyətinə görə su səthindən, qar örtüyü və dağ süxurundan kəskin
fərqlənir.
Bitki örtüyünün şüaları əksetmə spektrinin xüsusiyyətləri aşağıdakı fiziki amillərlə
müəyyən edilir:
-yarpaqların optik xassəsi (yarpaq tərkibində xlorofilin, karotin və digər piqmentlərin
miqdarı) ilə;
-örtüyün həndəsi quruluşu və yarpaqların yerləşmə bucağı ilə;
-bitki örtüyünün yerləşdiyi torpağın şüaları əksetmə qabiliyyəti ilə;
-torpaqla bitki örtüyünün proyeksiya parametrləri ilə;
-şüaların düşmə bucağı və müşahidə bucağının qiymətləri ilə;
-atmosferin vəziyyəti (halı) ilə.
Aşğıdakı şəkillərdə müxtəlif siniflərə aid bitki örtüyünün üç spektral kanalda şüalrı əksetmə
qabiliyyəti təsvir edilmişdir (şək. 6.6) .

Şək. 6.6. Müxtəlif siniflərə aid bitki örtüyünün üç spektral kanalda şüaları əksetmə
qabiliyyəti.
1- Enliyarpaqlı meşələr və söx ot örtüyü (100) olan sahələr; 2- Enliyarpaqlı meşələr və payız
dövründə saralmış bitkilər; 3- yayda iynəyarpaqlı meşələr; 4- Qışda iynəyarpaqlı meşəlır;
5- Pis bitki örtüklü və ya açıq sahələr.
Təbii ekoloji sistemlərin daha həssas komponenti olan bitkilərin növ tərkibi, inkişafı,
fizioloji vəziyyəti və uyğun olaraq uzunmüddətli təbii amillər (iqlim zonası, landşaft,
torpağın növü və s.) , eləcə də, havanın halını xarakterizə edən qısa müddətli amillər (yağıntı,
temperatur, günəş radiasiyası və s.) onların spektral xüsiyyətlərinə təsir edir. Xarici şəraitin
dəyişməsinə bitkilər piqmentinin, mezofilin strukturunun, yarpaqlarda suyun miqdarının və s.
dəyişməsi ilə reaksiya verir (şək.6.7)

Şək. 6.7. Sağlam (1) və zədələnmiş (2) yarpaqların spektral əksetmə qabiliyyəti.
TƏBII OBYEKTLƏRIN MƏXSUSI ŞÜALANMA SPEKTRLƏRININ MÜQAYISƏSI
Yer səthindəki obyektlər İQ diapazonda, 3,5-10-15 mkm dalğa uzunluğunda qeydə
alınır. İstənilən cisim istiliyi necə udursa (az əks etdirirsə) , eləcə də onu şüalandırır.
Bunu su səthin misalında nəzərdən keçirək. Su səthinin əketmə qabiliyyəti, işığın dalğa
uzunluğunun görünən diapazonundan yaxın İQ diapazona doğru artdığı halda kəskin
aşağı düşür və istilik şüalanma kanallarında isə sıfıra yaxınlaşır. Eyni zamanda onun
şüalanma xassəsi artır və istilik kanallarında şüalanma qiyməti mütləq qara cismin
şüalanması qiymətinə bərabər olur. Şəkil 7.1-də bir neçə təbii obyektlərin məxsusi
şüalanma spektrlərinin müqayisəsi verilmişdir.
Günəşin temperaturu ilə müqayisədə yerin və atmosferin temperaturu
kiçik olduğundan onların şüalandırdığı enerji spektrin görünməyən
infraqırmızı sahəsinə uyğun gəlir. Yerin səthinə və eləcə də atmosferə mütləq
qara cisim kimi baxmaq olmaz. Lakin müxtəlif səthlərin uzun dalğalı radiasiya
spektrlərinin öyrənilməsi göstərdi ki, kifayət qədər dəqiqlik dərəcəsi ilə yerin
səthini boz cisim kimi qəbul еtmək olar. Kirxhof qanuna əsasən yerin səthinin
şüalanması (B0) üçün tənlik aşağıdakı kimi yazıla bilər:

(7.1)
Burada: To− yerin səthinin temperaturudur;ẟ- udulmanın nisbi əmsalı və yaxud
yerin səthinin şüanı udma qabiliyyətidir və onun qiyməti müxtəlif səthlər üçün
0,85 - 0,99 həddində dəyişir. Yerin səthi üçün onun orta qiyməti 0,95 qəbul
edilir. Yerin səthinin şüalanması günəşin şüalanmasına nəzərən çox kiçikdir
(Bo<<Bg).
Suyun məxsusi şüalanma xassəsi (0,92mkm) qara cismin (1mkm) şüalanma xassəsinə
yaxındır. Digər obyektlərin şüalanma əmsalı isə suyun şüalanma əmsalından azdır. Belə ki,
bu kəmiyyətlər dalğa uzunluğunun 8-13 mkm intervalında qum üçün 0,76-ya, torpaq
üçün 0,84-ə, bitki örtüyü üçün isə 0,88-ə bərabərdir.
Şəkil 7.1. Bəzi təbii obyektlərin energetik parlaqlığının spektral sıxlığı
Aşağıdakı cədvəldə Yerin səthində olan müxtəlif təbii örtüklərin şüanı udma
qabiliyyəti verilmişdir.
Cədvəl 7.1.
Yerin səthində olan müxtəlif təbii örtüklərin şüanı udma qabiliyyəti
Səthlər Yerin səthinin şüaudma qabiliyyəti,
I.Xırda dənəvər qum
1.Quru 0,949
2.Yaxşı nəmləndirilmiş 0,962
II.Qumlu torpaq
1.Quru 0,954
2.Yaxşı nəmləndirilmiş 0,968
III.Torf
1.Quru 0,970
2.Yaxşı nəmləndirilmiş 0,983
IV.Yaşıl ot
1.Sıx 0,986
2.Seyrək 0,975
V.Qar
1. Təzə 0,986
2. Çirklənmış 0,969
VI.Suyun səthi
1.Hamar 0,893
2,4-5 bal dalğalı 0,910

Ot bitkisi örtüyünün spektral xarakteristikasının əyrisi əksetmə oblastından məxsusi

şüalanma zonasına keçiddə minimuma malikdir (şək.7.2).
 Şək.7.2. Ot bitkisinin energetik parlaqlığının spektral sıxlığı
Dəniz səthinin energetik parlaqlığının spektral sıxlığı dəniz səthinin vəziyyətindən
asılıdır (şək.7.3). Bu qrafikdə əks edilən şüalanma oblastından məxsusi şüalanmaya keçid
daha aydın görünür.

Şək.7.3. Dəniz səthinin energetik parlaqlığının spektral sıxlığı

Digər obyektlər də məxsusi şüalanma spektrinə görə fərqli xarakterə malik olurlar (şək.7.4,
7.5).

Şək. 7.4. Quru və yaş torpağın temperaturunun radio-parlaqlığı (1998-ci il, 11 may, gündüz,
saat 11:16)

Şək.7.5. Quru və yaş torpağın temperaturunun radio-parlaqlığı (1998-ci il, 12 may, gecə,
saat 1:11)
Təbii obyektlərlə atmosferdə elektromaqnit dalğalarının yayılmasını müqayisə
edək.
Atmosferin tərkibi asılı vəziyyətdə olan bərk və maye hissəciklərdən, nazik
aerozol və sıx buludlardan ibarət olan qaz qarışığından ibarətdir.
 Elektromaqnit dalğaları atmosferdən keçərkən, onun tərkibində olan toz
hissəcikləri, tüstü, buz kristalları, su damcıları ilə qarşılıqlı əlaqəyə girir.
Bunların təsirindən Yer səthində Günəş radiasiyasının intensivliyi azalmış olur
və şüalanma diapazonu dəyişilir. Əgər atmosferdən kənarda və Yer səthində
aparılmış ölçüləri müqayisə etsək, bu əyani şəkildə sübut olunmuş olur (şək. 7.6).
Şəkildən görünür ki, Yer səthində şüalanma intensivliyinin azalması ilə yanaşı, bir
sıra dar udulma zolaqlar da meydana çıxır. Bu udulma zonaları, atmosferdə
olan ozon, su buxarı, karbon qazı və oksigenin təsiri ilə izah olunur.

Şək.7.6. Günəşin spektri və Yer atmosferinin udma zolaqları (hər bir udma
zolağının yanında udduğu qazlar göstərilmişdir).

Udma zonaları şüalanan dalğanın uzunluğundan asılı olur. Dalğa uzunluğu

0,18 mkm-dən kiçik olan şüalanmalar ozon tərəfindən tamamilə udulur. Onlar
atmosfer qatından keçə bilmirlər, ona görə də məsafədən ölçmələrdə istifadə oluna
bilməzlər.
Nisbətən uzun dalğalar (0,4 – 5,5) mkm atmosferi keçirlər, əgər onlarda
səpələnmə və udulma çox böyük deyilsə, onlar yer səthindən əks olunurlar və
bortda olan qəbuledicilər tərəfindən qəbul oluna bilərlər. İstilik şüalanması üçün
atmosfer ancaq iki dar zonada şəffafdır .Buna görə də istilik şüalanması
zonasında məsafədən ölçmələrdə ancaq iki dalğa intervalından istifadə olunur
3,5  5 və 8  14 mkm. Bütün yerdə qalan spektrdə istilik şüalanması
atmosferdə su buxarları, ozon, karbon qazı və metanla udulur. Dalğa uzunluğu
artdıqca, atmosferin təsiri zəifləyir və mikrodalğa oblastında tamamilə şəffaf
olur. Bu yeganə diapazondur ki, bu diapazonda (sm-lik) məsafədən ölçmələrin
nəticələrinə atmosfer təsir göstərmir.
EM dalğalarının udulması kimi, onların səpələnməsi də dalğa uzunluğundan
asılıdır. Səpələnmə, elektromaqnit dalğalarının atmosferin aerozol (toz)
hissəcikləri, qaz molekulları və su damcılarından müxtəlif istiqamətlər üzrə
əks olunması ilə izah olunur. Səpələnmənin növü və intensivliyi, şüalanmanın
dalğa uzunluğu ilə, əks etdirici hissəciklərin ölçüləri arasındakı münasibətdən
asılı olur. Beləliklə, qaz molekulaları ilə qarşılıqlı təsirindən şüalanmanın kiçik
dalğa uzunluğu hissəsi (Reley səpələnməsi), aerozol hissəcikləri ilə qarşılıqlı
təsiri şüalanmanın uzun dalğası hissəsi (Mi səpələnməsi) səpələnməyə məruz
qalır. Günəş şüalanmasının səpələnmə və udulma intensivliyi, atmosferdə şüanın
keçdiyi yolla müəyyənləşdirilir. Yol nə qədər uzun olarsa, intensivlik zəifləyir,
udulma isə artır. Bu fakt bilavasitə Yer səthinin işıqlanmasına təsir göstərir.
İşıqlanmaya təsir göstərən digər faktlar Günəşin ekvator müstəvisinə nisbətən
vəziyyəti və Günəşin üfüqdən hündürlüyüdür. Ümumiyyətlə, məsafədən ölçmələr
aparılarkən, Günəşin üfiqdən çıxma hündürlüyü 60 80-dən az olmamalıdır.
Lakin bəzi hallarda (tematik xəritələşmədə) düzənlik ərazilərdə Günəşin çıxma
hündürlüyü aşağı olduqda daha yaxşı nəticələr alınır. Beləliklə, məsafədən
ölçmələr üçün optimal şərait, rayonun coğrafi vəziyyətindən, ölçmənin
məqsədindən və metodundan, həll ediləcək məsələlərin xüsusiyyətindən asılı olur.
Yaxın İQ diapazonunda Günəş işığının səpələnmə intensivliyi olduqca aşağıdır.
Atmosferin zəif tüstülü (hissəciklər 1 mkm-dən kiçik) olması da, yaxın İQ
oblasta səpələnməyə zəif təsir göstərir. Duman və bulud isə bu oblastda (0,75 –
1,1 mkm) çox böyük təsir göstərir. Belə ki, bu zaman su damcılarının ölçüsü 4
mkm-ə yaxın olur (şək.7.6).
ATMOSFERIN TƏRKIBININ MƏSAFƏDƏN ZONDLAMA ÜSULLARI ILƏ
TƏDQIQI
Yerin səthi yaxınlığında havanın tərkibi
Atmosfer bir neçə qazın mexaniki qarışığından ibarətdir. Tərkibinə su buxarı
daxil olmayan qaz quruhava adlanır. Yerin səthi yaxınlığında quru havanın tərkibi
aşa-ğıdakı cədvəldə göstərilmişdir. Cədvəldən görünür ki, atmosferin tərkibinə
daxil olan əsas qazlar (N2, O2, Ar) 99,96%, qalan qazlar isə 0,04% təşkil edir.

Cədvəl 8.1. Yerin səthi yaxınlığında quru havanın tərkibi

№ Qazlar Həcmi tərkibi, %- Sıxlığı
lə
1 Azot (N2) 78,084 0,967
2 Oksigen (O2) 20,946 1,105
3 Arqon (Ar) 0,934 1,379
4 Karbon qazı 0,033 1,529
(CO2)
5 Neon (Ne) 1,81·10-3 0,695
-4
6 Helium (He) 5,24·10 0,138
-5
7 Kripton (Kr) 1,14 ·10 2,868
-4
8 Hidrogen (H2) 5·10 0,07
-6
9 Ksenon (Xe) 8,7·10 4,524
-6 -5
10 Ozon (O3) 10 ·10 1,624
11 Quru hava 1,0

Atmosferin tərkibinə üç dəyişən və mühüm əhəmiyyət kəsb edən qaz daxildir:

su buxarı (H2O), ozon (O3), karbon qazı (CO2). Bu qazların xüsusiyyəti ondan
ibarətdir ki, onlar şüalanma enerjisini güclü sürətdə udmaqla yerin səthində və
atmosferdə temperatur rejiminə təsir göstərirlər.

Atmosferin yuxarı qatlarında havanın tərkibi

 Müxtəlif hündürlükdə qazların tərkibi 1802-ci ildə Dalton tərəfindən
öyrənilmişdir. Məlum olmuşdur ki, fəzadakı bütün qazlar bir-birindən asılı
olmayaraq yayılırlar.
Əgər şaquli istiqamətdə havanın qarışması baş vermirsə, onda istənilən qaz
(i) üçün təzyiqin paylanması barometrik formulaların köməyi ilə hesablanır. Bu
qaydaya görə hündürlük artdıqca ağır qazların təzyiqi yüngül qazlara nisbətən daha
tez aşağı düşür. Bu zaman çoxlu sayda tədqiqatlar tələb edən qazların cazibəli
paylanması ideyası yaranır.
Tədqiqatların nəticəsinə görə məlum olmuşdur ki, 90-95km hündürlükdə
(homosferdə) qazların paylanması baş vermir.
Atmosferin yuxarı qatlarında havanın tərkibi 50 il bundan əvvəl Yerin süni
peyki və raketlər vasitəsilə öyrənilmişdir. Yaz və yay aylarında səhər saatlarında
Avropanın orta en dairəsində atmosferin yuxarı qatlarında əsas qazların miqdarı
cədvəl 2.2-də verilmişdir.
Cədvəldən görünür ki, havanın tərkibinin hündürlükdən asılı olaraq sistematik
(bir tərəfə doğru) dəyişməsi müşahidə olunmur.
Atmosfer havasının tərkibinin 95km hündürlükdə dəyişməz olduğu nəzərə
çarpır. 95km-dən yuxarı qatlarda atmosferin tərkibinin dəyişməsində qazların
cazibəli paylanması rol oynayır. Molekulyar azotun və atomar oksigenin 80%
parçalanması 250km hündürlükdə 17 saata, 300km hündürlükdə 8 saata və 350km
hündürlükdə 3,7 saata baş verir. Havanın tərkibinin ölçmə analizləri göstərir ki,
cazibəli parçalanma gecələr 105-110 km hündürlükdə başlayır.
Cədvəl 2.2. Atmosferin yuxarı qatlarında havada olan əsas qazların miqdarı (%-lə)

Qazlar
Hündürlük,km N2 O2 Ar
65 80 19,0 0,91
75-80 78 21,0 0,93
80 78 21,4 0,88
82-85 77 21,3 0,82
85 78 21,0 0,88
95 77 21,5 0,76

Yer atmosferinin az miqdarlı qaz komponentləri

Yuxarıda qeyd etdik ki, MZ ölçmələrində atmosfer ölçmə nəticələrinə ciddi təsir
göstərir. Bu təsir əsasən atmosferin tərkibindəki az miqdarda olan qaz komponentləri
və aerozollar tərəfindən yaradılır. Atmosferin az miqdarlı qaz komponentlərinə su
buxarı (H2O ), karbon qazı (CO2), ozon (O3) ilə yanaşı azot oksidləri (NxOy), metan
(CH4 ), dəm qazı (CO ), ammonyak (NH3 ), kükürd qazı (H2 S) və s. aiddir. Bu
qazların atmosferdə miqdarı az olsa da, onlar müxtəlif proseslərdə böyük rol oynaya
bilərlər. Belə ki, onlar Yerdə insanlar, heyvanlar, bitkilərin hava tərzinə, havanın və
umumilikdə Yer iqliminin formalaşmasına ciddi təsir göstərirlər. Atmosferin
kəmiyyət xarakteristikalarının ölçülməsi uzun müddətdir ki, həyata keçirilir. Son
vaxtlara kimi əsas diqqət karbon qazının, su buxarının və ozonun ölçülməsinə
yönəldilirdi. Son zamanlar isə ətraf mühitdə, baş verən ciddi iqlim dəyişiklikləri az
miqdarlı qazların ölçülməsinin MZ-nin əsas məsələlərindən birinə çevrilmişdir. Az
miqdarlı qazların (AMQ) məsafədən ölçmə üsullarının əsasını, müxtəlif qazlara
məxsus spektral udma zolaqlarının olmasıdır. Məlum olduğu kimi AMQ məsafədən
ölçmə üsulları kompleks xarakter daşıyır. Belə ki, peykdən ölçülən parlaqlıq
şüalanması atmosferin qaz qarışıqlarından, eyni zamanda atmosferin durumundan,
onun fiziki vəziyyətindən, yer səthinin sahəsinin göstəricilərindən asılı olur. AMQ-
in peykdən ölçülmə xüsusiyyətlərinə onların ölçülməsi üçün nəzərdə tutulmuş
texniki avadanlıqdan, aprior məlumatlar toplusunun göstəricilərindən, məlumatların
interpretasiyası üçün nəzərdə tutulan alqoritmlərdən və digər amillərdən asılı olur.
Bu nöqteyi-nəzərdən atmosferdə geniş yayılmış bəzi qazların xüsusiyyətlərini əsasən
MZ-də alınan ölçmələrə təsiri baxımından nəzər yetirək.
Su buxarı (H2O) və karbon qazı (CO2) mürəkkəb spektrə malik olmaqla, udma
zolaqları spektrin görünən və infraqırmızı sahələrində yerləşir. Su buxarının əsas
udma zolaqları 0,72, 0,84, 0,94, 1,14, 1,38, 1,87, 2,70 və 3,20 mkm dalğa
uzunluğuna, karbon qazının udma zolaqları isə 1,44, 1,60, 2,02, 2,70 və 4,31 mkm
dalğa uzunluğuna uyğun gəlir. Atmosferdə su buxarının kütləsi karbon qazı və
ozona nəzərən çох olduğundan udulan günəş radiasiyasının əsas hissəsi onun
payına düşür.
Müəyyən edilmişdir ki, qalınlığı 0,5 m olan su qatı günəş radiasiyasının yarısından
çoxunu udduğu halda, qalınlığı 10 m olan su qatı isə radiasiyanın 90−95 %-ni
udur. Günəş radiasiyası atmosfer qarışıqları və tozları da udur.
Atmosferin bulanıqlığı (qeyri-şəffaflığı) böyük olduqda bərк qarışıqlar tərəfindən
radiasiyanın udulması daha güclü olur.
Dəm qazı (CO ). Hal-hazırda troposfer və strafosferdə mövcud olan bu qaz
haqqında çox geniş informasiya mövcuddur. Onun qatılığının orta qiyməti təqribən
0,12 mln–1-dir. Troposferdə hündürlük artdıqca CO-nun konsentrasiyası 8⸱10 –2mln–1-
dən, 4 km-ə kimi hündürlükdə 4⸱10–2 mln-a kimi azalır. Enliklər üzrə də konsentrasiya
fərqi mövcuddur, cənub yarımkürəsində şimala nisbətən onun konsentrasiyası 4 dəfə
azdır, maksimum qiyməti isə mayda müşahidə olunur və bu zaman onun qiyməti
təqribən 30 %-ə kimi artır.
Metan (CH4 ). Məlum az miqdarlı qaz qarışıqlarından metan troposferdə ən böyük
konsentrasiyaya malik olan qazdır. Onun troposferdə orta konsentrasiyası 1,41 mln –1
tərtibindədir. CH4 -nin şaquli paylanması yaxşı məlumdur. Belə ki, 28 km
hündürlüyə kimi onun konsentrasiyası sürətlə azalıb 0,7 mln–1-a çatır, 50 km
hündürlükdə isə bu qiymət 0,25 mln– 1 olur.
Azot iki oksidi (N2 O ). Azot iki oksidi troposferdə yaxşı qarışıb,
konsentrasiyasının orta qiyməti 0,25 mln–1-dir. Troposferdən yuxarı hündürlükdə N2O
-nun qatılığı 0,1 mln–1-a qədər azalır.
Azot oksidi ( NO ). NO -nun şaquli ölçmə nəticələri olduqca azdır. Bəzi sənaye
şəhərlərində onun qatılığı 1 mlrd–1 tərtibində olur. Stratosferdə ölçmə nəticələri
göstərir ki, müxtəlif hündürlüklərdə onun qatılığı dəyişir. Müəyyən olunub ki, 11 -
26 km hündürlüklərdə onun qatılığı 1 ± 0,2 mlrd–1 qiymətinə malik olur. 50 km-ə kimi
hündürlükdə onun konsentrasiyası 0,66 mlrd–1, 80 km-də isə 2,4 - 10–2 mlrd–1 təşkil edir.
Azot turşusu ( HNO3). Bu maddənin 20 - 27 km hündürlükdə qatılığı 6 – 7 mlrd–1
olub, zamandan və ölçmə yerindən asılı olur. Müəyyən olunub ki, HNO 3 -ün
konsentrasiyası onilliklərdən asılı olaraq dəyişir. Ekvatordan qütbə doğru getdikcə
konsentrasiya artır.
Kükürd birləşmələri ( H2S, SO2 ). SO2 üzrə əsas ölçmələr yer səthi yaxınlığında
yerləşən atmosferdə aparılmışdır. Onun maksimal qatılığı şəhərlərdə və iri sənaye
mərkəzlərində qeydə alınır. Qiyməti 0,3 mln–1-ə kimi çatır. Kükürd birləşmələrinin
fəza variasiyasının dəyişməsi böyük hədd daxilində olub, 0,3-dən 0,0002 mln–1-ə kimi
təşkil edir. İkinci qiymət okean üzərində qeydə alınmışdır. Atmosferin temperatur
stratifikasiyasının dəyişməsi nəticəsində şaquli istiqamətdə ölçmələri birbirindən
fərqlənir. Bu fərqlənmələr 3 km hündürlüyə kimi daha çox olur. Atmosferin
tərkibində AMQ təyin olunması üçün aşağıdakı üsullardan istifadə olunur:
1. Atmosferin şəffaflığının ölçülməsi üsulu;
2. İstilik şüalanma üsulu;
3. Əks olunan və səpələnən şüalanma üsulu;
4. Refraksiya üsulu.
Atmosferin şəffaflığının ölçülməsi əsasında az miqdarlı qazların təyini.
Az miqdarlı qazların məsafədən təyin olunmasının ən dəqiq və həssas üsulu
şəffaflığın spektrlərinin ölçülməsi üsuludur. Bu onunla izah olunur ki, bu üsulda bir
tərəfdə böyük udulma əmsalı əldə olunmaqla yanaşı digər tərəfdən udulmanın böyük
məsafələrdə ölçülməsinin mümkün olmasıdır. Hal-hazırda baxılan üsulun geniş
yayılmış və ən effektli növlərindən biri Günəşə görə görünən, ultrabənövşəyi və
infraqırmızı oblastda həyata keçirilən atmosferin şəffaflığının ölçülmə (AŞÖ)
üsuludur (şək. 8.1).

Şək.8.1 Atmosferin şəffaflığı üsulu ilə ölçmə sxemi.

h0-n - ci təbəqəli atmosfer qatının hündürlüyüdür ( n=0.......N)
İnterpretasiya nöqteyi nəzərindən AŞÖ nisbətən sadədir. Belə ki, bu halda ancaq
bir xüsusiyyəti – qazlar tərəfindən ancaq həqiqi udulmanı nəzərə alırlar. Lakin, bir
sıra hallarda ölçmə nəticələrini daha da dəqiqləşdirmək tələb olunduqda
aerozollarda udulma və səpələnmə də nəzərə alınmalıdır. Ancaq bu üsuldan
istifadə əsasında atmosferin tərkibində bir çox AMQ-rın təyin olunması mümkün
olmuşdur. Hal-hazırda AŞÖ üsulu təyyarələrdə, aerostatlarda və peyklərdə geniş
istifadə olunur. Qeyd olunan üsulla atmosferin tərkibi haqqında informasiya
Günəş şüalanmasının müəyyən qalınlıqlı atmosferdən keçərkən alınan ölçmə
nəticələrinə əsaslanır.
Uducu qazın inteqral miqdarını təyin etmək üçün elə xarakteristika seçmək
lazımdır ki, bu xarakteristika qazın spektrinə görə dəqiq təyin edilə bilsin.
Ölçülmüş spektrin qiymətinə görə əsasən aşağıdakı xarakteristikalardan istifadə
olunur:
1. Təyin ediləcək AMQ mütləq buraxma xəttinə görə - buna absorbsiya üsulu da
deyilir;
2. Müxtəlif spektral diapazonlarda (güclü və zəif udma oblastlarında) buraxma
nisbətlərinə görə - buna diferensial udma üsulu da deyilir.
Birinci halda atmosferin yuxarı sərhəddi üçün atmosferin optik sıxlığını, yəni sıfıra
bərabər qəbul etsək (τ=0). Bu halda verilən dalğa uzunluğunda atmosferin mütləq
şəffaflığı aşağıdakı kimi hesablanır:
L
P= L(0) ,

burada L- atmosferin kənarında baxılan hündürlükdəki parlaqlığı; L(0)- yer

səthində atmosferin parlaqlığıdır.Buna əsasən udma zolağında tədqiq olunan qazın
inteqral miqdarını hesablaya bilərik:
∞

U=∫ ρ(lʹ )d (l ʹ )
0

“Yer – atmosfer” sistemində 0,2 - 4 mkm oblastında səpələnən Günəş şüalarının

ölçülməsi atmosferdə AMQ müəyyən şaquli profil üzrə qiymətləndirməyə imkan
verir. Bu onunla əlaqədardır ki, baxılan spektral oblastda baxılan qazların udma
zolaqları mövcuddur. Bu isə nəticə etibarı ilə yerdən əks olunan şüalanmanın
formalaşmasına təsir göstərir. Süni peyklərdən AMQ təyin olunmasında cihazların
istiqamətlənməsindən asılı olaraq iki hal ola bilər:
- cihazlar üfüqə doğru istiqamətlənir;
- cihaz nadirə doğru istiqamətlənir.
Peykdən spektroskopik səpələnmə üsulu ilə atmosferin şüalanmasının ölçmə
sxemi şək. 8.2-də göstərilmişdir.
 Şək. 8.2. Spektroskopik səpələnmə üsulu ilə atmosfer şüalanmasınınölçü sxemi.
Brüyer spektrometrində UB şüalanmanın 5 dalğa uzunluğundan istifadə
olunur ki, bu da ozonun və kükürd iki oksidinin udma zolaqlarına uyğundur (şək.
8.3).

Şək. 8.3. Ozon və kükürd iki oksidin udma spektrləri.

Aerokosmik monitorinqdə ən geniş yayılmış nəzarət üsullarından biri yüksək
ayırdetmə qabiliyyətinə malik İQ spektroskopiya üsuludur. Bu üsulun üstünlüyü
ondan ibarətdir ki, Furye spektrometri vasitəsi ilə çox zəif şüalanma selini böyük
spektral ayırdetmə (0,1 sm–1 və daha yüksək) ilə qeydə almaq mümkündür. Furye
spektrometrin bu üstünlüyü ondan ekoloji monitorinqdə çox geniş surətdə istifadə
edilməsi üçün zəmin yaradıb. Son illərdə aparılan ölçmə nəticələri göstərir ki,
temperaturu 350C olan tüstünün tərkibindəki qazların konsentrasiyası 10 ppm
olduğu halda 1 – 1,5 km məsafədən NO, CH 4, SO2 qazlarını qeyd etmək
mümkündür. Hal-hazırda bir sıra xarici firmalar (Bruner, Vicolet) müxtəlif
proqramlar əsasında işləyən Furye spektrometrlərini istehsal edir. Bu cihazlar
vasitəsi ilə bir sıra qaz qarışıqlarının kəmiyyət və keyfiyyətcə qiymətləndirilməsinə
imkan verilməsi ilə yanaşı qaz qarışıqlarının temperaturunu da təyin etməyə imkan
verir. Müəyyən olunmuşdur ki, bu üsulla suyun spektrinə görə təyin olunmuş
temperatur, dəm qazının (CO) spektrinə görə təyin olunmuş temperatura uyğun
gəlir. Temperaturun təyin olunma dəqiqliyi mənbəyin temperaturundan asılı olaraq
dəyişir. Mənbəyin temperaturu 1000 K olduqda ölçmə dəqiqliyi 20 K-dan aşağı
olmur. CO, NO2, CH4 qazlarının atmosferdə konsentrasiyasını təyin etmək üçün
sistemin girişində küyün səviyyəsini aşağı salan xüsusi proqram tətbiq olunur.
Qazların minimal konsentrasiyasının təyin olunma həddi müxtəlif qazlar üçün
müxtəlif olur: məsələn, CO üçün 0,07 ppm, CH 4 üçün 0,5 ppm, CH4 üçün isə 0,1
ppm təşkil edir. Şək. 8.4-də tüstünün müqayisəli İQ spektral qiymətləndirmə
qrafiki göstərilmişdir.
 Şək. 8.4. Tüstünün İQ şüalanma spektri.
a- tüstü dirəyinin yaxınlığında göyün şüalanması; b- tüstü və göyün birlikdə
spektri; c- tüstünün məxsusu şüalanma spektri.
Məlum olduğu kimi Abşeron yarımadasında çoxsaylı çirklənmə mənbələri olan
böyük sənaye mərkəzləri yerləşmişdir. Abşeron yarımadasında atmosferdə olan
qaz qarışıqlarını öyrənmək məqsədi ilə AH30 təyyarəsindən quraşdırılmış
infraqırmızı spektrometrdən (IKOS – 25) istifadə olunmuşdur.
Ölçmələrdə məqsəd, azlıq təşkil edən qaz qarışıqlarının inteqral miqdarının
əsasında böyük müəssisələrin atmosferin qaz tərkibinə təsiri xüsusiyyətlərini
araşdırmaq, alınan informasiya əsasında olan nəticələrinin ətraf mühitə təsirini
proqnozlaşdırmaq və ölçü diapazonlarında udulma zolaqlarının dəqiqləşdirilməsi
olmuşdur.
Ölçmələr 500 metrdən 6000 metrə kimi hündürlükdən aparılmışdır. Bu zaman
şərti olaraq atmosfer təzyiqi 50 paskal fərqlənən təbəqələrə bölünmüşdür.
Axırıncı təbəqədən başqa bütün təbəqələrin sərhədlərində ölçmələr aparılmışdır.
Əvvəllər qoyulmuş təcrübələrə istinad edərək təbəqədə orta temperatur su
buxarının miqdarı əsasında hesablanmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, 2100 metr
hündürlükdə çökdürülmüş su buxarının dəyişmə həddi 1,10- dən 3 sm-ə kimi
olur. Hər bir təcrübə 1200, 2100, 3000, 5000 və 6000 metr hündürlükdə iki dəfə
təkrar olunmuşdur. Hər bir hündürlükdə alınmış spektrlər, emal prinsipini
asanlaşdırmaq məqsədi ilə hökmən bir-birinin ardınca yazılmalıdır. Bir
spektroqrammanı yazmaq üçün isə 10 san vaxt tələb olunur. Spektrometr
dayanıqlı işlədikdə, təyyarənin orta sürəti 250 km/saat olduğu təqdirdə bir ölçü
nəticələrini yazmaq üçün 3 dəqiqə vaxt tələb olunur.
Təcrübələr zamanı müəyyən olunmuşdur ki, Bakı və Sumqayıt şəhərlərinin
üzərində çox da böyük ölçüyə malik olmayan çirklənmiş lokal adacıqlar
mövcuddur. Ölçülər zamanı gücü 3 bal səviyyəsində olan yuxarı sərhəddi 2000
metr təşkil edən topa – yaylı buludlar müşahidə edilmişdir. Yarımada üzrə uçuş
marşrutları qərb – şərq istiqamətində həyata keçirilmişdir. Alınan spektroqramın
emalı nəticəsində sübut olunmuşdur ki, Abşeron yarımadasının hava hövzəsində
əsasən metan və karbon qazı qeydə alınmışdır.
Abşeron yarımadasında atmosferin aşağı qatlarında metanın əsas təbii mənbəyi
yer səthində neft məhsullarının buxarlanması və bir sıra üzvi maddələrin
çürüməsidir. İki period ərzində uyğun hündürlükdə qaz qarışığının kəmiyyətcə
orta inteqral qiyməti cəd. 8.3-də verilmişdir.
Cədvəl 8.3Qaz qarışığının orta inteqral ölçü qiymətinin nəticələri
№ Uçuş Metanın (CH4) Fərqin kvadratik Spektrlərin sayı
hündürlüyü, m sıxlığının orta qiyməti
qiyməti
1 1200 1,41 0,45 6
2 2100 1,37 0,26 6
3 3000 1,35 0,21 6
4 4000 1,32 0,18 5
5 5000 1,31 - 5
6 6000 1,28 0,10 6

Cədvəl 8.4. Abşeron yarımadasının hava hövzəsində karbon qazının orta

inteqral miqdarı

№ Uçuş Karbon qazının Fərqin Spektrlərin sayı

hündürlüyü, m (CO2) sıxlığının orta kvadratik
qiyməti qiyməti
1 1200 0,063 0,019 6
2 2100 0,059 0,017 6
3 3000 0,034 0,016 4
4 4000 0,016 0,016 5
5 5000 0,050 0,014 6
6 6000 0,052 - 5

Şək. 8.5. Abşeron yarımadasında karbon və metan qazlarının hündürlükdən asılı

olaraq paylanma profili.
 Şək. 8.6. Abşeron yarımadasında karbon (a) və metan (b) qazlarının
qatılıqlarının gün ərzində dəyişməsi.
MƏSAFƏDƏN ZONDLAMA SISTEMLƏRININ STRUKTURU

Əvvəlki mövzulardan bilir ki, MYZ sistemləri elektromaqnit şüalanması spektrinin

görünən, İQ və radio dalğaları (RD) diapazononda işləyirlər.
Yerin səthindəki obyektlərdən əks olunan Günəş şüalarını görünən diapazonda
işləyən sistemlər qeyd edirlər. İQ diapazonda obyektlərin özülərinə məxsus istilik
şüalanması, RD diapazonda isə obyektlərin xüsusi süni yolla şüalanması zamanı əks
olunan şüaları (aktiv sistemlərdə), və ya həmin obyektlərin məxsusi istilik şüalanması
qeyd edilir. Göründüyü kimi bu sistemlər dörd əsas diapazonlarda işləyirlər.
MZS-rinin aparatlarının imkanı onların işlədiyi diapazonlardan asılı olaraq
fərqlənir.Optik sistemlər müşahidəçi üçün əlverişli olan daha keyfiyyətli təsvirlər verir. İQ
təsvirlərdən səthin temperaturdan asılı olan xarakteristikalarını almaq olar. Radio
diapazonda alınan təsvirlərə əvvəlki iki sistemdən alınan təsvirlərdən fərqli olaraq,
atmosferin buludlu olması (adətən Yerin səthi 50-70% buludla örtülmüş olur) təsir
etmir.Bu cəhəti radiolakasiya sistemini digər sistemlərin işləmədiyi hallarda əvəzsiz edir.
Onun vasitəsilə hətta ağır meteoroloji və iqlim şəraiti olantəhlükəli zonalarda daimi ekoloji
monitorinq aparmaq olur.
Qeyd olunanalardan görünür ki, MYZ sistemlərinə aşağıdakı elementlər daxildir:
-elektromaqnit şüalanma mənbəyi (Günəş, obyektin səthi, radar);
- çəkilən obyekt (obyektin səthi, məs., Yerin səthi);
- şüalanmanı ötürən mühit (Yerin atmosferi);
-şüalanmanı qəbul və qeyd edən qurğular (kosmik aparatların qeyd edicisi). Bu
qurğular yer səthindən əks olunan və ya şüalanan elektromaqnit şüalarını elektrik
siqnalına çevirərək rabitə kanalı üçün əlverişli koda çevirir-kodlayır);
-bort informasiyanı emal edən və onu qəbul məntəqəsinə ötürən vasitələr və
onların yaddaş daşıyıcı qurğuları;
-video informasiyanın qəbulu və ilkin emalı vasitələri.
Müasir MYZ sistemi birgə və radio kanal vasitəsi ilə əlaqəli işləyən iki
seqmentdən ibarətdir :
-kosmik (orbital) seqment;
-yerin səthindəki seqment.
MYZ sisteminin sadələşdirilmiş sxemi aşağıdakı şəkildə (şək. 8.1) verilmişdir.
 Şək.9.1. Məsafədən Yerin zondlanması sisteminin strukturu.
Kosmik (orbital) seqmentində əsas baza elementi kimi Yerin süni peyki yerləşir.
Sistemdə peyk şüalanma qəbuledicisi, alınan məlumatın ilkin emalı, məlumatın
saxlanması mənbələri yer tutur və onun bortunda bu əməliyyatların həyata
keçirilməsi üçün lazım olan aparatlar quraşdırılır.
-Yer səthindəki seqmentdə isə peyki idarə etmə mərkəzi, məlumatların qəbulu, emalı və
saxlanması qurğuları quraşdırılır.
Yer səthindəki seqmentə xüsusi stansiyaları özündə birləşdirən, orbital seqmqntin işini
idarə edən idarəetmə mərkəzi və MYZ məlumatlarının toplanması üçün nəzərdə tutulan
regional və lokal qəbuledici stansiyalar şəbəkəsi daxildir. Bu stansiyalar şəbəkəsi elə
yerləşdirilir ki, onların vasitəsilə kifayət qədər daha böyük ərazinin çəkiliş nəticələrini
operativ şəkildə qəbul etmək mümkün olur. Bu da peykin peykin bortunda yerləşən
informasiya yükünün azalmasına imkan yaradır. Regional qəbul stansiyaları adətən milli
və yaxud beynəlxalq kosmik xidmət qurumlrına, yerli (lokal) qəbul stansiyaları isə
təşkilatlara və ya hüquqi şəxslərə mənsub ola bilər.

Şək. 9.2.Məsafədən Yerin zondlanması sisteminin strukturu

İnformasiya mərkəzinə MYZ sistemi məlumatlarının emalı mərkəzi, məlumatların
hesabaalınması (uçotu) və saxlanması üçün mərkəzləşmiş və yerli arxivlər,
informasiya məhsullarının yayılması işini görən və istehlakçılara (tələbatçılara)
xidmətlər göstərən qurumlar daxildir.

Şək. 9.3 . MYZ sisteminin informasiya mərkəzi

 Müasir yerüstü qəbuledici stansiyaya misal olaraq “Mühəndis-texniki mərkəz”-
“ScanX” tərəfindən yaradılmış UniScanTM stansiyasını göstərmək olar. Bu
stansiya 1 km-dən 0,7 m-ə qədər olan fəza dəqiqlikli optik məlumatlarıvə 100 m-
dən 8 m-ə qədər fəza dəqiqliyi olan radiolakasiya təsvirlərini, radiusu 2000 km olan
ərazidən qəbul edir.UniScanTM kompleksi aşağı orbitli Yerin süni peykləri (YSP)
sistemindən informasiyanı alıb emal üçün nəzərdə tutulub. İnformasiya bir
kanalda, 8 QHs tezlikli diapazonda radio kanal vasitəsi ilə 170 Mbit/san sürətlə
ötürülə bilər. Hal-hazırda UniScanTM, kompleksi Terra, Aqua, SPOT 4, İRS-P5,
İRS-P6, RadarSat-1, EnviSat-1 və s. kimi peyklərdən məlumat alıb emal edə bilir.
İnternet şəbəkəsinin inkişafı peyk məlumatlarına uzaqdan daxil olmaq imkanını
artırır.
АлисаТМ və Uni-ScanТМ-36 qəbuledici stansiyaları: Bu stansiya müxtəlif
peyklərdən, o cümlədən NOAA (ABŞ) və Feng Yun – 1D (Çin) 1670-1710 MHs
tezlik diapazonunda, 0,5-dən 8 Mbit/san sürəti ilə informasiya qəbul etmək
imkanına malikdir.
Diametri 1,2 m olan parabolik, dairəvi polyarizasiyaya malik antenna fırlanan
qurğunun üzərində yerləşdirilir (şək. 8.4).

Şək. 9.3. АлисаТМ qəbuledici stansiyanın antenna qurğusu.

Antenna sistemindən əlavə, stansiyanın tərkibinə qəbuledici blok, universal
demodulyator, kompüterlə interfeys rabitəsi daxildir. İnformasiyanın qəbulu və
yazılması, idarə olunması üçün proqram təminatı olan disk, təsvirlərin
vizuallaşdırılması və analizi üçün sistem (Scan Magic ), kosmik təsvirlərin
elektron kataloqu üçün sistem (Scan Ex Catalogue Manager) də daxildir.
Maksimal müşahidə radiusunu təmin etmək məqsədi ilə antennanın qoyulduğu
yer aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir: istənilən istiqamətdə üfüqə nisbətən 5-
dən çox olmayan bucaq altında istənilən maneələrdən mühafizə olunmalıdır. 1670-
1710 MHs tezliklərdə radiomaneələr olmadıqda keyfiyyətli qəbul mümkündür.
Radiomaneələr əsasən rabitə xətlərinin verici qurğuları və mobil rabitənin baza
stansiyaları yaradırlar. Hər bir stansiyanın özünə məxsus tezlik zolağı vardır.
Məsələn, ABŞ-ın Milli Aerokosmik Agentliyinə məxsus Uni Scan qəbuledici
7750-dən 7850 MHs-ə kimi tezliklərdə işləyir. İnformasiyanın verilən sürəti 50
Mbit/san təşkil edir. Stansiya TERRA/MODIS SPOT-5 kosmik aparatlardan
informasiya qəbul edə bilir (şək. 8.4 və 8.5).
 Stansiya diametri 3,1 m olan, dairəvi polyarizasiyalı, fırlanan mexanizmi olan
antennaya malikdir. Azimut üzrə fırlanma bucağı (- 270) – (+270), zenit bucağı
üzrə (-90) – (+90). Antenna sisteminin kütləsi 1500 kq-dır.

Şək. 9.4. Uni ScanTM-36 stansiyasının antennası. Şək. 9.5. Uni-ScanTM-36

stansiyasında operatorun yeri.

Şək. 9.6-da MYZ sisteminin işçi vəziyyətinin sxemi verilmişdir. Sistem işçi
vəziyyətdə olduqda Yer səthindən müəyyən diapazonda alınan informasiya
idarəetmə mərkəzi tərəfindən idarə olunan, Yerinsüni peykinin bortunda yerləşən
qurğulara daxil olur. Alınan məlumat emal olunmaq üçün radiokanal vasitəsilə
Yer səthində yerləşən stansiyalara ötürülür.
Çəkiliş zamanı obyekt üzərinə düşən radiasiya axını obyektlə qarşılıqlı təsirdə
olur ki, bu da müəyyən dəyişikənliyə səbəb olur. Bu zaman onun spektral tərkibi,
polyarlaşma dərəcəsi, enerjisi dəyişir. Əks olunan şüalanma obyektin maddi
mahiyyəti, onun vəziyyəti, səthin, mürəkkəb obyektlərin arxeoloji-tektonik
quruluşu haqqında kodlaşmış informasiyanı daşıyır. Əgər çəkilişdə obyektin
məxsusi şüalanması nəzərə alınarsa, o, da həmin formada kodlaçmış
informasiyaya malik olur.

Şək.9.6. Məsafədən Yerin zondlanması sxemi

MƏSAFƏDƏN ZONDLAMA SISTEMLƏRINDƏ ÇƏKILIŞIN AKTIV VƏ PASSIV
ÜSULLARININ TƏTBIQINDƏ ISTIFADƏ EDILƏN QURĞULAR
Müasir çəkiliş sistemlərinin əksəriyyəti, Günəş şüalarının Yer obyektlərindən əks
olunmasını qeydə almaqla yanaşı, həmçinin spektrin istilik infraqırmızı və
mikrodalğa diapazonlarında yerin məxsusi istilik şüalanmasını qeydə alır. Belə
sistemlərə passiv sistemlər deyilir. Bunlara fotoçəkiliş, skaner və televiziya
sistemləri aid edilir.
Aktiv zondlama prinsipində tədqiq olunan obyekt süni surətdə şüalandırılır
və obyektdən əks olunmuş şüalar qəbuledici tərəfindən qəbul olunur. Bu
prinsipdən əsasən mikrodalğa diapazonunda istifadə olunur. Bu prinsipdən bir
sıra hallarda görünən və infraqırmızı diapazonlarda lazer sistemlərindən də
istifadə olunur.
Müasir MYZ sistemlərinin üstün cəhəti odur ki, qeyd edilən elektromaqnit
şüalanmasını həmin anda rəqəmli informasiyaya çevirib kompyüterdə emal edir,
çoxaldır və arxivləşdirir. Bundan başqa rəqəmli MYZ sistemləri məlumatları
operativ şəkildə toplayıb ötürmək imkanına da malikdirlər.
Elektromaqnit şüasından istifadə etməsinə görə MYZ sistemləri əsas iki sinfə
bölünürlər:
-passiv sistemlərə- yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi optik elektron sistemlər
aiddir. Bu sistemlər təbii obyektlərin təbii və antropogen-texnogen obyektlərin
süni şüalarını qeyd edirlər;
-aktiv sistemlərə- radiolakasiya, lazer sistemləri aiddir. Bu sistemlərə uyğun
olaraq MYZ zamanı istifadə edilən qurğular istifadə metodlarının xarakterinə
görə şərti olaraq iki qrupa ayrılır:
-optik metodlarda tətbiq edilən qurğular;
-kosmik radiolakasiya metodlarında tətbiq edilən qurğular.
1. Fotoçəkiliş. Passiv sistemlərdən son zamanlara kimi ən geniş istifadə olunanları
fotoçəkiliş sistemləridir. Bu sistemlər elektromaqnit şkalasının 0,4 – 1,2 mkm
intervalı ilə məhdudlaşır.İlk kosmik şəkillər 1960-cı ildə TIROS-1, 1964-cü
ildə NIMBUS-1, 1966-cı ildə NOAA peyklərindən alınmışdır. Yerin
kosmosdanilk təsviri fotokamera vasitəsi ilə qeydə alınıb və bu metod indi də
tətbiq olunur. “Resurs-FİM” (Rusiya Federasiyası) Yerin səthinin foto
təsvirini 0,4mkm-dən 0,9 mkm-ə qədər dalğa uzunluğunda çəkməyə imkan
verir. Bu aparatlarla həndəsi dəqiqliyə nail olmaq və təsvirləri böyütmək olur.

Şək.9.1. Məsafədən zondlama sistemlərinin əsas tipləri

Son illərdə aparılan çəkilişlərdə əsasən spektrozonal plyonkadan istifadə olunur.
Bu plyonka iki təbəqədən ibarət olub, birinci təbəqə 570-580 nm dalğa
uzunluğu da, ikinci təbəqə isə 680-870 nm qalğa uzunluğuna həssasdır.
 Müəyyən məsələlərin həllində panxromatik (ağ – qara) və rəngli üç təbəqəli
plyonkalardan da istifadə olunur.
Kosmosdan alınan təsvirlərin miqyasları aşağıdakı qruplara bölünür:
-ifrat böyük miqyaslı (1 : 2000, 1 sm-də 2 m);
-böyük miqyaslı (1 : 10000, 1 sm-də 100 m);
-orta miqyaslı (1 : 30000, 1 sm-də 300 m);
-kiçik miqyaslı (1 : 100000, 1 sm-də 1000 m);
-ifrat kiçik miqyaslı (1 : 1000000, 1 sm-də 10 km).
Bir sıra hallarda kosmosdan çoxzonalı çəkilişlər aparılır. Bunlarda xüsusi
süzgəclərdən istifadə etməklə spektrin müəyyən diapazonunda təsvirlər almağa
imkan yaranır. Bu sistemin əsas üstünlükləri aşağıdakılardır:
1. Spektral diapazonların çoxluğu ayrı-ayrı təbii obyektlərin təsvirlərinin
alınmasının optimal üsullarını təyin etməyə imkan verir.
2. Təsvir elə spektral zonada alınır ki, həmin zonada təzadlıq maksimal olur.
3. Eyni bir obyektiv vasitəsilə eyni zamanda müxtəlif spektral diapazonların
əhatə etmə imkanı.
4. Təsvirləri sintezləşdirib, şərti rənglərdə obyekti tədqiq etmək imkanı.

2. Televiziya çəkilişləri. Televiziya çəkilişlərində əsasən spektrin görünən oblastı

və infraqırmızı diapazonunun yaxın hissəsi (0,8 – 1,1 mkm) istifadə olunur.
Televiziya çəkilişlərinin fotoçəkilişlərdən fərqlənən əsas xüsusiyyəti ondan
ibarətdir ki, burada təsvirlər plyonkaya yox, qəbuledici qurğuya-vidikona
proyeksiya olunur. Videokondan alınan elektrik siqnalları ya birbaşa, bilavasitə
Yerə ötürülür və yaxud maqnit plyonkaya yazılaraq sonradan kosmik gəminin yeri
görmə sektoruna (qəbuledici stansiyaların yerləşdiyi ərazi) keçdikdə informasiya
Yerə ötürülür.
Çəkiliş skanerləyici sistem vasitəsi ilə aparılırsa, şüalanma elektrik siqnalına
çevrildikdən sonra rəqəm formasına çevrilir və vidikon siqnalına analoji olaraq
yerdə qəbul olunur. Skanerləyici qurğu vasitəsi ilə alınmış təsvir yazılır,
transformasiya olunur və EHM-in köməyi ilə videotəsvirə çevrilir.
Televiziyaçəkilişlərinin əsas üstünlükləri aşağıdakılardır:
- böyük sahənin əhatə olunması;
- informasiyanın alınmasının müntəzəmliyi;
- dünyanın istənilən rayonunun dinamikasının izlənməsinin mümkünlüyü.
Sistemin əsas çatışmayan cəhəti alınmış informasiyanın istehlakçıya
çatdırılmasının operativliyinin aşağı olmasıdır.
3. Skanerləyici optik-elektron sistemlər. Skanerləyici sistemlər 20-ci əsrin 70-ci
illərin ortalarında meydana gəlmiş və 80-cı illərin axırlarında fotoçəkiliş və
televiziya sistemlərinin rolunu kəskin azaltmışdır. Bu gün həmin sistemlər təbii
ehtiyatların tədqiqi və ekoloji monitorinq məsələlərində MZ-nin əsas məlumat
mənbəyidir.
Optik-elektron sistemlərdə-şüalanma xüsusi qəbuledicilərə düşür.Bir elementli
qəbuledici kimi fotoçoxaldıcılar və ya fotodiodlar istifadə olunur.Təsvirin
alınması üçün çoxlu sayda birelementli çeviriciləri birləşdirmək və yaxud tədqiq
olunan obyekti bir çevirici ilə skanerləmək lazımdır. Belə tip qurğulara
əlaqəli yüklənmə cihazları deyilir (ƏYC).
YMZ sistemlərində tətbiq edilən skanerlərin əsas tipləri aşağıdakılardır:
-slindrik açılışla işləyən skanerlər-dəqiq foto qəbuledici ilə (fotoelektron,
çoxaldıcı, fotodoid, fotomüqavimət) təmin olunur. Fırlanan güzgüdən əks foto-
qəbulediciyə düşür (şək. 9. 2) . Güzgünün və aparatın Yerin səthi üzərində
hərəkəti zamanı siqnal xətti qeydə alınır.Fotoroid vasitəsilə ultrabənövşəyi,
görünən və yaxın İQ diapazonlarda qeydiyyat aparılır, Yer səthinin temperaturu
qiymətləndirilir, məlumat yerə ötürülür və emal olunur.

Şək.9.2. Slindrik açılışla işləyən skanerin işləmə prinsipinin sxemi

-xətti açılışla işləyən skaner- ƏYC-daxətkeş və ya bir neçə xətkeş
şəkillizolaqlarda yerləşən foto-həssas elementlərə malikdir (şək.9.3.).
Fotoqəbuledicilərin sayı zolaqda 1000 və daha çox ola bilər. Zolağın uzunluğu 1-
3sm təşkil edir.Zolaqda obyektiv vasitəsilə yerin səthi fokuslanır və bütün
elementlər fokus müstəvisində yerləşir.
-lövhə şəkilli əlaqəli yüklənmə cihazları ilə təmin edilmiş skanerlər-müstəvi
təsvirləri, yəni müəyyən ani-bütöv təsvirini qeyd edir ( şək.9 ). Qəbulediciyə
lazım olan qədər fotonların düşməsi cihazın işini asanlaşdırır.Əgər cihaz obyektə
nəzərən hərəkətdədirsə, onda təsvirin düzgün alınması üçün təsviri ani zamanda
bir neçə dəfə çəkmək lazımdır

Şək. 9.3. Xətti açılışla işləyən skanerin işləmə prinsipinin sxemi

 Şəkil 9.4. Skaner qurğusunun prinsipial sxemi.

Şək.9.5. Ani təsvirin alınma sahəsi

Skanerin mühüm xarakteristikasıaşağıdakı parametrlərlə xarakterizə olunur:
-tutum zolağı və ya görmə zolağı-G;
-radiometrik dəqiqlik - ∆I;
-ani görmə sahəsi-∆φ;
-fəza dəqiqliyi- ∆L.
Radiometrik dəqiqlik (parlaqlıq, temperatur üçün) ∆I qəbuledicinin dinamik
diapazonu və parlaqlığın “mütləq qara” cisimdən “ mütləq ağ” cisimə
keçməsinə uyğun gələn diskretizasiya səviyyələrinin sayı (baytların sayı) ilə
müəyyən edilir.
Ani görmə sahəsi-∆φ obyektivin xarakteristikasından və fotoqəbuledicinin
ölçüsündən asılı olan bucaq intervalıdır. Bu interval hüdudunda istənilən zaman
anında foto-qəbulediciyə Yerin səthinin və buludların təsviri düşür.Fərz edək ki,
peyk Yer səthindən L hündürlükdə yerləşib, onda foto-qəbuledici yer səthinin
şüalarını ani görnə bucağında , xətti ölçüdə aşağıdakı kimi qeyd edir:
∆L=∆φ∙L
burada ∆φ radianla ölçülür.
Ani görmə sahəsi (∆φ) obyektivin aperturu (optik sistemin fəaliyyət göstərən
dairəvi hissəsidir) və foto-qəbuledicinin ölçüsü ilə müəyyən edilir.Parabolik
güzgü üçün apertur güzgünü qapayan dairənin diametridir (D). ∆φ-in kiçik
qiymətində
λ
∆φ≈ D
λL
fəza dəqiqliyi isə∆L≈ D
burada λ-dalğa uzunluğudur.
∆L- skanerin sahədə fəza dəqiqliyini göstərir. Əgər yerin səthində iki obyekt ∆L
məsafəsindən kiçik və ya biri digərindən aralı məsafədə yerləşərsə,onda onların
təsvirləri qarışar.
Xəritə ilə işləyərkən onun miqyasını bilmək lazımdır. Əgər xəritənin 1sm-i yerdə1
km-ə uyğun gəlirsə 1:100 000 olacaq və s.

∆L optik sistemin parametrindən və peykdən obyektə qədər olan L məsafəsindən

asılıdır. Məsafə mimimum , yəni peykin Yer üzərində hündürlüyünə bərabərdirsə,
onda ∆L peyk-altı nöqtədə (nadirdə) ən yaxşı qiymətə malikdir.
Yeri gəlmişkənNadirgöy qübbəsinin nöqtəsi olub, zenitə diametral əks
tərəfdə yerləşir. Nadir nöqtəsini tarazlıq xəttinin aşağı hissəsi kəsib keçir. Göy
qübbəsisferik səth kimi təsəvvür edilir (bura müxtəlif səma (fəza) koordinatları
daxildir). Tarazlıq xətti şaquli xətt olub göy qübbəsini zenit və nadir nöqtələrində
kəsib keçir. Zenit nöqtəsi müşahidəçinin başı üzərində göy qübbəsinin
tarazlıq xətti ilə kəsişdiyi nöqtədir. Zenit nöqtəsi zenit məsafəsi ilə də
xarakterizə edilir.
Skanerlərin obyektivlərində linzalı opttika sərfəli olmadığından güzgülü
optikadan istifadə edirlər.
4. Radiolokasiya sistemləri. Passiv sistemlərdən fərqli olaraq RLSsistemləri
aktiv zondlandırma sisteminə aiddir. Bu halda tədqiq olunan obyektə uçuş
istiqamətinə perpendikulyar dar istiqamətli antennalar vasitəsilə yüksək tezlikli
impulslar paketi şüalandırılır.
Yer səthindən əks olunan siqnallar RLS-in antennası tərəfindən qəbul olunub
videosiqnala çevrilir və rəqəm formasında informasiya daşıyıcısına yazılır. Əks
olunan siqnalın intensivliyi və xarakteri səthin strukturundan və təbii obyektin
tərkibindən asılıdır.
RLS-də istifadə olunan dalğa uzunluqları digər parametrlərlə təyin olunur.
Bunlara istiqamətlənmə bucağı, səthin strukturu, səthin dielektrik xüsusiyyətləri və
s. aid edilir. Bır sıra hallarda RLS şüalanmalarının obyektə nüfuz etmə xüsusiyyəti
də nəzərə alınır. Dalğa uzunluğu nə qədər böyük olarsa, onun nüfuz etmə dərinliyi
də çox olur.
Azərbaycanda İspaniynın “Indra Sistemas” şirkətinin istehsalı olan LTR-25
Lanza üçölçülü radiolokasiya stansiyasını istifadə olunur
Şək.9.6. İspaniynın “Indra Sistemas” şirkətinin istehsalı olan LTR-25 Lanza
üçölçülü radiolokasiya stansiyası.

Aktiv sistemlərə radiolakasiya, lazer sistemləri və bu sistemlərdə istifadə

edilən qurğular aiddir. Passiv sistemlərdən fərqli olaraq aktiv sistemlərlə yerin
səthi aktiv şəkildə zondlanır. Bu sistemlərdə istənilən növ və istənilən ölçülü
şüalardan istifadə etmək mümkündür.
Aktiv zondlama üsullarında peykdə xüsusi elektromaqnit şüalanması mənbəyi
quraşdırılır və onun vasitəsilə şüalar radiolakasiya ötürücüsü ilə yerin səthinə
göndərir, əks olunan radio əks-səda siqnalları peykin aparatları vasitəsilə qeyd
edilir. Bu siqnallar sonra videosiqnala çevtilib rəqəmli şəkildə informasiya
daşıyan qurğuda yazılır. Radio əks-sədanın intensivliyi və xarakteri səthin
strukturundan və təbii obyektlərin maddi tərkibindən, radiodalğaların müxtəlif
polyarlaşma şəraitində enerjisi, amplitudu, tezliyi, şüalanan radiodalğaların
fazasının dəyişməsi kimi amillərdən asılı olur.
Radidalğalar sutkanın istənilən vaxtı bulud örtüyündən ötüb keçə bilir.
Yəni radiodalğalardan istifadə etməklə, radarlar vasitəsilə sutkanın istənilən
vaxtı, istənilən hava şəraitində yer səthindən və digər kosmik obyektlərdən
məlumat almaq olar.
MZ-da aktiv radiolakasiya sistemləri mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu üsulun
passiv üsula nisbətən bir sıra üstün cəhətləri var:
-radiolakasiya sistemlərinin nəticələri havanın vəziyyəti və təbii işıqlanma
səviyyəsindən asılı deyil. Bu usulla istər buludlu şəraitdə və istərsə də, gecə
vaxtı eyni dəqiqliklə çəkiliş aparmaq olur;
- bitki örtüklü yer səthinində təsvirinin alınması mümkündür;
-əlavə məlumatlarla yanaşı səthin dielektrik xassələrini müəyyən etmək olur.
 Adətən təcrübədə yandan görmə prinsipi ilə işləyən radiolakasiya
qurğularından istifadə edilir. Yandan görmə RLS qurğularının fəza dəqiqliyi optik
sistemlərin fəza dəqiqliyi ilə müqayisə edilir. Koherent dalğalı aperturu sintez
olunmuş radarlar ( SAR) üçün dəqiqlik 1-100m, qeyri-koherent dalğalı yandan
görmə RLS ( real aperturu olan antenalı radarlar) qurğuları üçün isə, 1-2km
intervalında olur.
RL proseslərində seçilmiş dalğa uzunluğuna malik radio dalğaların impulsundan
istifadə edilir.
İmpluslu RL-nın iş prinsipi belədir: peykdə qurulmuş ötürücü tərəfindən antena
vasitəsi ilə Yerə yüksək tezlikli elektromaqnit impulsu göndərilir (şək. 9.6. )

Şək. 9.7.Yandan görmə radiolokatorunun işləmə prinsipi

Müəyyən fasilə verilir və bu zaman əks olunan şüalar qeyd olunur. Əgər impuls
hər hansı bir obyektdən əks edilibsə, onda o, məsafədən asılı olaraq belə zaman
intervalında geri qayıdacaqdır:

2L
∆t= c
ct
L= 2
Burada c-işığın sürətidir, 2 əmsalı isə siqnalın L yolunu iki dəfə keçdiyini
göstərir.
Obyekt lokatordan nə qədər uzaq olarsa, ∆t də o qədər böyük olar.

Şək.9.8. Yandan görmə zamanı impulsların sıxılması

 Şək. 9.9. Aperatur sintezi prinsipinə aid sxem.

Aktiv radiolakasiya zondlama sistemlərində hündürlük ölçən qurğular və

skatterometrlərdən də istifadə edilir.
Hündürlük ölçən qurğular dəniz səthinin forması, cazibə anomaliyaları, küləyin
sürəti, dalğaların uzunluğu, səth axınlarının sürəti, buz örtüyü, qabarmaların
səviyyəsi və s. haqqında məlumat almaq üçün tətbiq edilir.
Skatterometrlərdəniz səthinin effektiv yayılma sahəsinin qiymətləndirilməsi və
onun küləyin sürəti və istiqamətindən asılı olaraq anizotropluğun qiymətini
müəyyən etmək üçün tətbiq edilir.
MYZ MƏLUMATLARININ ÖTÜRÜLMƏSI ÜSULLARI VƏ YERIN, SÜNI
PEYKLƏRININ ORBITLƏRININ PARAMETRLƏRI
Sadə və geniş yayılmış üsullar.Peykdə yerləşən qəbuledicilər vasitəsilə alınan məlumatı
analiz etmək üçün müəyyən yerə ötürmək lazımdır. Əgər məlumatları qəbul edən sistem
orbitdə bir neçə il ərzində yerləşən peykdədirsə, onda üç üsulla yerüstü mərkəzlərə
ötürmək mümkündür.
Ən sadə və geniş yayılmış üsulYMZ məlumatlarının qəbuledici stansiyalara etibarlı radio
əlaqə (radio kanal) vasitəsi ilə ötürülməsiüsuludur.Əgər qəbul rabitə peyk və qəbuledici
stansiya arasında bir başa görünən,düz xətt üzrə həyata keçirilirsə, belə qəbul
müvəfəqqiyyətli qəbul hesab edilir. Bir başa görüş xətti üfüqdən kifayət qədər yüksəkdə
olmalıdır ki, atmosferin təsirinin qarşısı alınmış olsun. Bütün bu tələblər qəbuledici
stansiyanın maskası anlayışı altında cəmləşir. Bu zaman Yer səthinin elə oblastı başa
düşülür ki, oblastda peyk və qəbuledici stansiya arasında etibarlı radio əlaqəsi
yaranabilsin. Tutaq ki, Yer səthi R radiusu ilə kürə şəklindədir və peyk birbaşa görüş xətti
vəziyyətində hhündürlükdə yerləşir (şək.11.1). Bu zaman peyk və stansiya arasında bucaq
məsafəsi belə hesablanır:
¿
R cos ⁡( θ)
cos (θ+ φ ) = (11.1)
R+ h

Burada θ-birbaşa görüş xəttinin qalxma bucağıdır. Əgər θ=50 olarsa, onda h=700 km
üçünφ=210 olar. Belə halda maskanı, qəbuledici stansiyası mərkəzdə yerləşən 2400 km
radiuslu(R*) dairə kimi qəbul etmək olar.
 Şək. 11.1. Qəbuledici satansiyaya nəzərən peykin orbitdə yerləşməsi sxemi.
İkinci üsulla məlumatların ötürülməsi peyk və qəbuledici stansiyanın birbaşa görüş
xətti vəziyyətində olmadığı hallarda həyata keçirilir. Bildiyimiz kimi bütün qəbuledici
stansiyalar yer səthində yerləşir və okeanlara aid olan zonaların məlumatlarını
birbaşa qəbul etmək mümkün olmur.Buna görə də peyklərin bortunda böyük həcmli
məlumatları saxlamaq üçün vasitələr quraşdırılır və onlar sonradan peyklə qəbuledici
stansiyanın birbaşa xətti zamanı yerə ötürülür.
Üçünçü üsulla məlumatların ötürülməsi zamanı peyk-retranslyator (Retranslyator-
radio siqnalları qəbul edən və efirə yayan qurğuya deyilir.Bu qurğu nə qədər
yükskdə yerləşərsə onun əhatə dairəsi 1 o dəqər böyük olur) sistemindən istifadə
edilir ki, bu da yerüstü stansiyalar şəbəkəsinin qəbul sahəsini artırır. Bu zaman peyklər
geostasionar orbitlərdə yerləşərək onlara verilən məlumatları yerüstü stansiyalara
retranslyasiya edirlər.
Yerin süni peyklərinin orbitlərinin parametrləri
Yerin süni peyklərinin orbitləri

Yerin süni peykinin hərəkət traektoriyası onun orbiti adlanır. Peykin bortdaki
reaktiv mühərrikləri söndürüldükdə Yerin süni peyki özünü göy cismi kimi aparır,
yəni sərbəst uçur. Bu halda peyk qravitasiya qüvvələri və ətalət nəticəsində hərəkət
edir. Qravitasiya qüvvəsini əsasən Yerin cazibə qüvvəsi təşkil edir. Əgər fərz etsək
ki, Yer kürə formasındadır və qravitasiya qüvvəsi kimi ancaq Yerin cazibə qüvvəsi
mövcuddur, o zaman Yerin süni peyklərinin hərəkəti Kepler qanunlarına tabe olur
və onun orbiti çevrə yaxud çevrənin xüsusi forması olan ellips olur.
Polyar koordinatlarda Yer peykinin tənliyi aşağıdakı kimi olur:
P
r= (1+ecos ϴ)
burada r - radius vektorunun modulu (süni peykdən Yerin mərkəzinə qədər olan
məsafə);  - radius vektorun bucaq koordinatı (“mütləq anomaliya”); e- orbitin
eksentrisiteti; P - fokal parametrdir.
Yerətrafı kosmik fəzanın və Günəş sistemi planetlərinin avtomatik rejimdə
öyrənilməsi üçün xüsusi nəqliyyat raketlərinin köməyi ilə orbitə çıxarılan
kosmik daşıyıcılardan - texniki vasitələrdən istifadə edilir. Həll ediləcək
məsələlərdən və konstruksiyalarının xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, kosmik
daşıyıcılar aşağıdakı tiplərə bölünür:
-Yerin süni peykləri (YSP);
-planetlərarası avtomatik stansiyalar(PAS);
-idarəolunan kosmik gəmilər (İKG);
-uzunmüddətli orbital stansiyalar(UOS).
Yerin süni peykləri (YSP)– bir çox elmi və praktiki məsələləri həll edə bilən
müstəqil kosmik uçuş cihazlarıdır. YSP orbitə ilk dəfə 1957-ci il oktyabr ayının
4-də çıxarılmışdır. Onun forması kürə şəklində, diametri 580 mm, çəkisi 83,6kq
olmuşdur. Apogeyinin (Ay orbitininYerdən ən uzaq nöqtəsi) hündürlüyü 947
km, perigeyinin (Ay orbitininYerə ən yaxın nöqtəsi) hündürlüyü isə 228 km
olmuşdur. Dynyanın ilk süni peyki kosmik fəzada üç aya yaxın fəaliyyət
göstərmişdir.
İlk peykin kosmosa buraxıldığı tarix - kosmik fəzanın planlı surətdə
öyrənilməsinin başlanğıcı kimi qəbul edilir. YSP-nin məlumatları elm və
texnikanınbir sıra sahələrində özünün geniş tətbiqini tapmışdır. Onlar - uzaq
məsafədən fasiləsiz radio və televiziya verilişlərinin aparılmasına, havanın
proqnozlaşdırılmasına, atmosferin xüsusiyyətlərinin və tərkibinin
öyrənilməsinə,təbii mühitin fasiləsiz müşahidəsinə (monitorinq), mineral
ehtiyatlarının paylanma qanunauyğunluqlarının aşkar edilməsinə və Yerin
əsas parametrlərinin dəqiqləşdirilməsinə imkan verir. YSP-nin ilk təcrübi
istifadəsi meteorologiyada tətbiq edilmişdir. İlk meteoroloji peyk fəzaya 1959-
cu ilin fevralında buraxılmışdır. 1960-cı ildən başlayaraq, peyklər yerin
atmosfer qatının vəziyyəti haqqında daimi operativ informasiya verməyə
başlamışdır. YSP-də quraşdırılmış xüsusi cihazlarla yerin fasiləsiz müşahidəsi
tədqiqatçılar üçün təbii ehtiyatların öyrənilməsində qiymətli materiallar almağa
imkan yaratmışdır. YSP orbitə çıxarılarkən bir sıra məsələlər həll edilməlidir:
məsələn, orbitin parametrlərinin seçilməsi, onun fəzada korreksiyasının
dəqiqləşdirilməsi, peykdən sistemlərin həll etmə imkanları və s. (cədvəl 1).
Cədvəl 1
Yerin süni peyklərinin və uçan orbital stansiyalarının texniki səciyyəsi
Gəmilər Orbitin Spektrin görünən Əhatə
yüksəkliyi, zonasında şəkillərin zolağının
km həlletmə qabiliyyəti, eni, km
m
“Vostok-1, 3-6” 150-500
“Vosxod-1, 2” 150-500 20-300 100
“Soyuz-3, 6, 8” 150-500 20-300 100
“Soyuz-7, 9” 150-500 20-300 100
“Salyut-1” 150-500 20-300 100
“Soyuz-12“ 150-500 20-300 100
“Soyuz-13“ 150-500 20-300 100
“Kosmos-
 122,144,156,184,206, 150-500 20-300 100
226“ 500-1000 300-3000 1000
«Kosmos-243» 500-1000 300-3000 1000
„Meteor-1 – 15“ 500-1000 300-3000 1000
“Zond”

Cədvəldən göründüyü kimi, planalmanın uçuş yüksəkliyi artdıqca görüşsahəsi

çoxalır və şəkillərin həlletmə imkanları zəifləyir. Orbitin kiçik yüksəklikdəolması
isə görüş sahəsinin azalmasına gətirib çıxarır. Ona görə də həllediləcək
məsələlərdən asılı olaraq, orbitin optimal yüksəkliyinin seçilməsi
ciddihesablamalar tələb edir. Kosmik tədqiqatların nəzəriyyəsi və təcrübəsi göstərir
ki, YSP 300 km yüksəklikdə uçarkən, peykdəki cihazların görmə bucağı-1500;
500 km yüksəklikdəisə 1300 olmalıdır.
Kosmik çəkilişlərin nəticələri və keyfiyyəti bir çox amillərdən asılıdır ki, onlardan
da ən mühümü peyklərin orbitlərinin parametrləri və onların bortunda qurulmuş
MYZ aparatlarının xarakteristikalarıdır.
Rusiyada orbitə müxtəlif konstruksiyalı YSP çıxarılmışdır:
“Kosmos”,“Elektron”, “Proton”, “Molniya”, “Meteor”, “Raduqa” və s.
Müxtəlif məqsədliYSP-ni digər dövlətlər də orbitə çıxarır (ABŞ, Böyük Britaniya,
Kanada, Fransa,Hindistan, İtaliya, Yaponiya, ÇXR, Türkiyə, Braziliya). Hazırda
kosmikfəzada 2 mindən artıq YSP vardır.“Meteor” (Rusiya) və “Lendsat” (ABŞ)
texnoloji YSP köməyi ilə alınmışkosmik zondlama materialları bir çox geoloji
məsələlərin həllində genişistifadə edilir. Bu tipli YSP yer səthinin böyük
hissəsinin keyfiyyətli şəkillərininalınmasına imkan yaradan cihazlarla təchiz
olunmuşdur. Hazırkı dövrə kimi, YSP-də yerləşdirilmiş xüsusi cihazların köməyi
ilə yer kürəsinin bütün səthinin kosmofotoşəkilləri çəkilmişdir. Bu şəkillərin
tədqiqi bir çox geoloji problemlərin həllinə yeni aspektdən yanaşmağa imkan
vermişdir. Bununla əlaqədar olaraq, meteoroloji YSP ilə alınmış kosmik
planalmanın materiallarına əhəmiyyətli geoloji informasiya mənbəyi kimi baxmaq
lazımdır.
Hazırda tədqiqatçılar minlərlə ağ-qara, rəngli və çoxzonalı kosmik şəkillərlə
təmin olunmuşlar. Bundan əlavə, YSP vasitəsilə radiolokasiya,spektrometrik
planalma və müxtəlif geofiziki işlər də aparılır. Son zamanlarkosmik texniki
vasitələrin inkişafında böyük nailiyyətlər əldə edilmişdir. İndi orbitə bir raketlə
müxtəlif elmi-texniki məsələləri həll edə biləcək bir neçə YSP buraxmaq
mümkündür.
Yerin cazibə sahəsi mərkəzinin onun mərkəzi nöqtəsində olmadığı üçün kosmik
aparatların orbitinin müstəvisi fəzada sabit qalmır Yerin oxu ətrafında
fırlanır. Bu zaman orbitin ekvator ilə kəsişən və düyünlər adlanan nöqtələri
ekvator boyu sürüşərək yerini dəyişir. Bu sürüşmə pressiya (∆) adlanır və
aşağıdakı kimi hesablanır:
2 πεcosi
∆= ─ G ¿ ¿
2
Burada 𝜀=2,634·103 km5/san2 –Yer kürəsinin basıqlığını nəzərə alan və aparatların
pressiyasına səbəb olan sabit kəmiyyətdir; G2- =3,98603·105 km3/san2 atmosferlə
birlikdə Yerin cazibə sahəsi; Ryer =6,371·103 km Yerin radiusu; H-kosmik
aparatın uçuş yüksəklikdir.
YSP dairəvi və ya elliptik orbitə çıxarılır. Yer səthinin monitorinqi üçün əlverişli
olan hal peykin dairəvi orbitdə yerləşə bilməsidir. Bu halda çəkilişlərin eyni
hündürlükdən aparılması üçün şərait yaranır və alınan təsvirlərin həndəsi
düzəlişi asanlaşır.Peyklə monitorinqə məruz qalan yer səthi arasındakı məsafə-
orbitin hündürlüyü adlanır və o, MYZ nəticələrinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir
edir.
Kosmik aparatın hərəkətinin xüsusiyyətlərini izah və analiz etmək üçün
düzbucaqlı mütləq geosentrik koordinat sistemi OXYZ qaydasından istifadə edilir
(şək.10.2).Onun başlanğıcı (O nöqtəsi) yerin kütlə mərkəzində yerləşir. OX və
OY oxları ekvator müstəvisində yerləşir və OX oxu yaz gün dayanması
nöqtəsinə yönəlib (γ), OZ oxu isə Yerin şimal qütbüistiqamətində onun
fırlanma oxu üzərində yerləşir.
Yer səthinin çəkilişi zamanı orbit müstəvisinin mütləq geosentrik koordinat
sisteminin oxlarına nəzərən yönəlməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. YSP-nin
ekvatorda cənub qütbəsindən şimal qütbünə tərəf keçdiyi düyün nöqtədə bucaq
yüksələn, əksinə isə düşən bucaq adlanır. OX oxu ilə yüksələn düyün istiqaməti
arasındakı, saat istiqamətinin əksinə hesablanan bucaq Ωyüksələn bucağın
uzunluq dairəsi adlanır və o, 00-dən 3600-yə qədər qiymət ala bilir (şək.10.3.)

Şək.10. 3. Mütləq geosentrik koordinat sistemində peykin hərəkət orbiti.

Yuxarıda qeyd etdik ki, YSP-nin orbit müstəvisi ilə ekvator müstəvisi arasındakıi
bucağı orbitin maililik bucağı adlanır(00 ≤i ≤1800). Bu bucağın qiymətindən asılı
olaraq Yer səthinin müşahidə zonası artıb və ya azala bilər.
Peykin orbiti maililik bucağının qiymətindən asılı olaraq üç yerə ayrılır:
- proqressiv orbit-i˂ 900 . Bu zaman YSP hərəkət istiqaməti Yerin fırlanma
istiqaməti ilə üst-üstə düşür və sərhəd en dairəsi orbitin mailliyinə bərabər olur;
-retroqrad orbit-i ˃ 900. Bu zaman en dairəsi 1800–i qiymətindən artıq qiymət
almır və peykin Yer ətrafında fırlanması prosesində onun orbitinin mailliyi sabit
qalır;
- ekvatorial orbit- i=00. Bu halda peyk ekvator xətti üzrə Yerin fırlanması
istiqamətində hərəkət edəcəkdir,i=1800olduqda peyk əksinə hərəkət edəcəkdir .
16 iyul 1969-cu il, Saturn V raketi Apollon-11 kosmik gəmisini Aysəyahətinə doğru yola
çıxarır.

Apollon 16-nın Ay moduluAyınsəthində

 AmerikakosmikgəmisiApollon, Cemini, Merkurivəonların
Buraxılmasıüçüntətbiqolunanraketdaşıyıcılararasındamüqayisə.

Azərbaycanın ilk sunipeyki “Azerspace-1”

INFORMASIYA – TELEKOMUNIKASIYA SISTEMLƏRINDƏ ISTIFADƏ EDILƏN
TƏSVIRLƏR VƏ ONLARIN FORMALARI
İnformasiya –telekomunikasiya istifadə edilən təsvirlərin və ya kompyüter
qrafikasının iki formatı var və bunlardan da kosmik təsvirlərin alınmasında
istifadə edilir.
-rastr formatlı təsvirlər- düzbucaqlı riyazi matrisdən ibarət olub çoxlu
nöqtələrdən (piksellərdən) təşkil olunur (şək. 11.1).
 Şək.11.1 . Rastr formatlı təsvir
-vektor formatlı təsvirlər-riyazi formullar əsasında qurulur. Bu təsvir
formatlarının hər biri informasiyanı saxlama formasına görə fərqlənir (şək.11.2).

Şək.11.2. Vektor formatlı təsvir.

Rastr və vektor formatlı təsvirlərin oxşarlığı və fərqli cəhətləri bunlardır:
1. Hər bir rastr təsvir eninə və uzununa yerləşmiş piksellərin sayı ilə xarakterizə
edilir və meqa piksellə ölçülür. Belə şəkil rəngli, eyni tonlu kvadratlardan
ibarət olur və 1280x1024 piksellərin yerləşməsi 1Mp-ə uyğun gəlir.
Vektor formatda saxlanılan təsvir isə dəqiqlik parametrinə malik deyil və
belə təsvir riyazi (cəbri) ifadələr əsasında yaradılır. Bu səbəbdən vektor təsviri
rastr təsvirindən fərqli olaraq , miqyasına görə böyüdükdə onun keyfiyyəti
dəyişmir.
2. Vektor fayllarını heç də bütün qrafik proqramlar tanımır( Məs. CorelDraw
proqramı ilə yaranmış faylı ancaq CorelDraw proqramı aça bilər . Buna görə də,
belə təsvirlərin açılması üçün onu konvertasiya (başqa formata salırlar- ⃰.⃰.eps
formatına) edirlər.
Rastr qrafikasını isə rastr qrafik proqramları ilə açıb redaksiya edirlər.
Məsələn, Adobe Photoshor, Corei Painter, Gimp və s. Rastr təsvirləri foto
aparatlar və skanerlər vasitəsi ilə də yaranır, məs., MYZ sistemlərinin skaner və
foto qurğuları vasitəsi ilə. Vektor qrafikası isə vektor redaktorları vasitəsi ilə
yaranır, məs., CorelDraw, Adobe İllustrator, İnscape və s.
3. Qrafik fayl müxtəlif rəngli sxemlərlə təqdim edilə bilər. Bitmap-təsvir qara
və ağ nöqtələrdən yaranır ( 1 bayt, 2 rəng). Grayscaleqara-ağ təsvirdir (256
rəng, 8 bayt). Monitorda əks olunan rəngli təsvir üçünsə RGB ( qırmızı, yaşıl,
mavi- 24 bayt, 16,7 milyon rəng qamması)rəng modelindən istifadə edilir.
4. Rastr qrafikasının üstünlüyü ondadır ki, mürəkkəb olmasına baxmayaraq
onunla istənilən təsviri yaratmaq olar. Vektor qrafikasının üstünlüyü isə odur ki,
təsvirin miqyasının dəyişməsi zamanı onun keyfiyyəti dəyişmir, bu rastr
qrafikasında mümkün deyil. Lakin mürəkkəb vektor təsviri olan faylların
emalının sürəti azalır. Monitorlar təsviri ancaq rastr formatında əks edirlər.
Rastr qrafikasının mənfi cəhətinin biri də odur ki, hətta sadə təsvir üçün belə
faylın həcmi böyük olur. Məs., 1000 x1000 piksel radiuslu dairənin faylı rastr
formatda vektor formata nisbətən daha çox ölçüyə malik olacaq. Çünki, dairəni
vektor formatda ifadə etmək üçün bu məlumatlar kifayətdir: radius, çevrə
mərkəzinin koordinatları, konturun rəngi və qalınlığı, dairəni dolduran rəng.
5. Vektor qrafikini rasta çevirmək çox asandır. Əks əməliyyat ötürücü proqram
təminatının tətbiqi ilə həyata keçirilir. Bu zaman qəbul edilən nəticə birtonlu
(birrəngli), kontrastlı və keyfiyyətli şəkillərdən alına bilir.
Rastr qrafikinin formatları. Rastr qrafikinin bütün formatları üç qrupa
bölünürlər- sıxılmayan, itkisiz sıxılan və itki ilə sıxılan formatlar. Bu fayllarda
əlavə məlumatlarda saxlanıla bilər (foto aparatın fayllarında EXİF məlumatları
( foto aparatın modeli, çəkilişin vaxtı, parametri, dəqiqlik və s.))
-TİFF (Tagged İmage File Format )-populyar rastr formatıdır, bütün məlum
rəng fazasını dəstəkləyir. Bu formatda itkili və itkisiz sıxılma alqoritmlərini də
tətbiq etmək olur.
-PSD ( psd) –Adobe Photoshop proqramının daxili sıxılmayan formatıdır. Bu
format geniş yayılıb və onu başqa redaktorlar da “başa düşür”.
-RAW (net, crw, raf. və başqaları)- bu format ilkin, “çiy” məlumatları saxlamaq
üçün rəqəmli foto apararlarda istifadə edilir.
-DNG (Digital Negative-ding)- RAW fayllar üçün Adobe Systems tərəfindən
yaradılmış vahid standart formatdır.
-PNG (Portable Network Graphics-png.)–itkisiz sıxılan rastr qrafiki format.
CİF formarı əvəz etmək üçün yaradılıb ( əsasən internet şəbəkəsində istifadə
edilir).
-GİF (Graphics İnterchange Format- gif) - əvvəllər populyar olan və png
formatdan fərqli olaraq 256 rəng çalarından artıq rəngi təsdəkləməyən format.
-BMP (Bitmap-bmp., dip., və rle.)- Microsoft tərəfindən hazırlanmış format.
-JPEG (Joint Photigraphic Experts Group – jpeg, jpg, jfif)-ən geniş yayılmış
və tanınan rastr formatıdır. Keyfiyyətin itməsi ilə sıxılır.
Vektor qrafikinin formatları.
-EPS (encapsulated PostScript – eps) –poliqrafiyada standartdır və bu format
Adobe kompaniyası tərəfindən PostScript dili əsasında yaradılıb. Bu formatda
rastr, vektor və onların kombinasiyalı təsvirlərini saxlamaq mümkündür. Bundan
əlavə o, bütün rəng fəzasını dəstəkləyir.
-SVG (Scalable Vector Graphis – svg)- miqyaslanan vektor qrafikinin
nişanlanması (ölçmə) dilidir.Genişlənən XML dilinə daxildir. Hərəkət etməyən,
animasiya edən və interaktiv qrafikanı dəstəkləyir.
-CDR (sdr) - CorelDraw proqramının daxili formatıdır, bu proqramın son
versiyası ilə yaradılan təsvir əvvəlki versiya ilə açılmır. Bu formata daxil edilən
rastr təsviri vektor təsvirinə çevrilmir, belə halda EPS formata keçmək üçün
təsvirin eksportu əməliyyatını yerinə yetirmək lazımdır.
-Aİ (ai)- Adobe illustrator proqramının daxili formatıdır, bu format da proqramın
əvvəlki versiyaları ilə dəsdəklənmir. Lakin EPS formatda saxlana bilir.
-WMF (Windows Metafile- wmf ) – Microsoft kompaniyasının vektor
formatıdır, müxtəlif brauzer və qrafik proqramlarla dəstəklənir. Mürəkkəb
təsvirlər yaratmaq olmur və rənglərlə yaxşı işləmir.
KOSMIK TƏSVIRLƏRIN ƏSAS XARAKTERISTIKALARI
Məsafədən zondlama sistemlərində çəkiliş aparatları və təsvirin
formalaşması prosesinin mühüm parametrləri dəqiqlik və görmə (və ya görünə
bilən) zolağının enidir. Kosmik təsvirlərdəki dəqiqlik çəkiliş aparatlarının dəqiqlik
parametrlərinə uyğundur və onların dörd tipini müəyyən edirlər:
- fəza dəqiqliyi (FD);
- radiometrik dəqiqlik (RD);
- spektral dəqiqlik;
- vaxt dəqiqliyi (VD).
Fəza dəqiqliyi (FD). Bu parametr təsvirin minimum qeyd edilən elementinin
xətti ölçülərini (pikselləri) müəyyən edir. Yəni pikseldə əks olunmuş yerli
obyektin minimum xətti qiymətini və ya şəkildəki hər bir pikselə uyğun gələn
yerin sahəsini (şəkilin miqyasını) göstərir. Ümumiyyətlə dəqiqlik (və ya mümkün
dəqiqlik) ümumi termin olub, alınan şəkillərdəki piksellərin miqdarını
xarakterizə edir. Piksel yer səthidəki sahənin hissəsinə uyğun olub monitorda
əks edilən siqnaldır. Monitorda əks edilən siqnalda pikselen sayı nə qədər çox
olsa, təsvir o qədər dəqiq və daha məlumatlı olur.
Qəbul edilən şüanın müəyyən edilmiş 𝝀 dalğa uzunluğunda fəza dəqiqliyi R
ilə kosmik aparatın orbitinin hündürlüyü H, qeydedicinin xətti ölçüləri w ,
obyektin diametri D(radiolokasiya müşahidələrində – antenanın aperturu)
arasındakı təqribi asılılıq aşağıdakı kimidir:

R∼wH|D
Optik-elektron skanerlərlə alınan təsvirin fəza dəqiqliyi isə belə hesablanır:

R∼wH|f
Burada f – optik sistemin fokus məsafəsidir.
Pikselin ölçüsündən kiçik olan obyektlər məsələn, yollar təsvirdə o zaman
görünə bilir ki, onlar fonla kontrastda olsunlar. Digər tərəfdən obyektin yanında
daha parlaq və dominant obyektlər olduqda, ölçüləri pikselin ölçüsü ilə üst-üstə
düşən və ya böyük obyektlər də təsvirdə seçilməyə də bilər.
Fəza dəqiqliyi nə qədər yüksək olsa onda, onun ədədi qiyməti o qədər kiçik
olur. Yəni kiçik obyektləri qeyd edən aparat (və ya alınan təsvir) daha yüksək fəza
dəqiqliyinə malik hesab olunur. Məsələn, fəza dəqiqliyi 79 m olan 10 m olana
nəzərən kobud hesab edilir. Bu parametrə görə sistemlər üç qrupa bölünürlər:
- aşağı (R ≥ 1 km);
- orta (100 m ≤ R ≤ 1 km);
- yüksək (R ˂ 1 km).
Hazırda bu qradasiyanın azalması müşahidə edilir. Belə ki, orta fəza dəqiqliyi
olan kosmik təsvirlərə dəqiqliyi 20-30 m-dən 500 m-ə qədər olanlar, yüksək
dəqiqliyə isə dəqiqliyi 20 m-dən az olanlar aid edilir. Bundan əlavə dəqiqliyi 2 m-
dən az olan təsvirlər ifrat yüksək dəqiqliyi olan təsvirlər hesab edilirlər.
Aşağı fəza dəqiqliyi heç də çatışmayan cəhət sayılmır. Belə sistemlər geniş
görüş zolağının olması, informasiyanın toplanması zamanı onun fasiləsizliyi, ikinci
çəkilişin az vaxtlı dövrü ilə xarakterizə edilirlər. Aşağı fəza dəqiqliyi olan sistemlər
kifayət qədər ucuzdur ki, onlardan böyük ərazilərin monitorinqi zamanı istifadə
daha sərfəlidir.
Görüş zolağının eni. Bu parametr peykin hündürlüyü və kameranın görən
şüasının nadir istiqamətindən maksimum aralı olması məsafəsindən asılıdır.
Adətən görüş zolağı böyüdükcə fəza dəqiqliyi aşağı düşür.
Radiometrik dəqiqlik. Rəqəmli kosmik təsvirlərin radiometrik dəqiqliyi
istifadə edilən qeydedicinin dinamik diapazonunun eni ilə müəyyən edilir. Yəni
parlaqlığın mütləq qara rəngdən mütləq ağ rəngə keçidinə uyğun olan
diskretizasiyanın səviyyəsi ilə müəyyən edilir. Başqa sözlə bu parametr kosmik
təsvirdəki boz tonda olan yarımtonların sayını, yəni hər bir spektral kanaldakı
faylda verilən məlumatın mümkün qiymətlərinin miqdarını göstərir və hər yazıda
bitlə ifadə olunur. 8 bayt radiometrik dəqiqlik parlaqlıq qradasiyasının 256
səviyyəsinə uyğun gəlir. Hər hansı bir elementar obyekti görmək üçün bu şərti
gözləmək lazımdır:
I ob S
˃ ΔI
R

Burada Iob. – obyektin parlaqlığı, S– obyektin sahəsi, R– fəza dəqiqliyi, ΔI–

radiometrik dəqiqlikdir.
Spektral dəqiqlik – bu parametr çəkiliş aparatı ilə qeyd edilən çəkiliş
zonasının ölçüsünə və elektromaqnit şüalanması spektrinin diapazonlarının
sayına uyğun gəlir. Başqa sözlə qeydedici qurğunun işlədiyi müəyyən dalğa
uzunluğu onun intervalı kimi başa düşülür.
Zamana görə dəqiqlik təsvirlərin maksimum qəbul edilmə tezliyini xarakterizə
edir. Yəni qəbuledici qurğu Yerin səthindəki müəyyən oblastın təsvirini zaman
görə hansı vaxtlarda qeyd edir. Zamana görə dəqiqlik səthin vəziyyətinin
dəyişməsinin qeydiyyatı zamanı əhəmiyyətlidir. Bu parametr orbitin hündürlük
məsafəsindən, görüş zolağının enindən, eyni zamanda orbitdə yerləşən peyklərin
sayından asılıdır. Məsələn, zamana görə dəqiqlik LandSat üçün 16 gün, SPOT – 1
gün, NOAA – bir neçə saatdır. Bir çox kosmik sistemlər xüsusi qurğu ilə təmin
edilib ki, bu qurğu MYZ sistemlərinin aparatlarını nadir istiqamətindən kənara
çıxara bilir. Bu zaman uçuş trasına nəzərən bucaq altında, yandan çəkiliş aparmağa
imkan yaranır. Nəticədə verilmiş yer səthinin çəkiliş dövrünü qısaltmaq və görüş
dairəsini artırmaq olar.
Təsvirlərin fəza ayırdetməsi
Fəza ayırdetməsi dedikdə ölçüləri ən kiçik olan obyektlərin təsvirdə bir-
birindən ayrıla bilməsi başa düşülür.
Aerofotoçəkilişlər üçün ayırdetmə qabiliyyəti aşağıdakı kimi təyin olunur:
f
M=
H,
burada f - fotoaparatın fokus məsafəsi, mm-lə, H- çəkilişin hündürlüyüdür.
Ayırdetmənin daha dəqiq qiymətləndirilməsində fotoplyonkanın üzərindəki
gümüş zərrəciklərinin ölçüləri nəzərə alınır. Müasir plyonkalarda bu zərrəciklərin
ölçüləri 1 mkm-dən 10 mkm-ə kimi dəyişir. Əgər obyektlərin ölçülərini l ilə işarə
etsək, o halda ayırdetmə qabiliyyəti ilə təyin olunar.
H
M=
2lf

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi kosmik fotoçəkilişdə əsasən yük əlaqəli

cihazlardan (YƏC) istifadə olunduğundan bu sistemlərdə fəza ayırdetməsinin
qiyməti YƏC xətkeşinin və yaxud matrisasının ölçülərindən asılı olur və aşağıdakı
düstur ilə təyin olunur
H⋅α
M=
f
burada - xətkeşin və yaxud matrisin ölçüləridir.
α
Məlum olduğu kimi rəqəmli təsvirlər kompüter qrafikası nöqteyi-nəzərindən
piksellərdən ibarət olur. Pikselin ölçüləri təsvirin maksimal detallığını təyin edir.
Beləliklə, ayırdetmə qabiliyyəti bu halda pikselin ölçüləri əsasında təyin olunur.
Qeyd etmək lazımdır ki, ayırdetməyə təsir göstərən amillərdən biri də
proyeksiyanın mərkəzi oxunun nadir istiqamətindən fərqlənməsinin
qiymətidir. Müəyyən olunub ki, çəkilişin trassasından çox kiçik səpələnmələr
nadirdən fərqlənərək ayırdetməni pisləşdirir. Məsələn, bu amilə görə SPOT
peykinin ayırdetməsi 2,5 m və 5 m ola bilər. Qeyd olunan səbəbdən WorldView
peykində ayırdetmə ancaq nadirdə 0,5 m təşkil edir. Bundan cüzi fərqlənmələr
olduqda ayırdetmə 0,55 – 0,59 sm-ə kimi azalır.
Aerofotoçəkilişin ayırdetmə qabiliyyəti kosmik təsvirlərə nisbətən böyük olub
hal-hazırda 8 sm-dən 25 sm-ə təşkil edir. Panxromatik (ağ-qara) təsvirlərdə fəza
ayırdetməsi spektral kanallardan alınan ayırdetmədən 4 dəfə yüksək olur.

Radiometrik ayırdetmə- Radiometrik ayırdetmə dedikdə mütləq qara cismin

parlaqlığından mütləq ağ cismin parlaqlığına keçdikdə işıq qradasiyalarının sayını
göstərir və təsvirdə hər bir pikselə düşən bitlərin sayı ilə ölçülür. Bu onu göstərir
ki, təsvir üzrə radiometrik ayırdetmə 6 bit/pik-sə, bu halda biz işığın 64
qradasiyasını alırıq, 8 bit/pik olduqda 256, 11 bit/pik olduqda isə 2048
qradasiya alırıq. Hal-hazırda tətbiq olunan sensorların radiometrik ayırdetməsi
əsasən 6 və 8 bit arasında dəyişir. Bu interval insanın ani dinamiki görmə
diapazonuna daha yaxındır. Lakin digər sensorlar mövcuddur ki, onların
radiometrik ayırdetməsi yüksəkdir (məsələn, AVHRR radiometri üçün 10,
IKONOS sistemi üçün 11-ə bərabərdir). Radiometrik ayırdetmənin yüksək
olması parlaqlığı çox böyük və çox kiçik olan təsvirdə daha çox detalları
fərqləndirməyə imkan verir . Radiometrik ayırdetmə qabiliyyətinin yüksək olması
əsasən kölgədə olan obyektləri və təsvirdə böyük su sahələri və quru səth olan
obyektlərin tədqiqində daha əlverişlidir.
Digər tərəfdən bəzi sensorlarda (məsələn, AVHRR) radiometrik kalibrləndirmə
(bitkilərin energetik parlaqlığa görə bölünməsi) sistemi mövcud olduğundan,
ölçmələri dəqiqlik nöqteyi-nəzərdən yüksəlir.

Zamana görə ayırdetmə -Zamana görə ayırdetmə dedikdə, bu və ya digər sensor

Yer səthinin baxılan hissəsini hansı periodikliklə qeydə alması anlamına gəlir. Bu
parametr fövqəladə hadisələrin (zəlzələ, su basmaları, vulkan püskürmələri və
s.) monitorinqində və digər surətdə dəyişən hadisələrin tədqiqində böyük
əhəmiyyətə malikdir. Bir çox peyklər üçün (daha dəqiq peyk qrupları) təkrar
çəkilişlər arası interval bir neçə gün, bəziləri üçün isə bir neçə saat təşkil edir.
Böhran hallarda gündəlik nəzarəti həyata keçirmək üçün müxtəlif peyklərdən
alınmış təsvirlərdən istifadə etmək olar. Ancaq nəzərə alınmalıdır ki, təsvirin
sifariş edilməsi və istehlakçıya çatdırılması müəyyən vaxt tələb edəcək. Belə
hallarda məsələnin həll variantlarından biri, bilavasitə peykdən informasiyanı
qəbul edə bilən qəbuledici stansiyanın alınmasıdır. Qəbuledici stansiyanın olması
təbii və yaxud antropogen xarakterli hadisələrin gedişinə tələb olunan müddət
ərzində nəzarətdə saxlamağa imkan verir.
ÇƏKILIŞ MƏLUMATLARININ STRUKTURU.
Spektral zonaların konkret bir vaxtda çəkilişi zamanı bir və çox zonalı çəkiliş
sistemlərindən istifadə etmək bilər.
Təsvirin qeyd edildiyi spektral diapazonların sayından asılı olaraq çəkiliş
aparatları və uyğun olaraq onların vasitəsilə alınan kosmik təsvirlər aşağıdakı üç
qrupa bölünürlər:
- monoxromatik (bir zonalı, inteqral və ya panxromatik);
- multispektral (çoxzonalı – 2-dən 10-a qədər qeyd edilən diapazon);
- hiperspektral (100-dən çox qeyd edilən diapazon ola bilən);
Monoxromatik (panxromatik) təsvirlər -monoxromatik aparatlarda spektrin çox
və ya az enli zonasından istifadə etməklə alınır. Bu yolla alınan təsvirlər çox
yüksək fəza dəqiqliyinə malik olurlar. Bu təsvirlərdə təbii obyektlərin inteqral
əksi alınır və onlar obyektin topoqrafik əsasının daha dəqiq tərtibində istifadə
edilə bilər. Məlumatların birgə emalı zamanı aşağı dəqiqliyə malik çox zonalı
informasiya ilə də tamamlana bilər.
Multispektral (çoxzonalı) təsvirlər-bir neçə zonalı təsviri özündə birləşdirir.
Yəni çoxzonalı təsvirlər bir faylda yerləşən spektral kanalların yığımından
ibarətdir. Çünki spektral kanallar həmişə rənglər qammasına daxil olan dalğa
uzunluğuna uyğun gəlmir. Məsələn, bütün qeydedici qurğular demək olar ki,
spektrin mavi diapazonunda əksi qəbul edə bilmirlər. Belə ki, bu dalğa
uzunluğunda işığın atmosferdə səpələnməsi güclü olur və alınan təsvirlərdə
konturların dəqiqliyi azalır.
 Təsvirlər elektromaqnit şüalanması spektrinin ensiz hissələrində eyni zamanda
qeyd edilir. Tələb olunan sayda diapazonların miqdarı süzgəclərin, prizma və
difraksiya qəfəslərinin tətbiqi sayəsində əldə edilir.
Multispektral kosmik təsvirlər unikal spektral xarakteristikalı obyektləri
təyin etməyə imkan verir. Buna görə də onlardan istifadə etməyə daha çox
üstünlük verirlər. Çünki, müxtəlif təbii obyektlərin xarakterik cəhətləri
elektromaqnit şüalanması spektrinin müxtəlif hissələrində daha dəqiq
görünür. Tematik tədqiqatlar zamanı elə diapazonu seçmək lazımdır ki, o,
öyrənilən obyekti daha yaxşı görsün.
Çox zonalı təsvirləri almaq üçün obyektin bu və ya digər xüsusiyyətini görə
bilən müxtəlif diapazonların kombinasiyasından istifadə edilirlər. Bu təsvirlər
əsasən ekranda RGB palitrasında, insanın görə bildiyi şəklə salındığı üçün üç
diapazon zonasından istifadə etməklə onların kombinasiyanı qururlar. Bu
zonaların düzülüşü monitorun qırmızı, yaşıl, mavi elektron topunun
rənglərinə uyğun gəlməlidir. Bu proses sintez olunma adlanır. Adətən üç
standart zona kombinasiyasından istifadə edirlər:
- qırmızı, yaşıl, mavi zona həqiqi rənglikompozisiyanı yaradır ki, obyektlər
belə təsvirlərdə adi gözlə göründüyü kimi təsvir olunur;
- yaxın İQ, qırmızı və yaşıl zona yalançı rənglikompozisiyanı yaradır;
- orta İQ, yaxın İQ və yaşıl zona, təsvirlərin vizual şifrinin açılması üçün
əlverişli olan, obyektlərin rəng fərqini seçməyə imkan verən, psevdorəngli
kompozisiyanı yaradır.
Hiperspektral təsvirlər hiperspektral aparatlarla daha ensiz zonalardan istifadə
etməklə alınır.
Ətraf mühitlə konturu kəskin seçilən obyektləri izləmək üçün spektrin ensiz və
xüsusi seçilmiş diapazonunda alınan təsvir isə spektral təsvir adlanır.
Çoxzonalı çəkiliş - Praktik məsələlərin həlli üçün daha məlumatlı olan çoxzonalı
təsvirdir. Bu zaman spektral zonaların seçiminə belə şərtlər qoyulur:
- alınan təsvirlərdə obyektlər optik sıxlığına (video siqnalın səviyyəsinə) görə
fərqli olmalıdır;
- çəkilən obyektlərin seçilmiş zona üçün spektral parlaqlığını əks etdirən
əyrilər imkan daxilində biri-birini kəsməməlidir.
Ancaq praktikada elə hallar olur ki, göstərilən şərtlər eyni zamanda bütün
obyektlər üçün mümkün olmur. Belə olduqda bəzi obyekt təsvirdə optiki sıxlığına
görə digər obyektdən fərqlənmir. Yəni səhvən onlar eyni sinfə aid edilə bilirlər.
Çoxzonalı çəkiliş nə üçün lazımdır? Bu suala cavab vermək üçün fərz edək ki,
əyriləri şəkil 14.1-də verilmiş A, B və C obyektini ayırd edib tanımaq lazımdır.
Əgər çəkiliş üçün 𝝀=500-800 nm spektral intervaldan istifadə olunarsa, onda
şüalanma qəbuledicisinin həssaslığı bu intervalda sabit olduğu üçün A və B
obyektləri təsvirdə eyni optiki sıxlıqda əks olunacaq. Yəni onlar eyni tipli
obyektlər kimi başa düşüləcək. Başqa cür desək qara-ağ şəkildə və ya qara-ağ
ekranlı monitorda, rənginə görə biri digərindən kəskin fərqlənən, məsələn, qırmızı
və yaşıl rəngli obyektlər bir tonda – tünd-boz rəngdə əks olunacaq.
 Şək.14.1. Obyektlərin çoxzonalı təsvirlərdəki əyrilərinin xüsusiyyətləri
Əgər qeydetmənin spektral intervalı genişlənməsə və ya digər hər hansı bir
istiqamətə sürüşməsə, onda əmələ gələn vəziyyətdən çıxış yolu, intervalı daraltmaq
və obyektin axtarışını onun spektrdəki yerinə görə aparmaq ola bilər. Sistemin
spektral seçimini 100 nm götürsək, onda A və B obyektləri üçün intervallar
(zonalar) uyğun olaraq II və III olacaqdır. Lakin bu variantlarda obyektlərin başqa
birlikləri biri digərindən seçimləyəcək: II zonada – B və C, III zonada – A və C. I
zonada C obyekti A və B obyektindən ayrılsa da axırıncılar isə ayrılmır. Ancaq
diqqəti cəlb edən odur ki, zonalarda biri digərindən seçilən və seçilməyən
obyektlərin birlikləri fərqlidir. Deməli çoxzonalı çəkiliş təsvirlərini hərtərəfli analiz
etməklə və tədqiq edilən obyektlərin etalon səkillərində parlaqlığın qiymətlərini
müqayisə etməklə obyektləri birini digərindən ayırmaq və hətta tanımaq olar.

Çoxzonalı çəkilişlərin əsas üstünlüyü ondan ibarətdir ki, alınmış çoxkanallı

təsvirlər əsasında (spektrin müxtəlif zonalarında) tədqiq olunan yerüstü obyektin
daha dəqiq deşifrlənməsi və eyni bir obyektin (məsələn, bitki örtüyünün) spektrin
müxtəlif diapazonlarında əks etmə xüsusiyyətlərinin qarşılıqlı müqayisəsi əsasında
bitkinin mühüm parametrləri arasında keyfiyyət və kəmiyyət göstəricilərini
qiymətləndirmək imkanı əldə olunur.
Spektrin elə dar diapazonları mövcuddur ki, bu diapazonlarda obyektlərin və
hadisələrin bu və digər xarakteristikaları daha yaxşı fərqləndirilə bilir.
İnformasiyanın daha çox spektral kanallarda alınması optimal hesab olunur.
Lakin, atmosferin fiziki xüsusiyyətləri (əsasən udma və səpələnmə) bütün spektral
diapazonlarda bunu həyata keçirməyə mane olur. Buna baxmayaraq hal-hazırda
istifadə olunan cihazlar üç, dörd, beş, altı, yeddi və hətta iyirmi kanalda çəkiliş
aparmağa imkan verir.
Son illərdə müxtəlif sahələrdə, o cümlədən torpaq ehtiyatlarının idarə
olunması, onların fiziki, kimyəvi xüsusiyyətlərinin tədqiqi, geologiya,
geomorfologiya, ekologiya, su təsərrüfatı və meliorasiyada aparılan tədqiqat
nəticələri göstərir ki, emal proseslərində effektiv nəticənin alınması üçün 3 və
yaxud 5 kanal kifayət edir.
Kosmik sistemlərdə 143 məsələlərin həlli üçün çoxzonalı skanerləyici
qurğular yerləşdirilir.QuickBird, IKONOS, SPOT və IRS peyklərində yüksək
ayırdetmə qabiliyyətinə malik olan cihazlar əsasən 3 – 4 kanallı olurlar,
panxromatik çəkilişə nisbətən spektral zonalarda ayırdetmə aşağı olur. Ağır
və yüksək enerji tələbatlı cihazları yeləşdirməyə imkan verən böyük həcmli
peyklərdə daha çox kanalda çəkilişlər aparmaq imkanı əldə edilir. Məsələn,
Landsat-7 peykində panxromatik çəkiliş də daxil olmaqla 8 kanallı çəkiliş
aparmaq imkanı var. TERRA/ASTER peykində isə 14 kanalda çəkiliş
aparmaq mümkündür.
Hal-hazırda kosmik peyklərdə panxromatik (PÇS) və çoxzonal çəkiliş
aparatlarından (ÇÇS) istifadə olunur (şək.14.2). Bu cihazların texniki
xarakterisitikaları cəd. 3.3 və 3.4-də göstərilmişdir.

Şək. 14.2.Panxromatik və multispektral çəkiliş sistemləri.

Məsafədən zondlama məsələlərinin həllində son zamanlar

hiperspektrometrlər tətbiq olumağa başlanmışdır. Hiperspektrometrlər 100-dən
artıq kanala malik olur ki bu da alınmış informasiyanın həcmini və keyfiyyətini
yüksəltməyə imkan verir. Bu sistemlərdə görünən, yaxın və orta infraqırmızı
diapazonlar daha dar zolaqlı diapazonlara bölünür.
Hesablamaların aparılması kanalların çoxluğundan mürəkkəb xarakter daşıyır.
Ona görə də mürəkkəb riyazi aparatdan istifadə olunur. Bu bir tərəfdən çoxsaylı
süzgəclərdən istifadə olunması ilə əlaqədar olsa da digər tərəfdən xüsusi
alqoritmlərin qurulması tələb olunur ki, faydalı piksellərin maneə prinsiplərindən
seçə bilsin. Yer səthi obyektlərinin hər birinin (metal, plastik, quru ot,
müxtəlif sağlam və xəstə bitki növləri və s.) özünə xas əks olma və udma
spektri olduğundan hiperspektrometrlərin tətbiqi onların düzgün
müəyyənləşdirilməsində əsas rol oynaya bilər. Bu spektrometrlərdən geniş
istifadə olunanları Terra peykində qurulmuş MODIS spektrometridir. Onun
işçi diapazonu 0,405 – 14,365 mkm, kanalların sayı 36, ayırdetmə qabiliyyəti
250 – 500 m təşkil edir.
Son illər daha müasir və kanallarının sayı daha çox olan hiperspektrometrlər
tətbiq olunur. Bunları EO-1 (AVPERION) diapazonu 0,426 – 2, 315 mkm,
kanalların sayı 153, “Pearemt” - diapazonu 0,590 – 0, 900 mkm, kanalların
sayı 224-dir, bucaq ayırdetmə qabiliyyəti 10 -3 radiandır. Bu sistemlə aparılan
ölçmə nəticələrinin analizi göstərir ki, spektrin dar zolaqlarında yer səth
obyektlərin bu və ya digər parametrlərinin qiymətləndirilməsində böyük
əhəməyyət kəsb edir. Lakin, bunlarda tətbiq olunan disperləyici optikanın
mürəkkəb olması və alınmış xətaların çoxluğu hiperspektrometrlərdən hələlik
geniş istifadə olunmasına imkan vermir. Lakin, bu olduqca perspektivli istiqamət
olduğundan, gələcəkdə müəyyən təkmilləşdirmələr (xüsusən emal prosesində)
həyata keçirildikdə daha geniş tətbiq olunacağı şübhəsizdir.
 Azərbaycanın ilk suni peyki “Azerspace-1”
MƏSAFƏDƏN YERIN ZONDLAMASI SISTEMINDƏ RADIOLAKASIYA TƏSVIRLƏRININ
FORMALAŞMASI

1. Məsafədən zondlama sistemlərinin əsas tipləri

Praktiki olaraq bütün mövcud olan sistemlər monostatik sistemlər hesab
olunurlar. Yəni bu sistemlərdə ötürücü və qəbuledici qurğular bir daşıyıcıda
(peyk və ya təyyarədə) yerləşir. Bistatik sistemlər, yəni ötürücü və qəbuledici
qurğuları ayrı fəzada yerləşən sistemlər az yayılıb (şək. 15.1). Buna baxmayaraq,
hazırda belə sistemlərin layihələnməsi və onların elmi tədqiqi ilə əlaqədar işlər
aparılır (Tandem, COSMO Scymed, SAR-Lupe çərçivəsində).

Şək.15.1 Mono- və bistatik sistemlər

2. Çoxmövqeli radiolokasiya sistemi

Çoxmövqeli radiolokasiya sistemi (MPSAR – MultiPosition SAR) mövcud olan
məsafədən zondlama sistemlərinin ümumiləşdirilmiş formasıdır (şəkil 15.2).Belə
sistem ötürücü, qəbuledici, ötürücü-qəbuledici qurğularla təchiz olunan lunan və
biri digərindən asılı olmayaraq, öz trayektoriyalarında hərəkət edən aparatlardan
ibarətdir. MPSAR sisteminin qurulması konsepsiyası əhəmiyyətli informasiyanın
maksimum dərəcədə istifadə olunması prinsipinə əsaslanır. Bu sistemdə obyektin
müşahidəsi müxtəlif bucaq altında, müxtəlif polyarizasiya və tezlikdə aparılır.
Bundan əlavə sistem yerini dəyişmək qabiliyyətinə malik olur. Digər tərəfdən onun
qəbuledici və ötürücüləri kosmik (mikro peyklərdə), aviasiya (pilotsuz uçan
aparatlarda) qurğularında və yerdəki stansiyalarda yerləşə bilər.
 Şək.15.2. Çoxmövqeli radiolokasiya sistemi

Əsas prinsiplərdən biri az əmək sərf etməklə tədqiq edilən obyektlərdən qəbul
edilən siqnallardan, o cümlədən başqa ötürücünün siqnalından maksimum istifadə
edərək məlumatın informativliyini yüksəltməkdir.
Üç peykli çoxmövqeli məsafədən zondlama sistemi (MPSAR) ilə bir peykli
monostatik sistemin (SAR) müqayisəsi
Məsafədən zondlama sistemində səth relyefinin kartoqrafiyası və hündürlük
xəritələrinin qurulması üçün istifadə olunan üç peykli MPSAR (MultiPosition
Synthetic Aperture Radar) ilə bir peykli SAR (Synthetic Aperture Radar) sistemini
müqayisə edək. Çox mövqeli SAR sistemdə üç daşıyıcı – qəbuledici-ötürücü
“tandem” rejimində, aralarında məsafə 1 km olaraq hərəkət edir. Ümumi görüş
oblastı bir mövqeli SAR-ın parametrləri ilə müəyyən edilən 3 bərbər hissəyə
bölünür. Parametrlər bunlardır:
- orbitin yüksəkliyi – 350 km;
- antenanın ölçüləri – 12 x 3 m;
- daşıyıcı tezlik – 1200 MHs;
- impulsun uzunluğu – 30 mks;
- ötürücünün pik gücü – 500 Vt;
- impulsların təkrar olunma tezliyi 1250 Hs;
- mümkün olan dəqiqlik – 5 x 5 m;
- çəkiliş zolağı 60 km.
Bir mövqeli sistemin digər variantlarına baxaq (ayrı daşıyıcının parametri yuxarıda
göstərilən bir mövqeli SAR-nın parametrlərinə uyğun gəlir):
- daşıyıcılar üç eyni tipli antena sisteminə malik olub hər bir vahid oblast haqqında
siqnalın qəbulu və ötürülməsi prosesini təmin edir (şəkil 1, a);
- daşıyıcılar üç eyni tipli antena sisteminə malikdir, onlardan biri birinci oblasta
siqnal ötürür, qalan ikisi isə yerdə qalan oblastlardan ayrılıqda siqnal qəbul edirlər
(şəkil 1, b);
- daşıyıcılar iki müxtəlif tipli antena sisteminə malikdir, birinci – birinci oblasta
şüaları göndərir, ikinci isə iki oblastdan eyni zamanda siqnalları qəbul edir (şəkil 1,
c).
Şək.15.4.İmpuls siqnallı çox mövqeli SAP sisteminin mümkün konfiqurasiyası.

Birinci halda səthin eyni sahəsi (1-1, 2-1, 3-1) üçün ortoqonal siqnaldan istifadə
etmək lazımdır. Bu zaman antenanın ölçüsü bir mövqeli SAR sisteminin
antenasının ölçüsündən üç dəfə artıqdır (12 × 9).
İkinci halda eyni tipli siqnaldan istifadə edilə bilər. Bu halda da antenanın ölçüsü
bir mövqeli SAR sisteminin antenasının ölçüsündən üç dəfə artıqdır (12 × 9).
Üçüncü halda ötürücü qurğuların siqnalları cüt halında, ortoqonal olmalıdır (2-1, 3-
1; 1-2, 3-2; 1-3, 2-3). Belə halda antenanın ölçüsü bir mövqeli SAR sisteminin
antenasının ölçüsündən 1,5 dəfə artıqdır (12 × 9).
Kartoqrafiya üçün tələb olunan energetik potensiala görə impuls siqnallı MPSAR
sistemində (şəkil 1) ötürücü qurğularda pik və orta gücün qiymətləri bir mövqeli
SAR sisteminin energetik potensialına bərabərdir (ötürücünün pik gücü – 500 Vt,
orta gücü 18,75 Vt)
Birinci tip sistem (şəkil 1, a) üçün şüaların gücü ayrıca (Р1) və ümumi (P𝜮) cəm
halında göstərilib.
Qəbuledicinin pik gücünə olan tələbatın sadələşməsi üçün fasiləsiz siqnaldan
istifadə etmək olar. Belə halda bistatik cütlərdə aperturun koherent dalğalı sintezi
əhəmiyyətli dərəcədə sadələşir və şüalanan siqnalın əlavə modulyasiyası hesabına
informasiyanın ötürülməsi təmin edilir. Göstərilən tip siqnallardan istifadə edən üç
elementli MPRSA üçün qəbul və ötürücü antena sistemlərinin variantları şəkil 2-də
verilib.

Şək.15.5. Fasiləsiz siqnallı MPSAR sistemininkonfiqurasiyası

Relyefin (səthin) radiolokasiya təsvirləri (RLT) onun radiolokasiya metodları ilə

alınan fəza əlaqəli parametrlərini xarakterizə edir. Radiolokasiya təsvirləri anlayışı
altında ən çox xüsusi effektiv səpələnmə səthinin (ESS) qiymətlənməsi başa
düşülür (lazım olan hallarda, digər elektrofiziki parametrlər məsələn, nəmlik,
duzluluq və s. kimi parametrlər sətin modellərinin istifadəsi ilə qiymətlənir).
Qeyd edək ki, radiolokasiya təsvirləri adət etdiyimiz foto və ya monitorda
gördüyümüz gündəlik həyatı əks etdirın təsvirlərdən tamamilə fərqlidir. Yəni bu
təsvirlərdə Yerin səthinin ayrı-ayrı parametrlərinin siqnalları öz əksini tapa bilər.
Kosmos-1500 peykindən alınan təsvirə baxaq (şəkil 1)

Şək.15.4. Kosmos-1500 peykindən alınan təsvir: 1 – xüsusi effektiv səpələnmə

səthi (ESS); 2 – İQ-təsvir; 3 – emalın nəticəsi (interpretasiyası) və ya dalğalanma
və küləyin xəritəsi
Alınan radiolokasiya təsviri giriş siqnalının emalının nəticəsidir. Bu təsvirin
formalaşması prosesini başa düşmək üçün lazımdır:
- siqnalın modelini və əksetdirən səthin xassələrini müəyyən edən parametrlərin
həmin siqnala necə daxil olduğunu təyin etmək;
- qeyd edilən parametrlərlə (amplitud, güc) və səthin elektrofiziki parametrləri
arasındakı əlaqəni müəyyən etmək. Bu əlaqə səthin elektrodinamik modeli ilə təyin
edilir;
- verilən müşahidə tənlikləri modeli üçün axtarılan parametrlərin qiymətlənməsi
prosesinə imkan verən optimal metodun tapılması;
- radiolokasiyanın birinci mərhələsində alınan təsvirlərin ikinci emalını və
interpretasiyasını yerinə yetirmək (lazım gələn hallarda).
Amerika kosmik gəmisi Apollon, Cemini, Merkuri və onların

Buraxılması üçün tətbiq olunan raket daşıyıcılar arasında müqayisə.

MZ-dan məlumatların alınması və emalı

DEŞİFRLƏMƏ

Deşifrə - fransızca “dechiffer” sözündəndir, mənası açılma, araşdırma, ayırd

etmə deməkdir. İngilis dilində buna uyğun “interpretation” sözündən istifadə
edilir və son zamanlar deşifrləmə sözünə analoji olan interpretasiya termini daha
çox işlədilir.
Deşifrlənmə dedikdə, aerokosmik şəkillərin təhlili əsasında obyekt və proseslər
haqqında informasiyanın alınması nəzərdə tutulur. Obyektlərin deşifrlənməsi 3
mərhələdən ibarət olur; tapılma (müəyyən edilməsi), tanınma və
qiymətləndirilməsi, bir sıra tədqiqatlar III mərhələli interpretasiya adlandırılır.
Əgər obyekt şəkildə təsvir olunmayıbsa, deşifrlənmə tanınmadan (yəni II
mərhələdən) başlayır.
Əvvəllər deşifrləmədən hərbi-topoqrafik məqsədlə istifadə olunurdu. XX əsrin
əvvəllərindən mülki xarakterli aeroçəkilişlərin başlanması ilə, deşifrləmənin
mülki işlərdə də tətbiqinə başlandı. Müasir dövrdə kosmosdan alınmış şəkillər
əsasında torpaq örtüyünün deşifrlənməsi (torpaq örtüyünün öyrənilməsi) də
yerinə yetirilir.
Metodoloji olaraq deşifrələmənin həcmi və ardıcıllığı onların təyinatından və
ərazinin öyrənilməsindən asılı olan sahə və ofis işlərinin birləşməsi ilə xarakterizə
olunur.
Aşağıdakı istiqamətlərdə deşifrləməni (dekodlaşdırmanı) avtomatlaşdırmaq üçün
işlər aparılır:
a) tədqiq olunan obyektlərin imicini yaxşılaşdırmaq üçün zəruri məlumatlara
malik aeroçəkilşlərin seçilməsi və onların dəyişdirilməsi ( bunun üçün optik, foto
və elektron filtrləmə, holoqrafiya, lazer tarama ( skan etmə) və s. metodlarından
istifadə olunur).
b) elektron hesablama ilə kodlanmış forma və ölçüləri müqayisə edərək
obyektlərin tanınması ( bu verilmiş şəkilin ölçüləri və foton sıxlığı yalnız
aeroçəkilişin və şəkilin işlənməsinin standart şərtlərində effektli ola bilər).
Şifrəni açmaq üçün (deşifrləmə üçün) bu cihazlar istifadə olunur: böyüdücülər –
lupalar və optik proyektorlar, ölçmə cihazları - parallaktik xətkeşləri və
mikrofotometrlər və stereoskop - sahə daşınan (portativ) və cib stereoskopları,
stereoskopik eynəklər və kameralı stolüstüstereoskop (məsələn, stereometer STD
(şək.1) cihazları).
Xüsusi olaraq deşifrləmə (dekodlaşdırma) məqsədi ilə hazırlanmış stasionar alət
interpretoskopdur (şək. 2).

Şək. Stereometer STD cihazı.

 Şək.2. İnterpretoskop
1-müşahidə sistemi; 2- daşıyıcı (lens daşıyıcısı); 3-işıqlı masada yataq (stanin)

Aeroçəkilişlərin deşifrələnməsi orijinal xəritənin tərtib edilməsinin işlərinin

kompleksindəki universal stereofotoqrammetrik cihazlarda da həyata keçirilir.
Tapşırıqdan asılı olaraq deşifrləmə aeroçəkilişlər və ya onların izlərində
(fotoqrafiya kağızında, şüşə və ya pozitiv lentdə (plyenkada)), marşrut və ya
sahələr boyunca quraşdırılmış foto sxemlərdə və dəqiq fotoqrafiya planlarında
həyata keçirilə bilər.
Torpaq örtüyünün xüsusi deşifrlənməsinə, hər şeydən əvvəl aero və kosmik
şəkillərin deşifrlənməsi üçün istifadə olunan əsas əlamətlər (birbaşa və dolayı)
aiddir. Torpaq örtüyünün deşifrlənməsinin əsas əlamətinə rəng, şəkil
(fototəsvirin teksturası), ölçüsü, torpaq obyektlərinin forması, dolayı əlamətlərə
hidroqrafiya və relyefin xarakteri, bitkilər, insanın kənd təsərrüfat fəaliyyəti
aiddir.
Torpağın deşifrlənməsində yalnız bir deşifrləmə əlamətindən, məsələn,
fototondan istifadə edilməsi məqsədəuyğun deyil. Bütün deşifrə əlamətlərindən
istifadə etməklə şəkillərin tam, dolğun analizini vermək olar. Hazırda şəkillərdən
alınmış informasiyaların analizi baxımından deşifrlənmənin bir neçə üsulu
məlumdur. Bunlar – vizual, avtomatlaşdırılmış və avtomatik üsullardır.
Deşifrlənmənin vizual üsulunda şəkillərdən alınan informasiyalar, yalnız insan
tərəfindən analiz edilir və seçilir. Maşınla – vizual metodda informasiyalar
əvvəlcədən xüsusi cihazlar vasitəsilə vizual deşifrlənmə üçün bir qədər
asanlaşdırılır. Deşifrlənmənin avtomatlaşdırılmış üsulunda şəkillərdən alınan
informasiyaların seçilməsi və analizi insanın aktiv iştirakı ilə cihazlar vasitəsilə
yerinə yetirilir. Avtomatik üsulla informasiyanın seçilməsi və analizi cihazların
aktiv iştirakı ilə aparılır, insan passiv çıxış edir, yəni informasiyanın emalı
zamanı o, yalnız məsələni qoyur (tapşırığı) və proqram daxil edir.
Obyektin rəngi onun spektral xarakteristikası olub, işıq axını enerjisininin
növünü təyin edir. Deşifrləmənin bu əlaməti fotoqrafiyası alınacaq ərazinin
spektral obrazını yaradır ki, bu da obyektləri təsnif etməyə imkan verir. Təsvirin
rəngi deşifrləmənin əsas əlamətlərindəndir.Bəzən birbaşa əlamətlərə obyektdən
düşən kölgələrin təsvirini də aird edirlər.
 Fotoqrafik ton və ya optik sıxlıq bir sıra amillərdən asılı olduğu üçün daimi
deşifrləmə əlaməti hesab edilmir. Optik tonun və ya sıxlığın intensivliyi
obyektin işıqlanması şəraitindən, səthin strukturundan, rəngindən, fiziki
vəziyyətindən (məs, rütubətlilik) fotoqrafik materialın tipindən və, s asılıdır.
Müəyyən olunmuşdur ki, müxtəlif xarakterli obyektlər eyni fotoqrafik tonla və
ya əksinə təsvir oluna bilər. Landşaft komponentlərindən bitki örtüyü, su
hövzələri, qrunt, bəzi dağ süxurları, rütubətli sahələr fotonuna görə daha aydın
deşifrə olunurlar.
Şəkillər əsasında plan və xəritələrin tərtibi zamanı onların deşifrlənməsi vizual
metodlarından istifadə edilir. İşin şərtindən və təşkili prinsipindən asılı olaraq
onun yerinə yetirilməsində vizual deşifrlənmənin aşağıdakı qaydalarını
fərqləndirirlər: çöl, kameral və kombinə edilmiş.
Deşifrlənməyə hazırlıq. Deşifrləməyə hazırlığa bir sıra bölmələr daxildir.
Əvvəla, coğrafi xarakterli materialların (monoqrafiya, xəritə, fond materialları,
iqtisadi lüğətlər və s.) qiymətləndirilməsi və toplanması I mərhələ adlanır.
Toplanmış bu materialların şəklinin tərtib ediləcək xəritənin tematikası və
tədqiqatın qoyuluş və məqsədindən asılı olaraq şəklini dəyişmək olar. Bu
material diqqətləöyrənilir və analiz edilir, onun əsasında tədqiqat ərazisinin
rayonlaşmasının qrafiki, sxemi və ilkin coğrafi oçerki tərtib edilir. Tərtib edilmiş
çoğrafi oçerk deşifrlənmə işinin təşkili və planlaşdırılması üçün başlanğıc (çıxış
vəsiqəsi) rolunu oynayır. Bu mərhələdə deşifrləmənin növü (kameral, çöl,
kombinə edilmiş) müəyyənləşdirilir və uçuşun yoxlanılması marşrutları və
aerovizual deşifrləmə marşrutları qeyd edilir.
II mərhələ deşifrləmək ayrılmış şəkillərin qiymətləndirilməsi və
seçilməsindən ibarətdir. Bu mərhələdə aşağıkarı qiymətlər alınmalıdır: a)
şəklin miqyası; b) şəklin bir-birini örtmə faizi; c) şəkillərin sensitometrik və
fotometrik xarakteristikaları; ç) şəkillərin çəkildiyi lentin növü; d)
çəkilişin aparıldığı il. Bunlardan əlavə, alınan şəkillərin fotoqrafik keyfiyyətini
və onların deşifrələnmə yararlığının vizual olaraq müəyyən etmək lazımdır.
III mərhələ, deşifrlənmənin keyfiyyətin yüksəltmək məqsədilə, deşifrə üçün
seçilmiş şəkillərin hazırlanmasıdır. Burada şəkillərin ilkin böyüdülməsi, təzadlar
və s. nəzərdə tutulur. Çəkiliş aparılan ərazinin ümumi xülasəsi və onun geoqrafik
qiymətləri üçün əlavə montajdan istifadə edilir.
Deşifrələmə zamanı şəkillərin həm optik, həm də həndəsi xüsusiyyətləri nəzərə
alınır. Fotşəkillərdə obyekti deşifrələyərkən həmin obyektlər müəyyənləşdirilir,
təsnif olunur və interpolyasiya aparılır.
Müəyyənləşdirmə fotoşəkillərdə elementlərin və ya obyektlərin bölgülərlə
öyrənilməsi və ya mahiyyətinin göstərilməsidir. Təsnifatlaşdırmada isə ümumi
individual obyektlər şəkildən qaldırılma və xüsusiyyətinə görə qruplaşdırmaqla
yanaşı hər bir obyektə uyğun şərti işarələr seçilir. Aerofotoşəkillərin
deşifrlənməsində interpritasiya işlərinin aparılması ilə qaldırılmış obyektlərin
dinamiki inkişaf xüsusiyyətlərinin və dəyişkənliklərinin proqnozu
verilir.Obyektlərin aerokosmik şəkillərdə əksi bir-birindən rənglərinə görə
fərqlənir. Buna görə də tədqiqat aparılan zaman ilk növbədə fotoşəkillər üzərində
əks olunan obyektləri deşifrə etmək üçün onların deşifrə əlamətlərindən istifadə
edilir. Bütün deşifrələnmə işləri kartoqrafik materiallardan istifadə etməklə iki
əlamətə görə :
1.Birbaşa deşifrələnmə əlaməti
2.Dolayı yolla deşifrələnmə əlamətinə görə aparılır.
Birbaşa aparılan deşifrlənmə obyektin forması, ölçüsü,rəngi,
strukturası ,tekturası və obyektlərin əks olunmuş kölgələrinə görə
aparılır.Formalarına görə deşifrlənmədə obyektin əsas xüsusiyyətləri müəyyən
edilir. Şəkilləri deşifrləyərkən ilk növbədə təsvir olunmuş obyektlərin formaları,
görünüşü qaldırılır. Ərazidə obyektlərin planlı aerofotoşəkillərdə əksləri
miqyasdan asılı olaraq konturlu təsviri saxlanılır. Bununla bərabər şəkillərin
mərkəzində obyektlərin planlı tam şəkildə saxlandığı halda , yüksək obyektlər
isə məsələn: fabriklərin durbinləri, açarlar və s. şəklin mərkəzinə doğru meylli
olur.Formalar həndəsi olaraq aydın və aydın olmayan formalara ayrılır. Aydın
həndəsi formalar deşifrlənmənin etibarlı əlaməti olub süni salınmış tikililərdir.
Məs: şəhər, əkin sahələri və s. Aydın olmayan həndəsi formaları isə təbii sahələr,
məs; meşələr, çəmənliklər, səhralar və s. aiddir.
Deşifrələmə zamanı obyektləri daimi və daimi olmayan formalarına görə ayrılır.
Daimi olan obyektlərə konturların uzun müddətli (1mm və daha çox)
dəyişməyən obyektlər daxilidir. Daimi olmayan obyektlər isə öz konturlarını
fəsillərə görə dəyişdirirlər.
Formalar həndəsi olaraq aydın və aydın olmayan formalara ayrılır. Aydın
həndəsi formalar deşifrlənmənin etibarlı əlaməti olub süni salınmış tikililərdir.
Məs: şəhər, əkin sahələri və s. Aydın olmayan həndəsi formaları isə təbii sahələr,
məs; meşələr, çəmənliklər, səhralar və s. aiddir.
Deşifrələmə zamanı obyektləri daimi və daimi olmayan formalarına görə ayrılır.
Daimi olan obyektlərə konturların uzun müddətli (1mm və daha çox)
dəyişməyən obyektlər daxilidir. Daimi olmayan obyektlər isə öz konturlarını
fəsillərə görə dəyişdirirlər.
Deşifrələmənin növləri:dolayı yolla deşifrləmə,çöl deşifrələmə,kameral
deşifrələmə,aerovizual deşifrələmə,avtomatik deşifrələmə,kombinəedici
deşifrələmə.
Dolayı yolla deşifrləmə:- aerofotoşəkillərdə obyektlərin əks olunmayan və
birbaşa əlamətlərlə müəyyənləşdirilməyin xüsusiyyətlərini aşkar edir. Onların
köməyi ilə qeyri-müəyyən birbaşa əlamətləri çıxarmaq olar. Başqa sözlə desək,
dolayı yolla deşifrləmə vasitəsilə digər obyektlərlə örtülmüş və
aerofotoşəkillərdə əks olunmayan obyektlərin xüsusiyyətini aşkarlamaq olar.
Məs: meşə zonasında bitkilərin növünə və rənginə əsasən torpaq örtüyü
haqqında , geoloji quruluşu haqqında məlumat toplamaq olar.Dolayı
deşifrləmənin mexaniki üsulları ondan ibarətdir ki, əvvəlcə birbaşa əlamətlərinə
görə şəkildə aydın seçilən obyektlərin təsviri deşifrə edilir. Deşifrəyə məruz
qalmış belə obyektlər indikator rolunu oynayır ki, bunların köməyi ilə də, həmin
obyektlərin digər obyektlərlə qarşılıqlı əlaqəsindən istifadə etməklə tədqiqatın
maraqlı halları aşkar və təsnif etmək olar. Deşifrləmənin belə indikasyon metodu
zamanı elə indikatorlar seçmək lazımdır ki, onlar istifadə olunmuş obyektlə daha
sıx olsun. Məs, əgər biz torpağı tədqiq ediriksə , indikator kimi relyefin və bitki
örtüyünün seçilməsi daha məqsədə uyğundur. Çünki bu komponentlər torpaq
əmələ gəlmə prosesində yaxından iştirak edirlər. Ərazinin hidroloji xüsusiyyətini
öyrənmək üçün indikator kimi örtüyün seçilməsi daha əlverişlidir.İndikatorlar və
deşifrə edilmiş obyektlər bir-biri ilə yerlərini dəyişə də bilərlər. Məs, bitki örtüyü
relyef üçün indikatordursa , əkin relyef və bitki örtüyünün öyrənilməsi üçün
indikator ola bilər. Dolayı deşifrələmə tədqiqatından dərin coğrafi biliyə malik
olmasını tələb edir.
Çöl deşifrləməsi. Çöl deşifrləməsinə yerüstü kompleks işlərdə fotoqrafik
şəkillər və onların klassifikasiyasının şifrəsini açmaqdan başqa aşağıdakı
əməliyyatlar da daxildir: a) müəyyən səbəblər üzündən şəkildə öz əksini
tapmayan, lakin tədqiqat işində və tərtib ediləcək xəritədə mühüm rolu olan
obyektlərin deşifrlənmiş şəkil üzərinə köçürülməsi; b) müxtəlif sahələrin şəkildə
aydın şeçilməyən sərhədlərinin dəqiqləşdirilməsi;
c) ərazidə, artıq mövcud olmayan sahə və obyektlərin şəkil üzərindən silinməsi
və yeni yaranmış sahə və obyektlərin şəkil üzərinə köçürülməsi; ç) tədqiqatın
mövzusuna uyğun əlavə məlumat və xarakteristikalarının toplanması; d) coğrafi
adların müəyyən edilməsi və toplanması.
Sahə deşifrlənməsi, deşifrə edilmiş obyektlərin birbaşa öyrənilməsində lazımi
məlumatların yaradılması ilə bütün ərazinin və ya ərazinin müəyyən seçilmiş
sahələrinin tətqiqatlarının araşdırmasından ibarətdir.
Əlçatmaz olan ərazilərdə sahə deşifrələməsi aerovizual müşahidələrdən istifadə
etməklə həyata keçirilir.
Çöl deşifrlənməsinin üstün cəhətləri aşağıdakılardan ibarətdir: ərazinin
öyrənilməsi çəkilişin aparıldığı dövrü deyil, deşifrləmə dövrünü əhatə edir; çol
tədqiqatları köhnə aerofotoşəkilləri təzələməyə imkan verir; çəkiliş zamanı bu və
ya digər səbəbdən şəkildə düşməyən obyekt və sahələri müəyyənləşdirmək və
onları şəkil üzərində qeyd etmək, deşifrləmədə coğrafi adlar, çaylar, onun
qolları, yaşayış sahələri və bir-birindən fərqli olan digər sahələr (məsələn, çöllük,
bataqlıq, meşə və s.) səhvsiz olaraq müəyyən edilir. Bu üstünlükləri ilə yanaşı,
aşağıdakı çatışmayan cəhətləri də vardır: böyük miqdarda (məbləğdə) vəsait
tələb edir; uzun müddət sərf olunur; mütəxəssisdən böyük zəhmət və əmək tələb
edir.
Çöl deşifrlənməsinə başlamazdan əvvəl, bəzi “İlkin işləri” yerinə yetirmək
lazımdır ki, bu barədə “deşifrləməyə hazırlıq” işlərində geniş yayılmışdır.
Hazırlıq mərhələsində, qabaqcadan yerüstü marşrutun layihə sxemi tərtib edilir
ki, bu zaman aşağıdakı qaydaları gözləmək lazımdır.
A. Tədqiqatın predmetindən asılı olaraq, marşrutlar elə seçilməlidir ki,
tədqiqatçı ona lazım olan sahələri ayaqla gəzə bilsin.
B. Marşrutun uzunluğu elə götürülməlidir ki, tədqiqatçı bir iş günü ərzində
onu axıra çatdıra bilsin, təkrar gəzintiyə yol verməsin.
C. Vaxta qənaət etmək məqsədilə, lazım olduqda, şəkildə olan və
deşifrlənməs vacib sayılan sahə və obyektlərdən əsas marşruta tərəf bəzi ərazilər
atılır. Bu atılmalar (itki) 100 – 300 m-dən çox olmalıdır.
Ç. Marşrutun sıxlığı elə olmalıdır ki, onlar qonşu marşrutun atılmış ərazisindən
və ya əsas marşrutun ərazisindən keçsin.
D. Planlaşdırmanın hər bir marşrutu sxem üzərində sıra nömrəsi ilə qeyd
olunmalı, həmçinin marşrutun istiqaməti sxemdə göstərilməlidir.
Aerovizual deşifrləmə. Aerovizual deşifrləmə təyyarə və ya vertolyotdan
aparılır. Bu məqsədlə yavaş sürətlə uçan obyektlərdən istifadə edilir ki, bu
zaman sürət 150 km/saatı aşmamalıdır. Belə ki, deşifrə edən böyük sürətlərdə
deşifrə olunacaq obyektlərin qeyd edilməsinə və onları bir-birindən
fərqləndirməyə imkan tapmır.
Aerovizual deşifrlənmənin texnoloji sxemi bir neçə mərhələdən ibarətdir. I
mərhələ şəkillər kameral (vizual üsulla) deşifrə edilir, birbirindən hər hansı
əlamətinə görə (şəklin tonlarına, quruluşuna,
konfiqurasiyasına və s.) fərqləndirilir, sərhədlər çəkilir, obyektlər köçürülür,
həmçinin, səmt qeyd edilir, kosmik şəkillərin aerovizual deşifrlənməsində yaxşı
olar ki, şəkillər əvvəlcədən daha böyük miqyasa gətirilsin.
İlkin mərhələdən sonra II mərhələ - aerovizual deşifrləmə mərhələsi başlayır.
Aerovizual deşifrləmədə uçuş, əsasən iki hündürlükdən aparılır: əvvəlcə, ümumi
məlumat və rayonun coğrafi şəraitini müəyyənləşdirmək üçün yüksəkdən (700 –
1000 m), sonra isə deşifrəni dəqiq aparmaq üçün aşağıdan (200 – 250 m).
Təcrübələr göstərir ki, 700 – 1000 m hündürlükdən bitkilərin növlərini, relyefin
bəzi elementar formalarını yaxşı müəyyənləşdirmək olur. Aşağı hündürlükdən
daha yaxşı iynəyarpaqlı meşələr, xəstə və qurumuş çəmənlər, kənd təsərrüfatı və
tikintilərin növləri fərqləndirilir.
Kameral deşifrləmə kameral şəraitdə aerofotoşəkillər üzrə obyektlərin
xüsusiyyətlərini öyrənməkdir. Bu üsul birbaşa və dolayı yolla deşifrlənmə
əlamətlərinə görə aparılır. Kameral deşifrləmə üsulu özüdə 2 növə: tam və çöl
əlavə etmə işləri ilə aparılır. Tam kameral üsul deşifrləmə işləri fotoplan və
fotosxemlər üzrə və onların yaxın fotoşəkillərə əsasən aparılır. Burada redaksiya
göstərişləri, ərazinin qısa coğrafi xüsusiyyətlərini, şəkillərə görə deşifrləmə
əlamətləri və s. öyrənilir.
Kameral üsul deşifrləmə çöl əlavə etmələri zamanı ayrı-ayrı marşrutlar üzrə
rayonların daha yaxın öyrənilməsi işləri aparılır. Bu zaman deşifrləmə işləri
apararkən stereoskopik və geodezik qurğularla yanaşı, təsviri yüksək keyfiyyətdə
və aydın seçilməsini anlamaq üçün xüsusi qurğulardan da istifadə olunmalıdır.
Bundan başqa deşifrləmə şəkilləri daha çox məlumatlara malik olmalı və
aerofotoşəkillərin çəkilməsini topoqrafik xəritələr hazırlanmasından maksimum
1 il əvvəl çəkilməlidir. Son nəticədə kameral deşifrələmə üsulu ilə aparılan
illərin keyfiyyəti yoxlanılır.
Kameral deşifrləmə, müxtəlif cihazlardan, ərazidə seçilmiş obyektlərin istinad -
kartoqrafik materialları və coğrafi qarşılıqlı əlaqələrindən ("landşaft metodu")
istifadə edərək aeroçəkilişlərin təhlili əsasında obyektlərin deşifrə xüsusiyyətlərini
müəyyən edir.
Kameral deşifrləmə (ofis təfsiri) sahə deşifrləməsindən (təsvirindən) daha qənaətcil
olsa da, onu tamamilə əvəz etmir, bəzi məlumatlar yalnız eyni şəkildə əldə edilə
bilər.
Aerokosmik çəkilişi kameral deşifrləmənin çöl deşifrləməsindən fərqi ondan
ibarətdir ki, burada informasiyanın əldə edilməsi və çəkiliş ərazinin öyrənilməsi
laboratoriya şəraitində keçirilir. Hazırda kameral deşifrləmə intensiv şəkildə
inkişaf edir. Çöl deşifrələməsi ilə müqayisədə onun bir sıra üstünlükləri vardır.
Bunlar iqtisadi səmərəlilik, əmək sərf edilməsinə və vaxta qənaət, rahat iş şəraiti,
çətin keçilən və ya heç keçilməyən ərazilərin öyrənilməsi və s. ibarətdir.
Çatışmayan cəhət isə, bir çox işlərdə deşifrənin ehtimal xarakter daşıması, bəzi
məsələlərin dəqiqliyi üçün çöl işlərinin tələb olunmasıdır.
Aerovizual deşifrələmə üsulu. Fotoşəkildə olan obyektlərin
müəyyənləşdirilməsi təyyarə və vertalyotlardan aparılır. Bu deşifrələmə
haqqında danişarkən qeyd etmək lazimdir ki, bu deşifrələmə ən aktual üsullardan
biridir. Çünki mexaniki xəritələrin tərkibi üçün geniş imkanlar açır. Bu üsulla iş
aparmaq tədqiqatçidan yüksək hazırlıq və obyektlərin qısa zamanda mövqeyini
müəyyənləşdirilməsi tələb edir.
Kombinə edilmiş deşifrləmə. Hazırda bütünlüklə çöl deşifrələnməsini kombinə
edilmiş deşifrləmə əvəz edir. Kombinə edilmiş deşifrləmə çöl və kameral
deşifrləməni özündə birləşdirir. Deşifrənin belə texnoloji sxemi keyfiyyətə təsir
etmədən, özünün iqtisadi üstünlüyü ilə fərqlənir. Kombinə edilmiş deşifrləmənin
bir neçə variantı var. Onun daha sadə, lakin az qənaətli proseslərindən biri ondan
ibarətdir ki, sahəyə (çölə) çıxmazdan əvvəl bütün aeroşəkillər üzərində qabaqcadan
bilavasitə və dolayı əlamətlərdən istifadə edilərək kameral deşifrlənmə aparılır.
Deşifrə olunmamış obyektlər və ya şübhəli deşifrələr bilavasitə yerlərdə öyrənilir.
Avtomatik deşifrləmə.Bu üsulda aşağıdakı ardıcıllıqla deşifrləmə aparılır:
-Vizual -burada gözlə müşahidə oluna biləcək mexaniki qurğulardan istifadə
etməklə deşifrləmə;
-Xüsusi maili qurğuları vasitəsi ilə deşifrləmənin bütün mərhələlərinin yerinə
yetirilməsi;
-Avtomatik olaraq obyektlərin tapılması, müəyyənləşdirilməsi və
təsnifatlaşdırılması.
Vizual deşifrləmə zamanı müxtəlif böyüdücü ,ölçən, stereoskopik və s.
qurğulardan istifadə olunur.
 COĞRAFI INFORMASIYA SISTEMLƏRI (CİS)
Məkan ilə bağlı hər bir məlumat mütləq coğrafi məkan ilə bağlı olmalıdır.
Məkan məlumatının mənimsənilməsi anlayışı məlumatın alınmasını,
saxlanılmasını və təhlilini əhatə edir. Uzun müddət bu anlayış analoq vericilər,
onların ənənəvi üsullar ilə emalı və xəritələşdirilməsi ilə bağlı idi. Müasir
texnologiyaların tətbiqi nəticəsində məkan məlumatın mənilsənilməsinin bütün
mərhələləri kompüterləşdirilib. Bu məqsəd üçün istifadə olunan kompüter proqram
təminatı coğrafi informasiya sisteminin (CİS) bünövrəsini təşkil edir.
CİS-nin lüzumunu aşağıdakı misal ilə göstərmək olar. Məsələn, hansısa bir
problemi həll etmək üçün müxtəlif xəritələr və digər məlumat lazımdır. Ənənəvi
analoq üsulları işlədəndə bütün lazım olan xəritələri müxtəlif təşkilatlardan
(geoloji xəritəni – geoloji təşkilatdan, torpaq xəritəsini – torpaq komitəsindən,
meşə xəritəsini – meşələr təsərrüfatından və s.) almalıyıq. Bu xəritələr müxtəlif
miqyaslarda və müxtəlif proyeksiyalarda olduğu halda bunları bir miqyasa və bir
proyeksiyaya gətirmək çətin və uzunmüddətli bir işdir. Xəritələrdən başqa digər
məlumat almaq da işin həlli üçün çətinlik yarada bilər. CİS ilə isə bütün bu
materiallar və buna əlavə kosmik təsvirlər də məlumat bankında rəqəmli şəkildə
saxlanılır və istifadə üçün rahat və dəqiq üsulla çevrilir, çünki məsələn xəritələrin
miqyasları kompüter proqramı vasitəsilə asanlıqla istənilən miqyasa çevrilir və s.
Müxtəlif elmi mənbələrdə coğrafi informasiya sisteminin tərifi müxtəlif olsa da,
onların hamısında ümumi fikir oxşarlığı vardır. Bu təriflərdən bir neçəsini misal
göstərmək olar:
-CİS yer səthinə aid informasiyaların toplanması, yoxlanması, inteqrasiyası və
təhlili üçün kompyuter sistemidir.
-CİS coğrafiyaya aid sorğuların emalını təmin edən idarəetmə sistemidir.
-CİS real dünya haqqında məkan verilənlərinin toplanması, saxlanması, əldə
olunması və əks etdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş vasitələr dəstidir.
-CİS coğrafi bağlılığa malik olan istənilən informasiyanın səmərəli şəkildə
toplanması, saxlanması, yenilənməsi, emalı, təhlili və əks etdirilməsi üçün aparat
və proqram təminatı, coğrafi verilənlər və mütəxəssis fəaliyyətinin birliyidir.
CİS-rinə verilən tərifləri ümumiləşdirsək, CİS- istənilən məkanla bağlı
məlumatların toplanması, emalı, saxlanılması, hazırlanması, kartoqrafik təqdimatı
və yayılmasını təmin edən mükəmməl bir informasiya sistemidir. Coğrafi
məlumatların istifadəsi ilə bağlı elmi, tədris və praktiki problemlərin həlli üçün ən
əlverişli alət kimi müasir informasiya cəmiyyətində CİS-in tətbiqi çox böyük
sürətlə artmaqdadır.
CİS ESRİ-ArcGİS texnologiyaları əsasında yaradılır. ArcGİS – proqram
platformasıdır, bu sistem əsasında istənilən səviyyəli CİS yaradılır.
 ArcGİS xəritələrin, proqram təminatları modellərinin, web-brauzerlərin çox
asanlıqla yaradılması və publikasiyası, digər sistemlərə integrasiya, coğrafi
məlumatların idarə edilməsi, analizi, planlaşdırma və düzgün qərarların qəbul
edilməsində ən mükəmməl vasitədir.

Şək. 1. Aerokosmik məlumatların təfsirinin əsas mərhələləri.

CİS kosmosdan alınan təsvirlərdən və yer örtüyünə aid olan yardımçı coğrafi
məlumatlardan ibarətdir.
CİS-in əsas üç funksiyası var:
Coğrafi məlumatları səmərəli və ətraflı toplamaq və idarə etmək.
Qarşıya qoyulan məqsəddən asılı olaraq, coğrafi məlumatlar monitorda nümayiş
etdirmək və çap etmək.
Coğrafi məlumatların sorğusunu, təhlilini və qiymətləndirilməsini keçirtmək.
Bu əsas funksiyalarına görə CİS-ə belə bir tərif vermək olar: CİS özündə yer
səthinin məsafədən, o cümlədən kosmosdan alınan təsvirlərini və yer haqqında
yardımçı coğrafi məlumatları toplayan, bu məlumatları təhlil edən və istehlakçıya
lazım olan şəkildə çatdıran sistemdir. Məhz buna görə CİS bir məlumat bankı,
emal edən texnologiya və yaxud məlumat mənbəyi kimi də işlədilə bilər.
 CİS yaratmaqda əsas məqsəd aşağıdakı məsələlərin həll edilməsi nəzərdə
tutulur:

1. Planlaşdırma və qərar qəbul etmə proseslərinin səmərəliklərini maksimum

dərəcədə artırmaq.
2. Verilənlərin yayılmasını və idarə edilməsini səmərəli üsullar ilə təmin
etmək.
3. Lazım olmayan məlumat bankını ləğv etmək, təkrarları minimuma
endirmək.
4. Müxtəlif mənbələrdən olan məlumatı toplamağa imkan yaratmaq.
5. Yeni məlumat yaratmaq məqsədilə bankda mövcud olan coğrafi məlumat ilə
kompleks sorğu/təhlil işləri aparmaq.
CİS beş əsas elementdən ibarətdir:insanlar, verilənlər,proqram təminatı, Aparat
təminatı,Təhlil.
Təchizat (hardware)-CİS-in işləməsini mümkün edən kompüter və buna bağlı
yan məhsulların bütünü təchizat olaraq adlandırılar. Bütün sistem içərisində ən
əhəmiyyətli vasitə olaraq görünən kompüter yanında yan təchizatlara da ehtiyac
vardır. Məsələn, yazıçı (printer), çəkici (plotter), skaner (scanner), ədədiləşdirici
(digitizer).
Proqram (software)-Başqa sözlə, kompüterdə qaça bilən proqram, coğrafi
məlumatları depolamaq, analiz etmək və göstərmək kimi ehtiyac və funksiyaları
istifadəçiyə təmin etmək üzrə, yüksək səviyyəli proqramlaşdırma dilləriylə
reallaşdırılan alqoritmlərdir. Proqramların çox çoxunun ticari məqsədli firmalar
tərəfindən inkişaf etdirilib çıxarılması yanında universitet və bənzəri araşdırma
təşkilatların tərəfindən də təhsil və araşdırmaya istiqamətli inkişaf etdirilmiş
proqramlar da mövcuddur.
Məlumat (data)-CİSin ən əhəmiyyətli komponentlərində biri də "məlumat"dır.
Qrafik quruluşdakı coğrafi məlumatlar ilə təyin edici xüsusiyyətdəki özüdəlik və
ya cədvəl məlumatları lazımlı qaynaqlardan toplana biləcəyi kimi, bazarda olan
hazır haldakı məlumatlar da satın alına bilər. CİS konumsal məlumatı digər
məlumat qaynaqlarıyla birləşdirə bilər.
4.İnsanlar (people)-CİS texnologiyası insanlar olmadan məhdud bir quruluşda
olardı. Çünki insanlar gerçək dünyadakı problemləri tətbiq etmək üzrə lazımlı
sistemləri idarə edər və inkişaf planları hazırlayar. CİS istifadəçiləri, sistemləri
hazırlayan və qoruyan ekspert texniklərdən gündəlik işlərindəki performanslarını
artırmaq üçün bu sistemləri istifadə edən kəslərdən ibarət olan/yaranan geniş bir
kütlədir. Başqa sözlə coğrafi məlumat sistemlərində insanların istəkləri və yenə
insanların bu istəkləri qarşılamaları kimi bir müddət yaşanar. CİSin inkişafı mütləq
surətlə insanların yəni istifadəçilərin ona sahib çıxmalarına və mövqeyə bağlı hər
cür analiz üçün CİSi istifadə edə bilmə qabiliyyətlərini artırmağa və dəyişik
intizamlara yenə CİSin üstünlüklərini tanıtmaqla mümkün ola biləcək.
 5.Üsullar-Müvəffəqiyyətli bir CİS, çox yaxşı hazırlanmış plan və iş qaydalarına
görə işlər. Bu cür funksiyalar hər təşkilata xas model və tətbiqlər şəklindədir.
CİSin təşkilatlar içərisindəki vahidlər və ya təşkilatlar arasındakı konumsal
məlumat axışının məhsuldar bir şəkildə təmin edilə bilməsi üçün lazımlı qaydaların
yəni metodların inkişaf etdirilərək tətbiq olunur olması lazımdır. Mövqeyə
söykənən məlumatların əldə edilərək istifadəçi tələbinə görə çıxarılması və təqdim
edilməsi mütləq müəyyən standartlar yəni qaydalar çərçivəsində reallaşar.
Kompüter vasitəsilə coğrafi məlumatı emal etmək üçün məlumatın
paylanmasını, fəzada yerləşməsini və onun xarakteristikasını müəyyən bir formada
təsvir etmək lazımdır. Məsələn, coğrafi məlumat həndəsi məlumat (informasiyanın
yeri, paylanması, konturu) və yardımçı xarakteristikalar (təbii) ilə təsvir oluna
bilər. Alınan təsvir fəza modeli adlanır.
Yer səthində olan həndəsi məlumat iki növ modellə, yəni raster və vektor
model vasitəsilə təsvir olunurlar.
Coğrafi məlumatların raster modeli ilə təmsil olunması zamanı yer səthi tor
şəklində çəkilir və torun hər bir elementi müvafiq koordinatlara malikdir. Onlar
müəyyən ölçü qiyməti daşıyırlar. Elementlərin müəyyən bir qismi lay yaradır.
Raster model bankında çoxlu yardımçı məlumatın toplanması tələb olunur.
Vektor məlumat modeli isə nöqtə və seqment xəttləri ilə ifadə olunur. Hər bir
nöqtənin öz koordinatları var. Seqment xəttləri başlanğıc və son nöqtə ilə təsvir
olunurlar. Hər hansı bir sahə isə onun sərhədlərini əhatə edən bir sıra xəttlər ilə
ifadə olunur. Nöqtələrin, xəttlərin və sahələrin daxili əlaqələri topoloji əlaqələr
adlanır və bunlardan hansısa birinin dəyişməsinin digərlərinə təsiri məhz topoloji
əlaqələr ilə müəyyən olunur.
Raster modelindən fərqli olaraq, vektor modelində yardımçı məlumatdan çox
istifadə olunur. Aşağıdakı şək. 2-də həndəsi məlumatın bu iki model ilə təsvir
olunması, sxematik olaraq göstərilmişdir.

Şək. 2. Həndəsi məlumatın iki modelinin sxematik təsviri.

CİS daxilində verilənləri qurmaq üçün bir neçə yol var. Bu çox vacib
məsələdir, ona görə ki, verilənlərin quruluşundan bankın həcmi və verilənlər ilə
 emalı asılıdır. Hazırda verilənlərin üç növ quruluşundan istifadə olunur:
əlaqələndirici, ierarxik və şəbəkə.
Verilənlərin əlaqələndirici quruluşu iki ölçülü cədvəl şəklində (cəd. ) verilir.
Məsələn, təsvirdə bir neçə təbii obyekt olanda cədvəl qurulur və hər cədvəl
ayrıca bir fayl təşkil edir.
Cədvəl
Obyekt Növü Sahəsi Keyfiyyəti
Meşə Şam ağacı 0,34 Yaxşı
Göl Duzlu su 0,12 Çirk
Yol Asfalt 0,08 Dağıdılmış

Cədvəlin hər bir sətri bir obyektə aiddir və hər bir sütunu isə yardımçı
məlumatdır.
Verilənlərin ierarxık quruluşu ierarxık şəklində (şək.3), yəni şaqul istiqamətdə
qurulur. Məsələn

Şək. 3. Verilənlərin yerləşmə ardıcıllığı.

Azərbaycan respublikasında da bir çox CİS şirkətləri mövcuddur. Bunlar
Azərbaycan respublikasının daha da çox inkişaf etməsi üçün müasir üsul və
texnologiyalardan istifadə edirlər.
Təsadüfi deyilki artiq Azərbaycan Respublikasında bir neçə dövlət strukturları və
idarələri də CİS tətbiq edir. Bunlara Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə komitəsi,
Daşınmaz Əmlakın Dövlət Reyestri Xidməti, əmlak Məsələləri üzrə Dövlət
Komitəsi , Fövqəladə Hallar Nazirliyini və s. misal göstərmək olar.
TELEVIZIYA VƏ YA RƏQƏMLI INTERFEYS SISTEMLƏRI
 XX əsrin 30-cu illərində meydana gələn televiziya sistemi və televiziya
yayımları bir neçə on ildən sonra geniş yayıldı. Ən populyar sxem belə
idi:televiziya siqnalı ətraf mühitə ötürücü vasitəsi ilə yayılırdı. Sonradan təsvir və
səs (onlar ayrı-ayrı tezlikdə yayımlanır) qəbuledici televizor tərəfindən tutularaq
ekrana verilirdi. Daha sonra kabel televiziyası yarandı, siqnalı kabel vasitəsi ilə
ötürməyə başladılar. Daha sonra peyk televiziya sistemləri yarandı ki, bu
sistemlərdə televiziya siqnalı peyk vasitəsi ilə ötürülürdü. Bütün vasitələrlə
ötürülün siqnal analoq formatlı siqnal idi.
Qeyd edək ki, MZS –nin yaranmasının ilk mərhələlərində alınan məlumatlar
televiziya siqnalları vasitəsi ilə Yerə ötürülürdü. İndi isə bu üsul köhnəlmiş hesab
edilir. Lakin indi də alınan məlumatlar televiziya qurğuları interfeysinə malik
olan aparatlarda (məsələn, monitorlarda) həyata keçirilir. Əsas məsələ verilən və
alınan təsvirlərin keyfiyyət parametrlərinin yaxşılaşması ilə bağlıdır.
Televiziya sistemlərinin və efir yayımlarının üç əsas standartı yaradıldı:
- NTSC–Amerikada və Yaponiyada (525 sətirli, təsvirin açılış tezliyi 59,94
Hs);
- PAL – Avropada (625 sətirli, təsvirin açılış tezliyi 50 Hs);
- SECAM – Fransada, Rusiyada, Çində (625 sətirli, təsvirin açı-lış tezliyi 50
Hs).
PAL və SECAM sistemində informasiyanın kodlanması oxşardır.
XX əsrin 90-cı illərinin sonunda analoq formatı ilə işləyən bu sistemlər texniki
tələblərə daha cavab verə bilmədilər. Bu sistemlərin əsas çatışmayan cəhətləri
bunlardır:
- zəif kanal rabitəsində səs-küyün səviyyəsinin yüksək olması;
- səs-küyə dözümlüyün aşağı olması;
- kanalın geniş buraxma zolağını tələb etməsi (belə zolaqda on rəqəmli kanal
yerləşdir bilmək mümkündür);
Bu problemləri həll etmək məqsədi ilə rəqəmli televiziya sistemləri yaradıldı.
Belə sistemin üstün cəhətləri bunlardır:
- analoq sistemi üçün tələb olan bir kanal zolağında çox kanalın yerləşə -
rəqəmlə daha məlumatlı informasiyanın ötürülə bilməsi;
- siqnalın səs-küy təsirinə dözümlü olması.
Lakin bu sistemin də çatışmayan cəhəti vardır. Belə ki, bu sitemdə təsvirin
dəqiqliyi NTSC standartı üçün 640 × 480 piksel, PAL və SECAM standartları
üçünsə 720 × 576 piksel təşkil edir. Yəni sətirlərin müəyyən hissəsi xidməti
informasiyanın ötürülməsi üçün istifadə edilir. Lakin bu çatışmayan cəhət o qədər
azdır ki, bu effekt müasir 22 düyməlik, 1680 × 1050 pikselli monitorda nəzərə
çarpmır. Bundan əlavə, kineskopu olan televizorlar pikseli yox, RGB qəfəslərini
istifadə edirlər ki, onların da toplusu təsvir elementinin minimum ölçüsünü
təşkil edir.
Beləliklə rəqəmli televiziya yayımı analoq televiziyasının bütün problemlərini
həll edə bilir. Qəribə də olsa belə sistemlər, hələ 1940-cı illərdə yaradılmağa
başlamışdı. Lakin bu işlərin ləngiməsinə səbəb belə sistemlərin baha başa gəlməsi
olmuşdur. Vəziyyət maye-kristallik və plazma ekranların meydana gəlməsi ilə
tamamilə dəyişdi. Bu vasitələrlə yanaşı yeni rəqəmli interfeyslər yarandı–HDTV
daşıyıcılarvə internetə enli zolaqlı giriş qurğuları meydana gəldi. Bütün bunlar
yüksək dəqiqlikli televiziyanın (YDT) yaranmasına səbəb oldu. Hazırda YDT
standartı ABŞ, Avropa, Yaponiyada, Rusiyada (bəzi, kanallar, məsələn “NTV-
Plyus”) ödənişli kabel və peyk kanalları ilə yayımlanır.
Beləliklə, HDTV (High-Definition Television - yüksək dəqiqlikli televiziya) –
yüksək keyfiyyətli televiziya yayımlarının standartları naboru olub, rəqəmli
kanallar vasitəsilə (kabel, peyk, rəqəmli daşıyıcı) həyata keçirilir.
HDTV standartının tərkib hissələri bunlardır:
Məlumatın ötürülmə kanalları. YDT siqnalının uzaq məsafəyə ötürülməsi üçün
rəqəmli televiziya yayımının (DVB) aşağıdakı növləri istifadə edilir:
- rəqəmli peyk televiziyası (DVB-S, BVB-S2);
- rəqəmli kabel televiziyası (DVB-C);
- rəqəmli efir televiziyası (DVB-T).
Real zamanda kontenti ötürməyə görə sıxılmış video axın üçün 15-25 Mbit/san,
sıxılmamış video axın üçünsə 250 Mbit/san-a qədər sürət tələb olunur. Müasir
alqoritmlərdən istifadə edildikdə sıxılma zamanı təsvirin keyfiyyəti də aşağı
düşmür.
Rəqəmli interfeyslər:
- kabellər – YDT siqnalının sıxılmamış şəkildə, yaxın məsafəyə (qəbuledicidən
displeyə) ötürülməsi üçün rəqəmli interfeys kabelləri HDMI və DVI-D (şəkil 3, a)
istifadə edilir ki, bunlar da SCART (şəkil 3, b) və RCA (şəkil 3, c) analoq
kabellərini əvəz edirlər;
- DVI (Digital Visual Interface) – rəqəmli video interfeys – interfeys standartı və
uyğun giriş qurğusu olub video təsviri rəqəmli əksedici qurğuya ötürmək üçün
nəzərdə tutulur;
- HDMI (Hagh – Definition Multimedia Interface) – yüksək dəqiqlikli
multimedia interfeysi olub, yüksək dəqiqlikli rəqəmli video məlumatları və
çoxkanallı rəqəmli audio siqnalları köçürmə mühafizəsi (HDCP) ilə ötürməyə
imkan verir. HDMI və DVI arasında əsas fərq ondan ibarətdir ki, HDMI
interfeysinin girişi kiçikdir, o, köçürmədən mühafizə üçün HDCP texnologiyası ilə
təmin edilib və çoxkanallı rəqəmli audio siqnalların ötürülməsi prosesini
dəstəkləyir. İndi onun ən aktual versiyası HDMI 1.3-dür. Hesab edirlər ki, yaxın
gələcəkdə iki interfeys üstünlük təşkil edəcək: HDMI və IEEE 1394 (FireWire).
Birinci televizor, audiosistem və DVD qurğusu arasında sıxılmamış rəqəmli
məlumatların ötürülməsi prosesinə, ikinci isə yerdə qalan həlqələr arasında
əlaqənin yaranmasına xidmət edəcəkdir.

Şək.12.1. İnterfeys kabelləri: a – rəqəmli, b və c – analoq

Plazma və MK displeylər.Analoq sistemi 4:3 ölçülü displeyi nəzərdə tuturdusa,
rəqəmli sistemlərdə 16:9 ölçü formatı olan displeyə üstünlük verilir. Belə formatda
“plazma” və MK displeylər tətbiq edilir. Qeyd edək ki, “plazma” və ya MK
displeyin hansı yaxşıdır sualı çətin sualdır. Çünki hər bir displeyin yaxşı və zəif
parametrləri vardır. Onların dəqiqliyinə gəlincə, hazırda belə dəqiqliyi olan hər iki
tipli displeylər vardır – 640 × 480 (4:3), 1024 × 768 (4:3), 1366 × 768 (16:9, HD
Ready), 1440 × 900 (16:9, HD Ready), 1680 × 1050 (16:9, HD Ready), 1920 ×
1080 (16:9, Full HD). Bu displeylər qoşulub monitor kimi istifadə edilə bilirlər.
Məlumatların optik daşıyıcı qurğuları.HDTV formatda video kontentin optik
daşıyıcı vasitəsi ilə daşınması üçün iki format yaradılıb: - HD DVD və Blu-Rey.
Birinci formata 4,7 QB informasiya yerləşə bilir. Bu formatların biri digərini
dəstəkləmir. HD DVD (High-Densiti DVD) – yüksək həcmli DVD deməkdir.
Birtəbəqəli Blu-Rey (BD) video disk 25 və ya 35 Qb informasiyanı, ikitəbəqəli isə
50 və ya 60 QB informasiyanı saxlaya bilir. Hazırda 100 və 200 QB həcmi olan
disklərin də yaradılması istiqamətində içlər görülür. Video disklər birdəfəlik
yazılan (BD-R) və dəfələrlə yazıla bilən BD-RE formatda istehsal edilir. Bununla
yanaşı növbəti BD-ROM disklərin də istehsalı nəzərdə tutulur. Bu disklərin
diametri 12 və ya 8 sm ölçüdə olur.
HDTV formatda video H.264 kodek vasitəsilə kodlanır ki, bu da videonu
canlandırmaq üçün nəzərdə tutulan qurğuların (məsələn, kompüterlərin) daha çox
gücə malik olmasını tələb edir.
Kontentin qorunması – mühafizəsi metodları.İnformasiyanın köçürülmə və
dəyişməsini qorumaq üçün AACS və HDCP texnologiyası tətbiq edilir. Bunlardan
ən çox tətbiq olunanı HDCP (High-bandwidth Digital Content Protection)
texnologiyasıdır. Bu texnologiya DVI və HDMI interfeysləri vasitəsi ilə ötürülən,
yüksək keyfiyyətli video siqnalın qeyri-qanuni köçürülməsi prosesinə imkan
vermir. Mühafizə olunan video siqnal ancaq HDCP formatı dəstəkləyən qurğularda
canlana bilər.
HDTV formatının əsas standartları.Bu standartlara aşağıdakılar aiddir:
- 720p – 1280 × 720 px, proqressiv açılış, tərəflərin nisbəti 16:9, tezlik – 24, 25,
30, 50 və ya 60 kadr/san;
- 1080i – 1920 × 1080 px, sətirdən bir açılış, tərəflərin nisbəti 16:9, tezlik – 50 və
ya 60 sahə/san;
- 1080p – 1920 × 1080 px, proqressiv açılış, tərəflərin nisbəti 16:9, tezlik – 24, 25
və ya 30 kadr/san;
Proqressiv açılış zamanı kadrın hər bir sətri ardıcıl olaraq əks edilir. Sətirdən bir
açılış zamanı isə əvvəlcə cüt sırada olmayan, sonra isə cüt sırada olan sətirlər
ötürülüb, açılır. Təsvirin cüt və cüt saylı olmayan sətirləri yarımkadr və ya
sahə adlanır (ikinci 1080i standartı).
“HD Ready” – standartı ilə nişanlanmış qurğuda bu standart onun aşağıdakı
minimum şərtlərə cavab verdiyini müəyyən edir:
- geniş formatlı əks etmə zamanı displeyin (LCD, PDP) və ya matrisli displeyin
(DLP) 720 xəttə (sətrə) malik olmasını (adətən bu 1280 × 720 dəqiqlik deməkdir);
- qurğu HD-siqnalı YpbPr1 analoq girişindən və (və ya) rəqəmli DVI və ya HDMI
qurğudan qəbul edə bilir;
- HD-girişləri bu HD-formatlarla dəstəklənir: a) 1280 × 720/50 və 60 Hs,
proqressiv açılış 720p, b) 1920 × 1080/50 və 60 Hs, sətir-dən bir açılış (1080i) və
ya 1920 × 1080/25 və ya 50 Hs, proqressiv açılış 1080p. Bu o deməkdir ki, belə
qurğu 1080i və ya 1080p standartının siqnallarını qəbul edə bilir. Lakin onlar
təsviri özlərinə məxsus olan dəqiqliklə verirlər. Yəni qəbul edilən 1920 × 1080 for-
matlı video 1280 × 720 formata çevrilir;
- HDCP mühafizə standartını dəstəkləyən DVI və ya HDMI girişin olmasını.
“Full HD”/”HD Ready 1080p”. Bu qurğular daha keyfiyyət-lidir. Onlar göstərilən
iki formatdan birinə malik ola bilirlər: “HD Ready (1080p)” və ya “Full HD”.
Lakin birinci daha keyfiyyətli olub tam ikinci formata da malikdir. Belə televiziya
sistemlərinin əsas parametrləri belədir: minimum dəqiqlik 1920 × 1080 (1080i və
1080p), rəqəmli HDMI və ya DVI girişi, YpbPr analoq girişi. NDMI və ya DVI
köçürmədən mühafizəni (HDCP) dəstəkləyir.

ƏTRAF MÜHİTİN MÜHAFİZƏSİNDƏ MƏSAFƏDƏN ZONDLAMA

MƏLUMATLARINDAN İSTİFADƏ
(Neft çirklənmələrinin tədqiqi)
Təbii mühitə bir çox antropogen təsir növü şəkillərdə yaxşı əks olunur. Təbiətə
sənaye, yaşayış, kənd təsərrüfatına təsirləri özünəməxsus bir göstəriciyə malikdir,
mineralların açılmış mədən yerləri aydın görünür (şək.1): karxanalar və mədən
işçiləri, çöküntü çənləri və emal müəssisələrinin tullantıları. Şəhərətrafı və şəhər
ərazilərinin yığılması miqdarını təyin etmək olar. Fotoşəkillər ərazinin
şumlanmasını açıq şəkildə göstərir; tarlaların ölçüsü və formasına görə
təsərrüfatların, becərilən bitkilərin, istifadə olunan əkin sahələrinin istehsal
istiqamətini qiymətləndirmək olar.

Şək. 1. Panxromatik şəkillərə görə (İRS) İrkutski vilayətində dəmir filizi

yatağının Korşunov karxanası , 27 aprel 2002.
 Görüntülərdə həm insan iqtisadi fəaliyyəti formaları, həm də bu fəaliyyətlə
əlaqəli təbii mühitdəki müxtəlif, əsasən əlverişsiz dəyişikliklər - torpaq eroziyası,
otlaqların azalması, xüsusilə quyuya yaxın səhralaşma, meşələrin qırılması, meşə
yanğınları və yanmış ərazilər, zərər zonaları əks olunur sənaye müəssisələrindən
tüstü ilə bitki örtüyü, sənaye tullantı sularının su hövzələrinə axması, neft quyuları
və neft və qaz kəmərləri yaxınlığında bitki örtüyünün deqradasiyası, şəhərlər
ətrafında qar örtüyünün çirklənməsi aydın görünür.
Şəkillərdə təbiətdən istifadənin bu cür xüsusiyyətlərinin dəqiq qeyd olunduğu
üçün bu şəkillər yoxlama (reviziya) rolunu oynayır və onlardan mənfi antropogen
təsirlərə və torpaqların meliorasiyası, meşələrin bərpası, eroziyaya qarşı mübarizə
və s. sahələrə nəzarət üçün, tədbirlərin effektivliyini idarə etmək üçün, ərazinin
ekoloji qiymətləndirmə xəritələri və ekoloji vəziyyətin inkişafını proqnozlaşdırmaq
üçün istifadə olunur.
Bəşəriyyətin ozon qatının azalması, atmosferdəki çirkləndiricilərin, karbon
qazının və digər istixana qazlarının qatılığının monitorinqi, Yerin istilik balansının
pozulması, quru və okean biokütləsinin qiymətləndirilməsi kimi kimi qlobal
ekoloji problemlərdən narahatlığı, Yer kürəsinin qlobal müşahidəsi və monitorinqi
üçün peyk proqramlarının işlənməsi ilə bu problemlərin həllinə bir cavab tapmış
oldu. Bu cür proqramlar, məsələn, Amerikanın uzunmüddətli proqramı olan EOS
tərəfindən həyata keçirilir: Terra və Aqua peykləri gündəlik olaraq internet
vasitəsilə dünya elmi ictimaiyyətinə qlobal məlumat verir. Havanın çirklənməsinə
nəzarət olunur.
Bu peyklərdə 6 səmərəli unikal elmi cihazlar quraşdırılır: atmosfer unfraqırmızı
zondu (Atmospheric Infrared Sounder),perspektivli mikrodalğalı zond bloku
AMSU-A (Advanced Microwave Sounding Unit),nəmlik zondu (Braziliya üçün)
(Humidity Sounder for Brazil), perspektivli mikrodalğalı skanedici radiometr EOS
— AMSR-E (Advanced Microwave Scanning Radiometer) proqramları üzrə, orta
imkanlı spektroradiometr MODIS (Moderate-Resolution Imaging
Spectroradiometer), Yerin və yer örtüyünün şüalanma qabiliyyətini ölçən -CERES
(Clouds and the Earth’s Radiant Energy System). Bu altı cihazın hər biri öz imkan
və xüsusiyyətlərinə görə unikaldırlar və Yerin kosmosdan öyrənilməsində davamlı
(dözümlü) cihazlardılar.
Aqua — ABŞ, Yaponiya və Braziliyanın birgə layihəsidir və tədqiqat üçün təchiz
olunan cihazdan dördü ABŞ-na məxsusdur.
Son onilliklərdə atmosferin qaz və aerozolla çirklənməsini izləmək üçün metod
və vasitələrin sürətli inkişafı onların ətraf mühitə təsirlərinin nəzərəçarpacaq
dərəcədə artması ilə əlaqədardır. İnsanın iqtisadi fəaliyyəti atmosferin qaz
çirkləndiricilərinin tərkibində əhəmiyyətli dərəcədə dəyişikliklər edir, hətta bəzən
təbii dəyişikliklərini üstələyir. Karbon dioksid və metan kimi antropgen qaz
qarışıqları onların atmosferdəki tərkibini əhəmiyyətli dərəcədə artırır.
Bundan əlavə, iqtisadi fəaliyyət nəticəsində əvvəllər atmosferin tərkibində
olmayan çox miqdarda qaz daxil olur. Atmosfer çirkləndiricilərinin ətraf mühitə
təsirini şərti olaraq iki yerə- zəhərli və iqlim bölmək olar. Böyük şəhərlərin və
sənaye sahələrinin yüksək dərəcədə çirklənmiş atmosferindəki antropogen mənşəli
bir çox qazlar insan sağlamlığına, heyvan və bitki aləminə, ümumiyyətlə biosferə,
eləcə də cansız təbiət obyektlərinə zəhərli təsir göstərir.
Lakin bu sahələrdən xeyli aralı yerlərdə isə bu zəhərli çirkləndiricilərin səviyyəsi
və ətraf mühitə təsiri nəzərə çarpacaq dərəcədə olmur. İstər təbii və istərsə də,
antropogen mənşəli qaz çirkləndiriciləri iqlimə, havaya, yerli, regional və qlobal
atmosfer proseslərinə də təsir göstərir. Belə qaz çirkləndiriciləri uzaq məsafələrə
yayılır, yuxarı troposfer və stratosferə daxil olur və nəticədə bütün atmosferdə
toplanır.
Ətraf mühitin çirklənməsinə nəzarət etmək üçün qazların məsafədən qeyd
olunması metodlarından istifadə edildikdə, Yerin kosmosdan məsafədən
zondlanması məlumatları aşağıdakı vəzifələri həll etməyə imkan verir:
1. Şaquli istiqamətdə atmosferdəki qazların ümumi tərkibinin və paylanmasının
təyin edir ki, bu da aşağıdakıları müəyyənləşdirməyə imkan verir:
 çirklənmənin qlobal səviyyəsini;
 çirkləndiricilərin regional dağılması və onların dövriyyəsini;
 şəhərlər, kənd təsərrüfatı torpaqları və okean sahələri üzərindəki
çirkləndiricilərin tərkibinin məkan və müvəqqəti dəyişikliyi;
 çirkləndirici maddələrin çökmə mexanizmini;
 əsasən atmosferdəgedən kimyəvi proseslərin getməsini;
 çirkləndiricilərin transmilli axınlarının əmələ gəlməsinin xüsusiyyətlərini.
2. Yerli çirklənmə mənbələrinin (sellüloz və kağız fabrikləri, polad fabrikləri, neft
emalı zavodları, kimya zavodları, mədən və emal zavodları və s.) yerləşmələrinin
xəritəsini hazırlayır.
3. Zəhərli maddələrin uzaq bölgələrə atılmasını müşahidə etmək.
Atmosferin məsafədən zondlanması zamanı qazların və aerozolların molekulları
içəridən keçən lazer şüalarının zəifləməsinə səbəb olur.
Zondlama lazer şüalanmasının bir hissəsi qaz molekullarına və aerozol
hissəciklərinə əks istiqamətdə (lidar qəbulediciyə doğru) səpələnir və ya topoqrafik
obyektlərdən (ağaclar, evlər, təpələr və s.) və ya xüsusi quraşdırılmış ekranlardan
və reflektorlardan əks olunur. Bu şüalanma qəbuledici optiklər tərəfindən toplanır
və alınan optik şüalanmanın intensivliyi ilə mütənasib bir elektrik siqnalına
çevrilən fotodetektora yönəldilir.
Alınan siqnalın dəyəri topoqrafik cisimlərin və ya reflektorların xüsusiyyətlərini
əks etdirən şüalanmanın əks istiqamətə yayılması və radiasiyanın "lidar –
zondlanan obyekt - lidar" hissetmə yolu boyunca zəifləməsi xüsusiyyəti ilə
müəyyən edilir. Buna görə fotodetektordan alınan elektrik siqnalı atmosferdə
qazların və aerozolların olması, onların qatılığı və zondlanan obyektlərə olan
məsafəsi haqqında məlumat verir.
Atmosferdə çirkləndiricilərin yayılması ilə bağlı proqnozlar verilərkən atmosfer
küləklərinin monitorinqi üçün peyk cihazlarının istifadəsi ilə əldə edilən
məlumatlardan geniş istifadə olunur.

Şəhərlərin və nəqliyyat şəbəkələrinin təsir sahəsindəki texnogen

çirklənmə zonalarının qiymətləndirilməsi.
 Bu istiqamət peyk görüntülərindən istifadənin müasir istiqamətləri arasında
xüsusi yer tutur. Sahə təcrübələri və ekspedisiya tədqiqatları əsasında görüntü
qardakı bərk çirkləndiricilərin miqdarı ilə parlaqlığı arasındakı asılılığın
parametrləri aydınlaşdırılmış, bu bu asılılığın zaman ərzində və ərazi boyu
dəyişməsinin xarakteri, şəkil üzrə qar çirklənməsinin fon qiymətlərinə nisbətən bir
neçəkonturunun təyin edilməsi nəzəri cəhətdən əsaslandırılmışdır.

Şək.2.Terra peyk şəkillərində şəhər halosları (halo obyekt ətrafında bir göy
qurşağıdır, lakin həm görünüşünə, həm də xüsusiyyətlərinə görə adi göy
qurşağından fərqlənir) və İrtış-İşim ara keçid yollarının təsviri [MZ
Laboratoriyası, 2013]

Neft çirklənmələrinin tədqiqi

Dəniz səthinin neftlə çirklənməsi, kosmik görüntülərdə, neft örtüyünün həyacanlı
(dalğalı) olması və parlaqlı ləkənin əmələ gəlməsi səbəbindən aşkar edilir. Bunlar
radar şəkillərində az qala qara olan okeanların, dənizlərin və ya daxili sulardakı
hamar güzgü zolaqlar və ya ləkələr kimi görünürlər. Yüngül bir meh ilə ləkələr
kimi görünə bilər və 5 m/s-dən çox küləklə dar zolaqlara ayrılırlar.
Görüntülərin belə olmasının əsas səbəbi SAM-lər daxil olmaqla müxtəlif üzvi
birləşmələrin olmasıdır. Okeandakı üzvi maddələrin mənbələri heyvanlar və
bitkilər, eləcə də xam neftin təbii mənbələridir. Biogen mənşəli maddələr dəniz
səthində 10-7 – 10-6 sm qalınlığında bir neçə monomolekulyar təbəqədə yüksək
bioloji aktivlik sahələrində toplanan ləkələr əmələ gətirir.
Üzvi ləkələr dənizdə yüngül küləklər altında uzun müddət qalır və küləyin sürəti 6-
7 m/s-ni keçdikdə parçalanmağa başlayır.
Güclü külək fəaliyyətini dayandırdıqdan sonra üzvi maddələr yenidən səthə
daşınır və parıltılı ləkələr əmələ gətirir. Dəniz səthində antropogen mənşəli ləkələri
yalnız neft və onun emalı məhsulları deyil, həm də məişət, sənaye və kanalizasiya
tullantı sularında olan müxtəlif texniki və məişət yağları, yağ turşuları və spirtlər,
sintetik səthi aktiv maddələr (sürfaktanlar) əmələ gətirir. Dənizə tökülən yağ,
müxtəlif qalınlıqlarda ləkələr yaradır, çünki neft və onun təmizlənmiş məhsulları
mürəkkəb qarışıqdır.
Fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinə görə neft okeanda ləkələr şəklində, emulsiya
halında və ya aqreqatlar şəklində uzun müddət mövcud ola bilər. Ləkələlərin dəniz
səthində yayılmasına iki proses təsir göstərir: külək, dalğalar və dalğalar, axın və
səth üzrə yayılma (səthə spontan yayılma). Güclü bir küləkdə ləkələr dağılır və
küləyin qarışma qatında yağ emulsiyası meydana gəlir (zamanla su emulsiyası dibə
oturur).
 Şək.3. Neft ləkələrinin qeyd olunması
Antropogen mənşəli səthi çirkləndirmə əsasən neft və neft məhsullarının
tökülmələri ilə yanaşı, dənizdə məişət və sənaye mənşəli çox müxtəlif maddələrin
spektrinin yayılması ilə əlaqədardır. Dənizin ləkələrlə çirklənməsini aşkar etmək
və tədqiq etmək üçün passiv və aktiv sensorlar vasitəsi ilə ultrabənövşəyi,
görünən, infraqırmızı və radiodiapazonlardan istifadə olunur. Hazırda sensorların
(ötürücülərin) çoxu təyyarə versiyalarında hazırlanır.
Görünən və infraqırmızı diapazonlarda çirkli ləkələr çirklənməmiş bir səthlə
müqayisədə daha açıq bir tona malikdir; görünən diapazonda günəşin üfüq
üfüqdən aşağı hündürlüyündə tünd ləkə tonu mümkündür. İstilik infraqırmızı
sensorlar həm gündüz, həm də gecə işləyə bilər, lakin hava buludlu və ya yağıntılı
olduqda göstəriciləri əhəmiyyətli dərəcədə pozulur. Radar tədqiqatı hər hava
şəraitindədir və işıqlandırmadan asılıdır, lakin imkanları dəniz səthinin vəziyyəti
ilə məhdudlaşır.
Adətən sintetik səthi aktiv maddələrin (SSAM) nazik ləkələri küləyin sürəti 3-6
m/s, neft ləkələri isə küləyin sürəti 12 m/s-yə qədər olduqdqa müşahidə olunur.
Radar şəkillərində ləkələrin yerini, formasını və ölçüsünü dəqiq müəyyənləşdirmək
mümkündür; təkrar çəkilişlərdə isə üçün sürüşmənin istiqaməti və sürətini
müəyyən etmək olur.
Yüksək imkanlı radarlarının köməyi ilə şelfdəki dəniz neft hasilatı sahələrinin,
neft nəqlinin dəniz yollarının yerli monitorinqini aparmaq, tanker qəzalarının baş
verdiyi yerləri, daxili dənizlərdəki ekoloji vəziyyəti, limanlarda və tullantı su
axıdılması yerlərində dərhal izləmək mümkündür.
Aşağıda 2002-ci ilin Noyabr ayında Prestij tanker fəlakəti bölgəsində Galicia
Bankında Şimali Atlantikanın ERS-2 peykindən radar görüntüsü verilmişdir
(şək.4).
Şək.4.Prestij tanker fəlakəti bölgəsində Galicia Bankında Şimali Atlantikanın ERS-
2 peykindən radiolakasiya görüntüsü (noyabr, 2002)
Avropa kosmik agentliyinin (ESA) Yer üzündəki ekoloji vəziyyəti izləmək və
tədqiq olunan rayon üzrə ekoloji məlumatları əldə etmək üçün çoxsəviyyəli bir
sistemin yaradılması çərçivəsində, şelf zonasındakı neftlə çirklənmə yerlərini (Neft
Daşlarının (Xəzər dənizi) akvatoriyası) müəyyənləşdirmək üçün Sentinel 2A-MSI-
MultiRes-UTM39N peyki ilə (05-06-2017 7:26:21) alınmış sahəsinin çoxzonalı
peyk şəkillərindən və və Sentinel 1A-IW peykindən alınmış radar görüntülərindən
(05-06-2017 17:08:46 ) istifadə edilmişdir.
Məlumatların işlənməsi zamanı dəniz komponentlərinin dəniz mühitinə texnogen
təsirlərinin əsas növlərinin əsas komponentləri və onun modifikasiyası üsulu ilə
avtomatik təsnifat aparılmışdır. Tədqiqat üçün məsafədən zondlama məlumat
analiz sistemlərindən istifadə edilmişdir.
Aparılan tədqiqatların nəticələri eyni ərazinin neft dağılmalarının aşkarlanması
üçün əlavə məlumatların istifadəsi ilə çoxzonalı və radiolakasiya təsvirlərin birgə
emalından istifadənin mümkünlüyünü və səmərəliliyini təsdiqlədi.
Neft tökülməsinin yayılma sürətinə və istiqamətinə nəzarət etmək onun məkan
mövqeyini bilmək vacibdir. Quruda neftin dağılması torpağın növündən və onun
nəmliyindən, kimyəvi tərkibindən asılıdır. Neftin dəniz mühitində yayılmasına
tökülmələrin yayılmasını sürətləndirə bilən külək və gelgit kimi amillər təsir edir
Bəzən neft dağılması ilə əlaqəli kritik vəziyyətlər dərhal tədbir görülməsini tələb
edir.
Bununla birlikdə, tələb olunan parametrlərə (məkan əlverişliyi, çəkilişin tarixi)
malik olan peyk şəkillərini aşağıdakı səbəblərə görə həmişə əldə etmək olmur:
- tədqiqat sahəsinə peyklərin təkrar ziyarəti vaxtı;
- yüksək məkan həlli ilə peyk şəkillərinin yüksək qiyməti;
- pulsuz mövcud olan aşağı məkan səviyyəli şəkilləri.
Təcrübi işlərin gedişində şelf zonasının neftlə çirklənmə (Neft Daşlarının
akvatoriyası nümunəsində) yerlərini müəyyənləşdirmək üçün əsas komponent
metodu və modifikasiyasına əsaslanan bir sahənin multispektral və radar
şəkillərinin birgə emalı aparılmışdır
Tədqiqat sahəsinin qərbdən şərqə qədər uzunluğu 52.08 km, şimaldan cənuba -
45.2 km, sahəsi 2.354 kv. km. Coğrafi koordinatlar 40º26'N, 50º30'E - 40º01'N,
51º07'E.
Sahənin çoxzonalı peyk görüntüləri əldə edilmişdir: peyk Sentinel 2A-MSI-
MultiRes-UTM39N 5 iyun 2017 7:26:21 (məkan aydınlığı 10 m), radar - Sentinel
peykindən 1A-IW 5 İyun 2017 17:08:46 (Kosmik qərar 20 m) Avropa Kosmik
Agentliyinin (ESA) bir layihə çərçivəsində ətraf mühit üçün muxtar çox səviyyəli
bir izləmə sisteminin yaradılması.
Şək.5.Neft Daşları alvatoriyasının şelf zonasının təsviri: а) изображение Sentinel
2A-MSI-MultiRes-UTM39N 05-06-2017 7:26:21 –də alınış təsvir; b) Sentinel
1AIW 05-06-2017 17:08:46-də alınmış təsvir. Yerdəki vəziyyət.
Əlavə məlumatlar kimi analoji dəniz analoji topoqrafik və rəqəmsal seysmik
xəritələr və digər vizual müşahidə məlumatları istifadə olunmuşdur.
Tədqiqat zamanı məlumatın ətraflı təhlili üçün ən uyğun formada təqdim olunma
variantlarından biri təklif edilmişdir.Beləliklə, orijinal şəkillər P xy ',  şəkillərinin
məkan üzrə paylanmış bir nümunəsidir (şək. 6).

Şək. 6. Görüntünün məkan üzrə paylanması

ƏTRAF MÜHİTİN MÜHAFİZƏSİNDƏ TƏTBİQ OLUNAN MÜASIR

PEYKLƏR

Hal-hazırda daha çox müasir sensor sistemli yeni peyklər orbitə çıxarılır. NASA-
nın sonuncu peyklərindən olan Landsat seriyalı (8 saylı) peyki 2013-cü ilin
əvvəlində buraxılmışdır və bu gün də bu missiyadan fasiləsiz arxiv məlumatlarını
təmin etməkdə davam edir. SMAP (ABŞ) və ya FLEX (ESA) kimi digər peyklər
ətraf mühitin monitorinqi üçün daha çox vacibdir. 2015-ci ilin əvvəlində bortunda
SAR (Sintetik Aperture Radar, L-Band, 1.2-1.4 QHs), torpaq nəmini ölçən və
təbiətdə fasiləsiz su dövranına nəzarət edən radiometr daşıyan SMAP peyki
kosmosa göndərildi.
Antena 1000 kilometrlik bir məsafəni əhatə edir və bir neçə günə Yer kürəsinin
qlobal əhatəsini təmin edir. FLEX, ESA-nın səkkizinci tədqiqatının bir törəməsidir
və qlobal floresan bitki xəritələrini təqdim edir. FLORIS (Floresan Görüntüləmə
Spektrometri) FLEX –in bortunda yerləşdirilmiş 150 km məsafədə və 300 m piksel
ölçülü şəkillərə imkan verən, 0,1 nm-dən 2 nm-ə qədər şüa buraxma qabiliyyəti ilə
500 -800 nm arasındakı dalğa uzunluğunu ölçən bir cihazdır.
Bu məlumatlar bitki örtüyünü dinamikada hərtərəfli öyrənməyə imkan verir.
FLEX-in 2022-ci ildə istifadəyə verilməsi planlaşdırılır. Yerdən alınan
məlumatların işlənməsi üçün uyğun ABŞ-ın başqa bir missiyası da geniş miqyaslı
2020-ci ildə işə salınan hiperspektral GEO-CAPE-dir. GEO-CAPE MODIS-in
qəbuletməsini yaxşılaşdırmalı və su mənbələri, kənd təsərrüfatı, fəlakətlərin
qarşısının alınması və ətraf mühitin monitorinqi kimi müxtəlif tətbiqi sahələr üçün
çox saylı məlumatların toplanmasının fasiləsizliyini təmin etməlidir. Digər bir
hiperspektral peyk olan HyspIRI hazırda inkişaf mərhələsindədir.
HyspİRİ-ə iki cihaz qoşulacaq: spektrometr (VİS-spektrdən TİR-spektrə qədər) və
təsvirləri formalaşdıran çoxspektrli blok (SWIR və TİR spektrlərində); alınan bu
məlumatlar ekosistemin və yer örtüyünün bir çox sahələrində, xüsusilə karbonun
dövranının monitorinqdə istifadə edilə bilər.
(VİS- görünən diapazon -0,45-0,69 mkm (667-435 THs); NİR-yaxın infraqırmızı
diapazon -0,76-0,90 mkm, (395-333 THs); SWIR – 1,55–2,35 mkm (194–128
THs); TIR – 10,42–12,5 мкм (28,8–24 THs)
Avropa Birliyi bu yaxınlarda ətraf mühit monitorinqi üçün günümüz üçün çox
vacib olan və yüksək həlletmə qabiliyyətli Copernic'i (keçmiş GMES) istifadəyə
verdi. Copernic, ətraf mühitin monitorinqi üçün uyğunlaşdırılmış Avropa
kəşfiyyatının qabaqcıl gəmisidir.
Copernic (Kopernik) iki növ missiyanı əhatə edir: Sentinel proqramı (Sentinel 1 -
6) və onu müşayiət edən kosmik proqramlar. ESA, EUMETSAT kimi AB üzv
ölkələri və digər dünya ölkələrinin himayəsində təxminən 30 aktiv və ya planlı
peyk kosmik proqramı var. 2014-cü ildə Sentinel-1A-nın kosmosa buraxılması ilə
mikrodalğalı şüalanma sahəsində yeni imkanlar açdı, 12 günə təkrar dövrü ilə
kəşfiyyat üçün qlobal məlumatların öyrənilməsi Sentinel-1B peykinin buraxılması
ilə 6 günə endirilib .

Mikrodalğalı metodlar geniş sahələrə tətbiq olunur. SAR-ın əldə etdiyi məlumatlar
bu sahə üçün ALOS-2 (Yaponiya,2014) kimi qrup peykləri, eləcə də iki
planlaşdırılmış SAOCOM (Argentina, 2016,2017) və Radarsat Constelation
(Kanada, TerraSar və CosmoSkyMed) peykinin missiyasını təmin edir.
Bir cüt Sentinel-2 peyki (2015, 2016) icazə verilən orta məkan görüntülər təmin
edir. Sentinel-2, spektral həlletmə qabiliyyətini və müvəqqəti işıqlandırmanı
yaxşılaşdırmaq qabiliyyəti ilə fasiləsiz müşahidəsini (nöqtəli) təmin edir. Sentinel-
2 üzərindəki multispektral görüntüləri formalaşdıran blok (MSI) 13 diapazonda 10
m × 10 m (məkan müşahidəsi), 20 m × 20 m olan 6 qrup, 60 m × 60 m olan 3 qrup
VIS, NIR və SWIR spektral sahələrini əhatə edir.
Təxminən 290 km artan sıra genişliyi, eyni zamanda orbitdə iki peykin olması ilə
birlikdə ərazinin yenidən əhatə etməsini 2-3 günə endirəcək. Bu imkanlar ətraf
mühitin monitorinqində xüsusən də məhsul yetişmə mövsümündə ətraf mühitdəki
sürətli dəyişiklikləri izləməyə və bu dəyişikliklərin aşkar edilməsi üsullarını
təkmilləşdirməyə imkan verəcəkdir.
2016-cı ildə kosmosa göndərilən Sentinel-2 peyki dəniz mühitinn monitorinqi üçün
hazırlanmışdır. Bu sistem bortunda dalğa uzunluğu (MERİS -15 lə müqayisədə 21)
qrupu ilə, məkan imkanları 300m x 300m MERİS peykinin davamçısı olan OLCİ
skayner daşıyır.
2018-ci ildə kosmosa göndərilən EnMAP alman peyki məkan imkanına görə
Landsata oxşardır, lakin VİS və SWIR spektr zolaqlarının sayı çoxdur (244) və
dövretmə müddəti 4 gün azdır.
Klassik peyk proqramlarına əlavə olaraq, kiçik kosmik gəmilərin (SSC)
istifadəsinin vaxtı gəlib çatmışdır. Bunlardan ən perspektivlilərindən biri Stanford
Universitetində yaradılan müəyyən bir konstruksiyaya malik nanopeykdir
-"CubeSat" dır. Peyk quruluşunun əsas elementinin ölçüsü 10x10x10 sm-dir.
Raketin buraxılması Poly-PicoSatellite Orbital Deployer (P-POD) vasitəsi ilə
həyata keçirilir.
Müasir yüksək texnologiyalı sənaye sahələrinin inkişafı nisbətən az vaxt və pul
sərmayəsi ilə kiçik ölçülü kosmik gəmilər yaratmağa imkan verdi. Daha böyük
peyklərin ömrünə malik olmadıqlarına baxmayaraq, ciddi elmi, texniki, tədqiqat və
sənaye problemlərini həll edə bilən yeni sensorlar sınamaq və ya xüsusi
qısamüddətli ölçülər istehsal etmək üçün çox səmərəlidirlər.
Əslində kosmos sənayesinin yeni bir seqmenti yaranır. Eyni zamanda kiçik kosmik
gəmilərin istifadəsini genişləndirmək yolundakı ən böyük çətinlik onları orbitə
çıxarmaq problemidir. Hazırda kiçik kosmik gəmilər tez -tez orbitə keçən yük kimi
buraxılır.
Mövcud uzaqdan idarəetmə mexanizmlərini təkmilləşdirməyin bir çox perspektivli
yolları var. Aşkar olanlardan başqa, belə ki, cihazların texniki doldurulmasının
təkmilləşdirilməsi (robotlaşdırma, konstruksiyaların yüngülləşdirilməsi, yüksək
səmərəli günəş panelləri və s.), kosmik gəminin muxtar işləməsi üçün yeni
texnologiyalar hazırlanır.
Əsas məsələlərdən biri uçuşların formalarının təkmilləşdirilməsidir. Belə ki, bir
neçə nəqliyyat vasitəsi bir -birindən qısa məsafədə (bir neçə yüz metrə qədər) uçur.
Nəqliyyat vasitələrinin müstəqil olaraq işlədikləri, ortaq bir vəzifəni yerinə
yetirdikləri ənənəvi orbital peyklədən fərqli olaraq, arasında fərdi funksiyaları və
vəzifəni yerinə yetirən ayrı-ayrı aparatlar kosmik gəmilərdə sərbəst hərəkət edirlər.
Əslində söhbət paylanmış peyk sistemlərinin yaradılmasından gedir. Peyklərə
əlavə olaraq, digər növ məsafədən zondlama cihazları (məsələn, hərəkətsiz qanadlı
təyyarələr, vertolyotlar və kvadrokopterlər, pilotsuz uçuş aparatları - dronlar) geniş
yayılmışdır. Bunlardan ən çox aşağı yüksəkliklərdə çəkiliş üçün istifadə olunur və
kosmik vasitələr üçün sınaq platformaları adlanır.
Hal -hazırda uzaqdan zondlama məlumatları və onun yaratdığı məlumatlar coğrafi
informasiya sistemlərinin ayrılmaz hissəsidir. GIS -in bir çox təsnifatı var, lakin
istifadənin perspektivləri baxımından bizi yalnız bu sistemin İnternetdə
istifadəsinin mümkünlüyü maraqlandırır.
Əvvəlcə masa üstü proqram məhsullarının şəbəkəyə ötürülməsi proqram təminatı
bazarında ümumi bir ənənədir.
İstifadəçilər uzun müddət MS Word əvəzinə Google Sənəddən və ya Outlook
əvəzinə Yandex poçtundan istifadə edə bilərlər
Bir çox ixtiralar var, məsələn ArcGIS Server və daha az sərbəst paylanmış
analoqları (MapServer, GeoServer və s.), funksionallığı versiyadan versiyaya
yaxşılaşır və demək olar ki, həmişə WMS, WCS və WFS standartlarını dəstəkləyir.
İllərdir işlənmiş uzaqdan zondlama məlumatlarının (görüntü filtrləri, təsnifat
 plaginləri və s.) artıq bu funksiyanı şəbəkəyə ötürmək üçün alınır, yəni OGC
WFS-T və WPS standartlarının tam tətbiqini reallaşdırır.
Amazon Elastic Compute Cloud kimi xidmətlərin ortaya çıxması sayəsində,
məsafədən zondlamanın məsələlərini həll etmək mümkün oldu.
Çox yüksəkdən (bir neçə metr) ldə edilmiş məlumatlarla sürətli iş, yüzlərlə kanalı
olan spektral məlumatlar, gündəlik yenilənən məlumatlar, bulud proqram
mühitində görüntü işləmə alqoritmlərinin tətbiqi, çox böyük miqdarda
məlumatların saxlanması və arxivləşdirilməsi - bunların hamısı MZ-nın
məsələləridir.
MZ- inkişafı üçün perspektivli vektorlar haqqında düşüncəyə davam edərək, MZ
məlumatlarının təhlilində kraudsorsinqin (insan amili-camaat qaynağının)
(crowdsourcing) getdikcə artan rolunu qeyd etməmək olmaz.
Təsvir təhlili proqramının getdikcə artan məhsuldarlığına baxmayaraq, heç bir şey
insan beyninin intuisiyasını və qavrayışını əvəz edə bilməz. Uzaqdan algılamada
kraudsorsinqdən istifadə etməyin bir neçə üstünlüyü var: - Yüzlərlə və minlərlə
insanın şəkillərinin sürətli təhlili

ƏTRAF MÜHİTDƏ BAŞ VERƏN FÖVQƏLADƏ HALLARIN (SUNAMİ VƏ

MEŞƏ YANĞINLARININ) PROQNOZLAŞDIRILMASINDA
MƏSAFƏDƏN ZONDLAMA MATERİALLARINDAN İSTİFADƏ

Meşə yanğınlarının monitorinqi, daşqın zonalarının qiymətləndirilməsi və s. kimi

fövqəladə halların aşkarlanması problemlərində məsafədən zondlama məlumatları
tətbiq olunur. Eləcə də fövqəladə halların aşkar edilməsi,fövqəladə hallara səbəb
olan hadisələr, habelə onların nəticələrini qiymətləndirmək və onlara nəzarət
məsələlərində də MZ materiallarından geniş istifadə olunur.
Fövqəladə halların operativ xəritələşdirilməsi intensiv şəkildə hazırlanır.
Daşqınların, zəlzələ zonalarının, vulkanizmin operativ xəritələşdirilməsi təbii
fəlakətlərin nəticələri ilə mübarizə strategiyalarını optimallaşdırmağa
kömək edir. Ətraf mühitin çirklənməsinin operativ monitorinqi həyata keçirilir -
məsələn, radar tədqiqatı məlumatlarına əsasən dənizlərdə və okeanlarda neft
dağılmalarının aşkar olunması.Uzaqdan zondlama məlumatları, peyk təsvirlərinin
əhatə dairəsi və dövriliyi sayəsində vəziyyəti tez qiymətləndirməyə imkan verir və
bir çox fövqəladə halların vaxtında proqnozlaşdırılmasında əsas rol oynayır.
Profilaktik tədbirlər hazırlayarkən bu məlumatlar aşağıdakı vəzifələri həll etmək
üçün istifadə olunur:
1) ən təhlükəli yerlərin müəyyən edilməsi və xəritələşdirilməsi;
2) təbii və texnogen xarakterli fəlakətlərin baş vermə ehtimalının
proqnozlaşdırılması;
3) fəlakətli proseslərin inkişafının başlanğıcını və mümkün variantlarını müəyyən
etmək üçün hadisələrin monitorinqi.
Peyk şəkilləri zərər çəkmiş ərazinin ölçüsü, dəymiş ziyanın səviyyəsi və yerli
əhalinin ehtiyacları haqqında məlumat əldə etmək üçün istifadə olunur. Bu cür
hadisələr zamanı əsas əhəmiyyət kəsb etdiyi üçün məlumatlar çox az və ya heç bir
gecikmə olmadan ötürülməlidir. Daşqınlar və quraqlıqlar zamanı aşağı məkan, lakin
yüksək zaman ayırdetmə qabiliyyətinə malik olan şəkillər əldə etmək olur. Hər
yarım saatdan bir Yerə ötürülən geostasionar peyklərdən alınan məlumatlar siklon
və tornado kimi qısamüddətli təbii fəlakətləri izləmək üçün istifadə olunur.
Ümumiyyətlə, fəlakətlərin idarə edilməsi üçün hər biri yüksək məkan, zaman və ya
spektral ayırdetmə qabiliyyətinə malik olan müxtəlif məlumat kombinasiyalarından
istifadə etmək faydalıdır. Yerin məsafədən zondlanması məlumatlarının emalı,
təhlili və müqayisəsi texnogen və təbii fövqəladə hallara cavab tədbirlərinin
səmərəliliyini artırır, qəza və fəlakətlərin (faydalı qazıntıların çıxarılması və
daşınması zamanı çirklənmə, meşə yanğınları, daşqınlar və s.) nəticələri ilə daha
səmərəli mübarizə aparmağa imkan verir.

Sunamilərin tətqiqində məsafədən zondlama materiallarından istifadə

Ənənəvi sunami xəbərdarlığı zəlzələdən dərhal sonra alınan seysmik məlumatlara
və dalğanın gəlmə müddəti və hündürlüyünə əsaslanır. Lakin açıq okenda sumami
parametrlərinin olmaması, məlumatların yanlışlığı bu üsulun effektivliyinin aşağı
salır.
Müasir radioaltimetrlər (radiohündürlük ölçənlər) problemlərin geniş spektrini həll
etmək üçün oken səviyyəsini, xəritəçəkmə ilə əlaqəli okean sahəsinin qravitasiya
anomaliyalarını, geostrofik cərəyanları, gelgit yüksəklikləri, fırtına dalğalarını
ölçməyə imkan verir.
Dərin okeanda dalğanın hündürlüyünə gəlincə, qeyd etmək lazımdır ki, ilk dəfə
Topex / Poseidon peykindən seysmik dalğa parametrləri Hind okeanında
İndoneziyada baş verən zəlzələdən 2 saat sonra (26 dekabr 2004-cü il) Jason-1
peykindəki altimetrdən istifadə edərək sunami zamanı ölçülmüşdür.
Dağıntıların miqyası və dərəcəsi haqqında çoxlu məlumatlar kosmosdan istifadə
etməklə əldə edilir. Sunaminin vurduğu ziyanı qiymətləndirmək üçün əsasən
görünən diapazonda təyyarə və kosmik aparatların müşahidə sistemlərindən
istifadə edilir.

Şək. Araqama şəhəri (Yaponiya) sunamidən əvvəl (a) və sonra (b). 11 mart 2011-
ci il.
Rusiya Kosmik Sistemləri holdinqinin (RKS, Roskosmos Dövlət Korporasiyasının
bir hissəsi) etibarlı və yüksək səmərəli avadanlıqları ilə təchiz olunmuş Yerin
məsafədən zondlanması peykləri ilə altı il müddətinə "Electro-L" №2, iki il
müddətinə isə "Electro-L" №3 geostasionar aparatlar bulud örtüyünün vəziyyəti və
Yer səthi haqqında operativ məlumat ötürür. Qurğular hidrometeoroloji məlumatları
toplayır, qasırğaları, sunamiləri və digər ekstremal hadisələri izləyir. Bundan əlavə,
Rusiya kosmik sistemləri (RKS) tərəfindən hazırlanmış günəş aktivliyini öyrənmək
üçün xüsusi bort avadanlığı sayəsində onlar günəş aktivliyinin heliogeofiziki
tədqiqatlarını aparırlar. RCS tərəfindən hazırlanmış günəş fəaliyyətini öyrənmək
üçün bort avadanlığı, günəş fəaliyyətinin heliogeofiziki tədqiqatlarını aparırlar.
Rusiyada sunaminin erkən proqnozlaşdırılması sistemi yaradılıb. Bu, təbii
fəlakətlərin nəticələrinin qarşısını almaq üçün vaxt qazanmağa imkan verir. O,
təbii fəlakətin xarakterik xüsusiyyətlərini müqayisə edən riyazi modelə əsaslanır.
Sistem nəhəng dalğaların proqnozlaşdırılmasının artıq mövcud yerli üsullarını
tamamlayır. Onlardan biri sahilyanı seysmik rəsədxanaların və dib hidrofiziki
stansiyaların məlumatlarının təhlilinə, ikincisi isə Yerin məsafədən zondlanması
peyklərinin təsvirlərinin öyrənilməsinə əsaslanır.
Təbiət hadisələrinin öz riyazi modelləri əsasında sunaminin baş vermə şəraitinin
erkən aşkarlanması sistemi elmi-tədqiqat institutları ( məs., Rusiyada Moskva
Fizika və Texnologiya İnstitutunun Dəniz Geofizikası Elmi-Texnoloji Mərkəzi
tərəfindən Rusiya Elmlər Akademiyasının Okeanologiya İnstitutu ilə birlikdə)
tərəfindən hazırlanır. Sistem həm seysmik, həm də vulkanik səbəblərdən yaranan
sunaminin baş verməsini və yayılmasını simulyasiya edir.Sistem yüksək həssaslığa
malik dib seysmik sensorlardan və məlumatların toplanması və təhlili üçün sahil
stansiyasında işləyən proqram paketindən ibarətdir. Məlumatlar ona real vaxt
rejimində fiber-optik rabitə xətləri vasitəsilə verilir.Dibin yerdəyişməsinin
amplitudası, onun geoloji quruluşu və digər məlumatlar əsasında yeni sistem
gələcək sunaminin gücünü və yayılma sürətini qiymətləndirməyə, onun sahilə
yaxınlaşma anını hesablaya və fəlakətin nəticələrinin qarşısını almaq üçün vaxt
qazana bilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, dünyada baş verən əsas sunamilərin əksəriyyəti (85%-dən
çoxu) vulkanik deyil, seysmik fəaliyyət, başqa sözlə, zəlzələlər nəticəsində baş
verir.
2010-cu ildə ölkəmizdə geniş miqyaslı çay daşqını olmuşdur.Kür çayının daşması
nəticəsində Salyan, Sabirabad, Saatlı, Hacıqabul, Şirvan, İmişli, Kürdəmir
rayonlarının çay sahili boyu əraziləri suyun altında qalmışdır. Şirvan ərazisində
Kür seli çay səddini dağıtmış və Bayramlı qəsəbəsini basmış,50 min hektara yaxın
ərazini su basmış və 20 mindən çox ev suyun altında qalmışdır. O cümlədən, 300-
dən çox ev tamamən dağılmış, 10 min hektarlarla əkin sahələri və otlaqlar su
altında qalıb məhv olmuşdur. On minlərlə insan ev-eşiksiz qalmışdır. Bu hadisənin
öyrənilməsində, qiymətləndirilməsində də məsafədən zondlama materiallarından
geniş istifadə olunmuşdur.

Meşə yanğınlarının tətqiqində məsafədən zondlama materiallarından istifadə

Meşə yanğınlarının monitorinqi üçün dalğa uzunluqlarının istilik diapazonunda

250 - 1000 m məkan ayırdetməsi ilə tədqiqatlar aparan məsafədən zondlama
kosmik peyklərinin məlumatlarından istifadə olunur. Belə məlumatlar əsasında
yanğınların koordinatları (temperarur anomaliyaların) operativ müəyyən edilir və
eləcə də, meteoroloji məlumatlardan istifadə etməklə meşə yanğınlarının
yayılmasının proqnozlaşdırılması aparılır.
Yüksək və orta fəza ayırdetmənin uzaqdan zondlama məlumatlarına əsasən
aşağıdakılar həyata keçirilir:
-yanğınların yayılmasının ətraflı təhlili;
- ərazinin müəyyən seqmentlərində yanğınların əhatə etdiyi ümumi ərazinin
qiymətləndirilməsi;
- iqtisadi zərərin qiymətləndirilməsi;
- yanğınların aradan qaldırılması üçün profilaktik tədbirlərin planlaşdırılması;
- torfun dərin yanma mərkəzlərinin aşkar edilməsi və s.
Yanğınların baş verməsi və yayılması haqqında məlumat istehlakçılara operativ
şəkildə çatdırılmalıdır, buna görə də əksər hallarda ona giriş coğrafi koordinatları,
tarixini göstərən son 24 saat ərzində meşə yanğınlarının qrafik görüntüsünü,
yanğının aşkar edilmə vaxtı, ehtimalın aşkarlanması, aşkar edilmiş yanğının
kateqoriyası və digər istinad məlumatları ehtiva edən veb interfeysi vasitəsilə
həyata keçirilir. Belə bir xidmət GEOmonitor Sovzond™ proqramı ilə həyata
keçirilir.
Uzaqdan zondlama yanğınları tez aşkar etməyə və onların yayılmasına nəzarət
etməyə, meşə təsərrüfatına dəymiş iqtisadi və ekoloji ziyanı qiymətləndirməyə
imkan verir.
Yanğın təhlükəsi haqqında operativ məlumatın əldə edilməsi inkişaf etməkdə olan
təbii fəlakətə vaxtında reaksiya verməyə imkan verir. Müasir və etibarlı
məlumatlar insanları və karotaj avadanlıqlarını əvvəlcədən təxliyə etməyə,
həmçinin yanğının yayılmasının qarşısını almaq üçün lazımi tədbirlərin
görülməsinə kömək edir.
Kosmik monitorinqin istifadəsi aşağıdakı vəzifələri həyata keçirməyə imkan verir:
• dinamikada meşə yanğınlarının kosmosdan aşkar edilməsi və monitorinqi;
• meşə mühafizəsi tədbirləri (hava patrul marşrutları daxil olmaqla) üçün xərclərin
optimallaşdırılması;
• yanğının əhatə etdiyi ərazinin qiymətləndirilməsi;
• əkinlərə yanğın nəticəsində dəymiş ziyanın ilkin qiymətləndirilməsi (o cümlədən
məhv olmuş əkinlərin müəyyən edilməsi);
• regionlarda yerüstü və hava yanğınsöndürmə xidmətlərinin rəyi də daxil olmaqla,
yer, hava və kosmik müşahidələrin məlumatlarının müqayisəsi;
• meşə yanğınlarının vəziyyəti və vəziyyətin monitorinqi sahəsində idarəetmə
qərarlarını dəstəkləmək üçün mürəkkəb məlumatların (topoqrafik baza, məsafədən
zondlama məlumatları və atributiv məlumatlar) bir GIS-interfeysində inteqrasiyası.
Yanğınların yayılma sürətinə və istiqamətinə külək, meşə bitki örtüyünün növü
təsir edir.
Quru, xəstə meşə yanğın üçün yaxşı bir keçiricidir və hətta sakit havada da
mühəndislik strukturları üçün təhlükə ola bilər. Peyk görüntüləri əsasında həm
yanğın ocaqlarının özlərini, həm də alışmağa hazır olan meşə massivlərini uğurla
müəyyən etmək olar. Yanğınları müəyyən etmək üçün aşağı hündürlükdə (1 km-ə
qədər), lakin yaxşı vaxt müddətində (1-3 saat) olan məlumatlardan istifadə olunur.
Alınmış görüntünün keyfiyyəti ilə minimum 30x30 m ölçüdə yanğınları aşkar
etmək olur.
Aşağıdakı şəkildə (şək.7.15) peyk görüntüləri məlumatlarına və məlumatların
təqdimat formasına əsaslanan meşə yanğınlarının aşkarlanması nümunəsi
göstərilmişdir. Çıxış məlumatları vektor örtükləri şəklində vəcoğrafi koordinatların
siyahısı əks olunmuş yanğın mənbələri kosmik təsvir ola bilər.

Şək
Şək. Meşə yanğınının kosmosdan alınmış təsviri.
Müasir dövrümüz xoşagəlməz hadisələrlə zəngindir. Daimi yanğınlar, meşələrin
qırılması, çirklənməsi və hətta mikroorqanizmlərin və patogenlərin yox olması.
Ekoloji fəlakətlərin qarşısını almaq üçün insanlar meşə patoloji monitorinqindən
istifadə edirlər. Bu sistem fitopatologiya ocaqlarını və digər meşə problemlərini tez
bir zamanda izləməyə və nəzarət etməyə imkan verir. Sistem meşəyə vaxtında
profilaktik qulluq etməyə imkan verir.
Monitorinq sistemi uzaqdan və yerüstü üsullarla meşədəki vəziyyəti yoxlamağa
imkan verir. Meşə sahəsinin nizamı və sağlamlığı belə müayinə, proqnozlaşdırma
və diaqnostikaya əsaslanır.

Şək.Tomsk vilayətinin Vasyuqan meşə təsərrüfatına aid sahənin kosmik təsvirinin

fraqmenti: a – yanğından əvvəl, b – yanğından sonra.

Meşə təsərrüfatının təhlili iki əsas texnika vasitəsilə həyata keçirilir. Birincisi,
kosmosdan məlumatların toplanması, ikincisi, foto təhlilidir. Bunun sayəsində
insanlar müəyyən bir meşə sahəsi ilə bağlı məlumata malik ola bilirlər. Bu,
diaqnostika və profilaktiki tədbirlərin daha tez və səmərəli şəkildə həyata
keçirməyə imkan verir.
Meşə təsərrüfatı ilə bağlı məsafədən zondlamanın həll etdiyi əsas məsələlər
aşağıdakılardır:
• Meşə təsərrüfatı kartoqrafiyası;
• Ölkənin bütün regionlarında meşələrin qırılmasının müəyyən edilməsi və onlara
nəzarət edilməsi;
• Meşə növlərinin öyrənilməsi;
• Meşələrin yaşı, ehtiyatı, boyu, çəkisi və bioloji məhsuldarlığına görə statistikası
və paylanması;
• Meşəyə təsir edən zərərli neqativ amillərin öyrənilməsi və təhlili;
• Meşə təsərrüfatı nümayəndələrinin yerləşdiyi ərazinin və təbii şəraitin
öyrənilməsi.
Məsafədən zondlama meşəyə müsbət təsir göstərə bilən, eləcə də hansı
sahələrdə problemlərin olduğunu, hansı sahədə tərəqqi və firavanlıq cücərtilərinin
göründüyü alimlərə çoxlu faydalı və vacib məlumatlar verir.
Alimlər əldə etdikləri nailiyyətlərə kosmosdan orta dəqiqliklə çəkilmiş şəkilləri
deşifrə etməklə nail olurlar. Onlar həmçinin multispektral şəkilləri təhlil edirlər.
Sonda bütün məlumatları və şəkilləri təhlil etdikdən sonra, meşə təsərrüfatında
problem sahələri olan tematik xəritələr, statistik hesablamalar və hesabatlar, zərərin
qiymətləndirilməsi və onların həlli variantları analiz olunur.
Meşə təsərrüfatı sahəsində məsafədən zondlama məlumatlarının tətbiqi ilə hələ
1930-cu illərdən havadan əldə olunan fotoşəkillər əsasında meşələrin
inventarlaşdırılması üçün istifadə olunur. Ölkəmizin meşə fondu haqqında kifayət
qədər məlumatın olmaması bizi aerokosmik fotoqrafiyadan istifadə edərək inkişaf
etməmiş qoruq meşələrinin tədqiqi üsullarını axtarmağa sövq etdi. Üç mərhələli
məlumat əldə etməyi nəzərdə tutan fotostatistik və kartoqrafik meşə
inventarlaşdırılması üsulları hazırlanmışdır. Ağacların kəsilməsi, meşələrin
bərpası, təbii fəlakətlərlə bağlı dəyişikliklər və təsərrüfat fəaliyyəti qaydalarına
riayət olunmasına nəzarət etmək üçün peyk görüntülərindən istifadə üsulları işlənib
hazırlanmışdır. Meşə yanğınlarına qarşı mübarizəyə çox diqqət yetirilir. Bu
məqsədlə CİS işlənmişdir.Uzaqdan zondlama məlumatlarının köməyi ilə həll
edilən mühüm vəzifələr də aşağıdakılardır:
-meşə yanğınlarının aşkar edilməsi və müşahidəsi;
- meşə yanğınları, meşə xəstəlikləri, havanın çirklənməsi, tufanlar, turşu yağışları
nəticəsində dəymiş ziyanın qiymətləndirilməsi;
- qiymətli ağac növlərinin fondunun azalmasına səbəb olan sistemli və nəzarətsiz
qırma nəticəsində meşələrin qırılmasına nəzarət.
Meşə yanğınları təbii reproduktiv dövrün bir hissəsidir, bitki örtüyünün
yenilənməsinə və torpaqdan qida maddələrinin buraxılmasına kömək edir. Lakin
qəfil və sürətlə yayılan meşə yanğınları əhali, sənaye obyektləri və canlılar üçün
təhlükə yaradır.Bu baxımdan əsas amil geniş meşə yanğınlarının baş verməsinin
qarşısını almağa, yanğının yayılmasına nəzarət etməyə, yanğının mümkün
nəticələrini qiymətləndirməyə, zədələnmiş ərazilərin söndürülməsi və bərpası üçün
tədbirlərin planlaşdırılmasına kömək edən məlumatlardır. Uzaqdan zondlama
texnologiyası yuxarıda sadalanan problemlərin həlli üçün uğurla istifadə edilmişdir
ki, bu da uzaq və çox vaxt əlçatmaz əraziləri hərtərəfli tədqiq etməyə imkan verir.
 Şək.Montanada (ABŞ) meşə yanğını.

Quba və Şabranda meşə ərazisində yanğın başlayıb

Lerikdə meşə yanır

Meşə yanğınlarının MZ ilə monitorinqi.
MZ ilə monitoronq üçün Rusiyada baş verən meşələrin və torf sahələrinin
yanğınının monitorinqini nəzərdən keçirək.Rusiya Federasiyası ərazisində 2010-cu
ilin yay-payız aylarında baş verən meşə yanğınları haqqında məlumat təqdim
olunur. Statistik məlumatlar, yəni yanğınlara meyilli olan meşə sahələri, eləcə də
2010-cu ilin avqustunda NASA peyklərindən əldə edilmiş məlumatlar təqdim
olunur.Rusiya Elmlər Akademiyasının Kosmik Tədqiqatlar İnstitutunun
məlumatına görə (Terra və Aqua peyklərinin MODIS cihazlarından istifadə edilib),
2010-cu il avqustun 18-nə Rusiya Federasiyası ərazisində 5,8 milyon hektar yanğın
baş verib. Avqustun 4-də Terra (rəsmi olaraq EOS AM-1) tərəfindən Yerə ötürülən
meşə yanğınlarının kosmik şəkilləri Rusiyada meşələrin və torf sahələrinin harada
və necə yandığını aydın şəkildə göstərdi.
Şək. Sibirdəki meşə yanğınlarının kosmosdan təsviri
Dağlıq ərazi dərələrin və göllərin olması ilə səciyyələnir. Bəzi dağ silsilələri qarla,
bəziləri isə buludlarla örtülüdür. Kosmik şəkil avqustda çəkilib və dağlarda
buzlaqlar ola bilər. Biz kifayət qədər sıx bitki örtüyü də görürük. Bitki örtüyünün
növü və yamacı meşə yanğınlarına, xüsusən də onların yayılma sürətinə təsir
göstərir. Ərazi 2014-cü ildə Reynolds Creek və Thompson yanğınlarından əvvəl
belə görünürdü. İndi isə 2015-ci ilin peyk şəklinə baxaq.

Şək. Landsat-8 , kosmik çəkliliş, 8 avqust 2014.

Şək. Kosmik təsvir, Landsat-8 2015.

2015-ci il şəklinin 2014-cü il təsvirindən iki fərqli fərqi var. Birincisi, böyük bir
boz bulud təsvirin cənub hissəsinin ortasını əhatə edir. Əslində, bu, o vaxt hələ də
yanan Tompson yanğınının tüstüsüdür. İkincisi, təsvirin şimal hissəsinin ortasında
gölün solunda və yuxarısında uzun bir qırmızı zolaq görürük - bu anda artıq
sönmüş Reynolds Creek yanğınının şlakı. Və hər iki yanğını görsək də, onların
sərhədləri dəqiqləşdirmə tələb edir. Sonra, yanğınları vurğulamaq (seçmək) üçün
görüntü kanallarının birləşməsini dəyişəcəyik.

Landsat-8 kanalların kombinasiyası (birləşməsi)

Landsat şəkilləri elektromaqnit spektrinin müxtəlif sektorlarını, o cümlədən insan
gözünə görünməyənləri çəkir. Dalğa uzunluğu diapazonlarına spektral kanallar
deyilir. Kanallar aşağıdakı cədvəldə təsvir edilmişdir:

Cədvəl . Landsat-8 –in spektral kanalları

s/s Kanalın adı Nə daha yaxşı görünür

1 CoastalAerosol Dayaz su, incə toz hissəcikləri

2 Mavi Dərin sular, atmosfer

3 Yaşıl Bitki örtüyü

5 YİQ sahilxətləri, bitki örtüyü

6 ShortWaveInfrared_1 Bulud keçiriciliyi, torpaq və bitki örtüyünün

nəmliyi

7 ShortWaveInfrared_2 Təkmilləşdirilmiş bulud keçiriciliyi, torpaq və

bitki örtüyünün nəmliyi

8 Panxromatiktəsvir (şəkil) Qara və ağ kadrlar, aydın detallar

9 Cirrus, SWIR (buludlu ölçmələr Spindrift buludları

üçün)

1 İstilik (termal) İQ-1 (Thermal Termal xəritəçəkmə, təxmin edilən torpaq

0 Infrared 1) nəmliyi

1 İstilik İQ-2 тəkmilləşdirilmiş istilik xəritəsi, təxmin edilən

1 torpaq rütubəti

Qeyd:1.CoastalAerosol -Sahil Aerozol Bandı dalğa uzunluğu 0,43 - 0,45μm arasında dəyişir və
o, ilk növbədə mavi və bənövşəyi görünən işığı əks etdirir. Uzaqdan zondlamaya təqdim
olunduğu gündən bu zolaq unikal tətbiqləri sayəsində Landsat-8 və Worldview-3 kimi peyk
sensorlarında daha çox yayılmışdır.
2.ShortWaveInfrared_1-Bu, adətən drenaj və torpaq nümunələrinin monitorinqi, bitki örtüyünün
öyrənilməsi və məhsulun böyüməsinin müxtəlif mərhələləri üçün istifadə olunan hər yerdə
yayılmış zolaq birləşməsidir.

Spindrift buludları
Kanal 2, 3 və 4 (mavi, yaşıl və qırmızı) spektrin görünən hissəsini təmsil edir.
Şəkillərdə çox istifadə edilən "Təbii Rənglər" kanal kombinasiyası bu kanalları elə
birləşdirir ki, görüntü insan gözünün gördüyü kimi görünür. Sonra, yanğınları
vurğulamaq və konturlarını daha fərqləndirmək üçün görüntü kanallarının
birləşməsini dəyişdirəcəyik. Onlardan bəzilərini nəzərdən keçirək:

İnfraqırmızı rəng.Bu kombinasiya yaxın infraqırmızı, qırmızı və yaşıl

kanallardan (3, 4 və 5) qurulub.

Şək.İQ rəngdə kosmik təsvir

Bitki örtüyü bu şəkildə qırmızı rənglə göstərilmişdir. Hər iki yanmış sahə tünd
qəhvəyi rəngdə göstərilir. Orijinal görüntü ilə müqayisədə yanmış sahələr, xüsusən
də gölün şimalında Reynolds Creek daha aydın görünür. Lakin Tompson yanığı
hələ də tüstü ilə örtülmüşdür. İndi buludlara nüfuz edən qısa dalğalı infraqırmızı
kanallardan (6 və 7) istifadə edən kombinasiya ilə sınaq keçirək.

 Torpaq/su səthi kombinasiyası

Şək.”Torpaq/su səthi” kombinasiyasında kosmik təsvir

Bu birləşmənin əsas məqsədi quru və suyu bir-birindən ayırmaq olsa da, duman
(bu halda tüstü) vasitəsilə də nüfuz edir. İndi Tompson yanığının yaxınlığında tüstü
demək olar ki, görünməzdir və onun sərhədləri daha aydın görünür. Amma yanmış
ərazilər narıncı, ətrafdakı dağ yamacları isə sarı rənglə göstərilib. Bu səbəbdən
dağlarda tez-tez rast gəlinən Reynolds Creek yanğını daha az görünməyə başlayıb.

 Bitki örtüyünün təhlili

Bu kombinasiya Qırmızı, Yaxın İnfraqırmızı və Qısa Dalğa İnfraqırmızı 1
kanallarından istifadə edir (4, 5, 6). Beləliklə, IR-də bitki örtüyünün vurğulanması
və kanalların Torpaq/Su birləşməsindən təkmilləşdirilmiş duman ötürülməsinin
kombinasiyası mövcuddur. Thompson yanığı ətrafında bir qədər duman olsa da,
Reynolds Creek yanması dağ yamacları ilə birləşsə də, bu problemlər əvvəlki
birləşmələrdə olduğu kimi kritik deyil.

Şək. “Bitkilərin təhlili (analizi)” kombinasiyasında kosmik təsvir

Dumanı bir az azaltmaq mümkün olsaydı, belə bir görüntü yandırılmış sahələri
rəqəmləşdirmək üçün ən uyğun olardı. Ancaq qalan standart birləşmələrin heç biri
bunu artıq nəzərdən keçirilənlərdən daha yaxşı etməyəcək. Təsvirin tələblərimizə
cavab verməsi üçün biz kanalların fərdi birləşməsini yaradacağıq.

Landsat-8 kanallarının fərdi birləşməsinin yaradılması

Bitki Təhlili kombinasiyası dumanı azaltmaq üçün Qısa Dalğalı İnfraqırmızı 1
kanalından və bitki örtüyünü vurğulamaq üçün Yaxın İnfraqırmızı və Qırmızı
kanallardan istifadə edir. "Qısadalğalı infraqırmızı 1"in "Qısadalğalı infraqırmızı
2"yə dəyişdirilməsi duman (və ya bulud) vasitəsilə nüfuzu yaxşılaşdıracaq. Biz də
bu kombinasiyada “Qırmızı” kanalı “Mavi” ilə əvəz edəcəyik. Xəritədəki şəkil bir
qədər dəyişəcək. Duman hələ də görünür, lakin əhəmiyyətli dərəcədə azalıb.

Şək. Fərdi kombinasiyada kosmik təsvir

Beləliklə, yanmış sahələrin aydın göründüyü kanalların xüsusi birləşməsini əldə

etdik.

İndi yanmış sahələrin sahələrini qiymətləndirmək üçün biz yanmış sahələrin

kəmiyyət təyini üçün tənlikdən istifadə edirik. Bu Normallaşdırılmış Yanma Oranı
(NBR). Yanğın şiddətini müəyyən etmək üçün "yaxın infraqırmızı" və "qısadalğalı
infraqırmızı 2" kanallarını (müvafiq olaraq 5 və 7-ci kanallar) riyazi olaraq
müqayisə edir. Daha sonra iki şəklin çəkildiyi tarixlər arasında yalnız yanan
sahələri göstərən NBR dəyişikliklərini hesablamaq üçün 2014 və 2015-ci il
şəkillərinin NBR-ni müqayisə edirik. Və sonra biz bu sahələri rəqəmsallaşdırırıq.