‫حکومەتا هەرێما کوردستانێ‬

‫وەزارەتا خواندنا بلند و ڤەکولینێن زانستی‬

‫زانکۆیا زاخۆ‬
‫کۆليژا پەروەردا بنیات‬
‫پشکا زمانێ کوردی‬
‫خواندنا ئێڤاران‬

‫جیاوازییا سینتاکسی دناڤبەرا دەڤۆکێن (زاخو)و‬

‫(ئاکرێ) دا‬

‫(ڤەکۆلینا دەرچوونی)‬

‫سەرپەرشتیا ماموستا‪:‬‬ ‫ئامادەکرنا قوتابێ‪:‬‬

‫م‪ .‬صالح صبرى شهباز‬ ‫شڤین محمدطاهر محمد‬

‫‪٢٠٢٤‬ز‪.‬‬ ‫‪ ٢٧٢٤‬ك‪.‬‬
‫دياری‬
‫سوپاسی‬
 ‫پێرست‪:‬‬

‫پشکا ئێکێ‪ :‬الیەنێ تیۆرییێ ڤەکۆلینێ‬

‫پێشەکی…‪.‬‬
‫‪ -١-١‬زمان‪ ،‬چەمك و پێناسە‬
‫‪ -٢-١‬دیالێکت‪ ،‬چەمك و پێناسە‬
‫‪ -٣-١‬جۆرێن دیالێکتان‬
‫‪ -٤-١‬شێوەزار‪ ،‬چەمك و پێناسە‬
‫‪ -٥-١‬سینتاکس‪ ،‬چەمك و پێناسە‬
‫‪ -٦-١‬مۆرفیم‪ ،‬چەمك و پێناسە‬
‫‪ -٧-١‬جۆرێن مۆرفێمان‬
‫‪ -٨-١‬مورفیمێن بەندێن ڕێزمانی‬
‫‪ -٩-١‬ئەرکێ مۆرفیمێن ڕێزمانی د ڕستەیێدا‬
‫‪ ١-٩-١‬مۆرفیما ( )‬
‫‪ -٢-٩-١‬مۆرفیما ( )‬
‫‪ -٣-٩-١‬مۆرفیما ( )‬

‫پشکا دوویێ‪ :‬الیەنێ پراکتیکییێ ڤەکۆلینێ‪:‬‬

‫‪ -١-٢‬جهێ دەڤۆکا دهوکێ دناڤ گۆڤەرا بەهدینیدا‬

‫‪ -٢-٢‬تایبەتمەندییێن ڕێزمانی د دەڤۆکا دهوکی دا‬
‫‪ -٣-٢‬جهێ دەڤۆکا ئاکرێ دناڤ گۆڤەرا بەهدینیدا‬
‫‪ -٤-٢‬تایبەتمەندییێن ڕێزمانی د دەڤۆکا ئاکرێ دا‬
‫‪ -٥-٢‬نموونەیێن جیاوازییێن ڕێزمانی دناڤبەرا هەردوو دەڤوکاندا‬

‫ئەنجام‬

‫لیستەیا ژێدەران‬
‫پێشەکی‬
 ‫دەستپێکەك دەربارەی زمانی‪:‬‬

‫زمان بەرزترین ئامرازی دەربرینێیە ل دەڤ مروڤێ و گرنگترین ڕێکا پەیوەندیکرنێیە‬

‫دناڤبەرا مروڤی و دەوروبەریدا‪ .‬پەیوەندیکرن پێداویستیەکا زۆر گرنگە دژیانێدا‪ ،‬کو ب‬
‫ڕێکا ئەوی مرۆڤ بەشداریێ دهزر و بیر و هەست و ئاراستە و مەبەستێن کەسانێن‬
‫دەوربەردا دکەت‪ ،‬زمان ئامرازێ دەربرێنا ئارەزوو و پێداویستیێ و هەست و‬
‫هەلویستانە و ڕێکا مرۆڤییە د ڕێڤەبرنا کاروبارێن ژیانێدا‪ ،‬زمان دکەڤیتە د ناڤ‬
‫ناڤەرۆکا ڕویدانێن مرۆڤایەتێدا‪ ،‬چونکی ڕێکا دانوستاندن و تێگەهشتن و ئالوگورکرنا‬
‫هزربیرانە و ڕێکا زانین و شەنگست و ئاراستەیێن کەسان و ڕێکا کارتێکرنێیە ل‬
‫سەرئەوان‪ .‬هەروەسا زمان هەڤکاریێ و سەردەریکرنێ و پێکڤە ژیانێ ل گەل کەسان‬
‫دکەت و دابینکرنا ئاشتێ و تەناهێ و ئارامیێ دناڤ جڤاکیدا بجهدئینت‪ .‬زمان ئامرازێ‬
‫گەشەکرنا هزرێن مرۆڤی و ئەزمونێن ئەوی و بەرهەڤکرنا وییە بو داهێنان و‬
‫بەشداربوونێ دجههینانا ژیانەکا شارستانیا هەڤچەرخدا‪.‬‬
 ‫‪ -١-١‬زمان‪ ،‬چەمك و پێناسە‪:‬‬

‫زمان وەکو چەمك‪:‬‬

‫چەمكێ زمان‪ Language‬وکومەل ‪ society‬بو ئێکودووهاتین داهێنان‪ ،‬ئامادەنەبونا‬
‫هەرئێك ژئەوان ئامادەبونا ئەوا دیتر دمینیت بێ بها‪ ،‬ئەو ئاوێتەیە هەبوونا ئەوان‬
‫هەردوویانە‪ ،‬ئەو دەمە ب دروستی هاتە ڤەدیتن کو ب دروستاهی دیراسا زمانی‬
‫هاتیەکرن‪ ،‬هەولدا ب زانیت زمان بخو چیە نەکو شێواز و پەیڤێن زمانی‪.‬‬
‫(دی سوسێر) دەما گوتی زمان سیستەمە‪ ،‬بنەما و چارچوڤەیەك بو زمانی داهێنا‪ ،‬ئەو‬
‫مەعریفا زمانی د بەشێ ئەبستراکتیدا دا یا هەی‪ ،‬ئەو دەمێ بهایێ ئەوی دەرکەڤت دەمێ‬
‫مرۆڤان کومەل دروستکرین‪ .‬ئەڤێ ڤەدیتنێدا نە زمان بێ کومەل تەمامیا ئەرکێ‬
‫زمانڤانیێ مرۆڤی بەرزەدبن‪ ،‬نەکومەل ژی بێ زمان دتەمامن‪ ،‬ئارامی و لێکتیگەهشتن‬
‫دبیت‪ .‬مرۆڤی دەما بریاردا دکومەلییدا بژیت‪ ،‬هزرا هندێ کر ژ زمانێ ئاماژە و ڕەفتاران‬
‫و وێنە یان ڕزگاربیت‪ ،‬کۆمەلگەهـ یان ئامادەبوون دناڤ کۆمەلگەهێدا مرۆڤ نەچارکر‬
‫ڤەکولینێ ل سەر خۆبکەت و بزانیت کو ئەو گیاندارەکە کو خودێ سیستەمێ گوهلێبونێ‬
‫تێدا خلقکری‪ ،‬دشیانێن ئەویدایە د دەوربەرێن خوبگەهیت‪ .‬گرنگی و بهایێ هەرە گرنگ‬
‫ڕەهەندێ کۆمەالیەتێ زمانی‪ ،‬ڤەکۆلەر نەچارکرن دناڤ زمانڤانێێدا لقەکێ ب داهێنن‪،‬‬
‫ئەوی بواریدا ڤەکۆلن و ناڤێ ئەوی بکەنە زمانڤانیا جڤاکی ‪.soclalling uisitits‬‬
‫(ناوخۆش‪ ،‬سەالم‪ ،‬نەریمان خۆشناو‪.)١٣ :٢٠١٠ ،‬‬

‫زمان وەکۆ پێناسە‪:‬‬

‫سەبارەت پێناسەکرنا زمانی‪ ،‬زمانڤانان چەندین شێویان پێناسەکریە ئەڤێن ل خوارێ‬
‫هندەك ژ ئەوان پێناسەیانە‪:‬‬

‫زمان‪ :‬باشترین ڕێك وبهێزترین ڕێکا پەیوەندکرنێیە‪ ،‬فرێکەر ب ڕێکا زمانی ئاشکەراتر‬
‫ژ هەر ڕێکەکا دیتر یا پەیوەندیکرنێ‪ ،‬دەربرینێ ژ هەست و سۆزێن خوە دکەت‪ ،‬دیسان‬
‫زمان ل گەل پەیدابوونا مرۆڤی پەیدابوویە و هەر ل ئەوی سەردەمی و هەتا ئەڤی‬
 ‫سەردەمێ نوکە ئەڤێ دیاردەیی گرنگییا خوە هەبوویە و ژبەر پەیوەندییا زمانی ب‬
‫زانستێن‪ ،‬مینا زانستێن سیاسەت‪ ،‬ڕاگەهاندن‪ ،‬دەروونناسی و چڤاکناسییێ و…‪.‬هتد‪.‬‬
‫(عەبدوال‪ ،‬عەبدلسەالم نەجمەدین‪ ،‬شێرزاد سەبری عەلی‪.)٢٩ :٢٠١١ ،‬‬

‫زمان‪ :‬ب درێژاهییا دیرۆکێ وەکو ئامیرەك بۆ ڕەنگڤەدان و گێرانا دینامیکییە تا‬
‫گوهۆرینێن بەردەوامێن ژیانا مرۆڤی و یەك ژ بنەمایێن هەرە سەرەکیێن پێکئینان و‬
‫برێڤەبرنا چڤاك و کۆمەلگەهێن مرۆڤایەتییێ بوویە‪ .‬ئەڤ دیاردە‪ ،‬ئانکو( زمان ) د ئەڤی‬
‫چەرخی نویدا هەمبەر ئەوان گوهۆڕینێن بلەزێن ب سەر جیهانا سەردەمدا دهێن‪ ،‬وەکو‬
‫هەر دیادەیەکا دیتر پەیوەندیدار ب مرۆڤی و ژینگەها ئەویڤە یێ کەڤتییە بەرگەفێن‬
‫ڕاستەوخۆیێن مان و نەمانێ‪( .‬بادی‪ ،‬اسماعیل‪١٥ :٢٠١٨ ،‬ـ ‪.)١٦‬‬

‫چۆمسکی دبێژیت‪(( :‬زمان پێکهاتیە ژ کۆمەکا ڕستەیان کو ڕێزمانێ دروستدکەن))‪.‬‬

‫(فتاح‪ ،‬محمد معروف‪.)١١ :٢٠١١ ،‬‬

‫ئیدوارد سابیر دبێژیت‪(( :‬زمان ڕێکەکا زکماکی نینە و تایبەتە ب مرۆڤانڤە‪ ،‬بۆ دەربرینا‬
‫هەست و سۆزان دهێتە بکارهینان وب ڕێکا ڕەمزان ل دویڤ یاسایێن تایبەت کاردکەت‬
‫ول ژێر دەستەالتا مرۆڤیدایە))‪( .‬خۆشناو‪ ،‬نەریمان عەبدولال‪.)١٥ :٢٠١٢ ،‬‬

‫‪ -٢-١‬دیالێکت‪ ،‬چەمك و پێناسە‪:‬‬

‫دیالێکت ‪ Dialect‬وەکو چەمك‪:‬‬

‫دیالێکت ‪ Dialect‬دبنیاتدا پەیڤەکا التینیە‪ ،‬بۆ جارا ئێکێ ژ الیێ گریکییانڤە‬
‫هاتیەبکارهینان بشێوەیێ ‪ ،Dialectos‬ئەڤ پەیڤە بۆ جوداکرنا زمانێ نڤێسینێ ژ زمانێ‬
‫چینێن نزمێن چڤاکی بکارهینایە‪ .‬گریکییان بو زمانێ فەرمی و ئەدەبی پەیڤا ‪Dialectos‬‬
‫بکارهینایە و بۆ زمانێ چینێن نزم پەیڤا ‪ patios‬بکارهینایە‪( .‬ئەحمەد‪،‬عەبدولمەناڤ‬
‫رەمەزان‪.)٢١ :٢٠١١ ،‬‬

‫ڕۆمانی ب میراتگرێن گریکییان دهێنە هژمارتن هەر وەکی باهرا پترییا بوارێن دیێن‬
‫زمانڤانیێدا الساییا گریکییان کرینە‪ .‬پشتی رومانییان‪ ،‬ئەوروپییان ب گشتی هەمان‬
‫زاراڤ بۆ دیالێکتی مینا گریکییان بکارهینایە‪ ،‬لێ ناڤ ئەوروپییاندا تەنها ئنگلیزان‬
‫زاراڤێن جودا ژ گریکییان بکارهیناینە‪ ،‬ئەوژی ل جهێ ‪ Dialectos‬یێ گریکی زاراڤێ‬
‫زمانێ ستاندارد(‪ )standard Dialect‬بکارهینایە‪ ،‬پاشی بکارهینانا ئەڤان زاراڤان‬
‫وەکی ئنگلیزان جهێ خۆ گوت‪ ،‬هەتا گەهشتیە ئەوی ئاستی کو ل دوماهییا سەدەیێ‬
 ‫نوزدێ دەستپێکا سەدەیێ بیستێ لقەك ژ زمانڤانی ب ناڤێ دیا لێکتولوجی(‬
‫‪ )Dialectology‬سەر هەلبدەت‪( .‬ئەحمەد‪ ،‬عەبدولمەناڤ رەمەزان‪.)٢٢ :٢٠١١ ،‬‬

‫زمانێ عەرەبێدا بەرامبەر زاراڤێ دیالێکت زاراڤێ (اللهجة) دهێتە بکارهینان و د زمانێ‬
‫کوردیدا ژبلی زاراڤێ دیالێکت زاراڤێن (زار‪ ،‬لەهجە‪ ،‬شێوە) بکاردهێن‪ ،‬دیالێکت ب‬
‫ئەوان جوداهییان دهێنە گووتن ئەوێن د ناڤبەرا جۆرێن ئێك زماندا هەین‪ ،‬وەك‬
‫جوداهیێن ڕێزمانی و پێکهاتنا پەیڤێ و چەوانییا دەربرینێ‪( .‬خۆشناو‪ ،‬نەریمان عەبدولال‪،‬‬
‫‪.)٨٤ :٢٠١٢‬‬

‫دیالێکت‪ Dialect‬وەکۆ پێناسە‪:‬‬

‫سەبارەت پێناسەیێن دیالێکتێ‪ ،‬زمانڤانان ب چەند شێوەیێن جیاواز پێناسەکرینە‪ ،‬ل‬
‫ئەڤێری دێ پێکولێ کەین چەند پێناسەکان ڕێزبکەین‪:‬‬

‫‪-١‬دیالێکت‪ :‬شێوەیەکە ل شێوەێن زمانێ ناوچەیی یان کۆمەالیەتی یان کاتی‪ ،‬کەپێکهێن‬
‫و دانەیێن ڕونان و ڕێزمانی تایبەتی هەیە‪( .‬سالح‪ ،‬سەلوا فەریق‪.)٥٤ :٢٠١٧ ،‬‬

‫‪ -٢‬دیالێکت‪ :‬بریتییە ل شێوەی جیاوازی ئاخڤتنێ زمانێکی ل جڤاك و ژینگەهێ جیاواز‬

‫ب کاردهینن‪( .‬احمد‪ ،‬ارا علی‪.)١٤٤ :٢٠١٩ ،‬‬

‫‪ ٣‬ـ دیالێکت‪ :‬کۆمەکا سیمایێن دەنگییە د ژینگەهەکا تایبەتدا و هەموو تاکە کەسێن‬
‫ژینگەها تایبەت سەرب ئەوێ دیالێکتێ بشکداریێ ئەوان سیمایاندا دکەن‪ ،‬ئەو سیمایێن‬
‫دیالکتەکێ ژ دیالێکتەکا دی جودا دکەت پەیوەندی ب جیاوازییا دەنگی د درکاندنا پەیڤاندا‬
‫هەیە‪ ،‬هەروەسا پەیوەندی ب سیمایێن مۆرفولۆژیڤە کو پەیوەندی ب پێکهاتا پەیڤان‬
‫هەیە و سیمایێن واتایێ پەیوەندی ب واتا پەیڤانڤە هەیە‪( .‬عەبدولال‪ ،‬عەبدوسەالم‬
‫نەجمەدین‪ ،‬شێرزاد سەبری عەلی‪١٠٥ :٢٠١١ ،‬ـ ‪.)١٠٦‬‬

‫دئەڤان پێناسەیێن دەستپێکدا دەردکەڤن کو‪ ،‬دیالێکت جودایێن ئاخڤتنێ دچارچوڤێ ئێك‬
‫زماندا‪ ،‬کودبیتە تایبەتمەندیەك ب ئەگەرێ ئاخڤتنا ئەوێ دەڤەرا جودا کو ئێکەم زمان ژ‬
‫ئێك دهێنە جوداکرن‪.‬‬

‫‪ -٣-١‬جۆرێن دیالێکتان‪:‬‬

‫د هەمێ زمانێن جیهانێدا ژبلی دیالێکتێن سەرەکی و بەشێن ئەوان‪ ،‬کۆمەکا دیالێکتێن‬
‫دی دهێنە دیتن ب ئەڤێ ڕەنگی ل خوارێ دیارکری‪:‬‬
 ‫‪-١‬دیالێکتێن جڤاکی‪ :‬ئەڤ جورێ دیالێکتێ پەیوەندی ب ئاستێ ڕوشنبیری و خواندن و‬
‫الیەنێن نەتەوەییڤە هەیە‪ ،‬واتە ل دویڤ بلندییا ئاستێ ڕوشنبیرییا کەسەکی ل گەل‬
‫کەسەکێ دی‪ ،‬جوداهی دناڤبەرا ئاخڤتنا ئەواندا پەیدابیت‪( .‬عەبدولال‪ ،‬ئیدریس‪.)٧١ :٢٠١٠ ،‬‬
‫‪ -٢‬دیالێکتێن پیشەیی‪ :‬هەر خودان پیشەیەك خودان شێوازەکێ ئاخڤتنێیە‪ ،‬ژبەر هندی ل‬
‫گەل ئاخڤتنا پیشەیێن دی جودابیت‪ ،‬بۆنموونە‪ :‬پزیشك‪ ،‬فیتەر‪ ،‬ئەندازیار‪ ،‬مامۆستا‪،‬‬
‫کرێکار…‪.‬هتد‪ .‬هەر ئێك ژ ئەوان کۆمەکا پەیڤ و زاراڤان بکاردهینیت کو تایبەتن ب‬
‫پشەیێ ئەوانڤە‪ ،‬بۆنموونە ئەگەر ئاخڤتنا پیشەییا زێڕینگران وەربگرین‪ ،‬دی بینین کو‬
‫پەیڤێن وەکو( عەیار‪ ،‬مسقال‪ ،‬ئاڤازێڕی‪.…،‬هتد) ل دەڤ ئەوان دهێتە بکارهینان‪.‬‬
‫(دزەیی‪ ،‬عەبدولواحید موشیر‪.)١٧٧ :٢٠٢١،‬‬

‫‪ -٣‬دیالێکتێن پەتی‪ :‬ب ئەوێ دیالێکتێ دهێتە گووتن ئەوا ب شێوەیەکێ فەرمی دام و‬
‫دەزگەهێن فەرمیدا دهێت‪ ،‬ژبەرهندێ هندەك جاران دبێژنە ئەڤێ دیالێکتێ دیالێکتا‬
‫فەرمی‪( .‬ناوخۆش‪ ،‬سەالم‪ ،‬نەریمان خۆشناو‪.)١٧٣ :٢٠١٠ ،‬‬

‫‪ - ٤‬دیالێکتێن رەگەزی‪ :‬ئاخڤتنا زەالمان ژ ئاخڤتنا ئافرەتان جودایە‪ ،‬دەربرینا ئافرەتا‬

‫دگەل یا زەالمان جوداهیا هەی‪ ،‬چ ژالیێ شێوازێ و چ ژ الیێ لڤین و پێکڤە گرێدان ب‬
‫زمانیڤە‪ ،‬هەروەسا ژ الیێ پلەیێن دەنگیڤە بکارئینانا هندەك پەیڤاندا‪ ،‬د بکارئینانا پەیڤا‬
‫سەرسورمایی و ئامرازێن سەرسورمایێ‪ ،‬ئەڤ هویربینیە وەدکەن کو دەڤوکەك بو‬
‫ئافرەتان و دەڤوکەك بو زەالمان ل ئەنجامێ زمانێ دروست بییت‪ ،‬ب رامانا زەالم ب‬
‫شێوازەکێ د ئاخڤن کو جودایە ژیێ ئافرەتان‪( .‬خۆشناو‪ ،‬نەریمان عەبدولال‪.)٩٩ :٢٠١٢،‬‬

‫‪٥‬ـ دیالێکتێن تەمەنێ‪ :‬ئەرێ زاروك تەمەنێ سێ سالی ژ الیێ ڕێزمانێ و سیستەمێن وی‬
‫ب چ شێوە د ئاخڤیت‪ ،‬چەوا معاملێ دگەل زمانی دکەت؟ ژ بەرکو شیوازێ ئاخڤتنا‬
‫زاروکان جودایە دگەل مەزنان‪ ،‬زاروك دقوناغی زاروکینیێدا ب شێوازەکێیە کو مەزنان‬
‫دڤێت‪ ،‬و زاروك د پێشبرگیێدایە دگەل زمانیدا ژ الیێ دەنگ و پەیڤ و ڕێزمانیڤە‪ ،‬ئەو د‬
‫هەولدانان دایە بو زارڤەکرنا لڤین و هزربیران‪ ،‬ئەنجامێ ڤان زاراڤەکێ تایبەت بو‬
‫دروست دبیت‪ ،‬دگەل دەقين مەزنان دا جوداهی بو دروست دبیت‪( .‬خۆشناو‪ ،‬نەریمان‬
‫عەبدولال‪.)٩٨ :٢٠١٢ ،‬‬
 ‫‪ -٤-١‬شێوەزار‪ ،‬چەمك و پێناسە‪:‬‬

‫شێوەزار وەکو چەمك‪:‬‬

‫زمانی کوردی وەکو هەمی زمانێن دیتر ژ چەندین دەڤوکێن دەڤەری و کۆمەاڵیەتی و …‬
‫هتد پێکهاتینە‪ ،‬زمانڤانان و ڕوژهەالتناسان سەبارەت دەستنیشانکرنا زاراڤێ سەرەکیێ‬
‫زمانی کوردی چەندێن بۆ چوونێن جودا هەنە‪ ،‬هندەك ژ وانا دوو زاراڤێن وەکی‬
‫سەرەکێ دەستنیشانکرینە و هندەکێن دی سێ و چار دیارکرینە‪ ،‬ل خۆارێ هزر و بێرێن‬
‫چەندین زانایان دەینە دیارکرن‪( :‬فەرهادی‪ ،‬عاتف عەبدولال‪.)١٣١ :٢٠١٢ ،‬‬

‫ئەونڤێسەرێن زمانێ کوردی ب سەر دوو زاراڤەیێن سەرەکێ دابەشکرین‪:‬‬

‫‪١‬ـ (ك‪ -‬کیورنلی‪.)١٨٣٧ -١٨٣٦ ،‬‬
‫‪٢‬ـ (زبیر بیالل اسماعیل‪.)١٩٨٤ ،‬‬

‫ب تایبەتی دناڤ نەتەوێ کوردیدا بو کۆمەکا ئەگەران دزڤریت‪ ،‬ژ واناژی چێدبیت‬
‫ئەگەرێن سروشتی بن‪ ،‬وەکی گۆهورینا کەشو هەوای و گوهۆرینا وەرزان ب تایبەتی‬
‫دناڤ نەتەوێ کوردیێن کەڤن کو گەلەك گرنگی ب ئاژەل و گیانەوەران دایە‪ ،‬یانژی‬
‫ئەگەرێن گشتی بن وەکی شەران‪ ،‬چ شەرێن ناڤخویی‪ ،‬یان دەرەکی‪ ،‬هەروەسا ئەگەرێن‬
‫سنورێ جوگرافی کو د کەڤیتە دناڤبەرا چار وەالتاندا کو ژ نەتەوێ کورد بهێزتر بوینە‪،‬‬
‫بهێتە بندەستکر‪ ،‬کو هیڤیا کۆچکرنێ ل دەڤ پەیدابیت‪ ،‬بو ئەگەرێ ژیانەکا باشتر‪،‬‬
‫چێدبیت ژی ئەگەرێن ئایینی بن‪ ،‬ب تایبەتی دگەل نەتەوێ ئیرانێ جنکو ئیران شیعە‬
‫مەزهەب بون‪ ،‬ئەڤ هەمی ئەگەربون بو نەتەوێ کورد ژ دەڤەرەکێ بو دەڤەرا دێ کوچ‬
‫بکەن ژبو ژیان و مانەڤە ل ژیانێ‪( .‬حەجی‪ ،‬ماهرعیسا‪.)٨ :٢٠٢٣ ،‬‬
 ‫‪ -٥-١‬سینتاکس‪ ،‬چەمك و پێناسە‪:‬‬

‫سینتاکس وەکو چەمك‪:‬‬

‫سینتاکس ئاستەکێ گرنگێ زمانییە‪ ،‬ئەڤ پەیڤە واتە (‪ -syntaxis‬سینتاکس) دبنەرەتدا‬
‫پەیڤەکا یونانییە پاشی هاتییە ڤەگوهاستن بو سەر زمانێ ئینگلیزی‪( .‬حاجی‪ ،‬ایڤان حسن‪،‬‬
‫‪.)٥٠ :٢٠٢٣‬‬

‫یان زاراڤەکێ زمانییە ب واتا دانان و رێکخستنا کەرەستەیێن ڕستەیێ دهێت‪ ،‬کو‬
‫پەیوەندی دناڤبەرا مۆرفێمان و دەستەواژەیان و کەرەستە سەرەکی و نەسەرەکی ڕستە‬
‫ڤەدکولییت ل چارچوڤەیی ئەرکێ سینتاکسیدا‪ ،‬کەرەستە مەزنترین دانەی شیکارکرنە‪.‬‬
‫(حەمەد‪ ،‬یارا قادر‪.)٦٩ :٢٠١٣ ،‬‬

‫سینتاکس زانستێکە ل ڕستە و فرێز و پارستە و پەیڤ ڤەدکۆلیت‪ ،‬رستەسازی و‬

‫وشەسازی بەشەکن ل رێزمان ب واتایا رێزمان پێکدێنت‪( .‬خۆشناو‪ ،‬نەریمان عەبدولال)‪.‬‬

‫سینتاکس بۆ چەند ئارمانجەکان وەکی هەلبژارتنا کەرستەیان و رێزکرن و ئەوان‬

‫گوهۆڕینێن کوب سەر رێزکرنێ دهێن‪ ،‬سینتاکسیدا بەحس ل ئەرکێ پەیڤێ دهێتەکرن‪،‬‬
‫نەکۆ شێوازی ب ڤێ سینتاکس دەستورێ لێکدانێ و رێزکرنا کەرستە یان ل دویڤ‬
‫سیستەمێ زمانەکێ دیارکری واتا سینتاکس ئەو ئاستێ زمانیە ئەوێ ڤەکۆلین ل رستەیێ‬
‫و گرێیێ و پەیڤێ دکەت رولێ هەر ئێك ژئەوان دیاردکەن‪( .‬دزەیی‪ ،‬عەبدولواحید موشیر‪،‬‬
‫‪.)٢٣ :٢٠١٣‬‬

‫سینتاکس وەکۆ پێناسە‪:‬‬

‫پسپۆرێن زمانی ب چەندێن شیوەیان ژ(سینتاکس) پێناسەکرییە‪ ،‬تا نوکە ژی چەندین‬
‫پێناسەیێن جودا جودا بو سینتاکسێ هاتینەکرن ئەوژی ئەڤەنە‪:‬‬

‫سینتاکس بەشەکێ رێزمانیە ڤەکۆلینێ ل پەیوەندنین ڕێزمانی د ناڤبەرا پەیڤ و گرێ‬

‫دناڤ ڕستەیێدا دکەت‪ ،‬ب رامانەکا دیتر معاملەتێ دگەل وان یاسایان دکەت کو حوکمی ب‬
‫پەیڤان دکەت‪ ،‬بو رێکخست و دروست بوونا رستێ‪ ،‬هەڤرامانە دگەل ڤەکۆلیێن ئاسانیا‬
‫رستەیێ‪( .‬محەمەد‪ ،‬حاتەم ولیا‪.)٥ :٢٠١٤ -٢٠١٣ ،‬‬

‫سینتاکس ل جۆری ڕێکەڤتن و یەکگرتنی پەیڤێ ناڤبەرا ڕستەدا ڤەدکولییت‪ ،‬ئەرکێ‬

‫ئەویێ پەیڤێ د ناڤبەرا ڕستەیاندا ڕوون دکەت‪( .‬موکریانی‪ ،‬کوردستان‪.)٥ :١٩٨٦ ،‬‬
 ‫سینتاکس زانستە‪ ،‬ب واتای ڕێکخستن پەیڤ و گرێ ل ناڤ ڕستەدا دهێت‪ ،‬واتە‬
‫بەرامبەر ب ڕێکخستنی رستە دهێت سینتاکس بابەتەکێ شروڤەکاری ب خۆڤەدگریت‪.‬‬
‫(شوانی‪ ،‬رەفیق‪.)١٦٣ :٢٠٠٩ ،‬‬

‫سینتاکس ئەو زانستەیە ل گەل پێکهاتنی پەیڤ و ڕستە دهێت‪( .‬محەمەد‪ ،‬باخان ئەحمەد‪،‬‬
‫‪.)٨ :٢٠٢٠‬‬

‫‪ -٦-١‬مۆرفیم‪ ،‬چەمك و پێناسە‪:‬‬

‫مۆرفیم وەکو چەمك‪:‬‬

‫مۆرفیم زاراڤەکێ گریکییە‪ ،‬ژ دووپارچەیان پێکدهێت‪ ،‬ئەوژی (‪ -morph‬فۆرم) و (‬

‫‪ -eme‬یەکەیەکا جوداکەر)‪ ،‬ب واتایا هندێ دهێت‪ ،‬کو مۆرفیم فۆرمەکێ جوداکەرە‪،‬‬
‫ئانکو ب ڕێکا ئەوێ دشیاندایە پەیڤێن زمانێ پێ بهێتە پۆلینکرن و جوداکرن‪( .‬عەبدولال‪،‬‬
‫عەبدولسەالم نەجمەدین‪.)١٥٨ :٢٠١١ ،‬‬

‫هزرا مۆڕفیمێ ل دەستپێکا سالێن چالندا ژالیێ زانایێ ئەمریکی ( بلۆمفیلد) یڤە‬
‫پەیدابوویە‪ ،‬لێ ئەڤە ئەوێ چەندێ ناگەهینیت کو هزرا مۆڕفیمێ ل بەری (بڵۆمفیلد)ی‬
‫نەبوو‪ ،‬هەر وەکێ دئەڤی بواریدا ( ڕۆبنز) دبێژێت‪ :‬مۆرفیم وەکی چەمك دزڤڕیتە‬
‫سەردەمێ سانسکریتیان هەر وەکی زمانڤانێ ب ناڤ و دەنگ (پانینی) گرنگی بڤی‬
‫چەمکی دشڕوڤەکرنا زمانیدا‪ ،‬ژبلی ناڤکرن و بکارهێنانا مۆڕفیمێ وەکی زاراڤ‬
‫هەروەسا ژێکجوداکرنا ئەوێ ژ(پەیڤ)ێ بشێوەیەکێ زانستی بۆ زانا ( بڵۆمفیلد)ی‬
‫دزڤریت‪( .‬سەلیم‪ ،‬زێڕین خورشید‪.)١٣ :٢٠١٢ ،‬‬

‫مۆڕفیم وەکۆ پێناسە‪:‬‬

‫مۆرفیم بچویکترین دانا واتادارە د زمانیدا‪ ،‬سنورێن ئەوێ برگەکا واتادارە‪ ،‬کو دوو‬
‫برگێن واتادار پێکڤەنابیت‪ ،‬یان ژ برگەکا واتادار بچوکتر نابیت‪ ،‬ئەگەر بچوكتربیت واتا‬
‫ئەوێ نامینیت‪ ،‬لێ نوکە گەلەك شێوە هەنە‪ ،‬ڕەنگە سنوریێ بەزاندی و ژ ئەڤێ‬
‫پێناسەیێ یا دەرکەڤتێ و ب شێوەیەکێ گشتی دبێژنە ئەڤان ئامراز و دەنگ و پیتێن‬
‫زمانی هەمویان مۆرفێم‪( .‬وەلی‪ ،‬سەدیق حەجی‪.)٤٢ :٢٠١٢ ،‬‬

‫دەربارەی پێناسەیێن مۆرفیمێ زانایێن زمانی پتریا ئەوان ل سەرئەوێ یەکێ‬

‫رێککەڤتینە ئەوا دبێژیت‪ ( :‬مۆرفیم بچویکترین یەکەیا واتادارا زمانیە)‪ ،‬ب واتایەکا دیتر‬
‫هەمی ئەو پێناسەیێن ژالیێ زانایێن ڕوژئاڤایی و عەرەبانڤە و هەتا زمانڤانێن کورد‬
‫ڤەژی هاتینە ئەنجامدان دوپاتیێ ل ئەوێ بۆ چوونێ دکەن ئەوا مە بەری نوکە دایە‬
‫دیارکرن‪ ،‬دێ هەولدەین ئەوان پێناسەیان ئەوێن ژ بۆمۆرفیمێ هاتینە ئەنجامدان ژ الیێ‬
‫زمانڤانێن بیانی و هەروەسا زمانڤانێن کوردڤە دیارکەین‪:‬‬
 ‫‪١‬ـ ( بلۆمفیلد) دبێژیت‪ :‬ژ ئەوان زانا و زمانڤانانە ئەوێ کو ڕۆلەکێ گرنگ د‬
‫پێشئێخستنا مۆرفیمێدا دیتی‪ ،‬یانژی ب ڕەنگەکێ دیتر بێژین ژ بەرکو مۆرفیم ل سەر‬
‫دەستێ ئەڤی زانایی وەکو زاراڤەکێ زمانناسی بکارهات‪ ،‬لەوڕا یا فەرە ل دەستپێکێ‬
‫بۆچوونێن ئەوی دبیاڤێ مۆرفیمێدا وەرگرین‪ ،‬دەمێ دبێژیت (مۆرفیم بچویکترین دانەیا‬
‫واتادارا زمانیە‪( .).‬حاجی‪ ،‬ایڤان حسن‪.)٢٨ :٢٠٢٣ ،‬‬

‫‪ ٢‬ـ ( دێڤید کریستال) دبێژیت‪ :‬مۆرفیم بچویکترین کەرەستەی زمانیە واتا خو هەبیت‪.‬‬
‫(طیب‪ ،‬شهاب شیخ‪.)٩٠ :٢٠١٤ ،‬‬

‫‪٣‬ـ ( محەمەد ئەمین هەورامانی) دبێژیت‪ :‬مۆرفیم بچویکترین پارچەی واتاداری زمانە‪.‬‬
‫(حاجی‪ ،‬ایڤان حسن‪.)٢٩ :٢٠٢٣ ،‬‬

‫‪٤‬ـ ( صادق بهاالدین ئامیدی) دبێژیت‪ :‬مۆرفیم بریتیە ژ بچویکترین پرتا واتادرا زمانی‪.‬‬
‫(طیب‪ ،‬شهاب شیخ‪.)٨٩ :٢٠١٤ ،‬‬

‫واتە ئەگەر ئەم بەرێخۆ بدەینە ئەوان پێناسەیان‪ ،‬ژ الیەکێڤە هەمی ل سەر ئەوی بۆ‬
‫چوونێ رێککەڤتی بوون‪ ،‬مۆرفیم بچویکترین دانەیا واتادارا زمانیە و ژ الیەکێ دیڤە‬
‫ئەو دانایە ئەوا کو پەیڤێن نوی دابرێژیت یان ئەرکەکێ رێزمانی بگێریت‪.‬‬

‫‪ – ٨-١‬جۆرێن مۆرفێمان‪:‬‬
 ‫چەندێن دابەشکرن بۆ مۆرفیمان هاتینەکرن‪ ،‬د ئەڤێ ڤەکولینێدا ئەم دێ ل دویڤ‬
‫دابەشکرنا مۆرفیمی بوو هەر سێ جوران (مورفیما سەربەخو‪ ،‬مورفیما بەند‪ ،‬مورفیما‬
‫نیمچە سەربەخو) چێن‪.‬‬

‫‪١‬ـ مۆرفێمێن سەربەخۆ ‪:free morpheme‬‬

‫دبێژنێ سەربەخۆ چونکی ژ الیێ دەرکەفتنێڤە ب تنێ دەردکەڤن و د ئازادن‪ ،‬واتە ژ الیێ‬
‫فۆرمیڤە سەربەخۆنە لێ ژ الیێ واتایێڤە نە سەربەجۆنە‪ ،‬وەك (گول‪ ،‬دار‪ ،‬ئاڤ‪ ،)…،‬کو‬
‫ژ الیەکیڤە واتا هەیە و ئەرکەکێ ڕێزمانی ژی دگێرن‪ ،‬و د نموونێن (گول و مول‪ ،‬تشت‬
‫و مشت‪ ،‬خر و مر‪ ،‬پرت و مرت‪ )…،‬دا‪( ،‬مول‪ ،‬مشت‪ ،‬مر‪ ،‬مرت) ژالیێ واتایێڤە نە‬
‫سەربەخۆنە‪( .‬طاهر‪ ،‬دلمان قطاس‪.)٣٠ :٢٠١٣ ،‬‬

‫‪ -٢‬مۆرفیمێن بەند ‪:Bound morpheme‬‬

‫ئەڤ جورێ مۆرفیمێ پابەندی مۆرفیمەکا دییە‪ ،‬مۆرفیما بەند دانەیەکە ب تنێ وب‬
‫سەربەخۆیی بکارناهێت‪ ،‬چونکی بەردەوام وەکو پارچەیەك و پرتەك دچنە ل سەر پەیڤ‬
‫و مۆڕفیمەکا سەربەخۆ یان دناڤبەرا هندەك مۆرفیمێن دیتردا دهێن‪ ،‬ژبۆ دارشتن و‬
‫دروستکرنا پەیڤەکا تازە یان ژبو بەخشینا ئەرکەکی د ئاستی سینتاکسیدا‪.‬‬

‫زۆر پێناسە ژ ئالیێ زمانڤانان ڤە بۆ مۆرفیمان بەند هاتینە کرن‪ ،‬هەر چەندە پرانییا‬
‫ئەوان ژ هەڤ پر نێزیکن و یەك واتانە‪ ،‬دێ هندەکان ب کورتی بەرچاڤکەین‪:‬‬

‫‪١‬ـ مۆرفیما بەند ب تنێ دەرناکەڤن و هەمی گاڤا دبنە پشکەك ژپەیڤێ‪.‬‬
‫‪٢‬ـ مۆرفیما بەند ل گەل مۆرفێمەکا دیتر د پەیڤیێدا بکاردهێت‪.‬‬
‫‪ ٣‬ـ ژالیێ فۆرم واتایێڤە گرێدای مۆرفیمێن دیترن‪ ،‬ئانکو شیان نینە ب تنێ واتایەکا‬
‫سەربەخۆ بدەن‪( .‬محەمەد‪ ،‬سەگڤان جەمیل‪٢٦ :٢٠١٦ ،‬ـ ‪.)٢٧‬‬

‫‪٣‬ـ مۆرفیمێن نیمچە سەربەخۆ‪:‬‬

‫واتە ئەڤ جۆرێ مۆرفیمێ ژ الیێ فۆڕمیڤە سەربەخۆیە‪ ،‬بەلێ ژالیێ واتایێڤە بەندە و‬
‫شیاندا نینە ب تنێ واتایەکا ئێکسەر بدەت‪ ،‬بەلکو واتایا ئەوان د سنوورێ گرێ و‬
‫ڕستەیاندا دەردکەڤیت‪ ،‬وەکو ئامرازين پەیوەندی و لێکدانێ‪ ،‬بو نموونە ‪( :‬حسێن‪ ،‬هەڤال‬
‫عەبدولال‪.)١٣ :٢٠٢٢ ،‬‬

‫(ژ) م‪ .‬پەیوەندییێیە‬ ‫ـ کەڤی ژ مال دەرکەڤت‬

‫(بۆ) م‪ .‬پەیوەندییێیە‬ ‫ـ من نامە بۆ کوڤانی هنارت‬
‫ـ من وانەیێن خۆ خواندن پاشی نڤستم (پاشی) م‪ .‬لێکدانێیە‬
‫(بەلێ) م‪ .‬لێکدانێیە‬ ‫ـ ئەو هات بەلێ ئەز چووم‪.‬‬
 ‫‪ -٨-١‬مۆرفیمێن بەندێن ڕیزمانێ‪:‬‬

‫مۆڕفیمی بەندی رێزمانی‪ ،‬پەێڤا نوی پەیداناکەت‪ ،‬بەلێ دۆخێکی نوی رێزمانی ب پەیڤ‬
‫د بەخشیت‪ .‬مۆڕفیمی بەندی رێزمانی ناچێتە ناڤ فەرهەنگیدا‪ ،‬بۆ نموونە‪:‬‬

‫باخ‪ +‬ـ ەکە = باخەکە‪ .‬دڤێریدا مۆرفیمی بەندی رێزمانی ـ ەکە دۆخێکی نویێ رێزمانئ‬
‫ب باخ بەخشی‪ ،‬کە ئەوژی ناساندنا‪ .‬گوڵ ‪ +‬ـ ێك ‪ //‬ـ ەك = گوڵێك ‪ //‬گوڵەك‪ .‬د ئەڤی‬
‫باریدا مۆرفیمی بەندی ڕێزمانی ـ ێك ‪ //‬ـ ەك باری نەناسیاری بەخشی ب پەیڤا گوڵ‪ .‬گوڵ‬
‫‪ +‬ـ ان = گواڵن‪ .‬مۆرفیمی بەندی ڕێزمانی ـ ان پەیڤا گوڵ ی تاکی گۆڕی بەدۆخی کۆ‪.‬‬
‫( د‪ .‬کوردستان موکریانی‪.)١١ :٢٠١٧ ،‬‬

‫مۆڕفێمن بەندێن رێزمانی دزمانێ کوردێدا گەلەکن دی هەولدەین هندەك ژ ئەوان بدەینە‬
‫دیارکرن‪:‬‬

‫‪١‬ـ مۆڕفیما نیاسینێ‪:‬‬

‫دیالێکتا ناڤەڕاستدا مۆرفیما نیاسینێ (ەکە) یە‪ ،‬کۆ مۆرفیمەکا بەند و ب چەند‬
‫شیوەیەکان دەردکەڤیت‪ ،‬ئەوژێ‪ ( :‬زێرین خورشید سەلیم‪.)٢٤ :٢٠١٣ ،‬‬

‫ناڤ ‪ +‬م‪ .‬ناسیاریێ = ناڤێ ناسیار‬

‫= کچەکە‬ ‫کچ ‪ +‬ەکە‬
‫= چراکە‬ ‫چرا ‪ +‬ەکە‬

‫مۆڕفیما(ـ ەکە) باهرا پتر بەری هەمی پاشگرێن دیێن ڕێزمانی دهێت‪ ،‬ئەوژی دەمێ‬
‫چەند گیرەکەك ل دوماهیکا ناڤی د دویڤ ئێکدا دهێن‪ .‬وەك‪:‬‬

‫ناڤ ‪ +‬گیرەکێ ناسیارێی ‪ +‬گیرەکێ کۆمێ » ناڤێ ناسیارێی کۆم‬

‫» گوڵەکان‬ ‫‪( +‬ـ ان)‬ ‫گوڵ ‪( +‬ـ ەکە)‬
‫گوڵەکانمان‬
‫گوڵەکانتانمان‬
‫‪٢‬ـ مۆڕفێما نەنیاسینێ‪:‬‬
‫نەنیاسین زاراڤەکە د زمانیدا‪ ،‬ئاماژەکرنێ ب تشتەکێ یان کۆمەکا تشتان ددەت‪ .‬کو شیانا‬
‫نیاسینێ تێدا نینە‪.‬‬
‫د هەردوو دیالێکتێن سەرەکیێین زمانێ کوردیدا‪ ،‬مۆرفیما نەنیاسینێ وەکۆ مۆڕفیمەکا‬
‫ڕێزمانی دەردکەڤیت‪ ،‬بەلێ ب دوو شێوەیێن ژێکجودا‪ ،‬ئانکو د هەر دیالێکتەکێدا بۆ‬
‫نەنیاسینێ مۆرفیمەکا رێزمانییا تایبەت هەیە‪ .‬دیالێکتا سەریدا مۆرفیما سەرەکێ بو‬
‫نەنیاسینێ‪ ،‬مۆڕفیما (ەک)‪ ،‬کۆ دچیتە سەر دوماهیکا ناڤێ و ئەوی ناڤێ دباری‬
‫نەنیاسینێدا ددەتە دیارکرن‪ ،‬وەکۆ‪ :‬قوتابییەك‪ ،‬مرۆڤەك‪ ،‬مامۆستایەك…‪.‬هتد‪.‬‬
 ‫بەلێ د دیالێکتا ناڤەراستێدا فۆرمێ سەرەکیێ نەنیاسینێ مۆرفیما (ێک) ە‪ ،‬وەکۆ‬
‫مۆرفیمەکا ڕێزمانی دچیتە سەر دووماهیکا ناڤێ و ئەوی ناڤێ دکەتە بارێ نەنیاسینێدا‪،‬‬
‫وەکۆ‪ :‬گولێك‪ ،‬مرۆڤێك…‪.‬هتد‪ ( .‬د‪ .‬دیمەن عەبدولال عومەر‪.)٤٣ :٢٠٢٣ ،‬‬

‫‪٣‬ـ مۆڕفیما پلەیا بەراورد و باال‪:‬‬

‫پلەیا بەراورد و باال دوو پلەیێن گرێدایی پۆال رێزمانێیا هەڤالناڤینە‪ ،‬واتە هەر‬
‫پەیڤەك(( ل روویی فورمی ڤە بشێت پاشگری ڕێزمانی(تر و ترین) وەربگریت))‪ .‬ئەو‬
‫پەیڤ و هەڤالناڤ دهێتە هژمارتن‪.‬‬

‫( تر) مۆرفیما پلەیا بەراوردە‪ ،‬هندەك جاران ب پلەیا هەڤبەرژی دهێتە نیاسین‪ .‬ئەوژی‬
‫دەمێ دوو( کەس ـ تشت) دڕستەیێدا بهێتە هەڤبەرکرن و ئێك ژ ئەوان‪ ،‬پلەیا بلندتر ب‬
‫دەست خۆڤە بهینیت‪ ،‬ل ئەوی دەمی ئەڤ مۆڕفیمە دێ چیتە سەر هەڤالناڤێ خۆری و‬
‫ئەڤێ چەمکی دگەهینیت‪.‬‬

‫ئەڤجا چ بێ ئامراز یانژی ب بەشداریییا ئامرازێ( ژ) د دیالێکتا سەریدا و ( لە) د‬

‫دیالێکتا ناڤەراستێدا بێت‪ ،‬وەکۆ‪:‬‬

‫ـ بێ ئامراز‪ :‬مەپلەیانەکا ب رێکوپێکتر ل سەر کۆرۆنایێ ئەنجامدا‪.‬‬

‫ـ ب ئامراز‪ :‬ئامرازێ ( ژ)‪ :‬کاوە ژ ئەلندی بلندترە‪.‬‬
‫ئامرازێ ( لە)‪ :‬ئازاد لە هاورێیەکانی بچوکترە‪.‬‬

‫( ترین) مۆرفیما پلەیا باالیە‪ ،‬ل ئەوی دەمێ دهێتە بکارهینان‪ ،‬دەمێ کەسەك یان تشتەك‬
‫ل گەل چەند کەسان یان تشتان بهێتە بەراوردکرن و ئەوێ هاتییە بەراوردکرن‬
‫مەزنترین پلە ب دەستخوڤە بهینیت‪ ،‬ئەڤێ ئاوایێ ئەڤ مۆرفیمە دکەڤیتە دووماهیکا‬
‫هەڤالناڤێ وب هەڤالناڤێ پلەیا باال دهێتە نیاسین‪ ،‬وەکۆ‪:‬‬
‫ـ شانێل زیرەکترین قوتابییە دگرۆپیدا‪ ( .‬دیمەن عەبدولال عومەر‪.)٢٢ :٢٠٢٢ ،‬‬

‫‪ -٤‬مۆڕفیما دووبارەکرنێ‪:‬‬
‫واتە دووبارەکرنا گوتنی‪ :‬ئەڤ چەندە ژی دزمانیدا ب شیوەیەکێ سەربەخۆ ناهێتە دیتن‪،‬‬
‫بەلکو وەکۆ مۆرفیمەکا بەند د ئاستێ مۆڕفوسینتاکسێدا ئەرکێ ئەوێ دیاربێت‪ .‬دزمانێ‬
‫کوردێدا مۆڕفیما دووبارەکرنێ وەکۆ مۆرفیمەکا بەندا ڕێزمانی دهێتە هژمارتن وب‬
‫دووشێوەیان‪ ،‬دیالێکتا سەرێدا مۆڕفیما( ەڤە) و د دیالێکتا ناڤەراستێدا مۆرفیما( ەوە)‪،‬‬
‫ئەڤ مۆڕفیمە هەمێ دەمان وەکو پاشگر دهێتە زێدەکرن لسەر دوماهیکا پەێڤی و ئەڤێ‬
‫چەمکێ دگەهینیت‪ ( .‬سەدیق حەجی وەلی‪.)١١٤ :٢٠١٢ ،‬‬

‫وەکۆ‪:‬‬
‫ـ دیالێکتا سەرێدا( ەڤە)‪ :‬هاتمەڤە…………‬
‫ـ دیالێکتا ناڤەراستێدا( ەوە)‪ :‬هاتمەوە……‪..‬‬
 ‫‪٥‬ـ مۆڕفیما بچویککرنێ‪:‬‬
‫ئەڤ مۆڕفیمە‪ ،‬هەروەکێ مۆرفیمێن دیێن ڕێزمانی دەمی ل گەل ناڤی دهێن‪ ،‬پۆال‬
‫ڕێزمانییا وی ناگوهۆڕن‪ ،‬ئەڤ مۆڕفیمە دناڤ هەردوو دەڤەراندا هەڤپشکن‪ ( .‬زێرێن‬
‫خورشید سەلیم‪.)٢٩ :٢٠١٣ ،‬‬
‫وەکۆ‪:‬‬
‫‪١‬ـ (ـ و)‪ :‬دلۆ‪ ،‬ئازۆ‪ ،‬زەینۆ‪.…،‬هتد‪.‬‬
‫‪٢‬ـ (ـ ۆك)‪ :‬مەنجەلۆك‪ ،‬خوشکۆك‪…،‬هتد‪.‬‬

‫‪٦‬ـ مۆرفیما کۆمکرنێ‪:‬‬

‫مەبەست ژ مۆڕفیما کۆمکرنێ‪ ،‬ئەو مۆڕفیمە‪ ،‬ئەوا دچیتە سەر ناڤێ و ئەوێ ناڤێ دکەتە‬
‫د باری کۆمکرنێدا‪ .‬ئەڤ چەمکە دزمانێ کودێدا ن چەندێن ڕێکان دهێتە ئەنجامدان‪ ،‬ئێك‬
‫ژ ئەوان ڕێکا مۆرفیما بەندا ڕیزمانییە‪ ،‬واتە مۆڕفیما کۆمکرنێ ئەو مۆڕفیما بەندە ئەوا‬
‫ل سەر پەیڤێ دهێتە زێدەکرن و ب تایبەتی ناڤێ و ئەوان پەیڤ و ناڤان دکەتە کۆم‪.‬‬

‫مۆڕفیما سەرەکییا کۆمکرنێ دزمانێ کوردێدا مۆرفیما (ان) کو (( دناڤبەرا هەمێ‬

‫نێشانێت دیتر کۆمکرنی ناڤێ ب پلەیا ئێکێ دهێت))‪.‬‬
‫ب تایبەتێ ئەوان ناڤان ئەوێت ب دەنگەکێ کونسنانت ب دووماهێك دهێت‪ ،‬بو نموونە‪:‬‬
‫جوتیاران‪ ،‬پەرتووکان‪ ،‬مرۆڤان‪ ،‬هەڤاالن‪.…،‬هتد‪.‬‬

‫زیدەبارێ ئەڤێ مۆرفیمێ‪ ،‬زمانی کوردێدا ب چەندێن شێوەیێن دیتر دەردکەڤیت و هەمان‬
‫ئەرکێ کۆمکرنێ دگەهینیت ئەوژی( ەها‪ ،‬ات‪ ( ،‬جات‪ ،‬وات‪ ،‬هات )‪ ،‬وان‪ ،‬ڕان‪ ،‬یان‪،‬‬
‫گەل…) وەکۆ‪ :‬شەوەها‪ ،‬باغات‪ ،‬مێوەجات‪ ،‬ئاغاوات‪ ،‬گاڕان‪ ،‬مامۆستایان…هتد‪ ( .‬دیمەن‬
‫عەبدوڵال عومەر‪.)٢٦ :٢٠٢٢،‬‬

‫‪٧‬ـ مۆرفیما ڕەگەزی ( نفشێ)‪:‬‬

‫ئەڤ مۆرفیمە د زمانیدا بۆ جوداکرنا ڕەگەزێن نێرومێ دهێتە بکارهینان‪ ،‬ئەڤ مۆرفیمە‬
‫ڕۆلەکێ مەزن دبینت تایبەتی د جۆرێن ڕەگەزی نەنیشانکریدا‪ ،‬کو پەیڤ یا ڤاالیە ژ‬
‫نیشانەکا تایبەت بو دەست نیشانکرنا ڕەگەزی وەکۆ‪ :‬دیوار‪ ،‬دل‪ ،‬پەرتووك‪…،‬هتد‪ .‬کو‬
‫دڤان دوخێت لخوارێ دەردکەڤن‪.‬‬

‫أـ دۆخێ خستنەسەر‪( :‬ا) بۆ مێ‪ ،‬وەکو دیوارا مەکەت‪.‬‬

‫(ێ) بۆ نێر‪ ،‬وەکو دیوارێ مەکەت‪.‬‬

‫ب‪ -‬دۆخێ تیان‪( :‬ێ) بۆ مێ‪،‬وەکو نەسرینێ فراڤین چێکر‪.‬‬

‫(ی)‪ :‬بۆ نێر‪ ،‬وەکو ئازادی وانە نڤێسا‪.‬‬

‫ج‪ -‬دۆخێ گازیکرنێ‪( :‬ێ) بۆ مێ‪ ،‬کچێ وەرە‪.‬‬

‫(ۆ) بۆ نێر‪ ،‬کوڕۆ وەرە‪.‬‬
 ‫دـ دۆخێ ئاماژەکرنێ‪( :‬ا) بۆ مێ‪ ،‬وەکۆ ئەو کچا هە‪.‬‬
‫(ێ) بۆ نێر‪ ،‬وەکۆ ئەو کوڕێهە‪.‬‬

‫هـ‪ -‬دۆخێ بەردەوامیێ‪( :‬اـ یا) بۆ مێ‪ ،‬وەکۆ ئەوا دهێت‪ ،‬ئەویا دهێت‪.‬‬
‫( ێ‪ -‬یێ) بۆ نێر‪ ،‬وەکۆ ئەوێ دهێت‪ ،‬ئەو یێ دهێت‪.‬‬

‫و‪ -‬دۆخێ کەینۆنی‪( :‬ا‪ -‬یا) بۆ مێ‪ ،‬وەکۆ ئەوا زیرەك بوو‪ ،‬ئەو یا زیرەك بوو‪.‬‬
‫(ێ‪ -‬یێ) بۆ نێر‪ ،‬وەکۆ ئەوێ زیرەك بوو‪ ،‬ئەو یێ زیرەك بوو‪ ( .‬پایز‬
‫عومەر ئەحمەد‪.)١٤١ :٢٠١٥ ،‬‬

‫‪ – ٩-١‬ئەرکێ مۆرفێمن ڕێزمانێ درستێدا‪:‬‬

‫‪١‬ـ مۆڕفیما (‪-‬أ) د دۆخێ راستەوخودا‪:‬‬

‫پرانیا زمانڤانێن کورد (دۆخێ راستەوخودا) و (دۆخێ نەراستەوخۆدا‪ -‬تیان) ب ئەوی‬
‫چەندێ ژ هەڤ جوداکرینە‪ ،‬کو (ناڤ) د دۆخێ راستەوخودا نیشانا کۆمکرنی (ان)‬
‫وەرناگریت‪ ،‬ئانکو ئەگەر کۆم ژی بیت فۆرمێ وی وەك خو دمینیت و ناهێتە گوهورین‪.‬‬
‫لێ د دۆخێ (نەراستەوخۆداـ تیان) دا (ناڤ) ئەگەر کۆم بیت‪ -‬نیشانا کۆمکرنێ (ان)‬
‫وەردگریت و فۆرمێ وی وەك خوە نامینیت و دهێتە گوهۆرین‪ -‬د دۆخێ تیاندا ب درێژی‬
‫هاتیە شرۆڤەکرن‪ -‬ژبەر هندی د دۆخێ راستەوجودا بەحسێ نیشانا (ان) ناکەین‪ ،‬تنێ‬
‫دێ بەحسێ مۆرفیما ڕێزمانی (‪-‬ا) وەك نیشانا نفشی کەین‪ ،‬ژبەرکو دۆخێ راستەوخودا‬
‫چەند شێوە هەنە کو تێدا مۆرفیما ڕێزمانی (‪-‬ا) وەك نیشانا نفشی دەردکەڤیت رولی خو‬
‫دبینیت‪.‬‬

‫‪ -٢‬مۆڕفیما (‪-‬أ) د دۆخێ خستنەپاڵ‪:‬‬

‫مۆرفیما ڕێزمانێ (‪-‬أ) نیشانا نفشێ تاکێ مێ د زمانێ کوردی (ك‪ .‬ژ) دا هندێ گری‬
‫(بیاڤێ سینتاکسێ) دا دەردکەڤیت دەمێ ناڤەکێ تاکێ مێ د گرێدا دبیتە (دیارکری) و‬
‫( دیارکەر) ەك لپەی‪ -‬هندەك جاران ل پێش ژی‪ -‬دهێت‪( .‬ژ ئاڤاهیێ ناڤی نفش دیارنابیت‪،‬‬
‫تنێ ژ بیاڤێ ڕێزمانیێ ڕستەیێ ب هاریکاریا مۆرفیمێن ڕێزمانێ دیاردبیت)‪.‬‬

‫ڕستە د هەر زمانەکیدا ژ چەند پشکێن بنجی پێك دهێت… هەر دانەیەکا ڕێزمانێ بشێت‬
‫رولێ پشکەکا بنجیا ڕستەیێ بگێریت‪( ،‬گرێ) ەکێ پێك دهینیت‪.‬‬

‫سادەترین ڕستە ژی ژ دوو گریان پێك دهێت (گ‪ .‬ن) و (گ‪.‬ك)‪ .‬سادەترین (گ‪.‬ن) ژ‬
‫ناڤ (جهناڤ)ەکی پێکدهێت‪ .‬نموونە‪:‬‬

‫ـ نەسرین هات‬
 ‫نەسرین» (گ‪.‬ن) چنکو وەك دانەیەکا ڕێزمانێ (ناڤ) ی رۆلی پشکەکا بنجیا ڕستەیا‬
‫(بکەر) گیرایە‪.‬‬
‫هات» (گ‪.‬ن)‪.‬‬

‫د شیاندا هەیە (گ‪.‬ن) بهێتە مەزنکرن‪ ،‬چ ب هاریکاریا مۆرفیمێن ڕێزمانێ ((ل (ك‪ .‬ژ)‬
‫دا ناڤەکە د مەزنترین شێوەیدا‪ ،‬ل دوو مۆرفیمی ڕێزمانێ زێدەتر ناچیتە سەر)) بۆ‬
‫نموونە‪:‬‬
‫ـ زەالمەکی دار بڕی‬
‫(زەالم‪( +‬ەك) م‪ .‬ڕێزمانێ‪( +‬ـ ی)م‪ .‬رێزمانی) ‪.‬‬

‫چ ب هاریکاریا کەرەستێن پێش یان پاش (ناڤ) ی‪ ،‬هنگێ ناڤ دێ بیتە (دیارکری) یان‬
‫بێژیت (سەرە) و کەرەستێن دکەڤنە پێش یان پاش (دیارکری) دێ بنە (دیارکەر)‪.‬‬

‫پرانیا (دیارکەر) ێن دکەڤنە پێش سەرەی پێتڤێ ب ئامرازێ خستنەپاڵ (دانەپال) نینە‪-‬‬
‫ژبلی هەڤالناڤێ نیشانە بۆ تاکێ دوور دیار‪ ،‬دێ د دوخێ ئاماژیێدا بەحس کەین‪ -‬لێ‬
‫(دیارکەر) ێن دکەڤنە پاش سەرەی پێتڤێ ب ئامرازێ خستنەپال هەیە‪.‬‬

‫ئانکو د دۆخێ خستنەپاڵدا نفشێ ئەو (ناڤ) ێ مۆرفیما ڕێزمانێ (‪-‬أ) دچیتە سەر (مێ)‬
‫یە‪ .‬لێ ژبلی دیارکرنا نفشێ ناڤی مۆرفیما (‪-‬أ) چەند ئەرکێن دیتر ژی ببیینین‪ ،‬وەك‪:‬‬
‫ـ دانەپال‪ :‬کچا هەژاری ناڤەك دایە پاڵ ناڤەکێ دیتر‪.‬‬
‫ـ ژمارە‪ :‬کچا هەژاری‪( .‬کچ) ناڤەکێ تاکە ‪.‬‬
‫ـ خۆدانێ‪ :‬مەهینا هەژاری (هەژار) خوەدیێ (مەهین) ێ یە‪ ( .‬سەگڤان جەمیل محەمەد‪،‬‬
‫‪١١١ :٢٠١٦‬ـ ‪١١٧‬ـ ‪١١٨‬ـ ‪.)١١٩‬‬

‫هەر چەندە مەرج نینە د هەمێ (گ‪ .‬ن) دا ڤان هەمی ئەرکان ببینیت‪ -‬لێ بەهرا پتر‬
‫(نفش‪ ،‬دانەپاڵ) تێدا هەنەـ بۆ نموونە‪:‬‬

‫ـ درێژیا رێ تنێ ئەرکێ (نفش‪ ،‬دانەپاڵ) تێدا هەیە‪.‬‬

‫ـ کچەکا زیرەك تنێ ئەرکێ (نفش‪ ،‬دانەپاڵ‪ ،‬ژمارە) تێدا هەیە‪.‬‬

‫مۆرفیما ڕێزمانێ (‪-‬أ) یا خستنەپاڵ د بیاڤێ سینتاکسێدا تنێ د گرییا ناڤیدا دەردکەڤیت‬
‫(گرییا ناڤی‪ :‬ئەو پێکهاتەیا (سەرە) یێ ئەوێ ناڤ یان پەیڤەکا وەکی ناڤی مینا جینا ڤی‪،‬‬
‫بۆڤی (سەرە)ی هەیە ب چەند دیارکەرەکان بهێتە سنۆردارکرن‪ ،‬کو(دیارکەر) یان دێ‬
‫کەڤنە پێش (سەرە)ی یان پاش (سەرە)ی ئانکو د شیاندا هەیە (گ‪.‬ن) ل پێش یان پاش‬
‫(سەرە)ی بهێتە مەزنکرن‪.‬‬
‫(ئەبوبەکر عومەر قادر‪.)١٢٠ -١١٩ :٢٠٠٣ ،‬‬

‫‪ -٣‬مۆڕفیما (وو)‪:‬‬
‫ئەڤ دەنگە پێش نوونا چاوگی دکەڤیت و دەنگەکێ درێژە و دگەل هەردوو چاوگێن تێپەڕ‬
‫و تێنەپەردا دهێت‪ ،‬هەر چەندە د کوردییا سەریدا ئەڤ (وو) یە یا کێمە و زێدەتر ب‬
‫شێوەێ (وی) دەردکەڤیت بەلێ دگەل هندێ ژی دهندەك نمووناندا ئەڤ چەندە یا‬
‫پاراستی یە و هەر وەك (وو) دەردکەڤیت‪.‬‬
‫ـ چوون‬
‫ـ گروون‬
‫ـ دروون‪ -‬دروین‬
‫ـ چوون‪ -‬چوین‬
‫ـ بوون‪ -‬بوین‪ -‬بین‬

‫بەلێ ئەڤ دەنگە مۆرفیمەکا دەمێ بوریە ب ئەڤێ نموونێ دێ دەینە خویاکرن‪:‬‬
‫‪١‬ـ ئەز دێ بۆ بازاری چم‬
‫‪٢‬ـ ئەز بۆ بازاری چووم‬
‫‪١‬ـ ئەز دێ وی گرووم‬
‫‪٢‬ـ وی ئەز گرووم‬
‫د ئەڤان ڕستاندا دیسان دیاردبیت کو ڕستەیێن ئێکێ هەردوو دەمێ داهاتی نە ئەوژی ب‬
‫هەبوونا مۆڕفیما (دێ) بەلی د ڕستەیێن دوویێدا دەما ئەم موڕفیما داهاتی الدەین و‬
‫مۆڕفیما (وو) دانین دێ دەمێ وێ دهێتە گوهورین بۆ بوری‪( .‬سلێمان ئیسماعیل ڕەجەب‪،‬‬
‫‪.)٧٧ -٧٦ :٢٠٠٦‬‬

‫‪٤‬ـ مۆڕفیما (ت)‪:‬‬

‫ئەڤ مۆڕفیمە ژی وەکی مۆرفیمەکا دەمێ بوری دهێتە ناسین‪ ،‬چونکی دچیتە سەر‬
‫ژمارەکا بنجی و دکەتە رەگێ بوری و هندەکجاران ئەو دەنگی دوماهیکا بنجی‬
‫دگوهۆریت‪ .‬ئەوژی ل ئەنجامێ ئەو یاسا مۆڕفۆ فونیمیانە کو بنجی و مۆڕفیمی دەمی‬
‫(ت) لێك ددەت ناڤ ئێکدا دبین‪.‬‬
‫كوژ‪ +‬مۆڕفیمی بۆری (ت) = کوشت‬
‫سوژ‪ +‬مۆڕفیمی بۆری (ت) = سوت‬
‫خاز‪ +‬مۆڕفیمی بۆری (ت) = خاست‬

‫بو دیارکرنا مۆڕفیما (ت) وەك مۆڕفیما بۆری دڤان دوو رستەیاندا پتر بومە دیاردبیت‪.‬‬
‫‪١‬ـ ئەز دکەڤم‬
‫‪٢‬ـ ئەز کەڤتم‬

‫دەمێ ڕستەیا ئێکێ دەمەکێ نهویە و دەمێ ڕستەیا دوویێ دەمێ بوری یە ئەوژی ژ‬
‫ئەنجامێ هەبوونا مۆڕفیما (ت) یە‪ ،‬چونکی جهێ مۆڕفیما (د) گرتییە و دەم هاتیە‬
‫گوهۆرین‪ ( .‬سلێمان ئیسماعیل ڕەجەب‪.)٧٧ :٢٠٠٦ ،‬‬
 ‫پشکا دوویێ‬

‫الیەنێ پراکتیکییێ ڤەکۆلینێ‬

‫‪١‬ـ ‪١‬ـ جهێ دەڤۆکا دهوکی دناڤ گۆڤەرا بەهدینیدا‪:‬‬

‫پارێزگەها دهوکێ دکەڤیتە باکوورێ عێراقێ و ڕۆژئاڤایا هەرێما کوردستانێ‪ ،‬پارێزگەها‬

‫دهوکێ دهێتە هژمارتن ئێك ژ پارێزگەهێن سنووری و ستراتیژیی‪ ،‬کو دکەڤیتە دناڤبەرا‬
‫سێ پارچێن کوردستانێدا ل ناڤ وەالتێن (عێراق و سوریا و تورکیا)‪.‬‬
‫پارێزگەها دهوکێ ژ الیێ باکووریڤە ل گەل تورکیا ب درێژاهییا (‪٢٢٩،١‬کم)‪ ،‬و ژ الیێ‬
‫باکوورێ ڕۆژ ئاڤاڤە ل گەل سووریایێ ب درێژاهیا (‪٥،٥‬کم)‪ ،‬و ژ الیێ باشوورێ‬
‫ڕۆژهەالتڤە ک گەل پارێزگەها هەولێرێ ب درێژاهیا (‪٢٣٩،٧‬کم)‪ ،‬ژالیێ باشوور و‬
‫باشوورێ ڕۆژئاڤاڤە لگەل پارێزگەها مووسل ب درێژاهییا (‪٢٣٣،٨٨‬کم) هەڤسنوورە‪.‬‬
‫شێوی گشتیێ پارێزگەها دهوکێ وەك الکێشەیەکا نەڕێکخستییە‪ ،‬هێال درێژیێ (‪ )٤٣‬پلەیا‬
‫ڕۆژهەالت‪ ،‬دهۆکی ب نیڤی بکەت و ئەڤ هێلە دناڤەندا باژێرێ دهوکێدا دبووریت‪،‬‬
‫هەروەسا دکەڤیتە دناڤبەرا بازنەیێ درێژیێ هێال (‪ )٣٦،٤٠‬و (‪ )٣٧،٢٠‬پلەیان ژ‬
‫باکووریڤە‪ ،‬ئانکو دکەڤیتە باکوورێ هێال ڕاست‪.‬‬
‫دهوك وەکو باژێر دکەڤیتە ناڤبەرا دوو چیایێن بلند و نهالەکا کویردا‪ ،‬ژ ئالیێ باکووریڤە‬
‫چیایێ سپی (کێلیا شەدایێ و کێلیا فرعینی)نە‪ ،‬ژ ئالیێ باشووریڤە (چیایێ ڕەش) و‬
‫(چیایێ زاوا)‪ -‬هندەك دبێژن چیایێ شندوخا و دەهکان‪ -‬و ژ الیێ ڕۆژئاڤایڤە دەشتا‬
‫دووبانێ‪ -‬دەشتا سلێڤانە‪ -‬هەتا دگەهیتە ڕووبارێ دیجلە‪ .‬ڕووبەرێ گشتی یێ پارێزگەهێ‬
‫(‪ )٣،٩٠٢،٢١٨‬دونەمە و هژمارا ئاکنجیێن وێ لدووڤ ڕێڤەبەرییا ئامارا دهوکێ ل‬
‫ساال ‪)٢٠١٣‬ێ ‪ )١٤١٨٩٣٣( ،‬کەسن‪ ( .‬د‪ .‬سەلوا فەریق سالح‪.)٢٩ :٢٠١٧ ،‬‬

‫‪٢‬ـ ‪٢‬ـ تایبەتمەندییێن ڕێزمانی د دەڤۆکا دهوکی دا‪:‬‬

 ‫‪٢‬ـ‪٣‬ـ جهێ دەڤۆکا ئاکرێ دناڤ گوڤەرا بەهدینیدا‪:‬‬

‫ژ الیێ مێژوویێڤە ئاکرێ شارەکێ گەلەك کەڤنارە ژ الیێ فەرماندارەکێ زەرە دەشتی‬
‫هاتیە دروسکرن‪ ،‬کو بناڤێ (زەند) بوو ل سەدێ حەفتێ بەرێ زایینێ‪ ،‬ناڤێ ئاکرێ ب‬
‫رامانا (ئاگرێ) یان (ئاگر) دهێت‪ ( .‬ئەحمەد سەید عەلی بەرزنجی‪.)٨ :٢٠٠٤ ،‬‬

‫هەروەسا ژالیێ جوگرافیڤە دکەڤیتە باشوورێ کوردستانێ و دهێتە ناسکرن ب دەرگەهێ‬

‫بادینان‪ ،‬دکەڤیتە ناڤبەرا پارێزگەهێن (هەولێر و دهۆك) ێدا‪ ،‬ل ڕوویێ ئێداریڤە قەزایە‪،‬‬
 ‫کو رووبەرەکێ بەرفرەهـ و پان و بەرین هەیە‪ ،‬سێ ناحیان بخوڤەدگریت (بجیل‪،‬‬
‫گردەسێن‪ ،‬دینارتە)‪.‬‬
‫هەروەسا ژالیێ پێکهاتێڤە گەلەك پێکهاتە لێ دژین‪ ،‬کو پتری سەدان سالەکێ دژین‪.‬‬
‫پێکهاتێن سەرەکیێن جڤاکا کوردی ل دەڤەرا ئاکرێ ئەڤەنە‪( :‬ئاکرەیێ‪ ،‬زێباری‪،‬‬
‫سوورچی‪ ،‬هەرکی‪ )…،‬و زیدەباری گەلەك تێرە و بنەمالێن دیژی‪.‬‬
‫( گوڤاری ئەکادیمیای کوردی‪٤٧ ،٢٠٢١ ،‬ـ ‪.)٤٨‬‬

‫دەڤۆکا دەڤەرا ئاکرێ ئێکە ژ دەڤۆکێن سەر ب شێوەزارێ بادینێ کرمانجییا ژووری یا‬
‫زمانی کوردی‪ ،‬ژ بەرکو دەڤەرا ئاکرێ جهەکێ سترتیژیە کۆ دبێتە دەرگەهەك بو گرێدانا‬
‫پارێزگەها هەولێر و دهۆك‪ ،‬هەر ژبەر ئەڤێ چەندێ زۆربەیا خەلکێ وێ یێ بەهرەمەند‬
‫ب هەردوو دیالێکتێن سۆرانی و کرمانجی و شارەزایییەکا باش د هەردوو دیالێکتاندا‬
‫هەیە‪ .‬ئەو زمانێ خەلێ ئاکرێ پێ د ئاخڤن (زمانێ کوردی) یە ب هەردوو دیالێکتێن‬
‫(سورانی و بەهدینی) د ئاخڤن‪ ( .‬ئەحمەد سەید عەلی بەرزنجی‪.)٢٧ :٢٠٠٤ ،‬‬

‫هوکارێ سەرەکییێ پەیدابوونا دەڤوکێن دەڤەرا ئاکرێ‪ ،‬هۆکارێ کۆمەالیەتێ ئانکو‬

‫جڤاکییە‪ ،‬چونکی ئەڤ دەڤەرە دابەش سەر چەندین هۆزێن مەزنێن کوردی بوویە و‬
‫هەر هوزەکێ ژی جهـ و وار و ڕەوشت و تیتالێن تایبەت ب خۆ هەنە‪ ،‬لەوا ئەڤە پتر‬
‫دابەشبوونا جڤاکییە ل سەر چەند هۆز و تێرە و بنەمالەکاندا‪ ،‬هەروەسان (ئەڤ هوکارە‬
‫ئانکو جڤاکێ‪ ،‬تایبەتە ب جوداهیێن خەلکێ جهەکیڤە ژالیێ داب و نەریت و رەوشت و‬
‫رەوشەنبیری و هزرێڤە‪.‬‬

‫دیارە کو روشنبیری و داب و نەریتان رەنگڤەدانەکا بەرچاڤ د زمانیدا هەیە‪ ،‬ژبەر‬

‫هەبوونا هندەك رەوشت و داب و نەریتێن تایبەت‪ ،‬زاراڤێن تایبەت دهێنە د زمانیدا‪ ،‬بو‬
‫نموونە د زمانێ خەلکێ گوند و باژێراندا ئەڤ چەندە دیاردبیت‪ ،‬باهرا پتر خەلکێ‬
‫گوندان پێگیریێ ب هندەك داب و نەریتان دکەن نەوەك خەلکێ باژێران‪ ،‬هەروەسا‬
‫رەوشەنبیری دناڤ باژیراندا ب ڕادەیەکیە‪ ،‬کو زمانێ ئەوان ژ زمانێ خەلکێ گوندان‬
‫جودادکەت‪ ( .‬گوڤاری ئەکادیمیای کوردی‪.)٤٨ :٢٠٢١ ،‬‬

‫‪٢‬ـ‪٤‬ـ تایبەتمەندیێین ڕێزمانێ د دەڤۆکا ئاکری دا‪:‬‬

‫ل خوارێ دێ هەولدەین هەر ئێك ژ دەڤوکێن پێکهێنێن دەڤۆکا دەڤەرا ئاکرێ ب جودا‬
‫بدەینە نیاسین‪:‬‬

‫‪١‬ـ ئاکرەیی‪:‬‬
‫ئاکرەیی وەك پێکهاتەکا جڤاکییا ڕەسەنا ئاکرێ دهێتە هژمارتن‪ ،‬ژبەرکو ئاکنجیبوونا‬
‫ئەوان یا کەڤنارە ل سەنتەرێ قەزایا ئاکرێ و پتر ب باژێری دهێتە نیاسین‪ ،‬نەکو هۆز‬
‫یان عەشیرەت و ل چەندێن بنەماڵ و بابکان پێکهاتینە‪.‬‬
 ‫ـ تایبەتمەندیێن دەڤۆکا ئاکرەیییان‪:‬‬

‫أـ ئاستێ دەنگی‪:‬‬

‫ـ گوهۆڕینا دەنگەکی ب ئێکێ دی‪ ،‬وەکۆ‪:‬‬
‫(ح) بۆ (هـ)‪ :‬حەفتێ‪ ،‬هەفت‬
‫(ژ) بۆ (ل)‪ :‬ژ ئاکرێ‪ ،‬ل ئاکرێ‬

‫ـ الدانا هندەك دەنگان‪ ،‬وەکۆ‪:‬‬

‫(ە)‪ :‬جەهـ‪ :‬جە ‪ ،‬بەرفرەهـ ‪ :‬بەرفرە ‪ ،‬مێهڤان‪ :‬مێڤان‬

‫ـ زێدەکرنا دەنگەکێ‪ ،‬وەکۆ‪:‬‬

‫دەنگێ (ە) ‪ :‬ئەڤی مللەتی‪ :‬ئەڤی مللەتەی‪ :‬ئەڤی کورەی‬

‫ب‪ -‬ئاستێ پەیڤێ ‪ :‬د ئەڤێ ئاستیدا‪ ،‬چەندین پەیڤێن تایبەت ب ئەڤێ دەڤۆکێ دبینین‪،‬‬
‫وەکو‪:‬‬
‫ـ خن‪ :‬جوان‬
‫ـ سالل ـ سال‪ :‬بانی‬
‫ـ تەرو تەلیش‪ :‬شل و تەربوون‬
‫ـ طوش‪ :‬توژی‬

‫ج‪ -‬ئاستێ رستەیێ‪:‬‬

‫ـ هەلەکا دیش وەرە‪( :‬جارەکا دی ژی وەرە)‬
‫ـ وێش فرێبدە ناڤ سەلکێدا (ئەوژێ پاڤێژە دناڤ سەلکێدا)‬
‫ـ ئەوان بن عنتکر (ئەوان بەرزەکر)‬

‫دـ ئاستێ واتایێ‪:‬‬

‫سەبارەت ئاستێ واتایێ بێگومان دەمێ گوهۆڕین دکەڤنە ئاستێن دیێن پێکهاتا کەرەستێن‬
‫زمانی‪ ،‬ئێکسەر کاریگەرییا خۆ ل ئاستێ واتایێ ژی دکەن و چەندین گوهۆڕین ڕویدەن‬
‫بو نموونە دەربڕینەکا زمانی ل دەڤۆکەکێدا واتایەك هەبیت ول دەڤۆکەکا دیدا هەمان‬
‫دەربڕین یان پەیڤ و کەرەستێ زمانی‪ ،‬واتایەکا دی بدەت و و ئەڤ دیاردەیە د هەمی‬
‫دەڤۆکين دەڤەرا ئاکرێدا دهێتە دیتن‪.‬‬

‫‪٢‬ـ زێباری‪:‬‬
‫ئێك ژ هۆزێن مەزن و بەرنیاسێن کوردە و جهێ ئاکنجیبوونا ئەوان ل دەڤەرا ئاکری ب‬
‫شێوەیەکێ سەرەکی دکەڤیتە سنوورێ ناحیا دینارتێ و گوندێن ئەوی سنووری‪،‬‬
‫زێدەباری سەنتەرێ قەزایا ئاکرێ و چەندێن گوندێن دیێن بەربەالڤ ل سنوورێن دی‪.‬‬

‫ـ تایبەتمەندیێن دەڤۆکا زێبارییان‪:‬‬

 ‫أـ ئاستێ دەنگێ‪:‬‬
‫ئەحمەد(‪)i‬‬ ‫ـ بکارهینانا بزروکەیا (‪ )i‬ل جهێ (ی) ‪ :‬ئەحمەدی‬
‫عەمەر(‪)i‬‬ ‫عەمەری‬

‫ـ گوهۆڕینا دەنگەکی ب ئێکێ دی‪:‬‬

‫(ل) بۆ (أل) ‪ :‬بال‪ :‬باڵ‬
‫نیشانا (ژی) بۆ (یش) ‪ :‬ئەزژی‪ :‬ئەزیش‬

‫ـ زێدەکرنا دەنگەکی‪ ،‬وەکۆ‪:‬‬

‫دەنگێ (اڵ)‪ :‬هێلك‬

‫ب‪ -‬ئاستێ پەیڤێ‪:‬‬

‫ـ جێن‪ -‬ئانکو (ری)‬
‫ـ نەپێوەستم‪ -‬واتا (نەشێم) دهێت‬
‫ـ پێستم‪ -‬واتا (دشێم)‬
‫ـ چاپەست‪ -‬کەرەستی لێنانگەهێیە تایبەت ب دروستکرنا چایێ (چاپەست)‬

‫ج‪ -‬ئاستێ رستەیێ‪:‬‬

‫ـ توش مروڤ نی‪ -‬تو مرۆڤ نینی‬
‫ـ ئەمیش دی سەرا وا دەین‪ :‬ئەم ژی دێ سەرا وان دەین‬

‫دـ ئاستێ واتایێ‪:‬‬

‫بیگومان ئەڤ گوهۆڕێن تایبەتمەندیێن د ئاستێن دیدا ڕیددەن‪ ،‬ئێکسەر کاریگەرییا خۆ ل‬
‫سەر واتایێ ژی دکەن و نموونە پەیڤەکا ئەڤێ دەڤۆکێ بۆ ئاخڤتنکەرێ دەڤۆکەکا‬
‫تێگەهستنا ئەوی دی گران بیت‪.‬‬

‫‪٣‬ـ سۆرچی‪:‬‬
‫هوزەکا مەزن و بەرنیاسا کوردینە ل هەردوو دەڤەرێن سۆران و بادینان ئاکنجیبووینە‪،‬‬
‫لێ ل دەڤەرا ئاکرێ‪ ،‬ناحیا بجیل و گوندێن سنووری وی ناحیێ ب دەڤەرا ئاکنجیبوونا‬
‫سۆرچیان دهێتە نیاسین و زێدەبارێ چەندین گوندێن دیتر و دیسان ل سەنتەرێ قەزایێ‬
‫و هندەك دەڤەرێن دیژی هەنە‪.‬‬

‫ـ تایبەتمەندیێن دەڤۆکا سۆرچیان‪:‬‬

‫أـ ئاستێ دەنگێ‪:‬‬

 ‫ـ گوهۆڕینا دەنگێ (ع) بۆ (ح) = عبدەللا = حەوال‬
‫ـ گوهۆڕینا دەنگێ (ب) بۆ (پ) = ب من = پ من‬

‫ب‪ -‬ئاستێ پەیڤێ‪:‬‬

‫ـ لەمەس‪ :‬ل دەڤ‬
‫ـ زاڤێجا‪ :‬ئەڤجا‬
‫ـ واز‪ :‬هەست و هوش و هزر‬

‫ج‪ -‬ئاستێ رستەیێ‪:‬‬

‫ـ زاڤێجا دێ دێنکەمێ‪ :‬ئەڤجا دێ سەحکەمێ‬
‫ـ کمکە‪ :‬کێم بکە‬

‫دـ ئاستێ واتایێ‪:‬‬

‫دەڤۆکا سۆرچییان ژبەر ئاواز ب لێڤکرنا تایبەتا ئەوان کاریگەرییا خۆ ل سەر ئاستێ‬
‫واتایێ ژی کرییە و ل دەمێ ئەو ب دەڤۆکا خۆ د پەیڤن‪ ،‬ئاخڤتنکەرين دەڤۆکێن دی ب‬
‫تایبەتی د هندەك دەربڕین و رستەیاندا ب زەحمەت تێدگەهن‪.‬‬
‫( گوڤاری ئەکادیمیای کوردی‪.)٥٣ -٥٢ -٥١ -٥٠ :٢٠٢١ ،‬‬

‫‪٢‬ـ ‪ ٥‬ـ نموونەیێن جیاوازییێن ڕێزمانی د ناڤبەرا دەڤۆکا (دهوك) و (ئاکرێ)‬

‫دا‪:‬‬

‫‪١‬ـ فۆنیما ‪/‬ك‪:/‬‬

‫ڕادا بکارهینانا وێ د دەڤوکا دهوکێدا کێمترە ژ دەڤوکا ئاکرێ‪ ،‬ژ بەرکو ئێك ژ ڕێکێن‬
‫ناسیاریکرنێ د دەڤوکا ئاکرێدا ب ڕێکا مۆڕفیما (ەکە) یە‪ ،‬ئەڤ مۆڕفیمە ژی د دەڤوکا‬
‫دهوکێدا بکارناهێت‪ ،‬وەکو‪:‬‬
‫ئاکرێ‬ ‫دهوك‬
 ‫جحێلەکە‬ ‫ئەو جحێل‬
‫شکەفتەکە‬ ‫ئەو شکەفت‬
‫نەخوشەکە‬ ‫ئەو نەساخ‬
‫خواڵمەکە‬ ‫ئەو خواڵم‬

‫هەروەسا د دەڤوکا دهوکێدا هەڤاڵناڤێ نەدیاریێ‪ ،‬مۆڕفیما (دیتر)ە‪ ،‬کو د دەڤوکا ئاکرێدا د‬
‫بیتە (دیکە)‪ ،‬وەکو ل خوارێ دیاردبیت‪:‬‬
‫ئاکرێ‬ ‫دهوك‬
‫مامۆستایێ دیکە‬ ‫مامۆستایێ دیتر‬
‫کوڕێ دیکە‬ ‫کوڕکێ دیتر‬
‫خەونا دیکە‬ ‫خەونا دیتر‬

‫‪٢‬ـ فۆنیما ‪/‬ژ‪:/‬‬

‫ڕادا بکارهینانا وێ د دەڤوکا دهوکێدا ژ دەڤوکا ئاکرێ پترە‪ ،‬چونکی د دەڤوکا دهوکێدا‬
‫(ژ) وەکو ئامرازەکێ پەیوەندیێ بکاردهێت‪ ،‬بەلێ د دەڤوکا ئاکرێدا بەرامبەری وی‬
‫ئامرازێ (ل) بکاردهێت‪ ،‬وەکو‪:‬‬
‫ئاکرێ‬ ‫دهوك‬
‫یێك ل وا هات‬ ‫ئێك ژ وا هات‬
‫تو ل هەما خنتری‬ ‫تو ژ هەمیا جانتری‬
‫ئەوی پەرتووك ل من ستاند‬ ‫ئەوی پەرتووك ژمن ستاند‬

‫دیسان د دەڤوکا دهوکێدا ئێك ژ مۆڕفیمێن دوبارەکرنێ مۆڕفیما (ژی)ە‪ ،‬کو بەرامبەری‬
‫وێ د دەڤوکا ئاکرێدا دبیتە مۆڕفیما (ش)‪ ،‬وەکو د ئەڤان نمووناندا دیاردبیت‪:‬‬
‫ئاکرێ‬ ‫دهوك‬
‫خوشکا منیش چو‬ ‫خیشکا منژی چو‬
‫ویش مەحتێت مە کربوون‬ ‫ویژی مەدحێت مە کربون‬
‫نیڤڕوش مێڤان هاتن‬ ‫نیڤروژی مێهڤان هاتن‬

‫‪٣‬ـ فۆنیما ‪/‬ڤ‪:/‬‬

‫ڕادا بکارهینانا وێ د دەڤوکا دهوکێدا ژ دەڤوکا ئاکرێ کێمترە‪ ،‬ژبەرکو د دەڤوکا ئاکرێدا‬
‫مۆڕفیما (ەڤە) زێدەباری حالەتێ دوبارەکرنێ‪ ،‬گەلەك جاران وەکو دیاردەکا فۆنەتیکی ل‬
‫دوماهیا کاری دهێتە بکارهینان‪ ،‬چونکی هەر دەڤوکا ئاکرێدا ژبلی مەبەستا دوبارەکرنێ‪،‬‬
‫دەمێ (ەڤە) بکاردهێت‪ ،‬نابیتە ئەگەرێ گوهوڕینا واتایێ‪ ،‬بەلێ د دەڤوکا دهوکێدا ب تنێ‬
‫وەکو مۆڕ فیمەکا دوبارەکرنێ بکاردهێت‪ ،‬وەکۆ ل خوارێ دیاردبیت‪:‬‬
‫ئاکرێ‬ ‫دهوك‬
‫من کراسێ خو لێ ستاندەڤە‬ ‫من کراسێ خو ژێ ستاند‬
‫ئازادی دەرك ڤەکرەڤە‬ ‫ئازادی دەرگەهـ ڤەکر‬
 ‫ئەو دێ ئاسنی حەلینتەڤە‬ ‫ئەو دێ ئاسنی حەلینیت‬

‫دیسان گەلەك جاران دەنگی {ڤ} د دەڤوکا ئاکرێدا وەکو دیاردەکا فونەتیکی ل دوماهیا‬
‫کاران دهێتە بکارهینان‪ ،‬بەلێ ئەڤ چەندە د دەڤوکا دهوکێدا نینە‪ ،‬وەکو د ڤان نموناندا‬
‫دیاردبیت‪:‬‬
‫ئاکرێ‬ ‫دهوك‬
‫دێ چمەڤ مال‬ ‫دێ چمە ماڵ‬
‫دێ دانینەڤ سەرئاگری‬ ‫دێ دانینە سەر ئاگری‬
‫هەتا دگەمەڤ تە‬ ‫حەتا دگەهمە تە‬

‫‪٤‬ـ فۆنیما ‪/‬هـ‪:/‬‬

‫ڕادا بکارهینانا وێ د دەڤوکا دهوکێدا ژ دەڤوکا ئاکرێ پترە‪ ،‬ژبەرکو د دروستکرنا ناڤێ‬
‫واتاییدا د دەڤوکا دهوکێدا مۆڕفیما (اهی) بکاردهێت‪ ،‬کو بەرامبەری وێ د دەڤوکا ئاکرێدا‬
‫مۆڕفیما (ایی) ە‪ ،‬وەکو‪:‬‬
‫ئاکرێ‬ ‫دهوك‬
‫تەعدایی‬ ‫تەعداهی‬
‫ڕونایی‬ ‫ڕوناهی‬
‫دومایی‬ ‫دوماهی‬

‫هەڕوەسا د دەڤوکا دهوکێدا فۆنیما ‪/‬هـ‪ /‬ل گەل هندەك ناڤێن کاران (چاوگ) دیاردبیت‪،‬‬
‫بەلێ د دەڤوکا ئاکرێدا ئەو فۆنیم دهێتە الدان‪ ،‬وەکو‪:‬‬
‫ئاکرێ‬ ‫دهوك‬
‫گەشتن‬ ‫گەهشتن‬
‫ژمارتن‬ ‫هژماتن‬
‫گوڕین‬ ‫گوهوڕین‬
‫بجی ئینان‬ ‫بجهـ ئینان‬

‫هەڕوەسا د دەڤوکا دهوکێدا فۆنیما ‪/‬هـ‪ /‬ل گەل هندەك پەیڤێن دیتر بکاردهێت‪ ،‬بەلێ د‬
‫دەڤوکا ئاکرێدا ئەڤ فۆنیمە د وان پەیڤاندا دەرناکەڤیت‪ ،‬وەکو‪:‬‬
‫ئاکرێ‬ ‫دهوك‬
‫ڕەوان‬ ‫ڕەهوان‬
‫جە‬ ‫جەهـ‬
‫دون‬ ‫دوهن‬
‫بەرفرە‬ ‫بەرفرەهـ‬

‫ل گەل هەبوونا ڤان جیاوازیان د هەردوو دەڤوکاندا‪ ،‬جوداهیا ڕادا بکارهینانا ڤان‬
‫فۆنیمان نابیتە ئەگەێ جوداهیێ د فونیمان یان هژمارا واندا‪ ،‬دەمێ ڕادا بکارهینانا وان‬
 ‫دناڤبەرا ڤان دەڤوکاندا دهێتە گوهوڕین‪ ،‬ئەڤ گوهوڕینە نابنە ئەگەرێ ژناڤچونا‬
‫فۆنیمان‪ ،‬بەلکو بتنێ ڕادا بکارهینانا وان د دەڤوکەکێدا کێم دبیت و بەرامبەری وێ د‬
‫دەڤوکا دیدا زێدە دبیت‪ ( .‬نەسرین عەبدوڵاڵ محەمەد تاهر‪٩ :٢٠٠٩ ،‬ـ ‪١٠‬ـ ‪١١‬ـ ‪١٢‬ـ ‪.)١٣‬‬

‫ئەنجام‪:‬‬
 ‫لیستەیا ژێدەران‪:‬‬

‫پەرتووك‪:‬‬

‫‪١‬ـ ب زمانێ کوردی‪:‬‬

 ‫‪١‬ـ ناوخۆش‪ ،‬سەالم‪ ،‬نەریمان خۆشناە‪ .)٢٠١٠( ،‬زمانەوانی‪ .‬چاپا دووێ‪ .‬هەولێر‪:‬‬

‫‪٢‬ـ عەبدولال‪ ،‬عەبدولسەالم نەجمەدین‪ ،‬شێرزاد سەبری عەلی‪ .)٢٠١١( ،‬زمانڤانییا‬

‫تیۆری‪ .‬هەولێر‪ :‬دەزگەهێ سپیرێز‪.‬‬

‫‪٣‬ـ بادی‪ ،‬إسماعیل‪ .)٢٠١٨( ،‬زمان و دیالێکتێن زمانێ کوردی‪ .‬دهوك‪:‬‬

‫‪٤‬ـ فتاح‪ ،‬محمد معروف‪ .)٢٠١١( ،‬زمانەوانی‪ .‬چاپا سیێ‪ .‬هەولێر‪:‬‬

‫‪٥‬ـ خۆشناو‪ ،‬نەریمان عەبدوڵاڵ‪ .)٢٠١٢( ،‬زاروزمان‪ .‬هەولێر‪:‬‬

‫‪٦‬ـ ئەحمەد‪ ،‬عەبدولمەناف رەمەزان‪ .)٢٠١١( ،‬ئەتڵەسی زمانی‪ .‬دهوك‪ :‬دەزگەهێ‬

‫سپیرێز‪.‬‬

‫‪٧‬ـ سالح‪ ،‬سەلوا فەریق‪ .)٢٠١٧( ،‬ئەتلەسا فۆنۆلوجییا زمانێ کوردی‪ -‬پارێزگەها‬
‫دهوکێ‪ .‬ترکیا‪ :‬دەزگەهێ سپیرێز‪.‬‬

‫‪٨‬ـ احمد‪ ،‬ارا علی‪ .)٢٠١٩( ،‬دایگلۆسیا و بالینگوالیزم ل هەرێما کوردستانێ‪ .‬دهوك‪:‬‬

‫‪٩‬ـ دزەیی‪ ،‬عەبدولواحید موشیر‪ .)٢٠٢١( ،‬زمانەوانیی گشتی‪.‬‬

‫‪١٠‬ـ فەرهادی‪ ،‬عاتف عەبدڵاڵ‪ .)٢٠١٣( ،‬هەندێ الیەنی دەنگسازیی شێوەزاری‬

‫باڵەکایەتی لە سەر بنچینەی (‪ .)prat‬هەولێر‪:‬‬

‫‪١١‬ـ محەمەد‪ ،‬باخان ئەحمەد‪ .)٢٠٢٠( ،‬دروستنووسیی زمانی کوردی‪ .‬چاپا دووێ‪.‬‬

‫‪١٢‬ـ سەلیم‪ ،‬زێڕێن خۆرشید‪ .)٢٠١٢( ،‬ئەلۆمۆڕف د زمانێ کوردیدا‪ .‬دهوك‪ :‬دەزگەهێ‬
‫سپیرێز‪.‬‬

‫‪١٣‬ـ حاجی‪ ،‬ایڤان حسن‪ .)٢٠٢٣( ،‬مۆرفۆفۆنۆسینتاکس دزمانێ کوردیدا (گوڤەرا‬

‫بەهدینی) وەك نموونە‪ .‬دهوك‪:‬‬

‫‪١٤‬ـ طیب‪ ،‬شهاب شیخ‪ .)٢٠١٤( ،‬دەربارەی زمانەوانی‪ .‬هەولێر‪.‬‬

‫‪١٥‬ـ شوانی‪ ،‬رەفیق‪ .)٢٠٠٩( ،‬زمانەوانی‪ .‬دهوك‪ :‬دەزگای موکریانی‪.‬‬

‫‪١٦‬ـ موکریانی‪ ،‬کوردستان‪ .)١٩٨٦( ،‬سینتاکس ڕستەی سادە ل زمانی کوردیدا‪.‬‬

‫بەغداد‪ :‬دەزگای رۆشنبیری بالوکردنەوەی کوردی‪.‬‬
 ‫‪١٧‬ـ وەلی‪ ،‬سەدیق حەجی‪ .)٢٠١٢( ،‬جوینکرنا گێرەکێن زمانێ کوردی‪ .‬دهوك‪:‬‬

‫‪١٨‬ـ طاهر‪ ،‬دلمان قطاس‪ .)٢٠١٣( ،‬مۆڕفۆفۆنیم دزمانێ کوردیدا‪ .‬ماستەرنامە‪ .‬کۆلێژا‬
‫زانستێن مرۆڤایەتی‪ -‬زانکۆیا دهوکێ‪.‬‬

‫‪١٩‬ـ حسێن‪ ،‬هەڤال عەبدولال‪.)٢٠٢٢( ،‬مۆرفیمێن بەندێن فرەئەرك د دیالێکتا سەرییا‬

‫زمانێ کوردیدا (گوڤەرا بەهدینی وەك نموونە)‪ .‬ماستەرنامە‪ .‬کۆلیژا زانستێن‬
‫مروڤایەتی‪ -‬زانکویا زاخو‪.‬‬

‫‪٢٠‬ـ حەجی‪ ،‬ماهر عیسا‪ .)٢٠٢٣( ،‬تایبەتمەندییە سینتاکسییەکانی شێوەزاری کەلەکچی‪.‬‬

‫ماستەرنامە‪ .‬کولێژا زانستیێن مرۆڤایەتی‪ -‬زانکویا زاخو‪.‬‬

‫‪٢١‬ـ محەمەد‪ ،‬حاتەم ولیا‪ .)٢٠١٤( ،‬خوێندنەوەیەکی سەرتایی لەبارەی سینتاکس (‬

‫‪ .) syntax‬ماستەرنامە‪ .‬کۆلێژا پەروەردە‪ -‬زانکویا سەالحەدین‪.‬‬