Шешендік сөздер,

ақындық толғамдар,
аңыз эңгімелер

Құрастырушылар:
БЛЛТАБАЙ АДАМБАЕВ, ТӨЛЕУХАН ЖАРҚЫМБЕКОВА

Әдеби оцдеп, баспага әзірлеген:

ӘБДІ ШЫНБАТЫРОВ

АЛМАТЫ
• ЖАЗУШЫ.
1989
82 3 (2 к)
Е 41

Редактор
Тортай Сэдуакасов

Пікір жазғандар:
Қ. Баянбаев, Н. Төрекүлов, К. Уэлиев

4702250105—054 <<л
116—89т
402(05)—89
іф « Ж а з у ш ы » баспасы, 1985
І.ЧІ!!\і/» (-(>()» 0()ЗГ)7 «7 С) « Ж а з у ш ы » баспасы, 1989
 ХАЛЫҚ ДАНАЛЫҒЫ
Сөз онерін жетік білген және оны аса ж о г а р ы б а ғ а л а ғ а н адам-
дардың біреуі Абай екені мәлім. Х а л қ ы н ы ң ақыл-ойын, ақындық-
шешендік өнерін еркін меңгерген кемеңгер Абай өзінің атақты
«Сегіз а я қ » атты философиялық толгауында тіл өнерін «толгауы
тоқсан», «білгенге м а р ж а н » деп і н ж у - м а р ж а н ғ а теңейді. Онымен
Абай а л д ы ң ғ ы буыннан келе ж а т қ а н үлгілі, өнегелі сөздерге ілтипат-
пен ңарауга, оларды ықыласпен үйренуге мезгейді.
Елдіц тарихы, ел басынан өткен үлылы-кішілі у а қ и г а л а р , тарихи
қайраткерлер туралы деректер, а қ ы л д ы - а т а л ы сөздер мен өнеге-
осиеттер — осылардың барлыгы қағазда емес, х а л ы қ ж а д ы н д а олең-
ж ы р , аңыз-эңгіме болып саңталган, ел аузында өмір сүрген. Копті
көрген козі хат, көкірегі шот ң а р и я л а р , шежіре шешендер, шын
мағынасында нағыз тарихшы, эдебиетші, з а ң ш ы т. б. ғ а л ы м д а р д ы ң ,
оқытушы ұстаздардың міндеттерін а т қ а р г а н . «Тілге үстарып а л ғ а н
шешен билердің жырмен, тақпақпен айтпайтын мэнді сөзі болма-
ган»— дейді Сәкен.
Өнер-білім — емірдің сәулесі, бейнесі, кең д а л а д а ғ ы қазаң ша-
руасының түрмыс-салтының, көшпелі өмірінің өзі ақындық-шешен-
дік, сол сияқты әншілік-күйшілік өнердің өркендеуіне белгілі
дәрежеде жетекші болган.
Көшпелі қ а з а қ ш а р у а л а р ы алты ай ж а з ғ а жері от, суы мол
ж а й ы л ы м қуып кең с а х а р а н ы кезіп, көшіп ж ү р і п жер-суының
қадыр-қасиетін жетік білген ж е р ш і л болган, ж а й л ы қоныс іздей
жүріп осімдік қасиетін мол байыптаған, біздің тілімізбен айтқанда,
ботаник эрі зоотехник болған. Төрт түлік м а л ы н ы ң аузына үрлеп,
а я г ы н а н шаранасын сыпырып төлдете ж ү р і п «сырын» алған,
сынын түйген, шетінен м а л м а м а н ы болган. Сонымен қ а т а р қ а з а ң
шаруасы ңүмай тазы, қ ы р а н ңұс ұстап, құсбегі, саяткер болган,
сондықтан да оның өлең-жырында, ән-күйінде а ң қ у д ы ң үні, тоты-
ңұстың «тілі» бар.
Ң а з а қ шаруасы ж а з ы - қ ы с ы м а л бағып, аң а у л а п ат үстінде
жүріп ж а р т ы л а й ж а у ы н г е р л і к омір кешкен; үнемі дала кезіп, да-
лага түнеп, аспан дүниесін б а қ ы л а п әрбір ж ұ л д ы з д ы ң «атын» білген,
қозғалысын б а қ ы л а ғ а н , күн тәулігін, ж ы л мезгілін соған қарап
болжап, астроном болған. Жерінің табигатымен, елдің тіршілік-
кэсібімен байланысты осы ерекшеліктердің барлығы, сайып келгенде,

3
х а л ы қ санасына, сезім дүниесіне үлкен эсер еткен, әдеби-эстетика-
л ы қ т а л ғ а м ы н ы ң өсуіне, тіл өнерінің жетілуіне жетекші болған.
Ң а з а қ т ы ң дархан даласын, кең пейілін, көшпелі өмірін сырттай
естіп бір көруді аңсаған орыс ж а з у ш ы с ы В. А. Ушаков «Киргиз-
кайсак» атты повесінде былай деп ж а з г а н : «Саналы ғ ұ м ы р ы м д а
бір рет те болмаган мен д а л а н ы неге ерекше ж а қ с ы көретінімді
өзім де білмеймін... Түсімде қайдағы бір көз жеткісіз д а л а н ы , ат
ойнатқан д а р қ а н дала ұ л д а р ы н тіпті ж и і коремін; мен о л а р д ы ң
өлеңдерін де жиі естимін, бейнебір таныс сияқты; теңіздей көк шөп
қ у а л а п ж а й ы л ғ а н қора-қора малдарына қ ы з ы г а қ а р а й м ы н жэне
сенесіз бе?.. А ш ы қ түнде ойланып ж а т ы п ж ү л д ы з д ы аспанға
көзім түссе, ол маган ақ толқын ж ү н д і қойлар бытырап ж а т қ а н
қ и я л даласы сияқты көрінеді; теңізшілерге аспан сумен астасып
көрінетіні секілді әлгі аспанды мен де бір жерде көргендей боламын...»
Ң а з а қ д а л а с ы н ы ң а л у а н түрлі табиғаты, байлығы бір көрген
ж о л а у ш ы ғ а , с а я х а т ш ы ғ а , тіпті сырттай естіген а д а м ғ а осындай
а ң ы з болған, ү м ы т ы л м а с т а й әсер қ а л д ы р г а н . Ңара теңіздің ж а с ы л
ж а г а л а у л а р ы мен а қ ж а л толқындары, К а в к а з д ы ң қ а р л ы шың-
дары мен қ а л г ы г а н қ а р а г а й - ш ы р ш а л а р ы бір кездерде А. С. П у ш к и н
мен М. Ю. Лермонтовты, Л. Н. Толстой мен А. М. Горькийді
көркем ш ы г а р м а л а р ж а з у г а қ а л а й шабыттандырса, қ а з а қ даласы
да орыс г а л ы м д а р ы н , Ш ы ғ ы с зерттеушілерін сондай қ ы з ы қ т ы р г а н ,
таң қ а л д ы р г а н . Әр түрлі мақсатпен келген оқымыстыларды,
әскери-мемлекеттік қызметкерлерді қ а з а қ жері, елі және оның
өзіндік біртума мэдениеті мен б ұ қ а р а л ы қ дәстүрлерінің қ ы з ы қ т ы р -
ғаны сонша көрген-білгенін, елден естігенін т а м а ш а л а п ж а з а бас-
тайды, қ а з а қ т ы ң қ а ғ а з бетін көрмеген, қ а л а м тимеген тың дүние-
лерін; ең алдымен бай а у ы з әдебиеті мен м у з ы к а л ы қ м ұ р а л а р ы н ,
әдет-ғұрпын, заңын-салтын т. б. ж а з ы п ж а р и я л а й д ы . Ш ы ғ ы с
мэдениетін зерттеушілерді, с а я х а т ш ы л а р д ы , ж а з у ш ы л а р д ы д а л а н ы ң
бір гана табиғаты мен байлығы емес, еңбекші х а л қ ы н ы ң қайырым-
д ы л ы ғ ы , б а у ы р м а л д ы г ы , меймандостыгы және д а р ы н д ы л ы г ы сүй-
сіндіреді.

В. И. Д а л ь қ а з а қ омірінен алып ж а з г а н повесінде қорган іздеп

келген бір қ а з а қ қ ы з ы н ы ң сұлулығымен бірге өткірлігін, тапқырлы-
ғын былайша с и п а т т а й д ы : «Ол алдыңғы залға беймарал батыл
басып кірді және онда отырғандарды сымбаттылығымен, сүлулы-
ғымен, батыл және байсалды жүрісімен, сондай-ақ күтпеген жерде
ж а л т етіп көрінуімен таң қ а л д ы р д ы . Әскери губернатордың өзі одан
бетер қайран қ а л д ы . Мауляна қорганыш іздеп келгенін, ойткені бү-
кіл дүниеде оған пана боларлық басқа сенімді қорганыш ж о қ еке-
нін мәлімдеді.»

Міне, мұнда қ а р а п а й ы м қ а з а қ қ ы з ы н ы ң тән сұлулыгы мен

ж а н с ү л у л ы ғ ы ж а р а с ы м д ы , ш ы н а й ы суреттелген.

4
 Ж а л п ы , қазаң даласында болған Ш ы ғ ы с зерттеушілері ңазаң
ш а р у а л а р ы н ы ң еңбеккерлігін, еркіндік сүйгіштігін жоне кішіпейіл-
дігін ерекше ілтипатпен ж а з а д ы . Олар ең алдымен х а л ы ң т ы ң
ақыл-ойына, сана-сезіміне назар а у д а р а д ы , қайрат-қабілетіне,
б ұ қ а р а л ы ң дәстүріне қ ы з ы ғ а д ы , сырттан ж а п п а й сауатсыз, ж а р т ы -
лай жабайы деп жүрген х а л ы қ т ы ң төл әдебиетін, езіндік мәде-
ниетін коргенде қайран қ а л а д ы .
Г. Н. Потанин ңазақтың а қ ж а р қ ы н мінезін, с а у ы қ ш ы л д ы ғ ы н ,
білімңұмарлығын француздарга, ал ж а ң а л ы ң ң а , д а н а л ы ң қ а жәпе
өмірге қ ү ш т а р л ы г ы н ежелгі афиндіктерге-гректерге ұқсатады.
« Қ а з а қ т а р — пысық, пісіп-қатқан, өмірге ңұштар х а л ы қ : олар ойын-
сауыққа құмар, киімде а ш ы қ бояулыны, тұрмыста той-мерекені
сүйеді. Олгенді еске алу бүл халыңта ойын-сауығымен, ат ж а р ы -
сымен, ән-күйімен, а қ ы н д а р айтысымен үзаққа созылатын үлкен
сауық-салтанатқа а й н а л а д ы . Серілік өнер мен сән-салтанат қуу,
бәлкім, қ а з а қ т а р д ы кейбір ж а ғ д а й д а д а ц қ қ ү м а р л ы қ ң а баулитын
сияқты. Б ұ л ж а ғ ы н а н олар француздарға ұқсайды. Афиндіктер
секілді ңазақтар ж а ң а л ы қ қ а - х а б а р г а әуес. Осы оуестік ж а с буында
білімқүмарлыққа ауысуда»,— деп ж а з а д ы ол.
Қ а з а қ — дүние ж и м а ғ а н , б а й л ы қ қ у м а ғ а н бекзат, сақы х а л ы қ .
«Байлың мұрат емес, ж о ң т ы ң ұят емес» деп т а п қ а н ы н тамағына,
киіміне жүмсап, «бөрі а з ы ғ ы мен ер а з ы ғ ы жолда» деп ж ү р е
берген қ а н а г а т ш ы л , оптимист х а л ы қ . Тіпті «ата дәулеті балаға
дәулет болмайды», «өлі разы болмай, тірі байымайды» деп атадан
қалған мал-мүлікті «озіне ж а р а т қ а н » — ж ү р т қ а таратқан. Сөйтіп,
көп ж а с а ғ а н қарттың, қ а д ы р л ы ж а с т ы ң артын ас беріп бейне бір
тойға а й н а л д ы р г а н . А у ы л д а р д а , а ш ы қ далада ж и і өтетін ас-тойлар
а қ ы н д а р мен шешендер де сыннан өтетін, ш ы ң д а л а т ы н бейне
бір форум болған.
Ас-тойларда, шілдехана-бастаңгыларда, тіпті қонақта ән салып,
күй тартпайтын ж а с болмаған, болса құрбы-құрдастарының күлкі-
сіне айналған, «жаза» да тартатын (арқанмен ш а ң ы р а қ қ а асу,
отқа қақтау, бұзауша мөңірету т. б.). Әсіресе, қайын жұртына бар-
ған күйеу, нагашы ж ү р т ы н а барган жиен кемінде бір-екі өнер
көрсетпей «жазадан» қ ү т ы л м а й т ы н .
Осындай ж а қ с ы достүрлердің арқасында ойын-сауық орны,
маман-әнші, күйші т. б. д а я р л а й т ы н арнаулы медресе-мектебі
(аз да болса сауат ашу мектеп-медреселері болган ғой) ж о қ елде
әрбір азамат тыңдаушы гана емес, әрі орындаушы өнерпаз (әрине,
әркім өз олінше) болған.
«Жүзден ж ү й р і к , мыңнан тұлпар» дегендей көп ішінен талай
дарынды әніігі, күйші, ақын, шешендер ш ы ң қ а н ; ондай өнерпаздар
ел а р а л а п өнер таратқан, өздері де білгендерін д а м ы т қ а н .
Қыста қысылып, бүрісіп м а л соңында ж ү р і п іші пысқан, зеріккен,
ж а л ы ң ң а н ж а с т а р (тек ж а с т а р гана емес-ау) ж а з ш ы ғ а ж а д ы р а й д ы ,

5
ж а й л а у д а табысып, сағынысып көріседі, әдетте, бір а у ы л г а әлде-
қ а л а й а қ ы н - ж ы р ш ы , әнші-күйші келіп бір үйде қобыз бен сыр-
н а й д ы ң (бұларға қ а р а ғ а н д а домбыра үй сайын болатын үйреншікті
аспап қок) үні шықса, сол үйге а у ы л а д а м д а р ы , ең алдымен
жігіт-желең, қыз-келіншек ж и ы л ы п қ а л а т ы н ; алдымен а у ы л жас-
тары өнер корсетеді, «ауылдың алты ауызын» айтады, сонсын
қонақты тыңдап, соңында әркім оз білгендерін ортаға салады.
Осының өзі өнер таратудың, білім а л м а с у д ы ң х а л ы қ т ы қ ж о л ы ,
тәсілі болған. А л шешендік өнерді үйрену ж о л ы басқаша.
Әдетте, ж а с т а р бір өнермен қанагаттанбаған, бірнеше өнерді
қ а т а р игерген. А қ ы н д а р эрі ж ы р ш ы , күйші, әнші болған, кейде
тіпті ат ойынын, қол ептілігін, білек күшін көрсетіп, ц и р к а ш т а р д ы ң
да қызметін атқарған. А қ а н сері, Б а л у а н Шолаң, Ж а я у Мұса т. б.
онер иелері сондай сегіз қырлы, бір сырлы болган. Сондықтан он-
дай а қ ы н - ж ы р ш ы л а р д ы ң , сал-серілердің а у ы л г а келуі бейнебір
той-тамаша, мәдени у а қ и ғ а г а а й н а л г а н . Кейбір аңын-серілердің
бір өзі көшпелі театрдың, концерт коллективінің қызметін а т қ а р г а н .
Шешендердің а л а т ы н орны ерекше. Оның монісі — шешендер-
дің басым кепшілігі билер.билеуші таи өкілдері. Көбінесе, шешен-
дік создер — жер дауы, жесір дауы, немесе ердің құнымен бай-
ланысты а й т ы л ғ а н билік-торелік сөздер. Б ұ л а й болуы заңды да.
Өйткені шешендік өнер коп ж а ғ д а й д а әншілік, күйшілік, тіпті
а қ ы н д ы қ сияңты өнер деп танылмай кейбір таңдаулы а д а м д а р д ы ң ,
«жақсылар» мен « ж а й с а ц д а р д ы ң » жеке бастарыныц қасиеті ретін-
де багаланған. А қ ы н д а р сияңты шешендер арнайы енер ж а р ы с ы н а
түспеген, түсуге а р л а н ғ а н . Олардың шешендігі белгілі бір д а у л а р д ы
шешу үстінде көрінген, шешендік-тапқырлық сөздері белгілі мақ-
сатпен байланысты туған. Олардың д а у л а с қ а н , айтысқан мәжіліс-
теріне екінің бірі кірісе, араласа а л м а г а н . А л а й д а , үстем тап өкіл-
дері, ру басы — билер шешендік өнерді езінің шын иесі — х а л ы қ -
тан бөліп-жырып әкете алмаған. Н а ғ ы з кедей мен ж а р л ы - ж а л -
шыдан не бір күміс көмей, жез таңдай х а л ы қ шешендері ш ы ғ ы п
әдеби тілімізді, тілдік қорымызды байытуга, қалыптастыруға
қатысңан.

Қ а з а қ х а л қ ы н ы ң әдеби-музыкалық онерінің д а м у ы б а р л ы қ жер-

де, б а р л ы қ дәуірде бірдей, біркелкі емес. Мемлекеттік құрылысы-
ның а л г а ш қ ы түрі — х а н д ы қ қай жерде, ңай кезде өмір сүрсе
және қ а н ш а л ы қ т ы айналасына әсерлі, ы қ п а л д ы болса, сол жерде
және сол дәуірде ж а л п ы мэдениеттің, әдебиеттің, өнердің белгілі
дәрежеде дамып, өркендегенін байқаймыз. Мысалы, Ш о қ а н н ы ң
т о п ш ы л а у ы н ш а , түркі тілдес х а л ы қ т а р ғ а ортақ — қ а з а қ т ы ң батыр-
л ы қ ж ы р л а р ы н ы ң көпшілігі Алтын Орда у а қ ы т ы н д а туып қальш-
тасқан. А л қ а з а қ т ы ң а л ғ а ш қ ы авторлы өлең-жырлары, аңыз-
әңгімелері, шешендік сөздері Әз Жонібек х а н д ы ғ ы н ы ң тоңірегінде
д а м ы г а н . Қ а з а қ шешендік онері Үш ж ү з д і ң басын қосқан Әз Тәукенің

6
тұсында, ханның Ордасы — Түркістан қаласында ж а н д а н ғ а н . Ғасыр-
лардан бері ауыздан-ауызға көшіп, х а л ы қ ж а д ы н д а ж а с а п келе
ж а т қ а н әдет-ғұрып, қарым-қатынас ережелерін ж и н а қ т а п қалып-
тастыратын белгілі «Жеті ж а р ғ ы » әдет-ғұрып з а ң ы да Түркістанда
ж а с а л ғ а н . Ердің құнын екі а у ы з созбен бітіретін даңқты дала
Демосфендері мен Цицерондары: Төле би, Ңаз дауысты Ңазыбек
және Қаражігіт — Әйтеке шешендердің а т а қ - д а ң қ т а р ы да сол кезде
шыққан.
Асылы, ер майданда туатыны сияқты әлеуметтік қайраткер
сл өміріндегі елеулі кезеңдерде туады. Әдеби-тарихи мәні бар күр-
делі ш ы г а р м а л а р да үлы уаңиғалармен байланысты, сол у а қ и ғ а н ы ң
табиғи серігі, тарихи ескерткіші ретінде туады.
Ақындық-шешендік өнер ақыл-ой мен сана-сезімнің толқыған,
ш а л қ ы ғ а н , тебіренген кезінен шабыт а л а д ы , қатты күйініш-сүйі-
ніш шақтарда, осіресе, туган елге қатер тенген, ердің ар-намысына
тигенде өнер адамы тебіренбей, үн қатпай отыра а л м а й д ы .
Ң а л м а қ хонтайшасының қ а р а қ ш ы л ы қ шабуылдарына қарсы қа-
з а қ х а л қ ы н ы ң кои ж ы л д ы қ ұлт-азаттық күресімен байланысты
көптеген батырлық ж ы р л а р д ы ң шыгуы, шешендік сөздердің, тарихи
а ң ы з д а р д ы ң таралуы соны көрсетеді.
Әрине, қ а з а қ шешендік онерінің калыптасып д а м у ы ең алдымен
малмен ш ұ ғ ы л д а н г а н көшпелі ш а р у а н ы ң түрмыс қажеттерімен
т ы г ы з байланысты. Өйткені, «қойға өзінен басқаның бәрі ж а у » ,
ал « ж ы л қ ы айдаса ж а у д ы к і , ысқырса желдікі.» Ж а л п ы , а я қ т ы
дәулет — айтыс-тартыстың, дау-таластың айықпас козі болган.
Сейтіп, дала табигатының т а м а ш а л ы ғ ы м е н бірге, көшпелі ел-
дің тіршілік ерекшеліктерінің озі ақындық-шешендік онердің
осіп-оркендеуіне себеп болгап. Қазақ р у л а р ы н ы ң , а у ы л д а р ы н ы ң
жұрт ж а ң а р т ы п , малына ж а й ы л ы м қуып үнемі көшіп ж ү р у і неғұр-
лым қонысы шалгай, атасы алыс рулармен қ ы з алысып, қыз бері-
сіп қарым-қатынас ж а с а у ы , а л ы с - ж а қ ы н демей бірін-бірі жиынга,
ас-тойларға ш а қ ы р ы с ы п тұруы — осының барлыгы, сайып келгенде,
бірыңғай х а л ы қ тілінің, а у ы з әдебиетінің, озіндік мәдениетінің
қалыптасуына ңолайлы ж а ғ д а й жасаған. А у ы л мен ауыл, ру мен
ру жэне азаматтар а р а с ы н д а г ы д а у - ж а н ж а л д а р д ы шешетін ж ү р т
көп ж и н а л а т ы н ас-тойлар, жәрмеңке-базарлар, «күнде кеңес құратын
Күлтөбелер» а қ ы н д а р мен шешендердің мектебі болған. Шешен-
билерге х а л ы ң т ы ң көрсететін қүрметі мен беретін сыйлыгы да да-
рынды, талантты ж а с т а р д ы сөз өнерін үйренуге, игеруге ынталан-
дырған, итермелеген. Осыдан келіп талапты ж а с т а р оқу-білімнен
кенжелегенмен, сана ілімінен кенжелемеген, бүкіл елдің, ңоғамның
қарым-қатынасы ауыз-екі жүргізілген, барлық іс, дау-талас мәселесі
қолма-қол, бетпе-бет отырып шешілген.
Шын өнер иесіне оны қоршап, қолдап сүрінсе сүйеп, жаңылса
түзеп отыратын қамқор қ а у ы м керек. Ңар қылаумен, бала сылаумен

7
өсетіні еияқты өнер иесіне де бап керек, батыл да білгір сын керек.
Ақындық-шешендік өнердің өсіп-өркендеуіне қ а ж е т т і ж а ғ д а й —
еркіндік, ешкімнен қ ы с ы л м а й , қымсынбай еркін сөйлеуге бостан-
дық, сөз бостандығы. Б ұ л жөнінде де қ а з а қ қ а у ы м ы н д а сөзге
тыйым салынбаган, сынға шек қойылмаған.
Ңазақ даласы бірнеше өлкеге, өлке уездерге, уезд болыстарга
болінді. Оларды (уезден төмен қарай) қ а з а қ т а н «сайланған» аға
сұлтандар мен болыстар, старшиналар мен елубасылар басқарды.
Патша экімшілігі төменгі басқару апиаратын, атап айтқанда,
озінің о р ы н д а у ш ы л а р ы н іріктеп алу үшін елде ж ы л сайын сайлау
откізіп, шенқүмар қ а з а қ атқамінерлерін озара таластырып, айтыс-
тырып қойды. Онсыз да қ ы р ы қ ру, а л а у ы з рубасылар өзара қыр-
қысып, а р а л а р ы бұрынгыдан да а л ш а қ т а й , ыдырай түсті.
Міне, осы кезде о т а р ш ы л а р үшін ежелгі билік-шешендік д а у л а р
кодеге ж а р а д ы , үлгі болды, сондай-ақ шешендік онердің ж а н д а н у ы -
на да ж а ң а өріс а ш ы л д ы . Дэл сол уақыттарда қ а з а қ даласын ара-
л а г а н поляк журналисі А. Янушкевич болыстыққа таласқан ру
басы — феодалдардың айтыстары туралы бағалы деректер қал-
дырған. Ол 1846 ж ы л ғ ы 22 маііда туыстарына ж а з г а н бір хатында
екі ж а қ болып айтысқан Ңойшыбай, Тоқымбай және Бейсеке би-
лердің сәздерінен м а з м ұ н д а п үзінді келтіре отырып былай дейді:
«Бүл іс біздің бірнеше күнімізді а л д ы , ойткені айтысқа бір-біріне
қарсы екі партия котерілді. Б а р л ы қ мүдде, ынта-жігер қозды.
Әр минут сайын ж а ң а шешен сөйлейді; осы бір дала Демосфен-
дерінің кейбіреулері мені сәздерінің м а з м ү н д ы л ы г ы м е н және жі-
герлілігімен баурап алды. Егер ежелгі Грецияда немесе Римде омір
сүрсе старшын Тоқымбай мен Бейсекенің оздері-аң лаврдан бел-
дері бүгілген болар еді.»
Поляк ұлт-азаттық котерілісіне қатынасқаны үшін Сібірге жер
а у д а р ы л ғ а н тұтқын, поляк х а л қ ы н ы ң ержүрек үлы қ а з а қ елінде
озінің мүңдас-сырлас бауырын тапқандай болады; оның бейқам да
д а р қ а н омірін, еңбеккер, кішіпейіл х а л қ ы н , ңарапайым түрмыс-
салтын, тіршілік-кәсібін тебірене, емірене ж а з а д ы . Еркін омірін
көріп, ж ұ п а р ауасын, бал қымызын ж ұ т ы п , еліне ж о л д а ғ а н бір
х а т ы н д а : «Мен бүл олкенің ж ү п а р ауасын ж ұ т ы п , гүлі солмас
көктемнің, мэңгі т ы н ы ш т ы қ т ы ң не екенін білдім. Мақтаулы Европа
а с т а н а л а р ы н ы ң бірінде тұратын мэдениетті деген тұргындарды
қазіргі мені а я л а ғ а н халықпен салыстыра келіп, өкінішке қарай,
менің жүрегіме қ а з а қ жазирасы И т а л и я үжмагілпан а р т ы қ екеніи
түсіндім»,— деп ж а з д ы .
Қалыс ж о л а у ш ы қ а л д ы р г а н жэне мейлінше адал, әділ ж а з ы л -
ган Янушкевич күнделігі мен хаттарының, әсіресе, қ а з а қ халқы-
ның а қ ы н д ы қ жоне шешендік дәстүрі, д а р ы н д ы л ы г ы ж а й ы н д а г ы
б а қ ы л а у л а р ы мен пікірлерінің өткенді білу үшін, . тарихи-әдеби
зерттеушілер үшін қ ұ н д ы л ы ғ ы зор.

8
 Тілімізде «би», «шешен», деген сөздердің ә л д е қ а ш а н бір мағы-
наға бірігіп, кірігіп кеткені белгілі. Б і р а қ би болу үшін бір ғана —
созге шеберлік жеткіліксіз. Би (шешен) ең алдымен елінің шежіресін,
тарихын, үлылы-кішілі ел басынан өткен у а қ и ғ а л а р д ы , тарихи қай-
раткерлерді, әсіресе дау-дамай, соғыс-бітім моселелерін реттеу тәр-
тібін, екінші сөзбен айтқанда, эдет-ғұрып заңын жетік білуге тиіс.
О да аз. Н а ғ ы з шешен — би, х а н н ы ң қ а һ а р ы н а н қ а й м ы қ п а й т ы н ,
параға сатылмайтын батыл да а д а л болуы шарт. А. Янушкевич
тобықты Ңұнанбай бидің бойынан осы қасиеттердің бірсыпырасын
байқағандай болады.
Ңұнанбай заманы келелі сөзге, шешендікке шек қойылған
ш а қ болатын. Сондықтан Құнанбай сұлтан да, сол сияқты оның
замандастары Бөлтірік шешен, Досбол датқа да қ о ғ а м д ы қ қыз-
меттерін былай қойғанда дербес билік, әлеуметтік мәнді сөз айта
а л ғ а н ж о қ . Ондай сөзді тек: « А з а м а т т ы қ өсіп-өркендеу жөнінен
үлкен үміт күттіріп отырған, орыстарды отандас туысымыз деп
санайтын және орыс еліне өз еркімен қосылған миллиондаган
а д а м д а р д ы ң тағдыры, Шекспирше айтқанда не өмір, не өлім деген
секілді үзілді-кесілді мәселелерді шешерде көбірек көңіл бөліп,
қ а м қ о р л ы қ ж а с а у ғ а т ұ р а р л ы қ сияқты. Өзін-озі қорғай а л м а й т ы н
жоне есейіп жетілмеу с а л д а р ы н а н б а р л ы қ ж а ғ д а й ғ а бейқам, селқос
қ а р а й т ы н бізге үкімет т а р а п ы н а н а й ы р ы қ ш а ілтипатпен және аса
сергектікпен қ а р а у д ы қ а ж е т етеді»,— деп от а у ы з д ы , орақ тілді
Шоқан ғана айта алды.
Б ұ л дәуірде а қ ы н д ы қ өнердің де өрісі тарылып, әуені өзгерді.
Б ү р ы н ғ ы д а й елдің өткен тарихын толғап, болашағына көз тастайтын
а қ ы л г ө й ж ы р а у л а р да, ж а с үрпақты ерлікке, еркіндікке баулитып
ерлік ж ы р л а р да азайды. Оның есесіне ү л ы ң т ы , болысты, байды
м а р а п а т т а п мал үшін ж а н ы н ж а л д а п , ж а р ғ а қ қ ү л а ғ ы ж а с т ы қ қ а
тимейтін ж а р а м с а қ а ң ы н с ы м а қ т а р , қ ы д ы р ы п өлең айтатын күлекеш
әнші-күйші «серілер» көбейді.
Осы кезде ел а р а л а ғ а н ж о л а у ш ы л а р ғ а соның өзі де бір керемет
көрінген. Әлгі Янушкевич өзі көріп, тыңдаған қ а з а қ олеңшілерін,
а қ ы н д а р ы н Европаның а т а қ т ы турбадурларымен, бардаларымен
салыстырып, а л шешендерін әйгілі Демосфен, Цицерон шешендерге
балайды. Б ұ д а н қ а з а қ т ы ң дәстүрлі а қ ы н д ы ң онері мен шешендік
сөздері х а л ы қ қ а , т ы ң д а у ш ы л а р ғ а қандай әсер еткенін, ңанша-
л ы қ т ы о д е б и э с т е т и к а л ы қ ғибрат бергенін аңғару ңиын емес. Ңоғам-
д ы қ қ ұ р ы л ы с т ы ң мешеулігіне, патша үкіметінің халыңты қасақана
қ а р а ң ғ ы л ы ң т а ұстауына, онерге тежеу салынуына қарамастан
ақындық-шешендік дәстүрдің бұлай сақталуы х а л ы қ т ы ң қабілеті
мен өнерге деген ыстық ы қ ы л а с ы н көрсетсе керек.
Бір коргенін жазбай үйреніп, естігенін ілезде ж а т т а п ала ңоятын,
өзінің ойын, білгенін біреуге жеңіл де жедел түсіндіре а л а т ы н
қ а р а п а й ы м х а л ы қ т ы ң қабілетіпе, зеректігіне ж о л а у ш ы л а р қайран

9
қ а л а д ы ; мүнда шешендік тек «жақсы» мен « ж а й с а ң н ы ң » еншісі
емес, ж а л п ы х а л ы қ қасиеті екеніне назар а у д а р а д ы . Ш а р у а л а р д ы ң
ыстық-суыққа ш ы д а м д ы л ы қ , асқа ұ с т а м д ы л ы қ және білім құмар-
л ы қ қасиеттеріне ж а н - ж а қ т ы мысалдар келтіріп ақыл-ойының тың-
дығына, шетінен шешендігіне суйсінеді. « Ң а з а қ т а р д ы ң ақыл-ой
қабілетінің зорлығына барған сайын менің көзім жетуде. Сөздері
қ а н д а й жеңіл! Әрқайсысы айтайын деген ісін түсіндіруге де,
қ а р с ы л а с ы н ы ң дәлеліне тойтарыс беруге де шебер, тіпті б а л а л а р д ы ң
ақыл-есі де өте тез жетіледі»,— деп ж а з а д ы Янушкевич.
А л а й д а , осындай қабілетті, дарынды х а л ы қ т ы ң сан ғасыр бойы
ж а с а ғ а н қайталанбас, дербес әдеби-әуендік м ұ р а л а р ы н ы ң көбісі
кезінде хатқа түспей, қагазга басылмай ұмытылған, ж о ғ а л ғ а н .
Сонау скиф-сактар дәуірінен басталатын бірнеше мың ғ а с ы р л ы қ
тарихы бар, Еділден Алтайга дейін алып ж а т қ а н кең байтақ жері
бар д а р қ а н х а л ы қ т ы ң ұшан-теңіз мәдени, әдеби қазынасынан біздің
з а м а н ы м ы з ғ а жеткендері — ¥ л ы Октябрь Социалистік революция-
сынан бері, ішінара революция қарсаңында ж а з ы п а л ы н ғ а н а у ы з
әдебиеті нұсқалары мен м у з ы к а л ы қ м ұ р а л а р ғана. Тек X V I I — X I X
г а с ы р л а р д а н бастап орыс ғ а л ы м д а р ы , орысша оқыган қ а з а қ оқы-
м ы с т ы л а р ы қ а з а қ т ы ң ертегілері мен аңыз әңгімелерін, б а т ы р л ы қ
және ғ а ш ы қ т ы қ ж ы р л а р ы н , мақал-мәтелдер мен х а л ы қ өлеңдерін
т. б. ж а з ы п алып ж а р и я л а д ы . Сол а р қ ы л ы орыс қ а у ы м ы н а , орыс
тілі а р қ ы л ы Европа х а л ы қ т а р ы н а мәлім бола бастады.
Әсіресе, х а л ы қ т ы ц өз ішінен Шоқан Уолиханов, Ыбырай Ал-
тынсарин, Абай Құнанбаев секілді талантты з и я л ы л а р шығып, орыс
тілінде ж а з ы п , ж а р и я л а й бастағанда о л а р д ы ң (олар а р қ ы л ы х а л ы қ -
тың) қабілетіне, әдеби-рухани қ а з ы н а с ы н ы ң мазмұнына, байлығына
орыстың прогресшіл қ а у ы м ы бірден назар а у д а р д ы . Демократтық
бағыттағы о қ ы м ы с т ы л а р д ы ң бірі Н. М. Ядринцев кейінірек Шоқан
және оның х а л қ ы туралы былай деп ж а з д ы : « Қ а з а қ х а л қ ы нагыз
а қ ы н ж а н д ы халық... қ а з а қ т ы ң ең білімдісі, әрине, белгілі саяхат-
шы марқұм Шоқан Уәлиханов. Елдің айтуынша, ол ж а й ш ы л ы қ
өмірде барып т ұ р ғ а н өткір тілді а д а м д а р д ы ң бірі болған. Европаның
білімін алып, дүниеге көзқарасын меңгерген ол п а с ы қ т ы қ біткенді
Гейне кекесінімен м а с қ а р а л а у д ы сүйген. Сонымен бірге ол нағыз
а қ ы н мінезді ж а н болған... Өкінішке қарай, ң а з а қ х а л қ ы н ы ң осіп-
өркендеуіне ж а ғ д а й ы аз... Бұл х а л ы қ т ы ң д а н а л ы ғ ы орыс әдебиетін-
де өзіндік нүрымен қандай ж а р қ ы р а р еді! Ңазақтан ш ы қ қ а н Шо-
қан Уәлиханов пен бурят-монголдан ш ы қ қ а н оқымысты Доржи Бан-
заров а р қ ы л ы Сібірдің бұратана х а л ы қ т а р ы ақыл-ой мәдениетінің
тарихында кім бола а л а т ы н ы н дәлелдеп берді.»
Прогресшіл з и я л ы л а р мен ж а з у ш ы л а р а т а л ғ а н таланттарға
әлдеқайдан келген немесе әлдеқалай құбылыс ретінде емес, туган
х а л қ ы н ы ң д а н а л ы ғ ы мен д а р ы н д ы л ы г ы н ы ң айгағы, айнасы ретінде
қ а р а ғ а н , бұл бағаның дұрыстығын у а қ ы т артыгымен дәлелдеді.

10
 Қ а з а қ т ы ң жері, х а л қ ы , тұрмыс-салты ж а й ы н д а ж а з ғ а н , әдеби-
әуендік м ү р а л а р ы н ж и н а п ж а р и я л а ғ а н а д а м д а р д ы ң ң а й қ а й с ы с ы
болмасын қ а з а қ ш а р у а л а р ы н ы ң ақыл-кеңесін, ат-көлігін және
азық-түлігін кеңінен және тегін пайдаланған. Ондай жолбасшы,
ңызметші әрі тілмаштар ж а й ы н д а есімдерін кейде атап, кейде а т а м а й
ж о л а у ш ы л а р д ы ң , с а я х а т ш ы л а р д ы ң , әскери-мемлекеттік қызмет-
керлердің қ а л д ы р ғ а н жазба деректері, алғыс сезімдері аз емес. Осы-
ның барлығы х а л ы қ т ы ң ақыл-ой қазынасы, әдеби-эуендік мұрасы
иесіне, ж а с а у ш ы с ы н а ғана емес, Ш ы ғ ы с мәдениетін, эдебиетін,
тарихын зерттеуші ілгері-кейінгі з и я л ы л а р ғ а , ж а з у ш ы л а р ғ а , жо-
л а у ш ы л а р ғ а дайын материал, әдеби табыс болған.
Қ а з а қ х а л қ ы ұлы орыс х а л қ ы н ы ң қ а м қ о р л ы ғ ы м е н Октябрь
өткелінен өтіп, ж а ң а заманға асты кен, үсті м а л кең байтақ жері-
мен және осындай мол рухани қазынасымен келді. Б ұ л пікірді рас-
тау үшін Қ а з а ң Советтік Социалистік Республикасының бірінші
астанасы Орынборда Александр Затаевич ж а з ы п а л ы п ж а р и я л а ғ а н
қ а з а қ т ы ң «1000 әнін» еске а л с а қ та жеткілікті.
А. В. Затаевич өзі қ ұ р а с т ы р ғ а н « Қ а з а қ х а л қ ы н ы ң 1000 әніне»
ж а з ғ а н а л ғ ы сөзінде «азиядағы көшпелі х а л ы қ т а р д ы ң ең ірісі» және
«саяси және экономикалық өмірдің аренасына ж а ң а ш ы қ қ а н осы
бір үлкен х а л ы қ т ы ң » ж а л п ы а д а м з а т т ы ң ортақ рухани қазынасына
қосатын ұ л т т ы қ үлесі ретінде де алдымен х а л ы қ а у ы з әдебиетін
атайды. Ол былай деп ж а з д ы : «Ал бұл жөнінде қ а з а ң х а л қ ы н
зерттеушілердің бәрі бір а у ы з д а н оған берген мінездемесі дәлел бола
а л а д ы ; олар қ а з а қ т ы ақыл-санасы (интеллектуальдық) ж а г ы н а н
д а р қ а н д а р ы н д ы л ы г ы м е н және көркем өнерінің а л у а н түрлі және
м а з м ұ н д ы л ы ғ ы м е н д а р а л а н а т ы н х а л ы қ деп санайды. Ш ы н ы н д а ,
қ а з а қ т ы ң х а л ы қ а у ы з әдебиеті; х а л ы қ а ң ы з д а р ы , тарихи әңгімелері,
«жырлары» (өкінішке қ а р а й әлі аз ж а з ы п а л ы н ғ а н ) суреттілігімен
және тілінің көркемдігімен, метафора мен теңеуге байлығымен,
ф а н т а з и я с ы н ы ң а у қ ы м ы м е н өзіне көңіл а у д а р а д ы . Сол сияқты ңа-
зақтар ауызекі сөзде де табиғатынан шешендікті сүйеді және оны
багалай да біледі».
Мінеки, тарихи қысқа мерзімде, Совет өкіметі мен Коммунистік
партияның қ а м қ о р л ы ғ ы арқасында қ а з а қ т ы ң түрі ұ л т т ы қ , м а з м ұ н ы
социалистік мәдениетінің, шын м а ғ ы н а с ы н д а ғ ы көркем әдебиетінің
тез жетіліп қалыптасуына, ұлттық т е а т р л а р ы н ы ң туып өркендеуіне
негіз болған әдеби-музыкалық а л ғ ы шарттар осындай еді.
Советтік Қ а з а ң с т а н н ы ң атақты әншілері: Майра Уәлиеваның,
Әміре Қашаубаевтың, К ү л ә ш Байсейітованың асқаң әншілік;
театр серілері Қалыбек Қуанышбаевтың, Серке Қ о ж а м қ ұ л о в т ы ң ,
Елубай Өмірзақовтың сахнадағы шеберлік; аңын-жазушылар:
Сәкен Сейфуллиннің, Ілияс Жансүгіровтің, Бейімбет Майлиннің
жазушылық-суреткерлік; мемлекет қайраткерлері: Тұрар Рысқұлов-
тың, Нығымет Нұрмақовтың, Ораз Исаевтың шешендік қасиеттері-

11
нің сыры, терең т а м ы р ы сайып келгенде, осында — сан ғасыр бойы
булығып келген х а л ы қ д а н а л ы ғ ы н д а , д а р ы н д ы л ы ғ ы н д а еді. Ж а ң а
з а м а н сол қ а й н а р д ы ң көзін а ш ы п , үлкен арна салды.
Асыл м а р ж а н ару мойнына, алмас қ ы л ы ш ер қолына жараса-
тыны сияқты соз асылы да оз орнында қ ұ н д ы . Сан ғасыр х а л ы қ
ж а д ы н д а сақталып, ж ұ и т а л ы п көптің т а л ғ а м ы н а н , ой елегінен
өткен мақал-мәтел, н а қ ы л , терме, шешендік создер а қ ы н д а р д ы ң
өлең-жырларында, шешендердің д а н а л ы қ толғауларында ашы-
л а д ы , а й қ ы н д а л а д ы , ал ақындар мен шешендер олденеше үрпақ-
тың сана-сезімін а р а л а п , коптің көкейіне о р н ы қ қ а н ойлы, сырлы
сөздерді ж а т т а п , ж а д ы н д а сақтайды; керекті, кезекті жерінде ж а ң а р -
тып, ж а с а р т ы п кәдеге ж а р а т а д ы .
Асылы, авторлы өлең-жырлар мен шешендік сөздер ежелгі
а у ы з әдебиетінің ж а л ғ а с ы жоне ж а ң а көркем әдебиеттің бір бастауы
болып табылады. Өйткені, көбінесе, а у ы з әдебиетіндегі басқа жанр-
л а р д а й емес, авторлы өлең-жырлар мен шешендік создерде қиял-
ғ а ж а й ы п нәрселер болмайды, реалистік у а қ и ғ а л а р , өмірде болган
а д а м д а р , о л а р д ы ң а р а с ы н д а ғ ы қарым-қатынастар әңгімеленеді, әрі
көркем келеді.
Демек, қ а з а қ көркем әдебиетінің туып-қалыптасуында, да-
мып-кемелденуінде а қ ы н - ж ы р а у л а р д ы ң а т қ а р ғ а н қызметі қандай
болса, белгілі шешен-билердің қосқан үлесі де сондай. Міне, шешен-
дер мен шешендік өнердің әдеби-эстетикалық мәні, оны құнттап
зерттеудің, шешендік сөз н ұ с қ а л а р ы н ұқыптап ж и н а п , ж а р и я л а у -
д ы ң ғ ы л ы м и жөне п р а к т и к а л ы қ маңызы осында.

* * *
Х а л ы қ д а н а л ы г ы — біздің ата м ұ р а м ы з , асыл қ а з ы н а м ы з .
Онда х а л қ ы м ы з д ы ң ежелгі ерлігі мен еңбегі, а қ ы л ы мен арманы,
тұрмысы мен салты бейнеленген. Осынау әдеби-музыкалық мұра-
мыз, мәдени б а й л ы ғ ы м ы з , шын мәнінде, социалистік революциядан
кейін, елімізде Совет өкіметі орнағаннан бері бағаланып ж и н а л а ,
зерттеле, ж а р и я л а н а бастады. Б ұ л процесс күні бүгінге дейін тоқ-
т а л ғ а н жоқ. Өйткені ұлылы-кішілі бір х а л ы қ т ы ң дүниеге келіп
тілі ш ы қ қ а н н а н бері ж а с а п , ж а д ы н д а с а қ т а л ғ а н телегей-теңіз
әдеби-музыкалық мұрасын, рухани б а й л ы ғ ы н а з ж ы л д а жинап-
теріп а л у , түгелдей кітап етіп бастыру оңай іс емес. Б ұ л — үздік-
сіз жүргізілетін, бүкіл х а л ы қ қамқорлығымен жүзеге асатын ж ұ м ы с .

Балтабай АДАМБАЕВ,
филология ғ ы л ы м ы н ы ң кандидаты
 НЕ ТӘТТІ?

Ж и р е н ш е шешен бір күні жолда келе ж а т ы п алды

нан қарсы кездескен бір б а л а д а н :
— Дүниеде бәрінен не тәтті, б а л а м ? — деп сүрайды.
Сонда бала:
— Б а л тәтті,— деген екен.
— А л ж ү м с а қ т а не ж ү м с а қ ?
— Мамық жұмсақ.
— Қаттыда не қатты?
— Тас қатты.
Б ү л б а л а н ы ң ж а у а б ы н тыңдап тұрған екінші бала:
«Осы с ұ р а қ т а р ы ң ы з ғ а мен ж а у а п беріп көрейін, рұқ-
сат етіңіз»,— деп өтінеді.
— Ал айта гой, балам, не тәтті?— дейді Жиренше
шешен.
— А н а н ы ң сүті,— деп ж а у а п беріпті бала.
— Не ж ү м с а қ ?
— А н а н ы ң қолы!
— А л енді не қ а т т ы ? — деп с ұ р а ғ а н д а :
— А т а н ы ң жүрегі,— деген екен.
Шешен екінші б а л а н ы ң ж а у а б ы н а риза болып, бата-
сын беріпті.

АЗАМАТ

Бірде Ж и р е н ш е серіктерімен алыс жолдан келе

ж а т а д ы . А у л ы н а ж а қ ы н д а ғ а н д а ж о л д а с т а р ы н ы ң бірі-
— Жиренше, үйіңде ұ л ы ң бар м а ? — дегенде, ол:
15
 — ..Е, болғанда қандай! Жігіт болған а з а м а т ы м
бар,— дейді.
Осы кезде төрт ж а с а р бала кісілердің а л д ы н а н
жүгіріп ш ы ғ а д ы . Мұны көрген ж о л д а с т а р ы :
— Е, немерең де бар екен ғой,— деседі. Сонда Ж и -
ренше т ұ р ы п :
— Үлкені де осы, кішісі де осы,— депті. Мұнысына
жолдастары:
— Әй, Жиренше-ай, осыны да а з а м а т ы м бар деп,
әлдеқандай етіп айтасың-ау!— дейді көңілдері толмай.
Сол сәтте Ж и р е н ш е қ о л ы н д а ғ ы қ а м ш ы с ы н жерге
тастай салады да, ұ л ы н а «алып бер» депті. ¥ л ы еңкейіп
қ а м ш ы н ы көтеріп әкесіне береді. Сонда шешен ж а н ы н -
дағыларға қарап:
— Міне, азамат деген осы емес пе? Егер бұл балам
болмаса қ а м ш ы м д ы кім алып берер еді?— деген екен...

ТАЗША БАЛАНЫҢ ЖИРЕҢШЕГЕ

КӨҢІЛ АИТУЫ

Ж и р е н ш е шешен ж о л а у ш ы л а п жүргенде әйелі

Ң а р а ш а ш кенеттен дүние салады. Сапардағы шешенге
бұл қ а й ғ ы л ы хабарды қ а л а й естіртуді білмей, ел
ң и н а л ы п сасады. Сонда қой соңында ж ү р г е н бір таз-
ш а б а л а : «Мені а п а р ы ң д а р , мен естіртемін»,— депті.
Он үш ж а с а р т а з ш а б а л а н ы а л ы п , а у ы л д ы ң ақ-
с а қ а л д а р ы Ж и р е н ш е ж а т қ а н а у ы л ғ а келеді. Биік тө-
бенің басында, дүйім ж ұ р т т ы ң ортасында Ж и р е н ш е
шешен отыр екен. Т а з ш а бала Жиреншеге келіп:
— Ассалаумағалейкүм, а қ ы л ы елден асқан Жирен-
ше аға! Сізді аузымен құс тістеген, а қ қ а н өзенді тоқ-
татқан шешен дейді. Үш с ұ р а қ қ а мұрсат беріңіз,—
депті.
Ж а с б а л а н ы ң батылдығына риза болған шешен
мойын бұрып:
— Айта ғой,— депті ы қ ы л а с ы түсіп.
— Б а у ы р ы ң елсе не дейміз?— депті тазша бала.
— Б а у ы р ы ң күйіп түсті десейші!
— Б а л а ң өлсе не дейміз?
— Ңос бүйрегіңді тірідей суырып алды десейші!
— «Ңатын өлсе, қ а м ш ы н ы ң сабы сынды» дейміз
ғой онда, а ғ а ? — депті тазша бала.
— Ж о қ , қ а р а ғ ы м . Ж а р ы ң өлсе о ш а ғ ы ң н ы ң к ү л і
ш а ш ы л ы п , отыз екі қабырғаңды сөгіп алдым десейші!
16
 — Ал, аға, бүкіл қ а б ы р ғ а ң ы з ғ а қ а л қ а н боламыз
деп қ а л ы ң ел-жұртың келіп түр,— дегенде Ж и р е н ш е
секем а л а :
— Әй, көбейгір, б а л а л а р ы м н ы ң анасы, үйімнің
ж а р ы қ панасы, қос көзімнің қарасы, Қ а р а ш а ш ы м
арманда кеткен екен-ау дүниеден,— деп ботадай боз-
даганда с а қ а л ы н а н а л т ы тарам ж а с ағыпты деседі.
Сонда тазша бала:

Т у ғ а н ы ң сенің қара жер,

Өскенің сенің қара жер,
Бәрін де алған қара жер,
Осыма, аға, баға бер,—
дегенде Ж и р е н ш е шешен:
Қара жерге гүл өссе ж а р а с а д ы ,
А у ы л д ы қ жерге қыз өссе ж а р а с а д ы .
Ана — балаларымның панасы емес пе,—
депті.
Кейін сол тазша бала дуалы ауызды шешен бо-
лыпты.

А Б Ы З Д Ы Ң А Т А Л Ы СӨЗІ

А р ғ ы н Абыз шешен ж ү з ж и ы р м а ж а с қ а келіп

отырғанда Әсет би көріскелі келіп былай деген екен:
— Уа, Абыз а қ с а қ а л , ж а с ы ң ы з бірсыпырыға келіп
қалды. Абыз айтушы еді деген артыңызда бір сөз қал-
сын, бізге де бір үлгілі сөз қ а л д ы р ы п кетіңіз,— депті.
Сонда А б ы з :

«Ата-анаңның қадірін
Б а л а л ы болғанда білерсің.
А ғ а й ы н н ы ң қадірін
Ж а л а л ы болғанда б і л е р с і ң . »
Б а л а л ы қ т ы ң қадірін
Саналы болғанда білерсің.
А с ы л менен ж а с т ы қ т ы .
Б а ғ а л ы болғанда білерсің.
Бостандыңтың ңадірін
Ж а б ы л ғ а н д а білерсің.

17
 Ңалтаңдагы ақшаны
Ң а ғ ы л г а н д а білерсің.
Д е н с а у л ы қ т ы ң қадірін
А у ы р ғ а н д а білерсің.
А қ бетіңнің қадірін,
Ңан кеткенде білерсің.
А қ білектің қадірін
Әл кеткенде білерсің.
Ж и ы р м а бестің қадірін
Ж а с өткенде білерсің.
Ңара көздің қадірін
Н ұ р кеткенде білерсің.
Т а т у л ы қ т ы ң қадірін
Дос кеткенде білерсің.
А я қ - қ о л д ы ң қадірін
А қ с а ғ а н д а білерсің.
Отыз тістің қадірін
Қ а қ с а ғ а н д а білерсің.
Ң ы з ы л тілдің қадірін,
Тоңтаганда білерсің.
Білгеніңді сөйлеп қал,
Білгендерден гибрат а л ! —
деген екен.

ӘНЕТ Б А Б А ӘҢГІМЕЛЕРІ

Шебер шешім, көркем сөздерімен х а л ы қ арасында

шешен а т а н ғ а н Қазыбек би ж ы л сайын қасына жолдас-
ж о р а л а р ы н ертіп, өзінің д а н а л ы ң , т а п қ ы р л ы ң сөзімен
мәлім Әнет бабаға сәлем беріп, кәрі қ ұ л а қ т ы ңариядан
тәлім-тәрбие, үлгі-өнеге, тағлым а л а д ы екен.
Бірде сол әдетімен Әнет бабаның үйіне келіп түседі.
Ңарт бұрынғыдан әжептәуір қ а р т а й ы п қалса да, сыр
білдірмейді, Ңазыбектің жора-жолдастарын, өзін жаң-
сы ңарсы а л ы п , мал сойғызып, қ а з а н көтертеді. Сол
ауыл м а ң ы н д а ғ ы қ а р и я л а р , ж а й с а ң д а р ж и н а л ы п
әңгіме-дүкен ңұрады.
Ертеңіне Ңазыбек ж о л ж ү р у г е қам ж а с а п , сапар
алдында Әнет бабаға бір ауыз өсиет айтып беруін
өтініпті. Б і р а қ Әнет баба:
— Ңазыбекжан-ай, жасы келіп, ңартайған, қасынан
ж а р тайған, басынан мал тайған адамнан не кеңес, не
өсиет с ұ р а й с ы ң ? — деп ештеңе айтқысы келмейді. Бі-
р а қ бірбеткей Ңазыбек шешен Әнет бабаның бір ауыз
а қ ы л ы н тыңдамай еш ж а қ қ а кетпейтінін білдіреді.
18
Сонда Әнет баба Қазыбек шешеннің бұл қ ы л ы ғ ы н а
күле қ а р а п :
— Б о л м а д ы ң ғой, айтайын,— деп сәл ойланып,—
«әкім» деген сөзді ж а д ы ң д а сақта,— депті. Қазыбек
Әнет бабаға р и з а ш ы л ы ғ ы н білдіріп жора-жолдасын
қасына ертіп еліне қайтады. Ол жол-жөнекей өзімен
еріп келе ж а т қ а н нөкерлерінен:
— Әнет бабаның қандай өсиет а й т қ а н ы н ұқтыңдар
м а ? — дейді. Б і р а қ бұл сұрағына ешкім үндемейді. Сон-
да Қаз дауысты Қазыбек Әнет бабаның а й т қ а н өсиетін
былай деп шешіпті:
— « Ә » дегені — әділ бол,
— «К» дегені — күншіл болма, көпшіл бол.
— « I » дегені — ілтипатты бол,
— «М» дегені — менмен болма, мейірман бол,—
дегені.
Әнет бабаның сол өсиеті ел арасына кең тарап,
ұрпақтан ұ р п а қ қ а мұра болып қ а л ы п т ы .

* * *
А л д ы н а сәлем бере және елді ынтымақтастыру
жөнінде келген Төлеге Әнет баба садақтың а л т ы оғын
біртіндеп сындырып, екі бүктеп он екі шыбық етіп
ортасынан буып:
— Міне, енді сындырып көрші,— дейді. Төле бірден
бір буда шыбықты қ а л а й сындырсын. Шыбықтарды
Әнет бабага қ а й т а р ы п :
— Айып етпеңіз, бұл ж ұ м б а ғ ы ң ы з д ы түсінбедім,
Әнет баба,— депті. Сонда Әнет баба м ы н а д а й өсиет
айтыпты:
— Төлежан, е ш қ а ш а н д а өзімшіл болма, көптің айт-
қанын тыңда. Көптің а й т қ а н ы н тыңдасаң, көп те сенің
а й т қ а н ы ң д ы орындайды. Көп болсаңдар, өзара ынты-
мақта болсаңдар, сендердің белдеріңді де ешкім сынды-
ра а л м а й д ы . Ал әрқайсың жеке-дара болып, ынты-
м а қ т а р ы ң ж а р а с п а й т ы н болса, мына жеке шыбықтарды
сындырған секілді әркім-ақ бірліктеріңді бұзып, бере-
келеріңді кетіреді.

ЖЕТЕС Б И Д І Ң ТОҚТАМЫ
Төле би тоғыз ж а с ы н д а сексенге келіп отырған
Жетес биді іздеп келеді. Екі-үш күн қонақ болған соң,
Төле би қайта еліне ж ү р м е к болғанда, Жетес би оған
бата береді. Сөзінің соңында:
19
 — Б а л а м , басқа бүйымтайыңды айта отыр. Б а т а
басқа бітер, қына тасқа бітер. Ж о л ғ а ш ы ғ ы п өкінбе,
а қ ы л ы ң болса төгілме, атамда бір сөз ңалды деп түкір-
ме. Тағы немді ң а л а д ы ң ? — дейді.
Сонда Төле би:
— О, қасиетті ата! Ат берсеңіз — өліп қ а л а д ы , тон
берсеңіз — тозып қ а л а д ы . Онан да өлмейтін, тозбайтын
т а ғ ы бір бұйымтайымды айтайын,— дейді.
Жетес би:
— Әп, бәрекелде!.. Айта бер!— дейді.
Төле би:
— Әр он ж а с т ы ң арасын бір белес десек, соны неге
ұ й ғ а р ы п , неге б а л а д ы ң ы з ? — дейді.
Сонда Жетес би:
— Онға келдім,— ойнадым, қ ы з ы ғ ы н а тоймадым.
Ж и ы р м а ғ а жеттім — бойладым, онда да балалыңты
қоймадым. Есейе келе ж а қ с ы сөзге сүйіндім, ж а м а н
сөзге күйіндім, барымды бойға киіндім, сұлу қыз-
келіншектерге шүйілдім, ж а у л а р ы м а түйілдім. Отызға
келдім — а л т а й ы қ ы з ы л түлкі болдым: ңыран бүркіт-
ке а л д ы р м а д ы м , қ ұ м а й т а з ы ғ а ш а л д ы р м а д ы м , ңатар
қ ұ р б ы н ы ң көңілін қ а л д ы р м а д ы м . Ң ы р ы қ қ а келдім —
а р ғ ы м а қ т а й а ң қ ы л д а д ы м , тау тағысындай саңқылда-
дым, аң алмастай ж а р ң ы л д а д ы м , ңұз қ ы р а н ы н д а й
ш а ң ң ы л д а д ы м , барымды ж о ң деп с а р қ ы л м а д ы м . Елуге
келдім — биік ңырға ш ы қ т ы м , а р ғ ы ж а ғ ы н ы ң алыс-
ж а қ ы н ы н б а й қ а м а д ы м , дәулетімді ш а й қ а м а д ы м . Ал-
пысқа келдім — а л т ы тарау ж о л ғ а түстім; қайсы-
сының а л ы с - ж а ң ы н ы н білмедім. Жетпіске келдім —
жеңілгенімді білдім, бала мен келінге билігімді бердім,
а й т қ а н ы н а көндім, айдауына ж ү р д і м . Сексенге кел-
дім — оң ж а ғ ы м от, сол ж а ғ ы м су, а л д ы м ж а р , артым
ңұз; ңалай ңозғалсам да тірлік деп біле а л м а д ы м , —
депті.

ТОЛЕ БИ ІПЕШЕН

Ңазаң ауыз әдебиетінде Толе би туралы аңыз әңгіме-

лер, шешендік сөздер көп. Солардың көпшілігінде Төле
а ң ы л д ы , әділ, шешен және х а л ы ң қ а м ы н ойлаған қай-
раткер бейнесінде суреттеледі. Ш ы н ы н д а да, Толе
X V I I — X V I I I ғасырларда өмір сүрген, өз з а м а н ы н ы ң
а қ ы л д ы , білімді парасатты а з а м а т ы болған.
Төле бидің туған әкесі — Әлібек. Дәстүр бойынша
20
Төлені халың «Үйсін Төле би» деп атаған. Атадан бала-
ға ауысып айтылып келе жатқан аңыз бойынша. Төле
орта бойлы, сымбатты, нұрлы кісі болған, Әулиеата
(қазіргі Жамбыл) төңірегінде туған, кейін көбінесе Таш-
кент төңірегінде Жиделібайсын жерінде, Сырдың
бойында кәшіп жүрген. Көп тұрған жері — Шыназ
(ескі Ташкент), сол жерде қайтыс болған.
Төле көп жасаған адам. Оған дәлел, ¥ л ы жүз Төле
би мен Кіші жүз Әйтеке би бірігіп Орта жүзден Ңасқа
көл (сірә, Балқаш болса керек.— Б. А.) деген көлді дау-
лайды, бірақ Орта жүздің бас биі Орманбет оларға:
Екі би, айтқан сөзің жарасады,
Еншіге әркімдер-ақ таласады...
Ңасқа көл Орта жүздің көлі еді гой,
Айтқандарың қиянатқа жанасады,—
деп көлді бермейді. Кейін Орманбеттің анасы көндіріп,
көлді үш жүздің рулары бірге жайлайтын болып келісе-
ді. Сонда Төле би Орманбеттің шешесіне разы болып
былай депті:
Ңасқа көлді алам деп келіп едім,
Орманбет бермеген соң өліп едім.
Жетпіс жаста айтқаным жерде қалып,
Мәңгіге тірілместей болып едім...

Төле — Тәуке ханның жеті жарғыш, бас биінің бірі.

Ал Тәуке тұсында қазақ хандығының бір орталыққа ба-
ғынып ішкі және сыртқы жағдайының бірсыдырғы
нығайғаны белгілі.
Тәуке ханның билігін үш жүздің қалай ңолдаға-
нын бейнелейтін бір мысал мынандай. Төле би шідер
ұрлап қолға түскен бір ұрыға ұрланған шідердің үш
тармағын үш аттың аяғына салдырып «енді осы үш
атты үш жаққа ұрып айда, егер аттар шідерді үзіп
босанып кетсе, айыптан азатсың, ал шідер үзілмесе,
үшеуін біріктіріп ұстаса, онда ол үш тармақты шідер
емес, үш ердің қызметін атқарғаны. Онда бір тармағы
үшін бір бесті айып төлейсің» деген үкім айтады.
Әрине, мықты ңайыстан жұмырлап өрілген шідерді
аттар үзіп кете алмайды, ұры бір шідер үшін үш ат
төлеп құтылады. Төленің бұл билігін қазақтар да,
кейін қазақтың әдет заңын зерттеген орыс оқымысты-
лары да «даналық шешім» деп бағалайды.
21
 Сөйтіп, Төле би Әлібекүлы кезінде қ а з а қ х а н д ы ғ ы н ,
қ а з а қ елінің бірлігін н ы ғ а й т у ғ а ңызмет еткен қайраткер
болған.
Төле бидің қ о ғ а м д ы қ қызметі, әсіресе, 1723 ж ы л ғ ы
жоңғар ш а п қ ы н ш ы л ы ғ ы н а н кейін а й қ ы н ы р а қ көзге
түседі. Ңыз анадан, бота енеден а ж ы р а п а ң ы р а ғ а н д а ,
азынаған шапқыншылық заманда халыққа қарадан
ш ы қ қ а н билер де үйтқы, ү й ы м д а с т ы р у ш ы болды. «Елге
бай қүт емес, би қүт» дейтін н а қ ы л сөзді Төле би сол
кезде айтыпты.
Міне, осындай ел басына екі т а л а й күн туып, ер
сасқан, әйел етегін басқан қ ы с т а л а ң кездерде ¥ л ы
ж ү з д і бастаған Төле би қонысынан а у м а й елін, жерін
бүліншіліктен сақтап қ а л ғ а н , к ү ш і басым ж а у ғ а қарсы
ш ы ғ ы п , қамсыз отырған х а л ы қ қ а н ы н мағынасыз
төкпей, айла-тәсіл қолданған. Осы а р а д а Төленің дана-
л ы ғ ы н бейнелейтін бір х а л ы қ а ң ы з ы бар. Ж о ң г а р шап-
қ ы н ш ы л ы г ы н а н босып ел қ а ш а көшкенде Төле уйін
ж ы қ п а й ж ұ р т т а қалыпты-мыс. Ң а л м а қ т ы ң әскер басы
бүған таңданып, көшпеген себебін сүрағанда, Төле би
«биыл ш а ң ы р а ғ ы м а бір қ а р л ы ғ а ш ү я салып еді; бүл —
бүкіл дүние ж ү з і н топан суы басқанда Н ү қ пайғам-
бардың кемесін суға батудан сақтап қ а л ғ а н , ж ы л а н ғ а
а д а м б а л а с ы н ы ң ж е м болу қаупі туганда, сонда қор-
ғ а ғ а н ж ә н д і к еді. Мен өз б а л а - ш а ғ а м д ы қорғап қ а л ғ а н
қүстың ү я с ы н бүзып, б а л а п а н д а р ы н қ ы р ы п кете
алмадым» дейді. Мұны естіген қ а л м а қ хонтайшасы
«бүл әулие» екен деп оның өзіне де, м а ң а й ы н д а ғ ы
еліне де тимепті-міс. А ң ы з д ы ң қ а н ш а л ы қ т ы дұрыс-
бұрыстығын кесіп айту қиын. Б і р а қ бір ш ы н д ы қ ; Т а ш -
кент пен Шымкент а й н а л а с ы н д а ғ ы қ а з а қ т а р мен өз-
бектер Төле бидің есімін тура а т а м а й д ы , күні бүгінге
дейін « Ң а р л ы ғ а ш әулие», « Ң а р л ы ғ а ш би» деп қадір-
лейді.
Төле би көршілес елдермен: Б ұ х а р , Ңоқан, Ж о ң ғ а р
х а н д ы қ т а р ы м е н мүмкін болғанша тату-достық ңатынас
ж а с а у д ы ж а ң т а ғ а н . Әсіресе, Орта А з и я д а ғ ы х а н д ы қ -
тардан мәдениеті ж о ғ а р ы , өндірісі ілгері орыс елімен
мәмлені қолдаған, тіпті Кіші ж ү з д і бастап 1731 ж ы л ы
Россияға ң а р а ғ а н Әбілқайыр х а н н ы ң а р т ы н ш а ¥ л ы
жүзді де қ а м қ о р л ы ғ ы н а а л у д ы сұрап бір топ сүлтан-
билермен бірге император Анна Ивановнаға 1733 ж ы л ы
ресми хат ж а з ғ а н адам.
Анна И в а н о в н а н ы ң 1734 ж ы л ғ ы 10 июньдегі грамо-
тасы бойынша ¥ л ы ж ү з ресми түрде Россияның қа-
22
рамағына алынған. Бірақ бүл әр түрлі себептермен
қағаз жүзінде ңалады. Сондықтан Төле би ¥ л ы жүзді
қамңорлығына алу туралы өтінішін 1749 жылғы сен-
тябрьде екінші рет қайталайды. Бүл жолы Төле би
хатңа бір өзі қол ңойып, мөрін басады және Орын-
бордың губернаторы И. Неплюевке хатты апарып тап-
еырумен бірге ауызба-ауыз сөйлесу үшін баласы Айт-
бай мен Жолдас батырды жібереді.
Қазақ елін нығайтуда, қалмақ-жоңғар басңыншы-
ларына ңарсы халық-азаттық күресін үйымдастыруда
көрсеткен ерлігі мен сіңірген еңбегі үшін, сондай-аң
ақылы мен әділдігі арқасында Төле би Әлібекүлы
ел алдында үлкен сенімге, беделге ие болған.
Ал ауыз әдебиетінде Төле, негізінде, жеке басының
қасиеттерімен, дәлірек айтқанда, әділ билігімен, тілмәр
шешендігімен дәріптеледі. Сол сияқты халық аңызда-
рына ңарағанда Төле заманындағы белгілі батырлар
мен билердің, тіпті хандардың бірсыпырасына ақылшы
болган. Атақты батыр әрі шешен Шаңшақүлы Жәнібек
Төле биден ақыл сұрай келіп:
— Түзу мылтың, ұшқыр қүс, жүйрік ит, мақтаншаң
жігіт, үрыншақ ат жидым. Бозбала болып ерлік қы-
лайын ба, үлгі алып билік құрайын ба? Еліңде кәрің
болса, жазулы тұрған хатың, жайлаған көліңнің ал-
дында төбе болса, ерттеулі атың деуші еді, ақыл сұ-
рай келдім,— дейді. Сонда Төле би:
«Өгізді өрге салма — қанатың талар, наданға
козіңді салма — сағың сынар. Досыңа өтірік айтпа —
сенімің кетер, дұшпаныңа сырыңды айтпа — түбіңе
жетер. Жал-құйрығы ңаба деп жабыдан айғыр салма —
жаугершілік болғанда, жағдайлап мінер ат тумас.
Жаңыным деп жаманның малы үшін жақсының жаға-
сынан алма — өрісің тарылар. Ңару жисаң мылтық
жи: жаяу жүрсең — таяқ, қарның ашса — тамақ. Ит
жүгіртіп, құс салсаң әуейі боларсың. Әйел алсаң көрік-
тіге қызықпа, тектіні ал. Мақтаншақ жігіт жисаң —
ұятқа қалдырар. Үрыншақ ат жаз жарға жығар, қыс
қарга жығар. Тұмау түбі құрт болар, тұман түбі жұт
болар, ақылдың түбі ңұт болар. Елге бай құт емес,
би — құт. Ңабырғадан қар жауса атан мен нарға
күш, ел шетіне жау келсе — қабырғалы биге күш.
Қарап отырғанша бір нәрсеге жарап отыр, кәсіп болмай
нәсіп болмас. Менен ақыл сұрасаң, менің айтарым
осы»,— деген екен.
Аңыз әңгіме тарих емес. Халық өзі ұнатңан қаһар-
23
манын ңалауынша қайта «туғызады», мақтаса көтерме-
леп, әсірелеп, даттаса кемітіп, тұқыртып көрсетеді, бі-
рақ жоқтан бар, бардан жоқ жасамайды, қандай болма-
сын аңыздың астарында негізінде бір шындық жатады.
Мысалы, қазақ еліне келген бір елдің елшісін біреулер
өлтірейік деп, екінші жақ өлтірмейміз деп үлкен дау-
тартыс болыпты. Сонда осы мәселені ақылдасып шешу
үшін ¥ л ы жүзден Төле би, Орта жүзден Қазыбек би,
Кіші жүзден алшын Әйтеке би бас қосып бір төбеге
шығып отырса, алдындағы көлге бір топ қаз келіп
қоныпты. Сонда Төле тұспалдап:

— Мына көлдің алар ма еді қазын атып,—

дейді.
— Оғың шығын болмасын жазым атып,—
дейді Әйтеке.
— Ңұтылмастай пәлеге қалып жүрмейік,
Қаз екен деп перінің қызын атып,—
дейді Қазыбек.
Осымен сөз бітеді, елшіге тимей еліне қайыру керек
деген шешімге келеді...
Аңыз әңгімелерге қарағанда Төле жастайынан-ақ
зерек, зерделі болган. Төленің әкесі Әлібек биге екі
даугер жүгініске келіп біреуі: «Ңырдан қуып індетіп
қазып алған түлкіме мынау таласып, бермейді»,— дейді.
Екіншісі: «Сыртынан жүні жетілсін деп бағып жүрген
түлкім еді, оның үстіне жер де, ін де менікі, демек
түлкі де менікі»,— дейді. Би даугерлердің сөздерін есті-
ген соң, он үш жасар баласына сілтеп, мұның билігін
Төле берсін дейді. Даугерлер Төлеге келсе, ол бір шы-
бықты ат қылып, бір шыбықты ңамшы қылып далада
«айт, шулеп» ойнап жүр екен. Алдына келіп дауларын
баяндаған соң, бала: «түлкі арлан болса, сенікі» дейді
«қырдан қуып келіп індеттім» дегенге; «ұрғашы бол-
са — сенікі» дейді «жер менікі» дегенге. Баланың би-
лігін түсінбей әкесіне келіп айтқанда: «Төлежан төре-
сін дұрыс берген екен: түлкінің ұланы түз сақтайды,
ұрғашысы ін сақтайды. Түлкі еркек болса, сенің ңыр-
дан қуып келіп індеткенің рас, түлкі саған тиеді, ал
ұрғашы болса, жер иесі саған тиеді» дейді Әлібек.
Тағы бір аңызда Төле би ңанжыға ңайыс ұрлаған
ұрыға ат-шапан айып кеседі. Мәнісін сұрағанда «қан-
жыға тон сақтайды, тон жан саңтайды» деп жауап
береді. Сондай-аң тұсау ұрлағанға ат бастатқан тоғыз
24
айып салады. Оның мәнісін «тұсау ат сақтайды, ат ер
сақтайды, ер ел саңтайды» деп түсіндірген. Б а р ы м -
тагершілік уақытта Орта ж ү з Ң а р ж а с , Ң а р ж а с ішінде
Жәдігер Ңұлнәзір деген кісіні ¥ л ы ж ү з жігіттері өлті-
ріп, теңдік бермейді, құн төлемейді. Осыған байланыс-
ты Жәдігерден төрт кісі Төле бидің а л д ы н а келсе, би
ж ө н д і сөйлеспейді. Талапкерлердің біріншісін тыңдап
оң қолын, екіншісін тыңдап сол қолын созады.
— Япырмай, мынау екеуіне сөз қ а л д ы м а ? — деп
үшінші кісі сөйлегенде Төле үстіңгі ернін, төртінші
кісі сөйлегенде астыңгы ернін созады. Төртеуі аңырып,
Төле биден бір а у ы з ж а у а п ала а л м а й еліне келіп,
корген-білгенін а й т қ а н д а , Қ а р ж а с Едіге би отырып
былай депті:
— Төле бидің и ш а р а с ы төртеуіңе берген багасы
екен. А л ғ а ш қ ы екеуің сөйлегенде екі ңолын созғаны —
сендер ұзын сойыл, ұр да ж ы ң екенсіңдер дегені. Кейін-
гі екеуің сөйлегенде екі ернін созғаны — сендер
а г а й ы н д ы екі а д а м н ы ң арасына өсек айтып, ас ішерлік
адам екенсіңдер. Сендер бітім сөз сөйлеп дауды бітіре
а л м а й с ы ң д а р деп қ а й ы р ғ а н екен.
Ел сонда Төлеге Едігенің өзін ж ұ м с а й д ы . Едіге қа-
сына он ш а қ т ы кісі ертіп Төле бидің а у л ы н а келсе,
би а л д ы н а н ш ы ғ ы п а м а н д а с ы п : «Алмасыңа мойным
бар, а с ы л ы ң а қойным бар» деп ж ү р і п кетіпті. Едіге:
«Би, мойын бұрмайсыз б а ? » — д е г е н екен. Төле «жар-
л ы қ сізден болғанда, ж а б д ы қ бізден» депті. Едіге
серіктеріне «Төле би осы болса, дау бітті. Ертең ж а -
саулап қ ы з береді» депті. А й т қ а н д а й , Теле би а л т ы
ата а р ғ ы н д а р г а ат бастатңан алты тоғыз, төрт ата
төртуылға түйе бастатқан тоғыз және отаулап бір
қыз беріп қонақтарды еліне қайтарыпты.

ТҮЗДІҢ АДАМЫ
Ңоңқа бидің ж а с ы н а н ж а у ғ а бірге аттанып ж ы л қ ы
алысқан, дауға бірге түсіп о л ж а табысқан Ж ы л а н к ө з
деген досы болыпты. Екеуі екі а у ы л д ы ң а д а м ы бол-
ғанына қарамастан бір а н а д а н туғандай тату өсіпті.
Ңоңқа ңартайып, жетпістен асқан інағында:
— Ңой, мен сол досымды бір көріп қайтайын. Ж а -
сымда бірге жүрген ж о л д а с ы м еді ғой, амандық-есендік
айтысайын. Досым әлді болса сауын бие, ж ү к артатын
түйе сұрап алайын,— деп ж о л ғ а ш ы ғ а д ы . Ж о л үстінде
25
бір бала кездеседі. Жөн сұраса ол да Жыланкөздің
аулына бара жатыр екен.
Олар жүріп келе жатып сәске түс кезінде көп жыл-
ңыны көреді. Жылқының көптігі соншалық, кіші бесін-
ге дейін шетіне шыға алмайды. Сонда жол серік
бала:
— Ата, мынау жылқы қандай байдың жылқысы
болды екен? Білесіз бе?— деп сұрайды. Оған Ңоң-
ңа би:
— Ңарағым, бұл нысапсыз деген байдың жылқы-
сы,— дейді.
— Нысапсыз деген ңандай бай?
— Балам, айтайын. Нысапсыз деген осы малды жия
берген, есіре берген, көбейте берген. Бұл нашарға, кедей-
ге ңайырымы жоң, ат майын бермейтін байдың малы.
Екеуі одан әрі жүріп келе жатады. Кенет жалпақ да-
лада жайңалып өсіп тұрған ңалың егіннің үстінен тү-
седі.
— Ойпырым-ай, ата, мынау қандай адамның егіні
болды екен? Көз жауын алып жайқала өсіп тұр ғой.
Мынау бір байдың егіні-ау,— дейді бала.
— Ә, шырағым, бұл егін ңайырсыз деген байдың
егіні.
— Ңайырсыз деген бай ма? Қай ел болады, ата?
— О, шырағым, оны айтайын. Бай бір өзі пәлен адам
жалдап осынша жерді айдатты. Арзанға жұмыс істетіп,
еңбегін бір жеді. Енді егінді біреудің еңбегімен орып,
қырманға салды. Бастырып, ңамбаға құйды. Мұның
бәрін өзі істемейді, біреуге істеттіреді. Сонан соң елде
астық болмай қалған жылы қымбатқа сатады. Өзі жан
ңинамай үйде май шайнап жатады. Ендігі жылы тағы
егеді. Енді екі есе адам жалдайды. Жылдан-жылға
осылай кете береді. Одан жұртқа пайда жоқ. Ел ашың-
қанда ңымбатқа сатады. Мұның қайырсыз болатын
себебі осы. Түсініп ал, балам.
— Түсіндім, ата.
Екеуі келе жатса бір жерде көп адам жиналып, көр
ңазып жатыр екен.
— О, балам,— дейді Ңоңңа би,— анау жиналған
топ адам кімдер? Көзің жетік қой, ңарашы?— дейді.
Бала қарайды:
— Ата, өлген адамды ңойғалы көр ңазып жатқан
кісілер көрінеді.
— Ендеше, сен барып біліп қайт. Көметіндері өл-
ген адам ба екен, тірі адам ба екен? Соны сұрағын.
26
 Бала шапты да кетті. Барып көр қазып жатңандар-
ға сәлем береді.
— Сіздердің жерлейтіндеріңіз өлген адам ба, тірі
адам ба?
Кісі өліп, жаны күйіп тұрғандардың біреуі:
— Не деп былшылдайды мынау?— дейді, екінпіісі
келіп қамшымен басынан салып жібереді.
— Иттің баласы, не оттап тұрсың?!
Бозбалалардың екі-үшеуі жабыла кетіп еді, бір
қариялау кісі:
— Тоқтаңдар!— дейді айқайлап.— Әуелі жөн сүра-
лық. Қайдан келе жатқан бала екен, білелік.
Бала жөнін айтады.
— Балам, сен не дедің?
— Мен кеміп жатңандарыңыз өлі адам ба, тірі адам
ба дедім.
— Ңарагым, осы сөзді езің айтып тұрсың ба, жоң
басқа біреу айтқызды ма саған?
— Ңасымда үлкен кісі бар еді. Сол кісінің атқос-
шысы едім. Мені осылай сұрап кел деп жіберіп еді.
— Апырым-ай, мұны сұраған қария тегін адам емес
екен-ау. Ңой, баланы ұрмаңдар, жігіттер. Мұнда бір мән
бар. Сол ңарияны біреуің барып шаңырып келіңдер.
Екі жігіт қуып жетіп, сәлем беріп:
— Ақсақал, бір қадірлі адамымыз қайтыс болып,
соны ңойып жатыр едік. Ілгергінің жолы, өлікке ңұран
оқып аттаныңыз,— дейді. Ңоңңа би:
— Ә, ондай болса, жарайды,— деп атының басын
бұрып келеді. Өлікті қойып болған соң көпшілік:
— Ақсақал, алыстан келе жатыр екенсіз. Өзіңіз де
бір қадірлі кісі керінесіз. Бұл кісі де қадірлі адамымыз-
дың бірі еді. Мына баланы бізге жіберген екенсіз. Бала
шауып келді де бізден:
— Қойып жатқан өліктеріңіз өлген өлік пе, болмаса
тірі өлік пе?— деді. Соны ауыр керіп, шыдай алмай
осында тентек бозбалаларымыз қол кетерді. Баладан
мұны қалай сұрадың, езің бе, жоқ саған біреу үйретті
ме деп едік, «аңсақалым бар еді, сол кісі сұра деді» деп
шынын айтты.
— Ә, дұрыс.
— Сізден сұрайтынымыз, мұны қалай айттыңыз?
Бұл өлі елік пе, жоқ тірі өлік пе дегеніңізді түсіндіріңіз?
— Ә, оны дұрыс сүрайсыңдар. Тірі өлік пе дегенім
артында өзіндей болатын бала-шағасы бар ма, ас-су бе-
27
ретін м а л - ж а н ы бар ма дегенім. А л өлі өлік пе дегенім,
өзіндей болып өсетін артында бала-шағасы ж о ң болса,
ас-суын беретін м а л - ж а н ы ж о қ болса, м ү н ы ң аты ш ы н
өлік, ш ы р а ң т а р ы м . Осының қайсысы екенін білгім
келіп еді. Бұл өлік осының ңайсысы?
— Уа, ата, артында баласы бар, ас-суына ж а р а й т ы н
м а л - ж а н ы бар, дәулетті кісі.
— А у ы л ғ а жүріңіздер, мейман болыңыздар,— дей-
ді көпшілік.
— Ш ы р а қ т а р ы м , маған а у ы л ғ а қонуға болмайды.
Мен түздің адамымын,— дейді Қоңқа қарт. Ж о л д а
келе ж а т ы п б а л а :
— Ата, түздің а д а м ы м ы н дегеніңіз қ а л а й ? — деп
сұрайды.
— Ңарағым, өзің а ң ғ а р ы м п а з а д а л бала екенсің.
Сенің а т ы ң кім?
— А т ы м — Төле, ата.
— Төле қ а р а ғ ы м , түздің а д а м ы м ы н дегенім кепші-
ліктің, х а л ы қ т ы ң а д а м ы м ы н дегенім... Бата берейін,
сені түзде кездестіріп, серік болдым. Мен секілді сенің
де өмірің түзде етсін, түздің а д а м ы бол, балам,— деп
бетін сипайды ңарт.
Төле есейген соң жол үстінде ж о л ы қ қ а н Ңоңңа
қартты үнемі құрметпен еске алып, өзіне ұстаз тұтқан
екен.

ТӨЛЕ Б И Д І Ң ТӨРЕЛІГІ
Шу өзенінің Б а л қ а ш қ а ж а қ ы н ж а й ы л ы м ы н а бұдан
көп ж ы л бұрын үйсін мен а р ғ ы н т а й п а л а р ы н ы ң белді
бектері таласыпты. Екі ж а қ т ы ң да билері бас қосып, ке-
ңесіп, бәтуаласа а л м а й отырғанда, топқа еріп келген он
бес ж а с а р Төле билік а й т у ш ы л а р д ы ң бірде-біріне көңілі
толмай:
А ң т ы ақ деп бағалар,
О, игі ж а қ с ы а ғ а л а р !
Өзегі талса ел біткен
Озен бойын ж а ғ а л а р , —
деп сөз бастай бергенінде: «Ата тұрып ұл сөйлегеннен
без, ана тұрып қыз сөйлегеннен без» деуші еді. Мына
бала кім өзі?» дейді төрдегі би. Төле қ а с қ а я қ а р а п
тұрып:
— О, би аға, он үште отау иесі демес пе,
Кінәлімін бе келіп қалсам он беске?
28
 Сөз сөйледім, бұйыра көрмеңіз айыпқа,
Ала көз болу ағайын адамға лайық па?
0, игі асқар тауымыз,
Әділ ме осы дауымыз?
Жар астында түрғанда
Жасырынып жауымыз?—
дейді. Сонда төрдегі би:
— Ңой асығы демеңдер,
Қолыңа жақса, сақа қой.
Жасы кіші демеңдер,
Ақылы асса, аға ғой,—
деген екен.

— Балам, ағалық билікті саған бердім,— дейді.

Бала Төле жұлып алғандай:
— Сары табақтан сарқыт қайтады деген. Билікті ма-
ған берсеңіз, Шу өзенінің оң жағын уйсін, сол жағын
арғын жайласын,— деп билік айтады.
Бұл шешімге екі жақ та риза болып, бітімге келеді.
Сонда төрдегі би:
Үй баласы ма деп едім,
Ел баласы екенсің.
Ай маңдайлы арысым,
Талабың алдан өтелсін.
Ауылыңның таңы бол,
Маңдайдағы бағы бол! —
деп, бала Төлеге бата берген екен. Осыдан бастап Төле-
нің аты шығып, ел арасындағы дау-жанжал, келіс-
сөзге араласып, билік айта бастапты.
* * *
Атақты Төле бидің бала кезі екен. Ауыл сыртында
қозы бағып жүргенде жанынан өтіп бара жатңан қос
аттының бірі: «Әлібек қартайыпты, әділдігінен айнып-
ты» деп, ренжіп бара жатқанын естіп қалады. Сол
бойда алдарынан шығып, сәлем беріп:
— Оу, ағалар, әкем Әлібектің билігіне ризамысың-
дар, жоқ наразымысыздар?— дейді.
— Наразымыз, балам. Әкең әділ билік айтпады.
— Ендеше қайтыңыздар.
Екі жаң Әлібектің алдына қайта келгенде, бала
Төле:
29
 — Ата, билікке екі жақ бірдей риза болу керек.
Әйтпесе, ол әділ билікке жатпайды. Жеңілген де, жең-
сен де шындықты мойындауы керек,— дейді.
— Олай болса, балам, осы даудың билігін өзің
айтып көрші.
Төле әуелі таластың мәнісін сүрайды. Сонда дауды
бастаган жігіт ботасында жоғалтқан түйесін жолда
кезіккен керуеннен танығанын айтады.
— Бүл өтірік айтып тұр,— дейді керуенбасы сау-
дагер.
— Ад енді, жігітім, «тапңан қуанады, таныған ала-
ды» деген, сен таныдым дейсің, қалай таныдың?
— Менің таныганым: түйем туар уақтысына жа-
қындаған кезде бошалап кетті. Бір жетіге дейін тап-
тырмаған түйем тау баурайында боздап ары бір,бері бір
кезіп жүр екен. Ботасын ңасқыр жесе де, шала туса
да кетпес еді. Сонысына қарап ботасын біреу алып
кеткенін түсіндім. Содан бері бейсеубет жүргіншіге,
көрінген түйеге көз салып жүруші ем, көрген бойда
таныдым.
Төле ойланып отырып:
— Сол танып түрған аруанаңыздың енесі бар ма? —
дейді.
— Бар.
Төле қарсы жаққа қарайды.
— Иә, саудагерім, сөйле.
— Мынау ез түйемнің ботасы. Жалаңорға тура сөзі-
ңізді айтыңыз. Іштегі ботаны танимын дегенге адам
сене ме?
— Енесі бар ма түйенің?
— Туған енесі бар.
— Онда екеуің де енелерін алдырыңдар.
Дауласқан екеу бесті атандарының енесін алдыра-
ды. Төле:
— Атанды тіздеңдер де тақымына қыл бүрауды
салыңдар,— дейді. Жұрт айтқанын лезде орындайды.
Бесті атанның тақымына ңыл шылбырды салып, шың-
ғырта бүрағанда таныған жігіттің түйесі көзінен жас
парлап, мұрындығын жұла-мүла шыңғырып жатқан
атанның үстіне түсе қалады. Ал аларман саудагердің
түйесі орнынан қозғалмай, жайымен күйсеп түра
береді.
— Оу, халайық, көріп тұрсыздар, мына жануар
шын анасы екен. Не дейсіздер?
30
 — Рас, хайуан біліп тұр. Төлежан, бұл әділдігіңе
ризамыз,— деседі жұрт. Төле саудагерге қарап:
— Ә, саудагерім, мынау хайуан да болса әділетін
халықтың алдында көрсетті. Атанның кімдікі екеніне
халықтың көзі жетті. Сен енді құтыла алмайтын бол-
дың. Күнәні мойынға алған жеңіл. Мына халықтың
алдына шығып, шындығыңды айт.
— Оу, халайың, осыдан бес жыл бұрын сахара-
дан қалаға қайтып келе жатып, жапан түзде, бір төбе-
нің баурайында боталаған түйенің үстінен түстім. Бо-
тасы аяқтана алмай, жығылып-тұрып жатыр екен.
Түйені алсам, ұрласам сіңіре алмаймын. Жолда ел кө-
реді. Пәленше саудагер алып бара жатыр дейді. Менің
кәсібім ұрлық емес, саудагерлік. Мына ботаны алып
кетсем ешкім білмейді, Алашаға ораймын да қомның
арасына таңа саламын. Бір жылдан кейін түйе боп
шыға келеді. Бір түйе маған аз олжа ма деп, сол
ботаны алып кетіп ем. Кешсеңдер де, бас кессеңдер де
өздерің біліңдер.
— Төрелігін бидің өзі айтсын!— дейді жұрт.
Бала Төле:
— Өздеріңіз көріп, біліп тұрсыздар, мына жігіт дү-
ниені еңбекпен тауып еді. Бұл көп алдында беті жарық
боп, мына саудагер еңбексіз тауып, жұртты алдап, тегін
алып еді. Енді мұның беті шарық боп тұр. Бұл уақиға
кейінгілерге үлгі. Саудагердің халық алдында масқара-
сы шықты, беті күйіп шарың болғаны да жетеді. Бұдан
артық жаза ж о қ , — дейді.
* * *
Ерте заманда бір төре кедей адамға егін ектіріп, ақы
төлемей, өзі пайдалаңып жүреді екен. Кедей адамға
бала-шағасын асырау қиын болыпты. Келесі күзде егін
жаңсы шығып, кедей егінді төреге айтпай жинап алып-
ты. Төре кедейді ұрып, басын жарыпты. Таяқ жеген
кедей Төле биге арыздана барыпты. Төле би ңартайған
уақыты екен. Және төренің жағдайын естіген болса
керек. Төрені шақыртып алып:
Таласқандарың қара жер,
Төрем, болдың босқа тер.
Егіншіңмен айтысып,
Ңор боп қапсың қайран ер.
Ңор болмасты ойласаң
Мүсәпірдің ңақын бер,—
31
деген соң әлгі төре ұ я л ы п , кедейдің аңысын беріп риза
қылыпты.

* * *
Төле өмір сүрген заман қ а з а қ х а л қ ы басынан небір
қиын кезеңдерді өткерген түс еді. Осы кезде ол әрдайым
х а л қ ы н ы ң ңасынан табылып, көк найзаның ұшымен де,
қызыл тілдің күшімен де туған даласын ж а т ж ұ р т т ы қ
басңыншылардан ңорғауға белсене ңатысңан.
Ел арасында Төле би айтты дейтін шешендік сөз үлгі-
лерінің бір төркіні былай болып келеді. 1740 ж ы л ы қал-
м а қ билеушісі Ң а л д а н Цереннің ң о л ш о қ п а р л а р ы ¥ л ы
ж ү з д і ң ханы Жолбарысты өлтіреді. Төле би бастаған ел
Ташкенттен ғ у ы л а д ы . Ж а у ж а ғ ы Ташкентке Қоңым ма-
напты әкімдікке т а ғ а й ы н д а й д ы . Б ұ л кезде Сыр бойы қа-
л а л а р ы н ы ң біразы ж о ң ғ а р л а р д ы ң қол астында қ а л а д ы .
Осы тұста Күлтөбенің басында үлкен ж и ы н а ш ы л ы п ,
оған ел басылары түгел ж и н а л а д ы . Сонда Ңарабек ба-
т ы р : « Ж а у ғ а тізе бүгуден басқа а м а л ж о ң » — деген
пікір айтады. Ңарабекке а ш у л а н ғ а н Төле би:

А т а д а н ұл туса игі
Ата ж о л ы н қуса игі.
Өзіне келер ұятын
Өзі біліп тұрса игі.
Ж а у д а н бұққан немені
Ортасынан қуса игі! —

деп ш ы р ы қ бұзғандарды ж и ы н н а н ңудырып жібереді.

Содан соң а й н а л а с ы н д а ғ ы л а р ғ а ң а р а п :

Уа, көсіле шабар ж е р і ң бар,

Ту көтерген ерің бар,
Ңол боларлық елің бар,
А т а д а н қ а л ғ а н сара ж о л ы ң бар.
Ң ұ л д ы ң ұрсаң дұшпанға,
А р ы л м а й т ы н сорың бар...
Ң ұ л д ы қ ұрсаң дұшпанға,
Еркек болып туды деп
Мына сені кім айтар? —

деп толғайды. Төленің осы төрелік сөзін өзгелер түгел

ңұп алып, ж а у ғ а қарсы күш біріктіріпті деседі.
32
 Оман ағашын өгізіне сүйретіп иен далаға шыққан
диқан Төлеге кездесе кетеді. Биден ол тары қандай жер-
ге егілсе мол түсімді болатынын сұрайды. Ана жерге
деп би алдындағы құмдақ жерді қамшы сабымен
нұқып көрсетеді., Шаруа сол жерге егінін салады. Орақ
кезінде диқан мол түсімге қарық болып қалады. Қыр-
маны тарыға үйдей боп үйіліп жатқан диқанга Төле
келеді.
— Ңұдайдың күні көп пе, әлде менің тарым көп
пе?— дейді жалғыз өгізді шаруа дәулетіне мәз болып.
— Әрине, сенің тарың көп,— депті сонда Төле.
— Тарыны осы жерге егілгенде түсімді болаты-
нын қалай білдіңіз?
— Тары өз жаулары: құрт-қүмырсқасы, тышқа-
ны, торғайы көп жерге жақсы шыгады.

* * *
Жаңа жерге ңоныстаған бай екі кедей жігітке
құдық қаздырады. Ңұдық қазылып біткен соң жігіттер
байдан ақысын сұрайды. Бай олардың біреуіне —
саулық, екіншісіне қозы береді. Екінші жігіт оған
наразы болады. Төлеге келіп шағым айтады. Би байға
барып құдық қазған екі адамның еңбегі бірдей екенін
айтады. Бірақ құдық иесі өз кесімін қорғап бағады.
— Адамның екі көзінің, екі қолының қайсысы
кем?— дейді би байға.
— Ешқайсысының кемдігі жоқ. Сөзіңізге жығыл-
дым, биеке! Өкпелі жігітке қой берейін,— депті амалы
құрыған бай.

* * *
Іргелес отырған Жанту зкәнө Жантан аулының екі
жігіті шабындыққа таласып, қатты ұрсысып ңалады.
Аңырында бірін-бірі көрмеуге серт берісіп, екеуі ат
кекілін кеседі. Ай өтеді, жыл өтеді. Біраң екеуі тату-
ласпай қояды. Әкелері мен аталарының ақыл-кеңе-
сіне мойынсұнбайды. Осыны естіген би араздасңан
жігіттерді шаңыртады. Төле үйіне екі жақтан келген екі
жігіт аттарын бір қазыққа байлап үйге кіреді. Тізе
бүгіп биге қол беріседі. Би ләм-мим демей, екі жігітпен
сыртқа шығады.
2—3180 38
 — Мына екеуінің татуын-ай,— дейді Теле, бір қа-
зықта қасынып тұрған аттарды көріп.— Кекілдері де
қалпына келіпті.
Бидің осы сөзінен екі жігіт қол алысып татуласады.
— Жолдарың болсын!— дейді оларға би.

* * *
Биге сәлем беруге келген егделеу кісі қоңсыласта-
рының ұрлық-ңарлығын ешкімге айтпайтынын сөз
етеді.
— ¥рының қорасына ұры түсіп жатса да көз жұ-
мып, езу тартпай өте шығамын,— дейді ол өз сөзіне
өзі бөртіп.
— Шайтан ңұрлы болмаған екенсің. ¥рының
қалтасына ұры түскенін көргенде шайтан да ішек-
сілесі қатқанша күледі,— депті шешен.

* * *
Үлкен той-тамашада жас келіншек төңірегінен
именіп өлең айта алмай қалады. Еріне жаутаңдап
қарай береді.
— Ңыз кезінде алдына жан салмайтын әнші де,
ақын еді, енді мынау суға түскен тауықтай боп отыр-
ғаны,— дейді Төлеге қабырғаласып отырған біреу
сыбырлап.
— Тұзаққа түскен бұлбұлдан еркін жүрген торгай
а р т ы қ , — дейді би.
— Ол не дегеніңіз, Төке?
— Торға түскен бұлбұл сайрамайды.

* * *
Бір байдың даңғаза баласы ауылдың аяулы қызын
алмақ болады. Тәрбиелі қыз оның ниетіне қарсылық
жасап, өзін аулақ ұстап жүреді. Бір жолы жігіт оңа-
шада қызды ұстап алып, мойнына қыл шылбырды
салып буындырмақ болады. ^Шылбырыңды тарт әрі,
мойнымның қытығы бар» депті сонда қыз ожеттеніп.
Осы оқиға ауылға тарап кетеді. Жігіт әкесі намысқа
тырысып Төлеге келіп, қыздың қалай болған күнде де
баласының азуына түсетінін айтады.
— Ңыздың тілімен түйгенін балаң тісімен шеше
алмайды,— депті сонда шешен.
34
 * * *
Бейбіт жатқан ауылға жоңғарлар шауып, мал-мү-
лікті тонап кетеді. Жау қорлығынан тоз-тоз болған
ел-жұрт таулы жерлерге қашып жан сауғалайды.
Босқын халық арасында екі қабат жас келіншек бе-
сікті арқалап бара жатады. Ңара жолда Төлемен
үзеңгі қағысып келе жатқан егде кісі:
— Мына бишараның көрпе-жастығын тастап, бос
бесікті арқалап келе жатқанын-ай,— дейді.
— Баланың бесігі — кең дүниенің есігі!— депті
сонда ақылгөй.

* * *
Жаугершілік ойраны тыныс алған күндері ел-жүрт
малын, бала-шағасын іздестіре бастайды. Жұртта қа-
лып кеткен бір кемпір екі-үш айлық нәрестені бауы-
рына басып көш ізімен пана тапқан ауылға келіп
жетеді. Жап-жалаңаш балаға екі әйел таласып қалады.
¥рыс-жанжал шығады. Кемпір бөбекті ешқайсысына
бермейді. Екеуін ертіп биге келеді.
Төле кемпір құшагында шырқырап жылап жатқан
баланы екі әйелдің ақ құбасына береді. Ол нәрестенің
бетінен сүйіп арқасын қағады. Бірақ бала жылағанын
қоймайды. Енді би баланьі қара торы келіншекке ұста-
тады. Екінші келіншек нәрестені бауырына басып
құйрығын шөпілдетіп сүйген кезде ол жылағанын бір-
ден қояды.
— Бауырыңның жылуы кетпесін,— дейді би сонда
ңара торы келіншекке.
* * *
Жорықтан оралған жігіт Төле үйіне келіп, жол
үстінде көрген-білгенін әңгімелеп отырады.
— Ауыл іргесіне жақындай бергенде екі-үш жасар
баласын мойнына мінгізіп, бір арңа шеңгелді арқалап
келе жатқан әйелді кездестірдім. Тікенек үстінде отыр-
ған баланы ерге отырғызып алдыма алайын десем,
шешесінің мойнынан айрылмай ңойды.
— Кірпікшешен баласын арқалап жүріп өсіреді.
— Бұл не дегеніңіз, биеке?
— Ананың тікенекті арңасы балаға мамықтай
жұмсақ.
2* 35
 * * *
Ң а з ы қ ұ р т т ы қ батыр жігіт Төлеге ж ы л у сүрай келіп,
ж а у ғ а қ а с қ ы р д а й ш а у ы п жүргенде отбасы азып-тозып
қ а л ғ а н ы н сөз етеді.
— Ңызыл көзді ж о ң ғ а р л а р ү р а ғ а көмген астығым-
ды а л ы п кетіпті,— дейді ол ашу-ызасы қайнап отырып.
— Оған өкінбе,— дейді би,— қ а с қ ы р кемгенді түлкі
а ш ы п жейді. Б а т ы р д ы ел асырайды.

:£ ф ^:

Ж о ң ғ а р л а р м е н а қ т ы қ а й қ а с қ а түскен қ ы р ы қ жігіт
а у ы л ғ а жеңіспен оралады. Екі-үш ж ы л ж а у қолында
болған терт түлік м а л д ы ш ү р қ ы р а т ы п айдап келеді.
« Ж а у д а н қ а й т қ а н мал о л ж а » , — деп х а л ы ң м а л д ы бө-
лісіп а л а д ы . А у ы л д ы ң ж а л б ы р шапанды, көн етікті,
ж а л ғ ы з есекті кедейі көп м а л д ы ң ішінен өз түйесін
тани кетеді. Б і р а қ түйенің ж а ң а иесі оны кедейге
бере қоймайды.
Кедей биге келіп түйесінің белгілерін айтады. Оған
байлардың ж ү г і н артып С а м а р қ а н д қ а екі-үш рет
барып ң а й т қ а н ы н да тілге тиек етеді. Әр с а п а р ы м д а
есекке мініп жетелеп жүрген түйем еді деп те қ а л а д ы .
Би түйені иемденіп жүрген адамды ш а қ ы р т а д ы . Ол
түйені тайраңдатып қуып келеді. «Неге жетелеп кел-
м е д і ң » деген сұрақ қойылған кезде түйенің жетекке
жүрмейтінін айтады. Осы уәжден кейін би кедейге
түйені сен жетегіңе а л ы п көрші дейді.
Кедей есегіне мініп, түйе бүйдасын қолына а л а д ы .
Сөйтіп ол ж а л ғ ы з а я қ ж о л ғ а түсісімен атан түйе арты-
нан ере жөнеледі.
— Түйе осы жігіттікі,— дейді қ а л ы ң ж ү р т арасын-
да би...

* * *
Бір аңызда Төле Түлкі есімді жігіттің сүрақтарына
былайша ж а у а п береді:
— Ата, а л т ы а л а ш деген кім?— дейді жігіт.
— А л т ы а л а ш — А л а ш а х а н н ы ң б а л а л а р ы : Ңа-
зақ, Ң а р а қ а л п а қ , Ңырғыз, Өзбек, Түрікмен, Ж а й ы л -
хан,— дейді Төле.
— Үш ж ү з деген кім?
— Үш ж ү з — ң а з а қ т ы ң ағайынды үш баласы.
36
 — Ағайынды кісілердің өкпесі немен тарқайды?
— Сағынысып көрісумен тарқайды...
Төле би атынан айтылатын толғау жұрнақтары
да аз емес:
Жаманға да бақ қонатын күн болады,
Біреудің өтірігі шын болады,
Батырдан бақ қайтатын күн болса,
Ңанша тауып айтса да мін болады.
Ңаңғыртса ханның қызы ханшаны,
Бақытсыз бір лайық күң болады.

* * *
Тамам жарлы жиылып,
Ңонған жері көң болмас,
Тамам сұлтан жиылып,
Сөйлеген сөзі жөн болмас,
¥ры-қары жиылып,
¥йтқылы ел болмас...
Жаманды қанша мақтасаң,
Жайды білер ер болмас...

* * *
Ңарағайдан биік ағаш жоқ,
Бұтақтары болмаса, берекесі талша жоқ.
Ақылды деген адамның
Айтарға аты болмаса, айтқан сөзі жайша жоқ.

* * *
Батыр деген барақ ит,
Екі долы қатынның бірі табады.
Би деген бір бұлақ.
Ңатынның ілуде бірі табады.

* * *
Жаңбыр жаумаса жер жетім
Басшы болмаса ел жетім,
¥қпасқа айтқан сөз жетім...
Атың жақсы болса,
Ер жігіттің пырағы.
Балаң жақсы болса,
37
 Ж а н мен тәннің ш ы р а г ы .
Әйелің ж а қ с ы болса,
Бірінші — « и м а н ы ң » ,
Екінші — ж и ғ а н ы ң ,
Үшінші — ырысыңның тұрағы...

ҢАЗ ДАУЫСТЫ ҢАЗЫБЕК

Ңазыбек есімі х а л ы ң қ а қ а з а қ пен қ а л м а қ арасында-

ғы ш а п қ ы н ш ы л ы қ ксзінде екі елдің арасына бітімші-
бүтінші болған батыл елші, парасатты мэмлегер ретінде
мэлім. Х а л ы қ аңызына қ а р а ғ а н д а , Ңазыбек (он төрт
ж а с ы н д а делінеді) Тайкелтір би бастаған қ а з а қ елші-
лерінің ңұрамында қ а л м а қ ханы Ңоңтәжіге барып,
батылдығымен әрі сөзге шешендігімен ерекше көзге
түскен. Ңазыбектің т а б а н д ы л ы ғ ы мен т а п қ ы р л ы ғ ы н ы ң
арқасында ғана осы сапарда қ а з а қ елшілері теңдікке
жетіп, қ а л м а ң ш а п қ ы н ш ы л а р ы байлап әкеткен адам-
дарын, айдап әкеткен малдарын ңайырып алып қайта-
ды. Осы ж о л ы Ңазыбск «Ңаз дауысты Ңазыбек» деген
ңұрметті атаңқа ие болады. Қаз дауысты Ңазыбектің
бұл елшілік еңбегін Шоқан Уәлиханов та естіген. Ол
« X V I I I ғасырдың батырлары туралы тарихи аңыздар»
дейтін м а қ а л а с ы н д а былай дейді: «Үш ж ү з д і ң батыр-
л а р ы н а н сіз кімді артың кересіз» деп А б ы л а й д а н
сұраганда ол былай деп ж а у а п беріпті: «Бізге дейінгі
екі кісіге таң қ а л у г а болады. Олар тоқсан туысын
тұтқыннан қ ұ т қ а р ы п алған қаракесек Ңазыбек жэне
тагы да сондай өзінің тұтқында кеткен а д а м д а р ы н
босатып алған Уақ Дербісәлі. Біріншісі Ң а л д а н н ы ң ©з
алдына барып босатып алған, ал соңғысы ©з аулында
ж а т ы п д ұ ш п а н ы н қорқытып а л д ы р ғ а н » .
Ңазыбектің ң а з а қ т ы ң ұлы көршісі орыс елімен де
т а т у л ы қ , достық қатынасты ж а қ т а ғ а н ы н бейнелейтін
аңыз әңгімелер мен жазба деректер бар.
Х а л ы қ шежіресі бойынша, Ңазыбектің Бекболат,
Қазымбет, Базаргелді, Б а р қ ы , Сырымбет деген бес ұ л ы ,
Маңқан есімді бір қ ы з ы болған. Қазыбек қайтыс болган-
да, осы қызы ж о қ т а у айтқан екен:
Өсиет қ ы л д ы ң қ а з а қ қ а ,
Сарыарқа деп қонысың;
« Қ а л м а қ , сартпен ж а у л а с п а ,
Болмасын,— д е д і ң , — ж ұ м ы с ы ң ,
.38
 Өнерсіз өскен ел едің,
Біреу саған жау болса,
Паналауға жарайды,
Мынау көрші орысың.
Орыспенен жауласпа,
Есіңде болсын бұл ісім».
Бізге аңыз әңгіме, жырлар арқылы жеткен Ңазыбек-
тің орыс еліне деген мұндай достық көзқарасын кейбір
тарихи жазба деректер де растайды. Мәселен, Сібір гене-
рал-губернаторының міндетін атқарушы генерал-майор
фон Фрауендорф Орта жүздегі жағдай және қазақтар-
дың көршілес елдермен, халықтарымен қарым-қатына-
сы туралы Сыртқы істер коллегиясына 1763 жылғы 11
мартта жолдаған рапортында «Орта жүздің Төбе биі»
(главная судья) Ңазыбекке Размамет тархан мен тілмаш
Сафаровты жіберіп шақырғанын, біраң қыстың қатты-
лыгынан Ңазыбектің өзі келе алмай, орнына баласы
Сырымбет пен інісі Отарбай бастаған он кісі жібергенін,
олардан 1762 жылғы 15, 22 декабрь күндері ант
алынғандығы айтылған. Одан әрі фон Фрауендорф
Сырымбетпен оңаша әңгімелескенін, Ңазыбектің Рос-
сияға жақсы ниетте екендігін жазады.
Сырымбет оған еткен жылғы күзде Орта жүзге көп
сыйлықпен Қытайдың богдыханынан елші келгенін,
Қазыбек елшіні Абылай ханға өткізбей, талабын қабыл-
дамай қайырып жібергенін хабарлайды.
Бұл айтылғандардан шығатын қорытынды — Қа-
зыбек Келдібекүлы кезінде қазақ халқын жапсарлас
қалмақ, өзбек және орыс елдерімен тату көршілікке
шақырған және Ңазақстанның Россияға қосылуына ат
салысқан өз заманының озық ойшылы, қоғам қайрат-
кері болған.
* * *
Ңаз дауысты Ңазыбектің әкесі Келдібек би қыз таң-
дап, үйленбей біраз жүрсе керек. Сонда ойламаған жер-
де бір жиында аяғы ақсақ, көзі қыли жас қызға көңілі
ауып, қүда түсіп, айттьірып алады. Әке-шеше баласы-
ның айтқанына келіскенмен, аса ңолдай қоймайды. Тіп-
ті әкесі: «Таңдаған тазға жолығадының» кебі келді.
Сөз байласқан бұрынғы қүдалардың бетіне қалай қа-
раймыз?»— деп айтып та тастапты.
Ңаймағын піскен сүттің алдым қалңып,
Аяғы ақсақ болғанмен, аңылы артық.
39
 Көзі қ ы л и , сөзі мен ісі түзу,
Сөйлескеннен өн бойым кетті балқып,—
деп ж а у а п қ а й ы р а д ы Келдібек би.
— Жетер. Енді көңілім орнықты. Табашыға да жа-
уап табылар,— дейді әкесі.
Келдібектің замандастары әзілдескенде, осыны ал-
дына тартып, қағытып жүріпті. Бірде олар Келдібектің
өз үйінде отырып, соқтыға берген екен. Сонда жас
келіншек ш а п ы л д а п беттен алмай-ақ сыпайылап қ а н а :
Көзім қыли, ж а с ы р м а й м ы н , ақсақпын,
Келдекеңмен сондай тату ж а қ с ы - а қ п ы н .
Т а т у л ы қ т ы ң белгісіндей т а м а ш а
Төрт бошанды билейтін үл таппақпын! —
депті.
А й т қ а н ы н д а й соның артынан Ңаз дауысты Ңазыбек
дүниеге келген екен.

* * *
— Әке, мен Төле биге барып сәлем беремін, өзін
көріп, сөзін т ы ң д а ғ ы м келеді,— деп бала Ңазыбек
қолқа салғанда әкесі:
— Ойбай, балам-ау, ол үлкен кемеңгер кісі, не деп
барасың, алдында сөз таба а л м а й к ү л к і боласың, бар-
ма,— дейді. Б і р а қ Ңазыбек қоярда қоймай әкесінен рұқ-
сат а л ы п , біраз жолдасымен Төле бидің алдына сәлем
бере келеді.
— Ш ы р а ғ ы м , «баз бала әкесінен өтіп туады, баз ба-
ла әкесіне жетіп туады, баз бала кері кетіп туады» деген.
Сен соның қ а й с ы с ы ң ? — дейді Төле би сынап.
— Өткенімді а л д ы м д а ғ ы өмірім біледі. Өз ойымша
әкеме жетіп тудым-ау деймін,— дейді Ңазыбек сөзден
тосылмай.
— Ә, ш ы р а ғ ы м , ж а р а й с ы ң , — деп, Төле би б а л а ш а
ж а д ы р а п р и з а л ы ғ ы н білдіреді.
— А л ы с ы ң ы з қ а н д а й ? — дейді Ңазыбек те сыпайы
с ұ р а қ қойып.
— А л ы с ы м ж а қ ы н болды.
— Тәттіңіз қандай болды?
— Тәттім ш ы р ы н болды.
— Несиеңіз қандай?
— Несием, шүкір, өніп ж а т ы р .
Ңазыбек а у л ы н а келген соң әкесі оның қасына ер-
40
ген серіктерінен: «Балам Төле бимен не деп сөйлесті» —
деп с ұ р а ғ а н ы н д а :
— Екеуі былай десіп әңгімелесті, біраң мәнісіне түсі-
не а л м а д ы қ , — деседі о л а р . «Олары несі е к е н » — д е п
ңарт әке де түкке түсінбей таң қ а л а д ы . Сонда ж ұ м б а ң
сырды Ңазыбектің өзі айтып береді.
— Төкеңнің «алысым ж а қ ы н болды» дегені ңос жа-
нарын айтқаны. «Тәттім ш ы р ы н болды» дегені ұйңысы-
ның қ а ш қ а н ы н білдіргені. «Шүкір, несием өніп жатыр»
дегені б а л а л а р ы н ы ң ж а ң с ы бағып, ж а қ с ы күтіп отырға-
нын түсіндіргені,— дейді.
* * *
Төле би тоқсан ж а с қ а келгенінде Ңаз дауысты Ңазы-
бек сәлем бере барыпты. Елдің ж а қ с ы л а р ы , шешендер,
о й ш ы л д а р ы ж и н а л ы п , әңгіме-дүкен қ ұ р ы п отырғанын-
да:
— Қ а з дауысты Ңазыбегім келді. Бәрің түгел жи-
н а л д ы ң д а р . Сендерге айтар он түрлі ж ұ м б а ғ ы м бар,
соны шешіңдер,— дейді Төле би.
— Айтыңыз, а й т ы ң ы з ?
— Айтсам, он түрлі ж ұ м б а ғ ы м м ы н а у : бір, екі, үш,
төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он.
Отырғандар таң-тамаша болады.
— Б ү л не деген ж ү м б а қ ! Осындай да ж ұ м б а қ бо-
ла ма?
— Төке, бұл ж ұ м б а ң т ы мен шешейін, рұқсат еті-
ңіз?— дейді Ңаз дауысты Қазыбек.
— Рұқсат, рұқсат.
— Бір дегеніміз — бірлігі кеткен ел ж а м а н .
— Еқі дегеніміз — егесіп өткен ер ж а м а н .
— Үш дегеніміз — ү ш бұтаңты шідерден шошынған
ат ж а м а н .
— Төрт дегеніміз — төсектен безген ж а с ж а м а н .
— Бес дегеніміз — белсеніп шапңан ж а у ж а м а н .
— А л т ы дегеніміз — асқынып кеткен дерт ж а м а н .
— Жеті дегеніміз — ж а с келіншек жесір ңалса сол
жаман.
— Сегіз дегеніміз — серпілмеген қ а й ғ ы ж а м а н .
— Тоғыз дегеніміз — торқалы той, топырақты өлім-
ге бас көрсетпесе сол ж а м а н .
— Он дегеніміз — оңалмас кәрілікке дауа болмас
деген,— дейді Ңаз дауысты Қазыбек.
— Раңмет, дәл тауып шештің. Ойы да, тілі де жүй-
рік тұлпарым,— деп Төле би Қазыбекке р а з ы болыпты.
41
 * * *
Ж а н т а й деген бай м а л ш ы с ы м е н төбелесіп, сол төбе-
лесте байдың бір күрек тісі сынады. Ж а л ш ы «сенен шы-
ғамын» деп ақысын сұрайды. Б а й «тісімді сындырдың,
соның төлеуі үшін алдым» деп а қ ы с ы н бермейді. Екеуі
Ңазыбекке келеді.
Ж а н т а й т ү р ы п : «Мынау менің ж а л ш ы м еді, езіммен
төбелесіп бір күрек тісімді сындырды. Б ұ н ы ң қ ұ н ы н
сұрасам бермейді. Ж а л ғ а ж ү р г е н а қ ы м д ы бер деп ж ү р » ,
дейді. Сонда ж а л ш ы т ұ р ы п :

Мен ж а л ғ а ж ү р д і м Ж а н т а й ғ а ,
Бір тай а л м а қ болып алты айға.
Б ұ л асына ж а р ы т п а д ы ,
Мен күшіме ж а р ы т п а д ы м ,
Содан барып төбелес туды.
Ж а з ы м болып күрек тісі сынды.

— Б а й д ы ң аты бай емес пе, а қ ы м д ы бермейді, үйі-

нен қуады. Би ата, әділдігіңізге жүгінгелі келдім,— деп
сөзін а я қ т а п т ы . Б ұ л дауға Ңазыбек мынадай билік
айтыпты:
— Ас а д а м н ы ң а р қ а у ы еді. Ж а н т а й асқа ж а р ы т п а -
ғ а н соң ж а л ш ы ғ а к ү ш қ а й д а н дарысын. «Аш кісі ұрыс-
ң а қ » деген төбелестің шығуына да өзің себеп болғансың.
Сондықтан м ы н а н ы ң а қ ы с ы н бер, күрек тісің құнсыз.
Еркектің ет жейтін тісі а м а н болса, бір күрек тістен
келер кемшілік ж о қ . Ал әйелдің күрек тісі әрі керкі,
әрі ж і п қ и я т ы н қаруы,— дейді.

* * *
Ңазыбек беріде елге белгілі болған кезде бір балаға
дауласып екі әйел алдына келіп жүгінеді. Әйелдердің
бірі:
— Мынау б а л а м д ы мен есін білмейтін жас күнінде
жоғалттым, соны мынау әйел тауып а л д ы ма, әлде ұр-
лап а л д ы ма, оны білмеймін, әйтеуір асырап алыпты.
Бүгін танып, сұрасам «өз балам» деп бермейді,— дейді.
Екінші әйел т ұ р ы п :
— Б а л а өзімдікі, өзім таптым. Мынау босқа ж а р м а -
сып тұр,— дейді. Ңазыбек екі әйелдің сөздерін тыңдап
болып, біраз ойланып отырып қ а л а д ы . Содан кейін:
— Бірің б а л а ң д ы ж о ғ а л т қ а н ы ң д ы , енді бірің тапқа-
42
ныңды растап ш ы ғ а р л ы қ мүнда басңа куә ж о ң . Сондық-
тан мынадай билік еткім келеді,— дейді де, б а л а н ы ң екі
қ о л ы н а н екі әйелге ұстатып қойып, қара балтаны ұстап
көтеріп т ұ р ы п : «екеуіңе қара қ ы л д а н қ а ң бөліп бере-
мін, осыған ризасыңдар м а ? » — дейді. Сонда балаға ие
болып жүрген әйел:
— Біреуге тірі кеткенше, ж а р т ы с ы болса да өзімде
ңалсын, белсең бел!— деп безеріп тұрып а л а д ы . А л
баланы таныған әйел:
— Ойбай, биеке-ай! Қ а й д а жүрсе де тірі болсын, ша-
ба көрмеңіз!— деп безек қ а ғ а д ы . Содан барып Ңазыбек:
— Б а л а мына ж о ғ а л т қ а н әйелдікі, өйткені ол бала-
ның тірілігін тілеп тұр, баласын өзіне бер,— деп билік
айтады.

* * *
Бір үлкен ас болып, сол аста бәйгіге ш а п қ а н қанша-
ма аттың алдынан бір қара ж а л ңұла жеке дара озып ке-
ліпті. Асқа ж и н а л г а н топтың ішінен бір а д а м :
— Мынау менің тай күнінде ж о ғ а л т қ а н атым,— деп
аттың ш ы л б ы р ы н а ж а р м а с а д ы . Атты бәйгіге қосып
отырған иесі:
— Ж о қ , бұл мүлде ж а л а , өзімнің кер биемнен туған
қолтума малым,— дейді. Көпшілік екі ж а ғ ы н а да «сені-
кі жөн» деп айта а л м а й , содан барып Келдібек биге ж ү -
гініске келеді. Екі даугердің сөзін тыңдаған Келдібек те
«ат сенікі» деп кесіп айта а л м а й , д а ғ д а р ы п отырып ңа-
лады. Өз сөздерін м а й ы н тамыза дәлелдеп отырған екі
даугердің дәлелдеріне қ ұ л а қ түре жүріп, оған т ұ ж ы -
рымды билік айта а л м а й дағдарып отырған әкесін бай-
қап, жеті- ж а с т а ғ ы Ңазыбек даугерлердің біріне:
— Сенің т а н ы м п а з д ы қ қ ы р а ғ ы л ы ғ ы ң қ а н д а й ? — де-
ген сұрақ қояды. Оған мен атымды «тай күнінде жо-
ғалттым» деген а д а м :
— Мен енесін көрсем, одан туған төлін, төлін көр-
сем, енесін ж а з а баспай танимын,— дейді. Сонда Ңа-
зыбек атты бәйгіге қосқан а д а м ғ а :
— Кәні, сіздің т а н ы ғ ы ш т ы қ қ ы р а ғ ы л ы ғ ы ң ы з қан-
д а й ? — дейді.
— Мен енесін бір көрсем, ішіндегі қ ұ л ы н ы н туған-
нан кейін сол биеден туғанын б ұ л ж ы т п а й танимын,—
дейді. Сонда Қазыбек т ұ р ы п :
— Ж а р а й д ы , енді екеуіңіз бар да, анау жүрген қо-
з ы д а н екі қозы ұстап әкеліңіздер,— дейді. Олар барып
а л ы п келгенде:
43
 — Ңозыны көгендеп қойыңыздар да, өрістегі қой-
дан өзді-өзің әкелген қозының енесін алып келіңіздер,—
дейді.
Екі даугер өрістегі қойдан екі саулықты алып келіп
қозыларды бауырына салғанда, ат қосқан әкелген сау-
лық қозыдан жериді, ңозы да жатсынып саулыққа
жуымайды. Ал тай күнінде жоғалттым деген адам сау-
лыққа қозысын салғанда, енесі еміреніп түра қалады,
қозы бауырына кіріп еме береді.
Қазыбек көпшілікке қарап:
— Қане, халайық, бұған сіздер не айтасыздар? —
дегенде, көпшілік бір ауыздан: «ат — тай күнінде жо-
галтқан адамдікі екен» деседі.

* * *
Орта жүз қаракесек Қазыбек, Кіші жүз алшын Қара-
жігіт үш жүз бас қосып ақылдасатын бір мәселе бо-
лып, бір орынды уағда қып ел агасы деп Төле бидің
алдына бармаққа сөз байлапты. Аталған күнде Төле
бидің аулына келіп түсіпті. Сәлемдесіп, амандасып да-
лада отырғанда Төле сөз бастайды.
— Уа, әлеумет, ңұс ұшса қанаты талатын, жүрсе
тұяғы тиетін, ит арқасы қиян қашық жерден келіп
отырсыңдар, осы аттың күші қай жерінде?— дейді.
Сонда біреу «аттың күші алдында» дейді, біреу «аттың
күші артында», енді біреу «аттың күші алдында емес,
артында емес, ортасында» дейді. Төле ортасында де-
генде қадала бір қарайды да:
— Аттың күші алдында да болмай, артында да бол-
май ортасында болатын себебі ңалай?— дейді.
— Бас басшы, ат қосшы, астында төрт тіреуі бар ор-
тасы арқалық емес пе? Күш ортасында болатын себебі
сол,— дейді соңғы айтушы. Тағы да Төле:
— Бұрынғылар айтңан екен, «би екеу болса, дау төр-
теу болады» деп, үш ел үш жаққа тартып дау бітімі бы-
тырамасқа төбе би атап қойса қалай болар еді?— дейді.
Оған қауым «дұрыс» дейді, бірақ төбе билікке талас бо-
лады. ¥ л ы жүз: «Біз боламыз, өйткені жасымыз үлкен
ағамыз», Кіші жүз: «Біз боламыз, өйткені қара шаңы-
рақтағы кенжелік жолымыз үлкен» дейді. Сонда мана-
ғы аттың күші ортасында деген жігіт отырып:
— Аға төреші болмайды — алдында ңаймығары
жоқ, іні төреші болмайды — артында қайрылары жоң.
Айбар қылар алдында ағасы бар, қаймығарлық артын-
44
да інісі бар, екі жағынан да қаупі зор, сол себепті би-
лікті айтатын төбе билік ортаншы үлға л а й ы қ ! — дейді.
Төле қарт сонда жігіттерден жөн сүрайды. «Аттың
күші басында» деген ¥ л ы жүз жігіті, «аттың күші
артында» деген Кіші жүз алшын Ңаражігіт, «ал аттың
күші ортасында» деген Орта жүз Қаракесек Қазыбек
болып шығады.
«Қой асығы демеңдер,
Қолыңа жақса сақа қой.
Жасы кіші демеңдер,
Ақылы асса аға ғой»,—
деген бүрынғылардың айтуы бар еді, уа, жаным Қазы-
бек, төбе биліктің абыройын саған бердік, айтқан сөз-
деріңнің бәрі жоба болсын,— деп Төле оң жағына
отырғызып, батасын береді.
* * *
Ңазыбектің талас ағайындары — Бертіс би мен Ті-
леуке би мұның ел ішіндегі абыройын көре алмай, жас-
тарының үлкендігін малданып, мұны бір күні шақырып
алады. Әуелі Бертіс би тұрып:
Ақылы елден артылған
Ақылың болса, мақтан.
Ынтымағы жұрттан асқан
Жақының болса, мақтан.
Сенің жасың кіші ғой,
Ағаның алдына шығудан сақтан! —
деп ескертеді.
Ңазыбек оларға:
— Бір бала бар —
Атаға жете туады.
Бір бала бар —
Атадан өте туады.
Бір бала бар —
Кері кете туады!—

деп жауап береді. Мұның айтқанын ана екеуі кек тұтып,

күні бүрын дайындап қойған адамдарына белгі береді...
Бұзықтар Ңазыбэктің үстіне шекпен жауып, сабамаққа
айналады. Сол кезде аттың дүбірі естіледі. Бұл келген
Қазыбектің кенже інісі Бөдене батыр екен. Ағайында-
45
рының агасын оңаша шақыруынан қауштенш, асығып
жеткен беті осы еді. Ашулы батыр ана екеуіне қылыш
ала ұмтылады. Ңазыбек інісін тоқтатып:
— Шырағым, бір қолың ұрысшы болса, екінші қо-
лың арашашы болсын. Ашу — дұшпан, ақыл — дос,
ақылыңа ақыл қос. Жауға сілтер қаруыңды еш уақыт-
та жақыныңа сілтеме!— депті.
Айнала жиналған халайықтың алдына шығып, сон-
да Ңазыбек былай толғайды:
Өркенім өссін десең,
Кекшіл болма —
Кесапаты тиер еліңе.
Елім өссін десең,
Өршіл болма —
Өскеніңді өшірерсің.
Басына іс түскен пақырға
Ңастық қылма —
Қайғысы көшер басыңа.
Жанашыры жоқ жарлыға
Жәрдемші бол асыға,
Қиын-қыстау күндерде
Өзі келер қасыңа.
Бүгін сағы сынды деп,
Жақыныңды басынба!

* * *

Жас талапкер Қаражігіт Ңаз дауысты Ңазыбекке сә-

лем бере келгенде, аға би:
— Атадан жақсы ұл туса,
Елінің туы болады,
Атадан жаман ұл туса,
Көшінің ең соңы болады,—
деген, сен осының қайсысы б о л а с ы ң ? — депті.
Сонда жүгініп отыра кеткен Ңаражігіт:

— Ораздының кәрісі
Ңартайғанда қазына болады,
Шиырлының кәрісі
Ңартайғанда қазымыр болады,—
деген. Сіз өзіңіз соның қайсысы боласыз?— депті.
Ңазыбек жүректі жастың жүзіне зер сала қарап:
48
 — Е, х а л қ ы м сөзімді тыңдаса, қ а з ы н а с ы болар-
мын,— депті.
— Мен де, х а л қ ы м құп алса, елімнің туы болар-
мын!— деп Ңаражігіт орнынан ұ ш ы п тұрып Казыбек-
ке қайтадан барып сәлемдесіпті.

* * *
Қазыбек биге бір а д а м : «кім ж а қ ы н , не қымбат, не
қиын?» деген үш сұраққа ж а у а п беріңізші» деп қиы-
л ы п отырып алыпты. Сонда Ңазыбек былай деп ж а у а п
қ а й т а р ғ а н екен:
1
Тату болса, а г а й ы н ж а қ ы н ,
А қ ы л ш ы болса, а п а й ы ң ж а қ ы н .
Б а у ы р м а л болса, інің ж а қ ы н ,
Инабатты болса, келінің ж а қ ы н .

А л д ы ң а т а р т қ а н адал асын,
Ңимас ж а қ ы н — қарындасың.
Сыбайлас болса, н а ғ а ш ы ң ж а қ ы н .
А д а л болса, досың ж а қ ы н .
Еркелейтін немерең ж а қ ы н .
Өз ұ р п а ғ ы ң — шөберең ж а қ ы н .
Ж а н серігің ж а с кезіңнен
Бәрінен де әйелің ж а қ ы н .

А л т ы н ұ я ң — Отан қымбат,
Ңұт берекең — атаң қымбат.
А й м а л а й т ы н анаң қымбат,
Мейірімді апаң қымбат.
А с қ а р т а у ы ң — әкең қымбат.
Туып өскен елің қымбат,
Кіндік кескен жерің қымбат,
¥ я т пенен ар қымбат.
Өзің сүйген ж а р қымбат.

А р а д а н ш ы қ қ а н ж а у қиын,
Т а у е ы л м а й т ы н дау қиын.
Ш а н ы ш қ ы л а г а н сөз қиын.
Д ә л осындай жағдайда,
П а н а болмас өз үйің.
47
 Ж а з ы л м а с а дерт қиын,
Іске аспаған серт қиын,
А қ ы л ы ң н а н адасып,
Өзің түскен өрт қиын.
Тентек болса ұл қиын,
Не істеріңді біле алмай,
А ш и д ы сонда бас, миың.

ӘИТЕКЕ Ш Е Ш Е Н

Артына а т а л ы сөзі қ а л ғ а н , есімі ел ж а д ы н д а сақтал-

ған қ а з а қ шешендерінің бірі — Әйтеке. Шоқан Уәлиха-
нов белгілі билердің бірі ретінде Әйтекенің есімін Төле
бимен қатар атайды.
Ң а з а қ р у л а р ы н ы ң басын біріктіріп бір о р т а л ы қ қ а ба-
ғ ы н д ы р ғ а н және туысқан қазақ, қ а р а қ а л п а қ , қ ы р ғ ы з
х а л ы қ т а р ы н одақтастырып ж о ң ғ а р - қ а л м а қ ш а п қ ы н -
ш ы л ы ғ ы н а қарсы бірыңғай х а л ы қ майданын к ү р ғ а н
Тәуке х а н н ы ң кеңесші, көмекшілерінің бірі Әйтеке бол-
ған. Сайып келгенде, Әйтеке — шешендігімен бірге ке-
зінде ел басқарған, заң ж а с а с қ а н , феодалдық қ а з а қ
мемлекетін құрысып, нығайтуға үлес қосқан қоғам
қайраткері.
Әйтекенің есімі елге ең алдымен тілмар шешен-
дігімен, т а п қ ы р билігімен мәлім. Бір аңызда Төле би
мен Ңаз дауысты Ңазыбек ертеректе өлген бір кісінің
қ ұ н ы н даулап К і ш і ж ү з г е келеді. Дау бірнеше кунге
созылып, екі ж а қ келісе алмайды. Бір күні есік ж а қ т а
отырған бір жігіт:
Асқар тау, сенде бір мін бар — асу бермейсің,
Тасқын су, сенде бір мін бар — өткел бермейсің.
Билер, сендерде бір мін бар — басқаға сөз бермей-
сің! —
деп тұрып кетеді.
— Ш а қ ы р ш ы а н а у қара жігітті,— дейді Ңазыбек.
Жігітті ш а қ ы р ы п келген соң:
— Ш ы р а ғ ы м , қ а й баласыц, аты-жөнің кім?— дейді
билер.
Әкемді сұрасаңыз — жетесіз,
Шешемді сұрасаңыз — некесіз.
Туа салған бір баламын,
Тегімді сұрап нетесіз? —
дейді жігіт.
48
 — Б а л а м , сөзің жетті, енді төрелігін айтып осы дау-
ға өзің ие бола ғой!— дейді Төле би.
Сонда қара жігіт түрегеп т ү р ы п :
— А л т ы атасын а р қ а л а п жүргенді сіздерден көрдім,
жеті атасын жетектеп жүргенді сіздерден көрдім. Ескі-
ріп кеткен дау екен! Б і р а қ қ ұ р қайтсаңыздар, а ғ а л ы қ
н а з а л а р ы ң а қ а л а р м ы н . Ердің құны ж ү з қара қой.
Кіші ж ү з санын ж ү з г е толтырып тайынша-торпақ бер-
сін, соған разы болыңдар!— дейді.
Екі ж а ғ ы да осы торелікке тоқтап, р а з ы л а с ы п тарай-
ды. Бұл — Әйтекенің ж а с жігіт шағында айтқан бір тө-
релігі екен.
Енді бір аңызда а у л ы н а келіп отырған Төле би мен
Ңазыбек Әйтеке баладан «жігіттің ж а қ с ы с ы қандай бо-
л а д ы ? » — д е п сұрапты.
— Дұрыс сөзге тоқтай білген, басқаны сөзіне тоқта-
та білген,— дейді Әйтеке...
¥ л ы ж ү з д і ң жігітіне атастырып қойған Орта ж ү з д і ң
бір қызы өз елінің бір жігітімен қ а ш ы п кетеді. Соған
байланысты ¥ л ы ж ү з ж а ғ ы н ы ң жігіттері Орта ж ү з
а у ы л д а р ы н а н б а р ы м т а л а п ж ы л қ ы айдап а л а д ы . А қ ы р ы
¥ л ы ж ү з д і ң биі Төле мен Орта ж ү з д і ң биі Ңазыбек
айтысады.
А ғ а болып алдымен туасың,
А л д ы м н а н ж ы л қ ы м д ы неге қуасың? —
дейді Ңаз дауысты Ңазыбек би.
А р т ы м н а н ерген еркемсің,
А ғ а ң н ы ң көзі тірісінде
Жеңгеңді неге ертесің? —
дейді Төле би а ш у л а н ы п . Сонда екі ж а ғ ы н ы ң да сөзін
тыңдап отырған Әйтеке би былай депті:
— Сабыр етіңдер, билер! Ашу бар жерде а қ ы л тұр-
майды.
А ш у деген ағын су,
Алдын ашсаң арқырар.
А қ ы л деген дария,
А л д ы н тоссаң тоқырар.
Кісі бірге туыспау керек,
Туысқан соң сөз қуыспау керек.
Сөз қ у ғ а н пәлеге ж о л ы г а д ы ,
Жол қуган олжаға жолығады.
Төле, сен ж ы л қ ы н ы қ а й ы р ,
Ңазыбек, сен жесірін қ а й ы р !
49
 Әйтекенің төрелігін екі ж а ғ ы да ңабыл а л ы п , ауыс-
қ а н адамын, м а л д а р ы н біріне-бірі қайтарып, ел арасы
т ы н ы ш болыпты-мыс.
Ж е р д а у ы ң а байланысты Орта ж ү з д е Орманбет биге
а й т қ а н бір сөзінде Әйтеке: «Бай болсаң х а л қ ы ң а пайдаң
тисін, батыр болсаң ж а у ғ а найзаң тисін, бай болып елге
пайдаң тимесе, батыр болып ж а у г а найзаң тимесе, ел-
ден бөтен үйің күйсін» деген.

«Суалмайтын суат ж о қ ,
Тартылмайтын бұлақ жоқ.
Т а м ы р ы суда түрса да,
Уақтысы жеткенде,
Ңурамайтын қ ұ р а қ ж о ң .
Дүние деген фәни бұл,
Б а л а с ы жоқта мият ж о қ .
Бәрінен қ и ы н сол екен,
Артында ж а н ғ а н ш ы р а қ ж о қ . . . » —

деп, Әйтеке а т ы н а н а й т ы л а т ы н н а қ ы л сөз де оның ойы

терең, өмірден білген-түйгені мол өз з а м а н ы н ы ң ақыл-
гөйі екенін а ң ғ а р т а д ы .

ЕР Ж Ә Н І Б Е К
Ер Жәнібек — ж о ң ғ а р х а н д а р ы н ы ң ш а п қ ы н ш ы л ы қ -
тарынан қ а з а қ елін, жерін қорғауға қатысқан а т а қ т ы
батыр. Сондай-ақ заманында а у ы з д ы ғ а сөз, а я қ т ы ғ а
ж о л бермеген а й т у л ы шешен де. А б ы л а й ж о ң ғ а р шап-
қ ы н ш ы л а р ы м е н соғысып жүргенде, он сегіз ж а с а р Ж ә -
нібек қолды а р т ы н а н қуа келеді. Келсе қ а з а қ т а р бы-
тырап, хан қ а й ы р ы п ж ү р екен. А т ы б а р л ы қ қ а н Абы-
л а й ғ а ш а п қ ы н ш ы л а р ж а қ ы н д а п қ а л а д ы . Жәнібек
атынан түсіп, астындағы көк дөненін ханға көлденең
тартады.
— Қарағым-ай, өзің қ а й т е с і ң ? — дейді А б ы л а й .
— Сіз қолға түссеңіз ел басшысыз қ а л а р , мен қолға
түссем ң а з а қ т ы ң бір әйелі ұл туар,— дейді жігіт.
Абылай тың а т қ а мініп, қ у ғ ы н ш ы л а р д а н қ ұ т ы л ы п
кетеді. Бір қ а л м а қ батырының атын аударып мініп,
қоршаудан Жәнібек те а м а н ш ы ғ а д ы .
— Бала, ат бергеніңнен сөз бергенің асты ғой, осы
ж о л ғ ы о л ж а н ы ң басы сенікі. Кәне, менен бір қалаға-
50
ныңды а л ш ы , — дейді хан Жәнібекке, ұрыстан кейін із-
детіп тауып а л ы п .
А б ы л а й екі айтқанда үндемей, ү ш і н ш і айтқанда
Жәнібек:
— Тақсыр, бір басыма жетерлік дәулетім бар, оң ті-
зеңізден орын берсеңіз болады,— дейді.
— Б а т ы р ғ а орын бар, мана не сүраса да бір тілегін
берермін деген уәдем бар еді,— дейді А б ы л а й оң ж а -
ғында отырған биіне. Би бір а й т қ а н ғ а орнынан қозғала
қоймай, екі айтқанда Жәнібекке ала көзімен қ а р а п :
— Әкең алдына қойған асты жөндеп іше а л м а й т ы н
а т а н ы ң а я ғ ы еді. Саған х а н қасында не бар, атқосшы
болсаң да жетпей м е ? — дейді.
— Жақсының жанына арашашы болдың ба, жарлы-
н ы ң м а л ы н а қ о р ғ а н ш ы болдың ба? Екі ауыз ескі сөз біл-
дім деп хан қасында отыруға сенің нең л а й ы қ ? Хан екі
айтса — қадірі кетеді, қара екі айтса ары кетеді. Бір құ-
ш а қ ңу а г а ш т а н бір оңтық қ а й ы ң іііығады. Әкем ж а р л ы
болса, сондай-ақ болар, былай тұр,— деп биді қолынан
ұстап тұрғызып жіберіп, х а н н ы ң оң ж а ғ ы н а н орын ала-
ды. Жігіт содан бастап белгілі батыр, билермен басңын-
ш ы л а р ғ а ңарсы ңол бастап ж о р ы қ т а р ғ а қатысады, ер
Жәнібек атанады.

* * *

Қаз дауысты Ңазыбектің немересі Тіленші би ж а ң а

атқа мінген жастау кезінде әкесі Бекболат биден:
— Әке, бұл өлкедегі қазіргі ең шешен кісі кім? —
деп сұрапты.
— Әрі шешен, әрі батыр ер Жәнібек қой,— дейді
Бекболат.
Ер Жәнібек ж а с ы ұ л ғ а й ғ а н кезінде керейдің жуанда-
рына өкпелеп, өрдегі керейге ауа кошеді. Соны естіп
Бекболаттың Тіленшісі жүздескелі ер Жәнібектің алды-
нан ш ы ғ а д ы .
— А қ с а қ а л , кім боласыз,— дейді Тіленші батырға
көш жөнекей кездесіп.
— Мұсылманбыз,— дейді Жәнібек.
— М ұ с ы л м а н д ы ғ ы ң ы з д ы мұрт қойысыңыздан та-
нып тұрмын.
— Ңазақпыз.
— Ң а з а қ т ы ғ ы ң ы з д ы тымаң киісіңізден танып тұр-
мыз. А т а ң ы з д ы осынша ж а с ы р д ы ң ы з , түбіңіздің бір
щикілігі бар-ау, а қ с а ң а л .
51
 — Бекболаттан тіл мен жағына сүйенген бір қызыл
бет қалмақ туды деп еді, әлде сен сол боларсың-ау.
— Болсақ болармыз,— дейді Тіленші.
Сонда ер Жәнібек ашуланып былай деген екен:
Өзенді өлке түрғанда,
Өзге жерге қонған ит.
Өзі болған кісінің
Ата тегін қазған ит.
Мен жаралы арыстан.
Жаулассам жармай кете алман.
Кекті болған жауыммен
Кескілеспей біте алман.
Ңара бұлтты дауылмын,
Ңар боратпай ашылман.
Көзіме кердең кездессе,
Сазайын бермей басылман.
Наданнан қорқып, қаймығып,
Аруағымды қашырман.
Басымнан сөз асырман...
Тантырақтап сөйлейсің
Талға жалғап қайыңды.
Арда күрең астыңда
Байқатпайды-ау арынды.
Бекболаттан мен тусам,
Бердәулеттен сен тусаң,
Ңызыл бетті қалмағым,
Көрер едім-ау жайыңды.

Тіленші атынан секіріп түсе қалып, ердің аяғына

тымағын тастап:
— Не өлтіріп кетіңіз, не батаңызды беріңіз,— деп
шылбырына оралады. Жәнібек біраз ойланып:
— Кештім, жолың болсын,— деп жүріп кетіпті.

ҢАРИЯНЫҢ ЖАУАБЫ
Орта жүздің аты шулы билері Жәнібек, Ңаз дауысты
Ңазыбек пен қанжығалы Әлібек батыр ел аралап келе
жатңанда оларға бір қария кездеседі.
Жәнібек би қарияға мынадай сүрақ қояды:
— Уа, ақсаңал, ауыл берекесі қайтсе кетеді?
— Ауыл аңсақалы шала болса,
Жігіттері алты ауыз ала болса.
52
 « Ә » десе, « м ә » дейтш,
Жасы үлкеніне кішісі
Сыйламайтын көңілі қара болса,
Сол ауылдың берекесі кетеді,—
дейді қария кісі.
Сонда Қазыбек би түрып:
— Уа, аңсақал, үй берекесі қайтсе кетеді?— дейді.
— Әйелі ңабағын түйіп керілсе,
Шай қойып беруге ерінсе.
¥ л ы ұрысқа сай болса,
Келіні керіске сай болса.
Ңызы сумақай болса,
Сол үйдің берекесі кетеді,—
деген екен қария.
— Уа, ақсақал, не жақсы?
Атың жақсы болса,
Тіршілікте мінген пырағың.
Балаң жақсы болса,
Жанып тұрған шырағың.
Әйелің жақсы болса,
Досың маңыңа жиналып,
Рахаттанар қонағың.
— Ал, не жаман, қария?
— Атың шабан болса,
Тіршілікте көрген азабың,
Балаң жаман болса,
Ғұмырлық көрген тозағың,
Әйелің жаман болса,
Досың сенен безініп,
Үйіңнен кетер қонағың.
Ңарияның жауабына риза болған билер еліне мей-
мандыққа шақырып, ат мінгізіп, тон кигізген екен.

ҮЛКЕННІҢ БАТАСЫ
Ңошқарұлы Жәнібек он үш жасында Ңара биге ба-
рып батасын алмақшы болып жолға шығады. Бірақ
оның сәті түспей, жаугершілік болып, үлкен ұрыстың
арасынан өте алмайтын болған соң кері қайтады.
Содан арада үш жыл өтіп, ол он алты жасында соғыс-

53
т ы ң тоқтағанын күтіп, Ңара биге келіп сәлем береді.
Ңара би оның сәлемін қабылдап тұрып:
— Әй, мен сені осыдан үш ж ы л бұрын күтіп едім.
Сонда неге к е л м е д і ң ? — деп сұрайды. Жәнібек болған
оқиғаны айтады.
— Е, онда ж ө н басқа,— дейді Ңара би.— Менде қан-
дай б ұ й ы м т а й ы ң бар?
— Оны өзіңіз де сезіп отырған шығарсыз. Маған
керегі сіздің батаңыз,— дейді Ң о ш қ а р ұ л ы Жәнібек.
Сол кезде би қолын ж а й ы п :
— Бедері ж о қ қ ы л қ а д а н
Берік тоқылған бөз артық.
Бірлігі ж о қ туыстан
Берік сейлескен ж а т а р т ы қ .
П а й д а н ы алыстан қ ы л ғ а й с ы ң ,
З а л а л д ы ж а қ ы н н а н қылғайсың.
Т ы ш қ а н да інінің айналасына оттамайды,
Оны да есіңе а л ғ а й с ы ң , —
деп батасын беріпті.

ТАИКЕЛТІР ШЕШЕН

Тоқалдан туған бала Тайкелтірді бәйбішеден туған

бес ағасы ж е т і ж а с ы н а н қозының, кейіннен қойдың,
түйенің соңына салып қояды да, үнемі кемдікте ұстай-
ды.
Күндердің күнінде Тайкелтірдің бір т а й л а ғ ы жоға-
лып, оны іздеп Шу бойын сүзіп жүріп, кездейсоқ
жерден Төле бидің үйіне келіп, бала сәлем береді:
— Ассалаумағалайкүм!
— У а ғ а л а й к ү м ү с с а л а м , балам, ж о ғ а р ы ш ы қ ? Сен
кімнің баласысың?
— Айдаболдың баласымын.
— Б а л а м , а т ы ң кім?
— Тайкелтір.
— А п ы р м а й , ә? Айдабол сынды а д а м н ы ң баласына
тәуір ат таба а л м а ғ а н д а й , болмаған атты қойғаны несі
екен?
— Ата, әкем менің атымды ж а қ с ы ұл болса, атаға
атақ-абырой, ат келтірсін, ж а м а н болса, тай ғана келтір-
сін деп қойған ғой,— депті.
Тайкелтірдің бұл сөзі Төле биге ұ н а п :
— Үйіме қонып, әкеңнің сыбағасын жеп кет,— дей-
54
ді. Мұны төрде отырған ақсақалдар қызганып, баланы
қаңқулайды, малға бата қыл дегенде, бала тартынбай,
тапңырлықпен былай дейді:

— Сыбағама келді құлын,

Ңалдырмай ас дымын.
Ақсақалдар тойынсын,
Шығармасын үнін.
Бала деп мені басынбай,
Байқап бассын жымын,
Ңартқа жас ңашан да азық,
Сіздерге бүл қүлын — сыйым.

* * *
Тайкелтір Айдабол деген бидің баласы екен. Ол он
бір жасында әкесінің әділ билік айтпағанына на-
разылық білдіріп, былай дейді:
Ңара шашың ағында,
Өлеріңнің шағында,
Әділ төре айтсаңыз,
Халқың сіздің жағыңда.
Әділдіктен кетсеңіз,
Басқа билер қағынды.
Би қағынса, көпшілік
Ңағады бастан бағыңды.
Жау санасып келмейді,
Алар бір күні жаныңды.
Көтерілсе көпшілік,
Отқа жағар тағыңды.
Ңұмырсқаға жем етіп
Илеуге тастар тәніңді.

Күндердің күнінде Тайкелтір атақты Төле бимен кез-

деседі. Ңасында жүріп оның талай сынынан өтеді, талай
рет дау-шарды бітіруге араласады. Бала Тайкелтірдің
тапқырлығына, әділ билігіне риза болған Төле би оған
өз аузынан:
— Енді бұдан былай сенің атың Тайкелтір би бол-
сын,— деп лебіз етеді.
Міне, содан бастап ел ішіне атақ, абыройы тарап,
әділ би атаныпты.
55
 БАИДАЛЫ БИДІҢ БАЗЫНАСЫ
Өзінің замандасы, әрі тұрғыласы, дәулетті кісі Бай-
ғозы үйіне келгенде, өмірі кедейлікпен өткен, бірақ аты
бүкіл қ а з а қ қ а белгілі Б а й д а л ы шешен:

— Мына тұрған біздің үй,

Дәулеті ж о қ ұйтқысыз.
Сексен үйрек қамасаң,
Бірін қармап тұтқысыз.
Төрге салар кілем ж о қ ,
Көрпе менен ж а с т ы қ т а н
Сілкіп салар сілем ж о қ .
Кедейлікті жеңуге —
Келін шайпау, бала ы н ж ы қ ,
Ж а с ы м жетті, ш а м а м ж о қ .
Ойым — теңіз, сөзім — бал,
Мал дегенде тұлдыр ж о қ .
Б а й ғ о з ы ғ а л а қ сойсам жетпейді-ау,
Енесін сойсам орнъг мүлдем бітпейді-ау! —
депті.

С Ы Р Ы М Б А Т Ы Р ӘҢГІМЕЛЕРІ

Сырымның әкесі Д а т тәуір әйелге үйленеді. Одан

Сырым туады. Елдің а қ с а қ а л д а р ы :
— Сенің а т ы ң бір қоя салған ат еді-ау, есіміңе несі-
бең сай емес,— деп Датты келеке етіп жүреді.
Сырым ж и ы р м а екі ж а с қ а толғанда Б а й б а қ т ы деген
елді а р а л а й д ы . Сонда а ғ а й ы н д а р ы қ а у м а л а п Н ұ р а л ы
х а н н ы ң Есім атты баласы А қ м о н ш а қ деген атын л а у ғ а
деп алғанын, екі ж ы л д а н бері қ а й т а р м а ғ а н ы н а й т а д ы .
Сұрай барса:
— Ң ұ л а қ қ а қ ұ л а қ , т ұ я қ қ а т ұ я қ ал да бітіс,— дей-
ді. Сырымға е л - ж ұ р т ы : «Сол А қ м о н ш а қ т ы сұрап Нұра-
л ы х а н ғ а бар. А қ м о н ш а қ к ү л л і Б а й б а қ т ы н ы ң а т ы н
ш ы ғ а р ғ а н ат еді»,— дейді.
— Ол ит берсе ж а қ с ы , бермесе тегін қайтпаспын,—
деп Сырым аттанып, Н ұ р а л ы х а н н ы ң үйіне түседі. Х а н
ж ө н сұрайды.
— Сіздің б а л а ң ы з Есім менің а ғ а й ы н д а р ы м н ы ң Ақ-
моншақ деген атын алған екен. Сол аттың сүйегі болса
да алып қ а й т а й ы н деп келіп едім,— дейді. Н ұ р а л ы хан
Есімді ш а қ ы р т ы п а л а д ы .
56
 — Мына Сырым атын сұрай келіпті, қайтар!
— Сырымға ат керек болса, қ ұ л а қ қ а қ ұ л а қ , т ұ я қ қ а
т ұ я қ алсын да бітсін.
Сырым ұшып түрегеліп:
— Менің де еститінім осы ма еді,— деп Есімге тұра
ұ м т ы л а д ы , Н ұ р а л ы хан ара түсіп, баласына:
— Ей, Есім, сен түсін. Б ұ л Сырымның үлкен әкесі —
Ш о л п а н батырды біздің төрелер қ ы л ы ш т а п өлтірген.
Б ұ л соғысқалы келіп ж ү р екен. А т ы н бер!— дейді.
Есім келіспейді.
Сырым аттанып кетеді. Н ұ р а л ы хан оның артынан
қ у ғ ы н ш ы жіберіп:
— Келіп үйге қонақ болсын, атын алсын,— дейді.
— А т а ң а нәлет хан, бір тай үшін есігіңе барып екі
еңкейсем-ау,— деп Сырым қ а һ а р л а н а д ы . — Айтып бар,
қ о н а қ болар күнімді өзім х а б а р л а й м ы н !
Сырым а ғ а й ы н д а р ы н а келіп:
— Атты әкеліп берсе, а л ы ң д а р , әкеліп бермесе енді
атты сұрамаңдар,— депті.
Осы оқиғадан кейін Сырым ж е л м а я ғ а мініп, Н ұ р а л ы
х а н д ы шабамын деп С ы р ы а р қ а н ы ң қ а з а ғ ы н а н көмек
сұрай ш ы ғ а д ы . Сөйтіп жүргенде қ а р и я л а р :
— Осының қ о л ы н а н бірдеме келе ме, келмей ме?
Б а қ а й сыншының а л д ы н а апарып, сынынан өткізе-
йік,— дейді а қ ы л д а с ы п . Б а қ а й сыншымен Сырым екеуі
кездеседі. Б а қ а й с ы н ш ы :

— Ей, Сырым, жоқтан бар болдың,

А й ы р д а н нар б о л д ы ң .
Қ а м қ а тон тозды,
А т а д а н ұл озды,
А н а д а н қыз озды,
Боздан бурыл озды,
Сен осыған ж а у а п берші?—
дейді.
— Ей, Б а қ а й ата:
Ж о қ т а н бар болсам, қ ұ д а й д ы ң құдыреті ш ы ғ а р .
А й ы р д а н нар болсам, атам үлкен болған шығар.
Ң а м қ а тон тозса, киюі салақ болған шығар.
А н а д а н қ ы з озса, шіркіндігі болар,
А т а д а н ұл озса, еркіндігі болар,—
дейді.
Бақай сыншы:
— Ей, Сырым, әкең Дат ожар еді. Шешең қайратты
57
да қара торы дейді. Күндіз келген жиырма кісіні, түнде
келген жиырма кісіні қонақ қылып аттандырушы еді.
— Ей, Бақай ата, әкем Дат тентек болса, болған шы-
ғар. Шеіпем күндіз жиырма кісіні, түнде келген жиыр-
ма кісіні ңонаң ңылып аттандырса, қырыңтың бірі
қыдыр деген, онда мен қыдырдан жаралған болармын.

«Өзін-өзі езген ит,

Өзен бойын кезген ит.
Өзі болған жігіттің
Түп атасын қазған — ит»,—

дейді Сырым.
Бақай сыншы сөзден жеңіліп, Сырымга ат мінгізіп,
шапан кигізіп, ңонақ етіп аттандырған екен.
* * *
Сырым батыр үйіне қонып отырған қадірменді қона-
ғы Төленді биден:
— Биеке, қазаңтың ңонағы неше түрлі болады?—
деп сұрапты.
— Ңазақтың қонағы төрт түрлі болады: біріншісі —
арнайы қонаң, екіншісі — ңүдайы қонақ, үшіншісі —
ңыдырма қонақ, төртіншісі — қылқыма ңонақ.
— Ал оны ңалай айырамыз?— дегенде:
— Арнайы қонағымыз, алыстан арнайы келген жа-
қын туыс, нағашы, жиен, құда, күйеу, қайын сияқты
жекжатың немесе сүйікті достарың, жаңсы жолдас-
жораң.
Міне, бұл нағыз сыйлы ңонағың.
Ңүдайы қонағымыз, өзің танымайтын, білмейтін
шалғай елден, алыс жерден жолаушылап жүріп, ат
басын тірей қалған тосын да бөгде қонақ.
Міне, бұл нағыз сауап ңонағың.
Ңыдырма ңонағымыз, ерігіп те желігіп үйден-үйді,
ауылдан ауылды кезіп, сөз аңдып, өсек теріп, қымыз
ішіп, ет жеп жүрген сандалма қонақ.
Міне, бұл — нағыз далбаса қонағың.
Ңылңыма қонағыңыз, үй арасындағы, ауыл ішінде-
гі түтіні түзу шықңан үйді торып, өзінің құлқыны
үшін аузына тигенін қылқытып жіберіп, басы ауған
жаққа тарта беретін көлденең қонақ.
Міне, бұл нағыз сұғанаң қ о н а ғ ы ң , — депті, көпті
көрген көне би Төленді қарт.
58
 * * *
Бірде Н ұ р а л ы хан Сырымға ш а б а р м а н жіберіп:
— Торы көп пе, төбелі көп пе? Сырым осы екі түстің
қайсысын қалайды екен?— деп сүратыпты.
Б а т ы р кідірместен:
— Торы — тоқсан тоғыз, төбелі бір. Торысы —
менікі, төбелі —■ хандікі,— депті. М ү н ы ң мәнісі —
« х а л ы қ » — аттың торысындай көп, а қ сүйектер —
аттың төбеліндей аз, мен көппен біргемін» дегені екен.

СЫРЫМНЫҢ ЖАУАБЫ

Сырым батыр бір сапарында Үргеніш ханына сәлем

беріп барады. Сырымның батырлыгын, шешендігін
«үзын қ ү л а қ т а н » ж а қ с ы білетін хан оны сынамақ бо-
л ы п өзінің ең бір ж а қ с ы шешенімен айтыстырады.
Шешен сонда Сырым батырга мынадай сұрақ қ о я д ы :

— Дау м ұ р а т ы не?
Саудагер м ү р а т ы не?
Қыз мүраты не?
Ж о л мүраты не?
Сырым батыр сәл ойланады да оған:
— Дау мүраты — біту;
Саудагер м ұ р а т ы — ұту;
Ңыз мұраты — кету;
Ж о л м ұ р а т ы — жету,—
деп ж а у а п ңайтарады. Сырым батырдың т а п қ ы р л ы ғ ы н а
риза болған Үргеніш х а н ы оны ж а қ с ы л а п қонақ етіп, ат
мінгізіп ш ы ғ а р ы п салыпты.

Ж И Д Е Б А И МЕН Ң А Р А М Е Н Д Е Ш Е Ш Е Н
Жүзге ж у ы қ жасаса да:
«Көп ж а с а ғ а н қария,
А қ ы л ы — теңіз дария,
Көкірегінде көзі бар,
Көпке өнеге сөзі бар,
Сөзі — соқпақ, өзі — нар»,—
деп көпшілік а л д ы н босатпаған Жидебай шешен бір
отырыста:
59
 Тобықтының басы еді Қараменде,
Сирек туар дәл осындай дара пенде.
Асыл сөзден тең буған мың тоғанақ,
Орта ж ү з д і ң қүты еді қара көмбе,—
деп, өзі қадір тұтатын Ңараменде шешенге Бөлтірік
деген баланы жіберсе керек. Сонда айтқан сәлем сөзі
былай екен: «төрт нәрседен үміт бар, бір нәрседен үміт
ж о қ . Ңара с а қ а л д ы әкем бар, қара ш а ш т ы шешем бар.
Ж е т і жетім ж а н ы м д ы қинайды. Бес а т а н ы ң м а л ы н із-
деп ш а р ш а й м ы н . Жетпіс ш ы р ы л д а й д ы , сексен — бала-
пан, тоқсан — ж ү м ы р т қ а . Осы тоғыз ауыз сөзіме ж а у а п
берсін».
Үзеңгілес ж о л д а с ы н ы ң сөзіне Қараменде шешен:
Ауру ж а з ы л а м ы н деп үмітті,
Ж а р л ы байырмын деп үмітті.
Қ а ш қ а н қ ұ т ы л а р м ы н деп үмітті.
¥ л с ы з адам үл туар деп үмітті.

Шіркін, үмітсіз тек қ а р т т ы қ екен, а л ғ а ш қ ы екі ауыз

сөзінің мәні осы болса керек. А л қара сақалды әкесі,
қара ш а ш т ы шешесі болса, бала мен келінге ңарап
қалыпты-ау! Қ а й р а н ер, екі елі аузына төрт елі қ а қ п а қ
қойсын. Салынбаған құс жетім, жүгірмеген ат жетім,
қ а т а р ы біткен қарт жетім, анасы өлген бала жетім, оны
керген аға жетім. Болған іске болаттай берік болсын.
Бес а т а н ы ң м а л ы дегені — ш а қ ш а с ы мен п ы ш а ғ ы , қу
ш а қ п а ғ ы мен көзілдірігі шығар, қалтасын көбейтсін.

Жетпіс, сексен, тоқсан жас,

Т а л а й ерді тосқан ж а с .
Ңашпасын да саспасын,
Ң а с қ а й ы п керсін қайран бас,—

деген екен.
* * *
А қ ы н әрі шешен Жидебай қартайған шағында
қ ұ р д а с ы Ңарамендеге арнайы кісі жіберіп қ а н ш а
жетім бар деп сұратқан екен. Сонда Ңараменденің
берген ж а у а б ы :
Елі көшсе, бел — жетім,
Үйрек, қаз кетсе, көл — жетім.
Ері ж о қ ел — жетім,
60
 Елі ж о қ ер — жетім.
Ж о қ т а у с ы з кетсе, қ ы з — жетім.
Ж а с ы жеткен қарт — жетім,
П а р ы қ с ы з болса, сөз — жетім.

* * *
Ңараменде шешен өлерінде:
— Иә, ш ы р а қ т а р ы м !
А д а с қ а н сиырды тана бастайды,
Ңартайган әкені бала бастайды.
Б а л а ж а қ с ы болса, дана бастайды,
Ж а м а н болса, бықсытып,
Ш а л а н ы қолына ала бастайды.
Иә, туыспен сыйласыңдар.
Туыссыз ж а л ғ ы з кісінің
Кейде келер, кейде келмес күлкісі бар,
Туысы екеу кісінің
Ойда жортып жүрген түлкісі бар.
Туысы үшеу кісінің
Отарда ж а т қ а н ж ы л қ ы с ы бар.
Не болмаса,
Туысы ж а л ғ ы з кісінің
Ш ы ғ а р - ш ы қ п а с ж а н ы бар,
Туысы екеу кісінің
Өкпе, бауырдай ж а л ы бар.
Туысы үшеу кісінің
Жағасы — жайлау,
Төбесі — қыстау халі бар.

Тағы біраз ойланып:

— Б а л а с ы бардың панасы бар,
А ғ а с ы бардың ж а ғ а с ы бар,
Інісі бардың тынысы бар,—

деген, бәрі де дұрыс екен,— депті.— Апырай, осының

қосымшасын, я г н и :
— Рас, ж а қ с ы болса, інісі бар,
Ж а м а н болса —
Ңұтыла а л м а й т ы н ж ұ м ы с ы бар.
Рас, баласы бардың панасы бар,
Ж а м а н болса —
Ңұтыла а л м а й т ы н пәлесі бар,
Рас, ағасы бардың ж а ғ а с ы бар,
61
 Ж а м а н болса —
бет-аузыңда
А т тепкендей ж а р а с ы бар,—
деп неге айтпады екен,— депті.

АЛТЫБАИ ШЕШЕН

Ң ы п ш а қ Алтыбай деген кісі ж а с ы н а н зерек, шешен,

суырыпсалма а қ ы н болыпты. Сол Алтыбай а қ ы н 16-17
ж а с а р кезінде кісі өліміне байланысты үлкен дауға
қатысып, шешендік-тапқырлықпен екі ж а қ т ы бітімге
келістірген деседі.
Тобықты елінің бір топ а д а м д а р ы ж ы л қ ы ж о ғ а л ы п ,
ж о қ іздеп жүріп, қаракесек — ш а н ш а р еліне бір бай-
д ы ң үйіне қоныпты. Б а й д ы ң үйінде т о қ а л д ы қ қ а ұзат-
қ а л ы отырған бойжеткен қ ы з ы бар екен. Сол қызбен
ж о л а у ш ы л а р д ы ң бірі Байтен деген жігіт танысып,
көңіл қосып қ а л ы п т ы . Ертеңінде түн ішінде келіп
Тобықты жігіттері әлгі қызды а л ы п қ а ш ы п кетеді.
А р т ы н а н ш ы қ қ а н қ у ғ ы н ш ы л а р д ы ң біреуі — А қ ш а л
Ш а ғ а н өзеніндегі суға түсіп кетіп қ а з а болыпты. Ңу-
ғ ы н ш ы л а р амалсыз кейін қайтады. Қаз дауысты Ңа-
зыбек бидің немересі Тіленші би екі ж ү з д е й ңол ж и -
натып, тобықтыны шабамыз деп атқа мініпті.
Осы хабарды естіген Кеңгірбай, Көбей билер не істей-
міз деп а қ ы л д а с ы п т ы . Кеңгірбай бидің қартайып қал-
ған кезі екен.

«Менің атым арып,

Тоным тозған ш а ғ ы м ғой,
Т а п қ ы р едің Көбейім,
Б ү л б ү л еді көмейің.
Көріп түрсың жәйімді,
Тіленшіге мен не дейін» —

депті Кеңгірбай Көбейге. Әлгі бір сылдыр көмей, жез

таңдай неме қ а й д а деп, 16 ж а с а р Алтыбайды ш а қ ы р ы п
а л ы п : «Мен сені екі ел егер болатын қиын дауға жұмса-
йын деп отырмын, соны тиянақтап, шешімге келтіреді
деп сенемін. Енді ж о р г а ң а мін, оң қолыңда қ а м ш ы ,
сол ңолыңның қ а р ы н а сойыл іл. Ңаракесек Тіленші би,
екі ж ү з адаммен елімізді ш а п қ а л ы келе ж а т ы р деген
хабар келді. Солардың алдынан ш ы ғ ы п , ж а л ғ ы з өзің
Ш а г а н өзеніне жеткізбей тосып а л » — дейді де, Тіленші
62
бидің ж а ғ д а й ы н қ ы с қ а ш а түсіндіріп А л т ы б а й ғ а айтып
береді.
Алтыбай а қ ы н Көбейдің тапсырмасын қабыл а л а д ы .
Келе ж а т қ а н қолды көріп, ж а я у л а п келіп Тіленшіге
сәлем беріпті.
«Мен — Алтыбай бала өлеңші,
Сіз — Бекболатүлы Тіленші.
Сіз а л а р ы ң а келгенде,
Ана тегің болмаса,
Ел бұзушы еренші.
Ата тегің ж а қ с ы еді-ау,
Әділдіктен бұзылдың.
Ата-енесі біз бе едік
Терісінен соққан қ ы з ы л д ы ң .
Ңұнын қуып жүрсің бе,
Суықтан өлген А қ ш а л д ы .
Ел шабуға қелгенде,
Ж и н а п келдің ш а н ш а р д ы —
Қ а з а қ т а ғ ы ж о қ санды.
Ж ы ғ ы н д ы кісі біз болсақ
¥ с т а т п а й ы қ келесі ж ы л ғ ы
Ж е л д і қ а р а — тоқсанды»,—
деген екен.
Сонда Тіленші би а т ы н ы ң басын бұрып а л а д ы да,
ж а н ы н д а ғ ы а д а м д а р ғ а «қайтыңдар» деп әмір етіпті.
Елінің шетіне келіп тоқтап: «Әлгі тобықтының қар-
ш а д а й баласы не айтты, біз кейін неге қ а й т т ы қ ? » —
депті. Көпшілік ішінен біреуі: «Биеке, біз қайдан біле-
міз өзіңіз айтпасаңыз» дейді. Сондағы Тіленші бидің
шешімі мынау екен: «Әлгі а қ ы н бала Кеңгірбай, Көбей
билердің жіберген елшісі көрінеді. А й т қ а н сөздері өте
ұ т ы м д ы екен:
« А қ ш а л д ы біз өлтіргеміз ж о қ , суықтан өлді. Оған
желтоқсан айы кінәлі. Сол үшін тобықты айыпты бол-
ған күнде де әйел қ ү н ы н алсын. Ңалған дауды келесі
ж ы л ғ ы желтоқсанға дейін келісерміз».

БАЛА БИДІҢ БІЛГІРЛІГІ

Б а л а би қ а р т а й ғ а н шағында елінің игі ж а қ с ы л а р ы -

мен кеңесіп отырып: «Жерден ауыр не, судан терең не,
оттан ыстық не, көктен биік не?»— деп сұраған екен.
Б ұ ғ а н ешкім ауыз т ұ ш ы р л ы қ т а й ж а у а п бере алмап-
63
ты. Сонда Б а л а бидіц өзі шешіп берген екен дейді.

Жерден ауыр дегенім — ақыл-білім,

Судан терең дегенім — оқу-ғылым.
Оттан ыстық дегенім — а д а м н ы ң өмірі,
Көктен биік дегенім — т ә к а п п а р д ы ң көңілі.

ДОСБОЛ Ш Е Ш Е Н СӨЗДЕРІ

Н ұ р ж а н деген кісі сөзге шешен, т а п қ ы р л ы ғ ы м е н бір-

ге саудагерлікпен аты ш ы қ қ а н дәулетті адам екен. Сол
Н ұ р ж а н Досболдың дабысын естіп, « ж а ң ы л м а с ж а қ ,
сүрінбес т ұ я қ болушы ма еді, а д а м ы н а кездеспей ж ү р
де, егер сол кісімен кездессем сөзден тосар едім-ау»
дейтін көрінеді. Б і р а қ өзі іздеп баруға ж е р ш а л ғ а й ,
сан-сапалақ ш а р у а д а н қолы тимейді. Оның бұл сөзінен
Ңабырға бойын ж а й л а п отырған Досбол да қ ұ л а қ т а н а -
ды. Ол да Н ұ р ж а н д ы бір көруге қ ұ м а р т а д ы . Содан
бірде қасына төрт-бес адам ертіп, Н ұ р ж а н д ы өзі іздеп
жолға шығады.
Ел арасында сөз ж а т қ а н ба? «Досбол Н ұ р ж а н д ы із-
деп келе ж а т ы р екен» деген хабар Н ұ р ж а н ғ а Досболдан
бұрын жетеді.
— Ңап, кәрі түлкі бір ұпай алып кетті-ау,— дейді
м ұ н ы естіген ол.— Мейлі, енді келсе, келсін. Кімге бақ,
кімге д а қ боларын көріп а л д ы қ , — деп іштей түлеп Дос-
болды күтіп а л у ғ а ж а н - ж а қ т ы д а й ы н д ы ғ ы н ж а с а й бере-
Ді-
Б і р а қ Досбол бір а у ы л д а н бір а у ы л ғ а қонақ болып,
Н ұ р ж а н н ы ң а у л ы н а соқпай, оны төңіректеп ж ү р і п ала-
ды. Сөйтіп жүргенде Ш а л қ а р д а жәрмеңкенің а ш ы л а -
тын у а қ ы т ы болып қалып, Н ұ р ж а н ш ұ ғ ы л сонда ат-
танып кетеді. А д а м д а р ы н а Досбол өзі жоқта келсе,
жібермей күтуді тапсырады.
Досболдың күткені де осы болса керек, Н ұ р ж а н н ы ң
Ш а л қ а р ғ а кеткенін ести сала, а д а м д а р ы н ертіп соның
аулына барады. А у ы л а д а м д а р ы үй тігіп, қол қусырып
күтіп а л а д ы .
Б і р а қ Досбол аттан түспейді. «Би бала қайда?» деп
сұрайды. А у ы л а д а м д а р ы Н ұ р ж а н н ы ң қ а л а ғ а кеткенін
айтады.
— Е, мен оны д а л а н ы ң баласы, а у л ы н ы ң панасы
деп іздеп жүрсем, оның — дүниеге көңілі ауған, сауда
қуып, тиын сауған бала екен гой. Қой, онда оны сол ңа-
64
ласына-ақ барып көрелік,— деп Досбол жүріп кетеді.
Ңос атпен жедел аттанған шапңыншы бұл хабарды сол
күні Шалқардағы Нұржанға жеткізеді.
— Ңап, мына қу шал тағы да алдымды орап кетті-
ау. Ңой, енді болмас, оны қалаға кіргізбей, сол дала-
сында-ақ қарсы алайын деп алдынан шығады.
Екі топ айдалада кездеседі. Нұржан өз тобынан
озып, аттан түсіп, «Армысыз, датқа аға» деп сәлем бе-
реді. «Бар бол, би інім» деп Досбол да оз тарапынан
оның кішілік сәлемін зор ілтипат білдіре қабыл
алады.
— Уа, би інім, жүрісің суыт көрінеді, қайдан келе-
с і ң ? — деп сұрайды Дообол амандықтан соң.
— Қаладан келем.
— Е, қалаңда не ңымбат екен?
— Қыл-қыбыр, жүн қымбат екен.
— Не арзан екен?
— Тері-терсек, шанаш арзан екен. Көрінген бұрыш-
та ит тартып, жұлымдап жатыр.
Нұржанның жауабынан кейін Досбол созден тосыл-
ғандай, үндей алмай, күбіжіктеп ңалады. Сол кезде
Нұржан атына қарғып мініп алады да, жүре беріп,
қайта тоқтайды. Сонсоң Досболдан «Басыңдағы не?»
деп сұрайды. Досболдың басында ңарсаңтың терісінен
тігілген сопбөрік (төбесі шошаң етіп тігілген бөрік)
екен.
Досбол:
— Ң а р с а ң , — дейді.
Нұржан:
— Бізге де тігіп бермес пе екен. Аулыңа ере бар-
с а қ , — дейді.
Досбол:
— Ауылға барып, қи жейсің бе, саған осы да жетеді,
ортасынан ж а р с а қ , — дейді.
Сол кезде Нұржан атынан қайта түсіп, ұмтылып, ке-
ліп, Досболдың қолын алады.
— Кешіріңіз, датқа аға, ініңіздің бір еркелігін. Ат-
шапан айыбым дайын. Ауылға жүріп, ңадірлі қонағым
болып кетіңіз,— дейді.
Досбол Нұржан аулында бірер күн болып, сый-құр-
метін көріп, елге аттанады.
Жолай, бір дем алған жерде жанындағы серіктері
Досболдан: « Ау, бұл не жұмбақ? Біз қасыңда жүріп, тү-
гіне түсінген жоқпыз. Не болғанын езің шешіп түсіндір-
3 — 3180 65
месең, әнеугіден бері біле алмай, біздің діңкеміз қ ұ р ы п
келеді» деп сұрайды.
— Мұның еш ж ұ м б а ғ ы ж о қ , — дейді сонда Досбол
серіктеріне.— Н ұ р ж а н н ы ң менімен кездессем, сөзден
тосар едім дегенін өздерің білесіңдер. Осыны естігенде
менің де өзіне-өзі сенген азаматты коріп, бір тілдескім
келді. А қ ы р ы ш ы д а й а л м а д ы м , сендерді ертіп, атқа
қондым. Бірақ оның аулына бірден бармай, маңайында-
ғы а ғ а й ы н д а р д ы а р а л а п жүріп а л д ы м . Ондағым Нұр-
ж а н ғ а « ж о л ы ң да кіші, ж а с ы ң да кіші баласың, ата
салтын тұтып сәлем беруге де ж а р а м а д ы ң . Жөн-жобаны
білмейсің. Алыста ж а т ы п , босқа мені күндейсің. Айтыс-
па, абыройың төгіледі. Менің шеніме де к е л м е й с і ң »
дегенім еді. Н ұ р ж а н оны түсінді. Б і р а қ ж ы ғ ы л ғ а н ы н
мойындай, ж а р б а ң д а п а л д ы м н а н ш ы ғ у ғ а а р л а н д ы .
А қ ы р ы н күтті. Мен де асықпадым. Саудагердің көкейін
қ а ш а н н а н тиын тескен, жәрмеңкенің а ш ы л у ы н күттім.
А у ы л д а н аттанғанда-ақ осыны ескерген едім. А қ ы р ы
о й л а ғ а н ы м болды. Ж ы л ы н а бір түсер табыстан айры-
л ы п қ а л у ғ а ш ы д а м а й , ол ж ы ғ ы л а р жерін біле тұрып,
аттанып кетті.
Мен одан д а л а д а кездесіп, «қайдан к е л е с і ң ? » деп
сұрағанда, оған а у л ы н д а айтңан сөзімнің сол қалпын-
да жеткенін біліп, «соған айтар қ а н д а й у ә ж і ң бар?» де-
генім еді. Ол бұлтарыссыз жеңілгенін мойындап, «қала-
дан» деді. Мен: «не қымбат екен?» дедім. О н д а ғ ы м :
«Малым — ж а н ы м садағасы, ж а н ы м — а р ы м садағасы
деген д а л а н ы ң д а р х а н баласы едік, беттің арын белге
түйіп, біреуді алдап, біреуді арбап, саудагерлікке көш-
кен екенсің. А қ ы р ы не болар, ңымбаттыңнан а й р ы л ы п ,
қ а р а басып жүрмесін» дегенім болатын. Ол тура ж а у а п -
тан ж а л т а р ы п , қыл-ңыбыр, ж ү н қымбат деп, менің
көселігімді бетіме басты. Мен: «не арзан екен?» дедім.
Ондағым: «Ол менің кемшілігім емес, ж а р а т ы л ы с т ы ң
ж а р а т у ы . Одан басқа не кемшілігімді т а п т ы ң » дегенім
еді. Ол «тері-терсек, ш а н а ш а р з а н екен» деді. Ондағы-
с ы : «Тұлдырың ж о ң кедейсің. Күні кеше еліңнің аза-
маттары итше талап, сыйдырмай қуып жіберді. Ша-
наш қ ұ р л ы қ ұ н ы ң ж о қ . Сөйтіп ж ү р і п мені сынап
қ а й т е с і ң » дегені еді. Мен а қ и қ а т т ы аттай а л м а й үнсіз
қалдым.

Хан а л д ы н а барғанда, хан таппады мінімді,

Би а л д ы н а барғанда, би таппады мінімді.
Өз а у л ы м а келгенде, итке берсін күнімді,—
66
деп Досбол үндемей қ а л а д ы . Б ұ л оның Ңоқан хандығы-
на ңарсы ш ы ғ ы п , біраң өз туыстарынан қолдау таба
а л м а й , өзіне ң а р а ғ а н а л п ы с үйлі көзейін ертіп, Сыр
бойынан сытылып Торғай бойындағы қ а л ы ң қыпшаң-
тарды сағалап жүрген кезі екен. Ң а м көңіл Досболды
серіктестерінің бірі ж ұ б а т а р л ы қ сөз айтып, сергіте ал-
м а й д ы . А қ ы р ы біраз үнсіздіктен кейін:
— А р ғ ы м а қ т ы ж а м а н д а п , буданды ңайдан табар-
мын. А ғ а й ы н д ы ж а м а н д а п , туғанды қ а й д а н табармын.
Бәрі т а ғ д ы р д ы ң ж а з у ы н а н ш ы ғ а р , — деп Досбол а у ы р
бір күрсінеді де, сөзін қайыра сабаңтайды.— Н ұ р ж а н
менің тосылғанымды көрген соң, «шалым, солай ж а й -
ы ң д ы біл» деп атына мініп ж ү р і п кетті. Б і р а қ ж а с т ы қ
па, пендешілік пе, мені бір сүріндіргенін місе тұтпай,
басымдағы бөркімді сұрайды. Ондағысы «ңалай, есең-
гіреп, есіңнен танып ң а л ғ а н ж о қ с ы ң ба? А у л ы ң д ы езің
таба а л а с ы ң ба, әлде мен ертіп а п а р а й ы н ба» деген
ә ж у а с ы еді. Мен «Босқа сандалып қайтесің. Сендей-
лердің т а л а й ы н кергенмін. Ж ы л а н н ы ң ү ш кессе де,
кесірткелік қ а у қ а р ы бар деген. Менің әлі де болса да
бір сендігім бар» дедім. А л ол менің м ұ н ы м д ы мойын-
д а ғ а н болуы керек, атынан түсіп, кешірім сұрады ғой,—
деген екен.

Досбол қ а р т а й ғ а н ш а ғ ы н д а Сыр бойынан Торғайға

қ а й т а келіп, ниеттес ағайын-туғанын а р а л а й д ы . Досе-
кең жолдастарымен елдің шетіне ілікті деген хабарды
естігенде оның а л д ы н а н танысуға Наурызбай ш ы ғ а д ы .
Екеуі бір-бірін білмейді екен. Н а у р ы з б а й д ы ң ж а ң а
т а н ы л ы п келе ж а т қ а н жас кезі болса керек.
Досекеңнің дем а л ы п ж а т ң а н үйіне Н а у р ы з б а й серік-
терімен сау етіп, кіріп келеді. Наурызбай а м а н д ы қ т а н
соң үй иесінен:
— Ңара а ғ а ш т а й ң а л қ и ғ а н қ а р а л д ы с ы ж о қ , бұл
ж а т ң а н ы ң к і м ? — деп сүрайды, ж о л қ а ж ы т ы п , ат соқты
болып, ш а р ш а п ж а т қ а н Досекеңнің түрін ұнатпай. Үй
иесі ж о л а у ш ы м е н әлі танысып үлгірмеген екен. «Пә-
ленше ғой» деп ж е н айта а л м а й д ы . Сонда Досболдың
өзі басын көтеріп:
— Иә, ш ы р а ғ ы м , д ә л таныдың. Мен қ а р а а ғ а ш т а й
қ а т у ш ы едім. Өзімді елеп еңкейгеннің, таңдайына бал-
шекердей т а т у ш ы едім. Сендей т а л а й л а р д ы ң есінен ңал-
ғысыз ңылып, шымбайына батушы едім. Ңарайғанды
3* 67
ескермей, ң а л қ и ғ а н д ы хош көрмей, қ а қ и ғ а н д ы хан
көрмей, елдің шетінде, ж а у д ы ң бетінде, ж е л д і ң өтінде
ж а т у ш ы едім,— дейді. Сонда Н а у р ы з б а й д ы ң серіктері-
нің біреуі:
— Қ а н ш а маңтансаң да ми с и я р л ы қ шекең, шына^
ш а қ а й н а л а р ж е л к е ң ж о қ екен,— дейді ж о л а у ш ы сөзі-
не тоңтап қ а л ғ а н серігін демегендей болып. Досбол
бұған да іле ж а у а п қ а й ы р а д ы .
— А р а м етті қом желке,
Б а р с а ң байдан табылар.
Ң ұ л а н сирақ, қу шеке,
Іздесең қайдан табылар,—
дейді.
— Уай, сен кімсің т а ң ы л д а ғ а н ? Сырдың бойын ж а й -
л а ғ а н , ж а л ғ ы з ауыз сөзімен, тоқсанның қолын байла-
ған, ғаділдігі ңара қ ы л д ы қ а қ ж а р г а н бір туыс бауыр-
л а р ы н іздеп келе ж а т ы р деп еді. Осы сіз Досбол ағай
болмағайсыз?— дейді осы кезде а л ғ а ш қ ы сөзден соң
іркіліп қ а л ғ а н Н а у р ы з б а й .
— Болсақ болармыз. А л өзің ң а т а р ы н а н а р т ы қ ту-
ған, ж а с т а й ы н а н ойын-сауық, өнер қуған, билік айтса,
тура а й т қ а н , қ а р с ы л а с ы н ы ң апшысын қуыра айтңан,
түсі досқа ж ы л ы , д ұ ш п а н г а суық, ә з і л - қ а л ж ы ң ғ а
ж у ы қ , ң ы п ш а қ т а Наурызбай атты бір бала өсіп келеді
деп еді, сен сол емессің бе?— дейді Досекең де өз тара-
пынан ілтипат танытып.
— Таныр көздің тая соғары болған ба, аға. Сол
інің — танабүға Н а у р ы з б а й ы ң мен боламын.
— Кел, бауырым, ендеше.— Досбол қ ұ ш а ғ ы н аша-
ды. Тос түйістіріп, а й м а л а с ң а н б а у ы р л а р с а ғ ы н ы ш ы
басылған бір сәтте Н а у р ы з б а й :
— Бәйгеге қосып ж ү л д е а л а р ,
А р ғ ы м а қ ат б а қ қ а н ы ң .
Ж а т бауыр ңып балларды,
Кәнеки, пайда т а п қ а н ы ң , —
деп інілік назын білдіреді.
Іні сөзін қ а б ы л а л ғ а н Досбол да қ ұ л а й м а қ ұ л д а й
сейлейді.
— Оның рас, Наурызбай,
А р ғ ы м а қ ат көп бақтым,
Садағасы кетсін буданның.
Сырттың ңосын коп жектім,
Садағасы кетсін т у ғ а н н ы ң , —
дейді.
68
 Б ұ л «соған өзім де өкінемін. Б і р а қ а м а л не, у а қ ы т
өз дегенін істейді. А ғ ы м н а н асып шыға а л м а д ы ң , енді
бәрібір кеш» дегені еді. Н а у р ы з б а й да солай ұ ғ а д ы .
Ол Досболды өз а у л ы н а бастап а л ы п барып жібермей
қонақ етіп, құрмет көрсетеді. Одан әрі а ғ а й ы н а р а л а у ғ а
қ о с ш ы болып, ңасына ереді. Олардың осы сапарда
а л ғ а ш ң ы ат басын тіреген жері атаңты Б а л ң о ж а бидің
(Ыбырай Алтынсариннің атасы) а у л ы болады. Б а л қ о ж а
Досекеңді қ ұ ш а қ ж а я ңарсы а л а д ы . Көрісіп, сағынған
көңіл м а у қ ы басылған соң би ат ш а п т ы р ы п Көлденең
қ ы п ш а ң т ы ң дуалы биі М ұ ғ а л д ы а л д ы р а д ы . Б ұ л Мұғал
бидің сексенге келген кезі екен дейді. Үш д а ң ғ ы л
ж ү й р і к бас қосып, шер т а р қ а т а кеңес қ ұ р а д ы . Көкірегі
ояу, көңілі ж ү й р і к Мұғал қарт Досболдың туысына,
ой ұ ш қ ы р л ы ғ ы н а , көпті білер зеректігіне риза болып
батасын береді. Келелі сөздің бір ретінде о л : «келісің
ж а ң с ы бала екенсің, кетісің ңандай болар» деп қ а л а д ы .
Б ұ л а ң ы л д ы қ а р т т ы ң бауырымдап алыстан іздеп келген
т у ғ а н н ы ң мерейінің өсіп қайтуын а у ы л д а с т а р ы н а ,
оның ішінде Б а л қ о ж а ғ а ескерткен қ ұ л а қ қ а ғ ы с ы еді.
Досбол екі күн ж а т ы п , үшінші күні ж ү р у г е Балқо-
ж а д а н рұқсат сұрайды. Би болса Досекеңнің әлі де
бірге болып, ж а т а тұруын қ а л а й д ы , жібергісі келмейді.
Б і р а қ оған «Бір қонганым — ңұдайы меймандығым.
Екі ңонғаным — ағайын-туғандығым. А л ү ш і н ш і қон-
сам болмай ма, тоя ішер т а м а қ т ы қуғандығым» деп
Досекең көнбейді. А қ ы р ы Б а л қ о ж а би Досболға рұқса-
тын беріп, үлкен баласы Ңошанды ш а қ ы р ы п алып,
«Шұбар қ ы с ы р а қ т ы ң үйірін айдап кел, Досекеңнің
алдына салып бер, ала кетсін» дейді.
— Сәл кідіріңіз,— дейді сонда Досбол Б а л қ о ж а биге
ңарап.— Сіз м а ғ а н шұбар қысыраңтың үйірін атады-
ңыз. Рақмет. Сіз бердіңіз, мен алдым. Енді рұқсат ет-
сеңіз мен сол қ ы с ы р а ң үйірін мынау Мұғал а қ с а қ а л ғ а
байладым.
— Олай болса,— дейді Досболдың дүниеге қызық-
п а ғ а н ы н а іштей риза болған Б а л қ о ж а би баласына.—
Досекемнің біздің а у ы л д а н құр ңол аттануы көрер
көзден ұят болар, л а й ы ң т ы бір ат әкеп қосарына бай-
ла,— дейді.
Әкесінің а й д а л а д а ғ ы бір ж о л а у ш ы г а а й т у л ы шұ-
бардың үйірін беріп ңана қоймай, тағы бір таңдаулы ат
әкеп бер дегеніне іштей ңаразы болған Ңошан ж ы л -
қ ы д а н көзі соқыр, езі кәрі бір көк атты ұстап әкеп,
байлап қояды.
69
 Аттанар а л д ы н д а өз а т ы н ы ң қасында байлаулы тұр-
ған соқыр кәрі атты коріп, «Япыр-ай, Б а л қ о ж а н ы ң
мына баласы маған л а й ы ғ ы осы дегені ме» деп іштей
н а з а л а н ы п , Б а л қ о ж а г а қарап былай дейді:
— Уай, Б а л қ о ж а , сен алдымен өзіңе қара, екінші
м ы н а маған қара. Сосын ана соқыр аттың көзіне қара,
Ңошан м ы р з а н ы ң жүзіне қара,— дейді.
Көкірек сарайы д а ң ғ ы л Б а л қ о ж а би оның емеурінін
д ә л таниды. Б і р а қ тереңдіктен дыз етпе- ашуды басып
тастай біледі. Ж ұ р т көзінше баласына әлдекімдер сияқ-
ты ашу ш а қ ы р ы п , кіжініп ж а т п а й , кеңдік танытады.
— Досеке,— дейді Б а л қ о ж а ж ұ р т назарын өзіне
аударып:

«Хандарда да бір мін бар,

Ң а р а ш а с ы н бірдей көрмейді.
Б а й л а р д а да бір мін бар,
Есігіне келген к е м т а р ғ а
Озі тұрып орнынан,
Ңолынан қайыр бермейді.
Ж ү й р і к т е де бір мін бар,
Жоргаменен табандасып желмейді.
Ж о р г а д а да бір мін бар,
Ж а л - қ ұ й р ы ғ ы н сүзіп салсаң да,
Бәйгеден озып келмейді.
Әйелде де бір мін бар,
А ж а р ы сұлу болса да,
А қ ы л ы сай келмейді»,—

деп езіңіз айтыпсыз ғой, әркімдерде де бір мін болаты-

нын ескертіп. Б а л а ң ы з д ы ң бір ш а л а л ы ғ ы ш ы г а р бұл. Не
дегенмен болар іс болып қ а л ы п т ы . Енді осының айыбын
да, билігін де өзіңіз айтыңыз»,— деп салмақты Досбол-
дың езіне салады.
— Билік а й т а р д а й мен дауга келіппін бе, айып алар-
дай ж а у ғ а келіппін бе, бұған мен не дейін, Б а л қ о ж а - а у .
А л әйтеуір қ ұ р қол жібермеймін десең, берер а т ы ң дос
сүйсінер, д ұ ш п а н күйінер бірегей болсын.
Ж у а н д ы ғ ы , Б а л қ о ж а , өзіңдей болсын,
Ж о р ғ а л ы ғ ы менің езімдей болсын.
С ұ л у л ы ғ ы мына Ң о ш а н ж а н н ы ң көзіндей болсын,
А қ т ы ғ ы Б ұ х а р д ы ң а қ бөзіндей болсын.
Жеріміз ш а л ғ а й , жүрісіміз көп,
А я ғ ы н тұсар асау, тарпаң болмасын,
Өмілдірік, қ ұ й ы с қ а н бізде ж о қ ,
70
 Ері а л ғ а кетер еңкек,
А р т қ а кетер ш а л қ а қ болмасын,—
дейді.
— Е-е, Досекемнің көзі Б о з ж о р ғ а ғ а түскен екен ғой.
Әй, Қошан, алып кел менің Б о з ж о р ғ а м д ы , — деп Балқо-
ж а баласына а қ ы р ы п қ а л а д ы . Сөйтіп, ж ү з тұсақ беріп
сатып а л ғ а н Б о з ж о р ғ а н ы би өз қолымен Досболға
жетектеткен екен.
Б а л қ о ж а а у л ы н а н ш ы қ қ а н н а н кейін Досбол Наурыз-
байды ертіп Ңарта Шүйіншәліге, одан соң а т а қ т ы ұста
Тұрмамбетке барады. Тұрмамбет ұста Досекеңнің ең бір
сыйлас, қадір тұтар кісісі болса керек, екеуі ж ы л а п көрі-
седі. Осыны көрген Наурызбай «бұл екеуі баяғыда өлген
бабаларын жоқтап тұр-ау» деп қ а с ы н д а ғ ы серіктерін
күлдіреді. Б ұ л м ы с қ ы л ш ы л Н а у р ы з б а й д ы ң үлкен кісі-
лердің әйелше ж ы л а ғ а н д а р ы н ерсі көріп, екеуінің де
көсе екендерін қ а ғ ы т қ а н ы екен.
Содан ұста қонағын үйге бастайды. Үйге еніп, бәйбі-
шемен амандасып, ж а й ғ а с қ а н н а н кейін Досекең м а н а ғ ы
Н а у р ы з б а й сөзін еске а л ы п :

— Бөрілі таудан аспаған,

Бедеуге қ а м ш ы баспаған.
А л ы с қ а сапар шекпеген,
Ат қадірін не білсін.
Ж а қ с ы тағам ішпеген,
Ж а й л ы орынға ж а т п а ғ а н ,
Ж а т қадірін не білсін.
Ңыста соғым соймаған,
Ңозы етіне тоймаган,
Ас қадірін не білсін.
Атасы би болмаған.
Ер қадірін не білсін.
А л ы с т а н шетке ш ы қ п а ғ а н ,
Ж е р қадірін не білсін.

— Сен ағай.ын-туған ішінде, елдің ерқесі болдың,

мен сыртта ж ү р і п , жәбір-жапа көп көрген соң, соны
ағама айтып м ұ ң ы м д ы ш а ғ ы п ж а т қ а н ы м ғой, Нау-
рызбайжан,— депті. Наурызбай жеңіл әзіліне ұялып,
қатты қ ы с ы л ғ а н екен.
Б ұ д а н әрі Досекең Есіл бойындағы елді а р а л а й жүре-
ді. Бірде өздеріндей ел а р а л а п келе ж а т қ а н ж а н ы н д а се-
ріктері бар бір жас жігітке ж о л ы ғ а д ы . Ж а с жігіт ізетті-
лік көрсетіп, аттан түсіп сәлем береді. Сәлемдесіп бол-
ғаннан соң Досбол ж а с жігіттен:
71
 — Б а л а м , қай б а л а с ы ң , — деп сұрайды.
— Руым тарақты, әкем аты — Киікбай, ез атым —
Боранбай,— депті жас жігіт.
— Шабысыңды көрмесем де, дабысыңа қ а н ы қ балам
екенсің. А т т ы ң ж а л ы н д а , а т а н н ы ң қомында дегендей
жол-жөнекей кездескеніңді қ а р а ш ы . Ақбоз үйді тіккі-
зіп, қ а л ы кілем ж а й ғ ы з ы п , қара сабаны пістіріп, сары
қ ы м ы з д ы сапыртып отырып сөйлескенде жөн болатын
еді,— деп Досбол өкініш білдіріпті.
— Сіз тіккізер ақ боз үй, он сегіз м ы ң ғ а л а м ғ а ортақ
көк күмбезді аспаннан кең емес ш ы ғ а р . Сіз ж а й ғ ы з а р
қ а л ы кілем ш а л ғ ы н ы белден оралған, гүл-шешекке
оранған ж а с ы л белді ж а з ы қ д а л а д а н көлемді емес шы-
ғар, сіз пістірер қара саба — жағасында жайқалып өскен
қ ұ р а ғ ы , елдің еркін емген бұлағы, арынды өзен Есіл-
ден берекелі емес ш ы ғ а р , шын сөйлескіңіз келсе, өкінбей
аттан түсе қ а л ы ң ы з , ата,— дейді Боранбай.
Досбол ж а с жігіттің сөзіне риза болып:
— Б а л а м , мен сөзіңе тоқтадым. Созің т ұ т қ ы р коріне-
ді, а ң ш ы л а р қ ұ р ғ а н тұзақтай. Ел қ а м ы н ойла күні-түн,
ат терлігін қ ұ р ғ а т п а й . Ңамқоршысы өзің бол, жоқ-
жетімді ж ы л а т п а й , — деп батасын беріпті.
Досболдың тағы бір айтқан сөзі мынадай екен:

Кеп шаңды қ ұ л а н котерер,

Боранды тұман көтерер,
Екі оқты бұлан көтерер.
А р ғ ы м а қ т ы ң белгісі,
А р ы ғ а н ы н білдірмес.
А с ы л з а т т ы ң белгісі,
Қайғырса да бүгілмес.
Асыл н а р д ы ң белгісі,
Бүйірінен қ а қ ж а р ы п ,
Бүйрегін алса бақырмас.
А р ы с т а н н ы ң белгісі,
А й н а л ы п артқа а қ ы р м а с .
Ңас батырдың белгісі,
Ңақ жүректен оқ тисе,
Демеуге досын ш а қ ы р м а с .
Әуелден-ақ белгілі,
Өлмей адам қалмасы,
Өлмей корге бармасьі 4 .
Көңіліңнен кетер ме
Өлімнің салған таңбасы,
Нәубәтімен дөңгелер

72
 А ж а л д ы ң жеккен арбасы.
Дүние деген опасыз,
Әркімдерден өтеді.
Өлшеп берген демің бар,
Бірте-бірте бітеді.
Аты ж ү й р і к а ж а л ы ң ,
А я ң д а п - а қ жетеді.
А л т ы н таңты патша да,
«Ах, дариға ж а л ғ а н » деп,
О да арманда кетеді.
Дүние деген ш о л а қ ,
Ж а н денеге қонақ.
Тірлікте еткен ж а қ с ы л ы қ —
Б ұ л өмірден өткенде
Өзіңмен кетер сол-аң...

* * *

Досбол шешен қ а р т а й ғ а н шағында Наурызбай деген

болыстың үйіне барады. Н а у р ы з б а й д ы ң үйі л ы ң толған
кісі екен. ЬІлғи ж а й с а ң , байлар. Досболға онша мән бер-
мей босағаға таяу жерге отырғыза салады. Өзі болыс, өзі
бай, өзі ж а с Наурызбай әркімді бір сөзбен іліп-қағып
отырады. Бір кезде босаға ж а ң т а отырған Досболға
қарап:
— «Ана қ а р и я н ы ң елінің қары әлі кетпеген екен-
ау»,— деп күледі. Онысы Досболдың үстіндегі ж а м а н
тон мен басындағы тері тымаңты сыңаң қ ы л ғ а н ы . Оған
Досбол шешен ж а у а п бере қоймайды. Наурызбай
біраздан кейін тағы Досболға б ұ р ы л ы п :
— «Ана кісінің үстінде дүниенің біраз байлығы бар
ш ы ғ а р » — дейді. Сонда Н а у р ы з б а й д ы ң бұл мұқатңаны-
на ш ы д а й а л м а ғ а н Досбол шешен былай депті:

— А л м а мойын көк үйрек

Көлден көлге қонысар.
Кедейден ш ы қ қ а н би болса,
Н а ш а р д ы ж а қ т а п болысар...
А з а м а т ы сай, аты сай,
Көшсе нуға жетеді.
А з а м а т ы сай, шоты сай
Ңазса суға жетеді.
Көлде ж ү р г е н қоңыр қ а з
Шөл қадірін не білсін.
Шөлде тұрған дуадақ
73
 К ө л қадірін не білсін.
Атасы билік қ ү р м а ғ а н ,
Анасы үлгі көрмеген,
Сен сияқты з ә н т а л а қ
Ел қадірін не білсін.

Уа, кәрілік, саған не ж а з д ы м ,

А й ғ ы р едім ат қ ы л д ы ң .
Ж а л ғ ы з д ы қ саған не ж а з д ы м ,
Сөйлер сөзге мәрт қ ы л д ы ң .
Ж а р л ы л ы қ саған не ж а з д ы м ,
Ағайынға жат қылдың.

Ағайынның азғанын
Өзі білмес, ж а т білер.
Ң а п т а л д ы қ т ы ң батқанын
Иесі білмес, ат білер.
Хан-патшаның азғанын
Ң ы р а ғ ы көзді х а л ы қ білер.
Менің кім екенімді білмесең
Анау төрде отырған
Ж а ң а т о р ы деген қарт білер.

Сол кезде Н а у р ы з б а й болыс орнынан ұ ш ы п т ұ р ы п :

— Сіз Досбол шешен екенсіз ғой, қ а р и я , кешіріңіз,—
деп Досболдың үстіне ж а н а т ішігін ж а б а бергенде, ішік-
ті серпіп тастап, Досбол: «Мен ат мініп, тон кигелі
жүргенім ж о қ » — д е п тағы т а қ п а қ т а т а жөнеледі:
— Ң а т қ а н тонды қ а р т а й ғ а н
Бір ғана мен емеспін.
Б ұ д а н былай кездессе,
Солармен де кеңескін.
А т а н ы ң болма баласы,
Х а л ы қ т ы ң бол данасы,—
деп шешен м а қ т а н ш а қ Наурызбай болысты ж и н а л ғ а н
х а л ы қ а л д ы н д а қатты ұ я л т қ а н екен.

* * *
Кенесарының з о р л ы қ ш ы л а р ы Сыр бойын мекенде-
ген елді ш а у ы п , Биікбай батырды соққыға ж ы ғ ы п кете-
ді. Оның ішіндегі Әжібай деген кісінің бір үйір ж ы л қ ы -
сын Қ о ж ы қ М а қ а ш ұ л ы айдап әкетеді. Әжібай қасына
Досбол шешенді ертіп, қолды болған м а л ы н іздеп бара-
ды. Ң о ж ы қ ол тұста Шу бойында отырады екен-. (Бұл
74
оқиға 1844 жылдың жазында болған). Ңожық Сыр
бойынан келген жоқтаушыларды үш күн қонақ етіп,
Досбол шешеннің өнеріне қанығады. Кайтар жолда
Досболға қарап: «Бүйымтайыңызды айтыңыздар»,—
дейді. Сонда Досбол түрып:
Әкең — Мақаш, өз атың — Батыр Ңожық,
Дұшпаның ерегіскен кетер тозып.
Ас пен айт, шаһарлардың базарында,
Бәйге алды жүйріктерің жарыста озып.
Басңадан есерлікпен шықтың озық,
Ерсініп делебеңіз күнде қозып...
Болысар ағайынға шамаң бар ма,
Ақысын сүрай қалса қолын созып.
Артынан іздеп келіп құнан, тайын,
Мөлиіп отыр, міне, Әжібайың.
Елімнен өзіңіздей тентек шықса,
Осылай жемес едім қайғы-уайым,—
деген екен. Досболдың сөзінен соң Ңожық Әжібайдың
жылқысын қайтарып бергізіпті.

* * *
Досбол жігіт ағасы болған шағында қарт батыр
Ңошқарга сәлем бере келіпті. Сонда батыр түрып:
«Шырағым, осы сен Жиренше шешенбісің, әлде Алдар
Көсемісің?» депті. Досбол табан астында: «Төбеге би,
төскейге мал толғанда, мен Жиренше шешенмін, ал
жанға зор, жағаға қол жеткенде, Алдар Көсемін!»—
деген екен.
* * *
Бір күні жиынның ортасында отырған Досбол
шешеннен біреу:
Ңол бастау қиын ба?
Жол бастау қиын ба?
Сөз бастау қиын ба?—
деп сұрайды. Сонда Досбол:
— Ңол бастау қиын емес,
Көк найзалы ерің болса.
Жол бастау қиын емес,
Соңыңа ерген елің болса.
 Бәрінен сөз бастау қиын,
Тауып айтсаң мереке қ ы л а д ы ,
Таппай айтсаң келеке қ ы л а д ы ! —
деген екен.

* * *

Досбол кедей бопты. Мал дәметіп, бай қүдасына

барады. Ңонақта отырғанда, бай ңүдасы биден:
— Ешкімнен жеңілдің бе?— деп сүрайды. Сонда
Досбол :
— Ж о қ , жеңілгенім ж о қ , тек екі рет үялдым,— деп-
ті.— Бірде — қ а с қ ы р д а н , екінші рет — сенің ңызың, ме-
нің келінімнен. Ерте түрып ңотанда ж ү р едім, бір қасқыр
ңотаныма ш а у ы п кірді де, м а ғ а н тілін ж а л а ң - ж а л а ң ет-
кізіп, өте шыңты. Сонда ұ я л д ы м , қ а с ң ы р д ы ң ж а ң а ғ ы -
с ы : «Досболдың қотанын ш а у ы п едім, қ ү р ауыз кеттім-
ау» дегені еді.
Келінім түскен соң мал келгенде, шелек алып қотан-
ға кіріп барған ғой. Басқа қ а т ы н д а р : «Бидің үйінде қой
болмайтын, ш ы р а ғ ы м , қайта ғой»,— депті. Келінім ше-
лекті қ ү р әкелгенде ұ я л д ы м .
* * *
Бес күн кісі болып, пара жеп, орнынан босап қ а л ғ а н
бір болыс а қ ы л а л а й ы н деп Досболға барады. Елге ж а қ -
пай қ а л ғ а н д а р д ы ң беделді а д а м д а р д ы с а ғ а л а ғ а н ы бол-
ған. Сол сабаз тоқсанға келген Досболға келіп, бір жа-
ғынан оның «теріс мінезін» ү л ы қ қ а жеткізу үшін үш
түрлі сүраң қойыпты.
Бірінші с ұ р а ғ ы : «Жердің азғаны неден білінер?»
деген сауал екен. Сонда Досбол:
— А з ғ а н жерге сұңғыла ш ы ғ а р ,
Оның гүлдері шұбар-шұбар.
Дөңбектей тамыры болар,
Сол уын қ а у ы н ғ а ж а я р .
Ң а у ы н н ы ң пәлегі солар.
Ер еңбегі зая болар,—
депті.
Екінші с ұ р а ғ ы : «Көлдің азғаны неден білінер?» дей-
тін сөз екен. Оған:

— А з ғ а н көлде не сын б а р :
Б а л ы ғ ы кетер тулаған,
76
 Баңасы ңалар шулаған,
Қоғадан басқа шөп ш ы қ п а с ,
Мал тұмсығын тықпас,—
депті.
Үшінші с ұ р а ғ ы : «Ердің азғаны неден білінер?» дей-
тін сауал екен. Оған былай ж а у а п беріпті:
— Ер азарында есірік болар,
Адамда бір-бір кеңсірік болар,
Елдегі арам а д а л болар,
Елдегі ж а қ с ы қазан болар.
Жігіті кеселші болар.
Әйелі өсекші болар.
Елдің ш ы н а р ы болмас,
Үлкеннің ұ ғ а р ы болмас,
Кішінің т ұ р а ғ ы болмас.
Ел тозып, ығыр болар,
Ер қ а ж ы п , түғыр болар.
Б а қ қ а н ы базар болар,
А й т қ а н ы а з а н болар.
Пәле түбі — ж ұ т ,
Ж а қ с ы мінез — құт,
Күндердің күнінде
Ел бір ж а қ с ы ғ а зар болар.
Сонда сауал қ о ю ш ы :
— Б ұ л сөзіңе т ұ р а л ы қ . Тағы бір сұрағым бар.
— Айт, сұрағың болса,— дейді Досбол.
— Олай болса, кімді ж а м а н , кімді ж а қ с ы дейміз?
Досбол сауал қ о ю ш ы н ы ң көкейі ж а қ с ы емес екенін
білген. Бәлки оны сол заман тудырған пысықтардың
бірі деп білген. Сондағы айтқаны мынау екен:
— Тоқсанға келген Досболды
Т о р л а м а қ қ а келдің бе?
Айтпасымды айтқызып,
З о р л а м а қ қ а келдің бе?..
Сілекейдей сөзің бар,
Ойнап тұрған көзің бар.
Көңілім — дария, сөзім — ж ы р ,
А қ ы л ы м — алмас, тілім — дүр,
Мен айтсам, тегін айтпаспын.
А й т қ а н ы м н а н қайтпаспын.
Әуелі би ж а м а н ,
Ниеті — қара, ісі — ылаң.
77
Ағайынды қарақтап,
Оны-мұны сұраған.
Ел қ а м ы н жеген би бар ма,
Ж а қ с ы биде күй бар ма?
Екінші ж а м а н — болысың...
Үшінші ж а м а н — ү л ы ғ ы ң .
Н а д а н д ы ғ ы ұрының,
А д а л д ы серік етпейді,
А р а м н а н алыс кетпейді.
Елін сатқан иттерді,
Ж а р алым деп ептейді.
А қ ы р ы қ а й ы р іс емес,
Б ұ ғ а н көзің неге жетпейді?
Төртінші ж а м а н кім ж а м а н ?
Мал а ң д ы ғ а н дін ж а м а н .
К ү л е кіріп үйіңе,
Күңірене ш ы қ қ а н сұм ж а м а н .
Ң ұ т ы р ғ а н түйе ж а м а н ,
Ж а р ы м а й ж ү р і п шекпенге,
Сөз а ң д ы ғ а н сен ж а м а н .
Мінезде ж а м а н не ж а м а н ?
Б ұ з ы п бітті қу заман.
А қ ы л с ы з д ы ң сүйгені ж а м а н ,
А қ ы м а қ т ы ң түйгені ж а м а н .
Ж ы л м а қ а й мінез ж а м а н .
Бойға күйез ж а м а н ,
Елге сияз ж а м а н ,
А қ ы р ғ а н ояз ж а м а н .
Айсыз түндей надан ж а м а н ,
Аузы тұшыған арам жаман.
А қ ы л с ы з болса, балаң ж а м а н ,
К ү н ш і л болса, ж а қ ы н ж а м а н ,
Өсекші болса, қ а т ы н ж а м а н ,
Өтпесе п ы ш а қ ж а м а н ,
Достық кетсе, қ ұ ш а ң ж а м а н .
Жүрмесе ат ж а м а н ,
Саудасыз болса сарт ж а м а н .
А у р у д а безгек ж а м а н ,
А д а л с ы н ғ а н кәззеп ж а м а н .

Ж а қ с ы деген немене?
Әуелі момын ж а қ с ы ,
Бүтін болса, ел ж а қ с ы ,
Сулы болса, көл ж а қ с ы .
Ңүтты болса ж е р ж а ң с ы .
 Жұртын қадірлеген ер жақсы.
Мінезді болса жар жақсы,
Еңбекпен тапқан мал жақсы.
Құста қаз жақсы,
Жылда жаз жақсы.
Жасқа қыз жақсы,
Асқа тұз жақсы.
Ңойға серке жақсы,
Жаман әйелден көрпе жақсы.
Жүйрік болса, тай жақсы,
Жылқыға сай жақсы,
Адасқанда ай жақсы.
...Ақымақтың көңілі тоқ.
Ерлік мінезді ездікке сатқан,
Сендей итке шоқ, ш о қ , —
депті.
* * *

Досбол тоқсанга келіп, төсек басты болғанда, Шиелі

қыпшақтарының Байсын, Саудагұл, Нұржан деген үш
атқамінері оның көңілін сұрай келіпті. Ңонады. Ертеңі-
не қайтуға қарағанда, Байсын:
— Уа, Досбол аға, жасыңызда қазаңқа қызыл тіл-
ден жол бермедіңіз. Аспандағы ңұсты ауызбен ілдіңіз.
Енді төріңізден көріңіз жақын қалыпты, ол дүниеге не
деп барасыз?— депті.
Байсын соқыр, Саудағұл таз, Нұржан пұшық екен.
Өз заманының ұлығы болған соң паңданып отырыпты.
Кейбіреуі мұртын ширатып, сақалын тарай беріпті. Дос-
бол бұл мінезді жалғандық, азғандық, машық деп
ұқса керек. Оның үстіне «төріңізден көріңіз жақын»
деген сөзді ұнатпай қалады да, тез жауап қатады:
— Уа, сабаздарым, тумақ болса өлмек бар. Менің ол
дүниеге айтарым жоң. Егер айтар болсам, кешегі аруақ-
ты ерлерге қонған бақ құсы қара шыбын болды, ол
ұшып соқырдың көзіне, таздың басына, пұшықтың
мұрнына қонды деп барсам керек,— депті.

* * *
Ерденнің жалғыз баласы қайтыс болғанда, аяқ же-
тер жердегі ел түгел келіп, аң жауып-арулап қойған соң
да, әр тараптан келғен жайсаңдар мен жақсылар көңіл
айтуға келгенде, басын көтермей, жалғыз баласының
79
қ а й ғ ы с ы қабырғасын қайыстырып, сартөсек боп сар-
ғайып ж а т ы п а л ы п т ы .
Б ұ л хабар Сыр бойындағы Досбол, Ш о қ а й л а р ғ а да
жеткен. Ел арасы ш а л ғ а й л ы қ т а н мүрде жерленгеннен
кейін жетінші күні жетіпті. Үйге кіре аят оқып, өлген-
ге — иман, тіріге — береке тілеп, бет сипасқанда да Ер-
ден ж а т қ а н орнынан ңозғалмапты.
— Уа, Ерден!— депті Досбол.— Ңайғырғанда көңі-
ліңді демейтін ағайын-туыс болмаса бір сәрі! Ңұдайға
шүкір, ойдан-қырдан ж а п ы р ы л ы п - а ғ ы л ы п келіп ж а т с а ,
бұл — өліктің сәні, әрі көңілге дәрі емес пе?
Өлмесе ңайда кетті бұрынғының кәрісі? Әлемді
ж а л м а п - ж ұ т с а да, өмірінде тоймаған қара жердің талы-
сы! Ерден-ау, еткенге өкінбе, келмеске күйінбе, өлім
деген — ұ з а қ ж о л д ы ң а л ы с ы . Өлмек хак. тумақ х а қ ,
б а р л ы қ ж а н н ы ң қабір емес пе барысы? Ңүдайға м ұ н ш а
наз қ ы л а т ы н д а й а ш ы н а с ы ма ең, әлде көз көрген та-
нысы ма е ң ? ! — дейді. Б ұ ғ а н да м ы з ғ ы м а ғ а н .
Шоқай малдас қ ұ р ы п отырған қ а л п ы н а н ауысып,
жүгіне қос тізерлеп, қ а м ш ы с ы н м ы қ ы н ы н а таяна ұс-
тап, аңға түсер м ұ з б а л а қ т а й ш а ң қ етіп:
— Ей, батыр Ерден! Басыңды көтер жерден! Ңұдай-
дан да құдіреттімін деп, мейманасың тасып кеткен
екенсің керден?! Мыңды а й д а ғ а н әкең Сандыбай да
қ а р а жерге енген! Оны мына Шоқай көзімен көрген!
Әулие болсаң, әкеңді де, балаңды да а л ы п ңалуға әлің
қане келген?!
Көкті бу көтереді,
Ж ү й р і к т і ду көтереді.
Өлімді ер көтереді,
А у ы р д ы нар көтереді!
Ер емес пе едің, н а р емес пе едің т а л а й қ ұ қ а й д ы
корген?! Тағы да а й т а м ы н басыңды көтер жерден?! —
Ңұнсыз беріп, пұлсыз а л д ы , нең бар еді қ ұ д а й ғ а бер-
ген?!—дейді ашына.
Ерден төсегінен шүйіле көтеріліп, сартап боп сарғай-
ған ж ү з і н орамалымен сипап:
— Уа, асып туған асылдар! Ңайғырсаң да ң а н ш а м а ,
өлі артынан өлмек ж о ң . Ңұрдымға х а й ы л кеткен соң, екі
а й н а л ы п келмек ж о қ . Көтермесем басымды, көңілім
өксік қ а я у л ы ! А р д а қ т ы л а р ы м едің а я у л ы , с а л м а қ т ы -
л а р ы м едің с а н а у л ы ! КөнДлде қ а й ғ ы шемен-шер, төбе-
лерің керінбеген соң, күтіп ж а т ы р едім, өздеріңдей а с ы л
е р л е р д і ! — д е п ң ұ ш а қ т а с а көрісіп, көңілдегі н а л а ңұ-
80
сасын тарқатысып, үш-төрт күн болып көңілін демеп,
қайғысын бөлісіп аттанган екен.

АҚТАИЛАҚ БИДІҢ АЙТҚАНДАРЫ

Ертеде Өскенбайдың тұсында тобықты руының бір
тармағы — Көкше жігіттері барымтада Керейдің бір кі-
сісін өлтірген екен. Керейден Биболат би дау қуа барса,
не қүн, не сөз бермей ңайтарып жіберіпті.
Биболат Өскенбайға жүгінсе керек. Өскенбай: «Мы-
на Керейдің қүнын неге бермейсіңдер?» дегенде, көкше-
лер жағы: «Біз кісі өлтірген жоқпыз» деп дауласып-
ты. Сонда Өскенбай: «Жазда Сергиопольде (қазіргі
Аякөз) съезде бас қосамыз, мәселе сонда шешіледі,
екі жақ тоқтасар билеріңді айтыңдар, мен хабардар
етемін»,— дейді. Көкше жагы билікке Бопыны атайды
да, Биболат Ақтайлақты ұстайды.
Келесі жазда дүйім жұрт Сергиопольде бас қосады.
Ақтайлаң Бопының пара алғанын естіп жатады екен.
Съезде билікті кім айтады дегенде, Ақтайлақ Бопы-
ға: «Ақсүйек төресің ғой, бірінші сен айт»,— депті.
Сонда Бопы: «Бұл адамның өлігі тамбыс көрінеді
ғой. Керей тобықтыдан төрт кісі күмән ұстасын»,— деп
Көкшенің ыңғайына көшеді. Биболат бұған қанағаттан-
бай, мен Бопыға салған жоңпын, Ақтайлаң не бұйырса
соған ризамын дейді. Сонда Ақтайлақ толғай жөнеліп-
ті:

Сауын саусаң бие сау,

Салқын түспей суалмас.
Күшті жисаң, түйе жи,
Қырқадан ңиялай көшсең мұңаймас.
Қатын алсаң дегдарды ал,
Артыңда жесір қалса кім алмас,
Жез қарғылы ңұба арлан,
Жетпей түлкі шала алмас.
Желбіршектен оқ тисе,
Балың ерге жүзе алмас.
Біреудің жеткіншегі жығылса,
Жер таянбай ол тұра алмас.
Жетесізден би қойсаң,
Парадан аузын жия алмас.
Жылқы жайлау сұрасаң -.
Бетеге шалғын даладан.
ы
 Ңой ж а й л а у ы н сұрасаң
Кекірелі, ж а н т а қ , сорадан.
Малды ж и с а ң қойды ж и ,
Ңолың кетпес ш а р а д а н .
Итті жисаң, сырттан ж и ,
Ңой бермейді қорадан.
Ақсүйек Бопы торе едің,
Бүйірің шықпас парадан.
А ғ а р ғ а н сақал ңараймас,
Атан ж ы ғ а р қ ы р д а н ж е л соқса,
Ойда боран борамас,
Ж а қ с ы л а р орға ж ы ғ ы л с а ,
Ж а м а н н ы ң еш нәрсесі құрымас.
Ң ұ р ы м а ғ а н ы құрысын,
Сол шіріктер не болғанын біле алмас.
П а р а ғ а сатып ер құнын,
Бопы, сенің сірә да а р т ы ң оңалмас.
Б ұ л а ң д а п жүрген жігіттің
Бір көкейін ж о қ кесер.
Сабазды құнсыз жіберсең,
Кісі өлтірген тек кетер.
А т а м қ а з а қ қонысы
Бетегелі белдей ме?
Өлке бойын ж а й л а ғ а н
Көшпелі қ а л ы ң ел дей ме?
Керей құнсыз кеткенмен,
Б а с қ а д а н кісі өлмей ме?
К ү м ә н кессең сен, Бопы,
Мен ж ү з түйе құн кестім,
Ердің қ ұ н ы н бермей ме?!
— Мен ж ү з түйе құн кестім, ердің қ ұ н ы — екі елу.
Елу түйесі қазірден бастап Керейдің алдына салынсын.
Елу түйенің онын Өскенбайдың, онын Бопының, онын
осы отырған билердің, онын Көкшенің, онын Найман-
ның ш а ң ы р а ғ ы н а байладым,— деп бітім ш а р т ы н
ж а с а п т ы . А ң т а й л а қ бидің осы а т а л ы сөзі кейінгілерге
нұсқа боп қ а л ы п т ы .

* * *
Бір күндерде А қ т а й л а қ би а у ы л сыртында төбенің
басында отырса, коз ұ ш ы жерде келе ж а т қ а н Ж а н а қ
а қ ы н екенін танып, ауылда, үй сыртында тай үйретіп
ж ү р г е н б а л а л а р д ы ң ішінде өзінің кенже баласы —
Сабырбайды ш а қ ы р ы п а л ы п : «Балам, а н а у келе жат-
82
қ а н а т а қ т ы Ж а н а қ а қ ы н ғ а ұқсайды. Сен құрметтеп
қ а р с ы а л да, бір а у ы з өлең айт, Ж а н а қ бір әбігерге
түссін»,— депті. Ж а н а қ а қ ы н н ы ң мінгені дәу шұбар ат
және ж ы л қ ы ғ а қобызын жеке артып а л ы п т ы . Бимен
сәлемдесіп бола бергенде Сабырбай:
Б а қ с ы екен деп ойлап ек, басын тартқан,
А қ ы н — Жәкем екен ғой, өлең а й т қ а н .
Бәрекелді көшіңнің сәндісіне,
Қ а р а ш а інген секілді байталға артқан,—

дегенде Ж а н а ң ақын с а с қ а л а қ т а п қ а л ы п , қобызды ше-

шіп а л а й ы н деп тұра бергенде, А қ т а й л а қ би: «Жәке, үй-
ге барғанда балалар қобызды шешіп әкеледі, әзірше мы-
на т а я қ т ы пайдалан»,— деп таяғын ұстатыпты. Т а я қ т ы
а л а сала Ж а н а қ :

Тементіннен келемін ж о ғ а р ы өрлеп.

Үш ж ү з д і ң баласында ақын — мен деп,
Атан да алдым біреуден, ж а м б ы да алдым,
Мына неме кездесті-ау көлденеңдеп,—
дегенде А ң т а й л а қ : «Бұл біздің ж а ң а талап Сабырбай
деген баламыз»,— депті. Сабырбай Ж а н а қ т ы ң атын
кермеге байлап, қобызын шешіп әкеп қолына ұста-
тыпты.
Жанақ:
А й н а л а й ы н балапан жас талабым,
Айтысуға мен сенен ж а с қ а н а м ы н ,
«Сөз т а п қ а н ғ а қолқа ж о қ » дегендейін,
Өрге өрлеп, ілгері бас, қарағым,—
дегенде, А қ т а й л а қ : «Балам, Жәкеңмен айтысу саған
оңайға түспейді. Тез үйге бар да мал сойғыз және оңа-
ш а үй тіккіз: Ж а н а қ т ы ш а қ ы р ы п келтіре а л м а у ш ы
едім, бүгін дәм айдап өзі келді және саған шын ықы-
ласымен тілек-бата білдірді емес пе»,— депті.

* * *
А қ т а й л а ң би тоқсан беске келгенде таңертең бір
а у ы з өлең айтса, сол өлеңді ж а т қ а н ш а ңайта-ңайта
айта береді екен. Ң а р т т ы ң бұл қ ы л ы ғ ы н а б а л а л а р ы
күле беріпті. Сонда А қ т а й л а қ :

Ж а л а ң а я қ , ж а л а ң бас,
Ж а р ғ а ойнадың сен он бес.
83
 Ң ы з ы л шекпен желбегей,
Ңыздар сүйген ж и ы р м а бес.
Ж а л а у л ы найза секілді,
Ж а л а ң д а ғ а н отыз бес.
Ңынсыз п ы ш а ң секілді,
Ң ы л ш ы л д а ғ а н ң ы р ы қ бес.
А ң ы л тоқтап, ми толган,
Сені қайттым елу бес.
А ш бөрідей арсылдап
А л д ы ң д ы орар алпыс бес.
Өрге шыңса тізем деп,
Ы л д и ғ а түссе белім деп,
Сені қайттым жетпіс бес.
Балаң мазақ қылады,
Ң а т ы н ы ң сөзбен үрады,
Сені қайттым сексен бес.
Кеше тірі А қ т а й л а қ ,
Бүгін өлі бір тайлақ,
Тірі деп ешкім ескермес,
Ң а р а ш а тауға ңар ж а у а р ,
Ңос б ұ л а қ т а н су а ғ а р ,
¥ р д ы ң мені тоқсан бес,—

деп төсегіне қ ү л а й кеткен екен.

Ж А Н Ң ¥ Т Т Ы ШЕШЕН

Ж а н қ ұ т т ы он жеті жасында әкесінің айтуымен Са-

р ы м елінің беделді биі Шабанбайға бата алуға келеді.
Б и Ж а н қ ұ т т ы н ы ң ж а й ы н сүрап білгеннен кейін:
— Ш ы р а ғ ы м , дүниеде не адал, әлемде не м ы ң т ы ? —
деп сүрайды. Сонда Ж а н ң ү т т ы :
А д а л болсаң судай бол,
Су а р а м д ы кетіреді.
М ы қ т ы болсаң жердей бол,
Ж е р ж а һ а н д ы көтереді,—
деген екен. Ж а у а б ы н а риза болған Шабанбай бала
Ж а н ң ү т т ы н ы бірнеше күн қонақ етіп, кетерінде:
А л л а ң а ж а ғ а м десең — азанды бол,
А ғ а й ы н ғ а ж а ғ а м десең — ңазанды бол,
Х а л қ ы ң а ж а ғ а м десең — әділ бол,
Судай таза бол,
84
 Жердей берік бол,
Өмірің ұзақ болсын,
Аймағың суат болсын,
Сөзің халқыңа қуат болсын,—
деп батасын беріп аттандырған екен.

* * *
Бірде Жанқұтты шешен Құнанбайдың үйінде отыр-
ғанда Абай келіп сәлем береді. Ол кезде Абайдың жас,
үйленген шағы екен. Абайдың тапқырлығын, өлең
шығаратындығын естіп жүрген шешен баланы қасына
отырғызып:
— Шырагым, дүние неге сүйенеді?— деп сұрайды.
Абай:
— Дүние үмітке сүйенеді.
— Көздің көрмесі бола ма?
— Көз қабағын көрмейді.
— Шам жарығының түспесі бола ма?
— Шам жарығы табағына түспейді.
— Болат пышақтың кеспесі бола ма?
— Болат пышақ өз сабын өзі кеспейді.
— Тамағына тартпайтын мақлұқат бола ма?
— Өз тамағына тартпайтын мақлұқат болмайды,—
дейді бала Абай. Жауабына риза болған шешен оған
өлең түрінде жазып беруін сұрайды.
Сонда Абай:
Сіз сұңқар самғай ұшқан қиядағы,
Талпынған мен балапан ұядағы,
Өрнекті өлең сөзбен жауап берсем,
Дүниенің жалғыз үміт тиянағы.
Көз көруі жетпейді ңабағына,
Шам жарығы түспейді табағына.
Өз сабын болат пышақ өзі кеспес,
Мақлұқат тартпаи қоймас тамағына,—
— депті.
Ет желініп, ңымыз ішілгеннен кейін Абай:
— Ата, сізден сұрақ сұрауға бола ма?— дейді.
— Е, шырағым, сұрай ғой,— депті Жанқұтты.
— Ата, арзан не, қымбат не, дауасыз не?— депті
Абай.
Жанңұтты:
— Шырағым, арзан — өтірік, қымбат — шындық,
85
дауасыз — кәрілік емес пе, ж а н а р ы ң н ы ң оты бар
екен — а қ ы н д ы ғ ы ң ш ы ғ а р , м а ң д а й ы ң ж а з ы қ екен —
ойлылыгың шығар, халқыңның қалаулы азаматы
бол,— деп батасын беріпті.

* * *
Бірде Ңұнанбай, А л ш ы н б а й , Мұса үшеуі бірігіп, ел
арасында д а у л ы мәселелер көбейіп кетті, барымта ж и і
қ а й т а л а н а т ы н болды деген себепті желеу етіп ел ж и н а п ,
мәслихат өткізбек болады. Дуанбасылар ш а қ ы р т қ а н соң
х а л ы қ ж и ы л а д ы . Х а л ы қ т ы ң бас-аягы түгел ж и н а л ы п
болғанымен дуанбасылар келе қоймайды. Шілденің
аптап ыстығында х а л ы қ бірнеше күн тосып қ а л а д ы .
Ел арасынан реніш сөздер ш ы ғ а бастайды. Соны сез-
ген Ж а н қ ұ т т ы , дуанбасылар келмейтін болды деп
х а л ы қ т ы таратып жіберіп, өзі үшеуінің а л д ы н а н ш ы -
ғады. А л ш ы н б а й т ұ р ы п :
— Е, Ж а н ң ұ т т ы , х а л ы қ ж и н а л д ы м а ? — депті.
— Х а л ы қ ж и н а л м а қ түгілі, ж и ы л ы с бітіп қойды.
Сіздер кешіккеннен кейін с ы р қ а т т а н ы п ңалды ма деп,
ж и ы л ы с т а қ а р а л а т ы н төрт мәселенің біреуін өзім ше-
шіп, үшеуін үшеуіңізге қалдырып, кейін бір кезі кел-
генде айтар деп, х а л ы қ т ы таратып жібердім,— депті
Жанңұтты.
— Оның да дұрыс болған екен, бізге қайсысын қал-
д ы р д ы ң ? — депті А л ш ы н б а й .
— Сонда Ж а н қ ұ т т ы т ұ р ы п :
— М ұ с а ж а н , а с ы қ т ы ң қ а р ж ы с ы н ы ң билігін саған
қ а л д ы р д ы м , Алшеке, т а қ ы р ж е р д і ң билігін саған қ а л -
дырдым, Ңұнанбай, а қ тобық аттың ш а б ы с ы н ы ң би-
лігін саған қалдырдым,— деген екен.

ЖАНҢ¥ТТЫНЫҢ ҢАРТАИҒАН
ШАҒЫНДА АИТҢАНДАРЫ

Бір сөз айтсаң ж а қ с ы г а ,

А т а л ы сөзге тоқтайды.
Бір сөз айтсаң ж а м а н г а ,
Өмірінде ұқпайды.
Н а д а н д ы қ т ы ң белгісі,
Өзін-өзі мақтайды.
Көкірегі соқырга,
Өмірде таң атпайды.
86
 Шешеннің сөзі шын асыл,
Ңап түбінде ж а т п а й д ы .

Тон бітпеске тон бітсе,

Қағуменен тоздырар,
Ж а м а н болса а л ғ а н ы
Ер жігітті аздырар.
Ж а ң с ы м е н е н сөйлессең,
Ңұмарыңды қандырар.
Ж а м а н м е н е н сөйлессең,
Көңіліңді ң а л д ы р а р .
Кез болсаңыз суайтқа,
Өтірік айтып нандырар.
Өсекшімен сөйлессең,
¥ р м а й - с о қ п а й талдырар.
Ж о л д а с болсаң сараңмен,
Ж о л үстінде қ а л д ы р а р .
Ж а м а н болса достарың
Өзіңді ж а у г а а л д ы р а р .

* * *н
Ж а м а н болса, ж а қ ы н — ж а у ,
Ш а й п а у болса, қатын — ж а у .
Шабан болса, атың — ж а у .
Т а р т ы н ш а қ болса, түйең — ж а у ,
Тебеген болса, биең — ж а у ,
Күнде келсе, күйеу — ж а у ,
Ж ы м ы с қ ы болса, жиен — ж а у ,
Тіл алмаса, ү л ы ң — ж а у ,
Арсыз болса, қызың — ж а у .

Әйелің ж а қ с ы болса, қонағың мен үйіңнің тұрағы,

б а л а ң ж а қ с ы болса, екі көздің ш ы р а ғ ы , а т ы ң шабан
болса, бұл ж а л ғ а н н ы ң азабы, әйелің ж а м а н болса, дү-
ниенің дозағы, балаң ж а м а н болса, көрінгеннің мазағы.

* * *
Ел қонбаса, жер — жетім,
Ңұс қонбаса, көл — жетім.
Кемпірі ж о қ шал — жетім,
Иесі ж о қ мал — жетім.
87
 Су қ а р а ң ғ ы көз — жетім,
Т ы ң д а м а ғ а н сөз — жетім.
Доссыз қалса, ер — жетім,
Ж а у қолында ел — жетім.
Ж а п ы р а қ с ы з бұтақ — жетім,
Оқылмаса кітап — жетім.
Т ы ң д а у ш ы с ы з дана — жетім,
Ата-анасыз бала — жетім.
Ңағазсыз қ а л а м — жетім,
А қ ы л с ы з адам — жетім.

ТОҢСАН Б И Д І Ң Ж Ү Б А Т У Ы

Ел ішінде белгілі де беделді Ж а п п а с деген қ а р и я н ы ң

ж а л ғ ы з баласы ер жеткен ш а ғ ы н д а кенеттен қайтыс бо-
лып, қатты күйзеледі. Сенім а р т қ а н сүйеніші, көрер ңы-
зығы бар а л д а н ы ш ы н а н а й р ы л ғ а н Ж а п п а с қ а бұл ңаза
ңатты батады. Ңарт ж а ғ д а й ы күннен-күнге темендеп,
төсек тартып қ а л а д ы . Осы ж а й д ы естіген, жастайы-
нан Ж а п п а с т ы сыйлап өскен Тоқсан би көңіл сұрауға
арнайы келеді.
Тоқсан би Ж а п п а с т ы ң үйінің босағасын аттай бере
а ғ ы л т ы п қоя береді:
— Ей, Ж а п п а с , көтер беліңді, ж ы л а т п а еліңді,
Ңас нардың ңабыргасынан ңолы сөгілсе де елемес,
Т а ғ д ы р д ы ң ісіне көнбейтін пасық а д а м сен емес.
Өткен қайтып келмейді, өшкен қайтып ж а н б а й д ы , —
дейді.
Бидің а ң ң ы л д а ғ а н көңіліне, ж а р қ ы л д а ғ а н асыл сөзі-
не елең еткен Ж а п п а с ж а й л а п басын көтереді. Сөз ара-
сында ол Тоқсан биге:
— Б ұ л қ а й ғ ы м қайтсем қ а л а д ы ? — деп сауал тас-
тайды. Сонда Тоқсан би:

— Ей, Ж а п п а с , бұл ңайгың,

Келелі бидің кеңесінде қ а л а д ы .
Биік таудың төбесінде қ а л а д ы .
Өзен-судың көбесінде ң а л а д ы .
Ңыран құстың қияғында қ а л а д ы .
Ж ү й р і к аттың тұяғында қ а л а д ы .
¥ л ы дүбір той-ойында қ а л а д ы .
Осы а й т қ а н д ы орындамасаң,
Өле-өлгенше өзіңнің мойныңда қалады,—
деп ж а у а п беріпті.
88
 А С Ң А Н Ғ А — ТОСҢАН

Ерте заманда А р қ а д а ғ ы екі а у ы л арасында ж а н ж а л

ш ы г ы п , м ұ н ы ң а қ ы р ы мүлдем у ш ы г ы п кетеді. Тоқсан
деген кісінің Д о ғ а л а қ деген ж а л г ы з ұ л ы қаза табады.
Б а л а с ы н ы ң құнын сұрауга Тоқсанның өзі аттанады.
Б ұ л а р д ы үйінде қарсы а л ғ а н Ізбасты би ңұныкерлердің
бетін қайтару үшін Тоқсанға:
— Ң ұ л а ғ ы ж о қ ш ұ н а қ би, қ ұ й р ы ғ ы ж о қ ш о л а қ би,
екі рулы елді араздастыруга келдің бе?— дейді.
Сонда Тоқсан т ұ р ы п :
— Қ ұ л а ғ ы м ж о қ болса,
Сұңқар ш ы ғ а р м ы н .
Ңұйрығым келте болса,
Тұлпар ш ы ғ а р м ы н .
Уа, ешкі егіз табады,
Ит сегіз табады,
Доңыз тоғыз табады.
Сен тогызыңмен толган екенсің,
Әбден қ ы р с ы қ болған екенсің,
Сенің тоғызыңды а л а м ы н десе,
Т а ғ д ы р д ы ң шамасы ж о қ па?
Маған перзент берейін десе,
Баласы ж о қ па?!—
деп ж а у а п береді.
Шынында, Ізбасты бидің тоғыз ұлы бар екен дейді.
Ол Тоқсанға қисынсыз тиіскенін біліп, айыбын мойны-
на а л а д ы . Өршігелі тұрған дау бейбітшілікпен тынады.

ШОҢАН МЕН С А Ң Ң ¥ Л А Ң ШЕШЕН

Ж а з д а а у л ы н а демалысқа келіп ж а т қ а н Шоқан Сақ-

қ ұ л а қ шешенді қ о н а қ қ а ш а қ ы р ы п , бірнеше күн оның
т а ғ л ы м д ы әңгімелерін тыңдайды. Дидарласу кезінде
ЗКӘ.С Шоқан қонақңа тосын сұрау ңойып:
— А қ с а қ а л , біреу ж о л д а н адасса, кімнен а қ ы л сұ-
р а й д ы ? — дейді.
— Ш ы р а ғ ы м , көнеден сұрайды,— дейді шешен.
— Көне адасса, кімнен сұрайды?
— Көне адасса, көргендіден сұрайды.
— Көргенді адасса, кімнен сұрайды?
— Көргенді адасса, көптен сұрайды.
— Көп адасса, кімнен сұрайды?
89
 — Көп адасса, көп оқығаннан сүрайды.
— Көп оқыған адасса, кімнен сүрайды?
— Көп оқыған неге адассын! Әлгінде ғана Сатыбал-
д ы н ы ң Ж а м а н ң ү л ы н а күдіктеніп, оның Үмбеталы ж ы -
рау туралы дастанын өзің де менен сүрап аныңтап ал-
ған ж о қ п ы с ы ң ? — дейді шешен. Содан соң:

— Асылы, а қ ы л — адамды аздырмайтын ем.

Білім — таусылмайтын кен.
А д а м н ы ң басшысы — а қ ы л ,
Жетекшісі — талап,
Шолғыншысы — ой,
Жолдасы — кәсіп,
Ңорғаны — сабыр,
Ңорғаушысы — мінез.
Біліп туған бала екенсің,
Тумысыңнан дана е к е н с і ң , —

дейді Ш о қ а н ғ а риза болған шешен.

Ш О Ң А Н Н Ы Ң Ң А З А С Ы Н ЕСТІРТУ

Ң а з а ң т ы ң а т а қ т ы ғ а л ы м ы , белгілі а ғ а р т у ш ы , әрі
с а я х а т ш ы с ы Ш о қ а н Уәлиханов қайтыс болғанда Тезек
төре оны Шыңғыс сүлтанға елдің басты адамдары ар-
ңылы естіртеді...
Тезектің суыт х а б а р л а у ы бойынша, А т ы ғ а й Келдібек
би мен Әлібек батыр көп нөкер ертіп Ш ы ң ғ ы с сүлтан-
н ы ң үйіне келіп түседі. Келсе, сүлтан іштей сескеніп
отыр екен. Келдібек би ойлы пішінмен ж а д ы р а й сөйлеп:
— Төре, дүниеде не ңымбат?— дейді.
— А д а м қымбат,— депті Ш ы ң ғ ы с .
— А д а м ғ а не қымбат?
— Б а л а ңымбат, егер сүйеніш болар перзент туса.
— Ж а н с ы з д а не қымбат екен?
— Ж а н с ы з д а қымбат г а у һ а р деуші еді...
— Теңіздің т ү ң ғ и ы ң түбінде ж а т қ а н сол г а у һ а р д ы ң
да иесі бола ма?
— Е, иесіз дүние бар дейсің бе, әр нәрсенің екі иесі
бар ғой.
— Егер осы ж а н д ы - ж а н с ы з ең қымбаттыға сол екі
иесі таласса, қайсысы а л а р еді?— дегенде, Ш ы ң ғ ы с
төре; «Ең күштісі, күштісі а л а д ы » — деп өз санын өзі бір
соғыпты да,—«Менің г а у һ а р ы м Мүхаммед-Ңанапияға
90
т а г д ы р д ы ң оғы тиген екен ғой»,— деп өкіре ж ы л а п ,
жер бауырлап ж а т ы п қ а п т ы .
Келдібек би тоқтау а й т ы п :
— Уа, сұлтан, бала сіздікі еді, бақыты х а л ы қ т і к і
еді. Пұлсыз берді құнсыз а л д ы , не шара!— деп кемсең-
деп, төңірегіне көз тастағанда үйдегілердің бәрі еңі-
репті.

АРЫҢДЫ САТПА, АТЫҢДЫ САТ

Алтай Ж а н б о т а н ы ң соғым кезінде аттандырган бау-

кеспе б а р ы м т а ш ы л а р ы алыстан ж ы л қ ы әкеле ж а т ы п ,
ж о л ш ы б а й Ң а н ж ы ғ а л ы а у ы л д а р ы н ы ң төрт үйір қысы-
рағын қоса айдап кетеді. Ж а м а н а т жерде ж а т а ма, қу-
ғ ы н ш ы л а р із суытпай дөп басыпты.
Ж о р т у ы л д а п байып,. оңай о л ж а ғ а қ ұ н ы ғ ы п тұрган
қанды қол Жанботаны маңына ж у ы т п а й :
— Еліңнің басты а д а м ы келсін. Ңатеден ауысқан
болса, м а л ы ң н ы ң барының көзін, ж о ғ ы н ы ң төлеуін бе-
реміз,— деп қ а й т а р а д ы ж о қ т а у ш ы л а р д ы .
Арада ай өтпей Қ а н ж ы ғ а л ы д а н Бөгенбай батырдың
немересі Б а п а н би А л т а й ғ а даугер болып кетеді. Ж а н -
бота — ұрт мінезді, батырсымақ, м а қ т а н ш а қ , даукес
бай екен. Даугермен беттескенде-ақ:
— Менің елім еліңнен, ерім еріңнең, жерім жерің-
нен, белім беліңнен, келім көліңнен кем бе?! Т ұ л п а р д ы ң
өзі бітпейтін, тұягы кетпейтін, ұ р ы - қ а р ы л а р д ы ң өңеші-
нен өтіп кеткен қ ы р ы қ ж ы л қ ы ң а келесі көктемде ңы-
р ы қ қ ұ л ы н ал. Төлбасы сенікі болсын!— деп шіренеді.
Сонда Б а п а н мырс етіп:

— Ж а ғ а л а й елің қонбаса,
Суы т ұ щ ы болмаса,
М а л - ж а н ы ң бәрі сусындап,
Мейірі онан қанбаса,
К ө л дегенің немене?!
Ынтымақ-бірлік болмаса,
Елдікке мойын бұрмаса,
Үлкеннің айтқан сөздерін,
Кішісі қолдап тұрмаса,
Ел дегенің немене?!
Еліне құрбан болмаса,
Абырой-бедел қонбаса,
«1
 А ғ а й ы н , туыс, ел-жұрты,
Б а т ы р ы м - а у деп тұрмаса,
Ер дегенің немене?!

Ш а й ы р л ы шөп болмаса,
Түлігің ж а й л а п тоймаса,
Ңатар өсіп мал мен бас,
Ңуанып елің қонбаса,
Ж е р дегенің немене?!

Ж е л д е н пана болмаса,
Ң а р д ы бөгеп тұрмаса,
А ң д а р ы қойдай өрмейтін,
Ң ы з ы ғ ы н адам көрмейтін,
Ңадірі ж о қ қ ы р қ а л ы
Бел дегенің немене?!

А д а л ж ү р е к болмаса,
Сөзіне опа қылмаса,
Түзулікті бұрмалап,
Өтірікті шындаса,
К е ң дегенің немене?!

Атан түйе атамай,

Ат-айғырды матамай,
Ш ы н икемге келмесең,
Төл дегенің немене?!

А р ы ң д ы сатпа, а т ы ң сат,
Ж а л ғ а н айтып, болма шат.
Ж а л г а н айтып жандассаң,
Жүрегімде қ а л а р дат.

Тегінде жөнді берерсің,

Түзулікке келерсің.
Бекер айтты деп ж ү р м е ,
Түбінде бір сенерсің! —
деп аттанып кетеді.
Жанбота даугердің ж а ң а ғ ы батыра айтқан зілді тол-
ғ а у ы н а н қатты сескеніп, Бапан шешенді некерімен тоқ-
татып, а й ы п - а н ж ы с ы м е н қоса бес а й ғ ы р үйір ж ы л ң ы
беріп ң а й т а р ы п т ы .

92
 Б А Л А МЕН Б И

Ертеректе Әлібек деген дәулетті кісі әкесі З і л ң а р а ғ а

ас бермек болып ж а л п ы ж ү р т қ а : «Мен деген көсемі
мен шешені, ң а ж ы с ы мен молдасы, ж ү й р і г і мен жорға-
сы, әншісі мен күйшісі, баңсысы мен ж ы р ш ы с ы ,
б а л у а н ы мен батыры, б а р л ы ң іске татыры жиналсын!»
деп ж а р салыпты.
Осы асқа ж и н а л ғ а н ж у а н д а р мен ш о н ж а р л а р д ы ң
қ о л ы н а су құю Бейсеш дёген б а л а н ы ң үлесіне тиеді.
Әлібектің а қ ордасына ж и н а л ғ а н ш а р ш ы топтың
төрінде от ауызды, ораң тілді Мама би отырады. Бір кез-
де бидің ңолына су қ ұ й ы п өте берген Бейсеш төсенішке
сүрініп кетіп, ң ұ л а п ңалыпты. Көлденең көріністі ңапы
еткізіп көрмеген Мама би қ ұ л а п ж а т қ а н б а л а ғ а :
— Ей, бала, о л ж а ң н а н м а ғ а н да бер, артылса Әлі-
бекті де ңұр қ а л д ы р м а , — деп қарң-қарң күледі. Б ұ ғ а н
ңатты намыстанған Әлібек сөз қ а й т а р а а л м а й төмен
қ а р а п отыра береді. Б ұ л кезде Бейсеш ж ұ р т т ы ң қолына
су ң ұ й ы п болып, ордаға қайта кіреді де:
— Уа, ж а қ с ы л а р ! Рұқсат болса бір-екі ауыз сөзім
бар еді,— дейді. Мама би бала созіне мән бермеген
соң, біреу:
— Биеке, бала сізден кешірім с ұ р а ғ а л ы келіп тұр
ғой,— дейді оған. Би сонда ғана айт дегендей ишара
етеді. Сонда Бейсеш биге қ а р а п :

Таңның таң екенін кім біледі,

Сарғайып барып атпаса.
К ү н н і ң күң екенін кім біледі,
Ң ы з а р ы п барып батпаса.
Орданың орда екенін кім біледі,
Мен сияңты күтуші
Ж ы ғ ы л ы п - с ү р і н і п жатпаса.
Ж ы ғ ы л ы п ж а т қ а н баланы
Т а қ ы м ы н а н қаппаса,
Ңас ж а қ с ы н ы ң белгісі,
А й т қ а н сөзге тоңтар да,
Ңас ж а м а н н ы ң белгісі,
Түгіңді қоймай боқтар да.
Сұраған соң бекерге,
Би о л ж а с ы з кетер ме,
Осы сезім дәл түбіңе жетер де,—
дейді.
Б а л а д а н мұндай сөз естимін деп ойламаған би көп
93
кезінше айтар сөз таппай, маңдай терін ңайта-қайта
сүртініп, бір бүйіріне қисая кетіпті.

С А Ң Ң ¥ Л А Ң ШЕШЕН

С а қ қ ұ л а қ шешеннің (шын аты Сәбден) сөздері кезін-

де А р қ а ғ а кеңінен тарап кетсе керек. Ол өзінің ұ з а қ өмі-
рі ішінде ел а р а с ы н д а ғ ы талай дау-таластарға қатысып,
әділдігімен, т у р а ш ы л д ы ғ ы м е н көзге түседі.
Ң а з а қ ш а т ы ш қ а н ж ы л ы н ы ң (1816) қысында ¥ л ы т а у
жері м ұ з д а қ болып, А л т а й - Ң а р п ы қ т ы ң қ а л ы ң ж ы л қ ы -
сы Ерейменді тебіндеп ш ы ғ а д ы . Көктемде ш а р у а л а р
м а л ы н түгендесе, 80 ж ы л қ ы кем болады. Осы м а л д ы
д а у л а п Б а й д а л ы би бастаған кісілер Бапан аулына
келіп түседі.
Сонда Б а п а н :
— Байеке, ж о ғ а л ғ а н ж ы л қ ы ж а л ғ ы з сіздікі емес,
жөнтіккен т а қ ы м ж а л ғ ы з біздікі емес ш ы ғ а р . Ж ө н айта
отырыңыз!— дейді.
Б а й д а л ы би:
— Тай мініп, т а й л а қ жетектегенді
Әр жерден көрдің.
Ж и е н і н і ң ж ы л қ ы с ы н алып,
Ңан сорпа қ ы л ғ а н д ы
Қ а й жерден көрдің?
Бір тонау бар — хан тонау,
Бір тонау бар — тон тонау,.
Аты-жөні ж о қ бұл ңай тонау?—
деп шұбырта жөнелгенде, Бапан сөзден тосылып қала-
ды. Осы кезде топ ішінде отырған бір жасөспірім
жігіт:
— Биеке, дат!— деп Б а й д а л ы н ы ң алдына келіп
басын иеді.
« Ң а н ж ы ғ а л ы н ы ң үлкені тұрып, кішісінің сөйлегені
қалай?» — деп би м ұ н ы ң сөзін ж а қ т ы р м а й , қ а б а қ шыта-
ды. Жасөспірім жігіт әрі ңарай термелей жөнеледі:

— Уа, оның несі сөкет екен?

А т а с ы тұрып ұл сөйлесе,
¥ л д ы ң ер жеткені,
А н а с ы тұрып қыз сөйлесе,
Ң ы з д ы ң бойжеткені.
Өсетін жасты
94
 Өлетін кәрі бетінен қақса,
З а м а н н ы ң кері кеткені емес пе?
Б а й д а л ы балаға таңдана қ а р а п :
Көп ішінде сөйлеген жас балам,
Даугерің сенің д а қ еді.
Ң ұ л а ғ ы ң неткен сақ еді.
Сипатыңа қарасам,
Қ а р а л а ш ы н , тұйғынсың.
Сөйлер сөзге келгенде
Бәйге атындай сырғисың.
Көзіме ж ы л ы ұшырайсың,
Жөніңді айтшы, қай ұлсың? —
деп сұрайды. Б а л а іркілмейді:
— Арғы атам — батыр Бөгенбай, әкем — мына сөз-
ден тосылып отырған Б а п а н . А л т а й д ы ң аузын асқа,
а д ы р ы н атқа толтырған Ішпекбай бабам берген батам
емес пе еді? Сол А л т а й ғ а ана болған А қ қ о я н да менің
а п а м болатын. А л бірақ, сіздің опқа қ ұ л а п , ж а р ғ а
ж ы ғ ы л ғ а н ж ы л қ ы ң ы з ғ а бұл елдің түк кінәсі ж о қ ! —
дейді.
— А п ы р м а й , мен тозған екенмін, сен озған екенсің,
балам. Сенің билігіңе тоқтадым. Ендеше, дау а я қ с ы з
болсын, даугер атқа қонсын,— деп Б а й д а л ы орнынан
тұрып кетеді.
А т а қ т ы биді сөзден тоқтатқан осы жасөспірім кейін
С а қ қ ұ л а қ шешен атаныпты деседі.

Б Е К Ш Е ШЕШЕН

Кедей Бекше шешен бірде С а қ қ ұ л а қ бидің қасына ер-

мей үйінде ж а т ы п а л а д ы . Б и елдің дау-дамайын онсыз
бітіру қ и ы н ғ а соғатын болған соң бәйбішесіне: «Кедей-
дің бір тойғаны — ш а л а байығаны» деуші еді, сыбаға
жіберіп ш а қ ы р т ш ы » , — дейді.
Бидің Н ұ р а л ы дейтін баласы шешенді ш а қ ы р а келіп,
қоржынбасын берген соң, ақтарса, әкелген сыбағаның
ең тәуір мүшесі қ о й д ы ң ж а у ы р ы н ы екен. Шешеннің
ж ұ б а й ы түсте қ а п ы л - қ ұ п ы л қайнатып, қ о н а қ т ы ң ал-
дына табақты ж ы л ы шыраймен әкеп ңояды. Сонда
Бекше шешен мырзаға күлімсірей мойын бұрып:

Б а й қ а ң ы з еттің азын ж а у ы р ы н н а н ,
Б а р болса кім аяйды бауырынан,
95
 Ж о қ т ы қ шіркін а д а м г а не істетпейді,
Б ү - д а ғ ы келіпті өз а у ы л ы ң н а н .

Мынасы сүр ме десем, сірі екен ғой,

Сараң бай өлді десек тірі екен ғой,
Дүниеге көзі тоймай, өле қоймай,
Бірі көрде, бірі елде ж ү р екен ғой,—
дейді.
Бетінен оты ш ы ғ ы п , қ ұ л а ғ ы н а дейін қ ы з а р ғ а н Нүра-
л ы мырза өз шешесінің қ а р а у л ы ғ ы н а іштей қатты
кейіп, тек аттанарда шешенді әкесі әдейі ш а қ ы р т қ а н ы н
а й т а д ы . Сонда Бекше тебірене тіл безеп:
Мен Сақакеңнің Бекшесі едім,
Сақтаулы алтын текшесі едім,
Б ү күнде кісі жіберіп ш а ң ы р а т ы н
Етігінің өкшесі болыппын ба?
Керексінсе өзі келсін!—

депті.
Сөз шымбайына батқан азулы би С а қ қ ү л а қ кешікпей
өзі кеп, айыбына ш а п а н ж а у ы п , Бекшені ертіп әкеткен
екен.

¥ Л П А Н Н Ы Ң Н А Ғ А Ш Ы АТАСЫ

Ғабит Мүсіреповтің « ¥ л п а н » романындағы ¥ л п а н -

н ы ң тарихи т ұ л ғ а екендігі баршаға мәлім. ¥ л п а н н ы ң
өз әкесі А р т ы қ б а й батыр болғанда, н а ғ а ш ы атасы
кезінде бір рулы елдің төбе биі а т а н ғ а н Бөкеш. Бөкеш
би қ а р т а й ы п келіп, н а у қ а с т а н ы п ж а т қ а н д а , оның қа-
дірлес үзеңгілесі Меңдеке, өзінің үлкен баласы Шәңкіні
Қ а й д а у ы л деген кісіге ертіп, Бәкештің көңілін сүрап ке-
луге жібереді. Өріс-қонысы ш а л ғ а й д а қ а л ғ а н ағайын-
ның тілектестігін а л а келген екі жігіттің түр-түлғагы
мен сыр-сипатына риза болған батагөй қарт о л а р ғ а :

Бастай білсең ер қ а л д ы ,
Ңона білсең жер қ а л д ы ,
Билей білсең ел қ а л д ы ,
А с қ а р - а с қ а р бел қ а л д ы .
Шәңкі менен Ң а й д а у ы л ,
Сендерден басңа кім қ а л д ы ? ! —
депті, ел ішінде а л а у ы з д ы ң көбейіп, әркім әр ж а қ қ а
96
тарта бастағанына қынжылып. Одан арғы ойын ол бы-
лай жалғастырады:
Айтатын сөзім тағы бар,
Сүйір тілді жігіттің
Сөзге біткен жағы бар.
Менің айтқан сөзімді
Жібермей желге қағып ал.
Өзі болған жігіттің
Тегін сүрап не етесің?
Атасы үшін кеми ме —
Тағдырдың берген бағы бар.
Араз болса екі би
Арадағы пысықтар
Терлеп текке сабылар.
Өнердің алды — ынтымақ,
Ынтымақты елдерге
Сыртқы дүшпан не қылар!..

КЕНЖЕ ШЕШЕННЩ АМАЛЫ

Ңарқаралы елінде сараңдығымен аты шыққан Та-
сырбай деген сараң өмір сүріпті. Тасырбайдың әдісі
кеш батқан соң келген кісіге есігін ашпайды екен.
Азынаған боранда келген талай жолаушы бұл үйден
дәм татпақ түгіл,табалдырығын аттай алмай суыққа
ұшыраган күндері болған екен. Мұны естіген Кенже
шешен жанына Әбжан деген атқосшысын ертіп Тасыр-
байдікіне аттанады. Келген бойда шешенді байқаған
Тасырбай есігін іліп алып ашпай қояды. Сонда шешен
жанындағы Әбжанға:
— Елге хабарла, Кенже Тасырбайдың күресінінің
үстінде жатып қайтыс болды деп, бауырымда!— деп
қоя береді.
Аздан соң суық хабарды естіп ел жиналыпты.
Сараңның есігінің алдында жатқан Кенжені көріп
Тасырбайдың есігін аштырады. Үйге енген соң Кенже
басын көтеріп:
— Бүл Кенженің бір өлгені, Тасырбайдың екі
өлгені,— депті.
Үялған сараң кешірім сүрап, әлгі жаман әдетін
тастаған екен.

4—3180 97
 К Е Н Ж А Л Ы ШЕШЕН

К е н ж а л ы н ы ң бір ж а қ ы н қ а р ы н д а с ы н Сасан би өз
інісіне әперіпті. Қ а р ы н д а с ы ж ү р е к т і екен. Б а р ғ а н же-
рінде жер үшін болған қ а қ т ы г ы с қ а қатысады. Осында
екінші ж а қ т ы ң бір адамы жас келіншектің бұрымын
кесіп әкетіпті.
— Б ұ р ы м ы ң д ы қ а й жерде кесті, үйде ме, далада
ма, әлде согыста м а ? — деп сұрайды Сасан би келінінен.
— Соғыста кесті.
— Онда билігін өз ағаң — К е н ж а л ы айтсын, соған
бар,— депті, бір ж а ғ ы К е н ж а л ы н ы сынамақ болған
Сасан би.
Б ұ р ы м ы н кескен жігітті ертіп келіп, төрелігін сұра-
ган қарындасына К е н ж а л ы д а :
— Б ұ р ы м ы ң д ы қай жерде кесті, үйде ме, далада ма,
соғыста м а ? — деп сұрайды.
— Соғыста кесті.
— Онда оның қ ұ н ы жеңіл. Егер үйде кессе ж а р т ы
қ ұ н ы ң д ы , далада ж а й уақытта кессе лаңты ешкі айып
төлетер едім. Соғыста бұрымың түгіл басыңды да кесе-
ді. Сондықтан б ұ р ы м ы ң н ы ң ңұны — айна, тарақ, са-
бын: А й н а ғ а қара, сабынмен ж у , тарақпен тара. Сонда
ш а ш ы ң тез жетіледі,— депті К е н ж а л ы қарындасына.
Оның әділдігін естіген Сасан би К е н ж а л ы ғ а ңатты
риза болыпты.

* * *
Бір ауру кісі үйіне баңсы а л д ы р т ы п емделмекші бо-
лады. Бақсы а у р у д ы қарап ж а т қ а н д а атын қасқыр жеп
кетіпті. Бақсы ауру адамға а т ы м н ы ң құнын төле деп
отырып а л ы п т ы . Үй иесі бақсыны ертіп К е н ж а л ы ғ а
келеді. Сонда К е н ж а л ы тұрып бақсыға:
— А т ы ң н ы ң басы — он екі қой. Төрт қойын өзің
төле — а қ ы а л ғ а л ы бардың. Төрт қойды ңасқыр төлей-
ді, төрт қойды науқас адам төлейді,— деген екен. Сөз-
ден тосылган бақсы төрт қойды айдап үйіне ж а я у
қайтыпты.
* * *
Ж ы л қ ы л а р ы н барымтаға а л д ы р ғ а н бір әлсіз а у ы л
еліндегі бір пысыгын К е н ж а л ы ғ а жіберіпті. Ол есіктен
кіре бере:
98
 — А с а л а у м а г а л а й к ү м , а л д и я р , естіген ң ұ л а қ —
екеу,— депті де тұрып қ а л ы п т ы . К е н ж а л ы о ғ а н :
— Уагалейкүм, батырым, көрген көз — үшеу, қайта
бер,— депті. Сонымен келген ш а р у а с ы н бітірген кісі
еліне қайта бет алыпты. Ж о л д а қасына ерген серік-
тері, не болғанын ұңпай ңалған болса керек, бұл не,
қ а л а й ? — деп сұрайды.
'"'— Біз қолды болған ж ы л қ ы м ы з туралы екі түрлі
хабар естідік, а л д и я р , оган сіз не дейсіз деп сұрадым
биден: «Оның рас, батыр, ж ы л қ ы л а р ы ң д ы айдап әкет-
кен ж а у д ы көрген үш куә бар. Сол а р ң ы л ы өзім қайта-
рып берем, қайта бер»,— деді би. Сонымен біз кері
ң а й т т ы қ деп түсіндіріпті.

ЕЛ А У З Ы Н Д А Ғ Ы Е К І СӨЗ
* * *
Жетек деген көрегенге ж о л ы қ қ а н ш ұ б а р т а у л ы ң
аңылгөй Байңотан:
— Қ и я н н а н асқан бар ма, а р қ а р д ы ң ізін басқан бар
ма. ¥ л ы т а у ғ а ш ы ң ң а н бар ма, ұ л а р д ы ң үнін ұ қ ң а н бар
ма? Соны іздеп келемін,— депті.
Сонда Ж е т е к :
— Е, сенің іздегенің менің іздегенімнен де ңиын
екен. Мен а д а м — адам болса екен, ардан безбесе екен,
намыстан қашпаса екен, ерлікке бастаса екен, елдің
ш ы р қ ы н бұзбаса екен.ел басшысыз болмаса екен, жер
жаңбырсыз болмаса екен, сөз тыңдаусыз болмаса екен
деп, соны іздеп барам. Б ұ р ы н г ы л а р а й т қ а н екен, дүние-
де орны толмас үш жетім бар: «Ел басшысыз болса,
жер жаңбырсыз болса, сөз тыңдаусыз болса жетім»
деп. Менің бара ж а т қ а н ы м да сол,— депті.

* * *
Ңаз дауысты Ңазыбек: «Байқотанға сәлем айт, же-
рінде тобылғы көп деп еді, соның ішінен ңамшыма сап
боларлың тобылғы беріп жіберсін»,— деп кісі салыпты.
Байқотан бір тұтам тобылғының сыртқы сұрғылт тү-
гін қырып, ж а ң с ы л а п майлап, шоққа ңыздырып,
ңып-қызыл етіп, ң а ғ а з ғ а орап, шәйі орамалға түйіп,
келген кісінің қолына берсе, анау алар-алмасын білмей
көп тұрыпты. Сонда Байқотан оған: «Жетелі қ ұ л арыт-
пас, жетесіз қ ұ л жарытпас» деген. Ң а з ы н ы ң менен
4* 99
с ұ р а ғ а н ы осы. Ж о ғ а л т п а й а л ы п барып табыс ет»,—
депті.
Түйіншекті Ңазының ңолына табыс еткенде, ол түйін-
шекті шешіп, ішінде ж а т қ а н бір тұтам қып-қызыл то-
былғыны көріп: «Ішегін ішіне тартып тұрғанын қара-
ш ы , «жүзден — жүйрік, мыңнан — тұлпар» деген,
шіркін,тұлпар болып туған, ж ұ м б а ғ ы н ы ң түйінін өзіне
а й т қ ы з а л ы қ , қ а ш ы қ демесін, жетсін Байқотан»,—-дел
Ңазыбек кісі жіберіпті.
Нөкер ж а с а п , салтанатпен келген Б а й қ о т а н : «Аз-
ғынды қуып тозғынға ж о л ы қ п а , туыс іздеп достан кет-
пе, тауға ш ы ғ ы п а й ғ а й л а м а , ойда тұрып бақырма,
ж ү н і ң қызыл, түгің аз, қ ы з ы ғ а р л ы қ дұшпан көп, бас-
а я ғ ы ң бір тұтам, басқара біл тұтамдап. Айбар шекпе
алыстан, к ү ш і ң қайтар қарысқан, түртіп қалып оятпа,
үңгірде ж а т қ а н арыстан, қол үзіп, сіңір ш ы ғ а р а р ,
байқамай қ а л ы п алыссаң! Мұз төсеніп, қар жастан,
ңалыспағын алыстан, ойға мініп, сабырды ту ет»,—
дегенім еді депті.

Б А Ж А Ң ШЕПІЕН

Кедей жігіт Б а ж а қ а ғ а ш т а н түйін түйетін шебер

екен. Тінәлі Ж а б а с байдың қ о л қ а л а у ы бойынша қыстай
алты қанат а қ отаудың сүйегін, есік, босаға, маңдайша-
сына дейін, оюлап, жонып, мәнерлеп, сырлап, ел ж а й -
л а у ғ а шыға байдікіне а л ы п келеді. Бай үйшінің ж ұ м ы -
сына риза болып, «күзге салым соғымыңа бір ат бе-
рейін» деп ж а р ы л қ а й д ы .
Б а ж а қ күзді күні Ж а б а с байдікіне кеп қонғанда, мі-
ніп келген а т ы н біреу ұ р л а п кетеді. Ал бай ж а з д ы күнгі
уәдесінен мүлде айнып, «аттың реті ж о қ » деп бір ешкі,
бір қ а л а ш нан береді де, қайтып маңайына ж у ы т п а й д ы .
Б а ж а қ ешкіні сатып, атына сұрау сап, көп а у ы л д а р д ы
ж а я у кезіпті.
Осы тұста Тінәлі елінің Көз дейтін биі кездесе қ а л ы п ,
«атыңды біздің Көбен ұ р л а ғ а н екен, ңайтартамын» деп
Б а ж а қ т а н он сом сүйінші а л а д ы . Б і р а қ екі жүзді, опа-
сыз би ұрыдан одан да мол о л ж а түсірген болса керек
даугерге «бір а й н а л ы п кел» деп атты әпере қоймаған.
Үйші кедей а у л ы н а әзер жетіпті.
Ңыс өтіп, көктем шыға байдан ақысын, ұрыдан атын
даулау ниетімен Б а ж а қ бөз көйлек киіп, қолына қ а л а ш
нан ұстап Тінәлі еліне тагы келеді. Б ұ л күні Ж а б а с
100
байдың аулына болыс, билер түгел бас қосып, ң ы р у а р
дау-шарды «бітіріп» жатса керек. Болыс Ж а б а с т ы ң
інісі Ж а н т а с деген беделді кісі екен деп естіген Б а ж а қ
үміттеніп есікке таяна бергенде, оны үйде отырған Көз
би танып қ а п :
— Ана бір бөз көйлекті қ а й ы р ш ы н ы әрман ңуып
жіберші!— деп б ү й ы р а д ы поштабайға.
Көзді дауысынан т а н ы ғ а н Ба.жақ үйге ы ш қ ы н а кіріп
кепті. Билер аң-таң, Болыс қапелімде қ а б а қ ш ы т ы п :
— Е, не айтайын деп едің, а т ы - ж е н і ң к і м ? — дейді.
Сонда Б а ж а қ суырыла сөйлеп:

— А т ы м Б а ж а ң еді.
З а т ы м қ а з а қ еді,
Р у ы м керей еді,
А у қ а т ы м кедей еді.
Тінәлінің елі бай деп еді,
Сорпасының беті кілкіген май деп еді,
Біз сияқты кедейдің барса көңілі ж а й деп еді.
Б а р м а л ы м ж а л ғ ы з дөнен еді,
¥ р л а ғ а н Тінәлінің үрысы Көбен еді.
Көйлегім торғай көзді бөз еді,
Ж а л ы н ы өртемей сөнбейтін
Кеудем қ а м а л бұзар сөз еді.
Мені айдап келген
Осы елдің дәм-түзының өзі еді.
А т ы м н ы ң ж о ғ а л ғ а н ы былтыр күз еді,
Атыңды әперем деп он сом ш ү й і н ш і а л ы п ,
А л д а п кеткен мына отырған биіңіз Көз еді.
Талап бізден, әділдік сізден.
Саңтансаңыз бүзық істен,
Таймасаңыз түзуліктен,
Күткенім осы еді былтыр күзден,—
деп ңадала ңарайды.
Болыс түсін ж ы л ы т ы п :
— Кәсібің не еді?— деп сүрайды.

— Кәсібім маңдай теріммен үқсатңан а ғ а ш еді,

Бір семіз ат — кереге, у ы ғ ы м н ы ң бағасы еді.
Істеткен өз а ғ а ң ы з Жабас еді,
Обалы нешік, соның бергені бір ешкі,
мына бір қ а л а ш еді,—
деп Б а ж а қ нанды болыстың алдына ытқытып жібереді.
Б а ж а қ т ы ң уытты сөзінен қатты сескенген Ж а н т а с
101
болыс м ү н ы ң тілегін орындамасам өршіп кетер деп қа-
уіптеніп, а ғ а с ы н ы ң ж ы л қ ы с ы н а н былтырғы қ и м а ғ а н
қ ұ р атын үстатып а л д ы р а д ы , ү р ы ғ а көк дөненді төле-
теді, биге «жүрек жардысын» қ а й т а р т а д ы . Ңұр атты
мініп, төлеу дөненді жетелеген Б а ж а қ үйіне о л ж а л ы
кепті. Содан былай ел кедей жігітті Б а ж а қ шешен
атап кетіпті.

БАИСЕРКЕ АБЫЗ

Ел арасында топ бастаған көсем, ердің қ ү н ы н екі

а у ы з сөзбен бітіретін шешен, әрі а қ ы н Байсерке абыз
т у р а л ы аңыз әңгімелер көп т а р а л ғ а н . Ол өзі тоқпақтай
ғана ш ы м ы р денелі, түрі өңсіз кісі болса керек. Байсер-
ке қ ы з ы л тілге қ ы р ы п салма шешен болғанмен а л д ы н д а
айдап жүретін дәулеті ж о қ , шекесі ш ы т ы н а ғ а н тақыр
кедей, әрі өз кіндігінен перзент көрмеген, басқа ж а р л ы
а д а м болған. А ғ а , іні дегеннен де қ ү р а л а қ а н екен. Ңыс-
қасы, шешендігі мен қара қ ы л д ы қ а қ ж а р а т ы н әділдігі
арқасында қ а л ы ң қ ы п ш а қ елінің сеніміне еніп, ел үсті-
нен күн көрген адам деседі.
Бірде Байсерке абыз жігіттерімен ж о л а у ш ы л а п келе
ж а т ы п қ ы м ы з ішіп сусындауға бір а у ы л ғ а бұрылады.
А у ы л д ы ң шет ж а ғ ы н ала көкорайға бір-біріне ж а л ғ а с -
т ы р ы л а тігілген үлкен ақ үйдің сыртында керілген ұзын
желіде қ ы р ы қ ш а м а л ы қ ұ л ы н н ы ң б а й л а у л ы ж а т қ а н ы н
көріп, сол үйдің а л д ы н а келеді. Д а л а ғ а ш ы қ қ а н үй иесі
ж о л а у ш ы л а р д ы ң сәлемін с а л қ ы н д а у қабылдап, мән-
ж а й ғ а түсінгеннен кейін: «Әйелім көрші а у ы л ғ а қыды-
рып кетіп еді. Сіздерге сусын с а п ы р ы п беретін кісі
ж о қ » , — дейді міз бақпастан.
Ж о л а у ш ы л а р байдың кесіп алса қан ш ы қ п а с сараң
екенін сезіп, аттың басын бұрып а у ы л д а н ұзай береді.
Б ұ л ж а й д ы ң бәрін көріп-біліп тұрған а у ы л д ы ң бір
кедейлеу жігіті ж а й д а қ атқа міне ш а у ы п , ж о л а у ш ы -
л а р д ы қуып жетеді де: «Ңуыс үйден қ ұ р шықпа» де-
ген емес пе, а у ы л д ы ң үстіне келдіңіздер, ас ауыз тиіңіз-
дер деп бұрып, үйіне әкеледі. Сусындары қанған Бай-
серке д а с т а р қ а н ж и я р д а бата береді:

Бес биенің қ ы м ы з ы
Бес дуан елге жетсін.
Ң ы р ы қ биенің қ ы м ы з ы
Ң ы д ы р ғ а н қатынмен кетсін!
102
 * * *

Тағы да сол маңда төрт түлік малын санап болмай-

тын Жайынбай деген атышулы бай адам бар екен. Оның
көп әйелінен туған он алты ұлы да ауыл болып, тольш
жатқан қыздары үш жүздің ең дәулетті деген адамда-
рына ұзатылады. Алдына жан салғысы келмейтін
еркөкірек, өзімшіл, қыңыр бай қара сөзге шебер, әр жер-
де билік айтып, елді аузына қаратып жүрген адам бо-
лыпты.
Бір ауылда жесір дауы болып, Жайынбай мен Бай-
серке абыз да шақырылса керек. Байсеркенің де билік
айтуға шақырылғанын сезіп, Жайынбай жыланша ыс-
қырынып, төрелік айтудан бұрын абыздың бетін қайта-
рып, ықтырып алуды ойлайды. Ол өзіне сәлем бергелі
келген абызға: «Ңұлақ-мұрны жоқ шүнақ абыз, жал-
құйрығы жоқ шолақ абыз, сен де келгенсің бе?»— дей-
ді. Бұл Байсеркенің бауырында баласы, алдында айдап
жүрген малы жоқ екенін бетіне басқаны екен. Сонда
Байсерке абыз көп ойланып тұрмай іркілместен былай
дейді: «Ей, Жайынбай, озің де, тілің де жайындай екен.
Ңұлақ-мұрным жоқ шұнақ болсам, сұңқар шығармын,
жал-құйрығым жоқ шолақ болсам, тұлпар шығармын.
Біреуі құстың бұлбұлы, біреуі жылқының дүлділі. Ха-
лықтан атқа мінер ұл туса, ол менің ұлым, халықта бар
байлық болса, ол менің пұлым. Ал сен малым көп деп
тасыма, оның бір жұттық қана, басым көп деп тасыма,
оның бір дерттік қана. Жайынбай малымен бірге өледі,
ал Байсерке абыз халықпен бірге жасай береді»,— деген
екен.
Әділ сөзден жығылып, масқара болған Жайынбай:
«Байсерке тұрғанда маған төрелік тимейді екен»,— деп
ізінше аттанып кетіпті.

* * *
Байсеркенің айтқаны орынды, болжамы дұрыс кел-
гендіктен халқы «дуалы ауыз» атапты.
Бір күні елден шыққан екі жалқау келіп:
— Абыз ата, болашағымызды болжап беріңізші,
жолымыз болып олжалы оралар ма екенбіз?— деп
сұрапты. Байсерке:
— «Талапты ерге нұр жауар». Ерінбей іздеп, жа-
лықпай еңбектенген азаматқа мал табылмай ма? Оның
болжайтын несі бар,— депті.
103
 — Еңбектеніп, несіне әуреленеміз? Аң теңіздің ар
жағында ақша жауып тұрады дейді. Сол рас болса, ба-
рып аламыз да, арбалап тасимыз. Бұған не айтасыз?—
дейді екі жігіт.
— Е, жігіттер,— деп ойға шомыпты Байсерке.— Ең-
бексіз мал табылмас, егінсіз нан алынбас. Менен аңыл
сұрасаңдар: «Алыстан арбалағанша, жақыннан дорба-
лаған» артық. Мал іздесеңдер, еңбек етіңдер. Ондай
жұмыс ауылдан да табылады.
Жалқаулар еңбексіз мал тапқысы келетінін айтады.
«Ақ теңіздің ар жағында ақша жауып тұрған жерге»
баруға бел байлайды. Соны болжап беріңіз деп тагы да
қыңқылдайды. Сонда қарт керегенің басында ілулі тұр-
ған домбырасын қолына алып:
— Сайда саны жоқ, ңұмда ізі жоқ. Көзің көрмейтін,
қолың ұстамайтын, мал бар дейді жігіттер. Алжып
жүрген көк бөрі, аңсақ қойдан үміткер. Ақ сойлегіш ақ
марту, осының жайын біліп бер,— деп, тыныстап алады
да: «Оны іздеген азамат — темір етігінен теңгедей ңал-
ғанда, темір таяғы тебендей болғанда табады»,— дейді.
«Басында шашы, аузында тісі жоқ алжыған шалдың
айтқаны осы болса, ақылшыға жарыған екенбіз!» деп,
ңолдарын бір-ақ сілтеген тоң мойындар ақша жауған
«Ақ теңізді» іздеп асығыс жолга шығады.
— Бәкесі-ау, айдалада аңша жауа ма?— дейді шал-
дың кемпірі,— еңбексіз мал табыла ма? Солай деп неге
айтпадыңыз жігіттерге?
— Е-ей... мен айттым емес пе? Сайда саны жоқ мал
бола ма? Ңұмда ізі жоқ аң бола ма? Темір етік теңгедей
болуға — көңіл жетер ме? Темір таяқ тебендей болуға —
өмір жетер ме? Дауыл болмай жауын болмас, ит күшік-
теп сауын болмас. Екі жалңау қосылса, оңған ауыл бол-
мас. Жалқау адам — жер қадірін білмес, жетесіз жі-
гіт — ел қадірін білмес...
Арада айлар отеді. Аспаннан жауған тегін ақшаны
таба алмай, азып-тозған қос жалқау еліне қайтып зорға
жетеді.

БАИСЕРКЕ МЕН БЕРДІБЕК

Атақты күйші Байсерке, Шудан шығып, қыргыз елін-
дегі дос-құрбыларына барады. Майбұлақ сайын орле-
генде домбырасын қолына алып, ат үстінде күй тартып
бара жатса, ңарияға жолыққан жас жігіт сәлем береді:
104
 — Сау барсыз ба, Серке аға! Елімізге ерке аға, аз да
болса шерт, аға,— деп өтінішін білдіреді.
Байсерке:
— Ау, ш ы р а ғ ы м , сөзіңе ңарағанда, ел аузына ілін-
ген Бердібек боларсың. Б ұ р ы н сыртыңнан естуші едім,
енді өзіңді көріп ңуанып тұрмын. А у ы л ғ а ж ү р , жеңгең-
нің қолынан дәм тат, а ғ а ң н ы ң сан а л у а н сазын тыңда.
¥ н а ғ а н ы н зердеңе тоқып а л а р с ы ң , өзіңе ерген көп
ж а с т ы ң қ ұ л а ғ ы н а ңұярсың. Уақыт өтті, ж а с жетті, ба-
зар бітті. Ендігі думан мен қ ы з ы қ сендердікі,— деп
а т ы н ы ң басын а у л ы н а бұрады...
Осы ж о л ы Байсерке мен Бердібек біраз уақыт бірге
болады. Бірі — ұстаз, екіншісі шәкірт атанады. Арада
ж ы л д а р өткенде Байсерке қартайып, дүние салады.
Енді оның «Ат ойыны», « С о л қ ы л д а қ » , «Келіншек»,
«Бүлкілдек», «Тұл қатын» т. б. т а м а ш а күйлерін Бер-
дібек өзі орындап, ел арасына кецінен таратады., Шәкірт
Бердібек аздап өлең де. ш ы ғ а р г а н . Оған мына төмендегі
ш у м а қ т а р дәлел:

Б а й да жейді бір етті,

Кедей де жейді бір етті.
Әттең, байдың қорлығы-ай,
Ңаңтарда жейді сүр етті.

Б а й да мінер бір атты,

Кедей де мінер бір атты.
Әттең, байдың қорлығы-ай,
Күнде мінер құр атты.

Б а й да қ ы м ы з ішеді,
Кедей де қ ы м ы з ішеді.
Әттең, байдың қорлығы-ай,
Болып-толып іседі.

Б а й л а р д ы ң да үйі бар,
Кедейдің де үйі бар.
Әттең, байдың қорлығы-ай,
Ж а н ғ а ж а й л ы күйі бар.

Б а й л а р тойда жүреді,
Кедей қойда жүреді.
Әттең, байдың қорлығы-ай,
Озбырлығы ойда жүреді.
105
 Байлар киер жаққанын,
Кедей киер тапқанын.
Әттең, байдың қорлығы-ай,
Еңбегін білмес басқаның!

САПАҢТЫҢ ЖАУАБЫ
Сапақтың бозбала кезі болса керек. Шешендігімен
ауызға іліккен жас баланы сынамақ ниетпен Әулиеата-
да түратын ел ағасы Ысақ деген кісі оны қонаққа іпа-
қырыпты. Екі жолдасымен келген Сапаңты әбден күтіп,
ертеңіне аттанарда Ысақ:
— Шырағым Сапақ, қазақтың кейбір мақалдарына
түсінбедім, соның мәнін сенен сүрайын деп едім,—
дейді.
— Сұраңыз, Ысеке, шамамның келгенінше жауап
беріп көрейін.
— «Ер егіз болады, еңбек жалғыз болады» дейді,
соған түсінбедім. «Ңырық жыл байлық бар, қырық жыл
жарлық бар» дейді, бұған да түсінбедім. Дүниенің
қызығы не? Баң қызық па, байлық қызық па, бала
қызық па?— Соны сенен сұрайын деп едім.
— Ысеке, бұның бәрі біздің сұрап, сіздің шешетін
нәрсеңіз екен.
— Неге, Сапақ шырағым, «асыл тастан, ақыл жас
тан шығады» демей ме?
— Онда жауап беріп байқайын,— деп былай жауап
қайтарыпты:
— Ер егіз деп айтуға болмайды. Анадан егіз ту-
ғанмен екеуі екі жерден қыз алады. Әйелдері егіз
болмаған соң, олар егіз бола алмайды. Кергенді жерден
қыз алсаң, көзіңе шөп салмаса, өзіңнің жоғыңды біл-
дірмей қонағыңды оң қабағымен қарсы алып, жылы
шыраймен шығарып салып отырса, егізің сол болады.
Еңбекті жалғыз деген — ол да әйелден. Көргенсіз жер-
ден қыз алсаң, от басыңның күлін шашып, келген қона-
ғыңды ішке тартпай, сыртқа тепсе, қанша көпшіл бо-
лып, қанша еңбектенгеніңмен жалғыз қаласың.
Бірінші байлық — денсаулық. Адам қырыққа кел-
генше бай емес пе, күш-қуатың бойыңда, денсаулықтан
артық байлық бар ма? Одан әрі шау тартып, ыңқыл-
сыңқылың көбейіп, ауырмайтын жерің, сыздамайтын
сүйегің қалмайды. Сексенге дейін қырық жыл жарлық-
тың мәні осы болар.
106
 Б а ң дегеніміз тойға келген ңыз емес пе, байлың де-
геніміз қолға үстаған мүз емес пе, бала деген артта
қ а л ғ а н із емес пе,— деген екен.

АҒЫБАИ БАТЫРДЫҢ АИТҚАНЫ

Ағыбай батыр туралы ңарт кісілерден естісек, соның
сыртында ж а з у ш ы Ілияс Есенберлиннің тарихи роман-
д а р ы а р қ ы л ы тағы қ а н ы қ п ы з .
Ж а с ы н а н кедей батырдың дәулеті қ а р т а я келе тіпті
с а р қ ы л а д ы . Б а л а л а р ы да көп, оның үстіне біразы өз
аузына өз ңолы жетпеген жас боса керек. Бір күні үй
сыртына алты-жеті салт атты келіп түсуге ыңғайлана-
ды. Оларды көрген батырдың қарт бәйбішесі сасңаны-
нан:
— А т а л а р ы ң үйде ж о қ еді десем қайтер еді? —
депті.
Сонда:
— Уа, бар болғыр, мені тірідей ж о қ дегенің асықңа-
н ы ң ба? Өзім түсіріп а л а м ы н оларды,— деп д а л а ғ а
ш ы ғ а д ы да, әлі ат үстінде түрған м е й м а н д а р ғ а :

Уағаләйкүмүссәлем, б а л а л а р ы м ,
Ңартайған алдыңда түр бабаларың.
Көп болды меймандарды көрмегелі,
Ң у а н д ы м көрінгеннен ң а р а л а р ы ң .

Уа, бар болса бір қойды әкеп сояр едім,

Басын сап а л д а р ы ң а қояр едім.
Ңосылып сіздерменен рахаттанып,
Өзім де, үй-ішіммен тояр едім.

Б а ғ ы м да барлай бермей, тынып қалды,

Сағым да самғай бермей сынып ңалды.
Келгендей кемеліне кедейлік ит,
Желігіп желкеге кеп мініп алды.

Ж о қ т ы қ сүм жомарт ердің қолын байлап,

Келді де кеңірдектен іліп қалды.
А й ы з ы а қ ы м а қ т а р д ы ң қангандай боп,
К ү н ш і л д е р көре а л м а ғ а н күліп қалды.

Кешегі « А ғ а ң » дейтін ардаңтаулар,

Түғырдан түскеннен соң түйықталды.
1Ө7
 Көп болды қысқы дәмнен тазарғанбыз,
Тоқтыдан кеше сойған жілік қалды.
Сол сойған тоқтымыздан жілік жейсің,
Ескі еттің жоқ екенін біліп жейсің.
Шеңгелдеп асайтұғын көп етім жоқ,
Ақырын қос саусақпен іліп жейсің.
Бірде бар да, бірде жоқ таба наным,
Бүрын да қонақ күткен бабаларым.
Тоймасаң да боларсыз бөрі қүрсақ,
Ренжімей түсе бер, балаларым,—
деген екен.
* * *
Ағыбай батырдың атағы шығып түрған шағында
еліндегі бай, дәулетті адамдар оны күндейді екен. «Ол
да кісі, біз де кісі, осы Ағыбайда не тұр, біз сияқты мың-
дап айдаған малы жоқ...» десетін болған. Тар пиғыл
мұндай сөздер Ағыбайға да жетеді. Бірақ ол елең қыл-
май жүре береді.
Күндерде бір күн елге жау шабады. Байлардың
жылқысын олжалап, өздерін сойылдап естерін шығара-
ды. «Ойбай, аттан, Ағыбай! Неге отырсың?..» деп сойыл-
ға жығылып, жаудан беті қайтқан байлар батырға ке-
леді. Ағыбай сонда атқа мініп, жауды бөріктіре қуып,
жылқыны аман алып қалады. Дәулет иелері енді оған
рақмет айтады. Сонда Ағыбай оларға:
«Мал да кісі, бай да кісі,
Соның бәрі жайда кісі,
Есін білмес ерді күндер
Жау келгенде қайда кісі?..» —
деген екен.

ТОҚСАБАНЫҢ СӨЗДЕН ТОСЫЛУЫ

Атақты Тоқсаба шешен жолаушылап келе жатып,
бір ауылдың сыртында қозы баққан сегіз жасар балаға
жолығып:
— Балам, бүл қозы кімдікі?— деп сүрапты.
— Ата, бұл қозы ңойдікі.
— Әкең аты жоқ па еді, шырағым,— десе:
108
 — Әкемнің қара аты да, торы аты да, сары аты да,
қ ү л а аты да бар,— депті.
Шешен ішінен «мынау бір қ и қ а р бала екен...» деп ой-
л а н ы п қ а л а д ы . Таутекенің мүйізінен ж а с а ғ а н сылдыр-
м а қ т ы ш а қ ш а с ы н ердің басына қ а ғ ы п - қ а ғ ы п , насыбай
а т а д ы . Сонда бала т ү р ы п :
— Ата, ш а қ ш а ң ы з ненің мүйізі,— депті.
Б а л а ғ а іштей қиястанған Тоқсаба:
— Б ү л біздің елдің қ о я н ы н ы ң мүйізі,— депті.
Шешеннің өтірігін естіген бала л ы п етіп:
— «Елі а з ғ а н н ы ң жері тозған» деген рас екен-ау
Біздің ел қоянның мүйізінен ш а ң ы р а қ иеді. Сіздің ел-
дікі ш а қ ш а ғ а ғана ж а р а п т ы ғой,— депті.
Тоқсаба тойтарма сөзге қарсы түк айта а л м а п т ы .

Т О Л Ы Б А И ПІЕШЕН
Толыбай шешен өзі кедей, әрі сөзге ж ү й р і к болыпты.
Бір күні еріккен б а й - м ы р з а л а р : «Жолда Толыбайға тү-
сейік, бізге беретін қонаңасысы ж о қ , бір ү я л т ы п аттана-
й ы қ » — деп келе қалса, Толыбай тары түйіп түр екен.
Сонда м ы р з а л а р келіп:
— А с с а л а у м а ғ а л е й к ү м , Толыбай батыр!— депті.
Толыбай да іле сәлем беріп:

— Уағалейкүмүссалам,
Ж а й с а ң менен қ а с қ а л а р !
Ер басына күн туса,
Кедейшілік бас салар.
Ел ж а қ с ы с ы бас ңосса,
Ж а қ с ы әңгіме басталар.
А т үстінде батырмын,
Үйге келсем ңатынмын.
Ңатын ауру, бала ЛСсіС*
Тары түйіп ж а т ы р м ы н .
Таудан үлкен талабым бар,
Ит ішпейтін шалабым бар,
Малды ж а н ғ а сатпаймын,
Т а қ ы р таза кедеймін,
Түссеңдер, тауып қой соям,
А ғ а й ы н м е н татумын,
Ж о м а р т ердің қолы а ш ы қ ,
Түсем десеңдер, міне, ңара л а ш ы ң .
109
 Көңілдерің толмаса,
Жүрем десеңдер, әне, жол ашық! —
цепті.
Сонда мырзалар түсіп, қой сойылып, ет піскенше ше-
лендік сөз тағы да жалгаса түскен екен дейді.

АБАИДЫҢ ЖАУАБЫ
Абай он үш жасында қайын атасы Алшынбайға сә-
лем беруге келеді. Абайдың қайын жұрты және наға-
шысы да қаракесек ішіндегі шаншарлар. Абай атасы-
ның үйіне кіріп келсе, шаншардың алты-жеті қарты
жиендерін әрі сыйлау, әрі сынау мақсатымен оны ар-
найы тосып отыр екен.
Абай есіктен кіре дауысын созып:
— Әс-сә-лә-ма-ға ләй-кум!— деп, үйдегі кісілерге
сәлем береді.
Сонда қарттың бірі:
— Пай-пай-пай, мына көмейі суырылған шешеннің
ұрпағы-ай, сәлемінің өзін әндете баптауын-ай!— деген-
де, екінші қарт іле:
— Е, әкесі Ңұнанбайға ұқсамай, өзін тіл мен сұқтан
құдайдың сақтауын-ай!— деп ңалады. Үшінші ңарт
жүлып алғандай:
— Әлден-ақ жүндес тоқты ңошқардай, бүкіл денесін
қалың түктің қаптауын-ай!— дейді...
Сол кезде Абай басқа шаншарларға сөз кезегін бер-
мей, тосыннан киіп кетіп, әлгі үшеуіне тесіле қарап
тұрып:
— Әй, әттеген-ай! Әуелде қыздарыңды ұзатқанда,
бәрің бірдей жабыла жамырап: «түкті бала таппа» деп
айтпауың-ай!— деп төрге барып отыра кетіпті...
Орталарында отырған Алшынбай аналарға оқыс бү
рылып, рақаттана мырс-мырс күліп:
— Ал ендеше, үшеуіңе бір сыбаға!— деген екен.

АБАИДЫҢ ЖАНАШЫРЛЫҒЫ
Әзберген Ңұлайғырұлы деген кедей ақын болыпты.
і->ала-шағасын асырай алмай қиналыпты. Бір жылы кө-
шерге көлік болмай, жатақта қалыпты. Балалардың
үнемі таусылған соң, амалсыз ел торыса, бес сәйгүлік
далада тұсаулы жүр екен. Бәрін ұстап алып келіп, сой
110
ғанын сойып, б а л а л а р ы н т а м а қ т а н д ы р ы п , еоймағанын
өткізіп жіберіпті. Ж ы л қ ы ішінде А б а й д ы ң досы, әрі
құрдасы Көжекбайдың көпке әйгілі көкбестісі бар екен.
Әзбергеннің ұ р л а ғ а н ы а н ы қ т а л ы п , Абай мен Көжекбай
бастаған билер алдына а л ы п келіпті.
Билердің алдына келген Әзбергенге: «Не а й т а р ы ң
бар?» дегенде, ол өлеңдетіп былай депті:

«Абай аға, менде ж о қ не кемшілік,

Істеткен мұны м а ғ а н кедейшілік.
Бес сәйгүлік ішінде көкбесті бар,
Болмаса бір өзіңнен демеушілік.
Биік қ а л а й қ а р а й д ы аласага,
Үйімде көп боқташақ бала-шаға,
Б а л а - ш а ғ а а ш т ы ғ ы ж а м а н екен,
Өзіңіз ж а р а м а с а ң а р а ш а ғ а » , —

дегенде, Б а й з а қ деген кедей би Абаймен қатар отыр

екен, кеңкілдеп ж ы л а п қоя беріпті. Орайсыз ж ы л а ғ а н
Б а й з а қ қ а А б а й : «Сен неге ж ы л а д ы ң ? » — дейді.
— Үйімде бала-шағам коп еді, Әзбергенге ұ р л ы қ
істеткен кедейшілік пен бала-шағаны ойлап, коңілім
босап кетті,— депті Б а й з а қ .
Абай Б а й з а қ т ы әділ, а д а л адам болған соң (өзі де
өлеңге қосқан) қатты сыйлайды екен. Көжекбайға
қарап:
— Өй, Көжекбай, сенің көкбестіңді мен міндім, ма-
ған с ы й л а й с ы ң , — деп бадырая қ а р а п т ы .
Сонда Көжекбай ұ ш ы п түрегеліп:
— Ана төрт атты Абай мен Б а й з а қ қ а байламасқа
не тұр, кешірдік, кешіледі. Әзбергеннің мұнан былай
ұ р л ы ғ ы н қойдыруға кім кепіл бола а л а д ы ? — дейді.
Әзберген де босап, ж ы л а п : «Үрлықты қойдым. Әт-
тең, кедейшілік қ ы р с ы қ » , — дегенде, Абай оған:
— Сен ұ р л ы ғ ы ң д ы шынымен қойсаң, мен ш а м а м
келгенше қ ы р с ы ғ ы ң д ы қиып тұрайын,— деп, сол жерде
ас-азық, б а л а л а р ы н а киім-кешек беріп аттандырыпты.

ӨЛЕҢМЕН Т А Р А Ғ А Н ӨКПЕ

Шілденің ы с т ы қ күндерінің бірінде Ңұнанбайдың

Оспаны қ ұ д ы қ басында астауга үймелеп тұрған ж ы л -
қ ы л а р д ы көріп, суарайын деп ж а н ы н а Әубәкірді ертіп
қ ұ д ы қ ж а қ қ а бара ж а т ы п т ы . Ы с м а ғ ұ л д ы ң (Құнанбай-
111
дың А й ғ ы з деген кіші әйелінен туған баласы) бір бүңа-
сы бар екен. Ж о л ш ы б а й сол Оспанға жүгіріпті.
Сонда Оспан екі ңолымен екі мүйізінен үстап а л ы п ,
мойнын ңайырып бүрап ж ы ғ ы п тастапты. Әубәкірге:
«бар да а у ы л ғ а хабарла. Б ұ ң а н ы тез бауыздап алсын,
енді ңайта түра алмас»,— депті. Ертеңінде Ы с м а ғ ұ л
Оспанға өкпелеп, менің бүңамды әдейі олтірді д е ш
ешкімге айтпай шешесінің (Айғыздың) төркініне, на-
ғ а ш ы с ы н а көшіп кетіпті. Оспан артынан іздеп өзі барса
да, кісі жіберсе де келмей қойыпты. Ең соңында Абай
арнап хат ж а з ы п , кісі жіберіпті. А б а й д ы ң :

Тау жебелеп ж о р т а д ы көк бөрілер,

О дағы ат артына бөктерілер,
Ңиыр ж а й л а п , шет ңонған а ғ а й ы н д а р
Талай ж а н н ы ң көзіне ж е к көрінер,—
деген бір а у ы з өлеңі Ы с м а ғ ұ л ғ а тоқтау салыпты.

Ң И Я С Б А И Д Ы Ң ЕСЕБІ
Абайдың Қ о ж а н а с ы р мінездес Ңиясбай деген досы
болған. Бірде Абай үй-ішімен есеп жөнінде әңгімелесіп
отырса:
— Абай аға, сіз есеп білесіз бе?— деп сүрапты,
Ңиясбай ңасында ш ы н т а қ т а п ж а т ы п .
— Аздап, Ң и я с ж а н , — депті Абай.
— А з д а п білсеңіз, екі ж ү з ешкінің мүйізі қ а н ш а бо-
лады?
— Төрт ж ү з болады да.
— Пәлі, Абай аға, сен де есеп білемін деп мақтана-
сың-ау,— депті Ңиясбай,— сонша көп ешкінің ішінде
мүйізі ж о қ тоңалы, мүйізі сынған кемдері болмай ма
екен?— деп мырс-мырс еткенде, үй-іші де ду күліпті.

ҢАТПА ҚАЛАИ ҢАТЫРДЫ?

Абайдың тәрбиесінде өскен таз бала Ңатпа бірде ат-

қосшысы болып ж ү р і п , байлар бас қосқан бір ж и ы н ғ а
тап келіпті. Ел билерінің ішінде Тойшыбек деген басы
таз бай да бар екен. Ол басының таз екенін ж а с ы р ы п ,
бүл жөнінде сөз ш ы ғ а қалса, үйде отыра а л м а й т ы н
болса керек. Өзінен дәрежесі төмендерге, а т қ о с ш ы л а р ғ а
маза бермейтін тілі а щ ы , тынымсыз адам екен.
И2
 Бір ш о н ж а р отырып Ң а т п а ғ а :
— Әй, таз! Б а р атты қара!— депті.
Сонда Ңатпа бала ж ұ л ы п а л ғ а н д а й :
— Үлкен тазға айтасыз ба, кіші тазға айтасыз ба? —
депті.
Үй толы ж а н ду күліпті. Б ұ ғ а н ш ы д а м а ғ а н Тойшы-
бек не дерін білмей, үйден ата жөнеліпті.

БЕГЕШ Ш Е Ш Е Н

Бес болыс тобықтының белді, басшы а д а м д а р ы Абай

алдында айтулы бір дауды шешкен отырыста Бегеш
те бар екен. Абайдың ұйғаруымен дау Бегештің сөзіне
тоқтайды. Бегеш кеткен соң біліктілер мен ел жуан-
дары о т ы р ы п :
— Абай, сенің бізге істемегенің қ а л м а д ы . Бес болыс
тобықтыны бір болыс керейге билеттің. Осының жон
бе?— десіп н а р а з ы л ы қ білдіреді. Сонда А б а й :
— Сендердің сөзің Бегештікіндей негізді, шешімді
боп, жүйесін тауып тұрса мен Бегештің сөзін алып
неғылайын. Сен бесеуің Бегеш болам десеңдер осы
қазір а т қ а қоныңдар да, анау керей ж а қ т а ғ ы жонның
үстіне шығып, бесеуің м а ғ а н бес уыс ж е л ұстап әкелің-
дер,— дейді сынай қарап.
— Абай-ау, ж е л ұстатушы ма еді? Мұны не қыр, не
сырмен айтып о т ы р с ы ң ? — десіп даурыққандарға
Абай:
— Ендеше Бегеш сол есіп тұрған қ ы з ы л ж е л емес
пе? Ж е л ұстата ма? Сендер Бегеш бола алмайсыңдар,—
деп сөз түйіпті.

* * *
Абайды Оразбайдың озбырлары сабапты деген ха-
барды естіп төрт арыс — арғын, найман, керей, у а қ т ы ң
игі ж а қ с ы л а р ы ж и н а л ы п барып, Абайды қорғап, ж а қ -
тап сөйлей бастағанда, бірден суырылып Бегеш:
— Абай мырза, ерге ж а р а түйін деген. Ит арам-
ды, тентек қ ұ д а й д ы танымайды. Сіз ж а л ғ ы з тобықты
үшін гана ұл емес едіңіз. Орта ж ү з д і ң арысы едіңіз.
Көптің қоңыр бұйра нарындай, коктемдегі ж а у ы н д а й
ж а қ с ы м ы з едіңіз. А л а окпелердің қолы тиді деп естіп
келдік. Коштің байсал тапқаны — көкорайға қонғаны,
даудың байсал т а п қ а н ы — төрешіге барғаны. Отқа са-
113
л ы п ңанша өртесең де алтын, сірә, жез болмас, а я қ қ а
ш ұ л ғ а у қылсаң да асыл жібек бөз болмас. Білім — баң-
тың қазығы, білімсіз баң — әлдекімнің азығы. Талай ж а н
бар ауызбен а с п а н д а ғ ы а й д ы а д а д ы , қолымен қосаяқ
та соға а л м а й д ы . Үстазынан, ж а қ с ы с ы н а н айрылса ел
не таппақ? Сағымдай құбылып, сабындай бұзылып,
іріп-шіріп ж о ғ а л а д ы да. Абай сияңты есті, а қ ы л д ы
а д а м надан еліне бола қ а л п ы н а н айрылса не болмақ?
Р ұ ң с а т ы ң д ы бер, тентегіңді тыюға келдік,— депті.
Сонда Абай:
— Әй, Бегеш-ай. Шешендікпен ңиыстырып айтасыз-
а у ? Қаділет пен қасірет бар емес пе? Қаракүйенің
дәні болғанша, бидайдың сабағы бол. Ж а м а н қ а у ы м н ы ң
ж а қ с ы с ы болғанша, жаңсы қ а у ы м н ы ң ж а м а н ы бол десе
не дер едіңіз? Ж а м а н д ы ң т ы ж о л ы м деп кеткен
Оразбайға а й т қ а н сөз суға ж а з ғ а н м е н тең. Мені бір ит
қапты ғой. Қ а п қ а н иттен өш а л а м ы н десем, мен де ит
болганым ғой. А й ы п т ы әпермеңдер, а я ғ ы м а ж ы қ п а ң -
дар,— деп тоқтайды.

* * *

Бірде жол түсіп Абайдың үйіне барғанда Бегеш:

— Абай құрбым, ш а ш ы ң өсіп, өңің жүдеу тартңаны
ң а л а й ? — депті,шынайы. ниет білдіре сөйлеп.
— Ш а ш а л у ш ы л а р кесіп а л а м ы з ба деп жүрексініп
ж ү р еді, ж а ң с ы келдің ғой, Бегешім,— депті Абай.
— Жүрексініп несі бар, қанеки,— деп Бегеш ш а ш
а л у ғ а кіріседі. Оқыс тиген ұстара бастың қ ү й қ а с ы н
ңатты кесіпті. А б а й :
— Мұның не?— дегенде Бегеш:
— Бастың билігі өзіңде, ш а ш т ы ң билігі менде. Өзің
Абай болғанмен, ш а ш ы ң Абай емес қой. Ш а ш ы ң д ы
а л м а й жүрген елге кінә ма, а л д ы р м а й жүрген өзің
кінәлі ме? Өзің шеш,— деген екен.

* * *
Абай ңатты науқастанып, а ж а л аузында ж а т ң а н д а
Бегеш досы көңілін сұрай келіп:
— А с с а л а у м а г а л е й к ү м , А б а й ж а н ! Сөзіңе таңырқа
ған талай ж а н . Б у л ы ғ ы п сөйлей а л м а й ж а т ы р м ы с ы ң ?
А л л а қонағында бұл не х а л ? Әй, сабазым, Бегешіңе
сөз қ а т п а с а ң ? көңілден өле-өлгенше кетпес арман,—
депті.
114
 Абай басын көтеріп:
Азғана а у ы л керейден асып туған сен бір ер,
Сен кеткен соң бұл керейге сен с ы ң ы л д ы кім келер?
Ж ү г і м а у ы р болғаннан соң, көтере а л м а й ж а т ы р ем,
Келдің ғой, Бегеш, көрдің ғой,
Сен кеткенше жеңілер,—
деп бір сәттік көңілі көтеріліп, ж а н ы да ж а д ы р а ғ а н д а й
күйге түсіпті...

ОРАЛБЕКТІҢ ОРАИЛЫ Ж А У А Б Ы

Үстіміздегі ғ а с ы р д ы ң бас шенінде Семей облысында-

ғ ы Ңызылсу өзенінің бойын ж а й л а ғ а н Б у р а деген елде
Оралбек есімді шешен, тапқыр адам болыпты. Қайда-
ғы қиын д а у л а р д ы ң түйінін шештіру үшін соны апара-
ды екен. Оралбек екі а я ғ ы н а н ж ү р е а л м а й т ы н тобан
а я қ болған. Сондықтан дау-шарға барғанда кілемге са-
л ы п екі жігіт көтеріп жүрген.
Б ұ л ж а ғ д а й д ы А л т а й д а ғ ы Саржомарт елінің Мәмбет
болысы естиді. Естиді д е : « Ж ө н і түзу біреуі табылмай,
мүгедекті көтеріп жүргені, ол елдің де қ ұ р ы ғ а н ы екен»
деп м ы с қ ы л д а й д ы .
— Олай демеңіз,— депті қасындағылар.— Кілемге
салып құрметтеуінде мән бар шығар? Өзі мүгедек
болғанмен, а қ ы л ы дана шығар?
Б ұ ғ а н ден қоймаған Мәмбет мырза Оралбекті сынау-
ға кіріседі. Дереу өзінің шабарманын ш а қ ы р ы п алып,
тілдей хатты ұстатады. Суыт ж ү р і п Қызылсу озені
бойындағы Оралбекке оз қолымен табыс етуді бұйы-
рады.
Алыстан келген қонақты Оралбек а у л ы құрметпен
күтіп а л а д ы . Әкелген хатты ашып оқыса, мына сөздер
жазылыпты.
« А й ғ ы р ы м н ы ң үйірінде он екі бием бар. Білгіш бол-
саң, солардың сыр-сыпатын хатқа ж а з ы п , мына кісіден
жібер».
Мәмбет болыс өз елінің білікті кісілерін ж и н а п ,
ш а б а р м а н ы н асыға күтіп отыр екен. Әкелген хатты
а ш ы п жібереді де: «Пай-пай! Қара қ а з а қ т а н да мұндай
сұңғыла адам туады екен-ау» деп таңдайын қағып,
басын ш а й қ а й д ы . Ж а у а п хаттың мазмұны мынадай
екен:
«Мәмбет мырза, үйірдегі он екі биеңнің алтауы
115
а н ы қ буаз, екеуі неғайбыл, екеуі атңысыр, қ а л ғ а н екеуі-
нің қ ы с ы р л ы ғ ы н а қоса өкпесінде тесігі бар».
Отырғандар Мәмбеттің қойған сұрағына да, оған қа-
й ы р ы л ғ а н ж а у а п қ а да түсіне а л м а й аң-таң. Оларға
Мәмбеттің өзі түсіндіреді.
— Менің ж ү м б а қ т а п айтқан а й ғ ы р үйірімдегі он екі
бием,— дейді ол,— а д а м денесіндегі негізгі мүше сүйек-
тер еді. Оралбек б ү л ж ы т п а й тауыпты. Енді оның ше-
шуін түсіндірейін. А л т а у ы а н ы қ буаз дегені — екі ортан
жілік, екі а с ы қ жілік, екі тоқпақ жілік. Өйткені, бү-
л а р д ы ң ішіндегі майы толық. Екеуі неғайбыл дегені —
ішінде үзік-үзік, болар-болмас м а й ы бары екі кәрі
жілік. А т қ ы с ы р екеуі — етсіз екі ж а у ы р ы н . Ңысыр-
л ы ғ ы н а қоса өкпесінде тесігі бар екеуі — ш ү ң ң ы р ы н д а
тесігі бар екі ж а м б а с сүйегі еді.
Мәмбет сол арада қателігін мойындап, Оралбекке
ат-шапан айып жіберіпті.

БАТА

Ертеде Ж а п а ң дейтін сөзге тапңыр кедей ж о ғ а л ы п

кеткен сиырын іздеп келе ж а т ы п , кештете бір байдың
үйіне соғыпты. Шөлдеп келген ж о л а у ш ы сусын сұрап-
ты. Бәйбіше кәрлен кесеге толтырып айран ңүйып
беріп ж а т с а :
— Әй, қатын, аздау бермесең ол мешкей айраннан
түк те қалдырмас,— депті бай әзілдеген болып.
Ж а п а қ қатты шолдесе де үй иесінің сөзіне ңитығып,
а й р а н н ы ң ж а р т ы с ы н ғана ішеді. К ү н батып кеткен соң
ол амалсыз сол үйде қонып қ а л а д ы . Сараң байдың үйі
ңонаққа қаба бақанда ж а й ы л ы п тұрған көп еттен аспай,
ж а й көже ж а с а п беріпті. Дастарқан ж и н а л а р д а үй иесі
Ж а п е к е ң е : «Ал ас қайырып, дастарқанға бата беріңіз»
дегенде ол іркілместен:

— Менен бата сұрайсың а т а л а ғ а ,

А т а л а ішіп ж о л а у ш ы ж а т а а л а ма?
Бір қабырға сыдыртсаң көзің қиып,
Мына отырған ж а м а н ш а л қ а қ а л а ма? —
деген екен.
Сөзден жеңілген үй иесі ертесіне мал өріске кетпей
бір л а қ т ы есік а л д ы н а көлденең тартып:
— Уай, Ж а п е к е , сені бір қ а т ы р а й ы н деп едім, өзімді
ұ я л т т ы ң ғой. Енді бір м а л д ы ң басын жеп кет. Қане, бата
116
бер,— дегенде, қонақ лақтың әрі жас, әрі союға жарам-
сыз екендігін байқап:
— Бата бер дейсің лаққа,
Даусы кетер жыраққа.
Ет жемесем жемейін,
Бейшараны жылатпа,
Мына сорлы жас екен,
Ңоң жинасын қоя бер,
Сыйлаймын десең басқа бер,
Пышаққа ілінерін соя бер,—
депті.
Әбден сөзден жеңілген үй иесі Жапекеңді семіз мал
сойып, көңілін тауып, риза еткен соң: «Ақыры
бата бердің ғой, енді мына асқа да бірдеме деңіз»,—
дегенде Жапекең қолын жайып:
— Әуелі бердің шай,
Көңілің болсын жай.
Сонан соң бердің тоқаш,
Болмасын мінез оғаш.
Әлден соң бердің ет,
Ңызарған соң бет.
Одан бердің сорпа,
Сөзімнен тек қорқа.
Сөз реті солай болды,
Болмасын басқа қолқа,—
деген екен.

БӨЛТІРІК ШЕПІЕН ӘҢГІМЕЛЕРІ

Баяғыда Бөлтірік атты бір бала болыпты. Ол әке-ше-
шеден жастай айрылады. Бүғанасы қатпай байлардың
қозысын бағып, отынын жарып, күлін шығарып, күнін
көріп жүреді. Бірақ ішсе тамаққа, кисе киімге жары-
майды. Бір күні жанашыр ауылдасы:
— Әй, Бөлтірік, сегізге келдің, сергелдеңде жүрсің.
Жаным ашып айтамын, сонау Балқаш деген жерде
әкеңмен тумалас Ңоңырбай атты бай нағашың бар. Со-
ның саясын паналап ер жеткенің дүрыс қой деймін,—
ч дейді.
Бөлтірікке ой түседі: «Бұл жерде жаны ашитын ада-
мым жоң, маңдайымнан сипайтын ңол жоқ. Одан да
түбі бір, туысы бір нағашымды паналағаным дұрыс
117
болар. Етіне тояйын, тайына мінейін, киімді бүтінде-
йін» деген шешімге келеді. Көп ү з а м а й сол ж а қ қ а бара-
тын керуенге ілесіп, н а ғ а ш ы с ы н ы ң аулына келіп жете-
ді. Бөлтірікті көрген н а ғ а ш ы с ы қ у а н ы п :
— Әй, бала, ж а қ с ы келдің ғой, не істерімді білмей
отыр едім. Ңолыңа ш ы б ы қ ұстап, қозыға ш ы қ , — деп
м а л соңына салып қояды. Мұнда да ішсе т а м а қ қ а , кисе
киімге ж а р ы м а й д ы .
Бір күні Ңоңырбай төңірегіндегі өзі теңдес байларды
қ о н а қ қ а ш а қ ы р а д ы . Бөлтірік бүған қатты қ у а н а д ы .
І ш т е й «етке тоятын болдым, етке тоймасам да сүйек,
сорпа тиетін шығар» деп ойлайды. Б а й л а р т а б а қ т а ғ ы
сүйекті бір-бірден ұстап м ү ж и бастайды. Босағада отыр-
ған Бөлтірікке көз қ ы р ы н да салмайды. Осы кезде үй
сыртына бір топ атты адам келіп тоқтайды, ат дүбірін
естіген н а ғ а ш ы с ы Бөлтірікке:
— Әй, сүмелек, м ы н а келген кімдер, көріп кел,—
дейді.
Бөлтірік тысқа шықса, бастарына сәлде ораған бес
молда екен. Б а л а н ы көрген бір ересектеуі:
— Үйде кім бар?— дейді. Сонда Бөлтірік ж ү л ы п
алғандай:
— Үйде өңшең иттер отыр,— дейді де ішке енеді.
Н а ғ а ш ы с ы Бөлтірікке қ а р а п :
— Келген кімдер екен?— дейді. Бөлтірік бәріне ес-
тірте:
— Бес қ а т ы н келіп тұр,— дейді. Отырғандар бір-
біріне таңдана қ а р а с ы п :
— Еркек үстіне келетін қандай қ а т ы н д а р ? !
— Біздің т о қ а л д а р ы м ы з болмасын!
— А т т а р ы н а н түсіп, үйге кірсін де!— деп бұйырады
нағашысы.
Бір кезде Белтірік бес молданы бастап үйге кіргізген-
де, бәрі таңданып балаға қарайды. Б і р а қ еш нәрсе айта
а л м а й , қ ы з а р а ң т а п күлгенсіп, бір-бірімен сәлемдеседі.
М о л д а л а р д ы төрге отырғызып болған соң, босағада
отырған Бөлтірікке н а ғ а ш ы с ы одырая қ а р а п :
— Әй, бала, сомадай болып отыра бермей, қонақтар-
ға қой әкеп сой. Әулиелерден бата сұрауды ұмытпа! —
деп зекиді.
Бөлтірік қойдың ішінен бір қара қ о ш қ а р д ы ұстап
а л ы п келеді де, есіктің жабуын көтеріп:
— Ал, молдекелер, бата!— дейді. Н а ғ а ш ы с ы қош-
қарды көріп:
— Әй, иттің баласы, саған бірдеңе көрінген бе, семіз
118
с а у л ы қ т а р тұрғанда, қ о ш қ а р әкелгенің қ а л а й ? — деп
қ о л ы н д а г ы қ а м ш ы с ы н көтереді. Сонда Бөлтірік наға-
шысына тіке қ а р а п :
— Үрсаңыз ұ р ы ң ы з , т а я қ еттен өтеді, сөз сүйектен
өтеді. Иттің баласы болсам, сізден а у л а қ , кетпегенім,
сүйек мүжімесем, күшігіңе де жетпегенім. Б ұ л бір. Екін-
шіден, а д а м қожасы — қ о ж а , қой қ о ж а с ы — қошқар.
Б ұ л қ о ж а - м о л д а л а р ғ а қ о ш қ а р сойған л а й ы қ . Оған несі-
не намыстандыңыз, н а ғ а ш ы ? — дейді.
Отырған байлар сасып қ а л а д ы . Сонда әлгінде кел-
гендердің ішінен ж а с ы үлкен біреуі т ұ р ы п :
— Б а л а н ы ң сөзі дұрыс, соя берсін, аллау-акбар! —
дейді.
Н а ғ а ш ы с ы Бөлтіріктің соңынан ш ы т ы н а й қ а р а п :
— Кешіріңіздер, молдекелер, мына қу жетімге бір
нәрсе көрінген ш ы ғ а р . Сіздерді әлгінде «қатындар» деп
ш а т п а қ т а ғ а н ы бар,— деп күйінеді. Сонда қ о н а қ т а р д ы ң
бірі:
— Біз де «үйде кімдер бар?» деп едік, «өңшең ит-
тер отыр» деп ж а у а п берді. Б ұ л — балаға сүйек тиме-
гені. Бізді қатын десе, басымыздағы сәлдеміз ш ы ғ а р .
Б ұ л б а л а н ы ң тілегін орындап, аулына қ а й т а р ғ а н ы ң ы з
абзал,— деген екен.

* * *
Бөлтіріктің қ а р т а й ғ а н шағында а қ ы л сұрай келген
бір ж а с ж і г і т :
— А қ ата (Бөлтірікті ж ұ р т ы осылай атаған), бақ
кімге қонады? Б а л а ы с т ы қ па, б а й л ы қ ыстық п а ? — дей-
ді. Сонда Бөлтірік:
— Ң а р а ғ ы м , б а й л ы қ — қолға ұстаған м ұ з ы ң емес
пе, бақ — ол да ұ ш қ а н бір құсың емес пе, бала — артта
қ а л ғ а н ізің емес пе?! Бәрінен жолдас-жораңмен, аға-
йын-туысыңмен, ел-жұртыңмен сіз-біз деп өмір сүрген-
ге не жетсін. Осыларға жүрегің ж ы л ы болса, қ а й ғ ы ң —
күл, қ у а н ы ш ы ң — от!— дейді.

* * *
— Іргелес а у ы л д ы ң м а л ы н үрлаудай-ақ ұрлап едім,
бірақ иелері із қ у а л а п келіп, бәрін айдап әкетті,— деп
сырын а ш ы п т ы бір ұры Бөлтірікке.
— Сенде әлі де талай-талай нәрсе қ а л ғ а н екен...
— Түк те ңалған ж о қ .
— ¥ р ы - қ а р ы деген екі ат қ а л ы п т ы .
119
 * * *
Шешеннің суық қолды бір жеңгесі көрші қонған үй-
дің боздау түндігін ұрлап алып, өзінің қараша шаңыра-
ғына көтеріп алады. ¥рлықты сезіп ңойган мүлік
иесі одан әрі-бері сұраса бермейді. Аңыры Бөлтірікке
келеді. Шешен жеңгесінің үйіне келіп, шаңыраңқа
қарап:
— Жыртығына жамауың сай келмей тұр екен, жеңе-
ше. Әр қазанның қаңпағы өзіне шаң болады,— депті.

* * *
Бөлтірік аулының бір кісісі ұрлыққа түсуді қартай-
ғанша ңоймайды. Үйіне шешен келіп отырған күннің
кешінде әлгі шал ұрлық жолына әзірлене бастайды.
Бөлтіріктің қолға түсіп ңаласыз ғой дегеніне шал:
— Бүгінгі түн шырттай ңаранғы болады, кім көре
қояды д е й с і ң , — дейді.
— Аппаң сақал шырт қараңғыда айдай боп көріне-
ді,— депті сонда шешен.
Сақал намысы жанына батқан қария сол күні райы-
нан қайтңан екен,— дейді халың.

* * *
...Ауылдың төрт түлігі түгел өскен дәулетті адамы
дүние салады.
— Бұ кісі жалғанды жалпағынан басып-ақ еді, міне,
енді дүниеден бір кебінмен кетіп барады,— дейді көп
ішінен біреу.
— Аз дүниемен кетіп бара жатқан ж о ң , — дейді сон-
да Бөлтірік шешен.— Бұ кісі жарық дүниеге жалаңаш
келген болатын.

* * *
Бір кедей жеке бөліп бағуға келмейтін төрт-бес тұя-
ғын дәулетті ағайынының малына қосқанын айтып,
Бөлтірікке ңуанышын білдіріпті.
— Теңіз өзенге кет демейді,— дейді сонда Бөлтірік.
Келесі көктемде әлгі кедей Бөлтірікке ңайта келіп,
байдан өз малын ала алмай қалғанын айтады да мұның
мәнісі не?— деп сұрайды.
— Мұның мәнісі сол — теңізден өзен шықпайды,—
дейді ақылгөй.
120
 * * *
Бір күні ауылдың даңғой жігіттерінің бірі түзды әб-
ден мақтапты.
— Тұз — жеті ңазынаның бірі, онсыз еттің де, нан-
ның да дәмі болмайды,— дей беріпті әлгі жігіт.
— Бір нәрсені айтпай к е т т і ң , — дейді сонда ше-
шен,— тұз сөздің де дәмін кіргізеді.

* * *
Бөлтіріктің үйіне ңонған бір қонақ ұйңыдан өте кеш
тұрыпты. Ол ұялғаннан былай дейді:
— Біздің жаңта таң атарда қораз шақырушы еді...
— Бізде қоразсыз-аң күн шығады,— депті сонда үй
иесі.

.* * *
...Алатаудан құм іргесіндегі аулына оралған жігіт
көрген-білгенін дұрыстап айту орнына, «бір шатқалдың
бойында қырық бұлақ бар екен» дей беріпті.
— Ңырық жол да бар емес пе еді?— депті сонда
Бөлтірік.
— Оны қайдан білесіз?
— Әр бұлаңқа жол барады. Бұл хақ!

* * *
Ауылдас біреу мынадай әңгімесін айтады:
— Түн ортасында бір атты адам үй тұсына келіп,
«кім бар-ау, құдайы қонақпыз» деді. Нешеусің деп едім,
«үшеуміз» деді. Үшеу болсаң басқа үйге барып қон де-
дім. Кетіп ңалды. Ертеңіне білдім, әлгім ит ерткен бір-ақ
адам екен. Үшеуміз дегені несі?
— Оның үшеуміз дегені,өзіме бір аяқ ас, атыма бір
бау шөп, итіме сүйемдей бір сүйек керек дегені екен,—
деп түсіндіріпті пайымшыл ауылдасы аңғал көршісіне.

* * *
Жастайынан тапқыр сөзімен аты шыққан Болтірік
ақын бірде ауыл аралап жүріп бір бектің үйіне түседі.
Бек Бөлтіріктің киген киіміне тыжырына қарап тұрып
оны бір мұқатпақ оймен:
121
 — Е, Бөлтірік, асығып киінген әйелдерше киіміңнің
бірі ұзын, бірі ңысңа ғой?— депті.
Бөлтірік бектің сұрагына шамданбай, сабырлы ке-
йіпте:
— Ай, Беке-ай! Нені сұрайсың. ¥ л өскен соң ұл
киінді, қыз өскен соң қ ы з киінді. Мен олармен ж а р ы -
сайын ба? ¥ з ы н болса ұлымдікі, ңысқа болса ңызым-
дікі шығар,— деп ж а у а п қатыпты.
Бек перзентсіз екен. « А ң л а м а й сөйлеген а у ы р м а й
өледі» деген ғой. ¥ я л ғ а н н а н қып-ңызыл болган бек:
— Саған дауа ж о қ екен, Бөлтірік,— деп теріс айна-
лып ж ү р і п кетіпті.

БЕКБАИДЫҢ БІЛГІРЛІГІ
Ілгеріде Досалы деген би өткен екен. Досалының би
болып дәуірлеп тұрған кезінде Бекбай дегең кедей стар-
ш ы н болыпты. Бекбай Досалының аулына шөпауыз
ж и н а у ғ а келгенде «міне, саған шопауыз» деп, сақал-
мұртын күзеп, а у л ы н а ңайтарып жібереді. Бекбай есті
а д а м екен, саңал-мұрттың дауын қумай, агайын арасы
бүлінбесін деп ж ү р е беріпті. Бір күндері Сайрам ңыста-
ғ ы н д а ғ ы базарга Бекбай келсе, Досалы қайтайын деп
тұр екен. Д о с а л ы : «Бекбай, қ а й т п а й с ы ң ба?»— дейді.
«Ңұлдың, биеке, ңайтайық, бағана бір төте ж о л көріп
едім?»— дейді Бекбай. Екеуі Сайрамның тар көшесімен
келе ж а т ы п , бұталған науша теректерді, соның ішінде
үш-ақ ж а п ы р а ғ ы ңалған бір теректі көргенде Д о с а л ы :
«Апырай, мына теректі ж а м а н күзепті-ау»,— деген
екен. Бекбай: «Биеке, сіз бұған қ а л а й күлесіз, сіз күзе-
генге бұдан да бетер ұста емессіз бе?»— дейді. Б ұ л
Бекбайдың б ұ р ы н ы р а ң көрген. Досалыға көрсетсем де-
ген терегі еді. Сол ойлағаны дәл түседі. Досалы Бек-
байға бұрынғы зәбірі есіне түсіп: «Бекбайжан, біздің
а у ы л ғ а ңонып кет»,— дейді. Бекбай ілесіп барып ңона-
ды. Азанда Досалы би Бекбайдың астына ат мінгізіп,
үстіне ш а п а н ж а у ы п : «Менікі т а с қ а н д ы қ екен, сенікі
а с ң а н д ы қ екен, ш ы р а ғ ы м » , — дейді. Бекбай атты Доса-
л ы н ы ң езіне қ а л д ы р ы п : «Биеке, атты өзіңіз мініңіз,
маған ш а п а н да жетеді»,— депті. Екеуінің достасуы
осыдан басталған екен.

122
 * * *
Тагы бірде Досалы Бекбайдың үйіне келіп қонады.
Бекбайдың жасы он үш-он төртке келген жалғыз баласы
бар екен. Досалы би баладан: «Ңалай, балам, үлкен
жігіт болдың ба?» деп сүрайды, сонда Бекбай тұрып:
«Құлдық, атасы, үлкен жігіт болды, бірақ жылауық
болды»,— дейді. Досалы би: «Неге олай, жігіт болып
қалды ғой»,— депті. Сонда тұрып Бекбай сол төңірек-
тегі байлардың атын атап: «Пәленше байдың баласы
асқа барады — аты сай, түгенше байдың баласы тойға
барады — тоны сай, менің балам солардың барған
жеріне барайын десе, ат пен тоны жоқ, бұл жылама-
ғанда мен жылаймын ба»,— деген екен. Досалы би:
«Олай болса бізге еріп жүрсін. Бір дауға бара жатыр
едік, билігіме бір тай түссе, осы балама берейін»,—
дейді... Айтқанындай, бидің билігіне тиген дәу торы ала
айғырды жетелеп келе жатқанын көріп Бекбай: «Биеке,
біздің баланың тайы келе жатыр»,— депті. Досалы
керегенің көзінен сығалап қарап: «Бекбайжан-ау, тай
емес, айгыр екен ғой»,— деп, бергісі келіңкіремей отыр-
ған кезінде оны Бекбай сезіп, кездігін суырып алып:
«Биеке, жал-құйрығын күзесе, тай бола салады да»,—
деген екен. Бекбайдан құтылмасын білген би сыр бер-
мей: «Ала ғой, шырағым»,— депті.

ТІЛЕМІСТІҢ ӨТКІР ТІЛІ

Тілеміс жанында екі жолдасы бар жолаушылап

келе жатады. Бір кезде серігі: «Күн болса батайын деп
қалды, жақын маңда Өзекеңнің аулынан басқа ел жоқ
енді не істейміз?» дейді. Сәл жүргеннен кейін Тілеміс аң
белбеуді басына сәлде ғып орайды да, ауылға келген
бетте «жаңадан болған пері, балгер» деп айтыңдар дей-
ДІ.
— Е бақсы болсаң қайтейін,— деп жақтырмаған
әйел мойнын бұрмастан қойын сауа береді. Екі жолдасы
сыртта атты жайғастырып жүргенде Тілеміс ішке кіріп,
керегеде ілулі тұрған дорбадан тұз алып, ошақтың үш
бұтына көмеді. Бәйбіше үйге кіріп, сүт пісіру үшін
ошаққа қазанын аса бергенде, Тілеміс: «Бәйбіше, ана аң
бас ңара қойыңды әкеліп соймасаң, отыңның басынан,
ошағыңның қасынан пәле шығады, айтпады деме, көзі-
ме көрініп тұр»,— дейді жорта.
123
 — Жағың ңарыссын,— деген бәйбіше онша елей
қоймайды. Сүтті қазанға қүйып, отты лаулатып жаға
бастайды. Бір кезде отты көсей бергенде, қызган түз
жан-жаққа күлді шашып, патырлайды келіп.
— Айттым гой, жаңа келген бетте-ақ көргем, ақсар-
бас, ақсарбас, әлгі ңойды әкеліңдер, ңан шығарып, қуа-
йық пәлекетті,— деп, Тілеміс жандыра түсті. Пәлеге
көзі жеткен бай әйелі мал сойып, ңонақтарын сыйлай-
ды. Тілеміс таң ата екі жолдасымен аттанып кетеді.
Кешікпей жолаушылап кеткен бай да оралды. «Ойбай,
дәу пері келді. Ошаңтың қасынан, оттың басынан бір-
нәрсе патырлап пәле болды. Айтқанын істеп, ақ бас
қара қойды сойдық, аман қ а л д ы қ » , — дейді әйелі болған
жайды түгел баяндап.
— Тіломістің осылай ңарай кетті дегенін естігенмін.
Кісіге дәм татырмаушы ең, қатырған екен. Бір жерде
ол мені сөзбен екінші рет өлтіреді десеңші,— дейді
күрсініп.

* * *
Жетісудағы Сәт болыс Тілеміспен ңатты қалжың-
дасады екен. Бірде: «Мен кішіпейілмін. Адамды ала-
ламаймын. Маған жүрттың бәрі бір»,— дейді. Мүны
естіген Тілеміс: «Бәлем, сенің де кезегің келер»,— деп
көкейіне түйіп қойыпты.
Жуанның жіңішкеріп, жіңішкенің үзілер шағы
таянған көктемнің бір күнінде.Тілеміс ел орынға отыра
Сәттің аулына келе қалады. Келген бойда:
— Уа, құдайы қонақпыз,— деп дыбыс береді. Бірақ
Сәттің үйі толған би-болыстар болып шығады. Бұған
мән бермеген Сәт жігіттерін жүмсап отыра береді.
Сонда Тілеміс тұрып:
— Төменгі Есік едік. Жолға тоқтамай Сәт мырзаның
аулын әдейі іздеп келеміз,— деп өзін таныстырады.
Бірақ бұл Сәтке ұнамайды.
— Есік боса, оның орны есік аузы. Шошалаға
түсір,— деп қысңа қайыра салады. Мұны естіген Тіле-
міс шошалаға кіріп, ңисайып жата береді. Тек қасында-
ғыларына:
— Мені айтып ңоймаңдар,— деп ескертіп қояды.
Оның бағына, қазанға Сәттің бәйбішесі келмейді де,
басқа әйелдер кіріп-шығып жүреді. Ңазы пісті-ау деген-
де Тілеміс оның бірін және үйітілген ңойдың бір сүбесін
сыртқа алып шығып, қоржынына салып ңояды. Бұған
124
 « а ж а л д ы қарға бүркітпен ойнайды» демекші, Сәттің
қ а һ а р ы н а ілініп қ а л м а л ы қ , — деп ж о л д а с т а р ы да бәйек
болады.
Көп кешікпей қазан да түсіріліп, Сәттің бәйбішесі ет
ж а с а у ғ а кіріседі. Дәл осы кезде бәйбіше бір қ а з ы н ы ң
ж о қ т ы ғ ы н сезіп қ а л а д ы да ы р ш ы п түседі. К а р т а ойнап
отырғандар да елеңдеп қ а л а д ы .
■'-■ Сәт:
— Ж а л ғ ы з қ а з ы салған б о л э р с ы ң , — деп секем ал-
ғ а н күйі бәйбішесіне а л а я бір қ а р а п , көзімен сүзіп
өтеді. Б і р а қ бәйбішесі де сыр білдірмейді.
Осы кезде д а л а ғ а ш ы қ қ а н Сәт келгендердің Тілеміс
екенін аттарынан таниды д а :
— А й н а л а й ы н , Тіке, байқамаппын. Өлсем үмытпай-
м ы н . Дос-дұшпанға таба қылма, айып менде. Төменгі
есіктілер деген соң ескермегенім рас еді,— деп ж а т а кеп
ж а л ы н а д ы . Сонда Тілеміс:
— Е, е! Сен ел-жүртты а л а - қ ұ л а көрмейтін әділ Сәт
емес пе едің? А й т қ а н сөз қ а й д а ? — депті д е : — А л а - қ ү л а
ш ы ғ а д ы осындайда, би үстіне мен барсам бізге қаны
о л а р д ы ң қосылмай ма? — деп ш а н ш ы п тастапты. Б ү ғ а н
Сәт ж ы ғ ы л с а да,Тілемісті қояр да қоймай қонақтар үс-
тіне а п а р ғ а н екен.
Сәттің бәйбішесі осы кезде ж а с а у л ы етке ж а л ғ ы з
қ а з ы н ы не бөліп, не тұтас саларын білмей дал болып
отырғанда Тілеміс:
— Кедей байға жетсем дейді, бай қ ұ д а й ғ а жетсем
дейді. Сәт қос қ а з ы н ы қ а з а н ғ а салуға қ а й д а н жарасын..
Ң о р ж ы н д а ғ ы қ а з ы н ы әкелші,— деп ж о л д а с ы н ы ң бірін
ж ұ м с а п т ы . К а з ы н ы турап ж а т ы п :
— А л а биенің қазысы ңұла қ а с қ а ғ а бұйырған
екен,— деп тағы бір қояды. Сәт «ала» деген сайын
Тілеміске ж а л т а қ т а п қ а р а й беріпті.

Бір бақа ж а р ы қ дүниеге келгеннен қ ұ д ы қ т ы ң ішінде

өсіпті. Басңа ж а қ т а н д а у ы л д ы ң әсерімен келіп түскен
к ө л б а ң а : «Баң-бақ дарияда жүрген күндерім-ай»,—
дейді армандап. Сонда ңүдықта оскен баңа қ ұ д ы қ т ы ң
ішін төртке бөліп: «Дария дегенің осы төрт бөліктің қай-
сысындай» депті. «Сезімі ж о қ , оқымаған білімсіз адам
құдыңта өскен әлгі б а қ а секілді» деген екен Тілеміс.

125
 * * *
Бесағаш деген жерде үлкен ж и ы н болады. Сонда
Мөңке мен Алпысбай қ а с ы н д а ғ ы Тілемісті түрткілеп
сөзге ш а қ ы р а д ы . Шолпысы с ы л д ы р л а ғ а н бір әйел бүлар
отырған үйге қызмет етеді. Ойына бір нәрсе сап ете
қ а л ғ а н Тілеміс л ы п етіп сыртқа шығып келеді. Әлгі
әйел бір о р а л ғ а н д а : «О, қүдағи, а р т ы ң д а ғ ы ш а ш б а у в щ
не айтып бара ж а т ы р » , — дейді.
« Ш а ш б а у ы м н ы ң айтқаны — үл тапсаң Алпысбай-
дай дауқор таппа, Мөңкедей парақор таппа деп сыл-
дырлайды»,— дейді әйел. Ана екеуі: «Ңүдағи да қүры-
сын, сен де қ ү р ы » — деп жантайыса кетіпті.
* * *
Р а қ ы м б а й мен Атабек деген кісілердің б а л а л а р ы
болмапты. Діни сенімдегі Р а қ ы м б а й мен Атабек ат
сабылтып, а р н а й ы кісі жіберіп Тілеміс пен А л ғ а д а й д ы
бата алуға ш а қ ы р а д ы . А л ғ а д а й ж а с ы үлкен болғанмен
сөзге орашолақ, қ а р а п а й ы м кісі болса керек. Көпшілік
ж и н а л ғ а н д а с а с қ а л а қ т а п Тілеміске ж а у т а ң д а п қ а р а й
береді. Тілеміс қолын ж а й ы п жіберіп, табан астында:
«Әлемнің бетін ж а р ы қ ет,
Кешіктірмей келіндерді жерік ет.
Аман-есен босантып,
Біріне-бірін серік ет.
Мекедегі Мұхамбет,
Түркістандағы Ңожахмет,
Осы айтқан тілеуімді қабыл ет»,—

деп бетін сипайды. Ж и н а л ғ а н ел Тілемістің т а п қ ы р л ы -

ғына риза болады. Елге қ а й ы р ы м ы ш а м а л ы бай Сау-
д а л ы : «Жиен, біздің а у ы л ғ а ж ү р ; ж а қ с ы л а р бас қосады,
ж а қ с ы л а п батаңды бер, ат-шапаның дайын»,— дейді.
Сонда Тілеміс: «Барғым ж о қ , Саудеке, а ш ы н ы п айт-
қаным, сен бай болғанмен ешкімге сәулең түспеген
ж а н с ы ң . Ңайырсыз байдан қ а й ы р ы м д ы кедейім
а р т ы қ » , — дейді. Бай жер ш ұ қ ы п отырып ңалған екен.

Ң Ы Л Ы Ш Т А Н БЕТЕР Қ Ы З Ы Л ТІЛ

Б а й ы р ғ ы Жетісу жеріндегі көшпенді елдің мал шар-

у а ш ы л ы ғ ы м е н айналысып жүрген үш-төрт кедей-кеп-
126
шігі өзара ақылдасып, аз ғана жерге тары егуді жөн
көріпті. «Бар мәзір, жоқ жай» демекші, қолда барлар-
дың өгізінің күшін, еоқасын жалдап алып, жер жырту-
ға кірісіпті. Осы өңірдегі жалпақ жұртты «әйт» деп
өргізіп, «шәйт» деп қайырып жүрген Тезек төре
қарапайым шаруалардың бұл ісін әбес көріпті. Сойы-
лын соғар төрт-бес жандайшап, «үр, тоқпаңтарын»
жіберіп, егіншілерді жан-жаққа қуып, қүрал-сайман-
дарын қираттырыпты. Озбырлықтан жәбір көрген кем-
бағалдар еңірегенде етегі жасқа толып ауыл ақсақалы
Малдыбай ңарияға келіп, мүңдарын шағып, қалай
күн көрудің қаракетін сұрастырса керек. Тентек төре-
нің мына зүлымдығына жаны күйзелген Малдыбай
қарт өзінің төсек тартып, сырқаттанып жатқанына
қарамастан атқа қоныпты. Әдетте, төре отырған үйдің
сыртынан ешкім де атпен дүбірлетіп жүрмейтін болса
керек. Осы тәртіптің бүзылғанын білген төре жан-
жағында отырған үзеңгілестеріне таңырқай қарағанда
сыртта тұрған Малдыбай ат үстінен:
Төбелерде төбе бар,
Ңара жермен барабар.
Төрелерде төре бар,
Көк төбетке барабар.
Ңара жерді қорыған
Ңайран ғана «есіл ер»,—
деп қамшысын бүйіріне таянып тұра ңалыпты. Мына-
дай қаһарлы сөзді күтпеген Тезек төре «сөз елге тарап
кетер» деп қауіптеніп, «аузымен құс тістеген» Малды-
бай қартты аттан түсіріп, айыбын төлепті деседі.

СЫРЛЫ ТӨБЕ
Асан Ңайғы бабамыз Жерүйық іздеп Жетісу өңірін-
дегі осы күнгі Ңарқара (ол заманда бұл жер басқаша
айтылған болар) деген жерге келгенде:
Шөбі шүйгін, суы бал,
Аңға толы сай-сала.
Жері жомарт, бақса мал,
Ңүтты мекен баршаға,—
деген екен.
Ал осы құтты мекен орналасқан байтақ алқап —
мал үшін қыстауға да, жайлауға да өте қолайлы жер.
127
Ж а з ж а й л а у ғ а ш ы қ қ а н төрт түлік кең ж а з ы қ пен мұ-
зарт тау бөктерін түгел алып ж а т а д ы . Табиғаты да көр-
кем. Мыңғырған малға, сұлу табиғатқа қ ы з ы қ қ а н қал-
м а қ б а с қ ы н ш ы л а р ы бір кездерде осы өңірді ж а у л а п
а л ғ а н деседі. Б і р а қ көп ұзамай қ а з а қ а у ы л д а р ы бас
қосып, қ а л ы ң қол ж и ы п , ш а п қ ы н ш ы л а р д ы қуып шы-
ғады. Осы ұрыста көп о л ж а м е н бірге Ң а р қ а р а деген
қ а л м а қ қызы да қолға түседі. Ң ы з д ы ң сұлулығына,
әрі ұрыста көрсеткен ерлігіне тәнті болған қ а з а қ батыр-
л а р ы ол үшін өзара таласып қ а л а д ы . Мұны естіген
Ңарқара:
Өзі көсем, сөзі шешен,
Қ а з а қ еді менің шепіем.
Ңолымды егер босатсаңдар,
Т а ғ д ы р ы м д ы өзім шешем,—
деп бір ауыз өлең айтыпты.

Ңолын шешкеннен кейін:

— Енді мені ру басына а п а р ы ң д а р , — деп өтінеді
ол. Ру а қ с а қ а л ы н ы ң а л д ы н а келген соң:

Уа, қ а з а қ бабамыз,
Біз де сіздің балаңыз.
Сенбесеңіз, а й т а й ы н :
Ң а з а қ еді анамыз,
Ң а л м а қ , ң а з а қ соғысып,
Ңанға бөкті д а л а ң ы з .
Ңайтсек тату боламыз?!
Ңара ң а л м а қ қол ж и ы п ,
Ң а р у - ж а р а қ мол ж и ы п ,
Ңайта келсе қ ы р у ғ а
Ңазақ, қандай ш а м а ң ы з ? —
дейді қыз.
Мұны естіген а қ с а қ а л :
— Әйел заты болсаң да, еркекпен тең екенсің, ақыл-
ға кен екенсің. Өзің не а й т а с ы ң ? — деп сұрақ қояды.
Ңыз бұған:
— Егер м а ғ а н тең келер жігіт болса еліңде, қ ы л ы ш
болсын белінде, сауыт болсын басында, шоқпар болсын
қасында. Мен соған тиемін,— деп ж а у а п беріпті.
— Белінде қ ы л ы ш болсын дегенің — ж а у г а шабар
ер болсын, басында сауыт болсын дегенің — а қ ы л д а н
асқан сауыт ж о ң , а қ ы л д ы болсын, қасында шоқпар
болсын дегенің — білікті болсын дегенің болар.
128
 Ру ақсақалдары қыздың аңылы мен өжеттігіне дән
риза болып, қазаң батырларының біріне ңосыпты. Ба-
тырдың кедей екенін білетін ақсақал ңызға:
Тақырға қар тұрмайды,
Батырга мал тұрмайды.
Күйеуің батыр,
Бірақ тақыр екен,—
мал-мүліктен ңанша аламын десеңдер де, рұқсат,—
дейді.
— Биеке, ол рас. Бірақ батыр жарлы болғанмен,
арлы болады. Ертең: «Мен қатын алмаппын, мал алып-
пын, сонда кімнен кем болып жаралыппын»,— десе
қайтпекпіз? Қалауымды берсеңіз, жер беріңіз, құрас-
тырып аламыз өңгесін біз,— дейді ңыз.
— Ңарағым-ау, оның қонысы бар еді ғой...
Биеке, қоныстың ңонысы бар,
Оның да құласы, торысы бар.
Мал бітпеген қоныс — дау мен ұрыс
Мал біткен қоныс — ырыс,—
дейді қыз тағы.
— Ңазақ ерге қыз бергенімен, жер беріп үйренбе-
ген х а л ы ң , — деген аңсақалдың сөзіне:

Жерсіз ер — ел болмайды,
Ерсіз ел — ел болмайды.
Ер — елдің баласы,
Жер — елдің панасы.
— Ер елге ортақ болғанда, жер ерге ортақ емес пе?—
деп жауап береді қыз.
— Анадан ұл тумаса да, қыз туған екен.
Ана жолын жоғалтпас із қуған екен.
Ңалаған жеріңді ал, той жасап, ту бие соямын,
Сол жерге сенің атыңды қоямын,—
деп ақсақал аталы сөзге тоқтағандығын білдіріпті.
Мұзарт тауына құлай ақңан өзеннің жағасын көрсет-
кен Ңарқара:
— Биеке, бұл жерге батырдың есімін қойсаң қай-
теді,— депті. Мұны естіген күйеуі сөзге араласып:
— Ердің аты екі ңойылмайды. Бұл — сенің бәсірең.
Сенің атың қойылсын. Мен ер болсам, елдің ері, жердің
ері болайын,— депті. Бұл сөзді құп көрген ақсақал:
— Күшіңе арың сай, өзіңе жарың сай, енді жерің де
5 —3180 129
сай болды. Бердім сол жерге Ңарқара атауын!— деп
бата беріп, оқшау тебенің үстіне жас жұбайларға ар-
нап ақ отау тіктіріпті...

ҢЫЛЫШБАИ ІНЕПІЕН
Ңылышбай Ержанұлы Шу, Мойынқұм өңіріне ғана
емес, бүкіл Жетісуға аты шыққан шешен, ақын. Ол бұ-
рынғы Әулиеата уезі, Аққолтық болысындағы қоралас
елінің кедей шаруасынан шыққан. Ңылышбай өте зерек
болған. Кедейдің мұң-мұқтажын жоқтап, бай-болысты
сынаған:

Адам бір көшкен керуен,

Құрармыз аз күн серуен.
Керуендей көш тартып,
Асармыз бір күн белінен.
Адал жүріп тірлікте,
Айрылмайық сенімнен.
Кірсе лебіз, шықса жоқ,
Ңауіп етіңдер өлімнен.
Қол ңайырың болмаса,
Не әкетесің өмірден.
Өлмей тұрып, киіп-іш,
Мініп жорға, сұлу құш.
Ғаріптерге қарайлас,
Өлгеннен кейін не керек,
Алтын мен күміс зеріңнен.
Не жандар өткен байлыңпен,
Өтірік сөз зорлықпен,
Жаһанға малы сыя алмай,
Кемтарларға қия алмай.
Тұтыларсың бір күні,
Малтыққан қарға қояндай.
Иманың ата болмайды,
Ңанаудан ниет тазармай.
Өлімге көзің жетсе де,
Жақсылыққа бой ұрмай,
Ақыры бір күн өтерсің.
Үзіліп сонда кетерсің,
Ішпей-жемей жиғаның
Артыңда қалар бір күні,
Сол кезде сорлы-ау қайтесің?

130
 * * *
Ңылышбай жас кезінде бір ауылға келіп, ңонайын
десе, танитын ешкімді таба алмайды. Содан кейін бір
үлкен үйге кіріп, сәлемдесіп есік жаққа отыра кетіпті.
Үй иесі жақтырмай: «Иә, бала, қайдан келесің?» —
деп сұрапты. Сонда Қылышбай:
— Шу бойынан келе жатыр едім, ешкімді таныма-
ган соң сіздікіне қонайын деп келдім, ата,— депті.
Үй иесі басқа қонақтарды нүсқап:
— «Ңонақ үстіне қонақ келсе, қотыр болады деген»
өлшеп істелген ас қой,— дейді.
Сонда Ңылышбай:
— Ата, ешкімді танымаушы едім, көже-мөже болса
да осында отыра берсем ңайтеді?— дейді.
— Көже-мөже дегенің не?
— Тарыдан түйісі болса, сары майдан иісі болса,
сүтке салып баптаса, қантпенен қаптаса, оны біздің
ел көже дейді,— депті Ңылышбай.
Баланың сөзіне жығылған бай:
— Ңарағым, жоғары шығып отыршы,— деген екен.

* * *
Ңылышбай Әулиеата базарынан мыс шәйнек сатып
алады да, ие бол деп бірге жүрген жолдасына береді.
Екі күн жүргеннен кейін ңүдықтың басына дем ал-
мақшы болады. Шай ңайнату үшін шәйнекті іздейді.
Ңараса үшті-күйлі жоң. Сонан Ңылышбай жүрген ізі-
мен кері ңайтады. Көп жер жүргеннен кейін кесіп өткен
жолдың үстіне түскенін аңғарады. Ңылышбай ізбен
жүріп отырып жүз қаралы киіз үй тігілген бір ауылға
келеді. Сөйтсе бүл Ботбай елінің байы Бекмырзаның
қыз үзату тойы екен. Адам көп жиналыпты. Ақын
жоғын кімнен сүрарын білмей тура ортаға шығып,
мына өлеңді айтады:
О, Ботбай деген туғаным,
Ңұтты болсын думаның.
Олақ жігіт бос байлап,
Түсіп ңалды қүмғаным.
Тауып егер берсеңіз,
Атаның жөнін қуғаның.
Тауып алып бермесең,
Ңұдай төбеңнен ұрғаны,—
дейді.
5* ізі
 Тойға жиналган би-болыстар мен байлар мына өлең-
ді естіп, Ңылышбай аңын екенін біледі де, «сен осыны
сөзбен қайтар, бір ұялтшы» деп бір шешен жігітін да-
йындайды. Ақын үйге кіре бергенде дайындаған шешен
кісі:
Ассалаумағалайкүм, шудың елі,
Масасы мен сонасы көп, дудың елі.
Бүкір етіп туыпты шешең сені,
Ңұлағы мен мұрны жоқ, ңудың елі,—
деп сөзден сүріндірмекші болады. Бай-болыстар шулап
қоя береді. Сонда Ңылышбай табан астынан:
Ассалаумағалайкүм, керінің елі,
Жын-шайтан перінің елі,
Өрде жатқан Бекбайсың,
Ңыс — қыстауың, жаз — жайлауың,
Ңұмды неге даттайсың.
Арағың мен бозаңды қосып ішіп,
Аузыңа келгенді оттайсың,
Би-болысты неге құдай а т п а й с ы ң , —
дейді. Би-болыстар жер шұңып отырып ңалады. Ақын-
ның мына сөзі жалпақ ел-жұртқа жайылып кетпесін
деген Бекмырза бай ат-шапан айыбын төлеп, құрметпен
шығарып салған екен.

* * *
Қылышбай әдетте сыртңа бір шықса, екі-үш ай жо-
лаушылап бір-ақ қайтады екен. Мұндайда сағынысқан
ауыл-аймақ түгел жиналып, мерейлері өсіп, жай-жап-
сарды барынша кең әңгімелейтін болған. Осындай бір
шырайлы дидарласу үстінде ауыл жігіттерінің бірі
биыл азын-аулаң уаң малдың жүдеулігін, келер күннің
қалай болары алаңдатып отырғандығын айтады.
— Е, жаздың күні жұтағандарыңа жол болсын?—
депті Ңылышекең.
— Өзіңіз білетін Сәрсенбек бай биыл жердің отын
да, құдығымыздың суын да билетпей қойды. Жерімізге
малын жайып, құдығымызға ңойын суарып, апшы-
мызды бір уыс етті.
— Бар болғаны сол-ақ па?! Сәрсекеңнің малы тұр-
мақ, өзін бүл маңайға жолатпайтын етейін. Бұйырса
бір бозқасқасының сорпасын да ішіп қаларсыңдар.
— Ңайтіп, Ңылышеке?
132
 — Ертең таң атпай бір жігіт құдыққа түсіп, шегенге
жасырынып тұрсын. Ақыры құдыққа байекеңнің өзі
келеді дедіңдер ғой. Ңүдықңа ңауғасын салған кезде
біріншісіне тимей, екіншісін үстап, жіберіп тартып,
жіберіп тартып түрсын. Бай құдыққа үңілген кезде әлгі
жігіт ербеңдеп суға құлай кетсін. Арғы жағын тағы
көре жатармыз,— дейді Ңылышбай.
Айтқандай-ақ, күндегі уақыты, сәске-түстің мезетін-
де Сәрсенбек бай қойын шулатып, құдыңңа ңарай келе
береді. Келе сала, ай-шай жоқ ңауғасын қүдыққа салып
жібереді. Ңұдықтың ішінде, шегенді тасалап тұрған
жігіт Ңылышбайдың әлгі айтқандарын істейді. Ңұдың-
тың ішінде қауғаға жабысып тұрып, суға ербеңдеп
құлап түскен «бәлені» көрген бай шалқасынан түседі.
Түрулі тұрған іргеден мұны Ңылышекең көріп оты-
рады.
Сәрсенбек бай тұра салып, шулап келе жатқан
ңойына қарай жүгіріп, ңойшысына:
— Ойбай, ңайтар кейін, ңұдықта бір пәле жатыр.
Ішінен бір бозңасңаны таңдап ұстап, үйге алып бара
бер,— дейді де өзі Ңылышбайдың үйіне ңарай жүгіре-
ді. Асыға-үсіге табалдырықтан аттай беріп:
— Ңылышеке, мына құдыңтан бір бәле көрдім, тезі-
рек жорып беріңіз,— дейді. Ңылышекең еш нәрсе
түсінбеген райда:
— Байеке, о не, жайшылық па?— депті.
— Ойбай, айналайын, Ңылышеке, мына ңұдықтан
бір бәле көрдім.
— Байеке, бұл ңұдықтың басына жын-шайтан ерте-
ден-аң үйір еді, соның бірі шығар, еш нәрсе атадыңыз
ба?— дейді.
— Иә, естуім бар еді, мені қай ңұдай қара бастыр-
ды. Бұл құдыңқа биыл ңайдан ңона қалып едім, ңұдай
қырсығыңнан сақтай гөр, бір бозқасқа атадым.
Ңылышбай жел бере түсіп:
— Ойбай, тезірек таратып жібер, тезірек қамыңа
кіріс,— дейді. Ол осылайша ауыл-аймаңты жас сорпаға
бір кенелтеді.
Арада бірер ай өткенде Ңылышекең жігіттерін тағы
жинап алып:
— Сояр мал жоң, бәрі арың екен. Сәкең байдан
тағы бір сорпа ішелік,— дейді—
— Е, ңалайша, Қылышеке?
— Бай ұйңыға барды-ау деген кезде бес-алты жігіт
133
үйін көтеріп, есігін артына қаратып қойыңдар да,
ңойын үркітіңдер. Арғы жағын көре жатармыз,— деді.
Ауыл жігіттері Ңылышекеңнің айтқанын бүлжыт-
пай орындап, түн қараңғысында еш нәрсе сездірмей
кетеді.
Ңорадағы қойдың шуылынан шошып оянған бай
есікке ңарай тұра жүгіріп, маңдайын керегеге ұрып
алады. Сөйтсе, орнында есігі жоқ. Бай бәйбішесін оя-
тып, шам жаңтырса, есігі артқа ңарап ңалыпты, жүк-
тің тасасында тұр.
Ақылы айран болған бай таң атар-атпастан Ңылыш-
байдың аулына ңарай шабады. Ңылышекең үйінде
екен, түк сезбеген адамша жайбараңат:
— Байеке, реңіңіз мұнша неге қашып кеткен, не
болды?— депті.
— Ойбай, Ңылышеке, биыл мені бір қырсың айнал-
дырды. Анадағысын өзіңіз білесіз, ал түнде үйімнің есі-
гі артына қарап қалыпты,— деп бай жағасын ұстайды.
— Апыра-ай, ә, мынау бір сұмдық екен. Әнеукүн-
гінің салқыны кетпей айналып жүрген ғой. Еш нәрсе
атадыңыз ба?
— Бір бозқасқа атадым, Ңылышеке.
— Ойбай, тез таратып жіберіңіз. Түнеукүнгінің ке-
неуі ғой кетпей жүрген, енді кетеді.
Сөйтіп жөнсіз • баса-көктеген байды жанынан шо-
шытып, ңайтып бұл маңайға жоламайтын еткен екен.

ӨМІРБАИ ШЕШЕН
Жамбыл облысының Сарысу өңірінде өмір сүрген
Борбас деген парасатты адам болған. Қонысы шалғай
болғанымен, Сыр бойындағы ағайын-туыстармен жүз-
десіп-көрісуді аңсап, өз шаруасымен келген-кеткендер
арқылы жеті рудың игі жаңсыларынан хабардар болып,
алты-жеті адаммен ағайынға дидарласып ңайтуға бар-
ған екен. Көптен сағынысып көріскен ңандас-ңарын-
дастарының біріне ңонып, біріне түстеніп, сейіл-серуен
құрады. Бірнеше күн арңа-жарқа боп сағыныш сазын
басқан соң, пәк пейілмен ңұрмет еткен туыстардың
ықылас-ниетіне риза боп, рақметін айтып, елге ңайтуға
рұқсат сүрайды және жақсы менен жайсаңдарды ал-
дағы жылы күзге келіп, серуендеп қайтуға шақырады.
Межелі мерзім жеткенде, бір-бірімен хабарласып,
Борбас аулына аттанады. Үлкендерге ілесіп он үш
134
жасар Өмірбай да барады. Борбастың Жантас, Бектас,
Алтыбас деген балалары болған.
Он жасар қаршығадай баланың қияндағы елден
ересектерге еріп келгеніне Алтыбас таңданып:
— Түріңе қарасам, ойын баласысың, ақсақалдарға
еріп келгеніңнің мәнісі не?— дейді, бір жағынан мүсір-
кеп, әрі не дер екен деп сынай сүрайды. Сонда Өмірбай:
— Ер бала он екі жасында балиғатңа жетеді, әкелер
мен көкелерге ергеннен нем кетеді. Есті болып ешкім де
іштен тумайды, игі жақсылардың әңгімелерінен бір
сабақ жіп ілсем маған сол жетеді!— депті таңдайы
тақылдап.
— Жарайды, балам,— дейді Алтыбасқа әкесі.— Ңо-
нақтың үлкен-кішісі жоқ, мазалай бермеңдер енді.
Сонда Өмірбай іле-шала лып етіп:
— Дүрыс қой, көке, маған сүрақ бергені. Мүсіркеу
түбі — азап, азаптың түбі — дозақ, ағаларымның ма-
ған сүрақ қойғаны — мені елегені! Мен үшін бүл —
ғажап!— дейді.
Екі елдің ақсаңал-ңараеақалдары шүрқыраса табы-
сып ел-халыңтың амандық-саулығын сүрай, мәре-сәре
боп, қысырдың тайын сойып, ңауыр-дауыр боп жат-
ңанда, отау үйдің белдеуінде байлаулы тұрған түйе-
нің бауырына көрші үйдің ңозысы жанаса кіре бер-
генде, түйе тарпып, ңозы жан тәсілім етеді.
Борбас тұрымтайдай баланың әлгіндегі сөзіне ерік-
сіз назар аударып: «Бүл бала, негізінде, таудай
талапты, тегі болайын деп түрған науша-ау!»— деп
түйген екен. Осы оймен Өмірбайды шақыртып алып:
— Ал, наушам, түйем тарпып, көршінің қозысын
өлтірді. Осы қозының кесімін айтшы!— дейді.
— Жаңсы, көке! Наушаңа сенсең бұл кесімді, теріс
айтсам тіл бетімді! Тарпыған аяғын кессем — түйеңіз
шолтақ болады, өркешін кессем — молтақ болады.
Қозысынан айрылған адам осы түйенің қырықңан
жүніне ортаң болады!— дейді жүзі балбұл жанып.
Борбас балғын жастың өжет-өрлікпен сөз саптауына
сүйсініп:
— Талабыңа ақылың серік болғандай, жалғаншы-
ның шешімін тәрк қылғандай наушам екенсің! Ғү-
мырың үзақ болғай, қара жүректілерге тұзаң болғай,
ел-жұртыңа шырақ болғай! Жүзің жарқын — ашық
болсын, лебізіңе халқың ғашық болсын! Енші деп емес,
бір жорға құнан — тұсау кесер жоралғы болсын! —
деп, маңдайынан сүйген екен.
135
 * * *
— О, Өмеке, шаруаңыз болса, айта отырыңыз,—
дейді Бұқарбай батыр. Бұл кез Өмірбай шешеннің ұл-
ғайған шағы екен.
— Шырағым, біріншіден амандық-саулық білген,
екіншіден, аттың майын сұрай келген. Мініп түсер ту-
лақтың жоңтығы — бұл жалғанның ңоры екен. Сексен
сегіз жасыңыз ңұрулы тұрған тор екен! Көз кіреуке,
көңіл пәс — кәрілік деген сор екен! Енді бір секіру
арман боп, алдым қазған ор екен!— дейді.
Бұқарбай бір жігітін шақырып алып, бір жараулы
ат әкеп беруді тапсырады. Бір шамадан соң әлгі жі-
берген адамы әрі кәрі, әрі жауыр арса-арсасы шыққан
ат әкепті. Батыр оның бұл ісіне қатуланып дүрсе қоя
бергеңде, Өмірбай:
— Уа, батыр, уақасы жоқ. Кәрі болса замандасым
да, жауыр болса тоқым жауып амалдасын да. Балам
маған лайығы осы деген шығар. Бұқарбай інім бергенде
олқысынып жамандасам ба?— дейді.
Мына сөзді естіген Бұқарбай атпен шауып барып
бір білеудей атты басыбайлы мінгізіп аттандырған екен.

ЖОРЫҢБАИ МЕН ЖОЛАУШЫ

Жолаушы жақындай бере «Ассалаумағалайкүм»
дей бергенде: «Сәлеміңнен бұрын шақшаңды әкел!» —
дейді.
Ат үстінде енді атуға ыңғайланғанда шақша сусып
түсе бергенде, аяғымен қымтып ұстап үлгіреді. Сонда
жолаушы: «Жортеке, осы сәтке бір ауыз сөз айтып
жіберсеңізші!»— дейді. Жорыңбай іркілместен:
Ңұдайдың мұнша маған баң бергені,
Шақшаның түсейін деп шап бергені.
Аяғым мен ңолыма ризамын,
Біреуі ұстап, біреуі ап бергені! —
депті.

ДАИРАБАИ АИТҢАН ЕКЕН...

Созақ өңірінде Дайрабай атты шешен кісі .болған.
Сол Дайрабай айтыпты деген біраз сөз ел арасында көп
айтылады.
136
 Бір молда: «Мына дұғаны оқып отырса, адамның
қарны аш, киімі жыртық болмайды екен»,— дегенде
Дайрабай: «Мал бағып, егін салып әуре болғанша сол
дұғаны неге оқып отыра бермейміз?»— депті.

* * *
«Адам өлген соң — қылыштан өткір, қылдан жіңіш-
ке қыл көпірден айдайды, күнәсіз болса өтеді, күнәлісі
көпір астындағы тозақ отына құлап, азап шегеді»,—
деген молдаға Дайрабай: «Ар жағында ат-түйеміз қа-
лып па, бер жағында неге бола бермейміз?»— депті.

* * *
Елдің қожа-молдалары Түркістандағы Ңоныс деген
биге: «Осы Дайрабай ел жақсыларына тіл тигізе береді,
соны көп алдында айыптап ацтығын басыңызшы» —
депті. Елдің игі жақсылары бас қосқан жиында Ңоныс
би: «Ей, шажағайдан ауып келген жалғыз үй, ел жақ-
сыларына неге тіл тигізе бересің. Көшіріп жіберейін
бе?»—дегенде, Дайрабай: «Көшіп кетуге менде түйе
жоқ, көшіріп жіберуге сізде түйе жоқ, бұл жағы қалай
болар екен?»— депті. Ңоныс кедей екен, ештеңе айта
алмай отырып қалыпты.

САРАҢ БАИДЫ СІЛЕИТКЕН

«Өнер алды — қызыл тіл» деп маржан сөздің ңаді-
рін терең түсіне білген халқымыз талай-талай аңын мен
шещеннің анасы болған ғой. Екі жүзді алмас қылыштай
қиып түсетін әйгілі Махамбет туып, өскен Нарын бо-
йында бір кезде Ңарға деген аңын ғұмыр кешіпті. Өт-
кір, ойлы мысңылдары мен өлеңдерін жұртшылық күні
бүгінге дейін сүйсіне әңгімелейді. Әсіресе, сараң байға
айтқан бір ауыз өлеңі ңарғаның тапқырлығын байқа-
тады.
Жаздың аптап ыстық күндерінің бірінде Ңарға құм-,
ды өңірде сараңдығымен, қулығымен аты шықңан Көл-
бай деген байдың үйіне қонаға келіпті. Ңарғаның жол
соғып шөліркеп келгенін сезе тұрса да, бай әзінің
қалыпты мінезіне багып бәйбішесіне әп дегенде:
— Жолаушы шаршаған шығар, көже бер. Сосын тө-
сек салып жайғастыр, дем алып ұйықтасын,— депті.
137
 Қарға әкелген көжені сіміре салып, шөлі басылмай,
тағы да тамсанып отырып ңалған көрінеді. Сараң бай
оны ңыспаңтап, бұрынғыдан бетер діңкелеткісі келген
болса керек:
— Бізде қонақ кәде деген болады, соны өтеуді ұмыт-
п а ғ а й с ы ң , — депті тілінің бұдырын сездіріп.
— Не тілегіңіз бар?— деп сұраған Ңарғаға, бай бір
ауыз өлең айт деп талап қойыпты.
Ңарға сонда тамағын бір кенеп жіберіп:
Сөйлейін сөйле десең Көлағасы,
Бермейсің ңонақ келсе қонақасы.
Көлбай деп ңайран атты кім ңойды екен,
Көл түгіл шұқанақтың садағасы,—
депті.

ТЫНЫС ҢЫЗДЫҢ ТАПҢЫРЛЫҒЫ

Сыр бойындағы жыр дүлдүлдерінің бірі Ешнияз
аңынның он жеті-он сегіз шамасындағы, анау-мынау
қыздарға шекесінен қарап, шиырып жүрген шағында,
шектес ауылда Тыныс деген қыздың сөз тапқырлығы,
даналығы һәм оның әдептілігі, тал жібектей биязылы-
ғы, тазалығы ел ішінде аңызға айналған екен.
Бұл дақпырт алып-ұшып, ауыздығымен алысып
тұрған Ешниязды жатқызсын ба? Салып-ұрып атпен
арнайы Тыныстың үйіне келіпті. Сырттай қарағанда,
аяғын сәл сылтып басатын, қара қызға көңілі толмай:
— Тыныс-Тыныс! Мүсін-Мүсін!— дегенге үріп ауыз-
ға салғандай, жүзіктің көзінен өткендей, мөлдіреген
жүзімдей, алқызыл нарт алмадай, көлдің көркі аңңу-
дай, ай-нұрлы, албыраған ару — керім екен десем, ңап-
ңара гөрім екен ғой! Ңатпыш қараны да дабыра-дақ-
пырт еткен елде де көз қалмаған екен-ау!— дейді
нығырта.
Сонда Тыныс ңыз:
— О, тәуір ңұрбым! Ңардан аппақ еш нәрсе жоң,
ұстасаң қолыңды тоңдырады. Ңазаннан қара нәрсе жоң,
ішіндегісін ішсең мейіріңді қандырады. Ңара бөрік хан
басында, ақ киіз аяқ астында емес пе? Ңыран ңұс —
қырымға, ңұзғын құс — ырымға деген. Менің ішім-
нің саралығына қарамай, түсімнің қаралығына
ңараған сіздің көзіңіз де көз емес — ағарып кеткен бөз
екен! Көзі соқырдан коңілі соқыр — гаріп, есуастан
138
есірік — ғаріп! Сол есірік пен көңілі соңырдың иә бірі,
иә «пірі» болмасаң нет-ті?!
Екілесе келгенде, ш а р ш ы топтың а л д ы н д а , сөз сайы-
сы үстінде тақта отырған хан-бектен даңғайыр-зайыр
қара озған! Ңыза-қыза келгенде, мойыны ң ү л а ш арғы-
м а ң т а н өкпесі тесік қ а р а б а й ы р ж а б ы озған. Осы ақи-
қатты ұ қ п а ғ а н сен де бір ерім, сары азбан!
«Елді сөкпе, кенді төкпе!». Ел мені д а қ п ы р т етсе —
д у а л ы л ы ғ ы ! Елден үстем болам деген — жігіттің диуа-
н а л ы ғ ы ! Х а л ы қ айтса — қ а л т а й т п а й д ы , менің мүсін,
өзіңнің мүскін екеніңді а ң ғ а р м а й түрсыз!— дейді.
Сөзден тосылған Е ш н и я з : « А ң ғ а р м а й сөйлеген
а у ы р м а й өледі!»—деген, қ а р а ғ ы м !
А ж а р негізін а л ғ а н д а — көн,
А қ ы л адастырмайтын — жөн,
аздырмайтын тон,
Жөнді ж ө н демеген — т а п ы р а қ т ы қ ,
Аңылды аздыратын — ақымақтық!
Б ү р ы н ғ ы л а р : «Сөзде сөзге тоқтатқан мәрт пе, тоқта-
ған мәрт пе?» дейді екен. Ой көзімен қараса, сөзге тоқ-
таған, берген мәрт емес, а л ғ а н мәрт дейді екен. Мен де
ж ө н сөзіңе тоқтадым!
Ж а н ы күйген қарғайд деген тәңірді,
Танымай қ а п п ы н өзіңдей бала әлдіні.
Өзіме-өзім тілеп а л д ы м бәлені,
Аңғармаппын-ау қ ы з сыйлау деген кәдені!
Ойнақтаған бота от басардың кебі кеп,
Айта-айта ж ү р е р м і н Т ы н ы с ж а н н ы ң сөзі деп! —
дейді ңолын а л ы п қоштасарда.

МАЛТАҢАННЫҢ АИТҢАНДАРЫ

Белгілі а қ ы н Т а й ы р д ы ң атасы — Ж а р о к т і ң әкесі

М а л т а қ а н сөзге шешендігімен, табанда тауып айтқыш-
тығымен бүкіл Бөкей атырабына әйгілі би атаныпты.
Ол он жеті ж а с ы н д а Исатай — Махамбет бастаған
ш а р у а л а р көтерілісіне қатысқан. Өзі сіңірі ш ы қ қ а н ке-
дей болыпты. Оның Ж а р о к (Тайыр а қ ы н н ы ң әкесі),
Сәпек, Ңалім, Абош деген б а л а л а р ы ж а с т а й ы н а н
ж а л ш ы л ы ң т а жүрген.
М а л т а қ а н н ы ң бірсыпыра билік сөздері ел аузында
сақталған.
139
 Малтаңанды сөзбен жеңе алмаған болыс пен байлар
кедейлігін бетіне басып, ел алдында мұңатңылары
келеді. Бір күні олар былай деп кеңеседі:
— Осы Малтақан жұрттың төрінде отырып сейле-
генде, ешкімге дес бермейді. Қоңыр тоңтының басы
қолынан түспейді. Біз үйіліп-төгіліп өзінің үйіне бара-
лық. Сіңірі шықңан кедей бізді несімен сыйлар екен,
сынап көрелік,— деседі.
Сол айтқандарын істеп, бір күні болыс бастаған топ
Малтақанның қараша үйіне сау етіп келе ңалады. Олар-
дың ішінде ңонаңты ылғи қатңан қалашпен сыйлайтын-
дықтан «сараң бай» атанған Түсеке де, Малтақан бала-
сының еңбегіне алашаң тоқтысын екі жылдан бері бер-
мей жүрген Жүнісәлі бай да болады. Малтақан оларды
көңілді қарсы алып, жалғыз биесінің құлынын сойып,
ңонақ етеді. Жас ңұлынның балбырап піскен уыз еті
алдарына келгенде, Жүніс бай тұрып:
— Малтаңанның байлығы болмағанмен паңдығы
бар-ау, қонағын ңұлын етімен сыйлауын қараңдар-
шы,— деп мысқылдай сөйлепті.
Сонда Малтаңан тұрып:
— Сәлем бере келген соң,
Елдің ылғи еркесі мен серкесі,
Ақ ниетімді көрсетіп,
Алдарына тартқаным —
Жалғыз құлынның шекесі.
Бұл құлынды соярда
Бір жерден кемпір күңкілдеді:
«Ңақпыштан құр емес,— деп,— сандығым»,
Бір жерден бала діңкілдеді:
«Байдан әкеліп соям»,— деп,
Жалға алатын жандығын.
Екеуін де дегеніме көндіріп,
Ңұрмет үшін құлынның
Ңұрбан еттім малдығын.
Сыйламауым тұзға кепкен ңақпышпен —
Болса болар, бәлкім, менің паңдығым,—
депті.
Сөздің төркінін түсінген Жүнісәлі мен Түсеке ұял-
ғандарынан жерге кіргендей болыпты.

140
 * * *
Малтақан Бекболаттың Мүқашы деген байдың үйін-
де отырғанда, сол байдың соғымға жіберген бір түйесі
үйелеп өліпті деген хабар келіпті. Оған Мүқаш ңатты
ренжіп, мал басындағы баңташы малайларын түні бойы
сырттай балағаттап бітеді. Ертеңмен шай үстінде отыр-
ғанда да оның ңабағы ашылмайды. Сонда Малтаңан
оған былай дейді.

Немене, мырза,
Ңабағың ашылмады ғой түннен,
Өліпті деп естігелі семіз інген.
Ғүмыр ма ол, ойланшы өзің.
Азалап мал қазасын сүйтіп сүрген!
Бірі өлсе, мыңы бар,
Сенікі ғой анау өрісте қаптап жүрген.
Бағатын да, өсіретін де жалшы,
Ңайсысына, сірә, сенің терің сіңген.
Ңой, Мүқаш!
Тағдырдан ажал тура келсе,
Кетерсің түйең түгіл өзің мүрдем,—

делті.
Әншейінде азулы байдың Малтаңанға ңарсы үні
шықпай ңалыпты.

* * *
Малтақан бидің жасы тоқсанға келгенде, кәрілік пен
қосыла жарлылық та басып, ел жаз шыға жайлауға
көшкенде, ол қысңы мекенінде көше алмай ңалып ңо-
йыпты. Ауылдың жайлаудағы кәриелері оның жай-
күйін біле келгенде, Малтақан оларға былай депті:
— Бір кездерде бұл Малтаңан
Ел сыйлайтын аға болды.
Дұрыстыңңа кір жуытпай,
Билік айтар дана болды.
Жас тоңсанға толғаннан соң,
Таза бойым аза болды.
Сыртқа шыңсам, сырластарым
Ңүлазыған мола болды.
Үйге кірсем, ңұрдастарым —
Мысың пенен бала болды.
141
 Ел көшкенде жұртта қалып,
Есіл көңілім нала болды.
Жалғыз сиырды қасқыр жарып,
Малтақан малдан ада болды,—
депті.
Келгендер оны жайлауға көшіріп алып, астына ат
мінгізіп, алдына мал салып беріпті деседі.

КЕКЕШ ӘБЕТ
Көрші екі рулы елдің басты адамдары жиналып,
ел арасындағы дауды сараптамаққа билер кеңесінің
өтетін жерін, уақытын белгілейді. Бұл жиынға ез аулы-
ның адамдарына атқосшы болып, жас Әбет те келеді.
Енді жұрт кеңесті ашайын десе, Әбет қосшылық еткен
топтан Арықбай дейтін белді би келмеген болып шыға-
ды. Бір уақытта көзге қораш, шағын денелі кісі Арық-
бай келіп жетеді. Осы кезде қарсы жақтың адамдары-
ның бірі Арықбайды менсінбей: «Ңарға адымды адам
екен, аталы сөз шықпас бұдан» деп салыпты. Мұны ес-
тіп қалған Әбет тұтыға сөйлеп: «То-тоқтай тұрыңдар,
то-то-тоқтай тұрыңдар, билер. Біздің Арекең кішкентай
болғанда шошаладай (оқалақ) болар, сіздер үлкен бол-
ғанда атан өгіздей боларсыздар. Шошала тигенде бір
қора өгіз быт-шыт болмай ма? Біздің Арекең шошала
ғой»,— депті.
¥ялған ана жақтың адамдары жас болса да Әбеттен
кешірім сұрапты.
Арықбайдың шешіміне жиналған жұрт разы болып
тарасыпты.

* * *
Енді бір жолы ауылдың бір топ адамдары өздерінің
ңисық істерін қоя алмай, Әбеттің әділ сөзіне төзе алмай
оны қаралап, Ырғыз уезінің сотына арыз береді. Сотты
да ыңғайларына көндіріп қояды. Сот Әбеттің кекешті-
гін бетіне басып: «Жауабыңды ңашан айтып бола-
с ы ң ? » — деп ақырыпты.
Сонда Әбет: «Бүгін айтсам да өзім айтам, ертең айт-
сам да өзім айтам» депті кекештене.

142
 САҢТАҒАН ТАПҚЫР
Сақтаған талай жыл Сәтбай деген байдың жалшы-
сы болады. Есейген сайын байдың әділетсіздігі Сақта-
ғанды ашындырып, ызаландыра бастайды. Мұны жақ-
тырмаған Сәтбай бір жиында көпшілікке қарап: «Өзім
асырап адам қылған Сақтаған еді, енді өзіме қасқыр-
дай шауып жүр» депті.
Сонда Сақтаган тұрып: «Рас, мен әуелі оның күлін
шығарып, отын жақтым, онан кейін малын бақтым, сөй-
тіп Сәтбайдың жанына жақтым. Ақыр соңында зұлым-
дығына көзім жеткесін оған қасқырдай шаптым» деп
байдың бетін шиедей қылады.
Сақтағанның арынды сөзіне талай тоқтаған Сәтбай
оның тәуір киініп келе жатқанын көріп, көптің көзінше
сөзден тоспақ болып: «Мына жігіт қай ауылдың күй-
еуі» деп кекетіпті. Сонда Сақтаған іркілместен: «Жақсы
киінсем күйеу дейсің, жаман киінсем жүдеу дейсің.
Сенің қай бабыңды табайын»,— деп жөніне жүре бе-
ріпті.

МАЗЫ БҰЗАУБАИ
Белгілі мазы Бұзаубайдың Исатай деген жалғыз ұлы
болады. Ержете келе ол шешендігімен, адамгерші-
лігімен халыққа таныла бастайды. Баласының да Бұ-
заубайдай болғалы тұрғанын аңғарған бір ңұрдасы:
«Бұзеке, Исатайың өзің сияқты қу болар»,— дейді. Бұ-
заубай сонда ойланбастан: «Исатайым сен де болмас,
мен де болмас, қатарынан кем де болмас»,— депті.
Ңыстыгүні Бұзаубайдың үйіне бір топ жолаушы тү-
седі. Бұзаубай кедейлігіне қарамастан барын ңонаңңа
береді екен. Ңонақ келгесін Бұзаубай әйеліне: «Барың
болса қимылда бәйбіше»,— дейді. Әйелі үйде ңонаққа
берерлік ештеңе жоқтығын ескертеді.
Ңысылған Бұзаубай үйден шығып, қаладағы Нығ-
мет деген саудагердікіне барады. Нығмет Бұзекеңнің
тағы да өзінен бір нәрсе сұрайын деп тұрғанын сезіп,
жақтырмаса да: «Не жүмыспен мезгілсіз жүрсің?»
дейді.
Бұзаубай тұрып: «Жәй келдім, түк жұмысым жоқ.
Біздің үйде шай да жоқ, шай сұрайтын жай да жоқ. Біз-
дің үйде ет те жоқ, ет сұрайтын бет те жоқ. Біздің үйде
нан да жоң, нан сүрайтын мен сияқты жарлыға ертең
143
болмаса бүгін атар таң да ж о қ » , — деп шығып кетіпті.
Бүзаубайдың тапқырлығына риза болған Нығмет сау-
дагер Бұзаубайдың үйіне ұн, ет, шай бергізіп жібе-
реді.

Б¥ЗАУБАИҒА Б¥ИЫРҒАН БӘИГЕ

Қыз өсіріп — қияға, ұл өсіріп — ұяға қондырып мұ-
ратьіна жеткен армансыз адам деп, ат жаратып, бәйгі
қосып Алмат байдың асын той есебінде атап өтпекші
болады. Бәйгіге қымбат жиһаздар, алтын, күміс артқан
нар тігіледі. Ол нар қырдың басына шөгеріліп қойыла-
ды. Бір уақытта Бұзаубай жүгіріп барып сол нарға
мініп алады.
— Мына шайтан неден желікті,— деп байдың тұ-
қымдары шу ете қалады. Сонда Бұзаубай арсалаң-
арсалаң етіп:
— Бәйгіге тіккендерің нар екен. Өз басым Алмат
ағайынның асына осыларды олқысынып тұрмын... Бұл
бір. Екіншіден, мен кірме адаммын, ңұлмын, ендеше
нарды құл жетектемей кім жетектейді,— дейді.
— Мына құл бір пәле бастағалы тұр. Бірдеңеден бір-
деңе шығарып, елге жайылып кетер. Онан да аузын осы
нармен бітейік,— дейді байдың тұқымдарының бірі.—
Аруақтан ұят-ты. Бәйгіге басқасын тігейік.

ҢАРА ҢЫЛДЫ ҢАҢ ЖАРҒАН

Ертеде Тоқтар деген байдың үйінде сол елдің ханы
түстеніп отырыпты. Байдың есігінде жүрген қолбала қо-
нақтарының ңолына су ңұйып, орамал ұсынады. Ңонаң-
тарга табаң тартылған кезде, хан тураушыға жауырын-
ның етін сыдыртып тастап, байдың ерке баласына
ұстатады.
Өзімен жасты баланың мынадай сый көргеніне
жаны күйзелген жалшы бала хаңға қарап:
Бай баласы Ңалдау,
Ханнан жауырын алды-ау!
Аузы-мұрны жоң болса да,
Барлық пәле малда-ау,—
дейді ңаймықпай.
Орнынан ақыра атып тұрған байды хан тыйып тас-
144
тапты. Баланы жанына шаңырып алып, қасына отыр-
ғызады да өзіне тиісті жамбасты қолына ұстатыпты.
Сонда әлгі баланың шешендігі елге жайыла бастай-
ды. Кейіннен әділдігі қара қылды қақ жарган, ердің
ңұнын екі ауыз сөзбен шешетін майталман шешен
«Жамбас би» атаныпты деседі.

ДОСТЫҢ ТУРАЛЫ
Ертеректе ел ішінде Әйтімбет деген сөзге шешен кісі
болыпты. Бір отырыста Әйтімбет шешенге замандаста-
ры:
— Достың нешеу?— деп сұраң ңояды. Сонда Әйтім-
бет тұрып:
— Достықтың екі түрі болады. Бірі адал достың
та, екіншісі — амал достың.
— Дұрыс-аң. Енді оларды қалай ажырата ала-
мыз?— дегендерге:
— Адал достың — өмірлік нұсқа болады, амал дос-
тықтың өрісі ңысңа болады,— деп жауап берген екен
Әйтімбет.

ЖҮИЕЛІ СӨЗ
Ертеде Шамар және Зұлқаш атты екі адам бір ауыл-
да тұрыпты. Шамар сөзге шебер, пысық жігіт болса
керек. Ал Зұлңаш жуас, бостау жігіт екен.
Ол заманда жер дауы, ру таласы толастаған ба? Бір
күні ауыл жігіттері жорыққа аттанып бара жатады.
Сонда Шамар:
— Басңамыздың аттануымыз дұрыс-ау, осы Зұлқаш
не бітірем деп бара жатыр екен?— депті.
Соны естіген Зұлқаш:
— Шамар-ау, сені бірнәрсе білетін жігіт пе десем,
еш нәрсе білмейді екенсің. Атысып жатқан жау сенің
Шамар, менің Зұлқаш екенімді қайдан айырсын?—
депті.
«Әй, сөз тапңанға ңолңа ж о қ » деп жігіттер ду күлі-
сіп, атқа қоныпты.

6—3180 145
 БОЛЫС ПЕН БОЖБАН
Ертеде Батырша деген болыс болыпты. Сол бір күні
билермен кеңес қүрып отырғанда, үстеріне Божбан атты
жалшысы кіріп келіп:
— Е, болысеке, нені әңгімелеп отырсыз? Есігіңдегі
мына мен сияқты жалшылардың тапқаны тамағына
жетпей, қайыршы болып бара жатқанын қайтпексіз?—
депті.
— Әй, Божбан! Ңұдай дәулетті маған беріп, саған
бермесе, мен кінәлімін бе? Бар екен деп сендерге үлесті-
ре берсем нем қалады? Егер шешен болсаң, қайта тілің-
ді бүлдап, маган олжа тауып жүрмейсің бе?— деп
кекейді оны болыс.
— Болысеке, мына сөзіңнің жаны бар екен. ¥нат-
саң, өзің ки, ұнатпасаң ана билеріңнің біріне бер!— деп,
Божбан сонда үстіндегі өрім-өрім шапанын, болыстың
алдына тастай салыпты.

ТҮИЕ СЫНАУ
Тұрлыбек деген болыс бір байдан парага ақ түйе
алып, қасындағы атқосшысына жетектетіп келе жата-
ды. Жолай кедейлеу бір ауылға түстенеді. Ат үстінде
желпініп отырған болыс, Байсеке деген ақсақалға желі-
де байлаулы тұрған түйені көрсетіп:
— Мына ойсыл қараны сынашы,— дейді. Сонда
Байсеке:
Бәйге алмаған тұлпардан,
Белі берік бесті артық.
Байламы жоқ шешеннен,
Үндемеген есті артық.
Параға алған түйеден,
Адалдан жиған ешкі артың! —
дегенде ұялған болыс жерге кіріп кете жаздапты.

ҮЯЛҒАН ТЕК ТҮРМАС

Бір кісінің баласы алыс сапарға кетіп, көпке дейін
хабар болмаған соң, бір балгерге құмалақ салдырыпты.
Құмалақты шашып:
— Балаң жуық арада келмейді. Жадап-жүдеп жүр
146
екен,— дейді. Сол кезде жолаушы кеткен бала сәлем
беріп, үйге кіріп келеді.
— Балгер-ау, айтқаның келмей қалды ғой,— деп
күліпті үйдегілер. «Үялған тек тұрмас» дегендей бал-
гёр міңгірлей, жер шұқып:
— Бір құмалағым кем екен...— деп төңірегін сипа-
лай беріпті.

«ҮИ ІШІ АМАН БОЛҒАЙ»

Бір қазаң өзбек досының үйінде қонаң болыпты. Үй
иесі оған ас-ауқатына дәмін келтіріп, бұрыш салып,
ащы етіп, баптап береді. Қазақтың аузы ашып, көзінен
жас парлайды. Сонда ол:
Апыр-ай, көзіме жас келе береді, үй іші аман бол-
ғай!— депті.

АҢЫЛДЫ ӘИЕЛДІҢ АИЛАСЫ

Ертеде бір кедейдің үйі көлігі болмай, жайлауға
көше алмай жалғыз үй отырады. Бір күні кедейдің
әйелі жалғыз өзі үйде ңалады. Жалғыз үйге ұрылар
жақындап келіп тың тыңдайды. Оны сезіп қалған әйел,
қазан толы қара суды шөмішпен сапырып-сапырып,
отты лаулата жағып, даусын көтеріп:
Әй, сапырып-сапырып Сарманға ңұй, қоюынан
Ңұрманға құй. Атқа кеткен алтауына құй, бұрыштағы
бесеуіне ңұй. Өзің іш, маған да құй,— дейді самбырлап.
Мұны естіген ұрылар: «бүл үйде көп адам бар екен»
деп жөніне кетіпті де, кедейдің әйелі ақыл-айласымен
ұрылардан оңай құтылыпты.

АСҢАР ТАУ
Ертеде бір келін айтқан екен:
Енем ене еді,
Ескінің көне көзі еді,
Ақылы мол кен еді.
Қайырымды көл еді,
Айқай-шуды білмейтін,
Мінезі аса кең еді,
ь*
 Ш а р ш а ғ а н д ы сергітер,
Майда самал ж е л еді.
Іздегені пәле емес,
Әдеп, гибрат, ж ө н еді,
Таусылсаң а қ ы л , ес берер,
А с қ а р тау, биік бел еді.

« Ә Б Ү И І Р І М Н Щ КЕТКЕНІ-АИ...»

Ертеректе ж а с келін қайын атасының, қ а й н а г а л а р ы -

н ы ң а т ы н а т а м а й т ы н . Қадір есімді қ а р и я н ы ң Әбүйір
атты баласы темірден түйін түйетін үста болыпты.
¥ с а қ - т ү й е к заттардан бастап, ер-тұрман, таға, түрлі
әшекейлі зергерлік бұйымдар ж а с а т ы п а л у г а ат
сабылтып алыстан адамдар келеді екен.
Бірде бір ж а м а ғ а й ы н ы н ы ң үйіндегі ж а с келін
Әбүйірге:
— Жәке, бір кепсер соғып берсеңіз, соның қорлығы
өтіп ж ү р , — деп өтініш ж а с а й д ы .
Әбүйір ұстаның біраз у а қ ы т бойы қолы тимей,
келінінің өтінішін тез орындай қоймайды. Ш ы д а м с ы з
келін біраз күннен кейін тагы келіп:
— Жәке-ау, бір кепсерлік қадіріміз ж о қ п а ? —
депті.
Ж ы м и я қ а р а г а н ұстаға бетін ш ы м ш ы п :
— Бетім-ау, а т а м н ы ң аты екен ғой, әбүйірімнің
кеткені-ай,— деп бетін басып ұ с т а х а н а д а н шыға жөне-
ліпті.
 ШЕРНИЯЗ АИТҚАН ЕКЕН...
Қасында баласы бар, астында нарға жеккен шанасы
бар Шернияз ақын жолаушы жүріп келе жатады. Қыс
күні. Боран соғып тұрса керек. Жолда бір үйге түседі.
Үй иесінен көлік тынықтырып, жылынып шығуға
рүқсат сүрайды. Сонда үй иесі:
— Рұқсат жоқ, өзім де жылқым жұтап, жүдеп отыр-
мын, қонақ күтетін жайым ж о қ , — дейді.
— Қай тума боласыз?— дейді Шернияз.
Үй иесі қабақ түйіп, кейістік білдіре:
— Не қыласың қай тума екенімді? Құда болмақпы-
сың? Танысаң — адайыңмын, танымасаң — құдайың-
мын. Бар, жолыңнан қалма, жүре бер,— депті.
Сонда Шернияз түрып:
Мен саған не қылайын адай болсаң,
Үйіңнен шай берсеңші, олай болсаң.
Жылқыңның өлімтігі иттен де көп,
Жылқыңды неге өлтірдің «құдай» болсаң?
Тарыдай талқаныңды шығарыпты,
«Қүдаймен» аз ғана күн сыбай болсаң! —

депті.
Үй иесі сөзден жеңіліп, Шернияздан кешірім сұрап,
қонақ еткен екен.

* * *
Шернияз ақынның әйелі бір жаңқа кеткенде үйіне
қонаң келіп қалады. Жас қыз қолдың етін асады. Қазақ
151
арасында сыйлы ңонаққа қолдың етін аспайды. Ңонақ
а л д ы н а келген кәрі жілікті көріп:
— Шернияз байғұсқа білетін бала да бітпепті-
ау,— деп күңкілдепті. Сонда Шернияз а қ ы н :
Ңонағым, бала білмей қол асыпты,
Асса да бала ңолды мол асыпты.
Дүниеге қолдан бұрын сан келмейді,
Ңол асып, бала саган жол а ш ы п т ы , —

депті.

СЕГІЗ СЕРІ Т У Р А Л Ы Ү З І К СЫР

Сегіз сері Б а һ р а м ұ л ы Ш а қ ш а қ о в 1818 ж ы л ы Солтүс-

тік Ңазаңстан облысы, Преснов а у д а н ы н ы ң «Маманай»
деген жерінде туған. Сегіз сері л а қ а п аты. Ш ы н есімі —
Мұхамедқанафия.
Сегіз сері Ң ы з ы л ж а р қаласында мектеп көргеннен
кейін,атасы — Ш а қ ш а қ би оны Омбы қ а л а с ы н д а ғ ы Сі-
бір әскери училищесіне түсірген. Б ұ л — Ш о қ а н Уәли-
ханов оқыған кадет корпусының бұрынғы атауы. Сегіз
сері Шоқан туған ж ы л ы училищені бітірген. Офицер
атағын алып шыңқанымен,патша армиясы қатарында
ңызмет етуге қ ұ л қ ы болмай ң а з а қ д а л а с ы н ы ң басқа
бір қ и ы р ы н д а бой тасалайды. Олай етуіне басты бір
себеп — Сегіз серінің ә дегеннен ж а з а л а у ш ы отрядты
б а с қ а р у ш ы л ы қ қ а т а ғ а й ы н д а л у ы н а н да болса керек.
Ж а з а л а у ш ы отрядтар башңұрт, ң а з а қ жерінде қ а н д а й
істер істегенінен х а б а р д а р Сегіз серінің одан қ а ш қ а н -
н а н өзге а м а л ы қ а л м а ғ а н да.
Сегіз сері патша әкімдері қ а һ а р ы н а н ңорыққандың-
тан өз еліне ж о л а й а л м а й , сырғақтап К і ш і ж ү з ңазақ-
т а р ы н ы ң ішіне кетеді. Ел-жұртын көп а р а л а п , а т а қ т ы ,
ж а қ с ы а д а м д а р ы м е н ж а қ ы н таныс болады. Әйгілі Көті-
бар батырдың а у л ы н да жетік біліп, Көтібардың
қ а п ы д а қ а з а болуына қ а й ғ ы р ы п ж о қ т а у өлең шыға-
рады:

Кіші ж ү з д і ң ішінде,
Жеті рудың елінде,
Ж а ғ а л б а й л ы руында,
Ж а н қ а с қ а ердің аулында,
М ұ ғ а д ж а р таудың бауырында,
¥ й ы ң т а п ж а т қ а н жерінде,
152
 Айбалтамен шабуға
Жалдамалы жауыздың
Ң а л а й ш а көзі қиды екен?! —

Сегіз серінің Көтібар өлімін ж о қ т а ғ а н осы өлеңінен

т а м а ш а бір сыр а ш ы л а д ы . Ол «Айман — Шолпан»
лиро-эпосын Сегіз серінің ж ы р л а ғ а н ы :
А р д а қ т ы туған Көтекем,
Ағайынмен қоштаспай,
Шекті, табын еліңді,
Өзің туған жеріңді,
А қ ордадай үйіңді,
Тоғыз үл мен ініңді,
Үш бірдей сүйген ж а р ы ң д ы ,
Көре а л м а й кеттің қ а п ы д а !
Сіздей ерден а й р ы л ы п ,
Ж ы р еттім ішкі з а р ы м д ы .
А р т ы қ ш а туған Көтекем,
«Айман — Шолпан» дастанын
Өзіңізге арнап ж ы р л а д ы м .
Арыстанды м а д а қ т а п ,
Маман мен сізді сынадым.
Болмаса да ш ы н батыр,
Әлібек сынды м ы р з а н ы
Сүлу сөзбен сырладым,—

дейді а қ ы н .
Сегіз сері әнші, күйші де болған. Ол «Гауһартас» әнін
ш ы н а й ы ғ а ш ы қ болған Мақпал сүлуға арнап шығар-
ған екен. М а қ п а л д ы ң басы бос болғанымен, Сегіз серіге
қосыла а л м а й оңқа ү ш ы п , қаза болады. Б ұ л қасірет
а қ ы н н ы ң омірлік қайғысына а й н а л ғ а н . Осы қ а з а л ы х а л
ел ішіне аңыз-әңгіме боп тарайды. Сегіз сері мен Маңпал
ғ а ш ы қ т ы ғ ы , қ а й ғ ы л ы оқиға бірнеше вариантты поэма
да туғызған. Б ү л ж ы р л а р М. О. Әуезов атындағы
Әдебиет және өнер институтының қолжазба қорында
с а қ т а у л ы . Сол н ү с қ а л а р д ы ң бірінде былай дейді:

Сөйлесек сөз ш ы ғ а д ы лебізбенен,

Телегей тең болмайды теңізбенен.
Ңыста А р қ а , ж а з д а Сырдың бойын жайлап,
Өтіпті әсем жігіт Сегіз деген.
Қыс айы қ а н д а й с у ы қ а қ п а н деген,
Ңаңтарда түлкі а л м а й д ы қақпанменен.
153
 Сол Сегіз Мәжнүндей ғашың бопты,
Бір қызды Ләйлі көріп Мақпал деген.
Заманында серілікті бар сәнімен өткізген Сегіз жүй-
рік ат, ңыран құстың да бабын тауып, атағын батыр-
лыңпен де, ақындың-әншілікпен де, тіпті зергерлікпен де
шығарған екен. Өз тұсында онері мен ісі аңызға айнал-
ған дүлдүлді атақты Біржан сал өзіне ұстаз тұтңан.
Оның жұртңа мағлұм өлеңдерінің ішінде мынандай
жолдар бар:
Жалғанда мұрадына кімдер жеткен,
Көп жақсы менен бұрын өтіп кеткен.
Адамның асылдары сондай болар,
Дүниеден Сегіз сері, Нияз да өткен.
¥стазым Сегіз сері, Нияз сері,
Солардан үлгі алған мен Біржан сері.
Алпыс үш мүшеліме толғанымда,
Дүние теріс айналып кетті кері.

Сегіз сері ұзақ ғұмыр кешпепті, 1854 жылы 36 жа-

сында өзі туған жерінде науқастан қайтыс болады.
Жерленген жері Дос көлінің маңы көрінеді.

СҮИШБАИДЫҢ НАҒАШЫЛАРЫНА
АИТҢАНЫ
Сүйінбай жас кезінде Іле бойында отырған нағашы-
ларына барады. Бір кезде Сүйінбай аулынан мінер ат,
сойыс алып тұратын нағашылары кейін кедейленген
Сүйінбайды менсінбей, сыртқа тепсе керек. Сонда Сүйін-
бай былай деген екен:
Деп келдім Алатаудай нағашым бар,
Демеймін нағашымда аласым бар.
Көруге қүштар едім анам жүртын,
Қария хатқа жүйрік данасы бар.
Армысың шолаң етек нағашылар,
Ішінде жирені мен қарасы бар.
Анаммен емшектес ең, Ңүлан төре,
Жыландай ысқырмашы қарашұбар.
Тағы да сәлем бердім, нағашылар,
Көңілдің қазыналы қаласы бар.
164
Ж а с ы ң н а н қара қ а з а н Тәш төре едің,
Б ұ р м а й д ы ат басын да ж о л а у ш ы л а р .

Үш ж ұ р т ы ер жігіттің болушы еді,

Бақ-дәулет біреуінен қонушы еді.
Өз ж ұ р т ы сыншыл деген, міншіл деген,
Жиенді н а ғ а ш ы ж ұ р т танушы еді.

Жиені н а ғ а ш ы д а н а л у ш ы еді,
Бермесе үй сыртынан торушы еді.
Б ұ л ауыл ырымды элде ұ м ы т қ а н ба,
Ортаға барын қ а з а қ салушы еді.

Сапырып сары қ ы м ы з ғ а қ а н у ш ы еді,

Батасын дүйім ж ұ р т т ы ң а л у ш ы еді.
Бермесе н а ғ а ш ы л а р қонагасын,
А қ ы н д а р қ ы з ы л тілін ж а н у ш ы еді.

Н а ғ а ш ы м мына отырған Тәш екен ғой,

Терт түлік мал біткенге мас екен ғой.
Етке қосып қ а й н а т қ а н ұлтарағын,
Доңыздай қорсылдаған нас екен гой.

Демесін мына жиен аш екен ғой,

Жесең де тары, т а л қ а н ас екен ғой.
Ңаңтарда қар сұрасаң бермейтұғын,
Ңайырсыз, пейілі тар тас екен ғой.

Тағы да бір н а ғ а ш ы м Ж а п а р қ ұ л - д ы ,
Әділ деуші еді қ а қ ж а р ғ а н қара қ ы л д ы .
Ақысын жеп қойыпты Сарбөпенің,
Көргем ж о қ дүниеде мұндай сұмды.

Мінезің секілді екен нағыз шүршіт,

Бір кезде ж ү р у ш і едің ішіп іркіт,
А қ ы с ы н жейді екен н а ш а р л а р д ы ң ,
Ж ү р ме екен н а ғ а ш ы м д ы түлен түртіп.

Т а ғ ы да бір н а ғ а ш ы м А с қ а р төре,
Б ұ з ы қ едің, тонаушы ж а с т а н төре,
Ү р л ы ғ ы ң бойға ж и г а н қ ұ т болды ма,
Салдырдың үй-жайыңды тастан төре?

Т а ғ ы да бір н а ғ а ш ы м маңқасы бар,

Мойнында жезден т а қ қ а н а л қ а с ы бар.
Ш
 Бақсы мен балгерлердің бәрі сізде,
Ңозатын кешке ж а қ ы н а р қ а с ы бар.

Тағы да бір н а ғ а ш ы м Әбілгазы,

Жегені ұ р л ы қ еті қ ы с ы - ж а з ы ,
Шөмішпен қ а т ы н - қ а л а ш басына үрып,
Іргеден кіріп жүрген сүмсік тазы.

Өлеңім елге ұ н а ғ а н бақ-талайым,

Асыл сөздің м а р ж а н ы н а қ т а р а й ы н .
Күтпеді деп н а ғ а ш ы м даттамаймын,
Осымен қош-қош айтып аттанайын.

С Ү И І Н Б А И МЕН ТЕЗЕК Т Ө Р Е Н І Ң КЕЗДЕСУІ

Сүйінбай бірде Тезек төре ойына түсіп, сәлем берейін,

с ы й л ы ғ ы болса оны да көрейін деген оймен атына міне-
ді. Ара қонып төренің а у л ы н а келеді. Алысқа орнатқан
ат байлайтын мама а г а ш ы н ы ң түбінде бір қ а р а у ы л
отыр екен, о д а н :
— Төре үйде ме?— деп сұрайды.
Ңарауыл:
— Үйде, бірақ төренің өзінің рұқсатынсыз есігіне
ешкім басып кірмейді,— деп ж а у а п береді. Сөйтіп, Сүй-
екең екі күн ж ү р і п төренің есігіне кіре а л м а й д ы . Үшінші
күні тәуекелге бел байлап төренің үйінің тұсына ж а қ ы н
келсе, Тезек ұ р л ы қ қ а аттандырған Ж ы л г е л д і , Елгелді
деген екі ұрысы қ о л ғ а түсіп, қ а ш ы п келген беті екен.
Төре соларды жерлеп сөгіл, төсегінде ж а т ы р екен.
Сүйінбай сәлем беріп т а б а л д ы р ы қ т а н аттай бергенде
төсекте ж а т қ а н төре домбыра шертіп, өлеңдетіп былай
десе керек:
А п ы р а й , м ы н а у кепті көрмеймісің,
Ж а з а с ы н ж а з ы қ т ы н ы ң бермеймісің,
Ордама тінтушідей кіріп келді,
Мойынын қ ы л а р қ а н ғ а ілмеймісің.
Сонда Сүйінбай а қ ы н н ы ң , бір а я ғ ы т а б а л д ы р ы қ т ы ң
а р ж а ғ ы н д а , бір а я ғ ы бер ж а ғ ы н д а тұрып, домбырасын
қ а ғ ы п - қ а ғ ы п жіберіп, қысылғанда а й т қ а н өлеңі мынау
екен:
Х а н ием а ш у л а н с а басты алар,
Кесіп алып мұрнымнан тесіп а л а р .
156
 Сұраншы мен Саурығым а м а н болса,
Басыңды қоса кесіп, өшін а л а р !

Ей, төрем, келіп едім көрейін деп,

Сәлемін п а й ғ а м б а р д ы ң берейін деп.
Екі ұ р ы ң а т т а н д ы р ғ а н қ о л ғ а түсіп,
Тақсыр-ау, отырмысың өлейін деп?

А с с а л а у м а ғ а л е й к ү м , Тезек төре,
Қ о й м а д ы ң кедей м а л ы н кезеп төре.
Момынның ж а н ы н б а қ қ а н м а л ы н ұ р л а п ,
Барғанда ақыретке безектеме.

А с с а л а у м а ғ а л е й к ү м , төремісің,
Жемесең ұ р л ы қ етін өлемісің?
Момынның м а л ы н ұрлап-тонап,
Өлгенде кебініңді беремісің.

Ж а л м а д ы ң момын м а л ы н торып тұрып,

Қойдың ғой өз еліңді т а р ы қ т ы р ы п ,
Бір түнде Түркістанға барып қайтып,
Қойыпсың екі а т ы м д ы зорықтырып.

Өлеңді естіген Тезек төре төсегінен басын көтермеьі

жатып:
— Мына ж а р ы м а ғ а н кедейді қ ы д ы р ш а л ғ а н екен, әр
х а н н ы ң тұсында бір сұрқылтай болады деуші еді, бұл
менің тұсымда ш ы қ қ а н с ұ р қ ы л т а й екен, ертең-ақ қыр
ғ ы з д ы ң Қ а т а ғ а н а қ ы н ы м е н айтыстырып бергенімд:і
ж ү з есе қ а й т а р ы п а л а м , үстімдегі ішікті ж а б ы ң д а р , —
дейді.
Сөз қ ұ л а ғ ы н а тиісімен Сүйінбай өзі барып төреніті
үстіндегі ж а н а т ішікті ішіндегі зер ш а п а н ы м е н қоса ж ұ
л ы п а л ы п ж а м ы л а д ы . Ш а б ы н а ш о қ түскендей а ш у л а н
ған Тезек:
— Ж а р ы м а ғ а н кедей, тонайсың ба? Сыртын алып.
ішін тастасаң неғылады,— дегенде, Сүйінбай:
— Б а т ы р елдің серкесі, аңын елдің еркесі,— деген
екен.
Сөзден сүрінген төре айыбын ж у ы п - ш а й м а қ қ а ,
— Қ о н а қ қ а ңой әкеп сойыңдар,— деп м а л а й ы н а
әмір етеді. М а л а й ы мойны құрттаған бір қойды әкеліп
бата сұрайды.
Сонда Сүйінбай а қ ы н н ы ң берген батасы:
157
 Мынауың құнан қой ма, дөнен қой ма,
Мойнында мылтығы бар мерген қой ма?
Болғанда жаугершілік қалған шығар,
Тірілсе де хан Абылай мұны сойма.
Тезек малайына ренжіп:
— Сонша ңойдан бір бағылан кепе табылмады ма,—
деп ұрысады.
Сүйінбай ақын етке тойып, шайға қанып аттанарда,
кол ақысына сары атты көлденең тартады төре.
Сүйінбай ақын сары атты көріп былай дейді:
Ау, төре, мынауыңыз сары ат па еді,
Аузында бір тісі жоқ кәрі ат па еді?
Ңабағы жануардың қатып ңапты,
Тұсында Абылайдың бар ат па еді.
Тезек төре малайына:
Әлгі қарагер атты алып кел,— депті.
Сүйінбай қарагерді көргенде мынаны айтады:
— Жалың жоқ, құйрығың жоқ қарагер тай,
¥ р ы адам өмірінде болмайды бай.
Алақандай арңаңның сау жері жоқ,
Малы едің қай рудың айтшы, ойбай!..
Бұдан кейін Сүйінбайдың аттың жауабы ретінде
айтқаны.
Мойныма ңол жетпеуші ед ұсынғанда,
Арңамнан ірің шықты қысылганда.
Түргендегі орыстың аты едім,
Ңуанып ем келгенде мүсылманға.
Төре:
— Ңой болмас, бұған қасқа арғымақты алып кел,—
дейді. Малайы бұл сөзді естісімен, төре көңілденді деп
өзінің мініп жүретін Қанжирен деген арғымағын алып
келеді. Төре жылқышыны бұл ңасқа емес, басқа қасңа
еді ғой деп бас салып сабайды.
Сонда Сүйінбайдың айтқан өлеңі:
Бермесең басңа атты, өзің алшы,
Орынсыз таяқ жеді сорлы жалшы.
Ырысың осы атпен кетпек болса,
Менің де көк атымды қоса алшы.
Сөзден жеңіліп ұятқа қалған төре өзінің Ңанжире-
нін мінгізіп, жанат ішігін, зер шапанын кигізіп аттан-
дырған екен аңынды.
158
 БҮДАБАИ АҢЫН

Есімі ел аузында с а қ т а л ы п қ а л ғ а н а қ ы н д а р ы м ы з -
дың бірі — Бұдабай Қабылов.
Б ұ р ы н г ы ел а р а с ы н д а ғ ы салт бойынша, Бұдабай да
өзінің а қ ы н д ы қ ж о л ы н айтыстан бастаган. Албырт ж а с
а л г а ш қ ы д а Түркістандағы Ң а р л ы ғ а ш қызбен айтысқан
екен.
Бұдабай менің атым, түбім ш а ш т ы ,
Өлеңмен ерітемін қара тасты.
Ж а р ы м а й әріптеске жүргенімде
Ң ұ д а й ы м кез келтірді Ң а р л ы ғ а ш т ы , —
деп басталатын бұл өлең өкінішке орай толық сақтал-
мапты.
Ел а р а л а п айтыс өнерімен а й н а л ы с қ а н Бұдабай
а қ ы н н ы ң өмірі кедейлікте өтіпті. Кедейлік тақсыреті
оған әсіресе қ а р т а й ғ а н шағында а у ы р тиген.
Ңұдай-ау, мен не қ ы л д ы м ж а р л ы қ ы л ы п ,
Болмай ма бір сынасаң м а л д ы ңылып.
Күрессем тең құрбымнан ж ы ғ ы л а м ы н ,
Ңойсаңшы ең болмаса әлді қылып,—
дейтін өз сөзі осының айғагы.
Мына бір кішкене ғана оқиғаның өзі Бұдабай аңын-
ның ж а с кезінің өзінде де м а қ т а н а р л ы қ дәулеті болма-
ганын а й қ ы н д а й түседі. Бір күні а қ ы н болыстың үйіне
барады. Барса, Әлмембет болые үйінде болмайды. Бо-
лыс үйін төңіректей отыратын өзі с и я қ т ы ж о ң - ж ұ қ а л а у
Ш а х а м а н батырдың үйіне бұрылады. Ер көңілді Шаха-
ман төрінде ж а т қ а н күйін бұзбай, «бір а у ы з өлең айтып,
төрге ш ы қ » , — депті а қ ы н ғ а . Сонда а қ ы н Б ұ д а б а й :
Әлмембет іздеп кеп ем үйінде ж о қ ,
Ш а х а м а н сенен а р т ы қ биім де ж о қ .
Ңайын ж ұ р т ң а барайын деп ойлап едім,
Астымда ат, үстімде киім де ж о қ , —
деп бір ауыз өлеңге жүрген шаруасын түгел сыйғыз-
ған екен.
Үйінен ш ы ғ ы п бара ж а т қ а н ы н көзі ш а л ы п қ а л ғ а н
Әлмембет болыс Б ұ д а б а й д ы ң артынан ілесе келіп, әлгі
өленді өз қ ұ л а ғ ы м е н естіп, а қ ы н н ы ң т а п қ ы р л ы ғ ы н а ри-
за болып, бір ж а ғ ы н а н Бұдабайды қ а й н ы н а ж а я у жі-
беруді өз атына намыс көріп, ат беріпті де, Ш а х а м а н
болса шекпен кигізген екен.
159
 Әлмембет келесі сайлауға жетпей-аң болыстыңтан
босап ңалады. Оған мынадай оңиға себеп болыпты. Түр-
кістан оязы аң а у л а п ж ү р і п адасады. Ң а л ы ң т ұ м а н н а н
ж о л таба алмай, бетінің ауған ж а г ы м е н адасып жүріп,
әбден ш а р ш а ғ а н , а ш ы қ қ а н кезінде тау етегінде ПІәу-
лімше деген жерде отырған арғын Б е к ж а н үйіне тап
болады. Б е к ж а н н ы ң ж а с т а й ы н а н еті тірі, а қ ы л д ы да
п ы с ы қ ү л ы Әйеке иіліп төсек, ж а н т а й с а ж а с т ы қ болып,
оязды әбден күтеді. Екі бірдей ж а р а м д ы атқа мінгізіп,
о я з д ы үйіне жеткізіп салады. Ізеті мен қ ы л ы ғ ы н ұнат-
қ а н ояз Әйекені бұйрықпен, сайлаусыз болыс қойып
кетеді. Мұны ел тілінде, «Әйеке назначениемен болыс
болды» дейтіні осы екен.
Күтпеген жерден болыстыңтан а й р ы л у Тұрсынбай
д а т қ а н ы ң баласына оңай тимейді. Б ұ р ы н г ы болыс Әл-
мембет пен Әйеке арасында патша ү л ы к т а р ы н ы ң дем
беруімен шен таласы қыза түседі. ¥ л ы қ т а р ғ а керегінің
өзі сол болса керек. «Ерегістен ер өлер, екі кісінің бірі
е л е р » — д е г е н д е й , а қ ы р ы 1880 ж ы л ы Әйеке оңқа ұша-
ды. Бұдабай бұл оқиғадан шет қ а л м а й д ы . Әйеке қызы-
н ы ң өтінуімен ж о қ т а у өлең ж а з ы п береді.
Б ұ л ж о қ т а у — Бұдабай а қ ы н н а н қ а л ғ а н көркемдік
қасиеті өте ж о ғ а р ы м ұ р а л а р д ы ң бірі болса керек. Әйеке
оңңа үшңан хабар а р қ а д а ж а т қ а н арғын руын атңа
мінгізіпті. Көп қолды басңарып, Ағыбай батырдың өзі
келіпті. Соғыс ашып, кек қ а й т а р у ғ а келген Ағыбай
батыр, Әйеке қ ы з ы н ы ң ж ы р - ж о қ т а у ы н есіткен соң,
ж ы р д ы ж а з ғ а н кісіні анықтайды. Бұдабай а қ ы н н ы ң
ж а з ы п бергенін білген соң, ж ы р - ж о ң т а у д ы ңайталап
а й т қ ы з а д ы . ¥ з а қ ж ы р ж о қ т а у д ы ң бір тұсы б ы л а й :

Т а л а й жерде болып ед,

Орта ж ү з г е керегің.
А й батңандай ңылдың да,
Адастырып жөнедің.
А р т ы ң д а қалған ж ұ р т ы ң д ы
Бассыз қ а л а р демедің.
А қ ы л ы ң көп болса да,
А з ғана болды комегің.
Ішіңе сыймай қинады,
Ң а й р а т ы ң мен онерің.
Өрге жүзген нәһәндай,
Өнеріңнен не кордің?!
Ақырында ажалға
Ң а й р а т ы ң болды себебің...
160
 Осы сарынмен а й т ы л ғ а н ұ з а қ ж ы р - ж о қ т а у д ы тың-
дап болған Ағыбай батыр: «Бір қ ы п ш а қ өлтіріпті, бір
қ ы п ш а қ тірілтіпті» деп, соғыспен келген райынан
қайтып, ескі дәстүр жолымен құн алып, қан төгіссіз
бітісіпті.

* * *
Б ұ д а б а й ақын С а р ы а р қ а д а н оралған бір сапарында
сыйға күмістенген ж а ғ д а н (кебеже) ала келеді. Б ұ л елде
ж о қ кебеженің хабары Әлмембет болыстың қ ұ л а ғ ы н а
ш а л ы н а д ы . Бұдабай кедейге әшекейлі кебежені көп-
сініп, өзіне беруін сұрайды. Болыс тартып алса да ала-
тынын білген Б ұ д а б а й сөзбен тоқтатпақ боп, бір ауыз
өлең айтайын дейді де:
А р қ а д а н а л ы п келдім кебежені,
Белгілі Б ұ д а б а й д ы ң көп өлеңі.
Бөрінің а д а м жейтін т ұ қ ы м ы с ы ң ,
Бір сапар жегіз маған, жеме мені,—
деп, өз ойын Әлмембеттен жасқанбастан айтып салады.
Сөзден ұтылған Әлмембет тегін әкете а л м а й , кебежені
атына айырбастап а л ы п т ы .
А қ ы н ру а л а у ы з д ы ғ ы н басына түскен ауыртпалық-
тың бірі деп түсінеді. Ел а р а с ы н д а ғ ы бірлікті ұнататын
ақын Бұдабай Әлмембет аулына келіп мынадай өлең
айтады:
Бұдабай өзге сөзден өлеңге ұста,
Елуден асып ж а с ы м келді а л п ы с қ а .
Ңорқамын қ ы л а п , ш а р ғ ы бола ма деп,
Тастар ем бір-екі а у ы з ж а з ы п нұсқа...

...Аулымның біреуі едің мақтайтұғын,

П а н а л а п ғарып-қасер ж а қ т а й т ұ ғ ы н .
Ортаңнан осы кезде бір әңгіме
Ш ы г ы п тұр қ ұ л а ғ ы м а ж а қ п а й т ұ ғ ы н .
Бес атаның баласы — тұяқты едің,
Биің есті, билікпен қуатты едің.
Кешегі ы н т ы м а ғ ы ң бар кезінде,
Ң ы п ш а қ т ы ң әулиесі сияқты едің...

...Әлмембет, қ а н ш а дұшпан, қ а н ш а дос бар,

Б а р л ы ғ ы ң м ұ н ш а неғып болдың ыспар.
161
 Сындырып мүйізіңді а л ы п ж ү р м е ,
Соғысып бір қорада өңшең қ о ш қ а р .

Әлмембет, ол білмесе, сіз біліңіз,

Үлкенсіз, білмегенін білдіріңіз.
А р қ а л а п ж а с т а й ы н а н өсіріп ең,
Әлі де ойнатыңыз, күлдіріңіз...

Ш р н а з а р , Смайыл мен Ж ү с і п н а з а р ,
Тіл алсаң а р а з д ы қ т ы қой, м ы р з а л а р .
Кез салып төңірекке қ а р а п тұрсаң,
Тозған қудан топтанған қарга да озар.

Б ұ р ы н ғ ы Тұрман едің Әлмембетпен,

Д а т қ а н ы не қ ы л а й ы н өтіп кеткен.
Сендерге кәриелік айтатұғын,
Есұлы тірі емес пе Алтынбекпен?..

Боларсың бүйте берсең көрмейтұғын,

Бірің өлсең біріңді көмбейтұғын.
Үлкенді ага, кішіні іні десең,
Басыңа бақыт бар ма келмейтүғын?!

Бұдабай а қ ы н н ы ң осы өлеңінен кейін агайын ара

сында т а т у л ы қ орнаған екен.

ҚАЛНИЯЗ АҚЫН

Биік қ ы л ы п сөйлейін,
А с қ а р д ы ң ала тауындай.
Нөсерлетіп сөйлейін,
Селдете құйган ж а у ы н д а й .
Тәтті қ ы л ы п сөйлейін,
Ж а ң а піскен қауындай.
Ш ы н ы қ ы л ы п сөйлейін,
Ж і л і к т і ң а қ қ а н майындай.
Қ ы л т ы ң д а т ы п сөйлейін,
Қ ы с ы р д ы ң емген тайындай.
Сылаңдатып сөйлейін,
Ж а л ғ ы з үйдің қызындай.
Б а й ұ л ы ғ а белгілі,
Үстазым тіней Өгізбай.
Неше буын ж ы р төккен,
Он екі баспа қобыздай.
 Тосылып сөзден көрмеген
Адайда а й т қ ы ш Абылдай.
Шабатын ж ү й р і к мен едім,
Сөзге ң а м ш ы салдырмай.
Ң а у м а л а ғ а н қарындас,
Ң ұ м а р ы ң д ы сөзбенен
Кетейін неге ңандырмай,—

деп ж ы р бастайтын Ң а л н и я з жауынгер аңын болған.

Көне көз ң а р т т а р ы м ы з д ы ң а й т у л а р ы н а ңарағанда, ол
үнемі Маңғыстау ң а з а қ т а р ы мен Хиуа х а н д ы ғ ы н ы ң
арасында болып тұратын ж о р ы қ - ж о р т у ы л д а р д а батыр-
лармен бірге болып, оларды шабытты ж ы р л а р ы м е н
қанаттандыра жүріпті. Адай елінде сауыт киген батыр-
л а р д ы ң соңы Досан болса, садақ тартңан жауынгер
аңындардың соңы осы Қалнияз ақын деседі. Ол қоржыны-
ның бір басына бүктемелі домбырасын, бір басына са-
дақ жебесін толтырып ала жүреді екен. Ң а л н и я з айтыс-
ңа да түскен а қ ы н д а р д ы ң бірі. Бір өкініштісі, Ңал-
нияз сөздері бізге т о л ы қ күйінде жетпеген. Бір ж о р ы қ т а
екі ж а қ т ы ң ж а с а ғ ы қарсы келіп ңалады да, ж а у ж а ғ ы н а
қарай бірден ат қойып шабатын қ а з а қ ж а ғ ы н а н кісі
ш ы ғ а қоймайды. Сонда Ңалекең Сүгір батырдың қасы-
на келіп:
Б а л а с ы Ер Ш а б а й д ы ң Сүгір деген,
Ж ү й р і г і м ж а у ғ а ш а у ы п мүдірмеген.
А р у а ғ ы ң ақ бұлттай күнге өрлеген.
Ежелгі ер емес пе ең дүбірлеген?!
А й т у л ы әкең батыр Шабай еді-ау,
Осындай қиын жерде кідірмеген! —
деп батырға қайрат-жігер береді.
Т а ғ ы бір жорыңта Ң а л н и я з Ң о ж а л а қ батырға бы-
лай депті:

Ей, А д а й д а батыр Ң о ж а л а қ ,
А й б а р ы ң а р т ы қ арыстан,
Ж ү р е г і ң берік қ ұ р ы ш т а н .
А м а н ш ы қ қ а н ұрыстан,
Ерлігің сенің кем бе еді,
Кешегі Төлеп, Ңармыстан?!
Атағозы, Ер Шабай,
Өмір, Лабаң, Ңұдабай,
Д ұ ш п а н д ы ңуған қоныстан,
Мыңбай, Досан секілді
163
 П а т ш а ғ а қарсы ұрысңан.
А ғ а л а р ы ң бұрынғы
Есен, Сары, Ер Ж а н а қ
Ңалмақпенен шабысқан.
Есенғүлдың Есені
Тау тайлақпен а л ы с қ а н ,
Жез тырнаққа жабысқан.
А т а ғ а тартып ұл өсіп
Ерлігі саған ж ү ғ ы с қ а н .
Егесті ж е р і келгенде
Ер өлмейтін бе еді намыстан?!
Сен А д а й д ы ң сойылы,
Ж а у д ы көріп сескеніп,
Ж и ы л м а ғ а н айылы.
Ерлігімді сөз қ ы л ғ а н ,
Адай түгіл Б а й ұ л ы .
Ңас д ұ ш п а н ы н көргенде
Б а т ы р л а р мойнын бүра м а ? !
Х а л ы қ ү ш і н туған қ а й р а н ер
Дүбірде ш ы д а п тұра ма?!
А қ ордасы А д а й д ы ң
Үлкен үйім Мұңалсын
Б а т ы р да өзің, пір де езің,
¥ л ы жиын құралсың.
Төрт Мұңалым тұрғанда
Басқасы келіп көп ж ү р т т ы ң
Ңолынан қ а л а й ту а л с ы н ? !
Ң о ж а л а қ , түрма қол баста!
А р т ы ң н а н сарбаз шұбалсын.
Үрандап ж а у ғ а ат қойсаң
Келімберді, Ңүдайке
Ізіңе ертіп лап қойсаң,
А р у а ғ ы ң аспай ма,
Д ұ ш п а н ы ң қорқып қ а ш п а й м а ? !
Ертең елге барғанда
Ерлігің хабар болғанда
Ң а л ы ң елің ж и ы л ы п
Алдыңнан шашу шашпай ма?! —

деп толғайды. Сонда Ң о ж а л а қ батыр хан әскерлеріне

қ а р а й қолды бастай женеліпті.
Дәукескен қ а м а л ы н д а Хиуа х а н ы әскерлерімен шай-
қаста белгілі А м а н т ұ р л ы батыр қаза болады. Б ұ л қаза-
ны батырдың шешесіне естірту үшін Ң а л н и я з барады.
Ол бұрынғы откен батырлардың ерлік істерін, о л а р д ы ң
164
х а л ы ң үшін қаза болғанын ж ы р қ ы л ы п толғап отыра-
ды. Бірақ, батырдың шешесі сөз мәнісіне түсіне қоймай
алаңсыз отыра береді. Мұны байқаған Ң а л н и я з кемпір
түсінсін дегендей А м а н т ұ р л ы н ы ң а т ы н атап қайта
толгайды:

А р д а қ т ы А м а н т ұ р л ы ерім еді-ау,
Ерлігін х а л қ ы м неше көріп еді-ау.
Қ о ж а л а қ , Б а л у а н и я з , Асар Балта,
Осындай ж а қ с ы л а р ғ а серік еді-ау.
Ңұдайке, Келімберді ж и ы л ғ а н д а
Ңол бастап ортасында ж ү р і п еді-ау.
Ат қойып Дәукескеннің қ а м а л ы н а ,
Іркілмей екі дүркін кіріп еді-ау.
Ңайран ер ңайта ш а у ы п ғайып болды,
Х а л қ ы н а содан бері көрінбеді-ау,—
дейді.
Б а т ы р д ы ң анасы сонда ғана түсініп, жоңтау айта
бастайды.
Ң а л н и я з д ы ң әкесі Ш о п ы қ Доспамбетұлы ж а с ы р а қ
кезінде Н а р ы н қ ұ м ы н д а болыпты. Кейін Маңғыстау —
Үстіртке келіп Мұңат, Тілеп деген байларға ж а л ш ы
болып, малын багады. Есейген ш а ғ ы н д а үйленіп, одан
Ңалнияз, Көлнияз, Ернияз, Ңапа, Р а қ а , Тілеубай атты
алты перзент көреді. А ң ы н н ы ң К ү л ш а р , Хожа, Бима-
ғамбет, Ңортан атты б а л а л а р ы н ы ң ішінде Ңортан ғана
ата ж о л ы н қуып, ж ы р ш ы болып Тәжікстан ңазақтары-
ның арасында т а н ы л ғ а н кісі. Оның:
Ң а л н и я з д а н туған Ңортанмын,
Сөйлер сөзге д а р қ а н м ы н .
Ңадірімді білгенге
Қойдан ж у а с м а р қ а ң м ы н .
Көңілім сүймес кісіге
Ж ы л қ ы д а й асау тарпаңмын,—
деп басталатын терме-толғауларын жергілікті ж ұ р т т ы ң
біразы біледі.

МАИЛЫҢОЖАНЫҢ МЫСҢЫЛДАРЫ
Елін қ а н қ а қ с а т қ а н Орал деген болыс Ташкентте
ш а й х а н а д а отырғанда ж е р сілкініп, ң ұ л а ғ а н қабырға-
ның астында ң а л ы п өліпті. Сол болыстың інісі Майлы-
қ о ж а ғ а барып, ағасына а р н а п жоқтау ш ы ғ а р ы п беруін
өтінігіті. Сонда а қ ы н мына өлеңді а й т ы п т ы :
165
 Шай іштің келіп дүкеннен,
Түсірді «құдай» бүкеңнен.
З а р л а т у ш ы едің т а л а й д ы
Көріңде т ұ р ғ ы р тікеңнен!

* * *
Ңыстай а у ы р ы п елмен бірге ж а й л а у ғ а көше а л м а й
ж ұ р т ы н д а отырған М а й л ы н ы ң үйіне көктемгі ж а у ы н д а
қ а л ы п , әбден әбіржіген Иманберді деген кісі кештетіп
келіп түсіпті. Ол қ о ң ы р а т - ж а н д а р елінің атқамінер
а д а м ы екен. Кезінде а қ ы н н ы ң ж а ғ д а й ы н а ң а р а м а ғ а н
болса керек. Ас-су ішіліп болған соң, а қ ы н былай деп
ж ы р л а й жөнеліпті.

Ж а н д а р ғ а ж а п ы р а қ т а й болған терек,
Сен-дағы заманыңда ш ы ң т ы ң ерек.
Кетіп ең көзге ілмей көктемеде,
Болды ма осы арада қ о ж а керек?

Ж а қ ы н д а ж а т т ы қ болмас туғаныңа,
Беліңді балпаң болма буғаныңа.
Елдің берген дәулетін көтере алмай,
Мәз боласың көбелек қ у ғ а н ы ң а .

Көңілің көзге ж а қ с ы , ермекке ж о қ ,

Мінезің досты қайтып көрмекке ж о қ .
Б а л а с ы Ңалдарбектің бәрі мәздем —
А л м а қ қ а бар, кісіге бермекке ж о қ .

Сені мен б а л а у ш ы едім арыстанға,

Ж ы ғ а р деп алысқанды шалысңанда.
Ж а қ ы н д а т п а й тістейсің ж а н а с қ а н д ы ,
Өзіңді теңеуші едім д а н ы ш п а н ғ а .

Ж ү р у ш і ем күміс пе деп, пұл екенсің,

Сорына ж ү р т т ы ң туған ұл екенсің.
Ң а р н ы ң д ы параменен қ а м п и т ы п ап,
Ңасап огіз секілді ңу екенсің!

166
 БАҢТЫБАИ АҢЫН
Бақтыбай жасында Айдарлыдағы Суан елін аралап
келе жатады. Бір ауылға жақындай бергенде Алпыс-
бай деген қойшы шалдан:
— Еліңде сараң бай бар ма?— деп сүрайды. Сонда
Алпысбай шал:
— Ана шымнан салдырған балшың үйге кешқүрым
барсаң, тағдырдың не салғанын к ө р е р с і ң , — депті.
Бақтыбай айдалада ат шалдырып, асықпай аяңмен
жай бастырып, ңас қарая ауылға келеді. Шым үйдің
есігінің алдына тоңтайды да, терезенің алдында ат
үстінде түрып:

Үйдемісің, Байеке,
Шығып кетші, қонақпын.
Алыс жерден келіп ем,
Белі талды шолақтың,
Дәм бүйыртса бүгінше
Сіздің үйде болмаңпын,—

дейді өлеңдете.
Бай әйеліне:
Шықшы, білші, кім өзі? Басқа үйге барып ңон-
сын да. Үй тар, қонақ бар, ауру бар деп өзін аулақңа
айдап таста,— депті.
Бақтыбай байдың бұл сөзін естіп қояды. Ақын наза-
ланып, «ойпырмай, мына сараң бай ңондырмақ түгіл
үйіне кіргізбей қүртатын болды-ау! Не де болса тезірек
қамтып қалайын» деп, атының тізгінін сулыңңа іле
салып, үйге ңарай жөнеледі. Ңарсы алдынан байдың
әйелі де жылмаң қағып шыға келеді.
— Амансың ба, жеңгей!— деп асыгыс сәлем бере
Бақтыбай үйге лып етіп кіріп кетеді.
— Ассалаумағалейкүм!— деп сәлем береді. Бай
оның сәлемін алмақ түгіл ернін де ңыбырлатпайды.
Байдың аңысын аңдап қалған Баңтыбай келген бетте
төрге шығады. Отырайын десе төр алдында тоқымдай
да киіз болмайды. Көзге түскені тек байдың әйелі от
жаңңанда астына салып отыратын шаңы шығып, сірі
болған ала бүзаудың терісі жатыр екен. Бақтыбай соны
алып, төрге тастай беріп, үстіне отыра кетіп ойға қала-
ды. Сәлем алмады, келгенімді жақтырмады, аты жөнім-
ді сүрамас, өлең де айтқызбас, ертерек ел жатпай
түрып өлең айтып қалайын деп бастап кетеді:
167
 Дәм айдап кез келіппін сіздің ж а қ қ а .
Сыйынып сөз сөйлейсің ж а л ғ ы з хаңңа,
Ж а с ы ң н а н мейман күткен ж а н екенсің,
П а т ш а д а й бір мініпсің а л т ы н т а қ қ а .

Байеке, ңайда отырар келген кісің?

Үйіме ж а н келмесін дегенбісің.
Іркілдеп ңарның ж у а н өскен екен,
Байеке, жүктімісің, шеменбісің?
Өгіздей топан жеген ыңңылдайсың,
Дәл бүгін бір ңап т а л қ а н жегенбісің?

А м а н ба шаруа мекен-малдарыңыз?
Секілді мейман күткен а ң ғ а р ы ң ы з ,
Дәл өзің туған ж ы л ы киіп пе едің,
Бұтыңда құтты болсын ш а л б а р ы ң ы з ? !

Шөп-шалам толып тұрған сүтің құрсын,

Кім бізге жеті түнде бітім қылсын.
Ң ы р қ ы ң н а н ш ы қ ң а н кезде киіп пе едің,
Тізеңе тағып ңойған үкің ңүрсын?!
Бай әйеліне к ү ң к ете ң а л а д ы . Әйелі қ а з а н ғ а су ңай-
натып, Б а ң т ы б а й д ы ң алдына ңара ала қап ж а й ы п , а щ ы
тары ботқа қояды. Бақтыбай бір-екі шыны а я қ қайна-
ған судан а у ы з тиеді де шай кесені төңкере салады.
Әйел шай қ ұ й ғ а н шәугімді қ а з а н д ы қ пештің үстіне
ңоя салады. Астында қ ы ш қ а ш қ а л ы п , шәугім қисайып
тұрады. Б а қ т ы б а й соны өлеңге ңосады:

Ет аспай басып бердің тары ботқа,

Ет берсең, тартпас еді ешкім сотқа.
Шөлдетіп тары ботқаң бара ж а т ы р ,
Кисайтпай шәугіміңді қойсайшы отқа.
С а л ғ а н ы ң астымдағы ала т у л а қ .
Май түгіл су көрмепті ж а з д а й қурап.
Сиыр мініп ж а с ы м н а н үйренгем ж о қ ,
Тірілсе мөңкір ме екен қ а р ғ ы п тулап.
Зеңгі баба қолдаса, тұрып кетіп,
Ж ы ғ а ма деп отырмын ж ү р е к зулап!
Б а й д ы ң сол ж ы л ы ж а з д а тоқсан сегіз биесі құлында-
ған екен. Б а й әйеліне дағдысынша а қ ы р ы п жібереді.
А ш у л ы байдың айбынына ш ы д а й а л м а й әйелі ңарсы
бөлмеден ң ы з ы л а л а кілем мен қара ала текеметті әкеп,
төр а л д ы н а ж а й ы п , ала бұзаудың терісін л а ң т ы р ы п
168
тастайды. Б а қ т ы б а й кілем үстіне отыра кетеді. Б а й
басын көтеріп қасын керіп қ а р а п :
— Ж а қ ы н д а Ж а л а й ы р д а н бір НСӘ.С бала а қ ы н шық-
ты деп еді. Сен, ш ы р а ғ ы м , сол б о л а р с ы ң , — деп орны-
нан атып тұрып, төрде тұрған сырлы кебежеден бір
көкала патсайы ш а п а н а л ы п , оны Б а қ т ы б а й ғ а ж а б а д ы .
— «Адасқанның айыбы ж о ң , қайтып үйірін т а п қ а н
с о ң » деген, білмей қ а л д ы м , оны айып етпе. Атым —
тарту, ш а п а н ы м — жабу,— дейді сараң бай.
Б а қ т ы б а й орнынан ү ш ы п тұрып, патсайы ш а п а н д ы
киіп көрсе, ш а п а н н ы ң ж е ң і қысқа екен, ш ы н т а ғ ы н а
ғана жетеді.
Байеке, бұл х а р а м м а л қ а й д а н біткен!
Ж а с ы ң н а н бай екенсің ш а й т а н түрткен.
Шолтаңдар ш а п а н ж е ң і ш ы н т а ғ ы м д а ,
Ешкінің ң ұ й р ы ғ ы н а өлшеп тіккен,—
дегенде бай а б ы р ж ы п ет астырады.
Ертесіне ел аузында м а з а қ болып кетпейін деген
есеппен бай а қ ы н ғ а ат мінгізеді. Сол кезде кешегі
Алпысбай ш а л асау өгізге мініп келе ж а т а д ы . Б ұ л
ш а л сол бай үйінің есігіне ж и ы р м а бес ж а с ы н д а келіп,
қ ы р ы қ бес ж ы л бойы байдың сиырын ж а й ғ а н екен.
Б а қ т ы б а й ш а л ғ а биені тарту ретінде беріп, қ а р и я н ы ң
батасын а л ы п кетпек болып, ш а л ғ а қ а р а п айтқан
өлеңі:
Ңария, бай сиырын ш ы қ т ы ң айдап,
А п а р ы п апай төске с а л д ы ң ж а й л а п .
Ж а с ы ң болса ұлғайып қ а л ғ а н екен,
Асау өгіз мініпсің сорың қайнап.
Ңария, биені ал да батаңды бер,
Кетейін бір о л ж а м д ы сізге байлап.
* * *
Б а қ т ы б а й а қ ы н н ы ң Тезек төреден басқа да талай-
т а л а й билер мен байларға азу тісін батыра айтқан өлең-
ж ы р л а р ы мәлім. Соның бірі с и ы р ш ы р у ы н ы ң ішінен
ш ы қ қ а н өзі шешен, бірақ х а л ы қ арасына зорлық-зом-
былығымен аты мәлім Тұрысбек деген биге айтқан
өлеңі. Тұрысбек Бақтыбаймен құрдас екен. Х а л ы қ көп
ж и н а л ғ а н бір жиын-тойда аңдаусыз отырған кішкене
денелі, қол т о қ п а қ т а й ғана Б а қ т ы б а й д ы ң үстіне қ ұ л а й
кетіп, «мені екі-үш а у ы з өлеңмен мақтамасаң, осылай-
ш а астымда ж а т ы п т ұ н ш ы ғ ы п ө л е с і ң » дегенде Бақты-
бай ойланбастан:
169
 Тұрысбек, Ешкіөлместің жырасы көп,
Сөзімнің өтіріктен расы көп,
Алпамсадай албасты бас салдың ғой,
Өгіз қара күшіме шыдашы деп.
Түлен түртіп сұрадың қылмысыңды,
Үш ауыз өлеңменен сынашы деп.
Сенің таза денеңді көтерер ем,
Аузыңның елді жеген күнәсі көп.
Әңкүр-мүңкір басыңа күрзі ойнатар,
Толып жатыр бұл иттің күнәсі деп.
Арашаға мен барып түсе алмаспын,
Тұрсекеңді ит әуре қылмашы деп.
Бақтыбайдан күнәңді өлеңменен
Сайтан саған айтып па ед сұрашы деп,—
деп өлтіре сынапты.
Тағы бірде кеудесіне нан пісіп жүрген Адам деген
болыс: «Әй, Бақтыбай, сәлемің қайда? Жоқ, әлде көзің-
нің еті өсті ме?»— депті. Сонда Бақтыбай болысқа сұс-
тана қарап тұрып:
Ассалаумағалейкүм, Адам болыс,
Болды ғой Сиыршыға аман болыс.
Ел жайы, ердің ңұнын сөз қылмақңа
Бұл жерге жиналыпты тәмәм болыс.
Ел мұңын, ердің зарын айта алмастан,
Бас сауғалап қашып жүр жаман болыс,
Ескелді, Балпық бидей әділ сөйлеп,
Ел үшін жанын салар адал болыс.
Болысеке, беретін сәлемім сол,
Болыңдар адал болыс, адам болыс,—

деген екен.
Ол атақты Сүйінбай ақынмен де кездесіп, сөз ңағыс-
тырған:
Сүйеке, хошал болдым көргеніме,
Ңұрметтеп аман сәлем бергеніме.
Төседім өлеңменен төсенішті,
Бұл жаңқа қадам басып келгеніңе.
Өлеңнің ұлы дария мұхитысың,
Жел сөзде кім пар келер желгеніңе.
Салысып бай мен бекті мақтағаннан,
Айтысқан екі аңынға өнгені не?—

деп басталатын өлең жолдарының өзінен-ақ Бақтыбай-

дың әрқайсысы өз елінің бай мен бегін мақтайтын ақын-
170
дар айтысын ң а л а м а й т ы н пейілін ғана а ң ғ а р ы п ңой-
май, сонымен бірге Сүйінбай сияқты «өлең мұхитына»
деген ы с т ы қ ы қ ы л а с қ а толы парасатты ойын да аңғару-
ға болады.
Б а қ т ы б а й өз кезінде прогрессивті коз қараста бол-
ған адам. Ол қ а з а қ даласына келіп орналасқан орыс
ш а р у а л а р ы н ы ң о т ы р ы қ ш ы л ы қ мәдениеті мен егінші-
лік өнерін барынша ж а қ т а ғ а н . Өз а й н а л а с ы н д а ғ ы л а р -
ды о т ы р ы қ ш ы л ы қ ң а үйретіп, кедей семьялардың ба-
сын ңосып Шұбар деген жерге (Қазіргі Талдыңорған
а у д а н ы , КПСС X X I I съезі а т ы н д а ғ ы колхоз) егін еккен.
Орыс ш а р у а л а р ы м е н қоңсы тұрып, олардан диқаншы-
л ы ң т ы үйренген. Мұны оның Бәйімбет ақынмен айты-
сынан аңғаруға болады.
Тегінде Б а қ т ы б а й д ы ң өлеңдерінде өмірге деген
өзіндік көзқарас, дәуір тынысына бірге келген ж а ң а -
л ы қ а т а у л ы н ы тез ңабылдау қабілеті б а й қ а л а д ы . Мәсе-
лен, оның атақты Әсет әншімен айтысында:
Оқығансың, Әсетжан,
Сен құсап мен шам алман.
Ж а с кәртейіп, кәрі өліп,
А д а м з а т солай ж а р а л ғ а н .
Кем көрмедім сөзіңді
Ж а р ы ғ ы түскен фонарьдан,—

деп келетін ж ы р ж о л д а р ы бар.

Бақтыбай а қ ы н хат танымаған. Сондықтан ол өзі-
нің өлеңдерін қ а ғ а з бетіне түсіре а л м а ғ а н . А қ ы н судай
а қ т а р ы л ғ а н м е н оның ж ы р л а р ы айтылған жерде қала
берген. Тек зерделі ж а н д а р ж а т т а ғ а н кейбір өлеңдері
ғана ел аузында сақталып қ а л ғ а н . Сондықтан да Бақ-
тыбай а қ ы н езінің х а т т а н ы м а й т ы н д ы ғ ы н а н а з а л а н ы п ,
бірде-бір өлеңінің баспа бетін көрмегеніне өкініш біл-
діреді. Ол өзінің «Арман» атты өлеңінде осы екінішін
сол кездегі емір сүру тауқыметімен қабыстыра былай
деп ж ы р л а й д ы :
Туыппын езім туған Текелімде,
Б ұ р ы н ғ ы ата қоныс мекенімде.
Асырау қатын-бала қамыменен,
Кетіппін керінгеннің жетегінде.
Домбырамды а р қ а л а п , ж а н қ а л т а л а п ,
Осылай дүниеден етемін бе.
Ж а с ы м д ы үлкенмін деп бескеш қылман,
Ешкі мен с а қ а л ы бар текенің де.
171
 А л д ы м д а алпыс-жетпіс үлкен бел ғой,
Сексенге сонау түрған жетемін бе.
Ж а з у , сызу дегеннен х а б а р ы м ж о қ ,
Өлеңді көрге сүйреп кетемін де.
Бір сөзім баспа бетін көрмеген соң,
А р м а н д ы сөзіме арқау етемін де.
Армансыз пенде болмас деген сөз бар,
Мен-дағы сол арманмен өтемін де.
Ел-жұртым мүны естіген айта жүрер,
Б а қ т ы б а й айтыпты деп өтерінде.

ЖАМБЫЛДЫҢ БІРҢАҢПАИЛАРЫ

Ңара сөздің өзін олеңмен сөйлейтін Ж а м б ы л ұтым-

ды әзіл-оспақ, келеке-сықақтың да т а п қ ы р шебері бол-
ғ а н ы мәлім. А ң ы н н ы ң мұндай т а п қ ы р өлең ж о л д а р ы
ел арасында кеңінен тарап кеткен.
Ж а с кезінен а қ ы н д ы қ өнер ж о л ы н қуған Ж а м б ы л
ү й шаруасына қырсыздау болыпты. «Бет алды қ а ң ғ ы р а
бермей, мал б а қ » деген әке тілін де а л м а ғ а н корінеді.
Бірде оны б а р ы м т а ш ы л а р ездеріне қосып а л м а ң ш ы
болады. Сонда о л :
— Сорлының үрлап дара атын,
Ж а з ы қ с ы з қиып қанатын,
Жапанда жаяу қалдырып,
Ж а й ы м ж о қ қарғыс алатын.
Ел арасын егер қып,
Ойым ж о қ ш ү р қ а н салатын.
Ңоныстан елді бостырып,
Неміз бар енді шабатын.
Өлең мен сөзді дос қ ы л ы п ,
Ң ұ р а м ы н ақын санатын,—
деп әлгілердің бетін қ а й т а р ы п тастапты.

* * *

Ңастектегі Ңүттықсейіт аулында Ңүдайберген

деген болыс болады. Өр кекіректеу, мінезі ш а л ы с , қи-
сың-қыңыр сойлейтін адам екен. Бір ж о л ы ол қ а л а
ж а қ т а н келе ж а т ы п , күрең атты бір ж а с жігітпен кез-
деседі. Болыс жігіттің атына қ ы з ы ғ а қ а р а п :
— Ж а р ы с а с ы ң б а ? — дейді.
Әлгі жігіт:
172
 — Жарыссақ ж а р ы с а й ы қ , — дейді. Сонымен екеуі
жарысып, бірер белден асып кетеді. Атын суытып, бап-
тап жүрген жігіт оған шаңын да көрсетпейді. Оны қайт-
сем де қуып жетемін деп намысқа тырысқан болыс-
тың аты семіздіктен қызыл май болып зорығып өледі.
Бүл жәйт елге лезде тарайды. Оны Жамбыл да есітеді.
Бір жиында Жамбыл болыстың үйіне кіріп барса,
Ңүдайберген оны кекетіп:
— Сенің бір жынды ініңмен жарысамын деп атым-
нан айрылдым,— депті. Сонда Жамбыл сөзді іліп алып:
— Болысжан, жүрген жерің күнде сауық,
Пенденің бойында көп қатер-қауіп.
Екейдің жындысымен жарысам деп,
Сенің де кетіпті ғой есің ауып,—
депті.
* * *
Жамбыл атындағы совхоздың түрғыны Жәкеңнің
туысы Сәрсенбек Қопабаев ақсақал айтады:
— Самсыдағы Ңаттаубай деген кісі Ңордайдан келе
жатқан тәтемді (туыс-ағайындары Жамбылды осылай
атаған) үш күн жібермей қонақ етті. Тәтем аттанар кез-
де сол ауылдың бір жігіті:
— Біздің үйден дәм татып кетіңіз,— деп шылауы-
на орала берді. Екеуінің жекжаттық жайы болатын-
ды. Өтініп қоймаған соң тәтем «жарайды, сәлден кейін
барайын, сен үйіңе кете бер» деді. Біз оның соңынан
қалмаймыз. Тағы да өлеңдерін тыңдай түссек дейміз.
Тәтем бастаган топ әлгі жігіттің үйіне тақай бергенде
дүкеннен келе жатқан ол алдымыздан шықты. Ңолын-
да екі-үш шөлмегі және бірдеңелері бар, ол асып-
сасып:
— Кәне, үйге кіріңіздер?— дей берді. Ат үстінде
тұрган тәтем оның қиқы-жиқы сиқына қарап, әрі арақ
көтеріп жүргенін ұнатпай:
— Атаң сенің Таңат-ты,
Жұртты аузына қаратты.
Мені үйіңе шақырып,
Алып кепсің арақты.
Ңарасаңшы шіркін-ай,
Жырым-жырым балақты.
Тарғап, Самсы аулынан,
Таппаспын сендей салақты...—
деп термеледі де, аттан түспестен жүріп кетті.
173
 * * *
Қ а с қ а р а у д а н Сүлеймен, екейден Әбілқасым: бірі —
старшын, бірі — елу басы, ел а р а л а п , ж ы л у ж и н а п келе
ж а т а д ы . Оларға қара ж о л д ы ң бойында Ж а м б ы л жолы-
ғып ңалады. Әлгі екеуі:
— Қайдан қ а ң ғ ы п келесің?
— Ж о л қысқарсын, өлең айт,— десіпті.
Сонда Ж ә к е ң :
Төмен ж а қ т а н келесің екі ңуым,
Елдің ж а й ы н білесің буын-буын.
Қанын сорып х а л ы қ т ы зар ж ы л а т ы п ,
М а л - ж а н ы н а бермейсің ешбір тыным.

Елде тиын қоймайсың п ү л ы н санап,

Сөйлейсіңдер т а л а й д ы ң а л д ы н орап.
Есебіңнің а я ғ ы н ш ы ғ а р а р д а ,
Рақмет п ү ш ы қ т ы да а л д ы ң тонап,—
деген екен.

Ж А М Б Ы Л МЕН Қ ¥ Л М А Н Б Е Т А И Т Ы С Ы Н Ы Ң
ШЫҒУЫ ТУРАЛЫ
Қырғыз жеріндегі Қ а р а б ұ л а қ бойына орналасқан
А л м а л ы совхозында Белғожа Қыпшақбаев, Әлімбай
Медеуов, Ы р ы с т ы қ Беласаров сияқты әңгімешіл қарт-
тар бар. Б е л ғ о ж а Қыпшаңбаев Ж а м б ы л мен Қүлман-
бет қандай ж а ғ д а й д а а й т ы с қ а н д ы ғ ы н қ ы з ы қ т ы етіп
айтады: ,
«1923 ж ы л ы Қ а р а қ ы с т а қ т а н ¥ з ы н а ғ а ш базарына
б а р м а қ ш ы болып Қ ы з ы л қ а м ш ы ішіндегі Доспанбет,
Исабек деген н а ғ а ш ы л а р ы м а қонаға келдім. К ү з а й ы
болатын. К ү н екіндіге барған кезде астында а қ боз аты
бар, үстінде ж ү қ а түйе ж ү н шекпені бар, басында ңара
бұйра бөркі бар Ж а м б ы л а қ ы н келді. Бұрын да бала
кезімде еміс-еміс көргенім болмаса, өлеңін естімеген
едім. Мен барған а у ы л д а Е р а л ы ж а н деген қ а р и я Ж а м -
былдың ңүрдасы екен. Ол амандың-саулықтан соң
«үйге қонғын, м а л сойып, т а м а қ а с қ а л ы ж а т ы р м ы з ,
бізге де бір түн өлең айтып, көңілімізді көтерсең қай-
теді, бір ж ы л ғ ы туған төл емеспіз бе»,— деп ж а т а жа-
бысты. Шай ішіп, біраз сусындаған соң Ж ә к е ң домбы-
расын ңолына а л ы п , қ ү л а қ күйін келтірді де, мына
өлеңді желдірте жөнелді.
174
 К ө р ұ ғ л ы н ы айтсам бола ма,
Манасты айтсам а ғ а й ы н ,
Көкейіңе қона ма?
А й қ ы м д а ғ ы Көнтекке,
Б а р м а қ ш ы едім қонага.
Сүйінбай мен Ңатаган,
Айтыстың асқан пірі еді,
Ңатаған қ ы р ғ ы з бұрын да
Сегіз ж ү з ж ы л қ ы матаған,
Ңызыл жебе Сүйінбай,
Ер боп туды атадан.
А г а й ы н қыстап қоймадың,
Кім қ а ш қ а н берген батадан? —
деп бір қайырып, алдында кеседегі қ ұ ю л ы тұрған
шайын бір-екі ұрттап а л д ы . Тағы да құрдастары Бай-
салбай мен Е р а л ы ж а н :
— Сен Ңұлманбетті жеңдім дейсің, қ а л а й жеңдің?
Ңұлманбетпен сол айтысыңды айтшы,— деп қолқа-
л а д ы . Ж ә к е ң аз толғанып отырды да:
— Ойбой, оны мен жеңгенім ж о қ , а т а м ы з Ңарасай
мен а қ и ы қ а қ ы н Сүйінбайдың а р у а ғ ы ғой жеңдірген.
Әйтпесе, Ңұлманбет дегендерің ол кезде аузымен құс
тістеген кезі еді ғой. Болмаса Іле бойындағы сол топта
он бір а қ ы н д ы жеңіп, домбырасын керегеге байлап қоя
ма? Сол ж о л ы үлкен ж и ы н ғ а Жетісудың талай жерінен
көп х а л ы қ келді. Тумысымда мұндай үлкен асыр, үлкен
ж и ы н , топты көргенім ж о қ . Ңұлманбет он бір а қ ы н д ы
жеңіпті деген соң мені ш а қ ы р т а р деп, бір кедей шаруа-
ның үйінде ж а й ғ а с а тұрдым. Сонда өлең айтып отыр-
ғанымда екі ж а с а у ы л келіп, алдына салып алып бар-
ды. Он екі қанат қ а з а қ ы үйде Албан, Ш а п ы р а ш т ы н ы ң
«сорпаға ш ы ғ а р л а р ы » толып отыр екен. Төрде ояздың
қасында отырған Ңұттықсейіттің Ңұдайбергені шүй-
десі шоқпардай болып маған одырая қарады. Ояздан
сәл төмен, күшігендей көзін сүзіп Ңұлманбет шүйгін
отыр екен. Мен кіре-ақ жер-жебіріме жетіп, өлеңді то-
ғытты. Сонда Ңұлманбет былай деген еді:

Екейді ел дейміз бе, бел дейміз бе,

Көтеремді көктемде жемдейміз бе?
Ж а л а ң а я қ ж а р л ы н ы ерттеп мініп,
Ңой соңында салып бір желмейміз бе?
Ң ы з ы қ т ы , уа, х а л а й ы қ көрмейміз бе?
Ж ы р т ы қ тонды Ж а м б ы л д а н жеңілген соң,
Таман Албан ұяттан өлмейміз бе?
175
 Аңын деп бір тулақты а л ы п кепті,
Албан, Суан ортаға а л ы п көрмейміз бе?—

деп борандатқаны-ай. Менің тізем қ а л т ы р а п , а л ғ а ш ы н -

да не а й т а р ы м д ы білмей қатты састым. Әйтеуір, айты-
са келе менің сөзім күшті бола берді. Өйткені, байлар-
ды емес, х а л ы қ т ы м а қ т а д ы м . Жеңуін мен жеңдім, ақша-
ны ж у а н д а р жеді. Солай, ш ы р а қ т а р ы м , — деп Ж а м б ы л
өзінің Ңұлманбетпен айтысқанын әңгімелеген еді. Сон-
да Ж а м б ы л Ңұлманбетті жеңіп едім деп асып-тасып
отырған ж о қ . Ертеңіне Ж а м б ы л А й қ ы н аулына бармаң-
ш ы болып аттанып кетті».

Ы Б Ы Р А И Ғ А ҢАТЫСТЫ Б І Р Е Р СӨЗ

Б а л ғ о ж а бидің а у л ы н а н а ғ а й ы н ғ а өкпелеп, қ а з а н
теуіп қ а ш қ а н д а р болыпты. Орынбордан ж а з ғ ы дема-
лысқа келген немересі Ыбырайды би сол ағайындар-
ға барып келуге ж ұ м с а й д ы . Сонда Ы б ы р а й д ы ң айт-
қаны:
Уа, байеке, тыңдасаң,
Біздің сөзді ұғарсың.
Итің менен құсыңды
Сонарда а л ы п шығарсың,
А ң ы ң д ы а л ғ а н байласаң —
Б а л ғ о ж а биге ұнарсың.
Жекіріп айтса бір сөзді
Ң ұ л а ғ ы ң д ы м ы қ т а п тығарсың.
Ы з а л ы елдің ұ р п а ғ ы ең,
Оған қ а л а й шыдарсың.
Ңой, ағеке, көшуді,
Д ұ ш п а н ы ң күйіп ішінен,
Достарың естіп қуансын!
Осы сөзді естіп а ғ а й ы н д а р ы қайта елге оралыпты.

Ыбырай елге келген Балта а қ ы н д ы қасынан таста-

майды екен. Бір ж о л ы Ңабыл деген болыстың үйіне
ңонады. Ол ұры ұстайтын қу екен. Сонда ұ р ы л а р ы н ы ң
көзінше Б а л т а а қ ы н былай дейді:
Жегенің ж а з ы - қ ы с ы ұ р л ы қ еті,
¥ р л ы қ т а н ұ я л м а й ма жігіт беті.
176
 Ар, намыс, адамдықтан сені аздырған
Ңара жүрек Ңабылдың қүдіреті.
Сен де сал қүлағыңды, Ңабыл болыс,
Маңайың қарақшыға болды қоныс.
Жайылымға жалғыз тай жібере алмай,
Зар жылайды безілдеп қазақ, орыс.
Лайық па «ұры» атақ жақсы адамға,
Сөз өтпес қанша айтса да бір наданға.
Алдында Ыбырайдың уәде бер,
¥рлыңқа баспаймын деп бір қадам да!
Ңабыл содан кейін үры үстауды қойды деседі.

АҢАН СЕРІНІҢ СЕРІКТЕРІ

Арңаның ардагер ақыны, әрі әншісі Ақан сері ңа-
сында бір топ әнші, күйші, шешен жігіттері бар Ат-
басар базарына келе жатады. Ойын баққан өңшең от
ауыз, орақ тілді, айтқыш жігіттер жол-жөнекей бір
ауылға келіп, ат шалдыру үшін байдың отауына түсе
қалады. Отауда байдың келіні мен қызы отыр екен.
Екеуі де ңонаң келді екен демей, мыңңиып отыра бере-
ді. Ақандар үйге сәлем бере кіріп төрге жайғасады.
Тым-тырыс. Келіншек пен ңызда үн де, ңимыл да
болмайды. Ерсіге ауысып бара жатқан үнсіздікті Аңан
бұзып:
— Келіннің сараңдығы түрінде түр,—
дегенде, босаға жақта отырған жас жігіт сөзді іліп
әкетеді:
— Менің көңілім екенің бірінде түр.
Ендігі кезекті төрде отырған, осы жігіттердің ішін-
дегі ең мосқалдауы алады:
— Ат соғып, алыс жолдан шаршап келдім,
Есі-дертім шаңырақтағы сүрінде тұр.
Келіншек пен қыз бұл сөздерді елең де ңылмайды.
Сонда тағы бір жігіт:
— Әр нәрсенің өзінің жүйесі бар,—
дегенде оның қасында отырған жігіт іліп әкетіп:
— Бұл қыздың бақырауық түйесі бар,—
дейді. Сонда сөзге әлі араласпай отырған тағы бір жігіт:
7—3180 177
 — Сен екеуің бұл қ ы з ғ а соқтықпаңдар,
Ж а м а н - ж а ң с ы болса да иесі бар,—
дейді.
Осы сәтте келіншек пен қыз орындарынан тұрады
да, үйден ш ы ғ а женеледі.
А т т а н ғ а л ы ж а т ң а н қонаңтарға бай бір жігітін жі-
беріп, үлкен үйге ш а қ ы р а д ы . Д а с т а р қ а н ы н а құрт, ірім-
шік төгіп, сары май ңойып, ңонақтарға шай береді.
Ш а й қ а й н а т қ а н суы ы л а й екен.
Осындай д а с т а р қ а н н ы ң басында отырған А қ а н ал-
дына а л ғ а ш қ ы ш ы н ы а я қ шай келгенде:
— Б ұ л т т ы түнде тумайтын ай антұрған,
Бірінші ж і г і т :
— Кектемде өткел бермейтін сай антұрған.
Екінші ж і г і т :
— Ірімшік пен сықпа құрт кімге дәрі,
Ңанты ж о қ , кәмпиті ж о қ ш а й антұрған.
Үшінші ж і г і т :
— Қ ы л ш ы қ түскен мұрты бар май антұрған.
Төртінші ж і г і т :
— Ңонаңасы бермейтін бай антұрған,
Бесінші ж і г і т :
— Мал кешкен томарлыдан а л ы п келіп,
Ы л а й судан шай қойған қай антұрған? —
депті. Сол кезде төрде отырған мосқалдау жігіт ең
соңынан сөз а л ы п :
— Қой алыста, қонақтар келіп қалды,
Ш а ң ы р а қ т а ғ ы сүрін асар — даяр тұрған,—
дейді.
Осы сөз сүйегінен өтіп кеткен сараң бай ж ы л қ ы -
дан ңысыр емген тай а л д ы р ы п сойғызып, ңонаңтарға
сый-сияпат ж а с а у ғ а мәжбүр болыпты.

А Ң А Н Д Ы КӨРГЕН А Т А
— А ң а н ғ а а л т ы ж ы л д а й атқосшы болып, қасына
еріп те ж ү р д і м . Мені атыммен а т а м а й , «пысық бала»
деп, ж а қ с ы көруші еді,— деп бастайды атаңты А қ а н
сері т у р а л ы естелігін Кекшедегі Ақтас а у л ы н д а ғ ы
Төлебай қ а р т :
«Ңартайып қ а л ғ а н шағында «мені б а р қ ы р а т ы п
ңайте бересіңдер» деп, әнді көп айта бермейтін болды,
178
басын төмен сап, тұнжырап отырып алатын. Сондайда
ауылдың бір жөлөкпелеу әнші-сымағы домбырасын
алып жіберіп, Ақанның әндерін жорта бұзып, әдейі
айңайлай жөнелетін. Сері сазына келмей, құлаққа түр-
підей тиген өз әніне шамданып, намыстанғандай болып
қалатын. Сөйтіп, «Туһ шіркін, әннің берекесін алдың
ғой! Домбырамды әперіп жіберші» деп еңсесін көтеріп
алатын да, қырандай дүр сілкініп, екі көзі шоқша жай-
нап, әнге басушы еді, жарықтық! Дауыс қандай! Ңарт-
тықтың әсері шығар, сәл-пәл жарықшағы бар демесең,
сыры кетсе де сыны кетпеген, нағыз «құлаңтан кіріп,
бойды алатын» дауыс. Шіркін, тамылжытушы еді-ау!
Үні жас кезінде қандай болды екен десеңші! Көбіне
«Ңұлагерді» шырңайтын. Оны айтңанда бір түрлі мұ-
ңайып көзіне жас алушы еді. Тыңдаушылар да ңай-
ғысын бөліскендей боп, егіліп отыратын. Аһ ұрғандай
боп, жұртқа ңарап, «Ңұлагерімнің ажалына өзім себеп-
ші болдым ғой» дейтін. «Оныңыз қалай?» дегендерге
жайлап отырып, мәнісін түсіндіретін. Ол былай бол-
ған екен:
Батыраш пен Ңотыраштың Хамза деген ағасы бо-
лады. Ақанның сол тұста әйелі өліп, сыбай-салтаң
жүрген кезі болса керек. Құлагердің даңқына сол бай
Хамза ңызығып, «Аңан жүйрік ңұласын маған сатсын,
төлеуіне алтай — қарпық ішінен сүйген сұлуын құш-
тырамын, оған жүз жылңы қосып беремін» деп сәлем-
ші жібереді. Сонда Ақан сәлемшіні ңұр қол қайтарып
жібереді. Бұл оңиға дәуірі жүріп тұрған Хамза байдың
жүрегіне шемен болып ңатады. Екінші жолы — Хамза
Сағынай асына Ңұлагердің әкелінгенін естиді де,
Ақанға тағы бір сәлем айтады. Сері бұл жолы да
мақұлдамайды. Серіден екі мәрте тауы шағылған за-
лым Хамза сол Сағынай асында екі інісіне Ңұлагер-
ді мерт еткізіп тынған екен.
Жарықтық кірпияз, өзін таза ұстайтын кісі еді.
Салаң байлардың үйіне сүйресең де аттап кірмейтін.
Шаруасы шағын болса да таза үйлерді таңдап түсетін.
Дүмше молдаларды сынап, күлкі қып отыратын... Бір
күні Ақан ағам: «Ал, Пысық бала, ат ертте, көрші
Жаркдйың аулына барып қ а й т а й ы қ » , — деді. Жолға
шыңтық. Күн жылы, жаз айы еді. Аңын ат үстінде
тіп-тік, тас мүсіндай болып отыр. Сағым ойнаған көк
буалдыр даланы ңыранша шолып, әлденені ойлап келе
жатыр. Кенет, ол маған бұрылып, кең даланы жаң-
ғыртып шырңай жөнелді:
7* 179
 Тұлпары аз, топ саяқтың жабысы кеп,
Ңоссаң бәйге алмайды шабысы жоқ.
Кей надан ар-ұятын жоққа сатар,
Тар кеудеде талшықтай намысы жоқ.

Дуылдап от тигенде намысына,

Шалдырмайтын тұлпар ем шабысына,
Кей жаман қулың пенен сұмдық сауып,
Мәз боп жүр тапқан арам табысына.
Ән күңірене барып аяңталды. Ауылдың төбесі кө-
рінді.
Сол түні Ңазидың үйінде ауыл адамдары түгел жи-
налып, мәре-сәре болып қалды. Сері серпіліп, көп ән
салды. Соның ішінде жолда шығарған жаңа әні де бар
еді. Әні есімде ңалмапты. Өлеңін сол үйде отырып
жазып, жаттап алып едім.
Аңанның Оспан деген досы серінің науқастанып
жатқанын естиді де, көңілін сұрамаққа әдейілеп жол-
ға шығады. Оның қасына сол ауылдан Мұңаметжан
деген кісі ереді. Кезінде оның Аңанға тіл тигізген қия-
наты болса керек, кешірім сұрап қалайын деген мақсат-
пен шығады ол. Олар келсе Аңанның науқасы қатты,
ңасында екі шал күзетіп отыр екен. Бұларды көрген
сері қасындағыларға ымдап, «басымды көтер» деген
белгі береді. Сонда Ақан бойына күш жиып: «Ңалай-
сың, қыраным, асылым?»— деп отырған Оспанға бір,
одан кейінірек тізе бүккен Мұхаметжанға бір қарап
алады да, оларды иегімен нұсқап:

Мынау келген Оспан ғой,

Оны Аңанға жасынан
Тағдыр дос қып қосқан ғой.
Әрқашан да ол маған
Ақ ниетін тосқан ғой.
Арғы отырған дұшпан ғой,
Оспан келе жатңан соң,
Ңолтығына қысңан ғой,—
дейді.
Мұқаметжан бұғып, шөккендей болып қалды. Сон-
да Ақан ентігіп отырып: «Тіл тигізген қиянатың бар
еді, соныңа кешірім сұрагалы ксліп отырсың ғой, Мұқа-
метжан, кештім»,— дейді де, жымиып ңана күледі.
Мұндайда ол қарңылдап тұрып күледі екен, біраң оған
шамасы келмепті».
180
 ҒАЗИЗДІҢ АҢАН СЕРІМЕН КЕЗДЕСУІ
Көкшетау еліне келін алуға келген ақмолалық қүда-
күйеулер «Әнші жоқ Қараөткелде менен асңан» деп
шырқайтын Ғазиз әншіні ала келген екен. Сол үлкен
тойға Көкшетау елі Ақанды алғызыпты.
Тойда Ғазиз «Құлагерді» күңіренте шырңайды. Ән-
шінің дауысы әуеге өрлеп, көлді шайңап, тогайды
тербеткендей екен.
Әсіресе әннің:
Ай, Бөрібай!
Ай, Бөрібай!
Беу, Ңүлагерім-ай!
Ңайран серім-ай,—
деген қайырмасы Ақанды толқытып, елжіретіп жі-
береді.
Сонда Аңан сері:

Басасыз шаттандырып «Ңұлагерді»,

Ашасыз айтқан сайын ішкі шерді.
Атаңты Ңараөткелдің өнерпазы —
Разымын көргеніме Ғазиз ерді.
Жігіттің дүри-гауһар түрі екенсіз,
Дүние жаннатының гүлі екенсіз.
Елдегі өнерпаздар екеу болса,
Дәл соның ңатардағы бірі екенсіз.
Қайтейін «Ңұлагерім» қолдан кетті,
Дұшпанның қастығымен қаза жетті.
Асына Сағынайдың апарғанда,
Жүсібі Батыраштың қағып өтті,—
деп жырлап қоя беріпті.
Ғазиз ақын:
— Ңүлагерден де жүйрік бір ат тауып берсем, қай-
ғыңыз сейілер ме еді?— деп тіл қатады.
Серінің сондағы айтқаны:
Биеден енді тумас ондай құлын,
Табылмас жинасаң да дүние-пұлың.
Шерімді іште жатңан ңозғаған соң,
Әншейін айтқаным ғой көңіл мұңын.
181
 ШАҒЫРАИ АИТҢАН ШУМАҢТАР
Әке-шешеден жетім қалған Шағырай жас шағы-
нан-ақ өлең-жыр жаттап және өзі де ақындығымен,
шешендігімен ел құрметіне бөленген. Ат жалын тартып
мінуге жараған соң, өзі айтқандай Орынбор — Сібір
деп аталатын өлкені түгел аралап, серілік құрған.
Сол сапарларында атақты ақын-жыршы, әнші, күйші,
сал-серілермен кездесіп, солардан тәлім алған. Шашу-
бай, Ғазиз, Ңарсақтармен айтыс өнеріне түскен. Шағы-
рай шығармаларынан өткен өмір бейнесі мен таптық
сипаттар айқын аңғарылады. Ол билеп төстеушілер-
ден тайсалмай, айыбын бетіне басып, батыл шенеген.
Белгілі революционер ақын Баймағанбет Ізтөлинді
сәби шағынан ақындыққа баулушы да Шағырай.
Шағырайдың шығармаларынан бізге ел аузынан
жеткені аздаган өлең-жыр:
Жуыма опасызға көңіл сенбес.
Зиянды ол бір ағаш жеміс бермес.
Бар болсаң еркелейді ит секілді,
Жоқ болсаң өлдім десең ңолын бермес.
Асығу, ашулану шайтан ісі,
Бұларға жол бермейді жаңсы кісі.
Кемге рахым, ашуға сабыр керек,
Жұмсасаң жеңіл шығар ердің күші.
Кіші деп күш жұмсама кішкенеге,
Кіші жоқ дүниеде ештеңе де.
Шаңнан жер, қиыршықтан тау тұрады,
Кірпішсіз үлкен орда істеле ме?

* * *
Өзін ғана ойлаған,
Жамандықтың белгісі.
Өзгені де ойлаған,
Адамдықтың белгісі.
Үлгілі сез білмеген,
Надандықтың белгісі.
Бар-жоғына қарамас,
Анық жомарт ер кісі.
Өз үйінде салғыртсу,
Сараңдықтың белгісі.
182
 Атаң болса анаңмен,
А л т ы н н а н соққан қ о р ғ а н ы ң .
А ғ а ң болса а қ ы л д ы ,
Ешкімнен кем болмадың.
Інің болса ж а н а ш ы р ,
Семсер-қылыш білегің.
А қ ы л д ы қыз, а қ ы л д ы ұл,
Өкпе-бауыр, жүрегің.
Ж а қ с ы болса ж ұ б а й ы ң ,
Ж а н ы п тұрған ш ы р а г ы ң ,
Ж а й л а у ы н д а дүниенің,
Ж а қ с ы қоныс — т ұ р а ғ ы ң .
Ж а м а н болса туысың,
А р қ а л а ғ а н құммен тең,
Ж а қ с ы л ы ғ ы ң істеген,
Елекке қ ұ й ғ а н сумен тең.
Келіннің зекіп сөккені,
Езіп берген умен тең,
Көңілсіз берген т а м а ғ ы
К ү л аралас құммен тең,
Ж а м а н болса ж ұ б а й ы ң ,
Көрген күнің түнмен тең.
А қ ы л с ы з бала а л д ы ң д а
Көрініп тұрған ж ы н м е н тең...

НОҒАИБАИ АҢЫН

Ел а у з ы н д а :

Ногайбайдың көзіне айран тамган.

Өзінде ж о қ ол айран қ а й д а н т а м ғ а н .
Өзінде ж о қ болса да елінде бар,
Ноғайбайдың көзіне содан тамған,—
деген өлең бар.
Ноғайбай ш ы н мәнінде болган адам, өз өлкесіне
әйгілі ақын. Тіпті өткен ғасырда орыстың белгілі этно-
г р а ф ы А. Ивановский Ноғайбай а қ ы н х а қ ы н д а 1889
ж ы л ы Москва университетінің ж а н ы н д а ш ы ғ а т ы н
«Этнографическое обозрение» ж у р н а л ы н ы ң үшінші кі-
табына «Ңырғыз х а л қ ы н ы ң а қ ы н - ж ы р а у ы Ноғайбай»
деген а р н а й ы м а қ а л а да ж а з ы п т ы .
А. Ивановский Зайсан жерін бойлай а р а л а ғ а н
183
а д а м . Ң а р а б а т п а қ ж а й л а у ы Көлденең су бойын ж а й -
л а ғ а н Садықан А қ а т ұ л ы н ы ң үйінде 1888 ж ы л ы Ноғай-
бай ақынмен кездескен ол: «Мен х а н д а р мен сұлтан-
д а р д ы ң қанаты астында болған қ ы р ғ ы з д ы ң (қазақ-
т ы ң — Ә. Ш.) белгілі көптеген әншілері мен а қ ы н д а р ы н
да көрдім... Б і р а қ ол ондайлардан а у л а қ өзгеше болып
ш ы қ т ы . Олардың бәрінен басым түскен Ноғайбай
н а ғ ы з кедей б а қ т а ш ы сияқты ж ұ п ы н ы киінген, киім-
дері денесін әрең ж а с ы р а т ы н далба-дұлба шоқпыт.
Тізесінде оның а й ы р ы л м а с жансерігі — екі шекті дом-
бырасы ж а т т ы » , — деп көрсетеді.
Әрине, а л ғ а ш кезіккен сәтте Ивановский туа соқыр
Ноғайбайдың өзін және өз басының қасіреті т у р а л ы
өлеңін естиді. « Ң ы р ғ ы з д а р д ы ң арасында жүріп, олар-
д ы ң д а ң қ т ы а қ ы н ы , әрі әншісі Ноғайбайдың есімін есті-
меуге бола ма? Ңырғыз д а л а с ы н ы ң өзі қандай б а й т а қ
болса, осы а қ ы н н ы ң д а ң қ ы да сондай кең тараған. Ертіс-
тен өтсең ғана болғаны, онда бұл есімді білмейтін
бірде-бір түкпірді таппайсың. З а й с а н н ы ң немесе Шілік-
тінің кең алқабымен ж ү р і п келе ж а т с а ң да, Түйетас
немесе Сарытау (Алтайдың бөлімі) асуларынан ас-
саңыз да, Алтай, Сауыр, Тарбағатай т а у л а р ы н ы ң да
адам ж ү р е а л м а й т ы н терең с а й л а р ы н а сүңги түссеңіз
де, немесе, тіпті аспан әлеміне баруды қ и я л д а с а ң ы з
да, б а р л ы қ жерде осы әнші, а қ ы н т у р а л ы естисіз. Оның
әндерінен х а л ы қ т ы ң қай-ы-қасыреті, н а р а з ы л ы қ ша-
ғ ы м ы , толып ж а т қ а н мұң-зары естіледі»,— деп ж а з а д ы
А. Ивановский.
Осы Ноғайбай а қ ы н н ы ң ел аузында с а қ т а л ғ а н бір-
неше өлеңдері м ы н а н д а й :

АСҚАР ТАУДА АСЫЛ КӨП

А с қ а р тауда асыл көп,
А т а л ы сөзде а қ ы л көп,
Атадан алғыс таппаған
Өмірде өтер масыл боп.
Шөлдесем сусын беретін,
Ж а н ашитын ж а қ ы н ж о қ .
Ж а н ғ а а з ы қ болғандай,
Көңілге медеу а қ ы л ж о қ .
Ы з а мен кекте себеп бар,
Сылтауын табар асңынса.
Ң а й р а л г а н кекке ақ семсер
М ұ қ а л м а с сірә тасқа ұрса.
184
 Жанға демеу — асыл деп,
Көңілге медеу жаңын деп,
Аранын ашып келсе ажал,
Жан берермін халқым деп.

НІӘКЕН БОЛЫСҢА
Мен адаммын, емеспін малдың ңұлы,
Болмасам да, беделді байдың ұлы.
Кедейдің малдан гөрі ары қымбат,
Малменен өтелмейді ардың құны,
Мен айтамын өлеңді арыма арнап.
Жүрек ңағып, ңайнаған қаныма арнап.
Мен емеспін пайда үшін ел қыдырып,
Көрінгеннің сарнайтын малына арнап.
Ақыл-дария, адамға білім-теңіз,
Жомарт жүрек, күш-қайрат екеуі егіз.
Күшті білек, сезетін ойы таяз,
Шәкен болыс, сондықтан болған семіз.

ҚОЛЫМДА Ң¥ДІРЕТТІ
КҮШІМ БОЛСА
Өр Алтай жайлауына келер едім,
Көркіңді көзім болса көрер едім.
Сауырдың сай-саласын серуендеп,
Жемісін қызыл жидек терер едім.
Желілеп бие байлап саудырар ем,
Аспаннан ақ меруерт жаудырар ем.
Кенелтіп Маңыраңтың кең етегін,
Үрпаққа абзал мүра қалдырар ем.
Күн болсам шұрыламды төгер едім,
Түнерген қара бұлтты бөгер едім,
Тамырын арамдықтың жүлып тастап,
Үрығын адалдықтың егер едім.
Ңұс болсам қанат қагып келер едім,
Адал деп барлық жанға сенер едім.
Шөліркеп шөлдегенді сусындатып,
Су тасып қанатыммен себер едім.
185
 Жаңбыр болсам нұр болып жауар едім,
Жүлдыз болсам жарқылдап жанар едім,
Мекенін ғадалаттың білген болсам,
Жан қиып, жиһан кезіп барар едім.
Су болсам өзен болып сарқырар ем,
Мөлдіреп ақ күмістей жалтырар ем,
Көгертіп жердің бетін гүлге орап,
Бақытты ғайыптағы шақырар ем...
...Асау суын Ертістің бөгер едім,
Аясын бау-бақшаға бөлер едім.
Жарасам жан біткеннің керегіне,
Армансыз ақ өліммен өлер едім.
Ңолымда қүдіретті күшім болса,
Бірдей ғып адамзатты теңер едім,
Алалап жан иесін адастырмай,
Тең бөліп ризығын берер едім.
Сонда мен көл-дариядай толқынар ем,
Бойымды қуанышқа толтырар ем.
Өлсем де қайта түрып, бас көтеріп,
Шаттанып көр үстінде отырар ем.

ЖАМШЫБАИ АҢЫН МЕН САРАҢ БАИ

Бір сараң байдың аулына Жамшыбай ақын келе
жатса, бай жылқысын суартып тұр екен. Аты сүрініп,
ақын жығылады. Оның жаман ерінен, жалба-жалба
киімінен байдың жылқысы үркіп судан шығып кетеді.
Бүған ашуланған бай:
— Кім мынау шүбатылған, сабап-сабап қуып жібе-
ріңдерші,— деп ақырыпты.
Сонда ақын:
— Ажал қайдан болады, қатер-қауіп,
Дәулетіңе жығылдым есім ауып.
Сен — қара бүркіт болғанда,
мен — бозторғай,
Не тоятың қанады маған шауып?
Сен біткен жапандағы бір бәйтерек,
Жылқың бар өзіңе лайық дөп-дөңгелек.
Бұтағың бозторғайды көтермесе,
Болғаның құр бәйтерек кімге керек! —
дейді.
186
 — Сайраған ит екен, атын үстап беріңдер а н а н ы ң , —
деп бай үйіне қарай жүре береді.
— Жеті нәрсенің атын бір ауыз өлеңге сыйдырып
айт та, бері атта, әйтпесе әрі атта,— дейді тағы да үйге
кірерінде.
Ңүлан қырда жүреді, қүндыз — суда,
Ңаз бен үйрек жүзеді ағын суда,
Дуадақ, тарғаңпенен заты бөлек,
Жылқышы қүс кірмейді мүндай дуға,—
депті ақын табан астында.

ЕШМҮХАМЕДТІҢ ЕКІ АУЫЗ ӨЛЕҢІ

Ешмүхамед ақын пәуескесіне үш боз арғымақ жек-
кізіп, Орынбор ңаласындағы Деріпсал сүлтанға бара
жатып, кеш болып кеткен соң, оның ағасы Көлдің үйіне
қонады. Бірақ Көл ақынға сараңдық жасап, қонақ асы-
сын жақсы бермейді. Оның есесіне Деріпсалдың осы
ауылда айттырған ңызы бар деп естиді. Ертесінде
түрса қараша үйден аласа бойлы ақ қыз қара ңойды
үстап, ағасына сауғызып түр екен. Бір кезде қара қой
қыздың аяғын басып кетіп, қыз оны жұлмалап ұрып
жатады. Осының бәрін көріп ақын жымиып үйге кіреді.
Келсе Деріпсалдан бір жігіт келіп отыр екен. Ол ақынға
сұлтанның сәлемін жеткізеді. Деріпсал сәлемінде:
«Ешмүхамед ақын менің патшадан алған шенімді, көк-
төбел үйімді, қасымдағы игі жақсы қонақтарымды
бір ауыз өлеңге сыйғызып айтсын. Бүл шартымды
орындай алмаса, пәуескесін алып, аулына жаяу айдай-
мын!»— депті.
Ешмұхамед ақын сұлтанның үйіне тақала бергенде
өзінің ат айдаушысына: «Пәуескені діңгекке қарай
емес, үйінің табалдырығына қарай тарт. Мен бірден
үйге кіретіндей болайын!»— дейді. Ат айдаушы солай
істейді. Ақын үйге кіре берсе, алдында Деріпсал тұр
екен. Сонда ақын:
Қарағым, Деріпсалым, сөзің дүрдей,
Бірауыз өлең дейсің үйге кірмей.
Бұлбұлдай көкке үшсаң, сөз сенікі,
¥ ш а алмасаң, өзің де, мен де бірдей!—
деген екен. Деріпсал арқасынан қағып, төрге алып
барады. Отырған соң: «Ақын, даусыңды сағындым,
187
өлең айта отырыңыз»,— дейді. Сонда қолына домбыра-
сын алып:
Декеңнің бар екен ғой Көл ағасы,
Беруге олақ екен қонағасы.
Көл деп атын кім оның қойды екен,
Көл түгіл шүқанақтың садағасы,—
депті.
— Жарайды,— дейді Деріпсал,— енді сол ауылда
айттырған қызымды көрді деп естідім, соны сынап
беріңізші,— депті.
Сонда ақын түрып:
Алдымнан бір үй шықты қарашалау,
Ішінен бір қыз шықты аласалау.
Барды да қара қойды сабай берді,
Ойыма келіп түрды арашалау.
Ол қызың қалай оңсын орашолақ,
Ңой сауған табақ үстап ағасы анау,—
дегенде Деріпсал төмен ңарапты.

ЗЕИНЕП АҢЫН
Аты бүгінгі оқушы қауымға беймәлім ақындардың
бірі — өткен гасырдың соңғы кезінде өмір сүріп, өлең
өрген Зейнеп Қошңарбайқызы.
Зейнептің талантын Абай атамыз да бағалап, құр-
меттеген. Ақынның бізге жеткен бір-екі өлеңі мынадай:

ӨМІР ТУРАЛЫ
Ісінде барқадар жоқ ақылы кемнің,
Жүрісі екпініндей жайсыз желдің.
Бір жақсы, бір жаманмен күнелткен көп,
Қиын іс қосылуы екі теңнің.
Көзі ашық, көңілі жабық, ғүмыры зая,—
Жастықта шаттың көріп күлмегеннің.
Тасңынды талап бітпей адам оңбас,
Итшілеп өтер күні өлмегеннің.
Болғанда ашу — сорың, нәпсі — жауың.
Алдыңда ақыл деген асқар тауың.
Көңліңде ине-жіптей қайғың болса,
Денеңнің біле алмайсың ауру-сауын,
188
Жігіттің алған жары болса жақсы,
Гүлденген бақшадағы алма-бағың.
Жігіттің алган жары болса жаман,
Табылар өз үйіңнен жанжал-дауың.
Болғанда ана — дария, әкең — кеме,
Апаң мен қарындастар алтын бауың,
Артыңда інің болса болат қылыш,
Алдыңда аға деген — биік тауың.

ТАЛАП
Ңүрбылар, жақсылыққа көп талаптан,
Талаппен атың шықса сонда мақтан.
Бой үрма бармақтай бақ қонған жанға,
Жасынан өрге үмтылар онер тапқан.
Ңара қазан, сары бала қамын ойлап,
Жақсылар абзал іспен ақылы артқан.
Көбінің пейілі шикі, ақылы тар,
Ел жегіш, епті, лысық пәле баққан.
Ел сөккен ерсі мінез мақтаншылық,
Ешкімге дәулет емес арын сатқан.
Адал бол уағдашыл әділетті,
Ізгі жан аң ниетпен көпке жаққан.
Біреудің ішкі сырын айтпай білер,
Ащыны түщыменен бірдей татқан.
Арамза, қүлқы жаман, қара көңіл,
Табылар қарау мінез ақымақтан.
Суайтпен жолдас болсаң, дауасыз дерт,
Жігіттер, ақыл білсең, содан сақтан.

ҢҮДАЙБЕРГЕН АҢЫННЫҢ
АИТҢАНДАРЫ
Жөн сөздің біз де болдық дәрігері,
Ңызыл тіл, желпіне жел әрі-бері.
Ат емес, атан емес ңалағаның
Маңдайдың азар болса шығар тері.
Домбыра дырылдамай жатшы былай,
Сен емес өнер берген патша-құдай.
Алдыма сөйлер манап келгеннен соң,
Ңылайын құрметіңді енді осылай.
Өлеңді жатып та айтам, тұрып та айтам,
Бүрынғы жігіт салтын-қүрып та айтам,
189
 Бай-манал притяжкате жеккен аттай,
Қираңдап бір жамбаспен жүріп те айтам.
Баласы Әлсейіттің Құдайберген,
Халқыма айтқан сөзім ұнай берген.
Баулының тоқсан екі тотысы бар,
Жүлде алған бұлбұл едім талай жерден.

АҚЫСЫН ДАУЛАҒАН БОРАН

Боран дейтін кедей жігіт Жантай байға алты айға
бір тайға жалданыпты. Мерзімі біткен соң Жантайдан
ақысын сұраған екен, бай анау-мынау деп жылдырма-
лата беріпті. Ол қылыққа төзбеген Боран төбелес шы-
ғарып, байдың тісін сындырыпты. Тісі сынып, аузы
опырайып қалған Жантай Боранга айып тартқызып,
ақысын сіңіріп кету мақсатымен, елдің ақсақалдарын
жинайды. Боран оларға көрген қорлығын шағып былай
дейді:
— Жалға жүрдім зорлықшыл бай Жантайға
Бір тай алмақ болып едім алты айға.
Төлемеді ақымды,
Қараңыздар ісіне.
Сайтан кеулеп ұрысып,
Қолым тиді тісіне.
Бірің шекер, бірің бал,
Бірің қайың, бірің тал.
Айтып-айтпай не керек,
Сіздерге мәлім біздің хал.
Бірің балға, бірің төс,
Бірің айт та, бірің кес.
Сіздерге салдым ісімді,
Байға бұрмай әділ шеш!
Жиналған жұрт Боранның талабын дүрыс деп
тауып, ақысын алып беріпті.

БАЛТАНЫҢ ТАПҚЫРЛЫҒЫ
Ертеде қарауыл руында Балта деген ақын болып-
ты. Тілі мірдің оғындай, бетің бар, жүзің бар демей
біреудің мінін түйрей айтатын ділмәр ақын әсіресе бай-
мырзаларға ұнамапты.
190
 Бір күні Б а л т а ж о л ы түсіп Ңұнанбай а у л ы н д а ғ ы
а л т ы қ а н а т а қ үйлердің біріне тоқтайды. Кіріп келсе
үй толған «игі ж а қ с ы л а р » екен.
Төрде ж а т қ а н Ңұнанбай Б а л т а келгеннен:
Уағалейкүмассалам, а қ ы н Б а л т а ,
Ежелден ж а р ы м а ғ а н , ш а р а ң орта.
Шұбар мен Ш а н ш а р байдан құрт, м а й ұ р л а п ,
Ң а н ж ы ғ а ң а б а й л а у ш ы ең м а й л ы қалта,—
деп кемсіте сөйлепті.
Сонда Б а л т а а қ ы н :
Орта болса ш а р а м ы з ш а р а ң ы з д а н ,
А я с а ң ы з бөліп бер қ а р а ң ы з д а н .
Әйтпесе мен ұ р л а ғ а н құрт пенен май
А р а м боп па сіз а л ғ а н параңыздан! —
депті.

КӨКСАУ ТЕКЕ Х И К А Я С Ы

Ертеректе Ңара Ертіс алқабын ж а й л а ғ а н елде Шә-

мел деген суырып салма а қ ы н болыпты. Ол ж а с кезін-
де ойын-тойда өлең а й т ы п , а у ы л арасында айтысқа да
қатысып жүрген. Б і р а қ жетімдік пен кедейлік бой ж а з -
дырмай, а қ ы н д ы қ т ы ң соңына білек сыбанып түсе ал-
маған, үй салу, ұ с т а л ы қ ж ұ м ы с т а р ы м е н айналысып
кеткен.
Шәмел бірде көрші а у ы л д а ғ ы Омарбай деген дәу-
летті а д а м ғ а ж а л д а н ы п ж ұ м ы с істейді, ол еңбек ақы-
сына м а қ т а п - м а қ т а п бір теке береді. Теке ауру болса
керек, а у ы л д а н көп ұзамай-ақ п ы ш а қ қ а ілінеді. Теке-
ні д а л а ғ а тастап, ңайтып келсе, Омарбайдың үйінде
а у ы л атқамінерлері қонақ болып отыр екен. Бай ж а л -
ш ы н ы ң а й т қ а н ш а ғ ы м ы н тыңдағысы келмей: «Тиісті
а қ ы ң д ы а л д ы ң ғой, «сауда — сақал сипағанша» деген,
одан да мына құрметті қ о н а қ т а р д ы ң көңілі көтеріл-
сін, бір-екі а у ы з өлең айтып бер»,— дейді. Сонда Шә-
мел былай деген екен:

Омарбай, еңбегіме теке бердің,

Ж а н ы н д а бұдыры ж о қ ж е к е бердің.
Осыным қ ұ н а н қойдай дегеннен соң,
А л д ы м да, сорлы басым кете бердім.
К е ң д а л а ғ а түскен соң жетеледім,
191
 Күркілдеп көксау екен жөтеледі,
Бір жарым кез бойы бар аршын теке,
Сүйегі текеңнің де кесек еді.
Ағатай, көксау теке бергеніңше,
Сауырақ лаң берсең не етер еді?
Лақңа шығынсынып көп қиналсаң,
Сеңсең берсең разы боп кетер едім.
Хайуанның қарызы қалмасын деп,
Аттан түсіп, шылбырлап жетеледім.
Ыза боп бауыздадым, тастап кеттім,
Келді де жалғыз ңарға жеке жеді.
Ағатай, кісі шаптыр, сүйегін ал,
«Күзетші» басындағы кетеді енді.
Текеңді жол ортаға сойып кеттім,
Байлардан теке алганға тойып кеттім.
Терісін ит-ңұс келіп жыртады-ау деп,
Бір қарға «күзетшіге» қойып кеттім...
Сөздің елге тарап кетуінен сескенген Омарбай серке
беріп тыныпты.

«ЕЛУ ҮШ ҢЫЗ» ХИКАЯСЫ

Ерте кезде Түлкілі деген жайлауда жатқан қалың

елге Зайсан жақтан Арңаға ңарай жолаушылап кетіп
бара жатқан Ңали деген өзі әнші, өзі сері жігіт бес-
алты жолдасымен келе қалады. Сыйлы қонақтарды
мал сойып, сияпатпен қарсы алған ауыл жастары кеш-
ке ңарай жиылып, ауыл сыртына алтыбақан қүрады,
оған қонақтарды да шақырады. Олар ауылдың алты
ауызын айтқан соң қонаң кәде сүрайды. Сонда Ңали
алтыбақанға жиналған барлық елу үш қыз-келіншек-
тің атын екі шумаң өлеңге сыйгызып, табанда жаңа
ән шығарып беріпті:
Басында Баңалының қара түз бар,
Шетінде дарияның ңатқан мүз бар.
Дейтүғын Зәйдә, Күлән, Гүлсім, Жанат,
Зағила, Мария, Төлеу, Райхан қыз бар.
Ңайырмасы:
Алуа-ай, Ырысалды, Гүлнүр-ай,
Нәзигүлдің пиғылы-ай.
Әдейі іздеп келгенде,
Күтіп алмай қүрғыр-ай!
192
 Ахау, Нұрыш-ай, Күніш-ай,
Рәзия, Біліс-ай.
Көкен менен Төкен-ай.
Есен менен Бөкен-ай.
Дәмегүл мен Жаңылдық,
Біз қалқаны сағындық.
Ахау, Айқатша, Әйімхан,
Күлбалдан мен, ей-уай, Күлімхан!

Еседі жанға жайлы таңнан самал,

Ңалқаммен кездесетін бар ма амал?
Рахима, Нұрғиза мен Сақан, Дәмеш,
Бағила, Меруерт, Маржан, Ғайни, Камал,
Ңайырмасы:
Айша-ай, Нұрлығайын, Кәмила-ай,
Ңапия мен Жәмила-ай.
Дидарласып сөйлеспей,
Ңайда кеттің Сәлима-ай,
Ахау, Жәния-ай, Сәния-ай.
Қаншайым, Пәния-ай,
Рабиға мен Рәш-ай,
Кемелхан мен Күләш-ай,
Жарқын мінез Жамалым,
Тапсаңшы өзің амалын.
Ахау, Айнагүл, Сандуғаш,
Ңош-есен бол, ей-уай, Ңарлығаш!

КІСЕМ С¥ЛУ
Шығыс Ңазақстан облысы, Тарбағатай ауданы,
Ақжар селосының тұрғыны Хамза Кәрібаевтың аузы-
нан 1976 жылы жазылып алынған «Кісем сұлу» өлеңі
ауыз әдебиетінің құнды бір нұсқасы болып табылады:
Көрінер кісем сұлу белбауымен,
Киіз үй мықты болар желбауымен.
Ңолыңа халқың үшін билік тисе,
Орынсыз босқа жүрме ел дауымен.
Көрінер кісем сұлу оқшантаймен,
Ңалқаға ғашық болдық кішкентайдан.
Кеткенде аулың алыс, беу қарағым,
Жетер ме, айтсам сәлем күйкентайдан.
193
 Көрінер кісем сұлу шығыршықтан,
Байқалар жақсы адам бір қылықтан.
Кеткенде аулың алыс, беу ңалқатай,
Амалсыз айттым сәлем бүлдырықтан
Көрінер кісем сұлу қыныменен,
Бойға шақ киім ұнар сыныменен.
Кетті деп аулым алыс, қимас қалқам,
Ойыңнан шығардың ба шыныменен?!

Көрінер кісем сұлу оюменен,

Жігіттің аты шықпас тоюменен.
Ерлік, атақ қонады ел алдында,
Жорыңта жауды жеңіп жоюменен.
Корінер кісем сұлу қаюменен,
Жолдас болма орманда аюменен.
Еңбексіз еселеген дәулет бітсе
¥мытар ол әкесін баюменен.

Көрінер кісем сұлу көксауырмен,

Отырса жұрт жұтайды көп ауылмен.
Мақтанба алты қанат ақ үйіңе
Оп-оңай ұшып кетер бір дауылмен.

Көрінер кісем сұлу былғарымен,

Мақтанба өнері жоқ ұлдарыңмен,
Еңбекке берілмеген есер, жалқау,
Жастықтың бақсы болар жындарымен.

Көрінер кісем сұлу дәндәкумен,

Ат келеді бәйгеден шаңдатумен.
Аңын аты шығады өлеңімен,
Жігіт аты шығады өнерімен.

Көрінер кісем сұлу пышағымен,

Бала өседі ананың құшағымен.
Ңолында біз, тарамыс болса-дағы,
Етікші ажыраспас пышагымен.

Көрінер кісем сұлу бізіменен,

Тарамыс жүрер оның ізіменен.
Өмірі еріншектің еліммен тең,
Дарияның ағып кетер мұзыменен.
194
Көрінер кісем сұлу қандауырмен,
Еріншек өмірі өтер ж а н бағумен.
Ж а т а қ күні шуақпен ж а р а с а д ы ,
Кедей көрші бола алмас м а л д ы ауылмен.

Көрінер кісем сұлу түймесімен,

Көшір аты ж а р ы с а р күймесімен.
Біреу кемпір, біреу ш а л болса-дағы,
Бірігіп ғ ү м ы р кешер үйлесіммен.

Көрінер кісем сұлу м а р ж а н ы м е н ,

Кедей әуес м а т а н ы ң арзанымен.
Елге сыймас өсекші кімге ж а ғ а р ,
Сөзінің сырты ж ы л т ы р ж а л ғ а н ы м е н .

Көрінер кісем сүлу меруертпен,

Өсек бар өсекшіні еру еткен.
Әшекей көз тартады қ а ш а н д а ғ ы ,
Ж а с а ғ а н адам қолы кереметпен.

Көрінер кісем сұлу алтынымен,

Ер коңілі а ш ы л у ж а р қ ы н ы м е н .
Талабы бар 2КЙ.С бала көзге түсер,
Бесікте ентелеген талпынымен.

Керінер кісем сұлу қ а н ж а р ы м е н ,

Тентектің аты ш у л ы ж а н ж а л ы м е н .
Дүниеде кей сараңды байқасаңдар,
Көрге қоса кірердей мал-жанымен.

Көрінер кісем сұлу ілгегімен,

Ат сынды кормедегі діңгегімен.
Басына сәлде ораған молдалар ж ү р ,
Елді а л д а п , аят оқып білгенімен.

Көрінер кісем сұлу шегесімен,

Ң ы м ы з ішсе ж а р а с а р тегешімен.
А қ ы л ш ы адам егер де надан болса,
Іс бітірмес бос а й ғ а й егесімен.

Корінер кісем сұлу қорамсақпен,

Ң а р ы н д а ш ерге жолдас қаламсаппен.
«Түсі игіден түңілмес» десе-дағы,
Е ш қ а ш а н ж а қ ы н болма ж а р а м с а қ п е н .
195
 Көрінер кісем сұлу ңұтыменен,
Көзге түсер түнгі ауыл отыменен.
Досқа достың борышын ұмытпасаң,
Сол болар зор береке шын жолы кең.
Жарасар сұлу кісе әр адамға,
Еңбексіз еріншек жан мал табар ма.
Жалқаулық досы болып үйді баққан,
Елден алыс болмай ма сол табанда.

ШАИМЕРГЕН МЕН ЖАИ МЕРГЕН

Күздігүні Шаймерген ақынның үйіне өзінің үш құр-
дас жігіттері келеді. Бұлар домбыра тартып, ән салып
мәре-сәре болып отырады. Оның біреуі керегенің басын-
да ілулі тұрған ақынның ақберен құс мылтығын алып
көреді. Өзінің құралайды кезге атқан мерген екенін ай-
тып күпінеді...
— Кәне, сен мерген болсаң ана жерошақтың басын-
да жорғалап жүрген ала қарғаны атып түсірші,—
дейді, жанында отырған жол серігі.
Ол мылтықты ала салып, киіз үйдің түрулі тұрған
есігінен көздеп басып ңалады. Мылтық тарс ете қалған-
да, аңшының сарыала иті арс етіп бас көтеріп, ңайта-
дан жата кетеді. Сонда мырс етіп, миығынан күлген
халық ақыны Шаймерген:
«Басына жерошақтың ңарға ңонды,
Бар кінә атушыдан, мылтық оңды.
Сарғасқа арсалаңдап келіп еді,
Жігіттер Сарғасқадан ұят болды» —
депті.

АРМАН
Монғолия ңазаңтарының ауыз әдебиеті мейлінше
бай да алуан салалы. Бұл бағалы мұра арасында
Ш. Қалқаұлы деген қарттың аузынан жазылып алын-
ған мынадай өлең де ұшырасады (Бұл өлеңді, Шәкәрім
айтқан дейтін де сөз бар):
Жаз шығып жадаушылың жоғалғанда,
Тал гүлдеп, өсіп орман өң алғанда.
196
 Көлбектеп көкорайды күрпілдетіп,
Пішенші орақ шауып шөп алғанда.
Ңарақат, бүлдіргенді тереміз деп,
Сай-сайга қыз-келіншек жоғалғанда.
Аулаңта ңұмарымды ңандырдым деп,
Ғашығын іздеп жігіт ол барғанда.
Оларға тал — шымылдық, шалғын — төсек,
Басына жастық болар томардан да.
Көз тойып, көңіл тоймаң пендеде жоң,
Болады айрылғанда о да арманда.
Адамда пысық мырза, бек арманда.
Мінсіз бақ, сансыз дәулет деп арманда.
Қаратар жүртты өзіне күш те керек,
Алдайтын жанның бәрін еп арманда.
Тауың пен ңарға, итке боғы арманда,
Тоңғанға сөнген оттың шоғы арманда.
Жадау күй жарым құрсаң кәріптерге
Тамақтың өткен күнгі тоғы арманда.
Кербезге киімінің сәні арманда,
Науқасқа жалғыз шыбын жаны арманда
Ңанішер мейірімсіз залымдарға
Жұтатын дұшпанының қаны арманда.
Билігі тасыса да, көзі тоймай,
Болып жүр патшалар да әлі арманда.
Өзі білмес, білгеннің тілін алмас —
Байқасаң бәрінен де, әне, арманда.

АҢШЫЛЫҢ ТА ЕПТІЛІК
Абайдың Зікәйіл деген баласы мерген боламын деп,
бір ат беріп, ңұс мылтығын сатып алыпты. Бір күні
Абай баласынан: «Балам, ештеңе аттың ба?» дегенде
баласы: «Жоң, ата алмадым, мылтық ңисық екен»,—
депті. Сонда Абай:
Мергендер мылтың алып, құс атады,
Бытыра тиген жерін ұсатады.
Көзі бар көңілінің, көкірегі ояу,
Оны да епті туған кісі атады,—
депті.
197
 АБАИ ¥ Р П А Ғ Ы
Ақылбай Абай мектебі, үлкен білім тәрбиесі орта-
сында жүріп талантты да өнер иесі болып өседі. Бірақ
Ақылбай өзін өнерлімін деп санамаған. Мінезі қызық,
сол кездегінің бай-төрелерінің әдетіндей оған байлық-
тың, басшылықтың, төрелік дегеннің керегі болмаған.
Бай, кедей, үлкен-кішінің бәрі оған бірдей, адал, аты-
ның айылы ағытылып жүрсе де жығыламын деп ойла-
майтын бейқам адам болған. Дойбы сияқты ойыннан
ешкімнен ұтылмаған, қыл қобызды да, домбыраны да
Шыңғыс тауының ңайыңы мен тал-терегінен өзі жасап
алып, ойнай беретін музыкант, ақын әрі ісмер үста бол-
ған. «Зүлыс», «Дағыстан» деген көркем дастандар жаз-
ғаны баршаға аян.
Ақылбай айтты деген өлеңдер де бар, бірақ олардың
көпшілігі жиналып сақталмаған. Жалғыз-аң шешесі
Ділдәнің ата-бабасының кім екені, Аңылбайдың өзінің
ақындығын көрсететін мына бір өлеңі ел аузында.
Ділдә он қара тоқтының терісін илеп, Шыңғыс тауы-
ның зердей жылтыр қызылсары қынасына бояп, адам
қызығардай тон тігіп болып отырса, оған көзі түскен
Ақылбай маған беріңіз деп жата жармасады. Өзін
шепіем деп білмейтін Аңылбайды паң мінез Ділдә бауы-
рына тартуды мін санайтын. «Өзімнің бауыр бала-
ларымның біріне берем, саған тон табылмай ма ары
жүр!»— деп тонды бермепті. Сонда Аңылбай отыра
қалып өлең жазып, оны Абайдың алдында оқып бе-
ріпті:

Ңазыбек арғы атаң әулие өткен,

Дүниеден фәни жалған ол да кеткен,
Ңиыр шеттен бір адам бабам десе,
Әруағы сол сағатта барып 5КӨТКӨН.
Бекболат туып қалдық артық заттан,
Ол-дағы ңарғағанын дереу атқан,
Орта жүзді билеген Абылай да,
Қаймығып ақыл алған Бекболаттан.
Тіленші одан туып, ел билеген.
Одан қорқып арғынға жау тимеген.
Алдына барған жанға әділ екен,
Тентекті лебізбенен нанша илеген.
Алшынбай одан туған орны басқа,
Ешбір жан сөз сөйлемес жүйрік қасқа.
Біреуді егер сүлтан ңоям десе,
198
 Теріс деп, бұза тартып шайңамас та,
Онан соң мырза Жүсіп нағашы атам,
Сөзімде сөкпеңіздер болса ңатам,
Арғы-бергі атасын түгел айтып,
Апама осы өлеңді тонға сатам,—
депті.
Абай отырып: «Тонның құны жетерлік болды, Діл-
д ә » депті. Ділдә көзіне жас алып, Аңылбайды құшаң-
тап, маңдайынан иіскеп, тәу етіп, тонды өз қолымен
кигізеді.
Ақылбай өсе келе талантты болган. Ақылбай шы-
ғарып айтты деген әнді көпшіліктің аузынан жиі естуге
болады. Оны көбіне әйгілі артист Кәукен Кенжетаев
та айтып келді:
Бір ән тауып Әлекем бер деген соң,
Матай алыс, бірқатар жер деген соң,
Он минутта аузыма осы ән түсті,
Ңапаш-құпаш қолымды сермеген соң.
Бұлғын ішік кигенім, құндыз жаға,
Жас өмірді өткіздім бермей баға.
Аңылжан, деп тұратын талай қыздар,
Сұмдың шықты, дейтүғын Ақыл-аға.

Ақылбайдан Әлімңұл, Әубәкір деген екі ұл туады.

Әубәкір Абайдың ожар мырза, батыр мінезді інісі Ос-
панға бала болып, бауырында өседі. Әкесі Аңылбай
мінездес болпаш, дүниені бар, жоқ деп санамайтын
қамсыз болған Әубәкір жастайынан қисса, өлең, жыр-
ларды жаттаумен, күй үйренумен әуестенген. Абай
өлеңдерін жете білген. Кісінің теріс мінезін көрсе, бетің
бар, жүзің бар демей айтып салатын болған. Аты
шулы саудагер қу, пысық Бейсенбай деген Совет өкіме-
ті орнаған кезде кооперативтің дүниесін жеп қойып,
Түлкібаев деген тергеушіде болып, босап шығып, Шың
ғыс еліне, осы күнгі Абай ауданына болыс болып келе
қалыпты. Шыңғыстың атқа мінер пысықтары болысты
ңошеметтеп ңарсы алып отырғанда Әубәкір келеді.
Әубәкірдің ақындығын білетін ел иелері жаңа болыс-
ты құттыңтап бір өлең айтып жібер десе, Әубәкір:

Жүн мен жұрқа жиғаны, тері пұшпақ,

Айтқаны — өтірік-шын аламыштап.
Көше кезген, тай жеген көк бөрі еді,
Ңой терісін киіпті қайта тыстап.
199
 Түлкібайдың сұраңдар баласынан,
Көп малдың құтылды ма жаласынан,
Тиын көрсе алатын арамсынбай
Тісімен екі бұттың арасынан,—
дегенде ел жуандары ашуланып, Әубәкірді түтіп жер-
дей өре тұра келген. Бейсенбай болыс арасына түсіп
тоқтатыпты: «Мұнан былай еш жерде айтылмасын,
ел естімесін, кейін өз қасыма ертіп жүремін. Әзірше
бір аттың майын мінсін, Әукеш» депті.
Әубәкір — бай, жуан, атқа мінерлерді сынап елең-
ді ауызша да айтқан, жазып та шығарған аңын. Соның
бірі «Бөктердегі елге» деген өлеңі:
Айтайын бөктердегі елдің жайын,
Топтан малшы жалдаған Мырзабайың.
Кесек тамақ таптама бір қара шай,
Ңысқа сақтап қуартып құрт пен майын.
Ет орнына ішеді айран-шалап,
Ірімшік түссе алдына — жаудай талап,
Қонаққа беретұғын тамағы осы,
Отырған үй сықылды отқа қарап.
Аш кісі шай кешігіп тарығасың,
Екі-үш қонсаң қан-селден арыласың.
Ңазы-қарта бергендей бұлдайды екен,
Сырты күйік шикілеу қарымасын.
Әубәкір кейінгі кезде сіңірі шықңан кедей болып
Жидебайда жатақта қалып жүреді. Сонда өзінің жақ-
сы көретін құрбысы Ңатпа Ңорамжанұлы келгенде
айтқаны:
Ңатаға-ау, ер адамда бар ғой туыс,
Не керек болмаған соң ауыс-күйіс.
Жаяулап ел соңынан ергенімше,
Жидебайда жатқанды көрдім дұрыс.
Дүниенің көзім жетті тайғағына,
Етік куә кедейлік айғағына,
Шапан, желет, тақия, тымақ та жоқ,
Жалғыз пешпет-тартамын ңай жағына.
Ызаң өтті, бір көйлек, бір ішкиім,
Алуыма қолда жоқ тиын-сиын.
200
 Кір жуганда сорайып кеңірдегім,
Әсіресе, сол жері болды ңиын...
Әубәкір шығарған ән де бар. Қоңырлатып домбы-
раға қосылып айтатын құлаққа жайлы, дауысқа жеңіл,
«Әубәкірдің әні» деп әркім айтатын әні болған. Бір
әні Тәкежан немересі Аңсардың тоқалы Шәрбанға ар-
налган. Енді бір ән сері-сылтаң жігіттер мен келіншек-
терді мысңылдайды, бүгінде Ғарифолла айтатын «Он
алты ңыз» әнімен әуендес, ңайырмасы:
Райхан, Машу, Гауһария,
Сағилашжан, Нұрила.
Ңүрманғали, Әбдіғали,
Әбдуали, әлаулали.
Ай астында көрінген жарың жұлдыз,
Ңызды сұлу көрсеткен қамар ңұндыз...
Әубәкір «Маман батыр» деген дастан да жазған. Ол:
Ңозғалды бір әңгіме ойымдағы,
Олжайдың ұлы туған тойындағы.
Жиналған хан-ңараның бірі ңалмай,
Көшкен елде, Сырдария бойындағы,—
деп ағасы Мағауияның «Медғат — Ңасым» дастаны-
ның басында айтылған «ақтабан шұбырындыны» шола-
тын тарихи дастан. Кезінде Семей газеттерінің беттерін-
де «Жаңа жолаушы» деген атпен Әубәкірдің өлеңдері
басылып тұрған.

КӨКБАИ МЕН ӘРІПТІҢ ҢАЛЖЫҢЫ

Екі ақын — Көкбай Жанатаев пен Әріп Тәңірберге-
нов Семейден қайтып келе жатады. Жол бойындағы
Белтерек бекетіне келіп, Сопы деген кісінің үйіне түсіп-
ті. Сойылған ңой еті піскенше ңонақтарға шай әкеліп,
дастарқанға түннен қалған тоңазыған майлы ет қойы-
лыпты. Екі ақын да қыртысы ңалың етке баса қоймай,
атңосшысы жас жігітке: «Сен же!» деген раймен ңарай
беріпті. Көкбай атқосшыға қарап, бір ауыз өлең ай-
тыпты:
Арғы атаң аты шыңңан Мамай батыр,
Батырлықпен ту байлап, тіккен шатыр.
Әкең Дулат қарада аты шыққан,
Мына май сені көріп қалай жатыр?
201
 Сонда дастарңан басындағылар ду күлісіпті. Әріп
Көкбайға ңарап:
— Көке, осы өлеңді былай түзетсек қайтер еді,—
деп өлеңдете жөнеліпті:
«Арғы атаң аты шыққан Мамай батыр,
Арық ет ашыққанда балдай татыр.
Әкең Дулат бір тайды жеке жеген,
Мына май сені көріп ңалай жатыр?»

Әріп Тәңірбергенов ауырып жатқанда, көңілін сұрап

Көкбай Жаңатаев келеді де, тосыннан:
Халіңді келіп едім білейін деп,
Азырақ әзіл айтып күлейін деп,
Сен-дағы асыл туған адам едің
Жатырмысың о дүниеге жүрейін деп?—
дегенде Әріп жастықтан басын көтеріп алып, ойланбас-
тан:
Көңілімді сұрай келген Көкпаймысың?
Өліп кетсем, сен мені жоқтаймысың?
Немесе ісім менің ңате болса,
Еріп барып артымнан еоттаймысың?
Шырағым бүгін тірі жүргеніңмен,
Түбінде о дүниеге соқпаймысың?
Мен-дағы топты жарған жүйрік едім...
Көкбай-ау, осыменен т о қ т а й м ы с ы ң ? —

деп жастыққа қисая кетіпті.

Ң ¥ Л АҢЫН ТУРАЛЫ АҢЫЗ

Ел аузындағы аңызға ңарағанда Ңұл аңын өте ке-
дей болған. Сондықтан ол әрдайым өгізге мініп жүреді
екен. Біраң оның бір ерекшелігі — өгізді келістіріп
жабдыңтап, сәндеп мінеді екен.
Ңұл аңын туып-өскен елдің ол замандағы атңа
мінер мықтысы Нияз деген кісі болыпты. Сол себепті
Ңұл аңынды басқа елдің адамдары «Нияздың Ңұлы»
деп те атайды екен.
Сол жылдары Лепсі өңірін мекендейтін басқа көп-
теген ауылдармен бірге Ңұл ақынның ауылы да жұт-
202
тың зардабынан мүлдем тұралап қалады. Мұндай ауыр
халге ұшыраған Ңұл ақынның бар тапқаны ел билеп
отырған аға сұлтан Есім төреге барып астық жылуын
сұрау болыпты да, сәнмен ерттелген көк өгізге мініп
алып, Шұбарағашқа (Лепсі) тартыпты.
Келсе, Есім төренің тұрған ордасы жан-жағы сым
темірмен қоршалған берік қамал екен. Төренің күзет-
шілері Ңүл ақынның өгізін мамағашқа байлатпай,
өзін қақпадан кіргізбей әуре-сарсаңға салады. Деиелі,
әрі қайратты Ңұл ақын күзетшілермен арпалыса жүріп,
бірін олай, бірін былай лақтырып, Есім төре отырған
үйге кіріп келеді.
Есім төре бұл кезде өзінің төрт-бес құрметті қонақ-
тарымен мәжіліс құрып, арақ-шарабын ішіп, масатта-
нып отыр екен. Ңонақ болып отырған шонжарлардың
ішінде Ңұл ақынды бұрыннан білетіндері де бар екен.
Олар: «Апырмай, мына пәле қайдан тап бола қалды,
мәжілісімізді бұзатын болды-ау»,— десіп күбірлесе
қалады. Ңұл ақынды сыртынан Есім төре де естіген
екен, бірақ көрмепті. Дегенмен есік алдында қаймық-
пай өлеңдетіп тұрған адамның Ңұл ақын екенін сезген
Есім төре: «Сен әлгі Нияздың Ң ұ л ы м ы с ы ң ? » — деп
сұрақ қойыпты.
Ңұл ақын бұған да өлеңмен жауап қайтарыпты.
Бекінген қараңғы үйге сен бір ұры,
Сөзінде маскүнемнің жоқ дүр шыны.
Ңұл болсаң, Ниязыңа өзің құл бол,
Мен — адамзат баласы, құдай құлы.
Мұның Ңұл ақын екенін енді анық білген және оның
алган бетінен қайтпайтын өткір ақын екенін сезген
Есім төре «отыр» деп есік жақтан орын көрсетіпті...
Ңонақтары да төренің шашбауын көтеріп мәз-
мейрам болысыпты. Осыдан кейін ғана Есім төре Ңұл
ақынға дастарқан үстінен тағам ұсыныпты. Бірақ дас-
тарқанда Ңұл ақынға ұнамды тағам көріне қоймаса
керек. Сондықтан ол бір бауырсақты ауыз тиіпті де,
енді өзінің осында келген мақсатын білдіру үшін былай
депті:
Жұт болды біздің елге мешін-тауық,
Жұтадым бек-қабағат есім ауып.
Сараң деп Қарынбайдай естуші едім,
Сонда да көк өгізбен келдім шауып.
Ңұл ақынның бидай сұрап келгенін білген Есім
203
төре: «Бидай берсек салып алатын ыдысың бар ма?,—
деп сұрапты. «Сонша жерден өгізбен келген кісіде қан-
дай ыдыс болушы еді» деген оймен.
Ңұл аңын:
Сары жорғаң жібекпенен өреленген,
Алдында алтын астау беде жеген.
Жадағай екі-үш дорба әкеліп ем,
Таңсыр-ау, менің әлім неге келген,—
депті.
Есім төре қызметкерлерін шақырып алып: «Ңұл
ақынның жадағай дорбаларын тігіп, бидай салып
ңойыңдар»,— деп жарлық беріпті. Аздан соң Ңұл ақын-
ды құрметті қонағы етіп, бидай жатқан сарайға кел-
се, жаңағы Ңұл ақынның жадағай дорба дегені үлкен-
үлкен алашалар екен, оны қапша тіксе, әйдік үш қа-
нар болып шығыпты. Мұның әрңайсысына он бес-
жиырма пұттай бидай сыйыпты. Ңұл ақынға байқау-
сызда сонша мырзалың жасағанына өкінген Есім қай-
терін білмей қипаңдап тұрып, мұншама бидайды төре-
нің төресі-ақ бере алар депті. Сонда Ңұл ақын ай-
тыпты:
Бердім деп үш қап бидай мақтанасың,
Байқасам, Есім, сенен сараң да жоқ,
Шиеттей қатын-балам ашыққан соң,
Алмасқа мұны азсынып шарам да жоқ.
Ңалайша бұл бидайды жеткізермін,
Жегетін көк өгізге шанам да жоқ.
Сөзге тоқталған және ңұрметті қонақтарының ал-
дында намысына тырысңан Есім төре, өз қызметкер-
леріне ат-шана жектіріп, әлгі үш қанар бидайды Ңұл
ақынның аулына жеткіздіріпті.
* * *

Сараң бай Бәйшікенің жылқысының ішінде бір жа-

бағысын ңасқыр жеп кетеді. Соған ашуланған бай жыл-
ңышылардың аңысын бермейді. Аңысын ала алмаған
жылқышылар Ңұлға келіп айтады. Сонда Ңұл ақын-
ның Бәйшіке байға кеп айтқаны:
«Бәйшіке, неге ашпайсың қабағыңды,
Көп қасқыр жеп кетті ме жабағыңды.
Ңасқыр жесе есесін құдай берсін,
Күліп-ойнап іше бер тамағыңды.
204
 Есесін құдай берер қасқыр жесе,
Қасқырды құдай алсын қас қып жесе.
Күліп-ойнап іше бер тамағыңды,
Биеңді қайтер едің бас қып жесе!»
Бәйшіке бай тәубесін айтып, жылңышылардың
ақысын беріпті.

Сараңдығымен аты шыққан Көсе байдан ешкім

еш нәрсе ала алмайды. «Қанша сараң болса да мен
барып көрейін» деп, қырман айдап жатқан Кесе байға
Құл ақын келіп:
Үлкен көсе сен едің,
Кіші көсе мен едім,
Қыдырлы қырман деген соң,
Кеусен сұрап кеп едім,
Бермейтұғын сен емес,
Алмайтұгын мен емес.
Келе сала сұраған
Менікі де жөн емес.
Екеуміз де көсеміз,
Көсе ғып тапқан шешеміз.
Мал мен басты көп беріп,
Сонымен толған есеміз.
Құмға шыққан селеудей,
Жылтырап тұр мұртымыз,
Көңіліміз өрге шапса да,
Солып қапты-ау ұртымыз.
Бір қап тары бер дағы,
Көсенің көзін құртыңыз ,—
деген екен.
Амалы таусылған бай айтылған сөзге жығылыпты.

ӨЗІ — ҚЫЛЫШБАИ, СӨЗІ — ҚЫЛЫШТАИ

Ертеде Берік атты жетпіс жастағы өлмелі шал он
жеті жасар кедейдің қызын малға жығып, тоқалдыққа
алады. Ақын Қылышбай жолаушылап келе жатып бай-
дың үйіне түседі. Үй ішінің жанжалы үстіне тап бола-
ды. Кешкі ңонақ асыда бай кіші әйеліне аңын Қылыш-
байдан бата сұратады. Сонда Қылышбай мына төмен-
дегі өлеңді айтады:
205
 Ңонуға жетер жерді бекет деген,
Айтылса іштегі шер кетед деген.
Дариғай, жоқшылықтың қасіреті,
Ңу дүние жас өмірді жетектеген.
Тұла бойы арсиған шалға барып,
Ңор болды-ау хор қыздары секектеген,
Мал тұяғын қырық жетіге іліктіріп,
Ңұны осы деп қыздарды есептеген.
Болады жас пен кәрі қалай тату,
Берсе де қанша пұлды кесектеген.
Махаббат жоқ олардың арасында,
Ңыз сорлы күйеуінен безектеген.
Сапсиған сақалы бар шалға тиіп,
Тағы бар қыз сорлыға өсек деген.
Арасы шал мен қыздың жер мен көктейі
Жарай ма махаббатсыз төсек деген.
Ол өмір өмір емес қара түндей
Ңозыдай тентек құсап кекектеген.
Одан да теңін тауып тегін қосыл,
Бір күн өмір сүрсең де жетет деген.
Үйіңе келіп қалды ақын Ңылыш
Берік бай, тілімді алсаң болар дұрыс.
Шеңгел де гүлін шашар ағашпын деп,
Тораңғыл секілденіп іші қуыс,
Ңойныңа паналапты бір балапан,
Жазылсын жаның ашып сіздің уыс,
Бір жылғы жұттан өлген малың шығар,
Үйіне ңоя берсең болар дұрыс...

Бай жер шұқып отырып қалады. Байдың бәйбіше-

сі Жұмакүл есті адам болса керек. Табан астында:
«Атың Қылышбай екен, сөзің қылыштай екен, берген
батаң ңабыл болды» деп кесімін айтады. Сөйтіп ақын
Ңылышбай жас ңыздың басына бостандық әперіпті.

Жақсыбай өте сараң кісі екен. Расул деген бала әке-

шешесі өліп қалған соң, Жақсыбайдан басқа жақын
туысы болмағандықтан сол үйде жүреді. Бай Расулға
өте ңатал болыпты. Бір күні ауру қойы өліп бара жат-
қан соң бауыздап қойды сойып алады. Ең болмаса
арық еттен ауыз тигізер деп Расул дәметіп байдың үйі-
не барса, ол бұрқан-талқан ұрса жөнеледі. Сол сәтте
күтпеген жерден үстіне Шу бойынан Ңылышбай ақын
206
келіп қалады. Мән-жайды түсінген Қылышбай сол жер-
де Жақсыбайға былай дейді:
Жақсыбай-ау, Жақсыбай,
Қылған ісің жақсы ма-ай?
Жас балада не жазық,
Семізін неге соймайсың?
Өз-өзіңнен тарылып,
Өліп бара жатқан соң,
Арық қойды сойыпсың,
Жинап алып еттерін,
Шараға салып қойыпсың.
¥рыспағын балаға,
Үрсып түрған сен — итсің,
Аш балада дәрмен жоқ,
Қиқар болмай ол қайтсін?!

Қылышбай ақын бір жиында Қанымкүл деген

ақын келіншекпен кездеседі. Келіншек күтпеген жер-
ден бастырмалатып былай дейді:
Ақын болсаң халқыңа тисін пайдаң,
Бозторғай үя салар терең сайдан.
Төрт дулаттың ұлындай шіренесің,
Некесіз қу жаныма келдің қайдан?
От ауызды, орақ тілді ақын сонда:
Айтыс десе арқам бар менің қызған,
Ер жігіт екпінімен тауды бүзған.
Айтар сөзін білместен от басатын,
Некесіз боп туыппын сендей қыздан,—
дейді.
Ақын келіншек сөзден тосылып отырып қалған
екен.

СӨЗ ҚАДІРІ
Көлде жүзген ңаз-үйрек
Шөл қадірін білер ме?
Атасы ңамқор болмаған,
'Жақсыдан үлгі алмаған,
Соз қадірін білер ме?
207
Пасық боп өскен жасынан,
Бос дүниеге қызығып,
Жұрт қадірін білер ме?
Өзінен төмен адамды
Көзіне шіркін ілер ме?
Халықпен бірге өспеген,
Ел қадірін білер ме?
Надандық сөзден шошынбай,
Ынтымаққа қосылмай,
Пасыққа пасық кездессе
Ңуанысады досындай.
Өз қолында болмаса
Ңайратты туған ер ғаріп.
Кең дүниеде біз жүрміз
Ауқаттанбай бір жарып.

ӨСИЕТ

Ңұлақ салсаң, жарандар,

Бұл дүниеде жоқ жаман.
Тіліңді алмай отырса,
¥ л ы ң менен қыз жаман.
Кесепатты боп келсе келінің,
Рахаты жоқ сол жаман.
Жаман болса алғаның,
Ңызығы жоқ бұл жаман.
Мұндайлар келіп кездессе,
Дей беріңдер жігіттің
Маңдайы қалың сорлаған.
Щабылмай қалса жүйрігің,
Салынбай қалса қыраның,
Мұның өзі тым жаман.
Әділдік кетсе басшыдан,
Бұзылады дей бер бұл заман.
Еріншек болса ұл жаман,
Бұрмаланса сөз жаман.
Аққу келіп қонбаса,
Жарқыраған көл жаман.
Пайдасын халық кормесе,
Батырмын деген ер жаман.
Еккен дақыл өнбесе,
Байтақ жатқан жер жаман.
Кеселді болып жарамай
Денсаулығың бұзылып,
Ңатарыңнан кем болып,
 Жатып қалсаң төсекте
Бәрінен де сол жаман.
Мыңғырған малдан не пайда
Қайыры елге болмаса?
Қасиет болмас адамда,
Біреуді біреу ңорласа.
Бақ кетпес жігіттен,
Бірін-бірі қолдаса.
Еліңді дұшпан алмайды,
Тең тұрып бәрі қорғаса...
Ақбөкен келіп жығылар
Алдын қазып орласа.
Ақсұңқар құс кеп түседі
Алдын шарлап торласа.
Қысқа ңолың ұзарар,
Достарың қолын жалғаса.
Өзің етпей еңбекті,
Басқаның ісін малданба.
Өз көзіңмен көргенше,
Пайда іздеп сандалма.
Дүниеге ңызығып,
Үйір болма жанжалға.
Әрекет ет те, еңбек ет,
Бәрінен де сол пайда!
Үйір болма ұрлыққа,
Жаман атың бір шыңса,
Қайтып жақсы болмассың.
Өтірік, ұрлың, еріншек,
Жолама ондай сұмдыққа.

ОРАҚБАИ АҚЫН
Шу бойында Орақбай атты тапқыр, шешен кісі
болған. «Қара жаяу сөзді білмеуші еді, қашан да болса
екпіндетіп, дауылдатып тақпақтап сөйлеуші еді»,—
дейді көз көргендер.
Бірде Мұсақұл деген байдың ңонақтары есік ал-
дында жүрген қойшы баланың киім-кешегіне, түс-
тұрпатына қарап күледі. Шыдай алмаған Орақбай
араға түсе кетеді:
Жаңсылар, дұрыс қара жетіміңе,
Мен кепіл дүниенің өтуіне.
Жетімге зорлық еткен әрбір адам
Үялып ержеткен соң өкінуде.
8—3180 209
 Биеке, қара судың өткелі жоң,
Жол бергін бүл жетімнің өтуіне.
Кетеді осы бала маңайыңнан,
Ені тар жер іздейді секіруге.
Кейін Ораңбай балаға жаны ашып, байды шенеп
өлең жазып береді:
«Мен жүрмін осы күні байга жағып,
Жүремін кешке дейін қойын бағып.
Түрады кеш болғанда тары қарап,
Тағы да арт жағынан қары ңарап.
Кесірлі көргенім жоқ мұндай жанды,
Тұрады жүмысының бәрі ңарап.
Ңорлығы осы байдың өтіп кетті,
Әйелі, баласымен бәрі манап.
Мен-дағы ел қатарлы болар ма екем,
Кетпесе осы байдың уы тарап.
Ңұдайым мұндай жанды алмайды екен,
Жетімді мен секілді жүрген талап.
Мұсеке, жетіміңе көз салмайсың,
Жоңтыңтан жүрмін ңатты жүдеп-жадап».
Мұны естіген бай баланы сабайды, араға түскен
Ораңбайға да дүре соңтырады. Содан Ораңбай арыз
айтып Байболат болысқа барады:
Отырмыз бір жырада үш үй саяқ,
Бір жетім Мұсақұлдан жеді таяқ.
Жетімге ара түскен байғұс басым,
Мес қарын мені де үрды аямай-ақ.
Бірақ Орақбайдың бүл сөзіне болыс та, басқасы
да ңұлаң асып жөнді жауап бермейді. Сонда ыза бол-
ған Орақбай былай дейді:
Шай құйып маған бердің қыштан кесе,
Байболат, жының бар ма кедей десе.
Біреуің жібі түзу сөз айтпайсың,
Есебін табар ең-ау пара берсе.

ОРАҚБАИ МЕН ТӘТТІ

Творчествосы Сүйінбай, Жамбылмен үндес, семсер
тілді тапқыр ақын Орақбай 1841—1917 жылдары өмір
сүрген. Бай, болыс, алаяқ саудагерлерді барынша
өлтіре сынап, кедей таптың мұң-мұқтажын жырла-
ған ақын. Жамбыл Әулиеатаға кәрі Майкөтті іздеп
келгенде қасында Ораңбай да болған. Орақбай мінерге
аты жоқ, ішерге сауыны жоқ тақыр кедей болған.
Бар малы жалғыз нар екен, оның өзін көп көргендей
дәуірлеп тұрған Байболат болыс «мына түйең жақсы
екен, бұл бізге л а й ы қ » деп тартып алыпты. Ақын Бай-
болаттың елге істеген зорлық-зомбылығын, ұрлық-қар-
лығын, ата-тегінен бергі жаман істерін жиып-теріп
өлеңге қосады. Бір күндері осыны ботбайдың ақыны
Мәткәрімге түгел айтып береді. Мұны естіген ру басы
Ңазыбек деген кісі болысқа: «Әй, Байболат, Орақбай-
дың сөзі мірдің оғындай екен, мынау жеті атаңа кетеді,
артыңда жаман сөз қалсын демесең түйесін қайтып
бер?>,— дейді. Байболат амалсыз көнеді.
Орақбай ешкімнен қаймықпаған адам. Бұған Рома-
новтардың жергілікті жерде өткізілген дүбірлі тойында
мақтау өлең айтудың орнына көпшілікті қанап отыр-
ған бай-манапты сынаған өлеңі дәлел:
...Әбділда бесенеден бес кісідей,
Шанасбай жаман тонның ескісіндей.
Иманбет ел тонаған құзғын да отыр,
Кедейдің шыбын қуған ешкісіндей.
Саурық та сөз сөйлейді екен сөзді талдап,
Бояулап, мамырлатып елді алдап,
Аш ңасқыр бүгінгінің тәуірлері,
Нысапсыз, ңанағатсыз жүрген жалмап,—
дейді шаршы топтың алдында.
Орақбайдың баласы Тәтті де аздап өлең шығарған.
Окінішке орай, он екіде бір гүлі ашылмай дүниеден
қайтқан. 1916 жылы патшаның июнь жарлығына сәй-
кес жасы жетпёсе де байлар Тәттіні тізімге іліп, Сібірге
жұмысқа жібертеді. Ңабырғасы қатпаған балауса жас
ауыр жұмысңа шыдай алмай ауруға ұшырайды, сол
жақта дүние салады. Елден кетерде айтңан өлеңінде
ақын:

...Баласы Орақбайдың атым Тәтті,

Байлар қалды елімде қаражатты.
Әкем де жасы жеткен ңартаң еді,
Зарлаған оның даусы жанға батты.
...Батысқа тобымызбен барады айдап,
Біреу жоң күліп-ойнап, жүрген жайнап.
8* 211
 Ңалдыбай ішіміздегі о да кедей,
Ңояды зарлап жылап, тісін қайрап,—
дейді.
Орақбай өлеңді көп айтушы еді деседі қариялар,
бірақ содан бізге жеткені, қағазға түскені шамалы.

САУЫТБЕК АҚЫН
Сауытбек —XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың
басында Шу өңірінде өмір сүрген суырып салма ақын,
бұлбүлдай сайраған әнші, композитор. Оның «Ақбөпе»
әнінің шығу тарихы мынадай. Сауытбек « Ақбөпе» деген
сұлу қызға ғашық болады. Өнерлі жігітті қыз да
сүйеді. Ңалың мал беретін шамасы жоқ Сауытбек пен
Ақбөпе келісіп, қашпақшы болып жүргенде Бірбай де-
ген ауқатты кісі әйел үстіне айттырып, Ақбөпені алып
кетеді. Мүны естіген Сауытбек біраз жігіттермен арты-
нан қуып жетіп алып келмекші болады. Ноғайбай
аулының адамдары күш көрсетіп бермейді. Ңолынан
ештеңе келмеген Сауытбек Күдері байдың үйінде оты-
рып кейін елге кең тараған осы «Ақбөпе» әнін шы-
ғарады:

Бес кепені жағалай бес үй отыр,

Ақбөпе жоқ ішінде несіне отыр?
Мал бергені барады алып кетіп,
Кедейшілік қолымды кесіп отыр.
Бес кепенің ауылым сыртында отыр.
Үйреніскен баяғы жүртында отыр.
Мал бергені барады алып кетіп,
Кедейшілік діңкемді қүртып отыр.
Айтып жүрген баяғы шының кәні,
Тыңдап жүрген баяғы жырың кәні?
Ақбөпенің дертінен шыдай алмай,
Сауытбектің зарланып салған әні.
«Ақбөпе» әнін Затаевич «Ңазақтың мың әні» деген
жинаққа енгізген. Кезінде Жамбыл «қайран Саукең-
нің «Ақбөпесі» деп ыңылдап үнемі айтып жүрген.
Халық ақыны Кенен Әзірбаев жатқа білген. Өнер саң-
лақтары Жамал Омарова мен Ғарифолла Ңүрманға-
лиевтің орындауында көпшілік радиодан тыңдап жүр.
212
Халқымыздың атақты өнерпазы Ңүрманбек Жандарбе-
ков те бүл әнді нақышына келтіріп айтқан. Ңүрамын-
да дүлдүл ақын Иса Байзақов бар үгіт бригадасымен
ел аралағанда Ңүрекең «Ақбөпені» Шу бойындағы
Сауытбектің өз аузынан естіген, Ңұрекеңнің айтуын-
ша Исаның «Аңбөпесі» Сауытбектің әсерімен жазыл-
ған. Сауытбектің мүнан басқа да елге мәлім дастан-
дары мен айтысңа түскен сәттердегі өлең-жырлары
баршылың. Ақынның өмірбаянынан мәлімет беретін
мына бір өлең жолдарына көңіл аударайықшы:

Қойыпты атымызды алты «бек» деп,

Арада жалгыз қүнан мінген ерттеп.
Үшеуміз домбыраны қолға үстап,
¥ялып, киім жаман, келдік шеттеп.
Сыбанбек екеуміз ән саламыз,
Біткен соң басңа бақыт қайда кетпек?
Тәтелбек ширатылып бір шетінде
Бар күйін тартып жатыр жастарға ептеп...
Сауытбек кедей семьясынан шыққан, өзі де өмір
бойы тақыр кедей болып өткен. Жастайынан жетім ңа-
лып, өмірдің тауқыметін көп тартқан. Бұл оның бар-
лық олеңдерінен аңғарылады. Сауытбектің жездесі Са-
дыр биге айтқан мына бір өлеңі сол сөзімізді растай
түседі:
Ассалаумағалейкүм, Садыр жезде,
Ашаны билеп тұрсыз осы кезде.
Жаяулап тойға келдік алты кедей,
Арызды кім тыңдайды сізден өзге.
Үйіміз қамыс күрке тасадағы,
Ңұдайдың бізді бүйтіп жасағаны,
Жатамыз қара көлден балың сүзіп,
Сона мен көрген қызық масадағы.
Бар ермек ойын-сауың тамашамыз,
Жиылған топтан ңайтіп адасамыз.
Ауқат аз, киім нашар, тіпті кемтар,
Назар сап біздерге де ңарасаңыз?!
Жас Сауытбек көмектесер деп жездесіне үміт арт-
қандай болады. Біраң терезесі тең емес жетімдерге
Садыр бай көз қырын да салмайды. Сауытбек мүнан
кейінгі жерде бай-манап, би-болыс атаулыдан еш ра-
қым күтпейді. Көңілі әбден суиды. Оның өлеңдері өткір-
213
лене түседі. Жогарыда айтңанымыздай, сүйгеніне ңо-
сыла алмаған Сауытбек көпке дейін ішңұса боп ауыр
дерттен айыға алмайды. «Аңбөпе» әнін айтып шерін
тарңатқанымен ғашығы көкейінен кетпейді. Көп үза-
май «Аңбөпе» дастанын шығарады. Жатқа білген
қариялардың айтуынша, бүл өзі біршама үзаң дастан
көрінеді. Әні де, дастаны да жүрек қылын шертеді.
Сөздері ұтымды, ақындық шеберлігін танытады. Әні де,
дастаны да елге кең тарайды. Сол дастаннан шағын
үзінді келтірейік:
Аралтөбе түбінде бес үй отыр,
Ақбөпеден айрылып несіне отыр?
Әлдеңашан бір ойран етпес пе едім,
Кедейшілік қолымды кесіп отыр.
Ңалғаным ба қаңғырып қолым жетпей,
Атадағы жақсыға сөзім өтпей,
Малым да жоқ, ақшам жоқ беретүғын,
Жалғыз жүрек тулайды жанған өрттей.
Бөрі жеген Ақбөпе болдың лаң,
Айыра алмай ¥ланда қалдым жылап.
Ңырың қара қалың мал бай береді,
Оны қайдан табамын басын құрап?
Ақбөпе торғай болдың жылан сорған,
Айыра алмай қаңғырып қайттым жолдан.
Басқа тұрмақ, мінерге атым да жоқ,
Мен бір кедей, не келер енді қолдан.
Ңош бол, Бепе, көрем бе, көрмеймін бе,
Келем бе, қайта айналып келмеймін бе,
Бар болса, Бөпе, сенен немді аяйын,
Ңырық тұрмаң елуді бермеймін бе!
Ңош бол, Бөпе, Ақбөпе, алтын Бөпе,
Жақсы туған жайдары, жарқын Бөпе.
Ңалың беріп қыздарын малға сатқан,
Ңайтейін бүл қазақтың салтын, Бөпе?!
Сауытбек творчествосының биік шыңы осы «Ақ-
бөпе» дастаны.
Сауытбек — айтыс аңыны. Ел аралап, көп айтысқан
Сауытбек 1890 жылы Суан байдың тойына келеді.
Сол тойда атақты шонжар Балтаның Майса деген аңын
214
қызымен айтысады. Бнді сол айтыстан үзінді кел
тірейік:

Сауытбек:
Аман ба, ақын Майса, елдегіңіз,
Тамаша ойын-сауық ермегіңіз.
Хан тауын жайлап жатқан сүлу бар деп,
Ізденіп айтысуға келгеніміз...
М а й с а:
Хан тауын мен бір ерке жайлап жатқан
Бауырында жаздай бие байлап жатқан.
Айтысуға келгеннің аузын буып,
«Үйіне аман бар» деп айдап жатқан.
Сауытбек:
Хан таудың сіздің ауыл бауырында,
Арнайы іздеп келдім ауылыңа.
Бес-он ауыз айтысқанда сұлу қыздың
Талайын тартушы едім бауырыма.
М а й с а:
Ңай жаңтан айтысам деп келдің жортып,
Кетесің бай ұлындай толңып-толқып.
Бойың ңысқа, көруге түсің солғын,
Жеңер деп сескенбеймін сенен қорңып.
Сауытбек:
Оншалық ңортық емес — аласамыз,
Бәйгеге бай ұлындай таласамыз.
Әнім зор, өлеңім мол, өнерім көп,
Зор байлың — өлең, сауық-тамашамыз.
М а й с а:
Бойыма біткен өлең айтсам дайын,
Саған мен байлық айтып неғылайын.
Сауытбек, шіренесің неменеге,
Келіпсің сұрап мініп тайдың майын.
Сауытбек:
Келгенім рас, Майса, тайды мініп,
Отырсың сұрамастан жайды біліп.
Айтыссам сұлу қызбен таңдамалы,
Талайы беттен сүйген ңайырылып.
215
 М а й с а:
Сауытбек, есте бар ма түнеу күнгі,
Кетіп ең көрместей боп бүл өңірді.
Кедейдің қара қасқа өзі екенсің,
Ш ы д а м а й ж а р ы п а л м а жүрегіңді.

Сауытбек:
Өзіме өз обалым шыдамасам,
Көзден бүлбұл ұ ш а с ы ң бұраңдасаң.
Сауытбекті өлдіге санай бергін,
Ж а қ ы н д а сенен сұлу қыз а л м а с а м .
М а й с а:
Өлең қ ы з ы қ болмайды сөз болмаса,
Ң и с ы қ а ғ а ш көбейер тез болмаса.
Кедейге қ ы з тимейді біле түрып,
Б а й ы өлген жесір қ а т ы н кез болмаса.

С а у ы т б е к:
А й т а й ы н саған бір сөз м а қ ұ л д а с а ң ,
Ң ы з д а р ж а қ с ы көреді ж а қ ы н д а с а м .
Дүниеден бос өткенім ж а қ с ы емес пе,
Ң ы з а л м а й , ж и ы р м а үште қатын алсам.
М а й с а:
Сені мен жігіт деуші ем білерлікті,
Сұрап мініп келіпсің бір колікті.
Тойға барса ауысып киеді дейді
Алтауың бір бөрікті.
Кедей деп өкпелерсің табаласам,
Ж а м а н - ж ұ м а н пенде көп алдай алсаң,
Тәуір қ ы з жібі түзу келе қоймас,
Едім деп байдың ұ л ы алдамасаң.
Сауытбек:
¥ л ы м ы н деп мен байдың сатылмаймын,
Б ұ й р ы қ п е н ондай іске ш а т ы л м а й м ы н .
Өлеңім, өнерімнің бәрі а ш ы қ ,
Ешкімнен бүгежектеп ж а с ы р м а й м ы н .

Білемін, Майса, сені о басынан,

Б о л ы с т ы ң дәмін таттың о л ж а с ы н а н .
А л ғ а н ы м д ы көрерсің кейін, Майса,
Сатуда барып тиген жолдасыңнан.
216
 Сен келіп сынағансың бір кезімді,
Мен сенің ұнатпадым мінезіңді.
Арсыздың аулыңды жайлаған ба,
Ары тарт от боп тұрған білегіңді...
Сонда Майса не дерін білмей тосылып қалады. Еті
қызған ақын жанында тұрған біреудің домбырасын
қолынан жұлып алып, былай деп сарнатқан екен:
Ңамыс күрке өзіме
Сәмбеттің аппаң үйіндей.
Сауытбектің өнерін
Жүрмісің, Майса, түсінбей.
Ңамыс үйде ән салсам,
Кетпейді сұлу керілмей,
Басылмайды дауылым
Жүздеп кісі үйірмей.
Таңғалады әніме
Бұлбүлдың сұлу үніндей.
Айналып тыңдап қыздар тұр
Төңіректеп сыртымнан,
Реңі жұпар гүліндей...

Суырып салма ақын өзінің оралымды тілі, тапңыр

сөзімен осы жолы Майсаны жеңеді. Сауытбектің
мұнан басқа жұртшылықңа көп тараған айтысының
бірі — езінің кенже інісі Сыбанбекпен айтысы. Ағайын-
ды екеуінің айтысы жөнінде ел арасында мынадай
естелік-әңгіме бар. Сауытбек Үсаұлы алты ағайынды
болған: Зәуірбек, Күсебек, Сауытбек, Іңкәрбек, Тәтел-
бек, Сыбанбек. Ең кішісі Сыбанбек те өлең шығарған,
бірақ ақындығынан гөрі әншілігі басым болған. Тәтел-
бек жиын-тойдың көркі, күйші болған деседі. Ңалған-
дары жөнінде ондай мәлімет жоқ. Сыбанбек бес жасңа
келгенде ағайындылар әке-шешеден қабат айырылып,
тұлдыр жетім атанады. Жоқшылықтық әсерінен бұға-
насы ңатпаған балауса Сыбанбек Жеріндік деген бай
әйелге жалданады, жылқысын бағады. Осындай ауыр
тұрмыс, өмір қыспағының әсерімен ағайынды екеуі
бір-біріне ауыр сөздер айтып қалады. Сауытбектің сөзін-
де ой салу, байға жалынба, өз күніңді көр, өнеріңді
дамыт деген ізгі ниет бар.

Сауытбек:
Ңатын алсаң болмай ма қаңғырғанша,
217
 Тамағын Жеріндіктің аңдығанша.
Жігітке бір тіршілік болмай ма екен,
Отын жақ дегеніме тарынғанша.
Бар тапңаның мал бағып жалғыз бөрік,
Соған да шіренесің, амал бар ма?
Сыбанбек:
Атамыз малға бастан жарыған ба,
Сен жүрсің ңошамет қып малы барға.
Айтасың әйел ал деп жаның ашып,
Бересің неменеңді қалың малға?
Аз уақыт күнелтейік уақты болар,
Ыза боп неғыласың тарынғанда.
Сауытбек:
Мал бағып не боласың қаңгып жүріп,
Ауылды ессіз ңалған аңдып жүріп.
Ңүрай берсең бірталай мал болмай ма,
Ақыңды төрт-бес жылға алып жүріп.
Сыбанбек:
Той десе домбыра алып аттанасың,
Мәз болып, әйел күлсе шаттанасың.
Екі ңыз тұсыңа кеп өлең айтса,
Ңалдырмай ішіңде өлең аңтарасың.
Бес жылқы бесеуіңе бітпей қойды,
Үлкенсіп неменеге маңтанасың?

Сауытбек:
Домбыра өлеңіммен біткен бағым,
Талмайды күн-түн айтсам тіл мен жағым.
Ата жөнін істелік біреуміз-ақ,
Сен түбін ойласаңшы шаруаның.

С ы б а н б е к:
Түсінде үлкен атам өлең алған,
Өнерін маған ңаптап бере салған.
Анадан сені тапңан мен де тудым,
Маған да бір қой сойып қалжа жеген.
Ауылдың бәрі кедей, бәрі күйші,
Малсыз боп біреуі жоң< аштан өлген.
Өлеңім аз болса да әнім сұлу,
Сөзіңді қайтып алғын маған деген.
218
 Сауытбек:
Салмаңты болар деуші ем қорғасындай,
Кісіге өнер бітпес жол ашылмай.
Көрермін әніңменен бір ңыз алсаң,
Есектің китіңдеген жорғасындай,
Басымда ән де, өлең де жеткілікті,
Мың қойдың көлемі үлкен қорасындай.

МОИЫНДАУ
Жидебай мен Сауытбек бастаған ашаның алты салы
жиында өлеңді бірінен-бірі қағып әкетіп, кейде неше
түрлі айла-тәсілге салып, сөзге жеңістік бермейді екен.
Бір тойда бұлар бір ақын қыздан қатты жеңіледі. Алты
бірдей ақынға ңарсы айтылған өлең мынау еді:
«Ашадан ауып келген алты қақпас,
Айласын алтауының адам таппас.
Ңаңбақтың салдыры бар, салмағы жоң,
Салмағы жоқ түлкіге қақпан шаппас»

БАРМАҢ АҢЫН ЖАИЛЫ БІРЕР СӨЗ

Бармаң 1872 жылы Хантауының етегінде кедей
шаруаның семьясында дүниеге келеді. Аңындың өнерді
11-12 жасында бастайды. Дорбабай, Күмісбай деген
кісілерге жалданып, ңой соңында жүргенде қолдан
домбыра жасап, оған ішек тағып, өлең айтады, күй шер-
теді. Күндердің күнінде өнер қуған Бармақ қойды тас-
тап, туысы Керімбайдікіне қашып кетеді. Жолай бір
байдың Жанат деген ақын қызымен сөз қағыстырады.
Еті ширақ бала Жанатты жеңіп кетеді. Осылайша
бала ақынның аты шыға бастайды. Жоғарыда айтңа-
нымыздай, Бармақтың әкесі қарасирақ кедей болып-
ты. Әкесі бірде баласына «күндік жерде нағашың бар,
соған барсаң мүмкін тай мінгізер» дейді. Келсе наға-
шысы да кедей екен, қалт-құлт етіп күн керіп отырған
нағашысы іздеп келген жиеніне сый көрсете алмайды.
Бармақ «Ынтықбай деген сері әрі жомарт бай бар, көңі-
лі түссе аңын-жыршыға ат мінгізіп жібереді екен» деп
естиді. Мініп баратын көліктің де реті болмайды. Ау-
қатты ағайыны тайын үйретіссе бір жұмаға мініп бару-
ға ат бермекші болады. Осы шартты орындағаннан
219
кейін ағайыны нашарлау ат береді. Ер-тоңымы да
келіспейді. Бармаң сонда да Ынтыңбайды сынамаңңа
жолға шығады.
Бай аулына жақындай бергенде Бармақ төбенің үс-
тінде жиналып отырған бір топ адамды көреді. Сәлем
бермек болып бұрыла бергенде ұшып келе жатңан ңаң-
бақтан аты үркіп мөңкиді. Бармаң топ етіп үшып тү-
седі. Ат ер-тоңымын бауырына алып, соңынан бар итті
ертіп, ауылды даңғаза етеді. Төбе басындағылар төмен
түсіп мұның жанына жаңындайды. Ынтықбай екпін-
деп келіп: «Әй, ауылды шулатып жүрген кімсің
өзің?»—дейді. Бірдеме демесе дүре соғатынын сезген
Бармаң беліне байлап жүретін екі ңарыс шағын дом-
бырасын шешіп алып, жалма-жан өлеңмен өзін таныс-
тырады. Бір сөзінде:
Баласы Мақамбайдың Бармақ едім,
Дариядан жайын ілген ңармақ едім,—
дейді.
— Бәрекелді, оты бар аңын екен ғой мынау, үйге
жүр, ңарағым,— деп Ынтыңбай жылы шырай таны-
тады. Ауылға баетайды. Сегіз қанат үйдің алдына кел-
генде, үйге кіре алмай үйіріліп тұрып ңалады. Үйде-
гілер әбігерленіп, үй ішін жинастырып, ңонақтар біраз
күтіп ңалады. Сонда Бармақ:
Әйелің жақсы болса,
Мейманыңның тұрағы.
Балаң жақсы болса,
Атаның жанар шырағы.
Келінің салақ болса,
Келген қонаң осылай
Үйге кіре алмай тұрады.
Жақсы әйелдер әрдайым
Жарқылдап алдан шығады,
Күйеуінің жайын ұғады.
Жаман болса әйелің,
Күйеуі байғұс бұғады,—
деп төпей жөнеледі. Ынтықбай ыңғайсызданады. ^Шы-
рағым, жетер енді, ат-шапан айыбым мойнымда»,—
дейді Ынтықбай. Ертесіне ат мінгізіп шығарып салады.

220
 * * *

А қ ы н н ы ң Теміш аңсаңал айтатын бір өлеңі мына-

дай:

Ойласаңыз, жігіттер,
Әуел бұрын не ж а м а н ?
Ңайғысы қатты қау ж а м а н .
А с ы л ы қ ерден асқаны,
Ж а ң ы л с а ж а з ы м тәубадан.
¥ я т к ү ш т і өлімнен,
Ерге намыс — ар ж а м а н .
Екіншіден не ж а м а н ?
Ң а й ғ ы л ы көңіл шер ж а м а н ,
А р а м бейнет тер ж а м а н .
Жыртылған жаға, жең жаман.
Үшіншіден не ж а м а н ?
Үлгісіз пішкен тон ж а м а н .
Кесе болып көлденең,
А я қ ң а түскен тор ж а м а н .
Төртіншіден не ж а м а н ?
Тересін бүзған би ж а м а н ,
Керекті нәрсе ж о ң ж а м а н .
Ж о қ п ы н деме дүниеде,
Болмасаң а н ы қ қор ж а м а н .
Ш ы н ж о қ т ы қ т ы ң белгісі,
Еш нәрсеге жете а л м а й ,
М а ң д а й ы қ а л ы ң сорлаған.
Бесіншіден не ж а м а н ?
Белбеусіз болса бел ж а м а н ,
Ж ү м ы с ы бітпес сары ойлы
«Кері кеткен іс» дер ж а м а н .
А л т ы н ш ы д а н не ж а м а н ?
Б о л а м ы н деп болмаган,
Толамын деп толмаған,
Ардаңтаған аруың
А ң ы р а п қалса сол ж а м а н .
Денің аман-сау болмай,
Т а р ш ы л ы қ болса кең заман,
Үзілмеген кесел-дерт,
Дүниедегі ең ж а м а н .
Жетіншіден не ж а м а н ?
Ж і л і н ш і к т е н оқ тиіп
Ж ү р е й і н десе, ж ү р е а л м а й ,
Түрайын десе, түра а л м а й ,
221
Істен ңалса дүниеде,
Бұл өліммен тең жаман.
Сегізіншіден не жаман?
Серке санды ат мініп,
Сергелдең болса ер жаман.
Тоғызыншыдан не жаман?
Тоңсанға келген қарт бабаң,
Еңкейіп орақ ора алмай,
Тоңңайып масақ тере алмай,
Істен ңалса дүниеде,
Бүдан жаман болмаған.
Оныншыдан не жаман?
Әуелеп ұшқан ңүр жаман.
Жылңы ішінде сұр жаман.
Екі жаңсы ңайда бар,
Қайда болса қосылар
Бір жаңсыға бір жаман.
Баласын мақтар хас жаман.
Алыстағы дұшпаннан,
Жақындағы дос жаман.
Туралап келген ажалдан,
Жағаңнан алған борыш жаман.
Ойласаңыз жақсылар,
Нәмәрт қандай, мәрт ңандай?
Затсыз ңандай, зат қандай?
Білімсізге айтқан сөз
Айдалаға кетеді,
Ңұлағынан ақңандай.
Мақтағаның жаманды,
Жабу жауып сиырға,
Қоңырау байлап таңқандай.
Жақсының сөзі сап алтын,
Жүрегіңе май жақңандай.
Наданның сөзі адамға
Тиеді шаян шаққандай...
Ит баласы боқ жейді,
Қарны тойса құтырып,
Бетіңнен алып қапңандай.
Жақсыменен сөйлессең,
Жаның дауа тапқандай.
Ісің түссе ондайға,
Орындатар мақтанбай.
Көңілің өсер раушан боп,
Ағарып таң атқандай.
Жақсы мен жаманның
 Арасы жер мен аспандай.
Түсіне білер кісіге,
Бір ауыз айтқан сөзімнің
Ауырлығы батпандай.
Екіншіден ойласаң,
Жақын қандай, жат қандай?
Барлық қандай, жоқ қандай?
Сәулесі түскен әлемге,
Жарықшылың күн қандай?
Қараңғылық түн қандай?
Адамға жақын, һәм сая,
Қанат-қүйрық, жал қандай?
Жатты — жаңын, жауды — ел
Қылатүғын жансая,
Жүйрік шешен тіл ңандай?
Жаңсы оймен жалғасып,
Ашылған көңіл, үн қандай?
Жаманмен сөз салғасып,
Көңілдің гүлі сынғандай.
Біраз ғана сөйледім,
Насихат тыңдар ер болса
Ғибрат ұғып алғандай.

Бармақ керемет шешен, әңгімешіл, әзіл-қалжыңға

өте бай, жүрген жерін думандатып отыратын кісі бол-
ған. Бір естігенді сол ңалпында айтып беретін құйма-
ңұлаң екен. Бармақ көптеген айтысқа қатысқан ақын.
Бір айтыста Жамбыл халықңа Бармаңты:
Қолында қыл қобызы Бармақ отыр,
Бір сөзді айтайын деп арнап отыр.
От-жалын ақындардың төресі бұл,
Әрбір сөзін салмақтап парлап отыр,—
деп таныстырады.
Сонау 1933 жылдың жазында Бармаң пен Кенже-
ңожа Құлмырзаев (1898—1945 жж.) екеуіШу станция-
сының базарында айтысады. Өткен-кеткенді еске
алады. Бармаң елді еңбек етуге, ауызбірлікті болып,
тату-тотті өмір сүруге үндейді.
Бармақтың біраз өлеңі қағазға түскенімен, әлі де
жиналмаған мұралары баршылық. Көненің көзі —
қариялардан жазып алған сол айтыстың бір нүсқасы
мынадай:
223
 Кенжеқожа:
Ассалаумағалайкүм,
Үлкен-кіші а ғ а л а р ,
Ңасиетін қ а з а ң т ы ң
Ж о ғ а р ы әркім б а ғ а л а р .
Сау-саламат ж ү р ме екен,
Ағайыннан ңалғандар?
Амандасып а л а й ы қ ,
Ж а қ с ы ма тегіс, х а л а й ы ң ?
Б ұ р ы н көрген, көрмеген
Ңатын менен б а л а л а р .
А қ ы н көрсе ж и ы л ы п ,
Өлең айт деп ң и ы л ы п ,
Ортаға а л ы п қ а м а л а р .
Айналайын аналар,
Өлең айтып берейін,
Ж а д а д ы м ш а р ш а п демейін,
Бүгін айтып бермесем,
Д ү ш п а н ы м ж а м а н табалар.
Б а р м а ң:
Береке еңбек бірлікте,
Табылар бәрі тірлікте.
Арттырып ел байлығын,
Ңаттап ж и ы п , с а н а й ы қ .
Ңазақстан өңірі,
Таусылмастай көмірі,
Молайтып кен байлығын,
Әжетке біз де ж а р а й ы ң .
М а л д ы ж и н а п өсіріп,
Тізгіндемей көсіліп,
Шөбі шүйгін, суы мол,
Кең өріске ж а я й ы ң .
¥ л ы мейрам, табыспен,
Социалды жарыспен,
Елден бөлек қ а л ы с п а й ,
Ү я л м а й біз де барайың.

Кенжеқожа:
Б а р м а қ - а у , ңай жеріңде а ң ы н д ы ғ ы ң ,
Аңындыққа жерің жоқ жаңындығың,
Б а з а р д ы ң түбінде екен сенің үйің,
А қ ы н д ы ң т а н басым-ау п а қ ы р л ы ғ ы ң .
Ақберген, Кешубай мен інің А қ п а н ,
Саудагер бәрің бірдей толып ж а т ң а н .
224
 Барлыгы сенен кіші, амалы асңан,
Сыртыңнан білесің бе сені сатқан?
Жетелеп бір саудагер кетер еді,
Кез болып білгір адам «ңүдай» қаққан.
Сұрағын інілерің басын ңосып,
Ңаншалың сені сатып пайда тапңан.
Б а р м а қ:
Мені ешкім саудаласып сата алмайды,
Сатқандар үйде тегін жата алмайды.
Жүрмесе шагыстырып бірді-бірге,
Ауырып Ңожа аяғын баса алмайды.
Отырған осы топта не жақсылар
Ауызын маған қарсы аша алмайды.
Өсекті шагыстырған неғыласың,
Ол сені жақсылыңңа апармайды.
Қазақтың мен ақыны, атым Бармақ,
Талмайтын, шаршамайтын мен бір саңлақ.
Жүйрікті, топтан озған ақындарды
Әрңашан ел ішінде аузына алмақ.
Айттырған маған өлең дуан топта,
Ішінен көп аңынның мені таңдап,
Тиімді әркімдерге өлең айттым,
Өзінің лайықты бойына арнап.

«АҚ ТОҚЫМ, ҢОС ТАҢБАЛЫ...»

Әрі аңын, балуан Ахмади деген жігіт жалғыз атын
жоғалтып, Бақбаңтыда жиын өткізіп жатңан Қожахан
болыстың аулына келеді. Болыс баса-көктеп кірген ке-
дей аңынды жақтырмай, шаруасын сүрап білген соң,
«атыңның белгісін өлеңмен айт, әйтпесе үйіңе қайт!»—
дейді. Сонда Ахмади:
Аң тоқым, қос таңбалы, өзі жирен,
Ңиянкес, ұры алмаса шықпайды үйден.
Жануар жылңы болмай, адам болса,
Нәсілі бір кем емес болыс, биден.
Ақ тоқым, қос таңбалы жирен еді,
, Шананы ңар жауғаннан сүйрер еді.
Болдырып көп жұмыстан еті арыса,
Дорбаға қи сап берсем күйленеді.
Жануар жылқы болмай адам болса
Болыс боп бір тайпы елді билер еді,—
225
дегенде Ңожахан болыс одан арғысын айтқызбай:
— «Аты жүйрік ңайырады, тілі жүйрік айыра-
ды»,— деген мынаның тілі улы екен, жоғын тауып
беріп қайтарыңдар,— депті.

ҢАДЫРБАИ МЕН БАЙТОҢ

Бір күні Жәңгір хан билер алдында отырғанда
сыртта Байтоқ ақын келіп түсіп жатыр деп хабарлай-
ды. Мәжілісте Ңадырбай ақын да бар екен. Хан: «Бай-
тоқты есіктен кірмес бұрын бір ауыз сөзбен тоқтат-
шы»,— депті Ңадырбайға. Табалдырықтан аттай бер-
ген Байтоққа Ңадырбай:
Осы үйде үлкен-кіші толып отыр,
Шай менен қымыз ішіп болып отыр,
Байтоқ ақын келгенмен орын бермей,
Басыма дәулет құсы қонып отыр! —
дейді.
Сонда Байтоқ тоқталмастан:
Біреуі бес намаздың бесінде тұр,
Әлгі бір айтңан сөзің есімде тұр.
Алақандай басыңның бәрі тақыр,
Дәулет құсы таз баста несіне отыр? —
дегенде, отырған халық шуласып, аңынға орын беріпті.

ҢИСАНЫҢ БАЛСАН ҢЫЗБЕН КЕЗДЕСУІ

Жайық бойын жайлаған Бөлеген көпті көрген қарт
екен. Ол осы өңірді жайлаған Ңиса ақынның бір бай-
дың атаңты сұлу қызы Балсанмен кездесуінен туған
өлеңдерін есіне сақтаған. Ңиса талай рет айтысқа қаты-
сып, ел ішінде шешендігімен танылып, 30-шы жылдың
бас кезінде бандылар қолынан ңаза тапңан кісі екен.
Балсан Ңисаны сөзден тосу үшін: «Каспий мен
Жайықтың балығын мақтап өлең айтып бер»,— деп
қолқа салады. Сонда Ңиса іркілместен былай деп жыр-
лай жөнеліпті:
Бір балық су ішінде бекіре балың,
Жатады көк толңынды секіре жарып.
Бір балық одан кіші шортан балық,
Түйелі бай қонады сортаңды алып.
226
 Бір б а л ы қ суда ж ү з е р ж а й ы н екен,
Бір тіні ер жігіттің қ а й ы н екен.
Бір б а л ы қ тағы да бар қ ы з ы л б а л ы қ ,
Түмсығы ш о ш а ң д а ғ а н ұзын б а л ы қ .
Бір б а л ы қ одан кіші сазан б а л ы қ ,
Біз оны астық т а л а й қ а з а н ғ а а л ы п ,
Бір балық одан кіші табан балық,
Жүрмейтін қ а м ш ы л а с а ң шабан б а л ы қ .
Бір б а л ы қ одан кіші ақ қайран-ды,
Жеткізбей қуған арман ш ы р а й н а л д ы .
Бір б а л ы қ одан кіші қ ы л ы ш б а л ы қ ,
Балсан қыз, ж а қ с ы сөзді ұ м ы т п а л ы қ .
Бір б а л ы қ одан кіші қара б а л ы қ ,
Ңасында серігі ж о қ дара б а л ы қ .
Бір б а л ы қ одан кіші бақа б а л ы қ ,
Б а с ы н д а а й д а р ы ж о қ сақа б а л ы қ .
Бір б а л ы қ одан кіші ш а б а қ балық,
Бұл-дағы асқазанға тамақ балық.
Бір б а л ы қ одан кіші қ ұ р т қ а балық,
Б а л ы қ т ы ң еті тәтті, сорпасы ыссы,
А у з ы ң күйіп қ а л м а с ы н ұрттап а л ы п !
Б а л ы қ түріп білетініне көзі жетіп, сөзден тосыл-
ған Б а л с а н сұлу енді: «Өзіме арнап бір ауыз өлең
ш ы ғ а р ш ы » депті. Ңиса оған да іркілмей:
Атыңды шешең сүйіп қойған Б а л с а н ,
Ж ы л қ ы д а н асау керге мініп алсам.
Ыссыда көлеңкелеп жемге байлап,
Ш а п т ы р ы п ж ұ м а сайын терін алсам.
Көп айдың көрмегелі ж ү з і болды,
А у ы л ы н Б а л с а н қ ы з д ы ң іздей қ а л с а м .
Басына биік қ ы р д ы ң шыға келіп,
Ертеңгі таза ауамен әнге салсам.
Кербезім, бипалақтап үйден ш ы ғ ы п ,
Алдымен киіз салып әзір қылсаң...
«Былтырғы Гурьевтен алған шәй» деп,
Ң а д а ғ ы бес теңгенің шәйін салсаң.
Самаурын, жез ңұманнан шәйді құйсаң,
Ж а н т а й ы п ж а й л а п ішіп, қанып алсам,
« Ң ұ р б ы ж а н , қонып кет» деп қ и ы л а қап,
Керует белден төсек маған салсаң.
«Ойлаган тілегімді бердің бе!»— деп,
Бас екеу, а я қ төртеу ж а т а қалсам.
«Көргенше хош-аман бол, а л ңұрбым!»— деп,
Көтеріп қолтығымнан а т т а н д ы р с а ң , —
депті.
227
 Ң ы з жігіттің шеберлігіне бас иіп, сыйлы қонағы
етіп аттандырыпты.

ҢҮЛАННЫҢ АИТҢАНЫ

Сыр бойында қыз ұ з а т ы л а т ы н үлкен той болыпты.

Сол тойға теріскейден Ж а н ғ а л и деген шабандоз жігіт
келіп, көкпарды ж а н а д а м ғ а бермей, өнер ж а с а й д ы .
Онымен тартысқан жігіттер а т т а р ы н а н а у д а р ы л ы п ,
ерінің бір қ а п т а л ы н сындырып, Ж а н ғ а л и м е н тартысып
к ү ш көрсете а л м а й д ы . Осыган Б и д а ш деген бай намыс-
танып, Ж а н ғ а л и д ы сабаңдар дейді. Сонда Ң ү л а н н ы ң
айтқаны:

Б и д а ш бай, ж а р а м а й д ы селкілдеген,
Тым ж а қ с ы есті ж а н г а желпінбеген.
Ж а з ы қ с ы з Ж а н ғ а л и д ы саба дейсің,
Б ү л сөзді тұрсың ба айтып еркіңменен.
«Күш атасын танымас» деген сөз бар,
Ңайратты ер икеміңе келтірмеген.
Ң ы з ы қ т ы той емес пе, бүл күн деген,
Тура айтам жәбірлеме, тарт ң а м ш ы ң д ы ,
Жерім ж о қ еш адамга күлтілдеген.
Б а р м ы н деп асып-тасып асңақтама,
А л д ы м д а сенен де зор бүлкілдеген.
Көп елден сауыны көп бай атанып,
Күбіге ұқсап тұрсың күрпілдеген,
Ерте түртсе айран қалмас, а й л а ң болмас,
Сол кезде ж а н боларсың бүлкілдеген.

Т а г ы бірде Ң ұ л а н а қ ы н Әбдішүкір деген т а н ы с ы н ы ң

үйіне мейман болып отырса, үстіне Оңашбай деген бай
келіп, Ң ұ л а н ғ а қ а р а п : «Мына қасы көзін ж а у ы п кет-
кен сарың кім өзі?» депті үй иесіне. Сонда Оңашбайға
қ а р а п Ң ұ л а н м ы н а өлеңді а й т а д ы :

О баста қасым ұзын болдым туып,

Алмастай сөзім өткір, түсім суық.
Өзіңдей осы үйге мен де мейман,
Ж а м а н дей алмассың сен үйден қуып.

Ңомпаңдап қ а һ а р ы м а ұ ш ы р а р с ы ң ,
Ботадай отты басқан келіп ж у ы қ .
228
 Оңашбай, сен Ң ұ л а н д а й бола алмассың,
Алсаң да жеті белбеу белге буып.

Қ а р ғ а сен, мен бүркітпін атым ңалар,

Зіркілдеп қ а й н а м а сен, сөйле суып.
Х а л ы қ с ы з т а н ы л м а с с ы ң ж а қ с ы ж а н боп,
Ш а ң ы р а қ та қ ұ л а п түсер болмаса у ы қ .

«МІН Т А Ғ Ы П СӨИЛЕУ А И Ы П Р У Л Ы ЕЛГЕ»

Б ұ л революциядан бұрын болған бір жәйт екен.

Ң а р а т а у д ы ң оңтүстік беткейін ж а й л а ғ а н Ңоңырат руы-
н ы ң бір атасы — С а ң ғ ы л д а р д ы ң кедей-жатақтары
«Шошқакөл» деген көл мен «Найманбай қүдығы» атал-
ғ а н сайдың арасына а р ы ң қазып, су ш ы г а р ы п , егін
салған. Бірақ, жер сортаң болып, еккен егіні көп өнім
бермейді. Осыны көріп отырған Сартбай деген байдың
тапсыруымен Б а л т а б а й Төбейұлы деген кісі кекесінді
өлең ш ы г а р ы п т ы . Т о л ы қ нұсқасы с а қ т а л м а г а н ол өлең-
нің а л ғ а ш ң ы екі ж о л ы «Саңғылдар қ а з ы п ж а т ы р ай-
д а л а н ы , мұнымен асырайды қай баланы?» болып ке-
леді. Б ұ л сөзге намыстанған Сәдуаңас Ж а ң а ш ұ л ы
ж а у а п ж а з ы п , окімдердің ң и я н а т ш ы л істерін әшкере-
лейді:

Біз де олең ж а з а й ы қ білімді ерге,

Мін тағып, сөйлеу айып рулы елге.
Б а л т а б а й біздің елді кемітіпті,
Ж ы ғ ы л ғ а н күлгендей-аң сүрінгенге.

Есірдің сен, Б а л т а б а й , қ а й ж а ғ ы ң н а н ,
Кісідей өз ісінен пайда қ ы л ғ а н .
Айтсайшы с ы қ а ғ ы ң д ы орныменен,
Кергімей ж е л ескендей айдарыңнан.

Л а й ы қ па сенің бізге айтқан сөзің,

Көрмейді өз ісіңде неге көзің?
Белгілі бесенеден с ы қ а қ ш ы л ы қ
Орынсыз ежелден бар бір мінезің.

Озіңе л а й ы ң емес бұл сықағың,

Ойлашы, кімнен артың мал мен бағың?
Мін десең әркімнен-аң табылады,
Айтысса ел мен елдің айып-шамын.
229
 Бүлдіріп, болмас іске шығындадың,
Болмай тұр көптен бері тынымдарың.
Кетпейтін ойларыңнан болған жоқ па,
Сартбайдың қорқып шөпке тығылғаны?
Саңғылдар қазды депсің айдаланы,
Айдала емес, Бөгеннің аяқ жағы.
Күшпенен адал бейнет жер ашпақпыз,
Қиянат табамыз жоқ ойлағалы.
Сартбай би дау қылыпты Мыңбүлақты,
Мың түгіл ала алмапты бір бұлақты.
Бес жүз қой шығынына үлесіпті,
«Тәуір» жұрт болған екен «ынтымақты».

ӘҢШІ МАИРА — АҢСУДА

Майра Уәлиқызы осыдан сексен жыл бұрын осы
күнгі Талдықорған облысы, Ақсу ауданы, Ңарағаш
деген жерде бір жылдан астам тұрыпты. Ңожақмет
Сейітбатталүлы деген қарттың естелігі бойынша Майра-
ның Ақсуға келу тарихы да қызық.
Әнші Майраның туып-өскен ортасы Павлодар өңірі
де, жүрген-тұрған жері Ертіс бойы екені жұртқа аян.
Сонда осыдан сексен жыл бұрын Майра Жетісу елі-
не, оның ішінде Аңсуға қалай келді деген сұраң
туады. Оның мәнісі былай екен. Ол кезде Ңарағашта
сегіз жылдық медресе ашылған. Осы медресеге сырт
жақтан мұғалімдер шаңырылып, соларға ілесіп 1909
жылдың август айында Майра да осы жаңқа келіп
жетеді.
Ақсу өңірінде өткен бір жыл ішінде Майра Ңапал,
Ақсу, Тасбекет, Арасан, Баянжүрек, Күреңбел, Бас-
қан, Алтынарың, Сағабүйен бойындағы елдерді ара-
лап, өзінің әншілік өнерімен жұрт сүйіспеншілігіне
боленіпті.
Майра бір жыл тұрған соң кететін болады. Бірақ
озінің туған еліндей боп кеткен Аңсу жұртын қимай-
ды. Осындай толқу үстінде «Ңоштасу» әнін шығарады.
Жүретін күн де жетіп, бүкіл Қарағаш қорығы
төңіректен келген халыққа сыймайды. Сөз кезегі Май-
раға тиюі сол екен, гармонын шалқайта көтеріп алады
да, өзі шығарған «Ңоштасу» әнін шырқайды:
230
 Ңош боп тұр, туған жерден алыстағы ел,
Той жасап, думандатып танысқан ел»
Лепірген асау Ақсу өзеніндей
Өнері дәулетімен жарысқан ел.
Ңарағаш, ән шырқадым баурайында,
Сөзімді игілерге арнадым да,
Ңалғандай өмірімнің бір ңызығы
Бүркітті, Баянжүрек тауларында.
Ақсуым, болсын деймін елің аман,
Жаз жайлау, жұпар желді жерің аман.
Аялап еркелеткен серілерің,
Болғай да ел бастаған ерің аман.
Жан емен келіп-кеткен өлде кімше,
Сақтармын жүрегімде өлгенімше.
¥мытпа ақ Майраның әнін сен де
Ңош боп тұр, қайта айналып келгенімше!
Майрамен қоштасу таң біліне тарқайды. Бірақ мұ-
ғалімдер ңайта жиналады. Салтанатты кештен алған
әсерлерін ортаға салған, бәрінің аузындағы сөз —
Майраның жаңа әні болады. Осы кезде мұғалімдердің
бірі тұрып:
— Майраның әні мен өлеңіне жауап беру керек
шығар,— дейді.
— Жансүгірдің Ілиясынан басқа кім бар? Нар тәуе-
кел делік те, осы міндетті Ілиясқа жүктелік,— деседі
қалғандары. Содан бұлар жіберген жігітке еріп жас
Ілияс ақын келеді.
Мән-жайға қаныққан Ілияс көп кідірмей, Майраға
жауап ретінде мынандай өлең оқиды:
Майра апай, сіз бе едіңіз өнері асңан?
Ңұмар ем сөзіңізге бала жастан.
Сайраған үніңізді естігенде
Тіл қаттым, жастығыма ңарамастан.
Мен де бір талаптанған ініңізбін,
Жарқ еткен ұшқынымын жырыңыздың,
Ңабыл ал, өлеңменен өзіңізге
Тарту ғып жас жанымның гүлін үздім.
Сайрап ед Керекудің жыр құсы кеп,
Мәз болып қалған жоқ па ңұрбысы көп.
231
 Сіз бізге жат емессіз, санаймын мен
Сарадай апамыздың сіңлісі деп.
Өнердің ңанат ңағып өріне сіз,
Шықтыңыз ңұрметпенен төріне сіз.
Еліме ңайтып барам десеңіз де,
Үзатқан қызымыздай көрінесіз.
Майра апай, бізді де сіз ұмытпаңыз,
Көңілді бізге деген суытпаңыз.
Көгімде әніңізді ңалықтатып,
Ақсуды тағы келіп қызықтаңыз!
ЖОЛДАМА
Жас аңындардың өзіне ұстаз тұтып жүрген қарт
аңындардан бата алатын әдеті бар емес пе? Атаңты
Жамбылдың Сүйінбайдан, Үмбетәлінің Жамбылдан
жолдама алғаны сияқты, ертеректе Жетісудың Базар-
бай деген ақыны сол елдегі ңарт ақын Бекетбайдан
бата аламын деп, іздеп келіпті.
Бекетбай ақын шаршы топтың ортасында дастан
айтып отыр екен. Жас Базарбай оған қарамастан, табал-
дырыңтан аттап үйге ене беріпті де:
Ңолыма домбыраны алдым бұрап,
Үйрендім бала кезден өлең ңұрап.
Осы үйде Бекет ақын бар деген соң,
Әдейі келіп едім, бата сұрап,—
дейді. Қарт аңын жырлап отырған дастанын үзе қойып-
ты да:
Баласы Жаманбайдың Базарбайсың,
Отырса жұрт жиылып азандайсың.
Дауысың әсем екен, созің өктем,
Жәрмеңке, күнде қызық б а з а р д а й с ы ң , —
деп жас ақынға қарап:
Үстіме неге келдің сен демейін?
Сұрасаң ақ батамды мен берейін.
Ңалаулы осы көптің ақыны бол,
Айтыста үстем болсын сөз м е р е й і ң . . . —
деп шұбырта жөнеліпті.
232
 ЖОРЫҚБАИ ЖЫРАУ
Ел аузындағы әңгімеге қарағанда Жорықбай Та-
бынбайұлы ілгеріде Сыр бойында өмір сүрген, атақ-
тары әр тарапқа жайылған Базар, Жиенбай мен Төре
сияқты жыраулармен үзеңгілес екен. Жорықбай оқыма-
ған, хат танымайтын, сауаты жоқ адам болыпты. Со-
лай бола түрса да барынша алғыр, қүймақүлақ болған.
Жорықбай намаз оқып, ораза түтпайды екен. Бір
күні досы, ауылдасы — Мүхамеджан ақынның үйіне
қарай келе жатады. Оның үлкен ағасы Әсет деген
кісінің әйелі тары түйіп жатыр екен. Ораза айының
іші. Мүхамеджан үйдің ішінде кітап оқып отырады.
Оны Жорықбай білмейді. Үйге жақындай беріп Жорық-
бай:
Бибеке, қамдана бер барың болса,
Майсөк қып майға былға тарың болса,—
дей бергенде, үйде отырған Мұхамеджан іле-шала:
Жорықбай, оразаны түтар едің,
Көңілде иман, бетіңде арың болса,—
деп соңғы екі жолын жалғастырып жіберген екен дейді.

* * *
Ілгеріде Далакөл деген жер айдын-шалқар кел бол-
ған. Елі балық аулайды екен. Балықтың неше түрі
болыпты. Жорықбай бір жолғы сапарында Түйғын
деген кісінің үйіне келсе, оған сары сазан тұрғанда
шортан асып береді. Жорықбай оны назырқайды, ас-
тың құрметіне бола ауыз тиеді де, табаққа қайтып
қолын салмайды, сонда терең бір ойға шомып отырып
былай деген екен:
Әлінше бүл да тамақ шортан, шабақ,
Мүны да қорек қылып еттік тамақ.
Жылымда сазанменен бірге шықса,
Суға сап жіберуші ек сабап-сабап.
Тұйғынның Асан деген ұлы ағасы,
Халыққа қадірлі бар тон жағасы.
Тұйғын деп әлдеқалай ат қойыпты-ау,
Тұйғын түгіл қарғаның садағасы,—

деп, дастарқанның жиылуына да қарамастан үйден

шығып жүре беріпті. Айтушылардың сөзіне қараған-
233
да, Жорықбай өте кедей болған. Жөне жаңыным деп
жан тартпайтын, мықты екен деп жалпақтамайтын
турашыл болыпты. Кім болса, ол болсын мінін бетке
айтады екен. Сондыңтан одан жұрт, әсіресе, байлар
мен атңа мінер шонжарлар қатты ңауіптенген.

* * *
Бір ауылдан келе жатңан Жорықбай жол-жөнекей
Сатымбай дегеннің үйіне соғады. Қамба ашып, бада-
надай ңызыл бидайды ңапқа салып нығарлап жатыр
екен. Жорыңбайдың астық сұрағысы келеді. Не болса
да өлеңмен айтуды жөн көреді де былай дейді:
Жорықбай егін еккен жоқ,
Жерге тұқым сепкен жоң.
Бірі кемнің бәрі кем,
Тұқым менен кетпен жоң.
Аз берсең де аламын,
Көп берсең де аламын,
Бермесең де өкпем жоқ.
Бермей қалай тұрасың,
Ңазақ исің кеткен жоң.
Сатымбайдың бидай бергісі келмесе де жалтаруға
шамасы келмей қалады.

ЖЫРАУЛАР ӨСИЕТІ
Сыр бойында Төребай деген би болған. Оның Ңор-
ңыт моласымен түстас «Кек табанның» сабатын жай-
лап отырған кезі екен. Би бір күні арнайы адам жүмсап
Оңғар Дырқай баласын, Жиембай Дүзбембет баласын,
Түрымбет Салқымбай баласын шақыртып алады. Бұ-
лар халықтың жаңа өспірім бұлбұлы, атаңты елге та-
нымал жыраулар еді. Оңғар мен Жиембай хат таны-
майды, ал Тұрымбет арабша шала сауатты кісі екен.
Теребайдың жырауларды шақыртқандағы мәнісі:
екі ағайынды туысқан ел болыстың пен ауылнайлыңңа
таласып, бірін-бірі кермей араздасқандарына үш жыл
болған керінеді. Арада барымта, үрыс-жанжал бол-
ған. Бұл жай Теребайдай ел ағасын ашындырады, ол
бірнеше барып билік айтса да әлгілер тоқтамаса керек.
Міне, Теребай би болған жайды үш жырауға баяндай-
ды. Жыраулар би сезін үнсіз тыңдайды. Айтатын сөзді
234
бір ұйңаспен және бір адам айтқандай етіп, араздасу-
шыларды бірлікке шақыруы керек. Өлең айту бұларға
үлкен сын. Би әдейі сынап отыр. Өнерпаз жыраулар-
дың сөзі ғана бұл жанжалды баса алады. Жыраулар-
дың ең үлкені Оңғар екен де, кішісі Тұрымбет екен.
Сөз басы жасы үлкен Оңғар жырауға тиеді.

ОҢҒАР ЖЫРАУДЫҢ СӨЗІ

О, жақсылар, өтіңдер,
Екі жақты ойланып.
Өмір деген шоп-шолақ,
Ойласаңдар ойға алып.
Біреу жарлы, біреу бай,
Өткен жоқ ешкім бір қалып.
Бақытты біреу, бақытсыз,
Жүремін деме құр ңалып.
Соңынан ерііі жастықтың,
Өртеңге ойды бұрмалық.
Еркің бар етсеңг ерлерім,
Атымтайдай мырзалық.
Аз өмірдің ішінде,
Болмашыға таласып,
Ретсіз етпе қызбалық.
Пендеге нелер кездеспейд,
Кергеніңнің бәріне
Еткенің маңұл ырзалың.
Ер — шаңыраң, ел — уық,
Үстемдік етпе сұрланып,
Көп — құдайдың бір аты,
Сыртыңнан сынап жүр халық.
Шөлдететін мезгілсіз,
Жемейік ерлер тұз балың.
Әркім кетіп бетімен,
Халықтың ғұрпын бұзбалың.

ЖИЕМБАИ ЖЫРАУДЫҢ СӨЗІ

Аның болса әділдік,
Ағайын тұрар ңорғанып.
Елім — теңіз, ер — шөміш,
Жарайды етсем жорғалың.
Ңайыршы да күн көрген,
Ңолына түрлі дорба алып.
Бастағы баңсаң бақытты
235
Жақсы көріп достарың,
Сыртыңнан жүрер қуанып,
Әуелден жанды жаратты
Бір-біріңе дос етіп,
Дұшпандық етпе үрланып.
Жамандық жанға ойлама,
Жамандық етсең үлестен
Жүресіңдер қүр қалып.
Елемей елдің өсиетін,
Жүрген көп сөніп бір жанып.
Жүртқа болса сенімің,
Жүрерсің күндей нүрланып.
Өлсең де молаң сайланар,
Халыққа етсең қызмет,
Бар әліңше тырбанып.
Екілік жоқ халықта
Шындап алса ортаға,
Болмаймыз ба біз ғаріп.
Халқым шебер сынауға,
Ержеткізді ата-ана,
Жүрмейік ойсыз бипарық.
Уаңытымыз біткенде,
Көрік кетіп, күл болып,
Жатармыз жерде, уа дарих!
Ерлерім аз күн өмірде,
Сыйласып өтші жалғаннан
Атанбай жүртқа сөзі арық.

Т¥РЫМБЕТ ЖЫРАУДЫҢ СӨЗІ

Өлмек, тумақ ежелден,

Айтқан сөзім бүл анық.
Өлімнің жайын айттың деп
Осы отырған аға-інім,
Ңалмасын кеулің ңабарып.
Қай жерде азар көрмейсің,
Әр істен жүрсең тазарып.
Көңілден аршып шеменді,
Болғаның жақсы таза арық.
Сөйле-сөйле, тіл мен жақ,
Үшатын ңүстай қомданып.
Ңас жүйріктің белгісі.
Жай шабатын соң қалып.
Бір шүқанақ толмай ма?
Теңселсе теңіз қозғалып.
Неше бір ерлер өткен жоң,
Артында нүсқа-сөз қалып.
Отыратын жандар бар
Би билігін қызғанып.
Маңайға жан жолай ма,
Отырсаңдар сызданып.
Басыңда бақыт тұрмайды,
Ат пенен атан жетектеп,
Жүрсең де жүйрік жорға алыг
Бір күні ғайып боларсың,
Кеткендей болып жоғалып.
Отырған осы ағайын,
Ақсақалдар қүралып.
Келе алмайсың дүниеге,
Екі айналып оралып.
Баста бақыт түрғанда,
Өрттей жанып қаулалық.
Бассаң қадам үмытпа,
Есіңде болсын таубалық.
Біткен кезде уақыт,
Халық қазған қаумалап
Жер ошаққа аунадық.

* * *
Әуреленбе, жігіттер,
Болдырам деп болмасты.
Дүние үшін шатасып.
Егескен жан оңбас-ты.
Ағайыннан шет болсаң,
Ерге бақыт қонбас-ты.
Өкінгенмен өткенге,
Орны оның толмас-ты,
Ренжіскен талайлар,
Ңадірі деген зор бақыт,
Естілер шатпа қүр басты.
Ағайын таппай еңіреп,
Ағызбаңдар көз жасты.
Аз ғана күн көрмесе
Көргенше адам асығар,
Бауырлас пен қүрдасты.
Келіңдер, бектер, келіңдер,
Қай пенде алдын болжапты.
Өздеріңе жаңсылар,
¥ласып сөзім жалғасты.
 Айрылған азып ақымақтың,
Талайы болған албасты.
Ңосылған озып көркейіп,
Тойдырған неше қарны ашты.
Біршілікке береке,
Ңайда ұшсаң талмас-ты.
Сөйле, тілім, шалықтап,
Ңолға алып сезден алмасты.
Кесе бір сөз болмасын,
Ңадамыма алғашқы.
Аруақты тербесем,
Оятармын жан-жақты.
Әмин десең қол жайып,
Сөзім жерде қалмас-ты.
Туысқандар бірлессе,
Демейді ешкім алжасты.
Бауырларың Тұрымбет,
Біршілік тілеп өмірлік,
Ңолдарыңа жармасты,—

деп бала жырау атанған Тұрымбет домбырасын тас-

тай беріп, жедел жағалай отырған халықтың қолдарын
ала бастағанда, үйге кіре алмай, далада есіктен сыға-
лап тұрғандар лап беріп, ішке ұмтылады. Араздасқан
туыстар да шұрқырасып көрісіп жатады. Мына сәтті
іске қуанған Төребай би жыраулар мен халыңқа алғыс
айтып, бұлақтай таза сөздердің көзін ашқан, екі туыс-
ты татуластырған үш жырауға үш нар мінгізіп, үш
жібек шапан жапқан екен.

ПАЛМАН ШАИЫР
Сырдарияның «Шіркейлі» деп аталатын саласын
ен бойлай мекендеген ел ішінде бұрын атағы көпке
мәлім талай күміс көмей, жез таңдайлар өткен екен.
Солардың бірі — Палман шайыр. Ол өзі туралы:
Атандым мен елімде Палман шайыр,
Ңарлығаш қанатындай тілім айыр.
Шапсам да кешке дейін талмайтұғын,
Ңосылған екіліктен қарабайыр,—
деп айтады екен. «Ңосылған екіліктен ңарабайыр»
дегені арғымақ пен қазақы жьілқы арасынан шыңңан
жүйрік те мықты атты айтқаны болса керек.
238
 Бір жолы ол көрші ауылда Палау деген ақын қыз-
бен айтысыпты. Әттең, өлеңді қолма-қол шығара сала-
тын Палманның басқа өлеңдері сияқты бұл айтысы
да жатталып, сақталып қалмаған. Айтыстың тек:
Секілді көл бетінде толған шалау,
Менің де көңілімде көп арман бар-ау.
Брке қыз, кел екеуміз айтысалық,
Атымыз ұқсас екен Палман — Палау,—
деген бір шумағы ғана есте қалыпты.
Осы Палман тұратын ауылға бір күні аты бүкіл
Сыр бойына мәлім Төремұрат жыршы келе қалады.
Оны ел «Төре жырау» деп кеткен екен. Ңасында Пал-
ман аулының белгілі азаматы, өзі де сал-серілеу Қуат
деген кісі еріп жүрген көрінеді. Төремұрат кедейдің
сыпайысы болыпты. Тапқан-таянғаны мал жинауға
жетпесе де, үсті-басын таза ұстап жүруден аямайды
екен. Ол кезде ел ішінде кеп киілетін бөз, балым бөз,
қазан бөз дейтін маталарды үстіне ілмей, көйлегін кі-
лең таза ақтан тіктіретін болған. Оның бұл сыпайылы-
ғы да жыршылығымен бірге ар жағы Арал, Қазалы
төңірегіне, түстігі Қызылқұмдағы Үрмеде отыратын ел-
дерге, шығысы Шиелі, Жаңақорған жағына мәлім екен
деседі жұрт.
«Төре жырау келіпті» дегенді естіген ауыл адам-
дары ол түскен үйдің ішіне лық толыпты. Жұрттың
соңын ала ішке кірген Палман әрі үй тығыздығынан
әрі үстіндегі көнетоз киімінен қорынып, босаға жаққа
отыра кетіпті. Бұл кезде қонақ асы да желініп, табақ-
тың түбі көрінуге таяу қалған екен. Әдет бойынша
Төре жырау келгендерге ет асата бастайды.
— Сіз де келіңіз, ақсаңал,— депті ол жұрт соңында
орнынан көтерілмей отырып қалған Палманға. Сонда
ол алақанын тоса алға ұмтылып тұрып:
Базардан алып келген ңара нарша,
Шекпеннің қара мақпал бауы парша.
Үстіне зәуімменен кез келгенде,
Ңолыма ет салады-ау балаларша.

Ңараймын Төре інімнің қабағына,

Япыр-ай, кел демейді-ау табағына.
Жантаққа жаңа қойған қара үлектей,
Тастайды сылқылдатып тамағына,—
деп өлеңдетіп ңоя беріпті.
239
 — Апыр-ау, бұл кісі кім еді, кім еді?— деп Төре-
мұрат засып ңалыпты. Сол кезде Палман оның қасын-
да отырған Ңуатқа қарап, таныстырмағанына ренжіп:
Дарияның екі беті қайыр суат,
Бәйгеден озып келер сұлу құла ат.
Тілеміс ақсақалдың баласы едің,
Көргенсіз неғып тудың, інім Ңуат,—
депті.
Отырғандар Төре жырауға:
— Палман шайыр осы кісі еді,— деп таныстырады.
Көрмегені болмаса көптен атын білетін кісі алдында
ұятты болып қалған Төремұрат орнынан дереу ұшып
тұрып, құлдың ұрып, кешірім сұрапты, төрден орын
беріп қасына отырғызыпты.

ӘДЕМІ АҢЫН
Ертеде Шу бойында Тоқберген деген айтулы ақын-
ның Әдемі атты он төрт жасар қызы болыпты. Әкесі-
нің аңындық дарыны бойына дарыған ңыздың аты
ауыл арасындағы айтыстарда ауызға іліне бастайды.
Ңыз әкесі оған аса мән бермейді. Бір күні Омарбай
дейтін атаңты бай ңызын ұзатып, ұлы дүбір той жасай-
ды. Бұған Тоқберген бастаған ақын-жыраулар тегіс
шақырылады. Бірақ дәл осы күні сырқаттанып қалып,
Тоқберген ақын тойға бара алмайтын болады.
Сонда ңызы Әдемінің арңасы қозып, жүзінен нұр
ойнап:
— Әке, рұқсат етсеңіз, орныңызға мен барайын-
шы,— дейді ңиылып.
— Қой, балам, сен әлі ысылмаған жассың, айтыс-
та жеңіліп қалып, өмір бойға менің еүйегіме таңба
с а л а р с ы ң , — деп әкесі қарсылың білдіреді.
— Әке, қаталдық жасап, жолымнан ңалдырмаңыз.
Қорықпаңыз, атыңызға кір келтіре қоймаспын.—
Әдемі тағы да өтінеді.
«Ата балаға сыншы» емес пе, рұқсат етпесе де,
қызының тойдан қалмайтынына көзі жеткен Тоқ-
берген:
— Шырағым-ай, ауырып жатңанда мазамды алдың
ғой. Ал олай болса алдымен өзіммен айтысып көрші.
Сөз әлпетіңді байқайын. Егер көңіліме ұнаса, жолың-
нан ңалдырмаспын,— деп төсектен басын көтеріп:
240
 Кім білмейді бұл елде Тоңбергенді,
Айтысты талай бастан өткерген-ді.
Менен басңа жігіттің бәрі жақсы,
Ішінде мен бе қыздың жек көргені?!—
дегенде, Әдемі де іркілместен:
Шетінен жұрт біледі Тоқбергенді,
Апырай, сөзіңіз тым өктем бе еді?
Жарға жығар орайсыз мінезің бар,
Сондықтан, қыздар сені жек көреді,—
деп салғанда әкесі мырс етіп күліп жібереді де, қызына
дән риза болып:
— Жақсы, жетер, ңарғам, мен білмей жүр екенмін,
топқа түсіп, айтысуға жарап қалыпсың. Алдыңнан
жарылңап, бақытың ашылсын,— деп қызының тойға
баруына рұқсат еткен екен. Міне, осыдан бастап Әдемі
қыздың ақын ретінде жалпақ елге атағы жайылыпты.

МӘРИЯМНЫҢ СОҢҒЫ ӨЛЕҢІ

Мәриям Жагорқызы өзінің «Дудар-ай» әнін арна-
ған, ғашық болып сүйген жігіті Дүйсен қайғылы халде
қайтыс болған соң, сол елдегі оқыған азаматтардың
бірі Боранбек Ңұрманғалиевке тұрмысқа шығады. Төрт
балалы болады, олар Ырысалды, Мүслима, Сапарбек,
Сайлаубек Боранбековтер.
Асңан әнші, композитор Мәриям Жагорқызы ән
шығарумен бірге ақынжанды адам болыпты. Қайтыс
боларының алдында қатты науқастанып жатқан Мә-
риям бірнеше шумақ өлең жазыпты. Соның екі-үш
шумағын Мүслима жатңа айтады:
Тоқташы, шіркін жүрек, мені қыспа,
Ішімде қайнаған сөз шыңсын тысқа.
Соңғы сәт тіл тыпыршып, жүрек тулап,
¥рпаңқа бір ауыз сөз ңалсын нұсңа.
Жасым биыл елудің сегізінде,
Жоқ еді еш жасықтық негізімде,
Өнердің азын-аулақ арқасында,
Мәриям Жагорқызы дегіздім бе.
Білемін, бұл дүниеде көп жүрмеспін,
Ңұрыштай күміс кеудем, тек жүрмесін.
9—3180 241
 Ңалмаңдар қатарыңнан, балаларым,
Мәриямнан ж а м а н туды деп жүрмесін.

ТӨЛЕШ АҢЫЫ Т У Р А Л Ы Б І Р Е Р СӨЗ

Төлеш а қ ы н осы күні Шымкент облысы Ленин

а у д а н ы н ы ң төңірегінде туып-өскен. Тура сөзді, өткір
тілді бай-болысқа ұ н а м а й д ы . Оның бәйге атын ұ р ы л а р
а л ы п кетеді. Әрине, м ұ н ы ж ұ м с а п отырған байлар еке-
нін білсе де, қолдан келер дәрмен ж о қ . А ш ы н г а н а қ ы н
«Кедейге» деген өлең ш ы ғ а р а д ы .

Ж а ң а б а й деген елінде,
Жеті қ ұ д ы қ жерінде,
Бір ат кетті ж о г а л ы п ,
Б а й л а у л ы тұрған жерінде.
¥ р ы кетті м а л д а н ы п ,
Иесі қ а л д ы з а р л а н ы п .
Өзі кедей бала еді,
Сол атқа жүрген а л д а н ы п .
Маңдайында а г ы бар,
Ж а у ы р д а н болған д а г ы бар.
Егесі жетім бала еді,
М а ң д а й ы н ы ң соры бар,—
деген екен.
Өзге х а л ы қ а қ ы н д а р ы сияқты Төлеш те ел арасын-
да айтысқа көп түскен. М ы с а л ы , х а л ы қ арасында әлі
күнг-е дейін а й т ы л ы п келе ж а т қ а н ¥ л м е к е н м е н айты-
сы бар.
Орақ тілді а қ ы н д ы қ а л ы ң көпшілік ж а қ с ы көрген-
мен, би-сұлтандарға ұнамайды. А қ ы н қ у ғ ы н көріп, көр-
шілес өзбек, тәжік а ғ а й ы н д а р ғ а өтіп кетеді. Сонда
ж ү р і п , туған елге деген с а ғ ы н ы ш ы н былай ж ы р л а й д ы :
Ңазанда бидай көже бықты ма екен?
Азанда ңой өріске ш ы қ т ы ма екен?
Жерімнен « Ж е т і ң ұ д ы қ » қуып салып,
Мүйізі бай-болыстың ш ы қ т ы ма екен?
Ң а р а й м ы н қ а р а й ғ а н г а қабан ба деп,
А т ы м д ы қ а м ш ы л а й м ы н ш а б а м ба деп,
Сұраймын өткеннен де, кеткеннен де,
Тең құрбы елде қ а л ғ а н а м а н ба деп...
242
 СЕИІТАХМЕТ АҢЫН
Торғай бойында ел аузында ұмытылмай жүрген,
бірақ зерттеліп, қагаз бетіне түспеген ақындардың
бірі — Сейітахмет Бейсенүлы.
Сейітахмет өлеңді суырып салып та айтңан, жазып
та шығарған, оның замана жайын шерткен толгау
жырлары, арнау өлеңдері жүрт арасына кеңінен тара-
ған. Сонымен бірге ақын мысал, жүмбаң өлеңдер шы-
ғарған. Шығыстың «Тотынама» ертегісін дастан етіп
жазған.
Ақынның үлы ағартушы Ыбырай Алтынсаринмен
достығы бір тобе. Екеуі бір-бірін іздеп барысып, төс
түйіскен дос болған. Ыбырай қайтыс болғаннан кейін
оның қызы Шарипаны (1886 жылы туған) үлы ағар-
тушының есиеті бойынша Сейітахмет ақын үзатңан
деген әңгіме бар. Ақынның бір елеңінде:
Халқымның жолдас болдым ағасына,
Бой да емес, өңір де емес жағасына —
деуі осыны мегзейді.
Сейітахмет он қолынан онер тамған шебер үста,
құралайды көзге атңан мерген, ел-жұртына ңадірлі
адам болған. Бірақ осыған қарамастан ол өз өмірін
кедейлікпен, үлкен тапшылықпен өткізген. Ақын өлең-
дерінің бір алуан тақырыбын кедейлікке арнауы да
осыдан. Ол озінің кедей болу себебін былай деп баян-
дайды:
Атамыз Тілеуліге харам жаққан,
Кем емес барлығы да мал мен бақтан.
¥ р л ы қ қылған баласы бәрі де бай,
Ңұдайым бүл кәсіптен мені қаққан.
Сейітахмет ез шығармаларында елдің байларын,
болыстарын, билерін қатты сынаған ақын. Оның ел
ішіндегі ашу-араздықты, есекшілдікті ңатты сынап
жерлеген елеңдёрі кеп.

¥ЛБИКЕ АҚЫН
1870 жылы Петербургте ғалым В. Радловтың «06-
разцы народной литературы тюркских племен» деп
аталатын қалың кітабы басылып шықты.
Аталмыш кітаптың 3 3 — 3 8 беттерінде Жанкелді
243
қ ы з ы ¥ л б и к е мен К ө ш е к ү л ы Күдерінің айтысына орын
берілген. Әдеби-этнографиялық түрғыдан жоғары
б а ғ а л а н ғ а н бұл айтыс кітаптың 1875 ж ы л ғ ы басылы-
мында орыс және неміс тілдерінде өлеңмен а у д а р ы л ы п
шықты.
Міне, содан бері бір ғасырдан астам у а қ ы т өтті.
Б ы л а й ш а айтқанда, а т а л ғ а н айтыс үлгісі қ а л ы ң елдің
төрт-бес ұ р п а г ы н ы ң рухани нәрі де, өлең с ү л у л ы ғ ы н
өлшейтін әрі де болды. Айтыс ж и н а қ т а р ы н ы ң бәрінде
үзбей басылып келеді.
¥ л б и к е ж ы р л а р ы н ы ң керкемдігі де озгеше. Ңолда
бар өлеңдерінің ж а л п ы келемі бір мың ш у м а қ т а й ,
яғни төрт м ы ң ж о л ғ а ж у ы қ . Олардың әр ж о л ы еткен
тарихтан сөз қозғайды, а я у л ы а қ ы н н ы ң емірі мен твор-
честволық ж о л ы н біршама а й қ ы н д а й түседі, езі туып-
ескен ж е р , кеш-қоныетары т у р а л ы тәп-тәуір м а ғ л ү м а т
береді. Күдері қожамен айтысында а қ ы н қ ы з ж а ң а
кешіп келген жерін елеңмен келістіре кестелейді.

Теменнен жеті кешіп ерге келдік,

Жеті әулие ж а й л а ғ а н жерге келдік...

Жеті әулие — ол ңарт Ң а р а т а у д ы ң Бабата түсында-

ғы ежелгі ңонысты аймақ. А л енді а у ы л д ы ң жеті ңо-
нып, кешіп келген теменгі жері ше? Өлең ж о л д а р ы н д а
бірде Көкөзек, екіншісінде Талас бойы, үшіншісінде
Келес ж а ғ а с ы деп а т а л а д ы . Б ұ л а р д ы ң бәрі, көпке мә-
лім, қазіргі Шымкент облысының жері.
Б ұ д а н бір ғасыр бұрын еткен кошпелі х а л ы ң т ы ң
қоныс-мекенін д ә л пәлен ж е р деп айту қиын. Олар кебі-
несе ез ру-тайпасының атымен белгілі болған. Осы
ж а ғ ы н а келгенде ¥ л б и к е н і ң елі, тегі а й ң ы н ы р а ң ашы-
л а д ы . Күдері қ о ж а былай дейді:
А т а н түйе ж а р а с а р нар дегенге,
А й р а н асыр ң ы л а м ы н ж а р дегенге.
А й т ы с қ а л ы келіп ем тойларыңа,
Ошақтыда ақын қ ы з бар дегенге...
Тумысында дарынды әрі әдемі қ ы з ¥ л б и к е он екі-
он үш ж а с ы н д а - а қ а у ы л - а й м а қ қ а ақындығымен белгілі
болады.
Ң а л ы ң х а л ы қ т ы ң бел ортасында ж ү р і п рухани
ж а н а з ы ғ ы н ж а с ы н а н ж и н а й д ы . Озімен айтысқан аңын-
д а р ғ а сезбен тұзаң қ ү р а д ы . Оған Т а с п а қ о ж а ғ а а й т қ а н
мына елеңі ж а ң с ы дәлел.
244
 Аспанда бұлтты жарып ай шығады,
Бірде ерте, бірде кейін жай шығады.
Тағы да мен қояйын бір сауалды,
Қалай көктен шатынап жай шығады?
Жігіт қызға сол замандағы ңарабайыр түсінік тұр-
ғысында жауап береді. Ал Серәлі ңожамен айтыста
¥лбике мына бір ңызықты жұмбақ өлеңін көлденең
тартады:
Әптиектің ішінде «пе» болады,
Ңос ноқат ңойса үстіне «те» болады.
Білгіш болсаң айта ғой, ей, Сереке,
Ңұс атасын сұраймын, не болады?
Екі жаң болып отырған ел-жұрт қыздың өлеңіне
бірден қайран қалады. Ңазықұрт хикаясында түйе
атасы — Уәйіс ата, жылқы тегі — Қамбар, сиыр ата-
сы — Зеңгі баба, қойдың тегі, Шопан ата болатынын
білетіндер құс атасын яғни ңұсбегілер пірін қапелімде
еске түсіре алмайды. Сонда біреу Серәліге «Баян» деген
сөзді сыбырлап айта қояды. Аңын оны тез іліп әкетеді.
¥лбике, жаңын отыр бері таян,
Тәңірдің жаратқаны маған аян.
Кем ақыл сен білмесең мен айтайын,
Құс атасы болады шегір Баян.
«Иттің иесі болса, бөрінің тәңірі бар» дегендей
ертедегі ел-жұртымыз әр нәрсені көкке көтеріп, пір
тұтып келгені мәлім. Екі ақынның пайымдауы әрине,
өз заманына жарасымды.
Барлық айтыс ақындары сияқты, ¥лбике де әзіл-
оспақ өлеңдерге өте епті болыпты. Бір ғана мысал,
Майлықожа аңын Бұхардан қайтып келе жатңан жол-
да ңатты шөлге душар болады. Елсіз далада түнеген
ол түсінде ¥лбикенің зёреңге қымыз ңұйып беріп отыр-
ғанын көреді. Ауылға келген соң, қызға керген түсін
айтады. Сонда қыз қалжыңдап былай депті:
Басыма салып жүрмін желегімді,
Үш-төрт жыл біле алмадым дерегіңді.
Мүттәні теріс оқыған зәлім қожа,
Тауып бер кенегім мен зереңімді.
Ол ©те сұлу болған. Қыздың тал бойынан мін таба
алмаған ақындар оны «аққудың жүнді үрі» деп атай-
тын. Күдері өлеңдеріндегі «тілі шешен, жүзі көркем»
қыздың езі де ағынан жарылады:
245
 Көргендер ақ жүзімді көркем дейді,
Шешем сүйіп өзімді еркем дейді...
Ж а с т а й ж а л ы н атып, биікке көтеріле бастаған ¥ л -
бике енді кемелдене бастаған ш а ғ ы н д а замана қысы-
м ы н а душар болады. Ү ш қ ы з д ы ң қ а л ы ң малына яғни
түйе бастаған тоғызға ү з а т ы л ғ а н қызға ж а ң а үйі өлең
а й т у ғ а тыйым салады. Ата-енесі келінінің басқан ізін
аңдиды, а л күйеуі Байтан не болса соған қ ы з ғ а н ы п ,
үрып-соға береді. Үлбикенің а қ ы н д ы ғ ы , әншілігі, сүлу-
л ы ғ ы өзіне сор болып ж а б ы с а д ы .
Ң а р а қ о й л ы г а іргелес а у ы л д а үлкен той болып, ақын-
дар айтысады. ¥ л б и к е м е н айтысқан жігіт оның ата-
енесін, күйеуін мінеп-шенейді. «Ңарақойлы Тілеулі, з а р
еңіретер біреуді» деген сөзді қосып жібереді. «Байтан
тентек, а ғ а ш келтек» деп оның ерін а ж у а л а й д ы . Деген-
мен ¥ л б и к е сол айтыста бәйгесіне көйлек киіп, тай
жетелейді. Сондай қуанышпен түнделетіп үйіне орал-
ған ол қатты соққыға тап болады. Байтан оны а ғ а ш
тоқпақпен үрып ж ы г а д ы . Ел-жүрт а қ ы н қ ы з ы н ы ң қай-
ғысына қатты қайгырады...

А Ң К Е Н Ж Е Ш Ң ӨСИЕТІ

Сыр бойында «Ақ әже» атанған А қ к е н ж е кемпірдің

өсиеті, өлеңдері ауызекі тарап кеткен. Ж о ң ғ а р л а р д ы ң
кезекті бір ш а б у ы л ы н а н кейін әлсіреген елдің ішкі
ж а ғ д а й ы н а байланысты ж и н а л ғ а н «Билер кеңесі» үш
күнге созылып, мәмілеге келе а л м а п т ы . Сонда А қ к е н ж е
келіп былай депті:

М ұ қ а т ы п бір-біріңді сынап-мінеп,
Шетіңнен шіренесің бұғақ тіреп.
Осынау атамекен аймағыңды
Тастауға дайынсыңдар бір-ақ күреп.

Ж а т қ а н д а й бөлісе а л м а й бар мүраны,

А й қ а й д а н дауыстарың қ а р л ы ғ а д ы .
Бірлігің шидей тозып бытыраса,
Сол ғана д ү ш п а н ы ң н ы ң аңдығаны.

А н т а л а п аш бөрідей тұр ж а у л а р ы ң ,
Ңоғадай қ ы з у ы ж о қ қ ү р қ а у л а д ы ң .
Еске а л м а й ер бірлігі — ел бірлігін,
Тақ тору, биік құру — ж ы р - д а у л а р ы ң .
246
 Айбыны а з а м а т т ы ң елмен көркем,
З а у а л ы ж а з а л а й д ы сендерді ертең.
Ерлерден бірлік кету — е л - ж ү р т ы ң д ы
Ж а у ы ң а өзің үстап бергенмен тең.

Қабан да қ а һ а р сезсе тартар басын,

Елдікті ү м ы т қ а н д ы ар ңарғасын.
Ңара к ү ш аңда да бар, к ү ш і ң емес —
Ж а у ы ң д ы тұтастығың т а л қ а н д а с ы н !
Сонан кейін ел мәмілеге келген екен.

ҚАТШЫБАИ АҢЫН
Ертеректе А л т а й д ы ң оңтүстік бөлігін, оның ішінде
Ң а т о н қ а р а ғ а й өңірін мекендеген ж ү р т т ы ж а п п а й Ңара-
тай елі атаған корінеді. Осында ж а л п а қ ж ұ р т қ а ақын-
д ы ғ ы мәлім, тіпті шектес А л т а й өлкесінің Ңосағаш,
Ж а з а б а елді мекендеріне де аты кең т а р а ғ а н Ңатшы-
бай а қ ы н а т а л ғ а н а д а м өмір сүрген екен.
Бірде ж а н ы н д а екі жігіті бар Ңатшекең ж о л а у ш ы -
л а п келе ж а т ы п Шәңгіштай бойындағы қ а л ы ң т а л ара-
сында киіз үй тігіп отырған А я ғ а н бидің а у л ы н а әдейі
бұрылады. Ондағы ой бәйбішесі қайтыс болғаннан
кейін а л ғ а н А я ғ а н н ы ң ж а с тоқалы Сәтиманы коріп
сынау екен.
Барса, би бір ж а қ қ а ж о л а у ш ы л а п кетіпті. Сылаңда-
ган ж а с тоқал қызметші әйелдерге қ ы м ы з қ ұ й ғ ы з ы п г -
күтеді. Ңатшыбай а қ с а қ а л қымызды татып алМайтын
а д а м екен. Ж о л д а с т а р ы бір-бір кеседен қ ы м ы з ішқен
соң, а қ ы н ғ а : «Бізге қ ы м ы з емес, с а у м а л беріп отыр»,—
деп сыбырлайды.
А қ ы н н ы ң қ ы м ы з ішпейтінін білген соң Сәтима ш а й
ж а с а т а д ы . Д а с т а р қ а н ғ а аз ғана бауырсақ салып, бір-бір
кеседен ш а й қ ұ я д ы . Сонда дастарқан мәзірін қомсын-
ған а қ ы н :
Озады егіншіден терген масақ,
Келемін А я ғ а н м е н бірдей ж а с а п .
Тарбайтып бес саусақпен бір сипасам,
Орнында қ а л а р емес бір бауырсақ.
Әркімнің өз ң ы л ы ғ ы озіне ж ө н ,
Салады-ау кейбір ңатын ұялмай-аң.
Бір күнде мен сендердің бағарың ем,
Шынымен осы күні ңайтты ма б а қ ! —
деп, үйден ш ы ғ ы п ж ү р е береді.
247
 Осыны айтып Ңатшыбай жолдастарымен аттанып
кетеді. Артынша бұны естіген Аяған би беделді атқос-
шы жігіттерінің бірін жіберіп, ақынды бір көш жер —
Қиынжырадан алғызып, арнайы қонақ етіп, кешірім
сүрапты.
* * *
Ңатшыбай ақсақалдың бәйбішесі қайтыс болып жыл
уағынан асқанда үйіне тоқал түсіреді.
Бәйбішесі марңүм абысын-ажындарымен, жақын
ңайныларымен ақылдасып, ңысқа отынды өзі дайында-
тады екен.
Бір күні Ңатшекеңнің кепкен мойыл, үшқат, дола-
на сияқты ағаштарды атына өңгеріп келе жатқанын
Рамазан деген көреді. Немере ағасының мына күйіне
намыстанған ол:
— Әй, аға, тоқал деген тым ыстық деуші еді? Тәтем
барында бұта басын сындырмаған сіздің ендігі қылы-
ғыңыз не?— дейді.
Сонда алдында өңгерген отыны бар Қатшекең жалт
бұрылып:
Бола ма бойдақ жүріп қатын алмай,
Бола ма қатын алсаң отын алмай.
Үйіңнің берекесі әйел дейді,
Жарамас әйелдердің тілін алмай,—
дейді. Қатшекеңнің тоқалы Разы үйінен шыға келіп
үлкен кісіні аттан түсіріп алады. Бәрін көріп тұрған
Рамазан жанындағы екі жігітпен бірге алдына жығы-
лып, күміс ерлі атын көлденең тартыпты.

ӘБІҚАИ АҢЫН
Атақты ақын Әбіқай Нұртазин қазіргі Торғай облы-
сындағы Жанкелдин ауданының «Шилі» совхозында,
кедей семьяда дүниеге келген. Ес білген соң медересе-
де оқып, хат таниды. Бірақ:
Кедейлік деген шіркін тарықтырар,
Аяздай аза бойды қарып түрар.
Күрмеуге келмейтүғын қысқа жіптей,
Қайтарып ңайратыңды шалықтырар,—
деп ақынның өзі жырлағандай әрі қарай оқуына кедей-
лік қолбайлау болады.
248
 Ақынның алғашқы туындылары қожа-молдаларға,
озбыр бай-манаптарға арналады. Ақын олардың әділет-
сіз істерін әшкерелеп, әжуалайды, келекеге айнал-
дырады.
Бірде Әбіңайдың туысы Есжан деген кедей кісі
Тосын болысының болысы Жақыпқа шабарман болып
қызмет етеді. Оны ақын ұнатпайды. Сонда Әбіқай бір
отырыста мақалдап:
Әкімменен дос болма,
Ағайынмен қас болма.
Жасауылмен ауыл болма,
Саудагермен тәуір болма.
Онан да басқа жол тап,
Еңбек ет, егін сал, мал тап! —
дейді. Бұл сөзге құлақ салмаған Есжанға арнап тағы
да «Ңыран паң мен Қүладын» деген мысал өлең шыға-
рады.
Әбіқай бұл өлеңінде Есжанға байлардың қорқау
екенін, ашыққан күні жолдасына бас салатынын ес-
кертеді. Олардан бойыңды аулақ сал дегенді айтады.
Бүл жалғыз Есжанға ғана емес, басңа да бай-болыс-
тардың қолшоқпары болып жүрген Есжан сияңтылар-
ға арналған өлең.
...Адасып алласынан молдекеңдер,
, Шарғысыз даулы сөзге болды шебер..
Елінен садақа мен зекет өнбей,
Түрі бар шап беретін шендессе егер.
Ңадірлеп әкімдікті адалдықтан
Барады ісі қалмай пенде сенер...
Өлеңді өнер деп білген өткір тілді ақын өлеңнің
әр жолына мән беріп^ сөзіне жауапты қараған. Өлеңнің
көркемдігі жағынан өз тұстастарының біразынан озық
болғаны байқалады. Ол, әсіресе өлеңнің музыкалығы-
на айрықша мән берген.
«Жақсы өлеңнің жұртқа жаяр жаршысы да, аршы-
сы да — әдемі ән ғой,— деп жазады ақын. «Өлең ту-
ралы ойлар» деген қара сөзінде.— Ңазақ үшін әні жоқ
өлең — сәні жоқ сауда мүлкі тәрізді., Шіркін, өлеңді
өнер деп ұғар ұрпақты көрсем! Өлеңнің сараң жол-
дарындағы сан қилы тәтті де, ащы ойларды таразыға
тартар азамат бесікте ме екен, әлде есік күзеткен кәсіп-
те ме екен? Өлеңді мәпелер өнер туса екен!»
Ақын осылайша тебірене армандайды. Үнемі ізде-
249
ніп, тамаша талантын ұштай түскен ол бірде Абай өлең-
дерімен танысады. Әбіқай Абайға жоғары баға беріп,
оның ойлы да нақышты жырларына тәнті болады.
Абай шығармаларының өз туындыларынан өресі биік
тұрғанын жасырмай мойындап, оны сүйіп оңитынын
айтады.
«Елуге келгенше есіміз кірмепті,— деп бастайды
аңын бұл жөнінде,— Абай елеңдерін оқыдым. Егер
дүниеде Абайдай алымды да, ақылды ақын барын біл-
сем, қалам ұстамаған болар едім. Ендігі тіршілікте
өзім жетер, сөзім жетер жерге Абай өлеңдерінің шыңы
мен сырын уағыздай алсам, өзімді армансызбын дер
едім. Абай — өлең тәңірісі екен. Біздікі пендешілік.
Енді менен өлең күтпеңдер».
...Көсем ат келсін дедік қаршығадай,
Алңа бел келісер ме, шаршы ұнамай.
Жалқау деп жалтаң болса жоғалтушы ек,
Бір ісі көңілімізге қалса ұнамай.
Айтушы ек көсем түн деп ңұлын-тайдан,
Тұрар ма ат мінгендер мал сынамай,
Өткірі көсем аттың қалың топқа,
Тайсалмай кіруші еді тар сынадай.
Асып ек ат-әбзелге ағайыннан,
Болмаса орынборлық Алшын, Адай...
Ақынның өлеңдерінің көбі шұбыртпалы ұйңаспен
жазылған:
Азайды айта берер жат кеңесім,
Тыңдаушым табарым жоқ, тап демесін.
Жоқ күнді жоқтағанға таусылар ма,
Ал енді қысқартайын ат кеңесін.
Белдеуге бедеу байлап мінген едім,
Кер торы, керіскедей ат кемесін.
Етіңе таңба болып, жүрекке дақ,
Мөр болып сүйегіңе батты мешін!

Әбіқай ит жүгіртіп, құс салып, жүйрік мініп аң ау-

лаған сегіз ңырлы сері адам болған. Мұны «Аңшылық-
ты аңсау» деген өлеңінен де аңғарамыз.
Па, шіркін қырда қызық осы бүгін,
Жортар ма ең Аңөзектің орғыл құмын.
Мұнартңан сар Тосынның аңын аулап,
Ңұс салып, ит жүгірткен қайран күнім.
Аңша қар таң алдында жауған сонар,
250
 Ңызығын ескертіп тұр өткен күннің,
Жет те бас, желке қияр нағыз екен,
Естір ме ең шаңқылдаған қыран үнін.
Ңажыған, қайрат кеткен қарияны
Жел сөзбен жүбатасың, қүрғақ тілім.
«Өлең көркі — ұйқасы,— деп жазады ақын.—
Үйқассыз өлең болмайды. Бір буынды үйңас — өлі
туған төл. Ол кісінің қүлағына қонбайды. Ондай елең-
нің иесі ақын болып та оңбайды. Екі буынды үйқас —
қаңқасы қалған көтерем, қанша мәпелесең де, мал бол-
майды. Көтеремде көрік бола ма? Көтерем өлеңнің көк-
жасығы кімнің мейірін қандырады?!
Үш буынды үйқас — жарау өлең, жақсы өлең, үш-
қыр өлең., ПІіркін, мұндай өлеңнің іші де сүлу болса
екен дейсің. Әйтпесе сырт сипатына мін таға алмайсың.
Төрт буынды үйқас — балталасаң бұзылмайтын,
көкейіңнен мәңгілікке сызылмайтын ойлы өлеңнің
көркі. Ңазақтың қара елеңі үшін жаралған үйқас —
осы төрт буын. Онсыз ұзақ жолды, шүбыртпалы ұйқас-
ты өлеңіміз ыдырап, іріп өлеңдік ңасиетінен айырылып
қалады.
Бес буынды үйқас — өлең үшін шарт емес. Еркін
ақын бес буынды еркелетем десе, кім кінәлайды дей-
сің. Ондай үйқасты Абайдың «Сегіз аяғынан» көрдім».
Әбіңай Нұртазин — заманының озың ойлы, өткір
тілді аңындарының бірі. Окініштісі — оның өлеңдері-
нің көбі саңталмаған. Бізге жеткені ел аузынан жазы-
лып алынғандары. Әбіқай ақынның баласы Ахметжан
да сөзге жүйрік шешен, суырып салма ақын, әрі әнші.

ТҮРМАҒАМБЕТ АҢЫННЫҢ СӨЗДЕРІ

«Мен текпе ақын Түрмағамбет Ізтілеуовпен он жыл-
дай бірге жүріп, дәм-тұздас болған адаммын. Аңын-
мен бірге жүрген кезде қаншама сыр сандығы ашы-
лып, ғибратты, аталы сөздерге сусындағаным күні ке-
шегідей әлі есімде. Ол кісі тек сөз сөйлеу, жазу өнері-
мен ғана емес, өзінің болмыс-бітімімен, адамгершілік
асыл қасиеттерімен де бәрімізге үстаз еді. Тұрекең,
әсіресе, жас таланттарға айрықша мейірімді жүзбен
қарап, үнемі аңыл-кеңес беруден жалықпайтын»,—
деп жазады Әлімбай Әлиасқаров аңсақал өз есте-
лігінде:
251
 «Тұрекеңнің тапқырлың көрсетіп, талайды тамсан-
дырған шешендік, мысңыл-күлкіге бай әзіл өлеңдері
ел аузында көп таралған. 1929 жылдың күзіндегі мына
бір жай әлі есімде. Кете Арықбай, сарғасқа Бегәлі
аулының адамдары ңұдыңқа бола таласып,,аяғы төбе-
леске дейін барады. Сонда екі ауылдың адамдары
Тұрекеңе төрелікке келеді. Мен онда Тұрекеңмен бірге
Аңша деген кісінің аулында едім. Мән-жайды білген
соң ол сөзді байыпты бастап:
Таласпаңдар, туыстар,
Суға бола құдықңа,
Бірлік болсын, татулық,
Біріңді-бірің ұлықта.
Тілімді алсаң ақын деп,
Күлкімен етсін өмірің,
Ңызықты ғана қызықта,
Арықбай аулы сенде айып,
Бар, қойыңды сой сен, кешке
Бір тояйық шұжыққа,—
деп өлеңін әзілмен аяқтап, екі ауылды жарастырып
жіберген еді.

* * *
Тұрекең бірде құрдаеы Сегізбайдың үйіне келеді,
ңұрдасы ңұраң ұшып, қарсы алады. Әңгімеден әңгіме
шығып, үй иесі Сәду деген байдың ңыстай тышқан
мұрнын қанатпай, түтін шыңса болды, күнде үйге же-
тіп келіп, ет жейтіндігін айтып, ұялтып сөз айтыңыз
деп, Тұрекеңе қолқа салады. Осы кезде Сәду де үйге
еніпті. Сонда Тұрекең:
Сегізбай сойған бесті өгіз,
Арық емес сеп-семіз.
Ұяттан кісі өлмейді,
Күнде келіп ет жеңіз,—
депті. Бұл сөзге ұялған Сәду шаңырмаған жерге бар-
майтын болыпты.
* * *
Екі ағайынды кісі енші аларда түйенің беліне сала-
тын жаңа белдік пен көне белдікке таласып, күні бойы
төбелеседі. Тұрекеңнің сондағы айтқан сөзі мынау
екен:
252
 Ңұбылып тұрған ңу дүние-ай!
Әлі-ақ, бастан өтерсің.
Ажалдан аман қалудың
Тапңан жоқ ешкім төтесін.
Ңазаң жетсе ңай күні,
Туған жер, туыс, малыңның
Бәрін де тастап кетесің.
Ақырың мұндай болғансын,
Алдамшыға таласып,
Бет жыртысып, не етесің?
Шамаң барда шалықта,
Қайрыл жетім-ғарыпңа.
Мұратыңа жетесің.
Есі бар ерлер ескерші,
Аз өмірің ішінде
Сыйласудан басқаны,
Жұмыс деп оны не етесің?

Тұрекең БұхарДан оңу бітіріп келгенде құрдастары

Малай, Жүндібай дегендер сәлем береді. Екеуінің екі
елге ауылнай болғанын, бірінің әйелі ұл, бірінің әйелі
қыз тауып, екеуінің құда болып, құйрың-бауыр жесіс-
кендерін айтады. Және осы ңуаныш, бақыт абыройы-
мызға лайыңтап ат қойып беруді сенен тілеп келдік
деседі.
Сонда қасында отырған Ңасым ақынға біреу сы-
бырлап Малай ауылнай кеше салыққа деп жесір әйел
Күлейдің бір түйесін жылатып алып кеткен дейді. Сон-
да Тұрекең оларға ңарап:
Ботасын алма біреудің,
Өз тайлағың кетеді.
Халықңа етпе, зұлымдық,
Түбіңе сенің жетеді.
Жылатпа жетім, жесірді,
Өктем үнің өшеді.
Жетім де, халық, жесір де,
Есіңде болсын, құрдастар,
Ертең әлі-аң өседі,—
деп термелете жөнеледі.

253
 * * *
Бірде Тұрмағамбет ақынды көрші ауылдары шақыр-
тып жіберіпті. Келгенінде ауыл адамдары ақынға топ-
топ болып, бөлек-бөлек келіп сәлемдеседі. Бір қария
үйіне жүр деп, Тұрмағамбеттің алдына түсіп жол бас-
тайды. Бара жатып болған жайды айтады. Ағайын
туыс адамдар бір-бірімен болмашыға керісіп, бет жыр-
тысып қалыпты. Соған екі жағы да Тұрмағамбеттің
сөзіне тұрайың, не десе де көнеміз деп, әдейі ат шап-
тырып хабар берген екен. Сол арада Тұрмағамбет бар-
ған үйге халық түгелдей жиналады. Сонда аңын былай
деген екен:
Жамандық жақын түгіл, жатқа ойлама,
Әуелде езіңмен бір туысқан соң.
Жатсаң да жардан ңұлап жаны ашымас
Көңілі көптің сенен суысқан соң.
Алдырмай алдарыңнан аң кетпейді,
Топталып алды-артынан қуысңан соң.
Болыңдар бір-біріңнің тілегіңде,
Бірлікпен белді бекем буысңан соң.
Сөздерің сөйлейтұғын осы болсын,
Азанда тұрып бет-ңол жуысқан соң,
Десеңдер бақыт құсы баяндасын,
Ңоңсы үшін құрсақтарың қуыс қалсын.

Үнсіз тыңдап қалған бүкіл ауыл адамдары «бәрекел-

де!» деп риза болыпты. Содан кейін ағайын арасын-
дағы араздық сап тыйылған екен.

ТАИЖАН АҚЫН
Тайжан жайында әңгіме қрзғала қалса, алдымен
туған нағашысы Ыбырай Сандыбайұлының аты ата-
лады. 8-9 жасында ән сала бастап, он сегіз жасында
салдың жолға түсіп «Үкілі Ыбырай» атанған компози-
тор атақты «Гакку» әнін жиырма жасар шағында
шығарған. Жаратылыстың жайсаң сұлу аңңуы сынды
ән қазақ даласының аспанында шарықтап шырңап
тұрған шағында Тайжан да дүниеге келген екен.
Тайжан Көкшетаудағы Ыбырайдың аулына қысқа
қарай келеді. Ыбырай Есеп деген баласына ел жина-
тып, алыстан іздеп келген жиенін ел-жұртына таныс-
тырады. Онсыз да себеп іздеп отыратын атышулы сал
254
Ыбырай маңайына сауықшыл жігіттерді жинап, қыс-
тай ел аралап сайран жасайды. Көркемдігі салған бет-
тен көз тартатын шынайы өнерге, шын өнерпаздарға
тап болған Тайжан алғашқыда тосырқап, бірден ашы-
лып кете алмайды. Көкшенің сексен көлі саясында
туған не бір әндерге құлақ құрышын қандырып, көңіл-
ге тоқи береді. Әсіресе, Ыбырайдың әндері оған қатты
әсер етеді. Өзі қатарлы жігіттер ән салған бір кеште
Тайжан да өнер таластырады. ЗКиенінің «желігі» де
ешкімнен кем емес екенін сезген Ыбырай жас әншіні
тәрбиелей бастайды. Кейін қайрап-қайрап шағын ай-
тыстарға салғанда да Тайжан сүрінбей өтеді. Осылай
Тайжан Үкілі Ыбырайдың қанатының астында біраз
уақыт тұрады. Ңыс өтіп, жер аяғы кеңіген соң, ел жай-
лауға көшер шақта Тайжан еліне қайтпақ ойы барын
айтады. Нағашы жұрты әнші жиенімен қоштасуға
Ыбырайдың үйіне жиналады. Әркім тарту-таралгы,
сыйлықтарын ала келеді. Ыбырай да бір түйіншекті
жиенінің қасына әкеп қояды. Жиынға келгендер әңгіме-
лесіп отырғанда Ыбырайдың агасы, Шалғынбай жаңағы
түйіншекті қолына алып, аударыстырып сыртынан
қайта-қайта қарай береді. Сонда Тайжан отырып:
Ішінде Бағаналы тудым жеке,
Өскен соң халқым көрер көп мереке.
Ңолыңа қайта-қайта ұстай бёрдің,
Алғың келіп отыр ма, нағашеке?— Алыңыз! —
деген екен. Өлеңге қыры шамалы Шалғынбай да еш-
теңе дей алмай, оның үлкендігін сыйлап, басқалар да
үндей алмай қалған сәтте Тайжан жаңа өзінше бір
әуенге салып былай депті:
Егіз туған анадан Арғын-Найман,
Халқым сүйіп атымды ңойған Тайжан.
Ңарауылда бетен еш жұмысым жоқ,
Бата алғалы келіп ем Ыбырайдан.
Алыстан іздеп келген нағашымсың,
Биіктен қол артатын ағашымсың.
Берсең де дүние-мал мен алмаймын,
Бата бер жиеніңнің бағы ашылсын!
Тайжанның әншілік, ақындық талабынан онсыз да
үміт күтіп жүрген Ыбырай қатты ырза болып:
— Ңандай жайсаң мен жорғаға болса да, сайысқа
салуға жараған е к е н с і ң , — деп батасын беріпті.
255
 Т а й ж а н н ы ң туган а у л ы н а бет а л ғ а н осы с а п а р ы
оның а қ ы н д ы қ , д а ң ғ ы л с о қ п а ғ ы н ы ң да басы болса
керек.

* * *
Ң а з а қ м у з ы к а с ы н ы ң белгілі зерттеушісі Александр
Затаевич өзінің « Ң а з а қ х а л қ ы н ы ң 1000 әні» деген еңбе-
гінде Т а й ж а н н ы ң үш әнін ж а р и я л а ғ а н . Ол осы кіта-
бында Т а й ж а н д ы Ы б ы р а й Сандыбаевтың ізбасары деп,
а л әндерін «Гаккумен» сарындас деп баға берген.
Тайжекеңдерді білетіндердің а й т у ы н ш а , ол тек
ақын, әнші ғана емес, сонымен бірге қазір цирк артис-
терінің шеберлігіне ж а қ ы н д а й т ы н ептілік, артистік
өнердің де иесі болған. Ол ш а у ы п бара ж а т қ а н аттың
үотінде түрегеп түрып, теріс отырып, жерге секіріп
түсіп, қ а й т а д а н мініп неше түрлі ойын көрсете ала-
ды екен. Өз бойынан ер жігітке тән сан түрлі өнер табы-
л а т ы н а з а м а т ойын-тойлардың, жиын-дүрмектердің
көркі болары сөзсіз. Не керек, Т а й ж е к е ң 25 ж а с қ а тол-
ған ш а ғ ы н д а - а қ а т а ғ ы ж а й ы л ғ а н а қ ы н а т а н а д ы . Оның
осы табиғи д а р ы н д а р ы н ы ң ішіндегі көзге ерекше түс-
кені суырыпсалма а қ ы н д ы қ қасиеті. Сез мәйегін кесте-
лі ж ы р ж о л д а р ы м е н нөсерлетіп төгіп-тогіп жіберетін
Т а й ж а н отыз ж а с қ а келмей-ақ өзіне ізбасар ж а с т а р д ы
ертіп, тәрбиелеген, т а л а й л а р ғ а ү с т а з д ы қ көрсеткен.
Олардың ішіндегі ең елеулісі — қ а з а қ х а л қ ы н ы ң әнші-
ж ы р ш ы т а л а н т т а р ы н ы ң бірі Н а р т а й Бекежанов. Б ұ л
туралы Н а р т а й озінің естелігінде де айтады.
Т а й ж а н н ы ң Ақмешіт сапары оның ең а л ғ а ш қ ы
ұ з а қ қ а созылған а қ ы н д ы қ , салдық саяхаты с а н а л а д ы .
Ол осы ж о л ы кептеген елді, жерді көреді. А қ ы н Сыр
бойын ж а ғ а л а п , Түркістан, Арыс, Шымкент қ а л а л а р ы -
нан өтіп, Жетісу елдерін а р а л а й д ы . Ңырғыз, өзбек,
қ а р а қ а л п а қ х а л ы қ т а р ы н ы ң ш а л ғ а й мекендеріне соғып,
олардың да салт-дәстүрлерімен, өнерімен танысады.
Ңай жерде болсын Т а й ж а н д ы ешкім жатсынбайды.
Ңайда болсын, А р қ а н ы ң а қ и ы қ т а р ы ш ы ғ а р ғ а н әндерді
естіп, Т а й ж а н ғ а ел риза болысады. Осы сапарында ол
өзінің аңызын да ш ы ң д а п бәйгеге салады. «Тайжан-
ның жеті а қ ы н м е н айтысы» деген ж ы р сайысы Сыр
бойында кезінде кең тараған екен. А л а т а у , Ңаратау,
А р а л бойларын кеңінен а р а л а ғ а н а қ ы н н ы ң айтысы
ж а л ғ ы з бұл болмау керек. Б і р а қ олар ж а й л ы дерек-
тер ш а м а л ы .
256
 А қ ы н шабытқа мініп, қ ы з ы н ы п кеткенде, ән-жырға,
суырып-салма шешендік өлеңдерге ж ү р г е н жерлерін
қ а р ы қ қ ы л ы п отырған. Мүндай сәттер және ж и і бол-
ған. Ел оған деген көңілін сый-сияпатымен білдірген.
Ат-түйе, шапан-шауқат, аңша-мүлік үйіліп қ а л ы п
отырған. Б і р а қ Т а й ж а н осының бәрін өзі а л м а й д ы .
Х а л ы қ сыйының денін жоң-жітік, кедей-кепшіктерге
үлестіріп ж ү р у д і әдет еткен. Б ү л туралы Т а й ж а н н ы ң
өзі де былай дейді.

Б а й л а р д а н атан да а л д ы м , ш а п а н да алдым,
А ң ш а н ы ж ү з д е н алып ң а т а р л а д ы м .
Табиғат сондай өнер берсе-дағы,
Бай болып е л - ж ү р т ы м а атанбадым.
Ңат-қабат табысымды елге бөліп,
Ішінде тең қ ұ р б ы м н ы ң т а л т а ң д а д ы м .

Тағы бір мінезі — ж о л ы н д а бала келе жатса оның

м а ң д а й ы н а н бір иіскемей кетпейді екен. Үйде отырған-
да үсталықпен де а й н а л ы с қ а н . А ғ а ш т а н түйін түйіп,
темірден де ойына а л ғ а н нәрсесін ж а с а й а л ғ а н . Етік,
мәсілерді де әдемі тіккен. Және не істесе де, өте ж ы л д а м
бітіретін шебер болған. Мысалы, әлдебір домбырасы
ж о қ үйге тап болса, қолына балта, шаппашот ала
салып ас піскенше домбыра ж а с а п ала қояды екен. Сол
домбырамен неше түрлі әнге салып, а у ы л д ы ж ы р ба-
ғына бөлеп, бір серпілтіп женеп кете берген.
Б ұ л а й т ы л ғ а н д а р Т а й ж а н н ы ң еңбек сүйгіш адам
екенін керсетеді. Біраң а ң ы н н ы ң аға-інілері оте қадір-
леп, қара ж ү м ы с қ а , ш а р у а ш ы л ы қ қ а көп араластыр-
маған. Т а й ж а н — Қалмағанбеттің бес баласының ор-
таншысы. Оның Ң ұ л ж а н , Тойжан деген екі ағасы, Ша-
лабай, Шубай есімді екі інісі болған.
А қ ы н н ы ң әлеуметтік көзқарасының оянуына, әсіре-
се, 1916 ж ы л ы Аманкелді батыр бастаған х а л ы қ көте-
рілісі коп әсер етеді. Осыдан бастап ол үстем таптың
өкілдеріне бетпе-бет келуден тайсалмайды. Батырмен
бірнеше рет кездескен соң, ел арасында Аманкелдінің
туы астына кіруді у а ғ ы з д а п , үгіт ж ы р л а р ш ы ғ а р а д ы .
А қ ы н Октябрь революциясын, Совет өкіметін барын-
ша ңуанып қарсы а л а д ы . Ол «кедейді баймен қ а л а й
теңестіруге болады?» деген озінің демократиялың көз-
қарасына ж а у а п т а п қ а н д а й әсерленеді. Совет өкіметін,
оның көсемі Ленинді, коммунистер ерлігін кестелеген
өлең-жырлар т у д ы р а д ы . Ол кезде баспа бетінде ж а р и я -
257
лауды біле ңоймаған аңынның өлеңдері ел аузында
жүреді.
1933 жылы Ңазаңстанның жер-жерінде халың та-
ланттарының байңаулары өтеді. Байқау қорытынды-
сында Тайжан мен Нартай Бекежанов басңарған бір
топ ақын, күйшілер 1934 жылы жаз шыға Алматыда
өткен халық таланттарының слетіне аттанады. Делега-
ция ішінде мектеп оңушыларынан Тайжанның үлкен
үлы Әшімхан да бар еді.
Бүл слет Тайжан үшін ғана емес, бүкіл ңазаң халңы
мәдени өмірінің жаңа бетбұрыс алып, соны серпінге
көшкен мезгілі болып саналады.

ДОМБЫРА САЗЫ
«Мен бүл өлеңді 1944 жылы Ңарағанды аңындарын
республикалық ақындар айтысына алып келе жатып
Жолдекей аңыннан жазып алып едім. Соғыс кезінде
мүндай өлеңді жариялау, әрине орынсыз болды. Жыл-
дар өткен сайын үмытыла берген екен, жаңында тағы
да көзіме түсті. Ңазір табиғат байлығына саң болар
кез келгенде «Домбыра сазы» жарияла деп түрғандай
көрінді. Жолдекей бүл елеңді халық мұрасы деп еді,
өзінікі болуы да мүмкін».
Ғабит Мүсірепов.

Домбыра сазы бал қурай,

Басына қонар бозторғай,
Бал ңурайы болмаса —
Ңайда қонар бозторғай?
Бал ңурайға тимеңдер,
¥шып кетер бозторғай,
Аңырап қалар далаң жай.
Домбырам сазы айдын көл,
Айдын көлде көк қүрақ.
Көк қүраңқа көл қүрақ,
Көлсіз қалғың келмесе —
Кок құраңқа тимеңдер,
Көк құрақ өлсе кол өлер,
Өкінген болып соңынан
Неге тидік демеңдер...
Домбырам сазы қалың боз —
Ңара жердің көйлегі.
¥ я л ы п қалар кәрі анаң,
Жырта берме көйлегін.
258
 Домбырам сазы ңара орман,
Ңарағайлы, ңайыңды.
¥яңдай қысқы мекенің,
Ңұтырған желден панаң сол,
Күн күйдірсе панаң сол.
Балта даусы шыққанда
Ойбайлайды домбыра —
Орманға тиді арам қол!
Зар қағады домбыра!
Тарт орманнан ңолыңды!
Ңара орманға ие бол.

АҢЫНДАРҒА АРНАУ
Халық ақыны Төлеубай Үркімбаев Октябрь рево-
люциясы жеңісінің алғашқы күндерінен бастап-ақ
ауылды советтендіру, ода» беріде коллективтендіру
жүмысына жан-тәнімен ңызу кіріскен қазақ кедейлері-
нің бірі. Жастайынан Сыр бойының дүлдүл ақындары:
Базар жырау, Түрмағамбет жырларын жатқа айтып
өскен ол еңбекшілердің сауатын ашу, ән-жырмен көңі-
лін көтеру ісіне қызу араласқ&н. 1916 жылы июнь
жарлығына ілініп, өмір соңпақтарының талайын көр-
ген, тәжірибе түйген, көңіл көзі ашылған оның ел-
жүртқа айтары да аз болмаған.
Ел ортасынан шыққан ерен дарынның кеп олең-
дері кезінде Қызылорда облыстық «Ленин жолы»,
республикалық «Социалистік Ңазаңстан» газеттерінде
жарияланып түрды.
Төлеубай, әсіресе ¥ л ы Отан соғысының сұрапыл
жылдарында майдандағы совет жауынгерлерінің, тыл-
дағы колхозшылардың керемет ерлігін өз өлеңдеріне
өзек етіп тартады. Ол «бәрі майдан үшін!» деген үранға
өз жырларымен үн қосты. Сондай өлеңдерінің бірі —
«Ақындарға арнау» жыры. Бұл — облыстық ақындар
айтысында айтылған екен:
Ақындарым келіңдер,
Ой мен қырдан жиылып.
Маған кезек беріңдер,
Айтуға елең бүйырып.
Төбеммен қызмет етейін,
Келіншектей иіліп.
Алқа топта сөйлеуші ем,
Ңызыл тілге сыйынып.
259
 Б а у ы р ғ а тартып а л у ш ы ем
Т ы ң д а у ш ы м д ы иіріп.
Үнаса сөзім наң солай,
Отырарсыңдар сүйініп.
Үнамаса ы л а ж не,
Қ а л а р с ы ң д а р күйініп.
Ерлерім ж ү р майданда,
Төрт ж ы л бойы сабылып.
Төсегіне мұз төсеніп,
Ң а р д а н көрпе ж а м ы л ы п .
Ңаптағанда қатал жау,
Ңарақұрттай жабылып.
Ңарсы үмтылды_айбатпен,
Арыстандай шабынып...
Ң а л м а д ы тағы т а р ы ғ ы п ,
Не керектің б а р л ы ғ ы
Ел-жұрттан ж а т ы р табылып,
Ң ы з ы л - ж а с ы л вагондар
Лек-легімен м а й д а н ғ а ,
Б а р ы п ж а т ы р ағылып...
А қ ы н д а р , ыңғай шешендер,
Ерлерің жеңіп тезірек
Елге келсін десеңдер,
Есепсіз көмек көрсетіп,
Отты қолмен көсеңдер,
Б ұ л ж и н а л ы с өтіп тұр,
Осындай қиын кезеңде.
Қ а н д ы қ ы р ғ ы н соғыстың
, Ш е ш у ш і ж ы л ы дегенде.
Ж а у ңыспаққа алынып,
Маталған кезде «көгенге»,
Ж а п а л а қ т а р ж а р соғып,
Тап болған кезде беренге.
Ңастасқан ж а у қан ж ұ т ы п ,
Б а т у ғ а таяу тереңге.
Біздің ел одан ш ы ң д а л ы п ,
Келген кезде кемелге...
Ат салып келіп тұрсыңдар
¥ л ы дүбір өнерге.
Еліміз айта жүргендей
Зор айтысты а ш а й ы қ .
Өрлеп өскен х а л ы қ ң а
Өлеңнен өрнек ш а ш а й ы қ ,
¥ р п а ң т а р ғ а кейінгі
Ошпестей мұра ж а с а й ы ң .
Тезірек к у ш к е к ү ш ңосып,
Тау суындай т а с а й ы қ .
Кемшілікке келгенде,
Кесірдің бойын өсірмей
Кесе бүктеп басайық,
Таптап өтіп табанға,
Т а л а й қ ы р д а н асайық.
Жебірлердің, ж е м ң о р д ы ң
Үзатпай а л д ы н тосайық.
Ң а у л а п өскен қ а р қ ы н д ы ,
Колхозды қ а у ы м — х а л ң ы ң бар.
Ңогам мүлкін көзіндей
Сақтап ж ү р г е н с а л т ы ң бар.
Көп жерлерде әлі де,
Ш а л а ғ а й , іске с а л қ ы н бар.
Ауырлықтан қашңақтап,
Жеңілдің бетін қ а л қ у бар.
Ңоғам м а л ы н ң ы м қ ы р ы п ,
Ң ү л ш ы н а тарту бар.
Астың ұ р л а п үлесіп,
Үйді-үйіне тарту бар.
Өтірік беріп ақпарды,
Ш а л ғ а я қ т а п ш а л қ у бар...
Кенжелетіп егісті
Ү з а қ қ а созып егу бар,
Орынды сөзге бой бермей,
Өңештеумен ж е ң у бар.
Ж и н а г а н кезде егінді,
Ш а ш ы л у бар, төгу бар...
Кел, аңындар, келіңдер,
Сондайларды көріңдер,
Кемшілікті кезеп айт,
А с қ ы н д ы р ы п жібермей,
А щ ы тілмен безеп айт.
Ңалтарыста қалмасын,
Асты-үстіне қ а р а й айт.
Бет-жүзіне қ а р а м а й ,
Ң а л а м ы ң д ы қадай айт.
Солай айтсаң ақындар,
Б а т ы л а л ғ а басасың.
Б а т ы р еткен өзімді,
Б а т ы л еткен сөзімді,
Ленин ж о л ы жасасын!

261
 АҒАШТАР АИТЫСЫ
«Ауыл арасында «Ңалиахмет шығарыпты» деген
өлеңді бала кезімізден көп еститінбіз, ойын-тойда ай-
татынбыз. Сондай өнерімен жұрт таныған Ңалиахмет
Серғалиүлы 1943 жылы Ленинград ңорғанысында
қаза болды. Ңалиахмет өлеңдерін туып-өскен жері Ңос-
танай облысы, Боровой ауданы, Ңаратал совхозының
тұрғындары әлі де айтып жүреді. Мына өлеңін бізге
майдангер ақынның досы, замандасы Кәрібаев Аушах-
мет жіберген еді».
Манаш Қозъібаев,

Білгенге үлгілі өлең кеңес екен,

Наданға пайдасыз сөз егес екен.
Сауыққой бозбалалар көңіл ашар,
Осынау ақыл сөзді елесе екен.
Бір күні шықтым-дағы сейіл құрып,
Тогайды араладым түрган тұнып,
Байлығын басындағы баян қылып,
Мақтанды қайың ағаш сонда тұрып:
— Атақты адамзатңа ңайың едім,
Жаратса не керекке дайын едім.
Піскенде әуес қылып теретұғын,
Бүлдірген, шиеге де байып едім.
Шығады қабығымнан ңара шайыр,
Үш тармақ бұтағымнан болады айыр.
Жаққанда үй жылтуға қызулы деп,
Алыстан іздеп келді талай ауыл.
Ажары қабыгымның боз болады.
Етіктің табанына тоз болады.
Сапты-аяқ, қымыз аяң істейтұғын,
Кей жерім қызыл шұбар без болады.
Біріккен мүшем тығыз майыспайтын,
Жасалар менен ңұрық тай ұстайтын.
Ңызғалдақ көрші отырған шөптерім бар,
Көптігі қой жайылып тауыспайтын.
Мәйегім бал татыған тамшылайды,
Адамзат оны білмей аршымайды.
262
Ңұрғаң пен суыңа да денем төзер,
Теректей үш күн жатса борсымайды.
Тартқандай мойныменен мың пұт жүкті,
Маңтанса құр тілімен әркім мыңты.
Кек көріп ңайың сөзін жамандаған
Теректің тыңдап тұрған тілі шықты:

:— Ңадірлі шеберлерге қара басым,

Орынсыз жек көремін сөздің насын.
Мені іздеп талай қазақ келуші еді,
Жонам деп киіз үйдің жон ағашын.
Ңолға алса терек ңобыз баңсы болар,
Домбыра істеуге де жақсы болар.
Күлімді насыбайға ңосып үксе,
Ататын мұрынға иіскеп ащы болар.
Таусылып кеңестері нашарланды,
Екеуі ашу қысып асауланды.
Бойының биіктігін міндет қылып
Келді де бір қарағай қосарланды:
— Ңарағай жаңсы ағаш деп таңдаушы еді,
Аң біткен пана көріп жайлаушы еді,
Ңайнатып ңарамайды түбірменен,
Арбасын жолаушылар майлаушы еді.

Өспеймін биік болып кемдік үшін,

Әркімдер таласады теңдік үшін.
Бөренем үй мен албар, монша болды,
Адамзат күн көретін тірлік үшін.
Ңыран ңұс бұтағыма ұялайды,
Бөрілер ңойынымды қуалайды.
Мекен ғып елік-киік апан қазып,
Баурымнан өргізеді ңұралайды.
Бітпеді созылған сөз шұбатылып,
Ңалмады төбелесіп, уатылып.
Ңарағай, терек пенен қайыңды іздеп,
Тоғайдан бір тал шықты бұратылып:
— Демесең, мүшем нәзік, қысқа бойым,
Кем болып саналушы еді кімнен жолым?!
263
 Тал деген тоғайдағы көп ағашпыз,
Жайлаған неше жылдай өзен бойын.
Көк жасыл жапырағыма ешкі жерік,
Жайылып қонақ болар қой да келіп,
Сөреге құрт жаюға, ши тоқуға,
Әйелдер шыбығымды алар теріп.
Зиян жоқ туысқанның артығынан,
Ңорықпаймын қарың менен жаңбырыңнан.
Ишілер ақ теріні тон қылады,
Бояу ап құба талдың ңабығынан.
Демеңдер бұл созімді ойын екен,
Ңыстаған жерім жақсы Тобыл екен.
Қамшыға сап болмаса, керегі жоқ —
Жаман ағаш тобылғы, мойыл екен.
Томсарып тобылғы мен келді мойыл,
Айтысып көп ағаштар тұрған шоғыр.
Күші жоң еш пайдасыз адамзатқа,
Шығатын төбелеске алып сойыл.
Мөлиіп мойыл шіркін кетпеген соң,
Өнері сөз табуға жетпеген соң,
Емен айтты төрелік барлығына,
Сөздері шұбатылып бітпеген соң:
— Мойыл мен кеміткенің тобылғы екен,
Демеймін бұл сөзіңді орынды екен.
Тобылғының майы да дәрі ғой бір,
Айтпаған мұның өзі момын екен.
Даланың айтыстырған ағаштарын,
Таң коріп бір-бірімен таласқанын.
Үйіне Ңалиахмет жүріп кетті,
Тындырып тоғайлықтар таластарын.

ҢУАНДЫҢ АҢЫН
Ңуандық — Жетісу өңіріндегі (1834—1919) қазақ-
қырғызға тегіс мәлім болған аңын. Ңырғыз ақыны То-
ғалақ молданың «Ңазақ аңындары» деген өлеңінде
Ңуандың ерекше аталады. Ңуандық тілді, шешен ақын-
дардың бірі. Ңуандықтың Сарбаспен айтысқан олеңі
хатқа түскен. Қуандық соңында:
264
 Не пайда құрғақ сөзден жалаулатқан,
Батыр да, шешен де бар қоңыраулатқан.
Өлеңім бойға біткен ірі бағым,
Сендейге бой бермейді омыраулатқан.
Ңонысың — Ңұлжабасы, Мәтібұлақ,
Берейін көргенді айтып, тұрғын шыдап,
Сарбас, өлең-жырың мәлім болды,
Кедейдің шапанындай ң ұ р а қ - с ұ р а қ , —
деп қарсыласын жеңіп кетеді. Ңуандықтың кесірлі ұл
Тұрлыбайды адамгершілікке шақырып, жөнге салған
өлеңі ұзақ шығарма. От басының берекесін алып,
ауыл-аймақты шулатқан, анасын ренжіткен жігітке ар-
найы барып, өлеңмен нөсерлетіп ақыл айтады:

Ңуандық ақын белгілі

Көпті көрген көшелі.
Кещеге тәуіп мен едім,
Жазамын болса кеселің.
Кесірлі болсаң кел мұнда,
Өлеңім қылыш кеседі.
Әкең мықты кісі емес,
Ңұлағына ңұм құйған,
Көкірек еді кешегі,—
дейді бір жерінде. Бар мінін тізбектеп айтып келеді
де, бір тұста халықтан оқшауланба, коппен бірге бол
деген пікір айтады.
...Көп жүрген жер береке,
Адаспай жүргін, жан балам.
Адассаң көптен өлгенің.
Жаныңа тисе айтқаным,
Жарылып кетсін бетегең.
Ақылға келген Тұрлыбай ақын Ңуандықпен жылап
коріседі. Соңында ақын:
Миыңа сап ойлап кер,
Достығы ма, қастық па,
Ңуандықтың ғазалын,—
деп тұжырымдайды.
Кейін сол Тұрлыбай елге қадірлі жақсы кісі болып-
ты. Жамбыл Кененге «Ңуандық арқалы аңын» деп айт-
ңан екен.
265
 ҢОЖАТАИ АҢЫН
Он бір ағайыны жабылып, жөн-жосықты білмейтін
Ңосуақты болыс сайлатады. Үш айдан кейін оның ау-
лына Ңожатай ақын бара қалса «сені тыңдайтын уақы-
тым жоқ, шөп салығынан құтыла алмай отырмын,
келген ізіңмен қайта бер» дейді дөрекі сөйлеп. Сонда
Ңожатай іркілместен:
Болыстық тиіп қапты Қосуаққа,
Құнан ңойдың құйрығы бос уақта.
Ағайыны көп болып, малын шашса,
Кім көрінген болыс болар осы уаңта,—
деген екен.

Ңожатай тоғыз кісімен ңырғыз Шәбденге бара жа-

тады. Жолай шөлдеген соң бие байлаулы тұрған Сей-
дуақас деген майырдың аулына бұрылады. Үлкен әйелі
осы кезде текеметке түр салып жатады да, кісілерді
қарсы алуға тоқалды жұмсайды. Жолаушылар «мырза-
ны оятыңыз, шөлдеп келеміз, желідегі биелерді көріп
бұрылып едік» дейді. Мұны естіген бәйбіше: «Көлденең
көк аттыға беретін ңымызымыз жоқ, шөлдөсе шалап,
айран бере сал»,— дейді. Тоқал жолаушыларға сыл-
дыр су шалап ұсынады. Ат үстінде тұрып аңын:

Ассалаумағалейкүм, айран,
Ңызыл қаннан шығып ең,
Аппаң боп келдің қайдан ? !
Шспекпенен жұлысып,
Ана жеңгеңмен ұрысып,
Айрылыпсың майдан.
Сөлің кетіп, суың қапты,
Сусын боларыңды қайдам! —
дейді.
Айқай-шудан оянып кетіп, барлың сөзді естіп жат-
қан би тұра сала бәйбішені қамшының астына алады.
Өлтіретін болған соң жүгіріп барып ақын арашаға
түседі.
Көңілді көтермейді жаман адам,
Бұл сөзге түсінбейді надан адам.
Жаратқан бірді асық, бірді пасық,
Ңұданың құдіретіне бар ма шараң?!
266
 Сөзімді пайым етсең, манап шырақ,
Болмайды жақсылардан көңіл жырақ.
«Алғыспен ер көгерер» деген рас,
Көңіліміз құрғақ жерге еккен д а р а қ , —
дейді.
Би өрескел кеткенін біліп, сабасына түседі. Ңол
қусырып күтіп,, Шәбденге жеткізіп салады:

СЕИІТЖАН АҢЫН

Сейітжан Бекшентайүлы табиғат берген шешендік

дарынына дақ салмай өткен кісі. Ақын адамгершілік
қасиеттерді ардақтап, арамдық, сараңдық, тәкәппар-
лықты жеріне жеткізе мінеп-сынап отырған.
Арманым көп мынау фәни жалғаннан,
Пенде болсаң қүтылмайсың арманнан.
Дүниеге келіп-кету шарт емес,
Ердің ісі өнер іздеп қамданған.
Он үшіңде топқа түсіп еайрадың,
Күркіредің тасқынындай дайраның.
Сырың мәшһүр атырапқа, Сейітжан,
Түнық сөзді толқындатып жайғаның.
Жазған сөзім алмас қылыш болаттай,
Сарқырайды таудан аққан бұлақтай.
Мақсатыма ойымдағы жетем деп,
Арындадым таң асырған қүр аттай.
Дамылдамай келесің ғой жүгіріп,
Аш күзендей бір қаларсың бүгіліп.
Халықтан қорық, халықңа істе қызмет,
Кекіреймей басыңды и жүгініп.

АТАЛАР СӨЗІ
«Аң сауыт» деген сол болар,
Атңанда оқ өтпесе.
«Аңберен» деген сол болар,
Тигені тұяң серіппесе.
Алмауыт деген сол болар,
Артынан қуған жетпесе.
267
Ер жігіт деген сол болар,
Жасқанбай жауға беттесе.
Жан жолдас деген сол болар,
Жалғыз тастап кетпесе.
Адал дос деген сол болар,
Абыройыңды текпесе.
Адал жар деген сол болар,
Білдірмей жоқты ептесе.
Туысқан деген сол болар,
Сетілгенді септесе.
Ңайырымсыз жан сол болар,
Жетімнің бетін өппесе.
Ңатыгез жан сол болар,
Жеткіншекке тек десе.
Ңайырымды жан сол болар,
Керегеңді көктесе.
Ақ көңіл жан сол болар,
Айтар сөзін бүкпесе.
Жан аяр жалқау сол болар,
Жан қинап еңбек етпесе.
Ңас жаман қабақ түйеді,
Шаруасы бітпесе.
Бітпейтін сірә іс болмас,
Жұрт жүмылып көптесе.
Ерлердің ісі еленбес,
Халың үшін терін үкпесе.
Кетер ұрпақ тіл қатпай,
Халқың нені жүктесе.

* * *
, Шаруаменен сөйлессең,
Тайы мен тайлағын айтады.
Диқанменен сөйлессең,
Соқаеы мен сайманын айтады.
Үстаменен сөйлессең,
Балтасының салмағын айтады.
Саудагермен сөйлессең,
Бермегі мен алмағын айтады.
¥рыменен сөйлессең,
Ңайдағы мен жайдағыны айтады.
Сауыншымен сөйлессең,
Сүттен алған қаймағын айтады.
Аңшылармен сөйлессең,
Аң үстаған сайдағыны айтады.
Отырған топты тыңдасаң,
Ңай-қайдағыны айтады.
Өнеге мен өсиет болса,
¥рпақты сол байытады.
Аз сөз — азың,
Үлгі-өсиет берік ңазың.

* * *

Жаңсы туған баланың

Атасы жаман болса да,
Төрде отырып сый табар.
Жаман туған баланың
Атасы жаңсы болса да,
Түйе үстінен ит қабар.

Күндей көрінер шығыстан

Сыйласарлың адамдар,
Жақсы әдетті ңуысқан.
Кіммен жақсы сыйлассаң —
Артық болар туыстан.

* * *
Жуасытпасаң асауды,
Жалгыз өркеш нар кетеді.
Күтпесең мінсіз атыңды,
Ңазы-қарта, жал кетеді.
Айдап салып, көрмесең,
Ңайырусыз мал кетеді.
Жұғымсызға жоқ келіп,
Қолында тұрған бар кетеді.
Басылмаса жанжалы,
¥рысқаң үйден ар кетеді.
Араққұмар арсыздан,
Некесі бар жар кетеді.

* * *
Суалмайтын суат жоқ,
Тартылмайтын бұлаң жоқ.
Тамыры суда тұрса да,
Өз мезгілі жеткенде,
Ңурамайтын ңұрақ жоқ.
Дүние деген сағым-бүлт,
Перзенті жоңта ңуат жоң,
Бәрінен қиыны сол екен —
Артында қалған шырақ жоқ.
Кейбіреуде ата жоң,
Атасыз жанда бата жоң,
Кейбіреуде ана жоқ,
Анасыз жанда пана жоқ.
Кейбіреуде аға жоқ,
Ағасыз жанда баға жоқ.
Кейбіреуде іні жоқ,
Інісіз жанның күні жоқ,
Кейбіреудің жары жоқ,
Жары жоқтың жаны жоқ.
Бәрін айт та бірін айт,
Сабырсыздан жаман жоқ.
 ҢОРҚЫТ АТАНЫҢ ӨСИЕТ-НАҢЫЛ
СӨЗДЕРІ
Ңорқыт ата сөйлейді: «
ше, ешкім де өлмес. Өлген адам тірілмес, шыққан жан
кері келмес. Ер жігітке қара таудай мал бітсе, жияр,
көбейтер, талап етер, бірақ несібінен артығын жемес.
Гүрілдей-шұбыра сулар тасыса, теңіз толмас. Тәкаплар-
лықты тәңірі сүймес. Көңілі пасық ерде дәулет болмас.
Жат баланы қанша сақтасаң да ұл болмас. Ол ішіп-
жер, киер де кетер, бірақ көрдім демес.
Күл — төбе болмас, күйеу бала — ұл болмас. Қара
есек басына жүген кигізсең де, тұлпар болмйс. Күңге
қамқа тон жапсаң да, ханым болмас. Жапалақ-жапа-
лақ қар жауса, жазға ңалмас. Ескі қамыс — біз бол-
мас. Ежелгі дұшпан — дос болмас. Ңара болат өз қылы-
шыңды шалмайынша, жаудың тауаны қайтпас. Ер ма-
лын қимайынша, аты шықпас.
Ңыз анадан көрмейінше, өнеге алмас. ¥ л атадан
көрмейінше, сапар шекпес. ¥ л — атаның ері, екі көзі-
нің бірі. Дәулетті ұл болса, ошағының қоры болар,
дәулетсіз ұл болса, атаның көрі болар. ¥ л д ы ң күні
қараң, ата өліп, мал қалмаса. Ата малынан не пайда,
баста дәулет болмаса. Дәулетсіз сараңнан сақтасын».
Қорқыт ата тағы да сөйледі. Тыңдап көрелік, не
дер екен: «Мықты жүйрік бедеуге қорқақ жігіт міне
білмес, ол мінгенше, мінбесе игі еді. Шалып кесер өз
қылышыңды мұқалтып шалғанша, шалмаса игі.ІПала
білген жігітке оқ пен қылыштан гөрі, бір шоқпардың
өзі артың. Қонақ келмеген қара үйдің құлағаны ар-
10—3180 273
тық. Ат жемейтін ащы шөп біткенше, бітпегені игі.
Адам ішпес ащы су жылға қуып аққанша, ақпағаны
игі. Баба атын шығармаған жігерсіз ұл баба белін бү-
гілткенше, бүгілтпегені игі. Баба атын шығарып, дәу-
летті үл болғаны игі. Жалған сөз бұл дүниеде болған-
ша, болмағаны игі. Асылында үш оғыз он жасты тол-
тырса игі. Үш оғыз он жасыңыз толсын. Нақ Сізге жа-
маншылық келтірмесін, дәулетіңіз баянды болсын, ей,
хан ием!»
Ңорқыт ата тағы сөйледі, тыңдап көрелік, ханым,
не сөйлер екен: «Жердің соны шебін киік білер. Жайы-
лым жердің көкорай шалғынын құлан білер. Айырым-
айырым жол сүрлеуін түйе білер. Жеті бұлақтың хош
иісін түлкі білер. Түнде керуен көшкенін қара торғай
білер. Үлдың кімнен туғанын ана білер. Ердің батқанын
ат білер. Ауыр жүктің заухметін тұлпар білер. Ңай
жерде сулы саз барын бөкен білер. Ңапелімде бастың
ауырғанын ми білер. Құлжа қобызын арқалап, елден-
елге, бектен-бекке жырау кезер. Ер жомарттың, ер бақы-
лын жырау білер. Ңарсы алдыңызда жолдан адастыр-
май қобыз шалып жырлайтын жырау болсын, ей, ха-
ным! Азып-тозып келген бақырға тәңірім сауабын бер-
сін, ей, ханым!»
Ңорқыт ата тағы да сөйлеп кетті. Тыңдап көрелік,
ханым. Не сөйлер екен: «...Тізесін бүгіп отырған ина-
батты әйел көрікті. Сақалы ағарған баба көрікті. Сүйік-
ті ағайын-туған көрікті. Үлкен шаңырақ үйдің қасына
тігілген келіннің отау үйі көрікті. Жібек шатыр үйдің
нәзік жібі көрікті. Өнегелі бала көрікті. О, жоғары мәр-
тебелі ұлы тәңірі, дос-жар болып, медет берсін, ей, хан
ием!»
Ңорқыт ата аузынан әйел төрт түрлі деп жыраулар
айтар еді. Бірі — кепкен ағаштай, бірі — үрген доптай,
енді бірі — үйдің тірегі, төртіншісі — қанша айтсаң да
міз бақпайтын баяғысындай әйел.
Енді жырау айтқан үйдің тірегі дейтіні мынадай:
«Алыс қырдан, жапан дүзден үйге бір жолаушы келсе,
ері үйде болмаса да, ол оны ішкізер-жегізер, сыйлы
әзіз жандарын үйден шығарып салар. Бұлар — Айша,
Фатима нәсілінен үлгі-енеге алғандар, хан ием! Олар-
дың үрім-бұтақтары өсіп-өнсін, сіздің ошағыңызға
осындай қатын кез келсін.
Енді кепкен ағаштай дейтінге келейік. Таңертең
жатқан жерінен тұрып, беті-қолын жумастан тоғыз
шелпекті бірден ауызға салып, толтыра тыңңыштап,
274
тойғанынша баса жейді. Бір көнек а й р а н д ы ішіп,
ж а л а п - ж ұ қ т а п , екі бүйірін т а я н ы п а л ы п , былай деп
а й т а р еді: «қараң қ а л ғ ы р осы үйдің қ о ж а с ы н а келген-
нен бері ң а р н ы м бір тоймады, а я ғ ы м н а н ж ы р т ы қ шәр-
кей түспеді, ж ү з і м е рең кірмеді», « а һ » деп налыған
болады. «Ерім өлсе, басқа біреуге барсам, қ а н д а й қолай-
л ы болар еді дейді. Ол тәріздінің, хан ием, үрім-бұтағы
өсіп-өнбесін, сіздің о ш а ғ ы ң ы з ғ а ондай ң а т ы н келмесін.
Енді үрген доптай дегенге келейік. Ж ұ л ң ы л а п оят-
қ а н ш а орнынан т ұ р м а й д ы , беті-қолын ж у м а й д ы . Үйі-
нің о ж а ғ ы н а н , б ұ ж а г ы н а н бір, бұ ж а ғ ы н а н , о ж а ғ ы н а н
бір ш ы ғ ы п , бұрқыратып ж а т а д ы . Өсек айтып, есік-
тесіктен сығалап, тыңдап, түске дейін а у ы л қ ы д ы р а д ы .
Түстен кейін үйіне о р а л а д ы . Келсе, ит кіргенін, тайын-
ша,бұзау жүргенін көреді. Т а у ы қ пен сиыр қораның
да ұйқы-тұйқысы ш ы қ қ а н . Көршілеріне келіп, айқай-
л а п зілденеді: «Ау, Зелиха, Зубейде, Үрубейде, Чан-
ңыз, Ч а н п а ш а , Айна, Мелеқ, Ңұтты Мелек, қайдасың-
д а р ! Мен-аң өлейін, көзімді ңұртайын да кетейін. Төсек
о р н ы м н ы ң да, быт-шыты ш ы ғ ы п жатыр» деп ренжиді
ол. «Көрші х а қ ы , тәңір х а қ ы н а менің үйімді қ а р а й
салсаңдар неменелерің кетер еді» деп көпіреді. Б ұ л
с и я қ т ы л а р д ы ң , хан ием, үрім-бұтақтары өне көрмесін.
Сіздің ошақ-басыңызға бұндай қ а т ы н д ы келтірмесін».

ӘЛ-ФАРАБИ ТУРАЛЫ А Ң Ы З Д А Р

КІМ КӨП БІЛҢЦІ?

Әл-Фараби өзінің ұстазы Аристотельдің кітаптарын
көп оқып, оның кейбірін ж а т қ а білген. Бір күні әмір,
ғ а л ы м д а р одан:
— К і м көп білетін, сіз бе, әлде Аристотель ме?—
дегенде о л :
— Егер Аристотель тірі болып, оған кездессем,
мен оның шәкірті болуға ғана ж а р а р едім,— депті.

Ш а м ш а һ а р ы н ы ң өмірі өз х ұ з ы р ы н а ғалым, шайыр-

л а р д ы ж и н а п т ы . Ол әл-Фарабиді с ы н а м а қ болып:
«Өзіңе л а й ы қ т ы орын тауып отыр»,— депті. Сөйтсе,
әл-Фараби тура әмір тағына барып отырады. Сонда
әлгі әмір қ а с ы н д а ғ ы уәзіріне беймәлім тілде:
275
 — Мына түрік әдеп саңтамады ғой,— депті.
Әл-Фараби оны дереу түсіне қойыпты да:
— Таңсыр, мен жетпіс тіл білемін,— депті. Ыңғай-
сызданып ңалған әмір, халпелер: «Кешіріңіздер, сіз
екінші ұстаз екенсіз ғой, байқамай қ а л д ы қ » , — деп оған
жол береді.

К Ү И ҢҰДІРЕТІ

Бірде Фараби әмір сарайына барыпты. Онда әкім-

дер, ғалымдар, өнерпаздар көп жиналған екен. Ңып-
шаңтарша киінген Фараби елеусіз ғана бір шеттен
орын алады. Ол езі жасап алған ңыпшағымен (дом-
быра) бір күй тартса, жұрттың бәрі күліп, мәз-мейрам
болады. Енді бір күйін тартңанда әлгілер қамығып
жылай бастайды. Және бір күй тартқан сәтте бәрі мау-
жырап ұйықтап қалыпты: «Бұл күйлерді тартқан қып-
шақ әл-Фараби» деп Фараби хат жазыпты да, өзі сарай-
дан шығып кетіпті. Әмір оны қанша іздесе де таба ал-
мапты.

ӨНЕРЛІ Ж І Г І Т

Фараби бір күні базарға барса, өңі келісті, жарқын

жүзді бір жас жігіт тісімен шеге суырып, әр түрлі өнер
көрсетіп отырады. Оны қоршап алып тамаша көрген-
дер әр түрлі сөздер айтып, тиын-тебен тастап өтіп жа-
тады. Сонда Әбу Насыр оған жақындап барып:
— Күніне қанша т а б а с ы ң ? — дейді.
— Екі дирхемге жетер-жетпес.
— Онда сен бұл өнерді таста. Маган ер, мен саған
оқу үйретемін, күніне төрт дирхем беремін,— деп оны
ертіп кетеді. Бұл гәпті естіген саудагер мен делдалдар:
— Мына диуана, дәруіштің дені сау ма? Жетімді
есіркей қалыпты ғой, өзі оңытып, әрі оған төрт дирхем
өз жанынан төлегені несі деп күледі.
Ңейін сол бала үлкен галым болыпты деген соз бар.

САҒЫНЫШ САЗЫ

Шам шаһарында түрғанда Әбу Насыр әл-Фараби

бір жагынан шахтың бау-бақшасын күтіп-баптаса, екін-
шіден ңолы бос кезінде өлең жазумен шүғылданыпты.
Баңшадағы хауыз жанында бағдат кілемше үстін-
де, құс жастыңңа шынтақтаған ол ой үстінде отырады.
276
Мәуе ағаштарының бұтағына ңонған бұлбұл ңұстар
сайрап тұрады. Ол омырауына түскен салалы аң сақа-
лын сипап отырып, мына бір шумақтарды қағаз бетіне
түсіріпті:
Кеткенім жоң, елім, сенен атақ, баңыт, тақ іздеп,
Шыңтым,жұртым, шалғай ғылым атты шам іздеп.
Ақтадым мен аң сүтіңді келгенімше шамамның,
Ассамдағы сексен жастан сәбиіңмін, балаңмын.
Жүзім сының, көңілсіз күйге түстім мен бүгін,
Саған деген серпе алмаймын ынтызарлың
түндігін,
Айналайын атам ңыпшаң, туған жерім,
сағындым,
Өз атыңа, үрметіңе қайда жүрсем табындым.
Бұл жолдар әрі ғалым, әрі шайыр бабаның жасы
сексеннен асқан шағындағы туған еліне деген сағыныш
сазы болса керек.

МЫҢ ЖАСАҒАН ШИПАГЕР

Кезінде: «Лұқпан әкімнің ілімі мың жасады, ендігі
мың жыл менікі» деп асқаң үн тастаған асңаралы
Әбу Әли ибн Сина (Авиценна) адамзат тарихындағы
ұлы түлғалардың бірі.
¥ л ы ғұлама жөніндегі халың аңыздарының дені
сұрақ және оған жауап түрінде болып келеді. Солай
болатын жөні де бар. Ерте заманғы данагөйлердің әңгі-
мелері айтушы мен тыңдаушы арасындағы сөз арңауы-
на негізделген. Бұл да бекер емес. Бұңаралың дананың
«Данишнаме» (Даналық кітап), «Шифонаме» (Шипа
кітап) және басқа туындыларында да ңағида сездер
екі адамның әңгімелесуі арқылы сабаң тартады, баян-
далады. Сол әдеби үлгі ауыз екі әңгімелерде де айқын
аңғарылады.
«Адам өлетін күнін біле ме?» деген сауалға ұлы
шипагер «Оны өзінің туатын күнін білген адам ғана
біледі» деп жауап беріпті дейді аңыз. Енді осы іспетті
әлденеше әңгімемен танысайық. «Соқыр мен кереңнің
қайсысы ақылды?» деген сауалға данагей алғашқы-
сын атапты. Себебін сұрағандарға ол «ақыл құлақтан
кіретінін» айтыпты. Ауырмай дәрі сұраған адамға
шипагер табиб (тәуіп) «бұл тілегің сынбаған сүйегімді
277
с а л дегенің емес пе» деп өзіне қ а р с ы сұраң қойыпты.
Кейбір аңыз әңгімелер ибн Сина «былай депті» де-
генге ғана шектеледі.
Шөберелерімен ойнап жүрген ш а л д ы көргенде ғұ-
л а м а : «Бұ кісі ш ы ң ң а н биігінен түскен екен ғой» депті.
Өз теріне өзі с у ы қ қ а ш а л д ы ғ ы п , кінәрат болып қ а л ғ а н
а д а м ғ а шипагер: «От өзі қ а й н а т қ а н сумен де сөндіріле-
ді» деген ңағңданы айтыпты. Ңатты кеселден мазасы
кетіп, ұйқысы қ а ш қ а н адамға «Шифонаме» иесі ңал-
ж ы ң д а п : « Т ы ш қ а н ы кеп үйдің м ы с ы ғ ы ж а т п а й д ы »
депті дейді тағы бір аңыз.
Х а л ы қ аузында жүрген үзік-үзік әңгімелер Әбу Әли
ибн Синаның дәрігерлік ақыл-ой парасаты мен емдеу
тәсілдерін а й қ ы н аңғартады. Ол тәуіпшіліктің киелі
к ү ш і н өз а н а с ы н ы ң а я л ы а л а ң а н ы н а н , жібектей ж ұ м -
сақ әуенінен білген екен дейді аңыз. А н а н ы ң а л д ы н а
а л ғ а н баласын арңасынан қ а ғ ы п , ы ң ы л д а п әуен салып
отырып ұйыңтата ңоюы — дәрігерліктің басы депті
дейді, «Данишнамені» ж а з ғ а н кісі. Х а л ы қ әңгімелері
оның ңайғы-ңасіретке д у ш а р боп қ а л ғ а н адамға ертең-
гі күніне үміттеыдіру, уайымнан қол үздіру тәсілдері-
нен де сөз қозғайды. А л д а ғ ы күнінен күдер үзіп ңал-
ған б а л а н ы ң экесіне ш и п а л ы кісі: «Перзёнтіңе «ертең-
а қ жетесің, астыңа ат әперем, ең сұлу қызды айттырам »
десеңіз ж а з ы л ы п кетеді» деп ақыл-кеңес беріпті дейді
х а л ы қ әңгімесі.
Осы орайда бұрынгы қ а з а қ тәуіптерінің көңілге
медеу, дәтке ңуат боп келген ж ы л ы сөзі еске түспей
қоймайды, б а л а н ы ң таңдайын басу, көзге ш ы қ қ а н теріс-
кенді қаргап-сілеу, өкіндіру немесе а ш у л а н д ы р у ар-
қ ы л ы ы қ ы л ы қ т ы қойдыру — осылардың бәрі жабыр-
қау ж а н ғ а медет. Сол ғана ма?
Әбу Әли ибн Сина данаға ңайта о р а л а й ы қ . Орта-
ғ а с ы р л ы ң шипагер сырқатты и л а н д ы р ы п емдеу тәсілін
көп қ о л д а н ғ а н ғ а үқсайды. Ең алдымен ауру а д а м д ы
кеселге ңарсы ңайраттандыруды қару етіп ұстайды
екен. Оған бір мысал. «Сіз маған бұдан он ж ы л бұрын
өлетінімді айтып едіңіз, шүкір, аман-есен ж ү р м і н » ,
депті біреу тәуіпке. «Менің а р қ а м д а аман жүрсіз, депті
сонда дәрігер, сізді к ү ш - қ а й р а т ы ң ы з бар кезде ауруға
ңарсы айңасңа ш ы ғ а р ы п кеткен едім, бәлені жеңген
екенсіз ғой...»
Х а л ы қ әңгімелері мен а ң ы з д а р ы Авиценнаның
а у р у д ы айтпай білетіні жөнінде көп айтады. Он екі
мүшеге біткен кеселді а д а м н ы ң ж а л ғ ы з кірпігінен,
278
« ү һ » дегендегі демінен біле қоятын көреген де пайым-
паз ретінде сипатталады ол.
...Бір күні түнде шипагердің үйіне атты, түйелі
екі адам келеді. Олар келігін есік а л д ы н д а ғ ы қ а з ы қ қ а
байлап, өздері керуен сарайға барып ж а т а д ы . Ертеңгі-
сін ерте түрған Әбу Әли ибн Сина ж о л а у ш ы л а р д ы ң тү-
йесі мен атын ж а й ы л с ы н деп босатып жібергісі келеді.
А т т ы ң қазықбау ш а л ы н г а н ш ы л б ы р ы н тез шепіеді, тү-
йенің.бұйдасына келгенде әбден м а ш а қ а т т а н а д ы . Шеше
а л м а й д ы . Со кезде оның қасына екі ж о л а у ш ы н ы ң бірі
кеп ңалады. Сәлем-сауқаттықтан кейін шипагер оған
түйе иесі а қ ы л ы н а н ңатты адасқан адам екенін айтады.
— Таңсыр, оныңыз рас, бірақ о кісінің өзін көрмей
ж а т ы п кеселін қ а л а й біле қойдыңыз?— деп сүрайды
аң-таң қ а л ғ а н ж о л а у ш ы .
— Есалаң б а й л а ғ а н жіпті а қ ы л д ы а д а м шеше ал-
майды,— депті сонда Авиценна. Бір күні түнде кемең-
гер дәрігер керуен сарайға келіп, ұйқыда ж а т қ а н адам-
д а р д ы а р а л а п кереді. А я қ - қ о л ы н ж а н - ж а қ қ а жіберіп,
емін-еркін ж а т қ а н қонағын көргенде ол: «Мынау күл-
л і кеселін ұ з а қ ж о л ы н а тастап келген екен» дегенді
айтады. Оның қасында бүк түсіп ж а т қ а н кісіні көре
с а л а : «Мынау қайғы-қасіретке шерменде болып қал-
ған бейшара» депті. Осы п а й ы м д а у л а р д а н кейін қа-
сында еріп жүрген шәкірті ұстазынан бәрін қ а л а й біл-
генін сұрайды.
— Көп ж ү р г е н а д а м ғ а ауру ілесе а л м а й д ы , ондай-
л а р сондықтан қаннен-қаперсіз ү й ы қ т а й д ы , а л шер-
менде а л қ ы н ғ а н өкпесін, мазасыз ж а н ы н басу ү ш і н
бүк түсіп ж а т а д ы , — дейді тәуіп.
Ел а р а с ы н д а ғ ы а у ы з екі әңгімелерде Әбу Әли ибн
Сина үшін к ү н мен түннің, ж а р ы қ пен қ а р а ң ғ ы н ы ң
бәрі бір екені де а й т ы л а д ы . Бір күні түнде оған әлде-
қандай құсбегі а ң ш ы келіп, алысты көре а л м а й ж ү р -
геніне өкініш білдіреді. Сонда дәрігер оған Ж е т і қ а р а қ -
ш ы ғ а қара да ж о ғ а р ы д а н екінші ж ұ л д ы з д ы ң астында
не тұрғанын айт дейді аспанды қолымен нұсңап.
— Екінші ж ұ л д ы з д ы ң астында қ ұ м а л а ң шоғындай
серігі тұр екен, таңсыр,— дейді а ң ш ы .
— Оны көруіңе ң а р а ғ а н д а ж а н а р ы ң н ы ң бірде-бір
ұ ш қ ы н ы өшпеген екен,— дейді ибн Сина.— Көзіңде
ақау жоқ!
Мал жемейтін, құс шоқымайтын, а д а м н ы ң кәдесіне
ж а р а м а й т ы н өсімдікте дәрулік ңасиет болады, деп
279
п а й ы м д а ғ а н екен ү л ы дәрігер. Оның сол б о л ж а м ы н
бұрынғы-соңғы ғ ы л ы м теріске ш ы ғ а р а қоймағанын
біз ж а қ с ы білеміз.,Шынында да шеп а т а у л ы н ы ң едәуір
бөлігінде ш и п а л ы қ қасиет бар. Ңазіргі кезде шөптен,
гүлден, тіпті ағаш-бұта қ а б ы қ т а р ы н а н , түбіртектері
мен жемістерінен а л у а н түрлі дорі-дәрмек ж а с а л а д ы .
Х а л ы қ а ң ы з д а р ы Авиценнаның кәдімгі ж а л б ы з д ы ң
дәрулік қасиетін т а п қ а н ы н ж а қ с ы әңгімелейді.
Дәулетті бір кісінің баласы а у ы р ы п қалады. ¥ з а ң
ж ү р і п ауру б а л а н ы ң а у л ы н а келеді тәуіп. Сөйтсе бала
өліп қ а л ғ а н екен. Ж а с кеткен б а л а н ы ң әкесі перзенті-
нің өлімі неден болғанын білгісі келеді. Ол үшін бала-
ның ішін ж а р ы п керу керектігін а й т а д ы дәрігер. Өл-
ген б а л а н ы ң әкесі оған келісе қояды.
Дәрігер баланы ж а ғ а л а р ы н а ж а л б ы з ескен а р ы қ
ж а ғ а с ы н а апарып, оның ішін ж а р а д ы , бүйрегіне қат-
қ а н қ а б ы р ш а қ т ы алып, ж а л б ы з үстіне л а қ т ы р ы п жі-
береді. Бәленің неден болғанын білген оташы қолын
ж у у үшін а р ы қ қ а таяп келеді де әлгінде ғана л а қ т ы р ы п
жіберген нәрсесін қ а р а й д ы . Ж а л б ы з үстіне түскен қат-
қ а н қ а б ы р ш а қ т ы ң тез еріп кеткенін көріп, ол таң-
т а м а ш а қ а л а д ы . Со күні ол ж а л б ы з д ы ң бүйрек кеселі-
не ем екенін білген екен, дейді аңыз.
П и я з д ы ң дәрулігі а д а м ғ а ежелден-ақ мәлім. Б а ғ з ы
шипагер тұсында ол әр түрлі ісікке, ж а р а ғ а пайда-
л а н ы л ы п келіпті. Оның құдіретті күшін білгісі келген
біреу дәрігерден пияз неге а щ ы деп сұрапты. « Ж а қ с ы
дәрі тәтті болмайды» дей келіп, шипагер шөлдің сөлін
т а р т қ а н пияз ж а н н ы ң ж а р а с ы н сорып а л а д ы депті.
Ғ ұ л а м а н ы ң сол түсінігінен кейін пиязды көкшеге,
күбірткеге, с ы з д а у ы қ қ а тарту салты қ а л ғ а н екен дейді
т а ғ ы бір х а л ы қ әңгімесі.
Х а л ы қ қ а н д а й әңгімесіне болса да езу т а р т а р л ы қ
сөзін а р а л а с т ы р м а й қоймайды. Әбу Әли ибн Сина
жөніндегі х и к а я л а р д ы ң бірқатары өткірлігімен ауру
а д а м көңілін шәйдай а ш а р л ы қ .
Әбу Әли ибн Сина ұ з а қ у а қ ы т төсек тартып жат-
қ а н ауру а д а м н ы ң көңілін сұрауға келеді. Бірер ауыз
әңгімеден кейін дәрігер оған неге ертерек емделмегені-
не өкініш білдіреді. Мен а у ы р ғ а л ы ай екі рет туды,
енді үшіншісін күтіп ж а т ы р м ы н дейді сырқат. Б ұ л
өзеннің а р ғ ы ж а г а с ы н а өту үшін оның суы таусылуын
күтумен бірдей ғой депті сонда а қ ы л г ө й .
Біреу тәуіпке қатты а у ы р ы п қ а л ғ а н баласын а л ы п
келеді. Оны көрген ибн Сина б а л а н ы ң кеселі түйедей
280
екен дейді. Со кезде емдеу а қ ы с ы н а н есі кеткен әке
тәуіпке ш ы н а ш а қ т а й б а л а н ы ң кеселі түйедей болуы
мүмкін емес дегенді айтып қ а л а д ы . Түйені ш ы н а ш а қ -
тай бала да жетектейді депті сол жерде шипагер
күліп.
Х а л ы қ арасында осы іспетті мір оғындай әңгіме
көп. «Есуас маскүнемнен қорқады» дейтін ибн Сина
бір күні біріне-бірі еріп бара ж а т қ а н екі ж ы н д ы н ы
көреді. Ң а с ы н д а ғ ы л а р тәуіптен «мына екеуінің ең сора-
қысы қайсысы?» деп сүрайды. «Соңғысы» деп тез
ж а у а п қатады дәрігер, « ж ы н д ы н ы ң өзінен гөрі оған
ергені жаман!»
Дәрігер х а қ ы н д а кейбір әңгімелер кәдімгі анекдот
секілді. Бір күні екі көзі а у ы р ы п ж а з ы л ғ а н адам дәрі-
герге р и з а л ы ғ ы н білдіру үшін қ о з ы л ы қойын айдап
әкеліпті. Мүны көрген ж ү б а й ы ерінен неге екі қой әкел-
мегенін сүрайды. «Мен емдеуге қ а б ы л д а ғ а н кезде бү
кісінің бір козі су қ а р а ң ғ ы еді, екіншісі ш а л а коре-
тін»,— депті шипагер.
Ғ ү л а м а ж а й ы н д а ғ ы кейбір әңгімелер жеке даныш-
пандардан горі х а л а й ы қ қ а у ы м н ы ң ү л а ғ а т т ы ғ ы н дә-
ріптейді. Тағы бір мысал іспеттес әңгіме мынадай. Бір
күні ү з а қ жолда келе ж а т қ а н дәрігер кең ж а з и р а жер-
де жер ж ы р т ы п , мақта егіп жүрген диқанмен дидар-
ласып, әңгімелесіп қ а л а д ы :
— Сіздің қ а ғ а з бетін орнектеп ж ү р г е н қауырсын
қ а л а м ы ң ы з д а н менің жерді таспадай тіліп жүрген ж е р
а ғ а ш ы м а р т ы қ , — дейді диқан мақтанышпен.
— Менің қ а л а м ы м кестелеген кез-кез кітап сенің
к ү л л і жеріңді ж а у ы п тастайды,— деп қ а л а д ы айтысқа
ш ы қ қ а н дәрігер.
— Сіздің қ а л ы ң д ы ғ ы кез-кез кітабыңыздың қ а ғ а з ы
менің жетіқат жерімнің ақ мақтасынан иленіп басыл-
ган,— дейді бұдан соң диқан.
— Сенікі дүрыс,— депті сонда ғ ұ л а м а жеңілгенін
мойындап,— сенің ж е р а ғ а ш ы ң оз жерін өмірбақи
ж ы р т а береді.

А Ң Ы Л Д Ы Ң Ы З БЕН Т А П Қ Ы Р Ж І Г І Т

Бір а т а қ т ы бай қайтыс болып артында аса корікті,

а қ ы л д ы ж а л ғ ы з қ ы з ы мен мыңғырған м а л ы қ а л а д ы .
Ңыздың с ү л у л ы ғ ы мен бай ж а с а у ы н а қ ы з ы қ қ а н небір
281
бай-манап пен би, болыстар өзара таласып, қыз а у л ы н а
ң ұ д а л ы қ қ а келіп, апталап, айлап ж а т ы п а л а д ы . Иттей
ы р ы л д а с қ а н қ ы з ы л көз пәлелерден мезі болып құтыл-
ғысы келген қыз еліне қадірлі бар қ а з ы л а р мен ақса-
қ а л д а р д ы ж и н а п а қ ы л д а с а д ы да, былай деп ж а р са-
лады:
— Сендер көпсіңдер, мен ж а л ғ ы з б ы н . Мен екі ж ұ м -
бақ айтамын. Сол ж ұ м б а қ т ы ң шешуін тапқан жігіт
м а ғ а н да, анау өріс толы малға да ие болады. Менің
ордама тек ж ұ м б а қ т ы шешемін дегендер ғана кіреді.
Ж ұ м б а ң т ы шеше а л м а ғ а н д а р киімін шешіп, үстіне бал
ж а ғ ы п , т а у ы қ т ы ң жүніне аунайды. Сол бетімен атын
осында тастап, еліне ж а я у қайтады.
Сөйтіп кеудесін қағып, күпсінген атқамінерлердің
т а п қ ы р л ы ғ ы безбенге түседі. «Данышпан ойдың ор-
дасы—мен»деп ордаға кіріп, ж ұ м б а ң т ы шеше а л м а ғ а н
көп м ы р з а л а р әлгіндей масқара халде ж а я у қ а й т а д ы .
Мұны көріп т а у ы ш а ғ ы л ғ а н өзге ж ұ р т тарай бастайды.
Әлі де қыздан дәмесі бар ш а ғ ы н топ ңана қ а л а д ы . Олар
да ордаға кіруге бата а л м а й д ы . Желінбей ет, ішілмей
ң ы м ы з қ а л а д ы . Сөйтіп отырғанда а ң боз ат мінген
ж ұ п ы н ы киімді бейтаныс жігіт келеді.
— Уа, х а л а й ы қ кедей-кепшіктің ж ү з і ж а д ы р а п ,
б а й - м ы р з а л а р д ы ң қ а б а ғ ы ңатып қ а п а л а н ғ а н ы н көрге-
нім осы. Не болып ж а т ы р бұл а у ы л д а ? — деп сұрайды.
Ел м ә н - ж а й д ы түсіндіреді.
— Пәлі,— дейді бейтаныс жігіт,— қыз ж ұ м б а ғ ы н
шеше а л м а с а м жігіт болып ж е р басып ж ү р д і м не,
ж ү р м е д і м не, тәуекел — кіремін.
— Ессіз болмасаң еліңді тап. Сен түгіл ел билеген
болыс-билер де қ ы з ж ұ м б а ғ ы н шеше а л м а й т а у ы қ т ы ң
ж ү н і н е н тон киіп, м а с қ а р а ғ а ұ ш ы р а ғ а н , — дейді есік
а л д ы н д а тұрған көп м ы р з а н ы ң бірі. Жігіт о л а р д ы ң
а й т қ а н ы н т ы ң д а м а й ордаға кіріп барып, төрде отырған
қ а з ы л а р д ы ң а л д ы н а ңамшысын көлденең тастайды.
— Ң ұ р б ы м н ы ң б а р л ы қ ш а р т ы н естіп келдім. Ж а л -
ғыз атты кедей едім. Осы ж о л ы м ы ң ғ ы р ғ а н м а л айдап,
а й д а й сұлу ң ұ ш ы п , мерейім тасып елге қ а й т а р м ы н .
Айтсын ж ұ м б а ғ ы н !
Ңыз тәкаппар жігітке былай деп ж ұ м б а қ а й т а д ы :
— Ертеде екі батыр жігіт а қ ы л ы м е н ел аузына
іліккен бір кедейдің қызына бір мезгілде құда түсе
келеді. Ң ы з д ы қайсысына берерін білмей а у ы л ақсаңал-
дары ңатты сасады. Біріне берсе екіншісі ерегісіп, екі
282
 ел арасында д а у - ж а н ж а л т у а д ы . А қ ы р ы қ ы з д ы ң өзі
а қ ы л табады.
Ң ы з екі жігітке: «Екеуің де екі елдің бетке ұстар
азаматыеыңдар, біріңнен-біріңді кем көрмеймін, бірің
боз ат, бірің торы ат мініп келген екенсіңдер, қ а й с ы ң
болсаң да бақтарыңнан көр. Сонау көрінген қ а р а у ы л
төбеге барыңдар да осы жерге дейін ж а р ы с ы ң д а р . Осы
ж а р ы с т а кімнің аты қ а л ы п келсе, мен соның етегінен
ұстаймын»,— дейді. Екі жігіт қ ы з д ы ң қ у л ы ғ ы н қара-
у ы л төбеге барғанда бір-ақ біледі. А л жібердік, а л
кеттік дескенмен екеуі де тұрған орындарынан қозғал-
м а й д ы . Ңыз уәдесі бойынша кімнің а т ы қ а л ы п келсе,
соның етегінен ұстамақ. Екеуінің де қ а л ы п барғысы
келеді. Б ү л а р : «Ал кеттік, а л кеттікпен» әбден шар-
ш а п , «қой, қыз бізді м а з а қ еткен екен, а я ң д а п барып
а й ы б ы м ы з д ы т а р т а й ы қ » деп тұрғанда қасына ж е л м а я
мінген бір қарт кісі келеді. Ж ө н сұрасып, мән-жайға
қ а н ы қ қ а н қарт екеуіне бір а қ ы л айтады. Жігіттер
қ а р т т ы ң айтқан а қ ы л ы н орындап, а у ы л ғ а қ а р а й
ж а р ы с а жөнеледі. Бірінен-бірі озуга тырысады.
Д а н а қарт ңыздан дәмелі екі жігіттің бірінен-бірі озу-
га ж а н салып, ж а р ы с а жөнелетіндей қ а н д а й а қ ы л айтты
екен. Осыны таба гой, ж а қ с ы жігіт.
— Ойлануга бие сауым уақыт,— дейді қ а з ы л а р -
д ы ң бірі.
Жігіт аз-кем ойланып отырады да, былай деп жа-
уап береді.
— Екеуі де а қ ы м а қ екен. Дана ңарт оларға аттарың-
ды ауыстырып мін деп а қ ы л айтты. Ңыз басында қайсы-
с ы ң н ы ң а т ы ң қ а л ы п келсе, соған тиемін деді ғой. Ендеше
қайсысы болса да б а қ т а л а с ы н ы ң а с т ы н д а ғ ы өз атын қал-
дыру ү ш і н а н а н ы ң а т ы н оздыруға к ү ш салатыны бел-
гілі.— Дұрыс, дәл т а п т ы ң ! — дейді қ а з ы л а р . Жігіттің
ш а п ш а ң д ы ғ ы мен т а п қ ы р л ы г ы н а сәл таңданған қыз
екінші ж ұ м б а ғ ы н а й т а д ы :
— Ертеде бір өлкені ж а й л а ғ а н қ ы р ы қ байдың ға-
ж а й ы п сұлу қ ы р ы қ қ ы з ы болыпты. Олардың әрқайсысы
і ш т е й : «Мен бәрінен де сұлумын, а қ ы л д ы м ы н , аруға тән
нәзіктік менің ғана бойымнан табылады» деп ойлайды
екен. Біріне біреу құда түскелі ж а т ы р дегенді естісе, ңал-
ғ а н д а р ы бір түнде барып, күйеу жігітті өлтіріп кетеді
екен. Күндердің күнінде сол ңырық қыз
өзара келісіп, «Барса келмес» деген а р а л ғ а барып, қ ұ л а н
а у л а п , көңіл көтермекші болады. Олар «Аралға келген
мейлі ж а с , мейлі кәрі болсын еркек кіндік өлтіріледі»
283
деп жариялайды. Ңанша уақыт өткенін кім білсін, бір
күні бір балықшы жігіт қайығымен дауылдан ыгып,
аралдың жагалауына шыгып қалады. Бақытсыз бей-
бақты аң аулап жүрген қыздар үстап алады.
«Өлер алдындағы соңғы тілегіңді айт!? » — дейді қыз-
дар. Ңазір біреуіміздің қылышымызбен басың алынады».
Сонда жігіт СОҢРЫ жалгыз тілегін айтқан екен. Ңанішер
қырық қыздың біреуі де оган қару көтермей босатып
қоя беріпті. «Аралға келсе ез әкемізді де өлтіреміз» —
деп серттескен қыздарга тоқтау салган қандай тілек екен?
Жауабын тап та маган және мына мал-мүлікке иелік ете
бер. Таппасаң бал салган күбі босагада тұр. Тауықтың
жүні тулақта ораулы. Бірінші жүмбақты шешкенің
есепке алынбайды.
— Ойлануга бие сауым уақыт,— дейді қазылардың
бірі.
Жігіт аз-кем ойланып отырады да, былай деп жауап
береді.
— Ақыл ажалды да жеңеді, ақылды жігіт қылышын
жалаңдатқан қырық қызға: «Менің басымды осы түрган
қырқыңның ішіндегі ең ажарсызбын, ең ақылсыз сорлы-
мын, күнәга батқан көргенсізбін дегенің кес,— дейді.
Әрине, бұдан кейін іштей бақталасып, бірін-бірі атарға
оғы болмай жүрген қыздардың ешқайсысының да алга
шыға қоймағаны белгілі.
— Дұрыс, дәл т а п т ы ң , — деседі қазылар.
Ақылды қыз тапқыр жігіттің алдына келіп, басын иіп,
тәжім етіпті.

ЖЕТІ ҢАЗЫНАНЫҢ БІРІ

Баяғыда аң патшасы арыстан қызметшісі жол-
барысты шақырып, ормандағы барлық аңдарды жина
деп бұйырыпты. Арыстан патша әлемде ең қайратты,
ең ақылды әрі епті кім екенін білгісі келіпті. Лезде
арыстанның аланының алдына аңдар жинала қалады.
Арыстанның сөзін естіп болган соң түлкі алга шыгып:
— О, әлемде теңдесі жоқ патшам! Бүл өмірде сізден
ңайратты, ақылды, епті жан жоқ. Сондықтан да біз
сізді патша етіп сайлағанбыз! Сіздің ңайырымыңыз
шексіз,— депті. Барлың аңдар ез пікірлерін айтып
арыстанға жағымпаздана, оны дүниедегі ең күшті,
ақылды деп лепіртеді. Мақтау создерге мәз болған
аңымақ арыстан бір бүрышта құлагы салбырап, өзі
284
м а у ж ы р а п ж а т қ а н итті байқайды. Дереу гүрілдеп итке
төне түседі:
— Әй, сен оңбаған, м ы н а л а р д ы ң не а й т ы п ж а т қ а -
нын естіп отырсың ба езі? Неге сен ү н қ а т п а й с ы ң ? —
дейді.
Ит с а л м а қ т ы қ а л п ы н бұзбастан:
— Ә, сен бе едің... Сонша неге орманды басыңа
көтересің. Менің де сені м а қ т а п , бас ұруым керек пе? —
деп басын көтерместен тәкаппарлана қарсы сөйлейді.
— А л сонда,— дейді арыстан,— дүниеде ең қайрат-
ты, ең а қ ы л д ы , әділ әрі епті кім?
— Мен үшін дүниеде қайратты әрі а қ ы л д ы , ол
тек — адамзат!
А р ы с т а н одан бетер ы с қ ы р ы п , дереу ж о л б а р ы с қ а :
— Ит иттігін ж а с а п , адамды м а д а ң т а д ы . Біздің
а р а м ы з д а оған бұдан былай орын болмауға тиіс. Дереу
а р а м ы з д а н аластатыңдар!— депті күндей күркіреп...
Б ү л сөзден соң ит мүлде көңілі қ а л ы п , о л а р д ы ң
а р а с ы н а н біржолата қ ү й р ы қ үзіп кете барған екен.
Содан бері ит а д а м н ы ң досы, көмекшісі болыпты.
Бертін келе «Ит — жеті қ а з ы н а н ы ң бірі» деген қанат-
ты сез қалыптасыпты.

« Ж А П А Л А Ң КӨРСЕҢ, А Т Ы П АЛ...»

Күндерде бір к ү н Сүлеймен п а т ш а :

— А л т ы н , күміс, а қ ордаларда отыра-отыра ж а -
л ы қ т ы м . Енді м а ғ а н әдеміленген ақ сүйектен, кемігі
ж о қ қ а қ сүйектен, ы л ғ и ғана бас сүйектен, сарғайма-
ған жас сүйектен ү ш қабат сарай салынсын! Сарайдың
бірінші қабаты әйелдердің, екінші ңабаты еркектердің,
үшінші қабаты қ ү с т а р д ы ң бас сүйегінен қ а л а н с ы н !
А д а м д а р мен қ ұ с т а р д ы ң әрбір алты ағайындысы-
ның үшеуінің басы, бес а ғ а й ы н д ы с ы н ы ң екеуінің ба-
сы, ү ш а ғ а й ы н д ы л а р д ы ң біреуінің басы алынсын!—
депті.
Х а н ж а р л ы ғ ы екі емес. Сонымен к д һ а р л ы х а н н ы ң
қ а й ы р ы м с ы з ж а р л ы ғ ы орындала бастайды.
Күндерде бір к ү н кезек а ғ а й ы н д ы үкілерге келіп,
патша ж а р л ы ғ ы бойынша ең кенже інісі Б а й ғ ы з д ы ң
сүйегін а п а р ы п берер у а қ ы т жетеді. Б і р а қ қайсар да
батыр Үкі х а н ж а р л ы ғ ы н орындамайды. Ол Ж а п а л
інісін ж а р д ы ң ж а р ы ғ ы н а , Б а й ғ ы з інісін тастың қуысы-
на тығып тастап отыра беріпті.
286
 Ңұстарды қыру міндетін а т қ а р а т ы н Көкжендет дей-
тін қанды б а л а қ құс бар еді. Ол х а н с а р а й ы н д а ғ ы
ңара құс қ ұ р л ы қ а у қ а р ы ж о қ , сатқын кәрі Самұрық-
тың ең сенімді ң о л қ а н а т ы болатын. Көкжендет бір
күні Үкіге жетеді:
Б а л а ң ж ү н і ң балпиып,
Ж а л ғ ы з өзің ж а л п и ы п ,
Б а т ы р ы м с ы п талтиып,
Ңұлағыңды қалқитып,
Екі ұртыңды салпитып,—
не қып отырсың? Хан ж а р л ы ғ ы н неге орында-
майсың? Б а й ғ ы з д ы ң басы қайда, тап?!— депті. Үкі қос
ң ұ л а ғ ы н тікірейтіп а л а д ы да, кет дегендей ж у а н шең-
гелін сермеп қ а л а д ы . Ж а р м а с ы п қалса, ж а з ы м боларын
сезген жендет қ ұ с : «Ңап, бәлем, п а т ш а ғ а айтармын!»—
деп кете барады. Сол бетімен ұшып келе жатса, аға-
сының тілін а л м а й , т ы ғ ы л ы п ж а т қ а н Ж а п а л ж а л п -
ж а л п етіп, ж а р басында ойнап ж ү р екен. Көкжендет
Ж а п а л д ы ң ж а н ы н а келіп:
— Б а й ғ ы з д ы тауып бер, п а т ш а н ы ң тойына бақыр-
шы болып, т а м а қ қ а т о я р с ы ң , — деп а л д а й д ы . Оны естіп
отырған Үкі т а ң д а й ы н қағып, «айтпа» деп ы м д а й д ы .
Бірақ әрі ңорңақ, әрі опасыз Ж а п а л тастың ңуысында
ж а т ң а н кенже інісі Б а й ғ ы з д ы ж а у ңолына ұстап береді.
Міне, сол күннен бастап, Ж а п а л аты өшіп, ол Ж а п а -
лаң атаныпты. Опасыздық ж а с а п , өз бауырын бір үзім
жемге сатқаны ү ш і н : « Ж а п а л а ң көрсең, атып а л , жа-
маннан бойыңды сатып а л » — деген х а л ы қ қ а р ғ ы с ы
м а қ а л боп содан қ а л ғ а н екен.
Үкі қасиетті құс атанып, оның балаң ж ү н і н қыз-
бозбала бөркіне т а ғ а т ы н болыпты.

АҢЫЗҒА АИНАЛҒАН АТЫМТАИ

Ертеде кедей-кепшікке, жетім-жесірге барынша кө-

мек көрсетуімен, ң а й ы р ы м д ы л ы ғ ы м е н аты ш ы қ қ а н
Атымтай деген а д а м болған екен. Әйтеуір тұрмыстан
қ а ғ а ж у көріп киер киімге, ішер асқа ж а р ы м а й келген
ж а р л ы - ж а ң ы б а й л а р д а н барын а я м а й риза етіп жібере-
тін көрінеді. Сол себепті А т ы м т а й ж о м а р т атанып,
ел арасына а т а ғ ы кең тарапты. Туған ағасы бір к ү н і
шешесіне келіп:
— А т ы м т а й д ы ң ж о м а р т деген а т а ғ ы елге әйгілі
286
болды. Мен де жомартпын, менің атым неге шыңпай-
ды?— деген екен. Сонда анасы:
— Атымтай туа жомарт болды,— депті.— Қос
емшегімнің бірін басқа балаға емізбесем, ол ембей
жылайтын. Сондықтан қос анарымның бірін бөтен бала-
ға үсынуға мәжбүр болатынмын. Ал сен болсаң, бір
емшегімді сорып жатқанда, екіншісін тас қып қолың-
мен ұстап жататынсың. Сен қалай жомарт б о л а с ы ң ? —
деп бетіне тіктеп қараған екен.
Сол заманда тағы бір жомарт патша болған екен.
Атымтайдың даңңының ел арасына тарағанына қызға-
ныштан оның іші күйеді. «Ңалай бүл менен асып ке-
теді? Егер оның көзі жойылса, менің атым шықпаған-
да кімдікі шығады»,— деген ой жанын жегідей жейді.
Ақыры Атымтайды құртудың жолын іздестіріп, сол
елдегі баукеспе үры-қанішер біреуді шақырып алып,
жомартты өлтіру үшін тапсырма береді.
— Пәлен деген қалаға жақын ауылда,— дейді пат-
ша.— Атымтай жомарт деген адам бар. Соны өлтіріп,
тапсырманы орындағандығыңның дәлелі ретінде басын
кесіп маған әкелесің. Тіршілікте қалағаныңның бәрі
орындалады. Алтын, күмісті керегіңше аласың!
Әлгі қанішер хаңмен уағдаласып, аттанып кетеді.
Бірнеше күн жол жүріп, шаршап-шалдығып іздеген
аулының шетіне кештете ілігеді. Отын шауып әкеле
жатқан адамға жолығып, сәлемдескен соң:
— Күн болса кешкіріп ңалды,— дейді ол.— Мен
болсам алыстан келе жатқан жолаушы едім, бұл ауыл-
да баратын танысым да жоқ.
— Олай болса, біздің үйге жүр, асықпай жатып
әбден тынығып, дем ал,— деп жаңағы отын әкеле
жатқан адам үйіне ертіп келіпті.
Ңонағы өте риза болып үш күндей тынығып, жақ-
сы дем алады. Отынын базарға сатып келген үй иесіне
таңданып: «Бұл не деген ғажап адам,— деп ойлай-
ды.— Тұрмысы жаңсы, байлығы жетеді, сүйте тұрып,
әуреленіп отын шауып, оны базарға сатып, несіне бей-
неттенеді екен?»
Бірде қонағы сөздің реті келгенде:
— Байңаймын, тіршілігіңіз жаман емес сияқты.
Барлығы да жеткілікті, таршылық көретін жеріңіз
жоқ. Несіне отын шауып, сатып бейнеттенесіз... Жат-
пайсыз ба дем алып?— деп үй иесіне қарапты.
— Еңбекпен тауып ішкен асқа не жетсін,— депті
үй иесі қонағының сұрағына жауап беріп.— Отын
287
дайындап, оны сатып адал еңбек, маңдай термен табыл-
ган қаржымен күнелтемін. Ал үйдегі жинаған ңазына-
мүлік, шаруашылығымды жетім-жесір, кем-кетік,
шаршап-шалдыңқан адамдар мүқтажын етеуге, келім-
ді-кетімді ңонаңтарымды ркза етіп атңаруға жүмсай-
мын. Егер ңалаганың болса айт, ңолыңнан қақпай-
мын, саған да берем!
Үй иесінің сый-ңұрметіне риза болған қокағы «шар-
уамды бүл кісіден жасырмайын» деп ойлайды.
— Рақмет сізге,— депті ол.— Еш нөрсе де алмай-
мын. Келген шаруам пәленше деген патшамыз: «Осы
маңда Атымтай жомарт деген бар, соны өлтіріп, басын
кесіп алсаң керегіңше қазынадан алтын, күміс ала-
с ы ң » , — деген еді. Сол жомартты тауып маған керсет-
сеңіз болғаны, патшаның берген сыйының жартысын
сізге берем.
— Маған еш нәрсенің керегі жоқ, оны тауып беру
оңай,— деген жауапты еетігенде қанішер әкесі базардан
келгендей қуанып, екі езуі екі құлағына жетіпті.
— Бәрібір, табысымның жартысы сіздікі,— деп дег-
бірі қалмапты.
Енді Атымтайды іздеп жолға шығуға асыңтырып,
орнынан тұрған кезде, үй иесі сабырмен:
— Сенің іздеп келген Атымтай жомартың менмін.
Ңұлдығыңа әзірмін, патшаңды риза ет те, сыйлығың-
ды ал,— деп ңонағына басын тосады. Сасып қалған
қонағы шошынып:
— Ңойыңыз, бүл неткеніңіз... Япырмай, қандай
мәрт адам едіңіз... Айып менде,— деп кешірім сұрап,
еліне қайтып кетеді. Оралысымен патша алдына келіп
болған жайды бастан-аяң баяндайды. Сонда жомарт
патша отырып:
— Бүл не деген ғажап жан! Адам мал мен мүлік-
ке, дүниеге жомарт болушы еді. Атымтай өз жанына
да жомарт, сірә, мұнымен таласуға болмас,— депті.

БАЗАРШЫ ЖІГІТ ПЕН АҢЫЛДЫ ҢЫЗ

Ертеде бір бидің жалғыз ұлы болыпты. Аңылды-
лығымен, әділдігімен ел аузына іліккен би үлының
болбыр ескеніне налиды екен. Бірде алыс сапар үстінде
келе жатқан әке баласын сынамаңқа «Ңарағым, осы
жолды қалай қысқартуға болады?» дегенде, аң-таң
қалған ұлы мандыртып жауап айта алмайды. «Ой, же-
288
тесіз, әсерлі әңгіме айта білсең ж о л д ы ң қ ы с қ а р ғ а н ы
сол!» деп қатты күйінген би ойланып-толғанып бір
шешімге келеді.
Бір күні ү л ы н ы ң а л д ы н а ж ү з с а у л ы қ салып, базар-
ғ а айдатады. Сапарға ш ы ғ а р а л д ы н д а ш а р т ы н а й т а д ы :
— Б а л а м , мына м а л д ы базарда ретін тауып ү ш рет
сатып, пүл етерсің. Бір рет сатсаң сен м а ғ а н ұл емессің,
үйдің бетін көрме!..
Әкенің қ а т а л сынына ү ш ы р а ғ а н байғұс бала м а л ы н
а й д а п базарға келсе, сатып а л у ш ы л а р көп екен. Сау-
л ы қ т а р д ы ң қ ұ н ы н сұраған х а л ы қ қ а :
— Әр басты ү ш реттен сатамын,— дейді иесі.
— Оу, бір қойды ү ш рет сатқанды кімнен көріп
е д і ң ? — деп т а ң ы р қ а ғ а н ж ұ р т теріс а й н а л ы п кете
беріпті.
К ү н артынан күн ж ы л ж ы п , м а л ы өтпей, әбден қа-
ж ы п , ш а р ш а ғ а н базаршы жігіт м а л ы н ы ң ж а н ы н д а
бүктүсіп бүрісіп ж а т а береді.
Жігіттің мұң басқан ж ү з і н көріп а я п кеткен бір
ж а с қ ы з одан:
— Неге сонша ж а б ы р қ а у с ы ң , жігітім?— деп сұрай-
ды. Б а л а болған ж а й д ы ң бәрін баяндайды. Мән-жайды
түсінген қ ы з сонда былай депті:
— Ңораңдағы м а л д ы ү ш рет сату ү ш і н менің айт-
қ а н ы м д ы б ұ л ж ы т п а й орындауың керек. Алдымен анау
қара орманнан а ғ а ш қиып әкеліп, қора ж а с а . Ңойды
сонда ұста. Уақыт өткенде, мезгіл жеткенде қораң қой-
ға толады, м а л д ы ң ж ү н і өседі. Сонан кейін қиды бір
сат, ж ү н д і екі сат. М а л д ы ң өзін және сат. Бір басты
ү ш рет сату деген осы.
Ңыздың а қ ы л ы н а сүйсінген жігіт қ у а н ы п кетеді де,
дереу іске кіріседі:
Күнді-түнге ү л а с т ы р ы п ерінбей тер төгеді де көп
кешікпей-ақ қ а л т а с ы н пұлға толтырып үйіне оралады.
¥ л ы н ы ң о л ж а л ы оралғанына риза болған би оның
мұндай а қ ы л д ы кімнен үйренгенін аныңтағысы келеді.
Жігіт сырын ж а с ы р м а й , шынын айтады.
Би іздеу салып ж ү р і п а қ ы л ы н а көркі сай сүлуды
ұлына әпереді. Содан би баласы мен а қ ы л д ы қыз ез
а л д ы н а отау тігіп, дәулетті әрі бақытты ұ з а қ өмір
кешіпті.

289
 БАИЛЫҢ, БАҢЫТ, АҢЫЛ

Ерте заманда Б а й л ы қ , Б а қ ы т , А қ ы л үшеуі бас

қосады. Олар өзара өткен-кеткен әңгімелерді айтыса-
ды. Сөз кезегінде үшеуі адам баласына тигізетін пай-
дасы ж а й ы н д а таласып қ а л а д ы .
Алдымен Б а й л ы қ сөз а л ы п : — Менің а р қ а м д а ғана
а д а м баласының төрт түлігі сай, үйі дүние-мүлікке
бай, ішіп-жемі мол болады. Сондықтан м а ғ а н тең келер
ештеңе ж о қ , — деп кеудесін қ а ғ а д ы .
Сонда Б а қ ы т былай д е й д і : — М е н бақпын, кімнің
басына қонсам, соның атақ-даңқын ш ы ғ а р а м ы н , ман-
сабын аспанға көтеремін, «ақ дегені — алғыс, қара
дегені — ңарғыс» дөкей етемін. Ңарсы келген дұшпан-
ды жер етемін.
— О, достарым, мен сендердің таластарыңа қосыл-
маймын. Үшеуміз тең тудық. Б і р а қ мен бірер ит жей-
дені сендерден бүрын тоздырдым. Айтыстарың көңілі-
ме қонбайды. Мен — А қ ы л м ы н . Сондықтан бекер дау-
рығып, менменсініп сөйлегенді ж а қ т ы р м а й м ы н . Үшеуі-
міз де адам баласына қажетпіз. Көңілдеріңе келсе де
айтайын, екеуің де м а ғ а н б а ғ ы н ы ш т ы с ы ң д а р . А д а м
баласы менсіз өмір сүре а л м а й д ы . Келіспесеңдер
Д а н ы ш п а н ғ а жүгінейік. Төрелігін сол айтсын,— дейді
А қ ы л сабырлы түрде. Сөйтіп үшеуі Д а н ы ш п а н ғ а
келеді.
Үшеуінің т а л а с ы н тыңдап а л ғ а н Д а н ы ш п а н :
— Өмірдің әзі сабақ: « Б а й л ы қ — бір ж ү т т ы қ » . «Ба-
қыт баянсыз». А қ ы л бар жерде ғана Б а й л ы ң та, Б а қ ы т
та, бірлік те, тірлік те, ы н т ы м а ң та түгел. А қ ы л м е н
бәрін о й д а ғ ы д а й басңаруға, а т қ а р у ғ а тындыруға бо-
л а д ы . А қ ы л д ы ң еңбек деген сүйеніші, тіреуі, тұтқасы
бар. Оның а л м а й т ы н қ а м а л ы , қолы жетпейтін ы р з ы ғ ы
ж о қ . Сондықтан а қ ы л д ы болып еңбек ете білген а д а м
баласы б а й л ы қ қ а да, бақытқа да кенеліп, мәнді де сәнді
өмір сүре а л а д ы , — деген екен.

Б Е И Б І Т Ш І Л І К Т У Р А Л Ы ЕРТЕГІ

Ертеде Ң а н қ ұ м а р есімді патша болыпты. Атына

заты сай, ж ү р г е н жерін ж а п ы р ы п , бірде-бір тіршілік
иесін қ а л д ы р м а й т ы н , әлемде тек өзім ғана болсам деп
армандайтын, менмен, еркөкірек, з ұ л ы м патша х а л қ ы -
на мүлде т ы н ы ш т ы қ бермепті. ЗКауыз п а т ш а н ы ң зұ-
290
л ы м д ы қ істері х а л қ ы н ы ң берекесін кетіріп, тоз-тоз етіп
бытыратып жіберіпті. А л әлемде ж а л ғ ы з өзім ғана
үстемдік етуім керек деген ой басын билеп а л ғ а н өзім-
шіл патша, х а л қ ы н ы ң күйзелуіне қарамастаң, жанта-
ласа қ а р у л а н ы п ж а т қ а н - д ы . Сондай күндердің бірінде
Қ а н қ ү м а р Достық деген біреудің өзіне қарсы күреске
д а й ы н д а л ы п жүргенін естиді.
— Маған қарсы ш ы ғ ы п ж ү р г е н кім озі?— деп ыза-
л а н а д ы Ң а н қ ү м а р . — Ондай адамды тез арада үстап
а л ы п келіңдер. Көрсін ол п а т ш а ғ а қарсы болудың
ңандай екенін.
« Б ү й р ы қ қатты, ж а н тәтті» дегендей, патша нөкер-
лері ж а р л ы қ т ы орындауға бар ынтамен кірісті. Алай-
да х а л ы қ өзінің а д а л ү л ы Достықты ұстап бермеді.
Тіпті олар патшага ңарсы шыға бастады. Мүның бәрі
Ң а н қ ү м а р ғ а , әрине, ж а й л ы тимеген еді. Ел ішіндегі
п а т ш а н ы ң т ы ң ш ы - ж а н д а й ш а п т а р ы Достықтың жа-
сырынған жерін біліп қап, ңатты қуғынға ү ш ы р а т т ы .
А у ы р күйзеліске тап болған Достықтың қ ү л а г ы н а Бей-
бітшілік патша туралы дақпырт, оның ж а р л ы - ж а қ ы -
байларға деген қ а м ң о р л ы ғ ы ж а й л ы хабар жетті. Хал-
ң ы н ы ң ж а ғ д а й ы н а ңатты қ а й ғ ы р ы п , оны Ңанқұмар-
дың ңанды шеңгелінен ң а л а й ңұтңарудың а м а л ы н
іздеген Достық Бейбітшілік п а т ш а л ы ғ ы н іздеп сапар
шегеді.
Р а с ы н д а да Бейбітшілік д а р х а н көңілді, кішіпейіл
а д а м екен. Достыңты ж ы л ы шыраймен ңабылдап,
басынан кешкендерін естіген соң, өзіне уәзір етіп қыз-
метке а л а д ы . Мұны естіген Ң а н қ ұ м а р ңатты ы з а л а н ы п ,
дереу Бейбітшілік п а т ш а л ы ғ ы н а ңарсы соғыс ж а р и я -
л а й д ы . Жеңсем Бейбітшіліктің кең байтаң жеріне
түгелімен өзім иелік етермін деген пасық ой бар еді.
А л Бейбітшілік патша болса, өздігінен ешкімге тиіс-
пейтін, ж а з ы қ с ы з тиіскенді аямайтын, мейлінше әділ
адам еді. Осы ж о л ы да ол баса көктеген даңғой Ңан-
ң ұ м а р ғ а Достыңпен ақылдаса отырып, табан тіресе
күрес жүргізеді. Ң а н қ ү м а р д ы ң қол астына ңараған
бар х а л қ ы жан-тәнімен Бейбітшілікті ж а ң т а й д ы . Сөй-
тіп, қ а ш а н д а әділдікті ту етіп ұстаған Бейбітшілік
жеңіске жетеді. Б ұ л кезде Бейбітшіліктің кіші қ ы з ы
Ақкөгершін әдемі болып бойжеткен еді. Патша бұл
қ ы з ы н а ң ы л д ы л ы ғ ы , т а п қ ы р л ы ғ ы үшін де басңа бала-
л а р ы н а н ерекше ж а ң с ы көретін. А ң ы л ы н а көркі сай
Ақкөгершін Достықты ұнатады. Кейіннен бірін-бірі
ұнатңан екі ж а с баңытты өмір сүріпті. Сөйтіп Достық
291
уәзір мен Бейбітшілік патша да көптен ойлаған арман-
д а р ы н а жетіпті дейді. Содан бері көзін а л а р т ы п ж а у -
л а п алуға басқалар да қ а й м ы ғ а д ы екен. А л аз да бол-
са жеңіске үлес қосқан Аңкөгершін кейіннен Бейбіт-
шіліктің құсына айналса керек.

СЫНШЫНЫҢ БАЛАСЫ

Ертеде ж а у г е р ш і л і к з а м а н д а ж о ң ғ а р д ы ң құмырс-
қадай қ ұ ж ы н а ғ а н өскері қ а з а қ т ы ң бір а у л ы н ш а у ы п ,
әйелін күңдікке, еркегін қ ұ л д ы қ қ а а й д а п кетеді. Сол
т ұ т қ ы н д а р д ы ң ішінде а т а қ т ы с ы н ш ы н ы ң баласы да бір-
ге кетеді. Б а л а н ы қой б а қ қ ы з ы п қояды. А й л а р , ж ы л -
д а р өтеді, бала қой бағып, күнін өткізіп жүреді. Бір
күні бала қой бағып жүріп, ж ы л қ ы н ы ң қу басын туып
а л а д ы да, «бұл ж о ң ғ а р л а р сенің а р ғ ы м а қ т ы ң басы
екеніңді, менің с ы н ш ы н ы ң баласы екенімді қайдан біл-
сін?» деп ж ы л а п отырады. Б а л а кешкіде қойды а у ы л ғ а
а й д а п келсе, ж о ң ғ а р ханы базардан үш а р ғ ы м а ң әкел-
генін естиді. Б а л а н ы х а н ш а қ ы р т ы п а л ы п :
— Мына үш а р ғ ы м а қ т ы сынап берші,— дейді.
Б а л а бұл а р ғ ы м а қ т а р д ы еліндегі әкесінің сынайты-
нын айтып, оңай қ ұ т ы л а д ы . Енді ж а қ ы н д а өтетін
бәйгеге үш жүйрігін қосатынын айтып балаға атты
баптауды тапсырады. Б а л а үшеудің ішінен біреуін таң-
дап а л ы п , соны ж а қ с ы л а п баптайды. Бәйге болатын
күні хан жүйріктерге ер-тұрманын салдырып, қамда-
тып ж а т а д ы . Сол кезде бала озінің баптаған жүйрігі-
не «бір мінейінші» деп сүрайды. Б а л а а т қ а мініп а л ы п ,
х а н ғ а : «Ңош бол!» деп, еліне қ а р а й шаба жөнеледі.
Ң у ғ ы н ш ы ғ а жеткізбей, еліне аман-есен жетеді.

ЕКІ ДОС

Ертеде, ел арасында жаугершілік ж и і болатын кез-

де, ң а з а қ т ы ң екі ж а у ы н г е р і төс қағысып дос болады.
Бірде әскерлер бір өзеннің бойында шатыр тігіп,
д а м ы л д а п т ы . Т ұ т қ и ы л д а н ж а у д ы ң көптеген қ а л ы ң
қолы ш а б у ы л ж а с а п т ы . Тонаған мал-мүліктерін тиеп
кетіпті. Ңолға түскен а з а м а т т а р д ы айдап әкетіпті.
Әлгі екі достың біреуі ж а у қолына түседі. Досының
қолға түсіп қ а л ғ а н ы н естіген екінші батыр күздің қ а р а
суығын елеместен, езенді малтып өтіп, ж а у ж а т қ а н
292
ж а ғ а ғ а келеді. А н т а л а ғ а н ж а у әскерлері оны тарпа
бас салады. Ж а у ы н г е р өзін қолбасыларына а п а р у ы н
отінеді. Алып келген соң ол ж а у д ы ң қолбасысына:
— Мен қолдарыңа түскен бір жауынгерге қ ұ н тө-
леп, сатып а л у ғ а келдім. Менің оған айырбаска берер
м а л ы м , мүлкім ж о қ . Бір-ақ нәрсе беремін. Ол — озім-
нің өмірім. Досымды босатыңдар, ол үшін өзімнің
өмірімді қияр едім,— дейді.
Ңолбасы ойланып отырып, оны с ы н а м а қ болады д а :
— Ж а р а й д ы , мен сені қ ы р ш ы н ы ң н а н қимай-ақ
қояйын. Маған сол еміріңнің бір бөлшегін ғана бер-
сең болды,— дейді.
— Ол не?— дейді досын ңүтқаруға а с ы қ қ а н жігіт.
— Маған сенің көздерің керек,— дейді қолбасы,—
екі көзіңді ойып а л а м ы н .
— Ол да болсын, көзімді тезірек а л да, досымды
босат,— дейді. Жігіт бұл сыннан толқусыз өтеді.
Әлгі жауынгер т ү т қ ы н н а н босаған досының иығына
қолын артып, зағип күйі қуанып, күлімдеп келе
жатады.
Мүны көрген ж а у д ы ң қолбасы: «Мынадай ерлері
бар х а л ы қ т ы т ү т қ и ы л д а н келіп, қ а п ы д а бас салған
ж а ғ д а й д а болмаса, бетпе-бет ұрыста ж е ң у қиынға со-
ғады»— деп түйеді. Сөйтіп өз әскерлеріне шегінуге
бұйрық берген екен.

Х А Н Н А Н ОЗҒАН Ң А Р А

Ерте кезде бір хан шеру тартып келе ж а т а д ы .

Шөлейт, сусыз д а л а ғ а кездесіпті, ж а н ы н а ерткен адам-
дары мен көліктері әбден шөлдейді. Осылай т а р ы ғ ы п
келе ж а т қ а н д а , алыста бір кішкене бұйрат көрінеді.
Х а н жігіттеріне:
— А д ы р л ы ж е р а у ы з сусыз болмайды. Тез барып
қ а р а ң д а р ! — дейді.
Жігіттер а д ы р д ы ң үстіне шықса, ңойнауда бір
қора ж а й ы л ы п ж ү р г е н ңой керінеді. Сосын жігіттер
ж а й тұрмай, қой шетіне ж а қ ы н д а п келеді. А л қой ба-
ғып жүрген қойшыға менсінбегендіктен сәлем де бер-
мейді. Сәл-гіәл тұрғаннан кейін:
— Су қайда?..— деп зіркілдеп а л а жөнеледі әлгі-
лер.
— Су дегенің көл ме?— дейді қойшы.
— Озің қ а л а й ңисық сөйлейсің! Бізге, ханға бере-
293
тін ауыз су керек, — дейді өкіреңдеген шабармандар.
— Хан ішеді екен деп, қ а с қ а й ы п агып ж а т қ а н
б ұ л а қ көргенім ж о қ , — дейді қойшы. Ш а б а р м а н д а р
онан әрі ы з а л а н ы п күш көрсетпек болады.
— Мен де сендердей а д а м м ы н . Жерден бұлақ ағы-
зар су иесі Сүлеймен де емеспін,— деп қойшы шабар-
м а н н ы ң аузын а ш т ы р м а й д ы .
— Ж ү р , хан а л д ы н а ж ү р , сенімеи сонда сөйлесе-
міз!— дейді олар.
— Мен сендердей ерігіп жүргенім ж о қ . Мына
б а қ қ а н м а л ы м д ы тастап ешқайда бармаймын,— деп
сазарып отырып а л а д ы . Ш а б а р м а н д а р х а н ғ а қ а й т ы п
келеді.
— Қойшы бір кесірлі а д а м екен, ж а қ с ы сез ести
а л м а д ы қ . Сосын өз әміріңізді тыңдауга келдік,— дейді.
— Онда оны ұрмай-соқпай, осында алып келің-
д е р ? — деп үш жігітті жібереді.
Хан әмірі екі болмайды. Ңойшыны еріксіз алып
келеді.
— Ш а қ ы р т қ а н д а неге келмейсің, судың жөнін неге
а й т ы п бермейсің?.. Қ а з і р басыңды аламын...— деп жен-
деттеріне әмір етеді. Жендеттер қ ы л ы ш ы н көтере бер-
генде қойшы басын төмен иіп:
— Тақсыр хан, дат!— дейді.
— Е, д а т ы ң болса айт!— деп, х а н өрекпіген жен-
деттерін тоңтатып, қойшыга сөйле дегендей ишарат
етеді.
— Мен сізге бір сұңқар мен ш ө ж е торғайдың хикая-
сын айтайын,— деп қойшы сөз бастайды.
«Ерте кезде бір сұңқар ж е м таба а л м а й а ш ы ғ ы п ,
өзен бойын өрлеп келе жатса, а л д ы н а н бір ш ө ж е тор-
ғ а й ұ ш ы п жөнеліпті. Сұңқардың көзіне қан толып,
торғайды бүріп алып, енді жеуге а й н а л ғ а н д а , торғай:
«Сұңқар мырза, бір ауыз а р ы з тыңдаңыз, соны айтып
болған соң, ж е й беріңіз,— депті.— Мен ш ө ж е торғай-
мын, қорбиған ж ү н і м болмаса сіздің бөтегеңізге ж ұ ғ ы н
болар қ ы з ы л ы м ж о қ . Ж а р ы м а й т ы н нәрсеге асыл тұм-
сығыңызды босқа былғайсыз. Ңарны а ш қ а н сұңқар
ң а р м а қ қ а ш а н ш а р еті ж о қ ш ө ж е торғайға түсіп, тұм-
сығын б ы л ғ а п т ы деген өзіңізге ж а м а н ат қ а л д ы р а с ы з
ғой. Өзімнің ж а н ы м д ы қорғап отырған жоңпын, сіздің
а р ы ң ы з ғ а нұқсан келеді ғой деймін».
Ш ө ж е торғай осыны айтып «жей беріңіз» дегендей
көзін ж ұ м ы п , қ а н а т ы н ж а й ы п ж а т а кетіпті. Сұңқар
ойланып, ш ө ж е торғайды ңоя беріпті.
294
 Мен мына аз ғана қойды бағып ж ү р г е н ңойшы-
мын. Не атым ж о қ , не а т а ғ ы м ж о қ . Менің басымды
а л ғ а н ы ң ы з д ы ешкім елеп, сондай бір үлкен ж а у д ы
жеңіпті деп, сіздің батырлығыңызды дәріптей ме? Ңай-
та қолында ңаруы ж о ң , ңасында ңорғаушысы ж о қ
бишара қ о й ш ы н ы өлтіріпті деп күлмей ме? Ж а у ы н а
әлі келмеген соң кегін ңол астындағы қойшыдан алып-
ты деп тірідей өлтірмей ме? А л а м ы н десеңіз, міне
басым»,— деп, ңойшы х а н н ы ң а л д ы н а келіп, тізерлеп
отыра кетіпті. Сонда:
— Япырай, сөз т а п қ а н ғ а ңолқа ж о қ ! — дейтін еді.
Б а с ы ң азат. Біраң судың женін айт,— депті хан.
Ңойшы:
— Әй, таңсыр хан-ай, суды таба а л м а й т ы н топты
бастап ж о р ы қ ң а шығыпсыз. Ңос өзеннің арнасы алды-
ңызда көрініп түр. Соны таппай қолыңызды ңаңсытып,
шөлдетіп келесіз, келешекте ңалай ж о л тауып, ңол бас-
тайсыз?— депті. Осыны айтып, қойшы өгізін бір тебі-
ніп қойына кетіпті. Еңсесі түскен х а н қойшыдан жеңі-
ліп орнында отырып қ а л ы п т ы .

А Ң Ы Л Г Ө И ТОРҒАИ

Бір қарт базарға барып базарлап ңайтайын деп

қ а л а ғ а кетіп бара ж а т ы п , жолда бір б а л а н ы ң бұта
түбінде түзақ ңүрып отырғанын көреді. Сол сәтте аспан-
да бір торғай ш ы р ы л д а п :
— Ей, бала, мен алпыс ж а с а ғ а н торғаймын,—
Түзағыңа қонбаймын,
А л т ы ж а с а р баласың,
Мені қайтіп аласың? —
деп сайрап түр екен.
— Бұйыртса, өзің-ақ келіп т ү с е р с і ң , — деп бала тұ-
з а ғ ы н қ ү р ы п отыра беріпті.
Б ұ л екеуінің сөзіне қарт онша көңіл бөлмей, өз
ж о л ы м е н ж ү р і п кетеді.
Ң а л а д а ғ ы ш а р у а с ы н түске дейін бітіріп, ңарт аулы-
на ңайтып келе ж а т ы п , м а н а ғ ы б а л а н ы ң торғайды
т ұ з а қ т а н босатып а л ы п ж а т қ а н ы н көреді.
— Б а л а м , осы о л ж а ң д ы маған байлашы,— деп
ңарт б а л а н ы ң торғайын қ а л а п сұрап а л а д ы .
Б ы л а й ш ы қ ң а н соң торғайдан:
— Сен ғой, мана таңертең баланы мазақтап, «тұза-
ғыңа қонбаймын, а л п ы с ж а с а ғ а н торғаймын» деп сай-
295
рап түр едің. Енді қ а л а й т ұ з а қ қ а түсіп қ а л д ы ң ? —
деп сүрайды.
— Тақсыр, ж а ң а қатты ж е л тұрып, бүршаң ж а у -
ды. Сол б ү р ш а қ т а н қорғалап бір бұтаны тасалап едім,
т ұ з а қ қ а қ а л а й түсіп қ а л ғ а н ы м д ы байқамаппын. Б а р
болғаны осы. Тақсыр. Мен а с ы л ы қ а й т қ а н екем,—
дейді торғай.— Ал енді сізге ү ш ауыз а қ ы л айтайын,
мені босатыңыз.
Онсыз да қоя берейін деп келе ж а т қ а н қарт:
— Ж а р а й д ы , а й т қ ы н а ң ы л ы ң д ы , — деп келісім
береді.
— Бірінші а қ ы л ы м — көзің көрмей сенбе, екінші
а қ ы л ы м — өнбесті қума, үшіншісі — өткенге өкінбе,—
дейді торғай қ а р т қ а қарап.
— Түсіндім,— деп қарт торғайды босатып жібереді.
Торғай а н а д а й жердегі бір тастың үстіне барып
ңонып отырып:
— Ңария, мен неге үша а л м а й отырмын,— депті.
— Мен ңайдан білейін,— дейді қарт.
— Ң а н а т ы м н ы ң астында асықтай алтын бар еді,
соны көтере а л м а й отырмын.
Мүны естіген ңарт торғайдың алтынын а л м а ң бо-
лып, а ң ы р ы н аттан түсіп, торғайға ж а қ ы н д а п келіп,
қолын соза ү м т ы л а береді. Таяп қ а л ғ а н д а торғай қар-
ғ ы п екінші тасқа қонады. Қарт т а ғ ы ү м т ы л а д ы , торғай
т а ғ ы секіріп кетеді.
Өстіп қарт ұмтыла қуып, торғай секектей қ а ш ы п ,
тастан-тасқа ңона береді. Ңарт қуа-қуа әбден шаршап,
аты бір ж а қ т а , өзі бір ж а қ т а қ а л а д ы .
Сонда торғай таяу жерде ңонаңтап отырып:
— Сіз мен а й т қ а н ү ш ауыз а қ ы л д ы ң бірде-біреуін
түсінбеген екенсіз,— депті.
— Қ а л а й ш а ? — деп а ш у л а н а д ы қарт.
Сонда торғай:
— Бірінші а ң ы л ы м — «көзің көрмей сенбе» дедім,
сіз көзіңіз көрмей түрып, менің қ а н а т ы м н ы ң астында
асыңтай а л т ы н бар дегенге сендіңіз. Мен небәрі өзім
асыңтай ғ а н а м ы н . Сонда менің қай жеріме асықтай
а л т ы н сияды? Екінші а қ ы л ы м — « ө н б е с т і қума» дедім.
Сіз мені ұстай а л м а с а ң ы з да, өнбес істің соңына түсіп,
әбден қ а л ж ы р а д ы ң ы з . Үшіншісі — « ө т к е н г е өкінбе»
дедім. Сіз сол өткен қателіктеріңізге қатты өкініп,
ңапа болдыңыз. Үш а у ы з а қ ы л д ы ң мәнін енді түсінген
боларсыз деп сенемін,— депті де, торғай өз ж а й ы н а
ұ ш ы п кете барыпты.
296
 МАЛДЫҢ ПІРЛЕРІ

Ерте заманда қ а з а қ т а р м а л д ы ң да пірлері болады

деп ұ қ қ а н . Мысалы қойдың пірі — Шопан ата, түйенің
пірі — Ойсылқара, ж ы л қ ы н ы ң пірі — Ңамбар ата,
с и ы р д ы ң пірі — Зеңгі баба, қойдың көсемі — Сексек
деп білген. Міне, осы пірлерге сиынып, м а л ы н ы ң көп
болып өсіп-өнуін тілеген. Ң а з а қ т ы ң :

Шопан ата:
Малды берсең қойды бер,
¥ л д ы берсең бойлы бер.
Ж ұ р т қ а а қ ы л салғандай,
А қ ы л ы а р т ы қ ойлы бер.

Ңамбар ата:
Ш а р у а н ы ң бір пірі — Ңамбар ата,
Тілегенде өзің бер ақтан бата.
Үйір-үйір ж ы л қ ы н ы ш ұ р қ ы р а т ы п ,
Ойдан-қырдан арқансыз әкеп мата.

Ойсылқара:
Ш а р у а н ы ң бір пірі — Ойсылқара,
Түйені өсір ж а р ы л қ а п , болсын пана.
Ит-құс, пәле, індеттен а м а н сақтап,
Топ-топ қ ы л ы п боталат аруана.
Зеңгі баба:
Ш а р у а н ы ң бір пірі — зеңгі баба,
Сиыр берсең сүтті бер өңкей мама.
Кең өріске шұбыртып өзің бағып,
Кешке ж а қ ы н қотанға әкеп қама.
Сексек ата:
Ңойды көсем бастайтын,
Өткелден үркіп, саспайтын.
Ң а р а ғ а й мүйіз серкелі,
ІІІүйде ж а л д ы желкелі,
Сексек ата баласы.
Ешкі бассын үйіңді,
Ешкі басса үйіңді,
Кешке бассын үйіңді,—

деген ш у м а қ т а р ы осылайша туған.

297
 * * *

«Ойсылқара» келенің бурасы екен,

Буралығын білдірген шудасы екен.
«Жылқышы ата» үйірдің айғыры екен,
Ңұлындатып көбейткен байлығы екен.
«Зеңгі баба» табынның бұқасы екен,
Ет пен майға өн бойы тұтас екен.
«Шопан ата» отардың қошқары екен,
Егізденіп жылда төл қосқан екен.
Ңазақ бабам халқына қазына етіп,
Кең дастарқан алдына тосқан екен,
Өсіріп ен байлықты, деген атам:
«Береке мен бірлікті ұста бекем».

БАИЛЫҢ ПЕН АҢЫЛ

Бір шалдың төрт ұлы болыпты. Бір күні шал ұл-
дарын жинап алып былай депті:
;
— Мен қартайдым. Біреуіңнің үй иесі болатын
уақыттарың жстті. Кімнің ақылы мен байлығы сай
болса, сол мұрагерім болады. Әрқайсыларың маған
байлықтарың мен ақылдарыңды көрсетіңдер,— депті.
Үлкен ұлы асыл тасты жүзік салған қолын көр-
сетіп:
— Міне, менің байлығым. Ал кім бай болса, сол
ақылды,— депті.
Екінші ұлы асыл киімдерін киіп, әдеміленіп келеді
де:
— Мені осы түрімде көргендер ақылым мен бай-
лығымның алдында бас иеді,— дейді.
Үшінші ұлы күміспен және тастармен әшекейлен-
ген белдігін буынады да:
— Бүндай белдікті,— дейді,— ешкім ешқашан
буынып көрген жоқ...
Әкесі үлкен балаларына қарап басын шайқайды
да, ең кіші ұлына қарап:
— Сен неге үндемейсің? Сен қандай байлығыңмен
м а қ т а н а с ы ң ? — дейді. Сонда кенжесі былай депті:
— Менде асыл тасты жүзік те, сәнді киім де, қым-
бат тастармен әшекейленген белдік те жоқ. Тек еңбек
сүйгіш екі ңолым, ңайрат-жігерге толы жүрегім ғана
бар.
Шалға кенже ұлының жауабы ұнайды. Ол өзінің
298
мұрагері болады деп, кіші ұлын айтыпты. Үлкен бала-
л а р ы н а інісінің а й т қ а н ы н а н ш ы қ п а у д ы есиет етіпті.

ҚОС Ө Н Е Р П А З

Ертеде ел арасына аты ж а й ы л ғ а н Ң ы з ы қ т ы Нұр-

гожа, Ж ү з і к т і Н ұ р г о ж а дейтін аттас екі күйші болып-
ты. Ж а с т а р ы ш а м а л а с екен. Екеуінің де күйшілігі бірі-
нен-бірі өткен.
Х а л ы қ о л а р д ы ң бірін ж ү р г е ң жері қызық-думан
болган соң Ң ы з ы қ т ы Н ұ р ғ о ж а , екіншісін қолына үнемі
ж ү з і к салып жүретін серілігіне қ а р а п , Ж ү з і к т і Нұр-
г о ж а атандырган.
Бірде Ж ү з і к т і Н ұ р ғ о ж а жолда, ат үстінде күй тар-
тып келе ж а т қ а н Ң ы з ы қ т ы Н ұ р г о ж а г а кездесе кетеді.
Б ұ л а р д ы ң а л ғ а ш жүздесулері осы екен.
Ж ү з і к т і Ң ы з ы қ т ы н ы ж а з б а й тани кетеді. Одан ж а с ы
да, ж о л ы да кішілеу көрінеді.
— Ассалаумагалейкүм!
К ү й ш і мойнын да бұрмайды. Ләм-мим деместен
күйін тарта а л ғ а соза түседі. А н а у да соңынан қ а л м а й ,
елти тыңдап үнсіз ереді. Бір-екі белді асқанда барып,
күй а и қ т а л ы п т ы .
Сонда Ң ы з ы қ т ы Н ұ р ғ о ж а оқыс б ұ р ы л ы п :
— Уағалейкүмассалам!— деген екен.
Өнерді қасиеттей білген екі к ү й ш і осыдан бастап
а й р ы л м а с дос болып кетіпті.

* * *
Ж о л а у ш ы келе ж а т ы п Ж ү з і к т і Н ұ р ғ о ж а т а л д ы ң
басына д а м ы л д а п , ат ш а л д ы р м а қ болады. Атын тұсап
жібереді де, домбырасын қолына алып, а й д а л а н ы ж а л -
ғыз күңірентіп күй тартып отырады. Күйге берілген
к ү й ш і ештеңеге а л а ң д а р емес.
Осы сәтте таңертеңнен өкшелей аңдыған бір а л а я қ
ұ р ы оның а н а н д а й жерде жүрген атына қ а р ғ ы п мініп,
қасынан қыр көрсете, шаба жөнеледі. Сонда к ү й ш і :
— Ой, а қ ы м а ң , ат керек болса үндемей-ақ, дүсірлет-
пей-ақ ұрлап а л ы п кете бермейсің бе? Ңайран күйді
бұздың гой!— деп а й ғ а й л а п т ы .

299
 ЖҮМБАҢТЫҢ ШЕШІЛУІ
¥ з а қ жолдан шаршап келе жатқан бір жігіт бір
ауылға келіп түседі. Үй иесі ақсақалды қария екен.
Сәлем беріп, үйге кірген жігітке қария:
— Сәлемші болсаң, жоғары шық, мысығым! —
дейді. Жігіт іштей «мысығы» несі деп ойлайды да,
қисайып жатып кезі ілініп кетеді.
Бір уақыттар шамасында әлгі қария:
— Түр, арыстаным, тамақ дайын болды,— дейді
жігітке.
Жолаушы бұл сезіне де таңданып, ештеңе демей,
тамақ ішіліп болған соң жүруге әзірленеді. Кетерінде
ақсақал жігітке:
— Жолың болсын, жыршым!— дейді.
Ңарияның жүмбақ сөзіне таңданып, түсінбеген жігіт
аң-таң болып кете барады. Еліне жеткен соң көпті көр-
ген көнекөз бір қарияға келіп, осы жайларды айтады.
— Е, балам, түсінбеген е к е н с і ң , — дейді бүған өз
аулындағы қария.— Ол ақсақалдың саған айтқандары
мыналар еді. Біріншісі, тосын қонақ алғаш рет үйге
келгенде «қалай қарсы алар екен» деп жалтақтай
келеді. Саған «жоғары шық, мысығым» дегені сол.
Екіншісі, қонақ келген соң үй иесі ұялады, «қонақ-
тың көңілін, жай-күйін қалай тапсам екен» дейді. Саған
«тұр, арыстаным» дегені сол еді. Ал үшіншісі, қонақ
аттанып кеткен соң, көрген сый-сияпатын қай жерде,
ңалай айтса да өз еркінде. Ақсақалдың саған «жолың
болсын, жыршым» дегені сол еді.

МЫЖБАН МЕН ШЫЖБАН

Ертеде екі дос болыпты. Олардың біреуінің аты
Шыжбан, екіншісі Мыжбан екен. Бір күні Шыжбан:
«Баяғыда менің әкемнің атқорасы бар екен. Мына
басынан айдаған жылқысы, ана басына барғанша құ-
лындап қалады екен»,— депті.
Сонда Мыжбан жайбарақат отырып:
«Ой, соны да әңгіме деп айтып отырсың ба? Бая-
ғыда менің әкемнің ұзын құрығы болады екен. ¥зын-
дығы сондай, ауылдың төбесіне үймелеген бұлтты сол
құрығымен жан-жақңа ыдыратып қуып жібереді
екен»— дейді.
ОғанІПыжбан: «Сонда оны ңай жерге қойған екен»
деп мысқылдай күлгенде, Мыжбан:
300
 «Ңай жеріне қойғаны қ а л а й ! Сенің әкеңнің қорасы-
иа қоймай ма!..»— деп кейіп ж а у а п беріпті.

Ө Т І Р Щ Ш І Н І Ң ӨСИЕТІ

Ертеде Одағай деген өтірікші болыпты. Ол баласын

отірікке баулыпты. Б ұ г а н әбден м а ш ы қ т а н ғ а н бала
өтірік айтпаса, отыра а л м а й д ы екен.
Бір ж и ы н д а әкесінің қасында отырған ол:
— Аспанда ит қ ы ң с ы л а й д ы гой!— депті.
— Аспанға ит ұ ш а т ы н ба еді?— деп, топ ішінен
біреу м ы с қ ы л д а й күліпті. Сонда Одағай өтірікші:
— Б а ғ а н а бір құс к ү ш і к көтеріп кетіп еді, әлі өл-
тірмеген екен ғой,— дегенде, отырғандар наныпты.
Үй о ң а ш а л а н ғ а н кезде Одағай:
— Б а л а м , өтіріктің қисынын келтіріп айтпасаң,
өзіңді өлтіріп а л а с ы ң , — депті.

САБЫРЛЫЛЫҢ

Ертеде бір жігіт екі нәрсені арман етіпті. Бірінші-

сі —■ сұлу қызға үйлену де, екіншісі — дүниедегі оқу
а т а у л ы н ы тамам ету. Сөйтіп ару қызға үйленеді де,
келесі ж ы л ы оған өзінің екінші а р м а н ы н айтып, рұқ-
сат сұрап, дүниедегі бар оқуды т а м а м д а у ғ а ж о л ж ү р і п
кетеді.
Бірнеше к ү н ж о л ж ү р і п , сол кездегі бір үлкен ша-
һ а р ғ а келіп, он ш а қ т ы ж ы л оқып, «енді бәрін тауыстым
ғой» деп үйіне қ а й т а д ы .
Үйіне келе ж а т ы п , жолда қой бағып отырған қария-
ға ж о л ы ғ а д ы . — А с с а л а у м а ғ а л е й к ү м , — деп сәлем
береді.
— У а ғ а л а й к ү м с ә л ә м , балам, қайдан келесің? —
— Он ш а қ т ы ж ы л д а н бері бар оқуды бітіріп, үйге
қайтып келе ж а т ы р м ы н .
— Е, балам, оқу оқып, білім а л ғ а н ы ң дұрыс, бірақ
сол о қ у д ы ң бас-аяғы не екен, білдің бе?
Жігіт оқудың бас-аяғын айта а л м а й тұрып қ а л а д ы .
— Б а л а м , о қ у д ы ң бас-аяғын біле а л м а д ы ң ғой,
менің м ы н а қойымды бір ж ы л бақсаң, саған оқудың
бас-аяғын айтайын.
Жігіт ойланып қ а л а д ы : «Үйге барғанда тағы да
біреу сұрай қалса, не демекпін?» Сонымен жігіт бір
ж ы л ңой бағып, келесі ж ы л ы :
301
 — Ата, рұқсат болса, мен үйге қайтайын, о қ у д ы ң
бас-аяғын айтыңыз,— дейді.
— А й т а й ы н , балам, айтайын, о қ у д ы ң бас-аяғы —
с а б ы р л ы л ы қ , ә р қ а ш а н есіңде болсын.
Жігіт «оқудың бас-аяғы — с а б ы р л ы л ы қ » деп қайта-
лай, «осы сөз үшін бір ж ы л қой бақтым-ау» деп ренжіп
ж ү р і п кетеді.
Тағы да бірнеше к ү н ж о л жүріп, түнде үйіне келеді.
А қ ы р ы н ғана әйнектен сығаласа, май шам ж а н ы п
түр, әйелі ж а л ғ ы з емес с и я қ т ы : «Е, мен кеткен соң
әйелім біреуге тиген екен» деп ойлайды да, есікті а қ ы -
р ы н ғана а ш ы п , «бұлардың екеуін де көзіме күйік қыл-
м а й ж о қ қылайын» деп, босағада ж а т қ а н балтаны а л ы п
кетере бергенде, бағанағы қ а р и я н ы ң айтқан сабырлы-
л ы қ деген сөзі ойына түсіп кетеді де, таң а т қ а н соң
көрейін деп ауыз үйге барып, ж а т ы п қ а л а д ы .
Таңертең әйелі келіп бас с а л а д ы . «Ңашан келдің,
бізді неге оятпадың? Әкең келді, сәлем бер» деп, бала-
сын ш а қ ы р а д ы .
Сөйтсе әйелінің ж а н ы н д а ғ ы өзі оқуға кеткенде іште
қ а л ғ а н баласы екен. Оқудың бас-аяғы с а б ы р л ы л ы қ
екенін жігіт сонда ғапа біледі.

ЕКІ БАТЫР

Ертеде қ а з а қ жерін ж о ң ғ а р л а р басып а л ы п т ы .

Ң а з а қ т ы ң Қ о ж а н , Мәнжі деген қос батыры қол ж и -
нап, туған елін азат етуге ж о р ы қ қ а ш ы ғ ы п т ы . Олар
ж а у л а р ы н тықсыра отырып, Бүркітші тауына жетіпті.
Осы арада екі ж а ң т ы ң да әскерлері ш а т ы р л а р ы н тігіп,
дем а л у ғ а ж а т ы п т ы .
Ж о ң ғ а р л а р д ы ң бір ш а л ы қ а з а қ т а р ғ а елшілікке
келіпті. Ойы — қ а з а қ батырларын көру екен.
Мәнжі батыр Ң о ж а н д ы а ғ а тұтып, атын ерттеп
жүретін көрінеді. ІІІал келген кезде, сол әдетімен ат
ерттеп ж а т ы п т ы .
— Сен кім б о л а с ы ң ? — деп сұрапты одан ш а л .
— Мен Ң о ж а н батырдың ат ерттеушісі болам,—
депті Мәнжі.
— Ендеше, сен м а ғ а н Ң о ж а н ы ң д ы көрсетші,—
депті елші.
— Мен қазір қ а з а н а с п а ғ а бір-екі тас әкеле ңояйын,
сосын ж о л ы қ т ы р а м ы н , — деп Мәнжі төбеге қ а р а й кетіп-
ті. Іле-шала о р а л ы п т ы . Екі қолтығында кебежедей екі
302
тасы бар батырды көрген елші асығыс а т қ а қоныпты.
Ңолбасына барып, көргенін айтыпты.
«Егер атңосшысы екі кебежедей тас көтерсе, ба-
тыры ңандай б о л м а қ ? » деп, ж а у сол түні қ а ш ы п
кетіпті.

Б А С Ң А ПӘЛЕ Т І Л Д Е Н

Ертеде бір д а н ы ш п а н өмір сүріп, оның ү ш ұ л ы ,

бір ңызы болыпты. Ң ы з ы да, ұ л д а р ы да а ң ы л д ы болып,
ер жетіпті. Айдан ай, ж ы л д а н ж ы л өтеді. Әкесі әбден
қ а р т а я д ы . Күндердің бір күнінде ш а л ұ й ы қ т а й алмай
дөңбекши береді. Мұны сезген кемпірі мен қ ы з ы :
— Сізге не болды, бір жеріңіз а у ы р ы п ж ү р ме,
ж о қ әлде алыс ж ү р г е н б а л а л а р ы ң ы з д ы сағынып жүрсіз
бе?— дейді.
— Иә, сағындым. Оның үстіне бір а р м а н ы м ішім-
де кетіп барады.
Сонда ңызы әкесінің алдына келіп:
— А р м а н ы ң ы з д ы айтыңыз, мүмкін көмегіміз тиіп
қ а л а р , — дейді.
Шал айтады:
— Е ш қ а н д а й ң ұ п и я жоң. Менің үш ұ л ы м н ы ң үшеуі
де а қ ы л д ы . Сонда да біреуінің а қ ы л ы а р т ы ғ ы р а ң болу-
ғ а тиісті. Соны білу менің а р м а н ы м :
Ңызы сәл о й л а н ы п :
— Ой, ата, осыған да қиналасыз ба? Ңыдырып ба-
рып б а л а л а р ы ң ы з д ы сынап келіңіз,— деп,қыз бен кем-
пір жол қ а м ы н а кіріседі. Азығын, сусынын дайындап,
атын ерттеп беріп ж о л ғ а салып жібереді. А з ж ү р д і ме,
көп ж ү р д і ме, кім білсін. Бір күні үлкен ұ л ы н а жетеді.
Б а л а с ы зор ңұрметпен қарсы алып, ңолынан келгенін-
ше сыйлайды. Екі-үш күн ж а т ы п м а у қ ы н басып, төр-
тінші күні қ а й т п а қ ш ы болады. Б а л а с ы тағы да ңой ал-
д ы р ы п сойғызады. Т а м а қ піседі, етін қ а з а н н а н түсіріп
ңойып, нанын салып ж а т қ а н д а , ш а л баласына ң а р а п :
— Ң а р а ғ ы м , ана етіңнің ж а қ с ы жерінен бір кесіп
берші,— дейді. ¥ л ы ж а қ с ы жері дәуде болса санның еті
ш ы ғ а р деп, сан етінен кесіп береді. Ш а л аздап а у ы з
тиіп, қойып қояды.
— Б а л а м , енді ж а м а н жерінен бір кесіп берші,—
дейді. «Еттің де ж а м а н жері бола м а ? » — деп ұ л ы сәл
ойланып тұрып, ж а м а н жері дегені тіс өтпейтін сіңір
ш ы ғ а р деп сіңірден кесіп береді. Сіңірді а л ы п , аздап
303
ауыз тиеді. Артынша тамаң та келеді. Тамағын жеп,
сыйына риза болып, ел-жұртпен, баласымен қоштасып
қайтады.
Данышпан жүріп отырып, екінші ұлына келеді.
Екінші ұлы да зор ңұрметпен қарсы алып сыйлайды.
Әкесі ңайтар күні бірінші ұлына қойған сауалын қоя-
ды. Екінші ұлы да бірінші ұлының істегенін қайталай-
ды. Екінші ұлына да риза болып, ңайтады. Ол енді
үшінші ұлына келеді. Үшінші ұлы да зор құрметпен
ңарсы алып, сыйлайды. Ңайтар күні екі ұлына қойған
сауалын кіші ұлына да ңояды. Сонда кіші ұлы мұнда
бір сыр бар шығар деп ойлайды. Сосын бастың тілінен
кесіп береді.
— Балам, енді жаман жерінен бір кесіп берші?—
дейді. Баласы тағы да тілден кесіп береді. Сонда әкесі
тұрып:
— Балам, мұның қалай, жақсы жерінен кесіп бер
десем тілінен кесіп бердің, жаман жерінен десем тағы
да тілінен б е р д і ң , — дейді. Сонда баласы:
— Ой, ата-ай, сіздің сынап отырғаныңызды біліп
тұрмын. Жақсы да, жаман да, ұрыс та, керіс те, өсек те,
бәрі де осы тілден шығады. Екі елі ауызға төрт елі қақ-
паң дегендей, әр адам өз тіліне саң болса, еш уаңытта
ұрыс-керіс болмас еді. Басқа пәле тілден,— деген екен.
Ңарт үшінші ұлының аңылдылығына өте риза болып
қайтады.

МОЛДА МЕН «МАҚАУ»

Ілгеріде бір ауылға келген молда жалшы жігіттің
намаз оқымағанын байңап ңалыпты. Оның неге намаз
оңымайтынын сұраса, үй иесі беделді бай:
— Маңау еді,— дейді, жалшысының намаз білмей-
тінін жасырып.
Молда:
— Мақауды да құдай жаратқан. Шаңырыңыз.
Тым болмаса бір құдайдың барлығын үйретелік,—
дейді.
«Мақау» келгенде, молда сұң саусағын көрсетеді.
Жігіт екі саусағын көрсетеді. Молда бес саусағын көр-
сетсе, жігіт жұдырығын түйеді.
Молда:
— Дұрыс-ақ. Сен кете бер, б о с с ы ң , — деп ишарат
білдіреді.
304
 Бұл әңгімеге ңайран ңалған бай жігіт кеткен соң
молдадан:
— Не сөйлестіңдер, аңсаңал?— деп сүрайды.
Сонда молда:
— Сүқ саусағымды көрсеткенім — бір қүдайды
білесің бе?— дегенім еді. Ол — мұсылманмын, Мүхам-
мет пайғамбар екеуін де білемін,— деді. Бес саусағым-
ды көрсеткенім — ендеше бес уаңыт намазды неге оңы-
майсың дегенім еді. Ол — тастай ғып ұстап жүрмін
гой,— деді. Басңа сауалым болмаған соң, оны босатпа-
ғанда не қылайын, өзі мақау екен,— депті.
Ертеңіне молда ат мініп, шапан киіп, бұл ауылдан
аттанып кетіпті.
Бай жалшы жігітті шақырып алып:
— Кеше молдамен не сөйлестің? Кәне, соны айт-
шы,— дейді.
Сонда жігіт:
— Молда саусағын шошайтып көзіңді шүқып ала-
йын ба? Мына намаз оқыған елді неге көрмейсің? Сен
неге намаз о ң ы м а й с ы ң ? — деді. Көп ішінде намаз біл-
мейтін мені көрген мына екі көзіңді ойып алайын ба?—
деп мен екі саусағымды шошайттым. Онан ңаймығар
түрі жоң екен молданың. Дінсіз, шапалаңпен тартып
жіберіп, шайтаныңды қағып алайын ба, дегені ғой.
Есемді жіберейін бе? Жұдырықпен қойып жіберіп, мұр-
ныңды бет қылайын ба?— дедім.
«Бұл мүсылман болып ешкімді де оңдырмас» деп
жайыма жіберді,— депті.

МОЛДА МЕН БАЛА

Сотқар бала сабақта тыныш отырмайды екен. Бүл
үшін ол молданың талай дүресін де алса керек.
Күндердің күнінде молда шәкіртінің күзеудегі киіз
үйінде қонақ болып отырады. Олжалы болып ңайту
молданың ойында бар. «Балаң сотңар, сабаң білмейді»,
деп ата-анасының көзінше баласын жамандамайды.
Әйтсе де сөз арасында:
— Шәкірт инабатты болып, баяу сөйлеу керек.
Үлкен кісінің алдында сөйлеуге рұқсат алғаны абзал,—
деп насихаттайды. Егерде бала ата-анасына менің көр-
сеткен азабымды айтса, олжадан ңүр алақан ңалармын
деп те ойлайды.
Мұны сезген баланың «қитығы» ұстап, жанып жат-
11—3180 305
қ а н сексеуілдің бір түйір шоғын, м о л д а н ы ң қолына
су құйып ж а т ы п , сәлдесіне тастап жібереді. Ш о қ түта-
нып, молданың сәлдесі ойыла бастаған шақта даусын
созып, көзін ж ү м ы п , екі қолын кеудесіне қойып:
— Мол-да-е-ке-е! Сәл-дең-і-із күй-іп ба-ра-ды-ы! —
дейді.
Мүнан шошынған молда басындағы сәлдесін қ а ғ ы п
жіберсе, а л д ы н д а ғ ы л а у л а ғ а н отқа түсіп, түгел өрте-
ніп кетеді.
Сонда молда:
— Неге тез айтпайсың, пәтшағар!— депті.
— Өзіңіз ғой, молдеке, а қ ы р ы н , ж а й сөйле деп үй
реткен,— дейді бала.

БАТЫРДЫҢ ДАУСЫ

Ерте з а м а н д а Оқжетпестің ш ы ң ы н а бір бүркіт үя

салыпты. Б а л а п а н ы қ а р а қ а н а т болғанда өлімтік пен
жемтік, т ы ш қ а н мен саршұнақ с и я қ т ы л а р ғ а көзінің
қ ы р ы н да салмай, бірден қозы, л а қ қ а түсіпті, соларды
а л у ғ а баулыпты. Бара-бара ү ш ж ы л ғ ы ту қойды, алты
ж а с а р азбанды аспанға бір-ақ көтеретін болыпты.
Нелер құсбегілер қ а н ш а аңдығанмен қолға түсіре ал-
мапты. Атып тастауға қыранды өлімге қимайды.
Бір күні ж а ң а ғ ы бүркіт кеп сиырдың шетінде келе
ж а т қ а н қ ұ н а н өгізге т ү я қ салыпты. Б і р а қ өгізді көте-
ріп әкете а л м а п т ы да, ыза кернеп, т ұ я ғ ы н батыра
беріпті, батыра беріпті. А қ ы р ы н д а а я ғ ы қарысып, өгіз-
дің етікен т ү я ғ ы н суыра а л м а й ңалады. Өкірген дауыс-
қ а а у ы л д а н андыздап адамдар жүгіріп келсе, өгіздің
үстінде ж а б ы с ы п бүркіт отыр, т ұ я қ қолқа-жүректі те-
сіп өтсе керек, огіз оліп қ а л ғ а н . Бүркіттің өн бойын
арңанмен шандып, өгіздің терісін п ы ш а қ п е н тілгілеп,
ж ы р т а қарыс кіріп кеткен т ұ я қ т ы әзер дегенде суырып
алыпты.
Бүркіт, әрине, өгіздің иесіне тиеді. Бірақ қ а н ш а
а й н а л д ы р ғ а н м е н құстың тілін білмейтін адам ы р қ ы н а
көндіре а л м а й д ы . Көзі жайнап ш а қ - ш а қ етеді, ана кісі-
нің зәресі одан сайын ұ ш а д ы , маңына ж у и а л м а й д ы .
А л д ы н а қ ы з ы л ет ңойса қ а ғ ы п түседі, басқа жемге
қарамайды.
Бір а й д а й у а қ ы т өткен ш а қ т а бұл хабар қ а н ж ы -
ғалы қарт Бөгенбайдың ж о р ы қ т а р д а бірге ж о р ы т қ а н
қанды көйлек серігі, А т ы ғ а й руынан ш ы қ қ а н Анды-
ғожа батырға жетеді.
306
 Ңыс түсіп, қар үш ж а у ғ а н соң А н д ы ғ о ж а батыр
бүркітін қолына қондырып, ж а н ы н а бір топ а д а м ер-
тіп, Көкшенің бойына аңға ш ы ғ а д ы . Бір сайдан бұлаң
етіп қ ы з ы л түлкі жөнеле бергенде батыр бүркітінің
томағасын сыпырып қ а л а д ы . Б і р а қ бүркіт түлкіге қара-
май, аспанға тіке а т ы л а д ы да, ш ы р қ а п ш ы ғ ы п а л ы п ,
үш рет саңқылдап, күн батыс қ а й д а с ы ң деп тартып
отырады.
Б а т ы р бүркітінен а й р ы л а д ы . Уайым, қ а й ғ ы басып
ойлана-ойлана: «Бұл Оралдың а қ и ы ғ ы еді ғой. Ң ы р а н
ата-бабасының туып өскен жеріне тартқан екен» деген
тоқтамға келеді. Ж а н ы н а үш жігіт ертіп, жетектеріне
қос аттан алып, батыр Оралды бетке ұстап ж о л ғ а
ш ы ғ а д ы . А й ш ы л ы қ ж о л ж ү р і п Орал сілеміне жеткен-
де, бір үйге қонады. Ж о л сұрасып, ж ө н біліскеннен
кейін үй иесі: «Бүркітің келді, батыр,— дейді Анды-
ғожаға,— бір а я ғ ы н д а б а л а қ б а у ы бар. А й т у ы ң ы з ғ а
қ а р а ғ а н д а — сол. Анда-санда көрінеді, көрінгенде мал
демейді, ж а н демейді, қорқу-жасқану дегенді білмейді,
шүйіліп келіп түседі, сегіз «найзасын» салып жібереді
де, аспанға бір-ақ көтереді. Оның қ а н а т ы н ы ң суылы
естілгенде зәре-құтымыз қ а л м а й д ы , үйден-үйге тығы-
л а м ы з . Тек бір ж а қ с ы с ы осы өңірдегі қасңыр а т а у л ы н ы
бір ж ы л д а құртып жіберді».
Б а т ы р озінің құс салғанда мінетін Т а у ш ұ б а р ы н а
мініп Оралға ш ы ғ а д ы .
Ңұстың көзі қ и я д а ғ ы н ы көреді. Үстіне қ ұ л ы н ж а р -
ғ а қ киген батыр иесі мен астындағы Т а у ш ұ б а р д ы тани-
ды. Саңқылдап аспанға көтеріледі. Ңұсын батыр да
көреді. А й ғ а й ғ а басады. Ңұс өзіне таныс дауысты ес-
тіп, есінен танып ңалса керек, а й н а л ы п қ а л ы қ т а й д ы
да жүреді. Үш а й н а л ы п ш ы қ қ а н д а батыр т а ғ ы айғай-
л а й д ы . Сол кезде бүркіт зу етіп келіп, батырдың қолына
қонады. Үйіндісі ү ш қанат үйдей құстың екпінінен
Таушұбар теңселіп кетіпті, біраң ж ы ғ ы л м а й а м а н
қалыпты.

ҚАЗАНБАИ БАТЫР

Едігенің төрт б а л а с ы н ы ң ішінде Ңазанбай дегені

ж а у ғ а ш а п қ а н д а өз атын айтып, «қазанбайлап» ша-
бады екен. Оның даусын естіген ж а у :
— Қ а з а н б а й өмірінде жеңіліп көрген емес. Оған
қарсы соғысуға болмайды,— деп беталды қ а ш а беретін
көрінеді.
307
 Қ а з а н б а й д ы ң бөрте аты болыпты. Ол атта алпыс
а т т ы ң жүгірісі мен алпыс аттың к ү ш і , а л Ң а з а н б а й д ы ң
өзінде алпыс ердің айбаты мен алпыс ердің қ а й р а т ы
бар дейді.
Бір ж о р ы қ т а Ңазанбай батыр ж а у д ы ң көп м а л ы н
айдап қайтады. Ол уақытында ж а у тосып, көп болып
ұрыс салады. Жеке дара қумайды, қуса жеңіледі.
О л ж а л ы қайтып келе ж а т қ а н Ңазанбай қолы биік
т а у д ы ң баурайында а т а л а көже әзірлеп жатса керек.
Кенет:
— Ойбай, ж а у келіп қалды,— деген қ а р а у ы л д ы ң
ш о ш ы н ғ а н даусын естіп сарбаздар дүрліге а т қ а
қонады.
Қазанбай батыр:
— Шіркін, т а т а й ы н деп отырган дәмді ж а у ғ а тас-
тап кетуге болмас, ішіп кетелік,— деп мосыдағы ба-
қ ы р д ы іліп алып, ыстық көжені ж ү т ы п жібереді.
Қазанбай батыр түк болмагандай сарбаздарына
бүрылып:
— Сендер қолға түскен ж ы л қ ы н ы айдап а л ғ а тар-
та беріңдер. Ж а у д ы есебін тауып өзім-ақ қ а й ы р а м ы н , —
дейді. Сарбаздары жөңкіле ж ү й т к і п ж ы л қ ы н ы ң соңы-
нан қуып кетеді. Өзі бір биік төбенің басына ш а у ы п
ш ы ғ ы п , аттан түсіп, белін шешіп, үстіндегі қ а р у - ж а р а -
ғын ердің басына іліп қойып, түзге отырған кісіге
үқсап сауытын ж а м ы л ы п отыра кетеді. Бір а д а м н ы ң
төбе басына бұрылғанын, қ а л ғ а н д а р ы н ы ң беталды бе-
зіп қ а ш ы п бара ж а т қ а н ы н ж а у алыстан көріп келе
жатады.
— Анау төбе басына ж а н с а у ғ а л а п қ а ш ы п барған
а ж а л д ы пендені бір-екеуің барып өлтіріп, найза қадаң-
дар,— дейді ж а у д ы ң басшысы. Ол кезде үрыс бастал-
ғанда бірінші найза қ а н д а у салт екен. Ж а у тобынан
екі адам төбеге қ а р а й бүрылып, қ а л ғ а н д а р ы а л ғ а үм-
тылады.
Екі атты төбе басына келсе басы қ а з а н д а й бір дәу
ж а л п а й ы п отыр дейді.
— Әй, ез болсаң отырған кісіні түйрей бергін, ер
болсаң тоқта. Мен орнымнан түрегелейін, киімімді
киейін, а т ы м а мінейін, найзамды қ о л ы м а а л а й ы н , —
дейді Ңазанбай батыр. Әлгі екеуі бір-біріне қ а р а п :
— Әй, түзге отырған кісіні ш а н щ ы ғ а н ы м ы з ұят
ш ы ғ а р . А т ы н а мінсін, содан соң өлтіріп, найзамызды
қ а н д а р м ы з , — дейді.
Ңазанбай а с ы қ п а й жаймен сауытын киіп, белін
308
буып, түймесін салып, ердің басында ілулі тұрған най-
заны ңолына алып, «әп» деп атына қ».рғып мінеді.
А ң д ы п түрған екі ж а у н а й з а л а р ы н ала ұ м т ы л ы с а д ы .
Ңазанбай екеуін де бір-бірлеп түйреп, аттарынан ұшы-
р ы п түсіріп, кеткен топтың соңынан қуып береді. Ж а у
тобын қуып жетіп, а н а батырды да бір түйреп, мына
батырды да бір түйреп аттан а у д а р ы п тастай береді,
тастай береді. Оның Ңазанбай екенін білмейді. Арты-
мыздан ш а у ы п келе ж а т қ а н әлгі а д а м ы м ы з д ы ң бірі
екен деп ойлайды.
Ж а у топалаң тигендей аттарынан бытырлап қ ұ л а п
түсіп ж а т ы р , қ ұ л а п түсіп ж а т ы р . Бір кезде ж а у :
— Ңазанбай!— деген дауысты естіп, ж а н с а у ғ а л а п
ж а л т қ а ш қ а н екен.
Оның ойлап тапқан айласын а й т п а й м ы с ы ң . Төбе
басында ж а л ғ ы з қ а л ғ а н ы н көрген ж а у аты шабан, өзі
қ о р қ а қ біреу деп ойлап менсінбей екі адамын ғана
бөлді ғой. А қ ы р ы н д а а ж а л д ы сол менсінбеуден тапты.
А л Ңазанбай ж а у д ы бір өзім қ а й ы р а м ы н цеді. Өз ақы-
лына, оз күшіне сеніп тұрғанын қ а р а ш ы оның.
Осы әдіспен ол ж а у д ы талай рет жеңіп о л ж а л а й д ы .
Есі ш ы ғ ы п жеңілген ж а у :
— Б ұ л Ң а з а н б а й д ы ң өзі емес, а р т ы м ы з д а н қ у ы п
келген оның а р у а ғ ы , қасиет-пірі,— деп қатты қорқа-
тын көрінеді.
Ң а з а н б а й д ы ң ұрыс кезіндегі т а ғ ы бір істейтін айла-
сы а р қ а н д ы ілмектеп қ а ш ы п бара ж а т қ а н ж а у д ы ң мой-
нына л а қ т ы р ы п дәл түсіру және қ а н ш а ж а у болоа да
сескенбестен қ а р с ы бару. Ол кеп, аз демейді. Өзіне ж ұ м -
салған ж а у д ы ң қаруын бойына дарытпай, екі жігіт
әзер көтеріп жүретін найзасын кәдімгі қ а м ш ы д а й
үйіре сілтеп, көзіне көрінгенді ш а н ш ы п түйреп тастап
отырады.
Және бір ерекшелігі ж а у ғ а оңтайлы күні ғана ат-
танады. Ш а б у ы л ғ а ертеңгі шолпа ж ұ л д ы з туған мез-
гілде ш ы қ қ а н д ы қ а л а й д ы . Өзіне жеңілдім, бағындым
деген д ұ ш п а н ы н а кешірімшіл болады. Тіпті оны досын-
д а й сыйлап құрметтейді.
Бір ж о р ы қ т а ж а у д ы ң өзі секілді батырымен кезде-
сіп, оны жеңіп қолға түсіреді.
— Ж а н ы м д ы қи, сенімен мәңгілік дос болайын,—
дейді ж а у д ы ң батыры. Ңазанбай:
— Ж ұ м с а п отырған х а н ы ң бар. Ол «жауыммен
дос болды» деп сені аяй м а ? — дейді.
— Мен х а н ы м а ш ы н ы м д ы , жеңілгенімді айтамын.
309
Достасқанымды да ж а с ы р м а й м ы н . Б а с ы м д ы кессе хан
кессін.
— Мен өзіме-өзім қ о ж а адаммын. Согыссам елімді,
жерімді қорғап соғысамын. Ж а у л а с с а м кегімді ж о қ т а п
ж а у л а с а м ы н , Мен ешкімнің м а л ы н , ешкімнің жерін
а л г а л ы жүргем ж о қ . Малым да, жерім де өзіме жетеді.
Х а н ы ң қ а з а қ аз деп елімді басып алгысы келеді.
«Иттің иесі болса, бөрінің тәңірі бар» емес пе? Менің
х а л қ ы м а тимесе х а ң ы ң а мен де тимеймін. Х а н ы ң а айт,
қ а т а р ж а т қ а н елміз, бізге тимесін т ы н ы ш т ы қ берсін.
Т а л а й заман болды х а л қ ы м түйенің қомы, а т т ы ң жа-
л ы н д а дүркіреп күн көріп ж ү р . ¥ й ы қ т а п ж а т қ а н ба-
л а м ж а у келіп қ а л д ы деп шошып оянады. Күнде дүр-
белең, күнде атыс-шабыс. Ж а й л а н ы п , а р қ а н ы кеңге сап
р а х а т т а н ы п , м а м ы р а ж а й боп отырган х а л қ ы м ы з ж о қ .
«Сом темірге балга бар» дегендей ел иесіз, ер иесіз бол-
м а й д ы . Мен түрғанда қ а з а қ т ы қүртып жібере а л м а й д ы .
Х а н ы ң а айт, қатар ж а т қ а н елміз, бір-бірімізге тиіспей,
т ы н ы ш өмір сүрелік. Ңойымызды қүрттап, айраны-
мызды ұрттап, бала-шагамызды осіріп, қыс қыстап,
ж а з ж а й л а п ел болалық. Шабысқаннан не пайда?
Осы сәлемімді ханыңа айт.
Ж а у д ы ң батыры еліне барып Ңисық атты ханына
Ңазанбай батырдың сәлемін жеткізеді.
— Ж а р а й д ы . Қазанбаймен біз елдеселік, енді ереге-
сіп ш а б ы с п а л ы қ . Уәде байласу үшін Ңазанбай батыр-
мен жүзбе-жүз сөйлеселік,— деп Ңисық хан екі ел ше-
карасын бөліп ж а т қ а н үлкен қ а р а у ы л төбеде кездеспек
болады. Ертең бас қосамыз деген күні Ңазанбай түс
көреді.
«Сен барма ол жерге. Барсаң қолға түсесің. Ж а у
ж а у л ы г ы н істемей қоймайды. Хан уға м а л ы н ғ а н
а л т ы н қ а н ж а р ы н қойнына ж а с ы р ы п тығып келмек.
Екеуің достасып қ ұ ш а қ т а с а берген кезде әлгі қ а р у ы н
Ңисық хан саған ж ұ м с а м а қ » , — дейді бір аң сақалды
үлкен кісі.
Ертеңіне Ңазанбай уәделі жерге бармай:
— Мен ханмен шекарада аттан түспей сөйлесем.
Хан жеке келеін,— деп елші жібереді.
— Ж а р а й д ы , барайын,— деп Ңисық хан шекараға
сарбазсыз жеке келеді.
— Әй, Ңисық хан, о й л а ғ а н ы ң достық па десем,
з ұ л ы м д ы қ екен. Хан емес ң а з а қ т ы ң ж а й бір батыры
болсамдағы мен ерлікпен ңолға түскен батырыңды
өлтірмей қоя беріп ем, Ал сен уға суғарған алтын
310
қ а н ж а р ы ң д ы қойныңа ж а с ы р ы п , м а ғ а н қастың жасау-
ды көздеп тұрсың. Соны сезген соң саған сенгім кел-
меді,— дейді Ңазанбай батыр.— Сен хан емес екенсің.
Хан болсаң ш ы н ы ң д ы айт, қ а с т ы қ о й л а ғ а н ы ң рас па?
— Ңазанбай батыр, сен тек қана батыр емес, көреген
білгіш те екенсің. Кінәмді мойындайын, саған қастың
ойлағаным рас еді. Енді м а ғ а н не істе дейсің?
— Еліме он ж ы л ғ а дейін т ы н ы ш т ы қ бер, елімді
шаппа. Мен р а қ а т т а н ы п м а л өсіріп, бала өсіріп, ж а з
ж а й л а п , қыс қыстап, м а м ы р а ж а й бір өмір сүріп кө-
рейін.
— Мақұл, жарайды.
Екеуі уәделесіп, ел он ж ы л ғ а дейін қ о р қ ы н ы ш с ы з
тыныш өмір сүреді.
Осындай бір шат кезеңде Жетісу олкесіне қ а з а қ т ы ң
ханы Абылай келіп:
— Жетісуда кім бар? Кім батыр? Кім ж а қ с ы ? —
деп сұрапты. Ханға тарту-таралғысын, сойыс м а л ы н
әкеп, сәлем беріп ж а т қ а н болыс-билер елдің ж а қ с ы с ы ,
батырын, білгір т а п қ ы р , әулиесін айтады.
— Тақсыр, м ы н а у Б а л қ а ш т ы ң шөл даласын мекен
етіп, қ а з а қ қ а кек әперген а р у а қ т ы батыр Ңазанбай
деген бар. Өзі аз атадан ш ы қ қ а н . Аз атадан ш ы қ с а
да азулы, білгір, а р у а ғ ы мықты, д ұ ш п а н ы ж е л ж а ғ ы н а н
ж ү р е алмайтын, ж а у десе намысын қорғамай тұра а'д-
майтын, айтқаны әзір болған, тілегі қабыл болған Ңа-
занбай батыр ол,— дейді бір ел ң а р и я с ы . Абылай х а н :
— Ол Ңазанбай батыр бізге неге келмейді, келіп
неге сәлем бермейді?— деп а ш у ғ а мінеді.
Ел болған соң, ер болған соң бақталастық, күндеу-
шілік болмай тұрмайды ғой. Ол кезде а ғ а й ы н н ы ң ішін-
де де а я ғ ы ң н а н а л а т ы н д ұ ш п а н аз болмаған.
— Уа, тақсыр, Ңазанбай аз атадан ш ы қ қ а н батыр
еді, кесірленіп келмей жатса а м а л ы м ы з бар ма? Мына
сізді тайлы-таяғымызбен ж а н ы м ы з қ а л м а й күндік жер-
ден қарсы а л д ы қ . Өзі аз атадан ш ы ғ а тұрып көрмейсіз
бе тәкаппарланып үйінде ж а т қ а н ы н . Сізді де біздей
көріп менсінбегені ғой бұл. Осыған бір тізеңізді баты-
рыңыз,— дейді би-болыстар.
— Ендеше ш а қ ы р ы п кел ол кесір немені,— деп
хан ж а с а у ы л ы н ж ү м с а й д ы .
Бес-алты атты ж а с а у ы л Қазанбайдың а у л ы н а келіп:
— Қ а з а н б а й деген сіз боласыз ба? Сіз болсаңыз
хан ш а қ ы р т ы п ж а т ы р , жүріңіз,— дейді.— Бізге а л ы п
311
келіңдер деп әмір етті. Ж ү р с е ң і з ж ү р і ң і з , жүрмесеңіз
айдап әкетеміз.
— Біз д а л а н ы ң өскен т а ғ ы с ы м ы з , х а н ғ а бүдан
бүрын бағынып көрген ж о қ п ы з . Керек болса х а н н ы ң
өзі келсін. Әйтпесе айдап кел дегеніне мен бармай-
мын,— дейді Қазанбай батыр қ а һ а р ы н а мініп.
Ж а с а у ы л д а р күш ж ұ м с а у д а н қ а й м ы ғ а д ы . Басы
қ а з а н д а й дәу екен, найзамен түйреп тастар деп құйғы-
та ш а у ы п ханға келеді.
— Тақсыр, бармаймын деді. Б а с ы м ы з д ы кесіп а л а
ма деп түрінен қ о р ы қ т ы қ .
А б ы л а й хан ойланып отырды д а :
— А п ы р м а й , осы кезге дейін м а ғ а н қарсы келген
ешкім болған ж о қ еді. Б ұ г а н хат ж а з ы п берейін,—
деп хат ж а з ы п , ж а й бір кісіден беріп жібереді. Ңазан-
бай батыр хатты оқып ш ы ғ ы п :
— Ә, ж а р а й д ы , енді барсам барайын, бағынайын.
А б ы л а й билеп тұрған биіміз ғой. Сен ж ү р е бер, мен пә-
лен күні барам, х а н мені күтіп алсын,— деп хат әкел-
ген кісіні қ а й т а р а д ы . Айтқан күні атына мініп, қару-
ж а р а ғ ы н асынып Ңазанбай батыр х а н н ы ң ордасына ке-
леді. Сол кездегі тәртіп бойынша х а н н ы ң ордасына
атпен, қ а р у - ж а р а қ п е н ешкім келмейді екен. Қайта бір
ш а қ ы р ы м д а й жерге атын да, қ а р у ы н да қ а л д ы р ы п ,
басын темен иіп, х а н н ы ң аяғын қ ұ ш а қ т а п , тартуын
сыйлап, қошамет көрсетуі керек екен. Қазанбай болса
е ш қ а н д а й тарту-таралғысыз ат-матымен, қ а р у - ж а р а ғ ы -
мен х а н н ы ң ордасына келіп түседі. Күзетшілер үстап
тоқтатайын десе түрінен қорқады.
—■ А л д и я р тақсыр, міне көрмейсіз бе, сіздің ор-
д а ң ы з д ы басынып ат-матымен түскенін. Бетіне ешкім
қ а р а п көрмеген бұл д а л а н ы ң тағысына бір пұшаймен
жегізіңіз, есінде жүрсін,— дейді би-болыстар шағыс-
тырып.
Хан басын төмен имей, бойын тік ұстап ішке енген
Қазанбайга:
— Б а т ы р ы м , ж о ғ а р ы ш ы қ , — дейді. Ңазанбай хан-
ның оң ж а ғ ы н а н орын алып, тізерлеп отырады.
— Аз елден, түкке тұрмайтын елден ш ы қ қ а н тағы-
ның х а н н ы ң а л д ы н д а ғ ы әдепсіздігін-ай,— деп би-
болыстар күледі. Олар күлген с а й ы н :
— Етіп шіркін, етіп шіркін,— деп Қ а з а н б а й кез-
дікпен қабат-қабат кілемдерді, қабат-қабат ш а й көрпе-
лерді тіле бастайды.
— Уай, Қ а з а н б а й ы м , кешігіп келдің ғой, әрі екі рет
312
кісі жібергенде келдің. Мүның қ а л а й ? Атыңмен орда-
ға түскенің қ а л а й ? — дейді хан ж а й л а п . Қ а з а н б а й
батыр:
— Тақсыр, мен де елден ш ы қ қ а н батыр едім, хал-
қ ы м д ы бағып ж а у күзетінде ж а т ы р едім. Еліме хан
келді дегенде қуанып, елім аман болар деп ж ұ б а н ы п
едім, ж а с а у ы л м е н айдатып а л а р д а й менің не ж а з ы г ы м
бар еді? А у л ы м а ж а с а у ы л жіберіп адыраңдатып, бала-
ш а ғ а м д ы қорқытатындай, қой-қозымды үркітетіндей
айыбым не? Ел қоргаған б а т ы р ы м н ы ң бірі еді гой,
х а л ы қ үшін, ел үшін, мен үшін осы ж а қ т а ж ү р еді ғой
деп көзіңді салсаң болмай ма? Тақсыр ел ме, ж а у ма
деп атыммен, қ а р у - ж а р а ғ ы м м е н келдім. Төрелігіңе әлі
сенгем ж о қ . Әділетті, ел бағатын төрем болсаң басым
июлі, қолым қусырулы,— дейді.
— Ж а р а й д ы , Қазанбайым, батырым, бұл, созіңе
жеңілдім. К ү ш к е ғана бай ма десем, сен а қ ы л г а да
бай екенсің. А й т қ а н д а р ы ң әбден орынды.
Хан Қазанбайға ерекшё қошемет көрсетеді.
— Апырмай, мына тентек батырдың аузына кел-
генін айтқанынан қ о р ы қ қ а н ы ма х а н н ы ң , ж а з а бер-
мей қошеметтегені қ а л а й ? — деп би-болыстар бір-біріне
т а ң ы р қ а й қарап күңкілдесті.
— Әй, өңшең ш у ы л д а қ , д у ы л д а қ немелер!— деп
а й қ а й л а д ы хан би-болыстарға ы з ғ а р ш а ш ы п . — Аз
атадан ш ы қ с а да бұл Қазанбай тегін адам емес. Сендер
не білдіңдер? Қазанбай үйге кіріп келгенде көкті тіреп,
жерді тіреп түра алатындай, мені де, сендерді де, бүкіл
осы о р д а д а ғ ы л а р д ы ң бәрін ж ұ т ы п қоятындай болып
көрінді. Сендер оны білген жоқсыңдар. Х а л ы қ бақыты-
на біткен батыр екен. Қошеметтеп д ұ ш п а н ы м ы з ғ а сала-
л ы қ . Сендер бақты мұнымен білмей таластырып ж ү р -
сіңдер. Қ а з а н б а й д ы ң бойында бүкіл қ а з а қ х а л қ ы н ж а у -
дан қорғайтын күш-қайрат, сұс-айбат бар екен.
Х а н Қазанбайды құрметтеп сыйлап, астына ат мін-
гізіп, үстіне ш а п а н ж а б а д ы .

ҚОС Қ Ы Р С Ы Қ

Бір күні д а с т а р қ а н басында екі қ ы р с ы қ ұшырасып

қ а л а д ы . А л д а р ы н д а с ы н ы қ сүйем ш ұ ж ы қ бар екен.
— Сен тура,— дейді біріншісі.
— Ж о қ , сен тура,— дейді екіншісі.
— Ж о қ , сен тура.
313
 — Сен тура.
Екеуі шұжықты біріне-бірі итереді. Әрі-бері ысы-
рысып отырғанда, шұжық еденге түсіп кетеді. Енді
олар:
— Сен көтер.
— Жоқ сен көтер,— деп ерегеседі бірімен-бірі.
Ертеден бері терезе алдында басын қисайтып, қызы-
ғып отырған мысық сол сәтте еденге секіріп түсіп,
шұжықты ала қашады.
— Ал, қу соңынан!
— Жоқ, сен қу,— деп, қос қырсық ауыздары аң-
қиып қала беріпті.

«ЖАҚСЫЛЫҢ ЕТСЕҢ ӨЗІҢЕ...»

Бір диуана ел ақтап, шаһардан-шаһар кезіп, ұзақ-
ты күн қоржын артқан қашырының үстінде жүреді.
Айтар сөзі, берер батасы: «Жақсылың етсең өзіңе,
жамандық етсең өзіңе» деген маңал болса керек.
Күндердің күнінде есік алдына шығып тұрған ерік-
кен кербез әйел келе жатқан диуананы көріп: «О, сұм
неме, міне саған жақсылық та, жамандық та. Ал да
же, арам қат!» деп у қосып пісірген бір таба нанды
ұстата салады. Нанды ңоржынына салып алған диуана
ел ақтап, жұрттың қол ңайырын алып жүре береді.
Диуана шаһардан шаһарға бет алады. Жапан дала-
да шұбап келе жатқан керуенді көреді. Керуен соңын-
да жаяулар да келеді. Керуен жақындай келе диуана
қасына келіп тоқтайды.
— Е, диуана, жүрген жерің мейірімді, қайырымды
болсын,— деп сәлем береді керуен басы.
— Жүрер жол, басар тауың жеңіл болсын,— деп
диуана жауап қатады. Керуен соңында азып-тозған
аталы-балалы екеу тұр екен.
— Ей, диуана, біздің күн қараң болды. Азың тау-
сылды. Мына тағдырдың тәлкегіне ұшырап, қарақшы
ларға тоналған аталы-балалы екеуіне жүрек жалғар
бірдеңе болса бер,— дейді керуен басы.
Ңайырымды диуана қоржынынан бір таба нан алып
екеуіне бөліп береді. Неше күн ашыққан олар нанды
қомағайлана асай бастайды. Нанды жеп бола бере әуелі
бала, одан кейін әкесі ңұлайды. Сол ңұлағаннан тіл
бермейді. Неше күн, неше түн жол азабын бірге көріп
жалғасып келе жатқан ер азаматтардың өлгендеріне
314
көздері жеткен керуеншілер д и у а н а н ы бас салып тепкі-
лей бастайды.
Д и у а н а н ы ауыз а ш т ы р м а й сабай береді. Бір мезет
диуана үн қ а т а д ы :
— Уа, қ а й ы р ы м д ы адамзат, ж а з ы қ с ы з мені т а я қ -
тадыңдар, ел берген қ а й ы р - с а д а қ а н ы алып ж ү р ё бер-
дім. Кімнің не бергенін қайдан білейін. Б і р а қ мен осы
таба нанды берген үйді білемін...
Ар ж а ғ ы н айтқызбай керуеншілер бастырмалатып
кетеді:
— Ж ү р , баста бізді сол үйге.
Өліктерді артып а л а д ы . Диуана керуеншілерді ер-
тіп ш а һ а р д а ғ ы нан берген әйелдікіне келеді. Керуен-
шілср түйелерін шегеріп, еліктерді түсіреді. Ж ү г і р і п
д а л а ғ а ш ы қ қ а н с ы л қ ы м әйел өліп ж а т қ а н өз күйеуі
мен ж а л ғ ы з баласын көріп, өз ісіне өзінің ж а н ы күй-
зеледі. А қ ы р ы іш құса болып өледі.
Әйелдің з ү л ы м д ы қ п е н ж а з ы қ с ы з ж а н ғ а ж а у ы з д ы қ
ж а с а м а қ әрекеті ез алдына кер болып қ а з ы л а д ы .
Міне, « Ж а қ с ы л ы қ етсең өзіңе, ж а м а н д ы қ етсең
өзіңе» деген м а қ а л осыдан қ а л ғ а н екен.

« Н Е Ш Ң ҚАСИЕТІ?..»

Бірде екі керең кездесіпті. А м а н д ы қ - с а у л ы қ т а н

кейін біріншісі:
— Мынау жүрген қойлар әне бір ж ы л д а р ы маңы-
р а у ш ы еді, қазір аузын а ш а д ы да қояды, бүл ненің
ңасиеті екен, ә ? — деп сұрапты. Сонда екінші керең
тұрып:
— Менің ұзын қ ұ л а қ есегімнің мінезі өте қ ы з ы ң , —
депті, есегіне қарап,— аңырағаны көп еді, ж а р ы қ т ы қ
бір-екі ж ы л болды, аңырағанды қойып, есінейтінді
шығарды...

Б І Р Б А С Ң А — Б І Р КӨЗ

Ертеде екі дос болыпты. Бір күні оның біреуі ш и қ а н

ш ы ғ ы п ауырып қ а л ы п т ы . Досы көңілін сұрай келіпті.
— Е, достым, ңай жерің ауырып ж а т ы р ?
— Ойбай-ау, ж а н ы м , несін сұрайсың? Осы бір ши-
қан деген пәле шығып, тіпті қозғала алмай жатыр-
мын,— депті.
Сонда досы:
315
 — О, тәйірі, көз шығып, бас ж а р ы л м а ғ а н соң, ши-
ңан да ауру болып п а ? — деп ж ү р і п кетіпті.
— Е-е, ж а н ы ашиды деген досым, әлгі бір кішкен-
тай ж а р а н ы да ауру дедің бе деді. Басңа адамдар
м а ғ а н бұдан да өрескелін айтар. Мүның ж а ғ д а й ы кел-
мес,— деп бір көзін ш ы ғ а р ы п жіберіпті.
Келесі күні досы тағы келіпті.
— Иә, тәуірмісің? Әлі кешегі ш и ң а н ы ң ба?
— Ж о ң , достым, бүгін міне, бір кезден айььрылып
отырмын,— депті. Сонда досы:
— Е, ж а н ы м , бір басңа бір көз жетеді ғой. Бәрінен
де сүйекті ж а р ы п ш ы қ ң а н ш и ң а н д ы айтсаңшы,—
депті...

Ң¥МЫРСҚА

Бір қ ү м ы р с қ а өз илеуінен бөлініп, ара, ңоңызбеп

дос болыпты. Ж е м іздеп ш ы ң ң а н қ ү м ы р с қ а ж о л үсті-
нен бір дән тауып алыпты. Ж а л ғ ы з өзі әрі-бері әуреле-
ніп қозғалта алмапты. Енді көмек сүрау үшін достарын
іздейді. Гүл ж и н а п жүрген араға ж о л ы ғ ы п :
— Досым, м а ғ а н кемектесіп жібер,— деп өтініпті.
— Көрмей тұрсың ба, мен де ж ұ м ы с істеп ж а т ы р -
мын ғой,— деп көнбепті ара. Енді қ ұ м ы р с қ а қоңыздан
кәмек сұрапты:
-— Сен үшін өз еңбегімді еш қ ы л а а л м а й м ы н ! —
деп кете барады қоңыз.
Екі досынан күдер үзген қ ү м ы р с ң а мүңайып келе
ж а т ы п , өзінің ұялас достарымен ұшырасыпты. Олар
м ұ н ы ң түрін көріп:
— Не істеп ж ү р с і ң ? — депті. Ң ү м ы р с қ а өз басынан
кешкенін айтады. Достары көмектеседі де, дәнді бірігіп
көтеріп алып кетеді. Ң ү м ы р с қ а қайта үйіріне қосы-
лады.
« Ж а ң а достың ңадірі ескі достай бола алмас» деген
сез содан ңалыпты.

САНАСЫЗДЫҢ САЗАИЫ

Т у ғ а л ы ж ұ м ы с істемей, ел кезіп жүретін бір ж а л -

ңау болыпты. Ол бір а у ы л ғ а келгенде, ы ғ ы - ж ы ғ ы жиын-
ның үстінен ш ы ғ ы п т ы .
— Уа, қ у а н ы ш т а р ы ң ы з қүтты болсын!— депті топ-
ңа айңайлап.
316
 — Әй, санасыз, кісі қайтыс болып ж а т қ а н а у ы л ғ а
келгенде көңіл айтар болар... сен бір оңбаган екенсің! —
деп қуып жібереді.
Ңаңғып келе ж а т қ а н ж а л қ а у тағы бір топқа таяп
келіп:
— Уа, с а д а қ а л а р ы ң қ а й ы р л ы болсын!— дейді.
— Әй, тексіз, тойға келгенде құтты болсын айтар
болар, сен бір көргенсіз е к е н с і ң , — деп қуып тастайды.
Ж а л қ а у бір үйге келсе ерлі-зайыптылар ренжісіп
отыр екен.
— Уа, қ у а н ы ш т а р ы ң құтты болсын!— дейді ж а л -
ңау.
— Әй, маубас, ренжіскен а д а м д а р д ы ң арасына ара-
ша түсіп, татуластырар болар. Сен бір есалаң екенсіц, —
деп ңуып шығыпты.
Ж а л қ а у дала кезіп келе ж а т с а екі өгіз сүзісіп
ж а т ы р екен.
— Ж ә , жә, төбелесті қойып, татуласыңдар!— деп
екі өгіздің арасына тұра қалып, өзі соққыға ж ы г ы -
лыпты.

БИКЕШ

Ертеде Маманбай деген байдың ү ш ұ л д ы ң арасында

Сәлима есімді ж а л ғ ы з ерке ңызы болса керек. Сәлима
жеңгелерін «еалақсыңдар» деп ұнатпайды екен. Ол бай-
құстар ертеден қара кешке дейін м а л ж а й л а п , қонаң
күтіп, ас-су дайындап, мал сауып тыным т а п п а й д ы
ғой. А л ерке қыз а л д ы н а келген асты ішіп қана, той-
думанда сайрандап, бой түзеп ж ү р е берген. Күндердің
күнінде Маманбай қ ы з ы н ұзатады. Бір ж ы л д а н соң
ага-жеңгесі іздеп келеді. Қонақтар ж а қ ы н д а ғ а н д а әйел-
дер: «Сәлима, аға-жеңгең келіп ңалды» дейді. Сасқа-
л а қ т а ғ а н келіншек баласының ж а я л ы ғ ы н түндіктен
л а қ т ы р ы п жібереді. Ж а я л ы қ т ы ң а р а с ы н д а ғ ы дәрет
Сәлиманың ж а у л ы ғ ы н а ж ұ ғ а д ы . Келіншек оны байқа-
майды. Ж ү г і р і п ш ы ғ ы п , аға-жеңгесімен қ ұ ш а қ т а с ы п
көріседі. Дәреттің иісінен әрең шыдап тұрған жеңгесі:
«Сауысңаннан сақ едің, с а ғ а ғ ы ң неден былғанды, би-
кеш?» деген екен.

317
 ҢОЖАНАСЫР МЕН АЛДАР КӨСЕ
ТУРАЛЫ ӘҢГІМЕЛЕР
ЖАТУДЫҢ МОНІ

Бірде көшеде келе жатқан Ңожанасыр есегінен

жығылып ңалыпты да, сол жерде жата беріпті. Өтіп
бара жатңан адамдардың бірі келіп:
— Уа, Қожеке, бұл жатысыңыздың мәні қалай? —
депті.
Сонда Ңожа:
— Бұл да бір көптен ойда жүрген іс еді. Мұны да
тындырып тастап, жатқаным ғой,— деген екен.

ШУ

Бір күні үйде отырған Ңожанасыр мен әйелі дала-

дан шыққан шуды естиді. Ңожа шапанын жамыла
салып, далаға шығады. Далаға шықса, екі адам бір-
бірін қуалап жүр екен. Біреуі Ңожаға келіп тығылып-
ты. Екіншісі Ңожаның шапанын сыпырып алып, қаша
жөнеледі. Сөйтсе, бүлар үрылар екен.
Әйелі:
— Не шу екен?— деп сұрайды үйге кірген Ңожадан.
Оған Қожа:
— Шапанның шуы екен,— депті.

«ТУРА КЕШЕГІДЕИ БОЛАДЫ...»

Ңожанасыр бір күні алыстағы туған-туыстарын
аралап қайтуға жолга шығыпты. Азын-аулақ мата,
базарлық салынған түйіншегін қасына қойыпты да,
біреулермен әңгімеге кірісіп кетіпті. Енді бір қараса
әлгі қойған түйіншегі орнында жоқ болып шығады.
Сол кезде Ңожанасыр абыржымастан:
— Менің түйіншегімді кім алды? Кім алса да тез
тауып беріңдер. Әйтпесе тура кешегідей болады,— деп
айқай салады.
Көп кешікпей:
— Әзілдеп алып едім,— деп бір танысы әкеліп
береді де,— кеше не болып еді,— деп сүрайды.
Сонда Ңожанасыр:
— Е, достым, кеше де тура осындай ұрлап әкетіп
түйіншегімді сол күйде бермей кетіп еді,— депті.
318
 ЕСЕКТІҢ ЕР-ТОҚЫМЫ

Жаңбырлы түннің бірінде Ңожа есегін біреудің же-

тектеп бара жатңанын терезеден көріп ңалып сыртқа
жүгіріп шығады. Сасып қалған үры:
— Қожеке, жалаң аяқ шыққаныңыз қалай? Жер
болса лай, ызғар өтіп ауырып ңаларсың, етігіңді киіп
шыңсаңшы,— депті.
¥рыдан мүндай қайырымдылық күтпеген Ңожа
қатты ңысылып қалып, кінәлі жүзбен:
— Есектің ер-тоқымының іште екендігін айтуға
асығып... Ерттеп мініп алсаңшы, әйтпесе жаяу жетек-
теп шаршап қаласың ғой,— деген екен.

шдш БӘСІ
— Ңожеке, араға күн салмай өспеген шашыңды
қырғыза беруіңде не сыр бар? Күніне шаштаразға бір
теңгең босқа кетіп тұр? Балаларың болса жалаңаш,—
деп кейіген жолдастарына Ңожа күрсіне түсіп, былай
депті.
— Мүнан екі жыл бүрын «Басыма шаш шықпай-
ды» деп көршіммен он теңгеге бәстесіп ем. Сонан бері
көршім әр күні басымды сипап коріп, тексеріп кетеді.
Үтылсам он теңгені қағып алмақшы.

ЖЫЛҚЫЛЫ КЕДЕИ
Біреу:
— Ңожеке, маңдайыңызға мыңдаған жылқы бітсе
неше жылқышы жалдар едіңіз?— дегенде күңірене
түсіп:
— Сіңірі шыққан қара табан кедейдің мың жыл-
қысын бағуға кім ңұлшынып тұр дейсің. Есекке мініп
алып езім бағам-дағы,— деген екен.

СЫР САҚТАУ

Ңожа досын оңаша шақырып:

— Сыр сақтай аласың ба?— деп сұрайды.
— Әрине, дүниеде екі сыр саңтағыш болса, оның
бірі менмін,— деген жауабын естіген соң:
— Ендеше саған сенуге болмайды екен. Бұл ңұ-
пияңды маған айтып тұрсың. Ертең басңаға айтуың
әбден мүмкін,— деп Қожа қатты түңіліпті.
319
 АЛТЫН ЖҮЗІК
Әйелін ертіп Ң о ж а бір ж о л д а с ы н ы ң үйіне қ о н а қ қ а
барыпты. Ш а й ішіп отырғанда Ң о ж а н ы ң әйелінің қо-
л ы н д а ғ ы алтын ж ү з і к к е көзі түскен ж о л д а с ы н ы ң
келіншегі:
— Т а м а ш а ж ү з і к екен, қайдан а л д ы ң ы з ? — деп
сұрайды.
«Әйелім сөйлеп қоя ма» деп күдіктенген Ң о ж а :
— Мен оны қ ұ д ы қ т ы ң қасынан өтетін с о қ п а қ т ы ң
қ ү б ы л а ж а ғ ы н д а ғ ы ж а л ғ ы з өскен ж ы ң ғ ы л д ы ң түбінен
тауып а л ғ а н ы м ж о қ . Өзінікі,—• депті асыға сөйлеп.

К Ш Ш Ң БАЛАСЫ?
Б а л а с ы н ы ң үйінде ойнап ж ү р і п бақыр теңге тауып
а л ғ а н ы н көрген Ң о ж а оны көшеге алып ш ы ғ ы п :
— Кімнің теңгесі екен, х а л ы қ т а н сұра,— деп
бұйырыпты.
— Теңге тауып алдым, кімдікі?— деп баласы ай-
қ а й салған кезде Ң о ж а :
— Менікі,— деп қалтасына салып алыпты.— Р а қ -
мет, қ а р а ғ ы м . Мұны іздемеген жерім ж о қ еді. Кімнің
баласысың? Кімнің баласы болсаң да әкең сияқты а д а л
е к е н с і ң , — депті а р қ а с ы н а н қағып.

ҚЫРЫҢ ЖЫЛДЫҢ ТАНЫС

— Соңғы күндері сені әлдебір ой меңдеп алған
тәрізді. Нендей ой екенін маған да айтсаңшы, бәлкім
жәрдемім тиер,— депті Ң о ж а ғ а кемпірі. Сонда ж а р ы қ -
т ы қ терең күрсініп:
— Ж а м а н айтпай ж а қ с ы ж о қ . Ңатын, әбден қарта-
йыпсың. Екеуміз отау қ ұ р ғ а н ы м ы з ғ а да қ ы р ы қ ж ы л -
дан асыпты. «Мыңның түсін білгенше, бірдің атын біл»
деген. Танысып қ о я й ы қ ш ы , осы сенің а т ы ң кім? —
деген екен.

АИНА МЕН ШЫЛАПШЫН

— П а р а а л ы п , ж а н сақтап ж ү р г е н а д а м д а р д ы көр-
сем, жиіркеніп қ ұ с қ ы м келеді,— депті бір тойда пара-
қор қ а з ы өз қ ы л м ы с ы н бүркемек болып. Сол жерде
отырған Ңожа сыртқа ш ы ғ ы п кетеді де ш ы л а п ш ы н
мен айна тауып әкеліп, қ а з ы ғ а :
320
 — Мынау айнаға қара да шылапшынға құса бер.
¥ялма, бүл жердегілер таныс адамдарың ғой,— депті.

КӨСЕ К Е М П І Р
Бір күні от үрлеп отырып, шапшыған жалын сақа-
лын күйдіріп кеткен Ңожа:
— Бір рет отқа жақындағандағы түрім мынау.
Өмір бойы ошақпен араласып жүрген кемпірімнің көсе
болып жаратылғаны қандай жақсы болған,— деп сүй-
сінген екен.

ЖАСЫРЫНБАҚ
Ңожа біреуге қарыз беріп жатып, ішек-сілесі қа-
тып күліпті. Онысын ерсі көрген қарыз алушы:
— Мұның несі күлкі?— деп сұраса, Ңожа ентігін
баса алмай:
— Бұдан соң алыстан көргенде жасырынбақ ойна-
ған баланың халіне түсетіндігіңді көзіме елестетіп мәз
болып тұрғаным,— депті.

¥ Р Ы С Т Ы Ң ТҮРІ
Ауылды бастарына көтеріп шаңқылдасып ұрысып
жатқан екі әйелдің қастарына келген Ңо.жа жанжал-
ды тоқтатып, ақыл айтыпты:
— Сіздер бұлай айқайласып үрыссаңыз халық қай-
сыңыздың ақылдырақ екендігіңізді білмейді. ¥рысқан-
да сөзді жәй, асықпастан, бабына келтіріп айту керек.
Әй, бірақ, сыбырласып ұрысқанға жетпейді-ау...

ӨІШЕ
Біреулер:
— Ңожеке, бұл өмірде сіздің ат мінгеніңізді көр-
медік. Ат алуға құдіретіңіз жетпейді емес, есектен
түспейтіндігіңізге таңбыз,— дегенінде жарықтық
былай депті:
— Той болады, той болған соң кішкене болмашы
нәрсеге тұлан тұтып өкпелесу болады. Сондай шақта
көлігіңе үзеңгіге аяқ қоймастан қарғып мінсең өкпең-
нің ңаттьі екендігін халық біліп тұрады. Атқа үзеңгісіз
қарғу маган оңай болмас деп ойлаймын.
321
 АРАША
Ңожа керілдесіп тұрған екі жігіттің үстінен шығьш
қ а л ы п , а р а ш а ғ а түсіп, бірін жетектеп ол жерден алып
кетеді.
Ы з а д а н қ а л ш ы л д а п келе ж а т қ а н жігіт былай шыға
бере:
— Ңожеке, сен а р а ш а л а м а г а н д а әлгінің ж а г ы в
айырып жіберетін едім,— дейді кіжіне сөйлеп.
— П а й д а н ы білмейді е к е н с і ң , — деп ұрсыпты Ңожа
сонда жігітке,— оның ж а г ы н ж ұ д ы р ы ғ ы ң д ы а у ы р т ы п
айырғанмен ол саған бір теңге де бермейді. Сен одан
да менің отынымды ж а р ы п , балтамен-ақ а й ы р ы п бер.
Ш а й л ы қ а қ ш а т а п п а ғ а н ы ң д ы керейін.

«ШІРКШ...»

Ңожа бір күні ойланып отырса, көп кісіге қ а р ы з

бергені есіне түседі де, ең өкініштісі кімге, қ а н ш а д а н
қарыз бергенін ұмытып қ а л ғ а н ы н а ң ғ а р а д ы .
«Шіркін,— деп қ и я л д а й д ы Ңожа сонда,— олар да
қ а н ш а қарыз а л ғ а н д а р ы н ұ м ы т ы п қалып, м о л ы р а қ
етіп қайтарса ж а м а н болмас еді».

«сүигаші»
Ш а һ а р х а л қ ы бұрынғы парақор қ а з ы н ы орнынан
түсіріп, орнына Ң о ж а н ы сайлауды ұйғарады.
Ң о ж а н ы қуантып, бірдеңе өндіріп а л м а қ болған бір
қу желе жортып Қ о ж а ғ а келеді де:
— Ңожеке, қолыма үлкен сүйінші ұстатпасаңыз
болмайды. Сізді қ а з ы с а й л а д ы қ , — дейді. Үйқысынан
енді тұрған Ң о ж а есінеп т ұ р ы п :
— Б ұ р ы н ғ ы қ а з ы сіздерден пара а л ғ а н д ы ғ ы н а н
түсіп еді. Енді мен пара беріп орнына отырсам қ а л а й
болады. «Сүйінші» де параның ж а қ ы н д а у а ғ а й ы н ы
ғой,— депті.

СӘЛЕМ
Ңожа көшеде бір кісіні тоқтатып сәлем береді де:
— А й т ш ы , мен саған не үшін сәлем бердім. Себебін
білесің бе?— деп сұрайды.
Әлгі кісі қ а н ш а ойланса да себебін таба а л м а й ,
қиналып:
322
 — Білмедім, өзің айта ғой,— дейді.
Сонда Ңожа қатты а ш у л а н ы п :
— Қандай адамсың өзің. Өзім білсем сенен сұрай-
мын ба?— деп бұрылып ж ү р е беріпті.

ШӘКІРТ
— Сенің ұ л ы ң қолыма ештеңе қыстырмай ж ү р -
гені қ а л а й ? — депті ұ л ы н оқытып ж ү р г е н молда Ңожа-
кеңе келіп.
— Сізге еліктеп жүргені ш ы ғ а р . Өйткені, өзіңіз де
біреуге бірдеңе ұсынуды білмейсіз ғой. Р е н ж у д і ң ор-
нына сүйсінбейсіз бе, тақсыр.

ЖАЛҒЫЗСЫРАУ
Ң о ж а н ы ң беліне қ а м ш ы қыстырып а л ғ а н ы н көрген
біреу м ұ қ а т п а қ ш ы болып:
— Беліңіздегі есек қ а м ш ы ң ы з ж а л ғ ы з с ы р а п тұр
екен. Және бірін қыстырып алсаңыз келісіп кетер еді,—
дейді.
— Ңұдайға шүкір,— депті Ңожа сонда,— есегім де
ж а л ғ ы з с ы р а п ж ү р еді. Өзіңдей серік табылғанына
шүбәм ж о қ . Ңасына барып тұра бер, мен және бір қам-
шы сатып әкелейін.

ТҮСКЕ ЕНГЕН ОЛЕҢ

Бір адам келіп Қ о ж а ғ а мұңын ш а ғ ы п т ы .
— Түсімде ы л ғ и т а м а ш а өлең ш ы ғ а р ы п жүремін,
а л оянсам болды, бәрі есімнен ш ы ғ ы п кетеді.
— Сен былай ет,— депті сонда Ңожа.— Өтірік
ұ й ы қ т а ғ а н болып ж а т та, түсіңе енген өлеңді ыңыр-
сып, ұ й қ ы с ы р а ғ а н болып әйеліңе жеткізе бер. Ол толық
ж а т т а п болған соң, ояна салуың қиын емес қой.

ЕРКЕК РУ
Бір тойда бір қ ы л ж а қ б а с Ң о ж а н ы «нағашым» деп
ойнап мазасын а л а берген соң Ңожа былай дейді:
— Ш ы р а ғ ы м , сен мені біреумен шатастырып, та-
нымай отырған боларсың. Шешең біздің рудың қ ы з ы
болса н а ғ а ш ы ң болар ем. Б і р а қ біздің ру тек қана еркек-
терден қ ұ р а л ғ а н . Ойнасаң қызы бар рулармен ойна,—
деп кейіген екен.
323
 СӨЗГЕ ТОЮ
— Мен ж а қ ы н д а есік а л д ы н а өрік шыбығын отыр-
ғыздым. Жеміс берген кезінде бәріңді өрікке сылқи-
тып бір тойгызбақшымын,— дейді Ң о ж а жолдастары-
мен отырғанда.
— Ой, рақмет, Ңожеке. Осы тәтті лебізіңіздің озіне
өрік жегендей тойып қ а л д ы қ , — деген о л а р д ы ң сөзін
естіген соң Ң о ж а :
— Өрікке тойып қалсаңдар, отыргызған шыбық-
т а р ы м д ы ж ұ л ы п тастап, алма а ғ а ш ы н отырғызайын.
Б ұ ғ а н да мерзімінен бұрын әлгіндей тойып қ а л с а ң д а р ,
мені тер төгіп еңбектенуден қ ұ т қ а р а р едіңдер,— дейді.

СӨЗ Т А П Қ А Н Ғ А Қ О Л Қ А Ж О Қ
Ң о ж а н а с ы р екі күн м о л д а н ы ң сабағына бармай
қ а л ы п т ы . Үшінші күні барғанда м о л д а :
«Ңожа, екі күн қайда б о л д ы ң » десе: «Бірінші күні
шешем тері ш а л б а р ы м д ы ж у ы п қойған екен, кеппей
қ а л д ы да, содан келе а л м а д ы м . Келесі күні келе жат-
сам, сіздің де ш а л б а р ы ң ы з ж а ю л ы тұр екен, құрттай
менің ш а л б а р ы м бір күнде кеппегенде, д а л а қ т а й сіздің
ш а л б а р ы ң ы з кебе қояр ма екен деп орта ж о л д а н қайтып
кетіп ем»,— депті.

« А И Т У Ғ А БОЛМАИДЫ..»
Атасы Ң о ж а н а с ы р д ы ертіп құрбан айтқа сою үшін
м а л іздеп базар барса керек. Бір семіз қой іліге кетіпті.
А л ы п келе жатса, әлгі қой өз денесін. өзі а у ы р л а п
ж а т ы п қапты. Сүйрей-сүйрей ш а р ш а ғ а н Ңожа семіз
қойға қ а р а п т ұ р ы п : «Сілең қ а т қ ы р доңыз-ай, сілемді
қ а т ы р д ы ң гой» десе, а т а с ы : «Бітті, балам, бұл енді ха-
рам, жеуге болмайды» деп кездескен біреуге сатып
жіберіпті де, Ң о ж а н ы ертіп базарға қайта жөнеліпті.
Келесі а л ғ а н қойы а л ғ а ш ы н а н да семіз болса керек,
орта жолда т ұ р а л а п қапты. Кіжініп, бірдеңе айтып
жүрген атасына Ң о ж а : «Не деп жүрсіз десе, «ей, несін
сұрайсың, балам, айтуға болмайды, әйтпесе, әлгінің
дәл өзі екен бұл да» дейді.

324
 Қ О Ж А Н А С Ы Р МЕН МОЛДА
Ңожанасыр мен молда көрші отырыпты. Бір күні
Ңожанасырдың сиыры молданың сиырын сүзіп ж а р ы п
тастапты. Ң о ж а н а с ы р асып-сасып м о л д а н ы ң үйіне
кіріп барыпты да:
— Молдеке, сіздің сиыр біздің сиырды түнде ж а р ы п
тастапты, қ ұ р а н ы ң ы з ғ а қ а р а п жіберіңізші, қ ұ н толеуге
ж а т а ма екен, ж а т п а й ма екен?— деп отыра кетіпті.
Молда қ ұ р а н ы н ары-бері а ш ы п т ы д а :
— Е, көрші, ңұранда м а л д ы мал ж а р ы п тастаса,
құн толенбеуге тиіс деп ж а з ы л г а н екен,— депті.
Сонда Ң о ж а н а с ы р :
— Молдеке-ай, мен сасқанымнан ж а ң ы л ы с айтып-
пын ғой, біздің сиыр сіздің сиырды ж а р ы п тастаған
екен ғой, оқасы ж о қ енді,— деп орнынан тұра берген
екен дейді.
Молда не дерін білмей қ ұ р а н ы н аударыстырып
отырып қалыпты.

ЕІІДІ С Ұ Р А М А И Т Ы Н Ш Ы Ғ А Р
Ж а р а т ы л ы с ы н а п с ұ р а н ш а қ көршісі Ңожанасырдан
тағы да есегін сұрап келіпті.
Б ұ л ж о л ы ң а т у л а н ғ а н Ң о ж а н а с ы р : «Енді сұрамай-
тын шығар» деген оймен «есек ж о қ » дейді.
Көршісінің а у л а ғ а ш ы ң қ а н ы да сол екен, жем дәмет-
кен Ң о ж а н а с ы р д ы ң есегі а қ ы р ы п жіберіпті. Сұраншаң
ңуанғанынан үйге кіріп:
— Ңожеке, есегіңіз а қ ы р ы п қорада тұр ғой,— дейді.
Сонда ы ғ ы р болған Ң о ж е к е ң :
— А п п а ң саңалды маған сенбей, а қ ы р ы п тұрған
есекке сенесің. Ештемеге түсінбейтін ңандай немесің?
Есек ж о қ , дедім ғой, ж о ң , — деген екен.

О Р А З А А Ш Т А Н ОЛТІРЕР
— Апа, көшелік,— депті Ңожанасыр.
— Ңайда балам-ау?
— Күні қысқа жерге. Мына мидай далада күн ұ з а қ
ңой. Ораза а ш т а н елтірер.
— Ондай да ж е р бола ма екен, қүлыным-ау.
— Болғанда ше? Мен кеше тауда болдым. Таудың
арасында, озен бойында бір жер бар. Ол жерде күн кеш
шығып, ерте батады екен. Сенбесеңіз көшелікші, көр-
сетейін,— деген екен Ңожекең.
325
 ҚОЖАНАСЫРДЫҢ ОРАЗА Т¥ТУЫ
Ң о ж а н а с ы р өмірінде т ү ң ғ ы ш рет ораза түтып, ау-
зын бекітпек болады. Ол таңертең молдамен бірге сәре-
сі асын ішкен соң түске ж у ы қ қарны ашып, шөлдеп,
ш ы д а й а л м а й д ы . А л ауыз ашу үшін күн батып, қараң-
ры түсу керек. Қожекең әпенді қас қ а р а й г а н ш а сусын-
сыз, тамақсыз ш ы д а й алмасын білген соң үй ішін тас
қ а р а ң ғ ы л а п ж а у ы п , терезелерін бітеп, ж а л ғ ы з өзі ал-
д ы н д а ғ ы асқа бас салады. Сонда күндіз ауыз а ш ы п
отырып Ң о ж е к е ң :
— Е, қүдай, іздегенің қ а р а ң г ы л ы қ па еді! Міне,
мен қ а р а ң г ы д а т а м а қ ішіп отырмын,— деген екен.

ӘПЕНДШІҢ ХАНДЫ «ЖАЗАЛАУЫ»

Ң о ж а н а с ы р әпенді хан сарайында отырып, оган бір
орындалуы қиын тілек айтады. Ң а һ а р л ы хан қ а р а ш ы
Ң о ж а н а с ы р ғ а назар а у д а р м а й д ы . Сонда әпенді ашула-
нып х а н г а : «айтқанымды істемесең, қатты ж а з а л а й -
мын» деген екен. Хан әуелде сасып қ а л а д ы . Ңолында
әскері, қ ы р у а р байлығы ж о қ ж а н х а н ғ а не істей а л м а қ ?
Сөйтсе де әпенділігімен аты әлемге ж а й ы л ғ а н Ңожана-
сырдың алдында, ж ұ р т алдында бір ұ я т қ а қ а л м а й ы н
деген оймен а й т қ а н ы н істепті. Содан кейін ғана Ңожа-
насырға күліп отырып былай дейді:
— А л , әпендім, а й т қ а н ы ң д ы б ұ л ж ы т п а й орында-
дым. Енді саган бір с а у а л : егер тіліңді алмасам, х а н д ы
қ а л а й ж а з а л а р едің, соңыңды айтшы.
Ң о ж а н а с ы р да күле ж а у а п қ а т а д ы :
— Ң а л ы ң ж ұ р т т ы билеген қ а һ а р л ы х а н ғ а мендей
қ а р а ш ы н ы ң әмірі қ а л а й жүреді? А й т қ а н ы м д ы істеме-
сеңіз өкпелеген баладай томсырайып, ш а п а н ы м д ы , ке-
біс-мәсімді киіп, есегіме мініп, үйіме кеттіп қ а л а т ы н
едім. Менің ж а з а м осындай болар еді...

«СЕН-АҢ Ж Е И ҒОЙ»
Ңожекең бір сапарға шыгарда ж о л а з ы қ қ а т а л қ а н
алыпты. Жол-жөнекей қарны а ш қ а н соң қ о р ж ы н ы н а
қол салып, жейін десе, а з ы н а ғ а н ж е л сусыған т а л қ а н д ы
аузына жеткенше қайта-қайта ұ ш ы р ы п әкете береді.
Ыза болған Ңожекең есегінен түсе қ а л ы п , қоржынын-
д а ғ ы т а л қ а н ы н желге ш а ш ы п ж а т ы п а й т ы п т ы :
— Көршісінің асына көз салған көргенсіз неме.
А д а л асымды а у з ы м а бұйыртпадың, мә, осы талқанды
сен-ақ жей ғой.
326
 «АРҚАНҒА ¥11 САЛЫП ҚОИДЫМ»
Ңожекеңнің көршісі не болса соны сұрай беретін
мазасыз, сұрамсақ жан екен. Бірде ол әпендінің үйіне
арқан сүрай келеді. Сұрамсақтан әбден зықысы шық-
қан Ңожекең үн-түнсіз үйіне кіріп шығады да:
— Әйел арқанның ішіне ұн салып қойыпты. Бос
емес екен, бере алмайтын болдым,— депті.
— О заман да, бұ заман арқан қап емес қой, оның
ішіне қалай ұн салуға болады?!— дейді. Бұған Ңоже-
кең тосылмаған көрінеді:
— Дүниесін бергісі келмеген адам не сылтау айтпай-
ды?! Көп сылтаудың бірі де.

«ЖАҢБЫР ЖАУА МА?»

— Ңожеке, айтыңызшы, ертең жаңбыр жауа ма,
жаумай ма?— деп сұрапты біреу. Сонда Ңожекең аспан-
ға бір, жерге бір қарап қойып:
— Жауар-жаумасын ертең айтайын,— депті.

ҚЫРЫҚ ЖАМАУ ЕТІК

Ңожанасыр қырық жамау етік киіп, қалаға барып-
ты. Оны мұқатпақ болған бір бай:
— Ңожа, етігіңді қашан жамап е д і ң ? — депті.
Сонда Ңожа:
— Бұл етіктің бет-аузында не көп — жамау көп,—
дейді.— Сонда сен қайсысын сұрап отырсың?

ҚОЖАНАСЫР МЕН САРАҢ БАИ

Ңожекең бір күні жолаушылап келе жатып, ымырт
кезінде бір байдың үйінің сыртына тоқтай қалып: «Үй-
де кім бар? Ңұдайы қонақпыз»,— депті. Үй сыртына
бай шығып Ңожаны қабылдап, атын алып кермеге бай-
лап, үйіне кіргізіп жайғастырған соң әйелдеріне: «Ңа-
зан ас Ңожекеңе» депті. Қожекең тамақ дайын болған-
ша байқай отырайын деп үй адамдарына көз тастайды.
Байдың бәйбішесінің кейлегінің белдемшесі жыртық,
өңі қара кісі екен, тоқалының мұрны сетік, сары кісі
екен, екі баласының басы таз екен. Байдың бір көзі со-
қыр екен. Әлден уақытта Ңожаның алдына тамақ әке-
леді. Байдың бергені қатықсыз кеже болса керек. Ңо-
жекең ішінен реніште отырады. Ас ішіп болған соң
байдың бір баласы Ңожадан бата тілейді. Сонда Ңожа:
887
 Ңарны жарық қара інген,
Мүрны сетік сары інген,
Екі ала бас — ботасы,
Соқыр үлек атасы,
Осы болсын көжеңізге
Қожекең берген батасы,—

деген екен.

ҢОЖА ҚОНАҚТА
Қожанасыр қыдырып жүріп, әр елге сын тағып
жүреді екен. Бір күні бір ауылға келіп:
— Қайырлы күн,— деп бір үйге кіріпті.
Үй иесі:
— Мархабат, төр сенікі,— деп жоғары шақырады.
Қожекең төрге шығып, мән-жайын, үй ішін сүрасып,
әңгімелесіп отырыпты. Бірнеше сағаттан кейін алдына
шағындау ас келіпті. Бағанадан бері аш отырған Қоже-
кең ап етіп, бір пәсте жеп қойыпты. Біраздан кейін
атын отқа қою үшін далаға шығып бара жатса, бір
табақ еті мен басын тығып қойғанын көріпті. Тез ара-
да үйге оралыпты. Сонан соң жүрер алдында:
Ас беріп ең азанда,
Жартысы қалды қазанда.
Көріп қалды көзіміз,
Тоймай қалдық өзіміз,—
деп бата жасап, Қожанасыр жөніне кетіпті.

ҚОЖАНАСЫРДЫҢ ПЕШІ
Бір күні Қожанасыр үйінің алдында пеш салып
жатады. Оған ең жақын керщісі келіп:
— О, Қожа,мына пештің аузын күнгейге қаратпай,
теріскейге қаратып салғаныңыз қалай? Жел пеш ау-
зына маза бермейді ғой,— деп кетіп қалады.
Қожанасыр салып жатқан пешін бұзып, аузын күң-
гейге қаратып қайта сала бастайды. Осы кезде екінші
көршісі келіп:
— Әй, Ңожа-ай, пештің аузын желдің ығына қарат-
пай, күнгейге қаратқаныңыз қалай? Аузынан жел соқ-
қан пеш жанушы ма еді. Менің ақылымды алсаңыз,
пештің аузын ңүбылаға қаратыңыз!— деп кетіп қа-
лады.
328
 Ң о ж а н а с ы р салып ж а т қ а н пешін қайта бүзып, ау-
зын қ ұ б ы л а ғ а қаратып сала бастайды. Осы кезде оған
үшінші көршісі келіп:
— Ой, Кржеке-ай, қ ү д а й д ы ң к ү н ш ы ғ ы с ы түрғанда,
пештің а у з ы н құбылаға қ а р а т қ а н ы ң ы з ғ а ж о л болсын.
Пештегі отын бықсып, отта береке болмайды,— деп
кетіп қ а л а д ы .
Ң о ж а н а с ы р пешін қайта бұзып, аузын күншығыс-
қа қ а р а т ы п сала бастайды. Осы кезде төртінші көр-
шісі к е л і п :
— Көрші, о заман да бұ заман, пештің а у з ы н жел-
дің өтіне қаратып салған қ а з а қ т ы көргем ж о қ . Ңой,
м ы н а у ы ң ы з ел-жұрттан ұят!— деп кетіп қ а л а д ы .
Қ о ж а н а с ы р пешін қайта бұзып, есік а л д ы н д а ғ ы есек
арбаның үстіне сала бастайды. Осы кезде ж и н а л ы п
қ а л ғ а н көршілеріне:
— Енді пештің а у з ы н қ а л а й бұрам десеңіздер де
оз еріктеріңіз,— деп қолын ж у ы п ж а т а д ы .

Ң О Ж А Н Ы Ң АТЫ
Бірде Ң о ж а н а с ы р тойға барыпты. Той енді қыза
бастағанда үйіне қ а й т қ ы с ы келген Ңожекең көп аттың
ішінен өз атын тани а л м а й , дал болыпты.
— Ей, х а л а й ы қ , — депті, сосын а й қ а й л а п . — Ат-
тарыңды ұстаңдар. Қазір мен өз а т ы м д ы а т а м ы н .
Х а л ы қ асып-сасып әрқайсысы өз аттарын жетелей
қ а ш ы п т ы . Ңожекең ж а л ғ ы з қ а л ғ а н өз атына мініп
алып, ж ү р і п кетіпті.

БЕЛГІСІЗ КҮН
Ңожекең бірде бояу шеберханасын а ш а д ы . ІІ*ебер-
х а н а ғ а келіп-кетіп ж а т қ а н д а р д ы ң бірі Ңожекеңді мұ-
қатпақ болып:
— Ңожеке, мына бір затты ешкім естімеген, ешкім
көрмеген яғни, қара да емес, а қ та емес, көк те емес,
қ ы з ы л да емес, сары да емес, ж а с ы л да емес, қоңыр да
емес, сұр да емес, бір түске бояп берші,— дейді.
Ң о ж а н а с ы р оның кекесінін түсіне қ о я д ы :
— Ж а р а й д ы , а й т қ а н ы ң болсын, тастап кет.
— Қ а ш а н келейін?— дейді анау, қ у л ы ғ ы н асыр-
дым деп мәз болып.
— Қ а ш а н келсең де өз еркің. Б і р а қ сен келетін күн
дүйсенбі де, сейсенбі де, сәрсенбі де, бөйсёнбі де, ж ұ м а
32Ө
да, сенбі де, жексенбі де болмасын,— дейді сонда
Ңожанасыр.
ӘТЕШ БОП ШАҚЫРУ
Бір күні Ңожа бір байдың үйіне түсіпті. Бай Ңожа-
ны келеке етпекші болып, бір уыс бидайды шашып
жібереді. Ңожа амалсыз тауыңша теріп жейді. Бай өзін-
ше Ңожаны бір ақымаң қылдым деп, мәз болып үйық-
тап ңалады. Осыны күткен Ңожа бай әбден үйықта-
ғанда, құлағының түбіне келіп: «Ку-ка-ре-ку-у!»—
деп айқай салады. Бай шошып оянып:
— Ңожа, мұның не?— деп сұрайды.
— Е, мұнда тұрған не бар, тауық болып тамаң же-
ген соң, әтеш болып шақыру керек емес пе,— депті
сонда Ңожа.

«ТЫСЫ ТАБЫЛДЫ...»
Баяғыда Ңожанасыр жолаушылап келе жатып, топ
шеңгелдің түбінде үйыңтап жатқан түлкіні көреді.
Түлкі тырп етпей жата береді. Ңожанасыр атынан
түсіп, сексеуіл таяғын көтеріп, түлкіні ұруға ыңғайла-
на береді де, бір ой түсіп, тұрып қалады.
«Бөріктің тысы табылды, астары қайдан табылар
екен?»— дегенде, даусы ңаттырақ шығып кетіп, түлкі
ата жөнеледі. Аңқау Ңожанасыр аңқиып ңала береді.

ҚИРАҒАН Қ¥МЫРА
Күндердің күнінде ерте көктем кезінде жұртқа іле-
сіп Ңожанасыр базарға барыпты. Бұрын базар көр-
меген Ңожекең тамашалап көп жүрсе керек.
Бір кезде байқап қараса, халық қатары сиреп, базар
тарап бара жатыр екен. Сонда ғана базардан ештеме
алмағаны есіне түсіп, бір нәрсе алайын десе, ңұмыра-
шылардан басқасы кетіп қалыпты.
«Маған бұйырғаны осы болар» деп бір үлкен құмы-
ра сатып алады да, үйіне қайтады.
Оның аулына таяу жерде өзен бар екен. Көп жүріп
шаршаған Ңожанасыр көпірмен айналып жүргенше
деп, үйінің тұсынан, мұз үстімен төтесінен өтіпті.
Көктемде шыңы жетіп тұрған мұз Ңожекеңнің сал-
мағына әрең шыдап тұрса керек. Сондыктан ол:
— Ә, құдай, саңтай көр!— деп келе жатады да,
өзеннің жағасына жақындай бергенде:
330
 — Ңұдайым, сақтасаң саңта, сақтамасаң қой! —
деуі сол екен, мүз ойылып кетіп, суга ж ы ғ ы л а д ы .
Ңараса, сатып а л ғ а н қ ү м ы р а с ы быт-шыт болып бір жер-
де ж а т ы р , үсті-басы м а л м а н д а й су. Сонда күйініп кет-
кен Ң о ж а н а с ы р :
— Ңұдай да қ ы з ы қ екен, қ а л ж ы ң д а ғ а н д ы түсін-
бейтін,— депті.

Қ О Ж А МЕІІ Х А Н
Хан Ңожанасырды ш а қ ы р ы п а л ы п , алдына а қ ш а
қойыпты да, былай депті:
— Ңожеке, мынау бір сом мен бір тиын. Осының
қайсысы көп, соны айтшы?
Ңожа ойланып т ұ р ы п :
— Әрине, бір тиын көп,— депті. Т а ң қ а л ғ а н х а н :
— Неге бір тиынды көп дейсің? Себебін айтшы?
— Себебі, бір сом дегенде алты әріп бар. Ал бір
тиын дегенде жеті әріп бар. Өзіңіз айтыңызшы, алты
көп пе, жеті кеп пе?..

БІТКЕН Ш А Р У А
Бір күні Ң о ж а н а с ы р ж а л қ а у л а р д ы шенемекші бо-
лып, үйіне келеді де, ертеңнен кешке дейін ж а н т а й ы п
ж а т ы п алады.
— Оу, мұныңыз не, Ңожеке?— дегендерге ол:
— Б ұ л да бір ойымда жүрген ш а р у а еді, босқа
ж ү р г е н ш е , бітіріп тастайын деп ж а т ы р м ы н ! — депті,
екінші жамбасына аунап түсіп.

Ң О Ж А Н А С Ы Р МЕН ӘПЕНДІ
Қ о ж а н а с ы р көшеде жүгіріп келе ж а т ы п , Әпендіні
қағып кетіпті. Сонда Әпенді т ұ р ы п :
— Көзің соқыр м а ? — депті кейіп.
Ңожанасыр:
— Сенің қ ұ л а ғ ы ң керең бе — менің жүгіріп келе
ж а т қ а н ы м д ы естімейтін!— деп жөніне кетіпті.

« Ж ¥ Р Т НЕЛІКТЕН ЕРСІЛІ-ҚАРСЫЛЫ ЖҮРЕДІ?»

Бірде Ң о ж а н а с ы р д а н :
— Таңертең ж ұ р т неліктен ерсілі-қарсылы жүре
бастайды?— деп сұрапты.
331
 Сонда Ң о ж а :
— Ж ұ р т т ы ң бәрі бір ж а қ қ а қ а р а й жүрсе, жер ау-
д а р ы л ы п кетпей ме? Сондықтан ж ү р т ерсілі-қарсылы
жүреді,— депті.

ӨЛЕҢ
Бірде Ң о ж а н ы ң есегі ж о ғ а л ы п кетіпті. Б ү л ж о л ы
есегін әндетіп ж ү р і п іздейді.
— Есегің шын ж о ғ а л ғ а н болса, неге олең айтасың,
ж ы л а м а й с ы ң ба?— депті біреу. Сонда Ң о ж а :
— Есегім анау дөңнің астында жүрген ш ы ғ а р деп
келем, егер онда ж о қ болса, өкіргеннің экесін сонда
к ө р е с і ң , — депті.

«СУЫ СУҒА КЕТТІ...»

Бірде Ңожекең базарға қ а т ы қ ш ы ғ а р ы п сатыпты.
Ң а т ы қ аз болған соң, су қосқан екен. Енді қ а т ы г ы н
сатып болып, Ң о ж а н а с ы р а қ ш а с ы н с а н а ғ а л ы өзен ж а ғ а -
сына тоқтапты. Санап тұрса, кенет ж е л тұрыпты да,
қ а ғ а з а қ ш а с ы н ұ ш ы р ы п , суға түсіріпті. А л тиындары
с а л м а қ т ы ғой, қолында қ а л ы п т ы . Сонда Ң о ж а н а с ы р :
— Суы суға кетті, қ а т ы ғ ы қолда қалды-ау бәтша-
ғ а р д ы ң ! — депті қ о л ы н д а ғ ы тиындарға қарап тұрып.

А Л Т Ы Н ҢАСЫҢ
Ң о ж а н а с ы р мен бір бай патша сарайына барыпты.
П а т ш а қызметшілері қонақтарға т а м а қ т ы алтын табақ-
қа салып әкеп, а л т ы н қ а с ы қ қойыпты. Бай алтын қасық-
қ а қатты қ ы з ы ғ а д ы да «қалтама сала кетейін» деп ой-
л а п т ы . Т а м а қ ішіп болған соң, қасықты қ а л т а с ы н а
сүңгітіп жіберіпті. Оны Ң о ж а н а с ы р байқап қ а л ы п т ы
да:
— Ңазір мен өзімнің қ а л т а м а қ а с ы қ саламын да,
оңы байекеңнің қ а л т а с ы н а н ш ы ғ а р ы п беремін,— деп,
байдың қ а л т а с ы н а н алтын қ а с ы қ т ы суырып а л ы п т ы .

ДОЛВАР

Ңожа ү з а қ ж ы л оқып, білім а л ы п , ғұлама болып

оралған баласына ат ш а п т ы р ы п той ж а с а п т ы . Той тар-
қ а ғ а н соң, Ңожа оқымысты ұ л ы н қасына ж а қ ы н
отырғызыл:
332
 — Ш ы р а ғ ы м , армансыз оқыдың. Естіп-білгенің
көп. Ендеше менің қолымда не бар, соны тапшы,—
деп ү л ы н ы ң ой-өрісін б а й қ а м а қ болыпты.
— Таптым, әке, сіздің у ы с ы ң ы з д а ғ ы мен білсем,
өзі дөңгелек, ортасы тесік диірмен тасы болса керек,—
депті. Сонда әкесі:
— Дұрыс, бірақ долбарың ш а м а д а н тыс болды.
П а й ы м ы ң жетпеді, а қ ы л ы ң ш а л а екен. А д а м н ы ң уы-
сына диірмен тасы сиюшы ма еді?— деп, қ о л ы н д а ғ ы
ұ р ш ы қ т ы ң тасын атып жіберіпті.— «Сырдың суы м ы ң
шелек болатын шығар?» дегеннің керін келтірдің,
балам.

»БІЛСЕҢ НЕТТІ?»
Бір күні Ң о ж а н а с ы р ғ а көршісі келіп:
— Ойбай, Ңожеке, есегім қорада домалап өлгелі
ж а т ы р , не істеймін,— депті с а с қ а л а қ т а п .
Өз есегін а я ғ а н Ңожекең саспай:
— Менің есегім еш нәрсеге ж а р а м а й д ы . Оның үс-
тіне а қ с а қ , — деп ж а у а п береді.
— Ңожеке-ау! Б ұ л қ а й с ө з і ң ? — деген көршісіне:
— Әй, көршім-ай, сенің қораның ішінде өлген есе-
гіңді, менің а қ с а қ есегімнің сыртқа арбамен сүйрейті-
нін білсең нетті,— депті Ңожанасыр.

«ШОЛДЕГЕН ЕКЕНСІҢ...»
Қ о ж а н а с ы р бір астан қайтып келе ж а т ы п , жолда
б ұ л а қ қ а кездесіпті. Шөлдеп келе ж а т қ а н Ңожекең қан-
ғанынша су ішіп, енді тұра бергенде қ ұ й ы н соғып,
бөркі суға түсіп кетіпті.
Сонда Ң о ж а :
— Е, сен де шөлдеген екенсің ғой, ж а р а й д ы , әбден
қ а н ы п ал, содан соң к е л е р с і ң , — деп, ж ү р і п кетіпті.

«Қ¥ИРЫҒЫ БАР....>
Ңожа ж а л ғ ы з есегін сатпақ бопты. Ертелетіп есегін
ерттей бастайды. Ерттеп ж а т қ а н д а көзіне есектің лас
қ ұ й р ы ғ ы түседі. Ң о ж а оны шолтитып, кесіп тастайды.
Содан соң базарға келеді. Б і р а қ көпке дейін есегіне еш-
кім назар а у д а р м а й д ы . А қ ы р ы , біреу келіп:
— Есегіңді а л а р едім, әттең қ ұ й р ы ғ ы ж о қ екен,—
дейді.
333
 — Сен одан саспа, алсаң, қ ұ й р ы ғ ы бар, мына ңор-
жында,— депті Ңожанасыр.

«ОЗЫП К Е Л У Ш І Е Д Ь
Бір ауылда үлкен той болып, бәйгеге ат шаптыра-
ды. Ңызыл өгізін жетектеп, сол жерге Ңожекең де же-
теді. Той басқарушы Ң о ж а д а н :
— Б ұ н ы ң ы з қ а л а й ? — деп сұрайды.
Сонда Қ о ж а н а с ы р :
— Б ұ з а у күнінде ж а р ы с қ а қосқанымда бәрінен
озып келуші еді,— деген екен.

ЖЫЛАН жылы
Бірде Ң о ж а н а с ы р д ы хан өз ордасына ш а қ ы р т ы п
а л а д ы . А н а н ы - м ы н а н ы айтып отырып. Қ о ж а х а н г а :
— Тақсыр, ж ы л ы ң не еді осы?— деп сүрайды.
— Е, оның саган не керегі бар? Ж ы л а н ж ы л ы ту-
ғанмын,— дейді Хан.
Сонда Ңожа мырс етіп:
— Е, х а л ы қ т ы ж ы л а н ш а ш а ғ а беретінің де содан
екен ғой,— депті.

«ЕСЕК ӨЗЩ...»
Хан ұ й ы қ т а п ж а т ы п түс көріпті. Түсінде бір есекті
екі қасқыр т а л а п ж а т ы р екен.
Ңанша ойланғанымен түсін өзі жори а л м а ғ а н хан
Ңожанасырды шақыртып алады да:
— Осындай түс көрдім, кәне ж о р ы п берші,— депті.
— Тақсыр-ай, екі қасқыр екі уәзірің де, есек өзің
ғой,— депті Ң о ж а н а с ы р .

«КЕШІРІҢІЗ...»
Ң о ж а н а с ы р д ы ң кішкентай есегі болыпты. Бір күні
ол есегін ерттеп мініп, артына баласын мінгестіріп,
тепеңдеп тартып келе жатса, ж о л д а бір кісі тұр екен.
— Ңожеке, есегіңізді аямайсыз ба? Есегіңізден ке-
шірім сұраңыз,— депті әлгі кісі.
Сонда Ң о ж а н а с ы р :
— Есек ж о л д а с , мен сіздің мұндай бауырыңыздың
бар екенін білмеппін, кешіріңіз,— депті, есегіне тагзым
етіп.
334
 ТҮС
— Бүгін түсімде шегені басып кетіп, а я ғ ы м а кір-
гізіп алыппын. Сол есіме түсіп кетсе, денем тітіркеніп
кетеді,—■ депті, бір көршісі Ң о ж а н а с ы р ғ а .
— Ендеше, етікпен үйықтау керек еді,— дейді сон-
да Ңожекең.

«ш» ВИТАМИШ
Бір күні Ң о ж а н а с ы р баласын тойға а л ы п барады.
Б а л а с ы алдына қойған т а ғ а м д а р д ы қ о м а ғ а й л а н а ж е й
береді. Ң о ж а н а с ы р баласын түртіп қояды. Сонда ба-
ласы:
— Ата, сіз білмейсіз, а л м а д а «А» витамині, балда
«Б» витамині, жүзімде «Ж» витамині бар!— депті.
Сонда Ң о ж а н а с ы р баласының шекесінен шертіп жі-
беріп:
— Ш а п а л а қ т а «Ш» витамині бар, балам!— деп
ж а у а п беріпті.

«ТҮСШСЕМ БҮЙЫРМАСЫН...»

Бір а у ы л ғ а келген ғ а л ы м :
— А у ы л д а ғ ы ең білгір адам кім?— деп сұрайды.
— Әпендіден озар ешкім ж о қ , — депті ауыл адам-
дары.
— Ендеше ш а қ ы р ы п келіңдер,— дейді. Әпенді келе-
ді. Ғ а л ы м ш а қ ы р ғ а н себебін айтады.
— Мен саған қ ы р ы қ сүрақ беремін. Соған екі ауыз
сөзбен ж а у а п бер.
— Ңұп болады,— дейді Әпенді. Ғ а л ы м сұрағын
шұбырта жөнеледі. Айтып болған соң:
— А л , қане?— дейді ғалым. Сонда Әпенді:
— Түсінсем бұйырмасын,— деп ж а у а п беріпті.

«МӘ СЭЛДЕ!..»
Ңожекең басына сәлдесін орап, көшеде келе жата-
ды. Біреу аптыға жүгіріп келіп:
— Мына хатты оқып жіберіңізші! — деп өтініпті.
— Мен хат т а н ы м а й м ы н .
— Ендеше неге басыңызға сәлде орайсыз?
— Е, мәселе сәлдеде болса мә, басыңа ора да, ха-
тыңды оқып а л а ғой,— депті оған Қожекең.
335
 К І Т А П ЕСКІРМЕИДІ
Бір күні Ңожанасыр досынікіне келсе ол үйін таза-
лап жатыр екен. Ңожа одан:
— Е, достым! Не істеп ж а т ы р с ы ң ? — деп сүрайды.
— Ә, Ңожа екенсің ғой! Мынау ескірген киім, ңа-
ғаз, кітап бәрін өртейін деп жатыр ем,— дейді досы.
— Ңой, достым! Киім ескіргенімен, кітап ескірмей-
ді. Кітаптың сырты ескіргенімен ішіндегі аңыл сөзі
ескірмейді,— депті сонда Ңожанасыр.

ҢЫСҚА Қ А И Ы Р У Л А Р
Бірде Ңожанасырдан:
— Қайсы жүлдыздың белгісінде тудыңыз,— деп
сүрайды бір адам.
— «Кәрі ешкі» белгісінде,— депті Ңожа.
— Аспанда ондай жүлдыз жоқ қой. « Л а ң » жүл-
дызы деген бар,— дейді сүраушылар.
— Е, несі бар, одан бері қырық жыл өтті емес пе?
Лағың да осы кезге дейін ешкіге айналмады дейсің
бе?— дейді Ңожа.

*ь* ^і* *і*

Бір күні Ңожа мазар басында жалғыз сиынып оты-

рады. Осы жерге қарай бірнеше салт аттылар жаңын-
дап келе жатады. Ңожа ңорыққанынан киімін шешіп
лаңтырады да, бос моланың біріне кіріп кетеді.
Салт аттылар мұны байңайды да:
— Әй, сен моланың ішінде не істеп ж ү р с і ң ? — деп
сүрайды.
Ал Ңожа болса:
— Мен өлікпін, жарық дүниені бір сәт көрейінші
деп шыққаным еді,— дейді саспастан.

* * *
Бір күні Ңожа таңертең бақшаға ұрланып кіреді
де, кідірместен қауын, ңарбыз, сәбіздерді қабына сала
бастайды. Кенет бақшаның иесі келіп ңалады. Аздап
сескенген Ңожа бақ иесіне тік ңарап:
— Кеше кешкісін қатты соққан қүйын мені осын-
да лақтырып тастады,— дейді.
— Ал мыналар ше? Оларды ңапқа салған кім?
336
 — Ңұйын мені біресе бұлай, біресе олай лақтыр-
ды, міне, сол кезде мен не нәрседен ұстасам да, сол
менің қолымда қ а л ы п қоя берді де, олардан қ ұ т ы л а й ы н
деп қ а п қ а сала бердім.

* * *
Ңожа көшеде адасып ж ү р г е н бір қойды ұстап, сойып
а л а д ы . Оны бір жолдасына сыр ғып айтады. Жол-
дасы:
— Ңияметке барғанда не деп ж а у а п бересің? —
дейді.
— Танамын, мен жеген ж о қ п ы н деймін.
— Ж о қ , тана алмайсың, қойдың өзі келіп, куә бо-
лады.
— Онда тіпті ж а ң с ы , ұстап алып, иесіне қ а й т а р ы п
беремін,— депті Ңожекең.

Қ о ж а бір күні қасаптан ет сатып а л ы п келе жатса,

ңолындағы етін бір ит а л а қ а ш а д ы . Ң о ж а а л а қ т а п
тұрып, ет алып келе ж а т қ а н бір кісіні көреді. Ңасына
келе бергенде, Ңожа оның етін а л а қ а ш а д ы . Әлгі кісі
артынан а й қ а й л а п :
— Ңожеке, ойнамаңыз, етті тастап кетіңіз,— дейді.
Сонда Ң о ж а артына бұрылып:
— Ол сөзіңді анау итке айт, маған ет а л ы п қ а ш у д ы
үйреткен сол,— деп кете беріпті.

* * *
Ңожа көшеде келе ж а т қ а н д а , бір ит қауып алады.
Қ о л ы н д а ғ ы балтамен итті ұрса өліп қ а л а д ы . Иттің иесі
ж а н ж а л д а с ы п , Қ о ж а н ы қ а з ы ғ а алып барады.
— Б а л т а ң ы з д ы ң сабымен ұрсаңыз болмас па еді?—
дейді қазы.
Егер ит мені аяғымен тепкенде, мен де оны балта-
ның сабымен ұрар едім,— депті Қ о ж а .

* * *
Ңожа оқып жүргенде о қ ы т у ш ы :
— Қ о ж а н а с ы р , бір тәулікте неше сағат бар?— деп
сұрапты.
12—3180 337
 — Бүгін жиырма бес сағат болса керек,— депті
Ңожанасыр.
— Ңалайша, жиырма төрт сағат емес пе?— депті
оңытушы.
— Сіз кеше «күн енді бір сағат ұзарады» деген
болатынсыз,— депті сонда Ңожа.

Ж О Ғ А Л Ғ А Н ЕСЕК
Ңожанасыр бір күні таңертең көшеге ңуана шыгады.
— О, Ңожеке, сонша неге ңуандыңыз?— деп сұра-
гандарға:
— Есегім жогалды!— деп жауап береді.
— Е, бұған несіне ңуанасыз?
— Ңуанбай ңайтейін, егер мен есегімді мініп жүр-
сем, онда өзім де жоғалып кетер ем ғой,— депті Ңожа-
насыр.

КЕШІРІМ
Адам көп жиналған жиында Ңожанасыр байқау-
сызда бір жас әйелдің аяғын басып кетіп:
— Кешіріңіз, кешіріңіз,— деп өтініпті. Бұған алара
ңараған келіншек дүрсе қоя беріпті:
— Алжыған жасңа келгенше үйіңде отырмай мұн-
да не ңып жүрсің? Аяғымды езіп кетіп, кешір дегені
несі екен мұның!..
— Кешір, келін,— депті Ңожанасыр сонда,— тілің-
ді басып кеткен жоңпын ғой.
«ЖОЛДА ШАҚЫРАР...»

Алдар Көсе бір байдың үйіне ңонаң болып түсіпті.

Оның байда өші бар екен. Бай Алдар Көсенің неге кел-
генін білмейді. Қонаң кәдесімен күтіп алады. Алдар
Көсе түн ортасында тұрып, байдың тауықтарын ңапқа
салып қояды. Таңертең ерте тұрып, кетуге ыңғайлана-
ды. Орнынан тұрмай жатңан бай оған:
— Әлі ерте емес пе? Әлі тауың та шақырған жоң,
қайда б а р а с ы ң ? — дейді.
Алдар Көсе:
— Шақырмаса, жолда шаңырар,— деп кете барады.
Таң атқан соң бай неге шақырмады деп ңараса, тауың-
тары жоқ екен. Сонда байдың есіне ңонағының айтқан
созі түседі. «Шақырмаса, жолда шаңырар» дегені осы
екен ғой деп өкініп қалыпты.
338
 НЕГЕ СЕКІРЕДІ?
Бір байдың үйіне қонаң келіпті. Шай ішкеннен
кейін, үй иесі оларды ңонақ үйге ертіп бар деп Алдар
Көсені жұмсайды. Мұны білген Алдар алдын ала ңонаң
үйдің алдына киіз төсеп тастайды. Үй алдына келген-
де Алдар Көсе қонақтарға:
— Абайлаңыздар, алдарыңызда арық бар. Секіріп
өтіңіздер,— дейді. Ңонақтар біртіндеп секіре бастайды.
Бұны көріп аң-таң болған бай Алдарды шаңырып
алып, қонақтардың неге секіріп жүргенін сұрайды.
Алдар:
— Ңонақтар ет жейміз деп, ңуанғанынан секіріп
жүр,— дейді.

«ӘКЕҢМЕН БІРГЕ ӨЛМЕГЕНЩЕ...»

Алдар мен Ңожанасыр асханаға кіріп тамаң ішіп
отырады. Алдар алдындағы қышадан нанга ңалыңдап
жағып жейді де, тұншығып көзінен аққан жасқа ие
бола алмай қалады.
— Алдар-ау, тамақ ішіп отырып жылағаның не?—
дейді Қожекең басу айтып.
— Өткен жылы дүние салған әкем есіме түсіп кет-
кені,— дейді Алдар ақтала. Ңалың етіп қыша жағыл-
ған нанды қылқыта салған Ңожекең де тұншыгып
көзінен жас парлайды. Есесін қайтармаңшы болған
Алдар:
— Қожеке, сізге не болды, сонша босап?— дейді.
— Әкеңмен қоса өлмегеніңе өкінем-дағы,— деген
екен Ңожекең саспастан.

БАСҚА ТАЛ Ң¥РЫП ҢАЛДЫ МА?

Қожекең дәу саялы талдың түбінде ойланып жатып:
— Шіркін, осы талдың қанша жапырағы болса,
дәл сонша жылқым болар ма еді,— дейді дауыстап.
— Жартысын бөлісер ме едіңіз, Ңожеке,— дейді
естіп ңалған көршісі. Сонда Қожекең:
— Басңа тал ңұрып ңалды ма?— деген екен ашу-
ланып.
 А Л Д А Р МЕН БОЛЫС
Алдар Көсе жылға жуық салық төлемепті. Мұны
естіген болыс шақырып алып, салыққа екі қой төлеуін
талап етеді.
— Әміріңізге қ ұ л д ы қ ! — дейді Алдар.— Сізден
немді аяйын? Түнде түсімде маған өз қолыңызбен бір
теңге ұстатып жатыр екенсіз, қуанғаннан оянып кет-
кенім. Әйтпегенде, тағы да берер ме едіңіз.
— Ж о қ , — дейді болыс.— Мен оны саған ңателесіп
беріппін, өзіме қайтар.
Алдар сөзге келместен әмиянынан бір теңге суырып
беріп, сөзін сабақтайды:
— Сонан, бір мезгілде көзім қайта ілініп кеткен
екен, түсімде мен төрт құнан қойымды ңосақтап алды-
ңызға салдым. Ңорадағы бар малды жиып бергенімді
естіп, ертеңгісін бәйбішем үйден қуып шықты. Сол
қойлардың екеуін салығыңызға ұстап, ңалғанын қайы-
рып бермесеңіз болатын емес. Ақыры келген соң, әуре
болмай ала кетейін...
Сөзден ұсталған болыс Алдардың айтқанын орын-
дапты.

ҮШ сом
Бір күні Ңожанасыр Алдарға:
— Мына үш сомға бір қой сатып әкел,— депті.
— Жарайды,— дейді де, Алдар бір қойшыға келіп:
— Ата, мына үш сомға бір қозы берші,— деп жа-
лынады. Ңойшы қуанып бір қозы береді. Біраздан соң
Алдар қайтадан келіп:
— Ата, үш сом да, қозы да сенікі. Маған бір тоқты
бер,— депті. Ңойшы қуанып, бір тоқты береді. Біраздан
кейін Алдар қайтадан келіп — Атажан, үш сом да,
ңозы да, тоңты да сенікі болсын, маған бір ңой бер,—
депті. Ңойшы қуанып:
— Таңдағаныңды ал,— дейді.
Алдар қойды Ңожекеңе әкеліп беріпті.

ӘПЕНДІ МЕН А Л Д А Р КӨСЕ

Әпенді мен Алдар Көсе Ыстықкөл жағалауын ай-
налып жүр екен. Алдар Көсе Әпендіден:
— Ңожеке, мына көлдің суы неше шелек шығар
екен?— деп сұрапты.
340
 Әпенді ойланбастан ж а у а п беріпті:
— Осы көлдей шелек тапсаң, бір-ақ шелек ш ы ғ а д ы .

«РАС АИТАСЫҢ...»
Бір досы Ң о ж а н ы іздеп келсе, үйінде ж о қ екен.
Содан ол Ң о ж а н ы ң есігіне «Есек» деп ж а з ы п кетіпті.
Енді бір кездескенде досы:
— Ж а қ ы н д а мен сіздікіне барып кеткен едім,—
дейді.
— Келгеніңді өзім де білгенмін, өйткені есіміңді
есікке ж а з ы п кеткен е к е н с і ң , — депті сонда Ңожекең.

Т А П Ң Ы Р ТАИМАС

Ертеде қ ы л ы ш ы н а н қан тамған бір з ұ л ы м п а т ш а

ж о қ т ы сылтауратып, ж а з ы қ с ы з х а л ы қ т ы ж а з а л а й
беріпті. Сол елде а д а л еңбегімен күн кешкен а қ ы л д ы
Таймас деген жігіт болыпты. Ж ұ р т дау-дамайын шешу
үшін үнемі соған келіп жүгінеді екен. Әлгі патша ха-
л ы қ т ы ң өзінен емес Таймастан а қ ы л сұрайтынына
намыстанып, оның көзін ж о й м а қ болып, т а л а й рет ж а л а
ж а у ы п , тұзақ құрса да тапқыр Таймас қ ұ т ы л ы п кете
бергек...
Әбден айласы таусылған патша б а р л ы ң уәзірлерін
ж и ы п а л ы п а қ ы л д а с ы п , оны құртудың а м а л ы н тап-
қандай болады.
Таймасңа өтірік ж а л а ж а у ы п з ы н д а н ғ а тастайды
да, х а л ы қ ң а патша былай деп х а б а р л а й д ы :
— Уа, х а л а й ы қ , үкімім әділ болуы үшін, екі жа-
п ы р а қ ң а ғ а з д ы ң біреуіне «өмір», екіншісіне «өлім»
деп ж а з а м ы н да Таймасңа ұсынамын. Ол екі ң а ғ а з д ы ң
бірін а л у ы тиіс. Сонда не ж а з ы л с а , Таймасқа кескен
ең соңғы ж а з а м сол. Б ұ л ж о л ы да қ ұ т ы л ы п кетсе, өмір-
бақи оған тиіспеймін!
Бір күні патша бүкіл х а л ы қ т ы ж и н а й д ы да, Тай-
масты ж а з а л а у ғ а кіріседі. Ж ұ р т алдында жендеттер
бүктелген екі қ а ғ а з д ы ыдысңа салып ұсынады. Тай-
мас п а т ш а н ы ң а р а м ойын біледі де қ а ғ а з д ы ң біреуін
а л ы п , аузына салып шайнап-шайнап ж ұ т ы п жібереді.
Б ұ ғ а н хан да, ж ұ р т та таңданады. Оның бұл то-
сын қ ы л ы ғ ы н күтпеген х а н не істерін білмей сасып
қалады.
Сонда х а л ы қ арасынан бір қ а р и я ш ы ғ ы п : «Уа, па-
341
д и ш а х , жігіт қ а ғ а з д ы ң біреуін ж ұ т ы п қойды, сол
қ а ғ а з д ы алды деп есептейік. Ендеше қ а л ғ а н қ а ғ а з д ы
а ш ы п оқиық та, жігіттің ж ұ т қ а н қ а ғ а з ы н д а не ж а з ы л -
ғ а н ы н білейік» — депті.
Екі қ а ғ а з ғ а да «өлім» деп ж а з ғ а н патша а м а л с ы з
қ а л ғ а н қ а ғ а з д а ғ ы сөзді оқуға м ә ж б ү р болыпты. Сөй-
тіп т а п қ ы р Таймас п а т ш а н ы ң зорлық-зомбылығынан
б і р ж о л а қ ұ т ы л ы п кетіпті.

СӨЗ Ң ¥ Д І Р Е Т І
Елкей х а н н ы ң әмірі ж ү р і п т ұ р ғ а н заманда Оңғар
деген әрі ақын, әрі ж ы р ш ы кісі өмір сүріпті. Менмен
х а н бір ж и ы н д а Оңғарды атымды тұсап кел деп ж ұ м -
сайды. Оңғар «бармаймын» деуге қатыгез ханнан қор-
қ а д ы . Атты тұсап болып ж о ғ а р ы қ а р а ғ а н ы н д а қара-
қ ұ с т ы ң ұясына көзі түседі. ¥ я д а ғ ы бір балапанды
қойнына тығып ала қайтады.
Ңайтып келіп:
Ханеке, атыңызды тұсап келдім,
Бүгін бір мал баққанға ұқсап келдім.
Ж а р л ы д а ж а р ы л қ а й т ы н ештеңе ж о қ ,
Мінеки балаңызға құс ап келдім,—
деп қойнындағы балапанды х а н ғ а ұсыныпты. Сөзден
жеңілген хан а қ ы н н а н ат-шапан айып беріп құты-
лыпты.

ЖАМАНҒАРА КҮИШІ
Бір күні а т а қ т ы бір бай Ж а м а н г а р а күйшіні
шақырып алады.
— Әй, күйші,— дейді ол,— менің кіші тоқалымды
күйіңмен ұйытып, ісінен ж а ң ы л д ы р с а ң , астыңа ат мін-
гіземін, жетегіңе түйе беремін. А л бұл шартты орын-
дай алмасаң, сен домбыра тартуды қоясың.
— Мақұл,— дейді күйші. Ол кезде күйшінің нағыз
бабында ж ү р г е н ш а ғ ы екен.
— Ендеше қазір ол үйге келіп қ а м ы р илейді. Сол
кезде сен күйіңді бастайеың.
Сөйтіп келіншек қ а м ы р д ы илеуге кірісе бергенде,
күй де күмбірлей жөнеледі. А р қ а л а н ы п кеткен к ү й ш і
қ а н ш а к ү й т а р т қ а н ы н білмейді, келіншектің қолы та-
бақтан ш ы ғ ы п кетіп, жер илеп отырғанын байқайды.
342
Ал байға ңараса, қабағы түйіліп, жерге қарап отыр
екен. Күйші күйді шорт үзіп таетайды да:
— Вайеке, шартты орындаңыз,— дейді. ¥ялған бай
шартты орындау үшін далаға шыгып жүре берген
екен.

БҮҚАРДЫҢ СОҢҒЫ ӨСИЕТІ

Тайкелтір аулы Далбадағы Тотияны, Бүқар аулы

Қожа қорыгын мекендеп, ауыл арасында ауыл жоқ
бір-бірімен қатысып жүреді екен. Бұқар жырау ңанша
сапарда болып, жер шолып ел аралап ңайтса да аңсап
келіп тыныстайтын жері өз қонысы — осы қорық
болыпты.
Бұқарды бүкіл ел асқан қүрметпен сыйлаған. Ал
ауыл арасында ауыл жоқ, іргелес ңонысты Тайкел-
тірдің Бұқарға деген қүрметі ерекше болган.
Қартайған жыраудың көңілін сұрауға халың ты-
нымсыз ағылып жатады. Науқастың жанында болған
Тайкелтір біраз жатқан соң кетуге емеурін білдіреді.
Бұқар болса келте ңайырады:
«¥лыңсат жоқ, қайтпайсың. Мына менің халімді
білуге келіп жүрген жұртты қорың басына жина. Мені
сүйемелдеп алып бар, олармен әлім барда қоштасайын
да, жолдарын байламай таратып жіберейін. Шаруа-
ларына оралсын»,— дейді қарт.
Әлден уақытта ауыл жақтан Тайкелтір бастаған
бір топ адам Бұқар жырауды қау-қаулай ортадағы
жаюлы кілем үстіне әкеліп отырғызады. Оның бұрын-
ғы сұңғақ бойы еңкейген, тартңан төстіктей кеуде
жоң, денеден ет ңашып, суалып тартылған, алты жасар
атандай адуындап аттамайды, шөккен.
Бұңар торғын орамалмен бетін сүртіп, қалың қаба-
ғын көтеріп, жиылған жұртты бір шолып шығады да
сөз бастайды:
«Есен саусыңдар ма, халқым! Әмсе есендікте бо-
343
л ы ң д а р ! Менің көңілімді сұрап келгендеріңе раңмет!
Тілегі бір, көңілі түзу, бірақ а я ғ ы жетпеген кәрі, ж а с қ а
менен сәлем айтыңдар! Мына қу тірлікте бүқарама
а й т қ а н артық-кем сөзім болса кешсін. Б и ы л тоқсанның
төртеуіне келген екем. Өзекті ж а н ғ а — бір өлім. Өлім-
нен қорқып отырған мен ж о қ .
Ңасенді х а л қ ы Асан Ңайғы деп атаған екен. Асан
ң а й ғ ы р ғ а н да, қ а м ы қ қ а н да ж о қ , ол тек х а л қ ы н ы ң
болашағын ойлады. Ң а з а қ х а л қ ы н іргелі ел қ ы л м а қ
болды. Сондықтан да ол ж е л м а я с ы н а мініп алып, кең
байтақ жерін ш а р л а п шолып ш ы қ т ы , батысы мен сол-
түстігіндегі, ш ы ғ ы с ы мен оңтүстігіндегі шекарасын
өз көзімен көрді. Ж и д е л і бойына келгенде: «Ай, Жиде-
лібайсын, артыма бөктеріп кетер едім, әттең ат көтере
алмайды-ау», Сырга барғанда: «Басы байтақ, а я ғ ы
т а й п а қ қоныс екен. Ңаратауды ж а й л а с а м , Сырдың
бойын қыстасам, қоныс болуға сонда ғана дүрыс екен».
Ертіс бойын көргенде: «Сиырдың мүйізі, доңыздың
ң ү л а ғ ы ш ы ғ ы п түрған жер» деген екен. Терісаққан-
ды көргенде: «Сарыарқаның тұздығы», Жетіқоңыр-
д ы : «Сарыарқаның маусымы», Н ұ р а н ы : «Алты күнде
ат семіртіп мінетін жер», «Есілдің ж а р ы мен суы бір-
дей, ж а р л ы с ы мен байы бірдей», «Аттың төбеліндей
Ж а л а ң а ш , сені а л д ы м а өңгерейін бе, артыма бөктерейін
бе, қай ж а р а м а тартайын» депті ғой Асан. Мына мекен-
дердің: Б а я н а у ы л ғ а , Өлеңті,, Шідертіге тағы басқа жер-
лерге берген б а ғ а л а р ы қандай д а н а л ы қ п е н а й т ы л ғ а н .
Мүның бәрінің дұрыстығын тарих таразысы дәлелдеп
отырған ж о қ па, х а л а й ы қ ? Енді сол құт жерлеріңде
аман-есен ж а р қ ы н өмір сүріңдер! Береке — бірлікте.
Бірлік отын сөндірмеңіздер».
Ж ы р а у асықпай-саспай, әлсін-әлсін нұры тайған
көзінен а қ қ а н ж а с ы н сүртіп, қ а т п а р л а н ғ а н бетін ора-
малымен орай сипайды да сәл күрсініп аз тыныстаған-
дай болады. Ж и ы л ғ а н көпшілік оның әр сөзін меруерт-
тей теріп алып, ы н т а л а н а тыңдап, ү р п а қ т а н - ұ р п а қ қ а
айта жүргендей ж ы р а у тағы не айтар екен деп үмітпен
344
үйып тыңдайды. Әлден уақытта ол сөзін одан әрі жал-
ғастыра түсіпті:
«Асан болған жердің кейбіреулерінде мен де бол-
дым. Түркістан, Сығанақ, Сайран, Жанкент, Ташкент
қалаларын көзіммен көріп, Балқаш, Жетісу өлкесін,
Сарыарқаны араладым. Сонда мен не көріп, не білдім?
Иә, көргенім де көп, түйгенім де аз емес. Оның ішінде
менің ең алдымен көргенім талай қиыншылықты ба-
сынан өткізіп, барлық ауыртпалықты мойнымен кө-
теріп ұлан-байтақ жерге ие болып қалған берекелі елім
болды. «Жер мен ел егіз» деп ентігіп ңалған қарт біраз
дем алады.
Ңарт жырау халқына тағы да бір-екі ауыз наңыл
айтпақ болып, бірақ жөтеліп деміге береді, сонда да:
Ата-ананың қадірін балалы болсаң білерсің,
Ақ тәніңнің қадірін жаралы болсаң білерсің.
Бостандықтың қадірін жазалы болсаң білерсің,
Дәулетіңнің қадірін мал кеткенде білерсің.
Ажарыңның қадірін сән кеткенде білерсің,
Тіршіліктің қадірін жан кеткенде білерсің,
Аңдып жүрген дұшпанды дәл жеткенде
білерсің,—
деп Бұқар жырау халңымен ақтық рет қоштасыпты.

ИСАТАИ БАТЫРДЫҢ АРАША ТҮСУІ

XIX ғасырдың 30 жылдарында Бөкей ордасының
билеушісі Жәңгір өзінің хандық құрған салтанатына
арнап үлкен той жасайды. Тойдың болатын мезгілін
бір жыл бұрын хабарлайды. Дайындық жұмысы жан-
жақты жүргізіледі. Бәйгіге қосылатын өрен жүйрік ат-
тар жаратылады. Мергендер, палуандар алқа топ орта-
сында күш еынасуға әзірленеді. Бас бәйгі, орта бвйгі,
соңғы бәйгілердің мөлшері белгіленеді. Сұлтандар,
старшиналар, ру басшылары мен байлар Жәңгір хан-
345
ға жағынып, тойдың шашуына ат-шапан, ңалы кілем,
қызыл нар дайындайды. Бірақ бұл тойдың дақпырты-
на Исатай батыр мен Махамбет онша еліге қоймайды.
Той дүрмегі жазда жайлауда өтеді. Оны Бекбен-
бет би басңарады, көмекшісі ноғайлар тайпасының
үлығы Шомбал би болады. Той салтанаты ат шабы-
сынан басталады. Бәйгі жарысының ңашықтығы 70
шақырым болып, билердің көптен жарытып баптаған
сәйгүліктерімен бірге, жалғыз атты кедейлердің кей-
бір саңлаңкерлері де ңосылады. Мәренің үзаң болуына
байланысты көптеген аттар жолда зорығып қалады.
Ал жарысқа түскен аттардың ішінен Тәжі деген кедей-
дің «Ңарақасқа» деп аталатын жүйрігі бірінші, Жәң-
гір ханның «Шыбық қарақасқа» аты екінші болып
озып келеді.
Ханга жагынып қаламыз дейтіндер не істемейді.
Олар жеке дара озып келген қара сирақ кедейдің сәй-
гүлігіне бірінші бәйгені бермеу үшін «Тәжінің аты
жолдан қосылды» деп жанжал шығарады. Біраң бәйгі
аттарын жүргізген шабандоздар Тәжінің атының жол-
дан ңосылмағандығын, жарыстың басынан бастап ая-
ғына дейін оза шауып келгендігін дәлелдейді. Алай-
да, олардың сөздері ілтипатқа алынбайды. Бірінші бәй-
гіні ханның атына бергісі келген той басшылары —
Бекбенбет пен Шомбал билер «Тәжінің аты бәйгі ат-
тарының тізімінде ж о қ » деп,оған сыйлың беруден
бас тартады.
Сөйтіп, бәйгі сыйлығын алудан үміт үзген кедей
Тәжі: «Тілің жүйрік шешен едің, сөз жүйесін тауып,
есемді алып бер» деп Ңадірбай аңынға шағым айтады.
Ңадірбай аңын: «Бәйгі сыйлығын алып беруге менің
шамам келмейді, хан алдында тілім қысқа. Мұны
Исатай батырға төрелет. Ол саған бәйгіңді «хан берсе
қолынан, бермесе жолынан» дегенге басып алып береді»
деп ақыл ңосады.
Тәжі Исатайды танымайды екен. Ңадірбай аңын
оған: «Анау шетте түрған аң табан ңара атты, боз шек-
346
пенді, мүртты кісі» деп көрсетеді. Тәжі Исатайға ке-
ліп: «Уа, батыр, мына той басшылары Бекбенбет пен
Шомбал жарыста озып келген атымның бәйгісін зор-
лық жасап бермей тұр. Мұны ханға айтып, бәйгімді
алып беруге жәрдем етіңіз» деп өтінеді.
Исатай арыз айтқан Тәжіге ілтипатпен қарап:
«Ана атын жетелеп бара жатқан Жәңгір ханға барып
өтінішіңді айт. Сенің артыңнан мен де жетемін»,— дейді.
Тәжі ханның алдына келіп, атынан домалап түсіп,
екі тізесін бүгіп отыра қалып: «Уа, алдияр хан, төре-
лігіңізге бас идік. Менің атымның бәйгіден бірінші
болып келгенін бүкіл халық растап тұр. Бірақ, той
басшылары бәйгімді бермейді» деп шағымын айта бас-
тайды. Осы кезде, Исатай да ханның алдын кес-кестеп,
Ақтабан атын ойнақтатып келіп: «Хан Жәңгір, «ора-
мал тон емес, жол» деген халық сөзі қайда? Мына
пақырдың алақанын жайдырмай, озып келген атының
бәйгісін бергіз»,— дейді.
Сонда хан: «Исатай, орынды жерде де, орынсыз жер-
де де маған тиісе бересің-ау. Анау төбенің бауырында
екі жүз нар тайлақ байлаулы жатыр. Солардан шағым
иесінің бәйгісіне тиесілін шешіп бер», дейді қыжырта
сөйлеп. Исатай ханның қағытқан сөзіне іле жауап
қатып: «Жәңгір хан, маған сенің екі жүз нар тайла-
ғыңның есебінің қажеті жоқ. Халық алдындағы сенің
әділеттілігің қажет» дейді.
Хан не айтарын білмей тосылып қалады. Сөйтіп,
Исатай батыр халық алдында әділеттілікке Жәңгір
ханның басын идірген екен.

БАТЫРДЫҢ САУЫТ-САИМАНЫ
Саржала —XVIII ғасырдың аягында өмір сүрген,
атағы елге кең тараған, игілік-шарапаты жарлы-жақы-
байга мол дарыған, әйгілі халық батырларының бірі.
Саржала батыр мал жинап, дәулет асырып, байлық-
347
ты мақсат етпеген, «байлық — мұрат емес, ж о қ т ы қ —
ұят емес» доген ңағиданы ұстанып, өмірін, қайрат-
ңабілетін қара х а л ы қ т ы ң д ұ ш п а н д а р ы м е н күрес ж о л ы -
на ж ұ м с а ғ а н а д а м .
С а р ж а л а батырдың үш баласы болған, бірақ бұлар-
дың ішінде асқан қ а й р а т иесі, а қ ы л - п а р а с а т ы кең,
х а л ы қ ұлы атанардай, әкесінің ж о л ы н қуардай ешкім
болмаған.
С а р ж а л а батыр сексеннен асып тоңсанға ж а ң ы н д а -
ғ а н д а : «Апырмай, тәңірім өзіме теңдес бір ұл бермеді-
ау, өмір бойы ұстаған мақсат-мүддемді кім ж а л ғ а с -
тырар екен! Мына сауыт-сайманым шіріп д а л а д а қ а л а р
ма екен?»— деп ң а л ы ң ойға батып жүреді.
Бір күні ж о л д а с - ж о р а л а р ы м е н ат үстінде келе жа-
тып, ш а ғ ы л д а қаперсіз ойнап жүрген көп б а л а н ы ң
үстінен ш ы ғ а д ы . Ң а р у - ж а р а қ т а р ы н асынып, суыт ж ү р -
ген, сатырлап қ ы р астынан қапелімде ш ы ғ а келген
батырлар б а л а л а р д ы ң зәресін ұ ш ы р ы п , ңатты қорқы-
тады. Ңорыңқан балалар тым-тырақай қ а ш а жөнеледі.
Тек бір бала ғана тұрған орнынан қозғалмай, бұңа
болып өкіріп, топ а л д ы н д а келе ж а т ң а н С а р ж а л а батыр-
дың а т ы н ы ң басына топырақ ш а ш а бастайды. Бұндай-
ды бұрын-соңды көрмеген батырдың а р ғ ы м а ғ ы да, бас-
ңа а т т ы л а р да б ұ р ы л ы п кетеді.
А н а д а й жерге барып а т ы н ы ң басын тежеп С а р ж а л а
батыр: «Апырмай, мына баладан ерен бір ңасиет бай-
қ а ғ а н д а й болдым-ау. Осы б а л а н ы ң үйін сұраңдаршы,
солай ңарай ат басын б ұ р а й ы қ » , — дейді серіктеріне.
Б а л а д а н үйін сұрап батырлар сонда барып түседі.
Б ұ л үй Тайман а қ с а ң а л д ы ң ш а ң ы р а ғ ы болып ш ы ғ а д ы .
Ж а ң а ғ ы б а т ы р л а р д ы ң атын үркіткен Т а й м а н н ы ң төрт
баласының бірі — Исатай екен. Тайман аңсаңал келген
батырларды жібермей, ас-суын беріп, барынша қонақ
етеді, әңгіме-дүкен ңұрады. Сонда С а р ж а л а батыр Тай-
м а н ғ а : «Ас-суыңызға а л л а риза болсын, сіздің үйге
ңонақ болайық деп келген ж о қ п ы з , мына балаңыз үшін
келдім»,— деп м а н а д а н бері ңонақтардан көзін а л м а й
348
отырған, шалдың Исатай дейтін баласын нұсқап көр-
сетеді. Сосын үстіндегі сауыт-сайманын шешіп, кере-
генің басына іліп: «Тура биде туған ж о қ » деген бар.
Өз балаларым ренжи қоймас. Менің сауыт-сайманыма
өскенде осы бала — Исатайжан ие болар»,— деп, қолын
жайып батасын беріп, Саржала батыр жүріп кеткен
екен.

СҮЛГІ
Аптап ыстыққа түтігіп, үзақ жол жүріп, шаршап
келе жатқан керуеншілер Шәуешекке жақындаған
жерде жолдан адасады. Күн еңкейіп ңалған. Керуен-
шілер қай жерге барарын, ңай ауылға ңонарын біл-
мей дел-сал болып түрғанда, көз үшында салт атты
біреу көрінеді. Олар қуанғанынан қол бүлғап шақырып
алады оны.
Сәлемдесіп жөн сұраса келсе, ол адам Әсет ақын
болып шығады. Керуен басы Ңашымбай:
— Әй, Әсеке, жолы болар жігіттің жеңгесі алды-
нан шығар дегендей, жолымыз қандай жаңсы болды,
біз сауда-саттың жағдайымен сіздің жақңа келе жатыр
едік. Жолдан адасңан сияқтымыз. Күн болса кешкіріп
қалды. Ел де, жер де сенікі, бізге қонатын ауыл тауып
бер,— дейді.
Әсет: «Іздегенің ауыл болса табылар. Мынау белдің
астында жайлауға көшіп бара жатқан бір тайпа ел
бар. Мен де солай қарай бара жатыр едім, күн батпай
жетелік, ал жүріңдер»— деп, ат басын бүрады.
Екеуі ауылға кіріп, үлкен бір аңбоз үйдің сыртына
келіп, ат түмсығын тіреп, тоңтай ңалады.
Керуен басы Қашымбай саудагер Әсеттен бұрыны-
рақ үй ішіне хабарлап, бар дауысымен: «Уау, үйде кім
бар, қонақпыз, тіл қатар жан бар ма?»— дейді.
Шашын он екі сала ғып өрген, он алты-он жеті
жастар мөлшеріне келген жалаң бас, аққұбаша бір бой-
349
жеткен ңыз үйден бұрала басып шыға келеді. Оны
көре сала Ңашымбай есендесудің орнына: «Ңарағым,
сен кімнің қатыны боласың?»—деп ңалады. Бұрын
ондай өрескел сөз естіп көрмеген өрімдей сұлу қыз
Ңашымбайдың бетіне тесіле қарай қалып: «Төренің
төленгіті аптың, жаңа ңатын алған жігіт аптық, керуен-
шінің керуен басы аптың, осы үшеуінің біреуі болар-
сың, с і р ә » , — деп үйіне кіріп кетеді. «Аңдамай сөйле-
ген ауырмай өледі» дегендей, жас ңыздан жазасын
алған саудагер жігіт не айтарын білмей аңырып түрып
қалады.
Содан соң аузы күйген үріп ішеді дегеннің керін
киген қонақтар сыпайылықпен сәлем бере үйге кіреді.
Жаңағы саудагердің қатын деп жүргені сол үйдің қызы
екен. Күміспен күптелген керуеттің басына үкілі кәм-
шат бөркін киіп алып, шаңырақтай кергішін керіп сән-
дене кесте тігіп отырады.
Саудагер Ңашымбай керуеттің астындагы домбыра-
ны қолына алып, аударып-төңкеріп қарайды да: «Шір-
кін, мына домбыраның иесі бар ма екен, әлде иесіз қал-
ған дүние ме екен, кеудесінде жаны бар ма екен, әлде
жоқ па екен?»—дейді. Сонда қасындағы Әсет: «Бері
әкел, жаны жоқ болса, мен оған жан бітірейін» деп,
домбыраны саудагерден алып, жаңа шек тағып, бірнеше
күйді нәшіне келтіре тартып, күмбірлете жөнеледі.
Әсет тартңан күйлер бойды балқытады. Манағыдай
емес, қыз енді пейілденгендей күй тыңдай бастайды.
Ңұйқылжыта, ңұбылта бірнеше күй тартқан Әсетті
қыз сырттай естігені болмаса, бұрын көрмеген екен.
Оның үстіне әуелден-аң ұнатпай қалған саудагердің
жай бір жолдасы шығар деп ойлайды да: «Сіз тартқан
ондай күйлерді біздің ауылдың қойшы-қолаңдары да
тарта біледі, басқа өнеріңіз болмаса»,— деп Әсеттің ар-
намысын шабақтай түседі. Сөйтсе қыз да асқан дом-
бырашы екен.
Ңыз сөзіне қызынған Әсет домбыраны қайта қолына
алып, нөсерлете әнге басады. Сондағы өлең сөзі мынау
екен:
350
 ...Әр елден мен сендейді көп көргенмін,
Көтеріп өзіңді-өзің бүлданба, ңыз.
Кекектеп қ а л ж ы ң айтса ж а қ т ы р м а й с ы ң ,
Атадан сенен басқа туған ба ңыз,
Ж а з а ж о қ ж а ң ы л ы с т а қ а т ы н дедік,
Осы елде сенен басқа қ ұ р ы ғ а н ба қыз,—

деп шымбайына тие төгілткенде, таңдана тыңдай қ а л

ған ақ бәйбіше: «Ау, м ы н а у Әсет болмаса игі еді» дейді.
Әсет те: «Иә,. мен Әсет едім, осы ж а ң а ғана ж о л үстін-
де мына керуеншілерге кездесіп, Ң а ш ы м б а й саудагер-
дің бір а у ы з сөзінен мен ү я т қ а қ а л ы п отырмын, кешірі
ңіз, бәйбіше!»—депті.
Ңыз да ұ я л г а н ы н а н жеңгелерінің отау үйіне кетіп
ңалады. Әсеттің келгенін естіген а у ы л а д а м д а р ы а қ
бәйбішенің үйіне ж и н а л а д ы да, таң а т қ а н ш а өлең айт-
қызып, ән салғызады. Сауық қ ұ м а р ж ұ р т , ән қ ұ м а р
ж а с т а р ертең қ а й т а р ы н д а келіп ш ы ғ а р ы с ы п саламыз
деп тарқасады. Ертеңгі асты ішіп, Әсет жүргелі ж а т
қ а н ы н д а ақ бәйбіше ж ы л қ ы д а н бір ж а ң с ы ат а л ғ ы з ы п
сыйға тартады. Кешегі уәделескен а з а м а т т а р да Әсет-
ті аттандырып салуға ж и н а л ы п қ а л а д ы .
Әсет атңа мініп, қосарын жетекке алып, енді гана
ж и н а л ғ а н жұртпен қош айтысып, аттанайын деп тұр-
ған кезде, кеше кешкісін қ а ш ы п кеткен қыз самсаған
ж ұ р т т ы ң көзінше ұ з ы н д ы ғ ы үш кез сүлгіні Әсетке әкеп
ұсынады. Сөйтсе ңыз оған арнаған бұйымын түнімен
кестелеп үлгірген екен. «Әсет аға, а т а н ы ң ұлысың,
айыпқа бұйырмаңыз, м ы н а у сүлгі орамалымен бетіңіз-
ді сүртіп жүріңіз»,— деп ңыз оган өз қолымен береді.
Әсет сүлгі о р а м а л д ы а л ы п бетін бір сипап, ж а р т ы -
сын шұбатып, аттың бауырына дейін салбыратып, екін-
ші ұ ш ы н қалтасына тығады да, ат үстінде қызға а р ш ш
және бір өлең айтады.

Қымбатсың бір қ ы з ы л гүл ашылмайтын,

Ләззәтің әр ж а м а н ғ а сатылмайтын.
ЯйІ
 Әркімнің өзі теңдес ңүрбысы бар,
А ң с ү ң қ а р қара қүспен ш а т ы л м а й т ы н .
К ө з — мерген, жігіт — м ы л т ы ң , көңіл — білте,
Орамды аң табылмай а т ы л м а й т ы н .
Жібек пен қойдың ж ү н і н қосып ессең,
Бірігіп арқан болып ң а т ы л м а й т ы н .
А л т ы н д ы жезбен қосып қ а т а р тартсаң,
Тең келіп таразыға тартылмайтын.
Көңілге қайғы болдың кетіп ң а л ы п ,
Т а м а қ қ а ішкен асты батырмайтын,—

деп аттанған екең аңын.

А Ж А Л М Е Н ӘЗІЛДЕСКЕН А Д А М

Керей руынан ш ы қ ң а н Дүйсембіні ел-жүрты әзіл-

ңой, ж а м п о з д ы ғ ы н ы ң өзімен-ақ төбесіне көтерсе, оның
ат емес-ау, адам сынайтын ғ а ж а й ы п ңабілетіне таң
ңалған. «Дүйсембі айтыпты» деген сын өмірлік басқан
таңбадай болып, елге түтас тарап кететіндіктен, батыл-
дығы мен батырлығы жеткендер болмаса, көбі сыната
бермейді екен. Өзгені қойып өз баласы Ділдебайды
ж ұ р т «сынаңызшы» деп тілек еткенде Дүйсембі:
— Өздерің көріп отырып, м а ғ а н несін сына дейсің-
дер. Мүйізі түскенше сүзісуден ңайтпайтын «қара
бұңа» деген жігіт осы емес пе»— деген екен. Ж ұ р т ду
күліп риза болады. Б а л а с ы әкесіне ыза болып, үйден
ш ы ғ а жөнеледі. Ділдебай расында мойны тұп-тұтас
бұқа т ү л ғ а л ы , а л ы п ңайраттың иесі — батыр а д а м екен.
Б і р а қ Дүйсембі баласының а қ ы л иесі емес, қара к ү ш т і ң
иесі болғанына р и з а л ы ғ ы ж о қ .
Дүйсембіге бірде Омар деген кісі он екі ж а с а р бала-
сы — Сағындықты сынатуға әкеліпті. Алдымен ңозы-
сын сойып, қ ы м ы з ы н құйып, замандасын күтімге
а л а д ы . Екеуі әуелі бала сынау ж а й ы н д а емес, еткен-
кенкен о қ и ғ а л а р ж а й ы н д а мәслихаттасып отырады.
352
Ара-кідік Дүйсембі б а л а н ы ң отырыс-тұрысын, б а р л ы қ
қимылын, әңгімеге қ ұ л а қ қойысын қ а д а ғ а л а у д а н ж а з -
байды. Өйткені, бұл баланы сынауға әкелгенін біледі.
Әңгіме арасында:
— Омеке, мынау балаң қ у л ы қ биенің қ ұ л ы н ы сияқ-
ты, құс болса ұябасар дейтіндей қ а ғ ы л е з де ш ы м ы р ,
тынымсыз ба, қалай,— деп бір ң а л а д ы .
Ңозының еті желініп аттанар ш а қ болады.
— «Айран сұрай келіп, шелегіңді жасырма» деген
ғой, Дүйсеке, аузың д у а л ы , көзің ң ы р а ғ ы пір едің. Б ұ л
баламды сізге с ы н а т қ а л ы келіп едім,— дейді Омар.
— Менің көріпкелім ж о қ , бақсы емес екенімді өзің
білесің, Омар. Көргенімді айтсам, көңілің қалса ңайте-
мін. Б а л а ң үшін менен ж а қ с ы сөз естігелі келгеніңді
ж а с ы р а аласың ба?
— Ж а с ы р а алмаймын, Дүйсеке. Б і р а қ көргеніңізді
айтпасаңыз мен де сізді қайтып кермеймін,— деп жа-
ратылысынан ж а л ғ а н намысты білмейтін Омар морт
кетеді.
— Айтайын, батыр, айтайын,— деп Дүйсембі кеңк-
кеңк күліп а л а д ы да, балаға сұстана қ а р а п көп
отырады.
— Тұмсығы тоқпақтай, қ ұ л а ғ ы ж а р ғ а қ т а й , ерні
қ а й м а қ т а й екен озінің. Б ұ л сылдыр көмей, жез таңдай,
сиыр жорға, қу т а я қ деген жігіт. Л а қ т ы ешкілік дауды
атқа сатып алып, өмірі өзіне де, өзгеге де т ы н ы ш т ы қ
бермей өтетін, елді ұ й ы т у ш ы емес, ірітуші адам бола-
ды,— деп баға береді.

Омар ренжімейді. Раңмет айтады. Аттанып кетеді.

Сағындықты кейін көзбен көріп, үзеңгілес болған адам-
дар оның тап осындай ж а н болып өткенін айтады.
...Дүйсекең сексен ж а с қ а келіп, ж а й л а у үстінде
көкірек ауруымен ңайтыс болар шағына жетеді. Ел-
ж ұ р т аса сыйлап, ңасиеттеп, қадірлейтін қартқа ақыл-
ды, атқа мінер а з а м а т деген а д а м д а р д ы ң бәрі ж и н а л ы п
келіп, коңілін сұрайды. Тосекте ж а т қ а н Дүйсекең мырс
етіп күліп жіберіп:
353
 — Білем ғой, туыстарым, білем ғой. Егер қолдарың-
нан келсе, мені а л а т ы н ңүдаймен соғысудан қорық-
пайтын х а л ы қ с ы ң д а р ғой. Б і р а қ мен, ел-жүртым, сең-
дермен қош айтысар ш а ң қ а жеттім, білем. Б а р тіле-
гім — қателігім болса кешіріңдер, қ а р а ң т а р ы м ! — деп
қарт кезіне ж а с а л а д ы .
— Ңасиетіңізді білмеген, қадіріңізге жетпеген ағат-
т ы г ы м ы з бен а қ ы м а қ т ы ғ ы м ы з болса өзіңіз кешіріңіз,
ағеке!— деп ж и н а л ғ а н ж ұ р т ағыл-тегіл ж ы л а й д ы . А ң ы -
ры сол кеште үйлеріне тарар болып:
— Ңұдайға тапсырдық, Дүйсеке,— деседі. Сонда
Дүйсекең:
— Ж ұ р т ы м - а й , ң ы з ы қ екенсіңдер. Түбіме тап сол
тапсырып о т ы р ғ а н д а р ы ң н ы ң өзі жеткелі тұр емес пе?—
депті.
Ж и ы л ғ а н ж ұ р т күлісіп а л а д ы да, бірақ қайтып
тумайтын ңайран Дүйсекеңді естеріне а л ы п егіліп
аттанады.
Ңарттың х а л і н а ш а р л а й бастайды.
— А ж а л айлакер палуандай а д а м д ы аяңтан а л а д ы
ғой, бәйбіше, а я ғ ы м н а н өрлеп келеді,— дейді басында
отырған бәйбішесіне:
— Өмірі не қолың, не тілің тиіп көрмеп еді. Мені
ала кет, Дүйсекем — асылым. Сенен а й р ы л ы п , артың-
да қ а л ы п қайтемін,— деп, Ң а м қ а шешей қатты егіліп,
ж ы л а п кетеді. Сонда Дүйсекең:
— Бәйбіше-ай, ңұдекең ңонаққа сені емес, мені ша-
ңырып отыр ғой. Екі ат жіберсе бірге кетпегенде ңай-
теміз. А л ж а л ғ ы з атңа мінгесіп, бұ дүниеден о дүниеге
жеткенше қ а н ш а заман десеңші,— деп сау кезіндей
ңарқ-ңарң к ү л е а л м а й , езу тартып қана бәйбішесінің
арқасынан қағыпты.
Дүйсекеңнің ң а й с а р л ы ғ ы мен қ а й р а т т ы л ы ғ ы сон-
дай, осындай а ж а л аранына жеткенге дейін « ы ң ң »
еткен дыбыс ш ы ғ а р м а й д ы . Б і р а қ с а л қ ы н тартып бара
ж а т қ а н қол-аяғын қайта-қайта ұстап отырған ауыл-
а й м а ғ ы у а қ ы т т ы ң т а я н ғ а н ы н біліп ж ы л а й бастайды.
Ж а л ғ ы з баласы Ділдебай еңкілдеп ж ы л а п :
354
 — Ңайран әке! Қасиетіңізді елің білсе де менің біл-
мей ңателескен жерім болса кешіріңіз! Сіз болсаңыз
ол дүниеге кетіп барасыз, біз болсақ бүл дүниеде
қалып барамыз, ақылсыз үлыңызға ақылыңызды,
енеге-өсиетіңізді айтып кетіңіз!— дейді. Сонда:
— Балам-ай, сені бар-жоғын, аш-тоғын ескермейтін,
батыр да, батыл ғой деп ойлаушы едім. Саған не
өсиет, не ақыл айтайын. Сен өзің айтқандай, өз елің,
өз жүртың, ағайын-туғанның арасында қалып барасың.
Мен болсам, қөрмеген жерге, көрмеген көр дүниеге
кетіп барамын. Не. істеп, не қоюым керек. Ңайта
ақылың болса, бәрің маған айтуларың керек емес пе?—
деген екен.

АИЫМБЕК ПЕН МҮРАТАИ ӘҢГІМЕСІ

Жуалы ауданының жергілікті түрғындары ара-
сында Айымбек пен Мұратай қарттарды білмейтіндер
сирек деуге болады. Екі қуақы кездесе қалғанда небір
күлдіргі әңгімелер айтып, ауылдастарының көңілін сер-
гітіп тастайды екен.
— Мынау ойдағы Аңкөлден ас тұзын түйеге артып
алып ауылға тартқан бетім,— деп бастайды бір әңгі-
месін Аякең, көзім тоймай көп артып қойғанмын ба,
түйемнің жүрісі шабан. Ақыры Арбатас асуының ұшар
басына шыққанда тұралап шөгіп қалды, әрі-бері тұр-
ғызбаққа әрекет жасап едім, жануар ңозғалар емес.
Күн болса ұясына батып барады. Көп ойлануға уақыт
жоқ. Не істеу керек? Ңара күшке салып түзды арқа-
лап кетейін десем, түйені қимаймын. Ал түйені арңа-
ласам, тұз қалып барады.
Неде болса тәуекелге бел буып екеуін де әкетуге
бекіндім. Мойнымды түйенің астына сұғып жібердім
де, ап деп атып тұрып, сонау қырық шаңырым жер-
дегі ауылға келіп бірақ тоңтадым.
Әңгімені ұйып тыңдаған Мұратай:
355
 — Ол рас, дүниеде а д а м н а н қ а й р а т ы асқан кім
бар д е й с і ң , — деп өз хикаясын айтып кетеді.
— Аяке, мына а я қ т ы ң неден шойнақ болғанын
білесіз бе, білмесеңіз айтып берейін:
— К ү н бесіннен ауған. А т ы м а мініп а у ы л а р а л а п
келе ж а т қ а м . Ң ы з ы л ж а р д ы ң түсында қ и қ у л а с қ а н ат-
т ы л ы топ ұшырасты, кекпар десе қай қ а з а қ қ а р а п
тұрған. Жігіттік ш а ғ ы м д ы бір еске түсірейін деп, дода-
ға кірдім де кеттім. Ә, дегенше қойғаным ж о қ , көптің
ортасындағы көк серкені т а қ ы м ғ а нығыздап басып, ат-
тың басын а у ы л ғ а бір-ақ бұрдым. Ңызып кеткенім сон-
ш а а у ы л шетінде тұрған а у ы л ш а р у а ш ы л ы ғ ы маши-
н а л а р ы н а р а л а т а шауыппын. Әлден уақытта байқап-
пын, салдыр-күлдір дыбыс ш ы қ қ а н соң артыма қара-
сам, үзеңгіме ілініп бір трактор сүйретіліп келеді. Ат
басын тежесем, арынды трактордың таптап кететін түрі
бар. А м а л с ы з алға тарта бердім.
Әне-міні дегенше а л д ы м н а н к а н а л кездесе кеткені.
А м а л қ а л м а г а н соң, атымды соған салдым. Екпінімен
трактор да секірген екен, тура осы ж а м б а с ы м д ы басып-
ты. Әлден уақытта есімді ж и ы п , көзімді ашсам, ж а м -
басым сынган екен, ал трактордың дөңгелегі майысып,
мыжырайып қалыпты.
Ж а с ы кіші серігінің әңгімесін езі де ұйып тыңдаган
Айекең:
— Жігіттің аты жігіт те, әрі адам сүйегі асыл емес
пе, темір де ш ы д а м а ғ а н екен ғой,— десе керек.
 ТҮСІНІКТЕР

«Ел аузынан» деген атпен ж ү р т ш ы л ы ң н а з а р ы н а ұсыны-

лып отырған бұл кітап — соңгы ондаған ж ы л д а р бойы мер-
зімді баспасөз беттерінде ж а р ы қ коргсн шешендік сөздер,
терме, т а қ п а қ - ж ы р л а р , аңыз әңгімелерден тұратын әдеби
н ұ с қ а л а р мен деректерді ж и н а қ т а п , бүкіл х а л ы қ игілігіне
а й н а л д ы р у мақсатынан туган талап болып т а б ы л а д ы . Әри-
не, о л а р д ы ң бәрін бірдей бір ж и н а қ қ а сыйгызу мүмкін емес.
К і т а п қ а негізінен әдеби б а с ы л ы м д а р д а : « Қ а з а қ әдебиеті»,
« Ж ұ л д ы з » , « Ж а л ы н » , «Қазақстан әйелдері», «Мәдениет және
т ү р м ы с » , «Лениншіл жас», « Б а л д ы р г а н » , «Қазақстан пионе-
рі» сияқты республикалық газет-журналдарда, бірқатар об-
л ы с т ы қ газет беттерінде ж а р и я л а н ғ а н ш а ғ ы н материалдар
іріктеліп алынды. Сонымен бірге бұрын баспа бетін көр-
меген, қымбат қ а з ы н а н ы үрпақтан-ұрпаңқа сары алтындай
сақтап келген құйма к ұ л а қ ң а р и я л а р д а н ж а з ы л ы п альін-
ғ а н д а р ы да бар.
Фольклор — жазба әдебиет те, тарих та емес. Онда болған
у а қ и ғ а , тарихи адам қаз қалпында сипатталмайды, х а л ы қ т ы ң
қ а л а у ы н а , а й т у ш ы н ы ң еркіне, түсінігіне орай суреттеледі,
қайсы бір сөздер, өлеңдер, әңгімелер әр түрлі нұсңада, әркім-"
нің атымен а й т ы л а д ы . Ондай бір нұсқаның әр түрі бұл жинақ-
та да кездеседі.
Белгілі бір а у ы л - а й м а қ т а р д а болмаса, қ а л ы ң ж ұ р т ш ы л ы қ -
қа беймәлім ел а у з ы н д а ғ ы елеулі сездерді жүйелеп, саралап,
осы кітапңа топтастырғанда төменде аты а т а л ғ а н жолдастар-
д ы ң м а т е р и а л д а р ы п а й д а л а н ы л д ы : Абаңов Т., Адамбаев Б.
(Алматы қаласы), Адамбеков Н. (Шымкент облысы), Айт-
баев Ж . (Қарағанды облысы), Айтов Н. (Алматы қаласы), Ақжол-
таев Е. (Талдықорған облысы), Ақылов И., А қ ы ш е в 3 . (Алматы
қаласы), Алланазарова Ж . ( Қ а р а қ а л п а қ АССР-і), Алтынбаев Қ.
(Семей облысы), А м а н д ы қ о в Қ., Арынбаев 3 . (Өзбек ССР-і),

367
 Асатов У. ( Ж а м б ы л облысы), Атшабаров Б. ( А л м а т ы облысы),
Ахметов С. ( Ж а м б ы л облысы), Аязбаев С. (Талдықорған об-
лысы), Әбденов Қ. (Гурьев облысы), Әбдуов М. ( Қ а р а ғ а н д ы
облысы), Әбдіжамалова Ж., Әбдіқалиева Ф. (Қызылорда об-
лысы), Әбдірахманов Т. ( А л м а т ы қ а л а с ы ) , Әбдіралиев Ж.,
Әбиров Ә. (Алматы облысы), Әбуов Ж . (Шымкент облысы),
Әбілдаев Б. ( Ж а м б ы л облысы), Әбітова Б. (Орал облысы),
Әбішев Ж . ( А л м а т ы қаласы), Әжібеков Ә., Әкімханов Б. (Шым-
кент облысы), Әлиасқаров Ә. (Қызылорда облысы), Әлмағам-
бетов Б. (Торғай облысы), Әліпбаев Т. (Алматы облысы), Әу-
бэкіров А. (Талғар қаласы), Әшенов Қ. (Алматы қаласы),
Бабашев Ә. (Шымкент облысы), Байтоқов Е. (Алматы қаласы),
Байтеміров Ә. ( Ж а м б ы л облысы), Байтышев А., Байтышев Р.
(Торғай облысы), Балтықбаев Ә. (Ақтөбе облысы), Бар-
мұхамбетов С. ( Ж е з қ а з ғ а н облысы), Б а р қ ы т о в С. (Солтүстік
Қазақстан облысы), Баталов Ғ. Б а т у л л а (Татар АССР-і),
Б а я н д и н Н. (Алматы қаласы), Бәдірленов Р. (Павлодар облы-
сы), Бейсембиева К. (Алматы қаласы), Бейсенғалиева Б. (Се-
мей облысы), Бекбердиева С , Бектемісов Ә. (Алматы қаласы),
Бердалиев К , Бетбаев А. ( Ж а м б ы л облысы), Болатова Ә, (Өзбек
ССР-і), Боранбаев М. (Шымкент облысы), Бокенов Ж . , Бүкі-
ров С. ( Ж е з қ а з ғ а н облысы), Бірмағамбетов С. (Қостанай облы-
сы), Варипов Ғ. (Маңғышлақ облысы), Данияров Т. ( А л м а т ы
қ а л а с ы ) , Дастанов Ә. (Целиноград облысы), Дауылбаев Ә.,
Дәулетбаев С. (Шымкент облысы), Доспанбетов Ә. ( Ж а м б ы л
облысы), Дүйсеков Ә. (Шымкент облысы), Д ү р ж а н о в Ж., Елші-
баев И., Ертісов Қ. (Семей облысы), Естаев Е. (Алматы қаласы),
Еспенбетова К. (Қызылорда облысы), Ж а қ ы п б а й ұ л ы Т., Ж а -
қыпов Е. ( А л м а т ы қаласы, Ж а қ ы п о в С. (Семей облысы),
Ж а қ ы п о в Ө. ( Ж е з қ а з ғ а н облысы), Жаменбаев Қ. (Шығыс
Қ а з а қ с т а н облысы), Жанысбаев С. ( Қ а р а ғ а н д ы облысы), Ж а р -
қынбекова Т. ( А л м а т ы қаласы), Жәбеков Т. ( Қ а р а ғ а н д ы облы-
сы), Ж у а ш е в а Ғ. (Алматы облысы), Ж ұ м а ғ а л и е в а А. (Ақтөбе
облысы), Ж ұ м а қ а н о в Ж . , Жүнісов С. (Талдықорган облысы),
Заитов М. (Павлодар облысы), Ибрагимов Ә. ( А л м а т ы қаласы),
Игенбаев А . (Қызылорда облысы), Иленбаев Қ. (Целиноград
облысы), Илипов Т., Имашев Н. (Семей облысы), Кәрімбаев Р.
(Алматы облысы), Кенжеғұлова , Ш. (Семей облысы), Келім-
бетов А, Кереев Р . ( Ж а м б ы л облысы), Көпбаев Б. (Шымкент об-
лысы), Керегенов К., Көшекбаев Н., Көшкенов С. (Кокшетау
облысы), Күлембаев,Ш., Күмісбаев,Ш. (Талдықорган облысы),
Күмісбеков,Ш., Кірісбаев Б. ( А л м а т ы қаласы), Қабылбаева С.
(Шымкент облысы), Қағазов А., Қ а й м о л д а ұ л ы 0., Қайнар-
баев С. ( А л м а т ы қаласы), Қ а й ы р ж а н о в А., (Маңгышлақ облы-
сы), Қалбаев Ө. ( Қ а р а қ а л п а қ АССР-і), Қалдыбаев М., ( А л м а т ы

358
ңаласы), Ң а л и а с қ а р ұ л ы Қ. (МНР, Баян-Өлгий а й м а ғ ы ) , Қа-
лиев С , Қалисаева М., Қ а л қ а ш е в С. ( А л м а т ы қ а л а с ы ) , Қана-
фин Н., Қапалбеков Н. (Алматы облысы), Қ а р а ғ ү л о в Ә. (Алма-
ты қаласы), Қарамендин С , Қасиманов С ( А л м а т ы қаласы),
Қасымбеков А. (Өзбек ССР-і), Қасымсейітов Е. (Қостанай
облысы), Қиланбеков Т., Қ о ж а м ұ р а т о в Т. ( Қ а р а қ а л п а қ АССР-і),
Қозыбаев М. (Алматы қаласы), Қоңңабаев Е., Қоңыратбаев Ә.
(Қызылорда ңаласы), Қорабаев С (Шығыс Қ а з а қ с т а н облысы),
Қуанышбеков М., Ңуандықов А. ( Ж а м б ы л облысы), Ңұдай-
бергенов Ө., Ңұдайбергенов У., Құрманов Ж . (Қызылорда
облысы), Құрманов Ж . (Көкшетау облысы), Құсайынов ,Ш.
( А л м а т ы облысы), Масимов Т. (Талдықорган облысы), Мақа-
нов Қ. (Шымкент облысы), Медеубеков С , Молдақұлов Д.,
Молдагалиев Ж . (Алматы қаласы), Мусин Т., Мұқатов Ғ.,
Мұсабаев Б., Мұхамедиярова М. (Қызылорда облысы), Мүсі-
репов Ғ. (Алматы ңаласы), Мырзабеков Б. (Гурьев облысы),
Н ұ р а л и н Қ. (Павлодар облысы), Нұргалимов С , Н ұ р м а х а н о в Б.
( Ж а м б ы л облысы), Нұртазин К., Омарова 3 . (Ңырғыз ССР-і),
Оңғарсынова Ф. (Алматы ңаласы), Ордабеков С ( Ж а м б ы л
ңаласы), Оспанов С , (Алматы қаласы), Оспанов Т. (Павлодар
облысы), Оспанұлы Ә. (Шымкент қаласы), Өтебаев С (Өзбек
ССР-і), Райымқұлов Ж . ( Ж а м б ы л облысы), Рахимов X. (Маң-
ғ ы ш л а қ облысы), Рахымбекова Г., Сағдолина Р . (Шығыс Ңазақ-
стан облысы), Сагымбаев М. ( Қ а р а ғ а н д ы облысы), Сақтаға-
нов Қ. (Торғай облысы), Салғарин Қ. (Алматы ңаласы), Сапар-
беков С (Өзбек ССР-і), Сарыбатыров Р., Сатаев Ж . (Алматы
ңаласы), Саттаров Қ. (Ташкент ңаласы), Сауытбеков С (Алма-
ты қаласы), Сахиев Ф., Сәрсембаева Ғ. (Шымкент облысы),
Сексенов Б. (Жамбыл облысы), Сералиев Н., Смайлов Ж . (Тал-
дықорған облысы), Сыздықов Қ. (Алматы қаласы), Сұлтанов Ә.
(Шымкент облысы), Сырымбетов С (Қарағанды облысы), Тай-
ғараев С (Қызылорда облысы), Тасбаев Е. (Солтүстік Ңазақ-
стан облысы), Тәжіков А. ( Қ а р а ң а л п а қ АССР-і), Темірбеков Қ.,
Тойкенова С (Семей облысы), Тойғұлов А. ( Ж а м б ы л облысы),
Төлебаев Ж . (Шымкент облысы), Төлегенова Ғ. (Талдықорған
облысы), Толегенов О., Төреңұлов Н. (Алматы қаласы), Тұл-
ғ а ж а н о в Б. ( Ж а м б ы л облысы), Тұңгышбаев Қ. (Ңарағанды
ңаласы), Түгелбаев Ж., Тілеуов О. (Шығыс Қ а з а қ с т а н облысы),
Уайдин У. ( А л м а т ы қаласы), Үркімбаев Т. (Қызылорда об-
лысы), Шадиева Б. (Ңызылорда облысы), Ш а ж а н о в С (Шыгыс
Қ а з а қ с т а н облысы), Шәкенов Ж . (Қызылорда облысы), Шоқ-
баев О., Шынбатыров Ә. (Алматы қаласы), Шыныбеков Ж.
( Ж а м б ы л облысы), Ысмағұлов Ж . (Алматы қаласы), Ысма-
ғұлов М. (Торғай облысы), Ысқақов Б. (Алматы қаласы), Ыс-
қақов Т., Іскендірова Ж . (Қызылорда облысы).

359
 Халқымыздың аса қымбат қазыналарының бірі — әдеби
нұсқалар мен деректерді сақтап, жинап, жариялап жүрген
абзал азаматтарга алғыс сезімімізді білдіре отырып, өмірмен
өзектес өнегелі сөздер оқырман жүрегіне жол табады деп
сенеміз.
Әбді ШЫНВАТЫРОВ
 МА 3 М¥ Н Ы

Х а л ы ң д а н а л ы ғ ы (алғы сөз) Б . Адамбаев 3

Ш Е Ш Е Н Д І К СӨЗДЕР
Не тәтті? 15
Азамат 15
Тазша баланың Жиреншеге коңіл айтуы 16
А б ы з д ы ң а т а л ы сөзі 17
Энет баба әңгімелері 18
Жетес бидің тоқтамы 19
Теле би шешен 20
Түздің а д а м ы 25
Төле бидің төрелігі 28
Ңаз дауысты Ңазыбек 38
Әйтеке шешен 48
Ер Жәнібек 50
Ңарияның жауабы 52
Үлкеннің батасы 53
Тайкелтір шешен 54
Б а й д а л ы бидің базынасы 56
Сырым батыр әңгімелері 56
Сырымның жауабы 59
Ж и д е б а й мен Ңараменде шешен 59
Алтыбай шешен 62
Б а л а бидің білгірлігі 63
Досбол шешен сездері 64
А ң т а й л а қ бидің а й т қ а н д а р ы 81
Жанқұтты шешен "84
Ж а н қ ұ т т ы н ы ң қ а р т а й ғ а н ш а г ы н д а айтқандары 86
Тоңсан бидің ж ұ б а т у ы 88
Асқанға — тосқан 89
361
Шоңан мен С а қ қ ұ л а қ шешен 89
Ш о қ а н н ы ң қазасын естірту 90
А р ы ң д ы сатпа, атыңды сат 91
Б а л а мен би 93
С а қ қ ұ л а қ шешен 94
Бекше шешен 95
¥ л п а н н ы ң н а ғ а ш ы атасы 96
К е н ж е шешеннің а м а л ы 97
К е н ж а л ы шешен 98
Ел а у з ы н д а ғ ы екі сөз 99
Б а ж а қ шешен 100
Байсерке абыз 102
Байсерке мен Бердібек 104
Сапақтың жауабы 106
Агыбай батырдың а й т қ а н ы 107
Тоқсабаның сөзден тосылуы 108
Толыбай шешен 109
Абайдың жауабы 110
Абайдың жанашырлығы 110
Өлеңмен тараған өкпе 111
Ңиясбайдың есебі 112
Ңатпа қалай қ а т ы р д ы ? 112
Бегеш шешен 113
Оралбектің орайлы ж а у а б ы .115
Бата 116
Бөлтірік шешен әңгімелері 117
Бекбайдың білгірлігі 122
Тілемістің өткір тілі 123
Қ ы л ы ш т а н бетер қ ы з ы л тіл 126
Сырлы төбе , 127
Ңылышбай шешен 130
Өмірбай шешен 134
Ж о р ы қ б а й мен ж о л а у ш ы 136
Д а й р а б а й айтқан екен 136
Сараң байды сілейткен 137
Тыныс қ ы з д ы ң т а п қ ы р л ы ғ ы 138
Малтақанның айтқандары 139
Кекеш Эбет 142
Сақтаған т а п қ ы р 143
Мазы Бұзаубай 143
Бұзаубайға бұйырған бәйге 144
Қара қылды қақ жарған 144
Достық туралы 145
Ж ү й е л і сөз 145
Болыс пен Б о ж б а н 146

362
Түйе сынау 146
¥ я л ғ а н тек түрмас 146
«Үй іші аман болғай» 147
^Ақылды өйелдің а й л а с ы 147
А с қ а р тау 147
«Әбүйірімнің кеткені-ай» 148

АҚЫНДЫҢ ТОЛҒАМДАР

Шернияз айтқан екен 151

Сегіз сері туралы үзік сыр 152
Сүйінбайдың н а ғ а ш ы л а р ы н а айтқаны 154
Сүйінбай мен Тезек төренің кездесуі 156
Бүдабай ақын 159
Қ а л н и я з ақын 162
Майлықожаның мысқылдары 165
Бақтыбай ақын 167
Ж а м б ы л д ь щ бірқақпайлары 172
Ж а м б ы л мен Құлманбет айтысының ш ы ғ у ы туралы 174
Ыбырайға қатысты бірер сез 176
А қ а н серінің серіктері 177
А қ а н д ы көрген ата 178
Ғазиздің А қ а н серімен кездесуі 181
Ш а ғ ы р а й айтқан ш у м а қ т а р 182
Ноғайбай ақын 183
Ж а м ш ы б а й ақын мен сараң бай 186
Ешмүхамедтің екі ауыз өлеңі 187
Зейнеп ақын 188
Ңүдайберген а қ ы н н ы ң а й т қ а н д а р ы 189
А қ ы с ы н д а у л а г а н Боран 190
Балтаның тапқырлығы 190
Көксау теке х и к а я с ы 191
«Елу үш қыз» хикаясы 192
Кісем сұлу 193
Шаймерген мен ж а й мерген 196
Арман 196
А ң ш ы л ы қ та ептілік 197
Абай ұрпагы 198
Кокбай мен Әріптің қ а л ж ы ң ы 201
Ңұл ақын туралы аңыз 202
Озі — Ңылышбай, сөзі — қ ы л ы ш т а й 205
Орақбай а қ ы н 209
Орақбай мен Тәтті 210
Сауытбек а қ ы н 212
Мойындау 219

363
Б а р м а қ а қ ы н ж а й л ы бірер сөз 219
« А қ тоқым, қос таңбалы...» 225
Қадырбай мен Б а й т о қ 226
Қ и с а н ы ң Балсан қызбен кездесуі 226
Қ ұ л а н н ы ң айтқаны 228
«Мін тагып сөйлеу айып рулы елге» 229
Әнші Майра — Ақсуда 230
Жолдама 232
Жорықбай жырау 233
Жыраулар өсиеті 234
Палман шайыр 238
Әдемі а қ ы н 240
М ә р и я м н ы ң соңғы өлеңі 241
Төлеш а қ ы н т у р а л ы бірер сөз 242
Сейітахмет ақын 243
Үлбике а қ ы н 243
А қ к е н ж е н і ң өсиеті 246
Қ а т ш ы б а й ақын 247
Әбіқай аңын 248
Тұрмағамбет а қ ы н н ы ң создері 251
Тайжан ақын 254
Домбыра сазы 258
Ақындарға арнау 259
А ғ а ш т а р айтысы 262
Қуандық ақын 264
Қожатай ақын 266
Сейітжан а қ ы н 267
А т а л а р сөзі 267

А Ң Ы З ӘҢГІМЕЛЕР

Қорқыт а т а н ы ң өсиет-нақыл сөздері 273

Әл-Фараби т у р а л ы аңыздар 275
Мың ж а с а ғ а н шипагер 277
А қ ы л д ы қ ы з бен т а п қ ы р жігіт 281
Ж е т і қ а з ы н а н ы ң бірі 284
« Ж а п а л а қ көрсең, атып ал...» 285
Аңызға айналған Атымтай 286
Б а з а р ш ы жігіт пен а қ ы л д ы ңыз 288
Б а й л ы қ . Баңыт. А қ ы л 290
Бейбітшілік т у р а л ы ертегі 290
С ы н ш ы н ы ң баласы 292
Екі дос 292
Ханнан озған қара 293
Ақылгой торғай 295

364
М а л д ы ң пірлері 297
Б а й л ы қ пен а қ ы л 298
Ңос өнерпаз 299
Жұмбақтың шешілуі 300
М ы ж б а н мен Ш ы ж б а н 300
Өтірікшінің өсиеті 301
Сабырлылық 301
Бкі батыр 302
Б а с қ а пәле тілден 303
Молда мен «мақау» 304
Молда мен бала 305
Б а т ы р д ы ң даусы 306
Қазанбай батыр 307
Ңос қ ы р с ы қ 313
« Ж а қ с ы л ы қ етсең өзіңе...» 314
«Ненің қасиеті?!» 315
Бір басқа — бір коз 315
Ңұмырсқа 316
Санасыздың сазайы 316
Бикеш . . . 317
Ң о ж а н а с ы р мен А л д а р Ңөсе туралы әңгімелер 318
Тапқыр Таймас 341
Сөз құдіреті 342
Ж а м а н ғ а р а күйші 342
Б ұ қ а р д ы ң соңғы өсиеті 343
Исатай б а т ы р д ы ң а р а ш а түсуі 345
Батырдың сауыт-сайманы 347
Сүлгі 349
А ж а л м е н әзілдескен а д а м 352
Айымбек пен Мұратай әңгімесі 355
Түсініктер 357
 ИЗ ПАМЯТИ НАРОДНОИ
Стихи, афоризмы, рассказы
(на казахском языке)
Составители:
Балтабай Адамбаев, Толеухан Жаркынбекова
Редактор Т. С а д у а к а с о в
Художник Б. Т а б ы л д и е в
Художественный редактор Б. А к а н а е в
Технические редакторы Б. К а р и б а е в а , Н. С а й ф у л л и н і
Корректор 3. Т у л е т а е в а
 ИБ № 4495
Теруге 06.07.88 жіберілді. Басуга 20.03.89 кол қойылды. Қал-
пы 84ХЮ8'/з2. № 2 кітапты-журналды қағаз. Қаріп түрі
«Мектеби». Шығыңқы басылыс. Шартты баспа табагы 19,32.
Шартты бояу көлемі 19,32. Есепті баепа табағы 18,72. Тиражы
80 000 дана. Заказ № 3180. Бағасы 1 с. 90 т.
Қазақ ССР Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері
жөніндегі мемлекеттік комитетінің «Халықтар достыгы» ор-
денді «Жазушы» баспасы, 480124, Алматы қаласы, Абай прос-
пектісі, 143-үй.
Қазақ ССР Баспа, полиграфия жэне кітап саудасы Істері
жоніндегі мемлекеттік комитетікің «КІТАП» полнграфиялық
кәсіпорындары бірлестігінің КІтап фабрикасы 480124, Алматы
қаласы, Гагарин проспоктісі, 93-үй.
 Е 41 Ел а у з ы н а н : Шешендік сөздер, а қ ы н д ы ң тол-
ғамдар, аңыз әңгімелер. Ңұраст. Б. Адамбаев,
Т. Жарңынбекова. Әдеби өңдеп, баспаға әзірле-
ген Ә. Шынбатыров.— А л м а т ы : Ж а з у ш ы , 1989.—
368 бет, суретті.
Халқымыздың ежелден келе жатқан рухани қазыналарының бірі — ауыз-
дан-ауызга тараған шешендік сөздер, өлең-термелер аңыз әңгімелер.
Кітапқа әдеби газет-журналдарда жылдар бойы жарияланган, құйма құ-
лақ қариялардан жазып алынған, жез таңдай шешендер мен от ауызды,
орақ тілді ақын-жырауларға қатысты шешендік сөздер мен көркем нұсқа-
лар, деректер іріктелініп алыиды.
«Ел аузынан» деген атпен 1985 жылы жарық көрген бұл кітап, оқыр-
мандардың еұрауына орай толықтырылып қайта басылып отыр.
„ 4702250105—054 „ „ 0 „ „„„ ч
Е 116 89 ББК 823(2к)
402(05)-89 ~