£ .J R iu e iu o 6 , Т ) .

К ,а м ,з а б е щ л ы

АЛАШ
V у
 Е^^ІІІілеімов, Т).К,ам .заб ещ л ы

^ЛЙЦІ
^ қозғалысы
Энциклопедиялык анықтамалық

Алматы, 2014
«Сардар» Баспа үйі
УДК 94 (574) (03)
ББК 63.3 (5 Қаз) я 2
Т 93

Қазақстан Республикасы
Мәдениет министрлігі
Тіл комитетінің тапсырысы бойынша
«Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың
2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» аясында
шығарылды

Пікір жазғандар:
Х.Әбжанов, ҚР ¥Ғ А корреспондент мүшесі тарих ғылымдарының докторы.
профессор
А.Еспембетов, филология ғылымдарының докторы, профессор.

Е.Тілешов, Д.Қамзабекұлы Алаш қозғалысы. Энциклопедиялық аныктамалык.

Алматы: Сардар, 2014, 528 бет.
ISBN 978-601 - 7174 - 39- 2

Бұл энциклопедиялық анықтамалыққа Алаш қайраткерлері мен қаты-

сушылардың өмірбаяны, Алаш қозғалысына, партиясына қатысты ұғымдар
мен атаулар, сол кезеңнің тарихи-қоғамдық, мэдени, эдеби дамуын байқататын
мағлұматтар енгізілді. Алаш қозғалысына қатысқан тұлгалардың деректі тізімі
жасалып ұсынылды. Сондай-ақ, Алаш қозғалысын. оның қайраткерлерінің
өмірі мен шығармашылыгын зерттеп жүрген ғалымдар жөніндс дс мәліметтер
берілді.
Анықтамалық оқытушыларға, ізденушілерге, мектеп оқушыларына. сгу-
денттерге, магистранттарға, ұлтыныңтарихын танимын деген жалпы көпшілік-
ке арналған.

УДК 94 (574) (03)

ББК 63.3 (5 Қаз) я 2

*7 I .Тілсшов, 2014
«7 Д.ҚамзаОокүлы, 2014
ISBN 978-601 7174 - 39 2 "3 «Сардар» басна үііі. 2014
 Алаштың баласы бұл жолы болмаса,
жақын арада өз тізгіні өзінде бөлек мемлекет болар.
Әлихан Бөкейхан.
АҢДАТУ
Алаиі - Қазақстанның «М әңгі ел» ел мүратын саясат пен руханият
түргысынан айңындаган, айшмқтаган кезең атауы.
Алаш - Қазақ елінің мемлекет қүру тәж ірибесі мен мемлекетиііпдік
мүддесінің үзілмеген арқауы.
Алаш - Тәуелсидік жылдары Қазақстан Республикасының батыл да
бастамашыл білік пен парасат, білім мен ж ауапкершілік тарихына қараган
айнасьи
Ж огарыдагы тезистерді кең таратып ж азуга да боладьи Біраң
қолдарыңыздагы еңбектің мақсаты бүдан сәл басқарақ. Нақты аитсақ, енді үш
ж ылдан кейін Алаш орда үкіметінің ж әнеАлаш автономиясының қүрылганына
100 жыл толадъи Мүның қапталында қазақ қайраткерлері қүрылуына тікелей
қатысқан Түркістан автономиясының немесе мүхтариятының гасырлық
тарихын байыптаймыз. Осының бер ж агында 2016 жыл Алаш көшбасшысы
Әлихан Бөкейханның 150 жылдыгьи
Бүл аса маңызды тарихи даталар үлт мерейі рет інде мемлекетімһді,
зиялыларымызды қатты толгандыруы тиіс. Оразды ж үрттарда мүндай
шараларга кемі 5 немесе 10 жыл бүрын даярланадьи Ж оспар қүрып, багыт-
багдар т үзейді Оқьігандары ақылдасады, саясаткерлері заңдастырады, халқы
қалдайды, әлем әсерленеди
Б һ де ж ақсылықтан үміттенеміз. Өйткені бастамашыл галымдарды
былай қошанда, тарихқа ынтызар, елге ж ауапкер Елбасымыздың «Тарих
толқынында» атты кітабында: «Алаш зиялылары... сол айтулы есімдердің
білімдарлық һәм азаматтьщ тәлімдерінде кейде көріне бермейтін де арналар
бар. Оның багасын үрпақтары, бүгінгі қазақ зиялылары беруге тиіс. ...Бүлар -
тарих толқыиындагы мәдениетімһдің кіндік түлгалары» деп ж азылган.0сы
бірауыз сөзге көп магына сыйып түр.
«Көріне бермейтін арналар...».
«Багасын үрпақтары мен зиялылар беруге тиіс...».
«М әдениетімһдің кіндік түлгаларьи..».
«Кіндік түлгалар» дегеннен бастайық. Бүл - нагыздың нагызы, үлттың
ж үрегім ен қаны, ж аны мен ары деген сөз. Адамзаттың дамуы да, үрім-бүтагы
да кіндікпен жалгасып, кіндіктен тарайды. Алаш түсында «центр» дегенді
«кіндік» деп аударган. Ол бүган да сәйкес келеді Ендеш е кіндік түлгалар туралы
маглүмат алу, аныңтама беру -м аң ы зды іс.
Алаш зиялыларын біз щ нш алыңты багаласаң, байыптасақ, үлт тарихын да
соншалыкріы багалап, байыптай алганымыз. Ал, егер оган атүсті қарасаң, бүл
кезеңді «көп кезеңнің бірі» деп шешсек, онда өзіміздің ж ер болганьтыз. Тарихи
бага туралы маглүмат альт , анықтама беру де - ж ауапты жүмыс.
4 А лаш қозғалы сы
Алаштың көріне бермейтін арналары шашетектен. Ол неге көрінбейді?
Немесе бһ оны қалайша көре алмай жатырмыз? Көрінбейтін себебі - бүгінгі
қогамымызга оны көре алатындай сана, тіпті ңарапайым көзілдірік ж етпей
тур. Бәлкім бүл да асыра айтк/андъщ шыгар, дүрысы, ниет болмай түр. Ал
жалпы жүрттың көруіне кедергі келтіріп отырган нәрсе - қулықтың жоңтыгы,
кең насихаттьің ж етімсіздігі, мәселеге кеиіенді түрде қарамаушылық. Әрине,
таңның ататыны секілді, булай бола бермейтіні де ақиңат. Сондықтан да
Алаштың көріне бермейтін арналары туралы маглумат алып, анықтама беру
- ж ай талап емес, мемлекеттік һәм мемлекетшілдік талап.
М іне, Қудай буйырып, осындай көп жоцтьщ бірін толыңтыру мақсатында
крлдарыңызга «Алаш крзгалысы» энциюіопедияльщ анықтамалыгы тиіп отыр.
Ш ындыгына келеек, бул - аталган аньщтамалыңтың көп толықтырылган
екінш і басылымьи Осыдан алты жыл бурын бірінш і басылымы ж арияланганда
(Алматы, «Сардар» баспасы, 2008); оны зиялы орта мен білім ж үйесі жаңсы
қабылдады. Қазіргі интернет кеңістігін бір шолсаңыз, бүл анықтамалыңңа
сілтеме жасаган дереккоздерін молынан үшырастырасыз. Сондай-ақ, білім
саласына қатысты БАҚ-тарда да осы еңбекке табан тіреген мүгалім, білім
алушылар аз кездеспейді
Ж аңа анықтамалықтың колемі гана 250 бетке көбейген жоқ, мән-мазмүны
да елеулі толықтырылды, сапаландырылды. Д ей түрганмен, қадірлі оқырман
бүл жүмыстың энциклопедия емес, анықтамалық екенін ескеруі тиіс.
Анықтамалықтың негізгі мақсаты - белгіленген тақырыпқа сәйкес елеулі
оңигалармен түлгалар, айшықты сәт т ермен кезеңдер, айрықша еңбектермен
создер ж онінде маглүмат беру. Сондықтан муның әр басылымында ірі оңигадан
бастап наңты бірауыз созге дейінгі ақпарат, мәлімет толыгыа береді деген
сенімдеміз.
Ж алпы аныңтамальщ даярлап, энциклопедия ж инақтау —түйенің жүгінен
де ауыр батпандаган жүмыс. Алаиітың дара түлгасы Әлихан Бокейханнан
қалган мынандай бір соз бар: «Өзің түйеден откен жетекшіл болсаң, саган
ақыл не керек?». Мүның бүгінгі кері—Алаш туралы шектеушілікке барып, «үлт
тарихын ж ақсы білемін, сондықтан бага бере аламын» деп, ж огары-томен
жүртты алдаусырату.
Біздіңше, халықтың танымына крлж етімді форматтар (аныңтамалыц,
сөздік, шагын оку қүралдары, мультимедиалың, анимациялық дүниеіер пиб.)
арқылы Алашты одан әрі таныта беру - Oman зиялыларыныц басым багыты
болуы тиіс.
Еңбекті әзірлеу барысында қүнды пікір аитып, ж инаган ж .те
қорытындылаган материалдарын риясыз үсынган ҚР ҮГА корреспондент-
мүш есі, тарих гылымдарының докторы, көрнекті алаштанушы Мэмбет
Қойгелді ж әне т әуелсһдік ж ылдары мәдени-рухани багыттагы бірнем е газет-
ж урналдың басредакторы болган филология гылымдарыныц кандидаты, белгһ і
алаштанушы Мақсат Тәж-Мүрат мырзаларга ризаш ылыгынызды білдіреміз.

Ш А І ®
Абай (Ибраһнм) Қүнанбайүлы
(10.8.1845, қазіргі Шығыс Қазақстан
обл. Абай ауд. Қасқабұлақ жайлауы -
6.7.1904, сонда, Балашақпақ жайлауы,
бейіті Жидебайда) - ұлы ақын, фило­
соф, ағартушы. Қазақтың жаңа көр-
кем әдебиетінің негізін салушы. Ка­
зак әдебиетін мазмұндық, көркемдік,
стильдік тұрғыдан жаңа деңгейге жет-
кізген суреткер. Алаш қайраткерлері
үшін А.-дың шығармашылық тұлға-
сы, негізінен, екі сипатта үлгі болды.
Біріншіден, аса ірі ақын шығармала-
рының идеялық-көркемдік мазмұны
5
Алаш қайраткерлеріне үлкен эдеби
мектеп болса, екіншіден, А.-дың ой-
шылдығы оның үлтқа рухани көсем
боларлық түлға екендігін аңғарт-
ты. А. айтқан қоғамдық, әлеуметтік,
ағартушылық ойлар, ол жасаған эде­
би бейнелер, көркемдік жаңалықтар
алаштықтар үшін қазақ қоғамын
да, сөз өнерін де ілгері бастайтын
құбылыс ретінде бағаланды. Ә. Бө-
кейханның «Абай (Ибраһим) Құнан-
баев», А.Байтұрсынүлының «Қа-
зақтың бас ақыны», М.Дулатовтың
«Ибрагим ибн Қүнанбаев», «Абай»,
С.Торайгыровтың «Қазақ тіліндегі
өлең кітаптары жайынан», Р.Мәрсе-
ковтың «Қазақ әдебиеті жайынан»
мақалалары, М.Жұмабаевтың «Ал­
тын хәкім Абайға», С.Дөнентаевтың
«Абайға», С.Торайғыровтың «Абай-
ды оқы, таңырқа» өлеңдері Алаш қа-
ламгерлерінің А.-ды ақын деп қана
емес, жалпы ұлтқа тұтқа боларлық
құбылыс ретінде танығандығын көр-
сетеді. Осылайша мойындау, тану
А.-дың Алаш қозғалысының мәде-
ни-рухани бастауында түрып, Алаш
қаламгерлеріне айрықша ықпал ет-
кенін байқатады. А.-ды Ә.Бөкейхан-
ның Еуропаның үздік ақындарына
теңеуі, А.Байтүрсынұлының «Қа-
зақтың бас ақыны» деп бағалап,
«Әдебиет танытқышта»: «Қазақ эде-
биетінің асылдануына, әсіресе, эсері
күшті болған А. сөздері. А.-мен қатар
басқалар да шыққанмен олар асыл
сөздің жаңа сипатын А.-дай айқын
көзге түсерлік етіп көрсете алған жоқ.
Сондықтан қазақ әдебиетінің сындар
дэуірі А. сөздерінен басталады» деп
жазса, Р.Мәрсековтың: «Қазақ эдеби-
етін көркейтіп, көгертіп, түрлендіріп,
6______________________________________
сөз қадірі кетіп бара жатқан уақытта
сыртына өң беріп, ішіне жан кіргізіп,
сөз қадірін танытқан осы А. болды.
А. бұрын қазақта жоқ үзіндерді (қа-
лаулар) білгізді. Неше түрлі мақам-
мен таныстырды, сөздерін, ойларын
жұртқа мирас қылып қалдырды.
А. марқұмнан бері қарай қазақ әде-
биетінің үшінші дэуірі басталады»
деуі Алаш қозғалысы кезеңінде да-
нышпан ақынның тұлғасы мен орны
айқындалғанын аңғарамыз. Алаш
қозғалысы тұсында оның қайраткер-
лер тарапынан А.-ды көпке таныту,
насихаттау да басталғанын аңғара-
мыз. А.Байтұрсынұлы: «Абай қолы-
мыздан келген қадірді жұртқа таны­
ту үшін мұнан былай кейбір өнегелі,
өрнекті сөздерін газетаға басып, кеп­
ке көрсетпекшіміз» десе, осыған ұқ-
сас ойларды С.Торайғыров өлеңінен
де көреміз. Алаш қайраткерлерінің
қазақтың мәдениет тарихындағы
алғашқы эдеби кешті Семейде А.-
ға арнап өткізуі, «Қазақ» газетінде
ұлы ақын шығармаларын жариялап
тұруы, алашшыл жазушылар Ж.Ай-
мауытұлы мен М.Әуезовтің 1918 ж.
«Абай» журналын шығаруы Алаш
мұраттарындағы А.-дың зор орнын,
данышпан ақын мүрасының айрық-
ша маңызын аңғартады.
Абай дәстүрі - Алаш қаламгер-
лері шығармашылығындағы кемең-
гер ақын дәстүрі. Жаңа реалистік
көркем әдебиеттің негізін салған
ұлы А.д. XX ғ. басында шығар-
машылықпен игеріле бастады. Ел-
дік, бірлік, имандылық сияқты үлт-
тық деңгейдегі мәселелер, адамға
қарата айтылған адалдық, қанағат,
рақым т.б. тұжырымдар А.Байтұр-
Алаш қозгалысы
сынұлы бастаған Алаш әдебиетінен
көрініп, А. дәстүрінің өміршеңді-
гін, дэстүрлерін аңғартты. А.д.-ін
жалғастырған, өрістеткен Алаш қа-
ламгерлері қатарында алдымен Шэ-
керімнің аталары сөзсіз. Шәкерім
поэзиясында, әсіресе, Абайдың ой-
шылдық дэстүрлері дамытылды. Ал
Абайдың елшілдік ағартушылық
идеялары А.Байтұрсынұлы мен
М.Дулатов, М.Жұмабаев пен С.То-
райғыров шығар-
машылығы нда
кеңінен байқалды.
А .Байтұрсынұлы -
ның «Қырық мы-
сал», «Маса», М.
Дулатовтың «Оян,
қазақ!», «Азамат»,
М.Жұмабаевтың «Шолпан» жи-
нақтарында А.-дың эдеби дэстүрі
жан-жақты көрінді деуге болады.
Айталық, А.Байтұрсынұлының
«Жиған терген», «Адамдық дихан-
шысы», «Жұртыма», М.Дулатовтың
«Қажыған көңіл», «Қиял», М.Жұма-
баевтың «Жазғы түры», «Қазағым»,
«Күз», С.Дөнентаевтың «Жүрек-
ке», «Кемшіліктер», «Күздің сыры»,
С.Торайғыровтың «Анау-мынау»,
«Қандай?», «Қымыз», Б.Күлеевтің
«Жазғы дала», «Жас жүрегіме»,
«Қайда екен» т.б. өлеңдерінде іза-
шар ақынның суреткерлік мұрат-
тарының дэстүрі байқалады. Алаш
қаламгерлері поэзиясында А.д.
тақырыптық-идеялық жағынан да,
көркемдік-стмльдік ыңғайдан да ай-
қын аңғарылады. Әрқаіісысы - өз
бағыты, өз стилі бар, қазак одебмсті-
не үлкен жаңалық окелген қайрагкср
қаламгерлер А. шьн армашылықпсн
 £ % ІІіа е ш о в , Т ).К ,а м з а б е к ц и ы
игеріп, кемеңгер ақынның елшіл,
халықшыл ойларын ұлттық тұтасу,
ұлттық ояну идеяларымен дамыту
түсті. Бұлармен қатар, не бұларға
ілесе шыққан ақын, жазушылар да
аз емес екенін ескерсек, А.-дан кей-
інгі қазақ эдебиетінде ұлы ақын-
ның ағартушылық, адамгершілік,
демократиялық идеялары, өмірді
көркемдеп бейнелеу әдіс-тэсілдері
жан-жақты жалғастық тауып, батыл
шығармашылық ізденістерге тіреу
болғаны айқындала түседі. А. тұлға-
сының қазақ үшін мэңгілік шығар-
машылық үлгісінің өміршең бола-
рын М.Дулатов: «Зэредей шүбэ ет-
пейміз, А.-дың өлген күнінен қанша
алыстасақ, рухына сонша жақындар-
мыз. Үнемі бұл күйде тұрмас, халық
ағарар, өнер-білімге қанар, сол күн-
дерде А. құрметі күннен күнге арты-
лар, «Бірінші ақынымыз» деп қабірі-
не халқы жиі-жиі зират етер, халық
пенен А. арасы күшті махаббатпен
жалғасар. Ол күндерді біз көрмеспіз,
бірақ біздің рухымыз сезер, қуа-
нар...» деп бағалаған еді. А.д. мен
үлгісін әдебиеттану ғылымында ең
алғаш аңғартқан еңбек - А.Байтұр-
сынұлының «Әдебиет танытқыш»
еңбегі болды десек, М.Әуезов оған
жан-жақты ғылыми сипаттама берді.
Абайдың Семейдегі әдеби-мемо-
риалдық мүражайы- үлы ақынның
әдеби мұрасын сақтап, насихатта-
уға арналған тарихи-мэдени мекеме.
Бұл мұражай алғаш Әнияр Молда-
баевтың үйінде ашылған. Кейінірек
Семей облыстық Алаш комитетінің
мүшесі, Алашорда үкіметінің бас
қазынашысы болған Ә. Молдаба-
ев 1892 ж. Семейдегі Мемлекеттік
7
банкке қызметке тұрғанда Абай өзі
бас болып жақын ағайындарын жұ-
мылдырып қаладан үй саттырып
әперген.Бұл үйге кезінде Абай, Шә-
керім, Тұрағұл, Кэкітай, т.б. түскен.
Ә. Молдабаевтың екі қабатты осы
ағаш үйі 1940 ж. сәуірде Абайдың
туғанына 95 жыл толу мерекесі қар-
саңында Қазақстан үкіметінің қаулы-
сымен Абайдың эдеби-мемориалдық
мұражайына айналдырылды. 1940
ж. 16 қазаннан жұмыс істей бастаған
бұл мұражай еліміздің тарихындағы
тұңғыш әдеби-мемориалдық мұра-
жай болды. Кейінірек мұражайға
үлкен ғимарат берілді. Мұражай
Абайдың 150 жылдық мерейтойы
қарсаңында (1996) күрделі жөндеу-
ден өткізіліп, өз алдына 7 тақырып-
тық көрме залдарына бөлінген. Олар:
«Абай жэне оның дэуірі», «Жайлау»,
«Үш қайнар бұлақ», «Абай шығар-
машылығы», «Абайдың ақындық
өнер айналасы», «Абайтану», «Қазақ
халқы ақын атын ардақтайды». Бұл
бөлімдерде Абай өміріне байланысты
мұрағаттық құжаттар, қазақ халқы-
ның тұрмыстық-этнографиялық ты-
ныс-тіршілігін бейнелейтін заттар,
қолөнері мен бейнелеу өнерінің Абай
тақырыбымен өзектес ілкі туын-
дылары, сирек кездесетін қолжазба
мұралар, кітаптар, фотодеректер, т.б.
құнды мұрағаттар қойылған. Абай-
дың өзі 1885 ж. Семейдегі тарихи-өл-
кетану мұражайы қорына тапсырған
байырғы ұлттық бұйымдар, ақын
шығармалары, алғашқы кітаптары,
Абайдың дүние жүзі халықтары тіл-
деріне аударылған өлеңдері, Абайдың
әдеби мектебінің аса ірі өкілдерінің
шығармалары, сондай-ақ абайтану шы
8 А лаш қозғалы сы
ғалым-зерттеушілердің бірегей ең- императорлық орыс географиялық
бектері сақтаулы тұр. Сонымен қатар қоғамының Семей бөлімшесі ұйымда-
мұражайда Алаш қайраткерлеріне стырған этнографиялық эдеби-музы-
арналған арнайы орын бар. Онда, не- калық кеш. Кешті ұйымдастырушы
гізінен, Алаш қозғалысының Семей- Алаш зиялылары Нұрғали жэне Нә-
дегі кезеңі көрініс тапқан.Сондай - зипа Құлжановтар, Абайдың балала-
ақ, бұл мұражайда Алаш көсемі А. ры. Кеште «Қырғыз ақыны Ибрагим
Байтұрсынұлының өз қолымен 1929 (Абай) Құнанбаев және оның поэзия-
ж. жазылған өмірбаяны сақталған. сы» тақырыбында Н.Құлжанова орыс
«Абай» журналы - Семейде 1918 тілінде баяндама жасаған. «Айқап»
ж.-ғы ақпан-қазан айларында 12 саны журналында бұл баяндама туралы:
жарық көрген ғылыми-әдеби, шару- Абайдың орысша жазылған ғұмыр-
ашылық журналы. Шығарушысы - намасы (биографиясы) оқылды, ара-
«Жанар» үйымы жэне «Уақ қарыз» сындағы өлеңдері қазақша жазылған
серіктігі. Редакторы - Жүсіпбек Ай- еді. Бұл ғұмырнаманы мұнан бір-
мауытұлы. Жауапты шығарушылар- неше жыл бұрын Әлихан орысшаға
дың бірі - М.Әуезов. Журнал ақын, көшірген екен. Көпке оқушы семина­
ойшыл Абайды - ұлттың биігі, ке- рия учителі Н.Қүлжановтың жамаға-
меңгері деп есептеп, ел жэне руха- ты Назифа ханым болды» делінеді.
ният жайын осыған сай байыптауды Абайға арналған бұл кеш XX ғ. ба-
көздеген. Оны Ж.Аймауытов жазған сындағы Алаш қозғалысының тари-
журналдың алғашқы санындағы: хи - рухани шарасы болды.
«Журналдың атын «Абай» қойған соң Абайтану - қазақ әдебиеттану
әдеби жолын ғана тұтыну керек еді ғылымының саласы. А. кемеңгер
дер біреу. Оған айтатынымыз: Абай ақынның өмірі мен шығармашылық
жалғыз ғана ақын (литератор) болды өнері, философия лық, қоғамдық,
деуге болмайды. Әдебиетімізге де не- эстетикалық көзқарасы, қазақ поэ-
гіз салған Абай, адамшылық, тәрбие, зиясындағы өлең жүйесін, ақындық
ғылым, өнеркәсіп деген сөздерді терең тілді дамытудағы үлесі, музыкалық
ойлап, тексерген де Абай. Қазақтың мұрасы жайлы сан-салалы зерт-
тұрмысын, өмірін, мінезін айқын су- теу еңбектерді қамтиды. Абайдың
реттеп, кемшілігін көрсеткен де Абай. өмірі мен шығармашылық мүрасын
Солай болған соң журналды Абайға зерттеу шын мэнінде Ә.Бөкейхан,
арнағандық, Абайды қай жөнінен бол- А.Байтұрсынүлы, М.Дулатов мақа-
сын ұстаз қылып, бетке ұстап, жастар лаларынан басталды деугс болады.
шэкірт болып, соңынан жүруге талап- Ең алғаш Абайға арналған сңбектің
танғандығын көрсетеді» деген бета- авторы - Алаш көсемі Ә. Бөкейхан.
шар мақаладан оқимыз. Мүнда Ж.Ай- Оның 1905 ж. «Семипалатинский ли­
мауытүлы, М.Әуезов, М.Дулатүлы, сток» газегінде жарияланған «Абай
Ғ.Қараш, М.Түрғанбайүлы т.б. автор- (Ибраһим) Қүнанбаев» мақаласы А.-
лардың мақалалары жарияланған. ды ғылыми танудың басы болды. Бұл
Абай кеші - 1914 ж. 26 қаңтарда мақаласында автор алдымсн А.-дьщ
 £ $ ІІіл е ш о в , Т > .К ,а м з а б е к ц и ы
өмірбаянымен таныстырып, ақын
шығармаларының елеусіз жатқанын,
егер көпшілікке танылса Еуропаның
ең таңдаулы ақындарының қатарын-
да тұратынын жазады. А.-ға арналған
бұдан соңғы еңбек М.Дулатовтың
1908 ж. Уақыт газетінде жарияланған
«Ибрагим ибн Құнанбаев» атты мака-
ласы. Осы мақаладағы А. жөнінде ай-
тылған: «Адамшылық ой-қиялы өте
таза, ұлтжанды, елін-жерін сүйген
кісі еді» деген пікірі назар аудартады.
Абайға мейлінше тарихи баға берген
еңбек - А. Байтұрсынұлының 1913
ж. «Қазақ» газетінде басылған «Қа-
зақтың бас ақыньо) атты еңбегі. «Онан
асқан бүрынғы-сощы заманда кдзақ ба-
ласында біз білетін ақын болтан жоқ»
деп, Абайды аса жогары бағалаған бұл
еңбектс данышпан ақынньщ өмірі мен
іиығармап іьиіығыны 11 негізгі қырлары
сол кезеңнің өзінде-ақ ашып көрсетілген.
Сондай-ақ, Алаш қаламгерлері С.Торай-
ғыровтьщ «Қазақ тіліндегі өлең кітап-
тары жайынан», Р.Мәрсековтың «Қазақ
9
әдебиеті жайынан» мақалалары да А.-ғы
алғашқы еңбектер қатарьшан орын ала-
ды.
А. шығармаларын жинап, қағазга
түсіріп, реттеп баспага дайындау
ісі ақын қайтыс болған соң ұза-
май-ақ қолға алынғанын дәлелдейтін
нақтылы деректер жетерлік. Жарық
көруінен бірнеше жыл бұрын құра-
стырылып, 1909 ж. Санкт-Петербург-
те басылған Абай өлеңдерінің жи-
нағында ақынның жүз қырықтай
өлеңі (аударма өлеңдерін қосып са-
нағанда) мен «Ескендір», «Масғұт»
поэмалары басылғаны, яғни осы
күнгі белгілі поэзиялық шығар-
маларының көрнектілері түгелге
жуық қамтылғаны айрықша атап
айтарлық. Бүл тұңғыш жинақты
дайындаған, бастырып шығарған
Кэкітай Ысқақүлы мен Абайдың
баласы Тұрағұл болатын. Абай
шығармаларының осы тұңғыш ба-
сылымының жүзеге асырылуы-
на Ә.Бөкейханның әсері болған.
А.-танудың бастамасы, алғашқы
деректік арнасы ретінде осы 1909
ж. жарық көрген Абай шыгарма-
ларының түңғыш жинағын, оған
кірген Кэкітай жазған ақынның
түңгыш өмірбаянын айтуымыз ка­
жет. Абайдың көзі тірісінде жарық
көрген шығармалары бірді-екілі
ғана екенін жэне ақынның өз қол-
жазбалары сақталмай, шығарма-
лары түгелдей дерлік Мүрсейіт Бі-
кеұлының қолжазбалары арқылы
жеткенін ескерсек, бүл түңгыш
жинақтың мэні зор екені анық. А.-
ды дербес арналы ғылым ретінде
қалыптастыруда, әлбетте, М.Әу-
езовтің еңбегі аса ерекше. Оның
10
ең алғаш Ж.Аймауытовпен бірге
шығарған «Абай» журналындағы
мақалаларынан бастап, данышпан
суреткердің өміріне, шығар-
машылығына арналған зерттеулері
Абайды елімізге ғана емес, әлемге
танытатын еңбектер болды.
Абайүлы М екайыл (Мекеш)
(1884-1931) - Алаш қозғалысына қа-
тысушы. Абайдың Әйгерімнен туған
баласы. Жас кезінде мұсылман-
ша, орысша сауат ашқан. М. ағасы
Тұрағұл ауылымен бірге Ақшоқы
маңындағы Тышқан деген жерде ме-
кендеген. Абай өлеңдерін түгелдей
дерлік жатқа білген. Домбыратартып,
эн айтып, әкесі Абайдың мұрасын на-
сихаттады. Мекайылдың Абай тура-
лы эңгімелерін М.Әуезов жас шағын-
да көп естіген. 1917 ж. патша өкіметі
құлағаннан кейін, Алаш партиясы
жетекшілерінің ықпалымен жастар-
дың «Талап» атты мэдени-ағарту ұи-
ымын кұрып, төрағасы болды.Осы
ұйым арқылы Бүкілресейлік Құрыл-
тай жиылысына сайлау науқанында
Алаш партиясын қолдау үшін халық
арасында үгіт-насихат жүргізді. Се-
мейде «Абай» журналын шығаруға
қаржылай демеушілік жасады. Елде
кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан
кейін қуғын-сүргінге үшырап, 1931
ж. тобықты руының 70 адамымен
бірге атылып кеткен.
«Абай» энциклопедиясы - кемең-
гер ақын Абайға арналған қазақтың
алғашқы тұлғалық энциклопеди­
ясы. «Қазақ энциклопедиясының»
бас редакциясы дайындап, 1995 ж.
«Атамұра» баспасынан жарық көр-
ген. Бас редакторы - Р.Нұрғали. Ка­
зак халқының ұлы ақыны Абайдың
Алаш қозғалысы
150 жылдық мерейтойына арналған.
Онда ақынның өскен-өнген ортасы,
бай мұрасы, дүниеге көзқарасы, эсте-
тикасы, поэтикасы, қоғамдық-саяси
ой-пікірлері, тағылымы мен дәстүрі
жан-жақты эрі кеңінен сөз болады.
Энциклопедияда Алаш қайраткер-
лері мен қаламгерлері Ә.Бөкейхан-
ның, А.Байтұрсынұлының, М.Ду-
латовтың, Ә.Молдабаевтың, Р.Мэр-
сековтың, Х.Досмұхамедұлының,
Ж.Аймауытовтың, М.Жұмабаевтың,
С.Торайғыровтың, С.Дөнентаевтың,
жэне т.б. өмірі мен шығармашылығы
туралы мақалалар берілген. Бұл эн-
циклопедиялық мақалаларда Алаш
зиялыларының абайтану ғылымын
қалыптастыруы, Абай дәстүрін да-
мыта жалғастыруы сияқты мэселе-
лер қамтылған.
Абдуллин Хамза Ж армүха-
медүлы (1919, Солтүстік Қазақстан
обл. Булаев ауд. Калинин а.) -
алашшыл ақын, Петропавл агро-
техникумын, Омбы қ.-ғы ауыл ша-
руашылық жұмысшылар факуль-
тетін бітірген. Солтүстік Қазақстан
облыстық халық ағарту бөлімінде
қызмет атқарған. Алматыда комму­
н и ст^ журналистика институтында
оқыған. 2-дүниежүзілік соғысқа қа-
тысып, тұтқынға түскен. Тұтқын-
дар лагерінен Алаш қайраткері М.
Шоқайдың бастамасымен құрылған
«Түркістан легионы» құрамына
алынған. Соғыс аяқталған соң елге
оралып, әкімшіл-әміршіл жүй-
енің саяси қуғын-сүргінін бастан
кешірді. Ол - Мүстафа Шоқай, Мағ-
жан Жұмабаевтардың өмірі мен
шығармашылығына байланысты де-
ректі еңбектердің авторы.
 S fJ K lu e iu o 6, Т > .Қ ,а м за б е к ц л ы
Абылаев А йтқали (т.ж.б., Орал
облысы, Жымпиты у., - ө.ж.б.) -
Б.А-О. офицері, қазақтың алғашқы
ұлттық әскери кадрларының бірі.
Ақпан төңкерісі қарсаңында Орал
реальдық әскер училищесін бітір-
ген. 1918 ж. жазда ІҮ Қазақ Орал
облыстық сиезінің қарарымен гим-
назияларда, реальдық училище-
де, мұғалімдер мектебінде, уездік
орыс-қазақ училищелерінде, бо-
лыстық орыс-қазақ мектептерін-
де орыс азаматтық білімін алған
қазақ жастарынан әскери коман-
далық құрам эзірлеу мақсатында
бұрынғы орыс армиясы үлгісімен
Ойыл уэлаяты үкіметі Жымпиты
к-де ашқан қазақтың тұңғыш ұлт-
тық әскери мектебі - алты айлық
Ойыл уэлаяты юнкерлік мектебінің
алғашқы түлектерінің бірі. Әскери
өнерді ю.мектептің капитан Креж-
ков басқарған эскери оқытушылар
құрамынан үйренген. Ю.мектепті
1918 ж. қарашада үздік тэмамдады.
Алаш Халық милициясын (әскерін)
жасақтау, осы қажетке ауыл-болы-
стардан салық жинау ісімен шұғыл-
данған айрықша жүздікті басқарды.
Ғ.Жетпісов төрағалық еткен боль-
шевизммен күрес жөніндегі комис­
сия жанындағы айдауыл (конвой)
командасының командирі болды.
Орал қаласы маңындағы Қараоба
(Теректі), Шыңғырлау болыстарын-
дағы большевиктерге ниеттес қоныс
аударушылар поселкелерінде тер-
геу-тексеру жұмыстарына қатысты.
1919 ж. қаңтарда Қызыл армияның
Ілбішін бағытындағы бөлімшелері
(Чапаев дивизиясы) жойып жіберіл-
ген белгілі операция кезінде Гнилов
11
поселкесінде жайғасқан 443-бекініс
батальонын қолға түсіруге қатысты.
1918 ж. желтоқсандағы Жымпиты
Алаш гарнизонының бас көтеруінен
соң Жымпиты гарнизонының ба-
стығы болып тағайындалды. 1919 ж.
қарашада Б.А-О. Үкіметі мен облы-
стық земство мекемелерінің Ойылға
көшірілуіне байланысты Жымпиты
түрмесіне большевиктік топқа тіле-
улестігі үшін отырғызылған. Ойыл
түрмесінде Жымпиты Алаш гар­
низоны көтерілісіне қатысқандығы
үшін қамалған топты Орал Войско
үкіметімен арадағы келісім бойын-
ша Калмыковоға апаратын конвой
жасағына офицерлер Базарғали Қо-
жахметов, Керей Есеғалиевпен бірге
басшылық етті. Сол ж. 17 қараша-
да айдалушылар б. Тайпақ ауданы
«Базартөбе» кеңшары маңындағы
Масқардың Жаңакөлі деген елдіме-
кендегі қоналқы кезінде қызылэскер
тұтқындар мен Жымпиты гарни­
зоны көтерілісін ұйымдастырушы
Хұсайын Орақов, Ғалиолла Жолама-
новтардың ұйытқы болуымен түнгі
түгендей кезінде бірнеше Алаш ми-
лиционерін өлтіріп, қашып шықты.
Сол оқиға кезінде Жайық өңірін-
дегі революциялық күрес қайрат-
кері Меңдіғали Ипмағамбетов қаза
тапты. А.-ның М.Ипмағамбетов
өліміне қатысты жөніндегі пікір-
лер екі ұдай. Олардың бірсыпырасы
тұтқыннан қашып құтылған Х.О-
рақов, Ғ.Жоламанов естеліктеріне
сүйеніп, М.Ипмағамбетов тобының
А.А. қолынан қазақ болғанын айтса,
бірқатар пікір оларды оқиғадан соң
екі күннен кейін-ақ казактар қамыс
арасында 9 тұтқын-қызыләскермен
12_______________________________
бірге жасырынған жерінен тауып,
атып өлтіргенін уэждейді. А.А. ісін
1920 ж. Әмірғали Ипмағамбето-
втің талап-шағымы бойынша жэне
Ә.Әйтиев пен С.Арғыншиевтің күш
салуымен Қазақ революциялық три­
буналы қарап, оны Қызыл армия
құрамындағы Қазақ полкімен бірге
Врангельге қарсы шайқасқа, Қырым
майданының алғы шебіне жіберу
жөнінде шешім қабылдады. Ауыз-
екі деректерге қарағанда, майданга
барар жолда қашып шығып, елге
оралған. 1920 ж. орта шенінде Орал
губерниялық ауылшаруашылық
несие мекемесінде қызмет істеді.
30-ж. Түркістанда эртүрлі қызмет-
те болды. 1934 ж. күзде Алматыға
келген сапарында Ә.Ипмағамбето-
втің арызы бойынша тұтқындалып,
Орал қаласына жеткізілді, ісі ПХК
Батыс Қазақстан облыстық басқар-
масының қарауына берілді. 1934 ж.
күзі мен 1936 ж. көктемі аралығында
Жымпиты к-де Батыс Қазақстан об-
лыстық сотының арнаулы коллегия-
сы іс қарап, жазбаша көрсетілімдер
мен Тайпақ, Жымпиты ауылдарынан
шақырылған куэлардың жауаптары
негізінде М.Ипмағамбетовты өл-
тіруге қатысқанын толық дәлелдей
алмастан, А.-ны 8 жыл мерзімге
бас бостандығынан айыру туралы
үкім шығарды. Кейінірек Қазақ КСР
Жоғарғы соты айтылмыш үкімнің
күшін жойып, айыпкер б. Б.А-О.
Үкіметінің офицері жэне қала гар-
низонының бастығы болуы себепті
істі әскери трибуналдың қарауына
берді. А.-ның бұдан кейінгі тағды-
ры белгісіз. Дәлелденбеген дерек­
терге қарағанда, 1937 ж. атылған.
Алайда Алматы жэне Орал қаласы
қауіпсіздік органдары архивтерінде
А.-қа қатысты іс жоқ. А. образы Х.Е-
сенжановтың «Ақ Жайық» трилоги-
ясында кеңестік саясат ыңғайында
жазылған естеліктердегі мэліметтер
негізінде, көркемдік тұрғыдан жи-
нақталып жасалды.
Абылайхан (Әбілмансүр) - қа-
зақтың аса көрнекті ханы, ел жэне жер
тұтастығын сақтап, дамытқан дара
қолбасшы. 1713 жылы туып (бұрын
1711 ж. делініп келді), 1781 жылы қай-
тыс болған. Мем-
лекет тарихында
саяси реформа-
торлық еңбегімен
қалған Қазақ Ор-
дасының дара ха-
нының арғы тегі
-Жошы хан, бергі
бабалары - хан-
дықтың негізін салған Әз-Жәнібек,
бұдан кейін еңсегей бойлы ер Есім
хан, Салқам Жэңгір хан. Хан Абы-
лай - Қазақстан тарихындағы тұтас
бір дэуір. Қазақ елінің еңсесін көте-
ру мен мемлекет мүраты жолындағы
күресте оның мемлекетшіл парасаты,
дара батырлығы, жетекші қолбас-
шылығы, саяси қайраткерлігі, дипло-
маттық біртуар қасиеті айқын көрін-
ді. Осындай айрықша қасиеттерінің
арқасында ержүрек сүлтан хандық
дэрежеге көтеріліп, өз дэуіріндегі
түрлі элеуметтік топтар мен айтулы
қайраткерлердің қолдауына ие бол­
ды. Жас сүлтан қатысқан алғашқы ірі
шайқас 1729 жылғы Аңырақай шай-
қасы еді. Қазақтар мен қалмақтардың
аса бір шешуші қақтығысында небәрі
18 жастағы Абылай тарихтың зор жа-
 Е .Щ .іл еіи ов, Т Э .І^ а л іза б е к ц л ы
уапкершілігін арқалап, «Қазақ тарих-
та қалады!» деп жауға атойлап аттан-
ды. XVIII ғасырдың ортасына дейін
Орта Азиядағы халықаралық қаты-
настардың маңызды факторы Жоңға-
рия болды. Қоғамдық-саяси тұрғыда
1717-1718 жэне 1723-1725 жылдардағы
жоңғар шапқыншылығы қазақ мем-
лекеттігіне орны толмас залал әкел-
ді. Абылай бар күш-жігерін Жоңғар
басқыншылығын элсірету саясатына
жұмсады. Өз билігін нығайту мен
көрші елдермен тату көршілік қаты-
нас құру мақсатында Абылай іргелес
халықтардың ықпалды эулеттерімен,
сондай-ақ, қазақ хандары мен сул­
тан дарының арасында династия-а-
ралық некелесуді қолға алды. ХҮІІІ
ғасырдың алғашқы ширегіндегі
қиын уақыт Абылай ханның мінезін
шыңдап, оны қатал да мақсатшыл
саясатшы етіп шығарды. Ол тұлғалы
жэне көреген мемлекет басшысы ғана
емес, сондай-ақ шебер стратег-қол-
басшы да еді. Бөгенбай мен Қабанбай
бастаған көптеген атақты батырлар
оның ақылы мен кеңесіне жүгініп,
керек кезде қайратты жігеріне арқа
сүйеді. Ресей мен Қытай жақтың ты-
ныштығын пайдаланған ол Ташкент
пен Ходжентке жорыққа шығып, Жи-
заққа дейінгі қазақтың жеті қаласын
азат етті. Қазақ шекарасын шығыста
Алтайға дейін, солтүстікте - Тобыл-
дан эрі, ал оңтүстікте - Ташкентке
дейін кеңейтті. Оның салиқалы да са-
уатты саясатының нэтижесінде ішкі
саяси ахуал тұрақтанып, Шыңғыс
эулеті мен ақсүйектердің өзара тар-
тысы тыйылды, қазақтың барша эт-
никалық территориясы азат етілді.
Саяси өмірдегі басымдық қалмақтар-
13
дан азат етілген Алтай, Тарбағатай,
Жетісу өлкелерін игеруге бағыттал-
ды. XVIII ғасырдың 40-жылдарының
орта шенінен бері қарай Орталық
Азиядағы саяси жағдай Қазақ хан-
дығының пайдасына шешіле баста-
ды. Қазақтың этникалық құрамын-
да оң өзгерістер байқалды. Халық
саны қалмақ, қырғыз, қарақалпақ,
ноғай жэне басқа да Орталық Азия
халықтарының табиғи қосылуы мен
ұйысуы есебінен де молая түсті. Ел-
дің берекесі кіріп, ұлт саны 3 милли­
о н а жетті. Абылай хан секілді елдік-
ті ойлаған тұлғалардың арқасында
Қазақ елі қалыптасу мен нығаюудың
қиын сыны мен жолынан өтіп, да-
лалық мемлекеттің ерекше моделін
өмірге әкелді. Далалық мемлекетті
құрудың өзгешелігі шартты сипат-
тағы «жер», «халық», «билік» секілді
ұғымдардың бірлігіне байланысты
еді. Алаш зиялылары Абылай хан
тұлғасын, оның қайраткерлік еңбе-
гін жиі байыптап отырды. Ол туралы
мәліметтер Ә.Бөкейхан, М.Дулатұлы,
С.Асфандиярұлы, М.Тынышбайұлы,
Қ.Кемеңгерұлы, С.Садуақасұлы,
М.Жұмабаев т.б. жазғандарында
ұшырасады.М.Дулатұлы «Хан Абы­
лай» атты мақаласында оның халық
алдындағы еңбегіне жоғары баға
береді. А. М.Жұмабаевтың бірқатар
өлеңдерінде жэне «Батыр Баян» по-
эмасында айырықша жырланады.
Сонымен бірге А. Алаш қайраткері
М.Тынышбаевтың «Қазақ халқының
тарихы» еңбегінде де айтылған.
Автономияны басқару және
Алаш автономиясы территория-
сында жергілікті басқаруды үй-
ымдастыру жөніндегі қаулысы
14
- 1918 ж. қыркүйек айында Уфа қа-
ласында жарияланған құжат. Бұл құ-
жат 11 баптан тұрады. Бұл баптарда:
«Алаш автономиясы территориясын-
да Алашорда бірден-бір басқару ор­
ганы болып табылады», «облыстық
жэне уездік комиссарларды Алашор­
да тағайындайды», «әскери уақыт-
тың жэне жол қатынасының әлсізді-
гіне байланысты құрамына Бөкей
Ордасы, Ойыл уэлаяты, Закаспий
обл. Маңғышлақ уезі, Торғай об-
л.-ның Ақтөбе жэне Ырғыз уездерін
басқару үшін Алашорданың бөлімі
құрылады», «Алашорда бөлімінің
қүрамы: Қүлманов, Х.Досмұхамедов,
Ж.Досмұхамедов, И. Тұрмұхамедов»
делінген жэне тағы да басқа мәселе-
лер қамтылған. Осы қаулы негізінде
Алашорданың Батыс бөлімі құрыл-
ды.
Автономияшылдар одагы - I
Мемлекеттік Дума депутаттары ара-
сында аз ұлттардың мүддесін қорғау
үшін құрылған парламенттік топ.
Одақтың мақсаты - орталықтанды-
рылған мемлекеттік басқару жүйесі-
не қарсы шыға отырып, жергілікті
аймақтардың арман-мүддесін билік
орындарына жеткізу, шығарылатын
заңдарда жергілікті жердің ұсы-
ныс-ұстанымын ескеру. Аталған
одақтың тарихы 1905 ж. наурызда
шет ұлттар баспасөзін талқылаған
Журналистер сиезінен басталады.
Осы жиында қайраткерлер автоно­
мия мен федерализма жол бастай-
тын ұлт өкілдерінің одағын құрудың
алғышартын ұсынды. Сол уақытта
эрбір шет аймақтың мәселесімен та-
нысып, ұсыныстарын жүйелеп, тал-
дайтын Уақытша бюро қүрылды.
Алаш қозғалысы
Осының негізінде автономия мен
федерализм мәселесін нақты талқы-
лаған Журналистер сиезі 1905 ж. 19­
21 аралығында Петерборда өтті. Оған
115 мүше қатысты. 5 отырыс өтті.
Бастапқы отырыстарда эр ұлт ай-
мағының тарихи тағдыры туралы ба-
яндамалар тыңдалды. Баяндамашы-
лар XIX ғ. ұлттық-саяси қозғалыстар-
дың тарихы мен қазіргі ахуалға терең
талдау жасады. Кейінгі отырыстарда
Ресей мемлекетінің бірлігі мен тұта-
стығын сақтай отырып, ұлттық жэне
территориялық автономияны қалып-
тастырудың теориялық негіздерін
сараптады. Жиынға эзірбайжан, ка­
зак, армян, татар, украин, беларусь,
грузин, еврей, латыш, литван, поляк,
эстон секілді ұлт қайраткерлері қа-
тысты. Сиез төмендегідей қарар қа-
былдады: 1) демократиялық негіздегі
мемлекет құрылысына іргетас бола-
тын еркіндік қозғалысы - Ресейдегі
барша халықтың ортақ ісі; 2) ұлт өкіл-
дері алда келе жатқан өзгерістер бар­
шага еркіндік берсе, бэрінің рухани
жэне материалдық дамуына кең мүм-
кіндік тугызса деп тілейді; 3) Ресейде
түрып жатқан экономикалық, діни,
ұлттық деңгейі эртүрлі халықтарға
заң мен мемлекеттік басқарудың ор-
талықтандырылған жүйесі негізсіз
жэне қажет емес деп санайды; 4) сиез
Ресейдің барлық халқы орталықсы-
здандырылған мемлекеттік билік пен
федеративтік қүрылыс негізіндегі
халық билігіне зәру деп есептейді; 5)
белгілі бір территорияға жинақталып
қоныс теппеген үлт өкілдерінің мүд-
десі үшін жэне саны аз үлттардың
мүддесі үшін олардың ұлттық құқын
қорғайтын жалпымемлекеттік кон-
 S ^ /Ііл е іи о в , Т ).Қ ,а м з а б е к ц л ы
ституция нормасы белгіленуі тиіс.
Бұл айтылғандарға қол жеткізу үшін
Сиез пропорционалды өкілдік жүй-
есін мемлекеттік парламент пен жер-
гілікті сеймдарға қатар енгізу қажет
деп санады. Айтылған ұсыныстарды
жүзеге асыру мақсатында Сиез «Ха-
лықтар Одағын» құру қажет деп тап-
ты. Автономияшылдар мен федера-
листер одағын қолдай отырып, тағы
да ұйымдық сиез шақырып, жарғы
даярлау ісіне кірісу жайын ортаға
салды (Қараңыз: Национальный во­
прос в программных документах по­
литических партий, организаций и
движений России. Начало XX в.: До­
кументы и материалы. Томск, 1998.-
С. 56 57.). Жогарыда аталган сиезге
Қазақ елі атынан қайраткер, инженер
Мұхамеджан Тынышбайұлы қаты-
сып, сөз сөйледі. А.о. Мемлекеттік
Думада белгілі деңгейде ғана белсен-
ділік көрсетті. Өйткені І-ІІ Дума да
күшпен таратылды.
А ғартуш ылық - Алаш қозға-
лысының құрамдас бөлігі. А. - жақ-
сылыққа, бақытқа ұмтылған күллі ел-
дің бастан өткерер жетілу һэм өрістеу
жолы. Сондай-ақ, мұны эр ұлт бір-бірі-
не ұқсай бермейтін мазмұнда қилы
жағдайда, сан түрлі мерзімде жүріп
өтеді. Бұлай болуы қоғамдық-тари-
хи факторларға байланысты. А. ке-
зеңінің бар мақсат-мүддесін бойына
жинақтайтын әдебиеттің функциясы
білім-іліммен ғана шектелмейді. Осы
орайда қайраткер Әлихан Бөкейхан:
“Оқу-білім болса, мақсат бәрі табыла-
ды дегендей көрінеді. Бұлай болса, бұл
- адасқандық болды. Біліммен мақсат
шықпайды. Ғәзәзіл ұжмақтан, надан-
дықтан шыққан жоқ. .. .Ұлтына, жұр-
15
тына қызмет қылу - білімнен емес,
мінезден. ...Жақсы мінезге тоқтаған
адам аз. .. .Heine түрлі залалды қазақ
мінезі бұзық орысша, мұсылманша
хат білгендерінен көрініп жүр.
Бұлар өзге қазақтан білімді.
Білімнен жақсы мінез шықса, бұ қа-
лай?” - дейді. Ағартушының “жақсы
мінез” дегені - адамшылық, иман-
дылық, елшілдік. Аталған кезеңнің
қаламы осыны орнықтыруға жұм-
салды. Сонымен бірге ол ұлт сұра-
нымын іс жүзінде қанағаттандыруға
жұмылды. “Басқадан кем болмас
үшін біз білімді һэм күшті болуы-
мыз керек. Білімді болуға оқу ке-
рек. Күшті болуға бірлік керек. Осы
керектердің жолында жұмыс істеу
керек”, деп жазады Ахмет Байтұр-
сынұлы. Қазақ ұлтының тарихын-
дағы А. кезең шамамен XIX дың
60 ж.-нан XX - дың 30- ж.на дейін
жетпіс жылға жуық созылады. Ал
мұны бір-бірімен байланыстағы үш
бөлік құрайды: 1. Бастапқы А. (1860-
1890); 2. Негізгі А. немесе Алаш а.-ғы
(1890-1920); 3. Инерциялы А. (1920-
1929). Бастапқы А. біздің тарих пен
әдебиеттануда біршама зерттелінді.
Бұл XIX ғ. қоғамымызды ағартуға
талпынған Ш.Уәлиханов, Ы.Алтын-
сарин, А.Құнанбайұлы, М.Бабажа-
нов сынды тұлғалардың әрқайсы-
сы өз бетінше жасаған қадамы еді.
Олардың еңбегінде әлем тарихында
кездесетін А. кезең тұлғаларына қо-
ятын талаптың бэрі дерлік бар. Бірақ
ерекшелігі де жоқ емес. Бұл А.-тың
“бастапқы” болатыны олардың
ағартушылық ісінің басында тұрған-
дыгымен жэне аталған тұлғалардың
бір күшке бірікпей, жеке-дара күре-
скендігімен түсіндірілуі тиіс. Әрине,
оларда шэкірт немесе пікірлес бол-
мады дей алмаймыз. Алайда шэкірт
санаулы, пікірлес байлаулы еді.
Солай болғанның өзінде бұл ағар-
тушылар кейінгі толқынға көп нәр-
се нұсқап кетті. Негізгі А.-ты (Алаш
а.-ғын) ұлттың ұйысуға қарай жа-
саған қадамы тудырды. Мұны кейбір
зерттеушілер Ренессанс деп асығыс
тұжырымдап жіберген кезі де болды.
Тіпті Құрманғазы-Абай аралығын
Ренессанс деген зерттеушілер де та-
былды. Мұндай еліктеу реңкті пай-
ымдар аталған кезеңнің дэл сипатын
түсіндіріп бере алмайды. Егер ояну
мен өрлеудің бэрі Ренессанс бол-
са, бізде оның “бірнешесі” болған.
Сондықтан еуропалық Қайта өрлеу
дәлме-дәл қайталанды дегеннен гөрі
кейбір сипаты ұшырасты деу - біздің
шындыққа жақынырақ. Ал, Ағарту
- Батые пен Шығысқа ортақ тұжы-
рым. Сонымен бірге бұл кезеңнің
тұлғалары “ағартушылық үшін тер
төгіп жүргенін” жазып кеткенін есте
ұстаған жөн. Негізгі А.-тың тұлға-
ларында біртілектік пен ұйымдасу
бар. Бірігіп қамдану мен қорғану
бар. Ұмытыла бастаған “бір тудың
астына жиналу” ұраны осы кезде
көтерілді. Байлардың пейілі - меце-
наттыққа ұласып, ортадан қаражат
шығарып кітап, газет-журнал жари-
ялау, қозғалысқа бірігу осы А.-тың
дәйекті жұмысы. Бұл А. шағында
қарама-қарсы күштер болған жоқ.
Болуы да мүмкін емес еді. Себебі
тілек - бір, арман - бір, жау да бір
болатын. Инерциялы А. - Ресейдің
шет аймақтарында һәм өз ішінде
ғана байқалған тарихи-рухани про-
 £?^ІІілешов, Т>.Қ,ам забекцлы 17
цесс еді. Яғни, 1917 ж. төңкеріс бүкіл Бірінші, рухани сабақтастық қалай
жүйені шайқады. 20-ж. бастап ресми жүргенін аңғарамыз. Екінші, ал-
басқа қоғам құрылды. Бірақ осылай дыңғы буынға берілген идеологи-
болғанның өзінде халық тағдырын, ялық мэжбүрліктен ада бағаны бай-
рухани мұратын бірер жылда басқа ыптаймыз.
арнаға салу мүмкін емес-тін. Сон- «Азамат» серіктестігі - Орын-
дықтан негізгі А.-тың ұшқындары борда 1913-1918 ж. «Қазақ» газетіне
инерциялы түрде өмір сүре берді. құрылтайшы, демеуші болған серік-
Қарама-қарсы күштер осы кезде тестік. Оны құрған, қалыптастырған
пайда болды. Оларды объективті - ұлт зиялылары. Серіктестік жарна-
жағдайлар ымырасыз етті. Инерци­ сы 100 сом болып белгіленген. 1917
ялы А. уақытында Негізгі А. көсем- ж. оның мүшесі 106 адамға жеткен.
дерінің орнына дәстүр мен салтты, Сол кездің заңдылығына сәйкес,
әлемдік тарих тәжірибесін құнттаған мемлекет қаржыландырмайтын ба-
жаңа тұлғалар шықты. Бұл күш әсіре сылымдар осындай серіктіктің көме-
пролеткультшілдіктің тегеурінін гімен жұмыс істеген. Тарихтан мэлім
жұмсартып, еркін рухани-мәдени жайт, «Қазақ» патшалық саясатқа
дамудың күнін ұзартты. Біздегі А. қарсы мақалалары үшін 4-5 мар­
баспалдақтарының ішіндегі аз жэне те үлкен айыппен жабылған. Сонда
біржақты зерттелінгені - негізгі А. оның қайта ашылуы үшін төленетін
(Алаш а.-ғы). Бұлай болуы оның күр- мол қаржыны (бір деректе «эр кез-
делілігінде емес, оған ғалымдардың дері 50,1500, 3000,4550 сом айыппұл
“екі шоқып, бір қарағандығында” тағылғаны» айтылады) ұлт ауқатты-
Яғни, ол шақтағы идея, концепция- лары берген. «Қазақ» газетінде А.с.-
лардың “тым ілгері кеткендігінде” не шамасына қарай жарналық қаржы
Мысалы, “Батыстағы күрес - әле- аударып, мүше болған азаматтардың
уметтік теңдік үшін күрес, Шығы- аты-жөні үзбей жарияланып тұрған.
стағы күрес - бодандықтан құтылу «Азып-тозып кетпеске не амал
үшін күрес” деген концепцияның бар?» - Ж. Сейдалиннің «Айқап»
өзі не тұрады. Немесе, “әлем халқы журналында жарияланған мақаласы.
бір-бірімен құрдас болу керек” де­ Бұл сиез шақыру жөніндегі мейлін-
ген Алаш зиялыларының тұжыры- ше толымды, мейлінше мақсатты
мына ұқсас ойды араға қырық-елу алғашқы жарияланым еді. Мақала-
жыл салып құрылатын дүниежүзілік сында автор қазақ халқының отар-
бейбітшілікке кепіл беретін ұйым шылдық кезіндегі ахуалын талдай
(Б ¥ ¥ ) жарғысына жазатынын кім келіп, ендігі жерде бас қосып отар-
болжаған. Бұл А. елінің болашағын шыл үкіметке халықтың жағдайын
Ресей шындығы контексінде іздеген көтеруге байланысты талап қою қа-
Бастапқы А.-қа лайықты баға берді. жеттігін беріле жазады. Елдің күй-
Осы бағаны зерделеу - ғылым үшін ін түзеу үшін оқығандар кеңесу ка­
аса қажет нәрсе. Оны білу арқылы жет, кеңесу үшін сиез ашу керектігін
біз екі қорытындыға қол жеткіземіз. алға тартады да, сиез ашудың қа-
18
жеттігін төмендегідей себептермен
түсіндіреді: « 1. Істің ең қиын жері
рұхсат алу, іздену, Хакіммен үркіт-
пей, шошытпай жақсы қалыппенен
сөйлесу. Бұл сиез турасында бөтен
хакім қанағат ететіндерден талапкер
шықпаса, мен Аллаға сыйынып өз
міндетіме алайын; 2. Бас қосу Орын-
бургта болсын; 3. Әр болыстан екі
болыс сайланып келсін; 4. Нендей
сөздер сиездің қарамағына түседі?
(Бағдарлама). Эрине ол программа
хакімге көрсетіледі. Министр бекі-
теді, программаға жазылатын лай-
ық сөздерді эуелі «Айқап» һэм «Қа-
зақты» бетіне жазып салыстырарға
керек: «Ханда қырық кісінің ақылы
бар» деп бабаларымыз айтып кет-
се де, ақылға ақыл қосылсын, сөз-
ден сөз тусын; 5. Менің бұл жазған
сөзімді мақұлдаған яки бұл турада
айтатұғын ақылы болған азамат,
атқа мінген ел ағасы һэм халыққа
сөзін тыңдататұғын мола, хазіреттер
болатүғын болса, олардың бәрінен
өтінемін: маған хат жазып білгенін
айтсын». Бұл мақаланың негізгі кө-
терген мэселелері «Айқапта», «Қа-
зақта» келелі тақырыпқа айналды.
¥лт-азаттық қозғалыстың бүкіл ка­
зак даласын қамтуы үшін жэне оның
мақсатты күреске айналуы үшін ел
мүддесі жолындағы азаматтардың
басқосуы мәселесінің күн тэртібіне
қойылуы - осы кезең үшін аса өзек-
ті мэселе болатын. Жиһанша Сейда-
линнің бұл үлкен қозғау салған хаты-
на Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, Б.
Сыртанов жауап жазады. Сондай-ақ,
Ж.Сейдалиннің сиез өткізу идея-
сын Б.Қаратаев, Ж.Тілеубергенов,
К.Шалқаров, Е.Қасаболатов, А.Ақ-
Алаш қозғалысы
берліұлы т.б. қызу қолдағанын «Ка­
зак», «Айқап» беттерінен оқимыз.
Мәселен, Б.Қаратаев бастаған топ:
«Сіздің сиез керек деген сөзіңізді бек
ұнатамыз. Сиез экімдердің рұқса-
тыменен болсын, жұрттың мұқтажы
турасында ақылдасайық, осы келе-
шек халық жұмысына қызмет етуге
біз даярмыз» деген сияқты тілекте-
стік лебіздерінің көп болғандығын
аңғарамыз. С.-ның сиезге қатысты
мақалалары «Мусульманская газета»
сияқты басылымда да көрініс тапты.
Осы газеттің 1914 ж. 14 қаңтардағы
санында Торғай губернаторының С.-
ды қабылдағаны жөнінде мәлімет
берілген болатын.
Айбасов Бірмүхамед 1895 ж.
Ақмола обл., Атбасар уезі, ¥лытау
бол.-да дүниеге келген. Қоғам қай-
раткері. ¥лытау бол.-да 30 жылдан
астам фельдшер болған Айбас Бай-
табынұлының (1862-1937) отбасында
туған. Ауыл шаруашылық учили-
щесін (Омбы, 1917), Қызыл профес­
сура институтын (Мәскеу, 1933) бітір-
ген. «Бірлік» мәдени-ағарту ұйымы
басқармасының хатшысы болды.
«Айқап», «Қазақ» басылымдарын-
да өлеңдері мен мақалалары жари-
яланған. Ақмола уезі қазақ коми-
тетінің жэне «Жас қазақ» ұйымының
белсенді мүшесі. 1920 ж. Ақмола обл.
жер басқармасының бастығы, Семей
губерниялық «Қосшы» одағының
төрағасы (1925-1928), Қазақ ауыл ша-
руашылыгы кооперация одағы мал
шаруашылығы бөлімінің бастығы,
өлкелік кооперация техникумының
директоры (1928-1931). Байларды тәр-
кілеуде, қазақ шаруаларын ұжымда-
стырудағы асыра сілтеушілікке қар-
 В ^ Щ іл е ш о в , Т>.1^,алізабещ лы 19
сы шыққандығы үшін қуғынға ұшы- 1В1& г. Я м и р ь 15 f і; J.»* c s s , ? ~ j. «_ и г р

рады. 1933 ж. И.В.Сталиннің атына і» и а

TSSmMs&g ) *
..... , > г>
T * . . W W *i H.”
жазылған «алтаудың хаты» авторла- ■;>> ■ Ф
i f»— * *•
.. . - £ • _____ 1iyf 1 •«i»v r*-< ^
рының бірі. Өмірінің соңғы ж. Түрген
қой кеңшары саяси бөлімінің (Алма­ £ ? * CJ ■ N ji

ты облысы) бастығы (1933-1935), Ка­ ’•*- 7 .Т - р 2

) Тй ші ^

зак партия баспасының редакторы * • "^Г> T

>» ч ^ -v »
* *
S f <**
4 1 Т 1№ I
*. в Я * *

(1935-1937) болды. Саяси қуғын-сүр- «Г1Г J А£,т

o'- yr*
• .4] 1, « и 1 •’
OP^-"
0 M U ^ 0 "

гіннің құрбаны. У Ч ’ '•••■' * 4 * ^ » «г-•'* *. А-*

М Ц * А» — АіЛ ■ •
“V ^
Cf“ . <*' . •1
Айбасов Қапез . ... j,. '*1^ W r # * '/*» J " . d' 1

К
- - ,у->- o w S H - ' W - J -V t- jL LU rf
Алаш қозғалы- ^ ■... • -
>* U 4 J 1 ' І Ь у
w - Jp ‘ — f
•• А * *V
АУмМ/*«-
^
I
сына қатысушы. --Л • j r *.■ - - 1 *!* • •
’-»-*1**
Қазіргі Солтүстік V -*» ' ^ Ijk — .‘ л

V'*"*>V .
Қазақстан обл. >*'^*p* V >' * • '• Л »' ,/■ * *
f'H у w 'l *

Шал ақын ауд. -c-

u; ib tjA j
*-
4U^ -.y*
‘«S4*1 J j i ^ A

Қаратал а. 1878 j r V-Лу»

^ ^ 1 ,1 Й .Ү ..І
«-“T J* c —• * ! * _ / * I * . * - . v ^ ''

ж. туған. 1918 ж.
туған өңірінде Алаш қозғалысының
жұмыстарына қатысқан. Аса ауқат-
ты адам ретінде 1929 ж. жэне 1935 ж.
тәркілеуге үшыраған. 1941 ж. Ала-
шордаға қатысы үшін 15 жылға бас
еркіндігінен айрылған.
«Айқап» журналы - 1911 ж.
қаңтары мен 1915 ж. қыркүйегі ара-
лығында Троицк қаласынан кейде
айына бір рет, кейде екі рет шығып
тұрған қазақтың алғашқы қоғамдық
саяси жэне әдеби-мәдени журналы.
Редакторы - көрнекті көсемсөзші,
ақын, зерттеуші Мұхамеджан Се-
ралин. Журналды шығару ісіне та­
тар ұлтының зиялылары біршама
қаржылай-рухани көмек көрсеткен.
Басылымның 88 саны жарық көрген.
Журналда А.Байтұрсынұлы, М.Ду-
латұлы, Ш.Құдайбердіұлы, С.Торай-
ғырұлы, Б.Өтетілеуүлы, С.Дөнентай-
ұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Ә.Ғалимұлы
т.б. қалам қайраткерлерінің еңбектері
жарияланған. «Айқап» үлт тарихы
мен мәдениеті тақырыбын да бірша-
ма зерделеген. Қалайда журнал XX
ғ. басында қазақтың саяси, мэдени
деңгейінің өсуіне айрықша ықпал ет-
кен. Басылым атына келсек, қазақтың
«эй, қап!» деген өкінішке толы сөзі-
нен туған. Яғни, мақсаты - өкініштің
орнын толтыру болған. Ал, «Айқа-
пқа» айдын эрі пана Троицкі Қоста-
най-Торғайға жақын, эрі сол кезде
бұл өңір тұтасымен Орынборға қа-
раған еді. Соңғысының кейін астана
болып кетуінің де сыры осында.
Аймағамбетов Ақкенже (1896,
Семей об. Семей уезі, Шыңғыс бол.
4-а. - 1932, Сырдария окр.) - Алаш
қозғалысының Семей өңіріндегі қай-
раткерлерінің бірі. Алашорда әскери
жасағы жетекшілерінің бірі. Мұсыл-
манша білім алған. Әлеумет ісіне ден
қойып, ұлт қайраткерлерімен мүрат-
тас болады. 1917 ж. кейін уездік, об-
лыстық қазақ комитеттері жұмыста-
рына араласып, қаржылай жәрдемде-
седі. Шыңғыстағы «Талап» ұйымы-
ның құрылтайшысы. М.Әуезов қой-
20
ған «Еңлік-Кебек» спектаклінде Ке-
бек рөлін сомдайды. 1918 ж. Семейде
құрылған Алашорда ұлттық эскерін
көлікпен, қаржымен жабдықтауға
ерен еңбек етеді. Большевиктерге
қарсы жүргізілген соғыста қайсар
мінезді батырлығымен танылады.
Тұрағүл Абайұлымен бірге болыне-
виктерді Семейден Рубцовкаға дейін
қуған атақты шайқас жетекшілерінің
бірі. А. қазақ қайғы-қасіретіне бей-
жай қарай алмаған тұлға. Алаш
қозғалысына қатысқан азаматтарға,
отбасына, оқудағы тілектес жас жет-
кіншектерге азық-түлікпен, қаржы-
лай көмек көрсеткен. Аштық алапа-
тына тап болған Жетісу, Сырдария
қазақтарына азық-түлік жеткізуде,
қаржылай демеуде елшіл үстынымен
танылады. Болыиевиктік жүйе қы-
сымына алынып, қуғын-сүргінге
түседі. 1928 ж. тәркіленіп, отбасымен
Сырдария округіне жер аударылады.
1932 ж. Сырдария округінде қайтыс
болған.
Аймауытүлы Жүсіпбек (1889 ж.
қазіргі Павлодар обл. Баянауыл ауд.
Қызылтау - 1931 ж. Мәскеу) - Алаш
қозғалысына қатысушы, жазушы,
драматург, аудармашы, публицист.
1917 ж. Ақпан төңкерісінен кейін
Алаш қозғалысы жаңа қарқын алып
обл.-да алдымен азаматтық, содан
кейін қазақ комитеттері қүрыла
бастағанда Семей қ-да да қазақ ко­
митет! қүрылады. Семей обл. қазақ
комитетіне А. 1917 ж. көктемінде
мүшелікке кандидат болып қабылда-
нады. Осы кезеңде Семей обл. қазақ
сиездеріне де қатысады. Алаш идея-
ларының ықпалымен М.Әуезов екеуі
1918 ж. алашшыл бағыттағы «Абай»
журналын ашады. Журналда оның
үлтшылдық бағыттағы публицисти-
калық шығармалары жарияланып
тұрды. Жазушының «Қартқожа»,
«Ақбілек» романдарында «Манса-
пқорлар», «Ел қорғаны, «Шернияз»,
«Қанапия-Шәрбану» атты драмала-
рында XX ғ. алғашқы ширегіндегі
қазақ да-
л асы н д ағы
оқиғалар
шыншыл-
д ы қ п е н
бейнеленіп,
автор осы
және басқа
да көркем
туы нды ла-
рында төң-
керістік ке-
зеңдегі ұлт
тағдырын шеберлікпен суреттеді.
Оның 1920 ж-ғы әңгімелерінде жэне
сын мақалаларында кеңестік дэуірдің
саясатын қабылдамау ерекше бай-
қалады. Әсіресе, «Елес» әңгімесін-
де жэне «Әдебиет әңгімелері» атты
сын мақаласында осыны аңғарамыз.
1930 ж. «Қазақстандағы ұлтшыл-
дық ұйыммен байланысы бар» де­
ген жаламен абақтыға қамалып, 1931
ж. Мәскеудегі Бутырка түрмесінде
атылған.
Айтбаев Мәжит, Қобызшы
Қорқыт (1914 ж. Қызылорда обл. Қар-
мақшы ауд.- 1945 ж. Германия, Дрез­
ден қ.) - Алаш дәстүріндегі үлтшыл
ақын. ҚазПИ-ді бітірген. 1937-1939
ж. Қызылорда педагогикалық инсти-
тутында оқытушы, студенттер даяр-
лау курсының бастыгы, Қазақстан
Жазушылар одағының Қызылор-
 S fJ K iu e u io 6, Т > .К ,а м за б е к ц и ы
да обл. бойынша өкілі қызметтерін
атқарды. Өлеңдері мен әңгімелері
мерзімдік баспасөзде, жинақтар-
да жарияланып тұрды. Көркем ау-
дармамен де айналысты. 1939 ж. А.
әскерге алынып, КСРО-ның батыс
шекарасында қызмет атқарды. 1941
ж. жау қолына тұтқынға түседі. Гер­
мания да «Түркістан ұлттық бірлік
комитетіне» мүше болып «Жаңа Түр-
кістан», «Милли Түркістан» газет-
терін шығарысқан, «Милли әдебиет»
альманағының бас редакторы болтан.
Шығармаларын «Қобызшы Қорқыт»
деген бүркеншік атпен жазған. Бұл
атты алуына М.Жұмабаев шығар-
машылығы эсер еткен. 1943 ж. Бер-
линде «Абылай хан» атты өлең-
дер жинағы жарық көрді. Оған екі
дастан, үш баллада, торт эн, 41 өлеңі
енген. Шығармаларында Алаш қай-
раткерлері бастаған ұлт-азаттық кө-
терілісінің идеяларын насихаттаған.
Бұл жинақ 1971 ж. Мюнхенде қайта
басылды «Милли әдебиетінің» бір
саны түгел А.тың 30 жылдығына ар-
налды. «Абылай хан» жинағындағы
өлеңнің бэрі, «Милли Түркістан»,
«Милли әдебиеттен» табылған 30
шақты жыры 1991-1995 ж. Қазақстан-
да жарияланды. А. 1945 ж. Дрезден-
де бомба жарқыншағы тиіп, дүние
салған.
Ақаев Серікбай Ж ұмағалиұлы
(1880 ж. Тортай обл. бесінші а. - 1937
ж.)—Алаш қозғалысының қайраткері.
Орта білім алған. 1916 ж. Наманган
уезінде адвокат болтан. Бірінші жал-
пықазақ сиезінде Құрылтай жиналы-
сына депутаттыққа ұсынылған. 1918
ж. Алашорда іс басқармасының ба-
стығы. Қоқан автономиясы орталық
21
комитетінің мүшесі. Қоқан автоно­
миясы таратылтаннан кейін Семейге
келген. Осы қалада Алаш үкіметін-
де болып, оның бірқатар жұмыста-
рына атсалысқан. Кеңес үкіметінің
алғашқы ж. Қазақстанның юсти­
ция халық комиссариатында жұмыс
істеді. 1930 ж. Алматыда заңгер қы-
зметін атқарған.
Ақаев Хасен (1859 ж. Семей обл.,
Қарқаралы ауд., Қу болысы - 1931
ж. Қызылжар) - қоғам қайраткері,
Алаш қозғалысына қатысушы. 16
ж. Қу елінің болысы қызметін атқа-
рып, ел арасында жаңалық енгізуші,
білім мен өнерді қолдаушы болтан.
Атақонысында орналасқан Қоянды
жәрмеңкесінің өркендеуіне, орыс,
татар, өзбек көпестерімен сауда-сат-
тықтың дамуына көп күш салған.
Дүкен ұстап, қыр қазағының өнер-
кәсіп өнімдеріне сұранысын өтеуге
тырысқан. Егін егіп, мал тұқымын
жақсартумен айналысқан. Еуропа-
лық үлгідегі қазақ-орыс мектебін
ашып, оны бітіргендерді өз қара-
жатымен Қарқаралы, Семей, Омбы
оқу орындарында оқытқан. Әнші,
күйші, серілерді, фельдшер, ісмер
адамдарды жанында ұстаған. Балу-
андарымен, жүйрік аттарымен даңқы
жайылған. 1905 ж. Қарқаралы құзы-
рхатын (петициясын) ұйымдасты-
рушылардың бірі болды. 1910 ж. қа-
зақтарды патша үкіметіне бағынба-
уға, сырттан көшіп келушілерге жер
бермеуге, Қазақстанды Ресей импе-
риясынан бөліп алуға үгіттеді детей
айып тағылып, экімшілік жағынан
жауапқа тартылды. 1917 ж. 16 науры-
зда Қарқаралы у. қазақ комитетінің
мүшесі болып сайланды. 1918-1920 ж.
22_______________________________ Алаш қозгалысы
алашорданың елдегі сүйеніштерінің на қабылданады. Мұны бітірген соң
бірі болды. 1921-1922 ж. Кеңес орын- Омбы гимназиясында жеті жыл, ал
дарына елге сыйлы азаматтардың Том гимназиясында бір жыл оқиды.
сайлануына ықпал жасады. Семей Соңғысын 1898 ж. тэмамдайды. 1898­
өңірінен аштыққа ұшыраған Торғай 1903 ж. Санкт-Петербург универси-
еліне жәрдем малый жинастыруға тетінің заң факультетінде оқып, оны
атсалысты. Мал-мүлкі элденеше рет алтын медальмен бітірген. 1903-1905
тәркіленді. 1927 ж. Қызылжарға, одан ж. Омбы сот палатасында, округтік
Башқұртстанға кетуге мэжбүр етілді. сотында қызмет еткен. 1905-1907 ж.
Ақбаев Жүсіп (т.ж.б. - 1959 ж.) - Омбы, Петропавл, Семей, Павлодар,
Алаш қозғалысына қатысушы. 1917­ Баянауыл
1919 ж. Батыс Алашорданың Ырғыз Қарқаралы
өңіріндегі жұмыстарына белсене қа- қалаларын-
тысқан. 1918 ж. қаңтар айында өткен да наразылық
Сырдария қазақтарының Түркістан- шерулеріне
дағы сиезіне қатысқан. 1918 ж. Ырғы- қатысады. II
зға келген Міржақып Дулатұлына М ем л ек еттік
серік болған. 1918-1919 ж. Батыс Ала- Думага сай-
шорданың Ырғыз уездік бөлімінде лануға ты-
Алашорда отрядының азық-түлікпен ры сқаны м ен,
қамтамасыз ету жүмыстарын басқар- патшалық ре­
ды. Кеңес үкіметі орнағаннан соң жим оны бұл
эртүрлі жұмыстар атқарған. 1927 ж. мүмкіндігінен
«Алаш» партиясының идеяларын айырады. Омбыдағы «Степной край»
насихаттады, байлардың мүдделері газетіне сол кездегі ұлт басындағы
үшін күресті деген айыппен бір топ қиын ахуалдың заңдық-құқықтық
Алаш қозғалысына қатысушылар- жағын тереңінен қозғап жазады.
мен бірге Калугаға жер аударылады. Алаш қозғалысы үшін аса жауап-
1930 ж. мерзімі аяқталған соң Орск ты кезеңде ұлттың құқығын қорғай
қаласына келіп тұрады. Осы қалада алған заңгер Ж.А. оқығандарға, қа-
үш жыл тұрғаннан кейін Ақтөбеде, рапайым халыққа сауатты күресудің
қуғын-сүргін ж. Өзбекстанда тұрған. жолын көрсетті. Ол Омбыда жүрген
Бұдан кейінгі ж. Ақтөбеге қайтып кел­ қазақ жастарын өз төңірегіне топ-
ген. Өмірінің соңғы ж. біржолата дінге тастырып, әлемдік дамудың, демо-
бет бұрып, шариғат жолына түскен. кратиялық жаңғырулардың негізін
Ақбайүлы Ж ақы п (1876 ж. Қарқа- түсіндірді. Түрлі басқосулар мен
ралы у. Берқара б. (қазіргі Қарағанды кештер ұйымдастырып, ағарту қозға-
обл. Ақтоғай ауд.) №3 а. - 1934 ж. Ал­ лысының заңдық тетіктерін баяндап
маты қ.) - үлт-азаттық қозғалысының отырды. Жастар да, үлкендер де оны
қайраткері, қазақ халқынан шыққан «Жақып мырза» деп атайтын бол­
тұңғыш құқық магистрі. 1886 ж. ды. Жастардың күш-жігерін бірік-
Қарқаралыдағы орыс-қырғыз школы- тіру, ой-пікірлерді баспасөзде, халық
 S fjillu e tM o e , Т > .Қ ,а м за б е кц л ы 23
көп жиылатын орындарда орнымен Ә.Бөкейхан бастаған тұлғалардың
айту, оқығандардың ұйымшылдығы жәрдемі көп тиді. Төңкеріс кезеңінде
секілді мәселелерді жиі көтерді. Бұл де қайраткердің Жетісу облысының
жағдай жергілікті жандармерияға Қапал уезіне 2 жылға жер аударылға-
жетіп, жас қайраткердің соңынан нын білеміз. 1906-1918 ж., негізінен,
аңду қойылды. 1905 ж. патша атына Семей округтік сотында қызмет
жазылған эйгілі «Қарқаралы петици- істейді. 1906 ж. «патша өкіметіне
ясын» заң тұрғысынан негіздеп хатқа қарсы іс-эрекет жүргізді» деген ай­
түсірушілердің қатарында А.-тың ыппен тұтқындалып, алғаш 1908 ж.
есімі ерекше аталады. Ә.Бөкейхан Якутияға, ал 1910 ж. Тобыл қала-
ұйытқы болған, Қарқаралы уезінің сына жер аударылады. 1910-1912 ж.
өкілетті 42 қазағы атынан патшаға Троицк қаласында айдауда бола-
1905 ж. 22 шілдеде жолданған осы ды. 1912 ж. Қарқаралыға оралады.
хаттың Алаш қозғалысындағы орны 1915 ж. қайта тұтқындалып, Семей
айрықша. Осының нәтижесінде ха- түрмесіне жабылады. Якутияға 5
лыққа біршама еркіндік берген 1905 жылға айдалайын деп тұрған жері-
ж. 17 қазандағы патша манифесі дү- нен эйгілі ақпан төңкерісі болып,
ниеге келді. Империя аумағында ха- ғайыптан құтылады. Бірақ Уақыт-
лыққа бостандық, теңдік, сөз еркін- ша үкімет те оны сол 1917 ж. Семей
дігі туралы ой айтудың мүмкіндігі түрмесіне жабады. Кешікпей сая-
туды. Осындай қызуқанды бір шеру си ахуал өзгереді. Ол осы ж. Алаш
сол ж. 19 қазанда Омбыда өтіп, мұнда партиясы құрылатын I жалпықазақ
А. азаматтық белсенділік танытты. сиезінің де, Алаш автономиясы жа-
Мұнан кейін қызметтен шеттетілген рияланатын II жалпықазақ сиезінің
қайраткер Кереку өңірінде жиындар де ұйымдастыру жэне өткізу жұмы-
өткізіп, патша өкіметінің халыққа сына белсене қатысады. Алашорда
қарсы әрекеттерін сынады. 1905 ж. үкіметі - ¥лт кеңесінің мүшесі бо­
15-16 қарашада Қарқаралы қаласында лып сайланды. 1917 ж. шілдесінде
өткен үлкен басқосуда да өкіметтің Колчактың әскери-далалық соты
теріс әрекеттерін эшкереледі. Пат- оны әскери-казак диктатурасын
шаның жергілікті экімшілігі «Үкімет құлатуға себепші болғаны өлім жа-
заңдарын халыққа теріс түсіндіретін засына кесті. Кеңес тұсында 1919­
заңгер», «Уездік бастықтар мен бо- 1927 ж. ол Семей өңірінде жауап-
лыстардың қызметіне халықты қар- ты қызметтер атқарады. 1927-1928
сы қоятын элемент» деген айыппен ж. Сырдария округтік адвокаттар
оны 1906 ж. 11 қаңтарда тұтқындап, алқасының мүшесі болды. 1929 ж.
Семей түрмесіне жөнелтеді. Бірақ жалған айыппен ұсталып, 1930 ж.
сауатты қайраткер де үнсіз қалма- Воронежге жер аударылды.
ды. Дәлелмен, жүйелі хаттарымен, А қбүлақ сиезі — Ақтөбе у-нің
арыз-талабымен Омбының сот па- Ақбұлақ елдімекенінде 1918 ж.
латасы алдында өз ісін ақтап алуға 27 тамызында 7 болыс қазақтары
тырысып бақты. Бұл кезде Жақыпқа бірігіп өткізген сиез. Осы сиезде
24
Алашорданың Ақтөбе у-гі бөлімі
сайланды. Оған Ә. Мұратжанұлы,
Ә.Жүндібайұлы, Б.Тыныштықбай-
ұлы енді. Бұл сиез жөнінде «Қазақ»
газеті хабарлама берді.
«Ақжол» газеті - Қазақстанның
қоғамдық-саяси ойының жэне мәде-
ни-ағарту ісінің дамуына ықпал ет-
кен газет. Бастапқыда «Жаңа өріс»
деген атаумен шыққан (Ташкент,
1920 ж. 18 сәуір 27 шілде аралығы),
1920-1925 ж. Ташкентте Түркістан
Компартиясы ОК мен ТүркАКСР-і
ОАК-нің органы, 1925-1926 ж. Шым-
кентте БК(б)П Сырдария губкомы-
ның органы. Алғашқы редактор-
лары - Сұлтанбек Қожанұлы мен
Қазмұқамбет Қүлетұлы. Бұдан соң
газетті басқарып, шығаруға атса-
лысқандардың ішінде Н.Төреқұлұлы,
С.Оспанұлы, И.Тоқтыбайұлы т.б.
болды. Басылымның мазмұнын бай-
ытуга М.Дулатұлы, Ж.Аймауытұлы,
Х.Досмұхамедұлы, І.Жансүгірұлы,
А.Байтұрсынұлы, Б.Сүлейұлы, Т.Шо-
нанұлы, Қ.Кемеңгерұлы т.б. Алаш
зиялылары белсене қатысты. Газет-
те Алаш қозғалысының қайраткер-
лері қазақ халқының мүддесіне қа-
тысты мәселелерді көтеріп, құнды
мақалалар жариялады. Басылымның
халықшылдыгы, идеялық бағыты
партия билігін шошындырды. Сон-
дықтан «Ақ жолдың» жайы эртүрлі
деңгейде сынала бастады. Коммуни-
стер «қызыл» деген атаудан қашып,
қарсы жақтың түсін асқақтатқан «Ақ
жол» атауынан саяси мэн, төңкеріске
карсы сипат іздеді. Бұл ретте С.Қо-
жанұлы «Ақ жол» - біздің ақ бата-
мыз, ақ жүрегіміз, ақ көңіліміз екенін
қазақ-қырғыз жұрты ақылымен
Алаш қозғалысы
біліп, жүрегімен сезеді» деп жазды
(1921, №115, 7 желтоқсан). Бастапқы
«Ақжол» нөмірлерінен Мағжан мен
Бернияз өлеңдерін, І.Жансүгірүлы
мен қырғыз зиялысы И.Арабайұлы
мақалаларын, қазақ-қырғыз институ-
тына, бастапқы ұлт оқу құралдары-
на, әуесқой театрлық қойылымдарға
байланысты деректерді ұшырасты-
рамыз. Газеттің тағы бір үлкен та-
рихи миссиясы - Қазақстанның са-
яси-элеуметтік дамуына деген Түр-
кістанның көзқарасын (ол кезде екеуі
бөлек республика гой) айна қатесіз
жеткізгені дер едік. Тарихи А.г. қазақ
тілінің кеңсе тілі, ресми тіл болуы-
на да қам жейді. Мысалы, «Азамат»
деген бүркеншік атпен жазған автор
(мұны бір зерттеушілер М.Дулатұлы
дейді) «Тіл мәселесі» атты мақа-
ласында: «Бұл күнде жиһангерлік
саясатынан құтылдық. һэр халық
өз тілінде оқуға, жазуға, өз тілінде
тергеуге, өз тілінде тергелуге тиіс.
Мемлекет зэкөннен бастап ауылнай
комитеттердің ісіне шейін жазу һэр
халықтың өз тілінде болу керек» деп
жазады. Қазаққа белгілі тұлға, ағар-
тушы Мэннан Тұрганбайұлының
«Кеңсе тілі қазақша болсын!» атты
мақаласында да тіл саласындағы заң-
дылық пен эділеттілікті жолға қою-
дың эрі қарапайым, эрі түсінікті жолы
сөз болады (№1-38 нөмірлері матери-
алдары). 1925 ж. 29 мамырда И.В. Ста­
лин РК(б)П Қазақ өлкелік комитетіне
жолдаған «Қазақ баспасөзі туралы»
хатында «Ақ жол» мен «ақгварди-
яшыл эмигрант» Мұстафа Шоқай
арасында идеялық бірлік барын көр-
сетіп, партияда жоқ интеллигенттер
газеттен аластатылсын деп талап қой-
 Е ^ ІІіи е ім о в , Т > .Қ ,а м за б в к ц л ы
ды. Партия көсемінің бұл хаты ұлт
зиялыларының қуғындалуына ықпал
етті. А.г. халық алдындағы борышын
адал орындаған, ұлттың рухын көтер-
ген басылымдардың бірі болды.
Ақмешіт уездік жиылысы - 1917
ж. наурызында өткізілген сиез. Сиез-
ге Алаш қайраткерлері С. Лапин, Е.
Табынбаевтар қатысып, сөз сөйлеген.
Сиезде қазақ ұйымдарын құру мәсе-
лесі қалыптасқан жағдайды талқы-
лау мәселелері айтылды.
«Ақмола, Семей, Жетісу, Орал
және Торғай облыстарын басқару
жайлы Ереже» - Бұл қазақ қоғамына
экімшілік сот реформасын енгізуге
бағытталған заң актісі. Құжатқа 1891
ж. 25 наурызда император III Алек­
сандр қол қойған. Ережеге сай Орын-
бор жэне Батыс Сібір генерал-гу-
бернаторлығының орнына Дала
генерал-губернаторлығы құрылып,
Омбы қаласы оның орталығы болып
бекітілді. Құрамына Ақмола, Семей,
Орал, Торғай, Жетісу облыстары
кірді. Генерал-губернаторға шексіз
билік берілді. Басқарма мүшелерінің
жергілікті халықтан сайлануы қағаз
жүзінде болды. Патша экімшілігінің
жоғары лауазымдағылары болыс пен
старшындарды сайлаусыз-ақ тагай-
ындай алатын, ал сайланған болы-
сты эскери губернатор бекітетін.
Әскери губернатор жаңа сайлау өт-
кізуге құқылы болды. Жер иелену
нормалары өзгеріске ұшырады. Пат­
ша өкіметі қазақ жерін Ресей мем-
лекетінің меншігі деп жариялады.
Қазақ ауылдарында дәстүрлі жер
бөлінісі нормалары аздаған шекте-
улер қойылғанмен, бұрынғысынша
сақталды. Патша өкіметі Қазақстанга
25
орыс губернияларынан көшіп келген
қазақ әскері мен орыс шаруалары
үшін арнайы жер иеленуі тэртібін
енгізді. Өлкенің тұтас халқына ор-
тақ сот билігін жүргізген импери-
ялық соттар құрылды, ал жергілік-
ті мұсылман жұртшылыққа қаты-
сты істерді халық соттары қарады.
Империялық соттарға заң жүзінде
басымдық берілді. Қазақстанның
экімшілік-аймақтық құрылымы мен
әлеуметтік экономикалық өмірінде-
гі империялық реформалар жаңа са-
лық жүйесін қабылдауга мәжбүрледі.
Салық төлеушілердің басым бөлі-
гін қазақ шаруалары құрады. Ереже
жергілікті халық құқыгы мен мүд-
десін қоргамады. Патша өкіметінің
жер саясаты құнарлы жерлерді ба-
сып алуды көздеді, бұл мал шару-
ашылығымен айналысқан көшпелі
халықты өрісін тарылтып, қыстауы
мен жайлауынан айырды. Екінші
жағынан қазақ жерінде егін шару-
ашылығының дамуына кедергі кел-
тірілді. Келімсектерді қолдау кушей-
in, олардың саны арта берді. 1891 ж.
«Ақмола, Семей, Жетісу, Орал жэне
Торгай облыстарын басқару жайлы
ереже» патшалықтың Қазақстандағы
саяси үстемдігін арттырудың заңды
негізін қалап, отарлық қанауды кү-
шейтуге бағытталды.
Ақмола, Жетісу, Семей, Орал
және Торғай облысы қазақтары
өкілдерінің кеңесі - Ресей патшасы-
ның бұратана (қазақ, өзбек, қырғыз,
т.б.) халықтардың 19-43 жастағы
азаматтарын майдан тылының қара
жұмысына алу туралы жарлығынан
(25.06.1916ж.) туындаған мәселе-
лерді талқылаған кеңес. «Қазақ»
26
газетіне топтасқан зиялылардың
бастамасымен 1916 ж. 7 тамызда,
Орынборда шақырылды. Стихиялы
түрде бастаған қарсылық әрекеттер-
ге көзқарасты айқындап, қантөгісті
болдырмау үшін ел ішіндегі жағдай
жалпықазақтық жиында талқыла-
нуы қажет деп есептеген Ә.Бөкейхан,
шілдеде Кеңес өткізуді сұрап, Торғай
ген.-губернаторына жеделхат жол-
дады. Кеңес Бөкейханның төраға-
лығымен (хатшылары М.Дулатов,
О.Алмасов) өтті. Кеңеске қатысушы-
лар патша жарлығының алдын ала
жарияланбай, тосыннан берілгенін,
оған халықтың дайын еместігін, жер-
гілікті экімдердің қиянатын атап көр-
сетті. Әр елге шыққан әскерді қайта-
ру, халық өкілдерінің кеңесін өткізіп,
мэн-жайды түсіндіріп, қазақ жігіт-
терін қара жұмысқа жіберуді мүм-
кіндігінше кешеуілдету, бұған дейін
алынғандар мен олардың отбасы-
ларына мемлекет тарапынан жеңіл-
діктер жасау жолдарын қарастыру
қажет деп шешті. Ресей үкіметіне 17
тармаққа негізделген талап-тілек-
терін ұсынды.
Ақмола көтерілісі - қазақ халқы-
ның 1916 ж. Ресей отаршылдығына
қарсы ұлт-азаттық қозғалысының
құрамдас бөлігі. Ақмола өңіріндегі
Қорғалжын, Қарабұлақ, Қоржынкөл,
Ереймен, Сілеті болыстарында қа-
рулы жасақтар ұйымдастырылды.
Көтерілісшілерге кэсіпорындардың
қазақ жұмысшылары қосылды. Қыр-
күйек - қазан айларында Қорғалжын
өңірлерінде, Ерейментауда, Ұлытау-
да жалпы саны 40 мыңнан астам кө-
терілісшілер шоғырланды. Қазан-қа-
раша айларында қазақ жасақтары
Алаш қозғалысы
мен империяның әскери бөлімдері
арасында бірнеше ауыр шайқастар
болып өтті. Орыс зеңбіректері мен
пулеметтеріне қарсы ашық айқаста
төтеп бере алмайтынына көзі жет-
кен көтерілісшілер шағын топтармен
үкімет әскерлеріне тұтқиылдан ша-
буыл жасау тәсілін қолданды. Мұн-
дай тәсілмен олар жауларын титықта-
тып, жеткілікті қару-жарақ жинаған-
ша уақыт ұтуға тырысты. Көтеріліс-
шілердің негізгі күшін ашық айқасқа
тарта алмаған жазалаушылар тобы
бейбіт елді қырғынға ұшыратты,
мал-мүлкін талады, ауылдарды өр-
теді. Көтерілісшілер мен жазалаушы­
лар арасындағы ірілі-ұсақты ұрыстар
1917 ж. ақпанына дейін созылды. Ақ-
молалық көтерілісшілердің бір бөлігі
Торғайдағы Әбдіғаппар - Амангелді
әскеріне келіп қосылды.
Ақмола облысы - Батыс Сібір
(Дала) генерал-губернаторлығының
құрамындағы облыс (1868.10.21).
Оған Көкшетау, Атбасар, Ақмола у.
мен Сібір қазақ Петропавл қалала-
рындағы Сібір қазақ әскерлерінің
1-6-полк округтарының біраз жер
иеліктері қосылды. Орталығы Омбы
қ. болды. 1869 ж. 1 қаңтарда об­
лыс экімш. жағынан біржолата қа-
лыптасты. Оның қүрамында 5 уезд
(Омбы, Петропавл, Көкшетау, Са-
рысу (1882 ж. 18 мамырда бұрынғы
Батыс Сібір ген.-губернаторлығы-
ның орнына қүрылған Дала ген.-гу-
бернаторлығының қүрамына енді.
Облыс халқы 1887 ж. - 375370, 1897
ж. - 682608. Негізгі түрғындары - қа-
зақтар (570 238 адам) болды. Келім-
сектердің жалпы саны 1896-1914 ж.
1118700-ге жетті. 1916 ж. қарай облыс
 S ^jK iueiM oe, Т > .К ,а м за б е кі4Лы 27
тұрғындарының арасындағы оры- Ақмола облыстық қазақ ко­
стардың саны 1 млн-ға жетті. Мұн- митет! - 1917 ж. 25 сәуірі мен 7 ма-
да Тайыншакөл (Көкшетау) маңы, мыр аралығында өткізілген Ақмола
Ақмола, Атбасар (Знаменский), облыстық қазақ сиезінде құрылған
Көкшетау (Покров), Александровск комитет. Бұл комитеттің төрағасы
(Арық-Балық ст.), Петропавл (Атба­ болып Айдархан Тұрлыбаев, орын-
сар у.) сияқты ірі жәрмеңкелер жэне басарлығына Сейілбек Жанайдаров
ұсақ жэрмеңкелер болған. 1917 жылға пен Асылбек Сейітов, ал мүшелігіне
қарай облыста 100-ге жуық жәрмең- Қозы Торсанов, Ермұхамет Тоқбаев,
ке, 50-ге тарта сауда орындары жұ- Төлебай Нұралин, Сэдуақас Жанта­
мыс істеді. А. о-нда Ақмола, Баяна- сов, Ерқосай Мұқышев, Мағжан Жұ-
уыл, Қарқаралы, Көкшетау у-нде кен мабаев, Байсейіт Әділовтер сайлана-
өндіру өнеркәсібі шоғырланды. А. о. ды. Комитет мүшелері Бірінші жал-
Ресейді тұзбен қамтамасыз етуші не- пықазақ сиезін ұйымдастыруға жэне
гізгі аймақтардың бірі болды. осы сиезден кейін «Алаш» партиясы-
Ақмола облысы қазақтарының ның жергілікті ұйымдарын құруға,
Қүрылтайы - 1917 ж. қазан айында ұлт-азаттық қозғалыстың мақсаты
өткізілген Құрылтай. Омбы қала- мен бағыттарын жалпы халыққа
сында өткен бұл Құрылтайдың күн түсіндіруде айтарлықтай жұмыстар
тәртібіндегі бірден-бір басты мэселе атқарады. Екінші жалпықазақ сиезі-
«Алаш» партиясының бөлімін құру нен кейін бұл комитет өңірде Ала-
еді. Құрылтайға 100-ге жуық адам шорда үкіметінің саясатын жүргізуге
қатысқан. Тарихи деректерде бұл Қ. атсалысты. Сондай-ақ, бұл облыстық
ға Ә.Бөкейханның қатысқаны айты- комитет өңірдегі белсенді жастарды
лады. «Алаш» партиясының облы- ұлттық мүдде жолына ұйыстыра біл-
стық комитетін құру жөнінде қаулы ді.
қабылданып, оның төрағалығына Ақмола облыстық қазақ сиез-
А.Сейітов сайланды. дері - Бірінші сиез 1917 ж. 25 сәуірі
Ақмола облыстық Алаш коми­ мен 7 мамыры аралығында Омбы қа-
тет! - 1917 ж. қазан-желтоқсанда Қа- ласында өтті. Сиез төрағасына А.Тұр-
зақстанның бірқатар облыстарында лыбаев, төраға орынбасарларына
«Алаш» партиясының комитеттері Е.Итбаев пен М.Дулатов сайланды.
құрыла бастады. Мәселен, 1917 ж. Сиездің күн тэртібіндегі негізгі мәсе-
сондай комитет Омбыда өткен қазақ лелер: білім беру; эйел мәселесі; сот;
сиезінде Ақмола облысында ашыл- земство; баспасөз; азық-түлік; уақыт-
ды. Облыстық комитеттің төрағасы ша атқару комитеттерін құру т.б. Ақ-
болып Айдархан Тұрлыбаев сайлан­ мола обл. қазақтарының сиезі мазмұ-
ды, мүшелері Асылбек Сейітов, Мағ- ны жағынан Торғай сиезіне жақын
жан Жұмабаев, Қазы Тұрсынов, Ер- қаулы-қарарлар қабылдады. Сиездің
мұхамед Тоқбаев, Төребай Нұралин, соңғы мәжілісінде Ақмола облы-
Сэдуақас Жантасов, Ерқосай Мұқы- стық қазақ комитеті құрылды, оған
шев, Байсейіт Әділов. төрағалыққа Айдархан Тұрлыбаев,
28 Алаш қозғалысы
орынбасарлыққа Сейілбек Жанай- сындағы комиссарлары болып тағай-
даров, Асылбек Сейітов, мүшелікке ындалды. Қазақстанның уез, облыс
тағы жеті адам бекітілді. Олардың орталықтарында Уақытша үкімет-
арасында Мағжан Жұмабаев, Байсей- тің жергілікті органдары қалыпта-
іт Әділов сияқты белсенді жастар да сты. Олар, негізінен, жергілікті орыс
бар еді. Ақмола обл. қазақтарының буржуазиясының, кэсіпкерлердің
екінші сиезі қыркүйек айында өтті. өкілдерінен құралып, кадеттердің,
Ақпан тө ң к ер ісі-1917 ж. 27 ақпан- эсерлердің және соларға жақын са­
да (12 наурыз) Ресей империясында яси партиялар мен қозгалыстардың
патша өкіметін қүлатып, елде буржу- мүшелері болды. Уақытша үкімет-
азиялық-демократиялық республика тің өлкедегі ұлттық тірегі 1917 ж.
орнатқан төңкеріс. Төңкеріс нэти- наурыз айынан құрыла бастаған
жесінде ресми билікті қолына алған қазақ жэне мұсылман комитеттері
Мемлекеттік думаның шешімімен болды. Олар, негізінен, сол ж. шілде
Уақытша үкімет құрылды. А.т. айында қазақтың үлттық Алаш пар-
жеңісінің ең маңызды нәтижесі - тиясын ұйымдастырған Ә.Бөкейхан
елде саяси бостандықтар орын алып, басқарған зиялылардың жетекшілі-
бүкіл қоғамдық өмірдің демократи- гімен құрылған болатын. Қосүкімет-
ялануы болды. Бүкіл аймақта сая­ тіліктің дүниеге келуі елдің қоғам-
си бостандықтар (сөз, баспасөз, т.б.) дық-саяси өмірінің тұрақсыз екенін
жүзеге асырыла бастады, партиялар көрсетті. Барлық билік не Уақытша
мен басқа да саяси ұйымдар құруға үкіметтің, болмаса Кеңестердің қо-
рұқсат етілді. Алайда А.т. қоғамдық лына көшу тиіс еді. Ақырында, са­
өмірдің барлық мәселелерін, мысалы яси тұрақсыздық Қазан төңкерісіне
соғыс және жер мәселелерін шеше ұласып, Уақытша үкімет биліктен
алған жоқ. Жаңа үкімет органдарын тайдырылды.
құру ұзаққа созылды. Жер-жерлерде Ақынбеков Еркінбек - Алаш
Уақытша үкіметтің органдарымен қозғалысына қатысушы. Ол 1863
қатар, орталықта Петроград кеңесі ж. қазіргі Оңтүстік Қазақстан обл.,
басқарған Жұмысшы, солдат жэне Түркістан ауд., Құшата а.-да туған.
шаруалар кеңестері құрылды. Осы- Ақын, ауыз әдебиеті нұсқауларын
лайша, елде қосүкіметтілік (ресми жинаушы. 1893 ж. Түркістандағы
Уақытша үкімет жэне Кеңестер) жүй- торт кластық орыс мектебін бітір-
есі қатар орын алды. Уақытша үкімет ген. Фергана, Әулиеата, Шым-
Қазақстанда кадеттерден, эсерлер- кент уездері басқармаларында тіл-
ден жэне өзінің саяси бағытын жү- маш болган. Түркістан уезі атқа-
зеге асыруға сенімді деп табылған ру комитетінде экімшілік жүмыс
қазақтың зиялыларынан өлкелік, атқарған. Қысқа арнау, сықақ, на-
облыстық және уез комиссарларын сихат өлең-жырлар шығарған, қис-
тағайындады. Мысалы, Ә.Бөкейхан са-дастандар, толғау-термелер жы-
Уақытша үкіметтің Торғай облысын- рлаған. Қазақ халқының эпостық
дағы, М.Тынышпаев Жетісу облы- жырларын жинаумен шұғылданган.
 S f jiliu e iu o e , Т > .Қ ,а м за б е кц л ы
Ә.Диваев Ақынбековтың айтуы
бойынша «Алпамыс», «Бекет ата»
дастандарын жазып алып, 1897, 1916,
1922 ж. жариялаған.
Алаш автономиясы - Екінші
жалпықазақ сиезінде жарияланған
мемлекеттік құрылым. Бұл іс жүзін-
де қазақ хандығы дәуірінен кейін-
гі қазақ мемлекеттілігінің нақты
көрінісі болатын. Аталған сиезде
Х.Ғаббасұлы комиссия атынан ба-
яндама жасап, онда қалыптасқан
жағдайды ескеріп қазақты басқа-
ратын үкімет керектігін баяндады.
М.Шоқайұлы баяндамасында А.а.
жарияланса Түркістан аймағы қа-
зақтарының қосылатындығын біл-
дірді. X. Ғаббасұлы баяндамасы не-
гізінде сиез автономия құру туралы
қаулы қабылдады. Бұл қаулыда: «1)
Бөкей елі, Орал, Торғай, Ақмола,
Семей, Жетісу, Сырдария облыстары
Фергана, Самарканд облыстарын-
дағы һэм Амудария бөлімдеріндегі
қазақ уездер Закаспий облысындағы
һэм Алтай губерниясындағы іргелес
облыстардың жері бірыңғай, іргелі
халқы қазақ-қырғыз қаны, тұрмы-
сы, тілі бір болғандықтан өз алдына
ұлттық, жерлі автономия құруға. 2)
Қазақ-қырғыз автономиясы «Алаш»
деп аталсын. 3) Алаш автономиясы-
ның жер үстіндегі түгі, суы, астын-
дағы кені Алаш мүлкі болсын. 4)
Алаш автономиясының низамын
Бүкілресейлік Учредительное со­
брание бекітеді. 5) Қазақ-қырғыз
арасында тұрған аз халықтардың
құқықтары теңгеріледі» делініп та-
рихи шешім қабылданды. Алаш
қайраткерлерінің А.а. құрудағы
негізгі мақсаты қазақтың ұлттық
29
мемлекетін қалыптастыру болатын.
Сондықтан да автономия құрылған
шақта барша қазақ баласы қуанды.
Оны «Қазақ», «Сарыарқа» газет-
терінің сол кездегі сандарынан оқи-
мыз. А.а. жарияланғаны туралы «Са-
рыарқа» газетінде Әлімхан Ермеков:
«Декабръдің 12-сі күні түс ауа сагат
3-те дүниеге Алаш автономиясы
келіп, азан шақырылып, am цойыл-
ды. Алты алаштың баласының
басына ац орда тігіліп, алаш туы
көтерілді. Үлкен ауылдарга цоңсы
қонып, шашылып жүрген цазац-цы-
ргыз жүрты өз алдына ауыл болды;
отансыз жүрт отанды болды» деп
жазды. Аталған тарихи қаулы қа-
былданған соң сиезге қатысушылар
Уақытша ¥лт Кеңесінің, яғни Ала-
шорда үкіметінің төрағасын, мүше-
лерін сайлады. Автономия астанасы
болып сиез қаулысына орай Семей
қаласының Заречная слободка бөлі-
гі белгіленіп, оның аты «Алаш» қа-
ласы болып өзгертілді. Алашорда
төрағасы Ә. Бөкейхан автономияның
жұмысқа кіріскендігі туралы жан-
жаққа өзінің жеделхатын жолдады.
Осы тарихи Екінші жалпықазақ си-
езінде жарияланған Алаш автоно­
миясы отарланған қазақ елінің өз
мемлекетін құруға деген саяси аса
маңызды қадамы болатын. Сонымен
бірге автономия 1905 ж. басталатын
Алаш қозғалысы қайраткерлері та­
рихи күресінің жемісі мен жеңісі еді.
Алаш автономиясы территория-
сында уақытша жер пайдалану ту­
ралы қаулы - Алашорда үкіметінің
1918 ж. 11-24 маусымында шыққан қа-
улысы. Алаш автономиясы аумағын-
да жер пайдалану туралы бұл қаулыда
30
уақытша ережелер бекітілген. 11 тар-
мақтан тұратын ережеде: автономия
аумағында жерге деген жекеменшік
институтының жойылғандығы, жер
қойнауын, суды пайдалануды реттеу,
қазақ және орыстар арасындағы жер
дауы т.с.с. мәселелер бекітілген. Қау-
лыға Алашорда төрағасы Ә.Бөкейхан,
мүшелері М.Тынышбаев, Х.Ғаббасов
қол қойған.
Алаш автономиясының жерін-
де жер пайдалану туралы Уақыт-
ша Ереже - 1918 ж. 11 маусымында
Алашорда үкіметінің мәжілісінде қа-
былданған ереже. Бүл Ереже бойын-
ша бұдан былай Алаш автономиясы
аумағында жер мүлік ретінде бөлін-
бейді; жердің кеңін, суын, балығын
пайдалануға рұқсатты Алашорда
береді; қазақ пен орыс арасындағы
жерге байланысты дауларды земство
шешеді; бұрын ақсүйектерге, шірке-
улерге, саудагер-кэсіпшілерге беріл-
ген жерлер халыққа қайтарылады
жэне т.б. мәселелер айқындалған.
«Алаш ақиы қтары » - Алаш қа-
ламгерлерінің еңбектері енгізілген
жинақ. 2006 ж. «Алаш» баспасынан
жарық көрген, көлемі 18 б.т. Құра-
стырған жэне алғы сөзін жазған
Т.Жұртбай. Жинаққа «Алқа» бағдар-
ламасы 1920 ж. әдеби айтыстағы
Ж.Аймауытовтың А.Байтасов пен
Д.Ысқақовтың, Ы.Мұстанбайұлы-
ның, С.Сэдуақасовтың мақалалары
жэне А.Байтұрсынұлы, М.Тұрған-
байұлы, Т.Құнанбаевтың мақалала-
ры мен аудармалары енгізілген.
«Алаш «Алаш» болғанда» - Та­
лым Ахметовтың кітабы. 1996 ж.
«Жалын» баспасынан жарық көр-
ген, көлемі 11,7 б.т. Алаш қозғалы-
Алаш қозғалысы
сы тарихынан мол мәлімет беретін
тэуелсіздік тұсындағы алғашқы ең-
бектердің бірі. Кітаптағы «¥лттық
үлы бұлқыныс», «Ахаңның өмір
кезеңдерінен», «Қилы, қилы заман
болды», «Түркістандағы ұлт-азат-
тық күресі», «Ертеде оқыған қазақ
жастары», «Ғалия» медресесі», «Ру-
сия Думасындағы қазақ депутаттар»
сияқты еңбектерде Алаш қозғалысы,
Алаш қайраткерлері жайынан маңыз-
ды деректер айтылады.
«Алаш арыстары - М ұхтар Әу-
езов» мүражайы - Абайдың мемле-
кеттік тарихи-мэдени жэне әдеби-ме-
мориалдық қорық-мұражайының
бөлімі. 1997 ж. 23 қыркүйекте Әуезо-
втің 100 ж. дық мерейтойына орай
Семей қаласында ашылған. Мұра-
жай экспозициясы Әсет Найманбай-
үлы көшесіндегі Әнияр Молдаба-
евтың үйінде орналасқан.Бұл үйге
кезінде Абай, Тұрағұл, Кэкітайлар
түскен, Алаш қозғалысы тұсында
жэне 1920 ж. дары Ә.Бөкейхан, М.
Дулатов отбасыларымен, сонымен
бірге мұнда М.Әуезов, Ж.Аймауы-
товтар да тұрған. Мұражайдың 4
экспозициялық бөлімінде М.Әуезов-
тың шығармашылық өмірінің 1908­
1925 ж. дағы кезеңі көрсетілген.
Мұрағат деректері, фотосуреттер,
сирек кездесетін кітаптар, афиша-
лар, бейнелеу өнерінің туындыла-
ры Әуезовтің алғашқы жазушылық,
журналистикалық, педагоги калық,
қоғамдық саладағы еңбектерімен
таныстырады. Бір бөлім Алаш ары­
стары Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы,
М.Дулатов, С.Торайғыров, Ж.Айма-
уытов, Ш.Құдайбердиев, М.Тыныш­
баев, Ә.Ермеков, Х.Ғаббасовтарға т.б.
арналған. Мұрағат деректері 1918 ж.
Семейде орналасқан алғашқы ұлттық
мемлекет - Алаш автономиясының
тарихымен таныстырады.
Алаш әдебиеті - қозғалыс кезеңін-
де туған әдебиет. Үлт-азаттық қозға-
лыстың өрістеуіне ақын-жазушы-
лардың қаламгерлік те, қайраткерлік
те үлестері айрықша болды. Тіпті
олкездегі ақын жазушылар, қай-
раткерлермен бірге осы ұлт азаттық
қозғалысының негізгі қозғаушы күші
болды. Алаш қозғалысы дэуірі - ұлт-
тық жазба әдебиетінің тарихындағы
ерекше жылдар. Қазақтың жазба әде-
биетінің өмірге келуінің бастапқы
кезеңі Абай заманымен байланысты
болғанымен, оның жан-жақты өрісте-
уі XX ғ. алғашқы онжылдықтарына
келеді. XIX ғ. екінші жартысындағы
жазба әдебиетке Ыбырай Алтынса-
рин, Абай, Шәкәрім, Мэшһүр-Жүсіп
Көпейұлы, Нарманбет Орманбетұлы
т.б. кейбір жекеленген эдебиет өкіл-
дерінің шығармашылығы мысал
бола алса, келесі ғасырдың басында
жазба эдебиет өкілдерінің саны есе-
леп артты. Жазба эдебиеттің жарық
көретін қалыптары - баспасөз, кітап
басу ісінің дамуы жазба әдебиетті
өркендете түсті. Ендігі жерде эдеби­
ет оқырманға арнала бастады. «Ай-
қап» журналы, «Қазақ» т.б. газеттер
көркем ойды мыңдаған оқырманға
жеткізушіге айналды. Көркем проза,
драма, әдеби сын жанрдың алғашқы
үлгілері туып қалыптасуы ұлттық
жазба әдебиетінің жаңа сапалық дең-
гейге көтерілгенін аңғартты. Бұл
бағытта Алаш қайраткері М. Дулато-
втың «Бақытсыз Жамал» туындысы
тұңғыш роман болса, Алаш қозғалы-
сы өкілдері Б. Серкебаевтың, Ж. Ай-
мауытовтың, М. Әуезовтің, Қ. Кемең-
герұлының драмалық туындылары
осы жанрдың алғашқы үлгілері болға-
32
ны белгілі. Әдеби сынның қалыпта-
суы, оның шығармаға, әдеби мұраға,
эдеби үдеріске баға беруі - жазба
әдебиеттің есейе бастағандығы-
ның айғағы болды. Сын жанрында
"Алаш көсемдері Ә. Бөкейханның, А.
''Байтұрсынұлының, М. Дулатовтың
мақалалары да осы жанрдың түңғыш
тәжірибелері еді. Алаш қайраткері
Р. Мәрсековтің «Қазақ эдебиеті жай-
ынан» мақаласы әдебиет тарихына
арналған ең алғашқы еңбек болды.
Абай шығармаларының тұңғыш жи-
нағының жарық көруі де жазба әде-
биеттің қалыптасуына игі ықпал
етсе,Тм. Дулатовтың «Оян, қазағы!»,
А. Байтұрсынұлының «Масасы», F.
Қараштың «Бала тұлпары» әдебиет-
тегі ұлтшылдық, елшілдік ұрандар-
ды күшейтті. Сөйтіп, бұл жаңашыл
дэстүрді Жүсіпбек, Мағжан, Сұлтан-
махмұт, Мұхтар, Бейімбет секілді
жас дарындар соны көркемдік сапа-
да, тың қырынан жалғастырып әкет-
ті^Соның нэтижесінде, Алаштың ка­
лам қайраткерлері қазақтың тұңғыш
романдары мен драмалық шығар-
маларын, алғашқы әдеби-сын мақа-
лаларын дүниеге келтіріп, өмірді
бейнелеу тұрғысынан да, жанрлық
жағынан да, көркемдік қырынан да
осы кезеңде жазба эдебиеттің қалып-
тасу кезеңіне нық қадам басқанын
байқатты. Шамасы он-он бес жыл-
дың ішінде Алаш қаламгерлері ұлт-
тық эдебиеттің жаңа кезеңін қалып-
тастыра отырып, сөз өнерінің халық
тағдырындағы рөлі мен маңызын, та-
рихи миссиясын корсете алды. Алаш
қозғалысы кезеңінде туған бұл әде-
биет өзінің көркемдік эдісі жағынан
сан алуан болды. Атап айтқанда, осы
Алаш қозғалысы
кезеңде XIX ғ дың екінші жарты-
сындағы әдебиеттен бері келе жатқан
ағартушылық жэне сыншылдық реа-
лизммен бірге романтикалық, сенти-
менталистік, символистік бейнелеу
тэсілдері кеңінен көріне бастады.
Оны азаттық әдебиетінің ең көрнекті
өкілі М. Жұмабаевтың тұтас шығар-
машылығынан аңғарамыз. Көркемдік
тэсілдердің алуандығы ұлттық сөз
өнерінің жаңа деңгейге аяқ басқа-
нын аңғартты. Бұл азатшыл әдеби-
еттің беті мен екпіні, бағыты мен
мазмұны Алаш қаламгерлері жазық-
сыз жазалана бастаған 1920 ж.-дар-
дың соңына дейін жалғасты. Алаш
қозғалысы кезеңінде туған әдебиетті
«Алаш ұранды әдебиет» деп те атай-
ды. «Алаш ұранды» деген тіркесті
алғаш рет Абай «Бірер сөз қазақтың
қайдан шыққандығы туралы» атты
тарихи очеркінде келтірген бола-
тын. Осы тіркесті Алаш зиялылары
өз еңбектерінде, эсіресе, «Қазақ»,
«Сарыарқа» газеттеріндегі мақалала-
рында жиі қолданған. Алаш ұранды
әдебиет өкілдерінің дэстүрлері 1920­
30 ж.-дарда да, одан кейінгі кеңестік
кезеңде де жалғасын тауып жатты.
1980 ж.-дардың аяғында есімдері мен
еңбектері ақталған Алаш қаламгер-
лері қазақ қоғамының мәдени-ру-
хани болмысына айрықша эсер етіп
келеді, мұндай ықпал, әсіресе, қазіргі
эдеби үдерістен байқалады.
«Алаш» бағдарламасы: қиянат
пен ақиқат». «Программа «Алаш»:
фальсификация и действитель­
ность» - Мұхтар Құл-Мүхамедтің
монографиясы. 2000 ж. «Атамұра»
баспасынан жарық көрген, көлемі 12,6
б.т. Зерттеуде «Алаш» партиясының
 ^ ^ Щ іл е ш о в , Т > .К,ам .забекцлы
генезисі, қалыптасу кезеңдері, партия
бағдарламасы жобасының жасалуы
жэне бағдарламаның мазмұны зерде-
ленген. Сондай-ақ, Алаш қайраткер-
лері жөнінде толымды мәліметтер
беріледі.
«Алаш» газеті - 1916 ж. 26 қара-
шасынан 1917 ж. ортасына дейін Таш-
кентте шығып тұрған апталық газет.
Редакторы - Көлбай Төгісұлы, шыға-
рушысы - Мэриям Төгісова-Қапса-
ламова. 1917 ж. 22-санынан бастап
редакторы - Т.Жанбайұлы. Кейбір
зерттеушілердің еңбегіне қарағанда,
осы ж. күзде газет бастапқыда Ом-
быга, сонан соң Петропавлға көшсе
де, К.Төгісұлының белсенді саясатқа
кіруіне байланысты жабылып қала-
ды. Бұл қайраткер «Алашты» шыға-
рып жүргенде әлі «Үш жүз» партия-
сын құрыса қоймаған еді. Сондықтан
ол басқарған басылымға Т.Жомарт-
байұлы, А.Мәметұлы, Ж.Сейда-
лин, С.Дөнентайұлы, Ш.Айманұлы,
Б.Күлейұлы, Б.Майлин, І.Жансү-
гіров, А.Баржақсин, Ж.Аймауытұлы
мен М.Әуезов, Н.Құлжанова, Ж.Ба-
батайұлы т.б. қаламгерлер мақалала-
рын жариялап отырды. Мұнда XX ғ.
басындагы оянуларды сипаттайтын
біршама еңбек бар. М.Төгісова театр
туралы бірнеше мақала жазған. Сая-
си мәселеде К.Төгісұлы Алаш зиялы-
ларымен ортақ пікірге келе алмаған.
А.г. - ұлт баспасөзінің бір ізденісі.
«Алаш» ғылыми-зерттеу ин­
ституты мен ғы лы м и орталығы -
соңғы ж. жасақтала бастаған ғылыми
мекемелер. Алматыда «Алаш» тари-
хи зерттеу орталығы (президенті -
Хайролла Ғабжалилов, ғылыми жоба
жетекшісі - Т.Омарбеков), Астанада
33
Л.Н. Гумилев атындагы Е¥У жанын-
да «Алаш» мэдениет жэне рухани
даму институты (директоры - Д.Қам-
забекұлы) жұмыс істейді. «Алаш»
ТЗО жалпы ұлт тарихы мен қазақтың
этногенездік тарихын (шежіре) зерт-
тесе, «Алаш» МРДИ ұлт зиялылары
мұрасын тұжырымдық тұрғыдан қа-
растырып, оны оқулықтар, танымдық
еңбектер, басқа да шаралар арқылы
республикага, шетелдерге насихатта-
умен шұғылданады.
«Алаш және әдебиет» ғалым
Д.Қамзабекұлының 2002 ж. «Фоли­
ант» баспасынан (Астана) жарық көр-
ген кітабы. Мұнда Алаш әдебиетінің
тек-тамыры, қалыптасу негіздері,
даму кезеңдері қарастырылган. Ең-
бекте Қазақ агартушылығы тұсын-
дагы әдеби-тарихи үдеріс кешенді
түрде зерттеліп, жаңа тұжырымдама
ұсынылады. Автор ұлттық тарихы-
мыздағы ағартушылық кезеңнің үш
бөлікке топтастырады. Олар: Баста-
пқы ағартушылық (1860-1890), Негіз-
гі ағартушылық, немесе Алаш ағар-
тушылығы (1890-1920), Инерциялы
ағартушылық (1920-1929). Бастапқы
агартушылық аясында жеке-да-
ра көрінген тұлгалардың (Ыбырай,
Шоқан, Мұхамедсалық, Абай) елді
көтеру, агарту жолындағы еңбегі
қамтылған. Ыбырайдан Абайға дейін-
гі уақыт қазақ әдебиеті жіті зерттелін-
гендіктен, жұмыста олардың жазган-
дары таным өрісі жэне кейінгіге әсері
тұргысынан қарастырылған. Сон-
дай-ақ, олар туралы Әлихан, Ахмет,
Мұстафа, т.б. Алаш зиялыларының
пікір-пайымын, бағасын сараланған.
Кеңес кезіндегі ғылыми эдебиеттерде
қазақтың бастапқы ағартушылыгы
34
Ресейдің төңкерісшіл-демократи-
ялық қозғалысының көлеңкесінде
сөз болды. Олардың тарихтағы орны
орыс мәдениетін қазақ арасына жет-
кізушілер ретінде ғана сипатталды.
Еңбекте бастапқы ағартушылардың
Ресей шындығында ұлтты ілгеріле-
тетін қандай бағыт ұстағаны жэне
осы мәселеде өздерінен кейінгілер-
ге қандай үлгі қалдырғаны байып-
талған. Қазақ руханиятындағы Алаш
ағартушылығын зерделер алдында
оның бастау-тұмасын білумен бірге
Батыс жэне Шығыс ағартушылығы-
ның заңдылықтарын, даму тарихын
бажайлау маңызды. Осы мәселе ая-
сында автор орыс ағартушылығы мен
мұсылман ағартушылығын айрықша
қарастырған. Зерттеуде осы про­
блема жүйелене зерделеніп, тұжы-
рымдамалар жасалған. Алаш - отан-
дық тарихымыздың жарқын беті.
¥лт рухын көтермекке ұмтылған бұл
қозғалыстың руханияттағы әлпетіне
де күрескерлік, риясыз ізденіс тэн.
Оның басты сипаты - ағартушылық.
Алаш ағартушылығы - басталуы мен
тұйықталуы бар айрықша құбылыс.
Бұл еңбекте қазақ ағартушылығы-
ның туу, қалыптасу, даму жолдары
әлем ағартушылығының контексінде
зерттелінген. Осы өреде эдебиетте-
гі елшілдік сарынға эсер берген жә-
дитшілдік, миллэтшілдік ағымдар
мен түрік жаһаттастығы мәселесі қа-
растырылған. Сондай-ақ, Алаштың
қилы тағдыры билік пен әдебиет қа-
тынасы бедерінде сараланған.
Алашорда жэне Кеңес үкіметі
- 1918 ж. көктемде басталып кеткен
азамат соғысы енді ғана ұлт-азаттық
күрес арнасына түскен қазақ қоғамын
Алаш қозғалысы
бүкіл Ресей империясын құшағына
алған тапаралық соғыс иіріміне тарт-
ты. Қазақ қоғамы болашақ мемеле-
кеттік қүрылымның түрлі нұсқала-
рын жақтап (ұлттық жэне кеңестік)
екіге бөлініп кетті. Сөйтіп, элгінде
ғана отарлық езгіге қарсы күресте
жалпыұлттық саяси тұтастықтың
қажеттігін енді ғана сезіне бастаған
қазақ қоғамы ішкі Ресейдегі оқиға-
лардың ықпалымен таптық жіктелу
жолына түсуге тиіс болды. Ақпан
революциясынан кейінгі кезеңде өз
бостандығы үшін күреске шыққан
отарлық езгідегі халықтарға больше-
виктер партиясы тек кеңестік негізде-
гі автономия беретіндігін мэлімдеді.
В.И.Ленин мен И.В.Сталин Түркістан
кеңестерінің сиезіне жолдаған же-
делхатында: «Халық комиссарла-
ры кеңесі сіздердің өлкелеріңіздің
кеңестік негіздегі автономия болған-
дығын қолдайды» - деп көрсетті.
В.И.Ленин бұл ойын сол кезеңдегі
ұлт істері бойынша халық комиссары
И.В.Сталин жэне басқа қайраткерлер
белгілі бір ұлттық автономия алуы
емес, кеңестік билікті қолдайтын жұ-
мысшы жэне шаруалардың автономия
алуы деп түсінді. 1918 ж. көктемінде
Алашорда мен Кеңес билігі арасында
өмірлік шындықтан бастау алатын, екі
қуатты қоғамдық қозғалыстың (ұлт-
тық жэне әлеуметтік-таптық) табиға-
тынан туындаған өзара түсінушілікке
кішкене болса да ұмтылушылықтың
орын алғандығын аңғару қиын емес.
Оған кезінде «Сарыарқа» газетінде
жарық көрген екі өкімет арасында
жүрген келіссөз мэтіні куэ. 1918 ж.
дың наурызында Оралдан Мәскеуге
Алашорда үкіметінің тапсыруымен
 S f f liu e tu o e , І).К ,а м з а б е к ц и ь і
Халел жэне Жаһанша Досмұхамедо-
втар аттанып, барған бетте Халық
Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы
В.И.Ленинмен жэне ұлт істері бойын-
ша халық комиссары И.В.Сталинмен
кездесіп, оларға II жалпықазақ-қы-
рғыз сиезінің (Орынбор, 1917, жел-
тоқсан) қаулысын табыс етеді. И.Ста-
лин қаулымен танысқаннан соң, 19
наурыз күні Семейге телеграфией
хабарлап, Ә.Бөкейхан жэне оның
орынбасары Х.Ғаббасовты телефон
арқылы келіссөзге шақырды. Ертеңі-
не, яғни 20 наурыз күні Сталинмен
телеграф арқылы келіссөзді Халел
Ғаббасов жүргізді. Әңгіме Кеңестік
билік пен Алашорда үкіметінің өзара
құқықтың қатынасы жөнінде болған
еді. Келіссөзден соң араға бір күн
салып, Алашорда Кеңесі Сталин-
нің ұсынысын талқылап, мынадай
мазмұндағы шешім қабылдап, оны
Мәскеуге хабарлайды: «1918 жыл
марттың 21-інде біз Алашорданың
мүшелері ұлт жұмысын басқарушы
халық комиссары Сталиннің Алаш
автономиясы туралы айтқан сөзін
тексергеннен кейін Совет өкіметін
Ресейдегі барлық автономиялы ха-
лықтардың кіндік өкіметі деуге қаулы
қылып, мынаны білдірдік: 1) декабрь-
дің 5-нен 13-іне шейін Орынборда
болған жалпықазақ қырғыз сиезінің
қаулысы бойынша тоқтаусыз Алаш
автономиясын жариялаймыз. Алаш
автономиясына кіретін облыстар: Се­
мей, Ақмола, Торғай, Орал, Сырдария,
Фергана, Жетісу, Бөкей ордасы, Зака-
спий облысының Маңғышлақ уезі,
Самарканд облысының Жизақ уезі,
Әмудария әнделі (бөлімі), Алтай гу-
берниясына қараған Бииск, Барнаул,
35
Земиногор уездеріндегі қазақтар; 2)
жалпықазақ-қырғыз сиезінің қаулысы
бойынша Алашордаға қазақтан басқа
халықтардан, көбінен көп, азынан аз
он кісі сайланып кіреді; 3) Алаш авто-
номиясында закон шыгаратын һэм ел
билейтін үкімет Алашорда болады;
4) Учредительный сиезд шақырудың
билігі Алашордада болады; бұған об­
ластной советтер жәрдемші боларга
керек; 5) Алашқа қараған облыстар-
дың һэм уездердің билігі қазақ пен
мұжық, көбінен көп, азынан аз сай-
лап жіберген депутаттардың советін-
де болады; қалааралық билігі қала
халқы һэм қалада тұрған жұмысшы,
солдаттардың сайлаған депутаттары-
ның советінде болады; 6) жалпы ха-
лық көптен көп, азадан аз совет сай-
лап шығарғанша областной, уездный
Қазақ комитеттері һэм мұнан басқа
да қазақ сайлап қойган мекемелер
бұрынгы күінде тұра береді. Земство
һэм шаһар думалар да бұрынгы күй-
інде елдің шаруасын һэм оқу-оқыту
жұмыстарын басқарып тұрады; 7)
қазақ-қыргыз өз арасындагы істерін
өздері сайлап қойған областной һэм
уездной соттары бітіреді; 8) жалпы си-
езіміздің қаулысы бойынша қазақ-қы-
ргыз арасында милиция құрылады;
9) жергілікті Советтердің бұйрығы
бойынша ұсталып, абақтыда жатқан
Алашорданың оқу комиссиясының,
қазақ комитеттерінің һэм земский
управалардың мүшелері тоқтаусыз
босатылсын һэм мұнан былай оларды
өтірік шагым, жаламен қуғын-сүргін-
ге ұшырату тоқталсын; 10) қазақ-қы-
рғыз істері туралы елші ретінде совет
өкіметінің қасында болуға Алашорда
мүшелері Халел һэм Жаһанша До-
36
смұхамедовтарды өкіл еттік. (Ха-
лел мен Жаһанша қазір автономия
туралы Алашорда атынан сөйлесіп
жатыр.); 11) Алашорданың жоғарғы
шарттарын совет өкіметі тексеріп тез
жауап қайырсын.Ұлттар ісі бойынша
халық комиссары Алашорданың қой-
ған шарттарына тікелей ресми жауап
берген жоқ. 29 наурыз күні Семейге
Х.Ғаббасовтың (Алашорда үкіметі
төрағасының орынбасары) атына
Мәскеудегі Алашорда үкіметінің
өкілдері X. жэне Ж.Досмұхамедо-
втардан жеделхат келіп жетеді. Онда
Кеңес өкіметінің тұтқынға алынған
қазақ қайраткерлерін тегіс босату
туралы облыстық кеңестерге эмір
бергендігі және Алашорда өкіметінің
қойған талаптарына таяу арада жа­
уап беруге уэде еткендігі айтылды.
Сонымен бірге бұл жеделхат арқылы
тағы да бір принциптік мэні бар ха­
бар жеткен болатын. Ол ұлт істері
бойынша Халық Комиссариаты жа-
нынан қазақ бөлімі ашылып, оның
құрамына қазақ халқының өкілі
есебінде енетін адамдарды Алашор-
даның «өзі сайлап» жібергендігі
жөнінде хабар еді. Кеңес өкіметінің
мойындауынан үміттенген Алашорда
Х.Ғаббасов арқылы 1 сэуірінде РКФ-
СР Халық Комиссарлары Кеңесі мен
ұлт Істері жөніндегі Комиссариатқа
жеделхат жолдап, қазақ елінің жал-
пыұлттық мүддесін білдіретін Ала­
шорда үкіметін тез арада ресми түр-
де мойындауын тағы да тал an етеді.
Бірақ бұл уақытта Кеңес өкіметі Ала-
шордадан біржола теріс айналып кет-
кен еді. Кеңес өкіметімен жүргізілген
келіссөздің нэтижесіз аяқталғанына
көзі жеткен Алашорда басшылары
Алаш қозғалысы
басқа жол іздеуге мэжбүр болған-
ды. А.Байтұрсынұлы сөз болып
отырған оқиғалардың ізімен жазған
«Революция жэне қырғыздар» атты
мақаласында бұл жөнінде былай деп
көрсетті: «Алашорда мүшелері 1918
ж. наурызында төте сым арқылы ор-
талық билікпен келіссөз жүргізді,
бірақ бұл келіссөз Алашорда ұсынған
келісімшарты жобасына ешқандай да
жауаптың болмауына байланысты
үзілді. Осы ұсынылған келісім шарт
жобасында Кеңес өкіметі жария ет-
кен Ресей халықтарының құқығы
декларациясының негізгі талапта-
рынан тыс шығып жатқан ештеңе
болмағандықтан, Кеңес өкіметінің
үнсіз қалып, келіссөзді тоқтатуы
Алашордаға түсініксіз көрінді жэне
бұл бағыттағы әрекетті мүлдем үміт-
сіз етті». Кеңестік билік тарапынан
түсінушілік пен қолдау табудан күдер
үзген Алашорда, енді болыневиктер-
ге қарсы ымырасыз күрес жүргізуді
мұрат тұтқан Сібір уақытша үкіметі
(Омбы) мен Бүкілресейлік Құрылтай
жиналысы мүшелерінің Самар коми­
тет! қолдауына сүйеніп Алаш авто-
номиясын баянды етуден үміттенді.
Бірақ оның бұл әрекеті де нәтижесіз
аяқталғаны мэлім. Сібірдегі Уақыт-
ша Бүкілресейлік үкімет 1918 ж. 22
қазан - 4 қарашадағы грамотасымен
Алашорда Халык Кеңесі үкіметін та-
ратып жіберді.
«Алаш және терминтану» -
Ш.Құрманбайұлының монографи-
ясы. 2008 ж. «Ел-шежіре» баспа-
сынан жарық көрген, көлемі 16,5
б.т. Монография «Алаш зпялылары
жэне ұлттық терминқор калыпта-
стыру міндеті», «Алаш зиялылары
 S f j/Ііл еи іо в , О.К)ам заб ек.ц л ы
және ұлттық терминқордың қалып-
тасуы», «20- ж. терминографиялық
жұмыстар» атты тараулардан тұра-
ды. Алаш зиялыларының қазақ тер-
минологиясын қалыптастырудағы
мақсаты мен бағыты, терминалмасу
жөніндегі көзқарастары, қазақ ғылы-
ми терминологиясын қалыптастыру-
дағы Ахмет Байтұрсынұлының рөлі,
сондай-ақ Е.Омарұлының, М.Әуезо-
втің, Х.Досмұхамедұлының, Ж.Кү-
деріұлының, Ж.Аймауытұлының,
М.Жұмабайұлының, Н.Төреқұлұлы-
ның, М.Дулатұлының, Қ.Кемең-
герұлының салалық терминология-
ны қалыптастырудағы еңбектері сөз
етіледі. Сонымен бірге терминоло-
гиялық сөздіктердің мазмұны мен
құрылымы жөнінде ғылыми тұжы-
рымдар жасалған.
«Алаш» журналы - 2005 ж. тамыз
айынан бастап шығып келе жатқан та-
рихи-этнологиялық ғылыми журнал.
Құрылтайшысы «Алаш» қорының
тарихи зерттеу орталығы. Журнал екі
айда бір рет Алматы қаласынан шығып
тұрады. Журналда қазақ тарихының
өзекті мәселелеріне арналған ғылы-
ми мақалалар басылады. Басылымда
Алаш қозғалысының тарихына бай-
ланысты бірқатар материалдар жарық
көрген.
«Алаш көсемсөзі» - 2010 ж. Ал-
матыдағы «Өнер» баспасынан «Әде-
биеттің элеуметтік маңызы түрлерін
басып шығару» мемлекеттік бағдарла-
масы негізінде жарық көрген он том-
дық жинақ. XX ғ. алғашқы ширегінде
Алаш зиялылары М.Шоқай, Х.Досмұ-
хамедұлы, Х.Ғаббасұлы, Р.Мәрсеков,
Ж.Аймауытов, М.Әуезовтердің баста-
масымен жэне редакторлығымен жа-
37
рық көріп, тұтас халықты үндеген, тәр-
биелеген басылымдарды ортақ жоба
аясында жинақтауға жетекшілік
еткен профессор Н.Омашұлы. Жи-
нақтың I жэне II томдарына «Шол-
пан» журналы, III және IV томдарына
«Жас Түркістан» журналы, V томына
«Сана» журналы, VI жэне VII томда­
рына «Таң» журналы, VIII томына
«Абай» журналы, IX жэне X томда­
рына «Сарыарқа» газеті енгізілген.
Алаш қаласы - Семей қаласы-
ның жанындағы Заречная слабодка-
ны «Алаш» қаласы деп атаған. Бұл
туралы 1917 ж. 29 шілдесінде Зареч­
ная слабодка тұрғындары жиналы-
сының «Алаш қаласы туралы» хат-
тамасынан оқимыз. Хаттама соңына
төраға ретінде Р.Мәрсеков қол қой-
ған. Оны Алашорда төрағасы Ә.Бө-
кейханның «Алашорда» үкіметінің
іске кіріскендігі туралы Орынборға
жіберген жедел хатынан да көреміз.
Онда: «Екінші қазақ-қырғыз си-
езінің қаулысы бойынша 24 июньде
Алашорда «Алаш» қаласында іске
кірісті» деп жазылған. 1917 ж. 19
қарашасында Алаш қаласының Ду-
масына депутаттар сайлауы өткізіл-
ген. 21-22 қарашада осы Думаның
алғашқы отырысында оның төраға-
лығына Б.Сәрсенов сайланған.
38
«Алаш қаласыныц тарихы» - Е.
Сыдықовтың зерттеуі. 2010 ж. Семей
қаласында жарық көрген, көлемі 13,5
б.т. Кітапта Алаш қаласының тарихы,
ондағы Алашорда үкіметіне қаты-
сты тарихи орындар, «Сарыарқа» га­
зет!, «Абай» журналы, «Алашорда»
баспаханасы, Алаш мектептері мен
мұғалімдері, Алаш мешіттері жөнін-
де тарихи мәліметтер беріліп, оларға
ғылыми талдаулар жасалған.
Алаш қозгалысы - XX ғ. басын-
дағы қазақ жерінің барлық өңірін
қамтыған ұлт-азаттық қозғалыс. 1905
ж. қазақ оқығандары ұйымдасқан
түрде саяси шараларды қолға ала
бастайды. 1905 ж. 26 маусымдағы
«Қарқаралы құзырхаты» деп аталған
Қоянды жәрмеңкесінде Ресей патша
үкіметінің министрлер кабинетіне
сөз бостандығы мен ана тілінде оқу,
діни еркіндік т.б. мәселелерді көтер-
ген 12.767 қазақ азаматы қол қойған
құжат осы қозғалыстың бастауы бо-
лып табыладыі Осы оқиғадан кейін
Қазақстанның көптеген өңірлері-
нен патшалық билікке құзырхаттар
жолдана бастайды. Осы ж. қарашада
Мәскеуде қазақ халқының жағдайы
жөнінде Ә.Бөкейхан, автономшылар
сиезінде М.Тынышбаев сөз сөйлей-
ді. Аталған ж. Орал қаласында қазақ
облыстары өкілдерінің сиезі ұйымда-
стырылып, «Қазақ конституциялық
- демократиялық партиясын» қүру
жөнінде шешім жасалып, партияның
бағдарламасы қабылданады. Зиялы-
лардың осындай саяси эрекеттері
Алаш қозғалысын 1905 ж. бастауға
мүмкіндік береді. ¥лт зиялыларының
бірінші, екінші мемлекеттік Думаға
депутат болып сайлануы оларды бір-
Алаш қозғалысы
бірімен таныстыра, жақындастыра
түсті. Думаға сайланған Ә.Бөкейхан,
А.Бірімжанов, А.Қалменов, Ш.Қос-
шығұлов, М.Тынышбаевтар Ресейдің
заң шығарушы ең жоғары органына
қазақтың мәселесін көтеріп, оны сая­
си биліктегілерге жеткізуге күштерін
салды. Думадағы қазақ депутаттары
ел ішіндегі беделді, белсенді аза-
маттармен тығыз байланыста жүріп,
олар қалың бұқараның қолдауы мен
сеніміне ие болды. Яғни, ел ішіне
олар көтерген теңдік пен азаттық
идеялары жылдан-жылға кең тарай
бастады. Қазақтан мемлекеттік Ду-
маға депутат сайлануы олардың Мұ-
сылман фракциясына енуіне мүм-
кіндік берді. Сөйтіп, қазақтың елшіл
азаматтарының Ресей империясына
отар болған мұсылман халықтары-
ның алдыңғы қатарлы өкілдерімен
бірігіп жұмыс істеуіне де қолайлы
жағдай туғызды. Мұндай парламент­
а х фракция құрамына Б.Қаратаев, Ы.
Жаманшалов, С.Лапин, А.Жантөрин,
Е.Оразаев, А.Өтегенов секілді зи-
ялылардың енуі ұлттық мүдденің
көтерілуіне маңызды ықпал жасады.
Жалпы Алаш қозғалысында діни-ру-
хани мәселе басты мәселелердің бірі-
не айналды. |Қозғалыстың тарихында
хазіреттердің, ишандардың, молда-
лардың рөлі жоғары болды. Қозғалы-
стың келесі кезеңінде зиялылардың
халық өмірін танып, оны жігерлен-
діру, ояту қарекеттері байқалады. Ай-
талық, «Оян, қазақ!», «Қырық мысал»,
«Маса», «Бала тұлпар» жинақтары,
«Айқап» журналы, «Қазақстан» газеті
қозғалыс ұрандарын қалың бүкараға
таратқан мәдени-рухани құбылыстар
болды. Осы кезеңде ұлт мүддесін бір-
лесіп шешу үшін жалпықазақ сиезін
ашу мәселесі туындады. Оны алғаш
көтерген Ж.Сейдалин болатын. Оның
1911 ж. бастап «Айқап» журналында
сиез ашу мэселесіне арналған мақала-
лары қазақ зиялыларының ортасын-
да үлкен пікір тудырды. Сейдалиннің
сиез ашу жөніндегі осы мақалалары-
на Б.Қаратаев, Ә.Бөкейхан, А.Бай-
түрсынұлы, Б.Сыртанов, М.Тыныш-
баев, Е.Қасаболатов тағы басқалар
алдымен сол «Айқап» журналының
өзінде, кейінірек «Қазақ» газетінде
пікірлерін білдірді. «Қазақ» газетінің
жарық көруі, оның ұлтшылдық бағы-
ты - халықты оятудан тұтастыруға
бейімдеді. «Қазақ» үлттың қазір
қандай жағдайда екендігін, қай жол-
мен жүрсе, қалай болмағын нұсқап,
зиялылардың ең көкейтесті ойла-
рын жариялады. Ең бастысы - газет
қазақ жерінің барлық өңірін қамти
отырып ұлтты оятты, қазақ баласы-
ның пікірін, ойын, мақсатын тұта-
стырды. Яғни, ұлт-азаттық қозға-
лысы пікір жүзінде де, іс барысында
да ортақ мүдде әрекетімен өрістей
түсті, дамыды. Осы жылдарда зиялы-
лардың өзара ұйымдасуы, қауымда-
суы күшейе түсті. Қозғалыстың өрі-
стеу эволюциясының бағыты мен
қарқыны, азаттық қайраткерлерінің
мүмкіндіктері мен дайындықтары
1917 ж. Ақпан төңкерісінен соң бе-
дерлене байқалды. Атап айтқанда,
сәуірдің алғашқы күндерінен бастап
облыстық қазақ сиездері өткізіле
бастады. Орынборда, Алматыда,
Оралда, Омбыда, Семейде өткізіл-
ген Торғай, Жетісу, Орал, Ақмола,
Семей, облыстық сиездер Ташкент-
те өткізілген Түркістан Мұсылман-
дарының Бірінші құрылтайы Алаш
баласының азаттыққа шындап бағыт
алғандығын байқатты. 1917 ж. 2
сәуірінде Орынбор қаласында Ахмет
Байтұрсынұлының төрағалығымен
басталған Торғай облыстық қазақ
сиезі Алаш қозғалысының «Алаш»
партиясына, Алашорда үкіметіне
ұласар кезеңінің ең алғашқы айту-
лы оқиғасы болды. Сиездің ұйымда-
стырылуы мен өткізілуінің басында
Ахаңмен бірге Алпысбай Қалменов,
40
Уәлитхан Танашев, Сейдәзім Қа-
дырбаев, Омар Алмасов, Шафқат
Бекмұхамедов сияқты ұлт зиялыла-
ры тұрды. Бұл сиез «Қазақ» газетін-
де «қазақтың тұңғыш сиезі» ретінде
бағаланды. Торғай сиезінен кейінгі
Жетісу, Орал, Ақмола, Семей облы-
стық сиездері Алаш қозғалысының
қазақтың барша даласын қамтыған-
дығын байқатты. Жетісу облыстық
сиезінде Ы.Жайнақов, Ғ.Ордабаев,
А.Құдайбергенов, А.Шегіров, Н.
Жақыпбаев, Ғ.Үдербаевтардың, Орал
облыстық сиезінде Б.Қаратаев, Ғ.Әлі-
беков, Д.Күсепқалиев, Х.Досмұхаме-
дов, Ж.Досмұхамедұлы, Ғ.Жетпіспа-
евтардың, Ақмола облыстық сиезінде
Е.Итбаев, А.Тұрлыбаев, М.Дулатов,
М.Саматов, А.Сейітов, М.Жұмабаев,
Е.Тоқбайұлылардың, Семей облы-
стық сиезінде Ж.Ақпаев, Х.Ғаббасов,
Р.Мэрсеков, М.Боштаев, Б.Сәрсенба-
ев, Ә.Ермеков, Ы.Оразалин, М.Мал-
дыбаев, Ш.Ақпановтардың белсен-
ділігі байқалды. Облыстық қазақ
сиездері мен қазақ комитеттері қазақ
зиялыларын одан сайын ұйыстыра
бастады. Осы өңірлік саяси шаралар
ел ішінен қайраткерлерді шығар-
ды. Сөйтіп, Алаш мұраты үшін ерен
істерге дайын сандаған азаматтар -
күрескерлер, қайраткерлер деңгейіне
көтерілді. Бұл сиездердің қай-қай-
сысы да ұлттың қордаланған мәсе-
лелерін күн тэртібіне қоя отырып,
оны шешудің жолдары мен амалда-
рын белгіледі. Облыстық сиездерде
қауымдасқан зиялылар жалпықазақ
сиезін ашудың алғышарттарын жаса-
ды. Мұндай сиез көп кешікпей шіл-
де айында Орынбор қаласында өтті.
Ахмет Байтұрсынүлы, Халел Досмұ-
Алаш қозғалысы
хамедүлы, Әлмұхамед Көтібаров,
Міржақып Дулатов, Асылбек Сейітов
жэне тағы да басқа Алаш қайрат-
керлерінің басшылығымен һэм ұй-
ымдастыруымен өткен осы Бірінші
жалпықазақ сиезінде қазақ қоғамы
үшін іргелі 14 мәселе қаралды. Оның
ішінде қазақ автономиясы туралы,
қазақ саяси партиясы туралы, дін
туралы жэне тағы да басқа ұлт тағ-
дырының зор мәселелері болды. Бұл
сиез ең алдымен қазақ зиялылары-
ның бас қосып, түсініп, ортақ мүдде
жолында аянбаи қызмет істеи ала-
тындығын дэлелдеді. Сонау хандық
заманның ең дәуірлеген кезеңдерінен
бері барша қазақтың игі жақсылары
бас қосқан ұлық жиын бола отырып,
сиез ұлттық тәуелсіздік мәселесін кө-
теруімен де тарихи маңызға ие бол­
ды. Сиезде «Алаш» партиясының
құрылуы да оның зор тарихи мэнін
айғақтады. Бірінші жалпықазақ сиезі
Алаш қозғалысына үдемелі қарқын
дарытты, осы сиезден кейін бүкіл ка­
зак даласы азаттық пен теңдік рухы-
на бөленді, желтоқсанда өтетін Екін-
ші жалпықазақ сиезіне дейін барлық
өңірлерде дерлік «Алаш» партиясы-
ның комитеттері ашылды. Алаш ав-
тономиясын жариялаған, Алашорда
үкіметін сайлаған Екінші жалпықа-
зақ сиезі ұлттық мемлекет қажетті
атрибуттарын жасады. Осы тарихи
сиезде Алаш автономиясы жариялан-
ды, оны басқаратын ¥лт Кеңесі, яғни
Алашорда үкіметі жасақталды. Ала-
шорданың төрағасы болып баламалы
негізде Ә.Бөкейхан сайланды. Осы
сиезден соң қозғалыс жаңа қарқынға
ие болды. Алашорда үкіметінің іс
қимылдары қазақ халқының саяси
жағынан да, білім-ілім жағынан да,
мәдени-әдеби жағынан да өзін-өзін
басқара алатын әлеуетті ұлт екенді-
гін байқатты. Ел басқарудың, ғылы-
ми мектеп қалыптастырудың, эскер
жасақтаудың, шаруашылық жүргізу-
дің, өнер игерудің үлгілерін көрсетті.
Қозғалыс тұсында қазақ зиялылары-
ның бірнеше толқыны қалыптасты.
1920 ж. 5 наурызында Әскери - рево-
люциялық комитет Алашорданы та-
ратуға арнайы шешім қабылдағанға
дейін Алаш қозғалысы ұлт-азаттық
қозғалыс ретінде біртұтас, мақсатты
саяси, әлеуметтік, мэдени үдеріс бол-
ды. Қазақ мемлекетін құру сәтсіздік-
ке ұшырағанымен, Алаш қозғалы-
сының азаттық идеялары, мэдени,
ғылыми басқа да дәстүрлері кеңестік
жылдардың өзінде қазақ қоғамында
өмір сүріп жатты. Осы ұлттық та-
рихымыздағы ең ірі, ең ұзақ ұлт-а-
заттық қозғалыс мұраттары тәуел-
сіздік ж.нда қайтадан жаңғырды.
«Алаш қозғалысы. Движение
Алаш» - құжаттар мен материалдар
жинағы. Оны Ш.Уәлиханов атындағы
Тарих жэне этнология институты
дайындаған. Жинақ үш томнан тұра-
ды. Бірінші томға 1901-1917 ж. қараша
айы аралығындағы құжаттар, екін-
ші томға 1917 ж. желтоқсаны 1920
ж. мамыры аралығындағы құжат-
тар, үшінші томның бірінші кітабы-
на 1920-1928 жылдар аралығындағы
құжаттар, екінші кітабына 1929-1932
жылдар аралығындағы құжаттар ен-
гізілген. Жинақтың құрастырушы-
лары: К.Нұрпейіс, Ш.Б.Тілеубай,
Қ.С.Алдажүманов, Р.Қ.Қанғожиева,
М.Қойгелдиев, С.Қ.Рүстемов, Е.Сай-
лаубай т.б.
/«Алаш қозғалысы» еңбегі -
Мэмбет Қойгелдиевтің 1995 ж. «Са-
нат» баспасынан жарық көрген еңбе-
гі. Профессор, алаштанушы ғалым
М.Қойгелдиевтің бұл зерттеуінде
XIX ғ. соңы жэне XX ғ. басындағы
Қазақстандағы отарлау саясаты, 1905-
42
1916 ж. қазақ зиялыларының отар-
шылдыққа қарсы қоғамдық-саяси қы-
зметі мен күресі, Алаш қозғалысының
басталуы мен өрістеуі, Алаш парти-
ясының және Алашорда үкіметінің
құрылуы т.б. маңызды мәселелер
зерттелінген. Сондай-ақ, Ә.Бөкейхан,
М.Тынышбаевтардың саяси қызметіне,
Алашорда мен Қоқан автономиясының
қарым-қатынасына ғылыми талдау-
лар жасалынған. Бүл еңбек толықты-
рылып 2008 ж. екінші рет жарық көрді.
Алаш қозғалысына мүше
болғандар мен ниеттестер тізімі -
Алаш қозғалысына қатысқан тұлға-
лардың тізімі. Мұндай тізімді ең
алғаш жасаған көрнекті алаштанушы
ғалым, академик Кеңес Нұрпейісов
болды. Оның 1995 ж. жарық көрген
«Алаш һэм Алашорда» кітабында қо-
сымша ретінде Алаш қозғалысы мү-
шелерінің тізімі «Алаш қозғалысы-
на мүше болғандар мен ниеттестер
тізімі» деген атаумен берілген. Бұл
тізімге Алаш қозғалысына қатысқан
270 адамның аты-жөні енгізілген.
Осы тізімнің толықтырылған нұсқа-
сы Б. Мүрсәлім құрастырған «Ала­
шорда» фотоальбомында берілген.
Онда 350 тұлға қамтылған.
Алаш қозғалысына қаты сқан-
дардың тізімі - Алаш қозғалысына
қатысқан тұлғалардың Е. Тілешов
жасаған нұсқасы. Бұл нұсқа алғаш
рет Е. Тілешов, Д. Қамзабекұлы,
И. Нұрахмет құрастырған «Алаш
қозғалысы» (Алматы, 2007) анықта-
малығында жарияланды. Бұл тізімге
583 адамның есімдері енгізілген.
Тізімдегі эрбір тұлғаның Алаш
қозғалысына қатысы негізделді.
Яғни, эр тұлганың Алаш қозғалы-
Алаш қозгалысы
сына қатысы дәйектеліп берілді. Бүл
тізім 2009-2014 ж. нақтыланып, осы
энциклопедиялық анықтамалыққа
900-ден астам тұлға енгізілген тізім
берілді.
Алаш қозғалысы тарихын дәуір-
леу мәселесі - XX ғ. басындағы ұлт-а-
заттық қозғалысты кезеңдерге бөлу
мәселесі. Қозғалыстың жалпыұлт-
тық сипатқа айналуына бір емес,
бірнеше жылдардың қажет болары
дамудың табиғи жолы. Сондықтан
Алаш қозғалысының өрістеу, даму
сипатына ой жүгірте отырып, оны
бес кезеңге бөлуге болатын сияқты.
Бірінші кезең - 1905-1909 ж., екінші
кезең - 1910-1912 ж., үшінші кезең -
1913-1916 ж., төртінші кезең - 1917­
1919 ж., бесінші кезең - 1920-1929 ж..
Алаш қозғалысының бірінші кезеңі
- Ресейдің қазаққа істеген қысымын
әбден сезінген оқыған ұлтшыл ұр-
пақтық халқының тағдырына жаны
ашып, қызметке кірісе бастаған ке-
зеңі болатын. Туған халқының бодан
күндерін қайтсем жеңілдетем деген
ізденіс кезеңі болды. Мұнда Ресей-
дің отаршыл үкіметіне шағымдану
шаралары, әділетсіздікті көрсеткен
публицистика, халқын қамшылаған
өлең-жыр болды. «Қарқаралы құзыр-
хаты», Орал сиезі, «Серке» газеті, ка­
зак қайраткерлерінің бірінші, екінші
Думаға сайлануы - қазақ зиялылары-
ның саясат жүзінде ұлттық мүддеге
тартылғандығын айғақтады. Сон-
дықтан да оны біз Алаш қозғалысы-
ның бастапқы кезеңі дей келіп, оны
ұлт зиялыларының қалыптасу кезеці
деп атаймыз. Қозғалыстың келесі ке-
зеңінде зиялылардың халық өмірін
танып, оны жігерлендіру, ояту каре-
 Е .^]К іл е іи о в, Т).К)а л із а б е к ц л ы 43
кеттері байқалады. Айталық, «Оян, ұлт қамынан өрістеп, қазақ қоғамына
қазақ!», «Қырық мысал», «Бала тұл- тасталған үлкен идеялардың бірі бо-
пар», «Айқап» журналы, «Бақытсыз луында. Сыншылдық кезеңі делінген
Жамал», «Қалың мал» осы кезеңнің Алаш қозғалысының осы екінші ке-
ұлтты белсенділікке шақырған, халық зеңінде халықтың көнбіс, талапсыз
өміріне терең үңілген бедерлі бел- кейпін ғана сынау емес, сонымен бір-
гілері еді. Бұл кезеңге сыншылдық, ге қайраткерлер арасында да өзара
ағартушылық тэн, яғни сынау мен үй- сынның болғандығын аңғарамыз. Ол
рету, мінеу мен бейімдеу етене бола- әрине, табиғи үдеріс болатын. Өзара
тын. Сондықтан оны сыншылдық ке- сынсыз қозғалыстың өрістеуі де, қай-
зеңі дейміз. Бұл кезеңде саяси қайрат- раткерлердің қай жағынан болсын
керліктен гөрі әдеби ұрандар алдыңғы өсуі де мүмкін емес еді. «Қазақ» га-
қатарға шықты. Оның себебі отаршыл зетінің жарық көруі, оның ұлтшыл-
үкімет қазақ зиялыларының пәрменді дық бағыты - халықты оятудан тұта-
эрекеттерінен үркіп, оларды қысымға стыруға бейімдеді. Осы ұлт басылы-
ұшыратты. Осы тұста қазақ ойының мы - барша Алаш қозғалысының беті
ең белсенді, жалпы халыққа ең ете­ мен бағытын көрсетті. «Қазақ» ұлт-
не, түсінікті түрі - көркем сөз азат- тың қазір қандай жағдайда екендігін,
тық аңсаған, бостандыққа шақырған қай жолмен жүрсе, қалай болмағын
мазмұнға ие болып, Алаш ұранды нұсқап, зиялылардың ең көкейтесті
әдебиетті дүниеге келтірді. Міне, осы ойларын жариялады. Ең бастысы -
кезеңде ұлт мүддесін бірлесіп шешу газет қазақ жерінің барлық өңірін
үшін жалпықазақ сиезін ашу мэселесі қамти отырып ұлтты оятты. Яғни,
туындады. Оны алғаш көтерген, бүгін- ұлт-азаттық қозғалысы пікір жүзінде
дері есімі аса атала бермейтін Жиһан- де, іс барысында да ортақ мүдде әре-
ша Сейдалин болатын. Оның 1911 кетімен өрістей түсті, дамыды. Сол
жылдан бастап «Айқап» журналында себепті де бұл 1913-16 ж. қамтыған
сиез ашу мәселесіне арналған мақала- кезеңді ұлттық ұйысу кезеңі дейміз.
лары қазақ зиялыларының ортасында Бұл ұйысу кезеңі келесі «Алашорда»
үлкен пікір тудырды. Жиһаншаның кезеңін дайындады. Алаш қозғалысы-
сиез ашу жөніндегі осы мақалалары- ның өрістеу эволюциясының жолы,
на Б.Қаратаев, Ә.Бөкейхан, А.Байтұр- оның қайраткерлерінің ішкі мүм-
сынұлы, Б.Сыртанов, М.Тынышбаев, кіндіктері мен қайраткерлік дайын-
Е.Қасаболатов тағы басқалар алдымен дықтары 1917 ж. патшаны құлатқан
сол «Айқап» журналының өзінде, іле-шала сәуірдің алғашқы күндері-
кейінірек «Қазақ» газетінде пікірлерін нен бастап облыстық қазақ сиездері
білдірді. Сейдалинді мақұлдап елден өткізіле бастады. Орынборда, Ал-
қолдаухат жазғандар да болды. Кейбір матыда, Оралда, Омбыда, Семейде
қайшылықтар да ұшырасты. Алуан өткізілген Торғай, Жетісу, Орал, Ақ-
пікірлер болғанымен де жалпықазақ мола, Семей, облыстық сиездері Таш-
сиезін ұйымдастыру мәселесінің өзек- кентте өткен Түркістан Мұсылман-
тілігі мен қажеттілігі сол дэуірде дарының Бірінші құрылтайы Алаш
44 Алаш ңозғалысы
баласының азаттыққа шындап бағыт жүзінде бүл партия кейінірек құры-
алғандығын байқатты. 1917 ж. 2 латын Алашорда үкіметінің рөлін
сәуірінде Орынбор қаласында Ахмет атқарды. Сондықтан да біз 1917 ж.
Байтұрсынұлының төрағалығымен сәуір айынан бастап 1919 ж. соңына
басталған Торғай облыстық қазақ дейін созылған ең қарқынды кезеңді
сиезі Алаш қозғалысының «Алаш» Алашорда кезеңі деп атаймыз. Алаш
партиясында, Алашорда үкіметіне автономиясын жариялаған, Алашор­
ұласар кезеңінің ең алғашқы айтулы да үкіметін сайлаған Екінші жал-
оқиғасы болды. Облыстық қазақ си- пықазақ сиезі ұлттық мемлекет құру-
ездері мен қазақ комитеттері қазақ дың барлық қажетті атрибуттарын
зиялыларын одан сайын ұйыстыра дүниеге келтірді. Алашорда кезеңі
бастады. Осы өңірлік саяси шаралар - үлттық азаттық пен теңдікке деген
ел ішінен қайраткерлерді шығар- сенімін нығайтты, осы жолда өзінің
ды. Сөйтіп, Алаш мұраты үшін ерен жеке басын үлт пен мемлекет мүд-
істерге дайын сандаған күрескерлер десін жоғары қоятын күрескер жүз-
- зиялылар, қайраткерлер санатына деген, тіпті мыңдаған қайраткерлерді
қосылды. Облыстық сиездерде қа- қалыптастырды. Қазақ халқының са­
уымдасқан зиялылар жалпықазақ яси жағынан да, білім-ілім жағынан
сиезін ашудың алғышарттарын жаса- да, мәдени-әдеби жағынан да әле-
ды. Мұндай сиез көп кешікпей шілде уеті жоғары ұлт екендігін байқат-
айында Орынбор қаласында өтті. Бұл ты. Ел басқарудың, ғылыми мектеп
сиез ең алдымен қазақ зиялылары- қалыптастырудың, әскер жасақтау-
ның бас қосып, түсініп, ортақ мүдде дың, шаруашылық жүргізудің, өнер
жолында аянбай қызмет істей ала- игерудің үлгілерін көрсетті. Яғни,
тындығын дәлелдеді. Сонау хандық қазақ мемлекетін құру сэтсіздік-
заманның ең дәуірлеген кезеңдерінен ке ұшырағанымен, жалпы үлттың
бері барша қазақтың игі жақсылары бойындағы мемлекеттілікке деген
бас қосқан ұлық жиын бола отырып, құлшынысты, елшілікті аңғартты.
сиез ұлттық тәуелсіздік мәселесін Осы Алашорда кезеңінде ұлт-азат-
көтеруімен де тарихи маңызға ие тық қозғалыстың ауқымды бір бөлігі
болды. Сиезде «Алаш» партиясы- еліміздің оңтүстігін қамтыды. Түр-
ның құрылуы да оның зор тарихи кістан автономиясының құрылуы -
мэнін айғақтады. Бірінші жалпықа- ұлт-азаттық қозғалыс тарихындағы
зақ сиезі Алаш қозғалысына үдемелі ірі оқиға болды. Алаш зиялылары-
қарқын дарытты, осы сиезден кей- ның бірлесе жұмыс істеу мүмкінді-
ін бүкіл қазақ даласы азаттық пен гінің болмауы - олардың ұлг мүддесі
теңдік рухына бөленді, желтоқсан- жолындағы қызметтерінің типтерін
да өтетін Екінші жалпықазақ сиезі- өзгертті. Бірақ Алаштың ең тұрла-
не дейін барлық өңірлерде «Алаш» улы, ең берік қайраткерлері мен қа-
партиясының комитеттері ашылып, ламгерлері руханият саласындағы
онда ұлт мұратын ту еткен азамат- өздерінің қарым-қатынастарын уз-
тар ерекше белсенділік танытты. Іс бед!. Әлихан Бөкейханның Мэскеу-
 SfJIlLueiuoe, Т > .Қ ,а м за б ек ц л ы 45
дегі қызметі, Ахмет Байтұрсынұлы Ғылыми құрылым 2006 ж. бастап
бастаған топтың Ташкенттегі қи- 1 халықаралық, 3 республикалық
мылдары олардың қашан болмасын, ғылыми жобаны орындап, 32 еңбек
қандай жағдайда болмасын ұлтпен (ғылыми жинақ, түсіндірме сөздік,
бірге екендерін паш етті. Алаш қозға- оқу құралы) жариялады. Бұлардың
лысының осы бесінші кезеңі сипаты ішінде «Жәдитшілдік жэне Алаш»,
жағынан алғанда саяси күрескерлік- «Ескі эдеби тілдің түсіндірме сөзді-
тен мәдени-рухани өріске ауысқан- гі», «Еуразия мәдениетінің сөздігі»
дығын байқатты. Бұл рухани керне- атты еңбектер мен француз, агыл-
уі жоғары қазақ әдебиетін, өнерін, шын аудиториясына арналған Алаш
тілін, оқу-білімін, ғылымын күшейт- мұрасы негізіндегі «Қазақ тілі» оқу
ті. Сондықтан оны Алаш қозғалысы- құралдары бар. Жеті жылда «Алаш»
ның рухани өркендеу кезеңі деп атай- институты 46 ғылыми шара (халықа-
мыз. Рухани өркендеу кезеңі - ширек ралық, республикалық ғылыми кон­
ғасырға созылған «Алаш қозғалысы» ференция, дөңгелек үстел, семинар)
атты қазақ тарихының ең бедерлі, ең өткізіп, отандық жэне шетелдік ба-
мазмұнды, ең өркениетті дэуірін қо- сылымдарда көрнекті ұлт зиялыла-
рытындылады. рына қатысты 300-ге тарта мақала
«Алаш» мәдениет және рухани басып шыгарды. «Алаш» институты
даму институты (қысқаша «Алаш Хайретдин Болғанбай, Сұлтанбек Қо-
институты») 2006 ж. Л.Н.Гуми- жанұлы, Сәдуақас Ғылмани мұрасын
лев атындағы Еуразия ұлттық уни­ тұңғыш рет кітап етіп жариялады.
верситет! Fылыми кеңесі мен ҚР Соңғы ж. Ә.Бөкейханның 9 томдығын,
БҒМ Ғылым комитетінің шешімі С.Сәдуақасұлының 3 томдығын,
негізінде аталған оқу орнының Қ.Кемеңгерұлының 3 томдығын, Т.
ғылыми құрылымы ретінде ашыл- Шонанұлының 3 томдығын, М.Мөң-
ды. Ұйымдастырушы - филология кеұлының 1 томдығын академиялық
ғылымдарының докторы, профессор жинақ етіп даярлап, халыққа ұсын-
Д.Қамзабекұлы. Институт үш зертха- ды. Ж.Аймауытұлының 6 томдығын
надан тұрады. Олар: Алаш мәдениеті жинақтауга қатысты. Әзірлеген ерек-
(тіл, әдебиет жэне өнер) зертханасы, ше басылымдарының қатарына «Қа-
Алаш тарихы жэне рухани даму зерт­ ныш Сэтбаев. Алгебра. Оқулық. Том
ханасы, Мэтінтану жэне деректану қаласы, 1924 жыл» жэне «Омбының
зертханасы. Институт™ 2006-2012 Алаш дәптері» атты мұра-жинақтарды
ж. Дихан Қамзабекұлы, 2012-2013 ж. жатқызуға болады. Д.Қамзабекұлы-
филология ғылымдарының докторы ның «Түркістан алқасы», А.Шэріптің
Амантай Шәріп, 2013 ж. филология «Рух пен рэміз», Д.Қамзабекұлы, Б.О-
ғылымдарының докторы Б.Эбдуэ- марұлы, А.Шәріптің «Үлттық әдебиет
лиұлы басқарса, 2014 ж. оган танымал жэне дәстүрлі ментальдік», Б.Әбдуә-
элихантанушы, филология гылымда- лиұлының «Қазақ антропоним жа-
рыньщ кандидаты Сұлтанхан Жүсіп самы: теориялық жэне практикалық
(Аққұлыұлы) жетекшілік етеді. негіздері» т.б. монографиялары жарық
46
көрді. Институттың ғылыми зерттеу
жэне танымдық-практикалық іс-ша-
ралары мына бағыттар бойынша
жүргізіледі: Алаш қайраткерлері ең-
бектерін жинау, зерттеу жэне жария-
лау; Алаш мұрасына сараптама жүр-
гізу, түсінік беру жэне осы бойынша
нүсқаулық, әдістеме ұсыну; Алаш
мұрасын білім жүйесіне ендіру,
қоғамға кеңінен насихаттау. Инсти­
тут жыл сайын дәстүрлі «А.Байтұр-
сынүлы оқуларын» өткізіп тұрады.
Алаш мектептері - Семейдің
Алаш қаласы бөлігіндегі мектептер.
Алаш қозғалысы тұсында Семейде
1917-1919 ж. ұлттық білім беру жүй-
есі қалыптаса бастады. Оған Се­
мей облыстық жэне уездік земство
басқармаларының көмегі тиді. Алаш
қайраткерлері Р.Мәрсеков, Х.Ғаб-
басұлы, А.Қозыбағаров басқарған
бұл земство мекемелері бірқатар мек-
тептердің ашылуына және бұрыннан
бар мектептердің жүйелі білім беру-
ге көшуіне оң ықпал етті. 1919 - 1920
ж. жалпы Семейде 19 орыс, 11 қазақ
жэне татар балалары оқитын аралас
мұсылман мектептері жұмыс істесе,
Алаш қаласында тек қазақ тілінде
білім беретін 3 мектеп жэне қазақ-
ша-татарша оқытатын мұсылман мек-
тебі болды. Бұдан аңғаратынымыз -
Семейге қарағанда Алаш қаласында
ұлттық білім беру жүйесі өрістеген.
Бұл мектептерге Алаш зиялылары
Ә.Сәтбаев, М.Тұрғанбайұлы, Ж.Ай-
мауытов, Н.Күзембаев, А.Күзембаев
жэне т.б. сабақ берді. Бұл мектептер-
дегі шәкірттер А.Байтұрсынұлының,
М.Дулатовтың, М.Тұрғанбайұлы-
ның жэне т.б. оқымыстылардың оқу
қүралдарынан білім алды.
Алаш қозғалысы
Алаш мешіттері - Семейдің Алаш
қаласы бөлігіндегі мешіттер. Бұл
Тінібай, Жоламан жэне Тас мешіттер
Семей қаласының 1917 ж. Екіншіжал-
пықазақ сиезінің қаулысымен Алаш
автономиясының астанасы болып
жарияланған Алаш қаласында орна-
ласып, мұнда Ә.Бөкейхан бастаған
Алаш зиялылары сан рет бас қосып,
Аллаға құлшылық жасаған. Тіні-
бай мешітін Семей өңірінен Меккеге
қажылыққа алғаш барғандардың бірі,
XIX ғ. I жартысында уақ болысында
старшын болған Тінібай Қаукенұлы
салдырған. Тінібай Құнанбайдың
туған құдасы, ол М.Әуезовтің «Абай
жолы» романында да суреттеледі.
Келесі Жоламан мешітін салдырған
терістаңбалы болысының старшы-
ны Жоламан Жандарбек. Бұл мешіт
1841 ж. салынған Алаш қаласындағы
Тас мешіт 1917 ж. басында ашылған.
Бұл мешіттердің Алаш қаласындағы
рухани-мәдени дамуға үлес қосқаны
сөзсіз.
Алаш милициясы, халықтық ми­
лиция - 1917 ж. желтоқсанның 5-13
күндері Орынборда өткен екінші
жалпықазақ сиезінің шешіміне сәй-
кес қүрылған Алаш автономиясы-
ның қарулы жасақтары. Негізінен,
атты әскер түрінде жасақталатын
халықтық милиция қатарына әскери
қызметті атқаруға жарамды 20 мен
35 жастың арасындағы ер азамат-
тар алынатын болды. Бөкей, Орал,
Торғай, Ақмола, Семей жэне Жетісу
облыстарындағы милиция қызмет-
керлерінің жалпы саны 13500 болсын
делініп, эр облыс бойынша эскер қа-
тарына шақырылғандар саны мына
мөлшерде белгіленді: Бөкейде- 1000,
 S ffliu e v u o e , Т >.Қ,ам забекцлы .
Оралда - 2000, Торғайда - 3000, Ақ-
молада - 4000, Семейде - 1500 жэне
Жетісу облысында - 2000 адам. Ә.
Бөкейхановтың 1919 ж. ақпанның 11-
інде Колчак үкіметінің ресми делега-
циясымен жүргізген келіссөздерінде
келтірілген мэліметтеріне қарағанда
сол кезде азамат соғысы майданда-
рында Қызыл Армияға қарсы күреске
қатысқан Алаш қарулы күштерінің
саны 3000-нан асқан. Алашорданың
таратылуымен бірге ол құрған «ха-
лықтық милиция» бөлімдері де тара-
тылды.
Алаш оқулықтары - бұл салы-
стырмалы түрде өте кең ұғым. Бұған
Алаш тұсындағы оқу құралдары да
(мысалы, Тұрғанбайұлы М. Пайғам-
бар заманы. Бастауыш мектептің
соңғы жылы үшін. - Оренбург: ЕҒ.
Хусаинов уэ ширкәсінің мәтбәгәсі,
1915. 51 б.), Алаш қайраткерлері
жазған оқу құралдары да кіреді.
Мұның ішінде, мысалы, «Медресе
Ғалия» шәкірттері жазған дүние-
лер де бар (Қазақ уэ қырғыз балала-
ры үшін осул саутия илэ жазылған
эліппе яки төте оқу. Мөрәттиб уэ
нәшәрләрі: Мәдрәсә-и Ғалиядағы қы-
рғыз уэ қазақ шәкірттері. Құрасты-
рған Ишанғали Арабаев жэне Хафиз
Сәрсекеев. Уфа: Шарқ мәтбәғәсі,
1911. 52 б.). Әйгілі Ахмет Байтұр-
сынұлының эліппесі «Оқу құралы»
деген атпен 1912-1925 ж. арасында 7
рет қайта басылып, ұлтты ағартуға
үздіксіз қызмет етті. 1926 ж. ағар-
тушы «Әліп-бидің» жаңа түрін жаз-
ды. Қайраткер «Тіл-құрал» атты үш
бөлімнен тұратын, үш шағын кітап
болып жарияланған оқулығы арқылы
қазақ тілінің табиғатын, құрылымын
47
танып-танытуды мектепте белгілі
пэні арқылы да үйретуге болаты-
нын дәлелдеді. 1914 ж. Орынборда
Міржақып Дулатұлының бастауыш
мектептің екі жылдығына арналған
«Есеп құралы» жарық көрді. Ал, 20-
ж. қайраткердің «Есеп құралы: бірін-
ші жылдық» (Орынбор, 1922), «Есеп
қүралы: екінші жылдық» (Қызылор­
да, 1927) атты оқулықтары жария-
ланды. 1920-1921 ж. А.Байтұрсынұлы
Халық ағарту комиссары (министр)
болып тұрғанда оқулық жазу ісі бір-
шама жүйеленді. Авторлар жоқ кез­
де «білікті оқығандарға жаздырту»
(тапсырыс) деген ұғым шықты. Ах­
мет Байтұрсынұлының, Қошке Ке-
меңгерұлының - лингвистика, тарих,
әдебиеттану, методика; Міржақып
Дулатұлының, Әлімхан Ермекұлы-
ның, Сұлтанбек Қожанұлының - ма­
тематика; Жүсіпбек Аймауытұлының
- психология; Магжан Жұмабайұлы-
ның - педагогика; Елдес Омарұлы-
ның - физика, геометрия; Жұмақан
Күдеріұлының - биология; Х.Досмұ-
хамедұлының - зоология, лингви­
стика, анатомия; З.Оспанұлының -
астрономия; Телжан Шонанұлының
- тарих, тіл; Мұхтар Әуезұлының
- әдебиет; Жұмагали Тілеуліұлының
- медицина ғылымына байланысты
оқу құралдары жарық көрді. Әлихан
Бөкейхан бастаған енді бір топ галым
орыс тіліндегі дүниелік ғылымдар-
ды танытатын оқулықтарды, ғылы-
ми еңбектерді қазақ тілінде аудара
бастады. Айталық, К.Фламмарион-
ның “Астрономия әліпбиін”, Д.Гра-
венің “Дүниенің құрылысын” - Ә.Бө-
кейхан; Ю.Вагнердің “Жердің жа-
ратылысы жайындағы әңгімелерін”
48
- М.Әуезұлы; В.Вагнердің “Жану-
арлар туралы әңгімесін” - Абдолла
Байтасұлы; Д.Кудрявскийдің “Арғы
мэдениетін” - Мырзағазы Есболұлы
тэржімеледі. Жоғарыда айтылған
аударма еңбектер тізімі онан эрі де
жалғаса береді. 1924 ж. Орынборда,
1927 ж. Ташкентте өткен қазақ білім-
паздар жиынында оқулық мәселесі
айрықша сөз болды.
Алаш партиясы - қазақтың
тұңғыш ұлттық демократиялық
партиясы (1917-20). Қазақ зиялыла-
ры қоғамдық сұранысқа сай партия
құру әрекетін 1-орыс рев. жылда-
рында (1905-07) қолға алды. 1905
ж. соңына қарай Орал қ-нда өткен
қазақ облыстары өкілдерінің сиезі
«Қазақ конституциялық демокра-
тиялық партиясын құру туралы»
шешім қабылдады. 9 адамнан тұрған
оның ОК мен бағдарламасы жөнін-
дегі хабар «Фикер» (Пікір) газетінде
жарияланды (1905, 25-желтоқсан).
Орталық езгіге қарсы жалпыұлттық
бас көтеру толқынында пайда болған
бұл алғашқы әрекеттер саяси партия
құрумен аяқталған жоқ, өйткені оған
қажетті алғышарттар қалыптаса қой-
маған болатын. Қазақ зиялылары та-
рапынан жалпыұлттық саяси партия
құру эрекеті 1913 ж. тағы да бой көр-
сетті. М. Сералин бастаған «Айқап»
журналы төңірегінде топтасқан зи-
ялылар ең өзекті мэселелерді талқы-
лап, белгілі бір бағдарламалық тұжы-
рымдамаларға келу үшін жалпықазақ
сьезін шақыру жөнінде бастама кө-
терді. Бірақ қазақ даласында орнаған
қатаң әскери-орталық тәртіппен
есептесуге мәжбүр болтан Бөкейха-
нов мұндай әрекеттерге көшуге үзіл-
ді-кесілді қарсы шықты. Саяси пар­
тия құру үшін қажетті алтышарттар
тек 1917 ж. Ақпан рев-нан кейін ғана
қалыптасты. Алташқы жалпықазақ
сиезін өткізу үшін «Қазақ» газеті
жанынан құрылған ұйымдастыру
бюросы күн тэртібінде «Қазақ саяси
партиясын жасау мәселесін» үсынды.
1917 жылғы 21-26-шілде аралығында
Орынбор қ-нда өткен жалпықазақ
сьезі қазақ саяси партиясын құру ту­
ралы мәселе қарап, мынадай шешім
қабылдайды: «Қазақ халқының өз
алдында саяси партиясы болуды тиіс
көріп, бұл партияның жобасын жа-
сауды съезд «Шураи исламға» сай-
ланған қазақ өкілдеріне тапсырды.
Партияның негізгі демократиялық,
федеративтік парламенттік респу-
бликаға құрылмақ ...», Партияның
ұйымдық түрғыдан қүрылуы күзге,
яғни бүкілресейлік құрылтай жпна-
лысына депутаттар сайлау науқаны-
на тұстас келді. «Қазақ» газеті (1017,
N244) бас мақаласында партияның
атын «Алаш» қойып, оған тілекте-
стерді Қүрылтай жиналысына депу-
таттыққа кандидиттар тізімін осы
партияның атынан жасауды үсынды.
Сонымен бір мезгілде «Қазақ баскар-
 & *Ц ІІІлеш ов, Т > .Қ ,а м за б е кц л ы
масынан барлық облыстардағы қазақ
комитеттеріне қазақ саяси парти-
ясының атын «Алаш» қою туралы
жеделхаттар жіберілді. А. п-ның обл.
Ұйымдары 1917 ж. қазан айынан қа-
лыптаса бастады. А. жарияланған
бағдарламасында Ресейдің демокр.,
федеративтік республика болған-
дығын жақтады. Бағдарлама бойын-
ша шашыранды қазақ облыстары өз
билігі өзінде тұтас бір мемлекетке
бірігіп, автон. негізде тұтас Ресей
Федерациясының құрамына енбек.
Әлеум. қатынаста феодалдық ари-
стократияны шектеу, таптық жікте-
лу мэселесі қойылған жоқ, керісінше
жалпыұлттық мүдде ұлттық тута-
стык бағытында тұрды. Бағдарлама-
дағы ең негізгі мәселе - жер мәселесі
болды. А. П. 1917 ж. күрделі үш мәсе-
лені халық арасында, қазақ зиялы-
лары ішінде ең алдымен шешілуге
тиіс жалпы ұлттық зэру мәселелерді
талқылауға мұрындық болып, сол
мәселелар бойынша ортақ тұжы-
рымдарға келуде басты рөл атқарды.
Бұл тұжырымдар партия бағдарла-
масының жобасында («Қазақ», 1917,
№ 251) берілді. Екіншіден, партия-
ның ұйытқысы болған қайраткер-
лер қазақ елінің Алаш автономиясы
атанған ұлттық мемлекетінің өмірге
келгенін жария еткен ІІ-жалпықазақ
сиезін (1917, желтоқсан) даярлап өт-
кізді. Осы сиезде Алашорда - Ұлттық
Кеңес үкіметі келгені мэлім. Оның
мүшелері түгелдей дерлік өздерің А.
-ның мүшесі санағандығы күмэн ту-
дырмайды. Үшіншіден, осы жылғы
қарашада болып өткен Бүкілресейлік
Құрылтайға депутаттар сайлауында
барлық қазақ қайраткерлері А. - ның
49
атынан тіркелді жэне оның атынан
депутат болып сайланды. Осы құрыл-
тайға депутаттар сайлау барысында
барлық қазақ облыстарында А. ең
көп дауыс алған партия болды. Объ­
ектив™ жағдай, күрделі де қатал өмір
ағымы А.п.-ның саяси күреске білек
түре араласып кеткен ірі саяси күшке
айналуына мүмкіндік бермеді. Қым-
қиғаш Азамат соғысы тұсында ондай
міндетті тек Алашорда үкіметі ғана
атқара алатын еді.
«Алаш» партиясының бағдар-
ламасы - алғаш рет 1917 ж. қара-
шасында «Қазақ» газетінде жария-
ланған бағдарлама. Оны жасаушы-
лар Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы,
М.Дулатов, Е,Ғұмаров, Е.Тұрмұхаме-
дов, Ғ.Жүндібаев жэне Ғ.Бірімжанов.
Бағдарлама мынадай тараулардан
тұрды: мемлекет қалпы, жергілік-
ті бостандық, негізгі хұқық, дін ісі,
билік һэм суд, ел қорғау, салық, жұ-
мысшылар, Ғылым-білім үйрету,
жер мәселесі. Бұл бағдарлама өзінің
мақсаты мен мазмұны жағынан сол
дәуірдегі саяси-қоғамдық қажеттілік-
терді толық қанағаттандыра алатын
құжат екендігі байқалады. «Алаш»
партиясының маңызды эрі басты
құжаты, оның демократиялық, гу-
манистік принциптерге негізделген
саяси құрылым екендігін көрсетеді.
Бағдарламаның мазмұнынан Семей
облыстық қазақ сиезінде көтерілген
мэселелер көбірек көрініс тапқаны
аңғарылады.
«Алаш» партиясының облы-
стық комитеттері - 1917 ж. қа-
зан-желтоқсан айларында ашылған
жергілікті органдар. Семей облы-
стық комитеті Ә.Бөкейханның қаты-
50
суымен 12-13 қазанда ашылды. Оның
құрамына Х.Ғаббасов (төраға), А.Қо-
зыбағаров, С.Дүйсенбин, Ә.Ермеков,
Р.Мәрсеков, И.Әлімбеков, Т.Құнан-
баев, М.Малдыбаев, Ә.Молдаба-
ев, Б.Сэрсенов, Ақмола облыстық
комитеті құрамына А.Тұрлыбаев
(төраға), А.Сейітов, Е.Итбаев, М.Жұ-
мабаев, Қ.Кемеңгерұлы, Б.Серкебаев,
М.Саматов, Е.Мұқышев, Д.Әділов,
Ж.Тілеулиев, Б.Айбасов, Қ.Қожам-
бердиев, Қ.Кәкенов, Торғай облы-
стық комитеті құрамына Ә.Бөкейхан
(төраға), А.Байтұрсынұлы, М.Дула-
тов, А.Бірімжанов, Ж.Жәнібекұлы,
Е.Омаров, О.Жәнібеков, ҒЖүндіба-
ев, С.Досжанов, Ғ.Бірімжанов, Қ.А-
рынғазов, Ғ.Досжанов, Т.Шонанов,
Е.Нұрмақамбетов, М.Есполов сай-
ланды. «Алаштың» облыстық ко-
митеттері сол кезеңде ұлт-азаттық
қозғалыстың өрістеуіне, халық
арасында партияның үлкен бедел-
ге ие болуына зор үлес қосты. Об-
лыстық комитет мүшелері Екінші
жалпықазақ сиезіне қатысып, Ала-
шорда үкіметінің орнауында үлкен
рөл атқарды. Сонымен бірге бұл ко-
митеттер бүкілресейлік қүрылтай
сайлауында «Алаш» партиясының
жеңіске жетуіне үлес қосты.
«А лаш » партиясы ны ң Се­
мей облы сты қ ком итеті - 1917
ж. қазан айында Семей қаласын-
да ашылған комитет. Комитетке
Ә. Бөкейхан, Ә. Ермеков, Р. Мәр-
секов, И. Әлімбеков, А. Қозыбаға-
ров, Т. Құнанбаев, X. Ғаббасов,
С. Дүйсенбин, М. Малдыбаев, Ә.
Молдабаев, Б. Сәрсенов сайланды
жэне үш мүшеге орын қалдырыл-
ды. Сөйтіп, «Алаш» партиясының
Алаш қозғалысы
Семей облыстық комитеті он бес
мүшеден тұратын болды. Комитет
төрағалығына X. Ғаббасов, орын-
басарлығына А.Қозыбағаров, хат-
шылығына С. Дүйсенбин, қазына-
шысы болып Әнияр Молдабаев сай­
ланды. Комитеттің құрметті төраға-
лығына Әлихан Бөкейхан ұсынылды.
Бұл облыстық комитетке «Алаш»
партиясының шартнамасын жасау
жүктелді. Комитет шешімі бойынша
«Алаш» партиясына: «Алаш парти-
ясының программасын жацтырып,
жөн көрген программадагы мәселе-
лерді іске айналдыруга тырысатын
кісі кіреді. «Алаш» программасынан
таймайтын, өтірік айтпайтын,
шыннан ңайтпайтын, жаңындық,
туысцандыща бүйрегі бүрмайтын,
дүниеге цызыгып сатылмайтын,
шыншыл, адал, тура кісі кіреді...
«Алаш» партиясына кіремін деген
кісі осы айтылган шарттарды ой-
лап, толгап, жүрегі цалайтын болса
гана кіруге жөн» делінген. Комитет
Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы-
на депутат сайлайтын құқыққа да ие
болды. «Алаш» партиясының Семей
облыстық комитеті жалпы «Алаш»
партиясының бағдарламасын жэне
партияның шартнамасын жасауға,
Екінші жалпықазақ сиезінде жария
етілген Алаш автономиясының жұ-
мыс істеуіне, Алашорда үкіметінің
қызмет жасауына көп көмек көрсет-
ті. Алаш автономиясының астанасы
Семей (Алаш) қаласы болып жария-
ланғаннан кейін осы комитеттің көп-
теген мүшелері Алашорда үкіметінде
қызмет жасады.
«Алаш» партиясының сиезі
1917 ж. қазан айында Семей қаласын-
да «Алаш» партиясы атынан өткізіл- сенбиев сайланды. Құрметті төрағасы
ген алғашқы сиез. Сиезде «Алаш» болып Ә.Бөкейхан сайланды. Сиезде
партиясыньщ Семей облыстық «Алаш» партиясыньщ орталық коми­
Уақытша комитеті құрылды. «Алаш» тет! Орынборда болмақ жалпықазақ
партиясыньщ Семей облыстық ко­ сиезінде қалыптастырылатыны айты-
митет! құрамына: Ә.Бөкейхан, Р.Мәр- лады. Бұдан осы сиез өткізілген кун-
секов, И.Әлімбеков, А.Қозыбағаров, дер! Екінші жалпықазақ сиезіне даяр-
Т.Құнанбаев, Х.Ғаббасов, С.Дүйсен- лық жұмыстары жүргізіліп жатқан-
биев, Ә.Ермеков, М.Малдыбаев, Ә. дығын айқын аңғарамыз. Сондай-ақ:
Молдабаев, Б.Сәрсенов енген. Сиезде «Европа үлгісімен жүретін заман кез-
қаралған ең негізгі мәселе - «Алаш» дескен соң, біздің тұңғыш тобымыз
партиясын қалыптастыру жэне пар­ жалпы қазақ сиезі салған жол бүкіл
тия мүшесінің қандай адамдар бола Алаш ұранды қазақ баласына таймай-
алатындығын айқындау мәселесі еді. тын даңғыл жол болу керек» деген сөз-
Бұл сиезде партияның шартнамасы, дерден Алаш қозғалысы барша ұлтты
бүгінгі түсінікпен айтқанда жарғысы тұтастырушы күшке айналғандығын
жөнінде сөз етіледі. Іс жүзінде осы да байқаймыз. Сиездің негізгі қоры-
сиезде айтылған партия мүшесіне тындысы «қазақ партиясы Алаштың
қатысты мәселелер «Алаш» партия­ тұтынатын жолының жоспарын» жа-
сыньщ шартнамасынан толық орын саумен байланысты. Бұл жоспарда
алды деуге болады. Сондай-ақ, си­ «Мемлекет билеу түрі», «Жер мәсе-
езде облыстық комитеттің төрағасы лесі», «Солдаттық мәселесі» жэне т.б.
болып Х.Ғаббасов, орынбасарлығына мэселелер қарастырылған. Осы мәсе-
А.Қозыбағаров, қазынашысы болып лелердің барлығы дерлік Екінші жал-
Ә.Молдабаев, хатшылығына С.Дүй- пықазақ сиезінің күн тэртібіне де енді.
52
«Алаш» партиясының шарты газеті бетінен «Шаңқан» деген бүр-
1917 ж. қараша айында «Сарыарқа» кеншік ныспымен жазған ақынның
газетінде жарияланды. Бұл «Алаш»
партиясының жарғысы іспетті құжат-
тың басында: «Алаш партиясының
толық шартнамасы Орынборда жаса-
латын болды. Даяр болғанда жұртқа
жарияланады. Қазіргі шарты - кін-
дік комитеттің бұл жасалған шарт
уақытша областной комитеттің ай-
тқанын екі қылмайтын, бұйырғанын
дэл орындайтын» деп келетін сөй-
лемдер бар. Яғни, ол партия бағдар-
ламасы қабылданғанша жүретін «Алаш полкінде жүрген бір жігіттің
құжат болған. Құжат томендегідей еліне жазған хаты» атты өлеңін оқи-
баптардан тұрды: мемлекеттік билеу мыз (27.01.1919). Архив деректерінде
түрі, жер мәселесі, солдаттық мэселе, Алаш полкінде сарбаздарды даяр-
жергілікті мекемелер, сот мэселесі, лауға башқұрт, орыс офицерлері де
дін мәселесі, жүмысшы мэселесі, оқу тартылғаны туралы мәліметтер кез-
мэселесі, бас бостандығы, жиылыс деседі.
бостандығы, баспасөз бостандығы, Алаш пьесасы - «Мүрат үшін
жүру-тұру бостандығы, одақтасу бо- майдан». Авторы - Титақов Мұхты-
стандығы. Құжат «Алаш» партиясы- зар Төлекұлы. Шығарма 1935 ж. жа-
ның Семей облыстық комитеті тара- зылған. Бұл пьесаның табылуы да,
пынан қабылданған. жазылу сыры да бүгінгі тарих үшін
Алаш полкі - XX ғ. басындағы өте тосын жаңалық. Пьесаны бізге
материалдарда жиі ұшырасып қа- жеткізген - Айдын Ырысбекұлы. Бұл
латын атау. Бірақ нақты мәліметтер туындының түпнұсқасы ҚР Үлттық
жан-жақты айқындалмаған. Мұх- Қауіпсіздік комитеті Шығыс Қа-
тазар Титақұлының «Мүрат үшін зақстан облысы бойынша департа­
майдан» атты Алаш туралы пьеса- мент! Семей қаласы басқармасының
сының қолжазбасында: «Алаштың мұрағатында сақталған. Мұхтызар
ардагерлері Жетісуда атаман Ан- туралы көп емес. ¥Қ К мұрағатын-
ненковпен тізе қосып, жауыңа қаһа- да сақталған анкетаға жауабына Ка­
рын төгіп, Әлібек, Рүстем, Әлилер раганда, ол 1904 ж. 22 ақпанда Қа-
жүр. Олар соғыста жалғыз емес. рақаралы да туған. НКВД ұстаған
Алашыңның атында Абылайдың уақытта Семей қаласы Хлебная
ақ туын желбіреткен он полкің бар. көшесі, № 18 үйде түыпты. Білімі
Ертеңгі күні қосымша қылып төрт толық жоғары емес. Новосібір қала-
полкіңді жіберткелі отырсың. Бүлар сындағы Батыс Сібір халық шару-
кімдер? Еліңнің ерлері!» деген жол- ашылығы институтында оқыпты.
дар бар. Сондай-ақ, «Жас азамат» Мүхтызар (фамилиясын сол ксздсгі
 S^/ІІіиешов, D./^амзабекцлы
дәстүрге сай «Титақұлы» деп жазған)
шығармасын «4 перделі, 6 суретті
музыкалық драма» дейді. Оқиға 1918
ж. Семей қаласындағы Алаш өмірі-
нен алынып жазылған. Бір көріністе
Алаштың бір жылдығын атап өт-
кен салтанат суреттеледі. Оқиғаға
қатысушылар: Әлихан, Міржақып,
Халел (Еаббасұлы), Жүсіпбек, Әлім-
хан, Ике, Жақып, Мағжан, Шэкэрім,
Мұхтар, Хамит (Тоқтамысұлы), Сұл-
танмахмұт, Мұсатай бай, басқа да
шенді-шекпенді зиялылар, әскерилер
т.б. Диалогтар - Алаш рухындағы
сөздер, ойлар, үндеулер, ұсыны-
стар... Екінші бір көріністе Семей-
де ақтардың жеңіліп, қызылдардың
қыспақ бастаған кезі, Алаш полкін
Жетісуға аттандыру сәті, қазақ жэне
орыс әскерилерінің бірге жұмылуы
суреттеледі. Диалогтар - ел мен
сарбаздар рухын көтеретін сөздер,
серпілтулер, ағымдагы деректер т.б.
Тарих бұралаң. Бұралаң болса да өз
шындығы бар. Мысалы, Халел Ғаб-
басұлы аузына мынандай сөздер са-
лынған: «Бұрын «Сары Арқа жеріміз
бар, Сары Арқада қазақ еліміз бар»
деп, теңдікті құрғақ сөзден күтсек,
қазірде қару-жарақты, қылышты,
мылтықты қалпыңмен қаны бір,
жан-тәніңнен жаралған Алаштың
ардагерлері Жетісуда атаман Ан-
ненковпен тізе қосып, жауыңа қаһа-
рын төгіп, Әлібек, Рүстем, Әлилер
жүр. Олар соғыста жалғыз емес.
Алашыңның атында Абылайдың
ақ туын желбіреткен он полкің бар.
Ертеңгі күні қосымша қылып төрт
полкіңді жіберткелі отырсың. Бұлар
кімдер? Еліңнің ерлері! Ел намысын
қолына алған, ар-намысын сақтау
53
үшін қан майданда қарсы тұрып,
бостандықты күшпен алып, іргелі
жұртшылықтың іргесін қалаушы-
лар! Жасайды жұртың, көркейеді
елің, өркендейді Алашың!». Алаш
полкін шығарып салу салтанатын-
да полковник Хамит Тоқтамысұлы
бүй дейді: «Сендердің міндеттерің
айқын: Сары Арқаның даласы үшін,
Сары Арқаның халқы үшін. Теңдік
үшін күреске шықтыңдар, батыр-
ларым! Біз ұлы қазақ халқы үшін,
Алаш үшін қанішер балшабайлармен
соңғы деміміз қалғанша соғысамыз.
Егер ол жолда қаза болса - шэйітпіз.
Егер жеңсек, жасасын халқымыз, жа-
сасын Алаш! ... Күрессіз жеңіс жоқ,
қан төгіссіз бостандық жоқ. Сен-
дер бабаларымыз - Абылай хан мен
Кенесарыны естеріңе түсіріңдер!».
«Теңізді тамшысынан таны» деген,
осы жоғарыдағы үзіндіден-ақ Мұх-
тызар пьесасының тарихи мэні, та-
нымдық маңызы айқындала түседі.
Қазақ драматургия тарихында киіз
үйде қойылған «Еңлік-Кебектен»
(М.Әуезов) ұлт театры сахнасы шы-
мылдығын ашқан «Алтын сақинаға»
(Қ.Кемеңгерұлы) дейінгі драмалар
ел тұрмысының кейде күрделі, кейде
көлеңкелі жағын халық арманымен
сабақтастыра суреттесе, «Мұрат
үшін майдан» - отандық драматур-
гиядағы тың серпіліс, идеологиялық
темірқазық еді. ¥лттың қайғы-шері
басылмаған кезеңде, халықтың елдік
арманы орындалмаған шақта өнер
елдің басын қосатын, ұйыстыратын
құралға айналса, бұл оның эу бастағы
мақсатынан жаңылғаны емес, қай-
та діттегенін орындағаны. Өйткені
халықсыз өнер, өнердің сүйемел-
54
деуінсіз халық жоқ. Сонымен, Мұх-
тызар Титақұлының «Мұрат үшін
майдан» пьесасының тарихи миссия-
сы мынау еді: 1) ел үшін аса жауапты
кезеңде көркемөнер күшімен тарих
тағылымын түсіндіру, ұқтыру; 2)
Алаш мұраты мен тұлғалары арқылы
жастардың рухын ояту; 3) жеке адам,
тұлға ретінде өткен оқиғаға өз көзқа-
расын білдіру. Мұның қай-қайсы да
сәтті шыққанын туынды қолжазба-
сын оқып отырып көз жеткіземіз.
«Алаш» серіктестігі - Петропав-
лда 1918-1919 ж. «Жас Азамат» га-
зетін шығаруға қаржы бөліп отырған
серіктестік. Сірә, басында ол Омбыда
құрылса керек. Серіктестік жарнасы
50 сом болып белгіленген. «Жас Аза-
маттың» жылдық бағасы - 20 сом,
жарты жылдығы - 11 сом, үш айлығы
6 сом болғанын басылым бетінен
оқимыз. Дерек ретінде көрсетейік,
1919 ж. С.Сәдуақасұлы бастаған топ
журнал шығаруды қалайды. Сонда
қаржы сұраған Батыс Сібір мекемесі-
не «Журналдың 1 ж. шығыны - 200
мың сом, журнал құны - 100 сом,
1500 кісі жазылса, бөлген ақшала-
рыңыз ақталады жэне қайтарылады»
дейді.
Алаш сөзін сөйлеген дума де-
путаттары туралы деректер Ә.Бө-
кейхан, М.Шоқай еңбектерінде жэне
«Қазақ» газеті бетінде үшырасады.
Сондай-ақ, 3-4 Думаға қазақтан де­
путат сайланбағандықтан, ұлтымыз-
дың мүддесін Еділ бойы мен Кавказ-
дан сайланған мұсылман депутатта-
ры көтергені мэлім. Қазаққа қатысуға
хұқық берілмеген 1906 жылдан кейін
шақырылған Мемлекеттік Думалар-
да мұсылман депутаттар (15.11.1912
Алаш қозғалысы
ж. шақырылған IV Думада 6-ақ мұ-
сылман болды) қал-қадерінше алаш
жұртының проблемаларын көтерді.
Мысалы, III Думада Мүсылман фрак-
циясы переселен саясаты мен жалпы
білім туралы заңды талқылауды күн
тэртібіне қойып, халық үнін үкімет-
ке жэне әлемге жеткізді. Кавказдан
келген өкіл Халилбек Хасмамедов
патша өкіметінің Қапқаз, Түркістан,
Қазақ елі бағытындағы отаршыл сая-
сатын, переселен мекемелеріндегі со-
дырлықты аяусыз сынайды. III Дума
депутаты С.Максудов мектепте ана
тілінде сабақ жүргізу мәселесін кө-
терді. Сонымен қабат осы қайраткер
Ресейдегі мұсылмандардың рухани
істерін олардың Діни басқармасымен
келісіп атқару керектігін ұсынды.
Ресей үшін аса күрделі шақта жұ-
мыс жасаған IV Думаның мұсылман
фракциясы жанындағы бюроға (яғни
депутаттарға көмекші ынталы топ) эр
кездері Мұстафа Шоқай мен Әлихан
Бөкейхан жәрдемдескені мэлім. Мы­
салы, Ә.Бөкейханның Петерборға ба-
руын қазақ баилары сұраған, сөитіп
онда тұруы үшін орталарынан қара-
жат жинап берген. Әлиханның ділгір
мэселелерге арналған мақалалары-
ның бір бөлігі осы Петербор сапарын-
да хатқа түскен. Қайраткер-қаламгер
аталған уақытта империя астанасына
бөкейліктердің атынан “белгілі қазақ
ақыны Ғұмар Қарашүлының” аманат
арқалап барып, “бас министрге қағаз
бергенін” жазады.
Мемлекеттік III жэне IV Дума-
ларда қазақ жағдайын тек мүсылман
депутаттары ғана айтқан жоқ. Басқа
тілеуқор азаматтар болды. Ә.Бө-
кейхан жазбаларынан Алаш жүртына
 S fJ lliu e u A o e , Т ^ .Қ іа м з а б е щ л ы 55
тілектес Дзюбинский, Волков, Вино­ С.Максуди - Дума мінберінде қазақ
градов, Скалозубов, Шишкин сынды секілді ұлттардың қамын жеп сөйле-
депутаттардың болғанын оқимыз. ген қайраткердің бірі.
Отандық тарихшыларымыз бұлар «Алаш туы астында» - алашта-
туралы зерттеу жүргізсе артықтық нушы ғалым Е.Тілешовтің 2013 ж.
етпес еді. Эрине, осы жэне басқа Астана қ.-да жарық көрген кітабы.
да империя орталығындағы жаңа- Еңбекке Алаш қозғалысына қаты-
лықтар “Айқап” “Қазақ” арқылы сты ғылыми мақалалар енгізілген.
көзі ашық жандарға жетіп жатты. Сонымен бірге автор Алаш қозға-
Алаш жұртының, өзге де мұсыл- лысына қатысушылардың ғылыми
ман халықтарының қиын ахуалынан тізімін жариялаған. Сондай-ақ, кіта-
шет ел де хабардар болып отырды. пқа Д.Қамзабекұлымен бірлестікте
Айталық, 1909 ж. Мемлекеттік Ду- дайындалған «Алаш шежіресі» де
маның бір топ депутаты Ұлыбрита- енгізілген.
нияға барады. Бұлардың арасында «Алаш» үғымы - қазақ халқы-
кадет серкесі П.Н. Милюков пен та­ ның байырғы сөзі. Мағынасы - елдік,
тар қайраткері Садретдин Максуди тұтастық, бірлік, айбарлық деген бір-
болады. Елге келген соң, ол 1914 ж. неше ұғымдарды жинақтайды. Қазақ
«Англияға саяхат» атты кітап жа- ішінде «алаш алаш болып, Алаша хан
риялайды. Осы еңбегінде ол өзінің болғанда», «алты алаш», «алты сан
ағылшын королі VII Эдуардтың қа- алаш», «алаш мыңы» секілді тұрақты
былдауында болғанын, ағылшын тіркестер ежелден айтылады. Сон-
ақсүйектерімен ұшырасқанын, басқа дай-ақ, «Керегеміз - ағаш, ұраны-
да эртүрлі жайды сипаттап жазады. мыз - Алаш» деген нақыл-ұстаным
С.Максудиге екеуара әңгімедегі лорд да бар. Бұдан шығатын қорытынды,
Крумердің: “Мұсылмандар батыс алаш - қазақ ұлтының өте бір аяулы
мәдениетін кешіктірмей қабылдауы сөзі. Мұны қазақ этнонимінің сино­
керек. Сіздердің діндеріңіз бен бұл ним! десек те болады. Жалпы тілдік
мәдениет қабыспайды деген түсінік негізі тұрғысынан келсек, алаштың
мүлде қате. .. .Жоғалып кетпейміз түбіріндегі «ал» - от, қызыл, арай
десеңіздер, ағарту мен мәдениет- дегенді білдіретін ежелгі түркі сөзі.
ке мойын бұрыңыздар” - деген сөзі Мысалы, Алтай, алау, алқызыл, ал-
жэне ақсүйектер қонақасы бергенде бырт, аластау, албар, аламан, алөкпе,
бір кінәздің: “Сіз С.Максуди емессіз алаң, алқап т.б. сөздердің арғы түбі
бе? Біздің Лондон халқы Ресей Ду- «от» ұғымына (қуат, күш, жігер,
масы депутаттарының көрнектілерін шапшаңдық, қызбалық, тегеурін,
сырттай жақсы таниды” -деуі ерек- зор деген мағынадағы) барып тіре-
ше эсер етеді. Бұл жай сыпайылық леді. Отандық зерттеушілер ішін-
үшін айта салған сөз емес екенін де Шоқан Уәлиханнан бастап Алаш
татар зиялысы аңғарған секілді. М. ұғымын зерделегенін байқаймыз. Ол
Шоқай “мұсылман депутаттарының қазақ пен алаш ұгымдарын қатар қоя
ең таңдаулысы” деп бағалаған осы отырып («начало народа казахов или
56
алач ...»), былай деп жазады: «У кир­
гиз разные роды имеют свою тамгу и
уран. Уран у всех киргиз есть алач».
Бұдан Алаштың - елдік-мемлекеттік
рэмізге айналған ұғым екені көрінеді.
XX ғ. басында Ә.Бөкейхан бастаған
ұлт қайраткерлері Алаш атын парти-
яға да, үкіметке (ұлт кеңесі) де бер-
генде осы ұстанымды басшылыққа
алғаны анық. Азаматтық тарихымыз
үшін аса маңызды Алаш қозғалысы
кезеңінде Алаш идеясы - қазақтың
үлттық идеясының темірқазығы
болды. Зиялылардың Алаш атауын
таңдауы да жайдан-жай емес еді. «Ке-
регеміз - ағаш, ұранымыз - Алаш».
Кереге - мемлекет құрылысы, Алаш -
идеология. Тоқтам осындай болатын.
Алаш - жаңа түрдегі елдігіміздің,
байырғы айбарымыздың рэмізі еді.
«А лаш үлы на» - 1917 ж. «Қазақ»
газетінде Ә.Бөкейхан, М.Шоқай,
М.Дулатов атынан жарияланған
үндеу. Аталған Алаш қайраткер-
лерінің бұл үндеуі: «Азаттық таңы
атты. Тілекке Құдай жеткізді. Күні
кеше құл едік, Енді бүгін теңелдік.
Қам көңілде қаяудай арман қалған
жоқ» деп басталатын үндеу ха-
лықты қайрауға, жігерлендіруге
құрылған.
«А лаш һәм А лаш орда» - К.Нұр-
пейісовтің кітабы. 1995 ж. «Ататек»
баспасынан жарық көрген, көлемі
16,8 б.т. Монография - тәуелсіздік
ж. Алаш қозғалысы тарихынан жа-
зылған ең алғашқы еңбектердің
бірі. Бұл кітапта Алаш қозғалысы-
ның қозғаушы күштері, тарихи-са-
яси алғышарттары, Алаш партия-
сының жэне Алашорда үкіметінің
құрылуы сөз болады. Сондай-ақ,
Алаш қозғалысы
зерттеуде облыстық жэне жал-
пықазақ сиездері, олардың мақсаты
мен шешімдері жөнінде, бүған қоса
Алашорда мен кеңестік билік ара-
сындағы қарым-қатынастар ғылы-
ми талдаудан өткен. Монографияда
Алаш қозғалысы мүшелерінің тізімі
алғаш рет берілген.
«Алаш һәм Әуезов» - Рымғали
Нұрғалидың зерттеу кітабы. Зерт­
теуде Алаш қаламгерлері Шәкәрім,
А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, Ж.Ай-
мауытов, М.Жұмабаевтардың өмірі
мен шығармашылық мұрасы зерде-
ленген.
Алашорда үкіметі, Алашорда-
ның халы қ кеңесі - 1917 ж. 5-13
желтоқсан аралығында Орынборда
өткен екінші жалпықазақ сиезінің
шешімімен құрылған қазақтың авто­
номия бағытын ұстанған үкіметінің
аты. Оның аталымы тарихи Алтын
Орда, Ақ Орда, Көк Орда нұсқала-
рымен ұқсас. Орда - ежелгі түрік-
моңғол тілінде орталық, кіндік деген
мағынаны берген атау. Тіпті кеңестік
қазақтың кіндік қаласы атанған
Қызылорда (Қызыл Орда) атауын
да осы өреде қарастыруға болады.
Алаш Орда - ¥лт кеңесінің құра-
мына мына қайраткерлер сайланды:
төраға (қазіргіше премьер-министр)
- Әлихан Бөкейхан, мүшелері (мини-
стрлер) - Уэлитхан ТанашЕв, Халел
Досмұхамедұлы, Айдархан Тұрлы-
баев, Ахмет Бірімжанов, Халел Габ­
басов, Салық Аманжолов, Мүстафа
Шоқай, Жаһанша Досмұхамедұлы,
Әлімхан Ермеков, Мұхамеджан Ты-
нышбаев, Жақып Ақпаев, Базарбай
Мәметов, Оіыншы Әлжанов. Мү-
шелікке кандидаттар (министрлердің
 57
орынбасарлары): Иса Қашқынбаев, Бочаговтың кітабы. 1927 ж. Қызылор-
Нүсіпбек Жақыпбайұлы, Ережеп Ит- да қаласында жарық көрген. Кітап
баев, Сатылған Сабатаев, Есенғали «1917 ж. желтоқсан сиезі», «Контрре­
Қасаболатов, Батырқайыр Ниязов, волюция жолымен», «Алашорданың
Мұқыш Боштаев, Сейілбек Жанай- шығыс бөлімі», «Алаш» партиясы-
даров, Сәлімгерей Нұралыханұлы, ның саяси мэні», «Тарихи құжаттар»
Омар Алмасов, Сейдэзім Қадырба- деген бөлімдерден тұрады. Марк­
ев, Аспандияр Кенжин, Молданияз сизм-ленинизм принциптерімен
Бекімов, Есен Тұрмағамбетов, Жа- жазылған кітап Алаш қозғалысын,
неке Сұлтанайұлы (қырғызша аты Алашорда үкіметін, «Алаш» парти-
- Жақып Солтонайұлы). Оқу комис- ясын сынауға құрылған.
сиясының мүшелері: Ахмет Байтұр- Алашорда төрагасының Бүкілре-
сынұлы, Мағжан Жұмабаев, Елдес сейлік Қүрылтай жиналысына
хаты - Ә.Бөкейханның 1918 ж. 30 та-
мыздағы хаты. Бұл көлемді құжатта
Алашорда төрағасы Бүкілресейлік
Құрылтай жиналысынан оның Алаш
автономиясына қатынасын білдіру-
ді өтінген. Хатта Екінші жалпықазақ
сиезінің қаулылары мейлінше толық
таныстырылады. Сонымен бірге, Ала­
шорда үкіметінің болыневиктерге
қарсы күресі де баяндалған.
«Алашорда» министрлері». «Ми­
Омаров, Биахмет Сэрсенұлы, Телжан нистры «Алаш Орды» - Марат
Шонанұлы. Алаш Орданың демокра- Ескендірұлының (Әбдешев) кітабы
тиялық, теңдік бағытын ұстанғанын (қазақ жэне орыс тілдерінде). 2008
мына жағдай да көрсетеді. Ол жалпы ж. Алматы қаласында жарық көрген,
үкімет мүшелерінің (ағзасының) саны көлемі 7,5 б.т. Кітапта Алашорданың
- 25 болсын деп белгілеп, мұның 10- үкіметі (¥лт кеңесі) мүшелері Ә.Бө-
ын қазақ арасында тұратын өзге ұлт кейхан, Ж.Ақпаев, А.Бірімжанов, X.
өкілдеріне қалдырған. Ал, енді жоға- Досмұхамедұлы, Ж.Досмұхамедұлы,
рыдағы Ә. Бөкейхан бастаған 15 үкімет Х.Ғаббасов, Ә.Ермеков, Б.Құлманов,
мүшесінің біреуі қырғыз ұлтының УТанашев, А.Тұрлыбаев, М.Тыныш-
өкілі екенін ескерсек, сонда басқа ұлт баев, М.Шоқай жэне т.б. өмірі мен
үшін берілген орын 11 болып шыға- қызметі жөнінде мәліметтер беріледі.
ды. Осы сиез Алаш Орданың уақытша Сондай-ақ, кітаптың қосымшасында
орны деп Семей қаласын белгілеген. Екінші жалпықазақ сиезінің хаттама-
Алашорда. Краткий историче­ сы, Алаш қайраткерлерінің кейбір құ-
ский очерк о национально-буржуаз­ жаттарының көшірмелері берілген.
ном движении в Казахстане периода «Алашорда». Сборник докумен­
1917-1919 гг - кеңестік тарихшы А.К. тов» - кеңестік тарихшы Н.Марты-
58
ненконың 1929 ж. Қызылорда қала-
сында жарық көрген кітабы. 1992 ж.
«Айқап» баспасынан екінші рет
жарық көрген, көлемі 10,2 б.т. Жеті
тараудан тұратын құжаттар жинағы
1916-1920 ж. қамтиды. Кітапта Алаш
қозғалысының бастау көздері, жал-
пықазақ сиезін ашу мәселесі, облы-
стық қазақ сиездері, облыстық қазақ
комитеттері, «Алаш» партиясының,
Алашорда үкіметінің, Алаш автоно-
миясының құрылуы жөнінде айты-
лады. Кітап сол кездегі большевиктік
саясат тұрғысынан жазылған.
Алашорда үкіметінің Ойыл
уэлаятын тарату жөніндегі шешімі
- 1918 ж. 11 қыркүйектегі Алашор­
да төрағасы Ә. Бөкейхан жэне Ала-
шорданың Іс басқармасы төрағасы-
ның орынбасары А. Бірімжанов қол
қойған шешім. Бұл құжатта Алаш
автономиясының Батыс бөлігін
басқару үшін Ж. Досмұхамедовтің
төрағалығымен Алашорданың Ба­
тыс бөлімі құрылғандығы, оған Орал
облысы, Бөкей Ордасы, Мангыш­
лак уезі, Торғай облысының Ақтө-
бе жэне Ырғыз уездерінің енетіндігі
айтылып, соған орай Ойыл уэлаяты
үкіметінің таратылғандығы көр-
сетілген.
Алашорда үкшетінің іске
кіріскендігі туралы жеделхат -
Алашорда төрағасы Ә.Бөкейханның
1918 ж. 17 шілдесінде Алаш қала-
сынан жолдаған жеделхаты. Бұл же­
делхат Көкшетау, Павлодар, Зайсан,
Қарқаралы, Петропавл, Ақмола, Ат-
басар жэне т.б. уездердегі қазақ коми-
теттер мен земство басшыларының
атына жолданған. Мұнда Алашор­
да үкіметінің Екінші жалпықазақ
Алаш қозғалысы
сиезінің шешімдеріне сәйкес Алаш
қаласында 11 маусымда жұмысқа
кіріскендігі, Сібір жэне Башқұрт-
стан автономия лары мен ынтымақта-
стығы Орынбор атты казактарынан
қару-жарақ алатындығы, Семей,
Ақмола облыстарында милиция от-
рядтары құрылғандығы жөнінде,
Жетісу облысындағы болыневиктер-
мен соғысқа аттанғандығы, туралы
айтылады. Дэл осы мазмұндағы же­
делхат сол күні Орал облыстық қазақ
комитеті мен земство басқармалары-
на жолданып, Алашорда төрағасы
Орал жэне Орынбор казачестволары
басшыларынан халықтық милиция
ұйымдастыру үшін көмек сұрау-
дың қажеттілігін айтқан. Алашорда
үкіметінің Алаш автономиясы ау-
мағындағы территорияларды басқа-
ру жэне жұмылдыру үшін бұл жедел-
хаттың өзіндік маңызы болды.
Алашорданың Батыс бөлімі, Ба­
тыс Алашорда - XX ғ. басында Ба­
тыс Қазақстан аймағында орнаған
ұлттық-мемлекеттік пішімдегі авто-
номиялық құрылым. 1918 ж. қыркүй-
екте Уфа Директориясын құру
мәжілісіне Алашорда үкіметі тара-
пынан 12 делегат қатысты. Олар 11
қыркүйекте автономиялық үкімет
төрағасы Ә.Бөкейханның және Ха-
лел, Жанша Досмұхамедовтер (Орал),
Бақтыгерей Қүлманов, Уэлитхан Та-
нашев (Бөкей Ордасы), Сағындық
Досжанов (Орынбор), Есенғали Тұр-
мұхамедов, Бижан Жанқадамов
(Орал), сондай-ақ, Ахмет Бірімжанов
(Торғай), Әлімхан Ермеков, Мұха-
меджан Тынышбаев (Жетісу) сияқты
үкімет мүшелерінің қатысуымен гө-
тенше мэжіліс өткізді. Мэжіліс Алаш
 & У Т Ііл е ш о в , Т > .К,ам .забекцлы
автономиясының жергілікті басқару
жүйесі туралы мэселені талқылап,
бұрынғы «Ойыл уэлаяты» Уақытша
үкіметін тарату, оның орнына А.Б.
б-н құру туралы шешім шығарды. Ол
ресми түрде «Алаш автономиясының
батыс бөлігін басқару жөніндегі
бөлімше» деп аталды. Оның төраға-
лығына Ж.Досмұхамедов сайланды.
А.Б. б-нің
экімшілік құ-
зырет іне
бұ р ы н ғ ы
«Ойыл уәлая-
тының» жері-
не қоса Бөкей
О рдасы ны ң ,
Ақтөбе, Ырғыз уездерінің (Торғай
облысы) жэне Маңғыстау уезінің (За-
каспий облысы) аумағы кірді. Яғни
Уфа мәжілісінің шешімінен кейін
бұрын «Облыстық қазақ комитеті»,
«Ойыл уэлаяты» аталған Күнбатыс
Алашорданың жер аумағы 2 есе өсіп,
тұрғын халқының жалпы саны 1,5
млн. адамға жетті. Осы кезеңді зерт-
теуші кейбір тарихшылар Досмұха-
медовтер ұйымдастырған «Халық
милициясының» құрамын ғана есеп-
ке алып, «Батыс Алашорда үкіметінің
2 мыңдай әскері болды» деген пікірге
ғана табан тіреп келді. Шын мәнінде,
сол кезде Бөкей Ордасының Жаңақа-
ла, Казталов аудандары маңында Б.
Құлманов басқарған Үлгілі Қазақ ка­
валерия бригадасы, Жайықтың оң
жақ бетінде - Теңіз округі жерінде,
сондай-ақ Жылой, Рэкөш маңында
Әубәкіров, Меңдіқұлов, Мұқан Көз-
декенов басқарған, Кетік (Форт-Алек-
сандровск) қаласында Қадырбай
Есмағамбетов, Әбуғали, Тэжіғали
_______________________________ 59
Таңқыбаев басқарған алашордашыл
жасақтар құрылған. Сондай-ақ, Алаш
қозғалысына Маңғыстау өңірінде То-
банияз тобы да тілекші болып, әске-
ри қолдау көрсеткен. Тіпті, қазақ
ауылдарын «ақ» пен «қызыл» атанған
әскерилердің талап-тонауынан
қорғап қалу үшін атқа қонып, Нарын
құмында белсенді іс-қимылымен аты
шыққан әнші-композитор Өтеғали
Арыстановтың жасақтары да алаш
сарбаздарымен мұраттас-мұғдалас
қарулы топтар еді. А.Б. б-нің жетек-
шілері, кейбір тарихшылар тұжы-
рымдағандай, «сепаратистік пиғыл-
ды» - Орталық Алашорда үкіметінен
бөлінуді де немесе шексіз билікке
жетіп, бүкілқазақстандық өкімет
тұтқасын иеленуді де көздеген емес.
Бұл - 1917 ж. 5 желтоқсанда Орын-
борда өткен II Жалпықазақ сиезі қа-
улысының 1-тармағына сәйкес
құрылған «ұлттық-жерлік автоно­
мия» ғана. Бұған қоса, Орталық Ала­
шорда үкіметінің Уфадағы аталмыш
мәжілісінің шешімінде өлкедегі соғыс
жағдайының ушығып, жол қатынасы-
ның нашарлап кетуіне байланысты
жергілікті басқаруды оперативті түр-
де қамтамасыз ету үшін автономия-
ның Батыс бөлімін құру қажеттігіне
айрықша мэн берілген. Сонымен ка­
тар, А.Б. Батыс Қазақстан аймағын
Орталық Алашорда үкіметінен
түсетін маңызды эрі принципті нұсқа-
улар негізінде басқаратындығы, сон-
дай-ақ төтенше жағдайларға киліккен
не Орталық Алашордамен арадағы
байланыс үзілген жағдайда оның
үкімет құқыларын иеленетіндігі де
атап көрсетілген. А.Б. б-нің құрылған
кезі Жайық өңірінде Азамат соғысы-
60 Алаш қозғалысы
ның асқынып, өлке тағдыры қолдан оларды тыныштандырғым келді»,
қолға өтіп тұрған кезең еді. Осы ала- дейді. Шынында да, Байтұрсынов
сапыран шақта жан-жақты келіссөз- Жайық өңірінде елеулі ықпалы бар
дер жүргізіп, эралуан мәмілелер жа- саяси-әскери күшке айнала түра, екі
сасу арқылы болыиевизмге қарсы оттың - елдегі монархиялық билікке
күресуші ақтар үкіметінің келешекте қол жеткізу үшін уақытша одақтас
орыс емес «ұлттарға ешнәрсе бер- тұтқан, бірақ аз үлттар келешегіне
меитіні былаи тұрсын, тіпті олар шовинистік-империялық үстемдік
езілген халықтардың эділетке сай тұргысынан қарайтын «ақтар» мен
қүқыларға... ие болуына қарсы шыға- әлеуметтік-саяси тұтас организм -
тындықтарына» көздері жетті. Өзін дәстүрлі қазақ қоғамын тапқа, жікке
«Бүкілресей монархы деп» жария- бөлу арқылы бағындыруды көксеген
лаған адмирал Колчактың да, Дени- «қызылдардың» ортасында қалған
киннің де уэдесінен көңілі суыған та­ Күнбатыс Алашорда жетекшілерін,
тар, башқүрт қайраткерлері (Зэки Ва- олардың соңына ерген қалың бұқара-
лиди Тоған, т.б.) сияқты қазақ халқы- ны нақақ қантөгістен, қарулы
ның зиялылары да үлттық тәуел- қақтығыстардан аман алып қалу
сіздікке жетудің соңғы үмітіне балап, үшін жұмыстанды. 1919 ж. 30 наурыз
теңдік ұранын көтерген болыневик- - 1 3 желтоқсан аралығында Орал об-
тер жағына шыға бастады. Солардың лыстық ревкомы ұлт істері жөніндегі
бірі - қазақ халқының көрнекті қоғам бөлім қызметкері Қ.Тэтібаев та осы
қайраткері, саяси жетекшісі А.Бай- мақсатпен Досмұхамедовтердің став-
тұрсынұлы 1919 ж. 10 шілдедеВ.И. Ле­ касына бірнеше рет келеді. Бұл кезде
нин басшылығымен құрылған «Қазақ Қызыл армия Шығыс майданда
өлкесін басқаратын эскери ревком» жеңіліске ұшырап, уақытша шегініп
төрағасының орынбасары болғаннан бара жатқан еді. Сондықтан да шығар,
кейін «Жизнь национальностей» га- Жанша мен Халел бастаған топ облә-
зетінде (1919, 3 тамыз) «Революция сревкомның (Б.Қаратаевтың) хатына
жэне қазақтар» атты мақала жарияла- да, Мәскеуден келген телеграммаға
ды. Онда Алаш партиясы мен Ала- да екіұшты жауап беріп, большевик-
шорда үкіметі жетекшілерінің саяси тер жағына шығу туралы шешім қа-
көзқарас ерекшеліктерін түсіндіре былдауды «қолайлы жағдайлар
келіп, «Алашордашылардың торғай- туғанға дейін» кідірте тұрады. 1919
лық тобының делегаты ретінде Орта- ж. 27 қазанда Қазәсревкомның кеңей-
лық Кеңестік Ресейге келіссөз жүр- тілген мәжілісінде Байтұрсыновтың
гізуге келген мен... «Ресей халықта- табанды ұсынысымен «қазақ халқын
рының құқылары Декларациясына» біріктіру» және Кеңес өкіметі жағына
сәйкес (олардың) қазақ мэселесіне шыққан жағдайда, Қызыл Армияға
ықыласпен зер салғандығының куәсі қарсы күресіп жатқан А.Б. б-не
болдым. Колчак билігінен Кеңес кешірім жасау мәселесі қаралды.
өкіметін артығырақ көруіміз қате Осығап орай Түркістан майданының
еместігін өз жолдастарыма... айтып, саяси бөлімі Күнбатыс Алашорда
 & ? Щ іл е ш о в , Т ^ .І^ а м за б е щ л ы
әскерлерінің арасында «Кеңес
өкіметіне сенімсіздік жойылсын» де­
ген үндеу парақшаларын таратып,
Кеңес өкіметін толық мойындап, Кы­
зыл Армияға көмек көрсеткендерге
толық кешірім жасалатындығын ха-
барлады. Біраз, Азамат соғысында
басымдыққа жетіп, өздерін жаңа дү-
ниенің қожасы сезіне бастаған Кеңес
өкіметінің өкілдері енді А.Б. б-нің
жетекшілерін менсінгісі келмеді.
Тіпті, С.Меңдешов басқарған Қазә-
сревком комиссиясы «Алашорданың
батыс бөлімінің Кеңес жагына
шығуы осы өкімет идеясын жақтаған-
дықтан емес, керісінше бұрынғы
одақтасы - Орал казак-орыстарының
түзелмейтін жағдайга тап болған-
дыгынан жэне Орал облысынан
қашып кету мүмкіндігі қалмаған-
дығынан» деген ұйгарым жасады.
1919 ж. қарашада Жымпиты қаласын-
да өткен жиында Жанша ел ішіндегі
саяси ахуалға талдау жасай келе,
Күнбатыс Алашорданың орталығын
Ойылға көшіру жөнінде шешім қа-
былдады. Сол арқылы Күнбатыс Ала-
шорда жетекшілері Орал облысында
орныққан Кеңес өкіметінің ықпа-
лынан алыстап, дербес билік тұтқа-
ларын сақтап қалуға үміттенді. Әуелі
Ойыл қаласына, кейін Қызылқоғаға
ту тіккеннен кейін өздерінің үзіл-
ді-кесілді берілуін талап еткен боль-
шевиктер үкіметінің талабына бірден
келісе қоймай, тең құқылы қарым-қа-
тынас орнатуга талпынды. Өздерінің
халық сайлаған үкімет екендіктерін
алға тартып, Қызылқоғаға бекінген
ақ гвардияшылардың бөлімшелерін
бірлесе талқандау жоспарын ұсынды.
1919 ж. 27 желтоқсанда Күнбатыс
61
Алашорда әскерлері Қызылқоғаның
«Райгородок» а-на орналасқан Елек
корпусының штабын басып алды.
Ген.Акутин бастаған ақ офицерлерді
500 казак-орыс сарбазымен қоса
тұтқындап, қару-жарақтарын олжа-
лады. Екі күн бойы оларды құтқар-
мақ болған казак-орыс әскерлерімен
шайқасады. Қызылқоғаға кешігіп
жеткен Қызыл Армия бөлімдері
ақтардан олжалаған қару-жарақтар-
ды, мүліктерді иеленіп, А.Б.б. мен
әскери бөлімін таратуға кірісті. 1920
ж. 12 қаңтарда 1-Қызыл армия рев-
комның уэкілі Наумов, Қазэсревком
уэкілі Бегімбетов, Күнбатыс Алашор­
да бөлімінің төрағасы Жанша дала
жұртын Кеңес өкіметі тэртібіне бағы-
нуға шақырды. Бірақ, саяси мэдени-
еті томен Кеңес өкіметі өкілдерінің
астамшылығының кесірінен алашор-
дашыл қайраткерлерге кешірім беру
мәселесі бірнеше айға созылды. Ақы-
ры, ұзақ дау-дамайдан соң Қазәсрев-
комның 1920 ж. 5 наурыздағы қаулы-
сына сэйкес А.Б.б. таратылып, оның
белсенді басшылары - Жанша мен
Халел, Иса Қашқынбаев, Кэрім Жәле-
нов, Беркінғали Атшыбаев «халықтан
оқшауландыру» мақсатымен Ресей-
дің орталық губернияларына жер ау-
дарылды. Екінші жалпықазақ сиезін-
62
де Алаш автономиясын басқаруға
байланысты құрылған үкіметтік
құрылым. Ол Алашорданың Халық
Кеңесі деп аталды. «Алашорда» сөзі
кей кезде Алаш қозғалысының, Алаш
автономиясының синонимі ретінде
де айтылып қалады.
Алашорданың Батыс бөлімінің
қызметі туралы баянхат - Ж.До-
смұхамедовтің Ленинге, Сталин-
ге, Троцкийге 1920 ж. наурызында
тапсырған хаты. Хатқа Ж. Досмұ-
хамедов, К. Жәленов, И. Қашқынба-
ев, Б. Атшыбаевтар қол қойған. Бұл
көлемді құжатта қазақ елінің әле-
уметтік, экономикалық, қоғамдық
жағдайына, ерекше айқындалған
таптық күрестің болмағанына шолу
жасалынады. Ары қарай патшаның
жылдар бойғы отаршылдық езгісінің
қазақтар үшін аса ауыр болғаны-
на тоқталып, 1905 ж. бастап ұлттық
өзін-өзі билеуге жетуге ұмтылғаны
айтылады. Осы күрестің нәтиже-
сінде жалпықазақ сиезінде Қазақ
үкіметі - Алашорданың құрылғаны
оның негізгі екі мәселені: автоно­
мия құруды жэне қорғансыз, қару-
сыз қазақ халқын қорғауды шешуді
мақсат еткені айтылып, бұдан ары
қарай Батыс Алашорданың қызметі
мен күресі кең түрде сөз болады. Хат
соңында Алашорданың Батыс бөлігі
делегациясының Мәскеуде жүргеніне
бір айдан асқанына қарамастан, олар-
ды мұнда шақыру мақсатының себеп-
терін білгілері келетіндігі айтылады да,
қазақтың саяси өмірін басқаруға олар-
ды халықтың өзі сайлағандығы жэне
мүмкіндіктерінше сол халықтың еркін
білдіргендіктері келтіріледі. Хат Қаз-
ревком қазақ өлкесіне біз қызмет еткен
Алаш қозғалысы
мақсат - автономдық басқаруды беруі
тиіс деп аяқталады. Алаш қайраткер-
лерінің кеңестік билікті амалсыздан
мойындап, билікті беріп жатқанда
да халық мүддесіне берік болғанын
аңғарамыз.
«Алашорданың Батыс бөлімінің
тарихы - өлке тарихының
қүрамдас бөлігі» - алаштанушы
ғалым Д.Д.Сүлейменованың кітабы.
2007 ж. «Арыс» баспасынан жарық
көрген, көлемі 10,5 б.т. «XX ғасыр ба-
сындағы Батыс Қазақстан өңірі жэне
Алаш қозғалысының тарихнамасы»
жэне «Батыс Алашорда үкіметінің
құрылуы жэне оның азамат соғысы
ж.ндағы қызметі» атты екі тарауда
Алашорданың Батыс бөлімінің жұ-
мысына ғылыми баға берілген.
Алашорда төрағасының
Бүкілресейлік Қүрылтай жиналы-
сына хаты - Ә.Бөкейханның 1918 ж.
30 тамыздағы хаты. Бұл көлемді құ-
жатта Алашорда төрағасы Бүкілре-
сейлік Құрылтай жиналысынан оның
Алаш автономиясына қатынасын
білдіруді өтінген. Хатта Екінші жал-
пықазақ сиезінің қаулылары мейлін-
ше толық таныстырылады. Сонымен
бірге, Алашорда үкіметінің болыне-
виктерге қарсы күресі де баяндалған.
«Алашорда» фильмі - «Казак-
фильм» киностудиясы дайындаған
деректі фильмі. 2009 ж. шыққан.
Фильм режиссері Қалила Омаров.
Сценарий авторы - Болат Мүрсәлім.
Ұзақтығы 52 минут. «Алаш» дэуірі
қазақ елі Ресей ықпалына толық көш-
кен кезде орнады. Шашылып кеткен
қазақ жерін біріктіру үшін, «қазақ»
үлтын сақтап қалу үшін саяси сах-
наға Әлихан Бөкейхан бастаған зи-
 & ? ]Л іл е ш о в , О .І^ а м з а б е к ц и ы 63
ялы қауым өкілдері шықты. Фильмде Алматы қаласында жарық көрген фо­
қазақ жерін біріктірген «Алаш Орда» тоальбом. Бұл фотоальбомға Алаш
тарихын көрсетеді. Қазақ жерін бірік- қозғалысы қайраткерлері мен қаты-
тіру, Алаш автономиясын жариялау, сушыларының суреттері енгізілген.
Мемлекеттік Думаға шығу арқылы Альбомның алғы сөзін М. Қойгел-
қазақтың жерін қорғау, ондағы күрес диев жэне Е. Қарин жазған. Альбом
жолы, уақытша үкімет кезіндегі ала- «Атқан таң», «Оян, қазақ!», «Алаш
шордашылардың еңбегі айтылады. автономиясы», «Жан пида», «Абақты
Фильмнің бірден-бір ерекшелігі - Ле­ жолы», «Тағзым» жэне «Алаш қозға-
нин, Сталин бастаған болыневиктік лысына мүше болғандар мен ниет-
өкіметпен Алашорданың арасындағы тестер тізімі» бөлімдерінен тұрады.
қарым-қатынасты ашып көрсетуінде. Фотоальбомда қалың көпшілікке
Картина ғылыми-танымдық жанр- суреттермен бірге бұрын жариялан-
да. XX ғ. басындағы тарихымызды баған суреттер де енгізілген.
ашатын фильм өз миссиясын толық Алаштану - негізі ұлт қайраткер-
орындап шықты деп айтуға болады. лерінің көзі тірісінде басталған зерт-
Деректі фильмнің режиссері Қалила теу бағыты. XX ғ. 20-ж. Алаш қозға-
Омаровтың айтуынша, түсірілім Ал- лысына байланысты Қ.Кемеңгерұлы,
матыда, Орынборда, Санкт-Петер- С.Сэдуақасұлы, Т.Шонанұлы, Ж.Ай-
борда, сондай-ақ Алаштың астанасы мауытұлы, С.Сейфоллаұлы, Ғ.Тоғ-
болтан Семей қаласында жүргізілген. жанұлы, С.Мұқанұлы, А.Бочаров,
Фильмнің басты жаңалығы - Орын- Н.Мартыненко т.б., 30-ж. шеттегі
бордан Алаш қайраткерлерінің өмірі М.Шоқай мен елдегі С.Брайнин, Ш.
өткен екі ғимарат табылды. Оның Шафиро, Е.Бекенұлы, ЕМүсірепұлы,
бірінде Ахмет Байтұрсынұлы тұрған Ә.Тэжібайұлы т.б. авторлардың түрлі
жэне сол үйдің жертөлесінде «Қазақ» бағыттағы мақалалары жарық көрді.
газетінің редакциясы болған. Ол үй XX ғ. 50-80 ж. аралығында да Алаш
элі күнге дейін тұр. Екіншісі I жэне тұлғаларын сынаған, қаралаған ең-
II Жалпықазақ сиездері өтіп, «Алаш» бектер, қаншама зерттеулер шықты.
партиясы, Алашорда үкіметі, Алаш Маңызды оқиға ретінде елдегі про­
автономиясы дүниеге келген қара- фессор Б.Кенжебаевтың «Өтелмеген
шаңырақ. Осы екі ғимаратта деректі парыз» сынды санаға қозғау салған
фильм түсірілді. Тарихшылар: Мәм- мақаласын (1957 ж.), шетелде (Тур-
бет Қойгелді, Қамбар Атаев, Миха­ кия) 1973 ж. Хасан Оралтайдың
ил Флоринский жэне 60 жыл өмірін «Алаш» - Түркістан түріктерінің ұлт-
Тұрар Рысқұловты зерттеуге арнаған тық ұраны» атты кітабының жария-
жазушы Шерхан Мұртазаның, Алаш ланғанын айтуға болады. Сондай-ақ,
зиялыларын көзімен көрген жан - Оксфорттың Орталық Азияны зерт-
Гүлнар Міржақыпқызының сұхбатта- теу қоғамы кеңесте оқуға тыйым са-
ры фильмнің мазмұнын тереңдеткен. лынған 1920-1930 ж. Алашқа қатысты
«Алашорда фотоальбомы» - Б. зерттеулерді қайта басты. «Жылы -
Мүрсәлімнің құрастыруымен 2012 ж. мық» тұсында бізде Шәкәрім, Ғұмар,
64
Мағжан қолжазбалары баспаға да-
ярлану жолында жабылып қалғаны
тағы да бар. Қызық жағдайда 1965 ж.
Қ.Кемеңгерұлының «Алтын сақина»
жинағы шығып кеткені, М.Мағауин
даярлаған Шәкәрім өлеңдерінің 1978
ж. Ленинград баспасынан орысша жа-
рияланғаны тағы да бар. Мұның бэрі
алаштанудың тарихына кіреді. 1988
ж. Қазақстан компартиясының қау-
лысынан кейін бұл салада объективті
жаңа пайымдаулар көріне бастады.
Бұл бағытта тарихшы-қоғамтанушы-
лардан К.Нұрпейісов, М.Қойгел-
диев, Т.Омарбеков, Д.Аманжолова,
Ә.Тәкенов, О.Сегізбаев, Қ.Жарықба-
ев, М.Бурабаев, И.Қозыбаев, С.Өз-
бекұлы, М.Құл-Мұхаммед, Ө.Озған-
бай, Қ.Ахметов, Д.Қыдырэли, К.І-
лиясова, С.Смағұлова, С.Иманбаева,
эдебиет тарихшыларынан С.Қираба-
ев, М.Базарбаев, Қ.Мұхаметханұлы,
Ш.Елеукенов, Т.Кәкішев, Ш.Сәтба-
ева, Ү.Сүбханбердина, Т.Қожекеев,
Б.Құндақбайұлы, Р.Нұрғали, Қ.Сы-
диықов, Ж.Ысмағұлов, Қ.Мәшһүр-
Жүсіп, А.Еспембетов, Т.Жұртбай,
Б.Байғалиев, Б.Дәрімбет, Ө.Әбдіма-
нов, С.Дэуітұлы, Д.Қамзабекұлы,
С.Аққұлыұлы, А.Шэріп, Б.Әбдіғази-
ев, А.Ісмақ, Б.Мамыраев, Р.Тұрысбек,
Ш.Керім, М.Тэжімұрат, М.Әбсемет,
Р.Әлмұханова, тілшілерден Р.Сыз-
дық, М.Жүсіпов, ЕӘнес, Ш.Құрман-
байұлы, О.Жұбаева, С.Шүкірұлы
жазушы һэм журналист-зертте-
ушілерден ЕАхмедов, Х.Оралтай,
М.Мағауин, А.Тасымбеков, С.Кен-
жеахметұлы, Д.Досжан, Н.Қазы-
бек, А.Нүсіпхан, Д.Әшімханұлы,
Ж.Әлмашұлы, А.Мектеп, Қ.Сақ т.б.
азаматтардың жұмыстары белгілі.
Алаш қозғалысы
Ең үлкен жетістік ретінде 1990 ж.
басылған «Айқап», «Қазақ» жи-
нақтарын, Ә.Бөкейхан, М.Жұмабаев,
ЕҚараш, Х.Досмұхамедұлы т.б. ары-
стардың бір томдығы мен таңдама-
лысын жэне соңғы ж. жарияланган
Алаш қайраткерлерінің (М.Шоқай,
А.Байтүрсынұлы, М.Дулатов, Ж.Ай-
мауытұлы, Қ.Кемеңгерұлы, С.Сэду-
ақасұлы, М-Ж.Көпейұлы т.б.) көптом-
дығын атауға болады.
Алаштану ғыльш и-зерттеу ор-
талы ғы - Қазақ инновациялық гума-
нитарлық-заң университеті жанынан
2011 ж. ашылған ғылыми зерттеу ор-
талығы (Семей қаласы). Орталықтың
құрылуына Семейдің сол жағалауы
XX ғ. басында Алаш қаласы ата-
нып Алаш қозғалысы (Алаш парти-
ясы, Алаш автономиясы, Алашорда
үкіметі) тарихында ерекше орны
болуы негіз болды. Орталықтың ди­
ректоры - Шаңбай Тұрдықұл. Орта-
лықтың бағдарламасы жүйелі-кешен-
ді түрде нақтылы ғылыми бағыттар-
мен айқындалған. Орталықтың ба-
сым бағыты - Алаш қозғалысын та-
рихи-саяси, мэдени - философиялық
құбылыс ретінде ғылыми контексте
жүйелі зерттеу. Орталықтың іргелі
ғылыми-зерттеу бағыты - Алашта­
ну мәселелері сериялық ғылыми жи-
нағы. Жалпы он кітап Алаштың 100
жылдық меретойына толық жарық
көруі жоспарланған. Орталықтың
концептуальды бағыты - Хан Ал­
тай, Алаш-Семей, Әлихан Бөкейхан,
Ахмет Байтұрсынұлы энциклопеди-
яларын дайындау. Орталық жылда
дәстүрлі Алаш оқуларын өткізеді.
«Алаштану мәселелері» -
Шэкәрім атындағы Семей мемлекет-
 S^JJlLueiuoe, Т>.К,ам забекцлы
тік университетінің Алаштану ғылы-
ми-зерттеу орталығы дайындаған
жинақ. 2010 ж. Семей қаласының
«Таным» баспасынан жарық көрген,
көлемі 27 б.т. Жинақтың құрасты-
рушысы - Т.Шаңбай. Сериялық
ғылыми жинақ ретінде ойласты-
рылған жобаның осы I томына Н.На-
зарбаевтың, К.Нұрпейістің, Р.Нұрға-
лидың, Ж.Әбділдиннің, М.Қойгел-
дінің, Д.Аманжолова, Х.Әбжанов-
тың, Е.Сыдықовтың жэне тағы да
басқа алаштанушы ғалымдардың
еңбектері енгізілген. Жинақтың «Құ-
жаттар» бөлімінде Семей облыстық
Алаш комитетінің құжаттары топта-
стырылған.
«Алаштың азаматы» 1917 ж.
«Қазақ» газетінде Ә. Бөкейхан, А.
Байтұрсынұлы, М. Дулатов атынан
жарияланған үндеу. Үндеуде Ақпан
төңкерісінен кейінгі ахуал, азаттық
идеялары, мұндай кезеңде халықтың
қай бағытты ұстанары, елдік мұрат-
тары айтылады. Үндеудің тарихи
маңызы - аумалы-төкпелі кезеңде
Алаш қайраткерлерінің жалпы ха-
лыққа елдік мұраттарын насихатта-
уда.
Алаштың жергілікті ұйымда-
рын, милиция қүру және қара-
жат жинау жөніндегі жеделхаты
- Алашорда төрағасы Ә.Бөкейхан
қол қойған жеделхат. Бұл жеделхат
Зайсан, Өскемен, Қарқаралы, Павло­
дар, Петропавл, Көкшетау, Ақмола,
Атбасар, Баянауылдағы уездік зем-
стволарға, қазақ комитеттеріне жол-
данып Екінші жалпықазақ сиезінде
Алашорда үкіметінің өз міндеттерін
атқаруға кіріскендігі жөнінде ай-
тылып, көрсетілген аймақтарда Ала-
65
шорданың жергілікті кеңестерін ашу
мэселесі көрсетілген.
«Алаштың рухани түғыры» -
ғалым Д.Қамзабекұлының 2008 ж.
«Алаш» баспасынан (Алматы) жа-
рық көрген кітабы. Еңбекте Алаш
қозғалысына негіз болған руха-
нияттың исламдық, жэдитшілдік,
миллэтшілдік бастауы мен 20-ж.
эдеби-көркемдік мұратты орнықты-
ру жолындағы ізденістері сөз бола-
ды. Төңкеріске дейінгі жэне одан
кейінгі рухани қалып сарапталады.
Сондай-ақ, Алаштың рухани тұжы-
рымдамасын жасаған тұлғалар мен
ұйымдардың пайым-парасаты бай-
ыпталады.
Кітапта Алаштың не себепті ел-
дік-мемлекеттік рэмізге айналған
ұғым екені, Ә.Бөкейхан бастаған
ұлт қайраткерлерінің Алаш атын
партияға да, үкіметке (ұлт кеңесі)
де бергенде қандай ұстанымды бас-
шылыққа алғаны, Алаш идеясы қа-
лайша қазақтың ұлттық идеясының
темірқазығы болатыны зерделенеді.
Сондай-ақ мұнда жаңа түрдегі ел-
шілдік күрестің, байырғы айбардың
рэмізі ретіндегі Алаш рухани тұғы-
ры эдебиет материалы негізінде қа-
растырылады.
«Алаштың сөнбес жүлдызда-
ры» - Г.М. Дулатованың естелік-эссе
кітабы. 2010 ж. «Мектеп» баспасынан
жарық көрген, көлемі 18 б.т. Кітапта
Алаш жетекшілерінің бірі Міржақып
Дулатовтың қызы Гүлнар Міржақы-
пқызы Дулатованың өзі куэ болған
жайттар, оқиғалар баяндалады. Үш
бөлімнен тұратын еңбекте Алаш
қайраткерлері Ә.Бөкейхан, А.Байтұр-
сынұлы, М.Дулатов, А.Бірімжанов,
66 Алаш қозғалысы
Ә.Сәтбаев, А.Сейітов, Ә.Алдияров, болып белгіленген. «Бекет батыр»
А.Тұрлыбаев, С.Жанайдаров тағы киносценарийі 86 көріністен түра-
басқалар туралы тың деректер бар. ды. Әрбір көрініске кинофильмдік
«Алаш тың тілдік мүрасы» - фон мен эффект жасалынған. Сцена­
Алаш қаламгерлерінің тіл туралы рий авторы түс пен костюмді, оқиға
еңбектері топтастырылған жинақ. өтетін жердің қосалқы жабдықтарын
2009 ж. «Кие» орталығынан жарық тәптіштей сипаттаған. Автордың та-
көрген, көлемі 24 б.т. Құрастырған- биғат көріністеріне де ерекше мэн
дар С.Шүкірұлы, Е.Тілешов. Жинаққа бергені аңғарылады. Бұған қарап
Ә.Бөкейханның, А.Байтұрсынұлы- оны жазған кәсіби маман деуге толық
ның, Ғ.Қараштың, Х.Досмұхамедұлы- негіз бар. Қалай дегенде бұл туынды
ның, М.Дулатовтың, М.Тұрғанбаев- Алаш кезеңінің мұрасы ретінде бай-
тың, Ж.Аймауытұлының, Ә.Ермеко- ыпталуы тиіс.
втің, Н.Төреқұлұлының, М.Жұмабаев- «Алқа» үйымы - XX ғ. 20-ж.
тың, С.Торайғыровтың, Т.Шонанұлы- Алаш қайраткерлері бейресми құрған
ның, Е.Омарұлының, Қ.Кемеңгерұлы- әдеби-мәдени шығармашылық ұйым.
ның, М.Әуезовтің, І.Ахметұлының 1920 ж. большевиктік диктатура то-
тіл турасындағы еңбектері, пікірлері льщ орнағаннан кейін Алаш серкесі
енгізілген. Бұл еңбектерде Алаш зи- Әлихан Бөкейхан әріптестерімен:
ялыларының қазақ тілінің лексикасы, «Не балаларға сабақ беріп, не жор-
грамматикасы, стилистикасы, эліпби, налға, газетке мақала жазып, Алашқа
эдеби тіл, тіл үйрету әдістемесі, тер­ қызмет қылмасақ, не қазақ тілінде
минология мәселелері жэне тілдің ұлт кітап жазбасақ, өзге жол бізге бөге-
тарихындагы, қоғамдағы орны мен улі ғой» деп сырласты. Алаш қозға-
маңызы жөнінде ойлары мен пікір- лысының жаңа кезеңі басталды. Бұл
лері аңғарылады. Кітаптың соңында кезеңнің рэмізді атауы - Алқа. 1920­
Алаш қайраткерлерінің тіл туралы 1924 ж. идеясы пішіліп-сызылып,
қанатты сөздері, Алаш руханияты- талқыланған, ал 1925 ж. басында
ның шежіресі, ғылыми түсініктемелер зиялылар арасына таратылған Алаш
берілген. қаламгерлерінің ұйымдасқан шығар-
А лғаш қы киносценарий - Түр- машылық жобасының аты - «Алқа»
кістан республикасының орталығы еді. Егер өкімет ресми түрде 1919
Ташкентте 1922 ж. «Бекет батыр» жылдан Алаштың іс-әрекеті түгіл
жырының негізінде жазылған ки­ атауына тыйым салғанын білсек, бүл
носценарий. Авторы белгісіз. Ең- «Алқа» - Алаш ныспысымен үндес
бекті үстінен қарап, түзеткендер - қана смес, оның идеясының жалғасы
Әубәкір Диваев пен Халел Досмұха- болып шығады. Сондықтан да қы-
медұлы. Киносценарийге қайраткер рағы НКВД 1929 ж. Алаш арыстарын
Н.Төреқұлұлы мен профессор Е.По- бірінші марте жазалағанда, «Алқа»
ливанов пікір білдірген. Кинокарти- бағдарламасын шығармашылық ұй-
наны түсірудің қаржылық шығыны ымның қүжаты емес, саяеи үйымның
(1922 ж. ақша құны бойынша) 70 мың қүжаты деп тапты. Елшіл азамат-
 £ ^ К іл е ш о в , 'О.Қ>а м з а б е к ц л ы
тарға 1930-1937 ж. үкім шығарарда,
олардың «Алқаға» кіргені, ұйым мү-
шелерімен араласқаны басты айып
ретінде тағылды.
«Алқа» дүниеге келгенге дейін
өлкелік баспасөзде саясатқа байлан-
баған еркін шығармашылық туралы
Ахмет, Жүсіпбек, Мағжан, Смағұл,
Мұхтар т.б. тұлғалардың ой-пікірі жа-
рық көрді. Осы жэне басқа да сұраны-
сты ескеріп, Мэскеудегі «Күншығыс»
баспасында қызметте жүрген Ә.Бө-
кейхан, М.Жұмабаев Қазақстандағы
А.Байтұрсынұлы, С.Сэдуақасұлы т.б.
қайраткерлермен ақылдасып, жаңа
эдеби ұйымның бағдарламасын жа-
сады. Ол елдегі жэне сырттағы қа-
лаларда жүрген басты 16 қаламгерге
таратылды.
Руханият тарихында ешнәрсе кез-
дейсоқ тумайды. Шешімді, табанды
эрбір қадамның себебі бар. 1924­
1925 ж. өмір жүзіне шыққан «Алқа»
мұраты тарихи қажеттіліктен пайда
болды. Оны ешкім сырттан таңған
жоқ: “Алқаны” қазақ ой-санасының
сұранымы дүниеге әкелді. Шығар-
машылық қауымды біріктіретін жо-
баның хатқа түсуі - азат мұраттың,
зиялы елдік нышанның нақтылануы
еді.
Алдияров Әбубәкір Бермүха-
медүлы (1878, Торғай обл. Қостанай
уезі, Сарыой болысы - 27.09.1938, Та-
раз) - Алаш қозғалысының қайрат-
кері. Алашорданың Қостанай уезі ко-
митетінің төрағасы. Торғай облыстық
комитетінің мүшесі. Ы.Алтынсарин
ұйымдастырған Қостанайдағы екі сы-
ныптық мектепте, Орынбор ер бала-
лар гимназиясында білім алған. Қазан
императорлық университетінің меди­
67
цина факультетіне қабылданып, ге­
нерал-адъютант Н.А.Крыжановский
атындағы стипендиямен оқыған. Уни-
верситетті 1904 ж. күміс медальмен
бітірген. Ақтөбе, Қостанай өңірінде,
Ресейдің Троицк қаласында дәрігер-
лік қызмет атқарады. 1916 ж. патша
жарлығымен майданның қара жұмы-
сына алынған Алаш азаматтарына
дәрігерлік көмек көрсету мақсатын-
да зайыбы Ажар Сейдалинамен (қа-
зақтың тұңғыш заңгері Ж.Сейдалин-
нің қызы) Беларуссияның Пинск қа-
ласына өз еріктерімен аттанады. 1917
ж. Алаш қозғалысы атсалысады. 1917
ж. Бірінші жэне Екінші жалпықазақ
сиездеріне қатысады. 1918 ж. қазан-
ның 14-17 күндері өткен Қостанай уезі
қазақтарының төтенше сиезінде Ала-
шорда автономиясы туралы баянда-
ма жасайды. Баяндама бойынша сиез
«Қостанай уезі Алаш автономиясына
қосылып, тек Алаш жэне Бүкілресей-
лік үкіметтердің билігін мойындай-
ды» деген қарар қабылдайды. Алаш
қайраткерлері қатарында қудаланып,
1928 ж. Өскеменге жер аударылды.
1936-1938 ж. Қырғызстанның Қаракөл
қаласында жэне Жамбылдағы темір
жол ауруханасында дәрігерлік қыз-
метте. «Ұлтшыл», «Алашордашыл»
деген саяси айыптаулармен 1938
ж. ату жазасына кесіледі. « ж.мық»
ықпалымен 1956 ж. 20 қыркүйекте
ақталды.
Алмасов Омар (Ғұмар) (т.ж.б. -
1920) - Алаш қозғалысының қайрат-
кері. Мұғалімдер семинариясында
білім алған. 1916 ж. тамызда Торғай,
Ақмола, Семей, Сырдария, Жетісу
өкілдерінің Орынборда өткен кеңес
хатшысы. Ресей отаршылдарының
68 Алаш қозғалысы
маусым жарлығына қатысты Ә.Бө- сей жэне Қазақ автономизмі. Алаш
кейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Ду- қозғалысының тарихы (1905-1920
латұлы сынды Алаш Орда басшыла- жылдар)» тақырыбында докторлық
рының пікіріне қолдау білдіреді. 1917 диссертация қорғаған. Оның «На из­
ж. 2-8 сәуірде Торғай облысы қазақта- ломе» атты монографиялық еңбегінде
рының сиезін ұйымдастырушылар- Алаш қозғалысының бастау көздері,
дың бірі эрі хатшысы. Орынборда 1917 өрістеу барысы, қайраткерлердің са-
ж. 5-13.12. өткен Екінші Жалпықазақ яси элеуметтік көзқарастары тал-
сиезінде Қазақ автономиясын Қа- данған. Қазір Мэскеу мемлекеттік
зақстандағы өзге ұлт өкілдерінің сервис жэне туризм университетінің
көзқарасын анықтаған соң жэне ха- профессоры. Бірнеше монография-
лық милициясын құрғаннан кейін лардың, мақалалардың авторы.
жариялауды жақтаған көпшіліктің Аманжолов Сады қ Аюкеүлы
қатарында дауыс береді. Сиезде Ха- (1885 ж. Алматы обл. Шелек ауд. Қа-
лық Кеңесінің мүшелігіне кандидат ратұрық а. - 05.12.1941 ж. Ташкент қ.)
болып сайланады. Торғай өңірінде - Алаш қозғалысына қатысушы қай-
большевиктік зор- раткер. Балалық шағы туган ауылын-
лықшыл билікке да өтеді. Арманшыл эке Аюке бала-
қарсы қарулы қар- сынан үлкен үміт күтсе керек, оны
т
сылық ұйымда- жастайынан үлкен істерге дайын-
стыруға қатыса- дап кесек мінез қалыптастыруына
ды. Алашорданың себепші болады. С. білімге құштар
ш . Торғай облысы болып өседі. Әкесі оны Верныйдағы
әскери сотының ба- (Алматы) ұлдар гимназиясына оқуға
стығы.1918 ж. наурыз айында Ала- береді. Ол мектепті 1902 ж. бітірген
шорда атынан ұлт көсемі А.Байтұр- екен. Бірақ, өзінің алған білімін қа-
сынұлымен бірге Кеңес үкіметімен нағат тұтпайды. Еліне адал қызмет
келіссөз жүргізуге қатысады. ету үшін элі де көп білім керек еді.
Аққұмда (Торғай) тұтқындауға кел- Осыны жақсы түсінген ол Қазандағы
ген қызыл әскерлермен атыста оққа император университетінің заң фа-
ұшып, қайтыс болды. культетіне оқуға түседі. Универси-
Аманжолова Дина (1957 ж. -.)- теттен өзіне керекті мол білім ала-
ресейлік алаштанушы ғалым, тарих ды. 1910 ж. университетті тэмамдап,
ғылымдарының докторы. Шығыс елге оралады. Алғашында өз маман-
Қазақстан об. Бородулиха 1980 ж. Се­ дығы бойынша жұмыс істейді. А.
мей мемлекеттік педагогика инсти- 1917 жылға дейін Жетісу облысының
тутын бітірген. 1986 ж. кандидаттық (Аягөз, Үржар) заң орындарында қы-
диссертация қорғаған. 1980 ж. жоға- змет атқарады. Бұл жүмысты ол тын-
ры оқу орындарында оқытушылық дырымды да эділ атқарады. Кейін Үр-
қызметте. 1990 ж. бастап Мәскеу қа- жар уезінде қазақ комитетінің төраға-
ласында тұрады. Ресейдің Федерация сы болады. А.-ның ұлт үшін күрескен
кеңесінде жұмыс істеген. 1995 ж. «Ре- өмірінде бұл кездің орны бөлек еді.
 S.^/Я іл еіи ов, Т ).Қ ,ам забекц и ы
Осы жұмыста жүріп ол Алаш зи-
ялыларымен жақын танысып, ойы
ұшталып, кемелдене түседі. 1917 ж.
21-26 шілде аралығында Орынборда
бірінші жалпықазақ сиезі өткенде,
сол сиезге А. да қатысады. Сиезге
жиналған қазақ зиялыларының ұй-
ғаруымен Бүкілресейлік құрылтай
жиналысына депутат болып сайла-
^ нады. Бұл бірінші
жалпықазақ сиезі-
не жиналған ка­
зак көсемдерінің
А.-ның білімі мен
біліктілігін баға-
лап, Бүкілресейлік
-L M қүрылтайда қазақ
халқының мүддесін қорғаи алаты-
нына сенгендігі еді. Бүкілресейлік
сиезде А.-ның өз ұстанымын, ұл-
тының аманатын қалай қорғағаны
туралы дерек жоқ. Сиезден кейінгі
атқарған жұмыстарына қарағанда
Алаш көсемдерінің күткен жерінен
шыққаны анық. А. Бүкілресейлік
сиезден кейін «Алаш» партиясының
жергілікті ұйымдарын құру ісіне ара-
ласып, мәнді әрі ауыр міндетті мой-
нына алады. Жетісу өңірінде Алаш
ұйымдарының құрылуы мен оның
қызметінің тыңғылықты жүруіне А.
бір кісідей тер төкті.
Екінші жалпықазақ сиезінде А.
¥лт Кеңесіне мүше болып сайлан-
ды. Бұл мәртебелі орын халықшыл
азаматтың сенімін бекемдеп, бел-
сенді де пәрменді қызмет істеуіне
түрткі болғаны айтпасақ та түсінікті.
А. Жетісуда Алашорда жасақтарын
құру ісінде ұйымдастырушылық қа-
білетімен көзге түссе керек. Кейін
Шыңжаңның Шәуешек қаласында
69
Алашорда жасақтарын құруға же-
текшілік етеді. Алашорда көсем-
дерінің бэрі де өздері үлгі корсете
алатын, жан-жақты жетілген кемел
азаматтар еді. Бұл қасиетті А. дан
да көреміз. Ол кезінде эділ заңгер,
талантты ұйымдастырушы, білік-
ті басшы болды. Алаш әскері ката-
рында қолына қару алып, майданға
шықты. Кеңес әскерлерімен болған
шайқаста ауыр жарақат алған. Ала­
шорда үкіметі таратылғаннан кейін
кеңес үкіметі алашордашыларға 61-
раз уақыт еркіндік бергені белгілі.
Сол тұстарда (1923-1930 ж.) А. Қазақ
автономиялық социалистік кеңестік
республикасы заң халық комиссари-
атында қызмет атқарады. Жасынан
әлеуметтік қызметпен шұғылданған,
кәсіби маман А.-ның бұл жұмысты
аса тыңғылықты атқарғанында дау
жоқ. Алайда, елшілдік бағыт ұста-
нып, туған халқының азаттығы үшін
күрескен азаматтың кеңестік дэуірде
қайдан жолы болсын, 1930 ж. зоба-
лаңы басталғанда оның да тағдыры
тәлкекке түседі. А. Қазақстаннан
қуғындалады. Басында жан сауғалап
Мәскеуге барады. Алайда Ресей аста-
насы ұзақ мекен бола алмайтынын
түсініп, Бішкекке, одан Ташкентке
кетеді. Ол жақта қалай өмір өткіз-
гені туралы нақты дерек аз. ¥зын да,
қысқа да емес, қиындығы мен қызығы
бірдей, арманға толы 56 жыл өмір
сүріпті. Осы өмірінің ішінде қазақ
халқы үшін оның ұлттық мемлекеті
- Алашорда үкіметі үшін бір кісідей
үлес қосып, елеулі еңбек етеді.
Аңсағаев Әбілқасен - Алаш
қозғалысына қатысушы. Ол 1895 ж.
қазіргі Ақмола об. Жарқайың ауд.
70
Гастелло кеңшарында дүниеге кел-
ген. Бұл ауыл XX ғ. отызыншы ж.на
дейін «Аңсағай-Кенжебай ауылы»
деп аталған. Бірінші жалпықазақ
сиезінен кейін жер-жерлерде Алаш
партиясының бөлімдері құрылғанда
ол Атбасар уездік Алаш комитетінің
мүшелігіне кірген. Оның өмір жолы
туралы деректер сақталмаған. 1930
ж. ұжымдастыру саясаты тұсында
ол кулактар қатарына жатқызылып,
қазіргі Ақтөбе облысының Темір қа-
ласына жер аударылған. Онда екі-үш
жыл болып, фамилиясын «Танабаев»
деп өзгертіп, Қырғызстанға кеткен.
Отбасымен, ағайын-туысқандарымен
Рыбачье қаласында тұрады. Онда
кондитер фабрикасының директо­
ры болады. Өмірінің соңғы кездері
Тәжікстанның Ленинабад қаласында
тұрады. 1949 ж. сал ауруынан қайтыс
болады. Тілеміс, Әділхан, Асылхан
деген балалары ¥лы Отан соғысына
қатысқан. Немерелері қазір Қырғыз-
станның Рыбачье қаласында түрады.
Арабаев И шанғали - Алаш қозға-
лысына қатысушы қазақ пен қырғы-
зға ортақ азамат. Ол 1911 ж. Уфадағы
Шарқ баспаханасынан белгілі қазақ
ағартушысы Қ. Сәрсекеевпен бір-
лесіп «Әліппе» (Төте оқу) жазады.
1912 ж. қазақ тілінде «Жазу өрнек-
тері» атты оқулығы жарық көреді. А.
Байтұрсынұлының ықпалымен қазақ
баспасөзінде «Қырғыз» деген бүр-
кеншік атпен мақалалар жазады. 1916
ж. қырғынға ұшыраған елін бастап
Қытайға қоныс аударып, 1917 ж. қай-
та оралады. 1917 ж. «Қазақ» газетін-
де «Бейшара қырғыз бауырларың-
ды ұмытпаңдар» деген хаты жарық
көреді. Осы хатты оқыған қазақ жұр-
Алаш қозғалысы
ты қырғыздарға көп көмек жасаиды.
1920-1923 ж. Алматыда Қосшы одағы
төрағасының орынбасары болып
істеп, 1923 ж. Х.Досмұхамедұлы-
ның шақыртуымен Ташкентке ба-
рып, Түркістан
АКСР-і ғылым ор-
талығының жетек-
шісі болады. Сол
кезде Орта Азия
у н и в е р с и т е т ін д е
қырғыз тілінен са-
бақ береді. 1924
ж. маусымда өткен Қырғыз-қазақ
білімпаздарының бірінші сиезін ұй-
ымдастырушы топтың ішінде бол-
ды. 1926 ж. Бакуде өткен Түріктану
сиезінде қырғыз халқының өзін-өзі
басқару құқын іске асыру үшін куре­
сед!. 1924 ж. Қарақырғыз автономия-
сы құрылғанда облыстық төңкерістік
комитеттің мүшесі, облыстық ғылым
комиссариатының төрағасы болады.
1924 ж. жазған «Қырғыз әліппесі»
- қырғыз мектептеріне арналған
тұңғыш оқулық. Қырғыз тілінде
шыққан алғашқы газет «Еркин тоо-
ның» (Еркін тау) редакторы болған.
Манас эпосының қағазға түсуіне
басшылық етіп, Семетей жырын жа-
зып алып, алғаш жарыққа шығарған
осы кісі екен. 1925 ж. Ресей компар-
тиясының Қырғызстандағы саяса-
тын сынға алған «Отыздың мәлім-
демесі» аталған құжаттың авторы
ретінде қуғындалады. 1933 ж. Түран
әлеуметтік партиясының ісі бойын-
ша түтқындалып, түрмеде бслгісіз
жағдайда қаза табады.
Аргыншиев Сахыпкерей (1887,
б. Орал обл., Орал уезі, Қараоба б.
3-ауыл, қ.Теректі ауд. - 15.2.1938)
 £?^ІІіиешов, Т> .Қ,ам забекцлы .
- мемлекет қайраткері, Батыс Қа-
зақстандағы революциялық қозға-
лысқа белсене қатысушы. Әкесі Жар-
ма кедей шаруа болған. Арғынша
әулеті Қараоба атырабындағы бел-
гілі әулеттердің бірі. Немере ағасы
Жайтілеу Арғыншиев Ақпан төң-
керісіне дейін Қараоба болысының
управителі болған. Б.Қаратаевпен
бірге Қазақ конституциялық-демо-
кратиялық партиясын құруға атса-
лысқан, «Фикер» газетінің (Орал)
авторы. Немере ағасы Ермұхамед
Арғыншиев 1917 ж. наурызда Жайық
сырты бөлігі азаматтық комитетінің,
сол ж. сәуірде Орал облыстық ка­
зак комитетінің құрамына кірді. А.
Қараоба болыстық орыс-қазақ мек-
тебін жэне Орал қолөнер мектебін
бітірді (1904 ж.). 1904 ж. Орал об-
лыстық денсаулық сақтау бөлімінің
стипендиясымен Воронеж ер балалар
фельдшерлік мектебіне түсті. Оқып
жүргенде лаңкестік (террорлық)
бағыттағы социалист-революцио-
нерлердің Иванов басқаратын «Лига
красного шнура» атты жауынгерлік
тобының құрамына кірді. Воронеж
губернаторы Бибиковке қастандық
жасау әрекетіне қатысты. Астыртын
ұйым әшкереленген соң фельдшерлік
мектептегі серіктері Алексей Куте-
лев, Аверкий Адодин жэне Ливенцо-
впен бірге ауылға келіп жасырынды.
Інісінің идеяларына, іс-эрекетіне на-
разы болган немере ағасы, Қараоба
болысы Ермұхамед Аргыншиевтің
уез бастыгының көмекшісі Каймаш-
никовке көрсетуімен 1907 ж. жазда
А.Кутелев екеуі тұтқындалды. Ел
ағаларының «басбұзарлық ойдан»
бас тарту жөніндегі ағасы Ахмелге-
71
рей жеткізген ұсынысын қабылда-
мады. Қазан округтік әскери-дала
сотының үкімімен кэмелетке тол-
мауына байланысты екі ж. кемітіліп
алты жыл каторга жұмысына кесілді.
Иркутск қаласында каторга мерзімін
өтеген соң Иркутск губерниясы Вер-
холенск уезіне қатысты Косостенск
болысының Косая степь елді мекені-
не мэңгіге жер аударылды. Елге 1917
ж. Ақпан төңкерісінен соң оралды.
Иркутскіде жүріп үйленген ұлты
бурят зайыбын ала келді («Зингер»
фирмасының Туруханск өлкесіндегі
өкілінің қызы, қазақша аты Мағри-
фа). Жайық өңіріндегі революциялық
қозгалысқа бірден араласқан А. эсер-
лер мен меныневиктер блогы бірлесіп
құрған Орал облыстық Уақытша ко­
митет! құрамында жұмыс істеді. 1917
ж. жазда Орал уездік жер комитеті
төрағасының орынбасары болып сай-
ланды. 1918 ж. наурыздың басында
Б.Қаратаев, Ә.Әйтиевтің ықпалымен
болыневиктер жағына шықты. Сол
ж. 6 наурызда өткен облыстық Сол­
дат, жұмысшы, шаруа жэне қазақ де-
путаттары кеңесінің құрылтай сиезі-
не қатысып, облыстық Совдеп атқару
комитетінің мүшесі болып сайланды.
Казак Войско үкіметі төңкеріс жа-
саган 29 наурызға қараган түні Б.Қа-
ратаевпен бірге шанадағы киіздің
астына тығылып қашып құтылды.
Жымпиты түбіндегі Өлеңті болы-
стьщ земство управасының хатшысы,
жақын агасы Хакім Бекебасовты, Ба­
тыс Алаш-Орда үкіметі жанындағы
Дін істері жөніндегі комиссия хат­
шысы, немере інісі С. Жайтілеуовті
паналады. Осында 1918 ж. аяқ шенін-
де М. Шоқайды іздеп келген Мария
72
Шоқай-Горинамен кездесті, оған жөн
сілтеп, көлік табуына көмектесті. Фе-
доровка с-да жасырынған Ә.Әйтиев,
М.Ипмағамбетовке жазалаушы от-
рядтар шыққанын хабарлап отырды,
кейін олардың Темір уезіне өтуіне
жәрдемдесті. 1919 ж. басында Орал
қаласы казактардың босап, жеңіс Кы­
зыл армия жағына ойысқанда Қарао-
ба атырабында жасағын қүрып, жеті
ауылда шегініп келе жатқан казак
әскерлерін қарусыздандыру ісін ұй-
ымдастырды. 1919 ж. ақпан айында
Оралға келді. Орал ревкомының ұлт
істері бөлімі меңгерушісінің орынба-
сары, кейінірек ұлт істері коллегиясы
ұйымдастыру-үгіт бөлімінің меңге-
рушісі болып тағайындалды. Сол ж.
ақпанда ¥лт істері бөлімінің меңге-
рушісі Б.Қаратаевтың 2-Қараоба бо-
лысы Құмақсай поселкісіндегі Батыс
Алашордаға іш тартатын адамдар-
ды тұтқындау, мал-мүлкін тэркілеу
жөніндегі тапсырмасын орындады.
Б.Қаратаев, Ә.Әйтиев, М.Ипмағамбе-
товтармен бірге қазақ халқын Кеңес
өкіметі жағына шығуға шақырған
үндеухат таратты. 1919 ж. жазда
Орал ревкомының агентура-барлау
бөлімінің меңгерушісі болып тағай-
ындалды. Орал қаласы қорғанысы-
на қатысты. 1919 ж. 13 шілдеде Орал
ревкомының шешімімен қүрылған
Жайық сырты Кеңестерін ұйымда-
стыру бюросының мүшесі. Бюро
құрамында Жайық сырты бөлігінде
Кеңес өкіметі органдарын үйымда-
стыру, ақ гвардия отрядтарын жою
ісімен айналысты. Орал облыстық
ревкомының 1919 ж. 11 қыркүйектегі
қаулысымен Қазэсревкомының Орал
облысының қазақ бөлігі мен Бөкей
Алаш қозғалысы
ордасын басқаратын Орал бөлімше-
сінің мүшесі болып тағайындалды.
Сол ж. казан айында Орал Қазәсрев-
комының шешімімен Бөкей ордасы-
на жіберіліп, ондағы Кеңес қүрылы-
сын тексерді. 1920 ж. басында Қазақ
әскери-революциялық комитетінің
мүшесі болып тағайындалды. Сол
ж. 12 сәуірдегі Қазақ өлкесінің РК(б)
П облыстық бюросының қүрыл-
тай мэжілісінде бюро мүшесі болып
тағайындалды. Маусым айының ба­
сында Орынбор-Торғай губерниялық
ревкомының құрамына РК(б)П облы-
стық бюросы атынан кірді. 1920 ж. 8
шілдеде РК(б)П облбюро шешімімен
Қазәсревком төрағасы Пестковский-
дің орынбасары болып тағайын-
далды. Пестковскийдің Мэскеуге
қызметке ауысуымен Қазэсревком
төрағасы міндетін атқарды, яғни А.
Қазақстан Республикасы тарихында
қазақтан қойылган алғашқы үкімет
басшысы. 1-Бүкілқазақ кеңестері
құрылтай сиезі қарсаңында ішінде
Ә.Жангелдин, С.Меңдешев, Ә.Бө-
кейхан, Ә.Ермеков бар қазақ делегет-
тарының басын қосып, коммунистер
мен партияда жоқтар фракциясының
сиездегі позициясын талқылады, қа-
зақтың ұлттық, тұрмыстық, шару-
ашылық ерекшеліктері сиез шешім-
дерінде ескерілуі үшін бірлесіп да-
уыс беру жөнінде келісім жасалды.
Айтылмыш сиезде А. алғаш рет
Қазақ үкіметі атынан есепті баян-
дама жасады, ҚАКСР ОАК мүшелі-
гіне сайланды. 1920 ж. 8 қыркүй-
ектен бастап ҚАКСР Халық шару-
ашылығы комиссариаты денсаулық
сақтау бөлімінің меңгерушісі, қазан
айынан элеуметтік қамтамасыз ету
 & *]Л іл еш .ов, І).К ,а м з а б е к ц и ы
халық комиссары. 2-Бүкілқазақ кеңе-
стер сиезінде (1921, қазан) ҚАКСР
Жоғарғы революциялық трибуна-
лының төрағасы болып сайланды.
Юстиция халық комиссариатының
алқа мүшесі болды. 1922 ж. қазан
айында З-Өлкелік Кеңестер сиезінде
қызметтен босатылып, РК(б)П обл-
бюросы жанындағы Бақылау комис-
сиясының ұсынуымен Гурьев уезінде
саяси жұмыс жүргізу үшін Орал губ-
комының қарамағына жіберілді. 1923
ж. ауылында болды. 1924 ж. бастап
ҚАКСР Жоғарғы трибуналының
төрағасы болып қайта сайланды. Го-
лощекиндік саясат тұсында қызмет-
тен босатылып, қудаланды. 1927-1937
ж. Алматы зооветеринарлық инсти-
тутының ректоры, «Қазақжүн» қоға-
мының төрағасы, Шымкент түйе ша-
руашылығы зауытының директоры,
Ақтөбе облысы Темір ауданындағы
Жұрын малшаруашылығы-тәжірибе
стансасының директоры. 1937 ж. 14
тамызда соңғы қызметте жүргенде
тұтқындалып, КСРО Жоғарғы соты
Әскери коллегиясы үштігінің қаулы-
сымен 1938 ж. 15 ақпанда Ақтөбе қа-
ласында атылды. Мэйіті Ақтөбе қа-
ласынан 25 шақырым Түйетөбе деген
жерде. Екінші зайыбы - татар қызы
Бибіғайша. Алғашқы зайыбынан
Қазбек есімді ұл қалды.
«Арыстары Алаштың» - С.Өз-
бекұлының кітабы. 1998 ж. «Жеті
жарғы» баспасынан жарық көрген,
көлемі 9,81 б.т. Бұл кітапта XX ғ.
басындағы Қазақстандағы саяси-и-
деялық ахуал, А.Байтұрсынұлы,
Д.Сұлтанғазин, ЕҚарашев, Б.Қа-
ратаев, Ж.Сейдалин, Б.Сыртанов,
Ғ.Мұсағалиев, Р.Мэрсеков, Б.Құлма-
73
нов, Ш.Қосшығұлов, И.Меңдіханов,
Ы.Дүйсенбаевтардың ұлт-азаттық
қозғалыс дәуіріндегі саяси қызмет-
тері мен қайраткерлік көзқарастары
қарастырылған.
Асанғазы Оразкүл (22.02.1952,
Жамбыл об. Шу ауд.) мемлекет жэне
қоғам қайраткері, руханияттанушы.
Еңбек жолын Оңтүстік Қазақстан
об. Сарыағаш ауд. мұғалімдіктен
бастаған. Эр ж. осы ауд. мектеп ди­
ректоры, Бәйдібек аудандық атқару
комитетінің төрайымы, Сарыағаш
ауд. экімі, Оңтүстік Қазақстан об.
экімінің орынбасары, Жоғары Кеңес
депутаты, Астана қаласындағы Са-
рыарқа ауд. экімінің орынбасары,
Тіл басқармасының бастығы қызмет-
терін атқарған. Қазір ҚР Парламенті
Мәжілісінің депутаты. Алаш қозға-
лысының 90 жылдығына арналған
шараларды алғаш рет Астана қала-
сында ұйымдастыруға ұйытқы бол­
ды және Шымкент, Астана қаласы
көшелеріне Алаш қайраткерлерінің
есімдерін беруге үлес қосты. Алаш
зиялыларының қоғамдық, педагоги-
калық көзқарастары туралы мақала-
лардың авторы.
Асанов Қалдыбай (1892 ж.т.,
Жымпиты у., 4-а. - 15.XI.1937) -
Б.А-О. қайраткері, қазақтың алғашқы
жоғары білімді экономистерінің бірі.
Кедей шаруа отбасында туып-өскен.
Әкесі ерте қайтыс болып, ағалары-
ның қолында тәрбиеленген. Жымпи­
ты к-дегі бір кластық орыс-қазақ мек-
тебінде, екі кластық орыс-қазақ учи-
лищесінде оқыған. Саратов универ-
ситетінің экономика факультетінің
түлегі (1909-1914). 1916 ж. тылдағы
қара жұмысқа алынды. 1917 ж. жазда
74
елге оралысымен Жымпиты уездік
атқару комитетінде, кейін уездік зем­
ство басқармасында жұмыс істеп,
білімдарлығымен, белсенділігімен
көзге түсті. 1918 ж. мамырда өткен ІҮ
Қазақ Орал облыстық сиезі төралқа-
сына К.Жәленовпен бірге хатшы бо-
лып сайланды. Осы сиезде құрылған
Жайық сырты қазақтары облысы-
ның - Ойыл уэлаятының Уақытша
үкіметі құрамына сайланды. Айтыл-
мыш сиез қаулысына орай II Жал-
пықазақ сиезінің шешімі негізінде
Ойыл уэлаяты жігіттерінен Халық
әскерін құруға белсене қатысушы.
Ойыл уэлаяты Уақытша үкіметінің
жэне Әскери бөлім бастығы Ж.До-
смұхамедовтің шешімімен «Ха-
лық милициясы» деген атпен жа-
сақталған Халық әскерін құру кезін-
де ауыл-болыстардың халық мили­
циясы жігіттерін атпен, ат әбзелімен,
ер-тоқыммен жабдықтауына жауап
берді. Уездік атқару комитетіндегі,
земство басқармасындағы қызмет
тэжірибесін пайдалана отырып, ай-
тылмыш мекемелер қарамағындағы
қоғамдық азық-түлік қорын, босалқы
астық мөлшерін жэне астық сақтай-
тын дүкендерді әскер қажетіне жара-
ту, сондай-ақ уэлаят шегіндегі Сарғо-
жин, Шолақов, Көпжасаров, Төбетов,
Есенаманов, Ығылманов, Омаров, Ер-
мұхамед Қоқанов, Құмай Байтөлеков,
Нұрым Қабашев, Сатыбалды Асанов,
Мұқаш Атшыбаев сиякты малмен, эрі
сауда капиталымен айналысқан дәу-
лет иелерімен арада байланыс орнату
міндеттерін шешті, олардан негізінен
астықжэне жылқы сатып алуды жолға
қойды. Ақпан революциясынан соң
құрылып, кейінірек тоқтап қалған
Алаш қозғалысы
аудандық кооперативтер жұмысын
жандандыруға атсалысты. Жымпи-
тыға Орынбордан, Самардан ығысып
келген ақ офицерлерден қойылған
интенданттардың тікбақай іс-әре-
кеттері мен азық-түлік, құрал-жаб-
дықпен жабдықтау ісіне салғырт қа-
рауы салдарынан 1918 ж. желтоқсанда
Халық әскерінің Жымпиты гарнизо-
нында орын алған бас көтеруден соң
Б.А-О. эскерінің интенданты болып
тағайындалды. Әскери шені - пра­
порщик. Б.А-О. үкіметі тізе бүккенге
шейін Халық әскерін Сібір Уақытша
үкіметі тарапынан жэне 1919 ж. жаз-
дан бастап Деникиннің Ерікті арми-
ясы есебінен жабдықтау ісіне қаты-
сты. Шыншыл, жүрек жылуы мол
К.А. Б.А-О. қызметіне қатысушы-
лардың бірі Ш.Жантілеуов 1919 ж.
күзде ауылға қайта алмай тарығып
түрған кезде астындағы атын ер-тұр-
манымен қоса түсіп беріп, иығы-
на шинелін жауып жібереді. 1920
ж. қаңтарда Қызыл-Қоғада Б.А.-О.
үкімет мүшелерімен бірге тұтқын-
далды. Қазәсревком мүшесі С.Меңде-
шев пен эскери инспектор Г.Ивановқа
Б.А.-О. қызметі жөнінде егжей-тег-
жейлі мәлімдеме тапсырды. 1920 ж.
ауылды кеңестендіру жұмысына ара-
ласып, Жымпиты уездік атқару коми-
тетінің мүшесі, лекторы болды. Сол
ж. Жымпиты уревкомы төрағасы М.
-Х.Мырзағалиевтің кепілдік етуімен
Коммунистік партия қатарына өтті.
Сол 1920 ж. Б.А-О-дағы қызметіне
байланысты істі болып, С.Омаровпен
бірге Орал концентрациялық лагері-
не қамалды, үстінен қылмыстық іс
қозғалды. Жаза мерзімін өтеген-
нен кейін, 1921 ж. партия қатарынан
 S f f liu e iu o e , Т > .К ,а м за б е к ц и ы
шығарылды. 30-ж. губерниялық
қаржы саласында қызмет атқарды,
губерниялық қаржы бөлімінде бас
экономист болды. Орал педагогика
техникумында орыс тілінен сабақ
берді. Осында жүргенде «алашор-
динцы» деген айыппен қызметтен
шығарылды. «Орал қаласындағы
Кожевенная көшесіндегі үйінде қо-
нақтарының алдында КСРО-ның
жаңа Конституциясын ұлтшылдық
ыңғайда бұрмалады, кеңестік демо­
кратизм, жеке бас бостандығы прин-
циптерін сынга алды жэне кейінірек
Жер органдары одағы клубында пар­
тия ұйымдарын, Сталинді тілдеді»
деген айып тагылып, 1937 ж. ПХК
округтік басқармасы тарапынан
тұтқынға алынды. Тергеу барысын-
да Оралда С.Тұрымбаев, Ғ.Манкеев,
Х.Ищанов, Б.Жанқадамов секілді
бұрынғы Б.А-О. қайраткерлерімен
араласып тұрғаны қосымша айып
болып жамалды. 1937 ж. маусым
айында Батыс Қазақстан облыстық
сотының арнаулы коллегиясы үш
жылга бас бостандығынан айыруға
үкім шығарды. 1937 ж. тамызда Ка­
зак КСР Жоғарғы соты үкімді қайта
қарап, жұмсақ деп тауып күшін жой-
ды. 1937 ж. қазанда облыстық сот бес
жылга азаматтық құқын жоя оты-
рып алты жылға бас бостандығынан
айыру жөнінде қайыра үкім шығар-
ды. Қазақ КСР Жоғарғы сотының
арнаулы коллегиясы үкімді күшін-
де қалдырғанымен, ПХК басқар-
масы үштігінің қаулысымен 1937
ж. 15 қарашада атылды. Қазақ КСР
Жоғарғы соты Президиумының 1957
ж. 15 шілдедегі қаулысымен ақтал-
ды. Бауыры Дуанабек Асанов Батыс
75
Қазақстан облысындағы б. Камен
ауданында «Камен» ет кеңшарында
жұмыс істеген. Зайыбы «Жібек Аса-
нова. Соңында жеті жасар Әлфия,
бес айлық Гүлнар есімді екі қызы
қалды. Әлфия Асанова-Құрманғази-
ева Орал қ.-сы маңындағы Желяево
стансасында тұрады.
«Астана. М ы ңж ы лды қ тарихы
бар қала» фотоальбомы - алашта-
нушы галым М.Әбсеметтің 2009
ж. жарық көрген кітабы. Фотоаль-
бомда Алаш қозғалысына қатысты
көптеген фотосуреттер қамтылган.
Алаш көсемдері Ә.Бөкейханның,
А.Байтұрсынұлының, М.Дулатов-
тың, М.Тынышбаевтың, Ж.Досмұ-
хамедұлының, М.Шоқайдың, Х.До-
смұхамедұлының және т.б. белгілі
суреттерімен бірге Алаш қозгалы-
сына қатысушылар А.Алдияров-
тың, С.Лапиннің, Ж. Сәдуақасов-
тың көпке беймэлім суреттері бар.
Сонымен бірге Алаш қайраткері
Ә.Ермековтің отбасымен түскен
көпшілікке белгісіз суреті, Алаш
қайраткері М.Дулатовтың «Бақыт-
сыз Жамал» романы негізінде 1915­
1916 ж. пьеса қойған Атбасар музы-
калық драма театры труппасының
суреттері енгізілген.
Асфендиярова Гүлсім (1880 ж.
Шымкент қ.-сы - 1941 ж.) - Қазақ
әйелдері арасынан шыққан алғашқы
дәрігерлердің бірі. 1899 ж. Ташкент-
тегі әйелдер гимназиясын, 1908 ж.
Санкт-Петербург әйелдер медици­
на институтын бітірген. Институт-
тан соң Шымкент уезінде, Ферхана
обл.-да, Ташкент қ.-да дәрігерлік,
оқытушылық қызметтер атқарды.
Түркістан аймағы қазақ-қырғы-
76
здарының атынан Бүкілресейлік
Құрылтай жиналысына депутат-
тыққа ұсынылған.
Асфендияров Санжар - Алаш
қозғалысына қатысушы, көрнек-
ті мемлекет жэне қоғам қайраткері.
Ол 1889 ж. Ташкент қ.-да зиялы-
лар отбасында туған. 1907 ж. Таш­
кент реалдық училищесін, 1912 ж.
Санкт-Петербор әскери-медицина-
лық академиясын бітіреді. Осында
түрлі үлттардың азаттыққа тілеуқор
қайраткерлерімен жолығып, демо-
кратиялық, ағарған Ресейдің келе-
шегі туралы ой бөліседі. 1912-1917
ж. 10-Түркістан полкінің эскери
дэрігер қызметінде жүріп Термез,
Самарқант, Лович, Варшава қалала-
рында болады. Яғни ол 1914-1916 ж. I
дүниежүзілік соғысқа қатысқан. 1915
ж. Лодзья маңында неміс тұтқынына
түсіп, 1916 ж. басында келісімге сай
босатылады. Қайраткер 1917-1918 ж.
Орта Азиядағы саяси серпілістерге
белсене араласады. Бұхара мен Са-
марқанттың жәдидшілдерімен ақыл-
дасып, өңірді жаңартудың жобала-
рын қарастырады.
1917 ж. қарашада
Қоқан қаласында
Түркістан авто-
номиясын жари-
ялаған өлке мұ-
сы л м ан д ар ы н ы ң
төтенше сиезі
жұмысына қатысады. 1917-1918 ж.
Ташкент қалалық денсаулық сақтау
бөлімінің санитарлық дэрігері болып
қызмет істейді. Түркістанда кеңес
өкіметі орнағанда, Аштықпен күрес
жөніндегі төтенше комиссияның
Сырдария облыстық бөлімшесін
басқарады. 1919-1920 ж. Закаспий
майданы нда кеңестік Түркістан
полкінің дәрігері, 1920-1921 ж. Түр-
кістан автономиялық республикасы
Денсаулық сақтау халық комиссары,
Егін шаруашылығы халық комис-
сарының алғаш орынбасары, кейін
комиссары, Түркістан ОАК төраға-
сының орынбасары, 1921-1922 ж.
РКФСР үкіметі мен ¥лт істері халық
комиссариаты жанындағы Түркістан
ОАК-нің түрақты өкілі, 1922-1923 ж.
Түркістан автономиялық республи­
касы Егін шаруашылығы халық ко-
миссарының орынбасары, 1923-1924
ж. Денсаулық сақтау халық комис­
сары, 1925-1927 ж. Бүкілресей OAK
хатшысының орынбасары, 1927 ж.
Н.Н. Нариманов атындағы Мәскеу
Шығыс халықтарының этникалық
жэне ұлттық мәдениеті институты-
ның директоры, 1928-1931 ж. Қазақ
мемлекеттік педагогика универси-
тетінің (1930 жылдан кейін мәрте-
бесі - институт) тұңғыш директоры,
1930 ж. соңынан бастап Қазақ ме­
дицина институтының директоры,
1931-1933 ж. Қазақ кеңестік респу­
бликасы Денсаулық сақтау халық ко­
миссары, 1933-1937 ж. КСРО Ғылым
академиясы Қазақ филиалы төраға-
сының орынбасары, 1933 жылдан
Халық ағарту комиссарының орын­
басары, мұнан кейін Ұлттық мәде-
ниет ғылыми-зерттеу институты та-
рих бөлімінің меңгерушісі қызмет-
терін атқарады. Қайраткер - «Шатер
мира» повесі мен «История Казах­
стана с древнейших времен», «Қазақ
тарихының очеркі» зерттеулерінің
авторы. Ол 1937 ж. тамызда үсталып,
1938 ж. ақпанда нақақ атылган.

Атшыбаев Беркінғали (1897 ж.т.,
б. Гурьев у., Қазыбек б., Миялы а.
ө.ж.б.) - Б.А-О. қайраткері, қазақтың
жоғары білімді тұңғыш мұнай барла-
ушы геологы. Бабасы Қазыбек (1760­
1824) Кіші жүздегі белгілі билердің
бірі, атасы Атшыбай 1869-1870 ж.
Кіші жүз қазақтары көтерілісінде қол
бастаған батыр, өз әкесі Мұқаш Ат-
шыбайұлы Атырау - Орал өңірінің
көзі ашық, сауатты, әрі сауда капита-
лымен айналысқан дәулетті, белгілі
адамдарының бірі. А. 1905 ж. Гурьев
у., Есбол болысына қарасты Қарақол
бір кластық орыс-қазақ мектебін
(«Қызылүй мектеп»), Гурьевтегі екі
кластық Романов орыс-қазақ учи-
лищесін (1908 ж.) бітіріп, мұнан соң
Ооал оеальлык әскер училищесінде
Ьқыды (1909-1916
П
ж.). 1917-1918 ж.
әкесінің жанын-
да болып, шару-
ашылық жүргізу,
сауда жасау ісін
^йренді. Оспанов,
^ .Д о м а л а н о в , Абы-
лаев, Балғымбаев, Қаржаубаев, Күсе-
пқалиевтар сияқты реальдық учили-
щенің, мұғалімдер семинариясының
түлектерімен бірге ІҮ Қазақ Орал об-
лыстық сиездінің қарарымен 1918 ж.
жазда Жымпитыда ашылған Ойыл
облысы жігіттерінен офицерлер да-
ярлайтын алты айлық юнкерлер (кей-
ін прапорщиктер) мектебіне түсті.
Мектепті бітіріп, прапорщик шенінде
Алаш-Орданың Алаш автономиясы-
ның батыс бөлігін басқару жөніндегі
бөлімшесінің Бас интенданты болып
тағайындалды. 1918 ж. желтоқсан-
дағы Жымпиты Алаш гарнизонының
77
бас көтеруі кезінде Б.А-О. үкіметі
қаржысының бір бөлігін жігіттердің
талауынан аман алып қалып, Ой-
ылға жеткізді. Орал Войско үкіметін
күш көлік, ет малымен жабдықтап,
майдан шығынын көтеріп отырған
елдің күшімен Халық әскерін ұстау
қиын болатынын түсінген Б.А-О.
үкіметі Сібір Уақытша үкіметі мен
ағылшын көмегіне сүйенуді ойла-
стыра бастаған 1919 ж. аяқ шенінде
A. Халық әскерінің Форт-Алексан-
ровск порты, Гурьевтегі Толстов
әскері арқылы ағылшын құрал-жаб-
дығымен жабдықталуын ұйымда-
стыру, екі арада кіре тарту, лау жүр-
гізу ісімен айналысты. Сағыз уездік
земство управасы арқылы Сібірдің
оңтүстік-батыс астықты аудандарын-
дағы кооперативтер мен жергілікті
қазақтардың Ойыл, Ілбішін, Қаратө-
бе базарларында Доссор, Мақат-
тың шикі мұнайын, керосинін, қара
майын, Жайықтың бекіре балығын
азық-түлікке баспа-бас айырбастау
ісін жолға қойды. 1919 ж. күзде
Б.А-О. үкіметінің негізгі құрамын-
да Ойылға, сонан соң Қызыл-Қоғаға
ығысып келді. Сол ж. желтоқсан-
да Қызыл армия бөлімшелері мен
ақ казактардың осы өңірдегі ақтық
шайқастарының ортасында болды.
Бұрынғы Комуч Халық армиясының
Орал казактары құрамындағы пол­
ковник Горшков басқарған отрядын
қызылдар жағына шығарған Ж.До-
смұхамедов операциясына қатысып,
отряд құрамындағы бұрынғы Комуч
үгіт жэне мәдени-ағарту бөліміне қа-
расты Бұратаналар қосалқы бөлімі
Орал бөлімшесіне меңгеруші болған
B. А.Анзимировтың боранда адасып
78
кеткен зайыбын үйіне әкеп паналата-
ды, сүзектен сауықтырады. Мұның
аяғы М.С.Анзимировамен көңіл қо-
сып, үйленуіне әкелді. Б.А-О. үкіметі
тізе бүккеннен кейін, Түркістан май­
даны басшылығының I армия қол-
басшысына Б.А-О.-ның неғұрлым
ықпалды бірнеше қайраткерін кепіл
ретінде үстап, Орынборға жөнелту
жөнінде қүпия берілген нұсқауына
сәйкес оқшаулатылған бес адамның
бірі. 1920 ж. ақпанда осы топ құра-
мында Мәскеуге әкетілді. Осы кун-
дер! Ж. жэне Х.Досмұхамедовтермен
бірге Кеңес басшылығына Б.А-О. қы-
зметі жөніндегі белгілі хат-баяндама-
ны эзірлеуге қатысты. Сол ж. мамыр-
да бестіктің алғашқысы болып Орын-
борға оралып, Қазәсревком Ішкі істер
бөлімінің меңгерушісі Ә.Әйтиевтің
қолдауымен айтылмыш бөлімге іс
жүргізуші болып орналасты. Кей-
інірек осында Азаматтық хал ак-
тілерін тіркеу бөлімінің меңгерушісі
болды, комиссариаттың қаржы-есеп
бөліміндегі А.В.Затаевичпен бір-
ге істеді. А.В.Затаевич А. айтуынан
жазып алған, Мұхит Мерәліұлы-
ның «Паң көйлек» энін (3-нұсқасы)
өзінің 1925 ж. жарық көрген «Қазақ
халқының 1000 эні мен әуені» кіта-
бында «Щегольская рубашка» деген
атпен, нотасымен қоса жариялады.
1920 ж. аяқ шенінде Ішкі істер ко-
миссариатының хатшысы болды, Іс
басқарушысы міндетін атқарды. 1921
ж. күзге қарай ҚАКСР Халық ағар-
ту комиссары, ҚАКСР ОАК Балалар
өмірін жақсарту жөніндегі орталық
комиссиясының төрағасы А.Кенжин-
нің ұсынуымен айтылмыш комисси-
яның Түркістандағы азық-түлік са-
Алаш қозгалысы
тып алу жөніндегі төтенше өкілі бо­
лып тағайындалды. Тәшкенге келіп,
ашығып жатқан қазақ балаларына
Түркістан Республикасы тарапынан
көмек ісін ұйымдастырды. Ж.Досмұ-
хамедовпен бірге Қарақол, Тоқмақтан
азық-түлік іздеді. 1921 ж. қарашада
Самарқандқа 400 панасыз қазақ бала-
сын алып келген № 303 санитарлық
поезбен Қазақстанның солтүстік өл-
кесіне 5000 пұт бидай жеткізді. Кейін
ҚАКСР Халық ағарту комиссариа-
тында социалистік тэрбие кадрларын
даярлайтын курстардың аймақтық
меңгерушісі (1922, қыркүйек - 1923,
тамыз), Мәскеудегі «Сантонин»
тресінде Іс жүргізу бөлімінің мең-
герушісі, екі дүркін «АРОСПА» ак-
ционерлік қоғамы Тексеру комисси-
ясының мүшесі, «Казкрайсоюздың»
Мэскеу өкілдігінде экономикалық
тексеруші (1924-1926 ж.) болып істеді.
Мұнан соң РКФСР Жоғарғы сотында
аудармашы болды (1926-1928 ж.). 1928
ж. Мәскеудегі Тау-кен академиясы-
ның (қазіргі Губкин атындағы Мұнай
институты) мұнай факультетінің ге­
ология бөлімшесіне түсті. А.В.Зата­
евичпен Арбат ауданында бір үйде
тұрды. Затаевичтің 1930 ж. қыркүй-
екте сыртына А.-ға тілек-қолтаңба
жазып берген ескерткіш суреті ҚР
Мемлекеттік Орталық мұражайында
сақтаулы. Б.А. 1930 ж. «алашордашы,
жат элемент» деген айыппен Тау-кен
академиясынан шығарылды. Сол ж.
Гурьев қаласына келіп, «Эмбанефть»
тресіне қарасты геология-барлау кон-
торында эуелі геолог, сонан сон да-
лалық геологиялық-картировка сек-
циясының меңгерушісі болып істеді.
Осы саладағы еңбек жолы зергтелуі
 S f f liu e u io e , Т> .Қ,алізабекцлы. 79
кемшін, игерілуі кенже болып кел- ботин, Т. Иманғазиевтармен бірге I.
ген Жем (Ембі) мұнай алабының Ка­ Құрамысовтың «алашордашыл, кон-
спий маңы ойпатына кіретін байтақ трреволюциялық ұйымына қатысты»
аумағында мұнай іздестіру жұмы- деген айыппен тұтқындалды, сол ж.
сының етек ала бастауына тұспа-тұс аяқ шенінде этаппен Орал қаласына
келген Б.А. аз уақытта білімімен, айдалып, хабарсыз кетті. Кейін екі
тындырымдылығымен П.Я.Авров, қаладағы тиісті орындардан А.-ның
С.Ф.Горкин, И.Г.Пермяков секілді үстінен қозғалған қылмыстық істің
тэжірибелі геологтардың құрметіне материалдарын іздестіру нәтиже бер-
ие болды. Осы қызметте мұнай көзін меді. Ауызекі деректерге қарағанда,
іздестірудің геофизикалық тэсілдері- тергеушілер тарапынан болған қыса-
нен бастап микропалеонтологиялық стықтан түрме ауруханасына түсіп,
талдау эдісіне дейінгі жаңашыл жол- қиналып жан тапсырған. Алғашқы
дарын қолдана отырып, ықтимал зайыбы - Мария Сергеевна Анзими-
мұнай көздерінің геологиялық кар- рова ұзақ жыл Мәскеу қаласындағы
таларын жасады. Ел аузында «Мо- Жазушылар Одағының Әдебиет-
сы-ағаш» аталатын бұл белгі-баған- шілер үйінде хатшы болып қызмет
дар, олардың түбінде сақтаулы істеп, 1952 ж. қайтыс болды. Алғашқы
ақпар-мәлімет, есептеулер элі күнге некеден көрген ұлы Георгий Атшы-
геолог-барлаушылар кэдесіне жарап баев «Огонек» журналының қызмет-
келеді. А. басқарған геологиялық-ге- кері, журналист, 1981 ж. 56 жасында
офизикалық іздестіру жұмыстары көз жұмды. Соңғы некеден Беркін
нэтижесінде 1931 ж. Мұнайлы, Ал- есімді ұлы қалды, 1959 ж. Волгоград
тыкөл, Ескене мұнай көздері ашыл- автомобиль тас жолдары институтын
ды, 1933 ж. алғаш рет Қондыбай кен қатынас жолдары инженері маман-
орнының геологиялық картасы жа- дығымен бітіріп, Қазақстан Автомо­
салды, 1934 ж. Жолдыбайда мұнай- биль жолдары министрлігінде, «Каз-
дың жүлгелі құрылымы бар екендігі дорпроект» ғылыми-зерттеу инсти-
анықталды. 1935-1936 ж. Құлсары, тутында істеді. Анасы Лидия Георги­
Дүйсеке, Шонай, Қарашүңгіл, Төлес евна Софенрейтермен бірге Алматы
нүктелерінде кешенді жүргізілген ге- қаласында тұрады. А. Оңтүстік-Орал
офизикалық барлау жұмыстары да А. әскери округі әскери прокуратурасы-
есімімен байланысты. 1931 ж. Адай ның 1957 ж. 6 желтоқсандағы қаулы-
көтерілісі кезінде Мұнайлы нүктесі сымен ақталды.
маңында жүрген И.Г.Пермяковтың Атшыбайүлы М үқаш (т.-ө.ж.б.,
экспедициялық партиясындағы орыс б.Орал о., Темір у., Қазыбек б., Миялы
ұлты өкілдерін Құрмаш жасағының а., қ.Атырау о., Қызыл-Қоға ауд.) - Ба­
жазалауынан алып қалды. 1935 ж. А. тые Алаш-Орда қайраткері, қазақтың
Гурьев тау-кен техникумының түле- алғашқы саудагер-кәсіпкерлер то-
гі, техник-геолог Л.Г.Софенрейтер- бының өкілі. Атасы Қазыбек Жай-
мен отау құрды. 1937 ж. қазан айында ық өңіріне белгілі би, батыр болган.
«Эмбанефть» тресі бойынша Х.Ақ- Ойыл бекінісі мен Қызыл-Қоға к-ті
80
аралығындағы бір болыс Қазыбек
атымен аталған. Өз әкесі Атшыбай
да 1869-1870 ж. «Ел ауа» аталған
Кіші жүз қазақтары көтерілісіне
белсене қатысқан батыр. Айтылмыш
төңіректе ел «Атшыбайдың көні» деп
атайтын ата қоныс жұрты элі де бар.
А. өмірінің қарекетті кезеңі жұрт-
шылықтың сұрауы бойынша 1867
ж. Қазыбек жайлауында ашылған
Ойыл (Көкжар) жәрмеңкесі ірі сауда
орнына айналған XIX ғ. аяқ шені-
не тұспа-тұс келді. Ойыл жәрмең-
кесінің ашылуымен өлке қазақтары
Орынбор, Самар жэне Орал сауда-
герлеріне кіріптарлықтан құтыл-
ды, қазақтың А. секілді көзі ашық,
еті тірі өкілдері ұсақ өндірушілер
мен жәрмеңке-базарлар арасындағы
делдалдық сауда-саттықты өз қол-
дарына алды. Қазақ сауда-кәсіпкер-
лік буржуазиясы кейінірек саудасы
негізінен қазақ даласымен байла-
нысты болған Жайық казактарымен
тізе қосып отырып, Орал облысын-
дағы бүкіл сауданы өз қолдарына
алды. А.-ның мекен-қоныстары осы
сауда жолы бойымен жүйеленген:
қыстауы - Тоисоиған-Бүирек қүмы,
көктеуі - Миялы жайлауы, жайлауы
- Ойыл маңындағы Қазыбек шұра-
ты, күздеуі - Ойыл мен казактардың
Калмыков (Кінэз) к-ті аралығын-
дағы Тайпақ жері, оның ішінде
Масқардың Жаңакөлі. А. 1905 ж. 11
желтоқсандағы Мемлекеттік Думаға
сайлау заңына сәйкес «шаруа» со-
словиелік куриясына жатқызылған
қазақтардың әр 30 мыңы сайлап
шығарған сайлаушы (выборщик) бо-
лып, облыс бойынша I Мемлекеттік
Думаға қазақтан депутат сайлаған
Алаш қозғалысы
жиналысқа қатысты. Баламалы не-
гізде ұсынылған присяжный пове­
ренный Б.Қаратаев пен Темір уезінің
чиновнигі А.Қалменовтің ішінен
соңғы кандидатты жақтап дауыс
берді. Қазақша-орысша сауатты,
үйінде бай кітапханасы болтан А.
балалары Беркінғалиды, Құсайын
мен Әжіғалиды Гурьев, Орал қала-
ларында арнайы оқытқан. 1917-1918
ж. революциялық қозғалыс жэне
азамат соғысы кезінде X. Досмұха-
медовті қолдады. Орал да, Ойыл да,
Қаратөбеде өткен облыстық қазақ
сиездеріне қатысты. Кейбір дерек-
терге қарағанда, Ойыл облысының
Уақытша үкіметіне мүше болып
сайланған. Ойыл уэлаятын қолда-
ушы көзі ашық дәулеттілермен бірге
жаңа автономиялық құрылымды ша-
руашылық-экономикалық жағынан
дамытуға, саудасын жүргізіп, күш-
көлікпен, азық-түлікпен қамтамасыз
етуге атсалысты. Орал реальдық
әскер училищесін бітірген үлы Бер-
кінғали Атшыбаев Б.А.О.-ның Бас
интенданты болып істеді. Осы ұлы
арқылы А. 1918 ж. желтоқсандағы
Жымпиты Алаш гарнизонының бас
көтеруі тұсында облыстық земство
басқармасының қаржы қорының
бір бөлігін талаудан аман алып қа-
лып, Ойылға жеткізді. 1919 ж. күзде
Ойыл түрмесінен Калмыков к-не ай-
далып бара жатқан М.Ипмағамбетов
пен оның серіктеріне Масқардың
Жаңакөлінде күздеуде отырғанда
жолығып, қамқорлық жасады. 1919
ж. 10 желтоқсанда Қызыл-Қоға к-де
өткен Б.А-О.-ның қалалық жэне
ауылдық земстволары өкілдері мен
ел ақсақалдарының кеңесіне қаты-
 S fJ R iu e u io e , Т > ./^ а м з а б е к ц и ы
сты. Шамамен 20-ж. басында қай-
тыс болды. 1937 ж. туған-туысқан-
дары қудаланып, бірқатары Ақтөбе,
Торғай жаққа жер аударылды. ¥лы
Беркінғали қуғын-сүргін құрбаны,
кіші ұлы Әжіғали 50- ж. Алматыда
банк жүйесінде жұмыс істеді. Эми­
на Мәметова екінші рет осы Әжіға-
лиға тұрмыстанды. А.-ның немере-
лері ішінен Сапар Мұқашев - Дүни-
ежүзі қазақтары қауымдастығының
жауапты хатшысы, Кэрім Атшыбаев
- спектрлік анализ әдісін тұңғыш
ашқан геолог мамандардың бірі,
«Геоаналитика» акционерлік қоға-
мының президенті.
Атылған, қуғындалған күйшілер
- 30-ж. репрессияланған өнер тұлга-
лары. Зұлматты жылдар қазақ музыка
өнеріне көп зиянын тигізді. «Қобыз,
домбыра феодализмнің қалдыгы, эн-
ші-күйші - ескі өмірді жырлаушы,
жатыпішер» деген қаралаулар жиі
айтылды. Атылып кеткен әнші-күй-
шілердің қатарында Тәттімбеттің
күйшілік өнерін жалгастырушы Әбди
Ырысбекұлы мен Сембек Айдосұлы
бар. Естеліктерге қарағанда, Сембек-
ті күй тартып отырган жерінде атып,
бұйрықты орындаушылар домбырасы
мен саптама етігін алып кеткен. Әбди-
ді абақтыда атқан. Ерназарұлы Дайра-
бай күйші де қуғындалып, Арқадан
Түркістан жаққа қашқан. НКВД ұстар
алдында ғана көз жұмған. Күйші Ах-
метжан Сармантайұлы қуғындалған.
Ахметжанның «58-статья» атты күйі
белгілі. Өйткені зиялылардың көбі
«кеңеске қарсы жұмыс істеді», «отан-
ды сатты» делініп, 58-статьямен
тұтқындалған. Қуғындалғандардың
тізімі ішіне Махамбет Бөкейханов,
81
Әбікен Хасенов, Ахмет Жұбановтар
да енеді. Оларды НКВД талай рет
эуре-сарсаңга түсірген. Қуғын көр-
ген күйшілерден Әлшекей Тэжікстан
асып, Қорғантөбе маңында дүниеден
өткен. Тауданбекұлы Дэуітбай есімді
күйші де паналар жер таппай, Моңго-
лияға кетсе де 1937 ж. саясатының
құрыгына ілінген. 1925 ж. Парижге
барғанда Мұстафа Шоқаймен ди-
дарласып үлгерген эйгілі Әміре сол
үшін қуғындалып, өлтірілді. Репрес-
сияланған өнер адамдарын анықтау
жэне мұрасын табу бағытында му­
зыка зерттеушілері Ахмет Жұбано-
втың, Александр Затаевичтің, Борис
Ерзаковичтің жеке архивтерін гылым
жэне халық игілігін айналдыруы ка­
жет. Олардың тұсында саясаттың қа-
рауылы мықты болғандықтан, мол
«ақтаңдақ» дүние қозғаусыз қалганы
сөзсіз.
Аштарға жәрдем комитеті -
Түркістан қаласында «Бірлік туы»
газеті атынан 1918 ж. ашылған жәр-
дем комитеті. Комитеттің мақсаты
- Түркістан өлкесіндегі ашыққан
адамдарга көмектесу болып табыла-
ды.
Ахмедов Ғалым Хәкімүлы
(25.12.1906 ж.т., Ақтөбе обл. Алға
ауд. 1-май а.) - жазушы-аудармашы,
алаштанушы. 1925 ж. Орынбордағы
Халық ағарту институтын бітірген.
1926 - 32 ж. Ақтөбе, Жамбыл облы-
старында кәсіподақ, шаруашылық
қызметтерін атқарды. Қазақстан КП
ОК-нің нұсқаушысы (1938ж), Жам­
был қалалық партия комитетінің
бірінші хатшысы (1938ж) болды.
1944 ж. Қазақ мемл. Біріккен бас-
пасының Бас редакторы, 1950 ж.
82
көркем әдебиет (қазіргі «Жазушы»)
баспасының директоры болып
тағайындалып, әдебиетімізді өркен-
детуге белсене атсалысты. А. шығар-
машылық жолын аудармашы ретінде
бастаған. Орыс жэне шетел әдеби-
еті өкілдерінің көптеген прозалық
шығармаларын қазақ тіліне аударған.
А.-тің 1996 жылғы «Жалын» баспа-
сынан жарық көрген «Алаш» Алаш
болғанда» еңбегінде Алаш қозғалы-
сына байланысты көптеген құнды де-
ректер кездеседі. Еңбектің бірінші fia-
рауында жалпы Алаш қозғалысының
барысы, Түркістандағы ұлт-азаттық
күрес, А. Байтұрсынұлына, XIX ғ.
соңы мен XX ғ. басында жоғары білім
алған қазақтарға, «Ғалия» медресесі-
не қатысты бағалы мәліметтер бар.
«Ахаңның елу жылдық тойы» -
Орынборда 1923 ж. Алаш көсемі А.
Байтүрсынұлының мерейтойында
оқылған баяндама, тұңғыш рет 1923
ж. 4 ақпанда «Ақжол» газетінде жа-
рияланған. А. Байтұрсынұлының бұл
мерейтойы, жалпы қазақ тарихында
аталып өтілген тұңғыш мерейтой.
Баяндамада мерейтой иесінің ұлт-а-
заттық көтерілісінің көсемі болғаны,
«Қазақ» газетінің Алаш жұртына
әсері, ұстаздығы, ақындығы, елдің
жаппай сауатын ашқан оқу құрал-
дары жөнінде баяндамашы аса те-
реңдікпен, эрі көркемдікпен айтқан.
Ахмет Байтүрсынүлының ал­
тын жетоны - 50 жылдық мерей-
тоиына баиланысты ұлт үстазының
Түркістан зиялыларынан алған ма-
рапаты (наградасы). Ол қайраткерге
1922 ж. 2 тамызда Ташкент қаласын-
да тапсырылған. Салтанат Ташкент-
тегі халық ағарту институтында
Алаш қозғалысы
(Киринпрос) өткен. Артынан ресми
қонақасы берілген. Оған қазақ, қыр
ғыз, түрікпен, башқұрт, өзбек, тэжік,
ноғай, орыс үлтының өкілдері қа-
тысқан. Шараны Серікбай Ақайұлы
жүргізген. Бірінші сөзді Иемберген
Табынбайұлы сөйлеп, А.Байтұр-
сынұлына Түркістан оқығандары
атынан алтын жетон тапсырған. Же-
тонның бір бетіне: «Ақа! Күшті сенің
қаламың. Халық ісі - сенің тамағың.
Жаса, үлт мектебінің жүрегі!» деп,
екінші бетіне: «Түркістан зиялы­
ларынан белгі. 1922 жыл 2 ауғыст»
деп жазылған. Ағартушы марапатты
алған соң, ризашылығын білдіріп сөз
аитқан. Мұнан кеиін Түркістан қаи-
раткерлері, ғалымдары лебіз білдір-
ген. Алтын жетонның кейінгі тағды-
ры белгісіз.
Ахмет Байтүрсынүлының мүра-
жай-үйі - Алматы қ.-дағы Алаш қай-
раткерінің мұражайы. Ол Алматы
қ. экімінің 1992 ж. 18 қыркүйекте-
гі №413 шешімі негізінде ашылған.
Мұражай-үй төрт бөлме жэне бір
жертөледен тұрады. Оның бір бөлмесі
- ахметтану дәрісханасы. Үш зал да
ғалымның шығармашылық ғұмыры-
на қатысты экспонаттар жасақталған.
Бірінші зал: «Үлттық рухымыздың
қайта оралуы», Екінші зал: «Қазақ
санасының шамшырағы», ал Үшінші
зал «Саясат құрбаны» деп аталып,
онда ғалымның істі болған, түрмеде-
гі кезеңдері қамтылған. Мұражай-үй-
дің қорында ғалым өмірі мен шығар-
машылығына қатысты 500-ге жуық
ресми құжаттар, 300-і мемлекеттік
мұрағаттан алынган түпнұсқалар.
Тарихи түлға тұтынған мүліктер:
жазу машинкасы, мөртабан, қалам-
 S^/ІІілеш ов, Т > .Қ ,а м з а б е щ л ы
сап, қол шемодан, самаурын, жезта-
бақ, сандық қойылған. Қорда ғалым
еңбектерінің түпнұсқалары: «Қырық
мысал», «Маса», «Оқу құралы» 3
кітап; «Тіл - құрал» 3 кітап; «Баян-
шы», «Әліпби» әліппе, «Ер Сайын»,
«Әліппе астар», «Сауаташқыш», «23
жоқтау», «Әдебиет танытқыш», «Тіл
жұмсар» атты кітаптарының көшір-
мелері жасақталған. Жалпы, осы
кітаптардың әр ж. жарық көрген сан-
дарымен қоса есептесек, 17 туынды-
сы 46 рет басылым көрген. Кітаптар-
дың түпнұсқалары Республикалық
¥лттық кітапхананың сирек қорлар
бөлімінде тіркелген эрі сақталған.
Б.-ның шығармашылығына қатысты
2000-ға жуық ғылыми мақала (қазақ,
орыс, ағылшын тілдерінде), 50-дей
монография, 5-6 халықаралық гылы-
ми конференция материалдары 10 ре-
спубликалық ғылыми конференция
материалдары жарық көрді. Бұл жи-
нақтардың барлығы мұражай қоры-
ның асыл қазыналары. Мұражай жа-
нынан 500 жуық кітап, 200-дей әдеби
журналдар, 50-дей түрлі конферен­
ция материалдары жэне апталық га­
зет тігінділері қамтылған кітапхана
жұмыс істейді.
Ахмет Байтұрсынүлының Таш­
кент сапары - қайраткер-ағартушы-
ның 50 жылдық мерейтойына бай-
ланысты Түркістан зиялыларының
шақыруымен 1922 ж. тамызда Таш­
кент қаласына ат басын бұруы. «Ақ
жол» газетінде жарияланған «Лай-
ықты қошемет» атты осы сапар ту-
ралы жазылган мақалада (10.09.1922):
«Келген жұмысы - Түркістандагы
екі облыс қазақты Қазақстанга қо-
сып, қазақ елін біріктіру» делінген.
83
Қайраткерді күтіп алуға түркістан-
дықтар мұқият дайындалған. Оған
Ташкенттегі елшілік, өкілеттік бас-
шылары, еуропалық ғалымдар қа-
тысқан. Салтанат Ташкенттегі халық
ағарту инситутында (Киринпрос)
өткен. Торге төңкеріс көсемдерімен
бірге Абай мен Ахметтің портреттері
ілініпті. Жастар ұлт ұстазын «Жа-
сасын қазақ!», «Жасасын қазақтың
қаһармандары!», «Жасасын қазақтың
көсемі Ахмет ағай Байтұрсынұлы!»
деген жалынды сөздермен қарсы
алған. Мұнан кейін қайраткердің
құрметіне концерт қойылған. Өлең-
деріне жазылған әндер шырқалған.
Артынан ресми банкет беріліп, арнау
сөздер сөйленген. Оны С.Ақайұлы
ашқан. И.Табынбайұлы арнайы ба-
яндама жасаған. Ол қиын заманды,
Алаш тұлғаларының қайсарлығын
айта келіп: «бірінші рет басталған,
бұрын ешкім ескермеген жұмыстың
бар ауыртпалығы Ақаңның басына
түсты: ойға-қырға қуылды, түрмеге
түсті. Бірақ Ақаңның қайраты таспа-
са қайтпады, ақылы аспаса саспады.
Өзінің тізесін, түрменің терезесін
үстел қылып, Ақаң қаламын тартпай
жазумен болды» дейді. Сөйтіп дара
тұлғаның қайраткерлік еңбегін са-
намалап жіктейді. Сөзінің соңынан
Ақаңа оқығандар атынан алтын же­
тон тапсырады. Бұған жауап ретін-
де Б.: «Мен - халық мұғалімімін.
Оқуым көп емес, аз. Бірақ білімімді
халық мақсаты үшін жұмсағаным
рас. Менің істеген аз жұмысым сен-
дердің де қолдарыңнан келеді. Мен
де өздеріңдей адаммын» дейді. Бұ-
дан кейін Башқұртстанның толық
құқықты елшісі Әміров, Түркістан
84
мемлекеттік Білім кеңесінің басшы-
сы Хожаев, Күншығыс институты-
ның бастығы профессор Шейдт, Түр-
кістан Халық ағарту комиссарының
серігі Голиков сөз алып, қайраткер
туралы ж. лебізін білдіреді. Б. осы
сапарында Ташкентте орныққан зи-
ялылармен кездесіп, негізгі мәселе
бойынша пікір алмасады, ой бөліседі.
Ахметов Қадыр Әбілжанүлы
(31.01.1953, Солтүстік Қазақстан обл.,
Шал ақын (бұрынғы Сергеев) ауд.,
Социал а.) - тарих ғылымдарының
докторы, профессор. Ол өзінің еңбек
жолын ауылдық мектепте мұғалім
болудан бастаған. 1976 ж. С.М. Ки­
ров атындағы ҚазМУ-ды бітірген
соң ҚазССР Жоғарғы жэне орта
арнаулы оқу орындары министр-
лігінің жолдамасымен Целиноград
инженерлік-құрылыс институтында
оқытушы болып істеді. Содан кейін
ҚазМУ-дың аспирантурасын бітіріп,
кандидаттық диссертация қорғады.
1991-1996 ж. Абай атындагы Алма­
ты мемлекеттік университетінде
доценттік қызмет атқарды. 1996­
2004 ж. Л.Н. Гумилев атындагы
Еуразия ұлттық университетінде
тарих факультетінің деканы, кафе­
дра меңгерушісі қызметтерін, 2004
ж. наурызынан бері Еуразия гума-
нитарлық институтының оқу жэне
ғылыми жұмыс жөніндегі прорек­
торы қызметін атқарып келеді. 2003
ж. «XX ғ. 20-30-ж.ндағы Қазақстан
мэдениеті («мэдени революцияның»
концепциясы, идеологиясы, жүзеге
асырылуы)» атты тақырыпқа Отан
тарихынан докторлық диссертация
қорғады, 2006 ж. профессор атағы
берілді. Ғылыми ізденістері мәде-
Алаш қозғалысы
ниет, интеллигенция жэне білім са-
ласының тарихына арналған. Өзінің
педагогика лық қызметін ғылыми
жұмыстармен ұштастыра отырып,
ол «Қазақстан мәдениетінің қилы
тарихы» атты монографияның, 4 оқу
құралы жэне 90-нан астам ғылыми
мақалалардың авторы. Оның зерттеу
еңбектерінде Алаш қайраткерлері,
олардың XX г. 20- ж.ндағы еліміздің
мәдени-рухани салаларындағы қа-
рымды қызметі, қайраткерлік істері
туралы архив құжаттары негізінде
зерделенген.
Ахметов Ілияс (1987, Караган­
ды обл., Шет ауд., 4.) - журналист,
зерттеуші. 1919 ж. Семей педаго-
гикалық курсын бітірген. Еңбек
жолын бастауыш қазақ мектебінде
мұғалім болып бастаған. Мэскеу-
дегі Н.Нариманов атындагы Шығы-
стану институтының жапон бөлім-
шесін бітірген. Осында оқып жүріп
«Еңбекші қазақ» газетінің Мәскеу
мен Орынбордағы тілшісі қызметін
атқарды. І.Ахметов 1926-1928 ж.
«Еңбекші қазақтың» тілшісі, бөлім
меңгерушісі. 1928-1931 ж. аймақтық
курстың оқытушысы, меңгерушісі
(Қызылорда), Қазақ мемлекеттік
университеті жанындағы жұмыс-
шы факультетінде ұстаз, эрі Респу-
бликалық кітап палатасының қыз-
меткері болды. 1931-1933 ж. Казпед-
техникумда (Ташкент), 1934-1936 ж.
Мемлекеттік орталық кітапханада
(Алматы) қызмет атқарды. Ахметов
ұстаздықпен қатар, зерттеу жұмы-
старымен айналысты, оқулықтар
жазды. 1934 ж. «Қазақ» сөзінің
шығу тегі туралы» зерттеу жазды.
Жарық көрмеген бұл еңбектің (6,5
S fjilL ie m o 6 , Т>.Қ ,ам забекцлы
баспа табақ) қолжазбасы сақтаулы.
I.Ахметов 1936 жылдан бастап сая-
си қуғынға ұшырап, тұрақ-мекенін,
жұмысын жиі ауыстырып отырды.
Ақыры 1938 ж. наурызында тұтқын-
далып, «Алашорда партиясының
құрамында болып, кеңес үкіметін
құлатуға бағытталған белсенді жұ-
мыс жүргізді» деген жазамен атыл-
ды.
85
т ә ш
Әбдешев Марат Ескендірүлы -
белгілі зерттеуші, мұражайтанушы.
1945 ж. Шығыс Қазақстан облысы,
Марқакөл ауданында туған. Әл Фа­
раби атындағы ҚазМУ-дың тарих
факультетін бітірген. Қазақстанның
мемлекеттік орталық мұражайын-
да 30 жылдан астам еңбек етіп, қа-
зақтың көптеген көне мұраларын
жинап, зерттеп, анықтаған. 100-ден
астам ғылыми-танымдық мақалалар-
дың, Базарбай Мэметов, Сатылған
Сабатаев, Мұхаметжан Тынышба-
ев, Уәлитхан Танашев, Ғұбайдолла
Бердиев, Шафқат Бекмұхамедов т.б.
Алаш қайраткерлерінің өмірі мен
шығармашылығына қатысты көпте-
ген энциклопедиялық мақалалардың
авторы.
Әбдиманүлы Өмірхан (1953 ж.
Жамбыл обл. Тұрар Рысқұлов ауд.
Жақсылық а.) - эдебиеттану шы ғалым,
филология ғылымдарының докторы,
профессор. эл-Фараби атындағы Қа-
зақ ұлттық университеті журналисти­
ка факультетінің деканы. 1976 ж. С.М.
Киров атындағы Қазақ мемлекеттік
университетінің филология факуль-
тетіне түсіп, үздік білім деңгейін көр-
сеткені үшін М.В. Ломоносов атын-
дағы Москва мемлекеттік универси-
тетінің журналистика факультетіне
ауыстырылып, оны 1982 ж. бітірген.
Университеттен соң Жезқазған об-
лыстық «Жезқазған туы» газетінде
әдеби қызметкер болып істеген. 1983
ж. қыркүйек айынан эл-Фараби атын-
дағы Қазақ ұлттық университетінде
86 Алаш қозғалысы
оқытушылық қызмет атқарып келеді. Ғалым, филология ғылымдарының
1983-1988 ж. журналистика факуль­ докторы, профессор. 1974-1978 ж.
тет! телерадио журналистикасы ка- Әдебиет және өнер институтын-
федрасының оқытушысы, 1988-1991 да ғылыми қызметкер, 1978-1987 ж.
ж. Қаз¥У-дің филология факуль- аралығында «Лениншіл жас», «Со­
тетінің аспирантурасында оқыған. циалиста Қазақстан» газеттерінде
1992 ж. Ахмет Байтұрсынұлының бөлім меңгерушісі, «Жалын» жур-
шығармашылығы бойынша «А. Бай- налының жауапты хатшысы қызмет-
тұрсынұлының әдеби-публицисти- терін атқарған. 1987-1990 ж. Қаз¥ПУ-
калық мұрасы» атты кандидаттық дың аспиранты, 1990-1992 ж. до­
диссертация қорғады. 1993-1995 ж., цены, 1992-1998 ж. аралығында сол
2001-2003 ж. филология факультеті университетыц деканы болды. Қазір
деканының орынбасары қызмет- осы университеттің кафедра мецге-
терін атқарған. 2007-2012 ж. қазақ рушісі. Шэкэрім шығармашылығы-
әдебиеті кафедрасының профессо- на арналған ғылыми еңбектердің
ры, меңгерушісі. 2012 ж. Қаз¥У-дің авторы. Алаш қайраткерлері көркем
журналистика факультетінің деканы. шығармашылыгына бойынша мақа-
2007 ж. «¥лт-азаттық идеяның XX лалар жазган. Бірнеше ғылыми-зерт-
ғасыр басындағы қазақ әдебиетінде- теу еңбектердің, оқулықтар мен оқу
гі көркемдік мэні мен жаңашылдық құралдарының авторы.
сипаты» атты тақырыпта доктор- Әбдірахманов Бейсенғали (1888
лық диссертация қорғады. Ә. Алаш ж.т., б.Орал о., Ілбішіну., Жұбанышкөл
қозғалысы кезеңіндегі әдебиетті, б., қ.Қаратөбе а. - 1960 ж.) - алғашқы
оның көрнекті өкілдерінің шығар- қазақ дәрігерлерінің бірі, Қазақстан-
машылығын зерттеуге үлес қосып да денсаулық сақтау ісін ұйымдасты-
келеді. Осы ғылыми багытта «Қа- рушы. Кедей шаруа отбасында туып-
зақ газеті», «Ахмет Байтұрсы нұл ы», өсті. Болыстық орыс-қазақ мектебін
«Қазақ әдебиетіндегі ұлт-азаттық бітіргеннен кейін мұғалім И.К.Маль-
идея», «Қазақ әдебиетіндегі ұлтттық ковтың көмегімен Орал қаласындағы
рух» атты монографиялық зерттеу- қолөнер училищесіне түсіп, ат әбзел
лері жэне ғылыми мақалалары бар. цехы бөлімін «әбзелшінің қолқана-
Сонымен бірге галымның жоғары ты» мамандығымен бітірді (1902-1907
оқу орындарының филология, жур­ ж.). Орынбор мұғалімдер мектебі-
налистика факультеттеріне арналған не түсе алмағаннан кейін Оралдағы
«XX ғасыр басындағы қазақ әдеби- эк зауытында жұмыс істеы, ауылға
еті» оқулығында Алаш қаламгерлері келіп мал бақты. 1909 ж. облыстық
Ш. Қүдайбердіұлы, М-Ж. Көпейұлы, денсаулық сақтау бөлімінің сти­
А. Байтұрсынұлы, М. Дулатов, М. лен д и ясымен Воронеж ер балалар
Жұмабаев, Ж. Аймауытов, т.б. өмірі фельдшерлік мектебіне түсті. Фельд-
мен шығармашылығы баяндалған. шерлік мектепті 1911 ж. бітіріп, 1914­
Әбдіғазиүлы Балтабай 1952 ж. 1917 ж. II у часке аталған алты болыс
Қарағанды об. Жаңаарқа ауд. туған. Қаратөбе елінде фельдшер болып
 S fJ iliu e iM o 6 , Т ).Қ ,а л іза б е к.ц л ы 87
істеді. Ақпан революциясынан соң факультетін 1976 ж. бітірген. Ең-
М.Жолдыбаев, Ж.Нияров, Ү.Жама- бек жолын Целиноград инженер-
нов, О.Исаев, Х.Сағындықовтармен лік-құрылыс институтында филосо­
бірге Алаш қозғалысына қатысты, фия жэне ғылыми коммунизм кафе-
Досмұхамедовтер мен Әлібековтер драсының оқытушысы қызметінен
тобынан бейтарап ауыл интелли- бастады. 1977-1979 ж. эл-Фараби
генциясы құрамында болды. Азамат атындағы Қазақ ұлттық универси-
соғысы кезінде Х.Сағындықовпен тетінде КСРО тарихы кафедрасының
бірге елді текетірескен күштерден оқытушысы. 1979-1993 ж. аралығын-
қорғайтын Қорғаныс комитетін құр- да ҚР ҮҒА Ш. Уәлиханов атындағы
ды, 70 адамнан тұратын халық жа- Тарих және этнология институтында
сағын ұйымдастыруга қатысты. 1920 қызмет етіп, аға лаборанттан бөлім
ж. қаңтарда Қызыл армияның 5-бри- меңгерушісіне дейінгі жолдардан
гадасы Қаратөбеде ұйымдастырған өтті. 1993-1999 ж. Абай атындағы
учаскелік эскери-революциялық ко- Қазақ ұлттық педагогикалық уни-
митеттің хатшысы болды. Сэл кейін верситетінде тарихнама жэне де-
Жымпиты уездік денсаулық сақтау ректану кафедрасын меңгерді. 1999­
бөлімінің санитарлық-эпидемиоло- 2009 ж. Астана қаласындағы Л.Н.
гиялық бөлімінің меңгерушісі болып Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
тағайындалды. 1922-1930 ж. Орал университетінде кафедра профессо-
губерниялық, округтік денсаулық ры, кафедра меңгерушісі, «Еуразия»
сақтау бөлімінің дэрі-дэрмекпен жаб- гуманитарлық зерттеулер ғылыми
дықтау қосалқы бөлімінде қызмет орталығы жетекшісінің орынбасары;
істеді. 1930-1931 ж. ҚАКСР Денса- 2009-2011 ж. Мемлекет тарихы ин­
улық сақтау халық комиссариаты- ституты директорының 1- орынба­
ның төрағасы. Осы қызметте респу- сары; 2011 жылдан ҚР БҒМ Ғылым
бликаның медициналық жоғары оқу комитеті Ш.Ш. Уәлиханов атындағы
орындарының тұңғышы - Алматы Тарих жэне этнология институты-
медицина институтын ұйымдасты- ның директоры. «Учебное пособие
ру ісінің басында тұрды, өнеркәсіп по истории Казахстана с древнейших
орындарында - Успен кенішінде, времен до наших дней» (1992), «Қа-
Қоңыратта, Қарағанды облысында зақстан тарихы. Очерк» (1994), «На­
жаңадан ауруханалар ашу, жұмыс- ука и техника СССР. Хроника» (1987,
шыларға дәрігерлік көмек көрсету 1988 ж. Москвада жарық көрген),
ісін ұйымдастырды. «Современный Казахстан. Стратегия
Әбжанов Ханкелді М ахмұтұлы успеха» (2008), «Большой Атлас исто­
(11.10.1953, Қарағанды обл., Атасу рии и культуры Казахстана» (2008),
кенті) - тарих ғылымдарының док- «Астана. Энциклопедия» (2008),
торы (1992), профессор (2007), ҚР «История Казахстана» (т.4. 2010),
ҮҒА мүше корреспонденті (2013). «Қазақ хандыгы тарихы: құрылуы,
Қазіргі эл-Фараби атындағы Қа- өрлеуі, құлдырауы» (2011) ұжым-
зақ ұлттық университетінің тарих дық зерттеулерді жазуға атсалысты.
88 ____________________________
600-ден астам ғылыми жэне ғылы-
ми-көпшілік зерттеулердің авторы. Г.
Назарбаевамен бірлесіп жазған «Қа-
зақстан: тарих пен тағдыр» (2003),
«Қазақстан: тарих, тұлға, теория»
(2004). Д. Қамзабекұлымен, М.Серға-
лиевпен бірге шығарған «Тіл саясаты:
тағылым мен тәжірибе» (2005) кітап-
тары бар. «Сельская интеллигенция
Казахстана в условиях совершенство­
вания социализма» (1988) моногра-
фиясы, «Қазақстан: тарих, тіл, ұлт»
(2007), «Түркі әлеміндегі Қазақстан:
іргелі тарих жэне методология»
(2011), «Қазақстан: үлттық тарих,
идея, методология» (2014) кітаптары
Отан тарихының іргелі мәселелерін
зерттеуге арналған. Зерттеулерінде
Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, С.Ас-
фендияров сынды тұлғалардың тари-
хи көзқарастарын, Алаш қозғалысы-
ның ұлттық идеясын зерттеді.
Әділов Байсейіт - Алаш қозға-
лысына қатысушы қайраткер. Ол
1887 ж. бұрынғы Ақмола об. Ақмола
уезінде туған. Ақмоладағы бастауыш
училищені, Омбы мұғалімдер семи-
нариясын бітірген. Омбыда, Ақмола-
да уездік жэне болыстық кеңселер-
де хатшылық қызмет атқарған. «Ақ
Байсейіт» атанып, ел-жұртына бедел-
ді болды. Ауыл балаларын мектеп-
ке тарту ісінде көп еңбек етті. «Жас
қазақ» ұйымын құрушылардың бірі.
Ол 1917 ж. сәуір айында Ақмола об.
қазақтарының сиезінде облыстық
комитет мүшелігіне сайланған. Осы
ж. Жалпы мүсылман сиезіне Ақмо-
ла облысынан делегат ретінде ұсы-
нылған. Осы тұста Алаш қозғалы-
сы қайраткерлерімен бірігіп, іргелі
қогамдық жұмыстарға атсалысты.
Алаш қозгалысы
Ақмоладағы кеңес өкіметін орнатуға
қатысып, уездік депутаттар кеңесінің
алғашқы қүрамына мүше, уездік ми­
лиция бастығы болды (1917-1918).
1918 ж. жазы мен күзінде ақ гварди-
яшылар тұтқынға алды. Қазақ кеңе-
стерінің Құрылтай сиезінде ҚАК-
СР-ы ОАК-нің мүшесі болып сай-
ланды. Кейінірек, кеңес өкіметінің
әділетсіз саясатына наразылық біл-
діргені үшін қызметінен қуылып,
тұтқынға алынды. Абақтыдан боса-
тылғанымен, 1928 ж. желтоқсанында
ОГПУ жасағының тағы да тұтқында-
мақ болган эрекеті кезінде қарсылық
көрсетіп, оққа ұшты.
Әділов Дінмүхамед (Дінше,
Мұқыш) (1900, бұр. Сырдария обл.
Сарысу у. Шу бойы - 21.04. 1930, Ре-
сей Федерациясы, Мэскеу). - қоғам
қайраткері, ағартушы. 1909-1913 ж.
Ақмола баста­
уыш училищесін-
де, 1913-1918 ж.
Омбы гимназия-
сында, 1919-1920
ж. Ташкент уни-
верситетінде білім
алған. 1914-1918 ж.
Омбыдағы «Бірлік» ұйымының мү-
шесі. 1917 ж. көктемде облыстық ка­
зак комитетінің жолдамасымен жер-
гілікті қазақ комитеттерін құруга
атсалысты. Ақмоладағы «Жас ка­
зак» ұйымын ашуға қатысады. 1918
ж. Азамат соғысына қатысады. 1919­
1920 ж. аралығында Ташкенттегі Қа-
зақ агарту институтының оқытушы-
сы. Жетісу облыстық оқу бөлімінің
меңгерушісі, РК(б)П Семей губкомы
қазақ бөлімінің жауапты қызмст-
кері. 1920 ж. қазан айында өткен
 S !jR iu e iu o 6 , Т > .К ,а м за б е к ц л ы
Қазақстан кеңестерінің Құрылтайы
сыртынан Қазақ мүшесі етіп сайла-
ды. 1920-1921 ж. Қазақ Ішкі істер хал-
комының орынбасары. 1921-1923 ж.
Түркістан Республикасы ОАК, Сы-
рдария облаткомының және Әулие-
ата уездік аткомының уэкілі ретінде
ас маңызды еларалық мәселелерді
реттеуге жетекшілік жасайды. 1923­
1925 ж. Қазақ ағарту институтының
оқытушысы, директоры. ТүркАКСР
Халық ағарту халкоматында, Сыр-
дария облаткомы мен губерниясы
сотында, Қазақ АКСР Халық ағарту
халкоматында қызметте. 1925-1926
ж. тұңғыш Қазақ ұлттық театрын
(қазіргі М.Әуезов атындағы Қазақ
мемлекеттік академия драма театры)
ұйымдастырушысы, директоры. 1928
ж. «Алаш ісі» бойынша тұтқындала-
ды. 1930 ж. Мәскеудегі Бутырка түр-
месінде атылған. Қазақ КСР Жоғарғы
Сотының 1988 ж. 4 қарашадағы
шешімімен ақталды.
Әділов И ке - кеңес өкіметінің
саясатына қарсы күрескен қай-
раткер, қазақ байы. Ол 1881 ж.
бұрынғы Семей об., Семей уезі,
Шаған болысында туған. Мұсыл-
манша, орысша оқыған. Шаған елі-
не болыс болған. Алаш қозғалысы-
на белсене атсалысып, облыстық
қазақ сиезіне қатысты. Семейде
құрылған Алаш әскеріне, Алашорда
қажетіне қаржылай жэрдем көрсет-
ті. Кеңес өкіметі тұсында жүргізіл-
ген эртүрлі саяси-экономикалық
шараларға қарсылық көрсетіп, қа-
рулы көтеріліс ұйымдастырған ел
басшыларының бірі болды. 1938 ж.
Қытайда тұтқынға алынып, сол ж.
Семейде атылды.
89
Әйтиев Әбдірахман (21.111.1886,
б.Орал обл., Орал уезі, Қараоба бо-
лысы, Сүгірбай ау., қ.Теректі ауд. -
16.XI.1936) - мемлекет қайраткері.
Әкесі Әйтей Құлмағамбетұлы кедей
шаруа болған. Қараоба болыстық бір
кластық орыс-қазақ мектебін бітірді
(1901 ж.). Орал уезінің 1-учаскесі
төбе биінің (мировой судья) жалдан-
ба шабарманы жэне от жағушысы
(1904 ж.); Орал уезі 6-учаскесі төбе
биінің тілмэші, іс жүргізушісі (1906
ж.); 1908-1910 ж. ауылында егін ша-
руашылығымен айналысты; Орал
қаласында төбе бидің аға іс жүр-
гізушісі (1910-1913 ж.); әскер атта-
ры учаскесінің меңгерушісі, аң-құс
құтқару қоғамының жэне эуе әскери
флотын күшейту қоғамының мү-
шесі (1913-1914 ж.). 1913 ж. әскери
күш-көлік санағын жүргізгені үшін
Ларго-Калуга поручигі Игнатьев та-
рапынан марапаттауға ұсынылған.
Жалданба ауыл хаттаты (писарі)
(1914 ж.); болыстық писарь (1915­
1917); 1910 ж. шамасында Б.Қаратаев-
тың көмегімен, «төлеңгіт ауылына»
деп қоныс аударушылар үлесімен
жер алып, Теректі маңынан оты-
рықшы Сүгірбай поселкесін салуды
ұйымдастырды. 1917 ж. қаңтарда бо­
лыс Бекше Қисықовпен бірге сайла-
уға түсіп, Қараоба болысының упра-
вительдігіне сайланды. 7 наурыздан
меныневиктер мен эсерлер құрған
Жайық сырты бөлігі Революциялық
комитетінің кооптациялық негіздегі
төралқа мүшесі. 1917 ж. 20 наурызда
комитет құрамынан шығып, Б.Қара-
таев, Д.Күсепқалиев, Ы.Тоқберлинов,
Ғ.Әлібековпен бірге Жайық сырты
бөлігі азаматтық комитетіне төралқа
90
мүшесі жэне ұйымдық хатшы болып
сайланды. 1917 ж. сәуірде өткен I Ка­
зак Орал облыстық сиезін ұйымда-
стырушылардың бірі. Сиезде Б.Қа-
ратаев, Т.Әйтиев, М.Ипмағамбетов,
М.Балтановпен бірге X. жэне Ж.До-
смұхамедовтерге наразы топ құра-
мына кірді. Жер мэселесін Құрылтай
жиналысына қалдырмай дереу ше-
шуді, казактарға кетіп қалған жерді
қайтарып алуды жақтады. Оппозици-
ядағы топ атынан Ж.Досмұхамедовке
барып жолықты. Принципті мәселе-
лерде тіл табыса алмағанымен, соңғы
айтылған қайраткерге ж. ықыласын
өмір бойы сақтады. 1917 ж. жазда
Қараоба болыстық земство управа-
сының мүшесі жэне управа мили-
циясының бастығы. Жайық өңірінде
астықпен алыпсатарлық жасаушы-
ларға қарсы күрес ісін ұйымдастырды.
1917 ж. шілдеде Ойыл бекінісінде өт-
кен II Қазақ Орал облыстық сиездінің
делегаты. Сол ж. күздегі земство меке-
мелерін сайлау жэне Құрылтай жина­
лысына делегат сайлау науқаны кезін-
дегі пікір алшақтығына байланысты,
М.Ипмағамбетовпен бірге Орал қала-
сында солшыл эсер Холостое, майдан-
герлер Плотников, Операйло құраған
Солдат, жұмысшы және шаруа депу-
таттары кеңесіне барып қосылды. 1918
ж. 18 қаңтарда Қаратөбедегі III Қазақ
Орал облыстық сиезімен бір мезгіл-
де өткізілген Орал уездік жер коми-
теттері сиезінің делегаты, осы сиезде
казактар иелігіндегі жерді қазақтар
мен орыс шаруаларына дереу беруді
ұсынды. Орал революциялық коми-
тетінің тағайындауымен Жайық сы-
ртқы бөлігінде Кеңестер ұйымдасты-
ру ісімен айналысты (1918, 20 қаңтар).
Алаш қозғалысы
Солдат, шаруа депутаттарының облы-
стық сиезін ұйымдастырушы жэне
сиезд төралқасының мүшесі (1918,
6 наурыз). Осы сиезде Солдат, жұ-
мысшы, шаруа жэне қазақ депутат-
тары Орал облыстық кеңесі атқару
комитетінің мүшесі жэне облатком
төралқасы төрағасының орынбасары,
халықтық күзет комиссары болып
сайланды. Наурыз айының ортасын-
да эскерге адам алу тапсырмасымен
елге шықты жэне сол тұста облат­
ком төралқасы мен эскери коллеги-
ясының шешімімен қудалауға түсті.
1918 ж. 29 наурыздагы Орал қаласын-
дағы төңкерістен кейін Орал Войско
үкіметінің әскери-дала соты тара-
пынан сырттай ату жазасына кесілді,
осыган байланысты Қараоба болы-
сындағы Федоровка, Богдановка се-
лоларында, Жымпиты кенті түбінде-
гі Хакім Бекебасовтың үйінде жасы-
рынып жүрді. 1918 ж. шілдеде Жым-
питыдан Темір уезіне өтті. Осында
Тәшкеннен келе жатқан Мұстафа
Шоқаймен кездесті. Темір уездік
земство управасы басшылары С.Қа-
ратілеуов, Ғ.Есенғұлов жэне Н.Ип-
мағамбетовтің жәрдемімен Жұрын
стансасына келді, Жұрын, Ақбұлақ
төңірегінде Қызыл армия бөлім-
шелері қатарын толықтыру ісімен
айналысты, Зиновьев басқарған
Ақтөбе майданы қызыл әскерінің
үгіт-насихат бөлімінде жұмыс
істеді. 1918 ж. тамыз-желтоқсан
аралығында Орал ревкомы мен Кы­
зыл армия командованиесі құрған
Богдановка астыртын үйымының
жеті адамнан тұратын жауынгерлік
барлау тобының мүшесі, астыртын
атқару комитетінің төралқа мүше-
 Sfjil^etM o 6 , ТЭ.^амзабекцлы
ci. 25-Чапаев дивизиясының 3-бри-
гадасының саяси бөлімінде жұмыс
істеді (1919, қаңтар); Орал ревко­
мы үгіт-ұйымдастыру қосалқы
бөлімінің жэне әскер қатарына тарту
бөлігінің меңгерушісі (1919, ақпан);
Орал ревкомы ¥лттар коллегиясы-
ның мүшесі жэне Қазақ атты әскер
бригадасын ұйымдастырушылардың
бірі (1919, наурыз); Қызыл армияның
1919 ж. көктемгі шабуылы кезінде
облыстық коммунарлар жасағы құра-
мында атты барлау жорықтарына қа-
тысты; Орал губерниялық төтенше
комиссиясының құпия-оперативті
бөлімінің меңгерушісі (1919, мамыр);
Жайық сырты бөлігінде Кеңестер
ұйымдастыру бюросының мүше-
сі (1919, шілде); Чапаев дивизиясы
құрамындағы Ілбішін ревкомының
төрағасы (1919, тамыз), Ілбішін село-
сында ақ казактар жойып жіберген
Чапаев дивизиясынан тірі қалған үш
адамның бірі; Орал облысының ка­
зак бөлігі мен Бөкей ордасын басқа-
ратын Қазәсревкомның Орал бөлім-
шесінің мүшесі, бөлім меңгерушісі,
төраға орынбасары (1919, қыркүйек);
Қазақ әскери-революциялық коми­
тет! нің мүшесі және Қазақ өлкелік
ішкі істер комиссариатының меңге-
рушісі (1920, қаңтар), осы қызметте
Батыс Алаш-Орда үкіметін тарату
ісімен шұғылданды, оның жауапты
қызметкерлерін пайдалану мәселе-
сінде Түркістан майданы командо-
ваниесінен бөлек пікірде болды, Ба­
тыс Алаш-Орданы жойып жібермей,
Қазэсревкомға қосуды жақтады, кей-
інірек бұрынғы Алашорда қызмет-
керлерін Кеңес ісіне пайдалану мәсе-
лесімен айналысып, Батыс Алаш-Ор-
91
даның Б.Атшыбаев, К.Жәленов,
А.Кенжин секілді қайраткерлерін
қызметке алды, Семей ревкомы мен
5-армияның Ерекше бөлімі қама-
уға алған Семей алашордашыларын
қорғауға белсенді қатысты; ҚАКСР
ОАК-тың Сібір ревкомындағы өкілі
(1920, қазан); Ақмола губерниялық
ревкомының төрағасы (1920, сәуір);
ҚАКСР Ішкі істер халық комиссары
жэне OAK төралқа мүшесі, Орталық
экімшілік комиссиясының төрағасы
(1921, қазан - 1925, қаңтар); ҚАКСР
Еңбек халық комиссарының орын­
басары жэне еңбек қорғау бөлімінің
меңгерушісі (1925, қаңтар); Өлкелік
кеңес-партия мектебінің Батыс Қа-
зақстандағы революциялық қозғалыс
жөніндегі лекторы (1925, қыркүйек);
«Сырье» акционерлік қоғамының
бөлімінің басқарушысы (1926, қазан);
РКФСР Мемлекеттік сауда басқарма-
сының Қазақстан жэне Батыс Қытай
бойынша уәкілетті өкілінің орынба­
сары, оперативті бөлім меңгерушісі
(1927, қараша); «Казторг» қоғамы
басқармасының төрағасы (1928, нау­
рыз), осы қызметте жүргенде орын­
басары Деевтің (М.Қаратаевтың «Да-
ладағы дабыл» романының кейіп-
кері) ұйымдастыруымен үстінен Ф.И.
Голощекиннің атына «домалақ арыз»
түсіріліп, Қазақ зооветеринарлық ин-
ститутына экімшілік-шаруашылық
бөлім проректоры етіп жіберілді
(1930, қазан); ҚАКСР Орталық музей-
інің директоры (1931, ақпан); ҚАК-
СР Осоавиахим Орталық кеңесінің
төрағасы (1932, сэуір); ҚАКСР Халық
комиссарлары кеңесінде консультант
(1933, мамыр); Алматы Мемлекеттік
қорығының директоры (1934, ақпан);
92
«Ақкөл» курортының директоры
(1934, қазан); Әулие-ата теміржол
бөлімшесінің фабрика-завод мек-
тебінде мұғалім (1935, қазан). 1936
ж. 16 қарашада Жамбыл қаласында
ұзаққа созылған науқастан қайтыс
болды. Ә. - Қазақстанның Батыс ай-
мағындағы революциялық қозғалыс
жэне азамат соғысы тарихын алғаш
зерделеген авторлардың бірі. Оның
қаламынан 20 ж. туған «Револю­
ционное движение в Уральской об­
ласти», «Октябрьская революция в
Уральской области» мақалалары осы
тақырыптағы толымды еңбектердің
қатарында саналады. ¥лы Тельман
Әйтиев тарих ғылымдарының канди­
даты болды. Ә. атымен Алматы, Орал
қалаларында коше аталған, Орал қа-
ласында 1992 ж. Ә. атындағы коше
алаңында ескерткіші (мүсінші Ю.Д.
Баймұқашев) орнатылды.
Элжанов Батырбек (1892 ж.т.,
б.Орал о., Орал у., Қараоба б., Бұлақ-
сай а. - ө.ж.б.) - Жайық өңірінде бас-
пасөз ісін ұйымдастырушылардың
бірі, Азамат соғысына қатысушы.
Ауыл молдасынан хат танығаннан
кейін орта рушдия медресе, болыстық
орыс-қазақ мектебін бітірді. Ауылда
шаруашылықпен айналысты. 1917 ж.
Ақпан революциясынан соң болы-
стық земство управасы жанындағы
азық-түлік бөлімінде жұмыс істеді.
Әбдірахман Әйтиев, Сақыпкерей
Арғыншиев, Меңдігерей Ипмағам-
бетовтардың ықпалында болды. Осы
топ азамат соғысы кезінде ақ казак-
тар мен большевиктер текетіресінің
соңын баққан алмағайып кезеңде
айтылмыш үштіктің тапсырмасымен
астыртын мәлімет жинау жұмысына
Алаш қозғалысы
қатысты. Орал медресесінде оқып
жүрген бөкейлік төлеңгіт болып,
Ойыл уәлаяты аумағындағы Өлеңті,
Тұздыкөл ауылдарында бала оқыт-
ты, нағашысын іздеген болып Ба­
тыс Алаш-Орда үкіметі орналасқан
Жымпиты атырабын аралап, мәлімет
жинады. 1918 ж. өзінде Бұлдырты,
Кеңащы, Өлеңті, Тұздыкөл, Қашар-
сойған бағытында әлденеше рет бар-
лау мақсатында болып қайтты. 1919
ж. бастап Түркістан майданындағы
I Қызыл армияның тапсырмаларын
орындады. Екі рет Алаш милиция
отрядының қолына түсіп, қашып
құтылды. Азамат соғысынан кейін
Орал губерниялық «Қызыл ту» га-
зетін бастап шығарушылардың бірі.
1920-1923 ж. айтылмыш газеттің жа-
уапты хатшысы болып істеді. 1923­
1925 ж. республикалық «Жас қайрат»
(«Лениншіл жас») журналында жау-
апты қызметтер атқарды. 1925 ж. Ем-
бі-Доссор аудандық кэсіподақ коми-
тетінің хатшысы болды. 30-ж. Орал
губерниясында, округінде аудандық
деңгейдегі эртүрлі қызметтер атқар-
ды. Жайық өңіріндегі революциялық
қозғалыс, азамат соғысы тарихынан
естелік жазып қалдырды. Ә. естелі-
гі идеологиялық бұрмалаудан ада
шынайылығымен, объективтілігімен
ерекшеленеді. Атап айтқанда, 1918­
1919 ж. аумалы-төкпелі қысталаң
шақтарда Меңдігерей Ипмағамбето-
втың Б.А-О.-ға бейімділік танытқан
кезі болғанын, бұл орайда X. жэне Ж.
Досмұхамедовтармен арада немере
інісі Н.Ипмағамбетов арқылы келіс-
сөз жүргізгенін анық жазды.
Әлжанов О тыніны 1873,
бұрынғы Семей обл. Зайсан у. Нарын
 В ^ Ц іи е ш о в , Т> .К ,а м за б е к ц л ы
болысы - 1918, Семей обл. Мақаншы
кенті) - қоғам қайраткер, Алашорда
үкіметінің мүшесі, ағартушы. 1887
ж. Зайсандағы орыс-қазақ мектебін-
де, 1890 ж. Омбы қазақ-орыс гимна-
зиясында, 1894 ж. Омбы мұғалімдер
семинариясына оқыған. 1894-1895
ж. Дала генерал-губ. кеңсесінің іс
жүргізушісі. 1895-1907 ж. Ақмола
облыстық сотының тілмашы (ау-
дармашы). 1907-1909 ж. Көкпекті
орыс-қазақ училищесінің меңге-
рушісі. 1907 ж. Петербургте өткен
бұратана халықтардың оқу ісі мен
мектептері туралы Ережені қайта қа-
раған комиссияның жұмысына қазақ
халқының өкілі ретінде қатысады.
Қыр елінің оқу-ағарту ісіне қатысты
баяндама жасайды. Қазақ жеріндегі
миссионерлік бағыттағы оқу жүй-
есінің зардаптарын сынға алады.
Қазақ жерінің отарлануына ашық
наразылығын білдіріп, қысымдағы
ұлтының мұң-зарына әлеумет наза-
рын аудартады. Еркін ойлы азамат
тұтқындалып, 5 жылға Жетісу об-
лысы Лепсі уезіне 5 жыл мерзімге
жер аударылады. 1916 ж. көтерілі-
сте Алаш баласына тоқтау айтып,
қан төгілуден сақтандырады. 1917
ж. Ақпан төңкерісінен кейін Жетісу
облысындағы Алаш қозғалысы же-
текшілерінің бірі. Уездік, облыстық,
жалпықазақ сиездеріне қатысып,
ұлт мүддесінің ұраншысы болды.
1917 ж. 5-13 желтоқсанда Орынбор-
да өткен Екінші Жалпықазақ сиезіне
қатысып, Алашорда үкіметіне мүше
болып сайланады. Жетісу облыстық
қазақ сиездерін ұйымдастыруға қа-
тысады. Жетісуда құрылған Алаш
эскерінің қолбасшысы бола жүріп
93
қазақ даласын қанға бөктірген боль-
шевиктер билігіне қарсы соғысады.
Алаш автономиясының қарулы жа-
сақтарын жасақтауға ерен еңбек ет-
кен Ы.Жайнақов, С.Сабатаевпен бірге
большевиктер тарапынан тұтқын-
далады. Алаш қайраткерлерінің
қажыр-қайратқа толы саяси дипло-
матиясымен абақтыдан босатылады.
Азамат соғысы ж. жүдеп жадаған
Лепсі еліне көмек көрсету комитетін
құрады. 1918 ж. 21 тамызда Семей об-
лысының Мақаншы ауылында қызыл-
дармен болған қақтығыста қолынан
мерт болды. «Абай» журналында жа-
зылған азанама мақалада азаматтық
тұлғасы, өршіл рухы мэңгілікке қат-
талып қалды.
Әлиханов Ф азылағзам Ақа-
тайүлы - Алаш қозғалысына қаты-
сушы, инженер-архитектор, эконо­
мист. 1891 ж. бұрынғы Семей обл.,
Өскемен уезі Себе болысында туған.
Ауқатты отбасында дүниеге кел-
ген. Әуелі Өскеменде, кейін Омбыда
оқиды. Сонда жүріп қазақ жаста-
рының «Бірлік» қауымына мүше
болды. 1917-1919 ж. Омбы, Семей,
Өскеменде Алашорда істеріне белсе-
не араласты. «Алаш» партиясының
жергілікті ұйымдарының қызметін
жолға қоюға атсалысты. 1920 ж. Қаз-
ревком Өскемен уезі бойынша уэкілі,
1922 ж. Семей губерниялық атқару
комитеті төрағасының орынбасары
болды. 1930 жылға дейін Қазақстан
астаналары Орынбор, Қызылорда,
Алматыда әртүрлі басшы қызметтер
атқарды. 1930 ж. Қазақ АКСР-і Тамақ
өнеркәсібі халық комиссариатында
инженер-экономист болды. Сәулет-
ші ретінде өндіріс орындарын салуға
94
көп еңбек сіңірді. КСРО Жоғарғы
соты Әскери Алқасының үкімімен
«халық жауы» ретінде атылды.
Әлібеков Әлиасқар (Ғалиа-
сқар) Меңдиярүлы (1893, қазіргі
Батыс Қазақстан обл. Жымпиты ауд.
1937) - мемлекет жэне қоғам қай-
раткері. Қазақ автономиясын құруға
қатысушы. Ақпан төңкерісіне дейін
Саратов түбіндегі Марийнск ауыл-
шаруашылық мектебін мелиорация
мамандығы бойынша бітірген. 1932
ж. Ленинград гидромелиорация ин-
ститутын тәмамдаган. 1918 ж. ақпан-
да Қаратөбеде өткен III Қазақ Орал
облыстық сиезіне қатысады. Сама-
рада Құрылтай жиналысы мүше-
лерінің Уақытша комитеті (Комуч)
құрылып, Батыс Алаш Орда күшей-
ген тұста Е.Қасаболатов, М.-Х.Мыр-
зағалиев, Қ.Тэтібаевпен бірге Батыс
Алаш Орда қызметіне араласады.
1920 ж. РК(б)П комитетінің бюро
мүшесі. 1920 ж. 4 шілдеден Қазрев-
ком Ішкі істер бөлімінің комиссары.
Аталмыш ж. 28 шілдесінде Ішкі істер
комиссариатының меңгерушісі, 8
қыркүйектен Ішкі басқару бөлімінің
меңгерушісі. 1920 ж. қазан айында
Қазақ өлкесінің РСФСР ¥лт істері
жөніндегі халық комиссариатындағы
өкілі болып бекітіледі. 1923-1925 ж.
Қазақ АКСР Жер шаруашылығы ха-
лық комиссариатында жауапты қыз-
метте. ОАК мүшесі. 1925 ж. наурызда
Қазақ өлкелік комитеті бюросының
шешімімен құрылған Қазақстанда
жерге орналастыру жөніндегі комис­
сия қүрамына кірді. Орынбор губер-
ниясы мен Қазақ АКСР аумағын ме-
желеу жөніндегі Бүкілресей ОАК ко-
миссиясында Қазақ АСР өкілі болды.
Аумақтық межелеу бойынша Мәскеу
өкілдерімен бөлек айрықша пікір
ұстанды. Торғай облысын төңкеріске
дейінгі аумағында қалпына келтіру-
ді табанды түрде жақтады. Қостанай
жэне Ақтөбе губернияларын РСФСР
қүрамында Орынбор губерниясына
қосу үсынысына, БООАК комиссия-
сының төрағасы Сабыровтың Орал
губерниясына қатысты Елек уезінің
бір бөлігін Орынбор губерниясына
қосу жөніндегі пікіріне батыл қарсы
шықты. 1925-1928 ж. Жетісу губер-
ниялық атқару комитетінің төраға-
сы. Ұлттық мүддені басты орынга
қойған Ә. Ф.И.Голощекин тарапынан
қудаланып, Өзбекстанга кетеді. 1928­
1937 ж. Ташкент мақта-ирригация
институтының ректоры. 1937 ж. «ха-
лық жауы» деп айыптаулармен БК(б)
П қатарынан шығарылғаннан кейін
өзіне-өзі қол салады.
Әлібеков Ғұбайдолла, Ғабдол-
ла - Алаш қозғалысына қатысушы
мемлекет қайраткері. Ол 1870 ж.
(кей деректерде - 1872), Жымпи-
ты уезінде туган.
И
Жымпиты уезінің
(қазіргі Сырым
ay даны) Қарасу
болысында мол-
дадан хат танып,
Орал қаласын-
I дағы училищеде,
Орынбордағы мүғалімдер даяр-
лайтын семинарияда білім алады.
Ауылдық мүғалім, Орал уездік
полиция басқармасында тілмаш,
кейін Ойыл жэне Соналы болы-
старының басқарушысы қызметін
атқарған. 1917 ж. Ақпан револю-
циясы түсында ол Халел, Жанша
 SfJKiueuioe, Х>.Қ,ам.забекцлы
Досмұхамедовтермен бірге Алаш
ісін жандандыруға кіріседі. Осы
ж. наурыз-желтоқсан айларында
Орал облыстық қазақ комитетінің
төрағасы болады. 1917 ж. сәуір айын-
да жергілікті алаш қайраткерлерімен
бірге қазақтардың облыстық бірін-
ші сиезін ұйымдастыруға кірісті.
Бүкілресейлік мұсылмандар сиезіне
делегат болып сайланды (17.4.1917).
Сол ж. Орынбор қаласында 21-28
шілдеде өткен бірінші жалпықазақ
сиезіне Ә. Орал облысы мен Маңғы-
стау уезі атынан «Құрылтай жи-
налысы депутаттығына кандидат»
ретінде бекітілді, 1917 ж. 5-13 жел-
тоқсанда Орынбор қаласында өткен
екінші жалпықазақ сиезінде Алашор-
да автономиясын жедел жариялауды
жақтап дауыс берген. 1919 ж. жазда
большевиктер жағына шықты. 1920
ж. наурыздан бастап Қазревком мү-
шесі. Қазақ АКСР-ін құру ісіне бел-
сене араласып, қазақ халқының тари-
хи-этникалық жер көлемін мейлінше
толықтай сақтап қалуға мол үлес
қосты. Бүкілқазақстандық құрыл-
тай сиезінде республика үкіметінің
құрамына сайланды. 1920 ж. 24 қы-
ркүйегінен бастап ол Қазақ АКСР-і
юстиция халық комиссары, кейін бас
прокурор қызметіне тағайындалды.
Әлібеков сот, тергеу ісін жетілдіру,
қылмысқа қарсы күрес шараларының
жаңа бағдарын қалыптастыру мәсе-
лелеріне жете көңіл бөлді. Сондай-ақ,
алғашқы құқықтық құжаттардың
жобаларын әзірлеуге басшылық жа-
сап, заң үлгілерін түзу барысында
жергілікті халықтың әдет-ғұрпы, та-
рихи таным-түсінігі ескерілуін талап
етті. 1921 ж. наурыз айында денсау-
95
лығының нашарлауына байланысты
бастаған ісін аяқтай алмай, туған елі-
не оралды. 1922-1923 ж. Орал облысы
Жымпиты уезі атқару комитетінің
төрағасы қызметін атқарып жүрген
шағында қайтыс болды.
Әлімбеков Имам - Алаш қозға-
лысының қайраткері, «Сарыарқа»
газетінің редакторы. Ол 1885 ж.
Қарқаралы уезінде туған. Ауыл мол-
дасынан мұсылманша хат таныған
соң, Қарқаралыдағы орыс-қырғыз
мектебінде оқыған. Мұнан кейін Се-
мейге барып, Мұғалімдер семинари-
ясына оқуға түскен. Осында Әбікей
Сэтбайұлымен бірге оқыған. Семи-
нариядан соң аталған оқу орнында
оқытушылыққа қалдырылған. 1917­
1919 ж. жас оқытушы Алаш қозғалы-
сына белсене араласады. Ә.Бөкейхан,
А.Байтұрсынұлы, Х.Ғаббасұлы сын-
ды көшбасшы тұлғалармен етене
араласып, ағымдағы жағдайға сәй-
кес тапсырмалар алып, оны мұқи-
ят орындайды. 1917 ж. 2-8 сәуірде
Орынборда өткен жалпықазақ сиезін
шақыру жөніндегі Торғай қазақта-
ры сиезіне қатысып, Ә.Бөкейхан, А.
Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы тэрізді
қайраткерлермен бірге бюро құрамы-
на сайланады. Осы ж. 12-13 қазанда
Семей облыстық Алаш комитетін
құратын жиынға қатысып, комитет
мүшесі болып бекітіледі (төраға-
сы - Х.Ғаббасұлы). Алаш партиясы
басшылығының ұйғарымымен «Қа-
зақ» газетіндегі қызметінен жаңадан
ашылған «Сарыарқа» газетіне редак­
тор болып ауысады. 1918 ж. тамызда
Самарада өзін-өзі билеу мәселесін қа-
растырған Сібірдің төтенше сиезіне
қатысады. Осы аралықта Алаштың
96
атты әскер полкін жасақтау мен жа-
рақтау ісіне атсалысады. Бұл шақта
қайраткердің қаламгерлігі де таны-
ла бастайды. С.Сәдуақасұлы 1919 ж.
орыс тілінде жарияланған «Киргиз­
ская литература» атты очеркінде оны
болашағынан үміт күттіретін қалам
иесінің қатарында атайды. Кеңес
билігі толық орнаған соң, қайрат-
кер амалсыз жаңа қызметке кіреді.
Қарқаралы уездік оқу бөлімінің мең-
герушісі, әдіскер-нұсқаушы, педа-
гогикалық техникум оқытушысы,
мектеп мұгалімі жұмыстарын атқа-
рады. 1926 ж. кеңестердің Қарқара-
лы уездік сиезінде атқару комитеті
төралқасына мүшелікке өтеді. 1920­
1928 ж. аралығында Қарқаралыға
қарасты Бесоба, Милыбұлақ, Қу т.б.
ауылдарда мектеп, қызыл отау ашуға
атсалысады. 1930 ж. М.Жұмабай-
ұлының шақыруымен Петропавлға
қоныс аударып, осындагы ауылша-
руашылығы техникумында ұстаз-
дық етеді. 1933 ж. «Кеңес өкіметіне
қарсылық көрсеткен» деген айып-
пен 10 жылга сотталды. Бірақ жа-
зықсыз күйгені туралы Мәскеудегі
Қызыл крест қоғамына (басшысы
М.Горькийдің эйелі) өтініш түскен
соң, екі жылдан кейін мерзімінен
бұрын босатылады. Абақты аза-
бынан қүтылып, Қарқаралыға келіп,
Бесоба мектебінде мұғалім болады.
Осында жүрген жерінен 1937 ж. 17
наурызда «үштіктің» шешімімен
қайта ұсталып, сол ж. 17 қыркүйекте
нақақ атылады.
Әнес Ғарифолла - тілші-ғалым,
Қазақстан Журнал истер одағының
мүшесі (1992). ҚазМУ-ды бітірген
(1979). 1957 ж. Құрманғазы ауд.,
Алаш қозғалысы
Балқұдық а.-да туған. ҚР ¥ҒА-ның
Тіл білімі институтында ғылыми қы-
зметкер (1980 жылдан), «Ана тілі»
газетінде бөлім меңгерушісі. Репрес-
сияға ұшыраған Қазақстан зиялыла-
рының мұрасын зерттейтін «Арыс»
қорының президенті (1992 жылдан).
Ғылыми жұмыстары қазақ тілінің
тарихына, этимология мен лексико­
логия, Махамбет шығармаларының
тілі мәселелеріне арналған. Х.Досмұ-
хамедовтың «Аламан» жэне «Исатай
- Махамбет» жинақтарын, «Наурыз:
жаңғырған салт-дәстүрлер», «Бекет
ата» кітаптарын құрастырып, шыға-
рушылардың бірі. Алаш зиялыла-
рының тағдыры туралы деректерді
жинастырып, бірнеше кітаптар құра-
стырды («Ақ жол», «Тіл тағылымы»
т .б .)
Әнесұлы Ғүбайдолла - ка­
зак халқының азаттығы жолында
күресіп, шэйіт болған жас қайраткер.
1923 ж. бұр. Орал обл., Қазталов ауд.,
Жалпақтал а.-да туған. Қарапайым
отбасынан шыққан. Жастайынан зе-
рек болып өскен Ғұбайдолла білікті
азаматтардан, ескі газет-журналдар-
дан Алаш зиялыларының аяусыз жа-
залануын, ұлт қүқының аяққа тапта-
луын естіп, оқып, қайраткер болып
жетіледі. Мектепте жүріп өлең жа-
зады, құрбы-құрдастарын жырымен
рухандырады. «Қарап жатпа!» атты
поэма шығарады. Мектепті экстерно
(9-10 сыныпты қатар оқып) бітіріп,
Орал Мүғалімдер институтының фи­
зика-математика факультетіне сту­
дент болып қабылданады. 1940-1941
ж. бірнеше пікірлестерімен бірге «Ка­
зак халқын қорғау одағы» атты ұйым
құрады. Ұйымның мақсаты - қазақ
 £ у 71і.иеиіов, Т).Қ,а.мзабек.цлы 97
халқының рухани қажеттерін өтеуі- Әсет - айтыс ақыны да. Ол Ырысжан,
не толық жағдай жасау, қазақ тілі мен Бақтыбай, Кэрібай, Әріп, Қали,
тарихының мәртебесін көтеріп, жап- Сәмет, Қосымбай, Қызыр, Кемпірбай,
пай оқыту, республика атауындағы жэне Мәлике қызбен айтысқан. 1918
«қазақ» сөзін шынайы ету, осы орын- жылы Ә.Алашорда үкіметі атынан
далмаған жағдайда жастарды ұй- А.Байтұрсынұлы,М.Дулатов Қытай
ымдастырып, қарсылық көрсету. Осы қазақтарына барған.Ә. осында Алаш
мақсатта мемлекет жэне республика көсемдерімен кездескен.Осы кезде
басшыларына хат жазылады, листов- соңғы уақытқа дейін белгісіз болып
калар таратылады. 1941 желтоқсан- келген «Алашқа» толғауын шыға-
да Ғұбайдолла жэне оның достары рады. Ә тің Алаш қайраткерлерімен
тұтқындалады. КСРО Ішкі істер түскен суреті сақталған.
халық комиссариатының жергілік- Әскери кеңес - 1918 ж. маусым
ті айрықша кеңесінің («үштігінің») айында Алашорда төрағасы Ә.Бө-
шешімімен 1943 ж. 13 қаңтарда ату кейханның жэне мүшелері М.Ты-
жазасына кесіледі. КСРО құлағаннан нышпаев пен Х.Ғаббасовтың қол
кейін 1993 ж. Қазақстан Бас прокура­ қоюымен шыққан қаулы бойынша
т у р а м Ғ.Әнесұлын толық ақтайды. құрылған комитет. Қаулыда Ә. к.-ке
Әсет Найманбайүлы (1867 ж. Әскери министрліктің қызметі жүк-
қаз. Шығыс Қазақстан обл., Үржар телетіндігі және Кеңестің облыстық
ауд., Бақты а.-да және уездік кеңестері ашылатын-
- 23.03.1922, К и ­ дығы айтылған. Сондай-ақ, Кеңеске
тай, Құлжа қа- большевиктермен күресу үшін Алаш
ласы) - көрнекті әскері қатарына жігіттерді шақыру
ақын, энші, ком­ міндеті де жүктелген.
позитор, Алаш Әскери кеңес құру туралы қа-
қозғалысына қа- улы - Алашорда үкіметінің 1918 ж.
тысушы, қозғалыс 11-24 маусымында шыққан қаулысы.
көсемі А.Байтұрсынұлымен пікірлес Қаулыда Алашорда үкіметі жанын-
болған. Ә. кеңес үкіметі орнаған- да үш адамнан тұратын әскери кеңес
да Қытайға өткен (1920-21 жылдар құрып оған әскери министрлік қыз-
шамасы). Жастайынан ән салып, метін жүктеу жөнінде жэне осы кеңе-
халық аузына іліккеннен бастап ол ске Алашорданың облыстық, уездік
эн шығара бастаған. «Інжу - Мар- әскери кеңестерін ашуға міндет жүк-
жан», «Мақпал», «Қарагөз», «Майда телген. Сондай-ақ қаулыда бұл әске-
қоңыр», «Гауһар қыз», «Қоңыр қаз», ри кеңеске большевиктермен күрес
«Қисмет», «Әпитөк» тағы басқа эн- үшін жігіттерді шақыру міндеті де ар-
дер! белгілі. «Салиха - Сәмен», тылған. Қаулыға Алашорда төрағасы
«Ағаш ат», «Перизат», «Үш жетім Ә.Бөкейхан, мүшелері М.Тынышбаев,
қыз», «Нұғыман - Нағым», «Мэлік Х.Ғаббасов қол қойған.
- Дарай», «Жәмсап», «Кешубай» си- Ә скери-саяси келісім ш арт -
яқты бірқатар қисса-дастандары бар. Орал казак эскері мен Алашорда-
98
ның Батыс бөлімі арасында 1918 Әуезов Мұхтар Омарханұлы
ж. сәуір айында жасалған келісім- (1897 ж. қазіргі Шығыс Қазақстан
шарт. Бұл келісімшарт осы жыл- обл. Абай ауд.) - эйгілі жазушы,
дың мамыр айында Жымпитыдағы қоғам қайраткері, ғалым, XX ғ. бас
сиезде ратификацияланған. Бұл құ-
жатта біріккен саяси талаптар шегін-
де Қазақ өлкесін іс жүзінде басқару
өзіндік сипат алғаны жэне оған жеті
облыстың жэне бір губерния бөлігінің
енетіндігі айтылып, мұның екінші
жалпықазақ қаулысына сәйкес ке-
летіндігі, сонымен бірге қалыптасқан
жағдайда облыста (Орал облысында)
казактардың билігі артқандығы ай-
ылады. Орал әскери үкіметіне жэне
Дутовқа жіберілген сиез хаттамасын-
да кеңестік автономия түрі қабыл-
данбайтыны, өйткені Кеңестер ұлт-
тық мүдделерді теріске шығаратыны
жэне бұл елді саяси басқарудың на-
шар түрі екендігі айтыла келіп, сиез
мынадай қаулы қабылдады делінеді:
«Қазақ халқына ешқандай жағдайда ширегінде Алаш қозғалысына қа-
Кеңестік билікті мойындамау жэне тысқан тұлға. Ауылда мұсылманша
оған багынбау; советтік билікті қал- хат танығаннан кейін 1908 ж. Семей-
пына келтіруге барлық мүмкіндік- дегі Камалиддин хазірет медресесін-
терді пайдаланып күресу; Кеңестік де оқыған. 1910 ж. Семей қалалық
билікпен күресіп жатқан Орал эскері- бес кластық училищеде орысша оқи-
не қызу қолдау жасау; қазақтарга өзін- ды. 1915 ж. осы қаладағы Мұғалім-
өзі басқару мүмкіндігі орныққанша дер семинариясына түседі. Осында
бізбен (казактармен) бірге болу». Со­ Ж.Аймауытұлы, Ә.Марғүлан сынды
нымен бірге келісімшартта егер жал- болашағынан үміт күттіретін жастар-
пыресейлік сипаттағы күрес өз об- мен қатар оқиды. Жастай шығар-
лысының (Орал облысының) шегінен машылықпен шүғылданады. Семина-
шыққанда қазақтар күрестен шығып, рияда оқып жүріп Шәкәрім қажының
бейтарап жағдайға көше алады деп «Жолсыз жаза» дастаны негізінде
жазылған. Бұл қүжат Алашорданың «Еңлік-Кебек» атты пьеса жазып, оны
Батыс бөліміне кеңестік билікпен 1917 ж. Ойқұдық деген жерде сахнала-
күресу үшін белгілі бір кезеңде ка­ уға ұйытқы болады. Мүхтар өз қата-
зак эскерлеріне сүйенуге, олардан рынан қалмай, халықты ағарту қозға-
соғысқа қажетті қару-жарақ алуға лысына белсене қатысады. 1917-1919
мүмкіндік берді. ж. Алаш қайраткерлері бастаған ел-
 S fJIli^ e iu o e , Т ) .Қ ,а м з а б е щ л ы
шіл істерді ортасында жүреді. Жүсіп-
бек Аймауытовпен бірге Алаштың үні
- «Абай» журналын ашып, халықты
ояту мен ағартуға байланысты бірне-
ше мақала жариялайды. 1918 ж. 5-13
мамырда Омбы өткен қазақ жастары-
ның құрылтайына қатысып, барлық
ұйымдардың басын қосқан «Жас аза­
мат» орталық атқару комитетінің мү-
шесі болып сайланады. 1919 ж. семи-
нарияны бітіріп, қызметке араласады.
Семей губревкомының жанындағы
қазақ бөлімінің меңгерушісі жэне
«Қазақ тілі» газетінің ресми шыға-
рушысы болады. 1921 ж. мамыр айын-
да Семейге С.Сәдуақасұлы губерния
басшысы болып келеді. Екі тұлғаның
«Жас азаматта» басталған байланысы
арта түседі. Ж.Аймауытұлы да қы-
зметке тартылады. Осы ж. М. Қазақ
АКСР-і Орталық атқару комитетінің
төралқа мүшелігіне сайланады.
Смағұлдың Семейдегі отарсыздан-
дыру саясатын сынаушыларға қарсы
шығады. Орынбор билігі қатуланған
тұста Алаш зиялыларымен бірге Таш­
кентке қоныс аударады. Қайраткер-
лердің тапсырмасымен Х.Болғанбай
екеуі большевиктерге қарсы тұрушы-
лармен (басмашы) келіссөз жүргізіп
қайтады. Ташкенттегі Орта Азия уни-
верситетіне тыңдаушы болып қабыл-
данады. Х.Досмұхамедұлы құрған
«Талап» ұйымының басқарма мүшелі-
гіне өтеді. 1923 ж. Ленинград мем-
лекеттік университетінің қоғамдық
ғылымдар факультетінің тіл-әдебиет
бөліміне оқуға ауысады. 1924-1925 ж.
Семейдегі мұгалімдер техникумында
оқытушы болады. Сонда жүріп «Таң»
журналын шығарады. 1925 ж. Ленин­
градка қайтып барып, оқуын жалға-
99
стырады. 1926 ж. жазда Семей өңіріне
арнайы гылыми экспедиция ұйымда-
стырып, оның материалдары негізін-
де «Әдебиет тарихы» атты еңбек жа-
зады. Ол 1927 ж. жеке кітап болып
шығады. Қайраткер Т.Рысқұловпен
тығыз байланыста болып, 1927 ж.
жазда Жетісу өңіріне сапармен барып,
Ілияс Жансүгіровпен бірге болашақ
шығармаларына материал жинайды.
Ленинградца қайтып оралысымен,
осы материалдар негізінде Тұрардың
экесі Рысқұл туралы «Қараш-Қараш
оқиғасы» повесін, 1916 ж. көтеріліс
жөнінде «Қилы заман» романын жэне
«Хан Кене» пьесасын жазады. 1928 ж.
Қ.Кемеңгерұлы екеуі Орта Азия мем-
лекеттік университетінің аспиранту-
расына қабылданды. Қосымша Қазақ
агарту институтында сабақ берді. Ә.
20-ж. кейін қазақ әдебиетінің алтын
қорына кірген «Қоргансыздың күні»,
«Қыр суреттері», «Қыр эңгімелері»,
«Үйлену», «Оқыған азамат», «Кім
кінэлі», «Заман еркесі» («Сөніп-жа-
ну»), «Кінэмшіл бойжеткен», «Қаралы
сұлу», «Ескілік көлеңкесінде», «Жу-
андық» атты әңгімелер жазып, биік
суреткерлік деңгейін көрсетті. 1928
ж. С.Сэдуақасұлы М.дың бірнеше әң-
гімесін аударып, Мәскеуде шыққан
«Молодой Казахстан» атты жинағы-
на енгізді. Қаламгер ұлттық драма­
тургия саласына белсене араласты.
Жазушы 30-ж. біршама қуғын-сүргін
көрді. Алаш қозғалысының көсем-
дерімен бірге 1930 ж. тұтқындалып,
1932 ж. дейін Алматы абақтысында
отырды. Түрмеден босағаннан соң
Қазақ педагогика институтының
оқытушы болып қызмет атқарды.
Бірақ саяси себептермен қаламын кең
100
көсілтіп жаза алмады. Осы ж. «Абай»
романын жазуға даярланды. Заман
шындығын беретін форма, бейне іздеу
қажет болды. 1942 ж. «Абай» рома­
ны жарық көріп, ел мәдени өміріндегі
құбылыс ретінде бағаланды. 1943 ж.
«Абай» романын талқылау үлкен сая-
си науқанға айналды. Романның екін-
ші кітабы 1947 ж. жарық көрді. 1950
ж. романның «Ақын аға» атты үшін-
ші кітабы жарияланды. Соғыс жүріп
жатқан уақытта халық бұл шығарма-
ны жақсы қабылдады. Қаламгер 1943
ж. Қазақ мемлекеттік университетінің
казак әдебиеті кафедрасына профессор
болып орналасты. 1946 ж. Қазақстан
Ғылым академиясы құрылғанда, оның
толық мүшелігіне сайланады. Алайда
1951-1954 ж. бір топ ғалым, жазушы-
лармен бірге идеологиялық қуғын-сүр-
Алаш қозғалысы
гінді тағы да бастан кешірді. 1953 ж.
Мәскеу оқығандарын барып панала-
ды. Мәскеу мемлекеттік универси-
тетінде «КСРО халықтары әдебиетінің
тарихы» атты арнайы курстан дэріс
оқыды. 1954 ж. елге оралып, «Абай
жолы» роман-эпопеясын толық жа-
зып бітіріп, халыққа үсынды. Жылы-
мықтан кейін жазушының абыройы
артып, даңқы әлемге жайла бастады.
Шетелдерде болып, қазақ мәдениетін
насихаттады. 1958 ж. Ә.Бөкейханның
кызы, С.Сэдуақасұлының жары Елиза­
вета Ә.-ті шакырып, сақтап келген от-
басылық қолжазба-мұраны өз қолымен
аманаттап тапсырды. Осы ж. жазушы
айдаудан келген ақын-жазушыларға,
Алаш үрпағына моральдық тұрғы-
дан жәрдемдескені белгілі. Ол талант-
ты жастарға көп үміт артты. Халық
жазушыны классик деп қадірледі. Ә.
1961 ж. Мәскеуде Кремль аурухана-
сында қайтыс болды. Сүйегі Алматыға
жеткізіліп, бұрынғы Ташкент даңғылы
боиындағы зиратка қоиылды.
Әулиеата уездік сиезі - 1917 ж. 27
желтоқсанындағы Әулиеата қаласын-
дағы сиез. Сиезге 200-ге жуық ауқат-
ты адамдар жиналды. Сиезде ашар-
шылыққа көмек мәселесі көтерілді.
 S f f liu e iu o e , Т ).Қ ,а м з а б е к ц л ы
Ш Б Ш гі эдебиеттанудагы айрықша серпін
Базарбаев Мүсілім - көрнекті
қоғам жэне мемлекет қайраткері. Фи­
лология ғылымдарының докторы,
профессор. 1927 ж. Қызылорда обл.,
Сырдария ауд.-да туып, 1995 ж. Ал-
матыда қайтыс болған. 1948 ж. Қазақ
мемлекеттік университеті филология
факультетінің журналистика бөлімін
бітірген. «Лениншіл жас» газетінде,
ҚазКСР FA Тіл жэне әдебиет инсти-
тутында қызмет істеген. 1956-1961ж.
FA Тіл жэне әдебиет институты ди-
ректорының орынбасары, 1961-1970ж
аталған институттың директоры.
1970-1976 ж. ҚазКСР Мәдениет мини­
стр!, 1976-1981 ж. Сыртқы істер ми­
нистр!. 1981 ж. FA Әдебиет жэне онер
институтының директоры, 1988-1995
ж. осында қазіргі әдебиет бөлімінің
меңгерушісі. «Живые традиции»,
«Өлең - сөздің патшасы, соз сарасы»,
«Эстетическое богатство нашей ли­
тературы» т.б. зерттеулер мен мек-
теп оқулықтарының авторы. 1980-ж.
аяғында Алаш арыстары ақталғанда,
ғалым М.Жұмабайұлының академи-
ялық жинағын құрастырумен, ақын
туралы зерттеулер жазумен айна-
лысты. Мағжанның 1992 ж. «Тацда-
малысы», 1995-1996 ж. үш томдыгы
М.Базарбаевтың алгысөзімен жэне
редакциясымен жарияланды. Сон-
дай-ақ, ғалым С.Жүсіппен бірге
Ә.Бөкейханның «Таңдамалысына»
алғысөз жазды. Әсіресе, оның жалпы
редакциялық басқаруымен шыққан
«20-30 ж. қазақ әдебиеті: жаңаша ба-
жайлау», «30-40 жэне 50- ж. қазақ
101
әдебиеті: жаңаша пайымдау» атты
ұжымдық монографиялары бүгін-
еді. Өмірінің соңгы ж. жазган «Көрік-
ті ойдан - көркем сөз», «Замана туды-
рган әдебиет» атты зерттеулерінде де
Алаш тұсының дарынды тұлғалары,
көркем де сырлы сөзі жаңаша көзқа-
распен байыпталган.
Байгурина Гүләйім Ахметқы-
зы - 1898 ж. Торгайда Ыбырай Ал-
тынсариннің шэкірті болган мұғалім
Балғымбаев Ахметтің отбасында
дүниеге келген. Орынбор гимна-
зиясын бітірген, мектептерде орыс
тілінен сабақ берген. Белгілі ғалым,
қугын-сүргін құрбаны болган Бай-
гурин Әлжан Махмұтұлының жары.
«Қазақ» газетінде «Г...ді» жұбату
деген тақырыппен Ахмет Мәметов
өлең арнаган.
Байғалиев Бейсенбай - белгілі
мұрағатшы-галым, мэтінтанушы.
1944 ж. Шыгыс Түркістанның Шәу-
ешек қ.-да туган. «Жылымықтан»
кейін алғашқы көшпен Қазақстан
жагына өтіп, Семейдің Мақаншы-
сында орта білім алып, азамат болган.
Абай атындағы Қазақ мемлекеттік
педагогика институтының филология
факультетін қазақ тілі мен әдебиеті
мамандығы бойынша тэмамдаган.
¥зақ жыл Алматының үй-құрылыс
комбинатында жұмыс істеген. Қа-
зақ елордасында ескіше хат танитын
мамандар қажет кезде ҚазКСР Орта-
лық мемлекеттік мұрағатына қызмет-
ке шақырылған. Осында 1983-1989
ж. аралығында аға мұрағаттанушы,
аға гылыми қызметкер жұмыстарын
атқарган. Алаш арыстары ақталған
80-ж. аяғында баспасөзде жиі деректік
102
мақала жариялап жүрген ғалымды
академик С.Қирабаев ҚР ¥ҒА М.О.
Әуезов атындағы әдебиет жэне өнер
институтына қызметке шақырған.
Ол осында ақын Абайдың 150 жыл-
дығына арналған жаңа академиялық
жинағын даярлайтын ғылыми топқа
тартылған. Ғалым Әдебиет жэне өнер
институтында 1990 ж. 1998 ж. дейін
қызмет істеді. Алаш қайраткерлері
туралы айрықша мақалалар жазды,
Абай шығармаларының Мүрсейіт
нұсқасын қайта қалпына келтіруге
көп қайрат жұмсады. Зерттеуші 1998
ж. 6 шілдеде дүниеден озды. Алма-
тының «Арыс» баспасы Б. соңында
қалған «Абай өмірбаяны архив де-
ректерінде» атты кандидаттық дис-
сертациясының қолжазбасын 2001 ж.
кітап етіп жариялады.
Байғасқаүлы Есім - Алаш қозға-
лысына қатысқан қайраткер, отандық
баспасөз жэне оқу-ағарту ісі ұйымда-
стырушыларының бірі. 1893 ж. Ақ-
мола обл., Көкшетау уезіне қарасты
Ақсу-Сарысу жерінің Тораңғыкөл
маңындағы бұрынғы №5 а.-да туған.
Ауыл молдасынан хат танығаннан
кейін 1914-1918 ж. Омбы гимнази-
ясында оқиды. Осында жастардың
«Бірлік» ұйымының жұмысына каты-
сады. Төңкерістер уақытында 1918 ж.
5-13 сәуірде Омбы қаласында өткен
алашшыл жастардың тұңғыш сиезіне
қатысады. Жаңадан өсіп келе жатқан
С.Сәдуақасұлы, Қ.Кемеңгерұлы сын-
ды қатарлас қайраткерлермен достық
байланыста болады. Ол аталған сиез-
де құрылған «Жас Азамат» ұйымы-
на кіреді. Алаш қозғалысы қарқын
алған ж. Ақмола облыстық Алаш ко­
митет! жұмысына атсалысады. Кеңес
Алаш қозғалысы
билігі толық орнағанда, Ақмола об-
лыстық атқару комитетінде қызмет
атқарады. Қазақ секциясының нүсқа-
ушысы, халық ағарту бөлімінің қыз-
меткері болады. 1924 ж. Түркістанға
қоныс аударып, Ташкенттегі Орта
Азия университетінің экономика фа-
культетіне оқуға түседі. Оны 1928 ж.
бітіріп шығады. Осында жүріп, «Ақ
жол» газетімен, Қазақ халыққа білім
беру институтымен тығыз байланыс
орнатады. Аталған екі мекеменің
бірінде журналист, бірінде оқытушы
болды. 1925 ж. Мәскеуден Қ.Кемең-
герұлының жетекшілігімен шыққан
«Қазақша-орысша тілмаш» сөздігін
құрастыруға М.Бұралқыұлы, А.Бай-
тасұлы, Ғ.Дәулетбекұлы, М.Сәрсен-
байұлы сынды азаматтармен бірге
қатысады. Оқуын тэмамдаған соң
«Средазбюрода», аудандық атқа-
ру комитетінде жауапты қызметтер
атқарады. 1932 ж. Шымкентте жұмыс
істейді, ал 1934 ж. Алматыға қоныс
аударып, зооветеринарлық институт-
тың директоры қызметін атқарады.
Осы кезде Алаш қайраткерлері жап-
пай репрессиялана бастағаны мэлім.
Е.-нің бұл шақта айтқан бір әңгімесі
қазір аңыз болып айтылады. Бірде
ақын-жазушылар бір үйде бас қоса
қалады. Сірә, бұл дәстүрлі сотым кезі.
Ет желініп болады. Ол кезде бүгінгі
майлық қағаз жоқ, сондықтан қолды
алғаш газет-қағазбен сүртсе керек.
Сонда «Социалды Қазақстанның» ре­
дакторы Ғабит Мүсірепов: «Қол сүр-
тетін қағаздарың кэні?» депті. Осы-
ны күткендей өжет Е.: «Социалды
Қазақстанды әперіңдер!» деген екен.
М ұны сы -А лаш қайраткерлерін күн-
де жалған айыппен жосықсыз сынап
 S fjiliu e iM o 6 , Х > .К ,а м за б е к ц л ы
жатқан газетке берген бағасы-тын.
Әлгі жауапты естіген ресмилеу Fa-
бит: «Өйт, алашординец!» деп, жатып
кеп ашуланыпты (деректі жеткізген
Ғаббас Дәулетбекұлының эйелі Ха-
бибжамал). Бір қызығы, қайраткердің
жары Құсни кейінірек «Социалистік
Қазақстан» газетінде машинист­
ка болып жұмыс істепті. Б. 1937 ж.
қазан айында тұтқынға алынып,
кешікпей атылган. Гүлнар Міржақы-
пқызының дерегіне қараганда, күй-
еуі ұсталғаннан кейін Құсни НКВД-
ға жұбайымен жолықтыруды өтініп
хат жазған. 5-6 айдан соң оны ерімен
кездестірген. Сонда әйелі Е.-нің әб-
ден азапталғанын өз көзімен көрген.
Ал, Құсниды шиеттей балаларынан
бөліп «халық жауының әйелі» ретін-
де алғаш сол Есім жатқан түрмеге қа-
мап, кейін «Карлагқа» айдаған.
Байғурин (Байғарин, Байғораев)
Әлжан М ахмұтүлы - Алаш қозға-
лысының қайраткері, ғалым, дәрі-
гер, педагог. Ол 1896 ж. 10 маусымда
бұрынғы Торғай обл., Қостанай уезі,
Дамбар болысында туған. 1910 ж. Қо-
станайдағы орыс-қазақ училищесін
жэне 1916 ж. реалдық училищені,
1925 ж. Ташкенттегі Орта Азия мем-
лекеттік университетін бітірген. 1917
ж. көктем-жазында 1-дүниежүзілік
соғыс кезіндегі қара жұмысқа
алынған қазақтар арасында, Минск
түбіндегі Бұратаналар бөлімінде қы-
змет істеді. Бірінші жалпықазақ си-
езінде Бүкілресейлік мұсылмандар
кеңесінің («Ислам кеңесі») мүшелі-
гіне сайланды. Торғай қазақтарының
2-облыстық (Ақтөбе, 1917, 20-25 та-
мыз) жэне Қостанай қазақтарының
уездік (1918, 14-17 қазан) сиездерін
103
өткізуге белсене қатысты. 1920-1922
ж. Мәскеу университетінің медици­
на жэне қоғамтану факультеттерінде
қатар оқып, 1922 ж. жазда Орта Азия
университетіне (Ташкент) ауысты.
1922-1925 ж. «Ақжол» газетінің бөлім
меңгерушісі, 1925-1929 ж. Қостанай-
да дәрігер, 1929 жылдан Қазақ АК-
СР-і Денсаулық сақтау халық комис-
сариатында жэне тубдиспансерде қы-
змет атқарды. 1931-1935 ж. Ленинград
медициналық институтының аспи­
ранты, 1935-1937 ж. Алматы меди-
циналық институты клиникасының
дэрігері, кафедра меңгерушісі қыз-
метін атқарды. 1937 ж. желтоқсанда
тұтқындалып, саяси қугын-сүргіннің
құрбаны болды.
Байділдин Әбдірахман - Алаш
қозғалысына қатысушы, XX ғ. басын-
дағы қоғамдық жұмыстарға белсене
араласқан, қазақтың білімді де іскер
ұлдарының бірі. Ол 1891 ж. қаз. Сол-
түстік Қазақстан обл., Аққайың ауд.-
да туған екен. Ол өз замандастары-
ның алды болып білім алған. Ауылда
оқып сауатын ашса керек. 1917 ж. Ом-
быдағы Мұғалімдер семинариясын
бітіреді. «Бірлік» ұйымы құрылған-
да оның белсенді мүшелерінің бірі
болып, хатшылық қызмет атқарады.
Оқып жүрген кезінен бастап оны
қазақ қоғамының әлеуметтік мәсе-
лелері, ұлтының болашағы толған-
дырады. Оның «Бірлік» ұйымына
белсене қатынасуы да содан болса
керек. Қоғам, заман туралы, патша
үкіметінің саясаты туралы көп ой-
ланады, көп толғанады. Әлеуметтік
істер жөнінде өзінше пайым жасай-
ды. Сөйтіп, шындыққа көз жеткізеді.
1917 ж. ақпан төңкерісінен кейін Ақ-
104 Алаш қозғалысы
мола облысында Қазақ комитетін тында оқытушы болады. 1929 ж.
ұйымдастырушылардың қатарында басталған қуғын сүргін кезінде
қазақ елінің әлеуметтік, қоғамдық тұтқынға алынып, екі жылдай қа-
ұйымдарын қалыптастыру ісінде мауда болады. 1931 ж. ату жазасына
елге көшбасшы болады. Қазақ коми­ кесіледі.
теты ұйымдастыру барысында сая- Байтақов Бақы тж ан (1898 ж.т.,
си жақтан толысып, елшілдік сезімі б.Орал о., Темір у., Ойыл к., 1938) -
күшейеді. Сөйтіп, елдің арқасүйер Б.А-О. қайраткері. Орынбор орыс-қа-
сенімді арысына айналады. Б. 1919 зақ мұгалімдер мектебін (семинари-
ж. Алашорда делегациясының құра- ясын) «Халық мұғалімі» атағымен
мында Уфа мен Самара қалаларына бітірген. Ойыл өңірінде болыстың
барады. Онда кеңестік билікке қарсы жэне қалалық орыс-қазақ мектептері
күштер бас қосып, Кеңес үкіметі- мен училищелерінде мұғалім болып
не қарсы тұрудың жолын қарасты- қызмет етті. Ойыл өңірі делегаттары
ру туралы жиналыс өткізеді, Б. осы құрамында 1917 ж. сәуірдегі I Қазақ
мәжіліске қатысады. Алашорда та- Орал сиезінде Орал облыстық қазақ
ратылған соң, 1920 ж. РК(б)П коми- комитетін, сол ж. шілдедегі II Қазақ
тетінің мұсылмандар секциясының Орал сиезінде жергілікті земство
төрағасы болып сайланады. Бір жыл- управалары мекемелерін, 1918 ж.
дай осы жұмысты істеген соң, 1921 ақпандағы III Қазақ Орал сиезінде
ж. Орынборда Қазақ автономиялық Жайық сырты қазақтары облыстық
кеңестік республикасы жер комис- земство басқармасын, сол ж. мамы-
сариатының алқа мүшесі болып сай­ рдағы ІҮ Қазақ Орал сиезінде Ойыл
ланады. Оған қоса «Еңбекші қазақ» облыстық Уақытша үкіметін (Ойыл
газетінің редакторы болып тағайын- уэлаяты үкіметін) сайлауга қатысты.
далады. Өзіне жүктелген бұл міндет- 1917 ж. қарашада Ойыл бекінісінде
терді 1922 ж. дейін атқарады. 1923 ж. өткен Жайық сырты қазақтары өкіл-
Орал облыстық партия комитетінің дері кеңесіне қатысушы. Жымпиты
үгіт жэне насихат бөлімінің мүше- сиезінің қарарымен Ойыл облысы-
сі, «Қызыл ту» газетінің редакто­ ның (уэлаятының) орталығы болып
ры болады. 1923-1925 ж. Мәскеуде белгіленген Ойыл бекінісінде үкімет,
Орталық баспаның қазақ секция- земство мекемелерін жайғастыру
сында қызметкер болады. 1925-1926 және т.б. Темір, Елек, Гурьев уездері
ж. Қазақ өлкелік БК (б) П комитеті шегіндегі Қиыл, Қарағанды, Құлын-
баспасөз бөлімінің меңгерушілігі- ды, Жетікөл, Жекенді, 1-Ойыл,
не көтеріледі. 1926-1928 ж. Респу- 2-Ойыл, Қазбек, Ақшатау, Ақжал,
бликалық оқу-ағарту қызметкер- Бестөбе, Қарашағыр, Жиренқұдық
лері кэсіподағының төрағасы болып қазақ болыстары мен Новокале-
тағайындалады. Үкіметке жақпаса динск, Веселоводск, Преображенск,
керек, кейін қызметі төмендетіліп, Романов, Шипов орыс болыстары
басшылық міндеттен босатылады. есебінен Ойыл облысына қарасты
1929 ж. Қазақ педагогика институ- Ойыл уезін қүру ісімсн шұғылдан-
 S f f liu e iu o e , Т > .Қ ,а м з а б е к ц л и
ды. Ойыл уездік сотының төраға-
сы болып істеді (1918-1919). Майдан
шебі Ойыл жеріне ауысқан 1919 ж.
аяқ шенінде жергілікті халықтың те-
кетірескен күштерден зардап шекпе-
уін қадағалады. Сол ж. қарашаның
ортасында Ойыл бекінісін Қызыл ар-
мияның 3-Татар атқыштар полкі мен
1-Кавбригадасы алған соң Н.Қалме-
нов, Ғ.Есенғұловтармен бірге Б.А-О.
үкіметі атынан алғашқылардың бірі
болып Кеңес жағына шығу әрекет-
терін жасады. Татар полкі коман-
дирлерінің Қызыл-Қоғадағы Б.А-О.
үкіметіне ұсынысы бойынша екі ара­
да жүргізіле бастаған келіссөздерге
қатысты. 1-желтоқсанда басталған
келіссөз нэтижесінде Қызылқоға-
да тұрған Елек казак корпусына екі
жақтан бір уақытта соққы беру ту-
ралы келісімге келуде Ойыл мен Қы-
зыл-Қоға ортасындағы казак эскери
бөлімшелері жайынан толық нақты
мағлұмат бере білген Б. едәуір рөл
атқарды. Ол Б.А-О. үкіметі мен Кеңес
басшылығы арасындағы алыстан ар-
басқан, сенімсіздікке толы күрделі
келіссөздер тарихының Қызыл-Қоға
- Ойыл кезеңінің негізгі, екінші бөлі-
гінде де айтарлықтай еңбек сіңірді.
1919 ж. 19 желтоқсанда Н.Қалмено-
впен бірге Ойылдағы З-Кавдивизия
штабына Б.А-О. үкіметінің 10 жел-
тоқсан күні Қызыл-Қоғада өткізген
кеңесінің қаулысын экеп тапсырды.
Соның нәтижесінде 20 желтоқсанда
Түркістан майданының қолбасшысы
М.Фрунзе Б.А-О. үкіметімен арадағы
келіссөзді бұрынғыдан нақтырақ
жүргізуге бұйрық беріп, өзіне Б.А-О.
делегаттары келгенін В.И.Ленинге
хабарлады. Ол делегациямен арадағы
105
келіссөз әсерімен: «Б.А-О. үкіметі
әскери жағынан элсіз, бірақ олардың
бізге берілуінің саяси жэне экономи-
калық астары күшті - сонда Каспийге
дейінгі қазақ даласы біздің қолға кө-
шеді», - деген пікір түйді. 23-желтоқ-
санда Б. Н.Қалменовпен бірге Ақтөбе
қаласына келіп, Қызыл-Қоғада өткен
кеңес қаулысын осындағы Қызыл ар-
мияның уэкілетті өкілі Лежава-Мю-
ратқа, Қазэсревком мүшелері Ә.Әй-
тиев пен Б. Қаралдинге де табыстады,
сәл бұрынырақ Ойыл уездік сотының
мүшесі С.Шектібаев ауызша айтқан
хабардың дұрыс екендігіне олардың
көзін жеткізді. Соның нәтижесінде
Лежава-Мюрат пен Қазәсревком мү-
шелері «Алаш-Орданың бүкіл пәр-
менді күштері өлкені басқару орган-
дарының қатарына қосылатындығы»
жөнінде Б.А-О. үкіметі үшін айрық-
ша маңызды шешім қабылдап, бұл
шешімді делегация хат түрінде 1920
ж. 3 қаңтарда Қызыл-Қоғаға жеткізді.
Б.А-О. үкіметінің бұған толық қосы-
латындығын білдірген жэне өзінің
Қазәсревкоммен бірге өлкені басқару
жүйесін ретке келтіруді кезек күт-
тірмес іс деп білетіндігі туралы ұсы-
ныс-пікірлері толық баяндалған 1920
ж. 5 қаңтардағы маңызды жауап хатын
табыстау міндеті де Б. - ға жүктелді.
Осы келіссөз нәтижесінде Қызыл ар­
мия мен Қазәсревкомның уәкілетті
өкілдері Наумов пен Бегімбетов және
Б.А-О. үкіметі мүшелері қатысқан 11
қаңтардағы бірлескен Қызыл-Қоға
мэжілісінде Б.А-О. үкіметін Қазәсрев-
комға, эскери бөлімшелерін 3-Татар
полкіне қосу, Қызыл-Қоғада арасында
A-О. мүшелері бар Әскери бөлім құру
туралы Б.А-О. үшін қолайлы шешім
106
қабылданды. Әскери бөлімге 1919 ж.
20 желтоқсанға дейін Кеңес жағына
шыққан алашордашылар (А.Кенжин,
М.Ғалиев, т.б.) кірді. Осы қатардағы
Б.Б.-да Ойыл өңірінде шаруашылық
ісін қалпына келтіру жұмысына ара-
ласты. 1920 ж. ақпанда Мәскеуден
Ойылға келген Берковскийдің Жем
(Ембі) кәсіпшіліктерінен орталыққа
мұнай тасу жөніндегі арнаулы экспе-
дициясына қолғабыс беру, аудандық
мұнай тасымалдау басқармаларын
құру, мұнай таситын керуендер жа-
сақтау ісіне қатысты. Орал губерни-
ялық партия комитеті жіберген Кир­
пичников, Шнейдерман, Финогенов
сияқты шовинистік пигылдағы қыз-
меткерлердің жергілікті оқығандарды
шетқақпайлауына, Ойыл уезін Темір
уезіне немесе жаңадан құрылмақшы
Адай уезіне қосу, сөйтіп б. Б.А-О. ор-
талығының маңызын әдейі кеміту
пигылдарына қарсы тұрды. 1920-1921
ж. Ойыл уездік атқару комитетінің
еңбек бөлімінде қызмет істеді. 1921
ж. қыркүйекте С.Меңдешев пен М.-Х.
Мырзағалиевтің ұсынуымен РК(б)П
Қазақ облыстық комитеті Президиу­
мы қабылдаған шешім бойынша об­
ком жанындағы кеңес-партия мектебі-
не оқытушылыққа шақырылды. 1921
ж. аяқ шенінде ағасы, халық мұғалімі,
ойыл уездік атком төрағасы Ерғазы
Байтақов офицер Далматовтың Ата­
ман полкінің қолынан қаза тапты. Б.
1925-1935 ж. аралығында өлкелік дең-
гейдегі эртүрлі жауапты қызметтерде
болды. 1935-1936 ж. БК(б)П Оңтүстік
Қазақстан облыстық комитеті ұйым-
дық-партия бөлімінің меңгерушісі.
1936 ж. тамыз айынан Қостанай об-
лыстық атқару комитетінің төрағасы,
Алаш қозғалысы
ҚК(б)П Орталық Комитетінің мүше-
сі. 1937 ж. партия қатарынан, сол ж. 26
қазанда ҚК(б)П OK III пленумының
қаулысымен «халық жауы» деген ай-
ыппен ҚК(б)П Орталық Комитеті мү-
шелігінен шыгарылып, ісі ІІХК орга-
нына тапсырылды. Осы оқигадан кей-
ін өзіне-өзі қол салды. ІІХК қызмет-
керлері ауыр жаралы күйінде тұтқын-
дап, алып кетті. КСРО Жоғарғы соты
Әскери коллегиясының қаулысымен
1938 ж. ақпанда атылды. Сол шамада
туысқандары да қуғындалды - Батыс
Қазақстан облысы, Қаратөбе ауда-
нында тұратын Бисенғали Байтақов
1938 ж. атылды, Темірғали Байтақов
20 жыл мерзімге бас бостандыгынан
айрылды.
Байтасов Абдолла (1901, Ақмо-
ла губ. Петропавл уезі Ортақшыл-
дар болысы, қаз. Ғ.Мүсірепов ауд.
Шұңқыркөл а. - 1941, Қырғызстан,
Фрунзе (Бішкек
қ.) - қоғам қайрат-
кері, Алаш қозға-
лысына қатысушы.
1917 ж. Омбыдағы
мұғалімдер семи-
нариясын бітірген. ш
Алаш қозғалысын
қолдап, Қазақ комитеттерін құруға
қатысқан. 1921-1923 ж. Петропавл
қаласында «Бостандық туы» газеті
редакциясында жұмыс істеген. Кей-
іннен «Жас Алаш», «Жас қайрат»,
«Еңбекші қазақ» газеттерінің бел-
сенді авторларының бірі. 1923 ж.
Ташкенттегі жүмысшы факультеті
мен Қазақ халық ағарту институтын-
да қызметте. 1924-1927 ж. Орта Азия
мемлекеттік университеті шығыста-
ну факультетінде білім алған. 1928
 107
ж. «Ақ жол» газеті редакциясының жандандыруға атсалысады. Алаш
ғылым-техника бөлімінде меңге- партиясы құрылатын I жалпықазақ
руші. Алаш қайраткерлерімен бірге сиезінің де, Алаш автономиясы жа-
«Алқа» эдеби ұйымын құруға қаты- рияланатын II жалпықазақ сиезінің
насқан. Бастауыш сыныптар үшін оқу де ұйымдастыру жэне өткізу жұ-
бағдарламасын жасап, «Тіл тарихы», мысына белсене қатысады. I сиезде
«Халықтың ауызша мәдениеті», «Өлі негізгі мәселелер бойынша хатшы
табиғат» кітаптарын жазған. 1929 болса, II сиездің шақыру комисси-
ж. Ташкентте тұтқындалған. Ал­ ясына енді. 1917 ж. 14 желтоқсан-
маты, Мәскеу түрмесіне қамалған. да Орынборда Алаш партиясының
1930 ж. 4 сәуірде ОГПУ «үштігінің» Торғай облыстық комитеті ашылып,
шешімімен А.Байтұрсынұлымен Ар- қайраткер төраға (Ә.Бөкейхан) орын-
хангельскіге жер аударылған. 1939 басары болып сайланады. ¥лт кеңесі
ж. рақымшылық бойынша азаттыққа құрылатын II сиезде Оқу-ағарту ко-
шығарылады. Фрунзе қаласында миссиясын басқарады. 1919 ж. ұлт-
оқытушы. тың болашағы үшін кеңестер шебі-
Байтүрсы нүлы Ахмет (05.09.1872, не шығып, Өлкелік эскери төңкеріс
қазіргі Қостанай обл. Жангелдин а. комитетінің мүшесі болады. Жаңа
Сарытүбек жері - 1938 ж. Алматы) - өкіметпен мэмілеге келу туралы
Алаш қозғалысының көсемі, ұлттық алғашқы ойын А.Б. Мәскеуде шыға-
ғылымның негізін тын “Жизнь национальностей” га-
салушы, ақын, ау- зетінде жариялады (03.08.1919). Мәмі-
дармашы. 1884 ж. легерлік ойды тиянақтаған “Төңкеріс
ауыл мектебін, жэне қазақтар” (“Революция и кир­
1891 ж. Торғай- гизы ) атты мақаласында қаираткер
дағы орыс-қы- Алаш пен большевизм арасындағы
рғыз училищесін, күрделі түйінді шешпек болады.
1895 ж. Орынбор- “Ақылға салайықшы, кімнікі дұрыс,
дағы мұғалімдер мектебін бітіріп, кімнікі бұрыс?” деген ізгі ойын ашық
өз бетінше көп білім жиған. 1895­ жазады. “Болыиевиктер қазақ қай-
1909 ж. Ақтөбе, Қостанай, Торғай раткерлерінің қызметін заңсыз деп
уездерінің мектептері мен учили- тауып, әрқайсысының басын алғанға
щелерінде мұғалім болады. 1909 ж. 25 мың рубльге дейін ақша тағайын-
патша өкіметінің шет ұлттарға қарсы дады. Алаш Орда Орталық өкіметпен
әрекетіне көзқарасын білдіргені үшін тікелей байланысқа шығып, келіс-
Семей абақтысына жабылады. Мұн- сөз жүргізбек болды. ...Жобаға жа-
да ол 1910 ж. басына дейін отырады. уап болмады. Ол жоба кеңес өкіметі
1910-1913 ж. ағартушы қатаң бақы- жариялаған “Ресей халықтарының
лау жағдайында болады. 1913-1917 хұқы” Декларациясының шеңберін-
ж. эйгілі «Қазақ» газетінің редакто­ де жасалған еді. ...Біз эрі қарай не
ры қызметін атқарады. Осы шақта істерімізді білмедік”,- дейді А.. Ағар-
ағартушы ұлттық Алаш қозғалысын тушы, сондай-ақ, қазақ зиялылары
қиын кезде эрқашан сарабдал ақылға
иек артып, бейбіт шешім жағын-
да болғандығын ескертеді. Аталған
мақаланың айрықша жеңісі - жаңа
өкімет басшылығына (“Жизнь на­
циональностей” газеті - ұлт істері
комиссариатының үні) қазақ халқы-
ның төңкерісті қалай қабылдағанын
дәлелді түрде жеткізуі жэне болше-
визмнің қағидаларындағы қателік-
терді ұғындыруы дер едік. Осы орай-
да А.Б. былай деп жазды: “Қазақтар
ақпан өзгерісін зор қуанышпен, ал ка­
зан төңкерісін зор қорқынышпен қар-
сы алды. Алғашқысының қуанышты
болатын себебі: біріншіден, ол ха-
лықты патшалық езгі мен зорлықтан
құтқарды, екіншіден, елдің ежелден
келе жатқан өзін-өзі билеу арманын
жүзеге асыруға деген үмітті бекем
етті. Екіншісінің түсініксіз болаты-
нын дәлелдеу оп-оңай: қазақта капи­
тализм де, таптық жіктеліс те, же-
кеменшік те жоқ. Мұнда ел мүддесі
ортақ, игілік ортақ. Теория жүзіндегі
социализм мен коммунизм туралы
біз ойланған емеспіз, өйткені тіпті
патша өкіметі тұсында орыс текті жұ-
мысшылар мен крестьяндар иеленген
азаматтық хұқық қазақта іс жүзінде
болған емес” Ағартушы мақаласы-
ның түйіні мынау: 1. жаңа өкіметтің
ұраны - ізгі, көздегені - теңдік болса,
ол бэрін тең дәрежеде - шындықпен
орайлас құрсын; 2. теория - тәжіри-
бенің арқасында ғана теория, ол қа-
тып-сембеуі керек, ендеше көп ұлтты
мемлекет құру қисыны негізгі ұлт-
тардың сұранымы мен мүддесін еске-
руі қажет. А.Байтұрсынұлы 1920­
1921 ж. Халық ағарту комиссары
қызметін атқарады. 1920 ж. ол ба-
сында «Ұшқын» газетінің, кейіннен
аты «Еңбек туы» боп өзгерген осы
басылым жалғасының алқа мүшесі
болды. Осы ж. желтоқсанда Әлихан,
Смағүл, Жүсіпбек, Хайретдиндер-
мен бірге «Қазақстан» мемлекеттік
баспасының сарапшылар алқасына
енді. 1921-1922 ж. Қазақ халыққа
білім беру институтында (КИНО)
ұстаздық етеді. Алаш зиялылары-
 SfJRiueLuo6, Т).Қ ,ам .заб ещ л ы
ның патша өкіметі мен большевизм
тұсындағы тактикалық әрекетін
- ұлттық мүдде принципі деуге не-
гіз бар. Төңкеріс пен Алаш арасын-
дағы “Қытай қорғанын” соңғысы-
ның теңдігін, мүддесін сақтай оты-
рып қалай алып тастауға болатынын
талқылаған А.Байтұрсынұлының
бір елеулі еңбегі “Қалам қайрат-
керлерінің жайынан” («Еңбекшіл
қазақ» газеті, 08.07.1922). А.Б. - ағар-
тушы күрескер. Сондықтан ол жаңа
өкіметке жэне рухани мәселелерді
саралауға қабілеті аз саясаткерлерге
қазақ қаламгерлерінің қайдан жэне
қайтіп шыққанын қарапайым тіл-
мен, ретімен тэптіштеуді артық са-
намайды (ол шақта айрықша қазақша
материалдар билік басындағы тілді
білмейтіндерге аударылып берілген).
Қайраткер былай деп жазады: “1. Ка­
зак қалам қайраткерлері орыстың
қорлық көрген, таяқ жеген, орыстың
табанында езілген жұрттан туған;
2. Қазақ қалам қайраткерлері қазақ
109
басына қиын-қыстау бар заман түсіп,
үстін торлап, қайғы бұлты қаптаған
шақта шыққан” Ағартушы билік
басындағыларға мынаны ұсынады:
1. қазақтың өз ішін теңестіру - елге
“жік салу” одан гөрі мәдениетін өзге
ұлттармен теңестіру қажет; 2. үкімет
“мәдениеті жетілгенше қазақты
басқалардың зорлығынан қорғауы”
жөн; 3. “қазақ жем болудан түбінде
декрет қуатымен құтылмайды, мәде-
ниет қуатымен құтылады”; 4. “үкімет
міндеті қазақ қаламгерлерін өзге
жұмыстан алып, өз жұмысына салу”
Әрине, ағартушы бұларды билік
тұтқасындағыларға ультиматум етіп
қоймайды (жағдай мэлім). ¥сынысты
жеткізу барысында “қазақтың жақсы
болмағына сен де мүдделі болсаңшы”
дейді... А.Б. 1922-1925 ж. ХАКҒылым
комиссиясын басқарады. 1926-1929
ж. Ташкенттегі Қазақ педагогика
институтында, Алматыдағы Қазақ
мемлекеттік педагогика институ­
тында қызмет атқарады. Ағартушы
по Алаш қозғалысы
қайраткер ғалым, жаңа отандық мүшесі, 1923-24 ж. Қазақ Тұтынушы-
ғылымның көшбасшысы ретінде қа- лар одағының төрағасы, 1925 ж. ОАК
лыптасты. Әдеби қызметі де қайрат- жанындағы ¥лт бюросының нұсқа-
керлігімен біртұтасып кеткен. 1909 ушысы, 1928 ж. Ақтөбе облысы ауыл
ж. шыққан «Қырық мысал», 1911 ж. шаруашылығы банкінің меңгерушісі
жарияланған «Маса» жинақтары ха- болды. 1928 ж. желтоқсанда боль-
лықты оятуға себепші болды. Ғалым- шевиктердің партиясы қатарынан өз
ның «Оқу құрал» (1912), «Тіл құрал» еркімен шықты. Осыдан кейінгі ж.
(1914), «Әліпби» (1924), «Әдебиет та- бірнеше рет жер аударылып, 1935 ж.
нытқыш» (1926), «Баяншы» (1926) ең- ОГПУ «үштігі» ату жазасына кесті.
бектері ұлт филологиясының негізін Әлеуметтік төңкерістер заманында
қалады. Ол 1926 ж. Бакуде өткен II өмір сүрген Б. өзінің қысқа ғұмырын-
Түріктану сиезіне қатынасты. Саяси да артына мол эдеби, ғылыми мұра
себеппен 1929 ж. тұтқындалып, жер қалдырды.
аударылды. 1937 ж. тағы да ұсталып, Барлыбаев Ахметолла Ақтай-
1938 ж. нақақ атылды. үлы (1880-1937) - мұғалім, 1911-17 ж.
«Балапан» журналы - Омбы- Павлодардағы 2 сыныпты орыс-қазақ
дағы «Бірлік» жастар ұйымының училищесінде сабақ берген. 1911-14
1916-1918 ж. жариялап тұрған қол- ж. осы училищеде Қ. Сэтбаев, Ж. Ай-
жазба әдеби журналы. Редакторы - Қ. мауытов жэне т.б. білім алған. 1917-19
Кемеңгерұлы. М.Жұмабайдың «Ба­ ж. Семейдегі Алаш қозғалысының
лапан» қанат қақты» атты аллегори- жұмыстарына белсене араласқан.
ялық әңгімесі осы басылым туралы. Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
Бұл журнал жөнінде С.Сәдуақасұлы Түрксіб темір жолы Кеңестік халық
«бірыңғай беллетристика жариялай- комитетінің прокуроры болған (1920­
тын басылым» деп көрсетеді. Қ.Ке- 37), 1937 ж. қуғын-сүргін құрбаны.
меңгерұлының «Қазақ тарихынан» «Басқосу турасында» мақала-
атты зерттеуінде «Балапанның» сы - Жүбекен Тілеубергеновтің «Ай­
1917 ж. 5-санынан үзінді келтіріл- кал» журналында 1913 ж. шілдесінде
ген. Мұнда қоғамның ауыр халі ащы жарияланған мақаласы. Қалыптасқан
сыналады. Бұл журнал Алашқа ты- жағдайда қазақ халқының тағдырына
ныс болған жас толқынның қалам байланысты қазақ сиезін шақыруға ар-
тәжірибесін шыңдаған мектеп болып налған ең алғашқы мақалалардың бірі.
тарихқа енді. «Қазіргі күнде қазақ халқына бас қосу-
Баржақсин Ахмет (Ақмола облы- ды, сиез ашуды бек керек деп білемін.
сы Атбасар уезі, Жезді болысы - 1935, Бұрынғы заманда үш жүздің баласы-
Омбы) - қоғам қайраткері, ауыз әдеби- ның бас адамдары талай орында бас қо-
еті үлгілерін жинаушы, аудармашы. сып кеңесіп, тарқаған екен» деп баста-
1920 ж. Ақмола уездік ревкомы қазақ латын еңбекте сиез ашу қазақтың қазір-
бөлімінің, 1921 ж. Ақмола губерния- гі халін түзеуге, мұң-мұқтажын білуге
сы атқару комитетінің, губерниялық жэне қам қылуға пайда етері айтыла-
ауыл кооперация одағының басқарма ды. Автор сиезді Орынборда шақырып,
 S fjiliu e iu o e , Т>.К,ам забекцлы
жер, дін, Думаға депутаттар сайлау, т.б.
мәселелерді көтеру қажеттігін жазған.
Басмаш ылар қозғалысы - 1918­
1923 ж. большевизмге қарсы Орталық
Азияда жүргізілген күрес немесе бас
көтеру. Басмашы құбылысы туралы
Германия да тұрған түбі түркістандық
ғалым Баймырза Хаит былай деп жаз-
ды: «Басмашылар қозғалысы - түркі
халықтарының ежелден басқыншы-
ларға, отаршылдарға жан беріп, жан
алысқан ұлт-азаттық күресінің заң-
ды жалғасы. Басмашылар - өздерінің
төл мемлекетін, ұлтын, елін, жерін,
отбасы мен ошақ қасын, еркіндігі
мен азаттығын, адамдық хұқы мен
бостандығын қорғаған патриоттар».
Мұстафа Шоқай төмендегіше баға бе­
реди «Басмашы» аталып жүргендер -
көтерілісшілер мен Түркістанда орыс
диктатурасына қарсы күресушілер,
Түркістанды құтқару жолында қан
төгіп, жан пида етушілер». Тағы бір
материалында ол: «Сұлтанбек Қо-
жанұлы, Рақым Анғамұлы, Қады-
рғалиұлы, Қасымұлы, Мэнен Разым,
Бату, Смағұл Сәдуақасұлы жэне
басқа да ондаған, жүздеген «көне
коммунистер» Мәскеу саясатының
Түркістандағы өткір қарсыласына
айналып отыр. Шын мэнінде бұл да
«басмашылықтың» басқа түрдегі бір
көрінісі»,- деп жазады. Зэки Уәлиди
естелігінде: «Басмашыларға ұлттық
міндеттерді түсіндіру үшін дәйекті
мэслихат жүргізу қажет болды»,-деп
жазады. Ал осы жұмысқа өзбек,
башқұрт, қазақ, татар зиялылары ка­
тар жұмылыпты. Бұқарада жүрген
тұтқын түрік офицерлеріне әскери
оқу орнын ашу, жасақ құру тапсы-
рылыпты. «1921 ж. ақпанда бізге
111
(басмашыларға) түркімен адвокаты
Какаджан Бердиев, Алаш Орда өкіл-
дері Хайретдин Болғанбаев, Мух­
тар Әуезов, Дінше (Әділұлы) жэне
тағы екі азамат келді. ...Т.Рысқұлов
қатаң бақылауда жүргендіктен, мен
онымен жүзбе-жүз кездесе алма-
дым. Ал басқа үкімет жэне партия
қайраткерлерімен Самарқандта жэне
басқа да жерлерде жиі кездесіп тур­
дым. Тұрардан хабарды Ташкенттегі
башқұрт сарбаздары мен Дінше жі-
гіттері арқылы алып отырдым»,-деп
еске алады ол. Түрік халықтарының
азаттық жолындағы сансыз күресінің
бір айғағы болып табылатын Б.қ.-на
қозғалысына қазақ азаматтары да
қатысты. Д.Әділұлы осы қозғалысқа
Балқаш маңынан қырық жігітті
ертіп апарған. З.У.Тоған дерегіне Ка­
раганда, Мәскеу әскери училищесін
бітірген Қалқаман есімді азамат бір
топ ұлтшыл жігітті бастап Ақмола-
дан барған. Ол Зэки Уәлидидің сері-
гі ретінде жұмыс жасаған. З.У.Тоған
Қалқаман туралы «ақылды, ақын-
жанды еді» деп жазады. Сондай-ақ,
Бүркіт есімді Шығыс Бұқарадағы тек-
ті тұқымнан шыққан қазақ-есікаға-
басы басмашыларға Түркиядан жәр-
демге келген атақты Әнуар-пашаға
көмекші болған. Самарканд аймағы
басмашыларының көсемі Ашылбек
өзін «түркістандық найманмын» деп
есептеген. Самарканд облыстық рев-
комының басшысы қазақ Абылай
Серғазиев Ашылбекке, З.УТоғанға
көп жэрдемдескен. Бір «қазақ юрисі
басмашылар қозғалысы тұсында тәу-
елсіз Түркістанның конституциясын
эзірлепті» (Серікбай Ақайұлы болуы
мүмкін). Қазақтың Б.қ.-на иек артуы
112
- оған құлай сенгенінің яки мұны
бірден-бір жол деп есептегеннің
дәлелі емес, күрестің бір жолы деп
ойлағанының дәлелі. Сонымен бір-
ге басмашылар күресі - большевизм
тұсындағы түрік бірлігін дамыту мен
түрік халықтарын сақтауға жұмылу-
дың айғағы.
«Батыс Алашорда» алашта-
нушы ғалым М.Тэжімұраттың 2003
ж. Ақтөбе қ. жарық көрген кітабы.
Еңбекте Алашорданың Батыс бөлімі-
не қатысты оқиғалар жэне Алаш
қайраткерлері Жанша жэне Халел
Досмұхамедовтер, У Танашев, Ә.Әлі-
беков, Б.Бейсенов. М.Бекімов, Ғ.Бер-
диев, Ғ.Есенғұлов, Б.Жанқадамов,
К.Жәленов, М. Жолдыбаев, Ғ.Жет-
пісов, Н.Ипмағанбетов, А. Кенжин,
Д.Күсепқалиев, Е.Қасаболатов, С.Қа-
ратілеуов, И.Қашқынбаев, А.Мәме-
тов, Хасан Хазірет Нұрмұхамедұлы
жэне т.б. ғылыми мәліметтер беріл-
ген. Жинақ Батыс Алашорданы зерт-
теуде дереккөздік мэнге ие.
Батыс Қазақстандағы 1916 ж.
көтеріліс - он алтыншы ж. Қа-
зақстан мен Орта Азиядағы ұлт-а-
заттық қозғалыстың құрамдас бөлігі.
Көтеріліс бұрынғы Бөкей ордасын,
Орал облысы жэне Торғай облысы-
ның Ақтөбе, Ырғыз уездерін қамты-
ды. Бұл өңірде көтеріліс Ресей пат-
шасы жарлығына наразылық, бо­
лью басшыларына, тыл жұмысына
алынатындардың тізімін жасаушы-
ларға қысым көрсету түрінде бастал-
ды. Бірақ қазақ зиялылары халықты
қантөгістен сақтандыруға күш са-
лады. Осы мақсатта Б.Қаратаев пен
Ж.Сейдалин Ресей Мемлекеттік ду-
масының төрағасына арнайы хат
Алаш қозғалысы
арқылы тыл жұмысына адам алуды
1917 ж. 17 мамырына дейін тоқтата
түру керектігі жөнінде ұсыныс жа-
сады. Қазақ зиялылары тыл жұмы-
сына адам беруді жақтағанымен кей
жерлерде қуғын-сүргінге ұшырады.
«Қазақтарды үкіметке бағынбауға
шақырды» деген айыппен Бөкей ор-
дасында Б.Құлманов жер аударылды,
ал С.Меңдешев абақтыға жабылды.
Сөйтіп, Батыс Қазақстан аумағын-
дағы көтерілісшілер саны ұлғая
түсті. Бөкей ордасы, Орал облысы,
Темір уезі көтерілісшілері жазала-
ушы эскерлермен қарулы қақтығысқа
түсті. Бөкей ордасындағы көтеріліс-
шілерге И.Тайманұлының немересі
Өтепқали Дінбаянұлы жетекшілік
етті. Ақтөбе уезінің көтерілісшілері
темір жолды бұзып, поездарға бөгет
жасады. Ырғыз уезі көтерілісшілері
Ресей өкіметін мойындаудан бас
тартып, өз хандарын сайлады. Осы-
лай шоқпар, мылтықпен қаруланған
көтерілісшілерді жазалаушы әскер
күшімен басты.
Байменше С ерікқали Ердіға-
лиүлы (18.02.1956 ж. Ақтөбе обл.
Шалқар ауд.) - 1972 ж. қазақ орта
мектебін бітірген. 1972-1977 ж.
С.М.Киров атындағы Қазақ мемле-
кеттік университетінің журнали­
стика факультетінде оқып, жоғары
білім алды. 1977-1983 ж. Ақтөбе обл.
«Коммунизм жолы» газетінде тіл-
ші, бөлім меңгерушісі болып істеді.
1983 ж. республикалық «Лениншіл
жас» газетінің Қазақстанның батыс
обл. бойынша меншікті тілшісі. 1986
ж. «Коммунизм жолы» газеті редак-
торының орынбасары. 1989-1991 ж.
С.М.Киров атындағы Қазақ мемлс-
 S^/К іл еш ов, Т > .Қ ,ам заб ещ л ы
кеттік университетінің аспиранты,
аға оқытушысы, Қазақстан КП ОК
Баспасөз орталығының консуль­
танты, Қазақ ССР Сыртқы істер
министрлігінің екінші хатшысы.
1991-2007 ж. бұрынғы Жоғарғы
Кеңесте, кейін Парламентте, Сенат
аппаратында жауапты қызметтер
атқарды. 2007-2012 ж. Қазақстан
Республикасының Ресей Федераци-
ясындағы Елшілігінің бірінші хат­
шысы, кеңесшісі. Б. 2012 ж. Сыртқы
істер министрлігі аппаратында
басқарма басшысы. 1995 ж. канди-
даттық, 2004 ж. докторлық диссер­
тация қорғаған. Ғылыми зерттеу-
лерінің негізгі бағыты - Б.Майлин
шығармашылығы. Осы тақырып-
та «Бейтаныс Бейімбет», «Май-
лының Бейімбеті», «Бейімбеттің
сөзстаны» және т.б. еңбектері жа-
рық көрген. Алаш қозғалысы қай-
раткерлерінің бірі - белгілі ақын
Кенжеғали Абдуллиннің өмірі мен
шығармашылығын зерттеуде.
Бейсенғали Зейнол-Ғабден
Қабиүлы - ғалым, филология
ғылымдарының докторы, профес­
сор. 1950 ж. 21 қаңтарда Атырау
облысы Құрманғазы ауданы Алға
ауылында туған. 1972 ж. Қазақ
ұлттық университетін бітірген.
1972-1978 ж. Қазақ радиосында
редактор, 1985-1986 ж. «Мектеп»
баспасында аға редактор қызмет-
терін атқарған. 1986 ж. Қазақ ұлт-
тық университетінде оқытушы,
доцент, профессор, 1999 ж. «Қаз¥У
хабаршысы» ғылыми журналы бас
редакторының орынбасары, 2001
ж. кафедра меңгерушісі. Зерттеу
жұмыстары, негізінен, қазақ проза-
113
сындағы шеберлік мэселелерін тал-
дауға арналған. «Сиқырлы қалам»
радиопьесасы, «Түнгі керуен» атты
радиосценитровкасы бар.
Бейсенов Бақты ғали (1889 ж.т., б.
Орал о., Ілбішін у., Қызылжар б., 5-а.
Қ.Тайпақ ауд. - 25.11.1938) - Батыс
Алаш-Орда қайраткері, алғашқы ка­
зак дәрігерлерінің бірі. Әкесі Бейсен
көзі қарақты, дэулетті адам болған.
Болыстық орыс-қазақ мектебін, қала-
лық Романов орыс-қазақ училищесін,
осы училище жанындағы жоғары
оқу орнына даярлайтын қосымша
класс бітірді (1901 ж.). 1902-1910 ж.
Орал реальдық әскер училищесінде
оқыды. Училище оқушылары Ғұмар
Есенғұлов, Иса Қашқынбаев, Ықылас
Шұғыловтармен бірге Бірінші орыс
революциясы тұсында «Фикер» га­
зет! маңына ұйысқан Қазақ кадеттер
партиясына ниеттес болды, осы үшін
жандарм бақылауына ілікті. 1910 ж.
тамызда Саратов университеті меди­
цина факультетінің I курсына қабыл-
данды. Университет қоятын талапқа
сәйкес 1911 ж. Орынбор халық ағарту
округінің сынақ алу комитетінде ла-
тын тілінен балалар гимназиясының
8-класы көлемінде сынақ тапсырып,
оқуын жалғастырды. Бірінші дүни-
ежүзілік соғысқа байланысты оқу
курсының тоғыз семестрін мерзімі-
нен бұрын аяқтады. Университет
сынақ комиссиясының 1917 ж. 30
сәуірдегі қорытындысымен «дэрі-
гер» атағын алып елге келді. Орал
обл. 13-Қызылкүлгін ауылдық-дәрі-
герлік учаскесінде дэрігер болып
істеді. Болыстық, уездік дәрежеде
земство мекемелерін құру қызметі-
не қатысты. Інілері, Орал реальдық
114
әскер училищесінің түлегі Ишанга-
ли Бейсенов Жымпитыдағы Ойыл
уэлаятының прапорщиктер мектебін
бітіріп, штаб офицері болып қызмет
етті, Зепқали Бейсенов Ойыл юнкер
мектебін бітіріп, Алаш полкінде жүз-
басы болды. Б.А-О. таратылғаннан
кейін Б. 1920 ж. бастап Орал о-ғы
Калмыков уездік денсаулық сақтау
бөлімінің меңгерушісі болып қызмет
атқарды. 1924 ж. Жымпиты уезінде-
гі Байғұтты ауруханасының меңге-
рушісі. Одан кейінгі ж. Жымпиты
уездік ауруханасында дәрігер. 1937
ж. тұтқындалып, 1938 ж. 25 ақпанда
КСРО Жоғарғы Соты Әскери колле-
гиясы үштігінің қаулысымен Орал
қаласында атылды. 1958 ж. 14 мау-
сымда Орал облыстық соты қаулы-
сымен ақталды.
Бекметов Мүхаммед-Мақсұт Ха-
мидоллаүлы (1883, бұр. Семей обл.,
Қарқаралы уезі - 1912, Орынбор) -
қоғам қайраткері, публицист, Алаш
қозғалысына қатысушы, «Қарқара-
лы құзырхатын»
дайындауға қа-
тысқан. Қарқаралы
мен Омбыда білім
алған. 1900 жыл-
дан бастап Омбы
почтателеграф
кеңсесінің қызмет-
кері болған. Елін
азаттыққа шақырған іс-әрекеті үшін
1906 ж. тұтқынға алынып, Қазан қа-
ласына жер аударылады. Осы кезден
өмірінің аяғына дейін полицияның
бақылауында болады. Саяси-әлеу-
меттік, мәдени танымдық мазмұн-
даты мақалалар жазып, қазақ және
орыс баспасөзіне белсене араласқан.
Екінші рет тұтқындалып, Орынборға
жер аударылды. 1909 ж. Санкт-Пе-
тербургте шығатын «Речь» газетін-
де Семей түрмесінде азап шеккен А.
Байтұрсынұлына бостандық берілуін
талап еткен мақаласы басылады. Сол
ж. Қазан қаласында «Қазақ өлеңдері»
атты жинағы жарық көрді.
Бекмүхамедов Ш афқат Мүқа-
меджанүлы - Алаш қозғалысы кезін-
де ұлтшылдық бағыт ұстанып, қозга-
лысқа қатынасқан азаматтардың бірі.
Ол 1892 ж. Бөкей
ордасының 2-теңіз
жағалауы округін-
де туған. Өз зама-
нында белгілі мем-
лекет қайраткері
болтан. 1903-1912
ж. арасында Астра-
хан ерлер гимназиясында оқып,
1916 ж. Қазан университетінің заң
факультетін бітірген. Оқып жүрген
кезінде студенттер қозғалысына қа-
тынасқаны үшін оқудан шығарылып,
кейін қайта қабылданады. 1916-1917
ж. тыл жұмысына алынған қазақ жі-
гіттеріне көмек корсету мақсатын-
да қазақ зиялыларымен бірге Бело-
руссияда болтан. 1917 ж. 2-6 сәуір
аралыгында Орынбор қаласында
өткен Торгай облыстық қазақтары-
ның сиезінде төралқа, хатшы болып
қызмет атқарады. 1917 ж. 21 сәуірде
Бөкей ордасының болыстар сиезінде
төралқаның орынбасары болады. Ка­
зак халқының өкілі ретінде ресей Му­
сы лмандар сиезіне қатынасады. Ала-
шорда таратылган соң амалсыздан
кеңес үкіметіне қызмет етеді. Ол Бө-
кей ордасының алгашқы жер комис­
сары, губерниялық жұмысшы-шаруа,
 £{Щ .ілеш ов, Т).Қ ,а.м забещ лы .
қызыл әскерлер кеңесінің төрағасы
болады. 1918 ж. эскери комиссар-
дың орынбасары, 1919 ж. қарашадан
бастап Қазақ төңкерістік комитетінің
мүшесі болған. 1921 ж. қыркүйек-
те екінші жалпықазақтық кеңестер
сиезінде халық комиссариаты құра-
мына сайланады. Қазақ АКСР-і кон-
ституциясын эзірлеу комиссиясының
мүшесі болады. Кейін мемлекеттік
кеңестік мекемелерде жұмыс істеген.
1958 ж. қайтыс болған.
Бекімов М олданияз (12.09.1882,
б.Орал обл., Ілбішін уезі, Жақсыбай
болысы, 24-ауыл, қ.Қаратөбе ауд.,
Аққазы а. - ө.ж.б.) - арнаулы білімді
алғашқы қазақ
Я
офицерлерінің
бірі, этнограф,
фольклорист, ау-
дармашы, Алаш
қозғалысының
қайраткері. Әкесі
_______________ , Бекім орта дәулет-
ті шаруа адам болған. .Б. ауыл мол-
дасынан сауат ашты, Жақсыбай бо-
лыстық төрт класты орыс-қазақ мек-
тебін бітірді. 1895-1902 ж. аралығын-
да Орал реальдық әскер учили-
щесінде оқыды. 1902 ж. 28 тамызда
әскери қызметке өз еркімен тіленген
бұратаналар қатарында Қазан жаяу
әскер юнкерлері училищесіне қа-
былданып, оны 1905 ж. 22 сәуірде
подпоручик шенімен бітірді. 6-Либа-
ва жаяу әскер полкында, 130-Херсон
жаяу әскер полкында, 8-Закаспий
атқыштар полкында және 1-Ташкент
резерв батальонында кіші коман­
дир (1905-1906 ж.), Түркістан эске­
ри округі штабында офицер (1906­
1908 ж.), 1-Түркістан атқыштар ба-
______________________________ П5
тальонында командирлік қызметте
(1908-1910 ж.), Жаркент қаласында
жайғасқан 21-Түркістан полкында
рота командирі (1910-1914 ж.). 1909
ж. поручик, 1913 ж. штабс-капитан
эскери атағы берілді. 1914 ж. бастап
Бірінші дүниежүзілік соғысқа қаты-
сты. 1915 ж. қаңтар, ақпан айларын-
да екі рет жараланды. Сол ж. ерлігі
үшін 4-дәрежелі «Святая Анна» ор-
денімен, 4-дэрежелі «Святой Влади­
мир» орденімен жэне «Белый орел»
орденінің лентасы бар жылтыр қола
медальмен марапатталды. 1915-1916
ж. Ташқорған гарнизонының ба-
стығы. 1917 ж. Ресейдің Еуропалық
бөлігінде эскери қызметте. 1917 ж.
жазда Уақытша үкіметтің Түркістан
комитетінің мүшесі О.Шкапский-
дің қаулысымен Жетісу облысы-
на шақырылып, осындағы Нарын
уезінің комиссары болып тағайын-
далды. Уездің 12 болысы бойынша
1916 ж. дүрбелеңі тұсында Қытайға
ауған қырғыз босқындарына көмек
комитетінің жұмысына қызу атса-
лысты. Осы еңбегін Жетісу облысы-
ның комиссары М.Тынышпаев газет
бетінде жоғары бағалады. («Қазақ»,
1917, № 255). 1917 ж. желтоқсандағы
II Жалпықазақ сиезінде Уақытша
¥лт кеңесінің (Алашорда) мүшелігі-
не кандидат болып сайланды. 20-ж.
РКФСР-дің Шығыс Түркістандағы
(Қытай) консулдығы қарамағында
қызмет істеп, 30-ж. басында елге
оралды. Кейінірек ағасы Қожанияз-
ды сағалап, Башқұртстанға қоныс
аударды. Осы ж. психологиялық
депрессияға ұшырады. Кейінгі ж.
Орынбор облысы аумағындағы Жа-
лайыр елінде, сонан соң Златоуст қа-
116 Алаш қозғалысы
ласы маңында тұрған. Бұдан соңғы занғап Сатыбалдыұлының немересі.
тағдыры мәлімсіз. Зайыбы Софья 1898 ж. Алтыбай болысының биі.
Иосифовна Амалдықова. Соңында Бұдан соң 1917 ж. дейін осы Павло­
ұрпақ қалғаны жөнінде дерек жоқ. дар уезіндегі Қараоба болысының
М.Б. Пушкиннің «Капитан қызы» биі. 1917 ж. 18 наурызда Павлодар
романының дауыстап оқуға арнап уездік комитетінің мүшесі. Осы ж.
ықшамдалған нұсқасын қазақшаға Екінші жалпықазақ сиезіне А.Бар-
аударып, 1903 ж. Қазан қаласындағы лыбаев екеуі Павлодар уезінен де­
Харитонов баспасынан араб әрпімен путат болып сайланған. 1918 ж. 15
жеке кітап етіп шығарды. Н.Ката- ақпанында Павлодар уездік қазақ
новтың «Қырғыздың (қазақтың) ха- сиезінде Алашорданың уездік ко-
лықтық эпосын зерттеуге қатысты митетінің төрағасы болып бірауыз-
материалдар» деген алғысөзімен дан сайланды. Бұл сиезге Алашорда
«Известия общества археологии, жетекшілерінің бірі Міржақып Ду-
истории, этнографии, при Импера­ латов қатысқан. 1918 ж. 13-26 мау-
торском Казанском университете» сымында Павлодар уездік екінші
атты басылымда (1904, т.20) Б.-тің қазақ сиезінде бес адамнан тұратын
ел аузынан жинаған алты ертегісі, Алашорда кеңесі құрылды. Кеңес
«Орал облысы қазақтарының үйле- төрағасы болып Қ.Бердалин сайлан­
ну салты» деген мақаласы жария- ды. Ол басқарган Алашорда кеңесі
ланды. Сондай-ақ, ол ауыз эдебиеті идеологиялық жұмыстармен бірге
нұсқаларын жинап, «Средняя Азия» Алашорда билігінің Кереку өңірінде
жинағында ертегілер мен аңыздар, орнауына нақты жұмыстар жүргізді.
«Туркестанский курьер» газетінде Мәселен, Павлодар уезінде болыпе-
мақал-мэтелдер, «Киргизская степ­ виктермен күресу үшін 150 жігіттен
ная газета» мен «Тургайская газе­ тұратын Алаш отряды құрылды. 1918
та» беттерінде ертегілер бастырды. ж. Уақытша үкімет тұсында қалалық
1909 ж. «Қазақ тілін оқып, үйрену- Дума мүшесі, Семей облыстық зем­
ге басшылық» кітабы жарық көрді. ство басқармасының мүшесі сияқты
«Айқап» журналында (1912, № 1) қызметтер атқарды. Уақытша Сібір
«Қазақ халқы жайынан» деген мака­ үкіметі мен Алашорда арасындағы
ла жариялаған. Россия ҒА-ның ака­ байланыстардың қалыптасуына үлес
демии С.Венгеров 1915 ж. өзінде-ақ қосты. Сондай-ақ, ол діни істерге де
Б.-ты қазақ халқы жайында жазып араласты. Орталық мұсылмандар
жүрген этнограф деп таныған. Б.-тің басқармасының ұсынысымен діни
еңбектерін Б.Кенжебаев, М.Ғабдул- эрі беделді тұлға ретінде мухтасиб
лин, Ә.Дербісәлин, Б.Аманшин, т.б. қызметіне үсынылды, Бүкілресей-
ғалымдар мен қаламгерлер жоғары лік мұсылман сиезіне қатысады. Б.
бағалаған. шығармашылықпен шұғылданған
Бердалин Қабыш - Алаш қозға- адам ретінде де белгілі. Ол Зата-
лысының қайраткері. 1868 ж. Пав­ евичпен жақсы қарым-қатынаста
лодар уезінде туған. Белгілі би Қа- болған. Тарихи деректерге қараган-

да, Естай Беркімбайұлына ұстаз-
дық еткен. Б өлеңдер, эндер жазған.
Оның бірқатар шығармалары ҚР
¥лттық ғылым академиясының кіта-
пханасында сақтаулы. Кейбір әндері
авторы көрсетілмей халық әндеріне
айналған. 1928 ж. Б. Ақтөбе округіне
жер аударылған. 1930 ж. Сібірге жер
аударылады. 1935 ж. Кемеров облы-
сының Тайга стансасында қайтыс
болады.
Бердиев Ғүбайдолла (1885 ж.т.,
б.Орал обл., Гурьев у., Қарашыға-
нақ а. - 1921) - Алаш қозғалысы-
ның қайраткері, қазақтың жоғары
I білімді алғашқы
[ мал дэрігерлерінің
I бірі. Әкесі Есқали
I оқығаны болма-
I са да, тоқығаны
I мол кісі болған.
I Атасы Мүсірәлі
( Есбол өңірінде
болыс болған белгілі қайраткер.
Мүсірәлінің үлкен ұлы Досжан Бер­
диев Орынбордағы Неплюев кадет
корпусының алты класын бітірген,
Гурьев уезі бастығының тілмэшы
эрі қазақ істері жөніндегі көмекшісі
болды. Г.Бердиев Есбол көшесінде-
гі «Қызыл үй» аталатын екі класты
орыс-қазақ мектебін бітіргеннен
кейін ағасы Досжанның көмегімен
Гурьевтегі орыс-қазақ Романов учи-
лищесін тэмамдады (1909 ж.). Одан
кейін Орал реальдық әскер учили-
щесінде төрт жыл оқыды. Учили-
щені толық аяқтамастан, 1903 ж.
Қазан малдәрігерлік институтына
түсті. Қазақ қаласындағы жасырын
социал-демократтар партиясының
мүсылмандар ұясына кірді. 1905 ж.
117
9-қаңтарда Қазандағы студенттер
ереуіліне қатысты. Осы үшін қуда-
ланып, 1905 ж. Оралға келді. Реаль-
дық училищеде қатар оқыған Б.Бей-
сенов, И.Қашқынбаев, Ғ.Есенғұлов,
Н.Ипмағамбетов, Ш.Күсепқали-
евтармен, Дерп ветеринарлық ин-
ститутының студенті Г.Арықовпен
жақын араласып, пікірлес болды.
1904-1905 ж. Б.Қаратаевтың бас-
шылығымен Оралда «Қазақ консти-
туциялық-демократиялық партия-
сы» деген атпен қазақтың кадеттік
үлгідегі түңғыш үлттық саяси ұй-
ымын құру қозғалысына белсене
қатысты. 1905 ж. желтоқсанда Орал
қаласында Қазақстанның бес облы-
сының өкілдерінің қатысуымен өт-
кен басқосуда осы саяси ұйымның
Орталық комитетінің құрамына
Б.Қаратаев, И.Тоқберлиев, Х.Досмұ-
хамедов, М.Мүқановтармен бірге
енді. «Фикер» газетінің 1905 ж. 25
желтоқсандағы № 5-нөмірінде «Ка­
зак конституциялық-демократиялық
партиясының программасын» жари-
ялауға қатысты, бағдарламада көр-
сетілгендей, Ресейде монархиялық
билікті шектеген, пұрсаты конститу-
циямен тұжырылған жаңа тэртіп ор-
натуды жақтады. «Фикер» газетінің
1906 ж. біріктірілген 5-6-нөмірінде
«Кадеттер партиясына қосылушы
қазақтардың бастапқы жиылысы»
деген макала жариялап, бас қосудың
жай-жапсарын кеңінен байыптады,
қазақ кадеттерінің қатарына элдеқа-
лай Краузе дейтін банк басқарушы-
сы еніп кеткенін, ол қазақтардың
өзін-өзі басқаруға деген талпынысы-
на жан-тәнімен қарсы шығып, қазақ
кадеттерінің бүкіл саяси іс-әрекетін
118
Дума сайлауына байланысты мэсе-
лелермен шектегісі келетінін сына-
ды. 1906 ж. күзде Қазан малдәрігер-
лік институтындағы оқуын жалға-
стырып, оны 1909 ж. бітіріп шықты.
1909-1917 ж. Гурьев уезінің бас мал
дәрігері болып істеді. 1911-1913 ж.
Шәңгерей, Бақытжан Қаратаев, FY-
мар Қараштың ұйтқы болуымен әу-
елі Ордада, соңыра Орал қаласында
шыққан «Қазақстан» газетіне қол-
дау көрсетіп, газетті шығарушы 27
адамнан тұратын топ қүрамына енді,
500 сом жарна қосты. «Қазақстан»
газетінің бетінде мәдени-ағарту,
отырықшылыққа көшу, аурудың ал-
дын-алу, тазалық сақтау жайынан
бірнеше мақала жариялады. 1917
ж. шілдеде өткен I Жалпықазақ си-
езінде Орал облысынан Құрылтай
жиналысына сайланатын депутат
кандидаттығына ұсынылды. 1917 ж.
Уақытша үкіметтің Гурьев уезінде-
гі комиссары болып тағайындалды.
1918-1919 ж. Гурьев уезіне қарасты
Қарабай болыстық земство басқар-
масын басқарды. Қазанда оқып жүр-
генде жабысқан туберкулез дерті
меңдегеннен кейін, 1919 ж. күзде
туған ауылына оралды. 1921 ж. көк-
темде осы аурудан қайтыс болды.
Соңында екі қыз, бір ұл қалды. Үл-
кен қызы Жаниха, кіші қызы Софья
1949 ж. қайтыс болды, ұлы Мұхтар
Гурьев педагогика училищесінің тү-
легі, 1944 ж. майданда қаза тапты.
Болғанбаев Хайретдин Әбдірах-
манүлы - көрнекті Алаш қайрат-
кері. Ол 1894 ж. Ақмола обл., Ақмо-
ла уезінде (бүгінгі Қорғалжын ауд.
жерінде) туған. Ауыл мектебінен
кейін Орынбордағы Хусаиния ме-
дресесінде оқыған.
Осында оқып
жүріп, «Қазақ» га-
зетіне мақала жаза
бастаған. Ресей
империясы I дүни-
ежүзілік согысқа
араласқанда, 1916
ж. қазақ солдаттарына қамқор топ-
тың ортасында Минскіде болған.
1917 ж. төңкерістер кезеңінде Таш-
кентте (Түркістан) М.Шоқай, С.Қо-
жановпен бірлесіп «Бірлік туы»
газетін шығарысқан. Аталған ба-
сылымның 7-14-нөмірлеріне редак-
торлық еткен. Қайраткер I жэне
II жалпықазақ сиезіне (Орынбор,
1917-1918) Түркістан мен Сырдария
уездері атынан делегат болып қа-
тынасқан. Үлкен қызметі - 1917 ж.
17 желтоқсаннан 1918 ж. 11 ақпанға
деиін өмір сүрген Түркістан авто-
номиясын (Қосқанда жарияланған)
құрысуға атсалысуы. Бұл автономия
болыиевиктер тарапынан күшпен
талқандалғанын ол ашық һэм ашына
жазды. 1917-1918 ж. Ақмолада Алаш
Комитетін қүруға да көмек көрсет-
ті. 1920 ж. ол басында «Үшқын» га-
зетінің, кейіннен аты «Еңбек туы»
боп өзгерген осы басылым жалғасы-
ның алқа мүшесі болды (А.Байтұр-
сынұлымен бірге). 1919 ж. Түркістан-
да (Ташкент) жүмысшылардың ағар-
ту одағының мүшесі, 1918-1920 ж.
(эр мезгілде) Ташкентте оқу ісінің
меңгерушісі, мүгалім, 1921-1922 ж.
ТүрОАК-тің сайлау ісі жөніндегі
мүшесі болган. 1920 ж. желтоқсанда
Ахмет, Әлихан, Смағүл, Жүсіпбек-
термен бірге «Қазақстан» мемлекет-
тік баспасының сарапшылар алқа-
 S !jR iu e M o 6 , Т ).Қ ,а м за б е к.ц и ы
сына енді. Қаламгер ұлт тағдыры
жэне руханият жөнінде біраз шығар-
ма жазған. Оның И. Гаспаралы ту-
ралы мақаласы Түркияда шыққан
жинақта (1934 ж.) басылған. 1921
ж. бірнеше серігімен Алаш Орда
атынан Бұқарада болыыевизмге қар-
сы қозғалыспен келіссөздер жүргіз-
ген. Ресми мэліметтерде 1924 ж. дей-
ін қайраткердің немен айналысқа-
ны көрсетілмеген. Бұл уақытта ол
басмашылар арасында немесе елде
«ашаршылықпен күрес» шаралары-
ның ішінде болса керек. 1924-1928
ж. Петропавлда губерниялық ха-
лық ағарту бөлімі меңгерушісінің
орынбасары, педтехникум мен кеңес
партия мектебінің мұғалімі, кеңес
партия мектебі оқу бөлімі меңге-
рушісі қызметін атқарды. 1928 ж. 17
желтоқсанда ол «контрреволюци-
ялық ұйымға кірді» деген айыппен
тұтқындалды. 1930 жылдан Архан­
гельск пен Сыктывкарда айдауда
болып, 1934 ж. Алматыға оралды.
ОГПУ оған бас қалада тұруға рұқ-
сат бермей, Оңтүстіктегі Қапланбек
зооветтехникумында ұстаздық қыз-
мет етуге жіберді. Осында 1937 ж. 21
сәуірде қайта ұсталып, 21 қарашада
Ташкентте атылды.
Болыс - қазақ даласын отарлау
жүйесіндегі билік иесі. Б. институ­
ты бастапқы кезде қазақтың дәстүрлі
рулық жүйесіне сай, аталық негізге
құрылған. Б. институты алғаш рет
патша үкіметінің 1822 ж. «Сібір қа-
зақтары туралы жарғысында» ресми
түрде бекітіледі. Осы отарлау құжа-
тына сәйкес орта жүз қазақтарының
қоныстары алдымен ауылға, содан
кейін б.-тар мен округтерге бөлінген.
119
Бір округтің құрамына 20-ға тарта б.-
тар енгізілген. 1868 ж. «Орал, Торғай,
Ақмола жэне Семей облыстарын
басқару жөніндегі уақытша ережеге»
сәйкес б.-тар облыс, уез, ауыл сияқты
экімшілік бөліктермен бірге өзінің
ресми мәртебесін сақтады. 1991 ж.
«Ақмола, Семей, Жетісу, Орал жэне
Торғай облыстарын басқару туралы
ережеге» сәйкес б.-тар әкімшілік-ша-
руашылық билігін сақтап қалды.
Алаш қозғалысы тұсында қозғалы-
стың өрістеуіне б.-тардың рөлі ай-
тарлықтай болды. Мәселен, 1905
ж. «Қарқаралы құзырхатын» ұй-
ымдастыруда б.-тар айрықша еңбек
сіңірді. Сондай-ақ осы ж. шілдедегі
«Қарқаралы жеделхатына» 21 б.-тың
өкілдері қол қойған болатын. Тіпті,
бұл құжатты болыстардың құзырха-
ты немесе жеделхаты деуге де болар-
лық. 1917 - 18 ж. «Алаш» партиясы,
Алашорда үкіметі құрылғанда, Алаш
автономиясы жарияланғанда осы
мемлекеттік құрылымның жұмыс
істеуіне көптеген б.-тар өкілдері атса-
лысты. Айталық, Үржардағы алты б.
өкілдерінің мэжілісі, Қармақшыдағы
сегіз болыс өкілдерінің сиезі, Ырғы-
здағы б.-тардың бас қосуы жэне т.б.
Кеңес үкіметі өз шешімімен б.-тарды
жойып, жаңа экімшілік бөліктерін
құрды.
Болыстық сиездер - 1917-1918 ж.
Қазақстанның эр жерінде болған сиез­
дер. Бұл сиездерде оқу, ел тыныштығы,
азық-түлік, жер, шаруашылық т.б.
мәселелер көтерілді. Бұл сиездердің
халықты біріктіру, оның құқықтық са-
уатын ашу, елдегі жаңалықтармен та-
ныстыру сияқты маңызы болды.
120
Большевиктерге қарсы Түр- бергенімен Алаш қозғалысының дү-
кістан күрес одағы - Қоқан автоно- ниеге келуін жэне өрістеуін Ресейдің
миясы күйреп, Түркістан республи- қатал империялық- отаршылдық са-
касы құрылған соң, 1918 ж. көктемде ясатымен байланыстырады. Сөйтіп,
кеңестерге қарсы құрылған астыртын қазақ ұлт-азаттық қозғалысының та­
ұйым. Оған бұрын Түркістан әскери рихи себептерін дэл ашып көрсетеді.
ұйымына қараған орыс офицерлері, Боштаев (Поштаев) Мүқыш
жергілікті орыс буржуазиясының ше- (1897, бұрынғы Семей обл. Павлодар
неуніктері мүше болды. «Одақ» Ресей- уезі. ө.ж.б) - Алаш қозғалысының
де монархияны қалпына келтіруді өз қайраткері, белгілі заңгер. 1917 ж.
мақсаты етіп белгіледі. Оның қызметі- Қазан университетінің заң факуль­
не ағылшын әскер басшылары жетек- теты бітірген. Уақытша үкімет тұ-
шілік етті. Арадағы келісім бойынша сында Павлодар уезінде сот төраға-
«Одақ» Түркістандағы кеңестерге қар- сы. Семей облысы Қазақ комитет-
сы күштерді біріктіріп, кеңестерге қар- терінің жұмыстарына қатысқан.
сы қарулы көтеріліс ұйымдастыруға Орынборда 1917 ж. 21-26 шілдеде
тиіс болды. Ағылшындар «Одақты» өткен I Жалпықазақ сиезіне каты-
қаржымен жэне қарумен қамтамасыз сады. Сиезде Бүкілресейлік құрыл-
етті. ¥йым мүшелері Ашхабадтағы тай жиналысына Алаш партиясы
жэне Верныйдағы 1918 ж. бүлікті ұй- атынан кандидат болып ұсынылады.
ымдастыруға қатысып, астыртын іріткі 1917 ж. 5-13 желтоқсанда Орынборда
салу әрекеттерімен айналысты, Қоқан өткен II Жалпықазақ сиезінде Ала­
автономиясының қарулы күштерін шорда үкіметіне мүшелікке канди­
құруға атсалысты. 1918 ж. қазан айын- дат болып сайланады. Семей облы-
да Түркістан Төтенше комиссия меке- стық және қалалық кеңесінің атқару
мелері «Одақты» біржола жойды. комитетіне 1918 ж. 22-23 наурызда
Бочагов А.К. - кеңестік тарихшы, болған жиналыста сот ісі бөліміне
«Алаш-Орда Краткий исторический мүшелікке енгізілген.
очерк о национально-буржуазном Бөкеев Шәңгерей Сейіткерей-
движении в Казахстане периода 1917­ үлы - қазақ әдебиетінде өзіндік
19 г.г.» кітабының авторы. Бұл еңбек орны бар ақын. Ол 1847 ж. Орда қ.-сы
1927 ж. сол кездегі Қазақстанның маңында туған. Бес жасында ата-ана-
астанасы Қызылорда қаласында жа- сынан жетім қалып,

В
рық көрген. Кітап кіріспеден және ағаларының қолын-
«1917 ж. желтоқсан сиезі», «Контр-ре- да өседі. Ал дымен
волюциялық жолмен», «Алашорда- Орынбор кадет
ның Шығыс бөлімі», «Алаш партия- корпусын бітіріп,
сының саяси мэні», «Тарихи құжат- онан соң Астрахан
тар» бөлімдерінен тұрады. Автор гимназиясында
Алаш қозғалысына, Алаш автоно- оқыған. Гимнази-
миясына, Алашорда үкіметіне боль- яны бітірген соң Сартау мен Сам
шевиктік көзқарас түрғысынан баға арасындағы ата қонысы Көлборсы
 SfJRi-лешов, Т).Қ,амзабекцаы 121
деген жерді мекендеген. Аңшылық, - Б. Ақын 1920 ж. Жасқұс ауданында
саятшылық кәсібімен шұғылданған. қайтыс болған.
Орыс тілін жетік меңгереді, орыс әде- Бөкей Ордасы - Ресей императо-
биеті мен шығыс әдебиетінен қатар рының рұқсатымен құрылып, 1801­
сусындаған. Өзі оқыған озық әдеби- 1045 ж. Еділ мен Жайық өзендері
ет үлгілеріне еліктеп өлеңдер жазып, аралығында болған қазақ хандығы.
ақындығымен ел арасында танымал Ішкі орда немесе Бөкей хандыгы деп
болған. Рухани тұрғыда өзін жетіл- те аталады. 1808 ж. шілденің 17-і күні
діріп отыратын ізденгіш адам болған. патша жарлығымен Б.о. Астрахан
Шығармалары 1911-1912 ж. шыққан әскери губернаторы мен Орынбор
«Шайыр», «Көксілдер» жинақтарына шекаралық комиссиясына бағынды-
енген. Шэңгерей - батыс поэзиясы- рылды. Патша нұсқауында Б.о. Ресей
ның үлгісін қазақ поэзиясына сіңіруде империясына бағынады делінгенмен,
өзіндік үлес қосқан ақын. 1917 ж. Көл- Бөкей сұлтан Жайық пен Еділ ара-
борсыдан көшіп, Ақжайық ауданына лыгындагы жерде қазақ руларын өзі
келген. Мұнда келген соң елдің әле- басқарды. Әуелде ордадагы үй саны
уметтік өміріне белсене араласады. 5 мыңдай болса, 1812 ж. 7500, 1819 ж.
Ғұмар Қарашты ауылында мұғалім 8500, 1825 ж. 10490 үйге жетіп, халық
ретінде ұстап бала оқыттырады. Оған саны 50 мыңнан асты. 1815 ж. Бөкей
орысша үйретіп, орыс әдебиетінің хан қайтыс болды. Жэңгір ер жеткен-
озық үлгілерін әңгімелеп беріп оты- ге дейін хандық уақытша Бөкейдің
рады екен. Ғұмар бұл әдебиеттерді ел туысы Шығай сұлтанға көшті. 1823
арасында, өз оқушыларына әңгімелеп ж. таққа Жэңгір отырды. Ол билік-
беретін болған. Шэңгерей - қазақтың ті ныгайтуға тырысты. Б.о. жерін-
алғашқы әдебиет аудармашыларының де 1836-1837 ж. Исатай Тайманұлы
бірі. Ол орыс әдебиетінен М.Лермон- бастаған көтеріліс болды. Көтеріліс
товтың «Қашқын» поэмасын қазақ хан ордасын шайқалтып тастады.
тіліне аударған. Жаңалыққа құштар 1845 ж. Жәңгір өлгеннен кейін хан-
ақын өз кезінде қазақ елінде фото­ дық өкімет жойылды. Хандықтың
графия өнерінің негізін қалады. Өзі орнына Ішкі орданы басқару жөнін-
қазақтың тұңғыш фотографы бол- дегі уақытша кеңес құрылып, оган
ды. Ол ел арасынан қазақтың ауыз патша шенеуніктері басшылық етті.
әдебиет үлгілерін жинап, бастыру Бөкей Ордасы облыстық қазақ
ісімен шұғылданған. «Қазақстан» га- сиездері - 1917 ж. 20-25 сәуірі жэне
зетінің шығарылуына көмектескен. 10 қыркүйекте болган сиездер. Сэуір-
1917 ж. бірінші қазақ сиезіне қазақтың дегі сиезге 167 өкіл қатысып, сиезді
білімдар ақсақалы ретінде қүрмет- Уақытша комисар Б.Ниязов ашты.
пен шақырылған. Алаш басшылары Төралқа төрағалығына У.Танашев, мү-
қүрылтай жиналысына ел ішіндегі шелерінде М.Шомбалов, Ш.Бекмұха-
шешен, білгір адамдарды бөлмей-жар- медов, хатшылығына И.Мендіханов,
май ұсынуға келіскен. Осындай мақ- С.Мендешов, Ә. Мұсағалиев сайлан-
сатпен ұсынылған адамдардың бірі ды. Сиезде ахун Қ.Ғайсин азаттық
жолында құрбан болған күрескер- Жасынан зерек, алғыр өскен Ә.-ды
лерге арнап аят оқыды. Дәрігерлер экесі Қарқаралыға алып барып, жер-
атынан М.Шомбалов, мұгалімдер гілікті молданың қолына оқуға бе-
атынан Ш.Ақбаев, Астрахан мұсыл- реді. Бірақ ол молданың қолынан
мандар атынан А.Әбдікәрімов, Қазан оқуды қанағат тұтпай, қаладағы үш
мұсылмандары атынан У.Танашев сыныпты бастауыш мектепке ауыса-
жэне т.б. сөз сөйледі. Сиез аймақтағы ды. Оны бітіргеннен кейін 1879-1886
басқару жүйесіндегі өзгерістерге ж. Қарқаралы қаласындағы қазақ ба-
байланысты шешімдер қабылда- лаларына арналған мектепте оқиды.
ды. Бүл шешімдерде аймақта тура- 1886-1890 ж. аралығында Омбыдағы
тын халықтардың тұрмысы, дәстүрі техникалық училищеде оқып, оны
ескерілді. Сиезде Астрахан өлкесін «техник» мамандығы бойынша
бір орталықтан басқару қажеттілігі бітіріп шықты. 1890-1894 ж. ара-
туындағандықтан осы өңірдің ко- лығында Санкт-Петербургтегі Ор­
миссарлығына Б.Құлмановты сай- ман технологиялық институтының
ланғандығы айтылды. Бөкей Орда- экономика факультетінде оқыды.
сы облысы қазақтарының II сиезінің Мұнда ол студенттік қызу пікірта-
күн тэртібінде мынадай мәселелер ластарға қатысып, XX ғ. босағасын
болды: 1) Россияның саяси жағдайы аттағалы түрған Ресейдің қандай
туралы (баяндамашысы - У.Танашев); жолмен дамуы тиімді болатындығы
2) Бөкей Ордасындағы саяси жағдай туралы қайшылықты пікірлер
(баяндамашысы - Б.Ниязбеков); 3) қақтығысына куэ болды, өз ойын да
Жер мәселесі туралы (баяндамашысы шыңдай түсті. Б. туралы «Семипала­
- Б.Құлманов), сонымен қатар сауда тинский листок» газетінің 1906 ж. 5
- саттық мәселесі, білім беру, денса- маусымдағы санында: «Ол Орман ин-
улық сақтау, т.б. мәселелер енгізілді. ститутының студенті болып жүрген
Бөкейхан Әлихан Нүрмүха- кезінде барлық студенттік қозғалы-
медүлы (25.03.1866 ж. бұрынғы Се­ старға белсенді түрде араласып,
мей обл., Қарқаралы уезі Тоқырауын әсіресе, солшылдарға ілесетін. Марк­
болысының 7-а.-да - 27.09.1937 ж. сизм туралы қызу пікірталастарда
М әскеу) - көрнекті эконом икал ық материализм қагида-
қоғам жэне мемле- ларын дес бермей қорғайтын» делін-
кет қайраткері, ген. Әлихан Ресей жандармерия
ұлт-азаттық жэне басқармасының назарына алғаш рет
Алаш қозгалысы- студенттік ж.-ақ ілігіп, «саяси сенім-
ның жетекшісі, сіздердің қара тізіміне алынды». Ол
Алашорда автоно- институт™ бітіргеннен кейін Ом-
миялы үкіметінің быта барады. Онда орман шару-
төрағасы, публицист, талым, аудар- ашылық училищесіне математика
машы. Ә. Орта жүз ханы Бөкейдің пәнінен оқытушы болып орналасты.
үрпағы. Ата тегі: Бөкей - Батыр - Социалистік багыттаты «Степной
Мырзатай - Нұрмұхамед - Әлихан. край» газетінің қызметіне белсенді
 ______________________________ 123
керісі ерекше ықпал етті. Студенттік
жэне омбылық өмірінің алғашқы ке-
зеңінде маркстік бағытта тұрған Б.
саяси көзқарасы өзгерді. Ол қазақ да-
ласын отарлау саясатына білек сыба-
на кіріскен патша өкіметімен күрес
жүргізу үшін әуелі бүкіл қазақ жұр-
тының басын біріктіруді, сонымен
бірге орыс қоғамының ішінде ресми
билікке қарсы тұрған саяси күштерге
сүйенуді алға тартты. Б. 1905 ж. қара-
шада Мэскеуде өткен земство жэне
қала қайраткерлерінің сиезіне қаты-
сты. Сиезде қазақ халқының жоғын
жоқтап сөз сөйледі. Сөзінде ол қазақ
халқының тіл, сайлау, дін, т.б. бо-
стандықтары мәселесін көтерді. Ол
осы ж. «Халық бостандығы» (консти-
туциялық-демократиялық) партия-
сының мүшелігіне, ал 1906 ж. оның
түрде араласып, оның редакция алқа-
ОК-і құрамына енді. Б. конституци-
сы құрамына енді. 1896-1903 ж. ара-
ялық-демократиялық партияның Қа-
лығында Щербина экспедициясы жұ-
зақстанда бөлімшесін ашуға ынта
мысына қатысты. Оның ойы бойын-
білдірді. 1906 ж. маусымда Семейде
ша, экспедиция жұмысына қатысу
өткен қазақ сайлаушыларының си-
сол тарихи кезеңде қазақ халқы үшін
езінде Б. «Халық бостандығы» пар-
ең зэру мәселеге айналған - жер қа-
тиясының бағдарламасын қуаттап
тынастарын тереңінен түсініп, бел-
сөз сөйледі. Ол I Мемлекеттік думаға
гілі бір тұжырымдарға келуге жағдай
Семей облысының қазақтары атынан
жасауға тиіс еді. Б. экспедиция жұ-
депутат болып сайланды. Бірақ, ол I
мысына қатысу барысында қазақ да-
Мемлекеттік Дума жұмысына қатыса
ласына байланысты Ресей империя-
алмады. Өйткені Б. Дума өз жұмы-
сының көздеген мақсатын бұрын өзі
сын бастаған кезде Дала генерал-гу-
байқай бермеген жаңа қырынан көрді
бернаторының негізсіз жарлығымен,
жэне отарлық биліктің таяу ж. ірі ша-
соттың тергеуінсіз, үш ай Павлодар
раларды іске асыруға даярлық жасап
абақтысында отырды. Ал абақтыдан
жатқанын байқады. Қалай болғанда
шығып Санкт-Петербургке жеткен-
да, Б.-ның көзқарасының Щербина
де, Дума патшаның үкімімен тара-
экспедициясына қатысқаннан кейінгі
тылып, оның біраз мүшелері нараз-
кезеңде үлкен өзгерістерге ұшы-
ылық актісін қабылдау үшін Фин-
рағандығы анық. Дегенмен, Б. си-
ляндияның Выборг қаласына жүріп
яқты қазақ зиялыларының мүлдем
кеткен еді. Әлихан да солардың ар-
жаңа сапаға көтерілуіне 1-орыс төң-
124
ство жэне қала одақтары жанынан
ашылған бұратаналар бөлімінің ба-
стығы қызметін атқарды. 1917 ж. 20
наурызда Уақытша үкіметтің Торгай
облысы комиссары жэне Түркістан
кадетінің мүшесі қызметіне тағайын-
далды. Б. ескі патшалық биліктің ор-
нына келген Уақытша үкімет жағдай-
ында облыс басшысы дәрежесіне кө-
терілген алғашқы қазақ болатын.
тынан аттанып, Выборг үндеуіне қол Ұлттық мемлекет құру Б.-ның түпкі
қойды. Сол үшін жазаға тартылып, мақсаты болды. Ол Уақытша үкімет-
Санкт-Петербург сот палатасының ке, сондай-ақ, кадет партиясына үл-
төтенше мәжілісінің шешімімен 3 кен үмітпен қарады. Бірақ оның бұл
айға Семей түрмесіне жабылды. 1906 үмітінің негізсіз екендігін көп ұзамай
ж. Омбыда шығатын кадеттік «Голос уақыттың өзі көрсетіп берді. Бұл Б.-
степи», «Омич» жэне «Иртыш» га- ның кадет партиясынан шығуына
зеттерінде, 1908 ж. Петербургте жа- алып келді. Оның жетекшілігімен
рық көрген меньшевиктік «Товарищ», 1917 ж. шілдеде бірінші жалпықазақ
кадеттік «Речь», «Слово» газеттерін- сиезі өткізілді, сондай-ақ, «Алаш»
де редакторлық қызмет атқарды. Сол партиясы қүрылды. Б. 1917 ж. күзі
ж. Самараға жер аударылып, 1909­ мен қысында мемлекеттік бостан-
1917 ж. аралығында Дон егіншілік дыққа жетудің түрлі жолдарын қара-
банкі бөлімшесінде жұмыс істеді. стырды. Г.Н.Потанин бастаған Сібір
1917 ж. кадеттер партиясы ОК-нің автономияшыларымен қатынас жа-
мүшесі болды. XX ғ. басындағы ка­ сап, Сібір автономиясы құрыла
зак қоғамының саяси жэне рухани қалған күнде Қазақстанның оның
өмірі жарияланып тұрған «Қазақ» га- құрамына енуін жақтады. Бірақ,
зетін ұйымдастыруда жэне оның бүкіл империя көлемінде жағдайдың
жалпы ұлттық деңгейге көтерілуіне күн өткен сайын шиеленісе түсуіне
зор еңбек сіңірді. 1914 ж. маусымда байланысты, бұл пікірдің іске асуы
Мемлекеттік думадағы мұсылман екіталай еді. Міне, осындай жағдайда
фракциясының ұйымдастыруымен Б. мен Ахмет Байтұрсынұлы бастаған
шақырылған Бүкілресейлік мұсыл- бір топ қайраткерлердің ұйымдасты-
ман сиезіне қатысты, мұсылман руы бойынша 1917 ж. 5-13 желтоқсан-
фракциясы бюросының тұрақты мү- да Орынбор қаласында қазақ мемле-
шесі болды. 1-дүниежүзілік соғыс ж. кеттігі туралы мәселе қараған жал-
майданның қара жүмысына алынған пықазақ сиезі болып өтті. Сиездің
қазақ, қырғыз, өзбек, т.б. ел азаматта- күн тэртібінде тұрған ең негізгі мәсс-
рына қажет түрлі көмек корсету ісіне ле - кеңестік билікке қатынас жөнін-
басшылық жасады. Осы мақсатта де баяндаманы Б. жасады. Сиез қазақ
1917 ж. 15 ақпанда Минскідегі зем­ облыстарын бүліншіліктен сақтау
 В ^ К іи е ш о в , Т ).К ,а м .за б е кц л ы 125
мақсатында уақытша «¥лт Кеңесін» кең жол ашу саясатына жол бермеу
кұрып, оның аты «Алашорда» бол- үшін қазақ қожалықтарына қажет
сын деген шешім қабылдады. 25 жер нормасын анықтау мақсатында
орыннан тұрған бұл үкіметтің КСРО FA жанынан профессор
төрағасы болып көпшілік дауыспен С.П.Швецов бастаған экспедицияны
Б. сайланды. Азамат соғысы баста- құру ісіне белсене араласып, оның
лып кеткеннен кейінгі кезеңде Б. құрамына өзі де енеді. Қазақстанда
бастаған Алашорда өкіметі кеңес қоныс аударушыларға жарарлық ар-
билігіне қарсы күресіп, ақ казактар тьщ жер жоқ екендігін ғылыми
мен патша генералдарының жағында тұрғыда негіздеп берген бұл комис-
болды. Большевиктер партиясы сияның жасаған тұжырымдары мен
ұсынған бағдарламаны қазақ қоға- ұсыныстары Ф.Голощекинге жэне ор-
мын үлкен апатқа ұрындыруы мүм- талық мекемелерге ұнай қойған жоқ.
кін эксперимент есебінде бағалап, ал 1926 ж. Б.-ды Мәскеуден бақылаушы
қазақ коммунистерін орталық билік- орындардың рұқсатынсыз шығып
тің қолшоқпары ретінде айыптады. кеткені үшін ОГПУ қызметкерлері
1918-1919 ж. аралығында Алашорда Ақтөбеде тұтқынға алады да, кейін
жасақтары қызыл әскерге қарсы шай- қайтарып, Бутырка абақтысына жа-
қастарға қатысты, кеңес билігін қол- бады. Бірақ оны 15 күннен соң шыға-
даған қазақтарды жазалады. Кеңес руға мэжбүр болады. Зорлықшыл
өкіметі 1919-1920 ж. аралығында биліктің бұл қоқан-лоққысы күресте
Алаш қозғалысына қатысқандарға ширыққан қайраткердің жүрегін
жариялаған кешірімнен кейінгі шайлықтыра алған жоқ еді. Келесі,
уақытта да Б. өз принципіне сенімді 1927 ж. одақтың Егіншілік комисса-
күйде қалды. Кеңес билігі тұсында риатында ол профессор Швецов
ол туған елі үшін белсенді қызметтен ұсынған жер нормасын қорғап сөз
бас тартқан емес. 1920 ж. Қазақ АКСР сөйлеп, отаршыл пиғылдағы шене-
Егіншілік халық комиссариаты кол- уніктерді әшкерелеп сынға алды. Б.
легиясының мүшесі, 1922 ж. ұлттар 1927 ж. 1 қазанынан бастап Мәскеу-
істері жөніндегі Халық комиссариа­ де, ОГПУ орындарының бақылауы
ты (Мэскеу) жанындағы Орталық астында тұруға тиіс болды. Үкімет
баспаның ғылыми қызметкері, 1926­ орындарының, жеке адамдардың оны
1927 ж. аралығында Ресей ҒА-ның Қазақстанда тұрып, қызмет істеуіне
ғылыми қызметкері болды. рұқсат сұрап орталыққа жасаған
Өкініштісі, Сталин басқарған өтініштерінен нәтиже шықпады. 1928
жоғарғы билік төңкеріске дейінгі ка­ ж. жэне 1930 ж. екі мэрте Алаш қозға-
зак зиялыларына, оның ішінде Б.-ға лысының белсенді қайраткерлері
сенімсіздік танытты, қоғамдық қыз- тұтқынға алынып, сотталғанда,
метін теріс бағалап, шектеп отырды. ОГПУ орындары Б.-ды бір-ақ рет
1925 ж. Қазақстандағы саяси билікке шақырып түсінік алумен шектелді.
Ф.Голощекин келгеннен кейін жүр- ОГПУ орындарының Б.-ды да қамап
гізген оның қоныс аударушыларға қоймай, сырт қалдыруын шамалап
126
түсінуге болады. Өйткені оны
тұтқындау арқылы олар өз пиғылын
қоғамдық пікір алдында тым ай-
ғақтап алудан қаймықты. 1937 ж. 27
қыркүйекте КСРО Жоғарғы соты
әскери коллегиясының негізсіз үкімі
бойынша ату жазасына кесілді.
Соңғы тергеуде Алаш партиясы мен
кеңестік билікке қарсы әрекеттеріне
байланысты барлық жауапкершілікті
өз мойнына алған Б. ақтық сөзінде
«Кеңестік билікті сүйген емеспін,
бірақ мойындауға мэжбүрмін» деп
мэлімдеді. 1989 ж. 14 мамырда КСРО
Жоғарғы сотының қаулысы бойынша
әрекетінде қылмыс құрамы жоқ
болғандықтан, ақталды. Б. қазақ
халқының тұрмыс-тіршілігін, мәде-
ниетін, шаруашылығын, төрт түлік
малын, жер-суын, қысқасы, әлеумет-
тік-экономикалық жағдайын жан-
жақты зерттеген санаулы ғалымдар-
дың бірі. Ол Щербина экспедициясы-
ның Семей облысына қарасты Павло­
дар, Қарқаралы, Семей уездері мен
Ақмола облысының Омбы уезінде
жүргізген жұмыстарына тікелей қа-
тысып, алуан түрлі деректер жина-
стырды. Экспедиция жүмыстары біт-
кеннен кейін, жиналған бай матери-
алдарды іріктеп, өңдеп, ғылыми қо-
рытындысын жазысты. Экспедиция-
ның қорытындылары 1903-1905 ж.
жалпы көлемі 13 том болып жарыққа
шықты. Б.-ның Щербина экспедиция-
сында атқарған қызметі ғылыми жұ-
мыстарға жан-жақты дайындығын,
терең білімін аңғартты. Щербина
экспедициясынан кейін ол 1903 ж.
С.П. Щвецов бастаған Сібір темір
жолы бойында орналасқан Челябі
мен Томбы қалалары аралығын ме-
кендеген қазақтардың малшару-
ашылығын зерттеуге бағытталған
экономикалық экспедициясына атса-
лысты. Экспедиция жүктелген мін-
детке сай, қазақтың қой шару-
ашылығының жағдайын зерттеді.
Сол өңірдегі қой шаруашылығымен
қоса ол бүкіл қазақ даласының
түкпір-түкпіріндегі, атап айтсақ,
Жетісу, Сырдария өңіріндегі қа-
зақтың қой түқымдарын, шару-
ашылықтарын түгел қамтып, бір-
бірімен салыстыра отырып қарастыр-
ды. Б. қазақтың қой шаруашылығы
жайында сүбелі еңбек жазып шықты.
Бүл еңбек экспедицияның басқа ма-
териалдарымен бірге «Материалы по
экономическому обследованию райо­
нов Сибирской железной дороги» де­
ген 3 бөлімнен тұратын кітап болып
1904 ж. Томбы қаласында басылып
шықты. Б. Ресей императорлық гео­
графия қогамының қызметіне қызу
араласты. 1896 ж. оныц Батые - Сібір
 & !]Я іл е ш о в , Т > .Қ,ам забек.ц лы 127
бөлімінің мүшесі болды, ал 1901 ж. Б. халықтың ауыз эдебиеті мұрала-
оның басқару кадетіне сайланды. Б рынан үлгі алмай ұлттық әдебиеттің
-ның тарих саласында жазып қалды- өркендеуі мүмкін емес деп түсінген.
рған «Исторические судьбы Киргиз­ Ол ауыз эдебиеті туындыларын жи-
ского края и культурные его успехи» науға көп күш салды. Сондай-ақ, Б.
атты алгашқы еңбегі 1903 ж. «Россия. тұңғыш абайтанушы да болды. Абай
Полное географическое описание на­ шыгармаларын жаңа заманның ты-
шего отечества» деген коп томды нысы, лебі деп түсінді, қалыптасып
альманахтың 17-томына еніп, келе жатқан қазақтың жаңа ұлттық
Санкт-Петербургте жарық көрді. әдебиетінің бастамасы деп бағалады.
Шығармада қазақ өлкесінің тас Абайдың өлеңдері мен нақыл сөз-
дәуірінен бергі тарихы көрініс та- дерін жинақтауға атсалысты. Абай-
пқан. Сонымен бірге қазақ даласы- дың өлеңдері мен қара сөздерінің
ның соңгы гасырлардағы өмір-та- тұңгыш жинағын редакциялап, жи-
рихын сипаттаган. «Киргизы» атты нақтың 1909 ж. Санкт-Петербургте
еңбегі алгаш рет «Формы националь­ басылып шыгуына қол ұшын берген.
ного движения в современных госу­ Б.-ның кейінгі ұрпаққа қалдырған
дарствах» атты жинақта 1910 ж. әдеби мұрасының ең көлемдісі - көр-
Санкт-Петербургте басылып шьщты. кем аударма. Аудармаларының ішін-
Бұл еңбекте қазақ халқының отар- де орыстың классик жазушылары
шылдық саясатқа деген көзқарасын, Л.Н.Толстой,А.П.Чехов, В.ГШД.М.
ұлт-азаттық күресінің багытын, мақ- Мамин-Сибиряктармен қатар, Еуро-
сат-мүддесін ашып көрсеткен. Б. ка­ паның қаламгерлері, сондай-ақ, үнді,
зак мемлекетінің пайда болуының түркі тектес халықтардың эдеби
тарихи кезеңдерін, даму зандылықта- шығармалары бар. Б. көркем аудар-
рын да терец зерттеген. Бұған оның маларының басым көпшілігі 20-30 ж.
әр ж. Ресей императорлық география аралығында, ягни 1922-1927 ж. ара-
қоғамы Батыс-Сібір бөліміне қараған лығында КСРО халықтарының орта-
Семей бөлімшесінің басылымдарын- лық баспасындагы Қазақ секциясы-
да жарияланған «Из переписки (пи­ ның эдеби қызметкері болып қызмет
сем) киргизских ханов, султанов», етіп жүрген кезінде аударған. Б. ка­
«Из переписки хана Средней киргиз­ зак жэне орыс тілдерінде қатар
ской орды Букея и его потомков» жазған публицист. Оның қаламынан
жэне «Из бумаг султана Большой шыққан мақалалар Санкт-Петер-
киргизской орды Сюка Аблайханова» бургтің «Сибирские вопросы», «Бир­
атты гылыми жарияланымдары куэ жевые ведомости», «Новая жизнь»
бола алады. Б. назарынан Кенесары секілді басылымдарынан жиі көрініп
Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық кө- тұрған. Ол халықтың сана-сезімі мен
терілісі де тыс қалмаган. Оның бұл ұлттық мәдениетін көтерудегі бас-
тақырыпта 1923 ж. Ташкентте «Ма­ пасөздің орасан зор маңызын бағалай
териалы к истории султана Кенесары білген. Б.- ның атқарган ісі, кейінгі
Касымова» атты кітапшасы шыққан. ұрпаққа қалдырған аманат-мұрасы
128
элі де жан-жақты талданып, зерттеле
түспек.
Бөкейхан Әлихан редакторлық
еткен газеттер - 1906-1907 ж. Омбы
қаласында шығып тұрган «Иртыш»,
«Омич» жэне «Голос степи» газет-
тері. Бұл газеттердің атаулары үш
түрлі болғанымен олар бір басылым.
1906 ж. 19 шілдесі мен 14 қарашасы
аралығында шығып тұрған «Иртыш»
газетінің басушы-редакторы ретінде
ресми түрде адвокат И.А.Поварен-
ных, 1906 ж. 15 қарашасынан 31 жел-
тоқсанға дейін шығып келген «Омич»
газетінің ресми редакторы есебінде
В. И. Вереденко есімді әйел кісі, 1907
ж. 1 қаңтарынан шыға бастаған «Го­
лос степи» газетінің басушы-редак­
торы болып алдымен Д.В. Иванов, ал
ақпан айының басынан соңына дей-
ін, яғни газет тоқтатылғанға дейін В.
В. Кирьяновъ деген кісі көрсетілген.
Бірақ, бұл кісілердің барлығы үш
атауы болған 1 газеттің басушы-ре­
дакторы ретінде ресми түрде ғана
көрсетіліп, іс жүзіндегі басушы-ре­
дакторы - Ә.Бөкейхан болды. Оның
себебі, премьер-министр П.А.Столы-
пин 1906 ж. 8 шілдесінде I Мемлекет-
тік думаның күштеп таратылуына
наразылық білдіріп, «Выборг үндеуі-
не» қол қойған 180 депутатқа, оның
ішінде үндеуге қол қойған Ә.Н.Бө-
кейханға қоғамдық қызметтер, оның
ішінде мерзімді басылымдарға ре­
дактор болуға тыйым салатын жэне
сайлау-сайлану хұқынан айыратын
үкімет қаулысына қол қойды. С.-Пе-
тербор сотының ерекше отырысы
1907 ж. желтоқсанында өткізген оты-
рысында үкіметтің «17 қазан Мани­
ф есте» қарама-қайшы келетін бүл
Алаш қозғалысы
қаулысын өз өкімімен заңдастарды.
Сол себепті Ә.Бөкейхан «Иртыш»,
«Омич» жэне «Голос степи» газет-
теріне басушы-редактор болғанын
жасыруға мэжбүр болды. «Иртыш»,
«Омич», «Голос степи» газеттері -
К онституция л ы қ-дем ократия л ық
немесе «Халық бостандығы» парти-
ясының Омбы қалалық комитетінің
ресми үнқағазы болды. Оның ішінде
«Иртыш» - 1906 ж. 19 шілдесінен 14
қарашасына дейін 92 саны шығып
үлгеріп, Дала генерал-губернаторы-
ның бұирығымен «эскери жагдаи»
тәртібінің соңына дейін тоқтатылды.
Бірақ, 15 қарашадан бастап «Омич»
деген жаңа атаумен қайта шыға берді.
1906 ж. 31 желтоқсанында Дала гене-
рал-губернаторының әлгіндей жар-
лығымен 30-дан астам саны шыққан
бұл газет те тоқтатылып, келесі күні
- 1907 ж. 1 қаңтарынан «Голос степи»
деген атаумен шығуын жалғастырды.
«Голос степи» газеті - II Мемлекет-
тік думага депутат сайлауы аяқталы-
сымен, сол ж. 25 ақпан күні жабылды.
Осы күнге дейін «Иртыш» газетінің
жекелеген сандары С.-Петербордагы
Гылым академиясының кітапхана-
сынан, Мэскеудегі үлттық кітапха-
наның Химкидегі газет бөлімінен,
Омбы мемлекеттік тарихи-өлкетану
мүражайының кітапханасынан 90-ға
жуық саны табылса, Томск универси-
тетінің Гылыми кітапханасынан ғана
«Омич» газетінің 2 саны табылды.
«Голос степи» газетінің толық жи-
нағы сақтаулы. Ә. Бөкейхан редак-
торлық еткен бүл газеттерді тапқан
элихантанушы ғалым С. Аққүлұлы.
Бөкейханов Смахан Нүрмү-
хамедүлы (1880, Қарағанды обл.

Ақтоғай ауд. - 1966, Алматы обл.
Шелек ауд.) - Алаш көсемі Әлихан
Бөкейханның туған інісі. Ауыл мол-
дасынан сауат ашқан соң, Семейдегі
жетіжылдық орыс-қазақ мектебін-
де оқыған. Қарқаралы уездік қазақ,
кейінірек Алаш комитетінің мүшесі
болып, осы өңірдегі Алаш қозғалысы
жұмыстарына белсене атсалысқан.
Сол үшін кеңестік дэуірде Сібірге
жер аударылған. Оралған соң Алма­
ты облысы Шелек ауданында 1953 ж.
дейін тұрған. Бұдан соң Балқаш қала-
сына келіп тұрған. Оның он дәптер-
ден тұратын «Әлекеңнің өмірі» атты
естелігінде Алаш көсемі Әлихан Бө-
кейхан жэне ұлт-азаттық қозғалыс
туралы құнды мәліметтер бар.
Бөкейханова Елизавета Әли-
ханқы зы - Алаш көсемінің перзенті,
мемлекет жэне қоғам қайраткері
С.Сәдуақасүлының жары. 1903 ж. 25
сәуірде Омбы қ.-сында туған. 1927
ж. Мәскеу мемлекеттік универси-
тетінің медицина факультетін, 1931
ж. аспирантурасын бітірген. 30-ж.
Мэскеу абақтысында жатқан Алаш
129
зиялыларына сәлем-сауқат, хат-хабар
жіберіп тұруға көмектескен. Әкесіне
көп жәрдемдескен. Ресми «Большой
Кисловский пер. 4, кв. 15» мекен-жай-
дағы аядай ғана пэтерде экесі, баласы
(Ескендір), өзі - үш кісі тұрған. 30-ж.
басында Ә.Бөкейханға тұтқындалу
қаупі төнгенде, жауапты қызметте
отырған құрбыларының әкелеріне
дейін дабыл қағып, жақсылыққа дә-
некер болған. Гинекология саласы
бойынша медицина ғылымдарының
кандидаты жэне докторы ғылыми
дәрежелерін алған. КСРО Медици­
на ғылым академиясы Денсаулық
сақтау институтының ғалым-хатшы-
сы, бөлім меңгерушісі секілді жау­
апты қызметтерді атқарған. II дүни-
ежүзілік соғысқа медицина офицері
ретінде қатысқан. Гинекология сала­
сы бойынша жазған 7 кітабы, жүзде-
ген мақалалары ғылым әлеміне жақ-
сы таныс. 1958 ж. С.Сәдуақасұлынан
қалған қолжазбаларды М.Әуезовке
тапсырған. Қазір олар жазушының
мұражай-үйі қорында сақтаулы тұр.
Е.Ә.Сәдуақасова 1971 ж. 22 маусымда
Мәскеуде дүние салды.
Бүралқиев М үстаф а-Х Х ғ. 20-ж.
зияылар арасында белгілі тұлга. 1902
ж. Әулеиеата уезі Мойынқұм жерін-
де туған (НКВД мәліметі). Міржақып
Дулатұлының
туған ағасы Асқар-
дың Ботагөз атты
қызына үйленген.
Қайраткер туралы
деректер Гүлнар
М ір ж ақ ы п қ ы зы -
ның естеліктерін-
де кездеседі. Әкесі (1865 ж. туған)
Бұралқы Сұлтанбекұлы елге сыйлы,
130
іскер, шешен, халықшыл адам бо-
лыпты. Мойынқұмда 18 ж. болыс бо-
лып, ресми өкіметпен араласып, елге
жаңа заманның мәдениетін экеледі.
Халық ол кісінің мергендегін, атбе-
гілігін, шабандоздығын аңыз қыла-
ды екен. Кейбір деректерде (Г.Дула-
това) Мұстафаның 1899 ж. туылғаны
туралы айтылады. САГУ-ды бітір-
ген. Сірә, осы кезде Алаш тұлғасы
Қ.Кемеңгерұлымен танысқан. Бұған
дәлел - Мұстафаның Қошкенің бас-
шылығымен шыққан «Қазақша-о-
рысша тілмашты» (сөздік) эзірлеу-
ге қатысуы. Бұл туралы Қ.Кемең-
герұлы бір еңбегінде: «Тізушілер
- Бұралқы ұлынан басқасы, Ақмо-
ланың темірқазығындағы елдердікі.
Сондықтан Ақмоланың жергілікті
сөздері де мол кіріп отыр» деп көр-
сетеді. 20-ж. Мұстафа Ташкенттегі
«Казинпроста» Қазақ халыққа білім
беру институтында («Казинпрос»,
бүгінгі Абай атындағы Қаз¥ПУ-дың
бастауы) оқытушы эрі оқу бөлімінің
басшысы болады. 1930 ж. 8 қазанда
Ташкент қаласында ұсталып, этап­
пен Алматы ОГПУ-НКВД түрмесі-
не жіберілген. 1932 ж. 20 сәуірде
ОГПУ үштігінің шешімімен 58-11,
58-10 сатьясы бойынша 5 жылға Во-
ронежге жер аударылған. Бұл кез­
де Воронежде айдауда болғандар:
Сейдазым Қадірбаев, Жұмағали
Тілеулин, Ахмет Тұңғашин, Мух­
тар Мұрзин, Қошке Кемеңгерұлы,
Халел Досмұхамедұлы, Жаһаншы
Досмұхамедұлы, Кэрім Тоқтыбай-
ұлы т.б.Мұнда ол ауыр жағдайда
агроном болып қызмет атқарыпты.
Көп зиялылардың жары секілді, ай­
дауда жүрген Мұстафаны Ботагөз
Алаш қозғалысы
Асқарқызы іздеп барған. Қуғын-сүр-
гін жылдары Мұстафаның Торғауыт
атты ұлы мен Кәмила атты қызы
түрлі жағдайда қайтыс болған.1958
ж. 22 қаңтарда Қазақстан КСР Жоға-
ры соты М.Бұралқиевты ақтаған.
Мұстафаның кейінгі тағдыры тура­
лы деректер көп емес. Г.Дулатованың
жазуынша, ол кісінің жұбайы Әбен
Сатыбалдиевтың «ағасы эрі ұстазы
болып», 1974 ж. қайтқанда жана-
засына ағайын-туыстарды бастап
әкелген. Соған қарағанда, қайрат-
кер 70-ж. аман-есен, елде (Жамбыл)
тұрып жатқан.
Бүкілресейлік демократиялық
мәжіліс - 1917 жылғы 14-22 қыркүй-
екте Петербургта өткізілген мэжіліс.
Бұл мәжіліске Ж. Досмұхамедов
шақырылды. Мәжілістің соңғы
күнінде ұлттық ұйымдардан келген
делегаттардың жиналысы өткізіліп,
Бүкілресейлік демократиялық кеңе-
стен осы ұйымдарға берілген 27 орын
бөлінді. Оның жетекшілігіне Ж.До-
смұхамедов сайланды. Бұл кеңес
үкіметпен бірлесе жұмыс істеуге
ұлттық мәселелерді талқылауға жаңа
Ресей мен мұсылман әлемі арасын-
дағы түсіністік пен құрметті қалып-
тастыруға көпір болады деп шешіл-
ді. Жиында Ж. Досмұхамедов: «Біз
билік органдарының ұлттық мәселе-
лерді шешуді өзіміздің аса маңызды
саяси міндетіміз деп санаймыз» деді.
Мэжіліс барысынан Ресейдегі уақыт-
ша билік жағдайында ұлттық мәсе-
лелерді шешу маңызды қадамдардыц
бірі болғандығын аңғарамыз.
Бүкілресейлік жоғары билікті
қүруға арналган № 104 акт - Уфа
қаласында 1918 ж. 8-23 қыркүйсгі
 S f jili^ e iu o 6 , Т ).К ,сім за .б е кц л ы 131
аралығында өткізілген мемлекет- 730 делегат сайланатын болып бел-
тік мәжілісте қабылданған акт. Бұл гіленді. Сайлау 17 қыркүйекте өтіп,
мемлекеттік мэжіліске Бүкілресейлік жиналыс 30 қыркүйекте шақырыла-
Құрылтай жиналысы, Сібір Уақыт- тын болды. Бірақ уақытша үкіметтің
ша үкіметі, Орал облыстық үкіметі, 9 тамыздағы шешімімен сайлау 28
Орынбор, Орал, Сібір, Иркут, Жеті- қарашаға қалдырылды. Ресей им-
су, Енисей, Астрахан казактары, периясы көлемінде 73 сайлау округі
Башқұрт, Алаш, Түркістан үкімет- құрылды. Қазіргі Қазақстан жерінде
тері, социал-демократиялық жұмыс- Жетісу, Сырдария, Орал жэне Дала
шы партиясы, халық-социалистік сайлау округтері ұйымдастырылды.
еңбек партиясы, «Халық Еркі» пар­ 1917 ж. шілдеде өткен жалпықазақ
тиясы жэне тағы да басқа ұйымдар- сиезінде Бүкілресейлік Құрылтай
дан өкілдер қатысты. Мэжіліс Ресей- жиналысына дауысқа түсетін канди-
дегі жоғары билікті Бүкілресейлік даттар тізімі ұсынылды. Олар Алаш
Уақытша Үкіметке тапсырып, оның партиясы атынан ұсынылатындығын
құрамын, ережесін, міндеттерін, қазан айында мәлімдеді. Қазақ облы-
бағдарламасын бекітті. Бүкілресей- старында Алаш партиясы көпшілік
лік Уақытша Үкімет құрамына Ала- дауысқа ие болды. Қазан төңкерісі
шорда үкіметінен А. Байтұрсынұлы, нәтижесінде орнаған кеңестер билі-
А. Бірімжанов, Ғ. Әлімбеков, С. До- гі 1918 ж. қаңтарда шақырылған
сжанов сайланды. Уақытша үкімет- Бүкілресейлік Құрылтай жиналысын
тегі Алашорданың өкілдері ретінде мойындамады. 1918 ж. 5 қаңтардаПе-
Ә. Бөкейхан мен Имам Әлімбеков, троградта «Барлық билік Құрылтай
Түркістан автономиясынан өкілдікке жиналысына берілсін» деген ұранмен
М. Шоқай, А. Оразаев, С. Муфтиза- көшеге шыққан халыққа большевик-
де сайланды. Бұл төңкерістік жэне тер үкіметі қару қолданды. 6 қаңтар-
соғыс жағдайындағы Ресейдегі ең да ашылған Бүкілресейлік Құрылтай
жоғары билік болды. жиналысына қатысуға келген депу-
Бүкілресейлік қүры лтай жи­ таттарды кеңес өкіметі қуып тарат-
налысы - 1917 ж. Ақпан төңкерісі- ты. Сөйтіп, Бүкілресейлік Құрылтай
нен кейін Ресейде қалыптасқан са- жиналысының іске кірісіп, алдына
яси жағдаиға баиланысты мемлекет қойған демократиялық мақсат-мүд-
өмірінің негізгі мэселелерін шешу делерді жүзеге асыруына мүмкіндік
жэне басқару шешімін айқындау болмады.
мақсатында шақырылған халық өкіл- Бүкілресейлік мүсылман сиез-
дерінің жиналысы. Оның нақты заң- дері - 1905-1917 ж. арасында өткізіл-
ды мәртебесі 2 наурызда Мемлекет- ген сиездер. Бірінші сиез 1905 ж. та-
тік Думаның Уақытша комитеті мен мызда Нижний Новгород қаласында
Петроградтағы жұмысшы-солдат де- өткен. Оған Түркістан өлкесінен,
путаттары кеңесінің мэжілісінде жа- Сібірден, Қазақстаннан, Кавказдан,
салды. Бүкілресейлік құрылтай жи- Қырымнан 150-ге жуық делегат қа-
налысына партиялық тізім бойынша тысқан. Сиезде Ресейдегі мұсылман
132
халықтары өмірінің өзекті мәселе-
лері талқыланды. Бұл тұңғыш сиез
Ресей үкіметі рұқсат бермегендіктен
жасырын түрде кемеде өткізілді. Си-
езге И.Гаспаринский төрағалық етті.
Екінші сиез 1906 ж. қаңтар айында
Санкт-Петербург қаласында өтті.
Оған У.Танашев, Ш.Қосшығұлұлы
т.б. қазақтар қатысты. Сиезде «Ресей
мұсылмандарының одагы» (Итти-
фах ул-муслимин) құрылды. ¥йым-
ның жарғысы қабылданды. Жаргы
бойынша 16 қалада соның ішінде
Оралда, Семейде, Верныйда ұйым-
ның бөлімшелері құрылатын болды.
Бұл жиында Мемлекеттік думаға
сайлау, «Конституциялық-демокра-
тиялық партиямен» сайлау кезін-
дегі ынтымақтастық т.б. мэселелер
қарастырылды. Үшінші сиез 1906
ж. 10-21 тамызда Нижний Новго-
родта өтті. Оған Ш.Қосшығұлұлы,
С.Жантөрин, Ж.Алдоңгаров т.б.
қазақ зиялылары қатысты. Сиезде
мұсылман балаларының араб гра-
фикасының негізінде ана тілінде
оқыту, мұсылмандардың бірлігі,
Түркістанда жеке мүфтилік ашу,
саяси мэселелер көтерілді. Сиезде
«Ресей мұсылмандарының одағы»
ұйымының бағдарламасы қабыл-
данды жэне оның 15 адамнан тура-
тын Орталық комитеті сайланды.
Оған Қазақстаннан С.Жантөрин,
Ш.Қосшығүлұлы кірді. Мұсылман-
дардың келесі сиезі 1914 ж. 15-20
маусымда Санкт-Петербургте ІҮ
Мемлекеттік думадағы мұсылман
фракциясының ұйымдастыруымен
өткізілді. Оған Ә.Бөкейхан, Б.Қа-
ратаев, Ж.Сейдалин т.б. қатысты.
Сиезде «Ресей мұсылмандарының
Алаш қозғалысы
діни істері» туралы заң жобасы
дайындалды. Келесі сиез 1917 ж.
1-11 мамырда Мәскеуде өткізілді.
Сиезге Ж.Досмұхамедұлы, У.Тана­
шев, М.Жұмабаев т.б. қатысты. Осы
сиезде Бүкілресейлік мүсылмандар
кеңесі - Шура-и ислам құрылды.
Бүкілресейлік Уақытша үкімет-
тің Алашорданың қызметін тоқта-
ту жөніндегі қаулысы - 1918 ж. қазан
айында қабылданған қаулы. Бұл қау-
лы бойынша Алашорданың қызметі
тоқтатылады, уақытша үкімет Алаш
автономиясын басқаруды өз қолына
алады, Алаш органы жөніндегі ере-
жені жасау үшін ерекше комиссия
құрылады. Бірақ Алашорда үкіметі
бұл қаулыны ескерген емес, сон-
дықтан Алашорда үкіметі одан кейін
де қызметін жалғастыра берді.
«Бірлік туы» газеті - Ташкент
қаласында 1917 ж. 24 маусымынан
1918 ж. сәуір айының ортасына дейін
шығып тұрған елшіл бағыттағы га­
зет. Түркістандық қазақ басылымы.
Негізін қалаган - М. Шоқай. Газеттің
бастапқы екі нөмірінің редакторы -
Мұстафа, мұнан кейінгі он төрт саны-
на Хайретдин Болганбай басшылық
еткен. 16-санынан бастап редактор
- Сұлтанбек Қожанұлы. Аталған ба-
сылымды қаржыландырған - «Бір-
лік туы» серіктігі. Газетте М.Шоқай,
Х.Болганбаев, С.Қожанов, М.Дула-
тов, А.Мэметов, Ш.Сарыбайұлы,
Қ.Күлетұлы, Ж.Басығарин, Е.Шэр-
менұлы, Б.Майлин т.б. авторлардың
мақалалары жарияланған. Басылым
1917 ж. күрделі оқиғаларын, саяси
текетірестерді, әсіресе, Түркістан ав­
тономиясын даярлау, жариялау, құру
мәселесін жэне оның большевиктер
 S !jR iu e iu o e , Т ).Қ ,а .м за б е кц л ы
тарапынан күшпен жабылғанын көз
көрген деректермен жазып отырды.
«Бірлік туы» серіктестігі - Таш-
кентте 1917-1918 ж. «Бірлік туы» га-
зетіне құрылтайшы, демеуші болған
серіктестік. Серіктестікті алғаш Са-
дық Өтегенұлы басқарған. Серікте-
стік жарнасы 10 сом болып белгілен-
ген. Дерек ретінде айтайық, осы ап-
талық газеттің құны: үш айлығы - 1
сом 70 тиын, алты айлығы - 3 сом,
жарты жылдығы - 5 сом болған.
«Бірлік» үйымы - 1914 ж. Омбы
қаласында құрылған қазақ жаста-
рының ұйымы. Оның мүшелері қа-
тарында А.Сейітов, М.Жұмабаев,
С.Сәдуақасов, А.Баржақсин, Ш.Әл-
жанов, Б.Байділдин, А.Сейдалин, Қ.
Кемеңгеров, Ғ.Тоғжанов, Д.Әділов, О.
Темірбеков т.б. болған. «Бірлік» қазақ
халқының мәдениетін, өнерін, эде-
биетін көтеру арқылы оның ұлттық
санасы мен сезімін оятуды мақсат
етті. Осы мақсатқа жету үшін ауыз
әдебиеті үлгілерін жинап, оларды ба-
стырып шығаруды, ауыл мектептерін
оқулықтармен қамтамасыз етуді, қа-
ражатқа мұқтаж оқушыларға көмек
ұйымдастыруды қолға алды. 1916 ж.
«Балапан» атты қолжазба журнал
шығарды. 1917 ж. 1-4қазанаралығын-
да ұйымның жиналысы өтіп, онда
ұйым мүшелері Алаш партиясына
қолдау көрсететіндіктерін білдіріп,
халық арасында оның бағдарлама-
сын насихаттауды өз мойнына алды.
Б.ұ. мүшелері 1918 ж. барлық қазақ
жастарын біріктіру үшін құрылған
«Жас азамат» ұйымының құрамына
енді.
Бір мың тоғыз жүз бесінші ж.
саяси басқосулар - 1905 ж. патша
133
үкіметінің Манифесті жарияланған
кейін қазақ зиялылары ұйымдасты-
рған басқосулар. Мұндай саяси басқо-
сулар осы ж. қазан айының соңында
Омбы қаласында, 7 қараша күні Пав­
лодар қаласында, 11 қарашада Бая-
науылда, 14 қарашада Қарқаралыда
ұйымдастырылды. Осы саяси басқо-
сулардың өтуіне Әлихан Бөкейхан,
Ахмет Байтұрсынұлы, Жақып Ақпа-
ев сияқты азаматтар ұйымдасты-
рушылық жэне қайраткерлік пәрмен
танытты. Бұл саяси басқосулар осы
ж. маусым және шілде айларында ұй-
ымдастырылған. «Қарқаралы құзыр-
хаты» жэне «Қарқаралы жеделхаты»
сияқты отаршылдыққа қарсылықты
саяси шаралардың табиғи жалға-
сы болды. Сонымен бірге, бұл саяси
басқосулар кейінірек «Алаш қозға-
лысы» аталған үлт-азаттық қозғалыс
бастауларының бірі болды.
Бірімжанов Ахмет Қорган-
бекүлы (1871, бұрынғы Торғай обл.
Торғай уезі. 5.01.1927, Ресей Феде-
рациясы, Мэскеу) - қоғам қайрат-
кері, Алашорда
үкіметінің мүшесі.
1891 ж. Орынбор
гимназиясын, 1899
ж. Қазан универ-
ситетінің заң фа-
культетін алтын
медальмен бітір-
ген. 1899 ж. Орынбор, Троицк округ-
тік, Ақтөбе, Торғай, Бұзылық уездік
соттарында қызметте. 1906-1907 ж.
Ресейдің I жэне II Мемлекеттік Ду-
маларына Торғай облысы қазақтары-
ның атына депутат болып сайланған.
Мұсылман фракциясында фракция
төрағасының орынбасары. Думада
134
ұлт мүддесін қорғады. 1917 ж. көк-
темнен Уақытша үкіметтің Қостанай
уездік комиссары. II Бүкілқазақ си-
езінде Алашорданың Ұлт Кеңесінің
құрамына сайланады. Сол ж. желтоқ-
санда Алаш партиясы Торғай облы-
стық комитетінің 14 мүшесінің бірі.
1918-1920 ж. Семейде заң кеңесшісі.
1920-1926 ж. Орынбор мен Қызы-
лордада Қазақ АКСР Ішкі істер, Заң
халық комиссариатында, Жоғарғы
Сот Төралқасында кеңесші, алқа мү-
шесі, бөлім меңгерушісі қызметтерін
атқарған. Ресейдің Санкт-Петербург
қаласында қайтыс болған. Волков зи-
ратында жерленген.
Бірімжанов Ғазымбек (1896,
бұрынғы Ақтөбе обл. Торғай уезі То-
сын болысы - 19.03.1938, Ресей Феде-
рациясы, Мэскеу) - Алаш қозғалы-
сының қайраткері, қаламгер. Орын-
бордағы реалды училищесінде, Орта
Азия мемлекеттік университетінің
дэрігерлік факуль­
теты де білім алған.
Алашорда атынан
Колчак үкіметімен
келіссөз жүргізуге
қатысып, Алашор-
даның Башқұрт
үкіметі жанын-
дағы уэкілі қызметін атқарған. 1921­
1922 ж. «Ақжол» газетінде редактор.
Мақалаларын «Шеген» деген бүркен-
шік атпен жариялап отырған. 1922 ж.
күзде Т.Рысқүлов қолдауымен Түр-
кістан жастарымен бірге Германияға
оқуға жібереді. 1928 ж. Берлиннің
ауылшаруашылығы университеты
бітіреді. 1928 ж. Ә.Бөкейхан, А.Бай-
тұрсынұлы сынды Алаш көсем-
дерімен бірге тұтқындалады. Каре-
лиядағы Медвежегорск қаласына
10 жылға жер аударылады. Ақтеңіз
- Балтық каналының құрылысына
қара жұмысқа жегіледі. 1937 ж. кезек-
 S^jliueiuoe, D./^амзабекциы 135
ті саяси қуғын-сүргінге алынып, ату ала алмаған соң, мәмілегерлік қаты-
жазасына кесіледі. 1988 ж. 4 қараша- настарын үзді. Франция өз тарапынан
да ақталды. одақтастары алдындагы міндеттерін
Бірінші Дүниежүзілік соғыс - дү- орындауга дайын екенін мэлімдеді.
ние жүзін қайта бөліске салу жолында Англияның кесімге келтірмек болған
«Үштік одақ» (Австрия-Венгрия, Гер­ эрекеттері еш нэтиже бермей Австрия
мания, Италия) пен Англия, Франция, - Венгрия Сербияга согыс жарияла-
Ресей коалициясы арасындагы сая- ды. Германияныц бейтарап саясат
си-экономикалық қайшылықтардан ұстану жөніндегі Франция мен Ресей-
тындаган согыс. Бірінші Дүниежүзілік ге койган ультиматумы халықаралық
соғыс 1914 ж. 1 тамызында басталып, жагдайды ушықтырып жіберді. Гер­
1918 ж. 11 қарашасында аяқталды. мания 19 (1) шілдеде Ресейге, 21 (3
XIX г. аягына таман бұл мемлекеттер тамыз) шілдеде Францияга согыс жа-
арасында өз ықпал аймагын кецей- риялады. Германияга қарсы соғысқа
ту үшін бэсеке күшейе түсті. 1879 Үлыбританияның доминиондары
ж. Германия, Австрия, Венгриямен - Австрия, Канада, Жаца Зеландия
согыс одағын жасасты, бұған 1882 жэне Оңтүстік Африка Одагы арала-
ж. Италия қосылып, «Үштік одақ» сты. Согысқа барлық құрлықтың 38
құрылды. Алайда, 1914 ж. бейтарап мемлекеті тартылды. Бірінші Дүни-
саясат ұстанған Италия кейін (1915) ежүзілік согыс, ең алдымен, аталған
өзінің бүрынғы одақтастарына қарсы державалардың экономикалық мүд-
соғысты. «Үштік одаққа» Осман им- делерімен, аграрлы елдердегі шикі-
периясы мен Болгария қосылды. Оган зат көздері мен оларды өткізу рынок-
қарсы 1907 ж. Англия, Франция жэне тары үшін таласымен жэне отарлық
Ресейдің согыс коалициясы - Антанта үстемдікке ұмтылуымен сипатталды.
құрылды. Бірінші Дүниежүзілік соғыс Соғыс барлық елдердің экономикасын
кезінде Сербия, Бельгия, Жапония, күйзелтіп, адамзатты бұрын көрмеген
Италия, Румыния, Португалия, АҚШ, қайгы-қасірет пен ашаршылыққа ду-
Грекия, Қытай жэне Латын Амери- шар етті. Бұган Дүниежүзілік соғыс
касының бірқатар елдері Антанта ел- эскери-техникалық жагынан жаңа,
дерімен одақтасты. 1914 ж. 15 (28) ма- жетілдірілген негізде өтті. Бұған дейін
усымда Сараевола серб ұлтшылдары болмаған 70 млн. Адамның 10 млн-ға
Австрия Венгрия тағының мұрагері жуығы опат болса, 20 млн-нан астамы
эрцгерцог Франц Фердинандты ол- жараланып, 10 млн-ға жуығы індет
тірді. Бұл оқига халықаралық жағдай- пен ашаршылықтан өлді. 4 жыл 3 ай 10
ды шиеленістіріп жіберді. Германия күнге созылған согыс Германияныц,
өз одақтасын қолдайтынын мәлім- оның одақтастарының жеңілуімен
дегеннен кейін, Австрия - Венгрия аяқталды. 1919 ж. 28 маусымда Вер-
Сербияға 10 түрлі шарт қойылган уль­ сальда (Франция) соғыстың аяқталга-
тиматум жіберді. Осы шарттардың 24 ны жөнінде Германиямен Версаль
сагаттың ішінде орындалуын талап бітім-шартына қол қойылды. Б.д.с.
етті. Бірақ қанағаттанарлық жауап Ресей империясының құрамындағы
136
қазақ халқына да зор ауыртпалық
әкелді. Қазақтар бұрынғы салықтар-
дан бөлек соғыс салығын де төледі.
Азық-түліктің, күнделікті түтынатын
заттардың бағасының өсуі халықтың
әлеуметтік жағдайын төмендетіп жі-
берді. Мыңдаған соғыс тұтқындары
(көбіне, Австрия-Венгрия жэне Гер­
мания әскерлері) Қазақстанның сол-
түстік-шығыс жэне оңтүстік аудан-
дарына әкелініп орналастырылды.
Ақмола, Семей, Павлодар, Қазалы
қалаларында әскери тұтқындарды
қабылдайтын ірі арнаулы лагерьлер
ашылды. Қазақтар Ресейге мал, киіз,
ақшалай көмек берумен қатар, өздері
де тікелей соғысқа аттанып, шептегі
қара жұмысқа алынған. 1916 ж. 25 ма-
усымда Ресей патшасының империя-
сының «бұратана халықтарын», оның
ішінде қазақтарды да жұмысқа алу
туралы жарғы шықты. Қара жүмысқа
100 мыңнан астам қазақ жігіттері
алынды. Олардың басым көпшілігі
батыс майданға аттандырылды. 1917
ж. 5 ақпанда Минскідегі «Земство
жэне қала одақтары» жанына өзара
жұмысқа алынғандарға көмек көрсе-
тетін «бұратаналар бөлімі» ашылды.
Оның басшысы болып Әлихан Бө-
кейхан бекітілді, ал оның орынбасары
қызметін М.Есболов атқарды. Хат-
шылық қызметке М.Дулатов шақы-
рылды. Ақпан төңкерісінен кейін тыл
жұмысына алынған жігіттерді елге
қайтару кезінде де қазақ зиялылары
елеулі еңбек етті.
Бірінші жалпықазақ сиезі -
Алаш қайраткерлері Орынбор қала-
сында 1917 ж. 21-26 шілде аралығында
ұйымдастырған сиез. Бұл сиез қазақ
тарихындағы тұңғыш жалпыұлттық
Алаш қозғалысы
сиез болуымен ерекшеленеді. Жал-
пықазақ сиезін ұйымдастыру мэселе-
сі «Айқап» журналы нда, «Қазақ» га-
зетінде 1913 ж. бері көтеріліп келген.
Бірақ оған отаршыл үкімет рұқсат
бермеген болатын. 1917 ж. наурыз,
сәуір айларындағы облыстық қазақ
сиездері жалпықазақ сиезін шақыру-
ды тездетті деуге болады. Сиезге Ақ-
мола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу,
Сырдария, Фергана облыстарының
өкілдері қатысты. Сиез төрағасы - X.
Досмұхамедұлы, оның орынбасарла-
ры - А.Байтұрсынұлы, Ә.Көтібаров,
хатшылары - М.Дулатов, А.Сейітов
болды. Осы жылдың 9 мамырында
Орал, Торғай, Ақмола, Семей облы-
старынан жэне Бөкей Ордасынан,
Түркістаннан жалпы мұсылман сиезі-
не барған қазақ өкілдері жалпықазақ
сиезін шақыру туралы кеңесіп, қаулы
қабылдаған еді. Бүл қаулы бойынша
сиез 1 тамыз 10 қыркүйек аралығын-
да Ташкент қаласында шақырыла-
тын болған. Дегенмен, эртүрлі саяси,
элеуметтік жағдайлар сиездің өту
уақытын өзгертіп, оны Орынборда
шақырды. Сиездің күн тэртібіне 14
мәселе енгізілді. Олар: 1) Мемлекет
билеу түрі; 2) Қазақ облыстарында
автономия; 3) Жер мәселесі; 4) Халық
милициясы; 5) Земство; 6) Оқу мәсе-
лесі; 7) Сот мәселесі; 8) Дін мэселесі;
9) Әйел мэселесі; 10) Учредительное
собрание сайлауына даярлану һэм
қазақ облыстарынан депутаттар; 11)
Бүкіл Россия мұсылмандарының
кеңесі (Шорай ислам); 12) Қазақ сая­
си партиясы; 13) Жетісу облысының
уақиғасы; 14) Киев шаһарында бола­
тын бүкіл Россия федералистерінің
сиезіне һэм Петроградта болатын оқу
 S fJ R iu e iu o 6 , Т > .К ,а л іза .б е щ л ы
комиссиясына қазақтан өкіл жіберу.
Осы мәселелер бойынша қаулылар
қабылданды. Айталық, екінші мәселе
бойынша: «Қазақ облыстары қоныс,
ұлт жігіне қарай облосной автономия
алуға тиіс», үшінші мәселе бойынша
«Қазақ халқы өзіне еншілі жерге ор-
нығып болғанша қазақ жері ешкімге
берілмесін», он екінші мәселе бой­
ынша «Қазақ халқының өз алдына
саяси партиясы болуды тиіс көріп,
бұл партияның жобасын жасауды
сиез Шорай исламға сайланған қазақ
өкілдеріне тапсырды... Партия жоба­
сын жасап болтан соң өкілдер қазақ
облосной комитеттерінің қарауына
жібереді, онан кейін учредительное
собраниеге жиналған қазақ депу-
таттары қарап бекітеді. Қазақ саяси
партиясының жобасы жасалғанша
осы сиездің қаулылары учредитель­
ное собраниеге баратын қазақ депу-
таттарына наказ-аманат болады» де­
ген сияқты аса маңызды шешімдер
қабылданды. Сиез сонымен бірге
облыстардан бүкілресейлік Құрыл-
тай жиналысына жэне бүкілресей-
лік мұсылман сиезіне, «Шура-и ис-
ламға» депутаттыққа Ақмола, Се­
мей, Торғай, Орал, Жетісу, Сырдария,
Фергана, Самарканд облыстарынан
жэне Бөкей Ордасынан кандидаттар
тізімін ұсынды. Сиезде сонымен бір-
ге азаматтық, ауылдық азаматтық,
болыстық азаматтық, уездік азамат-
тық, облыстық азаматтық комитет-
тер жөнінде қаулы қабылданды. Бұл
комитеттер өз кезегінде осы сиезден
кейін Алаш қозғалысының өрістеуі-
не, Екінші жалпықазақ сиезінің ұй-
ымдастыруына, Алашорданың жер-
гілікті комитеттерінің құрылуына
137
көп еңбек сіңірді. Сиездің хаттамасы-
на төраға ретінде А.Байтұрсынұлы
қол қойды. Бұл тарихи сиез Алаш
қозгалысының жалпыұлттық сипат
алуына, жергілікті комитеттердің
ұлт-азаттық күрес жолында қарқын-
ды жұмыс істеуіне, «Алаш» партия-
сының құрылуына айрықша ықпал
етті. Сиездің ең басты қорытындысы
- сол кезеңдегі қазақ баласы тұтас
ұлт екендігін терең сезіндіріп, ортақ
мүддеге жұмылдырды.
Бірінші М емлекеттік дума - Ре-
сейдегі мемлекеттік басқарудың кон-
ституциялық-монархиялық жолға тү-
суін әйгілеген заң шығарушы жога-
ры өкілетті билік органы. 1906 ж. 27
сәуірден 9 шілдеге дейінгі аралықта
72 күн қызмет етті. 1905 ж. 11 жел-
тоқсандағы Сайлау заңы бойынша
Думаға 524 депутат қатысуы керек
еді. Сайлаудың шет аймақтарда кеш
өткізілуіне байланысты оның жұмы-
сына 499 депутат қатысты. 1-Мем-
лекеттік думаға қазақ өкілдерінен
4 депутат: А. Бірімжанұлы (Торгай
облысы), А. Қалменұлы (Орал об-
лысы), Ә. Бөкейхан (Семей облысы),
Ш. Қосшығұл (Ақмола облысы) сай-
ланды. Алайда қазақ депутаттары-
ның ішінде Бірімжанұлы жэне Қал-
менұлы қана дума жұмысына қатыса
алды. Дума мүшелері қатарында ка­
зак жерінен тысқары өңірлерден сай-
ланган С. Жантөрин (Уфа губерния-
сы) мен Д. Тұндыт (Астрахан губер-
ниясы) сияқты қазақ азаматтары да
болды. Қазақ депутаттары думадағы
мұсылман фракциясы құрамында
қызмет етті. Б.М.Д.-да ірі фракцияны
кадеттер құрады. Кадеттерді ұлттық
аймақтардың депутаттары да қолда-
138
ды. Думай ың құқын кеңейту, саяси
кешірім жариялау жөніндегі кадет-
тердің ниеті Ресей патшасы тара-
пынан қолдау таппады. Оған жауап
ретінде дума патша билігін тоқтату-
ды талап етті. Жер мәселесін талқы-
лау өте тартысты жүрді. Жағдай осы-
лай шиеленіскен соң, 9 шілдеде дума
патша жарлығымен таратылды.
Бірінші орыс төңкерісі - Ре­
сей империясында экономиялық
жэне саяси дағдарыстың салда-
рынан 1905-07 ж. болған төңкеріс.
1905 ж. 9 қаңтарда Санкт-Петер-
бургтегі «Қанды жексенбі» оқиға-
сынан бастау алған. Төңкерістің
өрши түсуі Ресей патшасын 1905
ж. 17 қазанда манифест жарияла-
уға мәжбүр етті. «Бостандық ма­
нифест) атанған бұл құжат кон-
ституциялық монархияны заңды
түрде бекітті, соның нәтижесінде
біршама демоктр. бостандық негіз-
дері жүзеге асырылды. Мемл. дума
шақырылды (қ. Бірінші Мемлекетті
дума, Екінші Мемлекеттік дума).
Б. о. т. Қазақ халқының ұлт-азат-
тық қозғалысының өрлеу, жаңа са-
тыға көтерілу кезеңін бастап берді,
ал саяси күрес болса, ең алдымен
Алаш қозғалысы
патшаға, отарлық билікке петиция
(арыз-тілек) жазып тапсыру түрін-
де көрінді. Отарлық тәуелділіктегі
Қазақ елінің мұқтажын білдірген
арыз-тілектер Оралдан, Қарқара-
лыдан, Жетісудан, т.б. жерлерден
келіп түсті. Жетісу обл-ның Лепсі
у. Қазақтары дайындаған пети-
цияға 1000 адам арнайы делега­
ция арқылы Санкт-Петербургтегі
үкімет орындарына тапсырылған
Орал жэне Торғай облыстары қа-
зақтары жазған петицияға 44 адам,
ал Қоянды жәрмеңкесінде өмірге
келген Қарқаралы петициясына
14,5 мың адам қол қойған еді. Осы
ж. қазақ зиялылары патша өкіметі-
не оппозицияда болған кадет-
тер партиясының тұғырнамасын
жақтап, 1905 ж. желтоқсанда Орал
қаласында «Қазақ конституциялық
демократиялық партиясын» құрды.
Б. о. т. тұсында Ә.Бөкейхан, Б.Қа-
ратаев, С.Жантөрин кадеттер пар-
тиясы құрамына кірді. Сондай-ақ,
осы кезеңде «Автономияшылдар
одағы» жэне «Ресей мұсылманда-
ры одағы» атты ұйымдар құрылған
болатын. Бұл ұйымдардың да қыз-
метіне қазақ зиялылары атсалысты.
 139
деп таныған депутаттардың 1906 ж.
9-10 шілдеде Выборг қаласына (бұр.
Ресей империясы, Финляндия жері)
жиналып, халыққа жолдаған үнде-
уі. Думаны тарату туралы патша
«Восточная Алашорда» - жарлыгына қарсы халықты салық
Шәкәрім атындағы Семей мемле- төлеуден, әскери міндеткерлікті өте-
кеттік университеті Алаштану орта- уден бас тартып, наразылык білдіру-
лығы дайындаған құжаттар жинағы. ге шақырган бұл үндеуге қол қой-
2010 ж. Семей қ.-сында жарық көрген, ған 200-ге жуық депутаттың басым
көлемі 20 б.т. Құрастырғандар Е.Сы- көпшілігін кадеттер партиясының
дықов, Г.Қасымова, Т.Шаңбай жэне өкілдері (120 адам) құрады. Олар-
басқалар. Бұл құжаттар жинағына дың арасында Ә. Бөкейхан мен С.
1917 ж. 15 наурызынан бастап 1937 Жантөрин де болды. 1907 ж. желтоқ-
ж. 21 тамызына дейінгі «Алаш» пар- санда үндеуге қол қоюшылар сотқа
тиясына, Алашорда үкіметіне, Алаш тартылып, олардың ішінде 167 адам 3
әскеріне, Семей облыстык қазақ ко- ай мерзімге абақтыга жабылып, енді-
митетіне, Алаш қаласына қатысты гі жерде Думаға мүше болу құқынан
мұрағаттық деректер енгізілген. айырылды.
Выборг үндеуі - Бірінші мемле-
кеттік Думаның таратылуын заңсыз
140
ш г ш 1883 ж. 10 сәуірден бастап «Тілде,
Гаспаралы Исмаил 1851 ж. Укра-
инада туған. Қоғам қайраткері, ой-
шыл, жәдитшілдіктің негізін салушы,
педогог, публицист. ¥лты - қырым
татары. Бақшасарай қаласындағы
мұсылмандық мектепте оқып, 1865­
1866 ж. Мәскеудегі
кадет корпусында
оқыды. 1867-1870
ж. Қырымдағы
«Занджерли» ме-
дресесінде оқы-
тушы болды. 1871­
1875 ж. саяхат
жасап, Еуропада, Египетте, Түркия-
да, Үндістанда, Түркістанда болды.
1876-1883 ж. Бақшасарай қаласы-
ның басшысы болды. 1881 ж. Ресей
өкіметінің орыстандыру саясатын,
білім беру жүйесін сынға алып, Ре­
сей империясы мұсылмандарының
рухани өсуіне мүмкіндік беруді та-
лап еткен «Русское мусульманство.
Мысли, заметки и наблюдения му­
сульманина» еңбегін жариялады.
Мұсылмандық мектептер мен ме-
дреселерде оқытудың мазмұнңн,
әдістерін жетілдіруді жақтап, оларға
діни сабақтармен қатар математика,
география, тарих, биология секілді
пэндердің оқытылу қажеттігін наси-
хаттады. Араб эліпбиінің дыбыстық
естілу ерекшеліктеріне қарай түрік
халықтарының тіліне лайықталуы
керектігін үсынды. Жәдиттік мектеп­
тер мен медреселерге арнап «Ховад-
жа субъян» («Балалар оқытушысы»),
«Краед турки» («Түрік хрестоматия-
сы»), «Рахбер муалими» («Мүғалімге
басшылық») оқу құралдарын жазды.
пікірде, істе бірлік» деген үранмен
«Тэржіман» газетін шығаруды қолға
алды. Осы басылым арқылы түрік
халықтарының азаттық күресте бір-
лікке жэне оларды ортақ әдеби тілге
көшуге үндеді. 1906 ж. «Ресей мұсыл-
мандар одағы» («Иттифақ ул-мусли-
мин») үйымының OK-не сайланды.
Мемлекеттік думадағы мұсылман
фракциясымен тыгыз байланыс ор-
натып, оның қызметінің нәтижелі
жүруіне қолгабыс жасады. 1910 ж.
Нобель сыйлығына ұсынылды. А.
Байтұрсынұлы, М.Дулатов жэне т.б.
қазақ зиялылары Гаспаралыны өзіне
ұстаз тұтты.
Генерал-губернатор - XVIII-XX
ғ. басындағы Ресейдегі жергілік-
ті басқарудың жоғары экімшілік
лауазымы. Бастапқыда құрметті
атақ ретінде қолданылды да, 1775
ж. бастап, реформаға сәйкес ресми
экімшілік лауазымы ретінде бекітіл-
ді. XIX ғ. қазақ даласын басқару ту-
ралы жаргыға жэне ережелерге сәй-
кес Қазақстан Ресейдің Дала гене­
рал-губернаторы на, Сібір генерал-гу-
бернаторына жэне Түркістан гене­
рал-губернаторы на бағындырылды.
Алаш қозғалысы түсында патшаның
генерал-губернаторлары ұлт-азаттық
қозгалысын эр кезде де басып, ұлт-
тық сананың оянуына жол бермей
келді. Алаш қозғалысы қайраткер-
лері баспасөз құралдарын ашу үшін,
эртүрлі жиындар үйымдастыру үшін
тиісті генерал-губернатордан рүқсат
алуы міндетті болды. Мәселен, 1913
ж. жалпықазақ сиезін үйымдасты-
 £ $ Л і.и е іи о в , Т > .К,ам забек.ц лы
руды көздеген Жанша Сейдалиннің
әрекеті генерал-губернатор тара-
пынан қадағаланып, мұндай жиын
ашуға рұқсат берілмеді. Сондай-ақ,
«Айқап» журналындағы, «Қазақ»
газетіндегі материалдар генерал-гу­
бернатор тарапынан үнемі бақылан-
ды. Кеңес үкіметінің орнауымен бұл
экімшілік лауазым жойылды.
Гимназия - жалпы орта білім бе-
ретін оқу орны. Алғаш рет 1538 ж.
Страсбург қаласында (Франция) ұй-
ымдастырылды. Гимназия түрінде-
гі оқу орындары ХҮІ-ХҮІІІ ғ. Батыс
Еуропаның көптеген елдерінде, XIX
г. Ресейде кең таралды. Гимназияның
сол кездегі білім беретін оқу орын-
дарынан айырмашылығы - ежелгі
Грекия мен Рим елдеріндегі мектеп-
тер үлгісімен классикалық тэлім-тэр-
бнё беруге багытталады. Гимнази-
яда латын, грек тілдері, сондай-ақ,
жаратылыстану пәндері оқытылды.
Гимназиялар ерлер гимназиясы жэне
қыздар гимназиясы болып бөлінді.
Қазақ жерінде гимназиялар XIX ғ.
ортасынан бастап ашыла бастады.
Мысалы, Әулиеатадағы ерлер гим­
назиясы (1913), Верный ерлер гим­
141
назиясы, Семейдегі ерлер гиназиясы
(1894), Қостанайдағы қыздар гимна­
зиясы (1895) т.б. атауға болады. 1918
ж. кеңес өкіметінің «Бірыңгай еңбек
мектептері» туралы ережесіне сэй-
кес, гимназиялар жалпы білім бе-
ретін екінші басқыш мектептерге ай-
налып, бірте-бірте жойылды.
Жәдит, Алаш қозғалысы кезінде
қайраткерлік танытқан тұлгалардың
біразы (М.Шоқай, М.Тынышбайұлы,
А.Тұрлыбайұлы, Н.Төреқұлұлы т.б.)
гимназия түлектері еді.
«Город Алаш» - Алаш қаласына
қатысты құжаттардың жинағы. 2010
ж. Семей қаласында жарық көрген,
көлемі 20 б.т. Шәкәрім атындағы
Семей мемлекеттік университеті
Алаштану орталыгы дайындаған
жинаққа алғы сөз жазган жэне құра-
стырган Е.Сыдықов. Жинаққа 1873
ж. бастап 1927 ж. дейінгі 150-ден
астам құжат енгізілген. Бұл құжат-
тарда Семей қаласының, кейінірек
Алаш қаласының тарихына қатысты
мол деректер кездеседі. Құжаттар-
да Алашорданың астанасы болған
Алаш қаласына байланысты тың
мәліметтер бар.
142
т ғ * ®
Габбасов Халел (Халиулла) Ах-
метжанүлы (1888, бұр. Семей обл.,
Семей уезі, Шаған болысы - 1931,
Ресей Федерациясы, Мэскеу) - Алаш
қозғалысының қайраткері. 1898-1909
ж. Семейде приход, орыс-қазақ мек-
тептерінде, гимназияда оқыған. 1910
ж. дейін Сейтен болысында мұғалім.
1910 ж. Мәскеу университетінің заң
факультетіне түсіп, 1911 ж. студент-
тер ереуіліне қатысқаны үшін оқудан
шығарылған. Осы ж. Мэскеу уни-
верситетінің физика-математика фа-
культетіне оқуға түсіп, 1915 ж. алтын
медальмен бітірген. 1915-1917 ж. Ор-
талық ұсақ кредит басқармасының
Семей қаласындағы бөлімшесінде
есепші, Мемлекеттік банктің Семей
облыстық бөлімшесінде инспектор
қызметтерін атқарған. 1917 ж. Семей
облыстық Қазақ комитеті төрағасы-
Алаш қозғалысы
ның орынбасары, облыстық земство
басқармасының мүшесі. 1917-1919 ж.
«Сарыарқа» газетінің редакторы. Се­
мей облыстық қазақ сиездерін өткізу-
ді ұйымдастыруға белсене қатысады.
I Жалпықазақ сиезінде Бүкілресейлік
Құрылтай жиналысына мүшелікке
кандидат ретінде үсынылды. 1917 ж.
қазан айынан бастап Алаш партиясы
Семей облыстық комитетінің төраға-
сы қызметін атқарды. II Жалпықазақ
сиезінде Алаш милициясын құру
жайында баяндама жасайды. Ала-
шорда үкіметі құрамына сайланды.
1918 ж. қаңтардан Семей облыстық
жер басқармасы төрағасының орын­
басары. 1918 ж. 20 наурызда Алашор-
да үкіметінің тапсыруымен телеграф
арқылы И.В.Сталинмен сөйлесіп,
кеңес үкіметімен келіссөз жүргізеді.
Ұлттарға өзін-өзі билеу құқығын
беруді талап етті. 1920 ж. губерни-
ялық төңкерістік комитетінің ұлттық
бөлімінде қызметкер, губерниялық
земство басқармасы алқасының мү-
шесі, Қазақ рев.комитетінің Сібір рев.
комитетіндегі өкілетті өкілі, Қазақ
рев.комитетінің мүшесі, 1921-1923 ж.
Қазақ АКСР ОАК жанынан Ақмола
жэне Семей облыстарын қабылдап
алу үшін құрылған төтенше комис-
сияның мүшесі, губерниялық атқару
комитеті жер бөлімінің меңгерушісі.
1924-1925 ж. Алаш (Жаңа Семей) ау-
дандық ауыл шаруашылығы одағын-
да қызмет атқара жүріп, қоғам-
дық-мэдени шараларға араласады.
1924 ж. 29 желтоқсанда география
коғамының үйымдастыруымен өткен
Абайды еске алу кешінде «Абайдың
өмірбаяны» тақырыбында баяндама
жасады. 1926 ж. ақпанда Қазақ АКСР
 ^ ^ К іл е ім о в , Т > .Қ,ам забек.ц лы 143
Жоспарлау комиссариаты на қызмет- тиясының бағдарламасы мен шарт-
ке шақырылып, төралқа мүшесі, сек­ намасы негізіне Семейдегі қазақ ко­
тор меңгерушісі, ғылыми қызметкер митет! дайындаған бағдарлама мен
қызметтерін атқарды. 1930 ж. «халық шартнаманың ұйытқы болуына да
жауы» деген айыппен тұтқындалып, эсер жасады. Ең бастысы осы Семей
ОГПУ «үштігінің» 1931 ж. сәуірдегі сапарында Ә.Бөкейхан қазақ халқы-
шешімімен өлім жазасына кесілді. ның елдік пен азаттық жолында ұй-
Мэскеу түрмесінде атылды. 1988 ж. ыса алатындығын дәлелдеген эйгілі
ақталды. сөзін айтты. Қазақ зиялылары ұлт-а-
Ғ абдуллин Кенжеғали (1896, заттық жолында ұлы тұлғаның қол-
Орынбор обл., Қуандық ауд., Әлім- даушысы болып қалатындықтарын
бет а. - 1937) - Қазан қаласындағы дәлелдеп берді. С.Торайғырұлының
жаңа әдіспен оқытатын «Мұхамма- мақаласы Алаш қозғалысының ка­
дия» медресесінен білім алған. Ел зак мемлекеттігін қалпына келтіруде
ішінде бала оқытумен айналысады. атқарған тарихи сәтін табиғи болмы-
1912-1914 ж. Қазан қаласынан «Ислам сымен қаттап кеткен құнды мұрасы
негізі» атты аударма еңбегін, «Қазақ болып қала береді.
балаларына жәрдем» деген қазақша «Ғасыр саңлағы» - Р.Имахан-
әліппені, «Өнеге яки нәмуне» деп бетованың монографиясы. 2010 ж.
аталатын дауыстап оқуға арналған Астана қаласында жарық көрген,
оқу құралдары шыққан. «Қазақтың көлемі 19,0 б.т. Мұрағат деректері
қамы» және «¥ран» атты өлеңдер негізінде жазылған бұл зерттеуде А.
жинақтары бар. 1918-1919 ж. Алаш Байтұрсынұлының шығармашылық
қозғалысына белсене қатысқан. ғұмырбаяны зерттелінген. Алаш
Кеңестік дэуірде баспасөз, білім беру көсемінің өмірбаяндық деректері,
салаларында еңбек еткен. шығармашылық мұрасы, жаңадан та-
«Ғалиханның Семейге келуі» былған туындылар жөнінде мәлімет-
- Алаш ақыны С.Торайғырұлының тер жинақталып берілген.
алғаш рет «Сарыарқа» газетінде «Ғүлама қоғамы» - 1917 ж. ақпан
(1917, 30 қазан, № 18; 1917, 13 қараша, төңкерісінен кеиін Түркістан өлкесін-
№ 20) жарияланған елшілдік рухта де жергілікті халықтың мүддесін
жазалған мақаласы. Мақала Алаш қорғау мақсатында құрылған қоғам-
көсемі Ә.Бөкейханның 1917 ж. 21 қа- дық-саяси ұйым. Серэлі Лапин төраға-
занында Семей қаласына келуіне ар- лық еткен. Қоғам Уақытша үкіметтің
налған. Алаш жетекшісінің Семейге Түркістан комитеті жанынан «Мах-
келуі — Алаш қозғалысы тарихын- кама-и шариат» (Шариғат мекемесі)
дағы айтулы оқиға. Ә.Бөкейхан осы деген атпен өкілдер мэжілісін (сенат
кезде қазақ халқының шын көсемі құруды), Бүкілресейлік құрылтай жи-
ретінде мойындалды. Бұл сапар Се­ налысы мен болашақта құрылуға тиіс
мей қаласының Алашорда автономи- Бүкілресейлік парламент тарапынан
ясының астанасы болуына тікелей Түркістанға қатысты шығарылатын
ықпал етті. Сондай-ақ «Алаш» пар- заңдары осы шариғат мекемесінде
144
бекітуді талап етті. Ташкенттегі ха-
лық бұқарасы арасында зор беделге ие
болғанына қарамастан, «Ғұлама қоға-
мы» бұл талапты Түркістан Ресейге
тэуелділіктен біржола құтылғанда
ғана жүзеге асыруға болатындығын
ескермеді. Осыған байланысты сол
тарихи кезеңде қалыптасқан саяси
жағдайда байыптылық танытуды
жақтаған «Шуро-и-ислам» ұйымымен
араздасты. Түркістан өлкесі мұсыл-
мандарының орталық кеңесінің «Шу-
ро-и-ислам» ұйымымен ымыраға ке-
луге шақырған ұсынысына құлақ ас-
пады. «Ғұлама қоғамы» Түркістан өл-
кесіне ұлттық-территориялық автоно­
мия берілуін жақтады. 1917 ж. 6 жел-
тоқсанда Түркістан автономиясына
қолдау корсету мақсатында Ташкент
қаласында өткен митингіге «Ғұлама
қоғамы» өкілдері де қатысты. Түр-
кістан автономиясы қүлағаннан кейін
бұл қоғам кеңестік билікпен келісіп
жүмыс істеуге ризалық танытты.
Ғылмани Сәдуақас - діни қай-
раткер, ақын, арабтанушы. 1890 ж.
Ерейментаудың Малтабар ауылын-
да туған. 1907 ж. бастап Ахмед Ғұс-
манұлының медресесінде алты жа-
рым жыл оқып, діни білім алған.
1916 ж. маусым жарлығына дейін
Сілеті еліндегі медреседе бала оқы-
тып, шэкірт тәрбиеледі. С. кейін
де халықтан көмек алып медресе
Алаш қозғалысы
ашып, шәкірттерге діни дэріс беріп,
мешітте имамдық етті. 1929-1934 ж.
эртүрлі саяси науқандардың қуға-
нына ұшырап, 1934 ж. Омбы об-
лысы, Любин ауданына бас сауға-
лаған. 1946-1952 ж. Ақмолада на-
мазхандардың басын құрап, мешіт
ұстаған. 1952-1972 ж. Қазақстан
қазиятының қазиы қызметін атқар-
ды, сондай-ақ Орта Азия жэне Қа-
зақстан діни басқармасының мү-
шесі болды. 1970 ж. «Құран тура-
лы жала мен өтіріктер» атты кітап
жазды. Тағы бір үлкен еңбегі - 110
мыңдай сөзді қамтыған арабша-қа-
зақша сөздігі. Үшінші көлемді еңбе-
гі - билер мен шешендік сөздер жи-
нағы. Құран Кэрім аяттары мен ха-
дистердің қазақша тэфсірлері, діни
сауалдарға қайтарылған жауапта-
ры, діни уағыздар, мэулід өлеңдері,
аудармалары да қомақты дүние.
Қазақстан Ғылым Академиясының
тапсырмасымен әл-Фараби шығар-
маларын араб тілінен тікелей қазақ
тіліне аударған. 1972 ж. Алматыда
қайтқан. Сүйегі Кеңсай зиратына
қойылған. Өлеңдері, жазғандары
жәдит, Алаш идеясымен ұштасады.
Е ¥У «Алаш» мэдениет және руха-
ни даму институты оның шығар-
маларын 1 том етіп даярлап, басып
шығарды (2010).
 SfJR iueiM o6, Т ).К ,а м з а б е к ц л ы
Дала генерал-губернаторлығы
— Ресей империясының XIX ғ-дың
соңы мен XX ғ-дың алғашқы шире-
гінде болған экімшілік аймағы. 1882
ж. 18 мамырда құрылған. Орт.-Ом-
бы қаласы болды. Д. г.-г.-на Ақмола,
Семей, Жетісу облыстары қарады.
1891 ж. 25 наурыздағы «Дала ере-
жесі» бойынша оған Орал, Торғай
облыстары қосылды. Д. г.-г. шығы-
сында Қытаймен, оңт-нде Түркістан
генерал-губернаторлығының Ферға-
наға жэне Сырдария облыстарымен,
батысында Бөкей ордасы мен Самар
губ.-ларындағы Орал казак әскер-
лерінің жерімен, солт.-нде Самара,
Орынбор, Тобыл, Томск губ.-ларымен
шектеседі. 1897 ж. Жетісу облысы Д.
г.-г.-нан Түркістан генерал-губерна-
торлығы құрамына енді. Д. г.-г. пат-
ша өкіметі құлатылғаннан кейін та-
ратылды (1917).
Далалық өлке - «Орынбор жэне
Батыс Сібір генерал-губернатор-
лықтарының далалық облыстарын
басқару жайлы Уақытша ережеге»
сәйкес 1868 ж. 21 қазанда Қазақстан
аймағы Түркістан, Орынбор жэне
Батыс Сібір болып, 3 генерал-губер-
наторлыққа бөлінді. Бұлар ресми
түрде «Далалық өлке» аталды. Дала-
лық өлкеге 4 облыс кірді. Олар: Орал
жэне Торғай (Орынбор генерал-гу-
бернаторлығы) облыстары. 1891 ж.
25 наурызда Ақмола, Семей, Жеті-
су, Орал жэне Торғай облыстарын
басқару ережесі шықты. Бұл ереже
бойынша Орынбор жэне батыс Сібір
145
генерал-губернаторлықтарының ор-
нына жоғарыда аталған облыстарды
қамтыған. Дала генерал-губернатор-
лығы құрылды.
«Дәуір ақыны» - қазақтың ұлы
ақыны Сұлтанмахмұт Торайғыровқа
арналған жинақ. 2002 ж. Алматы
қаласында жарық көрген, көлемі 19
б.т. «¥лы тұлғалар» ғылыми-ғұмы-
рнамалық сериясы негізінде Орта-
лық ғылыми кітапхана дайындаған.
Жинақтың бас редакторы С.С.Қо-
рабай, құрастырған Ф.Бектұрбеко-
ва. Жинаққа ақынның таңдамалы
шығармалары, ақынның өмірі мен
шығармашылығы жайындағы ғылы-
ми еңбектер жэне библиографиялық
көрсеткіш енгізілген.
Доғал шайқасы, Доғал Үрпек
соғысы - 1916 ж. ұлт-азаттық кө-
теріліс кезіндегі торғай көтеріліс-
шілерінің Ресей үкіметін жазала-
ушы жасағына қарсы соңғы соғысы.
Шайқас 1917 ж. 22-23 ақпан кун-
дер! Доғал қопасы мен Үрпек қоны-
сы аралығында болған. Тургенев
басқарған 13-орынборлық казак пол-
кі Торғай-Жыланшық өзендерінің
бойындағы көтерілісшілерді жою-
ды мақсат етті. Бұл қарулы полк 22
ақпанда Доғал аңғарында көтеріліс-
шілерге қарсы соғыс бастады. А.И-
манов бастаған көтерілісшілер осы
жауға 20 мың сарбазбен қарсы
тұрды. Олардың қатарында білтелі
мылтық, бердеңкелермен қару-
ланған 171 мерген болды, қалғанда-
ры айбалта, қылыш, найза, шоқпар
ұстаған атты сарбаздар еді. Күші ба-
сым жазалаушылар жасағына қар-
сы екі күнге созылған ауыр айқаста
Амангелді батырдың қолбасшылық
146
қабілеті айрықша көрінді. Дұшпан
шебіне оқыстан шабуыл жасау, күт-
пеген жерден тосқауыл қою, жазала-
ушыларды оппа қарға, ж.мға түсіріп,
тез шегініп кету сияқты тапқыр
ала-әрекеттер жасап бақты. Ақы-
ры 23 ақпан күні екі жақтан да атыс
тоқтатылды. 24-25 ақпанда Тургенев
полкі Торғайға шегінуге мэжбүр бол-
ды. Доғал шайқасы Торғай көтеріліс-
шілерінің ұйымдық жағынан бекіп,
соғыс шеберлігін меңгерген қарулы
күшке айналғанын көрсетті. Көп ұза-
май Ресейде Ақпан төңкерісі жүзеге
асырылды да, Торғайдағы жазала-
ушы жасақтардың шапқыншылықта-
ры тоқтатылды. Сөйтіп, Торғай кө-
терілісшілері өздерінің алдарына
қойған мақсатын орындап шықты.
Қазір Доғал шайқасы болған жерлер-
ге ескерткіш тақталар орнатылған.
Досжанов Сағы ндық (т.ж.б. -
ө.ж.б) - Алаш қозғалысына қаты-
сушы қайраткер. 1900 ж. Орынбор-
дағы Қырғыз (қазақ) оқытушылар
мектебін бітірген. Ы.Алтынсарин
шэкірті ретінде ағартушылық қыз-
мет атқарған. Орынборға жақын То-
марөткел деген жерде жэне Бұрты
болысында екі кластық орыс-қырғыз
(қазақ) училищесін ашып, қазақ ба-
лаларын оқытып, шәкірт тәрбиелей-
ді. Ойыл, Қобда жэне Қалмаққы-
рған деген жерлерде мектептер ұй-
ымдастыруға қатысады. Қазақ ағар-
тушылығының айтулы өкілі бола
жүріп, Алаш қайраткерлерінің елдік
мүраттағы мемлекетшілдік кемел
істеріне қолдау білдіреді.
Досжанова А ққағаз (25.05.1893,
бұрынғы Орынбор губерниясы,
Торғай обл. Ақтөбе уезі, Бөрте б. сы
5-ауылы. - 21.01.1932, Шымкент қ.)
- қазақ әйелдері арасынан шыққан
алғашқы дәрігер-
лерді бірі. 1914 ж.
Орынбордағы әй-
елдер гимназия-
сын бітірген. 1914
ж. Мәскеу меди­
цина курсына қа-
былданады. 1917
ж. қазақ зиялылары ұйымдастырған
Мәскеудегі Татар слободасындағы
медреседе өткен бас қосуға қатысып,
мұсылман елдерінің азаттығы тура-
лы баяндама жасайды. 1917 ж. 1-8 ма-
мырда Мәскеуде өткен Бүкілресейлік
мүсылмандар сиезіне қатысып, мү-
сылман әйелдерінің мұң-мұқтажын
жоқтап сөз сөйлейді. 1918 ж. сырқат-
танғандықтан елге қайтады. 1920 ж.
Томск медицина институтына оқуға
түседі. 1921 ж. Ташкенттегі Орта
Азия мемлекеттік университетінің
медицина факультетіне ауысады.
1922 ж. тэмамдайды. Оқи жүріп
ординатор-дәрігер болып қызмет
істейді. Медицина тақырыбындағы
мақалалары «Әйел теңдігі», «Абай»,
«Жас азамат» басылымдарында жа-
рияланған. элеуметтік, жалпыұлттық
тақырыпта мақалалар жариялайды.
1928-1929 ж. Ташкент қаласында Г.Ас-
пандияровамен қызметтес болады.
1930 ж. отбасымен Алматыға көшіп ке-
леді. № 1 ауруханада гинеколог болып
жүмыс істейді. Ел ішін жайлаған безгек
ауруына қарсы емдеу ісіне күш-қайра-
тын салады. Сыркаттарды емдей жүріп
өзі де сол аурудан көз жүмады.
Досмүхамедов Жанша (Жаһанша)
(1885 т.ж., қ. Сырым ауд. Бұлдырты а„
Тамды ө.бойы ө.ж.б.) - қазақ халқы-
 S fJ R iu e iu o e , Т ).Қ ,а м .зсіб е кц л ы 147
ның көрнекті мемлекет қайраткері, Жалмұхамед Сүйінтұрұлы, Нұрғали
жоғары білімді алғашқы заңгер- Ипмағамбетов, Нұрғали Досбайұлы,
Ғұбайдолла Бердиев, Шабһазкерей
Күсепқалиев сияқты болашақ қоғам
қайраткерлерімен жақындасып, осы
топ әсерімен алғашқы саяси-қоғам-
дық көзқарастарын қалыптастыра
бастады. 1904 ж. училищені үздік
бітіріп, 1906 ж. белгілі қоғам қайрат-
кері, заңгер Бақытжан Қаратаевтың
ақылымен Санкт-Петербург уни-
верситетінің заң факультетіне түсті.
Осы оқу орнында орыс жэне Батыс
ғалым-заңгерлерінің озық ойлы
бөлігінің еңбектері ықпалымен заң-
дық-құқықтық қоғам жетістіктеріне
көз жеткізіп, қазақ тәрізді дамудың
төменгі сатысында қалған ел үшін
ескі кереге биліктен азаматтық-заң-
лерінің бірі, саясаткер. Әкесі Досмұ- дық билік түріне көшудің аса қажет
хамед Жайық өңіріне аты мэлім дәу- екендігін ұғынды, С.А. Андреев­
летті, көзі ашық, көшелі кісі болған. ский, Н.П. Карабчевский, А.Ф. Кони,
Д. бала кезінде ауыл молдасынан Ф.Н.Плевако, В.Д. Спасович секілді
хат танып, жалдама жәдид мұғалімі- Ресейдің атақты сот шешендерінің
нен, кейін болыстық орыс-қазақ мек- өмірі мен қызметін зерттеп, болашақ
тебінен білім алды. 1896 ж. Орал қызметіне керек шешендік өнердің
қаласындағы реальдық әскер учи- қыр-сырын меңгерді.
лищесінің дайындық класына қа- 1911 ж. СПб университетін үздік
былданды, эскери дайындықпен ка­ бітірген Д. Оралға келіп заңгерлік
тар дүниәуи пэндерден сабақ берген қызметке орналасты, бірақ білімді
Ескоев, Михайлов, Звябин, Глизен- қазақ жасының жергілікті «Ураль­
гер тэрізді мұгалімдерден тиянақты ский листок» газетінде жер мәселесі-
білім алып, үздік оқыды - кластан не байланысты жарияланған батыл
класқа емтихансыз көшіріліп, мақтау пікірлі мақалаларының сескенген
қағаздарына ие болды, есімі учи- Орал генерал-губернаторы Орал гу-
лищенің Қүрмет тақтасына жазыл- берниясында тұруға тыйым салып,
ды. Д. училищедегі эуесқой драма Том қаласына қызметке жіберді. Д.
үйірмесінің жұмысына, «Ревизор» 1911-1917 ж. аралығында әуелі адво­
тэрізді пьесаларды сахналауға қа- кат, кейін Том округтік сотының Ка-
тысты, әдеби шығармаларды мэнер- инск уезі бойынша прокуроры болып
леп оқуымен көзге түсті. Осы оқу қызмет атқарды. Осы өңірдегі жэне
орнында Д., Халел Досмұхамедов, қазақ даласындағы сот процестеріне
148
қатысып, прокурор жэне адвокат
ретінде күрделі істердің үдесінен
шыға білді. Д. есімі Жайық бойын-
дағы белгілі би Шойтас Бэдікұлының
ісіне қатысуымен де елге мэлім бола
түсті. 1916 ж. дүрбелеңі тұсында ел-
дің самодержавие өкілдерінің зор-
лық-зомбылығына наразылық біл-
діріп, бассыздықты заң жолымен
тыюға әрекет етті. Сол ж. аяқ шенін-
де Б.Қаратаев, Ж.Сейдалинмен бірге
Петроградқа арнайы сапар шегіп, ІҮ
Мемлекеттік Дума алдына қазақ жі-
гіттерін тыл жұмысына алуды шеге-
ре тұруды мәселе етіп қойды.
Өмірінің Том кезеңінде отставкадағы
генерал Черняев (Шымкент) маңын-
да земство бастығы болған Констан­
тин Колоссовскийдің қызы Ольгамен
(Янга) танысып, оны өзіне өмірлік
жар етті. 1917 ж. Ақпан революция-
сынан кейін Каине уездік атқару ко­
митет! төрағасының орынбасары бо-
лып тағайындалды. Сол ж. наурыз
айында демалыс алып, Оралдағы
Уақытша Қазақ комитетінің арнайы
шақыруымен елге келді, комитеттің I
Қазақ Орал облыстық сиезін жинау
жөніндегі жұмысына қатысты. 1917
ж. 19-22 сәуір аралығында өткен ай-
тылмыш сиезге қатысушы 800 деле­
гат тарапынан бір ауыздан сиезд
төрағасы болып сайланды. Д.
ұсынған бағдарламамен жүрген сиезд
Жайық қазақтары үшін өмірлік
маңызы бар бірқатар қарар қабылда-
ды, соның ішінде тұрақты Жайық
сырты облыстық қазақ комитеті сай­
ланды, жаңадан жергілікті басқару
құрылымы белгіленді. Сиезд Ж.Д.-
ты Мәскеуде өтетін I Бүкілресейлік
мұсылман сиезіне делегат етіп сайла-
Алаш қозғалысы
ды. Бұл тұстағы саяси платформасы
- Уақытша үкіметті қолдай отырып,
Ресей құрамында қазақ елін автоно-
миялы ел ету жэне осы мұрат жолын-
да елдің ықпалды, белгілі адамдары-
ның қолдауына сүйену болды. I Об-
лыстық сиезд тұсында осы ойдағы
Д.-қа бұрынғы Дума депутаты Ал-
пысбай Қалменовтің жэне Ғаббас
Жетпісов, Хайырша хазірет Ахмет­
жанов сияқты ел ағаларының ықпа-
лы күшті болды. 1917 ж. Мәскеуде,
көпес Асадуллаев үйінде өткен I
Бүкілресейлік мұсылман сиезінде
Досмұхамедов ерекше белсенділі-
гімен танылды. Сиезд оны Ресей мұ-
сылмандарының кеңесі - Бүкілресей-
лік «Шуро-и-ислам» комитеті төраға-
сының орынбасары етіп бірауыздан
сайлады. Осы сапар сондай-ақ Уақыт-
ша үкіметтің Құрылтай жиналысы
жөніндегі заң жобасын әзірлейтін
Айрықша Кеңесіне (Предпарламент)
мүше болып енді. 1917 ж. жазда жэне
желтоқсанда өткен I жэне II Жал-
пықазақ сиездерінде Орал қазақтары
атынан делегат болып қатысып,
соңғы сиезде Алаш-Орда үкіметіне
(Уақытша ұлт кеңесіне) мүше, «Шу-
ро-и-исламға» II Жалпықазақ сиезі
атынан өкіл болып сайланды. Орал
облысынан Құрылтай жиналысына
депутаттыққа кандидат жэне сол ж.
тамызда Киев қаласында өтетін Фе-
дералистер сиезіне делегат болып
белгіленді. Өмірінің Петроград ке-
зеңінде I Жалпықазақ сиезінің қау-
лысына сәйкес «Шуро-и-исламдағы»
қазақ өкілдерімен бірге қазақ үлттық
саяси партиясының (болашақ « Алаш»
партиясының) бағдарламасын түзу
ісін қолға алды, Бас Жер комитетін-
 <£?ЗЧіиешов, Т ).К ,ам заб екц и ы
дегі, Ішкі істер министрлігіндегі, Сот
министрлігінің Халық соттарына өз-
геріс енгізу кеңесіндегі, Оқу мини­
стр! жанындағы Халық комитетінде-
гі қазаққа қатысты істермен айналы-
сты, сондай-ақ, Ресей мұсылман қай-
раткерлері арасында өрбіген келешек
мұсылман мемлекеттік түзімінің
конфедеративтік жэне федеративтік
тұрпаты жөніндегі пікірсайысқа бел-
сене араласып, соңғы түзім түрін
қолдады. Петроградтағы Қазан төң-
керісін көзімен көрді, Кеңес
өкіметінің алғашқы айларында Сов­
нарком төрағасы В.И.Ленинмен жеке
басының таныстығын пайдаланып,
оған Петроград Көпшілік кітапхана-
сында сақтаулы тұрған ислам дүни-
есінің жэдігері - халиф Осман жиғы-
зған Кұран кэрім нұсқасын қайтару
жөніндегі «Шуро-и-ислам» коми-
тетінің тілегін жеткізіп, бұған рұқсат
алды. 1869 ж. кітапханаға губернатор
фон Кауфман тапсырган Қасиетті
Құран нұсқасы (гылымда «Самарқан-
дағы қия куфа жазулы Құран» деп
аталады) В.И.Ленин өкімімен ал-
дымен Уфаға, кейін Тәшкенге жет-
кізілді. Петроград кезеңі Ж.Д.-тың
бұдан соңғы саяси платформасына
бірқатар эсерін тигізген. Атап ай-
тқанда, 1918 ж. ақпанда (жаңа стиль-
мен) Қаратөбе елді мекенінде өткен
III Қазақ Орал облыстық сиезінде фе-
дерациялық негізде ұлттық-мемлекет
құрылым түзу мэселелерімен қатар
Ресейдің орталық бөлігімен қа-
рым-қатынас жасау, Мәскеуге делега­
ция жіберу мәселесі талқыланған.
Бұл ойға 1918 ж. көктеміндегі өкімет
ау ысулар тұсында орталық А лаш-Ор-
да үкіметінің Кеңес өкіметімен бай-
_________________ 149
ланыс жасау ниеті
дөп келеді де, 1918
ж. сәуірдің басын-
да Алаш-Орда
шешімімен Ж.Д.
бастаған Алаш-Ор­
да делегациясы
Мэскеуге келіп,
Халық Комиссарлары Кеңесінің жэне
¥лт істері халық комиссариатының
басшыларымен (В.И.Ленинмен жэне
И.В.Сталинмен) ұлттық автономия
жариялау жөнінде келіссөз тұйыққа
тірелгеннен кейін де Ж.Д. бастаған
делегация Совнаркомда Алаш-Орда
өкілдерінен тұратын Қазақ комисса-
риатын құру жұмыстармен айналы-
сты, оган қоса Орал земство басқар-
масы мен Кеңес өкіметінің саяси-ша-
руашылық бағытында келісімге келу
жолдарын іздестірді. Совнаркомның
Кіші коллегиясында бірқатар уақыт
жұмыс істегеннен кейін, сәуір айы-
ның орта шеніне таман әлгіндей екі
жақты келісім-шартқа қол қойылды.
Шарт бойынша Орал Қазақ земство-
сы завод комитеті басқаруындағы
Доссор мұнай кэсіпшілігін араға кеп-
іл ретінде қоя отырып, Кеңес жағына
ет-май, аяқты мал беруге, ал Кеңес
жагы оларды тасып әкелетін күш-
көлік түрінде 200 ат-арба, 50 автома­
шина жеткізуге міндеттенді. Аванс
ретінде оралдықтарға 12 млн. can
ақша табысталды. Қайтар жолда Са­
ратов стансасында делегация мүше-
лері болыневиктер тарапынан
тұтқындалып, қаржы тәркіленді,
алайда Д.-тың Кеңес өкіметіне жақта-
стығын дэлелдей білуінің, диплома-
тиялық жұғымдылығының жэне
оның Саратов жұмысшы депутатта-
150
ры кеңесінің төрағасы, университет-
тен таныс Антоновпен арадағы
келісімнің арқасында делегация бо-
санып шығып, Оралға жетті. Қаржы-
ның дені Доссорды бақылауына
алған Гурьев қазақ үкіметіне табы-
сталып, қалғанына мануфактура
бұйымдары, шай сатып алынды.
Оралға келісімен Д. Орал Әскер
үкіметі тарапынан тұтқындалды.
Алайда Д. бұл жолы да саяси іл-
кімділік танытып, элгі тығырықтан
да сытылып шықты. Нәтижесінде
1918 ж. сәуірдің аяқ шенінде Казак
Әскер үкіметі мен Орал Қазақ зем­
ство басқармасы арасын әскери-саяси
одақ жөнінде келісімшарт жасалды.
Оқиғалардың даму барысын, қалып-
тасқан нақты ахуалды, күштердің
арасалмағын дұрыс сараптап, сал-
мақтай білу Д.-ты болашақ ұлттық
мемлекеттік құрылымды текетіре-
скен екі жақтан да мойны қашық
Жайық сыртына, қазақ ауылдары
арасына көшіру жөнінде ойға әкеп
тіреді. Таңдау Д. туып-өскен өңірдің
кіндігі, ең бастысы - барыс-келіс,
алыс-беріске ұрымтал Жымпиты қа-
лашығына түсті. Бұл таңдаудың
дұрыс болғанын өмір көрсетті. Бір
жыл ішінде адал да тура мінезімен,
шешендігімен, алғыр саясаткерлі-
гімен ел құрметіне бөленіп үлгерген
Д. 1918 ж. мамырда Жымпитыда өт-
кен ІҮ Қазақ Орал облыстық сиезін-
де төрағалық етіп, осы сиезде Орал
губерниясының Жайық сырты бөлі-
гін біріктірген дербес экімшілік бір-
лік - «Ойыл уэлаяты» Уақытша
үкіметінің төрағасы болып сайлан-
ды. Алаш жолындағы бүкіл қызметі
алғаш рет заңды түрде осылайша
Алаш қозғалысы
рәсімделген Ж.Д. сыртқы күштермен
ымыраға келу, ішкі күштермен ұлт-
тық бірлікті сақтау саясатын шебер
жүргізе отырып, түптеп келгенде, II
Жалпықазақ сиезінің ұлттық-ау-
мақтық автономия құру жөніндегі
шешімін аз уақытта жүзеге асыра
білді. Тұтас алғанда, бұл кезеңде Д.
айтылмыш сиездің майдандасты
отырған елді текетірескен күштердің
шапқыншылығынан, тізе баты-
руынан қорғау позициясын ұстанса
да, түптеп келгенде, ақтар жағына
бүйрегі бұрды, большевиктер ойға
алған түзім қазақтың ұлттық мүд-
десіне қиғаш келетінін ағатсыз түсін-
ді. Сөйте тұра майдан шебі уэлаят
шекарасынан тыс тұрғанда өздерінің
екі жаққа да бейтарап қалатынын,
алайда казактар өздерін қорғау
арқылы уэлаят шебін де қорғайты-
нын, сондықтан Уәлаят үкіметі казак
әскеріне күш-көлікпен, азық-түлікпен
көмектесе алатынын, есесіне Ойыл
уэлаяты қару-жарақ, әскери киім-ке-
шек талап ететіндіктерін мәлімдеді.
Осындай саясатты Д. өзі мүшесі бо­
лып саналатын социалист-революци-
онерлер (эсерлер) толыққа жуық
құрамын жасақтаған Самарадағы
Құрылтай жиналысы мүшелері Ко-
митетімен (Комуч) арадағы қа-
рым-қатынас кезінде де шебер пайда-
лана білді. Осы оймен Д. 1918 ж. қы-
ркүйекте Қазақ атқару комитеті
атынан Комучке мүше болып кірді.
Сонымен бір мезгілде ол Құрылтай
жиналысы жиналғанша не жал-
пымемлекеттік өкімет билігі
қүрылғанша Ойыл Уэлаяты өз еге-
мендігін сақтайтынын, ал Комучты
билігі Самар губерниясы шсгіндо
 S f f liu e iu o e , Т ).Қ ,а м з а б е щ л ы 151
жүретін құрылым ретінде таниты- билікті бермеді. 1919 ж. тамыздың
нын мәлімдеді. Ақыры 1918 ж. қыр- аяқ шенінде Омбыда Колчактың қа-
күйектің аяқ шенінде Комуч былдауында болып, атаман Тол­
Алаш-Орданың құрылуы жөнінде стовка А.О. әскеріне басшылық жаса-
Декларация қабылдауға мэжбүр бол- уда қосымша құқық берілуін сұраған
ды. Кеңірек алғанда, Д.-тың Ко- Орал Казак әскері мен Орал Войско
мучпен арадағы одақтық байланысты үкіметінің бастамасы болды. 1919 ж.
қолдауына Комучтың демократи- майдан шебіндегі оқигалар Д.-тың
ялық федеративтік республика идея- дербес эрекет етуіне мүмкіндік бер-
сын ұстануы жэне Д. сияқты өздері меді. Алайда бұдан соң майдан бары-
үлкен үміт артқан Құрылтай жина- сының күрт өзгеріп, казак эскерінің
лысының болыпевиктер тарапынан жагдайының нашарлауы Д.-ты Уәла-
күшпен таратылуына деген нараз- яттағы бүкіл билікті бір қолға шоғы-
ылығы негіз болды. Осы оймен Д. рландыруға мэжбүр етеді. 1919 ж. ба-
1918 ж. 8-23 қыркүйекте өткен Уфа сында ол Батыс бөлімше үкіметін
кеңесіне белсене қатысып, Директо- Ойылға көшіріп, өзі Жымпитыда
рияның Старейшиналары құрамында Қорғаныс комитетін құрды, сонымен
жұмыс істеді. Кеңес күндері .Д. бір мезгілде Жоғарғы сотқа төраға-
бастаған Уэлаят делегациясы орта- лық етіп, Батыс бөлімшенің Әскери
лық Алаш-Орда үкіметінің төтенше бөліміне басшылық жасады. Осынау
мәжілісін өткіздіріп, Ойыл уэлаяты алмағайып шақта Д. әскери өнерде де
үкіметін таратып, оның орнына бү- дарынды екендігін танытты - Қызыл
гінде «Батые Алаш-Орда» деген ком­ армия басшылығының Батыс бөлім-
позит атау алған ірі әкімшілік бірлік шені өз жағына шығаруға тактика-
- Алаш-Орданың автономиясының лык; тұрғыдан мүдделі екендігін тап
батыс бөлігін басқару жөніндегі басып таныған ол Кеңес өкіметі
бөлімшесін құру жөнінде шешім жағына онымен тең жағдайдағы
шығартуға қол жеткізді. Мұнымен одақтастық құқымен шығу мақса-
Батые Алаш-Орда орталық Алаш-Ор­ тында екі арада шебер дипломати-
да үкіметі тарапынан заңды түрде ялық келіссөздерге бара отырып, бұл
мойындалды және оның экімшілік ниетін іс жүзінде дәлелдеу үшін Қы-
басқару билігі Бөкей, Ырғыз, Маңғы- зыл-Қоғада жайғасқан генерал В.И.А-
стау жеріне тарады. Д. Директория кутиннің Елек корпусын табан тіре-
орнына құрылған Сібір Уақытша скен шайқаста қолға түсірді, сөйтіп
үкіметімен арада да «амалдау» саяса- Қызыл армия бөлімшелерінің ақ ка-
тын жүргізді. 1919 ж. ақпанда Қа- зактарды шөлейтті, елсіз даламен өк-
ратөбеде өткен Ү Қазақ Орал облы- шелей қуып, Жем (Ембі) мұнай
стық сиезі адмирал Колчакқа өкіл кәсіпшіліктерін аман алып қалуын
жіберіп, Жоғарғы әміршінің билігін мүмкіндік туғызды. Мұның өзі Д.-
ресми түрде танығанымен, сол шама- ның қалыптасқан әскери-саяси
да Жымпитыға 80 қылышпен келген жағдайды дұрыс бағамдап, Б.А.О.
Колчак өкілі генерал Лебедевке Д. Кеңес басшылығы үшін әскери
152 Алаш қозғалысы
жағынан мэнді болмағанымен, саяси хаттың негізінде ВЦИК-тің Б.А-О.
жэне экономикалық жағынан маңыз- басшыларын қызметке пайдалану
ды екендігін дәл аңғарғандығын бай- жөніндегі 3 шілде қаулысы қабыл-
қатады. Бұл жағдайды Д. майдан данды. Нәтижесінде Д. Бас тоқыма
астында қалған қазақ ауылдарын ка­ өнеркәсібі басқармасының жүн-
зак әскерінің қырғынынан қорғау жұрқа бөлімшесіне инспектор болып
мақсатында пайдаланбақшы болды, орналасты. 1920 ж. қыркүйектің аяқ
Б.А-О. үкіметі алдындағы ендігі мін- шенінде айтылмыш мекеменің жол-
деті - Кеңес өкіметі органдарымен дамасымен Түркістан Республикасы
бірлесе өлкені басқару ісін жолға Халық шаруашылығы Ортақ
қою, жергілікті ұлттық мекемелерді кеңесінің жүн-жұрқа бөлімшесіне
кеңестік тұрпатта қайта ұйымдасты- меңгеруші болып Ташкент қаласына
ру, ұлттық интеллигенция өкілдерін жіберілді. Түркістан Республикасы
жергілікті жерде жэне орталықта жұ- Орталық атқару комитеті Қазақ
мыс істеуге бөлу, Алаш әскерін елді бөлімінің хатшысы міндетін қоса
ақтардан қорғау ісіне қатыстыру, зем- атқарды. 1921-22 ж. эйгілі мешін-та-
стволық жэне қалалық өзін-өзі басқа- уық жүты кезінде Қазақстанның
ру жүйесінің тағдырымен айналысу аштыққа ұшыраған батыс жэне сол-
деп білді. Алайда, көп ұзамай Кеңес түстік аймағы халқына азық-түлік
басшылығының Б.А-О.-ны өзімен тең жинап жөнелту үшін Түркаткомы
құқықты мүдделес деп таныгысы тапсырмасымен Қарақол (Прже-
келмейтіні, оны жеңілген, сенуге вальск) қ-на барды. Кейінірек, 1922­
болмайтын жау жақ көретіні, Б.А-О. 24 ж. Ташкенттегі қазақ зиялылары
мүшелерін қазақ жерінде қалдыру Білім комиссиясы жанынан құрылған
ауылды кеңестендіру ісі үшін қауіпті «Талап» мәдени-ағарту қауымының
деп санайтыны белгілі болды. М. тапсыруымен «Жауыздық низамы»
Фрунзенің нұсқауымен Б.А-О. бас- деген атпен қазақ тіліндегі алғашқы
шылары халықтан оқшауланып, ал Д. кеңестік Қылмыстық кодексті әзір-
бастаған неғұрлым беделді бес бас- леді. Осы кезеңде Д-тың зайыбы Оль-
шы аманат ретінде эуелі Ойылға, ганың эпкесі Надежда Константинов­
кейін Оралға, ал 1920 ж. ақпан айын- на Тұрар Рысқұловқа тұрмысқа
да Орынборға әкетілді. Сол ж. науры- шықты. Д. 1927 ж. қарашадан 1929 ж.
здың орта шенінде ресми түрде «де­ дейін Қызылорда қ-ндағы Қазақ а.ш.
легация» аталған топ Кирревком банкінде заң кеңесшісі болып істеді,
төрагасы Пестковскийдің баста- 1928 ж. Қоргаушылар коллегиясына
уымен Мэскеуге келіп, осында Пе­ мүше болып қабылданды. Астана
тровка көшесіндегі қонақ үйде жатып көшкен кезде Алматыға келіп, 1930
«Батыс Алаш-Орда үкіметінің қыз- ж. басына дейін осында болды, сол ж.
мет-әрекеті туралы баяндама хат» ақпанда Надежда Константиновна
әзірледі. Баяндама хатты Д. В.И.Ле- Колоссовскаяның шақыруымен
нинге, И.В.Сталинге жэне Л.Д.Троц- Мэскеуге ауысты. 1930 ж. қазан ай-
кийге өз қолымен табыс етті. Осы ында “Скотовод” басқармасын да ага
 &fjiUueiMc>e, Т > .Қ ,а м з а б е щ л ы
экономист болып істеп жүрген кезін-
де Замоскворечье ауд-ндағы Шабо­
ловка келте көшесіндегі үйінде
тұтқындалып, Бутырка түрмесіне қа-
малды, кейінірек Алматыда жауап-
талды. 1932 ж. 20 сәуірде Қазақстан
ОГПУ Үштігінің “1921 ж. Ташкентте
М.Тынышпаевпен бірге астыртын
ұйым құрды жэне 30 - ж. Кеңес
өкіметіне қарсы қимыл жасады” деп
айып таққан қаулысымен Воронеж
қ-на бес жыл мерзімге жер аударыл-
ды. Воронежде жоғары оқу орында-
рында сабақ берді. Д-тің бұдан кейін-
гі тағдыры жөнінде бір-біріне қайшы
келетін ауызекі бірнеше дерек бар.
Бір мәліметтерге қарағанда, жаза
мерзімін өтеп келген соң 1938 ж. қы-
ста Мэскеудегі пэтерінен қазақстан-
дық екі қауіпсіздік қызметкері шұғыл
алып кеткен. Енді бір деректер бой-
ынша, бет-элпетін өзгертіп Қарақал-
пақстанда бой тасалап жүріп, Мәске-
уге келген жерде ұсталды. Үшінші
бір дерек үйде сал болып жатқан күй-
інде Мэскеу түрмесіне салынғанын
көрсетеді. Д. 1958 ж. 28 ақпанда Қа-
зақ КСР Жоғарғы сотының
шешімімен ақталды. Оның ағасы Еа-
ббас Досмұхамедов (1868-1930) те са-
яси қуғын-сүргін құрбаны болды.
Жымпиты а-нда бір көшеге жэне
Орал пед. колледжге Д. аты берілген.
Досмұхамедов Ж анш а тапсы-
рған Қүран Кәрім - Құран Кәрім-
дегі аяттар мен сүрелерді жинақтап,
реттеу жолымен жасалған Құран
Кэрімнің бастапқы, толық нұсқасы.
Оған бірінші халиф Әбу Бэкірдің
тапсыруымен Мұхаммед пайғамбар-
дың (с.ғ.с.) хатшысы Зайт ибн Сабит
пайғамбардың (с.ғ.с.) айтуынан сүй-
153
екке, тасқа, теріге, пальма жапырағы-
на, т.б. нәрселерге кезінде жазылып
қалған аят, сүре нұсқаларын жиы-
стырып жасаған түпнұсқа негіз етіп
алынды. Үшінші халиф Осман ибн
эл-Аффан (644 ж.) Алланың кітабын
эр жерде эртүрлі оқудан туындаған
толқуды басу жэне мұсылман қауы-
мын біріктіру мақсатында кезінде
Зайт ибн Сабит жиған сүрелер түп-
нұсқасы негізінде толық нұсқа жа-
сауды тапсырады. Бұл іске Зайт ибн
Сабитпен бірге Абдолла ибн Зубейра,
Саид ибн әл-Аска, Абдурахман ибн
әл-Харис сықылды шебер хатшылар
қатыстырылды. Зайттың жазу өрнегі
жэне араб тілінің құрайыш диалектісі
негізінде орындалған Құран Кэрім
Еуропа жэне орыс зерттеушілерін
өрнек - үлгісінің мінсіздігімен ға-
жаптандырып келеді. Құран Кэрім
бір жағы жылтыр да тегіс сары түсті,
екінші жағы кіржіктеу келген ақ
түсті 353 қалың, мықты пергамент-
ке түсірілген. Әр параққа 12 жолдан
орналастырылған, эр парақтың жал-
пы аумағы 68x53 см, ал мэтіннің өзі
50x44 см құрайды. Осман жиғызған
Құран торт дана етіп көшіріліп, ха-
лифалықтың басты төрт шаһарына
- Меккеге, Шамға, Куфаға жэне Ба-
сраға жіберілді де, бастапқы нұсқа
Мәдинада сақталды. Құран Кэрімнің
асыл (канондық) негізгі саналатын
бұл нұсқа яһудилер мен араптарды
жікке бөлуші дінсіздер тарапынан
мойындалмады. Кейін исламда шиғи
(шиизм) бағытын жасаған бұл топ Ос­
ман халифті Мухаммед пайғамбармен
(с.ғ.с.) қатар оның туысы және күйеу
баласы Әли ибн Әбу Талиб дәріп-
телетін «Ан-Нурайн» («Екі нұр»)
154
сүресін Құран Кәрімге енгізбей, алып
қалды деп кінэлады. Соңыра шиғи-
лар бірнеше мәрте көбейтіп таратқан
айтылмыш сүре Құранның эр тұсын-
да келтірілетін орамдардың басын
қосқан кейінгі қоспа екендігі дәлел-
денді. Осман халиф 656 ж. айтылған
топтың қоздыруынан шыққан бүлік-
тің құрбаны болды: халифаның үйіне
басып кірген бүлікшілер өзі жиғы-
зған Құран нұсқасын оқып отырған
Осман халифаға қанжар сұғып өл-
тірді. Халифаның қаны Алла тағала-
ның: «Алла сені олардан құтқарады»
деген сөзінің үстіне төгілді. Халифа
қаны төгілген осы нұсқа ұзақ уақыт
құрайыштар ұрпағы - нақшбандийа
софылық тариқатының пірлері тара-
пынан Самарқандтағы Хожа Ахрар
мешітінде сақталып келді. 1869 ж.,
Түркістан өлкесі күшпен аннексия-
ланганына бір жыл өткенде, өлкенің
генерал-губернаторы фон Кауфман
ғылымда «Осман жиғызған Құран»,
не «Самарқандтық куфа Құран» ата-
латын айтылмыш нұсқаны Санкт-Пе-
тербургтің Көпшілік кітапханасына
өткізді. Нұсқаны алғаш орыс зерт-
теушілері арасынан В.Р.Розеннің
шэкірті А.Ф.Шебунин жан-жақты
түрде, соның ішінде палеографиялық
тұрғыда зерттеді. 1905 ж. Санкт-Пе-
тербургте С.И.Писарев факсимилесін
көлемі дэл түпнұсқадағыдай алып
кітап етіп шығарды. А.Ф.Шебунин
мен С.И.Писаревтің еңбегі нэти-
жесінде элем зерттеушілері Құран
мэтінінің түсірілу тарихын жэне араб
палеографиясын тереңірек зерттеу-
ге мүмкіндік алды. 1942 ж. А.Джеф-
фери мен И.Мендельсон Писарев
басылымы негізінде нүсқа ерек-
Алаш қозғалысы
шеліктерін жаңа ғылыми деңгейде
бажайлап шықты. 1917 ж. қарашада
Петроградта өткен II Бүкілресей мұ-
сылмандар сиезі өкімет орындарынан
Осман жиғызған Құран Кэрімді қай-
таруды сұрау жөнінде қаулы қабыл-
дады. ¥замай Ресей мұсылманда-
рының атқару органы - Шура-и-ис-
ламның шешімімен оның Петроград
¥лттық жиынының өкілдері Халық
Комиссарлары Кеңесінің қаперіне
сиездің айтылмыш қаулысын жет-
кізді. Смольныйга бұл топты Шу-
ра-и-ислам Атқару комитеті төраға-
сы А.Салиховтың орынбасары, Хал-
ком Кеңесі төрағасы В.И.Ленинмен
жақсы таныс Жанша Досмұхамедов
бастап барды. Халық Комиссарлары
Кеңесі өтінішті дереу қанағаттанды-
рып, тиісті қаулы қабылдады. 1917
ж. 9 желтоқсанда В.И.Ленин Ағарту
халық комиссары А.В.Луначарскийге
қаулыны орындай жөнінде өкім етуін
сұрап хат жазды. Осы хаттың негізін-
де Құран Кэрім Мемлекеттік көпшілік
кітапханадан алынып, Шура-и-ислам
өкілдеріне табыс етілді. Шура-и-ис­
лам тарапынан әуелі Орынбор Дін
басқармасы тұрған Уфаға, сонан соң
Ташкентке жеткізілген Құран Кәрім
Кеңес өкіметі тұсында Озбек КСР-
інің Тарихи музейінде сақталды да,
1990 ж. мұсылман қауымына біржола
қайтарылды Өзбекстан Дін басқар-
масына табыс етілді. Қасиетті Құран-
да христиандар мен яһудилер кітап-
тарындағы қайшылықтар секілді
қайшылық жоқ жэне мұның өзі Алла
сөзінің шындығына қоса оны реттеп,
қайтадан жинақтап шығарған Осман
ибн Аффан халифаның осы арқылы
ислам қауымының Кітап хакында

алауыз болмауын қамтамасыз еткен
ерен еңбегінің арқасында да мүмкін
болды.
Досмүхамедүлы Халел (1894,
қазіргі Атырау обл. Қызылқоға ауд.
Тайсойған) - Алаштың көрнекті қай-
раткері, білімдар ғалым. Алаш қай-
раткерінің алғашқы оқу баспалдақта-
рының ерекше болғаны байқалады.
Ол 1894 ж. Орал әскери реальді учи-
лищесінің даярлық класына түсіп,
1902 ж. оны үздік аяқтайды. Баланы
зеректігін көрген азаматтар оған Пе-
тербор Императорлық Әскери-ме-
дициналық Академиясына баруға
кеңес береді. Жас X. 1903 ж. табан-
дылығы мен білімдігінің арқасында
осы Академияның студенті атанады.
Петерборда жүріп X. маман ретінде
де, қайраткер ретінде де шыңдалады.
1909 ж. Академияны тэмамдағанда,
ол Петербордағы Әлихан, Мұстафа,
155
Міржақып сынды қайраткерлермен
жэне басқа да қазақ һэм мұсылман де-
путаттарымен қоян-қолтық араласып
үлгерген саналы да салиқалы азамат
болатын. Д. 1905 ж.-ақ Кадет (консти-
туциялық-демократиялық) партия-
сына кіреді. Алаш жұртының баян-
ды болашағы үшін күресті сол кезең
шындығы контексінде жүргізушілер
жағында болады. Оралдың “Фикр”
газеті төңірегіндегі татар зиялыла-
рымен кеңесіп тұрады. Саяси көзқа-
расы үшін 1906 ж. патша жандарме-
риясының қаһарында шаршылады.
1909 ж. оқуын аяқтаған соң алғаш
Пермьде, сонан соң 2 Түркістан, 2 -
Орал казак атқыштар батальонында
әскери кіші дәрігер міндетін атқара-
Ды.
1913 ж. эскери міндеткерліктен бо-
сап, Темір үйезіне бөлімшелік дэрігер
болып орналасады. X. осы уақыттан
бастап бұрынғы саяси күресін одан
әрі жандандырады. Қазақ зиялы-
ларымен тығыз байланыс орнатып,
отандық партия құру қамымен бо­
лады. Әлихан секілді, ол да халқына
пайдасы жоқ кадеттен аулақтайды.
1913-1915 ж. келешек Алаш партия-
сының идеялық негізі қаланады. Қай-
раткер 1913 ж. жарық көре бастаған
“Қазақ” газетіне белсене араласады.
Күрескер жолдасы Жаһанша Досмұ-
хамедұлы екеуі Әлихан ілгерілеткен
Алаш қозғалысының дүмді ұсты-
нына айналады. Д. 1917 ж. шілдеде
Орынборда өткен Бірінші жалпықа-
зақ сиезіне төрағалық етті. Аса кур-
дел! 1917 ж. Оралда Алаш Орданың
Батыс Қазақстан бөлімшесін құруға
тер төкті. Қазан төңкерісінен соң 1918
ж. ұлт автономиясы жөнінде В.И.Ле-
156______________________________
нинмен жэне ұлт мәселесі бойынша
халық комиссары И.В.Сталинмен
жүзбе-жүз келіссөз жүргізді. Алаш
Орданың жұмыс
жасау мүмкіндігі
тарылған 1919­
1920 ж. X. көбіне
ізденіс үстінде
болды. 1920 ж.
Ташкентке келіп,
Түркістан халық
ағарту комиссари­
аты жанындағы Білім, Ғылым комис-
сиясында, халық ағарту институтын-
да, “Талап” мәдениетті дамыту қоға-
мында жұмыс жасады. Осы кезеңнен
Д.-ның ғылыми, кең ауқымдағы ағар-
тушылық қызметі өрістей түсті. Жал-
пы Х.-дің шығармашылық жолы 1911
ж. жариялаған “Киргизский управи­
тель (картины современности)” мақа-
ласынан (“Мусулманин” 1911, № 24)
басталады. 1913-1914 ж. ол “Қазақ”
газетіне денсаулық туралы бірне-
ше материал жариялайды. “¥ран”
газетін шығаруға да белсене арала-
сады. Өмірінің Ташкент кезеңінде
“Шолпан” “Сэуле” “Сана” журналы
мен “Ақжол” газетіне жиі қатына-
сып тұрады. Тірнектеп жинаған ма-
териалдары негізінде “Мұрат ақын
сөздерін” (1924), “Аламан” (1926),
“Исатай - Махамбет” (1925) еңбек-
терін алғысөз, түсініктемелерімен
бастыртады. М.Әуезов 1927 ж. соңғы
аталған еңбегінің баяншысын елеулі
зерттеулерге қосқаны мэлім. Халел-
дің “Шернияз шешен” (1925), “Бұ-
харадағы Көгілташ медресесін салу
туралы эпсана” (1927), Самарқандағы
“Тіллэ қари” мен “Ширдар” медре-
сесін салғызған “Жалаңтөс батыр
Алаш қозғалысы
шежіресі” (1928) секілді зерттеулері
де ізденгіштігін көрсетсе керек. Сон-
дай-ақ, ғалымның Абай жинағына
(Ташкент, 1922), “Мұрат ақын сөз-
деріне” жазған түсініктемесі (Таш­
кент, 1924) ғылыми нақтылығымен,
жүйелілігімен айрықшаланады. Д.-
ның 20-30 ж. үлкен еңбегі - ағар-
тушылығы. Ол 1922 ж. бастап “Жану-
арлар” “Табиғаттану”, “Адамның тэн
тірлігі” тэрізді оқулық, зерттеулерін
бірнеше дүркін бастыртты. Зооло­
гия, биология, анатомия, физиология
сияқты ғылым салалары бойынша
қазақ тілінде қаншама термин ойлап
тапты. Сонымен бірге осы ғылымдар-
дың қазақ топырағында орнығуының
көшбасында тұрды. X. - қазақ ғылы-
мында тұңғыш рет М.Қашқари еңбе-
гін, Кенесары - Наурызбайға қаты-
сты Нысамбай жырын сөз етті. Оның
“Қазақ тіліндегі сингармонизм заңы”
атты зерттеуі - тіл білімінің осы са-
ласындағы алғашқы еңбек. Қазақ
хандығы тұсындағы жыраулар мура-
сын құнттап жариялауда X. еңбегі
орасан. “Ғалым, қайраткер Д.-ның
қазақ тарихындағы еңбегі қандай?”
деген сұраққа былайша жауап беру-
ге болады: Ол - Алаш қозғалысына
белсене атсалысқан қайраткер, Қазақ
автономиясын алуға күш-жігер жұм-
саған азамат, “¥ран” ұлттық газетін
шығаруға мұрындық болған, “Талап”
мәдениет көркейтушілер қауымын
ұйымдастырған түлға, сонымен бірге
20-ж. халық ағарту ісі мен ғылымның
көшбасында тұрған санаткерлердің
бірі. Осындай ірі ғалым 1937 ж. то-
талитаризмнің қармағына ілініп,
1939 ж. ресми қүжаттарга қарағанда,
абақтыда “науқастан” дүние салған.
 Е.^]Кілвилов, Х > .Қ ,ам зсібе кц л ы
Досымбекова Гүлшаһара (Гуля)-
Алаш жастарының «Бірлік» жэне
«Жас азамат» ұйымын кұрушылар-
дың бірі. «Жас азаматтың» басқарма
мүшесі. М.Дулатұлы зайыбы Ғайни-
жамалдың сіңлісі. Омбы гимназиясын
1917 ж. бітірген. Біршама уақыт Омбы-
дағы Сібір ауылшаруашылығы инсти-
тутында (Сибак) оқыған. Бөкейханның
қызы Елизаветамен дос-құрбы болған.
Төңкерістің алды-артындағы жастар
қозғалысының жуан ортасында осы
Гүлшаһараның есімі жиі айтылады.
Әсіресе, 1918 ж. қазақ жастар ұйымда-
рының басын қосып, «Жас азамат»
мұраты жолына топтастыру ісіне ол
белсенді атсалысады. Бұл кезде саны аз
оқыған қыздардың табандылығы, сау-
аттылығы ел үшін аса қажет болатын.
1919 ж. қыркүйек-қазан айларында
С.Сәдуақасұлы қызмет істейтін «Цен-
тросибирь» Батыс Сібір кооператив-
тер бірлестіктері одағы басшылығына
«Жас азамат» ұйымы атынан Д.-ның
қолымен қазақ тілінде шыққалы оты-
рған журналға қаржы сұраған ұсы-
ныс-хат түседі. Одақ бұл ұсынысты
қабылдамайды. Гүлшаһараның аты
20- ж. шыққан естелік кітаптарда
(«Тар жол, тайғақ кешу») ұшырасады.
Мысалы, Алаштың «Абай» журналын
тұрақты шығару үшін қаржы-қаражат
қажет болғанда, Г.Д. оның қорына са-
усағындағы күміс жүзігін тапсырады.
1924 ж. ол белгілі қайраткер Ахмет-
сафа Жүсіповке (Юсупов) тұрмысқа
шыққан. 1933 ж. сүзек ауруынан Қы-
рғызстанның Талас ауданында қай-
тып, сонда жерленген.
Дөнентайұлы Сәбит (1894,
бұрынғы Семей губ., Кереку уезі,
Ақсу болысы, 4-а. - 25.5.1933, Семей
157
қ.) - Алаш қозғалысына қатысушы,
ақын. Алғашқы білімді мұсылманша
сауатты әкесінен алады. 1907-1908 ж.
Маралдыдағы болыстық медреседе
Нұрғали молдадан жәдитше оқиды.
1910-1911 ж. Павлодарғажақынжерде-
гі Мұхамедсадық медресесінде білім
алады. 1912 ж. Павлодар қаласының
жанындағы Қасым қажы Ертісба-
ев медресесінде білімін ұштайды.
«Айқап», «Қазақта» мақалалары жа-
рияланды. «Уақ-түйек» жинағы ха-
лықты ояту, ел азаттығы тақырыпта-
рын жырлаумен маңызды. «Біздерде
жігер, намыс бар ма, қазақ?» («Та-
лап»)», «Қайғырып, қатып қабақ, қа-
мықпай құр, Қимылда, құныңды қу,
қадағалап» («Қазақтарға қарап») деп
отаршылдық езгідегі ұлт жігерін жа-
ниды. «Қайда барсаң, Ойыңа алсаң,
Қор болмассың жұртыңды... «Анау
пәлен, Мынау түген», - Деп алалық
ойлама! Бірін бастап, бірін тастап
ұлт ісімен ойнама» («Жүрекке») деп
қазақтың елдік қасиетін темірқазық
етіп алады. Құнарлы жерінен қия-
стықпен шеттетілген Алаш қайғысы-
на ой салады («Егін жыртып тақырға,
Бейнет кетіп далаға, Қатқыл, тастақ
татырға, Құр қол түрмыз ақырда»
(«Сыр»), ұлттық бірлікке шақырады
(«Таласты алалықпен тастамасаң, Бір
күні туған жерге айтарсың «қош».
Бірлікпен илеу салған құмырсқа да,
Қазағым, ісің оңбас бірікпей қос»
(«Бірлік»). 1913-1916 ж. Павлодар
уезінің ¥рық болысы мектебінде са-
бақ береді. 1916 ж. Екібастұз өндірісі-
не келіп, қара жұмыс істейді. Қазан
айында майданның қара жұмысына
алынады. 1917 ж. Латвияның Рига
қаласында құрылыста бір жылдай
158______________________________ Алаш қозғалысы
жұмыс істейді. Осы ж. Семейдегі төңкерісінен кейінгі алмағайып ке-
мұғалімдік курста оқиды. 1917 ж. зеңде ел амандығына, ұлт азаттығы-
Ақпан төңкерісін отарлық езгіден на, жер түтастығына, қауым бірлігі-
құтылып, азаттыққа жеткен күні не, әлеумет серпілісіне қызмет етуде-
деп біледі. Алаш қайраткерлерінің гі Алаш мұратын жеткізді. Қаны бір,
автономия алу жолындағы саясатын үраны ортақ Алаш үрім-бұтағының
қолдайды. «Адаспаспыз», «Сарыарқа өшіп-жойылуына төнген қауіп-қа-
анамызға» өлеңдерінде қазақ бала- терден сақтандырды. «...Бақытсыз
сын тәуелсіздікке адастырмай жеткі- балаларың туғаннан соң, Дұшпандар
зетін Алаш қайраткерлерінің ұлттық қастық қылды, үзді, жұлды... Тау-
мемлекет құрудағы тарихи ерен ең- сылып о күндегі оңды балаң, Арами,
бектерін жырлайды. «Бар шолпаның азғын туды соңғы балаң. Өз-өзін мае
«Алаш» қазақ ортаңда!» деп бағалай- батырдай байлап беріп, Жат елге қоң-
ды. «Сарыарқа анамызға» өлеңінде сы болып қонды балаң». Алаштың
«Өзіңмен ұрпағыңды еткей еді, Жа- азаттығы мен теңдігі жолында жа-
саған жылдан есен, айдан аман!» деп нын берген жау жүрек ер Қ.Нұрмұ-
ұлтының мэңгілігін ойлаған ақын ка­ хамедұлының тау тұлғасын, азамат
зак баласының тәуелсіздік аңсарын- ердің баласынан айырылған жұрттың
дағы сезім күйінің толқынын қастер- мұңы мен қайғысын ұлттық сана биі-
лі Отан анаға деген шексіз сүйіспен- гінде жоқтауға кұралған ұлтшылдық
шілігімен эсем үйлесімде береді. сипаттағы «Тұңғыш құрбан» мака-
«Туғыздың нелер сұлтан, арыстанды, ласы н («Сарыарқа». 1918.18.3.№34),
Өткіздің талай бағылан, серке санды. «Алаштың алғашқы құрбанына»
Басыңда сол бір дәурен тұрған шақта, («Абай».1918.20.3.№3) өлеңі жазды.
Кім саған көз алартты, беттей алды» 1917-1918 ж. «Абай» журналының,
деп ата-бабамыздың жерін қастерлей «Сарыарқа» газетінің жұмыстарына
білетін адал перзент болуды аманат- араласады. 1920-1922 ж. Қ.Сәтбае-
тады. ¥лтқа қорған, жұртқа тұтқа впен бірге Баянауылда халық соты.
болтан тарихи тұлғаларды үлгі-ө- 1922 ж. Семей губерниялық «Қазақ
неге етті. «Хан болған Бөкей, Жәң- тілі» газеті редакциясы шақыруымен
гір, Абылайың, Ер болған Кенесары, Семей қ. барады. Газет жұмысы жан-
Наурызбайың. Сықылды Төле, Едіге дануына Ж.Аймауытұлы, Ш.Тоқжі-
биің өтті, Көп қозғап ескі дертті не гітұлы, М.Түрғанбайұлы қатарында
қылайын. Туғыздың нелер сұлтан, үлес қосады. 1931 ж. Семей қ. қайта
арыстанды, Өткіздің талай бағлан, келіп «Қазақ тілі» «Жаңа ауыл» га-
серке санды. Басыңда сол бір дәурен зетінде қызмет атқарады.
тұрған шақта, Кім саған коз аларт­ Дулатбеков Нүрлан Орынба-
ты, беттей алды». «Кез келдің мына сарүлы (05.05.1962, Қарағанды обл.)
күнге анамыз-қарт, Басалқы айт, түзу - Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды
жөнге балаңды тарт! Шағыңда жа- мемлекеттік университетін 1984 ж.
сың жеткен күте алмаса, Кінэң жоқ, «қүқықтану» мамандығы бойынша.
обалыңды Алашқа арт!» деп Қазан Қазақстан Республикасы ҒА филосо-
 Е ^ТІіиеш ов, Т>.К,ам забекцлы 159
фия жэне құқық институтының аспи- 1932 ж. Мәскеудегі Бутырка түрмесі-
рантурасын (1992 ж.) бітірген, заң не қамауда отырады. 1930 ж. 4 сәуір-
ғылымдарының докторы, профессор, де ату жазасына кесіледі. 1931 ж. 30
Қазақстан Республикасы ¥лттық сәуірде ату жазасы он жылға бас бо-
академиясының корреспондент-мү- стандығынан айырумен ауыстыры-
шесі. 1984 ж. университетті бітірген- лады. Карелиядағы Майгуба лагеріне
нен кейін еңбек жолын Е.А.Бөкетов айдалады. Лагерде М.Жұмабайұлы,
атындағы Қарағанды мемлекеттік Е.Омарұлымен бірге азапты жұмысқа
университетінде оқытушы болып жегіледі. Асыл азамат айдауда жүріп
бастады. 1984-1986 ж. Армия ката- қайтыс болады. 1991 ж. ақталған.
рында әскери борышын өтеді. 1986­ Дулатов М іржақып - Алаштың
1996 жылдар аралығында Е.А.Бө- көрнекті қайраткері. Ол 1885 ж. 21
кетов атындағы Қарағанды мемле- қарашада Торғайдың Қызбел деген
кеттік университетінде оқытушы, жерінде дүниеге келген. Екі жасын-
аға оқытушы, кафедра меңгерушісі да анасынан, он екі жасынан әкесінен
болып жұмыс істеді. 1996 жылдан
Қарағанды «Болашақ» универси-
тетінің ректоры. 2013 ж. маусымда
Қарағанды облыстық мәслихатының
V шақырылымының хатшысы болып
сайланды. Петерборда оқыған Алаш
қайраткерлері туралы жазылған
«Алаш ардақтылары: Санкт - Петер­
бург іздері» кітабының авторы.
Дулатов Асқар (1868, Қостанай
обл., Жангелдин ауд., 10 ауыл. 1933)
- Алаш қозғалысына қатысушы
қайраткер. Алаштың арда азаматы
атақты Міржақып
Дулатұлының
туған ағасы. 1918
ж. дейін Торғай
уезінің биі қыз-
метін атқарған. айырылып, Асқар ағасының қолында
Патша үкіметі та- өседі. 1897 ж. Торғайдағы екі сынып-
рапынан цензура- тық орыс-қырғыз школына қабылда-
льщ қысымға алынған ұлт ұраншысы нып, онда бес жыл оқиды. 1902-1904
М.Дулатұлының «Оян, қазақ!» өлең- ж. Торғай уезінде мұғалімдік қыз-
дер жинағының елге таралуына ұй- мет атқарады. 1904 ж. Омбыда Ә.Бө-
ытқы болады. Болыневиктік қызыл кейхан жэне А.Байтұрсынұлымен та-
қырғын ж. мал-мүлкі тәркіленеді. нысады. Осы кезден бастап белсенді
«Халық жауы» деп айыпталып, 1929- саяси күреске араласады. Қарқаралы

оқиғасынан соң, Ресей орталығын-
да шыңдалуды көздейді. Ресейдегі
кадет партиясының мүшесі ретінде
1906 ж. Петерборға аттанады. Осын-
да мұсылман фракциясының жэне
Еділ, Кавказ қайраткерлері ұйымда-
стырған жиындардың жұмысына қа-
тысады. 1907 ж. Петербордағы татар
газеті «Улфаттың» жанынан қосым-
ша тұңғыш ұлттық рухтағы «Сер­
ке» газетін шығарысады. 1907 ж. Ре­
сей қазақ секілді ұлттарды сайлану
құқынан айырған еді. «Серке» осы
мәселенің әділетсіздігін ашық айтқа-
ны үшін жабылды. 1909 ж. Қазанның
«Шарқ» баспасынан «Оян, қазақ!»
атты кітабы шығады. ¥лттық мани-
феске баланған «Оян, қазақ!» пен
тұңғыш қазақ романының авторы
жаңа руханият ғимаратын тұрғызу
шарасының жуан ортасында жүрді.
Әдеби білімді өз бетінше алған Мір-
жақып: «Адам ғылым мен өнер үшін
Алаш қозгалысы
жаратылған емес, ғылым мен өнер
- адам үшін шыққан, адамның өзі
тіршілігіне керек болған кезде ойлап
тапқан нәрселер. ...Тіршілік - бәсе-
ке, жарыс. Дүние - бэйге үлестіруші.
Озғанға қарай бэйге береді. ...Дүни-
енің ісі осылай болған соң, адамнан
адам, жұрттан жұрт, ұлттан ұлт оз-
сам дейді», - деген көзқарасты ұста-
нып, елге қызмет жасауға жұмылған
жаңа руханияттың деңгейін көтеруге
атсалысты. Қаламгердің эдеби-эсте-
тикалық ой-тұжырымы XX ғ. басын-
да жетекші күшке айналған - ұлтты
ұйыстыру жэне өркендету идеясын
тиянақ етуші ағымды байытты. XX ғ.
басындағы ілгерішіл руханият үшін
Абай - сапалық деңгейге көтерілудің
рәмізі болғандықтан, Міржақып та
бұл құбылысқа өзінше қарады. 1908
ж. татардың «Уақыт» газетіне жазған
«Ибраһим ибн Құнанбайф» атты
мақаласында ол Ресей құрамын-
дағы түрік халықтарын үлы ақын
мұрасымен, ғүмырбаянымен таны-
стырады. Қаламгер мұнда Абайды
елшіл ақын ретінде корсете алған.
«Тілі, оқушыларын оятатын өлеңдері
оны бүкіл атырапқа мэшһүр етті. ...
Адамшылық ой-қиялы өте таза, мил-
лэтшіл, елін-жерін сүйген кісі еді»,
- дей отырып, Міржақып ақынның
осы қасиетін көрсететін өлеңінен мы-
сал келтіреді. Д.-тың Абай туралы
екінші мақаласы Абай қазасының он
жылдығын еске алу орайында 1914 ж.
«Қазақ» газетінде жарық көрді. Мұн-
да қаламгер Абайдың шағын ғұмыр-
баянын, ол туралы еңбек жазғандар
мен мүрасын құнттағандарды сипат-
тап өтіп, әдебиет пен ұлт, әдебиет пен
тұлға арақатынасы проблемасына
 £fjjliueuic>e, Х >.Қ ,ам забекцлы
нақты тоқталады. 1909-1911 ж. қай-
раткер Қызылжарда сот кеңесінде
қызмет жасап, мұғалімдік жұмысын
жалғастырады. 1910 ж. қайраткер-қа-
ламгердің «Бақытсыз Жамал» рома­
ны жарық көреді. 1911 ж. Семейге
келген сапарында тұтқындалып, бір
жарым жыл абақтыға жабылады.
1912 ж. Орынборға келіп, саяси күре-
ске белсене араласады. 1913 ж. жари-
яланған «Азамат», 1915 ж. шыққан
«Терме» атты өлең жинақтары М.
тың ақындық-азаматтық беделін елге
аса елеулі етті. 1913-1918 ж. ол «Ка­
зак» газетін шығарысуға атсалысады.
Тарихтағы тұлға рөліне ерекше назар
аударған қайраткер 1914 ж. Шоқан
Уәлиханов туралы көлемді мақала
жазады. Дара тұлғаның «ата тегін»,
«шеше тегін», «оқуын» зерделеген
М.Д. «Қазақ» бетінде барша халыққа
қаратып: «Қылышынан қан тамған
батыр болмаса, Қарымбайдай ертегі
болып қалған бай болмаса, оқушы-
сы жоқ біздің қазақ ғылым жолында
еңбек сіңірушілерді тез ұмытқыш
келеді. Бірақ заман өткен сайын ха-
лықтың көзі ашылып, әдебиеті гүл-
деніп, матбұғаты жайыла бастаған
кезде естен шыққан Шоқандардың
артында қалдырған сөзін қайта тіріл-
тіп, кім екендігін білдірмей қоймай-
ды», - дейді. 1917-1918 ж. Міржақып
Алаш қозғалысын жандандырып,
Ресей халі ауырлағанда ел тәуелсізді-
гіне қатысты мэселемен шұғылдан-
ды. 1917 ж. маусым мен желтоқсанда
шақырылған жалпықазақ сиездерінің
жұмысына қатынасты. Кеңес өкіметі
орнаған соң біраз уақыт Орынбор-
дағы газет-журналдарда қызмет жа-
сады. 20-ж. басында Ташкенттегі
161
«Ақжол» газетінде, Семей сот меке-
месінде жұмыс істеді. 1921 ж. Қазақ
мемлекеттік баспасының бөлімін
басқарады. Қайраткер 1922-1926 ж.
Орынборда Қазақ халыққа білім
беру институтында (КИНО, 1920
ж. ашылған) ұстаздық етеді. Қазақ
өлкесін зерттеу қоғамының мүше-
сі болады. Осыған қосымша Қа-
зақстан мемлекеттік баспасында,
«Еңбекшіл қазақта» қызмет атқара-
ды. 1924 ж. Қазақ білімпаздарының
тұңғыш сиезіне қатысып, сөз сөй-
лейді. Екі бөлімді «Есеп құралын»,
«Балқия» атты пьесасын, библио-
графиялық көрсеткішін жарыққа
шығарды. Кеңестік тоталитарлық
жүйе оны 1928 ж. тұтқындады.
1930 ж. Ақтеңіз-Балтық каналының
жұмысына жер аударды. Қайраткер
1935 ж. 5 қазанда Сосновец жерін-
де дүние салды. Еліміз тәуелсіздік
алғаннан кейін сүйегі туған жеріне
әкеліп жерленді.
Дулатова Гүлнар М ірж ақы -
пқы зы - журналист, әдеби мұра-
ларды жинаушы. Алаш қайраткері
М.Дулатовтың қызы. Ол 1915 ж.
Орынбор қаласында туған. 1939
ж. Алматы мемлекеттік меди­
цина институтын бітірген. 1939­
1987 ж. дәрігер-дерматолог қыз-
метін атқарған. Г.Міржақыпқызы
«Алаш» қозғалысының қайраткер-
лері Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы,
М.Дулатов, Ж.Аймауытов, т.б.
туралы деректерді алғаш жари-
ялаушы. Алматыдағы Орталық
мұражайға, Торғайдағы, Қоста-
найдағы, Семейдегі, Астанадағы
мұражайларға саяси қуғын-сүргін
құрбандарына қатысты олардың
162
жеке заттарын, кітаптар, суреттер,
хаттар мен құжаттар, т.б. көптеген
экспонаттар тапсырған. Баспасөзде
М.-ның Алаш қозғалысына, оның
тұлғаларына қатысты очерктері
мен эсселері 1988 ж. бастап жари-
ялана бастады. 1995-1999 ж. «Свет
истины» («Шындық шырағы») екі
томдық кітабы жарық көрді. 2010 ж.
оның «Алаштың сөнбес жұлдызда-
ры» атты кітабы жарық көрді. Сон-
дай-ақ, Г. әкесінің «Оян, қазақ!»
кітабын, екі томдық шығармалар
жинағын, бестомдық шығармалар
жинағын құрастырушыларының
бірі.
Дутов А лександр И льич (1879­
1921) - Орынбор казак-орыс әскер-
лерінің атаманы, генерал-лейте­
нант (1919). Д. 1917 ж. қыркүйек-
те Орынбор казак-орыс әскерінің
атаманы жэне әскери үкіметтің
төрағасы болып тағайындалды.
1917 ж. қараша мен 1918 ж. сәуір
аралығында Кеңес өкіметіне қарсы
көтеріліп, жеңіліске ұшырады. Д.
өз әскерімен 1920 ж. наурызда Қы-
тайға өтіп кетті.
Дүйсебайүлы Төлембай (1884,
Алматы обл. Верный у. - 1937, Ал­
маты) - Алаш қозғалысының қай-
раткері. 1894-1902 ж. Верный ерлер
гимназиясында оқып, бес сынып-
тық білім алған. 1917 ж. Жетісу об-
лыстық басқармасында аудармашы.
1918 ж. 10-30 тамызда Лепсіде өткен
Жетісу облысы қазақтарының Екін-
ші сиезіне қатысады. Алашорданың
Жетісу бөлімшесінің мүшесі бо­
лып қабылданады. Азамат соғысы
кезінде Үржар, Қапал өңірлерінде
Алаш әскерін жасақтауға қатыса-
Алаш қозгалысы
ды. Қапал уездік кеңесінің мүшесі
ретінде соғыс зардабын шеккен қа-
зақтарга көмектесетін комитеттің
жүмысына белсене араласады. 1919
ж. Батыс Сібір үкіметі тарапынан
«болыневиктермен байланыста
болды» деген жаламен тұтқынға
алынды. 1919 ж. 16 сәуірде ұлт қай-
раткері М.Тынышбаевтың адмирал
Колчакқа жазған хатынан кейін
түрмеден босатылады. Алашорда
қайраткерлеріне кешірім жария-
ланған соң үкімет жұмысына ара­
ласады. Алматы қалалық су шару-
ашылық саласында жұмыс істеген.
Тоталитарлық жүйе құрбаны.
Дүкенбай Досжан 1942 ж. Қы-
зылорда обл., Жаңақорған ауд.,
Құланшы а.-да туған. Д. көптеген
прозалық шығармалардың авто­
ры. Д.-тың көркем шығармалары
мен зерттеу еңбектерінің тақырып
аясы кең. «Отырар», «Фараби»,
«Жібек жолы» хикаяттары мен ро-
мандарына тарихи оқиғалар арқау
болса, «Зауал», «Кісі ақысы», «Да­
рия», «Табалдырығыңа табын»,
«Жолбарыстың сүрлеуі», «Құмда
қалған кемелер», «Мұхтар жолы»,
«Абақты», «Алаң», т.б. әңгіме, по­
весть жинақтары жарық көрді.
«Абақты» атты деректі кітабында
Алаш зиялыларының қуғын-сүр-
гінге ұшырауы нақты материалдар
негізінде көрініс тапқан. Қазақстан
Жазушылар одағының М.Әуезов
атындағы сыйлығының (1987), Қа-
зақстан Мемлекеттік сыйлығының
(1996) лауреаты.
Дін - қозғалыстың өрістеуін-
дегі ислам дінінің маңызы. Алаш
қайраткерлерінің имандылыгы мен
 ^ ^ К іи е ш о в , Т ^ .К /а м з а б е к ц и ы
кісілік қасиеттері - олардың мұсыл-
манша тәрбие, білім алғанынан да-
рыған табиғи қасиет. ¥лт-азаттық
күрестің ішінде ислам дінінің көп-
теген ірі өкілдері болды. Сондай-ақ,
қозғалыстың қарқынды жүруіне,
зиялылардың бас біріктіруіне Мұ-
сылман сиездерінің, Мұсылман
фракциясының, «Шура-и-ислам»
сияқты қоғамдық-саяси ұйымның
рөлдері айрықша байқалды. Бірін-
ші, екінші жалпықазақ сиездерінде
дін мәселесі күн тэртібіндегі басты
мэселелердің бірі болды. «Алаш»
партиясы бағдарламасына дін ісі
жеке тарау ретінде енгізілген бо-
латын. Сонымен бірге, дін бірлігі
сол тұста қазақ, татар, башқұрт,
қырғыз, эзірбайжан т.б. ұлттардан
шыққан елшіл қайраткерлердің ор-
тақ мүдде тұрғысынан серіктесіп,
өзара байланыста болуларына, ұлт
тәуелсіздігі мәселесі төңірегінде
ұйымдасуларына айтулы ықпал
жасады.
_____________________________ _163
Діни оқу оры ндары - Азия,
Еуропа елдерінде қалың жұрт-
шылыққа дін ғылымын оқыту мақ-
сатымен құрылған оқу орындары.
Мұсылман өлкелерінде Құранды
түсіндіру мен игеруден бастап,
діни философия, мантық (логика),
әптиек, иманшарттар пэн ретін-
де оқытылды. Ислам діні тараган
жерлерде түрлі медресе-мектептер
құрылды (Мысалы, Мысырда Әл-
Азһар, Орталық Азияда Самарқан,
Бұхара, Хиуа медреселері, патша-
лық Ресейде кейінірек «Ғалия»,
«Расулия», «Хусаиния» т.б. медре-
селер). Орта ғасырлық кейбір ірі ме-
дреселерде оқылған ғылыми, әлеу-
меттік мэні бар классикалық құнды
еңбектер (кітаптар) кітапханаларда
осы уақытқа дейін сақталып келеді.
Жәдитшілдердің ірі өкілдерінің
бэрі де реформаны оқу орында-
рынан бастады. Әл-Маржани, Ғас-
пыралы секілді тұлғалар осы істі
жүйелеуге қомақты үлес қосты.
164
Екінші ж алпы қазақ сиезі - Алаш
қайраткерлері Орынбор қаласында
1917 ж. 5-13 желтоқсаны аралығын-
да ұйымдастырған сиез. Бұл сиез Ре-
сейдегі большевиктер билікке келген
қазан төңкерісінен кейін тарихи ал-
мағайып кезеңде ұйымдастырылды.
Сиез шақыру жөніндегі комиссия мү-
шелері Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы,
М.Дулатов, С.Досжанов, Е.Омаров
оны ұйымдастыруда айрықша бел-
сенділік танытты. ¥йымдастыру ко­
митет! тарапынан уездік, облыстық
қазақ комитеттерінен келетін өкіл-
дерден өзге сиезге 30-ға жуық кісіге
арнайы шақыру қағаздары жіберіліп,
«Сарыарқа», «¥ран», «Бірлік туы»,
«Тіршілік» газеттері мен эртүрлі ұй-
ымдардан бір-бір өкілден шақырыл-
ды. Сиезге Орал, Торғай, Ақмола, Се­
мей, Сырдария, Жетісу, Самарқан об-
лыстарынан жэне Бөкей Ордасынан
барлығы 80-нен астам өкіл қатысты.
Олардың ішінде сиезге Б.Құлманов,
Ғ.Қараш, Ғұбайдолла қазы Ахметжа­
нов, Мағди қазы Мақұлов, Отарбай
қажы Қондыбаев, Ғұбайдолла қазы
Ешмұхамедов сияқты елге беделді
ақсақал қайраткерлер, сонымен бірге
Түркістан мұқтариятынан М.Шоқай,
Қырғызстандағы ұлт-азаттық қозға-
лыстың қайраткері И. Арабаев т.б.
белгілі тұлғалар арнайы шақырыл-
ды. Сиездің төралқасына Б.Құлма-
нов (төраға), Ә.Бөкейхан, Х.Досмұха-
медұлы, Ә.Кенесарин, Ғ.Қараш сай-
ланды. Сиездің күн тэртібіне Сібір,
Түркістан автономиясы һэм оңтүстік-
Алаш қозғалысы
шығыс одақ туралы, Қазақ автономи­
ясы, милиция, ¥лт Кеңесі, оқу мәсе-
лесі, ұлт қазынасы, мүфтилік мәсе-
лесі, халық соты, ауылдық басқару,
азық-түлік, т.б. мәселелер енгізіліп,
маңызы зор шешімдер қабылданды.
Сиез эр аймақтан келген өкілдердің
өз елдерінде болып жатқан оқиғалар
жайлы ақпарат берулерінен бастал-
ды. Одан соң Құрылтай жиналысына
сайлау жөнінде айтылды. Сиез жұ-
мысына Башқұртстаннан Ахмет Зэки
Уәлиди бастаған бірнеше қонақтар
тілектестіктерін білдіріп, құттықта-
улар айтты. Сиез Қазақ автономия­
сы мен милиция туралы Х.Ғаббасов
жасаған баяндаманы тыңдап, осы
мәселе бойынша «Алашорда бүгін-
нен бастап қазақ-қырғыз билігін өз
қолына алады» деген қаулы шығар-
ды. М.Дулатов оқу мәселесі туралы
арнайы баяндама жасап, комиссия
құруды ұсынды. Ә. Бөкейхан сиез-
де Сібір, Түркістан автономиялары
жэне оңтүстік-шығыс одақ жөнінде
баяндама жасады. Сиездегі ең басты
мәселе автономия мәселесі жөнінде
Ғаббасовпен бірге Түркістан автоно­
миясы жөнінде М.Шоқай сөз сөйледі.
Осы негізгі мәселе - автономияға
байланысты сиез аса маңызды та­
рихи қаулы қабылдады. Онда: «Қа-
зақ-қырғыз автономиясы - «Алаш»
деп аталсын», «Алаш автономиясы-
ның жері, үстіндегі түгі, суы, астын-
дағы кені - «Алаш» мүлкі болсын»,
«Алаш облыстарын қазіргі бүлін-
шіліктен қорғау мақсатымен Уақыт-
ша ¥лт Кеңесін қүруға, мүның аты
«Алашорда» болсын. Алашорданың
ағзасы - 25 болып, он орын қазақ-қы-
рғыз арасындағы басқа халықтарға
 S ^ J liu e iu o e , Ю .Қ ,а м з а б е щ л ы
қалдырылды. Алашордасының
уақытша тұратын орны - Семей қа-
ласы. Алашорда бүгіннен бастап қа-
зақ-қырғыз халқының билігін өз қо-
лына алды» деген тарихи шешімдер
болды. Бұл шешім 12 желтоқсанда
қабылданды. Бұдан соң Алаш ав-
тономиясын жариялау мэселесі кө-
терілді. Ол бойынша делегаттардың
пікірінде келіспеушілік байқалды.
Ресми жариялауды жақтаушылар: X.
Досмұхамедұлы, Ж.Досмұхамедұлы,
А.Кенжин, У.Танашев, Ғ.Қараш, С.До-
сжанұлы жэне т.б. барлығы - 33 адам;
ресми жариялауды тоқтата тұралық
деушілер: Ә.Бөкейхан, М.Дулатов,
А.Байтұрсынұлы, Е.Омаров, О.Ал-
масов, Х.Ғаббасов жэне т.б. барлығы
- 42 адам, қалыс қалғандар - А.Ше-
гіров, М.Шоқай, Ә.Кенесарин болды.
Нәтижесінде, «ресми жариялауды
сиез атынан сайланған қазақ-қырғыз
ісін басқарушы 15 кісіге тапсыра-
лық. Олар біздің Уақытша үкіметіміз
(Алашорда) болсын» деген тоқтамға
келді. Сиез Сырдария облысы қа-
зақтарының сиезін шақыруды қажет
деп тауып, өз араларынан Б.Құлма-
нов, Т.Құнанбаев, М.Дулатовты өкіл-
дер ретінде жіберу туралы шешім
қабылдады. Сиезде Алаш автономи-
ясын нығайту үшін жэне болыневик-
термен күресу мақсатында ұлттық
әскер құру жэне кеңестерге қарсы эр
түрлі саяси күштермен одақтасу ісіне
үлкен мэн берді. Сиез бұл мэселені
жан-жақты талқылап, қазақ мили-
циясының эр облыс, уезд орталықта-
рындағы саны, оларға әскер ғылы-
мын үйрету жэне қажетті заттармен
(қару-жарақ, қаржы, көлік жэне т.б.)
қамтамасыз ету тэртібін анықтап,
165
«26 500 адам тіркелген халықтық ми­
лиция құрылуы қажет» деген қаулы
қабылдады. Бұл идеяны Алашорда
үкіметінің мүшесі Ж.Ақпаев ұсын-
ды. Әскер құру ісіне қажетті қара-
жатты 6 облыстың қазақтары есебі-
нен алатын болды. Алашорданың
¥лт кеңесіне мүшелер сайланған соң
енді Алашорданың төрағасын сай-
лау мәселесі күн тэртібіне қойылды.
Сайлауға Ә.Бөкейхан, Б.Құлманов,
А.Тұрлыханов түсті. Сайлау қоры-
тындысы бойынша 79 дауыстан 40
дауыс жинаған Ә.Бөкейхан Алашор-
даның төрағасы болып сайланды.
Бұдан соң оқу комиссиясының құра-
мына А.Байтұрсынұлы, М.Жұмаба-
ев, Е.Омаров, Б.Сәрсенов, Т.Шонанов
сайланды. Осы сиез қаулылары Алаш
автономиясының жэне Алашорда
үкіметінің бұдан кейінгі кезеңде өмір
сүру бағдарын айқындады. Алаш ав-
тономиясы аумағында ғана емес, сиез
қаулылары Алаш үкіметінің Сібір
үкіметімен, казак әскерлерімен жэне
кеңес үкіметімен өзара қарым-қаты-
насын айқындауда, реттеуде маңызға
ие болды. Бұл сиез ғасыр басынан
бергі ұлт-азаттық қозғалысының ұлы
қорытындысы болды. Ол өзінің та­
рихи маңызы жағынан ұлтымыздың
сан ғасырлық өміріндегі аса маңызды
оқиғалардың қатарынан орын алады.
Екінш і мемлекеттік дума - Ре-
сей империясындағы 2-рет сайланған
к о н с т и т у ц и я л ы қ -м о н а р х и я л ы қ
бағыттағы заң шығарушы жоғары
өкілетті орган. 1907 ж. 20 ақпаннан 3
маусымға дейін жұмыс жасаған 103
күн ішінде екі рет сессия ашып, 53
мэжіліс өткізді. Думаға сайлау 1905
ж. 11 желтоқсандағы сайлау заңы
166
бойынша жүргізілді. Қазақ халқынан
депутаттыққа Орал облысынан
Б.Қаратаев, Ақмола облысынан
Ш.Қосшығұл, Торғай облысынан
А.Бірімжанұлы, Семей облысынан
Т.Нұркенұлы, Жетісу облысынан
М.Тынышбайұлы, Сырдария облы­
сынан Т.Алдабергенұлы, Астрахан
губернаторынан Б.Құлманұлы сай-
ланды. Екінші мемлекеттік Думаның
мұсылман фракциясына 36 депутат
енді. Бұл фракция «мұсылман фрак-
циясы» жэне «мұсылман қызмет
фракциясы» болып екі топқа бөлі-
неді. 1907 ж. 21 сәуірінен мұсылман
депутаттары «Дума» газетін шыға-
рып, осында қаралып жатқан мәселе-
лерді жариялап тұрды. Екінші мемле-
кеттік дума таратылғанша бұл газет-
тің 6 саны шықты. Мұсылман фрак­
циясы Ресейдің шет аймағындағы
отарлау саясатын әшкерелеп, парла-
менттік жолмен күрес жүргізді. Ка­
зак депутаттары Нұркенұлы, Алда-
бергенұлы, Қосшығұл, Құлманұлы,
Бірімжанұлы мұсылман фракциясы-
ның құрамына, Тынышбайұлы кон-
ституциялық-демократиялық фрак­
ция құрамына кірді. Қаратайұлы
алғашқы кезде тіркеу тізімі бойынша
кадет партиясының құрамына, кейін
партиялық фракция мен топтарды
толықтай құрған кезде мұсылмандық
фракцияның тізіміне енді. «Ресей мұ-
сылмандар одағының» бағдарлама-
сы негізінде жасалған мұсылмандар
фракциясының бағдарламасын әзір-
леуге Бірімжанұлы қатысты. Бұл Ду-
маны да патша 3 айдан кейін таратып
тынды.
Екінші Сібір далалық корпусы
- 1918 ж. Ақпан төңкерісінен кейін
Алаш қозғалысы
болыневиктерге қарсы соғыс жүргі-
зу мақсатында құрылған әскери кор­
пус. Оның ұйымдастырушысы Сібір
казактарының полковнигі П.П.Ива-
нов болды. Бұл корпус патша тұсын-
дағы Дала генерал-губернаторлығы
территориясында әрекет етті. Оның
бөлімшелері Омбыда, Петропавлда,
Павлодарда, Өскеменде болды. Кор­
пус құрылымдарының ішіндегі саны
жағынан да, даярлығы жағынан да
күшті құрылымдардың бірі 1918 ж.
маусым айында Семейде құрылған
Бірінші Алаш атты полкі болды. Бұл
полктің командирі Ғ.Тоқтамысов еді.
1918 ж. 12 тамызындағы Сібір арми-
ясы қолбасшысының бұйрығымен
Бірінші Алаш атты полкі Екінші Сібір
далалық корпусының құрамына енді.
Алаш полкі осы Екінші Сібір кор-
пусының басқа әскери құрылымда-
рымен, әсіресе, казак әскерлерімен
бірге 1918-1919 ж. Шығыс Қазақстан
және Жетісу өңірлерінде большевик-
терге қарсы ұрыс қимылдарын жүр-
гізді.
Елеукенов Шериаздан Рү-
стемұлы - Алаш қозғалысына қаты-
сушы. Ол 1929 ж. Шығыс Қазақстан
обл., ¥лан ауд., Аршалы а.-да туған.
Ғалым, филология ғылымдарының
докторы, профессор. Қазақстанның
еңбек сіңірген мэдениет қызмет-
кері. ҚазМУ-ды бітірген. 1951-59 ж.
Шығыс Қазақстан облысы «Ком­
мунизм туы» газетінде әдеби қыз-
меткер, бөлім меңгерушісі, 1959-63
ж. ҚазМУ-дың журналистика фа-
культетінде аға оқытушы, 1967-71
ж. Қазақстан Компартиясы ОК-нің
аппаратында нұсқаушы, сектор мең-
герушісі, меңгерушінің орынбасары,
 S f /К іи е ш о в , Т Э .І£ам за.бекцлы
1971-86 ж. Қазақстан Баспа, полигра­
фия және кітап саудасы істері жөнін-
дегі мемлекеттік комитеттің төраға-
сы, 1986-88 ж. Әдебиет және өнер ин-
ститутының директоры, 1997 жыл-
дан аталған институтта бас ғылыми
қызметкер. Ғылыми еңбектері қазақ
эдебиетінің тарихы мен теориясы
мэселелеріне арналған. Е. «Мағжан»
атты монографиясында Алаш қозға-
лысының қайраткері Мағжан Жұма-
баевтың шығармаларына жан-жақты
талдау жасап, байыпты баға берген.
Бұл монографияға ҚР Мемлекеттік
сыйлығы берілді. Зерттеуші, сон-
дай-ақ басқа да Алаш қайраткерлері
шығармашылығы жөнінде ғылыми
еңбектер жазған.
«Елім деп соққан ұлы жүрек»
- Алаш қайраткері М.Дулатұлына
арналған жинақ. 2000 ж. Алматы
қаласында жарық көрген, көлемі 22
б.т. «¥лы тұлғалар» ғылыми-ғұмыр-
намалық сериясы негізінде Орталық
ғылыми кітапхана дайындаған жи-
нақтың бас редакторы Ж.Ысмағұлов,
құрастырған В.Күзембаева. Жинаққа
жазушының таңдамалы еңбектері,
өмірі мен шығармашылығына байла-
нысты ғылыми еңбектер, библиогра-
фиялық көрсеткіш енгізілген.
«Еркін қазақ» - Жайық сырты
бөлігі земстволық управасының ап-
талық баспасөз органы. 1919 ж. 1 қы-
ркүйектен бастап бұрынғы Орал гу-
берниясындағы уез орталығы, қазір-
гі Ақтөбе қаласына қарасты Ойыл
елді мекенінде бірнеше нөмірі жарық
көрді. Шығарушысы (редакторы),
әрі бастырушысы —Ахмет Мәметов.
Газет Жайық сырты управасы Жым-
питыда тұрған 1918 ж. шығарыл-
167
мақшы болады, осы мақсатта Орал
қаласынан 60 мың сомға баспахана
сатып алынады. 1918 ж. көктемде Кы­
зыл армияның Орал қаласын алуына
байланысты баспахана земство меке-
месімен бірге сол ж. жазда Ойылға
көшіріледі. Құрамында үш қызметкер
бар баспахана күзге дейін эртүрлі ме-
кемелердің тапсырыстарын орындай-
ды да, сол ж. 10 қаңтарда Қаратөбеде
өткен облыстық земство жиналысы-
ның қаулысына сәйкес газет шығару-
ды қолға алады. Облыстық земство
басқармасының бастығы Х.Досмұха-
медовтің 1-нөмірдегі бас мақаласын-
да айтылғандай, газет басқармасы
негізінен Ресей оқиғаларын, земство
істерін, Алашорда істерін жэне оның
тарихын жазып, земствоның не екенін
халыққа түсіндіру ісін алға қойған.
1-нөмірде Х.Досмұхамедовтің мақа-
ласынан басқа «Орыстар мен орыстар
соғысы» дейтін саяси талдау ыңғай-
ындагы көлемді мақала жэне эртүрлі
хабар-ошар жарияланған. Назар ау-
дарар жайт, баспаханадағы татар ше-
берлеріне іс үйрену үшін бірнеше ка­
зак баласы қосып берілген. Бұған Ка­
раганда, земство басшылығы баспа­
хана мен газетті биліктің қай түрі ор-
наса да сақтап қалмақ болған тәрізді.
Бұған 1919 ж. аяқ шенінде Ойылды
алған Қызыл армия бөлімшелері ай-
тылмыш баспаханада жергілікті ха-
лыққа арнап үндеу-прокламациялар
бастыртуы да дәлел. Алайда газет
1920 ж. Орал губревкомы жіберген
комиссия тарапынан жабылды, бас­
пахана мүлкі тәркіленді жэне Орал
губревкомы мен Орынбордағы Қазә-
сревком арасында ұзаққа созылған
тәжікеден кейін Орынборға әкетілді.
168 Алаш қозғалысы
Кейбір расталмаған деректерге Ка­ Ермеков Әлімхан Әбеуүлы (1891,
раганда, «Е.Қ.»-тың қомақты тікпесі Қарағанды обл., Қарқаралы ауд. -
Орынборда сақтаулы. 1997 ж. белгілі 22.06.1970, Қарағанды қ.) - қоғам
зерттеуші-ғалым Б.Байғалиев газет- қайраткері, Алаш партиясы мен Ала-
тің 1-нөмірін КРОМА қорынан тауып
алып, жариялады.
«Еркін дала» - мемлекет жэне
қоғам қайраткері Нэзір Төреқұлұлы-
ның 1917-1918 ж. Орынборда құрған
қоғамдық-саяси ұйымы. ¥йым ту-
ралы мәлімет Смағұл Сэдуақасұлы-
ның 1921 ж. Орынборда басылған
«Жастарга - жаңа жол» атты еңбегін-
де жарияланған. Нэзір Төреқұлұлы
1916 ж. 25 маусымдағы патшаның
майдандағы қара жұмысқа шет ұлт-
тарды алу туралы жарлығынан кейін
қоғамдық-саяси жұмысқа тартылғаны
белгілі. Ол Минскіде Земгор шарала-
рына қатысты. 1915 ж. жергілікті жэне
қалалық комитеттердің одағы не-
гізінде құрылған бұл комитет әскерді
өмірлік керек-жарақпен қамтамасыз
ететін. Нэзір мұнда сол 1916 ж. барды
(сірә, Түркістандағы ресми биліктің шорда қозғалысы жетекшілерінің бірі,
келісімімен). Патша тақтан түсетін математик, ұстаз. Математика сала­
1917 жылы елге келген соң эскери сы бойынша профессор атағын алған
жағдайды да, жергілікті халықтың тұңғыш қазақ. Қарқаралыдагы үш
ахуалын да көріп, ағартушылық мақ- жылдық орыс мектебін, Семей гим-
саттағы «Еркін дала» атты астыр- назиясын бітірген. 1921 ж. Томск тех­
тын ұйым құруының себебі - ел мен нология институтын аяқтаган. 1917
билік арасына лайықты дәнекер болу, ж. 21-26 шілде күндері Орынборда
жүрттың арыз-тілегін жеткізу. 1918 өткен I жэне II Жалпықазақ сиезіне
жылы Орынборда эйгілі «Қазақ» га- қатысады. Алашорданың Семей об-
зетінің орнына «Қазақ мұңы» атты лыстық комитетінің мүшесі. 1918 ж.
газет шығарылады. Енді біз қайрат- 22 қаңтарда «Сарыарқа» газетінде
керді осы газеттен көреміз. «Еркін «Жасасын, Алаш, жасасын!» мақала-
даланың» нақты немен айналысқаны, сы басылды. Алаш автономиясының
басқарма мүшелігіне кімдер енгені жариялануын «Отансыз жүрт Отан-
туралы деректер кездеспейді. ды болды» деп бағалады. 1919-1920
ж. Қырғыз (қазақ) өлкесін басқару
жөніндегі эскери-рев. комитсттің мү-
 £ ? 2 ІІіа е ш о в , Т Э .Қ,ам забекцлы .
шесі, коллегия төрағасы. Семей гу-
бревкомының мүшесі. Қазақ жерінің
тұтастыгын сақтауға тарихи қызмет
сіңірген ұлы тұлға Қазақ АКСР шең-
берінде тұтас дерлік топтастыруда
ерекше рөл атқарды. 1920 ж. 26 та-
мызда «Қазақ Автономиялы Кеңестік
Социалистік республикасын құру
туралы» декрет жарияланады. Соған
сәйкес қазақ жерінің территориялық
тұтастығын ресми құжат негізін-
де бекітуде Ә.Бөкейхан, А.Байтұр-
сынұлы, Е. қатарында тарихи қызмет
етті. Алаш арыстары 1920 ж.сәуір ай-
ынан тамыз айына дейін Мәскеуде ка­
зак жерінің тұтастыгын сақтап қалуға
әрі құжатпен бекіттіруде мэңгілік
маңызға ие кемел іс атқарды. Автоно­
мия құру және оның территориясын
белгілеу жөніндегі комиссия отыры-
сында Е. қазақ жері жэне автономия
туралы баяндама жасады. 1921-1924
ж. Семей губ. атқару комитетінде, губ.
жоспарлау басқармасы, Қазақ АКСР
Мем. жоспарлау комитеті төрағасы-
ның орынбасары, өнеркісіп секциясы-
ның меңгерушісі. Қазақ АКСР 6 жэне
7-шақырылған ОАК мүшесі. 1927­
1935 жж. Ташкенттегі Қазақ ағарту
институтында оқытушы, ҚазПИ до­
цент!, Алматы зоотех.-малдәрігерлік
институтының пофессоры, кафедра
меңгерушісі. 1935 ж. тұңгыш рет ма­
тематика саласы бойынша профес­
сор атағына ие болады. 1935 ж. қазақ
тілінде «¥лы математика курсы» атты
кітабы жарық көреді. 1936 ж. үстаздық
тәжірибесі негізінде «Қазақ тілінің
математика термині» атты түсіндірме
сөздігі басылып шығады. 1935-1937
ж. Алматы кен металлургия инсти­
тутында (қазіргі Қаз¥ТУ) матема­
169
тика жэне теориялық механика каф.
меңгерушісі. 1930-1947 ж. аралығын-
да «ұлтшыл-алашордашыл» деп ай-
ыпталып, үш рет сотталады. 1932 ж.
түтқындалып, үш жылға сотталады.
1938 ж. екінші рет қамауға алынып, он
жылға (кейіннен жаза мерзімі 6 жылға
түсіріледі) сотталады, 1948 ж. үшінші
рет тұтқынга алынып, он жылға бас
бостандығынан айырылады. Сталин
өлгеннен соң 1955 ж. бостандыққа
шыгарылады. 1957 ж. 26 қарашада то-
лык ақталады. 1955 ж. Қарағандыға
оралады. Өмірінің соңына дейін Ка­
раганды тау-кен институтында (кейін-
нен политехникалық институт, қазір
Қарағанды мемлекеттік техникалық
университеті) қызмет атқарды.
Есенғұлов Ғүмар (15.Y.1886 ж.т.,
б.Орал обл., Темір у. 1930) - Батыс
Алаш-Орда қайраткері, қазақтың
жогары білімді алғашқы дәрігер-
лерінің бірі. Әкесі Қожахмет елдегі
көзі ашық адамдардың бірі болған. Е.
болыстық орыс-қазақ мектебін, қала-
лық орыс-қазақ Романов училищесін
бітіргеннен кейін Орал реальдық
әскер училищесін тэмамдаган (1903­
1910 ж.). Училищеден соң курстаста-
ры Б.Бейсенов, Ы.Шұғыловпен бір-
ге 1910 ж. Саратов университетінің
медицина факультетіне түсіп, оны
1914 ж. бітіріп шықты. 1914-1916 ж.
Саратов қаласындағы Земгор одағы-
ның лазаретінде дәрігер-ординатор.
1916 ж. Орынбор қаласындағы Жедел
жәрдем стансасында дэрігер. 1917 ж.
сәуірдің басында Орынбор қаласын-
да өткен Торғай жэне Орал облысы
қазақтарының сиезінде қаралатын
мәселелерді эзірлеп, өтетін орны мен
уақытын лайықтап, жұртқа хабар
беретін айрықша бюроның құрамы-
на кірді. 1917 ж. сәуірдің ортасында
Орал қаласында өткен I Қазақ Орал
облыстық сиезінде Жайық сырты
облыстық қазақ комитетінің мүшесі
болып сайланды. Сол ж. 21-26 шіл-
де аралығында өткен II Жалпықазақ
сиезінің қаулысымен Құрылтай жи-
налысы депутаттығына Орал облы-
сынан белгіленген жеті кандидаттың
бірі. Құрылтай жиналысына Алаш
партиясы атынан аталған депутаттар
тізіміне де кірді. Уақытша үкіметтің
Орал облысындағы комиссары Г.
Бизяновтыңұйғаруымен 1917 ж. Темір
уезі бойынша Уақытша үкімет комис­
сары болып тағайындалды. 1918 ж.
11 қыркүйектегі орталық Алаш-Ор-
да үкіметінің Уфа мәжілісінің қа-
улысымен Уақытша үкімет берген
құқықтарды уақытша пайдалана
отырып жергілікті земстволық басқа-
ру ісіне бақылау жасайтын Алаш-Ор-
да Темір уездік комиссары міндеті
қоса жүктелді. Осыған орай Ойыл
уэлаятының облыстық комиссары
Ж.Мергеновке бағына отырып, Темір
уездік атқару комитетінің Халық ша-
руашылығы бөлімі деп аталған жер-
гілікті земстволық басқару құрылы-
мының жүмысына бақылау жасады.
Осы қызметте жүріп 1918 ж. күзде
ақ казактардан қашып Темірге кел-
ген Ә.Әйтиевке, М.Ипмағамбетов-
ке Уақытша үкімет комиссарының
қолы қойылып, мөрі басылған куэлік
табыстап, елге жетулеріне көмекте-
сті. Осы тұста Ташкенттен Жұрын,
Темір, Орал арқылы Орынборға бет
алып бара жатқан Мұстафа Шоқайға
жәрдемдесті. Большевик И.Құрмано-
втың идеяластарына қарсы күреске
қатысты, 1919 ж. маусым айында Б.А-
О.-ның Халық әскері бөлімшелерін
Орал Войско үкіметі жағында үрыс
қимылдарына қатыстырмау мақса-
тында Темір, Ырғыз бағытына алып
келген Ж.Досмүхамедовке көмекте-
сті. Ізімбет стансасы маңында қы-
зылдарды атағымен қашырған Ж.До-
смұхамедовтің 300 жігітін халық жа-
сағы - сойылмен қаруланған «запас
кісілер» есебінен 3 мыңға жеткізіп,
үрей туғызған әскери тактикалық
шараны үйымдастыруға қатысты.
1919 ж. қарашада Темір к-тін қызыл-
дардың I армиясы алғаннан кейін
Кеңестер жағына 1919 ж. 20 желток-
санға дейін шыққандардың қатарын-
да ауылды кеңестендіру, жергілікті
басқару орган дары н қайта қүру ісіне
атсалысты. Темір к-де эпидемиялық
дәрігер болып істеді. Темір уездік
солдат, жұмысшы, шаруа жэне ка­
зак депутаттары кеңесінің денсаулық
сақтау бөлімінің меңгерушісі Н.Қал-
меновтің ұсынуымен 1920 ж. кацтар-
 & $ ІІіи е ш о в , Т ) .К ,а м з а б е к ц л ы 171
да сүзекке қарсы күресетін Эпиде- мал болады. 1913 ж. «Әулие Станис­
миялық отряд меңгерушісі болып лав» орденімен марапатталады. Ала­
тағайындалды. 1920 ж. маусым айын- шорда таратылып, кеңес үкіметі ор-
да РК(б)П Қазақ облыстық бюросы наған соң да көп уақыт өз мамандығы
төралқасының шешімімен жаңадан бойынша жұмыс істейді.1902-1922 ж.
құрылған Орынбор-Торғай губерни- арасында Жаркент уездік малдәрі-
ялық атқару комитетіне мүшелікке гері қызметін атқарған. Істеген қы-
тағайындалды. 1925 ж. бастап Ақтө- зметі мен беделі арқасында 1916 ж.
бе қаласында орталық амбулатори- «Колледж кеңесшісі» деген атаққа ие
яда дәрігер-терапевт. 1929 ж. ПХК болады. 1922-1927 ж. арасында Ал-
органдары тарапынан тұтқындалып, матыдағы малдәрігерлік басқарма-
Воронежге жер аударылды. 1930 ж. сының бастығы болады. 1927-1929 ж.
елге қайтып келіп, дәрігер болып қы- Түркістан-Сібір темір жол құрылы-
змет етіп жүргенде қайтыс болды. сында қызмет атқарған. Қайраткер
Есенғұлов Түбек - Алаш үкіметі Т.Рысқұловтың әйелі Бибі-Ғазиза осы
үшін белсенді қызмет еткен тұлға- Түбектің қызы екен. Кейінгі тағдыры
лардың бірі. Ол 1874 ж. сол кездегі белгісіз.
Жетісу облысының Верный уезіндегі «ЕСЕП» партиясы - Алаш қай-
Үлкен Алматы болысында туған. 1898 раткерлерінің ұлттық идеяларын
ж. Верныйдағы ұлдар гимназиясын жалғастыру мақсатында 1941 ж.
бітірген соң, Қазандағы ветерина­ құрылған қазақ жастарының ұйымы.
рия институтына түсіп, 1902 ж. жақ- Оның ұйымдастырушысы эрі жетек-
сы нәтижемен бітіріп шыққан. 1899 шісі ақын Бүркіт Ысқақов. Жетекші
ж. институтта оқып жүрген кезінде орынбасары М.Теміров, мүшелері:
дала өлкесін зерттеу экспедициясына А.Дүйсенбаев, Е.Бимағанбетов, Д.Ша-
қатысқан. Сол сапарында ел өмірімен лабеков, Ә.Сүлейменов, Ж.Әубэкіров,
жете танысады. Жетісу облысындағы Р.Бұйрабеков, К.Рахметов, Қ.Тінтаев,
қазақтан шыққан алғашқы мал дәрі- А.Мұқанов, Б.Сәкібаев, О.Сауханов,
герлерінің бірі. С.Кенжебаев (Махуов), Д.Әкімбеков,
1917 ж. ақпан төңкерісінен кей- Қ.Әкімбеков, А.Нұркенов, Қ.Сейітов,
ін қазақ елінде қанат жайған Алаш М.Аманбев, Х.Әубэкіров, З.Игіліков,
қозғалысына белсене қатынасады. К.Жүнісов, К.Саудабаев, М.Омаров,
Алашорда үкіметінің бағытын қол- Б.Жақсылықов, А.Рүстемов, Ж.Омар-
дап, Алаш үкіметіне тілектес болған. беков. Осы топ жэне басқа да ниет-
Ел ішінде беделді, қызметте алғыр тес ұлтшыл азаматтар Алаш көсемі
Түбекті өз ортасы жоғары бағалап, А.Байтұрсынұлы, Алаш қайраткері
сенім артады. Ол 1917 ж. 21-26 шілде М.Дулатов, Алаш ақыны М.Жұмаба-
аралығында Орынборда өткен жал- ев шығармаларын оқып, өзара талдап
пықазақ сиезіне Жетісу облысынан қазақ ұлтының отаршылдық жағдай-
делегат болып барады. Е. өз ісіне дағы кейпіне қарсылық білдіріп,
жетік маман, ұйымдастырушылық жастар арасына ұлт-азаттық ұранда-
қабілеті мол басшы ретінде де таны- рын таратты. «ЕСЕП» ұйымының эре-
172
кеттерін білген кеңестік үкімет оларды
1944 ж. бастап қудалауға ұшыратты.
1944 ж. Қарағандыда Б.Жақсылықов,
А.Рүстемов, Ж.Өмірбековтер «Кеңес
үкіметіне қарсы әрекеттері үшін» жа-
заланды. 1960 ж. ұйым белменділері
З.Игіліков, К.Жүнісов, К.Саудабаев,
М.Омарбековтер жазалауға үшырады.
«ЕСЕП» ұйымы кеңес билігі түсында
да Алаш идеясының өмір сүргендігін
байқатады.
Еспенбетов Арап Сләмүлы
(4.3.1945, Шығ. Қазақстан обл., Абай
ауд., Қарауыл ауылы) эдебиет зерт-
теушісі, сұлтанмахмұттанушы та­
лым. Филол. ғыл. докторы (1993),
профессор (1994), ҚР халық ағарту
саласының озық қызметкері (1987).
Қазақстанның еңбек сіңірген қайрат-
кері. Семей пед. институтының ка­
зак филология факультетін бітірген
(1965). 1967 жылдан бастап Семей пед.
институтында оқытушы (1967-1972),
аға оқытушы (1978-1979), доцент
(1991), аға ғылыми қызметкер (1989­
1991) болып жұмыс атқарды. 1972­
1975 ж. Қаз МУ-дің қазақ әдебиеті
мамандығы бойынша аспирантурада
оқыды. 1977-78 ж. Семей пед. ин-ты
филол. ф-ті деканының орынбасары,
ф-т деканы (1978-1989), Семей пед.
ин-тының оқу істері жөніндегі про­
ректоры жэне қазақ әдебиеті кафе-
драсының меңгерушісі (1993-1996),
«Семей» мемл. ун-ті гуманитарлық
ф-нің деканы (1996-1998), М.О.Әуе-
зов атындағы Семей университетінің
ректоры (1998-2008), Шәкәрім атын-
дағы Семей мемлекеттік универси­
тет! гуманитарлық факультетінің
деканы университеттің педагогика
жоғары (2008-2013), 2013 ж. мек-
Алаш қозғалысы
тебінің директоры. Ғылыми-зерттеу
еңбектері негізінен қазақ эдебиетінің
тарихы, соның ішінде XIX ғ. соңы
XX ғ. басындағы кезең, сұлтанмах-
мұттану мәселелеріне арналған. 1975
ж. «Сүлтанмахмұт Торайғыровтың
лирикасы» деген тақырыпта канди-
даттық диссертация қоргаған. 1992
ж. «Ғылым» баспасынан «Сұлтан-
махмүт Торайғыров» деген гылыми
монографиясы жарық көрген. 1993
ж. «Сұлтанмахмұт Торайғыровтың
шығармашылық өмірбаяны» деген
тақырыпта докторлық диссертаци-
ясын қорғады. «Шәкәрім жэне Сұл-
танмахмұт», «Ақындары Алаштың»,
«Абай әлемі» жэне көптеген ғылыми
мақалалардың авторы.
Есполов М ырзағазы - Алаш
қозғалысының қайраткері. Ол 1891 ж.
Қостанай уезі Аманқарағай болысы-
ның № 4 ауылында туған. Ауыл мол-
дасынан хат таныған соң мұғалім-
дер мектебін бітіріп, қаламгерлік
қабілетінің арқасында қазақ, орыс
тілдеріндегі мерзімді баспасөзбен
тығыз байланыс жасаған. Қолынан
келгенше «Айқап» журналына, «Ка­
зак» газетіне жәрдемдескен. Империя
астанасы Петерборда ресми шығып
тұрған «Мусульманская газетаның»
тілшісі болған. «Қазақта» жария-
ланған «Жер туралы», «Үлгі алатын
іс», «Үлгілі мектеп», «Күнбатыс май­
даны», «Майданнан хат», «Жұмыс-
шылар жайынан доклад», «Адасқан
жігіттер» атты мақалалары белгілі.
Монархиялық режим түсында «Му­
сульманская газета» басылымында
жарық көрген «Вол в степи» («Қыр-
дағы өгіз») атты мақаласы үшін оған
400 сом айыи салынган. 1916 ж. эйгілі
 S fJ R iu e iu o e , Т > .Қ ,а м з а б е щ л ы
«июнь жарлығынан» кейін майданға
аттанған қазақ жігіттеріне бас-көз
болуды ойлап Ә.Бөкейхандармен
бірге (сол ж. соңғы айлары мен 1917
ж. басында) Минскідегі әскери қо-
сындарды аралайды. Отандастары-
на арашашы, қорған болады. 1917 ж.
наурыз-сәуір айларында елге келіп,
саяси-қоғамдық істерге араласады.
Алаш қозғалысына атсалысады.
Осы ж. Алаш партиясы құрылатын
I жалпықазақ сиезінің де, Алаш ав-
тономиясы жарияланатын II жал-
пықазақ сиезінің де ұйымдастыру
жэне өткізу жұмысына белсене қа-
тысады. 1929 ж. 3 ақпанында тер-
геушіге берген жауабында: «1919 ж.
ақпанда Троицкіде Дутов штабының
қамауына, 15 шілдеде Қостанайда
Колчактың қамауына түстім» дей-
ді. ¥ Қ К мұрағатында қайраткердің
Торғай оқиғасына, Таран, Амангел-
ді өліміне қатысты жазба мәлімде-
мелері тіркелген. Мұнда ол аласа-
пыран кезеңге шынайы баға беріп,
көрген-білгенін, түйгенін жасыр-
173
май айтқан. 1920 ж. бастап ол жаңа
қоғамның шаруашылық басқару жұ-
мыстарына кірді. 1920 ж. басында-ақ
қуғын-сүргіні аздау Түркістан ав-
тономиялық республикасының ор-
талығы Ташкентке қоныс аударды.
Мұнда Жер-су комиссариатында,
Мемлекеттік сауда басқармасында
жауапты қызметтер атқарды. Осы
шақта «Ақ жол» газеті мен «Талап»
атты қауымының жұмысына атса­
лысады. Соңғысының басқарма мү-
шесі болып, Ы.Алтынсариннің қилы
тағдыры мен шығармашылығы ту-
ралы дэріс оқиды. 1924 ж. қаламгер
ресейлік профессор Д.Кудрявский-
дің «Как жили люди в старину» атты
танымдық зерттеу кітабын «Арғы
мэдениет» деген атпен аударып
шықты. Қайраткер 30-ж. басында са-
яси айдауда М.Дулатовпен бірге бо­
лады. Осында қосымша фельдшер-
лік курсты бітіріп, кіші дэрігерлік
қызмет істейді. Ол 1938 ж. наурызда
атылады.
174
т ж ш 1917 ж. 19 шілдеде уақытша үкімет-
Ж айнақов Ы бырайым (т.ж.б.,
бұрынғы Жетісу обл. Верный уезі -
ө.ж.б.) - Алаш қозғалысының белгілі
қайраткері. Верный ерлер гимназия-
сын бітірген. 1904 ж. Жәркент уездік
жэне Жетісу облыстық басқарма-
сында тілмаш, іс жүргізуші. 1911 ж.
21 қазанда өткен Жетісу облысы бо-
лыстары жэне құрметті ақсақалдары
кеңесінің ұйымдастырушысы болған.
Онда облыстық экімшілік пен қоны-
стандыру басқармаларының іс-әре-
кеттері жөнінде жэне саяси іздестіру
бөлімдерінің облыстағы көшпелі ха-
лықтың ісіне араласпауы туралы Ре-
сей империясының өкілетті органы
Мемлекеттік Думага өтініш айтып,
өкілдер жіберу мәселесі шешілді.
Сол шешім бойынша Б.Сырттано-
впен бірге Санкт-Петербургке барып,
Мемлекеттік Думаның мұсылман
фракциясы мүшелеріне Жетісудағы
жергілікті халықтың тілектерін жет-
кізеді. Бүкілресейлік мұсылмандар
сиезін әзірлеп өткізуге атсалысады.
1916 ж. 14 шілдеде Верный қаласын-
да Үлкен Алматы болыстығына қа-
расты жергілікті халық өкілдерінің
мэжілісін ұйымдастырушылардың
бірі болды. 1916 ж. 25 маусымдагы
патша жарлығына қарсы көтеріліске
шықпай, істі бейбіт жолмен шешу ке-
рек екенін элеуметке түсіндіреді. 1917
ж. Ақпан төңкерісінен кейін елдегі
элеуметтік-саяси өзгерістерге белсе-
не араласты. Жетісу облыстық қазақ
комитетінің төрағасы болып сайла-
нады. Сол ж. 12-23 сәуірде Жетісу об-
Алаш қозгалысы
лыстық қазақтарының бірінші сиезін
үйымдастырып, оған төраға болады.
тің Жетісу облыстық комиссарының
орынбасары болып тагайындалады.
1917 ж. I, II жалпықазақ сиездерінің
жүмыстарына белсене араласады.
Бүкілресейлік құрылтай жиналысы-
на Жетісу облысынан депутаттыққа
ұсынылады. 1918 ж. шілде, тамыз
айларында Алашорда атынан Челябі
қаласында өткен Сібір үкіметі мен
құрылтай жиналысының мүшелері
комитетінің мэжілісіне қатынаса-
ды. 1916 ж. ұлт-азаттық қозғалы-
сынан кейін босқын болып, Қытайға
ауған Жетісу тұрғындарын елге кері
қайтаруға, оларға көмек көрсетуге,
ашаршылыққа тап болған халықты
азық-түлікпен қамтамасыз ету ici-
не атсалысты. 1918 ж. 10-31 тамыз
аралығында Лепсі қаласында өткен
Жетісу облысы қазақтарының екін-
ші сиезіне төрағалық етті. 1919 ж. 17
наурызда Жетісу облыстық қазақ ко-
митетінде жергілікті халықтың ауыр
жагдайы туралы баяндама жасады.
Болыиевиктер билікпен ымыраға
келе алмаған қайраткер Жетісудағы
Алаш қозғалысының көрнекті тұлға-
ларымен бірге Қытайға қоныс аудара-
ды. Сол жақтан большевиктерге қар-
сы қарулы қарсылық ұйымдастыру-
ды жоспарлайды. 1932-1933 ж. кеңес
үкіметінен қашып өткен қазақтарды
жұмысқа орналастыруға жәрдем бе-
реді. Моңғол-Күре ауданының экімі
болады. Сол қызметінде жүргснде
1938 ж. 28 ақпанда тұтқындалып. Го­
миндан үкіметінің түрмесіне жабы-
лады. Кейін баласы Омар Жайнақов
әкесін 1941 ж. Үрімжі түрмесінен
 S fJ K iu e iu o 6 , Т).К)с іи із а .б е іс ц л ы
Семейге алып кеткенін Ғабди Сай-
болатов дегеннің аузынан естиді.
Қайраткердің мұнан кейінгі тағдыры
беймәлім.
Ж айы қ сырты бөлігін басқа-
ру жөніндегі азаматтық комитет
- Жайық өзенінің сол жағалауын қо-
ныстанған қазақ ауылдарын басқару
мақсатында 1917 ж. Ақпан револю-
циясы жеңісінен соң құрылған атқа-
ру органы. Революция дүмпуімен
етек алған саяси еркіндік жэне қоғам
өмірінің демократиялануы жағдайын-
да, Уақытша үкімет жария еткен эле-
уметтік келісім саясатына орай 1917
ж. жаңа стильмен 7 наурыз күні Орал
облысындағы қазақ интеллигенция
өкілдері мен елдің «игі жақсылары-
ның» бас қосуы нәтижесінде Орал қа-
ласында құрылды. Комитеттің атқару
комитетінің төрағасы болып белгілі
заңгер Бақытжан Қаратаев, мүше-
лері болып белгілі ағартушы, Өлеңті
болысының управителі Ғұбайдолла
Әлібеков, Орал облыстық басқарма-
сының қызметкері Алдоңғар Әбенов,
Орал уездік полиция басқармасының
қызметкері Ықсан Тоқберлиев, Жым-
питы земстволық ауруханасының
меңгерушісі Дәулетше Күсепқалиев
жэне Қараоба болысының управителі
Әбдірахман Әйтиев сайланды. Жина-
лыс атынан Б.Қаратаев Мемлекеттік
Дума төрағасы Родзянконың атына
қүттықтау жеделхат жолдады. Коми-
теттің алғашқы мэжілістері негізінен
қай ру «негұрлым революцияшыл»,
соған орай Жайық сыртын Шыңғыс
тұқымы - төрелер басқаруы тиіс пе,
не билікті «қара қазаққа» жататын
ру өкілдері қолға алуы керек пе деген
айтыс төңірегінде жүрді. Осы келіспе-
175
ушілік салдарынан 1917 ж. 10 наурыз
күнгі ұлттық интеллигенция мен ел
өкілдері мәжілісінде азаматтық ко­
митет таратылып, оның орнына Жай-
ық сырты бөлігін басқару жөніндегі
уақытша комитет құрылды.
Ж айы қ сырты бөлігін басқару
жөніндегі уақытш а комитет - Жай-
ық өзенінің сол жағалауын қоны-
станган қазақ ауылдарын басқару
мақсатында 1917 ж. Ақпан революци-
ясы жеңісінен соң құрылған атқару
органы. Сол ж. 7 наурызда құрылған
Жайық сырты бөлігін басқару жөнін-
дегі азаматтық комитеттің мирасқо-
ры. ¥лттық интеллигенция мен ел
өкілдерінің сол ж. 10 наурызда Орал
қаласында өткен бас қосуында та-
ратылган айтылмыш комитеттің
орнына ел тыныштыгы мен бүтін-
дігін сақтау жэне эскерге, халыққа
азық-түлік дайындау мақсатында жа-
сақталды. Төрагасы болып Ғ.Әлібе-
ков, мүшелері болып Д.Күсепқалиев,
Б.Қаратаев, Ы.Тоқберлиев, Ә.Әйтиев
сайланды. Құрылтай жиналысында
бұрынғы азаматтық комитетке мүше
болған А.Әбеновтің жандарм басқар-
масына «Жоффер» деген лақап атпен
қызмет еткен арандатушы екенді-
гі жария етілді. Сол шамада оңшыл
эсер Фомичевтің төрағалығымен
құрылған Орал облыстық азаматтық
комитетіне Жайық сырты бөлігін
басқару жөніндегі уақытша комитет
атынан мүше етіп Д.Күсепқалиев,
Ғ.Әлібеков жэне Б.Қаратаев енгізіл-
ді. Басқосуда уақытша комитеттің
бұдан соңғы қызмет багдарламасын
түзу мақсатында ел өкілдерінің си-
езін шақыру жөнінде шешім қабыл-
данды. Кейінірек уақытша комитет
176
мүшелері қатарынан жэне Оралға
келген Ж.Досмұхамедов, Н.Ипмағам-
бетов, Х.Досмұхамедов, Б.Жанқада-
мов, Е.Қасаболатов, И.Қашқынбаев,
К.Жэленов, т.б. ұлттық интеллиген­
ция өкілдері қатарынан Орал облысы
қазақтарының сиезін өткізу жөнінде-
гі ұйымдастыру бюросы құрылды.
Наурыз-сэуір айларында сиезге қызу
дайындық жүргізілді - елдің бас кө-
терер адамдарына, ақсақалдарға, дін
иелеріне шақыру жолданды, болыс-у-
ездерде сиезге делегат сайлау науқа-
ны өрістетілді. Жайық сырты бөлігін
басқару жөніндегі уақытша комитет
1917 ж. 19 сәуірде басталған I Орал
Қазақ облыстық сиезінде таратылып,
комитет құрамы өз өкілеттілігін сол
сиезде сайланған Орал облыстық ка­
зак комитетіне табыстады.
Ж ақыпбаев Нүсіпбек - Ала-
шорданың белгілі қайраткері. Ол
бұрынғы Жетісу облысында туған.
Бала кезінде оқу-білім қуып, тал-
май талаптанып көп ізденеді. 1911
ж. Верный ұлдар гимназиясын тә-
мамдайды. Білімнің таза бұлагынан
сусындап, көзі ашылган бозбала
оқуын одан эрі жалғастыруды ой-
лап, Киев университетінің медицина
факультетіне оқуға түседі. Универ-
ситетті 1916 ж. үздік бітіреді. Оқуын
тэмамдаған соң Жетісу облысына
жұмысқа жіберіледі. 1916 ж. майдан-
дағы қара жұмысқа шақырылған-
дарға арналған дәрігерлік пунктте
комиссия құрамында жұмыс істей-
ді. Бұл жұмыс оның қара жұмысқа
шақырылған қандастарына аз да бол-
са көмек қолын созуына мүмкіндік
береді. Алайда, бұл жүмысы үзаққа
бармады. Сол ж. желтоқсанда Үр-
Алаш қозғалысы
жар ауылдық дәрігерлік бөлімшесіне
дэрігер болып ауысады. Дәрігер Н.
ауылдағы қазақтарға жанашыр бола-
ды, оның үстіне кәсіби біліктілігімен
аз уақытта елдің қалаулы азаматына
айналады. Оның келуі Үржар халқы-
на үлкен медеу болды. Дәрігерлік
қызмет оны елмен етене жақында-
стырды. 1917 ж. 12-23 сәуірде Жеті-
су облыстық қазақ сиезіне қатысқан.
1917 ж. 5-13 желтоқсанда Екінші жал-
пықазақ сиезіне Жетісу облысынан
делегат болып, Алашорда үкіметінің
Халық кеңесінің мүшелігіне канди­
дат ретінде сайланды. 1918 ж. 10-31
тамызда Лепсі қаласында өткен Жеті-
су облысы қазақтарының Екінші си-
езінде Алаш облыстық комитетінің
жаңадан сайланған құрамына мүше
болды. Азамат соғысы ж.нда Жетісу
өлкесінде, Үржарда Алаш эскерінің
жүздігін басқарып, қызылдарға қар-
сы күрескен. Алашорда таратылған-
да Н. бір-екі жыл жұмыссыз жүреді,
кейін үкіметтің уақытша кешіріміне
ие болып, 1923 ж. Жетісу облыстық
денсаулық сақтау бөлімі меңге-
рушісінің орынбасарлығына тағай-
ындалады. Бір жылдай сонда істеген
соң, 1924 ж. Жетісу губерниялық ден-
саулық сақтау бөлімінің меңгерушісі
қызметіне ауыстырылады. Осы қы-
зметке қоса губерниялық атқару ко-
митетінің мүшесі болады. Бүл мін-
детті екі жыл атқарады. 1925 ж. жер-
гілікті денсаулық сақтау мекемесінің
жетекшісі ретінде Орынборда өткен
дәрігерлердің бүкілодақтық бірінші
сиезіне, Орынборда өткен губерни-
ялық денсаулық сақтау бөлімдерінің
сиезіне қатысады. 1932 ж. қайтыс бо­
лады.
 (^У ТІІиеш ов, Т Э .І^сім за б е кц л ы 177
Ж алпақов Тәжмүхамбет Темір- лар одағы қоғамының нұсқаушысы
ұлы (1897 ж.т., б. Орал о., Ілшібін (1924-1928); Аңқаты тұтынушылар
у., Мәтеш б., 8-а., қ.Батыс Қазақстан одағының бухгалтері (1928-1932);
облысы, Тайпақ ауданы) - Батыс Аңқаты жұмысшылар коопера-
Алаш-Орда офицері, Жайық өңірін тивінің бухгалтері (1932-1935); Орал
кеңестендіру ісіне қатысушы. Әкесі облыстық совхоздар секциясының
Темір орта шаруалы адам болған. нұсқау шы- бухга л тері (1935-1936);
Ж. болыстық орыс-қазақ мектебін, Шыңғырлау аудандық тұтынушылар
қалалық Романов орыс-қазақ учи- одағының бас кооперативінің бух­
лищесінен соң Воронеж ер балалар галтер! (1936-1937); Исаев жұмысшы-
фельдшер мектебін бітірді (1915-1917 лар кооперативінің бухгалтері (1938);
ж.). 1918 ж. жазда Ғұбайдолла Му- пішен дайындау мекемесінің инспек­
хитов, Т.Бекмағамбетовпен бірге тор-бухгалтер! (1938-1942); 1942-1945
Ойылдағы Тұңғыш Қазақ кавале- ж. аралығында ¥лы Отан соғысында
риялық юнкерлер мектебіне түсті. болды; Теректі аудандық тұтынушы-
1919 ж. юнкерлік мектепті прапор­ лар одағының бас бухгалетрі (1945­
щик шенінде тәмамдағаннан кейін 1952); Қаратөбе ауданындағы Аққо-
Жымпиты көшесіндегі Алаш пол- зы жұмысшылар кооперативінің бас
кінің шаруашылық бөлімінде қыз- бухгалтері (1952-1956). 1956 ж. зейнет
мет атқарды. Кейінірек полктің штаб демалысына шығып, өмірінің соңына
офицері болып тағайындалды. 1919 дейін «Аққозы» совхозында тұрды.
ж. аяқ шенінде полкпен бірге Ойыл Ж алпы қазақ сиездері өткізілген
бекінісіне келді. Б.А.О. офицерлер және Алашорда үкіметі қүрылған
тобының құрамында Орынбор қала- үй - Орынбор қаласындағы тари-
сына әкелінді. 1920 ж. сәуір - 1920 хи гимарат. Орынбор қаласындағы
ж. желтоқсан аралығында Қазақ өл- бұрынғы Гришковская, қазіргі Чиче­
келік Төтенше комиссияның ерекше рин көшесінде орналасқан бұл үйде
тапсырмалар жөніндегі комиссары 1917 ж. шілде және желтоқсан айла-
болып істеді. Одан әрі Жымпиты рында Бірінші жэне Екінші жалпықа-
уездік еңбек комитетінің мобилиза­ зақ сиездері өткізілген. Осы үйде осы
ция бөлімінің бастығы (1920, жел- ж. 12 желтоқсанында Екінші жал-
тоқсан - 1921, мамыр); Қызыл армия пықазақ сиезінде Алашорда үкіметі
құрамындағы ерікті Коммунистік
эскадрон командирінің көмекшісі;
Жымпиты уездік еріктілер отряды-
ның командирі (1921, маусым - 1922,
желтоқсан), осы қызметте Жымпи­
ты төңірегіндегі Сирот, Мещеряков,
Сафронов бас көтерулерін басуға қа-
тысты; Тайпақ болыстық атқару ко-
митетінің төрағасы (1922, желтоқсан
- 1924); Орал облыстық тұтынушы-
178
құрылып, Алаш автономиясы жария-
ланған. 2010 ж. бұл тарихи ғимарат-
тың қабырғасына ескерткіш тақта
орнатылды.
Жалпықазақ жастарының сиезі
- 1918 ж. 5-13 мамыр аралығында ұй-
ымдастырылған сиез. Сиезді шақы-
рушы эрі ұйымдастырушы Омбы-
дағы қазақ жастарының «Бірлік» ұй-
ымы. Бұл сиезге қазақ жастарының
эр ұйымнан бір өкілден шақырылған.
Сиез жұмысына 15 ұйымнан деле­
гат қатысты. Сиездің мақсаты Қа-
зақстанда орнап келе жатқан больше-
виктер билігіне қарсылық, олардың
жер-жерде істеп жатқан зорлықта-
рын айыптау, жастарды ұлт-азаттық
қозғалыс жолында бірлікке шақы-
ру. Сиез барлық қазақтың жастар
ұйымдарына ашық хат жариялады.
Ашық хатта: «Қазақ-қырғыз жаста-
рының бар ұйымдары біріксін; бар
ұйымдар ортасынан бір кіндік коми­
тет сайлансын; кіндік комитетке әр-
бір ұйым өзінің барлық қазынасынан
15 процент берсін; бар ұйымдарда
бір-ақ программа, бір-ақ ат болсын.
Бұған сиездің қойған аты - «Жас
азамат»; «Жас азамат» атынан газет
шықсын...» деп көрсетілді. Сиезде бес
адамнан тұратын кіндік (орталық)
комитет сайланды. Комитет Омбы
қаласында жұмыс істейді деп шешіл-
ді. Комитет төрағалығына «Үміт»
ұйымының өкілі Ғазиз Мурзин,
орынбасарлыгына Гүлшаһра Досым-
бекова, мүшелері болып Әбдірахман
Байдилдин, Мүратбек Сейітовтер
сайланды, хатшысы Смағұл Сәду-
ақасов болды. Сиезге Мұхтар Әуезов
те қатысқан. Оның осы сиезге бай-
ланысты жазылған «Бірінші жалпы
Алаш қозғалысы
жастар сиезі», «Жастар ұйымдарына
ашық хат» атты мақалалары бар.
«Жалпықазақ сиезі» мақаласы
- «Қазақ» газетінің 1917 ж. 11 мау-
сымдағы редакциялық мақаласы.
Бұл мақалада жалпықазақ сиезін өт-
кізу жэне оның уақыты мен болатын
қаланы анықтау мәселесі көтерілген.
Сонымен бірге Торғай облыстық си-
езінде жалпықазақ сиезін шақыру
жөнінде бюро сайлау қажеттілігі,
сиез өткізуге 1-10 тамыз аралығы ұй-
ғарылғаны, сиез өткізу орны Ташкент
қаласы болатындығы таңдалғандығы
айтылып, одан ары қарай Омбы,
Орынбор, Ташкент, Семей қалалары-
ның ұсынылғаны, өзге қалалардың
жұрттың баруына ыңғайсыз бола­
тын дығы себепті Орынборды дұрыс
деп шешкендігі баяндалады. Сон-
дай-ақ, болатын сиезде қаралатын
күн тэртібінің бағдарламасын жасау
қажеттігі де айтылған.
Жалпықазақ сиезін өткізу тура-
лы кеңес - 1917 ж. 9 мамырындағы
Орынбор қаласындағы кеңес. Бұл
кеңесті Орал, Торғай, Ақмола, Се­
мей, Түркістан, Ішкі Орда өңірлері-
нен жалпы мұсылман сиезіне келген
қазақ өкілдері ұйымдастырды. Осы
кеңеске арналған «Қазақ» газетіндегі
мақалаларда бұл басқосуды «бюро»
деп те атайды («Қазақ» газеті, №
232, 233, 1917 жыл). Кеңестегі негізгі
мәселе жалпы қазақ сиезін құру бол­
ды. Кеңес қорытындысы бойынша
төмендегідей қаулы қабылданған:
«1. 1917 ж. 1 августан 10 сентябрге
дейін жалпы қазақ сиезін Ташкент
қаласында құруға; 2. Сиезге әрбір ка­
зак болысынан бір өкілден жіберуге.
Жіберілген өкіл, мүра келгенше жал-
 &?Щ ілеиіов, Т ).Қ ,ам забекц л ы 179
пылық, төтелік, бірдейлік, құпиялық оң ықпал еткендігін осы кеңестен
һэм ер-ұрғашы делінбейтін сайла- соң «Қазақ» газетінде жарияланған
умен сайлансын; 3. Сиезге жұрттың «Жалпы қазақ сиезін құру туралы»,
тап-табынан түгел келгені, эсіресе, «Жалпы қазақ сиезі», «Тағы жалпы
әйелдер һәм зиялылар жіберілгені қазақ сиезі» жэне т.б. мақалалардан
қалаулы. Кеңесте болғандар эр уез- байқаймыз.
ден бір әйел кісі болғанын тілейді; 4. Ж алпы Сібір сиезі - 1917 ж. 8-15
Сиездің программасын шығару һэм қазанында Том қаласында өтті. Оған
сиезді жасау ұйыстырушы бюроға Торғай, Ақмола, Семей Жетісу, Орал
тапсырылсын; 5. Жалпы қазақ сиезі облыстарынан жэне Бөкей ордасынан
барша қазақты қоғамдайтын һэм Уч­ тоғыз адам қатысты. Қазақстаннан
редительное собраниеге даярлайтын қатысушы өкілдер қазақтың Сібір ав-
сиез болсын, сондықтан Учредитель­ тономиясына уақытша түрде кіргісі
ное собраниеде шешілетін мэселе- келетіндігін айтты. Сиездің шешімі
лер сиезде түгел қаралатын болсын. бойынша Сібір Кеңесі сайланып,
Мәселелердің ішінде қазақ эскерін оған Ә.Бөкейхан, М.Тынышбаев,
жасау мәселесі қаралсын; 6. Ойла- Х.Ғаббасов, Е.Итбаев, С.Досжанов
маған жерден шыға келген себеп бол- енді. Бұл автономияға енудің макса-
са, 1 август пен 1 сентябрь арасында тын Ә.Бөкейхан: «Біз ойладық, әуелі
құрылатын етіп, сиез құру срогін өз- Сібірге сүйеніп, тасымалдап, жалға-
гертуге ұйыстырушы беру ерікті; 7. сып көшіп кетелік: жіп жалғап зор
Сиезді қанша һэм қайда құру туралы мемлекет күрмеуінен құтылып ап,
ерте жария болынсын (сиезден бір ай отау болып соңынан бөлінелік деп».
бұрын); 8. Жалпы қазақ сиезін құру Ж аманмүрынов Тел - Алаш
үшін Торғай облысының сиезінде қайраткері, ауылшаруашылығы ісін
жасалған бюро-бюро болсын, бірақ дамытуды мемлекеттік дәрежеде ұй-
бұйыруға эрбір қазақ облысынан ымдастырушы. Ол 1888 ж. Торғай
бір өкілден кірсін; 9. Обласной ка­ облысы, Ырғыз уезінде (қазір Ақтөбе
зак комитеттері жалпы қазақ сиезін облысы) туған.
құрушы бюроға ағзаларын жіберіп 1907-1912 ж.
көмек қылып ақшадай жәрдем қыл- Орынбордағы ре-
сын». Бұл қаулының көптеген бап- алдық училище-
тарының орындалғандығын уақыт- де оқыған. 1913­
тың өзі аңғартты. Қаулыға Ғ.Қараш, 1917 ж. Петров­
О.Тәтиев, У.Танашев, Х.Нүрмұхаме- с к о - Р а з у м о в ­
дов, Б.Теміртанов, К.Төгісов, А.До- ский атындағы
сжанқызы, Ғ.Әлібеков, А.Теміров, Мәскеу ауыл-
А.Дауылбаев, Қ.Оразаев, Ш.Бекмұха- ш а р у а ш ы л ы ғ ы
медов, Сабаханов, Х.Тэржімановтар академиясында оқып жүріп ұлт-а-
қол қойған. Бұл қаулы желтоқсан ай- заттық қозғалыстарға қатысқан. 1916
ында өткізілетін Екінші жалпықазақ ж. I дүниежүзілік соғысқа алынған
сиезін өткізуге белгілі бір дәрежеде қазақ сарбаздарына көмек көрсетуші
180
арнайы топқа (Минск, Батыс майда-
нындағы «Земсоюз») кірді. 1917 ж.
Орынборда құрылған «Еркін дала»
ұйымының басшылығында болды.
Осы ж. 1 сәуірде өткен Торғай облы-
сы қазақтарының сиезіне «ұлтшыл
студент» деген мэртебемен каты-
сады. Алаштың 1917 ж. 21-26 шіл-
десінде Орынбор қаласында өткен
бірінші жалпықазақ сиезіне Торғай
облысынан қатысып, онда Бүкілре-
сейлік құрылтайға депутат болып
ұсынылған. 1917 ж. 20-25 тамызда
Ақтөбеде өткен Торғай облысы қа-
зақтарының екінші сиезін ұйымда-
стыру шараларына қатысып, жиында
хатшы қызметін атқарды. 1917-1918 ж.
бірыңғай Түркістан автономиясына
қосылуды жақтаушылардың ката-
рында болады. Осы уақытта Ырғыз
уездік жер комитетінің төрағасы,
алғаш атқару комитетінің төрағасы,
кейін төрағаның орынбасары қыз-
метін атқарды. 1919-1921 ж. уездік
жер бөлімінің меңгерушісі, жұмыс-
шы-шаруа инспекциясының жэне
статистикалық бюроның басшысы.
1921 ж. шілде-тамыз аралығында
Қазақ автономиялық республика-
сы Егін шаруашылығы халық ко-
миссарының орынбасары, 1929 ж.
дейін Егін шаруашылығы халық
комиссариаты жабдықтау, мал ша-
руашылығы, егін шаруашылығы
басқармаларының бастығы. 1927
ж. Түркістан-Сібір теміржолын жо-
балау жэне жабдықтау шаралары­
на да қатысты. 1929-1930 ж. Қазақ
автономиялық республикасы Стати-
стикалық басқармасы бастығының
орынбасары. 1930 ж. Алашқа қатысы
болғаны үшін «қылмыстық жауап-
Алаш қозғалысы
кершілікке» тартылды. 1932-1933 ж.
Шымкенттегі Түйе шаруашылығы
ғылыми-зерттеу институтының ди­
ректоры, ауылшаруашылық тобы-
ның меңгерушісі, мал шаруашылығы
секторының басшысы. 1933-1934 ж.
республикалық Мемлекеттік жоспар-
лау комиссиясы төралқасының мү-
шесі. 1934 ж. Ақтөбе облыстық
жоспарлау комиссиясының төраға-
сы. 1935 ж. Мемлекеттік жоспарлау
комиссиясы мал өсіру секторының
меңгерушісі. НКВД шешімімен 1937
ж. мамырда тұтқындалып, 1938 ж.
ақпанда атылған.
Ж анайдаров Сейілбек Мей-
рамүлы (1884, бұр. Ақмола обл., Ат-
басар уезі Терісаққан болысы - 1929,
Алматы) - Алаш қозғалысының қай-
раткері. 1913 ж.
Санкт-Петер­
бург универси-
тетінің заң фа-
культетін бітір-
ген. Универси-
тетті аяқтаған
соң Ресейдің Ви­
тебск губерния-
сында қаржы са-
ласының тексерушісі қызметін атқа-
рады. 1916 ж. елге оралып, Атбасар
қаласында салық инспекторы болып
қызмет атқарады. 1916 ж. майдан жұ-
мысына алынған қазақ жасақтарына
көмек корсету ісіне араласады. Алаш
қайраткерлерімен мұраттас болып,
I Жалпықазақ сиезіне Ақмола об­
лысынан делегат болып сайланады.
1917 ж. 5-13 желтоқсан аралығында
өткен II Жалпықазақ сиезіне каты-
сады. Сол жолы Алашорда үкіметіне
мүше болып қабылданады. 1918 ж.
 S f /ІІіи е ш о в , Т ).К ,а м з а б е к ц и ы 181
Ә.Бөкейханның жарлығымен Ақмола туған. Абайдың «Жаз», «Күлембай-
облысының соты болып тағайында- ға» деген өлеңдері тұңғыш Көкбай
лады. Қазақ автономиялық респу- қолымен 1888-1889 ж. «Дала уэлаяты
бликасы құрылған соң Орынбордағы газетінде» жарияланды. Көкбай бала
республикалық Қаржы халық ко- кезінде хат танып, үш жылдай Төле-
миссариатының алқа мүшесі, Халық тай молдадан дэріс алған соң үнемі
комиссарының орынбасары, Халық Абайдың жанында болды. 1901 ж.
комиссары қызметтерін атқарады. өз қаржысына медресе ашып, онда
Астана Қызылордаға көшірілгенде, сол өңірдегі қазақ ауылдарының ба-
Қазақстанның ауылшаруашылық лаларын оқытады. Сабақ мұсылман-
банкін басқарады. ша, орысша қатар жүрген. К. 1908 ж.
«Жанар» -1917 ж. ақпан төңкерісі- қала тәртібімен биік мұнаралы мешіт
нен кейін Семей қаласында құрылған салдырады. 1913 ж. Меккеге барып,
қазақ жастарының ұйымы. Оның қажы атанады. 1921 ж. ауруға шал-
белсенді мүшелерінің қатарын- дығып, Мәскеу, Томск, Санкт-Петер­
да Ж.Аймауытұлы мен М.Әуезұлы бург, Омбы сияқты қалаларға барып
болды. Ж. сол тарихи кезеңде қа- емделеді. 1925 ж. Мәскеуге емделу-
лыптасқан ахуалға сай қазақ жаста- ге бара жатқан сапарында дүниеден
рының саяси белсенділігін көтеруді қайтады. К. он-он бес жасынан ай-
мақсат етті. ¥йым мүшелері Алаш наласына өткір тілді, өжет, суырып
партиясына қолдау көрсетіп, халық салма ақын ретінде таныла бастай-
арасында оның бағдарламасын на- ды. Шәкірттерінің ішінде Абайдың
сихаттады. 1918 ж. 5 наурызда Ж. ұ. өлеңдеріне аты кірген жалғыз Көкбай
Семей облысы комитетімен бірлесе болса, ұстазына ең көп жыр жолда-
отырып, Жетісу жэне Сырдария об- рын арнаған да сол. Көкбайдың ақын-
лыстарының аштыққа ұшыраған қа- дық дарынына М.Әуезов жоғары баға
зақтарына жәрдем ұйымдастыратын берген. Көкбайдың өлеңдері мен ай-
арнайы комитет құрды. Комитеттің тыстары «XX ғасырдағы қазақ поэзи-
төрағасы М.Дулатұлы, орынбасары ясы» (1985), «Бес ғасыр жырлайды»
Аймауытұлы, хатшысы Әуезұлы; қа- (1989, т.1), «Айтыс» (1988, т.2), «Абай-
зынашысы Ғ.Есіргенұлы болды. Ж. дың ақын шәкірттері» (1994, 2-кіт.)
ұ.-ның ат салысуымен құрылған бұл жинақтарына еніп, ол туралы зерт-
комитеттің жарғысы «Сарыарқа» га­ теу мақалалар «XX ғасырдағы қазақ
зет! мен «Абай» журналында жария- ақындары» ұжымдық монографиясы
ланды. 1918 ж. 5 - 13 мамырда Омбы (1988) мен Қ.Мұхамедханұлының
қаласында өткен Жалпықазақ жаста- «Абайдың ақын шәкірттері» кіта-
рының құрылтайына Ж.ұ. атынан бында (1994) жарияланды.
Мұхтар Әуезұлы қатысты. Жанқадамов Бижанғали (1889
Жанатайүлы Көкбай - ақын, ағар- ж.т., Батыс Қазақстан о., Қаратөбе
тушы, Абайдың эрі інісі, эрі шэкірті. ауд., Ханкөл а. - 2.XII.1937) - Батыс
Ол 1861 ж. Шығыс Қазақстан об. Алаш-Орда қайраткері, қазақ халқы-
Абай ауд. Шыңғыстау бөктері Тақыр ның алғашқы жоғары білімді мал
182
дәрігерлеріні ң
бірі. Әкесі
Әбілқас орта
шаруалы адам
болған. Ж. бо-
лыстық орыс-қа-
зақ училищесін,
Орал реальдық
әскер учили-
щесін бітірген
(1906-1912 ж. шамасы). 1912-1917 ж.
аралығында Қазан ветеринарлық
институтында оқып, оны мал дәрі-
гері маманы деген дипломмен тэ-
мамдады. 1915 ж. қаражат жоқтықтан
оқуын үзіп алғандығы жөнінде кур-
стасы Мұқаш Боштаев «Қазақ» га-
зетіне жазды. 1916 ж. К.Жәленов, М.
Балтанов, М.Баймұхамедовпен бірге
қазақтан майдандағы тыл жұмысына
адам алуды тоқтату жөніндегі Жай-
ық сырты қазақтары делегациясы
құрамында Петроградқа барды. Сол
ж. қазан айында Қазан қаласында
оқитын бір топ қазақ студенттері
болып майдандағы тыл жұмысы-
на алынғандарға, олардың үй-ішіне
көмектесу жөнінде «Қазақ» газетін-
де хат жарияланғандардың бірі. 1917
ж. наурыз айында Ә.Бөкейханның
шақыруымен құрамында А.Кенжин,
Б.Сүлеев, Е.Омаров, Ғ.Бірімжанов, т.б.
бар қазақ оқығандары тобында Батыс
майданға келіп, жігіттерді елге жет-
кізу ісін ұйымдастыруға қатысты.
«Қазақ» газетіне тыл жұмысындағы
жігіттердің жай-күйінен мақала жаз­
ды («Жолсыз эуре қылмаңдар», 1917,
1 сәуір, № 224). Сол ж. сәуір орта-
сында Орал қаласында өткен I Қазақ
Орал облыстық сиезінің делегаты.
Осы сиезде Орал облыстық қазақ ко-
митетінің мүшесі болып сайланды.
1917 ж. күзде II Қазақ облыстық сиезі
шешімімен жүргізілген земство сай-
лауында С.Омаров, К.Отаров, Ғ.Жет-
пісов тэрізді ел ішіндегі ықпалды
адамдардың ұсынуымен Жымпиты
уездік земство басқармасы төраға-
лығына К.Жәленовпен баламалы не-
гізде түсіп, басым дауыспен төраға
болып сайланды. 1917 ж. күзде облы-
стық земство төрағасын сайлау кезін-
де қазақ оқығандары арасындағы
топқа бөлінген күрестен өзін аулақ
ұстады. Земство жүйесін бірден-бір
жергілікті билік органы деп біліп,
оның демократиялық негізде жұмыс
істеп, халық шаруашылығы міндет-
терін толығынан атқаруына қол жет-
кізуге күш салды. Ойыл облысында
үкімет мен земство билігінің қосар-
ланбай, екі билік органының ара-жігі
дэл ажыратылуын жақтады. Осын-
дай тура ды шыншыл, принципшіл
мінезімен ел ықыласына бөленіп, аз
уақытта Ойыл облысы басшылары
санатына енді. 1918 ж. 22-25 тамыз
аралығында Комуч пен Уақытша
Сібір үкіметі тарихи қыркүйек Мем-
лекеттік кеңесі қарсаңында Челябі қа-
ласында өткізген кеңеске М.Шоқаев,
Ж. және Х.Досмұхамедовтармен бір-
ге Ойыл уэлаяты земствосы атынан
өкіл болып қатысты. 26 тамызда деле-
гацияның күш салуымен айтылмыш
кеңесте Комуч A-О. үкіметін таныды.
Ж. Алаш-Орда делегациясы құрамы-
на 1918 ж. 8-11-қыркүйек аралығында
өткен Уфа мемлекеттік кеңесіне қа-
тысты. 1918 ж. желтоқсандағы Жым­
питы Алаш гарнизоының бас көтеруі
тұсында Б.Ж. уездік земство ауруха-
насы үйінде Ж. жэне Х.Досмұхаме-
 S fjlU u e iu o e , Т > .Қ ,а м ,за б е щ и ы
довтің, И.Қашқынбаевтың, М.Балта-
новтың, т.б. қатысуымен өткен кеңе-
сте Ойыл облысы бойынша билік
тұтқасын уақытша облыстық земство
басқармасына беру жағында болды.
1919 ж. ақпанда болыиевиктік «Яиц-
кая правда» газетінде Б.Қаратаев жа-
риялаған Б.А-О. қызметкерлерінің №
1-тізімінде аталды. 1919 ж. күзге ка­
рай екінші рет өткізілген земство сай-
лауынан кейін қараша айында Б.А-О.
үкіметінің Ойыл облыстық земство
управасы жанындағы комиссары бо-
лып тағайындалды. Сол шамада көш-
кен үкімет мекемелерімен бірге Ойыл
бекінісіне келді. 30 қылыштан тура-
тын жедел отряд басқарып, Ершов-
тың ақ партизандар отрядымен бірге
барлау операцияларына жэне Қызыл
армияның шолғыншы отрядтарымен
болған ұсақ қақтығыстарға қатысты.
1919 ж. желтоқсанның басында Қы-
зыл-Қоға маңындағы Миялы жайла-
уында тұрған Ж.Досмұхамедұлының
Жымпиты отряды мен қызылдардың
I Армиясы құрамындағы З-Татар
атқыштар полкі арасында келіссөз-
ге жүрген екі делегаттың бірі. Та­
тар полкінің командирі Х.Мәулідов
пен әскери комиссары Ғ.Қасымовқа
Б.А-О. үкіметінің Қызыл-Қоғада
тұрған Елек казак корпусын бірле-
скен тұтқиыл шабуылмен алу жоспа-
рын жеткізді. Қызылдар екінші пар-
ламенттерді кепілген ұстап қалып,
Ж-ты «3-Татар полкінде бірқатар
уақыт болған, Кеңес өкіметінің аз
халықтар жөніндегі саясатымен жете
танысқан, сондықтан Б.А-О. үкіметі-
не мэн-жайды толық түсіндіріп бере
алатын адам» ретінде қайтарды.
Бұдан кейін Ж. Қызыл-Қоғадағы
183
қалыптасқан жағдайды талқылау
үшін жиналған земстволық жэне
қалалық өзін-өзі басқару орында-
ры, саяси жэне қоғамдық ұйымдары
өкілдері, ақсақалдар мен діни иелері
кеңесіне (1920 ж., 10 желтоқсан) қа-
тысты. Шын мэнінде, сэл кейінірек,
27 желтоқсанда түнде Б.А-О. үкіметі
Ж. бұрын Ойылға жеткізген әске-
ри қимыл жоспарын дербес жүзе-
ге асырып, тұтас Елек корпусын өз
күшімен қолға түсірді. Б.А-О. үкіметі
таратылған соң Ж. өзге үкімет мүше-
лерімен бірге елден аулақ ұсталды.
1920 ж. Орынборға экелінді. Сол ж. 1
шілдеден Қазэсревкомның Редакци-
ялық коллегиясына аударма комисси-
ясын басқарды. 1920 ж. аяқ шенінде
елге оралып, 1924 ж. дейін Жымпиты
уезіне қарасты Қалдығайты, Көкөзек
болыстарында эртүрлі Кеңес қыз-
метінде болды. 1920 ж. аяғы - 1930
ж. басында Тайпақ ауданында мал
дәрігері. «Халық жауларына» қарсы
науқан өршіген 1936 ж. басында қы-
зметінен босатылды. 1936 ж. қыркүй-
ектен бастап Қазталов аудандық жер
бөлімінде аға мал дәрігері. 1937 ж.
жазда Орал қаласында тұтқындалды.
Жауап алу кезінде Ж.Досмұхамедо-
вті құрметтейтінін, А.Байтұрсынов-
тың, М.Жұмабаевтың, Шәңгерейдің
талантына бас иетінін тайсалмай
айтты. Бұрынғы Б.А-О. құрамында
болғанын, кейін б. алашордашылар
Ғ.Манкеев, М.Жақанов, М.Байшер-
кешов, А.Қтиаровтармен байланыс
ұстағанын жасырмады. ІІХК Батыс
Қазақстан облыстық басқармасы үшті-
гінің қаулысымен 1937 ж. 2 желтоқсан-
да атылды. ҚР Жоғарғы Соты коллеги-
ясының 1992 ж. 16 қыркүйектегі ұйға-
184______________________________ Алаш қозғалысы
рымымен ақталды. Мұхит Мерәліұлы- тық қозғалыс жетекшілерінің бірі,
ның зор дауыс шеңберін тілейтін, қоғам қайраткері. Ол 1864 ж. бұр.
кең тынысты «Алуаш», «Айнамкөз» Уфа губерниясы Стерлитамак уезін-
әндерін келістіре шырқаған, осы өңір- де туған. Орынбор гимназиясында
дегі әншілік-серілік дәстүрді ұстанған
Ж. бәйбішесі Бибі мен кіші әйелі Алу-
аштан Қалы, Шэрипа, Бриллиант,
Жаңылдық, Сара, ¥лмаш есімді ұлы-
қыз көрді. Жаңылдық Бижанғалиқызы
- қазақтың белгілі әдебиетші-ғалымы
Шерияздан Елеукеновтің зайыбы.
Жанталин Ахмет - Қызылжар
өңіріндегі Алаш қозғалысының қай-
раткері. Троицк қаласында медресе-
де оқыған. Медреседе оқып жүргенде
“ Қазан қаласында
шығып тұрған
«Үлфат» газетін-
де қазақ халқы-
ның тағдыры
жайынан жа-
зылған мақала-
ларын жариялап
тұрған. Оның са-
яси жэне қоғам- орта білім алып, Мәскеу универси-
дық тақырыптардағы мақалалары тетінің физика-математика факуль-
«Айқап» журналында да жарияланды. тетін жэне Санкт-Петербург универ-
1906 ж. Ж.-ның қатысуымен Қызыл- ситетінің заң факультетін бітірген.
жар өңірінің белсенді азаматтары пат­ 1905 ж. бастап патша өкіметіне оппо-
т а үкіметіне хат жазған. Ол басқа да зицияда болған саяси күштердің қыз-
азаматтармен бірге Троицк қаласында метіне араласқан. «Автономияшылар
«Алаштың ахуалы» атты газет шығару одағын» құруға тікелей атсалысып,
мәселесін көтерген. Бірақ бүл мәселе- 1905 ж. 19 қарашада өткен автономи-
лерге отаршылдық билік оң қарамады. яшылдар сиезіне қатысты. Кадеттер
1907 ж. Ж. сол кездегі Ақмола обл. Пе- партиясына («Халық бостандығы»)
тропавл у.-гі өз ауылы Қарағайда мек- мүшелікке өтті. Бірінші орыс төң-
теп салады. Бүл мектепті С.Мұқанов, Е. керісі ж. бүкілресейлік мұсылмандар
Байғасқин, Қошан Жантілеуов сияқты сиезін өткізуді ұйымдастырушылар-
белгілі азаматтар бітірген. Ж. 1950 ж. дың бірі болды. Бүкілресейлік мұ-
Тюмень облысында қайтыс болды. сылмандардың үшінші сисзінде «Ре-
Жантөрин Сәлімгерей Сейіт- сей мүсылмандар одағы» («Иттифақ
ханүлы - XX ғ. басындағы үлт-азат- ул-муслимин») үйымының ОК құра-
 S ^JR iueuioe, Т ).Қ ,а м .за б е кц л ы
мына сайланды. Бірінші Мемлекеттік
думаның мүшесі болды.Онда мұсыл-
ман фракциясының құрамына кірді.
Выборг үндеуіне қол қоюшылардың
қатарында болды. Сол үшін патша
өкіметі тарапынан айыпталып, 3 ай
абақтыда отырды. С.Жантөрин өз
қаражаты есебінен «Ғалия» медре-
сесіне жэрдем ретінде 20 мың сом
қаржы бөлді. Түрлі оқу орындарында
оқитын қазақ жастарына көмек көр-
сетіп тұрды. 1911 ж. түркі тілдері-
не енген араб-парсы сөздері жайлы
кітап шығарды. 1914 ж. Санкт-Пе­
тербург қаласында татар тілінде
«Миллят» газетін шығаруды қолга
алды. 1916 ж. Мемлекеттік дума-
дағы мұсылман фракциясының жа-
нындағы бюрода қызмет етті. Онда
ана тілінде оқыту мәселесіне көп
көңіл бөліп, ол жөнінде мұсылман
фракциясында нақтылы ұсыныстар
жасады. М.Шоқай, С.Мақсұдов, А.
Салихов секілді қайраткерлермен
бірге майданның жұмысына Түр-
кістан өлкесі мен Қазақстаннан
алынган адамдардың хал-ахуалы
жайлы мәліметтер жинастырып,
оларды мұсылман фракциясына
жеткеріп тұрды. 1917 ж. Ақпан төң-
керісі нәтижесінде патша өкіметі
құлатылганнан кейін қалыптасқан
жагдайға сай империядағы түркі
тілдес мұсылман халықтарының
саяси іс-эрекеттерін бір ізге түсіріп,
үйлестіріп отыру үшін Бүкілресей-
лік мұсылман сиезін өткізу керек-
тігін жақтады. Осы ж. Уфа губер-
ниясынан Бүкілресейлік Құрылтай
жиналысына депутаттыққа канди­
дат ретінде ұсынылды. Еділ-Орал
автономиясының Ұлттық жина­
185
лысына (Миллят Меджлиси) де­
путат болып сайланды. Алашорда
үкіметіне қолдау танытып, оның
жетекшілерімен тығыз қарым-қа-
тынаста болды.
Жантілеуов Ш айхы (1898 ж.т.,
б. Орал о., Жымпиты у, Өлеңті б. -
26.11.1938) - Алаш қозғалысына қа-
тысушы, Қазақстанда мәдени даму
ісін үйымдастырушы қайраткер.
Болыстық орыс-қазақ мектебі жэне
Жымпиты орыс-қазақ Романов учи-
лищесінен соң Орал мұгалімдер се-
минариясын бітірді (1917-1919 ж.).
1917 ж. сәуірде өткен I Қазақ Орал
облыстық сиезіне қатысты. Сол ж.
ақпанда Орал облысында оқитын ка­
зак оқушыларының «Ақ ниет» өзара
көмек қоғамын ұйымдастырушы-
лардың бірі. 1918 ж. мамырда Жым-
питыда өткен ІҮ Қазақ Орал облы-
стық сиезінің делегаты. 1919 ж. Ойыл
облыстық земство басқармасының
кеңесінде эртүрлі қызмет атқарды.
1919 ж. күзінен 1920 ж. желтоқсанга
дейін Жымпиты уездік еңбек коми-
тетінің, уездік залалсыздандыру (де­
зинфекция) комитетінің төрағасы.
1920 ж. маусымда РК (б) П қатарына
өтті. Жымпиты уездік РК(б)П коми-
тетінің хатшысы (1921, ақпан - 1921,
қазан); Орал РК (б) П губерниялық
комитетінің үгіт-насихат бөлімі мең-
герушісінің орынбасары (1921, ка­
зан - 1923, мамыр), губкомның бюро
мүшесі жэне қосымша - «Қызыл ту»
газетінің редакторы. Одан эрі Семей
РК(б)П губерниялық комитетінің
үгіт-насихат бөлімі меңгерушісінің
орынбасары (1923, мамыр - 1924,
мамыр); Семей уездік атқару коми-
тетінің төрағасы (1924, мамыр - 1925,
186
қаңтар); Семей губерниялық жер
басқармасының меңгерушісі (1925,
қаңтар - 1926, мамыр); Сыр-Дария
губерниялық жер басқармасының
меңгерушісі (1926, мамыр - 1928,
сәуір); «Казсовхозстрест» акцио-
нерлік қоғамының директоры (1928,
сәуір - 1930, наурыз); Алматы окргтік
атқару комитеті төрағасының орын-
басары (1930, наурыз - 1932, ақпан);
«Риддерзолото» тресі басқарушысы-
ның орынбасары (1932, ақпан - 1933),
ҚАКСР Халық ағарту комиссариа­
ты төрағасының орынбасары (1933­
1937). ҚАКСР Халық ағарту комис-
сариатының төрағасы Т.Жүргено-
втің идеялық мұраттасы. Қазақстан
мәдениетін дамыту, республикада
білім беру жүйесін жолға қою ісіне
елеулі үлес қосты. Мәдени мұраны
игеріп, кәдеге жаратуда барынша
үқыпты болу, оны заман сұранысына
лайықтаған кезде халық музыкасы-
ның эрін жоғалтып алмау көзқара-
сын ұстанды. 1937 ж. «халық жауы
Т.Жүргенов тобына қатысушы» деген
айыппен тұтқындалып, 1938 ж. 26
ақпанда КСРО Жоғарғы соты Әскери
коллегиясының қаулысымен атылды.
1956 ж. тамызда КСРО Жоғарғы соты
Әскери коллегиясының қаулысымен
ақталды.
Ж анш а және Халел Досмүхаме-
довтердің жеделхаты - 1918 жылғы
наурызда Мәскеуден Семейге Ала-
шорда төрағасының орынбасары
X. Ғаббасұлына жолдаған жеделха­
ты. Бұл жеделхатта большевиктер
үкіметімен келіссөзге барған Ала-
шорданың Батыс бөлімі жетекшілері
барлық облыстардағы түтқындалған
қазақ қайраткерлерін босататыны,
Алаш қозғалысы
кеңес үкіметі таяу уақытта Алашор-
да қойған барлық талаптарға жауап
беретіндігі, кеңес үкіметі жанынан
қазақ комиссариаты ашылып, оның
құрамына Алашорданың өзі жіберген
өкілдер енетіндігі айтылған.
«Ж аңа өріс» - Ташкентте 1920 ж.
18 сәуір мен 27 шілде аралығында
шыққан газет. Ол - тарихи «Ақжол»
газетінің ізашары, дәлірек айтсақ,
«Жаңа өріс» кейін жалғасын тауып,
«Ақжол» деген атпен шыққан. Бұл
газетті Алаш рухты басылым деуге
толық негіз бар. Мұнда саяси-қоғам-
дық тақырыптағы материалдармен
бірге әдеби-мәдени бағыттағы дүни-
елер де жарияланып тұрған.
Ж арқынбаев Түрсын Мұста-
фаүлы (1894, Семей облысы, Шұ-
бартау ауданы - 1950) Бақтыда
орыс-қазақ мектебінде оқыған. Се-
мейде құрылған Алаш полкінде офи­
цер, Анненковтың штабында хатшы
болған. Кеңестік дэуірде эртүрлі қы-
зметтер атқарған. 1928 ж. бастап қу-
далауға түседі. Содан Қытайға қоныс
аударады. Қ.Жұмаділовтың «Соңғы
көш» романындағы Тұрсын Жаңаба-
евтың прототипі осы Ж.
Ж ары қбаев Қүбығүл Бозай-
үлы - Алаш қозғалысына қатысушы.
Ол 1929 ж. Ақтөбе об. Алға ауданы
Көкбұлақ ауылында дүниеге келген.
Ғалым, педагогика ғылымдарының
докторы, профессор. Қазақстанның
еңбек сіңірген ғылым жэне техника
қайраткері. 1946 ж. Ақтөбе мұғалім-
дер институтын жэне 1951 ж. Қаз-
МУ-ды бітірген. 1951-1958 ж. ара-
лығында Қызылорда педагогикалық
институтында ассистент, 1958-1977
ж. аралығында Шымкент педагоги-
 S fJ J liu e iu o e , Х ^ .^ а м з а б е к ц л ы
калық институтында аға оқытушы,
доцент, кафедра меңгерушісі, 1977­
1987 ж. ҚазМУ-де доцент, кафедра
меңгерушісі болды. 1987 ж. Қаз¥У-де
профессор, 1998 ж. Этнопедагогика
жэне этнопсихология орталығының
директоры қызметтерін атқарады.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарының
негізгі бағыты: Қазақстандағы пси-
хологиялық жэне педагогикалық
ой-пікірлердің даму тарихы, этнопси­
хология мәселелері. Ол Алаш қай-
раткерлерінің психологиялық жэне
педагогикалық мұралары жөнінде
бірқатар ғылыми еңбектер жазған.
«Жас Азамат» газеті - Петро-
павлда жарияланып тұрған алашшыл
қазақ жастарының тұңғыш газеті.
1918 ж. 30 шілдеде 1-саны шыққан.
Бізге белгілі 22-нөмірі 1919 ж. 8
ақпанда жарық көрген. Газетті шыға-
рушы - «Алаш» серіктігі. Басылым-
ның шығу тарихына келсек, 1918
ж. сәуірде Омбыда I жастар сиезі
шақырылып, осында бүкіл қазақтың
жастар ұиымы «Бірлік» ұиымының
негізінде «Жас Азамат» ұйымы бо-
лып қайта құрылды. Оның төраға-
сы - М.Мырзаұлы, басқарма мүше-
лері - С.Сэдуақасұлы, М.Сейітұлы,
Г.Досымбекқызы, Ә.Байділдаұлы.
¥йым аттас газеттің редакторы -
Қ.Кемеңгерұлы. «Жас Азаматтың»
1-11-нөмірлерінің редакторы - осы
Қошке. Ал 12-16 нөмірлерінің ре­
дакторы — Білэл Малдыбайұлы.
17-22-санының редакторы - қай-
тадан Қ.Кемеңгерұлы. Газет Алаш
қозғалысының тынысы ретінде ел-
дік істі хаттауға, түсіндіруге, бай-
ыптауга көп жігер жұмсаған. Мұнда
Қ.Кемеңгерұлы, С.Сэдуақасұлы, А.
187
Жантэліұлы, М.Әуезов, Б.Серкебай-
ұлы, Х.Ибраһимұлы т.б. айрықша
бүркеншік атпен жазган авторлар-
дың мақалалары жарияланған. Әр
нөмірінде Алаш қозғалысының бары-
сынан хабар беріп отырган.
«Жас Түркістан» - жәдитшіл
рухты жаңа заманға сай жалғасты-
рған журнал. Алғашқы саны 1929 ж.
желтоқсанда Парижде жарық көрді.
¥йымдастырушысы - Мұстафа
Шоқай. Түркістанның ұлттық тәу-
елсіздік идеясын насихаттады. Жур-
налды Польша президенті Маршал
Пилсудский тарапынан құрылган
«Прометей» қоры қаржыландырды.
1939 ж. тамызына дейін журналдың
117 саны жарық көрген. Мұстафа
Шоқай Женент, Аткелтір деген лақап
атпен эртүрлі тақырыпта мақалалар
жазып отырган. Ахмет Найм, Тәуе-
кел батыр, Ахметжан Оқай, Ибрагим
Жарқын, Найым Өктем сияқты жас
қаламгерлердің де мақалалары ба-
сылған. 1939 ж. екінші дүниежүзілік
соғыстың басталуына байланысты
журналды шығару тоқтап қалған.
Жәдит мектептері - ХІХ-ХХ ға-
сырлар тогысында Еділ бойы, Кав­
каз, Түркістан, Қазақстанда ашылған
жаңашыл мұсылман мектептері. 1884
ж. аса көрнекті түрік қайраткері, тегі
қырымтатарлық Гаспралы Исмаил
бей пікірлестерімен бірге діни оқу-
ды халыққа терең білім беру ісімен
ұластыра отырып, жаңа оқу жүйесін
(усул-и жәдит) жасады. Бұл жаңа эдіс
бойынша мұсылмандық мектептерде
оқушылар ұлттық тәлім-тәрбиеге не-
гізделген дін пәндерімен қатар жазу,
есеп, география, тарих, орыс тілі т.б.
өмірге қажетті пәндерді оқитын бол-
188
ды. Мектептерде балаларға бұрынғы
«Иман шартының» орнына «Муал-
лим эввел» жэне «Муаллим сани»
ұсынылды. Сонымен бірге балаларды
мектепте ана тілін үйренуге, оқуға
үйретіп, география, тарих, арифме­
тика т.б. пәндерден алғашқы білім
беріле бастады. Жәдитшілер балалар­
ды жаңа әдіспен оқытуды жақтады,
ал олардың құрған мектептері жаңа
әдіс, яғни «усул-и жәдит» мектебі
аталды. Балаларды «жаңа әдіспен»
оқыту жолындағы ағым Еділ бойын-
дағы татарлардан басталады. Содан
Астрахан, Орынбор арқылы Батыс
Қазақстанға, біртіндеп Қазақстан-
ның өзге өңіріне тарады. Қазақстанда
кеңінен етек жая бастаган жэдит мек-
тептері мен медреселердің ішіндегі
ірілері «Мамания», «Ахмет Риза»,
«Науан қазірет», «Шаян», «Ақтас»
т.б. Мұнда жоғарыда аталған оқу-
лықтармен бірге араб, түркі, қазақ,
орыс тілдері, дін, тарих, жағрафия,
жануартану пәндерінен гылыми
түсінік беретін кітаптар пайдаланыл-
ды. Патша өкіметі бұл мектептердің
өркен жаюына қысымшылық жасап
отырды. Олар өз тыңшыларын жі-
беріп, нақты мәліметтер жинап, түр-
лі кедергілер қойды. Мысалы, патша
өкіметінің 1911 ж. мектеп-медреселер
туралы есебі бойынша, «Қазақстанда
84 медресе бар, онда 28.814 шэкірт тәр-
биеленіп, 130 ұстаз қызмет атқарған,
оның 1446-сы бар болғаны бастауыш
сауат мектептерінің түлектері». Отар-
шыл саясат қысымшылығынан жэдит-
тік бағыттағы оқу орындары ығысты-
рылып, XIX ғ. II жартысынан бастап
Қазақстанда орыс-қазақ школдары,
училищелері дүниеге келді. Ж.м. оқу
Алаш қозғалысы
құралдарын Қазан, Уфа жэне шетел-
ден (Түркия) алдыртып отырды.
Ж әдитшілдік - XIX ғ. соңы мен
XX ғ. басында Ресей империясын-
дағы түркі тілдес мұсылман ха-
лықтары арасында өріс алған қоғам-
дық-саяси, мәдени-ағартушылық
қозғалыс немесе дүниетаным. Алғаш
XIX ғ. 80-ж. Қырым, Еділ бойы та-
тарларының арасында қалыптасты.
Кейіннен жэдитшілдік Орта Азия-
дагы барлық дерлік түркі халықтары
арасында жалғасын тауып, өрістей
түсті. Жәдитшілдіктің ірі өкілдері
қатарына И.Гаспралы, Ш.Маржани,
А.Ибрагимов, М.Абдурашидханов,
М.Бехбуди, А.Фитрат, Ф.Ходжаев т.б.
болды. Ж. - бірыңғай саяси сипатты
қозғалыс емес, ол - ағарту ісі мен
руханиятты тұтастай қамтыған иде-
ялық негізі бар концепция эрі ағым.
Концепция болатын себебі, онда дара
ағартушылардың ойларына табан
тіреген, идея мен тәжірибенің арасын
қосқан көзқарастар жүйесі бар. Ал,
ағым болуының мәнісі, ол белгілі ке-
зеңде Ресей мұсылмандарын ағарту-
дың бір жолын, бірақ тиімді жолын
көрсетті. Алайда, бұл баламасы жоқ
жалгыз жол емес болатын. “Жэдит”
термині XIX ғ. екінші жартысында
өмір жүзіне шықты. “Жәдид-и” ара-
бтың “жаңа” деген мағына беретін
сөзі. XIX ғ. соңында Ресей империя-
сын әлемдік озық педагогика тәжіри-
бесіне сәйкес, алғаш рет мұсылман
балаларын дыбыс жүйесімен оқыту-
ды қырым-татары, күллі зиялының
аузында жүрген ағартушы Исмаил
Гаспаралы бастайды. Бү і жүйе “усул
жэдит” деп аталады (усул - әдіс де­
ген сөз). Қырымдагы Бақшасарайдың
 S^/К іи е ш о в , Т > .Қ ,а м за б е к ц л ы
Зинджирлы медресесінде басталған
осы жаңаша оқыту әдісі санаулы
жылдарда Ресейдің күллі мұсылман
аймағына, тіпті шетел - Үндістанға
дейін тарайды. XIX ғ. соңында Ресей
идеологиялық күштері қадимшілер
мен жәдитшілдерді бір-біріне қар-
сы екі топқа бөліп тынды. Қадими
бағытты қолдаушылар «Сират әл-му-
стақим» атты партия құрып, 1907
ж. Орынбор қаласындағы баспахана
иесі бай Ғ.Хұсайыновтың қаржысы-
на «Дін уа мағишат» деген журнал
шығарды. Бұл журнал Гаспралы бас-
шылық еткен, Бақшасарайда 1883 ж.
бастап шыққан «Тэржіман» газетінің
жәдитшілдік көзқарасына қарсы
күрес жүргізді. Ресми кедергілер-
ге қарамастан, жәдитшілдік қозға-
лыс екпін алып, жер-жерлерде жаңа
бағыттағы мектеп-медреселер аша
бастады. Мұндай оқу орындарында
жаратылыстану пәндеріне, түркі ха-
лықтарының тарихы мен әдебиетіне
ерекше көңіл бөлінді. Уфадағы «Га­
лия», Орынбордағы «Хусеиния», Қа-
зандағы «Мұхаммедия», Қазақстан-
дағы «Мамания», Қырғызстандағы
«Шабдания» секілді мектеп- медре-
селер жэдитшілдіктің ірі ошақтары-
на айналды. 1913 ж. бүкіл Түркістан
өлкесінде жәдитшілдік бағытта 92
мектеп-медресе қызмет етті. Аталған
мектептер арқылы қоғамда жаңа ой,
жаңа мақсат, жаңа мұрат қалыптаса
бастады.
«Ж ас түріктер» - Түркияда XIX ғ.
аяғы мен XX ғ. бас кезіндегі ұлт-азат-
тық қозғалысына қатысушылар. Ола-
дың қатарын, негізінен, «Бірлік жэне
прогресс» («иттифак ва таракки»)
ұйымының мүшелері құрады. Олар
189
елдегі сұлтандық билікті конститу-
циялық билікпен ауыстыруды көз-
деді. Ж.т. атауы Еуропа елдерінің ди-
пломатиялық өкілдіктері мен саяси
партиялары арасында XIX ғасырдың
I жартысында қолданыла бастады.
Бұл атау алғашында Осман сұлтан-
дығындағы өзгерістерді жақтаушы-
лардың бэріне қатысты атылып, Кіші
Азияға тек 1908 ж. болған Жас түрік-
тер төңкерісінен кейін ғана тарады.
Осы төңкерістен кейін үкімет басы-
на келген Ж.т. 1910-1918 ж. Осман
сұлтандығын басқарды. Ж.т. үкіметі
бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде
Германия жағында согысты. 1918 ж.
олар үкімет билігінен айрылды. Жас
түріктер мен Ресей жәдитшілерінің
арасында тығыз қарым-қатынас ор-
нады.
Жәленов Кәрім (1889, Жымпи-
ты у. Байғұтты б., 4-а. - 26.02.1938)
- Батыс Алаш-Орда қайраткері, қа-
зақтың алғашқы ауылшаруашылық
мамандарының бірі. Әкесі Жэлен
қарапайым шаруа болған. Үш жыл-
дық орыс-қазақ мектебін, екі кла-
стық орыс-қазақ училищесін бітір-
ген. Болыстық басқармада хаттат
(писарь) болып жұмыс істеді. Орал
шаруашылық мектебін (1905-1908
ж.), Орал реальдық әскер училищесін
(1908-1914) бітірді. Училищеде М.-Х.
Мырзағалиевпен бірге жастар үйір-
месіне қатысты. Жаз айларында Орал
қаласы маңындағы Зеленов станица-
сында бай казак Астраханинге жал-
данып жұмыс істеді. 1914 ж. Воро­
неж ауылшаруашылық институтына
түсті. 1916 ж. Б.Жанқадамов, М.Бал-
танов, М.Баймұхамедовтармен бірге
қазақтан майданға адам алуды кей-
190
інге қалдыруды сұрап Петроградқа
барған Жайық сырты қазақтары де-
легациясының құрамында болды.
Оқуын аяқтамастан Түркістан гене-
рал-губернаторлығы мен Бүкілресей
Земство одағының және «Қазақ» га­
зет! маңындағы ұлт зиялыларының
шақыруымен тылдағы қазақ жігіт-
теріне жөн-жоба көрсететін мыңба-
сы, жүзбасы оқығандардың қатарын-
да Батыс майданына келіп, осындағы
9 қос (жұмыс дружинасы) Кіші жүз
жігіттеріне басшылық етуге қаты-
сты. Сол ж. наурыз-сәуір айларында
Жайық сырты қазақтары управасы-
ның шақыруымен I Қазақ Орал об-
лыстық сиезіне эзірлік жұмыстарына
қатысты. 1917 ж. сәуірдің басында
Орынборда өткен Торғай жэне Орал
облысы қазақтары сиезінің делегаты.
1917 ж. сәуірдегі I Қазақ Орал облы-
стық сиезінде Жайық сырты қазақ
комитетіне мүше болып сайланды.
1917 ж. мамырда Мәскеуде өткен
Бүкілресейлік Мұсылмандар сиезіне
қатысушы. Сәл кейінірек Жымпиты
уездік атқару комитетінің төрага-
сы. Осы қызметте жүріп, Уақыт-
ша үкіметтің 1917 ж. маусымдағы
бұратана ұлттарға жергілікті басқа-
ру билігін земство жолымен беру
жоспарында көрсетілген, қыстау
бойынша уездік сайлау тізімін жасау
тэртібіне орай бұрынғы экімшілік
бірліктерді қайта межелеу, саны аз
руларды өз алдына болыс, ауыл етіп
қоныстандыру жұмысын жүргізді.
Бірақ бұл бастамасы саны мол, іргелі
рулардың Салық Омаров, Кенесары
Отаров, Жүсіпқали ақсақал секілді
белгілі адамдарының, Ілбішін уездік
атқару комитет!нің Ғаббас Жетпісов,
Алаш қозғалысы
Мәулекеш Сарғожин тэрізді басшы-
ларының наразалығын туғызды. Мұ-
ның аягы наразы топтың Жымпиты
аткомы үйіне басып кіріп, Ж.-ның
орынбасары Бақтыгерей Игіліковтыі
соққыға жығуына әкеп соқтырды.
Жаңадан уатком құрамы жасақтал-
ды. Бірақ ұзамай ішінде Н.Ипмағам-
бетов, Ғ.Әлібеков бар облатком ко-
миссиясының күшімен бұрынғы
комитет қалпына келтірілді. 1917 ж.
күздегі уездік земство басқармасына
сайлау кезінде Ж. басқарма мүшелі-
гіне сайланбай қалды. Қазан айын-
дағы Жайық сырты қазақтарының
облыстық земство басқармасына ба-
ламалы негізде төраға сайлауы кезін-
де Х.Досмұхаметовтің кандидатура-
сын қолдады. Облыстық қазақ атқа-
ру комитеті төрагасының міндетін
уақытша атқарды. Жайықтың сол
жағалауындағы құнарлы жерлерді
казактардан қайтарып алу мәселесін
Құрылтай жиналысы негізінде, қа-
зақтарды жерге орналастырып барып
шешу жагында болды. 1918 ж. қыста
Қаратөбеде өткен III Қазақ Орал об-
лыстық сиезінде кедейлерге салына-
тын салық ауыртпалығын жеңілде-
ту үшін салықты түтін басына емес,
ауыл-ауыл, қауым-қауым бойынша
бөліп салуды ұсынған ҒӘлібеков
тобын қолдады. Өзге мәселелер бой­
ынша Ж. және Х.Досмұхамедовтер
жағында қалды. Осы кезеңде үйде
қару сақтағаны үшін Казак Войско
үкіметі тарапынан тұтқындалған
Е.Қасаболатовты, Ә.Әлібековті, М.-Х.
Мырзағалиевті кепіл болып боса-
тып алды. 1918 ж. бас кезінде өт-
кен Орал большевиктері сиезінен
кейін большевиктер іс-әрекетінің
 S fJ J liu e iu o e , Т ).Қ ,а м з а б е к ц л ы 191
жүгенсіз, анархияшыл сипатын әш- медовтермен бірге Бүкілресейлік Ор-
керелеп, оларға жақтас болғандар талық Атқару Комитеті қарамағына
революциялық заң жолымен қатаң жіберілді. Б.А.О. басшылары атынан
жазаланатыны жөнінде облатком Кеңес өкіметі басшылығына тапсы-
бұйрығын шығарды. Оралда оқитын рылған Батыс Алаш-Орда үкіметінің
қазақ жастарының мәдени-ағарту, қызметі жайындағы хат-баяндаманы
өзара көмек көрсету бағытындағы әзірлеп, оған қол қойғандардың бірі.
«Ақ ниет» ұйымының құрылтай жи- 1920 ж. маусымда БОАК шешімімен
налысына қатысып, ұйымга қолдау Орынборға, Қазәскревком қарамағы-
көрсетті. Ұйымды құрушы А.Ары- на қызметке пайдалануға жіберілді.
станов, Б.Бейсенов, А.Арғыншиев, Қазэсревком Президиумының хат-
Ғ.Ниязов, С.Жетімеков, Ә.Ипмағам- шысы болып істеді (1920, маусым
бетов секілді жастарға қамқорлық - 1920, тамыз). 1920 ж. қыркүйекте
жасады. 1918 ж. қаңтарда Орал қа- Қазақ Халық ағарту комиссариаты-
ласында қайыра өткен облыстық ның қатынас қағазымен, Түркістан
земство басқармасын сайлау кезінде Кеңес Республикасының төраға-
облземуправа төрағасы Х.Досмұха- сы Т.Рысқұловтың сұрауына орай
медовке орынбасар болып сайлан- Түркреспубликасы қарамағына қы-
ды. 1918 ж. наурыз-сәуірде Ж. жэне зметке жіберілді. 1920-1923 ж. ара-
Х.Досмұхамедовтер басқарған деле­ лығында Ташкенттегі Қазақ ағарту
гация құрамында Мэскеуге барып, институтында жэне Орта Азия уни-
Совнарком Кіші коллегиясында екі верситетінің Агрономия бөлімінде
жақты келісім-шарт эзірлеу ісіне қа- оқытушы, Түркреспубликасы Жер
тысты. Сәуір аяғында Барбастауда Халкомының мүшесі. 1920 ж. тамы-
Войско үкіметі мен облземуправа зда Түркреспубликасы Халық ағарту
арасында жасалған одақтық келісім- комиссариаты жанынан Х.Досмұха-
шартқа қол қойғандардың бірі. 1918 медов ұйымдастырған Білім комис-
ж. мамырда Жымпитыда өткен ІҮ сиясының жұмысына қатысты. I жэне
Қазақ орал облыстық сиезінде си- II басқыш мектептеріне арналған
езд президиумына хатшы болып физика оқулығын жэне арифметика
сайланды. Ойыл уэлаяты құрылған- оқулығының екінші бөлімін жазу-
нан кейін Жымпиты уездік земство мен айналысты. Соңғы оқулықты
басқармасының төрағасы қызметін Ташкентте «Есеп тану» деген атпен
атқарды. Облыстық жэне уездік дең- жарыққа шығарды (1923). 1923 ж. ба­
гейіндегі земство басшысы кезін- сында Х.Досмұхамедов, проф. А.Ш-
де Алаш милициясын, кейін Батыс мидт, Ә.Диваев, М.Жұмабаев, Н.Ар-
Алаш-Орда Халық әскерін жасақтау хангельскиймен бірге «Талап» қазақ
ісін ұйымдастырушылардың бірі. мэдениетін көркейтушілер қауымын
Б.А.-О. тізе бүккеннен кейін оның ең құрысты. Сол ж. қыста Мәскеу ауыл-
беделді қайраткерлерінің бірі ретінде шаруашылық кооператив институты-
Қазақстаннан аулақтатылып, 1920 ж. на оқуға кетуіне байланысты «Талап»
басында Жәленов жэне Х.Досмұха- қауымы басқармасының құрамына
192
енген жоқ. Өмірінің Ташкент кезеңін-
де К.Ж. қаламнан «Химия өзгері-
стері», «Қазақ-қырғыз мектептері»
(«Сана», 1923, №1), «Емшек баласын
асыраудың һэм тәрбиелеудің реті»,
«Өсімдіктердің түзілісі» («Шолпан»,
1923, №4-5; «Шолпан», 1923, №6-8)
мақалалары туды. 1921-1922 ж. Қа-
зақстандағы ашаршылыққа байла-
нысты өткен қазақ зиялыларының
Тәшкен кеңесіне қатысушы. 1924 ж.
Орал губерниялық жоспарлау коми-
тетінде ауыл шаруашылығы секция-
сының меңгерушісі. 1924-1925 ж. ла-
тын әліппесін тарату жөніндегі қоғам
жарғысын жасады. Белсенді қызмет-
керлер жиналысында бір ауыздан ка­
былданған жарғы негізінде құрылған
латын әліппесі жөніндегі комитет-
ке мүше болды. Кейінірек Гурьев
Округтік мемлекеттік жоспарлау
комитетінде жұмыс істеді. 1929 ж.
8-қаңтарда БМСБ Гурьев округтік
бөлімшесі тарапынан тұтқындалды.
1930 ж. сәуірде 5 жылға Воронежге
жер аударылды. Жазаны өтеп кел-
геннен кейін 1937 ж. қайыра тұтқын-
далып, 1938 ж. 26-ақпанда атылды.
1988 ж. қарашада ақталды. Зайыбы
Полина Сергеевна Жәленова Гурьев
қаласында түрған.
Жәнібеков Ж анүзақ Әлжанүлы
- Алаш қозгалысының қайраткері.
Ол 1889 ж. Қызылжар қ.-да туған.
1905-1911 ж. Петропавлдағы мек-
теп пен медреседе оқыған. Шығар-
машылықпен ерте айналысады. 1908
ж. Қазанның «Шәраф» баспасынан
«Айна» атты ағартушылық өлең жи-
нағын шығарады. 1912 ж. Петропавл
типографиясына қызметке түрады.
1913 ж. Орынборға келіп, «Қазақ» га-
зетіне корректор
болып жүмысқа
орналасады.
1915 ж. Н.Кү-
зем бай ұлы м ен
бірігіп Орын-
бордан «Қүран
құралы» атты
еңбек жария-
лайды. Қаламы
төселіп, білікті журналист дәрежесі-
не көтеріледі. 1917-1919 ж. ұлт тағды-
ры шешілетін барлық саяси істерден
шет қалмайды. 1917 ж. 14 желтоқсан-
да Орынборда Алаш партиясының
Торғай облыстық комитеті ашылған-
да (төраға Ә.Бөкейхан), соның қа-
зынашысы болып сайланады. Осы
ж. «Еркін дала» ұйымына мүшелікке
өтеді. 1918 ж. «Қазақ» газетінің ре­
дакторы болады. Шебер көсемсөзші
ретінде халықтың рухын көтеретін,
көзін ашатын мақалалар жазады.
«Сыртқы хабарлар», «Алаш құрбан-
дары», «Гұсманлы түріктері», «Кэріс
мұсылмандары», «Қара жүз қажы яки
Қорганский», «Тыңшылар», «Құран
қүралы», «Талапкер қазақ қызы»,
«Бағбастан ханым мектебі», «Түрік
тілінің ірі ғалымы В.В. Радлов», «Ат-
тан, Алаш азаматы!» т.б. мақалала-
рында қазақтың саяси дәрежесіне
қозғау салатын ой айтады. Оның әзір-
байжан қайраткері М.Расулзаде мақа-
ласын қазақ тіліне аударуы да біраз
нәрсені аңғартса керек. Қаламгердің
үлкен бір еңбегі - Алаш жолында құр-
бан болған Қазы Нұрмұхамедұлы-
ның тарихтағы орнын бағалауы жэне
оның қазасына байланысты қазак
түлғаларыныц көңіл-күйін хаттап
қалуы еді. Төңкерістер дәуірі бітіп.
 S!jJlLietMo6, Т>.К ,ам забекцлы
саясат бағыты анықталғанда, қай-
раткер орталықта қалмай, еліне ке-
теді. 1920-1923 ж. Петропавлда білім
жүйесінде мектептен тыс нұсқаушы
болады. 1923-1924 ж. Ақмола губер-
ниялық комитеті төрағасының орын-
басары қызметін атқарады. 1924-1926
ж. осындағы «Бостандық туы» га-
зетінің редакциялық алқасына енеді.
1926 ж. аяғында Ақтөбеге келіп, 1929
жылға дейін «Кедей» газетінің редак­
торы болады. Сол ж. саяси айыппен
редакторлықтан алынады. Сөйтіп,
1932 ж. дейін осы облысқа қарайтын
Шыңғырлау ауданы №36 ауылдық
мектебінде ұстаздық етеді. 1933 ж.
Петропавлға қайта келіп, кооператив
техникумының директоры болып ор-
наласады. Бұл оқу орны сол ж. қай-
та құрылғанда, «Каззолото» тресіне
жұмысқа алынады. 1936 жылға дей-
ін осы трестің Степняктағы бөлім-
шесінің төрағасы болады. Репрессия
басталғанда қызметінен алынады.
Осында жүрген жерінен 1937 ж. 28
шілдеде ұсталып, 13 қыркүйекте
атылады.
Жэңгір мектебі - Бөкей Ордасы-
ның ханы Жэңгірдің 1941 ж. қазақ
балаларына арнап ашқан еуропалық
жүйедегі алғашқы мектебі. Хан 1826
ж. Қазан университетінің ректоры
Карл Фукске өз ордасында мектеп
ашып, ғылым мен өркениетке ка­
зак баласын тарту ниеті бар екенін
мәлімдейді. Бастаманы қолдаған
Фукс билеуші туралы: «Жас кезінде,
хандығының бас кезінде, тіпті Ор-
дада элі бірде-бір үй тұрғызылмаған
уақытта, ханның білім пайдасы
жөнінде алдын-ала ойлануы қандай
ғанибет» дейді.
193
Мектеп ашу жөніндегі Жэңгір хан
арманы тек он бес жылдан кейін ба-
рып жүзеге асты. Ол оған дейін де
жоғары жаққа әлденеше рет қатынас
қағаз жолдап, мектеп ашуға көмек
ету жөнінде өтініш түсірген, алайда
ұсынысы аяқсыз қалған. Ақыры ол
мектепті өз күшімен ашуға бекінді.
Арада екі ай өткеннен кейін, 1841 ж.
6 желтоқсанда қазақ даласында ұлт
балалары үшін ашылған тұңғыш
мектеп дүниеге келді. Қарағайдан
қиып салынған мектеп үйі - Ор-
дадағы еңселі үиіне аиналады. Екі
қабатты ғимараттың іші де аса көр-
некті болған. Оқушылардың парта-
сы, мұғалім үстелі мен отырғышы,
класс тақтасы, шығыс стиліндегі ой-
мыш буылтық ағаш бағанасы мектеп
ішінің жоғарғы эстетикалық талғам-
мен безендірілгенін көрсетеді. 1905
ж. осы екі сыныптық мектеп торт
сыныптық қалалық мектепке айна-
лып, жанынан мұғалімдер даярлай-
тын педагогикалық курс ашылады.
Мектепте шекті аспаптар оркестрі,
хор жэне бай кітапхана болған. Жәң-
гір мектебінен талай белгілі адамдар
білім алып шықты. Олардың ката-
рында М.С.Бабажанұлы, М.Бекмұ-
хаммедұлы, Ш.Бөкейұлы, Ғ.Қараш,
Ғ.Жәңгірұлы, Р.Құрманғалиұлы, Ш.
Жексенбайұлы т.б. бар.
«Жәрдем» - Қазақстандағы
тұңғыш ұлттық баспахана. Оны
ағайынды Сұлтан, Садық, Хасан
Нығметуллиндер «Жәрдем серікті-
гі» деген атпен 1912 ж. Семейде ұй-
ымдастырған. Баспаханадан Т.Жо-
мартбайұлының «Балаларға жеміс»
өлеңдер жинағы (1912) мен «Қыз
көрелік» романы (1912), М.Малды-
194
байұлының «Оқу кітабы» (1912),
Шәкәрімнің «Қалқаман-Мамыр»
(1912), «Еңлік-Кебек» дастандары,
Б. Айтқожаұлының «Шын мақсұттар»
өлеңдер жинағы (1913), А.С.Пушкин-
нің «Дубровский» повесінің аудар-
масы, «Қазақ шежіресі», «Тэте оқу»,
т.б. кітаптар жарық көрді. 1917-1919
ж. «Жәрдем» Алаш зиялыларының
ықпалымен «Сары Арқа» газеті мен
«Абай» журналын шығарып тұрды.
Жер мәселесі - Алаш қозғалы-
сының көпжылдық тарихында жэне
облыстық, жалпықазақ сиездерінде
Алашорда үкіметінің жұмысында
үнемі басты назарда болған мәсе-
ленің бірі. Оны Алаш көсемдері өте
жақсы түсінген болатын. Айталық,
сол дэуірде Ә.Бөкейхан: «Жер мәсе-
лесі - өмір сүру мәселесінің ең зоры»
деген болатын. Бірінші жалпықазақ
сиезінің қаулысында: «Қазақ халқы
өзіне еншілі жерге орнығып болған-
ша қазақ жері ешкімге берілмесін»
делінсе, бұл «Алаш» партиясының
бағдарламасында: «Учредительное
собрание негізгі закон жасағанда жер
сыбағасы алдымен жергілікті жұртқа
берілсін деу; қазақ жер сыбағасын
отырған жерлерден алып орнасқан-
ша, қазақ жеріне ауған мұжық кел-
меу» делініп бекітіле түсті. Алашор­
да үкіметі автономия жариялай оты-
рып, оның бірінші бабында: «Бөкей
елі, Орал, Торғай, Ақмола, Семей,
Жетісу, Сырдария облыстары, Ферга­
на, Самарканд облыстарындағы һэм
Әмудария бөлімдеріндегі қазақ уез-
дері, Закаспий облысындағы һэм Ал­
тай губерниясындағы іргелес облы-
стардың жері бірыңғай, іргелі халқы
қазақ-қырғыз қаны, түрмысы, тілі
Алаш қозғалысы
бір болғандықтан, өз алдына ұлт-
тық, жерлі автономия құруға...» деп
жер тұтастыгын басты мәселе ретін-
де бекітті. Алашорда үкіметі 1918 ж.
24 маусымда «Алаш автономиясы-
ның жерінде жер пайдалану туралы
Уақытша Ереже» өзінің мазмұны мен
пәрмені жағынан маңызды құжат-
тардың бірі болды. 11 баптан тура-
тын бұл Ережеде жерді пайдалану-
дың негізгі тэртібі көрсетілді. Алаш
қозғалысының, Алашорда жетек-
шілерінің аса ірі тарихи еңбегі қазақ
жерін сақтап қалуымен байланысты.
Осы күнгі Қазақстан Республикасы
жерінің тұтастыгы мен сақталып қа-
луында Алаш қайраткерлерінің ора-
сан зор еңбегі жатыр. Олардың кеңес
үкіметінің басшыларымен келіссөз-
дері, эсіресе, А.Байтұрсынұлының
осы бағыттагы қажырлы еңбегінен
кейін, Қазақ автономиялық советтік
социалистік республикасын құру
кезінде осы автономияның аумағын
белгілеуде шешуші маңызға ие бол-
ДЫ.
Ж ергілікті маңыздагы теміржол
туралы қаулы - Алашорда
үкіметінің 1918 ж. 11-24 маусымын-
да шыққан қаулысы. Қаулыда Алаш
автономиясы аумағында теміржол
құрылысын жүргізу тек қана Ала­
шорда үкіметінің рұқсатымен жүзеге
асырылады деп көрсетілген. Қаулыға
Алашорда төрағасы Ә.Бөкейхан, мү-
шелері М.Тынышбаев, Х.Ғаббасов
қол қойган.
«Жерлестер» үйымы - XIX ғ.
аяғында Санкт-Петербургте оқитын
қазақ жастары құрған ұйым. Осы қа-
лада оқитын студенттердің арасында
20-ға жуық «Жерлсстер» ұйымда-
 &?Щі.леилов, Х> .Қ,ам.забекцлы 195
ры құрылып, оларға 1500-ге тарта іс жүргізушісі болып істеді. Ақпан
студенттер кірген. Солардың бірін революциясынан соң Б.Қаратаев,
Санкт-Петербург университетінде А.Әбеновтермен бірге Жайық сырты
білім алып жатқан қазақ студент- қазақтарын басқару жөніндегі аза-
тері Б. Құлманов (заң, шығыстану маттық комитетті ұйымдастыруға,
факультеті), Б. Сыртанов (шығыс кейін оның орнына Ғ.Әлібековтің
тілдері факультеті), Б. Қаратаев (заң басқаруымен құрылған Уақытша об-
факультеті), М. Сердалин (жара- лыстық қазақ комитетін жасақтауға
тылыстану факультеті), А. Теміро- қатысты. Жергілікті чиновниктер
втер (заң факультеті) құрган. Ж. ішінен ұлттық интеллигенция өкіл-
ұйымының мүшелері сол кезеңдегі дерімен жалтақсыз идеялас болып
саяси, қоғамдық оқиғаларға белсен- кеткендердің бірі. 1917 ж. сәуірдегі
ді қатысып тұрған. 1887 ж. патшаға I Қазақ Орал облыстық сиезін ұй-
қастандық жасалған соң студенттер ымдастыру ісіне белсене араласты.
арасында тэртіп күшейтілгендіктен Айтылмыш сиезін Хайырша хазірет
олар жасырын әрекеттерге көшкен. Ахметжанов жэне Ермұхамед Арғын-
Саяси жиындарында көрінгені үшін шиевпен бірге сиез хатшысы болып
патша өкіметі М.Сердалинді оқудан сайланды. 1918 ж. сәуірдегі облыстық
шығарып, Көкшетауға полицияның қазақ управасы мен Казак Войско
бақылауына жіберіледі. Б. Құлманов үкіметі арасындағы одақтық келісім-
университета 1886 ж. гылым канди­ шартқа жэне сол ж. мамырдағы IV
даты дәрежесімен бітірсе, А. Теміров, Қазақ Орал облыстық сиезінің боль-
Б. Қаратаев 1890 ж. алтын медальмен шевизмге қарсы күрес жөніндегі
аяқтаса, Б. Сыртанов 1891 ж. бітіріп, қарарына сәйкес құрылган Ойыл
Жетісу өңірінде жоғары білім алған уэлаятына большевизм салдарларын
алғашқы адам болды. Бұл түлек- жою жөніндегі айрықша комиссия-
тердің барлығы да XX г. басындағы ны басқарды жэне Ж.Досмұхамедов
ұлт-азаттық қозғалысына белсене басқарған эскери-далалық сот төраға-
қатысты. Ж. — қазақ тарихындағы сының орынбасары болды. Қоғамдық
жастардың ең алғашқы ұйымы бол­ өмірдің эртүрлі білікті мамандардың
ды. жетіспеушілігіне байланысты терге-
Жетпісов Ғаббас (т.ж.б., б.Орал о., у-тексеру ісі мен сот ісінің ара-жігі
Ілбішін у. 1938) - Батыс Алаш-Орда ұдайы сақтала бермеген, эрі согыс
қайраткері. Әкесі Жетпіс орта шару- үстіндегі уэлаят жағдайында атқа-
алы адам болған. Болыстық орыс-қа- рымдық міндеттері негізінен бір
зақ мектебін, үш кластық Романов болған бұл екі құрылымның құрамы-
орыс-қазақ мектебін жэне Орал ре- на Алпан Кенжәлиев, Ескендір Көп-
альдық эскер училищесін бітірген. жасаров, Қуат Төтебаев, конвой ко-
1917 ж. Ақпан революциясына дей- мандасының командирі Жайсанғали
ін түрлі мекемелерде, соның ішінде Домаланов, т.б. кірді. Ж. айтылмыш
Ілбішін уезін фон Галлер басқарған комиссия төрағасы ретінде 1918 ж.
1914-1917 ж. уез бастығы кеңсесінің желтоқсанда Жымпитыда жаңадан
196
жасақталмақшы атты дивизионды
толықтыру мақсатында жайғасқан
жігіттердің бас көтеру себептерін
тексеру жэне 1919 ж. көктемде Гнилов
поселкесінде қолға түскен қызылдар-
дың 443-бекініс батальон құрамын
тергеу ісімен айналысты. 1918-1919 ж.
майдандағы аумалы-төкпелі жағдай-
лар кезінде Ә.Әйтиев, С.Арғыншиев,
М.Ипмағамбетов тобына келіп, Жет-
пісбаев жэне Ж.Досмұхамедовтар-
мен кездесуге шақырды, екі арада
бітімгершілік қызмет атқарып, екі
жақтың ымырласуына күш салды.
1918-1919 ж. Жымпиты уездік земство
управасының мүшесі болып сайлан-
ды. Б.А.-О. үкіметі таратылғаннан
кейін РК(б)П қатарына өтіп, ауыл-
ды кеңестендіру ісіне қатысты. 20­
30 ж. сот, прокуратура саласындағы
эртүрлі қызмет атқарды. 30-ж. Жеті-
су округтік прокуроры болды. 1937
ж. саяси қуғын-сүргін құрбаны.
Жетісу облыстық Алаш коми­
тет! -1918 ж. тамызында Лепсіде өткен
Жетісу облыстық сиезінде қүрылған
комитет. Сиез ұлттық әскердің бөлім-
дерін жасақтау, оларды оқыту, қамта-
масыз ету мэселелерімен бірге облы-
стық Алаш комитетін құрды. Бүл об-
лыстық қазақ комитетінің Алаш коми­
тет! болып қайта құрылуы еді. Комитет
төрағалығына Ыбырайым Жайнақов,
мүшелігіне Мұхамеджан Тынышбаев,
Сатылған Сабатаев, Төлебай Дүйсе-
баев, Нүсіпбек Жақыпбаев, Базарбай
Мэметов, Білэл Сүлеев, Иса Тергеусі-
зов, Садық Аманжоловтар енгізілді.
Бұл Алаш комитеті жалпы халықты
ұлт-азаттық қозғалысына қатысуға үн-
деді, кеңестік билікке қарсы соғыс қи-
мылдарын жүргізуге атсалысты.
Алаш қозғалысы
Жетісу облыстық Алаш коми-
тетінің қаулысы - 1919 ж. 17 науры-
зында Үржарда дайындалған қаулы
Жетісу облыстық Алаш комитетінің
төрағасы Ы.Жайнақовтың баянда-
масы негізінде жасалды. Қаулыда
өңірде қалыптасқан жағдайды, боль-
шевиктердің ел ішіндегі басбұзарлық
эрекеттерін, шаруашылық мәселе-
лері көрініс тапты. Қаулыға комитет
төрағасы Ы.Жайнақов, мүшелері С.
Сабатаев, Т.Дүйсебаев, И.Тергеусізов,
Т.Жақыбаевтар қол қойған.
Жетісу облы стық қазақ коми­
тет! - 1917 ж. сәуірінде құрылған ка­
зак комитеті. Бұл комитеттің Торғай,
Орал, Ақмола, Семей облыстық
қазақ комитеттерінен ерекшелігі -
Жетісу облыстық қазақ-қырғыз ко­
митет! деп аталды. Себебі сол кездегі
Жетісу облысының құрамына Прже-
вальск жэне Пішпек уездері енетін.
Соған орай қырғыз халқының ұлт-а-
заттық жолындағы азаматтар осы ко­
митет құрамына тартылды. Жетісу
облыстық қазақ-қырғыз комитетінің
төрағасы көрнекті Алаш қайраткері
Ыбырайым Жайнақов болды. Коми-
теттің ұлт-азаттық қозғалыс кезінде
жемісті жұмыс істеуіне, жалпы ха-
лық арасына бостандық идеяларын
таратуына оның мүшелері К.Ше-
гіров, Ә.Кэкенов, Н.Нұрмұхамедов,
К.Абдулин, М.Солтаев, К.Тоқсанба-
ев, К.Ордабаев, И.Арабаев, Қ.Телта-
ев, М.Әлімбаев, Т.Есенғұлов секілді
казақ жэне қырғыз халықтарының
өкілдері ерекше қызмет етті. Бүл ко-
митеттің бірнеше уездік бөлімдері
(комитеттері) болды. Айталық, Вер­
ный уездік комитетінің төрағасы К.
Шегіров, Пішпек уездік комитетінің
 S fJ iU u e iu o e , Ю .^ а м з а б е к ц л ы 197
төрағасы М.Әлімбаев, Жаркент уездік дегі шұғыл мәселелер қаралды. Жеті-
комитетінің төрағасы Т.Есенғұлов, су облыстық қазақ-қырғыз комитеті
Пржевальск уездік комитетінің бұдан эрі өрістеген саяси оқиғаларға
төрағасы И.Арабаев болды. Ресей белсене араласып, Бірінші жэне Екін-
ақпан төңкерісінен кейін туыстас ші жалпықазақ сиездерінің шешім-
қазақ халқы мен қырғыз халқының дері мен қаулыларын қуаттап, Алаш
іргелес қоныстанған Жетісу өңірін- қозғалысының айтулы кезеңінде бел-
де қазақ-қырғыз комитеті қызмет сенділік танытты.
атқарып, өңірдегі саяси-қоғамдық Жетісу облыстық қазақ сиез-
үдерісте маңызды орынға ие болды. дері. 1917 ж. сэуірі мен 1918 ж. та-
Қазақ жэне қырғыз халықтарының мыз аралығында ұйымдастырылған
бостандық пен теңдік үшін күресін- сиездер. Облыстық I сиез 12-14 сэуір
де бұл комитет айтарлықтай тарихи аралығында Верный қаласында өт-
жұмыстар атқарды. Қырғызстанның кізілді. Сиез төрағасы - Ы.Жай-
Пішпек уезінде қазақ ауылдары мен нақов, орынбасарлары - Ғ.Ордаба-
болыстары көп болғандықтан осын- ев, А.Құдайбергенов, хатшылары
дағы уездік ұйымның атауы «Пішпек - Қ.Шегіров, Н.Жақыпбаевтар бол­
уездік қырғыз-қазақ комитеті» делін- ды. Сиезге Верный, Лепсі, Қапал,
ді. М.Әлімбаев басқарған бұл коми- Пішпек, Пржевальскі уездерінен 81
теттің құрамына: Дардаил Абдуллин, адам қатысты.Сиездің күн тэртібінде
Өмірқұл Өміралин, Аалы Бердіғұлов, мынадай мәселелер қарастырылды:
Қорабай Бодықов, Оразғұл Базанов, соғысқа көзқарас; уақытша үкімет-
Құлқожа Намазалин, Әбдікерім Сы- ке көзқарас; жергілікті жэне өлкелік
дықов, Найзабек Тулин, Ахметбек өкіметке, сонымен бірге атқару ко-
Қойбағаров сияқты қазақ жэне қы- митеттері мен басқа қоғамдық ұй-
рғыз халқының қайраткерлері кірді. ымдарға көзқарас; Россияны басқа-
Осы Жетісу облыстық қазақ-қырғыз рудың болашақтағы жоғарғы түрі;
комитеті басшыларының жэне мү- рухани-діни іс; азық-түлік мәселесі;
шелерінің атсалысуымен 1917 ж. жергілікті басқару; сот; партиялық
12 сэуірінде Верный қаласында об- араздықты тоқтату шаралары; білім
лыстық қазақ-қырғыз сиезі ашыл- мен оқу-ағарту; облыстағы жер мәсе-
ды. Комитет төрағасы Ыбырайым лесі; су мәселесі; мал шаруашылығы;
Жайнақов төрағалық жасаған Жеті- отырықшылыққа көшу; заттай са-
су облысы қазақтарының бұл сиезі- лық; қырғыздар мен орыстардың қа-
не 81 делегат, соның ішінде Прже­ рым-қатынастарын реттеудің тэсіл-
вальск және Пішпек уезінен 17 өкіл дері; босқындарды Қытайдан қай-
қатысқан. Сиез жұмысы Уақытша тару тәсілдері. Сиезде қазақ жерін
үкіметке, соғысқа қатынас жайын, біртұтас территориялық құрылым
мемлекеттік құрылыс, дін, сот, жер- деп оның атын «Қазақстан» деп
гілікті басқару, ұлтаралық қарым-қа- атау ұсынылды. Діни басқарма құру
тынас, Жетісудағы қазақ пен қырғыз мәселесі де қарастырылды. 1916 ж.
босқыншылығы секілді күн тәртібін- көтеріліс оқиғаларына байланысты
198
мәселелер де көтерілді. Сиезде ұлта-
ралық қақтығыстарға айрықша мән
берілді. Кейбір деректерде осы ж. 2
маусымында жэне тамызында Жеті-
су облыстық сиездердің ұйымда-
стырылғаны жөнінде мэліметтер
келтіріледі. Дегенмен бұл сиездердің
хаттамалары табылмай отыр. Жетісу
облыстық келесі сиез 1918 ж. 10-31
тамыз аралығында Лепсіде болған-
дығы айтылады. Сиезде «Алаш»
партиясының облыстық комитеті
құрылған. Оның төрағалығына Ы.
Жайнақов, мүшелері болып С.Са-
батаев, Т.Дүйсебаев, Н.Жақыпбаев,
Б.Мәметов, Б.Сүлеев, И. Тергеусізов,
М.Тынышбаев, С.Аманжолов. Жетісу
облысы қазақтарының сиездерінде
діни мәселеге, жергілікті басқаруға,
ұлтаралық қатынастарға, ұлтты қа-
рулы күштерді құруға айрықша мэн
берілгені байқалады.
Жетісу облысы - 1867 ж. 11 шіл-
деде құрылған Түркістан генерал-гу-
бернаторлығының құрамындағы
экімшілік аймақ. Генерал-губерна-
торлыққа Жетісу облысынан басқа
Сырдария облысы да кірді. Бұл облы-
стардың шекарасы Құрағаты мен Шу
өзендері бойымен өтті. Жетісу об-
лысының құрамында бүрынғы Сер-
гиополь (аз бөлігі Семей облысын-
да қалды), Қапал, Атырау округтері
мен Түркістан облысының бір бөлігі
(Құрағаты өзенінің оң жақ жағала-
уымен) есебінен қазақтар тұратын
Сергиополь (1875 ж. Лепсі), Қапал,
Верный уездері, қырғыздар тұратын
Ыстықкөл (кейін Қарақол), Тоқмақ
(кейін Пішпек) уездері қүрылды.
Жетісу облысы 1882 ж. дейін Түр-
кістан генерал-губернаторлығының
Алаш қозғалысы
құрамында болып, сол ж. Ақмола,
Семей облыстарымен бірге жаңадан
ұйымдасқан Дала генерал-губерна-
торлығының құрамына кірді. 1897 ж.
қайтадан Түркістан генерал-губерна-
торлығына енді. Жетісу облысы 1917
ж. дейін 1891 ж. «Дала ережесі» бой-
ынша басқарылды.
Жетісу уәлаяты «Алаш»
кеңесінің ж арсалуы - 1918 ж. нау-
рыз айында Верный қаласында қа-
былданған үндеу. Үндеуде болыне-
виктердің істерін жалпы халыққа
түсіндіру, олардан сақтану, барлық
қазақ, қырғыздарды бірлікке шақыру
айтылды.
Ж иы рмасы нш ы ғасы р бас
кезіндегі қазақ әдебиеті - Ө.Әб-
диманұлының оқу құралы. 2002 ж.
«Қазақ университеті» баспасынан
жарық көрген, көлемі 25 б.т. Жоғары
оқу орындарына арналған бұл оқу-
лықта XX ғасыр басындағы ұлт-а-
заттық қозғалыс, әдеби ағымдар
мен бағыттар сараланған. Еңбектің
едәуір бөлігін құрайтын «¥лт-азат-
шыл бағыттағы ақын-жазушылар»
тарауында Алаш қаламгерлерінің
өмірі мен шығармашылығы кеңінен
сөз етіледі.
Ж иы рм асы нш ы ғасы рдағы ка­
зак әдебиеті. I бөлім. (үлтш ы лды қ,
байш ы лды қ дәуірі) - С.Мұқанов-
тың кітабы. 1932 ж. жарық көрген.
Біздің дэуірімізде 2008 ж. қайтадан
жарық көрді. Көлемі 24 б.т. Кезін-
де эртүрлі пікір тудырған С.Мұқа-
новтың бұл еңбегі Алаш қозғалы-
сы, Алаш әдебиеті жөніндегі ең
алғашқы көлемді еңбек. Коммунист
жазушының марксизм-ленинизм
принциптеріне сүйеніп жазған ең-
 S^/К іи еш ов, 1).К ,а м за б е к ц и ы 199
бегі «¥лт деген не?», «Ултшылдық ков (заң факультеті, 1902 ж. бітірген),
неден шықты?», «Қазақтың ұлтшыл Жанша Сейдалин (заң факультеті,
оқығандары», «Ұлтшылдықтың өр- 1904 ж. бітірген), Ж.Досмұхамедұлы
кендеуі», «Алашорда», «Төңкеріске (заң факультеті, 1912 ж. бітірген), С.
қарсылық», «Ұлтшыл-байшыл Жанайдаров (заң факультеті, 1913
дэуірдің ақын-жазушылары» атты ж. бітірген), М.Шоқай (заң факуль­
тараулардан тұрады. тет!, 1917 ж. бітірген), А.Сейдалин-
Жоғары білім алған Алаш зи- дер (заң факультеті, бітірген ж. бел-
ялылары - «Алаш» партиясы, Ала­ гісіз) білім алыпты. Осы қаладағы
шорда үкіметі, Алаш автономиясы әскери медициналық академиясында
таратылғанға дейін білім алған Алаш Ә.Көтібаров (1896 ж. бітірген), Х.До-
қозғалысының мүшелері. Алаш смұхамедов (1909 ж. бітірген), Н.Ип-
қозғалысының дүниеге келуіне, қа- мағамбетов (1911 ж. бітірген), С.Ас-
лыптасуына, өрістеуіне жоғары кэсі- фендияров (1912 ж. бітірген) сияқты
би білім алған азаматтардың ірі үлес Алаш қайраткерлері оқыса, Алаш
қосқаны белгілі. Алаш зиялылары қозғалысының жетекшісі, Алашорда
XIX ғ. аяғында жэне XX ғасырдың үкіметінің төрағасы Ә.Бөкейхан Ор­
басында Ресейде, Украинада, Еги- ман шаруашылығы институтының
петте, Түркияда, Полынада жоғары экономика факультетін 1898 ж. бітір-
білім алған. Олардың басым көпшілі- ген. Сондай-ақ, Санкт-Петербургте
гі заң, малдәрігерлік, медицина фа- Қоқан автономиясының төрағасы,
культеттерін бітірген. Оның ішінде, Алаш қозғалысы көсемдерінің бірі
әсіресе, Ресейдің сол кездегі астана- М.Тынышпаев та (Санкт-Петербург
сы Санкт-Петербург қаласында көп Теміржол инженерлері институты,
оқыған. Айталық, негізі 1724 ж. I Пе- 1906 ж. бітірген) оқыған. Сонымен
трдің жарлығымен қаланған Импера- бірге, Алаш қозғалысына қатысушы
торлық университетте Алаш қозға- Г.Асфендиярова (1908 ж. бітірген)
лысы мүшелері көбірек оқыған. Ай- Санкт-Петербург Әйелдер медицина
талық, мұнда: Б.Құлманов (шығыс институтын бітірген. Санкт-Петер-
тілдері факультеті, 1886 ж. бітірген), бургтан соң Алаш зиялыларының
А.Теміров (шығыс тілдері факультеті, ең көп оқыган қаласы, бізге бауыр-
1890 ж. алтын медальмен бітірген), лас шаһар - Қазан қаласы. Татарстан
Б.Қаратаев (заң факультеті, 1890 ж. астанасындағы байырғы эрі эйгілі
бітірген), Б.Сыртанов (шығыс тілдері университетте қозғалыс жетекшілері
факультеті, 1891 ж. бітірген), С.Ла- А. Бірімжанов (заң факультеті, 1896
пин (заң факультеті, 1891 ж. бітір- ж. алтын медальмен бітірген), У. Та-
ген), Ә.Ниязов (заң факультеті, 1896 нашев (заң факультеті, 1909 ж. бітір-
ж. бітірген), Д. Сұлтанғазин (шығыс ген), С. Аманжолов (заң факультеті,
тілдері, заң факультеті, 1897 ж. бітір- 1910 ж. бітірген), Ш. Бекмұхаммедов
ген), Ж.Ақпаев (заң факультеті, 1902 (заң факультеті, 1916 ж. бітірген), М.
ж. бітірген), А.Тұрлыбаев (заң фа­ Боштаев (заң факультеті, бітірген ж.
культет!, 1902 ж. бітірген), Р.Мәрсе- белгісіз), И.Қашқынбаев (медици-
200
на факультеті, бітірген ж. белгісіз),
Ә.Алдияров (медицина факультеті,
1904 ж. күміс медальмен бітірген),
Б.Мәметов (заң факультетін 1917 ж.
бітірген), Б.Ниязовтар (заң факуль­
тет!, 1901 ж. бітірген), сондай-ақ,
қазақтың алғашқы дәрігерлерінің
бірі, Алаш қозғалысына қатысушы
М.Шомбалов (медицина факультеті,
бітірген ж. белгісіз) оқыған. Сонымен
бірге, Қазанның малдәрігерлік ин-
ститутында Алаш қозғалысына бел-
сене қатысқан Ж.Ізбасаров (1897 ж.
бітірген), О.Базанов (1899 ж. бітірген),
Ғ.Бердиев (1906 ж. бітірген), М.Шол-
тыров (медицина факультеті, 1910
ж. бітірген), Т.Есенқұловтар (1902 ж.
бітірген) оқып білім алған. Санкт-Пе­
тербург пен Қазаннан соң Алаш зи-
ялыларының жоғары білім алған
қаласы - Мәскеу қаласы. Алаш же-
текшілерінің бірі - Х.Ғаббасов (фи­
зика-математика факультетін 1915
ж. алтын медальмен бітірген), Батыс
Алашорда қайраткері Д.Күсепғалиев
(медицина факультеті, 1900 ж. бітір-
ген) жэне қозғалысқа қатысушы С.
Жантөрин (заң факультеті) Мәскеу
университетінің түлектері. Бұларға
қоса, Ресейдің қазіргі астанасында
С.Сабатаев (1915 ж. бітірген), Т.Жа-
манмұрыновтар (ауылшаруашылығы
институты), Н.Төреқұлов (1916 ж.
коммерциялық институтын бітір-
ген), А.Досжанова (Жоғары әйелдер
курсының медицина факультеті),
Н.Рамазанов (Шығыс тілдер инсти­
тутын) бітірген. Қазақ жеріне ірге-
лес Саратов қаласында да бірқатар
Алаш зиялылары оқыпты. Саратов
университетінде: Ғ.Есенқұлов (меди­
цина факультеті, 1914 ж. бітірген), Б.
Алаш қозғалысы
Бейсенов (медицина факультеті, 1914
ж. бітірген), Е.Қасаболатовтар (ме­
дицина факультеті, 1915 ж. бітірген)
жогары білім алса, А.Сейітов (1909 ж.
бітірген) Саратов медицина институ­
тын аяқтаған. Ресейдің Сібірдегі білім
ошағы Томск қаласында да бірқатар
Алаш зиялылары оқыған. Айталық,
Алашорда үкіметінің мүшесі Ә.Ерме-
ков технология институтын аяқтаса
(тау-кен факультеті, 1917 ж. бітірген),
университета Ә.Айтбақин (медицина
факультеті, 1894 ж. күміс медальмен
бітірген), С.Нұралыханов (заң фа­
культет!, 1909 ж. бітірген), А.Сейітов
(медицина факультеті, 1917 ж. бітір-
ген) сияқты қайраткерлер бітіріпті.
Сонау Шоқан Уәлиханов заманынан
қазақтардың көп оқыған қалалары-
ның бірі - Омбы қаласы. Осындағы
ауылшаруашылығы институтын -
М.Сейітов (орман факультеті) аяқтап-
ты. Сондай-ақ, Воронеж ауылшару-
ашылығы институтын К.Жәленов
бітірген. Алаш зиялыларының ішінде
Н.Жақыпбаев Киев университетінің
медицина факультетін 1916 ж. үздік
үлгеріммен тэмамдаған. Алаш зиялы­
лары шетел оқу ордаларынан да білім
алыпты. Мәселен, «Алаш» партиясы-
ның Семей облыстық комитетінің мү-
шесі М.Тұрғанбаев Стамбул универ-
ситетін бітірсе, Батыс Алашорда қай-
раткері Ғ.Мұсағалиев Каир универси-
тетін аяқтаган. Сондай-ақ, Варшава
малдәрігерлік институтын Алашорда-
ның Халық кеңесіне сайланған Жзнек
Сүлтанаев 1914 ж. бітірген. Жоғарыда
айтылган осы азаматтардан баска да
Алаш зиялыларының жоғары білім
алуы әбден мүмкін. Біз қолда бар де-
ректерді гана келтірдік.
 SfjR iuevu oe, Т).Қ ,ам .забекцлы
Жолдыбаев Молдағали (1887, б.
Орал обл., Ілбішін уезі, Қурайлы бо-
лысы, 2-ауыл, Тайпақ - 1938) - Алаш
қозғалысына қатысушы, оқу-ағарту
қайраткері, педа-
к гог-әдістемеш і,
I қалам гер -ж у р -
■ налист. Әкесі
Жолдыбай орта
L дәулетті шаруа
адам болған.
Ауыл молда-
^ сынан сауат
I ашты. 1900 ж. ба-
сында Қарасу алты кластық орыс-қа-
зақ мектебін үздік бітірді. 1910 ж.О-
рынбор орыс-қазақ мұғалімдер мек-
тебін «халық мұғалімі» атағымен
тэмамдады. 1910-1918 ж. Жұбаныш-
көл Бұлдырты төрт класты бірінші
басқыш мектептерінде жэне Қарасу
алты класты мектебінде мұғалім.
Ағарту саласында мәдени-рефор-
маторлық жэдид бағытын, әлеумет-
тік көзқараста халықшылдық бағыт
ұстанды. 1913-1914 ж. «Айқап» жур-
налында «Қазақтардың қазіргі халі»,
«Болашақ», «Ауылда», «Құрметті
Әлжановқа жауап» мақалаларын жа-
риялады. 1915 ж. «Қазақ» газетінде
«Молдағали жаңа байбақты» деген
бүркеншік есіммен ұлттық педагоги-
кадағы алғашқы мэнді еңбектерінің
бірі болып саналатын «Бала тәрби-
есі» жэне «Ғалымның надандықтан
жеңілуі» мақалалары жарық көрді.
Соңғы жарияланым Жымпиты кенті
жайлы тарихи сипаттағы алғашқы
мақалалардың бірі. Молдағали Жол­
дыбаев жұмысшыларына мыңбасы
болып баруға лайық деп «Қазақ»
газеті басқармасы атаған 40 білімді
201
қазақ жасының бірі. 1917 ж. сәуірде
I Орал Қазақ сиезін ұйымдастырып,
өткізушілердің бірі. Сиезде ілінген
ұран сөздер мэтінін әзірлеуге қаты-
сты. Осы сиезде ауыл мұғалімдері
тобының бейресми жетекшісі бол-
ды. 1917 ж. шілдедегі I Жалпықазақ
сиезінде сиезді өткізуші бюроның
атынан Бүкілресей құрылтай жина-
лысы депутаттығына кандидат етіп
ұсынылды. Алайда елде өткізілген
саилау кезінде тізімге енбеи қалды.
1917 ж. қыркүйектен бастап Досмұха-
медовтердің Ғ.Әлібеков, Н.Ипмағам-
бетов бастаған саяси қарсыластары
тобынакірді. 1918 ж. қаңтардаҚаратө-
беде өткен III Орал Қазақ сиезінің де­
легаты. Осы сиездегі қазақ интелли-
генциясының бөлінуі кезінде ҒӘлі-
беков тобы жағында болды. Сиезден
кейін Е.Қасаболатов, Ә.Әлібеков,
М.-Х.Мырзағалиев құрған «Ақ жол»
саяси ұйымына кірді. Азамат соғысы
кезінде ауылда болды. 1919 ж. күзде
Орал қаласына келіп, РК(б)П қата-
рына өтуге арыз берді. Сол ж. 1919
ж. қарашада Ә.Әлібековтің төраға-
лығымен құрылған Жымпиты уездік
ревкомына Е.Қасаболатов, М.-Х.Мы-
рзағалиев, Т.Өтеулиевпен бірге мүше
болып тағайындалды. Осы шамада
РК(б)П қатарына қабылданды. М.-Х.
Мырзағалиев Орынборға шақыры-
тылғаннан кейін Орал губревкомы
төралқасының 1920 ж. 8-шілдедегі
қаулысымен ішінде Шанин, Сто-
родубцев, Чугунков, Кирпичников
бар Жымпиты уездік ревкомының
уақытша құрамына төрағалық етті.
Сол ж. қазан айында РК(б)П Қазақ
облыстық бюросының мәжілісін-
де I Бүкілқазақ Кеңестер құрылтай
202
сиезіне келген Орал облысы деле-
гациясының тізімімен ҚАКСР ОАК
мүшелігіне кандидат етіп бекітіл-
ді. Сол ж. күзде жаңадан құрылған
РК(б)П Жымпиты уездік комитетінің
алғашқы мүшелерінің бірі жэне мә-
дени-ағарту бөлімінің меңгерушісі,
уком жанындағы сауатсыздықты
жою комиссиясының төрағасы, лек-
торлар тобының мүшесі. Осы кезеңде
Ж.-тың ұйымдастыруымен Жымпи­
ты атырабындағы бұрынғы 4 жэне
6-кластық мектептер кеңестік үлгіде-
гі жеті жылдық мектептер болып қай-
тақұрылды. 1921 ж.көктемнен бастап
РК(б)П Жымпиты уездік комитетінің
төрағасы. 1921 ж. аяқ шені - 1922 ж.
басы аралығында Орал губерниялық
атқару комитеті төрағасының орын-
басары. 1922 ж. Орынборға қызметке
шақырылып, ҚАКСР Халық ағарту
комиссариатының ғылым, баспасөз
жэне әдебиет ісін басқаратын Ака-
демиялық орталығының (Қазақстан
Білім ордасы) төрағасы болып тағай-
ындалды. Сол кездегі ғылым мен
білім беру саласын, баспасөз бен әде-
биетті қайта құру, дамыту ісіне кесек
үлес қосты. Акорталық жанынан Қа-
зақстанды зерттеу қоғамын құруға
атсалысты, ұлттық мәдени мұраға
жанашыр болды - А.В.Затаевичтің
қазақ музыка мұрасын өз бетінше
өңдемей, келер ұрпаққа таза, саф
күйінде, қоспасыз жеткізуіне мұрын-
дық болып, дұрыс бағыт берді. 1923­
1924 ж. РК(б)П Қазақ өлкелік коми-
тетінің баспасөз органы - «Еңбекші
қазақ» газетінің жауапты редакторы.
Қызметінің осы кезеңінде қаламы
ұшқыр журналист ретінде танылды,
бір шоғыр белсенді газет авторла-
Алаш қозғалысы
рын тәрбиеледі. Олардың арасынан
кейін Т.Жүргенов секілді мемлекет
қайраткері, С.Мұқанов, Е.Алдоңға-
ров сияқты танымал қаламгерлер
шықты. Сонымен бірге Ж. Қазақ ха-
лық ағарту институтында, Орынбор
жұмысшылар факультетінде, т.б. оқу
орындарында орыс жэне қазақ әде-
биеті тарихынан сабақ берді. 1927 ж.
шыға бастаған екінші ұлттық педаго-
гикалық арнаулы басылым - «Жаңа
мектеп» (қ. «Қазақстан мектебі»)
журналының алғашқы редакторы.
Қазақстан Халық ағарту комиссари­
аты жанындағы әдістемелік кеңестің
төрагасы. Осы ж. Т.Шонановпен бірге
«Рабочая книга для чтения (1-й год
обучения)» оқу құралын (1929, Қызы-
лорда), М.Әуезов, Ә.Қоңыратбаевпен
бірігіп XIX г. мен XX ғ. басындағы
қазақ әдебиетінің оқу кітабын (Алма­
ты, 1933) жэне Ә.Қоңыратбаев, М.Қа-
ратаевпен бірігіп 4-класқа арналған
«Әдебиет хрестоматиясының» екін-
ші бөлімін (1934, Қызылорда) жазды.
1933-1937 ж. БК(б)П ОК жанындағы
Марксизм-ленинизм институты-
ның Қазақ филиалының қызмет-
кері. Осы қызметінде «Саяси сауат»
кітабын шығарды, «Коммунистік
партияның манифесін» қазақша-
лады, Н.Манаевпен бірге В.И.Ле-
ниннің бірқатар еңбегін аударды.
ҚазПИ-де, Алматы журналистер
мектебінде фольклордан, XIX ғ. ка­
зак әдебиетінің тарихынан лекция
оқыды, доцент ғылыми атағына
ие болды. Қаламгерлік қызметінің
өн бойында өз есімімен жэне «Ү»,
«Сасқан» бүркеншік есімдерімен
«Сын», «Әдебиет дүниесіндс»,
«Исатай Тайманұлы», г.б. мақала-
 S f jjliu e iu o e , Т ) .Қ ,а м з а б е щ л ы
лар, «Жол-жөнекей», «Айрылу»,
«Тірілу», «Бес қашқын» атты әң-
гіме-новеллалар жазды. Республи-
калық баспасөз бетінде Оралдағы
Шалқар көлінің шипалы суын пай-
далану, көлді сақтау жөнінде алғаш
рет проблема көтерді. 1937 ж. жел-
тоқсанда бұрын Алаш қозғалысына
қатысқаны үшін «халық жауы» деген
айыппен тұтқынга алынып, 1938 ж.
ақпан айында атылды. Зайыбы Ма­
рия Никифоровна Жолдыбаева 60-ж.
қайтыс болды. Немере қарындасы
- академик, жазушы Зейнолла Қаб-
доловтың зайыбы Сәуле Қабдолова
Алматы қаласындағы №12 мектепте
ұзақ жыл ұстаздық етті.
Ж үбаева Орынай Сағынға-
лиқы зы (1970 ж. 22 тамызда Аты-
рау обл., Дендер ауд.) - тілтанушы
ғалым, филология ғылымдарының
докторы. 1994 ж. Абай атындағы
Алматы мемлекеттік университетін
қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
бойынша бітірген. 1987-1989 ж. М.Ө-
темісұлы атындағы облыстық драма
театрында, 1994-1995 ж. С.Аспанди-
яров атындағы Алматы мемлекеттік
медицина университетінде лаборант,
қазақ тілі пәнінің оқытушысы, 1995­
1998 ж. Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ
ұлттық техникалық университетінде
оқу бөлімінің, мамандар бөлімінің
қызметкері, қазақ тілі пәнінің оқы-
тушысы болып қызметтер атқарған.
1998-2001 ж. А.Байтұрсынұлы атын-
дағы Тіл білімі институтының күн-
дізгі бөлім аспиранты, 2002-2007ж.
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі
институты Грамматика бөлімінің
аға ғылыми қызметкері, 2007 жыл-
дан қазіргі күнге дейін Грамматика
203
бөлімінің меңгерушісі. 2002 ж. «Қ.Ке-
меңгерұлының тілтанымдық мұрасы
мен лингвистикалық тұжырымдары»
деген тақырыпта кандидаттық, 2010
ж. «Қазақ тілі грамматикалық кате-
горияларының анотропоөзектілігі»
деген тақырыпта докторлық диссер-
тациялар қорғаған. Алаш оқымысты-
лары А. Байтұрсынұлы, Е. Омаров, Т.
Шонанұлының ғылыми-лингвисти-
калық мұралары жөнінде мақалалар
жазған.
Жүмабаев Мағжан Бекенұлы
- Алаш қозғалысының белгілі қай-
раткері. Ол 1893 ж. Ақмола губерни-
ясының Ақмола уезіндегі Полуденов-
ский болысында (қазіргі Солтүстік
Қазақстан обл., Булаев ауд., Мағжан
атындағы ауыл) дүниеге келген.
Төрт жасында ауыл мұгалімінен хат
танып, сауат ашады, ал 1905 ж. Қы-
зылжардагы медресеге оқуга түседі,
бұл медресені араб, парсы, түрік
тілдерін еркін меңгерген, Стамбұл-
да оқып, дэріс алган, ауқатты эулет-
204
тен шыққан жергілікті интеллигент
Мұқамеджан Бегішев ашқан. Ол
өзі шығыс халықтарының тарихы
жөнінде де сабақ берген. Ж. бұл ме-
дресені 1910 ж. жақсы үлгеріммен
бітіреді. Бірақ, бұл оқумен қанағат-
танбаған ол, яғни болашақ ақын, 1910
ж. күзде өзінің ауылдасы, талапкер
жазушы Бекмұқамбет Серкебае-
впен «Ғалия» медресесіне түсу үшін
Уфаға сапар шегеді. Ж. Омбыдағы
Мүғалімдер семинариясына түсіп,
сол қалада орын тепкен. 1912 ж. Қа-
зан қаласындағы «Шолпан» атты
тұңғыш жинағы басылып шығады.
Бүл жинақта М. сол тұстағы қазақ
қоғамының қарама-қайшылықтарын
ағартушылық жэне сыншылдық ар-
нада бейнелеп берді. 1917 ж. Ж. Ом-
бының мұғалімдер даярлайтын се-
минариясын ойдағыдай бітіріп, туған
өлкесіне оралады. Қазақ даласында
«Алаш» партиясын құруға қатысып,
чех көтерілісін бастан кешеді; кейін
Ақмола губерниялық «Бостандық
туы» газетінде істейді. Осы кезеңнен
бастап Ж. шығармашылыгы даму-
дың жаңа сатысына көтеріледі. Оның
өлеңдерінде ұлттық сана алдыңғы
қатарға шығады. Сонымен бірге,
ақын адамның ішкі жан-дүниесіне
тереңдеп, көркемдігі кемел шығар-
малар тудырады. Жиырмасыншы ж.
бірінші жартысында Ж. Ташкентте
шығармашылық өнімді еңбекпен
шұғылданады. Осы Ташкент ке-
зеңінде ақынның көптеген таңдаулы
өлеңдерімен бірге «Батыр Баян» поэ-
масы жарық көреді. Сонда шыгатын
«Шолпан», «Сана» журналдарында,
«Ақжол» газетінде қызмет атқарып,
біраз дүниелерін жарыққа шығара-
Алаш қозғалысы
ды. 1923-1927 ж. Ж. Мәскеуде жоға-
ры эдебиет-көркемөнер институтын-
да оқыды. 1929 ж. Ж. «Алқа» атты
жасырын ұйым құрды» деген айыіт-
таулармен 10 жылға сотталады. 1936
ж. М.Горький мен Е.Пешкованың
араласуымен аз ғана уақыт бостан-
дық алады, бірақ 1937 ж. М.Ж. қайта
қамауға алынады. Ал, 1938 ж. ақын
гұмыры мәңгілікке үзіледі. Қазақтың
зиялы азаматтарының қалыптасып,
қауымдасуы, 1905-1907 ж. орыс бур-
жуазиялық төңкерісінің жаңғырығы,
бірінші дүниежүзілік соғыс, 1916 ж.
ұлт-азаттық көтеріліс, ақпан төң-
керісі, одан соңғы қазан төңкерісі -
саясат жүзінде элі де ысыла қоймаған
қазақ қауымы үшін аз уақыттың
ішінде оның басынаң кешкен күрделі
де, дүбірлі кезеңі болды. «1905 ж. өз-
герістен былай қазақтың қамын ой-
лаймын деген азаматтар ұлт мұңын
сөйлеп, ұлт мәселесін қолға ала
бастады», - дейді Мағжанға жана-
стыра отырып белгілі баяндамасын-
да Жүсіпбек Аймауытов. Бұл жыл-
дардың элгіндей сипаты жайында
Алаш көсемі Ә.Бөкейхан: «Бүкіл дала
саясат аясына тартылып, азаттық
үшін қозғалыс тасқыны құрсауына
енді» деп жазған болатын. Бүкіл өз-
герістер өткен ғасырдағы отаршыл
Ресей империясының қажеттілігінен
емес, ұлттық талап-тілектерден туып
жатты. Сол себепті де, XIX ғ. Дулат,
Шортанбай, Мұрат сияқты зар за-
мандық сарындағы романтиктерде
торыгу, уайым, шарасыздық басым
болса, үлт-азаттық қозғалыс дэуірі
ж.ндағы Ж. романтизмінде опти­
миста, максималистік бағдар үстем.
Отаршылыққа қарсылық Абылай,
 S f jiliu e iu o 6 , Т > .К ,а м .з а б е щ л ы 205
Кенесары дәуірлеріндегідей қару- қабаты қалыңдай түсті. Ж.-тың Алаш
дың күші, найзаның ұшымен емес, қозғалысына, Алашордаға тікелей
ендігі жерде халықтың санасын оя- қатысы бар. Ол 1917 ж. 25 сәуір - 17
туға, ұлттық сезімін тәрбиелеуге мамыр аралығында Омбы қаласында
бағытталған игілікті саяси, мэдени өткен Ақмола облыстық қазақ сиезі-
іс-эрекеттерге көшті. Оның тұңғыш не қатысқан. Осы сиезде ақын құра-
қадамдары жаңа жүзжылдықтың мы он адамнан тұратын облыстық
алғашқы ж.нда-ақ байқалғанымен қазақ комитетінің мүшесі болып
(Қарқаралы петициясы, алғашқы бас- сайланды. Осы жұмыста жүріп ол ел
пасөз құралдары, Дулатовтың «Оян арасындағы үгіт-насихат жұмыста-
қазағы», Байтұрсынұлының «Маса- рына белсене атсалысты. 1917 ж. шіл-
сы»), іргелі де белсенді шаралар 1913­ де айында өткен бірінші жалпықа-
1914 ж. басталады. Сөйтіп, саналы зақ сиезінде Ж. Ақмола облысынан
эрі ұйымдасқан саяси іс-қимылдар Құрылтай жиналысына депутат бо­
қазақ тарихының жаңа дәуірін жаса- лып сайланды. Ол осы ж. желтоқсан
ды. Ұлттық идея - қазақ өміріндегі айында өткен екінші жалпықазақ
ең ұлы идеяға айналды. Қалыпта- сиезінде А.Байтұрсынұлымен, Е.О-
сып қауымдасқан оқыған азаматтар маровпен, Б.Сэрсенұлымен, Т.Шона-
мэдени, саяси күрес арқылы ұлттық новпен бірге оқу комиссиясына сай­
сананы оятып, алаштың азат бо- ланды. Осы айдың соңына қарай Ом-
латын күнін жақындатуға күш-жі- быда ашылған «Алаш» партиясының
герін салды. Осындай бұрын-соңды Омбы облыстық комитетіне мүше
болмаған саяси-әлеуметтік жағдай- болып сайланды. Алаштық платфор-
ды басынан өткерген, оның ұлттық мада болуы - оның жеке тағдырына
идеяларында тэрбиеленген Ж. ұлт- да эсер етті. Мәселен, «Үш жүз» пар-
жанды азамат болып қалыптасты. тиясы белсенділері Алашордаға қар-
Ж. сынды ұлтжанды азамат сурет- сылық білдіріп, Мағжанды жэне тағы
кердің шығармашылығына сөз жоқ, да облыстық комитет мүшелерін
ақпан төңкерісінің әсері болғаны түтқынға алады. Ж. өмірінің аяғына
даусыз. Сол тұстағы өзге де оқыған дейін Алаш идеясына беріліп өтті.
азаматтар ғана емес, бұл төңкерісті Ж ұмағұлов Сағы м бай Ботпай-
отаршылдықтың тізесі әбден батқан ұлы (1968, Қарағанды обл., Бұқар
барша халық аса зор қуанышпен қар- жырау ауд., Қарақұдық а.) - фи­
сы алғаны —бүгіндері жиі айтылып лология ғылымдарының докторы,
та, жазылып та жүр. Мұндай зор өз- профессор, туған. 1994 ж. академик
геріс, оның үстіне ақынның өзі мүше Е.А.Бөкетов атындағы Караган­
болған қазақтың ұлттық-демократи- ды мемлекеттік университетінің
ялық «Алаш» партиясының құрылуы филология факультетін қазақ тілі
- Ж. романтизміндегі асқақ рух пен мен әдебиеті мамандығы бойынша
оптимистік пафосты одан сайын үде- бітірген. 1994 ж. бері аталмыш уни-
те түсті. 1914-1915 ж. бастау алған верситеттің қазақ әдебиеті кафе-
төңкерісшіл мазмұндағы романтизм драсында қызметте. 2006-2007 ж.
206
қазақ әдебиеті кафедрасының мең-
герушісі. Қазір осы кафедраның
профессоры. Қарағанды облыстық
«Замандас», «Замандас-Современ-
ник», «Шипагер» газеттерінде тіл-
ші, жауапты хатшы қызметтерін
атқарған. ҚР Журналистер одағы-
ның мүшесі. «Сын сардары» (1999),
«Әдебиетші элемі» (2003), «Ғұмар
Қараш шығармашылығы» (2005),
«XX ғасырдың екінші жартысын-
дағы қазақ әдебиеттану ғылымы
(1956-1991 ж.) (2008)», «Ж.мық»
ж.ндағы ұлттық әдебиеттану»
(2013), «Сәбит Дөнентайұлы шығар-
машылығы» (2013) еңбектерінің ав­
торы. «Сэкен Сейфуллин», «Бұқар
жырау», «Қаз дауысты Қазыбек
би» тұлғалық энциклопедияларын
шығаруға қатысқан. Әдебиеттану
ғылымындағы зерттеулері үшін
Еуропалық ғылыми-өндірістік па-
латасы тарапынан еуропалық сапа
дипломы (Diploma di Mirito) және
алтын медалімен марапатталған.
Ж үрт - қазақтың халықтық-ме-
кендік, тектестік-тұтастықты біл-
діретін байырғы элеуметтік ұғымы.
Ол «халық» сөзімен мағыналас айты-
лады. Ежелгі мұраларда «алаң жұрт»,
«астана жұрты», «қара жұрт» деген
тіркестер ұшырасады. Алаш, жэ-
дит кезеңі сөздік қорында кездеседі.
Сол уақыттың баспасөзінен «Жұрт-
та қалған», «жұрт айтты», «жүртта
жоқ» т.б. тіркестерді байқауға бола-
ды. Түрік халқы жәдитшілері «Түрік
жұрты» т.б. атаумен газет-журнал
шығарды.
Ж үртбай Түрсын Қүдакелдіүлы
- жазушы, алаштанушы ғалым, фи­
лология ғылымдарының докторы,
Алаш қозғалысы
профессор. Ол 1951 ж. Семей облы-
сы Абай ауданы Шаған ауылында
туған. Қаз¥У-ды бітірген. 1974-1990
ж. «Жетісу» газетінде, «Білім жэне
еңбек», «Жұлдыз» журналдарында
қызмет істеді. 1990-1998 ж. М.Әу-
езов мұражайында ғылыми қыз-
меткер, бөлім бастығы, директор.
1998-2001 ж. докторант, Қаз¥У-да
оқытушы. 2001 ж. «Отырар кіта-
пханасы» ғылыми-зерттеу орта-
лығының директоры. «Жүрегімде
жұмыр жер» өлеңдер мен поэмалар,
«Бесқарагер», «Дара тұлға», «Жер
- бесік» роман-новелласы, «Бейу-
ақ» роман-эссесі, «Бесігіңді түзе»,
«Талқы» роман-эсселері, «Мухтар
Омарханович Ауэзов», «Күйесің
жүрек... сүйесің!», «Бесіңді аяла!..»
кітаптары жарық көрген. Т.Ж. Алаш
қайраткерлерінің шығармалары
мен өмір деректері туралы көпте-
ген ізденістер жүргізіп, солардың
негізінде ғылыми еңбектер жазды.
Ол «Алаш ақиықтары» жинағын
құрастырып, Алаш қайраткер-
лерінің беймәлім шығармаларын
жалпы жұртшылыққа таныстырды.
Оның 3 томдық «¥раным - Алаш»
зерттеуі жалпы алаштанудағы аса
маңызды еңбектердің бірі. Ж. ха-
лықаралық «Алаш», І.Жансүгіров
атындағы әдеби сыйлықтардың ла­
уреаты.
Ж үндібаев Ә бділхамит (кейде
Ғабділхамит) - талантты журна­
лист, шебер аудармашы, Алашорда-
ның белгілі қайраткері. Ол Ақтөбе
обл., Қобда ауд., Талсай а.-да туған.
Бала кезінде Орынбордағы уездік
орыс-қазақ мектебін бітіріп (1906),
сондағы екі жылдық мұғалім-
 Е ^ К іл е и и о в, Т > .Қ ,а м з а б е щ л ы 207
дер мектебіне қабылданады. Бұл дың маңыздылығын жете түсінеді.
мектепті 1909 ж. бітіреді. Сөйтіп, Милиция жасақтау ісінде ол өзінің
мұғалімдік мамандық алған Ж. толысқан саяси қайраткер екенін
алғашында Ақтөбе уезінде ауылда көрсетеді. Алашорда таратылған
мұғалім болып қызмет атқарады. Ол соң ол қазақ халқының жуық арада
өз мамандығын сүйеді, мұғалімдік тәуелсіздік ала алмайтынын, енді
қызметтің мэн-маңызын, халыққа саяси күрестің нәтиже бермейтінін
тигізер пайдасын жақсы біледі. жақсы біледі. Сөйтіп, халықтың
Бірақ заманның талабын да есінен рухын сақтап қалу жолында күре-
шығармайды. Жай ғана мұғалім бо­ суді жөн көреді. Кеңес үкіметі тұ-
лып, балаларға білім беру арқылы сында баспасөз саласында жұмыс
ұлтты ояту мақсатына жете ал- істейді. Ол қоғамдық саяси эдеби-
майтынын да түсінеді. Ж. ауылда еттерді аудару ісімен шүғылдана-
мұғалімдік қызмет атқарып жүрсе ды. Сөйтіп, әлеуметтік саяси мэ-
де, ел ішіндегі ірі мәселелерге назар дениеттің өсуіне, қазақ тіліндегі
аударып, ұлттың болашағы туралы саяси терминдердің қалыптасуына
ойлайды. Қазақ халқын заманның ықпал етуді мақсат етеді. Адамның
қыспағынан құтқарудың жолын із- өмірі шекті болғанмен, сол шекті
дейді. А.Байтұрсынұлы редактор- өмірінде ұтымды қимылдап, өнімді
льщ еткен «Қазақ» газетіне Ресей- жұмыс істейтін адамдар болады.
дің отаршылық саясатына қарсы үн Ж. - дэл сондай адамдардың бірі.
көтерген мақалалар жазды. Қоғам- Ол 1924 ж. аурудан қайтыс болады.
ның түйіні шиеленген мәселелеріне Жүсіпов Қ уанды қ П азы лүлы
талдау жасаиды. Сөите жүріп оиы (2.69.1941 ж.т., Баянауыл ауд., Жаңа
ұшталып, топшысы бекиді. Өзін жол а.) - ғалым, филол. ғыл. докт.
саяси күреске осылай дайындаған (1994), проф. Қаз¥ПУ-ды (1964),
Ж. 1917 ж. «ақпан төңкерісінен» Әдебиет жэне өнер ин-ты аспиран-
кейін жалпықазақ сиездерін шақы- турасын бітірген (1967). 1968 ж. Се­
руға атсалысады. Бұл кезде ол ел- мей пед. ин-тында аға оқытушы,
дің ықыласына бөленген, жұрт үміт 1973-95 ж. доцент, 1995-97 ж. Екі-
күткен қайраткер ретінде таныла бастұз жоғарғы колледжінде кафе­
бастайды. Алашорданың Торғай дра меңгерушісі, Павлодар мемл.
облыстық бөлімшесінің құрылуы- ун-тінде кафедра меңгерушісі,
на көп күш салады. Алаш партия- қазір осы университеттің профес-
сын құру туралы бағдарламаға қол соры. Алаш қаламгерлері Шәкәрім
қойған жеті саяси қайраткердің бірі Құдайбердіұлы, Мағжан Жұмабаев
болды. 1917-1919 ж. Торғайдағы шығармашылығына қатысты тылы-
алашордашылардың қатарында М. ми зерттеулердің авторы.
Дулатов, М.Есполов, А.Кенжин, Ж үсіпов М аханбет - тіл білімі
С.Қаратілеуов т.б. қайраткерлер- маманы, филология ғылымдары-
мен бірге саяси қызметке араласа- ның докторы, (1993 ж.), профессор
ды. Алаш милициясын жасақтау- (1993 ж.), әдістемеші, ақын, аудар-
208
машы. Ол 1948 ж. Өзбекстан Респу-
бликасы, Бостандық ауд., Ғазалкент
қ.-да туған. Ташкент қ.-дағы респу-
бликалық орыс тілі мен әдебиеті
институтын бітірген (1971 ж.). 1971
ж. бастап осы институтта (қазір
Өзбектің мемлекеттік әлем тілдер
университеті) оқытушы, доцент,
профессор, қазір орыс тілі мен әде-
биеті кафедрасының меңгерушісі.
Жүсіп Сүлтанхан Аққүлыүлы
(1962, Түркістан қ.) - филология
ғылымдарының кандидаты, PhD.
Белгілі әлихантанушы-ғалым, ха-
лықаралық журналист. 1990 ж.
әл-Фараби атындағы ҚазМУ-дың
филология факультетін бітірген.
Ауғанстанда әскери борышын өте-
ген. Алматыда өрт сөндіру қыз-
метінде, Политехникалық инсти-
туттың зертханасында, Ақтауда
кэсіптік-техникалық училищеде
жұмыс істеген. 1990-1995 ж. ҚР
¥ҒА М.О. Әуезов атындагы Әдеби-
ет жэне өнер институтында гылы-
ми қызметкер, 1995-1996 ж. Өнер
академиясында кафедра меңге-
Алаш қозғалысы
рушісі, агағылыми қызметкер, 1995
ж. «Азаттық» радиосының тілшісі.
1997-2001 ж. осы радионың Аста-
надағы тілшілер қосынының бас-
шысы, 2001-2013 ж. осы радионың
Прагадағы қызметкері. 2013 ж. Л.Н.
Гумилев атындагы Е ¥У «Алаш»
мәдениет жэне рухани даму ин-
ститутының директоры. 1991-1994
ж. ол Ресей мұрагаттарынан Ә.Бө-
кейханга қатысты мол мұра тауып,
1995 ж. Алаш көшбасшысының
«Таңдамалысын» құрастырып, ба-
стыртты. Баспасөзде қазақ жэне
орыс тілдерінде зерттеулер жаз-
ды. Осы ж. Алаш көшбасшысының
шыгармашылығы мен қайраткер-
лік еңбегі бойынша кандидаттық
диссертация қоргады. Гылыми жұ-
мысының толық мэтіні «Жұлдыз»
журналында 1996 ж. жарияланды.
2000 ж. Ресей мұрағаттарын қай-
та шолып, Алаш көсемінің бұрын
ғылымга белгісіз болып келген ма-
териалдарын тапты. 2011 ж. Ә.Бө-
кейханның 9 томдық шығармалар
жинағын даярлап бастыртты.
 S^/К іл еи іов, Т>.Қ ,ам забекцлы
ш в ш 1920 ж. Қазақстанның сол кездегі
Зайсан уезі қазақ тар ы н ы ң си-
езі 1917 ж. 7-11 қыркүйек аралығын-
да өтіп, онда 8 мәселе бойынша 18
пункттен тұратын қаулылар қабыл-
данды. Олар: азық-түлік, керек-жа-
рақ туралы; қазақ халқын оқытып,
тәрбие беру туралы; халықты ағар-
ту жолына салық алу туралы; шару-
ашылық школдар туралы; земство
туралы; жер туралы. Екінші Зайсан
уездік қазақ сиезі 1918 ж. ақпан ай-
ында болды. Сиезде қазақ істерін
қазақ өкілдері басқару керектігі
айтылып, осы мақсатта «Алаш ұра-
ны» атты ұйым ашылғаны, ұры мен
ел бұзушыларға тыйым салыну қа-
жеттігі туралы қаулы қабылданып,
28 баптан тұратын ереже жасалды.
Затаевич А лександр - музыка
сыншысы, этнограф, композитор,
Қазақстанның халық әртісі (1923).
1869 ж. Ресейдің Орлов қаласында
туған. 1886 ж.
осындағы әске-
ри гимназияны
бітіріп, Варша-
вадағы (Поль­
ша) «Варшав­
ский дневник»
атты үкіметтік
газеттің му­
зыка жэне те­
атр бөлімінде жауапты қызмет
атқарған. Варшава консервато-
риясы бақылаушылар кеңесінің
мүшесі болған. 1904-1915 ж. За-
таевичтің аталған газет бетінде
үзіліссіз мақалалары жарық көріп,
209
ол музыка сыншысы ретінде та-
нылады. 1915 ж. Ресейге оралып,
астанасы Орынборға қоныстанады.
Осы кезеңнен бастап ол ғасырлар
бойы ауызша таралып келген қазақ
халқының музыка мұрасын нотаға
түсіріп, ұлттық эн-күйді хаттап ка­
луга көп күш-жігер жұмсады. Осы
маңызды істі атқару барысында
Алаш қайраткерлерінен ақыл-кеңес
алып, ұлт зиялыларын «эн-күйді
жеткізуші» ретінде үлкен жұмысқа
тарта білді. Осының нәтижесінде
1925 ж. «Қазақ халқының 1000 эні»
атты музыкалық жинақ өмірге кел-
ді. 1936 ж. Мәскеуде қайтқан.
«Затаевичтің респонденттері»
этнограф эрі музыка зерттеушісі-
не қазақ музыкасының ел арасына
кең тараған эн-күй үлгілерін ай-
тып, орындап беруші халық өнер-
паздарының шартты атауы. «Қазақ
халқының 1000 эні» мен «Қазақтың
500 эн-күйі» музыка-этнографи-
ялық жинақтарындагы «Затаевич
корреспондентінің» саны 500-ден
асады. Олар - Қазақстанның бар-
лык аймағының, атап айтқанда,
Орынбор, Қостанай, Орал, Ақтөбе,
Семей, Торғаи, Түркістан аимақта-
рының тұрғындары. Затаевичтің
XX г. 20-ж. экспедициялық сапар-
лары кезінде оған халық ән-күй-
лерін орындап берушілер құрамы
жас жагынан да, атқаратын қыз-
меті жагынан да сан алуан болған.
Музыка маманы осы жұмысы ба­
рысында қазақ халқының белгілі
тұлғаларымен де, өнер иелерімен де,
қарапайым ел адамдарымен де жүз-
десіп, олардың аузынан көптеген
210 Алаш қозғалысы
ән-күйлерді жазып алған. Олар- бастауыш білім алған. 1908 ж. Ка­
дың қатарында А.Байтұрсынұлы, зан қаласындағы Ш. Маржани ме-
С. Сәдуақасұлы, О. Жандосұлы, Б. дресесінде оқыған. 1909 ж. «Қасы-
Қаратайұлы, М. Сералин, Қ. Сәтба- мия» медресесіне мұғалім болып
ев, М. Мурзин, Қ. Айнабекұлы, Б. орналасып, түркі тарихынан, араб
Күлейұлы, С. Есова, М. Саматұлы, жэне түркі әдебиетінен дәріс бер­
А. Оразбаева, М. Қойайдарүлы, ген. 1912 ж. «Түрік-татар тарихы»
т.б. есімдерін атауға болады. Осы- атты еңбегі жарық көрді. Бұл еңбек
ның өзі Затаевичтің жинақтарына сол кездегі жәдиттік мектеп-ме-
енген халық ән-күйлерінің кез- дреселерде негізгі оқулық ретін-
дейсоқ кісілерден емес, ұлт жана- де оқытылып, 1915 жэне 1917 ж.
шырларынан, қазақ мәдениетінің қайта басылып шықты. Т осы ең-
көрнекті тұлғаларынан жазылып бегі арқылы түркі халықтарының
алынғанын байқатады. Халық му- рухын көтеріп, олардың бірлігі
зыкасының жанашыры ретінде За- мен еркіндік алу идеясын ұсынды.
таевич қазақ даласын жаяу жүріп Ол 1912 ж. Қазан университеті жа-
аралап, эр аймаққа тэн ән-күйлерді нындагы Археология, тарих жэне
сол жерлердің тұрғылықты ие- этнография қоғамына мүше болып
лерінің аузынан жазып алған. Бұл қабылданды. 1913 ж. осы қоғамның
ретте оған қол ұшын берген талант тапсырмасымен Ферғанага сапар
иелерінің бір шоғыры мыналар: шегіп, аймақ халқының тарихына,
И. Абдыханқұлы, Б. Алманұлы, әдет-ғұрпына қатысты материал-
А. Бегішұлы, К. Бүркітұлы, Ф. дар жинап қайтты. 1914 ж. Ресей
Ғалиұлы, Е. Ж ұмағалиұлы, М. Ғылым академиясы, Халықаралық
Жылқайдарұлы, С. Қалжанұлы, Орта Азия мен Қиыр Шығысты
3. Кэрібайұлы, М. Қаратайұлы, Ә. зерттеу қоғамы Т. Бұхар хандығы-
Құрманұлы, А. Құлымбетұлы, Н. на ғылыми іссапармен жіберді. Ол
Манайұлы, Р. Мақатұлы, А. Мол- 1916 ж. Мемлекеттік думаның мұ-
дыбайұлы, А. Наурызбайұлы, С. сылман фракциясында хатшылық
Найманбайұлы, X. Хукин, Ә. Сәр- қызмет атқарды. 1917 ж. ақпан төң-
сенбайұлы, И. Сабиров, Ә. Өтекин, керісінен кейін Башқұртстанның
К. Оразалиев, Н. Шанғалиева, т.б. Бүкілресейлік мұсылмандар кеңесі
Зәки Уәлиди Тоған, Ахмед Зэки атқару комитетінің мүшесі бол-
Валидов - көрнекті мемлекет және ды. 1917 ж. 29 қарашада Башқұрт-
қоғам қайраткері, түркі халықта- стан автономиясы жарияланғаннан
рының азаттығы жолындағы күре- кейін Т. осы ел үкіметінде соғыс
скер, түркітанушы ғалым. 1890 министрі қызметін атқарды. Кей-
ж. Башқұртстанның Стерлитамак ін үкімет төрағасы болды. 1918 ж.
уезі Ілшік-Темір болысы жерінде большевиктерге қарсы шайқастарға
туған. Туған а.-да әкесі Уэлид бай қатысты. Башқүртстан автономи-
ашқан медресе жэне Утяк ауылын- ясын кеңес өкіметінің мойында-
дағы Хабид Наджар медресесінде уын талап егіп. оның басшылары
 & !^ ІІіл е и іо в , Т).Қ ,а.м забекцлы .
- Ленин, Троцкий, Сталиндермен
келіссөздер жүргізді. Башқұртстан
үкіметі қарулы күшпен таратылған
соң, 1920 ж. Түркістан өлкесіне
қоныс аударды. Мұнда Әнуар па-
шамен бірге басмашылар қозғалы-
сына көмектесті. Әнуар паша қаза
тапқаннан кейін, 1923 ж. наурызда
Иранға өтіп кетті. Онда Мешхед
қаласының кітапханасынан түрік
халықтарының ортағасырлық та-
рихы бойынша құнды дерек болып
табылатын ибн Фадланның «Сая-
хат кітабының» көшірмесін тапты.
Осы ж. сәуірде Ауғанстанда, қы-
ркүйекте Үндістанда болып, жел-
тоқсанда Парижге қоныс аударды.
1924 ж. Берлинде Ресейлік түркі
эмигранттарының ұйымын құрды.
1925 ж. Түркия азаматтығын қа-
былдап, 31 шілдеде Ататүрікпен
кездесті. 1925-1932 ж. Стамбұл уни-
верситетінде түрік тарихынан дэріс
оқыды. 1935 ж. Вена универси-
тетін қосымша бітіріп, докторлық
ғылыми дәреже алады. 1935-1937
ж. Бонн университетінде, 1938­
1939 ж. Геттинген университетін-
де қызмет етті. 1939 ж. Түркияға
оралып, Стамбұл университетінің
әдебиет факультетіне тарих пэнінің
профессоры болып орналасты. 1946
ж. «Жалпы түркі тарихына кіріспе»,
1947 ж. «Қазіргі Түркістан және оның
таяу замандағы тарихы» атты еңбек
жазды. 1953 ж. Стамбул университеті
жанынан Ислам зерттеу институтын
қүрып, оған өмірінің соңына дейін
жетекшілік етті. 1970 ж. Т. Стамбұл-
да қайтып, сондағы Қаражда Ахмет
зиратына жерленген. Т. Алаш қайрат-
керлерімен, әсіресе А.Байтұрсынүлы,
211
Т.Рысқұлов, М.Шоқай, С.Ақай-
ұлы сынды тұлғалармен тығыз қа-
рым-қатынаста болған. 1967 ж.
жазып біткен «Естеліктер» («Хати-
ралар») атты еңбегінде қазақ зиялы-
ларымен байланысын жан-жақты
жазады. Қайраткер ұлттық жаңғыру
бағытына адал болып, Алаш қай-
раткерлерімен, жәдит мұратын да-
мытушылармен тығыз қарым-қаты-
наста болды.
Земство - Ресей империясында
1864 ж. реформаға сәйкес құрылған
жергілікті өзін өзі басқару органы.
Қазақстанда XIX ғ. соңы мен XX ғ.
басында өрбіген ұлт-азаттық қозға-
лыс бағдарламаларында өлкеде 3.
мекемелерін құру басты мәселе-
лерінің бірі ретінде қойылды. Әй-
гілі Қарқаралы құзырхатында Ре­
сей үкіметінен қазақ даласына ішкі
өлкелерден қоныс аудару саясатын
доғару, қазақтарды Орынбор діни
басқармасы құрамына алу т.б. мәсе-
лелермен қатар өлкеде земство ме-
кемелерін құру да талап етілген еді.
Сондай-ақ, 1905 ж. құрылған Қазақ
ко н сти ту ц и ялы қ-дем ократиялы қ
партиясының багдарламасында
қазақ жеріне земство мекемелерін
құру қажеттігі аталып көрсетілді.
¥лт-азаттық қозғалыс қайраткер-
лері Қазақстанда земство мекеме-
лерінің құрылуы, біріншіден, қа-
зақтарды Ресей азаматтары ретінде
құқықтық жағынан қоргауга мүм-
кіндік береді, екіншіден, халыққа
білім беруде, денсаулыгын сақта-
уда жэне шаруашылығын жүргізу-
де тиімді, үшіншіден, қазақтар-
дың қоғамдық өмірін жандандыра
түсіп, өзін-өзі басқаруға эзірлейді
212
деп ұқты. Қазақ жерінде з. меке-
мелері патша өкіметі құлағаннан
кейін, Уақытша үкіметтің 1917 ж.
17 маусымдағы «Ақмола, Семей,
Жетісу, Торғай жэне Орал облы-
старында земство мекемелерін ашу
туралы» қаулысына сәйкес құрыл-
ды. Осыған орай Бірінші жалпықа-
зақ сиезі з. мэселесін күн тэртібіне
қойып, қазақтардың земство меке-
мелерін құруға белсенді түрде ат-
салысуына ерекше мэн берді. Қазақ
жеріне алғашқы з. мекемесі 1917 ж.
16 қазанда Торғай уезінде ашыл-
ды. Оның басқармасының төраға-
сы болып А.Бірімжанов сайланды.
Облыс деңгейіндегі з. басқарма-
лары Қазақстанда 1918 ж. қаңтар-
да құрылды. 1918 ж. 17 қаңтарда
ашылған Семей облысындағы з.
басқармасының төрағасы Р.Мәр-
секов болды. Орал облысындағы
з. басқармасының төрағасы болып
Х.Досмұхамедұлы сайланды. Қа-
Алаш қозғалысы
зақ жерінде облыстық жэне уездік
деңгейде ашылған з. мекемелері
халықтың шаруашылығын ретте-
уде, оқу ісін жолға қоюда елеулі
жұмыстар атқарды. Мұғалімдер
даярлайтын курстар, бастауыш
мектептер ашты, оқушы жастарға
стипендия тағайындады. Семей
облысындағы з. басқармасы тағай-
ындаған стипендияны сол кезде
Семей мұғалімдер семинариясында
оқыған Ж.Аймауытов пен М.Әуе-
зов те алып тұрған.
Земство туралы қаулы - Ала-
шорда үкіметінің 1918 ж. 11-24 мау-
сымында шыққан қаулысы. Қаулыда
кеңес үкіметі таратқан земстволық
мекемелерді қайта қалпына келтіру
туралы жэне олардың болыстықтар-
да, ауылдарда заңды билік екендігі
айтылған. Қаулыға Алашорда төраға-
сы Ә.Бөкейхан, мүшелері М.Тыныш-
баев, Х.Ғаббасов қол қойған.
 S ffliu e u A o e , Х > .Қ ,а м з а б е щ и ы
mum
Ибрагимов Абдурашит, Рашит
қазы (1857, Ресей Тобыл губ. Тара қ.
-1944) - Ресей империясындағы түр-
кі халықтарының XX ғ. басындағы
азаттық күресі жетекшілерінің бірі,
көрнекті қоғам қайраткері, публи­
цист. Еділ бойындағы медреседе,
Бұхарадағы діни оқу орнында білім
алған. 1885-1892 ж. Тара қаласында
имам, Түмендегі медресе мұғалімі,
1892-1893 ж. Орынбор мұсылманда-
ры діни басқармасында қазы қызмет-
терін атқарды. 1893 ж. Түркияға кет-
ті. Онда жүріп шетелдік басылымдар
арқылы Ресей империясының отар-
шылдық саясатын сынға алый, элем
жұртшылығының назарын Ресей
мұсылмандарына бұруды. 1895 ж.
эйгілі «Шолпан жұлдызы» атты кіта-
бын шығарды. Кітапта мұсылман
халықтарының ұлттық-саяси мәселе-
лері көтерілді. Ресейде бұл кітап жа-
сырын түрде қолдан қолға өтіп, мұ-
сылман халықтарының саяси оянуы-
на өз септігін тигізді. 1904 ж. Стамбұл
қаласында Ресей өкіметінің шешімі-
не орай тұтқындалып, абақтыға
жабылды. Көп ұзамай мұсылман
жұртшылығының талап етуімен
абақтыдан босатылып, Қазанда,
Перьмде, Уфада, Троицкіде, Қызыл-
жарда отаршылдық саясатқа қарсы
үгіт-насихат жұмыстарын жүргізді.
Қызылжар (Петропавл) қаласында
болған кезінде сол өңірдегі қазақ, та­
тар халықтарының өкілдерін жинап,
мұсылмандардың талап-тілектерін
тұжырымдап, Ресей Министрлер
кеңесінің төрағасы граф Витте атына
213
өтініш жіберуді ұйымдастырды. 1904
ж. «Автономия» атты кітабы жарық
көрді. Онда мұсылман халықтары-
ның азаттық қозғалысындағы ба-
сты міндеті автономия алу мәселесі
болу керек екендігін атап көрсетті.
Санкт-Петерборда «Мират» жур-
налын, ал 1905 жылдан бастап «Үл-
фэт» жэне «Тилмиз» атты газеттерді
шығарып, Ресей империясы мұсыл-
мандарының саяси-әлеуметтік мәсе-
лелерін көтерді. «Үлфэт» газетіне қо-
сымша ретінде қазақ тілінде «Серке»
атты газет ұйымдастырды. Газетінің
алғашқы саны ғана жарық көріп, Ре­
сей өкіметінің тыйым салумен жа-
былып қалды. 1905-1907 ж. Бүкілре-
сейлік мұсылман сиездерін өткізуге
жетекшілік етті. «Ресей мұсылманда-
ры одағы» ұйымының орталық коми­
тет мүшесі болды. І-ІІ Мемлекеттік
Думадағы мұсылман фракциясының
қызметіне қызу араласты. 1909 ж. Ре-
сейден кетіп, Шығыс Азия елдеріне
саяхат жасады. 1912 ж. Түркияда «Ис­
лам дүниесі» атты журнал шығар-
ды. I дүниежүзілік соғыс ж. немі-
стерге қолға түскен татар, башқұрт
халқы өкілдерінен құралған патша
өкіметіне қарсы «Азия батальоны»
деп аталатын қарулы жасақ құрды.
1916 ж. Юсуф Акчурин секілді қай-
раткерлермен бірге АҚШ президенті
В.Вильсонға телеграф арқылы мәлім-
деме жолдады. Онда I дүниежүзілік
соғыстан кейін Ресей мұсылманда-
рына тэуелсіздік эперу мэселелері
көтерілген. Қайраткер 1921-1933 ж. -
Египетте, 1934 ж. Жапонияда тұрды.
Токиода мешіт ашып, имам болды.
Ибрагимов Ғ алымжан Ғир-
фанүлы - ғалым, қоғам қайраткері,
214
татар әдебиетінің негізін салушылар-
дың бірі. 1887 ж. Башқұртстанның
Ауырғазы ауданында туған. Әуелі
Орынбор медресесінде (1898-1905),
кейін Уфадағы «Ғалия» медресесінде
(1906-1909) оқыған. Ол саяси-қоғам-
дық іске, азаттық қозғалысына белсе-
не араласты. И. Кеңестердің Бүкілре-
сейлік III сиезінде Бүкілодақтық ор-
талық атқару комитетінің мүшесі бо-
лып сайланды (1918). Ұлттар ісі хал-
комындағы мұсылмандар комисса­
риаты төрағасының орынбасары қы-
зметін атқарды. Қазақ ауылдарында
жэне Уфадағы «Ғалия» медресесінде
ұстаздық етіп, зиялы қауымынан
жаңа буынын баулуға көп үлес қосты.
М.Жұмабаев, Б.Майлин, Ж.Тілепбер-
генов, ТЖомартбаев, Б.Сүлеев, Н.
Манаев, Мұстафа Оразай, С.Құдаш,
И.Арабаев т.б. шығармаларына қол-
дау көрсетті. «Тэнім - татар, тілім -
башқұрт, ойым - қазақ», «тіліміз эр
түрлі, ойымыз - біртұтас» деп, түр-
кі жұртының бірлігін уағыздады. И.
тұңғыш шығармасы - «Зэки шәкірт-
тің медреседен кетуі» (1907) атты
әңгіме. «Татар әйелдерінің тағды-
ры» (1911), «Табиғат перзенті» (1914),
«Жас жүректер» (1912), «Біздің күн»
(1920), «Қызыл гүл туралы аңыз»
(1922), «Терең тамырлар» (1926-28)
т.б. шығармалары бар. Жазушы көр-
кем шығармалардан басқа татар фи-
лологиясынан «Татар орфографиясы-
ның принциптері» (1924), «Әдебиет
теориясы» (1916), «Ана тілін оқы-
тудың эдістемесі» (1938), тарихтан
«Татар студенттерінің қозғалысы та-
рихынан» (1922) т.б. еңбектер жазды.
Әдеби жэне ғылыми туындыларына
татар, башқұрт, қазақ халықтарының
Алаш қозғалысы
тұрмысын, тарихы мен мәдениетін
арқау етті (мысалы, «Қазақ қызы» ро­
маны, 1924). Ш.Уәлиханов мен Абай
туралы зерттеу мақалалар жазған.
XX ғ. 30-ж. жалған айыппен тұтқын-
далып, 1938 ж. саяси қуғын-сүргіннің
құрбаны болды. И. романдары қазақ
тіліне аударылып, жарық көрді.
Ибрагимов Ш аһмардан Ми-
расу лы - журналист, этнограф, ди­
пломат. 1840 ж. Көкшетау өңірін-
де туған. Омбы кадет корпусында
оқыған. 1850 ж. Көкшетау округтық
приказында аға сұлтан Шыңғыс Уә-
лихановтың хатшысы. 1863-67 ж. Ом-
быдағы қазақ мектебінде оқытушы,
1867 ж. кейін Ташкентте генерал-гу-
бернатордың парсы жэне түркі тіл-
дерінен аударма жасайтын тілмашы
болып жұмыс істейді. 1870 ж. оған
қазақ, өзбек тілдерінде шығатын
«Түркістан уэлаятының газетінде»
редакторлық ету жұмысы тапсырыл-
ды. Бұл қызметтерді ол 1890 ж. дейін
атқарады. Сол ж. Джидда қаласын-
дағы Ресейдің консулы болып тағай-
ындалып, осында 1891 ж. қайтыс
болды. Шаһмардан Шоқан Санкт-Пе-
тербордан елге оралғанда қасында
жүрген. Кейін 1904 ж. қолжазбала-
рын қайта көшіріп, баспаға дайындап
кеткен. Алтынемелдегі Ш.Уәлиханов
зиратының басына ескерткіш қоюға
ұйытқы болған. 1870 ж. Шаһмардан
Орыс география қоғамының Таш-
кенттегі түркістандық бөлімін ұй-
ымдастырады. Ол қазақ халқының
өмірі мен тұрмысы, әдет-ғұрпы ту­
ралы ғылыми еңбектер жазды. Оның
«Қазақтың мақал-мәтелдері мен
жұмбақтары» (1868), «Қазақ халқы-
ның этнографиялық очеркі» (1872),
 S f jjliu e iu o e , Т ).Қ ,а л із а б е к ц л ы
«Қазақ тіліндегі кейбір термин сөз-
дердің түсіндірмесі» (1873), «Қазақ
молдалары туралы» (1874), «Қазақ
тұрмысының очеркі» (1876), «Ка­
зак соты туралы заметка» (1878) т.б.
мақалалары Орыс география қоға-
мының жинақтары мен мерзімді бас-
пасөзде жарияланған.
Ибрагимов Ш аһмүрат Мирасүлы
(1838, Көкшетау өңірі - 1881, Таш­
кент) - аудармашы, журналист. Омбы
кадет корпусында оқыган. 1854 ж. Пе-
тропавл қалалық полициясында, 1870
ж. Сырдария облыстық басқармасын-
да аудармашы, 1872 ж. Түркістан ге­
нерал-губернатор экімшілігінде аудар­
машы, 1880 ж. генерал-губернатордың
аудармашысы болды. И. інісі Ш.И-
брагимов дипломатиялық жұмыспен
іссаларда болтан кезінде «Түркістан
уэлаятының газетінде» жұмыс істеп,
аталған газеттің шығарушысы ретінде
қол қойып жүрді. Екеуінің аты-жөні
ұқсас болғандықтан, кейбір құжаттар-
да Шаһмарданның тындырған істері
Шаһмұратқа телінген жағдайлар да
кездеседі.
Имантазиев Төлеген (1874, б.Орал
обл., Ілбішін уезі, Жақсыбай б., Ай-
тқали а. - 15.02.1938) - ағартушы-пе-
дагог, Алаш қозғалысына қатысушы.
Әкесі Иманғазы
О р а л - Жы м п и -
ты-Ойыл жолы
бойындағы Қа-
рақұдық деген
жерде лау ауы-
стыратын бекет
ұстаған дәулетті
адам. Т.И.Гу-
рьев уезіне қа-
расты Есбол (Индер) екі кластық бо-
______________________________ 215
лыстық мектебін бітірген соң (1887)
Орал қалалық екі кластық орыс-қа-
зақ училищесін тэмамдады (1890).
1890-1894 ж. аралыгында Орынбор
орыс-қазақ мектептері мұғалім-
дері мектебінде оқып, оны «Халық
мұғалімі» атагымен үздік бітірді.
Торғай облысындағы Әулиекөл болы-
стьщ орыс-қазақ мектебінде мұғалім
(1894-1896), Орынбор орыс-қазақ
мектептері мұғалімдері мектебінің
дайындық класының оқытушысы
(1896-1904). 1904-1917 ж. аралыгында
елде мұғалім болып істеді, кейінірек
болыстық управитель болып сайлан-
ды. 1917 ж. Ақпан революциясынан
соң жергілікті өзін-өзі басқару жүй-
есін кұру, земстволық оқу-ағарту ісін
жолға қою ісіне белсене қатысты.
1918 ж. ақпанда Қаратөбеде өткен
III Орал Қазақ облыстық сиезінің
делегаты. 1920-1929 ж. аралыгында
ауылда шаруашылықпен шұгылдан-
ды. 1929-1938 ж. аралыгында Жақсы-
бай орталау мектебінде жагырафия,
орыс тілі және еңбекке баулу пән-
дерінен сабақ берді. 1937 ж. ақпан-
да «діни қайраткерлер Құрманғали
Қуанышқалиев, Хасан Нұрмағамбе-
товпен байланыс жасады» деген ай-
ыппен тұтқынга алынып, 1938 ж. 15
ақпанда бұрын болыс болып, Батыс
Алашорда қызметіне қатысқаны үшін
Орал түрмесінде тылды. И. әулетінен
ұстаз-мұғалімдер көп шықты. Неме-
ресі Қайыржан Хасанов - белгілі өл-
кетанушы, журналист.
Имаханбет Райхан Сахыбекқы-
зы (09.03.1967 ж., Оңтүстік Қазақстан
обл., Отырар ауд., Шытты а.) - ахмет-
танушы галым, филология ғылымда-
рының кандидаты (2007). Ол 1974 ж.
216
«Восход» бастауыш мектебіне қа-
былданып, 1984 ж. «Ильич» орта мек-
тебін бітірген. Еңбек жолын совхозда
қарапайым жұмысшыдан бастаған.
Абай атындағы Қазақ ұлттық педа-
гогикалық университетінің филоло­
гия факультетін 1996 ж. бітірген. Ол
оқытушылық еңбек жолын 1996 ж.
Қажымұқан Мұңайтпасов атындағы
Республикалық спортта дарынды ба-
лаларға арналған мектеп-интернатта
Қазақ тілі мен әдебиеті пэнінен сабақ
беруден бастайды. 2006 ж. «А.Бай-
тұрсынұлының өмірбаяны, шығар-
машылығы (мұрағат деректері не-
гізінде)» атты кандидаттық диссерта­
ция қорғаған. Ғалымның бес томдық
(2003-2006), алты томдық (2012-2013)
шығармалар жинағын құрасты-
рушылардың бірі, эрі редакторы.
Алаш арыстарының мұрасына қаты-
сты 80-ге жуық танымдық, 40-тан
аса ғылыми зерттеу мақалалардың
авторы. 2005 жылдан Ахмет Байтұр-
сынұлы мұражай-үйінің директоры.
2008-2013 ж. Алматыдағы Халықара-
лық бизнес университетінің доценті,
2014 ж. 2 ақпанынан Шет тілдер жэне
іскерлік карьера университетінің
Ғылым жэне тэрбие істері жөніндегі
проректоры болып қызмет атқарды.
И. «Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтүр-
сынұлының шығармашылық ғүмы-
рбаяны» атты монографияның (2010),
«Ұлағатты үлт ұстазы» атты анықта-
малық-көрсеткіштің (2010) авторы.
«Түркістаннан Анадолыға түрік ис­
лам әдебиеті» оқу құралының (2014)
редакторы, «Майқы би, Жасау ізі
шыңғысшылдықтың бастаулары:
қазақ билері шежірелеріндегі Тұран
халқының тарихы» атты зерттеудің
Алаш қозғалысы
(2014) бас редакторы. ҚР Жоғары
оқу орындары қауымдастығының
«Саңлақ автор» номинациясы бойын-
ша А.Байтұрсынұлы Күміс медалінің
иегері (2010).
Ипмағамбетов Әмірғали (1903
ж.т., б.Орал о., Орал у., Қароба б.,
Бұлақсай а., қ.Теректі ауд. - 1992)
- Жайық өңіріндегі революциялық
қозғалысқа қатысушы. Белгілі рево­
люционер М.Ипмағамбетовтің бала-
сы. 1911-1915 ж. Қароба орыс-қазақ
мектеп-интернатында оқыды. 1915 ж.
немере ағасы Нұрғали Ипмағамбе-
товтің атына жазылып, майдандағы
әскери дэрігердің баласы ретінде
Орал реалдық әскер училищесіне
қабылданды. 1918 ж. басында учили-
щенің 2 класын толық бітірместен те-
гін оқытатын Орал кешкі қазақ гим-
назиясына ауысты. 1917 ж. гимназия
оқушылары А.Арғыншиев, Ғ.Ниязов,
С.Жетімековтермен бірге Оралдағы
қазақ шэкірттерінің «Ақ ниет» өза-
ра көмек ұйымына кірді. Мәдени
міндеттерге қоса саяси мақсатты да
көздеген айтылмыш жастар ұйымы
құрамында Алаш қозғалысына үн
қосты. 1918 ж. сәуірдегі Орал жұмыс-
шы, шаруа, солдат жэне қазақ депу-
таттарының I сиезіне қатысты. Орал
совдепі казактар тарапынан қуып
таратылғаннан кейін оның Орал қа-
ласы төңірегіндегі Федоровка, Бог-
дановка селоларында жасырынып
жатқан мүшелері М.Ипмағамбетов,
С.Арғыншиев, Ә.Әйтиевтердің ара-
сында байланысшы болды. 1918 ж.
сәуірде Досмұхамедовтер делегация-
сы Саратовта қабылдаған, кейінірек
ұшақ арқылы таратылған «Қазақ
халқына үндеуді» тауып, айтылмыш
 S ^/ІІіи е ш о в , Т > .Қ ,а м за б е к ц л ы
үштікке әкеліп берді. 1918 ж. Орал гу-
бревкомының ұйғаруымен осы үштік
құрған қарулы жасаққа, құрамына
Батырбек Әлжанов, Мұхамбетқали
Мұқанов, Бертілеу Шөкеев, Есенға-
ли Досжанов, Келмағамбет Серға-
зиев, т.б. кірген барлау тобының жұ-
мысына қатысты. 1919 ж. маусым
айында Керей Есенғалиев бастаған
Алаш милиция отряды М.Импағам-
бетов болып тұтқындаған кезде жар
астындағы қалың кендірге жасыры-
нып, қашып құтылды. 1919 ж. Орал
губревкомы жанындағы үгітшілер
курсында оқыды. 1919-1920 ж. Орал
гусревкомы ¥лт істері жөніндегі
коллегиясының нұсқаушысы. 20-ж.
Жайық өңірін кеңестендіру ісіне бел-
сене қатысты. 1924 ж. Гурьев уезіне
қарасты Доссор РК(б)П аудандық ко-
митетінің хатшысы. 30-ж. Караган­
ды облысында аудандық, облыстық
деңгейде эртүрлі қызмет атқарды.
1936 ж. ақпанда Батыс Қазақстан
облысы Жәнібек ҚК(б)П аудандық
комитетінің бірінші хатшысы болып
тағайындалды. 1937 ж. «халық жауы
І.Құрамысовпен байланыста болды
жэне Батыс Алаш-Ордаға қатысқан
әкесін кеңес қызметкері етіп көрсет-
ті» деген айыппен қызметтен боса-
тылып, партиядан шығарылды. 1938
ж. «бұдан эрі партиялық жұмыстан
аулақтатылып, шаруашылық-кеңес
қызметінде пайдаланылсын» деген
шешіммен партияға мүшелігі қал-
пына келтірілді. Жайық өңіріндегі
революциялық қозғалыс тарихына
қатысты жазылған бірнеше мақала,
естеліктердің авторы. 1959 ж. Батыс
Қазақстан облысы Тайпақ ауданына
қарасты Базартөбе ауылы маңынан
217
әкесі М.Ипмағамбетов жерленген қо-
рымды тапты.
Ипмагамбетов Нұрғали (1883,
б.Орал обл. Орал у. I Қараоба б.
Төлектөбе а. қ.Теректі ауд. - 13.8.1922)
- жоғары білімді алғашқы қазақ дәрі-
герлерінің бірі, Алаш қозғалысының
қайраткері. Әкесі Ипмағамбет орта
шаруалы адам болған. 1896 ж. Қарао-
ба болыстық төрт класты орыс-қазақ
мектебін мақтау грамотасымен бітір-
ген соң, ағасы, кейін Жайық өңірінде
революциялық қозғалысқа белсене
қатысқан М. Ипмағамбетовтің көме-
гімен жэне Қараоба болыстық мек-
тебінің директоры В.Романовтың,
Б.Қаратаевтың қолдауымен Орал
реальдық әскер училищесіне түсті.
Училищеде жүргенде «Уралец» га­
зет! баспаханасының эріп терушісі,
татар әдебиетінің болашақ классигі
Ғабдолла Тоқаймен танысып, доста-
сты. Ғ.Тоқай бірнеше рет Қараобада,
И. ауылында болды. И. реальдық
училищені 1905 ж. алтын медаль-
мен бітіріп, біржылдық жоғары оқу
орнына әзірлейтін курстан өткен-
нен кейін 1904 ж. Санкт-Петербург
әскери-медициналық академиясына
түсті. Бірінші орыс революциясы тұ-
сында студенттер толқуына қатысқа-
ны үшін оқудан шыгарылды. Төрт ай
түрмеде отырған соң академияның
озық ойлы оқытушыларының талап
етуімен оқуға қайта қабылданып,
оны 1911 ж. бітіріп шықты. 1911-1913
ж. Термез қ.-нда дәрігер, Түркістан
атқыштар дивизиясының 113-пол-
кінде аға дәрігер. Медициналық қы-
змет подполковнигі әскери атағы
берілді. 1914 ж. I дүниежүзілік соғыс
басталған кезде Кавказ майданына
218 Алаш қозғалысы
жіберілді. 1915 ж. «Қазақ» газеті Кав- кезінде Ғ.Әлібеков тобы жағында «Ақ
казда, майданда жүргенде екі қайтара жол» ұйымының құрамына кірді.
сүзек болып ауырып, екі ай демалыс Қаратөбе сиезінен соң Орал қ.-лар-
алып елге келгенін хабарлады. 1916 на келіп, Орал обл.-тық Солдат, жұ-
ж. айтылмыш майдандағы орыс ар- мысшы, шаруа жэне қазақ депутат-
миясының Бас хирургі болып тағай- тарының құрылтай сиезіне қатысты,
ындалды. Осы ж. күзде медициналық обл.-тық Совдеп атқару комитетінің
қызмет полковнигі атағын алды. 1917 денсаулық сақтау комиссары болып
ж. басында бірнеше дәрігер болып сайланды. Орал Войско үкіметінің 29
бірқатар жауынгерді жарамсыз деп - наурызға қараған түнгі төңкерісі-
әскер қатарынан босатқаны үшін нен кейін Темір у.-не келді. «Ақ жол»
тұтқындалып, Сібірге жер аударыл- тобының мүшелері А.Кенжин, С.Қа-
ды. Сібірден Ақпан төңкерісінен соң ратілеуов жэне Ғ.Есенғұловпен бірге
оралды, елге келіп, Алаш қозғалысы- сөз жүзінде Темір уездік атқару коми-
на араласты. 1917 ж. шілдеде Ойыл тетінің халық-шаруашылығы бөлімі
бекінісінде өткен II Қазақ Орал об- деп аталған, іс жүзінде земстволық
л.-тық сиезіне Қараоба болысынан управа қызметін атқарған жергілікті
делегат болып қатысты. Айтылмыш басқару органының жұмысына қа-
сиез аясында өткізілген земство ме- тысты. Айтылған қайраткерлермен
кемелерін сайлаушылар жиналысын- бірге Ташкенттен келе жатқан М.
да Орал у - дік земство управасының Шоқайдың Орал, Орынбор бағытына
мүшесі болып сайланды. 1917 ж. өтуін ұйымдастырды, ақ казактардан
шілдеде өткен I Жалпықазақ сиезін- қашып, Темір, Ақбұлақ маңына кел-
де Орал обл.-нан Құрылтай жиналы- ген Ә.Әйтиев, М.Ипмағамбетовтерге
сына депутат кандидаттығына ұсы- көмектесті. 1918 ж. жазда Ақтөбе май-
нылды жэне Алаш партиясы атынан данында Зиновьев басқарған Қызыл
Құрылтай жиналысы депутаттығына армия жеңіске жетіп, Темір, Жұрын
сайланды. Сол ж. күзге қарай Досмұ- атырабы Фогельдің «Тарбо» отряды-
хамедовтерге қарсы топты бастаған ның қолына көшкеннен кейін елге,
Ғ.Әлібековке жанасып, қыркүйек- Оралға қайтты. Сол ж. тамыз айында
те онымен бірге Мәскеу, Петроград жергілікті қазақ атқару комитеттері
қ.-нда болды. Оралғаннан кейін ауыл мен Алаш партиясы атынан Самара-
интеллигенциясы өкілдерінен өз- дағы Құрылтай жиналысы мүшелері
дерімен пікірлес, жақтас топ құрды. комитетіне (Комуч) мүше болып Kip-
1917 ж. желтоқсанда II Жалпықазақ ген 11 Алаш қайраткерінің бірі. Ка­
сиезіне Орал обл.-нан делегат бо­ зак атқару комитеті атынан кірген
лып қатысты. Сиезде Алаш автоно- Ғ.Әлібековпен бірге Комучтен қаржы
миясын дереу жариялауды жақтап алып, Жайық өңірінде Самара коми-
дауыс берді. 1918 ж. қаңтарда Қа- тетінің билігін нығайту жолындағы
ратөбе кентінде өткен III Қазақ Орал үгіт-насихат жұмысымен шұғыл-
обл.-тық сиезіне қатысты. Сиездегі данды. Комуч пен Сібір Уақытша
идеялық емес, топтық дүрдараздық үкіметінің 1918 ж. қыркүйекте Уфа-
 £ !^ И іл е ш о в , Х>.Қ)а м з а б е к ц ,л ы
да өткен мәжілісіне қатысты. Сол ж.
қыркүйекте Комуч тарапынан Ала-
шорданы тану жөнінде декларация
қабылданып, Уфа мәжілісінен кейін
ресми түрде Алаш автономиясының
батыс бөлігін басқару жөніндегі Ала-
шорда бөлімшесі (Батыс Алаш Орда)
құрылғаннан кейін жаңа ұлттық
мемлекеттік құрылымның Уақытша
Бүкілресей үкіметінің (Директория)
саясатын жүргізу жағында болды.
1919 ж. жазда Батыс Алашорда үкіметі
И. қалаған қызметін атқаруды ұсын-
ды. Усыныстың жүзеге асуына май-
дандағы текетірес жағдай жэне ағасы
М.Ипмағамбетовтің Казак Войско
үкіметі қысымымен Батыс Алашорда
тарапынан тұтқынға алынуы кедергі
жасады. 1919 ж. күзге салым Орал қ.-
на келіп, РК(б)П қатарына өтуге арыз
берді. Сол ж. қарашада Қызыл армия
ақ казактардан босатқан Жымпиты,
Қаратөбе атырабына дәрігерлік-сани-
тарлық отрядты бастап келіп, ауыл-
дарда етек алған сүзек індетіне қарсы
санитарлық өңдеу, індет ошақтарын
жою шараларын ұйымдастырды,
Жымпитыда, Қаратөбеде стационар-
льщ емдеу лазареттерін ашты. 1919
ж. желтоқсанда Қазэсревкомның
ұсынуымен Орал обл.-тық ревкомы
тарапынан Орал обл.-тық денсаулық
сақтау бөлімі меңгерушісінің орын-
басары болып тағайындалды. Қазә-
сревкомның 1920 ж. 24 маусымдағы
шешімімен Орал губревкомының
жаңа құрамына мүше болып енді.
РК(б)П Қазақ обл. -тық бюросы сол
күнгі мәжілісінде оны осы құрамда
қалдырды. ҚАКСР Кеңестерінің
1920 ж. құрылтай сиезінде ҚАКСР
ОАК мүшесі болып сайланды. ҮІІІ
219
Бүкілресейлік Кеңестер сиезіне
делегат болып қатысты. Кейінірек
денсаулығының нашарлануына
байланысты қызметтен босатылып,
ауылда шаруамен айналысты. 1922
ж. 13 тамызда қайталап соққан сү-
зектен қайтыс болды.
Итбаев Ережеп (1883 - ө.ж.б.) -
Алаш қозғалысының қайраткері.
Омбы гимназиясында оқыған. Том­
ск! университетінде бір ж. білім
алған. 1897-1898 ж. Қарқаралы, Ке-
реку у.-дерінің жер мәселесін зерт-
теуге шыққан Ф.А. Щербина экспе-
дициясының құрамында болады.
1900-1917 ж. Қарқаралы у. бастығы-
ның кеңсесінде, Ақмола округтік
сотында аудармашы болады. 1917
ж. басында өз еркімен қызметтен
босап, Алашорда жұмыстарымен
айналысады. 1917 ж. сәуір-мамыр
айларында Ақмола қазақтарының
сиезін ұйымдастырушы жэне басқа-
рушы. Алашорданың Ақмола об-
л.-тьщ комитетінің белсенді мүше-
сі. Алаш партиясының Омбы қ.-лық
ұйымынан Бүкілресейлік құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсыны-
лады. Томскі қ.-нда 1917 ж. 8-15 қа-
занда өткен Жалпысібірлік сиезін-
де Алаш автономиясының Халық
кеңесіне кандидат болып сайлана-
ДЫ.
«И ттиф ак Әл-М услимин»
(«мұсылмандар ынтымағы», «мұ-
сылмандар одағы») - 1905 ж. Ре-
сей мұсылмандарының одағы, 1906
ж. Ресей мұсылмандарының сая-
си партиясы ретінде құрылды. Бұл
партияны құру идеясы бүкілре-
сейлік мұсылмандардың бірінші
сиезінде көтеріліп, оның бағдар-
220
ламасы мен жарғысын әзірлеу Ә.
Топчибашев пен Ә. Ибрагимовке
жүктелген. Бүкілресейлік мүсыл-
мандардың II сиезінде партияның
23 тармақтан түратын жарғысы қа-
былданды. Жарғы бойынша парти-
яның 16 қ.-да, соның ішінде Орын-
борда, Астраханда, Оралда, Омбы-
да, Ақмешітте, Семейде, Верныйда,
Ташкентте, Ашхабадта, Уфада, Қа-
занда, Мәскеуде, Бакуде бөлімше-
лері құрылатын болды. Партияның
бағдарламасы бүкілресейлік мұ-
сылмандардың III сиезінде бекітіл-
ді. Партия элеуметтік жігіне, ұлты-
на қарамай барша мүсылмандардың
бірігуі мен Партияның 15 мүшеден
тұратын Орталық комитеті болды.
Оның құрамында Ә.Топчибашев,
И.Гаспаралы, Ә.Ибрагимов, М.Би-
гиев секілді қайраткерлермен бірге
қазақ зиялыларынан С.Жантөрин
мен Ш.Қосшығұл сайланды. Ре-
Алаш қозғалысы
сейдегі либералдық өзгерістерді
жақтады. 1907 ж. дейін өмір сүрді.
Партияның платформасы конститу-
циялық-демократиялық партияның
(«Кадет») платформасына қатты
ұқсас. Партия мына мақсаттарды
көздеді: Ресейдің барлық мұсыл-
мандарын бір қозғалысқа біріктіру;
билік жүйесіне эрбір ұлт өкілдері
тең қатысқан демократиялық мо­
нархия орнату; мұсылман мен орыс
халқына бірдей құқықтық теңдік
қалыптастыру; мұсылмандардың
мәдениеті мен білімін көтеру. Бұл
партияға кіргендердің арасында
I Мемлекеттік Дума депутаттары
болды. Алайда партия ішіндегі пікір
қайшылығы мен патша өкіметінің
арандатушылық әрекеті ұйым жұ-
мысын тығырыққа тіреді. Осы пар­
тия мүшелерінің басым салмағы
жәдитшілдер еді.
 S^j/Ііл еш ов, D ./^ а м з а б е к ц л ы 221
еді. Төңкеріс сэтсіздікпен аяқталған-
нан кейін олар Уақытша үкімет құра-
т к ш мынан шыгарылды. Қазан төңкерісі-
нен соң Кеңестер билігіне қарсы
Кадет партиясы - Ресейде 1905­ күрес бастаган, сол үшін Кеңестер
1917 ж. жұмыс істеген конститу- билігі оларды «халық жауы» деп жа-
циялық-демократиялық партия. риялап, қуғынға ұшыратты. Ресей­
Бұл партия құрамында Ә.Бөкейхан де кадеттер ақтар үкіметінің негізін
болған. Оның «Мен Кадет партия- құрады. Партия XX ғ. 20 ж. эмигра­
сынан неге шықтым?» деген мақала- ция да жүріп басты рөлді атқарды.
сы бар. Бұл мақаласында ол «Кадет Казактар - Ресейдегі этнососло-
партиясы ұлт автономиясына қар- виялық топ. Олар түп негізінде әртүр-
сы. Біз Алаш ұранды жұрт жиылып, лі ұлттардан, соның ішінде, түркі
ұлт автономиясын тікпек болдық» халықтарынан да шыққанымен орыс
дей келеді де Кадет партиясының этносына сіңген орыстілді, христи-
жолы ұлттық мемлекет жолымен андінді топ. Патшалы Ресейдің ка­
қиыспайтынын айтып: «Мен сонан зак жерін отарлауында әскери құра-
соң қазаққа Алаш партиясын ашуға малар ретінде айрықша белсенділік
тырыстым. Мұны мен июльдегі Жал- танытқан казактар Алаш қозгалысы
пықазақ сиезінде айтқан едім» деген тұсында Верный, Ақмола, Қызыл-
болатын. жар, Павлодар, Өскемен, Орал, Семей
Кадеттер - Конституциялық-де- жэне т.б. бекіністерде тұрды. Алаш
мократиялық партия (КДП) мүше- әскері болыневиктермен согысқан-
лері. Партия «Азаттық одаққа» мүше да казактармен одақтас болды. Казак
либералды зиялы қауым өкілдерінің әскерлерінің көптеген офицерлері
тобынан бастау алады. Бұл «Азат- Алаш эскерін соғыс өнеріне үйретуге
тық одақ» 1902 ж. патшалық билікке атсалысты.
қарсы конституциялық енгізу мақса- Камали Зия, Зияетдин (шын аты
тында құрылған жэне көбіне земство Парвазетдин) Жалаладдинұлы - көр-
қызметкерлерінен тұратын. 1904­ некті татар ағартушысы, дінтанушы,
1905 ж. қозғалыс земстволық жэне жәдитшіл «Медресе Ғалияның» не-
қалалық қызметкерлер сиездерінде гізін салушы. 1873 ж. Уфа маңын-
кеңейтіліп, 1905 ж. 12-18 қазан кун- дағы Келяш Қара а. дүниеге келген.
дер! құрылтай сиезде партия болып Қайырымды адамдардың көмегімен
құрылды. Кадеттер 1917 ж. Ақпан Уфадағы “Усмания” медресесінде
төңкерісінде монархияны сақтап ка­ жэне Стамбұлда, сондай-ақ Каирде-
луга күш салса, көп ұзамай сол ж. гі атақты эл-Азхар университетін-
болған Қазан төңкерісі кезінде респу- де оқыган. Түркияда дүние білімін,
бликалық жүйені жақтады. 1917 ж. ал Мысырда дінтану білімін оқып-
жазда кадеттер әскери диктатураны тоқыған. Әл-Азхарда дана реформа­
қолдап, Л.Г.Корниловтың әскери төң- тор М. Абдо алдынан сабақ алған.
керісін ұйымдастыруга көмектескен Осы ағартушы татардың талапты
222
жас азаматына Сорбоннада оқуға
кеңес берген. Бірақ Зияетдин тезірек
елге жетіп, халқын ағартуды ойлап,
Франция сапарынан бас тартқан.
Сөйтіп, Мысырдағы оқуын бітірген
соң 1904 ж. Уфаға келіп, «Усмания»
медресесінде сабақ береді. «Мұсыл-
ман әлемі» («Мусульманский мир»)
газетіне мақала жазып тұрады. 1906
ж. Ғалия медресесін ұйымдастырып,
қалыптастыруға күш-жігер жұм-
сайды. Мұнда Ғ.Ибрагимов, С.Сун-
челей, С.Ғабаши, Н.Исанбет секілді
Еділдің кейінгі игі жақсыларымен
бірге қазақ, қырғыз, өзбек т.б. Ресей-
лік мұсылман ұлттарының талантты
азаматтары оқыды. Ағартушы сабақ
берумен бірге дінтану бағытында
талай еңбек жазды. Соның бірегейі -
«Философия тарихы» («Фәлсәфә ис-
ламийа»). Бұл еңбегі 1909 ж.дан 1911
ж.га дейінбасылып шықты. Жұмыс
бірнеше кітаптан тұрады. Әрқайсы-
сы екі томнан тұратын «Сенім фило-
софиясы» («Фэлсэфэ игътикадийа»),
«Ғибадат философиясы» («Фәлсэфэ-и
гыйбадэт»). Сондай-ақ бірінші томға
қосымша «Алланың әділеттігі» («Ал-
лаһ гадәләте») атты еңбек енгізілген.
1915 ж. Уфада алғаш рет педагоги-
калық бағыттағы қыздар медресесін
ашады. 1917 ж. төңкерістен кейін сая-
сатқа араласып, түрік-мұсылмандар-
дың құқығын қорғайтын талай саяси
құрылымдарда жұмыс істейді. Кеңес
тұсында К. мүсылман құндылықта-
рын қорғап, тынымсыз еңбек етті.
Атеистердің алдында ғылыми баян-
дамалар жасады. 1909 ж. Уфадағы
екінші жэми мешітінің бас имамы бо-
лады. 1923 ж. КСРО-ның Еуропалық
бөлігі мен Сібір аймағының Орталық
Алаш қозғалысы
Дін басқармасының мүшесі болады.
Бірақ болыневиктік-атеистік идеоло­
гия оны қоймай жазықсыз жазалап,
қуғын-сүргінге ұшыратты. 1936 ж.
абақтыға жабылады. Ресми дерек-
терге қарағанда, 1942 ж. Самара түр-
месінде қайтыс болған.
Каримов Фатих - татар халқы-
ның көрнекті қоғам қайраткері, пу­
блицист. 1870 ж. Самара губерния-
сы Бүгүлме у.-нде туған. 1892-1896
ж. Орынбордағы «Мектебе мулки-
я-и махане» атты оқу орнында білім
алған. 1902 ж. Орынбор қ.-нда «Кари­
мов-Хусаинов жэне К» атты мұсыл-
ман баспаханасын ашып, түркі-мұ-
сылман халықтары ақын-жазушыла-
рының шығармалары мен ауыз әде-
биеті үлгілерін кітап етіп шығаруды
қолға алды. Бірінші орыс төңкерісі
ж. Ресей империясындағы түркі-мұ-
сылман халықтарының азаттық үшін
күрес жолында бірлесіп, күш бірік-
тіре отырып эрекет етуін қолдады.
Бүкілресейлік мұсылмандардың III
сиезіне қатысып, «Ресей мұсылман-
дар одағының» орталық комитетіне
мүше болып сайланды. Мемлекеттік
Думадағы Мұсылман фракциясымен
тығыз байланыста болды. 1906-1917
ж. Орынборда шығып тұрған «Вақт»
(«Уақыт») газетін басқарып, сол кез-
дегі жалпы түркі жэне қазақ халқы-
ның қоғамдық-саяси жэне мәдени
өміріне қатысты материалдар жария-
лап отыруға ерекше мэн берді. 1917 ж.
Торғай обл.-тық қазақ сиезіне қаты-
сып, оның делегаттарын татар халқы-
ның атынан құттықтады. 1917-1918 ж.
«Янга вақт» («Жаңа уақыт») газетінің
редакторы, 1925-1936 ж. КСРО ха-
лықтары Орталық баспасының татар
 SfjK i^ euuoe, Т ) .К ,а м з а б е щ л ы
бөліміне жетекшілік етті. 1937 ж. са-
яси қуғын-сүргіннің құрбаны болды.
Кәкен Амантай - Қазақстан Жур-
налистер одағының мүшесі. «Арқа
ажары», «Түркістан» газеттерінде,
Ұлттық қауіпсіздік органдарында
қызмет еткен. С.Сейфуллиннің өмірі
мен шығармашылығына арналған
«Последние дни Сакена», «Қазақтың
Сәкені», «Непокоренный сын степи»
атты еңбектердің жэне «Түркістан
легионы» кітабының авторы. «Түр-
кістан легионы» кітабы М.Шоқайдың
бастамасымен құрылған эскери құра-
ма жөнінде деректі материалдар не-
гізінде жазылған. Оның еңбектерінде
Алаш қозғалысына, қайраткерлеріне
қатысты мұрағат деректері бар.
Кәкішев Түрсынбек 1927 ж. Ақ-
мола обл. Бұланды ауд. Даниловка а.
- ғалым, филология гылымдарының
докторы, профессор. Қазақстанның
еңбек сіңірген ғылым қайраткері.
ҚазМУ-ды бітірген. Студент кезінде
«Лениншіл жас» газетінде бөлім мең-
герушісі болып, «Мектеп» баспасын-
да ага редактор міндетін атқарған.
1952-1958 ж. Қазақстан Компартиясы
ОК-нің Партия тарихы институтында
ғылыми қызметкер болды. 1968 ж. Ка­
зак ұлттық университетінде аға оқы-
тушы, доцент (1968-1978), филология
факультетінің деканы (1978-1986),
кафедра меңгерушісі (1990-2000) қы-
зметтерін атқарды. Қазір осы универ-
ситеттің профессоры. «Дэуір сурет-
тері», «С.Сейфуллин», «Сын сапары»,
«Оңаша отау», «Қазақ әдебиеті сыны-
ның тарихы» т.б. еңбектерінде қазақ
эдебиеті мен сынының тарихы терең
зерттелген. «Магжан жэне Сәкен»,
«Санадағы жаралар», «Кер заманның
______________________________ 223
кереғар ойлары» атты кітаптарында
Алаш зиялыларының өмір жолы мен
шығармашылығын деректер негізін-
де зерттеген.
Кәрімовтер баспаханасы - ағай-
ынды Мұхаметжан жэне Шэріпжан
Кәрімовтердің Қазанда (Татарстан)
ашқан жеке меншік баспаханасы.
1880-1917 ж. жұмыс істеп, негізінен
қазақша кітаптар шыгару жэне олар-
ды ел ішіне тарату ісімен шұгылдан-
ды. Баспаханадан қазақ тілінде жал-
пы таралымы 500-600 мың данадай
115 кітап, олардың ішінде «Гүлкә-
шима» (М. Сералин), «Қалың мал»
(С.Көбеев), «Манзумат Қазақия»
(Н.Наушабаев), «Үлгілі тәржіме»
(И.Крылов), «Көкселдір», «Шаир»
(өлеңдер жинақтары, құрастырып
бастырушы F. Мұштақ), «Қазақша
әліппе» (М. Нұрбаев), «Мактубат»
(А. Сабалұлы), «Халық мұңы» (Қ.Сә-
дуақасұлы), «Өткен күндер» (С.Сей­
фуллин), «Қарақыпшақ Қобыланды»
(бастырушы М.Тұяқбаев), «Абай тер-
месі» (бастырушы С.Әбішұлы), «Қа-
зақша-орысша үйреткіш» (сөздік),
«Қазақша дұрыс жазу қағидала-
ры» (И.Бейсенұлы), «Кел, балалар,
оқылық» (Қ.Шаһмарданұлы) т.б. ең-
бектері бар. Баспа иелері ел ішінен
ауыз эдебиеті мен жазба әдебиет үл-
гілерін, қолжазбаларды жинап, ка­
зак авторларымен үнемі хабарласып,
байланысып тұрған.
Кэшімов Мұхаметсәлім Әбдрах-
манүлы (1884 ж. Ақмола обл., Еңбек-
шілдер ауд. - 1935,) - ақын, журна­
лист, Алаш қозғалысына қатысушы.
Жас кезінде әкесінен, кейін молдада
оқып, хат таныған. Әкесіне еріп Мек-
кеге қажылыққа барып, «Бала қажы»
224
атанған. Ол - бірнеше тәлім-тәрби-
елік еңбектердің авторы. «Әдеп»
(1907), «Сабақ» (1907), «Насихат қа-
зақия» (1908), «Ақыл кітабы» (1908),
т.б. еңбектерінде қазақ балаларына
оқу-білім, тәлім-тәрбие, тазалық,
мэдениет мәселелері төңірегінде
ақыл-кеңес, өнегелі тағлымдар ұсы-
нады. Ол шэкірт тәрбиесін ұлттық
салт-дэстүрге негіздей жүргізуді,
мұны имандылық пен адамгершілік-
тің сан-алуан көріністерімен ұшта-
стырып отыруды уағыздайды. К-тің
“Сұлу қыз” өлеңдер жинағы, “Мұңлы
Мариям” романы жарық көрген.
К. 1911-14 ж. “Айқап” журналында
қызмет істей жүріп, ел ішінде мек-
теп-медреселердің жай-күйі, олар-
дағы оқу-тәрбие істерінің барысы
жайында ой қозғаса, Жетісу, қырғыз,
қытай қазақтарын аралаған кезінде
этногр. очерктер жазған. Онда ел-
дің тұрмыс-салты, эдет-ғұрпымен
бірге оқу-ағарту мэселелерін де сөз
етіп, тэлімдік ой пікірлерін ортаға
салады. 1917-19 ж. Ақмола өңіріндегі
Алаш қозғалысына белсене қатыса-
ды. Алашорданың Көкшетау уездік
комитетінің төрағасы ретінде осы
уезде алашшыл идеяның таралуына
айрықша еңбек сіңіреді.
Келіссөздер - Алашор-
да үкіметінің, жетекшілерінің
кеңес үкіметімен, Уақытша Сібір
үкіметімен, Колчак үкіметімен, Ка­
зак революциялық комитетімен (Қаз-
ревком) келіссөздері. 1918 ж. Ә.Бө-
кейхан мен Х.Ғаббасов И.Сталинмен
келіссөздер жүргізді. Мұнда И.Ста-
лин Алашорда үкіметін мойындай
отырып, оның кеңес үкіметін мой-
ындауы қажеттілігін айтты. 1918 ж.
Алаш қозғалысы
сәуір айының басында Ж.Досмұха-
медов бастаған Алашорда делегация-
сы Мэскеуге келіп, Халық комиссар-
лар кеңесінің төрағасы В.И. Ленинмен
жэне ¥лт істері жөніндегі халық ко­
миссары И.В.Сталинмен келіссөздер
жүргізді. Осы уақытта Х.Ғаббасұлы
Семейден телеграф арқылы Кеңес
үкіметінің басшысы В.И.Ленинмен
жэне ұлт істері жөніндегі халық ко­
миссары И.В.Сталинмен келіссөздер
жүргізді. Алашорда делегациясы
Халық комиссарлар кеңесінің кіші
коллегиясында сэуір айының орта-
сына дейін жұмыс істеп, автономия
жөнінен келісімге келе алмағанымен,
шаруашылық бағытында екі жақты
келісімшартқа қол қойылды. Осы
келіссөздер негізінде Алашорда же-
текшілері «Кеңес өкіметін Ресейдегі
барлық автономиялы халықтардың
кіндік өкіметі» деп тануға мэжбүр
болды. 1918 ж. жаз айларында Ә.Бө-
кейхан, Ә.Ермекұлы, Алашорданың
эскери бөлімінің бастығы Х.Тоқта-
мышұлы Уақытша Сібір үкіметімен
Алашорда эскерін құруға көмек-
тесу жөнінде келіссөздер жүргізді.
Алаштың әскери құрамалары ақ
гвардияшылардың көмегімен қызыл
армияға қарсы соғыс қимылдарын
жүргізді. Осындай келіссөздерді Ж.
жэне X. Досмұхамедовтер Комучпен
де жүргізді. Осы келіссөздердің
нәтижесінде олар Самарадағы Ко-
муч үкіметінен едэуір көлемдегі қа-
ру-жарақ алды. 1919 ж. ақпан айын-
да Ә.Бөкейхан қызыл армияға қарсы
бірігіп соғысу мақсатында Колчак
үкіметімен келіссөздер жүргізді. А.
Байтұрсынұлының ұсынысымен 1919
ж. екінші жартысында Қазревком мен
 S fjJ liu e iM o e , Т > .Қ ,а м за б е к ц л ы
Батые Алашорда арасында келіссөз-
дер жүргізу мэселесі қаралды. Осы ж.
желтоқсан айында Қазревком өкіл-
дері Ж. жэне X. Досмұхамедұлыла-
рымен келіссөздер жүргізуге барды.
Бұл келіссөздер барысында Алашор­
да жағы Қазревком тарапынан қой-
ылған ұсыныстарға нақты жауап ай-
тпағанын байқаймыз.
Келіссөздер туралы Сібір авто-
номиясының министрлер кеңесіне
баяндау хаты - Алашорда үкіметінің
1918 ж. 13/26 шілдедегі хаты. Алашор­
да төрағасы Ә.Бөкейхан, мүшелері
М.Тынышбаев, Х.Ғаббасов қол қой-
ған бұл хатта Алаш автономиясы мен
Сібір үкіметі арасындағы қарым-қа-
тынас, Ақпан төңкерісінен кейінгі
қалыптасқан ахуал сөз етіледі. Хат­
та Бөкей ордасы, Орал, Ақмола, Се­
мей, Жетісу, Сырдария обл.-тарында
және Ферғана, Самарканд, Амудария
обл.-тарындағы қазақ у.-дерінде, Ал­
тай губерниясындағы қазақтар тура-
тын аймақта территориялық-ұлттық
автономия құру жайы, ол автоно-
мияның «Алаш» аталатындығы,
Алашорданың халық кеңесі, халық
милициясы жөнінде айтылған. Со-
нымен бірге, Алаш автономиясы мен
Сібір үкіметінің бір-бірін мойындау
қажеттігі, аралас мекемелерді сақтау
керектігі, Алашорда әскеріне Сібір
үкіметінің көмектесуі т.б. мэселе-
лер айтылған. Бұл хаттағы мәселені
өзінің 29-30 шілдедегі, 2-3 тамыздағы
комиссия мәжілісінде қарап, Сібір
үкіметі келісімді жауабын берген.
Кемеңгер Қайырбек (1977, Омбы
обл. Шарбақкөл ауд. Жанан а.) - фи­
лология ғылымдарының кандидаты,
доцент (2010). 1998 ж. Абай атындағы
225
Алматы мемлекеттік университеті
қазақ филологиясы факультетін «Ка­
зак тілі мен әдебиеті» мамандығы
бойынша бітірді. 1998-2000 ж. Л.Н.
Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университеті қазақ әдебиеті кафедра-
сында ізденуші-стажер. 2001-2010 ж.
Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау
мемлекеттік университетінде оқы-
тушы, аға оқытушы, доцент, ректор
кеңесшісі болып қызмет істеді. 2011­
2014 ж. Түркі академиясында ғылы-
ми қызметкер, ғылым бөлімінің бас-
шысы, аға ғылыми қызметкер болып
жұмыс атқарды. Қазіргі уақытта Л.Н.
Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университеті «Алаш» мэдениет жэне
рухани даму институтында ғылыми
қызметкер. Олжабай Нұралыұлының
шығармашылық мұрасы бойынша
кандидаттық диссертация қорғады.
«Омбыда оқыған қазақтар» (алаш
қайраткерлері туралы зерттеулер
мен мақалалар, 2007), «Алаш дәуір
әдебиеті» (оқу құралы, 2008), «Олжа­
бай Нұралыұлы» (монография, 2010)
еңбектердің жэне Ә.Бөкейхан, А.Бай-
тұрсынұлы, М.Дулатұлы, А.Тұрлы-
байұлы, О.Әлжанұлы, Ж.Ақпайұлы,
М.Айтпенұлы, Ж.Аймауытұлы,
М.Жұмабайұлы, Қ.Кемеңгерұлы,
М.Әуезұлы, С.Сәдуақасұлы, Б.Ай-
басұлы, Қ.Тоғамбайұлы сынды алаш
қайраткерлері жайында танымдық
мақалалардың авторы.
Кемеңгерүлы Қошке 1896 ж. 15
шілдеде Ақмола обл. Омбы у. Теке б.
Қаржас а. (Кемеңгеров Қошмұхамбет
Дүйсебайұлы) - Алаш қайраткері,
ғалым, драматург, жазушы, журна­
лист. Қисықтағы Қаржаста Белгібай
молдадан оқыған К-ны әкесі Омбы
226
приходская шко-
ласына береді
(Бұл кезде мұ-
сылманша оқу
орны - мектеп,
медресе, орыс-
ша оқу орны -
школа, училище
аталған). Алғаш
христиан діні-
не тарту үшін ашылған приходская
школалар мұсылмандардың ниетін
аңғарғаннан кейін олардың балала-
рын «Божий Закон» сабағынан бо-
сатқан-ды. Жас К. осы школдан орыс
тілін, басқа да пәндердің негіздерін
үйреніп шығады. Мұнан кейін Қ. Ом-
бының ветеринарлық-фельдшерлік
мектебіне түседі. Арнаулы оқу орны
болғандықтан мұнда К. зоотехника,
медицина негіздері бойынша сабақ
алады. 1913 ж. аталған школдың екі
сыныбын бітіріп, Омбы ауылшару-
ашылық училищесіне түсуге аңсары
ауады. Осы ж. аталған білім орда-
сына К.-мен бірге А.Әбдірахымұлы,
С.Қазыбекұлы, М.Саматұлы сынды
шәкірттер де түседі. Бұлардан бір
жыл бұрын училищеге С.Байжанұлы,
Б.Айбасұлы, А.Шорманұлы секілді
қазақ балалары қабылданған екен.
1916 ж. бұл оқуға С.Сәдуақасұлы
түседі. К. Омбы шаһарындағы оқуға
ұмтылған шәкірттер Алаш жаста-
рының бір жерге үйысып, топтасуы-
на мұрындық болған тэрізді. 1915 ж.
Омбыда «Бірлік» атты қазақ жаста-
ры ұйымының құрылғандығы, оның
1916-1918 ж. шыққан «Балапан» атты
қолжазба журналына К.-ның редак-
торлық жасагандығы бұл ойымыз-
ды шегелей түседі. К.-ның халыққа
Алаш қозғалысы
танылуына себепші «Айқапта» 1915
ж. шыққан бірнеше өлеңі мен осы
«Бірлік» пен «Балапандағы» қызметі
еді. 1917 ж. Ақмола обл.-нда халық
санағын жүргізуге қатысады. 1917 ж.
күз-қыс айларында осы обл.-та Алаш
Орда комитетін ашуға күш-жігер
жүмсайды. 1918 ж. «Бірлік» ұйымы
«Жас азамат» ұйымы ретінде қайта
құрылғанда, оның мүшесі жэне ұйым
аттас газеттің редакторы болып сай-
ланады. 1917-1918 ж. саяси оқиғалар
тұсында К. сергелдеңге түскен халық
пен оқығандардың ішінде жүрді. Бұл
кезде заман қатал, саясат құбылмалы
еді. Осыған қарамай Алаш зиялыла-
ры сеңдей соғылысқан жұрттың ара-
сынан бөлінбей мәмлегерлік жолын
іздеді. 1917 ж. сәуірде К. Д.Әділұлын
ертіп, Ақмола обл .-тық қазақ комитеті
атынан (яғни Омбыдан) Ақмола қ.-на
келіп, уездік қазақ комитетін ашады.
Оның төрағасы болып С.Сейфол-
лаұлы тағайындалады. Қазақ коми-
тетін құрушылар Ақмола шаһарында
бірде медреседе, бірде қала басқарма-
сының үйінде жиналып, аласапыран
заманның қиындығынан халықты
қалай аман сақтап қалу жолын ақыл-
дасады. К. Ақмолада Сәкен ұйытқы
болған «Жас қазақ» ұйымының жұ-
мысына да қатысады. Бірақ обл.-тық
қазақ комитеті мен у. - дік қазақ ко­
митет! арасындағы кейбір маңызды
мәселелер бойынша туған келіспе-
ушіліктен соң жэне «Жас қазақ» бас-
шылары Алаш Ордадан бойын аулақ
салғаннан кейін 1917 ж. тамызда К.
Омбыға қайтады. Сол ж. күз, қыс ай­
ларында К. Ақмола обл.-тық Алаш
партиясы коми гетін ашуға күш-жігер
жұмсайды. Сөйтіп, өзі сол комитет-
 S fJ R iu e iu o 6 , Т ).К ,а л із а б в к ц л ы
тің мүшесі болады. Желтоқсанның
5-13 аралығында Орынборда эйгілі
Алаш Орда үкіметін жариялайтын
екінші жалпықазақ сиезіне делегат
ретінде қатысады. Жас тұрғысынан
жиырмадан енді асқан К. күрестен
де, ізденістен де шет қалмады. 1915­
1916 ж. Омбыдағы қазақ жастары
сол жағалаудағы Қаржаста жасырын
жиналатын болса, 1917 ж. өзгерістен
соң қала ішінде ашық мэжіліс құрды.
Алғашқы бас қосулардың нәтижесі
- 1918-1919 ж. Алаш Ордаға қалтқы-
сыз жәрдем берген, ел бірлігі мәсе-
лесінде біршама тиянақты жұмыс
жасаған «Жас азамат» үйымы мен
газеті еді. К. осы ұйымның алқасына
кірді, оның Қызылжар қ.-нда шығып
тұрған үні - «Жас азамат» газетіне ре­
дактор болды. «Қазақ», «Сарыарқа»,
«Абай» сынды ұлттық басылымдар-
дың ізбасары іспеттес «Жас азамат»
бетінде Алаштың мұңын мұңдап,
жоғын жоқтаған мақалалар нөмір
құрғатпай шығып тұрды. Бұл газет
болыиевиктердің имансыз әрекет-
терін елге жария қылды. Сондай-ақ
қиын кезде жастарды ауызбірлікке
шақырды. 1918 ж. аяғында ауыл-
шаруашылығы училищесін бітіріп,
1919 ж. Ақмола обл.-тық (Омбы) ха-
лық ағарту бөлімінің саны аз ұлттар
ісі жөніндегі бөлімшесіне нұсқаушы
болып қызметке кіреді. 1919 ж. жел-
тоқсанда Сібір ауылшаруашылық
жэне өндіріс институтының меди­
цина бөліміне оқуға түседі. Обл.-тық
«Бостандық туы» (Омбы - Қызыл-
жар) газетіне тілші ретінде қатысып
тұрады. Дерек көздері «Бостандық
туы» - Омбыда шығып тұрған «Ке-
дей сөзі» газеті жабылғаннан кейін,
227
1921 ж. 19 наурыздан бастап жарық
көргеніне куэлік береді. Бұл газет-
тің Омбыда 5-6 саны гана шыққан.
1921 ж. ортасында Ақмола обл. Қа-
зақстанға қараганнан кейін газет
Қызылжарға көшірілген. Олай бол­
са, қаламгер Омбыдан газетке тілші
есебінде қатынасқан. 1924 ж. Орта
Азия мемлекеттік университетінің
медицина факультетіне ауысады.
Ташкентте ол бірден қызметке арала-
сып кетеді. Мұнда «Ақжол» газетін-
де, «Сана» журналында қызмет жа-
сады. Сонымен бірге Орта Азия уни-
верситетінде, Түркістан әскери учи-
лищесінде қазақ тілінен сабақ берді.
Оның «Алтын сақина» пьесасымен
1926 ж. 13 қаңтарда Қазақ мемлекет-
тік ұлттық театрының ресми шы-
мылдығы ашылған. 1924 ж. Мәскеу-
де басылган «Қазақ тарихынан» атты
еңбегінде бодандық тұсындағы тарих
зерделенген. Жазушы проза, драма­
тургия, әдебиеттану, тіл білімі, педа­
гогика саласына елеулі үлес қосты.
1930 ж. ОАМУ (САГУ) аспиранты
болып жүрген жерінен М.Әуезовпен
бірге тұтқындалды. Екі жыл Алматы
абақтысында отырып, 1932 ж. Украи-
наның Валуйкіне жер аударылды. Бұ-
дан 1935 ж. босанды. Оған Омбының
Шарбақкөліне тұруға рұқсат берілді.
Осында аудандық ауруханада дәрі-
гер болып қызмет жасады. 1937 ж. 7
тамызда қайта ұсталып, 21 қарашада
Омбы қ.-нда атылған.
Кемпірбаев Ысқақ (1899 ж. Се­
мей обл. Абыралы ауд. №2 а. - 1931
ж.) - Алаш қозғалысының қайрат-
кері. Қазіргі Шығыс Қазақстан обл.
Абыралы ауд. 1931 ж. болған шару-
алар көтерілісінің басшысы. 1918 ж.
228
Семейдегі Алаш әскери жасағына
өз еркімен жазылып, қатардағы жа-
уынгер ретінде қызмет еткен. Кеңес
өкіметі ж. К. Абыралы аудандық
дайындау мекемесінің 2, 4 ауыл-
дарындағы агент қызметін атқар-
ды. Шаруа қожалықтарын жаппай
ұжымдастыру ж. ндағы зорлық-зом-
былыққа К. үнемі наразылық біл-
діріп отырды. Елдің бар малы тәр-
кіленіп, халық ашаршылыққа душар
болғанда өкіметтің Абыралы ауда-
нына түсірген ет тапсыру жоспары-
на наразы болган аудан шаруалары
жаппай толқып, оның арты 1931 ж.
ақпанда көтеріліске ұласады. Абы­
ралы ауд.-ның Томар, Аққора (қазіргі
Қарағанды обл. Қарқаралы ауд. «Ең-
бек», «Прогресс» а.), Жорга, т.б. жер-
лерінде 300-ден астам шаруа бірігіп,
үкіметке бағынбай көтеріліске шыға-
ды. Көтеріліс басшысы К. үкімет ал-
дына зорлық-зомбылықты тоқтату,
елден тартып алынған малды қайта-
ру, етке тапсырылған мал өтемақы-
сын төлеу талаптарын қояды. 1931 ж.
15 ақпанда көтерілісті басуга келген
аудандық ОГПУ бастығы А.Жама-
летдинов, оның орынбасары А.Каи-
горцев пен аудандагы өзге де басшы
қызметкерлерден тұратын 20 адам-
дық қарулы отрядты көтерілісшілер
қоршап алып, ұзақ атыстан соң бэрін
қолга түсіреді. 1931 ж. қарашада кө-
теріліс басшысы К. серіктестерімен
бірге ОГПУ үштігінің үкімі бойынша
Семей түрмесінде атылды.
Кенебайүлы С ады қ - (т.ж.б.,
бұрынғы Семей обл. Аягөз ауд. қа-
расты Ақшатау а. Қалғұты елді ме-
кені. - ө.ж.б.) - Алаш қозғалысына
қатысушы. Ш. Қүдайбердіүлына
Алаш қозғалысы
нагашылық жақындыгы болған-
дықтан Семейде Алаш зиялылары
Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.
Дулатұлы т.б. ұлт зиялыларымен
аралас-құралас болганы турасында
деректер бар. 1920 ж. Семейді боль-
шевиктер қайта басып алғанда Алаш
көсемдері Аягөз маңындагы Ақшатау
ауылын, оның ішінде Қалғұтыдағы
К.-ның үйін уақытша паналаган-
дары туралы мәлімет ел арасында
сақталган. Алаш қайраткерлерінің
кеңесімен К. ағайындары Мұсабай,
Мұсағилармен бірлесіп, Қалгұтыда
мектеп салады. 1918-1932 ж. кеңес
өкіметіне қарсы Қарауыл, Шұбартау
қарулы көтерілістерін басқарған-
дардың бірі. 1932 ж. Қытайга қоныс
аударады. Шығыс Түркістанды азат
ету көтерілісіне қатысып, соғыста
жараланып қайтыс болған.
Кенемолдин М үратбек Мүф-
тиүлы (1958 ж. 8 тамызда Шығыс Қа-
зақстан обл. Ақсуат а.) 1980-1985 ж.
Абай атындағы Қазақ педагогикалық
институтының тарих жэне құқық
негіздері факультетін бітірген. 1985­
1990 ж. Шар аудандық «Достық туы»
газетінде аудармашы, әдеби қызмет-
кер, бөлім меңгерушісі, 1991-2000
ж. обл.-тық «Семей таңы» газетін-
де тілші, бөлім меңгерушісі, бас ре-
дактордың орынбасары қызметтерін
атқарған. 2000-2003 ж. обл.-тық «Де­
мократия» қоғамдық-саяси газетінің
атқарушы редакторы. 2003-2004 ж.
Семей мемлекеттік педагогикалық
институты жанындағы «Шәкәрімта-
ну» ғылыми-зерттеу орталығы ди-
ректорының орынбасары қызметін
атқарған. 2004 ж. бастап республи-
калық «Абай» журналында бөлім
 S f f liu e iM o e , Т > .Қ ,а л із а б е к ц л ы
меңгерушісі, ал 2012 ж. жауапты хат-
шы болып жұмыс істейді. К. Алапт
қозғалысы тақырыбына байланысты
архивтік деректер негізінде 40-қа
жуық зерттеу материалдарын, соның
ішінде «Әлихан Бөкейхановтың Се-
мейдегі ж.», «Шэкэрім өмірінің бел-
гісіз беттері», «Жэрдем» баспахана-
сы», «Тінібай қажы», «Анненковтың
«Ажал аралы», «Әнияр Молдабаев»,
«Қаражан Үкібаев кім?», «Бияш деп
елі еркелеткен», «Турагұл Абайұлы
жэне Алашорда үкіметі», «Алаштың
Ахметжаны», «Халел Ғаббасов», «Ға-
лия» медресесінің семейлік шэкірт-
тері», «Шэкэрім айтқан қазақ оқыған-
дары» т.б. мақалалары бар.
Кенесарин Әзімхан Ахметүлы
(1878, Шымкент қ. - 29.10.1937) -
Алаш қозғалысының қайраткері.
Қазақтың соңғы ханы, ұлт қаһарма-
ны Кенесары
Қ асы м ұлы ны ң
немересі. 1897
ж. Шымкентте
қ.-лық учили-
щені бітірген.
Әулиеата уездік
басқармасында
хатшы. 1905 ж.
Әулиеата қа-
зақтары атынан Ресей империясы
Министрлер Кеңесінің төрағасы граф
С.Ю. Витте атына петиция жазуға
қатысады. I Жалпықазақ сиезінде
Бүкілресейлік құрылтай жиналысына
Әулиеата у.-нен депутаттыққа канди­
дат ретінде ұсынылды. 1917 ж. 12 қа-
рашада өткен Әулиеата у. қазақтары-
ның сиезін ұйымдастырушылардың
бірі. Сиезде ұлт тәуелсіздігі жолында
Алаш туы астына жиналып, ел бо-
229
лашағы үшін саяси күрес жүргізу
жолдары қарастырылды. 1917 ж. жел-
тоқсанның 5-13 күндері аралығында
өткен II Жалпықазақ сиезіне Сырда-
рия обл. қазақтары атынан қатысып,
сиезд төрагасының орынбасары бол-
ды. Түркістан (Қоқан) автономиясын
заңды мемлекет деп танып, кеңес
үкіметінің оны әскери күшпен тара-
туына наразылық білдірді. 1921 ж.
бастап Сырдария рев. комитетінің
хатшысы, уездік атқару комитетін-
де жер бөлімінің меңгерушісі, ги­
дротехник. 1930 ж. «ұлтшылдық»
тұрғыдан айыпталып тұтқындалады.
Бостандыққа шыгарылганымен, 1937
ж. тамызда қайта тұтқындалады.
Болыневиктік жендеттер тарапына
ату жазасына кесілді. 1956 ж. Түр-
кістан эскери округы трибуналының
шешімімен ақталды.
Кенжеахметовүлы Сейіт (1939
ж.т.), - жазушы, этнограф, Қазақстан
Жазушылар одағы (1973), Журнали-
стер одағының (1964) мүшесі. Қаз-
МУ-ді бітірген. Қостанай, Торғай обл.
Журналист жэне жогары оқу орын-
дарында жұмыс істеген. Шығарма-
лары: «Сөз - семсер» (1977), «Мірдің
огы» (1990), «Хан барон - на сезоне»
(1988), «Торғай жазушылары» (1991),
«Жеті қазына» - 1,2,3 кітаптар (1997),
«¥лттық әдет-ғұрыптың бізге бей-
мэлім 220 түрі» (1988), «Күлкіден ай-
ырмасын» (1999), «Қазақ халқының
салт-дәстүрлері» («Традиции и обря­
ды казахского народа»; қазақ, орыс,
агылшын тілдерінде; 2004), «Қа-
зақтың дарқан дастарханы» («Кух­
ня казахского народа»; қазақ, орыс,
агылшын тілдерінде; 2006), «Қазақ
халқының тұрмысы мен мәдениеті»
230
(«Быт и культура казахского наро­
да»; қазақ, орыс, ағылшын тілдерін-
де; 2006), «Шешендерден сөз қалган»
(Шыңжаң халық баспасы; 2006).
«Алаш» қайраткерлері, қазақ мәдени-
еті мен этнографиясы туралы 70-тен
астам ғылыми мақалалар мен еңбек-
тер жазған. Шығармалары ағылшын,
орыс, түрік, эзірбайжан, қырғыз тіл-
деріне аударылған. ҚазКСР Құрмет
грамотасымен (1991) марапатталған.
Торғай, Арқалық қ.-ларының құр-
метті азаматы. Еуразия ұлттық уни-
верситетінің «Отырар кітапханасы»
ғылыми-зерттеу орталығында аға
ғылыми қызметкері.
Кенжебаев Бейсенбай (1904 ж.
Оңтүстік Қазақстан обл. Ордабасы
ауд. Бөген а. т.) - ғалым, филология
ғылымдарының докторы, профес­
сор. Мәскеудегі Шығыс еңбекшілері
коммунистік университетін, эдебиет
институтының 2 курсын, ҚазМу-ді
бітірген. «Жас қайрат», «Лениншіл
жас», «Кеңес туы», «Оңтүстік Қа-
зақстан», «Социалистік Қазақстан»
т.б. газет-журналдарда бөлім мең-
герушісі, редактордың орынбасары,
редактор қызметтерін атқарған. Қа-
зақстан мемлекеттік біріккен баспа-
сының бас редакторы, 1961 ж. Қазақ
мемлекеттік университетінің кафе­
дра меңгерушісі. К. - қазақ әдебиеті
тарихының мәселелеріне арналған
іргелі еңбектердің, Абай, Жамбыл,
Алаш қайраткерлері С.Торайғыров,
М.Сералин, М.Әуезов, С.Шэріповтің
өмірі мен шығармашылығы туралы
зерттеулердің авторы. М.Жұмабаев-
тың шэкірті, ұстазы туралы естелік
қалдырған.
Алаш қозғалысы
Кенжин Аспандияр (22.12.1887,
Гурьев у. Рэкош к. - 26.11.1938) - қоғам
қайраткері, «Алаш» партиясының,
Батыс Алаш-Орданың белсенді мү-
шелерінің бірі. Әкесі Кенже қарапай-
ым малшы болған. К. Гурьев у. қара-
сты Есбол ау. да мектепті (1897­
1900), Гурьев (қ. Атырау) қ.-ндағы екі
кластық орыс-қазақ училищесін
(1900-1902) жэне Орынбордағы
орыс-қазақ мұғалімдер мектебін
(1902-1906) бітірген. Семинария да со­
циалиста жэне жаңа халықшылдық
идеяларымен әуестенді. 1906 ж. тара-
тылған I Дума депутаттарының бір
тобы Выборг қ.-нда қол қойған нараз-
ылық манифест таратуға қатысты.
1906-1917 ж. аралығында Орал губер-
ниясының мектептерінде мұғалім.
Ақпан революциясын Орал у.-не қа-
расты Қарашығанақ болысындағы
Елек мектебінде қызмет істеп жүріп
қарсы алды. «Қазақ» газетінің шығу
мерзімділігін жиілету ісіне күш са-
лып, «Азамат» серіктестігіне мүше-
лер тартты. «Қазақ» газетінің авто­
ры. Мақалалары: «Қазақтың»
шығуын жиілеу», «Жұмысшылар
жайынан», «Жиһанша хатына жау-
ап» (1917). 1917 ж. ақпан-наурыз ай-
ларында Қарашығанақ болысын-
дағы Елек кентінде жоғары баста-
уыш училищеде, педагогикалық
курста оқытушы, бұған қоса Елек
Тұтынушылар қоғамы басқармасы-
ның төрағасы, Елек Азаматтық атқа-
ру комитетінің хатшысы, Орал Вой-
скосы шаруашылық басқармасы жа-
нындағы азық-түлік комитетінің
мүшесі, Қарашығанақ болысы қа-
зақтарының ұйымдастыру коми-
тетінің төрағасы жэне Елек Азамат-
 SffiliueLuoe, Т>.Қ,амзабек.цлы
тық атқару комитеті жанындағы
Мұсылмандар бюросы төрағасының
серігі. 1917 ж. наурыз айының орта-
сында Уақытша үкімет тарапынан
Торғай обл. бойынша комиссар бо-
лып тағайындалып, Петроградқа
шұғыл аттанып кеткен Ә.Бөкейхан-
ның орнына А Байтұрсыновтың ай-
туымен Батыс майданға қызмет көр-
сететін Ресей земство жэне қала
одағының (Земгор) Минск коми-
тетіндегі Бұратаналар бөліміне мең-
герушілікке ұсынылды. Минскіге
сэуірдің басында жеткен К. тыл жұ-
мысынан босатылған қазақ жігіт-
терін елге қайтару ісімен шұғылдан-
ды. Майдан жұмысында жүрген
жастардың арасында болашақта «Ер-
кін дала» деген атпен ашылатын мә-
дени-ағарту ұйымының іргесін қала-
ды. 1917 ж. наурызда ішінде Ә. Бө-
кейхан, Ж.Сейдалин, М.Дулатов бар
15 қазақ зиялысы қатарында қазақ
қоғамының алдағы міндеттерін бел-
гілеген, қазақ сиездерінде қарауға
ұсынылған «Қазақтарға, жаңарған
Россиянин, ерікті азаматтарына» үн-
деуін әзірлеп, жариялауға қатысты.
Осы үндеу авторларымен бірге Пе-
троградқа келіп, Бүкілресейлік мұ-
сылмандар мәжілісіне қатысты, онда
Мұсылмандар бюросын құру,
Бүкілресейлік мұсылмандар сиезін
шақыру туралы шешім қабылдауды
қолдады. 1917 ж. мамыр-шілде айла-
рында К. жэне М.Есболов басқарған
Бұратана бөлімдерінің ұйымдасты-
руымен майдандағы жігіттер 35 эше­
лон болып елге оралды. Бұратана
бөлімі жұмысын тоқтатқаннан кейін
К. шілденің басында Орынборға
келіп, Н.Төреқұлов, Т.Жаманмұры-
231
нов, М.Сейдалин, Ш.Қапсаламов, М.
Есболовтармен бірге «Еркін дала»
ұйымын құрды, «Қазақ» газеті
арқылы елге үндеу тастады. Негізгі
мекенжайы «Қазақ» газеті басқарма-
сында орналасқан ұйымның бергі
мақсаты - Құрылтай жиналысына
жэне мұғалімдер жиынына эзірлік,
ал ұзақ мезімдік мұраты - халықты
сауаттандыру, мәдениет дарыту; мек-
тептер ашып, стипендиялар тағайын-
дау, газет-журнал, кітап шығару;
мұқтаж шәкірттерге пансион, асхана
ашу т.б. болды. Шілденің басында I
Жалпықазақ сиезін ұйымдастыру
бюросының атынан «Қазақ» газетін-
де жарияланған мақаласында Ә.Бө-
кейхан бюро атынан сиез делегат-
тығына кандидат бола алады деген 43
адамның қатарында К.-ді де атады.
1917 ж. 21-26 шілде аралығында
Орынборда өткен I Жалпықазақ си-
езіне қатысқан К. Құрылтай жина-
лысы депутаттығына кандидат бо-
луға лайық деп сиез атаған 81 қайрат-
кердің тізіміне енді жэне сиез қара-
рымен Петроградтағы Оқу комиссия-
сына қазақ атынан өкіл болып сай-
ланды. Күзде Орал обл.-тық Қазақ
комитетінің ұйымдастыруымен өт-
кізілген земство сайлауы мен Құрыл-
тай жиналысына депутат сайлау на-
уқанына белсене қатысып, Обл.-тық
земство басқармасы төрағалығына
түскен екі кандидат - Х.Досмұхаме-
дов пен Е.Әлібековтің ішінен соңғы
қайраткердің кандидатурасын қол-
дады. II Жалпықазақ сиезінде
Алаш-Орда үкіметіне, яғни Алаш
автономиясының Уақытша ¥лт
Кеңесі мүшесінің орынбасарлығы-
на сайланды. 1917 ж. аяқ шенінде
232
Темір у.-нде оқу-ағарту ісімен, жаңа
оқу орындарын ашумен айналысты.
1918 ж. ақпан айында Қаратөбеде
өткен III Қазақ Орал обл.-тық сиезін
ұйымдастырушы зиялылардың бірі.
Қаратөбе сиезінде Ғ.Әлібеков
бастаған топ құрамында Ж. жэне X.
Досмұхамедовтер жақтастарымен
эскер қажеті үшін түтін басына са-
лынатын салық мөлшері жөнінде
келіспей қалып, наразылар құрған
«Ақ жол» тобына енді. Келіспеушілік
жөніндегі пікірін М.Жолдыбаев
арқылы Алаш-Орда төрағасы Ә.Бө-
кейханға жолдады. Өзге мәселелер
бойынша Алаш-Орда платформасын-
да қала берді. 1918 ж. ақпанынан - ка­
зан айына дейін Темір уездік земство
басқармасының төрағасы. Ташкент-
тен Жымпиты, Орынбор бағытына
келе жатқан жолда Темірге аялдаған
М. Шоқайға қолғабыс берді. 1918 ж.
қарашадан бастап Алаш-Орданың
Торғай бөлімшесіне келіп, Орскіде
орналасқан Алаш-Орда Әскери
кеңесіне мүше болды, Торғай бөлім-
шесі әскеріне жігіт жинау жөніндегі
комиссияға төрағалық етті. Орск
майданасты қалғаннан кейін 1919 ж.
көктемде 4 Алаш полкінің құрамы-
на әуелі Қостанаиға, кеиінірек Торғаи
қ.-на келді, осында Торғай у.-нің әске-
ри комиссары А. Иманов басқаратын
Қызыл армия отрядына қосылып, Со-
веттермен жақындасу жұмысын
жүргізді, осы біріккен отрядтың ша-
руашылық бөлімін басқарды. Алайда
1919 ж. сәуірде майдандағы жағдай-
дың күрт өзгеріп, ақтардың бел ала
бастауына байланысты Торғайдағы
Алаш полкі Қазақ автономиясы идея-
сын жақтаушы, Уақытша Сібір
Алаш қозғалысы
үкіметі Ішкі істер министрінің орын-
басары П.Коропачанский басқарған
ведомствоаралық комиссиямен арада
үзіліп қалған келіссөзді жалғастырды
да, К. 1919 ж. шілде айында Торғай у,-
нің комиссары С.Қадырбаевтың
тапсыруымен Сібір үкіметінің орта-
лығы Омбы қ.-на келіп, үкімет аппа-
ратында заңнамалық мәселелермен
шұғылданып жүрген Ә.Бөкейханмен
кездесті, А.В.Колчак атына Торғай
оқиғаларын, Таран мен А.Иманов қа-
засының жай-жапсарын сипаттаған
жэне торт Алаш полкінің басын қо-
сып дивизия жасақтауды, оны қа-
ру-жарақпен, әскери киім-кешекпен
жабдықтауды сұраған мәлімдеме
тапсырды. Колчак әскері жеңіліске
ұшырағаннан кейін Батые Алаш-Ор­
да үкіметінің шұғыл шақыруымен
1919 ж. тамыз айында С.Қаратілеуо-
впен бірге Ойылға оралды. Б.А.-О
үкіметінің шешімімен С.Қаратілеуов
уақытша тұтқындалды да, К. кепіл
ретінде ұсталды. 1919 ж. тамыз-жел-
тоқсан аралығын ауылда, ағасының
үйінде өткізді. Орал майданында
Қызыл армия жеңіске жете бастаған
1919 ж. желтоқсанда РӘК өкілі П.Ко-
бозевтың тапсыруымен Б.А.-О.-мен
арада келіссөз жүргізу жэне 5 - Ар­
мия РӘК-і уәкілеттілігімен Б.А.-О.-
ны қарусыздандыру ісіне қатысты.
Сол жолы Қызыл-Қоға Әскери
бөліміне мүше, Қызыл-Қоға уездік
революциялық комитетінің төрағасы
болып тағайындалды (1919, желток-
сан - 1920, сәуір). Өлкелік халыққа
білім беру бөлімінің мектептен тыс
жұмыстар жөніндегі қосалқы
бөлімінің меңгерушісі (1920, сәуір -
1921, наурыз), халыққа білім беру
 S fjR i^ e u u o e , Т > .К ,а м за б е к ц и ы 233
бөлімі меңгерушісінің орынбасары былдады. Алайда РК(б)П ОК өкілі Ря-
(1920, шілде). Осы кезеңде Қазревком бининнің күш салуымен РК(б)П Ка­
облбюросының мүшесі ретінде ҚАК- зак облкомитеті қарамағына шақы-
СР-дің экімшілік бөлінісі мәселе- рып алынды. Партия тарихы жөнін-
лерімен айналысты. Кейінірек Халық дегі Уақытша комитетке мүше болып
ағарту комиссариатының Саяси ағар- тагайындалды (1922, қазан - 1924,
ту басқармасының төрағасы жэне наурыз). Осы кезецде К. қаламынан
Халкомның алқа мүшесі (1921, нау- Алаш қозғалысының тарихын бай-
рыз 1921, қазан). ҚАКСР халық ағар- ыптаған алгашқы очерктердің бірі
ту комиссары (1921, қазан 1922, ка­ болып саналатын «К исторической
рата). Осы кезеңде ҚАКСР-де орта- оценке деятельности «Алаш-Орды»
лыққа тікелей бағынатын дербес мақаласы туды («Степная правда»,
эскери округ құру мәселесімен айна­ Орынбор, 1922, 14 қараша). Мақалада
лысты жэне «Еңбекші қазақ» га- автор Алаш-Орда қызметіне бірқатар
зетінің алқа мүшесі, ҚАКСР ОАК Ба- объективті баға бере білді, Алаш
лалар өмірін жақсарту жөніндегі ор- қозғалысын танып-танытуда нақты
талық комиссиясының (Ашыққан- тарихи көзқарас ұстану қажет екенді-
дарға көмек беру OK жанындағы) гі жөнінде құнды ой айтты. Осы
төрағасы. «Киргизы и Октябрьская көзқарасты «К исторической оценке
революция» («Жизнь национально­ деятельности партии «Алаш» атты
стей» газеті, 1921, №24), «К статье мақаласында («Известия Киробкома
«Ревдвижение в Киргизии» мақала- РК (б) П. - 1923, № 1), «Алаш» парти-
ларын жазды («Степная правда», ясы туралы мағлұмат» («Қызыл Қа-
1922, 27 тамыз). Осы кезецде РК(б)П зақстан», 1923, №15) мақаласында да
Қазақ обл.-тық комитетінің президи­ берік ұстанды. К. 1924, наурыз - 1924
умы К.-нің А.-О.-дагы қызметіне бай- ж. мамыр аралыгында ҚАКСР Жұ-
ланысты жазылган И.Грушининнің мысшы-шаруа инспекциясы Халық
«Благое намерение и неблагой посту­ комиссарының орынбасары, ҚАКСР
пок» атты мақаласына («Степная Сыртқы сауда халық комиссары жэне
правда», 1922, 17-қыркүйек) байланы- өлкелік партия комитетінің мүшесі
сты мэселе қарап (1922, қараша), (1924, мамыр - 1928, қаңтар). Осы ке­
Торгай оқиғаларына дейінгі қызметін зецде Қазақстан Халкомкеңесінің
А. О. га қарсы багытталган, ал Торгай астананы Қызыл-Ордаға көшіру
кезеңінде А. О. мен ынтымақтасқан жөніндегі комиссиясын басқарды. А.
деген қаулы қабылдады, ісін Обл.-тық О.-дагы қызметі үшін қамауға алы-
бақылау комиссиясында қарауга нып, БК(б)П қатарынан шығарылды
тапсырды. ОБК К.-ді жұмысшылар (1926, қаңтар). «Революционное дви­
арасында жұмыс жүргізе тұру үшін жение в Киргизии» мақаласын жари-
Орынбор губкомының қарамағына, ялады («Советская правда», 1927, 23
кейін мұнай кәсіпшіліктерінде парти- шілде), Өлкелік партия комитеті бю-
ялық жұмысқа пайдалану үшін Орал росының шешімімен «Казторг» Ак-
губкомына жіберу туралы шешім қа- ционерлік қогамы басқармасының
234 Алаш қозғалысы
төрағасы болып тағайындалып, сәл Керенский Александр Федоро­
кейін БК(б)П ОК сұрауына орай вич (22.04.1881 ж. Ресей Симбирск қ.)
Мәскеуге жіберілді. РКФСР Статисти­ - Ресейдің саяси қайраткері, Уақыт-
ка Халық комиссарының орынбасары ша үкімет басшысы. 1970 ж. 11 мау-
(1928, желтоқсан - 1929, ақпан). ҚАК- сымда америка құрама штатында,
СР Халық шаруашылығы Орталық Нью-йоркте қайтыс болтан. 1912-1917
кеңесінің төрағасы (1929, ақпан - ж. Вольск қ.-нан (Саратов губерния-
1929, қазан). Осы кезенде екінші мар­ сы) IV Мемлекеттік думаға депутат
те БК(б)П қатарынан шығарылып, Өл- болып сайланып, еңбекшілер фрак-
келік партия комитеті Пленумының циясын басқарған. 1917 ж. Ақпан
мүшелігінен босатылды. Бұдан кейін төңкерісінен кейін Санкт-Петербург
Алматы шұга фабрикасының директо­ жұмысшы жэне солдат депутатта-
ры (1929, қазан - 1930, мамыр). «Ов- ры Кеңесі төрағасының орынбаса­
цеводтрестің» Өлкелік конторының ры, Мемлекеттік думаның Уақытша
басқарушысы (1930, мамыр - 1931, комитетінің мүшесі, наурыз-мамыр
желтоқсан). Семей ет комбинаты айларында Уақытша үкіметтің әділет
құрылысының бастығы (1931, желток- министрі, мамыр - қыркүйек айла­
сан - 1932, қараша). Осы кезенде Се­ рында сотые жэне теңіз министрі, 8
мей ет комбинатында шыққан өрт (21) шілдеден сотые жэне теңіз ми­
ушін бір ж. ға жазаға кесіліп, оның нистр! шенімен қатар Георгий Льво-
төрт айын Петропавл облыстық инже- втың орнына министр-төрага, 30 та-
нер-техникалық басқармасында мыздан (12 қыркүйектен) Жогары бас
нұсқаушы болып өтейді. РКФСР Ха- қолбасшы қызметтерін атқарган. 1917
лық Комиссарлары кеңесі Дайындау ж. маусым-шілде айларында ереуіл-
комитетінің Түркіменстандағы ге шыққан жұмысшыларды жазалау
уэкілетті өкілі (1934, қаңтар - 1936, мен болыневиктер партиясын қуда-
шілде). Орынбор қ. Биржевая көше- лауды ұйымдастырган.
сіндегі қонақүйде ІІХК Орынбор об- Комиссар (франц. commissaire,
л.-тьщ басқармасы тарапынан лат. commissaries - уәкілдік алган)
ұсталганга дейін Елтірі тері әзірлеу - XX г. дың басында мемлекеттен
одағының Орынбор обл.-тық конторы (үкіметтен, заң шыгарушы органнан)
директорының орынбасары (1936, қогамдық-саяси немесе экімшілік
желтоқсан - 1937, қаңтар). Алматыға шаралар жүргізуге арнайы өкілдік
әкелініп, 1938 ж. 26 ақпанда атылды. алган басшы, лауазымды қызмет-
1990 ж. қаңтарда КСРО Жоғарғы соты кер «комиссар» деп аталды. Ресейде
пленумының қаулысымен ақталды. монархия құлаганнан кейін пайда
Зайыбы - Жанета Рамазанқызы үй ша- болтан экімшілік органдар (Уақыт-
руасында болтан. К. нің соңында Со­ ша үкімет, совдептер, обл.-тық қазак
фья, Махмуд, Бәкизат, Шэміл, Лия комиттері) жер-жерге шешімдерінің
есімді үш ұл, екі қыз қалды. Софья Ас- орындалуын ұйымдастыру үшін жі-
панд иярқызы - белгілі қайраткер Әлі- берген өкілетті қызметкерлерін дс
би Жангелдиннің зайыбы. «комиссар» деп атаган. Большевик
 £ ?}Л ілеш о в, Т ) .К ,а м з а б е щ и ы
кеңестерінің 2 сиезінде (қазан, 1917)
жекелеген салалардағы мемлекеттік
басқаруды жүзеге асыру үшін халық
комиссариаттары құрылып, эр комис-
сариатты «халық комиссары» басқа-
ратын болып (1946 ж. комиссариат­
тар министрлікке айналдырылып,
халық комиссарлары «министрлер»
деп аталды). Алаш тарихынан да «ко­
миссар» лауазымын кездестіреміз.
Бұл жекелеген тұлғалардың ресми
қызметтерінде көрінді. Мысалы,
Ә.Бөкейхан - Уақытша үкіметтің
Торғай обл. бойынша комиссары бол-
са, А.Байтұрсынұлы кеңестік билік
жеңісінен кейін халық ағарту комис­
сары қызметін атқарды. Осы қызметте
С.Сәдуақасұлы да болды.
Комуч - Құрылтай жиналысы
мүшелерінің комитеті. 1918 ж. мау-
сым айында Самара қ. нда өздерін
«уақытша билік» деп жариялаған
ақ гвардияшылар мен эсерлердің
үкіметі. Олар кеңес үкіметінің де-
креттерінің күшін жойып, өндіріс
орындарын, банктерді, сауда орында-
рын иелеріне қайтарып беру жөнінде
шешім шығарды. Комучтің билігі Са­
мара, Саратов, Симбирск, Қазан, Уфа
губернияларына таралды. Алашорда
үкіметі Комучпен әскери-саяси одақ
құрды. Уфа директориясы құрылған
соң Комуч «Құрылтай жиналысы мү-
шелерінің сиезі» деп аталынды. Бұл
1918 ж. желтоқсан айында таратыл-
ДЫ.
Көзеев Қарабай (1894 ж.т., б.
Орал., Ілбішін у. Соналы б.,Шөптікөл
- Үшағаш а. қ.Қаратөбе ауд. -
20.07.1938) - Жайық өңіріндегі Алаш
қозғалысына және ауылды кеңестен-
діру ісіне қатысқан қайраткер. Әкесі
235
Есет кедей адам болган. К. ауыл
молдасынан хат танып, болыстық
орыс-қазақ мектебін бітіргеннен кей-
ін 1906-1916 ж. аралыгында Соналы
болысының 3 ауылында Тұраш бай­
га жалданып еңбек етті. 1916 ж. қа-
зақтан тыл жұмысына адам алынған
кезде Батые майданында, Минск гу-
берниясында қара жұмыста болды.
1917 ж. көктемде елге оралып, ауылда
жұмыс істеді. 1918 ж. Ойыл уәлаяты-
ның Халық милициясына (әскеріне)
жазылды. 1920 ж. Қаратөбе учаскелік
ревкомы жанындагы учаскелік ми-
лицияда милиционер болды. 1921­
1923 ж. ЧОН отрядының құрамын-
да қызмет атқарды. 1924 ж. РК(б)П
мүшелігіне кандидат, 1925 ж. мүше.
1924 ж. Сабынкөл болыстық атқа-
ру комитетінің төрағасы. ІІХК өкілі
Щитовтың жаңа түзімге багынбай
жүрген Қоныскерей Қожахметов ті
ұстамақшы болған операциясына қа-
тысты. Халықтың іштей Қ. жағында
екендігін байқап, «Халық оны бізге
ұстаттыра қоймас, Қоныскерей неде
болса көптің жүрегіне жол тапқан
адам» деп, Щитовты райынан қайтар-
ды. 1926-1928 ж. Ащысай болыстық
атқару комитетінің төрағасы. Жым-
питы жэне Ілбішін у.-дерін шағындау
мақсатында 1928 ж. жаңадан Шалқар
ауданы құрылғанда оның аудандық
Кеңес атқару комитетінің төрағасы
болып тағайындалды. Есен Аңқаты
өзенінің Шалқар көліне құяр саға-
лығынан жаңа аудан орталығы са-
лынатын жерді таңдап, өз қолымен
қадасып қақты. 1930 ж. Жаңақала
ауд.-дық Кеңесі атқару комитетінің,
1931 ж. Семей обл.-ндагы Абыралы
аудандық Кеңесі атқару комитетінің
236
төрағасы. 1932-1934 ж. Гурьев обл.
на қарасты Жилая Коса (Жылой) ау-
аткомының төрағасы. 1934 ж. Батыс
Қазақстан обл. Тайпақ ауд.-ндағы
«Есенсай» совхозының, 1935-1938
ж. Қаратөбе ауд.-ндағы «Қаратө-
бе» ет совхозының жұмысшылар
комитетінің төрағасы. Жаратылы-
сынан батыл да эділ К. 30 ж. асыра
сілтеу тұсында, 1937 ж. қуғын-сүр-
гін кезінде бірнеше адамды жолсыз
жазадан арашалап қалды. 1937 ж.
зейнет демалысына шығып, туған
жері Үшағашқа көшіп барды. 1938
ж. 20 - шілдеде ауырып қайтыс бол-
ды. Қаратөбе ауданындағы Шөптікөл
өндірістік кооперативінің 1 - бөлім-
шесі маңындағы қорымға жерленді.
Соңында Жайылхан, Нұртай есімді
екі ұлы қалды. Жайылхан Алматы
қ.-нда қайтыс болды, Нүртай Кара-
баев Қаратөбе көшесінде тұрады. К.
бейнесі Х.Есенжановтың «Ағайынды
Жүнісовтер» романында сомдалған.
Көкшетау уездік мәжілісі -1917 ж.
18-19 сэуірінде 14 болыс адамдары бас
қосқан жиналыс. Басқосудың төраға-
лығына Әлжан Жүманов сайланды.
Мэжіліс басында Зэкір қажы мен
Нүрым қажы күран оқыды. М.Сәлі-
мов қазақ халқын Ресейдің отарлауы
жэне қазіргі қалыптасқан жағдай бой-
Алаш қозғалысы
ынша баяндама жасады. Сондай-ақ,
мәжілісте К.Тоқсарин, А.Шоқай, Ә.
Теміров, М.Қасымов, Х.Темірбеков,
С.Шәріпов, Ә.Жүманов, Ғ қажы Тата-
евтар сөйледі.
Көкшетау уездік молдалар мен
мүғалімдер сиезі 1917 ж. тамыз ай-
ында өтіп, ол Көкшетау қ.-нда зиялы-
лар ұйымын ашу, эр ауылнайда мек-
теп ашу, мұғалімдер курсын ұйымда-
стыру, білім серіктігін құру сияқты
мэселелерді көтерді.
Көпжасаров Ескендір - Батыс
Алашорда эскери далалық сотының
төрағасы. Батыс Алашорда қайрат-
кері И.Көпжасарұлының ұлы. Кейбір
деректерде К. Петербург универси-
тетінде білім алғандығы айтылады.
Төңкеріске дейін қандай қызметте
болғаны белгісіз, патшалық дэуірдің
Қобда болысына қатысты іс қағазда-
рында ара-тұра оның қолы кездесіп
қалады; ол еуропаша білімді заңгер
ретінде болыстық сайлаулар, басқа
да әлеуметтік-саяси талас-тартыстар
кезінде екі жақты бітімге келтіруші
ара ағайын ретінде қатысып, іс қағаз-
дарын жүргізген. Ол Батыс өңірдегі
Алаш қозғалысының жұмыстарына
белсене араласқан. Алаш милиция-
сының офицері, Ойылдағы юнкерлер
мектебінің командирі болады. Б.Қа-
ратаевтың естелігінде К.-тың Батыс
Алашорда үкіметінің әскери-дала-
лық сотының төрағасы болғаны ай­
тылады. К.-тың Алаш қозғалысына
қатысын айтқанда, оның ұлт-азат-
тық қозғалыс көсемдерінің бірі М.
Шоқайдың көмекшісі болғандығын
атап өткен жөн. Соңғы кездердегі де­
ректерде К. кеңес үкіметі орнағаннан
кейін алдымен Кавказда, содан кей-
 ^ ^ Л іл е ш о в , Т > .Қ ,а м .за б е щ л ы
ін Еуропада жүрген М.Шоқайға ел-
дегі маңызды оқиғалар жөнінде хат
жазып, ақпарат беріп тұрган. Осы
деректерде оның М.Шоқайға соңғы
хаты 1930 ж. жазылғандығы айтыла­
ды. Бұл хаттың мэтіні сақталған. К.
1932-33 ж. қуғынға ұшыраган.
Көпжасарүлы Иса - «Ойыл уәла-
яты» уақытша үкіметінің арнаулы
кеңесінің мүшесі. К.-ның 1863-1864
ж. Орынбор шекара комиссиясы жа-
нындағы қазақ балаларына арналған
мектепте оқығандығы туралы құ-
жат Орталық мемлекеттік мұрагат-
та сақталған. Мектеп бітірген соң
Санкт-Петербургте Ж. Досмұхамедо-
впен бірге оқыған. Университет бітір-
геннен кейін Орал у. бастығының
көмекшісі қызметінде, содан соң Жи-
ренқопа болысын басқарады. Қобда
өңірінде «40 жыл болыс болған Иса»
туралы әңгімелер сақталған. 1913 ж.
Романовтар әулетінің Ресей тағына
отырған 300 ж. салтанатына қаты-
сып, патша тарапынан алтын медаль
алады. Жиренқопа болысынан бір
кластық орыс-қазақ болыстық мек-
тебін ашқызған жэне ұзақ ж. өзі оның
құрметті қамқоршысы (почетный
блюститель) болған. Халықты оты-
рықшылыққа көшіруге атсалысқан.
К.-ның қайраткерлігі 1917 ж. кейін
Алаш қозғалысы өрістеген ж. баста-
лады. Ол сол ж. Ақпан төңкерісінен
соң орын алған саяси оқиғаларға бел-
сене араласады. 1917 ж. сәуір айында
Оралда өткен Орал обл.-тық бірінші
қазақ сиездеріне де қатысқан. 1918
ж. 18 мамырында Жымпитыда Орал
обл. қазақтарының IV сиезі баста-
лады. 450-ге тарта делегат қатысқан
осы сиезде Досмұхамедовтер Орал
237
обл.-нан айрықша «Ойыл уэлаяты»
деп аталатын уақытша үкімет жа-
сақтайды. К. осы үкімет құрамына
енеді. Самарада кеңес өкіметі құлап,
орнына Құрылтай жиналысы коми­
тет! орнағанда, К. Батыс Алашорда
делегациясы құрамында Самараға,
Челябіге, Уфаға барады. Осы ж. К.
жаңадан құрылған Батыс Алашорда
үкіметінің құрамында қаржы мини­
стр! болып тағайындалады. Улттық
Алаш милициясын (әскерін) жасақта-
уға көп еңбек сіңіреді, оның пайдасы-
на өз дәулетінен 100 ат береді. XX ғ.
дың алғашқы ширегіндегі қазақтың
көрнекті саяси қайраткерінің бірі
болған К. шамамен 1920 ж. жасы 70-
ке қараған шағында қайтыс болған.
Моласы қазіргі Қобда а.-нан қашық
емес, К. базы деген жерде құлпыта-
сы ысырылып, орны егістікке жыр-
тылып кеткен.
Көтібаров Әлмүхамет (Әлмағам-
бет) - Алаш қозғалысының қайрат-
кері. 1876 ж. (кей деректерде - 1878
жыл) Перовск у. «Царская» б. 7 а.,
1898 ж. Санкт-Петербург әскери меди­
цина академиясын бітірген. Мұстафа
Шоқайдың серіктерінің бірі болған.
1917 ж. Қазақ азаматтық комитет-
терінің Сырдария обл.-ндағы комитет
төрағасы болып сайланды. Ташкент
уездік атқару комитетінің мүшесі бол-
ды. Орынбордағы екінші жалпықазақ
сиезіне Сырдария обл. Перовск у.-нен
делегат болып қатысқан. Кеңестік
дэуірдің алғашқы ж. нда Ташкент,
Алматы қ.-ларында эртүрлі қызмет-
тер атқарды. К. 1937 ж. қамауға алы-
нып, 1938 ж. Ташкентте атылған.
238
Кучинский М акс - 20 ж. Еуропа
мен қазақ зиялылары арасына дә-
некер ұғым мен тұлға. Бұл туралы
Алаш қайраткері, жазушы-драма-
тург, журналист-зерттеуші Қ.Ке-
меңгерұлының «Жол эсері» атты
мақаласында («Қазақ тілі», 1924
ж. 15 тамыз) айтылады. Қаламгер
былай деп жазады: «Германиядан
келген Берлин университетінің
профессоры доктор Кучинский-
мен Семей у.-не қараған Бұғылы,
Шыңғыс, Меңдеш болыстарын,
Қарқаралы ү. - не қараған Ағанды,
Абыралы, Кент, Ақсары, Дастар,
Ақбота б. - тарын шет пұшпақтап
аралап түстім. Профессордың мақ-
саты қазақ арасындағы ауру түр-
лерін, қандай аурудың көбірек та-
рауы, тазалық шарттарын тексеру
еді жэне де қазақ елінің жалпы тұр-
мысымен танысу еді. Профессор-
дың елді аралап аз уақыттың ішін-
де алып қайтқан қорытынды пікірі
мынау: «Бұрын қазақпен кітап
арқылы да таныстығым жоқ еді.
Германияда ең маңызды жағрапия
Зейдл дегендікі. Сонда қазақ тура­
лы екі-ақ жол бар. Қазақ көшпелі,
мекені киіз үй, баққаны мал деген.
Енді байқап қарасам, қазақ туралы
екі жол емес, әлденеше түп кітап
жазуға болады екен. Көшпелі тұр-
мысқа қолайланған. Мәдениеттен
қазақ туралы екі-ақ жол бар. Қазақ
көшпелі, мекені киіз үйлері өте ше-
берлікті көрсетеді. Мал баққан ел
энші келеді деген пікірді қазақ елі
айқын дәлелдейді. Қазақтың кей-
бір әндері Венгриядағы мадиярлар-
дың эніне ұқсас. Қазақ өң жағынан
бір атадан өрбіген емес. Өйткені
Алаш қозғалысы
кейбір қазақтар өңдес Германия­
да, Италияда, Жапонияда, Орта-
лық Америкада кездеседі. Әсіре-
се соңғы айтылған ауданда қазақ
өңдес көп. Бұл антропологияның
(адам өңін тексеретін пэн) терең-
нен тексеретін зор мэселесінің бірі
болу керек». Қ.Кемеңгерұлы жол
эсерін жүйе-жүйесімен (денсаулық,
білім, шаруашылық, мэдени өмір
т.б.) хатқа түсірген. Бұл үрдіс неміс
профессоры жазбаларының ықпа-
лынан өрбуі де мүмкін. Айтқан-
дайын, Қошке мәліметіне Караган­
да, өзінен басқа К. жанында Халел
Ғаббасұлының атқосшысы жэне
бір латыш жігіті болыпты. Бір қы-
зығы, ұлт зиялылары репрессияла-
нып, олардың атын атауға тыйым
салынған ж. (1974) осы неміс га-
лымына қатысты бір дерек ғалым
Ы.Дүйсенбаевтың «Мұхтар Әуе-
зов» атты еңбегінен мы на жолдар-
ды оқимыз: «Шамасы, 20 ж. басын-
да болу керек, неміс ғалымы (ме­
дик) К. бастаган шагын топ жазды
күні Мұқаңдардың ауылына келеді.
Неміс оқымыстысының жанында
бір орыс (неміс тілін білетін), бір
қазақ (орыс тілін білетін) екі тіл-
машы бар екен. Сол ж. дәрігерлік
жоғары мектепте оқып жүрген Қ.
Кемеңгеров қазақ ауылына келген
соң еркін серуендеп, біраз серпіл-
мек болады да, Мұқаңды өз орны-
на тілмэштік етуді өтініп, ол кісі
ойламаған жерден аз уақыт К.-дің
қарамағында қызмет етеді. Ал, К.
ең алдымен даланың білімді ада-
мымен сөйлескісі келген тілегін
білдіргенде, оны Мүқаң Шәкәрім-
мен таныстырады. Неміс ғалымына
 В ^ р ііл е ш о в , Т > .Қ ,а м за б е к ц л ы
ол зор құрмет көрсетеді. Сонымен
қатар Құрбан айтына байланысты
екі күндей ойын-сауық жасайды: ат
жарыс, балуан күрес, көкпар тарту,
тағы да басқа ойындар, әсіресе эн.
Олардың бэрін суретке түсіріп, К.
қарық боп қалады. Ол ұзақ уақыт
Шәкәріммен әңгімелескеннен кей-
ін: «Бұл кісі шынында да даланың
көпті көрген адамы екен» деп қатты
сүйсінеді. Кейін өз еліне, Германи-
яға оралған соң К. «Степь и ее оби­
татели» деген атпен кітап шыга-
рыпты деседі. Бірақ, сол еңбекті
алдыруга қанша эрекеттенсе де
Мұқаң, неге екені белгісіз, одан еш
нэтиже шыгара алмапты» (213-214-
б.). Алаштың белгілі зиялыларымен
сұхбат құрып, қазақ мэдениеті мен
білім-білігіне қанық аталган неміс
галымы туралы тағы бір мәлімет
біз ¥ Қ К архивінен тапқан Ә.Бө-
кейханның А.Байтұрсынұлына
жазған хатында да көрініс тапқан.
Бұл мұра қайраткердің 1995 ж. С.А.
Жүсіп құрастырган «Таңдамалысы-
на» да енді (қараңыз: 397, 456-6.).
1925 ж. 23 маусымда Мәскеуден
жазылған Әлихан хатында мынан-
дай жолдар бар: «Профессор тамыз
бен қыркүйек айларында Ырғыз
бен Торғайға барып, сол жақтан
Қызылордага согатын боп уэде
беріп, Берлин қ.-на қайтып кетті.
Мен одан Қостанайдан бастауын
өтіндім. Ол бұған келісті. «Егер
осы өңірлерге барсаңыз, А. Байтұр-
сынұлын ұшырастыруға тиіссіз.
Бұл кісі сізге серік болады» дедім
мен тағы да. Енді сенің келісіміңді
біліп, оған хат жазып, хабарласып,
ақпарымды Мәскеудегі неміс өкіл-
239
дігіне кетпекшімін. Ол өзі біздің
қазақ өкілеттігіне соғып, анықтап
сұрап алатын шыгар. Тамыз аиын-
да қайда боласың? Мырзағалиевті
неміспен ұшырастыруға жіберер-
сің. Еуропа сүзектің микробын
элдеқашан тапқан. Лизажанның
профессоры дэріс үстінде айтатын
көрінеді: «Макс па (менің профес-
сорым), жоқ мен бе, бұл микроб-
ты тапқан сияқтымыз» деп. К. бұл
жөнінде ештеңе демеп еді. Бэлкім,
оның зерттеу нысанасы да сол
шыгар. Егер сен оған қосылсаң,
тіпті жақсы болар еді». Бұл хат-
та сөз болып отырған неміс галы­
мы мен Қ.Кемеңгерұлы, М.Әуезов
деректеріндегі неміс ғалымы бір
азамат екені анық. Бұдан мынан-
дай қорытынды шыгаруга болады:
1) Берлин университетінің про­
фессоры К.-дің Қазақстан сапарын
ұйымдастыруға Алаш көсемі Ә.Бө-
кейхан бірден-бір себепші болган;
2) профессор К.-дің Қазақстан сапа­
рын жай ғылыми-танымдық немесе
гылыми-практикалық сапар деу аз.
Мұның болашақ қазақ тәуелсіздігі-
не қатысты саяси астары да бар. Өй-
ткені, Ә.Бөкейхан хатында тұспал,
меңзеу анық байқалады. Сонымен
бірге ОГПУ-НКВД да ұйықтап жат-
пай, бұл хатты 1925 жылы-ақ қолға
түсірген; 3) қалай болғанда XX
ғ. дың 20 ж. қазақтың аса таны-
мал, беделді қайраткерлерімен жо-
лыгып, олардың ой-пікірін жазып
алған бүгінгі Қазақстан ғылымына
бейтаныс К. тұлғасы Қазақ-Герман
достастығының белгілі бір кезеңін
ғана көрсетпейді, жалпы Алаштың
Еуропаға терезе ашқан елеулі сәтін
240
аңғартады. 2012 ж. бізге К. еңбе-
гінің көшірмесін зерттеуші И. Тур­
сынов Германиядан тауып жеткізді.
Қазір ол еңбек қазақ тіліне ауда-
рылып, баспаға әзірленіп жатыр.
Расында, осы мұрада автор Ә.Бө-
кейханға ризашылығын білдіреді.
Күдерин Ж үмахан М аусым-
байүлы (1891, Семей обл. Аягөз қ.
- 1938) - Қазақтың алғашқы био­
лог ғалымдарының бірі. 1913-17 ж.
Қапал ауылшаруашылық мектебін
бітірген. Жетісу өңіріндегі Алаш
қозғалысының жергілікті жұмы-
старына қатысқан. 1920 ж. Қытай-
ға кеткен қазақтарды қайтару ко-
миссиясының жұмысына белсене
атсалысып, соның нәтижесінде 6
мың отбасы елге оралған. 1930 ж.
Орта Азия мемлекеттік институ-
тын бітірген. Оның «Қытайдағы
босқындар өмірі», «Қазақтардың
ата-тегі туралы материалдар», «Бо­
таника», «Қой мен оның жүні»,
«Өсімдіктану» тағы да басқа зерт-
теу еңбектері бар. 1930 ж. Алаш
қозғалысына қатысты деген айып-
пен тұтқындалып, атылды.
Күлеев Бернияз 1899 ж. Ресей
Орынбор обл. Борте ауд. да -
белгілі ақын. туған. Оның шығар-
машылық бағыты XX ғ. дың басын-
да М.Жұмабаев қалыптастырған
романтикалық поэзия дәстүрінде
болды. Ақын 1920-1923 ж. Қазан
қ.-нда тұрып, сол кездегі Қазақ
АССР Халық ағарту комиссариаты-
ның кітаптарды бастырушы өкілі
ретінде қызмет атқарды. Қазанда
жүргенде К. Абайдың, М.Жұмаба-
евтың тағы да басқа ақын-жазушы-
лардың кітаптарын шығаруда бел-
Алаш қозғалысы
сенділік танытты. Оның алғашқы
өлеңдері 1914 ж. бастап белгілі. Ли-
рикалық өлеңдері, лиро-эпикалық
поэмалары кейіпкердің ішкі әлемі-
не құрылып, оның эртүрлі қырла-
рын бейнелейді. Ақынның «Жердің
жүзі жаз еді» (1919), «Қайда екен?»
(1922), «Жорық» (1922) атты поэма­
лары бар. Бернияздың Алаш қозға-
лысына арналған «1917 ж.», «Ел ер-
леріне», «Алға» шығармаларында
осы қозғалысты туған халқының
тәуелсіздікке жеткізеріне сенім
білдіріп, азаттық идеясы ерекше
леппен жырланады. Поэмалары-
ның ішінде «Жорық» дастанының
жазылуына ұлт-азаттық қозғалысы
ықпал етті деуге болады. Бейне-
леу тәсілі жағынан романтикалық
шығарма болып табылатын «Жо-
рық» поэмасына айрықша үміттілік
тэн. К. II Ж алпықазақ сиезіне қа-
тысқан. Оның осындай ірі оқиғаға
куэ болуы - болашақтағы азамат-
тық ұстанымын, саяси көзқараста-
рын қалыптастырды. Ол өз кезегін-
де ақынның шығармашылық элемі-
не шешуші мэнде ықпал етті деуге
болады.
«К үнш ы ғы с баспасы» - XX ғ.
дың 20 ж. баспасөзде аты жиі ай-
тылатын баспа. Қазақша ресми аты
- «КСРО халықтары кіндік баспа-
сының қазақ-қырғыз бөлімі». Оның
тарихы 1922 ж. басталады. Осы ж.
автономиялық республикалар мен
обл. үшін кітаптар жэне мерзімді
басылымдар шығаратын КСРО
ОАК Шығыс баспасы негізінде
ашылған. 1924 ж. КСРО халықтары-
ның орталық баспасы ретінде қайта
құрылған. 50 тілде кітап, аударма
 Е^^ІІІлемов, Х>.Қ,амзабек.цлы 241
саяси әдебиет, 12 тілде газет-жур- Старосербск қ. - 1944) - жоғары
нал шығарған. Осы баспа саны аз білімді алғашқы қазақ дәрігер-
ұлттардың ең алғашқы әліпбиін лерінің бірі, Батыс Алаш-Орда
жасап, оқулықтарын жариялаған. қайраткері. Атасы - Нұралының
Халық арасында «Күншығыс бас- Орманынан туған, 1869-1870 ж.
пасы» деп айтылып кеткен. Осы Кіші жүз қазақтарының патшалық
мекемеде 1922-1927 ж. Алаш көсемі жаңа басқару жүйесіне қарсы кө-
Ә.Бөкейхан жұмыс істеген. 1922­ терілісін бастаған Күсепқали. Кө-
1928 ж. Н.Төреқұлов КСРО Орта- теріліс жеңіліс тапқаннан кейін К.
лық Атқару Комитеті жанындағы Ахметше, Шәңгерей, Сэлімгерей,
Орталық баспа басқармасының Әділгерей, Сахыпкерей, Жүсіп дей-
тін алты баласымен бірге Сібірдегі
Екатеринослав у.-не жер аударыл-
ды. Жүсіптің баласы Дәулетшаһ
Старосербск қ.-нда дүниеге келді.
1880 ж. тірі қалған ағаларымен бір-
ге елге - Жайық өңіріндегі Азына-
бай-Тайпақ атырабына, соның
ішінде атамекен Ақбақай жайла-
уына (қ. Қаратөбе ауд. Саралжын
а. маңында) оралды. К. болыстық
орыс-қазақ мектебін жэне Орынбор
гимназиясын тэмамдады. Импе-
раторлық Мәскеу университетінің
медицина факультетіне түсіп, оны
1900 ж. үздік бітірді. Кейбір дерек-
тер бойынша, айтылмыш универ-
ситеттің заң факультетінде қатар
төрағасы жэне қазақ секциясының оқып, екі дипломды бірге алған.
басшысы қызметін атқарған. Осы Сол ж. Орал обл. қарасты Ілбішін у.
баспадан «Темірқазық» журналын 2 медициналық-ауылдық учаскеге
шығарған. Бұл баспада келісімшарт учаскелік дәрігер болып бекітілді,
негізінде 1923 ж. Түркістан респу- Қарағаш, Өлеңті, Жымпиты, Со-
бликасынан Әдебиет институтына налы, Қалдығайты болыстарына
оқуға арнайы жолдамамен келген дәрігерлік қызмет көрсетті. 1903 ж.
М.Жұмабаев та жұмыс істеген. 20 бастап Орал обл. Гурьев у. қарасты
ж. ұлт фольклорының үлгілері, та- 2 учаскенің Есбол, Қарабау, Кер-
нымдық кітаптар, аудармалар сын- мақас, Тайсойған жэне Қызылқоға
ды құнды дүниелер аталған баспа­ болыстарына қызмет көрсететін
дан шыққан. дәрігері, эрі осы учаскеде кре­
К үсепқалиев Дәулетше (Дәу- стьянский начальник, Кермақас бір
летшаһ) (1870, Екатеринослав у. кластық орыс-қазақ училищесінің
242
қамқоршы попечитель Көрнекті
қазақ ақыны Шәңгерейдің ағасы М.
Бөкеевтің қызы Айшаға үйленді.
1912 ж. бастап Жымпиты земство-
лык ауруханасының меңгерушісі,
онымен бір мезгілде крестьянский
начальник. Обл.-тық земство жиы-
нының қаржысын пайдалана оты-
рып, ауруханада жүйке сырқатына
шалдыққандарды емдейтін бөлім-
ше, перзентхана ашуға ұйтқы бол-
ды. Саратовтық эпидемиолог дәрі-
гер Г.И.Кольцовпен бірге қазақ да-
ласындағы обаға қарсы күресетін
алгашқы лаборатория ұйымдасты-
рды, жұқпалы ауруларға қарсы егу
жұмыстарын жүргізді. 1914 ж. Са­
мар қ.-нда өткен обаға қарсы күрес
сиезіне қатысып, жан-жақты баян-
дама жасады. Бұл уақиғаға М.Ду-
латов «Қазақ» газетінде (1914, №55,
57) мақала арнады. К. сондай-ақ
«Қазақ» газетіне қалам қызметімен
қолдау көрсеткендердің бірі. Осы
еңбегі үшін газет басқармасы 1914
ж. 45 нөмірінде оған басқа аза-
маттарға қосып алғыс айтты. К.
1915-1916 ж. Жайық өңірінде сау-
да-кәсіпкерлік істің өркендеуіне
үлес қосты. Мал тұқымын асыл-
дандырумен айналысты, бір өркеш-
ті бактрия түйелері мен жергілікті
түқым арасынан төзімді де өнімді
жаңа нар тұқымын шығарды, шағын
несиемен жұмыс істейтін шару-
ашылықтар, несие беретін ұйымдар
құру ісіне үйтқы болды. Х.Тоқбер-
линовпен бірлесіп «Қазақ» газетін-
де (1916, №210) уақ қарыз ұйымда-
рына қатысуға шақырған «Қазақ
халқына» атты мақала жариялады.
Ақпан революциясынан кейін іле
Алаш қозғалысы
шала әлеумет жұмысына арала-
сты. 1917 ж. 10 наурызда Жайық
сырты қазақтары өкілдерінің жи-
налысында Ғ.Әлібековтің төраға-
лығымен қүрылған Жайық сырты
бөлігі обл. -тық комитетіне мүше
болып сайланды жэне айтылмыш
комитеттен Орал обл.-тық азамат-
тық комитетіне Ғ.Әлібеков, Б.Қа-
ратаевпен бірге өкіл болып кірді.
Сол ж. сәуірде өткен I Қазақ Орал
обл.-тық сиезінде Орал обл.-тық
қазақ комитетінің мүшесі болып
сайланды. 1917 ж. желтоқсандағы II
Жалпықазақ сиезінің делегаты, си-
езд хатшысы. Алаш автономиясын
дереу жариялауды жақтап дауыс
берді. 1918 ж. қаңтарда өткен зем­
ство мекемелерін сайлаушылардың
(гласныйлар) обл.-тық мәжілісін-
де Г.Попов, К.Жэленов, Ы.Топаев,
Қ.Ғалиев, Ы.Шұғыловпен бірге
Жайық сырты обл.-тық управасы-
ның мүшесі болып сайланды. Ай­
тылмыш управа төрағасы Х.До-
смұхамедовпен пікірлес, идеялас
болды. Сол ж. сәуірдің аяқ шенінде
Г.Попов, К.Жэленов, Ы.Топаевпен
бірге барбастауда Орал Войско
үкіметімен арадағы эскери-саяси
одақтық келісімшартқа обл.-тық
управа атынан қол қойды. Мамы-
рда Ж ымпитыда өткен ІҮ Қазақ
Орал обл.-тық сиезінің делегаты,
сиезд төрағасының орынбасары.
1918-1919 ж. Ж.Мергенов, Ж.Досмұ-
хамедовпен бірге Ойыл уәлаятын-
дағы Алаш-Орда үкіметі кеңесінің
мүшесі болды. 1918 ж. желтоқсан-
дағы Жымпиты Алаш гарнизоны-
ның бас көтеруінен кейін Х.Досмұ-
хамедов, капитан Волковпен бірге
 SiffiliueiMoe, Т> .Қ,ам за б е щ л ы
Орал Войско үкіметіне мән-жайды
баяндап, көмек алып келу үшін жі-
берілген делегация құрамына кірді.
Батыс Алаш-Орда таратылған соң
оның жауапты қызметкерлері қа-
тарында Орынборға әкетілді. 1920,
наурыз - 1920, шілде аралыгында
Қазэсревкомның денсаулық сақтау
бөлімі санитарлық-эпидемиоло-
гиялық қосалқы бөлімінің меңге-
рушісі. Өз өтінішімен жэне Орал
губревкомының төрағасы, күйеу
баласы Е.Қасаболатовтың (К.-тың
қызы Жамалға үйленген) сұрауы-
на орай 1920 ж. шілдеде Жымпи-
ты уездік ауруханасына меңге-
руші етіп жіберілді. Е.Қасаболатов
Орынборға ауысқаннан кейін, 1921
ж. Тайпақ дәрігерлік учаскесіне
меңгеруші етіп жіберілді. Осында
жүріп Жымпиты у. бойынша ме-
дициналық-санитарлық көмек ісін
жолға қоюдың жан-жақты жоспа-
рын жасап, 1921 ж. Орал губрев-
комы мен денсаулық сақтау бөлімі
төралқасының мэжілісінде баян-
дады. Сол ж. мамырда Орынборда
өткен I Бүкілқазақ медицина қы-
зметкерлері кеңесінде «Орал гу-
берниясына қарасты Жымпиты
243
у.-нің географиялық, этнографи-
ялық, тұрмыстық жағдайы жэне
медициналық-санитарлық ахуалы»
атты тақырыпта толымды да терец
мазмұнды баяндама жасады. Сол ж.
денсаулық жағдайына байланысты
өз өтінішімен қызметтен босанып,
атамекен Азынабай-Тайпақ жерінде
шаруамен айналысты. 1928 ж. күз-
де «жартылай феодал» эрі бұрынғы
Алашорда қайраткері деген екі ка-
тегориямен тэркіленіп, Орал окру-
гінің 113 байы қатарында Жетісу
округіне жер аударылды. 1929-1934
ж. аралығында Алматыда, респу-
бликалық венерологиялық диспан-
серде дэрігер (осы диспансерде інісі
Сүлейменнен туған Әминаға үй-
ленген А. Мэметов меңгеруші бол-
ды), эрі Алматы зооветеринарлық
институтында оқытушы. 1934-1940
ж. аралыгында Алматы обл -ның
Қаскелең ауд.-дық ауруханасының,
Оңтүстік Қазақстан обл.-ның Келес
ауд.-дық ауруханасының, Семей
обл.-ның Абай ауд.-дық аурухана-
сының бас дәрігері. 1944 ж. соңғы
қызмет еткен жерінде қайтыс бол-
ды.
244
38Ш " Қ
Қабылдинов Зиябек Ермұ-
ханүлы (13.12.1965 ж. Ресейде Омбы
обл. Тәбіршән (Таврическое) ауд. Бай-
далин а., (Байтұяқ) - тарих ғылымда-
рының докторы, профессор, Л.Н.Гу-
милев атындағы Еуразия ұлттық уни­
верситет! «Еуразия» ғылыми-зерттеу
орталығының директоры. 1984-1986
ж. КСРО ӘК қатарында қызмет ет-
кен. 1991 ж. «Тарих» мамандығы
бойынша Омбы мемлекеттік универ-
ситетін, 2000 ж. «Юриспруденция»
мамандығы бойынша КИПМО-ны
тэмамдаған. 1991-1994 ж. «Қазақтілі»
қоғамының Омбы бөлімінде жұмыс
жасаған. 1994-1996 ж. «Қайнар» уни-
верситетінің Павлодар филиалын-
да оқытушылық қызметті атқарған.
1996-2003 ж. ҚР Ішкі Істер Министр-
лігі Павлодар заң колледжінде түрлі
деңгейдегі қызметтерде (аға оқы-
тушы, күндізгі оқыту факультетінің
бастығы, оқу ісі бойынша колледж
бастығының орынбасары жэне т.б.)
болған. 2003 ж. қазан айынан бастап
С.Торайғыров атындағы ПМУ Қа-
зақстан тарихы кафедрасының мең-
герушісі қызметін атқарған. 2004 ж.
наурыз айынан бастап Л.Н.Гумилев
атындағы Еуразия ұлттық универ-
ситетінде тарих кафедрасының мең-
герушісі, ректор кеңесшісі, тэрбие
ісі жөніндегі проректор, элеумет-
тік ғылымдар факультетінің дека­
ны, экімшілік-шаруашылық жұмыс
бойынша проректор қызметтерін
атқарған. 2011 ж. бастап «Еуразия»
ГЗҒО директоры қызметіне тағай-
Алаш қозғалысы
ындалған. Тарихшылардың ¥лттық
конгресінің ғалым хатшысы. Ресей
империясы территориясындағы ка­
зак диаспорасы мен ирредентасының
қалыптасу мэселелері бойынша 1997
ж. кандидаттық, ал, 2003 докторлык
диссертациясын қорғаған. 350-ден
аса ғылыми жэне ғылыми-танымдық
мақалалардың, үш монографияның
жэне бірнеше оқу құралдарының
(«Ақмола обл. Омбы у.-нің қазақта-
ры», «Қазақстандағы діндер: тарихы
мен қазіргі жағдайы», «Астана та­
рихы», «Қазақстан халқы: тарихы
мен қазіргі жағдайы», «Жастарды
патриоттық тәрбиелеу», «Олар қазақ
жерін мэңгілікке даңқты етті», Қа-
зақстан тарихы бойынша терминоло-
гиялық сөздік авторы. 2008, 2012 ж.
оның авторлығымен еліміздің жалпы
білім беретін мектептеріне арналған
оқулықтар, ҚР БҒМ мақұлдаған 8 сы-
ныпқа арналған «Қазақстан тарихы»
жэне хрестоматиясы жарық көрді.
2004-2012 ж. 30 дан аса отандық жэне
шетелдік ғылыми жэне әлеуметтік
мэнді жобаларды жүзеге асыруға қа-
тысты эрі жетекшілік етті. Алаш қай-
раткері С. Асылбек туралы ғылыми
материалдар жинағын құрастырды.
Темірболат Телжанов, Смағұл Сәду-
ақасұлы, Әміре Исин сынды алаш
оқығандары жайында ғылыми еңбек-
тер жариялады. XX ғасыр басындағы
қоғамдық-саяси ахуал туралы мате-
риалдардың авторы.
Қадырбаев Сейдәзім Қүлмағам-
бетүлы (1885, қазіргі Қостанай обл.
Жангелдин ауд. - 1938, Ресей Фе-
дерациясы, Воронеж) - Алаш қай-
раткері. Торғайдағы орыс-қазақ
мектебін бітірген. 1913-1918 ж. ара-
 & ? J ilL u e u io e , Т ).Қ ,а м .з а б е к ц л ы
лығында Орынборда сот кеңселерін-
де қызметкер. 1918 ж. Алашорданың
Торғайдағы әскери бөлімінің мүшесі
болып қабылданады. 1919 ж. А. Има-
нов өліміне себеп
болған Торғайдағы
кикілжіңдерге бай-
ланысты айыптала-
ды. Тағылған айып
дәлелденбегендік-
тен көп кешікпей
босатылады. Ала-
шорда таратылып, кеңес билігі та-
рапынан кеңшілікке ие болғандар-
дың қатарында 1920 ж. Қазақ АКСР
Әділет халық комиссариатының заң
шығару бөліміне жұмысқа алына-
ды. 1929 ж. дейін осы мекемеде жа-
уапты қызметтер атқарады. 1929 ж.
Алашордаға қатысқаны үшін айып-
талып, тұтқынға алынады. Аса ауыр
айып тағылып, 1930 ж. Воронежге
жер аударылады. Кейін босатылады.
1937 ж. қайта ұсталып, ату жазасына
кесіледі.
Қажымүқан Мүңайтпасүлы
(1883 ж. (бұрынғы деректерде 1871
ж. деп жазылып келеді) - Ақмола
обл. Қараөткел а. - 12 тамыз 1948
ж., Оңтүстік Қа-
зақстан обл. Темір-
лан а.) - фран-
^ цузша жэне еркін
күрестерден көп-
1 теген халықаралық
И чемпионаттардың
I бірнеше дүркін
жеңімпазы; әлемдік спорт аренасына
шығып, шет елдердегі жарыстарда
атақ-даңққа бөленген тұңғыш қазақ.
Тегеран мен Кабулда, Мекке мен Ме-
динеде өткен жарыстарда бірқатар
245
жеңістерге жетті. 1913 ж. Троицк қ.-
нда, 1914 ж. Парижде элем чемпионы
атағын жеңіп алды. Сол ж. Уфа қ.-
ндағы ірі жарыста жеңімпаз болды.
Ол Санк-Петербург, Мәскеу, Киев,
Варшава, Будапешт, Берлин, Пра­
га, Лондон қ.-ларында онер корсе-
теді. Алаш қайраткерлері А.Байтұр-
сынұлы, М.Дулатов жэне Семей об-
л.-тьщ Алаш комитеті мүшелерімен
пікірлес болган.
«Қазақ. Алаш. Сарыарқа» -
мазмұндалган библиографиялық
көрсеткіш. 1993 ж. «Ғылым» баспа-
сынан жарық көрген, көлемі 10,5 б.т.
Алғы сөзін жазған жэне құрасты-
рған Ү.Субханбердина. Кітапта Алаш
қозғалысы тұсында жарық көрген
«Қазақ», «Алаш», «Сарыарқа» газет-
терінде жарияланған материалдар-
дың мазмұндалған тақырыптық көр-
сеткіші берілген.
«Қазақ әдебиетінің қазіргі дәу ірі»
«Шолпан» журналының 1922-1923
ж. сандарында жарияланған М.Әу-
езовтің мақаласы. Еңбекте қазақ
әдебиетінің тарихына шолу жасай
келе автор XX ғ. Басындағы әдеби
үдеріске тоқталады. Оны «Абайдан
кейінгі дэуір» деп бұл кезеңдегі қазақ
әдебиетін «Қазақ» газетінің бағы-
тымен жүрген ұлтшылдық дэуір деп
атаған. Мақалада әдеби дамудың си-
патымен бірге саяси жэне қоғамдық
ерекшеліктер де сараланған.
Қазақ большевиктерінің ісін қа-
райтын арнайы қазақ соты жэне
тергеу комиссиясы мен сот жэне ко­
миссия мүшелерін тағайындау ту-
ралы қаулы - Алашорда үкіметінің
1918 ж. 11-24 маусымында шыққан
қаулысы. Қаулыда сот жэне тергеу

комиссияларын белгілеу туралы ай-
тылған. Қаулыға Алашорда төрағасы
Ә.Бөкейхан, мүшелері М.Тынышба-
ев, Х.Ғаббасов қол қойған.
Қазақ білімпаздарының тұңғыш
сиезі - Қазақстан Халық ағарту ко-
миссариатының ұйымдастыруымен
1924 ж. 12-17 маусым аралығында
Орынборда өткен ғылыми жиын.
Сиез мына мэселелерді қарастыруды
жоспарлаған: “1. Қазақ емлесін бірөң-
кейлеу. 2. Қаріп жағдайын қарасты-
ру. 3. Халық эдебиетінің халін һэм
оқылатын пәндерді жоспарлау. 4. Оқу
һэм білім кітаптарын көбейту шара-
сын қарастыру. 5. Қазақ пэн сөздері
бір болу мәселесі” Сиез Орынборда
ағарту қызметкерлері ұйымының үй-
інде өтеді. Оны Халық ағарту комис­
сары Н. Зәлиұлы ашып, комиссар-
дың орынбасары М. Жолдыбайұлы
уәкілдерді топқа келген кісілермен
таныстырады. Олар: Мэскеудегі Күн-
шығыс баспасөз тарататын кіндік
үйымнан - Ә. Бөкейханұлы мен Н.
Төреқұлұлы, Бұхарадағы қазақтар
атынан - М. Наурызбайұлы, Түр-
кістаннан - X. Досмұхамедұлы мен
И. Арабайұлы, Қазақстанның ай-
мақтық партия комитетінен - А.Кен-
жеұлы, Жалпыресейлік кэсіпшілер
кеңестер ұйымының қазақ аймағы
Алаш қозғалысы
бөлімінен - М.Саматұлы, Орынбор-
дағы казак институтынан (КИНО)
М.Мырзаұлы, Қазақстан халық
ағарту комиссариатынан - А.Байтүр-
сынұлы, Е.Омарұлы, Н.Ералыұлы,
Н.Зәлиұлы, М.Жолдыбайұлы, Қо-
станай гүбернелік оқу бөлімінен - Е.
Алдоңғарұлы, Семей гүбернелік оқу
бөлімінен - М. Тұрғанбаев, Орал гү-
бернелік оқу бөлімінен - Н.Шағиұлы,
Бөкей гүбернелік оқу бөлімінен -
Р.Ағыбайұлы, Қазақ аймағын зерт-
теп, ғылым жиятын қауымнан - М.
Дулатов, Орынбордағы газет-жур-
нал басқармаларынан - Р.Сүгірұлы.
Аталған жиын қазақ тілі мен әдеби-
етінің ғылыми жүйесі, әсіресе әліп-
би, орфография, терминология, оқы-
ту эдістемесі, ономастика т.б. салалар
бойынша маңызды қаулылар қабыл-
дайды.
«Қазақ» газеті - 1913-1918 ж.
Орынбор қ.-нда жарияланып тұрған
қоғамдық-саяси жэне әдеби-мәде-
ни басылым (№1 1913 ж. 2 ақпанда
шыққан). 1915 ж. дейін аптасына бір
рет, одан кейін екі рет шыққан. Ба-
стырушысы - «Азамат» серіктігі. Га­
зетке қаржылай көмектескендердің
көшбасында Мүстафа Оразайүлы
бар. Жалпы 265 нөмірі жарық көр-
ген. Газет рәміздік-бейне ретінде киіз
үйді ұсынды. Бүл - қазақ ұлты деген
ұғымды берді. Оның түндігі баты-
стан ашылып, есігіне «Қазақ» деп
жазылды. Мұны түсіндірген ұлт зи-
ялылары «казақ ішіне Еуропа ғылым-
өнері таралсын, «Қазак» газеті казак
жұртына әрі мәдениет есігі, әрі сырт
жұрт жағынан күзетшісі болсын»
деп жазды. «Қазақ» газетін шыға-
руды үйымдастырушы, редакторы -

А.Байтұрсынұлы, оның өкілетті өкілі
М.Дулатұлы болды. 1918 ж. газетті
Ж.Жәнібекұлы басқарды. Басылымда
А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейхан, М.Ду-
латұлы, М.Шоқай, М.Тынышбайұлы,
Ш.Құдайбердіұлы, Ғ.Қараш, Р.Мәр-
секов, Ж.Тілеулин, Ғ.Мұсағалиев,
М.Жұмабаев, Х.Болғанбаев, Х.Ғабба-
сов, Ж.Ақпаев, Ж.Сейдалин, С.Торай-
ғыров, А.Мәметов, С.Дөнентайұлы,
Х.Досмұхамедұлы т.б. авторлардың
мақалалары жарияланып тұрды. XX
ғ. басында аталған газет оқығандар-
дың, діндарлардың, шәкірттердің,
қарапайым сауаты бар адамдардың,
тұтастай жалпы ұлттың ықыласпен
оқитын басылымына айналды. Бұ-
дан кейін пайда болған барша елшіл
газет-журналдар осы «Қазақтың»
шекпенінен шықты.
Қ азақ жастарының сиезі -1917 ж.
қазан айында Омбы қ.-нда өткізілген
сиез. Сиезде Ақмола обл. жастарын
______________________________ 247
«Бірлік» ұйымына біріктіру мәселесі
қаралды. Аталған қоғамның кеңесі
ай сайын Омбы қ.-нда өтетін болды.
Кеңес құрамына Омбының оқу орын-
дарынан, қаладан тыс ұйымдардан
мүшелер енетін болды.
Қазақ жастарының үйымдары
- 1917 ж. Ақпан төңкерісінен кей-
ін Қазақстанның қалалары мен елді
мекендерінде құрылған қазақ жаста-
рының ұйымдары. Қазақ жастары,
интеллигенциясы, ауыл мұғалімдері
өкілдерінің бұл ұйымдары, негізі-
нен, 1917 ж. көктем жэне жаз айла-
рында құрылды. Олар «Демократи-
ялық оқушы жастар Кеңесі» (Омбы),
«Жас қазақ» (Ақмола), «Жас жүрек»
(Спасск), «Қазақ жастарының рево-
люциялық одағы» (Мерке), «Жанар»
(Семей), «Талап» (Петропавл), «Бір-
лік» (Омбы) т.б. ұйымдар болды. Бұл
ұйымдардың көпшілігі өздерінің ал-
дына халық арасына газет-журнал-
дан тарату, халықтың сауатын ашуға
көмектесу, әйел теңдігі үшін үгіт жүр-
гізу міндеттерін қойды. Болыпевик-
тердің басшылығымен жұмыс істе-
ген кейбір үйымдар («Қазақ жастары-
ның революциялық одағы», «Жас ка­
зак», «Демократиялық оқушы жастар
Кеңесі») ағартушылық мақсаттар-
мен қатар, үстем таптарға, Уақытша
үкіметке қарсы күрес жүргізу сияқты
мэселелерді көтерді. 1917 ж. жазында
Ақмолада С.Сейфуллин, Б.Серікба-
евтардың басшылығымен құрылған
«Жас қазақ» ұйымы «Тіршілік» га-
зетін шығарып тұрды. Алғашқы
кезде «Жас қазақтың» 40-қа жуық
мүшесі болды. Оның жұмысына
Ж.Нұркин, Б.Әділов, Р.Дүйсенбаев,
Н. Бекмұхамедов т.б. қатысты. «Қа-
248
зақ жастары революциялық одағы-
ның» құрамында небәрі 30-ға жуық
мүшесі болды. (Қ.Сарымолдаев,
Ы.Әсімов, Т.Тоқбаев, С. Абланов, Ж.
Мыңбаев, т.б.). Ал «Жанар», «Талап»,
«Бірлік» ұйымдары негізінен ұлттык
бағдарламаларды ұсынып, Алашорда
үкіметімен тығыз байланыста жұмыс
атқарды.
Қазақ жәдитшілдігі - Ресей им-
периясы ішіндегі жэдитшілдіктің қа-
наттас бөлігі. XIX ғ. дың соңында
Ресей-қазақ қарым-қатынасы емес,
бодандықтың отаршылдыққа қар-
сы құбылысы өмір жүзіне шығарған
дара ағартушылардың орнын идея-
лас ағартушылардың шоғыры алма-
стыруы қажет болатын. Себебі ыз-
барлы жүйеге қарсы жеке-дара емес,
бірігіп қарсы тұрудың алғышарттары
жасалған-ды. Сауаты бар он адамның
орысша оқыған біреуі тарихтан сабақ
алып, тоғызбен мәмілеге келіп жұ-
мыс істейтін жолды іздестірді. Ресей
империясындағы шет аймақтардың
жағдайы ұқсас болғандықтан, мұсыл-
ман халықтарының барлығы дерлік
бұл жолды сарпыла іздеуде еді. Осы
халықтардың ішінде жолсыздан жол
тапқан - Қазан жэне Қырым татарла-
ры болды. Табылған жол жәдитшіл-
дік тұжырымдамасы еді. Ресейдегі
батысшыл жэне шығысшыл оқыған-
дарды мәмілеге келтіре алған осы
жәдитшілдік қазақтың негізгі ағар-
тушылығының - Алаш құбылысы-
ның іргетасын қалады. Жәдитшілдік
ұғымының қазақ нұсқасы екі асудан
тұрады деп есептейміз. Бірінші асу -
1890-1911 ж. - үйрену, тәжірибе жи-
нау шағы. Екінші асу - 1911-1920 ж.
- жәдитшілдік кең өріс алып, Алаш
Алаш қозғалысы
қозғалысына ұласу шағы. Біздің ұғы-
мымызша, жәдитшілдік - Ресей им-
периясының мұсылман аймақтарына
ортақ, дәстүр мен жаңашылдықтың
синтезді құбылысы. Оны қарапайым
тілге аударсақ, “жаңару” “елдікті
сақтау үшін жаңа бағыт ұстау” деген-
ге саяр еді. Ресей империясының мұ-
сылман халықтары тарихында негізі
ортақ жәдитшілдік қозғалысының
дамуы біртекті емес. XX ғ. дың 10 ж.
ол Қазақстанда - алаш, Әзірбайжанда
- мусават, Қырымда - милли-фирк,
Татарстанда - иттифак әл-муслимин
қозғалыстарына ұласса, Бұхара, Хиу-
ада мазмұны бастапқыдан біраз өз-
герсе де “жадидизм” атауымен дами
берді. XX ғ. басында алаш жұртын,
оның көзі ашық азаматтарын 1907
ж. маусым айындағы ұлт құқының
аяққа тапталуы (сайлау құқынан ай-
ырған патшаның 3 маусым жарлығы)
оятты. Алты миллион халықтан бір-
де-бір депутат сайланбады деген
сөз - осыншама адамның мұңын
мұңдап, жоғын жоқтайтын, олардың
зэрулігін, мұқтажын ресми өкіметке
жеткізетін ешбір жанның болмағаны
деген сөз. Дүниежүзі жақсылыққа,
теңдікке ұмтылып отырғанда, Ре­
сей империясының оспадар әрекетін
ақтау мүмкін емес еді. Сонымен XX
ғ. басындағы қазақ қауымының хал-
ахуалы ел тұтқасы іспеттес зиялы-
лардың бетін күрескерлікке бұрды.
Бұл шақта халықтың рухани сұра-
нымын қанағаттандырып жатқан
жәдитшілдік алаш баласына біраз
нәрсені үйретті. Әсіресе, оның Батыс
пен Шығыс тәжірибесі мысалында
үлттық ояну мен жетілуді түсіндір-
ген ізденісі қазақ сынды қаймана бо-
 S^jiliueiuoS, Х ).К ,ам .забекцлы 249
лып қалған милләтке төтеннен олжа интеллигенциясына күн тэртібін-
салды. ¥лт көшбасшысы Ә.Бөкейхан де тұрған өзекті мэселелерді жалпы
бір еңбегінде: «¥лт ұйысты. “Алаш” ұлттық деңгейде жинақтап, белгілі
деген ұранға тік тұрып, бауырына бір тұжырымдарға келіп, бүкілре-
көмекке келді» деп алыстағы елдік сейлік Құрылтай жиналысына, келе
бірліктің негізін нақтылап айтты. жатқан түбегейлі өзгерістерге да-
«Озғандарға жету керек, жеткендер- ярлық жасау керек еді. Мұндай жұ-
ден озу керек» деп, алдына нақты мысты іске асырудың тиімді құралы
мақсат қойып жарыққа шыққан түрлі деңгейде жиналыстар, сиездер
алғашқы газет-журналдар ұлтты өткізу болатын. «Қазақ» газеті өзінің
Алаш ұранына топтастырып, да- 1917 жылғы 9 наурыздағы санында
мытуды ойлады. Ағартушылықтың жол қатынасының ауырлығы мен
жан-жақты болуын жақтады. “Мил- уақыттың тығыздығына байланысты
лэттің” қазаққа түсінікті “жұрт” тез арада жалпы қазақ сиезін шақыру
“ұлт”, “алаш” нұсқаларын актив қол- мүмкін еместігін айтып, «әуелі, қазір-
данысқа түсірді. Түрік ұлыстарының гі болған өзгерістердің мақсат, мағы-
көзсіз біртұтастануын емес, жеке-да- насын түсіну үшін, екінші, учреди­
ра мықты болып, ортақ мүдде бойын- тельное собраниеге лайық адамдар»
ша бірігуін қолдады. белгілеу мақсатында алдымен облы-
Қ азақ комитеттері - Ақпан төң- стық немесе облысаралық сиездер өт-
керісінен кейін облыстарда жэне кей- кізуді ұсынып, оған болыс басына ең
бір уездерде құрылған комитеттер. аз болғанда екі адамнан өкіл жіберу
Бұл комитеттер қалыптасқан кезең- керектігін білдіреді. Жаңа құрылған
дегі даму нәтижесі, оның өзінің түпкі, Қазақ комитеттері наурыз айынан
негізгі мақсаты - мемлекеттік еркін- бастап-ақ ол сиездерді өткізуге дай-
дікке ұмтылысының табиғи көрінісі, ындық жасай бастайды. 1917 ж. көк-
ұлттық мемлекет болуға жасаған темінде құрылған облыстық коми­
алғашқы қадамы-тын. 1917 ж. 11 на- теттер қалыптасқан кезеңнің саяси
урызында облыстық Қазақ комитет- жэне әлеуметтік мәселелерін шешу
тері Семейде (төрағасы Р.Мэрсеков) үшін екінші, үшінші кейбір жерлер-
жэне Омбыда (төрағасы Е.Итбаев), ал де тіпті төртінші облыстық сиездерді
осы айдың соңына қарай Алматыда өткізді. Сонымен бірге, Қ.к. шілде
(төрағасы И. Жайнақов) жұмыс жасай айындағы Бірінші жалпықазақ жэне
бастайды. Наурыз айының ортасына желтоқсан айындағы Екінші жал-
қарай Торғай облыстық Азаматтық пықазақ сиездерін өткізуде маңызды
комитеті құрылып, оның құрамы- рөл атқарды. Қ.к.-нің белсенді жұ-
на енгендердің арасында А.Байтұр- мысы Бүкілресейлік құрылтай жи­
сынұлы, Н.Бегімбетов, С.Кэдірбаев налысына депутаттар ұсыну кезінде
жэне М.Тұнғашиндер болды. Жаңа ерекше байқалды. Бұл кезде олардың
қалыптасқан саяси жағдайда қазақ көпшілігі Алаш комитеттері деп ата-
қоғамының бастаушы саяси купи­ ла бастады.
не айналған қазақ демократиялық
250 Алаш қозгалысы
Қазақ конституциялық-демо- налдарда білімді насихаттайтын ма-
кратиялық партиясы - 1905 ж. териалдар жазу, есептерді тыңдап,
желтоқсан айында Орал қ.-нда өт- саралап, сараптама жүргізу, оқу-әді-
кен сиезде құрылған. Оны ұйымда- стемелік нұсқаулықтар, талдау мате-
стырушылар қатарында Б.Қаратаев, риалдарын даярлау. Мысалы, 1920 ж.
Ғ.Бердиев, М.Бақыткереев т.б. қазақ 21 тамызда Түркістан автономиялық
зиялылары болды. Осы сиезде «Ка­ республикасы Халық ағарту комис­
зак конституциялық-демократиялық сариаты жанынан өлкенің рухани
партиясының» бағдарламасы жэне мәдениетін дамыту жэне елді жаппай
жарғысы қабылданды. Бұл құжат- ағартудың жүйесін сапаландыру мақ-
тар татар тіліндегі «Әл-ғаср-ул-жә- сатында Білім комиссиясы құрылды.
дид» газетінде жарияланған. Мәтін 1921 ж. қазан айында комиссияның
соңында «Қазақ конституциялық-де- төрағасы болып Х.Досмұхамедұлы
мократиялық партиясының» мүше- тағайындалды. Оның құрамына
лері мыналар: С.Қаратаев, Ғ.Берди- М.Тынышбайұлы, М.Жұмабаев, Ж.
ев, М.Бақытгереев, И.Тоқбердиев, Досмұхамедұлы, Н.Төреқұлұлы си-
Х.Досмұхамедұлы, Н.Ипмағамбетов, яқты көрнекті қайраткерлер мен қа-
М.Мұқанов, Ғ.Рақымбердиев, Ізбаса- ламгерлер енді.
ров, Ү.Дүйсембин» делінген. Бағдар- Қазақ педагогика университеті
лама мынадай бөлімдерден тұрады: (КазПедВуз) - Ташкенттегі Халық
азаматтардың негізгі еркіндіктері, ағарту институты негізінде 1926 ж. 29
патшалықтың қалпы, халықтың өзін- қазанда ашылған қазақтың тұңғыш
өзі билеуі, сот, дін, жер, алым-салық, университеті, бүгінгі Абай атын-
жұмысшылар, мектептер, партия жұ- дағы иииииҚазақ ұлттық педагогика
мысы. Бұл құжат - мерзімі жағынан университетінің іргетас оқу орны.
Қазақстандағы партиялар тарихын- Мұның да тарихы әріден бастала-
дағы ең алғашқы бағдарлама. Соған ды. 1918 ж. 20 қазанда Түркістан Ха-
қарап, оны ұлт-азаттық қозғалыстың лыққа білім беру кеңесі Мұсылман
алғашқы кезеңіндегі маңызды оқиға комитетінің 7-15 қазандағы «Орыс
деп қабылдауға болады. педагогика училищесі жанынан ка­
Қазақ-қырғыз білім комисси- зак педагогика бөлімін ашу туралы»
ясы - 20-ж. Халық ағарту комисса­ қаулысын бекітеді. 1919 ж. 1 шілде-
риаты жанынан құрылған комиссия. де педучилищенің қазақ бөлімі жеке
Қазаққа қатысты мұндай комиссия Қазақ педагогика училищесі болып
Түркістан автономиялық республи- бөлініп шығады. 1920 ж. 1 қазаннан
касында да (Ташкент), Қазақстан бұл оқу орны Өлкелік Қазақ халық
автономиялық республикасында да ағарту институты болып қайта куры-
(Орынбор) құрылған. Мақсаты - ха- лады. Бұл білім шаңырағында эр
лық ағарту саласын жүйелеу, ма- кездері М.Тынышбайұлы, Х.Досмұ-
мандар тарту, оқулықтар мен оқу хамедұлы, С.Қожанүлы, И.Тоқты-
қүралдарын шығару (жазу, аудару), байұлы, М.Жүмабаев, К.Жаленүлы,
түрлі ұйымдармен келісу, газет-жур- Х.Болғанбай, Қ.Қожықұлы, Ф.Қүл-
 £ ^ Щ іи е ш о в , Т > .Қ ,а м .за б е щ л ы
тасов, Е.Табынбайұлы, С.Өтегенұлы,
А.Байтұрсынұлы, Ж.Аймауытұлы,
Д.Әділұлы, Д.Сэрсенов т.б. сабақ бе-
реді. 1926 ж. 29 қазанда университет
ретінде ашылғанда Қазақстан Халық
ағарту комиссары С.Сәдуақасұлы
келіп, ұлт оқығандары, интеллиген­
ция туралы тарихи-танымдық ба­
ян дама жасайды. «Казинпрос» пен
«Казпедвузды» эр кездері С.Айұ-
зынұлы, Д.Сәрсенұлы, Т.Жүргенұлы,
С.Сэдуақасұлы басқарды.
Қ азақ публицистикасы - Алаш
қозғалысы кезеңінде туған ұлттық
баспасөз ақпарат құралдары. А.Бай-
тұрсынұлының ұйымдастыруымен
жэне редакторлық етуімен 1913 ж.
Орынборда «Қазақ» газеті жарыққа
шықты. Ол 1918 ж. кеңес үкіметі ке-
зеңіне дейін шығып тұрды. «Қазақ»
газеті Алаш қозгалысының басты
басылымы болды. Мұнда қозғалыс
көсемдері Ә.Бөкейханның, А.Бай-
тұрсынұлының, Ғ.Қараштың, М.Ду-
латовтың, М.Шоқайдың, Х.Досмұ-
хамедұлының, Х.Ғаббасовтың жэне
тағы басқалардың еңбектері жарық
көрді. Сондай-ақ, газетте жалпықа-
зақ сиезін ашу мэселесі, осы жал-
пықазақ сиездері, обл.-тық, уездік
сиездер жөнінде жэне жергілікті ка­
зак комитеттері жөнінде көптеген ма-
териалдар шықты. 1917 ж. Семей қ.-т
нда «Сарыарқа» газеті жарық көрді.
Оны шығарушылар Х.Ғаббасов пен
Р.Мәрсеков болды. Бұл газетте Алаш
қайраткерлері мен қаламгерлерінің
мақалалары жэне тағы да басқа Алаш
қозғалысына қатысты еңбектер ба-
сылды. 1917 ж. Ташкент қ.-нда «Бір-
лік туы» газеті жарық көрді. Бұл
түркістандық қазақ басылымының
251
негізін М.Шоқай қалады. Басылым
1917-18 ж. оқигаларды арқау етті.
Алаш қозғалысы тұсындағы бұл га-
зеттер жэне 1911 ж. М.Сералиннің
бас редакторлығымен жарық көрген
қазақтың тұңғыш журналы «Айқап»
ұлт-азаттық қозғалысына үлкен сер-
пін берді.
Қазақ соттары туралы қаулы
- Алашорда үкіметінің 1918 ж. 9-22
қазандарында шыққан қаулысы. Қа-
улыда обл.-тарда шұғыл түрде қазақ
соттарын 1919 ж. 1 қаңтарына дейін
құру көрсетілген. Қаулыға Алашор­
да төрағасы Ә.Бөкейхан, мүшелері
М.Тынышбаев, Х.Ғаббасов қол қой-
ған.
Қазақ тілінің қоғамдагы орны
- алғаш рет Алаш зиялыларының
еңбектерінде көтерілген тақырып.
Алашқа дейінгі дэуірде тілдің ұлтты
ұйыстырудағы, тіпті ұлттың дара бол-
мысын сақтаудағы орны, қоғамдағы
маңызды қызметі жөнінде мүлде
айтылмағаны аян. Алаш зиялылары
XX ғ. дың басында ұлт тәуелсізді-
гі мәселесін көтере отырып, ұлттың
рухани-мәдени өрлеуіндегі, саяси
ұйысуындағы асыл қазынаның біре-
гейі тіл екендігін байыптады. Сөйтіп,
олар тілді сақтау, дамыту, қолданыс
аясын кеңейту міндеттерін көтере
келе, қазақ тілінің саяси, қоғамдық,
әлеуметтік мэртебесіне ерекше мэн
берді. Алаш қозғалысының үні «Қа-
зақ» газетінің ең алғашқы сандары-
ның бірінде А.Байтұрсынұлы «Өз
тілімен сөйлескен, өз тілімен жазған
жұрттың ұлттығы еш уақытта адамы
құрымай жоғалмайды. ¥лттың сақта-
луына да, жоғалуына да себеп бола-
тын нэрсенің ең қуаттысы - тіл» - деп
252 Алаш қозғалысы
ұлттық рухтың, болмыстың негізі де, кем туындылар еді.
арқауы да тіл екендігін алғаш аңғарт- «Қазақ үлт-азатты қ қозғалы-
ты. Ахаңның осы сөзіне орайлас пікір- сы» - «Мәдени мүра» мемлекеттік
лерді Алаш зиялыларының көпшілігі бағдарламасы бойынша шығарылған
білдірді. Яғни, ұлттық руханияттың көп томдық жинақ. Осы жинақтың
өзегі ана тіл екендігін рухани-мәде- ІҮ томы «Қазақ сиездері» деп ата-
ни тарихымызда алғаш айтқандар лып, «Алаш» қозғалысына қатысты
алаштықтар болды. Олар ана тілін ұлт құжаттар мен материалдардан тұра-
болмысының басты бөлшегі ретінде ды. Жинаққа 1917-1919 ж. сиездерін
қарастыра отырып, әсіресе, жас ұр- шақыру қажеттілігін, күн тәртібінде-
пақ тәрбиесінде оның алатын орнына гі өзекті мәселелерін, оларды шешу-
да ерекше назар аударды. Сондықтан дегі қазақ зиялыларының ұстанымда-
да өз ана тілінде сөйлеу, тілін білу - ры мен қазақ қоғамын реформалау
ұлттык іргелі мәселе екендігін Алаш жолындағы еңбегін, сондай-ақ өзге
зиялылары сол кезеңнің өзінде-ақ жақ- ұлт өкілдерімен ара қатынасын жан-
сы ұгынғаны олардың еңбектерінен жақты ашып көрсететін құжаттар
бедерлене байқалып жүрді. Мәселен, мен материалдар енгізілген. Жинаққа
Х.Досмұхамедұлының: «Ана тілін эр деңгейде өткен қазақ сиездерінің
жақсы біліп тұрып бөтенше сөйлесең, қаулылары мен қарарлары, Алашорда
бұл - сүйініш; ана тілін білмей тұрып үкіметінің заңдары қазақ және орыс
бөтенше сөйлесең, бұл - күйініш. Өз тілдерінде берілген. Жинақ профес­
тілін білмей тұрып, жат тілге еліктей сор М.Қойгелдиевтің жетекшілігімен
беруі зор қата. Бұл оқығандардың һэм жэне К.Ілиясованың құрастыруымен
оқушылардың есінен шықпауы керек», 2007 ж. «Ел-шежіре» баспасынан жа-
М.Жүмабаевтың «Тіл - адам жаны- рық көрген.
ның тілмашы», Ж.Аймауытұлының «Қазақстан» газеті - 1911 ж. 16
«Ана тілі - халық болып жасағаннан наурызынан 1913 ж. шілде айына дей-
бергі жан дүниесінің айнасы» деген­ ін бастапқыда Ордада, кейін Оралда
дер! біздің заманымызға сілемі қалың шығып тұрған қоғамдық-саяси ба-
оқырман қауымға элі де мэлім бола сылым. 18 саны жарияланған. Редак­
қоймаған ЕҚараштың «¥лт һэм туған торы - Елеусін Бұйраүлы. Газет білім,
тіл», М.Тұрғанбаевтың «Қазақ тілін мәдениет, отырықшылық мәселесін
іске асыру» мақалаларынан айрықша жиі қозғаған. Мұнда Е.Бұйраұлы,
аңғарылады. Қазіргі кезде ана тіліміз Б.Қаратаев, Ғ.Қараш, Ш.Бөкейұлы,
- қазақ тілі туралы әдеби шығармалар Ғ.Мұсағалиев, А.Мәметов, Ғ.Көпжа-
өрісті тақырыптардың біріне айналып саров т.б.-лардың мақалалары жария-
отырса, олардың алғашқы үлгілеріне ланған. Бұл газет те ұлттың оянуына,
дүниеге келтірген де Алаш қаламгер- саяси қозғалыстарға жіті қарауына
лері болатын. М.Жұмабаевтың «Қазақ себепші болды.
тілі», С.Торайғыровтың «Туған тіліме» «Қазақстан тарихы» - энци-
өлеңдері - жалпы қазақ әдебиетіндегі клопедиялық анықтамалық. 2010 ж.
тіл туралы жазылған ең бастапқы көр- «Аруна» баспасында жарық көрген.
 & $ 71іи е ш о в , Т).Қ ,ам за.бекцлы 253
тік саяси құрылымын қосып алудың
ең соңғы қадамы болды. Қазақстан-
ның Ресейге қосылуы осымен аяқтал-
ды. Қазақстан Ресей мемлекетінің бір
бөлігіне айналды.
Қазан төңкерісі, Ресейдегі 1917
жылғы Қазан төңкерісі - 1917 ж.
25 қазанда (7 қараша) Петроградта
болған ірі әлеуметтік-саяси, тарихи
оқиға. Көтеріліс В.И.Ленин басқарған
болыневиктер партиясының жетек-
шілігімен жүзеге асырылды. Қа-
зақстанда Кеңес өкіметінің орнауы
ұзаққа созылды. Бұл кезде Кеңес
өкіметі негізінен алғанда қалалар мен
өлкенің басқа да ірі елді мекендерінде
орнады. Ал ауылдар мен селолардың
басым көпшілігінде Кеңес өкіметінің
басталғанға дейін, тіпті одан кей-
інгі ж. дейін жалғасты. Бұл өлкенің
көлемі 85 б.т. Анықтамалықта Алаш элеум.-экон. артта қалуынан, жер-
қозғалысына, Алашорда үкіметі- гілікті жұмысшы тобы мен болыне-
не, Алашорданың Батыс бөліміне, виктік ұйымдардың сан жағынан аз
«Алаш» партиясына, Алаш автоно- эрі әлсіз болуынан, ұлтаралық қаты-
миясына, сондай-ақ Алаш қозғалысы настардың күрделігінен шиеленісіне
қайраткерлерінің, қатысушылары- түсті. Мұның үстіне ұлттық-демокр.
ның өмірі мен қызметіне байланысты Алаш қозғалысының жетекшілері
мақалалар берілген. Қ.т. мен Кеңес өкіметінің идеяларын
«Қазақтарды басқару Ережесі» қабылдамады. Ал Қазақстанда орна-
немесе «Уақытша ереже» (1867­ ласқан Орал, Жетісу, Батыс Сібір жэне
1868 ж.) - 1867 ж. Император II Алек­ Орынбор қазақ әскерлерінің әскери
сандр Түркістан губернаторлығын үкіметтері Кеңес өкіметінің орнауына
құру туралы жарлығын шығарды, қарулы қарсылық көрсетті.
оған жаңадан қосылған ¥лы жүз «Қайта оралған қаламгер» -
жері Солтүстік Қырғызстан жэне «¥лы тұлғалар» ғылыми-ғұмырна-
бұрынғы Орта Азия хандықтарының малық сериясы негізінде Орталық
құрамында болған Жетісу мен Сыр- ғылыми кітапхана дайындаған жи-
дария обл.-тарының аймақтары кірді. нақ. 2003 ж. Алматы қ.-нда жарық
Ресей заңдары мен салық жүйесінің көрген, көлемі 17,4 б.т. Бас редакто­
Қазақстанның оңтүстік өңірлерінде ры С.Қирабаев, құрастырушы В.Кү-
етек жаюы бұл аймақты империяның зембаева. Жинақ Алаш қаламгері
экімшілік-аумақтық жэне мемлекет- Жүсіпбек Аймауытұлына арналған.
254
Жинаққа жазушының «Күнікейдің
жазығы» повесі, әңгімелері өлеңдері,
аудармалары, мақалалары топтасты-
рылған. Сондай-ақ кітапқа жазушы-
ның өмірі мен шығармашылығына
арналған зерттеу мақалалар жэне би-
блиографиялық көрсеткіш енген.
Қалменов Алпысбай 1869 ж. Орал
обл. Темір у. - Алаштың белгілі аза­
маты. Бала кезінде ауыл молдасынан
сауатын ашқан. Кейін Орынбор гим-
назиясында оқып,
орыс тілін жетік
меңгереді. XIX ғ.
дың соңы мен XX
ғ. - дың басында
қазақ қоғамын-
да оқу білімнің
қадірі күшті бола-
ды. Сондықтан қолы жеткен ата-а-
на баласының білім жолына түсуі-
не ықпал етеді. Соның арқасында
қазақ арасынан оқымыстылар көп
шыққан. Олар қазақ зиялылары деу-
ге лайық қауым болып, өздерінің ел
алдындағы міндеттерін адал атқар-
ды. .Қ. та білім жолына түсіп, кейін
университет бітірген. Алайда оның
қандай университетте қандай маман-
дық бойынша білім алғаны туралы
нақты дерек жоқ. Жастық, жігіттік
шағын XIX ғ. да өткізген Қ. XX
ғ. - ға жігіт ағасы болып толысқан
шағында жетті. Соған орай, XX ға-
сыр басындағы әлеуметтік-қоғамдық
жұмыстарға көбірек араласады. 1906
ж. ашылған Ресейдің I Мемлекеттік
Думасына Бөкей ордасынан депутат
болып сайланған. Думада «Еңбек
тобы» фракциясында болды. Орданы
басқару жөніндегі уақытша кеңесте
кеңесші болды. 1910 ж. кейін қазақ
халқының басын қосып, тәуелсіз ел
болу жолындағы идея күшейген кез-
де Қ. те ұлттың алға басар зиялы то-
бының қатарынан табылды. Оралда,
Орынборда, Жымпитыда өткен қазақ
сиездерінің бэріне де қатысады. Сол
сиездерде Алашорда көсемдерінің ба-
стамасын қолдап отырады. Х.Досмұ-
хамедұлымен бірге жұмыс істейді.
Өзінің туа біткен ұлтшылдығының
арқасында Батые Алашорда қозға-
лысының жетекшілерінің біріне ай-
налады. Алашорда таратылған соң
кеңес үкіметінің қызметінде болды,
онда да халқы үшін адал қызмет
істеу ұстанымынан айнымаған. ¥зақ
ж. Мәскеу, Киев қ.-ларында жұмыс
істейді. Кеңес үкіметі банктерінде
жауапты қызмет атқарады. 1937 ж.
қуғын-сүргінге үшыраған.
Қамзабекүлы Дихан (19.06.1966
ж. Оңтүстік Қазақстан обл. Түлкібас
ауд. Келтемашат а.) - 1990 ж. Абай
атындағы Қазақ мемлекеттік педа­
гогика институтын бітірген. ҚР ¥ҒА
корреспондент-мүшесі, филология
ғылымдарының докторы, профес­
сор. 1990-1996 ж. Қазақстан ұлттық
ғылым академиясы М.Әуезов атын-
дағы эдебиет жэне өнер институ-
тында ғылыми қызметкер, 1996-2001
ж. Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия
ұлттық университеті қазақ эдеби-
еті кафедрасының меңгерушісі, аға
ғылыми қызметкері, 2001-2004 ж. Ка­
зак ұлттық музыка академиясы тіл-ә-
дебиет кафедрасының меңгерушісі,
2004 ж. Е¥У гуманитарлық инети-
туты ның директоры, оқу-әдісте-
мелік жүмыс жөніндегі проректоры,
«Алаш» мәдениет жэне рухани даму
институтының директоры, оқу-әді-
 іл е ш о в , Т > .К ,а м за б е к ц л ы
стемелік жұмыс жэне стратегиялық
даму жөніндегі проректоры, стратеги-
ялық даму жэне жоғары оқу орнынан
кейінгі білім жөніндегі проректор, әле-
уметтік-мэдени даму жөніндегі про­
ректор. Кітаптары мен оқу құралдары:
“Смағұл Сәдуақасұлы” “Руханият”,
“Алаш жэне әдебиет”, «Ағартушылық
жэне әдебиет», «Пайым», «Тіл саяса-
ты: ғылым жэне тәжірибе», “Алаштың
рухани тұғыры” (2008), «Смағұл Сә-
дуақасов» (2009), «Түркістан алқасы»
(2011), «Ұлттық әдебиет жэне дэстүрлі
ментальдік» (телавторлармен, 2012),
«Жұрт» (2012). Ж.Аймауытұлы, Қ.Ке-
меңгерұлы, С.Сэдуақасұлы, Қ.
Болғанбай, С.Ғылмани т.б. қайраткер-
лердің шығармалар жинағын даярлап,
алғысөз-түсініктерімен жариялады.
600-ден аса ғылыми жэне танымдық
мақаланың, 3 деректі фильмнің авторы
(«Қазақтың Қошкесі», «Бата», «Көздің
қарашығындай»). «Қазақстан» телеар-
насында «Күмбез» хабарын жүргізді.
Республикалық «Жас Алаш», «Ай-
қын», «Астана ақшамы» газеттерінде
Алаш тарихына қатысты мақалалар
циклін жазып тұрды. Е¥У-да филоло­
гия саласы бойынша Диссертациялық
кеңестің төрағасы (2008-2013). Алаш
тақырыбындағы бірнеше ғылыми
диссертацияның жетекшісі. Алашты
ағылшын, неміс, француз аудитория-
сына таныстыру жөніндегі оқу кұрал-
дары идеясының авторы жэне жоба
басшысы (2010-2012). Екі мәрте ҚР
Президенттігіне үміткердің мемле-
кеттік тілді еркін білуін анықтайтын
Лингвистикалық комиссияның мүше-
сі (2005,2011). 2006 ж. Е¥У-да «Алаш»
мәдениет жэне рухани даму институ-
тының негізін қалады. 2011 ж. қайрат-
255
кер С.Сэдуақасұлы сүйегінің күлін
Мәскеуден Астанаға экеліп дәстүрге
сай жерлеу, басын көтеру шараларын
ұйымдастырды.
Қара Әбдіуақап - 1961 ж. 19
қарашада Түркияның Стамбул
қ.- нда. 1982 ж. Боғазичи универ-
ситетінің Электроника бөлімін
бітірді. Еңбек жолын Стамбұл қ.-н-
дағы Ататүрк әуежайында элек­
троника департаментінде техник
маман болудан бастады. 1986 ж.
Стамбұл университетінің тарих
факультетін бітіреді. 1986-1988 ж.
Стамбұлда «Қазақ түркілері қо-
рында» басқару алқасы мүшелігіне
сайланады. 1987-1988 ж. Стамбұл-
дағы Осман Мемлекеті мұрага-
тында жұмыс істейді. 1988-1995 ж.
Германияның Мюнхен қ,- ндағы
«Азаттық» радиосының қазақ ре-
дакциясында жұмыс істеді. 1994 ж.
Мюнхен қ.-нда «Европа Қазақта-
ры» деген атпен кітапша шығарған.
1995 ж. Германиядан Түркияға қай-
тып, Мимар Синан университетіне
оқытушы жэне ғылыми қызметкер
ретінде жұмысқа кірді. 1997 ж. осы
университетте «1986 ж. Желтоқсан
оқиғалары» атты магистрлік, 2002
ж. «Мұстафа Шоқайдың өмірі мен
күресі» тақырыбында докторлық дис­
сертация қорғады. Осы ж. қараша ай-
ында докторлық диссертациясы «Түр-
кістан жалыны. Мұстафа Шоқайдың
өмірі мен күресі» деген атпен Стам-
бұлда жарық көрді. 2004 ж. бұл кітап
қазақ тіліне аударылып, «Муста­
фа Шоқай. Өмірі, күресі, шығар-
машылығы» деген атпен Алматыда
«Арыс» баспасынан жарық көрді.
256
Қаратаев Бақытжан Бәйсәліүлы
- (10.05.1863, қазіргі Орал обл. Қа-
ратөбе ауд. Ақбақай а. - 26.08.1934,
Ақтөбе қ.) - көрнекті заңгер, мемле-
кет жэне қоғам қай-
раткері, ағартушы,
демократ. Орынбор
гимназиясын үздік
бітіріп, Импера-
торлық Санкт-Пе­
тербург универси-
тетінің заң факуль-
тетін кіші алтын медальмен бітірген
(1890) соң Әділет министрлігінің құ-
зырына кіргізіліп, басқарушы сенат-
тың екінші департамент! шенеунігі
қызметіне қалдырылды. 1891 ж. сот
тергеушісі лауазымына тағайында-
лып, Кутансиге жіберілді. Грузиядан
еліне 1897 ж. оралды. Орал обл.-нда
адвокат болып істеді. 1907-1916 ж.
ағартушылық жұмыстарымен айна-
лысты. «Қазақстан», «Айқап» жур-
налын шығаруға атсалысқан. Қазақ
халқының өз жер-суына өзі не болу
құқын қорғауда Қ. екі мемлекетпен
Дума мүшесі ретінде айрықша бел-
сенділікпен күресті. Ішкі Ресейден
ағылған көшіқонның шұғыл тоқта-
тылуын талап етті. Думанның 1917
ж. 16 мамырда өткен мәжілісінде ка­
зак халқының мүддесін қорғап, қай-
та қоныстандыру саясатының «ша-
руашылық өздерін де, қазақтарды да
қатты қинау» жолымен жүзеге асы-
рылатынын ескертті. Қ. «Қазақстан»
газетінің (1911-1913) идеологиялық
бағыт-бағдарын айқындауына тіке-
лей жәрдемдесті. «Айқап» журна-
лының (1911-1915) беделді авторла-
рының бірі ретінде, оның заман та-
лабына сай жаңару, даму, өркендеу
шарттарын уағыздаған демократи-
ялық мазмүнын аша түсуге атсалы-
сты. Ресей патшасының 1916 ж. 25
маусымдағы бұратаналарды май-
данның қара жұмысына алу туралы
жарлығынан кейін Қ. «Қазақтар жай-
ындағы естелік жазба» атты құжат
әзірлеп (Жанна Сейдалинмен бірге),
Петроградқа сапар шекті. 4 мемле-
кет Дума төрағасы мен Соғыс ми-
нистрлігіне тапсырылған бүл хатта
жарлық шығару мен оны жариялауда
заң тэртібінің бұзылуына жол беріл-
мегендігі, сондай-ақ жергілікті әкім-
дердің оның мәнісін халыққа өз мағы-
насында дұрыс жеткізе алмағандығы
әшкереленді. Монархия құлағаннан
кейін Қ. болыневиктер партиясына
кіреді (мамыр, 1917), Орал обл.-нда
Кеңес өкіметін орнатуға атсалысты.
Орталық ағарту комитетінің заң
істері комиссары болып сайланды.
1918 ж. көктемінде-ақ қазақтар Орал
қ.-нда төңкеріс жасап, обл.-тық кеңес
атқару комитетінің өзге мүшелерімен
қатар оны да тұтқынға алды. Тоғыз
айдан соң қызылдылар Оралды азат
еткенде, өлім жазасынан құтқа-
рылып, түрмеден босатылды. Акте-
беде халық алдында БК (б) П Қазөл-
комының бірінші хатшысы Ф.И. Го-
лощекинге қарсы шығып, халықты
қырған, аштыққа ұрындырған қыл-
мысын бетіне басты. Сол нәубеттен
ұзамай, өзі де дүние салды.
Қаратілеуов Сәлімгерей (1887
ж.т., Гурьев у. - 26. Ә Ә. 1938ж) -
Алаш партиясының; Батыс Алаш-Ор-
даның белсенді мүшесі, арнаулы
білімді алғашқы қазақ агрономдары-
ның бірі. Қазан революциясына дейін
Саратов қ. Маңындағы Марийнск
 Е ^ ]К іл е ім о в , Т > .К ,а м за б е к ц и ы
ауылшаруашылық мектебін бітірген.
Саратов ауылшаруашылық институ-
тында оқыды. Ақпан революция-
сынан соң оқуын аяқтамастан Орал
қаласына келіп, Уақытша обл.-тық
қазақ комитетін құруға атсалысты.
1917 ж. сәуірде өткен I Қазақ Орал
обл. сиезінде Орал обл. Қазақ коми-
тетіне мүше болып сайланған 20
адамның бірі. Сиез шешімімен жер-
гілікті басқару органы - Жайық сыр-
тын басқару жөніндегі әлеуметтік ко­
митет таратылғаннан кейін ауыл
старшындарынан, учаскелік крестьян
бастықтарынан тұратын бұрынғы
бюрократтық басқару жүйесінің ор-
нына алқалық халықтың басқару
жұйесін енгізу ісіне белсене қатысты.
I Обл.-тық сиездің осы жөніндегі қа-
рарына орай сол ж. маусымда Ойыл
жәрмеңкесінде жиналған II Қазақ
Орал обл.-тық сиезі аясында өткен
Обл.-тық қазақ комитеті мүшелері
жиналысында Обл.-тық қазақ упра-
васын сайлаушылардың бірі. Қазақ
ауылдары мен казак станциалары
арасындағы шиеленісті жер мэселе-
сін шешу мақсатында құрылған,
құрамына Войсколық казак
үкіметінің төрағасы Фомичев, Об­
л.-тык Қазақ комитетінің мүшесі X.
Досмұхамедов, агроном, генерал
Иванаев, бұрын әскери губернатор
жанындагы айрықша тапсырмалар
жөніндегі чиновник болган Блукет,
агроном М.-Х.Мырзагалиев енген
Жер одағы комитетінің мүшесі. Жер
мэселесін Құрылтай жиналысы
арқылы шешуді қолдады. 1917 ж.
шілдеде өткен I Жалпықазақ сиезінде
Орал обл.-нан Құрылтай жиналысы
депутаттығына кандидат болып бел-
257
гіленді. Сол ж. күзде Облқазақуправа
күшімен жүргізілген обл.-тық, уездік
жэне болыстық земство мекемелерін,
уездік земство гласныйларын (сайла-
ушыларын) сайлау ісін ұйымдасты-
рушылардың бірі, обл.-тық земство
басқармасының мүшесі. Обл.-тық
земство басқармасы төрағалыгына
Х.Досмұхамедовпен бірге баламалы
негізде сайлауга түскен Ғ.Әлібековтің
кандидатурасын қолдады. Обл.-тық
гласныйлар арасында осы сайлауда
басталған жік Қаратөбеде өткен II
Қазақ Орал обл.-тық сиезінде салық
мэселесіне орай ұлт зиялыларын екі-
ге бөлген кезде Х.Досмұхамедовке
наразы топ құрамында болды. Бірақ
земство кызметі мен Алаш-Орда сая-
сатының негізгі бағытынан айныған
жоқ. Е.Қасаболатов, Ә.Әлібековтер
құрған «Ақ жол» тобына қосылға-
нымен, олармен бірге Оралга қайт-
пастан, 1918 ж. наурызда Н.Ипмағам-
бетов, А.Кенжин үшеуі Темір қала-
сына келіп, уездік земство басқарма-
сын құруга қатысты. Уездік земство
гласныйлары жиналысында майдан-
нан қайтқан орыс солдаттарының қы-
сымымен Земство басқармасына қоса
құрылган уездік атқару комитетінің
төрағасы болып сайланды. 1918 ж.
жазда ақ казактардан қашып келген
Ә.Әйтиевті паналатты, М. Шоқайды
Жұрын, Темір арқылы Жымпитыга
өткізу ісін ұйымдастырды. Соңгы
қайраткерді дэнекер етіп, Досмұха-
медовтермен ымыраласуға ниеттен-
ді. Сол ж. жазда Темір уездік атқару
комитетіндегі болыневиктерге ниет-
тес топтың күш салуымен земство
саясатын жүргізгені үшін уездік ат-
ком төрагалыгынан босатылды.
258
Болыпевиктердің Фогель басқарған
«Тарбо» отряды земство қайраткер-
лерін қамауға ала бастаған кезде А.
Кенжинмен бірге Алаш-Орданың
Торғай бөлімшесіне келді. А. О.
үкіметінің Орал қ.-ндағы Әскери
кеңесіне мүше болды. А.Кенжин,
А.-Х.Жүндібаевтармен бірге Торғай
бөлімшесі әскеріне жігіттер алатын
комиссияда жұмыс істеді. 4 Торғай
Алаш полкі құрамында отряд басқа-
рып, Қостанай, Торғай даласындагы
ұрыс қимылдарына қатысты. 1918 ж.
желтоқсанда А.Байтұрсынов тобы-
ның Кеңес жағына өту әрекеттеріне,
Торғай полкіндегі Сібір үкіметінің
өкілі генерал Дашков пен әскери
нұсқаушыларды қамауға алу опера-
циясына қатысты. 1919 ж. көктемде
Торғай қ.-ндағы А.Иманов басқарған
Қызыл армия бөлімшесі мен Алаш
полкінен құрылған біріккен отряд
құрамында болды. Кейін Кеңес
өкіметі тарапынан Торғай оқигалары
кезінде А.Иманов пен Таранды өл-
тіруге қатысты деген айып тағылды,
бірақ Қ.-тің бұл оқиғаға қатысқаны
жөнінде нақты дерек жоқ. 1919 ж.
күзінде Батыс Алаш-Орданың шақы-
руымен Орал жеріне қайтып, аз
уақыт Ойыл түрмесінде отырды. Гу-
рьевке айдалып бара жатқан М.Ип-
магамбетовпен бір абақтыда болды.
Кешікпей босатылып, 1919 ж. аяғын
ауылда өткізді. 1920 ж. басында Орал
қаласына келіп, Кеңес қызметіне ара-
ласты. Орал губкомының 1920 ж.
ақпандағы шешімімен Кирпичников,
Финогенмен бірге Ойылға жіберіліп,
Б.А-О. дүние-мүлкін, құжаттарын қа-
былдап алу, Ойыл, Қызыл-Қоға
өңірін кеңестендіру ісімен айналы-
Алаш қозғалысы
сты. Ойыл у.-не Қазәсревком өкілі
болып келген Ғ.Әлібековке жергілікті
қазақ ауылдарымен арада байланыс
орнатуда жәрдем көрсетті. 1920 ж. на-
урызда Ғ.Әлібеков Түркістан майда­
ны РӘК-інің уәкілетті өкілі Лежа-
ва-Мюратқа Қ. жөнінде «Мінезі қы-
зуқанды, бірақ еті тірі, техникалық
жағынан дайындығы мол» деген мі-
нездеме бере отырып, Өлкелік коми-
тетте қызметке пайдалану жөнінде
ұсыныс жасады. 1920 ж. дан. Комму­
н и ста партия мүшесі. Лежава-Мю-
раттың кепілдемесімен 1920 ж. мау-
сымда Орал губкомының құрамына
енді. Осы ж. аяқ шенінде Орал губер-
ниялық жер басқармасының меңге-
рушілігіне тағайындалды. 1921-22 ж.
ашаршылықта губернияның
ұлан-ғайыр жерінде жаппай тұқым
себу науқанын табыспен жүзеге асы-
рды, ауылшаруашылық зиянкестерін
жоюда қажырлы еңбектің үлгісін
көрсетіп, зиянкестерге қарсы күре-
сетін губерниялық «үштіктің» жұ-
мысына белсене қатысты. 1922 ж.
жазда Гурьев у.-нде шегірткеге қарсы
күрес ісін ұйымдастырды. Орал гу-
берниясы бойынша агрожүйе жа-
сақтау, учаскелік агрономия енгізу
жөнінде бастама көтеріп, оны жүзеге
асырды - өңірде агроучаскелер
ашылып, тұқымдық дән несиеге сол
учаскелер арқылы берілетін болды.
Бүрынғы ауылшаруашылық учили-
щесін, ауылшаруашылық тэжірибе
стансасын қалпына келтірді. Орал
ауылшаруашылық стансасы көп уза-
май ел көлемінде үшінші орынға
шықты. Сонымен қатар Орал жерін-
де келешек асыл тұқымды рассадни-
ктерге негіз болған асыл түқымды
 S fp liu e L u o e , Т ).К ,а м .за б е кц л ы
мал басын сақтап қалу ісі де Қ.
есімімен байланысты. 1922 ж. күзде
РК(б)П Қазақ обл.-тық комитеті пре­
зидиумы А.Кенжин екеуінің А. О.
құрамындағы қызметіне байланысты
мәселе қаралды. Президиум А.Кен-
жинді қызметтен босатып, ал Қ.-ны
бұрынғы қызметінде қалдыруға бо-
лады деген шешім шығарды. 1923 ж.
Мәскеуде РК(б)П Орталық Комитеті
ұлт республикалары мен обл.-тар-
дағы басшы қызметкерлерді жинап
өткізген мәслихат-кеңеске қатысқан
Қазақстан өкілдерінің бірі. Л.Каме-
нев, В.Куйбышев, Л.Д.Троцкий, М.
Сұлтанғалиев, Т.Рысқұлов, С.Қожа-
нов т.б. қайраткерлер қатысқан мәс-
лихат-кеңесте Орал губерниясы бой-
ынша нақты мысалдар келтіре оты-
рып, Қазақстандағы бөгде ұлт өкіл-
дерінің қазақ тіліне менсінбей қара-
уы, ұлт тіліндегі мерзімді баспасөздің
аз тарауы, қазақ мектептерінің
тапшылығы жөнінде өткір мэселелер
көтерді. 1924 ж. жазда Қазақ обл.-тық
партия комитеті қарамағына өлкелік
деңгейде жұмыс істеуге жіберілді.
Сол ж. желтоқсаннан бастап Жер ха-
лық комиссариатында істеді. Қазақ
өлкелік партия комитетіне мүше бо-
лып сайланды. 1925 ж. наурызда Өл-
келік партия комитеті бюросында
Қазақстанда жерге орналастыру
мәселесі бойынша жан-жақты баян-
дама жасап, жаппай жерге орнала-
стырудың он жылдық жоспарын
ұсынды. Қазақ ауылдары қарамағына
қоныс аударушылар иелігінен
ауысқан жер үлесін мемлекет қара-
мағына бірден алмай, бірте-бірте
көшіру, жерге орналастыру барысын-
да байырғы халыққа жеңілдік жасап,
259
несиелеу жүйесін қолдану қажет
екендігін дәлелдеді. Қазақөлкеком
бюросы 1925 ж. желтоқсанда жерге
орналастыру жұмыстарын орта-
лықтандырып, жерге орналастыру
аппаратын Орталық Жерге орнала­
стыру басқармасы етіп қайта құру
жөніндегі Қ. ұсынысын қабылдады.
1925 ж. Каширин, Мырзағалиевпен
бірге Қазақстанның солтүстік ау-
магын межелеу комиссиясына еніп,
Орынбордагы киноқондырғыны, Ор-
талық кітапхананы, жылқы зауытта-
рын Қазақстанға беру мәселелерімен
шұгылданды. 1926 ж. күзде Өлкелік
партия комитеті бюросының
мэжілісінде А.Кенжинмен бірге
бұрынғы Б.А-О.қайраткерлерінің бірі
А. Кенжэлиевті қудалаудан араша-
лап, Жер халкомының Жер дауы
жөніндегі айрықша комиссиясының
төрағасы қызметіне жіберткізді. 1927
ж. наурызда Орталық Жерге орнала­
стыру басқармасының төрагасы қыз-
метінен босатылып, Өлкелік партия
комитеті бюросының шешімімен
Халкомкеңесі қарамагына, Мемле-
кеттік Жоспарлау комитеті Су-мақта
шаруашылығы секциясының меңге-
рушілігіне жіберілді. Мемжоспкоми-
теті Президиумының мүшесі болды.
1928 ж. наурыздан Темір ауылшару-
ашылық тэжірибе стансасының ди­
ректоры. Осында бұрынғы эсер, бел-
гілі ғалым-агроном М.И.Сириуспен,
Орал өңіріндегі Сламихин мекенінің
негізін салушы бай казак тұқымы,
селекционер Овчинниковпен қызмет-
тес болды. 1929 ж. ІІХК тарапынан
қамауға алынды. 1930-1937 ж. ара-
лығында Темір тэжірибе стансасын-
да, Алматы обл.-ндагы «Дегерес»
260
асыл тұқымды жылқы зауытында
директор. ¥лтшыл жэне А. О. қыз-
метіне қатысқанын жасырды деген
айыппен партия қатарынан үш рет
шығарылды. 1937 ж. Дегерестегі үй-
інде Ауылшаруашылық комиссариа-
тының мақта шаруашылығы
бөлімінің бастығы Ғ. Мұртазинмен
бірге қазақша эн айтқаны үшін «А,-
О. энін шырқаушы ұлтшыл» деген
айыппен ұсталды. КСРО Жоғарғы
Соты Әскери коллегиясының қаулы-
сымен 1938 ж. 26 ақпанда атылды. За-
йыбы Анна Семеновна Қаратілеуова
екеуінен Әлімхан жэне Сара есімді
ұл-қыз қалды. Қазақ Политехника
институтын геолог-барлаушы ма-
мандығымен бітірген Әлімхан 1942
ж. Мәскеу түбінде қаза тапты. Сара
да айтылмыш оқу орнын геолог ма-
мандығымен бітірген, Алматы қ.-нда
тұрады.
Қараш Ғүмар 1875 ж. Ішкі Бөкей-
ліктің (қазір Батыс Қазақстан обл.
Жәнібек а.) - көрнекті Алаш қайрат-
кері, діндар-ақын. Қырқұдық Ауыл
молдасынан хат
танығаннан кей-
ін, Жалпақтал-
дагы Ғ.Ғэлікейұлы
үстаған медреседе
оқиды. 1902-1910
ж. жиган білімімен
ауылында, Тілен-
шісаида жэдитше бала оқытады.
Сол шамада эйгілі Шәңгерей Бө-
кейұлының шақыруымен Көлбор-
сыға мұғалім болып келеді. Жаңа-
лыққа жаны құмар, имандылық пен
дәстүрдің жібін үзбеген әдеби орта ка­
лы птастыруга себепші болады. Қай-
раткер 1907 ж. бастап татар жэне қа-
Алаш қозгалысы
зақ тіліндегі мерзімді басылымдарға
мақала жариялай бастайды. 1911-1913
ж. алғаш Ордада, кейін Оралда ба-
сылған «Қазақстан» газетін шыға-
рысуга, оның саяси-мәдени әлеуетін
көтеруге атсалысты. Осы кезеңде қа-
зақтың саяси көзін ашатын, рухани
байытатын «Ойга келген пікірлерім»,
«Бала тұлпар», «Аға тұлпар», «Қар-
лығаш», «Өрнек», «Тумыш», «Бәдел
қажы» атты кітаптар жарияланды.
Ол Ғабдолла Мұштақ (Алланың зер-
делі құлы) атты бүркеншікпен «Ай-
қап» журналы мен «Қазақ» газетіне
мақалалар жазып тұрды. Орынбор-
да «Шайыр...» жэне «Көксілдер...»
атты жинақ шығарды. Қ. - ұлт иде-
ясын көтеру мен елшілдік мэселе-
сін талдап-таразылауды бірізді жэне
жүйелі жазған қаламгер. Ол XIX ғ.
- да мұсылмандық Шығысқа ерек-
ше серпін берген, тіпті Қазақ дала-
сындагы Абай сынды даналардың
рухани ниеттесіне айналған Мысыр
мүфтиі М. Абдо мен пәлсапашы Ж.
Афгани реформаларынан хабардар
еді. Мысалы, ол «Ойга келген пікір-
лерім» атты фәлсафалық еңбегінде
(1910) Мысырда оқыған, бірақ ізден-
гісі келмеген бір мұғалімге: «Рух ту-
ралы төрт кітап оқығаннан гөрі, М.
Ғабдудың (Абдо - Д.Қ.) Бахра сүресі
туралы тәфсірін оқығаның дұрысы-
рақ шығар», - деп айтқанын жазады.
Әлбетте, Қ. бұл жерде басты ислам
кітаптарын оқыма деп тұрған жоқ.
Оның айтпағы - канондарды таптау-
рын етпей, тазарту һэм тарату тура-
сында болып отыр. Осы ретте рухты
оңалту мәселесін түбірлеп зерделеген
Қ.-тың ойлары аса бағалы. Санаткер
«Өрнек» аталынған еңбегінде (1911):
 £ -^[ІІіл е ш о в , Т Э .^а .м за б е к ц л ы
«Адамдар эр ісінде Алланың көрсет-
кен жолымен жүрмесе, яғни себебіне
кіріспесе, ыждағат етпесе, ғылым-ө-
нер үйреніп, орнына қолданбаса, ол
адам иман келтіріп, бойұсынған бо-
лып шықпайды. Бұл екпей егін күту
һэм әкесіз перзент үміт ету секілді
нэрсе», - дейді. Бұрынғы-кейінгі ка­
зак шындығын осы қағидатпен сарап-
тап жіберсек, «эй, қап!»-қа үн қосып
жіберетін жағдайымыз жоқ та емес.
Мұны Қ. да жақсы аңғарса керек,
аталған кітабында: «Өнерсіз, жалқау
халықтардың ақырында көрешегі өз
алдына, дүниеде-ақ бек ащы жаза
тартады. Тартқаны сол: басқа өнерлі,
ғылымды елдерге құл болады. Қара
басының билігі, ықтияры болмай-
ды. Адамдар ретінде кіре алмайды,
хайуан деуге сорты келмейді. Екі
аралық жануар ретінде аяқ астында
тапталып, күні мен дінінен бірдей
айырылып, ғақпетінде әлек болады»,
- деп жазады. Мұндағы «ғақпет» -
өмірдің сын сәті деген мағына береді.
Ағартушының пайымынша, ұлттың
күйреуі - оны сақтай алмағандар-
дың ісі ретінде бағаланып, олар Жа-
ратқан алдында күнәсіне қарай жаза
тартады. Қайраткер-ақынның ұлт
бірлігіне қатысты да айрықша ойла-
ры бар. Бұл орайда Ж.Афғани пайы-
мына сүйене отырып айтқан Қ.-тың
мына пікірі аса маңызды деп білеміз:
«Әрбір адам сол милләттің бір ағзасы
болғандығы үшін өзіне тиіс болған
өнер сүнғатты біліп, дэйім милләтке
пайда келтіріп, оның арқылы өз ба-
сының тірлігін сақтауға міндетті».
Мұны бүгінгі танымға түсінікті етіп
айтсақ, мемлекет халқы бір организм
(ағза), бір ұлт болып, елді көтеретін-
261
дей кәсіппен айналысуы қажет. Осы-
ның нәтижесінде қоғамның эрбір
мүшесі өз орнын анықтайды. Бұл
қағидаттың адамзат дамуына ешқан-
дай қайшылығы жоқ. Елін, жерін аса
қадірлеген, сол үшін азаматтықта
да, ақындықта да аянып қалмаған
Қ. адамзат пен ұлтқа ең ділгір қаси-
ет ретінде ар-ожданды атайды. Та-
тардың «Шора» журналында 1911 ж.
жарияланған «Ар-ождан - сенім өл-
шемі» атты мақаласында ол: «Әрбір
жағдайда ар-ождан биік тұруы керек.
Сонда ғана оның қасиеті жоғары бол-
мак»,-деп жазады. Әлбетте, Қ. сыны
- ұлтқа шын жаны ашыған адамның
сыны. Оның елге, замандастарына
айтқан ақылын да осы өреде түсі-
неміз. Заманаға шынайы көзбен қа-
райтын ақын: «Дүниеде не арзан?»
деп сұраушыға «Біздің қазақ жігіт-
терінің ғұмыры» деп жауап берілсе,
бек дұрыс жауап болмақ» дейді. Бұл
пәлсапалық сұрақ пен жауап бүгін де
көкейкесті естіледі. Қайраткер 1916
ж. бөкейліктер атынан Петерборға
барып, Астрахан қазағы басып алған
жерді жэне тиесілі жерді қазаққа ор-
нымен бөліп бер деген өтініш хатты
бас министрге тапсырады. 1917 ж.
Ордада өткен Бөкей қазақтарының
сиезіне қатысады. 1917-1919 ж. Алаш
қозғалысына белсене араласады.
Алаш партиясы құрылатын бірінші
жалпықазақ сиезінің де, Алаш авто-
номиясы жарияланатын екінші жал-
пықазақ сиезінің де ұйымдастыру
жэне өткізу жұмысына белсене қа-
тысады. Өмірлік мәселелер мен діни
ахуалды күн тэртібіне қойған Ала-
шорда үкіметі - ¥лт кеңесі анықта-
латын екінші сиезде қази болып сай-
262
ланды. 1918 ж. Ордадағы педагогика
техникумында сабақ береді. Сол ж.
қыркүйекте Бөкей губерниясының
мұғалімдер сиезіне қатысады. 1918­
1920 ж. губерниялық кеңестердің
төрт сиезіне делегат болады. Мұнда
мағыналы сөз айтады. 1919 ж. Бө-
кей губаткомында істейді. Ордада
ұйымдастырылған айына екі рет
шығатын «Мұғалім» атты журнал-
ды шығарушылар алқасына кіреді.
Ол осы журналда «Педагогика» атты
еңбегін жариялайды. 1919 ж. «Дұры-
стық жолы» газетінің алқа мүшесі
эрі тілшісі болады. 1920 ж. маусымда
Бөкейдің II губерниялық парткон-
ференциясында губкомның пленум
мүшесі, ал сол жолы I пленумда губ-
комның үгіт-насихат бөлімінің мең-
герушісі болып сайланды. Қайраткер
жаңа қоғам жұмысына белсене ара-
ласып, халық қамқоршысы ретінде
танылды. Сөйткен тұлға 1921 ж. 12
сәуірде Құнаншапқан деген жерде
қашқын эскерилер қолынан қапияда
мерт болды.
Қарашығанақ уездік сиезі - 1917
ж. 15 наурызында Қарашыганақта өт-
кен сиез. Сиезге жиналғандар елдегі
қоғамдық-саяси оқиғалар мен өзгері-
стерге мән берді жэне ұлт-азаттық
қозгалыстың өрістеуі үшін «Қазақ»
газетін аптасына үш рет шығару ке-
рек деген шешім айтты.
Қарқара көтерілісі - Қазақстан-
дағы 1916 ж. ұлт-азаттық көтерілістің
Жетісу обл.-ндағы орталығы. Кей-
бір мұрагат құжаттарында «Албан
көтерілісі» деп аталады. 1916 ж. 25
маусымдағы патша жарлығы кө-
терілістің шығуына түрткі болды.
Қарқара-Жетісу обл.-ның жаркент
Алаш қозғалысы
у.-не қарайтын жайлау атауы жэне
эйгілі халықаралық жәрмеңке орта-
лығы, 16 болыстан тұратын албан
тайпасының 13 болысы Жаркент
у. қалған үшеуі Верный у.-не қара-
ды. 6 шілде күні 13 болыс өкілдері
Ақбейіт тауында жиналып, патша
жарлыгын орындамауга баталасты.
Шілденің 10-ы күні жәрмеңкеден он
шақырым Ү.Саурықовтың ауылын-
да Құрман, Мерке, Шілік, Торайгыр,
Сарыторғай, Қоңырбөрік, Қожбан-
бет, Бөдеті, Алжан, Айт болыстары-
ның басшылары мен басқа да беделді
адамдары майдан жұмысына адам
бермейміз деп келісті. Он күн өткен-
нен кейін казак-орыс жасағын алып
келіп, «Ереуілтөбеде» болғандарды
түгелге жуық тұтқындап, Қарақол
қ.-ндағы түрмеге қамады. Түрме бас­
шылары ереуілшілердің ақсақалы
Мәмбетұлын у беріп өлтірді. Жазалау
әрекеттері көтерілісті бірден баса ал-
мады. Қыркүйектің аяғы мен казан­
ный; басында патша жазалаушылары
көтерілісшілердің негізгі күштерін
талқандады. Олар көтерілісшілермен
қоса бейбіт халықты да қырғынға
ұшыратты.
Қарқаралы жеделхаты - 1905 ж.
22 шілдеде Қарқаралы у.-не қарасты
болыстардың Ресей патшасына жі-
берген жеделхаты. Бұл жеделхат әй-
гілі «Қарқаралы құзырхатынан» бір
ай кейін жіберілген құжат. «Қарқа-
ралы жеделхаты» патшамен бірге по-
шта арқылы «Сын Отечества» жэне
«Русские ведомости» газеттерінің ре-
дакцияларына да жіберілген. Жедел-
хатқа Қарқаралы өңірі 21 болысының
42 өкілі қол қойған. Олардың ішінде
белгілі ақын Н.Орманбетүлы, корне-
 £ $ Л іи е ш о в , Т ).Қ ,а м з а б е щ л ы
кті діни қайраткер Т. Алтынторин,
М. Қажы Ақайұлы, эйгілі күйші Тәт-
тімбет ұлы Мұсатай, Төлебай бидің
ұлы Керімхан жэне т.б. өңірге сыйлы
азаматтар бар. Бұл «Его император-
ческому величеству государю импе­
ратору» деп жөнелтілген жеделхат-
та: «Қытай мен Ауғанстанмен шек-
тесетін алып территорияны мекен
ететін қыргыздар өзінің тағдырын
жэне мүдделерінің тұтас мемлекет-
пен біріктіре отырып, өздерін басқа
халықтармен тең санайды», «қы-
рғыздар қоғамдық жэне мемлекеттік
міндеттерді орыс шаруаларынан кем
түсінбейді» делініп, мынадай мәсе-
лелерді көтереді: қазақтардың сайлау
құқығына ерік беру, Земский соборға
халық өкілдерін қатыстыру, патша
шенеуніктерінің қазаққа жоғарыдан
қарайтын бюрократиялық үстемдігін
тоқтату сияқты мэселелер талап етіл-
ген. Бұл жеделхаттағы «біз қырғыз
халқы өкілдерінің атынан жолдаған
жеделхатта айтылған» деген сөз-
дерден оның осы ж. 26 маусымында
12 767 адам қол қойған «Қарқаралы
құзырхатымен» тығыз байланысты
екендігін аңғарамыз.
Қ арқаралы қүзырхаты - 1905 ж.
22 маусымында Қарқаралы қаласы
маңындағы Қоянды жәрмеңкесінде
Ресейдің Министрлер Кеңсесіне жол-
данған құзырхат. Құзырхатты Ә.Бө-
кейхан, А. Байтұрсынұлы, Ж. Ақпаев
бастаған ұлт зиялылары ұйымдасты-
рған. Қ.қ. ұлт-азаттық қозғалыстың
жаңа кезеңін бастаған аса маңызды
тарихи құжат болды. Бұл 11 бап-
тан тұратын құжат: «Күллі Россия
өз өмірін түгелімен қайта өзгерту
керектігін мәлімдеп жатқан қазір-
263
гі тұста тагдыры Россиямен тыгыз
байланысты қырғыз даласы да ел ба-
сынан өтіп жатқан оқиғалардан тыс
қала алмастан, өзінің пісіп-жеткен
тілектерін жеткізу қажет деп танып
отыр» деп басталатын қ. та ретіне
қарай патшаның жергілікті әкімшілі-
гінің репрессивті шаралары, мешіт
ашу мәселесі, дін, ождан бостандығы
қазақ балаларына арналған мектеп
ашу, орыс әріптерінің қазақ үшін
түсініксіздігі, қазақ тілінде газет ашу,
қазақтың шұрайлы жерлерінің келім-
сектерге жөн-жосықсыз берілуі, қа-
зақтардың байырғы қыстауларынан
ысырылуы, болыстық кеңселерде іс
жүргізудің тек орыс тілінде болуы,
жергілікті бастықтардың өтініштерді
қазақ тілінде қабылдамауы, ка­
зак даласында соттардың орыстан
тағайындалып, қазақ тілін білмеуі,
Дала өлкесінде халыққа пайдасы
жоқ крестьян бастықтардың көбеюі,
Дала генерал-губернаторына шексіз
биліктің берілуі, заң шығарушы ор-
ганга қазақ халқынан өкілдер сайлау
сияқты қазақ халқы үшін ең өзекті
мэселелер көтерілді. Бұл құжатқа
12767 адам қол қойған. Қ.қ.-нан кей-
ін қазақ жерінің эр түкпірінде патша
үкіметіне көптеген осы мазмұндас
құзырхаттар жазылды. Қ.қ. 1920 ж.
дейін созылган қазақ тарихындағы
ең ірі, ауқымды ұлт-азаттық қозга-
лыс - Алаш қозғалысының бастауы
болды.
Қ арқаралы уездік ж иылы сы
- 1917 ж. ақпан айында өткізілген
басқосу. Бұл басқосуда, негізінен,
оқу мәселесі көтерілді. Ауылнай
басына бір мектеп ашу, бай мен ке-
дей балаларының араласа оқуы, өз
264
күшімен оқи алмайтын балаларға
жәрдем беру жэне т.б. мәселелер сөз
етілді.
Қарқаралы шеруі - 1905 ж. 5 қа-
рашада Қарқаралы қаласының орта-
лық алаңындағы шеру. Бұл шеруді зи-
ялы қауым өкілдері дайындаған. Осы
кезеңде Ресейде патша үкіметі осы ж.
17 қазанында мемлекеттік тэртіпті
жетілдіру туралы жариялаған «Қазан
манифесте» қарсы шерулер өткізіліп
жатқан болатын. Шеруге қазақ ке-
дейлері, қоныс аударған орыс ша-
руалары, солдаттар жалпы мыңнан
астам адам қатысқан. Олар «Полиция
жойылсын!», «Шаруа бастықтары
жойылсын!» деген ұрандар жазылған
Кызыл тулар ұстап өтті. Шеру ми-
тингіге ұласты. Халықтың жаппай
ереуілге шығып кетуінен үрейленген
жергілікті билік шеруге шыққандар-
ды тарату үшін арнайы әскер шақы-
ртты. Шеруге Қарқаралыда ұстаздық
етіп жүрген А.Байтұрсынұлы және
заңгер Ж. Ақпаев қатысты. Бүл шеру
халықтың самодержавиялық билік-
ке қарсылығының өте күшті екенді-
гін жэне Қарқаралы қаласының сая-
си оқиғаларға жақын түрғандығын
аңғартқан тарихи оқиға болды.
Қарқаралыдағы көк үй - Қарқа-
ралы қ.-ндағы XIX ғ. да салынған
Бекметевтердің үйі. «Көк үй» деп ата-
латын бұл ғимаратта XIX ғасырдың
аяғында Абай бірнеше рет болған.
Бұл үйде Құнанбай да болған. Құнан-
байдың Қарқаралыдағы эйгілі мешіті
осы үйдің жанында орналасқан. Бұл
«Көк үйді» салған эйгілі көпес X.
Бекметев пен оның ұлы Хамидолла-
ның есімі де кезінде кеңінен белгілі
болған. Алаш қайраткері Ж. Ақпа-
Алаш қозғалысы
ев осы үидің қызына үиленген. X.
Бекметевтің баласы М. М. Хамидол-
лаұлы Алаш қозғалысына қатысқан.
Ол Алаш қайраткерлері Ә.Бөкейхан,
А.Байтұрсынұлы, Ж.Ақпаевтармен
пікірлес болған адам. «Көк үйде»
Қарқаралы қаласына келген Ә.Бө-
кейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Дула-
товтар сан рет болған. Алаш қозға-
лысының басы саналатын атақты
«Қарқаралы құзырхаты» осы үйде
жазылған деген де дерек бар. Қазір
музыка мектебі орналасқан бұл үйде
Абайға, Алаш кайраткерлеріне ар-
налған бөлмелер жабдықталған.
Қасаболатов Есенғали (1889, б.
Орал о. Калмыков у. Антоновка с. сы
қ.Тайпақ ауд. - 26.02.1938) - Батые
Алаш-Орда қайраткері, алғашқы ка­
зак дэрігерлерінің
бірі. Әкесі Керей
Антоновка станци-
асындағы бай ка-
зактарда жал-
шылықта жүріп,
казак қызына үй-
ленген. Ол еті
тірілігінің арқасында Калмыков у.-не
қарасты 3 ауыл маңынан енші жер
алып, шаруашылықпен айналысады.
Мал бағумен катар шөп шабатын, ба­
лык аулайтын, егін егегін дамыған
 S fJ J liu e u io e , Т).К ,ам за.бекцлы .
шаруашылығы бар ауқатты шаруа
дәрежесіне жетеді. «Керейдің оры»
деп аталатын атамекен жұртының
орны элі де бар. Қ. 1901 ж. Калмыков
к. гі орыс-қазақ мектебін бітірді. Со­
дан кейін Орал реальдық әскер учи-
лищесін (1909 ж.), училище жанын-
дағы жоғары оқу орнына түсуге әзір-
лейтін бір жылдық курсты тәмамда-
ды (1910 ж.). Сол ж. Саратов универ-
ситетінің медицина факультетіне қа-
былданды. Студент кезінде мерзімді
басылымдар бетінде бірнеше мақала-
сымен көрінді. Тырнақалды «Қазақ
жастарына» деген мақаласында («Ка­
зак», 1913, 1 наурыз) жастарды ел
игілігі үшін еңбек етуге, өнер-білім
игеруге шақырды. «Бас қосу тура-
сында бір-екі сөз» мақаласында («Ай-
қап», 1913, №20) қазақ зиялылары
арасындағы жалпықазақ сиезін
шақыру туралы айтыс, ел басқару,
экімшілік іс жөнінде өз ойын біл-
дірді. «Баспасөзге қарсы» атты өткір
полемикалық мақаласында («Айқап»,
1914, №5) баспасөздегі сын мәдени-
еті, қазақтың басшы адамдарының
арасына алалық кіру себебі мәселе-
лерін көтерді. «Кімге өкпелеуіміз
тиіс» мақаласында («Қазақ», 1915, 20
мамыр) оқып жүрген қазақ жастары-
ның мұқтаждық көруін, бұл орайда
жүйелі қамқорлық жасалмай отырға-
нын сөз етті. Қазақ арасында етек
алған ауру түрлерінің алдын алу
тақырыбында бірнеше мақала жария-
лады: «Чума» («Қазақ», 1913, №5, 42,
44), «Күйік» («Қазақ», 1913, №37),
«Арақ пен темекі зияны» («Қазақ»,
1914, № 76, 77), «Көз ауру (Трахома)»
(«Қазақ», 1915, № 116, 118). «Қазақ»
газетінің басқармасы 1914 ж. 1
265
нөмірінде газетті шығаруға белсене
атсалысқаны үшін алғыс айтқан 16
адамның бірі. 1915 ж. университеттің
толық курсын аяқтап, «дәрігер»
атағын алып елге оралды. Калмыков
у.-ндегі Жылы-Қоныс ауылдық-дәрі-
герлік учаскесінде дәрігер болып қы-
змет етті. Бұл жөнінде «Қазақ» газеті
1915 ж. 25 маусымдағы нөмірінде
«Жас доктор» деген шағын мақала-
мен хабарлады. 1916 ж. қазақтан тыл
жұмысына адам алуға байланысты
туындаған толқуға қатысып,
алғашқы кезде еріктілер жасағын
құруға ат салысты. Кейін «Қазақ» га­
зет! бетіндегі түсінік жұмысынан соң
Алаш қайраткерлерінің соғыс
жағдайындағы Уақытша үкіметке
көмектесу жөніндегі үндеуін қолда-
ды, майдандағы қазақ жасақтарына
бас-көз болып, дәрігерлік көмек ұй-
ымдастыруга шақыруын қабыл алды.
М.Дулатов 1917 ж. наурызда «Қазақ»
газетінде майданға шақырылған
дәрігерлерден Ә.Алдияров пен Е.Қ.
Минскіге келмек екендігін хабарла­
ды. Батые майданга келгендігі жөнін-
де дэл мәлімет жоқ. 1917 ж. шілдедегі
I Жалпықазақ сиезінде Ә.Бөкейхан
бастаған сиез бюросы Құрылтай жи-
налысына депутаттыққа қосымша
атаған 43 кандидаттың тізіміне енді.
Сол ж. жазда елде земство сиезін
шақыру жөніндегі уездік ұйымда-
стыру комитетінің жұмысына қаты-
сты, осы орайда И.Қашқынбаев, М.
Балтанов бастаған топпен арада ру
алакөздігінен туған қақтығысқа ара-
ласты. Қыркүйектен бастап Ғ.Әлібе-
ков, Н.Ипмағамбетов, М.-Х.Мырзаға-
лиев, Ә.Әлібеков тобына қосылды.
Сол шамада Ғ.Әлібековтің қызына
266
үйленді. 1917 ж. желтоқсандағы II
Жалпықазақ сиезінде Алаш автоно-
миясының Уақытша ¥лт кеңесі
(Алаш-Орда) мүшелігіне кандидат
(мүше орынбасары) болып сайланды.
1918 ж. қаңтарда Қаратөбеде өткен III
Қазақ Орал обл.-тық сиезіндегі иде-
ялық емес, топтық жікке бөліну тұ-
сында Ж. жэне Х.Досмұхамедовтер
жақтастарына қарсы шықты. Сиезден
соң құрылған, құрамына 13 мүше ен-
ген «Ақ жол» саяси ұйымының
төрағасы болды. 1918 ж. наурызда өт-
кен Орал обл.-тық жұмысшы, шаруа,
солдат жэне қазақ депутаттарының I
сиезіне қатысты. Сол ж. 29 наурызға
қараған түні М. Меңдіғазиевтің пә-
терінде заңсыз қару сақтағаны үшін
М.-Х.Мырзағалиев, Ә.Әлібековпен
бірге Казак Войско үкіметі тара-
пынан тұтқындалды. Көп ұзамай
Жайық сырты қазақтары земство
управасы төрағасының орынбасары
Кэрім Жәленовтің көмегімен боса-
тылды. Сол ж. жазды елде өткізді.
Б.А.-О. Үкіметі 1918 ж. күзде Самара-
дағы Құрылтай жиналысы мүшелері
комитеті (Комуч) тарапынан та-
нылып, күшейе бастаған кезде Б. А.-О.
Қызметіне араласты. 1919 ж. қаңтар-
да Қаратөбе к. де Ойыл обл.-тық зем­
ство басқармасының сиезінде Жым-
питы уездік земство управасы төраға-
сы Б.Жанқадамовтың орынбасары
болып сайланды. Сол ж. тамыз айын-
дағы Қызыл армияның шабуылы тұ-
сында Алаш эскер құрамаларын то-
лықтыру үшін құрылған комиссияны
жэне жүзбасы Балғымбаевтың кон­
вой командасын бастап Жымпиты,
Калмыков, Тайпақ өңірінде эскерге
жігіт алу жұмысын жүргізді. Б.А.-О.-
Алаш қозғалысы
ны тарату кезінде Жымпиты к. де
болды. 1920 ж. қаңтар айының аяқ
шенінде Жымпитыға келген Б.А-О.-
ны тарату жөніндегі комиссияның
мүшесі, Қазәсревком өкілі С.Меңде-
шевке кейін «Қасаболатов тобының
мәлімдемесі» деп аталған мәлімдеме
тапсырды. Онда Б.А-О. Қызметі
жөнінде алғашқылардың бірі болып
неғұрлым толық мәлімет берді. 1920
ж. басында М.-Х.Мырзағалиев, М.
Жолдыбаевпен бірге Ә.Әлібеков
төрағалық еткен Жымпиты уездік
ревкомының құрамына кірді. Сол ж.
20 қаңтарда РК(б)П қатарына қабыл-
данды. 1920 ж. көктемнен Орал гу-
берниялық денсаулық сақтау
бөлімінің меңгерушісі. Қазәсревком-
ның 1920 ж. 24 маусымдағы
шешімімен құрамына Чеботарев
(орынбасар), Почиталин, С.Қаратіле-
уов, Н.Ипмағамбетов, т.б. кірген гу-
батком құқындағы Орал губревком-
ның төрағасы болып тағайындалды.
Орал обл.-ндағы қазақ интеллигент-
терін Кеңес мекемелеріне жұмысқа
тарту жөніндегі Струппе төрағалық
ететін айрықша комиссияға С.Қа-
ратілеуовпен бірге мүше болды.
Алайда, Қазақ РК(б)П обл.-тық бюро-
сы сол 24 маусым күнгі мәжілісінде
Қазэсревком шешімінен өзгеше
шешім қабылдап, Орал губкомының
жэне оның төралқасының төраға-
лығына Струппені бекітті, Қ.-ты гу-
бревком мүшесі етіп белгіледі. Кей-
інірек Струппе губревком төралқа-
сының төрағасы жүмысын, ал Қ. гу­
бревком төрағасы қызметін атқарып,
екі шешім бірқатар уақытқа дейін
қосарланып келді. Сондықтан көпте-
ген қүжатта жэне әдебиетте Қ. Орал
 £ fjjliu e iu c > e , Т > .К ,а м з а б е к ц л ы
губревкомы төрағасы деп көрсетіліп
жүр. 1920 ж. шілдеде айтылмыш
төралқа шешімімен сол ж. қазанда
өткен Бүкілқазақ Кеңестерінің
Құрылтай сиезіне дайындық комис-
сиясына губревком тарапынан мүше
болып кірді. Осы сиезде Орал обл. де-
легациясының ұсынуымен ҚАКСР
ОАК мүшесі болып сайланды. Қазақ
РК(б)П обл.-тық комитетінің партия
бюросы пленумының 1921 ж. 3 ма-
мырдағы мэжілісі шешімімен Орын-
борға қызметке шақырылды. 1921­
1922 ж. Қазақ РК(б)П обл.-тық коми-
тетінде жауапты қызметте. Осы ж.
зайыбы қайтыс болтанная кейін бел-
гілі дәрігер, б. Б.А.-О. қайраткері
Д.Күсепқалиевтің қызы Ғайни-Жа-
малға үйленді. 1922 ж. бұрынғы ала-
шордашыларға қарсы науқан тұсын-
да III Қазақ өлкелік Кеңестер сиезінің
қаулысымен қызметтен босатылды.
Қазақ РК(б)П обл.-тық комитеті
төралқасының 1922 ж. 19 қазандағы
шешімімен, Бақылау комиссиясының
мақұлдауымен Ішкі істер халық ко-
миссариатына жұмысқа жіберілді.
1925-1928 ж. ҚАКСР Тұтынушылар
кооперациясының төрағасы. Осы қы-
зметте жүріп кооперациялау тақыры-
бына «К кооперированию казахского
кочевого населения» («Советская
степь», 1926, 5-қараша) тэрізді бірне-
ше мақала жариялады. 1928-1929 ж.
тэркілеу жэне ауылды күшпен оты-
рықшыландыру науқанына батыл
қарсы шықты. Осы үшін «Меңдешев
тобы құрамында жікшіл күреске қа-
тысты» деген айыппен
Ф.И.Голощекин жетекшілік еткен Ка­
зак өлкелік РК(Б)П комитетінің бю­
росы 1929 ж. қарашада қызметтен бо-
267
сатты. Сол ж. желтоқсандағы
мэжілісінде өзімен келісе отырып,
Қазақстаннан тыс жерге жіберу
жөнінде шешім қабылдады. Сәл кей-
ін РК(б)П Орталық комитетінің қара-
уына шақыртылып, одан эуелі Сара­
тов қаласына, соңынан Астрахан қа-
ласына жіберілді. 1930-1931 ж. Астра­
хан қ.-нда РК(б)П аудандық коми-
тетінің хатшысы, Астрахан округтік
атқару комитеті төрағасының орын-
басары. Негізінен ұлтаралық қаты-
нас, ұлт мэселесімен айналысты. 1931
ж. маусым айында жаңадан ұйымда-
стырылып жатқан Алматы медицина
институтына қызметке шақырылып,
қыркүйекте осы оқу орнының
тұңгыш директоры болып тагайын-
далды. Қазақстанда айтылмыш оқу
орны арқылы маман дәрігерлер даяр-
лауды жүйелі жолға қою ісі Қ.
есімімен байланысты. Ол директор
болған кезеңде әзірленген кадрлар
арасынан кейін академик-эпидемио­
лог И.Қарақұлов, академик-вирусо­
лог Жұматов, профессор-хирург Е.
Өмірзақов тэрізді білікті мамандар
шықты. «Студент жастардан ұлт-
шыл-конірреволюциялық топ кур­
ды» деген желеумен 1933 ж. дирек-
торлықтан босатылды. 1933-1935 ж.
Алматы обл.-ндағы «Қызыл қайың»
совхозының директоры. 1935 ж. қазан
айында РК(б)П қатарынан шыгарыл-
ды. 1936 ж. мамырда РК(б)П-ға мү-
шелігі қалпына келтірілді. 1936-1937
ж. Қазақ КСР Денсаулық сақтау ха-
лық комиссариатында экономикалық
жоспарлау бөлімінің меңгерушісі,
«Главнефть» тресі өлкелік конторы
басқарушысының екінші орынбаса-
ры. «Нефтьторг» қогамының Қа-
268 Алаш ңозғалысы
зақстандағы уәкілетті өкілінің орын- тын тілінен қанағаттанарлық бағаға
басары болып жүріп, 1937 ж. 29 та- емтихан тапсырып, сол негізде құ-
мызда Алматы қ.-нда ІІХК органдары жаттарын Мэскеу университетінің
тарапынан тұтқындалды. «Мемле- медицина факультетіне жолдады.
кеттік қылмыс жасады» деген айып- Мәскеу университеті қабылдаудан
пен 1938 ж. 26 ақпанда атылды. КСРО бас тартқан соң сол 1912 ж. Қазақ
Жоғарғы соты Әскери коллегиясы- университетінің медицина факуль-
ның 1957 ж. 7 желтоқсандағы ұйға- тетіне түсті. Орал обл.-тық земство
рымымен ақталды. Соңында Хұп- жиынының стипендиясына оқыды.
би-Жамал, Шафхат, Мара, Шэміл, 1905 ж. Бірінші орыс революциясы
Бану, Нинель, Нэзір, Раиса есімді ұл- тұсында студенттік толқуларға қа-
қыз қалды. Республика Опера жэне тысты, татар М.Уахитов, чуаш-мары
балет театрының бұрынғы әншісі Н.В. Никольский, В.Н. Охотников,
Хұпби-Жамал Есенғалиқызы 2001 ж. қазақ Н. Залиев, Ә. Имамбаевтармен
Алматы қ.-нда қайтыс болды. Жиен бірге РСДРП ұйымының оқушылар
немерелері Жеңіс, Ғалия мен Клара үясына кірді, полицияның жасырын
ата жолын қуып, дәрігер маман- бақылауына ілікті. Бірінші дүни-
дығын игерді. ежүзілік соғысқа байланысты IV-V
Қасымов Мүзарап - Ақмешіт курстарды бір ж. экстерн бітірді. 1917
уезінде туған. Түркістан ұлт-азаттық ж. Ақпан революциясынан соң Пе­
қозғалысының өкілі. «Кеңес» асты- троград қаласына келіп, саяси оқиға-
ртын ұйымының мүшесі. Алашор- ларға араласты. I Бүкілресей Мұ-
да әскерінің офицері болып, Ақтөбе сылмандар сиезі қарсаңында Ресей
майданында қызыл әскердің тұтқы- мұсылмандарының зиялы өкілдері
нына түсіп, атылған. мен саяси қайраткерлерінің арасын-
Қаш қынбаев Иса (Ғайса) да мұсылман аймақтарының бола-
(15.09.1891 б. Орал. Губ. Ілбішін у. шақ мемлекеттік құрылысы жөнінде
Қурайлы б. 3 а. қ. Тайпақ ауд. - ө.ж.б.) унитарлық (Ресейден бөлінбейтін)
- Батыс Алаш-Орда қайраткері, жэне федеративтік түзілім хақында
алғашқы қазақ дәрігерлерінің бірі. өрістеген айтысқа қатысты, науры-
Әкесі Таумыш дәулеттілігіне қоса здың ортасында Мұсылман қайы-
көзіқарақты кісі болған. 1903 ж. Қа- рымдылық қоғамында өткен жиында
расу-Шалқар болыстық орыс-қазақ Лутфи Исхаки, С.Мәмлиев сияқты
мектебін үздік бітірді. 1903-1910 ж. татар зиялы лары мен бірге федера-
Орал реальдық әскер училищесінде тивтік түзілімді қолдап сөйледі. Елде
оқыды. Осы училище жанындағы саяси оқиғалардың өрістеуіне орай
жоғары оқу орнына түсуге мүмкін- Орынбор қаласына келіп, 1917 ж.
дік беретін қосымша кластың толық сәуірдің басында өткен Торғаіі жэне
курсын тэмамдады. (1911 ж.) 1912 ж. Орал қазақтарының сиезіне қатысты.
Орынбор халық ағарту округінің Сэуір ортасында өткен I Қазақ Орал
сынақ комитетінде ер балалар гим- обл.-тық сиезінің делегаты. Сиезді
назиясының 8 класы көлемінде ла- құттықтауға келген қазақтың оқыган
 £?ЗЛ і.леш ов, Т > .к ^ а м з а б е іс ц л ы
қыздары - М.Шәпенова мен Қ.-тың
зайыбы Ж. Қашқынбаева бастаған
қыз-келіншектер тобын сиезден
шығарып жіберу жөнінде дін иелері
мәселе көтергенде қыздар делегация-
сын қызу қорғады. Осы шамада Түр-
кістан губерниясында қызмет етсе
керек, себебі, 1917 ж. шілдеде өткен
I Жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысы депутаттығына кандидат
болып М.Шоқаев, Ғ.Мэмбеевпен бір-
ге Әмудария бөлімінен аталды. Де-
путаттыққа кандидаттар тізімін жа-
саған сиез бюросы «Қазақ» газетінің
бетінде оған «Жас доктор, жігерлі,
білімді, ұлтшыл жігіт» деген мінезде-
ме берді. Шамамен 1917 ж. жаздаОрал
обл.-тык земство управасында, оның
халык денсаулығын сақтау бөлімінің
меңгерушісі А.В. Генкенің көмекшісі
болып істейді. Земство сиезін шақы-
ру жөніндегі Жымпиты уездік ұй-
ымдастыру комитетінің жұмысына
қатысты. Осы орайда әкімшілік-ау-
мақтық бөліністі ру жігі бойынша
жүргүзу көзқарасы салдарынан орын
алған қақтығыстар тұсында Киев по­
литехника институтының түлегі М.
Балтановпен бірге Е.Қасаболатов то-
бына қарсы шықты. 1917 ж. желтоқ-
санда өткен II Жалпықазақ сиезінде
Уақытша ¥лт Кеңесі (Алаш-Орда)
мүшелігіне кандидат (¥лт кеңесі мү-
шесінің орынбасары) болып сайлан-
ды. 1918 ж. қаңтарда Қаратөбеде өт-
кен III Қазақ Орал обл.-тық сиезінде
салық мэселесіндегі алалық кезінде
Ж. жэне X. Досмұхамедовтер то­
бын қызу қолдады. Сол ж. мамырда
Жымпитыда өткен IV Қазақ Орал об­
л.-тык сиезінің делегаты, сиезде жа-
сақталқан Ойыл уэлаятының Уақыт-
269
ша үкіметіне мүше болып сайланды.
Обл.-тық земство жанындағы үкімет
мүшесі ретінде әскери құрам жа-
сақтау, халыққа дэрігерлік, тұрмы-
стық қызмет көрсету меселелерімен
шұғылданды. 1918 ж. желтоқсан-
дағы Жымпиты Алаш гарнизоны-
ның бас көтеруі кезінде өткізілген
Б.А-О. үкіметі мен обл.-тық земство
басқармасының төтенше мәжілісіне
қатысты. Бас көтеруден соң әскери
құрамаларды зиялы топ өкілдері мен
ел ішіндегі сыйлы адамдардың бала-
ларынан жасақтау, сапалық тұрғыдан
жақсарту шараларын қолдады. Б.А-О.
тізе бүккеннен кейін оның белсенді
үкімет мүшелері арасынан Ж. жэне
Х.Досмұхамедовтермен бірге бөліп
алынып, 1920 ж. ақпан айының ба-
сында Орынбор арқылы Мәскеуге
жөнелтілді. Маусым айында Кеңес
басшылығына табыс етілген Б.А-О.
үкіметінің қызметі туралы хат-ба-
яндаманы әзірлегендердің бірі. Сол
ж. 3 маусымдагы БОАК каулысымен
Қазэсревкомға қызметте пайдалану
270
ұсынылды. Қазәсревком бұл ұсы-
нысқа негізінен келіскенімен, РК(б)П
Орталық комитетінің осы мазмұнды
жеделхатына Қазақ РК(б)П обл.-тық
комитеті келісім бермеді. Әсіресе Қ.-
ты «әлеумет үшін қауіпті» деп тауып,
1920 ж. 21 маусымдағы мәжілісінде
оны айрықша мінездемемен Завол­
жье әскери округіне жіберу жөнін-
де шешім кабылдады. Алайда Қазақ
халық ағарту комиссариатының ара
түсуімен сол ж. тамыз айында ай-
тылмыш комиссариаттың Түркістан
Кеңес Республикасындағы уэкілетті
өкілі етіп Ташкент қаласына жіберіл-
ді. 1920 ж. осында Өлкелік мұсыл-
ман фельдшерлік мектебін ұйымда-
стыруға белсене қатысты. 1920 ж.
аяқ шенінде Орта Азия Мемлекеттік
университетінің педагогика факуль-
тетінде ассистент. 1930 ж. 1 қазанда
университет аспиранттары М.Әуе-
зов, Қ.Кемеңгеровпен бірге тұтқын-
далып, Алматы қаласына экелінді.
Осында Қазақ КСР Біріккен саяси
басқармасы комендатурасының арна-
улы түрмесіне 32 қайраткермен бірге
қамалды. «М.Әуезов, Ж.Күдерин, Қ.
Кемеңгеровпен бірге қазақ ұлтшыл-
дарының контрреволюциялық үйы-
мының Ташкенттегі астыртын бөлім-
шесіне мүше болды» деген айып
тағылды. Тергеу қорытындысымен
қандай жаза кесілгені эзір белгісіз.
Қауіпсіздік органдары архивінде
оның үстінен қозғалған істің құжат-
тары жоқ. Қ. отызыншы ж. ортасында
Ташкент қ.-ндағы Семашко атындағы
Функционалдық диагностика инсти-
тутында бөлім меңгерушісі болып
істеді. Осы қызметте жүргенде 1938
ж. 23 сәуірде Өзбек КСР Мемлекеттік
Алаш қозғалысы
қауіпсіздік басқармасы тарапынан
ұсталып, «халықаралық буржуазия-
ның реакциялық бөлігіне көмек көр-
сетті», «контрреволюциялық ұйымға
қатысты» деген айыппен қылмыстық
жауапкершілікке тартылды. Өзбек
КСР II ХК-ның 1939 ж. 1 желтоқсан-
дағы қаулысымен Қ.-қа қарсы жүр-
гізілген қылмыстық қудалау дәлел-
денбеуі себепті қысқартылып, жау-
апкер қамаудан босатылған. Бұдан
соңғы тағдыры мәлімсіз.
Қирабаев Серік Смайылүлы
- эдебиеттанушы-ғалым, ҚР ¥ҒА
академигі, филология ғылымдары-
ның докторы, профессор. 1927 ж. Ка­
раганды обл. Жаңа Арқа ауд. туған.
1951 ж. Абай атындағы ҚазПИ-дің
филология факультетін қазақ тілі
мен әдебиеті мамандығы бойынша
бітірген. Аспирантурада оқи жүріп,
«Әдебиет жэне искусство» журналы-
ның қызметкері болған. 1952-1955 ж.
«Пионер» журналын басқарып, 1955­
1958 ж. «Социалистік Қазақстан»
газетінің бөлімін меңгерген. 1958
ж. дейін ҚазПИ-де үстаздық еткен.
1969-1988 ж. қазақ әдебиеті кафедра-
сының меңгерушісі болды. 1980-1985
ж. институт проректоры болды. 1988­
1995 ж. ҚР ¥FA M.O. Әуезов атын-
дағы Әдебиет жэне өнер институтын
басқарды. Ғалым отандық эдебиетта-
нуды С.Көбейұлы, С.Сейфоллаүлы,
Ж.Аймауытұлы, Ғ.Мұстафиндер ту-
ралы іргелі зерттеулерімен байыт-
ты. Әдебиетшінің «Өрлеу жолында»,
«Октябрь және қазақ әдебиеті», «Әде-
биет жэне дэуір талабы», «Революция
жэне әдебиет» (2 том), «Шындық пен
шығарма», «Талантқа қүрмет», «Әде-
биетіміздің ақтаңдақ беттері», «Ксңсс
 SffJliueiuoe, Т>.Қ,ам.забекцлы 271
дәуіріндегі қазақ әдебиеті», «¥лт тэу- зметке лайықтаған сауатты жаста-
елсіздігі жэне әдебиет», «Тэуелсіздік рының бірі. 1917 ж. қыс, көктем ай-
рухымен», «Өмір тағылымдары» т.б. ларында Күнбатыс майданындағы
зерттеу кітаптары, «XX ғ. басындағы қазақ жүмыс қостарында мыңба-
қазақ әдебиеті» атты ЖОО оқулығы сы болып, жұмысшылардың мұң-
(Б.Кенжебавпен бірге), мектеп оқу- мұқтажын тиісті орындарға дұрыс
лығы бар. 1990 ж. ұлт мәдени құн- жеткізу, жігіттерді қазақ тамағымен
дылықтарын жинақтау мен байып- қамтамасыз ету, т.б. міндеттерді
тау басталғанда, оның басы-қасында орындады. Орынборда А. Кенжин
академик Қ. жүрді. Қ. кешенді істі құрған «Еркін дала» мәдени-ағар-
үйлестірумен қабат өзі де Ж.Айма- ту ұйымының қызметіне араласып,
уытұлының бес томдығын даярлауға Орынбордағы мұғалімдер кеңесіне
кірісіп кетті. «Жаңаша бажайлау» ай- эзірлік жұмысына қатысты. 1918 ж.
дарымен шыққан монографияларға мамырдағы IV Қазақ Орал обл.-тық
қомақты тараулар жазды. Соңғы ж. сиезіне қатысушы. Ойыл уэлаяты
ғылыми орта жақсы бағалаған «Ка­ үкіметінің, кейін Алаш-Орданың Ба­
зак әдебиеті тарихының» 7-8 томда- тые бөлімшесі үкіметінің құрамында
рын басқарды. жергілікті басқару органдары - болы-
Қодаров Қарасай (1898. - б. Гу­ стьщ, уездік жэне обл.-тық земство
рьев у. Қарақол б. Тасшағыл а. - 1953) басқармалары бойынша оқу-ағарту
- Б. А-О.-ның белсенді мүшесінің бірі, жұмыстарын жүргізу ісін үйлестіріп
халық мұғалімі. Орта дәулетті отба- отырумен айналысты. Ойыл обл,- мен
сынан шыққан. Қарақол бір кластық жапсарлас Орал, Орынбор қ.-ларында
болыстық орыс-қазақ мектебін (1906 гимназия, училище, семинарияларда
ж.), Гурьев екі кластық қазақ-орыс оқып жатқан уэлаят студенттерінің
Романов училищесін (1908 ж.) бітір- земстволар тарапынан уақтылы
ген. Орынбор қ.-ндағы Орыс-қазақ стипендиямен қамтамасыз етілуін,
мұғалімдер мектебін үздік тәмамда- оқуды үзіп алмауын, олардағы пан-
ды (1914-15 ж.). Ақтөбе у.-не қарасты сиондардың жабылып қалмауын қа-
Алтықарасу болыстық мектебінде дағалады, Орал Войско үкіметімен,
мұғалім болды. 1916 ж. қазан айын- Комуч, Сібір Уақытша үкіметімен
да Түркістан генерал-губернатор- осы меселелер бойынша байланыс
лығы мен Ресей Земство комитеті жасады. Осы ж. майданасты отырған
майдандағы тыл жұмысына алынған елде бұрын Ы.Алтынсарин үлгісімен
қазақ жігіттеріне басшылық жа- қызыл кірпіштен салынған стандарт-
сауға жоғары оқу орындарындағы ты ауылдық-болыстық мектептердің
студенттерді, мұғалімдер мектебін, жабылып қалмай, елді сауаттанды-
семинария бітірген қазақ жігіттерін ру ісін жалғастыра беруі, земство
мыңбасылық, жүзбасылық қызметке мекемелері тарапынан көзделген
шақырған тұста «Қазақ» газетінің қор, қаржының уақтылы бөлінуі,
басқармасы М. Есболов, Т.Шонанов, оқу құралдарымен жабдықталуы,
М.Жолдыбаевтармен бірге осы қы- бұрынғы орыс-қазақ мектептерінің
272
миссионерлік бағыттан ұлттық
тағылым бағытына ойысуы, сабақты
ана тілінде жүргізу, осы міндеттердің
үдесінен шығу үшін уәлаяттағы
М.Жолдыбаев, С.Бекболатов, Т.Өте-
улиев, М.Шолақов, Г.Нығмаділов, Ж.
Бейісқалиев, Е.Байтақов, Ж.Нияров
тэрізді білікті халық мүғалімдеріне
жағдай жасау ісі Қ. есімімен байла-
нысты. Б.А-О. таратылғаннан кейін
Орынборда Қазәсревкомның Халық
ағарту бөлімінің, Қазақ өлкелік Ха-
лық ағарту комиссариатының қазақ
мектептері секциясының қызметкері
(1920-1921 ж.). Жабдықтау бөліміне
540 сом төлеп, жиырма фунт майша-
бақ алғаны архивте хатталған. Осын-
дай тұрмыс қиыншылығынан жэне
негізгі мамандығы бойынша жұмыс
істеу ойымен 1922 ж. елге қайтып, өзі
оқыған Қарақол мектебінің меңге-
рушісі болып істеді. 20-30 ж. Жымпи-
ты уездік атқару комитетінің халық
ағарту бөлімінің, Гурьев округтік ха-
лық ағарту бөлімінің, Орал обл.-тық
оқу бөлімінің меңгерушісі. 1935 ж.
Батыс Қазақстан обл.-ның Чапаев
қ.-нда қайтыс болды. Зайыбы Жамал
екеуі Асқар, Қанапия, Софья есімді
ұл-қыз тәрбиелеп өсірді. Қыздары
Орал қ.-нда тұрады. Асқар Қараса-
ев Батыс Қазақстан обл.-на қарасты
Бөрлі ауданында аудандық Комму­
н и ста партия комитетінің екінші
секретары, аудандық атқару коми-
тетінің председателі болып істеді.
Қожакеев Темірбек Қожакеүлы
1926 ж. Жамбыл обл. Меркі ауд. Ой-
тал а - ғалым, филология ғылымда-
рының докторы, профессор, Қа-
зақстан Жоғары мектебі ҒА-ның
академигі, Қазақстан Республикасы
білім беру ісінің құрметті қызметкері,
Қазақстанның еңбек сіңірген қызмет-
кері. Қаз¥У-да оқыған Қаз¥У-дың
жу на листика факультетінде оқы-
тушы, декан, кафедра меңгерушісі
қызметтерін атқарған. Қ. Қазақстан
Жазушылар Одағы жанындағы ка­
зак сықақшылар қауымдастығының
президенті. Ол Алаш қаламгерлері
С.Торайғыров, М.Әуезов туралы
жазылған кітаптардың авторы. Со-
нымен бірге «Көк сеңгірлер» (1992)
кітабында А.Байтұрсынұлы, Ж.Ай-
мауытов, С.Қожанов, М.Әуезов си-
яқты Алаш қайраткерлерінің өмірба-
яны мен шығармашылығынан дерек-
ті мәліметтер берілген.
Қожанов Сүлтанбек 1894 ж. қазір-
гі Оңтүстік Қазақстан обл. Созақ ауд.
Ақсүмбе а. - көрнекті қоғам жэне
мемлекет қайраткері. Түркістандағы
орыс-түзем мек-
тебін, үш сынып-
тық қалалық учи-
лищені бітірген.
1913-1917 ж. Таш-
кенттегі Түркістан
мұғалімдер семи-
нариясында оқы-
ды. Осы кезден саясат істеріне ара-
ласып, «Кеңес» атты жасырын үйым-
ның мүшесі болады. Зерттеушілер
мүны Қ. пен Мұстафа екеуі бірігіп
қүрды деген деректі де айтады. 1917
ж. ақпан төңкерісінен соң үлкен са-
ясатқа бел шеше кіріседі. Сол ж. та-
мыздан М.Шоқай үйымдастырған
«Бірлік туы» газетіне редактор бола­
ды. Осы басылымда қоғамдық-саяси
мақалалармен бірге әдеби материал-
дар да жариялап отырады. Мысалы,
«Қайтсйін?» деп аталатын алгашқы
 SfJJliueLuoe, Т > .Қ,ам забек.ц лы
өлеңдерінің бірінде ол азаттыққа жете
алмай қорланған, торыққан елінің
тағдырын жас азаматтың ой толға-
нысы арқылы жеткізеді. «Жете алмай
дегенімнің жалғызына, Талап көп, та-
лайсыз боп сорладым ғой» дейді қай-
раткер қаламгер. 1918 ж. қаңтарда,
яғни Түркістан автономиясына қауіп
төнген кезеңде жазған «Түркістан-
да орыс сиездері» атты мақаласында
Қ. болыиевиктік зорлық пен бейба-
стықтың себеп-салдарын көрсетеді.
Түркістанды теріске бұрып жатқан
ағымдағы саясатты ашады. Мақа-
ладан 1917 ж. Ташкенттегі қырғын
мен 1918 ж. Қоқанға қарай кезенген
зеңбіректің табы, ызғары сезіледі.
Жас қайраткер осы қиындықты жа-
нымен түсінеді. Қоқандағы қанқасап
оқиғадан соң жариялаған «Өзіміздің
болыпевиксінгендерге» атты көлемді
мақаласында Қ. «өз қанын өзі ішіп, өз
етін өзі жеп жатқан» Ресейдің жаңа
сиқына барлау жасайды. Осында қа-
ламгер Батыста жасалған марксизм
теориясының қазақ ішіне мүлдем
жүрмейтінін, болыиевиктік Ресейдің
бар діттегені - халықтар тағдырына
эксперимент жүргізу екенін көреген-
дікпен айтады. Қ. жаңа заман амалы-
на сай 1920 ж. коммунистік партия
қатарына қабылданып, үлкен қызмет
баспалдақтарынан өтеді. 1920-1924
ж. Түркістан компартиясы ОК мүше-
сі, Түркістан орталық атқару коми­
тет! төрағасының орынбасары, Түр-
кістан республикасының ішкі істер
халық комиссары, Халық ағарту ха-
лық комиссары, «Ақжол» газетінің
редакторы болады. «Ақжол» - Түр-
кістанның іргелі елдік газеті бол-
ды. Ол «Жаңа өріс» газетінен бастау
______________________________ 273
алды. Газет 1920 ж. 7 желтоқсанда
жарық көрді. Алғашқы редакторы -
Қ. Қайраткердің беделі мен елшілдігі
арқасында аз ж. мұнда М.Дулатұлы,
Ж.Аймауытұлы, А.Байтасұлы,
Б.Сүлейұлы, Т.Шонанұлы, Х.Болған-
бай т.б. азаматтар топтасты. 1922 ж.
Түркістан Алаш көшбасшыларының
бірі, ұлт ұстазы А.Байтұрсынұлы-
ның 50 ж. мерейтойын лайықты атап
өтті. «Шолпан», «Сана» журналдары
«Ақжол» бағытын ұстанды. Аталған
басылымдардаҚ. «Тоқпақ», «Тарпаң»,
«Замандас» деген бүркеншіктермен
мақала жазып тұрды. «Ақжолда»
шыққан Сұлтанбектің «Жақындық
па, жалақорлық па?», «Қазақша са-
уық кеші», «Менің жауабым», «О ли­
тературном языке и терминологии»
атты еңбектерінен қаламгерлік пен
өткенді танудағы ұстаным, шығар-
машылдықты бағамдау, руханиятты
қадірлеу айқын аңғарылады. Елшіл
газеттің бағыты 1925 ж. И.Сталиннің
тікелей тапсырмасымен мұқият тек-
серіліп, ол 1926 ж. жабылды. 1921 ж.
кеңестердің бүкілресейлік IX сиезінің
бір үзілісінде В.И. Ленин Қ. төралқаға
шақырып, біршама әңгімелескен. Қай-
раткер 1922 ж. қази соттарын қалпына
келтіру, тартып алынған вакуф жер-
лерді мұсылман жамағатына қайтару,
жағымды дәстүрлерді қайта жолға
қою секілді шетін мәселелерді қолға
алып, түркістандықтардың алғысына
бөленді. 1924-1925 ж. Қазақ өлкелік
партия комитетінің хатшысы, 1925­
1926 ж. БК/б/П ОК ұлт республикала-
ры мен обл.-тары бойынша жауапты
нұсқаушысы, Мәскеу марксизм-лени­
низм курсының тындаушысы, 1928
ж. БК/б/П ОК Орта Азия бюросының
274
үгіт-насихат бөлімі меңгерушісінің
орынбасары, 1929-1931 ж. Орта Азия
мақта-ирригация политехникалық ин-
ститутының алғашқы директоры, 1931­
1932 ж. Орта Азия мақта орталығы
басқармасының төрағасы, 1932-1933
ж. Мэскеуде Одақтық мақта өнімдері
басқармасының орынбасары, 1933-1934
ж. КСРО ХКС мақта тобы басшысының
орынбасары, 1934 ж. кеңестік бақылау
комиссиясының Өзбекстан бойынша
өкілі болып қызмет атқарады. 1928 ж.
Орта Азия партия тарихы институты
қайраткердің «Кеңестік Түркістан ав-
тономиясының он жылдығына» атты
кітабын басып шығарды. Осында ол
жаңа республика қүрудың қиын өт-
келдері мен алдағы міндеттерді ай-
қын жазады. Сондай-ақ осы ұлт күре-
скерінің И.Сталинмен пікірталасы элі
күнге аңыз болып айтылады. Ол қиын
ж. Алаш азаматтарына да көп көмекте-
сті. 1923 ж. Мағжанның өлең кітабына
алғысөз жазып жариялады. Фольклор-
шы Ә.Диваевқа ерекше қолдау көрсет-
ті. Өзі де елдің мәдени-рухани шарала-
рына атсалысып, «Ақжол», «Еңбекші
қазақ» газеттері мен «Шолпан» жур-
налына сан салалы мақалалар жазады.
Қ. көп замандастары секілді халыққа
арналған сөзін өлеңмен де жеткізді.
Оның шығармашылығында «Нені ай-
тайын?», «Кім жауапкер?», «Көреміз!»,
«Шынға ұқсаған пікірлер», «Бүл кім?»,
«Тілмаштарға бір сын» т.б. өлеңдері
мен К.Бальмонт, Эзоп (Д.Бедный
тэржімесі) туындыларынан қазақша
сөйлеткен аудармалары бар. Қайраткер
1937 ж. 16 шілдеде үсталып, 1938 ж. 8
ақпанда атылды.
Қожықов Қоңырқожа - ағар-
тушы, ғалым, Алаштың белгілі аза-
Алаш қозғалысы
маттарының бірі. 1938 ж. Ақмешітте
туған. Алғашында қазақ-орыс мек-
тебін оқып сауатын ашқан. Кейін
Ташкенттегі мұғалімдер семинария-
сында оқып, 1900
ж. бітірген. Сырда-
рия губерниясын-
да мектеп инспек­
торы, қазақ-орыс
мектебінің меңге-
руші, Түркістан,
Перовск, Әндіжан
қ.-ларындағы мектептерде оқытушы
болған. Осы кезеңде Ферғанада
«Илиятия» атты ұйымды басқарған.
Ұлт мүддесін бэрінен жоғары қо-
ятын Қ. 1907 ж. патша үкіметінің
жарлығы бойынша қазақтар мен Түр-
кістан өлкесінің өзге де жергілікті
халықтарының Мемлекеттік Дума
жүмысынан шеттетілуіне наразы бо­
лып, ол жарлықтың күшін жою жо-
лында ұйымдастырған іс-шараларға
қатынасады. Ол педагог эрі ақын
болған. 1912 ж. Орынборда «Әліппе»
оқулығын шығарып, Ғ.Қасымовпен
бірігіп Ш.Жэңгірұлының «Русие
патшалығында Романов нәсілінен
хукимранлик қылған патшалар-
дың тарихы» («Историческая поэма
царствования Дома Романовных на
киргизском языке») атты дастанын
жарыққа шығаруға септесті. 1917
ж. ақпан төңкерісінен кейін Ферга­
на өңіріндегі қазақтардың мүддесін
қорғайтын «Көшпенді» атты үйым
құрып, оған жетекшілік етеді. Осы ж.
30 наурызында Перовск (қазіргі Қы-
зылорда) қ.-нда қазақтардың жалпы
сиезі болып, осы жиынның ұйғары-
мы Мемлекеттік Дума төрағасына
патшалық Ресейдің тагы да басқа
 S fjK iu e iM o 6 , Х >.Қ,ам забек.цлы
лауазымды басшыларына жолдана-
ды. Осы құжат мәліметтеріне сүй-
енсек, сиезде құрылған депутаттар
кеңесінің құрамына Қ. та сайланады.
1917 ж. тамызда өткен Түркістан өл-
кесі қазақтарының сиезіне, бүкілре-
сейлік құрылтай жиналысына депу-
таттыққа кандидат болып ұсыны-
лады. Осы автономияның уақытша
кеңесіне мүше болып сайланды. Қ.
бірінші жалпықазақ сиезінде прези­
диум мүшелігіне сайланған. Кеңес
үкіметі орнағаннан кейін де М.Шоқай
секілді шетте жүрген алаш қайрат-
керлерімен астыртын байланыста
болған екен. 1922 ж. Әулиеата у.-н-
де жер басқармасында істейді, ескі
қорғандар мен ескерткіштерді зерт-
теумен шұғылданады. Орхон жазуы,
Қозы-көрпеш - Баян сұлу, Келіншек
тас, Ақтас мазарлары туралы ғылы-
ми еңбектер жазды. Араб, парсы,
шағатай тілдерін меңгерген, білікті
маман болған екен, орыс тіліндегі
әдебиеттерді қазақ тіліне аударып,
қазақтың аударма өнерінің дамуы
үшін көп үлес қосады. 1935-1936 ж.
«Қазақтың өткендегі тарихы туралы
деректер» атты кітапты құрастыруға
қатынасты. 1937 ж. халық жауы деген
айыппен тұтқындалып, 1938 ж. атыл-
ды.
Қозыбағаров Ахметжан (01.05.
1879 ж. қазіргі Шығыс Қазақстан обл.
Абай ауд.) - Алаш қозғалысының қай-
раткері. Семейдегі ауылшаруашылық
мектеп-интернатын бітіргеннен кейін
1901-1906 ж. Омбыдағы фельдшерлік
мектепте оқыған. 1906-1918 ж. ара-
лығында Семейдегі губерниялық ау-
руханада фельдшер қызметін атқар-
ды. 1917-1919 ж. Алаш партиясының
275
жергілікті ұйымдарын құруға атса-
лысып, 1918 ж. Алаш Орданың Се­
мей обл.-тық кеңесіне мүше болды.
1921-1922 ж. аралығында Шыңғы-
стауда Арқат дэрігерлік бөлімшесін
басқарып, өз қаржысына емхана сал-
дырды. 1935-1937 ж. Алматы кірпіш
зауытының емханасында меңгеруші
болды. 1937 ж. 25 тамызында Алма-
тыда тұтқындалып, Семей абақтысы-
на жабылып, ату жазасына кесілді.
Қозыбаев М анат Қабашүлы
(16.11.1931, Қостанай обл. Меңдіғара
ауд. Тазкөл а. - 30.10.2002, Алматы
қ.-сы) - ғалым, тарих ғылымының
докторы, профессор, академик. 1953
ж. ҚазМУ-ды бітірген. 1953-58 ж. Қо-
станай пед. институтында, 1958-74 ж.
Марксизм-ленинизм институтының
Қазақ бөлімшесінде, 1974-79 ж. Ал­
маты мал дәрігерлік институтында,
кейін ҚазМУ жанындағы Қоғамдық
ғылымдар оқытушыларының білімін
жетілдіру институтында ғылыми-пе-
дагогикалық жұмыстармен айналы-
сты. 1979-86 ж. Қазақ Кеңес энцикло-
педиясының Бас редакторы, 1986-88
ж. Қазақстан FA Тарих жэне этнол.
институты тарихнама бөлімінің мең-
герушісі, 1988 ж. өмірінің соңына
дейін осы институт директоры. Қ.
басшылығымен “Қазақстан тарихы”
академиялық басылымының 3 томы,
ағылшын тілінде “Қазақстан та­
рихы”, көптеген құжаттар жинақта-
ры, т.б. жарық көрді. Ғылыми зертте-
улері Қазақстан халқының 2 дүни-
ежүзілік соғыс жылдарындағы ерлі-
гіне, Қазақстан мемлекетінің құрылу
жэне қалыптасу тарихына арналған.
Оның «Қазақстан- майдан арсена­
лы», «Ақтаңдақтар ақиқаты», «¥лы
276
ерлік», «Қазақстан тарихы»т. б. мо-
нографиялары жарық көрген. Ғалым-
ның еңбектерінде Алаш қайраткер-
лерінің өмірі мен күресі зерттелген.
Қойгелдиев Мәмбет Қүлжа-
байүлы (18.08.1946 ж. Жамбыл обл.
Шу ауд. Төле би а.) - алаштанушы
ғалым, тарих ғылымдарының док-
торы, профессор, Қазақстан Респу-
бликасы Ұлттық Ғылым Академия-
сының мүше-корреспонденті. 1968
ж. Ж. Баласағұн атындағы Қырғыз
¥лттық университетінің тарих фа-
культетін, 1977 ж. эл-Фараби атын-
дағы Қазақ Ұлттық университетінің
аспирантурасын аяқтаған. 1978 ж.
ғылым кандидаты, ал 1994 ж. ғылым
докторы дәрежесін алу үшін диссер­
тация лық жұмыстар қорғаған. 1968
ж. университетті аяқтаған соң Шу
ауданындағы Қ. Сәтбаев атындағы
сегізжылдық мектепте мұғалімдік
қызмет атқарған. 1970-1971 ж. Жам­
был обл.-тық мұрағатында ғылыми
қызметкер, ал 1971 ж. бергі уақытта
еліміздің жоғары оқу орындарында
ұстаздық қызметті ғылыми-зерттеу
жұмысымен ұштастыра алып келеді.
1995-2003 ж. эл-Фараби атындағы Қа-
зақ ¥лттық университетінде кафедра
меңгерушісі, факультет деканы, ҚР
Жоғары оқу орындары оқытушыла-
рының біліктілігін жетілдіру инсти-
тутының директоры, ал 2002-2006 ж.
ҚР БжҒМ Ш.Ш. Уәлиханов атындағы
Тарих жэне этнология институтының
директоры қызметінде болды. 2006­
2008 ж. Сүлейман Демирел универ-
ситетінің профессоры, ал 2008 ж.
бері Абай атындағы Қаз¥ПУ-дың
тарих факультетінде, магистратура
және PhD докторантура институтын-
Алаш қозғалысы
да кафедра меңгерушісі қызметінде.
Ғылым саласындағы белсенді қыз-
меті мемлекеттік тэуелсіздік ж. тұс
келді. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы
тарихы, әсіресе Алаш қозғалысы қай-
раткерлерінің ұлттық мемлекеттілік-
ті жаңғырту үшін жүргізген күресі
ғалымның негізгі зерттеу объектісі-
не айналды, осы бағытта өз мектебін
қалыптастырды. «Алаш қозғалысы»
(1 кітап, 1995), «¥лттық саяси элита»
(2004), «Жетісудағы Ресей билігі»
(2004), «Сталинизм и репрессии в Ка­
захстане в 1920-1940 гг.» (2009) жэне
«Казахстан в Российских револю­
циях 1917 года» (авторлық бірлікте,
2011) атты монографиялық еңбектері,
бұлардан ертерек жарық көрген «Қа-
дырғали Қосымұлы жэне оның жыл-
намалар жинағы» (авторлық бірлікте,
1992) жэне «Тарих таглымы не дей-
ді?» (авторлық бірлікте, 1993) атты
кітаптары ғалымның отандық тарих-
намаға қосқан үлесі болып табылады.
Оның ұсынысы жэне жетекшілігімен
5 кітаптан тұратын «Алаш қозғалы-
сы. Движение Алаш. Құжаттар мен
материалдар жинагы» (2004-2008)
жэне 12 томдық «Қазақ ұлт-азаттық
қозгалысы» 2007-2008) қазақ жэне
орыс тілдерінде, «Красный террор:
из истории политических репрессий
в Казахстане» құжаттық материал-
дар жинагы (2013) баспадан шықты.
Сценарий авторы, ғылыми кеңесші
жэне түсінік беруші ғалым ретін-
де «Әлихан жэне Мұстафа» (1998.
«Хабар»), «Алаш» (2007, реж. X.
Омаров), «Бірінші» (2007, реж.
Қ.Олжай), «Мұстафа Шоқай ізімен»
(2011, реж. Қ. Бегманов), «Кенеса-
ры хан» ( 2011, реж. М. Конуров),
 К іи е ш о в , Т ).К ,а м зс1б е щ и ы
«Асықпаған ақиқат» (2011, реж. Б.
Әбіш) және басқа көптеген деректі
фильмдерді даярлауға қатысты.
Қойлық уездік мүсылмандар си-
езі 1918 ж. қаңтарында болды. Сиез-
де Түркістан автономиясына қосылу,
милиция жасақтау, азық-түлікпен
қамтамасыз ету т.б. мәселелер кө-
терілді. Сиезі Ә.Көтібаров басқарып,
автономия туралы баяндама жасады.
Қойшыбаев Бейбіт (1945 ж. Жам-
был обл. Сарысу ауд. Байқадам а.)
- жазушы, тарих ғылымдарының
кандидаты, дүниеге келген. «Қа-
зақстан пионері, «Социалистік Қа-
зақстан», «Қазақ эдебиеті», «Әдеби
қор», «Zaman - Қазақстан», «Діл»,
«Тарих жэне саясат» газеттері мен
«Білім жэне еңбек», «Денсаулық»,
«Тіршілік» журналдарында жауапты
қызметтер атқарған. «Заңгер» жур-
налының жауапты редакторы. Бұған
қоса, Қазақстан Жазушылар одағы
басқармасының хатшысы, Қазақстан
әдеби қоры басқармасының төрағасы,
ҚР Экономика жэне сауда министрлі-
гі Автор құқықтарын қорғау агентті-
гі бас басқармасының бастығы, әлеу-
меттік жэне гуманитарлық ғылымдар
орталығының басшысы. «Киелі
мүра», «Алтын діңгек», «Біз табысар
қиырлар» т.б. прозалық кітаптардың
авторы. Ол Алаш қозғалысына қа-
тысты «Жазықсыз жапа шеккендер»
жэне қозғалыстың жетекшісі Ә.Бө-
кейханға жэне Б.Қаратаевқа арналған
еңбектердің авторы.
Қоқан автономиясы — жалпы
мұндай автономия тарихта болмаған.
Тарихи аталу жөні - Қоқан қ.-н-
да жарияланған Түркістан автоно­
миясы немесе түрік-мұсылманша
277
ныспысы - Түркістан мұхтарияты.
Қостанай уезі, Николаевск уезі -
патшалық Ресей тұсында Торғай обл.
на қараған у. 1868 ж. құрылған Тобыл
өзенінің жоғарғы ағысы жэне оның
Обаған атты тармағының оң жақ алқа-
бын алып жатты. Халқының саны
- 160 мың адамға жетті (1897), оның
130 мыңдайы қазақтар болды. 1899 ж.
кейін жергілікті халықтан 500 мың
десятина қара топырақты құнарлы
жер алынып, онда Ресейдің орталық
аудандарынан қоныс аударылған орыс
шаруалары орнықты. Уезде мал басы
870 мыңға жетті. Мұнда жәрмеңке са-
удасы кең өріс алды.
Қостанай уезі қазақтарының тө-
тенше сиезі - 1918 ж. 14-17 қазанда
100-ден астам делегат қатысқан сиез.
Бұл уездік сиездердің ішіндегі Ала-
шорда сиезі. Оның жергілікті жетек-
шісі А.Алдияров ашып, «Алаш авто­
номиясы туралы» арнайы баяндама
жасады. Сиезде сонымен бірге Байғо-
ринның баяндамасы тыңдалды. Сиез
президиум сайлады. Оның төраға-
сы А. Бірімжанов, төрағаның серігі
Е.Омаров, хатшылары болып Ғайсин
мен Тұяқов сайланды. Сиезге Ырғыз,
Торғаи у.-дерінщ өкілдері қатысты.
Бұл төрт күнге созылған сиез Алаш
автономиясы, қазақ полкі, Алашор-
даның жергілікті мүшелерін сайлау,
уездік сот, жер мәселесі, қаржы т.б.
мәселелерді қарастырды. Сиез соңын-
да Қостанай у. Алаш автономиясына
қосылады жэне Алаш үкіметін ғана
мойындайды деген қаулы қабылдады.
Қостанай уездік сиезі - 1918 ж.
10-15 қаңтары аралығында өткізілген
сиез. Сиезде Екінші жалпықазақ си-
278
езінің қаулылары талқыланды. Сиез-
ге қатысушылардың басым көпшілігі
Алашорда үкіметін қолдады. Сиездің
төрағасы Ғ.Досжанов болды. Сиезде
Ә. Аймаев сөз сөйледі.
Қостанай уезіндегі көтеріліс - 1916
ж. патша өкіметінің отарлау саясаты-
на қарсы бағытталған Қазақстандағы
ұлт-азаттық қозғалыстың келесі бір
құрамдас бөлігі. Ресей патшасының
1916 ж. 25 маусымдағы жарлығы-
на қарсы Қостанай у.-нің Қарабалық,
Меңдіқара болыстары наразылық біл-
дірді. 12 шілдеде Қарабалық көтеріліс-
шілері болыс Қадыровты өлтіріп, жа-
салған тізімді жойып жіберді. Болыс
кеңсесін өртеді. Сөйтіп, Бестөбе болы-
сында қылышпен, сойылмен жэне бал-
тамен қаруланған көтерілісшілер тобы
2000 адамға жетті. Ең күшті толқу 500
адамнан жасақ қүрған 4, 5, 6 жэне 8
ауылдарда болды. Тамыз айында уезд
басшысы патша өкіметінен әскер алды-
рды. Жазалаушы әскер көтеріліс бас-
шыларын ұстап, тұтқынға ала бастады.
1916 ж. күзде Аманқарағай болысын-
дағы 2470 шаңырақтың 600-і Торғай
у.-ндегі көтеріліске қосылды. Желтоқ-
санда 2 зеңбірек жэне 2 пулеметпен
қаруланған жазалаушылар Қостанай
эскери тобы көтерілісті басуға шықты.
1916 ж. 21 желтоқсанда басталған кө-
терілісшілер мен жазалаушылар ара-
сындағы ұрыстар 1917 ж. ақпанына
дейін созылды. Нәтижесінде көтеріліс-
шілердің бір бөлігі патша өкіметі-
не бағынып, қалғандары А.Иманов
бастаған көтеріліске барып қосылды.
Қосуақов Ахметкерей (1857 ж.
Ақтөбе у. - не қарасты Батпақты а.)
қарапайым шаруаның отбасында дү-
ниеге келген. Орынбордағы 3 сынып-
Алаш қозғалысы
тық гимназияны бітіріп, алдымен
Орынборда кейін Ақтөбе губерни-
ясында тілмаш, одан соң 1895 ж.
Батпақтыға болыстыққа сайланады.
Болыс бола жүріп, 4 кластық мек-
теп салдырып, А. Байтұрсынұлын
мұғалімдік қызметке шақырады.
Бестамақ, Батпақты болыстығын-
да 19 ж. болыстық қызмет атқарған.
Алматыдағы мемлекеттік мұрағатта
оның 1895 ж. дан бастап 1915 ж. ға
дейін болыс болып сайланғандығы
жөніндегі құжат сақтаулы. Уақытша
Үкімет кезінде Қ. Ақтөбе уездік аза-
маттық комитет басқарма төрағасы-
ның орынбасарлығына сайланады.
1917 ж. Екінші жалпықазақ сиезіне
қатысқан. Кеңестік жылдарда Ақтөбе
қаласында бірнеше қызмет атқарған.
1924 ж. жаз айында қайтыс болған.
Қосшығүлов Қүрманғали Бай-
мүхаметүлы (1876 ж. Ақмола өңірі -
1954 ж. Шымкент қ.) - Алаш қозғалы-
сына қатысушы. Алдымен медреседе,
содан кейін Санкт-Петербург есеп-ко-
оперативтік институтына түсіп, оны
сауда экономисі мамандығы бой-
ынша аяқтаған. Қазақтың алғашқы
жоғары білімді экономистерінің бірі.
Санкт-Петербургта оқып жүргенде
автомобиль жүргізуді үйреніп, жа-
рыстарға қатысқан. Сондай жары-
стардың бірінде бірінші орын алып,
автомобиль ұтып алған. Бұл автомо-
бильді Ақмолаға әкелген, ол кала-
даты ең алғашқы автомобиль бола-
тын. Ақмоланың ауқатты адамдары-
на Ресейден автомобиль жеткізумен
шұғылданған. Сөйтіп, 1913 ж. Гер­
мания компанияларымен автомобиль
құрастыратын бірлескен кәсіпорын
құруға шарт жасаған. Бұл кезде Қ.-
 £ ^ Щ іи е ш о в , Т ) .Қ ,а м з а б е к ц л ы
тың қатысуымен Атбасарда немістің
«Зингер», «Саламандра», «Якорь»
сияқты компанияларымен байланыс
орнатылған еді. Қосшығұловтың ба-
ласы Б. Қосшығұловтың айтуынша,
1913 ж. Германиядан немістің инже-
нер-конструкторлары келіп, автоза­
вод жобасымен таныстырады, бірақ
1914 ж. басталган Ресей мен Герма­
ния арасындағы соғыс бұл жобаны
іске асырмапты. Қ. Алаш қозғалысы
жетекшілерімен тыгыз байланыста
болып, Алашордаға қаржылық көмек
көрсеткен.
Қосшығүлүлы Шаймерден (1874
ж. Ақмола обл. Көкшетау у. Қотыр-
көл б.) - Алаш қозғалысының көрне-
кті қайраткері, діндар. Жас шағында
ауыл молдасынан
хат таниды, кей-
ін Көкшетаудағы
Науан хазірет ме-
дресесінде және
Бұхарада оқиды.
Мұнан соң осы қа-
лада 1886 ж. жұрт-
шылық қаржысымен салынған, Мез-
гіл болысының азаматы Наурызбай
(Науан Хазірет) Таласұлы ұстаған
мешіт жанындағы интернаттың
мұғалімі болады. Бұл кезде ол ұста-
зымен бірігіп, Ресейдің шоқындыру
саясатына ашық қарсы тұрады. 1903
ж. А. Құнанбайұлы сынды қазақтың
білікті, сыйлы азаматтарына патша-
лық режимнің оспадар әрекеті тура-
лы жэне осыған байланысты бас қосу
жөнінде екі мэрте хат жазады. Осы
күресі үшін имам Н. Хазірет екеуі
абақтыға жабылады. Қ. тексергенде,
Көкшетау мешітінен «цензура» өткіз-
беген 164 кітап жэне күмэнді қолжаз-
279
балар шығады. Ақыры патша өкіметі
1903 ж. шілдеде Қ. - 5 жыл, Науанға
- 3 жыл кесіп, Үркіт генерал-губер-
наторының бақылауына Батыс Сібір-
ге жіберіледі. Бұл жерден оларды
Якутияға жер аударады. Осы заңсы-
здықты Ә.Бөкейхан мен М.Сералин
жауапты орындарға, орыс зиялыла-
рына дәлелдеп айта жүріп, бірнеше
министрдің қабылдауында болып,
оларды 1905 ж. наурызда босатып
алады. Осы ж. М.Тынышбайұлы, С.
Шипабекұлы секілді қайраткерлер-
мен бірге Петерборға барып, патша
өкіметіне қарсы шеруге қатынаса-
ды. Сонан соң Нижний Новгородта
ашылған жалпыресейлік мұсылман-
дар сиезіне қатысады. Елге келген
соң күрескер азаматты халық 1906 ж.
I Мемлекеттік Думаға депутат етіп
сайлайды. Бірақ ол бұл жолы «орыс
тілін білмейді» деген желеумен депу-
таттыққа тіркелмеген. Ресми өкімет,
халықты сатып жүрген тілмаштар
қайраткер туралы неше түрлі алы-
пқашпа сөз таратқан. Бұл шақта қай-
раткер Балықты көлдегі алты бөлмелі
ағаштан қиып салған үйін мектепке
айналдырып, орыс мұғалімін жал-
дап, балалардың оқу шығынын өзі
көтерген. I Мемлекеттік Дума тара-
тылған соң, патша II Думаға сайлау
жарлығын шығарғанда қайраткерді
халық тағы да парламентке ұсына-
ды. Ол Петерборға аттанады. Дума
мүшесі болады. Бүл Дума да тара-
тылғанда қайраткер өз қаржысымен
астанада татардың «Улфат» (Бірлесу)
газетіне қосымша ретінде «Серке»
газетін шығарады. Қазақтан кісі сай-
ланбаған III Думаға «Жер туралы»
Заң жөнінде сұрау (запрос) салады.
280
1907 ж. Алаш көсемі Ә.Бөкейханның
тапсырмасымен Түркияға барып,
үкімет, парламент басшыларымен
кездеседі. Түріктің бір газеті арқылы
II Николайға мәлімдеме жасайды.
Діндар 1917-1919 ж. Алаш қозғалысы-
на қатысқан. 1918 ж. Қызылжар өңірі
Бәйімбет болысында Алаш комитеті
қүрылғанда оның төрағасы болып
сайланған. Кеңес өкіметі оны 1931 ж.
Петропавл түрмесіне жабады. Әбден
қиналған, саясаттан теперіш көрген
қайраткер 1932 ж. Омбы жерінде қай-
тыс болады.
Қоянды жәрмеңкесі, Қарқара-
лы - Қызылжар жолы бойындағы
Қоянды бекетінде 1848-1930 ж. ара-
лығында жұмыс істеді. Ж. на бір
рет ұйымдастырылған. XIX ғ. дың
50 ж. на дейін 25 мамыр - 25 мау-
сым аралығында жұмыс істеді. 1882
ж. тауар айналымы 1,5 миллион сом
болса, ғ. дың аяғында XX ғ. - дың
бас кезінде 3 миллион сомға жетті.
Жәрмеңкеге Ресейден, Орталық Ази-
ядан мата, қант, айна-тарақ, ине-жіп,
т.б. тұрмыстық заттар әкелінді. XIX
ғ.- дың екінші жартысында Қарқа-
ралы жерінде орыс жэне татар көпе-
стері басым болса, ғ. - дың аяғында
мал мен мал өнімдерін сататын қазақ
байларының саны көбейді. Мысалы,
1902 ж. жәрмеңкенің ж. тауар айна­
лымы 2773000 сомға жетсе, оның
жартысына жуығын (1205705 сом)
мал және мал өнімдері қүрады. Қоян-
ды жәрмеңкесі жұмыс істеп түрған
шақта сол жерде қазақтың белсенді
азаматтары саяси-әлеуметтік мәселе-
лер төңірегінде өзара пікір алмасып,
астыртын жиындар өткізген. Осы
жәрмеңкеде 1905 ж. 26 шілдесінде
Алаш қозғалысының басы болып
табылатын «Қарқаралы қүзырхаты»
қабылданған.
Қүдайбердіүлы Шәкәрім (1858
ж. Шыңғыстау - 1931 ж.) - көрне-
кті ақын-ағартушы, Алаш қайрат-
кері. Қ. Абайдың немере інісі, яғни
оның туған аға-
сы Құдайбердінің
ұлы. Өлеңдері
мен жазбаларын-
да 5 жасынан хат
танығанын, 7
жасынан әкеден
жетім қалғанын,
қажы атасы Құнанбай мен ағасы
Абайдың қамқорлығында өскенін
айтады. Данышпан Абайдың тигіз-
ген ықпал-әсері туралы Қ. кейінірек:
«Әкеміздің бір шешесінен туған
Ибраһим мырза, қазақ ішінде Абай
деп атайды, сол кісі мүсылманша һәм
орысша ғылымға жүйрік һэм Алла-
ның берген ақылы да бұл қазақтан
бөлек дана кісі еді, ержеткен соң сол
кісіден тағылым алып, эртүрлі кітап-
тарын оқып, насихатын тыңдап, аз
ғана ғылымның сәулесін сезіндім»
деп жазады. Осы дэйексөз Алаш қай-
раткерлеріне темірқазық болған бір
негізді айғақтайды. Қаламгер ретін-
де қалыптаса келе Қ. араб, парсы,
түрік, орыс тілдері арқылы әлемдік
руханияттың түнығынан су ішуге
үмтылады. «Танбаймын, шэкіртімін
Толстойдың» деген ойында да ізгілік
пен біліктің нышаны аңғарылады.
Ақынның бүкіл шығармашылығы
- ізденген, тазарған, өз иманы мен
халық иманына қамқор да жауап-
кер жан сезімінің айнасы дерлік.
Қаламгердің ағартушылық бағыт-
тағы пәлсапалық, сыршыл, шыншыл
өлеңдері («Қазақ айнасы», «Жолсыз
жаза яки кез болған іс» жинақтары-
на кірген немесе қолжазба күйінде
жеткен), халық өмірінің қилы та-
рихынан сыр шерткен «Еңлік-Ке-
бек», «Қалқаман-Мамыр», «Нар-
тайлақ-Айсұлу» жырлары, Шығыс
тағылымын байыптаған «Ләй-
лі-Мэжнүн» аударма-дастаны, орыс
тілінен тәржімелеген көркем аудар-
масын (А.Пушкиннің «Дубровскийі»
мен «Бораны», Л.Толстойдың алты
әңгімесі, Г.Б.Стоудың «Том ағайдың
балаганы»), мұсылмандықтың әліп-
песі сынды «Мұсылмандық шарты»
еңбегі, ұлт тарихының бір шетін тү-
гендеген «Түрік, қырғыз-қазақ һәм
хандар шежіресі», заманындағы түр-
лі ой ағымын бағамдаған «Үш анық»
еңбегі - XX ғ. басындағы бірнеше
буынның сауатын ашып, рухани
көкжиегін кеңейтті. Ол 40-тан аса
бере, шамамен 1898-1899 ж. биік мұ-
сылмандық парызын өтемекке қаж.қ
сапарда болып қайтады. Стамбұл,
Мысыр, Араб елдерін аралап, ойы-
на - ой, білігіне білік қосып келеді.
Мұнан кейінгі жерде ақынның имани
абыройы, білімі халқына бұрынғы-
дан да жақындай түседі. Жасы ұлғая
келе ол дінді, білімді елшілдікпен
толықтырды. Сондықтан да тарихи
1917 ж. дана Абайдың қайтқан жа-
сына шыққан (59 жас) ақынды Алаш
қайраткерлері «Шәкәрім ақсақал»
деп атады. Қ. мен Алаш қайраткер-
лері арасында тығыз байланыс болға-
нын дәлелдейтін дерек аз емес. Мы-
салы, ұлттың саяси қозғалысының
серкесі Ә.Бөкейхан 1907 ж. II Мемле-
кеттік Думаға депутаттыққа канди­
дат етіп Қ.-ны ұсынған. Бірақ ақын өз
орнын Т.Нұрекенұлына берген. Сон-
282
дай-ақ 1905-1906 ж. Семейде Ә.Бө-
кейханның жетекшілігімен жэне қа-
тысуымен өткен саяси жиындардың
барлығына дерлік Қ. ұлт зиялыла-
рының өкілі ретінде қатысқан. Ақын
Алаш қайраткерлерінің ақыл жэне
еңбек күшімен шыққан «Айқап»
журналы мен «Қазақ» газетіне бел-
сене араласып, мақала, өлең жазып
тұрған. Екі басылым арасында өзара
пікірталас туғанда бітістіруші-дәне-
кер болғаны тағы бар. Ә.Бөкейхан
1914 ж. мұсылман сиезіне қатысты
сериялық мақалаларында қазақ
тілінің мықтылығын дәлелдегенде,
Абайдың қатарында Қ.-ның орнын
айрықша атайды. «Қазақ» газетінде
Алаш қайраткерлері Қ.-ның жари-
яланған кітаптарына оң баға беріп
отырды. Бұл дәстүр төңкерістен кей-
ін де жалғасып, А.Байтұрсынұлы-
ның «Әдебиет танытқышында»,
басқа да қайраткерлердің оқулықта-
ры мен мақалаларында ақын шығар-
машылығы лайықты сөз етілді. 1917
ж. Қ. Алаш қозғалысының жуан орта-
сында жүрді. Алаш партиясын құру
жэне Алаш автономиясын жариялау
шарасына даярлық ретінде обл.-тарда
қазақ сиездері ұйымдастырылғанда,
ақын өз өңірінде (Семей) 27 сәуір мен
7 мамыр аралығында өткен жиынға
қатысып, сөз сөйлейді. Қ. Алаш Орда
үкіметі жарияланатын 5-13 желтоқ-
санда Орынборда өткен II жалпықа-
зақ сиезіне арнайы шақырылады.
Алаш партиясының Семей обл.-тық
комитетіне ақынның өзіне жақын
тартқан 4 шәкірт-інісінің (А.Қозы-
бағарұлы, Т.Абайүлы, Х.Ғаббасүлы,
А.Молдабайүлы) кіргені де біраз
жайды аңғартса керек. Осы тұста ол:
Алаш қозғалысы
«Оқыған жастың етегін, Қабыл ал-
дым жетегін, Босқа жатып нетемін»
деп жазды. 1917 ж. қараша-желтоқсан
айларында земство сайлауы болған-
да, Қ. Семей уездік земствосына
Шыңғыс болысынан сайланады. Ер-
терек, 1878-1880 ж. Шыңғыстаудың
болысы болып, ел билеу ісін тәжіри-
бесімен өткерген ақын жаңа заман-
ның да билігін көреді. Обл.-тық зем-
ствоға бірнеше рет қатысады. М.Бо-
штайұлы басқарған обл.-тық қазақ
сотының мүшесі болады. Осы ша-
мада аталған сот земство мәртебесі
аясында Алаш Орданың атынан сот
билігіне қатысып отырғанғаұқсайды.
Біраз зерттеушілер «Алаш Орданың
қазысы, биі болды» деуі сондықтан.
Ахат Шәкәрімұлы естеліктерінде де
осындай мәлімет бар. 1918 ж. Алаш
қ.-нда болыневиктер қолынан қапы-
да қаза болған ұлт сардары Қ. Нұр-
мұхамедұлының жаназасында Қ.
«Өзінің ұлтшылдығын сөзбен емес,
іспен дэлелдеді. ... Құдай тағала қа-
заққа шын ұл бергеніне бүгін ғана
көзім жетті» деп аталы сөзін айтты.
1919-1931 ж. ақын біраз уақыт шығар-
машылықпен айналысып, «Таң»,
«Қазақ тілі» басылымдарымен ара­
ласып тұрады. 1924 ж. Германиядан
келген профессор М.Кучински Қ.Ке-
меңгерұлының жол бастауымен К.-
мен дидарласады. 1930 ж. үлкен үлы
Ғафур Семей түрмесінде қорлықпен
қаза болғанда, ақын Шақпақтыдағы
қыстауында өмірден баз кешіп, қай-
ғымен жатып қалады. ОГПУ мүнда
да тыныштық бермейді. Оның «Ел-
сізде қалған мен бір шал» дейтіні -
осы шақ. 1931 ж. 2 қазанда ауданға
бет алып келе жатқан ақынды ОГПУ
 S fjK iu e iu o e , Т ).К ,а м за б е кі4 л ы
қаныпезерлері екі рет атып, мерт қы-
лады. Құрқұдыққа тасталған оның
сүйегін баласы Ахат 1961 ж. аршып
алып, мұсылман ғұрпымен Абай зи-
ратының қасына кайта жерлейді.
Қүлжанов Н үрғали - (1869/70,
Торғай у. - 1919, Семей қ.) - мәдени-
ет қайраткері, Алаш қозғалысына
қатысушы. Орынбордағы оқытушы-
лар мектебін бітірген. 1905 ж. Семей
қ. Мұғалімдер семинариясында ұс-
таздық еткен. 1906 ж. 1 қаңтарда 3
дәрежелі Әулие Станислав орденімен
марапатталған. 1908 ж. Батыс Сібір
географиялық коғамы Семей бөлім-
шесіне мүшелікке қабылданған.
Бөлімшенің тексеру комиссиясының
құрамында болып, өлке тарихына қа-
тысты ежелгі тарихи, музыка, фоль-
клорлық мұраларды бөлімше мұра-
жайына жинақтап тапсырған. 1914 ж.
Абайдың қайтыс болғанына он жыл
толуына арнап жұбайы Қ.-мен бірге
әдеби кеш ұйымдастырды. «Қазақ»,
«Бірлік туы», «Үш жүз» газеттерінде
мақалалары жарияланып тұрды. Об­
л.-тык; қазақ сиезінде 1917 ж. Семей
обл.-тық қазақ комитетінің мүшесі
болып сайланған. Қазақ комитетінде
жүріп, үлт-азаттық қозғалыстың өрі-
стеуіне үлес қосқан. 1919 ж. Колчак
жендеттерінің қолынан қаза тапты.
Қ үлж анова Нәзипа Сегізбай-
қызы (Сағызбайқызы) (27.07.1887
ж. Торғай қ. - 1934ж.) - Алаш қозға-
лысында қайраткерлігімен көз-
ге түскен қазақ қыздарының бірі.
Ағартушы-педагог, этнограф, аудар-
машы, журналист. 1902 ж. Қоста-
найдағы орыс-қазақ гимназиясын
бітірген. 1903-1904 ж. Торғайдағы
қыздар училищесінде, 1905-1920 ж.
283
Семей қ.-ндағы
оқытушылар се­
минариясында ұс-
таздық еткен. 1913
ж. Орыс география
қоғамының Семей
бөлімшесіне, «Аза­
мат серіктестігі»
ұйымдарына мүше болады. 1914 ж.
26 каңтарда Абайдың қайтыс болуы-
на он жыл толуына орай әдеби кеш
үйымдастырады. 1915 ж. 13 ақпанда
Пертроградтағы мұсылман ауруха-
насы мен мұқтаж қазақ шәкірттеріне
көмек корсету мақсатында әдеби кеш
ұйымдастырады. 1917 ж. Семей обл.
қазақ сиезіне қатысып, төралқа құра-
мына енеді. 1920 ж. Қырғыз (қазақ)
АКСР Халық ағарту комиссариаты-
ның казақ тілінде оқулықтар, кітап-
тар шығару, баспасөз істері жөніндегі
арнаулы комиссияның құрамында
жұмыс істеген. Жаңа қазақ эліпбиін
енгізу жөніндегі комитеттің құрамы-
на енеді. Қазақ қыздарынан шыққан
тұңгыш журналистердің бірі ретінде
1922 ж. «Еңбекші қазақ» газеті редак­
ция алқасының мүшесі, 1923-1925 ж.
«Қызыл Қазақстан», 1925-1929 ж. «Әйел
теңдігі» журналдарында жауапты қыз-
меттер атқарады. «Айқап», «Қазақ»,
«Бірлік туы», «Алаш» басылымдарын-
да оқу-агарту мэселелері туралы мақа-
лалары жарияланган. Қазақ мектептері
үшін оқулықтар жазған. 1923 ж. Орын-
борда «Мектептен бүрынгы тэрбие»,
1927 ж. Қызылордада «Ана мен бала
тәрбиесі» әдістемелік кітаптары ба-
сылган. Затаевичке «Ғайни-ау, сэулем»,
«Қадыр зары» эндерін жаздырған. 1934
ж. қайтыс болған.
284______________________________ Алаш қозғалысы
Қү.іманов Бақтыгерей (1857 нуы - оның туған халқы алдындағы
ж. қазіргі Атырау обл. Теңіз ауд.) перзенттік борышын терең сезінуіне
- Алаштың белгілі қайраткері. Ол жэне мемлекет, қоғам қайраткері бо­
кісінің қайтыс болған ж. туралы де­ лып қалыптасуына шешуші ықпал
рек сақталмаған. жасағаны сөзсіз. Жалпы үлтжанды
Алаш қозғалысы қазақ оқыған азаматтарының тізе
кезінде елге басшы қосып, елдің болашағы жолында
болған көрнекті ерен істер атқаруы 1917 ж. келетін-
қоғам қайраткері. дігі белгілі. Осы ж. бастап алашшыл
Ол - қазақтың тәу- азамат Қ. тың саяси белсенділігі
елсіздігі үшін күре- айрықша байқалады. Аталған ж. 21
скен ұлттық зиялы сәуірінде Бөкей Ордасында обл.-тық
қауымның көшбас- қазақ сиезі өткізіледі. Осы сиездің
шыларының бірі. Арман қуған жас қабылдаган қарарында: «Территори-
шағында 1887 ж. Санкт-Петербург яның ауқымдылығына байланысты
университетінің шығыс тілдері фа­ халықтың шашыраңқы орналасуы
культет! н қызыл дипломмен бітірген. Астрахан өлкесіндегі қазақтарды бір
1888 ж. филология ғылымының ма­ жерден басқаруга итермеледі. Осы
гистр! ғылыми дәрежесін қорғаган. мақсатпен комиссарлыққа Қ. (I Мем-
Соқтықпалы, соқпақты заманда Қ.- лекеттік Думаның мүшесі), оның
тың да бірсыдыргы тыныш өмір өт- көмекшісіне мұғалім И. Меңдіханов
кізуі мүмкін емес еді. Ол қоғамның сайланды» делінген. Бірінші жал-
эр саласында жұмыс істейді. 1890­ пықазақ сиезіне қатысып, жұрттың
1903 ж. Ішкі Орданың Қамыс-Сама- қолдауына ие болған Қ. Бүкілресей-
ра бөлігін басқарып, білікті басшы лік мұсылмандар кеңесінің атқару ко-
болады. Он ж. артық істеген бұл митетіне сайланып, қазақ халқының
қызмет оның қоғамдық мәселелер- өкілі болып қызмет істейді. Сиез қау-
ге түсінігін одан эрі тереңдетті. Осы лысына Қ. төраға ретінде қол қойған.
кезеңде ол қоғамнан мол тәжірибе Бұл қүжатта Ә.Бөкейхан, Ғ.Қараш,
жинады. Халықтың әлеуметтік тұр- Х.Досмұхамедүлы, Ә.Кенесарин, М.
мыс-жағдайын, арман-мұратын жақ- Дулатов төрағаның серіктері ретінде
сы түсіне білді. Елі сенген абзал аза­ көрсетілген. Ол екінші жалпықазақ
мат 1906-1907 ж. халқының сенімін сиезіне арнайы шақырылған. Сиез
арқалап, Ресейдің I жэне II Мемле- Алашорда үкіметін құрып, оған
кеттік Думаларына мүше болып сай- төраға сайлауда Қ. Ә.Бөкейханмен,
ланған. Оны қазақ халқы өзінің мүд- А.Тұрлыбаевпен бірге баламалы не-
десін қорғай алатын сенімді азамат гізде сайлауға түседі. Осы сиезде ол
ретінде сайлады. Думада ол мұсыл- Алашорданың халық кеңесіне мүше
ман фракциясының мүшесі болды. болып сайланады. Екінші жалпықа-
Қ. тың сол кездегі Ресейдің басты зақ сиезінде көтерілген мәселелердің
заң шығарушы жоғары органына екі бірі Алашорданың Түркістан өлкесін
рет қатарынан мүше болып сайла- мекендеген қазақтарды Алаш авто-
 & ? jiliu e u io e , Т ) .Қ ,а м з а б е к ц л ы
номиясына тарту мәселесі еді. Осы
мәселеге байланысты Сырдария обл.
қазақтарының сиезі шақырылады да,
оған Қ. М.Дулатовпен, Т.Құнанбае-
впен бірге барып қатысады. 1917 ж.
Батыс Қазақстандағы Алаш қозғалы-
сын ұйымдастырушылардың бел ор-
тасында Қ. жүреді. Алаш қозғалысы
үшін белсенді қимыл жасайды. Екін-
ші жалпықазақ сиезі оны Бүкілре-
сейлік құрылтай жиналысына депу-
таттыққа кандидат етіп ұсынады. Қ.
Бөкей Ордасынан У.Танашевпен бірге
Құрылтай жиналысына ұсынылған-
да, оған мынадай қысқаша мінездеме
берілген екен: «Бақыткерей Құлма-
нов - 1Государственной Думы ағзасы.
Бұл күнде Бөкейлікте обл. комиссар.
Университет бітірген кісі. Былтыр
25 июнь жарлығы шыққаннан кейін
«Арыз айтасыз, мәулет сөйлейсің»
деп Астрахан губернаторы Қ.-ты жер
аударып еді. Қ. Самар губерниясынан
еліне бостандық туғаннан кейін ғана
қайтты». Кейін Алашорда үкіметінің
ұлттық кеңесіне мүше болады. Ала­
шорда үкіметі таратылғанша оның
құрамында болып, халқына адал
қызмет етеді. Алаш Орда үкіметі жа-
рияланған екінші сиезде автономия
туралы қазақ зиялыларының пікірі
екіге жарылғаны белгілі. Сонда Қ.
автономияны жариялауды жақтаған
топтың ішінде болды.
Қүл-Мүхаммед Мүхтар
Абрарұлы (1960 ж. ҚХР Шәуешек қ.)
- мемлекеттік қайраткер, ғалым, заң
ғылымдарының докторы, профессор.
1982 ж. Қаз¥У-ді бітірген. 1982-1992
ж. «Қазақ энциклопедиясы» бас ре-
дакциясының аға ғылыми редакто­
ры, редакция меңгерушісі, жауапты
285
хатшысы, 1992-1999 ж. «Атамұра»
корпорациясының президенті, 1999­
2001 ж. ҚР Парламенті Сенатының
депутаты, 2001-2004 ж. ҚР Мәдениет,
ақпарат жэне қоғамдық келісім мини­
стр!, 2004 ж. ҚР Президентінің бас-
пасөз хатшысы жэне кеңесшісі, 2006­
2008 ж. Қызылорда обл.-ның экімі, ҚР
Мәдениет министрі. Қазір Қазақстан
Республикасы Президентінің кеңес-
шісі. Fылыми-зерттеу еңбектерінің
негізгі бағыты - қазақ мемлекеті мен
құқығының тарихы мен мәдениеті,
руханият пен өркениет мэселелері-
не арналған. ҚР Мемлекеттік сый-
лығының иегері. Қ. Алаш қайраткер-
лерінің саяси-қоғамдық көзқараста-
рының эволюциясы жөнінде көптеген
ғылыми еңбектер жазған. Ол Алаш
көсемдерінің бірі Ж.Ақбаевтың сая-
си-қоғамдық еңбегіне арналған зерт-
теудің жэне «Алаш қайраткерлерінің
саяси-құқықтық көзқарастарының
эволюциясы» (1998) жэне «Алаш»
бағдарламасы: қиянат пен ақиқат»
(2000) еңбектерінің авторы. Ол Алаш
қайраткерлері мұраларын шығаруға
жэне насихаттауға үлкен үлес қосты.
Қүнанбаев Тұрағұл Абайүлы
(1876 ж. Шығыс Қазақстан обл. Абай
ауд. - 1934 ж. Шымкент қ.) - Алаш
қайраткері, жазушы, аудармашы.
Абайдың екінші
әйелі Әйгерімнен
туған баласы. Ол
орыс тілінен көр-
кем шығармалар
аударған. Жасында
ауыл молдасынан
оқып, сауат ашқан.
Кейіннен өздігінен
арабша оқып, білімін жетілдірген. Т.
286
бала жасынан әкесінің қолында тәр-
биеленген. Сондықтан да Абайдың
эрбір өлеңі қай кезде қалай жазылға-
нын жэне кімге арналғанын жақсы
білген. Ол Кэкітай Ысқақұлымен
бірге 1909 ж. Абайдың тұңғыш елец-
дер жинағын Петербургте бастырып
шығарған. Сондай-ақ, 1927 ж. Қазақ
АССР білім комиссариатына тапсы-
рған толық қолжазба жинақ ғылыми
құндылығы аса жоғары дерек көздері
болып табылады. Тұрағұлдың соңғы
аталған еңбегі бүгінде Қазақстан
Республикасының мемлекеттік Ор-
талық музейінде сақтаулы. Т.-ның
Абай мұрасын жинастырып басты-
руда аса құнды мағлұматтар жазып,
ақын шығармаларының текстологи-
ялық түпнұсқасын қалпына келтіру-
де абайтану ғылымына қосқан үлесі
зор. Ол М.Әуезовке «Әкем туралы»
деген көлемді естелік жазып берген.
Ол естеліктің деректерін М.Әуезов
Абай өмірбаянының ғылыми нұсқа-
сын жасауда жэне «Абай жолы» ро-
ман-эпопеясын жазуда молынан пай-
даланған. Ол 1904 ж. Күшік-тобықты
еліне болыс болып сайланып, 1905
ж. өзінің өтінішімен болыстықтан
босатылған. 1916 ж. болыс сайла-
уында Шыңғыс елінің болысы Білэл
Құнанбаевқа кандидат болып сай-
ланған. 1917-1920 ж. ол Семей өңірін-
дегі Алаш қозғалысына белсене ара-
ласып, эртүрлі жауапты қызметтер
атқарған. Ол алдымен Семей облы-
стық қазақ комитетіне, содан кей-
ін «Алаш» партиясының облыстық
комитетіне Ә.Бөкейхан, Ә.Ермеков,
Х.Ғаббасов, Р.Мэрсековтермен бір-
ге мүше болып сайланады. Түрағұл
1917 жылдың желтоқсан айында өт-
Алаш қозғалысы
кен Екінші жалпықазақ сиезіне қа-
тысқан. Қ. 1918 жылдың 6-9 қаңта-
рында Түркістан қаласында өткен қа-
зақ-қырғыздардың Сырдария облы-
стық сиезіне қатысады. Бұл сиезге ол
орталық Алашорда атынан Б.Құлма-
нов, М.Дулатовтармен бірге арнайы
түрде келген болатын. Олардың келу
мақсаты, «Бірлік туы» газетінің (1918
жыл, №20) жазуынша: «Сырдария
қазақ-қырғыздарының Алаш авто-
номиясына қосылуы туралы мәселе
еді». Қ. Семейде жасақталған I Алаш
полкін құруға атсалысқан.
Қүнанбай мешіті - Қарқаралы
қ.-ндағы мешіт. Құрылысы 1850 ж.
басталып, 1851 ж. салынып біткен
мешіт. Мешіт салу жөнінде 1847 ж.
эңгіме қозғалып, арасында Күшік-То-
бықты баласы Қүнанбай бар, 16 бо­
лыс қол қойған. Аға сұлтан, майор
Құсбек Таукин мөр басқан мешіт
салу туралы акт дуанға тапсырылған.
Онда құрылыс үшін халықтан қаржы
жиналатыны айтылды. 1849-52 ж.
Қарқаралы округіне аға сұлтан
болған Құнанбай құрылыс жүргізу
ісін өз қолына алып, тыңғылықты
аяқтағандықтан - мешіт халық ара­
сында Құнанбай мешіті аталып кет-
кен. Кейінірек мешіт жанынан ме­
дресе, шәкірттер үшін жатақ, мол-
далар үйі бой көтереді. Құнанбай
мешіті Қарқаралы округіндегі ислам
дінін уағыздауға, балалардың қара
танып, сауат ашуына көп қызмет ет-
кен. Мешітке кезінде Абай да барып
түрған. Бұл мешітте көптеген Алаш
қайраткерлері болған.
Қүрманбайүлы Шерубай
(27.11.1964, Алматы обл. Райымбек
ауд.) - филология ғылымдарының
 SfJJliueiuoe, Т>.Қ,ам .забещ лы 287
докторы (1999), профессор (2001), неше терминологиялық, екі тілді
ҚР ¥ҒА корреспондент-мүшесі сөздіктердің авторы. 22 кітап, 200-
(2013). 1991 ж. эл-Фараби атындағы ден астам мақала жариялаған.
ҚазМУ-дың филология факуль­ Қүрылтай жиналысы - Ақпан
теты бітірген. 1991-1996 ж. ҚР ¥ҒА төңкерісінен кейін 1917 ж. Ресей-
А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл де сайлау құқығы негізінде басқару
білімі институтының кіші ғылыми түрі мен конституция жасау үшін
қызметкері, ғалым-хатшы. 1996-2001 ұйымдастырылған құрылым. Мұны
ж. эл-Фараби атындағы Қаз¥У-да ка­ сол кездегі саяси ағымдар мен пар-
федра меңгерушісі. 2001-2003 ж. ҚР тиялардың көпшілігі қолдаған. 1917
Мәдениет, ақпарат жэне қоғамдық жылғы 14 маусымда Уақытша үкімет
келісім министрлігінің басқарма ба- сайлау осы жылдың 14 қыркүйегін-
стығы. 2003-2004 ж. ҚР Мәдениет де болады, ал Құрылтай жиналысы
министрлігі Тілдерді дамыту депар­ 30 қыркүйекте шақырылады деп ұй-
тамент! директорының орынбасары. ғарғанымен 9 тамызда аталған үкімет
2005-2006 ж. ҚР Мәдениет, ақпарат А.Ф.Керенскийдің төрағалығымен
жэне спорт министрлігі Тіл комитеті сайлауды 12 қарашаға, ал Құрылтай
төрағасының орынбасары. 2006-2007 жиналысын 28 қарашаға жылжыт-
ж. - Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ты. 12 қарашада Ресейдің басым ай-
ұлттық университетінде кафедра мақтарында сайлау басталып, кей-
меңгерушісі. 2007 ж. ҚР Білім жэне бір аймақтарда ол желтоқсан, тіпті
ғылым министрінің кеңесшісі, 2008 қаңтар айларында да жүргізілді. Ка­
ж. ҚР Президенті Әкімшілігі Бас- зак жерінің көп бөлігінде сайлау 12­
шысының кеңесшісі, 2009-2009 ж. - 18 қарашада, Жетісу жэне Сырдария
«Самұрық-Қазына» ұлттық эл- ауқат облыстарында кешірек жүргізілді.
қоры тіл құрылымының басшысы. Сайлау кезінде «Қазақ» жэне «Са-
2009-2011 ж. ҚР БҒМ А.Байтұр- рыарқа» газеттері белсенді насихат
сынұлы атындағы Тіл білімі ин- жұмыстарын жүргізді. Әсіресе, «Са-
ститутының директоры. 2011-2014 рыарқа» газеті Семей облысы бойын-
ж. Мәдениет жэне ақпарат мини- ша ұсынылған депутаттардың тізімін
стрлігі Тіл комитетінің төрағасы, үнемі жариялап тұрды. Сайлаудың
төрағының орынбасары. Қазіргі қорытындысы бойынша эсерлер-
кезде Қазақстан ¥лттық Банкінің мен, меныпевиктермен, казактармен
Ұйымдастыру жэне бақылау депар­ жэне тағы да басқа саяси ұйымдар-
тамент! директорының орынбаса­ мен таласқа түскен Алаш партиясы
ры. «Алаш жэне терминтану» жэне Қазақстанда дауыс берген халықтың
т.б. алаштануға қатысты еңбектер басым көпшілік дауысын иемденді.
жазған. Терминология мәселелерін Атап айтқанда, Торғай облысы бой­
зерттеуге арналған 5 ғылыми моно- ынша, Қостанай уезінде Алаш - 72
графияның, қазақ тілін орыс тілді 745 дауыс, эсерлер - 51 245, меныпе-
аудиторияларда оқытуға арналған виктер - 3465; Ырғыз уезінде Алаш
қазақ тілі оқу құралдарының, бір- - 55349, эсерлер - 181, меныневиктер
288 Алаш қозғалысы
- 1516; Ақтөбе уезінде Алаш 28202, Сиезде Құрылтайға қазақтан депу­
эсерлер - 12114, меныиевиктер 1736; таттар ұсыну мәселесі қаралып, осы
Торғай уезінде Алаш - 54978, эсер­ сиездің қаулысымен Семей, Ақмола,
лер - 210, меньшевиктер - 41 дауыс Торғай, Орал, Сырдария, Амудария,
алды. Семей облысының осы аттас Жетісу, Фергана, Самарканд облы-
уезінде: Алаш партиясы үшін 59331 старынан жэне Бөкей ордасынан
сайлаушы дауыс берсе, эсерлер - депутаттар ұсынылды. Облыстар
3375, казактар (казак-орыстар) - 1910, бойынша толық тізім 1917 жылдың
ал қалған 10 партиялар мен ұйымдар қазан айында «Қазақ» газетінде жа-
небәрі 1300 дауыс алды. Орал облы- рияланды. Олардың ішінде Алаш
сының Ілбішін уезінде: Алаш - 75544 қозғалысының көсемдері, болашақта
дауыс, казактар - 19571, солшыл Алашорда үкіметі құрамына енетін
эсерлер - 1325, эсерлер - 125 дауысқа қайраткерлер болды.
ие болды. Тек Орал қаласы бойын- Қүтқожин Сәтқали (Солга­
ша ғана казактар 7248 дауыспен алға ли) - Алаш қозғалысына қатысушы.
шықса, екінші орынды эсерлер (2737 Қазіргі Батыс Қазақстан облысы Тай-
дауыс) алса, үшінші орынды иемден- пақ ауд.-да туған. Қызы академик
ген Алаш партиясы 976 дауыс алды. Р.Сыздықтың естелігінде: «Халел-
Ресейдегі 50-ге жуық партияның ден әкеміз үш-төрт жас кіші болған»
ішінен 10 орынды иемденіп, жалпы делінген. Соған қарағанда шамасы
Құрылтай жиналысынан 43 депутат- 1886-1987 ж. туған сияқты. Қарабау-
тык мандат алды. Ресей бойынша дағы орыс-қазақ училищесінде білім
40,4 пайызбен эсерлер бірінші орын­ алған. Жас кезінде Орал қаласында,
ды, екінші орынды 24 пайыз алған Қаратөбеде, Астрахань жағында жұ-
болыпевиктер иемденді. Бірақ Ресей мыс істеген. Орынбордағы мұғалім-
халқының дауыс беруге қабілетті дер мектебінде оқыған. Өзімен бір
азаматтарының 50 пайызы қатысқан мектепте оқыған Алаш қайраткері X.
бұл сайлаудың нәтижелерін болыне- Досмұхамедұлымен пікірлес, мүдде-
виктер мойындамады. лес болған. 1917-1920 ж. Батыс Ала­
Қ үры лтайға үсынылған депу- шорда жүмыстарына қатысып, оның
таттар - Алаш партиясы атынан қайраткерлері И. Қашқынбаевпен,
Бүкілресейлік жиналысына ұсы- Ж. Досмұхамедұлымен, Шынтас Қа-
нылған қазақ депутаттары. Ақпан ратаевпен, Р. Қаржаубаевпен жақын
төңкерісінен кейін Ресейдің барлық араласқан. Батыс Алашорда тарихы-
аймақтарында Құрылтай жиналы­ на қатысты деректерде: «Кутгутшин
сына депутаттар үсыну басталды. Сатыгал Г.Уил Министр Почто-Тел»
Құрылтай жиналысының Ресейдегі деп көрсетілгеніне Караганда, Ала-
рөлін түсіне отырып, Алаш жетек- шорданың осы бөлімінің байланыс,
шілері Бірінші жалпықазақ сиезінде пошта саласын басқарған болуы ке-
Құрылтай жиналысына дайындықты рек. 1920-1930 ж. Ақтөбе обл. бай­
жэне оған депутаттар сайлау мәсе- ланыс, пошта-телеграф салаларын-
лесін жеке мәселе ретінде көтерді. да қызмет істеген. 1933 ж. бастап
 £ ? ^ ]Ііи е ш о в , и .К ,а м з а б е к ц и ы 289
Темір қаласында аудандық байланыс мақалалары жарық көрген. Еңбектері
бөлімін басқарған. 1937 ж. тамызында Түркия, АҚШ, Голландия, Франция,
тұтқындалып, «Темір ауданындағы Польша, Чехия, Қытай жэне Ресей
контрреволюциялық-ұлтшыл, тер- елдерінде жарияланған. 2001-2005
рорист-көтерілісші, шпиондық-ди- ж. Қ.А.Ясауи атындағы Халықара-
версанттық ұйымның жетекшісі» лық қазақ-түрік университетінде аға
деген айыппен қарашада Ақтөбеде ғылыми қызметкер, ғалым-хатшы,
атылған. кафедра меңгерушісі, аппарат же-
Қыдырэлі Дархан Қуандықүлы текшісі, жетекші ғылыми қызмет-
(16.04.1974 ж. Оңтүстік Қазақстан обл. кер, 2003-2005 ж. «Түркология» ин-
Түлкібас ауд.) Түркияның Мармара ститутының жэне «Бауыржантану»
(1992-1996), Докуз Эйлүл (1996-1997), ғылыми-зерттеу орталығының же-
Эгей (1997-1998), Ыстамбұл (1998­ текші ғылыми қызметкері, 2005-2006
2001) университеттерінде оқыған. ж. Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия
PhD, тарих ғылымдарының докторы. ұлттық университетінде доцент, аға
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлт- ғылыми қызметкер, 2006-2007 жыл-
тық университеті, Стамбұл, Мимар дары Қазақстан Республикасы Пре-
Синан университеттерінің профес- зиденттік мэдениет орталығында ди-
соры. М. Шоқай, Түркістан идеясы, ректордың орынбасары, 2007-2008 ж.
алаш қайраткерлері, қазақ тарихы, Қазақстан Республикасы Білім жэне
түркі дүниесінің тұлғалары, түрколо- ғылым министрлігінде Министрдің
гия мэселелері, әдебиет тарихы және кеңесшісі, 2008-2009 ж. Қазақстан
руханият тақырыптарында зерттеу Республикасы Президенті Әкімшілі-
жұмыстарын жүргізген. Ыстамбұл, гінде сарапшы, сектор меңгерушісі,
Анкара, Қазан, Уфа, Орынбор, Баку, 2009-2012 ж. Қазақстан Республика­
Ташкент, Алматы, Қоқан, Самарқан, сы Президенті Баспасөз хатшысының
Бұхара, Каир, Париж, Вашингтон орынбасары болған. 2012-2014 ж. Түр-
сияқты қ.-лардың мұрағат қорлары кі кеңесі Бас хатшысының орынбаса­
мен ғылыми кітапханаларында жұ- ры. 2014 ж. Халықаралық Түркі Ака-
мыс жасаған. Түркі халықтарынан демиясының президенті. Ғылыми ең-
шыққан ойшылдардың шығармалары бектері: «Мұстафа Шоқай» (Анкара,
мен өлең-жырларын қазақ тіліне ау- 2001), «Тараз тарихы» (2005), «Муста­
дарған. Халықаралық іргелі ғылыми фа Шоқай» (2007), «¥лық Түркістан»
жобалар мен халықаралық ғылыми (2008), «Атымды адам қойған соң...»
конференцияларға қатысып, баянда- (2008), «Жерұйық» (2009), «Мұстафа»
малар жасаған. Ғылыми монографи- (2012).
ялар мен танымдық жинақтардың ав­ Қызылжар уезінің мұғалімдер
торы. Көптеген ғылыми басылымдар сиезі. 1917 ж. мамыр айында өткен
мен әдеби-танымдық журналдардың бұл сиезде ана тілінде оқу, орыс тілін
редакция алқаларына мүше ретінде үш ж. кейін оқыту, мектептерді ал-
енген. Мерзімді басылымдарда 300- тыжылдық ету, мұғалімдер дайын-
ге тарта ғылыми және танымдық дау үшін курстар мен семинариялар
290
ашу, мектептерді үкімет тарапынан
қаржыландыру сияқты мәселелер қа-
растырылды.
«Қырғыздар және үлт-азатты қ
қозғалысы» - М. Тынышпаевтың
1905 ж. 19 қарашада Санкт-Петер-
бургте автономшылдар сиезінде жа-
саған баяндамасы. Бұл баяндама қа-
зақтардың ішінен Ресей астанасында
халықтың тағдыры туралы жасалған
ең алғашқы баяндамалардың бірі.
Баяндамашы сөз басында қазақ да-
ласының мәдени, элеуметтік-саяси,
қоғамдық-экономикалық жағдайы-
ның ерекше екендігін айтып, ресей-
лік биліктің соған орай бейімделуін
жеткізеді. Т. қазақ-орыс қатынаста-
рының 1730 ж. бергі байланыстары-
на шолу жасап, орыс билігінің жыл-
дан жылға қазақ жерінде өз билігін
күшейте эрі қатайта бастағанын
сынайды. Соның салдарынан отар-
шыл биліктің қазақтарға «адам емес,
әйтеуір бір зиянды тіршілік иелері»
ретінде қарайтындығын, соның сал­
Алаш қозғалысы
дарынан қазақтардың құқығы бар-
льщ жерде, барлық жағынан өрескел
бүзылып жатқанын айтады. Мешіт-
тер мен медреселердің жабылуы,
қазақ халқын басқа дінге кіргізу әре-
кеттерінің күшейгендігі, қазақтарды
жөн-жосықсыз жазалау әрекеттерінің
көбейгені, қазақтар үшін ең маңыз-
ды жер мэселесінің ушықтырылғаны
баяндалады. Сондықтан қазақтар та­
рапынан билікке құзырхаттар жол-
данғаны да айтылады.
«Қ ы ры қ мысал» жинағы - А.
Байтұрсынұлының 1909 ж. Петербор
қ.-нда жарық көрген кітабы. Кітапқа
орыс мысалшысы И. Крыловтан ка­
зак тіліне аударылған мысалдар ен-
ген. Осы мысалдар арқылы автор сол
кездегі қазақ қоғамының әлеуметтік,
қоғамдық мәселелерін сатиралық
мазмұнда аңғартқан. Бұл кітап XX
ғ.басындағы қазақ қоғамына да, ұлт
әдебиетіне де айрықша ықпал еткен
еңбек болды.
 £.?[ІІілеиіов, Т^ .к^ ам забещ лы 291
де «Туркестанские ведомости»,
«Оренбургский листок» газеттерін-
ШАШ де мәселе көтерді. Шығыстану са-
ласындағы жұмыстарын В.Л. Вят­
Лапин Серәлі Мүңайтпасұлы кин, В.В. Бартольд, Н.И. Веселов­
(1868, Қызылорда обл. Сырдария ский, В.В. Розен еңбектерінде пай-
ауд. Қоғалыкөл а. - 1919, Өзбекстан даланган. 1908-1910 ж. Санкт-Пе-
Республикасы Самарқан қ.) - қоғам тербургте тұрып, III Мемлекеттік
і кайраткері, шығы- Думаның Мұсылман фракциясы
(станушы. 1889 ж. ұйымдастыру бюросында қызмет

Е
ІіТашкенттегі Түр- етті. Халық мүддесі үшін жұмыс
|кістан мұғалімдер атқарып (1910-1913), Түркістан
^ с е м и н а р и я с ы н , генерал-губернаторының рұқса-
|1891 ж. Санкт-Пе- тымен қазақ арасында сауда-эконо-
И|тербург универси- микалық серіктестік құрды. 1917 ж.
д И И і тетінің заң факуль- наурызда Ақмешіт халық өкілдері
тетін бітірген. 1889-1892 кеңесінің төрагасы, шілдеден «Шу-
ж. Түркістан
семинариясында мұғалім, 1892 ж. ро-и-улема» («Ғұлама қоғамы»,
Самарқан обл. әскери губернаторы «Дін иелерінің кеңесі») ұйымына
жанында аудармашы. 1901-1917 ж. жетекшілік етті. Сырдария қазақта-
Самарқан, Сырдария обл.-тарында рының 1917 ж. тамызда өткен си-
адвокат қызметін атқарады. Араб, езінде Бүкілресейлік Құрылтай жи-
парсы, т.б. шығыс тілдерін жетік біл- налысына депутаттыққа кандидат
ген. Гүр-Әмір, Регистан, Шаһи-Зинда ретінде ұсынылды. I Жалпықазақ
кешендері, Көкелташ медресесі жэне сиезінде Құрылтай жиналысына де-
т.б. көне архитектуралық ескерт- путаттыққа ұсынылады. Түркістан
кіштердегі арабтың көне емлелерімен өлкесі мұсылмандарының төртінші
өрнектелген жазуларды оқып, орыс- төтенше сиезінде құрылған Қоқан
шаға аударып, ғылыми айналымға (Түркістан) автономиясы халық
қосты. Жәдігерлердің тұрғызылған кеңесі құрамына сайланды. 1918 ж.
уақытын, салдырған адамдар, сәу- 17 қаңтарда өлкелік Халық Комис-
летшілер есімдерін (мыс., Регистан сарлары кеңесіне жолдаған мәлім-
ансамбліндегі Ширдор, Тіллэ-Қари демесінде Қоқандагы Түркістан
медреселерін Жалаңтөс баһадүрдің автономиясы мен Ташкенттегі
салдырғанын) анықтады. «Шаһна- кеңес үкіметі арасындағы текетіре-
ма», «Туһрат әл-Хани» дастандары- сті бейбіт жолмен шешуді көздеді.
ның парсы тіліндегі қолжазбаларын Алайда большевиктер Қоқан ав-
тауып зерттеді. Л. ауызша тэржіма- тономиясын қарулы күшпен құла-
лаған Фирдаусидің «Шаһнамасын» тып тынды. Саяси күресті жалга-
ақын Молда Ораз қазақша жырлаған. стыру мақсатымен әуелі Бүхар
1900-1904 ж. қазақ, өзбек, қырғыз т.б. эмірлігіне өтті, кейіннен бірінші
атауларды дұрыс қолдану жөнін- дүниежүзілік соғыс тұтқындарын
292
қайтарумен шұғылданатын неміс
комиссиясының көмегімен Герма-
нияға барды. Неміс әскерлерінің
көмегімен Түркістандағы кеңестер
билігін құлату жолында Германия
үкіметі басшыларымен келіссөздер
жүргізу мақсатында эрекеттер жа-
сады. Олардан қолдау таппаған соң
1919 ж. Самарқанға оралады. Бел-
гісіз жағдайда қайтыс болды.
Ленин (Ульянов) Владимир
И льич (10 (22). 04.1870 ж. Симбирск-
21.01.1924 ж. Мэскеу) - Кеңес өкіметі
мен Одағы Коммунистік (болыневик-
тер) партиясының көсемі, тұңғыш
социалистік мемлекеттің негізін
қалаушы. 1905-1907 ж. I Орыс рево-
люциясы тұсында Ресейге келіп, са-
ясатпен айналысты. 1907 ж. желтоқ-
санында қайтадан шетелге кетеді.
1917 ж. Ақпан төңкерісі аяқталған-
нан кейін 3 сәуірде ол Швейцария-
дан Петроградқа келіп, Кеңестердің
Алаш козғалысы
билікке жетуі үшін күрес жүргізді.
1917 ж. 25 қазанда Петроградта төң-
керісті ұйымдастырушылардың бірі
болды. Кеңестердің Бүкілресейлік
I сиезінде (1917 жыл, қазан айы) Л.
жаңадан құрылған Халық Комис-
сарлар Кеңесінің төрағасы болып
сайланды. Алаш қайраткерлері А.
Байтұрсынүлы, X. Досмұхамедұлы,
Ж. Досмұхамедұлы, Ә. Ермековтер
1918 - 1919 ж. Л. мен бірнеше рет кез-
дескен. Осы кездесулер барысында
қазіргі қазақ жерінің шекарасы ай-
қындалып, Қазақ Кеңестік автономи-
ясының құрылуына қол жеткізілді.
Лепсі уезі қазақтары н ы ң шағы-
мы -1905 ж. жазылған арыз-шағым.
Бұл құжатқа Жетісу обл. Лепсі у. қа-
зақтарынан 1000 адам қол қойған.
Бұл жөнінде Алаш қайраткері М.
Тынышпаев «Қазақ халқының та-
рихы» зерттеуінде жазған болатын.
 £?З ІІіиеім ов, Т).Қ)а .м .за б е к ц л ы
<8ЭН\Л-Й>
Мағауин Мухтар Мұқанұлы
(1940 ж. Семей обл. Аягөз ауд.).
Жазушы, әдебиет зерттеушісі, та­
лым. Қазақстанның халық жазушы-
сы. ҚазМУ-ды, осы университеттің
аспирантурасын бітірген. 1965-1986
ж. «Қазақ әдебиеті» газетінде бөлім
меңгерушісі, «Жазушы» баспасында,
«Жалын» альманағында бас редактор-
дың орынбасары, Әдебиет жэне өнер
институтында, ҚазПИ-де ата ғылыми
қызметкер, доцент, «Жазушы» бас­
пасында бас редактор қызметтерін
атқарған. 1988 ж. «Жұлдыз» журналы-
ның бас редакторы. Соғыстан кейінгі
ел өмірі бейнеленген «Бір атаның ба-
лалары», «Қияндаты қыстау», «Шақан
шері» атты романдары, «Аласапы-
ран» тарихи дилогиясы жарық көрді.
Ол «Алдаспан», «Бес ғасыр жырлай-
ды», «Ай, заман-ай» атты ақын-жы-
раулар шығармаларының антология-
сын құрастырды. «Ғасырлар бедері»,
«Қазақ тарихының әліппесі» зерттеу
еңбектері қазақ тарихының 500 ж. ке-
зеңін қамтиды. М. «Қазақ хандығы
дәуіріндегі әдебиет» оқулыты мен
хрестоматиясының т.б. оқу құралда-
рының авторы. Ол Алаш қайраткер-
лері мұраларының насихатталуына
көп еңбек сіңірді. 1978 ж. Ленинградта
Алаш қайраткерлерінің мұраларына
қатаң тыйым салынған кезде Шәкәрім
өлеңдерін орысшата аударып шығар-
ды. Қаламгердің соңғы ж. шыққан
еңбектерінде алаштық идея көркемдік
жэне публицистикалық тұрғыдан те­
рец көрініп жүр. Ол Мемлекеттік сый-
293
лықтың, «Түркі дүниесіне қызмет»
халықаралық сыйлығының лауреаты.
«Мағжан - Сәкен» - Т.Кэкішұлы-
ның кітабы. 1999 ж. «Қазақ универ­
ситет!» баспасынан жарық көрген,
көлемі 28 б.т. Бұл ғылыми эсседе
М.Жұмабаев, С.Сейфуллиннің өмірде-
ректері, шытармашылық мұрасы, екі
ақын арасындағы тұлғалық қарым-қа-
тынас мәселелері сөз етіледі. Сон-
дай-ақ Алаш қозталысына, обл.-тық
қазақ сиездеріне, қазақ комитеттеріне
байланысты деректер келтірілген.
«М ағжанның Қызылжары» -
_ . Таишыбаидың
2008 ж. Астана қ.-нда жарық көрген
зерттеуі. Бұл еңбекте Алаш қайрат-
кері Мағжан Жұмабаевтың қоғамдық
қызметі мен шығармашылытына,
Міржақып Дулатовтың «Оян, қазақ!»
жинатына, Ақмола обл.-тық қазақ
комитетіне, Қызылжардағы жастар
ұйымдарына байланысты зерттеулер
топтастыры л тан.
Мажитов Равиль Сидагатович
(1979 ж. Батыс Қазақстан обл. Бөкей-
орда ауд. Сайхин а.) - тарих ғылымда-
рының кандидаты, М.Өтемісұлы
атындағы Батыс Қазақстан мемле-
кеттік университетінің «Конститу-
циялық құқық, құқық жэне мемлекет
тарихы мен теориясы» кафедрасы-
ның меңгерушісі. М.Өтемісов атын-
дағы Батыс Қазақстан мемлекеттік
университетінің алдымен тарих,
содан соң заң факультетін бітірген.
2005 ж. Алаштың ардақты азаматы
«Жаһанша Досмұхамедовтің қотам-
дық-саяси қызметі» деген тақырып-
та кандидаттық диссертация қорта-
ды. Он бестен астам тылыми мақа-
лалардың авторы. XX ғ. басындағы
29 4
Қазақстанның ұлттық-мемлекеттік
құрылымы мен Алаш қозғалысы
көшбасшыларының тарихын зертте-
умен айналысты.
Майлин Бейімбет (Бимүхамет)
Ж армағамбетұлы - жазушы, драма­
тург. Алаш қозғалысына өлең арнаған
ақындардың бірі. Алгашында М.
ауыл молдасынан
хат таныған соң
Арғымбай қажы,
Троицк қ-ндагы
Уәзифа жэне Уфа
қ-ндағы Ғалия ме-
дреселерінде оқы-
ды. Оқып жүрген
жылдары татардың белгілі жазушы-
лары Ғ.Ибрагимов пен М.Ғафуринмен
танысады; соның нэтижесінде Уфа
қ-нан шығып тұрған “Садақ” атты
қолжазба журналға белсене қатысқан
М. өзінің алгашқы прозалық туын-
дысы - “Шұғаның белгісі” повесін
жариялады. 1916-19 ж. ауылда бала
оқытып, мұғалімдік қызметпен ай-
налысады. 1917 ж. Ақпан төңкерісін
басқа қазақ ақындары сияқты М. да
қуана қарсы алды. Осы кезеңде Алаш
қайраткерлерінің күресін барын-
ша қуанған қаламгер Алаш автоно-
миясының жарияланып, Алашорда
үкіметінің құрылганын да қолдап,
өлең арнайды. Оның: «Жарық сәуле
ендіретін қазаққа, Мэңгі жылдар жа-
сасын Алаш ордасы!» деген жолда-
рынан осыны аңғарамыз. М. поэзия,
прозамен қатар драм, шығармалар да
жазады. 1919-20 ж. сауықшылар үй-
ірмесін басқарып, өзі жазған “Әмең-
гер”, “Шапай” секілді тырнақалды
инсценировкасын сахнаға шығарды.
Қостанай қ. дағы сауықшыл қазақ
жастарының күшімен М-нің түңғыш
“Қаламқас” комедиясы қойылды. М.
Қазақстанның баспасөз жэне баспа
орындарында эр түрлі жауапты қы-
зметтер атқарды. 1934-37 ж. “Қазақ
әдебиеті” газетінің редакторы болды.
1937 ж. халық жауы деген жаламен
ұсталып, келесі жылы ақпан айында
атылып кетті. 20 ғ-дың 50-жылдары-
ның соңына қарай М. нің есімі ақта-
лып, жазушының рухани-шығарм.
еңбегі халық игілігіне айналды. Дра-
малық шығармалары қатарында “Ел
мектебі” “Шаншар молда” “Неке
қияр”, “Жасырын жиылыс”, “Тал-
таңбайдың тэртібі”, “Біздің жігіт-
тер”, “Майдан”, “Келін мен шешей”,
“Шұға”, “Жалбыр”, “Амангелді”, т.б.
пьесалары бар. М. нің прозалық жэне
драмалық туындылары қазақ әдеби-
етінің дамуына зор үлес қосты.
М ақүл Мағди - көрнекті дін жэне
қоғам қайраткері, Алаш қозғалысы-
ның мүшесі, қазақтың алғашқы діни
қазиларының бірі. Оның эзірше қай ж.
туғаны белгісіз. Нақақ атылған уақы-
ты, яки шейіт кеткен ж. - 1937 жыл.
Саяси репрессия құрбаны. Ол Алаш
автономиясы жарияланатын екінші
жалпықазақ сиезінің ұйымдастыру
жэне өткізу жұмысына белсене қа-
тысады. 1923 ж. Қазақстандағы діни
істерді қадағалау Бүкілресей жэне
Сібір орталық діни басқармасына
(Уфа) тапсырылады. М. осы Басқар-
маға қараған қазақ қазиы болады.
Осы түстың бір «ақтаңдағы» бар. Ол
- «Ислам мәжілісі» атты башқұрт-қа-
заққа түсінікті журналға қатысты
жайт. Журналдың өз бетіндегі мағлұ-
маттарға Караганда, 1924 ж. аягынан
(2 саны 15.11.1924 ж. басылыпты)
 S^/К іи еш о в , Т ).Қ ,ам заб екц л ы
1930 ж. соңына дейін шығып тұртан.
Басылым өз бағдарын «дін, ахлақ,
фәлсафа» деп көрсетіпті. Жазба қар-
пі - арабша (төтеше). Аталған журнал
көбіне ислам түсініктерін, ұгымда-
рын, дін жэне қоғам, дін жэне тарих,
дін және салт-сана қарым-қатынасын
талдап-таразылайды. Басылымның
басшылығында және жарияланым
автор лары ішінде Р. Фахретдинов
(мүфти), К. Тэржіманов (найб-мүфти)
т.б. білікті, діндар азаматтар болта­
ны байқалады. «Ислам мәжілісі»
6-7 мың таралыммен елге жеткен.
Журналда Алаш жұрты туралы мы-
надай материал дар жария лантан:
«Өзіміздің қазақ ұлтымызга бір-екі
сөзім», «Мэрказ діние назарэтке ка­
зак халқының мүнәсибеті» (Орталық
Діни басшылықпен қазақ халқы-
ның байланысы), «Қазақстанда дін
оқыту ісі», «Діние назарэтке Жеті-
су, Сырдария қазақтарының һэмде
Ойратски жұмһриетінде болтан қа-
зақтардың мүнәсибеті». Авторы -
Уфадагы мұсылмандардың «Мэрказ
діние назарэт» (былайша айтқанда,
Бүкілресей жэне Сібір мұсылманда-
рының Орталық Діни басқармасы)
мекемесінде қазақ қазысы болтан
Маһди Магқұл (журналдагы жа-
зылуы бойынша). Дэл қазір біздің
қолымызда М. (ауызекі тілдегі нұсқа-
сы - Мэди Мақұл) туралы көп дерек
жоқ. «Өзіміздің қазақ ұлтымызга бір-
екі сөзім» атты мақаласында (1924
жыл, қараша, № 2) діндар автор ка­
зак ішінде кеңес өкіметі жагдайында
руханиятты қалай дамытуга болаты-
нына қам жейді. Мұсылмандардың
азаттық жолында бірігуін тыйган
(мүфтияттан шектеп) ескі хүкіметтің
______________________________ 295
ащы сабагын парықтайды. Бұл жолда
қазы екі мәселені нақтылап айтады:
біріншісі - қазақ жерінде әр ауылга
мешіт жэне мектеп салу; екіншісі -
парасатты, көзі ашық имам сайлау.
М - дың «Марказ діние назарэтке ка­
зак халқының мүнәсибеті» (1924, ка­
рата, №2) атты мақаласынан біз 61-
раз тарихи маглұмат аламыз. Мұнда
1923 ж. 10 маусымда Уфада бүкілре-
сейлік діндар гұламалардың сиезі өт-
кені, оган Семей, Ақмола, Қостанай,
Бөкей, Ақтөбе обл.-тарынан өкілдер
келгені, дэл осы жолы Дін назарәтін-
дегі (Діни басқарма) мүфти һэм қазы
сайлауга қатысып, «назарэтке тамам
қосылганы», тагы да басқа тарихи
маңызды мәліметтер берілген. Енді
тарихқа кішкене шегініс жасайық:
Ресей мұсылмандарының «Махкама
Шаргия» (орысша нұсқасы «Духов­
ное собрание») Орынбор губерни-
ясына қараган Уфа қ.-нда 1786 ж. II
Екатеринаның пәрменімен ашылды.
Бұл жерде патша өкіметі де, мұсыл-
мандар да өзінше багдар ұстаганы
анық. Ал, осы “мекемеге” қазақ жері-
нен шыққан зиялылар қашан кірді?
М. мақаласы бізді осыган да денде-
теді. Қазы бүй дейді: «Семипалат обл.
Пауладар у.-нде Білэн а. деген орында
М. Шорманов салган мешітте имам-
мүдәріс болып, сол атырапқа діни
қызмет көрсеткен Қамаралдин есімді
талым уэ фазыл зат өткен. Бұ күнде
оның баласы жетпіс жаста. Соның
қолында мықты Тефкилеф (Тевке-
лев) заманында М. Шәргие тараптан
ержұм Қамаралдин хазіретке беріл-
ген биік бұрынгы указ бар. Алдырып
көрдім: ... ескі уақыттардан біздің
қазақтар Мәһкәме Шәргиеге қараган
296
болған. Ләкин ескі царизм хүкіметі
кезінде Носов уэ Ильминскийлер ...
миссионерлік саясатына жорытып,
Мәһкәме Шэрғиенің биік зораюына
өздерінің тұтқан бұзық саясатына
қарсы бір іс көрген. Осылар біздің
қазақтарды бір себеппенен Мэһкэме
Шэрғиеден айырған болар». Осы
үзіндіде есімі аталған Қамаралдин
- атақты М. Ж. Көпейұлы «ислам-
ның шамшырағы» деп сипаттап поэ-
ма-жоқтау арнаған тұлғаның (шығар-
ма «Қамаралдин хазірет» деп атала-
ды) дэл өзі. М - дың бүл мақаласында
«Қытай хүкіметінде болған Зайсан
уа Алтай» мұсылман-қазақтарының
жайы да сөз болады. Мәтіннен бай-
қалатыны, Бүқтарма у.-нің қазақта-
ры Қытай шегіндегі қазақтарды қоса
отырып, Діни басқармаға қаратуды
өтініп, 1924 ж. 26 тамызда Уфаға хат
жіберген. Тағы бір дерек: 1923-1924 ж.
қазақ ішінде 120-ға жуық діни кеңе-
стер (мүшаур) сайланған, мүфтият
тарапынан Қазақстанға 348 имам, 68
мэзін (не уэкіл, не азаншы) жіберіл-
ген. «Қазақстанда дін оқыту ісі» атты
мақаласында (1925 жыл, қаңтар, №4)
М. қазы діни білім саласының көкей-
кесті мәселелеріне тоқтала отырып,
оны жолға қоюдың жөн-жобасын қа-
растырады. Автор бұл еңбегінде де
ескі өкімет пен жаңа өкіметтің дінге
деген көзқарасын салыстырады. Діни
білім беруде орныққан, сыннан өткен
жүйеге түсуді ескертеді. Осыған бай-
ланысты Діни басқарма мұсылман
аймақтарына таратқан низам-намені
(бізше бағдарлама) мұқият ұстануды
ел жадына салады. «Діние назарэтте
Жетісу, Сырдария қазақтарының һәм-
де Ойратски жұмһриетінде болған
Алаш ңозғалысы
қазақтардың мүнәсибеті» атты (1925
жыл, көкек-мамыр, №7-8) М. мақа-
ласының да тарихты таразылауға
септігі бар. 1920 ж. бұрын Түркістан
автономиялы республикасына қарап
келген Сырдария, Жетісу обл.-та-
рының Қазақстан республикасына
қосылғаны белгілі. Бірақ біз осы қы-
сылтаяң шақта жаңадан Қазақстанға
кірген екі обл. діндарлары Уфадағы
Діни басқармаға өтініш жазғанын
білеміз бе? Әрине жоқ. М. дың мына
мақаласында осы туралы айтылған.
Сондай-ақ, мұнда Ойрат автономи­
ялы аймағы қазақтарының да әл-
гіндей өтініші жөнінде жазылған.
Бұлар: «Қараңғы бір бұрышта қалған
дін-қарындасыңызға Бұқтармадағы
өкіліңізді жіберіп, бізге хақтан жол-
басшылық етіңіздер», - депті. Со-
нымен, М.-дың тарихи еңбегі аясын-
да “Ислам мәжілісі” мен қазақ елі
байланысына қатысты төмендегідей
тұжырымдама жасаймыз: 1) Уфадағы
Діни басқарма мен қазақ арасындағы
қарым-қатынас екі жақтың мүддесі-
не сай орныға бастаған жэне мұндай
дәнекер істің басы-қасында елшіл,
иманды азаматтар жүрген; 2) Ка­
зак жерінде діни қызмет қауқарсыз
кезінде жэне большевизмнің зардап-
ты шағында «Мэрказ діни назарэт»
(Уфа) белгілі дәрежеде рухани қа-
уіпсіздіктің кепілі болып, барша мұ-
сылман-түріктің бір рухани-мәдени
кеңістікте өмір сүруіне септігін ти-
гізген; 3) «Ислам мәжілісі» журналы
- 20 ж. қилы ізденістің бір тарамы-
ның айнасы жэне оған қазақ тағдыры
да түскен деуге толық негіз бар.
 S tjjliu e iu o e , Т>.Қ>а м з а б е щ л ы
Малдыбаев Мүстақым (1880
-1927) - Алаш қозғалысының қайрат-
кері, ағартушы, журналист. Уфа қ.
Ғалия медресесін бітірген. 1911-1918
ж. «Айқап», «Ка­
зак», «Сарыарқа»
басылымдарында
мақалалары жа-
рияланады. Мақа-
лаларын «М.М.»,
«Азамат Қорықба-
сов», «Мұстақым
Ризабек», «Сәулесе» деген бүркеншік
аттармен жариялап отырған. 1911 ж.
Семей қ.-ндағы «Жәрдем» баспа-
сынан «Оқулық» атты кітабы жарық
көреді. 1912 ж. Аңдамасов деген аза-
матпен бірігіп жазған «Қазақша ең
жаңа әліппе» деген еңбегі 1912 ж.
Қазан қ.-нда басылған. 1917 ж. Ақпан
төңкерісінен кейін Семей обл. ка­
зак комитеті құрамына еніп, Семей
обл. қазақ сиезін ұйымдастырушы-
лардың бірі болды. Алаш партия-
сының Семейдегі комитетін құруда
қажыр-қайратын танытады. Азамат
соғысы ж. Алаш атты әскер полкын
ұйымдастыру жолында ел ішінде
үгіт-насихат жұмыстарын жүргізеді.
1918-1919 ж. Алаштың атты полкін
ұйымдастыруға жан аямай кіріседі.
Кеңес үкіметі тұсында Семейдегі
педагогикалық колледжде, губерни-
ялық халық ағарту бөлімінде жұмыс
істеді, баспасөзде редактор болды.
Саяси қуғын-сүргін қүрбаны.
Мамыраев Бейбіт Баймағам-
бетүлы (1957 ж. 5 ақпанда Караган­
ды обл. Нұра ауд. туған) - ғалым,
филология ғылымдарының докторы,
профессор. Караганды мемлекеттік
университетін бітірген. 1980-88 ж.
297
Қарагандыдағы кооперативті ин-
ститутының, осындағы мемлекеттік
университетінің аға оқытушысы,
доценті, 1988-93 ж. Әдебиет және
өнер институтының аға ғылыми
қызметкері, галым-хатшысы, ин­
ститут директорының орынбасары
қызметтерін атқарган. Қазір Шығыс
Қазақстан мемлекеттік педагогика
институтының ректоры. «Казахские
литературные связи начала XX века»
жэне «Основные тенденции развития
казахской литературы первой чет­
верти XX в.» монографияларыньщ
авторы. XX г. басындагы эдеби агын-
дарга арналган зерттеуінде Алаш
қаламгерлері А.Байтұрсынұлы-
ның, М.Дулатовтың, Ж.Аймауытов-
тың, М.Жұмабаевтың, М.Әуезовтің
шығармалары жөнінде ғылыми тал-
даулар жүргізген. С.Торайгыровтың
20 томдық жинағын қүрастырушы-
лардың бірі.
Мангельдин Алдабек - Түр-
кістан үлт-азаттық қозгалысының
өкілі. Алаш партиясы атынан Бірінші
жалпықазақ сиезінде Бүкілресейлік
Құрылтай жиналысында Самарканд
облысынан ұсынылған. «Кеңес»
астыртын ұйымының мүшесі, заң-
гер, нотариус болып қызмет еткен.
«Маса» жинагы - 1911 ж. Орын-
борда жарық көрген Ахмет Байтұр-
сынұлының өлеңдер жинағы. Бұл
жинақ ұлт-азаттық қозғалыс тұсында
қазақ халқын оятуга арналған дәуір-
лік кітап болды. Жинақта ақын ха-
лықты қараңғылық, енжарлық, кәсіп-
ке марғаулық сияқты кемшіліктерден
арылуға шақырды. «Қазағым елім,
Қайқайып белің, Сынуға тұр таянып,
Талауда малың, Қамауда жаның, Аш
298______________________________
көзіңді оянып, Қанған жоқ па элі ұй-
қың, Ұйықтайтын бар не сиқың?!»,
- дейді ақын. Қазақ халқы үшін ең
ауыр қасиет - отаршылық езгісі ақын
поэзиясының басты идеясына ай-
налды. Ел тэуелсіздігі үшін күресте
ол сөз бен істің жігін айыра білуді
міндет етіп қойды. Ел намысын ой-
лаған ер қасиетін іздеп, зорлық-зом-
былыққа мойымауға, бостандық, ер-
кіндік жолында күресуге қайрады.
Бодандық қамытын киген жұртының
қалыптасып отырған әлеуметтік-сая-
си жағдай туралы өзіндік көзқарасын
қалыптастыруға ұмтылды.
Махаева Айткүл Ш айымқүлқы-
зы 1965 ж. Жамбыл обл. Қордай
ауд. - алаштанушы ғалым, тарих
ғылымдарының докторы. 1989 ж.
қазіргі эл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университетін тарих маман-
дығы бойынша бітірген. 1995 ж. осы
университеттің аспирантурасын
аяқтап, «Қазақ комитеттері: құрылу
тарихы жэне қызметі» тақырыбында
кандидаттық диссертация қорғаған.
1995-2008 ж. аталған университетте,
2008-2012 ж. Қ. Сәтбаев атындағы
Қазақ ұлттық техникалық универ-
ситетінде жұмыс істеген. 2009 ж.
«ХҮІІІ ғ. - дың II жартысы жэне XX ғ.
басындағы қазақ-қырғыз саяси бай-
ланыстары» тақырыбында доктор-
лык диссертация қорғаған. 2012 ж.
Абай атындағы Қазақ ұлттық педаго-
гикалық университетінде Қазақстан
тарихы кафедрасының меңгерушісі,
3 монографияның, 2 оқу құралының,
100-ден астам ғылыми мақалалардың
авторы.
Алаш қозғалысы
Мәкенов Хайролла - Алаш қозға-
лысына қатысушы. 1891 ж. Көкшетау
ө. Айыртау б.-да туған. 1918 ж. Алаш
қозғалысы жұмыстарына атсалысқан.
Алаштың жер-
гілікті комитетіі
құрамына енген.
1921 ж. кеңестік
билікке қарсы ша-
руалар көтерілісіне
і
белсене қатысқан.
Қудалаудан соң
1931 ж. Челябі обл. қоныс- аударып,
1935 ж. еліне оралады. 1941 ж. он ж.
бас бостандығынан айырылған.
Мәметов Ахметғали (Ах­
мет) (1895, Астрахан губ., Талов у.
Қойтоғыт а. - 11.11.1938) - Батыс
Алаш-Орда қайраткері, Бөкей өңірін-
де Алаш қозғалысына қатысушы,
ағартушы, ақын, журналист, дәрігер.
Әкесі Мәмет кедей шаруа болған. М.
жасынан әкесіне көмектесіп, жал-
данып мал бақты. Өз бетінше оқып,
сауат ашты, жәдит мұғалімдер ашқан
бастауыш ибтидай, орта рушдия ме-
дреселерінде оқыды. Елдегі көзіқа-
рақты адамдар қауымының көмегімен
1910 ж. шамасында Өфедегі «Ғалия»
медресесіне түсті. Медресе шэкірт-
терімен бірге төте оқулы Әліппе оқу
құралын, Ғ.Қараштың «Бала түлпар»
өлеңдер жинағын шығарысты. Орал-
да шыққан «Қазақстан» газетінде
алғашқы өлеңдерін жариялады (1912).
Қазан қ. - ғы Кәрімовтер баспахана-
сынан 1912-1914 ж. «Кеңес», «Ғибрат»
өлеңдер жинақтарын шығарды. 1914­
1915 ж. «Айқап» журналында «Бір
қазақ қызының әкесіне зары» өлеңі,
«Тарих исламнан» эфсана-өлеңі жа-
рық көрді. 1915-1917 ж. «Қазақ га-
 S fJR iu e m o e , Т ).Қ ,а м з а б е щ л ы
зетінде «Тілегім», «Көңіліме», «Су
жағасында», «Алашқа сәлем» елец-
дер! жарияланды. «Г-ді жұбату» атты
өлеңі (1917ж.) ағартушы-мұғалім
А.Балғымбаевтың қызы Г.Байгу-
ринаға арналған. Ақындық жолы
Ш.Бөкеев поэзиясының сыршылдық
жағынан еліктеуден жэне жэдиттік
оқу-білім игеру, әйелдер теңдігі, т.б.
тақырыптардан, сондай-ақ әлеумет-
шіл, алашшыл сарындардан тұрады.
Өлеңдері 1918 ж. «Абай» журналын-
дағы «Екеу» (М. Әуезов, Ж. Аймауы-
тов) мақаласында жоғары бағаланды.
Медресе «Ғалияда» оқыған ж. қаржы
тапшылығын шеккен. Жаз кезінде
Сібір жаққа барып, мұғалім болды.
1915 ж. «Қазақ» газеті басқармасы
тарапынан қаржылай көмек беріл-
ді. Ақыры қаржы қиындығына бай-
ланысты Орынбордағы «Хусаиние»
медресесіне ауысып, осы оқу орнын
тэмамдады. Бұл ж. Шәңгерейдің мә-
дени ықпал аясында болды, ақынға
еріп Тайпақ, Жымпиты өңірін ара-
лады, Алаш қозғалысына үн қосты.
1916 ж. дүрбелеңі тұсында босқын-
шылыққа ұшыраған қырғыз еліне
көмек беру жөнінде Ә.Бөкейхан, А.
Байтұрсынұлы, М.Дулатов, Ж.Жәні-
бековтермен бірге 1917 ж. маусымда
«Қазақ» газетінде қазақ еліне үндеу
тастады. I Бүкілресей Мұсылмандар
сиезіне қатысқан бір топ зиялының
Жалпықазақ сиезін Ташкент қ. да
өткізу, Алаш автономиясына Түр-
кістан өңірін қосу туралы ойын қо-
стады. Ақпан революциясынан соң
Түркістан генерал-губернаторлығы-
на қараған Ішкі (Бөкей) ордасынан
Ташкентке барған бөкейлік оқыған-
дар қатарында 1917 ж. Ташкент қ. на
299
келіп, «Алаш» газетіне автор болды.
1917-1918 ж. «Бірлік туы» серікте-
стігіне кірді, С.Қожанов редактор,
М.Шоқай шығарушы болған «Бірлік
туы» газеті басқармасында жұмыс
істеді. Педагогикалық тақырыпта
мақалалар, азаматтық әуенді өлең-
дер жариялады. Түркістан мұхта-
риаты (Қоқан автономиясы) 1918 ж.
күзде болыневиктер тарапынан қуып
таратылғаннан кейін Ойыл уәлая-
тына келді. Ойыл обл.- тық земство
басқармасында жұмыс істеді. 1918 ж.
жазда Орал қ. сынан Жымпитыға, об-
л.-тьщ земство басқармасына баспа-
хана жеткізу ісімен айналысты. 1919
ж. Қаратөбеде өткен обл.-тық зем­
ство жиналысының обл.-тық земство
басқармасы баспасөз органын шыға-
ру жөніндегі шешіміне сэйкес «Ер-
кін қазақ» газетінің уақытша шыға-
рушысы болып тағайындалды. 1919
ж. 26 қыркүйектен бастап «Еркін
қазақтың» бірнеше нөмірін шығар-
ды. Осы шамада Жымпиты к-де тура-
тын судья Сүлеймен Күсепқалиевтің
қызы Әминаға (Ә.Мэметова) үйленді.
Б. А. О. үкіметі таратылғаннан кей-
ін Б. А. О. қайраткерлерімен бірге
Орал қ. на әкелінді. 1920 ж. РК (б) П
қатарына қабылданды. Орал губрев-
комының үгіт-насихат бөлімінің қы-
зметкері болып істеді. 1920 ж. ақпан-
да Доссордан Орал қ. на мұнай тасу
кезінде қазақ ауылдарында түсінік
жұмысын жүргізу, қазақша үндеу,
прокламациялар шығарып, тарату
міндеті жүктелді. 1920 ж. көктемнен
Жымпиты уездік ревкомының халық
ағарту бөлімінің қызметкері. Сау-
атсыздықты жою ісімен айналысты,
М.Жолдыбаев, Ш.Жантілеуовпен
300
бірге саужой бағдарламасын талдап,
жасау комиссиясының құрамына
кірді. Уездік атқару комитетінің та-
тар-қазақ бөлімі шығарған «Яна фи-
кер» газеті тоқтағаннан кейін оның
баспаханасы негізінде қазақша уездік
«Ерік» газетін шығарды. Таралымы
үш мың дана газеттің жеті нөмірі жа-
рық көрді. 1920 ж. жазы - 1921 ж. көк-
темі аралығында Орал обл.-тық «Кы­
зыл ту» газетінің редакторы. 1921
ж. көктемде М.Шомбаловтың Бө-
кей губерниясы атқару комитетінің
төрағасы болуымен сол жерге қыз-
метке ауысты. 1921 ж 19 - мамырда
Бөкей губкомы төралқасы мен Бөкей
губерниялық VI сиезі фракциялық
бюросының біріккен мәжілісінде ба-
ламалы негізде ұсынылган алты кан-
дидаттың ішінде басым дауыс алып,
губатком төралқасына мүше болып
сайланды. Сол ж. маусым айында ба-
ламалы негізде Бөкей губерниялық
РК(б)П комитетінің үгіт-насихат
бөліміне меңгеруші болып сайланды.
Сэл кейін бұл қызметтен босатылып,
Н.Манаев, Ғ.Мұсағалиев, Л.Атаян-
цпен бірге губерниялық партия ко-
митетінің жаңадан үйымдасқан орга-
ны-апталық «Сэуле» - «Рассвет» га-
зетінің редакция алқасының мүшесі
болып сайланды. 1921 ж. қыркүйек-
тегі РК(б)П қатарын солшыл партия-
лар мен алашордашылардан тазарту
саяси науқаны кезінде партиялық
тазарту жөніндегі Бөкей губкомы
комиссиясының шешімімен «Алаш»
партиясында болтаны жэне патша
тұсындағы Бөкей уақытша кеңесінің
құпия кеңесшісі М.Шомбалов тобына
қатысқаны үшін» РК(б)П қатарынан
шығарылды. 1922 ж. Саратов қ.-дағы
Алаш қозғалысы
жұмысшы факультетінің (рабфак)
тыңдаушысы. 1923-1927 ж. Сара­
тов университеті медицина факуль-
тетінің студенті. 1927-1928 ж. Маңгы-
стау өңірінде дәрігерлік қызметте,
1929-1930 ж. Семей округтік денса-
улық сақтау бөлімінің кәсіподақ-са-
уықтыру жүйесінің инспекторы. 1927
ж. «Жаңа мектеп» журналында жари-
яланған Исатай-Махамбет көтерілісі
жайлы мақаласы элі күнге осы тақы-
рыптағы толымды да терец еңбек-
тердің бірінен саналады. 1930 ж. Ал­
маты қ. да Қазақ тері жэне жұқпалы
аурулар ғылыми-зерттеу институтын
ұйымдастыруға шақырылды, осы ин-
ституттың алғашқы директоры бол-
ды. Гигиена, тері-жұқпалы аурулар,
олардан сақтану жөнінде жазылған
20-та тарта кітапшаның авторы. 1931
ж. бастап Орал обл.-тық денсаулық
сақтау бөлімі меңгерушісінің орын-
басары. 30 ж. орта шенінде Алма­
ты қ.-лық ауруханасында дәрігер.
1937 ж. ІІХК органдары тарапынан
тұтқындалды. «Бұрынғы Алаш-Орда
қайраткері, Орал облатком төрағасы
Х.Қошанбаевтың антисоветтік то-
бының мүшесі» деген айыппен 1938
ж. 11 қарашада КСРО Жоғарғы соты
Әскери коллегиясы көшпелі сессия-
сының (Үштік) қаулысымен атылды.
1958 ж. 27 ақпанда КСРО Жоғарғы
соты Әскери коллегиясының қау-
лысымен ақталды. Қызы Мэншүк
Мэметова әкесін ақтау мақсатында
өзі тіленіп ¥лы Отан соғысына ат-
танды, 1943 ж. Невель қ. нда болтан
шайқастагы асқан ерлігі үшін оган
Шыгыс қыздары арасында бірін-
ші болып Кеңес Одагының Батыры
атагы берілді (қаза болтаннан кейін).
 £ ? ]ІІіл е и 4 о в , Т > .Қ ,а м з а б е щ л ы
Мәметов Базарбай (1888, Жеті-
су обл. Лепсі у. Балқаш - Лепсі б.
- 1946) - Алаш қозғалысының қай-
раткері, Алашорда үкіметінің мүше-
сі, алғашқы қазак
заңгерлерінің бірі.
1911 ж. Верный ұл-
дар гимназиясын,
1917 ж. Қазан уни-
верситетінің заң
факультетін бітір-
ген. Қазанда оқып
жүргенінде пікірлес қазақ жігіт-
терімен патша жарлығымен тыл жұ-
мысына алынған қыр перзенттеріне
бас-көз болу, отбасыларына қамқор-
лық жасау жөнінде «Қазақ» газетінде
(№201, 1916 ж. 15.09) Алаш жұртына
ашық хат жазады. Хатты сол кезде
Минскідегі «земский союздың» бас
комитетінде қызметте жүрген Ә.Бө-
кейхан қолдайды. 1917 ж. Ақпан төң-
керісінен кейін Қазаннан елге ора-
лысымен, Алаш қозғалысына белсе-
не араласады. 1917 ж. 21-26 шілдеде
Орынборда өткен I Жалпықазақ сиезі-
не Жетісу өкілдері қатарында қатыса-
ды. Сиезде Бүкілресейлік құрылтай
жиналысына депутаттыққа Жетісу
обл.-ның кандидаты ретінде ұсыны-
лады әрі Бүкілресейлік мұсылман-
дар кеңесіне (Шура-и-исламға) өкіл
етіп сайланады. 1917 ж. 5-13 желтоқ-
санда Орынборда өткен II Жалпықа-
зак сиезінде кеңеске мүше болған
сегіз адамның бірі. II Жалпықазақ
сиезінің шешімімен 1918 ж. 25 мау-
сымда Алашорда үкіметінің төраға-
сы Ә.Бөкейхан халық милициясын
қүру туралы қаулыға қол қояды. Сол
қаулыны жүзеге асыру мақсатымен
Семей қ.-нда капитан Х.Тоқтамы-
___________________________________ ЗШ
шев басқарған бірінші Алаш полкін
ұйымдастыруға Алаш басшылары
Х.Ғаббасов, М.Тынышбаев, А.Тұрлы-
баевтармен бірге қатысады. 1918 ж.
10-31 тамызда Лепсіде өткен Жетісу
обл.-тық II Қазақ сиезінде жергілік-
ті кеңес мүшелігіне сайланады. Аза­
мат соғысы ж. С.Аманжоловпен бір-
ге Жетісу казақтарына көмек қорын
құрады. Алашорда үкіметінің мүше-
сі ретінде Лепсі көмек комитетінің
төрағасы қызметін атқарып жүрген-
де «Большевиктермен байланысы
бар» деген айыппен Колчак үкіметі
қуғынға алады. Тұткыннан қалаи
құтылғаны туралы нақты дерек жоқ.
Алашорда басшыларының ыждағаты
шешуші сипат алса керек. Алашорда
таратылып, Жетісуда кеңес үкіметі
орнаған соң қандай қызмет атқарға-
ны белгісіз. 1928 ж. тұтқындалып, от-
басымен түрмеге қамалады. 1931 ж.
Саратовқа жер аударылады. Қарақал-
пакстанда қызмет атқарады. Кейін
елге оралып, Жамбыл, Талдықорған
қ.-ларында түрлі қызметтер атқарған
екен. 1946 ж. қайтыс болған.
Мәрсеков Райымжан (1879,
бұрынғы Семей обл. Өскемен у. Ай-
ыртау б. - ө.ж.б.) - Алаш қозғалысы-
ның қайраткері, заңгер, публицист.
Өскемендегі уездік
орыс-қазақ мек-
тебін бітірген соң,
1897 ж. Омбыдағы
классикалық гим-
назияны тәмамдай-
ды. Қазан уни-
верситетіне түсіп,
1899 ж. Санкт-Петербургтегі Им-
ператорлық университеттің заң фа-
культетіне ауысады. Университетті
302
1902 ж. заңгер мамандығы бойынша
бітіріп шығады. М. қазақтан шыққан
білікті заңгерлердің бірі. Оқып жүр-
ген кезінің өзінде 1899-1900 ж. «Дала
уэлаятының газетінде» мақалалары
жарық көреді. 1908 ж. Орыс геогра­
фия қоғамы Батыс Сібір бөлімінің
Семей бөлімшесінің мүшесі болып
қабылданады. 1902-1908 ж. Семейдің
округтік сотында қызмет атқарды.
1908-1912 ж. Омбының сот палата-
сында жұмыс істейді. 1912-1917 ж.
Семейде заңгер, адвокат қызметінде.
1912-1916 ж. «Айқап» журналы, «Қа-
зақ» газетінде жарық көрген мақала-
ларында патша үкіметінің отаршыл-
дық саясаты сынға алынады. «Қазақ»
газетінде жарияланған мақалаларын-
да ұлттық әдебиеттанудың тың да
өзекті мәселелерін көтереді. «Қазақ
әдебиетінің жайынан» атты мақа-
ласында қазақ әдебиетінің тарихын
тану, дэуірлеу туралы алғашқы
гылыми пікір айтылды. Алаш қай-
раткерлерінің қатарында елдік мәсе-
лелерге белсене кіріседі. Семейдегі
«Сарыарқа» газетін ұйымдастыруға
қатысып, біраз уақыт жауапты шыға-
рушысы болды. 1917 ж. Семейде ка­
зак комитеті құрылғанда төрағасы
болып сайланды. Сонымен бірге
Уақытша үкіметтің обл. атқару ко-
митетіне мүше болады. 1917 ж. 27
сәуір 7 мамыр аралыгында өткен Се-
меи обл. қазақ сиезін ұиымдастыруға
мұрындық болған эрі жетекшілік
еткен азаматтардың бірі ретінде та-
рих бетіне жазылды. Сол ж. күзде
Алаш партиясы атынан Бүкілресей-
лік құрылтай жиналысына депутат
болып сайланды. 1918-1919 ж. Семей
обл .-тык жер басқармасының төраға-
Алаш қозғалысы
сы. Жауапты қызметтерде жүріп ка­
зак қоғамында жаңаша сот қагидасын
қалыптастыру, соттар үйымдастыру,
Алаш әскерін жасақтау, жер дауын
шешу, елді азық-түлікпен қамту,
қазақ жастарын оқыту ісін жүйелі
жолға қою сияқты ұлттың көкейтесті
мәселелерінде қайраткерлігімен та-
нылады. 1918-1919 ж. Семейде Алаш
әскері жасақталғанда елдік маңы-
зы зор істің көшбасынан табылады.
Алашорда атынан А.Байтұрсынұлы,
М.Дулатұлы, С.Аманжоловпен бірге
Қытайдың Шәуешек қ.-ндағы Ресей
консулдығы арқылы қызылдарға қар-
сы күрес жүргізу үшін Қытай үкіметі-
нен қару-жарақ алу туралы келіссөз
жүргізуге қатысады. Алайда бұл
келіссөз оң нәтиже бермейді. Алаш
көсемі А.Байтұрсынұлына 500 ат бе-
ремін деп ауызша уэде берген Таңғыт
үкірдайдың өзін Қытай үкіметі кейін
сол жомарттығы үшін өлім жазасына
кеседі. 1920-1922 ж. маусым айына
дейін Семей губерниялық атқару ко-
митетінің ақпарат-нүсқау бөлімінде
нұсқаушы-тексеруші болып қызмет
атқарады. Кеңес үкіметінің қас жауы
ретінде бақылауға алынады. Кейін
қуғынға ұшырайды. 1922 ж. Қытай-
ға қашып өтеді. Жат елдегі тағдыры
туралы дерек аз. Қашан, қайда қай-
тыс болганы толық мэлім емес. Бір
деректерде «Құлжа түрмесінде өлді»
делінсе, екінші бір деректерде «Се­
мей түрмесінде атылды» делінеді.
Мэшһүр Жүсіп Көпейүлы (1858,
Баянауыл ө. - 1931) - қазақ халқының
ірі ойшыл ақыны, этнограф-фоль-
клортанушысы, тарихшысы, дінта-
нушысы. Жасынан арабша, парсы-
ша оқуға ынтыккан. 10-15 жасынан
 ____________________________________ 303
осындай екінші сапарына 37 жасын­
да, яғни 1895 ж., үшінші сапарына
49 жасында, яғни 1907 ж. шығады.
Ақынның үш кітабы (“Сарыарқаның
кімдікі екендігі”, “Хал-ахуал” “Тір-
шілікте көп жасағандықтан көрген
бір тамашамыз”) 1907 ж. Қазандағы
Құсайыновтар баспаханасынан жа-
рық көреді. М. ел аузындағы аңыз-әң-
гімелерді, діни-тарихи әпсаналар-
ды, шешендік сөздерді, тұрмыс-салт
жырларын, эпостарды, ертегілерді,
мақал-мәтелдерді, ақындар айтысын
т.б. тоқтаусыз жүйелеп жинағаны бел-
гілі. Мұның бэрі ғұламаның «Қара
мес» қолжазба жинағына топтасты-
рылған. Сонымен бірге М. Алаш
қозғалысынан да, жәдитше оқудың
пайдасын жастарға насихаттаудан
да шет қалмады. Ж.Аймауытұлымен
хат жазысып тұрды. Алаш зиялыла-
ры (Қ.Кемеңгерұлы, Ж.Аймауытұлы
бастап өлең жазып, хат танып, халық т.б.) М. шығармашылығы туралы
әдебиетін ел аузынан да, қолжазба- ой-пайымдарын жеткізіп отырды.
лардан да жинаумен айналысқан. Медресе («Мадраса») - бастауыш
1887 ж. 29 жасында Бухара, Таш­ мектептен бір саты жоғары оқу орны.
кент, Түркістан т.б. қ. аралап, 2-3 жыл Ислам тараған елдердегі медресе ту­
білім-ілім іздейді, ғұламалармен ралы деректер X ғ. кездесе бастай-
кездеседі. Бір жыл Бұхарада оқып, ды. Ол Хорасан мен Мауераннахрда
білімін толықтырады. Араб, парсы, таралған. XI ғ. дан бастап медресе
шағатай, түркі жазбаларына бой- жетекші оқу орнына айналды. Бұған
лайды. Орталық Азия халықтары- дейін оқу негізінен мешіттерде, жеке
ның әдет-ғұрпын түсінеді. Көптеген үйлерде, сондай-ақ мейманханалар-
ғылыми кітаптарды оқып, танысады. да, кітапханаларда, ауруханаларда
Қайтарда Түркістанға аялдайды. Сыр жүргізілген еді. Енді ол қайырым-
өңірін аралайды. Майлықожамен жо- дылық мақсаттарға берген жеке
лығады, жеті атасынан бері ақындық адамдардың мүлкі негізінде уакф
үзілмеген Көшек, Күдерілермен та­ есебінен құрылып, өмір сүрді. Медре­
нысады. Одан кейін Шу мен Сырдан се оқытушыларына, басқа да қызмет-
өтіп, ¥лытау мен Кішітауды басып, шілерге жалақы төленді, оқушылар
Есіл мен Нұраны жайлап, мекен қыл- стипендиямен, оқу қүралдарымен,
ған қандастарын аралайды. М. дэл баспанамен қамтамасыз етілді. Мұн-
304
да негізінен мұсылмандық құқық
- фикх оқытылды. Осыған сәйкес
медресе бағдары да құқық мектебі-
не қарай айқындалды. Алғашқыда
шафииттік, кейін ханафиттік медре-
селер құрылды. Бірте-бірте барлық
төрт мазһаб бойынша фикх оқытатын
осындай оқу орындары пайда болды.
Бұлардың әрқайсысына көмекшісі
бар оқытушылар бөлінді. Оқыту
дәріс, белгілі бір кітаптарды талдау,
пікірталас ұйымдастыру түрінде
жүргізілді. Медресенің бағдарламасы
ондағы мүдаристердің қабілет-қары-
мына сай түзілді. Қосымша Құранға
қатысты пәндер, араб тілі мен әдеби-
еті, хадистану, дін ілімі, сондай-ақ
арифметика, медицина, басқа да
ғылым пәндері оқытылды. Хадиста­
ну, медицина бойынша маманданды-
рылған арнайы медреселер ұйымда-
стырылған. ІХ-Х ғ. да Андалусия
мен Кордовада (қазіргі Испан жері)
пайда болтан жаңашыл медреселер
тек мұсылман әлеміне емес, дүни-
ежүзіне эсер етті. Мысалы, ол XII ғ.
да Батые Еуропада колледждер жүй-
есінің қалыптасуына ықпал жасады.
Мұсылман елдерінде, соның ішінде
мұсылмандық Ресей бөлігінде медре­
се жүйесі XX ғ. - дың басына дейін
өмір сүріп келді. Төңкерістен кейін
ол біртіндеп құлдырады да, дәстүрлі
пәндерді оқытатын оқу орны ретінде
қайта құрылды. Ал ислам дүниесінде
жаңа заманға сай жаңғыртылған ме-
дреселердің қатарында Бағдадтағы -
Низами, Каирдегі - эл-Азхар т.б. оқу
орындарын айтуға болады. Жәдит
кезеңінің тұлғалары негізінен Еділ
бойындағы, Түркістан өңіріндегі,
Түркия мен Мысырдағы медреселер-
Алаш қозғалысы
де оқыды.
«Медресе Ғалия» - Башқорстан-
ның Уфа қ.-нда 1872 ж. ашылған мұ-
сылмандық жоғары діни оқу орны.
Оның ұйымдастырушысы түркі зи-
ялысы Зия Камали. Медресенің «Ға-
лия» (арабша - «ұлы», «мәртебелі»)
аталуы оның жоғары дәрежелі ежелгі
оқу орны екенін аңғартады. Ол Еділ
бойына, Орталық Азияға жоғары
білімді оқытушы мамандар даярла-
уға жұмылды. Бұл медреседе діни
біліммен бірге араб-парсы тілі мен
әдебиеті, логика, философия, тарих,
география, математика пәндері оқы-
тылған. XIX ғ. дың аяғы мен XX
ғ. - дың басында «Медресе Еалияда»
көптеген талапкер қазақ жастары
оқыды. Солардың ішінде танымал
ақын-жазушылар М. Жұмабайұлы,
Б. Майлин, Т. Жомартбайұлы, Ж.
Тілепбергенұлы, белгілі азаматтар
Қ. Оразаұлы, И. Тасболатұлы, Ш.
Назарұлы, F. Тоқшарбекұлы, Ғ. Қам-
лин, М. Оразаұлы, Ғ. Каиров т.б. бар.
Мысалы, 1913 ж. 50 қазақ баласы
оқыған. Олардың арасында қазақ қы-
здары да бар. Жалпы бұл медреседе
500-ге таяу шэкірт оқыды. Осында
оқыған қазақ шәкірттері 1913-1914 ж.
бастап “Садақ” атты қолжазба жур­
нал шығарып тұрды. Бейімбет Май­
лин, Жиенғали Тілепбергенов т.б. сол
журналды жариялауға жауапты бол­
ды. Осында 1911 ж. қазақ жастары өз
қаражатымен “Әліппе яки төте оқу”
атты қазақша алғашқы оқу құралын
даярлап, жариялады (Түпнүсқадағы
толық аты: «Қазақ уэ қырғыз бала-
лары үшін осул саутия илэ жазылған
эліппе яки төте оқу». Мөрәттиб уә
нәшәрләрі: Мәдрәсә-и Ғалиядағы қы-
рғыз уэ қазақ шәкірттері. Құрасты-
рған Ишанғали Арабаев жэне Хафиз
Сәрсекеев. - Уфа: Шарқ мэтбэғэсі,
1911. 52 б.). Жэдит бағытын ұстанған
медресе шәкірттері 1400 сом қаржы
жинап, қазақ кітаптарын жарыққа
шығарды. Сол кезде “Айқап” журна­
лы мен «Қазақ» газеті бұл шэкірттер-
ге үлкен қолдау көрсетіп отырды.
Мектеп (парсыша «мактаб») -
жазу жазатын жер, бастауыш мектеп.
Тағы бір мағынасы: жазу үстелі, ка­
бинет, кеңсе, бюро. Бастауыш («құран
әліппесі») білім беретін орын ретін-
де қолданылатын мектеп - «құттаб»
терминінің баламасы. Мектепте 5
жастан басталатын бастауыш, ал
құттабта 10 жастан басталатын одан
кейінгі білім берілген. Бұл сөз көбіне
осман дык Түркияда, Еділ бойында,
Қырым мен Орталық Азияда қолда-
нылған. Ал араб елдерінде ол басқа-
ша аталды («куттаб»). Кейінгі заман-
да «мектептің» «орта», «шэкірттер
жиынтығы» секілді рэмізді мағына-
сы да пайда болды. Жәдит кезеңінде
мұсылманша білім ордасын - мектеп,
ал еуропаша білім ордасын - школ
(скул, үшкөл) деп атады. «Сыныф»,
«класс» терминдері де осыған сәйкес
аталды.
Мектеп-тегі Аман кос Қүл-
танүлы (1954 ж. Ақтөбе обл. Байға-
нин ауд. Жарқамыс а. ) - филология
ғылымдарының кандидаты, доцент,
ҚР Журналистер одағының мүшесі.
1979 ж. Әл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университетінің филология
факультетін бітірген. 1981-1996 ж.
ҚР FA-ның А.Байтұрсынұлы атын-
дағы Тіл білімі институтының кіші
ғылыми қызметкері. 1995-1996 ж.
Республикалық «Жалын» журналы
проза бөлімінің меңгерушісі. 1996 ж.
бері эл-Фараби атындағы Қаз¥У-дің
журналистика факультетінде оқы-
тушылық қызметте. М. - Ә.Бөкейхан,
А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы,
Х.Досмұхамедұлы, М.Тынышбай-
ұлы, Е.Омарұлы, Т.Шонанұлы, С.Бө-
306______________________________
кейхан т.б. мұрасын баспасөз бетінде
алғашқы насихаттаушылардың бірі.
М. алаш тақырыбына байланысты
зерттеу мақалалары мерзімді бас-
пасөз беттерінде жэне «Бес арыс»,
«Тіл тағлымы», «Аламан», «Халел
тағлымы», «Бекет-Ата», «Қазақтың
тэлімдік ой-пікір антологиясы»,
«Антология педагогической мыс­
ли Казахстана», «Халел Досмұха-
медұлының өмірі жэне оның шығар-
машылығы», «Ұлттық рухтың ұлы
тіні», «Ағартушы Халел» т.б. моно-
графиялар мен ғылыми-танымдық
жинақтарда жарияланған.
М емлекеттік дума - 1906-1917 ж.
Ресей империясындагы мемлекетті
басқарудың конституциялық-монар-
хиялық багыттағы заң шығарушы
жоғары өкілетті органы. Мемлекет-
тік дума Бірінші орыс революциясы
нэтижесінде демократиялық даму
жолындагы өзгерістерді енгізуге
мэжбүр болған Ресей патшасының
1905 ж. 17 қазанда жариялаған ма-
нифесі негізінде құрылды. Мемле-
кеттік думаға Ресей мемлекетіндегі
партиялар фракциялары мен ұлттық
аймақтардың өкілдері сайланды.
Мемлекеттік думаға орыс тілін біл-
мейтіндер сайлана алмады. Мемле-
Алаш қозғалысы
кеттік дума торт рет шақырылды.
Қазақ халқы оның тек екеуіне қаты-
сты. Бірінші мемлекеттік дума 1906
ж. 27 сәуір 8 шілде аралығында
жұмыс істеді, бір гана сессиясы бол-
ды. Оның құрамы негізінен кадет,
трудовик партияларынан құралды.
Дума аграрлық мәселемен шұғыл-
данды. Бірінші мемлекеттік думаға
Қазақстаннан 13 депутат, оның
ішінде қазақ халқынан 8 депутат:
Ә.Бөкейхан, А.Бірімжанұлы, А.Қал-
менұлы, Б.Құлманұлы, М.Тайынұлы,
Ш.Қосшығұл, С.Жантөреұлы, Д.Тұн-
дыт, орыс ұлты өкілдерінен 5 депу­
тат: В.И. Ищерский, И.П. Лаптев, В.В.
Недоносков, Н.Е. Дыхнич, Н.Я. Кон­
шин сайланды. Бұл думада А.Бірім-
жанов пен А.Қалменов ерекше бел-
сенділік көрсетті. 1906 ж. 9 шілдеде
патша өкіметі Бірінші мемлекеттік
думаны таратқаннан кейін, оның ли-
бералдық жэне әлеуметтік ағымды
жақтайтын мүшелерімен бірге Ә.Бө-
кейхан Выборг қ.-нда (Финляндия)
жиынға қатысып, халықты салық
төлемеуге, үкіметке қарыз жэне қо-
сымша солдаттар беруден бастартуға
шақырған наразылық үндеуіне қол
қойды. Осы үшін полиция оны да
қамауға алып, Самараға жер аудар-
ды. Екінші мемлекеттік дума 1907
ж. 20 ақпан - 3 маусым аралығында
жұмыс істеп, 2 сессия, 53 мэжіліс
өткізді. Оның құрамы негізінен ка-
деттерден, социал-демократтар мен
октябристерден түрды. Бүл Дума да
аграрлық мәселені талқылады. Қа-
зақстаннан 13 депутат, оның ішінде
қазақ халқынан 6 депутат: Ш.Қос-
шығұл, Х.Нұркенүлы, Б.Қаратайүлы,
А.Бірімжанұлы, Т.Аллабергенұлы,
 М.Тынышбайұлы, орыс халқынан: Меңдіханов Ишанғали - қоғам
А.К.Виноградов, И.В.Голованов, қайраткері, драматург, ағартушы.
И.И.Космодемянский, Н.Я.Коншин, Ол 1885 ж. Ордадағы екі сыныптық
И.П.Лаптев, Я.И.Егошкин, М.А.Гав- орыс-қазақ мектебін бітірген. 1886­
рилов сайланды. Қазақ халқынан 1891 ж. Орынбор-
сайланған Екінші мемлекеттік дума дағы мұғалімдер
депутаттары кадеттерге қосылды сем и н ар и ясы н да
жэне мұсылман фракциясына кірді, оқыған. 1891-1898
олар Ресейдің басқа ұлт қайраткер- ж. Ақтөбе қ.-ндағы
лерімен бірлесіп шет аймақтарға ша- екі сыныптық учи-
руаларды қоныс аудартудың тоқта- лищеде мұғалім
тылуын талап етті. Қазан төңкерісі- болып қызмет
нен кейін 1917 ж. 18 (31) желтоқсанда атқарған. XIX ғ. - дың соңында М.
Мемлекеттік дума таратылды. патша экімшілігінің жэне жергілік-
Мемлекеттік салық мәселесі ту- ті басқарушылардың отаршылдық
ралы қаулы - Алашорда үкіметінің саясатына қарсы қазақтың ұлттық
1918 ж. 11-24 маусымында шыққан мүддесін қорғаған ашық пікірлері
қаулысы. Қаулыда Алаш автономия- үшін қуғынға ұшыраған. 1898 ж.
сы аумағынан жиналған мемлекеттік мұғалімдік қызметінен кетірген соң,
салықтар Алашорда кассасына түседі 1899-1902 ж. Ақтөбе у.-дік бітімші со-
деп көрсетілген. Қаулыға Алашор­ тының тілмашы қызметін атқарды.
да төрағасы Ә.Бөкейхан, мүшелері 1903 ж. М. туған еліне оралып, Бөкей
М.Тынышбаев, Х.Ғаббасов қол қой- ордасын басқаратын уақытша кеңе-
ған. сте Б.Құлмановтың көмекшісі болып
бекітілді. Осы ж. 21 сәуірінде Бөкей
308
ордасында өткен сиезде С.Меңде-
шевпен, Ә.Мұсағалиевпен бірге сиез
төралқасының хатшылығына сай-
ланды. 1918 ж. Ордада кеңес үкіметі
билікке келгеннен кейін Бөкей эскери
төңкеріс комитеті баспасөз бөлімінің
меңгерушісі, кейіннен губерниялық
ішкі істер халық комиссары болып
тағайындалды. М.-тың дүмше мол-
даларды сынаған «Малдыбай» (1912)
пьесасы баспасөзде жарияланып, әу-
есқой театр сахнасында қойылған.
Оның «Ғылым иесі», «Байғұстар»,
«Тамырлар» пьесалары Орынбор,
Қазан, Ташкент қ.-лары сахналарын-
да көрсетілген. 1919 ж. казак бүлік-
шілерінің қолынан қапыда қаза таба-
ды.
Мергенов Ж анқожа (т., ө.ж.б,) -
Б.А.О. қайраткері. Көзі ашық, оқыған,
кеуде билігі мол, ел ішінде ұйымда-
стырушылық қабілетімен көзге
түскен. 1915 ж. жазда Көкжар (Ойыл)
жәрмеңкесі кезінде Х.Досмұхамедов,
Ж.Мырзағалиев, Ж.Меңдібаев, Ш.Е-
сенов, А.Жолдасбековпен бірге Бірін-
ші дүниежүзілік соғыстағы Ресейге
көмек ретінде елден 6 мың сомнан
аса қаржы жинап беру ісін ұйымда-
стыруды, сол үшін Орал обл.-ның
эскери губернаторы Хабаловтың
алғысына ие болды. Саяси көзқарас
жағынан А.Қалменов, Е.Тұрмұха-
медов, Х.Досмұхамедовтермен бірге
Ресей конституциялық демократтары
бағытына жақын жүрді. 1917 ж. жел-
тоқсандағы II Жалпықазақ сиезіне
ұйымдастыру тобы тарапынан ар-
найы шақырылған құрметті адамдар
қатарында қатысып, Алаш-Орда
Уақытша ¥лт кеңесі қүрамын жа-
сақтасты. ¥лт кеңесінің жиналыс
Алаш қозғалысы
өкілі болып белгіленді. 1918 ж. мамы-
рда Жымпитыда өткен IV Қазақ Орал
обл.-тық сиезінде Д.Күсепқалиевпен
бірге сиез төрағасының орынбаса-
ры болды. Осы сиезде жасақталған
Ойыл обл.-тық Уақытша үкіметіне
(Ойыл уэлаяты үкіметі) мүше болып
сайланды. Үкімет құрамында уәлаят-
тағы ішкі істерге жауап берді. 1918 ж.
қыркүйекте Уфа Мемлекеттік кеңесі
кезінде Ойыл уэлаяты таратылып,
Алаш автономиясының батыс бөлігін
басқару жөніндегі Алаш-Орда бөлім-
шесі (Алаш-Орданың Батыс бөлім-
шесі құрылған соң Б.А.-О. үкіметі
1917 ж. Уақытша үкіметтің Орал об-
л.-ндагы комиссары Г. Бизяновтың
құзыреті Ойыл обл.-на жүрмейтінді-
гіне Комучтың келісімін ала отырып,
М.-ты алдағы Бүкілресей Құрылтай
жиналысына дейін 1917 ж. Уақыт-
ша үкімет ережесі негізінде жұмыс
істейтін Ойыл уэлаятының (обл.-ның)
комиссары және А.-О үкіметінің Уфа
кеңесінің шешімі негізінде Уақытша
үкімет заңдарымен берілген бүкіл
құқыққа ие Алаш-Орда обл.-тық ко­
миссары етіп тағайындалды. Ойыл
уэлаяты комиссарының тұрақты жұ-
мыс істей бастағандығына 1918 ж.
желтоқсандағы Жымпиды гарнизо­
ны көтерілісі кезінде оның канцеля­
рия үиінің жоиылып жіберілуі дәлел.
Алайда, 1918 ж. күзде Директория та­
ратылып, оның орнына А.В. Колчак
басқарған Уақытша Сібір үкіметінің
құрылуымен, сөйтіп Комуч аясын-
дағы демократиялық альянстан мо­
нархиста күштердің басым түсуімен
обл.-тық комиссар қызметі өзінен-өзі
доғарылды. Уақытша үкімст сая-
сатын жалғастырушы Комуч жэне
 SfJJU ueuioe, Т ).Қ ,а м з а б е щ л ы
Директориямен араны шиеленістір-
меу үшін тактикалық мақсатта ғана
енгізілген бұл лауазым оның үстіне
Ойыл обл. шегінде Уақытша үкімет
комиссарлары қызметін жойған IV
Қазақ Орал обл.-тық сиезінің қарары-
на қайшы келетін, сонымен бірге обл.
комиссары ретінде бір мезгілде эрі
уэлаяттағы орталық басқару органы
- Алаш-Орда қызметіне бақылау жа-
сайтын, эрі Алаш-Орданың обл.-тық
комиссары ретінде жергілікті өзін-өзі
басқару органы - земство ісіне ара-
ласатын айтылмыш қызмет уэлаят
басқару жүйесінде онсыз да ушығып
тұрған қосарлануды күшейтіп жі-
берді. Осы себептермен обл.-тық
комиссар қызметі тоқтатылғаннан
кейін М. Шыңғырлау (б. Орал) уездік
земство басқармасының төрағасы бо-
лып істеді. Оның жаңа қызметі Орал
Войско үкіметінің Жайық сыртын
басқару ісін нығайту мақсатында
осы өлкеге полковник Ерыклинцевті
генерал-губернатор құқымен әске-
ри-әкімшілік басқарушы етіп тағай-
ындап, оның қолына толық басқару
билігін берген жэне қазақ арасын-
дағы болыневиктерге тілеулес топ-
тарды қудалай бастаған қысылтаяң
кезеңге тұспа-тұс келді. М. 1918 ж.
аяқ шені мен 1919 ж. бас кезінде Ха-
лық милициясына жігіт алу, азық-
түлік жинау мақсатында Темір, Елек,
Қобда бағытында әрекет еткен жедел
Алаш отрядын басқарды. Бұдан кей-
інгі қызметі мен өмірі жөнінде дерек
жоқ.
Миллат (милла, міллэт) - діни қа-
уым. Мұсылман дүниесінің біразын-
да «ұлт», «жұрт», «ел» мағынасында
айтылады. Ислам құндылықтарында
309
милла атауы Мұхаммед (с.ғ.с.) пай-
ғамбар мен оның жолын ұстаушы-
лардың бұрмаланған дінді қалпына
келтірушілер ретіндегі мэртебесін
белгілейді. Құранда миллат ата­
уы өзіндік орын алган. Мұхаммед
(с.ғ.с.) пайғамбар ол атаумен діни бел-
гілері бойынша біріккен қауымдар-
ды атаган. Миллат атауының мағы-
на-түсінігі Мұхаммедпен замандас
ақындардың өлеңдерінде, ортағасы-
рлық мұсылман эдебиеттерінде, би-
леушілердің лауазым-атақтарында
көрініс тауып отырады. Сондай-ақ
миллат атауы “бағыт” “түсінік”
мағынасында да қолданылған. ХҮ ғ.
дың екінші жартысынан бастап Ос­
ман империясы миллат атауын «мем-
лекет мойындаған шектеулі автоно-
миялық еркіндігі бар діни қауым»
ұғымында қолданды. Бұл әлеуметтік
саяси басқару тетігінің дүниеге ке-
луі Осман империясына багынышты
миллиондаған халықтың құқы мен
жағдайына байланысты еді. Кейінгі
дэуірде аталған сөз құрандық мағы-
насымен қатар “халық” 'ұлт” деген
ұғымда да қолданылды. Ливандағы
Маронит дін уағызшылары діни жэне
нәсілдік байланыстарды білдіру үшін
«миллә» атауын жиі пайдаланады.
Жәдит кезеңінде милләт атауы актив
қолданысқа түсті. Тіпті «милләтшіл-
дер» (ұлтшылдар, халықшылдар) де­
ген ұғым пайда болды. Бұл -метро­
полия мен колония қарым-қатынасы
кезінде дәстүрлі терминдердің орнына
мэміле атаулардың өмірге келуімен
түсіндірілетін қүбылыс. Алаш қайрат-
керлерінің ішінде А.Байтұрсынұлы,
М.Дулатұлы т.б. шығармаларында осы
сөз жиі ұшырасады. Түркістан өңірін-
310
де және эмиграцияға кеткен түркістан-
дықтар ортасында осындай атаумен
мерзімді басылымдар да шығып тұрды.
Молдабайүлы Әнияр (1856 ж.
Абай а. 1934) - Алаш қозғалысы-
на қатысушы. Ә.-дың әкесі Қожабай
қазақтың үй-жиһаздары - бетін сүй-
ектен ойып әшекейлеген ағаш төсек,
жүк аяқ сияқты заттарын жасаған.
Осы өнерін көрген Абай Қожабайды
ауылына көшіріп алып, қамқор бо-
лып жүргенде Қожабай қайтыс бо-
лып, артында 3 баласы қалады. Кен-
жесі Ә. 8 жаста еді. Қожабайдың інісі
Молдабай Ә.-ды Семейге оқуға беріп,
өз атына жаздырады. Ә. 5 кластық
училищені бітірген соң, Абай оны
Ташкент қ-ндағы банк қызметкер-
лерін дайындайтын оқуға жібереді.
Ә. бұл оқуды бітіріп, Әндіжан қ-на ба-
рып, қызмет істеп, үйленіп, тұрақтап
қалады. 1890 ж. елге оралады. Ә.
Семейдегі банк қызметіне орналаса-
ды. Абай, Мағауия, Ақылбай, Ғаб-
доллалар көмектесіп, саудагер ноғай
Ахметжан Ғаббасовтың үйін сатып
әпереді. Бұл үйге Мағауия, Ақыл-
бай, Кэкітай бастаған Абай туыстары
келіп түсетін болған. Абайға арнайы
жеке бөлме бөліп, оны қала сәнімен
жабдықтап, ақынның жазу жазуына,
кітап оқуына жағдай жасайды. Абай
өміріне тікелей қатысты тарихи орын
болғандықтан, Ә-дың үйіне 1944-67
жылдары Абай музейі орналасты.
1988 ж. дейін қаладағы балалар кіта-
пханасы болып, осыдан кейін Абай
музейіне қайта берілді. Үй мемл.
қамқорлығына алынған. Қайта жаб-
дықталып, 1992 жылдан Абай му-
зейінің бір бөлімі болды. Бүл үйде
Алаш көсемдері Ә. Бөкейхан жэне
М.Дулатовтар отбасымен тұрған. М.
1917-1919 жылдары Семейдегі Алаш
қозғалысының жұмыстарына белсене
атсалысқан. Шәкәрім, Х.Ғаббасұлы,
Р.Мәрсеков, А.Қозыбағаров, Б.Сәрсе-
новтермен бірге Семей уездік земство
басқармасына мүше болған. Екінші
жалпықазақ сиезінің қаулысы бой-
ынша Алашорда үкіметі құрылған-
да М.оның бас қазынашысы болып
тағайындалған. М.-тың б. Б.А.-О.
жауапты қызметкерлері қатарында
Орынбор қ-на әкелінгені қосымша
дәлел. 1920 ж. ақпан айынан бастап
Қазақ өлкелік халық ағарту комисса-
риатында байланыс қызметкері (ве­
стовой), ал інісі Есқали айтылмыш
комиссариаттың қазақ мектептері
секциясының қызметкері М.-тың бү-
дан кейінгі тағдыры мәлімсіз.
Молдажанов Ілияс Ысмай-
ы лүлы (1900 ж. Шығыс Қазақстан
обл. Бесқарағай ауд. Бөдене а.) - Алаш
қозғалысына қатысушы. Ақын, жур­
налист. 1914 ж. 2 кластық орыс-қазақ
училиицесін бітірген. 1918 ж. Семейде
Алашорда үкіметі жасақтаған атты
әскер қүрамында, Жетісу майданын-
да шайқасты. 1920 ж. Кеңес өкіметі
жағында. 3 қазақ эскери кавалери-
ялық полкінің соғыс комиссары бол-
 е ^ І І и в ш о в , Т ).І£ сім за .б е кц и ы
ды. 1921-24 ж. Орынбор мен Семейде
партиялық қызметте, «Қазақ тілі»
газетінің редакторы болып істеді.
«Семей таңы» газетімен тығыз бай-
ланыста болып, үнемі мақалаларын
осы газетте жариялап тұрған. 1925­
1928 ж. Павлодар, Қызылжар губ.-ла-
рында басшы қызметте болды. 1929­
35 ж. Гурьев, Қостанай, Алматы обл.
окуругтық атқару комитеттерінің
төрағасы, 1929-35 ж. Гурьев, Қоста-
най, Алматы обл.-тарында атқару ко-
митетінің төрағасы, 1935-37 ж. Қазақ
АКСР қаржы халық комиссары бол­
ды. 1937 ж. түрмеге қамалды. КСРО
Жоғарғы соты әскери алқасының
шешімімен 13.03.1938 ж. сотталды.
58-2, 58-7, 58-8, 58-11 ҚК РСФСР бап-
тары бойынша ату жазасына кесілді.
Дастандары мен өлеңдерінің қолжаз-
басы Қазан университетінің кітапха-
насында сақтаулы.
М үғалімдер семинариясы - төң-
керістен бұрынғы Ресейдегі баста-
уыш мектеп мұғалімдерін даяр-
лайтын педагогикалық оқу орны.
Ресейдегі тұңғыш мұғалімдер семи­
нариясы 1770 ж. Мәскеу универси-
тетінің жанында ашылды. XIX ғ. да
орыс-қазақ мектептері үшін мұғалім-
дер Қазан, Орынбор, Омбы, Ташкент,
т.б. қ.-лардағы мұғалімдер семинари-
ясында даярланды. Қазақстандағы
тұңғыш семинариясы 1903 ж. Семей­
де ашылды. 1913 ж. Ақтөбе, Верный
(қазіргі Алматы) жэне Оралда ашыл­
ды. Көптеген қазақ қаламгерлері мен
қоғам қайраткерлері мұғалімдер се-
минариясында білім алған. Олардың
қатарында С.Сейфуллинді, Н.Нұр-
мақовты, О.Жандосовты, С.Мең-
дешевті, т.б. атауға болады. Қазан
311
төңкерісінен кейін олардың орнына
педагогикалық училищелер ашылды.
Мүқанов Мүхамбетқали
М аш қалиүлы (т.ж.б. -б. Орал о. Орал
у. Төменгі Барбастау б. Құлтай а. -
о.ж.б.) - Батые Алаш-Орданьщ (Ойыл
уэлаяты) мүшесі. Әкесі Машқали
кедей шаруадан шықса да, еті тірі,
көзіқарақты адам болған. Үлкен ұлы
М. ауыл молдасынан сауат ашып,
болыстық орыс-қазақ мектебін бітір-
геннен кейін одан эрі оқи алмаса да,
кіші ұлы Есқалиды Орал мұғалімдер
семинариясында арнайы оқытқан. М.
ел ішіндегі қоғамдық қызметке ерте
араласты. Әсіресе 1905 ж. Бірінші
орыс революциясы тұсында Б.Қара-
таев пен өз елінің көзіқарақты, пікірлі
азаматы Ә.Жұбаналинның жанында
жүріп, әлеумет ісіне қатысты. 1905 ж.
соңына қарай I Мемлекеттік Думаға
Жайық қазақтарынан депутат сайлау
науқанының ортасынан табылды.
Қазақ даласындағы тұңғыш саяси
ұйым - «Қазақ конституциялық-де-
мократиялық партиясын» құру, оның
бағдарламасын әзірлеу ісіне атсалы-
сты. 1905 ж. желтоқсанда қазақ ка-
деттер партиясы ресімделген бес об-
л.-тың (Ақмола, Семей, Торғай, Орал
жэне Жетісу) Орал қ.-ғы делегаттық
сиезін ұйымдастырушылардың бірі.
Осы бас қосуда Б.Қаратаев, Г.Берди-
ев, Х.Досмұхамедов, Ы.Тоқберлинов,
М.Рақымберлиевтермен бірге пар-
тияның 9 адамнан тұратын Орта-
лық комитетіне кірді. Жайық сырты
қазақтарының өміріне сауда-кәсіп-
керлік капитал дендей еніп, қоғам
жаңаны малдана алмаған бұрынғы
«шынжыртай» болыстардың орны­
на көзіқарақты адамдарды керек ете
312
бастаған 1910 ж. шамасында Қараоба
болысының управителі Ж.Арғын-
шиевтың орнына «жалғыз атты» М.
болыс болып сайланды. Осы дәстүр
кейін де жалғасын тапты - соңыра
болыстық аз уақыт «шынжыртай»
Қисықовтарға тисе де, Ақпан рево-
люциясы алдында аз рудан шыққа-
нымен оқығаны мол Ә.Әйтиев Қарао-
баға болыс болып сайланады. 1917 ж.
Мұқан тұқымы тағы да саяси қызмет
өресінен табылды. Осы ж. сәуірде өт-
кен I Қазақ Орал обл.-тық сиезінде
Е. Мұқанов Жайық сырты қазақтары
комитетіне мүше, ал М. I Қароба бо-
лысы земство управасының төраға-
сы Әбдіхалық Нысановқа орынбасар
болып сайланды. 1917 ж. шілдеде
Ойыл б.-да өткен II Қазақ Орал об-
л.-тық сиезіне жэне Жайық сырты қа-
зақтары земство управасы жиналы-
сына қатысты. I Қароба болысынан
барған делегаттар екіге бөлініп,
ішінде болыстық управа милиция-
сының бастығы Ә.Әйтиев пен дәрі-
гер Н.Ипмағамбетов бар топ Ж. жэне
Х.Досмұхамедовтер тобына қарсы
шыққанда, өзге делегаттар - Т.Сары-
бөпиев, К.Нармағамбетов, Ә.Ныса-
новтармен бірге Досмұхамедовтерді
қолдады. 1918 ж. мамырда Жымпи-
тыда өткен IV Қазақ Орал обл.-тық
сиезінде Қараоба, Барбастау, Бөрлі,
Кіндікті, Қарағаш атырабындағы
отырықшы қазақ ауылдары атынан
Ойыл обл.-тық Уақытша үкіметінің
(Ойыл уэлаяты үкіметінің) мүшесі
болып сайланды. Алайда, 1918-1919
ж. ақ казактар Қызыл армияның ал-
ма-кезек жеңісі мен жеңілістері тұ-
сында екі жақтан да табылды. 1918
ж. Орал ревкомы мен Қызыл армия
Алаш қозғалысы
командованиесінің тапсырмаларын
орындаған Ә.Әйтиев, С.Арғыншиев,
М.Ипмағамбетов үштігі ұйымдасты-
рған барлаушылар тобы құрамында
Қ.Жүрсінов, Ақтанғали жэне М.Қа-
метов, У.Жауырбаевтармен бірге
Пугачев, Озинка, Соболев, Бұзылық
өңірінен майдан шебіне дейінгі ара-
лықта барлау жұмыстарын жүргізді.
Соған қарамастан Б. Қаратаев 1919
ж. ақпанда болыневиктік «Яицкая
правда» газетінде жарияланған ала-
шордашылар тізімінде М.-ты Б.А.-О.-
ның үкімет мүшесі деп көрсетті. 1919
ж. көктемде Ілбішіндегі Чапаев ди-
визиясы талқандалған белгілі оқиға
тұсында Жайықтың Бұқар бетіндегі
Б.А.-О. штабынан Самар бетке өтіп,
Чапаев дивизиясы құрамындағы
майдандық ревком төрағасы Ә.Әйти-
евтің жанында болды. Ал 1919 ж. ма-
усым айында К.Есенғалиев басқарған
Алаш милиция отряды Бұлақсай а.-
да М.Ипмағамбетов, С.Бекмағамбе-
товпен бірге М.-ты да тұтқындады.
Жымпиты к.-не әкелінген соң Б.А-О.
басшылығы алдыңғы екі түтқынды
қауіпсіздеу Ойыл түрмесіне жөнел-
тіп, М.-ты босатты. Осындай фак-
тілер ақ казактар мен болыневиктер
текетірескен аумалы-төкпелі кезеңде
қазақ қайраткерлері қолданған бел-
гілі бір тактикалық әдіс-амалдан ха­
бар береді. Бұған Б.А.-О. таратылған-
нан кейін М.-тың б. Б.А.-О. жауапты
қызметкерлері қатарында Орынбор
қ.-на әкелінгені қосымша дәлел. 1920
ж. ақпан айынан бастап Қазақ өл-
келік халық ағарту комиссариатында
байланыс қызметкері (вестовой), ал
інісі Есқали айтылмыш комиссари-
аттың қазақ мектептері секциясының
 £fJJliueuio6, Т > .Қ ,а м за б е к і 4ЛЫ
қызметкері М.-тың бұдан кейінгі таг-
дыры мәлшсіз.
Мүсағалиев (Мусин) Ғабдолға-
зиз - тарихшы, қогам қайраткері, заң-
гер. 1880 ж. Бөкей ордасында 1933
ж. Алматы қ. Алгаш ауыл молда-
сынан сауат ашқан
М. одан эрі Қазақ
медресесіне оқуга
түскен. Медресені
аяқтаганнан кейін
арнайы ақсүйектер
мектебінде оқиды.
Каирдегі әл-Каһи-
ра университетінің заң факультетіне
оқуга түсті. Мысырдың бай кітапха-
насын сүзіп, халифат дәуіріндегі қол-
жазбалармен танысты, түркі халқы-
ның ежелгі тарихын зерттеді. Шетел-
дің 8 тілін (қытай, араб, парсы, түрік
т. б.) білген. «Гүлжиһан» атты дастан-
ды зерттеп, қазақ тіліне аударды.
Университеты бітірген соң 1909-1910
ж. Үндістан, Пәкстан, Индонезия, Жа-
пония т.б. елдерді аралады. Сапардан
оралган соң Жетісу обл.-ның Қапал
у. -не келіп, «Мамания» мектебінде
сабақ берді. 1912-1914 ж. қазақ, татар
тілдерінде жарық көрген мерзімді ба-
сылымдарда қазақ халқының тарихы
мен мәдениеті, қоғамдық-саяси мэсе-
лелері туралы көлемді мақалалар жа-
риялады. Ғылыми еңбектерін «Мұса
Ғ.», «Мұса Ғабдолғазиз», «Мусин
Ғабдолғазиз» деген аттармен жария-
лаган. М. «Айқап» журналы мен «Ка­
зак» газетінің тұрақты авторлары-
ның бірі болған. «Айқап» журналын-
да оның «Тарих», «Қазақ жайынан»,
«Ухшат», «Бәдәуит һәм мәденият»,
«Жазу мәселесі», «Айқапты үлкейту
қақында», «Кімге өкпелерге керек?»
313
т.б. мақалалары жарияланып, оларда
қазақ елінің аргы-бергі тарихы мен
мәдениетінің өзекті мэселелері, шет
елдермен қарым-қатынастары жөнін-
де мэліметтер келтірілді. М. «Жетісу
қазақтары жайынан» атты мақала-
сы («Қазақ» газеті, 1914 ж.) ғылыми
құндылыгын осы кезеңге дейін жой-
маган. 1917 ж. Ордада «¥ран» атала-
тын жартылай ресми газет шыгарды.
1918 ж. сәуір-мамыр айларында өткен
Бөкей ордасы Кеңестерінің бірінші
сиезіне төрағалық етті. М. Ордада
2-5 қыркүйекте өткен мұгалімдердің
бірінші сиезінде төралқаның тұрақты
төрагасы міндетін атқарды. «Дұры-
стық жолы» газетін, «Мұғалім» атты
журналды (10 нөмірі жарық көрді)
шыгарып, таратуға үлес қосты. 1923
ж. бірыңгай әдеби қызметпен айналы-
сты. М. бұдан кейінгі өмірі жөніндегі
деректер тым аз. 1933 ж. Алматыда
қайтыс болған.
Мүсатайүлы Шайхы - Алаш
қозғалысына қатысушы. 1870 ж. Мы-
ржық тауының байрайында дүниеге
келген. Әйгілі күйші Тәттімбет Қа-
занғапұлының немересі. Омбы қ,-
ндагы гимназияны бітірген. Гимнази-
ядан соң Қарқаралы у.-нде ұзақ уақыт
тілмаштық қызмет атқарган. 1917 ж.
Семейге келіп Алаш қозгалысына ат-
салысады. Алашорданың Семей об-
л.-тьщ комитетінің мүшесі. Комитет
мүшесі ретінде Алаш партиясының
идеяларын түсіндіру үшін М.Малды-
баев, М.Әуезовтермен бірге Павлодар,
Семей, өскемен у.-деріне жіберілген.
Кеңес үкіметі тарапынан Алашорда
үкіметі таратылганнан кейін Жамбыл
обл. Мерке ауд. қоныс аударады. ¥лы
Отан соғысы аяқталганнан кейін ал-
314
дымен жаңа Семейге оралып, содан
кейін Аягөз қ.-нда тұрады. Осында
1962 ж. қайтыс болады.
Мүстанбаев Ы дырыс (8. 11. 1898,
қазіргі Шығыс Қазақстан обл. Жар-
ма ауд. - 15.11.1937, Алматы) - Алаш
қозғалысының қайраткерлері, әде-
биет сыншысы,|
абайтанушы. Тіні-
бай медресесінде |
діни білім алып,
кейін екі сынып-|
тық орыс-қазақ
мектебін бітіреді.
Семей гимназия-
сына жақсы нәтижемен бітірген соң
пошта телеграфшысы болып қызмет
атқарады. Алашорданың Семей об-
л.-тьщ комитетінің мүшесі. 1918 ж.
Семейде Алаштың атты әскер полкін
жасақтау жұмысына қатысады. Алаш
үкіметінің қуаттанып күшеюін, қа-
зақтың тәуелсіз ел болуын армандай-
ды. 1919-1921 ж. Семей губерниялық
рев. комитетінің, губерниялық атқа-
ру комитетінің мүшесі. 1920 ж. Қазақ
АКСР құрылтай сиезіне қатысып,
Орталық атқару комитетінің мүшесі
болып сайланады. 1921-1923 ж. Орал-
да прокурор, 1924-1925 ж. Ақмола гу-
берниясының прокуроры. 1925-1926
ж. Сырдария губерниялық атқару
комитетінің төрағасы, Қазақ ОАК
нұсқаушысы қызметтерін атқарды.
1926 ж. «Сырдария ісі», «Шаян ісіне»
қатысты жауапқа тартылады. Бірақ
тағылған күмэн расталмай, ақталып
шығады. 1926-1927 ж. Қазақ АКСР
Байланыс халық комиссары. 1927 ж.
Семейде өткен атаман Анненковқа
қарсы сотта мемлекеттік айыптаушы
болды. Әдеби сынға өзіндік үлес
Алаш қозғалысы
қосып, қазақ әдебиетінің тағдыры-
на қатысты талас-тартысқа белсене
араласты. Абай, А.Байтұрсынұлы,
М.Жүмабайүлы шығармаларын таяз
ойлы таптық танымдағы социоло-
гиялық талдаулардан қорғады. Бол-
шевиктік билік қысымына алынып,
«кеңес үкіметіне қарсы шыққан» де­
ген айыппен қудаланады. Сталиндік
қуғын-сүргінге түсіп, 1937 ж. 15 қа-
рашада атылды. 1991 ж. 18 ақпанда
ақталды.
«Мүстафа Шоқай» еңбегі -
алаштанушы ғалым Д.Қыдырәли-
евтің 2007 ж. Астана қ.-ндағы «Фо­
лиант» баспасынан «Нартұлға» жүл-
гесімен жарияланған еңбек. Кітапта
Алаш қайраткері М.Ш.-ның балалық
шағынан бастап бүкіл өмір жолы
ғылыми-эсселік стильде баяндалған.
Кітаптың соңындағы қосымшада
М.Ш.-ға қатысты құжаттар берілген.
Мүсылман фракциясы - Мемле-
кеттік Думадағы мұсылман халықта-
ры өкілдерінің парламенттік фракци­
ясы (1906-1917) Бірінші Мемлекеттік
Думадағы 436 депутаттының 36-сы
мұсылман депутаты еді. Олар бүкіл
империя мүсылмандарының мүд-
десін қорғау мақсатында парламенттік
фракция құрды. Төрағалыққа белгілі
эзірбайжан қайраткері Ә.Топчибашев,
бюро құрамына М.Ралиев, С. Алкин, И.
Зиятканов, А.Ахметов, Ш.Сыртланов,
С.Жантөриндер бірауыздан ұсыныл-
ды. Мүсылман фракциясы депутат-
тары Мемлекеттік Думада қүрылған
жер, азаматтық теңдік, қаржы комис-
сияларының құрамына еніп, мүсыл-
ман халықтарының мүддесін қорғау
жолында қызмет етті. Онда қазақ де-
путаттары А.Бірімжанұлы мен А.Қал-
 £!^71іиеш ов, D ./^ а м з а б е к ц л ы 315
менұлы қазақ халқының мүддесін көз- халықтарының өкілі болды. Солар-
деді. Мұсылман фракциясы елдегі оп- дың ұйымдастыруымен 1914 ж. 15-20
позициялық саяси күштермен бірікті. маусым аралығында Бүкілресейлік
Олармен бірге Мұсылман фракциясы мұсылман сиезі өтті. Бұл Думада Мұ-
Мемлекеттік Думаның құқын кеңейте сылмандар фракциясы мүшелерінің
түсуді, заң шығару ісімен қатар үкімет- аз болуы себепті, 1916 ж. оған көмек
ті де парламент қолына тапсыруды та- көрсететін бюро қажеттігі туды. Ресей
лап етті. 1907 ж. ашылған Екінші Мем- патшасының 1916 ж. 25 маусымын-
лекеттік думаға сайланған 518 депу- дағы «бұратаналарды» майданның
таттың 35-і мұсылман халықтарының тылдағы қара жұмысына алу туралы
өкілдері болды. Бірақ онда мұсылман жарлығына Мұсылмандар фракциясы
депутаттары бір фракция төңірегіне наразылық танытты. Жалпы 1-2 Мем-
топтаспады. Олар «Ресей мұсылман- лекеттік Думаға сайланған қазақ де­
дары одағы» жэне «Еңбек партиясы» путаттары: Ә.Бөкейхан, С.Жантөрин,
бағдарламасын қолдаушылар болып Б.Қаратайұлы, А.Бірімжанұлы, А.Қал-
екіге бөлінді. «Ресей мұсылмандары менулы, Б.Құлманулы, М.Тыныш-
одағы» ұйымының бағдарламасын байұлы, М.Тайынұлы, Т.Нұрекенұлы,
қолдаушылар Мұсылмандар фрак- Т.Аллабергенұлы, Ш.Қосшығұл,
циясына бірікті. Оның төрағасы бо­ Д.Тұндытұлы. Бұлардың көбі кейін
лып М. Б итов сайланды. Ал бюросы Алаш қозғалысының көшбасшылары
құрамында Б.Қаратайұлы, Қ.Тевкелев, болды.
Ғ.Маһдиев, Х.Хасмамедов, Ф.Хан-Хо- Мұхаметқанулы Қайым
йский кірді. Олар әзірлеген бағдарла- (05.01.1916, Семей қ. -30.06.2004, Ал­
мада Мұсылмандар фракциясының маты) - ғалым, абайтанушы, жазушы,
мақсатына сай саяси, экономикалық, драматург, филология ғылымдарының
діни, т.б. бірқатар реформаларды жү- кандидаты (1958), профессор (1987).
зеге асыру жолында Ресейдің мұсыл- Семей педагогикалық институтын
ман азаматтары іс-әрекеттерін бірік- (1941) бітірген. Абай эдеби муражай-
тіруі керектігі атап көрсетілді. Үшінші ыныц аға ғылыми қызметкері (1940­
Мемлекеттік Думаға Қазақстан жэне 41), директоры (1947-51), 1942-47
Орта Азия халықтары қатыстырылма- ж. Қазақстан Жазушылар Одағының
ды. Сондықтан ондағы 442 депутаттың Семей обл.-ның өкілі, 1955-90 ж. Се­
10-ы ғана мұсылман халықтарының мей педагогикалық институтыныц
өкілдері болды. Олар Мемлекеттік аға оқытушысы, доценті, кафедра
Дума мэжілістерінде Түркістан өлкесі меңгерушісі, профессоры, 1991-95
мен дала олбыстарына өз алдына діни ж. Эдебиет жэне онер институтыныц
басқарма қуру қажеттігін, мұсылман Абайтану бөлімінің жетекші ғылыми
дін басылары қуқықтарын христи- қызметкері. «Абайдың эдеби мектебі»
ан-православие дінбасылары құқықта- деген атпен Ақылбай мен М.Абайұл-
рымен теңестіру мэселесін көтерді. дары, Ә.Ақылбайүлы, Әріп, Әсет жай-
Төртінші (соңғы) Мемлекеттік Дума- лы мақалалар сериясын жариялаған.
дағы 442 сінің 6-уы ғана мұсылман Абайдың бұрын белгісіз болып келген
316
7 өлеңін тауып, ұлы ақынның 1945
ж. шыққан жинағына енгізген. 1959
ж. «Мағауия Абайұлы Құнанбаев»,
«Абай шығармаларының текстологи-
ясы» монографиялық зерттеулері же-
ке-жеке кітап болып басылып шыққан.
«Абайдың ақын шәкірттері» атты 4
кітаптан тұратын жинақ М.-тың құра-
стыруымен 1993-97 ж. жарық көрген.
Ж.Аймауытов пен М.Әуезов негізін
қалаған «Абай» журналының жетпіс
ж. кейін қайтадан жарық көруіне көп
еңбек сіңірген. Алаш қаламгерлері
мен қайраткерлері жөніндегі бірқатар
зерттеулердің авторы. М. Қазақ ССР
тұңғыш әнұраны авторларының бірі.
Мүхитов F ұбайдолла Мүхам-
бетжанүлы (Ғұбаш, Ғұбай) (1892, б.
Орал о. Ілбішін у. Жақсыбай б. Ақ-
бақай а. - 1938) - Батыс Алаш-Ор-
да қайраткері, сазгер. Атақты энші
Мұхит Мерәліұлының бел немересі
- эншінің бәйбішесі Ермектен туған
үш баланың үлкені Шоңның (Мұхам-
бетжан) баласы. Жақсыбай болыстық
орыс-қазақ училищесін бітіргеннен
кейін Орал мұғалімдер семинариясын
тэмамдап, елде мұғалім болды. 1916
ж. Батыс майданда тыл жүмысында
жүрген Жайық өңірі жұмысшы жа-
сақтарында жүзбасы. 1917 ж. жазда
елге оралып, уездегі Алаш қозғалы-
сына, қазақ атқару комитеті жэне зем-
стволық управа жұмысына араласты.
1918 ж. мамырда Жымпитыда өткен
IV Қазақ Орал обл.-тық сиезіне қаты-
сты. Сол ж. жазда Ойыл бекінісінде
ашылған Ойыл уэлаяты Бірінші ка­
зак кавалерия юнкерлік мектебінде
оқыды. Юнкерлік мектепті 1918 ж. 1
қазанда прапорщик шенімен бітіріп
шығып, Алаш полктеріне алыиған
Алаш қозғалысы
қазақ жігіттерін әскер өнеріне үйре-
тетін нұсқаушы болды. Жымпиты-
дағы Алаш полкінде жэне Ойылдағы
Б.А.О. Халық әскері штабы жанын-
дағы офицер ретінде жаңадан әскер
бөлімдерін жасақтаумен, күзет қыз-
метімен айналысты. 1919 ж. көктемде
Қаратөбеде өткен V Қазақ Орал обл
-тық сиезінің қарарымен Жымпиты,
Қаратөбе жэне Ойыл юнкерлік мек-
тебінің алғашқы түлектері-прапор-
щиктерінің қатарында Ойыл маңында
жинақы халық әскери жасақтарын
құрысты. 1919 ж. күзде қүрамында М.
бар 28 офицер басқарған Алаш пол-
кі Орынбор казактары полктерімен
бірге Ойыл бекінісін қорғап тұрды.
Қазан айында Ойылдағы Алаш құра-
малары адай жасағының шабуылына
ұшырағаннан кейін полктің қалған
қүрамымен Қызыл-Қоға кентіне ығы-
сты. 1919 ж. қараша айында Б. А. 0.
Үкіметі жанында Миялы жайлауын-
дағы отрядты басқарған 8 офицердің
бірі. Ішінде Бисенов, Шабназаров,
Оспанов бар офицерлер тобы құра-
мында Кеңес жағына шығуды қол-
дады. Генерал А.В. Акутиннің Елек
казак корпусын қолға түсіру опе-
рациясын жүзеге асыруға қатысты.
Түркістан майданы қолбасшысының
1919 ж. 20 желтоқсандағы бұйрығына
сәйкес Алаш әскери құрамалары қа-
русыздандырылғаннан кейін ел іші-
нен аулақтатылған командалық қүрам
қатарында 1920 ж. басында Орынбор
қ.-на әкетіліп, Қазақ өлкелік әскери
комиссариатының қарамағына беріл-
ді. Айтылмыш комиссариаттың 1919
ж. 9 наурыздағы бұйрығына сойкес
бүрынғы Алаш-Орда эскери қызмет-
шілерінің эскери дайындық деңгейін
 SfjllLuetMoe, Т > .£ а м за б е к ц и ы
анықтау мақсатында күрылған ко-
миссияның аттестаттауынан өтіп, ко-
мандалық қызметке аттестатталмады.
Түркістан майданы Қазақ әскерлерінің
Ерекше бөлімінің макүлдауымен,
эскери дайындығын жақсарту үшін
Борисоглебскідегі Орынбор Кавалери-
ялық командалық курам мектебіне жі-
берілді. 1921-1922 ж. айтылмыш мек-
тептің курсанты. М.Мерәлінің айнала-
сы, өз тұқымы сияқты М. да музыкаға
аса қабілетті болған. Інісі Лұқпан екеуі
Мұхит эндерін экесінің ағасы Нэудің
баласы Шайхыдан үйреніп, ел ішінде
Мұхиттың эн дэстүрін таратуға белсе-
не атсалысты. 1920 ж. жазда қазақ ән-
дерін нотаға түсіруді бастаған А.В.За-
таевичке Мұхит эндерін алғаш айтып,
нотаға түсіртушілердің бірі. А.В. Зата-
евич «Ах, дариға-ай» энін алғаш Қуан-
дық Жездібаевтан жазып алғанымен,
кітабына М. вариантын енгізгеніне
Караганда, оның әншілік қуаты күшті
болған. Мұны М. А.В. Затаевичтің
белгілі «Қазақтың 1000 эні» кітабына
кірген материалдарды сараптау, баға
беру комиссиясы кұрамында болта­
ны дәлелдей түседі. 1922 ж. команда-
льщ курсты аяқтаған М. Орта Азияға
Кызыл командир етіп жіберіліп, бас-
пашыларға қарсы ұрыс қимылдарына
қатысты. 1924 ж. әскери қызметтен бо-
сап елге оралды, эртүрлі жауапты қыз-
мет атқарды. 1926 ж. Бөкей Ордасынан
қайтып келе жатқан А.В. Затаевичпен
екінші рет ұшырасып, Жайық өңірі ән-
дерін Мүхит шэкірттері орындауында
жаздыру ісін ұйымдастырды, өзі де
бірнеше эн жазғызды. 30 ж. басын-
да Орал обл.-тық атқару комитетінде
істеді. Саяси қуғын-сүргін құрбаны.
317
«Мухтар Әуезов» энциклопеди-
ясы - ұлы жазушы, Алаш қайраткері
М.Әуезовке арналған энциклопедия.
2011 ж. «Атамұра» баспасынан жа-
рық көрген, көлемі 59,8 б.т. М.Әу-
езов атындағы Әдебиет жэне өнер
институты жэне «Әуезов үйі» ғылы-
ми-мэдени орталығы дайындаған.
Бас редакторы - С.Қасқабасов. Эн-
циклопедияда М.Әуезовтің өмірі мен
шығармашылығына катысты мате-
риалдар жан-жақты қамтылған. Сон-
дай-ақ, «Алаш» партиясына, Алашор-
даға, Алаш қайраткерлері Ш.Құдай-
бердіұлы, Ә.Бөкейхан, А.Байтұр-
сынұлы, М.Дулатов, Х.Досмұха-
медұлы жэне тағы да басқа тұлғаларға
байланысты мақалалар берілген.
М ырзағалиев Мухамед-Хафи
(1887, б. Орал обл. Орал у. Қараоба б.
Дуанакөл а. Ақжайық ауд. - 1941) -
мемлекет қайраткері, Жайық өңірін-
дегі революциялық қозғалысқа қаты-
сушы. Әкесі Ж.Мырзағалиев Жайық
өңірі, Шалқар маңындағы оқыған,
көзіқарақты, орта дэулетті адам
болған. 1915 ж. жазда ойыл жәрмең-
кесі кезінде Х.Досмұхамедов, Ж.Мер-
геновпен, т.б оқыған азаматтармен
бірге халықтан сотые қажетіне қаржы
жинап бергені үшін Орал обл.-ның
эскери губернаторы Хабаловтан
алғыс алған. М. болыстық орыс-қа-
зақ мектебін бітіргеннен кейін Орал
реальдық әскери училищесіне түсті.
Осында училище оқушысы М.Бень-
яминович құрған академиялық мақ-
саттағы оқушылар ұйымының жұ-
мысына қатысты. 1908-1914 ж. Сара­
тов маңындағы Марийнск ауылшару-
ашылық мектебінде оқыды. 1914-1917
ж. Саратов губерниясы Новоузен
318
у.-не қарасты Александров-Гай село-
сында учаскелік агроном. 1917 ж. аяқ
шенінде елге оралды. 1918 ж. қаңтар-
да Жайық сырты земство гласный-
лары (сайлаушылары) жиналысында
Жайық сырты земство управасының
мүшесі болып сайланды. Айтылмыш
жергілікті өзін-өзі басқару құрылы-
мы мен Орал Войско үкіметі жер
мәселесін шешу үшін бірлесіп құрған
Одақтық Жер комитетінің құрамына
кірді. 1918 ж. қаңтарда Қаратөбеде өт-
кен III Қазақ Орал обл.-тық сиезінде
Ж. жэне X. Досмұхамедовтер тобынан
ірге ажыратып, Ғ.Әлібеков, Е.Қасабо-
латов, т.б. құрған «Ақ жол» ұйымына
қосылды. Сиезден соң Е.Қасаболатов,
Ә.Әлібековпен бірге Орал қ.-на келді.
1918 ж. 29 наурызға қараған түні Орал
Совдепін қуып таратқан Орал Войско
үкіметі М.Меңдіғазиевтің үйінде заң-
сыз қару сақтағаны үшін «Ақ жол»
тобы мүшелерімен бірге тұтқында-
ды. Обл.-тық земство басқармасы
төрағасының орынбасары К.Жәлено-
втің көмегімен босатылып, елге кел-
ді. 1919 ж. қаңтарда Орал қ.-сын Ча­
паев дивизиясы қоршаудан босатқан
соң, наурыздың орта шенінде Ғ.Әлі-
беков тобының үйғаруымен Ә.Әлі-
беков, Қ.Тәтібековпен бірге Орал
қ.-сына келіп, РК(б)П қатарына өтуге
арыз берді. Ақ казактардың Орал к.-
сын көктемгі қоршауы кезінде Қызыл
армияның 22 дивизиясының 66 жеке
қазақ атты әскер эскадроны ката-
рында қала қорғанысына белсене қа-
тысты. Қорғаныс күндері Ә. Әйтиев
пен С. Арғыншиевтің кепілдемесімен
РК(б)П қатарына қабылданды. Сол ж.
жазда 4 армияның Ерекше бөлімінің
бастығы Федоровичтің тапсырма-
Алаш қозғалысы
сымен Б. Әлжанов, Г. жэне А.Тухва-
тулиндермен бірге Жайықтың сол
жағалауына бойлай еніп, ақ казак-
тардың тылына барлау жұмыстарын
жүргізді. 1919 ж. қыркүйекте Жай-
ықтың қазақ бөлігі мен Бөкей орда-
сын басқару үшін құрылған Қазә-
сревком Орал бөлімшесінің мүшелі-
гіне кандидат, кейінірек айтылмыш
басқару органы төрағасының орын­
басары, 1919 ж. қарашадан - Жымпи-
ты уездік ревкомының мүшесі, 1920
ж. 21 қаңтардағы Орал РК(б)П гу-
берниялық комитетінің шешімімен
Ә. Әлібековтің орнына Жымпиты
уездік ревкомының төрағасы болып
тағайындалды. Сол ж. мамырда РК(б)
П ОК қаулысына сәйкес РК(б)П Ка­
зак обл.-тық үйымдастыру бюросы-
ның құрамына енгізілді. Орынборға
шілде айында келді, тамыз басын-
да РК(б)П Қазақ обл.-тық бюросы
мен РК(б)П Орынбор губкомының
бірлескен қаулысымен Бүкілресей
Төтенше комиссиясының уэкілетті
өкілінің орынбасары жэне Орын-
бор-Торғай Төтенше комиссиясының
төрағасы болып тағайындалды. 1920
ж. қазан айында өткен Бүкілқазақ
Кеңестері құрылтай сиезінде ҚАКСР
ОАК мүшесі жэне ішкі істер халық
комиссары болып сайланды. Қара-
шада ҚАКСР ОАК жанындағы Кеңе-
стерге қайта сайлау өткізу жөніндегі
орталық комиссиясының жэне Қазақ
Бас еңбек комиссариатының мүшесі.
Желтоқсанда ҚАКСР Халық комис­
сары кеңесі төрағасының орынбаса­
ры жэне Қазақ Еңбек және Қорғаныс
Кеңесініңтөрағасы. 1921 ж. 27 қаңтар
- 11 маусым аралығында РК(б)П Ка­
зак обл.-тық бюросы төралқасыныц
 S f f liu e u io e , Т > .Қ,ам .заб екц лы
жауапты хатшысы. Осы қызметте ре-
спубликаның социалистік жолмен да-
муында өз ерекшелігі барын, партия-
ның орталықтағы қызмет әдіс-тәсілін
Қазақстанға механикалық жолмен
көшіре салуға болмайтынын табанды
түрде дәлелдеді. 1921 ж. маусымда
өткен I обл.-тық РК(б)П конференци-
ясында М.-тың тезистері ұлт саясаты
жөнінде қабылданған қарарға негіз
етіп алынды. Айтылмыш конферен-
цияда М. РК(б)П Қазақ обл.-тық ко-
митетінің жауапты хатшысы болып
сайланды. Тамызда РК(б)П Қазақ обл.
-тық комитеті төралқасының Жай-
ықтың сол жағалауын қазақ халқына
пайдалануға беру жөніндегі ҚАКСР
ОАК декретіне Орал губкомының
қарсылығы қаралған мәжілісінде ай­
тылмыш губком хатшысы Карасев-
тың Орал губкомын ҚАКСР құра-
мынан бөліп алу, орыс-казактарды ар-
тықшылықты құқықпен бөлек аумақ
етіп, межелеу жөніндегі ұсынысын
өлтіре сынады. Аталған төралқаның
II Бүкілқазақ Кеңестері сиезі қар-
саңында өткізген мәжілісінде қазақ
қызметкерлері арасында жік туғызған
эрекеті үшін БОАК өкілі Кагановичті
батыл айыптады. II Бүкілқазақ си-
езінде (1921, қазан) ҚАКСР Халық
комиссарлары кеңесінің төрағасы бо­
лып сайланды. 1922 ж. қазан айының
орта шенінде РК(б)П Қазақ обл.-тық
комитеті төралқасының бұрынғы
Алашорда қайраткерлері А.Кенжин
мен С. Қаратілеуовтің мәселесі қа-
ралған мәжілісінде екеуін қорғап
сөйледі. Сол қазан айында партиялық
тазарту жөніндегі Орталық Бақылау
комиссиясының араласуымен халком
кеңесі төрағасы қызметінен босатыл-
319
ды. 1923 ж. қаңтарда РК(б) П Қазақ
обл. Комитетінің шешімімен РКФСР
Халық комиссарлары кеңесі жанын-
дағы ҚАКСР өкілі етіп Мәскеуге жі-
берілді. 1925 ж. маусым айында осы
қызметте жүріп Қазақ өлкелік партия
комитетінің Қазақстан аумағын меже­
леу жөніндегі БОАК комиссиясының
алдына Торғай обл.-ын революцияға
дейінгі шекарасымен қалпына кел-
тіру, Қостанай жэне Ақтөбе губер-
нияларын ҚАКСР құрамында тұтас
қалдыру, сондай-ақ Орынбор губер-
ниясының қазақтар тұратын бөлігін
ҚАКСР аумағына қарату жөнінде
принципті мәселе қойды. М. тезистері
Қазақстан үкіметінің осы мэселе бой-
ынша ұстанған позициясына негіз
етіп алынды. 1926 ж. орта шенінде
Қазақстанға оралды. ҚАСКР ОАК
мүшесі, 1926 ж. 30 маусым - 1929 ж.
28 мамыр аралығында ҚАСКР қаржы
халық комиссары. Осы қызметте
бірінші бесжылдық жоспарды жаса-
уға, республикада индустрия құрылы­
сый дамытуға, көшпелі халықты оты-
рықшыландырып, алғашқы ұжым-
дық шаруашылықтар құру ісіне үлес
қосты. Репрессияның бірінші дүм-
пуі басталғанда қайтадан Мәскеуге
кетіп, 1930-1937 ж. РКФСР жер ша-
руашылығы халық комиссариатында
жауапты қызметтер атқарды. Шын-
шыл да принципті М. 1938 ж. револю-
циялық қызметтегі серіктері өрескел
заңсыздықтың құрбаны болғанын
естіп, Алматы қ.-сына келген жерінде
ІІХК органдары тарапынан тұтқында-
лып, репрессияланды.
320
ШИШ
Н азарбаев Н үрсүлтан Әбіш-
үлы (1940 ж. туған) - Қазақстан
Республикасының Тұңғыш Прези­
дент!, мемлекет қайраткері. Эко­
номика ғылымының докторы, про­
фессор. ҚР ¥ҒА-ның, Халықаралық
инженерлік академиясының ака­
демии. ҚР Қауіпсіздік Кеңесінің
төрағасы, ҚР Қарулы Күштерінің
бас қолбасшысы, Қазақстан ха-
лықтары Ассамблеясының төраға-
сы, «Нұр Отан» ХДП-ның төраға-
сы. Днепродзержинск техникалық
училещесін (I960), Қарағанды
металлургия комбинаты жанын-
дағы жоғары техникалық оқу ор-
нын (1967), КОКП ОК жанындагы
Жоғары партия мектебін (1976)
бітірген. 1960 - 1969 ж. Караган­
ды металлургия комбинатындағы
домна пешінде жұмысшы, шой-
ын құюшы, 1969-1973 ж. Теміртау
қ.-лық партия комитетінде бөлім
меңгерушісі, қалалық комсомол
комитетінің бірінші хатшысы, қа-
лалық партия комитетінің екінші
хатшысы, 1973-1977 ж. Караган­
ды металлургия комбинатында
партком хатшысы, 1977-1979 ж.
обл.-тық партия комитетінің хат­
шысы, екінші хатшысы, 1979-1984
ж. Қазақстан Компартиясы ОК-
нің бірінші хатшысы, 1984-1989 ж.
М инистрлер Кеңесінің төрағасы,
1989-1991 ж. Қазақстан Компарти­
ясы ОК-нің бірінші хатшысы, 1990
ж. ақпан-сәуірде ҚазКСР Жоғарғы
Кеңесінің төрағасы, 1990 ж. 24
сәуірден Қазақстан Республика-
Алаш қозғалысы
сының Президенті, 1991 ж. 1 жел-
тоқсандагы бүкілхалықтық сайлау
қорытындысы бойынша Қазақстан
Республикасының Президенті бо-
лып сайланды. 1995 ж. 29 сәуірде
бүкілхалықтық референдум Пре­
зидент өкілеттігін 2000 ж. дей-
ін ұзартты, 1999 ж. 10 қаңтарда
жэне 2005 ж. 4 желтоқсанда 7 жыл
мерзімге Қазақстан Республика-
сының Президенттігіне қайта сай­
ланды. Еліміз тәуелсіздік алғаннан
бері Н. тың басшылығымен Қа-
зақстанда күрделі элеуметтік, эко-
номикалық және саяси реформалар
жүзеге асты. ¥лтты қ заңнама жа-
салып, 1995 ж. еліміздің жаңа Кон-
ституциясы қабылданды. ¥лттық
қарулы күштер, ұлттық қауіпсіздік
құрылымы, тәуелсіз сот жүйесі
құрылды. Қазақ тіліне мемлекеттік
мэртебе беріліп, ұлттық валюта -
теңге енгізілді. Ұлтаралық, діна-
ралық келісімге негізделген саясат
жүзеге асырылып, ел ішінде саяси
тұрақтылық берік орнықты. Се­
мей ядролық полигоны жабылып,
еліміз ядролық қару-жарақсыз ай­
мак болып жарияланды. Елдің
2030 ж. - га дейінгі даму страте-
гиясы қабылданып, экономикалық
реформаның қазақстандық моделі
жүзеге асырылуда. Соның негізін-
де ел экономикасына 40 млрд дол-
лардан астам шетел инвестици-
ясы тартылды. Н. Қазақстанның
сыртқы саясатын тарту көршілік,
өзара түсіністік пен стратегиялык
эріптестік принциптері негізінде
жүргізуде. Еліміз өзінің барлық
көршілері - Ресей, Қытай, Өзбек-
стан, Түркіменстан, Кыргызстан
 £ f fliu e u io 6 , Т ).К ,ам заб екц л ы
мемлекеттерімен шекара мәселе-
сін түпкілікті шешіп, халықаралық
құжаттармен бекітті. ТМД орган-
дарын жетілдіру, Еуразиялық эко-
номикалық одақ пен Біртұтас эко-
номикалық кеңістік құру жөнінде
жаңа бастамалар көтерді. Азия-
дағы өзара ықпалдастық, сенім
шараларын, Әлемдік жэне дәстүр-
лі дін лидерлерінің халықаралық
басқосуларын өткізді. 1997 ж. 20
қазанда тәуелсіз Қазақстан та-
рихында аса маңызды оқиға орын
алды: Президент Н.Ә. Назарбаев-
тың Жарлығымен ел астанасы Ақ-
мола қ. болып белгіленді. 1997 ж. 8
қарашада мемлекеттік билік атри­
буттары - Ту, Елтаңба мен Прези­
дент байрағы әкелінді. 1998 ж. 6
мамырда Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығына сәйкес
Ақмола атауы Астана болып өз-
гертілді. Назарбаев Қазақстанның
жаңа елордасы - астананы салуға
басшылық жасап, оны Еуразия-
дағы ең әдемі қалалардың біріне
айналдыруға үлес қосуда. Халықа-
ралық экономика мен саясат, ұлт-
тық экономиканы реформалаудың
қазақстандық моделі, қазақ тарихы
мен мәдениеті жайлы әлемнің бір-
неше тілдерінде басылған ғылы-
ми-зерттеу еңбектерінің авторы.
«Стальной профиль Казахстана»
(1984), «Әділеттің ақ жолы» (1991),
«Стратегия ресурсосбережения и
переход к рынку» (1992), «Идей­
ная консолидация общества - как
условие прогресса Казахстана»
(1993), «Евразийское простран­
ство: интеграционный потенциал
и его реализация» (1994), «За мир
321
и согласие в нашем общем деле»
(1995) , «Еасырлар тогысында»
(1996) , «Пять лет независимости»
(1996), «О времени, о судьбах, о
себе» (1998), «Тарих толқынында»
(1999), «Сындарлы он жыл» (2000),
«Еуразия жүрегінде» (2005), «Бэй-
терек» (2005), «Казахстанский
путь» (2006) жэне т.б. кітаптары
жарық көрді. «Алтын қыран» бел-
гісімен, көптеген шетелдік жоғары
мемлекеттік наградалармен, сый-
лықтармен марапатталған. Н. - тың
«Тарих толқынында» кітабының
бір тарауы Алаш қозғалысына ар-
налған. «Алаш жэне қазіргі заман»
атты бұл тарауда қозғалыстың
бастау көздері, Алаш қайраткер-
лерінің саяси күресі жөнінде, олар-
дың тағылымы туралы айтылады.
Науан Хазірет, Наурызбай Та-
ласұлы (1843, Ақмола обл. Көк-
шетау у. - 1916) - діни қайраткер,
агартушы. Алаш қайраткерлерінің
(Ә. Бөкейхан т.б.) деректеріне Ка­
раганда, ол жас кезінде Бұхара мен
Бағдат қ.-ларында оқып, жоғары
діни білім алып, араб, парсы, орыс
жэне бірнеше түркі тілдерін мең-
герген. Бұхарадағы діни медресе-
лердің бірінде сабақ беріп жүрген
жерінен Көкшетауға арнайы шақы-
рылды. Ол туған жеріне оралы-
сымен Көкшетауда мешіт, медресе
жэне оның жанынан шэкірт бала-
лар жататын арнайы орын (интер­
нат) ашты. Медреседе діни оқумен
қатар жаратылыстану сабақтары,
шығыс әдебиеті жэне қазақ акын-
дары мен жырауларының еңбектері
оқытылды. Оның шәкірттерінің
ішінде Ақан сері мен белгілі дін
322
жэне қоғам қайраткері Ш. Ю с­
т и р у я болды. Медресе мен ұстаз-
дың ел арасында үлкен беделге ие
болуынан қорыққан патша үкіметі
1903 ж. арнайы тінту жүргізіп,
көптеген діни кітаптар мен қол-
жазбаларды тәркіледі. Сондай-ақ
осы оқу орнымен жэне «бүлікшіл
мұсылмандармен» байланысы бар
деп есептелген белгілі қазақ қай-
раткерлері А.Құнанбайұлы мен С.
Шорманұлы үйлерінде де жүргізіл-
ген. Тінтуден кейін Н.Таласүлы
мен оның шэкірті эрі осы медресе
мұғалімі Ш.Қосшығұл Сібірге жер
аударылды. Бірақ Ә.Бөкейхан мен
М.Сейдалиннің Ресей Ішкі істер
министрлігіне жазған қоғамдық
сұрау салуы негізінде 1905 ж. на-
урызда екеуі де айдаудан босаты-
лады. Әйгілі Ақан сері екеуі апа-
лы-сіңлілі қыздарға үйленген.
Наушабаев Нүржан (1858,
қазіргі Қостанай обл. Ы.Алтын-
сарин ауд. 1919) - Алаш қозға-
лысына өлең арнаған ақын. Ді-
ни-ағартушылық бағыттың көр-
некті өкілі. Оның 40 шақты өлеңі
мен айтыстары «Жұмбақ. Нұржан
мен Сапарғалидың жұмбақ айты-
сы» (1903), «Манзұмат қазақия»
(1903), «Алаш» (1910) атты жи-
нақтарында Қазан қ. нда басылған.
Н. өлеңдерінің негізгі тақырыбы
- өнер-білім мен адамгершілік қа-
сиеттерді насихаттау. «Замананың
қалпына айтылған сөз», «Тақпақ»,
«Терме», «Леп ұрған жігітке» өлең-
дерінде, «Түлкі мен этештің хика-
ясы», «Өгіз бен есек», т.б. мысал-
дарында адамның мінез-құлқы мен
жамандық-жақсылық, эділдік жай-
Алаш қозғалысы
ын, замана бағытын, қоғамдық құ-
былыстарды сипаттады. Адам бой-
ындағы қараулық, дүниеқорлық,
тойымсыздық көріністерін сына-
ды. Қоғамдық жайларды исламдық
тұрғыдан таразылап, діни өлең-
дерінде Құран Кэрімнің маңызын,
қасиетін түсіндіруге талпынған
ақын мұсылманның парыз-уәжіп-
теріне талдау жасайды («Қырық па-
рыздың баяны», т.б.). Ақын өзінің
«Алаш» кітабына енген «Сегізінші
назым» өлеңінде: «Алаш еді ұраны-
мыз, Дін ислам - құранымыз, Дү-
ния ахірет жайынан Қолда жоқ еш
құралымыз. Ата қоныс кетті кол-
дан, Бұған бар ма қыларымыз?...
Бастан сөзді асырмаймыз, Ұйқыдан
көзді аша алмаймыз, Бишара Алаш
баласы, Өнерлі халыққа қосылмай-
мыз. Өлсек тағы хауіп етіп, Еш нәр-
седен қысылмаймыз. Оянған пенде
табылмас... Жайлау, қыстау, жерді
алып, Көңілді қылды жаралы. ¥й-
ықтама, оян, Алашым! Қолыңда
жоқ заманның Амал қылар құра-
лы» деп Алаш қозғалысы дэуірінің
басты мұраттарын бейнеледі. Н.
Алаш автономиясы жарияланып,
Алашорда үкіметінің құрылғанына
ерекше қуанған ақындардың бірі.
Оның осы кезеңде жазылған «Ала-
шордаға» өлеңінен осыны аңғаруға
толық болады («Бірлік қылсаң,
Алашым, Ілгері қарай басасың. Қол
ұстасып үмтылсаң, Қатар жұрттан
асасың. Атағын мэңгі қалдырып,
Жасасын, Алаш, жасасын!»).
Ниязов БатырқайырЖүсіпүлы
(1872 ж. - ө.ж.б.) - Алаш қозғалысы-
ның қайраткері. Петербург импе-
рагорлық университетінің заң фа-
 S fjR ілеииов, Ю .^ а м з а б е к ц л ы
культетін бітірген. 1896 ж. Торғын,
1898 ж. Таловка, 1900 ж. Қалмақ
қисындарының правитель 1911 ж.
«Алаш» атты газет шығаруға рұқ-
сат сұрап, Астрахан губернаторы-
на екі рет өтініш жазған. Бірақ,
өтініші қанағаттандырылмаған,
қайта осы өтініштен кейін билік
оган сенімсіздікпен қараған. 1917
ж. Бөкей Ордасының уақытша ко­
миссары қызметіне тағайындалған.
Алаш партиясы атынан Бірінші
жалпықазақ сиезіне Бүкілресейлік
Құрылтай жиналысына Бөкей ор-
дасынан депутаттыққа ұсынылған.
Екінші жалпықазақ сиезінде Алаш
орда үкіметі мүшелігіне канди­
дат болып сайланған. Алаш қозга-
лысында ерекше белсенділік та-
нытқан. Кеңес кезеңіндегі өмірі
жөнінде деректер сақталмаган.
Н ұрғал и Р ы м ғали - (1940 ж.
Семей обл. Абыралы ауд. Қайнар
а. - 2010 ж. Дубай қ.) туган. Қа-
зақстанның белгілі жазушысы, та­
лым, филология ғылымдарының
докторы, профессор, ҚР ¥ҒА-ның
Академигі, Қазақстанның еңбек
сіңірген ғылым жэне техника қай-
раткері, академигі. Тырнақалды
«Сабыр Шарипов» атты ғылы-
ми еңбегі 1961 ж. жарық көрді.
Ондаған ғылыми-зерттеу еңбек-
терінің авторы. Соңғы ж. Н. Алаш
қайраткерлерінің қазақ мәдениеті
мен эдебиетіне қосқан өлшеусіз
үлесін жан-жақты терең зерттеп,
олар жайында тұтас концептуалды
көзқарас қалыптастыруға күш сал-
ды. Бұл ретте «Әуезов жэне Алаш»
(1997), «Вершины возвращенной
литературы» (1998) кітаптары жа-
323
рық көрді, жаңа тұрғыда жазылған
«1920-30 ж. қазақ әдебиеті» ұжым-
дық монографиясына (1997) те-
лавтор болып қатысты. «Абай» эн-
циклопедиясының бас редакторы,
«Мұхтар Әуезов» энциклопедия-
сының кеңесшісі. «Қазақ әдеби-
етінің алтын ғасыры» атты көлемді
монографиялық зерттеуінде Алаш
қаламгерлері Шәкәрім, А.Байтұр-
сынұлы, М.Дулатов, Ж.Аймауы-
тов, М.Жұмабаевтардың өмірі мен
шығармашылығы жөнінде арнайы
тараулар берілген. Ол «Алаш қай-
раткерлері мұрасының қазіргі Қа-
зақстанның мэдени-рухани дамуы
мен сабақтастыгы» атты гылы-
ми-жобаның жетекшісі.
Н үрекенов Темірғали (1858 -
өлген жылы белгісіз) - Алаш қозга-
лысына қатысушы. Сол кездегі Се­
мей обл. Павлодар у. - де туған.
1905 ж. Қарқаралы, Павлодар у.
қазақтарының атынан Ішкі істер
министрлігіне наразылық білдіріп
жазылған атақты «Қарқаралы құ-
зырхатын» жазуға қатысқан. Осы
құзырхатты қазақ тілінен орыс
тіліне аударған. Семей облысы
Павлодар уезінің Сейтен болысын
басқарған. 1907 ж. Ресейдің екінші
Мемлекеттік Думасына Семей об-
лысынан депутат болып сайланған.
Мемлекеттік Думада Мұсылман
фракциясының мүшесі болган.
Нүрмұхамедов Хасен (1900 ж.
қазіргі Ақмола обл. Есіл ауд.) -
1937 ж. Алаш қозғалысының қа-
тысушысы, «Алаш» партиясының
мүшесі. Атбасарда мұғалімдер
курсында, Омбыда партия-кеңес
қызметкерлерін даярлайтын кур-
324
ста оқыды. 1926 ж. Орынбор жұ-
мысшы факультетін, 1930 ж.
Мәскеуде К.А.Тимирязев атындағы
ауылшаруашылық академиясын
бітірген. 1919-1920 ж. Атбасар у.-
дік мұғалім, 1920-1921 ж. уездік
партия комитетінің қазақтар сек-
циясын басқарды, Азамат соғысы-
на қатысты. 1922-1923 ж. «Еңбекші
қазақ» газеті редакциясының алқа
мүшесі, эрі «Қызыл Қазақстан»
журналының редакторы. 1923-1928
ж. Қазақ АКСР-і егін шаруашылық
халық комиссариатында, Семей
жэне Ақмола губернияларында
лауазымды қызметтер атқарды,
1930-1932 ж. Мәскеудегі ұжымшар
ғылыми-зерттеу институтының
директоры, 1933-1937 ж. Қазақ АК-
СР-і Мемлекеттік жоспарлау комис-
сиясы төрағасының орынбасары,
Бүкілодақтық ауылшаруашылық
ғылымдары академиясының Қазақ
бөлімі төралқасының төрағасы,
Шығыс Қазақстан обл.-тық атқару
комитетінің төрағасы, Қазақ КСР-і
Денсаулық сақтау халық комисса­
ры қызметтерін атқарды. 1937 ж.
қазанда тұтқындалып, ату жазасы-
на кесілген.
Нұрмүхамедұлы Қазы (1896,
Семей у. Еңірекей б. - 1918, Семей)
- Алаш қозғалысының қайраткері,
Алаш сарбазы. Семейде екі кластық
мектепті бітіріп, бірер жыл елінде
мұғалім болып істейді. 1915 ж. Се­
мейде семинарияға оқуға түседі. 1917
ж. семинарияда оқып жүріп, Алаш
мүддесіне қызмет етуді мұрат етіп
ұстанады. Алаш қайраткерлерінің ел-
дік істерін қолдаушы азамат 1918 ж.
қысында Семейдегі Алаштың атты
Алаш қозғалысы
эскеріне басшы болып тағайындала-
ды. 1918 ж. 6 наурыз күні Алаш қ.- нда
атты милицияның сарбаздарын жат-
тықтырып жүргенде қызыл әскер сол-
даттары атып кетеді. 1918 ж. 7 науры-
зда Алаш үшін жанын қиған тұңғыш
құрбан ерекше құрметпен жерленеді.
Жерлеу кезінде Шәкәрім қажы ел ал-
дында сөз сөйлеп, ер қазасын қасиет-
ті өлім деп бағалайды. М. Дулатұлы
Алашұлын жоқтаған өлеңін оқиды.
Р.Мәрсеков, Жанғали қажы, М.Мал-
дыбаев сөз сөйледі. Н. ның бірге оқып
жүрген жолдасы Ж.Аймауытұлы
еңіреп тұрып: - «Жан бауырым, жол-
дасым. Қош бол! Жасаған алдыңды
өзіңе, артыңды бізге қайырлы қыл-
сын. Талаптандың, талпындың, оқып
қатарға кірдік. Бұл күнде мынадай
мезгілсіз қазаға душар болдың, өкін-
бе! ¥лтың үшін туып едің, ұлтың
үшін өлдің. Кеудеңде бір-ақ арманың
кетіпті, ешкімге оқ атып, қылыш суы-
ра аламай, жазықсыз оққа ұштың.
Тым болмаса ұлтыңның бақытының
шетін коре аламай кеттің. Қош, ба­
уырым, жолдасым» деп жоқтайды.
С.Дөнентайұлы «Алаштың» алғашқы
құрбанына» деген өлеңін арнап, «Тірі
жанға қылмыссыз, Қисыны жоқ оққа
ұштың. Қара өмірден тұрмыссыз,
Періште боп көкке ұштың. Қандай
жанға қастық қып, Кіммен баққа та-
ластың! Жат жігерін жастық қып,
Қаһарманы алаштың... Әрі түңғыш,
эрі тақ, Күнәсі жоқ меймандос! Қо-
нағыңды күтіп ап, Үлттың ұлы қош
бол, қош!» деп егілді.
Нүрпейіс Кецес Нүрпейісүлы
- ғалым, тарих ғылымдарының
докторы, профессор. ¥ҒА-ның ака-
демигі, ҚР білім беру ісінің үзді-
£ !^ ІІіл е ш .о в , Т ).К ,а м з а б е к ц и ы 325
гі, Қазақстанның еңбек сіңірген Қазақстанның XX г. - дағы қоғам-
ғылым жэне техника қайраткері, дық-саяси өмірінің өзекті мэселе-
Мемлекеттік сыйлықтың лауреа­ лері, аграрлық жэне шаруалар та-
ты. Ол 1935 ж. Алматы обл. Райым- рихының мәселелері, Алаш қозға-
бек ауд. Саты а. туған. 1957 ж. Қа- лысы мен XX г. да Қазақстанда
зақ мемлекеттік университетінің орын алған саяси қуғын-сүргін
тарих факультетін бітірген. 1958 ж. тарихы, т.б. Н. 1989-2005 ж. саяси
Ш.Уәлиханов атындағы Тарих жэне қуғын-сүргін құрбандары болған
этнология институтында еңбек Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов,
етеді. Н. көптеген ғылыми жэне Ә.Ермеков, Т.Рысқұлов, М.Тыныш-
ғылыми-көпшілік еңбек жазған. баев, Х.Досмұхамедов, О.Жандосов
Олардың ішінде 20-дан астам моно­ мұраларын жариялап, бағалауға
графия мен мектептерге арналған қомақты үлес қосты. Шығармала-
оқулықтар бар. Көптеген ұжым- ры «Алаш һэм Алашорда», «Тұлға-
дық еңбектерді, олардың қатарын- лар» атты іргелі зерттеулерінде
да академик 5 томдық Қазақстан алаштанудың қалыптасуы мен да-
тарихының екі басылымын жазуға муына айтарлықтай ықпал жасаған
қатысқан. Ғылыми зерттеулерінің тарихи тұжырымдамалық негіз-
басты бағыттары: Қазақстандағы дерді қалыптастырды. Ғалымның
ұлт-азаттық қозғалыстар тарихы, бұл саладағы еңбектері алашта-
ұлттық-мемлекеттік құрылыс пен нуға қосылған аса көрнекті үлес.
326
«ЭгО*»
Облыстар мен уездерде Ала-
шорданың кеңестерін қүру туралы
қаулы - 1918 ж. 11-24 маусымында
шыққан қаулы. 11 баптан тұратын
бұл қаулыда Алашорда автономия
территориясын обл.-тық жэне уездік
кеңестер арқылы басқаратындығы
және осы кеңестердің міндеттері ай-
қындалған. Атап айтқанда, жергілік-
ті кеңестер Алаш әскерін жасақтау
үшін жігіттерді шақыра алады, ха-
лықтан салық жинайды, мәдени
экономикалық мэселелермен шұғыл-
данады, мемлекеттік жэне қоғамдық
тэртіпті қамтамасыз етеді т.с.с. Қау-
лыға Алашорда төрағасы Ә.Бөкейхан,
мүшелері М.Тынышбаев, Х.Ғаббасов
қол қойған.
О блыстық жэне уездік кеңес
терін қүру жөніндегі қаулы - Ала-
шорданың 1918 ж. маусым айында қа-
былданған қаулы. Қаулыға Алашор­
да төрағасы Ә.Бөкейхан жэне мүше-
лері М.Тынышпаев пен Х.Ғаббасов
қолдарын қойған. Қаулы 8 тармақтан
тұрады. Оларда: Алашорда жергілікті
кеңестер - обл.-тық жэне у.-дік кеңе-
стер арқылы жалпы Алаш автоно-
миясын басқарады, обл.-тық жэне у.-
дік кеңестердің құрамын Алашорда
тағайындайды, егер ұлты қазақ емес
тұрғындар кеңеске кіруге ниет біл-
дірсе, оларды земстволық жиналыс
сайлайды, Алашорданың обл.-тық
жэне у.-дік кеңестері Алаш әскері-
не жігіттерді тартады, Алаштың
Құрылтай жиналысына дайындық
жүмыстарын жүргізеді, Алаш халқы-
Алаш қозғалысы
ның мәдени-экономикалық дамуына
жұмыс істейді, мемлекеттік тэртіп
пен қоғамдық тыныштықты сақтау-
ды жүзеге асырады жэне т.б. мәселе-
лер айқындалған.
Ождан, сөз, баспасөз, жиналыс
өткізу, одақтар қүру және гүлға-
ның қүқы ғы н сақтау туралы қа-
улы - Алашорда үкіметінің 1918 ж.
11-24 маусымында шыққан қаулысы.
Қаулыда жаңа заңдар шыққанға дей-
ін жоғарыда аталған бостандықтар
мен еркіндіктердің сақталуы жөнінде
айтылған. Қаулыға Алашорда төраға-
сы Ә.Бөкейхан, мүшелері М.Тыныш­
баев, Х.Ғаббасов қол қойған.
Озғанбаев Өмірзақ (1941ж. т.,
Қүрық к.) - қоғам қайраткері, ғалым,
пед. ғыл. канд. (1982), тарих ғыл. докт.
(1998), Халықар. пед., Ресей Білім
жэне жоғары мектеп академиялары-
ның академигі, Қазақстанға еңб. сің.
қайраткер (1996), профессор (2010).
Қызылорда пед. ин-тын (қазіргі ун-т)
бітірген (1966). 1959-77 ж. мектепте
мұғалім, мектеп директорының орын-
басары, ауд. оқу бөлімінің инспекто­
ры, ауд., қалалық партия к-ттерінде
бөлім меңгерушісі, 1977-94 ж. обл.
«Білім» қоғамының басшысы, обл.
мүғалімдер білімін жетілдіру ин-ты-
ның директоры, обл. кәсіптік-тех.
жэне білім басқармасының бастығы,
1994-95 ж. ҚР Жоғ. Кеңесінің депута­
ты, 1995-99 ж. ҚР Парламенті Сена-
тының депутаты, комитет төрағасы,
1999-2001 ж. Ы. Алтынсарин атынд.
Қазақ Білім академиясының прези­
дент! болды. 2001-07 ж. Қазақтың
экон. ун-тінің проректоры. Негізгі
ғыл. еңбектерінің бағыты өткен ғ
дағы қазақ зиялыларын зсрттеугс
 & !^Ю .леш ов/ Т ).Қ ,а м .за б е кц л ы 327
арналған. 200-дей ғыл.-танымдық істеді. Бұл мемлекеттік-автономи-
мақалалардың, 30 кітаптың авторы. ялық құрылым Қазақстанның Батыс
Негізгі еңбектері: «Ресей Мемлекет- өңірінде қалыптасқан жағдайды рет-
тік Думасы жэне Қазақстан», «Көк- теу үшін құрылып, оның құрамына
жиек», «Дэуір белестерінде», «Ха- Ж.Досмұхамедов, Х.Досмұхамедов,
лықтан асқан ұстаз жоқ», «Қайраткер Д.Күсепқалиев, С.Омаров, Қ.Асанов,
Алпысбай Қалменов» (Б. Қүрманбе- Ғ.Қосдаулетов енді. Уәлаяттың жоға-
ковпен бірге), «Халық қалаулылары», ры органы - уэлаят Құрылтайы, ха-
т.б . лық сайлайтын басқару органы - Зем­
Ойыл уэлаятындағы жастарды ство управасы, мемлекеттік органы
(жігіттерді) үйымдастыру жөнін- - Кеңес, мемлекеттік орган құратын
дегі нұсқау - Алашорда үкіметінің атқарушы билік апараты - Уақытша
Батыс бөлімі басшысының бұйрығы үкімет, орталығы Жымпиты қ. бол­
1918 ж. мамырда шығып, 1919 ж. 11 ды. Уэлаят іштей бірнеше уездерге
маусымда күшіне енді. Бұйрыққа Ба­ бөлінді. 1918 ж. шілдеде уэлаяттың
тыс бөлімшенің басшысы эрі эскери прапорщиктер жэне юнкерлер мек-
министр Ж.Досмұхамедов қол қойды. тебі ашылды. Уэлаяттың әскери
Ол 18 параграфтан тұрды. Бұйрық күштерін С.Сарығожин, Н.Есімханов
бойынша қазақ халқы армиясының басқарды. «Ойыл уэлаяты» уақытша
қатарында қызмет етуге 19 жас пен 25 үкіметі 1918 ж. қыркүйегінде тара-
жас арасындағы қазақ жастары (2000 тылып, оның орнына Алашорданың
адам) шақырылды. Оларды ұйымда- Батыс бөлімі құрылды.
стыру жергілікті жердегі басшылар Ойыл уездік сиезі - 1917 ж. на-
мен ауыл ақсақалдарына жүктелді. урыз айында Орал обл. қазақтары
Әскер қатарында қызмет ету мерзімі қатысқан сиез. Мұнда ақпан төң-
1,5 жыл болып, оларға 50 сом мөл- керісінен кейінгі жагдайға сәйкес ел
шерінде жалақы берілетін болды. Өз ішінде тыныштық сақтау, Құрылтай
еркімен келетіндерге де рұқсат етіл- жиналысына байланысты сайлау өт-
ді. Арнаулы киім үлгісі ұсынылды. кізуге халықты үгіттеу, обл.-тық сиез
Шақырылатын жігіттің отбасында ашу мәселелері көтерілді. Сиезде ка­
шаңырақ иесі өзі ғана болса, әкесінің зак атқару комитеті сайланды. Оның
жасы 50-ден асып, қалған інілерінің төрағасы Х.Досмұхамедұлы болды.
жасы 15-тен кіші болса, оқу оқыса, Октябрь манифесті - Ресей им-
әскерге шақырылудан босатылды. периясы Жогарғы Билігінің заңдық
Отбасындағы жасы жетіп тұрған бір- актісі, 1905 ж. 17 қазанында жари-
неше баланың біреуі ғана алынатын яланған. Ресми атауы - «Мемле-
болды, сондай-ақ өз орнына басқа кеттік тэртіпті жетілдіру туралы
біреуді жолдауына рұқсат етілді. Жоғары Манифест». Император II
«Ойыл уәлаяты» Уақытша Николайдың тапсырмасымен С.Вит-
үкіметі - Орал обл. қазақтарының те дайындаған 1905 ж. қазан айында
ІҮ сиезінде құрылған үкімет. 1918 ж. бүкілресейлік саяси ереуіл болды.
сәуірінен қыркүйегіне дейін жұмыс Оган өндіріс саласынан 2 миллион-
328
дай адам қатысты, осы жайт импера-
торды аталған манифесті қабылдауға
мәжбүрледі. Манифестте азаматтар-
дың құқығы мен бостандығы, ұждан
бостандығы, сөз бостандығы, жина-
лыс бостандығы жэне бірлестіктер
құру бостандығы берілді. Манифест
қабылданғаннан кейін Ресейдің Мем-
лекеттік Думасы Ресей империясы-
ның негізгі мемлекеттік заңдарына
өзгеріс енгізді. Октябрь манифесті
қазақ сияқты отардағы елдердің бо-
стандығына да оң ықпал етті. Бұл
манифесттің маңызын Алаш қайрат-
керлері жақсы түсінді.
Октябрь төңкерісінің үшінші
ж ы лы - М.Дулатовтың 1920 жылғы
7 қарашада «Кедей сөзі» газетінде
жарияланған мақаласы. Мақалада
қазақтың байырғы мінезі, тұрмысы,
болмысы айрықша пафоспен бейне-
леніп, ұлттың 1916 жылғы маусым
жарлығы, ақпан жэне қазан төңкері-
стер тұсындағы жағдайы, Алаш авто-
номиясының жариялануы, кеңестік
кезеңі туралы айтылады. Автор
Ресейдің отаршылдығына кірмей
тұрғандағы қазақтың еркіндігін, жа-
уынгерлігін, ержүректігін, бодандық
кезеңінде қамыққанын, әлсірегенін
жаза келе, осындай шақта ақпан төң-
керісіне қуанғаны, Алаш автономи-
ясын жариялағаны, бірақ 1918 жылы
«қазақ халқы жақсылық күткен
Құрылтайды болыневиктер қуғанын
көріп, совет үкіметін халық дұшпа-
ны деп білді» дейді. Жалпы мақала-
да тұтас халықтың Алаш қайраткері
көзімен жазылған тағдыры тұр.
Омарбеков Талас (1948 ж. Жам-
был обл. Байзақ ауд. Ақжар а.) Та­
лым, тарих ғылымдарының докторы,
Алаш қозғалысы
профессор. ҚазПи-ді бітірген. 1980­
2001 ж. ҚазПИ-де, Қазақстан КП ОК
жанындағы Партия тарихы институ-
тында, «Ақиқат» журналында, Қазақ
ұлттық университетінде ғылыми-пе-
дагогикалық шығармашылықпен ай-
налысқан. 2001 ж. Қаз¥У-дегі ежелгі
жэне ортағасырлық Қазақстан тарихы
кафедрасының меңгерушісі. Отан
тарихын кезеңдеудің теориялық-ме-
тодологиялық мэселелері бойынша
бірқатар зерттеулер жүргізді. Қа-
зақстанда сталиндік тоталитарлық
жүйенің орнығуы мен оның салдарын
зерттеген алғашқы отандық тарихшы-
лардың бірі. Ол XX ғ. - дың 20-30 ж.
Қазақстанда байларды тәркілеу, ша-
руаларды күштеп ұжымдастыру сая-
сатының зардаптарын ашып көрсетіп,
сол тарихи кезеңде орын алған халық
наразылықтарына жаңа тарихи көзқа-
рас қалыптастырды. О. зерттеулері
арқылы XX ғ. дың алғашқы онжыл-
дықтарында қазақ халқының басынан
өткен ауыртпалық кезендері ғылы-
ми тұрғыдан жан-жақты көрсетілді.
Оның еңбектері арқылы сол дэуірдің
тарихи шындығы ашылды. Ол «Тарих
тағылымы не дейді?», «Зобалаң», «XX
ғ. дағы Қазақстан тарихының өзек-
ті мәселелері», «Қазақстан тарихына
жэне тарихнамасына үлттық көзқа-
рас» т.б. еңбектердің авторы.
Омаров Қалила Нематүлы
(04.05.1957 ж. Жаңақорған ауданы
Жаңақорған к.) - кинорежиссер-опе­
ратор. Қазақстан Киноматографистер
одағының мүшесі (1992). Ленинград
(Санкт-Петербург) мәдени-ағарту
училищесінде оқыган. 1987 ж. «Қа-
зақтелефильм» студиясында ре­
жиссер, 1998 ж. «Алатау» үлттық
 S f f liu e iu o e , Т > .К ,а м за б е к ц л ы 329
телеарнасының бас режиссері, кей- арқа сүйеген Ж.-Х. Досмұхамедовтер
іннен ҚР Президенті «Телерадио-ке- кезінде өз бабалары - тана Малайса-
шенінің» режиссері болды. 1999 ж. ра би мен беріш Алдар билер тірек
«Хабар» агенттігінде дубляж режис- болған Сырымның ұрпағы О.-ты 1917
сері қызметінде. «Алаш туралы сөз», ж. сәуірде өткен I Қазақ Орал обл.-тық
«Алашорда», М.Жұмабаев жайлы сиезіне арнайы шақырды. Осы сиезде
«Мағжан», М.Дулатов жөнінде «Мір- О. Жайық сырты қазақтарының обл.
жақыптың оралуы» фильмдерінің ав­ -тық комитетіне мүше болып сай­
торы. Қазақстан Жастар одағы және ланды. Сиездегі ықпал күші С.Сей-
Халықаралық Жамбыл атындағы фуллиннің «Тар жол тайғақ кешу»
сыйлықтардың иегері. тарихи-мемуарлық романында сол
Омаров С алы қ (т.ж.б., б. Орал тұстың идеологиялық талабына орай
о. Жымпиты у. Өлеңті б. Жетікөл а. асыра, дегенмен шындыққа біршама
-1941) - Батыс Алаш-Орда қайраткері. жақын суреттелген. 1917 ж. жазда
Қазақ халқының атақты биі, батыры, Жымпиты уездік атқару комитетінің
қоғам қайраткері Сырым Датұлы- жаңа аумақтық межелеу саясатына
ның шөбересі, батырлығына қоса қарсы шығып, бұрынғы ауылдық-бо-
шешен болған, сол үшін ел ішінде лыстық аумақтық бөліністі сақтап
«Қанатты Қазы» атанған полковник қалуды қызу жақтады. Мұны мем-
Қазы Сырымұлының немересі. Өз лекеттілік сезімі төмендеу, аламан-
әкесі Омар да сөз ұстаған, ел ішінде дық мінезі күштілеу келетін көшпелі
ықпалды адам болды. Жырау Мурат тұрмыс салты ыңғайында жүргізді
Мөңкеұлының 1906 ж. Қазанда жа- - К.Жәленов, Б.Игіліков басқаратын
рық көрген «Ғұмар Қазыуғлына ай- уатком құрамын күшпен таратып
тқаны» деп аталатын жырында оның жіберу ісінің басында тұрды. 1917
көсемдік, адамшылық қасиеттері ж. жазда земстволық сиез жинауға
байыпталды. Ел «аударылмас томар» байланысты құрылған Жымпиты
атаған осы Омардан туған Мухтар уездік ұйымдастыру комитеті құра-
мен О.-тың екеуі де ел ішінде билік мына кірді, уездік земство управасы-
жолын ұстаған қарекетті кісілер бол­ ның төрағасы болып Б.Жанқадамов-
ды. Мухтар болыстық старшын, бе­ тың сайлануына атсалысты. 1918 ж.
лые қызметтерін атқарса, одан кейін ақпанда Қаратөбеде өткен III Қазақ
О. көп жыл бойы Өлеңті болысының Орал обл. сиезінде Жайық сырты қа-
управителі болып сайланды. 1912 ж. зақтарының белек обл. болу ниетін
сайлауда орнына орысша сауатты қызу қолдап, осы жолда елге түсетін
Ә.Есеналин сайланғаннан кейін сау- салық ауыртпалығын барша ел бо­
да-кәсіпкерлік қызметпен айналысты. лып бірге көтеруді жақтады, жаңа-
1917 ж. Ақпан революциясынан соң дан құрылмақшы Алаш әскеріне 200
халықтың өзін-өзі басқару құрылы- ат берді. Дінге, ескіше неке қиюға
мын түзу кезінде ел ішіндегі көзі жэне жеке меншікке қарсы болыпе-
ашықтарға жэне ортағасырлық билік виктік саясатты қабылдамаған О.
түзіліміне - «азаматына Алаштың» - 1918 ж. сэуірде Қазақ Орал обл. зем-
330
ство басқармасы мен Казак Орал обл.
земство басқармасы мен Казак Вой­
ско үкіметі арасында қол қойылған
одақтық келісімшартты қолдап, оны
сол ж. мамырда Жымпитыда өткен IV
- Қазақ Орал обл. сиезінде бекітуге
белсене қатысты. Сол сиезде Жайық
сырты қазақтарының жоғары билік
органы - Ойыл обл. (уэлаяты) Уақыт-
ша үкіметіне мүше болып сайланды,
жаңа үкімет құрамында жер пайдала-
ну мәселесіне жауап берді уэлаят ау-
мағында Уақытша үкіметтің 1917 ж. 3
сәуірдегі өкімімен бекітілген уақыт-
ша жер пайдалану тэртібінің орын-
далуын, яғни Қүрылтай жиналысы-
на дейін жергілікті халықтан қазына
есебіне жаңадан жер алынбауын, жұт
ж.-дар бос жатқан бүрынғы переселен
учаскелері күнкөрісі қиындаған ауыл-
дарға бір ж.-га тегін берілуін, сон-
дай-ақ бос жатқан мал жайылымда-
рының да бір ж.-га ақысыз берілуін
қадағалады. Б.А.-О. Таратылғаннан
кейін Орал губерниялық Төтенше ко-
миссарияты тарапынан үсталып, кон-
цлагерьге қамалды. 1920 ж. 18 сәуірде
бес жыл мерзімге азаматтық құқысыз
бас бостандығынан айыру жөнінде
үкім шығарылды. С.О.-ның Қазәсрев-
комға жазған арызынан кейін Ә.Әй-
тиев, С. Арғыншиевтің араласуымен
үкім бұзылды. Одан эрі О. елде шару-
ашылықпен айналысты. 1928 ж. Орал
округіндегі ірі байларды тәркілеп, жер
аудару науқаны басталар қарсаңында
Қызыл-Ордаға, Ж.Досмұхамедовке
келіп, ақыл-кеңес алды. Оралға өзін
тәркілеуге іліктірмеу туралы Орал
округі бойынша Қазақ өлкелік партия
комитетінің уәкілетті өкілі Қ.Сармол-
даевқа, Ж.Досмүхамедовтің жазған
Алаш қозғалысы
хатын экелді. Алайда күштеп тәркіле-
удің қүрығынан күтыла алмай, «жар-
тылай феодал» аталған бай ретінде де,
Алаш қозгалысына белсене қатысушы
ретінде де мал-мүлкі алынып, Орал
округі бойынша тәркіге түскен 113
адамның қатарында үй-ішімен Жетісу
округіне жер аударылды. Мүнда Б.А-
О.-ның тагы бір көрнекті қайраткері
Қуанай хазірет Қошдәулетов екеуі мал
шаруашылығын дамытты, ел ішінде
беделге ие болды. Шамамен 1937-1938
ж. Жетісудан Челябіге он ж. жер ауда-
рылып, сонда 1941 ж. қайтыс болды.
Соңында қалған ұрпағынан Шүгыл,
Ғабдол-Насыр деген екі ұлы белгілі.
Ғабдол-Насыр Орал қ.-ғы медицина
техникумында сабақ беріп жүргенде
қызметтен шығарылып, 1937 ж. ре-
прессияланды. Орал обл.-тық
қазақ комитеті - 1917-1918 ж. Жайық
өзенінің сол жағалауын қоныстанған
қазақ ауылдарын басқару мақсатында
қүрылған атқару органы. 1917 ж. 19­
22 сәуір аралығында Орал қ.-нда өткен
Жайық сырты қазақтарының I делегат-
тық сиезінде бүрынғы Жайық сырты
бөлігін басқару жөніндегі уақытша
комитетінің орнына күрылды. Коми-
тетке мүше болып Ж.Досмүхамедов,
Ы.Токберлиев, Х.Тасымов, Т.Сары-
бөпиев, Е.Мұқанов, Д.Сәрсенбаев,
Ғ.Әлібеков, Д.Күсепқалиев, Б.Жанқа-
дамов, Р.Қаржаубаев, Д.Жүлдызов, X.
Досмүхамедов, Ы.Топаев, Е.Әбенов,
К.Жэленов, Ғ.Есенғұлов, С.Қаратіле-
уов, Б.Жұмағалиев, С.Омаров жэне
Б.Тілепин сайланды. Комитет I Орал
Қазақ обл.-тық сиезінің Жайық сырты
бөлігіндегі бұрынғы төрешіл-бюро-
краттық басқару жүйесін коллегиалды
халықтық басқару жүйесіне ауыстыру
 S fjfliu e iu o e , X>.Қ ,а м з а б е к ц л ы 331
жөніндегі шешімімен туындаған бар- туралы» баяндама жасайды. Алашор-
лық қаулы-қарарды жүзеге асырумен даның Қостанай уездік атқару коми-
шұғылданды, Орал қ.-ғы, у.-дердегі тетінің төрағасы міндетін атқарады.
қазақ қаржысына салынған қозгалмай- Кейін Торғай обл.-тық жер басқарма-
тын дүние-мүлікті есепке алып, қазақ сы төрағасының орынбасары, төраға-
пайдасына қызмет еткізу, елден ерік- сы болады. 1920 ж. Орынборда Халық
ті жылу жинау, оқу орындарын ашу, ағарту комиссариатында инструктор,
жәрмеңкелер өткізу, азық-түлікпен кеңестік партия мектебінде оқытушы.
қамтамасыз ету, басқа қоғамдық ұй- 1922 ж. Қазақ Халық ағарту комисса­
ым-мекемелермен байланыс жасау риаты академиялық орталыгына қы-
ісімен айналысты. 1917 ж. 1-5 мау- зметке алынып, 1926 ж. дейін сонда
сымда Ойыл жәрмеңкесінде II Орал істейді. Қазақ халыққа білім беру ин-
Қазақ обл.-тық сиезін өткізді, осы сиез ститутында (КИНО) оқытушы болып,
аясында бас қосқан комитет мүшелері саяси-әлеуметтік, оқу-ағарту жэне
жиналысында Жайық сырты бөлігінің тіл білімі мәселелеріне арнап көпте-
земстволық управасьш сайлады, сол ж. ген мақалалар жазады. Қазақ тілінде
күзде Бүкілресей Қүрылтай жиналысы физика, геометрия оқулықтарын жа-
мүшелерін сайлау жэне екінші земство зып, математикалық терминдердің
управасы құрамын сайлау науқанын өт- қалыптасуына зор үлес қосады. 1924
кізді. 1918 ж. 18 қаңтарда III Орал Ка­ ж. маусымда өткен Қазақ білімпаз-
зак обл.-тық сиезін, сол ж. 18 мамырда дарының тобында қазақ тілі грамма-
IV Орал Қазақ обл.-тық сиезін шақыр- тикасы туралы баяндама жасайды.
ды. Сонты сиезде таратылып, өз өкілет- 1926-1929 ж. саяси қуғынға ұшыраған
тілігін Ойыл обл.-ның (уэлаятының) О. Ташкент педагогикалық институ-
Уақытша үкіметтігіне табыстады. тында, Орта Азия мемлекеттік уни-
Омарүлы Елдес (01. 03. 1892, верситетінің шыгыс факультетінде
бұрынғы Торғай обл, Қостанай у. оқытушы болып жұмыс істейді. Сол
Дамбар б. 2 а. 02.12.1937 ж.) - Алаш ж. қазақ мектептеріне арналған геоме­
қайраткерлері, педагог, публицист. трия оқулыгының 2 кітабын жазады.
1907 ж. Қостанай қ.-ндағы екі сы- Цингирдің физика оқулыгын қазақ
ныптық орыс-қазақ мектебін, 1911 ж. тіліне аударады. 1923 ж. Орынборда
Орынбордағы орыс-қазақ мұғалімдер «Физика» кітабы (бірінші басылым),
мектебін бітірген. Алашорда үкіметін 1928 ж. Қызылордада «Пішіндеме»
құруға бар қажыр-қайратын жұм- (геометрия) кітабының бірінші жэне
саған адамның бірі. Уақытша үкімет екінші бөлімдері жарық көрді. Ә.Бө-
құруға белсене араласады. Уақытша кейхан А.Байтұрсыновқа жазған ха-
үкіметтің Торғай у. комиссарының тында «Елдесім жақсы жігіт. Бұрын
көмекшісі, Торғай обл. азаматтық да жақсы еді. Енді онан да сүйікті бо­
істер комитетінің төрағасы. I жэне II лып кетті... Физиканы оқып қарасам,
Жалпықазақ сиездеріне қатысады. Қо- Елдесім де қазақ екен» деп бағалады.
станайда өткен Қостанай у. қазақтары- 1929 ж. соңында тұтқындалып, 1930
ның төтенше сиезінде «Жер мәселесі ж. сәуір айында ату жазасына кесілді.
332
Кейіннен он ж. Архангельские жер
аударылып, 1933 ж. ақталып шыға-
ды. 1934-1935 ж. Қазақ мемлекеттік
медицина институтында қазақ тілі-
нен сабақ береді. Қазақ тілі оқулығын
жазады. 1935-1937 ж. ҚазМУ-де қазақ
тілі кафедрасының доценті болып
қызмет атқарады. Қазақ мектептері-
не арналған орыс тілі грамматикасын
жэне геометрия есептері оқулығын
жазды. «Упражнения по синтакси­
су» («Синтаксис жаттыгулары»), «О
сочетании звуков казахского языка»
(«Қазақ тіліндегі дыбыс үндестігі»),
«Новые правила о казахском шрифте»
(«Қазақ қаріптерінің жаңа ереже-
лері»), «Ученая деятельность Ахмета
Байтурсынова» («Ахмет Байтұрсыно-
втың ғылыми еңбектері») т.б. ғылыми
еңбектері бар. Саяси қуғын-сүргінге
ұшырап, 1937 ж. 2 желтоқсанда қай-
тыс болды.
Омбыдағы «Алаш» партиясы
бас кеңесінің «Алаш азаматтары-
на» үндеуі - Алашорда үкіметін қол-
дауға шақырган 1918 ж. 30 шілдесін-
дегі үндеу. Үндеуде патша үкіметінің
қүлағандығы, жаңадан орнаған боль-
шевиктер үкіметінің де қанаушы
билігі екендігі айтылады. Сөйтіп, бар-
лық Алаш баласын Алашорда үкіметі
төңірегіне топтасуды үндейді. «6 мил­
лион Алаш баласының» басын құрау
қажеттігі, Алашордаға жәрдем жасау
қажеттігі айтылады.
«Омбының Алаш дәптері» - та­
лым Д.Қамзабекүлы құрастырып,
бастырған жинақ («Жазушы», 2013).
Алаш мұрасына тыйым салынған ж.
ақындар өлеңдері ел арасында қолжаз-
ба арқылы тараған («самиздаттың»
бір түрі). «Омбының Алаш дәптерін»
Алаш қозғалысы
қарапайым ауыл зиялылары (қазіргі
РФ Омбы өңірі) көздің қарашығындай
сақтап келген. Жалпы осындай қол-
жазбалар тарихымыздың бір рухани
қоры, құрамдас бөлшегі ретінде зерт-
телінуі тиіс. Жинаққа кірген мұра-
лардың хронологиялық ауқымы XX
ғ. дың 20-40 ж. қамтиды. Сонымен
бірге мұнда репрессияланған Алаш
зиялылары ұрпақтарының тоталитар-
лық жүйе тұсында жазған жырлары
енген. Дәптерге жазуды әуелде қуат-
таған, бастаган Жұманұлы Әбілда
есімді өлең сөздің қадірін білетін кісі.
Ол «Дала уэлаятының газетінде» кор­
ректор болып жұмыс істеген. Кейін
оны жүргізген, көркем жазумен хатқа
түсірген - Райысұлы Сыздық. Ол май-
данға шақырылып, содан оралмаған.
Жинаққа А.Байтұрсынұлы, М.Ду-
латұлы, Ш.Қүдайбердіұлы, М.-Ж.
Көпейұлы, Н.Орманбетұлы, C.Fыл-
мани т.б. белгілі тұлғалармен бірге
Ізбасұлы Әбдірахман, Бейсембіұлы
Баймұқамбет, Жұманұлы Әбілда, Ті-
легенұлы Ысқақ сынды жалпы эдеби
қауымға белгісіздеу қаламгерлердің
мұралары кірген. Оның маңызы -
мэтіндік, нұсқалық құнында. Кітап
жоқта немесе Алаш зиялылары мура-
сын оқуға тыйым салған кезде қол-
дан-қолға көшіп, халықтың рухани
сұранымын қанағаттандырған «Дәп-
терлер» феномені мэнін, тарихи ор-
нын элі де болса зерделеп, әлемге өз
мағынасында корсету - тәуелсіздік
талабы, заман сұранымы. «Омбының
Алаш дәптері» осының айқын бір
мысалы.
Он алтыншы жылғы көтеріліс -
1916 ж. Қазақстан мен Орта Азиядағы
үлт-азаітық көтеріліс-патшалық Ре-
 S fJ K iu e iu o 6 , Т ).К ,а м з а б е к ц и ы
сейдің отаршылдық саясатына қарсы
бағытталған ұлт-азаттық қозғалыс.
Көтерілістің басталуына Николай
II патшаның 1916 ж. 25 маусымдағы
«Реквизициялау туралы» жарлығы
тікелей себеп болды. Жарлық бойын-
ша Қазақстан, Орта Азия мен ішінара
Сібірдің «бұратана халықтарының»
19-43 жастың аралығындағы ер-аза-
маттарынан майданның тыл жұмы-
старына 400 мың адам, оның ішінде
қазақтардан 240 мыңға жуық адам
алу белгіленді. Бұл жұмыстардың қа-
тарына қорғаныс құрылыстары мен
әскери қатынас жолдарын салу, окоп­
тар қазу, т.б. кірді. Қазақстандағы кө-
терілістердің алғашқы ошақтары 1916
ж. шілде айының бас кезінде пайда
болатын. Жұмысқа алынатындар-
дың тізімдерін жасаған болыс басқа-
рушылары, ауыл старшындары жэне
жергілікті әкімшіліктердің басқа да
қызметкерлері болды. Осы экімшілік
жүйе ол кезде қазақтарда туу тура­
лы куэліктің болмағандығын пайда-
ланды. Тізімге жас шамасына қара-
мастан кедейлерді қалауынша енгізді.
Ал ауқатты әулеттерден пара алып,
олардың өкілдерін шақырудан бо-
сатты. Оның үстіне патшалық өкімет
орындары өлке тұрғындарының кей-
бір әлеуметтік топтарының өкілдерін
(болыс басқарушыларын, жергілікті
халықтан шыққан төменгі шенді по-
лицейлерді, имамдар мен молдалар-
ды, ақсүйектер мен құрметті азамат
құқықтары барларды, т.б.) майдан­
ный; қара жұмысынан босатты. Осы
іс-әрекеттер халықтың ашу-ызасын
келтірді. Көтерілісшілер болыстық
кеңселерді, болыстар мен ауыл стар-
шындарының үйлерін, олар жасаған
333
тізімдерді өртеді. Жекелеген болыс
бастықтарын өлтірді. Нәтижесінде,
халықтың ашу-ызасынан туындаған
бұл қозғалыс біртіндеп ұйымдасқан
сипат алып, қарулы көтеріліске ұласа
бастады. Он алтыншы ж. көтеріліске
шыққан көтерілісшілердің негізгі
құрамы қазақтар болды. Тек оңтүстік
обл.-тарда (Жетісу мен Сырдария) кө-
теріліске қазақтармен қатар ұйғыр-
лар, өзбектер, қырғыздар, дүнгендер,
т.б. ұлт өкілдері қатысты. Сол кезде-
гі қазақ қоғамындағы саяси қайрат-
керлердің арасындағы көтеріліске
бірыңғай көзқарас болған жоқ. Ка­
зак зиялыларының кейбір өкілдері
(Т.Бокин, Ж.Ниязбеков, Ә.Жүнісов,
Т.Рысқұлов, С.Меңдешов, Б.Алманов,
Ә.Жангелдин, т.б.) патша жарлығына
батыл қарсы шығып, халықты қарулы
күреске шақырса, «Қазақ» газетінің
төңірегіне топтасқан либерал-демо-
кратияшыл зиялылардың жетекшілері
(А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейхан, М.Дула-
тов, т.б.) патша өкіметінен тыл жұмы-
сына адам алуда асықпауды өтініп,
керісінше, дайындық шараларын
жүргізу жөнінде ұсыныстар жасады.
Олар көтеріліске шыққан халықты
патша өкіметі аяусыз жазалайтынын
ескертті. Көпшілікті жарлықты орын-
дауға қарсылық көрсетпеуге шақы-
рды. Дегенмен, жаппай көтеріліс тек
қазақ даласын ғана емес, көршілес
Орталық Азия елдерін де қамтыды.
Ақыры, көтеріліс Қазақстанның бар-
льщ аймақтарында қатаң басып-жа-
нышталды. Әйтсе де, қазақ халқының
сан ғ. лық ұлт-азаттық козғалысы-
ның тарихында ерекше орын алатын
көтеріліс болды. Қазақстан мен ор-
талық Азиядағы 1916 ж. ұлт-азаттық
334
көтеріліс, тұтас алғанда, Ресей импе-
риясындағы саяси жэне әлеуметтік-
экономикалық дағдарыстың одан эрі
шиеленісе түсуіне себепші болды. Ол
Ресейдегі эскери-экімшілік жэне отар-
шылдық басқару жүйесінің іргесін
шайқалтты жэне Шығыстық отар ха-
лықтардың XX ғ. дың басында өріс
алған үлт-азаттық қозғалысының
құрамдас бөлігі болды.
Оразаев Әбдірахман (1888 ж.
Фергана қ. 1937 ж.) - Түркістан
ұлт-азаттық қозғалысының қайрат-
кері. 1910 ж. гимназияны, 1915 ж.
Санкт-Петербург университетінің заң
факультетін бітірген. Түркістан Мұх-
тарияты Уақытша халық Кеңесінің
мүшесі, Түркістан Мұхтарияты
Уақытша үкіметі Ішкі істер мини-
стрінің орынбасары. Алаш партиясы
атынан Бүкілресейлік Құрылтай жи-
налысына Фергана облысынан ұсы-
нылған. М.Шоқайдың досы, ағайын
жолдасы. М.Шоқаймен Париждегі
кезінде хабарласып тұрды. Қуғын-
далған.
Оразаев Мүстафа - (1891 - 1970)
Ахмет ишан Оразайұлының бала-
сы. Бұхара қ.-ндағы діни медреседе
оқыған. Уфа қ.-ндағы медресе «Ға-
лияда» атақты ақын М.Жұмабаевпен
бірге оқиды. «Қазақ» газетін шыга-
ру ісін ұйымдастырушылардың бірі.
Ә.Бөкейханның Думада қазақ өкілі
болуын қуаттап, «Жұрт жақсыларына
ашық хат» деген үндеуін жариялаған.
Ә.Бөкейхан, М.Дулатовпен бірігіп
«Алаш ұлына» деген үндеу хат жазып
жариялаған.
Оразайүлы Ахмет - белгілі меце­
нат, Алаш қозғалысын қолдаушы, «Ка­
зак» газетін шығаруға қарж.қ көмек
Алаш қозғалысы
көрсеткен қайраткер 1861 ж. Сырда-
рия у. Зіңкетер елді мекенінде туған.
Әкесі Оразай (1807-1898) - өңірге аты
белгілі діндар, зиялы кісі болған. Қай-
раткер жасынан әкесінен сауат алған.
Кейін Бүхарада оқыған. Елге діни са-
уатты азамат болып оралып, Орталық
Қазақстанмен шектес Сарысу, Телікөл
маңайында мешіт, медресе салдырып,
қазақ халқының білім дәрежесін кө-
теруге атсалысқан. 1881-1883 ж. екі
марте Меккеге қаж.қ сапармен барған.
Стамбұл, Қазан, Уфа, Шыгыс мұсыл-
ман елдері қалаларынан ислам әдеби-
етін алдыртып, эр елдегі діни ғұлама-
лармен байланыс жасап тұрган. Діни
сауаты, рухани беделі, зиялылығы
мен жалпы парасаты Ақмола, Торғай
жұртшылыгының аузында жүрген.
Медреселерін жәдитшілдік жүйеге
қүрып, Қырым татарынан шыққан
қайраткер Исмаил Ғаспыралының
ағартушылық бағытын қатты қол-
даған. Мысалы, О. ишан медресесіне
шақыртқан мүдэрис И.Сайфуддин -
осындай жэдитшіл оқыған еді. Торғай
у. Қызылшеңгел б.-нда тұрып жатқан
қайраткер 1906-1914 ж. Ресей қ. - ла-
рында өткен Мұсылмандар сиезіне
қатыса алмаса да, оның шешімдерін
сараптап, өз бетімен ізденіске толы
жүмыстар істеген. 1910 ж. басында
Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынүлы, М.Ду-
латов сынды жаңашыл қайраткерлер-
мен танысып, ұлтты ояту күресіне
- Алаш қозғалысына ниеттес екенін
білдіреді. Алаш зиялылары қазақ
байлары мен оқыған-діндарларының
жаңа жағдайдағы азаматтық ұстаны-
мы қандай болу қажеттігін айтады.
Ишан жмған барлық қаржысын жэне
пікірлестерінің де қаржысын сая-
 Е -^ К іл е іи о в , Т>.К)а м за б е к.ц .л ы 335
си газет шығару үшін жұмсауға эзір ды. О. Бірінші жалпықазақ сиезіне
екенін жеткізеді. Сөйтіп, А.Байтұр- Ырғыз, Қарабұтақ өңірінен делегат
сынұлы мен О.-ның атынан Орынбор болып қатысқан. 1918-1919 ж. ол Батыс
генерал-губернаторына «Қазақ» атты Алашорданың Ақтөбе у.-ндегі өкілі
газет ашуга өтініш жасағаны тура- болып жұмыс істейді. Кеңес тұсында
лы хат жолданады. Патша үкіметінің оқытушылық қызмет атқарады. 1927
жогаргы Баспасөз басқармасы рұқ- ж. Кеңес үкіметінің колхоздастыру
сатнаманы 1913 ж. 5 қаңтардагы бұй- саясатына қарсылығы үшін тұтқын-
рыгымен бекітеді. Мұнда өкіметтің далып, үш ж. Владимир қаласына жер
ресми жарлықтарын, Мемлекеттік аударылады. Үш ж. мерзім біткен соң
Дума жұмысын, ішкі-сыртқы жаңа- тағы үш ж. осы қалада тұрып қалады.
лықтарды, қазақ тұрмысын, мәде- 1933 ж. оган отбасымен Орынборға
ниетін, шаруашылыгын, оқу-агарту көшуге рұқсат беріледі. Алдымен
саласын, денсаулық пен малдэрігер- Орынборда, сосын Орскіде тұрып,
лік ісін, жергілікті хабар-ошарларды, өкпе ауруынан 1936 ж. дүние салады.
құлақтандыруларды, хабарламаларды Орал және Торғай облыстары
жариялап тұруға мұрсат берілетіні қазақтарының күзырхаты - 1905 ж.
жазылған. «Қазақ» 1913-1918 ж. жал- отаршыл өкіметке жазылған екі обл.
пы қазақтың «көзі, құлагы һэм тілі» қазақтарының шагымы. Екі бөлімнен
(А.Байтұрсынұлы) болып, елдің көзін тұратын бұл құжатта сол кездегі қазақ
ашқаны белгілі. Газетте О. да мақа- елінің мәселелері кеңінен баяндалган.
лалары, ой-пікірі жарияланып тұрды. Мәселен, «жеріміз қырғыз-қазақ
Қайраткер мұның сыртында жергілік- халқының өз пайдасына мэңгі ұрпақ
ті жерде суландыру жэне денсаулық мұрасы ретінде ешкімнің ортағын-
сақтау жұмыстарын ұйымдастырып, сыз берілсін», «бұдан былай орыс
халыққа қамқорлық көрсетті. 1927 ж. крестьяндарына қазақ жерінен жер
Телікөл бойында қайтыс болды. берілмесін жэне қазақ жерінен пе­
Оразалин Сейдалы (1884 ж. Ақтө- реселенчески участок ашылмасын»,
бе обл. Қарабұтақ ө.) 1936 ж. - Батыс «қыргыз-қазақ халқының қолына жер
Алашорданың Ақтөбе у. өкілі, «Ка­ мэңгілік өзіндікі деген құжат қағаз
зак» газетінің Батыс ө-індегі тілшісі. берілсін» делінеді. Сонымен бірге
Әкесі - Оразалы Орынбайұлы ауқат- дін бостандығы жөнінде де талаптар
ты, шешен адам болган. О. алгаш мұ- қойылған. Бұл құжатты дайында-
сылманша оқыған. 1894 ж. Орынбор- уға Алаш қайраткері Б.Қаратаев бас-
дағы екі класстық орысша мектепті шылық еткен.
бітірген. 1904 ж. Қазан универси- Орал облыстық қазақ коми­
тетінің тарих-филология факультеті- тет! - Орал обл.-тық қазақтарының
не оқуга түседі. 1907 ж. студенттердің I сиезінде 1917 ж. сәуірінде Жай-
жасырын ұйымдарына қатысқаны ықтың сыртқы бөлігін басқару жөнін-
үшін оқудан шығарылады. Бұдан кей- дегі уақытша комитеттің орнына
ін ол он ж. Шалқар, Торғай, Ырғыз, құрылған комитет. Бұл комитеттің
Қарабұтақ өңірлерінде тілмаш бола- құрамына Б.Қаратаев, Ғ.Әлібеков,
336
Ы.Тоқберлинов, Д.Күсепқалиев, Ә.Әй-
тиев, Ж.Досмұхамедұлы, Х.Тасымов,
Е.Мұқанов, Д.Сәрсенбаев, Б.Жанқа-
дамов, С.Қаратілеуов, Б.Жұмағалиев,
С.Омаров жэне Б.Тілепин Р.Қаржауба-
ев, Д.Жұлдызов, Ғ.Есенғұлов, Е.Қаса-
болатов, К.Жэленов, Ж.Жанқадамов,
Н.Ипмағанбетов, Х.Досмұхамедұлы,
Т.Сарыбөпиев, Ы.Топаев, Е.Әбеновтер
сайланды. Комитет Орал обл.-тық I
қазақ сиезінің Жайықтың сырты бөлі-
гін басқаруға байланысты шешімдерін
жүзеге асырушы құрылым болды. Со-
нымен бірге, ол өңірде қалыптасқан
саяси жэне әлеуметтік мэселелерді
шешумен, ұйымдастырумен шұғыл-
данды. Осы комитеттің мүшелері 1917
ж. 1-5 маусымында Орал обл.-тық II
қазақ сиезін үйымдастырды. Сиез-
де комитет мүшелері Жайық сырты
бөлігінің жер басқармасын сайлады.
Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы
мүшелерін сайлау науқанын да осы
комитет мүшелері атқарды. 1918 ж.
бұл комитет таратылып, оның орнына
«Ойыл уэлаятының» уақытша үкіметі
құрылды.
Орал облыстық қазақ сиездері -
1917 ж. сәуірі 1919 ж. шілдесі ара-
лығында өткізілген сиездер. Осы
аралықта обл.-тық алты сиез өткізіл-
ген. Жалпы Орал обл. ең көп сиез
өткізілген обл. 19-22 сәуір күндері
өткізілген сиезге обл.-тың барлық
болыстары мен у.-дерінен 800-ден
астам делегат келген. Сиезде Орал
обл.-тық Уақытша комитет төрағасы
Ғ.Әлібеков наурыздың басынан бері
жұмыс істеп жатқан осы комитет-
тің қызметі туралы есеп беріп, сиез
төралқасын сайлауға ұсыныс жаса-
ды. Төрағалыққа Ж.Досмұхамедов,
Алаш қозғалысы
орынбасарлыққа А.Қалменов, Ғ.Әлі-
беков, хатшылыққа Ғ.Жетпісбаев,
Х.Ахметшин, Н.Аргыншиев сайлан­
ды. Сиезде қазақ әйелдері атынан
М.Шапенова құттықтау сөз сөйледі.
Күн тэртібі мемлекетті басқару түрі
туралы, Уақытша үкіметке көзқарас,
соғысқа қатынас жайынан басталды.
Сиездің алғашқы күні 20 адамнан
тұратын обл.-тық қазақ комитеті сай­
ланды. Төрағасы - Ж.Досмұхамедов.
Сонымен бірге, дін тақырыбы, мұ-
сылмандар сиезі, білім, мэдениет, ша-
руашылық мэселелері қаралды. Орал
обл.-тық II қазақ сиезі аталған ж. ма-
усым айында өткізілді. Мұнда басқа-
рушы жэне атқарушы билік жөнінде
мәселелер көтерілді. III сиез 1918 ж.
17 қаңтарында Қаратөбеде өтті. Сиез­
де Халел жэне Жанша Досмұхамедо-
втер тобы жэне оппозициялық партия
- «Ақ жол» партиясы арасында пікір
келіспеушіліктер болды. Бұл партия-
ның төрағасы Е.Қасаболатов, мүше-
лері А.Кенжин, Ғ.Әлібековтер саяси
бағыт, салық мэселесінде Досмұха-
медовтер позициясын қолдамады.
Обл.-тық ІҮ сиез 1918 ж. 18-21 мамы-
рында Жымпитыда өтті. Оған 500-ге
жуық делегат қатысты. Күн тәртібін-
де Ресей мен Орал обл.-ндағы қалып-
тасқан жағдай, жалпы саяси бағыт-
ты анықтау, кіммен одақ құру т.б. 20
мэселе болды. Сиезді Х.Досмұхаме-
дов ашып, РСФСР Халық Комиссар-
лар Кеңесімен обл.-пен шекаралас
болыневиктер жетекшілігімен Орал
казачествосымен келіссөздер жүр-
гізгені жөнінде айтты. Қалыптасқан
жағдайға байланысты Досмұхамедо-
втер сиезгс мынадай ұсыныстар жа-
сады: «1918 ж. ақпан айымда болған
 SfJR iueouoe, Т ).Қ ,а м з а б е щ л ы
обл.-тық земуправаның жиылысын-
да жасалған Орал казачествосымен
одақтасу жөніндегі (Кеңес өкіметіне
қарсы) келісім-шартты қағаз жүзінде
яғни, заңдық негізде даярлау; Орал
казачествосына заттай жэне қаржы-
лай көмек беру. Әсіресе, оның эскерін
ат-көлікпен, жылқымен қамтама-
сыз ету; Қазақ офицерлерінің бас-
шылығымен Уфадағы эскери үкімет-
ке «Қырғыз милициясының» атын
«Қырғыз халық армиясы» деп өзгер-
ту мақсатында жіберілетін адамдар-
ды белгілеу; Жымпитыдан 6 айлық
юнкерлік қысқа курс ашу. Төмендегі
команданың құрамын даярлау үшін
сауатты қырғыз жастарын (2 кла-
стық білімі бар гимназистер мен ре-
алистер, мектеп мұғалімдері) жэне
оларды әскер ісіне үйретуге Орал
казачествосынан эскери мамандар-
ды шақыру; Орал обл.-ндағы қырғы-
здарды «Ойыл Уэлаяты» деген атпен
ерекше обл.-қа бөлу ...оның құрамын-
да 5 у. - бұрынғы Орал у.-нің орнына
Шыңғыртау у., Лбищенскінің орны­
на Жымпиты у., Гурьевтің орнына
Сағыз у., Темір және Ойыл у.-дерін
кіргізу; Қырғыз халық милициясын
қару-жарақпен Орал эскери үкіметі
қамтамасыз етсін». Бұл ұсыныстар-
дың басым көпшілігі жүзеге асты.
Соның нәтижесінде сиезде құрылған
Уақытша «Ойыл Уэлаяты» үкіметі
құрылып, оның құрамында Ж.До-
смұхамедов, Х.Досмұхамедов, Құр-
манғалиев, Ж.Мергенов, С.Омаров,
Сейдолла ишан, И. Көпжасаров,
Е.Балтановтар болды. Жалпы Орал
обл. қазақтарының ІҮ сиезі еліміздің
Батыс өңіріндегі сол кезеңдегі сая-
си, элеуметтік, қоғамдық көптеген
337
мэселелердің реттелуіне, ең басты-
сы - дербес қазақ мемлекетін құру-
дағы Алашорда саясатының жүзеге
асуында маңызды болды. Оны си-
ездің қаулыларынан аңғарамыз. Сиез
қаулысында мынадай маңызды мәсе-
лелер қамтылды: «Қазақ-қырғыз өл-
кесі жалпы бұқараның ынтымақтасу
негізіне құрылған Россия республи-
касының толық құқылы бір мүшесі
болып өз істерінде ерікті штат бол-
сын; қазіргі саясат күйімен Оралдан
бастап 5 обл., 1 губернияның бөлімі-
нен құрылған қазақ-қырғыз өлкесі
явочный порядокпен автономияны
жарияласын; Совет тұрғанда авто­
номияны іске асыру мүмкін емес.
Себебі, Совет үкіметі ұлтшылдыққа
қарсы, ұлттар үшін зиянды саяси
ұйым. Сондықтан: а) қырғыз-қазақ
халқы Совет үкіметін танымасқа
жэне бойсұнбасқа тиісті; э) оралдық
қазақ-орыстармен бірігіп, Орал қа-
зақтары болыневиктермен күресуге
тиісті; бірақ, күрес қырғыз-қазақ пай-
дасын сақтау бөлімі басқа мақсатқа
ауса, ондай күреске қырғыз-қазақ
қосылмасын; Орал обл. Орал ұлысы
аталсын. 7 кісіден хүкімет құрып,
эзірге штат болсын. Орал ұлысы
«Алашорданың» уақытша бір бөлімі
болып. Алаш автономиясы жарияла-
нып, билік түрін белгілеп, аяқ басқан
соң, бар хакімшілікті «Алашордаға»
тапсырсын. Орал обл.-ның келесі Ү
сиезі 1919 ж. ақпанында Қаратөбе-
де ұйымдастырылды. Сиезде боль-
шевиктерге бағынбау үшін Колчак
билігін мойындау шешімі қабылдан-
ды. Орал обл. қазақтарының ҮІ сиезі
1919 ж. 14-20 шілде аралығында Ой-
ылда өткізілді. Сиезде талқыланған
338
мәселелер туралы мәлімет сақтал-
маған. Дегенмен сол кездегі жағдайға
қарағанда Батыс Алашорданың әске-
ри қимылдары сиездегі басты мәселе
болған сияқты. Орал обл.-тық қазақ
сиездерінің баршасында сол өңірге
қатысты алуан мәселелер қарасты-
рылып, әрекетке бастайтын жиындар
ретінде ұйымдастырылды.
Орал облысы (1869 жыл) - патша
үкіметінің «Дала обл.-тарын басқару
жөніндегі уақытша ережесіне» сәй-
кес құрылған экімшілік-аумақтық
бөлік. Обл. құрамына Орал казак-
орыс эскерлері мен Орынбор қазақта-
рының біраз бөлігі кірді. Орал обл.
Орал, Ілбішін, Гурьев, Темір у.-деріне
бөлінді, сондай-ақ, оған Маңғыстау
приставтығы да қарады. Жер көлемі
29 626 234 десятина, оның шұрай-
лы деген 6 465 402 десятинасы Орал
казак-орыс әскерлерінің иелігінде
болды да, 23 160 832 десятинасы қа-
зақтардың пайдалануына «берілген»
мемлекет меншігі деп жарияланды.
1897 ж. санақ бойынша Орал обл.-нда
645 121 адам тұрды. Оның 335 972-сі
ер, 309 149-ы әйел. Қала тұрғындары
обл. халқының 8,5%-ын құрады. Обл.
орталығы Орал қ.-нда болды. Жалпы
санақ бойынша обл.-та 33 009 қазақ
тұрған. Бүкіл азаматтық жэне әскери
билік ішкі істер министрлігіне бағы-
нышты Орал әскери губернаторының
қолына шоғырландырылды. Орал
обл. жәрмеңкесімен аты шығып, ол
балық жэне астық саудасының ор-
талығына айналды. Жәрмеңке ж. екі
рет - маусым мен қыркүйек айларын-
да өткізілді. 1834 ж. Петровск жэне
Воздвиженск жэрмеңкелері ашылды.
1867 ж. Қазыбекте ашылған Ойыл
Алаш қозғалысы
жәрмеңкесінің бүкіл ресейлік маңы-
зы болды. Негізгі сауда заттары - мал
мен мал шаруашылығы өнімдері,
астық, сабын, желім, шойын, мыс
және ағаштан жасалған бұйымдар,
жібек, жүн, кенеп маталар т.б. XIX
ғ. дың 2 жартысында Орал обл.-н­
да шикізат өнімдерін өңдейтін 72
кәсіпорын болды. Орал обл.-ның
құрылуына байланысты құрылған
жаңа экімшілік бөлік жайылымдық
жерлерді паидалануға ғ. - лар боиы
қалыптасқан тэртіпке сай келмеді.
Соның салдарынан 1869-1870 ж. Орал
обл.-нда қазақ тұрғындарының ара-
сында күшті толқулар болды. 1869
ж. наурызында патша өкіметінің
отаршылдық саясаты мен жергілікті
оларды қостаушылардың ауыр езгісі-
не қарсы алғашқы біріккен баскөте-
рулері XX ғ. дың басында болды.
Әсіресе, 1906 ж. толқу күшті өтті.
Ал Орал обл.-ндағы 1916 ж. баскөте-
ру бұқаралық сипат алып, шілдеден
тамызға дейін созылды. Көтеріліске
басшылық еткен А.Ізбасаров, И.Байұ-
зақов, А.Айымбетов (Айбетов), Қ.Ай-
жаевтар дарға асылды. Ә.Сәрсенбаев,
С.М. Меңдешев, М.Жолдыбаев жэне
Н.Залиевтер Астрахан түрмесінде
жазаларын өтеді.
Оралтай Хасен Қалибекүлы
1933 ж. ҚХР Тарбағатай айм. Толы
ауд. дүниеге келген. - Белгілі қоғам
қайраткері, журналист, публицист,
қазақ диаспорасының шетелдегі
көрнекті өкілі. Әкесі 1940-1949 ж.
ұлт-азаттық қозғалыстың қайрат-
кері болған. О. еңбек жолын Турки-
яда түрік жэне ағылшын тілдерін үй-
реніп, журналист болудан бастайды.
Қазақ халқының ұлттық болмысын.
 S fJK iueM o6, Т).К,ам за.бекцлы
мәдениеті мен тарихын түрік оқыр-
мандарына таныстырады. Измирде
«Үлкен түрік елі» журналын, «Ком-
мунизммен соғыс» газетін шығара-
ды. 1968 ж. Германияның Мюнхен
қ.-ндағы «Азаттық» радиосына қыз-
метке қабылданады. Мұнда әдебиет
бөлімінің директоры болды. «Азат-
тық» радиосын ұтымды пайдалана
отырып, қазақ халқының теңдігі мен
тәуелсіздігі үшін еңбек етті. Халқы-
мыздың ұлттық құндылықтарын,
соның ішінде алаштық идея, Алаш
қайраткерлерінің еңбектерін наси-
хаттады. «Азаттық» радиосынан
Алашорда жетекшілерінің шығарма-
ларын таныстырумен қатар олардың
өмірбаян деректері мен шығармала-
рын жинақтады. Ол «Алаш - Түр-
кістан түріктерінің ұлттық ұраны»
(1973) деген атпен шықты. Бұл кітап
Алашқа арналған оң көзқарастағы
тұңғыш еңбек болды. О. Қазақстан-
ның «Алаш» эдеби сыйлығының ие-
гері. Қазір Мюнхен қ.-нда тұрады.
Орманбетүлы Нарманбет (1859
ж. Орталық Қазақстан обл. Ақтоғай
ауд. Саға - 1918 ж.) - Ауыл моласынан
хат танығаннан кейін Қарқаралыдағы
екі сыныпты орыс-қазақ мектебінде
оқыған. Араб, парсы, орыс тілдерін
үйреніп, әлем әдебиетімен танысқан.
12 - 13 жасында өлең шығару қа-
білеті оянған. Елге «Айқап» журна­
лы мен «Қазақ» газетін алып, оқып
отырған. Петерборда оқып, Омбы,
Самара, Орынбор қ.-нда қызмет істе-
ген Ә.Бөкейханмен сыйлы қарым-қа-
тынаста болған. Алаш көшбасшысы
Ә.Бөкейханның ықыласына бөлен-
ген ақын О. XX ғ. басындағы білім
саласындағы оянуларды қолдап-қу-
339
аттады. Әлихан оның: «Қуандым,
түнде жүріп, күн шығар дер, Болса да
бұлыт бүркеу, жел қуар деп» делінген
өлең жолдарын В.Г. Короленкодан ау-
дарған «От» әңгімесіне эпиграф етіп
алғаны мэлім. Бұл ақынның көп сөзі
ел арасында нақыл болып айтылған.
Мысалы, 1906 ж. Ресейдің II Думасы-
на сайлау жүріп жатқанда, ол: «Жүй-
ріктен шабыс шығады, Сүйріктен қа-
мыс шығады, Бірліктен намыс шыга-
ды» деген екен. О. намысты оятар
бірлікті аңсаған. 1917 ж. төңкеріс пен
текетірес тұсында «Тілекті хақтың
берген күн», «Даусың қалай ашыл-
ды?», «¥ран», «Олқын-толқын» атты
азаматтық салмағы айқын, мұраты
маңызды өлеңдер жазды. 1917 1918
ж. Қарқаралы уездік Алаш коми-
тетінің жұмыстарына белсене арала-
сты. Ақын 1918 ж. қайтыс болады.
Орынбор генерал-губерна-
торлығы - Қазақстанның батыс,
солт.-батыс жэне оңт.-батыс иелік-
терін отарлау мақсатында 1850 ж.
құрылып, 1881 ж. дейін сақталған
г.-г. 1868 ж. О. г.-г. құрамында орт.
Орынбор қ. болған Торғай обл.
құрылды. 1876-81 ж. Қазақстанның
солт.-шығысы мен оңт-нде Дала жэне
Түркістан ген.-губернаторлықта-
рының құрылуына байланысты О.
г.-г. жойылып, Орынбор губ. қалпы-
на келтірілді. Дегенмен Торғай обл.
Орынбор губ. құрамына қалдырыл-
ды.
Орынбордағы әдебиет кеші -
1915 ж. 11 сәуірде Орынбор қаласын-
да Алаш зиялылары ұйымдастырған
мәдени шара. Ол жөнінде «Қазақ» га-
зетінде хабарландыру жарияланган
болатын. Кеш I дүниежүзілік согы-
340
ста жараланған әскерлерге көмек
беру мақсатында ұйымдастырылған.
Орынбор театрындағы бұл кешке
Алаш көсемі Ахмет Байтұрсынұлы
қатысып, эн орындаған. Сонымен
бірге кеште халық әндері, А. Байтұр-
сынұлының, F. Қараштың, М. Дула-
товтың, татар ақыны F. Тоқайдың
әндері орындалған. Кеште сондай-ақ,
Алаш қайраткерлері М. Дулатов пен
С. Қадырбаевтың жұбайлары Ғай-
нижамал мен Жаңыл халық әндерін
орындаған.
Орыс - түзем мектептері - XIX
ғ. - да орыс экімшілігі орыс емес ха-
лықтарының балаларын оқыту үшін
ашқан бастауыш мектептер. Бұл
мектептердің мақсаты жергілікті ба-
лаларға орыс тілін үйрету, оларды
Еуропа мен орыс мәдениетіне тарту,
келешекте экімшіліктің төменгі са-
тыларына шенеуніктер даярлау бо-
латын. Бұл мектептерде орыс тілін
үйрету алғашқы оқу ж.нан бастала-
тын. Қаржыландыру өлке әкімшілі-
гінің қазынасынан жэне қайырым-
дылықтан түскен қаржы есебінен
жүзеге асырылды. Мектептегі оқу
мерзімі төрт жыл болды, кей жағдай-
да дайындық сыныптары да ашылды.
Оқуға 7-17 жас аралығындағы жастар
қабылданды. Бастапқыда мектепте
ер балалар мен жасөспірімдер ғана
оқыды. Кейін қыздарға арналған екі
сыныптық мектептерде ашылды.
Бұл мектептердің оқушылары орыс
сыныбы жэне жергілікті сынып бо-
лып екіге бөлінді. Мектепте әдетте
мұғалімдер семинариясының түлек-
тері қызмет істеді, олар орыс тілі мен
арифметикадан дэріс берді, жергілік-
ті ұлттан шыққан молдалар ана тілі
Алаш қозғалысы
мен араб тілін жэне дін сабақтарын
жүргізді. Қалаларда кешкі орыс-тү-
зем мектептері жұмыс істеді, оларда
ересек кісілер орыс тілін үйреніп,
орысша хат таныды.
Оспанов Әлмүхамбет 1893 ж. Ба­
тые Қазақстан обл. қазіргі Сырым
ауд. Қособа а. туған - 1949 ж. Алаш
қозғалысына қатысушы. Юнкерлер
даярлайтын мектепте оқыған О. 1918
ж. наурыз айынан бастап 1919 ж. аяғы-
на дейін Батыс Алашорда әскерінде
взвод командирі болтан. Алашорда
әскері құрамында болыпевиктерге
қарсы ұрыс қимылдарына қатысқан.
Кеңес үкіметі орнағаннан кейін Кы­
зыл әскер қатарында қызметте бол­
ды. 1935 ж. О. Алашорда әскерінде
қызмет жасағаны үшін 4 ж. соттал-
ды. Елге оралып, эр салада қызмет
атқарған. 1945 ж. «Кеңес үкіметінің
шараларына қарсы үгіт жүргізіп, пар­
тия мен Кеңес үкіметінің шараларына
қарсы үгіт жасады» деп айып тағып,
қамауға алды. О. 1946 ж. бастап 1949
ж. аяғына дейін Көкшетаудағы лагер-
де отырған. Ол 1949 ж. желтоқсан ай-
ында Көкшетаудағы лагерде қайтыс
болды.
Оспанов Мерғали 1891 ж. Ақтөбе
обл. Ойыл ө. Қаңбақтысай елді ме-
кені - 1938 ж. Алаш қозғалысына қа-
тысушы.. Үш сыныптық Орал ауыл-
шаруашылық училищесін, Орынбор
қ.-ндағы үшінші атты әскер мектебін
бітіріп, офицер дәрежесін алган. 1918­
19 ж. Алашорданың Батыс бөлімі
әскерінде қызмет атқарған, болыне-
виктерге қарсы соғыс қимылдарына
қатысқан. Кеңес үкіметі ж. Ақтөбе
губернмялык атқару комитетінде,
Ақтөбе, Орынбор, Қостанай қ.-ла-
 S fJ R iu e iu o e , Т ).І£ам за.бек.цлы
рындағы милиция мектептерін-
де басшылық жұмыстарда болған.
1937 ж. қазіргі Шығыс Қазақстан
обл. Күршім аудандық атқару коми-
тетінің төрағасы болды. Осы ж. Ала-
шорданың мүшесі болғандығы үшін
қуғынға үшырайды. 1938 ж. атылған.
Оспанов Мүхамедияр (1884 ж.
қазіргі Қарағанды обл., Қарқаралы
ауд.) 1937 ж. Алашорданың Қарқа-
ралы өңіріндегі жұмыстарына атса-
лысқан. Орта білімді медицина қыз-
меткері. 1937 жылы қуғын-сүргінге
ұшыраған.
___________________________________ 344
«Оян, қазақ!» жинағы - Мір-
жақып Дулатовтың 1909 ж. Уфа қ,-
нда жарық көрген еңбегі. Осы кітап
атауы ұлт-азаттық қозғалысының ең
ірі ұранына айналды. Жинақта ка­
зак өмірінің әлеуметтік мәселелері
көтерілген. Автор «Қазақ халқының
бұрынғы һэм бүгінгі халі», «Қазақ
халқының бұрынғы мәғижаты», «Ка­
зак халқына діни бір уағыз», «Жі-
гіттер», «Насихат ғумумия» сияқты
өлеңдерінде халық өмірінің алуан
қырларын бейнелеп, дидактикалық
бағытта азаттық дэуірінің идеяларын
суреттейді.

«О ты нш ы Альжанов - «Беркут
Алаш-Орды» - С.Әлжанованың, Г.
Төлемісовалардың авторлығымен
Алаш қайраткері Отыншы Әлжанов
туралы Алматы қ.-нда 2008 ж. жа-
рық көрген еңбек. Бұл еңбек О.Ә.-нің
азаматтық жэне қайраткерлік жолын
көрсететін мақалалардан тұрады. Со-
нымен бірге, еңбектің қосымшасын-
да О.Ә.-ге қатысты қүжаттар топта-
стырылып берілген
342
шөш
Өзбекүлы Сәкен 1951 ж. Алматы
обл. Жамбыл ауд. Самсы а. дүниеге
келген - алаштанушы ғалым.. 1979
ж. ҚазМУ-дің заң факультетін, ҚР
Ғылым Академиясының философия
жэне құқық институтының аспиран-
турасын бітірген. Заң ғылымдарының
кандидаты, ҚР Гуманитарлық ға-
лымдар академиясының корреспон­
дент мүшесі. «Тэуке хан-Жеті жарғы»
(1994), «Материалы по истории госу­
дарства и права Казахстана» (1994,
С.Сартаевпен бірге), «Абай жэне адам
құқы» (1995), «Барлыбак Сыртанов»
(1996), «Арыстары Алаштьщ» (1998)
атты ғылыми еңбектердің жэне 100-
ден астам мақалалардың авторы.
Өлеңдер - Алаш партиясы-
на, Алашордаға арналған өлеңдер,
«Алаш» партиясының, Алашорда
үкіметінің құрылуына байланысты,
оны құттықтаған, ұлт тәуелсізді-
гіне үлкен сенім артқан бірқатар
өлеңдер шамамен бір мезгілде жа-
рық көрді. С.Торайғыровтың «Алаш
ұраны», Ғ.Қарашұлының «Алашқа»,
«Алаштың азаматтарына», С.Дөнен-
таевтың «Азаттық күні», Н.Науша-
баевтың «Алаш ордаға», Ә.Мәмето-
втың «Алашқа сэлем», Ж.Аймауыто-
втың «Әскер марсельезасы», «¥ран»,
Н.Наушабаевтың «Алашордаға»,
Б.Майлиннің «Бұл дэуірді күн бар
екен көретұғын...» деп басталатын,
қырғыз ақыны Қ.Тыныстановтың
«Алачқа» өлеңдері Алаш қозғалысы-
ның сипатын поэтикалық жағынан
таныта аларлық көркем туындылар
Алаш қозғалысы
болды. Бұл өлеңдердің барлығын-
да халықты бостандыққа, бірлік-
ке, теңдікке, азаттық үшін күреске
шақыру идеясы басым. «Алаш» пар-
тиясының, Алашорданың құрылуы-
на қуанған, қуаттаған бұл әдеби
шығармалар асқақ пафосқа, ұлтшыл
идеяға негізделді. Бұл шығармалар
сол дэуірдің ұраны іспетті болып,
халықтың еңсесін көтеруге, елдің
ертеңіне сенімін арттыруға зор үлес
қосты.
Өскемен уездік сиезі - 1918 ж. 19
шілдесінде Алашорда үкіметі баста-
масымен шақырылған сиез. Сиезде
Алашорда үкіметінің мүшесі Х.Ғаб-
басов сиез өкілдеріне қазақ автоно-
миясының қажеттілігін түсіндірді
Өтегенов Сады қ Қалмүха-
медұлы (1874 ж. Түркістан қ. - 1937
ж.) - Түркістан мұғалімдер семина-
риясын бітірген. Ташкенттегі «Кеңес»
астыртын үйірмесі басшыларының
бірі. Алаш партиясы атынан Бүкілре-
сейлік Құрылтай жиналысына Сыр-
дария облысынан депутаттыққа ұсы-
нылған. Ташкенттегі Қазақ Ағарту
институтының оқытушысы. 1918 ж.
қаңтардағы Түркістан қаласында өт-
кен Сырдария облысы қазақтарының
съезін ұйымдастырушылардың бірі.
Қуғындалған.
 S !jR iu e iu o 6 , Т ).Қ ,а м з а б е к ц и ы
& & п 1919-21 ж. Омбы губ-ның құрамында
Павлодар уездік қазақ сиездері - 1
уездік сиез 1918 ж. 15 ақпанында өт-
кізілді. Сиезде, негізінен, ұлт қазына-
сы мәселесі қарастырылды. Сиезге қа-
тысушылар Алаш қозғалысын қолдап,
тілектестіктерін білдіріп, оған қаржы-
лай көмектесуге бэтуаласты. Бірқатар
қарж. азаматтар Алаш қазынасына ақ-
шалай көмек беретіндіктерін білдірді.
II уездік сиез 1918 ж. 23-26 маусымын-
да өткізілді. Бұл кезде обл.-тық жэне
қазақ комитеттерінің күшімен Павло-
дарда совет үкіметі құлатылған бола-
тын. Осы сиезде Алашорданың Пав­
лодар уездік Кеңесі құрылды. Кеңеске
5 мүше енді. Төрағасы - Қ.Бердалин,
орынбасары - А.Барлыбаев, мүше-
лері: И.Бэдісов, М.Жэлелдинов, О.Кү-
зембаев. Алашорданың Павлодар
уездік Кеңесі Семей обл.-тық Алаш
комитетіне ұйымдастыру, Алаш иде-
яларын насихаттау жұмыстарына үл-
кен көмек жасады.
П авлодар уезі - Семей обл.-ның
құрамында болған әкімшілік-ау-
мақтық бөлік. Патша өкіметі 1868 ж.
21 қазанда бекіткен «Орынбор жэне
Батыс Сібір ген.-губернаторлықтар-
дың Далалық обл.-тарын басқару
туралы Уақытша Ережеге» сәйкес
құрылған. П. у-н негізінен Орта
жүздің уақ, арғын найман, қыпшақ
тайпаларының рулары мекендеді.
Халқыныңсаны 1883 ж. 113 567, 1909
ж. 204 680 адамға жетті. П. у. 1886 ж.
16, 1909 ж. 18 болысқа бөлінді. Уезде
Покров, Никольский жәрмеңкелері (1
қарашадан 1 желтоқсанға дейін) жұ-
343
мыс істеді. Тас көмір, мыс жэне тұз
кендері болды. Кеңес өкіметі кезінде
болды. 1928 ж. таратылды.
П артия қүру және оның мәселе-
лері туралы конституциялық-де-
м ократиялы қ партия бағдарлама-
сы - 1905 ж. желтоқсан айында Орал
қ.-нда өткен «Қазақ конституци-
ялық демократиялық партиясының»
сиезінде қабылданған құжат. Ол та­
тар тіліндегі «Әл-ғаср-ул-жәдид» га-
зетінде татар тілінде жарияланған.
Мэтін соңында «Қазақ конституци-
ялық демократиялық партиясының»
мүшелері мыналар: С.Қаратаев,
Ғ.Бердиев, М.Бақытгереев, И.Тоқ-
бердиев, Х.Досмұхамедұлы, Н.Ип-
мағамбетов, М.Мұқанов, Ғ.Рақым-
бердиев, Ізбасаров, Ү.Дүйсембин»
делінген. Бағдарлама мынадай
бөлімдерден тұрады: азаматтардың
негізгі еркіндіктері, патшалықтың
қалпы, халықтың өзін-өзі билеуі,
сот, дін, жер, алым-салық, жұмыс-
шылар, мектептер, партия жұмы-
сы. Бұл қүжат - мерзімі жағынан Қа-
зақстандағы партиялар тарихындағы
ең алғашқы бағдарлама. Соған қарап,
оны ұлт-азаттық қозғалыстың алғашқы
кезеңіндегі маңызды оқиға деп қабыл-
дауға болады.
Петропавл уездік Алаш комитеті
- 1917 ж. соңында құрылған комитет.
Алашорда мен «Алаш» партиясының
саясатын жергілікті өңірде жүзеге асы-
ру мақсатында құрылған бұл комитет-
ке Ж. Тілеулин, С. Күсемісов т.б. енді.
Петропавл уездік сиезі - Петропавл
у.-нің Преснов станциясында өткен ка­
зак сиезі. Сиезде еріктілерді ұлттық ар-
мияға алу мәселелері қаралды.
344
Потанин Григорий Н иколае­
вич (1835 ж. Павлодар у. Ямыше-
во мекені 1920 ж. Том қ.) - Шоқан
мен Алаш зиялыларыньщ досы,
ұлт қозғалысының тілеуқоры, эт-
нограф-ғалым, қайраткер. 1852 ж.
Омбыдағы кадет корпусын бітіріп,
1853-1858 ж. Семейде, Омбыда әске-
ри қызмет атқарған. 1859-1861 ж.
Петербор университетінің жара-
тылыстану бөлімінде оқыған. 1861
ж. студенттердің толқуына қатысқа-
ны үшін Сібірге жер аударылған.
1863-1864 ж. Орыс география қога-
мының Зайсан көлі мен Тарбағатай
тауын зерттеген арнайы экспеди-
циясының құрамында болган. 1865
ж. «Сібірдің тәуелсіздік қогамы»
атты жасырын ұйымға қатынасқа-
ны үшін қамауда отырған. 1876-1889
ж. арасында алдымен Монғолияның
солтүстік батысы жэне Тува, содан
кейін Солтүстік Қытай, Шығыс Ти­
бет, Орталық Монғолияны, Үлкен
Кинган тауын зерттеген экспеди-
цияның құрамында болган, Орта
Азия мен Сібірдің тұңгұс-мэнжүр,
түркі-монғол т.б. халықтарының
фольклоры мен этнографиясы тура-
лы мол материалдар жинаған. Сол
өңірдің табиғаты мен онда жасайтын
халықтардың тарихын, тұрмыс-тір-
шілігін жан-жақты зерттеген. Ол
«Орта ғасырдагы Еуропа эпосының
шығыс сарындары» (1899), «Қа-
зақтың соңғы ханзадасының үйін-
де» (1896) секілді құнды еңбектер
жазған. Түркі халықтарының ауыз
әдебиетін көп жинап, соның негізін-
де «Қазақтың жэне Алтай халықта-
рының аңыздары, аңыз әңгімелері
жэне ертегілері» атты еңбек жазған.
Алаш қозғалысы
Ғалымның қайраткерлік жолы 1894
ж. Н.М.Ядринцев қайтыс болғаннан
кейін жаңа деңгейге көтерілді. Ол
Сібір облысшылдық («областниче­
ство») қозалысының басына келді.
Орыс халықшылдары тәжірибесімен
жэне К.Маркс «Капиталымен» та-
нысқаннан кейін Потанин Ресейдің
қогамдық-саяси дамуын өзгертудің
жаңа тұжырымдамасын ұсынады.
Ол жол - елдің сұранымын ескеріп,
біліммен жэне тәжірибемен қоғам-
дық-саяси құрылымдарға рефор­
ма жасау жолы еді. Осы үшін Сібір
жастарының орталық қалаларда
оқуына жағдай туғызды. Қайраткер
1902 ж. бастап Том қ.-ндатұрды. «Си­
бирская жизнь» газетіне қосымша
шыгарды. 1905 ж. патшаның земство
туралы жарлығынан кейін Сібірде
осы науқанды - шаруашылық жүр-
гізу мен басқаруды қолға алды. 1905
ж. 28-29 тамызда Том қ.-нда өткен
Сібір обл.-тық одағының сиезін-
де осы қозғалыстың «Негізгі ереже
жобасы» арқылы эсер, либерал т.б.
саяси топтарды бір идея төңірегіне
жұмылдыра алды. Бұл жолда По­
танин қуғындалды да, түрмеге де
түсті. 1908 ж. ол «Нужды Сибири»
атты мақала жазды. Мүнда саяси
қозғалыстағы пікір қайшылықтарын
сөз етті. Өйткені қозғалыстың бір
бөлігі конституциялық монархияны
жақтаса, екінші бөлігі федеративтік
демократиялық республиканы қол-
дады. Қайраткер бұларды үйлестір-
мек болды. 1907 ж. «Областническая
тенденция в Сибири» атты еңбек жа-
зады. Саяси-теориялық ізденістерге
барады. 1914 ж. дейін эдеби-мэдени
бағытта ағартушылық жұмыста-
 &?Щ .ілеш ов, Т ).Қ ,а м з а б е к ц л ы
рымен айналысады. Қайраткердің
осы жұмыстары Алаш зиялылары-
на, жастарына қатты эсер етеді. Өй-
ткені ол шет ұлттардың теңдігін,
демократияның жандануын, шикі-
заттың халық пайдасына асуын жиі
айтатын еді. 1915 ж. Омбы қалалық
думаем Потанинге «Сібірдің құр-
метті азаматы» атағын береді. 1917
ж. ақпан төңкерісін П. ықыласпен
қарсы алды. Бірақ бұл кезде ол на-
уқастанып жүрген болатын. Сол
ж. 18 шілдеде «Сибирская жизнь»
газетіне «Областничество и дик­
татура пролетариата» атты мақала
жазды. Мұнда ол болыневизмнің
қаупі мен зардабын дэл байыптап
айтты. 1917 ж. желтоқсанда өткен
Сібір обл.-тық төтенше сиезі кеңес
өкіметін мойындамауға шақырға-
ны белгілі. Осы жиында П. Уақыт-
ша Сібір обл.-тық кеңесінің төраға-
сы болып сайланады. Бірақ 1918
ж. басында ол қызметінен бас тар-
345
тады. 26 қаңтарда большевиктер
Сібір обл.-тық кеңесін таратып, мү-
шелерін абақтыға жабады. П.-ның
қазақ халқына сіңірген еңбегі аз
емес. Ол Ш.Уәлихановтың жақын
досы қайтқанда жоғын жоқтаушы
бола білді. «Қозы Көрпеш - Баян
Сұлу» жырының бір нұсқасын ел
аузынан жинап жариялады. Қиын
да жауапты сәттерде Алаш зиялы-
ларына жәрдемдесті. Сондықтан
тұсында оқығандар П.-ды ерекше
құрметтеді. Алаштың ардақты пер-
зенті А.Байтұрсынұлы ол туралы
өлең жазды. 1917 ж. 21-26 шілдеде
ашылған бірінші жалпықазақ си-
езінде П.-ды Бүкілресейлік құрыл-
тайға депутат етіп ұсынды. Ол ка­
зак елінен ұсынылған 81 депутат
қатарында Семей обл.-ның атынан
шықты. Екі халыққа бірдей адал
қызмет еткен орыс халқының та-
лантты ұлы 1920 ж. Том қ.-нда дү-
ниеден озды.
346
«Револю ция и киргизы » -
Алаш көсемі Ахмет Байтұрсынұлы-
ның 1919 ж. 3 тамызда «Жизнь наци­
ональностей» газетінде жарияланған
мақаласы. Бұл мақалада автор қазақ
қоғамының Ақпан төңкерісін және
Қазан төңкерісін қалай қабылдағанын
талдайды. Ол қазақтардың Ақпан
төңкерісін түсіністікпен, айрықша
қуанышпен қарсы алғандығын ай-
тып, Қазан төңкерісінің қазақ үшін
мүлдем түсініксіз болғандығын жаза-
ды. Мақалада болыневиктердің елге
істеп жатқан зорлығы, тонаушылық
әрекеттері сыналады. Сонымен бірге
автор Орынборда 1917 ж. 5-13 желтоқ-
санында өткізілген жалпықазақ сиезі
жэне оның шешімдері жөнінде де жа-
зады. Төңкерістер кезеңіндегі қазақ
даласындағы дүрбелеңді жағдай, қа-
зақтың табиғи өмір сүру қалпы жөнін-
де де автор өз ойларымен бөліскен.
Жалпы бұл еңбек - сол кезеңдегі ка­
зак өмірін нақты бейнелеген шынайы
еңбектер қатарынан орын алады.
РСФСР халы қ комиссарлар
кеңесіне Алаш автономиясын
жариялау жөніндегі ұсыныс-же-
делхат - Алашорданың 1918 ж. 3
сәуірінде Семей қ.-нда ұсынылған
Алашорда халық кеңесінің жеделха-
ты. Бұл жеделхатта Алаш автономи-
ясы құрылған Екінші жалпықазақ
сиезінің қаулылары таныстырыла-
ды. Сондай-ақ халық милициясын,
Қүрылтай сиезінің ұйымдас тырыла-
тыны жөнінде айтылған. Жеделхатқа
Х.Досмұхамедұлы қол қойған.
Алаш қозғалысы
«Руханият» - ғалым Д.Қамза-
бекұлының 1997 ж. «Білім» баспа-
сынан жарық көрген кітабы. Еңбекте
сол кезде элі белсенді сөздік қорға ене
қоймаған «руханият» үғымына алғаш
рет баға беріледі жэне ол Алаш зи-
ялыларының еңбегін жинақтап көр-
сететін сөз-өлшем ретінде қарасты-
рылады. Кітапта XX ғ. дың бас ши-
регіндегі Білімпаздар сиезі, жастар
ұйымдары, «Алқа» әдеби ұйымы,
«Талап» мәдени ұйымы, алғашқы те-
атрлық қойылымдар, тұңғыш кинос­
ценарий, I Думаға депутат қазақтар,
жастардың бастапқы әдеби журналы,
Алаш зиялыларының хаттары, А.
Байтұрсынұлының 1922 ж. Ташкент
сапары, Мағжанның жарияланбаған
мақалалары, Халел-Брюсов-Мағжан
қарым-қатынасы, «Саырарқа», «Бір-
лік туы», «Жас азамат» газеттері
туралы тың мәліметтер, 20 ж. Алаш
қозғалысы бедеріндегі М.Есболұлы,
Т.Шонанұлы, Қ.Кемеңгерұлы, С.Сә-
дуақасұлы, Б.Майлин, М.Әуезов
жөнінде қызықты деректер, «жылы-
мық» кезеңнің әдебиеттану байып-
талған. Еңбек соңында ғылыми қа-
уымға алғаш рет «Талаптың жолы»,
«Алқа айқындамасы» деген атаумен
тарихи құжаттар ұсынылған.
 S fjlliu e iu o e , Т ) Қ ,а м з а б е к ц л ы
Сабатаев Сатылған - ұлт кай-
раткері, Алаш қозғалысына қаты-
сушы. Жоғары білімді агроном жэне
тіл маманы. Ол Жетісу обл. Верный
у. Үлкен Алматы
б.-ның жетінші а.
туған. 1895 ж. Вер-
ныйдағы ұлдар
гимназиясын бітір-
ген соң, білім із-
деп Ресейге кетеді.
1898 ж. Мәскеу-
дегі Лазаревский
атындағы шығыс тілдер институтын
бітіріп шығады. Мұнан соң 1915 ж.
Петровско-Разумовский атындағы
академияны бітірген. Осы ж. Мәскеу
университеті жанындағы жаратылы-
стану, антропология жэне этногра­
фия эуесқойларының мәжілісіне ка-
тысып, «Қазақтардың сот ісін жүр-
гізуі», «Торғай обл. Қостанай у. соты
қазақтарының ақсақалдар жэне ара-
агайындық соты деген тақырыптар-
да баяндама жасап, жұрт назарына
ілігеді. Ол Абайдың «Жаз», М.Дула-
товтың «Мұң» атты өлеңдерін қара
сөзбен аударып, көрнекті шыгыста-
нушы А.Н.Веселовскийдің құрметіне
шығарылған «Әл-шархият» (Мэскеу,
1914) жинагына енгізеді. 1899 ж. - дан
1901 ж. - ға дейін екі жыл Жетісу обл.
Пішпек у.-дік басқармасының аудар-
машысы болып қызмет істейді. 1901
ж. Жаркентке ауысып, 1906 ж. дейін
Жаркент уездік басқармасының ау-
дармашысы болады. Қосымша Жеті-
су обл.-тық қоныс аудару мекемесін-
347
де қызмет істейді. С.-тың мамандығы
мен оның мүмкіндігін ескерген сол
кездегі Жетісу обл.-тық басшылығы
1906 ж. оны Егіншілік жэне жерге ор-
наластыру бас басқармасына кызмет-
ке ауыстырады. Екі жыл сол мекеме-
де жүмыс істейді. 1916-1917 ж. Лепсі
у.-нің ауылшаруашылык мекемесін-
де қызмет істеген. Патша үкіметі
құлаған соң С. Алаш қозғалысына
белсене араласады. Ол ұлттың бұғау-
дан құтылуын армандайды жэне сол
сәт туды деп қарайды. Сондықтан
өзінің бар күш-жігерін Алашорда
үкіметін құруға жүмсайды. С.-тың
бұл еңбегі оның ел арасындағы бе-
делін асырады. 1917 ж. 5-13 желтоқ-
санында өткен екінші жалпыказақ
сиезінде Алашорда үкіметіне мүше
болып қабылданады. 1918 ж. қаңтар-
да Верный қ.-нда өткен Жетісу обл.
қазақтарының екінші сиезіне каты-
сады. Содан бастап автономия құру,
милиция жасактау жүмыстарымен
айналысады. Верныйдагы Алаш зи-
ялылары мен қазақ-орыстардың іс
қимылынан қауіптенген қызылдар
1918 ж. 9 наурызда О.Әлжанов, Ы.
Жайнақов, С. сияқты Алаш азамат-
тарын тұтқынға алады. С. 17 сәуірде
түрмеден босатылып, Семейге кетеді.
Семейге барған соң тағы да Алаш
үкіметінің жұмыстарын атқарады.
1918 ж. 10-31 тамызда Алашорданың
Лепсі у. Жетісу обл. қазақтарының
сиезі өтеді. Сиезде ол обл. комитеттің
мүшесі болып сайланады. Семейде
бірінші Алаш әскери полкін жасақтау
ісіне қатысады. 1918 ж. 1 қараша күні
Алашорда кеңесі Сібір үкіметінен С.-
тын; ауылшаруашылық бөлімінің бас
маманы болуына рұқсат алады. Кеңес

үкіметі орнаған соң ол Қарқаралыда
өз мамандығы бойынша қызмет істеп
жүреді. 1921 ж. 15 сәуірде Қарқара-
лы маңында Ботақара деген жерде
тұқым алып келуге бара жатқан С.-
ты ақтардың соңына түскен қызыл
әскерлер жазықсыз атып кетті.
«Садақ» ж урналы - 1915 ж. 9
қарашасынан 1918 ж. 10 ақпанына
дейін Уфадағы «Ғалия» медресесінің
қазақ шәкірттері шығарған колжаз-
ба эдеби журнал. ¥йымдастырушы-
лары эрі шығарушылары - Б. Май-
лыұлы мен Ж. Тілепбергенұлы. Олар
«шығарушы - «Қазақ» ұйымы» деп
көрсеткен. Аталған медресе шәкірт-
тері «Қазақ» газетін, сондағы қай-
раткерлерді үлгі тұтқан. Деректерге
Караганда, олар Алаштың «Бірлік
туы», «Сарыарқа», «¥ран» газеттерін
Алаш қозғалысы
де жаздыртып алып түрған. Бұл ба-
сылым да «Ғалия» медресесінің ка­
зак шәкірттеріне тілектестігін біл-
діріп отырған. Журналда Б.Майлин,
Ж.Тілепбергенұлы, Х.Сартэлиүлы,
З.Имажанұлы, Ә.Мұстафаұлы, А.Әш-
кеұлы, Х.Басымұлы т.б. авторлардың
материалдары жарық көрген. Журнал
мақсаты - жастарды жаңа әдебиет-
ке тарту, өмірдің жэне елшілдіктің
маңызын түсіндіру, жауапкершілікті
арттыру еді. Бұл іс Алаш қозғалысына
қосылған елеулі рухани үлес болды.
Сақ Қайрат Өмірбайүлы (1964
ж. 16 шілде Оңтүстік Қазақстан обл.
Төлеби ауд. Төңкеріс а.) - Әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық универси-
тетін 1990 ж. бітірген. Еңбек жолы
“Отан” қоғамының “Шалқар” га-
зетінде басталып, тілші, бөлім мең-
герушісі болып қызмет етті. 1996 ж.
Қаз¥У-дың аспиранту расы н бітір-
ген. Осы ж. бастап аталған жоға-
ры оқу орнында оқытушы, кафедра
меңгерушісі, “Қазақ университеті”
газетінің бас редакторы қызмет-
терін атқарған. 2008 ж. Л.Н.Гумилев
атындағы Еуразия ұлттык универ-
ситетінде доцент, декан қызметінде.
1997 ж. шыққан “Қазақ” газеті жа-
рияланымдары жинағын құрасты-
рушылардың бірі. 1998 ж. “Қазақ”
газетіндегі үлттық саяси элеуметтік
мэселелердің жазылуы” деген тақы-
рыпта кандидаттық диссертациясын
қорғады. 2012-2014 ж. орындалатын
«Алаш көсемсөзі - ел интеллектісін
көтерудің қайнар көзі» атты ғылыми
жоба жетекшісі. «¥лттық сана үй-
ытқысы» атты оқу қүралының, 200-
ге тарта ғылыми -публицистикалық
мақалалардың авторы.
 £ ? Щ іл е ш о в , Х > .Қ ,а м з а б в щ л и
«Сана» - әдеби-танымдық жур­
нал. 1923 ж. қаңтар айынан 1924
ж. қараша айына дейін Ташкентте
шығып тұрды. М.Әуезұлының «Бәй-
біше-тоқал» пьесасына рецензия,
«Түрік-моңғол тарихы», «Бұрынғы
заманнан қалған заттарды, қалай һэм
қайдан іздеуге болады», «¥йқы деген
не?», «Жұлдыздарды күндіз көруге
бола ма?», «Химия өзгерістері», т.б.
тарих, этнография ғылымдары сала-
сынан танымдық материалдар жари-
ялап отырды. Журналды шығаруға
Х.Досмұхамедұлы, Қ.Кемеңгерұлы
т.б. Алаш қайраткерлері атсалысты.
Сарай Әнес Төлендіүлы (1937 ж.
Ресейде, Астрахан обл. Володарский
ауд. Кірмалай а. дүниеге келген) -
жазушы, драматург, Қазақстанның
еңбек сіңірген қайраткері.. Қаз¥У-ды
бітірген. «Егемен Қазақстан», «Жас
Алаш» газеттерінде эдеби қызметкер,
бөлім меңгерушісі, «Жазушы» баспа-
сында редактор, Қазақстан Жазушы-
лар одағында әдеби кеңесші болып
қызмет атқарған. 1969 ж. «Мұнара-
лар шақырады» атты тұңғыш әңгіме-
лер жинағы жарық көрді. «Қараша
өткен соң» (1971), «Бозқырау» (1973),
«Тосқауыл» (роман, 1976), «Алтын
аралы» (роман, 1984), «Ақ тымық
түн» (1990), «Когда приходит но­
ябрь» (1988), «Еділ-Жайық» (роман,
1992, КазКСР Мемл.сыйл., 1994),
«Асылдың сынағы» (1996), «Исатай
мен Махамбет» (1997), «Мухаммед
пайғамбардың өмірі» (1994), «Ар-
нау» (роман, 2007), «Көнекіліктер»
(ғылыми-зеттеу, 2008) атты тарихи
зерттеулер мен көркем туындылар-
дың авторы. Қаламгердің прозалық
шығармалары орыс, ұйғыр, қытай,
349
татар, марий, эзірбайжан тілдеріне
аударылды. С. драматургия саласын-
дағы «Тотиып қалды» (1978), «Қу
тазша» (1979), «Ару Алматы» (1984),
«Мұным менің» (1984), «Аңсау»
(1997), «Балуан Шолақ» (2000) пье-
салары Алматы, Астана, Қызылорда,
Қарағанды театрларында койылды.
Ол Батыс Алашорда тарихын қамти-
тын «Еділ-Жайық» романының жэне
Алаш қозғалысына қатысты деректі
материал дардың авторы.
Сарбөпин Нүғыман (1890 ж.т,
Орал о. Ілбішін у. Соналы б. қ. Қаратө-
бе ауд. - 1918). Алаш қозғалысына қа-
тысушы, қазақтың
арнаулы білімді
алғашқы әскери
мамандарының
бірі. Әкесі Жайық
сырты қазақтары
тарихында өзіндік
орны бар, Соналы
болысының ұзақ жыл аға сұлтаны,
управителі, болған, қазақтан алғаш
дворян атағын иеленушілердің бірі М.
Сарғожин (Ақшолақ). Патша өкіметі
тарапынан өз әулетінен шыққандар-
дың Санкт-Петербург, Мәскеу әске-
ри жоғары оқу орындарына түсуіне
рұқсат алған Мұғамеджан немере
інісі, кейін патша армиясының пол-
ковнигі шенін алған С.Сарғожиннен
кейін ұлы С.-ды Сакт-Петербургтегі
Александр ағзам атындағы Кавале­
рия училищесіне түсірді. Училище-
де арғы атасы, Исатай - Махамбет
көтерілісі тарихынан мэлім старши­
на Сарбөпенің атына жазылған С.
1910 ж. шамасында училищені бітір-
ген соң Ресей - Қытай шекарасында
тұрған 553-жаяу эскер полкына қы-
350 Алаш қозғалысы
зметке жіберілді. 1914-1917 ж. Бірін- да 1917 ж. маусым айынан бастап
ші дүниежүзілік соғысқа қатысты. (№2 17 маусымда басылған) 1919 ж.
553-полк құрамында мұсылмандар- ортасына дейін шыққан елшіл бағыт-
дан құралған жеке рота басқарды. тағы басылым. Жауапты шығарушы-
Соғысты штаб-капитан шенінде лары - Х.Ғаббасов пен Р.Мәрсеков.
аяқтап, Батыс майданнан Мәскеуге Бастырушысы - «Теңдік» серіктігі.
келді. Ондағы Уақытша үкімет ор­ С.Сәдуақасұлы бұл газетті «Алаш»
ганы жанынан құрылған мұсылман партиясы Орталық комитетінің орга­
комиссиясына қызметке тұру жөнін- ны» деп жазады. Газетте Х.Ғаббасов,
де ұсыныс жасалғанына қарамастан, Ә.Бөкейхан, Ә.Ермеков, М.Дулатов,
1917 ж. жазға салым Орынборға кел- Р.Мәрсеков, Б.Сәрсенұлы, И.Әлім-
ді. Осында А.Кенжин, М. Есболо- бекұлы, М.Тұрғанбайұлы, М.Малды-
втардың ұйытқы болуымен ашылған баев, Ғ.Қараш, С.Дөнентайұлы, Ж.Ай-
«Еркін дала» ұйымына Ж. Жәнібе- мауытұлы, М.Әуезов, Т.Құнанбаев,
ков, Т.Тұрмағамбетов, С.Кәдірбаев Б.Майлин т.б. авторлардың мақала-
қатарлы жастармен Ә.Бөкейханов, лары жарияланған. Басылымда Алаш
А.Байтұрсынов, М.Дулатов секілді қозгалысының аса серпінді тұстары-
қайраткерлермен бірге мүше болып ның жай-жапсары, маңызды елшілдік
кірді. Қауым бағдарламасына сәйкес идеялар көрініс тапқан.
мәдени-ағарту жұмыстарымен, мек- Сарыгожин Сабыр - Алашорда
теп, баспасөз, органдарын ашу, оқу үкіметі үшін қызмет еткен, тағдыры
құралдарын шығару, драмалық үй- қызық тұлғалардың бірі. Оның ка­
ірмелерін құру, шәкірттерге жәрдем т а н туғаны туралы дерек жоқ, 1925
беру ісімен шұгылданды. Орынбор- ж. Ұлыбританияда қайтыс болған. С.
да Кеңес өкіметі орнаған 1918 ж. ба- бала кезінде Оралдагы реалды әске-
сында Ә.Жангелдиннің, Н.Төреғұло- ри мектебіне түсіп, оны аса жақсы
втың Кеңес жағында қызмет ету нәтижемен бітіріп, Мэскеудегі жоға-
жөніндегі ұсынысын қабылдамастан, ры әскери мектепке жолдама алады.
Оралдағы Алаш қозғалысына қо- Осы арада айта кететін жайт, С.
сылу ниетімен жолға шықты. Елге ның аталған оқу орындарына қай ж.
апаратын жол бойындағы Елек қ.-сы түскені, қашан бітіргені белгісіз. С.
болыневиктер қолына көшкендіктен Мэскеудің жоғары эскери мектебін
Орынбор маңындағы 1 Бөрте болы- үздік бітіреді. Бірақ бұл оған пайда
сының 3 ауылында амалсыз кідірген бермейді. Оның алғырлығы мен та-
С.-ді орынборлық казак Н.Каширин пқырлық талантына қызыққан патша
отрядының бір бөлік тобы «Орал жандармдары С.-ды елге қаитармаи,
казактарымыз» деп алдаусыратып өздері үшін қызмет істетудің қамын
ұстап алып, қорлап өлтірді. Сол 3 жасап, Мэскеуге алып қалады. Со-
ауыл маңында жерленген. Соңында нымен, ол көп ж. Мәскеуде Ресей пат-
зайыбы Зинаятта Рамазанова, қызы шасы әскерінде қызмет етеді. С.-ның
қалды. елге қашан оралғаны да анық емес.
«Сарыарқа» газеті - Семей қ.-н- 1918 ж. Жымпитыдагы Алашорда
 S !jR iu e iM o 6 , Х > .Қ ,а м за б е кц л ы
үкіметінің әскери комиссары бо-
лып тағайындалады. Ол жұмысты
бір жыл атқарады. Сол кезде Алаш
әскерінің кәсіби деңгейін көтеру
үшін барын салып жұмыс істесе ке-
рек. Алашорда таратылып, қызыл
үкімет орнай бастаған кезде бұрын
ақ патша әскерінің құрамында жұ-
мыс істеген, кейін Алашорданың
әскери комиссары болған адамды
қызыл үкіметтің аяусыз жазалай-
тынын сезсе керек, 1919 ж. күзін-
де Қара теңіз арқылы шетел асып,
¥лыбританияға жетеді. Лондонда
не істеді, қалай өмір сүрді - ол жағы
бізге белгісіз. 1925 ж. қайтыс болға-
ны туралы ғана дерек бар.
Саурамбаев Дүр Саурамбай-
үлы - Алаш партиясының мүшесі.
1869 ж. Жетісу обл. Пішпек у. Ғына
б. туған. Қазақ жерлерінің келімсек-
терге берілуіне қарсы күрес жүргіз-
ген. 1913 ж. саяси-әскери мақсатпен
Стамбул қ.-на барған. 1917 ж. Алаш
партиясына мүше болған. I Жал-
пықазақ сиезінде Құрылтай жина-
лысына депутаттыққа ұсынылған.
Саяси қуғы н-сүргін - Кеңестік
эміршілдік жүйенің саяси және
таптық қарсыластарын «тап жау-
лары», «ұлтшылдар», «жат пікір-
дегілер» жэне «элеуметтік қауіпті
элементтер» ретінде саяси қудалау
саясаты. Қазан төңкерісінен жэне
КСРО-дағы Азамат соғысынан
бастау алған. Саяси қуғын-сүргін
науқандары Кеңес Одағы тарағанға
дейін созылды. 1928 ж. ортасынан
бастап бұрынғы Алаш қозғалысы-
на қатысқан қайраткерлер жаппай
тұтқындала бастады. Оларға негізі-
нен «буржуазияшыл-ұлтшылдар»
351
деген айып тағылды. Осы кезеңде
тұтқындалған 44 алашордашылар-
дың үшеуі Ж.Аймауытов, Ә.Байділ-
дин, Д.Әбілов ату жазасына кесіліп,
үкім орындалды. Ал қалғандары
әртүрлі мерзімге түрмеге қамалды.
Ұлттық интеллигенцияның екінші
тобы 1930 ж. қыркүйек-қазан айла-
рында тұтқынға алынды. Олардың
15-і Орталық Ресейге жер аударыл-
ды. ¥лт қайраткерлеріне, негізінен,
КСРО-ны құлату үшін жасырын
контррев. ұйымдар құрды деген
жала жабылды.
Сәдуақасов Ж анайдар (1898 ж.
Омбы губ.-сы, Ақмола у. Сарысу
болысы - 1938 ж. Алматы) - Алаш
қозғалысына қатысушы. Ауыл мол-
дасынан хат таныған. 1912 ж. Ақ-
моладағы приход мектебіне түсіп,
оны бітірген соң ауылына оралады.
1914 жылы Омбыда қазақ жастары
құрған «Бірлік» атты мәдени-ағар-
ту ұйымына мүше болады. 1917
жылы қазанның басында өткізілген
қазақ жастарының сиезіне қатыса-
ды. Осы кезеңде С. халық арасына
алаштық идеялардың таралуына
үлес қосады. 1920 жылдан бастап
халық ағарту, атқару комитеттері
жұмыстарына араласады. 1920-38
жылдары Ақмола уездік комитетін-
де, орталық атқару комитеті жа-
нындағы ісқағаздарын қазақ тіліне
көшіру жөніндегі орталық комис-
сияның төрағасы, Адай уездік ко-
митеттінің төрағасы, халық комис-
сарының орынбасары, Сырдария
аткомның төрағасы, Қазақ өлкелік
комитетінде мэдениет жэне наси-
хат бөлімінің меңгерушісі, «Еңбек-
ші қазақ» газетінің редакторы, Ал-
352 Алаш қозғалысы
маты обл. жэне Алматы қ-сы коми- сибирь» бірлестігі (Омбы) басқарма-
тетінің бірінші хатшысы қызмет- сына қызметке кірді. Ол мұнда ка­
терін атқарды. 1938 жылы атылған. зак ұйым дүкендерінің жандануына
Сәдуақасүлы Смағүл (1900 ж. себепші болып, мал өнімін құнттау
Ақмола обл. Омбы у. Қорған б. 3 а. мен есеп-қисабын жүргізуге үйретті.
(қазіргі Солт. Қазақстан обл. Ақжар Мұны оның «Жас азамат» газеті мен
ауд. ¥ялы елді ме- бірлестік үні - «Трудовая Сибирь»
кенінің байырғы журналына жарияланған түрлі мақа-
Жарқын а.) - 1933ж. лалары дәлелдейді. Қайраткер мұнда
көрнекті мемлекет 1920 ж. 6 мамырға дейін қызмет істеп,
жэне қоғам қайрат- «жұмысын эрі қарай жалғастыру ұл-
кері. 10 жасқа дейін тының келешегі үшін негізсіз деп
әкесі С. молдадан тауып», өз еркімен босайды. 1920 ж.
хат таниды, 11 жа- бастап ол Сібір жастар комитетінің
сында Жарқындағы Ә.Қуанышұлы- (Омбы) мүшесі, «Жас азамат», «Ең-
ның мектебінде оқиды. 1912-1915 ж. бекшіл жастар», «Кедей сөзі» (Омбы),
Полтавкадағы орыс-қырғыз учили- «¥шқын», «Еңбек туы» (Орынбор)
щесінде білімін толықтырады. 1915 газеттерінің жауапты шығарушысы,
ж. тамыз айында алғаш өз ауылы алқа мүшесі, Жастар одағының хат­
Жарқынға мұғалім болып барып, шысы. Мәскеу қ.-нда 1920 ж. 12-18
қыркүйекте оқыған училищесінің қыркүйек аралығында өткен Күн-
өзінде жэне мектептерде қосымша шығыс ұлттары жастарының I кон-
дэріс тыңдайды. 1916-1918 ж. Омбы ференциясына өкіл болып барып, ка­
ауылшаруашылық училищесінде, зак жастарының атынан сөз сөйлейді.
политехника институтының коопе­ Жиында Күншығыс жастарының ор-
рация курсында, ауылшаруашылық талық бюросына мүше болып сайла-
институтының кооперация факуль- нады. 4 қазанда Орынборда жалпы
тетінде оқиды. Сонымен бірге қысқа- қазақ кеңестерінің I сиезіне С. деле­
ша курстарда дэріс беріп, Ақмола об- гат болып қатысып, жас қайраткер-
л.-тық Жер-су басқармасында қазақ лер атынан сөз сөйледі. Осы жолы ол
бөлімі оқу ісінің меңгерушісі бола- Орталық Атқару Комитетінің Прези­
ды. Саяси күреске 1916 ж. араласып, диум мүшесі болып сайланып, саяси
«Бірлік», «Жас азамат» ұйымдарын- хатшы, төрағаның орынбасары қыз-
да қайраткерлік шыңдалудан өтеді. метін атқарады. 2 желтоқсанда Қазақ
1917-1918 ж. Ақмола обл.-нда Алаш автономиялық республикасы Атқа-
комитетін құруға атсалысады. 1918 ру комитетінің кезекті мэжілісінде
ж. 5-13 сәуірде С., Қ.Кемеңгерұлы, (төраға С.Меңдешұлы) ол Қазақ мем-
Г.Досымбекқызы сынды жастардың лекеттік баспасының 5 кісіден тура-
үйымдастыруымен Омбыда өткен тын редакциялық алқасына кірді (А.
ұлт жастары сиезі алаш ұл-қыздарын Байтүрсынұлы, Ә.Бөкейханұлы, X.
бір идея төңірегіне топтастыра алды. Болғанбай, Ж.Аймауытұлы сынды
С. 1918 ж. 14 желтоқсанда «Центро- тұлғалармен бірге). Қайраткер 20 ж.
 S ffK ivie iu o 6 , Т ).К ,а м з а б е к ц л ы 353
«Семей, Ақмола, Торғай (бұрынғы),
Орал губернелерінде келімсектер
үшін алынған бос жерді еңбекші ка­
зак халқына қайтарып беру тақырып-
та Декрет» жарияланды. Солж. мамы-
рда С. Меңдешұлы бастаған елшілер
Сібір төңкеріс комитеті басшыларына
(Омбы), С. Семей губернесіне аттан-
ды. Қайраткер 4 маусымда Семей гу-
бернесінің жиылысын шақырады. Өз
үсынысымен «отаршылдық іс-әрекеті
үшін» губерналық атқару комитетін
таратып, оның орнына губерналық
төңкеріс комитеті (губревком) құра-
ды. Өзі сол губревкомның төрағасы
ретінде шаруашылық пен ел басқа-
ратын азаматтар жөнінде бірқатар
батыл шараларға барады. Түркістан
республика басшысы Т.Рысқұловтың
Германияға оқуға шэкірттер жібер-
генінен хабардар С. пікірлестерімен
бірігіп, 1922 ж. 19 тамызда Республи­
Қазақ жерінің тұтастығына қатысты ка Орталық Атқару комитеті атына
жұмыстарға белсенді қатысты. Бұл Германияға оқуға жіберуін өтініп,
істер негізінен үш бағытта жүрді: 1. хат жазады. Өтінішті Халық ағарту
Сібірревкомның құзырындағы Ақмо- комиссариаты ықыласпен қараса да,
ла, Семей гүбернелерін Қазақстанға Киробкомның ұйымдастыру-нұсқау
қосу; 2. Орал, Астрахан (Бөкей) ай- бөлімі қанағаттандырмайды. Аштық
мағындағы казак пен орысқа қарап зардабымен күресу мақсатында Қаз
кеткен жерлерді кайтарту; 3. Түр- ОАК қайраткерді 1922 ж. төтенше
кістан автономиясына кірген Жетісу, өкіл ретінде Қостанай гүбернесі-
Сырдария губернелерін келісе оты- не жібереді. Ол тағы да батыл қа-
рып, Қазакстанға қосу. I Жалпықа- дамға барып, қазақ ұлтына жасаған
зақ сиезінің шешіміне сәйкес, Сібір- теріс эрекеті үшін Торғай уездік
ревком Ақмола мен Семейді 1921 ж. комитетін таратады. Оның орнына
1 қаңтарынан Қазақстанға қайтаруы төңкеріс комитетін құруға шешім
тиіс болса да, бұл орындалмауға ай- шығарады. Бүрмалаушылықтар ту-
налады. Омбыдағы Сібір басшылары ралы «Қызыл Қазақстан» журналына
мерзімді соза берді. Қазақ басшыла­ «Қостанай-Торғай» атты жолжазба
ры бағытынан қайтпады. 1921 ж. 2 жариялады. 1923-1924 ж. Қазақстан
ақпанда АК төрағасы С. Меңдешұлы жоспарлау комитетін (Госплан),
мен хатшысы С.-ның қолы қойылған 1925-27 ж. Халық ағарту комиссари-

атын басқарады. «Еңбек туы», «Ең-
бекші қазақ», «Қызыл Қазақстан»
басылымдарына редакторлық етті.
Оның қаламынан туған «Жастарға
- жаңа жол», «Жастармен әңгіме»,
«¥лт театры туралы» «Қазақстанда
халық ағарту мәселелері» т.б. таным-
дық кітаптармен бірге «Сәрсенбек»,
«Салмақбай-Сағындық», «Күміс
қоңырау», «Салмақбай, Махамбет»,
«Аптономия», «Өртең» т.б. проза-
льщ еңбектері, орыс тілінде эзірлеген
«Қозы Көрпеш-Баян сұлу» нұсқасы
(Г.Тверитин аударған), «Молодой Ка­
захстан» жинағы (С. аударған Жүсіп-
бек, Мұхтар, Бейімбет әңгімелері
енген) тұсында өте танымал бол-
ды. С. 1923 ж. 11 ақпанда А.Байтұр-
сынүлының 50 жылдық мерейтойын
өткізуге мұрындық болып, жиында
«Ақаңның алдында» атты баяндама
оқыған. 1926 ж. тұңғыш ұлт театрын
ашуды ұйымдастырып, қазақ ән-күй-
ін нотаға түсіруші А.Затаевичке
қамқорлық көрсеткен. Қайраткердің
саясаттағы елеулі белесі - Кремль
функционері Ф.Голощекинмен ашық
күресі. Ол қазақ жағдайын мүлде
білмейтін қужақ болыпевикке С.-
дың Қазақстанда өндірісті дамыту,
биліктегі шовинистерден арылу, ескі
оқығандарға жағдай жасау, халықты
шын теңдікке жеткізу идеясы, ұста-
нымы ұнамады. Қайраткер 1927 ж.
бастап саяси қызметтен қуғындалды.
Ол біраз уақыт Ташкенттегі Қазақ
пединститутын басқарғаннан кейін
тіпті жұмыстан босатылды. Мұнан
соң ол 1928 ж. Мәскеу жол құрылысы
институтына түседі. Мұны 1932 ж.
бітіріп, Мәскеу-Донбасс жолында ин­
женер болады. Қайраткер 1933 ж. 16
Алаш қозғалысы
желтоқсанда Кремль ауруханасында
қапыда дүниеден озады. Сүйегінің
күлі Мэскеудегі Дон христиан зи-
ратханасының қабырғасында сақта-
лынып келді. 2011 ж. ол Астанаға
әкелініп, ел дәстүріне сай Хан Кене
сарбаздары қорымына жерленді.
Сәрсенүлы Биахмет 1885 ж. Се­
мей обл. Зайсан у. Нарын б. (қазіргі
Шығыс Қазақстан обл. Ақсуат ауд.)
туған. - 1964 ж.
Алаш қозғалысы-
ның қайраткері.
1905-1909 ж. Семей
мұғалімдер семи-
нариясында оқиды.
Мұны бітірген соң
5 жыл мұғалім, 3
жыл болыстық кеңесте қызметкер
болады. 1917 ж. ақпан төңкерісінен
кейін ол Семей обл. Қазақ комитеті-
не мүше болып сайланып, Павлодар
у.-нде жергілікті комитеттер құруға
атсалысады. 1917 ж. Алаш партиясы
құрылатын бірінші жалпықазақ си-
езінің де, Алаш автономиясы жария-
ланатын екінші жалпықазақ сиезінің
де ұйымдастыру жэне өткізу жұмы-
сына белсене қатысады. Алашорда
үкіметі - ¥лт кеңесі анықталатын
екінші сиез құрамында А.Байтүр-
сынүлы, М.Жұмабаев, Е.Омаров,
Т.Шонанұлылармен бірігіп Білім ко-
миссиясына кіреді. 1919 ж. Семей об­
л.-тык жер басқармасы халық ағарту
бөлімінің қазақ бөлімшесіне басшы
болып тағайындалады. Осы кезде Се-
мейде жаңадан ашылған мүғалімдер
курсы нда, өзі оқыған мүғалімдер се-
минариясында эртүрлі пәннен сабақ
береді. Қаладағы мәдени ұйымдар-
дың жүмысына атсалысады. «Қа-
 SfJJliueLuoe, Х>.Қ,амзабек.цлы
зақ», «Сарыарқа» газеттеріне мақала
жазып тұрады. Оның «Автономия
кеңесі», «Біріккен елде береке бар»,
«Азық-түлік», «Русияда осы күнде
зор мәселе - азық-түлік» т.б жарияла-
нымдары сол шақта қазақ қоғамына
үлгілі істерді нұсқады. 1920 ж. Орын-
борда Қазақ автономиялық респу-
бликасы жарияланғанда, оны жаңа
астанаға қызметке шақырды. Алғаш
Соғыс комиссариатының саяси білім
бөлімін басқарды. Сонан кейін Халық
ағарту комиссары А.Байтұрсынұлы-
ның шақыруымен білім саласына
ауысып, комиссариат алқасының
мүшесі, элеуметтік тәрбие бөлімінің
басшысы, мектеп істері бөлімінің
меңгерушісі секілді сол уақыттың
жауапты қызметтерін абыроймен
атқарды. Осы уақытта Орынбордағы
мұғалімдер курсында, Қазақ халыққа
білім беру институтында (КИНО)
ұстаздық етеді. Мұрағат деректерін-
де қайраткерге физика, математика
пәндерінен мектеп оқулығын жазуға
ұсыныс жасалғаны көрсетілген. Ға-
лым-ұйымдастырушы ретінде ол
Қазақ ғылым комиссиясының, Ака-
демиялық орталықтың негізін қала-
уға атсалысты. Сол кездегі мерзімді
басылымдардан қайраткердің отан-
дық мектеп жүйесін қалыптастыруға
аянбай күш-жігер жұмсағанын, өлке-
де алғашқы әскери жэне кэсіптік оқу
орындарын ашуға бастамашы болға-
нын оқимыз. Қазақта кеңестік-проле-
тарлық асыра сілтеу саясаты салда-
рынан 1931-1932 ж. қырғынға дейін
1921 ж. алапат ашаршылық болғаны
мәлім. Осы кезде елді түрлі індеттер
жусатып кетті. Қайраткер 1921 ж. 36
жасында халыққа тиген оба ауруынан
355
қайтыс болды. Оның қазасына Алаш
қайраткерлері «бір жұлдызымыз сөн-
ді» деп қатты қайғырды.
Сәтбаев Қаныш Имантайүлы
(1899, бұрынғы Семей губ. Павлодар
у. Ақкелін б. (Павлодар обл. Баяна-
уыл ауд.) - 1964 ж. Мэскеу қ. көр-
нек ті қоғам жэне ғылым қайраткері,
Алаш Орда Семей обл. комитетінің
мүшесі. Азан шақырып қойған аты
- Ғабдулғани. Ауыл молдасынан мұ-
сылманша хат таныған талапты жас
Павлодардағы орыс-қазақ мектебін-
де, Семей мұғалімдер семинариясын-
да, Том технология институтыньщ
тау-кен факультетінде білімін кө-
терген. Мұғалімдер семинариясын-
да Ж.Аймауытұлы, М.Әуезов сынды
көрнекті тұлғалармен қатар оқыған.
Абайдың рухани мұрагерлерімен,
оның ішінде Шәкәрім қажымен, елге
эйгілі Мэшһүр Жүсіппен тығыз бай-
ланыста болған. Аға буын зиялылар
қаныштың талантын жоғары баға-
лаған. Білім, ағартушылық тұрғы-
сынан Алаш қозғалысына тұрақты
қолдау білдіріп отырған. Немере аға-
сы, Семей обл.-нан Алаш партиясы
атынан Құрылтай жиналысына ұсы-
нылған Сәтбаев Әбікейдің көп тэрби-
есін көрген. 20 ж. студент Қаныш ұлт
көсемі А.Байтұрсынұлының қолда-
уымен «Алгебра» атты оқулық жазып
шықты. Бірақ алғаш төтеше (арабша),
кейін латынша хатқа түскен осы ең-
бек баспахана зэрулігіне байланысты
(математикалық шарттылықтарға
қатысты харіптердің, таңбалардың
болмауынан) баспа бетін көрмеген.
Арада 85 жыл өткеннен кейін қайрат-
кер К.Салықовтың қолдауымен жэне
академик М.Өтелбаевтың ұйымда-
356
стыруымен «Қаныш Сәтбаев. Алге­
бра. Том қаласы, 1924 жыл» аталатын
ғылыми-мәдени мұра Л.Н.Гумилев
атындағы Еуразия ұлттық универ­
ситет! баспасынан аз таралыммен
жарық көрді. Алаш қозғалысының
бастауы - ХІХ-ХХ ғ. лардың түй-
іскен тұсы болса, осы серпіннің ма-
нифесіне баланған М.Дулатұлының
«Оян, қазақ!» жинагы - С. заман-
дастары үшін елеулі ой тастарлық
дүние еді. Аталған еңбекте ел зиялы-
ларының қоғамдық дамуға берген
бағасы жэне тығырықтан шығудың
жолы жүйелі түрде көрсетілді. Со-
ның ішінде елдік жауапкершілік пен
ғылым-білім бірінші кезекке қой-
ылған. Мектеп жасындағы Қаныш
осы рухта өсіп-жетілді. Болашақ
академикке бага берген аса таны-
мал ақын, діндар-ағартушы Мэшһүр
Жүсіп Көпейұлы 20 ж. былай депті:
«Осы күнгі жастарда Қаныш Сәтба-
ев - адамның жорғасы. Тірі болса,
тірі жүрсе, бақты, талайлы болатын
жігіт» («Көп томдық шығармалары»,
13 том, 22 бет). Қазақтың тағдырын
шешкен төңкеріс тұсында Қаныш бар
болғаны 20-жаста еді. Оның ағасы
Әбікей, басқа да сыйлас-пікірлес аға
буыны Алаш қозгалысының жуан
ортасында жүрді. Жігіт Қаныш та
олардан бөлектенген жоқ. Осы «Ал­
гебра» жазылатын шамада, 1924 ж.
12-17 маусым күндері Орынборда Ка­
зак Білімпаздарының тұңгыш сиезі
өтті. А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейхан,
Х.Досмұхамедұлы т.б. ұйытқы
болған осы жиында оқулық жазу мен
ғылымды қалыптастыру мәселесі
нақты қарастырылды. 1927 ж. Том
технологиялық институтының тү-
Алаш қозғалысы
легі, тау-кен инженері С. Мәскеудегі
«Күншығыс» баспасынан «Ер Едіге»
атты жинақ шығарады. Бұл уақытта
ол жерде Ә.Бөкейхан, М.Жұмабаев,
Н.Төреқұлов қызмет істейтін. Мұра-
ның кіріспе сөзінде жас зерттеуші
Едіге әңгімесінің бір шеті Алтай-
ды, бір шеті Қырымды мекендейтін
түркі жұртында тұтас айтылатын-
дыгын ескертеді. Сондай-ақ бұл ең-
бектің түп тамыры 1842 ж. әкелі-ба-
лалы Шыңгыс пен Шоқан Уәлиха-
новтардың қыпшақ Арыстанбай мен
Жұмагұл аузынан хатқа түсірілген
нұсқасында, 1905 ж. Санкт Петер-
борда П.М. Мелиоранский кітап етіп
шығарған Қаржас Қопабай нұсқа-
сында жатқанын ескертеді. Жас зерт-
теуші осы нүсқаларға батыл мәтін-
дік салыстырулар жасайды. Ғылыми
байламдар ұсынады. Бұл - С.-ның
ел мұрасы арқылы ұлтты серпілту
бағытындағы қызметі еді. Қазіргі
алаштанушылардың қолында Қ.Сәт-
баев, М.Әуезов, Ә.Марғұлан сынды
кеңес заманы титандарының А.Бай-
тұрсынұлы, М.Дулатұлы, Х.Ғаб
басұлы, Ж.Аймауытұлы, А.Байта-
сұлы сынды репрессияға ұшыраған
тұлғалармен бірге түскен фотосуреті
бар. Ол 1926 ж. А.Байтұрсынұлын
Түркология сиезіне шығарып салып
тұрған сэтте түсіріліпті. Бір қызығы,
Бакуде өткен осы жиынды талдаған
С.-тың мақаласы бар («Қазақ тілі» га­
зет!, 1926 жыл, 19 мамыр). Ғалым 30
ж. Жезқазған-Ұлытау өңірінен тапқан
қызықты этнографиялық мұраны
жүйелеп, талдап, «Жезқазган ауда-
нындағы көне заман ескерткіштері»
атты елеулі еңбек жазғаны да мэлім.
1931 ж. басылған А.Затаевичтің «Қа-
 S fJIliu e iM o e , Т ).Қ ,а м за б е к.ц л ы
зақтың 500 ән мен күйі» жинағына
С.-тың респондент ретінде 25 эн бер-
генін (өз орындауында) өнертанушы-
лар жақсы біледі. Ғылым қайраткері
20-30 ж. көзқарасы мен ұстанымы
үшін 50-ж. біршама қудаланды. 1950
ж. 26 желтоқсанда «Правда» газетін-
де жарияланған Т.Шойынбаев, А.
Якунин, У.Айдарованың «Қазақстан
тарихын марксистік-лениндік бағыт-
та игеру үшін» атты мақаласы ізімен
Қазақстан Компартиясы Орталық
комитетінің 1951 ж. 10 сәуірде қау-
лы қабылдап, өткенді зерделеуде са-
яси қателік жібергендердің артынан
майшам алып түсті. М.Әуезов пен С.
амалсыз Мәскеудегі ғылыми қауым-
ды барып паналады. Саяси теперіш
пен сынға қарамай аса ауыр 1920­
1950 ж. Жезқазған, Қарсақбай, Атба-
сар, Спас аудандарының, Қарағанды
мен Қаратаудың жер асты байлығы,
соның ішінде полиметалл кені тура-
лы маңызды ғылыми еңбектер жари-
ялады. Атасу темір-марганец кенін
игерудің ғылыми негіздемесін жаса-
ды. Фашизмге қарсы соғыста Жезді
марганец кені барлап, танк бронына
қажетті марганецті тауып, іске қо-
сты. Қайраткерлік ұйымдастыру қы-
зметінде КСРО Ғылым академиясы
Қазақ бөлімшесі Геология ғылымда-
ры институтының директоры,
Ғылым академиясы Қазақ бөлімшесі
төралқасы төрағасының орынбасары,
төрағасы, Қазақстан Ғылым академи-
ясының президенті деңгейіне дейін
көтерілді. Білім мен ғылымның түрлі
саласында маман даярлауға ұйытқы
болды. Өмірінің соңына дейін ұлт
мүддесіне адалдық танытты. 1964 ж.
Мәскеуде қайтыс болды. Сүйегі елге
357
жеткізіліп, өзімен тағдырлас М.Әуе-
зов бейіті тұрған қорымға жерленді.
Сәтбаева Шәмшиябану Қа-
ны ш қы зы (25.07.1930, Павлодар обл.
Баянауыл ауд. Қ.И. Сәтбаев атынд.
а. - 01.01.2002. Алматы қ.) - ғалым,
филология ғылымдарының докторы,
(1971), профессор (1988), Қазақстан
Ұлттық гылым академиясының кор­
респондент мүшесі (1979). Қазақтың
Абай атындағы педагогика инсти-
тутын бітірген (1950). 1954-65 ж.
ҚазПИ-де оқытушы, 1965 ж. Әдебиет
жэне өнер институтында ага ғылы-
ми қызметкер, бөлім меңгерушісі.
Ғылыми-зерттеу еңбектері, негізінен,
әдебиеттің көркемдік даму тарихына,
заңдылықтарына, әдебиеттер байла-
ныстарын зерттеуге арналған. «Орта
Азия жэне Қазақстан әдебиетінің
тарихы» (1961), «ХІХ-ХХ ғ. - дың
бірінші жартысындагы қазақ-еуропа
әдеби байланыстары» (1972), «Әдеби
байланыстар» (1974), «Қазақ әдебиеті
мен Шығыс» (1982), «Шоқан Уәлиха-
нов» (1987), «Шакарим Кудайберди-
ев» (1993), «Уақыт шуагы» (2000) т.б.
зерттеулердің авторы. Ол Алаш қа-
ламгерлері жөнінде бірқатар ғылыми
еңбектер жазган. Ш.Уэлиханов атын-
дағы сыйлықтың иегері (1990).
Сэтпаев Әбікей Зейінүлы 1881
ж. қазіргі Павлодар обл. Баянауыл
ауд. Қ.Сэтпаев атындағы а. - 1937 ж.
Алаш қозгалысына қатысушы. Ал-
дымен өзінің отбасында сауат ашқан
ол Семей мұғалімдер семинария-
сында оқиды. Орыс тілі мен әдебиеті
жэне тарих пәндерінің мұғалімі. Оқу
бітірген соң Павлодардың орыс-қа-
зақ училищесінде сабақ береді. Алаш
қозгалысы тұсында ол Алаш парти-
358______________________________
ясы атынан Құрылтай жиналысына
депутаттыққа ұсынылған. Екінші
жалпықазақ сиезінде «Шура-и-ис-
ламға» депутаттыққа ұсынылған.
Кеңес үкіметі ж. С. халыққа білім
беру саласында жемісті еңбек етті.
1920-1921 ж. Семейдің губерниялық
халыққа білім беру бөлімінің төраға-
сы болды. Одан кейін өзі оқыған
мұғалімдер семинариясында опы­
ту шылық жұмыста болды. Ал 1922
ж. желтоқсан айынан бастап жаңа-
дан ашылған Семей педагогикалық
техникумының директоры болды.
Ол бұл қызметті 1927 ж. аяғына дей-
ін атқарды. Бұдан соң ол Омбының
жұмысшылар факультетінде сабақ
берді. Сол кездегі кеңестік жүйе
Алашорда қозғалысына қатысқаны
үшін айыптай берген соң, Қырғы-
зстанға көшіп, қазіргі Бішкек қ.-н-
дағы педагогикалық институтта
жұмыс істеді. С. «Таң», «Сана» т.б.
басылымдарда оқу-ағарту мәселе-
леріне арналған бірқатар мақалалар
жазды. 1937 ж. тұтқындалып, ату
жазасына кесіледі.
«Сәуле» - Түркістан компарти-
ясы орталық комитеті мен Халық
комиссарлар кеңесінің органы. «Ақ
жол» газетіне қосымша 1924 ж.
Ташкент қ.-нда жастарға арналып
шыққан әдеби альманах ретінде 6
нөмірі жарық көрді. Альманах қазақ,
қырғыз, қарақалпақ жастарын көне
әдебиет нұсқаларымен таныстырды.
Махамбет Өтемісұлының «Мұнар
күн», «Толарсақтан саз кешіп» атты
өлеңдерін жариялады. Сонымен бір-
ге Ы.Шөрекұлы, Н.Орманбетұлы,
Мүрат Мөңкеұлы т.б. ақындардың
толғау-жырларын, Л.Толстойдың
Алаш қозғалысы
«Жеті қарақшы» әңгімесін басты.
Бұл журналды Алаш идеясын жалға-
стырған басылым деуге болады.
Сейдалин Ж ансүлтан - Алаш
қозғалысы қайраткерлерінің бірі. Ол
1856 ж. Қостанай қ.
туған. Өз заманын-
да қазақ қоғамы-
ның дамуы үшін,
қазақ халқының
мүддесі үшін аян-
бай еңбек еткен
қоғам қайраткері.
Заң ғылымынан магистрлік қорғаған
тұңғыш қазақ азаматы. Қазақ заң-
герлерінің төлбасы. Бала кезінде
Орынбор қ.-ндағы орыс-қазақ гим-
назиясын күміс медальмен бітірген
ол 1878 ж. Қазан университетінің заң
факультетіне түседі. Оқуда алғыр,
зерек, ойшыл қазақ жігіті 1883 ж.
университеты заң ғылымының ма­
гистр! дәрежесімен бітіріп шығады.
Университетті бітірген соң Орынбор
қ.-на келіп, 1883-1886 ж. арасында
губернатордың ерекше тапсырмалар
жөніндегі көмекшісі болады. Одан
кейін Қапал у.-нде, Ақмола у.-нде
судия, Троицк қ.-нда округтік сот-
тың мүшесі болып жүмыс істейді.
Сот ісіне сіңірген еңбегі үшін 1889
ж. «колледжский асессор» дэрежесін
алды. Алайда ол патша өкіметінен
қанша атақ алса да, негізгі мақсатым
- ұлтым үшін қызмет ету деп біледі.
Өзі ғана емес, інісі Ж.Сейдалин мен
қызы М.Сейдалинаның ұлтшылдық
бағыт ұстануына да ықпал етеді. 1912
ж. 4 Мемлекеттік Думаның қарауына
қазақ даласында әдет-ғұрыпқа негіз-
делген «билер сотын» жойып, оның
қүзыретін шаруалар сотыма беру ту-
 &?]ІІі.леиАо6, Т > .Қ,а.м забекц лы
ралы жоба ұсынылғанда, С. оған ба-
тыл қарсы шығады. Себебі бұл Қазақ
халқының дәстүрлі әдет-ғұрыптық
құқық жүйесін бұзатын жоба еді. Жо-
баны ұсынушылар қазақ қоғамына
орыс заңдарының үстемдік етуіне не-
гіз жасауды көздеген болса керек. F.
лар бойы қолданыста келген дәстүр-
лі құқық жүйесінің бұзылуы ұлттың
дағдысына сай келмейтіні және ел
арасына сызат түсіретіні анық еді.
Осыны аңғарған сұңғыла заңгер
жобаға батыл қарсы шығып, орыс
заңдарының қазақ халқының өміріне
үстемдік етуін тежеу үшін күреседі.
1919 ж. қайтыс болған.
Сейдалин Ж иһанш а Әлмүха-
метұлы 1877 ж. Қостанай қ. - 1923
ж. _ Алаш қозғалысына қатысушы.
Ат жалын тартып
мінген кезінде Не-
плюев кадет кор-
пусында, Орын-
бордағы гимнази-
яда оқыған. Сол
кезден-ақ орыс
тілін жақсы мең-
гереді. ' 1900 "^ж. Санкт-Петербург
университетінің заң факультетіне
түсіп, 1904 ж. оқуын үздік аяқтай-
ды. Адамзат қоғамының көзге көрін-
бейтін, қағазға жазылмаған ерекше
бір заңдылықтары болады. Сол заң-
дылықтардың бірі - заман еркі мықты
талантты тұлғалардың басын ауыр
сынаққа салып, рухани арқауын ши-
ратып отыратыны. Осындай сын С.
өмірінде де жиі кездесіп отырады. Ол
университетті тәмамдаған соң, туған
жерге оралып, ел үшін адал қызмет
етсем деген арманына бірден жете
алмады. Санкт-Петербург универси-
359
тетінің заң факультетін бітірген жас
жігіт арнаулы жолдамамен Кавказға,
Қара теңіз жагалауындағы Озургель
шаһарына кетеді. 1910 ж. дейін заң
қызметкері болып сол жақта жұмыс
істейді. Туған елден алыста, жат ел,
жат жерде өткен алты жыл ішінде ол
көп нәрсені көңіліне тоқиды. Басқа
жұрттардың тіршілігімен таныса-
ды. Өз елінде қандай артықшылық,
қандай кемшілік бар екенін таниды,
қазақ қоғамына не керек екенін, оған
қалай жетуге болатынын түсінеді.
Елге оралған соң университеттен
алған білімін, өмірден жиған тәжіри-
бесін қазақ халқының болашағы, ел-
дігі жолына арнайды. Ағасы Сейда­
лин Жансұлтан елім дегенде етінен
ет кесіп беретін ұлтшыл да батыл
азамат болған, сондықтан С.-ның ха-
лықты бақытқа жеткізу жолындағы
алғашқы қадамы өз әулетінен қол-
дау табады. Бұл үлкен демеу болады.
Алдында асқар таудай Жансұлтан
ағасы, артынан ерген Мариям қарын-
дасы бірі қанат, бірі шалғы болып
С.-ның саяси көзқарасын қуаттап,
бастаған ісіне дем беріп отырған.
Сөйтіп, Сейдалиндер эулетінен Алаш
үшін арын да, жанын да құрбан ету-
ге даяр үш бірдей күрескер шыққан
екен. С. елге оралған соң қазақ қоға-
мының мүң-мұқтажына көңіл бөле
жүріп, елдегі саяси жағдайды аса
қырағылықпен бақылап отырады. Ол
ел тағдырына эсер ететін ірі мәселер-
ден бастап, жеке адамдардың өміріне
ықпал ететін ұсақ мәселелерге дейін
назардан тыс қалдырмайды. 1916 ж.
маусым айында тыл жұмысына адам
алу туралы патша жарлығы шығады.
Бұл жарлық - қазақ халқы үшін нағыз
360
нәубеттің хабары еді. Тыл жұмысы
дегеніміз - қазақ жастарын қарусыз
жау оғының өтіне айдау болатын. Өй-
ткені, тыл жұмысына алынған қазақ
жастары окоп қазуға міндетті болды.
Ал, соғыс майданында қарусыз жер
қазумен айналысқан адамның бір
аяғы жерде, бір аяғы көрде тұраты-
ны белгілі. Одан қолына қару алып,
соғысқа қатынасу әлдеқайда жеңіл
болар еді. Патша үкіметі саясатының
астарында не жатқанын қазақ зиялы-
лары халыққа ұғындыра бастайды.
Осы кезде С. да патша жарлығын
қатаң сынға алады. Б.Қаратаевпен
бірге қазақтан тыл жұмысына адам
алуды тоқтату жөнінде «Қызылдар
туралы еске алатын жазбалар» атты
өтініш жазып, Ресей үкіметіне жол-
дайды. Орыс ғалымы Н.Мартынен-
ко құрастырған «Алашорда» атты
кітапта 1913 ж. маусымның 2-күні ге­
нерал-майор Бабичтің Орынбор жан-
дармына жолдаған құпия мәліметі
берілген. Онда қырғыздар (қазақтар)
арасында жалпықазақ сиезін өткізу
туралы сөз тарап жүргені, ол идея-
ның авторы Троицк қ.-нда тұратын
С. екені жазылған. Сонымен бірге
«Сейдалин сиез өткізу үшін үкімет-
тен рұқсат сүрамақшы, сиез осы ж.
тамыз немесе қыркүйек айларында
Орынборда өтеді, сиезге заңгер Р.
Мәрсеков пен Б.Қаратаев қатысаты-
ны белгілі жэне олар Б.Сыртановты
шақырмақшы» деп жазады. Сиезде
келімсектерден қазақ жерін қайтарып
алу, Мемлекеттік Думада қазақтан
депутат болуы жэне дін мәселелері
қаралатындығын да жазады. Сол
ж. 11 маусымда Орынборға жазған
Ротмистр-Астраханцевтің қүпия
Алаш қозғалысы
мәліметінде жалпықазақ сиезін ашу
мэселесі туралы үгіт қазақ арасына
түгел тарағаны, сиездің ашылатын
уақыты, орны, қаралатын мәселелері
көрсетілген. Бір қызығы, онда да сиез
ашу туралы идеяның С. шыққандығы
жазылады. Соңында сиезге қатысатын
С., Р.Мэрсеков, Б.Қаратаевтар туралы
мәлімет беруін өтінеді. Бірінші жал-
пықазақ сиезінде қазақ обл.-тарынан
қүрылтай жиналысына сайланатын
депутаттардың тізімі жасалады, сол
тізімде С. да де болады. Алашорда тара-
тылып, кеңес үкіметі орнағаннан кей-
ін Алаш қайраткерлері элі де болса өз
халқына пайда тигізу мақсатымен жаңа
үкіметке қызмет еткені белгілі. Сол ка­
тарца С. де ағарту жэне жер мәселесі
комитетінде жауапты қызметтер атқа-
рады. С. 1923 ж. дүниеден өтеді. Ол - өз
заманының талабына сай әлеуметтік
саяси мәселелерді шешуде қүнды ой-
лар ұсынған адам. С.-ның: «Азып-то-
зып кетпеске не амал бар?», «Бас қосу»,
«Балмұхамет Тәшеновке жауап», «Сиез
туралы», «Үлгі аларлық іс», «Жер жай-
ынан бір екі ауыз сөз», «Шаһар Троицк,
1 декабрь, 1913 жыл», «Эке мен бала»
т.б. мақалалары оқу-ағарту, елді сауат-
тандыру сияқты өз кезінің шиеленіскен,
күрделі, өзекжарды әлеуметтік мәселе-
лерін қозғаған еңбектер. Бүл еңбектері
автордың ұлттың жоғын жоқтаған қай-
раткерлік келбетін айқындай түскен.
Сейдалин Зүлқарнайын - Түр-
кістан үлт-азаттық қозғалысының
өкілі. «Кеңес» астыртын үйымының
мүшесі, хатшысы. Алаш партиясы
атынан Бүкілресейлік Қүрылтай жина­
лысына Сырдария облысынан депутат-
тыққа ұсынылған.
Сейдалина Мэриям (туған, өл-
 SfJJliaeiuoe, Т ).Қ ,ам заб екц л ы 361
ген ж. белгісіз) - қазақтың ақын қы- бірінші жалпықазақ сиезіне қатысып,
здарының бірі, ұлт-азаттық қозға- онда ол төралқа құрамында М.Дула-
лыс тақырыбында бірқатар өлеңдер товпен бірге хатшылыққа ұсыныла-
жазған. «Айқап» журналында Сей- ды. Осы сиезде С. Ақмола обл. атынан
далинова Мэриям» деген атпен «Зар- Құрылтай жиналысына депутаттыққа
лау», «Көздер», «Тұр, қазақ!» деген сайланган. Осы Құрылтайга сайланған
өлеңдері басылған. Ж.Сейдалин мен депутаттарға баға берілгенде «Қазақ»
Ж.Сейдалинның қарындасы. Жастай газеті ол туралы: «Асылбек Сейітов
қайтыс болған. - жас доктор, қыз мінезді, ак қағаз-
Сейітов Асылбек Жаманүлы дан ақ, ұлтшыл жас. Областной қазақ
1894 ж. 22 қаңтарда Омбы қ.-нда - комитетінде председатель орынбаса-
1937 ж. Алаш қозғалысы қайраткер- ры» - деп жазған еді. С. Алашорданың
лерінің бірі. Батыс Ақмола обл.-тық комитеті басшыла-
Сібір генерал-гу­ рының бірі бола отырып, ұлт-азаттық
бернаторы кеңсесі қозғалысына үлкен үлес қосты. 1921 ж.
аудармашысының Орынборда өткен Қазақстан дәрігер-
отбасында өскен. лерінің сиезіне, 1922 ж. Қазақ АКСР-і
Ол алдымен орыс кеңестерінің сиезіне делегат болып қа-
мектебінде, со­ тысты. Ол Баянауылда бас дәрігер қы-
дан соң Омбының зметін атқарған. 1922 ж. бастап 15 жыл
классикалық ерлер гимназиясында бойы Семей қ.-ндагы губерниялық
оқыды. 1911 ж. Омбы гимназиясын денсаулық сақтау басқармасының ба-
бітіріп, Том мемлекеттік универ- стығы болып жұмыс істеді. Семей об-
ситетінің медицина факультетіне л.-нда туберкулезді емдейтін «Ауыл»
оқуға түскен. 1916 ж. Ақмола у.-нде жэне «Березовка» санаторийлерін
ауылшаруашылығы бойынша санақ ашуға атсалысты (ол емдеу орындары
жұмыстары жүргізілгенде С. оның осы күнге дейін жұмыс істейді). 1937 ж.
оңтүстік бөлігі комиссиясын басқара- Қазақ КСР-і Денсаулық сақтау халық
ды. Оны 1917 ж. бітіріп, Павлодар об- комиссариатының жоспарлау-қаржы-
л.-ндағы Баянауыл бекетінде дәрігер лау бөлімінің меңгерушісі, Алматы
болып жұмыс істеді. Халық арасын- қ.-ндағы №5 емхананы алгаш ұйымда-
да жиі кездесетін сүзек, безгек, ты- стырушылардың бірі жэне оның бас
рысқақ ауруларына қарсы медицина- дәрігері болды. Оның «Таң» журналы
лық көмек ісін ұйымдастырды. Сон- беттерінде жарияланған публицисти-
дай-ақ, осы ж. қогамдық саяси өмірге калық мақалалары бар. 1937 ж. 1 жел-
араласып, алдыңғы қатарлы зиялы тоқсанда ұсталып, 8 желтоқсанда ату
қауымның қатарынан көрінді. 1917 жазасына кесілді. Оның туган бауыр-
ж. сәуірдің соңы мамырдың басында лары Мұсылманбек жэне Мүратбек те
өткен ақмола обл.-тық Қазақ сиезінде «Алаш» партиясының мүшелері ретін-
алдымен хатшылыққа, сиез соңында де репрессияға үшырады.
төраганың орынбасарлығына сай- Сейітов Мүсылманбек - Алаш
ланган. Ал, 1917 ж. Орынборда өткен қозгалысына қатысушы. 1887 ж.
362
Омбы қ.-нда Батыс Сібір генерал-гу­
бернаторы кеңсесі аудармашысының
отбасында дүниеге келген. Ақмола об-
л.-тық Алаш комитетінің жұмысына
белсене қатысқан. Жоғары білімді эко­
номист. 1937 ж. репрессияға ұшыраған.
Семей көтерілісі - 1916 ж. патша
өкіметінің отарлау саясатына қарсы
бағытталған Қазақстандағы ұлт-а-
заттық тағы бір құрамдас бөлігі. Кө-
теріліс Семей обл.-на қарасты Пав­
лодар, Қарқаралы, Семей, Өскемен,
Зайсан у.-дерінің көптеген болыста-
рын қамтыды. 1916 ж. шілде-тамыз
айларында көтерілісшілердің саны
Семей у.-нде 7 мыңға, Зайсан у.-нде
4-5 мыңға, Павлодар у.-нде 5-6 мыңға
жетіп, Өскемен у.-нде 3 мыңнан
асқан. 25 шілдеде Семей у.-нің бір-
неше мың көтерілісшілері жазала-
ушы казак-орыс жасағымен болған
соғыстан кейін Батпақтыкөл ауда-
нына шегінді. Көп ұзамай ондағы
көтерілісшілер саны 7 мыңға жетті.
31 шілдеде Өскемен у.-нің Тайыпты
болысының 3 мыңдай көтерілісшісі
жүзбасы Воробьевтің жазалаушы
жасағымен соғысып, 60 көтерілісшісі
оққа үшты. Бір орталықтан басқа-
рылмай, бір-бірімен тығыз байланы-
сы болмағандықтан, Семей көтерілісі
қазан айында басылды. Жетісу
мен Торғаи обл.-тарындағыдаи ұи-
ымдасқан сипат алмағанымен, Семей
көтерілісі сол өңірдегі қазақтарды
ұлттық сана-сезіміне сілкініс экелді.
Семей мүғалімдер семинари-
ясы - Қазақстандағы алғашқы ма-
мандандырылған орта білім беретін
оқу орындарының бірі. 1903 ж. 3
шілдесінде үш негізгі жэне бір дай-
ындық сыныбы бар жетіжылдық оқу
Алаш қозғалысы
орны болып ашылған. Семей, Кере-
ку, Өскемен, Қарқаралы жэне Ақмо-
ла у.-дерінен 24 оқушы қабылданды.
Кейінірек Тобыл, Барнауыл жэне
Жетісу халқынан да оқушы қабыл-
дай бастады. Семинарияның тұңғыш
директоры А.И.Белый болды. 1922
ж. семинария базасында қазақ жэне
орыс педагогикалық техникумдары
ашылып, олар 1937 ж. педагогикалық
училище болып өзгертілді. Ал 1953
ж. біріктіріліп, К.Д.Ушинский атын-
дағы орыс-қазақ педагогикалық учи-
лищесі болып қайта құрылды. 1957­
1963 ж. уақытша жабылып, Семей-
дегі Н.К. Крупская атындағы педа-
гогикалық институттың жанындағы
бастауыш мектеп мұғалімдерін да-
ярлайтын факультет ретінде жұмыс
атқарды. 1963 ж. педагогикалық учи­
лище болып қайта ашылды. 1967 ж.
оқу орнына М.Әуезовтің есімі беріл-
ді. 1992 ж. 22 мамырынан бастап пе-
дагогикалық колледж болып өзгерді.
Бұл оқу орнында М.Әуезов, Қ.Сэт-
баев, Ә.Марғұлан, Ж.Аймауытүлы,
Ә.Нұршайықов, А.Құдайбердіұлы,
Ғ.Сармурзин, Ш.Айманов, т.б. қа-
зақтың танымал зиялы өкілдері білім
алған. 1918 ж. М.Әуезов пен Ж.Айма-
уытов «Абай» қолжазба журналын
шығарды.
Семей облыстық кеңесі - 1917
ж. 12 қыркүйегінде өткізілген кеңес.
Кеңес туралы «Сарыарқа» газетінің
мақаласында: «Облыстық сиез ашпақ
болса да, өкілдердің аз келгендігінен
сиез демей, бұл жалпы жиылысты
обл.-тық кеңес деп атады» делін-
ген ескертпе бар. Кеңесті Р.Мэр-
секов басқарды. Орынбасарлары
Ж.Ақпаев және М.Малдыбаев бол-
 &?Щ.і.леш.ов, Т ).Қ ,а м з а б е к ц и ы
ды. Кеңеске Семей обл.-тық қазақ
комитетінің есебін Х.Ғаббасов ұсын-
ды. Кеңес есеп берушінің ұсынысына
«ырзалық көрсетті». Кеңесте бақыла-
ушы сайлау, жер комитеттері, азық-
түлік, земство, құрылтай, ішкі жұ-
мыстар, оқу мэселелері арнайы қара-
стырылды. Алаш қ.-нда мұғалімдер
даярлайтын екіжылдық мектеп ашы-
латындығы айтылды. Семей обл.-тық
қазақ комитет атынан бүкілресейлік
Құрылтайға Бірінші жалпықазақ си-
езінде ұсынылған Ә.Бөкейханның,
Ә.Ермековтың, Х.Ғаббасовтың, М.
Боштаевтың, Ж.Ақпаевтың, Р.Мәрсе-
ковтың, Б.Сәрсеновтың, А.Қозыбаға-
ровтың кандидатуралары қайтадан
363
ұсынылды.
Семей облыстық кеңес қаулы-
лары - 1917 ж. қыркүйегінде өт-
кен Семей обл.-тық кеңесте қабыл-
данған құжат. Кеңеске Р.Мәрсеков
төрағалық етті. Кеңесте Х.Ғаббасов
мынадай жоба ұсынды: обл.-тық ко-
митеттің бірінші сиезден осы күнге
шейін жұмыстары туралы есеп беру,
бақылаушы (милиция) сайлау, азық-
түлік, жер комитеттерін сайлау; зем­
ство, Құрылтайға жіберетін кісілерді
анықтау т.б. Кеңесте обл.-тық коми­
тет атқаратын жұмыстар барысы ту­
ралы сөз етілді.
Семей облыстық қазақ комитеті
- 1917 ж. 7 наурызында құрылған ко­
митет. Семей обл.-тық қазақ коми-
тетінің алғашқы мәжілісінде мына­
дай мәселелер қарастырылды: «жаңа
тэртіпті жұртқа түсіндіру, ел арасын-
да тыныштық орнату, құрылтай жи-
налысына қамдану, қазақ пен орыс
арасын жайластыру, билік құрған
мекемелердің үстінен күзетші болу»
жэне т.б. 28 наурызда осы қазақ ко-
митетінің жалпы жиналысы болды.
364
Онда жергілікті қазақ комитетінің
құрамы сайланып, құрамына: Ж.Ал-
доңғаров, Ы.Ахмедиев, М.Тұрғанба-
ев, К.Кебеков, А.Аңдамасов т.б. енді.
25 сәуір мен 7 мамыр аралығында
өткізілген Семей обл.-тық қазақ си-
езінде қазақ комитетінің жаңа құра-
мы бекітілді. Оның төрағалығына
Р.Мәрсеков, комитет мүшелігіне:
Ж.Ақпаев, Х.Ғаббасов, М.Бошта-
ев, Б.Сәрсенов, Ә.Ермеков, А.Қозы-
бағаров, Н.Құлжанов, Н.Құлжанова,
А.Тарабаев, Ә.Молдабаев, М.Тұрған-
баев, Т.Ибрагимов, С.Сабатаев, Ы.О-
разалин, М.Малдыбаев, А.Абылайха-
нов, мүшелікке кандидаттар болып
Ж.Аймауытов, Қ.Есенғұлов, Ш.Ке-
рейбаев, К.Дүйсебаев, Ж.Қияқов, М.
Малдыбаев сайланды.
Комитет 1917 ж. наурызынан
бастап 1918 ж. шілдесіне дейінгі
аралықта жалғасқан өзінің қоғам-
дық-саяси қызметінде комитет
қозғалыс аясында көптеген жұ-
мыстар атқарды. Атап айтқанда,
олардың белсене араласуымен жер
комитеттерін, «Алаш» партиясы-
ның обл.-тық жэне жергілікті ко-
митеттерін, денсаулық сақтау, ұлт-
тық білім беру жүйесін құру, шару-
ашылық жүргізу, эділ сот билігін,
Земстволық басқаруды енгізу си-
яқты қыруар жұмыстар атқарыл-
ды. 1918 ж. маусым айының басында
Алашорда үкіметінің іске кірісуіне
байланысты бұл қоғамдық-саяси
ұйым өз қызметін тоқтатады. Жалпы
алғанда, бұл комитет өңірдегі ұлт-а-
заттық қозғалысының өрістеуіне,
жалпы халықтың санасына азаттық
идеяларын сіңіруге, жалпықазақ си-
езін ұйымдастыруда, кейінірек Алаш
Алаш қозғалысы
партиясының, Алашорда үкіметінің
саясатын жүргізуде үлкен тарихи ең-
бек атқарды.
Семей облыстық қазақ сиездері
- 1917 ж. сэуірі мен 1918 ж. мамы-
ры аралығында ұйымдастырылған.
Алғашқы Семей обл.-тық I қазақ
сиезі 1917 ж. 27 сәуір жэне 7 мамыр
аралығында болып өткізілді. Жақып
Ақпаев төрағалық еткен сиезге Рай-
ымжан Мәрсеков, Шэкэрім Құдай-
бердиев, А.Қозыбағаров, Ә.Ермеков,
Н.Құлжанова, С.Сабатаев, Б.Сәрсе-
нов, Х.Ғаббасов, Ж.Аймауытұлы,
М.Тұрғанбаев сияқты белсенді қа-
зақтың белгілі тұлғалары қатысты.
Сиезге Өскемен, Семей, Павлодар,
Қарқаралы, Зайсан жэне көршілес
ресейдің Бийск у.-дерінен жалпы
саны 200-ден астам делегат қатысты.
Шәкәрім Құдайбердіұлы қүттықтап
сөз сөйледі. Тұңғыш рет Әлихан Бө-
кейханның ұсынысымен қазақ сая-
си партиясы мен ұлттық автономия
туралы мәселе талқыланды. Сиезде:
құрылтай жиналысы; мемлекетті
билеу түрі; жергілікті басқару жэне
автономия, жергілікті жердегі уақыт-
ша комитеттер туралы; жалпы ка­
зак сиезі; білім беру; діни басқарма;
1916 ж. 25 маусым жарлығына байла­
нысты болған тәртіпсіздіктер жэне
оның зардаптары; обл.-тық комитет-
тің қызметі туралы; әйел мәселесі;
обл., губ., у.-дерінің шекараларын өз-
гертіп, жаңа обл. етіп бөлектеп шыға-
ру хақында; соғыс һэм жұмысшы
хақында жэне т.б. мәселелер қарасты-
рылды. Сиезде Ж.Ақпаев, М.Тұрған-
баев, Р.Мэрсеков т.б. қатысушылар
сөйледі. Семей обл. қазактарыныц II
сиезі 1918 ж. 10-13 мамыр аралығын-
 S f jiliu e iu o e , Т).Қ ,ам .за.бекцлы
да өтті. Оған 300-ден астам адам қа-
тысқан. Сиездің күн тэртібінде: ав­
тономия туралы; заманның қазіргі
халі; жергілікті мекемелер; обл.-тық
сот; жер; оқу-ағарту ісі; азық-түлік;
Түркістан өлкесіндегі қырғынға
ұшыраған қазақ-қырғыз жайы жэне
т.б. мәселелер қарастырылды. Сиез
Семейге болыневиктер билігінің кү-
шейе бастауына байланысты атқару
комитеті мен қазақ комитетін бірік-
тіру туралы қаулы қабылдады. Се­
мей обл.-тық қазақ сиездері Алаш
қозғалысы тарихында айтарлықтай
маңызға ие болды. Әсіресе, Алаш ав-
тономиясының, Алашорда үкіметінің
жұмыстарын ұйымдастыруда бұл си-
ездердщ аирықша рөлі баиқалды.
Семей облыстық қазақ си-
езінің қаулысы - «Сарыарқа» га-
зетінің 1917 ж. 3 нөмірінде жария-
ланған. Қаулы бес бөліктен тұра-
ды. Онда мемлекет түрі, қазақтың
тәуелсіздігі, жергілікті басқару,
Құрылтай жиналысына өкілдер
сайлау, Уақытша комитеттер ашу
сияқты мэселелер көрсетілген. Бұл
қаулы 1917 ж. 9 қарашасында өткен
«Алаш» партиясының Семей обл
-тық комитетінің қаулысына не-
гіз болды. Осы құжаттардың атап
өтерлік ерекшелігі - оның бірқа-
тар баптары «Алаш» партиясының
бағдарламасынан көрініс тапты.
Семей облысы - 1854 ж. құрылған
әкімшілік обл. Батыс Сібір гене-
рал-губернаторлығының (Дала гене-
рал-губернаторлығының) құрамына
кірді. Солтүстікте, солтүстік-шығы-
ста Томск губернаторлығымен, ба-
тыста Ақмола, оңтүстікте Сырдария
және Жетісу обл.-тарымен шектесті.
365
Аумағы - 442245,2 шаршы шақырым.
Алғашқыда Семей обл. - Ішкі, Аягөз
(Сергиополь), Көкпекті, Қапал, Ала­
тау деп аталатын 5 округке бөлінді.
Әрбір округке 5-20 болыс қарады.
Әрбір болыс 10-12 ауылдан тұрды.
Әрбір ауылда 50-70 үй болды. Болы-
старды сұлтандар мен билер, ауыл-
дарды старшындар басқарды. Округ
басқармасы приказдарға қарады.
Приказ құрамы 3 орыс, 2 қазақ заседа-
тельден тұрды. Оған аға сұлтан билік
етті. Дала обл.-тарында әкімшілік-ау-
мақтық өзгерістер жүзеге асырылуы-
на байланысты Семей обл.-на 5 округ:
Семей, Зайсан, Қарқаралы, Павлодар,
Өскемен округтері енді. 1897 ж. жүр-
гізілген жалпы санақ бойынша Семей
обл.-ндағы халықтың жалпы саны
688 639 адамға жетті. Семей обл., не-
гізінен, қазақтар мен Ресейден қоныс
аударған казак-орыстар мекендеді.
Отырықшы халықтың 63-70%-ы қа-
лада тұрды. Отырықшы халық жэне
қазақтардың бір бөлігі, негізінен,
егіншілікпен, көшпелі халық мал ша-
руашылығымен шұғылданды. Семей
обл. - 1919 ж. дейін обл. болып, сол ж.
губерния болып қайта құрылды.
Семей уезі болыстарының басқо-
суы - 1916 ж. маусым жарлығына
байланысты басқосу. Семей уезіне қа-
расты Шыңғыс, Шаған, Мұқыр, Қы-
зыладыр, Беген, Семейтау, Бұғылы
барлығы 7 болыс елдің ақсақалдары
Семей қаласында бас қосып, онда сол
уақтағы қазақтан соғыс майданына
кісі жіберу жайы эңгіме болады. Бұл
басқосуға Тұрағұл Абайұлы Құнан-
баев төрағалық етіп, хатшылық мін-
детін Сыдық Дүйсенбин орындайды.
Басқосуға жиналғандар елдің ты-
366
ныштығын, амандығын сақтау үшін
патша жарлығына қарсы шықпау қа-
жеттігіне тоқтайды. Бұл Алаш қай-
раткерлерінің де осы оқиғаға байла-
нысты көзқарасы болатын. Бірінші
дүниежүзілік соғыста тыл жұмыста-
рына алынған қазақтар қару ұстап,
соғыс өнерін үйреніп қайтты. Олар-
дың арасында Семей уезінен барған
Нұғыман Сарбөпеұлы, Сабыр Са-
рығожин, Молданияз Бекімов, Хамит
Тоқтамышевтар да болды. Бұл әскери
қазақтар кейінде Алашорда әскерінің
негізін құрады.
«Серке» газеті - 1907 ж. Петер-
борда татардың «Улфат» (қазақша
мағынасы - бірлесу, келісім) атты га-
зетіне қосымша шыққан газет. Былы­
ми әдебиеттерде оның бір ғана саны
шыққан делінеді. Сірә, ол «Улфат-
тың» 1907 ж. №84 санының қосым-
шасы болса керек. Татар ғалымы И.
Рәмидің зерттеуіне қарағанда, жал-
пы бұл газеттің 87 саны ғана шығып,
патша цензурасының күшімен 1907
ж. 9 маусымда жабылып қалған. Өзі
1906 ж. бастап шыққан. Редакторы -
Ғабдрашид Ибраһимов ныспылы та­
тар қайраткері. Газет мақсаты - ислам
дүниесін біріктіру, діни білікті көте-
ру, оқу-білімді насихаттау, үлттық
автономиялар құрудың негізін қа-
лау болған. М.Сералин «Айқаптың»
алғашқы санында «Серкені» «1907
ж. II Мемлекеттік Думаның мүшесі
Шаймерден Қосшығұлдың ыждиһа-
тымен шықты» деп көрсетеді. Зерт-
теуші М.Әбсемет «Серкенің» 2 саны
да шыққан дей келе, осы 6 маусымда
шыққан нөміріндегі М.Дулатүлының
«Біздің мақсатымыз» атты мақаласы
үшін Антокольск баспаханасынан
Алаш қозғалысы
халыққа тарайын деп түрған «Улфат»
тәркіленген дегенді жазады. Осы
түста бір жайды айта кеткен орынды:
Б.Кенжебаев 1958 ж. жарияланған
зерттеуінде «Нажат» атты жинақтағы
«Серке» 1906 ж. 28 наурызда шықты»
деген фактіге сілтеме жасайды. Сірэ,
бұл деректің дүрыс-бұрыстығын ға-
лымдар анықтай жатар. Ал, газет
атына келеек, серке - қазақ ұғымын-
да жайылымдағы малды бастайтын
түлік, Сексек атаның көшбасшы
тұқымы. Біздің «көсем» сөзіміз де
осымен мағыналас. Бүгінгіше ол -
лидер, көшбасшы. Газетке осы лай ат
беру арқылы ұлт зиялылары саясатқа
енді араласа бастаған елге мұрындық
болуды көздесе керек.
Серкебаев Бекмүхамед Қүсай-
ынүлы (1892 ж. Омбы обл.-нда,
Омбы өзенінің бойына орналасқан
Полобин деген а.) - қазақ қоғамы
үшін орны ерекше тұлғалардың бірі.
Ол - Алаш қайраткері, жазушы-дра-
матург, журналист, ұстаз жэне қа-
зақтың біртуар әншісі Ермек Серке-
баевтың әкесі 1976 ж. Алматы қ. Бала
кезінде М.Жұмабаевпен бірге Уфа
қ.-ндағы «Галия» медресесінде оқып-
ты. Медреседе оқып жүрген кезінде
Башқұрт ақыны Ш.Бабич екеуі «Шы-
тымыр» атты сатиралық журнал
шығарады. Бұл қазақ оқырмандары-
на арналған тұңғыш сықақ журналы
еді. «Айқап», «Қазақ» газеттерінде
өлеңдер, мақалалар жариялайды. Ол
1912 ж. «Жер дауы», 1913 ж. «Кы­
зыл бүзау», 1914 ж. «Әйел теңдігі»,
1915 ж. «Ғазиза» атты спектакль-
дер жазады. Сонымен бірге, 1915 ж.
«Жылқышы күиі», «Дәметкен» атты
әңгімелер жариялайды. 1916-1918
 &?Щ.1лешов, Т ).І^ а м з а б е к ц и ы 367
ж. аралығында Омбы гимназиясын песке не амал бар?», «Бас қосу. Бас
бітіріп шыққан соң, мұғалімдік қы- қосуға рұқсат берілмепті», «Тағы
змет атқарады. Қазақ халқының ұр- да сиез хақында», Ә.Бөкейханның
пақ тэрбиесіне біркісілік үлес қосқан «Жиһанша Әлмұхамедұлы Сейда-
ұлт ұстаздарының бірі. Ол өмірінің линге», «Жауап хат», «Ашық хат», А.
қырық ж.н ұстаздықпен өткізеді. С. Байтұрсынұлының «Жауап хат. Құр-
заманында қазақ баспасөзінде өзін- метті Жанша, Жиһанша Мырза!»,
дік із қалдырған талантты журна- М.Дулатовтың «Бас қосу туралы»,
листердің қатарынан орын алады. Б.Сырттановтың «Сүйікті Жаһан-
Омбы обл.-нда шыққан «Кедей сөзі», ша Мырза!», Е.Қасаболатовтың «Бас
«Бостандық туы» газеттерінде жұ- қосу турасында бір-екі ауыз сөз» хат-
мыс істейді. Сөйтіп, қазақ халқының тарын айтуға болады. Бұл хаттарда
тэуелсіз ел болу жолындағы алғашқы қазақ оқығандарының басын қосып,
ой-пікірлерінің жарыққа шығып, елге ел қамын ойлау мәселелері көтеріл-
тарауына себепкер болған. 1917 ж. ді. Сиез ашу мәселесінде сол тұстағы
5-13 желтоқсанда өткен екінші жал- зиялы қауымға ой тастаған Ж.Сейда-
пықазақ сиезінде «Алаш» партиясын линның еңбегін арнайы атап өткен
құру туралы қаулы қабылданады. жөн. Бұл хаттар қазақ зиялылары-
Осыдан кейін жергілікті комитеттер ның басын қосуға, сиез ашуды күн
ұйымдастырыла бастайды. Алаш тэртібіне қоюға өзіндік үлкен ықпал
партиясының Омбы обл.-тық коми­ жасады.
тет! құрылғанда А.Сейітұлы, М.Жұ- Сиез туралы мақалалар - ал-
мабаев, Е.Итбаев т.б. бірге С. комитет дымен «Айқап» журналында, содан
мүшелігіне сайланады. Алашорда та- кейін «Қазақ» газетінде 1913 ж. жа-
ратылып, кеңес үкіметі орнаған кезде рияланған мақалалар. Бұл мақала-
С. өзіне жүктелген міндеттерді атқа- лардың алғашқысы «Айқап» журна­
ра жүріп, жазушылықпен шұғылдана лында жарияланған Ж. Сейдалинның
береді. «Қызыл Қазақстан», «Әдебиет «Азып-тозып кетпеске не амал бар?»
майданы» журналдарында «Ат тауы» мақаласы. Бұдан кейінгі мақалалар-
(1924), «Құла тай» (1927), «Соңғы дың көпшілігі осы мақалаға жауап
соққы» (1932) т.б. әңгімелері жария- ретінде жазылған. Мәселен, Ж. Тілеу-
ланады. 1935 ж. А.Неверовтің «Таш­ бергеновтің «Бас қосу турасында», Е.
кент - тоқ қала» повесін аударған. Қасаболатовтың «Бас қосу турасын­
1976 ж. Алматы қ.-нда қайтыс болған. да бір-екі ауыз сөз» мақалаларында,
Сиез ашу мәселесі жөніндегі хат- «Сиез тасталған емес, басталған
тар - XX ғ. дың басында қазақ зи- әңгіме» атты «Айқаптың» редакци-
ялылары көтерген мәселелердің бірі - ялық мақаласында, сиезді кешіктір-
сиез ашу мәселесі. Сиез ашу жөнінде мей шақыру қажеттілігі айтылса, Ә.
«Қазақ» газетінде, «Айқап» журна- Бөкейханның, А. Байтұрсынұлының
лында бірқатар мақала сипатындағы мақалаларында қазіргі кезде сиез
хаттар жарық көрді. Олардың ішінде ашудың мүмкін болмай тұрғандығы,
Ж.Сейдалинның «Азып-тозып кет- оған халықтың да, елдің бас адамда-
368 Алаш қозғалысы
рының да дайын еместігі, жұрттың дылығы сөз етіледі.
қамын сиез ашудан да басқа жол- Сиез хаттамасы - Алаш қозға-
мен шешуге талап қылуға болатын- лысы тарихындағы аса маңызды құ-
дығы айтылады. Ә. Бөкейхан хаты- жаттардың бірі. Құжатта 1917 ж. 5-13
ның соңында: «Болатын бас қосудан желтоқсаны аралығында өткізілген
қашпаймын, болмайтын бас қосуға жалпықазақ сиезінің барысы беріл-
арам тер болмаймын, тірі болсам, хан ген. Құжатта Бөкей ордасынан, Орал,
баласында қазақтың хақысы бар еді. Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сыр-
Қазаққа қызмет қылмай қоймаймын» дария, Самарқан облыстарынан жэне
деп жазады. сиезге арнайы шақырылғандар, со-
Сиез туралы хаттар - жалпы нымен бірге сиезді шақырушылар-
қазақ сиезін ашу жөнінде жазылған дың аты-жөндері берілген. Құжаттан
Ж. Сейдалин, Ж. Тілеубергенов, Ә. осы сиезде автономия, милиция, ұлт
Бөкейхан, А. Байтұрсынұлы мақа- кеңесі, оқу, ұлт қазынасы, мүфтилік,
лаларына үн қосу ретінде жазылған сот, ауылнай, азық-түлік мәселелері
хаттар. Бұл хаттардың авторлары қаралғанын көреміз. Осы хаттаманың
Сейіт, А. Ақберліұлы, Ж. Тілеубер- көшірмелері Алашорда үкіметінің
генов, А. Байтұрсынұлы, Б. Қаратаев, атынан негізгі құжат ретінде басқа
К. Шалқаров жэне тағы басқалардың мемлекеттік, әскери құрылымдарға
хаттарында қазақ сиезін ашудың жолданылып тұрған. Хаттаманың
қазіргі кезеңдегі өзектілігі, маңыз- соңына сиез төрағасы Б. Құлманов,
серіктері Бөкейхан, Қараш, Досмұ-
хамедов, Кенесарин, Дулатов, хат-
ПРОТОНОЛЪ шылары Қадырбаев, Күсепқалиевтер
З а с * д а я ія Обшежяргшэскяго С ъ езда і ъ О рен бург*
6 —13 д екабря 1917 года
қол қойған. Біздің дэуірімізге жеткен
На от>*&дт. участвовали1
. осы хаттаманың сол жақ бұрышына
^>Г1. Б)К1*нц,НоЙ(>|M
U Алаш көсемі А. Байтұрсынұлының
Оть 1рал.гной иГмамн: қолымен: «КССР мұрағатына IX. 28
іа а .» -ііііі< К )п » га .< 1 . * 1

1
І ( м * « і һ * і І. іЛ аА ц
И и м іа м /І.- * » * ., \ u-.-,i. II v |>ич » п »-д 1.и >.
г е * . Ж а к а ііім гі Ми|и-Л I I . . hi s.ihn . . . . - '. н м , 1„ м, ,
пЛяа-Хіі ii l i i) ■•■rl«|>i 1Ц.ЧИІЩ
\.ф , U....... „ h i
U km . i .
ж. Байтұрсынов тапсырды» деп жа-
O n . T y p r a flr a n ff n fija iH ii: зылған.
К ь м р А м ffL ( іая|>I tlM i- .iH L . М ачмопЛ H I i u b h. < .11MaЛ H IM IIIU I .
( .т л а а г м а П м ы .т ,» і, Кя{-а чі. Іія т и ш -и ■„ Ч ^ п і с . Г п ч . н и . ін „ I бш .ир i. л * K(H.nI. 11 «Сират-ул-Мустақим» («Тура
О т ь А н м и л и ш воВ иГиаі-тн.
Ж аяа.ім Ы іяраяіжж, ;ІТиім(н<т. | а іс м н і.. Ц.-.і Ча і.ш
“ • I Ж )и ж Л *** *, ( . • • і д . і і і H.'a irniii.yі.. М г .т і X a u fta .-i.i і;,ИІ., .
жол») - 1914 ж. Ресейде Ішкі істер
«>*»И*У*»-*к
О г ь Г е н н и а л а ти м гкл й иГілигтпт
министрлігінің араласуы мен мұсыл-
ЯГІИ.Ч.Т > р м п .і..і.и V » , HOji .i .-i,,. U a i i m .
Ч а іа ім ш . і і я Аы іи і Гі* | і ія mu < .. І к . о и .
К|ш «.>.иъ . Хя.іа.і,. Г . г л а ,.. .,
мандар арасында алауыздық тудыру
O n . Г е а н р Ііч і-н г іп А пбл агта:
* " Р “ “ АЙд*Лога**..п, А < а|.и -н я. и п . <һ « ,Л я „ * ,„ Ы м ю ilc a a iL i.n i . I U - ) .. . . .
мақсатында құрылған партия. Пар-
< • ! ■ » ! С в в п га .111,, ІІаяш Л і- к п м іц п м і н НіМН+си>ы. Ц и и и е н , ! .

О гь С и р ь - Д а р і. н т и о І пбаагтн.' тияны Петербор мешітінің имамы М.

ІЯ М І^ ■■■«*•«-.. I a |>м« г а і..« ь , I I m 4<W|.i u і і | і « я і * тм« ь .
Баязитов басқарды. Кәсіпкер Ф.Бай-
О г ь С а аа р аяы д паи і и & а а гт н :
а м . *- - — рашев, отставкадағы генерал-майор
A jia lc a n f l I ' j f i i 'p u и .
А.Шейк-Али партияның белсенді
О рган а л то р ы гчЛада мүшелері болды. Партияның бе-
Hffa—Ч- А.чгді • I а п ім и іп |ім ч
m ■ | В|м ■■■■■ A f i a i . w i
делін өсіру үшін билік Ф.Баязитовты
O n p ia iiia u ii. щ р і> .іш ai|ii a a m a n iP
Орынбор мүфтиі етіп тағайындап.
 SfJJliueiuoe, Т>.К,ам забекцлы
халықты Ресей империясына адал
қызмет етуге шақырды. Партия жұ-
мысына мейлінше қарсы болғандар-
дың бірі - М. Шоқай. Халық сенімі-
нен айырылған партия 1917 ж. Ақпан
Төңкерісінен кейін тарап кетті.
«Смағұлдың сүйегі» - Тәуел-
сіздікке дейін де, одан кейін де халық
арасында рәміздік-бейнелік ұғымға
айналып кеткен мемлекет жэне қоғам
қайраткері С.Сәдуақасұлының Дон
зиратханасында (Мэскеу) арнайы
құтыда сақталып келген сүйегінің
күлі. Қазақтың арғы-бергі тарихын-
да сүйектің өртелуі (кремация) жэне
оның арнайы сақталуы кездескен
емес. Сондықтан 1992 ж. Дон зират-
ханасы христиан қауымына толық
беріліп, мұнда сол діннің ғұрпы
жүре бастағанда, С. сүйегінің күлін
ел дәстүріне сай жер қойнына беру -
Қазақстан Тәуелсіздігінің талабына
сәйкес міндет жэне парыз болып қал-
ды. С. 1933 ж. 16 желтоқсанда Кремль
ауруханасында жұмбақ жағдайда
қайтқан соң, «техникалық жағдайда
қатты уланғандықтан, оның мэйітін
жерлеуге болмайды» деген жабық
шешім негізінде кремацияланады.
Бұл - большевизмнің ірі саяси тұлға-
ларға жасалған террорын жасырған
қылмысты оқиға еді. Бірақ кезін-
де бэрі басқаша түсіндірілді. Сон-
дықтан кремацияның алды-артын-
дағы ақтық сапарға шығарып салу
шарасына қайын атасы Ә.Бөкейхан,
жары Е.Әлиханқызы, ұлт қайрат-
керлерінен Т.Рысқұлов, Н.Нұрмақов
т.б. қатысты. С.Мұқанов та, Мәске-
уде жүрген жүздеген студенттер де
осы қаралы жиында болады. Өр-
телген соң арнайы құтыға салынған
369
қайраткер сүйегінің күлі Елизавета
граниттен жасатқан табытқа орнала-
стырылып, крематория бас ғимараты
бөлмесінің қабырғасына қойылады.
Осы жерде ол 2011 ж. 20 қаңтары-
на дейін тұрды. Жүйелі жұмыстар-
дың нәтижесінде Смағұлдың мэйіт
күлін елге алып келудің мүмкіндігі
туды. 2011 ж. 21 қаңтарда ол ұшақпен
Мәскеуден Астанаға жеткізіліп, Қа-
зақстан елордасының Қазақ елі мо­
нумент! жанынан өтетін Тәуелсіздік
даңғылымен “Сәдуақас Ғылмани”
мешітінің жаназа шығару бөлмесіне
экелінді. Астананың тарихи мешітін-
де төрт ай бойы Қазақ елінің азаттығы
жолында шейіт болған тұлғалардың
рухына, соның ішінде С.-ның рухына
қасиетті Құран аяттары бағышталып
жатты. 2011 ж. 20 мамырда Парла­
мент депутаттары, Астана зиялыла-
ры, туыстары қала басшылығының
қолдауымен қайраткер сүйегінің
күлін аманаттап “қара молаға” қой-
ды. ¥лт тарихында Түркістанға жет-
кенге дейін қазақтың талай хан мен
батыры “қара молада” (немесе уақыт-
ша сөреде) тұрған. С. “қара моласы-
на” байланысты бірнеше себеп бар:
1) Алаш қайраткері сүйегін басқа ел-
ден экелу оқиғасы бұрын-соңды бол-
маған еді, сондықтан “¥лттық панте­
он” мэселесі күн тэртібіне шықты; 2)
“Смағұл сүйегі қойылады” деген екі
орынның (“Хан Кене сарбаздары жер-
ленді” деген “Жастар” шағынауда-
нындағы зират пен “Қабанбай батыр
жерленді” деген Қосшы кенті маңай-
ындағы зират) ғылыми-деректік не-
гізі элі нақтылана қоймады. 2012 ж.
“Жастар” шағын ауд.-ында орна-
ласқан зираттағы көне құлпытастан
370
Хан Кене сарбаздарының жерленгені
мэлім болды. Біле-білсек, бұл да Тәу-
елсіздік ж. аса ірі тарихи оқиға еді.
Құдайдың құдіретімен енді С. сүйе-
гінің күлі мәңгіге байыздайтын орын
айқындалды. Елорда зиялылары, дін
қайраткерлері, туыстары кеңесе келе,
Астана экімдігінің рұқсатымен С.
мэйіт күлін елдік жэне мұсылмандық
салтпен 2013 ж. 27 қазанда Хан Кене
сарбаздары қорымына қойды. Баста-
машыл азаматтар басына көрнекті
ескерткіш тұрғызды.
Смағүлов Жандос Қожахметүлы
(16.09.1956 ж. Қарағанды обл. Ақтоғай
ауд. Шабанбай а.) - әдебиеттанушы
ғалым, филология ғылымдарының
докторы. 1979 ж. Қарағанды мемле-
кеттік университетінің филология
факультетін бітірген. 1979-1982 ж.
орта мектепте мұғалім, оқу ісінің
меңгерушісі, мектеп директоры қыз-
меттерін атқарған. 1983 ж. ҚарМУ-де
аға оқытушы, қазақ әдебиеті кафед-
расының меңгерушісі, факультет де­
каны орынбасары, журналистика ка-
федрасы меңгерушісі болып істеген.
Қазір қазақ әдебиеті кафедрасында
профессорлық қызметте. «Қазақтың
әдеби мұрасын игеру проблемалары»
тақырыбында кандидаттық, «Қазақ
әдебиеттану ғылымының туу жэне
қалыптасу жолдары» деген тақы-
рыпта докторлық диссертациялар
қорғаған. Оның «Қазақ әдебиеттану
ғылымының тарихы» (1999), «¥лт-
тық эдебиеттану элемі» (2005) атты
монографиялары мен «Қазақ әдебие-
тану ғылымының қалыптасу жолда­
ры» (1995), «XX ғ. дағы қазақ эде­
биеттану ғылымы» (2012) аталатын
оқулықтары, «Әдеби мұраны игеру
Алаш қозғалысы
проблемалары» (1992), «А.Байтұр-
сынұлы - қазақ эдебиеттану термин-
дерінің негізін қалаушы» (1997), «Ах-
меттану бастаулары» (2005), «Эдеби­
еттану ғылымының өзекті мәселе-
лері» (2006) оқу-әдістемелік құралы
жарық көрген. С. 3 монография, 4
оқулық пен 4 оқу-әдістемелік құрал-
дардың жэне 200-ден астам ғылыми
жэне сын мақалалардың авторы. «А.
Байтұрсынұлы жасаған әдебиетта-
нуға арналған пэн атаулары» (1996),
«Абай жэне Әлихан» (2002), «Әде-
биет танытқыш» жэне ұлттық әдеби
теориялық ой-пікір» (2003), «Ә.Бө-
кейхан еңбектеріндегі ұлттық эдеби­
еттану ғылымы мәселелері» (2005),
«А.Байтұрсынұлы - қазақ эдебиет­
тану ғылымының негізін қалаушы»
(2007) , «С.Сәдуақасов және ұлттық
әдебиет тарихының мэселелері»
(2008) , «Унисон великих» (Тула,
2012) , «А.Байтұрсынов - ғылыми
мектептің негізін қалаушы» (София,
2013) , «Алаш арыстары зерттеу-
лерінің әдіснамалық негіздері» жэне
тағы да басқа еңбектерінде Алаш
қаламгерлерінің шығармашылығы
зерттелінген.
Смағүлова Светлана (1968.
04.09., Шығыс Қазақстан обл. Ақсуат
ауд. Көкжыра а.) - алаштанушы та­
лым, тарих ғылымдарының докторы.
1993 ж. эл-Фараби атындағы Қазақ
мемлекеттік университетінің тарих
факультетін бітірген. 1993-2003 ж.
Ш. Уәлиханов атындағы Тарих жэне
этнология институтының ага ла­
боранты, кіші ғылыми қызметкері,
ғылыми қызметкері. 2003 ж. бастап
осы институттың аға гылыми қыз-
меткері. 2004 ж. «Қазақстандағы XIX
 ^ ^ К іл е ш о в , Т ).Қ ,а м з а б е к ц л ы 371
ғ. аяғы жэне XX ғ. басындағы ұлт- рыхы») деген қырғыз тілінде араб
тық интеллигенция жэне аграрлық графикасымен жазылған бірегей ең-
мәселе» атты кандидаттық, 2010 ж. бегі К.Жусуповтың арқасында ғылы-
«XX г. 20-30 ж. қазақтілді мерзімді ми айналымға енгізілді, кейін екі том
басылымдар: шығу тарихы жэне де- болып басылып шықты (Бишкек,
ректік маңызы» тақырыбында док- «Учкун», 1993). 1937 ж. жазықсыз қа-
торлық диссертациялар қолдаған. мауға алынып, 1938 ж. атуға үкімдел-
Негізгі жұмысымен бірге 2004-2010 ді. 1955 ж. ақталды.
ж. «Арыс» қорының «Алаш» ғылыми Столыпинның аграрлы қ ре-
орталығына жетекшілік еткен. 2 мо- формасы - 1906-1911 ж. Министрлер
нографияның, 180-нен астам ғылыми кеңесінің төрағасы жэне Ішкі істер
мақалалардың жэне орта мектептерге министрі болған П.А.Столыпинның
арналған оқу құралдарының авторы. аграрлық реформасы-қоныстандыру
«Алаш қозғалысы» көптомдығын қозғалысын күшейтуге бағытталған
құрастырушылардың бірі. экономикалық шара. Столыпин елді
Солтоноев Белек Солтонкел- жаңғырту принциптерін әзірледі,
діүлы (1878-1938) - тарихшы, ағар- оның бірінші шарты - шаруаны
тушы. Қырғызстанның Чоң-Кеме жердің иесі етіп бекіту. Аграрлық ре­
аңғарында туған. Қарақол орыс-тү- форма 1906 ж. басталды. Бұл рефор­
зем мектебінде, Пішпекте қырғы- ма қауым мүшелері - шаруаларды
здарға арналған бағбандық мектебін- азат етті жэне олардың көшіп-қонуы-
де оқыған. 1916 ж. Атаке болысының на еркіндік берді. Жерді жеке пай-
болыс басқарушысы болып сайлан- далану құқығын беріп, қоныс ауда-
ды. 1916 ж. ұлт-азаттық көтерілісіне рушылардың жаңа орында сәтсіздік-
қатысып, басқа көтерілісшілермен ке ұшыраған жағдайда туған жеріне
бірге Қытай асып кетеді. 1917 ж. қай- қайтып оралу мүмкіндігін шектеді.
тып келеді. Екінші жалпықазақ си- Реформа нәтижелерінің бірі - шару-
езінде Алашорда үкіметіне мүшелік- алардың аймақтарға, атап айтқанда,
ке кандидаттыққа сайланған. Жетісу- Қазақстанға жаппай көшуі болды.
да кеңес өкіметін орнатуға қатысқан. Реформаның қауымдарды күйретіп,
1920-24 ж. солтүстік Қырғызстанда хуторлық шаруашылықтар құру ту-
оқу-ағарту жұмысымен айналысқан. ралы идеяларының бэрі де сәтсіздік-
1924 ж. қырғыз босқындарының ке ұшырады.
істерімен Шығыс Түркістанда (Құл- Студент М. Тыныш паевтың
жа) болып қайтқан. 1927-37 ж. Қы- хаты - 1905 ж. 20 маусымда мини­
рғыз АКСР Халкомсовының ғылыми стрлер комитетінің төрағасына жа-
қызметкері. Шежіре деректері мен зылған хат. Бұл хатында Санкт-Пе­
еуропалық эдебиет материалдары- тербург теміржол транспорты ин-
ның негізінде қырғыз халқының та­ ститутының студенті Т. Ресей бодан-
рихы бойынша еңбек жазуға тыры- дығын алған қазақ жерінде 1868 ж.
сты. Оның «Кызыл кыргыз тарыхы» «Уақытша ережеге» сәйкес жергілік-
(басқаша атауы «Кыргыз-казак та­ ті халық құқының өрескел бұзылып
372
жатқанын мәлімдейді. Сол кездегі
қазақ халқының тағдырына қатысты
хатта бес мәселе көтерілген: 1. Отар-
шыл өкіметтің жергілікті шенеунік-
терінің қазақтардың дін мэселесіне
араласуы, орыс миссионерлерінің
қазақтар арасына христиан дінін
насихаттауының дұрыс еместігі; 2.
Жергілікті қазақтардың келімсек-
тер пайдасы үшін байырғы жерлерін
тартып алуы; 3. Орыс әкімшілерінің
тұрмысы нашарларды жәбірлеуі, ел
арасындағы эртүрлі оқиғаларды рет-
тейтін ақсақалдар институтының
орнына отаршыл биліктің араласуы,
жергілікті халықтың адамгершілік
келбетін өзгертуі; 4. Отаршыл билік
өкілдерінің қазақ тілін білмеуі жэне
жергілікті салттар мен әдеттерді
ұғынбауы, халықтың жазықсыз жапа
шегуіне әкелуі; 5. Отаршыл үкімет
өкілдерінің әскерилер болғандықтан
қазақтарға дөрекілік, қаталдық та-
нытуы. Міне, осы мәселелерді шешу
жөнінде өз ұсыныстарын берген хат
авторы «6 миллион қырғыз халқына»
әділеттікпен қарауды өтінеді.
Субханбердина Үшкөлтай -
(1927 ж. Павлодар обл. Баянауыл
ауд.) - Қазақ мемлекеттік қыздар пе­
дагогика институтын бітірген. Мұра-
танушы, филология ғылымдарының
кандидаты. Әкесі С.Хасенұлы 1937
ж. саяси қуғын-сүргінге үшырап,
жазықсыз атылған. С. 1952-1965 ж.
Орталық ғылыми кітапхананың би-
блиографиясы қазақ кітаптары мен
сирек кездесетін кітаптар жэне қол-
жазба бөлімінің меңгерушісі, 1966­
1973 ж. М.Әуезов атындағы Әдебиет
жэне өнер институтының қызмет-
кері, 1973-1982 ж. осында фонофото
Алаш қозғалысы
бөлімінің меңгерушісі, 1982-1999 ж.
қолжазба жэне мэтінтану орталығы-
ның аға ғылыми қызметкері болып
қызмет атқарған. Көрнекті библио-
граф-ғалым 1950 ж. бастап “Айқап”
журналы мен “Дала уэлаятының
газеті” “Түркістан уэлаятының га­
зет!” “Қазақстан” газеттерінің бетін-
дегі материалдар мен хат-хабарлар
қарастырып, ғылыми айналымға
қажетті көрсеткіш жасай бастады.
Соның алғашқы нәтижелері ретін-
де 1961 ж. “Айқап” бетіндегі мақа-
лалар мен хат-хабарлар” 1963 ж.
“Қазақтың революциядан бұрынғы
мерзімді баспасөзіндегі материал-
дар” атты мазмұндалған библиогра-
фиялық көрсеткіш кітаптарын жа-
риялады. “Қазақтың революциядан
бұрынғы мерзімді баспасөзі жэне
көркем эдебиеті. XIX ғ. дың аяғы-
XX ғ. дың басы” атты тақырыпта
кандидаттық диссертация қорғады.
1970 ж. «Әдеби мұра. Революциядан
бұрынғы мерзімді баспасөз бетінде-
гі жарияланған көркем шығармалар»
кітабы шықты. 1986 ж. бастап «Дала
уэлаятының газеті» мұрасын 5 том
етіп жариялады. 1994 ж. - «Айқап»
(С.Дәуітовпен бірге), 1995 ж. - «Қазақ»
(С.Дәуітов, Қ.Саховпен бірге), 2002 ж.
- «Қазақ халқының атамұралары»
(2002) атты мұра-кітаптар шығарды.
1993 ж. басылған «Қазақ», «Алаш»,
«Сарыарқа» атты мазмұндалған би-
блиографиялық көрсеткіші шықты.
Сурет өнері - Алаш зиялыла-
рының көркемөнерге байланысты
ойлары, түжырымдары еңбектері-
нен ұшырасып отырады. Мысалы,
А.Байтұрсынұлының «Әдебиег та-
нытқышында», сондай-ақ зиялылар-
 &fJiliueiMC>e, Т ).Қ ,а м з а б е щ и ы
дың оқу құралдарында сурет өнеріне
байланысты қызықты ойлар айтыла-
ды. Осындай мұраның қатарында ұлт
ұстазының суретші Николай Хлудов
еңбектеріне жазған сыны (1935) мен
Қ.Кемеңгерұлы, Ж.Аймауытұлы, Ғ.
Байтасұлымен бірігіп жазған суретші
Амантайұлы Ғаббас туралы мақала-
ны (1924) ерекше атай аламыз. 1935 ж.
Орталық мұражай қорына Н.Хлудов
корме өткізу мақсатында туындыла-
рын тапсырады. Тэртіпке сәйкес, сол
кездегі мұражайдың ғылыми кеңес-
шісі А.Байтұрсынұлы ұсынылған 18
суретті бағалап, талдап, 10 парақтан
тұратын сараптама береді. Бұл еңбек-
ті кезінде А.Мектеп-тегі жариялады.
Түпнұсқа орыс тілінде жазылған-
дықтан, қазір кей жерде оның қазақ-
ша аудармасын ұсынып жүр. Біздің-
ше, осы мұраны екі тілде иллюстра-
циясымен жариялаған дұрыс. Ахмет
былай деп жазады: «Суретші Хлу-
довтың туындыларына жалпылама
назар салғанда, оның қазақ тұрмысы
мен өмірінде мүлдем кездеспейтін,
не аса сирек ұшырасатын құбылы-
старды бейнелеуге құмар бағыты
бірден көзге ұрады. Бәлкім, мұны-
сын қазақтардың тұрмысын көпшілік
жұртшылықтың санасына эбден сің-
ген қалыпта, яғни оларды жарты-
лай жабайы түрде елестететіндердің
ұғымына сай бейнелегісі келуімен,
не нақты жағдайдың біртектілігі су-
ретші көңіліне жақпайтындығымен
түсіндіруге болар да еді. Бэлкім, су-
ретші қазақтардың өмірімен үстірт
қана таныс, сондықтан оны қалып-
ты жағдайда бейнелеуге дәрменсіз
шығар». Н.Хлудовтың «Жүлде үшін
бәсеке» атты суретінде ұлттық «Тай-
373
лақ тарту» ойыны бейнеленген. Бірақ
бейне табиги шындықтан жырақ жа-
тыр. Осыны А.Байтұрсынұлы: «Су-
ретип Хлудов менімен эңгімесінде
мұндай тағылық көңіл көтеруді өз
көзімен көргенін айтқаны бар. Алай-
да, дэл соған сене қою қиын. Хлу-
довтың суретінде жас келіншектер,
тіпті бойжеткендер де жеңіс алу үшін
шешініп жатыр. Суретші, сірә, мұның
бэрі оп-оңаи атқарылады деп оилаи-
тын болуға тиіс. Бойжеткенді қалың
халық алдында шешіндіре тұрып, ол
қазақ қыздарының әдетте жас күні-
нен құда түскен жері боларын, қалың
мал төленіп қойылатынын, күйеу
жігітінің барлыгын және оның мұн-
дай «ерлікке» қалай қарауы мүмкін
екенін жадынан шығарып алады» деп
сынайды. Қ.Кемеңгерұлы, Ж.Айма-
уытұлы, Ғ.Байтасұлының «Ақжол»
газетінде басылған «Қазаққа пай-
далы жас талап» атты мақаласында
Амантайұлы Ғаббас. Қазан көркем-
сурет училищесін бітіріп сурет салу
өнер туған жері Семейде де, қоныс
аударған жері Ташкентте де бағалан-
баған жасы 30-дан асқан Амантайұлы
Ғаббас шығармашылығы сөз болады.
Қаламгерлер былай деп жазады: «Ел-
дегі ескі діншіл молдалардың ықпа-
лы күшті болғандықтан сүгіретшілік
өнерін көрсете алмай жүрген Ғаббас
қазақ өмірімен эбден таныс. Өзі ка­
зак - ол аз. Ғаббас - таланты ерекше
сүгіретші. Сүгіретті өз қиялымен де,
табиғатқа, адамға, затқа қарап оты-
рып та сала алады. Тарихи сүгіретті
салуға да жетік. Декорация жазуға да
озық. Оның сүгіреттерінен қазақ иісі
аңқып қоя береді». Үш тұлғаның бұл
еңбегін үндеу, жанайқай деуге де бо-
374
лады. Сондықтан олар: «Бұл сүгірет-
ші бүгінге шейін таланты көміліп
келе жатқан көрінеді. Қазір Тәшкент
нің бір мектебінде оқытушылықпен
жан сақтап жүр. Тұрмысы өте нашар.
Сүгірет салуға аспап, бояу алатын
ең азы 20-30 сом ақшасы жоқ. Қаран-
дашпен, су бояумен жэй ақ қағазға
түсірген қазақ ауылының сүгіреті,
тағы басқа сүгіреттері Ғаббастың
қандай талант екенін айтып тұр. Бірақ
тіршіліктің ауыр соққысына иленіп
күйсіз, құл болып жүрген өнер өр-
кендемек емес. Жақсы нэрсе шығару
үшін қамсыз тұрмыс, көтеріңкі көңіл
керек. Күйсіз жүйрік жүгірмейді. Бұл
сүгіретшіні Қазақстан, Түркістан оқу
мекемелері, ғылым-білім орындары
пайдалана білсе, жақсы болар еді.
Қазақ тұрмысынан көп нәрселерді
дүниеге шығарар еді» деп қам жейді,
көпке қозғау салады.
Сүлтанбекұлы Ж ағыпар 1898 ж.
Қостанай у. Аманқарағай б. - 1937 ж.
көрнекті қоғам жэне мемлекет қай-
раткері. Қостанайдағы екі сыныптық
орыс-қырғыз мектебін бітірген. Осын-
да мұғалімдер курсында оқыған. 1915
ж. бастап жергілікті жерлерде сабақ
берген. Жасынан халықты ағарту,
ояту істеріне тілеулес болған. «Ка­
зак» газеті мен Алаш қозғалысының
мақсатын елге таратуға күш салған.
1920-1922 ж. уездік халық ағарту
бөлімінің меңгерушісі, Аманқарағай
болыстық атқару комитетінің төраға-
сы, 1922 ж. Қостанай губерниялық
атқару комитетінің хатшысы болып
істеген. Осы уақытта республика ор-
талығынан арнайы іссапармен келген
қайраткер С.Сәдуақасүлымен таны-
сып, өңірді дамыту туралы ой-пай-
Алаш қозғалысы
ымымен бөліседі. 1923 ж. губерни-
ялық Жер-су мекемесінің бастығы,
губерниялық атқару комитеті төраға-
сының орынбасары, 1925 ж. Ақмола
губерниясына (Петропавл) жіберіліп,
Жер басқармасының меңгерушісі
болған. 1926 ж. Ақтөбе губерни-
ялық атқару комитетінің төрағасы,
1926-1927 ж. Қазақ автономиялық
республикасы Егін шаруашылығы
халық комиссары, 1927-1929 ж. Ка­
зак ауыл-село одағы мен өлкелік мал
өсірушілер одағының төрағасы, 1930­
1931 ж. Қарқаралы аудандық атқару
комитетінің, 1931-1932 ж. Кеген ау-
дандық атқару комитетінің төрағасы,
1932 ж. «Қазқұрылысматериалдары»
бірлестігінің басшысы, Жеңіл өнер-
кэсіп халық комиссариатының алқа
мүшесі, Алматы обл.-тық атқару ко­
митет! жеңіл өнеркәсіп бөлімінің
меңгерушісі, 1932-1935 ж. «Караган­
ды көмір» тресі директорының орын­
басары, 1935-1936 ж. Ішкі сауда ха-
лық комиссариаты жоспарлау-қаржы
бөлімінің бастығы қызметтерін
атқарады. Қайраткер Қостанайдағы
ж.нда «Ауыл» газетінің өрісін кеңей-
туге көп атсалысқан. Сондай-ақ, ре-
спубликалық басылымдарда да оның
мақалалары жарияланып тұрған.
«Қазақстан шаруасының жайы, оның
мұқтажы», «К вопросу о казахизации
аппарата», «Атбасар уезінде» атты
еңбектерінде қайраткер ел шару-
ашылығының мәселелерін жэне оны
шешудің жолдарын жүйелі көрсетеді.
Білгір маманның «Егіндік-шабындық
жерлерді бөлу туралы» (1927), «Мал-
шаруашылық серіктігін ұйымдасты-
рудың пайдасы» (1930) атты кітапша-
лары өз тұсында үлкен сұранысқа ие
 SfJJliueM o6, Т ).Қ ,а м за б е щ л ы
болған. Әсіресе, қайраткердің 1925
ж. жазған «Бұрын һэм қазірде жер
саясаты» атты зерттеуі - отандық
ғылымның елеулі табысы. Мұнда ол
жер саясатындағы отаршылдықтың
зардаптарын жүйелі зерделейді. Бұл
еңбекті С.Сәдуақасұлы, М.Дулатұлы
жоғары бағалады. 1936 ж. қарашада
ұсталып, 1937 ж. ақпанда атылған.
«Сүлтанмахмүт Торайғыров»
энциклопедиясы - Алаш қаламгері
Сұлтанмахмұт Торайғыровқа ар-
налған энциклопедия. 2009 ж. Пав­
лодар қ.-нда жарық көрген. Энцикло-
педияны дайындаған С.Торайғыров
атындағы Павлодар мемлекеттік уни­
верситет!. Бас редакторы - Е.Арын.
Энциклопедияда С.Торайғыровтың
өмір жолы, тарихи-рухани ортасы,
шығармалары жөнінде жан-жақты
мэліметтер қамтылған. Сонымен бір-
ге, бұл басылымда көптеген Алаш
қайраткерлері туралы мақалалар бар.
Сүлеев Білэл (1893, Алматы обл.
Ақсу ауд. Қапал а. Баянжүрек қ. -
1937) - Алаш қайраткері, ақын, ағар-
тушы, журналист, драматург. Әкесі
Сүлей Майлыұлынан оқып, сауатын
ашады. Кейін «Мамания» медресесі-
не оқуға түседі. Сонда бірер жыл
оқыған соң, «Мамания» медресесін
ұйымдастырушылардың бірі Е.Ма-
манұлы болыс қаражатымен «Еалия»
медресесінде оқиды. 1916 ж. Орын-
бордағы мұғалімдер семинариясын
аяқтайды. С. 1916 ж. маусымдағы
патша жарлығымен майданның қара
жұмысына алынған қазақтарға мың-
басы болып Минск қаласына кетеді.
Төңкеріс ж. Қапалдағы татар мек-
тебінде оқу ісін басқарушы қызметін
атқарады. Алашорданың Жетісу
375
обл.-тық кеңесінің мүшесі. 1918 ж.
бастап халықты сауаттандыру жұмы-
сына араласып, 1927 ж. дейін Жетісу
өлкесінде қазақша мектеп ашу ісімен
айналысады. Күш салуымен қазақ
ауылдарында екіжылдық баста-
уыш мектеп, аудан орталықтарында
жетіжылдық орталау мектеп, обл.-та
тоғызжылдық орта мектеп ашылады.
1928 ж. Ақтөбе обл.-тық оқу бөлімінің
меңгерушісі болып істейді. 1934 ж.
Қарақалпақ Автономиясы Кеңестік
Социалистік Республикасына Халық
ағарту комиссары болып тағайында-
лады. Бұл лауазымды жұмысты 1937
ж. дейін атқарды. С. көрнекті әдеби-
етші, сықақшы ақын, көсемсөз ше-
бері, талантты драматург. Семинари-
яда оқып жүрген кезінен бастап өлең,
эңгіме жазып, өзінің талантын жетіл-
діріп, қаламын ұштайды. «Қазақ» га-
зетінде қосымша жұмыс істеп, «Ма-
тай», «Қаптағай» деген бүркеншік
аттармен өлең, мақалаларын жария-
лап отырды. Татар тілінде шығатын
«Шура» журналы, «Вахит» газетінде
мақалалары мен өлеңдері жиі жарық
көріп тұрған. «Картаға салынған қа-
тын» атты комедиясы 1921 ж. сахна-
ланып, Алматыда бірнеше рет қой-
ылған. 1922 ж. Жетісудағы алғашқы
жер бөлінісіне арнап «Қабанбай мен
Сазанбай» атты сатиралық поэма
жазды. «Қаптағай», «Бұйрас» деген
аттармен «Қыз бен жігіттің айтысы»,
«Қазақтың жиырма торт бас алқа
дыбысы», «Қайтсең де көсем болар-
сың» (1922), «Нақысбек» (1922), «Жұт
жеті ағайынды», «Қазақ мұғаліміне»
(1923) сықақ өлеңдер жазады. 1930 ж.
құрылған Семей педагогикалық ин-
ститутының тұңғыш ректоры болды.
376
Ректорлық қызметі кезінде қамауға
алынып, 1932 ж. 5 қыркүйекте боса-
тылды. 1932 ж. жансауғалап Мәске-
уге кетуге мэжбүр болады. Екі ж.
Мәскеудің өндіріс орындарында, мә-
дени-ағарту саласында қарапайым
қызметтер атқарады. 1937 ж. соңын-
да екінші рет қамауға алынып, саяси
қуғын-сүргін құрбаны болды.
Сүлейменова Дәметкен Досмұ-
ханқы зы - тарих ғылымдарының
кандидаты (2004), доцент. 1953 ж.
15 шілдесінде Батыс Қазақстан
обл. Жымпиты ауд. (қазіргі Сырым)
Алғабас елді мекенінде дүниеге кел-
ген. 1971-1976 ж. Батыс Қазақстан-
дағы А.С. Пушкин атындағы педа­
гогика институтының «Тарих жэне
педагогика» факультетін аяқтаған.
1976-1980 ж. жалпы білім беретін
«Айдархан» орта мектебінде, 1980­
1984 ж. М.Өтемісұлы атындағы мек-
тепте мұгалім болып істеген. 1984­
2002 ж. Ж.Досмүхамедов атындағы
колледжде оқытушы жэне бірлестік
меңгерушісі болып қызмет атқарган.
2004 ж. тарих ғылымдарының кан-
дидаттыгын алу үшін «Алашорда-
ның Батыс бөлімінің тарихы» тақы-
рыбында кандидаттық диссертация
қорғады. «Жаһанша елі» (2004) атты
әдістемелік оқулықтың және 30-дан
аса ғылыми мақалалардың авто­
ры. 2007 ж. «Алашорданың Батыс
бөлімінің тарихы - өлке тарихының
құрамдас бөлігі» атты монография-
сы жарыққа шықты. Қазір Орал қ.-н-
дағы Батыс Қазақстан гуманитар-
лык академиясында оқытушы.
Сы ды қов Ерлан Бәтташ үлы
-1956ж. 29 ақпанда Семей қ.-нда дүни-
еге келген. Алаштанушы-ғалым, ҚР
Алаш қозғалысы
тарихшылардың ¥лттық конгресінің
төрағасы, ¥лттық ғылым академия-
сының корреспондент-мүшесі, тарих
ғылымдарының докторы, профессор.
2011 ж. Л.Н.Гумилев атындағы Еура-
зия ұлттық университетінің ректоры.
Республикалық «Мэңгілік ел» ғылы-
ми-танымдық журналының бас ре­
дакторы. 1978 ж. Қазақ мемлекеттік
университетінің тарих факультетін
бітірген. 1978-1980 ж. Семей ет жэне
сүт өнеркәсібі технологиясы инсти­
туты қоғамдық ғылымдар кафедра-
сының ізденуші-зерттеушісі, асси­
стент!, 1981-1984 ж. Қазақ мемлекет-
тік университетінің аспиранты, 1984­
1996 ж. Семей ет жэне сүт өнеркэсібі
технологиясы институтында ага оқы-
тушы, доцент, факультет деканыныц
орынбасары, кафедра меңгерушісі,
профессор, проректор, 1996-1997
ж. ҚР Үкіметі Аппараты мемлекет-
тік қызмет жэне кадрлармен жұмыс
бөлімінің консультанты, 1997-2004 ж.
Семей мемлекеттік университетінің
ректоры, 2004-2008 ж. Семей мем-
лекеттік педагогика институтыныц
ректоры, 2008-2011 ж. Шәкәрім атын-
дагы Семей мемлекеттік универси-
тетінің ректоры қызметін атқарды.
«Отан тарихы» біріккен диссерта-
циялық кеңесінің төрағасы, Шығыс
Қазақстан обл. мәслихатының үш
шақырылымының депутаты. Аста­
на қ. мәслихатының 5 шақырылым
депутаты, ҚР ¥лттық кеңесінің мү-
шесі. Негізгі ғылыми багыты - Отан
тарихы, Алаш тарихы, Абайдың
мәдени-тарихи ортасының тарихы,
шәкәрімтану, жаңа Қазақстандағы
демократия тарихы, еуразиялық идея
лар тарихы. «Шәкәрім жэне Алашор-
 SffiliueLuo6, Т).К,амзабекцлы
да» (2008), «Алаш қаласының та-
рихы» (2010), «Российско-Казахстан­
ские отношения на этапе становления
тоталитарной суперэтнической дер­
жавы» (2010), «Шакарим» (Мэскеу,
ЖЗЛ, 2012), «Ученики Л.Н. Гумиле­
ва» (2012), «Шәкәрім» (2013) ецбек-
терінің авторы жэне «Шәкәрімтану
мәселелері»: 1-6 том (бас редактор,
2007), «Шәкәрім энциклопедиясы»
(бас редактор, 2008), «Гумилев эн­
циклопедиясы» (бас редактор, 2012),
«Гумилев әлемі», «Тарих толқынын-
дағы халық» басылымдары мен жи-
нақтарын ұйымдастырушы. Семей
қ.-нда Шэкэрім және Ә.Бөкейхан
ескерткіштерін тұрғызуға ұйытқы
болып, «Алаштану» орталығы мен,
«Шэкэрім» журналының негізін
салған.
Сы зды қ Рәбиға Сәтіғалиқызы
- 1924 ж. Ақтөбе обл. Ойыл а. туған.
Тілші ғалым, филология ғылымда-
рының докторы, профессор, ҚР
ҰҒА-ның академигі, ҚР еңбек сіңір-
ген ғылым қайраткері. Ш.Уәлиханов
атындағы жэне ҚР мемлекеттік сый-
лықтарының лауреаты. 1938-1940 ж.
Ақтөбе обл. Темір қ.-нда педагоги-
калық училищені, Абай атындағы
Қазақ педагогикалық институтын
(қазіргі Қазақ ұлттық педагогика-
льщ университетін), осы институтың
аспирантурасын бітірген. 1940-1945
ж. мектеп мұғалімі, педучилищеде
оқытушы, «Мектеп» (қазіргі «Рау-
ан») баспасында редактор, редакция
меңгерушісі, А.Байтұрсынұлы атын-
дағы Тіл білімі институтында қазақ
тілі тарихы мен диалектологиясы, тіл
мәдениеті бөлімдерінің меңгерушісі
қызметтерін атқарған. С. қазақ әдеби
377
тілінің қалыптасуы, Абай шығарма-
ларының тілі жөнінде іргелі зерттеу-
лер жазды. Оның А.Байтұрсынұлы-
на арналған еңбектерінде галымның
тілдік мұрасының қазақ тіл білімінің
қалыптасуындағы орны ғылыми те-
реңдікпен айқындалды.
Сырдария көтерілісі - осы өл-
кенің Әулиеата у.-нде болған халық
толқуы. Патша өкіметінің 1916 ж. 25
маусымдағы жарлығы бойынша Әу-
лиеата у.-нен тыл жұмысына 22 675
адам алынуга тиіс болды. Әулиеата
у. Мерке бөлімшесіндегі толқу тамы-
здың бас кезінде басталды, Әулиеата
у.-ндегі көтерілістің алғашқы кезеңі-
не Т.Рысқұлов қатысты. Т.Рысқұлов
көтерілісті алдын ала ұйымдасты-
ру, қарулы күрес ошақтарын өза-
ра үйлестіру, орыс шаруаларымен
қақтығыстарға бармау қажеттігі
жаилы ұсыныстар аитты. Алаида
бұл ұсыныстар көтерілістің жетек-
шілерінің пікірлерімен үйлеспеді.
Көтерілісшілер селоларды қоршап
алып, прапорщик Дудко командалық
ететін жазалау тобына шабуылдар
жасады. Бүған қарсы 1916 ж. қыр-
күйектің басында қосымша әскер жі-
беріп, Сырдария көтерілісі күшпен
басып-жанышталды.
Сырдария облыстық қазақ сиез-
дері. 1917 ж. 2-5 тамызы аралыгында
Сырдария аймағына қатысты Түр-
кістан аймагы қазақ-қырғыздары-
ның сиезі өтті. Сиез төрағасы М.Ты-
нышбаев болды. Сиезде көтерілген
негізгі мэселелер - Ресейдің қазір-
гі жағдайы; жалпы қазақ сиезіне
көзқарас; Ресейдегі мемлекет билеу
түрі жэне келешектегі Түркістанды
басқару мәселесі; жер, су жэне қо-
378
ныстанушылар мәселесі; азық-түлік,
мал шаруашылығы жэне отын мәсе-
лелері; земство; мектеп мәселесі; ха-
лық соты; рухани-діни іс; баспасөз;
Бүкілресейлік Мұсылман Кеңесі-
не және оның атқару комитетіне
көзқарас; Жетісудағы қырғыздар-
дың жағдайы; «Бірлік туы» одағы;
II Бүкілресейлік ауылшаруашылығы
санағы; жер комитеттері; эйел мэсе-
лесі; Құрылтай жиналысы туралы;
ұлттық қазына мәселелері. Сырдария
обл.-на қатысты келесі сиез 1917 ж.
8-11 қазан аралығында Бүкілресей-
лік Құрылтай жиналысына өз депу-
таттарын белгілеу мақсатымен өтті.
Бүл сиезді С.Лапин жэне Садыққожа
ишан үйымдастырды. Сырдария қа-
зақтарының келесі сиезі 1918 ж. 6-9
қаңтары аралығында Түркістан қ.-н-
да өтті. Сиезге Түркістан у.-нен 20,
Ақмешіт у.-нен 15, Қазалы у.-нен 8,
Шымкент у.-нен 10, Әулиеата у.-нен 3,
Ташкент у.-нен 9, арнап шақырылған-
дардан 14, Алашордадан 3, барлығы
82 өкіл қатысты. Сиезде Қоқан жэне
Орынбордағы сиездер, Сырдария
қазақ-қырғыздарының Алаш авто-
номиясына қосылу, ұлт милициясы
Түркістан автономиясының уақытша
кеңесіне мүшелер сайлау, ұлт қазына-
сы т.б. мэселелер қаралды. Сиезде кө-
терілген үлкен мәселе Алашорда мен
Түркістан уақытша үкіметі арасын-
дағы қарым-қатынас мәселесі болды.
Атап айтқанда, Сырдария қазақ-қы-
рғыздарының Алаш автономиясына
қосылу мэселесі. Алаш автономиясы
атынан келген М.Дулатов бастаған
өкілдер «алты Алаш баласы» болып
бірігуіміз керек деген үсыныс айт-
ты. Бұл мәселе сиезде 2 күн қарал-
Алаш қозғалысы
ды. Соңында 2 жақтың да пікірлерін
таразылау үшін эр уезден 2 адам ко­
миссия қүрылды. Осы комиссияның
ұйғаруымен аталған мэселелер да-
уысқа салынды. Алаш автономиясы
мен Түркістанның қосылуын жақтап
11 дауыс, қосылмауын жақтап 39 да-
уыс берілді. Алашорда үкіметінен
келген арнаулы өкіл М.Дулатов мы-
надай ұсыныстар айтты: І.Алаш ав­
тономиясы жария қылынғанша Сы­
рдария Түркістан автономиясында
түра тұрсын; 2.Алаш автономиясы
жария қылынуында Сырдария Алаш
обл.-тарының бірі болып саналсын;
3. Алаш астанасы Түркістан шаһары
болсын; 4.Алаш автономиясы мен
Түркістан автономиясы одақ болсын.
М.Дулатовтың осы ұсыныстары да-
уысқа салынды. Қуаттаушылар - 10,
қарсы - 38, қалыс қалғандар - 8 адам
болды. Екі жақтың ұсыныстарын
жэне дауыс беру қорытындыларын
сараптап, комиссия мынадай қоры-
тынды жасады: 1.Сырдария обл. осы
күні тегіс Түркістан автономиясында
болғандықтан, эзірге Түркістан авто­
номиясында қалады. 2.Алаш автоно­
миясы жар қылынып, Түркістанмен
одақ болса, Сырдария қазақ-қырғы-
зы осы күннен бастап Алаш авто­
номиясына қосылады. З.Сырдария
қазақ-қырғызы қосылғанда Алаш
астанасы Түркістан шаһары болады.
4. Сырдария Алашқа қосылғанда Түр-
кістан Қүрылтайына сайланған өкіл-
дер «Алашордасының» сайлау жоба-
ларына тура келсе, Алаш Құрылтай-
ына да өкіл болып сайланады. 5.0сы
сиезде болған қаулылар Түркістан
Қүрылтайына сайланған өкілдерге
наказ (аманат) болады. Сиезде бү-
 £ ? З ІІІл е ш о в , Х > .Қ ,а м з а б е к ц и ы
дан соң Ырғыз у.-нен келген өкілдер
Ырғыз қазақтары сиезінің қаулыла-
рын айтты. Сиезде сондай-ақ Таш-
кенттен келген большевик өкілі сөй-
леп Түркістан автономиясын боль-
шевиктердің мойындамайтындығын
айтты. Сонымен бірге Ташкентте
болатын крестьян сиезіне кісі сайлау
сөз болып, осы сиез атынан А.Ман-
гелдин, С.Қожанов аталған сиезге
жіберетін болды. Сиездің қорытын-
дысында Түркістан автономиясының
уақытша ұлт кеңесіне (үкіметіне) Сы-
рдария обл.-нан 9 адам сайланатын
болды. Оның 3-еуі сарттарға кал-
дыры лып, 6-ауын қазақтан сайлау
ұйғарылды. Түркістанның уақытша
ұлт кеңесіне Ақмешіттен - М.Шоқай,
Әулиеатадан - Ғ.Кенесарин, Шым-
кенттен - С.Байсейітов, Ташкенттен
- Ғ.Көтібаров, Түркістаннан - Д.Ал-
тыбаев, Қазалыдан - М.Күзембаев
сайланды. Бұл сиездің тарихи мәні
ұлт-азаттық қозғалыс барысындағы
Алаш автономиясы мен Түркістан
автономиясы арасындағы нақты бай-
ланыс жайы болды. Қазақ халқының
азаттығы мен бостандығы үшін күре-
ске түскен екі автономия өкілдері де
өздерінің тығыз байланысты екендік-
терін танытты. Олардың өзара бірігу
немесе бірікпеу мәселесі уақыттың
еншісінде еді.
Сырдария облысы - Түркістан
генерал-губернаторлығының кұра-
мында болған экімшілік-аумақтық
бөлініс. Ресей үкіметінің 1867 ж. 11
шілдедегі «Жетісу жэне Сырдария об-
л.-тарын басқару туралы ережесіне»
сәйкес Сырдария обл.-ның құрамына
Қазалы, Перовск, Түркістан, Шым-
кент, Әулие-ата, Ташкент, Ходжент
___________________________________ 379
жэне Жизақ у.-дері кірді. 1886 ж. Ход­
жент жэне Жизақ у.-дері Самарқан
обл.-тары беріліп, Сырдария обл.-на
Әмудария у.-не қарады. 1886 ж. жері
403 253 км2, тұрғыны 1 219 400 адам
болды. Обл.-тың негізгі тұрғындары
қазақ, өзбек, қарақалпақ жэне қырғы-
здар еді. Орыстар 1,7% болды. 1910
ж. Сырдария обл. халқының саны
2 097 896 адамға жетті, оның 369 271-
і қ.-ларда тұрды. Обл. тұрғындары,
негізінен, егіншілікпен, мал ша-
руашылығымен, бау-бақша шару-
ашылығымен айналысты.
Сыртанов Барлыбек 1866 ж.
бұрынғы Жетісу обл. Қапал у. Арасан
б. - 1914 ж. қоғам қайраткері. Әкесі
Сыртан халыққа
беделді болған.
Оған арнап Жам-
был 1881 ж. «Сы-
ртанға» атты өлең
шығарған. С. Вер-
ныйдағы ер бала-
лар гимназиясында
орта білім алып, 1886 ж. Санкт-Пе­
тербург университетінің шығыстану
факультетіне оқуға түседі. Ол сту-
денттік шағында сондағы жоғары
оқу орындарында оқып жүрген М.Се-
ралин, Б.Қаратаев, А.Теміров, Б.Құл-
манов секілді қазақ жастарымен
бірлесіп, «Жерлестер» атты үйірме
құруға атсалысты. Бұл үйірме мүше-
лері студент жастарға көмек көрсету-
ді ұйымдастырумен бірге саяси-эле-
уметтік мэселелерді қызу талқыға
салды. Университетті аяқтаған-
нан кейін С. 1891-1894 ж. Ташкент
қ.-нда Түркістан генерал-губерна-
торының қазыналық палатасында
қызмет етті. 1894 ж. 29 қыркүйек-
380
те Жетісу әскери губернаторының
бұйрығымен обл.-тық басқарманың
іс жүргізу бөлімінің меңгерушісі
болып тағайындалды. Мұның ар-
тынша ерекше тапсырмалардың
кіші шенеунігі қызметін атқарды.
Ол Жетісу обл.-тық басқармасында
қызмет ете жүріп, Ресей шенеунік-
терінен жэбір көрген қазақ халқы-
ның өкілдеріне көмек көрсетуді
өз борышы санады. 1903-1907 ж.
С. Ресей мен Қытай шекарасының
межесін тексеру ісіне атсалысты.
Патша өкіметінің орыс шаруалары-
ның Жетісу өңіріне қоныс аударып,
жергілікті халықтың мал бағуға,
егін егуге жарамды жерлерін тар-
тып алуына наразылық танытты.
«Айқап» журналында қазақ халқы-
ның әлеуметтік-саяси мәселелері-
Алаш ңозғалысы
не қатысты мақалалар жариялады.
Сол тұстағы жергілікті халықтың
мұң-мұқтажын айқындау, эрі оны
шешу жолдарын қарастыру мақса-
тында жалпықазақ сиезін шақыру
мәселесін көтерді. Оның мұндай
ұсынысы С.Лапин, Р.Мэрсеков,
Ж.Сейдалин жэне Б.Қаратаев секіл-
ді қазақ зиялылары тарапынан қол-
дау тапты. 1910-1913 ж. аралығында
С. өз тарапынан құпия түрде қазақ
өлкесін Ресейдің отары қатарынан
шығаруды көздеген Жарғы эзір-
леді. Бұл Жарғыда қазақ жері Ресей
отары емес, доминионы (достастық
құрамына енген мемлекет, мысалы,
Австралия одағы, Жаңа Зеландия -
Ред.) болу керектігі көрсетілді. 1914
ж. 26 қазанда ол ауыр науқастан
қайтыс болды.
 Sffliueiuoe, Х>.і^амзабещлы 381
Қар-МУ-да аға оқытушы, доцент, ка­
федра меңгерушісі, 2000 ж. М.Қозы-
383^T баев атындағы СҚМУ профессоры,
Этномәдени ғылыми-зерттеу орта-
«Тағы ж алпы қазақ сиезі» - 1917 лығының жетекшісі. «Абайтанудың
ж. 24 маусымында «Қазақ» газетінің революцияға деиінгі кеибір қаинар
234 санында жарияланған редакци- көздері» тақыр. фил. ғыл. канд. дэре-
ялық мақала. Мақала жалпы қазақ жесін алған. Қазақ баспасөзінің та-
сиезін шақыру жөніндегі Орынбор рихынан «Баспасөз тарихы», «Алаш
кеңесінен кейін осы тақырыпқа ар- көсемсөзі», «Қазақша жастар бас-
налып жазылған. Мақала: «Қазаққа пасөзі», «Қазақстанның солтүстігін-
автономия болуға ма, болмасқа ма?», дегі қазақ газеттерінің тарихынан»
«Жалпы қазақ сиезінде қаралады жер оқулықтары мен оқу құралдарын,
мәселесі», «Оқу мәселесі», «Қазақ са- «Абай жэне баспасөз», «Абайтану
яси партиясын жасау мэселесі» жэне арнасында» монографияларының,
т.б. бөлімдерден тұрады. Бұл мақала «Сыр сандығым - Қызылжар» кіта-
осы ж. желтоқсан айында өткізілген бының авторы. Оның Алаш әдеби-
Екінші Жалпықазақ сиезінің күн етінің көрнекті өкілі М.Жұмабаевқа
тэртібін айқындауға дайындық сын- арналған «Мағжанның Қызылжа-
ды еңбек болды. Мақалада айтылған ры» жэне Алаш қозғалысының қай-
маңызды мәселелер аталған сиез ба- раткері туралы жазылған «Жақып
рысынан көрініс тапты. Ақбаев. Күрескерлік өмірбаяны» (Н.
Таймасов Ахмед Бекж анүлы - Дулатбековпен бірге) зерттеулері бар.
Алаш қозғалысына қатысушы. Орал Сонымен бірге Ә.Бөкейхан, Ж.Ақ-
губерниясы Елек қ.-нда дүниеге кел- баев, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов.
ген. 1906 ж. Орынбордағы мұғалім- М.Әуезов, М.Жұмабаев, Қ.Кемеңге-
дер семинариясын бітірген. 1917 ж. ров, С.Сәдуақасов т.б. Алаш қайрат-
төңкеріске дейін Жымпиты у.-нде керлерінің өмірі мен қызметі туралы
мұғалімдік еткен. Батыс Алашорда тың деректерге құрылған ғылыми
қозғалысына қатысқан. Алаш қай- мақалалар жарық көрген.
раткері Х.Досмұхамедұлымен тығыз «Талап» - 1917 ж. ақпан төңкерісі-
байланыста болған. Батыс Алашор­ нен кейін Семейде құрылған қазақ
да әскерінің большивиктерге қарсы жастарының ұйымы. Оны құруға
күресіне қатысқан. Осы күрестер М.Әуезұлы, Ә.Ақбердин, М.Құнан-
үшін Алашорданың сотына сай- байұлы, С.Ғабитханұлы секілді жер-
ланған. гілікті жастар атсалысқан. Ұйымның
Тайшыбай Зарқы н Сыздықүлы алдына сол тұста қалыптасқан саяси
(01.05.1942 ж. Қарағанды обл. Қу ауд. ахуалға сай қазақ халқының мүддесін
Арқалық а.) - С.М.Киров атындағы қорғау жолында эрекет ету, бірінші
ҚазМУ-ды бітірген. Журналист. 1960 жалпықазақ сиезінің қаулыларын ха-
ж. ауд., обл. газеттерде қызмет ет­ лық арасында насихаттау жэне қазақ
кен. 1992 ж. Е.А.Бөкетов атындағы тілінде кітап бастырып тарату секіл-
382
ді міндеттер қойылды. «Талап» ұй-
ымы РМәрсекұлы жетекшілік еткен
Семей обл. Қазақ комитетімен тығыз
байланыста жұмыс істеп, Алаш пар-
тиясына қолдау танытты. Оның сол
тұста халық игілігі жолында атқарып
жатқан қызметі «Сарыарқа» газетін-
де жарияланып тұрды. Бұл ұйым мү-
шелері 1918 ж. 5-13 мамыр аралығын-
да Омбыда өткен жалпықазақ жаста-
рының құрылтайына қатысып, «Жас
азамат» ұйымы құрамына кірді.
«Талап» үйымы - Түркістан ре-
спубликасында (Ташкент) 1922 ж. 4
желтоқсанда ресми ашылған мәде-
ни-ағарту ұйымы. Өз кезінде «қа-
уым» деп аталған. Төрағасы - Х.До-
смүхамедұлы, мүшелері: А.Шмидт,
И.Тоқтыбайүлы, М.Тынышбайұлы,
М.Әуезұлы, Қ.Тыныстанұлы. ¥йым
Жарғысын жасауға Х.Досмұха-
медұлы, А.Шмидт, Ә.Диваев, М.Жұ-
мабаев, К.Жәленұлы, Н.Архангель-
ский қатысқан. «Талап» Ташкентте
қазақ мәдениеті мен эдебиетіне, та-
рихына қатысты дэрістер, басқосулар,
пікірталастар ұйымдастырып оты-
рған. ¥йымға Түркістан республика-
сы басшыларының бірі Т. Рысқұлов
қолдау көрсетті. «Талап» ұйымының
жарғысында қазақ халқының тарихы
мен дәстүр-салтын зерттеу, мек-
тептердегі оқыту мәселесін реттеу,
қазақ пен қырғыз өнер қайраткер-
леріне жэрдемдесу, қазақ әдеби тілі
мен өнерінің өркендеуіне демеу болу
секілді міндеттер қойылатындығы
атап көрсетілді. 1923 ж. 16 науры-
зда Алматыда Қ.Басымов басқарған
ұйым бөлімшесін ашты. Бұған да
мынандай тарихи белгілі тұлғалар
кірген: И.Арабайүлы, Б.Сүлейұлы,
Қ.Басымұлы, Ж.Бәрібайұлы, Қ.Сар-
молдаүлы, Ш.Сарыбай, А.Розыбақи-
ев. Қиын ж. «Талап» елшілдік істі
жалғап, дамытуға үлкен үлес қосты.
Танашев Уәлитхан Шарафид-
динүлы (1887 ж. Атырау) - 1968 Ж7
Алашорданың күрескер азаматы,
көрнекті қоғам қайраткері. Арғы ата­
сы Бекпембет би
Атырау қазақта-
рына аты шыққан,
балы қш ы лы қп ен
шүғылданып, елді
кәсіпке үйреткен,
елге сыйлы дәу-
летті адам екен.
Оның Шолтыр, Танаш атты екі ұлы
болады, Уәлитхан осы Танаштың не-
мересі екен. Т 1899-1908 ж. Астра-
хан гимназиясынан сегіз сыныптық
білім алады. 1909 ж. Қазан универ-
ситетінің заң факультетін бітіреді.
Ол 1913-1917 ж. Қазан қ.-нда адвокат
болып жұмыс істеген. 1917 ж. туған
еліне келіп, эртүрлі қызметтер атқа-
рады. Астраханға оралған соң заң-
герлікпен айналысады, сол кезден
бастап төңкеріс жолына түседі. Ол
өзінің ақыл-парасатын туған халқы-
ның бақытқа жету жолына арнаған.
1917 ж. 1-8 сәуірде Орынборда өт-
кен Торғай обл. қазақтарының си-
езінде мэжіліс төралқасы төраға-
сының орынбасары болады. 1917
ж. 21 сәуірде өткен Бөкей Ордасы
қазақтарының сиезінде президиум
төрағасы болады. Осы сиезде ол Бө-
кей жер басқармасының төрағалығы-
на сайланып, Бөкей ордасы өңірінен
Бүкілресейлік мүсылмандар кеңесіне
өкілдікке ұсынылады. Ж.Досмұха-
медүлы екеуі кеңестің атқару коми-
 £fJR iueiM o6 , Т > .Қ ,а м за б е к ц л ы
тетіне кіреді де, Бөкей ордасынан
депутаттыққа өтеді. 1-11 мамыр ара-
лығында Мәскеуде өткен Бүкілре-
сейлік мұсылмандар сиезінің атқару
комитетіне мүше болады. Киевте та-
мыз айында өткен бүкілресейлік мұ-
сылмандар құрылтайына қатысады.
Ел сенімін арқалаған Т. Ж.Досмұха-
медұлы жэне Ж.Ақпаевтармен бірге
Петроградтағы «Шура-и исламдағы»
Алашорда үкіметінің өкілі болып
тағайындалады. Бұл жұмысты абы-
роймен атқарған Т. 1917 ж. 5-13 жел-
тоқсанда Орынборда өткен жалпықа-
зақ сиезінде Алашорда үкіметінің
министрі болып сайланады. 1918 ж.
8 маусымда Самара қ.-нда құрылтай
жиналысы мүшелерінің комитетінде
(Комуч) ол ел мүддесін қорғауға көп
күш салады. Челябіде өткен Комуч
пен Сібір үкіметінің мәжілістеріне
қатысады. 8-23 қыркүйек аралығын-
да Уфадағы бүкілресейлік уақытша
үкімет - Уфа дирекциясы құрылған
мэжіліске қатысады. Одан соң Ә.Бө-
кейхан басқарған Алашорданың
шұғыл мәжілісіне қатысады. Ол жи-
налыста Ж.Досмұхамедұлы, Х.До-
смұхамедұлы, А.Бірімжанов, Ә.Ер-
меков, М.Тынышбаевтармен бірге
«Ойыл уэлаяты» таратылып, Бөкей
ордасы мен Ойыл уәлаяты, Маңғы-
стау у. мен Торғай обл.-ның Ақтөбе,
Ырғыз у.-дерін басқару үшін Алашор-
даның батыс бөлімшесін құруды қол-
даған. 1918 ж. 18 қарашада Омбыдағы
дирекция құлап, үкімет билігі адми­
рал Колчактың қолына өткен кезде
Алашорда үкіметі жаңа үкіметпен
келіссөз жүргізуге ниеттенді. 1919 ж.
11 ақпанда өткен ведомствоаралық
құрылым жөніндегі отырыста Ә.Бө-
___________________________________ 383
кейхан, А.Тұрлыбаев, Т. Колчак өкіл-
дерімен келіссөзге барады. 1919 ж.
Алашорда таратылып, Алаш қозға-
лысына қатысқандарға кешірім жа-
салған соң, Т.-ның АКСР-ін ұйымда-
стыру жұмысымен жэне республи-
калық мемлекеттік баспа бөлімдерін
құрумен айналысады. Орынборда ка­
зак әскери төңкерістік комитеті құра-
мында жұмыс істеп, орталық атқару
комитетінің мүшесі болады. 1920 ж.
25 қыркүйекте республикалық эділет
халық комиссариатының орынбаса-
ры қызметіне тағайындалды. Осы
кезде ел үшін аса маңызды бірнеше
заң актілерінің қабылдануына ықпал
етеді. 1922 ж. 9 қарашадан бастап
ұлт істері жөніндегі халық комисса­
риаты жанындағы ҚАСР өкілеттігі
басшысының орынбасары, кейін фе-
дералдық комитетте жер мэселесі
туралы жоғары бақылаудың ерекше
алқасында қызмет атқарды. Осыдан
кейін Т. Татарстандағы Қазан қ.-на
қайын жұртына кетеді. 1924-1937 ж.
Татар автономиясы кеңестік социа-
листік республикасы жоғары сотын-
да адвокат болады. 1937 ж. бұрынғы
алашордашыл қайраткер ретінде
тұтқындалады. Артынан тұтқыннан
босатылады. Бірақ, 1949 ж. сол айып-
пен тағы тұтқындалып, 1955 ж. дейін
Краснояр өлкесіне жер аударылады.
Бақылауда айдауда жұмыс істейді.
1957 ж. Татар АКСР-інің жоғары сот
төралқасының шешімімен ақталады.
Сол ж. зейнетке шығады. 1968 ж. Ка­
зан қ.-нда дүние салады.
«Таныстыру» поэмасы - Алаш
қаламгері С.Торайғыровтың шығар-
масы. 1917 ж. соңы жэне 1918 ж. ба-
сында Абай елі Шыңғыстауда жа-
384
зылған бұл поэмасы алғаш рет 1933 ж.
жарық көрді. Бұл поэманың кейіпкер-
лері Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы,
М.Дулатов, Ә.Ермеков, Х.Ғаббасов,
М.Боштайұлы, Ж.Ақпаев, Н.Құл-
жанов, Н.Құлжанова, Б.Сәрсенов,
Р.Мэрсеков, С.Сабатаев, Ә.Молдабаев
сияқты Алаш қайраткерлері. Поэма
авторы олардың әрқайсысының қай-
раткерлік жэне тұлғалық мінез пор-
треттерін береді. «Таныстыру» поэ­
масы - Алаш қозғалысы жэне оның
қайраткерлері туралы жазылған
тұңғыш көлемді туынды.
«Таң» - 20 ж. Алаш бағытында
шыққан басылым. Ресми бағдары
Семей губкомы мен атқару коми-
тетінің саяси, шаруашылық, мәдени,
әдеби журналы. Семей қ.-нда 1925 ж.
орта кезіне дейін ай сайын шығып
тұрды. Редакторы - М. Әуезұлы. Жур­
нал ел тіршілігіне тұрмыс-салтына,
саяси, шаруашылық, мәдениет мэсе-
лелеріне көбірек көңіл бөлді. Хат-ха­
бар, мақала, өлең, энгіме, очерк, т.б.
көркем эдеби жэне өнер шығармала-
рын жариялады.
«Тар жол, тайғақ кешу» романы
- С.Сейфуллиннің 1927 ж. жарық көр-
ген мемуарлық романы. Романның
«Қазақ қозғалысы» атты тарауында
Алаш қозғалысының барысы әңгіме-
ленеді. Романда Алаш қозғалысына
болыиевиктік принциптер тұрғы-
сынан солақай баға берілген.
«Тарих толқынында» - Н.Назар-
баевтың кітабы. 1999 ж. «Атамұра»
баспасынан жарық көрген, колем і
12,9 б.т. Қазақ тарихына арналған
бұл еңбектің «Алаш мұрасы және
осы заман» атты бөлігінде автор XX
ғ. басындағы ұлт-азаттық қозғалысы
Алаш қозғалысы
болтан Алаш қозғалысының бастау
көздеріне, сол дәуірдегі тарихи-әлеу-
меттік, саяси жағдайға, «Айқап» жур-
налының, «Қазақ» газетінің ұлтты
оятудағы рөліне, 1916 ж. көтеріліске
тоқталған. Еңбекте Алаш партиясы-
ның құрылуы, оның бағдарламасы
жөнінде ойлар айтылады. Алаш зи-
ялыларының азаттық үшін күресі
мен тэуелсіз мұраттары арасындағы
сабақтастық сараланған.
«Тарихи жыл» мақаласы -
М.Дулатовтың «Қазақ» газетінің 1917
ж. 8 қаңтарында жарияланған мака-
ласы. Автор: «Қазақ халқының өткен
дэуіріне айналып қарасақ, түрлі тари­
хи оқиғалар, өзгерістер бастан кешір-
генін көреміз. Қазақ, қалмақтың жа-
уласқан заманы. Ақтабан шұбырын-
ды. Россияға бағынған шағымыз. Ке-
несары заманы. Қоқан заманы. 1868
ж. жаңа законның шығуы» дей келе,
қазақ үшін 1916 ж. да осындай тари­
хи жыл болтаны н сөз етеді. Мақалада
осы ж. оқиғалары, оның ішінде пат-
шаның 25 маусымдағы жарлығына
байланысты қалыптасқан жағдай,
әсіресе, Жетісудағы оқиғалар баян-
далған. Мақала соңында: «Бүрын
«оқы, біл!» деген сөздер құрғақ на-
сихат болып желге кетуші еді. Қазақ
баласы, енді оянбасаң, мэңгіге шей-
ін ұйқың ашылмай, қараңғыда, құл-
дықта, тістегеннің аузында, ұстаған-
ның қолында кеткенің» деп халықты
оянуға шақырады.
Тасымбеков Армиял - 1930 ж.
саяси қуғын-сүргін құрбандары ту­
ралы сериялық зерттеу мақалалар
жазған көсемсөзші. 1953 ж. Жар-
кент ауданында дүниеге келіп, 1999
ж. Алматыда қайтыс болтан. Көбі-
 SfJiliueuAoe, 'О .Қ ,ам заб екц л ы
не газет-журналдар мен теледидар-
да жұмыс істеген. Өмірінің соңғы
ж. Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия
университетінде де қызмет атқарды.
Баспасөзде адам тағдыры мен өнер
элемі туралы эссе, мақалалар жазып
тұрды. «Жазығы не еді апалардың?»
атты мақалалар топтамасы Алматы-
дағы жастардың «Өркен» газетінде
жарық көрді. Осының негізінде де-
ректі фильм де түсірді. 1994 ж. «Жа-
лын» баспасынан «Жан дауысы: АЛ­
ЖИР архипелагі» атты кітабы жари-
яланды.
Тәбәрікүлы Сейітмүхамет - та-
рихшы, ғалым-зоотехник. Ол Семей
обл. Қайнар а. дүниеге келген. ¥зақ
ж. Абай, Ақсуат, Аягөз, Шұбартау
аудандарында басшылық қызмет-
тер атқарған. Ардақты Алаш ары-
сы, қажырлы қайраткер М.Тұрған-
байұлының өмірі мен қызмет жолы,
шығармашылық мұрасы жөнінде
1999 ж. «Мэннан Тұрғанбаев» де­
ген кітабы шықты. Бұл кітабы қай-
та өңделіп, толықтырылып, 2002 ж.
«Қайран, Мэннан» деген атпен жа-
рық көрді. Бұл кітапта М.Тұрғанбай-
ұлының өмірі мен шығармашылығы
жөніндегі құнды деректермен бірге
Ш.Құдайбердіұлы, М. Әуезов т.б.
тұлғалардың Алашқа қатысы нақты
мәліметтермен берілген, сондай-ақ
қозғалысқа байланысты беймәлім де-
ректер келтірілген. Т. «Жанақ ақын»,
«Замана ағысы» деген еңбектердің
авторы.
Тәж-.Мүрат Мақсат Әнесүлы (ка­
р ата, 1959 ж. Атырау обл. Қосшағыл
п.) - орта мектепті бітірген соң мұнай
кәсіпшілігінде жұмыс істеп, 1978­
1983 ж. аралығында ҚазМУ-дің жур­
385
налистика факультетінде оқыды.
1983-1990 ж. аралығында «Білім жэне
еңбек» журналында әдеби қызмет-
кер, «Социалистік Қазақстан» газетін-
де тілші, «Горизонт»-«Өркен» газетін-
де редактордың орынбасары, «Жалын»
журналының жауапты секретары, Қа-
зақстан ЛКЖО ОК жастар бұқаралық
ақпарат құралдары секторының мең-
герушісі болып істеді. 1990-1999 ж.
ҚазМУ-дің филология факультетінде
аспирант, аға оқытушы, доцент болды.
1994 ж. «Гұмар Қараштың ақындығы»
дейтін тақырыпта диссертация қорғап,
филология ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алды. 1999-2002 ж.
ҚазМУ докторантурасында оқыды.
2002-2006 ж. шығармашылық қыз-
метте. 2006-2007 ж. «Қазақ әдебиеті»
газеті бас редакторының орынбаса­
ры, 2007-2009 ж. «Ана тілі» газетінің
бас редакторы. 2009 ж. Астана қ.-на
ауысып, 2013 ж. дейін «Астана» жур-
налының бас редакторы болып істеді.
2013 ж. қаңтардан Алматыдағы Қазақ
ғылыми-зерттеу мәдениет институ-
тының бас директоры. Торт кітабы
жарық көрген: «Шәңгерей: жасампаз-
дық өмірі» (1998), «Батыс Алаш-Орда:
биобиблиографиялық сөздік тәжіри-
бесі» (2003), «Гұмар Қараш: өмірі
мен шығармашылыгы» (монография,
2005), «Кәбиса жыл: зерттеу, эссе,
эдеби толғамдар» (2009). Мерзімді ба-
сылымдар бетінде жарияланған жүз-
ге тарта мақаланың авторы. Негізінен
эссе жанрында еңбек етеді, гылы-
ми-қаламгерлік ізденіс бағыты - қазақ
тарихына альтернативтік көзқарас; XX
г. басындагы жэдидия жаңару қозғалы-
сы жэне қазақ әдеби үдерісі; Қазақстан-
ның мэдениет саясаты.
386
«Тәржіман» - көрнекті жәдитшіл
И.Гаспаралы ашып, тұрақты шыға-
рып отырған газеті. Алғашқы саны
«Тілде, пікірде, істе - бірлік» деген
ұранмен 1883 ж. 10 сәуірде Бақшаса-
рай қ.-нда шықты. Бұл - XIX ғ. да
патшалық Ресейдегі 20 миллион-
дық түрік-мұсылман жұртының бір-
ден-бір тұңғыш газеті еді. Сондықтан
оны «түрік халықтарын оятқан,
политико ЭКОНОМИЧЕСКАЯ
ш ЛИПЯаТУЯНаЯ ГАЗЕТА
.т е р д ж и м а н ъ '
!o,:T ER D jiM A M -- '4 i f / u ’.1' 4'" .
»w *i оимж, pout».!, сида
мот г и гт а м л е
ревеВШсһііягау. Никіе. ом і
/ '
ағартқан басылым» деуге толық не­
г а бар. Газет пен оның шығарушысы
еркіндік пен білімге ұмтылған түркі
халықтарының көшбастаушысына
айналды. «Тэржіман» басылымының
мақсаты түркі халықтарын азаттық
күресте бірлікке жэне оларды ортақ
әдеби тілге көшуге үндеді. Сонымен
қатар Орталық Азия халықтарының
сауатын ашуға, мысалы, қазақтар-
дың отырықшылдыққа көшуіне атса-
лысты. Уақыт өте келе осы газеттің
жанынан журналдар да, кітаптар да
шықты. Газет қаржы тапшылығына
байланысты 1914 ж. жабылды.
Тәтиүлы Ораз (1856, бұрынғы
Торғай обл. Ырғыз у. Қабырға б. -
1917) - би, болыс, Алаш қозғалысына
қатысушы. XIX ғ. дың 80-90 ж. екі
дүркін Қабырға өңірінде болыстыққа
сайланған. Бірінші жалпықазақ си-
езінде елдегі алауыздықты жою жэне
отарлау саясатына қарсы жүмылу қа-
жеттігін үсынған. Осы сиезде Мәске-
уде өткен Бүкілресейлік мұсылман-
дар сиезіне делегат болып сайланған.
Алаш қозғалысы
Тәтібаев Қазмүхамед (1885 ж.т.,
Орал обл. Ілбішін у. Өріктікөл б. 6
а - 1962) Б.А-0 қайраткері, қазақтың
алгашқы арнайы білімді мамандары-
ның бірі. Әкесі Мұқан Гурьев - Орал
аралығында түйемен кіре тартып,
балық тасыған. Т. Өріктікөлдегі екі
кластық болыстық орыс-қазақ мек-
тебін (1902 ж.), Електегі үш кластық
қалалық орыс-қазақ училищесін
-•= i l T V / j y «4
(1905 ж.) бітірді. Училищеден «баста-
«
Н)
у - і’ - ■' г '
уыш училище мұғалімі» атағымен
шығып, Орал обл.-нда ауылдық, бо-
к О / _ . лыстық мектептерде жэне Түркістан
у
> оог
’ -------
өлкесіндегі орыс-түзем мектептерін-
де мүгалім болды (1905-1916.). 1916 ж.
бұратана халықтан тыл жұмысына
адам алу басталған кезде Ташкент
әскери училищесі жанындағы пра-
порщиктер мектебіне түсті. 1917 ж.
ақпанда мектепті бітірген соң Парсы
майданына, 9 Түркістан бригадасы-
ның қарамағына қызметке жіберіл-
ді. Онда 1917 ж. қазан айына дей-
ін 3 полк жанындағы Әскери көлік
бөлімінің бастыгы болды. Сол ж.
қараша айында денсаулығына бай­
ланысты демалыс алып, елге келді.
Жолда Темір у.-не қарасты Жұрын
стансасында Ойылда жиналыс өт-
кізіп келе жатқан Ж.Досмұхамедо-
впен кездесті. Оның Жайық сырты
қазақтарының милициясына жұ-
мысқа шақырған ұсынысын қабыл-
дап, эскери бөліміне қайтпай қалды.
1918 ж. басында Ж.Досмұхамедовтің
тапсырмасымен Жымпитыға қа-
ру-жарақ жеткізді. 1918 ж. Қаратөбе-
дегі III Қазақ Орал сиезіне, 1918 ж.
мамырдағы IV Қазақ Орал обл.-тық
сиезіне Өріктікөл болысынан делегат
болып қатысты. Ойыл уэлаятыныц
 S ffK iu e iu o e , Т > .Қ ,а м за б е к ц л ы 387
Халық милициясын құру жөнінде- әскер қатарынан сенімді қосшы ерту
гі қарарға орай соңғы сиезде уэлаят тапсырылды. Сәуірдің орта шенінде Т.
қарулы күштерін құру міндеті жүк- майдан шебінен аман-есен өтіп Жым-
телді. Б.А-О. Полктерін жасақтау, юн- питыға келді, Ж.Досмұхамедұлына
керлік мектептер ашу ісінің басында В.И.Лениннің жеделхаты және орал-
тұрды. Кейінірек Ж. жэне Х.Досмұха- дық болыневиктердің хаты салынған
медовтермен Орал Войско үкіметімен №1525 пакетті тапсырды. Қызыл Ар-
арадағы қарым-қатынас мэселесінде мияның шегінуіне байланысты Ж.
туындаған пікір алшақтығына бай- Досмұхамедұлы жауап беруді кідір-
ланысты ауылға қайтып, Өріктікөл те тұратыны белгілі болған соң еріп
болыстық мектебінде меңгеруші бол- келген қызылэскер М.Сапаровты кері
ды (1918, шілде 1919, ақпан). Қызыл қайтарып, өзі Жымпитыда қалды.
Армия Орал қ.-сын алғаннан кейін Сол ж. жаз бойы земство ұйымдарына
қалаға келіп, обл.-тық халық ағарту жұмыс істеп, облыстық, земстволық
бөліміне инспектор болып жұмысқа гласный (сайлаушы) болды. Больше-
кірді. М.-Х. Мырзағалиев, Ә.Әлімбе- виктік Оралдан казактардың қамауы
ковтермен бірге Компартия қатарына алынып, жеңіс Қызыл армия жағына
енуге өтініш берді. Чапаев Дивизия- ойысқан шілденің басында Оралға
сы Колчак майданына жіберілген соң келген жерінде чекистер тарапынан
казак әскері бел ала бастаған шақта тұтқындалды. Кеңес басшылығы-
партия ұясына өзінің коммунист бо- ның 1919 ж. қарашадағы кешіріміне
луға эзір болған еместігін мәлімдеді. ілініп, Кеңес өкіметіне адал қызмет
Сол үшін ұя мүшелері тарапынан ететіні жөніндегі уэдемен сол ж. 11
«жанаяр, еңбекші халықтың жауы» желтоқсанда босатылды. Ақтөбеде
деген айып тағылып, осы жөніндегі өткен қазақ болыневиктерінің өлкелік
қаулы болыпевиктік «Яицкая прав­ конференциясына қатысты (1919, жел-
да» газетінде жарияланды. 1919 ж. тоқсан). Конференция алдында Түр-
сәуір айында Кеңес өкіметі Мәскеуде кістан майданы РӘК-інің өкілі Лежа-
А.Байтұрсыновпен арадағы келіссөз ва-Мюраттың кепілдемесімен, Орал
нэтижесінде Б.А. О. мен байланыс жа- қ.-лық партия ұйымына кандидаттық
сау жөнінде шешім қабылдап, осыған мерзімнен өтпей-ақ РК(б)П мүшелі-
орай Жайық облревкомына жіберіл- гіне қабылданды. Конференциядан
ген В.И. Ленин жеделхатына орай соң Қазақ өлкелік эскери комиссариа-
қабылдаған Жайық (Орал) обл.-тық тында Саяси басқарма меңгерушісінің
революциялық комитетінің ¥лт істері көмекшісі (1920, ақпан). Бұдан кейін
жөніндегі коллегиясы шешімімен елге оралып, Жымпиты уездік атқа-
Жайық облревкомы председателі И.И. ру комитеті төрғасының орынбаса-
Ульяновтың атынан Б. А. О. Үкіметіне ры болып істеді. 1920 ж. тамыздан
баратын делегат (парламенттер) бо­ юстиция органдарында: Орал губер-
лып белгіленді. Оған казак әскерінің ниялық ревтрибунал мүшесі (1920,
қолына түсіп қалмау үшін майдан тамыз - 1921, маусым), ревтрибунал
шебінен жасырын өту, жанына қызыл жэне губерниялық сот мүшесі (1921,
388
шілде - 1922, сәуір). 1922 ж. өткен
II РК(б)П Бүкілқазақ конференция-
сының делегаты. 1921-1922 ж. қазақ
жігіттерінен құралған эскадронга
басшылық етіп, Сапожников бүлігін
басуға қатысты, чекистердің Кнопка
басқарған бронды отрядымен, Ялов
бастаған эскадронмен бірге Сарафан-
кин жасағының Тополевкаға (Топай-
лы), Киселев отрядының Бударинге,
Серов жасағының Жымпитыға ша-
буылын тойтаруға қатысты. 1922 ж.
сәуірден 1923 ж. желтоқсанға дейін
Орал губерниялық соты төрағасы-
ның орынбасары, төрагасы (1923,
желтоксан - 1925, қаңтар), Сырдария
губерниялық сотының мүшесі (1925,
маусым - 1925, қараша), Сырдария
губерниялық бақылау комиссиясы-
ның төралқа мүшесі (1925, қараша -
1926, сәуір), Сырдария губерниялық
сотының төрағасы (1926, сәуір - 1927,
мамыр), Қазақ Юстиция Халық Ко­
миссариаты Мемлекеттік нотариаты
қосалқы бөлімінің меңгерушісі (1927,
мамыр - 1927, қараша), 1928 ж. БК(б)
П Қазақ өлкелік комитетінде нұсқа-
ушы. Одан әрі БК(б)П Өлкелік коми-
тетінің өкімімен бұл қызметтен боса-
тылып, партиядан шығарылды, Ха-
лық агарту комиссариаты саласында
жұмыс істеу үшін Орынбор қ.-на жі-
берілді. 30 ж. сталиндік қуғын-сүр-
гін зардабын шегіп, ұзақ жыл айда-
уда болды. Кейінгі ж. Орал обл.-нда,
туған ауылында тұрды.
Театр өнері - қандай ұлттың бол-
масын мәдени деңгейін көрсететін
факторлардың бірі. Бұл жолда да
Алаш зиялылары «тұңғыш деген»
атаққа ие. Айталық, Б.Серкебаев,
М.Әуезов, Ж.Аймауытов қазақтың
алғашқы драмалық шығармаларын
жазса, М.Әуезовтің «Еңлік-Кебегі»
тұңғыш театрлық қойылым болғаны
белгілі. Ал, Қ.Кемеңгерұлының «Ал-
 тын сақина» пьесасымен мемлекеттік
ұлт театры тұңғыш шымылдығын
ашқан болатын. Жалпы өз заманын-
да Алаш өкілдері ұлт мәдениетін,
өнерін танытуға, насихаттауға қа-
тысты бірқатар тағылымды шаралар
атқарды.
Темірбеков Әбжан (1869) - Көк-
шетау у.-нде Қазақ және Алаш коми-
теттерін ұйымдастыруға белсене атса-
лысқан. Көкшетау уездік Алаш коми-
тетінің мүшесі.
Теміров Абдолла (1865 ж., Торғай
обл. - ө.ж.б.) - Алаш қозғалысына қаты-
сушы. 1890 ж. Санкт-Петербург Импе-
раторлық университетінің шығыстану
факультетін бітірген. Студент кезінде
қазақ жастарының тұңғыш ұйымы
- «Жерлестер» ұйымын Б. Қаратаев,
Б. Сыртанов, Б. Құлманов, М. Серда-
линдермен бірге құрып, қоғамдық ша-
раларға қатысқан. XX ғ. басында То-
былда және т.б. жерлерде сот қызметін
атқарған. Бірінші жалпықазақ сиезінде
Торғай облысынан «Алаш» партиясы
атынан Құрылтай жиналысына депу-
таттыққа ұсынылған.
«Теңдік» серіктестігі - Семей-
де 1917-1918 ж. «Сарыарқа» газетіне
құрылтайшы, демеуші болған серік-
тестік. Бұл кезде серіктік қаржысы
қайырымды байлардың, ұлт бола-
шағын ойлаған оқығандардың, тіпті
шәкірттердің ортаға салған ақша-
сынан да кұралған. Газеттің ж. баға-
сы - 6 сом, жартыжылдық бағасы - 3
сом 25 тиын болған.
Тергеусізов Иса (1882 ж. Жетісу
обл., Верный у, Күрті бол.) - 1892-97
ж. Верный гимназиясында оқыған.
Гимназиядан соң ¥зынағашта, Отар-
да хатшы, аудармашы жұмыстарын
істеген. 1908 ж. қазанда Т. Жетісу
облысы Әскери губернаторыньщ
бұйрығымен мемлекеттік қызметке
кеңсе қызметшісі болып тағайында-
лып, Верный уездік басқармасын-
дағы жазбаша аудармашылық мін-
детін атқарады. 1909 жылғы сәуірде
осы орынға тұрғылықты бекітіледі.
1911-12 ж. Фергана облысындағы Ән-
діжан қаласында іссапарда болады.
Ол Жетісуда М. Дулатовтың «Оян,
қазақ!» кітабын таратушылардың бірі
390 Алаш қозғалысы
болған. 1899 жылы Верный қаласын- ну, геометрия, физика, ауылшару-
да Жетісу облысы экімшілігінің рұқ- ашылығын механ и калан дыру жэне
сатымен «Ағартушылықты қорға- электрлендіру оқулықтарын, ша-
ушылар қоғамы» құрылады. Т. осы руашылық машиналары жөніндегі
қоғам жұмысына белсене араласады. ғылыми-техникалық эдебиеттерді
Ақпан төңкерісінен кейін Т. Жетісу- аударған. Т.-ның өмірі мен қызметі
дағы ұлт-азаттық қозғалыс жұмыста- Ж.Аймауытовтың «Қартқожа» (1926)
рына қатыса бастайды. Екінші жал- романында суреттелген.
пықазақ сиезіне Жетісу облысынан Тоқтабаев (Тоқтыбаев) Кәрім
барып қатысады. 1918 ж. қаңтарда өт- Досжанүлы (1890-92, бұрынғы
кен Жетісу облыстық екінші сиезін- Торғай обл. Торғай у. Шұбалаң б. -
де Алашорданың Жетісу облыстық 1936) - Алаш қозғалысының қайрат-
комитеті құрылып, Т. осы комитет- кері. Алашорданың Торғай кеңесінің
ке мүше болады. Ол 1918 ж. тамызда мүшесі. 1909 ж. Орынбордағы Қазақ
Лепсі уезінде Алашорда жұмыстары мұғалімдер мектебін бітіреді. 1909
ұйымдастырады. 1920 ж. Т. тағы да ж. бастап 1912 ж. дейін Тосын болы-
басқа алаштықтармен бірге Қытайға стьщ мектебінде мұғалім. 1912-1919
өтіп, Құлжа қаласында қоныс тебеді. ж. Торғай қ.-ндағы медресе жанынан
1942-43 ж. шамасында Қытайдағы ашылған орыс сыныптарының мең-
Гоминдаң жендеттерінің қолынан герушісі болып тағайындалады.
қаза табады, жұбайы Махрой, ұлда- Сонымен бірге Торғайдың жоғары
ры Арыслан, Батыр жэне қызы Төле- бастауыш мектебінің математика
умен бірге 1950 жылдары Алматыға жэне физика пәндерінің оқытушы-
оралды. сы. Ақпан төңкерісінен кейін 1917­
Тоғанбаев Қартқожа Жананүлы 1918 ж. саяси күреске бет бұрады.
- қоғам қайраткері. (1896 ж. дүни- Алаш қозғалысына араласып, Торғай
еге келіп, 1938 ж. 28 ақпанда Алма- кеңесіне мүшелікке алынады. Кей-
тыда қайтыс болған) 1917-1920 ж. іннен кеңес үкіметі ісіне араласады.
Алаш қозғалысы- 1919-1921 ж. Семей губерниялық Ха-

■
ның қайраткері, лық ағарту бөлімінің меңгерушісі.
Баянауылда кеңес 1921 ж. Көкшетау у.-нің азық-түлік
қызметкері, рев­ комиссары болып істейді. Қазақ ор-
ком мүшесі болды. талық атқару комитетінің Қызыл
1931-1937 ж. «Ка­ керуен уэкілі болады. 1922-1924 ж.
зак» баспасының Қазақ АКСР Халық ағарту комис-
жауапты редакто­ сарының орынбасары, саяси ағарту
жүмыстары бас басқармасының ба-
ры, Қазақтың марксизм-ленинизм
ғылыми-зерттеу институтының ау- стығы. 1924-1925 ж. Қазақ ОАК Егін
дармашысы, редакторы қызметтерін шаруашылығы Халық комиссариаты
атқарды. «Халық жауы» деп айып- жерге орналастыру бас басқармасы-
талып, саяси қуғын-сүргін құрбаны ның меңгерушілігіне көтеріледі. 1925
болды. 1958 ж. аяқталды. Т. қоғамта- ж. Семей губерниялық атқару коми-
 SfJU iueiuoe, Т>.Қ,ам забекциы 391
тетінің төрағасы болып тағайындала- тебінде, бастауыш орыс уч-щесінде
ды. 1927 ж. Қазақ ОАК Халық ағарту, оқып, Ташкенттегі мұғалімдер семи-
Егін шаруашылығы комиссары қы- нариясын бітірген. Ақпан төңкерісі-
зметтеріне тағайындалып, бұл мін- нен кейін ұлт-азаттық қозғалысының
детті 4 жыл атқарады. 1931 ж. бастап жұмыстарына атсалысқан. Ол Түр-
үш жыл КСРО БРОАК жанындағы кістан аймағы қазақ-қырғыздарының
Қазақстанның өкілі болып Мәскеу қ.- жалпы жиылысына Жетісу облысы
нда тұрады. Алматы обл.-ндағы «Де- Пішпек уезінен қатысқан. 1922 - 1925
герес» қосалқы шаруашылығының ж. «Шолпан» журналының, «Ақ жол»
меңгерушісі болды. Кеңес үкіметі та- газетінің редакторы, Ақтөбедегі жер
рапынан қуғын-сүргінге түседі. 1933 басқармасының бастығы, Семейде-
ж. қазанда тұтқынға алынады. «Ала- гі «Қазақ тілі» газетінің редакторы,
шордашыл-ұлтшыл» деген қылмыс Орынбордағы пед. ин-ттың дирек­
тағылып, 1934 ж. сәуірде бес ж. бас торы жэне жұмысшы ф-тінің меңге-
бостандығынан айырылады. 1934 ж. рушісі қызметтерін атқарады. 1929
мамырда Воронеж қ.-на жер аудару - 1930 ж. Қазақ АКСР Халық ағарту
жазасымен ауыстырылады. 1936 ж. комиссарының орынбасары. 1930 -
айдауда қайтыс болды. 1932 ж. Ленинград (Санкт-Петербург)
Тоқтамышев Хамит - Алашорда пед. ин-тының аспиранты, Қызыл
үкіметінің әскери қайраткері. Оның Профессура курсында тыңдаушы
туған жэне өлген ж. белгісіз. Әскери болды. 1932 - 1933 ж. Ленинградтағы
шені - капитан (кейбір деректерде Шығыс халықтары курсының ректо­
подполковник). Алаш милициясын ры жэне әскери саяси академияның
ұйымдастыруға белсене атсалысты. СОКП тарихы бойынша лекторы
Оның басшылығымен Семейде құра- болды. 1933 - 1936 ж. қугын-сүргін-
мында 38 офицер мен 750 жауынгері ге ұшырап, түрмеде отырды. 1936
бар 1 Алаш полкі құрылды. Өскемен- ж. В.Куйбышевтың көмегімен бо-
де Алаш автономиясының әскери оқу сап шықты. 1937 ж. Ленинградтағы
орнын ашуға жетекшілік етті. Уақыт- КСРО халықтарының этнограф, му-
ша Сібір үкіметімен жэне атаман Б.В. зейінде бөлім меңгерушісі қызметін-
Анненковпен тығыз байланыста бол­ де болады. 1938 - 1947 ж. екінші рет
ды. «Сарыарқа» газетінде Алаш ми- қамауға алынып, Коми АКСР-інде
лициясының кеңестік билікпен жүр- түрмеде отырды. 1947 ж. түрмеден
гізіп жатқан күресі жайында бірқа- босап, Тереңөзекке оралады. 1949 -
тар мақалалар жарияланды. Жетісу 1957 ж. үшінші рет ұсталып, Красно­
өңірінде Қызыл армиямен болған ярск өлкесіне жер аударылды. 1957
соғыс қимылдары кезінде Алаш ж. ақталып, елге қайтты. 1958 - 1964
әскеріне басшылық жасады. ж. Қызылорда қ-ндағы об. өлкетану
Тоқтыбаев Иса (15.2.1894, Тереңө- музейін ұйымдастырушы эрі дирек­
зек ауд., Қараөзен а. - 1967, Қызылор- торы болды. Қаладағы бір көшеге
да қ.) - қоғам қайраткері. 1904 - 1917 есімі беріліп, өзі тұрған үйге құрмет
ж. Перовскідегі орыс - қазақ мек- тақтайшасы орнатылған. 1998 жыл-
392
дан туған ауданындағы № 35 қазақ
орта мектебі Тоқтыбаев есімімен ата-
лады.
Торайғыров Сүлтанмахмүт
(28.10.1893, қазіргі Солтүстік Қа-
зақстан обл. Уэлиханов ауд. - 21.5.1920.
Павлодар обл. Баянауыл ауд.) - ақын,
ағартушы, Алаш
партиясының Се­
мей обл.-тық ко-
митетінің мүшесі.
Алғаш экесінен хат
танып, 13 жасынан
Мұқан, Әбдірах-
ман, Тортай деген
молдалардан дэріс алды. 1912 ж. Тро-
ицкідегі Ахун Рахманқүли медре-
сесіне түседі. Бір ж. оқыған ол өкпе
ауруының зардабынан оқудан шығып
қалады. 1912-1913 ж. «Оқып жүрген
жастарға», «Тәліптерге» («Шәкірттер-
ге»), «Ендігі беталыс», «Оқудағы мақ-
сат не?», «Анау-мынау», «Мағынасыз
мешіт», «Шығамын тірі болсам адам
болып», «Жазғы қайғы», «Кешегі түс
пен бүгінгі іс» т.б. өлеңдері мен «Зар-
ландым» атты үзақ очеркін жазады.
1913 ж. күзінде Троицкіге қайтқан Т.
«Айқап» журналына жауапты хатшы
болып жұмысқа орналасады. 1914 ж.
жазда туған елі Баянауылға оралады.
Ел ішінде мәдени-ағарту жүмысын
жүргізетін «Шоң серіктігі» үйымын
ашпақ болғанымен, ісі жүзеге аспай-
Алаш қозғалысы
ды. Осы ж. орысша оқу іздеп Семейге
барады. 1916-1917 ж. қысында Томскі-
де орысша оқиды. 1917 ж. Ақпан айын-
дағы төңкерістен кейін Семейде жаңа
қүрылған Алаш партиясы, Алашорда
үкіметінің жұмыстарына қатысады.
«Алаш үраны» өлеңін жариялайды.
«Алаш туы астында, Күн сөнгенше
сөнбейміз. Енді ешкімнің алашты,
Қорлығына бермейміз! Адамдықтың
жолына, Бастаған ерлер соңында,
Басқаға көңіл бөлмейміз, Қандай шай­
тан келсе де, Алдауына көнбейміз.
Өлер жерден кеттік біз, Бұл заманға
жеттік біз! Жасайды алаш, өлмейміз!
Жасасын алаш, жасасын!» деп Алаш
идеясын жырлайды. Алаш қайрат-
керлерінің тарихи қызметін бағалап,
«Таныстыру» поэмасын арнайды.
Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Ду-
латүлын «бірі - күн, бірі - шолпан,
бірі - айым» деп бағалайды. Поэмада
Ә.Ермекұлы, Х.Еаббасов, Ш. Құдай-
бердіүлы, Р.Мәрсеков, Н.Құлжано-
ва, Н.Құлжанұлы, М.Поштайүлы,
Ә.Молдабаев, И.Тарабаев, Ж.Ақпай-
ұлы, Б.Сэрсенов, С.Сабатаевтардың
есімдері аталып, қазақ халқының тәу-
елсіздігі жолындағы еңбектерін сара-
лайды. «Әлиханның Семейге келуі»
мақаласында Алаш көсемінің тарихи
қызметін бағалайды.
Торгам көтерілісі - он алтын-
шы ж. көтерілістің Торғай у.-ндегі
қүрамдас бөлігі. Көтеріліс бастапқы-
да Қайдауыл, Аққұм. Қараторгай,
Сарыторғай, Қарақопа болыстарын-
да жэне Тосын, Майқарау, Сарықопа,
Наурызым, 2-Наурызым б.-тарында
Ресей патшасының 25 маусымдағы
жарлығына мойынсұнбау, болыс бас-
шыларына, тыл жүмысына алына-
 ^ Щ іи е ш о в , Т > .Қ ,а м за б е < ц и ы
тындардың тізімін жасаушыларға
қысым көрсету түрінде жүрді. Торғай
көтерілісінің екпін алуы барысын-
да Әбдіғапар Жанбосынұлы қыпшақ
көтерілісшілерінің ханы болды. Кей-
іннен 13 болыс өкілдерінің Жалдама
өзенінің бойында өткен қүрылтайын-
да Жанбосынүлы Торғай у. қазақтары-
ның ханы, А.Үдербайұлы көтеріліс-
шілердің сардарбегі (бас қолбасшы)
болып сайланды. 50 мыңнан астам
адамнан тұратын көтерілісшілердің
ондықтарға, жүздіктерге жэне мың-
дықтарға бөлінген эскери жасақ
құрылды. К.Көкембайұлы бастаған
арнаулы мергендер тобы құрылды.
Әскери кеңес көтерілісшілерді азық-
түлікпен, атпен қамтамасыз ету-
ді, үстаханаларда қолдан мылтық,
қылыш, қанжар, семсер, т.б. жасауды
ұйымдастырды. 22 қазанда 15 мың
адамнан тұратын көтерілісшілер жа-
сағы Торғай қ.-н қоршады. Қоршау-
дағыларға көмекке генерал А.Лаврен-
тьевтің жазалаушылар отряды қалаға
қарай үш бағытта келе жатты. Жа-
залаушылардың жақындап қалғаны
туралы мәлімет алған көтерілісшілер
патша әскеріне қарсы қозғалды. Кө-
терілісшілер адам шығынына ұшы-
рамау мақсатында Батпаққара өңірі-
не өтіп кетті. Патша өкіметі Торғай
(4 J j
393
көтерілісін басу үшін жаңадан әскер
қосты. Көтерісшілер мен жазалаушы­
лар арасында Татырда, Ақшығанақта,
Күйікте шайқастар болды. Көтеріліс
нәтижесінде патша өкіметінің Торғай
у.-нен қара жұмысқа адам алу жоспа-
ры орындалмай қалды.
Торғай облыстық қазақ коми­
тет! - 1917 ж. наурызында құрылған
комитет. Оның қүрамына А.Бай-
тұрсынұлы, Н.Бегімбетов, С.Қадір-
баев, М.Тұнғаншиндер енді. Ақпан
төңкерісінен кейінгі саяси жағдай-
да құрылған бұл комитет қоғамдық
тэртіпті сақтау, өзара діни, таптық,
әлеуметтік қайшылықтар тудырмау
жөнінде Торғай обл. азаматтары-
на үндеу жариялады. Бұл комитет
жұмысы сәуір айында өткізілген
обл.-тық қазақ сиезінен кейін жан-
данды. Обл.-тық комитет мүшелері
Алаш қозғалысының идеяларын та-
ратуда, жалпықазақ сиездерін ұй-
ымдастыруда тарихи рөл атқарды.
Торғай облыстық қазақ сиездері
- 1917 ж. сэуірінде жэне тамызында
ұйымдастырылған сиездер. Бірінші
сиез 2-8 сәуір аралығында Орынбор
қ.-нда шақырылып, оған 300 - ден
астам адам қатысты. Торғай обл. қа-
зақтарымен бірге Орал, Ақмола, Се­
мей, Сырдария обл.-тарынан, Бөкей
(3 (2 .J i (I i+Jt uiTj JJy.
394
ордасынан, Орынбор губерниясы
мен Қазан, Уфа, Ташкент жэне басқа
қалалардан да өкілдер қатысты. Сол
себепті «Қазақ» газеті бұл сиезді қа-
зақтың тұңғыш сиезі ретінде баға-
лады. Сиезге Алаш қозғалысының
қайраткерлері Ә.Бөкейхан, А.Бай-
тұрсынұлы, А.Қалменов, Жансұлтан
жэне Жиһанша Сейдалиндер, УТана-
шев, А.Бірімжанов, И.Қашқымбаев,
К.Жәленов, О.Есенғұлов, М.Жұма-
баев, М.Шоқай, Т.Жаманмұрыновтар
қатысты. Бұлармен бірге сиездің құр-
метті қонақтары қатарында өзбек,
татар жэне башқұрт халықтарының
аса көрнекті қоғам қайраткерлері Му-
наууар Кари, Фатих Каримов жэне
Теміршах Соловьев сияқты тұлғалар
да арнайы келді. Сиез атына Семей,
Қазан және Мәскеу қ.-ларындағы
қоғамдық ұйымдар мен жеке адамдар-
дың атынан құттықтаулар түседі.
Сиездің күн тәртібінде азаматтық
комитеттер қүру, жалпықазақ жэне
жалпымұсылман сиездерін ұйымда-
стыру, Құрылтай жиналысына депу-
таттар сайлау, діни басқарма, білім
беру т.б. 14 мәселе қарастырылды.
Сиез төрағалығына А.Байтұрсынұлы
сайланды. Сиезде жер мэселесіне бай-
ланысты, азаматтық комитеттер құру
жөнінде т.б. шешімдер қабылдады.
Торғай обл. қазақтарының бұл сиезі
қатысушылары жағынан жэне қабыл-
данған шешімдер тұрғысынан келген-
де жалпы ұлттық мазмұндағы жиын
болды. Торғай обл. қазақтарының II
сиезі 1917 ж. 20-25 тамыз аралығында
Ақтөбе қ.-нда шақырылды. Бұл сиез­
ге Ақтөбе, Қостанай, Ырғыз, Торғай
у.-дерінен 150 өкіл қатысты. Сиездің
төрағалығына М.Есполов сайланды.
Алаш қозғалысы
Сиездің күн тэртібінде мемлекет би-
леу түрі; жер, мәселесі; земство; оқу
мәселесі; сот ісі; рухани-діни іс; әйел
мэселесі; Бүкілресейлік мұсылман
кеңесі, қырғыз саяси партиясы т.б.
мәселелер болды. Сиезді С.Досжанов
ашты. Сиезде обл.-тағы қазақ халқын
басқару үшін ұлттық-территориялық
қазақ автономиясын енгізу, қазаққа
өз алдына ұлттық саяси партия құру,
әйел мэселесін шешуді мұсылман
діни жиналысына тапсыру, бүкілре-
сейлік Құрылтай жиналысына сайла-
натын депутаттарды анықтау сияқты
мэселелер көтерілді.
Торғай облысы (1868) - Орын­
бор генерал-губернаторлығының
құрамындағы экімшілік аймақ. Обл.
бұдан бұрынғы Орынбор қазақта-
ры обл.-ның шығыс жэне орталық
бөлігінен, патша үкіметінің «Дала
аймағын басқару жөніндегі уақыт-
ша ережесіне» сай құрылды. Сол-
түстігінде Орынбор губерниясымен,
батысында Орал обл.-мен, оңтүсті-
гінде Сырдария, шығысында Ақмо-
ла обл.-тарымен шектесті. Обл. 4 у:
Торғай, Ырғыз, Елек, Николаевск
(Қостанай) болып бөлінді. Обл.-тың
бас басқармасы Орынбор қ.-нда ор-
наласты. Торғай у.-нің орталығы -
Торғайда, Елек (Ақтөбе) у.-дерінің
орталығы - Илецкая Защитада, Ни­
колаевск у.-нің орталығы Тройцкі-
де орналасты. Обл. тұрғындары Ре-
сейдің еуропалық бөлігін Түркістан
өлкесімен, Хиуа, Бұхара т.б. Орта
Азия аймақтарымен жалғастыратын
керуен жолында болғандықтан тұз-
бен, т.б. заттармен сауда-саттық жа-
сады. Мысалы, Орқаш, Әбетай, Тұз-
дықүдық көлдерінен 1878 ж. 921 092
 S fffli^ie L u o e , 1 ).І£ а м з а б е к ц и ы
пұт ас тұзы алынды. 1871 ж. обл.-та
Ырғыз, Ақтөбе жәрмеңкелері ашыл-
ды. 1874 ж. орыс тауарларынан 14
мың сомдық, жергілікті тауардан 50
мың сомдық зат сатылды. Ішкі Ре-
сейден Қазақстанға теміржол салу
жөніндегі қадам XIX ғ. дың 70
ж.нан басталды. 1874-1876 ж. Орын-
бор темір жолы (Самара - Орынбор)
салынып, ол Торғай обл. мен Орын-
борды Орталық Ресеймен жалғасты-
рды. 1901-1905 ж. салынған Орынбор
- Ташкент темір жолы Орынбор гу-
берниясының, Торғай обл.-ның жэне
Орал обл.-ның Темір у.-нің аумағы
арқылы өтті. «Сібір темір жолының
Ерекше комитеті» құрылғаннан кей-
ін (1892 ж.) қоныс аудару қозғалысы-
ның жаңа кезеңі басталды. Торғай
обл.-на 1898 ж. - 232, 1899 ж. - 731,
ал 1900 ж. - 744 отбасы қоныстанды.
1891 ж. 15 наурызда «Ақмола, Семей,
Жетісу, Орал және Торғай обл.-тарын
басқару туралы ереже» қабылданды.
Бұл ереже бойынша бұрынғы Орын­
бор жэне Батыс Сібір генерал-губер-
наторлығының орнына орталығы
Омбы болтан Дала генерал-губерна-
торлығы құрылды. Оның құрамына
Ақмола, Семей, Орал, Жетісумен ка­
тар Торғай обл. да енді. XX ғ. - дың ба-
сында Торғай обл.-н әскери губерна­
тор басқарып, Ресей империясының
орталық мекемелеріне бағынды. Осы
кезеңде бүкіл елдегі сияқты обл.-та
ереуілдер өрістеді. 1915 ж. шілдеде
Шоқпаркөл тас көмір кенінде ереуіл
өтті. Он алтыншы ж. ұлт-азаттық
көтерілісі де Торғай, Ырғыз, Ақтө-
бе, Қостанай у.-дерінде кең етек алды.
Көтеріліске А.Иманов басшылық
етті. Оған Сырдария, Ақмола, Семей
395
обл.-тарының көтерілісшілері де қо-
сылды. 1916 ж. қазан айының аяғында
олардың саны 50 мың адамға жетті.
1878 ж. обл.-та 3 мектеп (Торғайда,
Ырғызда, Тройцкіде) болды, мұнда 96
бала оқыды. 1879 ж. Ырғыз қ.-нда екі
сыныптық халық училищесі ашыл-
ды. XX ғ. - дың басында жекеменшік
емдеу орындарын қосқанда обл.-та 20
емдеу мекемесі болды. 1917 ж. Торгай
обл. губ. аталды да, мұнда кеңестік
экімшілік орнады.
Торғай, Орал, Ақмола, Жетісу
облыстары өкілдерінің жиналысы
- Орынборда 1916 ж. тамызында 25
маусымдағы патша жарлығына бай-
ланысты қазақ зиялыларының көзқа-
расын айқындауға арналған жиналыс.
Жиналысқа Ә. Бөкейхан төрағалық, О.
Алмасов жэне М. Дулатов хатшылық
еткен. Қазақтан майдан жұмыстарына
адам алу мәселесі талқыланып, оның
халықты қатты қобалжытқанын, өй-
ткені мұндай жағдайдың бұрын бол-
мағанын қазақ жерінің эр түкпірлерін-
де патша жарлығына байланысты асы-
ра сілтеушіліктердің болып жатқаны,
ел ішіне казак отрядтарының келуі
халықты үрейге салғаны айтылып,
18 баптан тұратын қаулы қабылдана-
ды. Қаулыда майдан жұмыстарына
шақыруды солтүстік у.-дері үшін 1917
ж. 1 қаңтарына, оңтүстік уездері үшін
1917 ж. 15 наурызына дейін қалдыру,
майданға шақырылатын 19 бен 31 жас
аралығындагы жастардың үштен бірін
ғана шақыру, медреседе оқитындарды
шақырмау, т.б. талаптар қамтылды.
Торгай, Орал, Ақмола, Семей
және Жетісу облыстары қазақта-
рының кеңесі - қазақтан тыл жұмы-
старына адам алуға байланысты 1916
396
ж. 8 тамызында өткізілген кеңес. Кеңес
Алаш көсемі Ә.Бөкейханның төраға-
лығымен өткен. Кеңеске Алаш қай-
раткерлері М.Дулатов жэне О.Алмасов
хатшылық еткен. Кеңес төрағасы Ә.
Бөкейхан жэне тағы да басқа қаты-
сушылар қазақтан тыл жұмыстарына
адам алу мәселесін талқылаған. Кеңес
барысында 18 тармақтан тұратын қау-
лы қабылданған. Қаулыда тылға жұ-
мысшы алуды солтүстік у.-дері үшін
1917 ж. 1 қаңтарына дейін, ал оңтүстік
уездер үшін осы ж. 15 наурызына дей-
ін қалдыра тұру, отбасында міндетті
түрде бір жұмысшы қалдыру, мүмкін-
дігінше түрғылықты жері бойынша
мемлекетті қорғау жүмысына қалдыра
тұру, эрбір ауылда бір молда қалды-
ру жэне т.б. мәселелер айқындалған.
Бұл Кеңес қазақ зиялыларының ұлт
мүддесі үшін біріге алатындығын көр-
сеткен жэне сондай-ақ, қазақ жерінің
барлық обл.-тары өкілдері бас қосқан
алғашқы жиналыс болды.
Торғай һәм Ы рғыз уезі халқы -
на үндеу - «Қазақ» газетінде 1916 ж.
желтоқсанында А.Байтұрсынұлы, М.
Дулатов, С.Қадырбаев жэне М.Тұнға-
шин атынан жарияланған үндеу. Бүл
үндеуде тыл жұмысына адам алу
туралы 1916 ж. 25 маусымдағы пат­
т а жарлығына қарсылық көрсетпеу
жөнінде айтылған. Патша жарлығы-
на қарсылық көрсету жазалаушы
отрядтың шығуына алып келетін-
дігін, оның өз кезегінде халықты
күйзеліске түсіріп, адам шығынына
үшырататындығын түсіндіру басты
мақсат етіліп қойылған. Басқа уез-
дерден тыл жүмысына алынғандар-
дың майданда есендікте қызмет етіп
жатқандығы да келтірілген.
Алаш қозгалысы
Төлебаев Мырзахан (т.ж.б. -
ө.ж.б.) - Алаш қозғалысының қай-
раткері. 1916 ж. патша жарлығымен
тыл жүмысына алынған Жетісудың
қазақ жігіттерін майданға бастап
барып, тілмаштық қызмет атқарған
деген дерек бар. Ағартушылық-де-
мократиялық бағыт үстанған қазақ
жастарының «Еркін дала» қауымына
мүше болады. 1917 ж. 21-26 шілдеде
Орынборда өткен Жалпықазақ си-
езіне Жетісудан делегат болып қа-
тысады. Осы жиында Бүкілресейлік
құрылтай жиналысының депутат-
тығына кандидат болып үсынылады.
1918 ж. 26 наурызда Верныйда өткен
Жетісу мүсылман солдаттары, жұ-
мысшыларының жиналысында боль-
шевиктер түтқынындағы жергілікті
Алашорда қайраткерлері О.Әлжанов,
Ы.Жайнақов, С.Сабатаевты сотқа
дейін обл.-тық мұсылман ұйымда-
рының кепілдігімен босату жөнінде
ұсыныс қояды. Алашорданың Қапал
уездік кеңесіне мүше болып жүрген
кезінде жергілікті Алаш милиция-
сын жасақтауға белсене атсалысады.
1918-1920 ж. Азамат соғысынан ти-
тықтаған қазақтарға көмек көрсету
үшін Қапал комитетін құрады. 1919
ж. 27 ақпанда «болыпевиктермен
байланысы бар» деген желеумен Кол­
чак үкіметі тұтқынға алады. Елі үшін
туған ердің тағдырына алаңдаған
М.Тынышбаев араша түсіп, Колчак
үкіметінің басшыларына хат жол-
дап, оны босатуды талап етеді. Кей-
ін түрмеден босатылып, елге келеді.
1913 ж. Верный қ.-нда Романовтар
әулетінің 300 жылдығына орай Жеті-
су обл.-ның ауылшаруашылық көр-
месінде жергілікті қазақтардың салт-
 S fjR iu eiu o6, Т > .Қ ,ам забещ л ы
дәстүрін, тұрмыс-тіршілігін бей-
нелейтін (фотограф Лейбин) бөлім
ұйымдастырған, корме туралы фото­
альбом құрастырған (ол эліге дейін
сақтаулы). Қайраткердің кейінгі таг-
дыры туралы дерек кездеспейді.
Төреқұлов Нэзір 1892 ж. Түр-
кістан маңындагы Қандоз деген
жерде туылған. - 1937 ж. көрнек-
ті мемлекет және қоғам қайраткері,
елші, галым. 1900-1903 ж. Қоқандағы
медреседе, 1903-1905 ж. осындагы
орыс-түзем школында, 1905-1913 ж.
Қоқан коммерция училищесінде,
1913-1916 ж. Мэскеу коммерция ин-
ститутының экономика факультетін-
де оқыған. 1916 ж. Минскіде Батыс
майданындағы «Земсоюзда» нұсқа-
ушы болган. Сол ж. «Еркін дала»
атты жасырын ұйым құрған. 1917
ж. Орынборда өткен I Жалпықазақ
сиезіне қатынасқан. Сол ж. бүкілре-
сейлік «Земсоюздың» Торгай обл.-н-
дағы нұсқаушысы, 1918 ж. «Қазақ
мұңы» газетінің редакторы (Орын-
бор), Қоқан совдепі ревкомының хат-
шысы, «Халық сөзі» газетінің редак­
торы (Қоқан), 1918-1919 ж. Фергана
обл.-тық ревкомының төраға орын-
басары, төрағасы, халық ағарту ко­
миссары, осы ж. Түркістан OAK мү-
шесі, 1920 ж. Түркістанның халық
ағарту комиссары, «Вестник просве­
щения и коммунистической культу­
ры» журналыныц редакторы, 1920­
1922 ж. Түркістан OAK төрағасы, сол
шақтағы барша сиездерге қатысушы,
1922 ж. КСРО халықтары орталық
баспасы басқармасының төрағасы
(Мэскеу), 1923 ж. осында «Темірқа-
зык» журналыныц редакторы қыз-
меттерін атқарады. 1924 ж. Орын-
397
борда өткен Қазақ білімпаздарының
бірінші сиезіне қатынасады. 1922 ж.
жаңа түрік әліпбиін енгізу комисси-
ясының төрагасы болып сайланады.
1926 ж. Бакуде түріктанушылардың
сиезіне қатысып, латын қарпі туралы
сөз сөйлейді. 1928 ж. Орталық жаңа
түрік әліпбиін енгізу комиссиясының
құрамына енеді. 1928 ж. Сауд Араби-
ясындағы КСРО-ның бас консулы,
КСРО-ның осы елдегі төтенше елшісі
жэне өкілетті министрі болып тағай-
ындалады. 1936-1937 ж. Москва мен
Ленинградта Шыгыс халықтары ин-
ститутының ғылыми қызметкері, оқу
ісі жөніндегі проректоры. Қайраткер
ғалым ретінде отандық тіл білімі са-
ласына үлкен үлес қосты. Оның «Жат
сөздер», «¥лт мәселесі және мектеп»,
«Қазақ-қырғыз үшін жаңа әліпби»
сынды еңбектері мен өзге де мақала-
ларында емле, эліпби, терминология
жүйесі ғылыми негізде талданып
отырады. Сондай-ақ қаламгердің
әдебиет туралы пікірлері де ерекше.
Ол С.Сейфуллиннің «Асау тұлпар»,
«Бақыт жолына» атты шығармала-
рына, өзбек қаламгері А.Қадыридің
еңбектеріне сын жазды. Өзбектің
«Инқилоб» атты журналына жазган
ислам діні, жәдитшілдік, Түркістан
тарихы туралы мақалалары ғылыми
нақтылыгымен көзге түседі. Қайрат-
кер 1937 ж. 15 шілдеде ұсталып, 3 қа-
рашада атылды.
Төртінші жалпы мүсылман си-
езі - 1917 ж. 27 қарашасында Қоқан
қ.-сында өткізілген сиез. Сиез Ре-
сейдегі Қазан төңкерісінен кейінгі
жағдайды талдай келе, ерікті авто­
номия болуды қаулы етті. Автоно-
мияның қалай болмағы Түркістан
398
аймағының Құрылтай сиезінде
анықталмақ болып шешілді. Сиез
қаулысы бойынша 14 адам мэжіліс
ағзалығына жэне 12 адам Түркістан-
ның уақытша үкіметінің ағзалығына
сайланатын болды. Сондай-ақ, Түр-
кістан халықтарының Құрылтай жи-
налысын көп кешіктірмей шақыруға
шешім қабылданды.
«Тұғыры биік тұлға» - Алаш
қайраткері Х.Досмұхамедұлына
арналған жинақ. 2008 ж. Алматы
қ.-сында жарық көрген, көлемі 17
б.т. Кітапты «¥лы тұлғалар» ғылы-
ми-ғұмырнамалық сериясы негізінде
Орталық ғылыми кітапхана дайын-
даған. Бас редакторы Р.Әлмұқанова,
құрастырған В.Күзембаева. Жинаққа
қайраткердің таңдамалы еңбектері,
оның өмірі мен шығармашылығы
жайындағы ғылыми мақалалар жэне
библиографиялық көрсеткіш енгізіл-
ген.
Түрғанбаев Мэннан Тұрған-
байүлы 1886 ж. Семей губерниясы
Қарқаралы у. Абыралы б. Сарыапан
а - 1937 ж. Алаш қозғалысына қа-
тысушы. Алғашқыда Мэннан оқу
іздеп, Семей қ.-на барып, Кәмәлиден
хазіреттен арабша дін оқуын оқиды.
Алты ж. Семейдегі медреседе оқи-
ды. 1906-1910 ж. аралығында туған
ауылында ұстаздық қызмет атқа-
рады. 1910 ж. Уфадағы «Ғалия» ме-
дресесіне түсіп, оны 1915 ж. бітіріп
шығады. Ел ішіндегі 1916 ж. жар-
лыққа қарсы дүрбелең мен күйзеліс
күйлер Мэннанға өз ықпалын ти-
гізбей қоймайды. Осы кездерде ол
Орынборда А.Байтұрсынұлының же-
текшілігімен шыға бастаған «Қазақ»
газетіне шақырылады. Алаштың
Алаш қозғалысы
біртуар тұлғасы Әлихан Бөкейхан-
ның бастауымен Түркияға сапарлап,
Каирдегі мұсылман рухани академи-
ясы мен Стамбұлда қысқа мерзімді
курстардан өтеді. 1917 ж. Орынбор-
дан Семейге келіп, «Сарыарқа» газеті
редакторының орынбасары ретінде
Санкт-Петербургтегі екі жарым ай-
лық курстан өтеді. 1917 ж. сэуір айын-
да өткен Семей обл.-тық қазақ сиезін-
де комитет мүшесі болып сайланады.
«Айқап», «Абай» т.б. басылымдарда
өзекті ой қозғаған мақалалары жарық
көрді. «Абай» журналының 1918 ж.
2 санында «Ұлтшылдық» мақаласы
жарияланады. 1918 ж. Алашорданың
атты әскер полкіне қабылданады.
1917-1919 ж. Семейдегі (Алаш қ,-
ндағы - Жаңасемей бөлігі) педаго-
гикалық курстың меңгерушісі жэне
осы курстың мұғалімі. 1919 ж. мау-
сым айында қайта Орынборға шақы-
рылып, ондағы «¥шқын» газетінде
редакторлық қызмет атқарады. Мек-
теп оқулықтарын жазады. 1919 ж.
«Қазақ тілі» газетінің жауапты ре­
дакторы, тұңғыш шығарушы болған.
1920 ж. дейін Ж.Ақпаевпен бірге ха-
лық соты кеңесінің мүшелігіне беки-
ді. Қазақ автономиясы жариялануы-
на байланысты, 1920 ж. жалпы қазақ
кеңестерінің бірінші сиезіне Семей-
ден делегат болып сайланады. 1922
ж. бастап халық соты төрағасының
орынбасары, әрі қазақ ісі жөніндегі
азаматтық бөлімнің меңгерушілік
міндеттерін атқарады. 1926 ж. Ә.Ер-
меков жетекшілік ететін Қарқара-
лы педучилищесінің оқу бөлімінде
ұстаздық қызмет атқарған. 1928 ж.
Т. Семей ге қайта оралды. Обл.-тық
соттың орынбасары, қалалық оқу
 -Я К іл е ш о в , Т > .Қ а л із а б е к ц л ы
бөлімінің инспекторы болады. 1930
ж. 4 сәуірінде ОГПУ сот коллегия-
сының үкімімен Т. Семейде қамауға
алынып, Қапал түрмесіне айдалады.
1932 ж. айыптары дәлелденбегендік-
тен түрмеден босатылады. 1932-1936
ж. аралығында Алтай өлкесіндегі
Ойрат автономиялық обл.-ның Усть-
Кант аймағы Тұрата ауылындағы
жетіжылдық мектепте оқытушы бо-
лып жұмыс істеген. Жарық көрген
еңбектері: «Пайғамбар заманы», «Тіл
құралы», «Есеп», «Этика» т.б. 1937 ж.
20 тамызда ату жазасына кесіледі.
Тұрлыбаев Айдархан 1877 ж.
Ақмола обл. Көкшетау у. Мезгіл б -
1937 ж. Алаш қозғалысының көрнек-
ті қайраткері, заңгер. 1897 ж. Омбы
гимназиясын тэмамдаған. 1897-1902
ж. Санкт-Петербор университетінің
заң факультетінде оқыған. Дэл осы
оқу орындарында онымен бір мезгіл-
де кейін қайраткер, қаламгер болып
қалыптасатын Р.Мәрсеков те білім
алғаны мэлім. Университеттен кей-
ін жас заңгер Омбының заң орында-
399
рына қызметке жіберіледі. Адвокат
жэне «присяжный поверенный» бо­
лады. Заңгердің қайраткерлігі жөнін-
де «Қазақ» газеті 1917 ж. былай деп
жазды: «Айдархан 1 һэм 2-Гос.Ду-
маға лайық еді...». 1917 ж. 25 сәуір
мен 5 мамыр аралығында Омбыда
Ақмола обл.-тық қазақ сиезі өткенде,
ол осы жиынға төрағалық етеді. Осы
жолы эр уезден келген 150 делегат
Т.-ты Ақмола обл.-тық қазақ коми-
тетінің төрағасы етіп сайлайды. 1917
ж. Алаш партиясы құрылатын I Жал-
пықазақ сиезінің де, Алаш автоно-
миясы жарияланатын II Жалпықазақ
сиезінің де ұйымдастыру және өткізу
жұмысына белсене қатысады. Ол I
сиезде Ақмола обл.-ынан Бүкілресей-
лік құрылтаиға жэне Бүкілресеилік
мұсылмандар сиезі - «Шора-и-ис-
ламға» делегат болып белгіленеді.
II сиезде Алашорда үкіметі - ¥лт
кеңесіне Ақмола обл.-нан мүше бо­
лып сайланады. Бір айта кетер жайт,
осы сиез үкімет төрағасын сайлаған-
да, Т. Ә.Бөкейхан, Б.Құлмановтар-
мен бірге баламалы негізде ұсыны-
лады. Дауыс нәтижесінде А.Тұрлы-
баев Әлиханнан кейін екінші орын
алады. Большевик пен Алаш ашық
күрескен ж. қайраткер Х.Ғаббасұлы,
Б.Мэмбетұлы сынды азаматтар-
мен бірігіп Семейде бір ұлт полкін
жасақтауға жәрдемдеседі. 1919 ж.
ақпанда Омбы қ.-нда Колчак үкіметі
ішкі істер министрінің орынбасары
П.Ф.Коропачинскийдің төрағалық
етуімен алдын-ала талданган «Қазақ
халқының экімшілік-шаруашылық
құрылымы туралы мәселе» бойынша
Ә.Бөкейхан, У.Танашевпен бірлесіп
сындарлы ой айтады. Кеңес өкіметі
400
тұсында ол Омбы қ.-ының түрлі заң
орындарында адвокат, кеңесші, сот
жүргізушісі болып қызмет атқарады.
Саяси қуғын-сүргін оны жазбай та-
нып, 1934 ж. абақтыға жабады. Мұн-
да 6 ай азап шегеді. 1937 ж. қайта
ұсталып, ату жазасына кесіледі. РФ
Омбы обл. федералдық қауіпсіздік
қызметі мұрағатында «кеңес өкіметі-
не қарсы саяси-төңкерістік әрекеті
үшін» деген айыппен тұтқындалған
Т. пен оның серіктеріне қатысты t o m ­
t o m «істер» сақталған.
Түрысбек Рақымжан Сағым-
бекүлы (14.6.1958, Жамбыл обл.
Талас ауд.) - 1980 ж. қазіргі әл-Фа-
раби атындағы Қазақ ұлттық уни-
верситетінің филология факультетін
1980 ж. бітірген. 1985-1989 ж. - ҚР
Баспасөз жөніндегі Мемлекеттік ко­
митет!, 1988-1992 ж. ҚР Білім жэне
ғылым министрлігі М.О. Әуезов
атындағы Әдебиет жэне өнер инсти-
тутының ғылыми қызметкері. 1992­
1993 ж. Т.Жүргенов атындағы Театр
жэне кино институтының «Әдеби-
ет пен тіл» кафедрасының меңге-
рушісі. 1990 ж. - «С. Мұқанұлының
20 ж. қазақ прозасы» деген тақы-
рыпта кандидаттық диссертация,
1999 ж. - «Ж. Аймауытұлы жэне 20
ж. казак прозасы» атты тақырып-
та докторлық диссертация қорғады.
Қазір Л.Н.Гумилев атындагы Еура-
зия ұлттық университетіндегі Қазак
әдебиеті кафедрасының профессоры.
Қазақ әдебиетінің алуан мэселелері-
не арналған «Сөз сарасы», «Жүсіп-
бек», «Ж.Аймауытүлы жэне 20 ж.
қазақ прозасы», «Ар айнасы» (2 том-
дық); «Қазақ әдебиеті: 1920-1940 ж.»,
«Ж.Аймауытұлының әсемдік әлемі»,
Алаш қозғалысы
«Тэуелсіздік тұсындағы қазақ әде-
биеттану ғылымы», «Әдеби мұра
және руханият мәселелері», «Тарих.
Таным. Тағылым», «Тәуелсіздік ке-
зеңіндегі қазақ әдебиеті», «Авторлық
ұстаным һэм көркемдік мұрат» т.б.
еңбектердің авторы.
Түркістан Автономиялық
Кеңестік Социалистік Республи-
касы (ТАКСР) - 1918-1924 ж. ара-
лығында РКФСР құрамында болған
автономиялық құрылым. Түркістан
автономиясы күшпен құлатылғаннан
кейін өлкедегі билік толығымен Түр-
кістан Халық комиссарлары кеңесі
қолына көшті. Кеңестік билік өкіл-
дері арасында Түркістанның бола-
шағын унитарлы Ресеймен байланы-
стыруға жэне өлкедегі орыс жұмыс-
шыларының үстемдігін қамтамасыз
етуге талпынушылық сияқты ұлы
державалық шовинистік пиғылдың
орын алуы автономияны жариялауға
кедергі келтірді.
Түркістан автономиясы (Түр-
кістан мүхтарияты) - 1917 ж. 27 қа-
рашада Қоқан қ.-ында жарияланған
автономия. Мақсаты - Ресейде өтетін
бұрынғы патшалыққа қараған ха-
лықтар тағдырын шешетін Құрылтай
жиналысына Түркістандық ел ретін-
де қатынасу жэне аумалы-төкпелі ке-
зеңде осындағы түрлі ұлт өкілдеріне,
эсіресе түрік-мұсылмандарға қамкор.
қорған болу. 26 қарашаға шақы-
рылған Түркістан мүсылмандарының
ІҮ қүрылтайының делегаттары 27
қараша күні «Түркістан территори-
ялық автономиясын» жақтап, дауыс
берді. Өз атымен айтсақ - Түркістан
мұхтарияты. Аталған ІҮ қүрылтай
Түркістан автономиясының немесс
 S fjR iu eiu o e, Т).Қ ,ам забек.цлы
Түркістан мұхтариятының «Халық
кеңесін» (мұны бүгінгі парламент­
пен салыстыруға болады) сайлады.
Оған 36 түркістандық (Түркістан-
ның жергілікті халқынан шаққанда)
жэне 18 өзге ұлт өкілдері енді. Ха-
лық кеңесінің төрағалығына - С.Ла-
пин, кеңес басшылығы құрамына -
М. Шоқай, А. Қожанов, М. Бехбуди
саиланады. Түркістан автономиясы-
ның Халық кеңесі үкімет жасақтау-
ды қолға алды. Мұны олар «уақыт-
ша үкімет» деп белгіледі. Сонымен,
Түркістан үкіметінің мүшелері мына
тұлғалар: М.Тынышбаев - Үкімет
төрағасы жэне ішкі істер министрі;
М.Шоқай - Үлттық кеңес төраға-
сы жэне сыртқы істер министрі; Ш.
Шахиахметов - Үкімет төрағасының
орынбасары жэне қаржы министрі;
Ә. Оразайұлы - кейінгі ішкі істер
министрі; А.Қожанов - эскери істер
министрі; Насырхан төре - халық
ағарту министрі; М.Мырзахметов
- әлеуметтік істер министрі; Х.Аға-
ев - ауылшаруашылығы министрі;
Ә. Махмұт - азық-түлік министрі;
С. Гердцфельд - азшылық ұлт өкіл-
дерінің министрі. Түркістан автоно-
миясы 1918 ж. 11 ақпанына дейін 64
күн өмір сүрді. 10-11 ақпанда боль-
шевиктер тарапынан Қоқанда қан-
ды қырғын болып, бұл мемлекеттік
құрылым күшпен таратылды. Бұл
туралы Ақмоладан шыққан түр-
кістандық ірі тұлға Х.Болғанбайдың
шынайы естелік-мақаласы сақталған.
Бүгінгі жазылған тарихи еңбектерде
Түркістан автономиясы «Қоқан авто-
номиясы» деп қате аталып кеткен.
Түркістан аймағы қазақ-қыр
ғызының жалпы жиналысы - 1917
401
ж. 2-5 тамыз аралығында Ташкент
қ.-ында өткен. Оған Сырдария об-
л.-ның Әулиеата, Қазалы, Перовск
у.-дерінен, Ташкент у.-нен, Фергана
обл. Әндіжан, Наманған у.-дерінен,
Жетісу обл. Пішпек у.-інен 84 адам
қатысқан. Жиналыстың төрағасы
М.Тынышпаев болған. Жиналыста
қазіргі заман, осы күнгі саяси хал,
Руссияда болмақшы мемлекет түрі
һэм келешектегі Түркістанды басқа-
ру, жер-су, переселен орыстар тура­
лы, мектеп, дін, баспасөз т.б. мэсе-
лелер талқыланып, қаулыдан көрініс
тапқан.
«Түркістан алқасы» - ғалым
Д.Қамзабекұлының 2011 ж. «Шаңы-
рақ-Медиа» баспасынан (Астана) жа-
рық көрген кітабы. Еңбек «Серпіліс
алқасы», «Намыс алқасы», «Налыс
алқасы», «Талпыныс алқасы», «Тар-
тыс алқасы» атты бес тараудан тұра-
ды. Түркістан мұраты, жәдитшілдік
жэне Алаш - отандық тарихымыздың
айрықша белесі. Мағынасына ұлт
жэне бірлік рухын сыйдырған осы
ұғымдардың руханияттағы әлпетіне
де күрескерлік, риясыз ізденіс тэн.
Түркістан алқасының басты сипаты
- ағартушылық, имандылық жэне
азаттық. Бұл еңбекте түрік халықта-
ры ағартушылығының туу, қалыпта-
су, даму жолдары зерттелінген. Осы
өреде эдебиеттегі елшілдік сарынға
эсер берген жэдитшілдік, миллэт-
шілдік пен түрік жаһаттастығы мәсе-
лесі қарастырылған. Сондай-ақ Түр-
кістан мен Алаштың қилы тағдыры
бүгінгі оқырманға беймәлім тұлға-
лардың, ұйымдардың, басылымдар-
дың, қозғалыстардың бедерінде сара-
ланған.
402 Алаш қозғалысы
Түркістан генерал-губернатор- дер жөнінде; Сырдария қазақ-қырғы-
лығы - Ресей империясының 1867­ здарын Алаш автономиясына қосу
1917 ж. аралығындағы әкімшілік-ау- туралы; ұлт милициясы; Сырдария
мақтық аймағы. 1867 ж. Жетісу, Сы- обл.-ның қазақ-қырғыздары атынан
рдария обл.-тарынан құралды. Сол- Түркістан автономиясының Уақыт-
түстігінде Торғай, Ақмола, Семей ша Кеңесіне мүшелер сайлау; ұлт
обл.-тарымен, шығысында Шығыс қазынасы; азық-түлік мәселесі; түрлі
Түркістанның Жоңғар, Үрімші жақтан келген өкілдердің баяндама-
айм.-ымен, оңтүстігінде Қашқари- лары; 15 қаңтарда Түркістан аймағы
ямен, Памир, Бұхар жері, Хиуа хан- (крестьяндары) шаруалары сиезіне
дығымен, батысында Арал теңізімен кісі сайлап жіберу туралы мәселелер
шектесті. Түркістан генерал-губер- енгізілді. Мұнда «Түркістан терри-
наторлығында қазақтар - 1532790, ториялық автономиясы» (Түркістан
өзбектер - 1970420, құрамалар - мұхтарияты) жарияланды және оның
77330, қарақалпақтар - 58770, оры- Халық кеңесі сайланды. Түркістан
стар - 59280, тәжіктер - 137280 адам- автономиясының төрағалығына
ды құрады. Өлке экімшілігі Ташкент М.Тынышбаев, министрлер болып
қ.-нда орналасты. 1917 ж. Ақпан төң- М.Шоқай, Ш.Шахиахметов, А.Қожа-
керісінен кейін Түркістан генерал-гу- нов, Ә.Оразайүлы, Х.Агаев т.б. сай­
бернаторлығы жойылды. Өлкедегі ланды. Халық кеңесі төрағалығына
барлық билік Уақытша үкіметтің С.Лапин бекітілді.
Түркістан комитетінің қолына көшті. «Түркістан өлкесін басқару ере-
Түркістан және қазақ мүсылман- жесі» - бұл Ресейге қосылған Орта
дарының сиезі - 1917 ж. 17-20 қыр- Азия мен Қазақстан жерін реттеу-
күйек аралығында Ташкент қ.-сында ге арналған 1886 ж. құжат. Ереже
өтті. Сиезге Түркістан обл.-тарымен арқылы өлкенің басқару жүйесін
бірге Орал, Торғай обл.-тарынан де- жалпыресейлік жүйеге сэйкестендіру
легаттар қатысты. Мұнда Түркістан көзделді. Түркістан өлкесіне Сырда­
жэне Қазақстан мұсылмандарының рия, Фергана, Самарканд обл.-тары
басын біріктіретін саяси партия құру кірді. Сырдария обл. Әмудария бөлім-
туралы мәселе көтерілді. Ондай пар­ шесі мен Қазалы, Петровок, Шым-
тия құруға шешім қабылданып, оны кент, Эулиеата жэне Ташкент у.-дерін
«Мұсылмандар одағы» - «Иттифок-и қамтыды. Фергана обл. 5 уезге бөлін-
- Муслимун» деп атау ұйғарылды. ді. Олар: Қоқан, Маргелан, Әндіжан,
Түркістан мүсылмандарының Наманган, Ош. Самарканд обл.-ның
IV төтенше сиезі - 1917 ж. 27 қараша- құрамына 4 у. кірді. Олар: Самарканд,
да Қоқан қ.-нда ашылған Түркістан Кәттәқорған, Ходжент, Жизақ. Түр-
мұсылмандарының жалпы сиезі не- кістан өлкесінің әкімшілік орталыгы
месе Қоқан сиезі. Оған Түркістан ай- болып Ташкент қ. белгіленді. «Түр-
мағының эр бөлігінен келген 300-дей кістан өлкесін басқару ережесі» де
өкіл қатысты. Сиездің күн тәртібінде: 4 бөлімнен түрды. Олар: экімшілік,
Қоқан һэм Орынборда болған сиез- сәт, жер-құрылыс, салық жэне бо-
 Sfjlliueouoe, Т>.К,амзабек.цлы
рыш. Түркістан өлкесінің тізгінін ге­
нерал губернатор ұстады. Оның қол
астында өлкедегі борыш пен жер са-
лығын төлеу жүйесі құрылымының
кеңесі жұмыс істеді. Обл.-тарды обл.
губернаторы мен обл.-тық басқарма-
лар биледі. У.-дер б.-тарға, б.-тар а.-
дарға бөлінді. Сот билігін бітістіруші
соттар жэне үкімет сенаты ұстады.
¥сақ түйек шаруалармен жергілікті
халықтан шыққан би-төрелер айна-
лысты. Жер, орман, су көздері мемле-
кет меншігі болып жарияланды. 1891
ж. бұл құжатқа өзгерістер енгізілді.
Түркістан үлтгық бірлігі, «Түр-
кістан ұлттық одағы» - Түркістан
халықтарының мүддесін қорғау мақ-
сатында 1920-1941 ж. аралығында
қызмет еткен қоғамдық-саяси ұйым.
Бұл ұйым Зэки Уәлиди Тоғанның
белсенділік танытуымен құрылды.
Оның бастамасымен 1920 ж. мау-
сымда Бұхара қ.-сында башқұрттар-
дан С.Магазов, Фергана басмашы-
ларынан Шерахмет Бек, Ы.Мутин,
Х.Игіліков, Рахманкұл құрбашы,
Мұстафа Шахкул, түрікмендерден К.
Бердиев, қазақтардан X. Болғанбай-
ұлы, М.Әуезұлы, Д. Әділұлы, Бұхара
мен Ташкент зиялыларынан Мүнау-
ар Қари, А.Мұхиддинов, Ф.Хожаев,
С.Айни секілді қайраткерлер жэне
Ататүріктің түркі-мұсылман ха-
лықтарының саяси өмірі туралы Түр-
кістанға мәлімет жинауға жіберген
өкілі Субхи Сайсаллы-оғлы қатына-
сқан жиналыс өтіп, онда «Түркістан
ұлттық бірлігі» атты ұйым құруға
шешім қабылданды жэне 7 бап-
тан тұратын бағдарламасы бекітіл-
ді. Бағдарламада Түркістан өлкесін
кеңестер үстемдігінің азат ету, өлке-
403
де демократиялық республика құру,
өлке экономикасын дамыту, ағарту
ісін жандандыру, дін ісін мемлекет
ісінен ажырату қажеттігі аталып
көрсетілді. Уйымның төрагасы бо­
лып 3. Тоған сайланды. 1920 ж. 5-7
қыркүйек аралығында Самарқанд-
та «Түркістан үлттық бірлігі» ұйы-
мының конгресі өтті. Бұл конгресте
ұйымның жарғысы мен Түркістан-
ның ұлттық туы жасалып, қабыл-
данды. Конгреске қатысушылардың
ұйғарымымен Түркістанның ұлттық
туының ортасына ай мен жұлдыз ор-
наластырылды жэне ол тоғыз (бесеуі
қызыл, төртеуі ақ түсті) жолақпен
безендірілді, сондай-ақ тудың шетін-
де көгілдір жолақ жүргізілді. 1922 ж.
18-22 қыркүйек аралыгында «Түр-
кістан ұлттық бірлігі» ұйымының
кезекті конгресі өтті. Бұл конгреске
қатысушылардың ішінде М.Тыныш-
байұлы, Х.Досмұхамедұлы т.б. қазақ
қайраткерлері болды. Конгресте Түр-
кістанның толық азаттық алганына
дейін кеңестермен күрес жүргізе беру
керектігі жэне бұл күресте Түркістан
халқын ұлттарға жіктемеу жайлы
шешім қабылданды. Бұл шешімді
жүзеге асыру үшін «Түркістан ұлт-
тық бірлігі» ұйымы өз қызметін Тур-
кия мен Еуропада жандандыру қажет
деген ұйғарым жасалды. 1923 ж. 26­
28 маусым аралыгында «Түркістан
ұлттық бірлігі» ұйымының Кабулда
жиналысы өтті. Оған 3. Тоған, Бұхар
кеңестік социалистік республикасы
үкіметінің бұрынғы басшысы О.Қо-
жаоғлы, А.Инан, Бұхараның Кабул-
дагы елшісі М.Исамеддин секілді
қайраткерлер қатынасты. Осы жи-
налыстың шешімі бойынша З.Тоған
404
- «Түркістан ұлттық бірлігі» ұйы-
мының ішкі жэне сыртқы бөлімше-
лерінің бас төрағасы, О.Қожаоғлы -
Түркия бөлімшесінің төрағасы, А.А-
рифов (Бұхар кеңестік социалистік
республикасының бұрынғы әскери
министрі) - Кабул бөлімшесінің
төрағасы, М.Шоқай Еуропа бөлімше-
сінің төрағасы болып белгіленді. 1924
ж. 23 қарашада Берлинде «Түркістан
үлттық бірлігі» ұйымының конгресі
өтті. Оған қатысқандардың ката-
рында М.Шоқай болды. Конгресте
«Түркістан үлттық бірлігі» ұйымы-
ның орталығынан Түркияға көшіру
жэне Стамбұлда ұйымның органы
болып табылатын журнал шыға-
ру жайлы шешім қабылданды. 1927
ж. наурызда Стамбұлда «Түркістан
ұлттық бірлігі» ұйымының конгресі
өтті. Конгреске Парижден Муста­
фа Шоқай келді, сондай-ақ З.Тоған,
О.Қожаоғлы, Н.Махдум, М.Шахк-
кул, А.Инан, т.б. қатысты. Конгре-
стің шешімімен Стамбұлда З.Тоған
мен А. Инан басшылық ететін «Иени
Түркістан» («Жаңа Түркістан») атты
журнал шығатын болды. Бұл жур-
налда Түркістан тарихы, әдебиеті,
сондай-ақ әлеуметтік-экономикалық
мәселелеріне байланысты ғылы-
ми мақалаларға орын беруге шешім
шығарылды. 1928 ж. З.Тоған ғылыми
жұмыстарға ойысып, саясаттан қол
үзіп кетуіне байланысты «Түркістан
ұлттық бірлігі» ұйымына О.Қожа-
оғлы төрағалық етті. 1933 ж. «Түр-
кістан үлттық бірлігі» Шығыс Түр-
кістан Республикасының құрылуы-
на қолдау білдіретінін танытып,
Қашқарға өз өкілін аттандырды. 1939
ж. 24 наурыз бен 2 сәуір аралығында
Алаш қозғалысы
Берлинде «Түркістан үлттық бірлігі»
ұйымының конгресі өтіп, онда ұй-
ымның төрағалығына М.Шоқай сай-
ланды. 1939 ж. II дүниежүзілік соғы-
стың басталуына орай «Түркістан
ұлттық бірлігі» ұйымының қызмет
етуі қиындай түсті. 1941 ж. М.Шоқай
Берлинде жұмбақ жағдайда қайтыс
болған соң «Түркістан ұлттық бірлі-
гі» ұйымы қызметін тоқтатты.
Тұрсұн Хазіретәлі - алаштанушы
ғалым, тарих ғылымдарының док-
торы, X. Иассауи атындағы Халықа-
ралық қазақ-түрік университетінің
профессоры. Ғылыми зерттеулерінің
негізгі бағыты - XX ғ. басындағы
Түркістан өлкесінің тарихы, Түр-
кістан автономиясының құрылуы,
өңірдегі азаттық қозғалысы. Оның
«Алаш һэм Алашорда» монографи-
ясында аталған кезеңдегі ұлт-азат-
тық қозғалыс барысы, оның қайрат-
керлері мен қатысушылары туралы
мэселелер зерттелген. Сонымен бірге
ол «Алаш қозғалысының Оңтүстік
қанаты» атты құжаттар мен матери-
алдар жинағын да дайындаған. Жи-
нақтың бірінші бөлімінде Түркістан
ұлт-азаттық қозғалысына байланы­
сты жэне Түркістан мұхтариятының
қызметіне арналған мақалалар, екін-
ші бөлімінде осы құбылыстың та-
рихына қатысты маңызды деректер
ұсынылады.
Түрікшілдік - түркі халықтарын
бірлікке, өзара ынтымақтастыққа үн-
дейтін қоғамдық-саяси ағым, қозға-
лыс. Ол XIX ғ. - дың соңына қарай
қарқын алды. Сол тарихи кезеңде
түрікшілдікті насихаттаушылардың
көшбасында И. Гаспаралы тұрды.
Ол түрікшілдікті «тілде, пікірде, ісге
 £ЦТҺлеилов, Т).%,амза.бек.цлы. 405
- бірлік» деген ұранмен шығарған орыс тілін жеке-
«Тэржіман» газеті арқылы насихат- леген мұғалім-
тады. Түрікшілдікті Түркияда на- дерден үйренген.
сихаттауда Ю.Акчура белсенділік Мұнан соң алты
танытты. XX ғ. дың басында Ресей сыныптық «түзем
империясының қол астында орталық школында» оқып,
езгінің тауқыметін тартқан түркі ха- оны 1918-1919 ж.
лықтарының азаттық қозғалысының бітірген (Пішпекте
өрбуіне түрікшілдік елеулі дәрежеде болса керек). 1919 ж. республикадағы
ықпал етті. Бірінші орыс төңкерісі жергілікті ұлт мамандарын даяр-
кезінде негізінен түркі халықтары- лау жоспарына сәйкес, ол Түркістан
ның өкілдері қатысқан бүкілресейлік кеңестік автономиясының орталығы-
мүсылман сиезі 3 рет өткізіліп, түр- на курсқа, жұмысшы факультетіне
кі халықтарының мүддесін қорғау жіберіледі. 1921 ж. Ташкенттегі өл-
мақсатында «Ресей мұсылмандары келік Қазақ-қырғыз халық ағарту
одағы» атты партия құрылды. Ә.Топ- институтына түседі. Осында 1924 ж.
чибашев, А.Ибрагимов, С. Мақсұдов дейін оқиды. Осы тұста бүгінгі қы-
секілді қайраткерлер түрікшілдік- рғыз зерттеушілері біле бермейтін Т.
тің ықпалымен түркі халықтарының айрықша шығармашылық өмірбаяны
мүддесін қорғау жолындағы саяси басталады. Қырғыз азаматы 1922 ж.
іс-эрекеттерін күшейтті. Уақытша 4 желтоқсанда Ташкентте ашылған
үкімет жағдайында түркі халықта- «Талап» мәдениетті көркейтушілер
рының саяси қозғалысын үйлестіріп ұйымының басқарма мүшесі болып
отыру үшін Бүкілресейлік мұсыл- сайланады. Мұны көрнекті Алаш қай-
мандар кеңесі ұйымдастырылды. раткері Х.Досмүхамедұлы басқарға-
Кеңестік билік орнағаннан кейін ны, осында М.Тынышбайұлы, М.Жұ-
түрікшілдік «жат ағым» ретінде мабаев, М.Әуезов сынды азаматтар
бағаланып, оған қатысы бар деген жұмыс істегені белгілі. Тағы бір ай-
азаматтар ашық қуғындалды. Та­ рықша дэлел, Қасымның алғашқы
тар қайраткері М.Сұлтанғалиев, ка­ өлеңдері қазақтың «Жаңа өріс» га-
зак қайраткері Т.Рысқұлов осындай зетінде басылған (мүны қырғыз зерт-
қуғындауды бастан кешірді. 20-30 ж. теушілері «Өріс» деп қате жазып
кейін кеңес өкіметі кез келген қайрат- жүр). «Жаңа өріс» - Ташкентте 1920
керді «түрікшіл», «пантюркист» деп ж. 18 сәуір мен 27 шілде аралығында
кінэлап, қоғамға жеккөрінішті етіп шыққан газет. Ол - тарихи «Ақжол»
көрсете алатын саяси амал-тәсілдерді газетінің ізашары, дәлірек айтсақ
ойлап тапты. «Жаңа өріс» кейін жалғасын тауып,
Тыныстанов Қасым 1901 ж. Қы- «Ақжол» деген атпен шыққан. 1924
рғызстан - 1937 ж. көрнекті Алаш ж. Ташкентте Түркістан мемлекеттік
қайраткері, қырғыз ұлты елшілдік баспасынан Т.-тың «Қырғыз тілінің
қозғалысының көшбасшысы. Алғаш хрестоматиясы» атты алғашқы педа-
мұсылманша хат танығаннан кейін, гогикалық еңбегі жарық көреді. 1925
406
ж. басында ол К.К. Юдахинмен бірі-
гіп орыс графикасының негізінде қы-
рғыз әліпбиінің алғашқы нұсқасын
жасайды. Ғалым осы жобасын 1926
ж. Бакуде өткен түріктанушылардың
I сиезіне ұсынады, бірақ ол қарал-
майды. Осы басқосуда ғалым «Жаңа
алфавитті түзудің негізгі принцип-
тері» атты баяндама жасайды. 1926
ж. Мәскеудің «Күншығыс» баспа-
сынан қайраткердің «Ересектер үшін
әліпби» атты еңбегі жарық көреді.
Мұнан кейін ғалым бірыңғай сол кез
үшін іргелі зерттеулер жасаумен бо-
лады: Қырғызстан астанасынан 1927
ж. «Қырғыз тілінің грамматикасы»,
1934 ж. «Қырғыз әдеби тілінің жаңа
орфографиясының жобасы», «Қы-
рғыз тілінің морфологиясы», 1936 ж.
«Қырғыз тілінің синтаксисі» атты
кітаптар жариялайды. Т. 26 жасында
Қырғыз АСР-інің халық ағарту ко­
миссары болып тағайындалады. Қай-
раткер жэне ғалым ретінде қырғыз
тілінің дыбыстық қатарын, грам-
матикасын жэне әдістемесін ғылы-
ми жүйеге түсіріп, қырғыз ғылыми
тілінің негізін қалыптастырады. Ол
К.Юдахин, В.Бартольд, Е.Поливанов
сынды әлемге белгілі ғалымдарды
қырғыз тарихы мен әдебиетін, тілі
мен этнографиясын зерттеуге жэне
дүниежүзіне насихаттауға жұмыл-
дыра алды. Қасымның туған елі
мен түрік жұрты алдындағы айрық-
ша еңбегі - поэзиядағы ізденістері.
Оның алғашқы жыр кітабы «Касым
ырларынын жыйнагы» деген атпен
Мәскеудің «Күншығыс» баспасынан
1925 ж. жарық көрді. Оның алғысөзін
Қырғыз ғылым комиссиясының мү-
шесі Б.Даниярүлы жазған (осы жинақ
Алаш қозғалысы
дэл осы атпен 2001 ж. Қырғызстанда
А.Ақаевтың алғысөзімен қайта жа-
рық көрді). Мәскеу жинағына ақын-
ның 1920 ж. бастап жазған өлеңдері
енген. Ол осы кітабындағы «Алашқа»
атты өлеңінде тарихтың тағылымды
кезеңі мен ауыр шағын салыстыра
еске алып, елді серпілуге шақыра-
ды. «Қаламға», «Айға», «Бұлбұлға»,
«Күйемін», «Бөбек тербеткенде»,
«Жастарға» т.б. өлеңдерінде сезім
мен сыршылдықты қатар ұстап,
оқырманға салмақты ой салады. Ал
«Жаңыл мырза» поэмасында тарих
қойнауына терең бойлап, ұлтқа ка­
жет елшілдікті, жауапкершілікті
асқақтата жырлайды. Т.-тың 1932
ж. жазған «Академиялық кештер»
атты пьесасы «идеалистік ұстаны-
мы үшін» кезінде қатты сыналғанға
ұқсайды. 1935 ж. Фрунзеде «Манас»
жырына байланысты тұңғыш бүкіло-
дақтық конференция өтеді. Оның жұ-
мысына Е.Поливанов, М.Әуезов т.б.
ғалымдар қатысады. Осы ғылыми
жиында Т. манастанудың жаңа мін-
деттері туралы баяндама жасайды.
Ғалымның осы жэне бұған дейінгі
шынайы, ғылыми, елшіл пайымы са-
яси қуғын-сүргін ж. алдынан шықты.
Оған «ұлтшыл, кеңестік ұлт саяса-
тына қарсы, пантюркист» деген ай-
ыптар тақты. 1937 ж. 1 тамызда ұста-
лып, өлім жазасына кесілді.
Тыныш баев Мүхамеджан 1879
ж. 12 мамырда Жетісу обл. Лепсі
у Мақаншы-Садыр б. (қазір Алма­
ты обл. Қабанбай ауд.) - 1937 ж.
Алаштың ірі қоғам жэне мемлекет
қайраткері, тарихшы, ағартушы,
түңғыш темір жол инженері. Ауыл
молдасынан хат таныған соң, 1890
 S^/ІІіиеш ов, Т).К,а.мзабек.цлы 407
рияланып, елге біраз сөз, ой бостан-
дығы берілген-тін. Ал, 1906 ж. Ресей-
де тұңғыш Мемлекеттік Дума шақы-
рылды. Осындай тарихи оқиғалар-
дың ортасында жүрген Т. саяси күре-
стің эліппесін үйрене бастады. Мұны
жас қайраткер тез меңгерді. Оның са­
яси жетілгенін растайтын деректер аз
емес. Мысалы, ол 1905 ж. қазақ сын-
ды шет ұлттарды билеуде өкіметтің
әскери тэртіптен арылып, азаматтық
жолға түсуін ұсынган дәлелді хатын
министрлер комитетінің төрағасына
жолдаған. Сондай-ақ, сол ж. қара-
шада автономияшылардың бірінші
сиезіне қатысып, «Қазақтар жэне
азаттық қозғалысы» атты баяндама
жасаған («Русский Туркестан», №1,
1906). Баяндамасында Т. былай дей-
ж. Верный ерлер гимназиясының да- ді: «Үкіметтің нені көздегені белгілі:
ярлық сыныбына қабылданады. Т.- біріншіден, жабайы да тағылық ре-
тың тағдыр-талайы білім мен агар- прессияларымен жэне тіл, салт-сана,
туға, ұлттық теңдік пен өркениетке дін һэм руханият атаулыны орыстан-
ұмтылған қазақ халқының тағды- дырмақ; екіншіден, түрлі экімшілік
рымен бір. Даярлық сыныпты қоса шаралармен, әкімдермен, ережелер-
есептегенде, 10 жыл аталған гимна- мен қазақты құқықсыз, заңнан тыс
зияда оқыған алаламайтын, білімдіні етпек; үшіншіден, оларды қаны сің-
қадірлейтін гимназия директоры ген, сүйегі көмілген өз жерінен айы-
М.В. Вахрушевтің Жетісу губерна- рып, шөл-шөлейт жерге қуып, өлім
торына дәлелдеп жүріп стипендия құшағына тапсырмақ. Міне, қазақ
бөлгізуінің арқасында (ол шақта мем- бұрынғы дербестігі мен еркіндігінің
лекет есебінен оқу тек осылай жүр- орнына, орыс бодандыгына қантөгіс-
гізілген) Т. император I Александр сіз кіргендігінің ақысына не алған-
атындағы Петербор темір жол транс­ дығы» («История казахского наро­
порты институтына кабылданады. да», А., 1993, с. 25-26). Қайраткердің
Бұл институтты 1906 ж. бітірген. XX осы рухтағы өткір мақалаларының
ғ. дың басында Ресейге ептеп батыс бірі - «Қазақтың қазіргі жағдайы мен
демократиясының лебі жеткен-ді. өмірге қажетті сұранымының жал-
Бұл осы империядағы зиялыларды пы сипаттамасы» деп аталады («Ура­
оятты. Мысалы, 1905 ж. Ресей, Ә.Бө- лец», 1905, №252). Бұл Т.-тың 1993 ж.
кейхан айтқандай, «тұңғыш жэне жинағына енбей қалыпты. Мақалада
соңғы рет Еуропа болды». Яғни, сол автор халқының ауыр жағдайға тап
ж. 17 қазанда патшаның манифесі жа-
408
болу себебін және одан құтылудың
жөн-жобасын ұсынады. Осындай
ашық пікірінен соң, патша тыңшы-
лары Т.-тың артынан аңду қояды. Т.
1906 ж. елге келіп, біраз уақыт Жеті-
су темір жолын жобалау ісіне қатыса-
ды. I Мемлекеттік Думаның қуғын-
далғанынан хабардар ол ел құқына
қажетті табанды қоғамдық-саяси жұ-
мысымен көрінеді. Нәтижесінде 1907
ж. 28 жасында II Мемлекеттік Думаға
Жетісу обл. атынан депутат болып
сайланады. Сөйтіп, енді ол биік сая-
сатқа көтеріледі. Алайда II Думаны
да патша қуғындап таратады. 1907 ж.
3 маусымдағы жарлығымен империя
исі қазақ сынды шет ұлттарды (ресми
жер иелігі жоқ ұлттарды) Думаға сай-
лану құқынан айырады. Бұл жағдай
қазақ зиялыларының ашу-ызасын
тудырғаны тарихтан мэлім (елді
ояту рухындағы еңбектер осы кезден
денірек жариялана бастайды). Дума
таратылғаннан кейін М.Тынышбаев
қайта кәсіби қызметіне кіріседі. Енді
ол Түркістан генерал-губернатор-
лығы қарамағындағы аймақтың темір
жол құрылысына инженер ретінде
атсалысады. 1907-1914 ж. аралығын-
да Әмудария үстіне салынған көпір
құрылысына, ¥рсат (Урсатьевск) -
Әндіжан теміржол құрылысына же-
текші маман, бас инженер есебінде
қатысады. Теміржол саласына байла-
нысты еңбегін ғана парықтағанның
өзінде Т. - Кіндік Азия көлемінде
еленуге лайықты инженер-теміржол-
шы. 1914 ж. қайраткер Жетісу темір
жол құрылысына қайта ауысады. Бұл
жолы ол Арыс - Әулие ата уч.-нің
басшысы жэне бас инженері болып
қызмет атқарды. Осы шақта инженер
Алаш қозғалысы
Т.-қа Ташкент Мұғалімдер институ-
тына оқуға бармақ болып қаржыдан
қысылып жүрген Т.Рысқұлов ұшыра-
сады. Бүл 1915 жыл еді. Т. бір кезде
өзі де осылай қиналғаны есіне түсіп,
Тұрарға әжептәуір ақша үсынады
жэне мүндай керекті қаражатты кей-
ін де адресіне салып тұратынын
айтады. Екі азаматтың осы риясыз
көңілі адал бауырластыққа ұласады.
Елшіл М. XX ғ. - дың 10 ж. Орын-
борда шығып тұрған «Қазақ» газеті
төңірегіндегілермен де араласып-ха-
барласып тұрады. Аталған газетте
публицистің «Соғысушы патшалар
әскері», «Сүңгуір қайық», «Темір
жол һэм Еуропа соғысы», «Соғыс
кемелері һәм мина», «Барлыбек Сы-
ртанов», «Сәдуақас Шалымбеков»
т.б. мақалалары жарық көреді. Т.-
тын; саясат сахнасында аса күрескер-
лік танытқан уақыты - 1916-1917 ж.
1916 жыл оқиғасы тұсында ол «Ка­
зак» тобында болды. Сол себепті де
Қытайға кетуге мәжбүр болған қан-
дастарын елге қайтару жұмысының
жуан ортасында жүрді. Т. анықтаған
мына дерек кісіні селт еткізбей қой-
майды: Жетісуға қатысты 44 б. елде
47 мың 759 түтін болған, соның 40
мың 250 түтіні қашып-босқан, ал өл-
ген адамның саны - 95200 («Қазақ»,
1917, № 254). Бүл да алапат қырғын
еді. 1917 ж. сәуірде Уақытша үкімет
Т. пен О. А. Шкапскийді Жетісу об-
л.-ндағы комиссарлар етіп тағайын-
дайды. Түркістан автономиясы 1917
ж. қараша айының соңында Қоқан
қ.-нда жарияланғанда, қайраткер
осы автономия үкіметінің төрағасы
(премьер-министр) болып сайланды.
Алайда Қоқанда қүрылған Түркістан

автономиясы бірер ай ғана өмір сүріп,
большевиктер тарапынан аяусыз жа-
нышталды. Алаш партиясы құрыла-
тын Бірінші Жалпықазақ сиезіне де,
Алаш автономиясы жарияланатын
II Жалпықазақ сиезіне де Жетісу
обл. атынан қатынасты. Соңғысын-
да ол ¥лт кеңесі (Алаш Орда) құра-
мына кірді. Күрделі кезеңде түрлі
саяси-мемлекеттік жүйеде қилы
жауапты іс жасаған қайраткердің
ұлтқа болысқан еңбегі нәтижесіз
емес еді. Т.-тың орасан жұмысын
былайша топтап-таразылауға бола-
ды: 1. саяси қайраткер ретінде құқы
аяққа тапталған ұлтының теңдігі
жолында дәйекті іс атқарды; 2. ма-
ман-теміржол инженері ретінде төң-
керіске деиін де, одан кеиін де шоиын
жолды салуда ұлт мүддесін бірінші
кезекке қойды; 3. публицист ретінде
орыс тілінде шыққан мақалаларында
___________________________________ 4 0 9
Петербордың зиялы қауымына пат-
ша шенеуніктерінің әділетсіздігін
жеткізсе, қазақ тіліндегі мақалала-
рында кандастарына теңдік алудың
жөн-жобасын көрсетті; 4. тарихшы
ретінде қазақ елінің көне дәуірден
бүгінге дейінгі шынайы тарихын жа-
саудың батыл бағыттарын іс жүзін-
де анықтап берді. 1921-1922 ж. Түр-
кістан кеңестік автономиясының
Жер-су комиссариатында су шару-
ашылығын басқарды. Ал, 1925-1932
ж. аралығында Қазақстан кеңестік
автономиясында жаңа астананы (Қы-
зылорда) жасақтау ісінің бас инже­
нер!, Түркістан-Сібір құрылысының
жетекші маманы қызметін атқарды.
1922 ж. Ташкентте құрылған «Талап»
атты мәдени-ағарту ұйымына басқар-
ма мүшесі болып сайланады. Осы
шақта ол бірнеше тарихи еңбек жаз-
ды. Оның ел алдындағы елеулі еңбегі
- Түркістан-Сібір теміржол кұрылы-
сына маман ретінде қатынасуы еді.
1932 ж. сәуір айында тұтқындалып,
Мәскеу-Донбасс теміржол кұрылы-
сына жұмысқа жіберілді. Бұдан қай-
тып елге келгенде, 1937 ж. қарашада
қайта тұтқындалып, ату жазасына
кесілді.
Тілеулин Ж үмағали (1890, Ақмо-
ла обл. Көкшетау у. Айыртау б. Жа-
маншұбар а. - 1938) - Алаш қайрат-
кері, аудармашы, білікті дәрігер. 1913
ж. Орынбор әскери мектебін бітірген.
1913-1917 ж. Петропавл у.-нде фельд­
шер болып жұмыс атқарған. 1917 ж.
Омбы к.-нда Алаш партиясының Ақ-
мола обл.-ндағы бөлімшесін құруға
қатынасып, күрескерлігімен көзге
түседі. Омбы қ.-нда өткен II Жал-
пықазақ сиезінде Алашорда ұлттық
410
өкіметіне мүше болып қабылданады.
Алаш өкіметі таратылғанша ұлт қай-
раткерлері қатарында ел азаттығы
жолында батыл күреседі. 1919-1921
ж. Петропавл қ.-нда у.-дік жер басқар-
масында, Көкшетау у.-нің денсаулық
сақтау бөлімінде жұмыс істейді. 1922
ж. Петропавлдағы мұғалімдер даяр-
лайтын үшжылдық курсты баска-
рады. ¥лт ұстазы А.Байтұрсынұлы
1923 ж. оған қазақша медициналық
оқулықтар жазу міндетін жүктей-
ді. 1924 ж. Орынборда «Гигиена»,
1926 ж. Мәскеуде «Жұқпалы ауру-
лар», «Қотыр жэне жұқпалы аурулар,
оларға қарсы қолданатын шаралар»,
1926 ж. Орынборда «Денсаулық»
кітаптары жарық көреді. Қазақтың
алғашқы буын аудармашыларының
бірі ретінде 1924 ж. «Көз ауру - тра­
хома» (Мәскеу), «Мерез» (Мәскеу),
1927 ж. «Қолдағы хайуандардан
адамға жұғатын аурулар» (Мәскеу)
атты кітаптарды қазақ тіліне ауда-
рады. 1927-1930 ж. Ақмола губерни-
ясында жэне Петропавл аумақтық
денсаулық сақтау округінде меңге-
руші қызметінде. 1930 ж. 5 маусымда
тұтқындалады. «1918-1920 ж. Кеңес
үкіметіне қарсы қарулы күрес жэне
өкіметке қарсы ұлтшыл үгіт-насихат
жүргізді, шетелдік орталықтармен
байланыста болды» деген айып тағы-
лады. 1932 ж. 5 ж. бас бостандығынан
айырылып, Воронеж обл.-на жер ау-
дарылады. 1932 ж. бастап Қырғыз-
станда дәрігер болып жұмыс істейді.
1938 ж. Қырғызстанның Новотройцк
ауд.-нда аурухана меңгерушісі болып
жүрген кезінде тұтқындалып, ОГПУ
«үштігінің» шешімімен атылады.
Алаш қозғалысы
Тілешов Ербол Ердембекүлы
(1965 ж. Алматы қ. туған.) Қазақтың
Абай атындағы ұлттық педагоги­
ка университетін 1992 ж. бітірген.
1992-2001 ж. С.Сейфуллин атындағы
Ақмола педагогикалық институтын-
да оқытушы, аға оқытушы, Еуразия
мемлекеттік университетінде, кей-
інірек Л.Н.Гумилев атындағы Еура­
зия ұлттық университетінде доцент,
Гуманитарлық институт директо-
рының орынбасары қызметтерін
атқарған. 2001-2006 ж. ҚР Мәдениет
министрлігі Республикалық тілдерді
жеделдетіп оқыту орталығының
директоры, орынбасар, 2006-2011
ж. Астана қаласы Тілдерді дамыту
басқармасы «Руханият» орталығы-
ның директоры. 2012 ж. Астана қала-
сы Тілдерді дамыту басқармасының
басшысы. 1997 ж. «Мағжан Жұма-
баевтің романтизмі» тақырыбында
кандидаттық диссертация қорғаған.
«Суреткер жэне көркемдік эдіс» мо-
нографиясының, «Алаш туы астын-
да» зерттеуінің, А.Байтұрсынүлы,
М.Жұмабаев шығармашылығына,
Алаш әдебиетіне қатысты мақалалар-
дың авторы, «Алаш қайраткерлері»
библиографиялық көрсеткіші жэне
«Алаш жэне Әуезов», «Әлем қазақта-
рының рухани сұхбаты» жинақта-
рын дайындаған. «Алаш қозғалысы»
анықтамалыгының, «Алаштың ар-
дағы» жинағының құрастырушысы.
 £fJRiueiMc>e, Т ).Қ ,ам заб екц л ы 411
л.-тық дума жиналысында құрылған.
Алашорда үкіметі Томскідегі Воло­
т ч ш годский басқарған Уақытша Сібір
үкіметімен жэне оның Омбыдағы
«Уақыт» (түпнүсқа «Вакыт») га­ комиссариатымен байланыс орна-
зет! - 1906-1918 жылдар аралығында тып, кеңестік билікке қарсы бірлесе
Орынборда шығып тұрған татар га­ күресуге әрекеттенді. Уақытша Сібір
зет!. Татар халқы үшін бүл басылым- үкіметі Алашорда үкіметін өзіне
ның рөлі қазақ халқы үшін «Қазақ» багындыруды көздеді. Бұл өз кезегін-
газеті қандай болса - сондай. Бірінші де екі үкімет арасындағы байланы-
нөмірі 1906жылы21 ақпандашыққан. сты әлсірете түсті.
Мұнда саяси-қоғамдық жағдай, ше- Уақытша үкімет - ақпан төң-
тел жэне Ресей жаңалықтары, руха- керісінің нәтижесінде Ресейде
ни материалдар жарияланып тұрды. құрылған билік органы. Төртінші
Редакторы - көрнекті ағартушы, қа- Мемлекеттік дума мүшелерінен тура-
ламгер, қоғам қайраткері Ф. Кари­ тын уақытша комитет пен Петроград
ми (1870-1937). Венгр түркологы А. жұмысшы жэне солдат депутаттары
Вамбери (1832-1913) бұл басылымды кеңесінің келісімі бойынша 1917 ж. 2
татардың «Таймс» газеті деп баға- наурызда құрылды. 1917 ж. 20 науры-
лаған. Бір ескеретін факт, бұл газетке зда Ә.Бөкейхан Уақытша үкіметтің
шетелден де қаламгерлер қатысқан. ұйғарымымен Торғай обл.-ның ко­
Орынборда «Вакыт» атты эрі газет, миссары болып тағайындалды. Оның
эрі баспахана болған. 1909 жылы ұсынысымен Қостанай у.-нің комис­
«Каримов, Хусаинов и Ко» серікте- сары болып А.Бірімжанов, Торғай
стігінен Орск көпестері агайынды у.-нің комиссары болып О.Алмасов,
М.-Ш. и М.-З. Рамиевтер айрықша Ырғыз у.-нің комиссары болып Ғ.
көрінеді. Олар «Вакыт» газеті мен Теміров бекітілді. 7 сәуірде Уақытша
«Шора» журналын сол кездегі құны үкімет Түркістан өлкесін басқаруды
22.260 рубль сатып алады. Алаштың қамтамасыз ететін Түркістан коми­
атақты «Қазақ» газеті басында осы тет! құрамын бекітті. Мемлекеттік
типографиядан шығып тұратын. Дума мүшесі, кадет партиясының
Аталған баспахана бұдан бөлек оқу өкілі Н.Н.Щепкин төрағалық ететін
құралдары мен көркем әдебиеттерді Түркістан комитеті құрамында
басады. 1991 жылы татар зиялылары М.Тынышбаев, С.Мақсұдов, А.Дәу-
«Вакыт» газетін қайта жанданды- летшин секілді жергілікті ұлт қай-
рып, оның мұрагері ретінде «Жаңа раткерлері болды. Уақытша үкімет
уақыт» газетін шығара бастады. жагдайында Ресейдегі түркі-мұсыл-
Қазір оның бір құрылтайшысы - РФ ман халықтарының қоғамдық-саяси
Орынбор үкіметі. өмірі жандана түсіп, ұлттық саяси
Уақытша Сібір үкіметі 1918 ж. элита өкілдерінің белсенділігі артты.
Уақытша Сібір үкіметі 1918 ж. 27 Уезд, ояз - экімшілік-аумақтық
қаңтарда кеңестік билікке қарсы об- бөлініс. Ресейде XIII ғ. дан бастап
412
қолданып келген. Уезд қала мен
оған бағынышты болыстардан
тұрады. Әуелде оны князьдің жер-
гілікті билеушісі, ал ХҮІІ ғ. дан ва-
евода басқарды. ХҮІІ ғ. дан бастап
уез губернияның құрамды бөлігіне
айналды. 1775 ж. у. экімшілік, сот
жэне қаржы қызметі бар төменгі бөлік
болды. У.-дегі полицейлік-әкімшілік
өкімет бөлігін исправник (уезд поли-
циясының бастығы) атқарды. У Қа-
зақстанның саяси-экімшілік өміріне
1867-1868 ж. реформа негізінде енді.
Обл.-тар у.-дерге, ал у. б.-тарға бөлін-
ді. У.-дерді патша офицерлерінен қой-
ылған у.-дік бастықтар басқарды да,
олардың көмекшілері ретінде қазақ
шонжарлары тағайындалды. XIX ғ.
дың аяғы мен XX ғ. дың басында
Қазақстан аум.-нда 26 у. болды.
Уездік сиездер - Алаш қозғалы-
сының тарихында бұл сиездер 1917­
1918 ж. өткізілген. Осы ж. ұлт-азат-
тық қозғалысына, саяси оқиғаларға,
Алаш бөлімдерін құруға, елдің
жағдайына т.б. байланысты Қарқара-
лыда (ақпан, 1917), Көкшетауда (ма-
мыр, тамыз, 1917), Зайсанда (қазан,
қараша, 1917), Үржарда (қазан, 1917),
Ырғызда (желтоқсан, 1917), Әулиеата
(желтоқсан, 1917), Темірде (желток-
сан, 1917), Қойлықта (қаңтар, 1918),
Қостанайда (қаңтар, қазан, 1918),
Жаркентте (наурыз, 1918), Павлодар-
да (маусым, 1918), Өскеменде (шілде,
1918) т.б. у.-дерде сиездер болып өтті.
Бұл сиездерде, негізінен, Алаш парти-
ясының бағдарын қолдау мәселесі сөз
болды. Осы сиездерге обл.-тық қазақ
комитеттерінің, кейінірек Алаш ко-
митеттерінің басшылары, мүшелері
қатысып тұрды.
Алаш қозғалысы
Уфа мәжілісі - 1918 ж. 15 қыр-
күйегінде Уфа қаласында өткізіл-
ген мэжілісі аясында өткізілген
басқосу. Бұл мэжілісте Алашорда-
ның қазақ жерін тиімді басқаруға
байланысты бірқатар мәселелері
қарастырылды. Мәжілісті Алашор-
да үкіметінің төрағасы Ә. Бөкейхан
басқарды. Бұған У Танашев, Х.До-
смұхамедов, Ж. Досмұхамедов,
А. Бірімжанов, Ә. Ермеков, М.Ты-
нышбаевтар қатысты. Автономия-
ны басқару жэне Алаш автономи-
ясы территориясындағы жергілікті
басқару органдарын ұйымдастыру
мәселелері қарастырылды. Мы-
надай қаулы қабылдады: «1) Ала-
шорда үкіметі Алаш автономия-
сының шегінде басқаруды жүзе-
ге асыратын бірден-бір орган; 2)
жергілікті басқару Алашорданың
земстволық жэне қалалық өзін-өзі
басқару органдары жэне Алашор-
да комиссарлары арқылы жүзеге
асырылады; 3) земстволық жэне қа-
лалық жергілікті өзін-өзі басқару
органдары 1917 ж. уақытша үкімет
шығарған заңдардың негізінде эре-
кет етеді, ал заңдық рұқсат етілуге
тиісті мәселелер Алашорда арқылы
шешіледі; 4) облыстық жэне уездік
комиссарларды Алашорда тағай-
ындайды; 5) соғыс уақытының
жэне қарым-қатынас жолдарының
әлсіздігіне байланысты Бөкей Ор-
дасы Ойыл уэлаяты, Закаспий об-
лысына енетін Маңқышлақ, Торғай
облысына енетін Ақтөбе, Қырғыз
уездері Алаш автономиясының Ба­
тые бөлігі болады; 6) Алашорда-
ның аталған бөлігі маңызды жэне
принципиалды мэселелерде нұсқа-
 £-Щ .ілеш ов, Т ).Қ ,а м з а б е щ л ы
уды Алашордадан алып, жергілік-
ті басқару органдарын басқарады;
7) Алашорда бөлімі жергілікті,
земстволық жэне қалалық өзін-өзі
басқару органдарына қатысты мәсе-
лелерде Алашорданың құқығын
пайдаланады; 8) Бөлімнің террито-
риясындағы комиссарлар Бөлімге
бағынады; 9) Алашорда бөлімінің
құрамы: Б.Құлманов, Х.Досмұха-
медов, Ж.Досмұхамедов, Е.Тұрмұ-
хамедов; 10) төтенше жағдайларда
туғанда жэне Алашордамен бай-
ланыста үзіліс болған кезде Бөлім
Алашорданың барлық құқықта-
рын пайдаланады; 11) Алашорда
бөлімінің құрамы, қырғыз (қазақ)
емес болып табылатын тұрғындар-
дан, сол тұрғындардың өз таңдауы
бойынша толықтырылады». Осы-
ның негізінде Алашорданың Батыс
бөлімі құрылды. Ол осы уақыттан
бастап 1920 ж. басына дейін әрекет
етті.
Уфа мәжілісі және директория-
сы - «Уфа мемлекеттік мэжілісі» де­
ген атпен өткен. Бұл мэжіліс 1918 ж.
8 қыркүйекте ашылды. Оған Ә.Бө-
413
кейхан, Х.Досмұхамедұлы, С.До-
сжанов, Б.Жанқадамов, А.Байтұр-
сынұлы, Г.Әлімбеков, М.Тыныш-
баев, М.Шоқай, І.Тұрмұхамедовтер
қатысты. Мүндағы басты мәселе
бүкілресейлік жоғарғы үкімет құру
болды. Ол «Уфа директориясы»
деп аталды. Мэжіліс барысында
15 кыркүйек күні Алашорда мүше-
лері төтенше баскосу өткізді. Ала-
шорданың төрағасы Ә.Бөкейхан
«автономияны жергілікті басқару
жүйесі» жөнінде мэселе көтерді.
Оған Б.Құлманов, У.Танашев, Х.До-
смұхамедұлы, Ж.Досмұхамедұлы,
С.Досжанов, А.Бірімжанов, Ә.Ер-
меков, М.Тынышбаев, Е.Тұрмұ-
хамедов, Б.Жанқадамов қатысты.
Олар Ә.Бөкейхан көтерген мэселені
талкылай келе, «Ойыл уэлаяты»
уақытша үкіметін таратып, орнына
Алашорданың Батыс бөлігін құру
туралы шешім шығарды. Мәжілі-
сте қабылданған шешімдер бойын­
ша Алашорданың Батыс бөлімшесі
Алашордаға бағыныста қала бе-
ретін болды. «Алаш автономиясы-
ның батыс бөлігін басқару жөнін-
414
дегі бөлімшенің» төрағасы болып
Ж.Досмұхамедов сайланды. Осы ж.
23 қыркүйегінде Уфа директория-
сы құрылғандығы жөнінде актіге
қол қойылды. Бұның алдындағы
бұрынғы Құрылтай жиналысы Ди-
ректорияға өз билігін тапсырды.
Алашорда атынан Директория құ-
жатына Ә.Бөкейхан, М.Әлімбеков
қол қойды. Директорияның 1918 ж.
4 қарашадағы жарлығымен «Ала­
шорда үкіметі таратылсын» деп жа-
рияланды.
Уфа м ем лекеттік мәжілісі жи-
налы сы н ы ң қаулы сы - Алаш
территориялық автономиясында
жергілікті басқару жэне ұйымда-
стыру жөніндегі 1918 ж. 11 қыркүй-
ектегі қаулы. Бұл қаулыда Алаш
автономиясының Батыс бөлімінің
құрылғаны, Алаш автономиясын
жергілікті басқарудың мәселелері
қаралғаны, Ә. Бөкейхан мен М.
Шоқайдың осы мәжілісте келісім
Алаш қозғалысы
комиссиясына, Ж. Досмұхамедов
пен У. Танашевтың старейшиналар
кеңесіне енгені айтылып, ең маңы-
зды мэселе ретінде Алаш автоно-
миясы территориясында Алашор­
да үкіметінің бірден-бір басқару
органы екендігі, барлық мәселелер
осы орган арқылы шешілетіндігі,
Алашорданың Батыс бөлігі барлық
маңызды мәселелерді Алашорда
үкіметінің нүсқауы негізінде орын-
дайтындығы, төтенше жағдайлар
кезінде Алашорданың Батыс бөлімі
Алашорда үкіметі атынан әрекет
ете алатындығы, Алашорданың
бұл бөлімін басқару құрамына Ж.
Досмұхамедовтің, X. Досмұхаме-
довтің, Б. Қүлмановтың, Е. Тұрмұ-
хамедовтің енгендігі жэне қалған
екі орынға өкілдерді халық сайлай-
тындығы айтылады. Бұл қаулының
сол кезеңдегі қалыптасқан жағдай-
да нэтиже берерлік құжат болған-
дығын уақыттың өзі дәлелдеді.
 & ? Щ іл е ш о в , Т ).Қ ,а м з а б е щ л ы
Ш Ү Ш Алаш қозғалысының белді, белсенді
¥ л т театрының түцғыш пьесасы
- Алаш қайраткері Қ.Кемеңгерұлының
«Алтын сақина» драмасы. Осы күнге
дейін мектеп оқулықтарында «Мем-
лекеттік ұлт театрының шымылдығы
М.Әуезовтің «Еңілік-Кебек» пьеса-
сымен ашылды» деген қате дерек жүр.
Театр шымылдығы сол кездегі аста­
на Қызылордада 1926 ж. 13 қаңтарда
ашылған. Афишаларда, республика-
льщ «Еңбекші қазақ» газетінің бетінде
«Ғинуардың 13-і күні кешкі сағат 6-да
мемлекеттік ұлт театрының ашылу
мерекесі болады. Театр әртістері Ке-
меңгерұлының «Алтын сақинасын»
ойнайды. Оның соңынан - концерт,
демалыс уақыттарында оркестр ой-
нап тұрады. Театр директоры Дінше»
деген хабарландыру жарияланған.
Мәдени айрықша шара ашылған соң
сол кездегі Халық ағарту комисса­
ры (министр) С.Сәдуақасұлы «Ең-
бекші қазақ» газетіне «Баянды еңбек
күтеміз» (20.01.1926) жэне «Алтын
сақина» ойыны туралы» (24.01.1926)
атты мақала жазып, тұңғыш қойылым-
ның сахналық салмағын, мән-маңы-
зын талдап жазған. Кеңес заманында
шымылдықашар пьесаға қатысы бар
тұлғалардың бэрі дерлік репрессия-
ланғанда, ресми тарих кітаптарында
шын дерек бұрмаланды.
¥ л тт ы қ жазба әдебиет - Абай
заманында өмірге келіп, өркен жая
бастаған жазба әдебиеттің нағыз бағ-
баншылары Алаш ұранды әдебиет
өкілдері болды. А.Байтұрсынұлы,
М.Дулатов, ЕҚараш, Ж.Аймауытов,
415
М.Жұмабаев, С.Торайғыров, М.Әу-
езов, Қ.Кемеңгерұлы, Б.Күлеев т.б.
мүшелері қазақтың жазба әдебиетін
тақырыптық-идеялық, жанрлық, көр-
кемдік тұрғыдан байытты, кеңітті.
Яғни, негізінен ауызша айтылып,
тыңдалып жүрген көркем сөз үлгілері
хатқа түсіп, жазу түрінде газет, кітап
беттеріне көше бастады. Бұл әдеби-
еттің өмір сүру, таралу типін ғана
өзгертіп қоймай, ең бастысы, жазу-
дың мэдениетін арттырды. Көркем
ойды жеткізудің тілдегі стилистика-
лык мүмкіндіктерін еселеді. Соған
орай жаңа көркем түрлер пайда бол­
ды, тың сөз тіркестері мен сөйлем-
дер жасалды. Жазба әдебиет үлгілері
дайындықпен, қажетті материалдар
жинаумен, ұзақ толғанумен жазыла-
тын дүниелер болғандықтан, мұнда
ұлт тілінің барлық байлығы мен бей-
нелілігін сарқа пайдалануға зор мүм-
кіншіліктер туды. Туған тілінің осы
мүмкіншіліктерін тумысынан талант-
ты, ұлтына ұлы құрметі табиғи Алаш
ұландары ұтымды пайдалана алды.
Сөйтіп, қандай да бір қасаңдықтан
ада, адами құндылықтарды ту еткен,
халқының халіне, ұлтының ұйысуы-
на зерек ой, адал ниетпен көмкерілген
көркем туындылар дүниеге келді. Бұл
«Алаш әдебиеті» деп аталатын жаңа
әдеби дэуірдің бастапқы кезеңдерінде
ұраншылдық, насихатшылдық басым
болганымен, шамамен жас дарындар
Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Әуе-
зовтердің шығармалары жазыла, жа-
рық көре бастаған тұстан бері қарай
көркемдігі кемел дүниелер бой кор­
сете бастады. Осы эволюциялық жол
- Алаш әдебиетінің тез өсіп, жедел
416
жылдамдықтармен ілгерілегенін көр-
сетеді. Оның мысалы, «Оян, қазақ!»
пен «Батыр Баян», «Қорғансыздың
күні», «Ақбілек» аралықтары.
«¥лтты қ поэзия падишасы» -
Алаш қаламгері Мағжан Жұмабаевқа
арналған жинақ. 2001 ж. Алматы қ.
-нда жарық көрген, көлемі 19 б.т. «¥лы
тұлғалар» ғылыми-ғұмырнамалық
сериясы негізінде Орталық ғылыми
кітапхана дайындаған. Жинақтың бас
редакторы Ш.Елеукенов, құрастырған
Ф.Бектұрбекова. Жинаққа ақынның
таңдамалы шығармалары, ақынның
өмірі мен шығармашылығы жайын-
дағы ғылыми еңбектер жэне библио-
графиялық көрсеткіш енгізілген.
«¥лтты қ рухтың үлы тілі» -
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі
институты дайындаған Алматы қ.-
ндағы «Ғылым» баспасынан 1999 ж.
жарық көрген ғылыми мақалалар жи-
нағы. Жауапты редакторы Е.Жанпей-
ісов, шығарушылары Б.Қапалбеков,
А.Бексейітова. «Замандастары Ахмет
Байтұрсынұлы туралы», «Ахмет Бай-
тұрсынұлы - ғалым, ағартушы, қоғам
қайраткері», «Ахмет Байтұрсынұлы
жэне қазақ тіл білімі» атты тараулар-
дан тұратын жинақты Алаш көсемінің
тұлғалық, шығармашылық қырларын
ашатын замандастарын, қазіргі кезең-
дегі жазушылар, ғалымдардың еңбек-
тері енген. Жалпы бұл ғылыми жинақ
А.Б.-ның шығармашылық тұлғасын
жан-жақты ашатын еңбек болып та-
былады.
«¥лтты ң үлы үстазы» - Алаш
көсемі А.Байтұрсынұлына арналған
жинақ. 2001 ж. Алматы қ.-нда жарық
көрген, көлемі 21 б.т. «¥лы тұлғалар»
ғылыми-ғұмырнамалық сериясы не-
Алаш қозғалысы
гізінде Орталық ғылыми кітапхана
дайындаған. Жинақтың бас редак­
торы Р.Сыздықова, құрастыруш ысы
B. Күзембаева. Жинаққа қайраткердің
таңдамалы шығармалары, өмірі мен
шығармашылығы жайында жазылған
ғылыми еңбектер жэне библиографи-
ялық көрсеткіш енгізілген.
¥лтш ы лды қ - Алаш қозғалысы
тудырған саяси идеологиялық жэне
рухани қүбылыс. Бұл қазақ ұлтшыл-
дығының негізінде Ресейдің патша
үкіметі жүргізген отаршылдық саяса-
тының ықпалы жатты. Алаш зиялыла-
рының туған ұлтына деген сүйіспен-
шілігі мен құрметі тудырған табиғи,
рухани сезім, елшілдік идеялары
олардың саяси және қоғамдық әрекет-
терінде, публицистикалық жэне әдеби
шығармаларында кеңінен көрініс тап-
ты. Алаш қозғалысының ұлтшылдық
сипаты мен табиғаты Ә.Бөкейхан, А.
Байтұрсынұлы, М.Тынышпаев, М.Ду-
латов, М.Шоқай, Х.Досмұхамедұлы,
Ж.Досмұхамедұлы, Х.Ғаббасов, У.Та-
нашев, А.Түрлыбаев, Ы.Жайнақов,
Ә.Ермеков т.б. қайраткерлерді, Ғ.Қа-
раш, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев,
C. Торайғыров, М.Әуезов сияқты аса
ірі талант иелерін қалыптастырды.
Бұл ұлтшылдық адамсүйгіштік, отан-
сүйгіштік сезімдерінен ой мен іске
айналған табиғи талпыныс болатын.
Яғни, Алаш қайраткерлерінің үлт-
шылдығы өз дэуірі туғызған, қазақ
ұлтының алдына сол дәуірдің өзі қой-
ған сауалдарға пікір жүзінде де, эре-
кет барысында да берген жауабы еді.
Бүл жөнінде Мэннан Түрғанбайүлы
былай деп осы құбылыстың сырын
толық жеткізе алған: «Қазақ қатарға
кіріп жұрт болсын деген кісі тәрбиенің
 £?Щ і.иеш ов, Т > .К ,а м за б е к ц л ы 417
жолынан айырылмасқа керек, әуелі «...қазақ қалам қайраткерлері қаламын
қазаққа өзінің кім екенін, адамшылық ұлтының ауырын жеңілдету, ауырын
кұқығын білдіруге, онан соң жақын азайту жолына жұмсамасқа мүмкін
ағайын, туғандарын сүйгізіп, міндетсіз емес: кемшілік көрген жұрттан туып,
қызмет қылдыруға, онан соң Отанын кемшіліктен құтқаруды мақсат етіп,
танытып, жақсы көргізуге, ұлт жұмы- ылғи сол жолда жұмыс қылған қазақ
сы, жұрт намысы деген сөзді тоқып қалам қайраткерлері жұртшыл, ұл-
көңіліне кіргізуге, сонан соң дүниедегі тшыл, яғни халқына жаны ашитын,
барлық адам баласы бауыр екенін біл- халқының жаны ауырғанда жаны бірге
діріп, көпшіл адамды сүйгіш қылуға күйзелетін, бауырмал болмасқа тағы
тырысу керек. ¥лтшылдық(ты), мүмкін емес». Ахаңның айтып оты-
кісішілдікті айыра білмеген, бас пай- рғаны адам баласының өз ұлтының
дасынан басқаны ойына алмаған, дін тағдырына деген табиғи жанашыр-
хұқымі шариғатқа бас иіп іске асыр- лығы, адамгершілігі. Осындай табиғи
маған, эдебиеттен жырақ жатқан қазақ құбылысты кеңестік идеология теріс
секілді жұртты салғаннан көпшіл қы- эрекет ретінде бағалады. XX ғ. ба-
лам демей, эуелі ултшыл қылу керек». сындагы қазақ қоғамы жагдайында
Осы тұста жазылған көркемдік бағы- білімді жэне саналы азаматқа ұлт-
ты жағынан ағартушылық, сыншыл шылдық ұстанымында болмау мүмкін
реализм, сентиментализм, романтизм емес-тін. Сонымен бірге, әрине, бар-
шегінде туған өлендер мен поэмалар, лық білімді, оқыган қазақ ұлтшылдық
әңгімелер, алғашқы қазақ романдары ұстанымында болды деудің өзі қателік
Абайдың «Адамзаттың бэрін сүй ба- болар еді. XX г. басындағы орыс билі-
уырым деп...» деген ұлы гуманистік гі астындағы қазақ қоғамындағы ал-
декларациясын жалғастырған, оны дында тұрған ең басты міндет - бұл,
жаңа ұлт-азаттық мазмұнмен өрістет- эрине, ұлттық тэуелсіздікке ұмтылу,
кен көркем дүниелер болды. Олардың мемлекеттік дербестікке қол жеткізу,
негізгі арқауында адамның ішкі жан сол арқылы қазақ жерін отарлаушы
дүниесі беинеле отырып, оның күи- күштердің меншігіне біржола өтіп ке-
зелісіне рақыммен қараған шынайы туден сақтау еді. ¥лттық саяси топ ұлт-
адамсүйгіштік пафос жатты. Алаш тық мемлекеттілікті қалпына келтір-
зиялыларының гуманизмі - олардың мейінше негізгі мақсатқа жету, жүріп
қайраткерлік әрекеттерінің де өзегі жатқан ұлттық құндылықтарды құн-
еді. Мұндай гуманизм болмаса, олар сыздандыру үрдісін тоқтату мүмкін
ұлт тағдыры жолындағы жанкештілік еместігін жақсы түсінді. Сондықтан
әрекеттерге де бармас еді. Алаш қай- да ұлттық мемлекеттік үшін күрес
раткерлерінің осы тұстағы ұлт мүддесі бұл идеологияның өзекті жібі жэне
жолындағы әрекеті мен мақсатына басты мұраты болуға тиіс еді. Басқа-
беріктігін шынайы эрі терең көрсет- ша айтқанда, қазақ ұлтшылдығы то-
кен «Қалам қайраткерлері жайынан» лық негізді табиғи құбылыс болатын.
мақаласында А.Байтұрсынұлы дэуір Қазақ ұлтшылдығы, сондай-ақ кейін
куэгерінің көзімен былай деп жазады: большевиктер партиясы дәлелдеуге
418
тырысқандай өмірде болмаған «қазақ
буржуазиясының» мүдцесін қорғау
мақсатында қолдан жасалынған уста­
лым емес-тін. Қазақ ұлтшылдығының
діңгегі, «менің ұлтым өзгеден артық»
сияқты мазмұндағы ой емес, елім,
жұртым деген саналы азаматтың күл-
дықтан азаттыққа ұмтылған жұртын
өзгемен тең ету жолындағы жанкешті
қызметке эзірлігін білдіретін ұстаным
болатын. XX ғ. басында жалпыадам-
заттық қүбылыс ретінде көрініс та-
пқан ұлтшылдық идеологиясы қазақ
қоғамында да белгілі бір мазмұн жэне
сипатта байқалды. Сондай-ақ оның қа-
лыптасқан көзқарас есебінде көрінуіне
қажет алғышарттар дэл XX ғ. - дың ба-
сындағы тарихи кезенде пісіп жетілді.
Себебі осы кезеңде қазақ ұлт ретінде
өзін толық сезініп, саяси күшін де, ру-
хани қуатын да біріктіре алды. Оның
көрінісі 1905 ж. басталған үлт-азат-
тық қозғалысының шаралары, әсіре-
се, Ақпан төңкерісінен кейін Алаш
автономиясын жариялауға, Алашорда
үкіметін кұруға бастаған тарихи қа-
дамдар болатын.
«¥ран» газеті - Ішкі Ордада (Бө-
кейлікте, Астрахан қ.-нда) 1917 ж.
14 мамырдан бастап шыға бастаған
қоғамдық-саяси бағыттағы басылым.
Редакторы - Ғ.Мұсаүлы (Ғ.Мүсаға-
лиұлы). Ол «Қазақ» газетінде ба-
Алаш қозғалысы
сылған тарихи-танымдық мақалала-
рымен белгілі қаламгер. Қазандағы
Апанаев медресесін, Мысырдағы
эл-Азхар университетін бітірген,
Жетісудағы Мамания медресесінде
ұстаздық еткен. Алаш қозғалысының
жандануына сәйкес, бұл басылым бір-
те-бірте Батые Алаш Орданың үні-
не айналған. Белгілі тағы бір дерек,
«¥ран» газетінің №2 1917 ж. 28 шіл-
деде шыққан. Соған қарағанда, ба­
сылым тұрақты жариялана алмаған.
Өкініштісі, бүгінгі деректанушылар
осы газетті ғылыми айналымға, зерт-
теу нысанасына түсіре алмай келеді. X.
Досмұхамедұлы, Ж.Досмұхамедұлы
т.б. мұрасын қарастырушылар да осы
газетке соқпай, айналып кетіп жүр.
«Ұраным - Алаш!..» - Т.Жұрт-
байдың монографиясы. 2008 ж. Ал­
маты қ.-нда жарық көрген, көлемі 20,5
б.т. Кітап екі бөлімнен тұрады. I бөлім
«Жегілер жүйесі» деп аталып, онда ел
жегісі, ер жегісі, жер жегісі, жан жегісі,
жүйке жегісі жүйелеріне тоқталған.
«Жегі» деп аталатын II бөлімде Алаш
қайраткерлері Ә.Бөкейхан, А.Бай-
тұрсынұлы, М.Дулатов, Х.Ғаббасов,
Д.Әділевтер туралы деректер кел-
тірілген. Кітап «Алаш» партиясы мен
«Алашорда» үкіметінің үстінен 1927­
1932 жэне 1937-1938 ж. жүргізілген
тергеу ісінің негізінде жазылған.
 S fJJliu e M o 6 , Х > .Қ ,а м за б е кц л ы
Үкібаев Қаражан - Алаш қозға-
лысына қатысушы. Оның қай ж.
туып, қашан қайтыс болғаны тура-
лы нақты деректер сақталмаған. Се-
мейдегі обл.-тық
қазақ комитетін,
кейінірек обл.-тык
Алаш комитеті мен
Алашорда үкіметін
қолдаған «Абай»
журналын шыға-
руға, Алаш қ.-н-
дағы мектептерге материалдық көмек
көрсеткен. 1927-1928 ж. кеңестік сая-
сат байлардың мал-мүлкін тэркілеп,
өздерін қудалаған кезде Сібірге жер
аударылады. Одан И.Әділов екеуі
қашып келіп, кеңес үкіметіне қарсы
ұйымдастырылған Шыңғыстау кө-
терілісіне қатысады. 1930 ж. осы кө-
теріліске катысқаны үшін өлім жаза-
сына кесіледі.
Үкіметтің мемлекеттік кеңесі -
1918 ж. қыркүйек айында құрылған
кеңес. Кеңес құрған комиссияға Ала-
шордадан - Ә.Бөкейхан, Түркістан-
нан - М.Шоқай сайланды. Жаңа
сайланған бұл үкіметтің: «Руссия
жерін большевиктерден тазарту»,
«Руссиядан бөлінген обл.-тарды фе-
дерацияға біріктіру», «халық әскерін
жасау», «Құрылтай шақыру», «әлеу-
мет тыныштығын, мемлекет тэртібін
сақтау» сияқты жұмыстарды бел-
гіледі.
«Үлфәт» газеті - Ресей мұсыл-
мандарының газеті. «Үлфэт» сөзінің
қазақ тіліндегі мағынасы «достық»
419
дегенді білдіреді. Алғашқы саны
Санкт - Петербург қ.-нда 1905 ж. 11
желтоқсанда жарық көрген. Басылым
1907 ж. маусым айына дейін шығып
тұрды. Барлығы 82 саны жарыққа
шыққан. Газеттің ұйымдастырушы-
сы эрі редакторы - татар қайраткері
А.Ибрагимов. Ол Орынбор Мұсыл-
ман діни басқармасында қызмет
атқарған. Бірнеше жыл Түркияда
тұрған. Ресей отаршылдығына қар-
сы бірнеше еңбектер жазған. «Үл-
фэт» газетінің негізгі бағыты Ресей
мұсылмандарының мүддесін қорғау.
Осы газет бетінде сол кезеңдегі қазақ
қоғамына қатысты бірқатар матери-
алдар жарық көрді. Бұл басылымның
таралуына Ш.Қосшығұлұлы, Х.Ы-
бырайымов сияқты қазақ азаматта-
ры атсалысты. Осы екі қайраткердің
жетекшілігімен 1907 ж. жарық көрген
«Серке» газеті осы «Үлфэт» газетінің
қосымшасы ретінде жарық көргені
белгілі.
«Үміт» - 1917 ж. ақпан төңкерісі-
нен кейін Троицк қ.-нда құрылған
жастар ұйымы. Негізін сол маңай-
дағы оқушы қазақ жастары құрады.
Қазақ жастарының басқа да ұйымда-
ры сияқты «Үміт» те негізінен мәде-
ни-ағартушылық, демократиялық си-
паттағы шараларды (қазақ халқының
арасында оқу-білім тарату, мәдениет,
әдебиет, өнер саласын көтеру, оқушы
жастарға жэрдемдесу, ауыз әдеби-
еті үлгілерін жинастырып жариялау,
әйел теңдігін, демократиялық қоғам-
ды насихаттау т.б.) жүзеге асыруға
тырысты. Саны жағынан шағын ұй-
ымның мүшелері қиын ж. Алаш иде-
ясына адалдығын танытты. «Үміт»
жастары 1918 ж. 5-13 мамыр ара-
420
лығында Омбы қ.-нда түрлі жастар
ұйымдарының біріккен құрылтайы-
на қатысып, саяси алмағайып кезеңде
бірігу идеясын жақтап дауыс берді.
Сөйтіп, олар ортақ «Жас Азамат» ұй-
ымына енді.
Үржар мәжілісі - 1917 ж. 1 қа-
занында Үржарда өткізілген жиын.
Оны ұйымдастырғандар Алаш
қозғалысы өкілдері Т.Жақбаев пен
С.Атамбековтер болды. Мәжілі-
сте мынадай қаулы қабылданды:
«Орынборда болған жалпықазақ си-
езінің қаулылары қолданылсын, ел
арасындағы партияларды тыюға қам
қылынсын, құрылтайға Жетісу об-
л.-нан Х.Аманжолов, Ы.Жайнақов,
Б.Мәметов және тағы басқа жол-
дастар сайлансын». Үржар өңірінде
осы кезден бастап «Алаш» парти-
ясының, кейінірек Алашорданың
ықпалы күшті болды.
«Үш жүз» партиясы - Қазақстан-
да 1917 ж. қазан-қараша айларында
дүниеге келген ұлттық-саяси ұйым.
Партия мүшелері кейде өздерін «қа-
Алаш қозғалысы
зақтың социалистік партиясы» деп
те атады. «Үш жүз» саяси ұйымын-
дағы жетекшілік рөлдерді бүрынғы
қорғаушы адвокат, журналист жэне
драматург К.Тоғысов, фельдшер жэне
тілмаш Ш.Әлжанов, Ә.Досов, Ы.Ка-
беков, М.Айтпенов атқарды. ОК-
тінің алғашқы төрағасы М.Әйтпенов,
орынбасары К.Тоғысов, хатшысы
Ы.Көбеков болды. Орталық органы
«Үш жүз» газеті, оған Тоғысов ре-
дакторлық етті. Өзінің әлеуметтік
тегі жағынан ұсақ буржуазияшыл
демократтардың саяси ұйымы бол­
ды. Үш жүз алғашқыда Алаш парти-
ясымен жақындасқысы келгенімен,
кейін өкімет үшін күрес шырқай
шегіне жетіп, таптық жіктелу үрдісі
күшейген жағдайда «Үш жүз» іргесін
Алаштан аулақ салып, болыпевик-
тер мен солшыл эсерлерге жақын-
дай түсті. Қазан төңкерісі жеңіске
жеткен соң Алаш партиясына қарсы
ашық күреске шықты, оның оппо­
нент! болды.
 &!уЛі.леш.ов, Т ).К ,а м за .б е кц л ы
Фольклор - Алаш қайраткер-
лері XX ғ. алғашқы ширегінде ат-
салысқан сала. Қайраткерлердің
көпшілігі халық ауыз әдебиеті үл-
гілерін жинауға атсалысқан, ал
Ә. Бөкейхан, А. Байтұрсынұлы,
X. Досмұхамедұлы фольклор ту-
ралы сын мақалалар, зерттеулер
жазған. Айталық, Ә. Бөкейхан-
ның «Қара қыпшақ Қобыланды»,
С. Сәдуақасұлының «Қозы Көр-
пеш - Баян Сұлу жырына алғы
сөз» мақалаларында фольклорлық
шығармалар жөнінде жазылса, А.
Байтұрсынұлының «Әдебиет та-
нытқышындағы» тұтас тарау, Р.
Мәрсековтің «Қазақ әдебиеті жай-
ынан», X. Досмұхамедұлының
«Қазақ халық эдебиеті» зертте­
улер! ұлттық фольклортанудағы
алғашқы еңбектер. Әсіресе, «Әде-
биет танытқыштың» «Ауыз әде-
биет» тарауында жэне X. Досмұ-
хамедұлының «Қазақ халық әде-
биеті» еңбегінде қазақ фольклоры
мазмұндық жэне жанрлық жағынан
кең көлемде алғаш рет жүйеленді.
X. Досмұхамедұлы аталған еңбегін
қазақ халық ауыз әдебиетінің үл-
гілерін жинаған Ә. Диваевқа арна-
са, Алаш қайраткерлері фольклор-
танушы Г.Н. Потанинді айрықша
құрметтегені де мәлім. М. Дула-
товтың «Айтыс», Р. Мэрсековтің
«Қазақ әдебиеті жайынан», С. То-
райғыровтың «Қазақ тіліндегі өлең
кітаптары жайынан», М. Жұмаба-
евтың «Педагогика» еңбектерінде
421
қазақ фольклорының мэселелері
сөз болады. Алаш қаламгері М.
Әуезовтің тұтас шығармашылық
өмірбаянында фольклортану оның
негізгі зерттеу бағыттарының бірі-
не айналды. Оның «Қазақ халқы-
ның эпосы мен фольклоры», «Қозы
Көрпеш - Баян Сұлу», «Қыз Жі-
бек», «Ертегілер», «Айтыс», «Қы-
рғыз халқының «Манас» қаһар-
мандық эпосы» зерттеулері ка­
зак фольклортану ғылымындағы
классикалық еңбектер қатарында.
Алаш қайраткерлерінің жоғарыда
аталған осы саладағы еңбектерінде
ауыз әдебиетінің халық өмірімен
тікелей сабақтастығы, тарихи-
лығы, ондағы кейіпкерлер, жанр-
лар жүйесі, көркемдігі жэне тағы
да басқа мәселелер туралы тұңғыш
сыни, ғылыми тұжырымдар жа-
салды, сөйтіп олар ұлттық фоль­
клортану ғылымының алғашқы
туу, қалыптаса бастау кезеңін жа-
сады. Сонымен бірге Алаш зиялы-
лары халқымыздың бай мұрасы
- фольклор нұсқаларын жинаумен
де шұғылданды. Бұл ретте Ә. Бө-
кейханның, А. Байтұрсынұлының,
М. Әуезовтің еңбектері айрықша.
Бұларға коса А. Затаевичке халық
эндерін бергендердің ішінде Алаш
зиялылары А. Байтұрсынұлы, Ж.
Аймауытов, С. Сәдуақасұлы, Қ.
Сәтбаев, М. Мурзин, Б. Күлеев,
М. Саматұлы, т.б. болды. Халық
ауыз әдебиетінің эсерін Алаш қа-
ламгерлерінің еңбектерінен де
байқаймыз. Бұл ыңғайда А. Бай-
тұрсынұлының, F. Қараштың, М.
Дулатовтың, С. Дөнентаевтың
өлеңдерін, М. Жұмабаевтың «Ер-
422
тегі», «Оқжетпестің қиясында»,
«Қорқыт» поэмаларын атауға бола-
ды. Фольклорға тэн баяндау тәсіл-
дері «Бақытсыз Жамал», «Кім жа-
зықты», «Адасқандар», «Ақбілек»,
«Қартқожа» романдарынан, басқа
да Алаш қаламгерлерінің көркем
туындыларынан аңғарылады.
Алаш қозғалысы
т x -j#
Хасан (Хүсайын) хазірет Нұр-
мүхамедүлы (т.ж.б., б. Орал о., Гу­
рьев у. Тайсоған б. 1938) - Батые
Алаш-Орда діни қайраткері, мұхта-
сиб. Таисоиған - Бүирек құмын қыс
қыстап, Қаратөбе, Ойыл ө.-ін жаз
жайлаған Нұрмұхамед байдың ба-
ласы. Бастауыш ибтидай, орта руш-
дия медресесін аяқтағаннан кейін
1901 ж. Бұқар қ. ғы жоғары дәрежелі
діни білім беретін Мір-Араб медре-
сесін тэмамдаған. Тайсойған құмын-
да медреселі мешіт ұстаған. X. До-
смұхамедов арқа сүйеген ықпалды
адамдардың бірі. 1917 ж. Орал обл.
нда дін мәселесі Орынбор дін басқар-
масына қаратылуына байланысты
тағайындалған алғашқы мұхтасиб-
тардың (ауд.-дық көлемдегі дін ісін
жүргізуші) бірі. 1917 ж. сәуірде Орал
қ. да өткен I Қазақ Орал обл.-тық си-
езінің делегаты. Осы сиезде Мәскеу-
дегі Бүкілресей Мұсылмандар сиезі-
не Орал обл.-нан делегат болып сай-
ланды. Сол ж. мамыр айында өткен
Мұсылмандар сиезінен соң іле-шала
Мэскеуде қазақ делегаттары өткізген
кеңеске қатысып, осы басқосу қаулы-
сымен 1917 ж. 1 тамыз 10 қыркүйек
аралығында Ташкент қ. да Жалпықа-
зақ сиезін өткізуді қолдады. 1917 ж.
желтоқсанда Орынбор қ. да өткен II
Жалпықазақ сиезінің делегаты. Сиез­
де Алаш автономиясын дереу жари-
ялауды жэне автономияға Түркістан
қазақтарын қосып алуды жақтап
дауыс берді. 1917-1919 ж. Ойылда,
Қаратөбеде, Жымпитыда өткен обл.
 S fjJ liu e iu o e , Т ).К ,а м з а б е щ л ы
қазақ сиездерінің делегаты. IV Қазақ
Орал обл. - тық сиезінің қарарымен
кұрылған Ойыл уэлаяты Уақытша
үкіметінің жанынан ойылдық мұх-
бар С.Ізтілеуовтің төрағалық етуімен
ұйымдастырылған Дін істерін басқа-
ру жөніндегі комиссияның мүшесі,
Ойыл уэлаятының Тайсойған, Буй­
рек, Кермақас, Қызыл-Қоға, Қара-
бау өңіріндегі мұхтасибы. 1919 ж. 10
желтоқсанда Қызыл-Қоға к. де өткен
Б.А.-О. қала жэне ауыл земство өкіл-
дері мен зиялы қауым өкілдерінің, ел
ақсақалдарының бас қосуына қаты-
сып, Кеңес жағына шығуды жақтады.
Б.А.-О. таратылған соң Уфадағы Ор-
талық діни басқарманың қалауымен
Тайсойғандағы мешітінде діни істер-
мен айналысты. 1925 ж. бастап өзге
діни қайраткерлермен бірге өкімет
тарапынан қатаң бақылауға алынып,
діни-рухани қызметіне шектеу қой-
ылды. Уез орталығы Гурьевке келіп,
дүркін-дүркін белгіленіп тұру талап
етілді. Ақыры 1937 ж. тұтқындалып,
Орал қ.-ғы ел аузында «Қырық тұр-
ба» аталатын губерниялық түрмеге
қамалды. «Маңғыстаулық мұхтасиб
Х.Сұлтанов, белгілі О.Тұрмағам-
бетов, имам Ә.Өтемағамбетовпен
бірлесіп жапон тыңшысына агент
болды, ақ эмигрант М.Шоқаймен
астыртын баиланысты» деген аиып
тағылды. Сонымен бір мезгілде X.-
ның туған-туысқандары жэне Қ.Сар-
бөпиев, Н.Хасанов, М.Иманғазив, Қ.
Маманов секілді пікірлес таныстары
қудаланды. Белгілі «Хасан хазірет
мешіті» бұзылып, жоқ етілді. X.
КСРО Жоғарғы соты Әскери колле-
гиясы үштігінің қаулысымен 1938 ж.
ақпанда атылды.
423
Хасенов Субханберді (1892-1942)
- оқытушы-педагог. Қазіргі Павлодар
обл. Баянауыл ауд. (кейбір деректерде
1889 ж.) туған. Семейдегі педагоги-
калық техникумды бітірген. 1937 ж.
дейін Баянауылда, Шығыс Қазақстан
обл. Қатонқарағай ауд. Алтай с. нда
мұғалім, мектеп директоры болып
қызмет істеген. 1937 ж. 9 желтоқсанда
«халық жауы» деген нақақ жаламен
10 ж. Краснояр өлкесі, Канск лагеріне
айдалған. 1942 ж. 28 тамызда Туган-
чинск лагерінде қаза тапқан. 1956 ж.
29 наурызда Шығыс Қазақстанның
обл.-тық соты С.Хасеновты кінәсіз
деп тауып ақтаған. «Айқап» журна-
лын халық арасына таратушы.
Ходжаев Убайдулла (1878, Өзбек-
стан, Ташкент - 1937, сон да ) - өзбек
халқының көрнекті қоғам қайраткері,
Түркістандағы жәдидтік қозғалыс
жетекшілерінің бірі, публицист. Таш­
кент қ.-ндағы орыс-түзем мектебінде
бастауыш білім алып, 1897-1907 ж.
Ташкент қ. басқармасында тілмаш
болып қызмет еткен. 1908-1912 ж.
Саратов қ.-ндағы Заң институтында
оқыған. Студент кезінде-ақ түркі-мұ-
сылман халықтарының арасында
мәдени-ағартушылық бағыттағы іс
шараларды жүзеге асыруды жақтап,
қоғамдық өмірге белсене араласады.
Осы мәселе бойынша орыс жазушы-
сы Л.Н. Толстой мен пікір алысып,
хат жазысып тұрды. 1913 ж. Ташкент
округтық сотына адвокат болып қы-
зметке орналасады. Адвокат ретінде
жергілікті өзбек, қазақ халықтары-
ның мүддесін қорғап, отарлық билік
орындарын жайлаған парақорлықты
сынға алды. Мұсылмандық оқу орын-
дарына қолдау көрсету мақсатында
424
«Үміт» жэне «Тұран» деп аталатын
ұйымдардың ашылуына жетекшілік
етті. 1914 ж. «Садом Туркистон» га-
зетінің редакторы. Патша өкіметінің
1916 ж. көтеріліске қатысушыларды
жазалауына ашық қарсылық таныт-
ты. 1917 ж. Ақпан төңкерісінен кейін
М.Шоқаймен бірге Түркістан өлкесі
мұсылмандарының бірінші сиезіне
қатысады. Уақытша үкіметті қолдай-
ды. Бүкілресейлік мұсылмандардың
бірінші сиезіне қатысып, кеңес мүше
болып сайланады. Түркістан өлкесі
мұсылмандарының орталық кеңесін
құруға атсалысып, М.Шоқай, М.Ты-
нышбаев т.б. қайраткерлермен бірге
Түркістан өлкесі мұсылмандарының
төртінші сиезін өткізуді ұйымда-
стырады. Түркістан автономиясы-
ның жариялануын қолдап, Ұлттық
мэжілісінің құрамына сайланады.
Жаңадан құрылған автономияның
Әскери министрі қызметін атқарады.
Түркістан автономиясының тапсы-
рмасы бойынша Кавказға барып, ол
жерде жарияланған Әзірбайжан Де-
мократиялық Республикасымен бай-
ланыс орнату жөнінде келіссөз жүр-
гізді. Кеңес өкіметі Түркістан авто-
номиясын әскер күшімен құлатқан-
нан кейін тұтқынға алынады. 1930
ж. «ұлтшыл» ретінде айыпталып,
қайтадан сотталып, түрмеде қайтыс
болды.
Алаш қозғалысы
«Ш ағатай бәсі» - 1918-1922 ж.
Түркістанның орталығы Ташкент-
те өзбек жәдитшілдері құрған мэ-
дени ұйым (түпнұсқада «Чигатой
гурунги»; гурунги - тартыс, бәсеке,
пікірталас). Оны ұйымдастырған -
А. Фитрат. Бұл қайраткердің өзбек
және тэжік халқына сіңірген еңбегін
А.Байтұрсынұлының қазаққа сіңір-
ген еңбегімен салыстыруға болады.
Ол жаңа өзбек тілін жүйеледі һэм
өзбек жэне тэжік эдебиеті тарихын
алғашқылардың бірі болып жаз-
ды. «Шағатай» атауына келсек, бұл
- Шыңғысханның екінші ұлының
аты. Ал Фитрат қолданылымындағы
«шағатай» - мәдени-рухани бірлік
(тип) атауы. Қарапайым тілмен ай-
тсақ, ол Шағатай ұлысының (Орта
Азия, Жетісу, Шығыс Түркістан)
мәдениет (тіл, әдебиет, т.б.) атауы.
Ғылыми әдебиеттерде оны - «XIV-
XVI ғ. дағы орта азиялық әдеби түр-
кі тілі» деп көрсетеді. «Шағатай» тілі
ХІ-ХІІІ ғ. да шығыс түркістандық
түркі әдеби тілімен жэне XIII-XIV
ғ. - дағы алтынордалық түркі әдеби
тілімен сабақтасып, XVIII-XIX ға-
сырда өзбек, ұйғыр, түркімен, қазақ,
қарақалпақ халықтарының жазба
әдеби тілін қалыптастырған. Кейде
«шағатай тілі» - «ескі өзбек тілі»
деген жаңсақ ой айтылады. Дұры-
сы, ол - орта тіл. Мысалы, 1992 ж.
Өзбекстанда шыққан «Саводхонлар
лұғати» («Старо узбекский толко­
вый словарь») еңбегіне енген сөз-
дердің көбі дерлік бүгінгі қазақ
 £ !jIliu e tM o e , Т>.К,амза.бек.цлы
әдеби тілінің актив қолданысында
жүр. «Шағатай бәсі» - пікіртала-
сты көздеген, ақыл-ойдың қайнауын
тілеген ұйым. Мұнда бэс шындық
пен ақиқатқа тігілсе керек. Жеңген
жан ғылым мен ағарудың абыройына
бөленеді, көзі ашылған елдің есінде
қалады. ¥йым жұмысына Чулпон,
Елбек (Машрик Юнусов), Бату (Мах­
муд Хадиев), Абдолла Авлони т.б.
қатынасты. Түркістандықтардан ка­
зак Нэзір Төреқұлұлы да атсалысқан.
З.Тоған: «Нэзір мен Чулпон жас
күнінен араласты, өйткені Ферғана-
да алғаш аталған қаламгердің әкесі
губернатор аудармашысы, ал соңғы
аталған ақынның экесі бай сауда-
гер болды, екеуі де түріктің «Тюрк
юрду» газетін оқушы еді» дейді.
Нәзірдің «Шағатай бәсіне» тілеулес
болғанына бірінші дәлел: «латын-
шыл» Н.Төреқұлұлының «ортақ тіл-
ге» қатысты ойы А.Фитрат пікірімен
аса үндес; екінші дәлел: 20 ж. соңын-
да АФитрат аудармасына Нэзір орыс
тілінде оң пікір білдіреді.
Шаңбай Түрдықүл Қасенүлы
(1959, ҚХР Шағонтоғай а.) - ғалым,
эдебиеттанушы, географ-саяхатшы,
филология ғылымдарының канди­
даты (1993). Қазақстан Республи-
касы Мэдениет қайраткері (2008),
Қазақстан Республикасының білім
беру ісінің үздігі (2009), Тарих жэне
қоғамдық ғылымдар Академиясы-
ның академигі (2014). Семей мемле-
кеттік педагогикалық институтын
(Семей,1984), ҚР Ұлттық Ғылым Ака-
демиясы, М.О.Әуезов атындағы Әде-
биет жэне өнер институтының аспи-
рантурасын (Алматы, 1993). Қазақ
Инновациялық Гуманитарлық-Заң
425
университетін (2014, Семей) бітірген.
1984-2002 ж. Алматы обл. Алматы
қ.нда мұғалім, оқу-тәрбие істерінің
меңгерушісі, ҚР ¥ҒА, М.О.Әуезов
атындағы Әдебиет жэне өнер ис-
титутындағы «Әдебиет теориясы
жэне эдебиеттану методологиясы»
бөлімінде ғылыми қызметкер, Әл-Фа-
раби атындағы ұлттық университеті
филология факультетінің «Әдебиет
теориясы» кафедрасында ұстаз, ҚР
Мемлекеттік Аттестациялық Коми-
тетінде ғалым-хатшының орынба-
сары, «Қазақ Энциклопедиясы» Бас
редакциясында «Эдебиеттану, өнер
жэне тіл білімі» редакциясының мең-
герушісі, кейіннен Гуманитарлық
ғылымдар орталығының басшысы
болды. Әдебиет кафедрасының, фи­
лософия жэне саясаттану кафедра-
сының меңгерушісі, Шэкэрімтану
ғылыми-зерттеу орталығының ди­
ректоры қызметтерін атқарды. Қазір
Семей қ.-ндағы Алаштану ғылы-
ми-зерттеу орталығының директоры.
Негізгі еңбектері: «¥ғым мэдениеті»
(2009), «Үкөк - мәдени философи-
ялық феномен» (2012), «Шәкәрімнің
философиялық лирикасы» (2014),
«Шәкәрімнің ар білімі» (2014),
«Пассионарная энергия «Движения
Алаш» (2014), т.б.
«Шәкәрім» энциклопедиясы
- Алаш қаламгері Шәкәрім Құдай-
бердіұлына арналған энциклопедия.
2008 ж. Семей қ.-нда жарық көрген,
көлемі 54 б.т. Шэкэрім атындагы
Семей мемлекеттік университеті
Шәкэрімтану гылыми-зерттеу ор-
талыгы дайындаган. Бас редакторы
- Е.Сыдықов, жауапты редакторы
- Т.Шаңбай. Энциклопедияда ақын,
426 Алаш қозғалысы
ойшыл, тарихшы, аудармашы, қай- ның орынбасары, «Астана хабары»
раткер Ш.Құдайбердіұлының өмірі, газетінің бас редакторы болган. Қазір
өскен ортасы, тарихи-мәдени дәуірі Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия ұлт-
тық университетінде декан қызметін
атқарады. Гылыми ізденістерінің
аясы көрнекті мемлекет және қоғам
қайраткері С.Қожанұлының шығар-
малар мұрасын, сондай-ақ қазақ по-
эзиясында ұлттық идеяның көркем
бейнелеу кезеңдерінің мэселелерін
қамтиды.
Шәуешекке сапары - Алаш қай-
раткерлерінің Қытайдағы Шәуешек-
жөнінде жан-жақты мәліметтер ке сапары, 1918 ж. мамырында Қытай-
берілген. Сондай-ақ, Алаш қозғалы- дағы Шәуешек қ.-на Алашорда атынан
сына, осы қозғалыс қайраткерлеріне А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы,
байланысты арнайы мақалалар ен- Р.Мәрсекұлы, С.Аманжоловтардың
гізілген. баруы. Бұл сапардың мақсаты - Қы-
Шәріп Амантай Жарылқа- тайда тұратын қазақтарға Алаштың
сынұлы (1965 ж. Қызылорда обл. азаттық идеяларын насихаттау. Ала­
Қазалы ауд. Бозкөл а.) - ақын, ғалым, шорда төрағасы Ә.Бөкейханның Қы-
филология ғылымдарының докторы тай қазақтарына жазған үндеухаты
(2001). «Дарын» мемлекеттік жастар сондағы азаматтарға табыс етіледі.
сыйлыгының лауреаты. Қаз¥У-ды Шәуешек қ.-нда сол жердегі белгілі
бітірген (1988). 1988-1996 ж. Қаз¥У- азаматтармен басқосу өткізіледі. Осы
да стажер-зерттеуші, ассистент, аға басқосуға атақты ақын энші Ә.Най-
оқытушы, кафедра меңгерушісі, манбайұлы да қатысып, «Алаш»
1996-97 ж. Қызылорда мемлекеттік толғауын айтады. Алаш қайраткер-
университетінің оқу ісі жөніндегі лерінің Шәуешекке сапары Алашор­
проректоры қызметін атқарған. 1997­ да көсемдерінің бар қазақтың басын
2000 ж. Қаз¥У-дің докторантурасын- қосу идеясын айғақтайды.
да оқыған. 2000-2004 ж. Л.Н. Гуми­ Шекмағамбетүлы Дәулетке-
лев атындағы Еуразия ұлттық уни- рей (1884) - Ақтөбедегі екіжылдық
верситетінде кафедра меңгерушісі, орыс-қазақ училищесін бітірген.
гуманитарлық институт директоры- Өңірлерде қазақ комитетінің болы-
ның орынбасары, әлеуметтік жұмы- стьщ сайлаулары өткізілгенде Қобда-
стар жөніндегі проректор қызмет- да болыстық комитеттің төрағасы бо-
терін атқарған. 2004 ж. «Қазақстан» лып сайланған. ¥жымдастыру кезін-
республикалық телерадиокорпора- де қуғынға ұшыраған.
циясы» АҚ Қызылорда обл.-тық фи- Шоқай Мұстафа 1890 ж. Сырда-
лиалының директоры, ҚР Сыртқы рия губерниясы Ақмешіт у.-не қара-
істер министрлігі комитет төрағасы- сты (қазір Шиелі ауд.) Наршокы а.
 & !-}И іл е ш о в, 'О.К;,а .м за 6 < гщ л ы 427
ұстанады. Ташкентте «Бірлік туы»
газетін ашады. Орынбордағы Алаш
қаираткерлерімен тығыз баиланыс
ұстайды. Алаш партиясы құрыла-
тын I Жалпықазақ сиезінің де, Алаш
автономиясы жарияланатын II Жал-
пықазақ сиезінің де ұйымдастыру
жэне өткізу жұмысына белсене каты-
сады. Алғашқы сиезде «Шора-и-ис-
лам» жұмысына қатысатын 8 қазақ
өкілінің бірі болып сайланады. Екін-
ші сиезде Алашорда үкіметі - ¥лт
кеңесіне Сырдария атынан кіреді.
1917 ж. Жаңа Марғұланда өткен өл-
келік мұсылмандар кеңесінде қай-
раткер Бүкілтүркістандық мұсыл-
мандардың құрылтайын Қоқан қ.-на
шақыру туралы бастама көтереді. Қа-
рашада Қоқанда Түркістан автономи-
- 27.12.1941 ж. көрнекті қоғам және ясын жариялау шарасына бастан-аяқ
мемлекет қайраткері, түрік халқының қатысады. Түркістан аймағы үшін
даңқты күрескері. Ауыл молдасынан осы ерекше жиын - 1917 ж. 26 қараша
хат танығаннан кейін 1902 ж. Таш- күні Қоқанға шақырылған өлке мұ-
кенттегі ерлер гимназиясына оқуға сылмандарының ІҮ төтенше құрыл-
қабылданады. 1912 ж. Санкт-Петер­ тайы еді. Аталған құрылтай 26-27
бург Императорлық университетінің қараша аралығында өтті (жаңаша ре-
заң факультетін бітірген. Ағылшын, сейлік жыл санау бойынша 9-10 жел-
француз, түрік, өзбек, орыс тілдерін тоқсан). Бұған Сырдария, Закаспий,
білген. Студенттік ж. империя аста- Самарқан, Фергана, Жетісу обл.-та-
насындағы демократиялық қозғалы- рынан 200-ден аса делегат қатысты.
старға қатысады. Ақпан төңкерісі- Олардың ұлттық құрамы да айрық-
не дейін Алаш көшбасшысы Ә.Бө- ша: қазақ, өзбек, түркімен, қырғыз,
кейханмен бірге Ресей Мемлекеттік эзірбайжан, тэжік, орыс, украин, по­
Думасының мұсылман фракциясын- ляк, еврей т.б. Бұл оның халық деген
да хатшы қызметін атқарады. 1916 ұғымды Түркістан-
ж. дүрбелең кезінде Түркістан жэне ның тарихи тағды-
жалпықазақ жеріндегі бассыздықтар- рымен байланыста
ды әшкерелеп, Мемлекеттік Думаға қарағанын көрсе-
арнайы құжатты мәліметтер ұсы- теді. Осы жиын
нады. Сөйтіп, осыған байланысты делегаттары 27
комиссия құруға себепші болады. қараша күні «Түр-
1917 ж. төңкерістер тұсында мықты кістан территори-
Түркістан мемлекетін құру идеясын
42 8
ялық автономиясын» жақтап, дауыс
берді. Өз атымен айтсақ - Түркістан
мұхтарияты. Аталған IV құрылтай
Түркістан автономиясының немесе
Түркістан мұхтариятының «Халық
кеңесін» (мұны бүгінгі парламент­
пен салыстыруға болады) сайлады.
Оған 36 түркістандық (Түркістанның
жергілікті халқынан шыққандар)
жэне 18 өзге ұлт өкілдері енді. Ха-
лық кеңесінің төрағалығына - С.Ла-
пин, кеңес басшылығы құрамына
- Ш., Ү.Хожаев, М.Бехбуди сайлана-
ды. Түркістан автономиясының Ха-
лық кеңесі үкімет жасақтауды қолға
алды. Мүны олар «уақытша үкімет»
деп белгіледі. Сонымен, Түркістан
үкіметінің мүшелері мына түлғалар:
М.Тынышбайүлы - Үкімет төрағасы
жэне ішкі істер министрі; Ш. - Үлт-
тық кеңес төрағасы жэне сыртқы
істер министрі; Ш.Шахиахметов -
Үкімет төрағасының орынбасары
және қаржы министрі; Ә.Оразайұлы
- кейінгі ішкі істер министрі; Ү.Хо-
жаев - эскери істер министрі; Насыр-
хан төре - халық ағарту министрі; М.
Мырзахметов - әлеуметтік істер ми­
нистр!; X. Ағаев - ауылшаруашылығы
министрі; Ә.Махмұт - азық-түлік
министрі; Саломон Гердцфельд - аз-
шылық үлт өкілдерінің министрі.
Осы кезде Ш. бастаған зиялылар аз-
шылық ұлт өкілдері көшбасшылары-
на ғ. лар бойы азаптанған Түркістан
тағдырына жэне шөре-шөре болып
қалған өз тағдырына ақыл көзімен
қарауды сұрады. Осыған байланы-
сты кейін бір еңбегінде Ш 1917 ж.
Петерборда болған бір пікірталасты
есіне алыпты. Мэселе мынада екен,
Уақытша үкімет Түркістанға жұмыс
күшін апару жайын қарайды. Сонда
түркістандықтар жағдайды ушықты-
рмау үшін алдағы 25 ж. өлкеге жұ-
мысшыларды әкелмеуді сұраған. Ш.
ондай күш қажет болса, «орыстардың
орнына татар мен башқұртты жібе-
ру» мәселесін күн тэртібіне қояды...
Ал, енді Ш. түркістандықтардан тек
жақсылық көрді деу де ақылға сый-
ымсыз. «Бірлік туы» газетіне 1918 ж.
18 наурызда жарияланған «тау ара-
сынан» жасырын жолданған эйгілі
хатында оны Гаухана, Маймүбэрак,
Құмбаста сарттары қалай өлтіре жаз-
дағаны жазылған. Түркістан автоно­
миясын қырған большевиктік қара
күш пен жергілікті бағдарсыз оспа-
дар күштің айырмасы шамалы еді.
1918 ж. қаңтарда Түркістан автоно-
миясының алғашқы үкімет басшысы
М.Тынышбаев өз еркімен жұмыстан
босағанда, Ш. осы қызметке сайлана-
ды. Болыневиктер бұл автономияны
 £ ^ Щ іл е ш о в , Х > .Қ ,а м .за б е щ л и 429

ақпанда қанды қырғынмен таратты. (1906, 1910). Азамат соғысының ауыр

1918 ж. қыркүйекте қайраткер Са- кезеңдеріне қарамастан, Бөкей губ-
марада бас қосқан Ресейдің азаттық нда 370 төсектік, оның ішінде Орда-
жолындағы күрескерлерінің Құрушы да 100 төсектік аурухана ашты. 1923
мәжілісіне (Комуч) қатысады. 1919 - 29 ж. Қазақстан денсаулық сақтау
ж. ақпанда Түркістан мемлекеті халкомының орынбасары, сонымен
бағдарын одан эрі қозғау үшін Бұхар бірге Қырғыз АКСР Орт. Атқару к.
эмірлігі мен Закаспийдегі ағылшын тінің мүшесі жэне Бүкілресейлік Кы­
корпусы басшылығымен келіссөзге зыл крест қогамының Қазақстандағы
Ашхабатқа келеді. Сол ж. Баку мен өкілі болып тағайындалды. 1929 - 38
Тифлисте сэл аялдап, (гүржі жерінде ж. Қазақтың респ. дэріхана басқар-
«Яни дүния», «Шафак» атты газет- масының бастығы, біраз уақыт Орал
тер шығарысып, «Вольный горец» қ. нда обаға қарсы стансаның меңге-
басылымына атсалысады) Стамбұлға рушісі болды. Бөкей Ордасы облы-
аттанады. Түркия арқылы алғаш Гер- стық Қазақ комитетінің мүшелігіне
манияға, сонан соң Францияға ба- сайланган.
рып орнығады. Эмиграцияда «Жаңа Шонан Шахзада Аронқызы
Түркістан», «Жас Түркістан» жур- (1903, Жымпиты - 1938, Алматы) -
налдарын шығарып, кеңестің озбыр педагог әдіскер, саяси репрессия Кур­
саясаты туралы зерттеулер жазады. баны. Ғалым, қоғам қайраткері Тел-
Қайраткер 1941 ж. 27 желтоқсанда жан Шонанұлының зайыбы. Шахза-
Берлинде жұмбақ жағдайда қайтыс даның әкесі Арон - белгілі қоғам қай-
болады. раткері, заңгер, Б.Қаратаевтың туган
Шомбалов Мәжит Мұхамед- інісі. Осыған байланысты шыққан
жанүлы (20.04.1873, бұрынгы Ішкі тегі мен әлеуметтік жағдайы Ш.-ның
Орда, Талап бөлімі. - 1940, Орал обл. болашақ тағдырына көп қиындықтар
Казталов ауд.) - обаға қарсы күре- келтірді. Орта Азия мемлекеттік уни-
скен алғашқы қазақ дәрігерлерінің верситетінің (Ташкент) медициналық
бірі, республикада дэріхана жүйесін факультетіне (1920), кейіннен Ал­
қалыптастырудың негізін қалаушы. маты медицина институтына (1931)
Алаш қозгалысына қатысушы. Қазан түскен Ш.-ға «тап жауының қызы»
ун-тінің мед. ф-тін бітірген (1899). деген айып тағылып, екеуінде де оқу-
1899 - 1903 ж. Орда оба ст-нда дәрі- дан шығарылды. Алғашқы оқуынан
гер, 1903 - 17 ж. Орда ауруханасының шығып қалғаннан кейін ол 1922-1926
меңгерушісі болды. 1911 ж. И.И. Меч­ ж. Оралда губерниялық атқару ко-
ников басқарған экспедиция құра- митетінде нұсқаушы болып қызмет
мында Қалмақ даласында оба індетін істеді. 1928 ж. Қызылордаға ауысып,
зерттеу жұмыстарына қатысты. Ол Халық ағарту комиссариатының мек-
екі мэрте «Қырғыз даласының На- тепке дейінгі балалар тәрбиесінің
рын бөлігі мен оңтүстік округтерде- нұсқаушысы болды. 1931 ж. Алматы
гі обамен күрестегі еңбегі үшін» ар- медициналық институтына түскен-
найы күміс белгісімен марапатталған мен, алайда қатаң бақылауда болып,
430
үздіксіз аңду мен қудалауға ұшыра-
ды. 1933 ж. ақыры оқуын тастауға
мәжбүр болды. Соған қарамастан
ол педагогикалық ғылыми-зерт-
теу институтында жауапты хатшы,
¥лттық мәдениет ғылыми-зерттеу
институтында кіші ғылыми қызмет-
кер, Халық ағарту комиссариатында
ғылыми қызметкер, бастауыш жэне
орта мектеп бөлімінің ғылым-хатшы-
сы, кейіннен эдіскер-кеңесші болып
қызмет атқарды. 1936 ж. қызметтен
еріксіз босағаннан кейін ҚазМУ-дың
биология факультетіне оқуға түсіп,
бірақ аяқтай алмады.
Шонанүлы Телжан (1894 ж.
Торғай обл. Ырғыз у. Аманкөл б.
(қазіргі Ақтөбе обл. Ырғыз ауд.) 4 а.
- 27.02.1938 ж.) - көрнекті Алаш қай-
раткері, тіл білімі
саласын ұйымда-
стырушы, ғалым.
1908-1912 ж. Ырғы-
здағы орыс-қы-
рғыз училищесін-
де оқып, 1912 ж.
Орынбордағы
Мұғалімдер институтына түседі.
Мұнда 4 жыл оқып, 1916 ж. мүғалім
болып шығады. Мұнан кейін ол 1920
ж. дейін Тоқырауын болысындағы 3
а. үстаздық етеді. Қайраткердің еле-
улі еңбегі, үйымдастырушылық қа-
білеті ел көзіне ерте ілініп, 1917 ж. I
Жалпықазақ сиезіне де, II Жалпықа-
зақ сиезіне де шақырылады. Соңғы-
сында Алашорданың Білім комис-
сиясының комиссия мүшесі болып
сайланады. 1920 ж. ол Семей губер-
ниялық төңкерістік комитетінің шет
үлттар бөліміне аудармашы болып
шақырылады. Сол ж. Қазақ автоно-
Алаш қозғалысы
миялық республикасы құрылғанда,
ол Халық ағарту комиссариаты жа-
нындағы Академиялық орталықтың
маманы ретінде ғылыми жұмысқа
тартылады. Қайраткер 1924 ж. 12-17
маусымда Орынборда өткен Қазақ
білімпаздарының бірінші сиезіне қа-
тысып, нақты салалар бойынша сөз
сөйлейді. 1920 ж. ол Қазақ өлкесін
зерттеу қоғамының жұмысына да
атсалысады. 1923 ж. осы қоғамның
тарих-археология секциясы мен этно­
графия секциясы біріккенде, ғалым
оның төраға серігі болып сайланады.
1926-1929 ж. Қызылордада Халық
ағарту комиссариатында жауапты
қызмет атқарады. Осы шамада Қазақ
мемлекеттік педагогика институтын
экстерн жүйесімен бітіреді эрі сонда
сабақ береді. 1934 ж. Қазақ мемле-
кеттік университетінде қазақ тілінен
доцент болып жұмыс істейді. Ғалым
жазған «Сауаттан», «Жаңалық»,
«Тіл дамыту», «Оқу құралы», «Ка­
зак тілі», «Жаңа арна», «Бастауыш
мектептеріндегі қазақ тілінің әді-
стемесі», «Шала сауатты ересектер
үшін оқу қүралы», «Орыстар үшін
қазақша әліппе», «Қазақ тілінің оқу
құралы», «Учебник казахского языка
для взрослых» т.б. еңбектер халқы-
мыздың сауатты болуына, дүниені
тануына көп ықпал етті. Оның емле,
эліпби, терминология жүйесі бойын­
ша жариялаған жұмыстары сол кез-
де одақ көлемінде түріктанушылар
тарапынан лайықты бағасын алды.
Қайраткер әдебиет мәселесін де зер-
делеп отырды. «Абай кітабын басты-
ру керек», «А.Б.Байтүрсынов», «Со-
кеннің тілі туралы», «Бейімбет», «От
басында» ат і ы мақалаларында руха-
 S fjR i^ te iu o e , Х > .Қ ,а м за б е кц л ы
нияттың өзекті қырларын сөз етті.
Қайраткердің саяси-тарихи білік
дәрежесін көрсететін іргелі еңбегі
- 1926 ж. жарық көрген «Қазақ жері
мәселесінің тарихы» атты зерттеуі.
Ол 20 ж. саясат теперішін аз көрмеді.
Ақыры 1937 ж. 21 шілдеде ұсталып,
1938 ж. 27 ақпанда атылды. Қайрат-
кердің жары ғалым Шаһзада да сол
шақта өлімге кесілді.
Ш орманов Сәдуақас М ұсаұлы -
алғашқы қазақ зиялыларының бірі,
қазақ қолжазбаларын жинаушы,
солардың ішінде Абай өлеңдерінің
қолжазбасын П.М. Мелиоранский-
ге тапсырған. «Дала уәлаятының
газетінде», «Айқапта», қазақ елінің
шаруашылығы, оқу-ағарту, мәде-
ниет, тарих, этнография туралы
мақалалары басылған. «Қазақ» га-
зетінде қазақ елінің экімшілік жэне
сот құрылысындағы өзгерістер,
бұрынғы билер мен кейінгі билерді
салыстырған мақалалары жария-
ланған.
«Ш ура-и ислам», Ислам кеңесі
(парсыша «ислам кеңесі») - 1917 ж.
қазан төңкерісі қарсаңында Түр-
кістанда (Ташкентте) құрылған
қоғамдық-саяси ұйым. Негізгі иде-
ялық тірегі - ағартушылық бағыт
жэне жәдитшілдік мұраты. ¥йым-
ды М.К. Абдурашидханов басқар-
ды. ¥йы м жұмысына М.Шоқай,
А.В. Кори, М.Муминбаев, А.Темір-
беков, С.Мирджалилов белсене қа-
тысты. 1917 ж. наурыз соңында Түр-
кістан өлкесінің барлық қ.-ларында
Шура-и-Ислам бөлімшелері ашыл-
ды. ¥йы м жергілікті діндарлар мен
зиялыларды діни туыстық пен ба-
уырлық жэне ағартушылық негізін-
431
де топтастыра алды. Сондай-ақ ол
жерге жеке меншік болуын қолдады.
Олар Ресей құрамында ұлттық-діни
бағыттағы Түркістан автономиясын
құруды армандады. 1917 ж. 16-23
сәуірде Шура-и-Исламның 42 деле­
гаты қатысқан сиез өтті. Осы жиын
Түркістанның мәдени-саяси өзін-өзі
басқаруын жақтап, Уақытша үкімет-
ке сенім білдірді. Мұнда «Түркістан
мұсылмандарының өлкелік кеңесі»
құрылды. ¥йым құрылған уақыттан
бастап негізгі мәселені шешуде жә-
диттер мен үлемдер бір-бірімен үн-
десе қоймайтын екі бағытты ұстан-
ды. Діндарлар бірте-бірте жәдитшіл-
дерді «шариғаттан, дін қағидатта-
рынан бас тарттыңдар, дәстүріміздің
сақталуын әлсіреттіңдер» деп
кінэлады. Сөйтіп бұл бағыттағылар
1917 ж. маусым айында Шура-и-Ис-
ламнан шығып, Шура-и-Үлем ұйы-
мын құрды. 17-20 қыркүйекте ұйым-
ның II сиезі өтті. Қарашада өткен III
сиезде большевизмге тоқтау салу ту­
ралы қарар қабылдады. Шура-и-Ис-
лам мүшелері Ресейдегі қазан төң-
керісін қолдаған жоқ. Большевизмді
қасірет деп есептеді. Сөйтіп Қоқанда
құрылатын Түркістан мұхтарияты
жолында күресті. Соны құрды, ол
құлатылғанда басмашы қозғалысын
қолдады. 1918 ж. басында болыие-
виктік Түркістан Халық комиссар-
лар кеңесі Шура-и-Исламды жаңа
үкіметке жат ұйым ретінде жұмы-
сын тоқтатуға қаулы шығарды.
«Шура-и-улема», Ғұламалар
қоғамы (кеңесі) - қоғамдық-саяси
ұйым. 1917 ж. 10 шілдеде Ташкентте
көрнекті қазақ қайраткері С.Лапин-
нің жетекшілік етуімен құрылған.
432
¥йым Түркістан өлкесіне Ресей Фе-
дерациясы құрамында аумақтық
автономия берілуін жақтады, ұлт-
тық-діни ой-пікірлерді мерзімді бас-
пасөз арқылы насихаттау, күнделікті
өмірде талас тудыратын мәселелерді
шариғат арқылы шешу керек деп са-
найды. Түркістан автономиясын қол-
дамаған бұл ұйым Өлкелік Халық
Комиссарлар кеңесіне қантөгіске
жол бермеу үшін өлкеде мұсылман-
дық автономияның орнығуының;
ХКК қолында тек еуропалық нәсіл-
дегі тұрғындардың басқару қалып,
мұсылмандық автономия үкіметінің
исламдық социализм принциптері
бойынша құрылуының тиімділігі
жөнінде мәлімдеме жолдады. Бұл
ұсынысқа Кеңес өкіметі құлақ ас-
пай, оны тарату туралы шешім ка­
бы лдайды.
Ш үкірүлы Сабыржан (1939 ж.
12 тамызда Қостанай обл. Әулиекөл
ауд. - 2013, Астана) - публицист, тіл-
танушы, ахметтанушы. Қаламгерлік
еңбек жолын осы обл.-тың Жангел-
дин ауд.-дық «Социалистік ауыл»,
кейін «Жаңа өмір» - «Новая жизнь»
газеттерінде әдеби қызметкер, ау-
дармашы, бөлім меңгерушісі болып
бастаған. Комсомол, партия қызмет-
терінде болтан. ҚазМУ-дің журнали­
стика факультетін, Алматы жоғары
партия мектебін бітірген. 1974-1991 ж.
«Социалистік Қазақстан» газетінің
Торғай обл.-дағы меншікті тілшісі,
бөлім меңгерушісі, Бас редактордың
орынбасары, ал 1991 ж. «Сұхбат»
жэне «Позиция» хабаршыларының
Бас редакторы, 1996-2006 ж. «Ана
тілі» ұлт газетінде Тіл жэне этногра­
фия бөлімінің редакторы болып қыз-
Алаш қозғалысы
мет атқарды. Қазақстан Журналистер
одағының, Қазақстан Жазушылар
одағының мүшесі. «Тамаша өмір»,
«Шақшақ Жәнібек», «Нақпа-нақ» т.б.
кітаптардың жэне Алаш тұлғалары-
на қатысты мақалалардың авторы,
«Алаштың тілдік мұрасы» жинағы-
ның құрастырушысы.
«Ш ығыс кеші» - мұсылман
зиялыларының қоғамдық қозғалы-
старға ықпалы болтан мәдени-та-
нымдық шарасы. Алташ 1911 ж.
көріне бастайды. «Шытыс кештері»
Ресейдің түркі жастары (қазақ, татар
жэне т.б.) шотырлантан қалаларда өт-
кізіліп, жаңашыл мэдени-атарту мақ-
сатты көздеген. Ойын-сауық батдар-
ламасы танымдық баяндамалардан,
шатын пъесалардан, тұрмыс-салт
фольклорынан, ән-биден құралтан.
Көрермендерді халықтың эдет-тұр-
пымен, элеуметтік-мэдени өмірімен
таныстырып отыру кештердің не-
гізгі мақсат-мұраты болтан. Айта-
лық, 1914 ж. Семей қ.-нда Абайдың
қайтқанына 10 жыл толуына орай
еске алу ретінде әдеби-этнографи-
ялық кеш өткен. Мұнда Біржан-Сара
айтысының ықшамдалтан сахналық
нұсқасы қойылтан. Бұл сияқты эр
алуан ойын-сауық кештері Қоста-
най, Ақмешіт, Ақмола (1911-1912),
Атбасар (1915), Омбы (1916-1919),
Ташкент, Орынбор (1922) т.б. қ.-лар-
да өткізіліп, отан Алаш қозталысы-
на белсенді қатысқан қайраткерлер
тартылтан. «Шығыс кеші» үлт театр
өнерінің туып, қалыптасуына елеулі
ықпал етті.
«Ш ығыс клубы» - 1907 ж. 1 жел-
тоқсанда Қазан қ. мұсылман зиялы-
ларының ресми бірлестігі ретіндс
 SfJKiueouoe, Т>.К,амза.бек.циы 433
пайда болған қоғамдық құрылым. мысында шыңдалған қазақ студент-
Ш.к. мүшелері мен қонақтар үшін тері кейін көрнекті мемлекет жэне
музыкалық жэне әдеби кештер, сах- қоғам қайраткері болды. Олардың
налық қойылымдар, халық шерулері арасында Б.Мәметұлы, У.Танашұлы
мен ойындарын ұйымдастырып, ха- Алашорда үкіметі құрамына кірді.
лықтың танымын, білігін көтеріп Ш ыманов М ы рзағүл (1847,
отырған. Көбіне осы шараларды қазіргі Ақтөбе обл. Шалқар ауд. -
арнайы дэріс түрінде өткізіп, эр 1908, Орынбор) - белгілі би, саяси
саладан хабары бар оқығандарды, қайраткер. 1872 - 79 жылы Ырғыз
қайраткерлерді шақырған. Шығыс уездіндегі Аралши болысын басқар-
клубы аз ж. мұсылман зиялы қауы- ды. Елге сыйлы азамат ретінде 1878
мының бірлік пен ынтымақ қозға- жылы қазақ зиялыларының депута-
лысына айналды. Клуб жанында циясы құрамында Санкт-Петербург
орыс-мұсылман кітапханасы, музы- пен Мәскеуге барып, Александр II
калық аспаптар оркестрі жұмыс істе- патша тарапынан Станислав лента-
ген. Кезінде Императорлық Қазан лы күміс медальмен марапатталған.
университетінде, Қазан малдәрігер- 1879 - 87 жылы тілеу руының аға
лік институтында, Қазан Мұғалім- биі, 1891, 1898 жылы екі рет Шең-
дер семинариясында оқыған қазақ гелді болыстығына болыс болып
жастары шығыс клубы жұмысына сайланған. Шалқар қаласында 2 сы-
белсене қатысып, ұлт өнерін наси- ныптық орыс-қазақ мектебін ашты-
хаттады. Қазан университетінде рған. 1882 жылы маусымда өткен
оқыған жас тұлға, кейін Алашорда Орал, Торғай, Закаспий облысы бо-
қозғалысының көрнекті қайраткер- лыстары мен билерінің құрылтай-
лерінің бірі, заңгер У.Танашұлы осы ында патша үкіметінің жер саяса-
клубтың белсенді мүшесі болған. Ол тын ашық сынады. Отаршылдарға
осы жерден белсенді саяси мектеп- жер бермеу үшін күрескені се-
тен өтіп, Қазан мұсылмандары са­ бепті 1891 жылы 15 қаңтарда болы-
яси қозғалысы басшыларының бірі стықтан босатылып, 6 айға Орын­
деңгейіне көтерілді. Шығыс клу­ бор түрмесіне қамалды. Дегенмен,
бы жұмысына қатысқан мұсылман көп ұзамай босатылып, Орынбор
жастары Ресей мұсылман студент- - Ташкент темір жолын салуға қа-
тері құрылтайын шақыру идеясын тысқаны үшін Орынбор әкімшілігі-
қолдап, осы мақсатта 1913 ж. шара нен мақтау грамотасын алды. 1903
өткізді. Оған Қазан университетінде жылы Арал теңізі мен Мұғалжар
оқыған Б.Мәметұлы, И.Қашқынбай- тауының аралығында орналасқан
ұлы, Ш.Бекмұхамедұлы, А. Имам- Біршоғыр, Шалқар станциясында
байұлы сынды қазақ жастары қаты- болған қазақ руларының бас көте-
сты. Көпшілік дауыспен А. Имам- руін басқарды. 800 адам қатысқан
байұлы Бүкілресейлік мұсылман бас көтеру 2 жылға созылып, 1905
студенттері құрылтайына делегат жылғы төңкеріске ұласты. 1905
болып сайланды. Шығыс клубы жұ- жылы қолға түскен Шыманов 14
434
жасар баласы Өтеғұл екеуі ғұмыр
бойы түрмеде отыру жазасына
кесілді. 1908 ж. Орынбор түрмесін-
де түрме жендеттері қолынан қаза
тапқан. Сүйегі Орынбордағы мұ-
сылмандар зиратында. Өтеғұл Ш.
Ақпан төңкерісінен кейін Алаш
қозғалысына қатысқан. Торғай об-
лысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған.
Алаш қозғалысы
Щ ербина экспедициясы - 1896
1903 ж. қазақ жерінің көптеген
өңірлерін зерттеу үшін арнайы
құрылған экспедиция. Қазақ өл-
кесінің барлық уездерін зертте-
уді мақсат еткен бұл экспед-ны
құрғанда Мемл. мүлік мин. зерт­
теу нәтижелерін Қазақстандағы
жер саясатын жүргізуге пайдала-
нуды көздеді. Экспед-ның міндеті
аумақты табиғи, тарихи жағынан
зерттеп суреттеу, осы мэселедегі
ауылдар мен болыстардың маңы-
зын, шаруашылық жүргізу, жер
пайдалану тәсілдерін анықтау жэне
көшпелі, жартылай көшпелі шару-
ашылықтарға қажетті жер көлемін
белгілеп, оның қоныстандыру қо-
рына алынатын көлемін анықтау
болатын. Әсіресе, Ресейдің орт.
губернияларынан көшіріп әкелін-
ген шаруаларды қоныстандыру
мақсатында шаруашылық - ста-
тистикалық зерттеуге баса көңіл
бөлінді. Экспед-ны земство стати-
стигі Ф.А. Щербина басқарды. Бұл
экспедиция құрамына Алаш көсемі
Ә. Бөкейхан, сонымен бірге Алаш
қайраткерлері Р. Мәрсеков, Е. Ит-
баев, Т. Есенқұлов, т.б. кірді. Алаш
зиялыларының бұл экспедицияға
қатысуы олардың халық жағдайын
тереңірек түсінуіне, мұң мұқтажын
жақсырақ білуіне әсерін тигізді.
Щ. э. Ақмола, Торғай жэне Семей
облыстарының 12 уезін мұқият
зерттеді. Экспед. осы аймақтар-
дың «бос жерлерін» анықтауы тиіс
 SfjJliueiMoe, Т> .Қ,ам за б е щ л ы
болды. Экспедицияға қатысушы-
лар жинақтаған материалдардың
негізінде қазақтардың жер пайда-
лануы жөнінде он үш томдық жи-
нақ 1898-1908 ж. жарық көрді. Экс-
пед. материалдарын патша өкіметі
қазақтардың «артық» жерлерін
күшпен тартып алуды күшейту
үшін пайдаланады. Бұл материал-
дар XIX ғ-дың соңы мен XX ғ-дың
бас кезіндегі қазақ шаруашылығы-
ның жай-күйі жөнінде теңдесі жоқ
деректеме болып табылады. Щ. э.
қазақ жерін отарлауға ғылыми не-
гіз жасап берді.
435
Ырғыз жиналысы - 1918 ж. 28
желтоқсанында Торғай обп. Ырғыз у. қа-
зақгарыньщ басқосуы. Жиналыстьщ күн
тэртібіндегі ең басты мэселе - Алаш ав-
тономиясьш қолдау. Алдымен жиналыста
Екінші жалпықазақ сиезінде жарияланган
Алаш автономиясы, Алашорда үкіметі
жөнінде баяңдама жасалынды. Бүдан соң
сөз алған уездік комиссар Теміров Түр-
кісіан авгономиясына қосылуцы жақга-
ды. Бірақ жиналысқа қатысушылардьщ
жастар бөлігі Алаш авгономиясына қо-
сылуцы жақгады.
Ырғыз сиезі - 1917 ж. желгоқсан ай-
ында өткен бұл сиездің негізгі мақсаты
П Жалпықазақ сиезін жэне оньщ қауты-
ларьш халыққа таныстыру болды. Сиез
«Алаш туы» астында қазақ автономия-
сын күруға қаулы етгі. Негізгі баяндама-
ны Ғ.Теміров жасады. Ол баяндамасын-
да «Алашорданың» автономия болуьша
күмэн келтіріп, Түркістан авгономиясы­
на қосылуды ұсынды. Оның бүл пікіріне
жастар қарсы шығып, «Алашқа» қосылу-
ды жақгады. Сиезде елдің бірлігі көбірек
сөз болып, Алаш болып бірігу мәселесі
басымдық алды.
Ысқақүлы Дандай (1946, Оңгүстік
Қазақстан обл. Отырар ауд. Қоғам а.) -
сыншы, ғалым, филология гылымдары-
ның докторы, профессор. 1969 ж. ҚазҰУ-
ды, 1974ж. Әдебиет жэне өнер институты-
ның аспирантурасьш бітірген. 1975-1977
ж. Әдебиет жэне өнер институтында кіттті
ғылыми қызметкер, 1977-2000 ж. Қаз¥У-
да оқытушы, доцент, профессор, кафе­
дра меңгерушісі, 2000-2004 ж. Еуразия
университетінде профессор қызметтерін
атқарған. Қазір СДемирел атындағы
университеттің проректоры. Ғалымньщ
436
Алаш қайраткері М.Әуезов жайлы «Мұх-
тар Әуезов. Талант пен тағдыр», «Мұхтар
Әуезов хақында мақалалар», «Мұхтар
Әуезов: Талант пен тағдыр» еңбектері
бар. Талым Алаш қайраткерлерінің казак
эдебиеті сыны тарихындағы орньш дэй-
ектеуге үлкен үлес қосты.
Ысмагүлов Жүмағали (17.04.1928,
Қосганай обл. Сарыкөл ауц. Соналы а.) -
ғалым, аудармашы, филология ғылымда-
рыньщ докгоры. Қазақстанға еңбек
сіңірген мэдениет қызметкері. 1951 ж.
Қаз¥У-ды, 1961 ж. СОКГІ ОК жанын-
дағы Қоғамдық ғылымдар академиясы-
ның аспирантурасын бітірген. 1943-1946
ж. Қостанай обл. Семиозер ауц. баспаха-
насында эріп теруші, ауцандық газетге
жауапты хагшы, 1949-1952 ж. сол кездегі
«Қазақстан коммунисті» журналы бөлім
меңгерушісі, жауапты хатшы, 1952-1954
ж. «Үгітші блокноты» журналының ре­
дакторы, 1954-1958 ж. Қазақстан КО ОП
үгіт насихат бөлімінщ нұскзушысы, 1961­
1963 ж. «Қазақ эдебиелі» газетінің бас ре­
дакторы, 1963 ж. Қазақстан Жазушылар
одағы басқармасының Қьвылорда облы-
саралық бөлімшесінің жауапты хатшы-
сы, 1963-1965 ж. Алматы обп. «Жегісу»
газетінде бөлім меңгерушісі, 1965-1969
ж. Шығыс Қазақстан обл. «Коммунизм
туы» газетгінің редакгорының орынбаса-
ры, 1969-1973 ж. Қазақстан КО ОП жа-
нындағы Партия тарихы инстиіутында
классикгердің шығармаларьш аудару сек-
торыньщ меңгерушісі, 1973-1982 ж. Каз
ТАГ дирекгорыньщ орьшбасары, 1982-87
ж. директоры, 1987-1995 ж. Әдебиет жэне
өнер институтында аға ғылыми қызмет-
кер, 1996 ж. бөлім меңгерушісі қызметін
атқарған. Ы. Алаш кдйраткері М. Дулато-
втьщ шығармашылығын зерггеуге жэне
оның бес томдық шығармалар жинағын
дайындауға атсалысты.
Алаш қозғалысы
I
Ізімүлы Мақсот 1960, Атырау
обл., Қызылқоға ауд., Жасқайрат а. -
Қаз¥У-ды бітірген. 1983-89 ж. Батыс
Қазақстан обл. «Орал өңірі» газетін-
де тілші, 1989-91 ж. Республикалық
«Зерде» журналында, «Ана тілі»
газетінде тілші, бөлім меңгерушісі,
1991-97 ж. «Теміржолшы-Железно-
дорожник», «Аруна» газеттерінде,
«Жалын» журналында бас редактор-
дың орынбасары, бас редактор, бөлім
редакторы, 1997-2005 ж. «Қазақстан
энциклопедиясы» бас редакциясын-
да бөлім меңгерушісі қызметтерін
атқарған. 2008 ж. «Астана акта­
ми» газетінде әдеби редактор. Бір-
неше кітаптардың авторы. Ол Алаш
қайраткерлерінің өмірі мен шығар-
машылығына қатысты көптеген энци-
клопедиялық мақалалардың авторы.
Ілиясова Күлпаш Мыр-
замүратқы зы - алаштанушы ғалым.
1989 ж. С.М.Киров атындағы Қазақ
мемлекеттік университетінің тарих
факультетін бітірген. 1989-1995 ж.
Қызылорда педагогикалық институ­
тында оқытушы болып қызмет жаса-
ды. 1996-1998 ж. эл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университетінің аспи­
рантурасын да оқиды. 1999 ж. «Ка­
зак сиездері: қаралған мәселелері,
шешімдері жэне оның орындалуы.
Тарихи талдау (1917-1919 ж)» тақы-
рыбында кандидаттық диссертация
қорғап, Алаш қозғалысы тұсындағы
болыстық, уездік, обл.-тық, жалпықа-
зақ сиездерінің жэне эртүрлі кеңестер
мен басқосулардың тарихын зертте-
 S^/ІІІгЛешов, Т ).Қ ,ам забекц л ы
ген. 1999-2011 ж. Қорқыт ата атын-
дағы Қызылорда мемлекеттік уни-
верситетінде аға оқытушы, доцент,
кафедра меңгерушісі, бөлім бастығы
қызметтерін атқарған. 2011 ж. тамыз
айынан бастап Қазақстан Республи-
касы Білім жэне гылым министрлігі
Мемлекет тарихы институтында же-
текші ғылыми қызметкер. 2007 ж.
«Мәдени мұра» бағдарламасы аясын-
да «Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы»
көп томдық кітабының «Қазақ сиез-
дері» деп аталатын 4 томының жау-
апты құрастырушысы. Алаш мұрасы
жэне тәуелсіздік тарихын зерттеу
жұмыстарымен айналысады.
Ісмақова Айгүл Серікқызы
(24.03.1958, Қарағанды обл. Жаңа-
арқа ауд. Атасу а.) - әдебиет зертте-
ушісі, филология ғылымдарының
докторы, профессор. 1980 ж. М.О.
Әуезов атындағы Әдебиет жэне өнер
институтының ага лаборанты, сол ж.
Мәскеудің Горький атындағы Әлем
әдебиеті институтында эдебиет те-
ориясы бөлімінде сынақтан өткен,
1982-1985 ж. осы бөлімнің аспи­
ранты. Аталған институтта 1986 ж.
«Қазіргі қазақ прозасының жанр-
лык жүйесінің ерекшеліктері» атты
кандидаттық диссертация қорғаған.
1986 ж. М.О. Әуезов атындағы Ә Ө
И-ның Эдебиет теориясы жэне әде-
биеттану методологиясы бөлімінің
ғылыми қызметкері. 1998 ж. «XX ғ.
басындағы қазақтың көркем проза-
сының поэтикасы» (тақырып, жанр,
стиль) деген тақырыпта докторлық
диссертация қоргаган. 2002-2011 ж.
М.О. Әуезов атындағы ӘӨИ Әдебиет
теориясы жэне эдебиеттану методо­
логиясы бөлімінің меңгерушісі қыз
437
метін атқарған. 2012 ж. осы инсти-
туттың Абайтану бөлімінің жетекші
ғылыми қызметкері. «Казахская ху­
дожественная проза: Поэтика, жанр,
стиль», «Возвращение Плеяды», «Эк­
зистенциальная проблематика в твор­
честве А.Байтурсынова, Ш.Кудайбер-
диева, Ж.Аймауытова, М.Жумабаева,
М.Дулатова и М. Ауэзова», «Алаш эде-
биеттануы», «Асыл сөздің теориясы»
монографияларыныц жэне эдебиет
теориясы, қазақ жэне элем әдебиеті,
қазіргі эдеби сын мәселелері жөнін-
дегі 300-дей ғылыми мақалалардың
авторы. Екі томдық «Қазақ эдебиетта­
ну ғылымының тарихы», «Тәуелсіздік
кезеңіндегі қазақ әдебиеттануы», «XX
ғ. басындағы Алаш әдебиеттануы»
атты ғылыми жобалардың жетек-
шісі. Ахмет Байтұрсынұлы атындағы
«Саңлақ автор» медалінің иегері.
Іш кі істер министріне өтініш
- 1905 ж. маусымы соңында неме-
се шілде айында құзырхатты бекіту
жөнінде Павлодар у. - О.Мүсәпіров,
Семей у. - Т.Нұрекенов, Қарқара-
лы у. Апық Жалшарин тарапынан
жазылган өтініш. Өтініш 47 баптан
тұрады. Өтініш авторлары осы бап-
тарды заңды түрде бекітуді сұрай-
ды. Бұл баптарда қазақтарды әскерге
міндеттіліктен босату, Орынбор діни
жиналысына қарату, мешіт салуға,
газет, кітаптар шығаруға рұқсат ету,
бастықтардың қазақ тілін білуін
қамтамасыз ету, іс қагаздарын қазақ
тілінде жүргізу, қыстаулар мен жай-
лауларды қазақтардың өз пайдала-
нуында қалдыру, қажылыққа баруға
еркіндік жасау, миссионерлердің
келуіне тыйым салу, тағы да басқа
мәселелер көтерілген.
438
т э ш е д о ®
Эсерлер - социал-революционер-
лер партиясының (СРП) мүшелері.
Бұл Ресейдегі 1901-1923 ж. ірі пар-
тиялардың бірі. Алғашқы ұйымдары
1894-1896 ж. халықшылдар ізбасар-
лары ретінде пайда болды. 1901 ж.
Берлинде олар бір партияға бірігеді.
В.М.Чернов, Е.К.Брешко-Брешков-
ская. Г.А.Гершуни, Г.А.Гоц, М.Гец,
Н.Д.Авксентьев, т.б. партияға бас-
шылық етеді. Партия бағдарлама-
сының жобасы 1904 ж. мамырда
шығып, 1906 ж. болған оның бірінші
бағдарламасы ретінде бекітілді. Э. де-
мократиялық социализмді жақтады.
Олардың социализмнің ерекшелігі
«жерді әлеуметтендіру» теориясы бо-
лып табылады. Бұл теорияның басты
идеясы социализм Ресейде ең әуелі
ауылдық жерлерден басталуы керек
деген пікір болды. Мұның бастау көзі
«жерді жеке меншіктен халық менші-
гіне айналдыру» еді. 1917 ж. Ақпан
төңкерісінен кейін аз уақыт ішінде
партия ірі саяси күшке айналып, мү-
шелер саны миллион адамға жетті.
Өзін-өзі басқарудың жергілікті ор-
гандарында жэне қоғамдық ұйымдар-
да басымдыққа ие болып, құрылтай
жиналысына сайлауда жеңіске жет-
ті. Алайда большевиктердің билікті
басып алуына жэне диктатуралық
режим орнатуына қарсы тұруға эсер-
лердің шамалары жетпеді.
Алаш қозғалысы
Ю нкер мектебі - Алашорда
үкіметінің бұйрығы бойынша Ойыл-
да құрылған әскери мамандар дайын-
дайтын мектеп. Бұйрықта Орал об-
лысында қазақ әскерінің екі мыңнан
асқаны, Самара комитетінен (Комуч)
қару-жарақ алғаны, қазақ милиция-
сына офицерлер дайындау Орынбор
юнкерлер мектебінде жүргізіліп кел-
гені айтылады. Ойылдағы юнкерлер
мектебі Батые Алашорда эскеріне ко-
мандир-офицерлік кадр дайындауда
төтенше маңызға ие болды. Бұл мек-
тепті Алашорда тарихындағы белгілі
тұлғалар А. Абылаев, Б. Атшыбаев, Б.
Бейсенов, М. Бекімов, Т. Жалпақов, Е.
Көпжасаров, F. Мұхитовтар бітірген.
Юнкер мектебінің түлектері, әсіресе,
Алашорда эскерінің болыпевиктерге
қарсы күресінде ерліктерімен көзге
түсті.
 S^/ІІіиеш ов, Т ).Қ ,ам заб екц л ы 439

АЛАШ ҚОЗҒАЛЫСЫНА
ҚАТЫСҚАНДАР

1. Абайүлы М екаил - Алаш қозғалысына қатысушы. «Сарыарқа»

журналы, №21, 21 қараша, 1917ж.
2. Абдуллин К ,- Жетісу облыстық қазақ-қырғыз комитетінің мүшесі
// А.Мақаева. 1917 жылғы саяси өзгерістер тұсындагы қазақ-қырғыз
байланыстары тарихынан. Ш.Уәлиханов атындағы тарих жэне этнология
институтының сайты, www.iie.kz
3. Абылаев Айт қали - Батыс Алашорда офицері // Батыс Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 100-101 б.
4. Абылаев Сүлтанмахмүд - Бірінші жалпықазақ сиезінде «Алаш»
партиясы атынан Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
5. Абы лайхановАрынгазы - Алашорданың Семей облыстық комитетінің
мүшесі // Восточная Алашорда. Сборник документов. Составители
Е.Б.Сыдыков и др. Семей, 2010, с. 311.
6. Абылайханүлы М игаш - Алашорданың Ақмола облыстық комитетінің
мүшесі // С.Сейфуллин. Көптомдық шығармалар жинағы. 1 том. Алматы:
Қазығұрт, 2004. 257 б.
7. Агаев Ергүлай - Бірінші жалпықазақ сиезінде «Алаш» партиясы
атынан Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
8. Ает ов Кенж ет ай - Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 160
9. Айбасов Бірмүхамед - «Алаш» партиясының Ақмола облыстық
комитетінің мүшесі // «Қазақ» газеті, 18.12.1917 №254.
10. Айбасов Қапез - Алаш қозғалысына қатысушы // С.Қасымов. Азаттық
азапкерлері мемлекеттік тұрғыда ақталуға тиіс «Егемен Қазақстан» газеті,
15.12.2009.
11. Айдабосынов Өмірәлі - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
12. Айзанов Сегізбай - Бірінші жалпықазақ сиезінде «Алаш» партиясы
атынан Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
13. Айм агам бет ов Ақкенж е - Алашорда әскери жасағы жетекшілерінің
бірі//Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. Алматы: «Қазақэнциклопедиясының»
Бас редакциясы, 1998. 1 том. 134 б.
440 Алаш қозғалысы
14. Аймаев Әбубәкір - Торғай облысы қазақтарының сиезіне Омбы
облысынан қатысқан // Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған
К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 174 б.
15. Аймаңов Ш укен Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 161
16. Аймауыт улы Ж үсіпбек - Семей облысы қазақтарының сиезінде
облыстық қазақ комитетіне сайланған // Алаш қозғалысы. Құжаттар мен
матиералдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 229 б.
17. Айнабеков - Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 160
18. Айсарин Д эулет ияр - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
19. Айтбаев Ереж еп - Бірінші жалпықазақ сиезінде «Алаш» партиясы
атынан Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
20. Айт м ухам ет ов Е. - Алаш қозгалысына қатысушы. // Е.Е. Сайлаубай.
Күншығыс Алашорда қызметі тарихынан // Алаш қозғалысы идеясының
Еуразия кеңістігіндегі ықпалы: тарих жэне қазіргі кезең. Халықаралық ғыл.-
практ. конференцияның материалдары. Семей, 2008, 162 б.
21. Ақайулы М ақат Қаж ы - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жагдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммага қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 28 б.
22. Ақаев Серікбай - Бірінші жалпықазақ сиезінде «Алаш» партиясы
атынан Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
23. А қаев Хасен, Ақайдың Хасені - Қарқаралы құзырхатын
ұйымдастырушылардың бірі. Қарқаралы уездік қазақ комитетінің мүшесі //
Қазақстан. Улттық энциклопедия. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас
редакциясы, 1998, 1 том, 167 б.
24. Ақатов Нурмухамед - Түркістан аймағы қазақ-қырғызының жалпы
жиылысына Перовск уезінен қатысқан // Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007.4 том, 208 б.
25. Ақбаев Әбділхамит - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан
тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
26. А қбаевЖ усіп - Батые Алашорда қайраткері. // Р.Өтеміс. Ізгі мұраттың
бір ізі. «Ақтөбе» газеті, 7 шілде, 2009.
27. А қбаев Ш. - Бөкей Ордасы облысы қазақтарының сиезіне қатысып,
сиезге қатысу шыларды құттықтап сөз сөйлеген. Қазақұлт-азаттық қозғалысы.
 Е -^Ц іл е ш о в , Т > .1£ам за бекциы 441
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 76 б.
28. Ақбердин Өміртай - Алаш қозғалысына қатысушы. «Сарыарқа»
журналы, №19, 9 қараша, 1917ж.
29. Аңж олов Есет - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
30. Ақж олов Ж әміл - Алашорданың Қостанай уезінің сиезінде уездік
қазақ сотына сайланган. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992, с.81
31. Аңмұхамедов Туреб - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 158
32. А қпаевЖ ақы п - Алаш қозгалысының қайраткері.
33. Ақпаев Ы бырай - Алаш қозғалысына қатысушы // Е.Е. Сайлаубай,
Е.Е. Рахметуллин. Алаштың арқаланған арыстарының қилы тағдыры // Алаш
қозғалысы идеясының Еуразия кеңістігіндегі ықпалы: тарих жэне қазіргі
кезең. Халықаралық ғыл.-практ. конференцияның материалдары. Семей,
2008, 170 б.
34. Аңпанов Ш әріп - Семей облысы қазақтарының сиезінде хатшылыққа
сайланған. К.Нұрпейісов. Алаш һэм Алашорда. Алматы: Ататек, 1995. 105 б.
35. Ақынбеков Еркінбек - Сырдария облысы қазақ-қыргыздарының
сиезіне қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 109 б.
36. Алдабергенов Серқұл (Серіқұл) - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
37. А лдияров Әбубәкір - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
Алашорданың Қостанай уездік комитетінің төрағасы.
38. А лдоңгаровЖ ангали - Семей облысы қазақтарының сиезіне қатысқан.
Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2004. 1
том, 297 б.
39. Алды назаров Н урмагамбет (деректе осылай көрсетілген). Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и
материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 160
40. А лм асов О м а р - Алаш қозғалысының қайраткері. Туған ж. белгісіз. 1917
ж. 2-8 сәуір аралыгында Орынборда өткізілген Торғай облысы қазақтарының
сиезін ұйымдастырушылардың бірі. Екінші жалпықазақ сиезінде Халық
кеңесінің мүшелігіне кандидат. Алаш үкіметі оны Алашорданың Торғай
облысы әскери сотының бастығы етіп тағайындайды. 1918 ж. наурызда
А.Байтұрсынұлымен бірге Алашорда атынан кеңес үкіметімен келіссөз
жүргізуге барған.
442 Алаш қозғалысы
41. Алм ат ов Әбділңадыр - Торғай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
42. Алпысбаев Оразгали - Семей қаласының Заречно-Слободка (кейіннен
Алаш қаласы) ауданында құрылған қазақ комитетінің мүшесі. Алаш
қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
507 б.
43 .А лт ы баев Д әулет бар - Түркістанның Уақытша ¥лт Кеңесіне
сайланған. Қазақұлт-азаттыққозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 236 б.
44. Алт ыбасулы Есмагамбет - Торғай облысы қазақтарының I сиезіне
қатысқан. Н. Жетпісбай. Қобдалық Алаш қайраткерлері. www.alash-orda.kz
45. Алт ынторин Толмухамед - Алаш қозғалысына қатысушы.
Қарқаралыда 1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған
жеделхатқа қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы
петициясына және патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер.
«Абай» журналы, №3, 2006, 29 б.
46. Аманж олов Садың Аюкеулы -Алаш қозғалысының қайраткері.
47. Ам ант аев Д осан - Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 160
48 .Аңдам асов Ахмет ж ан - Семей облысынан «Алаш» партиясын
қолдап, «соған ереміз» деп арнайы хат жазушылардың бірі. «Қазақ» газеті.
Құрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 426 б.
49. Аңқылдақов Ж ум агали - Батые Алашорда қайраткері. Батыс
Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 419 б.
50. А ңсагаев Әбілқасен - Алашорданың Атбасар уездік қазақ комитетінің
мүшесі. Б.Хұсайынұлы. Есіл өңірі: тарих жэне тагылым. Астана, 2010, 39-436.
51 .А рабаев И ш ангали - Бірінші жэне Екінші жалпықазақ сиездеріне
қатысқан.
52. А ралбиев М ухам ед Әмір - Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарының
жалпы жиылысына Наманган уезінен қатысқан. Қазақұлт-азаттық қозғалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 б.
53. А ргы м баев Оразбай - (деректе осы лай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 159
54. Аргы нш иев Н. - Орал облысы қазақтарының сиезінде комитет
 S fjiliu e L u o 6 , Т ).Қ ,а м з а б е к ц л ы 443
хатшысы болып сайланған. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.
Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 61 б.
55. Аргынш иев Ермүхамед - Орал обл ысы қазақтарының сиезіне қатысқан
// Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 63 б.
56. Аргынш иев Ж айт ілеу - «Қазақ конституциялық-демократиялық
партиясын» құруға атсалысқан. М.Тэж-Мұрат. Батыс Алашорда. Ақтөбе,
2003, 46-47 б.
57. Арынгазыүлы Камаладин - «Алаш» партиясының Торғай облыстық
комитетінің мүшесі. «Қазақ» газеті 14.11.1917 № 250
58. Арыст анов Өтегали - Батыс Алашорда әскери бөлімдерінің
жетекшісі. Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002.
124 б.
59. Асанов Дүйсенбай - Алаш сарбазы. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен
материалдар жинағы. Алматы: Ел-шежіре, 2007. 3 том, 2 кітап. 249 б.
60. Асанов Қалдыбай - Батыс Алашорда қайраткері. Батыс Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 141 б.
61. Асқақүлы Сүлтангазы - Торғай облысы қазақтарының сиезінде
мұсылман сиезіне өкіл болып сайланған. «Қазақ» газеті. Құрастырғандар
Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының»
Бас редакциясы, 1998. 376 б.
62. Асңаров Қайдар - Алаш әскерінің офицері. // Восточная Алашорда.
Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010, 331 б.
63. Асфендиярова Гүлсім - Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарының
атынан Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
64. Асфендияров Санж ар - Бірінші жалпықазақ сиезінде «Алаш»
партиясы атынан Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
65. Ат амбаев Есенбай - Алаш қаласы Думасының мүшесі // Алаш
қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
507 б.
66. Ат амбеков Сапаргали - Үржар уездік атқару комитетінің хатшысы
// Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 117 б.
67. Ат аниязов Өтешңали - Бөкей Ордасы облысы қазақтарының
сиезінің қаулысы бойынша Орталық Комитет құрамында болды // Қазақ ұлт-
азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 193 б.
444 Алаш қозғалысы
68 .Ат ш ыбаев Беркінгали - Батыс Алашорда қайраткері. Батыс Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 146-147 б.
69. Ат ш ыбаев М уңаш - Батыс Алашорда қайраткері. Батыс Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 147-148 б.
70. Ахмедиев Ы сқақ - Семей қаласының Заречно-Слободка (кейіннен Алаш
қаласы) ауданында құрылған қазақ комитетінің мүшесі. Алаш қозғалысы.
Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 506 б.
11. Ахмет ш ин Х.А. - Орал облысы қазақтарының сиезінде комитет
хатшысы болып сайланған. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған
К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 61 б.
72. Ахмет ж анов Қайьірша - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
73. Ахмет ов Байгазы - Алаш қозғалысына қатысушы. С.Қасымов.
Азаттық азапкерлері мемлекеттік тұрғыда ақталуға тиіс. «Егемен Қазақстан»
газеті, 15.12.2009.
74. Ахм ет улы О. - «Алаш» партиясының Ақмола облыстық комитетінің
мүшесі. «Қазақ» газеті, 18.12.1917 №254.
75. Аш иков Ханист ай - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозгалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 159
76. Аюбеков Ю брай - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 160
77. А яганов Ж үнісгали Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 29 б.
lS -А ялов Темірхан - Алаш қозғалысына қатысушы. // Восточная
Алашорда. Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010,
342 6.
79. А япов Сурнаш ай - Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 159
80. Әбдіулы Оспанбек - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралы уездік
қазақ комитетінің мүшесі // Сайлаубай Е. Алтай биігіндегі Алашорда тарихы.
Алтай түркі әлемінің алтын бесігі. Халықаралық ғылыми конференция
материалдары. Өскемен, 2011, 158-159 б.
81. Әбдікәрімов А. - Бөкей Ордасы облысы қазақтарының сиезіне
 Е-^ІІІлешов, Т ).Қ ,ам забекц л ы 445
қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 76 б.
82. Әбдікәрімұлы - Семей облыстық қазақ комитетіне сайланған. М.
Кенемолдин. Тұрағұл Абайұлы жэне Алашорда үкіметі. www.alashorda.kz
83. Әбдірахманов Бейсенгали - Алаш қозғалысына қатысушы. Батыс
Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 155 б.
84. Әбенов И.А. - Орал облысы қазақтарының сиезінде облыстық
комитетке сайланған. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы.
Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 262 б.
85. Әбенов Хабиболла - Бөкей Ордасы облысы қазақтарының сиезінің
қаулысы бойынша Орталық Комитет құрамында болды. Қазақ ұлт-азаттық
қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4
том, 193 б.
86. Әбсеметпов - Сырдария облысы қазақ-қырғыздарының сиезіне
қатысушы. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 109 б.
87. Эденов Бүлцайыр - Алашорданың Павлодар уездік кеңесінің мүшесі.
// Восточная Алашорда. Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др.
Семей, 2010, 274 б.
88. Әділов Асқар - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан тарихы.
Энциклопедияльщ анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
89. Әділов Әбдуәли - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан тарихы.
Энциклопедияльщ анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
90. Әділов Байсейіт - Ақмола облыстық қазақ комитетінің мүшесі.
Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырган К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 84 б.
91. Әділов Д інш е (Дінмұхамед) - «Алаш» партиясының Ақмола
облыстық комитетінің мүшесі. Қазақстан. ¥лттық энциклопедия. Алматы:
«Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 1 том, 641 б.
92. Әділов И ке - Семей облысы қазақтарының сиезіне қатысқан //
Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас
редакциясы, 1998. 1 том, 641-642 б.
93. Әж ібеков М ұңа - Жетісу облысы Жаркент уезіндегі Алашорда
мүшесі. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырган К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 118 б.
94. Әж ігереев Сейітхан (Сейітжан) - Екінші жалпықазақ сиезіне
қатысқан.
446 Алаш қозғалысы
95. Әж імұрат ов - Батыс Алашорда офицері. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 407
96. Әйтиев Әбдірахман - Орал облыстық I қазақ сиезін ұйымдастырушылар-
дың бірі // М.Тәж-Мұрат Батыс Алаш-орда. Ақтөбе, 2003,67 б.
97. Әленов - Орал облысы қазақтарының сиезінде азаматтық комитет
құрамына кірген. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырган К.М.Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 60 б.
98. Әлж анов Отыншы - Алаш қозғалысының қайраткері.
99. Әлж анов Ы быраш - Алаш қозғалысына қатысушы. М.Тәж-Мұрат.
Батыс Алашорда. Ақтөбе, 2003, 29 б.
100. Әлиакбаров Ж ангали - Семей облысы қазақтарының сиезіне
қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 196 б.
101. Әлиханов Фазылагзам - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан
тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 96 б.
102. Әлмамбетов Әулиехан (Әуелхан) - Алашорданың Қостанай уезінің
сиезінде уездік қазақ сотына сайланған. Алашорда. Сборник документов.
Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с.81
103. Әлниязов Тобанияз - Алаш қозгалысына қатысушы. Д.Сүлейменова.
Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы - өлке тарихының құрамдас бөлігі.
Алматы: Арыс, 2007. 61 б.
104. Әлібеков Әлиасқар - Батыс Алашорда қайраткері // Батыс Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 165 б.
105. Әлібеков Ғубайдолла (Ғабдолла) -Алаш қозғалысы қайраткері.
106. Әлімбаев М. - Жетісу облыстық қазақ-қырғыз комитеті Пішпек
уезінің төрағасы // А.Мақаева. 1917 жылғы саяси өзгерістер тұсындагы
қазақ-қырғыз байланыстары тарихынан. Ш.Уәлиханов атындағы тарих жэне
этнология институтының сайты, www.iie.kz.
107. Әлімбекүлы И ман (Әлімбеков Имам) - «Алаш» партиясының Семей
облыстық комитетінің мүшесі. «Сарыарқа» газетінің редакторы. «Қазақ»
газеті, 02.12.1917, №253.
108. Әлімбеков Қаш ым бек - Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарының
жалпы жиналысына Сырдария облысы Әулие-Ата уезінен қатысқан.
Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 207 б.
109. Әлімхан Төре - Бірінші жалпықазақ сиезінде «Алаш» партпясы
атынан Қүрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылган.
 £ (Щ іл е и іо в , Т).!£амза.бекц,гЛЫ 447
110. Эминов М ырзасабыр - Сырдария облысы қазақ-қырғыздарының
сиезіне қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 109 б.
111. Әпсалямов Асылхан - Алаш қозғалысына қатысушы. Алаш
қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2007. 3 том,
1 кітап, 128 б.
112. Әтікулы Жаңабай - Алаш қозғалысына қатысушы. Е.Райханұлы
Алаш қайраткерлерінің Шәуешекке сапары // «Абай» журналы, №1. 2009,45 б.
113. Әубәкіров - Батыс Алашорда әскери бөлімдерінің жетекшісі. Батыс
Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 124 б.
114. Әуезов М ухт ар - Алашорданың Семей облыстық комитетінің
мүшесі. М.Қойгелдиев. Алаш қозғалысы. Алматы: Санат, 1995. 313 б.
115. Бабат аев Ж үніс - Омбыда өткен қазақ жастарының сиезін
ұйымдастырушылардың бірі. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған
К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 37 б.
116. Базанов Оразгул Жетісу облыстық қазақ-қырғыз комитеті Пішпек
уезі комитетінің мүшесі // А. Мақаева. 1917 жылғы саяси өзгерістер тұсындағы
қазақ-қырғыз байланыстары тарихынан. Ш.Уәлиханов атындағы тарих жэне
этнология институтының сайты, www.iie.kz.
117. Байбосынов Байқуан - Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарының жалпы
жиналысына Қазалы уезінен қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрасты-
рған К.М. Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007.4 том, 208 б.
118. Байбөрин Қудайберді Алаш қозгалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 29 б.
119. Байгарин Қазбек - Алашорданың Атбасар уездік комитетінің мүшесі.
Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2005.
2 том, 428 б.
120. Байгаскин Есім - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан. Ұлттық
энциклопедия. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1999.
2 том, 52 б.
121. Байгорин (Байгарин) Әлжан Махмұтұлы - Алаш қозғалысының
қайраткері.
122. Байдоллаев А лгабек - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан
тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
44 8 Алаш қозғалысы
123. Байдосов Ризабай - Торғай облысы қазақтарының сиезінде уез ко-
миссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель Н.Мар-
тыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
124. Байділдин Әбдірахман - Ақмола облысында қазақ комитетін ұй-
ымдастыруға атсалысқан. Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1999. 2 том, 253 б.
125. Байзаңов Мәуленқүл - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
126. Байкөбин Ж олж ан - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 29 б.
127. Байкүш іков Қаймолда - Алаш әскерінің жауынгері. // Восточная
Алашорда. Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010,
261 б.
128. Байличин М урт аз - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысы-
на қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материа­
лов. Том 1. Уральск, 2012. С. 158
129. Баймагамбет ов Габайдула - (деректе осылай көрсетілген). Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и
материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 160
130. Баймурзин Са... (деректе солай көрсетілген) - Алаш әскерінің офи­
цер!. // Восточная Алашорда. Сборник документов. Составители Е.Сыдықов
и др. Семей, 2010, 334 б.
131. Байм үрат А.М . - Батые Алашорда офицері. // В.А. Ламин.
Сибирские автономисты (областники) и деятели «Алаш-Орды» // Алаш
қозғалысы идеясының Еуразия кеңістігіндегі ықпалы: тарих жэне қазіргі
кезең. Халықаралық гыл.-практ. конференцияның материалдары. Семей,
2008, 29 б.
132. Байсет ов Сайсух - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 160
133. Байсейіт ов Сейітж аппар - Түркістанның Уақытша Үлт Кеңесіне
сайланған. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М. Ілиясова. Аста­
на: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 105 б., 221 б.
134. Байт ақов Бақыт ж ан - Батые Алашорда қайраткері. Батые Қа-
зақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 171 б.
 & ?[ІІілеш .ов, Т> .К,ам забек.цлы 449
135. Байтасов Абдолла - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан. ¥лт-
тық энциклопедия. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы,
1999. 2 том, 71 б.
136. Байтүрсынүлы А хм ет - Алаш қозғалысының көсемі.
137. Байыров Ж ақай - Семей облысы қазақтарының сиезінде облыстық
қазақ комитетіне кандидаттыққа ұсынылған. Алаш қозғалысы. Құжаттар
мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 298 б.
138. Бакчаков Н ургазы - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысы-
на қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материа­
лов. Том 1. Уральск, 2012. С. 161
139. Бақин Тасыбек - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда 1905
жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа қол
қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына жэне
патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай» журналы,
№3, 2006, 29 б.
140. Бақыткереев М ірәлі - 1905 ж. құрылған «Қазақ конституция лық-де-
мократиялық партиясының» мүшесі. Орал облыстық Қазақ комитетінің мү-
шесі. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш,
2004. 1 том, 61 б.
141. Балгунов Керей (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 160
142. Балгымбаев Әбдігали - Алаш қозғалысына қатысушы. М.Е.Әбде-
шев. Қазақ портретінің тарихы. Алматы: Алматы кітап, 2008. 125 б.
143. Балт анов Ералыж ан - «Ойыл уэлаяты» үкіметінің мүшесі // Қазақ
ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полигра­
фия, 2007. 4 том, 71 б.
144. Барж ақсин А хм ет - Алаш қозғалысына қатысушы // Алаш қозға-
лысы. Құжаттар мен материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2005. 2 том, 325 б.
145. Барлыбаев Ахмет олла - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
146. Басагаринов Ж ум абай - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозға-
лысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и ма­
териалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 160
147. Басыгарин Ж усіпбек - Торғай облысы қазақтарының сиезіне қа-
тысқан. «Қазақ» газеті. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакци­
ясы, 1998. 374 б.
148. Бат ырбеков Ж ум абек - Сырдария облысы қазақ-қырғыздарының
450 Алаш қозғалысы
сиезіне қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 109 б.
149. Бауенов Қүл - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
150. Баш баевАбдарзак - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 159
151. Бәдісов И манқүл - Алашорданьщ Павлодар уездік Кеңесінің мүшесі.
Қазақ ұлт-азаттық қозгалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 123 б.
152. Бэйт енов Ы смайыл - Алашорданьщ Қарқаралы уездік комитетінің
мүшесі. Алашорда. Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-
Ата: Айкап, 1992. с. 85
153. Бәтішүлы (Батышүлы) Кәрім - Екінші жалпықазақ сиезіне
қатысқан.
154. Бегиш ев Сейітқасым - Алаш қозғалысына қатысушы. С.Қасымов.
Азаттық азапкерлері мемлекеттік тұрғыда ақталуға тиіс. «Егемен Қазақстан»
газеті, 15.12.2009.
155. Бегімет ов (Бегімбетов) Нысанәлі (Нысанғали) - «Алаш»
партиясының мүшесі. «Қазақ» газеті. Құрастырғандар Ү.Субханбердина,
С.Дэуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998.
395 б.
156. Бегімбет үлы Тоқар - Семейде құрылған Алаш полкі қүрамында
болған. М. Кенемолдин. Тұрағұл Абайұлы жэне Алашорда үкіметі. www.
alashorda.kz
157. Бейсебеков (Бисебеков) Балтабай (Балтай) - Алаш әскерінің
жауынгері. // Восточная Алашорда. Сборник документов. Составители
Е.Сыдықов и др. Семей, 2010,507 б.
158. Бейсенбаев Білэл - Алаш қозғалысына қатысушы. // Восточная
Алашорда. Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010,
331 б.
159. Бейсенов Бацт ыгали - Алаш қозғалысына қатысушы. Батые
Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 183 б.
160. Бейсенов Зепқали - Алаш қозғалысына қатысушы. Батые Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 183 б.
161. Бейсенбин Ж үсіп - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда 1905
жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа қол
қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына жэне
 & ? Щ іл е іи о в , Т > .К ,а м за б е к ц л ы 451
патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай» журналы,
№3, 2006, 29 б.
162. Бейсенов Ж үсіп - Алаш қозғалысына қатысушы. // Восточная
Алашорда. Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010,
105 б.
163. Бекбаев Сырлыбай - Алаш қозғалысына қатысушы. // Р.Өтеміс. Ізгі
мұраттың бір ізі. «Ақтөбе» газеті, 7 шілде, 2009.
164. Бекенаев (Бекенов) Қасым - Алаш әскерінің офицері. // Восточная
Алашорда. Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010,
331 б.
165. Бекентаев Қүсайын - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
166. Бекмамбет ов - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 160
167. Бекметов Муксин - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралы
уездік қазақ комитетінің мүшесі // С.Оспанов. Алаш ардақтысы Мұхамедия
Оспановтың тағдыры. Gasym.kz
168. Бекметов Фатих Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралы
уездік қазақ комитетінің мүшесі // С.Оспанов. Алаш ардақтысы Мұхамедия
Оспановтың тағдыры. Gasym.kz
169. Бекмүрат ов Айтқүл - Торғай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
170. Бекмүхамедов Адам бек - Алаш әскерінің офицері. // Восточная
Алашорда. Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010,
331 б.
171. Бекмүхамедов Ш афкат - Алаш қозғалысына қатысушы.
Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас
редакциясы, 1999. 2 том, 258 б.
172. Бекмүхамм едов Досм үхамм ед Алаш қозғалысына қатысушы.
«Сарыарқа» журналы, №22, 27 қараша, 1917ж.
173. Бекмурзин Кемдер (деректерде осылай көрсетілген). Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.
и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 159
174. Бекмурзин Садыб. (деректерде осылай көрсетілген) - Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.
и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 157.
452 Алаш қозғалысы
175. Беков — Батыс Алашорда офицері // М.Қойгелдиев. Алашорданы
танудың тағы бір жолы. «Халық сөзі» газеті. 05.03.2013 ж.
176. Бекпенбет қаж ы - Сырдария облысы қазақ-қырғыздарының сиезіне
қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 109 б.
177. Бекпенбет ов Ахм ет Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 29 б.
178. Бект уров Елеусіз - Торғай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
179. Бект урсынов П азылбек - Сырдария облысы қазақ-қырғыздарының
сиезіне қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 109 б.
180. Бекімов М олданияз - Алаш қозғалысының қайраткері.
181. Белгібаев Қож ахмет - Алащ қозғалысына қатысушы. С.Қасымов.
Азаттық азапкерлері мемлекеттік тұрғыда ақталуға тиіс. «Егемен Қазақстан»
газеті, 15.12.2009.
182. Бердалин Қабыш - Алаш қозғалысының қайраткері.
183. Бердиев Әшір - Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарының жалпы
жиылысына Перовск уезінен қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы.
Құрастырған К.М. Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 б.
184. Бердиев Губайдолла - Алаш қозғалысының қайраткері.
185. Бердіқулов Аалы - Жетісу облыстық қазақ-қырғыз комитеті Пішпек
уезі комитетінің мүшесі // А.Мақаева. 1917 жылғы саяси өзгерістер тұсындағы
қазақ-қырғыз байланыстары тарихынан. Ш.Уәлиханов атындағы тарих жэне
этнология институтының сайты, www.iie.kz.
186. БеркалиевБайгазы - Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 158
187. Бест аев Уэли - Семей қаласының Заречно-Слободка (кейіннен Алаш
қаласы) ауданында құрылған қазақ комитетінің мүшесі. Алаш қозғалысы.
Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 507 б.
188. Бимурзин Әбілкәрім - Алаш қозғалысына қатысушы. С.Қасымов.
Азаттық азапкерлері мемлекеттік тұрғыда ақталуға тиіс. «Егемен Қазақстан»
газеті, 15.12.2009.
 В ^ К іи е ш о в , Т > .К ,а м за б е к ц и ы 453
189. Бисебеков Балт ай - Алаш офицері. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 163 бет.
190. БласпаевДж умаш - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозгалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 160
191. Бобырев - 1 Алаш атты полкінің коменданты. // Восточная Алашорда.
Сборник документов. Составители Е.Сыдьщов и др. Семей, 2010, 137 б.
192. Бодыңов Қорабай - Жетісу облыстық қазақ-қырғыз комитеті Пішпек
уезі комитетінің мүшесі // А.Мақаева. 1917 жылгы саяси өзгерістер тұсындағы
қазақ-қыргыз байланыстары тарихынан. Ш.Уәлиханов атындагы тарих жэне
этнология институтының сайты, www.iie.kz.
193. Бодьщов Н арымбек - Алаш қозгалысына қатысушы. Қарқаралы
уездік қазақ комитетінің мүшесі // С.Оспанов. Алаш ардақтысы Мұхамедия
Оспановтың тағдыры. Gasym.kz
194. Бож аев Әбділрахим - Түркістан аймағы қазақ-қыргыздарының
жалпы жиылысына Ташкент уезінен қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозгалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 б.
195. Болатқанов Асауңат - Семей қаласының Заречно-Слободка
(кейіннен Алаш қаласы) ауданында құрылған қазақ комитетінің мүшесі.
Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004.
1 том, 507 б.
196. Болатмуңанов Баш абек - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына «Алаш» партиясы атынан депутаттыққа ұсынылған.
197. Болатпаев Ахм ет ш ейх - Алаш қаласы Думасының мүшесі. Алаш
қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
507 б.
198. Болатүлы Айт мухамет - Семей облысынан «Алаш» партиясын
қолдап, «соған ереміз» деп арнайы хат жазушылардың бірі. «Қазақ» газеті.
Құрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дэуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 426 б.
199. Болганбаев Хайрет дин Әбдірахманұлы - Алаш қозғалысының
қайраткері.
200. Болганбайүлы Ж убандьщ - Алаш қозғалысына қатысушы.
Е.Райханұлы. Алаш қайраткерлерінің Шәуешекке сапары // «Абай» журналы,
№1. 2009, 45 б.
201. Бот абаев Бектібай - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылгы 22 шілдеде патшага қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
454 Алаш қозғалысы
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 29 б.
202. Боштаев Арынгазы - Семей облысы қазақтарының сиезінде
облыстық қазақ комитетіне сайланған // Алаш қозғалысы. Құжаттар мен
материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 337 б.
203. Бош т аев М уңьіш - Алаш қозғалысының қайраткері.
204. Бөгенбаев Өскенбай Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
және патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 28 б.
205. Бөкейхан Әлихан Нұрмұхамедұлы - Алаш қозғалысының көсемі.
206. Бөкейханов Ғұбайдолла - Алаш қозғалысына қатысушы // Алаш
қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
499 б.
207. Бөкейханов Қасымхан - Алаш қозғалысына қатысушы. // Е.Е.
Сайлаубай. Күншығыс Алашорда қызметі тарихынан // Алаш қозғалысы
идеясының Еуразия кеңістігіндегі ықпалы: тарих жэне қазіргі кезең.
Халықаралық ғыл.-практ. конференция материалдары. Семей, 2008, 168 б.
208. Бөкейханов Смахан Нұрмұхамедұлы - Қарқаралы уездік қазақ
комитетінің мүшесі. М. Кенемолдин. Семей облыстық қазақ комитеті //
«Абай» журналы, №1, 2009, 41 б.
209. Бөкеев Ш әңгерей - Бірінші жалпықазақ сиезі атынан Құрылтай
жиналысына ұсынылған // «Қазақ» газеті. Құрастырғандар Ү.Субханбердина,
С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы,
1998. 412 б.
210. Бөкетов Арыст ан - Алаш қозғалысына қатысушы // С.Қасымов.
Азаттық азапкерлері мемлекеттік тұрғыда ақталуға тиіс. «Егемен Қазақстан»
газеті, 15.12.2009.
211. Бөлеков - Алашорданың Ақмола комитетінің мүшесі // Алашорда.
Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкай, 1992.
с.85
212. Будамбайулы Қалдыбай - Семей облысынан «Алаш» партиясын
қолдап, «соған ереміз» деп арнайы хат жазушылардың бірі // «Қазақ» газеті.
Құрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 426 б.
 S f f liu e iu o e , Т ).К ,а м з а б е к ц л ы 455
213. Буданов Аймахан - Алаш қаласы Думасының мүшесі // Алаш
қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
507 б.
214. Буралқиев М уст аф а - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан
тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
215. Бильмухамедов Т - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 158
216. Бірім ж ановА х м ет Қорғанбекұлы-Алашқозғалысыныңқайраткері.
217. Бірімж анов Ғазымбек Қорғанбекұлы - Алаш қозғалысының
қайраткері.
218. Бисалиев М укаш - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозгалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 159.
219. Высоцкий С.Г. - Алаш полкінің эскадрон командирі. www.forum.
kazarl
220. Гартыш баев Арыкбай - (деректе осылай көрсетілген). Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.
и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 159
221. Гулебаев Утеген - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 159
222. Габбасов Халел - Алаш қозгалысының қайраткері.
223. Ғабдолганиев Ғүмыр - Торғай облысы қазақтарының сиезіне
қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозгалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 174 б.
224. Ғабдоллин Қалдыбай - Жетісу облысы бойынша «Алаш» партиясы
атынан Құрылтай жиналысына ұсынылған. «Қазақ» газеті 14.11.1917, № 250.
225. Ғабдуллин Кенж егали - Алаш қозгалысына қатысушы. С.Байменше
Сәт сағат.-Алматы: «Таймас» баспасы, 2008, 34-45 б.
226. Габдуллин Камалет дин - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
227. Ғабдьіханов - Алаш қозғалысына қатысушы. // Восточная Алашорда.
Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010, 116 б.
228. Ғабит ханов С әлім газьі- Алаш қозғалысына қатысушы. «Сарыарқа»
журналы, №19, 9 қараша, 1917ж.
229. Ғайсин Ж әнібек - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
230. Ғайсин Қаж ыгали - Бөкей Ордасы облыстық қазақ сиезіне қатысқан.
456 Алаш ңозғалысы
Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 192 б.
231. Ғалиев К. - Алаш қозгалысына қатысушы // Е.Е. Сайлаубай.
Күншыгыс Алашорда қызметі тарихынан // Алаш қозғалысы идеясының
Еуразия кеңістігіндегі ықпалы: тарих жэне қазіргі кезең. Халықаралық ғыл.-
практ. конференцияның материалдары. Семей, 2008, 164 б.
232. Ғалиев Құрман - Алаш қозғалысына қатысушы. М.Тәж-Мұрат.
Батые Алашорда. Ақтөбе, 2003, 29 б.
233. Ғалымбеков Қасымбек - Сырдария облыстық кеңесінің мүшесі.
Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 36 б.
234. Ғалымж анүлы Файзолла - Екінші жалпықазақ сиезін
ұйымдастырушылардың бірі. С.Сейфуллин. Көптомдық шығармалар жинағы.
Алматы: Қазығұрт, 2004. 1 том, 107 б.
235. Ғимадиев Ғабдолахмет - Алаш қозгалысына қатысушы. Қазақ ұлт-
азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 255 бет.
236. Д айрабаев М. - Алаш қозғалысына қатысушы. Алаш қозғалысы.
Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 350 б.
237. Д алабаев Сагади - Алаш полкінің жауынгері // Р.Нүсіпов.
Тарбағатайдан аттанған Алаш полкі. «Абай» журналы, №4, 2010, 34 б.
238. Дандыбаев Досмагамбет Алаш қозғалысына қатысушы. История
Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 161
239. Д анды баев Сэлмүхамед - Торғай облысы қазақтарының сиезінде
уез комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
240. Даурабаев М уса - Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 160
241. Д әрж анулы Ш ынт ай - Торғай облысы қазақтарының I сиезіне
қатыстан. Н. Жетпісбай. Қобдалық Алаш қайраткерлері. www.alash-orda.kz
242.Д әулет ов Ары ст анбек - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 28 б.
243. Д әулет ов Бат ы рбай - Батые Алашорда әскерінің прапорщигі.
М.Тәж-Мұрат. Батые Алашорда. Ақтөбе, 2003, 28 б.
 S ^J K ijie iu o 6 , Т>.Қ,а.мза.бекцлы 457
244. Дәуренбеков Ж аңып - Торғай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992, с. 26
245. Д әш кеулы Қагазбек - Алаш офицері. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 163 бет.
246. Д влет ов Оруыбай - (деректе осы лай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 159
247. Д ерм інов Султанбек - Атбасардағы Алаш әскерінің бастығы // Алаш
қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2005. 2 том,
426 б.
248. Д иваев Ш әкір - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай жиналысына
депутаттыққа ұсынылған.
249. Д инт аев Ж улман - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 160
250. Д ом аланов Ж . - Батые Алашорда офицері. Батые Қазақстан облысы.
Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 283 б.
251. Досж анов Ғабдулкәрім (Ғабдолла) - Екінші жалпықазақ сиезіне
қатысқан.
252. Досж анов Сагындың - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
253. Д осж анова А ққагаз - Торгай облысы қазақтарының сиезінде
мұсылман сиезіне өкіл болып сайланған // «Қазақ» газеті. Құрастырғандар
Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының»
Бас редакциясы, 1998. 376 б.
254. Досм ухам бет ов Апар - (деректе осылай көрсетілген). Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.
и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 158
255. Д осм ухам едов Әбділрахман - Түркістан аймағы қазақ-
қыргыздарының жалпы жиылысына Ташкент уезінен қатысқан // Қазақ ұлт-
азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 208 б.
256. Д осм ухам едов Бораш - Алаш қозғалысына қатысушы. Ойыл қазақ
комитетінің төрагасы. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы.
Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 224 б.
257. Д осм ухам едулы Ж аһанш а - Алаш қозгалысының қайраткері, Батые
Алашорда жетекшілерінің бірі.
458 Алаш қозғалысы
258. Досмүхамедүлы Халел — Алаш қозғалысының қайраткері, Батыс
Алашорда жетекшілерінің бірі.
259. Доспулов Теміргали (деректе осылай көрсетілген). Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и
материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 161
260. Досьімбақов Г. - Алаш қозғалысына қатысушы // Алаш қозғалысы.
Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2007. 3 т, 2 кітап, 177 б.
261. Досы мбекова Г. - Жастардың «Жас азамат» ұйымының басқарма
мүшесі. Е.Е.Сайлаубай. Күншығыс Алашорда қызметі тарихынан // Алаш
қозғалысы идеясы Еуразия кеңістігіндегі ықпалы тарих жэне қазіргі кезең.
Халықаралық конференция материалдары. Семей, 2008, 158 б.
262. Дөнент аев Сәбит - Алаш қозғалысына қатысушы. // Е.Сыдықов.
Алаш қаласының тарихы. Семей, 2010, 43 б.
263. Д улат ов М ірж ақып - Алаш қозғалысы көсемдерінің бірі.
264. Д улат ов Асқар - Алаш қозғалысына қатысушы // Қазақстан. Ұлттық
энциклопедия. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2001.
3 том, 295 б.
265. Дултыбаев Ж азыбай - Семей қаласының Заречно-Слободка (кейіннен
Алаш қаласы) ауданында құрылған қазақ комитетінің мүшесі // Алаш қозғалысы.
Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 507 б.
266. Д үйсебаев К әрім - Алашорданың Семей облыстық комитетінің
мүшесі // Восточная Алашорда. Сборник документов. Составители
Е.Б.Сыдыков и др. Семей, 2010, с. 310.
267. Д үйсебайүлы Төлембай - Жетісудағы Алаш қозғалысының
қайраткері. Алашорданың Жетісу комитетінің мүшесі // Алашорда. Сборник
документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с.86
268. Д үйсем бин Үмітәлі - 1905 ж. құрылған «Қазақ конституциялық-
демократиялық партиясының» мүшесі. Орал облыстық қазақ комитетінің
мүшесі // Алаш қозғалысы. Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы:
Алаш, 2004. 1 том, 261 б.
269. Д үйсенбаев Рақымж ан - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
270. Д үйсенбаев Сыздық - Көкшетау уездік Алашорда кеңесінің
ұйымдастыруымен өткен сиезге қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозгалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 121 б.
271. Д үйсенбіүлы Садық (Сыдық) - «Алаш» партиясының Семей
облыстық комитетінің мүшесі. «Қазақ» газеті, 02.12.1917, №253;
 £?311іиешов, Т> .Қ,ам за.бекцлы 459
272. Ебраев Ереке - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 160
273. Елшіүлы Сагынай - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
274. Емқабайұлы Нүсіпбек - Алаш қозғалысына қатысушы.
Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 297 б.
275. Ереж епұлы Әбдікәрім - Алаш қозғалысына қатысушы.Шынғыстай
болысы қазақ комитетінің төрағасы. С.Тәбәрікұлы. Қайран, Мэннан. Алматы:
Қағанат, 2002. 216 б.
276. Ерекеш ов Абдрахман - (деректе осылай көрсетілген). Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и
материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 160
277. Ерж анов Имаш - Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 405
278. Ерж ігіт ов Бейсембай - Алаш атты полкін ұйымдастырушылардың
бірі. // Восточная Алашорда. Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и
др. Семей, 2010, 310 б.
279. Ерж ігіт ов И манберді (Имамберді) - Екінші жалпықазақ сиезіне
қатысқан.
280. Ермаганбетүлы Н ұргали - Орал облысынан «Алаш» партиясы
атынан Құрылтай жиналысына ұсынылған депутат. «Қазақ» газеті 14.11.1917,
№ 250.
281. Ермеков Әлімхан - Алаш қозғалысының қайраткері.
282. Ермұрат ов И. - Алаш қозғалысына қатысушы. 1907 жылғы ақпан
буржуазиялық революциясы // www.massaget.kz
283. Ермүхамедов Н үрым - Торғай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
284. Е рсіщ лы Әбдірахман - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақ ұлт-
азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 297 б.
285. Ерш ин Ә. - Алаш қозғалысын қолдаған Ақтөбедегі «Жас тілек»
жастар ұйымының жетекшісі. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған
К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 37 б.
286. Есенәлиев Төлеуіш - Батые Алашорда офицері. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 408
460 Алаш қозғалысы
287. Е сенбащ лы М айлыбай — Семей облысынан «Алаш» партиясын
қолдап, «соған ереміз» деп арнайы хат жазушылардың бірі. «Қазақ» газеті.
Құрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 426 б.
288. Есенгұлов Гум ар (Омар) - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
289. Есенгулов Құрман - Алашорданың Семей облыстық комитетінің
мүшесі. М.Қойгелдиев. Алаш қозғалысы. Алматы: Санат, 1995. 313 б.
290. Есенгулов Түбек - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
291. Есенқулов Керей - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
292. Есенов - Алаш қозғалысына қатысушы // С.М. Абикенова. Судьбы
деятелей партии Алашорда в архивных документах. Кеңес саясатына
қарсылық: Алаш қозғалысынан Желтоқсан көтерілісіне дейін. Республикалық
ғылыми-теориялық конференция материалдары. ҚР Ұлттық академиялық
кітапханасы. Астана, 2008, 78 б.
293. Есент аевЕсцали - Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 160
294. Есмагамбет ов Қадырбай - Батые Алашорда әскери бөлімі
жетекшілерінің бірі. Батые Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы:
Арыс, 2002. 124 б.
295. Есмагамбет ов Темірж ан - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан
тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
296. Есмолдин Тасмухамед - Алашорданың Қостанай комитетінің
мүшесі. Алашорда. Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-
Ата: Айкап, 1992. с.86
297. Есмурзин Өмірзақ Алаш қозғалысына қатысушы. М.Тэж-Мұрат.
Батые Алашорда. Ақтөбе, 2003, 29 б.
298. Еснозаров Емузин - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 159
299. Есполов М ырзагазы - «Алаш» партиясыныц Торгай облыстык
комитетінің мүшесі. «Қазақ» газеті 14.11.1917 № 250
300. Ест анов М ахам бет - Бөкей Ордасы облыстық қазақ сиезінің
қаулысы бойынша Орталық Комитет құрамында болды. Қазақ үлт-азаттық
қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4
том, 193 б.
 E f f liu e u io B , І).К ,а л із а б е к ц л ы 461
301. Есімханов Нәдірш е Сұлтангерейұлы - Батыс Алашорда әскери
бөлімдерінің бастығы. Д.Сүлейменова Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы
- өлке тарихының құрамдас бөлігі. Алматы: Арыс, 2007. 64 б.
302. Есіргенүлы Ғабдолла - Алаш қозғалысына қатысушы. // Е.Сыдықов.
Алаш қаласының тарихы. Семей, 2010, 72 б.
303. Есіркепов И манәлі - Алаш полкінің жауынгері // Р.Нүсіпов.
Тарбағатайдан аттанған Алаш полкі. «Абай» журналы, №4, 2010, 34 б.
304. Есіркепүлы Бисеке - Семей облысынан «Алаш» партиясын
қолдап, «соған ереміз» деп арнайы хат жазушылардың бірі. «Қазақ» газеті.
Құрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 426 б.
305. Еш батыров Бедияр - Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарының
жалпы жиылысына Ташкент уезінен қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 б.
306. Еш мүхамедүлы Ғүбайдолла-қаж ы - Екінші жалпықазақ сиезіне
қатысқан.
307. Ж айнақов Ы бырайым - Алаш қозғалысының қайраткері.
308. Ж айсаңов Е. - Алаш қозғалысына қатысушы. // Е.Сайлаубай Алтай
биігіндегі Алашорда тарихы. Алтай түркі әлемінің алтын бесігі. Халықаралық
ғылыми конференция материалдары. Өскемен, 2011, 158-159 б.
309. Ж айт ілеуов Сүлтан - Батыс Алашорда үкіметі жанындағы дін
істері жөніндегі комиссия хатшысы. Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия.
Алматы: Арыс, 2002. 137 б.
310. Ж аксыбаев Дж алгаспай - (деректе осылай көрсетілген). Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и
материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 160
311. Ж ақанов Сейітж ан - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
312. Ж ақбаев Түсіпбек - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақ ұлт-
азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 117 б.
313. Ж аңыпбаев Нүсіпбек - Жетісудағы Алаш қозғалысының қайраткері.
314. Ж ақыпов Н. - Жетісу облыстық қазақ сиезінің хатшысы. Жетісу.
Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2004. 315 б.
315. Ж алауы ров Қасенбай - Алаш полкінің жауынгері // Р.Нүсіпов.
Тарбағатайдан аттанған Алаш полкі. «Абай» журналы, №4, 2010, 34 б.
316. Ж алм үхам едов Байт ау - Алаш қозғалысына қатысушы. М.Тәж-
Мұрат. Батыс Алашорда. Ақтөбе, 2003, 29 б.
462 Алаш қозғалысы
317. Ж алпақов Тәж мүхамбет - Батыс Алашорда офицері. Батыс
Қазақстан. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 263 б.
318. Ж аманмүры нов Тел Бұқпанұлы- Бірінші жалпықазақ сиезінде
Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылған
319. Ж ам анов Үмбет - Алаш қозғалысына қатысушы // Алаш
қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2007. 3
том, 2 кітап, 218 б.
320. Ж ам аш ев Тақберген (Тәңірберген) - Екінші жалпықазақ сиезіне
қатысқан.
321. Ж анайдаров Омарбек Мейрамұлы - Алашорданың Атбасар уездік
комитетінің мүшесі // Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы.
Алматы: Алаш, 2005. 2 том, 426 б.
322.Ж анайдаров М ейрамұлы- Алаш қозғалысының қайраткері.
323. Ж анатайүлы Көкбай - Семей облысынан «Алаш» партиясын
қолдап, «соған ереміз» деп арнайы хат жазушылардың бірі. // «Қазақ» газеті.
Құрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 426 б.
324. Ж анбаев Есет - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
325. Ж ангабылов Оспан Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 28 б.
326. Ж ангазин К әрім - Атбасар уездік қазақ комитеті жетекшілерінің бірі.
Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 21 б.
327. Ж ангалинов Ғүмар (Омар) - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
328. Ж андеркин Ақпай - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 28 б.
329. Ж андосов М әж ен - Алаш қозғалысына қатысушы. С.Қасымов.
Азаттық азапкерлері мемлекеттік тұрғыда ақталуға тиіс. «Егемен Қазақстан»
газеті, 15.12.2009.
330. Ж андосов Сәдуаңас - Алаш қозғалысына қатысушы. С.Қасымов.
 S fJ iliu e iu o 6 , Т > .К ,а м за б е кц л ы 463
Азаттық азапкерлері мемлекеттік тұрғыда ақталуға тиіс. «Егемен Қазақстан»
газеті, 15.12.2009.
ЪЪ\.Ж андыбаев Тоңтарбай - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 28 б.
332. Ж анқабылов Ш әкей Рақымұлы - Алаш полкінің жауынгері //
Р.Нүсіпов. Тарбағатайдан аттанған Алаш полкі. «Абай» журналы, №4, 2010,
34 б.
333. Ж анқарин Ілияс (Жанғарин) - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
334. Ж анқадамов Биж ангали - Батыс Алашорданың қайраткері. Батыс
Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 266 б.
335. Ж анқараш ев Сатарқул - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
336. Ж анм ухам м едов Әмірж ан - Алаш қозғалысына қатысушы.
«Сарыарқа» журналы, №22, 27 қараша, 1917ж.
337. Ж ант алин А хм ет - Алаш қозғалысына қатысушы. З.Тайшыбай. Ел
тарихының ерекше беттері // «Түркістан» газеті, 1,8,15 желтоқсан 2011 жыл.
338. Ж ант асүлы Сәдуацас - «Алаш» партиясының Ақмола облыстық
комитетінің мүшесі. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы.
Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 346 б.
339. Ж ант асүлы Тоңмагамбет - Торғай облысы қазақтарының I сиезіне
қатысқан. Н. Жетпісбай. Қобдалық Алаш қайраткерлері. www.alash-orda.kz
340. Ж ант оқин Тұрсынбек - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 29 б.
341. Ж ант өрин Сәлімгерей - Алашорда үкіметімен тығыз қарым-
қатынаста болып, қолдау көрсеткен. Қазақстан. ¥лттық энциклопедия.
Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2001. 3 том, 545 б.
342. Ж ант уаров Рысай - Алаш қозғалысына қатысушы. Алаш қозғалысы.
Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 415 б.
343. Жантілеуов Шайхы - Алаш қозғалысына қатысушы. Батыс Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 269 б.
344. Ж анұзаңов Төреңул - Сырдария облыстық кеңесінің мүшесі.
464 Алаш қозғалысы
Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 36 б.
345. Ж аңабаев Теміргали - Батые Алашорда офицері. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 407
346. Жарцынбаев Турсын Мұстафаұлы - Алаш полкінің жауынгері //
Р.Нүсіпов. Тарбагатайдан аттанған Алаш полкі. «Абай» журналы, №4,2010,33 б.
347. Ж арм ухам едов (аты белгісіз) - Алаш қозғалысына қатысушы.
Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 164 б.
348. Ж ары лгасы новБейсенгали - Алаш қозғалысына қатысушы // «Қазақ»
газеті. Құрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы:
«Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 400 б.
349. Ж әкеж анов М уқан - Алаш қозгалысына қатысушы // Қазақ ұлт-
азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 124 б.
350. Ж элелдинов М ухт ар - Алашорданың Павлодар уездік кеңесінің
мүшесі // Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М. Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 123 б.
351. Ж әленов К әрім - Батые Алашорда қайраткері. Қазақстан. Ұлттық
энциклопедия. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2001.
3 том, 615 б.
352. Ж әленов Х анзада - Бөкей Ордасы облыстық қазақ сиезінде орталық
комитетіне сайланган. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы.
Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 270 б.
353. Ж әмсин Н урм ухам м ед - Алаш қозгалысына қатысушы. «Сарыарқа»
журналы, №22, 27 қараша, 1917ж.
Алаш партиясы ж ет екш ілерінің ықпалымен құрылған жастардың
«Талап» атты мэдени-ағарту ұйымының мүшесі.
354. Ж энібеков Д әулет қали - Алаш қозғалысына қатысушы. М.Тәж-
Мұрат. Батые Алашорда. Ақтөбе, 2003, 29 б.
355. Ж әнібеков Ж анузақ - «Алаш» партиясының Торғай облыстық
комитетінің мүшесі. «Қазақ» газеті 14.11.1917 № 250
356. Ж энібеков Омар - «Алаш» партиясының Торғай облыстық
комитетінің мүшесі. «Қазақ» газеті. 14.11.1917 № 250
357. Ж ет егенов М олдаш - Алаш қозғалысына қатысушы. Алаш
қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
415 6.
 SfJJlіл е ш о в , Х > .Қ ,а м за б е кц л ы 465
358. Ж ет пісбаев Ғ. - Орал облысы қазақтарының сиезінде комитет
хатшысы болып сайланған. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.
Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 61 б.
359. Ж ет пісов Габбас - Батые Алашорда қайраткері. Батые Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс. 2002. 283 б.
360. Ж иенбаев А. - Алаш қозғалысына қатысушы. // М. Кенемолдин.
Бияш деп елі еркелеткен. «Абай» журналы, № 3, 2006, 38 б.
361. Ж иенкулов М уст аф а - Алаш қозғалысына қатысушы. Алаш
қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
415 б.
362. Ж оламанов Д уй сет али - Алаш қозғалысына қатысушы. М.Тәж-
Мұрат. Батые Алашорда. Ақтөбе, 2003, 29 б.
363. Ж оламанов Халиолла - Алаш қозғалысына қатысушы. История
Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012.
С. 405
364. Ж олдасбаев М ырзагали - Алаш қозғалысына қатысушы. История
Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012.
С. 161
365. Ж олдыбаев М олдагали - Батые Алашорда қайраткері. Батые
Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 275 б.
366. Ж олдыозековЖ үсіпбек - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшага қазақтың жагдайы баяндалган жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылгы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 29 б.
367. Ж олт уров Хальщ - Жалпы қазақ сиезі бюросының атынан Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылған. «Қазақ» газеті. Құрастырғандар
Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас
редакциясы, 1998. 412 б.
368. Ж ом арт овЖ әлен - Алаш қозгалысынақатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 159
369. Ж убанов Қуаныш - Алаш қозғалысының қайраткері. Р.Өтеміс. Ізгі
мұраттың бір ізі. «Ақтөбе» газеті, 7 шілде, 2009.
370. Ж убанәлин Әнж ан - «Ойыл уәлаяты» уақытша үкіметінің мүшесі.
Д.Сүлейменова. Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы - өлке тарихының
құрамдас бөлігі. Алматы: Арыс, 2007. 63 б.
371. Ж улды зов Д . - Орал облыстық қазақ сиезінде облыстық комитетке
466 Алаш қозғалысы
сайланған. Д.Сүлейменова. Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы - өлке
тарихының құрамдас бөлігі. Алматы: Арыс, 2007. 42 б.
372. Ж үм абаев М агж ан - Алаш қозғалысының қайраткері.
373. Ж үмабеков Биж ан - Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарының
жалпы жиылысына Перовск уезінен қатысқан // Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 б.
374. Ж үм агалиев Б. - Орал облыстық қазақ сиезінде облыстық комитетке
сайланған // Д.Сүлейменова. Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы - өлке
тарихының құрамдас бөлігі. Алматы: Арыс, 2007. 43 б.
375. Ж үм агүлов - Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 160
376. Ж үм алиев М ауби (Жұмашев Мэуби) - Екінші жалпықазақ сиезіне
қатысқан.
377. Ж үм алықов Түмек - Алаш қозғалысына қатысушы. История
Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012.
С. 158
378. Ж үм анов Әлж ан - Көкшетау уезінде болган басқосуда төрағалыққа
сайланған // Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 119 б.
379. Ж үм ат аев И брагим - Алаш әскерінің офицері. // Восточная
Алашорда. Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010,
331 б.
380. Ж үм аш үлы (Жамашев) Нақберген - Екінші жалпықазақ сиезіне
қатысқан.
381. Ж үрьімов М ырзагүл - Торғай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
382. Ж үндібаев Әбділхамид - Алаш қозғалысының қайраткері.
383. Ж үнісов А х м е т ә л і- Алаш қозғалысына қатысушы//Алаш қозғалысы.
Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 415 б.
384. Ж үнісов Сахиулла - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 160
385. Ж үсіпүлы Әбдірахман - Семей облыстық қазақ комитетіне сайланған.
М. Кенемолдин. Тұрағұл Абайұлы жэне Алашорда үкіметі. www.alashorda.kz
386. Ж үсіпүлы Темірш і - Семей облысынан «Алаш» партиясын
қолдап, «соған ереміз» деп арнайы хат жазушылардың бірі. «Қазақ» газеті.
 S fJ K iu e iu o 6 , Т > .Қ,ам .забекц лы 467
Құрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 426 б.
387. Ж үсіщ лы Ш ынтай - Бөкей Ордасы облыстық қазақ сиезінің қаулысы
бойынша Орталық Комитет құрамында болды // М. Тәжімұрат. Кәбиса жыл.
Алматы: Хүснихат, 2009, 21 б.
388. Ж ылңыайдаров Әлен - Алашорданың Атбасар уездік қазақ
комитетінің мүшесі. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.
Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 21 б.
389. Залиев Нүгыман - Бокей Ордасы облыстық қазақ сиезінің қаулысы
бойынша Орталық Комитет құрамында болды. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007, 4 том, 193 б.
390. Зарж евский - Алаш әскерінің офицері. // Восточная Алашорда.
Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010, 333 б.
391. Зілқарин Ахмет - Торгай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
392. И брагимов Қали Алаш қозғалысына қатысушы. // М. Кенемолдин.
Бияш деп елі еркелеткен. «Абай» журналы, № 3, 2006, 38 б.
393. Ибраев М эулен - Алаш қозғалысына қатысушы // С.Қасымов.
Азаттық азапкерлері мемлекеттік тұрғыда ақталуға тиіс. «Егемен Қазақстан»
газеті, 15.12.2009.
394. И браһимов Сейітж аппар - Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарының
жалпы жиылысына Сырдария уезінен қатысқан // Қазақ ұлт-азаттық
қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4
том, 207 б.
395. И браһимов Хүсайын - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылган.
396. И манбаев Әбубәкір - Торгай облысы қазақтарының сиезіне қатысқан.
«Қазақ» газеті. Құрастырғандар Ү. Субханбердина, С. Дэуітов, Қ. Сақов.
Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 374 б.
397. Имангазиев Қоспан - Алаш қозгалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 405
398. И мангазиев Төлеген - Батые Алашорда қайраткері. Батые Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 303-304 б.
399. Имат улин Валий - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 159
468 Алаш қозғалысы
400. И маш ев — Алаш депутаттар кеңесінің өкілі. Алаш қозғалысы.
Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2005. 2 том, 135 б.
401. И пмагамбет ов Әміргали - Алаш қозғалысына қатысушы. М.Тәж-
Мұрат. Батыс Алашорда. Ақтөбе, 2003, 149-151 б.
402. И пмагамбет ов Н ұргали - Алаш қозғалысының қайраткері.
403. И рисепов Амереш - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 159
404. Исабаев Қияш - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 161
405. И сенбаев Машиш - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 158
406. И т баев Ереж еп - Алаш қозғалысының қайраткері.
407. И текенов Байқадам (деректе осылай көрсетілген). Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и
материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 160
408. Ищ анов X. - Алаш қозгалысына қатысушы. Д.Сүлейменова
Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы - өлке тарихының құрамдас бөлігі.
Алматы: Арыс, 2007. 99 б.
409. Карбеков М урт аза - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 161
410. К экенов А. - Жетісу облыстық қазақ-қырғыз комитетінің мүшесі
// А.Махаева. 1917 жылғы саяси өзгерістер тұсындагы қазақ-қырғыз
байланыстары тарихынан. Ш.Уәлиханов атындағы тарих жэне этнология
институтының сайты, www.iie.kz.
411. К әк ещ л ы А хм ет қаж ы - «Алаш» партиясының Ақмола облыстық
комитетінің мүшесі. «Қазақ» газеті, 18.12.1917 №254.
412. Кәкіш ов Әубәкір - Зайсан уезі қазақ-қырғыздарының сиезіне
қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 253 б.
413. К әрібаев Н урлан - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан тарихы.
Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
414. Кәрібеков Ж әмш ид - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
 £?371іиешов, Т > .Қ ,а м за б е к ц л ы 469
415. Кәш імүлы М үхамедсәлім - Алашорданың Көкшетау уездік
комитетінің төрағасы. С.Сейфуллин. Көптомдық шығармалар жинағы.
Алматы: Қазығұрт, 2004. 1 том, 258 б.
416. Кебеков Кенж ебай - Семей уездік қазақ комитетінің мүшесі. З.Қ.
Мұқатаева. Уақытша үкіметтің басқару жүйесіндегі Семейдегі құрылған
комитеттердің қызметі // Алаш қозғалысы идеясының Еуразия кеңістігіндегі
ықпалы: тарих жэне қазіргі кезең. Халықаралық ғыл.-практ. конференцияның
материалдары. Семей, 2008, 119 б.
417. Кейеш ев Семейбай - Алаш қаласы Думасының мүшесі. Алаш
қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
507 б.
418. Кейкин Бақыткерей - Торғай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
419. Келгенбаев Сүлеймен - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына ұсынылған..
420. Кемеңгерүлы Қош ке - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
421. Кемпірбаев Ысңаң - Алаш әскерінің жауынгері. Қазақстан тарихы.
Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 318-319 б.
422. Кемпіров Қарат ал - Алаш әскерінің офицері. // Восточная Алашорда.
Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010, 332 б.
423. Кенебайүлы Садъщ - Алаш қозғалысына қатысушы. www.wikipedia.
org.
424. Кенесарин Ат алың - Торғай облыстық қазақ сиезінде Ақтөбе уезі
бойынша комиссияға сайланған. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар
жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 233 б.
425. Кенесарин Әзімхан Ахметұлы - Екінші жалпықазақ сиезіне
қатысқан.
426. Кенж алиев Алпан - Батые Алашорда әскери далалық сотының
мүшесі. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 171 б.
427. Кенж ебаев Д архан - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан
тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
428. Кенж ебаев Ж ақып - Торғай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
429. Кенж ебаев Түлекберген (деректе осылай көрсетілген). Алаш
470 Алаш қозғалысы
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и
материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 161
430. Кенж ин Лспандияр - Алаш қозғалысының қайраткері.
431. Кенш енбаев Дсульб. (деректе осы лай көрсетілген). Алаш
қозгалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.
и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 159.
432. Кепіш ев Байзолла - Алаш полкінің жауынгері // Р.Нүсіпов.
Тарбағатайдан аттанган Алаш полкі. «Абай» журналы, №4, 2010, 34 б.
433. Керейбаев Ш ынж ы - Семей облыстық қазақ сиезінде қазақ
комитетіне кандидаттыққа ұсынылған. Қазақ ұлт-азаттық қозгалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 198 б.
434. Кирилов - Батые Алашорда офицері. // А.Боранқұл. Тәуелсіздіктің
алғаш туын тіккен Жаһанша. Күнбатыс Алашордасы // Алаш қозғалысы
идеясының Еуразия кеңістігіндегі ықпалы: тарих жэне қазіргі кезең.
Халықаралық ғыл.-практ. конференцияның материалдары. Семей, 2008, 64 б.
435. Колубеков Абрах. - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 159
436. Колубеков Адула (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 159
437. Конж анкулов Серады - (деректе осылай көрсетілген). Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и
материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 161
438. Кочуж беков Сепд. - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 159
439. Коздекенов М үқан - Батые Алашорда эскери бөлімдерінің жетекшісі.
Батые Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 124 б.
440. К өзеев Қарабай - Алаш қозғалысына қатысушы. Батые Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 321 б.
441. Көмекүльі (Коиіекүлы) Ижан (Иман) - Екінші жалпықазақ сиезіне
қатысқан.
442. Копжасаров Ескендір - Батые Алашорда кэйраткері. Қазақ ұлт-азаттық
қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007.4 том, 171 б.
443. Копж асаров И са - Батые Алашорда қайраткері. Батые Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 419 б.
 S^/ІІіи е іи о в , Т ).Қ ,а м .за б е кц л ы 471
444. Көпірбаев М әж ит - Алаш қозғалысына қатысушы. М.Тәж-Мұрат.
Батыс Алашорда. Ақтөбе, 2003, 28 б.
445. Көтібаров Әлмүхамед - Алаш қозғалысының қайраткері.
446. Көтібаров Ғ. - Түркістан Уақытша ¥лт Кеңесіне Ташкенттен
сайланған // Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 236 бет.
447. Көш ербаев Ы дырыс - Алашорданың Қостанай уездік комитетінің
мүшесі. Алашорда. Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-
Ата: Айкап, 1992. с.81
448. Көш імов М үхам едсәлім —Алашорданың Көкшетау уездік комитетінің
төрағасы. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырган К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 119-121 б.
449. Красноперов - Алаш әскерінің офицері. // Восточная Алашорда.
Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010, 333 б.
450. Кубыш ев Дж ансыбай - (деректе осылай көрсетілген). Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.
и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 159
451. Кудукж анов Садыл - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 159
452. Куш мамбет ов ...угил (деректе осылай көрсетілген) - Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и
материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 159
453. Кудербеков - Алашорданың Лепсі уездік кеңесінің мүшесі. Алаш
қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2005. 2 том,
320 б.
454. Күдерин Ж умахан Маусымбайулы - Алаш қозғалысына қатысушы.
Қазақстан тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006.40 б.
455. Күзембаев М еңдібала - Түркістан Уақытша ¥лт Кеңесіне сайланған.
Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырган К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 236 б.
456. К үзембаев Омархан - Семей облыстық қазақ сиезіне қатысқан,
Кереку уездік қазақ комитетінің төрағасы // Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 196 б.
457. Күйайдаров М ырзамолла - Торғай облыстық қазақ сиезінде әскери-
өнеркәсіп комитетіне мүшелікке сайланған // Алаш қозғалысы. Құжаттар мен
материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 242 б.
472 Алаш қозғалысы
458. Күлеев Бернияз - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
459. Күлт ілеуов Қарабай (деректе осылай көрсетілген). Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и
материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 161
460. Күнж арықов Ж . - Сырдария облыстық қазақ-қырғыздарының
сиезіне қатысқан // Қазақ ұлт-азаттық қозгалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 109 б.
461. Күрлеуіт ов Балга - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
462. Күреншин Тохмет - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшага қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммага қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 29 б.
463. Күсемісов Салмаңбай - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
464. Күсепңалиев А хм ет ш е - Алашорданың Батыс бөлімінің үкіметін
қолдап, қаржылай көмек көрсеткен. Д.Сүлейменова Алашорданың Батыс
бөлімінің тарихы - өлке тарихының құрамдас бөлігі. Алматы: Арыс, 2007.
61 б.
465. Күсепқалиев Д әулет ш е - Алаш қозғалысының қайраткері.
466. Кісімісов Ж елдібай - Алаш полкінің жауынгері // Р.Нүсіпов.
Тарбағатайдан аттанған Алаш полкі. «Абай» журналы, №4, 2010, 34 б.
467. Кіш кенбаев Оразбай - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылған // Алаш қозғалысы. Құжаттар мен
материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 374 б.
468. Қадырбаев Сейдәзім Улмахмүдұлы - Алаш қозғалысының
қайраткері.
469. Қадыров А хм ет ж ан - Алаш қозғалысына қатысушы. История
Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов. Том 1. Уральск,
2012. С. 159
470. Қадыров Әбдікәрім - Түркістанда өткен жиналысқа қатысқан //
Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 109 б.
471. Қазангапүлы И м анбазар - Семей облысынан «Алаш» партиясын
қолдап, «соған ереміз» деп арнайы хат жазушылардың бірі. «Қазақ» газеті.
Құрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 426 б.
 Е іу Л іл е ш о в , Т ).І£ а м з а б е к ц и ы 473
472. Кайбагаров И згалии - (деректе осылай көрсетілген). Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.
и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 158
473. Қален мерген (фамилиясы белгісіз) - Алаш полкінің жауынгері //
Р.Нүсіпов. Тарбағатайдан аттанған Алаш полкі. «Абай» журналы, №4, 2010,
33 б.
474. Қалмапгов Д үйсем бі - Алаш қозғалысына қатысушы. «Сарыарқа»
журналы, №14, 24 қыркүйек, 1917 ж.
475. Қалменов Алпысбай - Алаш қозгалысының қайраткері.
476. Калъменов Нураш - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 158
477. Қалменое Н үрмүхамед - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
478. Қ алмүхамедое Ж үмагалы - Түркістан аймагы қазақ-қырғыздарының
жалпы жиылысына Фергана облысы Әндіжан уезінен қатысқан. Қазақ ұлт-
азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 208 б.
479. Қалыбаев (Қалбиев) Құлнэзір - Бірінші жалпықазақ сиезінде
Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылған
480. Канаев Аймарка - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 159
481. Қаналин Елт ай Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 158
482. Қ ангерещ лы - Орал облыстық IV қазақ сиезіне қатысқан // Қазақ ұлт-
азаттық қозгалысы. Құрастырган К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 66 б.
483. Қангож ин И гілік - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда 1905
жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа қол
қоюшылардың бірі // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына жэне
патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай» журналы,
№3, 2006, 29 б.
484. Қандыбаев Омар - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда 1905
жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жагдайы баяндалған жеделхатқа қол
қоюшылардың бірі // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына жэне
патшаға жіберілген телеграммага қол қойған қайраткерлер. «Абай» журналы,
№3, 2006, 28 б.
474 Алаш ңозғалысы
485. Қанж огин Секербай - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 28 б.
486. Қапсаламов (Қапсалямов) Шәймерден - Бірінші жалпықазақ
сиезінде Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылған
487. Қаратаев М узаф ар Алаш қозғалысына қатысушы. История
Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов. Том 1. Уральск,
2012. С. 158
488. Қарат аев М урат - Батые Алашорда офицері. Д.Сүлейменова
Алашорданың Батые бөлімінің тарихы - өлке тарихының құрамдас бөлігі.
Алматы: Арыс, 2007. 64 б.
489. Қарат аев Сыдьщ - Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 160
490. Қарат аев Оспан - Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 158
491. Қарат ілеуов Сәлімгерей - Батые Алашорда қайраткері.
492. Қараш Ғум ар - Алаш қозғалысының қайраткері.
493. Қарж аубаев Рахмет олла - Орал облысы қазақтарының сиезінде
облыстық комитетке сайланған // Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар
жинағы. Құрастырған М. Қойгелдиев. Алматы: «Алаш», 2004. 1 том, 262 б.
494. Қарманов Сейілхан - Торгай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: «Айкап», 1992. с. 26
495. Қарпьщов Салық - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан. «Айқын»
газеті, 11.07.2014 ж.
496. Қасаболат ов Есенгали Керейұлы - Батые Алашорда қайраткері.
497. Қ аст албаев Қасым - Алашорданың Атбасардагы әскерінің жетекшісі
// Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: «Алаш»,
2005. 2 том, 426 б.
498. Қарасуов Бораш - Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 405
499. Қарпы қов К азгельден - (деректе осылай көрсетілген). Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.
и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 160
500. Қ асы мов Е. - Ақмешіттегі Ұлттық кеңес төрағасы. Сырдария облысы
 £ % ІІіл е ш о в , ТЭ .Қгам забекцлы 475
қазақтарының сиезіне қатысқан. А. Махаева. 1917 жылғы саяси өзгерістер
тұсындағы қазақ-қырғыз байланыстары тарихынан // www.iie.kz
501. Қасымов Ибраһим - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
502. Қасымов М үзарап - Алаш әскерінің офицері. Т.Хазіретәлі. Алаш
һэм Түркістан. Алматы, 2013, 371 б.
503. Қасымов М үзафар - А лаш қозғалысына қатысу шы // А лаш қозғалысы.
Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: «Алаш», 2005. 2 том, 369 б.
504. Қаш аганов Омар - Алаш полкінің жауынгері // Р.Нүсіпов.
Тарбағатайдан аттанған Алаш полкі. «Абай» журналы, №4, 2010, 34 б.
505. Қаш ақов Тышңанбай - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 29 б.
506. Қаш қынбаев И са Таумышұлы - Алаш қозғалысының қайраткері.
507. Қаш қынбаев М ардан - Бөкей Ордасы облыстық қазақ сиезінің
қаулысы бойынша Орталық Комитет құрамында болды. Қазақ ұлт-азаттық
қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4
том, 193 б.
508. Қашңынбаева Ж ам ал Дәулетдинқызы - Орал облыстық қазақ
сиезіне қатысқан. Батые Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: «Арыс»,
2002. 362 б.
509. Қисықов Гайса (Иса) - Алаш қозғалысына қатысушы. F.Ахмедов.
Алаш «Алаш» болғанда. Алматы: «Жалын», 1996, 136 б.
510. Қисыңов Түрмүхамет - Торғай облысы қазақтарының сиезінде
уез комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: «Айкап», 1992. с. 26
511. Қияңов Ж үніс - Семей облыстық қазақ сиезінде облыстық Қазақ
комитетіне кандидаттыққа ұсынылған // Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 198 б.
512. Қодаров Қарасай - Алаш қозғалысына қатысушы. Батые Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: «Арыс», 2002. 363 б.
513. Қ ожабеков Баймырза - Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарының
жалпы жиылысына Ташкент уезінен қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 б.
476 Алаш қозғалысы
514. Қож амбердіүлы Қүсайын - «Алаш» партиясының Ақмола облыстық
комитетінің мүшесі. «Қазақ» газеті, 18.12.1917 №254.
515. Қож амқүлов Әшір - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан
тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: «Аруна», 2006. 40 б.
516. Қож анов Абдолла - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
517. Қож анов Сүлтанбек - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
518. Қож аров Ғабдолла - Батыс Алашорда қайраткері // Батыс Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 419 б.
519. Қожахметов Базаргали - Батыс Алашорда офицері. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 408
520. Қожъщов Қоңырқож а - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
521. Қозанов М іргали - Торғай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
522. Қозыбагаров Ахмет ж ан - Алаш қозғалысының қайраткері
523. Қозыбаев Ж үсіп - Көкшетау уездік «Алаш» кеңесінің сиезіне
қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 121 б.
524. Қойбагаров А хм ет бек - Жетісу облыстық қазақ-қырғыз комитеті
Пішпек уезі комитетінің мүшесі // А.Мақаева. 1917 жылғы саяси өзгерістер
тұсындағы қазақ-қырғыз байланыстары тарихынан. Ш.Уәлиханов атындағы
тарих жэне этнология институтының сайты, www.iie.kz.
525. Қойсоймасов Сүлеймен - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 29 б.
526. Қондыбаев От арбай-қаж ы - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
527. Конурбаев М акит - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 158
528. Қ оспанов Қошан - Алаш қозғалысына қатысушы. С.Қасымов.
Азаттық азапкерлері мемлекеттік түрғыда ақталуға тиіс. «Егемен Қазақстан»
газеті, 15.12.2009.
 S ^JJliueiuo6, Т ) .£ а м з а б е к ц л ы A ll

529. Қосуақов Ахмет керей - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.

530. Қоскеев - Алашорданың Торғай комитетінің мүшесі. Алашорда.
Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992.
с.86
531. Қоскейулы Ғабдолла - Семейде құрылған Алаш полкі құрамында
болтан. М. Кенемолдин. Тұрағұл Абайұлы жэне Алашорда үкіметі. www.
alashorda.kz
532. Қ осш ьщ лов Қурм ангали - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақ ұлт-
азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 83 б.
533. Қосиіыгулұлы Ш аймерден - Алаш қозғалысының қайраткері.
534. Қ ошабаев Хасен - Алаш қозғалысына қатысушы. Д.М.Аяшинова,
Ю.Г.Попова. Атбасарская волость Атбасарского уезда, www.yvision.kz
Атбасар уездік Алаш комитетінің мүшесі. 1937 ж. атылган.
535. Қошанов Сейдахмет - Торғай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланган. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
536. Қощ анов Сэрсенгали - Алаш қозғалысына қатысушы. М.Тэж-Мұрат.
Батые Алашорда. Ақтөбе, 2003, 28 б.
537. Қ уанай Қазірет, Қосдәулетов Қуанай хазірет - «Ойыл уәлаяты»
үкіметінің арнаулы кеңесінің мүшесі. Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия.
Алматы: Арыс, 2002. 419 б.
538. Қуанайулы Ғабдол-Ғьілым - «Ойыл уәлаяты» үкіметінің мүшесі.
Сүлейменова Д. Батыс Алашорданың құрылуы және оның азамат соғысы
жылындағы қызметі // Алаш қозғалысы идеясының Еуразия кеңістігіндегі
ықпалы: тарих жэне қазіргі кезең. Халықаралық ғыл.-практ. конференцияның
материалдары. Семей, 2008, 32 б.
539. Қуандықов М. - Алаш қозғалысына қатысушы. // Е.Сайлаубай Алтай
биігіндегі Алашорда тарихы. Алтай түркі әлемінің алтын бесігі. Халықаралық
ғылыми конференция материалдары. Өскемен, 2011, 158-159 б.
540. Қуаныш ев Даулет - Алаш қозғалысына қатысушы. З.Тайшыбай. Ел
тарихының ерекше беттері // «Түркістан» газеті, 1,8,15 желтоқсан 2011 жыл.
541. Қ уаныш ев Ғалиасңар - Қызылжар уездік қазақ комитетінің төрағасы
// Е. Сайлаубай. Семейдегі бүкілресейлік құрылтайға сайлау. www.abai.kz
542. Қуаныш ев Зарңум - Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарының
жалпы жиылысына Перовск уезінен қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 б.
478 Алаш қозғалысы
543. Қуаныш ев Д аулет - Алаш қозғалысына қатысушы // 3. Тайшыбай.
Мағжанның Қызылжары. Астана: Фолиант, 2008, 48 б.
544. Кубыш ев Дж ит ыбай (деректе осылай көрсетілген) - Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.
и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 158.
545. Куш мамбет ов ...угил (деректе осылай көрсетілген) - Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.
и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 159
546. Қүтңож ин Сэтыгали Алаш қозғалысына қатысушы. М.Тәж-
Мұрат. Батыс Алашорда. Ақтөбе, 2003, 29 б.
547. ҚүдайбергеновА.Х. - Жетісу облыстық қазақ сиезінде төраға орынбасары
болып сайланған. Жетісу. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2004. 315 б.
548. Қүдайбергенов Ж айлыбай - Алаш қозғалысына қатысушы.
Қ.Хасанов. Алаштың азаматтары // Алаш қозгалысы идеясының Еуразия
кеңістігіндегі ықпалы: тарих жэне қазіргі кезең. Халықаралық ғыл.-практ.
конференцияның материалдары. Семей, 2008, 206 б.
549. Қүдайбергенов Т. - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан қырғыз
қайраткері.Жетісу облыстық қазақ-қыргыз комитетінің мүшесі // А.Махаева.
1917 жылғы саяси өзгерістер тұсындағы қазақ-қырғыз байланыстары
тарихынан. Ш.Уәлиханов атындағы тарих жэне этнология институтының
сайты, www.iie.kz
550. Д‘^ аМ^ді^тібіШака'/7ш-АлашорданыңСемейоблыстықкомитетінің
мүшесі. Қазақ ұлт-азаттық қозгалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 85 б.
551. Қ үдірет т іллаев А хм ет - Сырдария облыстық қазақ-қыргыздарының
сиезіне қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 109 б.
552. Қ үлбаев М үса Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда 1905
жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа қол
қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына жэне
патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай» журналы,
№3, 2006, 29 б.
553. Қ үлбат ы ров Ж үсіп Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петпциясына
және патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 29 б.
 E-fjJliueuioe, Т ).Қ ,ам забекц л ы 479
554. Қүлгарин Бекңож а - Семей уездік қазақ комитетінің мүшесі. // З.Қ.
Мұқатаева. Уақытша үкіметтің басқару жүйесіндегі Семейдегі құрылған
комитеттердің қызметі // Алаш қозғалысы идеясының Еуразия кеңістігіндегі
ықпалы: тарих жэне қазіргі кезең. Халықаралық ғыл.-практ. конференцияның
материалдары. Семей, 2008, 24 б.
555. Қ үлгаринБекм олла — Алашқозғалысынақатысушы//М.Кенемолдин.
Қаражан Үкібаев кім? «Абай» журналы, №4, 2010, 24 б.
556. Қүлж анов Н үргали - Семей облыстық қазақ комитетінің мүшесі.
Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 87 б.
557. Қүлж анова Нәзипа - Семей облыстық қазақ сиезіне қатысқан.
М.Қойгелдиев. Алаш қозғалысы. Алматы: Санат, 1995, 229 б.
558. Қүлманов Бақтыгерей - Алаш қозғалысының қайраткері.
559. Қүлт ілеуов Қарабай - Алаш қозғалысына қатысушы. История
Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012.
С. 161
560. Қүлш ыңов Ақдәулет - Торғай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992, с. 26
561. Қүнанбаев Түрагүл Абайұлы - Алаш қозғалысының қайраткері.
562. Қүрбанов М ырзасадық - Алаш әскерінің офицері. // Восточная
Алашорда. Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010,
334 б.
563. Қүрманбаев Ы бырай - Алашорданың уақытша Сібір үкіметі мен
саяси жүйесін қалыптастыру тобының мүшесі. Е.Е. Сайлаубай. Күншығыс
Алашорда қызметі тарихынан // Алаш қозғалысы идеясының Еуразия
кеңістігіндегі ықпалы: тарих жэне қазіргі кезең. Халықаралық ғыл.-практ.
конференцияның материалдары. Семей, 2008, 166 б.
564. Қүрмангалиев - «Ойыл» уэлаяты» үкіметінің мүшесі // Қазақ ұлт-
азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 71 б.
565. Қүпанов Ж үм абек - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойган қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 29 б.
566. Қ үры м ов Ж үсіп - Алаш қозғалысына қатысушы // М. Қойгелдиев.
480 Алаш ңозғалысы
Азаттық идеясы - Солтүстік Қазақстан өңірінде. Азаттық үшін алысқандар.
Халықаралық конференция материалдары. Алматы, 2011,48 б.
567. Лапин Серәлі - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай жиналысына
депутаттыққа ұсынылған.
568. Лекеров Әлмұхамед - Торғай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған // Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
569. М агдаев М ахмут - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы.История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 158
570. М адияров Сахаба - Алаш әскерінің офицері // Восточная Алашорда.
Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010, 331 б.
571. М аңатов Райымбек - Алашорданың Қостанай комитетінің мүшесі.
Алашорда. Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата:
Айкап, 1992. с.86
572. М ақул М агди - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
573. М алдыбаев Иса - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
574. М алдыбаев Мұстаңим - «Алаш» партиясының Семей облыстық
қазақ комитетінің мүшесі. «Қазақ» газеті, 02.12.1917, №253.
575. М алиновский - Алаш әскерінің офицері. // Восточная Алашорда.
Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010, 334 б.
576. М алқаш ев И брагим (Ыбырайым) - Екінші жалпықазақ сиезіне
қатысқан.
577. М алласаламов Бірхан - Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарының
жалпы жиылысына Наманган уезінен қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 б.
578. М амков Абукарим - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 160
579. М ангелдин А лдабек - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа үсынылған.
580. М анкеев Ғ - Алаш қозғалысына қатысушы. Д.Сүлейменова
Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы - өлке тарихының қүрамдас бөлігі.
Алматы: Арыс, 2007. 99 б.
581. М асанов А йдарбек - Алашорданың Қостанай комитетінің мүшесі.
Алашорда. Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата:
Айкап, 1992. с.86
 в о т иеш ов, Т>.Қ,ам.забекцлы 481
582. М атаев Балсейіт - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 28 б.
583. М ат аев Кәрібай - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда 1905
жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа қол
қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына жэне
патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай» журналы,
№3, 2006, 28 б.
584. М ахмет ов Сәкен - Алаш қозғалысына қатысушы. С.Қасымов.
Азаттық азапкерлері мемлекеттік тұрғыда ақталуға тиіс. «Егемен Қазақстан»
газеті, 15.12.2009.
585. М ахмут ов Суж. - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 158.
586. М әкенов Қайырж ан - Алаш қозғалысына қатысушы //М. Қойгелдиев.
Азаттық идеясы - Солтүстік Қазақстан өңірінде. Азаттық үшін алысқандар.
Халықаралық конференция материалдары. Алматы, 2011, 50 б.
587. М әкенов М үхамет ж ан - Алаш қозғалысына қатысушы // М.
Қойгелдиев. Азаттық идеясы - Солтүстік Қазақстан өңірінде. Азаттық үшін
алысқандар. Халықаралық конференция материалдары. Алматы, 2011, 50 б.
588. М экенов Хайролла Алаш қозғалысына қатысушы. М.Қойгелдиев.
Азаттық идеясы - Солтүстік Қазақстан өңірінде // Азаттық үшін алысқандар.
Алматы: 2011. 50 б.
1891 ж. Көкш ет ау уезі Айыртау болысында туған. Қазақ комитеттерінің
жұмыстарына атсалысқан. 1941 ж. НКВД тарапынан саяси көзқарастары үшін
тұтқындалған.
589. М әмбеев Әбдірәсіл - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
590. М әметеков Ш ынар - Алаш полкінің жауынгері // Р.Нүсіпов.
Тарбағатайдан аттанған Алаш полкі. «Абай» журналы, №4, 2010, 32 б.
591. М әмет ов Ахмет ңали - Батыс Алашорда қайраткері.
592. М әмбетов Әбдірахман Алаш қозғалысына қатысушы. История
Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012.
С. 160
593. М эмет ов Базарбай - Алаш қозғалысының қайраткері.
482 Алаш қозғалысы
594. М әмбетов Саймакан (деректе осылай көрсетілген). Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и
материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 160
595. М әрсеков Райымж ан - Алаш қозгалысының қайраткері.
596. М әрсеков Абырай Мырзаұлы - Алаш әскерінің офицері. // Восточная
Алашорда. Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010,
332 б.
597. М әулімберді қаж ы - Орал облысы қазақтарының сиезінде
Мұсылман сиезіне делегат болып сайланған. Алаш қозгалысы. Құжаттар мен
материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 264 б.
598. М едетов Тлеп Алаш қозғалысына қатысушы. М.Тэж-Мұрат. Батые
Алашорда. Ақтөбе, 2003, 29 б.
599. М ейірманов Дем есін Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жагдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойган қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 29 б.
600. М ейірманов Сүйгембай - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылгы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалган жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 28 б.
601. М еңдалиев Хамидолла - Бөкей Ордасы облыстық қазақ сиезінің
қаулысы бойынша Орталық Комитет құрамына енген. Қазақ ұлт-азаттық
қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4
том, 193 б.
602. М еңдібекүлы М үхам едәлі - Торғай облысы қазақтарының I сиезіне
қатысқан. Н. Жетпісбай. Қобдалық Алаш қайраткерлері. www.alash-orda.kz
1866 ж. туган.
603. М еңдіқүлов Нияз - Батые Алашорда әскері жетекшілерінің бірі.
Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 124 б.
604. М еңдіханов И ш ангали - Бөкей Ордасы облыстық қазақ сиезінде
хатшылыққа сайланған. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған
К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 76 б.
605. М еңдыбаев М үкыш - (деректе осылай көрсетіл ген). Алаш қозғал ысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 158
 & $ІІілеш .ов, Т).К,ал(забекциы 4 83
606. М ергенов Ж анқож а - Алаш қозғалысының қайраткері.
607. М ешінбайүлы Сыдық - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
608. М инаяқов Оспанцүл - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 29 б.
609. М инский - Алаш әскерінің офицері. // Восточная Алашорда. Сборник
документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010, 334 б.
610. М олдабаев Саффагали - Алаш атты полкін ұйымдастырушылардың
бірі. // Восточная Алашорда. Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и
др. Семей, 2010, 310 б.
611. М олдабайүлы Энияр -Алашорда үкіметінің қазынашысы.
612. М олдаж анов Ілияс Ысмайылұлы - Алаш қозғалысына қатысушы.
imena.pushkinlibrary.kz/kaznames/litmoldajanovkz.htm
613. М осы Ғабдолгазиз - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақ газеті.
Құрастырушылар Ү. Субханбердина, С. Дэуітов, Қ. Сахов. Алматы: Қазақ
энциклопедиясы, 1998, 82 бет.
614. М урзасов Султан - Алаш әскерінің офицері. // Восточная Алашорда.
Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010, 331 б.
615. Мурзин Газиз - Алаш қозғалысына қатысушы. Алаш қозғалысы.
Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2007. 3 том, 2 кітап, 175 б.
616. М үздыбайүлы Қүрманбай - Семей облыстық қазақ комитетіне
сайланған. М. Кенемолдин. Тұрағұл Абайұлы жэне Алашорда үкіметі. www.
alashorda.kz
617. М үңанәлиев Әмірж ан - Бөкей Ордасы облыстық қазақ сиезінің
қаулысы бойынша Орталық Комитет құрамында болды. Қазақ ұлт-азаттық
қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4
том, 193 б.
618. М үқанов Есңали Машқалиұлы - Орал облысы қазақтарының
сиезінде облыстық комитетке сайланған. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен
материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 261 б.
619. М үңанов М үхам бет қали (Мұхаммедәлі) Машқалиұлы - 1905 ж.
құрылған «Конституциялық-демократиялық партиясының» мүшесі. Орал
облыстық қазақ сиездеріне қатысқан. Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия.
Алматы: Арыс, 2002. 399 б.
484 Алаш қозғалысы
620. М уңанов Өтеген —Алаш қозғалысына қатысушы // «Қазақ» газеті.
Құрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 400 б.
621. М үңаш ев Ғабдолла - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
622. М уңыиіулы Ерқосай - «Алаш» партиясының Ақмола облыстық
комитетінің мүшесі. «Қазақ» газеті, 18.12.1917 №254.
623. Мүңайтпасов Әбдірахман - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан
тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
624. М уңайт пасулы Қаж ымүңан - Алаш қозғалысына қатысушы.
Е.Райханұлы Алаш қайраткерлерінің Шәуешекке сапары // «Абай» журналы,
№1. 2009, 45 б.
625. М үратж анүлы Әбдірахман - Ақтөбе уездік Алашорда бөлімінің
мүшесі. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 114 б.
626. М үрат ов Төреқүл - Алаш қозгалысына қатысушы. Қазақстан
тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
627. М үрт азин Ғабдрахман - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
628. М урт азин Ғазиз - Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 158
629. М усагалиев (М усаулы, Мусин) Еабдолгазиз - Екінші жалпықазақ
сиезіне қатысқан.
630. М үсат аев Ш айхы - Алашорданың Семей облыстық комитетінің
мүшесі. М.Қойгелдиев. Алаш қозғалысы. Алматы: Санат, 1995. 313 б.
631. М уст анбаев Ы дырыс - Алашорданың Семей облыстық комитетінің
мүшесі // Восточная Алашорда. Сборник документов. Составители
Е.Б.Сыдыков и др. Семей, 2010, с. 310.
632. М уст аф ин С. - Алаш қозғалысына қатысушы // М. Кенемолдин.
Бияш деп елі еркелеткен. «Абай» журналы, № 3, 2006, 38 б.
633. М ухам едуэлиевМ . - Алаш қозғалысына қатысушы. // Е.Е. Сайлаубай.
Күншыгыс Алашорда қызметі тарихынан // Алаш қозғалысы идеясының
Еуразия кеңістігіндегі ықпалы: тарих жэне қазіргі кезең. Халықаралық гыл.-
практ. конференцияның материалдары. Семей, 2008, 162 б.
634. М ухит ов Ғубайдолла Мұхамбетжанұлы - Батые Алашорда офицері.
Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 402-403 б.
635. М ухит улы Н әж іп - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
636. М үниянов Х усайы н Алаш қозғалысына қатысушы. М.Тэж-Мұрат.
Батыс Алашорда. Ақтөбе, 2003, 29 б.
 S ffliu e u to e , Т ).Қ ,ам заб екц л ы 4 85
637. М үсәпіров Ғаббас - Алаш қозғалысына қатысушы. «Сарыарқа»
журналы, №22,27 қараша, 1917ж. Алаш партиясы жетекшілерінің ықпалымен
құрылған жастардың «Талап» атты мәдени-ағарту ұйымының мүшесі.
638. М үсәпіров Омархан молда - Алаш қозғалысына қатысушы.
Қарқаралыда 1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған
жеделхатқа қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы
петициясына жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер.
«Абай» журналы, №3, 2006, 27 б.
639. М ырзаев Уақбай - Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарының жалпы
жиылысына Қазалы уезінен қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 б.
640. М ырзабеков Бірж еке - Торғай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
641. М ырзагалиев Хаф из - Батые Алашорда қайраткері. Р.С.Мажитов.
Жаханша Досмухамедов. Алматы: Арыс, 2007. с. 96.
642. М ырзақасымов Заһиралдин - Бірінші жалпықазақ сиезінде
Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
643. М ырзалин Ж аналы - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
644. М ырзанов С. - Алаш қозғалысына қатысушы. «Сарыарқа» журналы,
№17, 19 қазан, 1917ж.
645. Мьірзаүлы М үхт ар - Алаш қозғалысына қатысушы // Қазақстан
тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
646. М ырзаханов Ы дырыс - Алаш қозғалысына қатысушы. // Е.Сайлаубай
Алтай биігіндегі Алашорда тарихы. Алтай түркі әлемінің алтын бесігі.
Халықаралық ғылыми конференция материалдары. Өскемен, 2011, 158-159 б.
647. Н аватов Аумурза - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 160
648. Найманбайүлы Әсет - Алаш қозғалысына қатысушы. Е.Райханұлы
Алаш қайраткерлерінің Шәуешекке сапары // «Абай» журналы, №1. 2009,45 б.
649. Н ақипов Ж үсіп - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда 1905
жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа қол
қоюшылардың бірі // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына жэне
патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай» журналы,
№3, 2006, 29 б.
486 Алаш қозғалысы
650. Наңымж анов - Алаш қозғалысына қатысушы // Алаш қозғалысы.
Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2007. 3 том, 1 кітап, 129 б.
651. Н амазалин Қ үлқож а - Жетісу облыстық қазақ-қырғыз комитеті
Пішпек уезі комитетінің мүшесі // А.Мақаева. 1917 жылғы саяси өзгерістер
тұсындағы қазақ-қырғыз байланыстары тарихынан. Ш.Уәлиханов атындағы
тарих жэне этнология институтының сайты, www.iie.kz.
652. Н арбот абеков Ташболатбек - Бірінші жалпықазақ сиезінде
Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
653. Н армаганбет ов Керей - Алаш қозғалысына қатысушы. Батыс
Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы «Арыс», 2002. 399 б.
654. Н есіпбаев А. - «Ойыл уэлаяты» үкіметінің мүшесі // Қазақ ұлт-
азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 71 б.
655. Ниязбеков - Алашорда офицері // М.Қойгелдиев. Алашорданы
танудың тағы бір жолы. «Халық сөзі» газеті. 05.03.2013 ж.
656. Н иязбекүлы Сият - Жетісу облысы бойынша «Алаш» партиясы
атынан Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылған. «Қазақ» газеті
14.11.1917, №250.
657. Н иязов Батырңайыр Ж үсіпулы - Алашорда үкіметі мүшелігіне
кандидаты.
658. Н иязов Н - Алашорданың Лепсі уездік комитетінің мүшесі. Алаш
қозғалысы. Құжат. мен материалдар жин. Алматы: Алаш, 2005. 2 том, 319 б.
659. Н үгыман (фамилиясы белгісіз) - Алаш полкінің жауынгері //
Р.Нүсіпов. Тарбағатайдан аттанған Алаш полкі. «Абай» журналы, №4, 2010,
33 б.
660. Н үгманов Л ұқпан Алаш қозғалысына қатысушы. М.Тэж-Мұрат.
Батыс Алашорда. Ақтөбе, 2003, 29 б.
661. Н үралин Толебай - Ақмола облыстық қазақ комитетінің мүшесі.
Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 84 б.
662. Н үралы хащ лы Сәлімгерей -Алашорда үкіметінің мүшелігіне
кандидат.
663. Н үрекенов Теміргали - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 27 б.
 S fjR iu eu to 6, Т ).Қ ,ам заб екц л ы 487
664. Н урмаганбет улы Есенгали - «Алаш» партиясының Торғай
облыстық комитетінің мүшесі // «Қазақ» газеті, 14.11.1917, № 250.
665. Н урм ухам едов Әшім - Алашорданың Семей облыстық комитетінің
мүшесі // М. Қойгелдиев. Алаш қозғалысы. Алматы: Санат, 1995. 313 б.
666. Н урм ухам едов Н. - Жетісу облыстық қазақ-қырғыз комитетінің
мүшесі // А. Махаева. 1917 жылғы саяси өзгерістер тұсындағы қазақ-қырғыз
байланыстары тарихынан. Ш.Уәлиханов атындағы тарих жэне этнология
институтының сайты, www.iie.kz
667. Н урм ухам едов Хусаин - Алаш қозғалысына қатысушы // «Қазақ»
газеті. Құрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы:
«Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 392 б.
668. Н урм ухам едулы Қазы - Алаш сарбазы // «Қазақ» газеті.
Құрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 432 б.
669. Н үров Ж айгамалы - Алаш қозгалысына қатысушы. М.Тэж-Мұрат.
Батыс Алашорда. Ақтөбе, 2003, 28 б.
670. Нүрпейісов - Алаш қозғалысына қатысқушы. Қазақ ұлт-азаттық
қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4
том, 71 б.
671. Н урпейісулы М ухамет ж ан - Алаш қозғалысына қатысушы.
«Сарыарқа» журналы, №22, 27 қараша, 1917ж.
672. Н уры мов Ғаббас - Алаш қозгалысына қатысушы // Г. Дулатова.
Шындық шырагы. Алматы: Мектеп, 2012, 26 б.
673. Н үкіиіев Н урахм ет - Батыс Алашорда офицері. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 413
674. Н урсеш т ов М урт аза - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
675. Н ысанов - Алаш қозгалысына қатысушы. Батыс Қазақстан облысы.
Энциклопедия. Алматы «Арыс», 2002. 399 б.
676. Омаров А. - Қостанайда өткен төтенше уездік қазақ сиезінің
ұйымдастырушысы. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған
К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 116 б.
677. Омаров Абраш - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 159
678. Омаров Әшім - Алашорданың Ақмола облыстық комитетінің
мүшесі. С.Сейфуллин. Көп томдық шыгармалар жинағы. Алматы: Қазыгұрт,
2004. 1 том, 129 б.
48 8 Алаш қозғалысы
679. Омаров Ж армант ай - Алаш қозғалысына қатысушы. С. Қасымов.
Азаттық азапкерлері мемлекеттік тұрғыда ақталуға тиіс // «Егемен Қазақстан»
газеті, 15.12.2009.
680. Омаров Салық - Батыс Алашорда қайраткері // Батыс Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002, 421 б.
681. Омаров Сәлімгерей - Алаш қозғалысына қатысушы. История
Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012.
С. 407
682. О м аровХ ай рулла- Алаш қозғалысынақатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 159
683. Омарулы Елдес - Алаш қозғалысының қайраткері.
684. Оңалбаев А хм әди - Алаш қозғалысына қатысушы // М.Кенемолдин.
Қаражан Үкібаев кім? «Абай» журналы, №4, 2010, 24 б.
685. Оразаев Әбдірахман - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
686. Оразаев Қ улм ухам ед - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақ ұлт-
азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 83 б.
687. Оразаев М уст аф а - Алаш қозғалысына қатысушы. «Қазақ» газеті.
Құрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 458 б.
688. Оразайулы Ахмет , А хм ет ишан - Семей облыстық қазақ комитетіне
сайланған. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М. Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 198 б.
689. Оразалин Сейдалы - Батыс Алашорданың Ақтөбе уезіндегі өкілі.
Г.Дулатова. Алаштың сөнбес жұлдыздары. Алматы: Мектеп, 2010. 293 б.
690. Оразалин Ы дырыс - Семей облыстық қазақ сиезінде хатшылыққа
сайланған. Восточная Алашорда. Сборник документов. Составители
Е.Б.Сыдыков и др. Семей, 2010, с. 310.
691. Оразалыулы Ж ум абай - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
692. Оразов Әлж ан -Бірінші жалпықазақсиезінде Құрылтай жиналысына
депутаттыққа ұсынылған.
693. Орақов Қ усан - Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 405
694. Оралбиев Кіш кент ай - Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарының
жалпы жиылысына Қазалы уезінен қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы.
Құрастырған К.М. Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 бет.
 £ $ И іи е ш о в , Т>.Қ,ам забекцлы 489
695. Ордабаев Ғ. - Жетісу облыстық қазақ сиезінде төраға орынбасары
болып сайланған. Жетісу. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2004. 315 б.
696. Ордабаев М үхамет ж ан - Торғай облысы қазақтарының сиезінде
уез комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
697. Орманбаев Ахмет қали - Алаш офицері. Қазақ ұлт-азаттық
қозғалысы. Құрастырған К.М. Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007, 4
том, 193 бет.
698. Орманбетұлы Нарманбет - Қарқаралы қазақ комитеті төрағасының
орынбасары. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы:
Алаш, 2004. 1 том, 248 б.
699. Оспанов Әлмүхамбет - Батые Алашорда офицері // М.Қойгелдиев.
Алашорданы танудың тағы бір жолы. «Халық сөзі» газеті. 05.03.2013 ж.
700. Оспанов М ергали - Батые Алашорда офицері. Ғ.Ахмедов. Алаш
«Алаш» болғанда. Алматы: Жалын, 1996. 176 б.
701. Оспанов М үхамедияр - Алашорданың Қарқаралы уездік комитетінің
мүшесі. // Е.Е. Сайлаубай. Күншығыс Алашорда қызметі тарихынан // Алаш
қозғалысы идеясының Еуразия кеңістігіндегі ықпалы: тарих жэне қазіргі
кезең. Халықаралық ғыл.-практ. конференцияның материалдары. Семей,
2008, 162 б.
702. Оспанов - Семей облыстық Алашорда кеңесінің хатшысы. //
Восточная Алашорда. Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др.
Семей, 2010, 292 б.
703. Отарбаев Ж арылгасын - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
704. Өлкешев Ғабдулгазиз - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
705. Өміралин Өмірңүл - Жетісу облыстық қазақ-қырғыз комитеті
Пішпек уезі комитетінің мүшесі // А.Мақаева. 1917 жылғы саяси өзгерістер
тұсындағы қазақ-қырғыз байланыстары тарихынан. Ш.Уәлиханов атындағы
тарих жэне этнология институтының сайты, www.iie.kz.
706. Өскенбаев Базыкен - Семей облысынан «Алаш» партиясы атынан
Құрылтай жиналысына депутаттыққаұсынылған. Алаш қозғалысы. Құжаттар
мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 431 б.
707. Өтегенов Садық - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
708. Өтемісов Ерж ан - Торғай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған // Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
490 Алаш қозғалысы
709. Өтепбергенов Ж анңасңа - Торғай облысы қазақтарының сиезінде
уез комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
710. Өтепов Т. - Алаш қозғалысына қатысушы. Алаш қозғалысы.
Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2005. 2 том, 436 б.
711. Өтешев Арынгазы - Алаш әскерінің дәрігері. // Восточная Алашорда.
Сборник документов. Составители Е.Сыдьщов и др. Семей, 2010, 332 б.
712. Попов Е .Г - Алаш полкінің эскадрон командирі. www.forum.kazarla.ru.
713. Райбеков - Алаш қозғалысына қатысушы // С.М. Абикенова. Судьбы
деятелей партии Алашорда в архивных документах. Кеңес саясатына
қарсылық: Алаш қозғалысынан Желтоқсан көтерілісіне дейін. Республикалық
ғылыми-теориялық конференция материалдары. ҚР ¥лттық академиялық
кітапханасы. Астана, 2008, 78 б.
714. Райымбеков А хм ет - Алашорданың Семей облыстық комитетінің
мүшесі // Восточная Алашорда. Сборник документов. Составители
Е.Б.Сыдыков и др. Семей, 2010, с. 310.
715. Райымбеков Бодаубек - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралы
уездік қазақ комитетінің мүшесі // С. Оспанов. Алаш ардақтысы Мұхамедия
Оспановтың тағдыры. Gasym.kz
716. Рамазанов Абылай - Қызылжар уездік қазақ комитетінің мүшесі.
«Сарыарқа» газеті, № 22, 27.11.1917 ж.
717. Рақымбердиев (Раңымберлиев) Қабдолкэрім М. - 1905 ж. құрылған
«Қазақ конституциялық-демократиялық партиясының» мүшесі // Алаш
қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
61 б.
718. Рож дест венский - Алаш әскерінің офицері // Восточная Алашорда.
Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010, 334 б.
719. Рыбин МЛ. - Алаш полкінің эскадрон командирі. www.forum.kazarla.ru.
720. Рябош апко - Алаш әскерінің офицері // Восточная Алашорда.
Сборник документов. Составители Е.Сыдьщов и др. Семей, 2010, 334 б.
721. Сабатаев Сатылган - Жетісудағы Алаш қозғалысының қайраткері.
722. Саблин - Алаш әскерінің офицері. // Восточная Алашорда. Сборник
документов. Составители Е.Сыдьщов и др. Семей, 2010, 333 б.
723. Сабыров Есімсейіт - Алаш озғалысына қатысушы // М. Қойгелдиев.
Азаттық идеясы - Солтүстік Қазақстан өңірінде. Азаттық қүшін алысқандар.
Халықаралық конференция материалдары. Алматы, 2011, 50 б.
724. Сагындықов М әлгаж дар - Алаш қозғалысына қатысушы. С.Қасымов.
 &?Щ.ілеімов, Т > .Қ ,ам за б е щ л ы 491
Азаттық азапкерлері мемлекеттік тұрғыда ақталуға тиіс. «Егемен Қазақстан»
газеті, 15.12.2009.
725. Сагымбаев Ж әнібек - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
726. С ады ровИ м анәлі- Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 405
727. Сайдалыулы Асқат - Алашорданың Ақмола облыстық комитетінің
мүшесі. С.Сейфуллин. Көп томдық шыгармалар жинағы. Алматы: Қазығұрт,
2004. 1 том, 257 б.
728. Салаубаев Теміршам - Торғай облысы қазақтарының сиезіне
қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 174 б.
729. Саматулы М ухт ар - «Алаш» партиясының Ақмола облыстық
комитетінің мүшесі. «Қазақ» газеті, 18.12.1917 №254.
730. Самыратбеков Ғали - Алаш әскерінің офицері. Қазақ ұлт-азаттық
қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4
том, 163 бет.
731. Санин Наташ қали - Алаш қозғалысына қатысушы. История
Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012.
С. 406
732. Сапацов Рақымбай - Алашорданың Семей комитетінің мүшесі.
Алашорда. Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата:
Айкап, 1992. с.85
733. Саркенбаев Балдель (деректе осылай көрсетілген). Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.
и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 159
734. Сармоллин Қадым - Бөкей ордасынан «Алаш» партиясы атынан
Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылган. «Қазақ» газеті. 14.11.1917
жыл, № 250.
735. Сарбасов Н урм уханбет - Бөкей Ордасында өткен облыстық қазақ
сиезінде орталық комитет құрамында болған. Алаш қозғалысы. Құжаттар
мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 270 б.
736. Сарбатыров Оспан - Батые Алашорда қайраткері. Р.Өтеміс. Ізгі
мұраттың бір ізі. «Ақтөбе» газеті, 7 шілде, 2009.
737. Сарбисов Сабир - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 159
492 Алаш қозғалысы
738. Сарбөпин Н ұгыман - Алаш қозғалысына қатысушы. Батыс Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 458 б.
739. Сарихудж инАм ре - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғал ысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 160
740. Сарыбөпиев Т. - Орал облыстық қазақ сиезінде облыстық комитетке
сайланған. Д.Сүлейменова. Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы - өлке
тарихының құрамдас бөлігі. Алматы: Арыс, 2007. 42 б.
741. Сарыгож ин Сабыр - Батыс Алашорда қайраткері. Батыс Қазақстан.
Энциклопедия. Алматы «Арыс», 2002, 462 б.
742. Сарымсаңов И манбек - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
743. Сатаев Кенж егали - Алаш қозғалысына қатысушы. М.Тәж-Мұрат.
Батыс Алашорда. Ақтөбе, 2003, 29 б.
744. Сатанов Ш анш арбай - Алаш қозгалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 29 б.
745. Сатбаев Рахия Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда 1905
жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа қол
қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына және
патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай» журналы,
№3, 2006, 29 б.
746. Сатқанов Қали - Алаш қозғалысына қатысушы // «Қазақ» газеті.
Құрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 400 б.
747. Сатыбалдин Бекмүхамм ед - Алаш қозғалысына қатысушы. //
Е.Сайлаубай Алтай биігіндегі Алашорда тарихы. Алтай түркі әлемінің алтын
бесігі. Халықаралық ғылыми конференция материалдары. Өскемен, 2011,
158-159 б.
748. Сауранбаев Д үр - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан қырғыз
қайраткері. Жетісу облыстық қазақ-қырғыз комитетінің мүшесі.
749. СэдуаңасовЖ анайдар- Алаш қозғалысынақатысушы//Ж.Сәдуақасов.
Тандамалы шығармалар жинағы. Астана: Елорда, 2009.
750. Сәдуақасүлы Смагүл - Ақмола облыстық Алаш комитетінің мүшесі,
алашшыл «Жас азамат» ұйымын қүрушы. С.Сейфуллин. Тар жол, тайғақ
кешу. Алматы: Қазкөркем әдебиет, 1960. 240 б.
 £?^ІІІиеш ов, Т>.Қ,ам забекцлы 493
751. Сәрсекеев Хаф из - Алаш әскерінің офицері. // Восточная Алашорда.
Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010, 331 б.
752. Сәрсенбаев Д.С. - Орал облысы қазақтарының сиезінде облыстық
комитетке сайланған. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы.
Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 261 б.
753. Сәрсенбащ лы Хасен - Қостанайда өткен уездік сиезге қатысқан.
Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 115 бет.
754. Сэрсенов Биахмет - Алаш қозғалысы қайраткері.
755. Сэрсенов Д элел - Алаш қозгалысына қатысушы. // Б. Нэсенов.
Абыралы-қанды ж., 1905-1945 жылдар. Новосибирск, 2002, 286 б.
756. Сәтбаев Әбікей - Алашорданың Семей облыстық комитетінің мүшесі
// Восточная Алашорда. Сборник документов. Составители Е.Б.Сыдыков и др.
Семей, 2010, с. 97.
757. Сэтбаев Ибрагим - Алаш қозғалысына қатысушы // Қазақстан
тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
758. Сәтпаев Қаныш - Алашорданың Семей облыстық комитетінің
мүшесі. М.Қойгелдиев. Алаш қозғалысы. Алматы: Санат, 1995. 313 б.
759. Сейдалин Ж ансұлтан - Алаш қозгалысына қатысушы // Қазақстан.
¥лттық энциклопедия. Алматы: «Қазақэнциклопедиясының» Басредакциясы,
2005. 7 том, 629 б.
760. Сейдалин Ж иһаниіа - Алаш қозғалысының қайраткері.
761. Сейдалин Зұлқарнайын - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
762. Сейдалин Қырымгерей М. - Батые Алашорда офицері. // В.А.
Ламин. Сибирские автономисты и деятели «Алаш-Орды» // Алаш қозғалысы
идеясының Еуразия кеңістігіндегі ықпалы: тарих жэне қазіргі кезең.
Халықаралық ғыл.-практ. конференцияның материалдары. Семей, 2008,29 б.
763. Сейдэліулы Асхат - Омбыда өткен қазақ жастарының сиезін
ұйымдастырушылардың бірі. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған
К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 37 бет.
764. Сейдолла Ишан - «Ойыл уэлаяты» үкіметінің мүшесі. Қазақ ұлт-
азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 71 бет.
765. Сейкетов Ш әріп - Алаш қозғалысына қатысушы. М.Тэж-Мұрат.
Батые Алашорда. Ақтөбе, 2003, 29 б.
766. Сейітж анов Рымж ан - Алаш қозғалысына қатысушы // Қазақ ұлт-
494 Алаш қозғалысы
азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 255 бет.
767. Сейітов Асылбек Ж ум анулы - Бірінші жалпықазақ сиезінде
Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
768. Сейітов М урат бек Ж ум анулы - «Алаш» партиясының Ақмола
облыстық комитетінің мүшесі // «Қазақ» газеті, 18.12.1917 №254.
769. Сейітов М усы лм анбек Ж ум анулы - «Алаш» партиясының Ақмола
облыстық комитетінің мүшесі // «Қазақ» газеті, 18.12.1917 №254.
770. Сейітов Хож аңан - Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарының жалпы
жиналысына Перовск уезінен қатысқан // Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы.
Қүрастырған К.М. Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 б.
771. Секетов Ш ариф - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 158
772. Сергазин - Алашорданың Торғай комитетінің мүшесі // Алашорда.
Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992.
с.85
773. Серкебаев Бекм ухам бет - «Алаш» партиясының Ақмола облыстық
комитетінің мүшесі // «Қазақ» газеті, 18.12.1917 №254.
774. Сиралин Закир - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 160
775. Сисекенов Бим ухам ед - Батые Алашорда қайраткері. Р.Өтеміс. Ізгі
мұраттың бір ізі // «Ақтөбе» газеті, 7 шілде, 2009.
776. Сламбаев Ы дырыш - Алаш полкінің жауынгері // Р.Нүсіпов.
Тарбағатайдан аттанған Алаш полкі. «Абай» журналы, №4, 2010, 34 б.
777. Смагулов М әнке - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
778. Солтаев М а қ с ут - Жетісу облыстық қазақ-қырғыз комитетінің
мүшесі // А.Махаева. 1917 жылғы саяси өзгерістер тұсындағы қазақ-қырғыз
байланыстары тарихынан. Ш.Уәлиханов атындағы тарих жэне этнология
институтының сайты, www.iie.kz
779. Солт анайулы Ж әнек -Алашорда үкіметінің мүшелігіне кандидат.
780. Сопақов Р. - Алашорданың Қарқаралы уездік комитетінің мүшесі. //
Е.Е. Сайлаубай. Күншығыс Алашорда қызметі тарихынан // Алаш қозғалысы
идеясының Еуразия кеңістігіндегі ықпалы: тарих жэне қазіргі кезең.
Халықаралық ғыл.-практ. конференцияның материалдары. Семей, 2008, 162 б.
781. Студенкин - Батые Алашорда офицері. А.Боранқүл. Тәуелсіздіктің
 SfJJliueiuoe, Т>.Қ,ам.за.бек.цлы 495
алғаш туын тіккен Жаһанша. Күнбатыс Алашордасы // Алаш қозғалысы
идеясының Еуразия кеңістігіндегі ықпалы: тарих жэне қазіргі кезең.
Халықаралық ғыл.-практ. конференцияның материалдары. Семей, 2008, 64 б.
782. Субханов С. - Орал облысы қазақтарының сиезінде Мұсылман
сиезіне делегат болып сайланған. Алаш қозгалысы. Құжаттар мен материалдар
жинагы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 264 б.
783. Султанбекулы Ж агыпар - Алаш қозғалысына қатысушы.
Д.Қамзабекұлы. Руханият. Алматы: Білім, 1997. 129 б.
784. Султангалиев Ромав - (деректе осылай көрсетілген). Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.
и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 158.
785. Султанкереев Нәдірш е - Батые Алашорда офицері // А.Боранқұл.
Тәуелсіздіктің алгаш туын тіккен Жаһанша. Күнбатыс Алашордасы // Алаш
қозғалысы идеясының Еуразия кеңістігіндегі ықпалы: тарих жэне қазіргі
кезең. Халықаралық гыл.-практ. конференцияның материалдары. Семей,
2008, 64 б.
786. Султанов Аралбай - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылгы 22 шілдеде патшага қазақтың жагдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 29 б.
787. Султантеміров Көмек - Алашорда офицері. Алаш қозғалысы.
Құжаттар мен материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2007. 3 том, 2 кітап, 210 б.
788. Супханов Әж ітай - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозгалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 159
789. Сүгіров Тоңтамыс - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 161
790. Сулеев Біләл - Алашорданың Жетісу облыстық кеңесінің мүшесі.
Алашорда. Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата:
Айкап, 1992. с.87
791. Сыдьщов Ғабдулкэрім - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылган.
792. Сыдықов Х әкім - Ақмола облыстық қазақ комитетінің мүшесі.
«Сарыарқа» газеті, №12, 5.09.1917 жыл.
793. Сыпатаев С. - Семей облыстық қазақ комитетінің мүшесі //
496 Алаш қозғалысы
Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 198 бет.
794. Сыртанов Барлыбек - Қазақ сиездерін шақыруға дайындық
жұмыстарын жүргізушілердің бірі // Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 24 бет.
795. Сыртанов Қанат хан - Алаш қозғалысына қатысушы. Т. Жұртбай
«Татулықты сүйгіш, сезгіш жүректер». abai.kz
796. Табынбаев Емберген - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
797. Тагулов - Алаш әскерінің офицері // Восточная Алашорда. Сборник
документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010, 333 б.
798. Таймасов А хм ед Б екж ащ лы - Алаш қозгалысына қатысушы //
Алаш қозгалысы. Құжаттар мен материалдар жинагы. Алматы: Ел-шежіре,
2007. 3 том, 1 кітап 298-299 б.
799. Таңымбаев Сейітқазы - Семей қаласының Заречно-Слободка
(кейіннен Алаш қаласы) ауданында құрылган қазақ комитетінің мүшесі //
Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2004.
1 том, 507 б.
800. Талгамбаев - Алашорданың Қостанай комитетінің мүшесі //
Алашорда. Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата:
Айкап, 1992. с.85
801. Танашев Уэлитхан - Алаш қозғалысының қайраткері.
802. Таңқыбаев Тәж ігали - Батые Алашорда эскери бөлім жетекшісі //
Батые Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 124 б.
803. Тарабаев А. - Семей облыстық Қазақ комитетінің мүшесі // Қазақ ұлт-
азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 198 б.
804. Тарабаев И манбек - Алаш қозғалысына қатысушы // Е. Сыдықов.
Алаш қаласының тарихы. Семей, 2009, 50 б.
805. Тарж анов X. - Орал облысы қазақтарының сиезінде Мүсылман
сиезіне делегат болып сайланған // Алаш қозғалысы. Қүжаттар мен
материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 264 б.
806. Тасбаев Ризаул - Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарының жалпы
жиылысына Қазалы уезінен қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 б.
807. Тасболатов Ибраһим - Алаш қозғалысына қатысушы. «Сарыарқа»
журналы, №22, 27 қараша, 1917ж.
 S fJ R iu eiu o e , Т ).Қ ,а м з а б е к ц и ы 497
808. Тасқарин М ухам ед - Торғай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
809. Тастанбеков - Алаш атты полкін ұйымдастырушылардың бірі. //
Восточная Алашорда. Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др.
Семей, 2010, 310 б.
810. Тастанбаев - Алаш полкінің жауынгері // Р.Нүсіпов. Тарбағатайдан
аттанған Алаш полкі. «Абай» журналы, №4, 2010, 34 б.
811. Тасымов Х.У. - Орал облыстық қазақ комитетінің мүшесі. Алаш
қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
261 б.
812. Таукин Құрмаш - Семей қаласының Заречно-Слободка (кейіннен
Алаш қаласы) ауданында құрылған қазақ комитетінің мүшесі. Алаш
қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
507 б.
813. Тәңірбердіулы Д інислам - Семей облысынан «Алаш» партиясын
қолдап, «соған ереміз» деп арнайы хат жазушылардың бірі. «Қазақ» газеті.
Құрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 426 б.
814. Тәрж іманов Ж . - Бүкілресейлік жалпы Мұсылман сиезіне қазақ
атынан қатысқан өкілдердің бірі. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған
К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 266 б.
815. Тәттімбетулы М ұсатай Алаш қозғалысына қатысушы. Әйгілі
күйші Тәттімбеттің баласы. Қарқаралыда 1905 жылғы 22 шілдеде патшаға
қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа қол қоюшылардың бірі. // Б.
Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына жэне патшаға жіберілген
телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай» журналы, №3, 2006, 28 б.
816. Тәтіульі Ораз - Алаш қозғалысының қайраткері.
817. Тәтібаев Қ азм ухам ед - Алашорданың ұлттық әскери бөлімінің
командирі. К.Нұрпейісов. Алаш һэм Алашорда. Алматы: Ататек, 1995. 203 б.
818. Телт ащ лы Қасымбай - Жетісу облысы Пржевал уезі қазақ
комитетінің төрағасы. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы.
Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 306 б.
819. Темірбаев Файзолла - Торғай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата:Айкап, 1992. с. 26
820. Темірбеков Эбж ан - Алаш қозғалысына қатысушы. М.Қойгелдиев.
498 Алаш қозғалысы
Азаттық идеясы - Солтүстік Қазақстан өңірінде // Азаттық үшін алысқандар.
Алматы: 2011. 46-47 б.
821. Темірбеков Қусайын - Алаш қозғалысына қатысушы. // С.Қасымов.
Азаттық азапкерлері мемлекеттік тұрғыда ақталуға тиіс. «Егемен Қазақстан»
газеті, 15.12.2009.
822. Темірбеков Омар - Алаш қозғалысына қатысушы. Алаш қозғалысы.
Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Ел-шежіре, 2007. 3 том, 2 кітап
168 б.
823. Теміров Ғабдолла - Торғай облысынан «Алаш» партиясы атынан
Құрылтай жиналысына ұсынылған депутат. «Қазақ» газеті. 14.11.1917, №250.
824. Теміртанов Байгазы - Бүкілресейлік жалпы Мұсылман сиезіндегі
қазақ өкілдерінің бірі. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған
К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 266 б.
825. Темірж анов Айңож а - Алаш қозғалысына қатысушы. // Е.Сайлаубай
Алтай биігіндегі Алашорда тарихы. Алтай түркі әлемінің алтын бесігі.
Халықаралық ғылыми конференция материалдары. Өскемен, 2011, 158-159 б.
826. Тергеусізов И са - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
827. Терлікбаев - Алаш қозғалысына қатысушы. М.Тэж-Мұрат. Батыс
Алашорда. Ақтөбе, 2003, 28 б.
828. Титбаев Домухамб. - (деректе осылай көрсетілген). Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.
и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 158.
829. Тлепов Каракпай (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 160
830. ТлеубаевДосмуха. - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 158
831. Тоганбаев Қарт қож а - Алаш қозғалысына қатысушы. Империя
құрамында. Құрастырған Қ. Бегалин. Алматы: «Аруна» 2010.
832. Тоқбайулы Е рм ухам ед - «Алаш» партиясының Ақмола облыстық
комитетінің мүшесі. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы.
Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 314 б.
833. Тоқбердиев (Тоқберлинов) Ихсан - 1905 ж. қүрылған «Қазақ
конституциялық-демократиялық партиясының» мүшесі. Орал облыстық
Қазақ комитетінің мүшесі. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар
жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 261 б.
 S fJK iuecuoe, Т ).Қ ,а м за б е кц л ы . 499
834. Тоңсанбаев К. - Жетісу облыстық қазақ-қырғыз комитетінің
мүшесі // А.Махаева. 1917 жылғы саяси өзгерістер тұсындағы қазақ-қырғыз
байланыстары тарихынан. Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология
институтының сайты, www.iie.kz
835. Тоқсанбаев Тоңбай Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 29 б.
836. Тоңсанов Бекет - Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 405
837. Тоқтабаев Досж ан - Торғай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
838. Тоцтабаев Кәрім - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан тарихы.
Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
839. Тоқтабаев Мүңан - Семей облыстық қазақ комитетіне сайланған.
Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 198 бет.
840. Тоңтамышев Хамит -Алаш қозгалысының қайраткері. Алашорда
эскери бөлімінің басшысы. К.Нұрпейісов. Алаш һәм Алашорда. Алматы:
Ататек, 1995. 187 б.
841. Тоңтарбеков Айса - Алаш қозғалысына қатысушы // С.М. Абикенова.
Судьбы деятелей партии Алашорда в архивных документах. Кеңес саясатына
қарсылық: Алаш қозғалысынан Желтоқсан көтерілісіне дейін. Республикалық
ғылыми-теориялық конференция материалдары. ҚР Ұлттық академиялық
кітапханасы. Астана, 2008, 78 б.
842. Тоқтыбаев И са - Түркістан аймагы қазақ-қырғыздарының жалпы
жиылысына Жетісу облысы Пішпек уезінен қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық
қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4
том, 208 бет.
843. Толубаев М үхамет әлі - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 28 б.
844. Топаев Ы схан - Орал облысы қазақтарының сиезінде облыстық
500 Алаш қозғалысы
комитетке сайланған. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы.
Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 262 б.
845. Торайгыров Сүлтанмахмүт - «Алаш» партиясының Семей
облыстық комитетінің мүшесі. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар
жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 500 б.
846. Торсанүлы Қази - «Алаш» партиясының Ақмола облыстық
комитетінің мүшесі. С.Сейфуллин. Көп томдық шығ. жинағы. Алматы:
Қазығұрт, 2004. 1 том, 125 б.
847. Төлебаев Керімбай - Алаш қозғалысына қатысушы. Т. Жұртбай
«Татулықты сүйгіш, сезгіш жүректер». www.abai.kz
848. Төлебаев Керімхан Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралыда
1905 жылғы 22 шілдеде патшаға қазақтың жағдайы баяндалған жеделхатқа
қол қоюшылардың бірі. // Б. Нәсенов. 1905 жылғы Қарқаралы петициясына
жэне патшаға жіберілген телеграммаға қол қойған қайраткерлер. «Абай»
журналы, №3, 2006, 29 б.
849. Төлебаев Қайролла - Торғай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған // Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
850. Төлебаев М ырзахан - Жетісудағы Алаш қозғалысының қайраткері.
851. Төлебаев Утенег (деректе осылай көрсетілген) - Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 160
852. Төрекүлов Н әзір - Бірінші жалпықазақ сиезінде Фергана облысынан
бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
853. Төтебаев Қуат - Батые Алашорда әскери далалық сотының мүшесі.
Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 171 б.
854. Тулибаев Утенег - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 160
855. Тулин Н айзабек - Жетісу облыстық қазақ-қырғыз комитеті Пішпек
уезі комитетінің мүшесі // А.Мақаева. 1917 жылғы саяси өзгерістер тұсындағы
қазақ-қырғыз байланыстары тарихынан. Ш.Уәлиханов атындағы тарих және
этнология институтының сайты, www.iie.kz.
856. Туменов Қ арым Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 159
857. Түмақов - Алашорданың Омбы комитетінің мүшесі // Алашорда.
 Е ^ Я іл еш о в , Т ).Қ ,ам заб екц л ы 501
Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992.
с.86
858. Турекешов Аяберген (деректе осылай көрсетілген). Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.
и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 159
859. Тургамбаее Рысмагамбет - Алаш қозгалысына қатысушы. История
Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012.
С. 160
860. Турганбаее М әннан - Семейдегі Алаш қозғалысының қайраткері
861. Тургымбаев Н уры мхан Омарулы - «Алаш» партиясының мүшесі //
С.Тәбәрікұлы. Қайран, Мэннан. Алматы: Қағанат, 2002. 216 б.
862. Турлыбаев Айдархан - Алаш қозгалысының қайраткері.
863. Турмагамбет ов Таңкерей - Алаш қозгалысына қатысушы // «Қазақ»
газеті. Құрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дэуітов, Қ.Сақов. Алматы:
«Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 400 б.
864. Турмухамедов Есенгали - «Алаш» партиясы багдарламасын
жасаушылардың бірі. Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай жиналысына
депутаттыққа ұсынылған. Алашорда үкіметінің мүшелігіне кандидат.
865. Турымов Керей - Торғай облысы қазақтарының сиезінде бюро
мүшесі болып сайланған // «Қазақ» газеті. Құрастырғандар Ү.Субханбердина,
С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы,
1998. 376 б.
866. Турымов Н угыман - Алаш қозғалысына қатысушы. История
Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012.
С. 159
867. Турымт аев С. - Алаш қозгалысына қатысушы. Д.Сүлейменова
Алашорданың Батые бөлімінің тарихы - өлке тарихының құрамдас бөлігі.
Алматы: Арыс, 2007. 99 б.
868. Тут қыш ев Сыздьщ - Алаш қозғалысына қатысушы. // Е.Сайлаубай
Алтай биігіндегі Алашорда тарихы. Алтай түркі әлемінің алтын бесігі.
Халықаралық ғылыми конференция материалдары. Өскемен, 2011, 158-159 б.
869. Туяқов Ғабдолла - Алашорданың Қостанай уезі бөлімінің хатшысы
// Алашорда. Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата:
Айкап, 1992. с. 76-79
870. Түсіпбаев Байкуан - Алаш полкінің жауынгері // Р.Нүсіпов.
Тарбағатайдан аттанған Алаш полкі // «Абай» журналы, №4,2010, 34 б.
871. Тыныстанов Қасым - Алаш қозгалысын қолдаған қыргыз қайраткері
502 Алаш қозғалысы
// Д.Қамзабекұлы. Алаш және әдебиет. Астана: Фолиант, 2002. 334 б.
872. Тынышбаев М үхамет ж ан - Алаш қозғалысының қайраткері. ¥лт-
азаттық қозғалыс көсемдерінің бірі.
873. Тыныштықбайүлы Бейсенбай - Ақтөбе уезі Алашорда бөліміне
сайланған. Қазақұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 114 бет.
874. Тыштыбаев Қож аберген - Торғай облысы қазақтарының сиезінде
уез комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
875. Тілеубергенов Ж . - Жалпықазақ сиезін ұйымдастырушылардың бірі.
Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М. Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 27 бет.
876. Тілепин Б.П. - Орал облыстық қазақ сиезінде қазақ комитетіне
кандидаттыққа ұсынылған. Алаш қозгалысы. Құжаттар мен материалдар
жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 262 б.
877. Тілеубергенов Ж үбекен - Алаш қозгалысына қатысушы // Алаш-
Орда. Сборник документов. Составитель Н. Мартыненко. Алма-Ата: «Айкап»,
1992, с. 16.
878. Тілеулин Ж үм агали - Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай
жиналысына депутаттыққа ұсынылған.
879. Тітбаев Д ом үхам ед (деректе осылай көрсетілген) - Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и
материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 158
880. Тюребаев Басар - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 159.
881. Уэлиханов М ахм уд - Көкшетау уездік Алашорда кеңесінің
ұйымдастыруымен өткен сиезге қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 121 бет.
882. Удабаев Санияз (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 158
883. Удербаев Ш ах. (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 159
884. Упиров Абдреш - Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 158.
 £??ІІіаеш ов, Т ).К ,ам заб екц л ы 503
885. Упиров Саменгарии Алаш қозғалысына қатысушы. История
Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов. Том 1. Уральск,
2012. С. 157.
886. Упиров Хайрулла - (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 158.
887. Утков - Алаш әскерінің офицері. // Восточная Алашорда. Сборник
документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010, 333 б.
888. Үзақбеков Абдолла - Алаш қозгалысына қатысушы. Қазақстан
тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
889. Үкібаев Қараж ан - Алашорданың Семей облыстық комитетінің
мүшесі // Восточная Алашорда. Сборник документов. Составители
Е.Б.Сыдыков и др. Семей, 2010, с. 310.
890. Үлебаев Өтеген - Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 158
891. Үмбетбаев Алдаберген - Алаш қозғалысына қатысушы // Қазақстан
тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
892. Үмбетбаев Кеңсаба - Алаш қозғалысына қатысушы. Т. Жұртбай
«Татулықты сүйгіш, сезгіш жүректер». www.abai.kz
893. Үркімбаев Ғабдолла - Алаш қозгалысына қатысушы. История
Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012.
С. 405
894. Файзов М ақсұт - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралы
уездік қазақ комитетінің мүшесі // С.Оспанов. Алаш ардақтысы Мұхамедия
Оспановтың тағдыры. www.Gasym.kz
895. Хаж ибеков Баймырза - Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарының
жалпы жиылысына Ташкент уезінен қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 бет.
896. Халм ы рзаев Әбдулласул - Түркістан аймагы қазақ-қырғыздарының
жалпы жиылысына Наманган уезінен қатысқан. Қазақұлт-азаттық қозгалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 бет.
897. Х ам ит ов Нәж іп - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
898. Хасан Хазірет , Хасан Нұрмұхамедов - көрнекті діни қайраткер.
Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
899. Хасанов Ғабдолгазиз - Торғай облысы қазақтарының сиезіне
қатысқан. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырган К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 174 б.
50 4 Алаш қозғалысы
900. Хасенов Ш айқул - Торғай облысы қазақтарының сиезіне Ырғыз
уезінен комиссия құрамына сайланған. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен
материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 233 б.
901. Ходж аев Убайдулла - Түркістандағы жәдидтік қозғалыс
жетекшілерінің бірі. Бірінші жалпықазақ сиезінде Құрылтай жиналысына
депутаттыққа ұсынылған.
902. Ш абанов Кұлмұрза - Алаш қозғалысына қатысушы. История
Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012.
С. 160
903. Ш абназаров - Алаш қозғалысына қатысушы. Батые Қазақстан.
Энциклопедия. Алматы «Арыс», 2002, 403 б.
904. Ш агымарданов Сагадат - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
905. Ш алқаров Ш аяхмет - Алаш әскерінің офицері. // Восточная Алашорда.
Сборник документов. Составители Е.Сыдықов и др. Семей, 2010,330 б.
906. Ш анов Телж. (деректе осылай көрсетілген) - Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 158
907. Ш антин М уст аф а - Алаш қозғалысына қатысушы // С.М. Абикенова.
Судьбы деятелей партии Алашорда в архивных документах. Кецес саясатына
қарсылық: Алаш қозғалысынан Желтоқсан көтерілісіне дейін. Республикалық
ғылыми-теориялық конференция материалдары. ҚР Улттық академиялық
кітапханасы. Астана, 2008, 78 б.
908. Ш антин Толеубай - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралы
уездік қазақ комитетінің мүшесі // С.Оспанов. Алаш ардақтысы Мұхамедия
Оспановтың тағдыры. Gasym.kz
909. Ш ахм арданов (аты белгісіз) - Алаш полкінің жауынгері // Р.Нүсіпов.
Тарбағатайдан аттанған Алаш полкі. «Абай» журналы, №4, 2010, 33 б.
910. Ш ахулев Тамимдар - Алаш қозғалысына қатысушы. Х.Болғанбаев
шығармалары. Тағылымы. Құр. Д.Қамзабекұлы. Астана: Парасат әлемі, 2005.
67, 212 б.
911. Ш әпенова М. - Орал облысы қазақтарының сиезінде қазақ әйелінің
жағдайы жөнінде баяндама жасаған. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 61 бет.
912. Ш оуменов Н ам азбай - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
913. Ш екм агам бет улы Дәулет керей - Торғай облысы қазақтарының 1
сиезіне қатысқан. Н. Жетпісбай. Қобдалық Алаш қайраткерлері. www.alash-
orda.kz
 S fjllL u e iM o e , D ./^ а м з а б е к ц л ы 505
914. Ш ект ібаев Сейсенгали - Алаш қозғалысына қатысушы. Алаш
қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2005. 2 том,
383 б.
915. Ш егіров А хм ет - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
916. Ш ехтыбаев Concern. - (деректе осылай көрсетілген). Алаш
қозғалысына қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.
и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 157.
917. Ш монов Өтегүл - Торғай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
918. Ш оқаев Ғабдолла - Алаш қозғалысына қатысушы. С.Қасымов.
Азаттық азапкерлері мемлекеттік тұрғыда ақталуға тиіс // «Егемен Қазақстан»
газеті, 15.12.2009.
919. Ш оқай М уст аф а - Алаш қозғалысының қайраткері. ¥лт-азаттық
қозғалыс көсемдерінің бірі.
920. Ш оқбаев Ж үніс - Алаш қозғалысына қатысушы. Қарқаралы уездік
қазақ комитетінің мүшесі // Е.Б. Сыдықов. Алаш қозғалысы жэне Семей өңірі.
Кеңес саясатына қарсылық: Алаш қозғалысынан Желтоқсан көтерілісіне
дейін. Республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. ҚР
¥лттық академиялық кітапханасы. Астана, 2008, 32 б.
921. Ш олт ыров Хамит - Құрылтай жиналысына депутат ретінде
ұсынылған. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы:
Алаш, 2004.1 том, 356 б.
922. Ш омбалов М әж ит - Бөкей Ордасы облыстық Қазақ комитетінің
мүшесі. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 76 б., 192 б.
923. Ш онанүлы Телжан - Алашорданың оқу комиссиясының мүшесі.
924. Ш онбасов М үхамет ж ан - Батые Алашорда қайраткері. Батые
Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 419 б.
925. Ш от ин Ж үм ахан - Торғай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
926. Ш үгыл қаж ы - Алашорда үкіметі жанындағы діндарлар кеңесінің
мүшесі. Алашорданың Батыс бөлімінің үкіметіне қаржылай көмек көрсеткен.
Д.Сүлейменова. Алашорданың Батыс бөлімі - өлке тарихының құрамдас
бөлігі. АлМаты: Арыс, 2007. 62 б.
927. Ш үлембайүлы Ж аңбы рбай - Семей облысынан «Алаш» партиясын
 Алаш қозғалысы
қолдап, «соған ереміз» деп арнайы хат жазушылардың бірі. «Қазақ» газеті.
Құрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998. 426 б.
928. Челвов (Чиязов) Төлебай - Семей қаласының Заречно-Слободка
(кейіннен Алаш қаласы) ауданында құрылған қазақ комитетінің мүшесі.
Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004.
1 том, 507 б.
929. Чиманов Д . - Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 160
930. Ы быраев Ақбар - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан тарихы.
Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
931. Ы бырашев Қ алмүқаш - Алаш қозғалысына қатысушы. М.Тәж-
Мұрат. Батыс Алашорда. Ақтөбе, 2003, 29 б.
932. Ы сқақов Д аниял - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан тарихы.
Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
933. Ы сқақүлы Сүлтангазы - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
934. Ы смагүлов - Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 161
935. Із б а с а р о в - 1905 ж. құрылған «Қазақконституциялық-демократиялық
партиясының» мүшесі. Орал облыстық Қазақ комитетінің мүшесі. Алаш
қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
61 б.
936. ІзбасаровЖ үсіп - Алашорданың Ақмола уездік комитетінің төрағасы.
С.Сейфуллин. Көптомдық шығ. жин. Алматы: Қазығүрт, 2004. 1 том, 257 б.
937. Ізт ілеуов Сагидолла - Алаш қозғалысына қатысушы. История
Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов. Том 1. Уральск, 2012.
С. 407
938. Ю супов А хм ед (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 159
939. Ю супов Ж үріс - Алаш қозғалысына қатысушы. История Западного
отделения Алаш-Орды. Сб. док. и материалов. Том 1. Уральск, 2012. С. 159
940. Ю супов Уразке (деректе осылай көрсетілген). Алаш қозғалысына
қатысушы. История Западного отделения Алаш-Орды. Сб. док.и материалов.
Том 1. Уральск, 2012. С. 161
 SfJJliuetMoe, Т ).Қ ,ам заб екц л ы 507

АЛАШ ЖЫЛНАМАСЫ

1905 жыл, 26 маусым - Қоянды жәрмеңкесінде Ресей патша үкіметінің ми-

нистрлер кабинетіне сөз бостандығы мен ана тілінде оқу, діни еркіндік т.б. мәсе-
лелерді көтерген 12.767 қазақ азаматы қол қойған петиция (құзырхат) жолданды.

1905 ж ыл, 15 там ы з - Нижний Новгород қаласында Бүкілресейлік мұ-

сылмандардың I сиезі өтті.

1905 ж ыл, 17 қазан - Ресей патша үкіметі баспасөз бостандығына, мек-

тепте ана тілде оқу еркіндігіне т.б. рұқсат берген манифест жариялады.

1905 ж ыл, 6-13 қараш а - Мәскеуде жергілікті жер жэне қала қайраткер-
лерінің сиезі өтіп, мұнда Ә.Бөкейхан сөз сөйледі. Ресми үкімет «А.Байтұр-
сынұлының 46 мысалын бастыруға рүқсат бермей жатқанын» жеткізді.

1905 ж ыл, 19 қараш а - I автономшылар сиезінде М.Тынышбаевтың

«Киргизы и освободительное движение» атты баяндамасы оқылды.

1905 жыл, 25-27 қараш а - «Семипалатинский листок» газетінде Ә.Бө-

кейханның «Абай (Ибрагим) Кунанбаев. Некролог» атты еңбегі жарияланды.

1905 ж ыл, желтоқсан - Орал қаласында Қазақ облыстары өкілдерінің

сиезі өтті. «Қазақ конституциялық-демократиялық партиясын» құру туралы
шешім алынды. Сиезге Ә.Бөкейхан, Ж.Сейдалин, Б.Қаратаев, Б.Сыртанов,
М.Тынышбаев, М.Дулатов, Х.Досмұхамедұлы, F.Бердиев, М.Бақытгереев,
И.Тоқбердиев, Н.Ипмағамбетов, М.Мұқанов, М.Рахымберлиев, Ізбасаров,
Ү.Дүйсембин т.б. қатынасты. Мұнда «Қазақ конституциялық-демократи-
ялық партиясының» багдарламасы қабылданды.

1906 ж ыл, 15-23 қаңтар - Санкт-Петербург қаласында Бүкілресейлік

мұсылмандардың II сиезі өтті. Сиезге С.Жантөрин, У.Танашев, М.Оразаев,
Ш.Қосшығұлұлы т.б. қазақтар қатынасты.
508 Алаш қозғалысы
1906 жыл, 27 сәуір-10 шілде - Ресей Мемлекеттік I Думасы жұмыс
істеді. Оған қазақтан Ә.Бөкейхан, А.Бірімжанов, С.Жантөрин, А.Қалменов,
Д.Тұндыт, Ш.Қосшығұлұлы, Б.Құлманов, М.Тайын мүше болды.

1906 ж ыл, маусым - Семейде қазақ сайлаушыларының сиезі өтті. Сиез-

де Ә.Бөкейхан, Ш.Құдайбердіұлы т.б. сөз сөйледі.

1906 жыл, 16 тамыз - Нижний Новгородта Ресей Мұсылмандарының III сиезі

өтті. Сиезге С.Жантөрин, Ш.Қосшығұлүлы, Ж.Алдоңғаров т.б. қазақтар қатысты.

1906 жыл - Қазан қаласында Ресей мұсылмандары мұғалімдерінің сиезі өтті.

1906 жыл - «Русский Туркестан» журналында М.Тынышбаевтың «Киргизы и

освободительное движение» атты мақаласы жарияланды.

1907 жыл, 20 ақпан-3 маусым - Ресей Мемлекеттік II Думасы жұмыс істеді.

Оған қазақтан М.Тынышбаев, Т.Алдабергенов, Ш.Қосшығұлұлы, Б.Қаратаев,
Б.Құлманов, А.Бірімжанов, Т.Нұрекенов мүше болды.

1907 жыл, 31 наурыз - Санкт-Петербургте Оқу министрлігінде ұлт мектеп-

терінің жайын қараған кеңес өтті. Оған қазақтан Ғ.Балғымбайұлы мен О.Әлжа-
нов қатынасты.

1907 жыл, 3 маусым - Ресей патша үкіметі баспасөз бостандығына, мектепте

ана тілде оқу еркіндігіне т.б. шектеу қою туралы Заң шығарды.

1907 жыл - II Мемлекеттік Дума таратылғанда, Ш.Қосшығұлүлы Ә.Бөкейхан-

ның ұсынысымен Ресейдегі түрік-мұсылмандарының, соның ішінде қазақтың
нақты жағдайын баяндау үшін Түркияға барып қайтты.

1907 жыл - Қазанда М.Көпейүлының «Хал-ахуал», «Тіршілікте көп жасаған-

нан көрген бір тамашамыз», «Сары Арқаның кімдікі екені» атты 3 кітабы бірдей
жарық көрді.

1907 жыл, 18 желтоқсан - С-Петербор сот палатасының төтенше мэжілісі

Ә.Бөкейханды «Выборг үндеуіне» қол қойганы үшін 1908 жылдың 21 қаңта-
рынан 3 ай мерзімге Семей түрмесіне қамауга шешім шығарды.
 £^ )ІІІл еш о в , Т>.Қ,ам забекцльі 509
1908 жыл - Париждың «La Revue du Monde Musulman» журналы ұлт, дін жэне
әлемдік келісім мен татулыққа еңбек сіңіргені үшін Исмаил Гаспаралыны Нобель
сыйлығына ұсынды.

1909 жыл - А.Байтұрсынұлы «Қарқаралыда өкіметке қарсы әрекеттер жаса-

ды» деген айыппен тұтқындалып, 2 жылға жер аударылды.

1909 жыл - Шәкәрім мен Кәкітай Ә.Бөкейханға хат жазып, «Қарауыл мұжыққа
кетіп барады. 15 десятинадан жер алайық па?» деп сұраған. Әлихан: «Бұл жолсыз
қоқан-лоққы. Құнанбай баласы Тобықтыға мұрындык болды деген атқа қалар-
сың. Не болса да жұртпен көр» деп ақыл қосқан.

1909 жыл - Петерборда Абайдың өлең кітабы басылып шықгы.

1909 жыл - Петерборда А.Байтұрсынұлының «Қырық мысал» жинағы жарық

көрді.

1909 жыл - Уфаның «Шарқ» баспасынан М.Дулатовтың «Оян, қазақ!» кітабы

жарық көрді.

1910 жыл, 9 наурыз - А.Байтұрсынұлы Орынборға келді. Ағартушы өмірінің

жаңа кезеңі басталды.

1910 жыл, 30 қыркүйек - султан Б.Қаратаев Ә.Бөкейханға Қазақстандағы

жер мәселесін шешу жолдары туралы хат жолдады.

1910 жыл, 21 қазан - ¥зынағашта Жетісу қазақтарының жер мәселесіне бай-

ланысты кеңесі өтті. Оны Б.Сыртанов ұйымдастырды.

1910 жыл - Қазанның Кәрімовтер баспасынан қазақтың тұңғыш романы М.

Дулатовтың «Бақытсыз Жамалы» жарық көрді.

1910 жыл - Орынбордың «Вақт» газетінің баспаханасынан Ғ.Қараштың

«Ойға келген пікірлерім» атты пәлсапалық-танымдық кітабы жарық көрді. Мұн-
да мұсылман әлемін оятуға себепші болған М.Абдуһу мен Ж.Ауғани пайымдары
зерделенеді.
510 Алаш қозғалысы
1911 жыл - Қазақтың тұңғыш журналы - «Айқап» шыға бастады. Бас редак­
торы - М.Сералин.

1911 жыл - Уфадағы «Ағайынды Кәрімовтер мен Хұсайыновтар баспаха-

насынан» Ғ.Қараштың «Өрнек» атты пәлсапалық-танымдық кітабы жарық
көрді. Мұны «Ғалия» медресесінің шәкірттері бастыртты. Аталған еңбекте
де мұсылман элемін оятуға себепші болған М.Абдуһу мен Ж.Ауғани ойлары
біршама сараланған.

1911 жыл - М.Дулатов «Оян, қазақ!» кітабында өкіметке қарсы халықты

көтерді» деген айыппен Семейде абақтыға жабылып, 103-129 статьялар бой-
ынша 19 ай қапаста жатты.

1911 жыл - Орынборда Шәкәрім қажының «Түрік, қырғыз-қазақ һэм хандар

шежіресі» жэне «Мұсылмандық шарты» атты екі бірдей кітабы жарық көрді.

1911 жыл - Уфада «Ғалия» медресесінің шәкірттері И.Арабаев пен

Х.Сэрсекеұлының қазақ-қырғыз балаларына арналған жәдитше эліппесі жа-
рық көрді.

1912 жыл - Орынборда А.Байтұрсынұлының «Оқу құралы. Усул сотие

жолымен тэртіп етілген қазақша алифба» еңбегі жарық көрді.

1912 жыл - Қазанда М.Жұмабаевтың «Шолпан» атты өлеңдер жинағы

басылып шықты.

1913 жыл, 2 ақпан - Орынбордағы Кәрімов-Хусаинов баспаханасынан

«Қазақ» газетінің 1-саны шықты. Бас редакторы - А.Байтұрсынұлы.

1913 жыл, 23 мамыр - «Қазақ» газетінде Х.Досмұхамедұлының «Алаш»

не сөз?» атты мақаласы жарияланды.

1913 жыл - «Айқап» журналында Ж.Сейдалиннің «Азып-тозып кетпе-

ске не амал бар?» атты мақаласы жарияланды.

1913 жыл, 18 маусым - «Айқап» журналында Ә.Бөкейханның Ж.Сейда-

линнің хатына жауап ретінде «Ашық хат» деген мақаласы жарияланды
 Е.^)ІІілешов, Х > .Қ ,ам заб екц л и 511
1914 ж ыл, 18 сәуір - Омбыда қазақ жастарының бейресми «Бірлік» ұй-
ымы құрылды.

1914 ж ыл - Петербордың «Речь» газетінде Ә.Бөкейханның қазақ халқын

орыстандыру мен шоқындыруға қарсы мақаласы жарық көрді.

1914 ж ыл, қы ркүйек - түркі жұртының даңқты қайраткері И.Гаспаралы

(1851-1914) қайтыс болды. Қазақ басылымдарында мұнақып берілді.

1914 ж ыл - Орынборда А.Байтұрсынұлының «Тіл-құрал. Қазақ тілінің

сарфы. 1-жылдық» атты оқулығы жарық көрді.

1914 ж ыл, 6-10 желтоқсан - Петерборда Мұсылмандар сиезі өтіп, «ор­

тах тіл» мәселесі талқыланғанда биік мінбеден қазақ тілінің түрік тілдері
ішінде айрықша орны бар екені айтылды.

1915 ж ыл - М.Тұрғанбаевтың «Пайғамбар заманы» атты кітабы жарық

көрді.

1915 жыл - Н.Күзембайұлының «Қүран құралы» атты еңбегі жарияланды.

1915 ж ыл - М.Шоқай Ташкентте зиялылар мен білікті шәкірттердің ба-

сын қосқан «Кеңес» атты жасырын ұйым құрды.

1915 ж ыл, 4 қаңтар - «Қазақ» газетінде С.Дөнентаевтың «Ұлтшылға»

атты өлеңі басылды.

1915 жыл, 21 қыркүйек - даңқты ғалым, қазақ халқының кең жүректі досы,
Ертіс бойындағы Тұзқаланың тумасы Григорий Потанин 80-ге толды. Ол туралы
Ә.Бөкейхан 1913 ж., М.Дулатов 1915 ж. «Қазақ» газетінде мақала жазды. Мере-
йтойға А.Байтұрсынүлы, М.Дулатов тағылымды жыр арнады. Қазақ шәкірттері
арнайы жинақ шығаруды жоспарлады.

1915 жыл, 8 желтоқсан - түркі халықтарының атынан Венаға келген ресми

делегация Австрия министр-президенті Шрюргк пен Сыртқы істер министрінің
орынбасары граф Форгачқа негізгі мәселелердің қатарында «Қазаққа сая-
си-әкімшілік тәуелсіздік әперу» ұсыныс-хатын тапсырды.
512 Алаш қозғалысы
1915- 1918 жылдар - Уфада «Ғалия» медресесінің шәкірттері «Садақ» атты
қолжазба журнал шығарды.

1916 жыл - Мемлекеттік Думаның Мұсылмандар фракциясы жанындағы бю-

роға Ә.Бөкейхан еніп, жұмыс істеді.

1916 жыл - Н.Төреқұлов жасырын бағыттағы «Еркін дала» ұйымын құрды.

1916 жыл - Торғайдағы ұлт-азаттық көтеріліс басталды.

1916 жыл - Қарқара көтерілісі басталды.

1916 жыл - «Қазақ» газетінде Ә.Бөкейханның, А.Байтұрсынұлының, М.Дула-

товтың «Алаштың азаматтарына» атты үндеуі жарық көрді.

1916 жыл, 8 қазан - «Қазақ» газетінде М.Дулатовтың «Алашқа» атты өлеңі

жарияланды.

1916 жыл, 26 қараша - «Алаш» газеті шыға бастады.

1916 жыл - Б.Қаратаев, Ж.Досмұхамедұлы, Ж.Сейдалин Петроградқа арнайы

барып, ІҮ Мемлекеттік Дума алдында қазақгарды окоп жұмысына алу жөніндегі
жарлықты тоқтатуды сұрады.

1916- 1918 жылдар - Омбыда «Бірлік» ұйымы жастарының «Балапан» атты

қолжазба журналы шығып тұрды. Редакторы - Қ.Кемеңгерұлы.

1916 жыл, 23 желтоқсан -1917 жыл, 12 қаңтар - Ә.Бөкейхан бастаған қазақ

қайраткерлері Күнбатыс майданының Земскі комитетінің рұқсатымен Земгордың
дружиналарында әскери қызметтегі жерлестерімен (саны 12 мыңнан асады) кез-
десіп, жағдайларын білді.

1917 жыл - Б.Күлеевтің «Шын сүйіскендер», М.Дулатовтың «Тікбақайлар»,

«Қызыл қашар» пьесалары сахналанды.

1917 жыл - Мемлекеттік Думаның Мұсылмандар фракциясы жанындағы бю-

роға М.Шоқай еніп, жұмыс істеді.
 Е^^ІІілеіиов, 1).К ,ам зсібекцлы 513
1917 жыл, наурыз - Оралда, Семейде, Омбыда, Алматыда, Торғайда қазақ
комитеттері кұрылды.

1917 жыл, 9 наурыз - «Алаш» газетінде Н.Күзембайұлының «¥раным -

Алаш!» атты өлеңі жарияланды.

1917 жыл, 15 наурыз - Минскіден Ә.Бөкейхан бастаған 15 қайраткер

Алаштың 25 белгілі елді мекеніндегі нақты азаматтарға хат жолдады. Мұн-
да: «Жаңа құрылған үкімет дүкенін сүйеу үшін қазаққа ұйымдасу керек. Уч­
редительное собрание сайлауларына қазақ болып қамдану керек» деп жа-
зылған.

1917 жыл, 17 наурыз - «Қазақ» газетінде А.Мәметұлының «Алашқа сәлем»

атты өлеңі басылды.

1917 жыл, 2-8 сәуір - Орынбор қаласында Торғай облыстық қазақ сиезі
өтті. Сиез жалпықазақ сиезін шақыру жөнінде бюроның құрамын бекітті.
Оған Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов т.б. мүше болып енді. Сиез
төрағалығына А.Байтұрсынұлы сайланды.

1917 жыл, 12 сәуір - «Қазақ» газетінде Ә.Бөкейханның, М.Шоқайдың, М.Ду-

латовтың «Алаш ұлына» атты үндеу-мақаласы жарық көрді.

1917 жыл, 12 сәуір - «Қазақ» газетінде С.Дөнентаевтың «Азаттық күні» өлеңі

жарияланды.

1917 жыл, 12-14 сәуір - Алматы қаласында Жетісу облыстық қазақ сиезі өтті.
Сиез төрағалығына Ы.Жайнақов сайланды.

1917 жыл, сәуір - Түркістан комитеті құрылды.

1917 жыл, сәуір - Ә.Бөкейхан Уақытша үкіметтің Торғай облысындағы ко­

миссары болды.

1917 жыл, 16 сәуір - Ташкент қаласында Түркістан мұсылмандарының I

құрылтайы өтті.
514 Алаш қозғалысы
1917 жыл, 21 сәуір - «Алаш» газетінде елді бірлікке, белсенділікке шақы-
рған «Алаш балалары» атты мақала жарияланды.

1917 жыл, 19-22 сәуір - Орал қаласы Орал облыстық қазақ сиезі болды.

1917 жыл, 20-25 сәуір - Бөкей Ордасы облыстық қазақ сиезі өтті. Сиез
төрағалығына У.Танашев сайланды.

1917 жыл, 25 сәуір - 7 мамыр - Омбы қаласында Ақмола облыстық қазақ

сиезі өтті. Сиез төрағалығына А.Тұрлыбаев сайланды.

1917 жыл, 27 сәуір - 7 мамыр - Семей облыстық қазақ сиезі болды. Сиез
төрағалығына Ж.Ақпаев сайланды.

1917 жыл, 1-11 мамыр - Мәскеу қаласында Бүкілресейлік мұсылмандар

сиезі өтті. Сиезде қүрылған мұсылман Кеңесінің атқару комитетіне Ж.До-
смұхамедұлы, У.Танашев, Ж.Ақпаев, К.Тоғысов сайланды. Сиез шешімімен
Бүкілресейлік мұсылмандар кеңесі, «Шура-и ислам» қүрылды.

1917 жыл, 2 маусым - Верный қаласында Жетісу облыстық қазақ сиезі

өтті.

1917 жыл, маусым - Ойыл қаласында Орал облыстық II қазақ сиезі өтті.

1917 жыл, маусым - «Сарыарқа» газеті шыға бастады. Шығарушылары -

Х.Ғаббасов, Р.Мәрсеков.

1917 жыл, 24 маусым - «Бірлік туы» газеті шыға бастады. Шығарушысы

- М.Шоқай.

1917 жыл, 21-26 шілде - Орынбор қаласында Бірінші жалпықазақ сиезі

өтті. Сиезде мемлекеттік құрылыс, Қазақ автономиясы, жер, оқу, дін, қазақ
саяси партиясы, әйел, қүрылтай жиналысына, мұсылмандар кеңесіне депутат-
тар сайлау, партия бағдарламасын дайындау мәселелері көтерілді.

1917 жыл, 2-5 тамыз - Ташкент-Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарының

сиезі өтті. Сиез төрағалығына М.Тынышбаев сайланды.
SfJ/Ііи е ш о в , Т>.Қ,амзабек.цлы 515
1917 жыл, тамыз - Верный қаласында Жетісу облыстық II қазақ-қырғыз
сиезі өтті.

1917 жыл, 21 тамыз - «Қазақ» газетінде М.Дулатовтың «Қайда едің?»

атты терең пәлсапалы, елшіл өлеңі жарияланды.

1917 жыл, 20-25 тамыз - Ақтөбе қаласында Торғай облысы қазақтарының

II сиезі өтті. Сиез төрағалығына М.Есполов сайланды.

1917 жыл, қы ркүйек - Ақмола облысы қазақтарының II сиезі өтті.

1917 жыл, 8-11 қыркүйек - Ташкент қаласында Түркістан мұсылманда-

рының II құрылтайы өтті.

1917 жыл, 10 қыркүйек - Бөкей Ордасы облыстық II қазақ сиезі болды.

1917 жыл, 12 қы ркүйек - Семей облыстық II қазақ сиезі болды.

1917 жыл, 17-20 қыркүйек - Ташкент қаласында Түркістан мұсылманда-

рының III қүрылтайы өтті.

1917 жыл, 18 қыркүйек - Түркістан қаласында Орал облысы молдалары-

ның сиезі өтті.

1917 жыл, 8-11 қазан - Түркістан қаласында Сырдария облыстық қазақ

сиезі өтті.

1917 жыл, 8-15 қазан - Том қаласында Сібір автономиясын құру туралы
жалпысібір сиезі өтті.

1917 жыл, 31 қазан - Омбы қаласында ұлттық Алаш партиясын құруға

арналған Құрылтай өтті.

1917 жыл, қазан - Семей жұртшылығы қайраткер Ә.Бөкейханды құрмет-

пен қарсы алды.
516 Алаш қозгалысы
1917 жыл - «Сарыарқа» газетіне «Алаш» партиясына мүшелікке кірмек
болған азаматтарға қойылатын талаптар мен партияның бағдарламасына ен-
гізілетін мәселелер турасындағы «Алаш партиясы» мақаласы жарияланды.

1917 жыл, 14 қараша - «Қазақ» газетінде «Алаш партиясы» атты мақала

жарияланды.

1917 жыл, 21 қараша - «Қазақ» газетінде «Алаш партиясының проғрамы-

ның жобасы» жарық көрді.

1917 жыл, 21 қараша - «Сарыарқа» газетінде С.Торайғыровтың «Алаш

ұраны» өлеңі жарияланды.

1917 жыл, 22-27 қараша - Торғай облыстық Кеңесінің сиезі өтті.

1917 жыл, 25 қараша - Петроградта Ресей боданындағы сансыз ұлттың

тағдырын шиеленістірген, Азамат соғысына себепші төңкеріс болды.

1917 жыл, 26 қараша - «Қазақ» газетінде ұлт әскерін қалыптастыру тура-

лы «Ел қорғау» атты мақала жарияланды.

1917 жыл, 26-28 қараша - Түркістан мұсылмандарының IV өлкелік тө-

тенше құрылтайы. Құрылтайда «Түркістан автономиясы» жарияланды. Оның
төрағасы болып М.Тынышбаев сайланды.

1917 жыл, 27 қараша - Қоқанда Түркістан автономиясы (мүхтарият) жа­

рияланды.

1917 жыл, 5-13 желтоқсан - Екінші жалпықазақ сиезі болды. Сиезде Ала-
шорда үкіметі, Алаш автономиясы жарияланды. Алашорданың төрағасы бо­
лып баламалы негізде Ә.Бөкейхан сайланды.

1917 жыл, 23 желтоқсан - «Қазақ» газетінде «Жалпы қазақ съезінің қау-

лысы» атты Алаш Орда үкіметін жариялаған жиынның құжаты шықты.

1917 жыл, 23 желтоқсан - «Қазақ» газетінде «Түркістан автономиясы»

атты мақала жарияланды.
 S^/К іи еш о в , Ю .Қ,ам заб екц л ы 517
1917 жыл - «Сарыарқа» газетінде С.Торайғыровтың «Ғалиханның Семей-
ге келуі» атты мақаласы жарияланды.

1917 жыл, 23 желтоқсан - «Қазақ» газетінде Ә.Бөкейханның «Мен кадет

партиясынан неге шықтым?» деген мақаласы жарияланды

1917 жыл, 26 желтоқсан - «Сарыарқа» газетінде Алашқа қарсы адамдар

туралы «Қазақтан шыққан арамзалар» атты мақала басылды.

1917 жыл, 31 желтоқсан - «Қазақ» газетінде «Алаш бірлігі» атты мақала

жарияланды.
1917 жыл - «Қазақ» газетінде жалпы қазақ сиезі бекіткен Алаш автономи-
ясының таяудағы міндеттері туралы «Тығыз жұмыстар» атты мақала жария­
ланды.

1917 жыл, желтоқсан - 1918 жыл, ақпан - Алаш қайраткерлері туралы

халыққа кең мағлұмат берген С.Торайғыровтың «Таныстыру» дастаны жазыл-
ды.

1918 жыл, 6-9 қаңтар - Түркістан қаласында Сырдария облысы қазақта-

рының сиезі өтті. Сиезге Алашорда атынан Б.Құлманов, М.Дулатов, Т.Құнан-
баев қатысты.

1918 жыл, қаңтар - Алматы қаласында Жетісу облыстық қазақ сиезі өтті.

1918 жыл, қаңтар - «Абай» журналында Ж.Аймауытұлының «Алаш ұлда-

рына арналған ұран» атты өлеңі жарияланды.

1918 жыл, 15 қаңтар - «Қазақ» газетінде Алаштың елдік рэмізін сипат-

таған «Орда гербі (таңбасы)» атты мақала басылды.

1918 жыл, 22 қаңтар - «Сарыарқа» газетінде Ж.Аймауытұлының

«Алашқа» атты өлеңі жарияланды.

1918 жыл - «Қазақ» газетінде Ә.Бөкейханның «Саяси хал» атты мақаласы

жарияланды.
518 Алаш қозғалысы
1918 жыл, 22 қаңтар - «Сарыарқа» газетінде Ә.Ермековтің «Жасасын,
Алаш, жасасын!» атты мақаласы басылды.

1918 жыл 22 қаңтар - алғаш «¥ран» газетінде, «Сарыарқа» газетінде

Ғ.Қараштың «Алаш азаматы» атты өлеңі жарияланды.

1918 жыл, 22 қаңтар - «Сарыарқа» газетінде Х.Ғаббасовтың «Алаш авто-

номиясы» атты мақаласы жарияланды.
1918 жыл, ақпан - Қаратөбе қаласында Орал облыстық VI қазақ сиезі өтті.

1918 жыл, наурыз - Х.Досмұхамедұлы жэне Ж.Досмұхамедұлы Мэскеуге

барып, Алашорда атынан В.Ленинмен, И.Сталинмен кездесіп, II жалпықазақ
сиезінің қаулысын табыс етті.

1918 жыл, 6 наурыз - Алаш қаласында (Семей) ұлт әскерінің басшысы

Қ.Нұрмұхамедов болыневиктер қолынан қаза тапты. Оны ел «тұңғыш құр-
бан» деп атап кетті.

1918 жыл, 15 наурыз - «Бірлік туы» газетінде болыиевиктердің Түркістан

автономиясын талқандағанын айна-қатесіз сипаттаған Х.Болғанбаевтың
«Тұла бойлары қан сасиды» атты мақала-естелігі жарық көрді.

1918 жыл, 19 наурыз - Совет үкіметінің мүшесі, ұлт жүмыстарын басқа-

рушы комиссар Сталин Мәскеуден Семейдегі Алаш Ордасының бастығы
Ә.Бөкейхан мен Х.Ғаббасовты телеграфқа шақырды. Онда Сталин: «...қа-
зақ-қырғыз өкілдері жергілікті советтермен бірігіп, үлт ниеттерін жарыққа
шығаруға сиез шақыратын комиссия құру керек» - деп, алашордашылардан
осы мәселеге байланысты жауап қайтаруын өтінді.

1918 жыл, 21 наурыз - Алашордашылар кеңес үкіметін Россиядағы бар-

лық автономиялы халықтардың кіндік үкіметі деуге қаулы қылды.

1918 жыл - «Сарыарқа» газетінде Сырдария сиезінде қаралған мәселелер

туралы «Алаш һэм Түркістан» атты мақала жарияланды.

1918 жыл, 3 сәуір - Алашорда үкіметі атынан Алаш автономиясын жария-

лау жөнінде РСФСР министрлер кеңесіне жеделхат жіберілді.
 S fjiliu e iu o e , Т>.К,ам забекциы 519
1918 жыл, 3 сәуір - «Үш жүз» партиясы барлық жұмысшы табының мүд-
делерін қорғайтын үндеу тастады.

1918 жыл, 5-13 сәуір - Омбы қаласында қазақ жастарының тұңғыш сиезі
өтті. Мұнда барлық жастар ұйымы «Жас Азамат» ұйымына топтасты.

1918 жыл, 5 мамыр - Омбы қаласында Алаш жастарының I сиезі өтті.

1918 жыл - Болыпевиктер қолынан Оралда - сардар Н.Сарбөпин, Мақан-

шыда - қайраткер О.Әлжанов опат болды.

1918 жыл, 10-13 мамыр - Алаш қаласында Семей облыстық III қазақ сиезі өтті.

1918 жыл, 18-21 мамыр - Жымпиты қаласында Орал облыстық IV қазақ

сиезі өтті. Сиез төрағасы болып Ж.Досмұхамедұлы сайланды. Сиезде «Ойыл
уэлаятының уақытша үкіметі» құрылды.

1918 жыл, 25 мамыр - Жетісу облыстық IV қазақ сиезі болды.

1918 жыл, 11-12 маусым - Алашорданың кеңес үкіметі декреттерінің

күшін жою, уақытша жер пайдалану, әскери кеңес құру, облыстар мен уездер-
де Алашорда үкіметінің кеңестерін қүру туралы қаулылары шықты.

1918 жыл, 30 маусым - «Қазақ» газетінде қаламгер Ж.Жәнібекұлының

«Аттан, Алаш азаматы!» атты мақаласы жарық көрді.

1918 жыл, 3 шілде - «Сарыарқа» газетінде Б.Майлиннің «Алашордаға»

өлеңі жарияланды.

1918 жыл - «Қазақ» газетінде Н.Наушабаевтың «Алашордаға» өлеңі жа­

рияланды.

1918 жыл - «Абай» журналында М.Дулатовтың «Алашқа» атты мақаласы

жарияланды.

1918 жыл - «Абай» журналында Ж.Аймауытұлының «¥лтты сүю» атты

мақаласы жарияланды.
 Алаш қозғалысы
1918 жыл, 15 шілде - Омбыда Сібір Уақытша үкіметінің министраер
кеңесі Ә.Ермековтің «Қазақ жэне Сібір қарым-қатынасы туралы» жобасын
тыңдады.

1918 жыл, 30 шілде - Омбыдағы Алаш партиясының бас кеңесі Алашорда

үкіметін қолдауға шақырған «Алаш азаматтарына» үндеуін жариялады.

1918 жыл, 30 шілде - «Қазақ» газетінде большевиктерге қарсы күресуге

шақырған «Аттан, Алаш азаматы» атты үндеу жарияланды.

1918 жыл, 30 шілде - Петропавл қаласында Алаш жастарының тұңғыш

газеті - «Жас Азамат» басылымының 1-саны жарық көрді.

1918 жыл, 30 шілде - «Жас Азамат» газетінің 1-санында болыневизмнің

имансыздығын меңзеген Қ.Кемеңгерұлының «Бүлінгеннен бүлдіргі алма!»
атты мақаласы жарияланды.

1918 жыл, 29-30 шілде, 2-3 тамыз - Алашорда үкіметі Сібірдің Уақытша
үкіметімен келісім жасады.

1918 жыл, 18 тамыз - «Жас Азамат» газетінде М.Жұмабаевтың «Мен

жастарға сенемін» атты өлеңі жарияланды.

1918 жыл, 10-31 тамыз - Лепсі қаласында Жетісу облыстық V қазақ сиезі өтті.

1918 жыл - Түркістан тұлғасы, өзбек қайраткері А.Фитраттың «Әмір-

Темір сағанасы» атты пъесасы жарық көрді. Мұнда жалпы түркі халқының
ауыр тағдыры сипаттала келе «Тұранның ... қазағы аштан өлді» делінеді.

1918 жыл, ақпан-қазан - Семейде «Абай» журналы шығып тұрды. ¥й-

ымдастырғандар - Ж.Аймауытов пен М.Әуезов.

1918 жыл, 10 қы ркүйек - «Қазақ» газетінде «Үш жүз» партиясының

серкесі К.Тоғысовтың Алаш Ордаға хаты жэне осы хатқа берілген жауап ба­
сы лған.
1918 жыл, 11 қы ркүйек - Батые Алашорда үкіметі қүрылды. Оның төраға-
лығына Ж.Досмұхамедұлы сайланды.
 £?}ІІіиеш ов, Т).К,алізаб екцлы 521
1918 жыл, 16 қыркүйек - «Қазақ» газетінде М.Дулатовтың «Алаш Орда»
атты мақаласы жарияланды.

1918 жыл, 8-23 қыркүйек - Уфа мемлекеттік мәжілісі өтті. Оған Ә.Бө-
кейхан, М.Шоқай, Х.Досмұхамедұлы, М.Тынышбаев, А.Байтұрсынұлы т.б.
қатысты.

1918 жыл, қазан - Түркістан қаласында Сырдария облыстық қазақ сиезі

өтті.

1918 жыл, 14-17 қазан - Қостанай уезі қазақтарының төтенше сиезі.

1918 жыл - Алаш қайраткерлері А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, Р.Мәрсеков

Қытайдың Шәуешек қаласына барды.

1918-1923 жылдар - Орталық Азияда түркі халықтарын болыиевизмнен

азат ету қозғалысы (басмашы) жүрді.

1919 жыл - Омбыда шығатын «Трудовая Сибирь» журналында С.Сәду-

ақасұлының қазақ әдебиетіне кең талдау жасаған «Киргизская литература»
атты очеркі жарияланды.

1919 жыл - М.Шоқай эмиграцияға кетер алдында Тифлиске аялдағанда,

«Вольный горец», «Борьба» газеттерінде жұмыс істеді.

1919 жыл, 14-20 шілде - Ойыл қаласында Орал облыстық VI қазақ сиезі өтті.

1919 жыл, 3 тамыз - «Жизнь национальностей» газетінде А.Байтұр-

сынұлының «Революция и киргизы (казахи)» атты мақаласы жарияланды.

1920 жыл - Орынборда Қазақ халыққа білім беру институты ашылды. Ди­
ректоры - М.Мырзаұлы. А.Байтұрсынұлы, Е.Омаров, М.Дулатов, Т.Шонанов
осында дәріс оқыды.

1920 жыл - Қазақстан баспасы ашылып, мұнда қазақ кітаптарын сараптай-

тын алқа құрылды. Оның қүрамына А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейхан, Ж.Айма-
уытұлы, С.Сәдуақасұлы, Х.Болғанбаев кірді.
522 Алаш қозғалысы
1920 жыл, 18 наурыз - Жетісу қазақтарының сиезі өтті. Сиезді М.Тыныш-
баев басқарды.

1920 жыл, наурыз - Ж.Досмұхамедүлы В.И.Ленинге, И.В.Сталинге,

Л.Д.Троцкийге «Батыс Алашорда үкіметінің қызмет-эрекеті туралы баяндама
хатты» тапсырды.

1920 жыл, 25 мамыр - Т.Рысқұлов ОК мен В.И. Ленинге «Түркістан ре-

спубликасының жағдайы туралы» жоба тапсырды. Мұнда саяси, қарж.қ, әске-
ри, аумақтық тәуелсіздік мэселесі айтылған еді.

1921 жыл - Орынборда С.Сәдуақасұлының «Жастарға - жаңа жол» атты

кітабы жарық көрді. Мұнда XX ғасыр басындағы жастар үйымдары туралы
деректер бар.

1922 жыл - Х.Досмұхамедұлының жетекшілігімен «Абай. Таңдамалы

өлеңдері» атты жинақ жарық көрді.

1922 жыл - Қазақ АССР-нің Қазан қаласындағы баспа істері жөніндегі

өкілі, ақын Б.Күлеевтің әзірлеуімен осы қалада Абайдың, С.Торайғыровтың,
М.Жұмабаевтың кітаптары жарық көрді.
1922 жыл, 8 шілде - «Еңбекші қазақ» газетінде А.Байтұрсынұлының «Қа-
лам қайраткерлері жайынан» атты мақаласы жарияланды.

1922 жыл, тамыз - Ташкентте Түркістан зиялылары А.Байтұрсынұлының

50 жылдық мерейтойын лайықты атап өтті.

1922 жыл, 19 тамыз - С.Сәдуақасұлы, Ә.Байділдин, Е.Алдоңғаров Қа-

зақстан автономиялық республикасының басшылығы атына 30 қазақ азама-
тын білім жэне технология үйрену үшін Батыс Еуропаға жіберуді өтініп хат
жазды.

1922 жыл - Түркістан зиялылары А.Байтұрсынұлына сыйлық-ескерткіш

ретінде алтын жетон тапсырды. Оның бір жағына: «Түркістан зиялыларынан
белгі. 1922 жыл, 2 ауғыст», екінші жағына: «Ақа! Күшті сенің қаламың. Ха-
лық ісі - сенің тамағың. Жаса, үлт мектебінің жүрегі!» деп жазылыпты.
 SfJR iueiuoe, Т > .К ,ам заб ещ л ы 523
1922 жыл, қараша-желтоқсан - Орынборда білікті қазақ жастарының
«Өртең» атты газеті шығып тұрды. Ол 29 желтоқсанда «ұлтшылдық әрекеті
үшін» жабылды.

1922 жыл 4 желтоқсан - Түркістан автономиялық республикасы Білім

комиссиясы жанынан «Талап» мәдениет көркейтушілердің қауымы ашылды.
Төрағасы - Х.Досмұхамедұлы.

1922 жыл - қазақтың тұңғыш киносценарийі - «Бекет батыр» жазылды.

Оны Х.Досмұхамедұлы мен Ә.Диваев қарап пысықтап шықты.

1922-1927 жылдар - Мәскеуде КСРО халықтарының орталық баспасы-

ның Шығыс бөлімінде қазақ секциясы (қарапайым тілде «Күншығыс» баспа-
сы) жұмыс істеді. Мұнда Ә.Бөкейхан, М.Жүмабаев, Н.Төреқұлов т.б қызмет
атқарды.

1923 жыл, 6 қаңтар - Ташкенте «Талап» ұйымында С.Қожанов қазақ ағар-

ту ісінің қазіргі қалпы мен болашағы туралы баяндама жасады.

1923 жыл, 26 қаңтар - Ташкентте Қазақ институтында «Талап» ұйымы-

ның кезекті жиыны өтіп, М.Тынышбайұлы «Түрік-моңғол тарихы туралы»
атты дэріс оқыды.

1923 жыл, 29 қаңтар - Қазан қаласында ақын Б.Күлеев трагедиялық

жағдайда қайтыс болды. Мағжан оны «таспиықтан үзіліп түскен тас» деп
бағалады.

1923 жыл, ақпан - Мәскеудегі «Күншығыс» баспасының жанынан

Н.Төреқұлов редакторлық жасаған «Темірқазық» журналы шықты.

1923 жыл - Орынборда А.Байтұрсынұлының 50 жылдық мерейтойы ресми

аталып өтіп, онда С.Сәдуақасұлы «Ақаңның алдында» атты баяндама жасады.

1923 жыл, 16 наурыз - «Талап» ұйымында М.Жұмабаев «Абай өлеңдері

туралы» атты дэріс оқыды.
524 Алаш қозғалысы
1923 жыл, 17 наурыз - «Талап» ұйымы Алматыда бөлімшесін ашты. Оны
Х.Басымұлы басқарды.

1923 жыл, шілде - Алаш тұлғасы Ә.Бөкейхан кейін театр директоры

болған Д.Әділұлына «Алашқа қызмет» мэнін талдаған атақты хатын жазды.
1923 жыл - Ташкентте М.Есполовтың «Түркістанда келімсектер орын
алған аудандарда жер мәселесі» атты кітабы жарияланды.

1924 жыл - Ташкентте «Сана» атты ғылыми-танымдық журнал шықты.

1924 жыл, желтоқсан - 1925 жыл, қаңтар - М.Жұмабаевтың ұйымдасты-

руымен Алаш қайраткерлері «Алқа» әдеби ұйымының бағдарламасын даяр-
лап, белгілі қаламгерлер мен қайраткерлерге таратты.

1924 жыл - Мәскеудегі «Күншығыс» баспасынан Қ.Кемеңгерүлының «Ка­

зак тарихынан» зерттеуі жарық көрді.

1924-1927 жылдар - Уфада Бүкілресей жэне Сібір Орталық Діни басқар-

масы «Ислам мәжілісі» атты журнал шығарып тұрды. Осында қазақ қази бо-
лып жүмыс істеген М.Мақұл Алаштың діни-рухани өмірі туралы бірнеше
мақала жариялады.

1925 жыл - «Лениншіл жас» журналының №5 санында Ж.Аймауытұлының

Ташкенттегі Қазақ халық ағарту институты студенттерінің алдында оқыған
«Мағжанның ақындығы туралы» атты дәрісі мақала ретінде жарияланды.

1925 жыл, 1 маусым - А.Байтұрсынұлы Мәскеудегі Ә.Бөкейханға хат жаз­

ды. Хатында елдегі жағдайды, шығармашылығының барысын, латын қарпіне
байланысты пікірін жеткізген. Хатты НКВД тәркілеген. Мұрағатта сақталған.

1925 жыл, 23 маусым - Мәскеуден Ә.Бөкейхан А.Байтұрсынұлына хат

жазды. Хатта Әміренің Париж сапарының жауапкершілігін, Абай мен Ыбы-
рай туралы зерттеуін жазып бітіруге элі уақыт барын, коммунистердің бір-
жақтылығын жазады. Хатты НКВД тәркілеген. Мұрағатта сақталған.

1925 жыл - Мәскеуде Қ.Кемеңгерүлының «Бұрынғы езілген ұлттар» атты

кітабы жарық көрді.
 S fjR iu eiu o 6, Т> .Қ,ам за б е щ л ы 525
1925 жыл - Ташкентте Х.Досмұхамедұлының жетекшілігімен «Иса-
тай-Махамбет. 1-бөлім» жинағы жарық көрді. Осының алғысөзін М.Әуезов
тарихи мағлұмат беретін маңызды еңбек деп бағалады.

1925 жыл, 22 қазан - Халық ағарту комиссары (министр) С.Сэдуақасұлы

Қызылордада ұлт театрын ұйымдастыру туралы мэжіліс өткізді. Бұл Ка­
захстан кеңестерінің 15-19 сәуірде өткен Ү сиезінде қабылданған «ұлт теа­
трын құру» қарарына сэйкес жүзеге асты. С.Мұқанов бұл сиезді «Алашор-
дашылардың жиыны болды» дегені мэлім.

1926 жыл, 13 қаңтар - Қазақ ұлттық мемлекеттік театрының ресми

ашылған күні. Тұңғыш сахналық қойылым - Қ.Кемеңгерұлының «Алтын
сақина» пьесасы.

1926 жыл, 26 ақпан-6 наурыз - Баку қаласында I бүкілодақтық түркіта-

ну сиезі өтті. Оның жұмысына Қазақстаннан А.Байтұрсынүлы бастаған ға-
лымдар қатысты.

1926 жыл, 29 қазан - Ташкентте Қазақ жоғары педагогика институты

ашылды. Ашылу салтанатында қайраткер С.Сәдуақасұлы «Қазақстан үшін
жоғары педагогика институттың маңызы» атты баяндама жасады.

1926 жыл - Ташкентте А.Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқыш» кітабы

жарық көрді.

1926 жыл - Т.Шонановтың «Қазақ жері мәселесінің тарихы» атты эйгілі

кітабы жарық көрді (Қызылорда-Ташкент).

1927 ж ыл - Қызылордада М.Әуезовтің «Қазақ әдебиетінің тарихы» кітабы

жарық көрді.

1927 жыл - Алаш қозғалысына едәуір бөлігі арналган, болыневиктік

көзқараста жазылған С.Сейфуллиннің «Тар жол, тайғақ кешу» романы жарық
көрді.

1927 жыл, 20 мамыр - жазушы Ж.Аймауытұлы Шымкенттен Баян жерін-

дегі діндар ақын М.Көпейұлына хат жазып, қарт қаламгерді жігерлендіреді.
526 Алаш қозғалысы
1928 жыл - Мәдине медресесін, Арабстанның «Ишфха» медресесін, Ка-
ирдың «Жамие Асхари» медресесін бітіріп келіп, елде ислам тарихы мен діни
құндылықтар туралы кітаптар жаза бастаған діндар ақмолалық А.Әділбайұлы
тұтқындалды.

1928 жыл, ақпан-наурыз - ВКП (б) ОК «Большевик» журналының осы

жылғы 1-санында С.Сәдуақасұлының кеңес үкіметін шошытқан «О нацио­
нальностях и националах» атты мақаласы жарық көрді.

1928 жыл, 15 қазан - А.Байтұрсынұлы ҚазПИ-дің қазақ тілі мен әдебиеті

кафедрасының профессоры болып жұмысқа қабылданды.

1928 жыл, 29 желтоқсан - Қызылордада М.Дулатовтың тұтқындалған

күні.

1929 жыл, 14 мамыр - Қызылордада Ж.Аймауытұлының тұтқындалған

күні.

1929 жыл, 29 маусьш - Алматыда А.Байтұрсынұлының тұтқындалған

күні. 5 шілдеде ҚазПИ басшылығы ағартушыны жұмыстан шығару туралы
бұйрық шығарды.

1930 жыл, 1 қазан - М.Әуезов мен Қ.Кемеңгерұлы Ташкентте тұтқын-

далды. 24 қарашада ұсталған күнінен бастап САГУ-дың аспирантурасынан
шығарылғаны туралы бұйрық шықты.
 S fjlliueuuoe, Т>.Қ,амзабек.цлы. 527

МАЗМҮНЫ

Аңдату......................................................................................................................... 3

Алаш қозғалысына қатысқандар........................................................................439

Алашжылнамасы..................................................................................................507
 &*]ІІі.леш.ов, Т^.І^алізабекциы

АЛАШ ҚОЗҒАЛЫСЫ

Редакторы: А.Смагүлова

Корректорлары: Ш.Айтжан, Н.Майлыбаева

Дизайнері: Р.Арсланов

Беттеуші: Касымбекова Б

ISBN 978-601-7174-39-2

“Сардар” баспа үйі

Алматы қаласы,
8 ы/а, 19а үй.
Тел.: 8(727) 249 68 05
e-mail: sardar777@list.ru

Басуға қол қойылған күні 28.07.2014ж.

Шартты баспа табағы 33. Пішімі 70x100 7,6
Офсеттік басылым. Қаріп түрі «Таймс» Таралымы 4000 дана
Тапсырыс №9438.

Тапсырыс берушінің файлдарынан Қазакстан Республикасы

«Полиграфкомбинат» ЖШС-нде басылды.
050002, Алматы қаласы, М. Мақатаев көшесі, 41.
^.^Щіиеіиов, Т>.К,амзабещлы.

АЛАШ
К О ЗҒ А Л Ы С Ы