This is a reproduction of a library book that was digitized

by Google as part of an ongoing effort to preserve the

information in books and make it universally accessible.

https://books.google.com
 ALESSANDRINA
BIBLIOTECA

UNIVERSITARIA

25
ROMA
 1

x.x.x.f.is.
 DIVINARVM
25

SCRIP VRAR
T V M

IVXTA SANCTOR V M

PATRVM SENTENT
IA S

LOC V PLETISSIM VS

THESA V RV S.

IN QV O PARABOLE 2 METAPHORE,

, loca totiusfacrapagina declarantur:

Phrafes , & difficiliora quag

cum concordia vtriufq

, teftamenti.

AVTHORE IOANNE FERDINANDO SOCIETATIS

IESV, Doctore Theologo , & in Salmanticenfi Academia facræ

quondam pagina profeffore.

Adiectifunthuic operi duo indices copiofifsimi , alter euangeliorum rotius anni , alter
rerum & Verborum in fum concionatorum Verbi Dei,

Ad D. D. Francifcum de Reynofo Abbatem de V fillos

: E.C.
N
O
M

LE
कट
वन
७

20

ITIS

aa
s

Cum Priuilegio .

METHYMNE A CAMP O.

Excudebat Iacobus à Canto

M. D. XCIIII.
 Errata fic corriges .
Olio.2.coluna , 2.lin.18.vbi dicit,mema,lege meam,7.4.5.belis,biles, 8.1.4.ros,hes, rus, his.is.
Fcalla, colla , 11.3.11.retur , ris , 4.14 ab , ad , 20.4.27.qus , quos, 25.3.50.de fiu , de flu.32.2.25.pes ,fpes
34.4.27.pofe,poffe.so.3.40.vero ,viro.60.2.42.alçi, alię, 68.2.16.fpri,fpiri, 72.3.35.tus, tanus.
89.2.es,eft, 82.3.7.Ha, Hæc.84.1.16. uo,uos, 31.pec, pecca.4.5 3,tote, toto.ss.patim,patru.88.1.47
bitat, habitat, 92.4.18.no, non, 121.4.27.abic & ta, abie &
ta , b,12 6. 6. 2. 5.Ape, Apo.4.31.jus,rius, 132,1.3 .
am.at,3.18.glau,gla, so.refer,refert,4.38 . Fri,Tri,142.1.23.Poph.Sopho.145-3.27.1es ,ris,441 plan.
planta, 146,1.1.ris ,rem, 149.3.39.da,dem.152.4.24.Ja ,iffa.193.2.26. Qui, Quife, 154.1.4.gua,gna,2.
46. afenced. afcenden,4.43.1an fan. 355.4.34, excluderet, Et eiicere, Vt excluderent, & eiicerēt, 1571
2.44. illis, illius, 198.1.42 . cur, tur, 175.1.19.prædicatoris ,peccatoris, 184.4.8.vefiri,veflri.47.vali,
vuli, 187.3.6.pho,pha, 189.2,20.vit,vir, 204.1.39.riæ, riam, sa.ite item , 218.3.li. fit ti ,fitit, 224.3. ii,
mixi,omixto.233.1.30.medo ,medio , 239.4.2.plen,fplen, 240.1.35.dat,datú, 257.2.19.horre ,horro-
re, 56. quoniä, eu omam . 260.1,9 . Cari Cariat, 2.12 ,tes,tés 16.vacan,vocare . 261.4.24.ge, ger.263.3.3
multi,muti, 272.3.28 exulto, exalta, 274.3.31.phetę ,phetic 281.4.5.quin.qui , 235,2.3 , nos,os. 345.4.
23.tus,quç, 347.4-39, gabi,gregabi, 370.3.30.di,dici.373.1.4.Dauid,dauit, 277.3.4.funt,ficut, 384.1.3
din,dinem.4.36.to ,ta, 388.3.23.ex,eft, 398.4.31.na, no.409.2.29,mores,molares.417.2.44.milites,li
mites. 418.37.fiut,ficut.421.4.10.lini eftis,liniftis.425.3.2.quia , qui à.442.4. 19. ftia, dia,443.2. 22.
ided,ideft ,448.2.13.dici ,dicit,462.2.34.miunit , minuit,463,1.19.tá, tra,2,16. Ze Zo.Vallifoletipri
diæ kalen, Aprilis Anni M. D. XCIIII.

Vi efte libro intitulado Thefaurus Diuinarum Scripturarum , el primero to-

mo,que contiene quatro libros A. B. C. D. El qual efta bien y fielmente im-
preffo, y con las enmiendas que lleua facadas concuerda con fu original. En Va
lladolid a xxx.dias del mes de Março de M. D. XCIIII.Años.

D. Alonfo Vaca deSantiago.

TASSA.

Chriftoual de Leon , efcriuano de Camara del Rey nueftro feñor , de

Y los que refiden en fu Confejo, doy fee, que auiendo fe viflo por los feñores
del vn librointitulado Thefaurum Diuinarum Scripturarum, que confu licen
cia hizo imprimir el Doctor Iuan Fernandez de la Compañia de IES V S,
Taffato cada pliego delos del dicho libro en papel a tres mís y medio. Y manda
ro queantes q fe venda fe imprima enla primera hoja de cada vno dellos efte teſti
monio de Talla.Y para q dello confte, de mandamiento delos dichos feñores del
Confejo de fu Mageftad,y de pedimiento de la parte del dicho Doctor IuanFer
nandez , diefta fee en la villa de Madrid , a ocho dias del mes de Septiembre,de
mil y quinientos y nouenta y quatro años.

Chiftonal de Leon.

Tiene efteTomo dozientos y cinquenta y feys pliegos,q a razõ dela Tafla mon
tã ochocientos y nouentayfeys mrs : qfonveynte y feys reales y dozemis.

I Valdevass

¶ 2 PRIVI-
 PRIVILEGIO .

OR quanto por parte de vos el Doctor Tuan Fernandez , religiofo de

la Compania de IESVS, nosfue fecha relacion que vos auiades co-
puefto vnlibro intitulado: Thefaurus Diuinarum Scripturarum ,el qual os
auia coftado mucho tie po y trabajo parafacarlo a luz, y porque ente-
diades feria deprouecho y vtilidad para el bien comun , nos pediftes
y fupplicaftes fueflemos feruido mandar ver el dicho libro,y dar licencia para lo po-
der imprimircon priuilegio por diez años , o como la nueftra merced fuelle : lo qual
vifto por los del nueftro Confejo y como por fu mandado fe hizieron las diligencias
que la pragmatica por nos nueuamentefecha fobre la impreffion de los libros difpo-
ne.Fue acordado que deuiamos nandar dar efla nueftra cedula en la dicha razon , y
nos tubimos lo por bien,y por la prefente por os hazer bien y merced , vos damos lis
cencia y facultad,para que por tien po de diez años primeros figuientes , quecorran
Y fe cuenten defde el dia de la fecha della , vos o la perfona que vueftro poder vuiere,
y no otra alguna ,podays imprimir el dicho libro que de fufo fe haze mencion, por el
original que enel nueftro Confejo fe vio , que va rubricado y firmado al fin del , de
Chriftoual de Leon nueftro efcriuano de Camara,de los que refiden en nueftro Con
fejo,con que antes que fe venda lo tray gais ante ellos,juntamente con el dicho origi-
nal,para que fe vea fi la dicha impreffionefta coforine a el, o tragays fe en publica for
ma ,en como por Corrector nombrado por nueftro mandado,fe vio y corrigio la di
cha impreffion por el original: y mandamos al impreflor que imprimiere el dicho li
bro no imprima el principio y primer pliego , ni entregue mas de folo vn libro con
el original al autoro perfona a cuya cofta fe imprimierenia otra alguna, para effecto
de la correction,ytaſſa , hafta que primero el dicho libro efte corregido y taffado : y
eftando anfi, y no de otra manera pueda imprimir el dicho principio y primer plie-
go,enel qual feguidamente ponga efta nueftra licencia y priuilegio , y la aprobacion
y tafla ,fo pena decaer e incurrir en las penas contenidas en lalicha pragmatica y
leyes de nueftros Reynos.Y mandamos que durante el dicho tiempo, perfona algu-
na,fin vueftra licencia no le pueda imprimir,ni vender , fo pena que el que lo impri-
miere , aya perdido y pierda todos y qualefquier libros, moldes,y aparejos que del
dicho libro tubiere,y mas incurra en pena de cinquenta mil marauedis por cada vez
quelo contrario hiziere , la qual dicha pena fea la tercia parte para nueftra Camara:
y otra tercia parte para el juez que lo fentenciare, y la otra tercia parte para la perſo-
na que lo denunciare. Ymandamos a los del nueftro Confejo , Prefidente y Oydo-
res de las nueftras audiccias,Alcaldes ,Alguaziles de nueftra Cafa, Cortey Chancil-
lerias,y a todos los Corregidores , Afsiftente, Gouernadores ,Alcaydes mayores y
ordinarios y otros juezes y jufticias, qualefquier de todas las ciudades,villas y luga
res de los nueftros Reynos y feñorios , anfi a los que agora fon , como alos queferan
de aqui adelante, que vos guarden y cumplan effa nueftra cedula y merced que anfi
vos hazemos ,y contra el tenor de lo en ella contenido, no vayan nipaſſen, niconfien
tan yrnipaffar en manera alguna, fo pena de la nueftra merced , y dediez mil mara-
uedis para la nueftra Camara . Fecha en Aranjuez a veynte y dos dias del mes de
de Mayo de mil y quinientos y nouenta y tres años.

YO EL REY.

Por mandado del Rey nueftro feñor,

Don Luys de Salazar.

D.D.
D. D. FRANCISCO DE

REYNOSO ABBATI DE VSILLOS ,

PII V. PONTIFICIS MAXIMI CVBIG V

lario à fecretis, &c.Ioannes Ferdinandus è Societate IESV,
S. P. D.

VREV M illudos ( vir clarifsime ) Ioannes,

inquam , cognomento Chryfoftomusgratiarum

actionem magnum effe thefaurum teftatus eft,

magnas diuitias,inconfumptum bonum , arma

turamg,fortem: idg merito , ingratitudine enim quid vilius

turpiufve inrebus humanis reperias : Vnde Augufinus dum

Deum alloquitur ,fcio, inquit, domine, quiaingratitudo dif

plicet tibi , qua radix eft totius mali.Bernardus etiam ingrati

tudinem execratus,illam animarum hoftem appellat, virtu-

tum inimicam, ventum , vrentem, quifontem diuina miferi

cordia ,fluetagratia, bonorum omniumfcaturigines obin-

rat. Quod ego vitium dum, vt Chriftianum hominem decet,

efugerefindes , quod à teneris annis valde illud , vt par eft,

deteftatus fim:dumg, de meis lucubrationibusprelo mandan

dis cogito , ac cui deberenturfæpè mecum, ac cum alijs ago,

idg,ferio , tuolus occurrifti , cui meritò , ac iure deberentur.

Teenim & Roma totius noftrafocietatisfub Pio V.P.M.no

uifautorem, hic in Hifpania non vulgarempatronum , ac

defenforem: Omitto particularia, ac quotidiana in Palenti-

num hoc noftrum collegium beneficia collata , quotque in illo

tuisfumptibus alas, vt publico. totius diœcefis bono cofulas:

Inde cum pro tam antiqua tua , tam eximia erga Societa

tem noftram beneuolentia, & benignitateparem ut deceret,

gratiam referreminimè poffemus , neper obliuionem, velper

negligentiam, aut incogitantiam ingratitudinis notam incur

rere videremur , labores hos meos , licet modicos , ac meritis

9 3 impares,
T

impares, quo , in Thefauri diuinaru Srcipturarum libris im-

fub tuog nomine, ac patrocinio typis man-

pendi, tibi dicare ,

dare decreui: quem enim alium vel Ecclefia prafilem , vel

principem virum tibi (pace omnium dixerim ) anteponerem?

Si enim benemeritum de nofira Societate quafiero , tu multis,

magnify principibus antecellis . Sigeneris nobilitate ducar,

tibi in domo de Reynofo , & Autillo ta confians origo eft , &

antiquaficut antiquifsima plane priuilegioru vefirafubfcri

ptiones, quibus in regum priuilegijs poft ipforumfubfcriptio

nem maiores tui de Reynofo & Autillofuas etiam adhibe-

bant,quodfolum erat Hifpania procerum , eft , in hunc die,

fatis aperte omnibus indicant. Si literarumfiudium pofcam,

maxime Theologia,buic à teneris annis incubuifti vfque

adfumma Theologia lauream . Si principum beneuoletiam,

familiaritate fingularem petam , quem te Pio Potifici Ma

ximo , vel magis charum, vel magis

familiarem inueniemus :

cuifuamfaluté, vitam , ne de negotiis agam , ante Pon

tificatum , in ipfo Pontificatu , confidentifsimeplane com

mifsit.Vt interim omittam tuos te annuos redditus multoru

milliu maureorum pauperibus. Xenodochiis , &piis operibus

largifsima iugiter erogaremanu.Quodfi mihi obieceris (qua

tuamodeftia eft ) quendam Ethnicu dixiffe . Principibus pla

cuffeviris , no vltima laus eft . Certefi de profanisprincipibe

qui nefariisflagitiis, vel ludicris delectantur , vanis ,fer-

mofit , non inficior, cum Propheta dicat.Quoniam tu dissipa

fi offa eorum , qui hominibus placent , confufifunt , quoniam

Deusfpreuit eos .Sed Chaldaicus paraphraftes hoc explanat

fic tranferens. Qui difsipas robur excrcituu flagitiofum , &

5

cofudifti eos, verbum enim Dni eos execratum eft. Itag illi,

qui in flagitiis hominibus placent, reprobantur. In quofen-

fu Pauldixit, Gal.1.Si adhuc hominibus placerem, Deife

uus no effem.Vbi hominibus dixit, ideft, kumanafapiëtibus,

popularem auramfectantibus. Alioquin Apoftolus ipfe.

Fam. Is fuamfententia explicat dicens : Vnufquifq

, noftru

proximofuo placeat in bonus ad adificationem, & Eccli. 20 .

Homo
Homo prudens placebit magnatibus, & infra . qui autem pla

cet magnatibus, effugiet iniquitatem.Vbi liquidofatis often-

dit in rebus honeftis , virtutem redolentibus placere magna

tibusprudentis quidem effe viri & fapientis , maximeg

, lau

dabile.AtquiPius V.P.Max.talis erat, tantug

,fanelitatis,
' virtutu in omnium totum terrarum orbe, inftar meridiani

fulis effudit, vt nemo illi nifi honeftatis amator , & virtutis

placerepoffet, vt pote qui tatofi-

Chriftiana cultor eximius ,
dei Catholica ardore confpicuus fuit, vt nonfolum Regibus,

65 Imperatoribus Chriftianis inpretio effet , veneratione

fingulari,fed ipfis etiam hæreticis inculpatus , iuftus , re-

ctus, vfq ad miraculum haberetur, neq immerito , cum ip

, damonibus effet planè terribilis , quos benedictione

fis quoq

data, mox ex obfefsis corporibus abigebat. Multag

, orado ad

totius Chriftiana Reipublicagloriam, emolumentum vel

contra Turcas (quod in mira victoria nauali D. Ioänis Au-

ftriacifumus experti( vel cotra hærefes, vel cotragraffantia

pafsim vitia, mirabiliter impetrauit. Neg

, dum viueret folu

clarifsimisplane fignis,fed poft obitum etiã hoftibus Ec-

fuit.Quibufdam etiam, qui contra illú li-

clefia formidabilis

bellos famofosfparferant, vltione diuina ,prepropera morte,

5 horribili palam extinétis . Huic ergo viro fanctifsimo . 5

in Ecclefia culmine conftituto placuiffe , cui nihilnifi bone-

ftum, & perfectum placere poterat, quis nofateatur effe lau-

dabilem.Cui quantum placueris, munera quide, prætermif

fis aliis, oftendunt, quibus te profequutus eft , & fi diutius vi

xiffet, amplius ornaffet.Accipe igitur Vir Clarifsime noftra

, qualiacum
quog illafint , munufcula, neg
, minora, qua te

fed amplecterepotius tãquam figna

deceant , effe confideres ,

quadamfingularis beneuolentia, gratitudinis mea,

& totius ergate Societatis noftra , quam tam

Syncero, & benigno femper amorepro-

Sequeris. Vale

LICEN-
 LICENCIA .

O Francifco de Galarça Prouincial de la Compañia de IE-

SVS en la Prouincia de Caftilla , por comiffion y facultad del
muy Reueredo padre Claudio Aquaviua nueftro Prepofito Ge
neral doy licencia , que fe imprima el primer tomo de la obra
del Theforo de las diuinas efci ipturas , que compuſo , y hizo el
padre Doctor Iuan Fernandez de nucftra Compañia, refidente en nueftro Co-
legio de Palencia: el qual a fido vifto, y examinado , y aprouado por muchas per
fonas doctas y graues de nueftra Compañia . En teftimonio de lo qual di eſta
firmada de mi nombre , y fellada con el fello de mi officio , en Valladolid a

ocho de Deziembre de 1 5 9 2. años.

Francifco de Galarça
Irouincial.

Cenfura.

IBRVM, Vel primam parte libriThefauri diuinaru fcripturarum,

tor loannes erdinādez è Societate I E-
quem inftituit doctifsimus du&
SV ,vidi de mandato fupren i fenatus ,opus fanè vt immenfi laboris , ita
omnibus Theologia, & fan&torum doctrina ftudiofis frugiferu : in quo
opere maxime placet in locis citatis & punctim oftenfis autoritas , & an
tiquifsimorum Patrum cftenfa interpretatio , qua refertum eft totum opus non fi-
ne magna lectionis , & rerum diligentifsima difquifitione, quarepoterit cum Ecclefia
& legentium vtilitate prælo mandari in conuentu Diui Philippi Matriti ordinis S.
P.N.Auguftini,octauo die Maij.
Fr. Gabriel Pinelo.

SCOPVS
 Fol. I

]
IHS

SCOPVS OPE

RIS ET RATIO AD

LECTOREM.

V MPL VRI M I pafsim Scripturarum ex

pofitores nec inferioris planè clafsis propter

metaphoras , & peregrinas phrafes , quibus

frequenter vtitur facra pagina , hiftoricum

interdum fenfum deferentes ad allegoriarum

confugiant diuerticula ( quod non parum cali-

ginis,proh dolor, diuinis eloquijs offundit) ita vt non nuquam

inter fexcentas vnius loci expofitiones quid iuxta literam Spiri

tus Sanctus intendat , expifcari vix pofsis : opere pretium me

facturum exiftimaui , fimetaphoras & tropos Scripturarum

atque difficiliores phraſes in ordinem redigens

C occultio-

ra loca totius facræ paginæ ( ad limam tamen Sanctorum pa

trum qui primas inter alios ,tum in myfterijs facræ Theologiæ

penetrandis , tum etiam inlinguarum peritia,tenent) enodanda

curarem , adiectis regulis , & obferuationibus ad eundem fco-

pum facientibus.Quod opus multorum annorum peruigili ftu

dio ,afsidualectione , & vfu, atque exercitio publicarum Theo

logiæ tam fcholafticæ quam pofitiuæ per multa annorum luftra

prælectionum,denique àprima mea iuuêtute, vfque ad fenecta

perpetuo fudore conftat.Diuifimus autem tractatu vniuerfum

in tres tomos , ita vt feruato femper ( quo adfieri poterit ) ordine |

A &
 PROLOG V S.

& indice literarum , breuitati nihilominus Studeamus . Illud

autem admonitum pium lectorem velim , laborem hunc noſtru

no folum Theologiæ candidatis & Scripturæ facræ Studiofis

ipfis que facræ paginæ prælectoribus , verum etiam conciona

toribus verbi Dei,per vtilem imprimis futurum . Sunt enim

tamfrequentes facrarum tropi literarum , & allegoricæ phra

fes, varijs vbique adumbratæ coloribus , vt nihil pulchrius , ni-

hil fuauius, aut etiam vtilius proponi pro concione populis pof

fit : quod tamen non aniles planè fabulas , aut quafi de mimo cõ

fictafomnia redoleant , ficut pleraque noua paſsim , fed folidas

potius cumfumma venuftate, & miro decore facræ, paginæiux

taliteram expofitiones , Sanctorum Ecclefiæ patrum autorita-

te munitas , præfeferant : quæ ad mores tanto grauius & confi

dentius , quanto verius & modeftius deflectutur. Quod & nos

frequenter quomodo præftandumfit , oftendemus ; vaticinijs

quippe Prophetarum Euangelica teftimonia fubnectimus hoc

afterifco, * fignantes pafsim, cui Euangelio quæque vetuftioris

fcripturæ loca congruentius pofsint accomodari. Deinde fub

calcehuius operis tabulam , fiue indicem Euangeliorum , quæ

peranni circulu in Ecclefia Romana decantatur , fubijciemus : [

ad quem omnes phraſes & ſententias vtriufque teftamenti , cũ

Sanctorumpatrum expofitione, reducere conabimur , appofi-

tis numeris citatifque dictionibus , ad fingula facilius inuenië-

da.Neque deerunt loci morales ordine fuo. Quod quanti fu-

turum fit emolumenti, verbi Dei præconibus , &toti
Ecclefiæ, aliorum efto iudicium.Sex autem

præludia præmittimus , ad operis

huius clarioremintelligen

tiam per neceſſaria .

Vale.
DE

DE OPTIMO
GENERE
NENDI LITERAS
SACRA S.
PR AE L V DIV M
NTEQ VA M
ad expofitionem
Phrafiu Scriptu-
ræ ordine Alpha
betico , ( ficut pro
pofitum eft ) ac-
cedamus , optime
lector , quædã mi
hiprolegomena & quafi preludia præ-
mittenda effe video : que ad reliquorum
intelligentiam in ipfis initijs requirun-
tur, ne eadem fæpius repetere fortafle fit
opus.Primum eft , non effe literas facras,.
fecundum literæ corticem , in eo fenfu,
quem apud gramaticos voces ipfæ fim
plices faciunt , indifcriminatim intelli-
gendas . Enim vero , hæreticos proprio
fenfu facras literas reuoluentes , inde vel
maxime in erroris foueam incidiffe con
ftat,quòd no altius quam fecundum il-
lud, quod fimplex & nuda litera primo
quidem oftendit intuitu , explicandas cē
fuerunt, vt in libro de Synodis contra Ar
Hilar. rianos Hilarius Pictauienfis adnotat.Ex
Apoftoli ( inquit,) verbis ( fcilicet ) Me
1.Timot. 2.diator Dei & hominum Chriftus Iefus, &c.
Photinus fuam hærefim haufit , homi-
nem tantum Chriftü affirmans . Marcio
Phil.a. ex Epiftola ad Philippenſes . Et habitu
eft inuentus ut homo . Phantafticum &
non verum corpus Chriftum habuiffe
afferit. Arriani creaturam Chriftü dicut,
& patri inæqualem ex Ioannis verbis
Ioan.14. * 3
Pater maior me eft , &c . Alij difsi-
2
EX PO
I.
milem patri filium dicunt ex illo De Matth . 14.
die autem hora nemo fcie, neque An-
geli incalis , neque filius , nifi pater folus.
Alij tenebras coruas Deo dixerunt ,
nepe Manichæi, quia in Genefipoft no
&tem dies cæpta ponatur. Alij Mathufa-
lem poft diluuium vixiffe , & quod non
tatum octo animæ in Noe arca faluata
fint. Hæc & alia plura exdiuinis libris
male intellectis hauferunt hæretici.
2
Idem afferit Auguftinus fuper Pfal. Auguft.
quinquagefimü quartum. Quædam (in)
quit )in fcriptura dura videbantur, cum
obfcura effent , & expofita mollita funt:
nã & prima herefis in difcipulis Chrifti
velut ad duritiem fermonis ipfius facta
&ta eft , cum enim Dominus diceret. Ioan. 6.
manduc auerit carnem mema , &
Nifi quis
biberit meum fanguinem , non habeuit ui-
tam in fe . Illi non intelligentes di--
xerunt ad inuicem . Durus eft hic fer
mo . Quod dicent
es feparauerunt fe
ab illo.Ecce fecüdum Auguftinum , quia
expreffum Chrifti verbum exiftimabat
fimpliciter ad litera intelligendum , ex-
difcipulis eius nopauci in primu fchifma
fiue herefim inciderüt . Quod vt clarius
intelligatur reuoluamus fub compendio
patru hiftorias , & maiorum fcripta , qui
hærefes olim,religionis amore tacti refu
tarunt , qui erroris plerunq; fingulorum
caufam illam præcipuam inter alias fuif
fe confirmant , & quafi principium &
radicem omniu, velle humano more, &
A 2 fecun-

PRELV DIV M
fecundù literæ fuperficiem, omnia veft
femper fcripturarum intelligere tefti
monia.
3
Hinc Origenes aliquando dixit , ani-
mas hominumpeccatoru in dæmones in
inferno cöuerti,& ècotrario dæmones in
animas hominu trasformari , quia apud
Ioan.8.
Ioan.legitur, Iudæis perfidis dictu à do
mino. Vos ex patrediabolo eftis.Quafi dia
bolus filios naturales haberet,qui in ani-
mas hominum natura duce conuerteren
tur, cum filius Dei non de natura,fed de
imitatione diaboli fecundum omnes pa
tres loqueretur , quia fubdit in textu .
Et defideria eiusuultisfacere. Secudum can
dem infaniam , alij non difsimiles hære-
fiarche , animas eafdemin beftias omni
genas poft corporis mortem reuolui , &
beftiarum ad inuicem animas in huma-
na corpora , docuerunt : quia Chriftus
Luc.13 : Dominus de Herode loquens dixerit
Dicite unlpiilli , &
rc. Et Ioannes Bapti =
Luc:3. fta Pharifæos vocauerit genimina vi-
Ecclef.vlt. perarum,cum ècontrario dicat Ecclefia=
ftes cap. vltimo . Et Spiritus redeat ad
Leum ,& c .
4 Item Macedonius hæreticus , contra
quem Concilium primum Conftan--
tinopolitanum congregatum eft , quia
Rom.8.
legit in Apoft. Spiritus eft qui poftulat,
pro nobis gemitibus inenarrabilibus. Crea
turam effe affirmauit Spiritum San-
t.s .
A&
tum , cum contra Petrus , dicat de
&
Matth.1, Spiritu Sancto : Non eftis hominibus
mentiti fed Deo.Neftorius cum in Euang.
Mariam matrem Iefu vocari legiffet ,
& non expreffe matrem Dei, dixit il-
Ioan,3.
lam Dei genitricem non effe vocandam,
fed Chriftiparam. Eutychius cum fcri :
2.Corint. 5. ptum à Paulo vidiffet. * Et fi nouimus
Chriftumfecundum carnem , fed nunc iam non
nouimus . Afferuit in refurrectio-
ne Domini carnem eius in deitatem
fuiffe conuerfam , cum tamen Phrafım
Apoftoli id minime fignificare idem
ipfe Paulus in fequentibus dicat , dum
de nobis qui carnei fumus fubiungit : Ne
minem nouimus fecundum carnem. He
retici quoque Pfeudo Apoftoli appella
ti, nihil in craftinum referuari Chriftia-
Matth. 7.
no licere iactabant , quia Chriftus *
difcipulis dixerit : Nolite foliciti effe
Matth.ro: in craftinum . Et nolite pofsidere au-
rum neque argentum : Nec miferi confi-
a
I
derarunt confilium illud effe prudenter ,
intelligendum, cu & Iudas tefte loanne ,
ea qua Domino, & difcipulis eius ad vi-
&tum & veftitum erogabantur, in loculis
referuaret. Ex eadem ignorantia Seleu-
cius & Hermius in hærefim inciderunt
dicentes, debere qui Chrifto nomina da
bant igne baptizari , cum expreffum
verbum Dei diceret ⋆ ipfe uos baptiza Matth . 3.
bit in Spiritu Santo & igne . Quod
non de igne quidem ad literam , fed de
charitate potius intelligendum eft . Ea-
dem via Montanus & Cataphriga mor
tuos baptizandos exiftimabant , quòd
1.Corint.15.
Pau.dixerit. Alioquin quidfaciut qui bapti
zantur pro mortuis > fi mortui non re-
furgunt. Quafi non poffet Apoftolus
abufum Iudaizantium (qualisifte erat)
ad comprobandam fidem refurrectio--
nis adducere.
Item Arménij atque Arnoldifta olim
hæretici , Deum à beatis tam Angelis
quam animabus fanctis clarè videri nul-
lo modo poffe , quafi ex verbo Dei ex-
preffo audacter affeuerabant , quòd . *
1.Timot. 6.
Paulus dixerit:Qui lucem habitat inaccefi
bilem. Ioan. 1.Deum nemo uidit unquam. Ioan.1.
Cumtamen in hac vita mortali intelli-i
gendum effe dútaxat idem Paulus ex- 1.Cor.13.
ponat dicens.Videmus nunc perfpeculum in
enigmate poftea uero facie ad faciem. Ori!
genes vero eadem via in illam herefim la
pfus eft , qua dicebat pœnas infernifine
tandem habituras , iuxta illud. ⋆ Æſti=
mauit abyfum quafi fenefcentem.Nam quod Iob.40
fenefcit iuxta Apoftolum prope interi-
tum eft , nec temerarius aduertit meta-
phoricam locutionem effe , cuius ambi-
guitatem Dís explicat in Euang. diens:
Et ibunt hi in fupplicium æternum. Si- Matth.25.
militer Græci animas beatorum affere=
bant etiã omnino purgatas , nequaquam
in cœlo Deum clarè videre, vfque ad vni
uerfalem refurrectionis diem 2 quia
Ioannes dixerat : Vidifub altari animas
Apoc:6
interfe&
torum propter teftimonium I ES V,
CHRISTI.Neque viderunt contra il
los effe quod Dominus in cruce , pen-
denti latroni dixit. Hodie mecum eris in Luc.33
paradiffo .Quod cum de terreftri nequeat
intelligi , de clara Dei vifione palam acci
pitur.Quid, quod Iouinianus,tefte Hie
ronymo in libris contra eum fcriptis,
omnesfanctos pares futuros effe in glo
ria,
 IN THE SA V.
Matth. 20. ria putabat , quòd Chriftus fingu ·
lis operarijs denarium dederit diurnum,
non intelligens hoc de vnius effentiæ
diuinæ vifione , non de eodem gradu-
gloriæ dici , cum contra ipfe Dominus
Ioan.14. Apoftolis clare dixerit . In domo pa-
1.Cori.15, tris mei manfiones multe funt . Et Paulus.
Sicutftella differt in claritate ,fic erit refur-
redismortuorum .
6 Manichri etiam fimili ratione dece .
pti,bellum Chriftianis contra hoftes etiã
Ecclefia gerere,nefas effe dicebant , quia
Matth.5. Chriftus dicit : Ego autem dico uobis non
refiftere malo ; Cum tamen hoc confi
Matth.8. lium effe , neque id femper , ex Matth.
intelligerepotuiffent , vbi Centurio , qui
fubpoteftate conftitutus expeditos adar
ma milites habuit , miris à Chrifto obin-
tegram viuaq; fidem laudibus commen =
detur, neque reuocetur à bello , ficut ne-
Luc.3.
que Ioannes Baptifta milites â pre-
lio reuocauit , fed ab iniuftitia & caluin-
nia.Heretici præterea difcalciati fimiliter
impegerunt, dicentes non licereChriftia= !
Matth.10 num calciatum incedere , cu apud Matabfpiritu Sanéto ollata fic ab eodem be-
thæum , iufferit. Apoftolis filius Dei,
ne calceamenta portarent . Neque ad
tempus illud fuiffe præceptum aduer-
Marc.6 . terunt , cum apud Marcum eofdem
mox ad prædicandum calceatos fan
dalijs deftinauerit . Præterea Vadiani hæ
retici Deum effe corporeum mordicus
tenuerunt ,quod oculos, aures , & manus
in literis facris habere dicatur, non atten- mirum eft , non illos aduertere de iura-
dentes metaphoricam effe locutionem, fi-
cut quando Chriftus petra leo,agnus , vi-
tis & porta figuratè vocatur : & ipfe apad
Ioan.4. Ioanem Samaritanæ dixit : Spiritus eft
Deus . Quodq; mag's ridiculum eft, Val
Aug.
lefij quidam hæretici tefte Auguftino lib.
de harefibus.c.37.dixere,neminem pof
fefaluari nifi iuxta corticem literæ Math.
Matth.19.19.feipfum caftrauerit, cum Dominus di =
cat : Sunt nonnulli , qui fe caftrauerunt pro-
pter regnum Cælorum . Neque aduertunt
quod mox fequitur . Qui poteft capere ca
piat ; vbifpiritualiter intelligédum effe de
caftitatis cofilio fatis infinuat. Sic & alios
Chryfoft . Chryfoftomus refert , qui afferebant ne-
minem obtinere falutem,nifi qui ligneam
crucem humeris quotidie portaret , ex
Matth.10. verbo Chrifti . Qui non accipit cru-
cem fuam & fequitur me , non eft me dignus,
cum aperte de carnis mortificatio-
SCRIP .
3
ne fit fermo, iuxta illud . Apoftoli : Qu Gal.s.
funt Chrifti carnem fuam crucifixerant cum
uitijs, & concupifcentijs.
Nec difsimilis ignorantia fuit quam 7
de quodam Petro Abailardo Bernardus Bernar.
refert Epift. 191.nihil effe Chriftiano cre
dendum , quod vires intellectus excede-
ret, quia Ecclefiaftici..legerat : Qui cito Eccli.7.
credit leuis eft corde , cum de humana cre
dulitate ibi fitfermo , non de fide diuina,
propheticis vaticinijs, miraculis atque vir
tutibus toto terrarum orbe prædicata : de
qua Paulus Apoftolus Abrahamum Pa-
triarcham mire commendat . Qui in Rom.14.
fpem contrajpm credidit . Simile lo i
niani deliramentum Hieronymus loco hierony.
fupra citato refert ferio dogmatizantis .
Eumi qui femel baptifmi gratiam confecu
tus fuillet , peccare iam vltra non puſſe,
quod apud loan. 3 dicatur: Omnes qui na- 1.Ioan.3 :
tus eft ex Deo non peccat . Et Paulus ait: 1.Cor.13.
Charitas nunquam excidi , Neque aduertit ,
hoc ex parte illorum fupernaturaliŭ Chri
fti donoru intelligi qua femel interdum
nignifsime conferuantur,vt fi homofuafe
culpa illis priuare nolit & fponte,peccare
illa permaneat . Vnde Paulus ipfe claina Rom. 10.
bat : Quiautemfe exiftimatſtare , uideat ne ca
dat : Valdenfes etiã hæretici Chriftianis
nulla ratione iurare licere contendebant ,
quod apud Matthæum diceretur : Ego Matth.s .
autem dico uobis non turare omnino . Sed
mento vanoatque prophano Dominu ef
fe locutum, cum & Paulus omnis contro
uerfiæ finem iuramentum effe fateatur,
& ipfe Apoftolus iuret . & c.
8
Quid autem referam Nazaræos & He
Hebr.6.
bionitas, qui legem Mo , fi cum Euange-
lio feruandam effe mordicus tenuerunt,
quiafcriptum legerant : Legitimum fem Ex.27.
piternum crit Aaron & filijs eius , Non
attendentes æternum in fcriptura fa--
cra pro vno fæculo frequenter accipi,
aut pro determinato tempore , alioquin
quomodo regnabit Dominus in æter-
num & vltra ? Simili modo Bla--
Deut.32?
ftus quidam & hæretici Floriani , vt re-
fert Eufebius libro.5 . Ecclefiafticæ Hift , Eufeb.
legentes apud Paulum, Deum fecif- Rom.9 .
fe vafa iræ , & apud Ezechielem . Ego Ezech.14.
decepi prophetam illum . Item in Exodo,
Ego indurabo cor eius ; Malum culpæ à Exod 4.
A 3 Deo
 PREL V DIVM
Deo fonte bonorum omnium promana.
re quoque dicebat , non attendentes per-
inifsionem in prædictis locis, non autem
cooperationem Dei ad culpæ malum fig
nificari , alioquin Abacuc propheta cla-
Abac.1.
mat: Mundi funt oculi tui domine ne uideas
malum , & refpicere ad iniquitatem non po-
tes.Etè cotrario hæretici Colutiani literæ
fuperficie attendetes , in aliud extremũ in
ciderüt,nec malu quidépœnædicentes â
Deo bonorum autore promanare poſle,
Genef.1.
quod in Genefilegerant : Vidit Deus cun=
cta que fecerat , & erant ualde bona , Sed
pœna licet malo fit mala,bona tamen eft
& iufta fecundum iudicium Dei . Vnde
Amos.3. Amosait . Sicft malum in ciuitate quod Do-
minusnon fecerit. Et vt hæreticorum qui
literætantum adhærent deliramenta mi-
reris,Meffaliani quondam hæretici nun-
quam ab oratione ceffandum aiebant ,
Luc.18. quia Dominus dixit : Oportet femper
orare , & nunquam deficere , Non ad-
uertentes particulam illam femper , in
fcriptura facra pro ( frequéter ) acci-
pi . Circumceliones verô ex Dona--
tiftis fe ipfos per loca prærrupta præ-
cipites dabant , aut mortem fibi mife-
ram flammis aut gladio concifcebant,
quafi martyrium infigne fubeuntes ,quia
Ioan.15. Chriftus in Euangelio dixerat . Maio =
rem hac dilectionem nemo habet , quam ut ani
mam fuam ponat quis pro amicisfuis , Cum
tamen Dominus fuadenti fibi Diabolo ,
vt de pinna templi præcipitem fe da-
ret, refponderit , Scriptum eft , non tenta-
Matth. 4.
bisDominum Deum tuum.
Quæ omnia vt innumeras alias hære
9
fes caufa breuitatis omittam,fatis apte de
monftrant Nouatorum hodie doctrinam
ftultam pariter & hæreticam effe , qua
mordicus tenent , expreffum effe debere
verbum Dei, & fimpliciter exponēdum
ficut in fuperficieliteræ fonat , nec magi-
ftros effe quærendos : quod omnium ab
initio hærefum & errorum,ficut fub com
pendio tibi oftendimus , Chriſtiane le-
&tor,feminarium fuit. Quid enim expref
fius aut clarius dictu videri poterat, quam
Ioan,10! quod Saluator apud Ioannem ait. Ego &
pater unumfumus? Ettamen Arrius vnum
explicat,non effentia fed charitate: Nefto
rius vnum habitatione , ficut vnum funt
auriga & currus , aut homo & indumen-
tum : Euthices vnum conuerfione huma
IL
nitatis in Deitatem ', Apollinaris, & Sa -
bellius vnum vnitate perfonæ cumPatre,
ita vt non fint perfonæ diftinctæ Pater &
Filius :Cumque omnes heretici in omnes
fe partes tranfuerfi verterent,huic fuæ fa-
lebræ adhærentes , fcopum tamen non
attigerunt,quem attigit fola Ecclefia Ro-
mana ab fpiritu Sanc plenifsime do-
&
ta , quæ vnum eflentia , non perfona fe-
cundum Apoftolicam traditioné & Euā .
gelicam veritatem interpretatur. Quam
tumuis itaque nonnunquam & claris ac
fimplicibus verbis fcriptura procedere
videatur , Chriftiane lector , non tamen
temerè tibiex tuo marte intelligenda eft,
fed confultis patribus fecundum verita-
tem &traditione ecclefiafticam aperien❤
da,quod vt facilius affequi valeas, nofter
tibi in hoc opereferuiet labor.
Quod multa in Sacrafcriptura fibi in-
uicem repugnarent,fi omnis fermo
Dei expreffus & vt litera
Sonat, exponendus
effet.
PRAELVDIVM . II:
EC fatis effe arbia
tror oftendiffe hanc
hæreticorum noftri
temporis fententiam
omnium hærefum fe
minarium effe Piele
&tor, nifi etiam exem
piis contradictionem , & repugnantiam
in verbo Dei reperiri demonftrem, quod
abfit,fi literæfuperficiem folum attēdas .
Enim verò,vt viripræclarifsimi antenos
latine adnotarunt,multa fibi in literis fa-
cris, nifi altius examinetur, fronte prima
repugnare videri poffent cuiufmodi eft
illud Exodi vbi dicitur , Deus peccatared. Exo.20
dens patrum in filios ufque ad tertiam
quartam generationem , cum tamen Eze-
chiel . Quafi contrarium dicat : Non Ezech.18.
portabitfilius iniquitatem patris , fed anima
que peccauerit ipfa morietur . Cæterum
contradictio non eft , quia illud de fi-
lijs imitantibus fcelera patrum fuo-
rum , hoc verò de bonis & iuftis intel-
ligendum eft , vt notat Auguft. in quæ- Auguft.
ftionibus veteris teftamenti , quæftio
ne 14. Prætereà in Deutero. legimus , Deut. 13.
Tentat
 IN THESAVR .
Tentat uos Deus uefter : fed e contrario Ia-
Iacobi.I . cobi.. Deus neminem tentat , quæ oppo-
fita fibi effe videntur.Sed fciendum,tenta
re Dei effe probare , quomodo fuos tētat
& probat Deus , atqui non tentare Dei
idem eft quod non inducere in tetatione,
Aug.
vtide Auguftinus notat lib.1.Quæftionu
fuper Genef. 9. 57. Accedit illud Sap.
Sap.11.
Diligisea quefunt Domine , & nihil odijti
eorum que fecifti , cui contrarium videtur
quod Paulus adducit : Iacob dilexi , Eſau
Rom.9.
autem odio habui:fed non repugnant,Deus
enim nunquã odit naturas rera,quas crea
uit , odit tame peccatú hominũ, quod ip-
fe non fecit, impium itaq; odio profequi
tur , non quide vt hominem,fed vt pecca
torem , vt docet Aug.lib. 1.ad Simplicia-
Aug.
num.q. 2:
2 Præterea Paulus ad Rom. Regnum, in-
quit, Dei non eft efca& potus , cuius tamen
oppofitum Chriftus dicerevidetur in Eua
gelio : Ego difpono uobis , ficut difpofuit pa
Luc.22,
ter meus,ut edatis & bibatisſuper menſam me á
in regnomeo.Cæterum contra dictio non
eft,neq ; enim de materiali cibo,fed de illo
celefti Chrift intelligit, ficut:Mat . 5. eati
Matth.5.
qui efuriunt& fitiunt iuftitiam , quoniam ipfi
Beda. faturabuntur,vt adnotat Beda , Paulus ve-
ro de materialicibo loquitur. Item Ge
Gen.1. nef. In principio dicitur,creauit Deuscœlum
terram : Et tamen contrarium videtur
Apoftolus infinuare : Quod promifit,quino
Tit. 1.
mentiturDeus ante tempora æterna , quæ fi
æterna plane funt , principium habere
mundum quomodo potuit : Sed vt docet
Aug. Auguft. lib. 1. fuper Genef. contra Ma-
nichæos , æternum Paulus pro æuo de
more ſcripturarum accepit,alioquin non
dixiffet:ante tépora æterna, cũ ant cæter
nu nihil fit. Prætereaupud Luc. Filius,ini-
Luc.22 .
quit hominis no učit miniftrari,fed miniftrare:
cuius oppofitum affirmare videtur filius
Dei apudIoanne, du dicit: Qui mihi mini-
Ioan.12.
ftrat mefequatur,& ubiegofum ibier minifter
meuserit :fed tempora & circunftatiæ no.
bis diftinguenda funt , ne fit oppofitio.
Et enim fub forma ferui nonin omnibus
adimperandum venerat ,fed vt miniſter
fæpe,in forma veroDei & maxime poſt
refurrectionis tempus, miniftros habere
difcipulosfuos in cultur eligionis voluit,
quibus & cæleftia promifit.
3 Quid,quod in libro Sapientiælegimus
Sap.1.
Deusmortem nonfecit,necdelectatur in perdi-
SCRIP . 4
tione uiuorum : & in Ecclefiaftico quafi Eccle.11 .
oppofitum , Bona inquit , & mala , uita&
mors à Domino Deo funt . Sed notandum
primam quidem mortis caufam, & ori-
gine culpam fuiffe primi peccati , qua ra
tione Dominus mortem feciffe negatur,
quam nifi ob culpam fuam homini quide
non intuliffet , at culpa patrata intulit fen
tentiam mortis , quam comminatus fue
rat homini fi peccaret in Genefi : inqua
hora comederuis ex eo morte moriemini.
Deus itaq; non fecit mortem prima inten Gen.2.
tione,fecit tamen vt peccata puniret in-
tentione fecunda . Ex his ergo aperte
colligitur,quanta heretici temeritate fcri.
pturas intellectu faciles effe dicant, in qui
bus de reconditis Dei iudicijs atq; myfte
rijs altifsimis agitur , vbi multa de Deo
verbis fimplicibus affirmantur , & multa
negantur, cum tamen diuerfis abfq; du=
bio rationibus quædam ex his quæ nega Regula.
tur , concedi , & aliqua ex his , quæ con-
ceduntur alibi, negari pofsint. Vnde affir
matio , negatio q; de eodem in diuerfis
fcripturarum locis reperitur , non tamen
fecundum idem(vt dialectici dicunt ) hoc
eftfecundum rationem eandem.Quare li
cet contradictio videatur indoctis , qui
fimplicia iudicio fuo verba nonponde-
rant,eruditis tamen contradictio nulla, &
neq; latum quidem vnguem repugnantia
eft .Quam regulam perneceffariam igno
rantes hæretici , & Manichæi præfertim,
imo quotquot olim teftamentum vetus
abominatifunt , ob ea præcipue caufam
in fuos errores impegerunt , quod inter
Euangelium & legem multas fibi contra
dictiones , pluresq; repugnantias inueni
repaſsim videbantur , cum tamen modo
à nobis explicato nulla fit prorfus contra
dictio.
Hinc Adamantus Manichæus obijcie
4
bat olim Auguftino duo illa loca fuo iu-
dicio repugnatia,videlicet Genef. 2.Etre Gen.2 ,
quieuit diejeptimo ab omni opere quodpatra-
rat,fubaudi Deus , & ecotrario loaã.5.vbi
Ioan.s.
legimus Patermeusufque modo operatur,
ego operor .Ad quod tamen Auguft.
Auguft.
refpondet , requieuiffe vna ratione
Deum , &alia non requieuiffe.Vnde
nulla eft repugnantiá , requieuit enim
iam deinde à nouis creaturis producēdis
fecundum nouas & perfectas fpecies in
mundo , fed non requieuit à creaturæ
A 4 guver
 PRAL VDIVM
gubernatione & cooperatione propaga-
tionis rerú . Ite opponitur quod in veteri
Gen.2 . teilainēto de vxore fua dixit Adam Pro - i
pter hacrelinquethomo parem murem. Et
Matth.19, écontrario Chriftus in Euangel.o.Omnis
Luc . 16. qui non reliqueru dɔmun,autpatrem , aut uxo-
Marc.10
rem propter none meй , & c Sed nulla eft dif
fouantia, quia infidelis vxor dicitur relin
quenda fi ad fidem conuerti noluerit, aut
contumelia fidei fecerit , alioquin Domi
nus in eo de Euagelio teftatur, qui relique
rit vxoremfui facit eam mæchari. Simile
obijcitidem hareticus dixifle Deum an-
Gen.1.
tiquæ legis. Farmasi mute ad im zwem &
fimi tuuai em noftram, & contra noua legis
Ioan.8.
Deum Pharifæis improperaffe: vos card
tre at boto ejus, quafi quod ad diaboli fini
litudinefacti fintfcelerati ho nines . > ed
Auguft. refpondet Auguft.no effe contradi &t.oē
fi homo qui fecu lum naturam intellecti
uam ad imagine eif & tus effe defcribi
tur, perpeccati imitationem diaboli fi
lius appelletur.
Sunt & alia plura his fimilia,que à Ma
nichæis,Marcioniftis, Valetinianis , & ha
ius generis alijs hereticis collecta legūtur,
quæ ad primum intuitum in facra fcriptu
ra pugnare videntur , quibus illi non effe
cun dem noui & veteris teftamēti eum ,
fibi fallo perfuafere : que tamen Ecclefiæ
patres fecudum Apoitolică traditionem
ab hereticorum calúnia vindicarüt , quod
egregie facit vbiq, Beatus Pater Auguft
Auguft .
& maxime lib.s.contra Fauftum , & lib.
contra Adamantum Manichæum . Item
Irenæus.
Ireneus in fuis libris cōtra Valentinianos
Teitu. hæreticos , & Tertulianus in libris contra
Epiph. Marcionem. Beatus quoque Epiphanius
lib. 3.tom . .cotra fectam L udianorum,
que eft feptuagefima , vbicum quędam
facrę Scripture loca fib pugnantia fecun
dum literę corticem propofuiffet, qualis
Ifai.6 : eit Ifaię t Dominum cum exercituum uidi
Iean I.
oculis mais,cui videtur Ioannes repugnare
Epiph. dicens: cum nema uidu unquam ,fubdit Epi
phanius: Nihil difcors eft in diuina fcri-
ptara , neq, oppofita dictio aduerfus die
&tionem reperietur : deinde refpon-
det vidiffe prophetas , & non vidiffe
faciem Dei fecundum varias rationes ,vi
derunt enimfub figura , non viderunt in
fpecie clare. Ex quibus omnibus euiden -
ti fatis demonftratione colligimus fcriptu
ras facras fine magiftro vix vnquã intel-
VI
ligi poffe,vtpote que inter alias difficulta
tes , cuiae aliquado de eodé concedant &
neget ,quomodo funt lanionib" & coquis
atq, heluonib vt ad libitu poft calices &
crapulam explicentur, vulgo tradendę.
De caufisgeneralibus propter quas di-
uina prouidentiafactum est, vtfa-
cra Scriptura multis in locis intelle
Etu difficilis effet.
PR AE L V DIV M. I.
E C mirum alicui videri de
bet,fcripturas diuinitus in-
fpiratas inagna ex parte in
fcrutabiles , atq; intellectu
difficiles effe, quia rudimen
ta fidei que omnibus ad fa utē diftinétê
credenda funt inftar quide lactis per ma
giftros Ecclefie fingulis e vulgo ne cui-
quilla fortitam ignorare cotingat ) fuaui
ter inftillant , altiora ver m fteria occul
tiora effe & paucis plane neq; his fine la
bore nota diuinam decet autoritatem &
• maieftate , de qua lob dicit : puns corde Iob.9.
eft, fortis robore, & paulo poft: Qu facit
magna es admirabilia, & incomprehenfibilia,
quorü non eft numerus . Sicut ergo in natura
Deus admiranda queda , & humanum ex
cedêtia captu admirab li cófilio fecit , ca
lorum videlicet nachina , aquarum abyf
fum ,inferni profunditatē ftellaru multi
tu-fine & pulchritudine ,ita vt Ifaias in ad
miration . rapt ' clamet: Quis mejus eft pa- Efa.4:
gillo aquas, alu palmo ponderauit ? Et pro-
pheta regi : qui numerat, inquit, multitudine Pfal.146 .
feliara ,& omnibus eis nomina uocat, & ficut
incremēta Nili nemini hacten' plenè co
gnita perficit,atq; in Oceano mari mira-
bile fluxu, & refluxum qui in mediterra
neo tame nō inuenitur,itē ventorū impe
tu & varietate , fulgura, grandines & co
leftiu eclypfin luminariu , aliaq; per mul
ta ,quorú rationes vulg' ignorat ,f. piétes
vero vix egre per coniecturas 'potius quã
per certas caufas inueftigat ; fic &inferis
ptura facra adfua eus infcrutabile fapië
tiã & humanis animis incōprehenfibile
prorfus demöftranda , multa vulgo penit
ignota & cu& tis ineffabilia myfteria clau
fit, que minima ex parte poft magnos la
bores , & temporu luftra à fapientifsimis
viris fumma adhibita diligentia ,fummo
que ocio vix attinguntur .
Quet
 IN THE SA V.
2 Quod fignum eft, verba fcripturę fa-
cre non humana , fed diuina , & fubinde
incomprehenfibilia iure optimo effe cen
Iob.4. fenda : Vnde Iob vt hoc oftenderet ait:
Greg. Et quafi furtivefufcepit auris mea uenasfufur
ricius.Vbi B.Gregorius in Moralibus di
cit.Quia confiderare Deu dignè non pof
fumus,no eius você , fed vix fufurru audi
mus,plene enim perpedere neq; ipfa que
funt creata fufficimus.Recte aute dicitur,
quafi furtiuè , proiecti quippe à paradifi
gaudijs , & cæcitatis poena muletati vix
fufurrij venas apprehendimus , quia ipfa
quoq; eius opera raptim , tenuiter q; pen
Pfal.91.
famus. Hęc ille. Vnde in Pfal. dicitur:
Quam mirabilia opera tua domine , nimis pro
fundefactefunt cogitationes tuæ . Vir infipiens
noncognofcet, ftultus non intelligethe.Cũ
ergo natura diuina & proprietates eius ac
difpofitiones in facra fcriptura defcriban
tur,id q; planè verbis non tam humanis ,
quam diuinis ,hoc eft diuina reuelatione
prolatis , quid mirumficum difficultate
vix aliquid ex illis intelligamus ,quas vel
Pro.25. nimiumfcrutari nefas eft, iuxta illud Pro
uerb.Quifcrutator eft maieftatis opprimctura
gloria.Hinc olim Deus legem in Sina mo
Exod.12. te laturus : Conftitues , inquit , Moyfi , ter
minos populo per circuitum , & dices ad eos:
Cauete ne afcendatis in montem , nec tanga
tisfineseius , omnis enim qui tetigerit montem
mortemorietur.Vt videlicet oftenderet ver
ba diuina que Moyficommittenda erant
& perillum populofuggerenda , ineffabi
lia quodammodo effe , nec nifiper Moy
fen,aut Sacerdotes in lege eruditos expli
Cire. Nazia. cari populo debere , ficut notat Grego.
Naziacenus,citans hunc locum. 2.lib.fuo
Theologię. Preterea Paulus ad tertium
coelum , id eft ad fummam fcripturarum
reuelatione eleuatus : Audiui inquit, arcana
2. Cor.11. uerba,quæ non licet homini loqui. Conftat au
te Euangeliudiuinitus reuelatu, ficut ipfe
Cial.a. ad Galat.afferit, accepiffe, cuius intellige
tia inter reliquas fcripturas fumma &fub
tiliffima eft,atque digna vt tertij coli no
nine fignificetur.Voluit ergo dicere arca
na Euangelij myfteria que diuino fuffu=
fus lumine in paradifo quidem audierat ,
homini vt humana fapit, non licere loqui,
nifi illi qui fupra humanam intelligen
tiam , ad diuina percipienda fe difpofue-
rit,infuo quidem gradu,ficut fe difpofuit
Matth. 16. Petrus , cui Dominus dixit. Beatuses Simo
SCRIP . 5
Bariona,quia caro & fanguis non reuelauit ti-
bi,fed pater meus,&rc.
Adde etia,quod gentiles olim ,qui ver-
3
ba diuina fe haber , quamuis falfo(arte vi
delicet demonum mifere elufi) arbitrabā
tur,illa nihilominus quafi diuina atque ce
leftia occultada vulgo effe putabat,quod
ad numinis maieftatem pertineret.ne vul
gata populis contēptui fortafsis haberen Trimeg
.
tur.Hinc Trimegiftus ille Mercurius ale Mer.
bat: Quid Deus effet,intelligere difficilli-
mü,in vulgus auté efferre impofsibile qui Feneſtella,
dem effe. Vnde & Romani, vt teftatur Fe
nettella lib..de Magiftratibus.c.1 3.Sy
billarum carmina in penetralibus occulta
bat,ne quemqua de populo adire, aut Sy-
billina euoluere folia vel confulere per
mittebant.Ægyptij quoque Hierogliphi
cas literas populo occultas habuere, & fa
cra fua volumina non nifi facerdotibus &
fapientibus ad hoc deputatis vt ea in te
ploclaufa feruarent,atque in folennitati
bus celebrioribus obfignatafuper hume-
ros portarent, committebat, vt refert Cle
mens Alexandrinus lib. 6. Stromatum. Clem. Alex
Quid quod Pythagoras prim'Philofophi Pythagoras.
nomine fe iactans , & doctrinam fuam vt
celeften commendare populo volens ,fi
lentium per aliquot annos difcipulis in
dicebat exactius,ne de his , que ab eo didi
cerat,antequam plenius edocti effent, dif
ferere auderent. Extat aute Epiftola cuiuf
dam Pythagorici , qua reprehédit Hypar
chu ,quod Philofophie pafsim publicaret Ariftot.
arcanaEt Arift.Et hic c. 3.Iuuenes à mora
libus libris, quafifacris edifcedis ineptos
arcet.Extat & Platonis Epiftola ad Dio- Plato:
nyfium tyrannum,in qua eum monet, vt
qua da que ei arcana fapiētię cōmiferat,
Occultare prudenter dignaretur. Cicero Cicero.
etia lib.delegibus,facra putat melius à
Republica coferuari,qua in vulg⁹ fpargi. 4
Sed & Chriftus Dominus de beatitu- Matth.s:
dinibus primum differturus cum folis dif
cipulis in montem afcendit : Aperiens que
osfuum docebat eos. Et lectis quibufdä Ifaig Lucæ.4.
verbis coram populo in patria fua pre di
caturus,librum plicuit, & miniftro dedit.
fuper que locu Beda . Notādū,inquit quia beda.
libru ipfe reuolutu legit miniftro aute pl .
catu reddidit, quia ecclefia fua miſſo à pa
tre fpiritu veritatis docuit omne veritatë
& tame noomnibus omnia diceda mon
ftrauit,fed pro captu audiêtiu verbu do
A S &tori
 PRAL V DIVM
Matth. 7 . tori difpenfandü eff.Ite Dominus ait: No
& mus alios , & citra ambitionem refpon-
litefanctu dare canibus,neque mittatis margari
tas ante porcos.Quá ob caufam Dionyfius
de Cælefti Hierarchia ,ca. 2. fcripturas fa
cras para bolis plenas & difficultatib' aſſe
rit,ne in fideles cas violare audeant,cum
palne illas intelligere non poffe videant;
cuius verba funt . Hoc occultis fcriptu-
ris eft dignifimum , & confentaneum,
maxime abditis facrifque obfcuritatibus
inuolui , nec patere aditum plerifque
ad diuinam & occultam diuinarum men
tium veritatem , neque enim omnes funt
idonei &facri, neque omnium eft, vt ait
fcriptura, fides & fcientia . Hęc ille Cæte-
rum & aliam caufam minime cótemnen-
Chryf, dam affert Chryfoftomus fuper Mat. 23 .
inimperfecto . Ratio,ait, obfcuritatis fcri-
pturaru multiplex eft,tamē fatisfactionis
caufas dicimus duas.Primum quia Deus
voluit alios effe doctores alios difcipulos,
Eph.4:
Rom.13. de quo Paul. ipfe dedit quofdam quidem Apo
ftolos,alios aute paftores & doctores,& c.Ite,
Que autem à Deofunt ordinatafunt , ficut er-
go non omnia corporis membra oculus
1.Cor.12. vel auditusfunt,vtidem Apoftolus ait, fic
in Chriftiana Republica,no omnes docto
res atq; magiftri elle debent. Quod bene
Greg Greg. adnotat fuper illud Iob. Qui ligat
Iob.20.
aquam in nubibusfuis, ut non erumpant pariter
deorfum; At qui Nouatores ,du omnes effe
magiftri volut, infignem regionem regio
nibus fuis quafi inundantibus aquis , &
omniacorrumpêtibus , famem verbi Dei
Amos.8 & fitim induxerüt: quam per Amos pro
phetam, fuperbis comminatus eft Domi
nus, nonfamem panis , neq; fitim aquæ,
fed audiendi verbum Domini.
S Tangit & alias caufas Auguftinus lib.
Aug.
vnico contra Mendaciu.c.10.Scripturæ,
inquit,nonnuquam figuris velut amicti =
bus obteguntur, vt fenfum pie quærentis
exerceant,& ne nuda ac propta vilefcat.
Orig: Addidit origines Homil.1 2.fuper Exo.
rationem aliam ,vt dum occultafcriptura
ruarcana minus intelligimus, orare Dío
copellamur, vt aperiat nobis fenfum &in
telligentia, atq; veniat agnus de tribu Iu-
da,& ipfe accipies libru fignatum digne-
Apoc:s:
tur aperire.Bafilius etiá Magnus Epift.1 .
Bafil.
ad GregoriuTheologu,explicas quale de
beat effe fcripturaru ftudiu ait.Preces pla
ne debere & orationes lectionibus fucce-
dere,deinde vt citra contentionem roge-
IIII.
deamus nos . Poftremo voluit Deus non
omnianobis fcripturaruarcana perfpicua
pafsim & aperta effe,vt videntes nunc ex
parteperfpeculu in ænigmate, illud Pfal . Pfal...
diceremus afsiduò: Satiabor cum apparuerit
gloria tua.Excitatur itaq; fides, exercetur
fpes,roboratur meritu charitatis , dum fe
dulo nitimur ſtudio literas facras elucida
re,iuxta illud Ecclef. Quimeelucidant,ui- Eccli.24.
tam æternam habebunt.
De linguarum varietate , & idioma-
tum difficultate , quibus fcriptura
fanctæ confcriptafunt , &
trasläta.
PRAEL V DIVM IIII.
ON paruam facræ pa
ginæ ftudiofis in primo
ftatim limine difficulta-
tem ingerere folet, quod
hæbraice maxima fit
ex parte confcripta , &
quamuis græcè poftea & latine transla-
ta, locutionis tamen fuæ proprietates &
idiotiſmos latinis incognitos frequentifsi
meferuat.Vnde Auguft.lib.2.de Doctri Auguft.
na Chrift c.10.Contra ignota, inquit, fi-
gna magnu remediu eft linguaru cogni
tio,& latinalinguæ homines quos nunc
inftruendos fufcepimus , duabus etiã alijs
ad fcripturaru diuinaru cognitionem ha-
bent opus, hebræa fcilicet & græca,vt ad
exemplaria fcilicet fuperiora recuratur,fi
aliqua dubitationem attulerit latinorū in
terpretum infinita varietas. Deinde adhi
bet Aug. exépla ad difficultate verfionis
ex lingua vna in aliam demonftrandi : &
fubdit , varios quidem interpretes latino
rum effeciffe vt melius noftra verfio ,quæ Ifa.s8 ,
vulgata eft, intelligat . Vnus,inquit , Ifaię
prophetæ interpres ait: Et carne tua ne def-
pexeris. Alius: ut domefticasfeminis tui , ne
defpexeris,vterque autem fibi metipfi at
teftatur,du alter altero exponitur: na caro
poffet accipipro corpore proprio & non
pro carne proximi fui,ficut ali' expofuit.
Adducit & aliud exeplum Ifaiç. Vbi vul
Efa.7:
gata vertit: Sino credideritis no permanebi -
tis.Septuag.verò,fi no credidertis non intelli
getis , & tamenvna verfio ex altera expo
nitur,quia qui non credit , non permane
bit in beatitudine fempiterna, quæ in cla
ra Dei
 IN THE SAVR.
ra Deicognitione confiftit.Addit præte-
reà Sanctus hic doctor , interpretes non
nunquam falli ex varia proprietate lin-
guarü,& ambiguitate fermonis.v.g.Qui
dam(ait) tranftulit Pfal. Acuti pedes eo
rum ad effundendum fanguinem , quia
Pfal.13
apud feptuaginta legitur os , apud
Gręcos,& acutu fignificat & veloce. Me
lius ergo vulgata vertit. Veloces pedes corũ.
Sap.4 Item alius tranftulit. Adulterina vitula-
mina no dabuit radices altas,quia μόσχος
μooxevμata vi-
vitulus dicitur, vnde μοσχευματα
tulamina credidit fignificare , fed dece-
ptus eft:denotat enim plantatiores, ficut
vertit erudite vulgata .
Eft & alia ratio propter quam diffici-
liorredditurfcriptura, quod videlicet ali-
quádo phrafim linguæ hebraicæ vel græ
cæ in phrafim latinam vertere.interpres
minus audet , ne ab idiotis quafi male in
terpretatus vulgo accufetur, vt notat Hie
Hicrony
rony.in Præfatione fuperlib.Reg.vbi cũ
interpretem,fyllabas qui interpretatur, &
verbum verbo exactifsime reddit xaxo-
Znλovvocat,hi funt, inquit, qui vtütur ver
bis inauditis:quo vitio Aquila inter alios
interpretes notatu afferit.Quis enim pro
frumento, vino & oleo ,pofsit vel legere,
velaudire , aut intelligere xeuua owo
ρισμόν ςηλότητα hoc eft , vt verbum
verbo reddam fufionem , pomationem ,
&fplendentiam? Quata ergo ,inquit,apud
Hebræos , bene dicuntur , quæ fi in latinu
de verbo ad verbum transferamus , mini
mefonant, & éregione qua apud nos pla
cent , fi vertantur iuxta ordinem , apud
illos difplicebūt. Hæc ille. Vnde licet edi
tio noftra,vtpote Hieronymiana,opti-
ma fit , multa nihilominus neidiotas fca
dalizaret , ad verbum reddidit, quamuis
in alijs Hebræam phrafim transfuderit
in latinam . Manent itaque idiotifmi &
hebraifmi multis in locis , quos fine ma-
giftro quis linguarum ignarus intelliget?
Vnde,vt recte fcripturas percaleas , Chri
ftiane lector , linguaru tibi perities necef=
faria eft, quod ne nos fingere fufpiceris,
ex multis pauca exëpli caufa fubijciam .
Pfal.113. Et primum quide in Pfal.dicitur. Ani
ma mea in manibus meisfemper. Quod non
nulli hebraicæ locutionis ignari ad libe
rum animæ arbitriù facile referunt, cũ po
1.Reg. 28. tius denotet apud Hebreos vita alicuius
in difcrimine efle , ficut Phytoniſa dixit
SCRIPT. 6
Sauli. Pofui animam meam in manibus meis.
Ideft, vita meam in difcrimine propterte ,
quia pæna mortis côtra Magos lata erat.
Prætereà , fecundum non habere , in ſcri
ptura facra videretur ignaris velle dicere
pare nequaqua habere, & tame iuxta he
braicam veritatë denotat no habere filiū¸
iuxta illud:Vnus eft , & fecundum non habet. Ecclef.4
Id eft,folus eft, & no habet hærede,quod
& ibide paulò poft exprimitur : No filiū
&c.Ite, ædificare domu exiftimabit for-
taffe quifpia,idem effe quod ades facere
materiales , & tame apud Hebrços deno
tat alicui prolé , & copiofain largiri prof
peritate.Vnde , Bana, eft Hebrçis ædifica . ‫פנת‬
re, & ,Ben,filius.Ita intelligitur illud Exo Exod.1 .
di.Quiatimuerunt obftetrices dominu, ædifica
uiteisdomos. Ideft , dedit eis pofteritaté.
Deinde fecüdü Hebream phrafim,filius
accipitur pro eo quod eft coniunctu ali-
cui rei, etiä infenfibili atq; inanimæ, ficut Zach.4.
apud Zach. Hifunt duofilij olei .Vbi nō di
citur oleu filios habere,fed hi funt duo vn
&tioleo,eiq; coniuncti,ficut & fagittæ di
cuntur filiæ pharetra apud Hieremiam. Hierem. 3.
Item & triticum filius areæ dicitur , iux-
ta illud Efaiæ : . Tritura mea & filià area Eſai.21.
mea.Præterafilius mortis ille dicitur, qui
propinquus eft morti,ficut.1.Reg & alibi 1.Reg.20;
pafsim.Ité quis intelliget, fi legat , homi-
nes numerifumus nos , quod apud He-
brços denotat homines paucos ,qui facile
numerantur:ficut in Genef.in Hebræo di Gen.34,
citur: Mecumfunt uiri numeri. Quod latina
vulgata vertit eruditè, phrafim in phra
fim transfundens,no verbum verbo red-
dens:Nospaucifumus.Eft etiã phrafis he-
bræa loqui ad cor,pro eo quod apud nos
eft confolari : Loquimini adcor Hierufalem. Efai.40.
Præterea quis novideat ambigua illa effe
phrafim, qua dicut Hebrei ponere man⁹
fuperoculos alicuius,ficut dicit Dominus
ad Iacob: ofeph ponet manusfuasfuper ocu Gen.463
lostuos.Quod eft dicere.Aftabit tibi mo
rienti , & oculos tibi claudet.
Sunt & aliæ innumeræ locutiones he-
breæ quæ tā interpretantibus quam lege
tibus fcripturas difficultaté afferunt. Vn
de Clemens Alexandr.lib . 6 , Strom in clé.Alexan
ter alia impedimēta ad literas facras per
ca ledas, hoc vel no mediocreputat effe, q
hebraico fint idiomate magna ex parte
confcriptę proprias q; , & valde peregri
nas phraſes habeant , que fine perito
magiftro
 PRAL V DIV M
magiftro vix agre penetrantur.Vnde fre
quenter accidit , vt viri etiam difertifsimi
in aliquibus facræ fcripturæ locis inter-
pretãdis fuerint grauiter hallucinati, vt re
Hierony .
fert Hierony. in Epift.ad Damafum Pa-
pam de expofitione illius dictionis he-
braicæ , ofana , in quæ à quibufdam he=
bræis illufum fuiffe dicit Hilarium Picta
uienfem. Quid ergo non verentur hæreti
ci buccis concrepantibus vulgo nugari,di
centes facillimas effe intellectu literas fa-
cras?Quarum tibi expofitione ( quidquid
illi delirent ) lector optime , his viginti li
bris , ex annotationibus patrum ab initio
nafcentis ecclefiæ fummo ftudio & labo-
bore collegimus, tamq; pretiofum The
faurum fumma diligentia cuftodiedum ,
idoneifque omnibus difpenfandum .
DE DIFFICVLT A
te Scripturæ facræ propter tropos at
quefiguras,& variarum rerum, qua
exigit eruditionem.
V.
PRAEL V DIVM
E figurata locutione fcriptu
I rarum , quæ maximam fo-
Auguft, let afferre caliginem Aug.li.
D 3. de Doctrina Chriftiana
c.y.cait . Inprimis caue du eft ne figuratā
locutione ad litera accipias , ad hoc enim
pertinet quod ait Apoftolus , Luera occi-
2.Ccr.3.
dit,fpiritus autě uiuificat. Deinde fubiungit
in eodem lib.c.10.Huic autě obferuatio
ni, qua cauemus figuratam locutione qua
fi propriam fequi , adiungenda eft illa ne
propria quafi figura velimus accipere : de
monftrandus eft igitur prius modus inue
niendæ locutionis, propria ne an figurata
Regula fit, & eft ifte omnino modus,vt quidquid
infermone diuino neq ; ad moru honefta-
tem,id eft,ad diligendu Deu & proximů,
neq; ad fidei veritatem,id eft , ad cognof-
cendum Deu & proximů proprie referri
poteft,figuratu effe cognofcam' . De regu
lis autem alijs late profequitur.c. 12.15.
16.22 . & 26.Troporu verò cognitionem
neceffariam effe demonftrat c . 29.his ver
bis. Sciant literati, modis omnibus locu-
tionis,quos grammatici græco more tro-
pos vocant,autores noftros vfos fuiffe , &
multiplicati' & copiofius qua poffunt eſti
mare,aut credere qui nefciut eos.Lib.etia
15. de Trinitate fuperillud Pauli. Vides
V.
musnucperfpeculu in enigmate . Legedus eft 1.Cor.13 .
ide autor. Hierony.quoq; fuper illud Ga- Hierony.
Gal , s .
lat.Quæfunt per allegoria dicta. Et Hilarius Hilarius.
Pictauienfis lib.6.de Trinitate, &lib. 1o . Greg.
& Greg.Magnuslib. 3 2.Moralium , c.4 . Chryfoft.
&, 5.& Chryfoft. fuper Matth. 1 3. Aug.
2
De ambiguitatibus etiã in diftinctione,
& pronutiatione agit lib. 3. de Doctrina
Chriftiana.c.2 .& 3. Ité de necefsitate co
gnitionis hiftoriæ,& Chronologiæ lib.2 .
& Doctrina Chriſt.c.2 8.Plurimú (inquit)
nos adiuuat ad fanctos libros intelligédos
de ordineteporutranfactoru,quæ appella
turhiftoria, & per olympiadas , & per con
fulūnomina , multa enim eiufmodi fæpe
quæritur à nobis , & ignoratia confulat ,
quo natus eft Dominus,vel quo paffus eft,
nonnullos coegit errare ,vt putarent qua
draginta fex annorum ætate paffum effe
Dominu,quia per tot annos ædificatú effe
têplum diétü eft à Iudæis , quod imagine
dominicicorporis habebat.Prærequiritur
etia omniufere artiu & fcientiaru huma=
narū auxiliū, vt notat Clemens Alexãdri
nus lib.i.Stromatu.Prophetica (inquit) & Clem. Alex
Apoftolicæ Scripturæ artificiofas doctri-
nas exigut. Secure enim nouerut illarum
fenfum Prophetæ, & Spirit' fancti difcipu
li, ex fide enim & quam dici non poteft fa
cile dixit fpiritus , fed non tam facile difce
re poffunt,hiqui no didicerunt. Hæc Cle
mens.Aug.vero libr. 4. de Doctrina Chri Aug.
ftiana cap.6 . ex aliquibus in medium ad=
ductis exemplis aperte probat,Arithmeti
cam etiam effe neceffariam , Geometriam
verò perneceffariam oftendit, vel difpofi-
tio ipfa tabernaculi in Exodo , vel teplum Exod.36.
a Salomone ædificatum,vel vifio fanctæ 2.Reg.7.
Ierufalem fuper montem ab fpiritu Dei
coram Ezechiele defcriptæ, vel in Apoca-
lypfi Ioannis in quadro ædificata Ciui- Ezech.40.
Apoft.21.
tas fancta , & multa huius generis ædificia,
in quoru interpretatione vel nobiles alio -
quin neq; contemnēdi magiſtri ob igno-
rätiä Geometriæ hærere folent . Vnde B.
Hierony.accedens ad.40.c.Ezechielis ex Hierony.
ponēdu , hæc verba præmittit. Cu effem,
(inquit Romæ puer, & liberalibus ftudijs
erudirer,foleba cũ cæteris eiufdē ætatis, &
propofiti , diebus dominicis fepulchra
Apoftoloru & Martyrű circuire,crebro-
que cryptas ingredi , quæ in terraru pro
funda defoffa ex vtraque parte ingre
dientium per parietes habent corpora
fepulto-
 IN THESAVR.
fepultorum , & ita obfcura funt omnia,
vt propemodum propheticum illud com
pleatur : Defcendunt in infernum viuen-
tes , & rarò de fuper lume ad miffum hor
rorem temperet tenebrarum , illudquè
Vergilianum occurrat : Horror vbique
animos finiul ipfa filentia terrent. Hoc á
medictum fit,vt prudens lectorintelligat,
quam habeam fententiam fuper explica-
Pfal..z7! tione templi Ezechielis, de quo fcriptum
eft:Nubes & caligofub pedibus eius, & pofuit
tenebras latibulumfuum.Hæc Hicronymus :
Vt omiflam faciam in muſică ad confo-
nantias pfalmorum , & hymnorum , &
Aftrologiam naturalem , qua nobis ex-
Iob.9. plicat. Arcturum & Oriona & Hyadas, & inte
riora Auftri.Aliaq; huiufmodiapud ,Aug.
Aug.lib.3 & alibipafsim.Vndelib. 2. de Doctrina
Chrift.c.16, rerum inquit ignorantia facit
obfcuras effe figuratas locutiones,cu igno
ramus vel animantium , vel lapidum, vel
herbarum,aliarum vè rerú naturas , quæ
plerumq; in Scriptura fimilitudinis gra-
tia ponuntur.Sed de hoc fatis.
De Quatuorregulis ad legitimam in-
terpretationem Sacræ Scripture
feruandis.
PRAEL V DIVM
VI.
VATVOR effe
certifsimas planè regu
las ad legitimum Scri-
pturæfenfum percipie
dum , à maioribus no
ftris accepimus , quas
hictibi prudens lector
oboculos ponere opere pretium fuit. Pri
Aug ma eft, quam refert Aug.1.2 ,de Doctrina
Chrift loca nimirum difficiliora peralia
eiufdem fcripturæ clariora,fi reperiantur,
interpretanda effe. Qua regula & patres
olim Ecclefiæ Doctores, & facra concilia
fummique Pontifices contra hæreticos
vfi funt. Cum enim Arrius allegaret illud
Jean.14 Chrifti: Pater maiorme eft , vt filium oftē
deret alterius effe á Patre fubftantiæ,è re-
gione Catholica Ecclefia locum Ioannis
non de diuina Chriftinatura , fed de hu-
mana duntaxat explicuit ex alijs locis
Phili.2
clarioribus,maximè ex illo:Paul.Quicum
informa Deieffet non rapinam arbitratus eft
effe fe æqualem Deo. Sed femetipfum exiná-
Hiuit formam ferui accipiens , & habitu eft
SCRIPT. 7
inuentus ut homo, Vbi apertè iuxta natu
rã diuina æqualis Deo patri dicitur filius,
minor autê vel exinanitus fecundu ferui-
le naturam,id eft humana, quam quidem
regula neq; ipfi Nouatores negare audēt,
fed quia nofemper, quæ alicubi difficilius
fcripta funt,alibi clarius enarratur , ad a-
lias regulas ne ha fitemus recurrendũ eſt,
exquibus illa reclamatibus etiã hæreticis
certifsima nihilominus & cunctis verè Ca
tholicis neceflaria eft, ne in expofitione
paginæ facræ allucinari contingat, quam
iam tibi fubijciemus.
Vbi in fcriptura fancta aliquid occurrit 2
intellectu difficile , confulenda eft omni- Regula.z,
noApoftolica vel Ecclefiaftica , &legiti-
matraditio , quæ adnos vfq; delata per
cos fuerit,qui per temporu feries Ecclefie
fancte in Petri cathedra & in alijs eorü q
reliquis Apoftolis fuccefferunt,fine ſchif-
mate præfuere , & catholici habiti funt.
Hanc regula ipfeliterę facrę nobis impri
mis tradut atq; cómendat, Sic Paul. State, 2 ,Thef.2,
inquit,Et tenete traditiones quas accepiftis fi-
ueperfermone,fiue per epiftola noftram , & in Deut.32 .
Deut : Interroga patrē tuữ& annuciabit tibi,
maiores tuose dicet tibi.Ita & Iob.dicit: In Iob.12.
antiquis eftfapiëtia,& in multo tepore pruden
tia.Et Ecclef.Ne defpicias narratione præsbi- Ecclef.8.
terorufapientiu,in prouerbijs eoru conuerfare,
abipfis enim difcesfapientia & doctrină intelle
a ;Et paulo poft: No te prætereat narratiofe
nioru,ipfi enim didicerut à patrib?fuis, quonia
ab ipfis difces intellectu,&c. Vnde Apoftoli
ficut cathedras fuas viris fidelibus ,& ido-
neis,fic etiã hac pariter regula quafi thefau
rucu multis alijs myfterijs tradere cöfue-
uerüt.Cuius rei vel Paul' Apoftolus exe
plo effepoterit, qui difcipulo Timotheo,
que Epifcopu creauerat , fcribes ait.Tuer 2.Timoth..
gofilimicofortare ingratia,quæ eft in Chrifto
Iefu, que audifti à me pmultos tefteshæc cõ
mědafidelib⁹ hominib ,qui idonei eruter alios
docere.Hac cande Clemês fucceffor Petri Clemens.
in Romana cathedra ab anteceffore fuo
Petro pariter accepit , & difcipulis fuis
traddidit Epift.5.qua ad eos de comuni
vita fcripfit his verbis: Süt multa verba in
fcripturis,que poffunt trahi ad eu fenfum,
quefibivnus quifq; fponte prefumpferit,
fed fierinon oportet, &c.Imo oportet ait
ab eo intelligentiam difcere fcripturarum
qui eam â maioribus fecundum verita-
tem fibi traditaferuauerit. Hęc Clemens.
Irenæus
 PRELV DIV M.
6 Irenæus etia martyr Polycarpi quon-
Irenæus. damauditor lib.4.cötrahærefes cap.43 .
ages de legitima fcripturarum interpræ-
tatione fubiungit : Quapropter eos , qui
in ecclefia funt , præsbyteros obedire
oportet his qui fuccefsionem habent ab
Apoftolis,ficut oftendimus , quicunque
Epifcopatus fuccefsione charifinę verita
tis certum fecundum placitum Patris ac
ceperut ,reliquos vero qui abfiftut à prin
cipali fuccefsione, & quocumque loco col
liguntur fufpectos habere, & quafi hære
ticos & malæ fententie , vel quafi fcinden
tes , & elatos, & fibi placentes , aut rurfus
vt hypochritas quæftus gratia & vanæ
gloria hoc operantes,omnes autem hi de
cidunt à veritate.Hactenus Ireneus.Item
Clem,Ale, Clemens Alexãdrinus lib. 1.Strom.à fuc
cefforibus Apoftolorum afferit traditam
fibifcripturarum interpretationem acce .
piffe; qui veram, inquit , beatæ doctrinæ
feruabant traditionem , & ftatim à Petro
& Iacobo & Ioane & Paulo fan& tis Apo
ftolis filius à Patre accipies ( pauci autem
funt patribusfimilesjad nos quoque Deo
volente peruenerunt, illa à maioribus da
ta Apoftolica depofituri femina . Hæc
Orige. Clemens.Et difcipulus eius Origines lib.
4.Teriachon dicit, demoftrare fe velle re
gulam illam & difciplinam , quam à Iefu
Chrifto traditam fibi Apoftoli per fuccef
fionem pofteris quoquefuis fanctam ec-
clefiam docentibus tradiderunt , quam
quidem non folum fcripturis exponēdis
fed & in canonicis quoq; libris difcernen
dis feruandam effe affirmat in prologo fu
Tertulli, per cantica . Eandem regulam tradit Ter-
tullianus lib. de Præfcriptionibus hære-
ticorum.Hæc, inquit, ita fe habent,vt ve
ritas nobis adiudicetur, quicumq; in eam
regulam incidimus , quã ecclefia ab Apo-
ftolis,Apoftoli à Chrifto, Chriftus âDco
patre tradidit. Et paulo poft coferens cũ
hæreticis manus, mea eft, inquit, poffel-
fio olim pofsideo, habeo origines firmas ,
ex ipfis authoribus, quorum fuit res , ego
fumhæres Apoftolorü ,ficut cauerunt te-
ftamento fuo, ficut fidei commifferunt,fi
cut adiurauerunt ,ita teneo, vos femper ex
heredauerüt & ab dicauerut vt extraneos
& inimicos.Hæc Tertullianus.Quæ mi.
rè cótra.Nouatores quadrant in fauorem
ecclefiæ Romanæ,cuius eft hæreditas .
7 Eandem regulam tradiditantehos mil
I.
le annos Hormifda Papa Epiftola ad Ar Hormifda.
chimandritas : Ante oculos , inquit, in ore
& in manibus fint patrum dogmata quæ
quotidie cuftodire iubemur, adipforum
cuftodiam venerabelis Synodi nos aftrin
gunt . Deinde fexta Synodus generalis Sino.6 .
Canone. 29.hoc ipfum definit his verbis:
Sed fi ad fcripturam pertinens controuer
fia excitata fecerit ne aliter interpretetur,
quam quomodo ecclefie luminaria ,& do
tores fuis fcriptis ex pofuerunt. Hæc Sy
&
nodus.Et multo ante illam B.Athanafius Athanas,
Epiftola ad Liberium Papam, noftram,
inquit,fide,qua à fanctis patribus accepi-
mus, & tenemus & docemus . Beatus quo- Aug:
q; Aug 11.3 . ad Marcellinu de peccatoru
meritis & remifsione. c. 6. Séfum ait fcri-
pturę ex fanctoru patru expofitione con
fona & com.nuni catholicorum confenfu
ab initio nafcentis ecclefiæ probamus , &
falfam effe hæreticoru interpretationem
videlicet qui peccatum originale extorta
facræ Scripturæ expofitione de medio
tollebant,huc inquit doctifsimum virum
Pelagium ironice intelligit) interrogare
poffemus quam multos vtriufque linguæ
diuinarum fcripturarum tractatores com
memoret,quinon aliud , ex quo Chriſti
ecclefia eft conftituta fenfenrunt, no aliud
à maioribus acceperunt, non aliud pofte-
ris tradiderunt, &c. Ecce Auguftinus re-
gulam nobis proponit, ad quam tãquam
adamufsimexpofitio facræ Scripturæ li-
manda eft. Hierony. etiam in proœmio Hierony.
Epiftola ad Ephef. idem docet. Rufinus Rufinus.
quoque æqualis eius , hiftoriæ ecclefiafti=
cæ lib.2.cap.9. Bafiliu magnum & Gre-
gorium Nazian. in locum remotum ſe
contuliffe teftatur,ibique tredecim conti-
nuis annis in facrarum literaru ftudiain-
cubuiffe , quarum intelligentiam non ex
propria præfumptione fed ex maiorum
fcriptis & authoritate confecutos effe ,
quos etiã maiores ipfos ex Apoftolica fuc
cefsionein telligentia fufcepiffe cöftabat. 8
Cocilium etiam Chalcedonenfe cótra Con.Chal-
Diofcorum & Eutychem fcripturarum ced.
teftimonia fecúdum tradditione patrum
interpretari fe ingenuè profitetur.Quam
etiam normam fubfequentia deinde con-
cilia feruauerüt ficut& precedentia quo
queferuauerant. Ita Cyrillus cum conci , Cyrillus.
lio pariter Ephefino in epiftala ad Nefto
rium. Sic inquit patres fenferunt, hæc eft
fides
 IN THE SA V.
fides catholicæ ecclefie , cui cuncti confenlibTert
tiunt orthodoxi per orientem occidetem
que Pontifices ; imo ob hanc caufam vt refcripturas diuinas vel aliquam earum par
Cafsi.
fert Cafsiodoros hoftorię Tripar.lib.12.
cap.4.&fequétibus.Neftorius hereticus
in errorem lapfus eft , quia cum naturali-
liter,inquit,eloques fuiflet,putabat fe do- xit . Quæ fententia docet, nullam poſſe
&
tum , & libris antiquorum interpretum
dedignabatur incumbere , omniumque
fe meliorem putabat effe . Qua innanem
iactantiam & diabolicam prefumptione
caue,pie lector,fi fcripturarum penetrare
Theo : myfteria cupis. Theophilus preterea Ale
xandrinus lib.2 . Pafchali propter hanc
caufam origenem in errores fuiffe calla =
pfum arbitratur,quod in fenectute ma10-
rum veftigia fit dedignatus , & fentétiam
potius capitis fui, quam patrum interpre
tationem fequi maluerit.Cuius contrariu
nos docuit Apoftolus Paulus,qui cum ip
Găl... fe per reuelationem Iefu Chrifti Euange
lium accepiffe teftetur ,tamen vt exem
plum nobis illuftre relinqueret, poft ali-
quot annos àconuerfione fua ,venit Hic-
rofolymam , & cum Petro & Apoftolis
contulit Euengelium, ne forte, vt ipfe ibi
dem ait,in vacuum curreret , aut cucurrif
fet. Hac ergo traditionem ex patrum fen
tentijs,quam femper complexa eft eccle-
fia Romana, tibi tradere , Chriftiane le-
&
tor , his noftris libris ad expofitionem
omnium difficilium fcripturæ locorum
Deo duce fatagimus.
SCRIP . 8
6
regu
iamDoct
. 3. de lam prop
rina . 1onobi
, caponit s Aug.
. Quif quis , Auguſt.
tem intellexiffe fibi videtur, ita vt eo intel
lectu non ædificet geminam charitatem
Dei & proximi,non dum aliquid intelle
fcripturæ fanctæ legitimam effe interpre
tationem ,quæ inter fideles fchifma gene
ret,& vnitatem fidei abfcindat , aut pace
ecclefiæ conturbet,quod vel inde conftat
quod totiusfcripturæ fcopus ad charita-
tem cũ Deo & proximis couferuandā vbi
que dirigitur.Et non immerito quia.Deus, 1.Ioan.4.
charitas ejt, & Paul. ait : fuper omnia cha- Coiof.3.
ritatem habentes , que est uinculum perfe-
tionis.
&
7
Quarta denique regula adhibenda no-
nobis erat, vt in omnibus vulgatæ latinę
editioni fecundum decreta Tridentini
Concilij Sefsione, 4. animum adhibea.
mus,cam translationem tãquam authen-
ticam omnibus alijs imo , ipfi etiam tex-
tui Hebreo & Greco preponentes . De
hoctamen,quod operofius eft, & aliquan
to prolixius, in procemijs fequentium li-
brorum latius Deo duce nobis agendum
erit . Vbi vulgatam ab hereticorum ca-
lumnijs & maledicentium linguis, breuio
ri licet cum hoftibus vellicatione , finon
pro dignitate materie,falte, vt fapientem
quod aiunt, ponamus in via, defendere
vt cunq; conabimur.
THE
 1

1

THESAVRIDI
VINAR VM
PTV RAR V M.
Liber Primus .
CAPVT .
Abba. Alleluhia. Amen.
BB A dictio hel
I
braica vel Syriaca
‫אבא‬ in nouo dūtaxat
teftamēto reperi-
tur , eft q; idem
quod pater. Ita le
gimus apud Mar
Marci. 14. A fua ponat , ficut Bartimæus filius Ti-
cum in ea oratio-
ne,qua patre de precabatur in horto di-
xiffe Dominu: Abba pater, omnia pofsibilia
funt tibi. Item ad Galatas , Apoftolus ait:
Gal.4
Quoniam autem eftisfilij Dei mifit Deus Spiri
tumfilijfuiincorda ueftra clamantem abba pa-
ter. Vbi notandü eft nō nullas dictiones
Regula.
hebraicas in æditione primu feptuaginta
deinde in latina vulgata remanfiffe , ex-
quibus quædã non funt ab interprete ex-
pofitæ ficut Alleluia ,id eft laudate Domi
nū‚Amen ,id eft,fiat,Maranathà , hoc eft,
Dominus veniet , Ephod , quæ veftis eft
Sacerdotalis tegens humeros duntaxat .
Hierony. De quo Hiero.Epift . ad Marcella . to. 3 .
inquit: Quoniã prima Ecclefia ex Iudæis
fuerat congregata ,fiuefeptuaginta inter-
pretes ,fiue etia Apoftolos id curaffe ,vt fi
ne interpretatione verba illa hebraica re-
linquerentur ,ne quid ad credentiu fcan-
dalu innouaret . Deinde alia Origenis ra
tione adducit ex libris quose nynnxous!
vocat : propter vernaculu ,inquit , vniuſ-
cuiufq; idioma, non poffunt quædam ita
apud latinos fonare , vt apud fuos dicta
funt : & multo melius eft no interpretata
ponere ,quã vim eoru interpretationete =
nuare.Hæc Hieronymus.Sunt nihilomi
9
SCRI
I.
Maranatha . Ephod.
(nus alia quædã verba hebraice pofita , &
abinterprete in ipfo cotextu declarata , fi
cut, Abba pater.Vnde Hiero.fuper. Gal, Hierony
4.Abba,inquit,hebraicũ eft,id ipfum fig
nificans quod & pater,& hanc confuetudi
ne in pluribus locis fcriptura conferuat,
vt hebraicu verbum cum interpretatione
mai:Afer diuitiæ,Tabitha Dorcas , & in
Genefi Mefech vernaculus, & cætera his
fimilia.Et paulo poft,notandu,ait , quod
clamor in fcripturis no magnæ vocis emif
fio,fed fcientiæ intelligitur,& dogmatum
:
magnitudo.Hæc ille. Et Theophylactus Theophy.
fuper eundelocum, Vnde,inquit , planū
quod filiorum adoptione donati fumus ?
hoc vtiq; oftendit ex eo quod fpiritum ac
ceperimus.qui inftituit nos,vt abba patrë
vocemus Deum.Hæc ille. Vnde obferua
dum eft,titulo patris & filiorum frequen-
ter nos Spiritum fanctum in fcripturis
nonfolum honorare , fed ad omne genus
virtutum prouocare : fic Mattheus dicit: Matth.
Beati pacifici cuoniam filij Dei uocabuntar,
& ibidem:Orate properfequentibus, calum
niantibus uos,utfitisfilij patris ueftriqui in cœ
liseft, Et,eftote perfectificut pater uefter cale
ftisperfectuseft. Vides quomodo nomen
abba id eftpater ad omne perfectionis ge
nus inflammat?
Abba pater clamare in Spiritu fanéto
2
phrafis eft Pauli : Neq , enim accepiftisfpiri
Rom.8.
tuferuitutis iteru in timore,fed accepiftis fpi-
ritu adoptionisfilioru,in quo clamamus abba pa Queftio .
ter. Mouetur hic queftio apud Thaophy Theophyl .
B lactu
 ABBREVIARE , ABBREVIATIO ,
lactu quia ludæiquoq ; Deūvocabat , pa
Efai.I.
ter,dicente Domino per Ifaiam. Filios ge
nuier exaltaui:Refpondet tamen , Iudæi
quidê licet filijdicerentur , fpiritu nihilo-
minus feruitutis accepere , lege videlicet
quæ præmia folu terrena, & minas mor .
tis corporalis frequëtius intētabat,nos ve
ro fpiritu filioru accepimus, quia præmia
noftra celeftia funt. Addit quoq; Sanctus
Ambro: Ambrofius fuper hunc locu: ignu, quod
adoptione filioru acceperimus , tunc nos
tande fingulos habere , quado vita huic
voci abba pater,qua Deu vocamus , con-
fentaneam habuerimus : & merito quia
Matth.7. Exfructuarbor cognofcitur : Sic & tu filius
Dei eris,fi fructum attuleris operum filij
Dei,hoc eft iuftitiæ & charitatis.
3 Abbates id eft patres ex eadé dictione,
Hyerony. Abba,hebrea & Syra deduci Hierony.
afferitfuper locu ia citatū Galat.4.Repre
hedit que acrius religiofos & monachos
quife perarrogantia pafsim abbates ap
Matth. 23. pellant,cu Dís dixerit : Etpatre nolite uoca
refuperterra.Cæteru, fi modefte fiat , vt à
fubditis præpofiti difcernatur , eis q obe
diat,(propterea namq; & præpofiti vocă
Heb.12 . turfuperiores à Paulo : Obedite præpofi
tis veftris)nullum plane vitium eft.
CAP. V
Abbreuiare , Abbreuiatio , Breuis.
Bbreuiare & coarctare dici=
‫עער‬
tur hebraice Aafar ,Ifai. 28 .
1 Mich.2.IteChathach .Dan.
9.Abbreuiare ide eft quod
SA
in cōpendiu redigere .Vnde
Vegetius.
Vegeti' in proæ mio 11. 3.ait . Que per va
rios autores librofq; difperfa ( imperator
inuicte) mediocritate mea abbreuiare iuf
fifti, &c. Sic etiã in fcriptura facra per me
taphora legimus , abbreuiatos dies & heb
domadas,abbreuiată cōfūmationé , & nõ
abbreuiata Dúi manu, vt ia explicabim'.
2 Abbreuiatos quide dies perfecutionis
Matth.24. Antichrifti dicit Matth. Ite Marcus : Nifi
Mar.13 . breuiatifuiffent dies illi,nonfieretfalua omnis
caro ,
fedpropter electos breuiabuntur dies illi.
Super que locú Hier. Abbreuiatas ,inquit,
Hierony.
dies nonfecúdu deliramēta quorūdā, qui
putāt tēporu momēta mutari, nec recor-
danturfcriptum : Ordinatione tua perfeue-
rat dies , fed intelligere debemus abbre-
uiatos non menfura fed numero : Hæc
Hilarius . Hiero.Et Hilarius fuper eūdē locu, Hęc,
BREVIS .
inquit , tribulatio quato ceteris pondere
grauior,tanto eft téporis breuitate futura
moderatior:trib9 enim annis cu dimidio
Ecclefia oppugnatura creditur , ficut ex
propheta Daniele , & ex Apocalypfi loa Dan.12 .
nis habetur.Hec ille. Itaq; cu Antichri- Apoc.12 .
ft' plures annos naturali curfu viuere pof
fet,violēta nihilominus morte diuina pro
uidētia rapietur, dicente Paulo : Que inter 2.Thef.z:
ficiet Dis lefus fpiritu orisfui. Sic ergo bre
uiabutur precifi dies eius , & Ecclefię tri-
bulatio, Que licet teporebreuis ,grauitate
nihilominus täta erit, vt Dominus dicat:
Erittribulatio magna , qualis no fuit ab initio Matth. 24
mudi neq fiet. Excedet itaq; igne Sodoma
& Gomorrhe,& diluuium vniuerfale fub
Noe,&c.
Abbreuiatas hebdomadas retulit An- 3
Dan-9.
gelus Gabriel Danieli Prophete,his ver-
bis:Septuaginta hebdomades abbreuiatæfuntfu
perpopulu tuu,& fuper urbemfanctam tuam,
c. Has feptuaginta annoru hebdoma-
dasperpera Origenes tractatu. 29.fuper Orige.
Matth.abAdã cæpit enumerare. Lyra, Lyra.
Burgefis ,& Vatable à quarto anno Sede Burgen.
Vatablus:
chie quãdo capit Hieremias feptuaginta
predicere Babylonice captiuitatis annos. Tertulli
Tertullian' vero â primo anno Darij Mej
di qui cu Cyro cepit Babylone,ficut ha-
bet libro cótra Iudæos, & Clemens Ale- Clem.Alex.
xadrinus lib. 1.Stro.à primo anno Cyri,
qui mortuo Dario Medo fuccefsit. Cate
ru his & alijs fentētijs nunc omifsis quas
in dictione,Hebdomada,latius referem',
& Deo duce refutabimus , in præfenti
fentétiäfequimur probatifsimoru plane
autoru, qui exordiu numerandi capiunt
ab exitufermonis vt iteru ædificetur Hie
rufale qui fuit regis Artaxerxis lõgimanij
annus vigefimus . Hic eft ille Artaxerxes
fext' Perfaru rex, qui apud Efdram, Ne 2.Efdr.2.
hemiæ pincernæ fuo reædificada Hieru
fale copiafecit , nã antea fuerat à Camby
fe rege ædificatio prohibita : ergo ab Arta
xerxis lõgimanij anno. 20. vfque ad de-
cimu quintų imperij Tyberij Cæfaris an
nú,quando filius Dei difcipulos fuos mi
fit adprædicädü, & necê ei' Pharifæi ma
chinaricæperut,feptuag.quidéannorum
hæbdomadæ numeratur, annoru,inquã,
lunariu , vt Hieronymus adnotat , fuper Hierony.
Dan. 9.qui computumfacit iuxta Iuliu Africanus.
Africanum hiftoricu infignem , incipiens
à prædicto vigefimo anno Artaxerxis .
Eodem
 ABBREVIARE , ABBREVIATIO ,
Cryfof Eode modo numerare incipit Chryfoft,
Diony.
Beda. oratione fecunda contra Iudæos , Diony
Rupert fius Carthufianus , Beda quoque lib. 3.ex
pofitionis Efdra.c. 16.Rupertus in Da-.
Hift . Schol.
niele.c.io.Hiftoria fcholaftica in Daniel.
Ioan.Zanar. c.ro.Ioannes Zonaras in, 1.tomo anna-
lium,& Ioannes lucidus lib.7 . de Emen-
dationetemporum cap.vltimo.s
4 Porro certifsimus coputus præiacto ia
firmofundamēto cenfetur effe per Olym
piades,quodverbo hebdomada locuple.
tius oftedemus. Nunc vero fupponimus,
lege Chronico Eufebij inuenies q; annũ
vigefimü regni Artaxerxis octogefimæ
tertiæ Olympiadis annú fuiffe quartum,
deinde vero annus decimus quintus Ty-
berij Cæfaris,quádo Chriftus baptifmo
in Iordane à Ioanne fufcepto cæpit difci-
pulos congregare,fuit ducetefimę fecüdę
Olympiadisannus fecüdus. Vnde fola-
res anni quadringēti feptuaginta quinq;
colligütur, qui annos quide lunares qua❤
dringetos nonaginta faciunt, hoc eſt heb
5 domadas abbreuiatas feptuaginta.
Necte moueat quod Daniel dixerit:
Poft hebdomadasferaginta duas occidetur Chri
Hiero! ftus: Quia feptéinfuper cum alia quoque
Regula vnafupputatur. Nã vt Hierony, admo
net , numerus minor fecundum phrafim
hebraica de more præmittitur , & maior
deinde fubiugitur : de quo exéplú habes
Gen.23- in Genef.vbiin hebrço fic legim': Vixit
Sarrafeptem annis,& vigintiannis, & ce
tum annis . Quod vero Daniel fubiungit,
polt prædictas hebdomadas deficiet ho-
ftia &facrificiu,ita vere defecit anno de=
cimo quintoTy berijprædicto, cu primă
nece Domini Sacerdotes machinari cæ.
Hiero perunt .Tunc enim,vt ait Hierony.capit
effe facrificiu diaboli no Dei iuxta quod
prædixerat Ifaias.Neofferatisfacrificiufru
Efai.z
ftra,incenfum abominatio eft mihi.Vbiad mo
res nota,quodficut omnes Pharifæoru ho
ftię & oblationes mortem Domini medi
tātiū nullius erat meriti apud Deu,fic etiã
bona opera corü,qui Chrifto in corde fuo
nece intētant,nō valet ad vitá ęternā pro
Matth.s merēdā,iuxta illud : Nifi abūdauerit iuftitia
ueftra plusquafcribaru & Pharifæoru nonin
trabitis inregnücæloru.Id eft,nifi charitatë
erga filiu Dei quá illi paruipenderunt re-
tineatis,&c.
6 Quod firoges, quare feptuaginta hebdo
Quæftio. mades abbreuiatæ dicatur hoc loco: Ref
BREVIS . 10
podebit noinepte fortaffe quifpia,in hoc
fignificare angelu voluiffe, no quidé exfo
laribus fed ex lunaribus annis , qui folari
bus funt breuiores has effe hebdomadas
KA
computadas:De quo tamen inter autores Eufeb.
magna difceptatio eft.Na Eufebius ,lib.8 .
de Demoftratione.c.2 . prædictas hebdo
madas folaribus annis numeradas exifti Chryf.
mat,& B.Chryforatio.z.cotra Iudæos, Lyran.
Lyranus fuper Dani.9. Driedo lib. 3. de Driedo.
Dogmatibus.c.5.p.4.Ioan. lucidus li.7 . loan. Luc.
Galat.
de emédatione tëporu , Galatinus lib.4. Geneb..
C. 4.Genebrardus lib. 2. Chronologia Africa.
no loge áfine: Sed è contrario lunaribus Hiero.
annis cóputandas effe tenet cu Iulio Afri Beda
cano Hiero.loco citato,& Beda, & glof- Glof.
fa , plurefque alij quorum fententiam fe-
quimur,in verbo Hebdomada , nu.7.quia Irenæ..
vt notat Iren. lib.4. cotra Herefes . c.43 . Regula
Quádo aliquod eft ambiguu apud pro-
phetas & ænigmaticu, ex euentu Prophe
tix liquido deprehéditur in quofenfu ac
cipiédum fit. Conftat autē annu æquiuo
cè, & folarem & lunare fignificare ( neq;
enim negādú eft hebreos vfos fuiffe anno
lunari,cu omnes menfesfuos à nouilunio
inchoarent , vt in dictione , Annus dice
mus )ergo cũhas Danielis hebdomadas
cogruentiùs & facilius,imo & certius per
annos lunares modo prædicto cõputem , Ruper!
recte hos annos lunares ex fententia Ru-
perti & aliorupatru, quos allegauimus in
Dan,9-
telligim ex quib' hebdomades feptuag.
optimo iure , Abbreuiate dicuntur. Quid
quod charitas etia Dei id fortafsis effecit,
vt filiufuu no lōgioribus annis hoc eft fo
laribus,fed abbreuiatis potius mitteret, vt Ioan.3
plenius Ioannes prædicaret. Sic Deus dile-
xit mudu,utfiliufuum unigenitu daret. Daret
inqua,quantocius fieri potuit, & quam co
mode.Quia Dñs adiutor eft in opportunitati Pfal.9.
b intribulatione. Et in Caticis. En ifte uenit Cant.2.
faliens in motibus , tranfiliens colles. Deniq; Abac.2.
Abacuc ait. Și moramfecerit expecta cum,
quia ueniens ueniet, non tardabit.... 7
Abbreuiationé facerefuper terra phra Efai.10.
fis eftIfaie que verbu denotat Euägelicũ,
in quo lex abbreuiata perficitur, vt expo Hierony
Efa.10.
nit Hierony.in illa verba prophete Ifaię.
Confummatio abbreuiata innūdabit inſtitia,con
fummatione, abbreuiatione Domin? De exer
cituafaciet in medio omnisterræ:Præcefferat
aute: Si fueritpopulus ifrael ficut arena maris,
reliquiæ conuertentur.Dicit ergo Hierony.
B 2 in com
 A BEL,
Jin commentarijs : Hoc fub Ezechiafa-
tum legimus , ita vt idolis relictis , com
& ta quod Dominus in Euangelio clamat: Matth. 252 .
uerterentur ad cultum Dei : & quia dixe
rat reliquias effe faluandas ad pofteriora
tempora redit & plenam faluationem fu-
turam dicit effe fub Chrifto, quod & Pau
lus fcribit ad Rom. Ifaias autem clamat pro
Rom.y.
frael:fifueritnumerusfiliorum Ifrael tanquá
arenamaris reliquiæfaluefient: uerbum enim
abbreuians cofummans in æquitate ,quiauer
bum abbreuiaumfaciet Dominusfuper terram .
Et infra , Abbreuiatus, inquit, atq; perfe-
tus fermo Euangelicus eft , qui pro cun-
& ni utfaluarenequeat. Vbi Septuag. interro Efa.59.
&tis laciniofæ legis ceremoniis dedit præ
ceptubreuifsimü dilectionis & fidei.Hęc
Procop.
Hierony .& Procopius Gazæus ad cōpē
dium , ait. Redegit Dominus lege & Pro
phetas,dicens: Ex his duobus madatis uniuer
Matth. 22 . flexpendeter Prophete .Videlicet ex man
Cyrillus. datis dilectionis Dei & proximi.Ite Cyril
lus fuper Ifaiam , Euangelicus,inquit,bre
Aug.
uis eft fermo & concifus , & Aug to. 9 li.
1.de difciplina Chriftiana eode explicat
Cypri : modo,ité Cyprianus in expofitione ora-
tionis Dominicæ in illud , libera nos à ma-
to. Itaquefecundü prædiétos patres fic ex
ponēdus eft textus Ifaię,cofummatio ,fub
audi, legis abbreuiatæ,fubaudi,fub Euan
gelio,abudabit iuftitiam , id eft plena red
.7 det bonorum operu iuftitiam, quæ in fide
& charitate Dei & proximi coliftit :quod
fiet quádo vaftata ludaa reliquiæ Ifrael
couertentur , quod partim fub Apoftolis
& ipforü difcipulis factü eft , partim vero
:
poft morte Antichrifti futurü expecta =
Ioan. 10. tur:tuc auté illud Ioannis , tuxta verbum
Chriftiplenius implebitur.Et erit unữ oui-
le & unus paftor. Quia conuerfis getilibus
conuertentur etiamomnino Iudæi.
8 Abbreuiatio in fcripturis vel promifsio
nuvel minarum Dei cóplementů , etiam
fi diutius differatur,fignificat.Sic de die fi
Efa.28. nalis iudicij Ifaias , clamat: Confummatione
Hierony. abbreutationem audiui à Dominodeo exerci
tuumfuper uniuerfam terram. Vbi Hierony.
Monco,inquit,vos ò viri illufores , vt ne=
quaqua irrideatis deprophetis meis non
putantes vêtura quæ nuntiant.Et infra: fi
quidem quod Dominus tanto tempore
differebat,vincula atq; fupplicia fiue vlti
mum iudicij diem, iam rebus completu-
rus eft, cofummaturus,atq; abbreuiatur .
Hæcille. Hocteftimonium fomniculo-
fos , & in eadem vitiorum ſalebra iugiter
CAIN.
adhærentes ad vigilandum excitat,iux = {
Vigilate quia nefcitis diem neq
, noram. Et Lu
cas. Quia qua hora non putatisfilius hominis Luc. 12.
ueniet .Veniet,inquain , celerius ad vindi-
&
tam,qua excogitari quis pofsit,veniet re
pente & opprimet incautos , ficut diuitē
epulonéfubito percufsit , Dathã& Abiro, Luc. 1 .
& Pharaonem in mari rubro. Iudith. 13:
Abbreuiata effe negatur in fcripturis
9
manus Dei, id eft potétia diuina,fic apud Num.16 .
Ifaiam:Ecce non eft abbreuiata manus Domi- Exo.14.
gatiue legunt : Numquid non poterit manus
Dominijaluos facere? &c . Sed peccata ueftra
feparant inter uos & Deum . Cyprianus fer Cypri
mone. 5. de lapfis citat hunc locum ad
exéplum , vt quod Iudæis dictum eft, id
nobis quoqueprædictum putemus , & la
tifsimam ad noftramfalute Dei manum
agnofcamus, ficut fatis enituit liberalis in
conuerfione peccatricis , cui tot funt dimif Lucæ:7.
fa peccata.Item in vocatione Matthæi.Et Matth.9.
Zacheiex publicanó.Ite latronis in cruce Luc.19.
pendentis.Poftremo in couerfione Sauli. Luc.23 .
A& .9 .
2.Tim.3
Deus enim uult omaes homines faluos fieri. .
Quia manus eius tornatiles,aureæ,plene Hya-
cinthis , ad alliciedos peccatores ad fpem Cant.s :
patriæ cœleftis.
Abbreuiatusfpiritus Dei effe negatur, ΙΟ
qui plufquá oportet ad mifericordia fle-
cti abobftinatis in malo putatur , apud
Michæa, Nuquid abbreuiatus eftfpiritus Dni Mich.2.
auttales funt cogitationes eius ? Vbi gloffa Gloff.
verba effe dicit hebræi quonda populi di
centis : No ducet nos Deus in captiuitate,
fed ad terrorem tantu per prophetas paf-
fim minatur.Quia no eft abbreuiatus ſpi
ritus Díi erga nos cũ fit erga reliquos vbi
q; largifsimus;ad quod Michæas prophe
ta refpödet,Nolite hoc dicere , quia bona
quide funt verba fpirit? Díiverè bonis,
obftinatis autê dura . Sic explicatetia inter Interli
linealis ,& Lyranus . At qui certe ipfa nos Lyra.
docet experiêtiafpiritu Dni quamuis natu
rafua clemété quidê & fuauifsimü ,fed no
ftris interdu exafperari peccatis ,iuxta il-
lud Ecclefiaftici : Ne dicas Mifericordia Do- Eccle.s.
mini magna eft , & c. Quia in peccatores refpi-
citira illius. Ita vt quofdam permittat in
delictis fuis atq; flagitiis fine poeniten-
tia vitam claudere. Vnde apud Ioan ,
Deus Pharifæis dixit. Quæretis me &
9 Ioan.8:
in peccato ueftro moriemini : & Matthæus. Matth.8.
Fili
 ABEL,
Filij autem regnieijcientur in tenebras exte-
Matth.25 . riores. Item Virginibus fatuis imparatis
dixit. Amendico uobis,nefcio uos.
II
Breues dies hominis effe dicütur ideft
Iob.14. pauci apud Iob,& frequenter alibi, quia
Pfal.89.
vt legimus in Pfal. Dies annorum noftrorum
feptuginta anni,fi autem in potentatibus , hoc
eft inrobuftis, octoginta anni, & amplius eo
rum labore dolor.Quod fi hoc verum fuit
ætate Dauidis ante hæc duo annoru mil
lia quid erit temporibus noftris , quando
vix nati vel adulti rapimur?Propterea dã
da nobis eft opera , ne tam breuem plane
Ioan.9. lucem fruftra nobis præterire finamus.
Vnde Dominus ait. Ambulate dum lucem
habetis,ne tenebræ uos comprehendant . Breue
palliu legimus Ifai. 5 8.& breue aqualfai.
30.dquibus quære in dictione, Anguftü.
CAPV T. III.
Abel, Cain.
BEL & Cain germanos
‫אבל‬
fratres , quos & natura &
tempus & fcriptura facrafo
A
ciauit , feparare non poffu-
mus. Fuit Cain primogeni
tus Adæ , que ei peperit Eua.Sic legimus.
Gen.4
Adam cognouit uxoremfuam Euam , quæ con .
cepit, peperit Cain dicens: Poffedihomincm
‫זיר‬
per Deum.Et recte Cain vocauit quem pri
müpoffedit, quia Cain hebraicè poffef-
Eufeb.
fiò interpretatur . Eufeb . Cæfa.lib.1.de
Præparatione Euang. c. 4. putauit Cain
Iofephus. fignificare inuidia , cumtamen Iofepho
magis credendum fit, in hebræis peritifsi
mo,qui de duobus his fratribus lib. 1. An
tiq.c. 4. fic ait. Nati funt autem eis duo
filij mafculi , quorum vnus quidem prior
appellabatur Cain, quod nomen interpre
tatum fignificat poffefsionem , Abel fecu
dus,qui fignificat , Nihil hoc. Hæc ille.
Vel fignificat Abel vanitatem aut flatū,
Lyran
vt notatfuper Genef. 4. Lyranus, quia ni
hilfere victurus erat , & vt vanitas & fla-
tus fine prole tranfiturus . Nefcio verò
quomodo inquæftionibus fuper Genef.
diligentifsimus quidam tempeftate no-
ftra fcripturarum interpres allegans Io :
fephu dixerit, Abel ab eo luctu interpre
tari, cum folu ,ficut diximus, interpretatū
vertat,Nihil hoc.Quæ etiã eftinterpreta
Amb . tio Ambro. lib: 1.de Cain , & Abel. c. t.
CAIN. II
quafi quod Abel , inquit , nihil fibi tri-
buat fed Deo duntaxat. Cæterù Gloſſa
Gloffa.
ordinaria & Eufebius, no Iofephus Abel Eufeb.
dolore & luctum interprctari dicunt,in
typu forte iuftorü de quibus Mattheus Matth.s.
dicit: Beati qui lugent quoniam ipfi confolabun
tur.Præfens quippe vita doloris eft,futu
ra verolætitiæfempiternæ, vel ab euentu
quod mors Abelis caufa fuerit luctus pa-
rentibus fuis .
Abel & Cain non quidem in paradifo 2
fed poft peccatum exulantibus primis pa
rentibus effe conceptos, atq; in eodem pa
radifo Euam fuiffe virginem contra erro
rem Iudæorum afferunt patres. Auguft. Auguft.
D.Tho.
lib . 9.De Genefad literam,& D. Tho.1 .
p.q.98.rationem reddit, quia expectaba
tur inquit,di aina autoritas ad determina
Chryf.
tionem temporis generadi . Item Chryf.
fuper Genef.4.Homilia . 18. Ante inobe
dientiam ,inquit, Angelicam vitam imita
bantur,& nullus de re venerea fermo erat
ante paradifi amifsione. Idem Hierony. Hierony .
Epiftola ad Euftochium de cuftodia Vir
ginitatis ait:Eua in paradifo virgo fuit: &
libro. 1. aduerfus Iouinia. idem repetit :
Vnde virginitas tamquam cælefte bonu
Matth. 19 .
in confilio eft iuxta illud. Sunt quidam qui
fe caftrauerunt propter regnum cælorum , qui
poteft caperecapiat. Videlicet libere vitam
in terra cæleftem ,fi voluerit, eligat. 3
Iam vero quod dixerit. Eua nato fibi
Cain: Pojedi homine per Deu. No fuit qui . Gen.4:
de iuramétú, quod Rupertus hebraici fer Rupert.
monis ignarus exiftimauit li 3.fuper Ge
nef.c. 34.Quia in Hebræo folü legimus ,
Poffedi homine Deo,Septuag.vero addi
derunt, per,vt data fuiffe generatione filij
per Deum genitrici fuadenotaretur. Sic
etiã explicat Ambrofius lib.1.de Cain. c. Ambro.
1. Nuquid fic dicitur inquit per Deu,vt in
telligas inftrumétu? no vtiq;,fed vt intelli
gas autore & operatore Deu. Hæc Am-
brofius . Vnde Dominus ait: Sine me nihil Ioan. 155
poteftisfacere. Id eft fine mea cooperatio=
ne,quod etiã adnotauit Chryf. homilia, Chryf.
18.fuper Genefim.No inquit,Eua, natu
ra mihi puerum dedit fed diuina gratia,
&c.Itaque & filij donum Dei funt , qui
dat & aufert.
Abel fuiffe paftore ouium & Cain agri 4
cola refert fcriptura.Neq;placet hoc loco Gen.4.
Burgenfis opinio tenētis ,Caintaquã pro Burg.
phanu Deiq; coteptore terra cultora cele
B 3 giffe
 ABEL,
giffe,cui maledixerat Deus , Abel autem
piu ouiu potius pafcedarum arte, quibus
Deus minime maledixerat elegiffe.Cęte-
rūhęc imaginatio facile refutatur , Deus
enim profecto nuquam terrę maledixit
propter ipfam fed propter peccatú homi
nis,vt ei effetminus frugifera , tatu q; ab.
eft,vt cultu terre prohibuerit, vt potius in
humanę fuperbię medela,eam homini de
deritexcolenda, vndeait: In fudore uultustui
Gen.3 . uefceretur pane. Quare tenendü eft fine du-
bio elegiffe paftorale arte Abel tamqua
fimpliciore &cótéplationi celeftiu aptio
ré, fed maxime vt figura effet Chrifti, qui
Ioan.Fo & Sacerdos eft innocens & paftor bon'.
Ifido.
Sicut adnotat Ifidorus fuper Genef.4.&
Glof.
ibi Gloffa.Illud tamé queſtione facit , fi
ante diluuium genus humanu nec du car
nibus vefcebatur,quorfum Abel pafceret
oues , fed de hoc latius infra dicemus in
dictione Caro . n. 30.
5 Cainobtulit de frugibus terræmunera Do-
mino: Abel quoq , obtulit & primogenitisgregis
Gen.4:
fuier de adipibuseoru.Vbi, Chryfoftomus
Chry.
homilia. 18. fic ait:Nota quod pientifsi-
ma Abelis mens nobis fignificetur , quod
notantú de ouib' obtulerit, fed de primo
genitis,hoc eft,de preciofifsimis , deinde
ex illis ipfis primogenitis preciofifsima
quæq;hoc eft,de adipibus. De Cain aute
nihil tale adnotatu eft , fed quod de fru-
gibus terrę obuia queq; obtulit. Hęc
Chryf. Sic ad imitatione Abel primitię
Matth. 2.
getiuvidelicet Magi.preciofifsima que
:
q; regionis fue Domino obtulerut ,Auru,
Videlicet,Thus, myrrham, Sic Anna Sa-
muel&primogenitü fuú obtulit Deo. Sic
1.Reg.2: Maria mater Domini obtulit inteplothe
Luc.2. fauru celi terrç q; preciofifsimü , Deivi-
delicet filiu. Ambrofius auté.lib.de Cain
Ambr.
& Abel.c.7 . & factü eft,inquit,poft mul❤
tos dies obtulit Cain ex fructibus terræ,
duplexculpa,vna quod poft dies obtulit,
altera quod ex fructibus,noex primis fru
&tibus,facrificiu autě,& celeritate comen
datur, &gratià, Hec Ambrofius. Deniq;
Heb.11!
D.Paulus, Fide, inquit, plurimahoftia Abel
qua Cainobtulit Deo,per qua teftimoniu cõfecu
tuseft effe iuftus.Super que locu Rupertus
Rupert: lib.4.in Genef.c.2.Cain ,inquit , cu Deo
offerret fua,fe ipfum fibi retinuerat repo
fitu fehabens in cupiditate terrena,huius
modi portioneDe' noaccipit, fed præbe
Prou, 237 inquit,fili cor tuu mihi, Abel aute corfuu
CAIN.
offeredo, deinde rem fuã , plurima hoſtiā
obtulit. Hec Rupertus. Hinc de Phari Matth
: 15.
fais coquerebatur Dominus dicens. Popu
lushiclabijsmehonorat cor autem eorum löge
eft à me.Id eft,viliora mihi offerüt, precio
fifsima vero retinent fibi,quod q; mihi de
betur,violéter auferut. Nã mihi quide,cor
planè debetur quod in homine optimum
eft,& quod ad imaginē meam ideocrea-
ui & figillaui,vt mihi daretur.
Gen:4
Deinde,Refpexit Dominus ad Abel & ad
muneraeius , ad Cain autem & ad munera eius 6
non refpexit.Hebraice legitur vayſaa: Attē ‫זישע‬
dit Dominus ab Abel: Chaldæus autem ver
tit,fufcepit facrificiu Abel , Septuag. vero
Eweiter obeos,Refpexit De'.Sed pulchre,
vt notat Hieronymus in quæftionibus
Hierony
Hebraicis ,Theodoctio vertit, Inflamma
uit Dominus fuper Abel, vnde,inquit, nof
fe poterat Abel facrificiu eius Deo fuifle
gratum ,fratris vero non itë,nifiquia flam
mamde cælo mifit, que facrificiu confum
pfit Abel, &c. Quod inde probabile eft,
quod moris fuit deinceps benignifsimo
Deo,quádo facrificiù fibi fuorú acceptu
effe voluit oftédere,igne mittere , fic fu
per facrificium Aaro ignis defcendit, & fu Leuit.9:
Iudi.6.
per oblatione Gedeonis, itemin Salomo 2.Paral.7
nis holocauftu &frequêter alibi,vt per ig
nem ,offerentiu charitas innotefceret , &
erga ipfos amor Dei,iuxtaillud Prou.Ego Pro.&
diligétes me diligo . Sic & fuper Apoftolos
orationis oblatione offerêtes indie Pente
coftes, & fuper Dei para virgine in figura
ignis fpiritus Sanct' defcedit.Sed adino Act.z.
nitu nihilominus lectorem velim , vt qua
muis Theodoctionis traflatio hçcfpecio
fa Hieronymo fuerit,probabilis tantu &
nocerta nobis habenda eft, quia verbühe
brçu Saah,refpicere fignificat,nuquá ve- nyw
ro denotat inflamare,vnde magis conie-
&tura eft interpretis quã tranflatio , ideo
q; noaccepitilla editio vulgata latina, de
quo nos latius in proæmio lib. 3. Attēde
etia,vt ad priora reuertamur,primos illos
homines lege dictante naturali obtuliffe
p corporalib bonis à Deo receptis ex ter
na quoq;facrificia,ad quod naturalis obli D.Thom.
Gen.4.
gat ratio, vt docet.D.T.22.q.8.ar.1 .
Præterea:Dixit Dñs.ad Cain,Quare irat es
7
cocidit uult tuus ? nonefi bene egeris reci
pies,fi autěmaleftatim inforib peccatu tuй ad
erit: c. Locut eft Dís . ad Cain, vt dicit
Aug.l.15 . ₫ Ciu.c.7.co modo quo primis
homi
 ABEL,
hominibus per creaturam fubiectam , vel
certe vt eorum focius forma congrua lo-
quebatur.Hæcille. Itaq; vel per Angelu
vices Deigerentem,vel perfe ipfum Do-
minus fumpto ex materia fubiecta corpo
relocutus eft cum Cain , vt eu confolare
tur,& ad pœnitentiam fceleris excogita-
Chry. ticlemêtifsime prouocaret,vt notant hoc
locopatres,inter quos Chryf.homil.18.ſu
per Genef.Attede inquit , oro ineffabile
mifericordia, vide quomodo pro fua do-
minus benignitate congrua ipfi remedia
apponit &c. Quid ergo miraris fi Magda
Luc.7. lena recepit la crymante: Latrone confi-
Luc.23- tente in cruce: Zachæum omnia quæ ra-
Luc. 19 pueratreftituente, & dimidiu bonorü fuo
ru benigne pauperibus erogante , qui ob
ftinatu & reprobum, quem fciebatfine fi
ne perituru vifibili forma confolari,& ad
meliorem mente reducere dignatus eft?
8 ¶la veroverba Domini ad Čain , aliter
qua in Hebræo legimus , funt à Septuag.
Hierony translata , vt notat Hierony. in Quæft,
Hebraicis.Non nefi recte offeras,non autě re
Etediuidas peccafti ? Quiefce, ad te conuerfio
eius.Hanc expofitionefecuntur , & expo
nut patres,Ambrofius lib. 2. de Cain .c.
Ambr.
Aug. 6.Aug.lib.15.de Ciuitate.c. 7. Chryfo .
Chry ftomus fuper huc locum homilia. 18. Ge
Genad nadius fuper Genef. Qui patres, quamuis
in aliquo inter fe variet,in hunc tame om
nes fcopu tendüt , vt non fatis effe dicant
rectüagere,& de rebus Deo bonis facrifi
ciu offerre,fi difcretio defit,quod eft non
recte diuidere,quia fi offeras munus Deo
& neceffaria charitatis circunftãtia defit,
norecte diuifilli : & fortepropterea Ma
Math.s thæus dicit. Si offers munus tuum ad altare,
ibirecordatusfueris,quod habet fratertuus
aliquid aduerfu te,relinque munus tuum ante al
tare, uade prius recociliarifratri tuo ,& tuc
ueniens offeres munus tuum.Alioquin non re
Ambr &te diuides.Ambrof.vero no recte diuide
reeffe putat peiora Deo illiberaliter offer
re,& meliora fibi referuare, quod neface
ret Magdalena,præter cor fuum, pretio-
fifsimü quod habuit vnguentu effudit fu
per pedes Domini . Cęteru hebraica veri
Luc.
tas habet. Halom.tetibfe eth , Vbi tot,eft
idem q bonum . Deindefeeth , eft por-
tare & recipere.hoceft. Non nefibonum ege
risrecipies?Deinde fequitur,ueim lo Thetib,
ideft, Si non bene egeris , Lapethah hat
tatb robez Ideft , anate fores peccatum
CAIN. 12
tuum fedebit: & ita vertit vulgata Hie
ronymi, hoc eft, quafi ianitor quidem pu
fabit cor tuum confcientia peccati , vt
ide Hieronymius ,ait,& fic vt vermis cor
rodet vifcera tua , fubterte nihilominus
erit appetitus eius , & tu dominaberis il
lius . Quemlocum , vt experientia docet
nofatisGræci penetrauerunt. Na Chryf. Chry
explicat , Abel frater tuus erit tibifubic
Etus,& tu ut primogenitus dominaberis il-
lius. Quam expofitionem Genadius pro Genad..
bat, & alij nonnulli. Sed altius Hierony. Hierony.
fenfum affecutus eft , qui hoc loco libe
rum arbitrium afferi putat , quo domina
tur homo concupifcentijs fuis. Eodem
modo æqualis eius Ambrofi . lib. 2. de Ambr.
Cain .c.7 . Non te inuitum ,inquit, error
attraxit, &c. Sequntur eandé expofitio
nem Latini omnes . Greg.lib.4.Moral.c . Greg?
17.fuper Iob. 3. Tenebrofus turbo pofsi Beda...
deat. Beda & Albinus in quæftionibus fu Albinus.
per Genef.ibiq; Rupertus Abbas , & Hu Rupert,
Hugo.
go de S. Victore. Vnde Dominus liberu
largiens , & confirmans nobis arbitrium
apud Matth. dicit . Siquis uultuenire poft Math: 16.
me abnegetfemetipfum . Id eft,fubdat appeti
tum rationi, & Ecclefiafticus :Deuscreauit Ecclefi.25i
Hominem, & reliquiteum in manu confilyfui,
ideft liberæ voluntatis, vt explicat gloffa Glof.
quam adducit, D.Tho.adconfirmatione D.Tho.
liberi arbitrij. 1.p.q. 83. a. 1 . 9.
Præterea , Dixit q; Cain ad Abel,egredia- Gen.4.
murforas.Septuag.vertunt,in agru,B.Am Ambr.
bro.legit, In campum, hebraice nihil eft,
nifi: Dixit Cain ad Abel. Et ibi fiftitur , quid
autem dixerit,Septuag. interpretes expo
nunt modo prædicto : quamuis Hiero.pu Hierony,
tet in Quæft. hebraicis dixiffe Cain ad
Abel,que Dominus illi dixerat,videlicet:
Dixit mihi Dominus : Nonnefi bene egeris
recipies? c. Sed quod vulgata latina ver
tit.Egrediamurforas , tanquam fenfus le-
gitimus,tenendü eft : vitabat enim Cain
præfentiam parentum fuorum adperpe-
trandum fcelus.Quia vt notat Ambr. La Ambr.
trofugit criminis tefte. Sic legimus.Qui
male agit odit lucem. Id eft locum patulum Ioan, 3
& manifeftum, nam verè innocens Abel,
fine fufpicione mali egreffus eft cum fra
tre germano foras, diuina id agete proui
detia,vt protomartyr effet, legis naturæ
ficut Chriftus legis gratia.VndeAug. 1.
diuerfarum quaft. ad Orofium. Ttria, in Aug
quit ,maxime præconia iuftitiæ in Abe
B 4 fuiffe
 ABEL ,
fuiffe comprobantur,fcilicet virginitas ,fa
cerdotium & martyrium,in quibus Chri
fti figuram primus gefsit, ideo ignis miſ
fus de cælis hoftiam eius approbauit:
Diony. Hæc Aug. Vbi notandum cum Diony.
Carthuf.fuper Genef.4 . Licet Caim pri
mogenitus fuerit , & fubinde facerdos, ni
hilominus reprobato figno de cælo facri
ficio eius, & facerdotio , & Abelis contra
comprobato ,tranfijt diuino iudicio facer
dotium Caim ad Abel,ficut primogeni-
ta Efau Deo quoq; comprobante Iacob
poftea vindicauit.Sic & gentiles prima-
tum in fide Chrifti Iudæis , quafi primo-
genitis fed ingratis quidem abftulerunt,
ideo Magis quafi primitijs Gentium Ste
lla refplendens Domini natiuitatem in
Matth.2.
Oriente moftrauit, quæ tame à Iudæ is cũ
Gen.4. Herode quafi iã exhæredatis vifa no eſt.
ΙΟ Deinde.Voxfanguinisfratris tui Abel cla
mat ad me de terra.Quod fic legitur Hebrai
ce:Roldeme ahicha,Zoachim.Elai min haada-
ma : voxfanguinum fratris tui claman-
tiu adme de terra. Sed quo genere mortis
Caim fratremfuum interfecerit ,non fatis
liquet,fanguine vero illius fiue dentibus,
fiue ligno,fiue faxo fudiffe conftat.Domi
nus autem no vt ignarus fceleris eius , fed
vt ad pœnitentiæ confefsionem peccato
rem prouocaret, interrogauit. Vbi eft Abel
Ambr.
frater tuus ? Sicut notat Ambro.lib. 2. de
Chryf.
Caim.c.9.Item Chryfoft. homilia. 1 9 .
fuper Genef. Sicut prius, inquit, parentē
eius rogarat, Adam ubi es ? vt eum ad con
fefsionem & delicti pœnitentiam inuita-
ret,fic rogat Deus non vt ignorans , fed
vt ad bonum prouocet. Hæc Chryf. Sic
Matth . 20 . & matri filiorum Zebedæialiquid peten
Ioan.11. ti dixit filius Dei. Quid uis ? Non vt igno =
raus ,fed vt illa medico vuln' aperiret.Sic
de Lazaro quatriduano quæfiuit. Vbi po-
fuiftiseum Vtvidelicet ftatum iam foeten
tis ob oculos poneret, excitaret q;vt reme
dium à vitæ quærerent largitore. Cæterū
Caimfcelus fuum difsimulare cupiens au
diuit.Quidfecifti uoxfanguinisfratris tui cla
Ambr. mat ad medeterra, Notat aute Ambr.loco
citato innocêtia Abel , de quo Dominus
minime dixit , Abel clamat , neq; anima
eius, neq; corpus eius,neque fanguis intra
venas eius,fed terra,quæ vt parens omnių
filij muti caufam fufceperat vt innocêtis ,
vnde Abel quoq; feruaffe dilectionis for
ma oftéderetur,qua dominus comendatu
CAIM.
r' erat, dices.Diligite inimicos ueftros.Ideo Matth
nō dicitur,Abel vociferatur contra te fed
fanguis eius.Eucherius vero fuper huc lo Eucher. .s .
cu Clamat,inquit , fanguis non tam voce
qua caufa. Sic intelligitur illud Apoftoli Hebr. 12
.
ad Hebræos.Sanguine Chrifti melius loquētē
qua Abel. Denotat enim fanguine quidé
Abel no voce fed natura vindicta expof
cere.novenia,fāguine vero Chrifti fuper
naturâ verbo Dei vnitu, mifericorda pœ-
nitentibus poftulare, quod melius eft : vt
quod Dominus verbo docuerat , confir-
maret exeplo. Orate pro perfequétibus & ca
lumniantilusuos.Cæterù quatuor effepec Matth. s .
catoru genera , quæ in fcriptura clamare
dicatur,adnotat patres. V nú eft peccatu
homicidij de quo hic agimus: aliud cotra
natura,& quo in Genefi. Clamor Sodomoru Gen.18 .
Gomorrhæoru multiplicatus eft. Tertiu op
prefsioimbecillioris , & quo.Clamor filioru Exo.3 .
Ijraeluenitad me. Quartü eft operarij mer
cedeilliberaliter retinetium,vt Iacob ait. Iacobi.s .
Ecce merces operarioru , qui mesfuerüt regio=
nesueftras,quæfraudata eſt à uobisclamat¸&c.
Sed hos clamores vox cufefsionis & pœ-
nitetiæ conticefcere facit.Vnde Baptifta
Luc.3 .
dicebat: Facitefruct' dignos pœnitetiæ.
II
Vagus & profugus eris juper terram , di
xit Dominus ad Caim.Hebraice fic ha= Gen.4.
betur. Naa uanad tihie baarez, ideft , vagus
& profug' eris'in terra :q ad loci inflabili
tate in Quæft.Hebraicis refert Hierony . Hierony.
Vnde & Chaldaicus vertit, Inftabilis eris ,
& tranfmigrans.Sed Chry.Homil . 19. & Chryf.
omnes Græci,quos fequitur Ambrof.lib. Ambr.
2. de Caim.c.9.ad gemitu & tremore cor
poris referüt,qui fecuti funt in hoc feptu .
hi enim tranfulerit σερνου και τρέμων
gemens & tremens. Prior tamen expo=
fitio Hebraicæ literæ magis confonat. Et
certe peccator ftimulis confciëtiæ fuæ,co
tinēter agitatus quiefcere no poteft. Vn
de Dominus clamat ad peccatores.Tolli Matth. 11.
te iugumeufuper uos, &c.&inuenietis requie
animabus ueftris . Quafi dicat: Qui in pecca
tis manet quiefcere nequit perturbationu
fluctibus huc illuc q; agitatus , iuxta illud
Ilaię.iniquitates noftræficut uētus abftulerut Efai.s 3
nos. Vt ergo quiefcasiugu fufcipe pocni-
tetiæ,alioquin audies illud Thren. 1.Pec=
catum peccauit Hierufalem , ideo inftabilisfa-
&ta eft.
Dixit Caim ad Dominu . Maior eft ini- I2
quitasmea,quam utuenia merear. Hebraice Thr.1.
Gadol
 ABEL,
Gado! auoni minefo , ideft, Magna valde
iniquitas mea præleuari . Sed certe hæc
verba,ficut in noftra æditione habetur,ni
hil falfi prefe ferut nec vitij VndeCatheri
Genef.4. nus fuperGen.4.vera effe dicit,& Caieta
nus nulla in his verbis defperatione agno
fcit,quia ille qui eft in mortalipeccato, no
mereturprimam(vt Thelogi dicut)iufti-
Cyr. ficationem.Item Chryf.homil.19.citata
non folum non putat fuiffe defperationis
verba ,fed potius abfoluta peccati fuicon
fefsionem,propterea verò dicit, non fuif-
fe veniam confecutum, quod intepeftiua
fuerit cöfefsio , & nimium fera. Quod cau
te debet intelligi , nulla enim poenitentia
fera eft , dum peccator rationis compos
viuit in carne, ita vt venia culpæ cófequi
non valeat.Sed intelligit forte Chr, foft.
de pæna corporali , quam iam lata fenten
tia irreuocabili , vitare non potuit : ficut
Moyfes & Aaron propter peccatuin ad
aquas contradictionis diffidêtia, pœnam
non intrandi promifsionis terram nullis
Num.20
potuerunt precibus euitare . Item Dauid
pæna mortis paruulifui ex adulterio fuf-
cepti nullis excutere lachrymis aut ieiu-
1.Reg.12 nijs valuit. Cæterum fi hebræamliteram
13 confulas.defperationis crimen incurriffe
Caim facile de prehēdes dixit enim,Maior
eft iniquitas mea,quam parcere, hoc eft , quam
ipfa propitiatio. Confonant etiã Septua.
vertentes μεζων ή αιτια μου αφενθηαι ,
Maius eft delictum meu , quam vt remit
tatur mihi.Itaque Caim mifericordia Dei
vniuerfam coarctare videtur , quafi ma=
gnitudine fuæ iniquitatis fuperata. Vnde
profecto in filiu etia Dei Iefum, id eft, Sal
Matth.1, uatoreiniurius fuit,cotra quod Angel' ad
Iofeph dicturus erat : Vocabis nome eius le-
Luc.19. fum,ipfe enimfaluufaciet populum fuu à pecca
Luc.2. tis eoru.Etipfe ait. Venitfilius hominis quæ -
rere,& faluufacere quod perierat.Ite: Vocatu
Can.I. eft nome eius Iefus. Nomen, inquit, eius,de
quo Canticoruautor : Oleum effufum nomen
tuu.Effufum quidé fuper omne miferiam
2.Timoth . 2 noftram,eam vndiquefubleuans & refar-
Pfal.129. ciens. Ideo Paulus ait, Deus uult omnes ho-
Sap.11. minesfaluosfieri.Item in Pfal.Quia apud Do
minumifericordia copiofa apud eum redem =
ptio. Et fapiens ait : Parcis autem omnibus,
Bern. quia tuafunt Domine , qui amas animas . Pul-
chrè aute Ber.fer.ii.fuper Cant.allegas
dictú Caim ait.Abfit, abfit Caim, maior
eft mifericordia Dei quãomnis miferia.
CAIM .
13
Omnis qui occiderit Caim ,feptuplumpunte 14
tur Vbi,Hebraice legimus , col oreg Caim Genef.4.
fibatham, Incham . Et quidem vltima ver
ba faciut,vt locus ifte difficilior fitpropter
verfionum varietatem . Septuag. & The
doction vertunt. Septem uindictas exoluet,
quam verfione Hierony . Epiftola. 115. 'Hiero.
ad Damafum fic exponit . Non fic cito
morieris Caim, fed perfeptem ætates vi-
ues vfque ad feptimam generationem , &
confcientiæ tuæ igne torqueberis , & qui
te occiderit non ipfefepte vindictis fubij
cietur,fed feptem vindictas quibus alliga
garis,abfoluet. Aliam expofitionem ap-
probat etiam Hierony fecundum eadem
verfionem , feptem vindictas exoluet
qui occiderit Caim,quas mifer propter fe
ptem , quas commifit culpas merebatur.
Has poft Hierony. numerat Theodore- Theodor.
tus fuper Gene. Prima fuit, quod indifcre
te facrificium obtulit . Secunda , triftitia
de reprobato facrificio fuo. Tertia, quod à
peccato quiefcere iuffus â Domino pare-
recontempfit. Quarta, quia fraternæ gra
tiæ infelix inuidit , Quinta, fratricidium ,
Sexta,quod mentitus eft Deo. Septima,
quod parentes fuos affecit dolore . Sed
alia verfio eft Symachi , qui occiderit
Caim,hebdomada fiuefeptimus vindica
bitur. Exponunt autem Lyranus , Car- Lyra:
Dlony.
thuf. & Abulenfis quod fit imperfecta lo Abulenfis
cutio,quafi qui occiderit Caim , & ibi ter
minetur,& fubiungatur fubintelligendo,
fuam poenam luettalis interfector. Dein
de verò quob fequitur in textu . Hebdo-
mada uel feptimus uindicabitur , fupple,
ipfe Caim feptima generatione punietur .
Fuit aute mifericordia Dei, qui iuxta lob Iob.24.
dedit illi locum pænitentia,fed ille abu-
fus eft eo, ad fuperbiam . Sic in parabola Luc.13
vinee, cultor poft tres annos quibus infru
tuofa ficulneç permifit ,vt occuparet hu
&
mum,quartum adhuc indulfit , & cultu-
ramadhibuit, vt fine vllius reprehenfio :
ne infructiferam tandem euelleret . Sed
iuxta vulgatam , Qui occiderit Caimfeptu-
plum punietur, id eft,grauifsimè punietur à
me,tum quia occidit hominem authorita
te priuata , tum etiam quia contra meam
fpecialem prohibitione fecit : feptuplum
enim pro numero perfecto accipitur , vt
notat hoc loco Cyrillus : item Rupertus Cyrill.
qui exponit , Pleno fupplicio gehennæ Aupert.
punietur , fed fubintelligendum eft , nifi
B 5 poeniten
 A BEL,
poenitentiam egerit , ficut intelligitur
Matth.s: illud Matth . Qui autem dixerit,fatue reus
eritgehennæ ignis ,fub audi,nifi pœniten-
tiam egerit .
15 Præterea, Pofuitque Dominus fignum in
Genef.4:
Cain, ut noninterficeret eum omnis qui inuenif-
fet eum. Varię funt de hoc figno fentétia.
Caiet: Caietanus dicit , fciri non poffe qualefue
rit, quamuis fenfibile cunctifque confpi
Lyra: cuum effe debuit . Lyranus ait fuiffe no-
tamin facie Cain fatis infignem quafi ne
uum rubrum magnum. Græci fecuti tráf-
lationem Septuag. dicunt,fingultum pos
tius,perpetuumq; totius corporis tremo-
rem ei remanfiffe,quod approbare vide-
Hiero . tur Hierony, Epift. 115.ad Damafum,
Eucher:
& mihi non difplicet.Eucherius lugdun.
fuper hunc locum ,fuiffeinftabilitatem &
timorem ait, quo inquietus & profugus
Ruper: huc illucque vagabatur incertus.Ruper-
tus legit Cain ipfum pofitum fuiffe in fi-
gnum humano generi contra homicidas.
Sed duæfententię pofteriores magis qua
drant . Vbi notalongos vitæ annos pa-
rum prodeffe , nifi quis à peccatis refi-
Rom.2? pifcat , iuxta illud Apoftoli . An ignoras
quod benignitasDei ad pœnitentiam te adducit?
tu autemfecundumduritiem tuam , & impœni-
tenscor,thefaurizas tibi iram,&c.
16 Adificauit Cain ciuitatem , uocauitq;
Genef.45 nomen eius ex nomine filij fui Henoch. Au-
Aug. guftinus libro. 18, de Ciuitate, cap.8.pu
tat nofuiffe Henoch primogenitü Cain ,
nihilominus probabilius eft iuxta lofe
Iofephus phum primogenitum eius fuiffe: qui lib.
Antiquit.cap.5 : Cain, inquit , terminos
terræ primus pofuit , murifque muniuit,
illicq; coegitfuos conuenire domefticos ,
hanc verò ciuitatem ab Henoch feniore fi
lio Henochiam appellauit, &c. Cain er ·
go prima orbis ædificauit ciuitatem.Vn
Pererlus: de recte Pererius queſtionibus fuper Ge=
nefim Ægyptiorum conuincit errorem di
centium, Diofpolim hoc eft Thebas, ini-
tium fuiffe vrbium in orbe , cum conftet
Henochiam fuiffe primam . Putat autem
Plato: Plato.in Protagora caufam quare homi-
nes olim ciuitates muris cingere ceperut,
eam fuiffe, vt fe à ferarum incurfibus de-
Ariſtoti fenderent.Sed Arifto.lib. 1. Politicorum
ad naturam hominis focialem vită aman-
tis, condendarum vrbium originem re-
fert. Quod autem prior fuerit Cainhu-
jus rei autor quam pater eius Adam.vel
CAIN.
alius exfratribus pijs , indeforteprocef- 1
fit,quod cum fecundum Iofeph.lib.1.An Iofeph.
tiquit . lococitato , rapinis deditus cum
filijs fuis fuerit, & ad tutandas res ex fur-
to rapinaque fibi partas, muris fe & fua,
sinxitafylum faciens latronum . Et quia
decæleftibus nihil cogitabat, in terrenis
commodis procurandis fapientior fuit,
iuxta fententiam Domini : Filij huiusfeculi Luc.16 :
fapientioresfilijs lucis in generatione fuafunt.
De quo legendus eft Auguft. lib. 15. de Auguft.
Ciuitate,cap . 17.Item Greg.lib. 1 6.Mo Greg:
ral.cap.5.fuperillud Iob: Fluuiusfubuertit Iob.22.
fundamentum corum: Ipfe , inquit , Cain in
terra primusfundametum pofuit , quia à
foliditate æternæ patriæ alienus fuit.Hçc
Greg. Ideo Dús dicebat : Nolite thefauriza Matth.s .
re uobis thefauros in terra.Et Rurfus . Thefau
rizate nobis thefauros in cœlo. Et alibi:Gaude Luc.103
te quia nominaueftrafcriptafunt in cælis.Item
Aquila clamat. Va,ua,ua,habitatibus inter Apoc: 8 :
ra.Et de impijs dicitur : Vocaueruntnomina Pfal.49 :
fua interrisfuis.Vnde Chryf.Hom . 20. fu Chryf.
per Gen.Hominibus,inquit, factismorta
libus ftudium fuit vt immortalem fuam
memoriam facerent,partim exfilijs quos
generabant, partim ex locis quibus filio-
rū nomina imponebant. Hec Chryf.Sed
fœliciores illi qui cũ Petro Domino di-
cunt: Ecce nos reliquimus omnia & fecutifu Matth.19
mus te, & c.Et quibus Dominus ait:In domo Ioan.14.
patrismei manfiones multæfunt, & uado para
re uobislocum.
CAPVT. IIII.
Abiathar.
BIATHAR , id eft,
pater excellês , fuit fummus ‫יפר‬
facerdos filius Achimelech
A pontificis quoq; magni qui
occifus eft à Saule cum alijs
facerdotibus , eo quod panes Dauidi fu
gienti dediffet.Euadens autem Abiathar 16.Reg.27.
fugit ad Dauid.Deinde verò quia partib
fauit Adoniæ, depofitus eft à Salomone,
fuffecto loco eius Sadoc facerdote . Illud 3.Reg.2
tamen quofdam mouet, quod Regumfa 1.Reg, 11 .
cra narrat hiſtoria, Dauidem fugientem
ad Achimelech facerdotem in Nobe per- Quest
ueniffe, à quo & panes propofitionis ac
cepit. Sed Marcus Euägelifta Nuquam, Marc.2
inquit , legiftis quod fecerit Dauid quan
do
 A.BIE
do necefsitatem habuit, & efurijt ipfe, &
qui cumillo erant , quomodo intrauit in
domum Dei fub Abiathar Principe Sa-
cerdotum , & panes propofitionis man-
ducauit,&c. In quo primo quidem obtui
tuvidetur effe contradictio.ad quamtol-
Theophy: lendamTheophylactus refpondet: Achi-
melech fuiffe quidem facerdotem fed no
fummum, Abiathar autem fuiffe fummu:
1.Reg.22. Cæterum contradicit textus libri Regu
vbi Abiathar filius dicitur Achimelech,
ergo Achimelechfummus erat Pontifex.
Beda. Quare melius Beda foluit nodum fuper
Marc.2.dicens: Abiathar qui fecundum
hiftoriam libriRegum filius erat Achime
lech Summi Pontificis , & fucceffor legiti
mus infacerdotio , vocari quidem meruit
fummusfacerdos , ficut heres Regis voca
Hierony: ri folet interdum Rex. Sed illud Hieron.
notat, neque Dauid neq; pueros eius pa-
nes comediffe fanctos,nifi mundos à mu-
lieribus, ve ergo illi qui cum fuerit immũ
dus,ad panem illum accedit qui in Euan
loan.6,
gelio clamat. Qui manducat bunc panem ui-
uet in æternum.
CAP. V.
Abies.
BIES dicitur Hebraice
I 2
‫פרות‬ Beroth & inpluraliBerofim
Ifai. 4.Abietes lętatæ funt.
A Abies arbor procera fine no
dis, ramis ordine pulchro nō
ad laterafed furfum erectis , frondes pe=
&
tinis inftar diuifas femper virentes , flo-
res habet crocei coloris , deciſo vero cacu
mine mox arefcit , naſcitur in montibus,
& defertis vallibus, materics eius apta na
uigijs eftpropter robur & leuitatem , &
quia contra pondus refiftit , de quo Pli-
Plin. nius lib. 16.ca.24. &. 25.&c.
Abies metaphoricè fignificat popu-
2
lum Iudaicum ad fidem poft pafsio-
nem Domini quantum ad primitias Apo
ftolorum videlicet, & difcipulorum Chri
Hierony. fticonuerfum . Sic exponit Hieron. illud
Ofe.14.
Ofeç: Ephraim quid mihi ultra idola?ego ex-
audiam, dirigam cum ut abietemuirentem,ex
mefractustuus inuentus eft ; Quod optime
quadrat Apoftolis , quibus Dominus di-
Ioan.15: xit adfe conuerfis : Et pofui vos vt eatis,
S. 14
& fructum afferatis,vteatis inquit, non in
obliquum , fed ad inftar Abietis furfum
ad coeleftia directi.Talis Paulus qui poft
conuerfionem virentibus folijs predica-
tionis facrę , & erectis furfum ramis defi-
deriorum dicebat. Noftra autem conuerfatio Philip.3 :
incælis eft. Talis etiam Petrus ad coele-
ftia tendens , cui Dominus dixit : Caro Matth. 16
fanguis non reuelauit tibifed pater meus cœle-
fis.Gloffa ordinaria putat Chriftum hoc Gloffa:
focoabietem vocari viretem,& directam
ab eterno Patre & Spiritu fancto qui di-
rexit eum in omnibus fecundum huma-
nitatem,vnde & fru &
tum edidit redemp
tionis mundi propter vnionem ad verbu,
& miraculorum, & ieiuniorum , ficut le-
gimus: Ductus eft lefus abfpiritu indefertum, Matth.4
id eft,abfpu fancto directus, & quia filius
omnia que habebat à patre habet , fubdit
in Ofea pater eternus : Ex me fructus tuus
inuentus eft,ideo filius clamat . Omnia mibi Matth.11.
traditafunt apatre meo , & : Mea doctrina non
Ioan.7 .
eft mea,fed eius qui mifit me, item : Verbaque loan.14.
egoloquor,a me ipfo non loquor,pater autem in
memanens ipfefacit opera. Et certe expofi-
tio hęc Gloffę m ftíca non literalis effe
videri poterit, fed admitēda eft, maxime
quia Septuag.proAbiete vertût Iuniperu
virentem , que ferpentes fugat & pulchrè
fignificatChriftum fpinis coronatum qui
dedit poteftatem Apoftolis caleandi fu- Matth.16,
perferpentes . n.
Abietes quoque principes gentium fi 3
gnificant iuxta literam, fed metaphorice Efal.14.
fic legimus: Abietes quoque lætatæfunt & Ce
dri Libani,ex quodormifti non afcendit quifuc
cidat nos. Super quem locum Hieronym. Hierony.
Abietes inquit & Cedros Libaniprinci-
pes gentium intellige , qui , Nabuchodo-
nofor percutiente, fuccifi funt , qui in vo
ces letitię prorumpentes dicunt , ex quo
ad infernum defcendifti nullus alius po-
tuit inueniri qui magnos potentefq; fucci
dat.Hec Hierony.Sicut autem in morte
Nabuchodonofor Regis letati funt prin
cipes gentium , fic in morte planè crude Matth.z.
lifsimi Herodis , qui innocentes occidit,
lętatæ funt animę iuftorum in limbo , &
angeli Dei , ex quibus vnus dixit Iofe-
pho fponfo Marię in AEgypto degen-
ti. Tollepuerum & matrem eius, & uade inter
ram Ifrael , defuncti funt enim qui quærebant
animam pueri.
Abies nonfolum Apoftolos fignificat ,
fed
 ABIES.
fed & virtutes fan&torum & dona gratiæ
Elai.ss. fpiritualis,vnde legimus: Profalicuula afce
det a bies, & pro urtica crefcet myrtus, vbi
Hiero. Hiero.delege gratiæ fub Chrifto dictum
intelligit , in qua poenitentibus ma-
la conuertuntur in bona , pro vitijs na=
fcutur virtutes,pro iniquitate iuftitia,pro
temeritate fortitudo , pro luxuria têpe-
Matth.9. rantia. Addamnus exépla maiorum.Mat-
Luc . 19. thæus , Zachæus & Publicani faliuncula
Luc.15. erant, & roß , hoc eft , ftirpes inutiles ,
&, noun , amari faporis , & odoris te-
terrimi,ifti in Apoftolos repente mutati
facti funt cypariffus , & abies . Hæc
Gregor. Hierony.Gregor. quoq; lib. 18. Mora-
lo b.28.
liam in illud Iob. Tolleteum uentus urens,
pro faliuncula,inquit, afcendit abies dum
infanctorum corde pro abiectione terre-
næ cogitationis altitudo fupernæ contem
plationis exoritur.Hæc ille. Sic afcendit
contemplatio in corde peccatricis pro fa
Luc.10
liuncula voluptatum,de qua Luc . Maria
autemfedensfecus pedes Domini audiebat wer-
bum illius. Erat olimMaria quafi falix fu
per aquas voluptatum incurua, fed quan
Luc.7. do conuerfa eft , ramos in altum ficut ab
ieserexit amoris& gratie: ita vt de illa Do
minus diceret , Remiffafunt ei peccatamul-
ta quoniam dilexit multum .
Abies itaque gratiam denotat ſpiritua
Efai.41. lem ,ficut legimus . Ponam indeferto abietem
& ulmum , vbi Hierony: Hæ diuerfitates
Hiero. arborum diuerfitatem fignificant gratiæ
fpiritualis in conuerfione gentilium. Hęc
ille . Et certe cor Chananeæ defertum
erat, in quo tamen gratia Spiritus fancti
ficut abies fidei virefcentis pulcherrimas
frondes & firmam charitatis radicem ,vf-
que ad imum humilitatis fixit, ramos ves
ro vfque ad cöfefsione vtriufq; in Chrifto
naturæ furfum erexit , quando clamauit;
Matth.15 Miferere mei Domine fili Dauid.
6 Abies Doctores ecclefiæ fublimes tam
vita quam doctrina,qui ex gentium Phi-
Hiero.
lofophia adfidem conuerfifunt,aliquan-
do defignat . Ita exponit Hieronym.
Efai.60.
illud Ifaiæ, quod ecclefiæ dicitur Chri-
fti: Gloria Libani ad te ueniet , abies erbuxus
pinusfimul, Vir,inquit,fanct' & eloque
tifsimus Cyprianus , & noftri temporis
confeffor Hilarius, nonne tibi videntur
excelfæ quædamin feculo arbores quæ
ædificaffe Ecclefiam Dei ftuduerüt?Hæc
Matth . 7. Hierony. De huiufmodi arboribus dici
tur.Non poteft arbor bona malosfructusface
re, exfructu arbor cognofcitur.
7
Abietes propter altitudinem reges fi
gnificant in hiftorico fenfu . Sic exponit Hierony.
Hierony.illud Ezech. de Rege Affyrio- Ezech.31 .
rum à Babylonicofuperando , Affur qua
fi cedrus in Libano , & infra , Abietes non
adæquaueruntfummitatem eius , id eft,alij re Greg.
ges nonfuerunt æquales ei . Sed Gregor.
lib. 32. Moral.cap. 24. per Affur Luci-
ferum inter angelos olim fublimem, per
abietes inferiores intelligit fpiritus, qui ta
men humilitatis virtute fundati in cœlo
manferunt, illo cotra propter fuperbiam Luc, 18 ,
in tartara deturbato.Quia omnis quife exal
tat humiliabitur, qui ſe humiliat exaltabitur.
Vnde & Dominus Apoftolis de primatu
contendentibus accepto in vlnis paruulo Matth.18 .
dixit. Qui humiliaueritfeficut paruulus ifte,
hicmaior eft inregno cœlorum .
Abietes Sacerdotes etiam defignant vt
poft Hierony.Rupertus adnotat fuper il- Hiero:
lud Zachariæ: Vlulaabies , quia cecidit ce- Rupert,
Zacha.11 .
drus, id eft, vlula & poenitentiam agefa-
cerdos, qui quafi abies excelfus es,quia ce
cidittemplum quod inftar cedri tedebat
in cœlum ,fæpe enim propter peccata fa-
cerdotum templum Dei profanatur , &
conculcatur , quod hodie proh dolor in Matth.23 .
Germania videmus . Et fimile Dominus
facerdotibus dixit : Ecce relinquetur uobis
domus ueftradeferta, videlicet propter fcele
ra veftra Et vfq; hodie vlulat abies ,id eft,
populus Iudæorum, quia cecidit cedrus.
Vel aliter Abies , id eft, mediocres facer-
dotes plangite , & vlulate quia cecidere
maiores , hoc eft, principes veftri ; cafus
quippe regum & magnatum permittitur
aliquando ad terrorem fubditorum . Sic Chryf.
Chry.& Auguft. in Præfatione Pfal.50 . Auguſt,
Pfal.so.
cafum Dauid permifum à Deo pro Luc.22 .
uidentifsime ad correctionem noftram Matth.20.
& timorem putant . Ideo etiamin Euan- Ioan. 20.
gelio cafus Petri Chriftum negantis : Ia-
cobi & Ioannis manum dexteram & fi-
niftram affectantium : & dubitatio Tho
mæ de refurrectione narratur , vt nos
inde cautiores efficiamur : & vlulet abies
quia cecidit Cedrus . Si enim Ecclefie
columnæ nutauerunt, quis poterit , ni-
fi pœnitentiæ lachrymis diuinaque gra-
tia fuffultus perfeuerare?
САР.
 A BIEZER, C
ABIGAIL,
CAPVT. VI.
Abiezer.
BIEZER, ideft, pater
‫אביעזר‬
Iof.17 . adiutorij fuit filius Galaad.
Iud.6. filij Manaffe vt habetur a-
A
pud Iofue interpretaturq;
patris auxilium , ‫ י‬Gedeon
autem congreffurus cũ Madianatis , con-
uocauit domum Abiezer , quæ de ftirpe
erat Manaffe filij Iofeph , congregauit
etiam adfe omnem tribum Manaffe reli
quam tribum autem Ephraim vocare ti-
muit, quia fuperba erat , & potentifsima,
cum autem viciffet Madianitas Gedeon
dixerüt ei viri Ephraim . Quideft hoc, quod
facere voluifti,ut nos non uocares turgantesfor
Iud. 8. titer, prope uim inferentes Quibus ille ait,
quid eft tale quod egofacere potui , quale uosfer
ciftis,nonne melior eft racemns Ephraim , uin;
demijs Abiezers id eft, racemus vefter , &
quod minimum in vobis eft, potentius &
fortius eft,quá domus tota Abiezer , quæ
eft de ftirpe Manaffe quam egovocaui:
nam licet Manaffes fuerit primogenitus
Iofeph, & Ephraim fecundo natus, nihilo
minus Ephraim potentior euafit,& caput
regni Samariæ atque decem tribuu fuit,
fic manfueto refponfo Gedeon fuper-
biam mitigauit Ephraim , & ipfe de hofti
bus fuis triumphum confecutus eft , iux-
Matth.s. ta quod Dominus dixit: Beatimites quonia
ipfi pofsidebunt terram.Et rurfus :Difcite à me
Matth.11. quia mitisfum & humiliscorde.
CAPV T. VII.
Abigail.
‫אביגית‬ BIGAIL , id eft,pater
exultationis vxor fuit Na
balcarmeli , quæ iram Dá-
uid venientis , vt viru eius
perderet mitigauit , pru
dentifsima quadam oratione. Sed Nabal
paulo poft mortuo , copulauit eam fibi
Dauid coniugio , vt pote que & pru-
1.Reg.25: dentifsima vifa fuerit,& decora fatis . Sic
prudentia , Chrifto Domino cum fynceri
tatis pulchritudine copulata placet, iuxta
Match.10. illud: Eftote prudentesficutferpentes, & fim=
plicesficutcolumbe , Et cum qui eiufmodi
fuerit,fuper regium ecclefiæ culmen fre
ABIMELECH . 15
quenter exaltat,iuxta illud. Quis putas eft Matin . 24.
fidelisferuus & prudens quem conftituit Domi
nusfuperfamiliamfuam? Quid quod & Ma
riam virginem propterea quod ab ange-
lo falutata: prudentifsime cogitauit qua-
lis effet ifta falutatio , nec fe temerè ficut Luc.2.
olim Eua præcipitem dedit, Gabrieli ve-
ro rationem ad interrogata reddentifyn-
cerifsime credidit,regio Dei genitricis dia
demate coronatam fuper regnum Dauid
imo fupra nouem angelorü choros exal-
tauit. Tantum apud Deum prudentia cũ
fynceritate coniuncta valet.
Abijcere quare eijcere libro quinto.
CAPVT. VIII.
Abimelech .
BIMELECH, id eft,
paterregis,nomen eft re
gis Palæfting , ad quem
confugit Abraham tem- Genef.20 .
porefamis . De quo Bafi Bafil.
liusfuper Pfal. 33. Tra-
ditio eft inquit, vfque ad noftra tempora
perfeuerans , omnes reges Paleftine com
muni nomine Abimelech vocari. Item
Hierony.fuper Ezech. 29.Apud Roma- Hierony .
nos inquit, Cæfares & Augufti reges co-
rum appellantur , & c. Apud Syros An-
tiochi apud Perfas Arfacides,apud Palę -
ftinos ,quos fcriptura vocat Philiſtim Abi
melech Ita Hierony. Idem Euthymius Euthy:
fuper Pfal. 33. Fuit autem Abimelech de
quo Genef. 20. métio fit rex Gerare, qui
cum audiffet Saram fororem effe Abra
hæ,tulit eam , vt fibi coniugio copularet.
Ceterum priufquam tangeret illam per
terrefactus in fomnijs reftituit viro fuo
Abrahe . Querunt autem expofitores ,an Quæft.
Abimelech peccauerit ablata Sara ? Et
quidem Lyranus cenfet propterea pecca Lyra:
to non caruiffe , quia non fatis diligenter
inquifierat ,an vxor effet aliena?Iofephus Iofephus
tamen immunem illum a culpa reputat
lib.1.Antiq.cap. 20. Idem tenetAuguft. Auguft.
queft.52 fuper Deuter.idque probat ex
verbis eius ad Deum , Num inquit gentem
ignorantem & iuftam interficies?& ex refpo
fo diuino , Sciofubdit Dominus, quod fim .
plici cordefeceris, Auguftinus vero legit,
Scioquod mundo cordefecifti hoc, &addit, Nō
vtique illum ita mudum voluit intelligi,
ficut
 ABIRE.
Matth.s. ficutilli,de quibus dicitur: Beati mundo cor
dequoniam ipfi Deum uidebunt . Sed ab illo
peccato de quo agebatur,müdum cor ha-
bebat. Hac Auguftinus,cuius fentétia mi
hiplacet. Vbi notanda eft fynceritas hu-
ius Ethnici regis , cui Deus teftimonium
perhibet, quale non perhiberet multis ho
1.Petr.2. die Chriftianis,qui iuxta Petrum. Habent
oculos plenos adulterij . Vnde ficut viri
Niniuitæ furgent in iudicio contra Iu
Matth.11. deos , fic & rex Abimelech contra Chri-
ftianos huiufmodi alieni, fcilicet, torivio
latores . Denique alius etiam Abimelech
fucceffor huius dedit Ifaac Rebeccã, quã
ab co iam abftuliffet , nifi iocantem eum
Gen.26: cum illa vidiffet . Quod caftitatis exem-
plar in ethnico rege fuit æterna memo◄
ria dignum.
2 In titulo Pfalmi. 3 3. legimus, Pfalmus
Pfal.33. Dauid , cum immutauit uultumfuum coram
Achis, quem vulgata vocat Abimelech,
Hiero :
fuper quem locum Hierony.ait : Abime-
lech fciamus effe dictum pro Achis , de
1.Reg.21.quo legimus in lib, Reg. Vbi narratur,
quomodo Dauid fugit ad Achis regem
Geth, & fimulauit fe infanum. Neque in
nomine Abimelech error eft , cum ex re:
ge patregenerat' potuerit Abimelech ap
pellari , quod interpretatur , pater meus
rex. Hecille. Sed etiam addendum eſt,
quiavt fuperius dictum fuit,omnes reges
Palæftinæ licet nominibus proprijs va
riè quidem,communitamen nomine Abi
melech vocabatur.Sed & illud nota quo
modo Dauid irrideri non erubuit , & in
fanus reputari, vt fugeret morté momen-
taneam , quid ergo nos curamus irrifio
nem vel ludibrium mundi , quando virtu
ti operam damus,vt mortefugiamus eter
nam ? Certè de Chrifto Domino legi.
Matth.9, mus: Et deridebant eum , quando dixit. No
eft mortua puellafed dormit , Quod ille mini
ine curabat , Nec enim ftultorum derifio
curanda eft, dum modo verain edificatio
nem ecclefiæ dicamus , & virtutum ope-
ribus infudemus .
Abimelech quoque dictus eft vnus ex
filijs Gedeonis ,qui natus eft ei ex concu=
bina . Vbi etiam legitur Gedeon , qui &
Iud. si Ierobaal appellatur , habuiffe filios fep-
Iud.9: tuaginta , deinde dicitur : Abijtautem Abi-
melechinSichem, c. Vbipoftquam def-
cribitur affectaffe regnum,narratur etiam
crudelitas eius infratres , fic enim textus
RECEDERE,
ait ; Etoccidit fratres juosfeptuaginta uirɔs,
quod quæftionem facit,quomodo feptua Queftio.
ginta fratres interemiffe dicatur, cum Ioa
tham minimus euaferit , & ipfe Abime
lech ,vnus ex feptuaginta fuperftes fue
rit , fubindeque fexaginta octo duntaxat
occiderit ? Ad hoc autem recolenda eft re
gula Auguft.quæft.47.in Exod.Confue Auguft,
tudine elle fcripturę , vt quod de fumma Regula
perfectioris numeri deficit , aut crefcit, no
computetur,id eft, folet numerum perfe-
&
tum ponere vt puta feptuaginta,etiam ſi
modicum defit , vt duo vel tres . Ita cum
populus ſpiritualiter fornicatus effet ado
rato aureo vitulo , anno fecudo poft egref
fum de Ægypto Dominus dixit:Fili) ve- Num.14
ftri erunt vagi indeferto annis quadragin
ta, & portabunt fonicationem veftram,
cum tamentriginta octo annis dutaxat,
poft duosannos iam in deferto trafactos,
portauerint fornicationis fuppliciu. Præ
terea quoque Abimelech , qui fexagin-
ta octo fratres occidit , feptuagintadi.
citur interemiffe qui & animam fuam
fpiritualiter occidit culpa læthali, & mi-
nimum fratrem voluntate faltem pere-
mit.Sic & Herodes qui vt occideret Chri
ftum pueros omnes , quiinuenti funt in
Bethlem à bimatu & infra iugulauit, Chri
ftici da quoque poterit nuncupari , quia
quem non potuitgladio,faltem volunta Matth.2
teperemit.
CAPVT. IX.
Abire. Recedere.
BIRE ire ambulare He-
braice dicitur Halach , Pfal.
: ‫חֲלֵר‬
1. &. 1.Reg.7 . Eft autem la
A tine Abire de loco in locú,
ire,nonfolum grefsibus cor
poris,fed & affectibus cordis.
Abire in confilium impiorum , eft reli-
&oDeo,creaturam diligere fuper Deum.
Pfalm . 1. Beatus uir qui non abyt Hebral- PlaĻ.is
ce balach in confilio impiorum , qui enim
in confilium abijt impiorum,à termino à
quorecedit,nimirum à Deo, & adtermi
num tenditad quem,videlicet ad creatu-
ram creatore relicto.Sic exponit Auguft. Auguſt.
fuper Pfal.Qui non abijt,ait , ficut homo
terrenus qui vxori decepte à ferpente co Pfal.1.
fenfit, vt Dei præcepta preteriret , & in-
fra:
 ABIRE. RECEDERE .
Cafsiod. fra:Abijtille cum recefsit à Deo , & c. Caf
fiodorus vero fuper eundem Pfal . Abire
inconfilium impiorum ad cognitionem
refert,primum ,inquit, deteftabiles dene-
gat cogitationes , abijt enim fignificat,
quod a via recta difcedens in calles labi-
turtortuofos. Hæc Cafsiodorus . In hoc
fenfuferuus ille in parabola , cui rex di
miferat decem millia talēta, noluit remit=
tere conferuo fuo centum denarios . Sed
Matth: 18: abijt, mifit eum incarcerem, id eft , abijt à
via regia charitatis & mifericordiæ in cal
les tortuofos. Item adolefcens qui domi-
no confulente , Vende omnia que habes,
da pauperibus, obtemperare noluit ,
Matth. 19. Sed abiit triftis , & merito triftis quia con
filio Dei derelicto in propriamfe præci -
Matth.22 . Pitem dedit voluntatem. Sic & qui voca-
ti noluerunt venire ad nuptias. Abierunt,
aliusin uillam fuam , alius ad negotiationem
fuam,id eft,in confilium impiorum recef.
ferunt, qui temporalia munera cœlefti-
bus prætulerunt, & gaudiis æternis. De
Luc.8:
quibus Dominus dixit. Quifolicitudinibus
& uoluptatibus uitæ huius euntesfuffocantur,
& nonreferuntfructum.Sic denique quita-
letumad negotiationem acceperat . Abijt,
Matth.25 & abfconditpecuniam dominifui. Abijt fane
in confilium negligentium & pigritan-
tium , Domini negotio fummo relicto,
quod eft lucrum animarum.
Abire in voluntatibus & prauitate cor
3
Hierem.7. dis fui,eft proprio amore duci. Sic Hiere-
mias ait: Abierunt in uoluntatibus & prauita
tecordisfui,quod nihil aliud eft , expofito
Hiero: reHieronymo , quam fui cordis facere de
fideria,non fecudum Apoftoli fentétiam
quipręteritoru obliuifcebatur, & in prio
ra fe extendebat,fed facere cötraria. Hæc
Hierony. Eodem modo Baruch ait . Et
Baruch.1.
abijmusunufquifque infenfu cordisfui maligni.
Matth.16, Quod nefaciamus Dominus clamat. Si
quis vult uenire poft me abneget femetipfum,
hoc eft , nefe præcipitet in barathrum
fuiipfius,& laxis,quod aiunt habenis,in-
clinata ratione & illecta eatin cordis de=
Iacob.1. fideria. Nam unufquifque tentatur à concupif=
centiafua abſtractus & illectus.
Abire vagum in viam cordis fui,in bo-
4
num accipitur, pro eo quod eft poeniten-
tiam agere,neq; in ainore quiefceretépo
Efai.57. raliu. Sic Ifaias ait. Et abijt uagus in via cor-
disfui,uias eius uidi, fanaui eum .Vbi Theo
Theodor. doretus, oftendit inquit, Dominus pœni
16
tentiæ vim & robur , & confolatus eft lu-
gentes.Hæcille. Qui exiftimat Ifaiam lo
quidecrucifixoribus Chrifti , quando ad
prædicationem Petri conuerfi funt ad Act.2 .
tria millia. Eodem modo Hieronym . in Hierony.
Comment.Ambulauit, inquit,merens fi-
ue conuerfus , in via cordis , vt non ad fa-
ciem hominum ,fed in corde ageret poeni
tentiam,propterea videns vias conuerfio
nis eius fanaui vulnera , quibus eum ante
percufferam.Hæc Hieronym. Vbiquod
verterat vagus in textu, magis explicat in
Commentarijs , id eft, moerens fiue con-
uerfus, quia dictio Sabab duo fignificat va ‫שבב‬
gum & mærentem , vel conuerfum , ficut
feptuaginta vertunt à verbo Sabab. Non
ergo mirandum fi aliter aliquando Hiero
nymus vertat & aliter Septuag. cum fint
dictionesHebraice frequenter æquiuoca
ficut hoc loco perfpicuum eft . Sic autem
Luc.7.
mulier que erat in ciuitate peccatrix,po
nitetiæfagitta percufla abijt,& vaga qui-
dem & merens fine pediffequis vt medi-
cum quæreret vitæ, quem inuenit in do-
mo Pharifçi.Et recte abijt vaga in via cor
dis fui,quæ lachrymas non verba fudit.
Abirepoftfordes idem fonat fecundu 5
phrafim Hebræam , quod cultum idolis
exhibere , Ofex. 5. Calumniam paffus eft Ofe.s
Ephraim quia capit abire poft fordes , id eft,
poft idola vt exponit Hieronym. que
fordibus inquit comparantur . Eft ergo
fenfus:dece tribus que vocatur Ephraim
ab Assyrijs quafi per calumnia opprefle
funt,& redacte in feruitutem Deo rd iu-
fte permittente, propterea quod ei qui
mundifsimus eft, idolorum fordes,prępo
fuerant. Vbi vero legimus fordes in He=
bræo eft dictio aua, pro qua quidam
vertunt præcepta , fed melius tranftulit
Hieronymus fordes , non enim predicta
dictio deducitur a verbo, auach, quod eft
præcipere , & terminatur in litera n , fed
potius a verbo aua terminato in litera
aleph,quod idem eft atq; fordefcere . In
eundemfenfum frequenter reperies Abi
repoft deos alienos,ficut Hieremię . 1 3 .
& .3 . Reg. 9. & alibi pafsim, que phrafis
ad mores quadrat in eos qui abeunt poft
vitia quçcunq;, quibus animus fordefcit,
immüdoq; demoni locu prebet.Sic ceco toan.9.
nato tanquam fordido Chriftus precepit
Vade & lauare in natatoriaSiloë , quia nemo
mud' aforde Iob. 14. fecundü Septuag.
Abire
 ABIRE, ET RECEDERE .
Abirepoft aurum idem eft quod aua-
Eccle.31 ritiæſtudere,iuxta illud, Beatus diues qui in
uentus eftfine macula , & qui poft aurum non
abijt,id eft, poft concupifcentiam auari-
1.Ioan.z. tię,que concupifcentia dicitur oculorum,
Lyra. vt exponit Lyranus , fed auro potius
vfus eft in operibus pietatis, de quoDomi
Luc. 16. nus ait:Facite uobis amicos de mammona ini
Matth.s.
quitatis,& thefaurizate uobis thefauros in cæ.
lo. Et recte dicitur , nepoft aurum abea
mus,quod cum de terra fit,in terram con
uertitur fimul cum illis qui poft illud ab-
eunt , fed potius mifericordię pennis euo
lemus in cœlum dicente Domino apud
Matth. loco citato : Vbi enim eft thefaurus
tuus, ibieft & cortuum.
Abire poftcarnem alteram, phrafis eft
7 in epiftola Iudæ canonica peccatum de-
notans contra naturam. Sicut Sodoma, in-
Iudæ.1: quit,& Gomorrha, finitimeciuitatesfimili-
ter exfornicate, abeuntes poft carnem aite-
D.Thom. ram.VbiD.Tho.caro.inquit ,viri cu car-
Genef.2 ne mulieris vna eft.Eterutduo in carne una,
fed caro mafculi ad mafculum nō eft vna
fed altera caro.Hæc ille.
8 Abire in viam Cain eftodium eius in
fratrem, & inuidiam imitari , fic legimus
Iudæ. I.
in epiftola Iude canonica : in uam Cair
abierunt.Vbi peculiariter hereticos taxat ,
Gloff.
vt exponunt Gloffa , Lyranus , & Diuus
Lyra.
D.Thom. Thom. quia doctores fibi contrarios Ca-
tholicæ fidei propugnatores materiali no
nunquam gladio , fed fpirituali frequen
tius,ex odio & liuore necat. Quales olim
Pharifei qui in fuo demum conciliabulo,
crudelifsimam ex liuore necem machina
Joan. 11. tifunt Saluatori dicentes , Quid factmus
quia hichomo multafigna facit? er expedit ur
unusbomo moriatur pro populo.
Abire retrorfum , eft relictis fpirituali-
9
bus ad carnalia quafi ad vomitum reuer
ti,fic Hieremias ait . Quis miferebitur tui
Hiere.15.
Hierufalem?tu dereliquifti me,retrorfum abij-
Hieron, fti. Caufa inquit, Hieronymus redditur,
quare nullus mifereatur Hierufale , quod
cum iuxta Apoftolum pofteriorum obli
uifcens ad anteriora fe extendere debue
rit,è contrario,retro,verfa fit Hæc Hiero
Efai.1.
nym. In quem fenfum dicitur de Iudçis,
Efa.28. Alienatifuntretrorfum , & rurfus. Vtuadant
Ioan.18: cadant retrorfum. Denique de Iudeis , &
cohorte Romana, que Dominum cópre-
hendit in horto, legimus ; Abieruntretror
fum. Sed è contrario filius Dei fecundum
expofitioné Hieronymi contra Hebreos Hieron.
dicit: Ego autem non contradico , retrorfum no Efai.so.
rc.Qua-
abij ,corpus meudedi percutientibus,&
fi dicat. Opus redemptionis humanę non
detrectaui , vt carnis voluptatibus indul-
gerem. Quod enim adhuc infans fauien-
Matth:2
tem cotrafe fugit Herodem , certe retror
fum non abijt , fed potius mortem vfque
ad preftitutum diftulit tempus.Sic etiam
quando de manibus fuorum ciuium cla-
pfus eft, qui de fupercilo montis Na-
zareth volebant eum precipitem dare,
non abijt retro . Item quando abfcondit Luc.4.
fe ab illis , qui volebant eum lapidare , &
quando abijt in regionem iuxta defertu , Ioa Ioan.8:
n.10:
Et non palam ambulabat,quia uolebant eum lu-
dei interficere. In his ( inquam ) omnibus Ioan.11.
retrorfum non abijt,imo quando tempus
à prophetis predictum mortis eius adue-
nit,fpontefe militibus obtulit,quia, Nemo
inquittollit animam meam à me ,fed ego pono
cam à me ipfo.Tantuin ergo abeft, vt retror Ioan.10 .
fum abierit , Vt exultaret ut Gigas ad cur-
rendam uiam , A fummo cœlo egrefsio eius,
occurfuseius ufq; infummum eius. Et ficut Pfal.18.
Leofortifsimus beftiarum,ad nullius pa- Proue. 30.
uit ocurfum , fed vicit leo de tribu Iuda Apoc.s.
radix Dauid.
Abire diciturfponfa poft veftigiagre ΙΟ
‫د‬
gum id eft , itinere obliquo & fallaci,
Cant.I:
Signoraste (o pulcherrima inter mulieres) e-
gredere er abi poft ueftigia gregum tuorum.
De quo funt due expofitione. Prior He =
bræoru qui legant : Siignora stibi , quia
Hebraicè eft : lach, id eft, tibi,que fo
let omitti , ita vt fit fenfus,non quidem, fi
ignoras te,fed fi ignoras abfolute, vel fiig
noras tibi,fubaudi viam, quę ducit ad fpo
fum , Abi poft ueftigiagregum, id eft feque =
reviam tritam,fanctorum videlicet anti-
quorum , quifunt gregis tui , gradere per
viam Abrahę , Ifaac &lacob ,iuxta illud:
Sifilij Abrahæeftis opera Abrahæ facite. Sic Ioan.8
exponit Lyranus fecutus Rabbinos . Ce Lyra.
terum fancti patres tranflationem retinet
Septuag.quam fequitur latina vulgata, Si
Orig
ignoraste , id eft , te ipfam . Ita Origenes
Homil. 2. in Cática,fi nefcieris(inquit )te
ipfam , & ignorantia tui vixeris, fine du-
bio nec tabernaculû proprium habebis,
fed per tabernacula paftorum difcurres,
& pafces hedos inquietu animal & pec-
catis deputatu. Hec Origenes. Et Greg. Gregor.
fuper Cantica dicit , Qui nefcit fein hoc
pofitum
 A BIRON, ET
pofitum , vt tentationes per fufferentiam
vincat , à familiaritate Chrifti recedit, &
dum prudentes quofque imitari negli
git , neceffario reprobos fequitur. Item
Bernar-
Bernard. Homil. 35. in Cantica formi-
dolola fententia egredere de fanctuario
meo,&c.Vbi de propria cognitione pro-
Anfelm:
fequitur.Eodem modo Anfelmus, Gloſſa
Glof.
Interlin. ordinaria,& Interlin. & D.Thom. fuper
D.Thom. Cantic. Quorum fententiæfubfcribendu
eſt maxime , quia in Hebræo vbi vul-·
gata vertit (veftigia) legimus calcanei plă
tam,quod folet verti fupplantatio , ficut
Gene.27 in Genefi : Supplantauit me, & in Pfal. Mag
Pfal.40.
nificauitfuper mefupplantatione.Eft ergo le-
gitimusfenfusJ abipoſt plantã ,vel ſupplä
tationem gregum tuorum , quod in ma=
lumplane capitur , vt fancti patres expo-
nunt:vnde propter hanc ignoratiam fui,
infcelera magna prolapfa eft Hierufalē,
Luc:19. quam Dominus uidens ciuitatem fleuitfu=
per camdicens: quiafi cognouiffes & tu.
II Abire abfolute pofitü fignificat inter
Pfal.38. dū mori,fic legimus : Remitte mihi utrefri-
gerer,priufquam abeam , & amplius non ero
Hierony fubaudi in carne mortali,vt exponut Hie
Lyra. rony.&Lyranus, quod autemait, & am .
plius non ero, non quidem fignificat ani-
mam cum corpore mori , fed non ero , vt
inquit Lyranus in ſtatu merendi, vel non
erohomoviuus ex anima & corpore con
Ecclef. viti. ftans ,fed ficut dicit Ecclefiaftes, Reuerta-
tur puluis interramfuam, &fpiritus redeat ad
Deum quidedit illum.
12 Abireper metaphoram dicitur Deus ,
quitamen eft vbique , quando aufert ab
aliquo dona gratuita,fiuefufpendit ea:fic
Iob.9: Iob dicebat: Si uenerit ad me non uidebo eum,
fi abierit, non intelligam. Super quem lo
D.Thom. cumD.Thom. in Comment. confideran
dum (inquit) eft, quod in fcripturis Deus
veniread hominem dicitur , quãdo ei fua
dona largitur,fiue intellectum eius illumi
nando, fue affectum inflammando, fiue
qualitercumq; ei benefaciendo , & è con-
trario abire dicitur,quando ei fua benefi-
cia vel protectione fubtrahit ficut in Pfal
Pfal.9? mo:Vt quidrecefifti longes Eode modo ex-
Gregor. plicat Gregor. Richardus vero de S. Vi
Richard tore lib.4.de Contemplatione.p.1.cap .
12.notat abire Deum nonnunquam ni
hil aliud effe , quam à reuelatione , quam
Gene.12. prophetæ fuggefferat, ceffare , ficut in Ge
nefi. Poftquam locutus fuerat Dominus
D A THA N. . ‫די‬
Abrahæ , recefsiffe dicitur , & cum oraf: Gene.18.
fet Abraham pro Sodoma & nepote fuo
Loth , fubditur , Abijt quoque Dominus, poft
quam ceffauit loqui ad Abraham.
Abire quoq; & recedere dicitur Deus ,
quando ceffat aliquem flagellare, vel etia 13
quando definit illi conferuarevita . Vtro=
que modo exponitur illud Iob : Recede Iob.14.
paululum abeo utrequiefcat. Vbi Grego. In Greg:
hoc (inquit) loco recedere dicitur , id eft,
vim flagelli amouere. Eodem modo ex-
plicat interlinealis. In eodem fenfu dici-
turin lib. Reg. Tunc curabimini & fcietis 1.Reg.6.
quare non recedatmanus Dei à uobis,fubaudi
flagellandis.Nihilominus tamen D. Th. D. Thom!
in Comment. aliter exponit , cui fubfcri-
bit Lyranusfuper locum priorem Iob,vt Lyra.
recedere ibi Dei manum ab homine ,fit, lob. 14:
flatum illi vitalem immiffa morte fubtra-
here ,ficut enim inquit fol fua præfentia
caufa diei eft , fua vero abfentia caufa no =
&tis,fic Deus fua præfentia vitæ viuetium
caufa exiftit , fua vero abfentia mortein.
fligit. Quod ergo Iob dicit : Recede paulu-
lum ab eo ut requiefcat , idem eft quod per-
mitte illu mori, quæ expofitio literæ fub-
fequenti magis quadrat,fcilicet,Donec op=
tata ueniat ficut mercenarij dies eius , id eft,
dies refurrectionis , quando perfecta erit
tam corporis refurgentis,quam animære
tributio , de qua mox fubdit lignú habet
fpem, &c. Hanc refurrectionis fiduciam
Dís apoftolis reducebat in mente,quan-
do morientes cófolabatur dicês: Iterum ue
niam ad uos, & aſſumam uos ad meipfum, ut ubi Ioan.14,
egofum,& uosfitis,quafi dicat, & tuc opta-
ta veniet quafi mercenarij dies veftra.
CAP. X.
Abiron, Dathan .
BIRON, id eftpater celfi
tudinis , & Dathan affectan
tes populi principatuin de
A ferto caput feditionis exti-
terut cotra Moyfen , quos Num.163
tamen viuosterra dehifces in exéplu con
tra fuperbos,& ambitiofos abforbuit, de
quo in Pfa. & Ecclefiaft.metio fit. Vbino Ecclef.45
tat Lyran.fup.Num. 16. exemplum hoc
prodeffe, vt difcant timere & humiliari ,
qui contra maiores fuos ; vt ipfi digni ›
tatem obtineant eriguntur, quo morbo
ignorantes planè Iacobus & Ioannes
C pulfati
 A BISA C. A BLACTAR E.;
Matth.20. ( pulfatifunt, qui matris precibus niteban-
tur, vt Petro quem fibi præferri videbant
Chryfof. (quod Chryfofto, adnotat ) de gradu fuo
exclufo , ipfi dexteram & finiftram in
regno Chrifti retinerent : quibus Domi-
nus opportunė refpondit: Nefcitis quid pe-
tatis . Quafidiceret , fi fciretis , terra vos
viuos abforbuiffet malitiofe peccantes ,
tantum crimen eft ambitionis æftu detur
bare velle prælatum.
CAPVT. XI.
Abifac.
‫אבישג‬ BISAC , id eft, patris ig-
3.Reg.21 . norantia ,virgofpeciofa con
iuncta fuit feni , & penè ex-
haufto Dauidi in matrimo-
nio,quamtamen ille non te-
tigit. Sed frigidum nihilominus nec mul
tis veftibus calorem vllum concipientem
in lecto iunior puella fouebat,& miniftra
bat ei, quam, cum poft mortem Dauid,
3.Reg.2. in coniugium peteret Adonias ,occidi iuf
Hiero . fus eft à Salomone , tanquam regni & re-
giæ coniugis affectator. Hæc virgo vt no
tat Hieronym. in epiftola ad Nepotianu
typus fuit fapientia, quæ virgo femper in
corrupta fenes fola fouet,neque deferit,re
liquis omnibus virtutibus , quæ pervires
corporis exercentur, frigefcentibus , & be
ne Sunamitidis dicitur,id eft, coccinea &
rubra , quia fapientiam feruore charitatis
incenfam denotat, hoc eft cœlefte & fpi-
ritualem, non autem frigidam & terrena ,
qua mundani fapientes fuperbiunt , hæc
enim frigida & mundana odit, & vlcifci-
turinimicos , illa vero diligit eos , iuxta il-
Matth.5. lud:Diligite inimicosucftros . Terrena thefau
rizat interra , fed cœleftis in cœlo , iuxta
Matth. 5. illud : Thefaurizate uobis thefauros in cœlo.
Huic terrenæ cœleftia myfteria penitus
Matth. 11. abfconduntur, iuxta illud : Quiabfcondifti
bec àfapientibus & prudentibus, illivero cœ
lefti , que humilium eft reuelantur , ficut
fubditur : Et reuelafti ca paruulis . Deni-
que qui coeleftem fapientiam animo fi-
to per hipocryfim coniungere fibi qua .
fi matrimonio volunt , quorum typus
fuit Adonias , morte damnantur æter=
na , de quibus Dominus ait : Malti dicent
Matth.7: mihi in illa die , Domine , Domine , non ne in
nomine tuo prophetauimus , &c. tunc con-
fitebor illis , Amen dico uobis nefcio uos , diſ-
cedite à me, fupple in damnationem mor
tis æternæ.
CAPV T. XII.
Ablactare.
BLACTATIO ‫גמול‬
infantis à lacte, & abla
Etatus infcriptura dici-
tur Hebraice Gamul,
& eft nomen viri. 1.Pa
rali. 24. Ablactare eft
infantem à lacte amo-
uere, ablactato autem Iſaac, Fecit Abraha Gene.21 .
grande conuiuium, vbi notat Origenes ho- Orige.
mil. 3.in Matth. non feciffe conuiuium ,
quando natus eft, quia potius flendus ef-
fe videtur homo , qui nafcitur inter mife
rias vitæ mortalis ,fed tunc maxime læ
tandum, quando ablactatur à terrenis af
fectibus,& voluptatibus carnis. Sic & Sa.Reg.1.
thuel non nifi ablactatus oblatus eft in
templo Dei , Qui autemamat animamfuam, Ioan.12 .
lactans cam voluptatibus , perdet eam, qui
ueroab omnibus terrenis ablactatus ,? odit I
animam fuam inuitam æternam cuftodit cam . Ioan.14.
Sic & filius Dei Apoftolos fuos quafi abla
&tare volebat , quando dicebat eis paſsio-
ni proximus : Amen dico uobis expedit uo-
bisutego uada,fi enim non abiero paraclitus nõ
ueniet ad uos , fi autě abiero mittam eum adnos,
id eft confolatorem , & lætitiæ largito .
rem his mittam , qui fuerint ablactati , ita
vtillud Prophetæ dicere pofsint : Secun-
dum multitudinem dolorum meorum in cor-
de meo confolationes tue lætificauerunt ani-
mam meam. Vnde Ifaias clamat : Quem Pfal.93.
docebit Dominus fcientiam , aut quem intel- Ifa.28.
ligere faciet auditum ? ablactatos à lacte.Vbi
Hieronym. Quis ( inquit) dignus eft do- Hierony.
trina Domini dicentis ? Qui habet aures Luc . 8..
&
audiendi audiat, fequens verfus oftendit :
Ablactatià lacte , qui iam lacte non nu-
triunturinfantiæ , fed folido cibo . Hæc
Hieronym. Et certe hi paruuli funt hu-
militate , non fenfu , de quibus dicitur :
Reuelaftica paruulis , id eft humilibus , qui Matth. 11.
nuntiu carnalibus dedere cõfolationibus,
& ad cœleftia fufpirat , hifunt paruuli nõ
ętate, fed innocêtia à puerilibus mudile=
nocinijs ablactati, de quib'etiam Dís ait, Matth.18.
Nifi
 A BLACTARE .
Nifi conuerfi fueritis, & efficiaminificut par-
uulus ifte , non intrabitis in regnum cælorum,
tales cupit effe difcipulos fuos Apoftolus
1.Cor.14: dicens : Malitia paruuli eftote ,fenfibus autem
perfecti eftote:
2 De his ablactatis,qui perfectionem af
Hieron: fequuntur,explicat Hierony. illud Ifaiæ:
Efal.11. Delectabitur infans ab ubercfuperforamine af
pidis,& incauernam reguli , qui ablactatusfue
rit , manumfuammutter. Qui ablactatus in-
quit,eft , ne lacte nutriatur infantiæ , fed
iam folido vefcitur cibo , ifte in regulica-
uernam mittet manum , hoc eft in ipfum
Satana habitaculum vt inde eum extra-
hat. Hac Hierony. Sic Petrus & Paulus
ablactati triupharunt de vrbe Roma, quç
omnium erat dæmoniorum barathrum,
& baculo crucis Chrifti afpidem tortuo=
fum extraxerunt, ædificata ibidem Eccle
fia Romana,que totius eft præfidium , &
Matth.16.
firmamentum veritatis , Quiaporte inferi
nonpræualebunt aduerfus eam.
Ablactatus raro in malum vfurpatur,
3
fcilicet , pro eo qui diuinis priuatur confo
lationibus culpa fua , fic explicatur illud
Pfal.130c Pfalmi: Si no humiliterfentiebamfed exaltaui
in me animam meam,ficut ablactatus Hebraice
Gamuleftfuper matrefua, ita retributio.in ani-
mamea, id eft , fifum in fuperbiam elatus.
ex eo quod me profeciffe in Dei cognitio
ne,vel operatione credebam , vt exponit
Auguft. Auguftin.maneam adhuc ficut paruulus,
qui ftare non poteft nifi inclinatus fuper
matrem fuam , & tamen ablactatus eft, &
Lyra
vt inquit Lyranus fuper hunc locu, diui-
na confolatione atq; fuaui Dei cognitio
nepriuatus. Sic Thomas Apoftolus , qui
in fuperbiam elatus noluit credere condi-
fcipulis , qui in ipfa prima refurrectionis
die Dominu proprijs oculis viderant fur
rexiffe , quafiablactatus , omniq; diuina
confolatione priuatus octo dies integros
mafit , vfq; dum mifertus Dominus eius ,
octauo die.Cumfores effent claufæ , ubi erant
difcipulicongregatie Thomas cum eis , ingref
fuseft iefus Ianuis claufis, lactauitq; Thoma
quafiadhucinfantulum, & infide nutan
tem, & tangerefecit pectus , & vbera hu-
lcan.20 :
manitatis fuę à morte rediuiue. Ioan . 20.
Ianfen...
Cateruin Ianfenius, & ante eu Vatablus
Vatabl
inbonum accipiút hoc loco ablactatum ,
vt fit fenfus,fi non humiliter fentiebam, &
ibi fiftatur, deinde quafi refpondeat,quin
potius ficut ablactat' eftfuper matre fua,
ABNEGARE 18 .
à qua totus pendet, fic filere feci animam
mea. Sic enim vertit Hieron , ad veritatē
Hebraicam ,Chaldaicus etiam vertit ficut
ablactatus fuper mammas matris fuæ, fic
roboratus fum in lege .
Ꮯ Ꭺ Ꮲ Ꮴ Ꭲ.
CAPVT XIII
Abnegare.
BNEGARE eft illud
negare quod magis quo-
dammodo amare debere-
mus, & ab eo , quod nobis
coniunétu eft , diuortiufa
cere,iuxta illud.Siquisuult uenire poft me, Matth. 16:
abnegetfemetipfum,&c.vbi Hierony. Qui Hierony.
deponit (inquit) vetere homine cum ope
ribus fuis negat fe ipfum dicens: Viuo iam
non ego uiuit autem in me Chriftus, & Grego. Galat.2
Greg.
ho. 2. fuperEzech. Semetipfum (inquit)
abnegat,qui mutaturad meliora, & inci
pit effe quod no erat , & definit effe quod
erat, iuxtaillud Apoftoli . Și qua iguur in 2.Cor.5.
Chriftonoua creatura , ecce uetera tranfierunt,
factafunt omnia noua.Præterea Chryfof. Chryfoft,
fuper Matth.Siintelligit( ait) quid fit aliū
abnegare,recte percipies , quid fit abnega
rete ipfum. Porro qui aliuabnegauit fra
trem puta,aut feruum, fi cædi eum virgis
videat , fi arêtari vinculis , & quidquid
aliud mali pati eum confpexerit, non ac-
currit,non auxiliatur,non penitus moue-
tur , vt pote qui ab illo alienatus fit. Hæc
Chryfoftom. qui vim verbi ( vt arbitror)
explicat exactius quam fuperiores fen-
tentiæ , Abnego enim Græce wagaveos.
ua fignificat , in iudicio etiam negare
vel coniugem , vel filium , velferuum.
Vnde Ariftotel . 8. Ethicorum cap . vlti. Ariftot.
timo , debitor ( inquit ) non poteſt abne.
gare ,ideo non eft pofsibile filio abnega .
re patrem. Hæc ille . Sic ergo nos ferio
abnegare debemus illecebrofa:n concu
pifcentiam carnis . Neque enim , fecun-
dum Apoftolum. Debitoresfumus carni Rom.8."
fanguini utfecundum carnem uiuamus .
Secundum eundem fenfum intelliges 2
illud Apoftoli . Abnegantes impietatem , Tit.3 .
& fecularia defideria , id eft penitus defe-
rentes quia nihil illis debemus . E contra
rio vero virtutem cui debemus, quod ra-
tionales fumus , & ratio virtute perficitur
abnegare , vituperio dignum eft . Vnde
C 2 merito
 ABOMINARI. ABOMINATIO , & c.
merito quidem vituperantur hypochri-
2.Tim.3 . te,de quibus Apoftolus ait : Habentes fpe=
ciem pietatis, uirtutem autem eius abnegantes.
Hierony. Vbi Hierony ait:Habentfpeciem pieta-
tis in habitu , vel doctrina , virtutem eius
abnegantes,id eft, re ipfam operibus ab=
nuentes . Hec Hierony . tales erant virgi-
nes fatue , que lumen ad oftētationem fi-
Matth.25 .
dei,fine operum oleo preferebant. Tales
Ioan.10. funtmercenarij , qui baculum oftentatio =
nis geftant,fed vifo iupo mox fugiunt , de
Matth.7. his denique Dominus ait. Attendite àfal
fisprophetis, qui ueniunt ad uosin ueftimentis
ouium, & c.
CAP . XIIII
. (inquit)in media vrbe Hierufalem,fed in Hierony.
Abominari.Abominatio. Abominabile.
BOMINAR I dicitur
DAY
Hebraice Zaham Iob. 3 3 .
Abominabilis ei fit in vita
fua panis. Et quidé Abomi-
nari cópofitum eft à prepo-
pofitione(ab)& verbo ominari, denotat-
que execrari,faftidire , & quafi pro malo
Plini. omine habere , vnde Plinius lib . 22.ca.
2.Incedio(inquit) nominato inter epulas
aquam fub mefa profundi abominamur,
&c. Significat etiam abhis rebus fugere,
que corrupte funt, & peftilentes,iuxta il .
Pfal.52 . lud: Corruptifunt , & abominabilesfactifunt
Hierony. in iniquitatibus, Super quem locum Hiero
nym.Corrupti funt(inquit) de lege bonę
naturę,ideo horribiles Deo fiunt, & odi-
Pfal.s. biles.In eodemfenfu dicitur etiam:Virum
fanguinum dolofum abominabitur Dominus.
Hebraice lethaeb , execrabitur ,tollet de
numero facrorum .
Abominationis nomine frequenter
2
in fcriptura denotantur idôla , vel quod
illis offertur, vel etiam illi, qui diuinos ar-
roganter honores affectant , qualis futu -
rus eft Antichriftus. Sic explicant patres
Matth.24 . illud Matthei. Cum uideritis abominationem
defolationis ftantem in locofancto,qui legit in-
Hiero . telligat.vbi Hieron poteft (inquit) fimpli
citer vel de Antechrifto accipi, aut de ima
gine Cefaris, quam Pilatus pofuit in tem
plo , aut de Adriani equeftri ftatua , que
inipfo fanctofanctorum loco vfq; ad pre
fentem diem ftetit, abominatio quoq;; fe=
f veftimenta in prefenti metaphora non
cundum veterem fcripturam, idolum nun
Regula. cupatur . Hæc Hyerony .fecundum hanc
regulam non pauca plane fcripturarum
loca luculentius illuftrantur ficin Exod . Exod.8 .
Cumiuberet Pharao populo vt intra limi
tes Ægypti Deo facrificaret , refpondit
Moyfes : Abominationes Ægyptiorum immo
labimus Domino Deo noftro, id eft arietes, &
boues , quos illi tanquam Deos colunt.
Item Melchon abominationem filiorum Amon 4.Reg.23.
polluit Rex,id eft,idölum,preterea in Pa- 2.Parali. 23.
ralipomenon legimus factum fecundum
abominationes gentium,id eftfecundum
idolatriam,atq; Ezechiel clamat ad Hie-
rufalem. Abominationes tuæ in medio tui , id
eft,idola, & Hieremias ait : Inagro uidi abo Ezech.7.
minationes tuas.Vbi Hierony.Non folum Hiere.13.
omni colle , cunctifq; regionibus vidi ido
la tua , denique Zacharias dicit : Auferam Zacha.9 .
fanguinem eius de medio eius , & abominatio-
nes eiusde medio dentium eius. Vbi Hiero . Hieron.
nym. Auferam ( inquit ) idolorum cul
tum , & de medio dentium eius efum co-
rum , quæ immolata funt idolis . Hæc
ille.
Abominariveftiméta illum ipfum qui 3
veftitus eft eis, dicútur, quãdo mundiora
funt, ille vero qui veftitus eft eis immun.
dus fic Iob loquitur . Si lotus fuero quafi Iob.9.
aquis niuium,& fulferint tanquam mundifsimæ
manusmeæ ,tamenfordibus intinges me , &abo
minabuntur me ueftimentamea. Vbi Beda in Bedai.
Comment. Iob,Tantum ( inquit) malo
rum mihi illatum eft , vt fqualorem vulne
rum , & putredinem, fi fic dici poteft, etiä
quæ infenfibilia funt veftimenta detefte
tur. Hec Beda . Secunda expofitio eft Di D.Thom.
ui Thome in Commentar. Per vefti-
menta ( inquit ) exteriora opera defig-
nantur , quibus homo contegitur , fecun-
dum illud . Veniunt ad uos in ueftimentis Matth.7 .
ouium , Tum ergo veftimenta fua homi
nem abominantur , cum exteriora ope-
ra , que iufta videntur , cum interioribus
nonconcordat. Hec ille. Propterea do-
&tor ,qui quod alios docet , ipfe non fa-
cit , minimus vocatur in regno celorum Matth.5 .
id eft nullus , vbi omnes qui funt, mag-
ni funt , quia abominantur eum vefti-
menta eius , id eft fanę doctrinę docu-
menta , quibus occultum fuum tegit pec-
catum . Tertia expofitio eft Lyrani , Lyra:
tam exteriora opera quam virtutum ha
bitus effe , vnde illa procedunt , qui
tunc
 ABOMINARI, AB
(tunc abominatur hominem , quando
non exomniparte perfecti , fed multi, &
quafi nihili funt, quales erant illi , ex qui-
bus iuftitia Pharifæorum exteriorproce.
Matth.s
debat de qua Dominus dixit: Nifi abunda
ueritiuftitia ueftra plufquamfcribaru, & Pha
rifeorum, non intrabutis in regnum cœlorum.
Gregor. Poftremo Gregor. quem fequitur Glof-
Gloi.
fa per veftimenta iuxta metaphoramcor
pus humanum exprimi putat . Quid in-
quit veftimenti nomine nifi corpushoc
rerrenum exprimitur , quo induta anima
EccleL :
tegitur? fic etenim Salomon ait : Omnitem
porefint ueftimenta tua candida,& c.Ergo me
refcripturæ nos veftimenta, id eft corpo
ra noftra abominari dicuntur,id eft,abo-
minabiles oftenderepropter corporales
illecebras. Hæc Gregor. Mihi vero fim-
pliciter , & literæ germaniorprima expo
fitio videtur, quanuis reliquę vtiles fint fa
tis ad mores.
Abominari omnē efcă dicitur faftidio
4
Pfal.106. fus & naufeabundus iuxta illud . Omně ef-
Hierony. cam abominata eftanima eoru. Vbi Hieron .
fuper Pfal de faftidientibus fpiritualem
verbi Dei efcam intelligit . Eodem modo
Lyra. exponunt Aug.& Cafsiodorus.Sed Ly=
ranus in hiftorico potius fenfu de corpo-
ralis naufea cibi intelligendü putat , qua
morti vicini frequentius laborare folent,
hos autem Deus quafi de faucibus mortis
ereptos priftina reftituitfanitati: quæ ex
Iob.33: pofitio concordat cum illa fententia Iob,
vbi de flagellis , quibus in hoc mundo no
nunquam à Deo plectimur,agensfubdit:
Omnia officiusmarcefcerefacit. Abominabi-
lis illifit inuitafuapanis , & animæfuæ cibus
Beda. antea defiderabilis. Quem locu Beda fuper
D.Thom. Iob. & poft eum D. Tho. defaftidio cibi
Gregor. corporalis intelligit , Gregorius vero de
naufea cibi ta corporalis qua fpiritualis ,
Matth.9.
qui fenfus literæcógruit .Vnde Dís cum
fufcitaffet puella filiam principis in fignu
Luc. 8,
plenæfanitatis iufsit illi dare manducare,
vt cum finefaftidio comediffet, miraculu
illuftrius redderetur, Hinc collige mortis
aut mortiferi in fpiritu langoris argumen
tum effe , cibum fpiritualem,id eft,verbu
Ioan.g Dei faftidire . Propterea Dís dicebat:
QuiexDeo eft uerba Dei audit. id eft, qui vi-
uit vita participatione diuina,cibum Dei
quod verbum eft Dei nunquam abomi-
natur . Et propterea uos non auditis quia ex
Deo non eftis,neq; vita veftra Deus eft,fed
ORTIV V S.
19
potius propria voluntas diuina contra=
ria.
Abominatus dicitur homo omnibus
malis & diris impetitus . Sic legimus in 5
Ifaia : Hæc dicit Dominus ad contemptibile ani Efa.49 .
mam, & abominatamgentem . Vbi Hieron . Hiero.
alij (inquit)hoc diciarbitrantur genti Iu
deorum, quæ contempfit animam fuam ,
& abominationi eft vniuerfo mundo , &
feruit principibus : fed melior eft fuper
Chrifto interpretatio.Hæc ille.Sed intel
ligit fecundum tranflationem Theodo-
&tionis & Septuag.qui fic vertunt: Sanctifi
cate eum,qui defpicit animamfuam,qui abomi-
nationi eftgentium,quod manifefte (inquit)
Hierony . Chriftiperfonæ congruit , ipfe Ioan.ro,
enim bonuspaftor pofuit animamfuam pro oui |
busfuis , qui abominationi eft geti Iudço
rum ,cui ter per fingulos dies fub nomi-
ne Nazarenorum maledicunt in Synago
gis fuis.Hæc Hierony.Quam expofitio- Tertulli,
nem tenet Tertullianus lib.4.cōtra Mar-
cionem, & Cyrillus fuper Ifaiam , & om- Cyril,
nes Gręci , qui tranflationem Septuag.fe-
quuntur.Ceterum latini, qui vulgatam re
cipiunt de gente potius intelligüt Iudeo-
rum,quç abominata dicitur,hoc eft diris
& execrationibus tam apud Chriftianos,
quam etiam apud infideles obnoxia,ma-
ximè poftpatratam Chrifti necem , quita
men poft tot fceleris fui pœnas per mille
quingentos annos, proh dolor minime re
fipifcunt. Vt impleatur quod deillis Dis Ioan
.g
dixit: Moriemini in peccatis ueftris.
CAP. XV.
Abortiuus
BORTIV VM dicitur
‫נְסֶל‬
Hebraice Nephel.Iob.3.Be
nephel ficut abortiuü Abor
A
tiuus dicitur, qui non eft tê-
peftiuè ortus , differt autem
fecundum Phyficos , abortus ab eiectio-
ne.quod hæc grandioris foetus fit, ille in-
tra quadragefimum die contingat, quan-
do folus mafculus viuificatur, nafemella
vfque ad fexagefimum non viuit . Sic in
Exo. Qui abortu fecerit percufsione,ita Exod.21 .
vt materno moriatur , fubiacere iubetur
fententiæ ad arbitria mariti foemine,quã
fecit abortiri, vt damnum reftituat , quod
explicat Origenes homil.10.fuper Exod. Orige.
C 3 & Hicrony
 ABRAHAM. A B
Hierony. & Hierony.epiftola ad Aglafia, fpiritua-
liter de illo,qui fcandalizat proximum,&
bonum vitæ fanctae propofitum abortiri
facit , contra qué Chriftus , qui fponfus eft
anime,fententiam profert feuerioredices :
Matth. 18. Væ autem homini illi , per quemfcandalum uene
rit,&c.melius effet ei,
fifufpenderetur mola afi
naria in collo eius.
2 Optat propheta Iob , fuiffe tanquam
Iob.3. abortiuus.Sed vt notat D. Tho.in Com
D. Thom. ment.Sanctus Iob non hoc dicebat fecu
dum rationis deliberationem , fed often-
debat potius fenfualitatis in illa calamita-
Eccle.6. te motum , & affectum naturalem . Quod
vero Salomon dicit de illo , quifrui no po
teft bonis fuis,quod melior illo fit aborti-
uus : intelligi debet de eo,qui propter car-
nis lafciuiam morbos immedicabiles , &
dolores incurrit , & in eifdem tormentis
fublethali peccato vita finit , quia vt ( in .
Interlin. quitGloffa interlinealis ) ille quide & in vi
ta,&in morte,&poft morte cruciatur fine
fine:Abortiuus vero fi no fuit animatus ní
hilfenfit,fi vero animatus falte finevfu fen
fus moritur , neque poftea poenam fenfus
habet,fed damni dutaxat,nifi edatur in lu
Ioan.3. cem,& baptizetur,iuxta illud : Nifi quis re
natus fueritexaqua & Spiritufancto non poteft
intrare inregnum Dei . In lege vero per cir-
cuncifionem , & ante circuncifionem per
facrificium infantes falui fiebant.
Porro quod Paulus ait : Nouifsime au-
tem tanquam abortiuo vifus eft mihi , fub-
1.Cor.15 .
au lit,Chriftus in carne glorificatus , ap-
paruit tandem mihi pergeti Damafcum.
t.9.
A& Tribus autem de caufis fe vocat aborti=
D.Thom .
uum,quas colligit D.Thom.in Coment.
huius loci ; Prima eft , quia abortiuus ille
dicitur , qui ante debitum tempus nafci-
tur,fic Paulus poft electionem facta duo-
Luc.6. decim Apoftolorum , & poft aduentum
Act.2. Spiritus fancti , quafi intempeftiue natus
eft in Chrifto , fed quia poftea abundan-
tius omnibus laborauit , impletum eſt in
illo quod de operarijs fero vocatis dici-
Matth. 22. tur: Eteruntnouifsimiprimi. Secundo abor
tiuus dicitur , qui coactus , & non fpontè
nafcitur. Sicante Apoftoli Chriftü fpon.
Matth.19. te fecuti dixerunt : Ecce nos reliquimus om♣
nia, & fecutifumus te. Saulus vero non ita,
fed de equo in via Damaſci deturbatus,
A&
t.9. & excocatus credidit.Iftetame, qui coa-
tus ad fidem venit , fuper multos fponte
& folutio eft Auguftini lib. 6. de Ciuitate, Auguft .
Auguft. venientes poftea floruit, ficut notat Aug.
ORTIV V
v s.
epifto. 5o.poft medium, quod valet (in-
quitD.Thom.)contra hæreticos quico-
gendi funt ad fidem,neque fit plerumque
id fine fructu , ideo dicitur : Compelle eos !
intrare . Poftremo dicitur abortiuus , qui Luc.14.
ad naturalem quätitatem peruenire non
potuit,de quo fubdit: Egofum minimus apo 1.Cor.15:
ftolorum,qui nonfum dignus uocari Apoftolus,
c.fed Apoftolus vere & difcipulus Chri
fti dicentis:Difcite à me quimitisfum, hu- Matth. 11 :
milis corde.
CAPVT XVI
Abraham.
BRAHAMnomen eft | ‫אבות‬
Patriarchæ, qui prius vo
cabatur Abram fine afpi-
ratione , quando ei dixit
Deus : Egredere de terra
tua, &c.De quo eft controuerfia apud pa Genef.12
tres quia in fine præcedentis capitis Ge- Quæft.
nef.11.dicitur : Tulit itaque Thare Abram Genef.11.
filiumfuum , &c. & deduxit eos de Vr Chal-
dæorum,ut irent in terram Chanaam,uenerunt-
que ufque Haram & habitauerunt ibi, Quæ ci
uitas in Hebreo vocatur Charram extra
Chaldæam fita in Mefopotamia Syriæ:
deinde in hoc cap. duodecimo dixit Do-
minus ad Abram : Egredere de terra tua, &
de cognatione tua,&c.Ergohoc dixitei,poft
quam venerat in ciuitatem Charram Me
fopotamia.Cæterum contradicere vide-
tur fic Stephanus qui , Deus,inquit , gloriæ
apparuit patri noftro Abrahe, cu effet in Mefo Act.7.
potamia , dixit ad illum , exi de terra tua,
de cognatione tua , tunc exit de terra Chal-
deorum, & habitauit in Charraam , & inde
poftquam mortuus eft pater eius tranftulit il-
lum in terram iftam , &c. Ergo videtur effe
contradictio . Ad hoc tamen funt duæ
folutiones præcipuæ , prior eft Chryfo- Chryfoft.
ftomi,in Chaldea , que eft pars Mefopo-
tamiæ inter duoflumina Tigrim , & Eu-
phratem vocatu fuiffe Abraham oracu
loDei,quod cu pater eius refciuiffet , egref
fus eft cum Abraham vfq; Charram , ex-
tra limites Chaldeorum.Deinde mortuo
Thare vocaffe Deu rurfus Abrahá ficut in
hoc.c.12.legitur,ita vt duæfuerint voca-
tiones , vt nulla fit contradictio . Altera.
cap: i5. per recapitulationem dictum
eſſe
 ABRAHA M..
Gene.12. effe in hoc.c. 12. Exi de terra tua, hoc enim
prius illi Dominus dixerat , ante quam ve
niret in Charram adhucpatre fuo fuper-
ftite , cuius mortem Moyfes interpofuit
in Charram , deinde in hoc.ca. 12.per re-
capitulationem rurfus vocationem po-
fuit Abrahæ,quæ ante præcefferat: Egre-
dere de terra tua, c.faciamque te ingente ma-
gnam.Que folutio facilior eft.Notant ni-
hilominus patres non fine caufa dictum
effe Abrahæ : Faciamque te ingentem mag▪
nam,fed quia moris eft Deo , relinquenti
bus propter eum parua, magna polliceri,
fic Apoftolis dicentibus. Ecce nos reliqui-
Matth.19, musomnia fecutifumus te , duodecim fe-
des promifit ad iudicandum duodecim
tribus Ifrael , & relinquentibus parentes ,
fratres,aut domos , & c.centuplumcu eter
navita pollicitus eft.Centuplum(inquã)
quantum adfpirituales confolationes, &
neceffaria fubfidia in hac vita.
2 Eratfeptuaginta quinque annorum Abram,
Genef.2. cum egrederetur de Haram. Sic Hierony.in
Quæftio. quæft.Hebraicis.Infolubilis ( inquit) ex
hoc loco nafcitur quæftio, quia hic dicitur
Abraham egreffum effe de Haram mora
tuo patre Thare , cu feptuaginta quinque
effet annorum, & tamen pater eius Thare
capitefuperiore dicitur vixiffe annos fep
tuaginta, & genuiffe Abram, Nachor, &
Haram, deinde fubditur, & factifunt dies
Thare ducentorum quinque annorum ,&
mortuus eft in Haram , vnde confequens
eft Abram fuiffe centum triginta quin
que annorum die mortis patris fui , poſt
cuius mortem egreffus eft de Haram,
quo modo ergo fuiffe dicitur feptuaginta
quinque annorum. Ad quod tamen ref
Hierony. pondet Hieronymus,forte quando Abrã
egreffus eft de igne Chaldæorum neado
raret idola feptuaginta quinque annorū
erat,in qua ætate poftea defcribitur egref
fus de Haram , non quia non haberetu
res annos ætatis,fed quia ifta ætasuunta =
xat tanquam accepta ei reputatur co-
ram Domino,in qua preuit idola.Deine
de fubdit; Is, cui non placuerit hçc folu-
Auguſt. tio, querat aliam. Quæfiuit autem Augu
ftinus , lib. 1, de quæftionibus fuper Ge-
Gene.25
ne.Poteft(inquit) & fic folui queftio hçc,
quoniãfcriptura quæ dixit: Cuffet Tha
re annoru feptuaginta genuit Aba & Na
chor, &Aram ,non vtique ex hocntelligi
voluit,quia in eodem anno feptuagefimo
20
ætatis fuæ omnes tres filios genuerit , fed
ex quo anno generare cepit, cum annum
memorauit fcriptura, fieri autem potuit,
vt pofterior fit genitus Abram annis vi
delicet fexaginta poft primum,fed meri-
to excellentię ponitur primus, & fic om-
nia quadrant. Eodem modo foluit Theo Theodor.
doretus in quæftionibus fuper Genefim
dicens : Aram fuiffe maiorem natu , licet
vltimo loco memoretur . Idem tenet , &
refpondet Lyranus, & mihi placet. Vbi
in eo quod Abram ætate minimus fratru
fed dignitate maior euafit, notandum eft
iam illud apud Deun impleri cæpiffe : Et
eruntprimi nouifsimi,& nouifsimiprimi. Sic Matth.20.
& Petrus natu minor Andreę ſeniori ger
mano præponitur , nec Andreæ fed Pe-
tro dicitur, Super hanc petram ædificabo eccle Matth. 16.
fiammeam. Quamuis Andreas infignis
quoque poft Petrum religione fuerit.
" Erat autem diues ualde Abram in poffefsio-
ne aurie argenti.Quærit Hieron.in qua- Gene3 .13 .
ftio.Hebraicis , quomodo Abram egre- Hiero.
diens de Ægypto poterat effe diues val-
de? Refpondetq; in Hebræo haberi erat
Cabed mud , grauis valde, & quamuis de
auri argenti que pondere intelligatur, ta
men viro iufto diuitiæ multæ graues effe
videntur, quæcuris videlicet & folicitudi
nibus mentem onerant , & quafi ad ima
pendente pondere grauant . Propterea Matth.5.
Dominus dicebat . Nolite thefaurizare uo-
bis thefauros in terra , & Quod fupereft da- Luc.18.
te eleemofynam , quafi dicat : Ne nimium
grauemini , & de ftatu cadatis. Septua-
ginta vertunt, erat Abram wλou σ105
Podpa ga diues valde , Chaldæus tran-
ftulit , honoratus valde. Iofephus lib. 1. Iofephus
de Antiquit capit. 16. refert Abram
propter fapientiam multis fuiffe mune-
ribes honoratum à Pharaone , & inter-
iapientifsimos eo vel maxime conftitu
tum quod Arithmeticam , & naturalem
Aftrologiam Ægyptios primus docuerit ,
quod etiam tenet Eufebius lib.9 . dePre Eufeby
paratione Euangelica cap.4. Vbi veteres
multos allegat autores ad hoc probandu
Nicolaum Damafcenum , Alexandrum Nicol. Da-
hiftoricum peritifsimum , Eupolemon & mafce.
alios .Omnis ergo (ciêtia que vtilis eft ho Alexand
minibus & honefta a fanctis & fidelibus upolem
ortühabuit Patriarchis qui tâ multos an
nos in ocio minime träfigebat, fed vt mèri
to dicere poffent . Qui portauimus pondus
C4
dici
 ABRAHA M.
dieter eftus ,hoc eft non ad ocium, & vo-
luptatemcaptandam viximus fed ad põ ·
dus potius laborum ,quibus & fcientie &
virtutes acquiritur iuxta illud : Homo na-
Iob.5. fcitur ad laborem & auis ad uolatum,&c. Qui
ergo vacat ocio hominis nomine viuit in-
dignus vndeDominus operarijs.Quid in-
Matth. 20. quitftatis tota die ociofi.
Non uocabiturnomen tuum Abram fedap-
4 interra? Propterea enim Chriftus . Orate Matth.s .
Gen.17 .. pellaberis Abraham . Hieronym. in quæft.
Hiero. Hebraicis ait : Dicunt Hebrei quod ex
fuo nomine Deus ( quod apud illos Tetra
gramaton eft)H.literam Abrahæ, & Sar-
re vxori eius addiderit , dicebatur enim
primum Abram, quod interpretatur pa-
ter multarum,nam quod fequitur gentiu,
non habetur in nomine , fed fubauditur.
Matth.1. Hæc Hieronym . Nec fine caufa Deus
de fuo nomine literam vnam Abrahę de
dit,cui daturus erat,vt verbi fui æternife
cundum carnem pater exifteret, ita vt ve
re dicere poffet Euangelifta Mattheus :
Liber generationis lefu Chrifti filij Abrahá .
Denique in mutatione nominum quæ di-
uina fit autoritate , quafi natura corrigi-
tur, atque perficitur per gratiam, & mag
num aliquid promittitur fuper naturam,
ficut conftat de mutatione nominis Ia-
cob ,in Ifrael, & de mutatione Simonis in
Gen.31
Ioan. 1. Petrum : Tu uocaberis Cephas , & Tues.
Matth.16 . Petrus & fuperhanc Petram ædificabo eccle
fiam meam. Denique in mutatione nomi-
Marco 13. nis Jacob & Ioannis in Boanerges , quia
Ioannes intonauit ficut filius tonitrui :
In principio erat Verbum , & Iacobus vt
Ioan.I.
Boanerges quafi tonitruum incultam
olim Hifpaniam concufsit , & conuertit
ad fidem.
Vocauit autem angelus Abraham fecundo de
calo,& c. Etbenedicentur inquit in femine tuo
Gen.22 .
omnesgentes terræ. De hac benedictionele
ges ad Galatas: Abrahæ dictæfunt promifsw
Galat.3. nes.Sed dehoc latius in verbo benedice-
re , num. 5. Interim autem notandum
eft , tanti Dominum feciffe Abraham , vt
inter cognomina Dei ponatur , Deus
Abraham , ficut habes Pfalm . 46.Exod.
3. B. 3.Reg. 18.F. 1. Paralip . 29. &
2. Paralip. 30. ATobiæ.7.cap . Efther.
13. &. 14. DeniqueMatth. 22. & alibi
pafsim , quod feciffe creditur Deus ad
oftendendum nobis fe illius miniſtri
Dominum , illius difcipuli magiftrum,at
que illius clientis patronum & protecto =
rem effe , cuius vita proponitur alijs tan-
quam virtutis exemplar . Sic enim legi-
mus apud Ifaiam . Attendite ad Abraham Efai.51 .
loan.8
patrem ueftrum : Sifilij Abrahæ eftis , ope-
ra Abrahæfacite.Tales ergo Chriftiani ef-
fe debemus maxime in lege gratię , vt de
nobis qui nos fecit glorietur, ficut gloria-
batur olim de lob : Confideraftiferuum meũ
Iob,dicens ad Satan , quod nonfiteifimilis Iob.1 .
inquit, properfequentibus , & calumniantibus
uos ‫د‬, utfitisfilij patris ueftri qui in cælis eft,
hoc eft vt Deus ipfe glorietur de vobis
tanquam de filijs fuis , ingenuam patris
nobilitatem præfeferentibus .
Ne welitis dicere patrem habemus Abra- 6
ham. Cui fententię primo obtuitu con= Matth.3.
trarium effe videtur quod fupra allegaui-
mus apud Ifaiam. Attendite ad Abraham pa Efai.s1.
trem ueftrum . Sed nulla eft contradictio,
quia Ifaias attendere iubet ad Abraham
propter imitationem virtutis , hic vero
Ioannes Babtifta prohibet vocare pa-
trem Abraham ad gloriam duntaxat in-
nanem . Vnde Chryfofto. fuper hunc Chryfoft
locum Matth . Quid (inquit) prodeft eis,
qui fordidant mores, generatio clara, aut
quid nocet illi generatio vilis , quem mo
res adornant? Et Ambrof. lib . de Noë, Amrof.
cap. 4. Probati (inquit) viri genus virtu-
tum profapia eft , quia ficut hominum ge
nus homines , ita animarum genus virt-1-
tes funt.Et Hieronym . epifto. ad Celan- Hiero :
tiam , fumma apud Deum nobilitas eft
clarum effe virtutibus . De quo vide ver-
bo nobilitas. 1
Potens eft Deus de lapidibus iftis fufcitare 7
filios Abrahe. Hieronymus iuxta literam, Matth.3 .
potentiam Deià Ioanne demóftrari hoc Hierony.
loco putat, quod ficut olim ex limo terræ
hominem primũ cōdidit,fic ex lapidibus
pofsit nouos homines procreare, qui me-
to fidei filij Abrahæ nominentur
non pe carnali . Sed Chryfoftomus , Cryfof.
Beda , Rabaus , & Hilarius per lapides Beda-
Raba.
gentiles defignatos exiftimant , qui lapi- Hilari.
des colunt,in quibus (inquit) Hilarius no
fuccefsiocarnis queritur , fed fidei hære-
ditas, cui confonat Apoftolus ad Roma- Rom.4.
nos. Non per legem promifsio Abrahæ autſe=
minieius v hæres effet mundi , fed per iuftitiä
fidei , & ad Galatas , Preuidens fcriptura, Galat.3 .
quia exfid iuftificat gentes Deus prænuncia-
uit Abrpe , qnia benedicentur in te omnes
gentes
 ABRAHAM.
gentes,igitur qui exfide funt benedicentur cum
fideli Abraham. Gentiles ergo qui quafi
lapides lapidea fimulachra venerabatur,
fide viua fufcepta facti funt filij Abrahæ.
Lucas ait : Factum eft autem ut moreretur
8
mendicus , & portaretur ab Angelis infinum
Luc, 16,
Beda. Abrahe.Beda fuper hunc locum in com-
ment.Lucæ ait : Sinus Abrahæ requies
eſtbeatorum pauperü, quorum eft regnü
cælorum,quo poft hanc vitam recipiun-
tur. Auguft.lib.4.de origine animæ c.15.
Auguft.
Sierrare,inquit,pueriliter non vis, finum
Abrahæ intellige remotam fedem quic
tis ,atq; fecreta,vbi eft Abraham , & ideo
Abrahæ dicitur non quod ipfius tantum
fit,fed quod ipfe multarum gentium pa=
ter fit,qui ad imitandum fidei principatu
pofitus eft.Hæc Aug. Sed adhuc inquire
dum reftat , vbi fit modo ifte Abrahæ fi-
Quæftio.
nus,an in paradifo vt dicit Theophy.fu-
Theo phyl. perillud Luca:Hodie mecum eris in paradi-
Luc.23. fo.Vbianimam latronis in locis lucidis, &
fragrantibus , & pulchris tabernaculis re
ceptam fuiffe affirmat, Idem etiam fuper
Euthymius eundem locum afferit Euthymius , Anve
ro finus Abrahæ fit cælum ipfum fiue reg
nucælorum, quo beati recipiuntur , ficut
ex Beda retulimus,quæftio eft, an potius
infuperioribus fit inferni partibus , vtte
Auguft. nere videtur,quamuis difputando, B. Au
Pfal.85 . guftinus.Super illud Pfalmi: Eruifti animā
meam ex inferno inferiori : Vbiait , videri
poffeinfernum fuiffeante Chrifti refurre
"
&tionem fuperiorem Abrahæ finum in
quo detinebantur patres , refpectu cuius
locus damnatorum infernum dicatur in-
ferius. Sed ad hanc quæftionem breuiter
dicimus ante refurrectionem Chrifti fu
periorem quidem inferni parte vocatam
effe Abrahæ finum , de quo dubitare iam
neminilicet,cum fit in Symbolo fidei de
Chrifto,dictum , defcendit ad inferos , &
ad Epheff. Defcendit ad inferiores partes ter
Eph.4 ra,& Petrus de Chrifto dictum exponit
Act.2.
Pfal.14: illud pfalmi. Quoniam non derelinques ani-
mam meam in inferno. Hunc autem locu lu
mine gloriæ anima Chriſti circunfudit
quando beatam in limbo animabus fan
torum patrum vifionemfuam impertijt,
& pha & Omega , initium & finis . Quomodo Apoc:
reddiditq; fpiritalemlocumillumparadi
fum,vbi latronis etiam animam glorifica
uit, no aute in locis fragrantibus vt Theo
phyl. & Euthymius dicunt ,fed infubter
raneis, &lumine corporalicaretibus ,fpi
21
rituali vero lumine tunc illuftratis . Cæte
rum poft Afcenfione Domini cœpitcæ
lum ipfum,finus quoq; Abrahæ à fanctis
patribus appellari,vbi animæ beatæ cla
re Deum vident, ficut in Concilio Floret. Cóc. Floret.
definitum eft. Vnde Ecclefia de. B. canit
Martino : Martinus Abrahæ finu lætus
excipitur,& Aug.li.9.Confef: quidquid Auguft.
illud,inquit eft, quod finus Abrahæ voca
tur,illic Nebridius meus viuit . Item Are Aretas.
tas Epifcopus fuper illud Apoc: Vfque quo Apoc.6.
Domine non uindicasfanguinem noftrum : Ani
mas dicit martyrum quiefcere in finibus
Abraham.Et Iacobus Apoft. in liturgia Iacobus.
pro fideliu animabus precatur : Fae eas
( inquit)quiefcere in delitijs paradifi,in re
gione viuentiu,in regno tuo,in finu Abra
hæ. Vbi alludit ad illud , quod Chriftus
Dominus dixit : Multi ab oriente& occiden Matth.8,
te uenient,& recumbent cum Abrahã , Ifaac,es
Iacob in regno cæloru , &c . Vbi loquitur de
voca tionegentium poft fuum afcenfum
incælum , ergo coclum fecundum Euan
gelicam phrafim vocatur Abrahæ finus,
& requies : ideo & Ecclefia Romana in
Miffa defunctororum in offertorio canit:
Signifer Sanctus Michael repræfentet
eas in lucemfanétam , quam olim Abra-
hæ promififti , & femini eius. Sed de hoc
fatis .
Preterea Chriftus ait : Amendico uobis 9
ante quam Abrahamfieret, egofum : Hoc di- Ioan.8.
xit filius Deinon fecundum naturam hu
manam , quam fufcepit in tempore,quo
verbum caro factum eft , fed fecundum Ioan. 1.
hypoftafim diuinam , & naturam deita .
tis,in qua coæternus eft patri , & de qua
Micheas : Etegreffus eius à diebus æternita Michas.
tis,item Pfal : Filius meus estu, ego hodiege- Pfal-2.
nui te Id eft in æternitate in qua non eft
Pfal.109.
prius,aut pofterius, & alibi : Exutero ante
luciferumgenui te,dixit autem : Egofum , &
non egofui alludens ad illud, quod dixe-
rat in Exodo Moyfi : Egofum quifum , hæc Exo.3.
dicesfilijs Ifrael , qui eft mifit me ad uos. Eft
enim per effentiam fine limite infinitus,
& immenfus , & fine durationis initio &
finefine:imo ficut ipfe dicit : Egofum Al-
autem Chriftus fine addito dicatur æter
nus,vide in dictione Chriftus & in dictio
në æternus. Abraham pater vefter exul
tauit vtvideret diem meum , quære in di
tione Dies num . 1 2 ¶ Credidit Abrahā
&
CS
Deo
 ABSALON,
Deo , & reputatum eft illi adiuftitiam,
vide in dictione, Credere.nume. 1.
CAPVT XVII
Abfalon.
BSALON filius Das
‫אפשָלוֹן‬
uid corporis forma omniu
mortalium fua tempeftate
A pulcherrimus interpretatur
pater pacis, qui potius è con
trario pater fuit difsidiorum & belli , nã
2.Reg.13. fratrem Amnon per fraudem in conuiuio
peremit. Et contra patrem infurgens reg-
nu illi callide fere abftulit , fed in prælio
fugiens capillorum nexu de quercu pepe
2.Reg.18: dit,vbiâ Ioab tribus lanceis transfixus pe
rijt.In quo ambitionis affectum , & fuppli
cium expreffum eft , ambiciofus quippe
fuis machinationibus illaqueatus frequen
Iudith. 13. tius perit.Sic Olophernes dum dominiu
affettat capite truncatur à fœmina: Sic
Iudicum.13 . Abimelech dum regnare cupit faxo con-
quaffatur.Sic Aman dum adorari defide-
Efther. 7.
rattollitur in patibulum . Deniq ; de am-
Pfal.7.
biciofo dicitur: Incidit in foucam quamfecit.
Fuitautem Abfalon Iudæ proditoris , &
iudaici populi typus , qui contra patrem
Ecclefia Chriftuni coniurauit , vt notat
Aug. Aug Super Pfal. 3. in prologo. Propte-
rea vt nos ab ambitionis vitio deterreret
filius Dei,cum facta effet contentio inter
Apoftolos : Quis eorum uideretur effe maior?
Luc.22: Principes(inquit ) Gentium dominantur eo-
rum rc. in uobis autem non fic . Et alibi:
Matth.18.
Nifi conuerfifueritis , & c. Sicut paruulus iſte,
non intrabitis in regnum cælorum. ¶Abſcin
dere vide in alijs ditionibus coniunctis .
CAPVT XVIII.
Abfcondere.
BSCONDERE in
.I
facra pagina dicitur inter-
‫כלע‬ dū Balaa , Num.4.Pro.19 .
A diuina potentia celaretur,de quo fupra di D.Thom.
Dicitur etiam Chabaa.Eft
1 autem Abfcondere aliquid
ab aliorum notitia fubtrahere , cuius fim
plex eft, condo, à quo abfcondo quafi ab
aliorum oculis condo,vel fepelio, fic Ge-
nef. 3.1.Abfcondit Rachel idola.
2 Abfcóditus dicitur Deus per metapho
ABSCONDERE.
rá iuxta : Ifaiam Vere tues Deus abfcondit , Efai.45 .
fanitus Ifraelfaluator. VbiHierony.Chri- Hierony.
ftus ( inquit ) Deus appellatur abfcondi-
tus propteraffumpti corporis facramen-
tum , & Deus Ifrael faluator,quod inter-
pretatur Iefus ,Hæc ille. Sic ergo quando
illi Iefus nomen imponitur,vt oftendatur
Deus abfconditus , figno peccatoris nem Luc.z.
pe circuncifionis contegitur.Rurfus quá-
do tamqua naturalis Dei filius adoratur à
Magis , infantuli celatur ætate. Cæterum Matth. z20
Mid.Clar
Ifidorus Clarius fecutus Rabbinos præ-
dicta verba non de Chrifto fed de patre
Deo per Apoftrophem dicta in Ifaiæ va
ticinio citato male credulus putat.Cuino
folum Hierony. contradicit loco allega. Hiero
to mille annis ante quam ille nafceretur,
verum & feptuaginta quoq; interpretes
quivertunt,noper apoftrophem,fed pla
ne de Chrifto affirmatiue videlicet. Tu
enim es De' & nefciebamus , Deus Ifrael
faluator. VndeAmbr. Super illud Rom. Ambro
2.Quiexecraris idolafacrilegiumfacis:Quo
modo Chriftum (inquit) quem lex & pro
pheticus fermo Deum fignificat , negas?
Dicit enim Ifaias: Quia in te eft Deus,& non
eft Deuspræter te,tu enim es Deus & nefcieba-
mus:Cumtota lex Dei patris autoritatem
prædicet,nunquid Iudæihoc de Deo pa
tre dicebant , fed quia filius Dei femper
quidē apparuit , latebat autem quis effet,
cum poft refurrectionem cognofcitur di
citur ei in confefsione , Tues Deus , &
nefciebamus. Hæc Ambrofius . Et cer- Ioan.20
te hoc Thomas Apoftolus dixit, quando
poft refurrectionem vulnera tetigit falua
toris.Eodem modo quo Ambrof. expli-
cat Hilarius lib.5.de Trinitate in fine, & Hilar
Eufeb.lib.5.de Demonftratione Euange Eufebi
lica.c.4 . Hebraice vero vbi vulgata ver-
tit, abfconditus , eft dictio Miftather, quæ
fignificat abfconditum vel nefcitum.
Abfconditus dicitur vultus Chrifti fub 3
Efai.5 3
humanitate:Etquafi abfconditus uultus eius,
defpectus. Vbi Hierony. Abfconditus Hierony .
(inquit) vultus illius, vt humano corpore
&tum eft:Tues Deus abfconditus, & D.Tho.
in comment.Ifaiæ, abfconditus ( inquit)
vultus eius fub infirmitate carnis:ideo ad
miratione digna fuit fides eorum quifab
mortali adhuc Chrifti carne omnipoten-
tiam eius agnouerunt.Ideo q; miratus eft
filius Dei fidem Centurionis , & fidem Matth.8.
Chana
 ABS CON •
Matth. 15.
Chananææ : Omulier ( inquit ) magna eft
fidestua.
4 Abſcōditafagitta per metaphora filius
Efai.49 . Dei dicitur: Pojuit me quafifagitta electa,fub
pharetrafua abfconditme , id eftfub huma-
Hieron.
no corporetexit,vt explicat Hierony.in
Procop.
Commentariis ,& Procopius.Ite Chryf.
Chryfoft,
Super.1.c.Matth. Hanc fagittam ignora
uit tamquam fibi abfconditam Iulianus
Imperator apoftata , qui ridiculum & nul
lo modo putauit effe verifimile vt ad vnu
Chrifti verbum Petrus ", & Andreas reli-
Matth.4.
&tis retibus & relicto Telonio Matthæus ,
Matth.9,
fecuti fint Dominum , Atqui fagitta diz
uinitatis Chrifti fub fenfibili verbo trans
fixerat animas eorum , qui quafi ceruus
faucius cucurrerunt ad fontem aqua-
Amb . rufine mora,quia vt dicit Ambrof. fuper
Luc. 2.Gratia fpiritus fancti nefcit tarda
molimina.
5
Abac.3. Abfcondita dicitur fortitudo Chriftiin
cruce pendentis : Cornua in manibus eius, ibi
Hiero .
abfcondita eft fortitudo eius.Ita Hierony.in
Comment.in altera expofitione,in mani
bus(inquit)eius trophæa crucis , in cruce
ergo paulifper abfcondita eft fortitudo
Matth.26. eius,quando dicebat ad patrem: Triftiseft
anima mea ufq ad mortem, & Deus meus, Deus
meusut quiddereliquifti me ? Vnde non eft
Lyra. audiendus Lyranus fuperhunc locu , qui
hæc de Cyro Perfarum rege, qui Baby lo
nios fuperauit , dicta putat, quafi quod
cornua victoriæ haberet in manibus , cu
contra non folum Hierony. Sed & Cy-
Cypri.
prianus fermo.de Pafsione de Chrifto lu
Eufeb. culentius intelligat. Item Eufebius lib.6.
Auguſt. de Demonftrat.c. 15. Auguft. lib.8.de
Gloffa.
Ciuitate cap. 32. Gloffa interlinealis , &
Theophy Theophyl. fuper Abacuc, & alij plures.
Fuit ergo abfcondita fortitudo Chrifti in
cruce,ne mors eius impediretur,quia fi cũ
cognouiffent , nunquam Dominum glo-
1.Cor.1. riæ crucifixiffent.Sic autem per mortem
deftruxit eum , qui habebat mortis impe
Heb.2 . rium id eft diabolum . Et fic bonus pa-
Ioan. 10. ftor animamfua pofuit pro ouibus fuis.
6 Abfcodere Deum ab aliquofacie fuam
idem plerunque eft , quod auxilium gra-
Efai.8. tiæ fubtrahere :Et expectabo Dominum , qui
abfconditfaciemfuam à domo Iacob. Vbi Hie
Hierony.
rony.à Iudæis (inquit ) qui eum recipere
noluerunt.Hæcille. Vbinotandum, quá-
uis fufficiens Dei auxilium , vt Theolo
gi dicunt , nemini dum hic viuit denege
DER E. 22
tur,denegatur tamen efficax refiftentibus |
& obftinatis . Sic intelligitur illud Deut : Deut.34.
Abfcondam faciem meam abeis, & confidera-
bo nouiffimacorum: & Ifaias ait : Abfcendifti Elai.64 .
faciem tuam à nobis, allififtinos in manibus
iniquitatis noftræ,item Ezechiel: Et abfcon- Ezech. 39 .
derim faciem meam ab eis.Cæterum aliquan
do non tam gratiæ fubtractionem quain
permifsionem duntaxat , vt iufti in bonu
ipforum,varijs afflictionibus conflicten-
tur,fignificarefolet. Sic legimus: In momen Efai- 54.
to indignationis meæ auerti faciem meam pa-
rumper à te , fiue potius abfcondi , & in miferi
cordiafempiternamifertusfum tui : Quod nõ
de Synagoga vt Iudæi comminifcuntur,
quæ non ad modicum quidem , fed per
mille quingentos annos derelicta iacet,
imo potius de Ecclefia catholica , vt Hie . Hieron.
Cyril.
rony.Cyrillus, & Gloffa dicunt, neceſſa
Gloff.
rio debet intelligi, quæ in modico perfe-
cutionis tempore , marty rum innundata
cruore , derelicta eft vt maius fidei robur
in terris , & æterna in cælo præmia confe
queretur.Vnde Ecclefiæ ducibus Domi-
nus dixit:Beatteritis, cum male dixerint uo- Matth. sẽ
bishomines,& alibi: Abfquefynagogis facient loan.16.
Luc, 21,
uos,item: Eritis odio omnibus hominibus pro-
pter nomen meum.
Abfcondere dicitur Deus mantada fua, 7
id eft permittere ne à quibufdam intelli-
gatur . Vnde Propheta clamabat dicens :
Ne abfcondas à me mandata tua , id eft ne per Pfal.118.
mittas abfcōdi à me,ficut explicant Aug. Hierony.
Auguft.
Hierony.Cafsiodorus & Gloffa. Hac ea Casiodo-
de phrafi vtitur Deus in Euägelio dicens : Matth.11 .
Confiteor tibi pater domine cali terræ,
quia abfcondiftihec à fapientibus, & prudenti
bus Sub audi fecundum carnem , his
enim Deus myfteria regni cælorum &
confilia Euangelica paupertatis , caftita-
tis & obedientiæ voluntarię , atq; cætera
huiufmodi abfcondita & occulta manere
permififti. Quærunt tamen aliqui quo Quæftio.
modo de hocfilius Dei gaudeat , quod
malum eft illis,nam Luc. o. legimus : in Luc.103
illa hora exaltauitin fpiritu fanéto er dixit:
Confiteor tibi pater,&c. Ad quod duplex fo
lutio eft , altera Chryfoft. non gaudere Chryf.
quide filium Dei quia hæc myfteria abf
condita fuerint prudentibus fecundü car
1.Tim.2 .
nem, qui vult omnes homines faluos fieri
& ad agnitione veritatis venire , fed quia
reuelauit ca paruulis pater æternus. Alte Hierony.
ra folutio eft Hieronymi & D.Th.in Co D.Thom.
ment.
 ABSCONDERE .
ment.huius loci,exultaffe quidem filium
fteria
Dei quia abfcondita funt hæc my
carnalibus,non quatenus hoc illis malum
eft,fed potius quatenus in hoc iuftitia di-
uina longius ,& latius effulget , & in hoc
(inquit) Hierony.iuftificata eft fapientia
à filijs fuis, dum fuperbis obcæcatis humi
les illuftrantur.
8 Sic legimus: Si opertum eft Euangelium,in
2.Cor.4. his qui pereunt opertum eft , in quibus Deus
huiusfæculi excæcauit corda infidelium.Super
quem locum Hierony. intelligendu ( in
Hierony.
quit) eft, vt dicamus Deum metes infide
Luma huius fæculi merito infidelitatis ob
cocaffe,ficut ait faluator : in iudicium ueni
Ioan.9:
inmundum,ut qui non uident, uideant,& qui ui-
2.Thefa. 2. dent , cacifiant,& ipfe Apoftolus ait: Qua
non crediderunt ueritati , fed confenferunt ini
quitati , mifiteis Deusfpiritumerroris : Hoc
eft permifit,quafi medicus fi inobedien
tem ægrum deferat, ipfe ægritudinem di-
citur prolongare, cum tota culpa illius fit
Regul qui audire contempfit. Hæc Hierony.
Cuius regula feruada eft in omnibus fcri
pturæ locis , vbi dicitur Deus abfcondere
myfteria fidei, vel operire vel quofdã ex
ccecare , quam fecuntur omnes patres in
Cyryfof. expofitione fcripturaru, ita Chry. fuper
Roma.1 . illud: Tradidit illos Deus in reprobumſenjum
Theophy ideft tradi permifit: Sic etiam ibidem Theo
OEcumen.
ph lactus , OEcumenius & Gloffa ordi-
Glof.
naria,& c.
Abfcondit quoq; Deus lumen fupra.
9 in Comment.de luce materiali hunc locu
naturale, id eft fubtrahit illud peccatori
vel in obftinationis poenam fecundum
iuftitiæ normam , vel etiam iuxta clemen
tiam ,ne deterior propter ingratitudinem
luminis,quod contempfit,euadat: Inpo
Greg. nam quidem vt notat Greg. fuper illud
Iob.24. Iob.Nefcierunt uias eius, qui enim,ait, fcie
do prius rebelles funt,poft modum cœcá
tur vt nefciant.Hæc Greg. ad clementia
2.Corint.4.
vero (vt inquit Chryf.) fuper illud quod
Chryf.
paulo ante citauimus: Si opertum eft Euange
lium c.Nam fi eum(inquit ) qui debiles
oculos habet, cogat aliquis folis radios vi
dere,auget magis illius infirmitatem,ideo
illum mediciin tenebris includunt,ne ma
gis morbus exafperetur:fic ergo Deum fa
Theophy. cere cogitandumeft ,&c. Ide fentit Theo
phylactus ibidem. Itaq; Deus etiam pu-
Abac- 3 . niedo mifericors eft, iuxta illud Abacuc.
3. Cum iratus fueris mifericordiæ recorda-
beris. In quo fenfu Theophylactus ex
ponit illud quod Dominus dicebat Apo Matth.13.
ftolis:Vobisdatum eft noffe mysterium regni
Dei,ceteris autem in parabolis, ut uidentesnon
uideant: Videlicet ne forte fi leuiter refipif
cantad falutem,& paulo poft iterum rela
bantur, peius fit, maius q; illis immineat
fupplicium , de quo nos alibi latius in ver
bo conuertere numer. 5 . 10
Abfcondit Deus lucem in manibus , id
Tob.36
eft folem nube tegit Iob. 36. Vbi Greg. Greg
legit Immanibus abfcondit lucem, vocat
autem immanes ,fuperbos, vnde fuperbie
tibus inquit) veritatis lumen denegatur.
Eodem modo legūt , & explicant Gloffa Gloff
ordinaria & Lyranus . Cæterum D.Hic- Lyra
Beda
rony.feu Beda eius nomine,in Commen
tarijs Iob legit.In manibus,hoc eft , mani
bus fuis abfcondit lumen per manus po
teftatem intelligens,poteftate ( inquit ) iu
dicij fui lume iuftitiæfuæ abfcondit à pec
catoribus malum operantibus. Septuagin
ta quoque interpretes vertunt επιχει
gavid eft in manibus. Sic etiam habetur
in Hebræo vox enim capaim ma-
nus fignificat , & nubes interdu, hic aute
accipitur in manibus ficut eft in vulgata
latina correcta.Ite Chaldaicus paraphra
ftes,propter rapinam(inquit)manuú pro
hibet pluuiam , & præcipit ei vt defcen-
dat propter orantem ,quod noftra vulga
ta dixit, &præcipit ei vt rurfus adueniat
& annuciat de ea amicofuo. Paraphrafim
autem Chaldæam fubodoratus D.Tho. D. Thom.
explicat, quam Deus nubibus ficut mani
bus tegit, & iterum detegit propter ami-
cum orantem.Subdit autem, quod quem
admodum lux ifta fenfibilis ex poteftate
Dei hominibus occultatur, & poftea co-
municatur, fic intelligere debemus apud
Deum effe quandam lucem excellentio
rem ,videlicet fpiritualem , quam Deus in
præmium virtutis hominibus aliquando
manifeftat.Hæc eft fententia . D.Thome,
iuxta quam Dominus quoq; in Euange-
lio Apoftolis celabat interdum doctrinæ
fuælucem,quando in prouerbijs loqueba
tur,fed orantibus poftea referabat , ficut
quando dixit: Modicum & uidebitis me, & Ioan.16.
iterum modicum& non uidebitisme : Quod
cum poftea luculentius expofuiffet,illi di
xerunt: Ecce nunc palam loqueris & prouer=
bium nullamdicis , in hoc fcimus quia à Deo
exifti.
Abfcon-
 ABSCONDER E.
I1 Abfcondere dicitur Deus dulcedine de
uotionis à flagitiofis hominibus, fic Pro
Pfal.30: pheta : Quam magna multitudo dulcedinis tue
domine, quam abfcondifti timentibuste . Quod
iuxta literam duobus modis exponitur,
prior fenfus eft referuari iuftis dulcedine
delectationis aternæ poft mortem , fub
Hierony. fpe viua fic exponit Hieronym. Neq;
enim(inquit) cam dulcedinem in his ten
tationibus oftendifti ,ne accepta fecurita
te excederemus à via iuftitiæ . Hæc Hie-
rony.code modo Aug. & Cafsiodor.ite
Aug. Gloffa ord . Abfcondifti,ait,in hoctempo
Cafsio.
Gloff. re,vt plus defideretur,in futuro vero pate
Lyran.. bit , fic etiam Lyranus , qui allegat illud
Ifai. 64. Ifai.Oculus Deus non uidit abfque te, quepre-
paraftiexpectantibus te.Pofteriortamenfen
Greg. fus eft B.Greg homil. 5.in Ezech.non mi
nus forte literalis quam prior, Abfcondi
fti ( inquit ) à peccatoribus dulcedinem
fpiritalem in hac vita , & aliquem eius gu
ftum iuftis quafi pignus dedifti. Hinc di
Pfal.19. citur:Letamini iufti in Domino & confitemi-
ni memorie fanctificationis eius : Et rurfus:
Pfal.30. Quam magna multitudo dulcedinis tue domi-
ne,quam abfcondifti timentibus te: Quæ nimi
rum qua magna effet, nullo modo cognof
ceret,nifi hanc aliquatenus contemplan
do guftaflet.Hæc ille.Cui confonat illud
Pfal.3 3.
Pfal: Guftate, uidete,quoniamfuauis eft Do
minus.Hoc delibauerat Petrus quando in
Matth.17. transfiguratione dicebat: Domine bonum eft
noshic effe.Hunc etiam Magdalena guſtū
vtcunque percipiebat , de qua legimus .
Maria autemfedensfecus pedés Domini audie-
Luc. 10.
bat uerbum illius,& difcipuli de quibus Ioa
Ioan.20 .
nes ait: Gauifsifunt difcipuli uifo Domino.
I2 Abfcondere dicitur Deus iuftos in abf
Pfal.30. codito facici fuæ, id eft protegere, fic Pro
pheta: abfcondes eos in abfconditofaciei tuæ à
conturbatione hominum : Hebraice vox Ru-
kife,no folum fignificat , Tagax vcotur
batione vt Septuag. vertüt fed etiã faſtū
impioru,intelligit aute in hac vita iuftos
tuos proteges , quamuis multo magis in
Aug. futura, fic Aug.Si Deum (inquit ) excepe
ris in hoc fæculo in cordetuo, ille poft hoc
fæculum excipiet te vultu fuo. Etinfra,
Quomodo etiain hac vita abfcōdat nos,
& quafi pullos fuos auicula protegat Do
minus fubdit, putas quifquam eft ita fæ-
lix in hoc mundo , vt cum cœperit audire
opprobria hominü propterea quod Chri
fto feruit,fugiat ad Deum corde fuo & in
23
cipiat fpem habere in dulcedine ipfius . {
Eodem modo Cafsiod. Et Glof.ord . Ite Cafsio.
¡Gloffa.
Lyranus qui ait : Non folum protegit iu
ftos Deusinfuturofæculo, fed etiamali- Lyra.
quando in præfenti. Hæc ille. Vnde cum
difcipulos Domini Pharifæi calumniarē
tur dicentes :Quare difcipuli tui transgrediun Matth. 15 :
turtraditionesfeniorum? Patrociniu eorú fe
rio fufcepit mudi Saluator,& protexit eos
àcontradictione linguaru. Quod etiã prę Luc.7 .
ftitit Magdalenæ contra Simone Phari-
fæum.
Abfconditum tabernaculi Dei prote-
13
&tionis quoq, diuinæ refugium denotat
fic legimus : in die maloru protexit me in abf= Pfal.26.
condito tabernaculi fui: Hebraice vox Beſe-
ter,fecretum fignificat & abfconditu in
Aug.
penetralibus fuper quem locum Aug exi
ftimat Ecclefiam dici tabernaculum Dei,
Chriftum vero appellari abfcōditu huius
tabernaculi , in quo iufti recipiatur quafi
in abfcodito iuxta illud. Mortai enim eftis, Colof.3 :
uitaucftra abfcondita eft cum Chrifto in Deo,
Sed alijs videtur hæc expofitio myftica,
maxime quia Hierony.ad veritatem He Hierony.
braică vertit, In die pefsima abfcōdit me
in fecreto tabernaculi fui, Neq ; dies peſsi
ma dicēda videtur tota hæc vita præfens,
fed aliqua fortètribulatio magna veltenta
tio fuperueniens.Ideo Lyranus de Daui- Lyra.
dis perfona , & de illo peculiariter fpatio
temporis dictum putat , quando Doeg. 1.Reg.22 .
Idumæo feruo Saulis in tabernaculo lati
tante , Dauid à fummo Sacerdote panes
accepit.Quod quidem codis crudelifsi
mæ omnium Sacerdotum occafio fuit,
quos occidit Saul. Propterea dies peſsi.
ma nuncupatur. Quæ expofitio proba
bilis fatis eft quamuis Cafsiodorus etiam Cafsi,
iuxta literam de toto perfecutionis tepo
re quo Dauid in fqualentibus & horridis
fpeluncis Deo femper illum quafi in fui
tabernaculi penetralibus protegente , la-
titabat, dictum exiftimet . Cuius expofi
tioni fubfcribit Ianfenius . Quidquid ta lanfenius.
men de hoc fit abfconditum nihilominus
tabernaculi Dei iuxta fenfum literalem
eft protectio fingularis illius ,de qua Do-
minus difcipulis dixit : Et eritis odio omni- Luc.21.
bushominibus propter nomě meum, capillus
de capite ueftro non peribit: Id eft non folum
animam veftram defendam incoluinem
quinpotius & fi corporis vita pro meo no
mineprofuderitis in refurrectione iufto-
Tum
 ABSCONDER E.
rum neq; capillus de capite veftro pc-
ribit.
14 Abfcondita dicitur fapientia ab oculis
Iob.18. omnium viuentiu apud Iob. Vbi Gloſſa,
Gloff. Quandiu hic(inquit)viuitur,videri Deus
perfuam effentiam non poteft , quæ ex-
Beda..
pofitio literalis eft. Sic etiam Beda fuper
Iob,ab oculis omnium viuentium in mu
do abfconditam dicit effe fapientiam de
qua in eodem loco Iob fubdit: Non inueni-
tur interrafuauiter uiuentium, Vbialiquo-
modo difcrepat àfuperiori expofitione,
quia non intelligit de vifione diuinæ fas
pientiæ per effentiam , fed de cognitione
quadam eminēti, quæ non datur volupta
rijs atq; carnalibus Eodem modo expli-
Greg-
cat Greg. Quoniam quifquis fapientiam
(inquit ) quæ Deus eft,inuenerit, huic vi-
tæfunditus moritur,ne iam eius amorete
neatur , Hæc Grego. Quod vero in code
cap.Iobfubiungitur : Sapientia trahitur de
Greg occultis,fic explicat Greg. Cu fit ( inquit)
intelligibilis, non nifi inuifibiliter inueni
Beda: tur.Eodé fere modo Beda , Gloffa interl.
Interli
D.Thom. & Lyranus :item D.Thom . in Commēt.
Iob.Eft( inquit ) fapientiæ origo occulta
fiueabfcondita dupliciter,vno modo ex-
parte intellectualis luminis ,quod deriua
tur ab occultifsima caufa nepe Deo , Alio
modo ex parte rerum cognitarú quæ oc
cultas proprietates habent . Hæc D.Tho .
Secundum autem vtramq ; caufam quam
Matth.11. ille afsignauit intelligitur illud Matth..
Abfcondijti hec àfapientibus & prudentibus,
reuelaftica paruulis : Ideft , Abfcondifti
lume fupernaturale fideiufta permifsio
ne,& proprietates etiam occultas rerum
fupernaturalium à prudentibus fecundu
carnem .
15 Abfcondi à calore phrafis eft Prophe-
Pfal.18. tæ : Neque eft quife abfcondat à calore eius,
Nicolaus. Quod Nicolaus Lyranus,Titelm . Iafen.
Titel.
& alij recentiores de calore huius folis ma
Ianfen,
terialis exponunt, quia die( inquiunt ) fol
calorem effundit in emifpherio noftro,&
Auguft. nocte in oppofito verfus antipodas . Cæ
terum Aug. de filio Dei potius explicat,
verbum (inquit)Dei caro factum non per
mifit vllum mortalium excufarefe de vm
bra mortis , hoc eft de ignorantia aduen-
tus eius,prædicátibus Apoftolis. Eodem
Hierony.
modo Hieronyfuper eumdem Pfal. vbi
calorem filij Dei dicit effe dona Spiritus
fanctifuper vniuerfalem Ecclefiam effu-
fa , fecuntur eamdem expofitionem Caf Calsi-
Gloffa.
fiodorus,Gloffa ord . & Bernardus fermo Ber
ne.6.Super Cantica ,& merito.quia Apo
ftolus Paulus allegat hunc pfalmum & de
aduentufilij Dei in Epift. ad Romanos , Rom.ro.
quando in vniuerfum terrarum orbem
Chriftu's Apoftolos mifit ad prædican-
dum: In omnem ( inquit ) terram exiuitfonus
corum infines orbis terræ uerba coru,Mox
verofequitur,Infole pofuit tabernaculumfuŭ,
Quod Hierony.vertit ad veritatem He- Hieron
braicam,folipofuit ta bernaculum in eis.
Quid eft ergo , in eis ? nifi in Apoſtolis,in
quibus filio fuo,qui fol eft iuftitiæ , pater
æternus tabernaculú pofuit tãquam inpri
mis prædicatoribus & fun damētis Eccle
fiæ, quibus Dominus dixit. Euntes docete Matth. vlt.
omnesgentes & c. Ex his ergo gentibus ta-
bernaculü Dei factum eftde quo in Apo Apoc.21
calyp:Ecce tabernaculum Dei cum hominibus
habitabit cum eis. Sed de hoc vide latius
in verbo Gigas numero.5 . contra Rabb
nos. i
De abfconditis Dei adimplere ven- 16
trem,eft in terra thefaurizare :fic in Pfal- Pfal. 16.
mo : De abfconditis tuis adimpletus eft uenter
corum. Quod variè quidem propter He-
braici idiomatis difficultatem à patribus
explicatur. Aug. Abfcondita Dei vocari Auguft.
putat peccata , quæ tanquam tenebræ
(inquit)abfconduntur à lumine. Cafsiod . Cafsio
vero multifaria exponit,vel de cibis pro-
hibitis ,quibus illi contra legem ventrem
implebant,vel abfcondita Dei effe myste
ria diuina quæ illi populo fub metapho-
ris & figuris contecta ad tempus funt tra
dita &c. Arnobius vero fingulariter paf-
Arnob.
fionis Chrifti Sacramētafubcortice literę
abfcondita exponit , quibus populus ille
ventrem memoriæ replebat fine vllo bo-
næ operationis fructu . Cæterù quamuis
prædictæ expofitiones in fenfu myftico
fintpulchra,explicatio tamen Lyrani & Lyra.
Ianfenij hoc loco, phrafim Hebraicam lu lanfe.
culetius enodat.Abfcondita nempe Dei
in fcriptura facra vocari diuitias atq; the- Regula.
fauros temporales , quibus reprobi freque
terabundant, & quibus ventrem fuæ cu
piditatis explere conatur. Dictio quippe
Hebræa Tafiutach pro qua vulgata vertit
abfcondita proprie fignificat ea quæ mo
rethefauri in longum tepus reponuntur ,
fecundum quam phrafim legimus apud
Ifaia: Etdabo tibithefaurosabfconditos: Id eft Ifai :45 .
repofitos
 ABSCONDER E.
repofitos in tempora longa. Sic etiã legi-
Cant.7. mus in Canticis . Omnia poma noua & uetera
feruaui tibidilecte mi: Vbi in Hebræo habe
Ianfen. tur, Abfconditibi, vt obferuat Ianfenius .
Abfcondita Efau fecundum prædictā
17
regulam thefauros intelligimus Idumæo-
rum apud Abdiam prophetam, quia Idu
meiab Efau ducunt originem. Dicit ergo
Abdias cap. Abdias : Quomodofcrutatifunt Efau, inueftiga
vnico .
ueruntabfcondita eius: Id eft omnes thefau-
ros eius fcrutati funt hoftes Chaldæi , vt
inter fe illos diuiderent, quis enim dubitet
omnibus gentibus morem effe irruenti-
bus hoftibus thefauros abfcondere ? Sic
etiam intelliges locum alium difficilioré
Deut.33
Deut. Vbi de tribu Zabulon prædixit
Moyfes: Inundationem maris quafi lac fugent
thefauros abfconditos arenarum ,id eft, Abfco
dit Deus & quafi repofuit infinitam mul
titudine arenarum morethefauri precio-
fifsimi, vt fuperbientibus fluctibus maris
miromodo refiftant,cum fuerit opus,ne-
terram abforbeant.Hæ igitur arena the=
faurusfunt tribui Zabulo,quæ iuxta ma
re habitationem fortita eft , impediunt
enim ne abforbeatur à mare , & vitam ei
fubinde conferuant , quæ omni thefau
ro preciofior eft. Vel , vt exponit Vata-
Batab
blus, Erit tribus Zabulon opulentifsima
ratione maris,ita vt de terra effodiat the
fauros repofitos fub arena ne facile inueni
anturab hoftibus .Sunt etiam qui hoc re-
ferant ad fodinas metalloru quibus abun
dabat hec tribus.Nam expofitio Lyrani
thefauros arenarum effe meritafanctoru
abfcodita in celo pulchra fed myftica eft.
18 Abfcondere eloquia Dei fecundü præ
dictam phrafim eft illa more thefauri in
corde reponere vt fuo nobis tempore de-
Pfal.118.
feruiät. Sic Propheta dicebat: in corde meo
abfcondi eloquiatua ut no peccem tibi : Subau
Iob.23. di quafithefaurum,& Iob: Infinu meoabf
condi uerba oris eius : Quod qui facit fimi =
Matth:13. lis eft illi fcribę docto, in regno celorum,
& patrifamilias :Qui profert de thefaurofuo
nouae uetera:id eft eloquia tam noui quã
veteris teftamenti vt ad fuam & aliorum
vtilitatem diſpenſet .
Abfcondita in lucem produxit Deus
19
Iob.28. id eft quecumq; repofita erat in tenebris
Beda. vtexplicat Beda in Comment. Iob, fiue
illa fint myfteria fcripturarum , fiue pro
phetic quas cum Dominus re ipfa com-
pleuit,abfcondita produxit in lucem , iux
24
ta illud Matthei : Non uenifoluere legem fed Matth.s .
ad implere. Sic & quando in patria fua le- Luc, 4,
gitlocu Ifaie ,& cepit dicere ad eos : Quia
hodie hecfcriptura impleta eft in auribus ue-
ftris,tunc certe abfcondita produxit in lu
cem. Sic etiam quando Pharifçis dixit,
Ante quam Abrahamfieret egofum . Et Sama Ioan. 10.
Ioan.4.
ritanę de Mefsia loquenti , Ego ( inquit)
fum qui loquor tecum. Vel etiam abfcondita
cordis in die iudicij finalis iudex produ-
cet in lucem ficut dicit Apoftolus : Omnes 2 : Corint, s
enim manifeftari oportet ante tribunal Chrifti
c, Vel denique martyrum fidem doctri
nam & merita Deus produxit in luce.qui
cum effent magiftri fidei & preclaris ino
ribus prediti quafi fcelerati necabantur,
de quibus Dominus dixit : Nihilopertum Matth.10 .
quodnon reueletur neque abfconditum quod non
fciatur.Vbi Hierony. Nolite ( inquit) ti- Hierony.
mereperfecutorum fæuitiam, & blafphe
mantium rabiem, quia veniet dies Iudicij
in qua & veftra virtus, & eorum nequitia
demonftrabitur. Hec Hierony. vbialle- 1.Cor.s.
gat illud Apoftoli : Nolite ante tempus iudi-
care,ufquedumuemat Dominus,qui illuminabit
abfcondita tenebrarum , &c. Et tunc laus erit
unicuique à De o
A facie Dei fe non abfcondere, eft iudi
20
ciu eius minime timere , aut etiá animad
uerfionem. Sicut dicit Iob , Duo tantum fa lob.13,
ciesmihi,er à facie tua non abfcondar : Id eft
nontimebo fubire iudicium tuum ,ita ex-
ponit Greg. fuper eundem locum & D. Greg.
D.Thom.
Thom:& Lyranus . E contrario vero abf Lyra.
conderefe à facie Dei, eft fententiam erus !
& iudicium formidare.Sic poft tranfgref Genef.3.
fionem dixit Adam : Timui & abfcondi me
lob.14
eo quod nudus effem,& Iob . Quis mihi tribuat
ut in inferno protegasme, abfcondas me do-
nec tranfeatfurortuus.
Abfcondi quoque ab ira dei , eft eua de 21
repenam atq; fupplicium:fic Sophonias : Sopho.2.
Quærite iuftum, quærite manfuetum fi quomo
do abfcondamini in diefuroris Domini:id eft à
vaftatione Hierufale fiue fub Chaldeis ,
fiue fub Romanis , vt exponit Hierony. Hiero
qui in codefenfu explicat etiã illud Ifaię : Ifai. 2.
Ingredere in petram, Abfconderefoffa humo
àfaciefurorisDomini : Hoc eft in perfecu-
tione Nabuchodonofor vel Romano-
rum ,fed fortiori iure à facie iudicis Chri-
ftiin die finali , de quo Lucas , Tunc uide- Luc.21 .
buntfiliumhominis uenientem in nube cum pote
state magna & maieftate.
Abfcon--
 ABSCONDERE .
22 Abfconfio pariter Dei denotat prote
tionem ,fic Ifaias : Tabernaculum erit in um
& Hiere.17.
Ifai. 4.
braculum diei, abfconfionem à turbine & plu
Hieron. uld.Vbi Hierony.reiecta expofitione Iu-
dæorum, nos(inquit ) hæc omnia refera=
mus ad primum aduetum Chrifti de quo
iPfal.26.
in pfalmo legimus: Protexit me in abfcondi-
to tabernaculijui,in petra exaltauit me : fuper
quam fundata Ecclefia nulla tempeftate
concutitur : Quia portæ inferinon præuale-
Matth. 16: bunt aduerfus cam, c. Quod fi quis roget,
quomodo Ecclefia tabernaculu fit in abf-
Matth. 5 confione ,cum de illa fcriptum fit : Non po
teft ciuitas abfcondifupra montempofita ? Faci
lis & expedita refponfio eft : Ecclefia mi
litantem vt pote vifibilem manifeſtam
effe omnibus, propter fuccefsionem Pon
tificum in Apoftolica fede Romana ,& in
uiolatam facramentorum & Apoftolicæ
doctrinæ traditionem, nihilominus tamē
intra finum Ecclefiæ imbecilliores quiq ;
& tyrones fubfortiorum clypeo abfcon
duntur & defenduntur.
Abfconderefeu tegere peccata in bo-
23 num & in malu accipitur, in bonum qui-
dem quando aliquis per pænitentiam &
confefsionem , dum fe ipfum accufat &
punit, à iufto Dei iudicio fuas quodamo
do iniquitates abfcondit, ne puniatur , fic
Pfal.31- legimus : Beatiquorum remiffe funt iniquita
tes, quorum tectafuntpeccata, & e contra=
rio de Iudæis dicitur: Peccatafua ficut Sodo
Ifai- 3.
ma prædicauerunt,neque abfconderunt: Sub au
Hierony . di perpænitentiam , ficut exponit Hie-
rony in Comment,Secunda(inquit) poft
naufragium tabula eft pænitentia, & co-
folatio miferorum impietates fuas abfcon
dere.Hæc Hierony. In malum vero abſ
condere peccata fua dicitur qui excufat
Iob 31 :
ea,vel negat iuxta illud.Si abfcondi ut homo
Greg.
peccatum meum:Vbi Greg.Vfitatum ( in-
quit ) generis humani vitium eft latendo
peccatum committere,& commiffum ne
Luc.18. gando abfcondere.Hæc Grego . Sed pu-
blicanus in parabola quia non abfcondit
fed voce & percufsione pectoris manife
ftauitpeccata fua, defcendit iuftificatus in
domum fuam .
In abfcondito videre eft omnia fecre-
24
tifsima penetrare quod proprium Dei
exiftit.SicMatthæus : Pater tuus quiuidet in
Matth.6,'
Remig.
abfcondito reddettibi: Super quem locú Re-
D.Thom.
migius & D.Thom!notant premiu red-
diturum Deum cui omnia cordis fecreta
patent:Omniafunt nuda & apertaoculis eius, Heb.4.
& Hieremias ait : Scrutans corda er renes
A pac.& . 1:
Deus:Vnde in Apocaly. oculos habere di 19.
citur ficut flammam ignis, quia omnia pe
netrat & illuftrat.
25
Abfcondita cordis in fcriptura facra
funt cogitationes liberæ & confenfus vo>>
luntatis humanæ fiue in bonu fiue in ma
lum,ante quam prodeant in lucem , fic le
gimus: Ipfe enim nouit abfcondita cordis. Su Pfal.43
per quem locum Hierony. Quod cognof Hierony.
rat (inquit ) Deus cogitationes hominis
ipfe in Euangelio prodit ad Pharifços di
cens : Quidcogitatis mala in cordibus ueftris? Luce. s. &,
& Videns lefus cogitationes eorum: Quod re 9.&.11.
petit etiam Euägelifta cap. vndecimo vt
oftendat Chriftum effe Deum , qui occul
tifsima quæq;fuper omnes fpiritus fuper
cæleftes fciat. Vnde tres pueri in camino
Daniel,3
ignis de illo dicunt: Quifedesfuper Charu-
bim intuerisabyffos : Hoc eft , fcientiam
fuperas fupernorú omniumfpirituum ſe
dens fuper eos,& penetras omnia profun
difsima.Inter quæ nihil profundius qua
quã
cor humanum.
¶Abfconditus thefaurus inagro quid
fit , neeadem fepe repetamus vide verbo
ager.numer. 5.TAbfconditum fermen-
tum. vide in dictione fermentum. nu. 4.
Abfcondere talentum , vide verbo
talentum.¶ Abfcondita vita iuftorum cũ
Chrifto,quare in dictione vita. In abf
condito loqui vide in dictione loqui. In
abfcondito orare , quære verbo , orare.
In abfcondito pofita lucerna , vide
verbo lucerna. Panis abfconditus vide
verbopanis.
CAPVT. XIX.
Abforbere, Abfortus, deuorare,
deglutire.
Bforbere & deglutire He- 55
19
braice in fcriptura dicitur ‫בלע‬
balaa in Piel perdere difsi
A
pare Ifai. 2 5.Eft autem. Ab
forbere per modum potus ‫ د‬deuora- I
re per modum cibi aliquid faucibus tra-
ijcere, quod metaphorice pafsim ad ina-
nimata quoque transfertur , ficut mare
cymbam abforbet, & terra dehifcens de
uorat ædificia. •
Abforbere dicitur Deus hypocritam 2
id!
 ABSORBER E. DE VORARE, & c.
Iob.6: id eft repête perimere, fic lob ait: Si abfor :
bucriteude locofuo,negabit eu, dicet no no-
Greg.
uite.VbiGreg.in moral.De loco (inquit ) |
fuohypocrita abforbetur , cuà præfentis
vitæfauoribus interueniéte morte fepara
Beda.
tur.Eode modo Beda fuper Iob. Cæterù
Chaldaicus paraphraftes no quidé de hy
pocrita fed decyrpo vertit. Que fenfum
Lyra. Lyran.amplectitur . Itaque no Deus fed
viator abforbet cyrpu , euellens eu radici
tus de loco fuo,& negabit eu dicens Non
D.Thom. noui inter tot herbas agreftes vnde cyrpu
iftu euulferim :Ita etiã explicat D. The in
Com.Iob, & confonat literæ fubfequéti :
Hæc eft letitiauie eius ut alij de terragermině
tur,id eft vt alij cyrpi pullulates fuccedat.
Quod fateor etiãhominib? in fenfu mora
li aptari poteft, ad quoru repetinu interi
tü fignificadū fimilitudo cyrpi adhibetur
3 Abforbuiffe legitur terra fluuiu inApoc.
Apoc.12: Et adiuuitterra muliere , & abforbuit fluuium
que mifit Draco de orefuo.Quod varie quidé
D.Thom. exponitur.D.Th.in Com.nomine terræ
perfectos quofq; figurari putat,qui tãquá
illuftres & fortes Ecclefiæ propugnatores
fluctus tribulationu, dæmonis arte cötra
iuftos infurgétes excipiut, & apertis fauci
Rupert. b' abforbet . Secuda expofitio eft Ruperti,
terræ vocabulo fpecialiter hoc loco trece
tos dece & octo Epifcopos de toto terra-
ru orbe opera Collatini magni in Cocilio
Nicæno congregatos fignificari , qui erro
res Arrij fidei veritate refellerüt,& argu
mēta eius quafi fluuiu abſorbuerüt. Ter-
Gloffa. tia expofitio eft Gloffæ ordinariæ quæ
nomine terræ Chricorpus de terra fum
ptum intelligit, quod omnes pafsiones &
tribulationes veternofi draconis opera co
tra Dei iaculatas Ecclefia , infe ipfum ex
cipiens abforbuit, de mortecrucis immor
tale refurgens & impafsibile, iuxta illud.
Rom.s..
Chriftusrefurgens ex mortuis iam no moritur..
Que expofitio mihi magis qua fuperiores
arridet,quavidetur Paul.infinuare qui de
refurrectionegloriofa differens ait: Cumor
1.Corin: 15 talehoc induerit immortalitate tuc fiet fermo
quifcriptuseft , Abfortaeft mors in uictoria,
ubieft morsvictoria tua? & c.Deo autēgratias
quidedit nobis uictoria per Iefu Chrifti Džum
noftru.Sacra igitur terra corporis Chrime
rito mortis fuæ & virtute refurrectionis ,
Matth.18. abforbuit fluuiu mortalitatis noftræ,par-
Mar. 16. ta de morte & fatellitibus eius victoria.
Luc.24.
De quavide apudMatthæum,Marcũ, &
Lucam , vbi refurrectio Chrifti narratur.
4 Abforti dicútur iudices iūti petræ in Pſ,
25
iuci petræ indices coru ,
abforti(
inquit
mea )quon iá potserüt . Abfortus Pfal . 140 .
dicitur iuxta phrafim Hebraica cotritus ,
Regula
confractus,deuictus ,fecudu regulā Hier. Hierony.
fuper huc Pf.Abfortio(inquit),p victoria
ponitur ficut Apoftol ait: Abforta eft mors
inuictoria & c.Et fecüdü hac obferuatione 1.Cor.15 .
exponens præfente locu ait: Ipfi hæretici
licet per Arift. & Plato.videatur Ecclefiæ
fynceritate cōténere , tamen quádo vene
rint adfcripturas ftatim abforbet à petra,
petra auté erat Chrs.Hæc ille. Itaq; vincũ
tur& fuperat à Chro.Eode modo expli
catAug.Cafsio.& Glo.Cateru Lyr.iudi Aug.
Caisio
ces noplane fapiêtes Græcorú Plato. & Gloffa.
Arift.fed Moyfen potius & Aarointelli- Lyra.
gi putat,qui abforti funt,id eft fuperati at
quead peccadu illecti ad aquas contradi-
&tionis iuxta petra.Porro Chaldaicus Pa Chald.
raphr.nomine petre fchola virtutis , ver-
tit in hunc modu,Abforti , id eft diftracti
funt mali de fchola,fubaudi virtutis, mani
b' iudicũ fuorú fed couertetur & audient
verba mea. Poftremo lanfen. quartā ad Ianfen.
hibet expofitione,fenfu myftico fancto-
ru patru Hier. Aug. & alioru plurimifa-
&
to,fed interim pretermiffo. Nomine ita
q; petre intelligi exiftimat faxuad quod
vas fictile collifum fragitur , ita vt fitfen-
fus iudicio meo fatis ad rē, Oleū , id eft a 7
dulatio peccatoru no impinguet, id eft ſe
ducat caput meu , quia iudices eoru id eft
magiftri & antefignani omniu vbique fe
ductoru abfortifunt, id eft , confracti ad
petra,hoc eft de falfa doctri.cometi , & ip
hipoti' audiet verba mea quoniã potuerut
fallacias eoru retudere. Qua fententia me
lius quidé dicere potuit qua Dauid,Chis
filius Dauid,quádo Pharifç os pafsim re-
darguit atq; couicit qui cotra eu confpira
bat,Vtcaperet eu infermone,ficut:quãdo ro Matth.223
gabat eu,Licet cefum dari Cæfari an në? Quo
rum infidias ipfe confregit dicens :Reddite
quefunt Cæfaris Cæfari,& quæfünt Dei Deo.
Abforbere,deuorare & deglutire in ma=
lū fonāt & in bonu,vt obferuat Aug.in il- 5
lud pfal. 34. Ne dicant in cordibusfuis,Euge, Aug.
euge anime noftræ nec dicant deuorauimus eu: Pfal.34.
vel vt ipfe legit,Abſorbuimus eu ,hoc (in-
quit)abforbes quod in corpus tuutraijcis,
vultte mudus abforbere , tu abforbe mun
dū, & traijce eu in corpus tuum , macta &
manduca ,quod Petro dictum eft. Occi Acto.10
de in eis quod funt,& fac in eis quodtu es,
illicotrafi pfuaferint impietate , abforbe
ris ab eis . Hec Aug. Sic intelligit illud Pf.
D Cum
 ABSOBERE. DEVORA R
Pial.132 .
Cu irafcereturfuror coră innosforfită aqua ab
forbuffetnos. Vbiaquæ per metaphora in
telligüt ar populi peccatores , iuxta illud:
Apoc.18 .
Aque multa populi multi.Sic exponut Aug.
Auguft .
Cafsi. & Cafsio.Hieron.vero aquas effe dicit cō
Hieron: motiones malaru nētiū , quod in idē re-
dit Hi fanctos abforbere quærunt, id eft
in fua ipfo u malitia traijcere , quod olim
teranni facere nitebatur quãdo martyres
Chrifti ad idolatriam impellebant quam
uis fruftra , dequibus Dominus dixit.
Matth.10.
Antereges præfidesducemini propter me.In
eode fenfu Hierufale de Babylonio rege
coqueriturAbfarbuit me quaji draco : fubau-
Hiere.51.
di , Nabuchodonofor. In eodé fenfu : Di-
Prou.1. xerüt impij Abfcodamus tèdiculas cótra infon-
!་
tëfruftra: eglutiamus eu taquà infernus uiuen
tě,idě cótra Chim facere Pharifçi machi
nabatur quádo collegerüt cöciliu dicêtes:
Quidfacimus quia hic homo multafignafacit?
Ioan.11. expedit utun homo moriatur p populo & c.
6 Abforbere dicitur triftitia homine mæ
ftu id eft corporis vel etiã animæ interitu
perdere in defperationem illü impellens
2.Corint. 2. iuxta illud Apoftoli : Neforte abundantiori
3
triftitia abforbeatur qui eiufmodi eft.
7 Abforbere inbonu legimus vel etiã de
1,Cor, 15 . glutire: fic Apoftol ait.onec abforbeatur
quod mortale eft à uita,id eft, in vita comute
tur æterna .In eude fenfum Petrus . Per re-
1.Petr.3.
furrectioně Chriftiex mortuis , qui eft ad dexte
rá Deideglutiens mor të,ut uitæ æterne hære-
des efficeremur,id eft , cōmutans mortalia
noftra infuicorporis immortalitate,& fu
perans atq; confumens morte ita vt nihil
D.Thom. eius appareat,vt notat D. Th.in Comm.
8 Abforbe efluuiu dicitur Behemoth, id
eft ,genus humanum in mortem quotidie
Iob.40. Auens inftarfluuij : abforbebitfluuiu : fub
Nicolaus audi Behemoth, Etno mirabitur: Quod Ni
col. Ly ran.de Elepháto ficut de ty po dia
bolicenfet intelligēdu ,fed noplacet, quia
neq; per hyperbole illi quadrarevalet, vt
fluuium abforbeat :& multo minus quod
fequitur,vtinfluat lordanis in os eius, fiducia
Greg. habebit.Eft ergo fenfus legitimus B.Greg.
Beda. in Moralibus,Bedæ fuper Iob. & Gloff.
Gloffa. ordinarię,Behemoth Angeluapoftatā ap
pellari qui ab origine mudi gen? humanu
inima deftuens vfq; ad redēptoris tēpora
quafi queda fluuiu in fe traxit , & fiducia
habet vt Iordanis , id eft populus baptiza
tus in Chro in fauces ei prolabatur.quod
Matth, 24, ex partefiet quãdo predictio Dñiimplebi
tur : Quonia fupe rabū dauit iniq uitas, re fr ig er ret docet Apoftoelus
cetcharitas multoru . Sed de hoc latius
E. & c .
bo Behemoth . •
Abforbere volucre dicitur qui capit, &oc
9.
cidit celeriter fugiente. Sic legimus apud
Ifai. Nelæteris Philiftea tu quonia cominuta Ifai.14.
eft uirga percufforis tui,de radice enim colubri
egredietur regulus, &feme eius abforbebit uolu
crě.Vbi Hier.per metaphora rege Achaz Hiero,
colubru appellari dicit ,qui cu mortuus ef
fet lętabatur Philiftæi quafi cōminuta ef
fetvirga percufforis eorü, cedebat enim il
los viriliter ,fed monet Propheta ne pro-
pter obitu eius lętetur qa de radiceAchaz
quafi de femine colubri egreffur' erat rex
Ezechias tanquã regulus que Græci vo =
cant Bafilifcu , qui Palæfthina habitantes
etiá fifugerint quafi volucres folo occidet
afpectu.Neq; miru fiBafilife rex , S. Eze
chias appelletur,cu & Chrs filius Deivo
cetur ferpes, Sicut Moyfes exaltauitferpëtë in loan.3.
deferto , &c Vbi notanduquod filius Dei
quafi æneus ille Moy fis ferpes faucios fa-
nabat ad vita æterna ,rex autem Ezechias
fuo è cotrario vifu peccatores occidebat,
fed vtraq; in bonu comune, quia regis cle
mentia fupplices faluat peccatores , iufti-
tia vero fuperbos & obftinatos occidit,fi
cut Dauiddicit : In matutino interficiebam Pfal.100
omnes peccatores terræ &c.
ΙΟ
Profunduabforbere dicitur periclitātes
vnde propheta dicit : Neque abforbeat me Pfal.68.
profunda.Vbi Cafsio.rogat ( inquit) Pro- Calsio,
pheta ne demergatur in fæculi huius tēpe
itate . Caterum Dauid in perfona potius
Chriin hoc pfloquit vt putat Hier.Aug. Hiero.
& Gloffa.Lyran. Genebrard' & Cafsio. Aug.
ipfe confentit Orat ergo Chíus a dhuc in Gloffa,
carne mortali patre quomodo tame oret, Lyra,
aut pro quib' oret diffenfio eft inter auto
res . Aug enim vult Chim in priori parte Auguft
pfalmiin propria loqui perfona quantu
ad morte & pafsione fua quãdo dicit: Ve
ni inaltuudine miris tepeftas demerfit me,
in pofteriori vero parte , ex infirmitate
corporis fut my ftici , quod nos fum ', pete
re.Nome demergat tepeftas aque,neque abfor
beatme profundu , vbi profundu exiftimat
effe iniquitate peccati . Cæteru Lvran.pu Lyra,
tat Chriftü in propria perfona tã in prio
ri qua in pofleriore parte Pfalmi petere,
vt quoniã ia demerfus erat pafsionis pro
cella quátu ad corpus,falté quãtã ad ani-
mā noabforberetur logo tépore infepul
chro,fed tertia die potius refurgeret. Que
fentétia eft etia Genebrardi,& non ca-
tu probabilitat , quia Hebr.dicens
adhocpetijffe Chri-
.Qui Heb.5 .
in diebus
 ABSTINERE. ABSTINENTIA.
[indiebuscarnisfuæ preces fundebat ad Deum,
quipoterat eufaluum facere à mortuis, cũ cla
more ualido & lachrymis orans exauditus eft
profua reueretia. Cui adftipulatur Euange
liftæ refurrectione Dúi dietertia referen
tes.Mat. 2 8.Marci.16.Luc. 24. Ioa. 20
CAPVT
XX.
Abftinere.Abftinentia.
bftinere dicitur hebraice nazar vt
11
Ab patet nume. 6.A. ེ་་་་་་་་
I Abftinereab aliqua re dicitur quivfum
Mum.6. eius à fe reijcit & amputat, Nume.6.defa
cerdotib' dicitur , A uino & abomni quod ine
Eeclecfi.3. & briarepoteft, abftinebunt, Et Ecclefiaft. Abi
28-
nebuntfe à peccatis, & rurfus Abftinete à lite
1.Thef.4. &
& Apoftolus.Vtabftineatis uos àfornicatie-
s:
ne: Etiteru: Abomnifpecie maliabftinete uos.
Et fic alibi pafsim.
2 erat qui coctu nihil tagebat ,poftremo no
Abftinetia, vt eft virtus fpecialis conu-
2.Petr.1.
merata à B.Petro inter alias virtutes.pecu
D.Thom:
liariter moderatur delectationes ciboru ,
Ecclefi.37 .
vt docet D.Tho . 22.q.146.ar.2 , de qua
Ecclefiafticus.Noli quidus effe in omni epula
tione, er propter crapula multi obierut, quiau
te abftinens eft, adijciet uită. Eft aute quædã
abftinetia fuperftitiofa & caueda, de qua
1.Tim.4. Paulus : Difcedetquida àfide attédentesfpiriti
bus erroris rc.prohibetium nubere,& abftine
re à cibis,quos Deus creauit. Super que locu
D.Th.dicit preuifum ab Apoftolo errore
Manichæoru qui prohibebant vfum car-
D.Thom
niu,ouorumq; & potus vini ,ficut Cathari
ftæ,quod in his diceret admiftas effe par-
ticulas Dei. Sed hic error damnatur ab
Aug. lib . ad Quodbuldeu inter hærefes
Aug.
Manichæoru.c.46.Eunde errore fufcita
uerüt Prifcillianifta, cotra quos eft Eccle
fie definitio in Cocil.Bracha.1.c.14.Siqs
Con.Brac. immudos putat cibos carniu, quas De' in
vfum hominú dedit, & non propter affli
&tione fui corporis,fed quia immuditiam
putauerit,ita abftineat ab his vt neque ole
ra cocta cu carnib ' pręguftet, ficut Mani
chæus & Prifcillianus docuerút:anathe =
Can Apoft . ma fit.De quo etiã extant Canones Apo
Con.Ancy. ftolorü quinquagefimus , & quinquagefi
Con. Tole mus fecudus , & decretu CocilijAncyra-
ni, & Cócilij Toletani primi.Ité cótra ca
de hæreticam abftinetiã fcripfit Epipha-
Epiph. nius hærefi.42 . & 47 &.66.
Cæteru abftinere à carnibus & vino at
3 carnes minime maducare,quia Paulo ( in)
que fimilib' propter corpus edomādum,
1. Cerint. 9. fanctü eft & meritoriu. Vnde Apoftol
[ Omnes qui in agone cõtědut,ab omnibusfe abftituenter eftis, Deus autě & bunc & hasdeftruet.
* 26
net,er hi quidě ut corruptibile corona accipiat,
nos aute incorrupta , & de feipfofubdit Apo
ftolas: Caftigo corpus meu:vbi Hierony.ex Hierony.
plicat per abftinetiā , ficut alibi ait: in ieiu
nijsmultis. Dedifferêtia vero quæ eft inter 2.Cor.11.
hereticoru & catholicoru hominu abſti
nētiã differit Aug.li.30.cōtra Fauftu.c.s . Aug.
& libro de moribus Manich.c. 13.Item Theod,
Theodoretus in Epitome diuinoru decre
toru.c.de abftinetia , Bernar, fuper Catica Ber.
fermo.66.Sed beatus Epiphanius lib. de Epiphi
Copédiaria doctrina Catholicæ Ecclefię
diuerfos afsignat abftinetiæ gradus quos
multi feruabat fua tepeftate , quiin Ecele
fia Dei fpiritualib ? exercitijs incubebat ,
ex quibus quidã à carnibus tātũ quadru-
pedu abftinebat ,alij ab omnibus anima-
liu carnibus,aliqui etiã ab ouis ; nonnulli
pręterea etiã à pifcibus & omni lacticinio ,
defuerut,qui à pomis quoq; arborü abfti-
nebat,crudis dutaxat herbis victitātes.Ec
cefepte abftinetia genera quæ fuo tepo-
re in vfu apud fideles fuiffe narrat Epipha
nius.De quib omnibus intelligitur illud
Matth.Cu ieiunatis nolitefierificut hypocris Matthes .
tetristes ec.Chrs autem Dús omnes has
abftinetias fuperauit qui. 40. diebus inf
deferto ieiunans nihil omnino guftauit . Matth .
Sed Iouinianus hereticus omne abftinej
4 .
tia damnans , vt voluptatibus indulgeat,
opponit nobis,vt refertHieron. in libris Hierony!
cotra illu fcriptis,fi virtus (inquit) eftab-
ftinctie à carnib & vino abftinere & cete
ris fupradictis, quorfum Deus creauit ci-
borü fpecies?Quis vfus pecoru abfque efu
carniu? quidcapreæ,ceruuli ,damule,apri,
lepores, & huiufmodi venatio ? quid an
feres,anates :quid ficedulæ quidattagen ,
qd turd ,quid in domib gallina difcurrit
fino comedut hec omnia : Quorfu Chrus
in nuptijs aquá couertit in,vinu, fi de illo
non bibit?Aut quare iniuit cu publicanis
couiuia?Cur vorax viniq; potator dictus loan. 3.9 .
Matth.
eft: Quare poft refurrectione fauú pifce Matth. 11,7. T
que comedit?Quare Paulus Timoheo do Luc.24-
leti ftomachum vinu bibere fuadet: Hæc 1 ,Tim.5 :
Hieron.refert ex Iouiniano lib. 2. contra
ipfum.c.5.& refpödet No omnibus abfti
nentia ab omnibus fupradictis præcepta
effe,confiliu vero effe, videlicet, fi vis perfe
Etus effe bonu eft tibi vinu non bibere &
quit)credimus intonati : Omnia mihi licent, 2. Corint. 6.
fedno omniaexpediut.Etfubdit : Efcauětries
Profe
 ABSTINERE . ABSTINENTI A.
Profequitur etiá Hierony. materia de
5
Hieron.. abftinétia Chriftiana in eod. lib.c.9.vbi
multa refert getiliū & philofophoru exe
pla de abftinetia. Nã Iofephus libris duo
Iofephus. bus cotra Appione & li.18. Antiquit . a=
pud Iudæos fuiffe dixit tres fectas, videli
cet Pharifæos,Saducæos , & Effenos , po-
ftremos auté abvxoribus & à vino &
carnib femper abftinuiffe.Eates ,Cizy = |
cenus Afclepiades Cyprius,regnatea-
pud oriete Pygmaleone fcribut vt idem
Hieron ait,efun carniu minime fuiffe e-
tia popularib' conceffum . Eubulus hifto-
ricus primos Magorum apud Perfas, qui
funt doctifsimi , excepta farina & olere
nihil amplius in cibo fumere fcribit. De-
inde Bardafenes hittoric Baby loni' pri
mos apud Indos Gymnofophiftas velpo
mis arboru iuxta Gage fluuiu vel farinę
cibo nutriri teftatur quos fanctitatis opi
nionerex indorŭ adorat. Addit Hieron.
Euripides Louis Sacerdotes in Creta om
ni cibo cocto abftinere dicit. Xenocrates
philofophus de Triptolemilegibus apud
Athenienfes tria tantu præcepta in teplo
Eleafina manfiffe refert, Deos honoran-
dos venerados q; paretes & à carnib' ab
tinêdu.Sed alia multa tã apud Hierony .
exepla reperies qua apud Dicæarchu lis
bris de Antiquitatib ' & apud Plutarchu
induabus orationibus de efu carniu . Ad «.
ducit etiãalia queda Pereris fuper Danie
le .In vereri quoq; teftaméto Nazarçoru
& Rechabitaru abftinetia laudatur , in no
Matth.3.
uo autē Toānis Baptifte ieiuniu & afperi-
Mar.1 .
Luc.3.
tas vitę apud Matth .Marc.& Luc.Chrus
quoq; Dís , quauis vinu biberit ,carnes q;
Matth.4. comederit, ipfe tame nofolum ieiunauit
quadraginta diebus vt fupra dictu eft , fed
Ioan.5.
& in deferto cu duodecim Apoftolis fo.
los quinq; panes habuit hordeaceos &
Mar.8.
duos pifces & iterum feptem q; panes &
pifciculos paucos ,ité aliquando nihil , ita
vt difcipuli euellere fpicas & confrica =
Luc.6. recogerentur adfatiandamfamem.
6 Veruenim vero abſtinētia ciború , ne
inanis & fine ratione effe videatur,ſeptē
caufas eas q; fatis laudabiles habere po-
teft, quibufdä alijs omifsis. Prima eft ad
ira Dei mitigādā ficut Niniuitæ trib? die
Iona.2 : bus ab omni cibo abftinuerüt.Secüda ad
Dan.10.
Impetradu aliquid à Deo, ficut Daniel cu
lona.10
, ieiunaffet impetrauit my fteriorů admira
bilecognitione, Pane(inquit)defiderabilem
nocomedi,carouinữ no intrauerüt in os meu.
c.Tertia ad fatisfaciedu pro peccatis fi Efth,4.
cut legimus Efther feciffe regina & Da- 2.Reg.12.
uid. Quarta ad tétationes diaboli rèuince Tob.4.
das ficut Tob.Et Dís ait in Euägelio : Hoc
genus ( inquit ) dæmoniorŭ nõ eijcutur nifi in Mar.9.
oratione & ieiunio.Quinta ad præcauenda
peccata ficut faciebat Apoftolus . Cafti-
go(inquit) corpus meu & inferuitutě redigo, 1.Cor int.9-
neforte du alijs prædicauerim ipfe reprobus effi
ciar. Super que locu Chryf.Si Paulus ( in
Chryfof.
quit) hec timuit cu talis effet preceptor, &
poft prædicatione & orbis terraru fufce-
ptu patrociniú formidauit, quid nos dice
mus ? Et Anfelmus fuper eude loci , fi ifte Anfel
(inquit) que Deus vas electionis effe tefta
tur,fic metuit reprob' fieri, quid de nobis
miferis erit , qui nulla adhuc Dei vocē de
electione noftra audiuimus , & ià in ocio
quafi de fecuritate torpemus? Hæc Anfel
mus Sexta caufa eft ad vires carnis cōtra
fpiritu rebellatis fubijciēdas.De qua Gre. Greg.
lib. 30.Moral.c.3.Nullus (inquit) pal-
ma fpiritualis certaminis præfumit , qui
nō prius per abſtinētia carnis incētiua de
uicerit.Hæc Greg Septima caufa eft imi
tatio Chri,qui vt nobis præberet exéplū Matth.4!
ieiunauit quadraginta dieb', vnde & ab
ftinétia quadragefimale Ecclefia præce
pit.De qua latius in dictione,ieiuniu . Eſt
autécaufa honeftifsima præter omnes, Ec
clefiæ obedire preceptis, iuxtaillud: Qui Luc.10.
uos audit me audit, & rurfus. $ i Ecclefiam non Matth.18.
uadierit , fittibificut ethnicus & publicanus.
Quata vero difcretione fit abftinetia mo 7
derada Greg. docet fuperillud Iob. 30. Greg.
Couerfa eft in luctu cythara noftra , &c.
Abftinētia (inquit ) valde inordinata eft,
fi corpus atterit,plufquã valet, per abſti
netiã quippe carnis vitia extinguedafunt
2.Pet.1.
nocaro.Hæc Greg.Ideo Petrus dicit : In
fciëtia autě abftinetia ,quia omnis videlicet
abftinentia fcientia difcretionis dirigi de
bet,iuxta illud: Rationabile obfequiu ueftru . Rom.12:
CAPVT. XXI.
Abfinthium.
Bfynthium , hebraice dicitur Laanah
AⓇ
pery in medio vt patet prou . 5.Ama
ra quafi abfynthium.
Abſynthium vt docet Plinius li. 27.c. Ι
7.herba eft odoris grauis & faporis ama Plini.
ri.ftomacho tamen vtilis & cötra morbos
falubris.
Abfynthiu in fcriptura facra per meta- 2
phora remorfumconſciētię poſt peccatū
fignificat.
 ABSYN THIV M. AB VND ARE.
fignificat, qui dulcedine illicitę voluptatis
in amaritudine perinde couertit,atq; fi ab
fynthiupoft mellis fauu comedas , vt di-
Orig. cit Orig.homil..fuper Ezech.in que fen
fum explic at illud Prou. Ne intederisfalla-
Prou.5: ciemulieris , fauus enim diſtillans labia mere-
tricis,nouifsima autě amara quafi abfynthiйt.in
tellige propter remorfum confciëtiæ.De
Hierem: 2. cui amaritudine legimus :Scito & uidequa
amaru eftreliquiffe te Dim Deutuu.Quodbe
ne experta eft mulier in ciuitate peccatrix
Luc-7- que poft carnis voluptates ad pedes Díi
fleuit amare. Nouifsima quoq; quafi aba
fynthiuvltra denotat peccati pæna vt ex
Beda, ponit Beda in Coment, quia labores &
dolores immefi fubfecutur delicta noſtra
atq, flagitia tu in hac vita tu etiã infutura.
Cuius exéplü Herodes omnibus eft, qui
Matth .2: poft necé innocentiu,de qua in Matth.fit
mētio,in cruciatibus immenfis miferā vi-
Iofephus. tá finiuit. De quo lege Iofephum.lib.17 .
antiquit.c.9. & de bello Iudaico.li.i.c.al.
3 Abfynthiu metaphorice in fcriptura de
notat eas tribulationes quib? De' peccato
res plectit, nofolú ad oftédēduiuftitiæ ri
gore(de quo fupra dixim³)fedvtad falute
refipifcat,& per confefsione pænitetię,vi
rus delictorufuoru euomat ficut & abfyn
thiu cotufum ( vt experiêtia docet ) fucco
Hierony. fuo,vomituprouocat. Sic explicat Hiero.
Hierem. 9. illud Hier:Ecceego dicit Dñs cibabo populu
iftu abfynthio,id eft,mittã cũ in captiuitatē
vt erumnaru amaritudine cõuertatur.Ide
Hier.23. minatur cótra Pfeudo prophetas. Electis
ergo abfynthiu hoc téporaliu tribulatio
nu vitalis eft medicina,ficut latroni in cru
cepēdēti,qui in tormētis couerfus dixit;
Luc.23. Dnememětomeic,Sic Chananæa tormē
Matth.19 tofiliæ vexata,fic Regul' filij infirmitate
Ioan.4.
coftrict ,fic deniq; Ceturio , cuius feruus
Matth.8.
Matth.9. iacebatparalyticus qui preciofus illi erat,
Thren. 3: Princeps quoq; Synagoga, cui' filia mor
tuam Dominus fufcitauit In eodé fenfu
Synagoga clamat:inebriauit meabfynthio.
Ablynthiu vocaturin fcripturis pecca
4 1
tupeculiariter iniuftitiæ , quia Deu offen
dit, proximu lædit, republică exacerbat ,
audietes cotriftat,& autori fuo atq; fauto
ribus amaru fine adducit. Vnde apud A
Amos.s mos legimus :Quicōuertitis in abfynthiu in-
diciu, iuftitia in terrarelinquitis,hoc eft iu
dicijs veftris iniuftis iniquis q; fentētijs,
iniuftitia veftra Deu ad ira & amaritudi
në,quâtu in vobis eft, prouocatis,vt expo
& c . 27
nit Hieron. Sicut etia legimus in Ofæa : Hie: ony:
Ofex.14.
Pereat Samaria quoniã ad amaritudinem pro-
uocauit Deufuu:quod metaphorice intelli
gedueft,cu nulla in Deo pofsit effe triſți
tia , fed in eo fenfu dicitur, vt triftitia quã
iniuftus homo paruulis & innocētib⁹ in
gerit.taqua fua reputet Deus, iuxta illud:
Quoduni ex minimis meisfeciftis mihifeciftis.
Matth.as
Ne igitur Pharifæi Deuad amaritudiné
prouocarent temerarijs fuis iniuftis q; iu
dicijs,Dominus illis aiebat: Nolite iudicare Ioan.7
fecundumfaciem , fed iuftum iudicium iudicate.
Stella magna ardens tãquàfacula cecidit in Apoc.8.
tertia partefluminuer infontes aquaru, no-
mě Stellæ dicitur abſynthiũ , & facta eft tertia
pars aquaru in abſynthiu.Apoc.8.Aug. fiue Auguft
eius nomine Tyconius fuper huc locu exi
ftimat Stella quæ vocatur abfynthiu effe
doctores errorú, qui fcripturas , nomine a
quarü fignificatas ,in virulētos & mortife
ros fenfus detorquet. Ide fentiut D.Tho. D.Tho
& Lyra. Hac ergo doctrina homines ha Lyra.
refibus infecti fpiritualiter moriuntur, re
&te vero Stella dicuntur effe hærefiarchæ
& falfi Prophetæ qui claritate fanctitatis
verbis & habitu fimulat.Vnde Dis .Atte
Matth.7
dite(inquit) à falfisprophetis,quiueniūt aduos
in ueftimetis ouium,hoc eft. aureis & fplédi
dis velleribus ornati foris : Intrinfecus autě
funtlupirapaces, à fructibuseorum cognofcetis
cos.Sut enim eorufructus abſynthio ama
riores ,mortiferi pacis & charitatis diuifo
res .Rupertus Stella, quç abſynthiu appel
latur,ira Dei & fententia eius diftricta ad Rupert
peccatiu punitione exponit, fed prior ex
pofitio comunior eft , magisq; literæ co-
hæret , de qua lib. 3.in verbo cadere nu.
23. latius a gimus contra Iuniores.:
CAPVT. XXII.
Abundare.Abundantia.
Bundantia dicitur hebraice Sabah
Avindantia diciturh
Abudare eft affluere reru omniu copia,
hinc diuites in fcripturis abūdātes vocari ‫שבע‬
folet,iuxta illud: Ecce abudates infeculoobti
nuerunt diuitias.Ite qui diuites funt boniso Pfal.773
peribus abūdātes etiã appellantur , apud
Paulu:Abudates in opere Dni.Sic etiã dici-
tur quis Abudare in Chro,quadovel diui 1.Cor, 15
tiæ vel cuiufuis rei copia refertur inglo-,
ria Chri ficut Apoft.ait.Vtgratulatio ueftra
Philip.2.
abudet in Chrifto lefuin mepermeu aduentum.
Abudare Deu vtfaciat aliquid phrafis 2
D 3 eft
 ABYSS V
eft hebraica denotans aliquid eŭ facere fu
pra lege vel vltra limites & modos ratio-
nis humanæ ita in pfal. Abundauit : Subau
Pfal.77.
di Deus : ut auericret irăfuă, id eft excefsit
Hierony. Imites humanæpatiëtiæ.Vnde Hieron.
Multitudo inquit mifericordiaru conti
net eu , vt du expcctat penitētiā , nō pu-
niat delinquête , quia no vult mortê pecca
toris & Sic abi dauit vt auerteret irà fu à
Luc.7- à Magdalena & à Matth. & à Saulo & à
Matth.6bonofatione Luc. 2 3. & fic de fimilibus .
A &to.9.
Abudare nefciút al.qui in ipfa abūdan
3 tia,vt pauperu mifereātur , alij vero fciut
quide,ficut Apoftolu: Scio ( inquit) abur.da
Philip.4.
see penuria puti Super que locum Theo-
Thcophy.
phy Quomodo(inquit) nouit Apoftolus
Iaulusa bundare, quoniã in alios impen-
debat fubaudieleemofy nas,nec gaudebat
inabundatia fed æqualis erat in faturita=
te & in indigentia.Eode modo explicant
Ambr Ambro.Hierony . Chryfoft. & alij patres
Hierony. fuper Paulum.Nefcit itaq; abundaie di=
Chryf. ues fiue auarus ,fiue in mudanis prodigus
fit quia non curat thefaurizate thefauros
Matth. 5 . in cælo ficut hortatur filius Dei.
Abūdare debet iuftitia noftra plufqua
·4
Scribaru & Pharifa orufpiritu charitatis .
Matth.s.
Primũ quia pharifa oru iuftitia minoris
poderis erat qua quæ fufficeret illos ami-
cos Deicoftituere , tefte enim filio Deiir.
ritu faciebát mádatu Dei,ppter traditio
Matth.15. nes fuas apud Matth Vbi Hieron.fuggil
Hierony. lat, (inquit) harifs os quicotêptis manda
tis Dei fatuebat proprias traditiones. Vn
Ecclef.
de Eccle, ait :Qui in uno peccauer u ,multa boz.
Iacobi.2 . na perder Et Iacob. Quitotā legēferuauerit,
offendat autè in uno,faétus cft omniü reus,id eft
no minus prohibebitur ab ingreffu regni
cæloruatq; fi omnia mandata violaflet.
Chryfoft. Quamuis Chryf.prefente locu Matth.no
de illis Pharifa is cuilegis mädatu prate
rirent intelligat. Vnde fic ait , fcribas &
Pharifa os noiniquos fimpliciter appel-
lat,fed eos quilegis præcepta cuftodiunt,
neq; enim illos qui no cuftodiret , diceret
habere iuftitia &c.fed præcepta legalia fi
cut téporale præmiu pollicebatur, fic etiã
in regru Dei fubditos fuos no poterat in
troducere.Hac ex Chry f. quia videlicet
Tharifæi,licet omnia precepta legis ferua
ret fecüdüfubftätiä operis, deerat tame il
lis modus charitatis , fine qua nemo falua
Ianfen. tur.Vnde lanfen.fuper huc locu multa iu
ftitie Pharifaicæ defuiffe notat,fine quib
S.
regnücelorú adire nemo potelt, primû fi
des Chrifti Dei & hominis, fine fide auté
impofsibile eft placere Deo. Deinde quia
interiores animi affectus no curabat cohi Hebr.11.
bere,vt pote ira cocupifcétia oculorú & fi
milia, de quibus paulo poft differit, often
dens neceffariu effe ad falute horu etiã cu
ra gerere poftremo litera mordic' adhe
rebat,fpiritureiecto , & vt, dicebam ,māda
ta moralia fine charitate feruabāt , & qué
admodü gētiliū fimulachra auro & gem-
mis exterius fplédétia diuinitatem quan
da prefeferebat , interius auté vacua erat
& inania.Sic & iuftitia Pharifeorü , & c.
Abudare in fuo fenfu, eft fua fentétia fe-
5
qui iuxta illud:Vnus quifque aute infuofenfu ' Rom.14
.
abider.Super que lucu Theophy . fecutus Theophy
Chryf.quado fermo ( inquit) eft de dogs Chryf.
matib ,no oportet nos proprio fenfu abū
dare,fed que accepimusfirmitertueri.etiã
fiangelus de ca lo aliud predicaret,vbi au
të fermo eft de cibis & ieiunio , & qui offe
ditur eft neophy tus,ab exacto rigore no
nihil eft remittedū . Eodě modo Hieron.
Hierony.
& Amb. Ceteru D.Th. in Coment. obij Ambro.
cithic Paulu loqui de obferuatib' dies & D.Thom.
cibos,quod eft de ſe malu , vt habetur ad
Gala.4.cft enim planeiudaizare. Refpõ
det auté Paulu ad Rom.vbicöcedit abu-
dare poffe quéqua in fuo fenfu quantu ad
dies ieiunioru & cibos prohibitos intelli-
gi quidé fecüdü illud tépus dūtaxat quo li
cebat Iudeis feruare legalia vt Synagoga
cuhonorefepeliretur, modo aute no lice
ret ficut fignificaturin Epift. ad Galatas . Galat.4
Rom.14.
Abudatia aquæ & faturitas panis fecun
duphrafim hebraica affluētia denotat deli 6
ciaru & fuperflua copia téporalium vt no
tat Hieron.fuper illud Ezech. Hacfuitini Hierony.
Ezech.
quitas fororistue Sodomafaturitas panis&,
abundancia &c. Et certe hęcabundantia di
uitem perdidit purpuratum qui epu'aba-
Lucæ:16.
tur quotidie fplendide.
¶A mariabudauit cogitatio eius Eccle 7
fiaft.24.vid.in di&tione Aby flus.nn.4 . &
verbo Cogitatio. nu. 12. Abundat grati ,
Chri in plures Rom. 5.vide verbo gratia.
tu, Roms.vid.verb.Gra.
¶Abudare deli&
CAPVT XXIII.
Abyffus.
byffus vel profundú dicitur hebrai
A ce,Sol :vt patet Ifai.44 . Quidicopro
fundo defolare.
Abyfius
 ABYSS V
Aby flus profunditas eft aquaru aut fimi
liūfine fundo ,infern' quoq ; in inferiorib?
terrę partib' hoc eft in cetroin fcripturis
abyflus dicitur apud Luc. Vbi dæmonu
Luc.8.
legio rogabat Saluatore ne pmitteret eos
in abyffum ire.Item in Apoc.locufte ille
Apoc.
möftruofe habebat fuper fe rege angelu
Greg. abyfsi.Sic etiã intelligit Grego. illud lob
Iob.4
qd de Leuiată , id eft , deantiquo aduerfa
rio dicitur:Aftimauit abyffum qualifenefcétě:
Abyflum ( inquit ) fenefcere æftimat qui
terminari quãdoq; in fupplicijs, fubaudi
inferni , fuperna animaduerfione putat.
Hæc Greg.Erit nihilominus fuppliciu æ-
Matthias ternu damnatorų Matth.25.quia poena
iufte plectitur æterna qui cötra Deum in
finitum fine timore, & fine compunctio
ne confurgit , & quantum infe eft æterna
Deum offendere obftinatione promptus
2 eft,fi æternum ad nutu tempus haberent.
Exo.15. Abyffump maris gurgite legimus : Abyf
Iob.38. fi operuerut eos, id eft Egyptios. Ite Iob.
Superficies abyfsiconftringitur . Vbi Lyr.In
partib'ait,aquilonaribus, quæ funt valde
frigidæ, fuperficies maris quod abyffus
hic dicitur,prope ripas aliquádo cogela-
Pfal.32: tur.Ite in Plal: Cogregansficut in utre aquas
maris,ponensin thefauris abyffos:Hoc eft cin
gens mare fuis litoribus ficut in vtre con-
ftringitur aqua, ne fuperefluat , vt expo
nit Lyran. In thefauris aute hoc eft mo-
Lyra,
re thefauri repofitam abfcōditā qi feruat
in profundis terre cauernis , quafi immė
fam aquaru molé vt cu opus fuerit inŭda
re iubeat fuper terra , vt aliquas regiones
vel gêtes,iufto iudicio abforbeat,quod Ia
Ianfen fenius adnotat , Armat enim Deus inter-
Sap.5 . du creatură cótra infenfatos,fic & fub die
Luc.21.
iudicij : Erit interris preſſuragetiu præ confu
fionemaris fluctuu.In eodé fenfu intelle.
Pfal.76. gitur illud pfal: Viderйtte aquæ& timuerut
Hierony turbatefunt abyfsi. Vbi Hierony, mare
(inquit)vidit & fugit quãdo populus trá-
fiuit per mare rubru , creatore fuu intelli-
Lyra: xerüt aquæ.Eodé modo Lyran.& Ianſe .
Ianfen.
nius.Quod fiad præfentia Dei in colum
na nubis &ignis fe fe oftédētis aquarũ mo
les timet,& abyfsi turbantur , quæ nuquã
peccauerunt,quo terrore concutietur pec
catores & turbabuntur quando videbunt
Luc.21. filium hominis venientem in maieftate?
Matth.24. In eodé fenfu pro mari fumitur abyflus
3 inpfalvbilegimus: A byffus ficut ueftimetū
Pfal.103. amic eius,fupermotėsftabutaquæ.Vbi Glo.
S. 28
interlin. Aug.Omnis (inquit) aqua diffu Auguſt.
fa per maria & perflumina & per antra
quoq; occulta abyffus dicitur,quæ vt ve
ftis terra circudat,Hæctépore diluuij fu-
per omnes mötes afcedit.Hactenus Glof.
In que etiã fenfum Hieron.exponit illud P Hierony.
rou. 3%
Prou:Sapiêtia eius eruperut abyfsi:Hoc ( in
quit)cotigit in diebus Noe, quando rupti
funt omnes fontes abyfsimagnæ,vel qua
do quotidiano progreffu fontes & flumi-
na de abyffo id eft de mare per terræ ve
nas emanat.Vnde SapiêtiaDei dicit : Pro Eccle.24
fundu abyjsi penetraui : Secudu eande phra
fim legimus in Ezechiele,de rege dictum Ezech.31 :
Afsyrioru:Aque multæ nutrierut illu , abyſ-
Hierony.
fus eleuauit eu. Vbi Hierony. in Coment.
Defcribit(inquit)potétiam regis Aſsyrij
fubfigura arboris cedriquod no aquis fed
abyfsis hoc eft aquis abūdātifsimis ficut
maris irrigetur. Hæc Hieron. Vbi per a-
quas maris diuitias& opes intelligit.Ergo
cleuat fine dubio diuitie in infoletiá pleru
q; fuperbiæ poffeffores fuos quos Dís de
flet dicens,Ve uobis diuitibus quia hic habetis Luc,
cofolationeueftra ,Quafi dicat, Eleuati eftis
ficut fluctus maris quipaulo poft in fpu-
mas conuertuntur, & faxis adhærent. Sic
diues purpuratus eleuabatur Lucæ. 1 6. Luc.16,
Ab flus quoq; pro mari accipitur iuxta 4
illud Quado certa lege er gyro uallabat abyf- Prou.8.
fos.Vbi Lyran. Abyffos(inquit) id eft co Lyra.
cauitates terræ vbicögregata funt aquæ
vt appareret arida. Hac ille.Quo fenfu di
&tu exiftimo vt myfticas interim expofi .
tiones omitta in Ecclef: a mariabudauitco
Eccle.24
gitatiocius,& confilium eius ab abyffo magna,
hoc eft cogitatio Dei practica in ipfo mu
diprimordio quãdo varias ad ornatu or-
bis creaturas producere difpofuit , capit
initiu ababyffo magna,hoc eft ab illa im
menfa aquaru mole,quá in locu vnucoc-
git.vt germinaret terra herbas& plātas &
animalia.Ite yt ex humore,quod natat in
aquis, & quod volat in aere , producere-
tur.Sic etiã in fpirituali Ecclefie mudo.co
gitatio filij Dei copit à regenerationis a
qua baptifmi iuxta illud Nifiquis renatus Ioan.3!
fueritexaquae fpiritufanéto no poteft intrare
inregnum Deic.Ite: Baptizates eos erc.Ex
hoc mari varij procedüt in Ecclefia Catho Matth.vlt.
lica gradus fideliü, cóiugatorũ , viduarū,
virginü, doctotu martyru,& Apoftolorü,
quafi variæ & cæleftes creature de aqua.
Aby flus metaphorice(Hacten' enim de ད་
D 4 Abyflo
 ABYSS
abyffo proprie locuti fumus , quidquid
Regula. vel in rebus humanis magnu & quafi im-
mefum, vel quod in naturafpirituali pro
fundu eft,fiue in bonu fiue in malũ diniq;
iudicia Dei & quod cũque confilij diuini
fecretu fignificat.Sicut exéplis illuftrabi-
tur.Primú ergo quod magnum & multi-
plex eft metaphorice vocatur abyffus.Si=
Amos.7. cut Amos . 7. Ecce uocabat iudicium ad igne
Hierony. denorauit abyffum multam.Vbi Hierony.in
Comment. "Dominus vocat Nabucho
donofor, imo venire præcipit contra lu
dam & Hierufalem , vocat autem vt tem
plum igne fuccendat, & iudicium in igne
faciat,& deuoret abyffum multam , id eft
cunctas ciuitates Iudæ , & deuoret fimul
partem, id eft partem Domini & hæredi
tatem quod vocatur templum eius. Hæc
ex Hieronymo. Simile iudicium commi
natur Dominus ciuitati Hierufalem dia
cens : Et non relinquet in te lapidefuper lapidě:
Luc.19.
Ignisergo deuorauit illa abyffum magna.
6 Abyflus angelos bonos aut etiã malos
propter fcientiæ profunditatem figurate
Hierony. fignificat , vt notat Hierony. fuper illud
Abac.3. Abac.Dedit abyffusuoce fuá fi abyflum (in
quit)in bona partem accipimus, dicamus
difperfis aquis itineris peſsimis , Viderunt
te o Chrifle fapiêtes tui , fubaudi, Ange-
li,& altitudine fciëtiæ quam habebant ex
tuo afpectu mutuates,quidquid de te pri
opinatifunt in vocis fuç laudibus protule
rut.Hæc ille. Vbifapientes vocatangelos
bonos quos intelligit nomine abyfsi.five
ro abyffus in malu accipiatur fignificare
dæmones putat Hierony. qui Chriftü re
furgente de que ipfis triúphantem vide-
runt, & dederunt vocemfuam.
7 Abyffus denotat iudicia diuina quæ
abhominibus penetrari non poflunt fic
Pfal. 35 . pfal: iudicia tua abyffus multa.
8 Aby flus appellaturipfe Deus pater &
Hierony. Chriftus eius,vt explicat Hierony.in Cō
Ahac.3 . ment.Abacuc.& allegat illud pfal : Aby-
Pfal.41 .
ffus abyffum inuocat,id eft Chriftus quidem
coceptus fineopere nuptiali , que Daniel
lapidem abfcifum de mõte fine manibus
appellat alia abyffum inuocat, id eft,pa-
trem,in voce cataractarum tuarum , id eft
vt det virtutem euangelizantibus.Velcer
te abyffus noui teftamenti abyffum inuo
cat veteris teftamenti.Hæc ex Hierony.
Auguft. Cæteru Auguftinus aliter exponit in cos
ment.Aby flus (inquit)id eft homo cor ha
V S.
bens profundu , aliam vocat abyiium,id
eft alium homine inuitat ad fidem,ficprę
cepit rexferuis fuis quos inueneritis: Voca Matth.22 .
te ad nuptias & c.Porro Lyranus & Janfe= Lyra.
ni' prædictas expofitiones quamuis pul- Janfen,
chras vt myfticas tamen prętermittétes,
hiftoricu fenfum huius loci ex præceden
tibus & fubfequentibus deprehendunt .
Propheta quippe regi tribulationes fuas
inūdātibus fuper fe fluctibus confert, ſub
dit enim:Omnia excelsa tua & fluctus tuiſu-
perme tranfierunt:Vndeabyffus irruenti
calamitatu alia fubfequente ingentiũ tri-
balationũ cōtra me vocat , vt du magnis
maiora fuccedut nulla mihi iam peneex
haufto requies cocedatur.Similes tribula Ioan.16.
tionu fibi inuice fuccedetiu quafi aby flos Luc.21
.
prædicit Chriftus apoftolis & fidelib' fu
perueturas dicens : Abfquefynagogisfacient
uos,& uenit hora ut omnisqui interficit uos ar9
bitreturfe obfequiu præftare Deo,Et alibi.Eri
tisodio omnib hominib' propter nomě meum. Apoc.20 .
Abyffus etiã metaphorice cor impioru
& profunda iniquitas peccantiu appella
tur,fic iuxta litera quamuis metaphorice
intelligitur locus ille Apoc. vbi angelus 1.Petr.
s
decalo defcendens : Apprehédit draconem,
& c, Et ligauit eum per annos mille, mifit eu
in abyffu , claufit fignauitfupereu. Quod Quæftio.
fi obijcias cu legamus apud Petru: Aduer Aug.
fariusuefter diabolustáqua leo rugiens circuit
quærens quedeuoret : quomodo claufus di-
citur in abyflo? Ad quod Aug.lib. 20.de
Ciuitate.c.7 . refpondet , nomine abyfsi
noquidehoc loco tenebricofa inferorum
clauftra , fed multitudine poti innumera
bile impioru fignificari , quoru malignita
tecontra Dei Ecclefia multum profunda
funt corda,no quia diabolus ibi ante mor Primafius.
te Chriftino erat,fed quia exclufus à fide Haymo .
libus plus coepit impios pofsidere . Hac Gloffa .
Rupert.
Aug.Eode modo explicat Primafius fu- Richard.
per Apoc.Haymo, Gloffa ord.Rupertus D. Thom.
abbas, Richard de S. Victore, D . Th.in Lyranus.
Coment.Lyra. & comunior fentétia . Ni
hilominus iuxta literă de inferno in quo
claufus eft Satanas in morte Chriftiintel·
ligi poffe dicem' verbo Angelus nu. 31 .
Eft ergo fenfus legitimus, diabolus qui ſta
tuis idoloru, vt omnefere genus humanū
ad cultü fuü alliceret,refpofa dabat , virtu
te mortis & refurrectionis Chrifti expul
fus à fimulachris obmutuit, claufus q; mã
fit & elinguis in cordib'infideliu atq; im
P10-

ACCEDERE , VICIN VM
pioru,täqua in quada impietatis abyffo
vel in gehenna vfque ad tépora tandem
Antichrifti, quando foluendus eft rurfus
ab inferno vt nouis oraculis & fignisifedu
Matth.24. cat reprobos , de quo Matth. Surgent pfeu
do Prophete er dabunt figna er prodigia, &c.
Data eft eiclauis putei abyfsi Apoc.
9.vide in dictione clauis.nume.8.
CAP. XXIIIIith
Accedere, Vicinum effe , appropinqua-
re,prope effe, iuxta effe.
PPROPINQVARE
Accedere Hebraice dicitur
‫נגש‬
Nagag, vt patet Num. 8
Ifai.29.Genef. 33.
Accedere eft alicui rei propinquum fre
ri, metaphorice vero dicitur Deus vici-
nus , & appropinquans vt denotetur effe
Hierem. 23. vbiquepræfens. Vnde Hieremias. Putas
Deus è uicino egofum , & non Deus de longe,
vbi Septuaginta vertunt, Deus appropin
quans ego fum.Super quem locum Hie
Hieron. rony.Ifti (inquit) Deum exiftimant vbi-
queeffepræfentem , neque aliquem locũ
Pfal.138: effe vbinon fit Deus,iuxta illud Pfal. Quò
ibo àfpiritu tuo? quo àfacie tuafugia? ſiaſ
cendero in coelum tu illic es ', fi defcendero in in-
Amos.9.
fernum,ades. Et Amos . Si defcenderint ufq; in
infernu inde manus mea deduceteos,& fi afcede
rint ufq; in cælu inde detrahã eos . Hæc Hie-
ro.Hec fides defuitRegulo, qui no credi-
dit filium Dei vbique præfentem , ægro
tanti in alio loco filio fuo fanitate potuif
Ioan.4 fe conferre .Cui Dominus dixit: Nififigna
prodigia uideritis,non creditis.
2 Accedere quoque dicitur Deus vel ef-
fe propè , quando fauet alicui & oratio-
Iacob.4.
nes eius exaudit ,fic Iacobus ait. Appropin
quateDeo , & appropinquabit uobis . Item in
Deut.4 .
Deuteron.Neque enim eft alia natio tamgran
dis quæ Deoshabeat appropinquantesfibi,ficut
Pfal.33.
Deusnofter adeft nobis,& Pfalm.Iuxtacft Do
Pfal.44 minushis qui tribulatofunt corde & humiles
fpiritufaluabit.Præterea . Prope eft Dominus
omnibus in cantibus eum, omnibus inuocanti-
buseum inueritate. In quo etiam fenfu Lu
Lucæ:24. cas Euangelifta, dicit de duobus difcipu-
lis euntibus in Emaus : Et ipfe Iefusappro-
pinquans ibatcumillis. Fauet quippe Deus
de fe colloquentibus ,& conferentibus ad
inuicem de rebus facris & prefens adeft.
3 Prope dicitur effe Deus ori hypocrita
T
ESSE, & c ( 29) A
rum,qui non re, fed lingua duntaxat Deū
laudant , vnde Hieremias : Prope estu ori
Hierem. 12.
corum longe à renibus eorum . Vbi Hiero
Hier ony..
nym.in Comment.licetfilios ( inquit )ge
nerent & fructum faciant hæretici , & pro
pe fis tu ori corum , longe à renibus eorü, fai.29
( ideft) à confcientia , tamen non parua
confolatio eft, quodtanquam pecora fig
nantur advictimam.Hæc Hieronym.In
eundem fenfum de Pharifæis & imitato
ribus corum Dominus dixit : Eo quod ap Matth.rs :
propinquat populus ifte orefuo , & labijs fuis
glorificat me, cor autemeorum longe eft à me.
Quod teftimoniu contra foribas qui pro- 4
ptertraditiones fuas mandata diuina vio
labant, citat filius Dei. Hypocrite (ait) be-
Heb.LI
ne de uobis prophetauit :ſaias,&c.
Accederead Deum, & appropinquare
Deo in facris literis in bonumaccipitan&
in malum. In bonum quidem accedimus Theophy.
fide viua & fpefirma,iuxta illud Accede
Bafil.
tem ad Deum oportetcredere quieft , quod
inquirentibusfe remunerator eft.Super quem
locum Theophy, Det ( inquit) effe, & re..
tributorem fieri per fidem tenemus De Matth.11 .
quo etiam lege Bafilium fuper Pfal. 33.
His ergo grefsibus fidei viug & fpei fir
me adfe venire omnes Dominus inuitat: D. Thom.
Venite inquit ad me omnes qui laboratis one
rati eftis . Vult etiam vt appropinquemus
5
per imitationem omnium virtutum , vt Auguft.
Pfal.33 .
notat D. Tho. fuper illud Iacobi. 4. Ap-
propinquate Deo,& appropinquabit uobis.
Accedimus etiam ad Deu tribus alijs
grefsibus in bonum, vt docet Auguft . fu-
per illud : Accedite ad eum & illuminamini ,
videlicet fumptione corporis Chrifti &
Euchariftia , charitate, & pœnitétia . Nos
inquit ad eum accedamus vt corpus eius
&fanguinem fufcipiamus , & infra : Vn-
de accedunt gentes ? Fidem fectando ,
corde inhiando, charitate currendo , pe=
des tui charitas tua eft, duos pedes habes,
noli effe claudus , qui funt duo præcepta
dilectionis Dei & proximi , iftis pedibus
curre ad Deum . Et paulo poft: fed dicet
aliquis quomodo ad eum accedo tantis
Matth.4
malis & peccatis oneratus ? Quomodo ?
fi humiliaueris te per poenitentiam . Hæc Matth.g
Augufti. His ergo grefsibus iufsit filius
Dei Andream & Simonem ad fe venire
dicens: Venite poft me & faciam uosfieriț if=
catoreshominum, & Matthæum,quádo di-
xitilli: Sequereme furgensfecutus eft cum .
Accef-
 1
-- ----
ACCEDERE, APPROPINQVAR E,& c.
6 Acceffum habemus ad Deum patrem
per Chriftum , & fidem eius viuam iuftifi
Rom.5: cati ex fide: Pacem habcamus ad Deй per Do
minum noftrum Iefum Chriftum , per quem ac=
ceffum habemus pergratia ifta . Et ad Ephef.
Ephef. Euangelizaui ( inquit ) pacem uobisquilonge
eratis, his quiprope,quoniam per ipfum ha-
bemusacceffum uterque in unofpiritu. Quod
Orige. male explicauit Origenes ( vt refert Hie
Hicrony. rony in Commen . huius loci) de angelis
& hominibus. Neque enim hic eft fermo
de angelis ,fed de duobus populis Iudai-
co videlicet, quipropter legem & prophe
tias erat prope & gentilico qui propter
idolatriam erat longe , vt exponunt hoc
Chryfol. loco Chryfoft.Theophy. &D.Thom. &
Theophy.communis fententia patrum . Quod vero
D.Tho.
vulgata vertit Acceffum, Græce legimus
goaywyev fubintroductionem , fed in
idem redit. Idem eft enim per Chriſtum
1. nos habere acceffum ad Deum patrem,
& effe ad eum introductos . Vnde recte
Ioan.10% Chriftus Dñs dixit: Egofum oftium, per me
fi quis introieritfaluabitur, id eft, perfidem
meamviuam & facramenta.
Accedere & appropinquare Deo in de
7 terius eft per hypocrifim vel per opera
tantum externa fine charitate Deum co-
lere,iuxta illud Ifaiæ : Rogant iudicia iufti .
Ifa.58 . tie & appropinquare Deo uolunt, quare ieiu-
nauimus non afpexifti , humiliauimus ani-
mas noftras nefcifti. Super quem locum
Hieron Hieronym.in Comment. His (inquit) re
te illud aptabitur . Quærent me mali &
non inuenient , quia Matth. 7. Omnis qui
quærit inuent. Quicumque ergo non inue .
nerit , male quæfiffe conuincitur , Deus
enim inuenitur ab omnibus , qui eu quæ
runt in bonitate.Hæc Hieron. VndePha
rifæi male circundabant Iefum, vtperfe-
Ioan.10. querentur,iuxta illud: Etcircundederunteu
Ioan.7. Iudei,quibus ipfe dixit: Queretis me ☞ nõ
inuenietis , bene autem appropinquabant
ei-publicani & peccatores poenitentiam
Luc.rs agentes:Erant appropinquantes ei publicani
& peccatores , Qui non folum inuenerunt
eum , fed & ille apprehenfos impofuit hu
meris fuis vt ouem errantem.
8 Appropinquareiubet Deus peccatores
ad iudiciù fecu, vt iuftificet caufam fuam
Ifai.41. coram eis,fic legimus apud Ifaiam . Gen-
tesmutentfortitudinemfuam , accedant & tunc
loquaturfimul ad iudicium propinquemus, vbi
Hieron. Hierony.fic inquit, gentes interrogat, &
ad refpondendum prouocat , vt interro-
gatione doceat quod ignorant. In eodem
ferefenfu Dominus dicit: Quis eft aduerfa- Ifai.so :
rius meus?accedat adme. Vbi Hierony. di- Hieron:
cit (inquit) filius Dei, fiquis iufte me pu-
tat addictum cruci, & aliquod me feciffe
peccatum , refiftat mihi, & iudicetur me-
cum.Hanc prophetiam ad literam imple
uit filius Dei quando caluniatoribus fuis
dixit volentibus eum crucifigere. Quisex Ioan.8.
uobis arguet medepeccato?
Appropinquare dicitur infacra fcrip-
9
tura dies Domini , hoc eft punctionis , &
iudicij finalis , & quamuis longe quidem
diftet, dicitur nihilominus effe prope , &
iuxta, & velox nimis , quia omne tempus
æternitati comparatum breuifsimú æſti- Regula.
matur, quæ regula obferuata eft à Hiero . Hiero.
nym.fuper illud Sopho. Iuxta eft dies Do Soph..
minimagnus iuxta eft uelox nimis, Propè
(inquit)eft propter æternitatem ,quia ní-
hil ei longum eft, vel propter poenæ mag
nitudinem , quia pauentinunquam lon-
ge videtur effefupplicium quod inferen-
dum illi eft.Hinc de Tito Vefpafiani co
tra Hierufalem poft multas annoru cen-
turias fuperuenturo, prædixit Ifaias, ex- Ifai: s
pofitore Hierony. Eccefeftinus uelociter uc- Hierony.
niet . Sic etiam de iudicio finali Moyfes
ante multa annorum millia prędixit .lux- Deut.32 :
ta eft diesperditionis & adeffefeftinant tempo-
ra,iudicabit Dominus populumfuum. In eun-
dem fenfum dicit Iacobus.Ante hos mil- Iacob,s
le quingentos annos , Aduentus Domini ap
propinquabit. Et fecundum eandem phra-
fim ,Petrus ait. Omnium autemfinis appropin 1.Petr.4
quabit.
Accedere dicitur homo ad cor altum, ΤΟ
id eft,ad altitudinem confiderationis, iux
ta illud.Accedet homo ad cor altum exalta= Pfal.63
bitur Deus.Vbi Hierony.vertit ad verita- Hieron.
Gloff
tem Hebraicam,in corde profundo.Item
Glof. ordin. per hominem qui ad cor al
tum afcendit Chriftum intelligit qui alto
confilio mortem pro genere noftro fuf-
Auguft.
cepit,fic etiam exponit Auguft . & inter- Interfina
lin.quamuis Hieronym. iux literam de Hierony.
quocunque iufto dictum putet : quidiui-
na munitus fapientia , ad altiorem confi-
derationem afcendit. Quod vero fequi-
tur, & exaltabitur Deus, exponit vt dum
verum à falfo difcernit homo, Deum quo
dammodo exaltet qui prima veritas eft,
quifenfus Ianfenio videtur hiftoricus , il- Ianfe
le vero
 ACCINGERE . PRACINGERE, & c.
ille vero deChrifto myfticus. Et certe hoc
altifsimum confilium pafsionis fuæ & re-
demptionis humanæ filius Dei familiari
Matth. 20, bus fuis aperiebat, quando dixit : Ecce af
cendimus Hierofolymam , & filius hominis tra
deturprincipibusfacerdotum, de quo & Luc.
Luc.18.. 18.Item Ioan. 12. Egofi exaltatusfuero à
Loan.12. terra omnia traham ad me ipfum. Propter
hocautem confilium altifsimæ fapientiæ
Ifai. 8. dicitur filius Dei , magni confilij angelus
fecundum Septuag. & fecundum vulga-
tam ,Confiliarius.
CAPVT XXV.
Accingere, præcingere ,fuccingere.
CCINGERE &
cingere dicitur Hebrai
‫תגר‬
ce Chagun, Exod . 28 ,
Ifai. 32. & cingulu di-
citur Cagor.
Eft autem Accingere
I ad fe aliquid cingere,
¡ vt puta gladium ,arcum , pharetram aut
Genc.49- quid fimile, fic dicitur : Gadaccinctus præ-
liabitur ante eum , id eft gladio cinctus , Et
ipfeaccingetur retrorfum , Septuag . (vt notat
Hierony. Hieronym. in quæft. fuper Gene . ) aliter
vertunt, videlicet , Gad latrunculus latro
cinabitur eum , & ipfe latrocinabitur plan
tam.Sed Hebraice fcriptum eft , Gadud,
vt ad Gad nomen alludatur, quod fignifi
cantius inquitHierony . euvos Accin-
&tus,fiue expeditus exprimi poteft Totu
autem illud eft hoc loco fignificatú ,quod
tribus Gad & dimidia tribus Manaffes ,
& tribus Ruben ad filios fuos reuerten-
Iofu.22. tes , quos trans Iordanem in poffefsione
dimiferant , poft quatuordecim annos,
prælium aduerfus eos gentium vici .
narum grande repererint , & deuictis
hoftibus fortiter dimicarint ,quod fuit re-
trorfum accingi , id eft , retro reuertentes
adfuos,iteruad prælium accingi.Eodem
Glof. modo explicant Gloffa , Lyranus , &
Lyra. alij. Vnde qui in vita contra tentationes
dimicauerunt , ne fint in morte pigri &
imprudentes , fed accingantur retrorfum
ad prælium extremum , & feruent ficut
prudentes virgines oleum cum inflam
matis lampadibus , nepatiantur repulfam
Matth.25
fponfi dicentis : Nefcio uos.
2
Accinctus nonglorietur æquè ut difcinctus,
30
phrafis eft lib.Rg.Sic refpódit rex Ifrael Keg 20,
ad nucios,quos ei miferat rex Syrie Bena
dab defpiciens eum , & ciuitatem eius Sa
mariam quafi prorfus imbellem . Senfus
autem eft ,ne fe nimium iactet rex Bena-
dab , propterea quod accinctus enfe con ;
tra nos irruat , perinde atque fi iamparta
victoria difcinctus in ocio federet. Quafi
diceret,Ne decantet triumphum ante cer
tamen . Quod & iufti facere debet, nean-
te quam decertamine vitæprefentis.exie
rint difcincti gloriari velint , fed femper
efuriant , & fitiant iuftitiam , iuxta illud:
Beatiqui efuriunt, &c. Ideo etiam Paulus Matth.st
ait: Que retro funt obliuifceus, ad anteriora
extendens me ipfum , ad deftinatum perfequor Philip.3 :
brauium.
Accineti baltheo dicuntur omnes qui
eafunt ætate, vt pofsint enfem accingere.
Sic deMoabitislegimus : Moabite audien- 4. Reg. 3 .
tesquod defcendiffent tres reges , ut pugnarent
aduerfus cos , conuenerunt omnes , qui accinéti
erani baltheo defuper, &fieterunt in terminis.
Sic etiam omnes qui rationis iam vtuntur
lumine accincti baltheo iuftitiæ cotra ira
ruentes tentationes effe debent , iuxta il-
lud : Sint lumbi ueftri præcinėti . In quofên- Luc.174
fu accincti robore dicuntur in fcriptura
fortes animo.tinfirmi accinctijum robore, 1.Reg.z.
id eft,præftantes virtutibus euaferunt,ita
vt neque mortem pro virtute capellenda
timeant, iuxta illud . Notite timere eos qui Matth. 10:
occiduntcorpus,& rurfus . Nolte timere pufil Lucas.
lusgrex. Simili robore fortius quam gla-
dio accincta Sufana reftitit fenibus . Item Daniel.13.
de ecclefia,& quacumq; anima iufta dicis
tur : Accinxitfortitudine lumbosfuos. Super Prouerb.30.
quem locum Beda,Accinxit inquit, eccle Beda,
fia lumbos fuos,cum fupernorum defide-
rijs intenta carnalibus illecrebris fuccum
bere defpexit, Hæc ille. In quoetiam fen
fu intelligere poffumus illud Dauid- Deus 2.Reg
qui accinxit mefortitudine , videlicet nocon
tra hoftes vifibiles folu , fed magis contra
inuifibiles.n
Accingerefe dicitur Deus metaphori-
4
cè, fic Pfal. de Mefsia legimus Patre æter Pfal.44.
num dicentem : Accingeregladio tuo fuper
femurtuum potentifsime : vbi potentifsime
Hebraice eft quafi in cafu vocandi Gib-
bor fortis, eftque fæpe nomen Dei: ergo
hoc loco Hieronym . pergladium inquit , Hieron
verbum Dei,perfemur intelligitur incar
natio , accingere ergo gladio ad pugnan-
dum
 ACCINGERE , PRÆCINGERE , & c .
dum potentifsime, id eft, tu Chrifte in-
due carnem , pugna contra diabolum, li-
bera genus humanum. Hæc ex Hierony.
Quando ergo gladio Dominus humani=
tatis noftræ fe ipfum accinxit , merito vo
Lucæ.2. catum eft nomen eius Iefus,id eft Salua-
tor,quia iam apprehenderat arma, & fcu
tum ,vt exurgeret in adiutoriunoftrum.
Præcinxit fe Dominus. Indutus eft Do =
5
Pfal.92 . minusfortitudine, præcinxitſe. Vbi Au-
Auguft.
guft.inter verba compofita a fimplici ver
bo(cingo) obferuat difcrimen. Cuius fen
Gloffa: tentiam in compendium redigit Gloffa
Regul. fuper cundem Pfalmum poterit aute effe
regula ad intelligendas fcripturas : Cingi
mur (inquit) operaturi, accingimur pug
naturi , fuccingimur ituri , præcingimur
miniftraturi.Hoc latius a nobis exemplis
exponendum eft . Accingimurergo pug-
Ieb.19. naturi , ficut ad lob Dominus dixit : Ac
cingeutuir lumbos tuos,id eft, arma te con-
tra elationis luxum , ne de patientia , vel
de caftitatefuperbias , vt exponit ibidem
Greg: Gregorius . Sic etiã intelligitur illud Ifai.
Ifai.45 quod Dominus de Cyro rege Perfarum
multoanteprædixit: Accinxi te, & non co-
gnouifti me .Et quamuis in textu vulgatæ
Hierony. legamus, Afsimilauite, fed Hierony, le:
git in Comment.Accinxite, id eft fortem
feci & multarum gentium victorem . Sic.
Ifai.8. quoque Ifaias. Accingite uos uincimini,
id eft , ô Rafim rex , & Syri , vt exponit
Hierony. Hierony.quanuis accingatis vos contra
Hierufalem ad prælium , non reportabi-
tis modo de Iudæis victoriam , fed igno-
miniofam fugam , fine Deo enim neque
fortifsimi quique aliquid poffunt , iuxta
Ioan.rs. illud. Sine me nihilpoteftisfacere.Porrò con
tra carnis infultus ,& inuifibiles hoftes ci-
licijs quafi gladio , & poenitentijs arma-
mur. Vnde infcriptura frequenter legi-
Hiere.4.&6 mus . Accingite uos cilicijs, Accingere cilicio,
3.Reg.20. Et accinxeruntfaccis lumbosfuos. Sic in die
cinerum accingit nos Ecclefia contra in-
uifibiles hoftes armis ieiunij dicens : Cum
Matth.5. ieiunatis nolitefierificut hypocrite, c,
6 Præcingerefe, vt notat Auguft,loco ci
tato,cft ante fealiquid cingere,vt manci-
Auguft.
piafolent,ne veftes maculent,mantile fi-
Verg bifupercingere , Vnde Verg. Tonfifque
ferunt mantillia villis. Sic filius Dei qui
formam acceperat ferui , veneratq; mini
ſtrare,& non miniftrari, Cum accepiffetlin-
Ioan,137
teum præcinxitſe, cœpit lanare pedes difci=
| pulorum , & abftergere linteo , quo erat pre •
cinctus . Præterea de feruis , quos in
uenerit Dominus vigilantes , dicitur :
Amendico uobis, quia præcingetfe , &faciet Luc.12
illos difcumbere, er tranfiens miniftrabit illis.
Sic Luc. 17. Herus miniftre dixit : Pre-
cingete, miniftra mihi. Et forte in eudem
fenfum Ioan.viditfimilemfilio hominispra Ioan. Apos
cinctum ad mammillas Zona aurea , vt quem- al.1.
admodum in Euangelio promifferat , in
conuiuio cœlefti miniftret electis, Mini- Luc.12.
ftrat autem fecüdum formamferui , qua-
tenus merita pafsionis fuæ & veftigia vul
nerum quibus gloriam nobis promeruit
æterno patri iugiter ob oculos ponit. Vn- Aug.
Pfal.92
de Auguft. illud Pfal. Indutus eft Dominus
fortitudine & precinxitfe,de Chrifto fecun
dum formam ferui, quam vt nobis ,& pro
nobis miniftraret accepit , luculenter ex
ponit. Pręcinxit enim fe filius Dei natu-
ra noftra quafi linteo , vt fordes poenaru
noftrarum in fe ipfo fufciperet , & à no.
ftris nos culpis ablueret. Hinc apud Ifaia Ifai.627
ingenuefatetur veftiméta fua inquinaſſe.
Præcinati Zonis aureis Angeli appa=
7
ruerunt, videlicet ad miniftradum nobis. Apoc.15.
Omnes quippefunt adminiſtratorij ſpiritus in Heb.1.
minifteriummifsi propter eos,qui hæreditatem
capiuntfalutis . Sic Dominus dicit : Angeli Matth.18
corum uidentfaciem patris,id eft, angeli falu
tis eorum minifterio.deputati , In eodem
legimus. Sintlumbiueftri præcincti, lucer- Luc.12 .
ne ardentesin manibus ueftris , id eft fecun-
dum hiftoricum fenfum , Eftote precia
ti more feruorum expectantium Do
&
minufuum , donec reuertatur à nuptijs, vt
ei miniftrent , ita & qui regni faftigiofu-
pereminet, miniftrumfe putet boni pu-
blici,neque tyrannicè dominetur , Pon-
tifex etiam miniftrum fe populi in rebus
diuinis exhibeat non Dominum, sedfor-
mafactusgregis ex animo, vt Petrus ait . Na 1.Petr.s
quod Greg in homil.fuper Lucam, præ- Gregor
cingere lumbas , ad continentiam refert
caftitatis, fpeciofa quidemfed myftica ex
pofitio eft quid enim fitpræcingere lum
bos fecundum hiftoricum fenfum docet
Iobdicens : Qui baltbrum regum diffoluir, lob.122
er præcingit fune reneseorum. Vbipręcin
gererenes feruorum eft miniftrantium ,
8
Succingere fe eft ad iter fe difponere;
fic legimus apud Ioannem . Petrustunica Joan.21.
fuccinxitfe,erat enim nudus, vt videlicet ve-
niret ad Chriftum. Eadem phrafis eft
Eccle
 ACCIPERE. ASS V MERE , & c.
Ecclef.36. Ecclefiaftici. Quafifuccinctus latro exiliès de
ciuitate,in ciuitatem . Sic etiam intelligitur
Ephef.6. illud ad Ephef. Statefuccincti lumbos in ueri-
tate,id eft,ftate præparati ad iterfupernæ
1.Petr.1. patriæ,& quod Petrus ait, Succin&ti lumbos
mentisueftre ,id eft ,præparatipuritate mē
tis ad itercælefte.
Poftremo accingi dicuntur exultatio-
9
Pfal.64. necolles metaphoricè , & exaltatione col=
les accingentur , id eft , fuauiolentibus flo-
ribus ridebunt quibus quafi exultare via
detur.
CAP. XXVI
Accipere, affumere ,fufcipere , capere.
CCIPERE Hebraice
dicitur Chatach . Prouer.
hab
25.Ifai. 30.Pfal. 52 .
Accipere eft ad fe ali-
1 quid capere, ficut affume
re aliquid ad fe fumere, varijs autē modis
vfurpaturin fcripturis . Accipere quippe
aliquam eft ducere eam vxorem. Sic San
Iudic.14. fon dixit patrifuo , Hanc mihi accipe , quia
Tob.6 .
placuit in oculis meis,& Tobias, Accipiesuir
ginem cum timore Domini.
2 Accipere dicitur Deus aliquem,vel af-
fumere , quando eum eripit de periculo,
Pfal.17.
fic legimus :Mifit defummo,& accepit me,&
affumpfitmede aquis multis,quod explicant
Ianfe
lafenius & Lyranus de Dauide, quem de
Lyra.
periculis multis fuperna Dominus virtu-
Auguft.
te liberauit. Nam expofitio Auguft. qui
de Ecclefia dictu intelligit , quam Domi
nus de aquis multis, id eft de populis mul
tis vel de aqua baptifmi, fibi fponfam ac-
cepit,myftica eft. Sufcipere quoque dici-
tur Deus quem à malis eripit,iuxta illud:
Pfal.117:
Impulfuseuerfusfum, ut caderem, & Dominus
fufcepitme, quod de Dauide a filio fuo Ab
Lyra. falon , & fautoribus eius impugnato Ly-
ranus exponit, quem Dominus liberauit,
& in regnum reftituit.Dequolibet autem
Hierony. iufto ab irruentibus malis erepto expli
Aug.
Cafsiod. cant Hierony.Auguft. Cafsiod. & Giof-
Matth. 28. fa, poffet autem de Saluatore per antono
Luc.24. mafiamintelligi, quem pater liberauit à
morte dietertiofufcitatum .
3 Dominieft affumptionoftra & fanéti Ifraël
Pfal-88- regis noftri,legimus in Pfalmo,id eft,libe
Lyra. ratio noftra vt exponit Lyranus , vel po=
Itius populi Iudaici , quem Dominus af
31
fumptum abAgyptiaca feruitute libera- interi.
uit,fed Gloffa interl. aliter explicat , Do-
mini (inquit)eft affumptio noftræ carnis .
Ita etiam exponit Hierony.in Coment. Hieron.
quia Verbum caro factum eft. Item ad He- loan.1.
tleb.1.
bræos Paulus ait. Non Angelos apprehendit
fedfemen Abrahæ apprehédit,quæ expofitio
probabilis eft . Affumere autem infirmũ Rom.14.
eft curam illius gerere Rom . 14. Infirmum
infide affumite.
Affumi dicitur quis ad dignitatem, iux 4
ta illud : Omnis Pontifexexhominibus affum- Hebr.s
ptus,pro hominibus cöftituitur, Item ibidem:
Nemo affumit fibi honorem ,fed qui uocatur à
Deo tanquam Aaron . In quo etiam fenfu fi-
lius Dei affumptus dicitur in celum Mar Marci.16.
ci vltimo, &. I.Timo. 3. id eft, ad fummā 1.Tim.3 .
cæli dignitatem , vt fedeat à dextris Dei.
Affumit ergo Deus aliquem quando il
lum ad munus gubernationis , & princi-
patus eligit . Sic intelligitur illud Zacha. Zachar. 11 .
vbi Dominus ait : Affumpfi mihi duas uir-
gas,unam uocaui decorem, alteram uocaui funi-
culum , & panigregem, id eft, affumpfimi=
hi duo regna , alterum gentium fub Noë,
quando feci pactum cum omnibus gen
tibus , ne iterum vniuerfali diluuio dele
rein genus humanum , ficut explicat Hie Hieron.
rony.in Comment. alterum vero Ifraeli-
tici populi,cui circuncifionis contulit fa
cramentum , vocauitque Dominus deco
rem virgam regni Gentium, quia Genti
les decore mundi capiuntur, ibi fiftentes,
creatorem vero mundi ignorantes. Porrò
virgam Ifraelitici regni funiculum appel
lauit, quia diuifiteis terră infuniculo diftribu
tionis.Iudæorum autemregnü hoc , quod Pfal.77.
peculiariprouidentia elegerat fibi Deus,
propter infignem nihilominus erga Chri
ftum ingratitudinem deferere non dubi-
tauit, atquefuccindere virgamiftam , fi-
cutfucciderat priorem , quod Dominus
prædixit : Ecce relinquetur domus ueftra de- Matth:23.
ferta.
In eodem fenfu legimus.Affumam te Zo 5
robabelfili Salathielferue meus id eft, princi Agg.2.
pem eligam te populi mei. Vnde fubdit:
Etponam te quafifignaculu,quia elegite. Vbi
Hierony.totumhocfub typo Zorobabel Hierony.
de Chrifto Domino dictum exiftimat,
vel vt notat Francifcus Ribera fuper hunc
locum , quod promittitur hic Zorobabel
completum eft in Chrifto de eius femine
fecundum carnemprocreato, ficut bene
dictio
 ACCIPERE .
Gene.22. dictio gentium quæ promiffa eft Abrahę
in Chrifto completur , pollicitatio quoq;
Pfal.88.
facta Dauidi:propterea Matthæus ( quod
Hierony .
uotat Hieronym. ) vt oftenderet promif-
ionem de Chrifto expreffam his duobus
patrib us factam , coepit Euangelium di-
Matth. 1.
cens : Liber generationis Iefu Chrifti filij
Dauid,filij Abraham, quafi diceret : Hos
in pri cipio conftituo , quibus promifsio
facta & completa eft Saluatoris.
6
Accipere nonnunquam dicitur Deus
aliqué,id eft,præfenti vita tollere , ita Do
Ioan.14.
minus ait. Cum præparauero uobis locum,ite-
rum ueniam ad uos , & accipiam uos ad me ip-
Pfal.48 .
fum.Sic etiam intelligitur illud Pfalm.vbi
Propheta dicit : Verumtamen Deus redimet
animam meam de manu inferi , cum acceperit
me. id eft , cum de præfenti vita colle-
Lyra. gerit me, ficut explicant Lyranus & Ian-
Ianfen. fenius iuxta litera.Nam explicatio Gloſ
Interlin.
fæ Interlin.Cum acceperitme,id eft, cum ex
me carnem affumpferit , myftica eft. In
codem quoque fenfu affumi dicitur quis,
id eft , morte tolli,fed ad meliorem vitam
Matth. 24. fpecialiter,ficut in Matth.Tuncduo erunt in
agro uno, unus affumetur alius relinque-
Chryfo. tur,affumetur,inquam, ad meliorem vita,
Theophy. vt explicant Chryfoft. & Theoph.
7 Sufcipere quoque dicitur Deus , quos
Pfal.3. protegit,iuxta illud . Ego dormiui fopora
cusfum efurrexi,quia Dominusfufcepit me,
id eft ,protexit me à perfecutione Abfa-
Hieron . lon,ficut intelligunt iuxta literam Hiero-
nym.Lyra.Ianfenius , Eugubinus & alij
vbi eft Hebraice verbum ifmecheni, id
Auguft. eft fuftinuit,fuftentabit ,& quafi manu te-
Cafsiod;
nebit in pugna.Nam quod Auguft. Caf
Glot.
fiodo, & Gloffa ad Chriftum referunt a
mortuis refurgetem,pulchrum plane, iux
Pfal.29. ta typum & myfticum eft. Item Pfal. di-
cit Propheta Exaltabo te Domine, quoniam
fufcepiti me , nec delectafti inimicos meos fu-
perme,que in perfona Dauid exponunt
ad literam Lyra, & Ianfenius.Infenfa ve
Lyra.
lanfen: ro myftico, Chrifti verba effe refurgentis
Auguft. tad patrem,dicunt Auguft. & Gloffa.Prę
Gloff.
crea quod legimus Pfalmo : Sufcepifti me
Pfal. 138:
de utero matrismee , à quibufdam explica-
tur, quafi dicattradidifti me angelo cufto
diendum à natiuitate mea,vt recte adno-
Origen. tauit Origines fuper illud Matth. Angeli
Matth.18. corum uidentfaciem patris mei,qui incælis eft.
8 Accipere perfonam eft infauorem per
fonæcontra iuftitiam declinare. Prouer.
ASSVMERE, & c.
18. Accipere perfonam impij in iudicio Prouerb . 18 .
peccatum eft.Deutero.1 . Ne accipietiscuz Deut.1.
iufquam perfonam , itē in Ecclefiaftico : Non Ecclefiaf. 4.
accipiasfaciem contra faciem tuam,id eft,con
tra animam tuam,vel confcientiam , quæ
facies eft ad intuendam veritatem ,vt ex-
ponit Lyranus . In eodem fenfu dicit Pe-
Lyranus.
trus. No eft perfonarum acceptor Deus, & Ec- Actor.10:
clefiaftic.Non accipiet Deusperfonam in pau- Ecclefia. 350
perem . Eadem phrafis eft Rom. 2. B. &
Ephef.6.B.Callof. 3.D.Accipere quo
que faciem Dei in abfcondito dicuntur
amici lob cap.13 . id eft ,fimulate contra Iob.133
iuftitiam fauere Deo, vt exponit Grego. Gregor,
Tehis ergo qui perfonæ fauent contrà iu
ftitiam diciturin Euangelio : In quo iudicio Luc.6.
Matth. 7:
iudicaueritis , iudicabimini , & in qua menfura Ioan.7
menfifueritis,remetietur uobis , & rurfus: No
lite iudicare fecundum faciem , fed iuftum iudi-
cium iudicate, Cæterum Deus fummè bo-
nus fufcipere dicitur faciem alicuius in bo
nu,quod eftadmittere preces eius vel po
nitétiam ,vel etiam munera , vt notat Gre- Grego
gor.fuper illud:lob autemferuus meus orabit Iob.42 !
prouobis & faciem eiusfufcipiam . Sed multo
magis pater æternus fufcipit faciem Chri
fti fui pro nobis de quo dicit : Hic eftfilius Matt. 17,
meus dilectus , inquo mihi bene complacui , & Ifal.42.
rurfus: Ecceferuus meusfufcipiam eum .
Accipere dicitur Chriftus dona in ho- 9
Pfal.67.
minibusin Pfalmo ,Afcendifti in altum,cepi
fti captiuitatem , accepifti dona in hominibus. 8
Quod aliter legit Paulus ad Ephef, Afcen- Ephef.4.
deus Chriftus in altum captiuam duxit captiui-
tatem,dedit dona hominibus, fed vtrumq; con
ciliat Hierony.fuper eundem locum Pfa, Hiero
Bene( inquit) dixit , Accepifti & dedifti,
à patre quippe accepit , dat autë vt Deus ,
& quod accepit , hominibus accepit, vt
det,ipfe enim plenus eft,nihil indiget,de
dit ergo dona fpiritualium gratiarum ho
minibus . Item Auguft, Accipit (inquit ) Auguft.
dona in hominibus , dum homines acci-
piunt,qui membrafunt eius, Hæc Augu.
In quem fenfum etiam à nobis accipit fi-
lius Dei dona , quamuis non egeat , quæ
pro eius amore donamus egenis,ficut ip-
fe teftatur : Quod uni ex minimis meisfeciftis Matth.25?
mihifeciftis.Sed vt intelligas Paulum non
recefiffe à fenfu literæ Hebreæ,Rabbi Sa
lomon apud Eugubinu exponit. Acce-
pifti dona èdiuinis fedibus, ô Deus , ca-
que hominibus dedifti. IÒ
Accipere dicitur Deus Leuiathan fer- ob:40 .
uum fem-
 ACCIPERE,
uum fempiternum . Nunquid faciet te-
cum pactum, & accipies eum feruam fem
piternum .Super quem locum Chaldæus
vertit,emes eum in feruitium perpetuum ,
Septuag. douλov aviov,hebraice Olam,
Hierony. vbi Hierony. Compellitur ( inquit ) dæ-
mon quamuis rebellis , & nimium tumi-
dus vt Dominum creatorem fuum faltem
vt feruus malus effe fateatur , dicitur autē
feruus fempiternus, eo quod adoptionem
filiorum Dei , fiueprimatumillum ange
licæ poteftatis nunquam fit accepturus,
fed femperferuus fit futurus. Hæc ex Hie
Greg:
ron.Item Greg.fuper eundem locum ad
dit,Leuiathatn, id eft, humani generis ad
uerfarium feruum Dei dici fempiternū,
quia in tentandis electis ad eorum vtili-
tatem femper Deo feruit , peruerfa licet
voluntate . In eo ergo quod Chriftum in
Matth.4. deferto tentauit ferui munere functus eft
in noftram cautionem & vtilitatem.
Accipere quoque tépus dicitur Deus.
II
Pfal.74 . Cum accepero tempus , ego iuftitias iudicabo.
Nicolaus Lvranus dicit Rabbi Salomo-
Lyra.
R, Salomon nem hoc dictum exponere in perfona po
puli Hebræidicentis : Cum accepero tem
pus feftiuu , ego iuftitias Dei iudicabo , id
eft,decantabo . Sed adulterina expofitio
eft , nanquam enim iudicare in fcriptura
fancta poniturpro laudare. Eft ergo fen-
Hierony.
fus legitimus fecundum Hieron . & Aug.
Auguft.
in perfona Dei comminantis debere in
telligi , quigenus humanum tanta diftri .
&tioneiudicaturus fit , vt non folum vitia
damnet , fed etiam opera iuftitiæ exami-
nefubtiliori difcutiat , cum acceperit tem
pus ad iudicium definitum . De quo iudi
Matth.19 cio legimus: Cumfederitfilius hominis infede
maieftatisfuæ,fedebitis & uosfuperfedes duo
Ioan.5.
decim ,iudicantes,& c. Et pater non iudicat que-
quam ,fed omne iudicium deditfilio. Eft autem
notandum in hebræovocem y fignifi-
careopportunitate,hic autem effe vocem
edquæ denotat determinatum tem .
pus iudicij , vnde melius vertit vulgata,
cum accepero quam Chaldæus cum ele-
gero tempus , quia tempus illud iam ele-
&tum eft.
12 Accipere loco pignoris fuperiore & infe
Deut.34. riore molamprohibetur Deute. 34. Erat
autem mos frequens apud Iudæos , vt no
Lyra . 31 tat Lyranus , & Arias Montanus inappa
Arias Mont. ratu Biblico, molere inter duas molas fru
mentadomi , quod munusferuis manda-
ASSVMERE , & c. 32
bant & ancillis , ad quem morem alludes |
Deus apud Matt: Eran (inquit) due moler Matth.24.
tes inmola, una affumetur , & alia relinque-
tur, iubet ergo Dominus , necreditor lo-
copignoris auferat debitori quçuis inftru
menta domefticis vfibus neceffaria , fiue
fit mola fuperior, fiue inferior, fiue quod-
uis aliud huius generis ,vt notat Rabbi Sa R.Salom.
lomon fuper Deuter. Iuxta quod etiam
Dominus dicit: Eftote mifericordes , & rur Luex.6.
Matth 5.
fus:Beatimifericordes . Porrò B. Gregor Gregor.
quem fequitur Gloffa ordin.fuper Deut. Glonia .
molam inferiorem timorem Dei , molam
verofuperiorem fpem intelligit , quifen-
fus myfticus eft. Quadrat autem in illud
Matth.quod martyribus dicitur: Nolute ti Matth.10.
mere eos,qui occidunt corpus ,fed timete cum ,
quipoftquam occiderit corpus , poteft animam
mittere ingehennam , & rurfus. Nolitetimere Luc.12.
pufillusgrex,quia complacuit patri ueftro das
reuobis regnum . In priori itaque loco re-
linquitur feruis Dei mola inferior , qua
timeant eum , qui poteft mittere in gelien
nam , pofteriori vero loco permittitur eis
mola fuperior, id eft , pes regni cælorum .
Inter has molas fit cor contritum quod
non defpicit Deus Pfal. 50 .
Acciperefacile & prompte , affectum 13
cupiditatisexprimit in fcriptura pręterra Ecclefiaft.4.
tionis modum iuxta illud : Nonfit porrecta Ecclefiaf. 19
manus tua ad accipiendum , & rurfus . Do- Matth.18.
nec accipiat ofculatur manus dantis.Talis erat
illeferuus, qui accepit à Domino fupplex
remifsionem decem millium talētorum,
ipfe vero vfque adeo contraxit manum
erga conferuum , vt noluerit illi remitte-
re centum denarios , quod vitium hodie
proh dolor frequens eft.
Capere vulpeculas paruulas phrafis eft
14
Canticorum . Capite nobis uulpeculas par
Cant.2-
uas,que demoliuntur uincas.Orig. homil . 2. Orig.
fuper Cantica exiftimat ſub vulpium me
taphora cogitationes denotari que fub
fpecie virtutis decipiunt,cum fint vitiofę.
Tropologicus tamen fenfus eft , quam-
uis vtilis iuxta litera vero homines deno
tantur aftuti , quifraudibus populum ad
idolatriam pelliciebant , vtexponit Ly Lyra:
ranus . Itemhæretici verfipelles , qui fub
fpecie fanæ doctrinæ vulgus ad errores
trahunt, vt exponit Gregorius , quos non Greg.
abfimili Chriftus metaphora notat dices: Matth. 7.
Attendite àfalfis prophetis, quiuentut ad uos in
ueftimentisouium, &c.
Accipiant
 •
ACCIPERE.
Accipiat in uanitate ciuitatesfuas,legimus
15
Pfal.138. Pfal. 138. corrupte tamen quia defutu=
ro legendum eft, Accipient , ficut Græce
legimus Ax Qovtal, Accipient ciuitates
fuas , vel tuas ficut Græce habes woλEIS
To quæ verba funt Prophetæ de fedu-
&
toribus,vel hæreticis dicentis : Accipiet
Domine in vanitate ciuitates tuas , eft aute
: ‫עיין‬ Hebraice vox harecha , æquiuoca & a ra-
dice harar, fignificat hoftes fed etiam vr-
bes denotat , quas ait hoftes accipient, &
eas erroribus traducent, fiue vt explicant
Lyra. Lyranus, & Ianfenius,impij in cogitatio-
Ianfen. nibus fuis machinantur,quomodo capiat
ciuitates tuas o Deus , quifenfus eft legia
timus. Et certe tales erunt illi feductores,
Matth.24. de quibus prædixit filius Dei: Surgentpfeu
doChrifties pfeudoProphetæ , & dabuntfigna
prodigia itaut in errorem inducantur,fifieri
poteft,etiam electi.
16 Acceperunt operarij vinex fingulos
Matth. 20. denarios Matth. 2o. Eft autem denarius
numus argenteus , qui decem æreos con-
tinet , quorum finguli quatuor dipondia
valent. De quo vide infra in dictione de-
narius.
Accipere virgines oleum cum lampa-
17
Matth. 25 . dibus inparabola eft cum lumine fidei re
tinere charitatem, ficut explicat Auguſt.
Auguft . lib. 1.de verbis Domini,ferm.2 3.Oleum
(inquit)aliquid magnü fignificat , & val-
de magnum , putas ne? charitas eft. Eadē
Chryfoft.expofitio fuit Chryfofto . quem fequitur
Euthy. Euthymius fuper Matth. funt autem fa-
tui ficutfatuævirgines qui lampadem fi=
dei vfque ad mortem fine oleo charitatis
portant. His enim Dominus dicet : Nef₂
cio uos,
Sufcepiffe dicitur Hierufalem dupli-
18
cia de manu Domini pro omnibus iniqui
tatibus fuis , id eft , duplicata ſupplicia
Ifai.40 . apud Ifaiam: Sufcepit de manu Domini du-
Hierony. plicia pro omnibus peccatisfuis.Vbi Hiero-
nym.fecundú hiftoriam (ait) recepit Hie
rufalem à Domino duplicia peccata ſua
femel à Babylonijs , fecundo à Romanis
deuaftata.Hec ille.Nec immerito dupli-
cem poenam infligere folet Deus , quia
qui priori flagello pulfatus non refipif=
cit, pofteriusfentiet quo vel penitus atte-
ratur , & pereat , vel pœnitentiam agat.
Vnde Dominus ciuitati Hierufalem, quç
poft Babylonicum excidium non egerat
poenitentia, aut in ea non perfeuerauerat
ASS V MERE , & c.
dixit:Circundabunt te inimici tui uallo , ad Luc.19.
terram profternent te , non relinquent in te
lapidemfuperlapidem .
Affumere terminos in fcriptura dicutur 19
quifignum limitis alieni fundi , vel agri
mutant,vt aliquid fibi contra ius vfurpet,
quod prohibetur in lege . Non affumes , & Deuter.$ 9 .
transferes terminos proximi tai quosfixerunt
priores. Hinc fumpta metaphora dicit
Oleas: Facti funt Principes Iuda tanquam af- Olex, s
fumentesterminum . Super quem locu Hic- Hierony
rony .Ductis (inquit) Ephraim & Ifrael in
captiuitatem , & redacta terra eorum in
folitudine, Principes Iuda , qui flere de-
buerant , cœperunt gaudere , quod pate-
ret fibi terra corum ad pofsidendum la-
tius, & facti funt quafi affumentes termi-
nos ,poffefsionem dilatare cupiêtes. Hæc
Matth.ar.
Hierony.Sic etiam & Iudæi in parabola ,
cum occidiffent hæredem non folum af-
fumpferuntterminos, fed totam eius hæ=
reditatem vfurpare voluerunt dicentes :
Venite occidamus eum & noftra erit hæreditas,
id eft , omnia lucra facrificiorum noftro-
rum carnalium , taurorum , hircorum , &
fimilia capiemus , & traditionibus noftris
mandata Dei irritabimus,ipfe enim Chri
ftus omnia hæc euangelicalegefua prohi
bere videtur.
Affumere pennas vt aquilæ dicuntur 20
illi,qui renouadi funt in refurrectioneglo Ifal.40.
riofa, vt notat Hierony.fuper illud Ifaie. Hierony
Qui confidunt in Domino mutabunt fortitudi-
nem , affument pennasficut aquile. Ad quod
allufiffe videtur mundi Saluator,quando
de die finalis iudicij loquens dixit : Vbi- Matth. 24
cumquefuerit corpus, ibi congregabuntur & a-
quile ,id eft , vbicumque corpus meuglo.
riofum apparuerit , illuc etiam electi , qui
pennas mortalitatis refurgentes in vitam
mutauere gloriofam, congregabuntur, vt
mihi femper aſsiſtant , fic exponit Hie. Hierony
ronymus.
Affumere dicitur quofdam in Euange- 21
lio filius Dei , quos feorfum ab alijs & fa-
miliarius docebat, & quibus fua peculia
riter reuelabat arcana,fic:Affumpfit Petru, Matth. 17.
Iacobum,& Ioannem in montem excelfumfeor
fum.er transfiguratus eft ante eos, quos fpecia
lius altifsima fuæ diuinitatis , & humani
tatis fecreta docebat, vt magiſtri effent to
tius orbis,fic & Matth.20. Affumpfit Iefus Matth.20 .
difcipulosfuosfecreto , & ait illis , eccefcen-
dimus Hierofolymam , vbi ſcripturarum in
fua
 ACCVBARE .
fua pafsione complenda effe docuit vati=
cinia. Solent quippe magiftri proue-
&tioribus feorfum fubtiliora referare
quæ vulgo non produnt, ficut etiam Do
Matth.13. minus Apoftolis dixit : Vobis datum eft
Luc.8.
noffe myfterium regni cœlorum, illis autem non
eft datum.
Accipere centuplum Matth.19.vide
in dictione centuplum.
CAPVT XXVII
Accubare.
CCV BARE dicitur
Hebraice in facrafcriptu
ra Rabas.Genef.49. Ac
cubans inter terminos.
Accubare eft iuxta ca
bare , vel adiacere , vel quiefcere . Sic de
Chrifto in fepulchro iacente prædixit la
cob. Accubuifti ut leo & ficut leana, Hebrai-
Gene.49 cevero, caara vt leo rabaz accubuit in ter
C'rigen. tia perfona,fed in ide recidit,fic de Chri-
fto exponunt Orig. homil. 17. in Genef.
Aug.lib.1.de Trin.ca.9.Beda fuper Ge-
1x4 nef.cap.49.
2 Accubare facit Deus oues fuas, id eft, in
Hierony. coeleftibus quiefcere,fic exponüt Hiero.
Lyra. & Lyra.illud Ezech. Fgo accubare easfacia
Ezech.34 fubaudi oues meas, id eft, faciam in colo
quiefcere, ficut promifit Apoftolis filius
Ioan.14. Dei dicens: Cum abiero, & præparauero uo-
bis locum,iterum ueniam ad uos , & accipiam
uosad me ipfum.
Accubare in medio ciuitatis greges &
3
beftias, defolatione fignificat.Sic intelligi
Sopho,2. turillud Sophoniæ. Accubabut in medio eius
Hierony. greges,
& omnes beftiagetium, quod Hiero.
de Niniue vaftata à Chaldæis expo-
nit,vt à beftijs habitetur. Talis eft anima
peccatrix in cuius corde accubant , & in
de exeunt cogitationes praua, adulteria
fornicationes , &c. ficut Dís dixit apud
Matth.15: Matth.De corde exeut cogitationespraue,&rc.
Accubare pardu cum hædo fimul, fig .
4
Ifai. II. num eftpacis,& aduentus Mefsia, Habita
bitlupuscumagno, pardus cum hædo accuba-
bit,& c. Et puer paruulus minabit eos . Quod
Hierony. deconuerfione gentium ad vnitatem Ec-
Cyrillus. clefia explicant Hierony.Cyrillus, Lyra
Lyra.
nus,& alij . Gentiles enim mutáta inbap-
tifmo feritate , cum difcipulis Chrifti co-
habitat. Sic & Paulus olim rapax habita
ACEDIARE .
33
uit cum Apoftolis cöuerfus ad fidem. Sic Actor.9.
& Dominus ait: Multi ab Oriente & Occi- Matth.8.
denteuenient& recumbent cu Abraham, Isaac,
☛ Iacob,in regnocœlorum.
CAPVT. XXVIII .
Acediari,Acedia,& Pigritia.
CIDIA dicitur ab aci
I
‫سمية‬
do,& acerbo fapore , de-
notatq; triftitiam & tę-
dium , aggrauans & de
primens animam homi
nis, ita vt nihil agere li-
beat ,ficut & quæ faporis acidi funt frigi
dafunt. Ita D.Thom. ex Damafceno & D.Thom.
alijs,quæft. 35.art.1.Vbi dicit effe pecca
tum ,de bono triftari fpirituali quod per-
fe bonum eft, & fubinde generat mortem
animæ iuxta illud . Triftitia faculi mortem 2.Cor.7
operatur. Ergo fi fit in fenfualitate dunta-
xat , neque deliberate confentiatur , erit
peccatum veniale , fi vero plena delibera-
tione procedat, erit mortale, vt idem fan-
&tus doctor ibidem docet ar. 3.Cuius fex
filias numerat.ar.4.ex Greg.lib. 31.Mo Gregor
raliu ,quæ funt malitia, rancor, pufillani-
mitas, defperatio, torpor circa præcepta ,
cuagatio mentis circa illicita. Quod vero
D.Ifidor.addit, reducitur ad predicta ,vt Ifidor.
in eod.ar.docet D.Th.ad. 3.In ar.verſ.1 .
adducit illud Ecclefiaftici : Subijce humeru Ecclefia:6.
tuum, & porta illam ( fubaudi fapientiam )
nonacedierisin uinculiseius,& rurfus.Non Ecclefia.22:
acediaberis inftultitia.
Ia vero vnde in fancto propofito men
2
tis oriatur acidia torporque mentis & pi-
gritia, docet Auguft. lib. de Conflictu vi- Auguft,
tiorum.tom. 9. Torpor (inquit) & igna-
uia dicunt , fi lectioni continuato ftudio
femper infiftis oculorum caliginem incur
ris, fi indefinenter lachrymas fundis , ip-
fos oculos amittis , fi protelatis vigilijs
Pfalmorum cenfum perfoluis , infaniam
capitis acquiris , fi quotidiano labore te
conficis ,ad opus fpirituale quando con-
furgis? Hæc Aug. Ceterum ad hos fenfua
litatis motus edomādos, erudienda eft ra
tio noftra , & lectis atque perpenfis pa
trum Ecclefie, & philofophorum gentiliu
fententijs , excitāda.Et vt breuiter ab hoc
vltimo fumamus exordiu, erubefcere pla
nenos faciut ethnicoru fine fidei lumine
E dicta.
 ACEDIARE .
Epicharm . dicta.Epicharmus Philofophus dixit,vir
tutem vendi mortalibus fudoris precio,
Hefiodus.
Heliodusftatuiffe Deum , vt ante virtuté
Pythag.
Vergil. labor præcedat,Vergilius exPythagora:
Nam uia uirtutis dextrum petit ardua callem,
Difficilemq; aditum primumfpectatibus offert,
Sed requiem præbetfefsis in uerticefummo.
Xenophon Xenophon de dictis & factis mirabilibus
Σ
Socratis , illud in huius magni philofophi
ore tritu fuiffe refert: Nihil fine labore ma
gnu, & memorabile Dij hominibus dede
rut,Adde quod Gręci olim fub enigmate
duodecim laborum Herculis, quibus illu
immortalitate confecutum fuiffe dicebat,
fignificare voluerut, tandiu, cuicunq; vi-
ro immortalis gloriæ confequendæ caufa
laboradum ,quãdiufub foleviuit,fol enim
duodecim figna Zodiaci annali fuo curfu
peragit,quafi dicerent, ficútfol non ceflat
per duodecim figna difcurrere , vt circu ·
lum fuum claudat , quæ figura finem non
habet , fic nifi femper fub fole in virtutis
progreffu labores , circulum immortalita
tis minime claudes.
3 Non difsimilia fancti patres docuerut
Leo ad acidiam & ignauiam arcendam . Leo
Papa fermone de Epiphania. Non dor-
miétibus (inquit) prouenit regnum coelo
rum.neq; ocio & defidia torpentibus bea
Greg
titudo æternitatis repromittitur. Et Gre-
gor.homil. 39.fuper Euangelia . Ad ma-
gna (inquit) præmia non peruenitur nifi
per magnos labores , delectet ergo fpes
præmiorum , fed non deterreat certamen
laborum , dicente Apoftolo Paulo : Non
coronabitur nifi qui legitime certauerit :
Berna. Item Bernard, fermone de Dedicatione
Ecclefiæ, Currite fratres,tota coeleftis cu-
ria vos fpectat: & in alio fermone. O ho=
mo imprudens millia millium miniſtrat
ei, & decies centena millia aſsiftunt ei , &
Ambrof. tu federe præfumis ? Præterea Ambrofi.
lib. 10. Epiftolarum epiftola. 82. Feſti
Exod.14. nantes patres agnum manducabant. Fe-
ftina eft fides , feftina eft falutis deuotio,
fpes impigra , contradictiones animi nõ
amat, fed tranfitum ab infructuofo ocio
adfructuofum laborem . Quid in craſti-
num differs ? potes & hodiernum diem
lucrari , cauendum eft enim , ne & illum
non teneas , & hunc amittás , non exi.
guum eft detrimentum vel horę vnius.
Hæc Ambrof. Vbi animo recolendum.
A CEDIA , & c.
eft , quantum profuit mulieri,quæ erat in
ciuitate peccatrix hora vna , qua Domi-
nipedes lachrymis irrigauit, capillis ter-
fit,& vnguento vnxit , cui in fine dictum
eft , Remittuntur ei peccata multa , quoniam Luc:7
dilexitmultum . Quis ergo eorum, qui ge-
hennales fuftinent poenas ,fi in hanc vi-
tam reducerentur , non emeret plurimo
precio horam illam ad poenitentiam ,
quam habuit Magdalena, item illam Pe-
tri poft negationem, Quiegreffusforasfle-
uit amare , aut illam certe boni latronis, Luc.23 .
qui Domino dixit , Memento mei , dum ue-
neris in regnum tuum ? Emeret illam certe
integro cenfu diues ille purpuratus , qui Luc. 16:
nec aque guttam ad refrigerandam in-
flammis linguam confequi potuit.
Accedit eam effe Dei naturam , vt fem 4
peropereturfaltem ad intra vt fcholaftici
dicunt , fed & ad extra omnibus creatu-
ris cooperatur , dicente Chrifto : Pater Ioan.'s .
meusufque modo operatur,&ego operor.Item
Chriftus dicebat : Me oportet operari ope- Ioa.9.
raeius,qui mifit me , vnde requiem nullam
triginta trium annorum fpatio vitę mor-
tális dedit carni fuæ , fed ficut prędixe
rat Ifaias . Opus illius coram ipfo. Hone- Ifai.40.
fum ergo eft, & illuftre homini,vt Deum
imitetur . Hoc generofos animos ad
Dei creatos imaginem decet,fcilicet,imi-
tariprototypum fuum , & exéplar, quod
ficauferis infirmitate carnis , attende fi
lium Dei fecundum carnem infirmum,
qui folitus eratfatigari , ficut habes Ioan.
4. Iefus autem fatigatus ex itinerefedebatfic Ioan.4
fupra fontem , fed neque ibi ociofus fuit , fi
quidem Samaritanam prius, deinde plu-
rimos Samaritanorum conuertit ad fi
den . Circuibat deinde caftella , fine
ceffatione , qui ouem querebat errantem Luc.15 :
per montium prerupta , & profunda val
lium. Sed & maria transfretabat , iux-
ta illud . Afcendens Iefus innauiculam tranf Matth.8.
fretauit . Item ociofos operarios repre- Matth. 20,
hendit dicens : Quid ftatis tota die ocio-
fi ? Ergo fi filius hominis in carne fragi-
li , non fibi , fed nobis fine intermifsio
ne laborauit , quis non erubefcet acidię
vinculis alligari ? Homini etiam in pa-
radifo iuftitia prędito originali dictum
eft , vt operaretur & cuftodiret illum.
Quis ergo extra paradifumvbi maior la- Genef.z!
borum occafio eft & necefsitas acidię fuc
cumbet maxime cum poft peccatum
homini
 A CERB V S.
Genef.3. homini dictum fit. Infudore uultustui uefce=
Rom.2.
ris pane tuo.Vnde Paulus . Gloria (inquit)
Galat.vlt: & bonor & pax omni operanti bonum,& Ga-
Ecclef. 9. lat.vlti. Dum tempus habemus, operemur bo-
num. Demum Ecclefiaft. Quodcunque poteft
manustuainftanter operare.
5 Præterea nemo fanctorum qui ad ra-
tionis peruenit vfuram , fine accidia vi-
&toria, & operationis merito coronã con-
Apoc.14: fecutus eft , dicentefpiritu fanéto . Opera
Proti.vlti. enim illorumfequuntur illos . Et de muliere
forti dicitur: Operata eft confilio manuūſua=
rum, & laudent eam in portis operaLillius , id
eft , infinevitæ, hoc eft , cum egreditur
portam huius vitæ, & ingreditur portam
Gene.19.
coeli.Quid,quod Abraham peregrinis re
cipiendis iugiterincumbebat, Loth etiam
iuftus propter hofpitalitatis opus de flam
Iob.299 miş Sodomorum ereptus eft , Iob autem
clamat : Oculusfui coco,pes claudo,patererã
pauperum. Tobias relicto prandio mor.
Pfal.x18. tuos fepeliebat :Dauid vero Viam (inquit)
mandatorum tuorum cucurricum dilatafticor
2.Cor. 11. meum, & Paulus : Abundantius omnibus labo
Matth.5. raut , Denique Chriftus : Sic luceat lux we-
ftracoram hominibus , ut uideant opera ueftra
bona.Quis ergo locum dabit accidia?
CAPVT 1 XXIX
Acerbus.
CER BVS & imma
turus fructus dicitur he
braice Bifer, Ezechiel.
2
18.& Hier . 31 : :5
I Acerbum dicitur ,
A
quod acri faporis , &
aftringentis eft, vt fru-
tus acerbi, & immaturi. Acerbam vuam
& dicebat. Nuncdimittisferuum tuum Domine, Luc ,a
comedere, eft phrafis Hieremiæ,quæ de-
notat peccatum mortale committere,pro
quo alij puniuntur cum ipfo autore. Pa-
Hierd.35.
tres ( inquit) comederunt uuam acerbam,
dentesfiliorumobftupefcunt . Idem per mo-
Ezech.18: dum prouerbij repetitur apud Ezechie-
Hierony. lem ,vbi Hierony.denotari dicit ,pro pa-
rentumpeccatis acerbifsimis poenis filios
fæpepuniri,quod folù habet locum , quan
do filijfunt peccati parētum emulatores,
Matth.15 Propterea Chanança dolebat plurimum
filia fuam à dæmone vexari , quod ſciret
ipfam quidem comedifle vuam acerba ,
& dentesfiliæ , quæ imitatrix fuerat ma=
tris, obftupefcere.
A CERV " V S. "
34
De acerbitate vero peccati legimus.Si.
2 .
cut una acerba dentibus noxia eft ,fic iniquitas Prou.10
his qui utuntur ea , & merito, quia ficut vua
acerba dentes obftupefcere facit , fic &
peccatum animi potentias ftupidas red-
dit,ita vt homo non fentiat malumfuam,
ficut läguidus ille, quem Dominus in pif-
cina reperit, triginta & octo annorum in- loag-5.
firmitate quafi ftupidum , neque fanitatë
à Chrifto falutis autore pofcentem , pro-
pterea enim rogauit eum dicens : Visfanus
fieri ? maxima enim ægritudo eft malum
fuum non fentire. Vnde Bernard. lib. 1. Bern
de Confideratione: Doleo( inquit) maxi-
me ,fciens ægrum fe non fentientem pe
riculofius laborare.Et Seneca epifto . 51. Seneca
Ideo ad fanitate difficulter peruenimus,
quianos ægrotare nefcimus.
CAPVT. XXX.
Aceruus.
CERVVS Hebraice di=
citur Nad , vt patet Exod. ‫נר‬
1 81 .
A Aceruus eft cogeries reru
I
minutarum ficut frumenti,
vel etiam lapi dum minorum. Metapho-
rice autem in fcripturis fignificare non-
nunquam folet abundantiam bonorum
ficut dicit Iob : Ingredieris in abundantiafe- lob.s
pulchrum, ficut infertur aceruus tritici intem
parefuo,id eft, plenus dierum & bonorum
operum vitam claudes , vt exponit Beda. Bedai
Talis erat iuftus ille Simeon , qui defide-
rans ingredi in abundantia fepulchrum
fecundum uerbum tuum inpace.
Aceruus tritici dicitur venter ſpon-
2
fe: Venter tuus ficut aceruus tritici,qui ualla=
Cant : 7
tus eftlilys , fignificat autem prolis fpiri-
tualis abundantiam , vt notat Lyran.que Lyra.
baptifmi pluuia regenerata , in Ecclefia
multiplicatur, iuxta illud. Nifiquisrena- Ioan.3-
tus fueritexaqua& Spiritufando,& rurfus, Matth. vlt.
Docete omnesgentes baptizantes eos, & c. vel
dicitur venter Ecclefie aceruus tritici
"
propter folidam bonorum operum af-
Thomas
fluentiam , vt exponit D., Thoma fu- D.Thom.
s fu-
per Cantica , hec enim propter charita
tis fertilitatem fuperat omnem fructum Matth.s .
iuftitiæ Pharifæorum , de quo Dominus
E 2 ait.
 A CERVVS . A CHAB .
ait. Nifi abundauerit iuftitia ueftra plufquäfcri
barum , Pharifæorum , non intrabitis in regnu
calorum . De vtraque vero abūdantia tam
fidelium , quam bonorum operum in ec
clefia futura Dominus dixitapud Lucă.
Luc.10. Mefsis quidemmulta,operarij autem pauci.
Aceruus lapidum vel arena , vel etiam
falis,periphrafis eft , vel defcriptio defola
tæ , defertęque regionis , aut ciuitatis , fic
Mich.3- Mich. 3.Sion ficut ager arabitur, Hierufa=
Hiere.9 . lem in aceruum lapidum erit , & Hieremias :
Dabo Hierufalem in accruos arene , e incubi
lta draconum. Ide dicitur de Damafco va
Ifai. 17 . ftanda Ifaiæ. 17. Idem quoque de filijs
Sopho.2 . Amon , quifunt Arabes Sopho . 2. Quafi
Gomorrha ficcitasfpinarum , & aceruifalis,
&defertum ufque in æternum.Eodem modo
Luc.19.
Hierufalem filius Dei prædixit.Et non re-
liquent in te lapidem fuper lapidem.
Acerui fuper fulcos agri multitudi-
nem cuiufuis generis fignificant. Ofeę. 2 .
Ofeæ.2 . Altariaeorum ficut acerui fuper fulcos agri,
Hierony. hoc eft plurimi in terra Ifrael deuaftan
Glof. da ,vt exponunt Hieron. Lyran & Gloff.
Lyra. Aceruus Mercurij legitur Prou. 26.
Prouer ,26.
Sicut qui mittit lapidem in aceruum , Mercurij,
ita quitribuit infipicnti honorem . In Hebreo
autem habetur Marguma , quæ dictio co
gregationem lapidu fignificarefolet , fed
explicationis gratia addit vulgata ( Mer-
curij quoniam ad difcrimen viaru in tri-
uijs ftatua Mercurij lapidea olim apud
gentiles collocabatur, digito viam demo-
trans , ficut autemhodie apud nos in vijs.
ponitur crux lignea , ad quam fuftentan=
dam viatores lapides apponunt, ita vt fa
ciant aceruum , honoris & reuerentia
caufa,fic olim gentes ad ftatuam Mercu
rij intriuijs fuftentadam lapides cōgrega
bant . Senfus ergo huius loci legitimus
Beda. eft , quem ponit Beda : Qui dat hæretico,
vel indigno honorem,& dignitatibus ec
clefiafticis vel fæcularibus eum fuftentat,
fimilis eft ei , qui ad honorandam , & fu
ftentandam ftatuam Mercurij lapides
mittit , & coaceruat. A quo vitio vt nos
Dominus deterreret , Iacobo , & Ioanni
non ob meritum virtutis, fed obfolam co
Matth.20. gnationem carnis petentibus dexteram,
& finiftram negauit dicens . Non eft
meum dareuobis,fubaudi ratione
duntaxat cognationis
humanæ.
ACHAN .
CAPVT. XXXI.
Achab.
CHAB Rex Ifrael fi. NhN
lius Amri , maritus leza
belis , interpretatur frater
patris. Regnauit fuper de
cem tribus in Sainariavi
ginti duobus annis . Genuit Ochoziam,
Ioram , & Athalia , adorauit Baal ab vxo
re feductus idolatra . 3.Reg. 16. 18. 19 .
occidit iuftum Naboth vt tolleret ei via
neam , vxoris Iezabelis dolis , & artibus.
Vnde &ipfe in prælio feductus ab fpiri-
tu malo pfeudo prophetaru,fagitta tranf-
fixus interijt. Idque merito quia neglex 3. Reg. 20:
&to confilio Micheæ Prophetę , adulan-
tium pfeudo prophetarum mendacia re-
cepit. Propterea monuit nos in Euange-
lio Dominus : Attendite à falfis prophetis, Matth.7 .
qui ueniunt ad uos in ueftimentis ouium, intrin-
fecus autem funt lupi rapaces . Docemur
etiam legentes cafum Achab propter im-
piamvxorem , dilectionem Dei vxoris
amori , peccatum prefertim fuadentis,
nunquam effeferendam , amor enim
vxoris contra legem Dei aqua gelida
el , quam Dominus inuitatus ad nup -
eft
tias conuertit in vinum , id eft , in amo- Ioan. 2 .
rem Dei fuper omnia , qui folus facit vt
quihabent uxores , tanquam non habentes fint, 1.Cor. 7,
CAP. XXXII.
Achan.
CHAN fuit filius
Charmi de tribu Iu- ‫עבן‬
dâ interpretatur que
conturbans . Vnde &
vere conturbauit po-
pulum Dei furatus de
anathemate Iericho re
gulam auream,veftem coccineam, & tre-
centos argenteos contra preceptum Do-
mini . Vnde & populus victus ab hofti-
bus fuis terga vertit, & cæfus eft, propter :
peccatum Achan. Refert autem Gloffa Tofu.7.
ordinaria fuper hunc locum Originem Gloffa.
Adamantium inhæc verba : Non ociofe
tranfcurrendum eft, quod vno peccante
ira Dominifuper totum populum venit,
quia
 A CHATES. ACHAZ.
quia vna oue morbida,vniuerfus grex in-
2,Reg: 24ficitur. Hæcilie Sic propter peccatú Da-
uid, feptuaginta millia perierut die vno.
Et propter blafphemiam Senacherib , &
fui ferui Rabfacis contra Deum , Angelus
Domini nocte vna deleuit centum octo-
4.Reg.20 .
ginta quinque millia Afsyrioru. Sic pro-
Ion. 2. pterpeccatum Iona Prophetæ iufsibus
Dei obedire nolentis , tota nauis pericli-
tabatur in mari, qua vehebatur. Sic deni-
que propter peccatum Iudæfuris , & lo =
culos habétis, nauicula, in qua Dominus
ipfe dormiens cum Apoftolis nauigabat,
Matth.8. operiebaturfluctibus ,Matth.8.Quod iu
fte difponitdiuina fapientia ad terrorem
etiam iuftorum, ne confentiant peccanti-
bus , aut ne definant illos fraterne corrige
re,ficut par erat à condifcipulis corripilu
dam ,infupplicium etiam peccantium at-
que cautionem, & ad maius meritumper
fectorum .
CAPVT. XXXIII
Achates.
‫שכר‬ CHATES Hebraice vo
catur Sebo, Exod . 28 .
Achates preciofus eft la .
Plin. A
pis , de quo Plinius lib. 37.
cap.10.Achates (inquit) ma
gna fuit autoritate, modo nulla eft, putat
cum contra araneorum , & fcorpionu ic
tusprodeffe , prodeft etiam vifui , oculis
in eum defixis , fitim fedat in os additus,
coloris eft nigri, venis albis, & verficolo-
ribus ,qui vero vnius coloris eft fortitudi-
nem athletis confert inuictam. Hæc Pli-
nius. Ponebatur in tertio ordine gemma
Exod. 28. & rum rationalis fummi Pontificis . Typus
29. eft conftantiæ , patientiæ , & fortitudinis
contra omne genus impugnationis. Item
figura eft verbi Dei , quod timorem au-
fert, & animu additcontra hoftes. Non-
ne Achates erat verbum illud : Nolite ti=
Luc.12.
merepufillusgrex , quia complacuitpatriue .
ftrodare uobis regnum, & rurfus.Nolite time-
Matth.'10 reeosqui occidunt corpus.Item: Beati quiper
Matth.s. fecutionem patiuntur propter iuftitiam.
Luc.21. Denique : inpatientia ueftrapof-
fidebitisanimasueftras,
( ..)
ADAM . 35
CAPVT. XXXIIII.
Achaz
CHAZ Rex impius If ‫אהן‬
rael obftinate adorauit
1
idola.cui Ifaias dixit: Pete Efai.7.
tibifignum à Domino , &c.
Et dixit Achaz,nopetă , c.
In quo inobedientiam erga Deum often
ditinfignem,quæ radix eft omnium ma-
lorum , iuxta illud : Initiumfuperbiæ homi- Ecclefi.10.
nis apoftatare à Deo, De huius regis morte
dicit Ifaias : In anno , quo mortuus eft rex Efai.14.
Achaz,factum eft omne iftud,&rc. Vbi Hiero Hicrony
ny. notat , quando mortuo principe ma■
lo , qui ligabat manus mifericordia Dei,
ne benefaceret populo fuo , Satanas ex-
pellitur, mox vident prophete vifiones
lætas,ficut vidit Ifaias , & confolationem
accipiunt animæ iuftorum. Sic quãdo de
functus eftrex impius Herodes,apparuit
lætus Angelus Domini in fomnis Iofeph
in Ægypto dicens . Accipe puerum , & ma- Matth.2
trem eius, uade in terra ifrael , defunctifunt
enim,qui quærebant animam pueri.
CAPVT XXXV.
Adam.
DAM , vt Hierony.ait
lib.de interpretatio. no-
minum Hebraicoru , in- I
terpretatur homo , fiue Hieron.
terrenus , aut indigena,
vel terra rubra. Hæc vlti
maEthymologia defumpta eft àlofepho, Iofephus
qui lib...Antiq.ca. 2. putat,Adam dictu
ab Edom, quirubrum fignificat, eo quod
incapo Damafceno de terra rubra, feu li-
mo formatu homine putet. Sed exiftimo
poti, ab Adama,id eſt,à terra dicțū Adā,
hoc eft terreu. Sicut latine homo dicitur
ab humo.Qua voce Mas, & foemina vo-
cati funt Genef. 5.Mafculu,& fœmină crea- Genef,53
uit cos uocauit nome coru Adam indie quo
creatifunt. Hoc enim nomine voluitfapie
tifsimus artifex Deus,fummufq; magifter
prima de humilitate & fui cognitione le=
&tione homini legere , no euab intellectu
intelligéte,necab fpiritu fpirituale,fed ab
humohomine vocas , ne fublime faperet,
neq; infuperbię barathrufe præcipite da
ret. Verü quia doctrina huiufmodi oblic
E 3 tus
 ADAM .
tus homo perijt , filius Dei , vt lucraretur
hominem perditum , factus homo , can-
dem illi rurfus in Euangelio lectione al-
Matth.11. tius repetijt dicens : Difcite à me quia mittis
fum, humiliscorde. Item Ecclefia in ini-
tio quadragefimæ hoc idem nobis redu-
cit in mentem dicens : Memento homo quia
puluises, c.
2 Adänomen apud Hebræos modo pro
primo parente, modo pro quolibet homi
Hierony. nevfurpatur, vt notat Hierony.ita tamen
vt in Hebræo quando nomen eft appella
tiuum, plerumque praponatur litera..
quando vero proprium eft nunquam.Sic
Ecclef.3. in Ecclefiafte legimus : Quisfcit anfpiritus
filiorum Hi Adam afcendatfurfum? id eſt¸ſpi
ritas filiorum hominis :quod Salomon no
in fua perfona dicit , fed in perfona cuiuſ-
uis difputantis de animarum immortali-
tate , quam ipfe aperte definit. cap . vlti.
Ecclef. vlti. quæftionem refoluens his verbis : Donec
reuertatur puluis un terramfuam, & fpiri-
tus redeat ad Deum , quidedit illum. Ad quod
alludit Dominus quando Apoftolis di
Ioan.14. cit: Iterum ueniam ad uos , & accipiam uos ad
me ipfum,ut ubi egofum ,fitis, quafi dicat.Nō
vt in nihilum reuertamini,fedvbiego fum
in æternitate,vos fitis.
In cunde fenfum legimus apud Ofeã :
3 erat donada Sed Lyran.aliter exponit,vi Lyra.
Olex, 11, infuniculis Adam traham eos, in uinculis chari
tutis.Vbi Hierony.ait; Pro (Adam) Aqui
Hierony.
la , Symmachus , Septuag. & Theodotio ,
homines tranftulerunt, vt dicerent , in fu -
niculis hominü,&c. quia pro nomine ap.
pellatiuo ponitur Adam, quáuis hic defit
particula hà . Vocatur autem vinculũ cha
ritatis , relicto modo hiftorico fenfu ( qué
ponimus in dictione charitas) & admiTo
fpirituali quia charitas fecit, vt pater filiū
fuum hominem factum ad redimendu ho
minem deftinaret in mudum,iuxta illud.
Ioan.3.
Sic Deus dilexit mundum,utfiliumfuam unige-
nitum daret.Non auté quod fola vuio cha -
ritatis fit vinculum inter humanitatem &
verbu,in quo errauit Neftorius olim Cō
cilio Ephefino damnatus, eft enim vtriuf-
que naturæ vnio perfonalis , fed vt caufa
finalis aduentus Chrifti charitas effe of-
tendatur , vinculo charitatis dicitur Deus
hominemtrahere:
4 Eft & Adana nome appellatiuum , Ec-
Ecclef.35 . clefiaftici. 35. Donec retribuat hominibusfe
cundum actusfuos,& fecundú opera Ada, &fe
cundu præfumptione illius.vbiomiffaLyra-
ni fententia , lafenius fuper hunc locu ait. Ianfen.
Non videtur accipiendu hic , vt fit nomē
propriu Protoplaſti, cum Grace non ha-
beatur Ada,fed avbeaww ,id eft,homi-
numin plurali, quia vero liber ifte Eccle-
fiaftici Hebraice non habetur, non defer-
uit nobis nuc Hebræa nota,fed Græca li-
tera. Itaq; fenfus eft, Deu iudicaturũ non
folü opera , fed etiã fecüdum præfumptio
nes,& cogitationes hominú, no Adę pri-
mi parentis, iuxta illud quod in Euägelio .
Dís ait,Nonfolu qui occidit,fed qui iraf Matth.s :
citur fratri fuo, reus erit iudicio. Vnde apud
Danielē tres pueri clamabat : Benedictus es Daniel.3 .
Domine,quiintueris abyfos, id eft,corda ho
minum , que profundiora funt omnibus
abyfsis . Et fapiens ait , in cogitationibus Sapien.1.
enim impy interrogatio erit.
Sic etiã appellatiue accipitur in Deut. 5
vbilegimus:Quando diuidebat altifsimusgen Deuter.3 2.
tes,quadojeparabatfilios Adam,conftituit ter-
minospopuloru iuxta numerü filiorum Ifrael,
vbi Vatablus Adam pro nomine appella Vatablus.
tiuo accipiputat,vertit enim:Quãdo fepa
rabat filios hominu,fenfus auté eft,vt ex .
ponit idem autor. In diuifione linguarum
coftituiterminos fepte gentiú Amorrheo
rum ,Hetheorü,&c in tanta terræ latitudi
ne, que capere poffet filios Ifrael , quibus
delicet , diuififfe Deu linguas hominu ex
turre Babel in feptuaginta regiones , & to
tide idiomata,iuxta numeru filiorü Ifrael
fiue lacob, qui ingreffurierat in Ægyptu,
quiq; numeratur Septuag. Exod.1.Verü Exod.1:
tamenfecundum verfione Septuag. inter
pretu non legimus : Iuxta numeru filioru
Ifrael,fed iuxta numeru filiorum Dei, vel
angelorü Dei , quã verſionē admittit etiã
Nicol.
Nicolaus infecuda expofitione huius lo-
ci, & explicat ex turre Babel in tot regio-
nes à Deo homines fuife difperfos , quæ
fufficeret ad tot homines electos procrea
dos vfq; ad fine mundi , quot funt angeli
Deiin cœlo , & ante Nicolaum eundem
fenfum tenuit Greg ho . 34. de centuoui Greg.
bushisverbis . Superna i la ciuitas exan-
gelis,& hominibus conftat,ad qua credi =
mustātos humani generis afcedere quan-
tos illic conftat angelos remanfiffe , ficut
fcriptü eft in Deut. 3 2.Coftitui terminos po
puloru,iuxta numerum Angeloru Dei. Hæc
Greg.Quia ergo ex hominibus angelicæ
fedes nofolú reparátur,fed etiã cumulan-
tur,
 ADAM.
Luc.15. tur,gaudiu eft in coelo Angelis Dei fuper
vnopeccatorepoenitentiam agente.
6 Elt etiam Adam nomen appellatiuum
2.Reg.7: 2.Reg.7.vbiDauid ait: Ifta eft lexAdam
Domine Deus , vbiin Hebræo legimus
haAdam,id eft, ifta eft lex hominum. Lo
quitur autem Dauid gratias agens Deo
de prorogatione pofteritatis fuæ vfque
ad regnum Chrifti fempiternum , & ait:
Ifta eft lexAdam,id eft,hominis,vt prof-
piciat pofteritati generis fui , ne deficiat,
ficut exponit Lyranus,velifta eftlex ho-
minis,vt à Deopræmium recipiat, fibe-
nefecerit , vt explicat Gloffa iuxta illud
Genef.4- Gene.Nonnefibeneegeris,recipies quæ
explicatio magis placet. Cofirmauit autë
cande legem filius Dei,autpotius auxit in
Matth.19 Euangelio dicens: Quicumquereliqueritpa-
trem, &rc. aut domos, aut agros propter nomen
meum , centuplum accipiet , & uitam æternam
Ioan 12
pofsidebit,& rurfus : Qui mihi miniftrauerit,
honorificabit eum patermeus, c.
7 Iam vero de Adam vt nomen eft pro-
Ofeæ.6. prium legimus in Ofea . Ipfi autem ficut
Hierony ! Adam tranfgrefsi funt pactum. Vbi Hieron.
decem tribus imitat as effe dicit in fceleri-
bus fuis tranfgrefsionem primi parentis ,
itavt ficut ille in paradifo præuaricatus
eft , fic & ifti in terra fimili paradifo vio-
larent mädata Dei. Sic etiam Cyrillusin-
Cyril.
telligit primum parente per Adam.Quia
Grace fcribens reliquit Adam ficut in
Hebræo: reliqui autem Greci patres pro
nomine appellatiuo fumunt Adam.Cete
rum Hieronymo, & Cyrillo deferendum
eft,& vulgate, quæ Ada vertit nome pro-
priu,vt eft in Hebrço.Erubefcere aute de
beret homines, qui ficut decem tribus If
raël veterem Adam imitātur in vitijs,ne-
que fequuntur exempla virtutum , quæ
nobis propofuit imitanda fecúdus Adam
Ioan. 13. dicens: Exemplum meum dɔ uobis,ut quemad-
modum egofeci uobis,ita & uosfaciatis.
Tlugum graue fuper filios Adam,vide
verbo lugum.
8 De Adam provt nomen eft propriu in
Gene.2 . Genefi legimus. Immifit Dominus
obdormiffet,tulit foporem
unam de co-
in Adam,cumque
hah ftis eius, & c. pro fopore Hebraice Charde
ma,Aquila vertit xaraQogay , Symma-
chus xa gou ,ideft, graue fopore, vertut au
tem Septuag.ecftafim.Sequitur.Et ædifica
Caietan. uitcoftam inmulierem.Caietanus exiftimat
Chryfoft. hoc parabolice dictum .Chryfof. vero ho
36
mil. 15. in Genef. quemfibi fauere pu
tat Caietan. aduertit non effehæc recon=
dita myfteria humano more intelligéda ,
& craffa quod (aiunt)Minerua, fed feip-
fum explicat Chryfof. non quide fenega
re vere coftă de latere Adam fuiffe abla .
tã,quod nifi graui effetfopore correptus ,
magnu illi potuiffet inferre dolorem , fed
quod no manib' corporeis Deus hecfece
rit,imopotius imperio omnipotetiæ fuę:
ideo inuehitur cötra Caiet.Caftr.li. 2. de Caftro!
hærefib.tanquã qui errorem fcripferit, &
Catherin
Catherinus fup.Genef.de quo lege Sixtu Sixtus.
Senenf.lib.5.annot.46 . Quærunt tamen Queftio,
aliqui an fateri debeamus monftrü fuif
fe Adam,quod vna cofta habuerit fuper-
fluam in creatione fua,ita vt tredecim ha-
buerit coftas in laterefiniftro,cöftat enim
fecundú phyficos corpus humanum vi-
ginti quatuor coftis,duodenis in vtroq; la
tere claudi.Ad quod refpódet D. Th.i.p. D.Thom.
9.92.ar.3.habuiffe quide coſtā vna vltra
numerum prædictum ,fed illa no fuiſſe ſu
perfluam, imo deperfectione Adæ, nõ vt
indiuiduum erat particulare, fed vt parēs
& feminariu humanę nature . Catherinus Cather
veroloco citato tenuit duodenas tantum
in latere vtroque habuifle coftas , ex qui-
bus vnam de finiftro latere detraxit illi
Deus, vt fabricaret inde mulierem , quod
vero fubditur: Et repleuit carnem pro ea,non
intelligi carne pura , fed cum noua cofta,
que numeruimpleret naturalem. Quain
opinione alij ante Catherinum tenuerūt, Abulenf.
quos merito refutat Abulenfis. q. 393.fu
per Gene. Et certe videretur lufiffe Deus,
& noferio egiffe, maxime quia text.non
cofta dixit,fed carne pro ea, id eft,pro co
fta quæ ibide erat.Propterea cu D. Tho.
& comuni opinionetenendum exiftimo.
Ia vero quidá Francifcus Georgius lib. 9
1.fuorum Problematum fuper hunc locu Franc.Geor.
afferit,Ada à principio Androginum fuiſ
fe creatu , quòd duo haberet integra cor-
pora,cofta quada in dorfo circa latus col-
ligata,cofta vero dum dormiret homo co f
fracta duos effecit, inarê videlicet, & fœ-
mină. Hoc etiã ex lib. Gene. que aliquan
do habuit ad manus Plato quonda affe- Plato:
ruit,quodq;magis mirandu eft,eande fen Acugub.
tentiam Auguft. Eugubinus tuetur in fua Hierony.
Cofmopeia.Cuius fentétie contradicunt Auguft .
Ambrof.
omnes patres Hieron. Aug.Ambr . Bafil. Bafil.
Chryfoft.& alij.Imo textus ipfe Genefis Chryfo
E4 vbi

ADAM .
vbipaulo ante dicitur : Non inueniebatur
Ade adiutoriumfimile fibi , Ergo non erat
Eua corpore uiuenti & animato ad latus
colligata fibi, alioquin fuiffet adiutorium
fimile viro ,fi vero corpus inanime fuiffe
dicatur, tam turpe dictu eft, & auditu , vt
refutatione non egeat.Illud autein adno-
tandum, cauiffe Deum, ne in productio-
ne fœminæfentiret homo dolorem , vt
cam magis diligeret,quæ nuquam ei fuif
fet caufa ina ftitie , & vterque Deum ama
ret ardentius qui dolori eorum tam amā-
ter peperciffet,vt iam dicere poffet Deus
Ioan.15. quod Chriftus poftea dixit : Hoc eft præ-
ceptum meum,ut diligatis inuicem ficut dilexi
uos,id eft, ficut ego diligentifsime caui, ne
moleftiam vobis inferrem , fic date ope
ram,ne mihi peccando molefti, quantum
ad vos attinet,fitis.
Erat autem uterque nudus Adam , & uxor
ΙΟ
eius, & non erubefcebant. Vbi nota hebraice,
Textus.
Gene.2. vox Haramim , id eft , nudi à verbo Ha-
ram inuoluere,quia nudi fe inuoluūt , fed
non erubefcebant . Vnde Auguft, quem
Aug.
Glof. citat Gloffa fuper hunc locum , Non eru-
befcebant ( inquit ) quia nullam legem in
Interlin. inembris fenferant, mentis legi repugnan
Lyra. tem ,idem Interlin . & Lyranus qui meri -
Jofephus.
to refutat Iofephum in lib. 1.Antiqui.di-
cétem,ex puerili fimplicitate proueniſſe,
vt quamuis caufa fubeffet erubefcendi,1l-
li tamen non erubefcerent,fed contra hoc
eft,fcientia perfecta præditum in fua crea
tione fuiffe homine . Quia Dei perfectafunt
Deut.32. opera . Alioquin quomodo omnibus ani-
malibus nomen impofuit natura cognita
fingulorum:Accedit,quod etate perfecta
Hierony.
fuille creatu Hierony . afferit in epifto.ad
Theophylum , ité epiftola ad Euftochiu
in Epitaphio Paule matris fentêtiam re-
fert Hebræorum , quitenét ætate integra
triginta triuannoru fuiffe conditu. Quare
non erubuiffe non ex fimplicitate fed ex
fubiectione appetitus ad rationem proce
debat, quam rectitudinem per peccatum
lapfam perdidiffe naturam noftram , vel
illa curua mulier reprefentat,quam poſt-
Luc.13. annos decem & octo Dominus erexit, vel
Ioan. 5. paralyticus multis annis in lecto iacens
apud Ioannem .
1I Porro fide Catholica certum eft Adam
coditum effe in originali iuftitia iuxta il-
lud Ecclefiaftes. Fecit Deus hominem rectu.
Ecclefi.7. Et Ecclefiaftici : Deuscreauit de terra homi-
1
nem fecundum imaginemfuamfecit illum, & fe Ecclef.17 ..
cundumfe ueftiuitillum uirtute. Neque folum
originali iuftitia creatum hominem fides
docet,fed in gratia etiam iuftificante , ſi-
cut decernit Concilium Arauficanũ,ca- Con . Arauf.
none. 19. & Concilium Triden.feff.s.ca Conc.Trid .
none.2.vbi ait: Adam per peccatum ſta=
tim fanctitatem , & iuftitiam , in qua con-
ftitutus fuerat,amififle. Quæftio tame eft Quæftio.
controuerfa, an ipfo primo creationis in-
ftati ficut iuftitia accepit originalem Adā ,
fic etiam & gratia gratum faciente prædi
tus fuerit, an paulo poft: Et quidem Guil .
lelmus Altifsiodorenfis in fumma Theo Altifsiod.
logicaputat, non ftatim fed poftea gratia
accepiffe.Idem Hugo de S.Victore lib. 1. Hugo.
Alexand.
de facramentis ,& Alexan.Alen. 2. part.
quæft.96 . & quidam alij . Sed cötrariam
fententiam , hoc eft in iuftitia fimul & gra
tia productum effe hominem , tenet Da- Damafc.
mafc.lib.2.de fide.ca. 1 2. Bafilius in fer- Bafil,
mone , quod Deus non eft autor malo-
rum,Aug.lib. 12. de Trinitate ,Deus (in Auguft.
quit )fimul erat condens naturam & lar-
giens gratiam,& lib de Correct.& gratia
C. 10. &. 11.Quid( inquit)Adã no habuit
gratiam? &c. & Iuftinus Martyr in Dia- luftinus :
logo contraTriphonem dicit, Adam fuif
fe domam diuini fpiritus . Idem tenet
D.Thom. 1.part quæft. 9 3.art. 1 , Pro D.Thom.
bat & hoc aperte Paulus ad Ephef. Indai- Ephef.4.
te nouum hominem , qui fecundum Deum crea-
tuseft in iuftitia, fanctitate ueritatis. Qua
re huic fententiæ finevlla hefitationefub
fcribendu eft.Sed proh dolor hæc omnia
perdidit homo quando defcedens de Hie
rufalem in Ierico incidit in latrones , qui
Luc.10.
fpoliauerunt eum , &c . ficut in parabola
dicitur apud Lucam.
Sed illud quæri folet , quanto tempore I 2
fuerit Adam in gratia & iuftitia origina- Quæftio.
li inparadifo voluptatis , & quando fue-
rit inde electus? Quod quamuis fcriptura
non doceat , ex circunftantijs tamen com
munior fententia collegit , eadem die qua
creatus eft & peccaffe , & eiectu fuiffe de
paradifo, quod tenere videtur Irenæus li trena
5.contra hærefes , citatur etiam ab autori-
bus in eandem fententiam Cyrillus , item Cyril.
Epiphanius , tenet idem Moyfes Barze- piph.
phas lib.de Paradifo , & allegat Philoxe - arcepha.
Philox.
num ,& alios autores .Idem afferit Diodo Diodor.
rus Tarfenfis in catena Lypomani fuper
Genef. & fundamentum eft, quia ferpens
dixit
 ADA M.
Genef.3. dixit Euæ,Quare præcepit uobis Deus, ut non
comederetis exomniligno paradifi . Verfaba-
tur autem ferpens in paradifo, quofuerāt
adducta omnia animalia ad Adam , ergo
non viderat illos comedetes , alioquin no
dixiffet mulieri: Quare præcepit uobis Deus
ut non comederetis ex omni ligno ? Fuit enim
perinde,ac fi diceret,ego novideo vos CO=
medentes toto hoc tempore,quod non ef
fet,nifi aliquo præcepto à Deoprohibitū
effet vobis.Si autem multis diebus primi
parentes fuiffent in paradifo certe come-
Abul. diffent.Ide tenuit Abulenfis propter hac
rationem fuper hunc locum. q.14. quam
uis poftea mutauerit fententiam. q.6.6.
fuper Genefim , licet præcife determina-
re nequeat , quanto tempore ibi fuerint.
Quidam autem fatis eruditus ex recentio
ribus tenet fuper hunc locum , octo dieru
fpatioibi fuiffe commoratos homines pri
mos ante peccatu primum , quia videtur
parum effe vnius diei fpatium:fecudo qui
dam patres innuunt,ibi primos homines
quiete vixiffe atque foeliciter & cum ani-
malibus familiariter verfatos ,vnde potue
rint finguloru naturas experiri , ad quod
logior mora requiritur. Ceterum Refpõ
deoprimum,quod hoc nemo ex patribus
tenuit,necfcriptura id dicit , & commu-
niorfententia vt diximus contrarium af-
ferit,cuius ratio prætacta non eft infirma
propterea quitenuerit eodê die homine
cecidiffe,& de paradifo fuiffe pulfum,re-
prehenfione carebit. Accedit,quod fecun
dum fcripturam nocomederat homo de
Gen.3 fructu ligni vitæ,vt patet Genef. 3. cuius
virtutem fructus cum homo non ignora-
ret,fine dubio primú de illo comediffet,
octo autem diebus fine vllo tranfegiffe ci
bo,nemo dicet. Iam vero ad eognofcen-
das naturas animalium cum haberet fcie
tiam infufam , vel afpectus vnius diei fuf
ficiebat,alioquin neque integerannus fuf
ficeret,fi more noftro fingula experiri de
beret.Sed illud vide,quantiboni quã cito
fecerit homo iacturam , ideo nos vigilare
Luc.12. Domin frequêtermonet . Sifciret(inquit)
pater familias qua horafur ueniret , uigilaret
utique.
Legimus : Regnauit mors ab Adam ufque
13 ad Moyfen,etiam in eos qui non peccauerunt in
fimilitudine præuaricationis Ade,que eft for-
Rom.s..
mafuturi.Quodnon folum de morte cor=
porali,fed principalius de morte peccati
37
exponit D.Tho.in Comment quia om D.Thom.
nes in Adam peccauerunt , ideft infecti
funt originali peccato,quod mors eft ani
mæ, omnes enim in illo eramus ficut in
feminario , ideo infecti funt originali
culpa , etiam qui non peccauerunt in
fimilitudinem præuaricationis Adæ , id
eft actuali peccato, quia falte ex eius pro
pagine vitiata nati funt. De quo Paulus: Eph.2.
Eramus nos naturafilij ire,ficut & cæteri: Pfal.so.
Et Propheta: Ecce in iniquitatibus conceptus Galat. 3 .
fum,& rurfus Apoftolus.Conclufitfcriptura
Iob.13 .
omniafub peccato ut omnium mifereatur.item
Iob.13.fecüdum Septuaginta : Nemomu
dus àforde,necinfans , cuius eft unius diet uita
fuperterram. Ita definit Leo Papa Epiflo Leo.
la 22. & alibi pafsim , & Concilium To - Con. Tol.6.
let.6.canone.l . & Cóciliu Tolet. 2. cap. Con. Fol
Con . Trid12.
,
2.& in Bulla Leo. 1o.cotra errores Luthe Aug.
ri, & Concilio Trid.feff. 5.c.. & Aug. Co. Carth.
lib. 1.de Baptifmo paruulorum,& lib.. Con. Mil.
contra Iulianum , & Concilio Car hagi . Ianoc.
4.Concilio Mileuitano.cap. 2.& Innoc .
1.Epiftola. 25.Ab hoc autem originali in
lege gratia per baptifmum paruuli in re.
adulti vero in re,vel fi non fuerit copia in loan.3:
voto mundantur, iuxta illud : Nifiquis re-
natusfuerit ex aqua, Spiritufanéto , nonpo-
14
teft intrare inregnum Dei.
Cæterum cum de originali peccato fer
mo eft , femper exceptam volumus Dei
param Virginem Mariam , de qua legi-
mus:Totapulchra es amica mea,& macula no Cant.6.
eft inte.Et in Pfal: Adiuuauit eam Deus mane Pral. 45.
diluculo,decebat enim hoc priuilegiu Vir
ginem illam. De qua natus eft iefus, qui uoca = Matth.1.
tur Chriftus.Reliqui omnes generali com-
prehendimur lege iræ propter Ada pec-
catum,quod fi ille non peccaffet , certum
eft filios propaginis eius fine peccato orr
ginali de lege ordinaria nafci potuiffe, fi-
cut definit Concilium Tridentinum.feff.
5.cano.2.Si quis dixerit Adam præuari Con. Tri :
cationem fibifoli, & non eius propagini
nocuiffe,& acceptam à Deo fanctitatem,
& iuftitia fibi foli,& nonetiam nobis per
didiffe,anathema fit.
De Adamlegimus : Sicut in Adam omnes 15
moriuntur,fic in Chrifto omnes uiuificabuntur.. Corin.15 .
Vbi D.Tho. in Comment. viuificabun D.Thom.
turvita naturali refurgentes boui & mali,
fed vitagloriofa boni duntaxat. Quod fi
quis opponatillud Pfal.Quonia non refur- Pfal .
gut impy in iudicio,refponfio expedita eft,
non
Er
 ADAM.
non refurgent reprobirefurrectione glo-
riofa , neque ad vitam , quæ eft vere vita
fed eft mors, quæ auferet vitam fine fine,
durantibus infupplicio. Vnde damnati
etiam poft refurrectionem cadauera in
Ifai,vlt.
fcriptura vocantur Ifaiæ vltimo , Egredië
tur, fubaudi iufti , & uidebunt cadaueraocci-
forum, qui præuaricatifunt in me,dequo vide.
in dictione Cadauer. Facti fumus autem
mortales per peccatum , qui alioquin po-
Rom.s.
tuimus non mori: Quiaper unum hom inem
peccatum intrauit in mundum, & per peccatum
mors.Item legimus de Adam, Factus eft pri
mus homo Adam in animam uiuentem, & nouif
1.Cor.15.fimus Adam infpiritum uiuificante. 1.Cor.15
D.Thom.
Vbinotat D. Thom. in Commen.in hac
cóparatione primi & fecundi Adam qui
eft Chriftus non negari , quin primus
Adam habuerit fpiritum ,& mentem , quç
eft animæ portio fuperior,quamuis dica-
turfactus in animam viuentem , ficut è
conuerfo non negatur Chriftus habuiffe.
animam viuentem , hoc eft , partem ani-
mæinferiorem , quæ animat , & fenfum
præbet,licet dicatur factus in fpiritum vi
uificante: fed fit comparatio de eo , quod
fuit primü quafi fundametum in vtroq;
Adam. Enimuero primumin Adam ve-
teri fuit terra quantum ad corpus, ideo di
citur primus Adam de terra terrenus ,fed
in fecundo Adam , id eft, Chriſto primũ
& quod antecefsit omnia eft diuini-
tas de cœlo , ideo dicitur : De cœlo cele
ftis.Quantum ad animam vero prius fuit
in veteri Adam falte origine functio anı-
mæ vegetatiuæ,& fenfitiuæ,qua rationa =
lis,quia: Prius quod animale eft , deinde quod
fpirituale. Cæterum in Chrifto prius fuit
fpirituale,quia cum fuerit de fpiritu fan-
Ato conceptus, prius natura fuit vnio fpiri
tualis diuinitatis cum anima Chrifti, qua
functiones eius vegetatiuæ,vel fenfitiuæ.
Enim vero ex vnione hypoftatica verbi
cum humanitate refultauit fubfiftentia
communicata naturæ humanę ipfius ver
bi, & inde exiftentia creata procefsit,at-
que inde fluxerunt animæ operationes ,
& ideo factus effe dicitur: Secundus Adam in
fpiritumuiuificantem. Quæ omnia breuifsi-
Luc.r. me Gabriel Archangelus Mariæ dixit.
Spiritus(inquit) ſanctusfuperueniet in te &c.
Matth:1.
Idem que dixitfponfo Iofeph: Quod enim
incanatum eft,defpiritufancto eft.
17
Gen.3 . Legimus præterea in Genef.interrogaf
fe Dominum poftpeccatum,cum fe hos
mo abfcondiffet ab eo,Adam ubi es ? Que Quæftio.
runt autempatres quorfum Deus hoc in-
terrogauerit? De quo variæ funt fentétię.
Prima non de corporali rogaffe latibulo,
fed de mifero ftatu peccati in quo iacebat.
Sic putat Hugo.lib.1.de Sacramentis,& Hugo.
Rabanus fuper hunc locum.Item Ambr. Raban
libro de exhortatione ad pœnitétiam.c. Ambr.
vlt. & lib. 5. Epiftolarum , Epiftola. 33.
ad Marcellina , vbi es ? hoc eft, quid eras
antea?& nunc quid effe cæpifti? in quo ſeň
fu Hieremias dicit Synagoga:Leua indire Hier. 2
tum oculostuos,& uide,u bi nunc proftratafis.
&
Et fecundum candem phrafim matri fi-
liorum Zebedæi dexteram , & finiftram
filijs fuis poftulanti Dominus dixit, Quid
uis:Ideft,perpende quid velis, antequam Matth.20
ftultepetas.Alia expofitio eft, quæfiuiffe
Deum hocab Adam , non quod ignora
ret, fed vt difponeret illum ad falutem , &
occafione poenitendi preberet,ita Theo Theophy
phylactus & Greg.lib.2.Moral.c.3 . fu- Gregor.
Gloffa:
per illud Iob. 1. Vnde uenis ? Et Gloffa & Lyra
.
Lyranus hoc loco , ficut fupra diximus Gen.4.
Dominum rogaffe Caim,vbi eft Abelfra-
ter tuus? Et filius Dei quæfiuit ab homine
caco vociferante : Quid uis utfaciam tibi?
Ité de Lazaro quefiuit : Vbi pofuiftis eum? Luc.19.
Ioan. 11.
Quod fi Adam poft hanc interrogatio .
nem refipifcens peccatum vt par erat con
feffus fuiffet ,nulla pofita excufatione,te-
net Auguftinus verifimile fatis effe venia Auguft.
reatus fui impetrare illum potuiffe , ita vt
etiam à paradifo no fuiffet eiectus . Verba
Auguftini funt fermo. 19.de fancts : Adā
fi humiliter fe accufaffet, & in autorë fuū
culpam non retorfiffet, à paradifo no exu
laffet.Cuius fententia probabilitate non
caret,atq; vim explicat pænitentię.
Preterea: Ecce Adam quafi unus exnobis 18
factus eft,dixit Deus poft peccatum homi Gen.3:
nis,quem locum Epiphanius , Genadius, Epiphan.
Genad.
Aug. & Gloffa interrogatiue legunt per Auguft .
modumincrepatis ,ita ne Adam ficut vna Gloff.
ex diuinis perfonis factus eft: Ceterum fi
ne interrogatione per irrifionem tamen
dictü explicant Chryfoftomus fuper huc Chryf.
locu ,Theodoretus ,Rupertus , & Lyran. Theodor?
Ruper.
Quod magis placet, eo quod Eua ferpen Lyranus.
ti crediderit dicenti: Eritisficut dij . Vbi no
tandum pœnam peccatoris ftulti effe , vt
ab ipfo fuo creatore irrideatur , iuxta
illud: Qui habitat in cœlis irridebit eos , & Pfal.2 :
Prou.
1
 ADAM .
Prou.I. Prou. 1. Ego quoque in interitu ueftro ridebo.
Quod erit in die finalis iudicij táto maio-
ris confufionis caufa , quanto cum am-
pliori maieftate & poteftate videbunt fi =
Luc.21: lium Dei venientem in nube . Illud etiam
aduerte , hoc loco Adam non effe nomen
proprium fed appellatiuum , quafi dicat,
ecce homo factus eft quafi Deus , quia he
braicè legimus, ecce. Ha Adam,fecudum
regulam fupra pofitam num.2 .& forte vt
marem , & foeminam comprehenderet,
quia foemina in eo quod credidit ferpenti
fola feducta eft, quomodo non eft ſedu-
&tus Adam , quamuis in fuo gradu & mo .
do omnis peccans fit ignorans atque fedu
&tus, in quofenfu intelligitur illud Apoft.
1. Timot.2. Adam non eftfeductus,fcilicet à ferpente: Sic
D.Thom. explicat D.Thomas ,Theodoretus,Theo
Theodore: phylactus,Caietanus, & alij, quamuis ab
Theophy. vxorefuit allectus.
Caiet.
Fecit quoque Deus Ade, & uxorifue tu-
19
1 nicaspelliceas.Genef. 3.Orig.in libris Pe=
Origen .
riarchontunicas pelliceas intelligit corpo
ra humana,que putat poft peccatu , Adę
& vxori eius alligaffe Deum . Sed error
ifte damnatus eft ab Ecclefia, de quo vi-
denda eft Epiftola Leonis Papæ.90 . Et
Leo. Concilium Bracharenfe , cap.6. & Hiero
Con.Brac. ny.Epiftola ad Pamachium . Alia expofi
Hierony . tio eft Theodoreti & Genadij ex cortici
Theodor.
Genad, bus arborum factas fuifle tunicas , que pel
liceę dicütur propter fimilitudinem. Sed
‫עדר‬ contra in hebreo eft hor,que vox pro co-
rio animalium femper accipitur. Eſt er-
go tertiafententia fanctorum comunior,
fuiffe expellibus animalium. Ita Chryf.
Chryfoft.
Theodo. Theodoretus,Diodorus Tharfenfis , Hip
Diodo . polytus, Strabus fuper hunc locum. Vbi
Hippo . notant fuiffe quidē vel ex pellibus denuo
Strabus:
creatis , vel detractis plane ex animalibus
occifis angelorum minifterio. Primum
vt intelligeremus,hominem etiam pecca
torem , qui capax fit poenitentiæ , à Deo
diligi, & peculiari ab eo gubernari cura.
Matth - 5. Vnde apudMatthçü legimus : Quifolem
fuum oririfacitfuper bonos malos , & pluit
fuperiuftos& iniuftos. Deinde vt doceret
nos Deus.quales veftes ipfi placeant non
exauro & bombyce contextæ fed vilio
Matth.11. res,vnde apud Matth.Qud ( inquit)exiftis
indefertum uidere,hominem mollibus ueftitum ?
Ecce qui mollibus ueftiunturin domibus regu
Luc.16. funt. Item rurfus in veftium pretiofarum
deteftationem dicit : Homo quidam erat di-
38
ues,qui inducbaturpurpura er byjjo . Poſtre-
mo his pellibus agnus Dei venturus prę
figurabatur in mundo , cuius vellere & te
gereturnuditas noftra : & deleretur ini
Ioan.i.
quitas,iuxta illud : Ecceagnus Dei , ecce qui
tollitpeccata mundi.
20
Legimus etiam :Quoniam Adam exemplu Zach
.13 .
meum à iuuentute tua , vbi Hierony . expo- Hierony
.
nit verba effe Pfeudo Prophetæ qui à pa-
rentibus crucifixus fuerit , eo quod falfò
prophetauerit,& rogat an fit Propheta?
refpondeat , nequaqua fed homo agrico
la fum,fecundum exemplum Adæ, cui di Gen.3 .
tum eft: Infuiore uultus tui uefceris pane tuo.
&
Quidam ex hoc loco monachos repre-
hendut qui fine labore manuum come-
dut panem . Sed Chriftus Dominus illos
defendit fi contemplationi vacent non Luc.io.
autevagationi , iuxta illud Lc 10 Vbi de
Maria ad pedes eius fedente dixit : Maria
optimam partem elegit , quia audiebat ver-
bum Dei. 7N
21
Adam poft peccatum pœnitentiam
egiffe negauit hæreticus Tatianus dicens ,
Irenæ,
primum homine æternis fuiffe fupplici s Eufeb .
damnatum ,vt refert Iren aus lib.i.con = Aug.
tra hærefes.c. 3 1. & Eufeb.libro . 4. Hiſt.
Ecclefi.c.27.Sed tenendum Adam pœ-
nitentiam egiffe ficut Aug.afferit Epifto Aug.
la. 99. citans locum Sapiente. Hæc,fub Sap.10-
audi fapientia diuina: illum qui primumfa-
ctus eft a Deo,patrem orbis terrarum cum effet
foluscreatus cuftodiuit cum , reduxit illum à
delictofuo.Ita tenet Auguftinus , cum pa-
tru & Ecclefiæ Catholica communi con
fenfu . Quare mirandum eft, Rupertum Rupert
abbatem libro . 3.in Genef.cap. 1. folū
hancfententiam vt probabiliorem tene
re,non tamen vt certam . Sed illud tole-
rari no poftet,quod librum Sapientię no
recipiat vt canonicum, & falfa in illo con
tineri dicat.cum multo ante Rupertitem
pora fuerit inter canonicos libros ab Ec-
clefia receptus,nimirum Concilio Char- Con.Carth.
thaginenfi. 3. & Concilio Laodicenfi , & Con. Laod.
à multis fummis Pontificibus , fed quan-
doquebonus dormitat Homerus.
Adam maximus fuit gigas Arbe,qui Iofue. 14-
æ dificauit ciuitatein Cariatharbe de quo
vide in dictione Caluaria , vbi corpus
Adæ in Caluariæ monte fepultum effe
oftendemus. Adduxit Dominus ani-
malia ad Adamin paradifo , vide verbo
adducere.nume.7 ...
 ADAMA S.
CAPVT. XXXVI.
Adamas.
DAMAS lapis dicitur
‫שמיר‬ hebraice Samir Ezech. 3 .
vt adamantem & c, dedi fax
A ciem tuam .
I
Adamas vt ( inquit Hierony. ) fuper
Amos.8. illud Amos: Dominusftabatfuper murum li-
Hierony . tum , fecüdü Xenocratem, eft lapis fui no
Xenocra,
minis , quem latine indomitum poffu-
mus appellare, eo quod nulli cedat mate
rix , nec ferro quidem , imo & ignis qui
omnia confumit reddit Adamantem du-
riorem ,folumq; hircorü fanguine diffol =
uitur:eft paruus & indecorus,ferrugineu
habens colorem , & fplendorem cryſtal=
li: Huius quatuor funt genera , primus
eft Indicus durifsimus, fecundus Arabi-
cus , tertius,Macedonicus , quartus Cy-
prius, dicitur q; in electri fimilitudinem
venena deprehendere.Hæc Hierony.De
inde quod vulgata vertit: Ecce dominusfta=
batſuper murum litum , & inmanu eius trulla
Hierony cementarij: Septuaginta(inquit Hierony. )
tranftulerunt,Dominus ftabat fuper mu
rum Adamantinum, & in manu eius Ada
mas .VbiDis fignificatur qui fuper muru
Ecclefia catholicæ ftat, & in manu eius
Adamas ille fortifsimus videlicet Petrus,
Matth. 16. de quo Chriftus dixit: Tues Petr Super
hac petram edificabo Ecclefiam meam. Addit
Hierony.Adamas eft in manu Dei, quod
nifi teneatur eius manu , & illius valletur
auxilio,omnem perdit fortitudinem , di-
Ioan.10. cente Domino: Ego cognofco oues meas , &
nemorapit easdemanu mea. Hæc ille . Acce-
dit quod Petrus de manu Domini cadens
mox illumnegauit,fed ne peius rurfus ca
deret: Ego ( inquit) Rogani pro te Petre , ut
Luc.a2 :
nondeficiatfides tua. Illud etiam aduerten-
dú eft,quod fanctifsimus quifque in hac
vita folofere mortiferæ libidinis, nifi ca
ueat,calore diffoluitur,quafi fanguine hir
corum Adamas ,vt notat Hierony.in eo-
Hierony.
dem loco. Quare cauendum eft etiam iu-
ftis cohabitationis fcandalum foeminaru,
iuxta illud : Si manus tua, autpes fcandalizat
Matth. 18.
te,abfcinde eum ,& proijce abs tẹ,
2
Præterea legimus:Vt Adamantem, &fili
Ezech 3 .
cem dedifaciem tuam. Vbi Hierony.ex quo
Hierony.
(inquit ) difcimus interdum gratiæ effe
Dei,emulorumimpudentiæ refiftere , &
frontem fronte concutere. Hæcille.Secu
dum quod dicit Scriptura: Refpondeftulto: Pro.26.
iuxta ftultitiam fuam , ne fapiensfibi effe Matth.
uideatur.Sic filius Dei cum dixiffent Pha-
rifæi:Quare difcipuli tui tranſgrediuntur tra=
ditionesfeniorum? Frontem adamantinam
impegit perfricatis frontibus eorum di-
cens:Quare & uos tranfgredimini mandatum
Dei propter traditionem ueftram ? Similiter
cum dixiffent Scribæ difcipulis Chrifti:
Quarecum publicanis peccatoribus mandu
Matth.9
cat Magifteruefter ? Refpondit Dominus
dicens.Non opus eft ualentibus medico,fed ma
le habentibus.Sic & Ioannes Baptifta quafi
adamantinam frontem oppofuit Hero - Marc.
di cum dixit ei: Non licet tibi habere uxorem
fratristui.Sed ille quafi fanguinem hircili
bidinis fuæ bullientis,durifsimo quidem
adamanti verbi Dei opponens:Ioannem
mifit in carcere & occidit.Denique, quid
aliud Chrifti martyres in manu Dei fue-
runtnifiadamantes :inter quos Lauren-
tius inter flammas fortior euafit , dicens:
Quiamat animăfuamperdet eam.Et Ioannes Ioan.
Euangelifta de dolio feruentis olei vege
tior exiuit.
Ité Hieremias. Peccatu(inquit) Iudaferi)
ptum eft ftyloferreo inungue adamantino, exa =| 3
ratumfuper latitudinem cordis eorum. Vbivn
Hier.17 .
guis adamantinus , vt exponit Hierony. Hie
rony:
idem eft quod adamas leuis & politus,
ficut vnguis digitorum , in quo fcriptum
eft ftylo ferreo peccatu obftinationis lu
dæorum,nempeomnium illorum , qui-
bus Dominus dixit: Si non credideritis,quia Loan. 8.
egofum, morieminiin peccatis ueftris.& Ioā. Ioan.Is.
15. Nunc autem excufationem non habent de
peccatofuo. Et cap. 16. Arguet mundum de Ioan.165
peccato & de iuftitia & de iudicio , de peccato
quidemquianon crediderunt in me , non dicit)
mihi,fedin me, vt intelligas etiam hunc
locum de non credentibus fide viua, quæ
per charitatem operatur , & in hoc ftatu
morientibus.Denique in vngue adaman
tino fcripta funt omnia & fola irremifsi
bilia peccata , quæ finalis impœnitentia
comitatur,quia hæc fola remifsionem nō
habent,vt dicemus in dictione Blafphe-
mia. Ideo in memoria decreti diuinæ iu-
ftitiæ tanquam in adamante exarata effe
dicuntur,vt exponit Sixtus fenenfis lib.
2.Bibliothecæ in dictione Adamantina , Sixtus
quamuis alijs neque immerito tenenda
potius effe videatur expofitio Lyrani, vt ' Lyra.
vnguis
 ADD V
[ vnguis adamantina vocetur non ipfa me-
moria iuftitiæ diuinæ aut voluntas Dei,
fed cor hominis obftinatum , propterea
enim dicit Propheta : Super latitudinem cor
dis eorum. Exarat autem , & quafi fculpit
Mar.96 corpeccatoris confcientiæ vermis , &in
hac vita & in futura ,iuxta illud: Etuermis
eorum nonmorietur. Vnde in Hebræo eft
Hier.17. Hiere. 17.In vngue Samir,eft autem Sa-
mir vermis, qui lapides perforat.
4 Ifaiam:Vocans ab oriente auem,er de terra lo
Zachy . Legimus etiam apud Zachariam : Cor
fuum pofuerunt ut adamantem. Super quem
Ruper
locu Rupertus notat quod fupra ex Hie=
rony.tetigimus.Illud(inquit ) in adaman
te mirandum eft, quod cum tantæ fit du-
ritiæ folum perfufus fanguine hirci ,quod
animal libidinofum eft , ftatim diffolui-
tur,cum ergo Iudæi duræ ceruicis , & in
domita contra Deum effent , nihilomi-
nus tamen mollifsimi erant in omnium li
bidinum fluxum.Hæc Rupertus . Quod
Ioan.8; fatis Dominus oftendit Ioan.8 . Quando
cum adulteram accufaffent Pharifæi di-
cētes : Hec mulier deprehenfa eft in adulterio,
inclinans fefilius Dei digito fcripfit inter
ra : fornicationes eorum dicens : Quifine
peccato eft ueftrum , primus in illam lapidem
Hierony
mittat,illivero
1 , vt Hierony.exponit . lib.
2.contra Pelagianos,fuarum confcij libis
dinum vnus poft vnumabierunt.
CAPVT XXXVII. 11)
Adducere.
DDV CERE hébraï
‫יכל‬
ce dicitur labal , vt patet
Gen. 2. Et adduxit ea ad
SA
Adam. "
I Adducere eft alio ducere pfal : Adducen
Pfal.44. tur regiuirginespoft eam .Hierony.ad veri-
Hierony. tatem Hebraicam vertit : Virgines feque
Lyra. tur eam ,amicæ eius adducentur ad rege.
3990
Lyranusexponitfponfam Chrifti, ideft
Ecclefiam laudari à prole , non carnali ,
fed fpirituali perfidem , & facramenta ,
quevirginesid eftincorruptasanimasred
dunt:nam in primitiua Ecclefia prædica
te Petro die vna crediderüt ad tria millia,
Act, 2: & Pauli prædicatio totum fere orbem
prole repleuit animarum , quæ illibatam
& virginalem fidem feruat. Sic etiam ex
Cafsiod.
ponit Cafsiodo. Anvero de virginibus
quoque , quæ caftitatem Deo vouerunt,
CERE
39
fit intelligendum ,vide in dictione Vir-
ginitas.
Adducere apud Prophetas aliquando 2
fumitur in bonum,aliquando in malum ,
& quidem in bonum denotat per excelle .
tiamaduentum filij Dei , vel ſpiritus fan-
&ticögregatis Ecclefiam , fed minus prin
cipaliter reditum populi in Hierufalem
poft Babylonicam feruitutem. De priori
ideft de aduentu Chrifti legimus apud
Efa.46
ginqua uirum uoluntatis meæ , & locutusfum,
adducam illud. Vbi nos legimus , auem ,
quædam latina exemplaria habet iuftū,
fed mendoſe, Hierony . enim in textu & Hierony.
in Comment: legit, Auem , & Gloffa & Gloff.
Lyra.
Lyra. Sic & in Biblijs regijs , Septuagin- Vatab
ta quoque vertunt Auem , & Vatablus
volucrem ,quia dictio hebræa volucrem
fignificat,no iuftum: eft enim dictio aith.
Sic & chaldeus ait, adducens ficut autem fi
lios Abraha. Atqui nomine Auis miror . ‫עי‬
quomodo Leo Caftro fuper Ifar. intelli-
gat Nabuchodonoforem, cum illenō ab
Oriete venerit,fed ab Aquilone. Lyran. Lyra,
vero,Vatablus & Hebrei Cyrum expli Vatab
cant Perfarumregem, qui ab orienté ve
nit refpectu Babylonis , vtcaperet eam Hie
rony.
iuxta hebræos . Sed nos ( inquit Hiero.)
no Cyrum,imo verum effe conuincimus
Dominumfaluatorem , cuius nomen eft Zach, 6.
oriens Zach. 6.Et quem Magi adorare
ab orientevenerunt. Præterea quia Beth Matth.2 .
lehem , inqua natus elt filius Dei, ad oriē
tem eft refpectu noftri Romani imperij .
Deinde Chriftus,velfpiritus eius intel 3
ligitur Ofex. 3. expofitore Hieronymo Ofe.3.
perventum, quemadducet Deus de defer
to , verba Prophetę funt: Adducetuentum Hierony
urentem Dominus de deferto afcendentem , fic
cabituenascius,fab audi mortis ,quia vide-
licet Chriftus Dominus , quein adduxit
pater in mundum, mortem noftram mo-
riendo deftruxit.Itemfpiritus Chriftive
niensfuperApoftolos quafi ventus vrens Act.2 .
in linguis igneis mortem peccati ex coru
venis ficcauit,de quo latius in dictione de
fertum. Et propterea fortaffe Dominus
Lazarum à mortefufcitaturusinfremuit,
Ioan,11.
vt oftenderet ſeveniffe , vt flatu fpiritus
fui mortis venas ficcaret iuxta quod dixe
rat: Omors,eromors tut,De quo etiam agi ofeæ.13 .
mus in diétione Aridum .
Preterea de congregatione filiorum 4
Ecclefiæ,
 A DD V
Ecclefiæ,quos de longe Dominus addu.
Efal.43.
&
turus erat prædixit Ifaias : Ab oriente ad-
ducamfemen tuum , &ab occidente congrega-
Hierony.
Cyrillus. bo te.Sic exponunt Hierony. Cyrillus &
Matth. 8. alij patres iuxta illud.Multi ab oriente , &
Efai. 56. aboccidente uenient. Item Ifaias ait.Tenentes
fœdusmeum,adducam eos in montem fanctum
Hierony meum,ideft in Ecclefiam,vt Hierony.ex-
ponit. Eodem modo intelligit etiam illud
Efai.60:
Ifaiæ, Adducăfilios tuosde longe,auru, arge
Matth.2. tum corucu eis. Quod fatis quadrat in Ma
gos , quiaboriete venientes, munera filio
Efai, 66, Dei attulerunt, aurum, thus , & myrrhā .
Item Ifaias agens de mifsione Apoftolo .
rum ad conuerfionem gentium ait : Et ad-
ducent omnesfratres ueftros de cunctisgentibus
donum Domino. Et certe tunc implebitur
Ioan.10. quod Dominus dixit. Alias oues habeo,
que nonfunt ex hoc ouili , & illas oportet me
adducere.Id eft gentes quæ nofunt de ſtir-
Hierony.
pe Ifrael. De eodem etiã exponit Hie
Hier.31.
rony. illud Hieremiæ. Et adducam eosde
terra Aquilonis , & paulo poft , Adducam
eos per torrentes aquarum. De his torrenti .
bus gratiæ Spiritus fancti filius Dei di-
Ioan.7.
cit apud Ioan:Si quisfitit ueniat ad me, & bi
Ezech.36. bat, &Ezech.Et adducam uos in terram neftră
Hicrony : effundamfuper uos aquam mundam, baptif-
mi videlicet faluatoris , vt explicat Hie
rony.qui etiam intelligit de vocatione Iu
dæorum,& gentium ad fidem Ecclefiæ,
Ezcoh-37.
quod.c.37.fubdit Dominus per Ezech.
Adducam eosin humumfuam , &faciam cosgě
tem unam în terra,in montibus Ifrael , & rex
unuseritomnibusimperans,qui certe alius in
Matth.2. telligi nequit,nifi Dominus nofter Iefus
Chriftus , de quo Matth. 2. rogabat Ma
gi:vbieft quinatus eft rex Iudæorum ? quicũ
fit rex propter manfuetudinem & pater-
nam charitatem paftor vnus appellatur
Ioan.ra. Ioan. 10.Et erit unum ouile , & unus paftor.
Matth . 21 . Et Matthei.2 1. Ecce rex tuus uenit tibi man
fuetusfedensfuper afinam.
5 Adducere quoque in malumfæpe legi
mus,quale eft illud Micheę : Adbuc bære-
Micheç.1. demadducam tibi,qui habitas inMarefa, ideft
regem Afsyrium , qui quafihæres fucce-
det in ciuitate Marefa , & in alijs oppidis
Iudę,& Ifrael. Vbi notat Hierony.quod.
hebraice Marefa eft hæreditas ,alludit ita
que ad nomedicens,ad Marefa , id eft hę
reditatem adducam herede hofte , & vt
exponit Hierony.fic,fæpe hoftes in ma
lum adducturum fe Dominus prædicit
CERE.
F.fai.7.
Ifai. 7 .& . 8.&. 35. & alibi pafsim.
Neminem adperfecium adduxit lex , inquit 6
Apoftolus,quia videlicet gratiam mini- Hebr.7
me conferebat, neque illa , neque eius fa-
cramenta, de quo dicemus in dictione,
lex .Adducere autem præputium eft gen
tiles ritus profiteri. 1.Corint: 7.quia cir- 1.Co
r.7
cuncidebatur Hebræi ,quando vero Mo
faycam lege abiurabant, & ad gentilium
mores tranfibant,fcifuram circuncifionis
præputio tegebant.
Adduxiffe Dominum animalia & vo
7
latilia ad Ada legimus in Genefi. Forma- Gen.2.
tis ergoDominus Deus de humo cunctis anima
libus, uolatilibus,adduxit ea ad Adam,ut ui-
deret quid uocaret ca. Super hunc locü quæ- Questio,
runt autores,an animalia , & volucres ab
initio fuerint in paradifo , an vero folus
homoibi à Domino fit collocatus , ani
malia vero creata fint extra paradifum,
& deinde à Domino illuc adducta.Quod
fi concedamus extra effe condita, quæri-
tur, quomodoilluc fuerint introducta?
Concordant autem omnes fere auto-
res, adducta fuiffe ad Adam imperio di̟-
uino, & non folo naturali inftin&tu. Ita
Aug.lib.9.de Genefi ad literam, & Inter
lincalis hocloco ait :Adducta funt vel im Aug
Interli
perio diuino quo condita funt, vel angeli Gloffa
co minifterio ,Idem Gloffa ord.& Lyra- Lyra.
nus,& D. Chryf. fuper hunc locum , qui Chryfoft.
diuino nutu dicit attracta.Item.D. Tho. D.Thom,
1.p.q. 96.a..ad.1 . qui angelico mini-
fterio dicit adducta. Caufas auté propter
quas adduxit ea Dís ad Adam adhibent
patres. Beatus Ambrofius libro de Para Ambrof,
difo dicit, congregata ad Adam animalia
in paradifo,non foluin vt nomina illis im
poneret ,fed etiam vt in omnibus matem
effe, & foeminam recognofceret , & fibi
quoq; opus effe ad fobolis procreatione
vxore.Addit,hominem per fe ipfum po-
tuiffe animalia congregare,volatilia vero
poteftate diuina Rupertusdicit , adducta Rupert!
illa effe, vt ex eorum confpectu iudicaret
homo,nulluex animalibus rationis effe
particeps, & fibi fimile. Præterea Theo- Theodorety
doretus,Eucherius,& Rabanus aiunt,nu- Eucherius.
Raban.
tu diuino tanquam ad Dominum effe du
&ta , vt eum recognofcerent, ei que pare-
rent. Cæterum Hierony.Oleafter fuper Oleafter.
Genef.2 . & Aug.Eugubinus in fua Cof Eugub
mopia tenent contra communem fenté
tiam,animalia fuiffe in paradifo creata,
ibi
 ADD V CERE.
ibi que habitaffe cum homine familiari-
ter,& ab Adam afpectu diiudicata , cum
congregata effent iuxta eum , & fuis no=
minibus appellata.Sed reclamant vt dixi
mus patres, & id fcriptura non dicit. De-
inde quis ferat hominem , qui Dominus
eft animalium vt Genef.2.legimus , extra
Gen.2.
paradifum fuiffe creatum, & poftea in pa
radifo collocatum, animalia vero exper-
tia rationis,quæ inferiora funt homini, in
loco dignifsimo paradifi producta effe,
vbi neq; dignus habitus eft homo produ
ci:Præterea ,quomodo tanquam magnu
beneficium conceditur homini habitatio
paradifi, à qua propter peccatum priua-
tur,fitamenbeftijs permiffa fuerat? Iam
vero fi dicas extra paradifum fuiffe be-
ftias volucres que pariter cum homine
productas,fed cum eodem illuc transla-
tas,vt cohabitarent ,certe non folum hoc
fcriptura non dicit, fed potius e contrario
adducta fuiffe illuc ad Ādam : Vt uideret
ipfe ( inquam ) Adam quid uocaretea , neque
dicitur,vt cum eo pariter habitarent.
8 Quod vero dicit B.Auguft. 14.de Ci .
Aug. uitate.c.11.Animalia cumhominibus in
Bafil.
noxiain paradifofuiffe,& Bafilius inho
mil.de Paradifo idem affirmat , non oftë
ditillos fenfiffe animalia femper in para-
difo fuiffe, & futura poftea , fi homo non
peccaffet , quia patres ingenue fatentur,
volucres,& animalia fubdita fuiffe homi
niin paradifo,intelligunt tamen , quando
adducta funt illuc à Domino,vt eis homo
nomen imponeret , quæ & tandiu ibi fuif
fent, quandiu opus erat,vt de illis homo
per ocularem experientiam philofopha=
retur:fed an ibi futura effent cum homine
perpetuo ficut nec fcriptura dicit , ita ne-
que Auguft.neque Bafilius aiunt. Imo fi
Auguft: coftare fibi debet(vt par eft) Auguftinus,
aperte hoc negat, dicit enim in eodem lib.
14.c.10.Inparadifo neq; aberat quicquã
quodbonavoluntas adipifceretur ,neque
inerat quod carnem,animam ve hominis
foeliciter viuentis offenderet. Hæc Au-
gufti.Sed fi animalia ibi perpetuo como-
rari deberent, multa cadauera foetida fen
fus humanos pafsim offenderent , multa
etiam fordibus fuis bruta pecora foeda-
rent , multapulchra depafcerent , atque
vaftarent , quia natura beftijs non erat
D.Thom. profecto aufereda,vtdicit D.Tho.q. 96.
1.p.lococitato.Propterea re fatis confi
40
derata,Abulenfis fuper Genef. ་ 3.q.87 . Abulen.
& 89.tenet expreffe,non fuiffe bruta ani
malia cum homine ibi perpetuo manfu- Damafc.
ra.Idem afferit ex profeffo Damafcenus
lib.2.de fide.c.u.Nullus autem ex fanctis
patribus tenet expreffecontrarium:vnde
mihi videtur hoc probabilius . Siautem
quis oppofitum fenferit , in fuo fenfua-
bundet.
9
Poftremo,illud quod Caiet. dicit hoc Caiet.
loco,nonfuiffe quidem volatilia & qua=
drupedia ad hominem corporaliter ad =
ducta ,fed mentali cogitatione ,quod fatis
illi effe videtur,vt naturas omnium confi
derans,nomina fingulis in corde fuo im-
poneret tam facile reijcimus, quam leui-
ter contra communem patrum fententia,
& veramfcripturæ phrafim ab autore fuo
dicitur. Quis enim dubitet,fcripturævim
inferre Caietanum ,quæ dicit: adduxitea
ad Adam . Aliud eft enim adducere ad Ada
animalia,& aliud menti eius , vel imagi
nationi repræfentare .Præterea vifus cor
poralis difpofitionis fingulorum anima-
lium ad experimentalem fcientiam Adę
neceffariam, quis non intelligat,quantum
conferat homini difcurfiuo : Sed de hoc fal
tis. Illud tamen ad mores aduerte, homini
tanquã vicedomino , hoc eft vicario Dei
interris,beftias fuiffe ad nutum obeditu
ras,& ideo ad ipfum recognofcendum in
paradifum adductas effe,vt hoc falte exe
plo difcant homines fefuis præpofitis cũ
opus fit præfentare, & cor fuum eis aperi
re,vt tanquam Dei vicarijs obediant, iux
Luc.10.
ta illud.Qui uos audit,me audit,& rurfus : Su Ma
tth. 23.
percathedram Moyfi federunt principes, er
Pharifæi , quæcunque ergo uobis dixerintferua
te facite. Hoc etiam loco docentur bo
ni paftores , vt agnofcant vultum peco-
risfui,ficut Adam vultum animalium fibi
fubditorum contemplatus eft,ac diiudica
uit , vt abouibus poffet lupos arcere , & ),
leones ab hædis , quod non faciunt mer. Ioan.ros
cenarij,fed videntes à longe lupum fu
giunt , ouibus in difcrimine derelictis.
CAPVT. XXXVIII.
Adeps.
‫פרו‬
Depsdicitur
A tet hebraice
Leuit.primo pheder,vt pa
.
Adeps eftpinguedo fuperaddita carni,
fiue

A DEP S.
fiue cuicunque rei, reftringitur tamen ali
quando ad illud pingue,quod ad modum
retiaculi contegit inteftina.
Adipem confpergere, eft,felectifsimam
2
cu aqua farina ad conficiendos panes co-
Lyran. mifcere,fic intelligit Lyranus illud Hiere
Hierony. mix.Mulieresconfpergunt adipem , utfaciant
placentas reginæ cœæli, id eft lunæ. Itá quo-
Vatabl.
que transfert in fua verfione Vatablus,
Hierony.
fed Hierony. adipem intelligit vel pin-
guedinem animalium , vel oleumfaltem
cum farina mixtum , quod probabilius
Interli eft.Gloffa interli. reginam cœli non folu
intelligit lunam , fed omnium ftellarum
fplendorem , quem illi plane fuo modo
adorare videntur , qui Deo creatori crea
turæ mundi huius claritatem, & gloriam
præferunt,ita vt primos accubitus in con
uiuijs affectent,tempore vero ieiunij ex-
terminant facies fuas , vt videantur ab ho
Matth. 5.
minibus ieiunantes . Hi ergo hypocritæ
tanquam mulieres confpergunt adipem,
vtfaciant placentas reginæ cœli , id eft
fplendori vanitatis humanæ.
Adeps metaphorice cuiufuis generis
3
Pfal.147. denotat abundantiam.Sic pfal. Quipofait
finestuos pacem , & adipe frumentifatiat te.
Lyra. Quem locum Lyranus de Sion terrena,&
Ianfen:
Ecclefia indifferenter exponit, Ianfenius
Vatab.
vero,& Vatablus de terrena tantum Hie
Hierony .
rufalem , fed de Ecclefia militante Hie.
Aug.
Cassiod. rony. Cæterum Aug. Cafsio , & Gloſſa
Glol.
detriumphante. Ergo fecundum Ianfe. &
qui deterrena Hierufalem exponunt.per
adipem frumenti temporaliu rerum abu
dantia denotatur,fecundu vero Hierony.
qui de Ecclefia intelligit militante, adeps
frumenti Euchariftiam plane fignificat,
de qua Dominus. Qui manducat hunc paně,
Ioan.<.
uiuet in æternum. Denique fecundum alios,
qui de triumphante exponunt Ecclefia,
adepsfrumenti, vel Chriftus intelligitur
in coelo gloriofus , vel deitas , quæ rerum
omnium affluentia cum gaudio perenni
Ioan.16. fatiat beatos, de qua Dominus ait: Etgau-
debit cor ueftrum ,
& gaudium ueftrum nemo tol
let à uobis.Similiter de téporaliu abūdan
Lyran! tia exponitLyra.illud pf.Et cibauit illos ex
Pfal.80 .
adipe frumenti. Sic etiamintelligitur illud
Deut.32. Deut.Lac de ouibe cũ adipe agnoru ,er ari tu
filiorum Bafam, Erat aute Bafam terra pin-
guis in Galilæa citra Iordane optima paf
Hierony:
cuis vt exponit Hiero.lib.de locis Hebrai
cis,de quo latius in dictione Bafam.
1
Adeps hebraice cheleb, per metapho- 4
ram iuxta literam charitatis , & deuotio- ‫חלב‬
nis affluentiam fignificat pfal.62.Sicut adi Pfal.62
peer pinguedine reploatur anima mea , hebrai
ce eft,de futuro replebitur, fed frequenter
optatiuus ponitur pro futuro , & eft fen-
fus,repleatur anima mea gratię fpiritualis Hierony!
pinguedine,vt exponit Hierony.qua qui
dem repleta Maria Dei genitrix cecinit: Luc.
Magnificatanimamea erc.Et ibidem Eliza-
beth eadem adipe in fpiritu perfufa : Cla-
manituocemagna: Vnde hoc mihi , ut ueniat ma
terDominimei ad me , quia exultauit ingaudio Auguft.
infans inuteromeo. Vnde Aug. fuper pfal. Pfal.62.
62.agens de hac fpirituali deuotione di
cit: Habet quadam pinguedinem anima
noftra , eft quadamfaturitas pinguis fa-
Lyra,
pientiæ. Lyranus vero adipem hoc loco
pfal.62.illuminationem & fpiritus fan-
ti confolationem intelligit , qualis crat
illa,qua Dauid olim cum Domino fami-
liariter conuerfatus replebatur. De quo Ecclef.475
dicit Ecclefiafticus. Sicut adeps feparatus à
carne ,fic Dauid à filijs Ifrael. Quafi dicat,
maioremhabuit apud Deu familiaritatē ,
& illuftrationem fpiritus fanéti, quam vni
uerfus populus Ifrael. Tales effe deberent
reges,& principes populi,vt fœliciter fub
ditos gubernarent . Vnde filius Dei non
folum fpiritualibus prælatis, fed & in fuo Matth. 5.
gradu Chriftianis principibus dicit : Vos
Ioan:4.
eftis lux mudi.Talis euafit Regulus de quo
dicitur:Credidit ipfe erdomus eius tota. Ta- Matth. 8.
lis Centurio, de quo Dominus dixit : Non
inueni tantamfidem in ifrael. Talis olim in◄
4.Reg.18
ter Hebreos rex Ezechias,qui omnia ido 4.Reg.22 .
la de Hierufalem demolitus eft.Ite Iofias Ecclef.10 .
qui omné abftulit idolatriam. 4.Reg. 22 :
Secundu enimiudice populi,fic miniftri eius. 5
Adeps aliquando fonat in malum,ficut Pfal.72 .
pfal : Prodijt quafi ex adipe iniquitas corum . Auguft.
Vbi Aug.diues(inquit) abundans tantis Hierony.
reb',quare diripit alienas, nifi quia huius
iniquitas ex adipeprocefsit. Hæc Aug. &
pulchre,quia crefcit amor numi,quantum
ipfa pecunia crefcit.Eodem modo expli-
cant Hierony.Gloffa & Lyra. & allegat
illud Deut: Incraffatus eft dilectus , & recalci Hierony.
Gloffa.
trauit,quia quo quis opulentior, copetula Lyra,
tior effe folet, & crudelior , ficut diues ille Denter:32 .
purpurat ,qui cpulabatur quotidie fplědi
de,neq; mică panis pauperi dabat vlcero Luc.16 .
fo, certèexadipeprodijt iniquitas eius.
In eodéfenfu de Impio dicit Iob: Vifcera Iob:21 :
eius
 ADHÆRERE.
eius plenafunt adipe, quafi dicat , ita plenus
eft pinguedine fua,vt tamen neque gutta
inde pauperibus diftillet , fed totum fibi
referuet.
CAPVT XXXIX.
Adharere , Cohærere.
DHARER.E dicitur
‫צדק‬
hebraice fuc in coiugatione
cal. vt patet Pfal . 41.item
A faham.
Adhærere eft aliquid con
I iungi cum alio, & illi hærere, vnde adhæ
rere Deo, vel poft Deum metaphorice di
citur qui vinculo charitatis illi coniungi-
Pfal.62.
tur , Pfal. Adhefit anima mea poft te , vbi
Gloffa.
Gloffa explicat Charitate,Lyranus , fer-
Lyra.
Cafsiod . uenti dilectione , Cafsiodo.perfeuerater,
ita( inquit)vt nunquam recedam à bono
propofito, ex quo femel adhæfi Domino,
Aug. Auguft.vero,vbi eft ( inquit ) gluten , vt
adhæreat? ipfum gluten charitas eft,cha-
ritatem habe, quo glutine agglutinetur
anima tua poft Deum , vt ille præcedat,
tu fequaris ,qui enim vult Deum antece-
dere , confiliofuo vult viuere, & non vult
Ioan.10: fequi præcepta Dei. Hæc Auguft. Inde
Dominus dixit:Quot quot ante me uenerunt,
furesfunt , latrones , id eft qui voluerunt
confilio fuo præcedere fapiêtiam meā,
quales funt omnes hæretici , & impoſto-
Matth.4. res. Ideo filius Dei quãdo vocauit Petru ,
& Andream de naui, dixit: Verite poft me,
Matth.9.
quando Matthæum adfe de telonio tra-
xit,Ait illi,fequere me. Denique omnibus
Matth. 16, dicit,Si quisault uenire poftmeabnegetfemet
ipfum , & tollat crucemfuam, & fequatur me:
Pfal.73-
Propterea Dauid quia dixerat, Mihi autě
adhærere Deo bonum eft , netamen putare-
inus voluiffe ita adhærere , vt antecederet
Deum fubdit . Ponere in Domino Deo meo
fpem meam, Denique adhærere Deo dicun
tur,qui neque Deos alienos adorant , ne-
que alij fe legi fubdunt,quam legi Dei ex
toto corde.Sic legimus Deut. 4. Vosautě
Deut.4 quiadhæretis Domino Deo ueftro,uiuitis ufque
inhodiernũ diem,fic & Deut. 30.D. Iofue.
1.Cor.6. 22.A.4.Reg.18.A.Ifai.66.B.1.Corint .
6.Quiautem adhæret Deo, unusfpiritus fit cũ
eo.Sic etiam legimus, Adhærere teftimo-
nijs Dei Pfal. i 18.quod elt mandata di-
Pfal.118. uina intimo cordis affectu feruare.
COHERERE. 41
Cæterum cohærens Deo dicitur per 2
excellentiam folus Dei filius propter hy
poftaticam vnionem ad verbum ,fic legi-
mus apud Zacharia. Frameafufcitarefuper Zach.13 :
paftorem meum , erfuper uirum cohærentem
mihi,dicitDominus. Vbi Hierony.ait : Pro Hierony.
eo quod vocem Hebræam Amith, ver-
timus cohærentem , Theodotion virum y
proximum traduxit , Aquila fuper vi
rum συμφιλὸν μου cotribulem meum,
Symmachus,fuper viru populi mei, Sep-
tuaginta fuper virum ciuem meum. Et
certe nemo inter creaturas fic proximus
patri coæterno,aut contribulis , aut ciuis
eius, autpopularis , ficut filius Dei confub
ftantialis , & æqualis genitori. De quo vt
(inquit)Hierony . ex fententia Matth.c. Matth.26 .
2 6.fine dubio præfens ifte Zachariæ lo-
cus intelligitur,vbi allegat etiam quod fe
quitur: Percutiam paftorem & difpergentur
ouesgregis, & fubdit Euangelifta: Difcipu
li relicto cofugerunt .In hoc fenfu ipfe filius
Deidicit vt pote patri æqualis & confub
ftantialis , Non rapiet eas quifquam , fubau-
di oues meas : de manu mea,nemo poteft rape
re de manu patris mei, ego & pater unữ fumus,
vnu videlicet fubftantia,& effentia , quia
humanitas cohæret hypoftatice verbo
Secundu çandé etiã hypoftatica cohæré
tia dicit difcipulis , Annocreditis,quia ego in Ioan.14
patre, pater in me eft ? vbi intelligit plane
perfubftantialem cohærentia & perfona
lem ad verbu quod eiufdem effentiæ eft.
Adhærere vxori eft lege coniugij ferua
3
reperpetua,neq; vxore dimittere. Sicut
legimus : Quiobrem relinquet homo patrem , Gen.2 .
acmatre, adhærebit uxorifue, quem locu
Dominus Matth.19.citauit ad indiuifibi Matth.19.
le coiunctione viri cũvxorefecüdü ius na
turale,atq; diuinu fignificandã, & libellu
repudij excepta fornicationis caufa reij-
ciendü.Ite Rupertus abbas lib. 3. de Tri Rupert.
nitate.c. 38.demonftrat ex hoc loco ma-
iorem effevnionem viri ad vxorem quá
adproprios paretes quos inuitos relinque
re poterit homo,vt ad ftatum tranfeat re
ligionis ,vxorem autem matrimonio con
fummato nopoterit,nifi illa confentiat,&
ingrediatur etia religione.Addendu eft,
vt fi fueritfexagenaria votum faltem cafti
tatis emittat in fæculo. Vocatur autem
hoc loco vxor hebraice virago ab
vir,& ita dixit adhærebit ifto vxo-
rifug,vel viragini fux.
F Adhares
 ADHAR ERE.
Adherere dicitur os pelli Iob.19.quod 1
4
infignem maciemdenotat , vt exponunt
Iob.19.
D.Tho. iuxta literam D. Tho . & Lyranus.Eun-
Lyra. dem fenfum habere putat Ianfen. illam
Pfal.101.
Ianfen. phrafim :A uoce gemitus mei adhæfit os meu
carni mea,vbi caro accipitur pro cute , vt
Lyra.
Hierony. hic etiam notat Lyranus, & allegat Hie-
ronymum , & hebræos , vt fit fenfus , ad
hæfit os meum cuti meæ , quod ex ante-
cedenti quoque verficulo deprehenditur
ita effe .Legimus enim , Offa mea ficut cre-
Euthy.
mium aruerunt , quo loco vt Euthymius
afferit Græce guyov Symmachus ver-
tit torrem,id eft lignum aridum & con=
crematum , quo macies denotatur Pro-
phetæ. Vbi etiam notandum eft , qualis
effe debeat poenitentia pro lethali crimi
ne , cum regius vates fic carnem fuam ge
mitibus profcelere macerat , in quo fen=
Matth.3. fu Ioannes Baptifta dicebat : Agite ergo
fructus dignos poenitentia.Sic & mulier , quæ
Luc.7:
erat in ciuitate peccatrix , vehementi co-
puncta dolore tantam effudit copiam la
chrymarum , vt Domini pedes poffet ab
luere.
5 A dhærere linguam gutturi , vel fauci-
Pfal.21: bus , denotat filentiúm . Sic filius Dei
Arnob.
dicit : Et lingua mea adhæfit faucibus meis,
quia vt exponit Arnobius rogatus à præ
fide , & à Iudæis accufatus tacébat , iux-
ta illud : Sicut agnus coram tondentefe obmu-
Efai.53.
tefcet , & non aperiet osfuum, fecundum eã
Iob.29: dem phrafim Iob dicit : Quando procede-
bam ad portam ciuitatis, & c. Vocemfuam cohi
bebant duces , lingua eorumgutturifuo adhe
rebat , vbi defcribitur & commendatur
autoritas principis, & grauitas . Sic & lo-
quente B. Petro vt pote Ecclefiæ princi-
pe, Apoftoli quoque tacebant , nam cum
rogaret Dominus omnes : Vos autem quem
Matth.16.
me effe dicitis? Petrus reliquis obmutefcen
tibus folus refpondet : Tues Chriftus filius
Dei uiui , fed multo magis loquente in Ec
clefia Petro,vel eius fucceffore Chrifti vi
cario,tacet ,velint nolint ,omnes hæretici
ab eoin concilijs iudicati, atque damnati,
Gloffa vt exponit Gloffa fuper Iob. iuxta illud
Efal.54. Ifai.Omnem linguam refiftetem tibi in iudicio
iudicabis.Poftremo quod lingua tuam ad
hærere palato filentiu denotet patet Eze
Ezech.4.
ch.4.vbi Dominus Prophetæ dixit: Lin =
gua tuam adhærerefacia palato tuo,& eris mu
tus,nec quafi uir obiurgans, quia domus exaspe
Hierony. ranseft .Vbi Hierony.tantæ(inquit ) funt
Iudæi amaritudinis , & tantæ aduerfus
Deum contentionis,vt obiurgantem non
mereatur audire.Hec ille. Quia vbi verbū
Dei defpicitur , prudêter filentio tegitur,
iuxta illud Matth.Nolitefanctum dare cani Matth. 7.
bus,neque mittatis margaritas ante porcos , & Matth.10 .
Matth. 10.Eftote prudetesficutferpentes, vt
videlicet ficut fcit ferpens, quando debeat
venenufpuere,fic & vos fciatis , quãdo de
betis proferrefermone,quia Eccle.admo Ecclefi.3 ?
net:Tempus tacendi , & tempus loquendi. Ad Hierony.
hoc propofitu adducit Hierony, fuper
Matth.24 .
huc locum Ezech.illud Matth.Quis putas
eftfidelisferuus ,& prudens,quem conftituit Do
minusfuperfamiliamfuam,ut det illis intempo
re tritici menfuram? id eft doctrinæ modu-
lum quando oportet,ideo & regius Pro- Pfal.so :
pheta dicebat :Domine labia mea aperies,vbi
Gregor.
Greg.illius(inquit)labia Deus aperit, qui
non folum quid loquatur,fed etiam quan
do,& vbi, & cui loquatur,attendit.
6
Adhærere vultum terræ eft humilita=
tis,& propriæ cognitionis fignum , vnde Dani
.10:
Danielait,vultus meus adhærebat terræ
quado vidi Archangelu Gabrielē , quod Greg
.
paulo aliter Greg.explicat li. 20.Moral.
c. 21 :Hæret(inquit)vultus terræ , quádo
adhuc terrenis afficimur,& terrena ſapi
mus. Hæc ille. Sic quando Iacobus , &
Ioannes dexteram , & finiftram in re-
gno Chrifti petebant : Vultus eorum hære Matth.20.
Matth.18.
batterra,vel quando facta eft cötentio in
ter difcipulos, quis eorum videretur effe
maior.Sed erectus eft Daniel ab Angelo,
Luc.22.
quia defideria noftra Angeli purgant , &
erigunt ad celeftia. Poftremo adhærere
Pfal.118:
dicitur anima noftra pauimento : Adbefit
pauiměto anima mea.quãdo (vt inquit ibid.
Auguft.) terrenis feraimus necefsitatib Aug.
carnis.Ideo Paul.vt à pauimēto nos erige
ret, clamabat : Sicofurrexiftis cu Chrifto, quæ
Colos.3 .
furfumfunt querite, c :que furfumfuntfapi-
te,non quæfuperterram, & filius Dei:Thefau- Matth.5 .
rizateuobis thefauros in cœlo &c.ubi enim eſt
thefaurus tuus,ibi eft cor tuum.
Ádhærentepedibus puluere excutere, 7
eft nihil terrenum retinere velle , fed le=
ues etiam inanis gloriæ affectus reijcere,
vt exponit Gloffa fuper illud Luc. Etiam Gloffai
puluere, qui adhaefit nobis de ciuitate ueftra,ex Luc.10.
tergimusin teftimonium. Denique macula
dicitur manibus adhærere Iob. 31.Simani Job:31.
bus meis adhæfit macula,id eft culpa in actio Greg.
nibus,ficut exponit Greg ibidem.
CAPVT.

A DIV VAR E.
CAPVT. XL
Adiuuare,Adiutor, Adiu-
torium .
DIV VAR E dicitur
hebraice azar pery 2. Para
‫עזר‬
li. 18.& 2.Reg. 1.8 . & adiu-
Atorium dicitur ezer.
Adiuuare denotat opem
I
ferre, & auxiliari.Eft autem adiutor vni
uerfalis creaturarum omnium Deus , &
folus Deus. De quo Paulus . Quamuis non
Act.17. longefit ab uno quoque noftrum , in ipfo enim ui
uimus,mouemur,&fumus , hoc eft Deus dat
effe omnibus, & ideo in ipfo fumus ,& cũ
tis cooperatur viuentibus , vnde in ipfo
& Nemo uenit ad patré nifi per me,& rurfus.Ego loan.10.
viuimus,cooperatur etiam,fe quocunque
modo mouentibus , & ideo in ipfo moue-
mur.Vnde fit vt fit omniú adiutor, ficut
Aug. docet Aug. lib. 8. fuper Genef.c. 24. &.
25.Partes (inquit) vniuerfitatis , & intrin
fecus incorporaliter diuinitus adiuuan-
tur,vt fint in natura,& extrinfecus corpo
raliter quofe melius habeant.Quoniam ex
ipfo, per ipfum,& inipfo funt omnia.Hæc
Rom. 11.
ille.Specialiter autem in fcriptura Deus
vocatur adiutor nofter ,2id eft hominum ,
&fpecialus humilium & iuftorum,vnde
Aug. ide Aug.fuper Pfal. 26. Adiutormeus efto,
nederelinquas me, neque defpicias me Deus fa-
lutarismeus.Tu(inquit)Deus adiuuas que
condidifti , tunon deferis qua creafti,
Hæc ille.Sic Propheta pfallit : Deus meus
Pfal.17! adiutormeus,& iterum: Etfactus eft Dominus
Pfal. 29.
adiutor meus , & Pfal. 3 2. Quoniam adiutor,
Pfal.32 .
Pfal. 61. protector nofter eft. Denique Pfal. 61 .
Deusadiutornofter in eternum.
Quod fi quis roget , fi Deus adiuuat
2 naturalibus fauciatum , quia : Neque fuf- 2.Cor.3
hominem & de hoc gloriatur infcriptu-
ra, quomodo Lazarus vlcerofus ad ianu
am diuitis fine vllo vitæ fubfidio dereli
Luc.16.
&us eft ? Ad hoc refpondet Propheta,
pauperem à Deo non derelinqui, imo ab
co peculiariter iuuari : Tibi derelictus eft
pauper,orphano tueris adiutor. Siquos au-
tem iuftos fine præfentis vitæ fubfidio
clementifsimus Deus moripermittat , in
fpiritualibus certeiuuat , vnde in codem
Euangelio dicitur : Factum eft , ut morere-
turmendicus,& portaretur ab Angelisinfinum
Abrahe , fiautem expediat , etiam in re-
bus corporalibus adiuuat. Hinc &feruu
Jum Centurionis precibus heri fanaust.
Matth.8. Item paraliticum , qui hominem non
1
A DIV TO R. & c. 42
habebat , non fanitati duntaxat,fed ro- (
boripriftinofolo verbo reftituit ,& cocco Luc.s.
à natiuitate , quem nemo curabat , ocu
los aperuit .Vnde & fama tot & talium Ioan.9:
prodigiorum Chananæa foemina ducta Matth.15
:
profilia fua clamauit dicens : Domine adiu-
ua me. Hunc adiutorem defiderabat Iob
dicens. Quis mihi tribuat adiutorem, ut deſide Iob.31.
Greg..
rium meum audiat omnipotens? Vbi Gregor.
libr, 22.Moral. quem nimirum nifi Dei
filium contemplatur.qui humanam natu
ram in hac vita laborantē, dum fufcepit,
adiuuit , vt quia puro homini via redeudi
nopatebat ad Dei ,via redeūdi fieret per
humanatu Deũ. Hæc ille. Ideo Dus ait: Ioan.14.
faluabitur.
fum oftium,permefi quis introierit ,
Cæterum non fine caufa frequentif-
3
fime fcriptura facra Dei adiutorium in
uocarenos docet,fic ast. Exurge in adinto. Pfal.34
rium meum,& rurfus: Deus in adiutorium meä Pfal.69.
intende,itein : Adiuua nosDeus falutaris no- Pfal.78:
Pfal.39
fter,Denique: Domine ad adiuuandum me ref
pice,& alibi pafsim. Sed prouidentia di-
uinaantequam errores de virulento hære,
ticorum germine pullularent , verbo Dei
vbique refellere feftinauit , de erroribus
loquor Pelagij , ci que contrarij Lutheri
ex quibus prior,liberum etiam poft ori-
ginale peccatum arbitrium, à peccati mi-
feria , fuis poffe viribus furgere , & pri
mam promererigratiam , dogmatizauit,
contra quem tota reclamat fcriptura, quç
hominem plane qui defcendebat à Hier
rufalem in Iericho à latronibus faucium,
& fpoliatu , femiuiuum que relictum pro Luc.10.
ponit nobis in Euangelio Lucæ , hoc eft Beda.
fpoliatugratuitis , vt exponit Beda, & in
ficientes fimus cogitare aliquid à nobis tan-
quam ex nobisfed fufficientia noftra ex Deo,
fecundum Apoftolum . Etipfis Apofto-
lis Dominus dicit: Sine menihil poteftis fae Ioan.15
cere.Pofterior auté hæreticus liberum tol
litarbitrium,ita vt neq; cu Dei gratiafecu
dū illum valeat cooperari , cu contra fcri-
ptura adiutoriupetat, neq; Chriftus dice Matth.16:
ret Matth.16.Siquis uultuenirepoft me abne
getfemetipfum, nifi homo velle poffet, ne
que Paulus diceret Heb. 13. Dominus mi Heb.r3.
hiadiutor,quia neq;adiutorium eft,quãdo
qui fouetur nihil omnino eft,nihil que o
peratur,aut agit. Vnde vtrumque fimul
errore Pius Papa huius nominis primus Pius Papa.
F2 refellit
 A DIVVA RE.
refellit dicens Epiftola prima Decretali :
Scitis fratres quia Dei agricultura fumus,
ideo eius adiutores effe debemus ,fecundu
Anicetus P - gratia quam ipfe dedit nobis . Et Anicetus
pa.
Papa Epiftola..bonoru operum, & fpiri
tualiu ftudioru Deum autorem effe, nemi
ni dubium eft,qui hominuincitat mētes,
& adiuuat actiones. Eadem verba refert
FoelixPapa..Epiftola fua . 2. Præterea
Felix Papa Conciliu Carthaginenfe in Epiftola ad
Con. Carth.
Rom.8 . Innocentium . 1.adhoc propofitum alle-
innocent.
gat illud Rom :Spiritus adiuuat infirmitatem
Papa
Pfal.123. noftram.Ipfequoque Innocentius..idem
definit Epiftola . 25. & 26. vbi adducit
illud Pfal: Adiutorium noftrum in nomine Do
mini,quifecitcœlum ,& terram. Etalia tefti-
monia à nobis paulo ante citata , fubiun-
git q;,cum in omnibus diuinis paginis vo
luntati liberæ non nifi adiutorium Deile
gamus effe nectendu,eam que nihil pof-
fe coeleftibus præfidijs deftituta , quomo
Aug. do huicfoli pofsibilitatem hanc pertina-
citer dari debere perfuadent?& Aug.Epi-
ftola ad eundem Innoc.ait:Nihil eius , id
eft ,liberi arbitrij poteftas fufficit , nifi
adiuuetur infirmitas.Et infra: Diftingue
da eft lex, & gratia ,lex iubere nouit, gra-
tia iuuare, nec lex iuberet, nifi effet volun
Innocent tas,nec gratia iuuaret,fi fatis effet volūtas .
Con Milcui Lege etiá Epiftola. 27. Innocentij, & Co
Con-Affrica cilu Mileuitanu can. 3.4 & 5. & Cōciliu
Con. Arauf Affricanu.c.78 :Conciliu Arauficanum.
Leo.Papa. can.6 . & fequétibus.Legedus eft etiã Leo
Gelafius.
Con. Tol.3 Papa Epift. 28. 29. 30.9 . & Gelafius
Zacha. pap . Papa in Decreto Synodali . Conciliu To
Con.Trid letanum . 3.can. 2.Zacharias Papa Epi-
ftola.4.ad Bonif. & Cōciliu Trid. ſeſſ, 6.
can.2.3.4.5.18.24.3 3.recte ergo luna-
Mar.9. ticipater clamabat ad Chriftum : Credo
Domine , adiuua incredulitatem meam.
4 Adiutores auté nos effe Dei ,partim qui
de quando cum eius gratia liberu noftrū
arbitriu cooperatur in nobis , partim etiã
iniuuädis ad falute proximis docet Apo
1.Cor.3 . ftol' : Deienim (inquit)fumus adiutores. Vbi
Ambrof.
Ambrof.hoc ad Apoftolorum perfonam
ait pertinere videtur,quos conftat Dei ef-
fe adiutores , dum vicarij funt Chrifti.Sed
D Thom. B.Thom.in Commét. opponit cótra hoc
Iob.16.
videri prima facie illud Iob. Cuius adiu
Efai.40 . tores , nunquid imbecillis? Et Ifaias ait : Quis
adiuuitfpiritum Domini? Sed dicendum eft,
quod dupliciter aliquis alium adiuuat,
vno modo augëdo eius vires,& fic nullus
poteft Dei effe adiutor , ideo Iob fubdit.,
Suftentasbrachium eius,qui non eftfortis.Alio
modo obfequendo operationi alterius, fi
cut fi minifter dicatur Domini adiutor, in
quantum exercet opus eius , aut miniſte-
rium,& hoc modo miniftri Dei funt eius
adiutores.Hæc D.Tho. De his autem mi
niftris ait Dominus :Qui mihi miniftrat me Ioan.12 .
fequatur,& ubi egofum,illic & minifter meus
erit,id eft,quicoadiutor meus fuerit infal
uandis animabus , mecum erit.
Adiutorium viri eft mulier, fed minus
5
principale,ficlegimus : Non eft bonum homi Gen.2.
nem effefolum , faciamus ei adiutorium fimile
fibi. Chaldaicus vertit Semach , quæ vox
fignificat fuftentaculum,vbi homo poni =
tur vt principalis ,mulier vero quafi ful-
crum vt eu fuftentet. Sed ne putares abie
&tu hoc effe fulcrum ,addidit , fimile fibi.
Et quide hebraice eft,contra ipfum,quod
idem valere videtur quibufdam , ac cora
ipfo,ficut Matth.21.ite in caftellum , quod Matth.21 .
contrauos eft,id eft corã vobis.Porro Chal
daicus vertit, Chechible,penes ipfum,vel
iuxta ipfum,quafi ad manum ,non tamen
vt feruam , vt male expofuit , R. Kimhi, R.Kimhi.
fed vt fociam . Quod & Arifto, agnouit Arift.
qui lib. 1.Politic.cap. 1.dicit marem , &
foeminam focios effe generationis , quam
uis apud Barbaros ait , mulier , & fer-
uus eodem habeantur loco. Certe in hac
focietate, & parilitate maris , & fœmi-
næ vir locum obtinet capitis , vt dictum 1. Cor.11.
eft , & Paulus docet. 1. Corint . 11. Non
uir ( inquit ) propter mulicrem , fed mulier
propter uirum . Dicit autem Auguftinus Aug-
libr. 9. de Genefi ad literam . cap. 3. &.
4. datam fœminam viro in adiutorium
non propteraliud , quam propter filios
procreandos,ficut adiutorium feminiter
ra eft,vt virgultum ex vtroque nafcatur.
Hæc Auguftin.Sed intelligit etiã neceffa
ria illi effe ad aledos lactados q; infantes
vfq; ad certuterminu ætatis , ideo eiufde
effe debuit fpeciei cum viro , & hoc iu-
dicio meo voluit phrafis hebræa que di
cit Eefefaciam , Lo , id eft ei Ezer,id eft
adiutoriu,cenegdo,id eft eregione, quafi
dicat:Faciamus ei adiutoriucótra ipfum,
ideftpafsiuu, oppofita enim funt actiuu
& pafsiuuprincipiu,vt eiufde fpeciei pro
les,ficut in alijs animalib' generetur. Quá
phrafim germane vulgata vertit , fimile
fibi. Vt autem hanc focietatem ma-I
ris
 ADMIRARI.
ris , &fœminæ legitimo fibi coniugio
adprolis procreationem concurrentium
Dominus præfentia ſanctificaret , & illu-
Ioan.2. ftraret , quod etiam fuper Ioan. 2. notat
Auguft. in nuptijs Cana Galilea voluit
conuiuari , vbi & aquam vertit in vinum
Adiuuaffe dicitur terra mulierem
Apoc. 12.de quo in dictione Abforbere
latius egimus, nume. 3.
CAPVT. XLI.
Admirari,Mirabile,Mirari, Mi
rificare,Admirabile.
‫חבר‬ DMIRARI hebraice
dicitur habar, obftupefcere
Iob. 19. Item mirabile ni-
A phelath Pfal. 1 18. & Pfal.
138.
1
Admirari idem eft quod valde mirari,
& de aliqua re noua confideratione fuſ-
Auguft.
pendi Vnde Aug.Epiftola.a.ad Euodiu,
Ifta ( inquit)funt caufæ admirationis , cũ
vel ratio cuiufcuqnue rei latet , vel quia
ea res vfitata non eft, eo quod fingularis,
Gen.27. vel rara eft.Hinc in Genef, cum Ifaacad
uertiffet deceptum fe quidem à Iacob.be
nedictionem illi primogeniti contuliffe,
diuinam prouidentiam admiratus eft ve
hementer.Sic enim legimus.Expauit Ifaac
ftuporeuehementi, ultra quam dici poteft ad
miransait, & c. Verbum autem hebraicu,
Harad,expauefcere , & admirari fignifi-
Aug.
cat. Aug. autem in quæftionibus fuper
Genef.tanta(inquit ) commotio in Ifaac
intelligitur,vt quædam alienatio fequere
tur,ipfa auteproprie dicitur ecftalis, quæ
in magnaru reruin reuelatione fieri folet,
quæ facta hoc loco Ifaac intelligitur,vt fir
maret benedictionem filio fuo minori.
Hæc Aug. Septuaginta etiam vertunt
ecftafim magnam. Iure ergo myfterium
Dei miratus eft Ifaac , quod Mefsias re-
gnaturus effet in domo Iacob in æternu,
Luc.2. ficut Gabriel dixit Mariæ.
2 Admirari pafsiue fumitur Eccle. 24.Vbi
Ecclefi.24. de Sapiêtia dicitur incarnata vt exponût
Gloffa.
Gloffa & Lyra.Et in plenitudinefancta admi
Lyra.
rabitur,id eft erit pluribus in admiratione,
quãdo Apoftolorü prædicatione, &ipfis
fuccedentium totus orbis conuertetur ad
Chriftü erit enim admirabilis fapiëtia pa
tris in Chrifto , quodduodecim tantu ad
Luc.6.
hoc opus,elegit Apoftolos & defignauit
Luc.ro.
alios feptuag. duos & quidem pifcatores
43
pauperes, fine literis ,& tam paucos nume
ro , adtantã meffem ficut dicitur Luc. 10 . Luc.ro.
Mefsisquidem multa, operarij autě pauci . Qua
tam vero collegerint meffem, Ioannes te-
ftatur:Vidi ( inquit ) turbam magnam , quam Apoc.7:
dinumerare nemo poterat ex omnibusgentibus,
iure ergo optimo dicitur de Sapiêtia Dei:
inplenitudinefancta admirabitur , id eft erit
mirabilis.Præterea cum hæc ipfa incarna
ta fapientia doceret,admirabantur turbæ
in doctrina eius ,apud Marcum . Itemmi Mar.11.
racula eius,ficut quando Luc. 11. Locutus Luc.11.
eft mutus,& admiratefuntturbe, quia diuini
tatem in operibus Chriftifub carne mor
tali refplendere videbant,multo quidem
illuftrius quam refplenduit olim facies
Moyfi.Propterea Ifaias Dixit: Et uocabi- Exo.34
Ioan.9.
turnomen eius admirabilis , quia videlicet,
Deus & homo in duabus naturis vna per
fona eft, & quia faluare poterat per omni
potentiam deitatis , & mereri faluandis
falutem per humanitatem , vocatum eft
nomen eius lefus,quod eft nomen admi- Luc.2 ?
rabilepropter vnionem vtriufque natu
ræ,de quoin Pfalmo: Domine Dominus no Pfal.8.
fter,quam admirabile eft nomen tuum in uniuer
fa terra.
Preterea regula eft obferuata in fcriptu 3
ris,quádo Prophetæ vel fingulare aliqua Regula
vaftatione contra gente vel regni vatici-
nantur, auditores in admirationem pro-
uocare, vt cuni maiori attentione rarus
ille cafus intelligatur.Sic Ifaias de cœcita
te Iudæorum,quæ illis deftructionis cau
fa futura erat, eo quod videntes ,& audien
tes filium Dei non cognouerint , autre-
ceperint:Obftupefcite ( inquit) admirami=
Efai.299
ni,quia mifcuituobis Dominus Jpiritufoporis,
claudet oculos ueftros , c. Id eft claudi
permittet . Quid autem mirabilias, quam
cutot & tanta Chriſti miracula vidiſſent,
quæ nemo alius fecit, non folum non cre-
diderunt,fed: Collegerunt Pharifæt confiliu,
dicebant:Quidfacimus quia hic homo multa
Ioan.ir
figna facit ? id eft quare non occidimus
eum ? Sic & Ezechiel, devaftatione Tyri Ezech.26.
fubNabuchodonofor , vel fub Alexan-
AMA
dro magno,quiinfulam olim Tyrum co
tinentem fecit,atque deleuit,ait : Repenti
no cafu tuo admirabuntur , & affumentesfu-
per te lamentum,dicent tibi :Quomodo perifti
que habitas in mari,urbs inclyta? &c. Sed
fi admirantur homines cafum Tyri vr
bis gentilium, certe multo magis admira
F 3 buntur
 ADMIRARI
buntur angeli cafum iufti in lethale pecca
tum , ficut quando fanctifsimus Dauid
2 :Reg.1-1.
Luc. 23. Propheta cecidit in adulterium , Petrus
negauit faluatorem, & Thomas de illius
Ioan.20. refurrectione dubitauit. Vnde Dominus
in Euangelio: Ambulate( inquit ) dumlucem
Ioan. 21. habetis,ut no uos tenebræ cöprehendat, & Pau
Rom. II. lus.Qui aute exiftimatfe ftare,uideat ne cadat.
Mirabilis dicitur Deus in fanctis fuis
4
Pfal.67. in Pfal.Et fubdit: Deus Ifrael ipfe dabit uirtu
tem, fortitudinem plebifue, Quia vt expo
Lyra, nit Lyranus, non folu in fe ipfo Deus mi-
rabilis eft , fed etiam in fanctis fuis , quia
per cos facit mirabilia,iuxta illud Marci:
Marci.vlt.figna autem eos,qui crediderint,hæcfequentur,
In nomine meo demonia eijcient, linguis loquen
tur nouis,& c. Sic & nomen Dei mirabile
Gen.32 . dicitur Genef.3 2.Quid quæris nomen meum
Iud.13.
quod eft mirabile?Idem repetitur Iudic. 13.
5 Mirabilia Dei in fcriptura dicuntur,
quæfupra naturę vires operatus eft Deus
prodigiofe,ficut quando traduxit popu-
lum Ifrael per mare rubrü ficco veftigio,
Exo.14.
Iofu 10 . & quando ad vocem Iofue ftetit Solfpa-
ciovnius diei,& his fimilia, de quibus in
telliguntur plura fcripturæ loca , ficut il-
Exo Is. lud Exod : Quisfimilis tui,terribilis atque lau
Iudi.6 . dabilis faciens mirabilia , & Iudicum.6 .
Iob.9,
Vbifuntmirabiliaeius?Item Iob : Quifacit
magna & incomprehenfibilia & mirabilia
abfquc numero. Cæterum multo maiora &
admirabiliora fecit filius Dei in lege gra-
Efai.25.
tiæ,de quibus Ifaias. Domine Deus meus es
tu,exaltabo te,confitebor nomini tuo, quiafeci-
fimirabilia,cogitationes antiquas amen . Vbi
Hierony. Hieron.exponit você effe Prophetæ glo
rificantis Deum pro mirabilibus cópletis
in Chrifto , &per Chriftum, quæ antiqui
Prophetæ prædixerat . Prædictu quippe
Efai.35 . fuerat ab Ifaia : Deus ipfe ueniet , & faluabit
nos quod tunc cæpit impleri quado filius
Dei circuncifus eft octauo die , & vocatu
Luc.2 . eft nome eius Iefus,id eft faluator.Sic die
decimo tertio à natiuitate,Magos ab orie
te venientes per fidem viuam faluos fecit,
Matth. 2.
quia fecit mirabilia , cogitationes anti-
quas amen.Sic enim antiquitus prædixe
Pfal . 71: rat Propheta:Reges Tharfis & Infule mu-
nera offeret.c.Præterea quod antiquitus
Hier, 31.
Matth.2. prædixerat Hier. Vox inRama audita eft,
plorat er ululat mult c.impleuit Matth.
2.occifsis ab Herode infantib ', & marty
riocoronatis. Deniq; in hoc fenfu expli- etiam mirabilis,quado iubet:Thefaurizare
Eufeb : cat hunc locum Eufebius libr. 2. de Dethefauros in cælo , in eodem Euangelio .
monftr. Euang. c. 32. & Cyrillus fuper Cyril.
Theodore
Ifaiam, & Theodoretus , & alij . Sic ergo
quæ à principio Deus cogitauerat, prædi Efai.7
cete Ifaia: Ecce uirgococipiet, & parietfiliu,
narratur iam factu mirabiliter Luc.2. fcili Luc.2.
cet,Maria peperitfiliumfuum primogenitu,
c. Et fic de pluribus alijs de quibus Ec-
clefiaftic. ait: Innouafigna, immutamira- Eccle.36.
bilia,& Ifaias : cum: Feceris mirabilia, nonſų Eſai.64.
ftinebimus, quod de fignis à Chrifto patra
tis exponit Hierony. quæ fuperbi , qui Hierony..
montes hic vocantur , non fuftinuerunt, Ioan.II.
id eft non expectauerunt.Vnde dicebant
cius figna videntes : Quid facimus,quia hic
homo multafignafacit ? Nunquam enim illi
expectauerunt,fiue fuftinuerunt, vt qua-
triduanu Lazarum refufcitaret,aut coecũ
à natiuitate illuminaret, & fic de alijs .Vbi
nota, verbũ hebræum quod vulgata ver-
tit,Non fuftinebimus ,fignificare etiâ , ex
pectare.Vnde Vatablus vertit, cum face-
res mirabilia ,quç no expectabamus , & c.
Mirabile dicitur templü Dei : Sanctu eft 6
tepluDei,mirabile in æquitate , quia vt expo Pfal.64 ;
nit Lyranus , omnes cafus difficiles & du Lyra.
bij referebantur ad facerdotes templi, qui
ad fingula refpōdebat ,ficut legitur Deut. Deut.17 .
17.In quo templum illud typus erat Ec-
clefiæ,fecundum quam phrafim,taberna
culum etiam foederis admirabile dicitur,
vbiDeus inhabitabat , & facerdotes ref-
ponfa dabant antequam Salomon tem =
Pfal.41.
plum ædificaret,fic in Pfal: Quonia tranfi
bo in locum tabernaculi admirabilis ufque in Lyra.
domum Dei . Vbi Lyranus hoc idem no-
tat.Sed multo mirabilior Ecclefia Chriſti
quæ non folum :Columnaeft , & firmamentu 1.Tim.3 .
ueritatis , Sed & Porte inferi non præual · Matth. 16 :
but aduerfusea, quæ tamê portæ contra të
plu illud Hierofolymitanu pręualuerüt.
Mirabilià teftimonia Deiappellantur
Pf.118.propter promifsiones æterne glo Pfal :7
118 .
riæ,vt ibinotat Ambr.ferm . 17.Lit.phe: Amb.
Mirabilia teftimonia tua , ideofcrutata eft ea
animamea, & certe mirabile teftimonium :
Beatipauperesfpiritu quoniã ipforu eft regnu
cæloru.Secundú eandem phrafim intelli Matth.s .
gitur etiä ille verficulus Pfal . eiufde : Reue Pfal.118.
la oculosmeos, confiderabo mirabilia de le-
ge tua.VbiAug. mirabile putat Dei lege Auguſt.
in eo quod dicit cotra comunem hominu Matt
h.s:
confuetudine : Diligite inimicos ueftros.Eft
Mirabilis
 ADMIRARI.
8 Mirabilis fcientia Dei dicitur in Pfal.
Pfal.138. Mirabilisfactaeftfcientia tua exme, conforta-
taeft, non potero ad eam .Particula, Ex me,
difficilem reddit expofitoribus hunc lo-
cum , maxime his qui phrafes hebraicas
non attigerunt , eft enim vox min , quæ
deferuit ad comparationes,ficut,præ me
‫מין‬
ille eft fapientior,quç phrafis, latinos la-
tet.Vnde quidã exponut verba effe Chri
fti dicentis.Scientia pater mirabilis tua fa
&ta eft ex me,id eft ex incarnatione mea.
Euthy. Alij vt Euthymius exponunt in perfona
hominis dicentis ,exme, id eft ex eo quod
ad imagine Dei creatus fum mirabilis eua
fit fcientia Dei. Sed in Hebræo eft , vt di
xi,Mirabilis facta eft fcientia tua præ me
Vatab: vel à me, vt vertüt Vatablus & Ianfenius ,
Ianfen. vel fuper me,vt ad veritatem hebraicam
Hicrony. vertit Hierony. Itaq; Propheta de fciétia
loquitur quæ ex creaturis de Deo colligi-
tur,dicit que,Hæcfciétia fuper me,& prę
meo captu eft mirabilis , ideft facta com=
Chald: paratione ad vires meas . Sic Chaldaicus
tranftulit , Mirabilis eftfcientia tua præ
me. Quod fi fciétia quæ de Deo,vifis crea
turis haberi poteft,fuperat captum huma
num , nifi Deus lucem largiatur , iuxta
Pfal.93 illud Pfal.Qui docet hominēfcientia, quãto
excelfior erit nobis cognitio myfterioru
incarnationis Chrifti, & Trinitatis perfo
narum in vnitate effentiæ,nifi ipfe reuelet
Matth.11.
iuxta quod ait:Neque patre quis nouit nifi fi
lius, cuiuolueritfilius reuelare, & infra, abf
codifti hec àfapientibus prudentibus , & re
uelafti ea paruulis.
Legimus:Mirificauit Dominusfanctüfuü,
9 Ioan.11.
Pfal.4. quod infua perfona Dauid dicere, expo-
Ianfen. nunt lanfenius & Lyra,quando ab hofti
Lyra. bus fuis mirabiliter ereptus eft, scitote (in
quit,)quonia mirificauit Dominus,id eft, mi
rabiliter feruauit, Sanct ufuum, id eft vnctu
in rege,& ita me exaudiet , vt regnú meũ
duret in æternu.Sed licet fenfus ifte fit li-
teralis ,myfticus tamé fanctoru patru de
Chrifto intelligit,qui poft morte,fe præ-
dixit mirifice fufcitandu tertia die,vt con
Matth. 20.
Lu ftat Matth. 20. Vbi Affupfit lefus difcipu
c.18.
losfuosfecreto, & ait illis , &c.& rurfus ait:
Ecce afcendimus Hierofolyma ,&c. & filius ho
ministradetur,&c. & tertia die refurget quia
ΙΟ mirificauit Dís factü fuü,ideft Chŕm fuũ.
Pfal.15. Mirificat De' omnes voluntates Prophe
te in fanctis ficut dicit Pfal. Sanctis quifunt
in terra eius mirificauit omnes uoluntates meas
44
ineis .Vbi variæ funt lectiones apud Græf
cos,& latinos,fed tamen quam retulimus
elegit vulgata hebraicæ veritati magis co
fonam,cuius fenfum exponit Ianfen. Ite Ianfen:
Genebr.
Genebr. quia præcefferat ,Deus meus es tu,
quoniam bonorum meorum non eges , fubiun-
git , Quamuis opera bona, que ego facio,
illi non profint,qui nullius eget,tamé fan
ctis qui funt interra eius mirificauit,id eſt
mirabiles fecit omnes voluntates meas in
eis,quia fecit vt prodeffent eis , & ex eo
mirabiliter prodeffent ipfi Deo, qui repu
tatfibi prodeffe,quod fanctis fuis pdeft :
in terra eius,id eft , dū viuunt in hac mor-
tali vita.Quæfententia confonat cum illo
Matth.25.vbi Dominus ait : Quod uni ex
Matth. 5
minimismeisfeciftis,mihifeciftis. Confonat
etiam Hebraicæ veritati,qua vertit Chal Chald.
dæus paraphraftes his verbis : Sanctis qui
funt in terra, & magnificis in operibus bo
nis , omnis bona voluntas mea in ipfis.
Quod fi myftice locum illum cum patri
bus intelligamus , non Dauid , fed Chri-
ftus in hoc Pfalmo loquitur,vt tenet Hie
rony.Aug. Cafsiod. Gloffa , & Nicolaus : Hierony
Aug.
dicitautemfanctis qui funt in terra eius, id Caisiod-
eft in Ecclefia vt ait Hieronymus, vel qui Gloffa.
funt in terra hac corruptibili , mirificauit Nicolaus.
fupple Pater omnes voluntates meas , & Hierony
merita mea in eis , vt quia ego gratiam
& gloriam mihi promereri non poffum,
illis profint ad vitam æternam. Itaque
quod Chriftus quadraginta diebus ieiu- Matth.4.
nauit , quod pernoctauit in oratione,
quod lachrymatus eft fuper ciuitatem, Luc.6:
& fuper Lazarum quatriduanum , deni- Luc.19.
que quod crucifixus, & mortuus eft , fan-
&tis in terra,id eft fanctificatis per baptif-
mum & pœnitentiam cumulatifsime pro
fuit: & cos mifit ad magnifica patranda-
miracula.
Ite legimus: Audiens autě Iefus miratus eft. II
Miratus,inquã eft,fidem viuam Ceturio Matth.8.
nis. Quærüt hoc loco patres,quomodofi Questio
lius Dei mirari potuit,omnia quippe fcie
ti nihil poterat occurrere nouu, de quo di
cit Paul,ad Coloff. In quofunt omnes thefau Colof- 3;
rifapientiæ,& fcientie Dei abfconditi. Enim
vero quatenus Deus omnia nouerat , &
quatenus homo fcientia beata fciebat illa
omnia,quæ pater noucrat fcientia vifio-
nis,fciétia quoq; infufa nouerat futura pla
ne côtingêtia fuper omnes angelos, & co
gitationes horninu,vt pote iudex viuorū,
F 4 ac
 ADMIRARI.
ac mortuorum,ergo nouerat fidem illam
Centurionis antequam effet , neque noui
aliquid occurrit vt miraretur.Ad folutio-
Regula.
Aug. nem ergo queftionis huius notanda eft re
Hilar, gula Auguftini lib.Quæft. fuper Genef.
Greg. 9.58.& etiam Hilarij fuper Pfalm. 1 , &
Gregorij libro. 21. Moral. fuper illud
Iob. 31.Etfciat Deus fimplicitatem meam,
quando Deus dicitur aliquid facere , vel
pati,quod maieftate eius minime deceat ,
intelligitur illum in nobis effectum opera
Gene.22 . ri ,ficut quando dixit Abrahæ: Nunc cogno
ui, quiatimeas Deum, intelligi debet, nunc te
fecicognofcere.quia Deus ab æterno cun
&ta cognouit. Iuxta hanc ergo regulam
Aug. dicit Aug. lib. de Genefi contra Mani-
chaos:Quis in Centurione fecerat illam
fidem,nifi ipfe qui mirabatur ? quod ergo
miratur Dominus ,mirandum nobis effe
fignificat,omnes enim tales motus Chri
fti non perturbationis animi figna funt,
fed docentis magifterium . Hæc Auguft.
Chryf. Eodem modo explicat Chryfoft. in Co
ment.Alijs exēplum(inquit ) dedit vt mi
Abul. rentur. Ceterum Abulenfis fuper Matth.
8.q.34.dicit Chriftum Dominum, quan
tum ad ea quæ cognouit fcientia experi =
mentali ,potuiffe aliquid noui difcere , &
D.Thom. de illo mirari quod etiam tenet D.Th.3 .
Hebr.s. p.q.15.ar.8 . & Paulus Apoftolus : Didi
citexhis,quæ paffus eft,obedientiam , id eft ex
pertus eft effectus obediétiæ in carne mor
tali,ficut ergo potuit difcere,potuit & mi-
rari fuit que profecto admiratione digna
Centurionis fides , quia deitatem Chri-
fti , quem mortalem vidit, aperte credi-
dit, & omnipotentiam eius vbique præ
fentem:Tantum (inquit ) dic uerbo, fanabi
turpuer meus.
CAPVT. XLII
Adolefcens.Adolefcentia . Ado
lefcentulus.
DOLESCENTIA,&
‫ילדות‬ pueritia dicitur hebraice,
İaldoth , Ecclefia. 11. Læ
tare iuuenis in adolefcen-
tia tua .
Adolefcens dicitur homo quandiu in
I longitudinem crefcit,& primam lanugi-
nem producit quod fit ab anno 1 2.vfque
ad. 2 i.Sic de Dauid duo de viginti annos
ADOLESCEN S.
nato dicitur: Erat adolefcens rufus , & pul- 1.Reg. 17.
cher afpectu, quamuis aliquando accipia-
tur pro iuuene ad virilem ætatem acce- Acto.7.
dente,ficut Act.7.Teftes autem depofuerunt
ueftimentafuafecus pedes adolefcentis,qui uoca
batur Saulus, erat enim 29. fere annorum
tunc Saulus.
Adolefcentiæ peccata facilius remittū 2
tur propter ignorantiam ætatis. Vnde
quafi de Domino conquerebatur Iob. di Iob.13 .
cens. Confumere me uis peccatis adolefcentiæ
mee. Vbi Lyranus , licet adolefcentiam Lyra.
(inquit)meam no tranfierim abfque pec
catis,tamen peccata illius ætatis non funt
tam acriter puniēda. Sic nota quod Am Ambr.
brofi. ait lib..de Viduis :Vicina eft lapfi
bus adolefcentia , quia variarum æftus cu
piditatum feruore calentis in flammatur
atatis, & lib.de interpellatione.c.7 . Ado
lefcentia(inquit) fola eft inualida viribus,
infirma confilijs , vitio calens , faftidiofa
monitorib',illecebrofa delicijs , vnde Da
uid clamat: Peccatsiuuentulis meæ , & igno Pfal.24.
rantias meas ne memineris. Hæc Ambrof.
Adolefcentulum Beniamin legimus
3
Pfal.67 . Ibi Beniamin adolefcentulus in men Pfal.67.
tisexceffu.Vbivertit Hierony . ad verita-
tem Hebraicam, Ibi Beniamin paruulus
continens eos,princeps in Iuda purpura
fua. Eft enim pro mentis exceffu in he-
brzo, Rodem , quod eft continens vel do 71
minans , fiautem fcribatur alijs punctis
denotatfoporem, ideo Septuaginta ver
tut in ecftali, & vulgata,in metis exceffu.
Secundum ergo priore lectione , quæ mo
do habetur in Hebræo per Beniamin iu =
niore inter fratres fuos , intelligitur Saul,
qui primus regnauit purpuratus in Iuda, Ianfen:
vt exponit Ianfen. fecundu Hebræos. Si
vero legamus in ecftafi cum Septua. vel
in métis exceffu cu vulgata iuxta lectio-
në antiqua,denotat Apoftolu Paulu detri
bu Beniamin que præuidit Propheta ad
tertiu coelu in ecitafi raptu ficut expos
nunt Hierony.Aug Cafsiodo, Remigius Hierony
Gloffa,Lyra Pulchre autem fuit Benia- Aug.
Caisiod.
min (vnde Paulus duxit originem)prius Remig.
vocatus Benoni,id eft filius doloris ,dein- Gloffa.
de Beniamin id eft filius dexteræ, in Pau Lyra.
li typum qui prius fuit perfecutor , & fi- Gen.35.
lius doloris,fed cóuerfus poftea fuit filius
dexteræ, quia dilatauit Ecclefiam , ita vt
qui prius deuorabat quafi lupus , poſtea
pauerit Domini gregem quafi paftor. JA&.9.
Adolef-
 ADOLESCENS .
Adolefcentulæ vocabantur concubi-
4 de duodecim abufionibus.c. 3.fic ait:Ter
næ Salomonis , quæ nondum reginarum
acceperant diadema , fub quarum meta-
phora de animabus fanctorum dicitur:
Adolefcentular um non eft numerus.Item , Ado
Can.6.
lefcentule dilexerunt te nimis .In vtroque au-
Can.I. tem loco fponfa eft , & regina vna Eccle-
fia Catholica,adolefcentulæ vero funt iu
D.Thom, ftorum animæ vt D. Thom. exponit in
Comment, vel certe particulares Ecclefię
Gloffa. vt exponit Gloffa ,dicitur autem: Adole-
fcentularum non eft numerus,quia nume
rus fidelium ignoratur à nobis in hac vi-
ta Apocal . 7. Vidi turbam magnam quam di-
Apoc.7:
numerare nemo poterat . Sed numerantur à
Deo , qui numerat multitudinem ftella-
rum. Eft & alia expofitio Ruperti nō in .
Pfal.146.
elegans , videlicet, ficut vna eft luna, fed
Rupert.
ftelle nobis innumerabiles,ita eft vna vir
go Maria ,de qua natus eft Tefus , qui uocatur
Matth.1. Chriftus. Sancti vero quafi fine numero, ſi
cutomnes fimul dignitatem matris Dei
non adæquant ,fic neque claritatem eius
Luc.a. adæquare poffunt . Vndeilla canit. Beatam
medicent omnesgenerationes.
Via viri in adolefcentia lubrica eft , &
5 inftabilis, vnde Prouerb. 30.Triafunt dif-
Prou.30.
ficiliamihi, quartum penitus ignoro, &c.uia
Beda.
Gloffa. uiriin adolefcentia.Vbi Beda & Gloff. dif.
ficile(inquiut) eft cogitatu , in quot cogita
tiones per omnes horas adolefcens , qui
viam deferuit veritatis ,vaga mente decli
net.Hæc Bed:aquiaficut quatuor ventos
Danic.7 . vidit Daniel in mari pugnantes , fic cogi
tationes pugnantin corde vagi , &liberi
Ecclef.11 adolefcentis . Ideo dicit Ecclefiafticus .
Adolefcétia,& uoluptas uanafunt.Hinc in pa
Luc.Is. rabola Lucæ. Adolefcentiorfilius patri dixit:
Damihi portionem,que me contingit, receptā
ueroconfumpfituiuendo luxuriofe inter
ra longinqua . De hac etiam adolefcetium
inftabilitate Chryfoft. homil. 1.ad Po =
Chryfoft.
pulum ait, fciebat Timotheus quod diffi -
cilis res eft adolefcentia,iactabilis ,fallibi-
lis , & vehementioribus indigens frænis.
Hæcille. Egetauté quatuor maxime fre =
nis. Primum eft timoris Dei , iuxta illud
Ecclef.15 : Ecclefiaftici: Qui time: Deumfaciet bona, id
eft , longe erit â cöfumenda fubftãtia fua
cum meretricibus , ficut filius prodigus.
Secundum eft verecundiæ , de qua Am=
Ambrof.
brof. libr. 1. officiorum. cap. 19. Vere-
cundia (inquit) cum fit omnibus ætatibus
lapta, iuueniles annos maxime decet . Ter
ADOLESCENTIA . 45
tium eft obedientiæ , de quo Auguft . lib. Aug.
tius abufionis gradus eft adolefcens fine
obedientia , vnde Dominus adolefcetem
iuxta Nain fufcitaturus clamauit : Ado- Luc.7.
lefcens tibidicofurge. Quafi dicat: Etiã mor
tuus obedire debes, vt viuas , quia non eft
adolefcens,qui pofsit in fpiritu viuere, ni-
fi maioribus difcat obedire , ita Cypria Cypria
nus lib.de duodecim abufionibus, ficut in
fenibus(inquit) fobrietas, & moru perfe-
&tio requiritur , ita in adolefcentibus fub
iectio, & obedientia . Quartum frænum
eft difciplina ftudiumque difcendi Pfal.
118. in quo corrigit adoleſcentior uiamfuam? Pfal.118.
Incuftodiendofermonestuos . Vbi Augufti Augus
nus:Non folum in memoria , fed in opere
cuftodienda funt verba Dei. Idem etiam
fuper Pfalm. 27. Magis (inquit) cogi- Pfal.127:
ta quomodo nutrias , qui nati funt, quam
vt nafcantur . Non enim ia:n foelicitas
eft habere filios , fed bonos habere fi .
lios . Et fuper Pfal. 50. monet parentes,
vt filios fuos fub difciplina contineant ,
tanquam qui ratione deillis Deo fint red
dituri, alioquin vt Salomo ait : Adolefcens Prou.22:
iuxtauiamfuam, cumfenuerit,ne recedet abea.
Idem Plato dialogo . 3. de legibus Cy- Plato.
rum dicit, quia rectefuerat educatus , op
timu regem egiffe , filiu autem eius Cam-
byffem in delicijs enutritum paternum
perdidiffe regnum. Item Darius Hiftaf
Pis filius regnum Perfarum perditum re-
ftituit, quiafub difciplina fuerat educa-
tus,quod tamen filius eius Xerxes in de-
licijs agens corrupit. Idem Plato dialogo
fexto de legibus curandum effe monet, vt
fub difciplina virtutis adolefcentes nu-
triantur , vt & magiftratus optimi , & ci-
ues fortes euadant . Alioquin ex homine
qui mitifsimus natura fua eft , quafi fero-
cifsimum omnium animalium fiet. Idem
docet Plutarchus lib. de educatione pue- Plutarch;
rorum : Neque ad rempublicam reftituen
dam remediu aliud efficacius effe putat,
quam adolefcentulosfub difciplina com=
ponere. Contra vero nihil ftultius effear-
bitratur, qua bonis moribus pretermifsis
multis opibus filios fulcire. Xenopho illu Xenophon:
ftrem deinduftria compofuit hiftoriam,
quam Cyropodiam appellauit , vbi non
tam ad vnguem res geftas Cyri,qua mo-
res principis liberales ab adolefcëtia def-
cribit, mendatio indulgens aliquando ad !
Fs pofte-
 ADOLESCENS .
Ariſtot,
pofteriorem eruditionem. Ariftot. etiam
lib 6. Politic, hanc adolefcentium difci
Chryfoft . plinam maxime commendat.B.Chryfo .
fuper. 2. ad Timot . 3. multum laudat in
Timotheo , quod ab infantia facras lite-
ras noffet,idque à Paulo optime adnota=
Bafil: tum putat Bafilius in regulis fufe difputa-
Hierony. tis.ca.15.Hierony.grauem ad Gauden-
tium fcribit epiftolam de infantulæ edu .
Iob. 20.
catione.Denique Iob de illo ,qui fine dif-
ciplina fuit educatus ,dixit:Offa eius reple-
buntur uitijs adolefcentiæ fue : & cum eo in
puluere dormiet.Ideo ergo Chriftus Domi
nus vt dicebamus , clamat ad filium vi-
Luc.7. duæ in feretro mortuum . Adoleſcens tibi di
cofurge.Quafi diceret,furge difciplina fi-
deifirme, furgefpe certa ,charitate actuo
fa,cuius comites fint , vt te furfum fuble-
uent,iuftitia, prudentia ,fortitudo & tem-
perantia.Addit autē .Tibidico,id eft, ego,
qui omnia tribuere tibi poffum bona, tibi
dico,furge per confenfum & cooperatio-
nem,vt gratia mea preuenienti excitatus ,
auxilio meo efficaci coopereris : & cum
fubfequenti perfeueres.
Porro verba illa (Adolefcens furge) co
6 iunéta magnam emphafim habent , qua-
fi dicat, Nifi per difciplinam furgas, quã ■
uis corpore ſuſcitatus , fpiritu tamen ma =
nebis exanimis , corporis enim vita ani-
ma eft, fed animæ vita difciplina virtutis.
Genef.4.
Hæc Abel adolefcentem Deo placere fe-
Gen.27 .
Gene.11. cit plufquã Cain. Hæc Iacob minori fra-
tris Efau primogenita dedit. Hæc Abra
ham natu pofteriorem,primum,& fingu
Gene.21.
larem interfratres fuos effecit.Hæc Ifaac
fuper Ifmaëlem ad coelum erexit . Hæc
Iofeph inter fratres fuos tanquam lucife-
Gene 41 .
rum inter fydera confpicuum oftendit.
1.Reg.16, Hæc Dauid natu minimum fuorum re-
gem fratrum conftituit . Vnde non fine
caufa adolefcentum difciplina tanquam
totius Reipublicæ fundamentum & ba-
fis,àplurimis Concilijs grauiter commen
Con. Later datur,ficut Concilio Lateranenfi fub Ale
xand . III.par.1.cap. 18. & Innoc. III,
cap.11.Itemfub Leone.X.fefsio.9.cap .
Con. Valen. 7. Concilio Valentino, can. 18. Synodo
Syno. Parif Parifienfi.1.ca . 30. fexta Synodo gene-
Sexta fyno. rali,can. 5. Denique Concilio Tridenti=
Conc. Trid.
no,fell.23.cap. 18.
7 Caeterum præter literalem iftam ex-
pofitionem loci à nobis explicati, Proue.
Prouer.30. 30. Quartum penitus ignoro, &c. uiam iuue-
nis in adoleſcentia,eft & alia expofitio forte
literalis ( poteft enim vnus fcripturæ lo=
cus plures literales expofitiones admitte-
re,vt docet D.Thom.i.par.quæft.1.art. D.Thom.
10. )Quidam ergo de Chrifto Domino
hunclocum intelligunt, viam viri in ado-
lefcentia exponentes opera Chrifti in iu
uentutefua vfque ad trigefimum tertium
ætatis annum . Inter quos Ambrof.lib.de Ambrof.
Salomone.ca . 5.explanans hunc locum,
quis hominum (inquit ) eftimare animo
pofsit , aut capere, quanta ille opera , fub
audi Chriftus, exercuerit,dum aqua con-
uertit in vinum , dum quinque panibus Ioan. 2.
quinque millia hominum pauit, dum lan loan.6.
guidum triginta & octo annorum infir-
initatis , fanitati reftituit , dum Lazarum Ioan.5 %
quatriduanum refufcitat, &filiam princie loan.11.
pis duodennem ? Sed Lyra in Hebreo le Matth.9.
git . Viamuiri in adolefcentula, Et certe fic Lyra.
tranftulit Chaldaicus Paraphraftes. Via Chald.
viri in virgine, & Hebraice eft vox illa
alma virgo , quare de incarnatione filij
Dei in vtero Marię Virginis intelligitur,
fic de Mefsia Galatinus lib . 7. refert ex- Luc.2.
pofuiffe Rab. Hecados , & fic ipfe intelli- Galati;
git Galatinus.Quod myfterium Salomo
iure optimo ignorare fe dicit, cum & ma-
ior omnibus Prophetis Ioannes Baptiſta
ignorare fe illud profiteatur dicens : Non
fum dignusfoluere corrigiam calceamenti eius. Ioan.1.
Ideft,vnionis vinculu, quo diuinitas hu-
manitate quafi calceamento fe induit, ſi-
cut in homil. Gregor.exponit.Hoc enim Greg.
facramentum tantum eft, vt fermone de
Affumptione de illo Hierony. dicat : Igi Hierony.
tur quod natura non habuit,vfus nefciuit,
ignorauit ratio: mens non capit humana ,
pauet coelum , ftupet terra, hoc totum eft
quod Marię per Gabrielem promitti -
tur Luc. 1. Spiritusfanctusfuperueniet inte, Luc.1:
c.Et ideo quod naſcetur extefanétum uocabi
turfilius Dei. Deniq; quod legimus via viri
in adolefcentula pro viro Hebraice eſt
Gaber,quod eft nomen Messię.
Adolefcens interdum in fcriptura pro 8
innocente ponitur. Non eft mifertus adolef- 2 ,Parali, 26.
t.20.B. Nonnun-
centis,er virginis , & A&
quam etiam denotat ignarum & inex-
pertuin,ficutde Roboam rege dicitur ad- 3.Reg, 12:
hibuiffe ad confilium adolefcentes, id eft,
inexpertos . Ita. 1.Machab.11.F . 2.Ma
chab.6.F.Matth.19.C.Prouer . 1. A. Ite Hiere.31 .
Hierem. 31.Ephraim dicit: Suftinuit oppro
brium
 ADOLESCENS .
brium adolefcentiæ mee, id eft, peccatorum ,
quæ per ignorantiam commifi , vt expo-
Glof. nit Gloffa.Talis erat filius prodigus , qui
quamuis fignificet populum gentilicum
Hierony. antiquifsimum ,fecundum Hieronym . in
Luc.Is. epiftola ad Damaf.de Parabolafilij pro-
digi,diciturtamen adolefcetior Luc. 15.
quia ignorauerat legem & prophetias.
Adolefcentia populi Iudaici dicitur in
9
fcriptura initium illud, quando abÆgy=
pto duce Moyfe liberatus per deferta cir-
Hiere.2 . cuiuit , de quo intelligitur illud Hierem .
Hierony. expofitore Hieronymo , vbi Dominus
ait:Mifertusfum adolefcentiam tuam, & chari
tatem defponfationis tuæ , quando fequuta eft
me indeferto, vbi nota,initio conuerfionis
fuæ populum Ifrael charitate Deo fuiffe
copulatum, quando eductus eft de Ægy-
pto per mare rubrum , quam nihilomi-
nus poftea in tentatione perdidit , quod
ne nobis cotingat,filius Dei docet nos ora
Matth.6. re. Et ne nos inducas intentationem, & rurfus.
Luc.18. Oportef t eare nondeficere.Subau-
Matth.27. diin têtatione: Etuigilate & orate ne in tre=
Hierem.3. tis in tentationem. De eadem populi ado-
lefcentia legimus Hierem. 3. Confufio, id
eftpeccatum confufione dignum, comedit
laborem patrum noftrorum ab adolefcentia no-
Luc,15. ftra. Quod teftimonium recte quadrat in
filium prodigum, quipoftquam confum-
pfit hæreditatem patris , atque fubftan-
tiam viuendo luxuriofe , dicere poterat:
Confufio comedit laborem patrum meo
rum ab adolefcentia mea . Sic & quod
Chriftus tanquam pater Ecclefiæ mul-
tis nobis laboribus acquifiuit , confufio
peccatorum noftrorum quotidie come-
dit , atque confumit , imo & quod nobis
laborauerunt Apoftoli. Hæc omniacon-
fumpferat villicus ille , qui diffamatus eft
Luc.16. apud Dominum quafi difsipaffet bona il
lius,Luc. 1 6.
Occidi virum in vulnus meum , &
adolefcentulum in liuore meo Genef. 4 .
vide in dictione Lamech. ¶Vidicun-
&
tos viuentes qui ambulant fub fole cum
adolefcente fecundo . Ecclefiaftes . 4. vi .
de in dictione confurgere . Ado-
lefcens quidam amictus findone fu
per nudo, vide in dictione eij-
cere,num. 1 2.
(.. )
A DONIS . 46.
CAPVT. XLIII.
Adonis .
DONIS à Poëtis
fingebatur pulcherri-
mus adolefcens Vene-
ris amafius , quem ve
nátem interfecit aper,
& poftea vitæfuit refti
tutus .Hunc quafi Deu
mulieresin Iudea colebant, vt habeturin
Ezechiele.Etecce mulicresfedentes plangen- Ezech.8 .
tes Adonidem.Super quem locum Hieron. Hierony.
quem Adonidem ( inquit)interpretatifu-
mus & Hebreus , & Syrus Thamuz vocāt. ‫תמוז‬
Vnde quia iuxta gentile fabulam in men
fe Iunio amafius Veneris & pulcherri =
mus occifus iuuenis , & deinde reuixiffe
memoratur, eundem Iunium méfem co-
dem appellant nomine,hoc eft Thamuz,
& anniuerfariam ei celebrat folēnitatem ,
in qua plangitur à mulieribus quafi mor
tuus,& poftea reuiuifcens canitur , atque
laudatur.Hæc ille.Deinde ad mores fub-
dit : Qui ad fæculi mala , & bona , vel
contriftantur , vel lætantur , & exultant,
mulieres dicamus plangetes Adonidem
vel Thamuz . Hæc Hierony. Et certe de
his non intelligitur illud Euangelij : Beati Matth.s.
qui lugent,fed de illis potius ,qui vel dolo-
repeccatorüfuorum vel proximi lugent Hier
e.9.
ficut Hieremias dicebat: Quis dabit capiti
meo aquam, & oculis meisfontem lachrymaru
plorabodie ac nocte interfectos filie populi
mei?Vel de his , qui propter Chriftütri
bulationes patiuntur, & naturali cogente
dolore lachrymantur , vel certe defiderio
cœleftis patrię cum propheta dicut : Heu Pfal.119 .
mibiquia incolatus meus prolongatus eft.Por Nicol.
ro Nicolaus Lyra. fuperhunc locu Eze =
chiel. dicit ftatuam æream Adonidis in
templi atrio, intus fuiffe concaua,& ocu-
los habuiffe plumbeos , quamigne laten.
ter immiffo inflammabant facerdotes ,
vnde liquefactis paulatim oculis videba-
turlachrymas fundere, quibus foeminas
adplanetum excitabat. Et vere plumbeg
funt amantium lachrymæ, que igne con-
cupifcentie carnis diftillantes animā per
forant , & letalibus fauciantplagis. Has
olimfuderat molliter mulier que crat in
ciuitaté peccatrix . Sed quæ plumbex Luc.7.
fuerant prius , in aureas illa ad pedes
Chrifti,
 ADOPTARE .
Chrifti , eafque copiofifsimas , & fpiritua
les ineffabili mifericordia Dei commu-
tauit, quando lachrymis rigauit pedes eius.
CAPVT. XLIIII.
Adoptare, Adoptio.
DOPTARE eft ali-
I
quem filij loco recipere,
Caius.
quod vt refert Caius Pan
dectarum lib. 1. de Ado-
ptione , & Emancipatio ·
ne, tuncfit, quando is , qui fui iuris no eft,
per magiftratumin alienam tranfit fami
liam ,fed quãdo eos , qui fui iuris funt ado
ptamus , arrogatio dicitur, quia rogaban-
tur adoptandi , an vellent adoptatori lo-
cofiliorum iuftorum effe.Priori modo fi-
lia Pharaonis Moyfem adoptauit fibi in
Exod.z: filium . Et Mardochæus Efther. Indequeftri, & Matth. 6. Scit pater uefter , quia his Matth.6,
Efther.2. metaphorice Deus adoptare dicitur ho- omnibus indigetis.
mines, quos locofiliorum in gratiam reci
pit, & in ius hæreditatis æternæ, fic olim filius adoptiuus ,fed naturalis, tam fecun-
quando Deuspopulo de Ægyptiaca fer- dum deitatem quamfecundumvnionem
uitute liberato legem dedit , & coremo-
nias ‫ ر‬promifitque hæreditatem in Palę-
ftina & regnum in Chrifto venturo, ado
Rom.9. ptaffe illum dicimus , vnde Rom. 9. Qui
Junt ifraelite,quorum adoptio eftfilioru, glo
D.Thom. ria, teftamentum. Super quem locum D.
Thom.in Commen .Ex hoc(inquit) Do.
Exod.4 . minus dicit Exod.4.Primogenitus meus
Ifrael quod intelligitur , quantum ad fpi-
rituales viros , qui fuerunt in illo populo,
nam quantum ad carnales fupra dicitur,
quod acceperunt fpiritum feruitutis. Hęc
D.Thom.
Ad diuinam quoque bonitatem per
2
tinet , vt rationalem creaturam adoptet
Deus ad hæreditatem æternam cuius illa
capax eft, vt notat idem Angelicus Do-
D.Thom.tor. 3.par.quæft.2 3.art..explicans il-
Ephef.1. lud Apoftoli : Quipredeftinauit nos in ado-
ptionem filiorum Dei. Accedit autem quod
adoptio diuina plus aliquid habet quam
humana. Enimvero Deus hominem,qué
adoptat, fupponit capacem,fed facitido-
neum ad hæreditatem æternain per gra-
tiæ munus , homo vero non facit quidem
fed eligit idoneum. Præterea fi quis obij-
ciat inhæreditate cœlefti , adoptatum no
poffe fuccedere , quia Deus qui hæredi-
ftatis eft Dominus non decedit . Refpon-
ADOPTIO .
det D.Thom. loco citato , decedere qui D.Thom,
dem Deum non fimpliciter, fed aliqua ra
tione , hoc eft quantum ad cognitionem
fidei fubobfcuram , per quam eft in nobis
in hac vita mortali ,ficut Gloffa dicit fu- Gloffa
perillud Ro.8.sifilij ergo heredes. De hac Rom.8.
adoptione,qua nos adoptat non vna , vel
alia perfona,fed tota Trinitas ( quia ope
ra Trinitatis ad extra funt indiuifa ) Paul.
dicit : Mifit Deusfiliumfuum ,factum ex mu- Galat.4
liere ,factumfublege , ut eos, quifub lege erat,
redimeret,ut adoptionemfiliorum reciperemus.
Subaudi à tota Trintate , cui dicimus in
oratione Dominica : Pater nofter , qui esin
calis.Itaque redempti per Chriftum à fer Matth
uitute peccati adoptati fumus in adoptio
nem filiorum Dei quatenus Deus trinus,
& vnus eft. Quod nobis in mentem redu
cit Dominus dicens . Orate properfequenti- Matth.s.
bus,&caluniantibus uos,utfitisfilij p itris ue-
Cæterum Chriftus Dominus non eft 3
hypoftaticam humanitatis ad verbum,
itaque etiam vt homo eft filius naturalis ,
& nullo modo adoptiuus , quia filiatio no
eft naturæ ,fed perfonæ, hæc autem per-
fona etiam fecundum quod vnitam ha-
bet humanitatem filius eft naturalis , non
adoptiuus, vt definitum eft Concil. Fran Con. Franc.
cofordienfi , & tenent omnes patres ,Am- Ambrof,
bro. lib.i.de fide.Adoptiuum filium non
'dicimus filium effe natura , fed eum dici=
mus filium effe natura , qui verus eft fi-
lius , de quo . 1. Ioan. vltimo. Vt fimus in 1.loan.vlti.
ucro filio eius lefu Chrifto . Hæc Ambrofi . Aug;
Magift.
Idem tenet Auguft.in Enchiridio.ca.24 .
& Magifter 3.diftin . 10. Vbipreter Au-
guftinum allegat Hilarium lib. 3. de Tri Hilar.
nit. & Hierony.Ephef. 1. & alios . Idem Hierony?
tenet Leo Papa fermone de transfigura- Leo Papa.
tionefuper illud Matth. Etfacta eftuox de Matth.17 .
nube dicens: Hic eftfilius meus dilectus,id eft,
naturalis non adoptiuus.Hæc Leo.Idem
D.Thom. 3. part. quæft.2 3.art.4. D.The.
Vnde Durandi fententia con-
trarium tenentis ab om
nibus accufatur.
( ..)
CAP.
 ADOR ARE.
CAPVT XLV .
Adorare.
DORARE dicitur He-
braice Sagar, Ifai.54.
‫סגר‬ Adorare denotat venera
Ι A tionem exhibere . Eft autem
duplex adoratio , altera Du
D.Thom. liæ,altera vero Latrię vt notat D.Thom.
3.par.quæft. 25.art . 3. Poteft vero Du-
lia exhiberi creature propter aliquam ex
Gene.23. cellentiam eius , ficut legimus in Genef.
Surrexit Abraham , & adoranit populum ter-
Gen.27. ræ,filios uidelicet Heth , & rurfus . Dumfi .
lium fuum Iacob benediceret , Ifaac di-
Gene.33. xit: Et adorent te tribus, ita etiã Iacob ado =
Gene.37.
rauitfratrem fuum Efau , & Iofeph vidit
infomnijs folem, & luna, & ftellas vnde-
cim adorare fe,hoc eft parentes & fratres
Genef.47 eius, quod cópletum eft Genef.47.quan
dofratres adorauerüt Iofeph proregem
Iudith.10 :
Ægypti,&ludith adorauit Holofernem,
& Berfabee Dauidem , & Moyfes foce=
3.Reg.1. rum fuu.Vide etiam Gene.49 . B. Exod.
Exod.18.
1.C.Ruth. 2.B.2.Reg. 9. C. Hac ado-
ratione fanctos adoramus , & Deiparam
Virginem hyperdulia , id eft , excellenti
dulia , & angelos dulia veneramur,vt de
Sept.fynod. finitur feptima Synodo Generali, & Con
Conc. Trid. cilio Trident.feff. 25 .
2 Alia eft adoratio, que dicitur latria,quç
foli datur Deo ratione fupremę potefta-
Deuter.6. tis , & fummę bonitatis iuxta quod Deu-
tero.6.dicitur : Dominum Deum tuum time-
bis,er illifoliferuies, Gręce λargevoeisla
triam exhibebis,quod in vltima tentatio-
Matth.4. ne Dominus allegauit. Vade(inquit) Satan,
fcriptum eft enim,Dominum Deum tuum adora
bis, illifoliferuies, vbi excluditur idola-
tria que datur idolis vel pure creaturę , tā
quam fi effet creator , quod autem priori
loco legimus : Dominum Deum tuu adorabis,
non ponitur dictio exclufiua , quia Gre-
ce eft a gоo xuvи σes veneraberis , que
comunis efttam fanctis quam Deo , ado
7. ratio nempe Dulia . Enim vero Dulia vt
D.Thom.
recte notat D.Thom. 3.p.queft. 25. art.
2. Deo etiam exhiberi poteft , quatenus
gubernator eft & Dominus ,ad quod alle
Gloffa.
gat Gloffamfuperillud Pfalm. Dominus
Deus meus intefperaui. Dominus ( inquit )
oninium per potentiam,cui debetur Du
lia,Deus omnium per creationem cui de-
47
beturlatria. Ceterum in pofteriori parte
dictio ponitur exclufiua ,fcilicet. Et illifo-
li feruies , Grece και αυτῷ μόνω λα
Teeuses quia latria foli Deo datur, de qua
intelligit Damafus Papa Epiftola prima Damaf.
contra Maced. Spiritum fanctum creatu
ram effe blafphemantem , fi quis non di-
xerit Spiritum fanctum adorandum ab
omni creatura,ficut filiu, & patrem , ana - re
thema fit, & in Symbolo Concilij Con- Conc. Coft .
ftantinopolitani , quod canit Ecclefia di
citur , & in Spiritum fanétum, &c. qui cũ
patre & filio fimul adoratur , népe latria.
Porrò D.Auguft.lib. 1o.de Ciuit.c.1.
3
has duas adorationes luculenter diftin- Aug.
guit. Nomine ( inquit ) feruitutis cultus
Deo debitus intelligitur , latriam quippe
noftri , vbicunque fanctarum fcriptura-
rum pofitum eft, interpretati funt feruitu
tem,fed ea feruitus que debetur homini-
bus alio nomine grece nuncupatur , fcili-
cet Dulia,latra vero aut femper , aut tam
frequenter , vt fere femper ea feruitus di-
citur , que pertinet ad colendum Deum.
Hęc Auguft. Sed tertias cultus eft ciuilis Regula
de quo infra. At quando fcriptura loqui
tur,ficut Hebraice femper loquitur indif-
ferenter, ex precedentibus ,& fubfequen
tibus colligendum eft, de qua adoratione
loquatur, fi forte fuerit dubium, an de la-
tria an vero de dulia ,Hebraice enim ver
bum Auad,fignificat feruire, quod indif-
ferens eft ad duliam , atque latriam quod
verbum ponit Genef. 17.18 . 23. Exod .
20.Deuter. 6.
Sic Pfalm. 98. indifferenter legimus :
4.
Adoratefcabellum pedum eius , quoniam ſan-
Pfal.98
tum eft,in quo verfu vt deprehendamus
de qua adoratione loquatur, prima diffi-
cultas occurrit , an fcabellum ipfum Dei
fanctum vocetur, nam Hebraica vox Ca
dos accipi poteft in vtroq; genere, quod
etiam adnotauit ante nos Ianfenius & lanfen:
Grece in genere mafculino legitur o'ri
ayios egi, quoniam fanctus eft , fupple
Deus,fic etiam ex Hebreo vertit Hiero . Hierony.
nym. Auguftinum quoque fic legiffe ex Aug.
commentarijs eius patet , eft ergo fenfus .
Adorate fcabellum pedu eius , quoniam
fanctus eft Deus, fic etiam explicat in co
mentarijs Hierony. Quamuis lectio vul. Hierony:
gata fanctum fcabellum in genere neutro
Fonat , nifi mendum fit.Sed certe parum
refert , Deus enim fuum fanctificat fca-
bellum
 ADORARE .
Exo.3. bellü, ficut Moyfi dixit : Terrain qua ſtas,
terrafaneta eft . Quia fua illam Dís præ-
fentia fanctificarat. Cæterum quia quo-
modocunque legatur , fcabellum adorare
Quæftio iubemur , difceptatio eft inter doctores,
quid perfcabellum intelligatur ? Et qui-
Auguft. dem Auguft. Cafsiodo. & Gloffa atque
Cafsiod.
Hierony.corpus Chrifti effe putant fca-
Glof. bellum deitatis . Alij crucem , in qua pe-
Hierony.
Chald. des eius confixi funt , Chaldaicus para-
Vatabl. phraftes templum intelligit, Vatablus ar
Iof.7, cam teftamenti,quam adorauit Iofue.ca.
Lyra . 7.5
Ianfen. .Sic etiam Lyra , fed Ianfenius propitia
torium effe exiſtimat,quod eratfuper ar-
cam fœderis . Vtcunq; autem fit, conftat
contra hæreticos, fiue facramentum cor
poris Chriftiin Euchariftia,fiue Crucem,
fiue templum ,fiue arcam foederis , fiue
propitiatorium in fcriptura fancta ado-
rariiuberi. Eodem ergo modo fine vllo
periculo idolatriæ, fanctorum imagines
crucem atque reliquias populo adoranda
proponit ecclefia, non quod in ipfisado =
ratio fiftat,fed tranfit ad prototypum , fi-
cut neque fiftit in fcabello Dei, fed tranfit
Bafil. ad exemplar,vt(inquit) Bafilius in epifto
la ad Amphilochiam , idemq; confirmat
Sept. Syno feptima Synodus Generalis , & ad idem
ftabiliendum innumera fanétorum på -
trum teftimonia citat , idem habetur in
Conc. Trid. Concil.Trident.feff. 24. Eft & de hoc le
Damaf. gendus Damafcenus in oratione de ado-
ratione imaginum,prima & tertia, vbi di
cit imaginibus non dari latriam , quæ foli
Synod.7. Deo debetur , quod etiam monet Syno-
dus feptima Generalis, act . 3. 4. 6.7. &
Beda.
Beda fuper Luc.4.ait,intelligetes duliam
imaginibus dari poffe , in quo nullum eft
periculum idolatriæ.Nam quæ datur ido
lis adoratio,non vocatur idodulia fed ido
latria , fola ergo latria creaturis dari pro-
Auguft. hibetur,vt notauit Auguft. quæft. 61.in
Genefim .
Quod fiquis obijciat illud Efter. 3.vbi
5 Mardochæus non flectebat genua , ne-
Efther.3.
que adorabat Aman, refpondendum eſt,
Aman latriam fibi exhiberi voluiffe , vt
notat Lyranus fuper eundem locum . Iu-
Judith.10. dith(inquit) cap . 10. profternens ſe ſuper
terra adorauit Holophernem adoratio-
ne tantum dulię , ciuilis intellige , Aman
vero cum effet arrogantifsimus , latria vo
lebat , quafi Deus ab omnibus adorari :
ideo noluit eum Mardochæus adorare.
Idem tenet Vatablus fuper eundem locu Vatabl .
Efther. 3. & omnes expofitores. Eadem
quoq; ratione tres pueri ftatuam auream Daniel.z.
Nabuchodonofor adorare noluerüt, quia
diuinos impius rex ambiebat honores.
Quoniam is mos olim imperatoribus
gentium fuit , vt fuis ftatuis diuinos darı
iuberent honores . Vnde Hieronymus Hierony
hunc Danielis locum explanans , iudices
(inquit) & principes fæculi , quiimpera ·
torum ftatuas adorant , hoc fefacere intel
ligut , quod tres pueri facere nolētes Deo
placuerunt . Hæc ille , vbi non prohibet
Hieronymus dari duliam , fed diuinos
honores . Enimvero ipfemet Hierony=
mus duliæ adorationem fe creaturis facris
dediffe fatetur ingenue ,lib. 2. Apologia
contra Ruffinum .Veni(inquit) Bethlehe,
præfepe Domini & incunabula adoraui .
Hæc ille. Ecce adorauit præfepe . Sic & Lo
feph patrem fuum Iacob adorauit. Cum- Genc.484
que tuliffet eos lofeph fubaudi filios fuos
Ephraim , & Manaffem , de finu patris ado
rauit pronus in terram ,fcilicet 3, dulia . Item
Hierony.in epitaphio Paulæ infine di- Hierony
cit.Vale Paula,& cultorem tuum oratio-
nibus iuua. & Auguft.lib . de vera religio Auguft .
ne.ca. 55. dicens, neque Angelis quidem
nec fanétis hominibus iam defunctis reli-
gionis cultum deberi intelligit latriam il-
lis dari non poffe, nam de dulia non dubi
tat,vnde lib.20.contra Fauftum.cap . 2 1 .
dicit , memorias martyru populus Chri-
ftianus religiofa folennitate concelebrat,
&c. Quoties ergo fancti patres religionis Regula
cultum imaginibus ,vel fanctis negat , ace
cipiunt cultum pro famofiori fignificato,
fcilicet, pro cultu latrię,quia cultus & ado
ratio analogice dicitur de latria & de du-
lia facra,& ciuili, quando vero cultum, ho
norem, venerationem,folennitatem , cele
brationem , & adorationem imaginibus
fanctifque defunctis concedunt , de du-
lia facra patres intelligunt:quando deniq;
regibus, magiftratibus.parentibus hono-
rem exhibent vel exhibendum afferunt
doctores , vel fcripturæ fanctæ , de dulia
ciuili, vel cultu humano debent intelligi.
Iftæ fiquidem tres fpecies adorationis , &
honoris analogicè ab fcholafticis docto
ribus diftinguuntur. Que regula femper
ad intelligendos patres ob oculos haben-
da eft.
Neq; curanda videtur Martini Perefij 6
ad
 ADORARE .
( adnotatio,qui lib.de traditionibus. p. 3 .
confideratione.7.dicit, non fibi multum
placere nome duliæ, quod pro cultu fan =
&torum vfurpatur , cum dulia proprie fig
nificet feruitutem, neque nos ferui fimus,
fed conferui fanctorum , atqui Martinus
Auguft. fubfcribere debuiffet Auguftino quilib.
10.de Cruita.cap.1.citato dicit: Ea ferui
tus quæ debetur hominibus, &c . Græce
alio nomine nuncupatur, intelligit autem
vocari duliam, fic enim Græce dicitur, &
Beda.
ita vocat eam Beda fuper Luc.4 . & Ma-
Magift. gifter lib. 3.fentent. diftinct. 9. & omnes
fcholaftici doctores . Deinde feruitus non
femper in fcripturis pro conditione man
cipiorum accipitur,fed frequenter pro ho
Galat.s noris fubiectione , ficut legimus Galat. 5 .
διά της αγάπις δόλευτε αλλήλοις .
Percharitatemferuite inuicem. Sic filius ma-
Luc.is iorgermanus filij prodigi patri dixit: Ecce
tot annisferuio tibi. Et tamen vt filius , non
vt mancipium , fic & nos vt filij fanctis fer
2.Cor.4. uimus,quomodo & Paulus feruum fe vo■
cat Chriftianorum. Nos autemferuos ueftros
per Iefum Chriftum .
Iam vero legimus in Apoc. Angelum
7 men nunquã nifi Chrifto nato, ab adora-
dixiffe Apoftolo Ioanni volenti eum ado
Apoc.19:
rare. Vide nefeceris ,conferuus tuusfum . & ca .
22.rurfus Ioannes volens Angelum ado
Apoc.22.
rareprohibitus eft. Non me(inquit)fed Deu
D.Thom, adora. Super quem locum D. Thomas in
commentarijs putat,Ioannem extra ſe ra
ptum fine confideratione quidem per in-
cogitantiam latriam angelo dare voluiffe,
ideoqueprohibitum effe . Eandem fen-
Cælius. tentiam tenet Cælius ,& ante eos Auguſt.
quæft. 61.fuper Genefim.Talis(inquit)
apparuit Angelus , vt pro Deo potuiffet
adorari , & ideo corrigendus eratadoras
Aug. tor.Hæc Auguft. Sedcum Prophetę non
fint phanatici vel amentes , fed rationis
omnino compotes , duriufculum videtur
voluiffe Ioannem latriam angeló exhibe
re,quod fi hoc faciebat ex ignorantia , pu
tans illum effe Deum, femel cohibitus no
debuiffetiterum idemattentare. Ergo fe
Gloffa.
cunda fentétia Gloffæ ordinariæ eft , Nõ
Rupert.
nifi duliam voluiffe Ioannem angelo da-
Haymo:
Ansbert. re.Sed dices, quare bis ab eo prohibitus
Anfelm. eft ? Ad hoc refpondent patres cum quis
Lyra .
bus confonat Gloffa in hac pofteriorifen
Richard
Beda. tentia, fcilicet, Rupertus abbas, Haymo,
Ansbertus,Lyranus,Anfelmus ,Richard,
Dionyf.
Greg. Beda,Dionyf.Carthuf. & ante cos Greg.
48
Pap.homil. 8.fuper Euangelia his verbis:
Quid eft quod ante redeptoris , aduentũ
Angeli ab hominibus adorantur & tacet, Iofus .
vt Iofue.c . 5. & Gene. 19. & c.poftmodu Gen.19 .
vero adorationem fugiunt? nifi quod na-
turam noftram quam prius defpexerant,
poftquam hanc à filio Dei affumptam fu
per fe confpiciunt , proftratam fibi vide
repertimefcunt? Hac Gregor. & merito
quia Verbum carofactum eft , er habitauit in Ioan.1 .
nobis: Quod fi Rex hofpitio fufceptus do
mum fui hofpitis honorat, quanto excel-
lentius domum humanę naturę quã ar-
tifsime , id eft , per vnionem hypoftati-
&
cam habitauit, & habitabit in eternum ,fu
per omnes Angelorum choros honorat.
Quia nonangelos apprehenditfedfemen Abra Hebr.z.
he apprehendit . Propterea angelus ad pa- Luc.z.
ftores.Annuncio (inquit) uobisgaudium mag
num,quod erit omni populo,quia natus eft uobis
hodie Saluator . Non dixit nobis,fed vobis,
id eft, in exaltationem veftra non ita no-
ftram . Vnde neque folius modeftię cau-
fa prohibuitIoannem angelus à fui ado-
ratione,vt quidam putarunt, quia Angeli
ab orbe condito modefti fuerunt , & ta
tione fui quenquam prohibuerunt.
Iam vero Genef.47.legimus : Adora- 8
uit Ifrael Dominum conuerfus ad lectuli caput. Gen.47 .
Vbi Septuag.tranftulerunt : Adorauit Ia
cob fummitatem virgæ eius ,fubaudi Io-
feph. Caufa autem varietatis inter vulga-
tam & Septuag. eft varietas punctorum ,
quia Septuag. Hebraicefuo tempore le-
gerunt Mateth, quæ vox baculum fignifi
cat fiue virgam,fed Hieronym . id repre- Hierony.
hendit in traditio.Hebr.fuper Genef. di ■
citque : Quidam fruftra fimulantadoraf-
fe Iacobfummitate fceptri Iofeph hono >
ras poteftatefilij, cu multo aliter fit inHe
brço , videlicet Mitat , quod eft lectulus,
hoc eft ad lectuli caput , quia lectulus viri
fancti compofitus erat ad oratione. Hęc
Hieronym. Quo exemplo docemur nos
adorandum , adorandumque Deum pa-
ratos effe debere, iuxta illud . Oportetfem- Luc.18.
perorare,Et Paulus ait : Volo uiros orare in
omniloco. Item Chriftus Samaritanę di- 1. Timot. 2.
xit:Venithoraquando neque in mote hoc, &c. Ioan.4.
Sed uenithora nunc eft , quando ueri adorato
resadorabutpatrem infpiritu er ueritate &c.
Vnde Dominus cum fibi non egeret, pro
nobis tamen in omni loco pafsim orabat:
ficut
 ADORARE.
[oan: 11. ficut loan. 11.quando Lazarum fufcita-
uit, & quando multiplicauit quinque pa-
Ioan.6.
Marc. 8. nes. Item quando multiplicauit feptem ,
Luc.6. & quando elegit Apoftolos , &c.Vbi etia
Regula. notanda eft regula , videlicet in fcriptura
facra adorare pro orare, vel gratias agere,
fæpiusa ccipi,vt notat Auguft. 1. de ora-
Exod.4: tione Dominica , & Lyranus fup. Exo.4 .
Sic intelligitur illud Exod. 4. Audierunt
quod vifitaffet Dominus filios Ifrael , &
proniadorauerunt, id eft , gratias egerüt.
Item Exod. 12. D. 24. A. 3 3. B. 34.A.
Iudic.7.D.1.Reg. 1.A.1.Paralip . 29.
E.2.Paralip.7.A. 29. F. Tobix. i 3. C.
Iudith . 6. C. Pfalm . 21.44.65.71.85 .
96.Sapien, 6. D. Ecclefiaft. 35. C.Ifai.
49.B.F.66.G.Sopho.2.C . Apocaly. 4.
D: 14.G.19.B.Zachar. 14. D. Act . 10.
E. &c. Quamuis proprie loquendo ora-
Aug re, & adorare differant, vt docet Auguft.
lib.2.contra Maximum Arrianum cap.
9. quia omnis qui orat rogat , non autem
rogat omnis qui adorat.
Item legimus : Adorate Dominum in aula
9 fancta eius,uelinatrio,vel in mõte fancto ei',
Pfal.28.
vel ad templumfanctum eius , quod pro
Pfal.98.
Pfal.98. codem accipitur, quia fecundum hiftoria
Pfal.s. denotat adorare in templo Dei , in quo
Pfal.137, erant atria & aula , & ipfum templum in
Vatabl . monte Moria edificatum, vt Vatablus &
anfen . Ianfen.exponunt. Myftice vero denotat
in vnitatefidei,& charitatis Ecclefiæ Ca-
tholicæ adorare, & orare, fic enim oratio
habet impetrationem, modo reliquæ ad-
Matth.18. fint conditiones, iuxta illud Matth. Vbi-
cunquefuerint congregati duo, uel tres in nɔmi
neo meo,de quacunque re poftulauerint ,fiet eis
Cypria. à patre meo ,ficut explicat Cyprianus libr.
de vnitate Ecclefiæ. Hoc modo adorauit
publicanus in templo,& peccatorum ve-
Luc.18. niam impetrauit . Itemhoc eft petere in
Ioan.16. nomine Chrifti Ioan . 1 6.id eft , in vnita-
te charitatis Chrifti.
10 Adorare Dominum de loco fancto fuo,
Hierony . eft Deum vbique colere, vt exponit Hie-
Sopho.2, ronym.fuper illud Sopho . Et adorabunt cu
uiridelocofuo, omnes infulegentiu. Quæ pro
phetia ad nouum quoque orbem noftra
tempeftate inuentum extenditur, videli .
cetad Infulas , quas vocamus Philippi-
nas,& ad Infulas Salomonis , & ad Iapo-
nicas,nam quod Dominus dixit Apofto-
Marc.vlt. lis: Predicate Euangelium omni creaturæ, fuc
cefforibus quoque eorum in prædicatio-
ne dixit , vfque ad mundi finem .
Dixit etiain Satanas fuperbifsimus &
II
impudentifsimus filio Dei : Hæc omnia ti- Match.4
bidabo,fi cadens adoraueris me . Vbi notat
Hierony, maxime fuper illud Daniel. 3. Hierony.
Et præco clamabat, &c.cadentes adora- Dani.3 .
teftatuam, omnem(inquit)fcriptura fan-
&tam mēte percurrens (nifi tamen me fal-
lit obliuio nequaquam reperio, quod fan
&torum quifpiam Deum cadens adoraue
rit, fed qui idola & dæmones adorauerit,
ficut in Euágelio Diabolus loquitur Mat
thæ.4 . Sicadens adoraueris me. Hæc Hiero Matth.4.
nym . Sed quid dicemus quod de Magis
ab Oriente fide viua conuerfis , venienti-
bus ad præfepe Domini legimus Matth.
2. Etprocidentesadorauerunt eum? & de cæ . Matth.2 .
co nato iam illuminato,& corpore, &fpi
ritu , Ioannes refert : Et procidens adorauit loan.9 :
cum. Itemin Apocal. Angeliprociderunt in Apoc.7>
faciesfuas, adorauerunt Deum . Et viginti
quatuorfeniores.ceciderüt coram agno,Apo
calip.5.& Pfal.94 . Venite adoremus, proci- Apoc.s.
damus ante Deum.Quid ergo dicédum, nifi Pfal.94.
quod tenacifsima interdum memoriala .
bitur , dum pluribus intendit , vel certe
Hierony. non de alia voce loquitur equi
ualenti , fed de hoc participio vel nomine
denominatiuo cadens in fingulari velin
plurali,de quo verum eft quod dicit , non
autem de ipfo verbo cadere , aut profter-
ni,aut procidere,quæ quamuis idem figni
ficent,nefcio tamen quid horrendum ha =
bet participium cadens,quod libenter Sa
tanas vfurpat , quia de illo Dominus ait
Luc. 10. Vidi Satanam ficut fulgur de cœ- Luc.10.
lo cadentem . Manet ergo Satanæin me
moriavox(cadens) eamque non folum in
nos fragiles homunciones tentationibus
fuis, fed & in ipfum Dei filium in deferto
ieiunantemtransferretentauit,quia fola-
tium eft miferis focios habuiffe maloru
Quod autem Hieronym.de fola voceca-
dens grammatice fit locutus,ex illa exce-
ptionecolligitur , qua reſtricte dixit, non
legiffe quodfanctorum quifpiam cadens
adorauit Deum , quia vnus folus locus in
quo inbonum adorare quis cadens legi-
tur. 1. Corint. 14. de homine quidë eth-
nico & barbaro dicitur : Si intret ( inquit 1.Cor.14
Apoftolus)aliquis infidelis aut idiota, &c.ca-
dens infaciem adorabit Deum .
Legimus etiam apud Matthæum de 12
Chananæa fœmina. At illa ueniter adora- Matth.15.
wit
 ADORARE .
uit eum dicens, Domine adiuua me : Adorauit
Grace gorexúves indifferens verbum
Quæfiio. eft ad latriam fiue duliam , quare diſpu-
tatio eft apud expofitores an latria Do-
minum adorauerit ? quod ex alio capite
Orig. pendet, an explicite crediderit Chriftum
Deum & hominem effe ? quod Orig. fu-
per hunc locum negat,fide tantum huma
na illam credidiffe putans,fcilicet, Mef
fiam &hominem purum . Nihilominus
Hilar tamen Hilarius fidem vtriufq; naturæ il-
lam habuiffe tenet,vnde & latriam illi ex
Hierony: hibuiffe.Idem exiftimant Hieron . Chry
Chryfoft. foft. Gloffa ordin . & D.Thom. in Com-
Gloffa..
D.Thom: nen.Matth. Et certe hæc fentétia ex eius
petitionecolligitur. Miferere (inquit ) mei
Domine, ecce diuinitatem fatetur, Filij Da =
uid , ecce humanam afferit in Chrifto na-
turam.Quod fi obijciat aliquis prodigios
fam profectofide in gentili foemina effe
debuiffe,que tam diftincte duas in Chri-
fto naturas confiteretur expedita reſpon
fio eft. Primum gratuitum fuiffe Deido-
nu, qui fua reuelat myfteria paruulis Mat
Matth.11. the. 1 1. Deinde propterea fidem eius à
Domino cũadmirationis nota fuiffe lau
datam : Omulier (inquit) magna eft fides tua,
quæ profecto magna non effet, nifi vtram
que in Chrifto naturam complexa diſtin
gueret , imo denotat fuiffe cum charitate,
& reliquis infufis virtutibus copulatam .
Poftremo legimus apud Mattheum.
13
Matth.9, Princeps unus accefsit, & adorabateum dicens,
filia mea modo defuncta eft. Hic erat Iairus
princeps fynagogæ , & Græce , Adora-
Theophyl, bat indifferens elt,ficut in num . 10.Theo
phy.conijcit habuiffe Iairum aliquod ini
tium fidei diuinitatis, & fubinde ad latria
Luc.8: inclinaffe, nam fuper Luc.8.fic ait : Vr-
gente necefsitate fe humi proftrauit, qua-
uis fine illa oportebat humi procidere, &
agnofcere Deum effe Iefum, tamen affli-
&tio cogit hominem , vt meliora fectetur.
Greg: Hæc Theophylactus. Vnde & Gregor.
lib.15.Moral.cap. 24.Multi (inquit) ad
perennem vitam per flagella redeunt, &
Augi Auguft.fuper Pfal. 40. Cum patitur ( in-.
quit homo tribulationes , docetur amare
meliora , per amaritudinem inferiorum ,
Hec Auguft. Vnde Iob clarius Deum de
Job.38. turbine loquentem audiens recognouit,
Nahum.1.ideft, de tribulatione, fic & Nahum, 1 .
Deus in tempeftate & turbine uiæ eius , id
eft in tribulatione viam aperit cognitio
ADVLATIO .
49
nis fuæ,ficut dicit Ezech. Veniet afflictofu Ezechi.7.
per terra cognofcetis quia ego Dominus. Sic
Jairus caftigatus Chriftum recognouit. Matth.9.
CAP. XLVI.
Adulatio.
DVLARI dicitur He-
braice Chalac Prouerb. 28.
‫הלד‬
Ille qui per linguæ blandi-
A
mēta decipitadulatur.Adu ·
latio eft ad gratiam alicu =
ius captandam verborum dulcis accom-
modatio , vel etiam rerum . De quo Ec
clefiaftes : Melius eft à fapiente corrigi , Ecclef.7 :
quamftultorum adulatione decipi, quod Ifaias Efai.3.
confirmat dicens : Popule meus quite beatum
dicunt ipfi te decipiunt . Vbi Hierony.pro Hieron.
prium fuiffe dicit olim Pharifæorum adu
lari populo propter munera , qua etiam
arte voluerunt Pharifæi vt Chrifofto.no Chryf.
tat filium Dei decipere dicentes : Magifter Matth.22.
fcimus quia uerax es , & uiam Dei in ueritate
doces, noneft tibi cura de aliquo, neque refpi-
cis perfonam hominum : licet cenfum dare Cafa
riannon ? Cognita autem Iefus nequitia corum,
Quod adulationis nempe dulcedine de-
cipere eum vellent , tanquam deceptori-
bus refpondit , & quafi hoftibus . Quidme
tentatis hypocryle ? Vnde Hierony . epifto Hieronys
la ad Celanciam.Rumufculos , & gulofos ,
& palpates adulatores , quafi hoftes fuge .
Et Aug.fuper Pfal. 59. duo ( inquit ) funt Auguft.
genera perfecutorum , fcilicet, vituperan
tium ,& adulantium , fed plus perfequitur
lingua adulatoris quam manus perfecuto
ris.Ad hoc etiam propofitum Chryfo , ho
mil. de ferendis reprehenfionibus , to. 3 . Chryfoft.
adducit illud Prouerb . Meliorafunt uulnera Prou.27 ,
amici, quam uerba blunda inimici . Quid quod
& gentiles olim Philofophi adulatores vt
hoftes fugiendos effe docuerunt. Vnde Antifthe
Antifthenes fatius effe dixit in coruos ,
quam in adulatores & paraſitos incidere,
hi enimviuentis animum corrumpunt,il-
livero mortui corpus , Pythagoras item Pythagoras .
redarguentibus potius quam affentienti
bus acquiefcendum effe dixit , quia dete-
riores hoftibus affentatores & æftimare,
& fugere oportet.Socrates quoque dixif- Socrates.
fe fertur lupos canibus fimiles affenta-
tores inter amicos effe . Quorum ta =
men diuerfa funt omnino ftudia , nam
G lupi
 ADVLATIO .
lupi & adulatores gregem iugulare &
perdere , canes vero & amici cuftodire
cupiunt. Præterea nõ diſsimiles funt adu
latores illis , qui defunétorum cadauera
vnguentis condiunt, & humeris fepelien-
Luc.7: da portant , quos Luc. 7.ftare fecit Dis
cum fufcitare vellet adolefcentem filium
viduæ iuxta Naim , neque enim pecca-
tor in fpiritu mortuus ad fpiritualem vi
tam reuocari poteft, nifi prohibeantur,&
detineantur blandientes adulatores , qui
adfepulchrum vitiorum omnium foeti-
difsimum imprudentem geftant. Eadem
quoque Dominus ratione cum fufcitare
Matth.9.
difponeret filiam principis ,tibicines eie
ciffe legitur , quia tales funt adulatores,
mortuis inpeccato blādiētes, iuxta quod
Pfalm.9.
in Pfalm.legimus : Quoniam laudatur pec-
cator,& c. Et iniquus benedicitur , exacerbauit
Dominumpeccator. Et certe fœminæ Salo
moni iam veterano blandientes ad cul .
3.Reg.11. tum idolorum pellexerunt.
2 Dehis feductoribus exponit Hieron .
illud Ofeæ . Oleum in Ægyptum ferebant¸
Ofeç.12.
Hierony . metaphorice quippe oleum adulationis
in Egyptum affert , qui peccatores lau .
dat ,& ab eis fauores aucupatur . In quo
fenfu iuxta literam idem exponit Hiero .
Pfal.140. nym . illud Pfal . Corripiet me iuftus inmi-
fericordia , & increpabit me,oleum autem p:c=
catoris non impinguet caput meum. Sic etiam
Aug. eundem locum intelligit Auguftin. Sed
Bafil.
Bafilius addit , apes quidem oleo perfu
fasquafi emori, poris, quibus refpirare fo
lent , interclufis , atqui fi aceto perfundan
tur moxreuiuifcere: fic & laudibus blan
diéntium homines moriuntur incauti,fed
correptionibus facris quafi aceto perfufi
Gloff, fpirituali vitæ reftituuntur. Deniq; Glof.
Exod.10: fa fuper illud Exod. Ventus urens leuauit lo-
cuftas,ait,linguam adulatoris fimilem effe
vento vrenti , qui omne genus locuftaru,
id eft , vitiorum in corde hominum ina-
nium excitat, & fubleuat.Talis erat diues
Luc.16.
ille purpuratus, qui micas pauperi dene-
gabat , & nihilominus canes,id eft,adula
tores alebat, in cuius cordevētus vrés adu
lantium leuauit locuftas vitiorum om-
nium,quævirtutúgermina , quæ ibi pul-
lularepoterant, corrodebant.
Porrô quod Hieremias ait: Oliuam ube=
3
Hiere.11: rempulchram , & c. uocauit Dñs nomen tuum
ad uocem loquele grandis ignis exarfit in ea,
Greg. combuftafuntfruteta eius , explicat Gre
gor. Homil. 21. fuper Ezechiel. de voce !
adulationis his verbis. Vox grandis lo-
quelæ eftfauor adulantis , vnde fcriptum
eft. Qui benedicit proximofuo uocegrandide Prouer.26.
nocteconfurgens , fimilis eft maledicenti. Fru-
teta vero ad vocem grandem pereunt.
quando iam bona opera non amore Dei,
fed tranfitoriæ laudis fiunt. Hæc Grego.
Propterea Dominus monebat. Cum ieiu Matth.s
natisnolitefierificut hypocritæ trijtes , vide
licet quia bona opera folo intuitu laudis
humanæfacta finefructu pereunt. Vnde
qui adulantur eos , qui inanis glorie fla-
tibus feruntur , funt quafi homicidæ
tum quia bona corum opera , quæ viuc-
recoram Deo in æternum poffent,fi pro-
pter Deum fierent , extinguunt. Deinde
animas miferorum , quibus dolofè blan-
diuntur, ad mortem agunt fempiternam,
vt notat Hieronym. fuper illud Ezech. Hierony.
Quod craffum erat occidebatis . De crafsis Ezech.34.
hoc eft de diuitibus ( inquit ) populi lo-
quitur , quos mali principes in Ecclefia
iugulare narrantur , dum eos prædicant,
& vitia eorum increpare non audent .
Hæc Hieronym . De his paftoribus mer
cenarijs Dís dicit : Mercenarij autemfugiut, Ioan.10:
&c. Et lupus rapit , & difpergit oues. Deni-
que ifti adulatores fimiles funt lamijs
Ægypti , beftijs ferocifsimis , quæ facies
humanas habentes catulos fuos lactant,
& paulo poft ablactatos nifi fugiant , vn-
guibus dilaniant & deuorant. De quibus Thren:4.
Hieremias: Nam & lamie nudauerunt mam-
mas,lactauerunt catulosfuos,&c.
Præterea Paulus non folum adulatio- 4
nis vitium , fed & fufpicionem eius eui . 1.Thef.z.
tans ait : Neque enim aliquando fuimus in
fermone adulationis ficutfcitis , neque in oca
cafione auaritie , Deus teftis eft. Vbi Theo- Theophy
phylactus deceptorum vitium effe ait
adulationis , & feductorum , & merito,
nam & Antifthenes Philofophus aiebat, Antifthenes .
ficut meretrices bona omnia fuis amalijs
fine intentione cordis imprecantur , fic
adulatores benedicunt his , quibufcum
agunt , quos dementare laudibus co-
nantur. Diogenes dicebat adulatores Diogen.
fimiles effe his , qui fepulchris titulos cla
ros fculpunt , cum tainen intus non fint
nifi cadauera foetida mortuorum . So.
crates fimilem putabat adulationen Pa. Socrates.
noplie depicta , ideft , armorum varie-
tati in charta , vel linteo defcriptæ , vbi
non
 ADVLTERIVM .
non funt arma vera fed oculis apparen-
tia , ftultos autem effe qui his capian-
Origen. tur. Origenes fuper Matthæ. difcum -
Matth 14. bentes cum Herode , qui filiam in con-
81.cuiuio faltantem Herodiadis laudauerut ,
adufatores regis fuiffe dicit,& adulatium
figuram reprefentare , qui dum placere
fibi leuifsimam puellæ faltationem often
dunt , occafionem decollationis Bapti
Marc.6. ftæ tyranno dederunt . Sic adulatores
augent eorumpeccata quos laudant.Vn-
Greg. de Gregorius : libro decimooctauo Mo-
Iob.27.
ralium , in illud fob . Abfit à me , utjuftos
huos effe iudicem, funt (inquit) nonnulli,qui
dum malefacta hominum laudibus effe-
runt , augent quæ increpare debuerunt.
Ezech.13. Hinc enim Ezechiel dicit: Væ qui confuunt
puluillosfubomnicubitu manus ,& faciunt cer-
uicalia fub capite uniuerfæ ætatis. Quifquis
enim male agentibus adulatur,puluillum
fub
bcapitevel cubito iacentis ponit:Hinc
rurfum fcriptum eft ibidem: ipfe edifica
bat parietem , illi autem liniebanteum luto!
Parietem ergo liniunt , qui peccata per
petrantibus adulantur,quia quod illi per
uerfeagentes edificat,ipfi adulantes qua-
finitidius reddunt.Hæc Greg.
Ꮯ Ꮧ Ꮲ Ꮴ Ꭲ, XLVII.
Adulterium , Machia , Machari .
DVLTER in fcri-
ptura dicitur Haifah,
‫האשה‬ Deuteron . 22.
I Adulteriü eft defer-
to coiuge alteri coiugi ,
Hicrony. vnde Hiero.fuper illud
Ofe.2 .
Olex. Auferatfornica-
tionesfuas àfaciefua,& adulteria de medio ube
rumfuorum. Adultera(inquit) eft, quæ vnú
virum deferens alteri coniugitur. Hæcil
le.De adultera legimus in Euägelio Pha-
Ioan: 8. rifæos dixiffe Domino . Hac mulier modo
deprehenfa eft in adulterio,in lege autem Moy
fes mandauitnobis huiufmodi lapidare . Hoc
quod allegant Pharifæi, habetur Deuter.
Deuter.22 22.vbi legimus: Si non eft in puella,fub au-
di nupta,inuenta uirginitas,eijcient eam extra
forespatrisfui, & lapidibus obruent uiriciui-
Leuit.20: tatis illius. Itemin Leuitic.Morte moriatur
machus& adultera. Idem oftenditur apud
Ezechi.16. Ezechiel. Iudicabo te iudicijs adulterarum,
lapidabunt te lapidibus. Ante legem vero
50
Moyfi fecundum confuetudinem Pale . )
ftinorum, Iudas cum accufata effet Tha- Gen.38.
mar nurus eius de adulterio. Producite(in
quit) eam ut comburatur. Que confuetudo
in lege Moyfipoftea fancita eftquantum
ad filiam tantum facerdotis in ftupro de-
prehenfam , que flammis tradebatur Les Leult.21.
aiti.21.Tepore etiam Hieronymi, apud Hierony.
Romanos lege Conftantini magni adul
teri gladio cedebantur , vtrefert inepifto
la. 48. de muliere fepties i&ta. Sed mul
to ante Iulius Cefar libertum fuum , ob
adulterium capitali fupplicio affecit. Et
poftea Auguftus Proculum libertu quo-
que fuum, obidemcrimen eadem pœna
puniuit , vt invtriufque vita refert Sueto Suetonias.
Vofpicuus.
nius.Aurelianus Imperat. vt narrat Vof-
picus milité qui hofpitis violauerat vxo.
rem , duarum arborum ramis qui magna
viconiuncti fuerant alligatum,difceden-
tibus deinde repente in locum fuum ra-
inis , in duas partes Viuum diflecuit. Tan x.
ti erat horroris apud ethnicos etiam adul
terium . Quid, quod Macrinus Imperat.
adulteros viuos pariter comburebat , vt
Julius Capitolinus refert. Apud Parthos Iul.Capit.
etiam nulla delicta quantumuis atrocia
grauius quam adulteria plectebantur , vt
refert Iuftinus lib. 41. Apud Ægyptios luftin.
vero virgis vfque admille plagas cæde
batur adulter , & merito feuere quidem
hoc delictum plectebatur luce naturali di
&tante, quia tria ingentia fecum affert ma
la primum iniuriam infert coniugi mag☛
nam,cuifidem violat,fecundum corrum-
pit complicem , tertiam prolem confun-
dit. B. Ambrof. lib.5.exam.cap . 8. gra- Ambro .
ue(inquit) eft adulterium & naturæ iniu-
ria, intelligitautem iniuriam effe naturæ
rationalis , quæ nonnifi ratione , & pru-
dentia , atque iuftitia propagari debet.
Quamuis autem grauifsimum fit deli-
&tu , docuittamen Dís.loco citato pœni
tentia poffe deleri , dicens adultere : Ne Ioan.8:
que ego tecondemnabo,uade in pace, noli am-
pliuspeccare...
Præterea legimus Matth. 19.cum Pha 2
rifæirogaflent , an liceretlibellum repu= Matth . 19 .
dij vxori dare , & dimittere quacunq; ex
caufa,fecundum lege Moyfis refpondiffe
Dím :Non legiftis , quia quifecit hominē ab ini
tio mafculum& foeminafecit eos,er dixit: Pro
pter hocdimittet honto patre & matre, &c . &
erutduo in carne una, itaq; iam nofuntduo ,fed
G2 24124
 ADVLTERIVM .
unacaro . Quos ergo Deus coniunxit , homo non
feparet : Vnde collige adulterium fecun
dum prædicta iniuriam inferre iuri na-
turali & diuino. Sed quia Dominus fub-
Matth.19. iungit in eod. cap. Matth. Qui dimiferit
uxoremfuam nifi obfornicationem , & aliam
Quæftio. duxerit machatur , quæftio fuit olim inter
patres , an qui fornicationis caufa dimit-
tit adulteram.pofsit illa viuente aliam du
Caleta . cere? Et quidem Caietan. fuper locum
præfentem putat licere ,falua tamen Ec-
clefiæ definitione . Idem fub eadem cen-
Catherin.
fura, tenuit vt probabile Catherinus fu-
per.1.Corinth.5 .& ante illos idem Tere
Tertulli,
Ambrof. tullianus afferuit lib.4.aduerfus Marcio-
nem. Ambrof. vero fuper. 1. Corinth. 7.
id viro licere affirmat , qui propter adul-
terium dimifit vxorem , fed illa dimiffa
mulier non ( inquit ) poteft , quia infe-
rior eft , neque gaudet priuilegio viri.
Syxt.Sen . Preterea Syxtus Senenfis lib. 6. Biblioth .
Orig.
annotat. 81. citat. Origen, qui tracta. 7 .
in Matth.dicit cognouiffe quofdam epi-
fcopos , qui in fuis Ecclefijs permiferunt
vxoribus , qui viros fornicationis caufa
dimiferant , alijs nubere . Idem quoq; de-
creuit Zacharias Papa huius nominis pri
Zachar.
mus , ficut refert Gratianus. 37.q.7.can.
Conc. Elib. concubuifti , & Concilium Elibertinum,
Cốc.Mogic .
Conc. Trib. & Concilium Moguntiacum , & Tribu-
rienfe,quorum decreta citat ibidem Gra-
tianus . His tamen non obftantibus ,tenet
Ecclefia Catholica matrimoniu confum
matum quo ad vinculum effe indiffolubi
le , nifi morte alterius coniugis interce-
dente , quod Apoftolus affirmat Rom .
Rom.7. 7. Mulier uiuente uiro uocabitur adultera , fi
fueritcum alio uero,fi autemmortuusfuerituir
eius,liberata eft lege uiri, ut nonſit adultera ,ſi
1.Cor.7.
fuerit cu alio uiro,Idemq; repetit.1.Corin.
7.Idé tenet omnes patresfuper Matt.19 .
Hierony. &fuper loca citata Pauli, Hieron.Chryf.
Chryfoft.
Theophyl, Theophyl.Euthy.Origen . & alij tam ve-
Euthym . teres quam recentiores Theologi, & decre
Orig .
ta Pontificum id affirmant , ac demum
Conc. Trid. fancta fynodus Tridentina decernit, feſt,
24. Quod vero quidam Epifcopi ques
refert Origen. aut etiam Zacharias Pa-
pa, & præallegata prouincialia Concilia
contrarium ad tempus permiferunt, nihil
officit catholicæ veritati , nam & lupa=
naria maioris mali vitandicaufa permit-
tuntur. Denique Caietan. & Catherinus
Ecclefiæ cenfuræ fua placita ſubmiſerunt,
Ambrofij vero locus putatur fuiſſe ab hę |
reticis corruptus , vt refert Magifter in 4. Magift.
Qui retinet adulteram reprehendi-
tur Prouerb. 18. his verbis : Qui retinet
3.
adulteram , ftultus eft , & infipiens. Grece Pro.18.
autem non infipiens ponitur,fed areßUS
impius. Propter hunc locum difceptatio Quæft.10.
eft apud patres , an retinere pofsit mari-
tus innocens vxorem adulteram fine pec
cato Neque defunt qui negent , ita Hie- Hierony
ronym. fuper Matth. 19. Adultera (in-
quit ) non debetteneri, ne virum quoque
fub maledicto faciat, dicente fcriptura.
Qui tenet adulteram , ftultus & impius eft. Chryfoft
.
Idem Chryfofto . fuper Matth. 19. Item Hilar.
Hilarius canone. 4. fuper illud Matth... Euthym.
Qui dimiferit uxorem , & ibidem Euthy.
mius & Chromancius Aquileia Epifco- Chroman.
pus . Et quidemadmitti poffet ita fuiſſe
in veteri teftamento , nam & Iofeph ob
fornicationis fufpicionem , quam illum Matth.1.
Aug.
defponfa Maria habuiffe tenent Augu- luitin.
ftinus , Iuftinus Martyr contra Trypho- Chryfoft.
nem , Chryfofto . fuper Matthæ, 1. Be- Beda.
da & D. Thomas ibi , voluit illam occul- D.Thom:
te dimittere , ficut prædicti patres expo-
nunt. Cæterum in lege gratiæ licitum eft
viro adulteram emendatam recipere , di-
cente Paulo. 1. Corinth, 7. Præcipio non 1.Cor.7 .
ego ,fed Dominus uxorem à uiro non difcede-
re, quodfidifcefferit manere inuptam , aut ui-
rofuoreconciliari. Quod etiam poft adul
terium locum habet , vt docet Auguftia Aug.
nus lib.fecundo ad Pollentium. cap. 6.
Quod autem ( inquit ) tibi durum vide-
tur, vt poft adulterium reconcilietur con-
iugi coniux,fi fides adfit , non erit durum,
hæc crimina in veteri lege nullis facri
ficijs mundabantur , quæ noui teſta =
menti fanguine Chrifti fine dubitatione
mundantur . Et infra : Nunc autem poſt-
quam Chriftus dixit adulteræ. Neque cgo Ioan.8 .
te condemnabo , uade , noli amplius peccare ,
quis non intelligat debere ignofcere ma
ritum?Hæc Auguftinus,cuius fententiam
vfus tenet Ecclefiæ . Sententia vero pa-
trum incontrarium allegata cum teftimo
nio fcripturæ , de adultera incorrigibili
explicanda funt , quam tenere maritus
nequit , fi eius omnino defperat corre=
tionem , ne confentire videatur , iuxta 1.Cor.s.
&
illud. Aufertemalum à uobis metipfis.
Qui uiderit mulierem ad concupifcendum
4
eam , iam machatus eft eam in cordefuo , que Match- s.
fenten-
 ADVLTERIVM.
Match.s fententia Chrifti Domini eft contra Pha
rifæos , qui actus interiores , non puta
bant effe peccatum , nifi exterius aliquo-
modo proderentur , quod addimus, quia
nonpoterant negare,nifi cocci effent,con
Exod.zoj cupifcetiam effe peccatum, cum Exo. 20.
Lyran. expreffe prohibeatur ,fed ( vt inquit Ly
ranus)forte putabant, eamtantum concu
pifcentiam lege effe prohibitam , que fig-
nis vtputa ofculis , tactibus & huiufmodi
manifeftum daret indicium , vel vt in-
ian ,fortaffe putabant effe qui
Lanfeniusm
empeccatu
, non tamen lethale. Ex-
plicat ergo Dominus effe mortale pecca-
tum , modo adfit deliberatio pleni con-
fenfus , vel in rem veneream,vel in moro-
fam eius delectationem , vt exponit D.
D.Thom. Thom.fuperhunc locum Matthei. Vnde
Augult, Auguft. defermo. Domini in monte lib.
2. non (inquit) dixit , qui mulierem con-
cupierit, fed quividerit ad concupifcen-
dum, id eft , animo intenderit vt concu-
pifcat ,quod iam non eft titillari delecta-
tione carnis , fed plene confentire libidi
ni. Idem Hieronym. alijs verbis : Differt
(inquit) inter Pathos, & Propathiam, ſci
licet , inter pafsionem & propafsionem,
propafsio eft fine deliberatione aliquan-
tula culpa , fed pafsio videlicet cum deli
berato confenfu tenetur in crimine . Hęc
Hierony. Hieronym. De huiufmodi ergo libidi
nofis cum confenfu deliberato Apoftolus
1.Cor.6: ait: Neque adulteri , neque molles regnum Dei
2.Petr.2. pofsidebunt , & Petrus. Habentes oculos ple-
nos adulterij & inceffabilis delicti.
5 Adulteriùtam exofum eft Deo vt pote
mundifsimo , vt femper adulterantes gra
2.Reg 12. uifsime puniedos putauerit,vt Dauidem,
Iudic. 19. & & tribum integram Beniamin , quam pro
20.
pter adulterium fere deleuit , duos item
Babylonicos fenes occidit, Sufannę caftif
Dani.13.
fimę infidiantes, Moabitides etiam foe-
minas , que populum ad fornicandum
Num.31 . prouocauerunt, iugulauit,fed etiam Pha-
raonem & Abimelech reges , alterú Ægy
Genef. 20. pti , alterum Paleſtine qui per ignoran-
Gene.12. tiam vxorem Abrahæ vfurpare tenta-
rant , vnum per terrefecit, & alterum fla-
gellauit. Eft denique tantum malum vt
in pœnam aliorum nonnunquam cri .
minum tanquam ignominiofifsimü ma-
lum, lapfum inadulterium Dominus co-
Ofc.4-
minetur , Ofex.4. Super capita montium
facrificabant, & c. ideofornicabunturfiliæ ue=
51
Iftræ, &fponfe ueftre adultereerunt. Etcer
te hęc poena culpe,maius malum eft quá
millies ipfa gehenna, feclufa tamen ge
henne culpa.Vt docet D. Thom. 1.part. D.Thom.
queft. 48. artic. 6. Vnde grauius punit
Deus peccata noftra, quando propter ca
permittit , vt in alia prolabamur, quam
finos viuos in gehennæ ignem eternum
immitteret . Ideo monuit filius Deilan-
guidum que in pifcina fanauit. Eccefanus Ioan.s
factuses , iamnolipeccare. Et adultere di Ioan.s
xit.Vade noli amplius peccare.
Sed illud ingerit difficultatem quod
Dominus dicit Oſex. 3. Adhuc uade , & 6
dilige mulierem dilectam amico , er adulte. Quæftio.
Olex.36
ram . Et certe Ofeas Propheta iuffu Dei
duxerat vxorem Gomer filiam Debe-
laim fornicaria,de quo latius in dictione,
fornicari nobis agendum eft. Nunc vero
iubet Deus , vt diligat mulierem adulte-
ram. Eft autem difceptatio inter expofi-
tores , an hec adultera fit alia à priori,
quain duxerat ? Et quidam vt Ruffinus, Raffi!
Theodorus Antiochenus, & Francifcus Theod
Ribera fuper hunc locum Ofeę eandem Vatab.
effe affirmant, Alij negant , vt Vatabl. Ly
ra.
Lyranus , Dionyfius Carthufian . Mihi Dionys
vero magis probaturfententia prior,quæ
tenet eandem effe , que poft nuptias cum
Propheta relapfa eft in libidinem , com-
mifit adulterium , quam iubet Deus , vt
adhuc Propheta fibi reconciliet , ac dili-
gat ,vt in co typum Dei prefeferat , qui
fynagogam fornicariam fibi olim fide
defponderat in deferto per legem : Dein.
de vero adhuc in adulterium fpirituale,
id eft , in idolatriam fepe relapfam dili
gebat. Sic vertit & exponit Chaldaicus Chald;
paraphraftes his verbis : Vade vaticina
re prophetiam aduerfus domum Ifrael:
qui fimiles funt mulieri charifsimę fuo
marito, que licet fornicetur fub eo , adeo
tamen diligit eam , vt non velit eam di-
mittere. Hec ille. Accedit quod adulte-
ram alterius viri vxorem non poterat
Propheta facile in domum fuam addu.
cere. Deinde fcandalum daret , & ri-
xasfufcitaret domi &foris.Dilectam ve-
ro dicitamico , id eft , alteri amafio . Sic
( inquit textus ) diligit Deusfilios Ifrael, &
ipfi refpiciunt Deos alienos . Vbi fumma
Deiclementia , & mifericordia erga ge=
nus humanum demonftratur, ad quos
etiam adulterijs & peccatis onuftos cla-
G 3. mat.
 ADVLTERIV M.
Matth. 11.
mat : Venite ad me omnes , qui labɔratis , er
onerati eftis, & ego reficiam uos. Quæ mife
ricordiæ vifcera fatis oftendit Petro ro-
ganti. Quoties peccabit inmefratermeus, &
dimittam ei,ufquefepties? Refpondit: Non di-
Matth.18.
co tibifepties,fedfeptuagies fepties . O cle-
mentiam,quis vxorem feptuagies fepties
adulterantem admitteret ? Quid ergo mi
Ioan.8: ramur fi mulieri deprehenfæ in adulterio
dixit: Neque ego te condemnabo.
Adultera uocatur anima per metaphoram,
7
Regula. feu ciuitas,uel prouincia infcripturis , quæ Deo
fponfo relicto uel idola colit , uel demoni per
Hierony. mortale peccatum adheret . Quæ regula eft
Ezech.16. Hierony, fuper Ezech . 1 6.Et iudicabo te in
Ole.3 . dicijs adiuterarum , & fuper Ofe. 3. In que
fenfum pafsim infcripturis adulterare di .
cebatur populus Ifrael cum idolis gentiu.
Ofeç.2. Sic intelligitur illud Ofex.2 . Auferat adul
Ezech.23. teriafua, & Hierem.1 3.D.2 3.B. & Eze.
chie. 23.ad Hierufale dicit: Attrita esadul
Ifai.r.
terijs,& Ifai. 1. Quomodo factaes meretrix
Hiere.3 ciuitasfidelis,& Hierem.3.Mochata es in la
pider in ligno,id eft,adorafti lapides , &
ligna relicto Deo viuenti,vt exponit Ly-
Lyra. ra.Na myfticus eft fenfus huius loci , qué
Origen.
exponit Orig. homil. 14.fuper Hierem.
vbiait,Moechariin lapide, eft cor habere
Ezech.34. lapideum, de quo Ezech . Auferam auobis.
cor lapideum,id eft,adeo durum , & obſti-
natum , vt fimile quodamodo effe videa-
tur cordi Satanæ de quo legimus apud
Iob.41. Iob: Cor eius indurabitur quafi lapis : Tales
Ioan. 8. erant Pharifæi,quibus Dominus ait . Siue=
ritatem dico uobis, quare noncreditis ? Et Iu-
das cui non fatis fuit à Domino dici: Ami
Matth . 26. cc ad quid uenifti ? Neque emolliuit eum
loan.13.
quado lauit linteo præcinctus pedes eius.
Machariautemin ligno fecundum Oris
ginem eft fequi voluptatem guftus, & ta-
tus, ficut moechata eft Eua in paradifo,
Gene.3.
vbi legimus : Vidit ergo mulier , quod bonum
effet lignum ad uefcendum ,&c .
8 Generatiopraua, adulterafignum querit,
Dominus dixit Iudæis . Vbi generatio
Matth. 11. Iudæorum appellatur adultera fecun
dum phrafimregulæ num. 7. præceden
Hierony,
tis à nobis explicatam. Vnde Hierony.
fuper hunc locum Matth . Egregie ( in-
quit ) dixit adultera , quia genus ducat à
peccatoribus , & quia dimiferat virum, &
Ezech.16. iuxta Ezechiel multis fe amatoribus co-
pulauerat , hoc eft multis olim feruierat
fimulachris . Hæc Hieronym. Item quia
ADVOCATVS .
Iudæi prophetas occiderunt, Hieremiam
lapidauerunt , Ifaiam difecuerunt, Ioan-
nem Baptiftam decollarunt , neque ab
imitatione patrum fuorum difcefferant.
Generatio praua dicuntur præterea adul
teri , quia vt Theophylactus ait , receffe- Theophy:
rant quidem à Deo, & dæmonibus adhæ
rebant , in quem fenfum de eadem fyna-
goga dicit Ifaias. Vos autem accedite hucfi- Ifai.57-
lij auguratricis,femen adulteri , & fornicaria,
fuper quem lufiftis fuper quem dilataftis cor?
Vbi Hieronym. Cui ( inquit ) dixiftis ô Hierony.
Ioan.8.
Iudæi, Samaritanus es tu,& dæmonium Matth.12 .
habes : Et in Belzebuth eijcit dæmo Luc.11.
nia?
Adulterare verbü Deiphrafis eft Pau-
9
11 , quæ denotatprædicatorum adulatio . 2.Cor.2 .
nem , vtauditoribus placeant , vt Hiero- Hierony.
nym.exponit fuper eundem locum , Pfeu
do Apoftolos ( inquit ) tangit de quibus
Ifaias. Cauponestui mifcent uino aquam , id fai.1.
eft , meræ doctrine adulationis mollia
verba, quibus homines non tam inebriati
ferueant , quam delectati tabefcant. Hæc
Greg.
Hieronym. Sed Gregor. lib. 22. moral. tob.31.
in illud Iob. 31. Et non magis tacui , pul-
chre hanc phrafim explicat , Adulterari
(inquit) verbum Dei eft,aut aliter de illo
fentire , quam eft, aut ex eo non fpiritua
les fructus , fed adulterinos foetus quæ :
rere laudis humanæ. Hec Gregor. Hos
non querebat Ioannes Baptifta, imo po-
tius contemptis laudibus Herodis,illum
de adulterio cum vxore fratris publicere Marc.6.
prehendit.
CAPVT. XLVIII.
Aduocatus.
DVOCAT VS
auxiliator Hebraicè
dicitur Oozer, Ifa. 31. ‫עוזר‬
& Pfalm.45.
Aduocatus diciturpa- 1
tronus qui reum in ius
dicio defendit , aut in
iudicio ius fuggerit.Attribuitur autem in
fcriptura filio Dei, de quo Ioannes . Si.Ioan.2 .
quis peccauerit , aduocatum habemus apudpa-
trem Iefum Chriftum iuftum , ipfe eft propi=
tiatio pro peccatisnoftris. Vnde Auguftin . Aug.
tractatu primo fuper primam Canoni-
cam
 ADVOCATVS .
cam Ioannis , fi aliquando ( inquit ) in
hac vita homo committit fe difertæ lin-
guæ,&no perit, multo magis committes
fe aduocato Chrifto , eum enim aduoca-
Beda. tum habemus apud patrem , & Beda ſu-
1.Ioan.2.
per..Ioan. 2.Et bene(inquit) cum dice=
ret aduocatum nos habere apud patre le-
fumChriftum,addidit iuftum,iuftus fiqui
dem aduocatus liniuftas caufas non fufci=
pit,fed tuc iuftus nos defendet in iudicio,
fi nunc nos metipfos & cognofcimus ,
& accufamus iniuftos.Hec Beda.Quod
Satanas fciens mutos reddit nonnullos in
confefsione. Tale erat demoniu illud, de
Luc,Ir.
quolegimus : Erat Iefus eijciens dæmonium,
& illud erat mutum.
2 Aduocati elt orare pro clientulo fibi
Quæftio. commiffo , propterea quærunt patres, an
filius Dei in dextera patris interpellet
pro nobis oratione vocali , aut falte men
Beda. tali ? Ad quod Beda in loco allegato ref-
pondet.Caput pro omnibus iuterpellat,
Rom.8.
dequo fcriptu eft Rom. 8. Qui eft ad dexte
ram Dei, qui etiam interpellat pro nobis , &c.
Interpellat ergo pro nobis Dominus , nõ
voce,fed miferatione, quia quod damna.
ri in electis noluit, naturam videlicet no-
ftram fufcipiendo feruauit. Hæc Beda.
Quia tamen contra alicubi dicit Auguſt.
Chriftum in cœlo adhuc pro nobis ora-
re,dehocagemus latius in dictione inter-
pellare.
3 Aduocatam vero effe Deiparam Virgi
nem pro nobis non folum Ecclefia dicit,
fed & in Euangelio legitur,hoc illam mu-
nere functa fuifle , cum in nuptijs Cana
Ioan.z. Galileavinum defuiffet, dixit Maria ,fili
uinum non habent.Vbi pro fponfis atq; con
uiuijs plane intercefsit. Quod fi intercede
bat in terris,quato frequêtius,& illuftrius
Aug intercedet in coelis.Vnde Auguft.lib.cur
Deus homo.c.vlt . Eft (inquit )quoddá fin
gulare refugium poft Deum , quod in illo
regno habemus reginam fororem noftră,
ac Dei genitricem femper virginem Ma
riam,que no ceffat apudDeu pro homini
b' interuenire.Et infra: Hoc quod alij fan
ti minime auderent,hæc quada cógruēti
&
autoritate à filio poftulans obtinet. Hæc
Irenæus.
Aug. Et B.Irenæus lib. 5. contra hærefes
aduocatam Mariam vocat, ficut ( inquit)
Eua feducta eft,vt fugeret Deum, fichæc
fuafa eft obedire Deo,vti virginis Euæ vir
go Maria fieret aduocata, hæc ille. Obes
ADIFICARE .
52
diuit autem maxime Maria , quando di- Luc..
xit : Ecce ancilla Dominifiat mihi fecundum
uerbum tuum.
CAPVT. XLIX
Aedificare.
EDIFICARE He-
braicè dicitur Banach , à ‫כנה‬
radice Ben filius , quod fit
quafi patris ædificium ,fed i
latine ædificare eſt ę des fa
cere, & large ad omne ge-
nus conftruendi operis exteditur. Aggei Agge.1
1. Ædificate domum . Sed metaphorice ædi
ficare in literis facris varia fignificat. Pri-
mum enim denotat creare, Genef. 2. Adi Gen.z.
ficauit Dominus coftam, quam tulerat de Adam
in mulierem.Deinde ædificare domum ali
cui,metaphorice eft,prolem eius, & diui-
tias multiplicare. Sic legimus in Exodo.
Etquiatimuerunt obftetrices Dominum, ædifi- Exod.r
ficauit illisdomos, hoc eft fobole, & diuitijs
locupletauit . Hanc regulam ponit Hie- Hierony!
rony.in tradit.Hebraicis exponens illud Regula.
Gene.vbi Sara loquitur maritofuo Abra Genef.16.
hæ: Ecce conclufit me Dominus , ingredere er-
go ad ancillam meam ,ut habeamfilios exea.Di
ligenter(inquit) nota, quod procreatio li
berorum in Hebræo , ædificatio fcripta
eft,dicitur enim hic in Hebræo textu:In-
gredere ad ancillam meam,fi modo adi-
ficer ex ea , & vide neforte hoc fit , quod
inExodo dicitur: Benedixit Deus obftetrici-
bus, ædificauit illis demos.Hæc Hierony.
In quem fenfum legimus de gentibus ad
fidem conuertendis . Hierem.1 2. Et adifi Hiere.12 .
cabuntur in mediopopuli mei, id eft, multipli-
cabuntur prole corporali, & fpirituali, &
eruntpars populi Dei , vt exponit Hie = Hierony.
ronym . Eodem modo explicat illud Ma Malac.3.
lachia. Adificati funtfacientes iniquitatem,
id eft , poft fcelera , atque blafphemias,
& fobole, & profperis omnibus perfruu
tur,iuxta illud Matth.Quifolemfuum oriri
Matth.5
facitfuperbonos , malos , & pluitfuper iu-
ftos, & iniuftos. Secundum eandem phra-
fim Deutero.35.depoena difcalciati, qui
non vult ducerevxore fratris defuncti fi-
ne liberis.Expuct(inquit)infaciem illius, & Deut.35
dicet,ficfiet homini , qui non ædificauit domum
fratrisfui. Eade phrafis eft in Ruth: Faciet Ruth.
Dominus hanc mulierem ficut Rachel , Gl
G4 Liam,
 EDIFICARE .
Liam,que edificaueruntdomum Ifrael, id eft,
fobole multiplicarunt. Vnde & coniectu
ra eft, cum Dominus fuerit Hebraice locu
tus , fecundum eandem phrafim dixiffe
Matth. 16. Matth . 1 6.Tues Petrus, & fuperhanc Petra
edificabo Ecclefiam meam , id eft , legitima
pontificum fuccefsione, & copiofa fidelis
populi fobole vfque ad finemfæculi pro-
pagabo Ecclefiam meam.
2 Porrò quod legimus : Sufcitabo mihifa-
cerdotemfidelem, qui iuxta cor meum , & ani-
1.Reg.1: mam meamfaciet, edificabo ei domumfidelem.
Auguit. Beatus Auguftinus lib. 17. de Ciuita.ca.
1. de Chrifto Domino dictum exponit,
cuipater æternus domum fidelem ædifi
cauit,que eftfuperna Hierufalem,in fen-
fu myftico debet intelligi: Nam fecundu
Glof. hiftoriam completum legimus,vt Gloffa
Rabbanus. ordinaria , & Rabbanus , & Nicolaus hic
Nicolaus. adnotant,in facerdote Sadoch, quem Sa-
3.Reg.2. lomon fubftituit loco Abiathar , qui erat
de ftirpe Heli , edificauit itaque Domi-
nus facerdoti Sadoch domum fidelem,id
eft,fobolem ei dedit,quç facerdotali mu-
nereper fuccefsiones fuas deinceps fide-
liter fungeretur. Cui expofitioni textus
ipfe. 3. Reg. 2.irrefragabiliter atteftatur,
his verbis:Abiecitergo Salomon Abiathar,ut
non effetfacerdos Domini, ut implereturfermo
Domini , quem locutus cftfuper domum Heli in
Silo , &c. Fuit autem abfque dubio Chri-
ftifigura Sadoch,qui legali facerdotio cef
fante per Abiathar figurato , edificauit
Matth.16. Ecclefiam in Petro , vt proxime diceba-
mus,quç fidem Catholicam nunquã ha-
ļ tenus violauit,& propterea dicitur:Ædi
& Porte Hierufalem exfapphyro edificabuntur.
ficabo illi domum fidelem , id eft , Eccle-
fiam Romanam , que nunquam in çter-
num fidem Catholicam violatura eft, ita
vt Pontifex Romanus quatenus Ponti
fex aliquem errorem contra fidem , vel
doceat vel admittat . In quo fenfu Do-
Luc.22. minus dixit : Et porte inferi non præuale-
bunt aduerfuseam , & ego rogaui pro te Petre,
utnondeficiatfidestua, tu aliquando conuer-
fus confirma fratres tuos . Quafi dicat , ne
fucceffores tuialiquando errent in fide in
perpetuum. Et ne quis mireturnos dice-
re, perpetuam effe hanc promifsionem
Ifai.61.
factam Ecclefie, legat Ifai. 61. Foedus per
Ifai. 59.
petuumferiam eis, & cap. 59. Verba,quepo
fui in oretuo , nondeficientde ore tuo, e de ore
feministui ufque infempiternum. De hereti-
corum vero, & fchifmaticorum concilia-
bulis dicitur Pfalm. Nifi Dominus ædifica- Pfal: 126.
uerit domum , in uanum laborauerunt qui ædifi-
cantcam : Cum enim fint apud hereticos
tot diuifiones, quot fere funt homines,im
plebitur in illis profecto verbum Dei :
Omne regnum infediuifum defolabitur. Luc.IT
Adificare infcripturis eft interdú ide, 3
quod reædificare fiue in priftinam pro-
fperitatem colapfa reftituere. Hiere. 31. Hier, 31.
de Hierufalem vaſtata dicitur : Adhuc ædi
ficabote, & ædificaberis uirgo Ifrael, adhuc or
naberistympanis tuis. Quod non de mate-
riali quidem ædificio,fed de reedificatio-
nefidei , & charitatis in Ecclefia Catholi-
ca,quam perdidit fynagoga ,exponit Hie Hierony
rony.dicens:Delirant qui auream , atque
gemmatam fufpirant Hierufalem, auari-
tiam fua in myfteria Domini confecran-
tes,&c. Cui confentiunt Lyra, & alij ex- Lyra.
pofitores hoc loco . Adificanda igitur in
lege gratiæ, quæ cœperat olim in lege na-
turæ , & fcripta, præuidebatur Ecclefia
apud Prophetas pafsim , non tam mate-
rialibus,quam viuis lapidibus,& in mul-
tis reedificanda.Enim vero ab Abel iufto
vfque in prefens nunquam defuit Eccle-
fia,vt obferuat Auguft.fuper illud Pfalm. Auguft.
Sæpe expugnauerunt me à iuuentute mea, de Pfal.128.
quo latius dicemus in verbo Ecclefia . Cę
terum quia Iudeis tandem excęcatis,Ec-
clefia que magna ex parte ex illis con-
ftructa fuerat,femidiruta máſit, reftituen
da quidem in aduentu Chrifti vaticinijs Regula.
prophetarum predicebatur , fecundum
quam regulam intelligitur illud Tob . Tob.13
Hoc eft Apoftolica doctrina , & cœle-
ftibus documentis , vt exponunt Gloffa Gloffa.
& Lyranus , fic etiam intelligimus illud Lyran.
Ifai.s &
Ifai. Edificabuntur in te deferta fæculorum,
fundamenta generationis & generationisfu-
fcitabis , & uocaberis ædificator fepium , fu-
per quem locum Hieronym. Hec ( in- Hierony:
quit)Iudei amici tantum occidentis lite
re ad inftaurationem referunt vrbis Pa-
leftinorum,& vel facta fub Efdra , Zoro
babel , & Nehemia , vel vltimo tempore
futura contendunt , nos autem fequen =
tes coeptę explanationis ordinem , quç
deferta fuerant in Iudeis , dicimus edi-
ficari in Ecclefia , non ad breue tempus
fed in perpetuum. Vnde dicit Apofto. 1.Cor.3:
Sicutfapiens architectus fundamentum pofui,
aliusautemfuperædificat,& Ephef. 2.Dei adi Ephef.2:
ficatio
 EDIFICARE..
fficatio eftis.Hæc Hierony . Eodem modo
Proco.
explicant Procopius, Glof. & Lyran.Ifte
Gloff,
autem ædificator fepium Chriftus eft,
Lyran.
qui ait : Aedificabo Ecclefiam meam , vt
Matth.16. dictum eft Matth. 1 6.Sic etiam de Eccle
Efa.60 .
fia legitur Ifai. 60 :Aedificabuntfilij peregri
norum muros tuos. Vbi Hieronym. ait.
Alienigenæ, & peregrini proprie fignifi-
cant populum nationum , qui vere extru
Hierony. xerunt Ecclefiam.Hæc Hierony.extru-
xerunt autem vt miniftri,nam principa-
lis , vt diximus, ædificator Dominus eft,
cœperunt que olim ædificare Magi , qui
ab oriente venerunt adorare Dominum
Matth.2.
qui iure optimo dicuntur hoc loco filij pe
regrinorum. Deinde Centurio , cuius fi-
Matth.8.
dem Dominus laudauit.Et Regulus,Qui
Ioan.4.
crediditipfe, & domus eius tota. Cæterum
quod legimus Ezech. 36. Et fcientgentes,
quia ego Dominus , qui ædificauidifsipata, &
plantaui inculta , intelligi debet ( vt inquit
Hierony Hierony.)iuxta hiftorię veritate,& Pro-
phete fide,quia reliquię Ifrael faluæ fient
Luc-6. in Apoftolis,quod impleri coepit Luc.6:
quando:Elegitduodecim exfuis,quos & Apo
Luc.10. ftolos nominauit , & rurfus vbi Defignauit
Dominus alios feptuagintaduos.
4 Secundum eandem phrafim legimus :
Pro.9.
Sapientiaedificauitfibi domum, id eft huma-
Beda.
nitatem , vt exponit Beda inqua inhabi-
tat omnis plenitudo diuinitatis corpora
Coloff
liter.coloff. 2.vel certe ( inquit ) Ecclefia
Chriſtieft ex lapidibus viuis conftructa,
quæ expofitio literalis eft,de qua agemus
aliquãto latius in dictione Domus.Porro
August expofitio Auguftini in quodam fermone
de Affumptione, myftica eft,vbi de Ma-
ria hunc locum exponit , quamuis con-
gruentifsima fit, quia inter puras creatu-
ras nullam fibi digniorem domum filius
Dei ædificauit , quæ nunquam à furibus
perfoffa , neque ab hoftibus capta, neque
fuis vnquam ornamentis fpoliata fuit,
neque fpolari voluit dono virginitatis ,
etiam vt effet mater Dei , fi optio fibi da
Luc.1. retur , proptera enim dixit Angelo : Quo
modofiet iftud , quoniam uirum non cognofco?
Ber.
De hac domo myftice Bernar, intelligit
Luc.10 :
illud Luc.10.Intrauit Iefus in quoddamcaftel
Genef. 28. lum, & mulierquædã Martha nomine excepit
illu in domumfuam. Hęc eft illa domus de
qua Iacob Genef. 28. cum vidiffet fcală.
5 pertingentem coelos,dixit. Vere non eft hic
Hiere.31. aliud nifi domus Deier porta cœli.
53
Secundum eande phrafim dicit Hier.
c. 31. Aedificabitur ciuitas Domino à turre
Hanameel, ufque ad portam anguli , & exibit
ultra normam menfure inconfpectu eius,fuper
collem Gareb, incircuitu Goatha,& omnem
uallem cadauerum ,& cineres,& uniuerfam re
gionem mortis,& c.Et ufque ad torrentem Ce-
dron, er ufque ad angulum portæ equorum orië
talis,fanctum Dni non cuelletur , & non deftrue
tur ultra in perpetuu.De quo funt tres expo Hierony.
fitiones.Prima Hebreorü de qua Hiero.
fuper hunclocum ait: Iudei & noftri iu
daizantes , quia hoc edificium ciuitatis
poft captiuitatem temporibus Zoroba
bel , & Efdrę,nonpoffunt monftrare co
pletum , tranfeunt ad Chrifti tépora, quë
in confummatione mudi dicunt effe ven
turum , vt aurea , atque gemmata iuxta
Apocalypfim Ioannis defcendat Hieru .
falem, & hoc terre fpacio, id eft ab illo lo
covfque ad illum locu edificetur. Secun- Lyra.
da expofitio Lyran.Videtur( inquit ) mi
hi faluo meliori iudicio , quod locus ifte
pofsit exponi de reedificatione Hierufa
lem per Adrianum Imper.poft deftru-
&tionem factam fub Tito,in qua edifica-
tione murus Hierufale fuit dilatatus, exi-
uit que vltra normam menfurę , in tantu,
quod loca Dominicę paſsionis . & fepul
turę funt ibi inclufa , que tamen erant ex
tra portam , fuit autem olimturris Hana
4.Reg.13:
meel, de qua: 4.Reg. & Nehemię.3.à qua Nehem. 3 :
turre vfque ad portam anguli eft longitu
do ciuitatis.Dicit etiam collem Gareb ef
fe locum Caluarię & Goatha effe Golgo Ioan-19.
tha, de quo Ioa. 19. & vallem cadaueru
& cineres &regionem mortis effe loca,
vbi circa montem Caluarię malefactores
mactabantur.Denique & vfquead torre
tem Cedron exclufiue murus hodieciui
tatis attingit , & ad portam equorum .
Quod vero fubditur.Et fanctum Domi-
ni non euelletur, impletum exiftimat Ly
ran.in eo quod fanctum Domini fepul
chrum Sarraceni minime deftruxerunt,
imo venerati funtvfq; inprefens. Ceteru
tertia expofitio eft Hierony.& fanctoru Hierony:
patrum potius tenenda , videlicet, edifi
cium hoc metaphorice defcriptum Eccle
fiam in lege gratic catholicam fignifica Matth.16 .
re,de qua Dominus ait: Et porte inferi nõ
præualebunt aduerfuseam , quod certum
eft de Ecclefia catholica , non item de fe
pulchro Domini in Hierufalem . Dicit er
Ꮐ s go
 ÆDIFICARE .
go Hierony, ædificium Ecclefię hoc loco
ipirituale à Hiereinia prædici, quod inci
pit àturre Hanameel , id eft ab obedien
tia , & extenditur vfque ad portam angu
li , id eft Chriftum , qui lapis eft angula-
ris , & exiit vltra normam menfuræ prio
ris ædificij nimirum Synagogæ,quæ vnú
duntaxat populum continebat , iuxta il-
Pfal.75: lad Pfal . Notus in lud ea Deus. Ecclefia ve
ropopulos gentium comple& titur vniuer
fos , etiã fcabiofas in fpiritu , nam Gareb
fcabies interpretatur , & lapides fanctos,
qui voluuntur in gyro. Goatha quippe
gyram fignificat , & vallem cadauerum ,
&regionem mortis,& torrentem Cedrō,
quitenebras fonat , quia in Ecclefiae fage
na & bonipifces concluduntur , & mali
Matth.13.
Matth. 1 3 . &(vt inquit Gloffa) Ecclefia,
quæ nunc fcabiem , cadauera , cineres &
Gloffa.
mortis regionem continet,futura eft tan-
Eph.s.
dem gloriofa: Sine macula, ruga.Cui autē
hæc expofitio myftica vifa fuerit , eligat
fecundam Lyrani,dum modo ædificatio
nem illam materialem Hierufalem fub
Adriano Imp. pofitam effe intelligat à
Hieremia vt fignum veritatis fequentis ,
videlicet quodfanctum Dei non euelle-
Lyran. turvltra , non quidem fepulchrum Do-
mini,vt Lyran.putat,fed fanctum Dei ha
bitaculumin Ecclefia catholica , de qua
Matth.vlt, Chriftus ait.Matth.vltimo . Ecce ego uobis
cifum omnibus diebas ufque ad confummatio-
Matth.16. neiafeculi. Et porte inferinon preualebunt ad
uerfuscam.
6
Præterea, Aedificabunt ciuitates defertas,
Amos.9.
leginas Amos.9.id eft apoftoli,& apo-
ftolici virinationes ad fides conuertent ,
Hierony. vtexponunt Hierony. & Nicolaus , quia
Nicolaus. præcefsit : fufcitabo tabernaculũ Dauid,
quod cecidit , quod Iacobus apoftolus
A&.15. Act . 15.de Ecclefia luculenter expofuit ,
R.Salomon. &. R.Salomon de tempore Mefsiæ præ
dictum fatetur , quia fequitur: Et plantabo
cosfuper humum fuam , &non euellam eos ul-
trade terrafua,id eft de Ecclefia,quæ terra
dicitur propter firmitatem quæ defcribi-
Pfal.103 .
tur Pfal.103.Quifundaſti terramſuperſt1-
bilitatemfuam,non inclinabitur infæculumfe-
culi.Quod ergo in terra eft grauitas , & in
clinatio partium omnium ad centrum,
quæftabilem illamfacit,hoc eft in Eccle-
Apo.1. fia promiffio faluatoris, & ( vt ita dicam)
manutenétia ,ficut Apoca. 1.legitur,fepté-
Chriftus ftellas habere in dexterafua , id
eft angelos, qui Ecclefiam tenent , ab ipfo
Chrifto vt eam teneant roborati , vt por Matth.16-
tæ inferi non præualeant aduerfus.cam .
Legimus quoque Pfal. 50. Benignefac 7
Domine in bona uoluntate tua Sion,ut adificen- Pfal.so
turmuri Hierufalem . Quod vaticinium Ly Lyra.
ran.& Ianfen.de reftitutioneciuitatis fan lanfen
tæ fub Zorobabel , & Nehemia prædi .
&
tum exiftimant. Cæterum magis arri-
&
Hierony
. & Aug
det explanatio Hierony. Aug. Gloff
Cafsiodori qui de ædificatione potius Glola.
Ecclefiæ fuper Petrum exponunt, de qua Cafsiodor
legimus Ifai. 26. Vrbs fortitudinis noftræ Efai.26 .
Saluator,ponetur inca murus , & antemurale.
De his ergo muris iuftitiæ Chrifti , item
fidei , fpei,& charitatis exponunt patres, Hierony
antiquiores Hierony. Aug. Beda Greg, Aug.
Gloffa ,Chryfoft.Remig.Ambrofius lib. Beda.
1.de Apologia Dauid.cap. 17. Haymo, Gregor?
& plerique alij.Nam quod Lyranus , & Gloffa.
Carthufianus de muris Hierufalem poſt Chryfoft
Remig .
reditum de Babylone reftaurandis in Ambro
telligunt , quorum fententias recentiores Haymo .
alijfecuntur, ægrefuftineri poteft , quia fe Lyra.
quitur in textu. Tunc acceptabis facrifi Carthus
cium iuftitiæ , Conftat autem nullum ma =
terialefacrificiu veteris legis iuftificaſſe,
dicente Paulo Heb. 1o . Impofsibile eft fan
guine taurorum, aut hircorum delerį peccata.
Solum autem facrificium de toto rigore
iuftitiæ Chriftus eft in ara crucis immola
tus , & in altari facramentaliter oblatus,
& in eius virtute acceptabile facrificium
funtopera, & ftudiafancta iuftorum. Eft Regula
ergo Regula patrum obferuanda , quan-
do in veteri teftamento de ædificatione
Hierufale vaticiniu ponitur,& maior am
plitudo,vel gloria, qua quæ terrenæ ciui-
taticongruat, infinuatur, non de materia
li Hierufalem,fed de Ecclefia potius , vel
militante, vel etiam triumphante fermo-
nem effe,vt in prædictis hactenus exem-
plis liquet : vbi vero fine vlla huiufmodi
nota fermoprocedit , de reædificatione
ciuitatis fub Zorobabele, & Nehemia de
Efal.44.
betintelligi,ficut Ifai.44.Qui dico Hieru-
falehabitaberis,& ciuitatibus Iudæ ædificabi■
mini,quod Hierony.fub Cyro impletum Hierony
exponit , fic & illud Pfal: Hierufalem , que Pfal.121 .
edificatur utciuitas,vt volunt Nicolaus , & Nicolaus!
Ianfen.
Ianfenius. Sed de hoc vide quæ dicimus
inverbo Hierufalem numero vltimo.
8
Adificari dicitur in fcriptura, quipoft
peccati lapfum inprioremgratiæ ftatum
per
 ÆDIFICARE.
per poenitentiæ fubfidia reftituitur. Sic
Greg. exponit Greg.illud Iob.Si reuerfus fueris
Iob.22 . ad omnipotentem, edificaberis. Difsimulanti
bus(inquit) agere poenitentiam hoc exe
plum egregium proponitur, quiapoffunt
Peccatores gloriam perdita recuperare.
Hæc Greg. Quod non intelligit de ange-
lis apoftatis quibus non eft poenitentiæ
locus , fed de hominibus, de quibus Do-
Luc.s.: minus dixit Luc. 5.& Matth.9.Vtfciatis ,
Matth.9 . quia filius hominis habet poteftatem in terradi
mittendi peccata,ait parayltico , tibi dicofur-
ge. Et de eifdem hominibus parabolam
Luc.15.
ponit depaftore quærente ouem erran
tem , Et de filio prodigo à patre receptó
poft lapfum:
9 Adificare in bonum denotat virtutis
exemplumalijs præbere, & fructus fpiri
tuales ad lucrum animarum facere.Sicpa
1.Thef.s.
Theophy tres intelligunt illud..Thef. 5. Adificate
Rom. 14. alterutrum, id eft, doceteno folum verbo,
fed etiã exemplo , vt expon it Theophy.
Sic ad Rom.Quæ ædificationis funt inuicem
D.Tho.
cuftodiamus. Super quem locum D.Th.in
Comment.Cuftodiamus (inquit) ea, per
quæ nos inuicem a dificemus,id eft bonu
conferuemus ,& ad melius prouocemus,
1.Cor.14 iuxta illud Apoftoli. Ad ædificationem Ec-
clefiæ quærite ut abundetis , & paulo fupe-
ríus,Qui loquiturlingua,fe ipfum ædificat , id
eft,cum ipfe folus intelligat , quod dicit,
folus inflammatur ad bonum , Qui autem
1.Cor.12. prophetat , Ecclefiam Dei ædificat, id eft anis
mat intelligentes ad meliora , & rurfus :
1.Cor.13. Omnia charifsimi propter edificationem ue=
ftram , ercap.fequenti idem Apoft.ait:
Secundum poteftatem , quam dedit nobis Deus,
in ædificationem,non in deftructionem. In eun
1.Cor.8. dem fenfum legimus. 1.Corint.8.Scientia
inflat,charitas uero edificat. Superquem lo-
Chryf. cum Chryfoft.fuperbia( inquit ) fubaudi
quæ exopinione fcientiæfuboritur,fepa
rare,charitas vero coniungere,& fcientia
D.Thom. augere folita eft, & D.Tho. Charitas, ait,
ædificat infirmos , quia quod eis obelle
Hierony, poteft,dimittit. & Hierony, Charitas ædi
ficat , quianon quærit quæ fua funt , fed
quæ ædificat fratres.Hac Hiero.Talis ef
fe debet doctor Ecclefiæ,non inflatus,fed
Matth.s . ædificator , ficut defcribitur Matth. 5.
Qui autemfecerit, docuerit, hic magnus uo-
cabitur in regno cœlorum.
10
Adificare auru, & argentum legimus.
1.Cor.3 .
1.Corint. 3. Suprahocfundamentum , id eft
----
54
Chriftum , alij edificant aurum , argentum ,
lapides pretiofos ,foenum , lignum , ftipalam,
Vbi in priori parte ædificare capitur in
bonum ,in pofteriori vero in malum.Tria
ergo priora,aurum , argentum & lapides
pretiofi bonam , meliorem , & optimam
doctrinam denotant , vt exponunt Hic Hierony.
Ambrof.
rony.& Ambrof.pofteriora vero doctri-
Chryf.
nā malā, peiorem, & pefsima. Secuda ex Theophy
pofitio eft Chryfoft.& Theophy.qui tria
priora ad opera bona,meliora, & optima,
triavero pofteriora ad opera mala, peio-
ra , & pefsima referunt , propter quæ ho
mo perit in æternum .Sed dices , Quomo
do fubdit Apoftolus, quod qui ædificaue
rit fonum,&c.Saluuserit,fic tamen quafi per
ignem ? Refpondent prædicti patres , fal-
uari,in eofenfu accipi , vt in igne quidem
æterno non redigatur anima in nihilum,
fed falua maneat fubftãtia fub illo fuppli
cio. Quæ expofitio duriufcula eft. Tertia
ergo fentétia eft Auguft.in Enchiridio.c. Aug.
69.videlicet lignum , foenum , ftipulam
ad peccata leuiora referri , quæ venialia
vocamus, quæin igne purgatorij confu
muntur , & ipfe homo faluus erit , fic ta-
men quafi per ignem. Quam expofitione
tuetur D.Tho. in Comment, fuper eun- D.Thom .
dem locum, & mihi magis probatur,fcho
lafticis quoq; doctoribus plaufibilior eft
dequa fine dubio intelligitur illud Mat- Matth.12.
th. De omni uerbo ociofo , quod locuti fuerint
homines,reddent rationem deeo in illadie, vt fci
licet falui fiant , fic tamen quafi per igné.
Item illud Matt. 5.Qui irafciturfratrifuo,
Matth.s.
reuserit iudicio,qui autě dixeritfratriſuo Ra-
ca , reuseritconcilio, ita tamen vt per igne
faluus fiat,fecus autem qui dixerit , fatue
qui reus erit gehennæ ignis.
II
Adificare quoque in fcripturis in dete
riorem partem accipitur,fic.i . Corint. 8. 1.Cor.8 :
legimus:Siuiderit quis eum , quihabetfcien-
tiam in idolio recumbentem , non ne confcientia
eius,cumfit infirma, ædificabitur ad manducan-
dumidolothita, vbi ædificari eft,prauo pec
Gal2.
cantis exemplocorrumpi.Item Galat.2 .
Siquæ deftruxi,iterum ædifico , præuaricatore
meconftituo,id eft, filegis ceremonias iam
abolitas verbo , vel exemplo fimul cum !
Euangelio feruare doceo , præuaricator Chryf,
Euangelicæ veritatis euafi, vt exponunt Ambro
Chryfoft.Ambr. Theoph.& D.Tho. Theophy
D.Thom.
Adificare Sion in fanguinibus,phra-
12..
fis eft,quæ iudices taxat iniquos , & præ
fertim
 ADIFICARE.
Hierony. fertim Ecclefiafticos , vt exponunt Hie-
Mich.3 .
rony. & Gloffa in illud Mich.3 . Qui
Gloffa,
Abac.2 : ædificatis Sion infanguinibus , & Hierufalem
in iniquitate. Et Abac. Væ qui ædificatciuitatě
infanguinibus , id eft fugens fanguinem in
nocentium , cuius contrarium exéplo fuo
nos docuit filius Dei , qui non in fanguini
bus rapinarum fed in fanguine fuo Eccle
fiam ædificauit,non folum quando in cru
Luc.i:
ce redemit eam , fed & quando circun =
cifus octauo die eius fundamenta iecit.
13 Adificare lapidibus quadris eft fum-
ptuofum ædificium ad oftentationem , &
Hierony. fpeciem æternitatis erigere,vt notat Hie-
Efa.9. rony.in illud Ifai . 9.quod dicebat Ifrael.
Lateres ceciderunt,fed quadris lapidibus ædifi ·
cabimus: gloriabantur enim decem tribus
fub nomine Ephraim cótra tribum Iuda,
& Hierufalem , quam vili pendebant . In
Amos. s.
eodem fenfu Amos ait contra fuperbiam
carudem tribuum: Domos quadro lapide edi
ficabitis, non habitabitis in eis , videlicet re
pentina captiuitate vel morte fubtracti,
Hierony. vt exponitHierony.Quia omnis ,quife exal
Luc.18. tat,humiliabitur.
14 Adificare parietem dicitur Deus , quan
Ezech.13. do præcepta legis proponit Ezec. 3.
Ipfe edificabat parietem, illi autem id eft pfeu
do Prophetæ: Liniebantcum luto abfque pa
Hierony: leis.Vbi Hierony.Deus metaphorice ædi
ficabat eis maceriam per legis mādata , &
prophetarum vaticinia , & comminatio-
nes ,vt conuerfi ad Deumhoc quafi muro
cingerentur , pfeudo Propheta vero non
femel,fed frequenter pollicebantur eis pa
cem , quod erat linire luto abfque paleis.
Hac Hierony.Vbi nota fragile quidem
effe lutum , & maxime abfque paleis qua
le eft omne mendacium , quo lex diuina
legitimo fenfufraudatur , quod vitiu fuit
Matth. 15 pharifeorum,de quo Dominus dixit:Qu
Matth.6. re uos tranfgredimini mădatum Dei proptertra
ditiones ueftraster Matth.6. Audiftis quia di
&
tu eft antiquis:Diliges proximum tuu, & odio
habebis inimicum tuum , cuius prior pars
quafi paries erat , & mandatum Dei ,po-
fterior vero lutum abfque paleis,id eft me
dacium Pharifæorum , quia nunquam
Deus dixit , odio habebis inimicum tuu,
Glof.
vt notat Gloffa fuper hunc locum.
15 Adificare in coelo afcenfiones fuas di<
Amos.9:
citur Deus:Qui ædificat in cœlo afcenfionem
fuam, fafciculum fuum fuper terram funda-
Hierony: uit.Significat aute , vt exponit Hierony:
qui præparat fanétis fuis viam , vt in cœ
lum afcendant , fiue aereum , fiue æthe-
reum. Sic enim afcendit Deus cum Elia , Regula
quando leuauit cum per turbinem in cœ
lum.Item cum Enoch , quamuis hebræo-
rum obferuatio fit, afcenfionem ,quæ Deo
tribuitur,vt Deus eft , non tam motum ,&
actionem aſcendendi ,que Deo non com.
petit , qui vbique eft , quam locum fubli-
mem denotare , quo quifquis de inferio-
ri adfuperiora moueri deberet , diceretur
afcendere.Itaque Deus ponit in coelo af-
cenfionem fuam , id eft , loco fublimi
coeli,quamuis illuc non moueatur , ita ex
ponitLyra. Et fic intelligitur illud Pfal: Lyra?
Qui ponis nubem afcenfum tuum , qui ambu « Pfal.103 :
Lasfuperpennasuentorum,quod idem eft , ac
fi diceret,qui fedes fuper nubes, & ventos
impellis. Ceterum fecundum naturam
humanam per motum Deus afcendit in
cœlum ,iuxta illud. Afcendens Chriftus in al Eph.43
tum , Vado ad eum,qui mifit me . ItemMar- Ioan.16 .
Mar.vlc.
ci vltimo. Affumptus eft in cœlum.
16
Adificare folitudines phrafis eft Iob.
Iob.3.
Somno(inquit)meo requiefcerem cum regibus,
&confulibus terræ,qui ædificant fibi folitudi- D.Thom:
nes.Et quidem D.Tho.in Comment.Iob.
exiftimat de edificijs regum intelligi , qui
venationis, & recreationis gratia in falti-
bus folēt deliciofas domos edificare,cuius
expofitionem refellit hoc loco Lyranus. Lyra
Enim vero fiproprietatem hebraicam at-
tendamus , vox hoc loco hebrea eft horai
bothfolitudines à verbo harab,id eft , de
folare , deftruere.Sic habetur Nahum.. Nahum.i.
Omnia flumina ad defertum deducens.
Quare potius deferta fignificat loca , que
reges contra latronum , vel hoftium incur
fus reftaurare fatagunt, & pręmunire. Eft
itaque fenfis ,fi lob puerulus originali de
pofita labe,de præfenti fuiffet vita fubla
tus , quiefceret plane cum regibus fanétis
in limbo patrum , vel cum angelis,vt ex.
Gloff
ponit Gloffa,vel cum fanétis regibus , qui
deferta loca latronu infidijs infeſta munie
bant,& iufte viuentes,ſaluati funt.
Aedificantes vocanturabfolute in fcri- 17
ptura iudices,& prędicatores. Pfal. 1 17. Pfal.1173
Lapidem quemreprobauerunt ædificantes , hic
factus eft in caputanguli,id eft Chriftus lapis
angularis factus eft caput Ecclefię , ex lu-
dæis ,& gentibus congregatæ, quem tamë
reprobauerunt feniores,& Pharifæi, ficut Matth . 21.
ipfe exponit in parabola vineæ.
A edificium
 ÆGYPT V S.
18 Aedificium ciuitatis vergentis ad au-
Ezech.40 . ftrum , quod vidit Ezechiel,typus erat Ec
Matth.16 . clefiæ catholicæ fuper Petrum ædifican-
Hierony.
de que lumen ab auftro,ideft, ab Spiritu
Gregor.
Gloffa. fancto recipit, vt explicant Hieron.Greg.
& Gloffa. De quo lumine Dominus,
Ioan. 14. Cum uenerit paraclitus,quem ego mittam uobis
à Patre,&c, Ille uos docebitomnia,&c. Et Ioa.
Ioan.3.
3. Hoceritiudicium quia lux uenit in mundum,
& c.
Superhancpetram ædificabo Eccle-
fiam mea vide in dictione Ecclefia. num.
3.¶ Aedificare excelfa vide Verbo ex-
celfa.
CAPVT. L nos infantis Iefu Dei genitrix abluebat,
Ægyptus.
EGYPTV Slingua he.
brea à quodam filio Cham
‫מערים‬ Genef. 10. Mezraim ap-
A Iacob.I.
pellatur. Et quidem Aegy
Plini. ptus ( vt inquit Plinius
libr. 5. ) ab oriente , rubro mari , Afsyrię
queconiungitur , ab occafu Cyrenem &
Affricam,à meridie Aethiopiam,à feptë-
trione habet mare mediterraneum , quod
ibiAegyptiacumappellatur . Ortum ha-
buit à Mezraim filio Cham, vnde Hebrai
ceMezraim vocatur, qui interpretatur af
Hierony. flictio,vt inquit Hierony . delocis Hebr.
Habet figuraliterę v vel Cymbali triāgu
laris. Eft fere inaccefsibilis nifi per mare
Abulen.
Matth. 2, Aegyptium ,vt notat Abul. fuper Matth.
2. In illud : Accipe pucrum , & matrem
eius , & fuge in Aegyptum , ad Auftrum
quippe defertü habet Aethyopię duode
cim dierum itineris , ad orientem defertu
Themaydos vfque ad mare rubrum , ad
feptétrionem defertum in quo filij Ifrael
40.annis morati funt , quod nifi decem
fere diebus tranfiri non poteft. Habet au-
tem tota regio in circuitu trecentas dece
&feptem leucas. Eft quetemperata ma-
Plato:
gis quam Iudea.Plato refert nunquam in
Aegypto pluere, fed hortorum more Ni-
Deut. 11. liinundationibus irrigari. Sic Deut. 11.
Terramadquamingrederis pofsidendam , noest
ficut terra Aegypti, ubi iactofemine in hortoru
moremaquæ deducuntur irrigue , fed montuofa
eft , er campestris, de cœlo expectans pluuias,
&c.Incipit autem inundare Nilus à vigefi
ma prima die Iunij , vfque ad octauam Se
55
ptembris , decrefcit vero ab ea die vfque
adfextam Ianuarij :
Ceterumvirgo Maria mare minime na 2
uigauit , vt veniret in Aegyptum, nec lon Matth.2 .
giora itinera percurrit deferti filiorum
Ifrael ,fed itinere breuori per terram Phi
liftim , de qua Exod . 3.videlicet à Naza Exo.3.
reth in Gazam , per quam reuertebatur
Candacis regine Eunuchus , que dicitur A&t.8 ,
deferta.Eft autem iter feptuaginta trium
leucarum, peruenit que fecundum tradi-
tionemantiquam , vt Abulen.ait,in ciuita Abul.
tem Heliopoleos , que inter Alexandria,
& Cairum fita eft , vbi hodie lapis often-
ditur & fons in horto balfami , in quo pan
qui magna propterhoc à farracenis vene-
rationecolitur.Hos autem labores pere-
grinationis,& exili ) filius Dei matri quafi
munera preciofifsima contulit , quia vt
Prudentius dixit , Virtutes omnes fine Pruden,
patientia viduę funt , patientia vero fœ
cundantur, & crefcunt. Ideo Iacobi..
dicitur: Omne gaudiu exiftimate fratres
mei , cum in varias tentationes incideri-
tis , fcientes quod tribulatio patientiam
operatur , patientia vero opus perfectum
habet.
Legimus in Genef. dixiffe Dominum 3
Abrahe,Seminituo dabo terram hanc à fluuio Genef.15.
Aegypti ufque adfluuium magnum Euphratem.
Superquem locum Aug.lib.1 6. de Ciui- Auguft.
tate,cap.2 4.Non(inquit) dixit à flumi-
ne magno Aegypti , fed à paruo , quod di
uidit Aegyptum , & Paleſtinam , vbi eft
ciuitas Rhinocorura.Hec Aug.Item Hie Hierony.
rony.Epiftola ad Dardanum determinis
terre fancte,A torrente(inquit) Aegypti,
quieft Rhinocorure. Hec ille. Eft autem
ilte torrens , aut fluuius vnus ex ſeptem
riuis Nili vt dicit Hierony. fuper illud
Amos.6 .
Amos. 6. vfque ad torrentem deferti,hoc
eft ad vfque Rhinocoruram , inter quam,
& pelufium,riuus Nili ,fiuetorrens deere
moveniens mare ingreditur.Hec Hiero.
Ideo hic fluuius Aegypti in fcriptura vo-
catur interdu torrens , & riuus. Sic Num . Num: 24.
24.B. Iofue. 1.5.A.3.Reg.4. & 2. Paral.
7.cap. Item Ifaias ait : In die illa percutiet Efai.27.
Dominus abalueo fluminis ufque ad torrentcm
Aegypti,vbi Septuaginta vertunt , A foſſa
fluminis vfque ad Rhinocoruram, & Hie Hierony.
rony.explicat de vaftatione Iudee fub Ti
to, quiafiliú Dei non cognouit ab alueo
fluminis
 EGYPT V S.
Huminis Euphratis , qui terminus eft ter
ræpromifsionis feptentrionalis verfus
Chaldæos , vfque ad torrentem Ægypti ,
qui eft alius terminus oppofitus ad Au❤
ftrum & Aegyptum , quod etiam notat
Cyrillus .
hic Cyrillus , & Aug. lib. 4. fuper Iofue
cap.21.Refert autem Dion in vita Adria
August,
Dion . ni,vaftatas effe in Iudea . 5o.vrbes muitas
& vicos . 985. fub imperatore Adriano.
Decadem vaftatione Iudex fub Roma-
nis prius fub Tito deinde fub Adriano ex
Cyrillus. ponunt Cyrillus, Procopius,& Lyranus.
Procop. Quia tamen hæc defolatio maxime fæ-
Lyra . uijt in Hierufalemtanquam in metropo
Hicrony :
lim , & malorum omnium originem , vis
dens Iefus ciuitatem , fleuit fuper illam.
Lnc.19: Quod vero Septuaginta verterunt,Conclu
det Dominus à foffafluminis ufque ad Rhino
Strabo: coluram , fciendum iuxta Strabo, lib. 16.
oppidum effe in limite extra Aegyptum ,
Luc.19 .
Strabo. vbi facinorofi præcifis naribus conclude
bantur,quia Rin eft nafus colurus trūcus.
4 De eodemriuo Amos agens de capti-
Amos 9: uitate decem tribuū ab Affy rijs ait: Et afce
detficut riuus omnis, & defluet ficutriu? Acgy
> Aegyptum ad auxilium.Et infra, Aegyptusho
pti,hoc eft,Ifrael afcendet de terra fua ca-
ptiu' in Affyrios , & ibi defluet fiue abfor
bebitur , ficut riuus Aegypti abforbetur
defluens in mare , ita vt neque veftigium
Lyra. fui relinquat, fic exponit Lyra,& Francif
cus Ribera fuper hunc locum.Myftice ve
Hierony.
ro Hierony.de peccatorum turba expo-
nit , quæ ficut riuus inundans per ſuper-
biam afcendit , fed tamen continget eis,
Pfal.9. quod Pfal.9.dicitur:Conuertantur peccato-
res in infernum , Et quod legimus Matth .
Matth.25.25.Ite maledicti in ignem æternum . Sic, Mor-
Luc.16 .
tuuseft diues , erfepultus eft in inferno . Hic
enim afcendit ficut riuus inundans indu-
tus purpura, & byffo,fed defluit in morte
ficut riuus Aegypti , qui abforbetur à ma
Iris abyffo.
5
Dent:4: Aegyptus diciturfornax ferrea Deut.
4.Vos autem tulit Dominus de fornace ferrea
Vatablus. Aegypti.Vatablus explicat , de feruitute
Lyra. durifsima , Lyranus fimiliter , addit que
de fornacibus etiam Aegypti populum li
beratum , vbi lateres coquebant ad ædifi
candas turres , & præfidia munitifsima
Pharaonis,virgis que durifsimis à præpo
fitis cædebanturtanquam mancipia. Sic
Ioan.8. profecto: Quifacit peccatum ,feruus eft pec-
Eccle.1. cati.De quo Ecclefiaftes ait: Stultorum infi
Matth.11. nitus eft numerus,quos tamen Dominus li-
berare volens clamabat. Matth.1.Veni-
te ad me omnes,qui laboratis , & onerati eftis,
ego reficiam uos , id eft educam vos de
fornace ferrea Aegypti.Eft & fornax fer
rea, in quaferrum tunditur ignitumtam .d...
frequentibus malleorum ictibus , vt obfur
defcant inibi commorantes . Sic ad Dei
verba furdi redduntur omnes mundani,
in vanitatis fornace , quibus Dominus di
cit : Propterea uos non auditis,quia ex Deonon Ioan.8:
eftis.Hifuntfimilés illis,qui dicunt Num. Num.11 .
11.Bene erat nobis in Aegypto , & rurfus:
Conſtituamus nobis ducem , &reuertamur in
Acgyptum .
Confidentia populi Ifrael in auxilio, &6
protectione Aegypti reperhenditur paf Num.14:
fim infcriptura,fic vaftata à Chaldæis ci
uitateconfugere decreuerunt reliquiæ po
puli in Aegyptum , quibus Dominus præ fal.30-
dixit: Quiambulatis , ut defcendatis in Aegy-
ptum , & os meum non interrogaftis , fperates
in auxilio , fortitudine Pharaonis , & habe
tesfiducias in umbra Acgypti in ignominiam .
Eodemmodo cap. 31.Ve quidefcendunt in Efal.31 .
mo, & non Deus,equi eius caro, & nonfpiri-
tus .De eodem Hieremias : Et nunc quid tibi Hier.23
uisinuia Aegypti,ut bibas aquam turbidam? &
quid tibi cum uia Affyriorum , ut bibas aquam
fluminis Vbi Hierony. In Hebræo ( in- Hierony.
quit)eft in via Aegypti,vt bibas aquam fe
hor.Comunis editio habet Gehon ,fignifi
cat autem aquas Nili , per flumen autein
intelligit Euphratem , quia terra promif
fionis fecundum fcripturam , vt diximus,
ficut habetur Genef.15 protéditur à flu Gene.xs
uio Aegypti meridionali vfque ad Eu-
phratem Aquilonarem .Notat autem Ly Lyra.
ranus denotari à Hieremia, quod Iudæi,
quandoperfecutionem ab Affyrijs, quo-
rum terminus erat Euphrates patieban =
tur,ad Aegyptios recurrebant,quod erat
bibere aquam turbidam Nili: quando ve
ro è contrario ab Aegyptijs premeban =
tur , opem ab Affyrijs poftulabant , quod!
eft metaphorice bibere aquam fluminis.
Sic homines fæculi nunquam fciunt ad
auxiliu diuinü confugere , fed ad fæcula
ria , quæ nuc funt amica , & poftea inimi
ca.Multo prudêtius illi,quos refert Euá-
gelium , qui ad Iefum , id eft faluatorem
confugiebant , mulier videlicetpeccatrix
à feptem oppreffa dæmonijs, Cum audiret,
quia Iefusrecubuit indomo Pharifæi:attulit ala
ba
 A GYPT V S.
Luc.7..
baftrum, & c.Ite Chananæa , cum filia eius
Matth.15-
vexaretur à demone , recurrit ad Chri-
ftum,& fic de alijs.
7 In eodem fenfu Hieremias deterret po
Hier.42.
pulü abingreffu Ægypti, Nec tantú duæ
Hier.43.
tribus Iuda , & Beniamin , fed & decein
tribus Samarię ad Aegyptios recurre-
Ofeæ. 7. bant . Vnde Ofeæ. 7. Aegyptum inuocabant,
ad Affyrios abierunt , expandamfuper eosrete
Hierony. meu.Vbi Hierony.Qui deprecatur Aegy
ptioru auxilium , ab Affy rijs captiuus ab
Hier, 17. ducitur. Quæ Hieronymifententia pon-
dus, habet, quia Hierem. 17. Maledictus
bomoqui confidit in homine , & ponit carnem
brachiumfuum,& à Domino recedit cor eius.
Quam maledictionem quotidie incurrūt
fuperbi,& diuites huius fæculi:Propterea
Paul, dicebat,Diuitibus huiusfæculi præci=
1. Timot6. pe, nonfublimefapere,nequefperare in incerto
diuitiarumfuarum, in quibus confidens di-
Luc..
ues purpuratus fepultus eft in inferno &
Pharifæus , in ieiunijs fuis fine charitate
fiduciam habens , reprobatus eft. Deni-
Luc.18.
que de his,quifperabant in auxilio Aegy
ptilege Ofex.8.D. & . 9.A .
8 Captiuitas Aegypti frequenter à Pro-
phetis prædicata fuit , quæ vaftata eft à
Cambyfe fub nomine Nabuchodonofor,
& fubiugata eft ab Alexandro magno, &
Efa.20. poftea ab Augufto Cafare, Antonio de-
uicto.De captiuitate ab Affyrijs Ifai. 20 .
Sicut ambulauitferuus meus Ifaias nudus, &c.
trium annorum & portentum eritfuper Aegy
ptum,id eft,poft tres annos à tépore , quo
facta eft Ifaiæ reuelatio , quia cum rex Af
fyrioruinfeftaret Iudæam,audiuit regem
Aethiopum , & regem Aegypti contra eu
furrexifle&, mifit ducem Tartam ad im-
Lyran.
Vatablus. pugnandos cos, vt exponit Lyra. Item
Iofephus, Vatablus qui exiftimat Sargon effe Sena
cherib,quod tenet Iofephus lib. 1o.c.1 .
& 2.Ad quem remittimus lectorem . In-
terim notandum, quod quemadmodum
Ifaias non verbis duntaxat , fed opere
fymbolico nuditatem , & captiuitatem
Aegyptiprophetauit, nud ambulans , fic
doctorEcclefię verbo debet & opere pre
Matth.s. dicare , iuxta id quod dicitur:Qui autemfe
cerit,& docuerithic magnus uocabitur inregno
cœlorum.
9 De Ægypto à Chaldæis vaftanda pro
Hier. 43. & phetauit Hieremias.cap.4 3.& 46.Afee=
46. de in Galaad , tolle refinam uirgofiliaAegy
pti,fruftramultiplicas medicamina,fanitasnon
56
erit tibi. Hoc dicit Propheta de Nachao
rege Aegypti, qui de manibus Babylonio
rum euadere non potuit , multis licet fti-
patus auxilijs, & armis. Lyranus ironice Lyra
.
dictum putat , quafi dicat Hieremias : Nō
proderunt tibi omnia medicamenta Ga-
laad , vbi abūdat refina.Sed Gloffa. Hor Gloffa.
tatur (inquit) ad poenitentiam opportu-
nam, & non fictam , alioquin fruftra ( in
quit multiplicas medicamina , fipœnite
tia vera non eft , accidet enim tibi , quod
virginibusfatuis quæ cum iam vitæ tem- Matth.25.
pus tranfiffent , & meriti;oleum atque re
media fruftra quærebant.
Ite Ezech.29.Ego ad te Pharao rex Aegy IO
pti, draco magne,qui cubas in medio fluminum Ezech.29.
tuorum, & dicis , meus eftfluuius , & egofeci
meipfum , &ponamfrænum in maxillistuis.
Vbiprædicitur Aegypti vaftatio à Chal
dais.Et licet Hierony.contra Luciferum
Hierony
fubtypo regis Aegypti dictum exponat,
nihil obftat myftice de diabolo intelligi,
iuxta litera vero de rege Ægypti , neque
enim hiftorice omnia , quæ in hoc cap.di
cuntur de Ægypto,& Pharaone quadra-
repoffunt Lucifero,cú quadraginta præ
fertim annis duratura captiuitas prænun
cictur Ægypti,captiuitas vero diaboli, &
regni eius æterna eft :fatemur tame inge-
nue,myftice pulchre quadrare etiam huc
numerum quadragenarium captiuitati
mundihuius perÆgyptu fignificati, quia
numerus quadragenarius in fcriptura la-
borem fæculi, & tentationum fignificat,
quem vt meritorium nobis Dominus red
deret , ieiunauit quadraginta diebus & Matth:4.
quadraginta noctibus , & tentatus eft.
Deinde dicitur in cod.cap.Ezech.Quia II
Nabuchodonofor feruire fecit contra Tyrum Ezech-29 .
exercitumfuumferuitute magna,& c . Propterea
hæcdicit Dominus Deus. Ecce ego dabo Nabu
chodonofor regem Babylonis in terra Aegypti,
&c.. & rurfus,dedi ei terram Aegypti,&erit
mercesexercituieius. Vbi Hierony. putat Hierony
Cambyfemfilium Cyri vocari hoc loco
Nabuchodonofor , quia hic fecundum
Herodotum vaftauit Ægyptum , &fub Herodot
dit paulo poft:Cæterum eoquod Nabu-
chodonofor mercede acceperitboni ope
ris , intelligimus etiam ethnicos , fi quid
bonifecerint , non abfque mercede Dei
iudicio præteriri. Vndeper Hierem.cap .
15.aitDominus , Adducam feruum meum , Hier.as.
Nabuchodonofor, &c.Ex quo perfpicuu eft,
condem
 EGYPT V S.
condemnari nos comparatione gentiliu,
fi illi lege fecerint naturali, quod nos face
Matth . 11.
II. renegligimus.Hec Hiero .Vnde Matth.
11.Dominus dicit . Viri Niniuite furgent in
iudiciocumgeneratione ifta,& condemnabūteă
c.quia inprædicatione Ione penitentiam ege
runt, &c. De eadem Aegypti captiuitate
Ezech . 30. Ezech. 30.Venietgladius in Aegyptum , &
Ezech.31. cap.31 .& 32.fubtypo vaftationis Aegy
ti agitur de ruina Antichrifti, & deiectio-
ne Luciferi,vt exponit Hierony. de quo
Hierony: vide in dictione Cedrus.
12 Præterea legimus Ifai.19 : Ecce Domi
Efai, 19. nus afcendetfuper nubem leuem, & ingredietur
Acgyptu, comoucbuturfimulacra Aegypti à
Hierony. faciecius.Hierony.fuper hunc locum ait,
curaffe Iofephum lib.7.debello Iudaico .
cap. 30.totum hoc caput de Onia inter-
pretari , qui vt deftrueret idola Aegypti,
templum ibi Deo Ifrael ædificauit , fed
quamuis inhoc vno quadraret expofitio
cius , in mille alijs locis eiufdem capitis
diffentiret,quare de lege gratiæ Hierony .
totum,quod inhoc. cap. continetur , con
tendit intelligi Quia primo id hoc cap .
diciturinter alia , indie illa erunt in terra
Aegyptiquinque ciuitates loquentes lingua Cha
nanitide .Quod nullo modo oftenditur vel
tépore Oniæ prædicti , vel alio vnquam
tempore impletum ante aduentum Chri
fti,fecundum omnes hiſtorias. Expona
mus ergo fecundum Hierony . quod in
principio capitis habetur: Afcendit Domi-
nusfuper nubem Louem, corpus videlicet fan
& Maria Virg. quod nullo humaniſe-
minis pondere prægrauatum eft. Vnde
Matth.1. Matth.1.Quod in ea natum eft deſpiritufan-
Luc.1 .
Aoeft ,& Luc. 1.Spiritus fanctus fuperueniet
Chryf.
in tere Eode modo exponit Chryſoſt.
Matth.2. fuper illud Matth. 2 : Ecce angelus Domini
apparuit infomnijs 1ofeph dicens: Tolle pueru,
matrem eius, matrem inquam quæ eft.
Theodor. nubes illa leuis ,&c.Eodem modo Theo-
doretus fuper Ifaiam . Quamuis alij nu-
bem illan leuem denotare dicant corpus
Chriftifine peccato de Maria fumptum .
Quam expofitionem admittit etiam Hie
Hierony.
Athanas . rony.hoc loco, & Athanafius lib.de Incar
Eufeb. matione verbi & Eufeb,lib.i.de Demoftr.
Cyril. cap.4.& lib.8.cap.5. Item Cyrillus fu-
per Ifaiam , corpus Chrifti nubem leuē
effe dicit,quia inde pluuia fanguinis pluit
& pulchre hæc nubes rubicunda &
roridaprimu in circuncifione guttas fan=
guinispluit , deinde in horto copiofius, ¡Luc.2.
quando factus eft fudoreius ficut guttæ
fanguinis decidentis in terram . Poftremo
in cruce totum fanguinem fudit. Præte- Luc.22-
rea Cyrillus nube dicit appellari corpus- Cyrill.
Chrifti , quia inde pluuia defcendit , quæ
colligitur in fonte baptifmi, de qua Ioan. Ioan.3 .
3 :Nifi quis renatusfueris ex aqua , &fpiritu
fancto & c.Hæc expofitio , & applicatio
eft etiam Procopij fuper Ifai.19 . & Prof Procop
Profper
peri lib. de prædictionibus Dei part. 3 .
promifsione. 2. Quamuis priorem expo
fitionem , quæ per nubem Maria Virgi-
nem intelligit , præter Hierony.teneat e- Amb
tia Ambro.lib.de exhortationead Virg.
Quomodo aute ceciderint omnia fimula
craÆgypti , vel commota fuerint , vide
in verbo idolum lib.9.num.8 .
Sed iam videndum eft , quomodo in 13
lege gratiæ impletum fuerit , quod in co
dem cap.Ifaiæ
. dicitur : Concurrere faciam Efai.19.
Aegyptios aduerfus Aegyptios.Et infra :Tra-
dam Aegyptum in manu dominorum crudeliu.
Ad quod refpondet Procopius fuper Ifa
iam , quod quamuis fæpe capta fuerit
Aegyptus ab hoftibus fuis , nunquam ta
men legitur hoc accidiffe,vt Aegyptij cō
curreret aduerfus Aegyptios,&c.& quod
tradita fuerit in manu dominorum cru
delium Aegyptus , vfque ad tempora Au
gufti Cæfaris fub Chriftinatiuitatem.Nã
primus Auguftus , deuicto Antonio , &
fublata Cleopatra , tam crudelis fuit con
tra Ægyptum , vt regnum inde abftule-
rit , quod fuerat antiquifsimum,& Romá
nam prouinciam fecerit Ægyptum.Ideo
Daniel . Romanorum regnum ferreum Dan.4.
appellauit , quod contriturum effet ad in
ftar pulueris alia regna.Eufeb.Cæfar ,lib. Eufeb.
6.deDemonftr.cap. 2o . eandem crude-
litatem ad Auguftum refert. Confentit
Theodoretus ,& fequitur Lyra . quamuis Theodor.
Cyrillus nomine dominorum crudeliu Lyra.
Romanos quidem intelligat , fed fub Vef Cyrill.
pafiano principe , & Tito , qui fummam
crudelitatem exercuit in Hierufalem ab
orbe condito non auditam. Quod vero di
citur , Concurrere faciam Ægyptios ad-
uerfus Aegyptios , denotat factiones fuif
fe in Aegypto fub Augufto , vt Plutar- Plutarch.
chus narrat in vita Marci Antonij,qui ait.
Capto Pelufio rumor erat,proditum à Se
leuco præfidium,no inuita Cleopatra , &
Dion lib. 51.captum dicit ab Augufto Pe Dion.
lufium ,
 AGYPT V S.
lufium,qua parte munitifsimú erat Agy-
pti mare proditione(vt fama eft) Cleopa
træ.Vbi mirandu eft, quomodo Ifaias tā
aperte prædixerit , quod Hiftorici poſt
tot annorum centurias rumoribus , & fa-
mæ difcordiæ tribuunt , inter fautores
Cleopatra & Antonij . Et certe veru fem
Luc.11:
per habuit quod filius Dei Luc. 11. dixit:
Omne regnum infe diuifum defolabitur, diſcor
dia quippe regnorum antiquifsimorum
ruinæ caufa eft.
14 lavero exponendum eft , quod in eo-
Efai.19. de cap. 19. Ifaiæ dicitur: Indie illa crunt
quinque ciuitates in terra Aegypti loquetes lin
gua Chanaam, iurantes , Per Dominum exer
Hierony: cituum. Vbi Hierony. quamuis affentiat
ante aduetu Chrifti hoc no effe impletu,
quomodo auté túc fuerit impletu myftice
exponit. Nihilominus tamen Lyran.&
Nicolaus. Vatablus iuxta hiftoria dicunt,Quinque
Vatablus.
in principio ciuitates ad fide Chrifti con
uerfas effein Egypto ad prædicationem
Simonis Apoftoli, & Marci Euangelifte,
fiue quinquefuerint præcife , fiue nume-
rus quinarius accipiatur pro numero par
uo,id eft pauca ciuitates , ficut Paul ait:
1.Corin.14 . Malo in fenfu meo quinque uerba loqui , quam
decem millia uerborum in lingua. Ergo cũor-
dinaffent prefbyteros ibi, Simon Apofto
lus,& Marcus Euägelifta , itē epifcopos ,
lingua tame hebræa facrificium Miffe ce
lebrabatur, quævocabatur lingua Chana
nitis feu Chanança , ficut tota terra pro-
mifsionis vocabatur terra Chanaã . Prę-
terea cu ad huc vigeret donum linguarü,
t.2
A&
de quo Act. Loquebantur uarijs linguis , pro
utfpiritusfanétus dabat eloqui illis , maxime
tame lingua hebræatunc clerici , quæfa-
cra habebatur,recitabant,fcilicet Dauidi
cos Pfalmos,& prophetaru oracula.Ergo
quinqueciuitates vel pauce loquebatur in
Aegyptoin lingua hebræa vel Chanaa:
15 Item: in die illa erit uiaab Aegypto ad Affy
Efai.19.
rios,in eodem capite Ifai.Primum quiavt
Hierony.
expon unt Hiero. Cyrill , & Lyra. con
Cyrillus. uerfi ad fide Aegyp tijabus
Apofto lis fæpe
Lyra,
ad Affyrios couertendos pergebant, imo
& Simo Apoftolus qui prædicauit Aegy
ptijs,poftea perrexit in Perfide ,vt Euan
gelizaret cu Thadeo , pax enim fub impe
rio Romano mundo reddita peruios ad
Euangelij prędicatione fecit populos,vt
Matth.vlt . impleri poffet præceptů Domini : Euites
inmundumuniuerfum predicate Euangelium,
57
Item:Ego pofuiuos, uteatis, fructum afferaz Joan.15 .
tis.Vnde quamuis hoftes fuerint Aegy-
ptijAffyrijs longo prius tepore, fed in le
Matth.s
gegratiæ audiebant dicente, Diligite inimi
cos ueftros. Et vt intelligamus de mutua
charitate hoc fuiffe prædictu ab Ifaia , ad
dit ipfe Propheta; indie illa erit tertius if-
rael Aegyptio, affyrio, videlicet quando
obedituri erant filio Dei dicenti : Hoc eft Ioan. 15 .
præceptummeum, ut diligatis inuicem . Sed di
ces,quomodo impletu eft in lege gratiæ,
quod in code cap.fubditur: Et percutict Do
minus Aegyptam plaga,erfanabit eam ? Certe
illud fignificat, quod cum Aegyptus à Ro
manis fub Augufto plaga acceperit fupra
dictam,mox tamen fub Chrifto, qui tem-
pore eiufdem Augufti natus eft,fanaricoe
pit illa plaga, quando,fugiente illuc Do
minum infantem habuerunt. Matth . 2.Et Matth,2.
omnino fanata eft,quando prædicate ibi
dem Marco,tot ibi monachorum myria
des furrexerunt,de quibus fcribit Philo ta
les fuiffe vt paradifum imitarentur, difpo
fiti enim fuerant præfentia faluatoris in
fantis,Qui uenit quærere , quod perierat. Luc.15.
Sequitur in code textu: Indie illa erit al 16
tare Domini in medio terra Aegypti, titulus Efai.19 :
Domini iuxta terminum eius,& erit us fignum.
Hierony.de altari intelligit Euchariftia, Hierony
& detitulo crucis Dni fcripto hebraice ,
græcè & latine,& de figno crucis, quod a
doraturi erant Aegyptij in vijs etiá publi
cis,quia in eo Dominus exaltatus imple-
uit quod promiferat Ioan. 1 2.Egofi exalta
tusfuero à terra , omnia trahamad me ipfum .
Ioan.127
Hactenus de cap.19.Ifaiæ,
Legimus etiam Zachar. 14. Et erit qui 17
non afcenderitdefamilijs terræ in Hierufalem, Zachar: 14.
ut adoret regem Dominum exercituum non
eritfuper eos imber , quod fi familia Aegy-
pti non afcenderit , nec fuper eos erit. In
hoc loco Hierony, fub nomine Hieru- Hierony
falem intelligit Ecclefiam Chrifti. Ita etiá
alij patres quos fequuntur Lyra. & Vata Lyra.
Vatablus!
blus.Extra Ecclefiam vero ros , & pluuia
gratiæ coeleftis non venit ,per Aegyptum
autem Ethnici fignificatur. Vnde cùPro
pheta dixiffet, quod, Sifamilia Acgypti non
afcederit necfupereos erit,fubdit ftatim , Et
hoccrit peccatu Aegypti,id eft , hoc erit per
excelletiã fingulare peccatu gentiu, quod
in Chriftü fibi predicatú credere nolue-
runt,de quo Marci vlt.Qui uero non credi Mar. vlt.
derit,condemnabitur. Vis aute videre quod .
H nomine
 AMVLARI,
nomine Ægypti infideles frequêter in fcri
ptura intelligüturpoftqua Hierufale Chri
ftú Dominŭ crucifixit, vocatur Aegypt .
Apoc.11. Apoc.11.Et corpora eoru ,fcilicet Henoch,
Elia iacebut in plateis ciuitatis magnæ, quæ
uocaturfpiritualiter Sodoma,& Aegyptus,ubi
Dominus corucrucifixus eft, quæ adnota◄
Auguſt.
Richar. tio fuper eundem locum eft Auguftini ,
Ruper. Ruperti,Richardi & aliorum.
18 Poftremo de Aegypto legimus Ofex.
Olex.11. 11.Ex Aegypto uocaui filiu meu, quod alle-
Matth.2 . gat Matth c.2.De quo eft difceptatio in-
Quæftio. ter autores.an in fenfu literali de Chrifto
fit prædi&tu principaliter , an vero in fen
fu allegorico:quamuis de fide fit,intellige
Hierony.
du effe de Chrifto.Et quide Hierony.ad
litera de Ifraelitico populo , typice vero,
Chryfoft. feu allegorice de Chrifto dici putat . Item
Theophy. Chryf.fuper Matth. 2. & ibi Theophy-
D.Thom. lactus, D.Thomas, Titelmanus , Caieta-
Titelmanus. nus,& Gagneius,Ite fuper Ofeæ. 11.Pau
Caiet. lus Burg.in additione prima huius cap . &
Gagneius.
Aiboreus. ibide Francif.Ribera,& Arboreus,Porro
Eufebius. Eufeb.libr. 9. Demonft. 4. ad literam de
Lyra.
Chrifto intelligit, & no de populo Ifrael
Diony,
deAegypto liberato , fed Lyra . & Diony.
Carthuf.ad litera de Chrifto dictú exifti-
Ianfen. mant , & depopulo Ifrael pariter. Atqui
lanfen. in cocordia Euang fuper hunc lo
cu putat no effe de Chrifto ad literam, ne
que etia myftice,fed allegorice prædictũ,
ita vt neque Propheta, cu hoc fcripfit, in-
tellexerit fe de Chrifto looui quouis mo-
do.Sed hoc dictú iure optimo reprehen-
ditur , quia fi hoc effet , nullo modo vere
Euang. dicere potuiffet , Vt impleretur,
Greg.Naz. quoddictü eft à Domino per Prophetam , quæ
Athanaf
nec prophetia fuiffet de Chrifto , contra
Chryfoft.
quod tenet comunis fentëtia patru : nam
Theophyla.
Euthym . prophetia effe de Chrifto tenet Greg. Na
Anfelmus, zianze.oratione . 2.li.4.Athanafius . 1.de
Beda.
lincarnatione,ité Chryfoft.Theophy.Eu-
D.Thom: thym.Anfelm', Beda D.Tho.Glof.fuper
Gloff a.
Hierony . Matth. 2 , Hiero . Epift. ad Algafia . q.2 .
Greg.Emiffen Profper de promifsionib".
19
Deinde quia fi de populo Ifraelitico duta
Profper.
xat hoc vaticiniupredictú eft , & no intel
lexit Propheta depopulo Ifraelitico ad li
tera,& de Chrifto myftice fe prophetare,
no fuiffet perfecte Propheta,fed ficut Pha
rao , Nabuchodonofor ,aut Cayphas , qui
nefciebant,quod per eos Spiritus fanétus
loquebatur.Vnde Mattheus no dixiffet,
Ivt adimpleretur quod dictum eft , &c. &
AE M V LATIO.
maxime fineque Spiritus fanétus perpro
pheta hoc intellexiffet de Chrifto , fed vt
infinuat Ianf.ab Euägelifta folum fuiffet lanfen.
applicatú,quia quod nó eft prædictũ , nō
impletur. Quod vero Lyra.& Carthuf.di Lyra.
xerüt infenfu literali prophetia effe tam Carthufi .
de Chrifto quá de populo Ifrael , facile re
futatur , quia fi Spiritus fanctus ad literā
intédebat,populu vt figuram Chrifti , non
poterat fimiliter ad litera intelligere figu-
ratu,cú differant,ficut corpus , & vmbra
ifta duo:decepti ergo funt ifti autores, ma
xime quia putauerut non potuiffe huc lo
cu de Chrifto prædici principaliter ab
Spiritu fanéto , nifi in fenfu literali.Po
tuit enim intelligere Propheta , & re ve=
ra intellexit fecundú primá expofitioné
de populo Ifrael ab Ægypto reuocando
fe loqui ad litera , fed figuratiue loqui de
Chrifto, & ita fciens & prudens allegori-
ce locutus eft de Chrifto figurato ,nã quod
Ifrael fuerit Chri figura quod negat Ianf.
afferüt Orig.homil.17.in Numeros,Chry Orig.
foft. homil.8.in Matth .& Ruper. Matth. Chryfoft.
Ruper.
2. & alij plures fed de hoc fatis. ¶ Quid
fit defolare Dominus lingua maris Aegy
pti Ifai. 1.vide in dictione, Calceus.
CAPVT. LI.
Aemulari, Aemulatio.
Emulari latinume , zelare gręců voca
Abulum eft παραξκλειν .
Acmulari in bonu,idem eft quod imita I
ri,in malu vero eft inuidere . Priori modo
accipitur. 1.Corint. 1 2 : Amulamini charif 1.Cor.12 .
matameliora, id eft imitamini , & rurfus. 1.Cor. 14.
Aemulaminifpiritualia.Præterea . Aemula➡ 1. Mach.2.
toreseftotelegis & Act. 21.D.Galat . 1. C.
Prou.24.A.Pfal . 36.Noli æmulari in mali Pfal.36.
gnantibus,id eft noli imitari malignantes.
Eode modo Prou. 3.D. & 2 3.B. In ma-
lú vero,pro eo quod eft inuidere,de tem-
pore legis gratiæ dicit Ifaias . Ephraim non
emulabitur ruda,id eft, no inuidebit proxi Efai.11.
mo, quia legit in Euang. Hoc eft preceptum Ioan.Is.
meuut diligarisinuice.Ite Act.7.Patriarche Act 7.
æmulantes Iofeph,id eft, inuidentes ei, &
1.Corint.to. An emulamur Dominum : id eft i.Corint.10
an inuidemus Deo,& contendimus cum
co?Item apud Ezech. Idolum zeli pofitù Ezech.8 .
crat iuxta portam templi , Ad prouocan
dam æmulationem,id eft contentionem , &
Paulus ait:Charitas non æmulatur,id eft,non 1.Corin
inuidiofe
 AE NIG MA.O
inuidiofecotedit. Denique Rom.13 . vtrų
que coiungitur , Incētétione & æmulatione.
2 Æmulari eft etiam zelare, fiue ex amo
Rom. 13: re defendere,& vindicare, fi quid fiat con
tra rem amatam,vel cotra legem amoris,
fic Paul.Corinthijs dicebat. aemulor enim
1,Cor, 11. uos Dei æmulatione , defpondi enim nos uni uiro,
id eft zelum habeo pro vobis vindicatu
rus,fi aliquid agatis contra legem diuini
amoris :& ad Rom. Amulationem quidem
Rom.10: Deihabent,id eft zelum ad defendendam
Dei gloriam ex amore.Sed nonfecundu ſciě
tiam ,id eft fine difcretione.Item : Veftram
2.Corin, 7 emulationem pro me, ideft zelum veftrüpró
honore,& amore meo . Sic Deus æmula-
tor dicitur,quia zelum habet gloriæ fuæ,
& amoris fibi debiti. Vndeviolatores vl-
cifcitur Exod. 34. Deus emulator , & Nahu
Exo.34.
Nahum.1. 1.Deus æmulator , & ulcifcens.Dominus , vbi
explicat vim vocabuli æmulationis.
In code fenfu dicitur in Canticis : Dura
3 ficut infernus æmulatio , id eft zelus defen-
Can-8. dens,& feruans amoris lege,grauis eft, &
æternus,ficut ignis gehenna , nequevllis
tormētis mitigatur,fic exponit Gloffa de
Gloff ,
zelo martyru pro fide, & amore Chrifti,
Lyran: qui nullis tormétis ceferut, fic & Lyra.vt
conftat de Petro pro Chrifti zelo crucifi-
xo,dePaulo capite trucato,de Laurentio
ignitis craticulis exufto,& inftar grani tri
tici tormentis plurimis examinati , atque
mortificati,cuius exeplum totu Chriftia
nu orbem roborauit in fide , & charitate,
iuxtaillud loan : Nifi granumfrumentica-
loan.12.
dens in terra, c. Dura itaquefuit in eo fi-
cut infernus æmulatio , quæ tot tormētis
no defecit, & Lampades eius,lampades ignis,
atqueflämarum,multe aque,fubauditribula
Cant.g. tionữ , nonpotuerunt extinguere charitatem
CAPVT. LII
Aenigma.
Enigmatice loqui dicitur in criptura
hebrai
Ahebr aicece Chud. Ité problema , Iúd .
I pias,id eft garrulos.Itě,Oneratisfuper impo
14.Ezech.17. Porrò,Ænigma eft fermo
obfcur quideclinat à comunifenfuverbo
ru plufqua allegoria,quia aliquádo no ha
bet fimilitudine,fed difsimilitudine ,vtno
Lyra. tat Lyr.fuper illud Num. Notalisferu me?
Num.12: Moyfes,&c.pala, no per enigmata,nec figu
rasDnum uidet.Quod aute hic Moyfes dici
tur vidiffe Deunon per ænigmata , quidā
fignificareputant vidiffe clare Deu quia
omnis diuina cognitio , quæ clara noeft,
58
dicitur ænigmatica fecudu phrafimApo
ftoli : Videmus nucperfpeculu in enigmate, id 1 - Cor, 13 .
eft no clare Deu in hac vita mortali , fed
obfcure cognofcima ?, Siergo Moyfes fine
ænigmate vidit Deu,confequens effe vi-
detur vt clare viderit.Ita tenuit Bafil. ho-
mil.Hexainer.Ambrofius lib . 1. Hexa- Bafil.
me.cap.2.Aug. fuper Genef. ad literam, Ambrof:
& alij nonnulli,de quorum fententiæ ve- Aug.
ritate latius agemus in verbo Moyfes.
Anigmatica locutio frequens folet effe
prophetis & fcriptorib' facris, ne fimplex
veritas ab impijs cótemnatur,fic Iobait:
Auditefermone meu, anigmata,Ite Prou. Iob.13 .
Animaduerte parabola, interpretationě, uer
bafapiétur enigmata coru, Sic Salomo fcri
pfit ænigmata inter Prouerbia, vt dicitur
Eccle.47.Etreplefti incoparationib enigma Pro.1:
ta, c.Vnde & regina Saba fama enigma
tu eius permota venit ab auftrali plaga,vt Eccl.47
videret eu, & interrogaret. De qua Iudçis
Dominus dixit:Regina Auftrifurget in iudi 3.Reg.ro:
cio cugeneratione ifta,& condenabitea,quia ue Matth. 21.
nit definibus terræ audirefapientia Salomonis,
recceplufqua Salomo hic. Neque enim de
erat filio Dei( in quo funt omnes thefaurifapie
tie, & fcientia Dei abfcediti ) ænigmata, &
Colof.2
obfcuriora,& intelligétibus vtiliora, quã
fuerant illa Salomonis.Quod enim pul-
chrius aut obfcurius ænigma , quam illud
Ioa. i 2.Quiamat animafuá, perdet ea , er qui
oditaïamfua in uitá æternă cuftodit eă? Item il Ioan.12
lud.Soluite teplu boc in tris dib reædifica
bo illud,Sed gétiliu philofophis confuetu Ioan.2 .
fuit enigmatice loqui, vt eoru fentétię plu
ris haberetur.Sie Hier.aduert? Ruffinum .
2.refert Arifto.infuis libris multa Pytha
gorç ænigmata pofuifle , quale eft illud:
Statera netranfilias, id eft iuftitia, Ignëgladio
nefodias,id eft,ne prouoces iratu,Coronam
minimecarpas,id eft , ne accufes leges regu
iuftas,Cornocomedas, id eft,ne illud mero
reconficias: Per uiăpublică ne ambules,id eft
nefequaris erroresvulgi . Hirandině ne reci-
nedueffe on , id eft,preceptaferuatib adde
da confilia. Hæc Hiero. Dicebat etiã Py
thagoras. Afabis caueto , id eft à fuffragijs
ambiciofis.Socrates etjafepe enigmatice
loquebatur & Plato.Sic ergo,qa vtile iudi
cabat,moris erat Chro enigmatice loqui,
ficut quãdo dixit Nicodemo : Oportet uos Ioan.3 .
nafci denuo.Sic igitur putabat ænigmaticu
effe,quod in eodem Euang.fequitur. Sieut
Moyfesexaltauitferpete indeferto, ita oportet
H 2 exaltari
 ARV GO , &c.
exaltarifiliú homims , Propterea cu poftea
de fua morte in ligno crucis aperte loque
Luc.18.
retur difcipuli: Nihilhoru intellexerut, quia
apertueius verbü enigma reputabā ,vt no
Beda.
Ioan.16. tat Beda fuper Luc.Erat etiam ænigma,
quod difcipulis dixit loa.16.Modicu ui
debitis me, iteru modicu o no uidebitis me,
quia uado ad patre.His auté obfcuris locutio
nib' excitabat Domin' defideriuApoſto
loru,vt quæreret folutione,& audita altius
retineret ,fed de hoc lati' in ver. parabola.
Aqualevide inalijs dictionib'adiüctis.
CAPVT. LIII.
Arugo, Aeruginare.
E rugo vitiu eft fegetu , & arborum,
Aquod eris colore inducit , & fpicaru
*1.0* grana couertit in cinere:prouenit auté ex
aerecorrupto,& vento nimis vrête.Sic le
3.Reg. & gimus 3.Reg . Aut corruptus aer, aut eru
go, & Pfal.77,&c.Vocatur etiam & Au-
rigo à colore auri , quem inducit. Sed non
folumarboru , aut plantarum vitium eft,
imo etiam metallorum, que fiue proprie,
fiue per metaphoram , eruginare dicun
Iacob.s. tur,vnde Jacobus ait : Aurum ueftru ærugina
Matth.5 . uit & Matth . 5.Nolite thefaurizare uobis the
fauros interra, ubi erugodemolitur ,
tinea.
Erugo etiam,& tinea diuitu funtparafiti,
Luc. 16: & canes, quales erat diuitis Lucę.16 . Sed
de hoc latius in dictione Aurugo c. 178 .
CAPVT. LHTI.
367
Aes,Aereum, Aeneum.
1 aris cadentis.Vbi Lyra .In quo ( inquit) fig Lyra.
‫נחשֶׁת‬ ES dicitur hebraice Nehofeth.vt pa
Atet Gen. 4. in cuncta operaæris.
I Aes dicitur queda fpecies metalli ferro
fuperior duritia quippe, & fpledore,atq;
clariorifonologepreftat,vnde ex hac ma
teria,&tube & capanę, & vocaliora inftru
1.Cor.13. méta coflátur. Ideo infcripturis es pro tu
ba frequêter fumitur,ficut..Corint.Faci ?
fum uelut asfonas aut cymbalūtinniès, Dicitur
es ab affe tefte Varrone q primu ex ære
Ouidius.
pecunia cuderetur,vnde Quid?' in Faſtis.
Aeradabat olim,melius nuc omen in auro eft.
Victa que concefsit prifca moneta noue.
Hinc es frequêti' pro pecunia capitur,fic
1.Reg.12;
Mar.6: legimus.1.Reg.Qui opprefsi ære alieno erat,
Mar.12. & Mar. 6.Neque as in zonis, Et c. 1 2 : Sedes
Iefus afpiciebat, quomodo turba iactaret esin
gazophylacium.Ab ere autê ęrariu publicũ
vocamus,vbi comunes pecunię feruatur.
2
Aes aut creu metaphorice in fcriptura
A SERE V M, & c.
profortitudinefumitur,ita Iob.Necfortitu Lob.6.
dolapidu fortitudo mea,neccaro mea ænea eft, lob.37.
& rurfus:Tuforfiton cũ illo fabricatuses cœ
los,quifolidifsimiquafi ære fufi funt : Super
que locu D. Tho . in Coment. & poft eu D.Thom.
Lyra. Dicunturfolidi coli , eo quod non Lyra,
funt diuifibiles ficut aer,& aqua, porrofo
liditas,raritas,& alię proprietates eleme
toru in cœlis minime reperiütur.quia alte
rius nature,neque peregrinaru imprefsio
nucapaces funt. Propterea refurgent cor-
pora fanctoru fubtilia vt penetret cœlos,
Matth:24
& impleatur illud Matth . 24. Vbicuquefue
rit corpus illuccongregabuntur & aquila , id
eft,vbi corpus Chrifti,illic & fanéti.
Aes cu fortitudine fplendorê virtutum , 3
quibus fanétiviri confpicuifunt denotat.
Vnde Beda fuper illud Iob quod de Le- Beda.
biathan dicitur : Reputabit tanquam paleas Iob.41.
ferrum,er taquam lignum putridum æs, Quid
quid(inquit) eft virtutum in fanctis , eris
fpledore , vel perennitate cenfetur. Hæc
Beda.Leuiathan ergo,id eft, diabolus , vt
exponit D.Tho neque æs,neque vlla hu . D.Thom .
manā virtute reformidat,fed omnia con .
temnit quia nulla naturali potétia lædi-
tur. Quodfatis oftédit , quado fufpicatus
Chriftü puru homine , ex eo quod efurie
rat,tetare no timuit , & ducerefupra pin Matth.4.
naculutepli & in mōtē excelfum. Ad de
notandu etiã fortitudine cum fplendore
virtutü , Archāgelus Gabriel apparuit Da Dan.10 :
nieli fub fpecie æris , Brachia (inquit)eius,
que deorfum ufque ad pedes quafi fpecies
nificatur fortitudo angeli ad operadu per
brachia , & ad motu delocoad locu per pe
des . Hacille.Sed vitraper igneū çris fple
doreperpetuus amor angeli erga gen' hu
manu denotatur.Vnde merito adfummu
hominis perditi remediu annunciandum,
Gabriel ad Maria virginē miffus eft. In Luc.r:
quo fenfu etiã intelligitur , quod allegat
Apoftolus ad Hebr.i.de Angelis ex Plal . Hebr.1.
Quifacisangelostuosfpirit , miniftros tuos Pfal.103 .
flamma ignis,id eft,in bonu electoru tanta
charitate miniftrant , vt referant fplendo-
rem æris candentis , & flammam ignis.
In eundé fenfum de fanctis quatuor ani 4
malib',quæ Cherubim fuiffe dicütur Eze Ezech.10 .
ch.dicit: Etfcintille quafi afpectus æris can- Diony.
detis:quia vt notat Diony . lib.de cœlefti
Hierarchia fortes funt , & fpledidæfuper
norü fpirituũ operationes,quibus inferio
res à fuperiorib quafi quibufdä fcintillis
illuminan-
 AREV M.
Greg. illuminatur.Hec ille.Secuda expofitio eft
Hierony. Greg.fuper Ezech.& Hiero. & Gloff. in
Interli.
terl .fcintillas æris cādētis prædicatoru ef
fetypum, qui ardent defiderio,& fonant
Matth.s.
verbo,de quibus dicitur: Voseftis lux mun-
di, fic luceat lux ucftra coram hominibus , ut
Rom.10. uideantoperaueftra bona, Item, in omnem ter-
ram exiuitfonus eorum , fonus inquam , non
tatum vocis,fed & exempli virtutum , fic
Mar.vlt.
& Marcivltimo:Prædicate ( inquit) Euan =
gelium omnicreature,non folum voce , fed
& bonorum operum exemplo, quia vt in
Bernar. quit Bern. Sermo Dei viuus , & efficax,
exemplumeft operis.Hæc ille. In quo e-
Hier.1. tiam fenfu Hieremiæ verbo,& opere præ
dicanti dicitur : Ego quippe dedi te hodie in
Hierony.
murum ereum , quia vt exponit Hierony.
ibidem as nulla violatur rubigine, neque
cafum imbribus deperit , fed vetuftate fit
fortius.Hæc ille. Talis eft ille doctor , de
Matth. 5
quo Matth. 5.Quiautemfecerit, docuerit,
bic magnus uocabitur in regnocoelorum.Item :
Matth. 24. Quiperfeuerauerit ufque infine,hicfaluus erit,
Pfal.91. & in Pfal:Et bene patientes erut, ut annunciět.
Nec folu patientes effe debent,vt in opere
virtutum durent , & ab officio prædican-
di pufsillanimitate victi non ceffent , fed
etiam vt auditores infirmos , cum fuerit
opus,defendant,& veritatem propugnet,
Hier 15 ficut Hieremiæ dicitur: Dabo te populo huic
in murum ereum. Talis etiam fuit Ioannes
Baptifta qui pro tuenda veritate libenter
Mar.6.
occubuit.Non habuit tales doctores gen
Pythag.
Plato. tilitas vnquã , fed vfque adeo pufillani
Ariftotel. mes,vt quamuis quidam ex illis vnumfo
Cicero. lum Deu prima omnium caufam cogno-
uiffent,ficut nouit Pythagoras, Plato,Ari
ftot. Cicero,& alij fimiles , hoc in vulgus
proferretimore mortis aufi no funt,ideo:
Rom.1. Obfcurata eft infipiens cor eoru,ut Paul' ait.
Æreus arcus inuicta virtutem denotat
5 Pfal. 17.Pofuifti ut arcum æreu brachia mea,
Pfal.17.
vbi dicit Ianfen. virtute fignificariad ia-
Ianfen.
culandum contra hoftes,& ad refiftendu
validifsima, qualem in Ecclefiæ doctore
Tic.1
Paulus exegit ad Titu primo:Vt potensfit
hortari indoctrinafana, eos, qui contradi
claru fignificat , fuper qué locu Hierony. Hierony.
cunt,arguere. Talem magiftrum infinuat Et regnum (inquit) tertium aliud æneum
Dominus fub metaphora ciuitatis fupra Alexandru fignificat , & regnu Macedo
Matth .. mote pofita,Nonpoteft ( inquit) ciuitasabfnum,quod recte æneum dicitur,inter om
codifupramonte pofita,quafi dicat, prædica nia enim metalla as vocalius eft,&c.vtno
tor ficut ciuitas fupra mote pofita,& fuos
defendere debet,virtute fectates,& aduer
farijs refiftere,neque propter metu abfco
59
di,vt exponit Hiero.Areus etiã arcus poe Hieronys
nas perpetuas fignificat,quãdo capitur in
Iob.20.
malu , ficut Iob.de hypocrita dicit. Fugiet
armaferrea , & irruetin arcu areŭ.Id eft fu
giet poenas prefentis vite , vt exponit D. D.Thm.
Tho.que ad modu gladij ferrei de propin
quo feriut & in arcu arcu æterni cruciatus
incurret, quifagittas inflexibiles terroris,
& confciétia remorfus etiã à lōge in obfti
natos iaculantur. Hunc æreu arcu fugere
nos Dominus docuit apud Matth: Time . Matth.10
te(inquit)eum,qui poftqua occiderit corpus,
poteft animam mittere ingehennam .
Areimotes in fcriptura terminos deno 6
tant,quos ferocioribus gētibus Dominus
pofuit,ne vfque adprafinitu ab eo tēpus
adexpugnadas nationes reliquas egredia
tur Zach.6.Ecce quatuor quadrige egredietes Zach.67
demedio duorum montium , & montes arci,
quod fic explicat Hieron licet obfcurius . Hierony.
Mõtes (inquit ) erat erei,id eft, infuperabi
les atque fortifsimi,qui nulla poffunt ve-
tuftate confumi , quod aute Hiero.dixit
infuperabiles, clarius explicat Francifcus
Ribera in Comment.huius loci,id eft, qui
retinent prouidétia diuina,ne prætergre
diaturvltra gétes ferocifsimæ ad contere
dos infirmiores populos :funt autem illæ
quatuor quadriga , quatuor mudi monar
chie,de quibus latius in verbo equus .Nec
mirüfi montes æreos opponat Dominus
ferocifsimis hoftibus ,ne prolibito contra
inermes populos graffentur , cu in Euan-
Matth.10.
gelio dicat:No neduo pafferes affe ueneunt,&
unusex illis non cadetfuper terrafine patre ué-
ftroterc. Sic quafi motes areos oppofuit
Herodi,quando mifit Petru incarcere, &
voluit poftpafcha producere eu populo A &.12.
Acto.12.Impediuit enim eu foluto Petro
vthabetur ibidé. Propterea monet Lucę Luc.21 .
21. Cum audieritis prælia , uel opiniones
præliorum, feditiones , nolite terreri, &c.
quafi dicat , ego opponă montes æreos,
& prohibebo vfque ad tempus.
Areus veterftatue qua vidit Nabucho 7
donofor,regni Græcoru eloquétia fonu Dan.2 .
folú famam,& potentiam regni, fed & elo
quentiam grecifermonis oftenderet.Hec
Hierony.Quia tamen hanc eloquentia in
H 3 rebus
 AE S AE REV M.
rebus illi inutilibus impenderunt , & fa-
bulofis ,perierunt, & obcæcati funt : è con
trario vero difcipuli Chrifti qui de myfte
rijs fideifermocinabanturad inuicê, Chri
ftum refurgentem viderunt,& per eum ſa
Luc.24- lutem animæ confecuti funt.
8 qui credêtib' turbis , & admirātibus Chri
Aris fpeciem habebat vir,quem vidit
Ezech.40. Ezechiel , qui filium Dei reprefentabat
toto terrarum orbe vocalem , & vfque ad
terminos terræ apoftolica prædicatione
Mar. Vit:
vulgatum , fic enim præcepit Apoftolis :
Predicate Euangelium omni creaturæ , &c.
Hierony.
Ita exponunt Hierony.fuper . Ezech . &
Greg.
Greg fuper eundem homil. 3 , Incarna-
tio(inquit) Domini fonoro metallo com-
paratur,quia per affumptionem humani
tatis noftræ infonuit Dominus gloriam
maieftatis fuç Hçc Greg. Quod vfque a-
deo veru eft,vt cunafceretur occultus , &
humilis in prefepio , adhuc refonabat lau
dibus angelorum dicentium : Gloria inal-
Luc.2. tifsimis Deo , & Magoru de oriente venië
tium clamore valido interrogantium.Vbi
1 Matth.2 .
eft , quinatus eft rex ludæorum .
9 Lapisfolutus calore in æs vertitur legi
Iob.28. mus Iob. 28. vbi iuxta literam Lyranus
Lyra. lapidem( inquit ) vocari hoc loco minerā
eris , fiuefodinam , propter duritiam na
terię , que calore foluta inęs vertitur in =
Beda.
fluentia fyderum. Porro Beda per meta-
phoram dictum intelligit de duritia cor
dis humani , quę feruore fidei refoluta
mollefcit , deinde vero velut es canorum
Luc.11: ad laudes Dei proficit. Sic loquente lefu ad
turbas extollens uocem quædã malier, ærevoca
lior foluta duritia præ fidei feruore Chri
Luc-7.
fto dixit: Beatusuenter,qui teportauit. Itē ſuſ
citato filio viduę ad portas Naim ciuita
tis,lapidea corda turbarum calore fide li
quefacta , & quafi in es vocale conuerfa
magnificauerunt Deum ,
ΙΟ Acs quatenus duritiem denotat ,'in bo
num accipitur,& in malum, atque indiffe
renter,vt patres obferuant. In bonum qui
Efai.60 . de Ifaias ait: Pro ære afferam auru, profer
ro afferam argentum , & pro lignis as. Vbi
Hierony: Hierony.In reftauratione( inquit ) fpiri-
tualis Hierufalem , ligna vertuntur in as,
id eft bruti quonda, & infenfibiles homi-
nes in eam materiam mutabutur, quæ vti
litate prebeat ciuitati. Hec Hierony. Sic
coccus à natiuitate , qui fuerat quafi lignú
Ioan.9: inutile receptis luminibus , quafi in es mu
tatus, Chrifti fidem fortiter,vel inuitis prę
dicauit Pharifeis .In malum vero frequen
ter ponitur es pro duritia cordis , fie Eze- Ezech. 22.
ch.ait:Verfa eft mihi domus tfrael infcoriam,
Hier.6.
omnes ifti es,& ftagnü er ferru,& Hier.Om=
nes ifti principes declinantes æs & ferrum,
uniuerfi corruptifunt. Tales erant Pharifçi,
fti potentia,ipfi duriores ere dicebant: ! n
Luc.11?
Beelzebubprincipe dæmoniori eijcit dæmonis, 1
de quibus & coru fimilibus dicitur Iob. Iob.40 .
40 ,fubtypo Behemoth, Offarius uelutfiftu
la aris.Vbi Gloffa ,per es , quoflibet vale
tiores in corpore dæmonis myftico acci-
pimus,in quibus iniquitas vehemétius in
duratur Hec Gloffa.Et certe mire indura Gloffa.
baturiniquitas in illis,qui vidētes miracu
la Chrifti, non credere , fed occidere eum
volentes dicebant : Quid facimus quia hic
Ioan.11:
homo multafignafacit?
Aes nönuqua fideles vocatur in malu, II
quãdo duriores fut in vitijs, quã infideles.
Sicexponit Hierony.illud Hierem. Nun Hierony:
quid foderabitur ferrum ferro ab Aquilone, Hier.15.
es? Baby lonii ( inquit ) qui ab Aquilone
veniunt , funt ferrum durifsimum , fed
huic populo duriori fub audi , Iudaico in
æris fimilitudinem indomito non pote-
runt amicitia copulari.Hæc Hierony.qui
Iudæos dicit duriores fuiffe getilibus.Sic
Iudæi ære duriores Chrifti doctrina rep
pellebant,quam tamen multo minus du-
ra getilis recepit,ficut Chanança de finib
Tyri, & by donis egreffa recepit ,Matth . Matth. 15-
15.Getilis quoq; Centurio, & Regulus,at Match. 8.
quevtina in Chriftiana repub nofint hos Ioan.4.
die multi infidelib' duriores , ficut multo Matth.2.
fuit durior Herodes , qua Magi.Matth.2 .
12
As indifferenter accipitur in Pfal: Confi
teantur Domino mifericordiæ eius,& mirabi- Pfal.106.
lacius,filijs hominum , quia contriuit portas
areas,& uectesferreos confregit.Quod ex-
ponit lanfen.de his , qui è carceris erga lanfen.
itulo,& vinculis beneficio Domini quoti
die liberantur.Sicut olim Iofeph ab Agy Gene.41 ,
ptiaca feruitute, Daniel de lacu leonu, Pe Dan, 14-
trus decarcere folutus eft. Quæ mihiex- Act.12.
pofitio placet.Nam quod Aug perpor Aug.
tas areas confidentiam peccatoris in pro
prijs viribus exponit,ficut Pharifæus, qui Luc.18.
confidebat infuis ieiunijs.Et Hierony.le Hierony.
gis Mofaycæ duritiam intelligit, Cafsio Casiod.
Interlin .
do. vero prauas & inueteratas peccandi
confuetudines , & Gloffa Interl. natura
lemfomitis cupiditatë , quæ confracta eft
gratia
 ASTAS ,
Luc.7.
gratia Chrifti in muliere peccatrice,& in
fuis fimilib',pulchræ funt planæ expofi
tiones,fed myftica. Aes,& ferru calcia
mentum eius Deut. 3 3 :require in verbo,
Calceamentum.numer. 3 .
CAPVT. LV.
Eftas, Aeftus,Acftware.
I ESTAS dicitur Hebrai
ce Cais vt patet Genef.8 . &
2.Item Hier. 8.& Pfal. 32 .
A Aftas annipars eft , inci
piens ab ingreffu folis in cã
Pfal.73: crum menſe Iunij , vfque ad æquino&tiū
autumnale menfe Septembri . De quoin
Pfal. Acftatem , & uer tu plafmaftica.
2 buiffe in infirmitatefua , ne quis propter
In æftate mendicare fignum eft pigri-
Pro, 20.
tiæ præterite inhyeme fecundum phra
fim fcripturæ.Pro.20.Propterfrigus piger
arare noluit , mendicabit in æftate. Sic qui in
iuuentute otio torpefcit , in fenectute me
Matth.20. dicat. Propterea Dominus dixitfegnib
operarijs,Quid hicftatis totadie otiofis Eco
Pro.10 . uerfo autem dicitur in fcriptura, Qui con-
gregat inmeffe,filiusfapiens cft: Qui autě ter
tit in æftate,filiusconfufionis.Vbi iuxta lite=
ram docethæc fententia, non effe præter
mittendum tempus opportunum & occa
Ianfen.
Beda. fionem ad bonum, vt exponit Ianfenius .
Beda autem ponit exemplum de his , qui
tempore legis gratiæ ( quod quafi tem-
pus eft messis) ad lucrandas animas dor-
Luc. 10. miunt otio ftertentes . Propterea Domi-
nus dixit de hoc tempore. Mefsis quidem
multa , operarij autem pauci, Rogate ergo Do-
minum messis , utmittat operarios in meffem
fuam,operarios (inquam ) operantes , non
otioindulgentes .
3.
Proucr.26. Legimus etiam.Quomodo nix in æftate
pluuia in meffe , fic indecens eft ftulto gloria.
Oftendit autem indecentifsimum effe, &
valde nocuum Reipublicæ Chriftianæ,
Ianfen. magiftratus feculares , & dignitates Eccle
D.Thom. fiafticas indignis conferre , vt exponit Iã
fenius.Et certe D.Tho.fuper illud Hebr.
5.Et nemofumitfibi honorem , dicit contra
rationem ,& naturæ ordinem effe,vt quis
ambiat honores , & ideo huiufmodi homi
nem quafi ftultum , & indignum effe re-
pellendum.Propterea enim Dominus Ia
cobo & Ioanni ambientibus dexteram,
& finiftram regni eius dixit, Nefcitis, quid
Matth. 20. petatis, non eft meum dare uobis.
AST VAR E. 60
Praterea loquens Ezechiel Propheta 4
devaftatione Ægypti ab Affyrijs,que per Ezech.24 .
petuis annis quadraginta duratura erat,
dicit, erutfupereum uolucres æftate perpetua,
& omnes beftie terræfuper illum hyemabunt.
Vbi per æftatem perpetuam , & hyeme
quadraginta prædictos annos intelligit,
vt exponut hoc loco patres.Sed poft præ
dictos annos relaxanda erat captiuitas.
Prædicitur autem illis numerus annoru,
ne defperent, quafi nunquam liberandi,
fed poenitentiam agant ad falute. Sic nul
lus peccator.quamuis multis annoru cur
riculis in co ftatu permanferit , defperare Ioan.s
debet. Propterea enim languidus ille,
qui fanatus eft à Domino in probatica pif
cina , explicatur triginta octo annos ha-
diuturnitatem morbi deſperet. 5
Legimus etiam apud Hierem . Tranfijt Hiere.8.
messis,finita eft aftas ,& nosfaluati nonfumus. Hierony.
Vbi Hierony.vocem effe dicit populi ob
fefsi à Chaldæis in Hierufalem , cum Hie
remia Propheta,qui tranfacto anni circu-
lo non erant ficut fallo prædixerant pfeu
do Prophetæ liberati.Sic fpes mundiva-
na ett in auxilio terreno ,& fola firma,
Matth.11.
quæ in Chrifto conftituitur , qui clamat.
Venite ad me omnes, qui laboratis , & onerati
t eftis,& egoreficia uos.Al
ioquin de his , qui
fperant in opulentia ,amicis , & ædificijs Ofcæ. 13.
terrenis Dominus dicit Ofeæ. 1 3. Percu-
tiam domum hyemalem cum domo aftiua, & pe Hierony.
ribunt domus eburnee. Quod Hierony.con
tra decem tribus ab Affyrijs deuaftandas
prædictum effe dicit, & cótra diuites , qui
voluptatib' indulgetes diuerfas ad diuer
fa anni tépora domos habere folent ædifi
catas , ita vt aliæ verfæ fint ad Aquilonē,
patétibus ab ea partefeneftris , alei ad Au
ftru,vt ventupro tempore co.nodu exci-
piat.Sed omnia ifta diuitibus auaris , & er
ga pauperes crudeliorib ' infepulchra co
mutatur eterna,ficut de diuitelegim pur Luc.16 .
purato Mortu? eft diues& fepuli? eft in infern ) Pfal.48.
& Pf. Etfepulchraeoru dom³ corũ in æternữ.
Aftus calor nimius eft ex folis ardore 6.
maxime in æftate . De quo, Percutiet te Do Deut. 28 .
minusardore,& æftu . Metaphorice autem Hierony,
denotat tribulationem , & afflictionem ,
vt inquitHierony. fuper illud Ifai. Etta
bernaculum erit in umbraculum diei ab æftu. Efai.4
Quod dictum eft de Ecclefia catholi
ca , contra quam nullus tribulationum
H 4 æftus
 A S T V S.
Cyrillus.
æftus præualebit , vt exponunt Cyrillus,
Chryfoft.
Matth. 16 . & Chryfoftomus , quia Porte inferi nopre !
ualebunt aduerfus eam . Eodem modo expli-
Cyrillus. cat Cyrillus illud Ifai: Quiafactus es,fubau
Efa.25.
di Deus ,fortitudo pauperi, & c. umbraculum
ab æftu,quia Deus protegit pauperes fpiri
Matth 5 . tu,vt ipforum fit regnum coelorum,quam
Hierony. uis Hierony. pauperem hoc loco non
quemcunque , fed Chriftum fecundum
humanitatem intelligat , quando in hor-
to oranti in agonia angelus apparuit con
Luc.22.
fortans eum .Tunc factus eft illi Deus pa-
ter per angelum vmbraculum ab æftu,ne
ante tepus ibi moreretur in agonia,fed re
feruaretur cruci. Denique in code fenfu:
Portarepondus dici , & eftus , in parabola
Matth. 20. Matth . eft cum patientia tolerare labo
res , qui ex longæuitate temporis homini
Gregor. busproueniunt in hac vita , vt exponit
Greg. inhomilia.
7
Efa.49. Præterea quod legimus in Ifaia. No efu
Lyra. rient nequefitient amplius,neque cadetfuper il
Cyrillus . los fol, neque ullus æftus, Lyran. de coelefti
Apoc.7. gloria beatoru exponit, & ante eum Cy-
rillus,imobeatus Ioannes Apoc.7.vbire
fert totum hoc Ifaiæ teftimonium para-
D.Tho. phraftice,& ibi de coelefti patria exponit
Rupert. D.Tho.Ite Rupertus allegans illud Mat
Matth,10. th.Nolite timere eos ,qui occidunt corpus, poſt
bec autě non habet amplius, quidfaciant,Quia
in patria coelefti non cadet fuper eos , id
eft fuper martyres fol perfecutionis , aut
vllus æftus. Defendentur ergo fanctiab
omnibus mundi miferijs in coeleftibus il
lis manfionibus,de quibus Dominus ait:
Ioan.14.
Indomo patrismei manfiones multæfunt.Cæ-
Hierony.
Anfel: terum his non obftantibus Hierony. fu-
Beda. per Ifa1.49.Anfel . & Beda fuper Apoc.7 .
de iuftis atque perfectis in hac vita mor-
tali hunc locum exponunt , de quibus in
Pfal, 120. Pfal. Perdiemfolnon uret te , neque luna per
noctem.Iftifunt , qui neque profperis mol
Pfal.90. lefcunt,neque franguntur aduerfis, de qui
bus Pfalm.90.Altifsimum pofuifti refugium
tuum , non accedet ad te malum er flagellum nõ
Ioan.16. appropinquabit tabernaculo tuo. Quia licet
illis dixerit filius Dei Ioan. 1 6.Venit hora
ut omnis,quiinterficit uos , arbitreturfe obfe-
Luc.213 quiam præftare Deo,& rurfus, Eritis odio om
nibus hominibus propternomen meum , non ta
men accefsit ad tabernaculum cordis eo-
ru flagellum , neque cecidit fuper eos fol,
aut vllus æftus,quia præmunitifunt , fpe,
& benedictione Domini , de qua dicitur
Hierem. 17. Beatus homo, qui confidit in Do- Hier.17 .
mino,& erit Dominusfiducia eius, c.non time
bit,cum uenerit æftus, quia credunt dicenti:
Matth.s
Beati, quiperfecutionem patiuntur propteriu
ftitiam,& cum Paulo dicunt: Gloriamur in Rom.
s.
tribulationibus noftris,& c.
Legimus in Apoc.Quartus angelus effu- 8
ditphialamfuamfuperfole , & datu eftilli aftu Apoc.16.
afflligere homines, & affuauerunt efu magno. Greg.
Quem locum B. Gregorius.lib. 34.Mo =
ral.fuper illud Iob.41 . Sub ipfo erunt radij Iob.41:
folis, explicat dicens,nomine folis fapien
tes defignari , qui tempore Antichriſti
magnos tormentorum æftus fuperabunt,
Ita utnifi breuiatifuiffent diesilli nonfieret fal Matth.24.
uaomnis caro . Ne igitur in perfecutionibus
æftuemus , danda eft nobis opera,vt radi
ces altas in charitate figam', quia Matth.
13.quod feminatum elt,& fuper petrofa
radices non egit , fignificat eos , qui fo-
le orto, æftuauerunt.Qui ad tempus credunt Matth. 13.
& intemporetentationis recedunt.Vtergo ele
emofynis pauperu noftra charitas cref-
cat,omniafuperflua vfq; ad veftes precio
fas deponamus , cuius rei vt nobis filius
Deipræberet exéplum, labaturus pedes
Apoftolorum , depofuit veftimenta fua,
quafi illi minifterio minime neceffaria.
Ceterù quidã volut expofitione predictā
effe myfticam de æftu perfecutionis , quã
poft Greg tenuit Haymo & quidã alii . Ioan. 13.
Haymo .
Sed iuxta litera æftu corporale exponut.
Ephraim pafcit uentum & fequitur æftum.
Aeft à meridie prouenit, denotat que fru 9
ftra à meridie,id eft ab Ægyptijs , qui ad Ofe.12:
meridiem vergunt,petiiffe auxilium re-
gem Ofee,quidominabatur Samarię fu-
per dece tribus , quod illum feciffe refert
hiftoria.4.reg.Et ita dicit Hierony. hoc
loco,quamuis corrigendum fit, quod Ma 4.Reg.17.
nahe ponitur in eius Coment.pro Ofex: Hierony .
myftice vero ventum æftiuum meridiei
pafcit,& attrahit, qui profperitatem mun
di fectatur, & thefauros fuos in terra repo
nit. Sed iftis Dominus dicit , Quid prodeft
homini,fi uniuerfum mundum lucretur , anime
ucrofue detrimentum patiatur?
Denique æftus tribulationê irati Dei
fuperpeccatores fignificat fic de Hierufa 10
le fub Romanis vaftanda dicitur Efa . 2 5. Matth . 16 .
Sicut eftusinfititumultu alienoru humiliabis Ifai.25 .
Et Efa.27.In menfura contramenfuram , & c. Ilai.27 .
Iudicabis eam:meditatus eft infpiritufuo duro
perdiem æftus.
CAPVT
 AET AS .
CAPVT. LVI.
Aetas.
ETAS dicitur He-
braice Bin. 1.Reg. 13.
‫בין‬
Filius vnius anni erat
Saul,id eft, ætatis vni
I
anni. Atas quafi qui-
tas , méfura eft annoru
animalis fecundu cer-
tas periodos ,in homine autem dicitur in-
fantia vfque ad primum feptennium, pue
ritia vfque ad decimumquartum annum,
adolefcentia vfque ad vigefimum primu,
iuuentus vfque ad quadragefimum,vt in-
quit Varro,eo quod rempublicam eo tem
pore militando iuuare poffent , in quarto
autem gradu viros , & feniores vfque ad
fexagefimum annum , deinde vero fenes
vocari.
2
Legimus autem in epiftola ad Ephef.
Eph.4. Donec occurramus omnes in utrum perfectum in
menfuram ætatis plenitudinis Chrifti . Quod
duobus modis exponitur, prior eft, vt ad
perfectam Dei cognitionem , & amorem
referatur , qualis erit beatorum in patria,
vbi coniunctum erit perfectè corpus Ec=
clefiæ myfticum capiti fuo Chrifto cog=
nitionepariter , & amore. Ita explicant
Auguft. Auguft.lib.22.de Ciuita.cap. 18.Hiero
Hierony. nym. fuper Ephef. 4. & ibi Chryfoftom.
Chryfoft.
Theophy. Theophylact .Theodore. & D.Thomas,
Theodo. atque alij patres. Pofterior expofitio eft,
D.Thom . vt de refurrectione corporum gloriofa in
fine mundi intelligatur , fecundum ætas
tem Chrifti triginta trium ferè annorum,
ita tamen vt ad gloriam accidentalem, &
diftinctionem fexus maneat fub fplendo
Hierony. refimilis folis claritati. Sic Hierony, ex-
plicat in epiftola ad Euftochium de Epi-
Aug. taphio Paulæ matris , & Auguft. lib. 22.
D.Thom. de Ciuitate ,cap. 17. & D.Tho.fuper epi-
Lyra.
ftolam ad Ephef. & ibi Lyranus. Itaque
tam viri, quam fœminæ diftin&to fexu, in
flore ætatis quafi triginta trium annorum
refurgent adimmortalitatem.
CAPVT. LVII.
Aeternum,Aeternitas,fæculumfe-
culi, velfæculorum.Infinem.In
perpetuum. Sempi-
ternum .
AETERNV M. 61
ETERNITAS , vt
I
Theologi definiunt , eft Εων
ιον .
interminabilis vitæ to
ta fimul , & fine fine pof
fefsio,itaque initio,fine,
& fuccefsione caret.Ce
terum infcriptura facra non femper æter
num hoc modo fumitur, fed paucis in lo
cis, & præfertim cum de Deo dicitur , fi =
cut in Ifaia.Hæc dicit excelfus, & fublimis ,ha Ifai.57.
bitans æternitatem ,& epift.ad Rom, Secun- Rom. Ifai.401..
dum præceptum æterni Dei.Interdum vero
æternum appellatur ,quod longum durat
tēpus,fic Pfal.76 . Et annos aternos inmente
habui,id eft antiquos. Quod vt diftingue-
re luculentius ad legitimam fcripturarum
intelligentiam valeamus ,funt aliquot pa-
trum regulæ prænotandę . Prima eft Hie
Hierony:
rony.fuper illud ad Galat. 1. Vt eriperet
Regula.
nos depræfentifæculo nequa . Querendu (in-
quit) quid interfit inter feculu , vel fæculu
feculi velfecula feculorü.Et vbi pro breui
téporis fpacio, & vbipro eternitate pona
tur, quia vbi in Hebrço feculum , id eft,
Holam.. literam pofita habuerit eter- ‫עולמי‬
nitatem fignificat ,vbi vero fine.. fcribi
tur , annum quinquagefimum , quem illi
iubileum vocant.Hec Hieronym . Ponit
Exod.21.
autem exemplum Exo . 21. vbiferui , qui
Domino feruire voluerit , auris iubetur
perforari , fubiungiturque : & erit feruus
in feculum,vel in eternum , Hebraice ve-
ro , Erit , feruus in Holam fine litera
vau,id eft, vfque ad annum quinquagefi
mum.Item Ammonitę, & Moabitę non
ingrediuntur intemplum Domini vfque Deuter.2
3.
in feculum fiue in holam Deuteron . 2 3 .
2
Secunda regula eft Pauli Burgenf. in
fuo Scrutinio. p. 1. diftinctio . 1o. cap.5. Regula:
videlicet in Hebreo duas effe dictiones Burgenf.
que eternitatem denotant , altera eft Se- ‫סלח‬
la ,ficut in Pfal. 83. Infæcula fæculorulau
dabunt te.Vbi Hierony.ad veritatem He
‫סלה‬
braicam vertit,Laudabuntte femper,Se
ptuag. vero είς τους εῶνας τῶν ενως .
Infecula feculoru , vel in eternitatis eter-
nitatem , Eon quippe & Eoniom Gręce,
vel feculum fignificat vel eternitatem,feu
eternum , ad tollendamergo ambiguita-
tem, vbi in Hebrço eft Sela,pro Sela Hie
ronym, transfert femper , vt eternitatem
fimpliciter exprimat. Altera vero dictio
eft Holam, de qua fupra diximus fecüdū
Hieronym.quia tamen eius adnotatio de
HS litera
 AETERNV M.
litera.. vau , illis tantum feruire poterit,
qui hebræas literas didicerunt . Additur
alia obferuatio , quæ omnibus peruia eft ,
Regula. & facilis , nimirum . Quando dictio Ho-
la rebus natura fua incorruptibilibus ap =
ponitur , quæ nihilominus initium dura-
tionis habent , qualis eft angelus , anima
rationalis,cœlum,& que ex mundi huius
partibus permanent,æternitatem fignifi-
cat,quam theologi vocant,à parte poft: fi
vero rebus initio, & fine carentibus, ficut
eft Deus, & quæ ad Deum pertinent, eter
nitatem fimpliciter. E contrario vero , fi
iungatur his rebus, quæ natura fua finem
præfcriptum habent,durationem tantum
temporalem vfque ad aliquam periodum
fignificat. Quod autem de dictione Ho-
lam Hebræa dictum eft , idem ipfum de
dictione Græca ewp & ewviop , & de di-
&tione Latina, æternum,fempiternum , &
perpetuum dictum volumus.
Secundumprædictam regulam multa
3
fcripturarum locacontra quorundam Iu
dæorumproteruiam,& fpontaneam cæ-
citatem luculentius explicabimus , verbi
Leait.12: gratia, Leuit. 12.defolenni die &ritu ag
ni pafchalis dicitur: Celebrabitis eum folen
nem Domino ingenerationibus ueftris cultufem
puterno,id eft,vfque ad periodum legis ve
Leuit.3: teris,& Leuit. 3. Adeps Domini eft iure per-
petuo.Item Leui.6.1gnis ifte perpetuuserit,
nunquam deficiet in altari. Sed quæro à Iu .
deis,quomodo defecit deficiéte teplo , &
altari , nifiquia periodus cius erat termi-
Exod.30: nus legis ? Eodem modo. Thymiamafempi
ternum coram Domino , & de fabbato dici.
Exod-40. tur : Et pactum fempiternum . Item & vn-
ctio in facerdotium fempiternum , præce
ptum quoque de non bibendo vino facer
Num.18.
dotibus fempiternum. Item pactum falis
fempiternum , denique de lege tota Mo-
Baruch.4. fayca Baruch.4.dicitur ,lex quæ eft in æter-
num.Hæc &alia huiufmodi licet quidam
ex patribus infenfu ſpirituali conētur ex
ponere,vt verificent effefempiterna à par
te poft,nihilo fectius tamen in fenfu hifto
rico fempiternum, æternum, & perpetuu
in fimilibus locis terminum vfque ad ad-
uentum Mefsiæ & legis gratiæ, & perio-
dum folummodo denotant . Porro quod
lex illa vetus finem effet habitura, vtfuc-
cederet noua , omnes prophetæ clamant,
Hier, 31. inter quos Hieremias.Ecce (inquit) dies ue
nient, dicit Dominus, feriam domui tuda,
domui Ifraelfoedus nouum, nonfecundum pactü
quod pepigicum patribus eorum, & c. Sed po
nam legem meam in cordibus eorum,&c . Non
quidem quod reprobata fuerit lex vetus,
fed legitimu potius fortita finem , & fuo
fit termino veniéte completa, iuxta illud
Chrifti : Nolite putare , quod uenerim foluere Matth: 5
legem aut Prophetas , non ueni foluerefed ad
implere.
Æternum vero à partepoft fecundum 4
prædictam obferuationem dicitur facer-
dotium nouæ legis ,quod initium quidem
in ipfo habuerit incarnationis arcano
quando Verbum carofactum eft.Sed nullum Ioan.1.
fit finem habituru , ficut neque filius Dei
carnem, quamfemel affumpfit , vllo vn-
quam tempore derelinquet. Sic intelligi-
turillud Pfal. Tu esfacerdos in æternumfe. Pfal.109 .
cundum ordinem Melchifedech , quod Hebr. Hebr.7.
7. Paulus confirmat dicens : Et alij quidem
pluresfactifuntfacerdotes, eo quod morte pro=
hiberenturpermanere , hic autem eo quod ma=
neat in æternumfempiternum habetfacerdotiu.
Eadem quoque ratione regnum Chrifti
intelligitur æternum àparte poft, quate =
nus in Ecclefia regnat fine fine , nunc in
militante , & poftea in triumphante , fic
dicitur Daniel.7.Cuius regnum ,regnumfem Dani.7!
piternum eft,& omnes regesferuient ei, obe-
dient. Coepit nihilominus regnum hoc,
quando nato Chrifto in Bethlehem , Mas
gi ab Oriente uenerunt Hierofolymam dicetes:
vbieft qui natus eft rex? De quo prædixe- Matth.z .
rat Ifai. Superfolium Dauid , & fuper regnum Efa.9.
eiusfedebit,utconfirmet illud, & corroboret in
iudicio, & iuftitia à modo, ufque infempiter
num.Et Angelus ad Mariam dixit: Regna
bitin dom) lacob in æternum. Luc.r:
Æterna quoque intelliguntur à parte
5
poft,gloria,& lætitia fanctorum in patria
coelefti,& protectio , qua fine fine prote-
gentur à Domino , omnibus malis cum
morte profligatis, ita Ifaias ait: Præcipitas fat.25 .
bit mortem infempiternum ,& cap . 32. Etcul fai, 32 .
tus iuftitiæfilentium , &fecuritas ufque infem =
piternum ,que fecuritas licet in fanctis mar
tyribus coeperit in hac vita , quantum ad
confcientiæ tranquillitatem , vt notant
Procopius, Theodore Gloffa interlin . & Procop :
Lyra.permanet tamen cum augmento in Theodor .
cœlefti patria fine fine, & cap. 3 3.deco . Interl.
lefti Hier ufalem dicitur, vel fecundum ali Lyra.
Ifai.33 .
quos de Ecclefia militante : Erunt oculitui
uidentes Hierufalem ciuitatem opulentam,&c.
taber .
 AETERNV M.
( tabernaculum , quod transferri nequaquam po-"
terit,neque auferentur claui eius infempiternu.
Lyra. Quod quidem Lyra,de templo Salomo
nis exponit, contra fanctorum patru fen-
tentias , inter quos Cyrillus fuper Ioan-
Cyrill...
Procop . nem de cœleftipatria , Procopius de tc
clefia Chrifti tam militante quam trium
Gloff, phante, Gloffa vero ordinaria de Eccle-
fia fuper Petrum edificata . Contra qua por-
Matth.16 . te inferinonpræualebunt,interpretantur. Si
Efai. 35. milis locus eft Ifai . 35. Ibunt in Sion laudan
tes, lætitiafempiternafuper capita eorum,
id eft,fine fine à parte poft. Quem locum
Gloffa. Gloffa de lætitia , quæ nafcitur ex fpe in
his , qui conuertunturad fidem , iuxta il-
Rom. 12:
lud . Spegaudentes . Sed de cœlefti potius
Tertul. gaudio Tertullianus intelligit lib. de Re-
Orig. furrectione carnis . Origenes quoque ho-
mil. 7. in Numeros: In eodem quoque
Efai.61 . fenfu Ifai.61.Lætitiajempiterno erit eis, &
Efai.60. cap.60.Erit tibi Dominus in lucemfempiter-
nam.In quibus omnibus locis, & fimilibus
vita illa coeleftis fine fine denotatur , quã
fanctis , & electis fuis Dominus pollice-
Matth.19. tur apud Matthæum . Et uitam æternam
Linc.19 .
pofsidebit,& apud Luca. Vt cum defeceritis,
recipiant uosin æterna tabernacula, & apud
Ioan.3. Ioannem:vt omnis qui credit in eum, non pe-
reat ,
fed habeat uitam æternam . Vbi non di-
xit, omnis qui credit ei , quod commune
eft peccatoribus in mortali exiftentibus
intra Ecclefiam , fed qui credit in eu , tan-
quam in finem vltimum amoris fui fuper
Ioan.4: omnia. Item fic intelligitur illud Ioann .
Fiet in eofons aquæ uiuæfalientis in uitam æter
num:id eft,gratiæ fpiritus fancti, facientis
nos per defideria , & opera bona falirein
Ioan.6. vitam æternam . Item qui manducat hunc pa
nem,uiuet in æternum , id eft , qui in gratia
inanducat , feu digne , & in ea perfeuerat
Ioan.10
& cap. 10. Ego uitam æternam do eis , id eft,
ouibus gregis mei manfuetis, & obedien
Ioan.12.
tibus. Præterea Ioan. 1 2. Qui autem odit
animamfuam inhoc mundo , in uitam æternam
cuftoditea ,qui inquam odit altero èx duo.
Aug;
Cyrill. bus modis, videlicet, vel operibus penite
D.Thom: tiæ carne macerata,quatenus obediat fpi
Gloffa.
ritui,vel martyrio vita exponit , ficut ex-
ponunt Aug. Cyrillus ,D.Tho. & Gloffa.
6 Aeternum etiam dicitur verbum Dei
reuelatum , quod vocatur æternum , vel
quia præmia pollicetur æterna ,vel com =
minaturfine fine fupplicium , vel æterna
continet veritatem , quæ ad fidemperti-
62
net. Sic Ifaias. Verbum autem Domini manet Ifai.40 .
in æternum.Etin Pfal .Veritas Domini manet Pfal.116 .
in æternum . In eodem fenfu foedus,vel pa-
&tum Deifempiternum appellatur , quia
confoderátio cum Deo, que fit per gratiá
iuftificantem , finem non habet ex natura
Ifai.ss.
fua.Sic Ifaias: Etferiam uobijcum pactumfem
piternu.Quafi dicat,ex parte mea no dee-
rit , nifi vos fponte â me deficiatis. Idem
Hierem. Et feriam eis pactumfempiternum: Hiere - 32 :
nondefiram eisbenefacere,quod de pacto Matth.16.
cum Ecclefia fuper Petru edificata , expo Hieron .
nit Hierony.in Comment. & Tertul . lib. Tertul.
4.contra Marcionem,& Eufeb. lib. 2. de Eufeb.
Demonftrat cap.23 .
Aeternum quoque fupplicium damna
7
torum iuxta regulam fuperius traditam
fine fine duraturum intelligitur,ficut ani-
mæ rationales finem non habent, que pœ
nis gehenne torquebūtur , fic apud Mat- Matth.25 !
theum rex dicet his , qui à finiftris eius
erunt: Difcedite à me maledicti in ignem æter-
num,qui paratus eft diabolo & angelis eius.Si-
cut ergo angeli mali finefine durabut , fic
& ignis corum non extinguetur , nec fine
habebit.Notat autem Auguftinus , non fo Auguft.
luin ignem fine fine duraturum in gehen .
na , ita vt inde nequeant per fuccefsiones
temporum animę liberari contra Orige . Orig.
nis errorem , fed & pœna erit fine fine,
ideo Dominus de induftria dixit loco ci-
tato. Ibunt hi infupplicium æternum, id eft,
non vtfola materia ignis fit eterna,fed ip
fum fuppliciu , quod etiam explicat Iob.
Vbinullus(inquit) ordo,fedfempiternus hor- Iob.10.
ror inhabitans,hoc eft,non folum locus eft
horrendus , fed ipfe horror erit cruciatus
eternus , de quo Ifaias . Quis habitabit cum Ilai.33 .
ardoribusfempiternis? Denique quod non
fint exituræ animæ de illo cruciatu legi .
mus inPla.Etufq; in æternữ nõuidebit lume . Pfal.48.
Aeternus dicitur Chriftus fecundū na- 8
turam deitatis , id eft , fine durationis ini . Mich-s
tio,& fine fine, iuxta illud. Ettu Bethlehem,
&c. paruulus es in millibus luda , ex te mihi Matth.2 .
egredietur,quifit dominator in ifrael: Et egref
fus eius àdicbus eternitatis. Sed dices,quo-
modo iuxta regulas fupratraditas proba Quæftio .
re Catholicus poterit Arrianis , eternita-
tem hoc loco durationem fine vllo tem
poris initio denotare? Dicent quippe illi
hominem natura fua initium habere dura
tionis,cum ergo Chriftus fit homo, etiam
fi dicatur eternus,accipietur eternitas fe-
cundum
 AETERN V M.
cundum naturam creatam cum initio du
rationis. Ad hanc dubitationem & con=
tentionem de medio tollendam , regula
notanda eft,nimiru. Quando nome æter
Regula.
nitatis in vno fcripturæ loco ambiguum
eft, ex alijs locis ambiguitas auferetur , in
quibus ex adiunctis , præcedentibus , vel
fequentibus difcerni,& dijudicari veritas
poterit, verbi gratia . Si dicatur illud , de
quo dubitatur , fuiffe ante omnia fæcula,
velante omnem creaturam ,vel ante luci
ferum,vel antequam terra fieret, vel ante
mundi conftitutionem , tunc enim fimpli
cem æternitatem , à parte ante, & à parte
poft,qualis folius eft Dei, cogimur intel-
ligere. Sic de filio Dei pafsim in fcriptu-
ris,ficut de æterno quoque patre hæc ap-
ponütur adiucta, & alia huiufmodi. Et pri
Píalis 4
mum quidem de æterno patre. Pfal. 54.
Tit.1.
Et humiliabit illos,qui eft antefæcula , & Tit.
1. Quam promifit , qui non mentitur Deus
aute temporafæcularia , id eft , ab æterno,
Eph.1. & Ephef.1 . De æterna iuftorum præde-
ftinatione . Qui elegit nos in ipfo ante mundi
conftitutionem . Deinde de filio coæterno,
& confubftantiali patri,id eft, de Chriſto
Hebr.1:
dicitur : Perquemfecit & fecula. Ergo ante
Ioan. I.
omnia fæcula eft,& Ioan. 1. Omniaper ip-
fumfacta funt. Ergo ipfe eft ante omnia,
quæfacta funt,item in Pfal. pater de filio
Pfal.109. dicit: Exutero ante luciferumgenui te, & Pro
Prouerb.8. uerb. Non dum erant abyfsi , er ego iam conce-
pta eram,id eft, fapientia patris, quæ filius
eft.Et ante omnes colles egoparturiebar.Prę-
Ecclef, 24 terea in Ecclef. Ego ex ore altifsimi prodiui
primogenita ante omnem creaturam. Ergo no
eft creatura filius Dei , fed fapientia ab
Ambrof. æternogenita ,vt explicat D.Ambro.lib .
Rabbanus .
4.de Fide ad Gratianum , & Rabbanus
Glof.
in Comment.eiufdem loci, Gloffa, & Ly
Lyra.
ranus.Ex quibus omnibus locis intelligi-
Mich.5. mus locum prædictum Micheç.5.Adie-
bus æternitatis,fine vllo prorfus initio dura
tionem fignificare , hoc eft æternam filij
Dei expatregenerationem. In quo fenfu
defe Dominus ait Ioánis.8.Antequa Abra
Ioan.8.
ham fieret,egofum,id eft æternus per effen-
tiam ,quæfemper eft. Preterea nota non
Matthia. fuiffe aufos Scribas Matth. 2. teftimoniu
integrum Micheæ Herodi referre, de die
bus æternitatis , ne æternum putaret effe
Chriftum infantem ,vel irrideret
9 Aeterna pafsim dicuntur in fcripturis
fecundum phrafim confuetam,quæ anti-
quiora funt,quamuis initium habeat . Sic 1
in Pfal. Illuminans tu mirabiliter à montibus Pfal.75 :
aternis , turbatifunt omnes infipientes corde,
Vbi montes æterni dicuntur angeli , vt
exponit Lyran. dicuntur autem montes Lyra.
propter altitudinem naturæ , æterni vero
propter longauitatem : quamuis Ianfen. Ianfen.
per montes eternos colos intelligit .Vn-
de Angelus contra hoftes Afsyrios Iu . 4.Reg.20 :
dæis tulit auxilium deletis. 1 85. millibus
hoftium , quæ expofitio mihi iuxta literá
Hierony.
placet.Nam quod Hicrony.Auguft.Re- Auguft
migius,& Gloffa per montes æternos Pa Remig
triarchas , & prophetas hoc loco intelli Gloff.
gunt,myfticum eft , quamuis ingenue fa-
teor,aliquando per colles æternos ad lite-
ram Patriarchas metaphorice intelligi ,
ficut in benedictione Iacob. Genef. 49.
dicitur ad Iofeph. Donec ueniat defideriu col Genef. 49:
lium æternoru,id eft,defiderium antiquio-
rum patrum de aduentu Chrifti , ficut ex
ponit Ambro.lib. de benedictionibus pa Ambrof.
Glof.
triarcharum , & Gloffa ordinaria atq; in- Interli.
terli.fuper eundem locum , licet reijcien-
da plane non fit expofitio Lyrani,qui per
colles eternos hoc loco angelos fanctos
intelligit,quiincarnationem Chrifti vfq;
adeo defiderabant, vt in nocte natiuitatis
eius canerent : Gloria in excelfis Deo , Luc.zi
&c.
Æterni etiam anni ,id eft, antiqui dicũ- 10
tur, in Pfal. Annos æternos in mente habui, In Pfal.76:
quo fenfu æterna quoque tempora vocat
Apoftolus,id eft , antiqua Myfterijtempo Rom.16.
ribus æternistaciti. Quia videlicet in teme
pore antiquo legis naturę,& fcriptę, mye
fterium vocationis gentium ad fide Chri
ftifuerat occultatum , vt exponunt Hie Hierony.
rony.& Ambrof. fuper eundem locum, Ambrof:
quamuis aliqui myfterium quoque incar
nationis,temporibus fuiffe eternis,& an=
tiquis tacitum afferant,quia quamuis prę
dictum fuerat à prophetis , tamen fub fi-
guris,& metaphoris à paucis intelligeba - loffa.
tur,vt exponunt Gloffa,& Caietan.ideo Caietan:
tacitum effe dicitur.
Aternales quoque porte dicuntur in II
Pfal.Eteleuamini portæ æternales,portę in-
quam templi Salomonis , eft enim fermo Pfal.23.
de introductione arce teftameti intra tē-
plum Salomonis , vt exponunt Lyranus Lyran:
& Ianfenius , fed potius eternales porte lan
coeli dicuntur, que in afcenfu Dominivir
tute crucis , & refurrectionis eius patefa-
tęfunt,
&
 AETHIOPIA.
Aug. te funt, vt exponunt Auguft. Hierony..
& Lyra.fuper hunc locum,quamuis Aegy Lyra.
Hierony. Cafsiodor. & Gloffa. Per has Dominus
Cafsiod.
Gloffa. quadragefimo poft refurrectionem die,
Marc.vlt. Affumptus eft incolu . De expofitione tamé
pleniori contra Rabbinos , vide libro. 5 .
verbo Eleuare.
CAPVT. LVIII.
Aethiopia.
ETHIOPS Hebrai-
ce dicitur Chufi , Hie-
‫כושר‬ •
rem. 13 .
: Æthiopia dicta eft
Ι
ab Aethiope rege , qui
Plin.
illi prefuit,vt docet Pli
nius lib.6.cap. 36. vel
abelocremo & afpectus , quia facies
incolarum folis ardoribus adufta nigref-
cit. Habuit auté ortu à Chus filio Cham,
Gene.10 : à quo vocatur hebraice Chüfim . Porrò
fitus eius ab Occidente Atlante montem ,
ad Orientem defertum habet vfque ad
Aegyptum ,à Meridie Occeanum , à Se .
ptentrione vero Nilo flumine clauditur .
Ferarum vero , & ferpentium multitudi-
ne referta eft , inuenitur ibi Rhinoceros ,
Chameleon ,Pardus , Bafilifcus , & Draco
nes ingétes.Diuiditur autemin duas par-
tes , altera eft fub ipfo meridionali vfque
in Aegyptum porrecta , que pars eft Afri
cę,altera Orientalis que coniungitur In=
die, & refpicit Sinas, que tempeftate no
ftra Hifpanorum nauigatione inuēta eſt,
quafi nouus orbis , & ad Afiam pertinet.
2 Nomenfluminis fecundi Gehon legi-
Genef.2 . mus in Genefi. Ipfe eft qui circuit omnem ter
Hierony. ram Aethiopia. Diuus Hieronymus de lo
cis Hebraicis, Gehon (inquit)fluur' apud
Aegyptios Nilus vocaturde paradifo na
fcens , & in lib. de interpretatione nomi-
nu hebraicoru Gehon ( inquit ) pectus,
fiue preruptum interpretatur . Deortu
Nili Geographinihilcertum habuerunt,
Vnde fatis probatur de paradifo nafci,
De quo latius in dictione Nilus.
Preterea legimus : Aethiopiapræueniet
༡
Pfal.67. manuseius Deo. Dixerat aute Propheta de
conuerfione Aegypti ad Deum : Venient
legatiex Aegypto . Deinde fubdit velocio-
rem conuerfionem Aethiopię futuram,
quam Aegypti,propterea dicitur : Aethio
pia preueniet manuseius Deo. Quia vt notat
63
puj prędicatione Marci Euangelifte ex
parte fint conuerfi,non tamen omnes ,fed .ac .
pauciores ,& lentius: Aethiopes vero prę
dicatione Matthçi conuerfi funt magna
exparte, vt notat Genebrardus , & alle.
gat! hiftoriam Matthæi apud Abdiam
Babylonium , & Eufebium, & Hierony.
in catalog : Sed alia expofitio eft per
Aethiopiam hoc loco gentes indifferen-
ter fignificari , vt exponunt. Hieronym . Hierony .
Aug.
Aug. Cafsiodo , & Gloffa, ita vt ex parte Casiod .
totum intelligatur.Dicitur autempræue- Gloffa.
niffe manus gentium Deo , quia antequa
à Deo propter fuam incredulitatem vlti-
mo exitio delerentur,prçdicantibus Apo
ftolis ad fidem conuerfa eft. Sic Magi ex
Aethiopia , & gentibus preuenerunt Iu=
dæos , quibus remanentibus in Hierofo-
lyma, ipfi Dominum infantem inpræfe- Matth.2 .
pio de longinquis regionibus venientes
adorauerunt . De quo etiam intelligitur
illud Pfal.Coram illo procident Aethiopes, Pfal.72 !
inimicieius terram lingent,id eft, qui fuerat
antea inimici propter idolatriam. Et qui=
dem hunc Pfal. tam Catholici quam He
bræi de Mefsia predictum exponunt.
De gentibus autem ad Chriftum in Ec-
clefia congregandis legimus quoquePfa. Pfal.86 .
Auguft.
86. Ecce alienigene , & Tyrus , & popu- Hierony.
lus Aethiopum,bifuerüt illic, ficut exponüt Cafsio.
Auguft.Hierony.Cafsiod . Gloffa, Lyra Gloffa.
nus & lanfen.quod coepitimpleri,quan- Ianfe Lyra.n.
do Chananza egreffa de finibus Tyri ve Matth.15-
nit ad Chriftum. Item quando Aethiops
Eunuchus Candacis reginæ baptizatus Act 8.
à Philippo , multos in patrialegitur con-
uertiffe , quorum reliquiæ vfque hodie
permanent. Sed pro eoquod vulgata &
Septuag. vertunt . Hifuerunt illic , in He-
bræo eft , Zelulad Sam . Hic natus eft
ibi,id eft,Chriftus natus eft in Ecclefia ,vt
exponit Genebrardus .Vnde Chaldæus
vertit. Hic rex ifte vnctus fuit ibi. & Ol,
fuit duplex lectio in fonte , ideo vtraque
placet eruditis.
Præterealegimus Ifa. 18. Veterre cym 4
balo alarum , que efttransflumina Aethiopie , Ifai.18 .
que mittit in marelegatos in uafis papyrifu-
peraquas. De quo tres funt expofitiones. Eufeb.
Prima eft Eufebij , Hierony.Haymo . D. Hierony.
Tho. & Lyrani, terra alaru cymbala hoc Hayhom.
D.T .
loco appellari Acgyptam , que Iudæis ala Lyra.
rum fuarum protectione frequentifsime
polliceba
 ΑΕΤΗΙΟΡΙΑ .
pollicebatur,trans fluminavero Aethio-
piæ effe dicitur, ideſt,trās ſeptē riuos Nili
Hierony. vt Hierony.ait, quem ex Æthiopia in Æ-
gyptum decurrere nemo dubitat: Dicit
Plin. autem Plinius lib. 13.cap . 11. papyrum
effe arbufculam in paluftribus Aegypti , |
ex qua fiunt chartæ, & texuntur leuiora
nauigia : His enim nauigijs papyraceis le
gatos mittebant Aegyptij Iudeis auxiliu,
i rebellaffent , contra Babylonios pro.
mittentes , idque contra prohibitionem
Dei,propterea & Iudæi, & Aegyptij va■
ftati funt , & puniti , quia fibi ad inuicem
fcandalum frequenter dabant, quod ne fa
cerent,longe ab inuicem feparati in cap-
Matth.18. tiuitatem ducti funt . Sic hortatur Chri-
ftus Dominus.Si manus tua, autpes tuusfcan
dalizat te,abfcinde eũ, & proijce abs te. Item:
Væ autem illi,perquemfcandalum uenerit.Sc=
Leo.Caftro. cunda expofitio eft Leonis Caftro , qui
fuper Ifai.dicit,terram hanc,quæ vocatur
cymbalum alarum effe Iudæam, quæ mi
fit legatos ad omnes mundi prouincias
Iuftin. tefte Iuftino in Dialogo contra Tripho-
në, vt vbique blafphemaretur nomen Ie .
fu Nazareni. Sed hæc expofitio nemini-
probatur , cum Iudæa non fit terra trans
flumina Aethiopia. Tertia expofitio eft
acutior quorundam recentiorum,qui pu-
tant Aethiopiam Orientalem , & nouum
orbem vfque ad Sinas à Lufitanis inuen-
tum hoc loco prænunciari : Eft enim ter-
ra, quæinftar cymbali tinnitum fuum ad
nos vfque mifit vellicatione nauium Lu-
fitaniæ, & vfque ad noftra fere tempora
in fua permanfit idolatria, multis flagitijs
obnoxia. Eft etiam trans Alumina Aethio
piæ , non folum vltra feptem Nili riuos,
fed etiam trans magna flumina Nigrim ,
qui nigras habet arenas, & Indum, & Ga
gem.Quadrat etia, quod fubdit Ifaias me
lius quamterra Aegypti , dicit enim : Ite
angeli ueloces adterram conuulfam , ad populū
terribilem , poftquem non eft alius. Vbiper
angelos veloces intelligit prædicatores,
qui hodie illuc velociterpergunt. Ipfave
ro terra conuulfa eft,&populus terribilis ,
poftqué no eft alius nobis hactenus cogni
tus :quod nullo modo ad Aethiopes Me-
ridionales referri poteft , qui neque con-
uulfifunt à nobis , fed omnibus noti, &
maxime Iudæis , neque terribiles , neque
dici poteft poft cos non effe alium , quod
tamen recte quadrat Sinis , & Iaponijs.
Nam Sinæ funt in vltimo loco Orientis,
ita vt neque citra,neq; vltra fint alij magis
Orientales, & ita vltra eos no eft alius,ad
quos ,prædicátibus modo religiofis Socie
tatis IES V clangor Euangelicæ tubæ per
uenit. Sic explicat inter alios Fredericus Fredericus,
Lumnius lib. 2. de extremo Dei iudicio,
cap.4.Nec mirum fi Hieron. & alij anti-
quihunc fenfum non attigerunt , quiavt
inquit Irenæus lib. 4.contra Hæref. cap. Irenæus.
43. vaticinia occulta non intelliguntur
fæpenumero, donec completa funt , hoc
autem eatempeftate non erat impletum.
Quod vero obijcitur de papyro , quafi
quod infolo Nilo apud Aegyptios in pa
luftribus oriatur, legendus eft Plin. lib.5. Plin
ca.8. vbiinfluuio Nigri nafci quoque af-
firmat his verbis : Ante omnes Homerus bi- Homerus.
partitos tradit Aethiopas ad Orientem , Occa-
fumqueuerfos, Nigri autemfluuio,unde Nigri-
tedicti, eadem natura que Nilo eft , calamum,
papyrum,& eafdem gignit animantes , cif-
demque téporibus augefcit, Hęc Plinius.Vn-
defententia Frederici Lumnij fatis pro-
babilis eft, quamuis prima expofitio cele
briorfuerit olim , & à doctoribus magis
recepta, quique eam tenuerit, nulli erit re
prehenfioni obnoxius. Quod vero Ifaias
ait.ite Angeli ueloces , idem valet, quod il-
loan.20
lud Ioan. 20. Sicut mifit me pater, & ego mit Io :
an.Is.
touos , & Egomifi uos , ut eatis , & fructum
afferatis.
Porrò Sophonia. 3. fic fcriptum eft.
5
Vltraflumina Aethiopia inde fupplices mei, Sopho.3 .
filij difperforum meorum deferent munus mihi.
Hunc locum duas habere expofitiones
inuenio. Prior eft de conuerfioneAethio-
pum meridionaliu,id eft,vltra riuos Nili,
vt paulo ante dicebamus . Ita exponunt
Eufeb. & Hierony.Sed Rupertus, Gloffa Eufeb.
Hierony .
Interl. & Lyra. aliam adhibent expofitio Rupert.
në,intelligunt enim de conuerfione remo Interlin.
tifsimarum gentium, quæ circa finem mu Lyra.
di conuertentur, quas fub nomine Aethio
piæ comprehendi putant. Quidam etiam
recentiores eruditi ab euentu completo
prophetiæ de conuerfione Aethiopia
Orientalis , & gentium vfque ad vltimum
terminum Orientis intelligunt , quæfunt
non folum vltra flumina parua Aethio-
pia Meridionalis , quæfunt riui Nili, fed
etiam vltra magna flumina Nigrim, Ti-
grim, Gangem, Indum, ficut infuperiori
numero dicebamus. Fauetaute huic fen-
tentiæ
 AETHIOPIA .
Chald. Įtentiæ verfio Paraphraftis Chaldaici , nã
quod Septuag.dixerüt, de finib ' fluminu
Athiopie,ille,videlicet , vertit,Ab vlterio
ri ripa fluuiorum India . Non eft ergo
quod expofitio prior Hieronymi & EU-
febij præiudicet huic pofteriori explana-
Rupert. tioni , cum huic faueant Rupert. Gloffa
Glofla inter. Interlin . & Gloffa ordinaria , atque Lyra
Gloffa ordi.
Lyra. nus, & Chaldaicus Paraphraftes.Accedit
exitus,quod prophetię magnü huic expo
fitioni lumen affert. Præterea,quiapro-
pheta planè non de quacunque commu
ni conuerfione gentium propinquarum,
fed de aliqua remotifsimarum nationum
mirabili,& famofa loqui videtur,cum di .
cit quafi gloriando : Vitra flumina Aethio
pie indefupplices mei ,filij difperforum meorü
deferent munus mihi. Neque non quadrat
religiofis hominibus , vt qui difperfi funt
ad Orientem , & Occidentem , non pro-
pter aurum ,& argentum, fed propter in=
fidelium conuerfionem dicantur filij di-
fperforum Dei, id eft, filij Apoftolorum,
qui mifsi funt in omnem terram . Munus
etiam quod attulerunt, Chrifto, & Eccle-
fiæ Romanæ tempeftate noftra tota Hi-
fpania, & Italia, ipfaque vrbs caput orbis
viditfub Gregor. XIII . quando ex infu-
lis Iaponicis , & India Orientali per ma-
re Sinarum patres Societatis I ES V filios
regum illarum gentium fupplices,tanquã
munus egregium attulerunt Chrifti Vi-
cario. De quo Dominus dicebat Matth.
Matth.8. 8.Multi ab Oriente , & Occidente uenient , &
Ioan,10. Ioan, 10.Alias oues habeo,que nofunt exhoc
ouili, illasoportet me adducere , eritunu
ouile & unus paftor. Quamuis qui voluerit
cum Hierony. & Eufebio de Aethiopia
Meridionali hunc locum intelligere, cum
vtraque fit expofitio probabilis, optio da
tur lectori , quem remittimus ad numeru
proximepræcedentem , vbi oftendimus
in fluuio Aethiopia Orientalis, qui dici
tur Nigris, nonfecus nafci papyrum , vn-
de fiant nauigia quam in paluftribus Ni
Plin- li,autore Plinio.
6 Legimus etiã in Ifaia, Dedipropitiatione
Ifai. 48: tuam Aethiopiam , & Saba pro te, ex quo hono
rabilisfactus es in oculis meis.Vbi ad Eccle-
fiamprimitiuam ex Iudæis, & Apoftolis
Hierony: congregatamfermo dirigitur, vt exponut
Cyrill.
Hierony.Cyril.Procop.Gloffa & Lyra.
Procop.
Gloffa. Vertunt autem Septuag.hoc modo. Feci
Lyra. commutatione tuam Aegyptum , & Ae.
64
thiopiam,& Syenem pro te, id eft, o Ec-
clefia, dicit Dominus , profanguine quem
fufura esin Apoftolis , & martyribus , dū
conuerteread fidem niteris gentilium po
pulos,dedi tibi Aegyptum, Aethiopiam ,
& Syenem, quæ ponitur pro vltimo ter-
mino terræ, itaque ego couertam has gen
tes ad fidem in gratiam tui , & vt fint tibi
in coronam gloriæ . Sic exponit Gloffa, Glof.
vel vt ait Procopius , vt tu Ecclefia fis Procop.
quafi propitiatio & acceptumfacrificium
pro peccatis iftarum gentium , quod in-
tellige de congruo. Itaque ficut Dei filius
de condigno, vt ita loquamur,fuit propi-
tiatio pro peccatis noftris , ita martyres
fanguinefufo de congruo propitiatio fint
pro gentium conuerfione . Et additur in
textu , Ex hoc quod honorabilis es inocu
lis meis , id eft, ad honorandum té, vt
impleatur verbum Chrifti : Qui mihi Ioan.12.
miniftrauerit, honorificabit cum pater meus,
qui in cæliseft. Sic honorificauit Deus Ia-
cobum Apoftolum,in cuius laboris , & pe
regrinationis gratiam conuertit Hifpa-
niam, etiam poft obitum eius gloriofum .
Sic honorauit Petrum , & Paulum , quo
rum impetratione Romam traxit adfi-
dem.Sicprofecutus eft honore Matthçū,
cuius intuitu conuertit Aethiopiam,item
Bartholomæum , cuius gratia Indiam ad
fidemadduxit. Ifte eft ille fructus hono-
rificus de quo Dominus ait : Ego pofui uos, loan.is.
ut eatis, fructu afferatis, & fructus uefterma
neat.Sic deniq; exponi poteft illud Ioan.
20.vbi Dominus dicit.Sicut mifit me pater, Ioan.20.
ego mitto uos,id eft,ficut inifit me pater,
vt propter merita meade rigore iuftitiæ
conuertantur électi , fic & ego mitto vos,
vt propter merita veftra faltem de con.
gruo,traducantur infideles ad fidem .
Pręterça apud Ifaiam fic habes : Hæc 7
dicit Dominus , labor Aegypti , & negotiatio Efai.45 .
Aethiopie & Sabain, uirifublimes ad te tranſi-
bunt, Quem locum Lyra . fecutus He- Lyra.
brços ita exponit,vtputetad Cyrum re
gem Perfarum hec verba dici, qui Aethio
pas victurus erat, & gentes, que funt vltra
Aethiopiam. Sed excluditur comentum
hebreorum , quos finefundamento fequi
tur Lyra,quia, vt inquit Hierony. ftatim Hierony.
fequitur. Vere tues Deus abfconditus , Quod
quomodo quefo,Cyro poterit quadrare?
Ideo ad Chriftum potius dici tenendum
cenfet Hieronym . quiomneshas gentes
per
 AETHIOPIA. AFFLIGERE , & c
per Apoftolos fuos Euangelij verbo ſub-
iugauit:pulchre autem addit Hieronym .
intextu dici : Labor Aegypti ad te ueniet.
Quia inpluribus idolis colendis vfque ad
cepas, pepones , & ferpêtes laborauit A-
gyptus . In quo fenfu intelligi etiam po-
Matth.11. teftillud ,quod Dominus dixit : Venite ad
meomnesqui laboratis ,&c. Supple in mul .
tis adorandis Idolis, & Deum vnum ado
rate. Hunc etiam locum Ifaiæ non de Cy
Ambrof. ro,fed de Chrifto explicat Ambrof.libr .
Tertul. vnico de fide,cap. 2.Tertullianus lib.ad.
Cypria.
Hilar. uerfus Praxæam.ca.9.Cypria.lib.2.ad-
uerfus Iudæos.cap.5.Hilarius, lib . 4. de
Trinitate , quicoeptum impleri ait, quod
dixit Ifai. Labor Aegypti, & negotiatio Ac
thiopia, & Sabaim, uiriſublimes ad te tranfi=
bunt,quando Magi ab Oriente uenerunt Hie-
Matth.2.
rofolyma dicentes,ubi eft qui natus eft rexic .
Eufeb.
Sic etiam explicant Eufeb.lib . 5. Demon
Cyrill.
Procop. ftrat.ca.4 .& Cyrillus fuper Ifaia, Proco
Theodo, pius quoque , & Theodor . maxime quia
nunquam legitur Cyrus Aethiopas vicif-
fe , nec minus inſulfum eft commentum
Vatabl . Vatabli ,qui dum Iudæis fauet cotra om-
nes patres ,hoc refert ad Senacherib, quod
refutatione non eget , vbi enim legitur in
exercitu Senacherib Aethiopas veniffe ,
adoraffe que in exercitu SenacheribDeu
Ifrael:Mira quidem audacia eft,fine fun-
damento contra cominunem fanctorum
fententiam loqui.
Iam vero videndum eft , quem ſenſum
8
habeant verba illa Abacuc : Pro iniquitate
Abac.3 .
uiditentoria Aethiopiæ,turbabuntur pellester
Hierony. re Madian, vbi fecundum Hierony.nomi
ne Aethiopię non tam ipfa natio Aethio
pie,quam peccatores intelliguntur, & ma
xime auari moribus denigrati & domo
nijs fimiles, de quibus ait Propheta : Pro
iniquitate,fubaudi multigena ,& prefertim
auaritiæ , uidi tentoria Aethiopie , fupple
turbata , peccatores enim Deo iudicante
turbantur. Sic turbatus eft Herodes am-
biciofifsimus & auri cupidus , cum Ma-
gos audiuit interrogantes. Vbieft qui natus
Matth . 2. eft RexIudæorum? Et tota Hierofolyma cum
illo turbata eft,quafitentoria Aethiopia,
Vbi notandum loco Aethiopia in He.
bræo haberi Chufan,mendofetamen, le-
gendü quippe eft, Chus,aut Chufi.Quod
veroAethiopes metaphoricè in hiftorico
fenfu fecundum phrafim fcripturæ pec-
Amos.9. catores fignificent , habes Amos. 9. vbi
Dominus ait:Nunquid non utfilij Aethiopum
uoseftismihi filij Ifrael ? Sicut Hifpanicè
per opprobrium homo vilis vocatur æ-
thiops aut niger.
Præterea Pfa.7 3.dicit Propheta :Tu că
9
fregifticapita draconis,dedifti eum efcam popu Pfal.73 .
lis Aethiopum. Quod de Pharaone in ma-
ri Rubro fubmerfo cum exercitu fuo om-
nes patres exponunt , qui metaphorice
dracovocatur . Sed illud controuertitur,
quomodo cadauera Aegyptiorum data
fint in efcam populis Aethiopum , cum
in littore maris Rubri non habitent Ac-
thiopes?Ad quod refpõdent Vatablus & Vatabl:
Ianfenius phrafim effe confuetam, vt qui Ianfen.
fe vindicant de hoftibus fuis,dicantur co=
medere carnes eorum.Sic Aethiopes, qui
hoftes erant Pharaonis , dicuntur come=
diffe carnes eius , quia gauififunt de eius
interitu , quamuis Gueuara fuper Abac. Guenar.
& Genebrard. hic intelligant melius per Genebr
populos Aethiopum Madianitas , qui ha
bitant circa mare Rubrum,quia inde erat
vxor Moyfi , quæ vocatur Aethiopiſſa .
Num. 12. Item mare Rubrum duo habet Num.12,
littora , alterum vocatur Arabicum vbi
crat filij Ifrael & oppofitum Æthiopicu.
Quod legimus in Ifaia de tranfmi Ifai.20 .
gratione Aethiopia expofitum eft fupra
in dictione Ægyptus n.9. Præterea de
vaftatione & defolatione Aethiopię pro
pter peccata fua prædicitur Ezechie. 30.
Danielis . 1.G.& Sophonia. D. vbi ni-
hil occurrit intellectu difficile.
CAPVT. LIX.
Affliger e , affictio , afflictus.
FFLICTIO in fcri-
ptura dicitur Hebraicè ‫איך‬
Ed. Iam vero verbum
Affligere Iagath. ‫ינה‬
Affligere compofitu 1
eft à verbo fligo anti .
quo & præpofitione
Ad, fignificat autê terræ allidere , vel etia
opprimere , vel dolore afficere . Vnde
quot modis quis opprimitur , aut male
mulctatur, tot modis affligi dicitur in fcri
ptura.Sic Ægyptij Hebrços oneribus af- Exod.1 .
Aligebant. Sic Annam , ante quam edito 1.Reg.1:
Samuele fterilitatis notam ablueret , af-
fligebat improperijs æmula eius.Sic Do-
minus
 FFLIGERE AFFLICTIO .
Job 2.
minus Satanę de fancto Iob dixit: Tuuero
commoxiftime aduerfus eum, ut affligere eum
fruftra id eft fine culpa eius.
2 Affligere dicütur,animas fuas qieiunijs
facco, & fimilibus macerationibus pœni
Leuit.16, tentia agut.Sit legimusLeui. 1 6.Sabbathu
requietioniseft , affligetis animas ucftras. Et
Num :29.
rurfus. Decima dieshuius meſisfeptimi erituo
bisfancta : affligetis animas ueftras.Hebraice
pro affligetis, eft verbum anah, quod fi-
gnificat affligere & humiliare curua -
Deute.16. to capite, fic etiam accipitur Deut. Septem
diebus comedetis abfque fermento afflictio =
Mais8.
nispanem.Item Ifaias. Nunquidtale eft ieiu-
nium,quod elegi , per diem affligere hominem
Hierony. animamfuam: Super quem locum Hiero.
Non (inquit) quærit Deus afflictione fo
lam,& humiliatione animæ per iniuriam
corporis,vt inftar circuli torqueat corpus,
& colla fubmittat ; iuxta illud , quodin
Pfal.37 Pfal. legitur , Afflictasfum , & humiliatus
fum nimis, nec vt facco quis veftiatur , &
in cinere dormiat , quod de Dauid , &
Achab legimus , fed vt cum iftis hæc fa
ciat, quæ fequuntur, &c.Vnde ex verbis
Matth.6. Hieronymi locum Euangelij Math. lucu
lentius intelliges, vbi Dominus ait : Cum
iciunatis nolite fieri ficut hypocrite triftes.
Nec enim prohibet ieiunates ex afflictio
ne,&maceratione carnis effe triftes ,quod
Chryf. etiä Chryfoft.fuper eunde Matth.locum
adnotauit , fed prohibet fimulare triftitia
Regula. ad captandam aurai popularem. Efter-
go obferuada regula contra hæreticos ad
legitimam intelligentiam fcripturarum.
Pœnitentiam, & ieiunium afflictionem
animæ pafsim vocari , neque enim ieiu-
nium intelligitur temperantia quædam
modefta ciborum , & potus , fed vfque
ad afflictionem animæ,de quo frequenter
in fcriptura exempla reperies , vltra ea
quæ citauimus.
3 Affligit Deus aliquem aperta pharetra
fecundum phrafim fcripturæ , quando
illi omne genus plagarum infligit,fic legi
Iob.zo.
mus Iob.30 . Pharetramfuam aperuit, &
afflixitme.Sed Rabbini vulgatam repres
hendunt,quia in Hebræo non eft phare-
tra, fed vox" Ieteri,quæ fignificat fu-
ne,vtpatet Iudicu. 1 6.Sifeptefunibus,& c.
Ad quod refpondemus in voce Ietericor
rupte poni in fine jod , quod fignificat
meu,pro vau, quæ fignificat fuam. Dein
devox leter non folum funiculum figni-
65
ficat,fed etiam reticulum,& telam, vt pas
tet Leui. 3.vbi legimus, Reticulu quod pen- Leuit.3 .
det exiccore , vbi eft pro reticulo Ieter ,po-
nituretiam pro adipe Leuit.4. Vnde in Leuit,4
loco lobpræfenti accipiturpro pharetra
quæ fiebat ex tela ad modum reticuli , in
quo ficut in facculo fagitte feruabatur.Re.
&
te ergo vulgata vertit , Pharetramfuam
aperuit.Super quem locum Beda.Phare- Beda
tram , inquit, exiftimo multitudinem pla
garum, & D.Thom . addit Pharetra eft D.Thom.
diuina difpofitio , ex qua hominibus ad-
uerfitates proueniunt, quæ aperta effe
dicitur propter abundantiam aduerfita-
tum . Denique beatus Gregor. Pharetra, Gregor.
inquit , eft confilium occultum , vnde
fententiam Deus emittit . Quod etiam
fequitur Gloffa.Sic Deus aperuit phare-
tram fuam , & afflixit in hac vita tres
pueros in fornace Babylonis , Danielem Dan . 3?
in lacu leonum , Ionam in tempeftate, Dan.4.
Saulem in itinere ,Lazarum quoque vllon .1 :
Luc.16%
cerofum ad ianuam diuitis iacentem,
vt eum propter patientiam in obitu por
tarent Angeli ad finum Abrahæ . Sic
& Mariam Deiparam aperta phare -
tra pater æternus afflixit , de qua Si = ..
meon Luc.2 . Tuam , inquit, Ipfius ani Luc.a.
mam pertranfibit gladius . Sic denique
Apoftolos aperte pharetra affligendos
prædixit:Venit,inquit,hora, ut omnis qui in- Ioan.16 .
terficituos arbitreturfe obfequiu præftare Deo.
Afflictionis dies , locus,& tempus vo-
4
catur in fcriptura fancta mundus ifte,
& vita præfens , in bonum quidem iu-
ftorum , in malum autem reproborum.
Sic Iob. Pofsident ( inquit ) me dies affli- Iob: 30:
tionis . Super quem locum Gregorius. Greg,
&
Nunc (inquit)tempus afflictionis eft bo-
nis , vt fequatur eos exultatio quando-
que fine tempore . Hinc ab eis aliàs di
citur Pfalm. Humiliafti nos in loco affli- Pfal.43
&tionis. Locus namque afflictionis eft vi-
ta præfens. Hæc Greg.Cæterum,neca-
lamitatum fluctibus in hac vita iufti peni
tus obruantur, quædam illis profpera in-
ter triftia fuccedunt . Propterea tempus
illud fpeciale, ad eorum probationem di
uina prouidentia prefixu,per excellentia
dies vocatur afflictionis eoru. Vnde Pro
pheta Pfal. 17. Præuencrut me, fubaudi ho Pfal.179
tus eft Dñs prote
ftes, in die afflictionis, &fa&
tormeus.Quod expofitore Lyrano de il Lyra
&
lo tepore Dauid cecinit, quãdo primum
I Saulis,
 AFFLICTIO .
Saulis, deinde vero Abfalonis,& aliorum
hoftium impetum fuftinuit , quomodo
Ianfen. etiam explicat Ianfen. Enim vero hunc
2.Reg.22. Pfal.2.Reg. 2 2.Dauid decantauit, parta
de omnibus fuis hoftibus gloriofa vi-
Gloffa:
toria.Nam expofitio Gloffa , Hierony.
& pofitore Hieron, Subumbra alaru tuarupro Hieron
Hierony.
Aug. & Cafsiodo. qui deperfecutionibus
Auguft.
Cafsiod. Ecclefiæ hunc Pfal.interpretantur ,allego
rica eft , & quadrat profecto pulchrè in
fenfu myftico tam Apoftolis, quam mar-
tyribus,quorumfinguli dicunt : Preuene-
runtme indie afflictionis , & factus eft Domi-
nusprotectormeus.Ideoq ; deillis filius Dei
Luc.21. prædixit. Eritis odio omnibus hominibus pro
pier nomenmeum , & capillus de capite ueftro
Ioan. 16. nonperibit.Item Ioan. 16. Triftitia ueftra
uertetur ingaudium .
Afflictionis tempus, quando accipitur
5
in malum,initium eft danationis,& mor-
Hiere.z. tis periculofa , fic Hierem. 2. Synagogæ
dicitur à Babylonijs vaftandæ. Vbifunt dij
tui:furgant & liberent te in tempore afflictionis
Ecclef.12: tue, & Ecclef. Memento creatoris tui,&c. an-
tequã ueniat tempus afflictionis, ideft mortis,
Hierony. vbi Hiero.Sic inquit)adolefcetiæ tuę viā
gradere,vt mortis vltimę recorderis.Hec
Hieron. Et certe huius téporis oblita erat
Hierufalem ,fuper quam Dominus flen-
Luc.19.
do dixit: Si cognouiffeser tu.
6 Affligere & contriftare Spiritum fan-
Euphrafis eft per metaphora in fcriptu ·
ris recepta quãdo quis ea facit,quæ fi pi-
ritus fanctus perturbationibus noftris fub
iaceret,moeftitudine afficeretur.Sic legi =
Ilai.63. mus de reprobis Iudçoru Ifai.6 3.Ipfi ue-
ro ad iracundiam prouocauerunt , & afflixerut
Spiritufanctieius . Super que locú Hieron.
Hierony.
Ipfi(inquit)non crediderüt, & exafpera-
uerüt Spiritufancti eius , id eft Chrifti .Et
infra :Quãobre Apoftolus præcipit. No-
Ephef.4. liteconftriftare Spiritu fanctum , in quofignati
eftis, quia Spiritus fanétus recedit à cor =
porefubdito peccatis, &in peruerfam ani
ma non ingreditur. Hæc Hierony. Item
Chryfoft. Chryfof.fuper Ephef. 4. Nolite contriftare
fpiritumfanctum, ficōtumeliofum ( inquit)
verbu dixeris ,fi percufferis fratrem , non
illu percufifti , fed Spiritu fanctu cotriſta
Theophy. fti.Eodem modo Theophyl.ibidé, & D.
D.Tho .
Th.fupereundem locu.Spiritus ( inquit)
fanct' dicitur cótriftari , vel affligi, quádo
cotriftatur ânobis ille,in quo, eft Spiritus
fanctus . Hæcille.Sic affligebant fpiritum
Chriftifan&tu Pharifei dicentes .In Belze-
AFFLIGERE .
bubprincipe dæmonioru eijcit demonia.Item. Luc.11.
Ioan.8.
None benedicimus nos,quia Samaritanus estu,
demoniu habes? Vnde in his,&fimilibus
afflictionibus à Pharifæis fæpe vexatus
clamabat ad patrem cum Propheta , ex- Pfal.16.
y:
tege me, àfacie impiorum ,qui me afflixerunt.
Affligitur qui transfert lapides,ficut di
citur Ecclefiaftes . 10. Qui transfert lapides, 7
Ecclef.10.
affligetur in eis: Quod per metaphora pro
uerbialiter dictú eft,& eft fenfus , Doctor
prauus,qui lapides viuos de Ecclefiæ có-
page in hæreticoru transfert macerie , vel
ad fideliu vitioforum mores , fiue id ver-
bo,fiue exéplo fuo faciat, tormenta patie
tur.Ité prelatus rectus,& Catholicus, qui
obftinatu in vitijs Chriſtanu,& contuma
cem excommunicationis cenfura eijcit de
comunione fideliü, affligetur plane exco
pafsione fuper eu,iuxta illud. Quisfcädati 2.Cor.11 .
Zatur,& ego non uror:Sic exponut fup Ec-
clefiafte Hieron.Glof.interlin . & Lyran. Hierony.
Vnde charitatis affectu dolēdū nobis eft, nterl.
quoties illud Dni præceptú impletur. Si Lyra.
Matth.18:
quis Ecclefiam non audierit ,fit tibificat ethni
cus& publicanus.
Affligit labor ftultos ficut legimus Ec =
clefiaftes. 10. Laborftultoru affligeteos , qui 8
nefciut in urbe pergere. Vbi Lyranus expo Ecclef.10 .
Lyra.
nit, Quipergere nefciunt in fanctorure-
quie,& fupernam Hierufalé, de qua dici -
tur Ezech.vlt . Et nomen ciuitatis, Dñs ibi . La Ezechi.vlti .
borat autem omnis ftultus etiam in volu-
ptatibus , & vanitatibus fectādis iuxta il-
lud Sap.5.Laffatifumus in uia iniquitatis. Se sapien.s
cunda expofitio eft Hieronym.qui fuper dierony .
Ecclefiaftem dicit, ciuitatem effe Ecclefia
militantem Catholicam , de qua Dís dia
xit.Non poteft ciuitas abfcondifupra montem Matth.s .
pofita.Hac neq; philofophi gentiles,mul-
tum licet in fuis difputationibus laboran-
tes, neq; hæretici,neq; obftinati Iudeiin-
uenire potuerunt,de quibus Pfa. 106. di
citur: Errauerüt infolitudine,uiam ciuitatis ha Pfal.106 .
bitaculi non inuenerunt Nihilominus tamen
tata eft mifericordia Chrifti , vt & iftis , &
omnibus vitiofis clamet, in via iniquitatis
laboratib'.Venite ad me omnes, qui laboratis, Matth.11 .
oneratieftis, quafi dicat :Ego fum ciuitas
refugij , & recipiam atque reficiam vos.
Legimus præterea Iob.20.Affligetur re 9
lictus in tabernaculofuo,fubaudi, impius , qui Iob.20 .
relinquetur in locoinferni,in que fentétia
iudicis Chrifti detrudetur fine fpevenię, Matth.25 .
juxta
 AFRICA;
Greg. iuxta illud. Et ibunt hi infupplicium æternữ.
Beda,
Glof. Ita explicat hic Greg.Bed . Glof. &Lyra.
Lyra. Afflicti poftremo in fcriptura dicütur
IÖ fancti in hac vita . Sancti perfidem uicerunt
Hebr.11. regna,&c.Egentes,anguftiati,afflicti.Sic Io-
feph in carcere Genef. 39. Elias fugiens
Iezabel. 3.Reg. 19.Elifæus Syros.4.Re-
gum. 6. Daniel afflictus in laculeonum,
cap.14.Dauid fugiens Saulem. Pfal.41 .
Dum affligit me inimicus. Dehis Matth. 5 .
Beati qui perfecutionem patiuntur propter iu-
ftitiam.
CAPVT ZX
Africa.
FRICA Hebräice voca-
tur Phul,patet Ifai.vlti.
Africa vna ex tribus par-
tibus orbis, animantium fe-
1 uis infideles fint , fed propter Abraham ,
rax ,femper enim iuxta pro
uerbium Africa aliquid affert noui , eft
illa , quam Græci Libyam appellauere,
Flins vt inquit Plinius lib.5.cap . 1. quia mare
ante cam Libycum incipiens in Ægyp-
to finitur. Paucifsimos habet finus ,diui-
ditur autem in prouincias ,Mauritaniam ,
Tigitaniam , Numidiam , & quæ fpeciali
nomine Africa nucupatur . Eft & alia pro
uincia dicta Cyrene, item Libya , Mareo
tis Aegypto contermina . Deinde Leuce-
thiopes habitant , fuper quos gentes Ni-
grita à Nigri flumine dicta, quod nigras
feratarenas , quod fimile Nilo calamum ,
& papyrum gignit . Hęc ex Plinio à cap.
1.vfquead.8 .
2 De Africa meminit Ifaias. Et mittam ex
Ifai.66. eis,quifaluatifuerint adgetes,in mare,in Afri
cam, Lidyam tenentesfagittam,in Italiam,&
Græciam, infulas longe. Super quem lo-
· diens. Ecce (inquit)ancilla Domini , fiat mi- Luc,
Theodor. cum Theodoretus & Hierony.comple
Hierony. tam fuiffe dicit hanc prophetiam , quan-
Cyrill. do filius Dei dixit Apoftolis: Euntes docete
Haymo. omnesgentes.Idem notant Cyrillus, Hay-
Gloffa:
mo,Gloffa,Lyranus , & alij,cöftat autem
Lyra.
Marc.vlt: Marcum Euangeliftam Ægyptijs prædi-
caffe,Petrum vero Apoftolum cum Pau-
lo in Italia & Roma , Andream quoque
in Græcia , denique quod ait , infulaslon
ge, tempeftate noftra in infulas quas vo
cant Philippinas, & Japonias, poft Sinas
patres diuerfarum religionum , & Socie-
tatis IESV nauigaffe fcimus, nec fine fru
au conuerfionis gentium , quibus tan-
AGAR . 66
quam fuccefforibus primorum prædi - 1
catorum dicitur. Ego pofui uosut catis , & loan.15 .
Ioan.20:
fructum afferatis, & fructus ueftermaneat . Et
ficut mifit mepater,ego mitto uos.
De vento Africo , vide in dictione,
Auſter.
CAPVT. LXI.
Agar.
GAR ancilla Aegyptia ‫תגר‬
quam Abraham propter
fterilitatem primæ coniu
gis Saræ,fecundam duxit
vxorem , ex qua fufcepit
Ifmaëlem,interpretatur aduena,ab ea di Genef. 16.
tifunt Agareni populi Arabiæ , qui mo-
&
do à Sara Sarraceni vocantur: & quam-
qui vxorem accepit Agar,in temporali .
bus peculiariter protegutur à Deo, vfque
adeo , vt referat Dion in vita Trajani Im Dion:
peratoris ,quod cum eos effet aggreffus , &
vrbem corů Agaram moenibus nudaſſet,
eos tame nunquã potuit aciefuperare,të
peftate cœli tãquam diuinitus perpetuo
obftante. De his fit mêtio Pfa.8 2. Moab
& Agareni.Item . 1.Paralip.5 . Fugit au- 1.Reg.
tem Agar de domo Sarę propter inobe-
f dientiam ,& rebellionem,quod vitiu om-
nium malorum radix eft: iuxta illud Pau
li.Propter inobedientiam unius hominis pecca- Rom.s.
tum intrauit in mundum .Sic Eua propter in
obedientiam paradifum amifit , & nobis
& fibi:Saul quoque rex Samueli , & Do- 1. Paral, 15,
mino fimiliter inobediens regni fui fecit
iacturam. Vafthi regina Affueri iufsibus
paruifactis , diademate priuata eft , fed è Efther..
cotrarioMariavirgo dictisAngelicis obe
bifecundum uerbum tuum .Vnde merito regi
na coeli , mater Dei , & totius humani ge
neris poft Chriftum caput euafit. Deni-
qué Agar, quia filium Ifmaelem minus
honefte educauit , eiecta eft de domo
Abrahæ cum filio. In typum eorum , qui Genef.2x.
ob negligentem filiorum educationem
de confortio Sanctorum eijcientur,
1. dicente Domino : Ite male Matth.25
diciin ignem æter“ ,
num.
I 2 CAP .
 AGER , # AGRICVLT VRA, & c.
CAPVT LXII.
Ager,Agricultura,Agricola .
GRICOLA Hebrai
ce dicitur Iogeb.4.Reg.
‫יוגב‬
25. in plurali legebim.
Hierem.5 2.
Ager locum fignifi-
I
cat ab vrbibus feparatu ,
comprehéditque tanquam genus varias
locorum fpecies,qui ab vrbibus,& oppi-
dis diuiduntur. Nomine quippe Agri in-
telligimus arua, fic dicta ab eo quod aran
Deute.33 . tur , & excoluntur , iuxta illud : Conftituit
eumfuper excelfam terram , ut comederet fru-
Pfal.106. Ausagrorum,& Pfa.Seminauerunt agros. Sic
Luc.is. intelligitur illud Luc.in parabola filij pro
digi : Erat autemfilius eiusfenior in agro , id
eft, in agricultura verfabatur, neindulge-
ret otio ficut frater eius , qui expertus eft
Ecclef.33. illud Ecclefiaftici : Multam malitiam docuit
otiofitas.
2 Ager quoque fignificat folitudinem in
Leuit.26, cultam: Et immitta in uos beftias agri,quæ con
Iob.39. fument uos , & Iob de Struthione dicit:
Quando derelinquit ouafua in terra , & obli-
uifcitur , quod pes conculcet ea, aut beftia agri
Matth.6. conterat, fic & Matth. Confiderate lilia agri,
que nonlaborant.Quafi dicat: Lilia fine vl-
la folicitudine , Dei tantum prouidentia
verficoloribus ornantur , non ergo defi-
ciet hominibus fine nimia contra legem
Deifolicitudine veftimentum :
3 Ager etiam denotat certam terræ par-
tem oppidis fingulis afcriptam in ditio-
Iofue.s. ne fingulorum,fic legimus : Cum autem lo=
fue effet in agro urbis Hiericho,ideft,intrali
mites ditionis ciuitatis illius , Et deoppis
do quod appellatur Cariatharbe fcriptū
Iofue.21. eft, Agros & uillas eius dedit Caleb. Præ-
terea ager fignificat interdum prædium,
quod dictum eft à præda , quæ diuiditur
de more inter milites veteranos ab Impe
ratore, quando vi capitur ciuitas , vt inde
1.Reg.8. illi viuant. Sic legimus , quando Samuel
explicabat populo regis poteftate, Agros
(inquit) ueftros uineas , & oliueta optima
Exod.25
tollet , & dabitferuisfuis . Item Exod. 25.
Sex annisferes agrum tuum , vbi myftice per
fex annos vita præfens defignatur , quia
fex diebus facta funt omnia , toto er-
go vitænoftrætempore ferenda funt vir-
tutis femina , & in virtute laborandum,
ne dicat nobis pater familias, Quid hic fta- Matth.20.
tis tota die otiofi ? Eft ergo regula in fancta Regula.
fcriptura,agru plerumq; denotare locú la
boribus exercedis aptu, & otio côtrariu.
Vnde in Genefi dixit Iofeph: Putabam nos Gene.37:
colligere manipulos inagro. Et de muliere
Prou.31.
forti dicitur. Confiderauit agrum,& emiteй,
videlicet, vt fugeret otiù . Vnde etiã addi
tur, & panem otiofa non comedit , quod in-
telligitur de otio quidem vitiofo , otium
enim fan&tum ad contemplationis opus
Luc.10:
laudatur in Maria . Quefedensfecus pedes
Domini audiebat uerbum illius.
Ager infcriptura metaphorice fignifi- 4
cat hunc munduvarijs laboribus, tam bo
norum in bono, quam maloru in malo re
fertum , ficut in parabola zizaniorum
agri Dominus dixit : Ager eft mundus, bonu Matth.13:
uerofemen hifuntfilij regni. Ager quoq; me
taphorice fignificat cor humanuin hifto-
rico fenfu,ficut exponit Hierony.in illud Hierony.
Matth. 13.Simile eft regnum coelorum grano
fynapis , quod accipiens homofeminauit in agro
fuo. Quis eft (inquit) ifte qui feminat, nifi
fenfus humanus ,& animus? qui fufcipiens
granu predicationis, & foues femente hu
more fidei, facit in agro fui pectoris pullu
lare? Hæc Hiero. Eodéq; modo D. Tho. D.Thom.
Homo ( inquit ) feminat in agro fuo, hoc Anfelm .
eft,in corde fuo. Eodem modo exponunt Bed?.
Anfelm.Beda , Gloffa, & Abulen . Et certe Gloffa.
non feminat , qui obliuioni tradit, neque Abulenf.
qui memorie mádat,fed operari negligit,
quin imoille vere feminat, qui cooperatur
cu applicatione animi , & fuma diligétia,
iuxta illud:Du tepus habem operemur bonu . Galat.6.
Ager in quo thefaurus dicitur abſcōdi- 5
tus in parabola regni coelorü, varie quide Matth.13.
àfanctis patribus explicatur. Chryfofto- Chryfoft.
mus enim inagro huius mudi thefaurum
predicationis abfcöditu intelligit . Vbiſe
tatores huius mundi latet, quantuuis fibi
prudétes effe videatur , iuxta illud Matt . Matth.11 .
Qui abfcodiftihæc àfapiétibus, & prudétibus,
&c. Secunda expofitio eft Hieron . Agrũ Hierony.
hoc loco carnem effe Chrifti, in qua late-
bat thefaurus diuinitatis. Thefaurus (in-
quit)ifte in quofunt omnes thefauri fapie
tię, & fciêtic Dei abfcöditi,aut Deus ver
büeft,qui in carne Chfividetur abfcōdi-
tus,autfancte fcripturę, in quib' repofita
eft notitia Saluatoris . Hæc Hiero . Cuius
fententiaconfirmat illud Ifaię.Vere tu es Efai.45.
Deus abfconditus . Tertia expofitio eſt
Auguftini,
 AGRICOLA, AGRICVLTVRA.
Beda, Auguft.que fequitur Beda,agru effe vetus
teftamentu, fub cuius cortice abfconditus
eft thefaurus Euangelij. Que fenfum non
parum corroborat verbum Domini infi
ne huius parabola fubinferentis . Ideo om-
nisfcriba doctus in regno coelorum,fimilis eft
homini patri familias , quiprofert dethefauro
fuonoua ,& uetera, id eft, myfteria noui, &
veteris teftamenti. Quarta explicatio eft
Greg Greg. in homilia, per agru intelligi difci-
plinam mandatorum Dei,& confiliorum
Euangelij,in qua latitatftudium,vel defi-
derium cœlefte tanquam thefaurus opu-
lentus. Quam fententiam confirmat illud
Sapien. Sap.Concupifcentiafapientiæ perducit ad reg=
D.Thom. muin celefte Quinta eft D. Tho. in Comen
tarijs Matthæi , vbi agrum interpretatur
Ecclefiam, in qua thefaurus doctrinæ fa=
cræ abfconditus latet. Ille inquam thefau
rus fapientiæ, de quo legimus , infinitus
Sapien.7. enim thefaurus eft hominibus. Quç expo
fitiones mihi probantur. Neq; enim ob-
ftat,vt fupra dictum eft,eundem fcriptu-
rælocum plures habere hiftoricos fenfus,
D.Tho:
vtinquit D.Tho..par.quæft.1.art . 10.
Aug.
exAuguft.in lib.de Confef.
6 Agricola dicitur Deus metaphoricè,&
doctores Ecclefiæ,& doctores olim Sy na
Ioan.15. goga.Primum quidem Chriftus ait. Ego
Jum uitis,& pater meus agricola eft.Vbi Au-
guft . &talis quidem agricola , vt det etiã
intrinfecus incrementum.Hæc ille. Quia
Deus dat exterius vires ad operandum ,
2.Cor.11. & interius gratiam,ficut Paulus ait : Gra-
1.Cor.3.
tia Deifum id quod fum , &. 1. Corinth. 3 .
Neque qui plantat eft aliquid , neque qui rigat,
fed qui incrementum dat Deus : Cæterum il-
lud hic notandum eft , quod ex hoc loco
Arrius occafioné accepit, vt diceret, filiu
minore effe patre, quia vitis minor eft, &
alterius fubftátiæ,qua agricola,de quo me
Athanaf
minit Athanafius in difputatione contra
Bafil.
Arrium in concil.Niceno.Bafil . lib.4.cổ
Cyrillus.
tra Eunomium,Cyrillus lib.2.ca.1 3.in
Ambrof:
Ioan. Ambrof.lib.4.de fide ca.7 ,vbi refu
tant argumentationem heretici,quia non
ponitur fimilitudo ad oftendendam can
dem ,vel diuerfam ſubſtantiam , alioquin
difcipuli effent eiufdem fubftantiæ cum
Chrifto,quia vitis , & palmites eiufdē na
turæfunt, quod tamē Arrius negabat di-
ces,Chriftum maiore effe homine,& an-
gelo natura,fed minoré patre: Ergo finili
tudo aliò tendit , fcilicet, vt oftendat, tam
67
Chriftu in pafsione à patre, quaſi ſeinde-
dum, & colendu inftar vitis, no quodege
ret ipfecultura, fed pro nobis , quam etia
Apoftolos vtpalmites effe purgandos: &
ita fimilitudo vitis conuenit Chrifto fecu
dum humanitate, ita tenet Hilarius lib.9. Hilar.
de Trinitate, quia nifi carnem(inquit)af-
fumpfiffet,nemo ei vt palmes per fidé ad
hærere poffet,ita etiã Athanafius loco ci- Athanaf
tato. Sed quid dicemus ad Cyrillum qui Cyrill.
lib. 1o.c.13.afferit , ratione diuinitatis vi
te effe Chriftu : Sed expedita refpófio eft,
vtrumq; in Chrifto requiri , vt ellet vitis, I
fcilicet, perfonam diuina & naturam hu-
mana.Vnde Auguft.tract. 8.Quamuis Auguft,
(inquit)Chriftus vitis no effet, nifi homo
effèt, tamen gratiam palmitibus non præ
beret,nifi Deus effet.
Agricolæ vocantur Apoftoli, & præla
·7
ti èx gentibus conuerfi Ifai.61.Etfilijpere
grinoru agricolæ ,& uinitoresueftrierut.Vbi
Hierony. Saluator ait agricolis vinea , id Hierony.
eft,principibus, & pharifæis. Auferetur à Matth.214
uobis regnum Dei , & dabiturgentifacientifru
&tum eius . Quæ res interprétatione non
indiget , quotus enim quifq; Ecclefiarum
princeps eft de Iudæis , & non potius de
alienigenis,atque exterarum gentium ho
minibus, qui ante idolis feruientes, & alie
ni à teftamento Dei , & peregrini , nunc
præfunt Ecclefijs , & dura corda genti-
lium ad fructus ferendos aratro fidei
edomant. Hæc Hieronym.Idem notant
Procopius,& Cyrillus,in quo mutatio le Procop.
gis veteris prædicitur,in qua nifi de tribu Cyrill
Leui facerdotes effe non poterant.Poftre
mo agricolæ dicti funt Pharifæi : Vineam Mar.12.
paftinauithomo, & locauit eam agricolis, Itě. Matth.27
Mifitferuosfuosad agricolas.Vbi Theophy
Theophy
lactus,Agricole ( inquit) doctores popu-
li Pharifæi,& fcribæfunt.Eodemque mo
do exponit Hierony.fuper Marc. 12.. Hierony.
Præterea agricultura Dei in facris elo . 8
quijs iuftinucupantur.Dei agriculturaeftis, 1.Cor. 3 .
Dei edificatio eftis.Vbi Chryfoftomus,cul Chryfoft,
tura(inquit)non eft agricolæ fed patris fa
milias, & Theophyl. Quatenus agricultu Theophy
ra eftis,vna cocordię fepe quafi muro fir
mari debetis.Hec ille.Quafi dicat,iuftos
cocordes eſſe debere,ficut plate vni' agri
cole vnofepe vel muro cingutur.Neq; de
bemus de magiftris per æmulatione glos
riari ,fed omne bonu Deo potius tanquã
principaliagricole,qui nöfolü exterius vt
I 3. magiftri,
 AGITARE .
magiftri,fed interius etiamnos excolit,ac
Hierony. ceptureferre,vt inquit Hiero. fuper hunc.
locu.Nos ait,id eft,Ecclefiæ doctores ,no
potentia fed verbo Dei agriculturam iu-
uamus. Cui confonat quod Dominus ait:
Ioan.1 ad difcipulos: Sine me nihil poteftisfacere, &
Egopofuinos , ut eatis, er fructum afferatis.
Agere,vide verbo Faceres
CAPVT. LXIII.
Agitare
I GITARE eft commo
1. Macha. 2 . uere,feu concutere. 1.Ma
chab.2 . Antiochusfecitagi..
tare currumfuum,fine inter-
mifsione ages iter. Inde agi
tatores curruu dicütur, qui ad curfumin..
Nahum.2. citāt.agitatorescofopitifunt,ideft, qui apud
Afsyrios in Niniue equos, & currus cotra
hoftesagitabat à Babylonijs deuicticon-
fopiti funt,id eft,timore attoniti , & quafi
Hierony,
exanimes redditi, vt explicant Hierony.
Lyra.
Rupert. Lyranus,& Rupertus..
2 Agitare manum eft minari, vt exponit
Ifai.10. Hieron.fuper illud Ifai. 10. vbi de Sena .
cherib,& exercitu eius vnanocte ab ange
Hierony.
lo percutiedo Propheta predicit:Agitabit
manufuper metemfilie Sion . Quafi dicat mi
nabitur,fed minas implere no poterit, oc
cifis cētu octoginta quinq; millibus copia
rum eius . Sic omnis Ecclefiæ Catholica
hoftis Satan,qui agitauit manũ cótra fede
Apoftolica Petri, minime pręualebit iux
Matth, 16. tapromifsione Dii.Et porte inferinonpre
ualebunt aduerfuseamAgitauit manů Arrius
contra Romana Ecclefia , fed concidit in
conc.Nic eno Agitauit Macedonius,fed
corruitin concil.I.Conftantinop.Agita
uit manum Diofcorus,fed cecidit in con-
cilio Ephef.& fic de alijs .
Agitari terram eft comoueri , vel fundi
3.
Hierony. tus etiã euerti, fub diem iudicij finalis , vt
Efai.24. exponit Hieron. fuper illud Ifai. Agitatio
Luc.21.3 ne agitabiturterra. De quo Dominus : Erit
(inquit) in terrispræfuragentium , &c.
Arundo vento agitata inſtabilitate fig .
4
nificat eorú , qui omni vento doctrinæcir
Matth:11. cumferuntur, de quo legimus:Quid exiftis
indefertum uidere?arundinem uento agitată? id
eft putatis Baptifta, qui de me dixit : Ecce
agnus Dei,ecce qui tollit peccata mundi, inftar
calami vento agitati mutare ſententiam ?
fed de hoc latius ,dictione, Arundo.
AGONIA
Agger,videin dictione,Vallu.Ag.
grauare,vide in dictione, Grauis. Ag-
nus,vide Aries.....
CAPVT. LXIIII.
Agonia.
GONIA cocertationem, Aywvia.
anxietatem ,& anguftia fig=
nificat . Sic de filio Deilegi- Luc.22:
mus : Factus in agonia proli
xius orabat . Quidam male
hunc locu exponunt,quafi quod inter car
nem,& fpiritu Saluatoris pugna quedam
effet,quæ Græcè d'yana dicitur,fed fal-
fum eft,quianulla in carne Chriſti rebel-
lio fuit,quin potius angor quidam maxi-
mus, que fua fponte fufcepit , vt plus pro
nobis pateretur:nullu quippe inter tot im
pendentia mala deitatis auxiliu admifit,
nullam à portione fuperiore , quæ beata
erat , confolatione. In cuius typum vidit
Ezechiel fimilitudine hominis à lūbis, & Ezech.8.
furfum fpledore radiátis , propter vifione
beata,fed à lubis & deorfum flāmis æftua
bat , propter portionis inferioris agonia,
quã voluntarie fufcepit vfq; ad fudore fan
guineum ,vt oftenderet veram habere car
nem, vt tenet Iuftinus cótra Triphonem , Iuftin.
& Ireneus, lib.4.cap.3 2.Epiphanius in Irenæus:
Anchorato ,Athanafius ad Theophilum, Athanaf
Epiphan.
lib.6.de Beatitudine filij Dei .Vnde here
tici hunc locum de agonia Chrifti vfq; ad
fudorem fanguinis in multis exemplari-
bus abraferunt, ne fignú verę carnis Chri
ftipafsibilis tam apertu haberemus. Vn=
de dicit Hilarius deeffe hunc locu lib. 1. Hilar.
de Trinitate, & Hieronym.lib. 2. contra Hierony:
Pelagianos . Armenij quoq; alia ratione
abraferunt hunc locú , ne videretur fuiffe
filius Deitam pufsillanimis , vt agonizās
metu mortis fanguinem fudaret , ficut re-
fert Nicon in epift. dereligione Armeno Nicon.
rum . Ideo contra iftos dícit Hilarius lib. Hilarius.
10.de Trinitate ,fudorem non poffe de
putari infirmitati,quia poteftate Chriftus
hoc fecit, non fecundum naturæ confuetu
dinem. Hæc ille.Sed non fuit miraculum
fudare fanguinem , vt dicemus in verbo
fanguis,fedfuit fupra naturæ confuetudi-
nem tantam pati agoniæ anxietatem fi-
ne mortis difcrimine,vt præ agonia-
uerum fanguinem fudaret,
de quo alias.
CAP.
 ALA,
CAPVT. LXV.
Ala,&penna.
LA dicitur hebraice Ca-
naph vt patet Exod.19 .
Ala proprieloquendo vo
İ
Alucrum , & auium eft, binis
quippe alis per aera volant,
& oua, pullofque in nidofouent . Pennæ
vero dicuntur præcipuæ alarum plumæ.
Alaquoque vocatur inferior pars fub bra
chijs . Vnde fub ala portare librum dici-
mus . Alaetiam metaphorice in exercitu
eft dextrum cornu,vel finiftrum : vnde Li
Linius, uius lib. 7. Decadis tertiæ,finiftra inquit,
ala à Romanis, & cohortes pugnabat, &c.
Iam vero metaphorice alas habere dicitur
Deus, & Angelus,& vēti,& alia multa. Et
quidem primum omniu Deus alis fuis vm
bra legitur facere iuftis, quod eft illos prò
Pfal.16. tegere, atq; dirigere, vnde Pfàl. Sub umbrá
Pfal.56.
alaru tuarum protege me,Item . Inumbrà ala-
rutuarufperabo,donec tranfeat iniquitas, quà-
Auguft.
fi dicat,vt exponit Auguft.Tu mihi præ-
bebis vmbraculum , & protectionë, ne ab
Pfal.69: æftuiniquitatis adurar.Præterea.Protegar
Hierony. in uelamento alarum tuarum . Vbi Hierony.
Du adhuc(inquit) moror in hoc corpore,
tua muniarprotectione.Quod Berna.pul
Bernar. chre quidem exponit fuper Pfal. 9o . Qui
habitat in adiutorio altifsimi,& c.Etfubpennis
eiusfperabis,ficut videns(inquit) venientē
accipitre mater expadit alas fuas, vt pul-
li fubeant,& habeant tutum refugium, fic
nobis parata , & quodamodo dilatato fi
nu, extéfa eft fumma illa, & ineffabilis pie
tas Duinoftri Iefu Chrifti. Hæc ille. Et
quidéin hunc fenfum mundi Saluator ad
Matth.23. Hierufale dicit:Quoties uolui congregarefi-
ficutgallinacongregat pullosfuos fub
liostuos ,
alas, & nolüifti.
2 Super alas aquilaru dicitur portaffe De
Exod.19: populü Ifrael protegendo. Vos ipfi uidiftis
quidfecerim Aegyptijs, & portauerim uosfu-
peralas aquilaru.Nota,hebraice voxNaſſa
eft portare fupra fe ipfum. Itevox Cha=
naph eſt ala, &vox Nefer eft Aquila.Hac
ergo metaphora explicat Deut. Sicut Aqui
Deute.32 . la(inquit)prouocans ad uolandu pullosfuos.
fuper eosuolitans , expandit alasfuas,fubaudi
Deus,& affumpfiteu ,atq; portauit in humeris
fuis.Hoc eft , peculiari protectione foués,
atq; defendes , & à peccatoru plagis eufa
PENNA. 68
nás propter merita Chri præuifa. Vnde
fanitas effe dicitur in pennis Chrifti,ideft
in meritis eius per fidē viua,& facramëta.
Sic legimus Malac.Vobis autě timētibus no Malac.4.
měmeuorieturfol iuftitiæ , & fanitas in penis
eius.Vbi Hiero . Orietur(inquit)timetib' Hierony.
nome Deifol iuftitię , qui vera omnia iu-
dicabit , & nec bona nec mala nec virtu-
tes,nec vitia latere patietur, & fanitas erit
in penis eius,vt fanctos per patientia por
tet in humeris fuis. Hec Hiero Iftifunt hu
meri meritorum pafsionis Chrifti,de qui
bus Ifaias. Etfactus eft (inquit ) principatus Ifai.97
fuperhumerumcius.Super quem videlicet
ouem portauit errantem , quam inuenit. Luc.rs.
Alas defcribuntur habere fpritus ange 3
licipræfertim Cherubim, & Seraphim in
fcripturis,propter natur & velocitatem , &
coeleftiu contemplatione. Sic legimus. Et Ifai. 6:
Seraphimftabantfuper illud,ſex alæ uni e ſex
ale alteri,duabus uelabātfaciem eius,&duabus
uelabant pedes eius, & duabus uolabant. Super
que locum Hiero. Facie (inquit) & pedes Hierony.
cius operiunt, quia & præterita ante mů
düm ,& futura poft mundufcire no pof-
fumus,fed media tantú,quæ fex diebus fa
&ta funt côtéplamur.Et infra fubdit: Alas
quoq; habere dicütur propter velocitatë,
& in cucta difcurfum , fiue quia femper in
altioribus comorantur. Et finguli alas fe
nas,quia de fabricatione tantum mudı,&
prefentis fæculi nouimus.Hæc Hierony.
Gloffa.
Que fequitur Gloffa . Dionyf. vero Areo Dionyf.
pagita lib.de coelefti Hierarch.c.1 3. Illä
(inquit) fex alarufanctifsima fictio abfo-
lutifsima,fummamq; inDeū intētione,in
primis, medijs,& vltimis intelligetijsfig-
hat.Hçc Dionyf. Cuius fententia Nicol. Nicol.
cları' exprimit his verbis:Per alas inquit,
erectas intelligitur contemplatio diuino
rū , quæ fupra natura angelica eft , & per
duas protelas inferius,cognitio eorü, quç
funt angelis inferiora, per duas vero me
dias ad volandu extenfas cognitio ipfius
naturæ angelice.Et paulo poft. Duabus,
(inquit)velabant faciem fua ,ideft,ipforu
Seraphim,fecundu hebreos,que erat ex-
téfæ non fuperfacié,fed fuper capita, qua
fi tranfuerfaliter , & duabus velabant pe
des fuos ipforu , ad quandam decentiam,
& honeftatem,vt in hebrço habetur.Hęc
ille.Et recte feruntur ad fuperiora duabus
fupremis alis, quiafemper uidentfacie patris
qui incæliseft, & duab infimis profpicit Matth.18 .
H 4 nobis
 ALA.
nobis,qui naturę cōditione fumus eis infe
riores ,vtpote mortales,vnde nobis euäge
Luc.2. lizant,videlicet : Euangelizo uobis gaudium
magnum, & Marie Gabriel, inuenifti ( in-
Luc.1. quit)gratiam apud Dominum.Medijs autem
alis volat ad fui cognitionem , quod quia
non fecit Lucifer, cecidit.
Alas fenas habebant fingula quatuor
4
animalia , quæ vidit Ioan. quæ quatuor
Apocal.4.
fignificant Euangeliftas , fecundum om-
Gloffa. nes patres. Quia vt dicit Gloffa. In Euan
gelijs fex neceffaria , quibus ad fuperna
volamus ,includuntur ,videlicet lex natu-
ralis,contra quam facere nefas eft, lex fcri
pta , quatenus figura eft Euangelij , vati-
cinia prophetarum , quibus myfteria gra
tiæ prædicuntur , confilia Euangelica , do
&
trina Apoftolorum , & Ecclefiæ decreta
Matth.18 . de quibus dicitur. Si Ecclefiam non audie-
rit ,fit tibi tanquam ethnicus , & publicanus.
Lyra. Eandem expofitionem fequitur Lyra-
nus,quam exiftimat literalem . Quidquid
autem fit , mihi fecundum hiftoricum fen
fum illa expofitio quadrat,quæ per fena-
rium numerum alarum tanquam pernu-
merumperfectum, in quo creata funt om
Genef. 1.
nia perfectionem defignari putat contē-
plationis , & fcientiæ Euangeliftarum, &
verbi Dei prædicatorum. Quam expofi-
Oecum. tione tenet Oecumenius his verbis . Nu-
merus vero alaru perfectionem defignat
minifterij , quia numerus fenarius apud
cos,quifenfum fupergrediuntur, nihil ha
bet inutile. Hæc ille. Tales effe debet Euā
gelici operarij , perfecti videlicet in fcien-
tia & opere charitatis , de quibus Domi.
Luc.ro. nus ait.Rogate Dominum mefsis,ut mittatope
Matth .5,
rarios in meffemfuam,& Qui autemfecerit
docuerit , hic magnus uocabitur in regno colo-
rum. Quia fancta rufticitas , quæ fibi foli
prodeft, duabus alis volat in column: ſex
autem alis Ecclefiæ doctores , & prædi-
catores , qui fibi , & alijs profunt ad fa ·
lutem.
5 Alas quatuor habere Cherubim apud
Ezechie 1. Ezech.legimus . Nã quæ in principio vo
cat animalia , poftea Cherubim appellat,
Ezech.1o.
vbi ficait: Etfonitus alarum Cherubim audie-
batur ufque ad atrium exterius , quafi uox Dei
Hierony: omnipotentis loquentis. Et quamuis Hiero =
ny, quatuor Euangelia per hæc defcribi,
atque per binas alas erectas fpiritualem,
& myfticam Euágeliorum intelligentia ,
per alas vero totidem quibus corporate-
PENNA.
gunt,hiftoricu fenfuin cum fuis metapho
ris,& parabolis pulchre exiftimet defig-
nari, nihilominus tamen literalis etiã ex-
pofitio eft illa fine dubio Dionyfij lib.de Dionyf
Coelefti Hierar.ca. 1 5.dicetis , angelicos
fpiritus hoc loco à Propheta graphice de-
fcribi,quos Cherubim appellamus. Sub-
dit autem,fed enim alaru leuitas id in fan
&tis angelis indicat , quod terreni corpo
ris farcina liberi,toti abfq; vlla admixtio-
ne, feupodere ad coeleftia feruntur. Hæc
Dionyf.Vnde fimiles angelis nos effe vo
lebat Chriftus Dís,quando dicebat: The Matth.s :
faurizate uobis thefauros in cælo, & ubi eft the
faurus tuus ibi eft cor tuu, vt videlicet alis co
templationis, & defiderij cordis quafian-
geli ad coeleftia feramur. Sed non incon
grue duabus alis Cherubim tegebant cor
pora fua,& duabus volabāt, vt nos doce-
rent Euágelio obedire dicēti.Quærite pri Matth. 6.
muregnum Dei,& iuftitiam eius, id eft, dua-
bus alis primum ad cœleftia volate,dein
de vero fperate corporis alimenta à diui-
na prouidentia cum veftra induftria mo-
derata , quia hæc omnia adijcientur uobis,
quod eft duabus alis corpus tegere.
Pennas venti habere dicuntur propter 6
velocitatem Volauitfuper pennas uentorum, Pfa.17 .
& Quiambulatfuper pennas uentorum, pro- Pfal.103.
pter celerem coru motu. Vnde Hierony. Hicrony.
fuper Ifa . 6.Neq; enim (inquit) illud quod
de vétis dicitur:Qui ambulatfuper penas uě-
toru, vere vētos iuxta fabulas poetaru &
pictoru licentiam pēnas habere teftatur,
fed celere in cucta difcurfum.Et Augufti- Auguſt .
nus ,quem citat Gloffa fuper hunc locum , Gloffa.
Ventus, ait,eft motus aëris , cuius veloci-
tas perpennas defignatur.Hæc ille. Pula
chre autem dicitur Deus aliquando am-
bulare,aliquando vero volare fuper pen-
nas ventorum , quia nonnunquam filius
Dei non in ictu oculi , vt ita dixerim , fed
quaficeleriter ambulando fuper ventos ,
inuocantibus præfto erat. Sicut cocum à Ioan.9.
natiuitate paulatim illuminauit , prius
enim pofuit lutum fuper oculos eius, dein
de iufsit lauari in natatoria Siloë . Sic etia
apud Marcum furdo , & muto prius fali- Marc. 7.
uam in linguam mifit , deinde digitos in
auriculas eius , poftremo dixit Epheta,
quod erat quafi ambulando greffus face-
re,fed alios quafi fuper ventos volans in
momento fanabat, ficut Cêturioni dixit.
Sicut credidifti ,fiat tibi , &fanatus eftpuer in
illa
 ALA PENNA.
Matth.15. illabora,& Chananea : Fiat tibificut uis, &
fanata eftfilia eiusex illa bora.
7 Pennas columbæ legimus Pfal. 54.
Pfal.54. Quis dabit mihi pennas ficut columbe? id eft
Aug. charitatis fine felle amaritudinis. Ita ex-
plicat Auguft. pennas ait ficut columbæ,
& tamen non ficut corui , columba à mo
leftijs quæritauolationem , fed no amittit
dilectionem.Et infra: Quid dicit ifte dile
&tor,conuitia hominum ferre no poffum,
ftrident , rabieferuntur , vtinam requief-
cam alicubi ab eis feparatus corpore non
Gloff, amore.Eodem modo explicat Gloffa :de
Matth.s: talibus etiam dicitur: Beati mites , quia ta-
men columba auolat à perfecutoribus,
Chriftus manfuetudinem referens colum
binam , quando quærebant eum Iudæi in
Ioan.II.
terficere, lam non palam ambulabat. Sed dice
bat , Quis dabit mihi pennasficut columbe
uolabo requiefcam ? Penne quo-
que columbæ deargentatæ referuntur
Pfal. 67. de quo tamen agimus in die
&tione. Columba.Num.7.
8 mulieres , quæ in vifione Zachariæ am- Zach.s.
Qui habet pennas per periphrafim de
notat auem pennatam , vel metaphorice
Eccle ,10.
famair.Sic legimus: Infecreto cubilis tuine
maledixeris diuiti,quia aues cœli portabuntuo-
cem tuam, qui habet pennas annunciabitfen
Hierony. tentiam.VbiHierony.hyperbolice ait in-
telligendum ,ficut dicere folemus ipfos pa
rietes non celare ſecretum , vel lapides
Arias Mont. clamare.Sed Arias montanus in appara-
tu biblico, Quihabet(inquit)pennas ru
mor eft, aut fama,de qua dixit Poeta .
Vergil. Fama malum,quo non alind uelocius ullum!
Mobilitate uiget,uires que acquirit eundo.
Sed alia phrafis eft mouere , aut non mo-
Efai.10.
uere pennam , de qua legimus : Nonfuit qui
Hierony.
moueret pennam , aut aperiretos. Vbi Hie-
rony.verba effe dicit regis Affyrioru Se-
nacherib fuam potentiam iactantis , cui
nemo refiftere aufus effet, vel hifcere.Sed
ille mifer angelo exercitum eius percutie
te ignominiofe fugit,Quia omnisquife exal
J.uc.18.
tat humiliabitur.
9 Alæ dicuntur per metaphoram dæmo
num fuggeftiones,vel difcurfus mentis hu
Ofeæ.4.
mana.Sic legimus apud Ofeam,depopu
lo Ephraim idolatra , atque rebelli : Spiri-
Hierony. tus ligauit eum in alisfuis, & confundetur infa
crificijsfuis.Vbi Hierony . Immundus ( in)
quit)Spiritus idoloru,ita ligauit Ifraelem
in alis fuis,vt eum liberevolitare non pa
tiatur.Hæc Hierony.quafi dicat: Affixit
69
fpiritus nequam alas cogitationum popu,
li Ephraim terre, ne fuum agnofcat erro-
rem.Sic cogitationes Pharifæorum quafi
ala,ita erant terræ alligata,vtcum vidif-
fent Lazarum à Chrifto refufcitatum , no
folum non crederent , fed dicerent: Sidi Ioan.11:
mittimuseumfic,uenient Romani,& tollent lo
cum noftrum gente, Cæterum Septuagin
ta aliter quam noftra vulgata hunc locum
Ofeæ vertunt, videlicet , Turbo fpiritus
fibilabit in ális eius , quam lectionem fe=
quentes Theophylactus,& Theodoretus Theophy.
Theodoret.
exponunt , Turbo fpiritus,id eft, ventus
difperget Ephraimin captiuitatem , pro-
pter fcelus idolatria,fed nota hebraice di-
‫דרה‬
&tio, Ruah,grace dicitur uvivua quæ &
fubftantiam fpiritualis perfonæ , atque in
tellectualis, & ventum quoque indifferen
ter fignificat , vnde varia verfio promana
uit:Sed vulgata preferéda eft.Sic Satanas
ligatus fuit in alis Iudæ. Et poft bucellam in= Ioan.13:
troiuit in eun Satanas.
Alas Milui defcribuntur habere duæ ·• 10
phoram inter coelum , & terram leuaues.
runt. Et babebant(inquit)alas quali alas Mil-
ui, fpiritusin alis earum. Vbi Hierony. Hierony.
Iudæi(inquit) duas mulieres egredientes,
arbitrantur regnum Medorum , & Mace-
donum , & c.Sed duæ mulieres ,quæ egre
diutur,haud dubium quin de terra Iudeę
accipiende fint,cuius dece tribusab Affy
rijs,& duæ tribus à Chaldæis captæ funt.
Iftæ duæ,& ille decemtribus quafi duæ
mulieres intelliguntur,& in alis earu erat
fpiritus,id eft,poteftas diaboli,à quo mu ·
lieres quafi vento , flatu que raptæ volatu
celeri ferebantur,fub audi in captiuitate,
quia propter peccata fua captiuæ ductæ
funt,quæ peccata cumfua menfura,& gra
uitate fignificantur in amphora , & plum
bo.Prætereà Hierony.explicat alas earu Hierony?
dici quafi Herodionis fecundum verfio-
nem Aquila,Simmachi , & Theodotio-
nis. Eftautem Herodio vel albi coloris,
vel ftellati ,vel nigri,quod genus nigri in
quam coloris fæuifsimum eft. Cæterum
Septuagintaalas Vpupęvertit, quæ auis.
eft fpurcifsima, & ftercoris amica. Et cer
tetalis eft fpiritus immundus, qui ne pec-
cator fpurcifsima peccatafua per confef
fionem euomat folet illum reddere mu--
tum,iuxtaillud. Erat iefus eijciens dæmo
nium,er illuderat mutum.Sedquamuis hæc Luc. 11 .
verio
 ALABASTRV M.
[verfio Septuaginta pulchra fit, preferen-
da nihilominus eft tráflatio vulgata , vt le
gamus alas Milui hebraice on ab he-
bræis veteribus miluus qui, vt inquit Hie-
ro. hoc loco , rapacior eft, & pullis infidia
tur.Sunt ergo ale milui vel cogitationes
crudelitatis,& odij cōtra proximu,vel im
mudę ficut adulterij & fornicationis,at=
que huiufmodi,quib' anima ab fpiritu ne
qua quafi veto rapitur in captiuitate. De
his cogitationibus dicitur: De corde exeunt
Matth.15.
cogitationes praua homicidia,adulteria ,forni-
cationes,erc.Hæc adnotata funt iuxta Hie
ronymu.Sed quid nos fentiamus de hac
vifione Zachariæ , dicemus in dictione.
Amphora.
II
Alæ duæ quafi aquila magnæ datæ
mulier i amicta fole , quibus fugit in de-
Apoc:12:
fertumpropt er Draconis infidias, figni-
ficant, Ecclefiæ vt exponit Gloffa Interl.
data effe duo teftamēta ,vetus, & nouum,
Matth.22. vel duas dilectiones, de quibus Dominus
ait:Exhis tota lexpendet & Prophetæ , vel
duæfunt vitæ, actiua , & contemplatiua,
Luc.10. in Maria & Martha figurata:vel vt expo
D.Thom. nit D.Tho fequutus Gloffa , duæ alæ funt
Glof.
contemptus mudi, & defiderium præmij
Matth.5 . coeleftis . De his dicebat Dominus: Nolite
thefaurizare uobis thefauros in terra,quod eft
mundum contemnere,Sed thefaurizate uo-
bis thefaurosinealo, quod eft coeleftia defi
derare. Alarum cymbalum vocatur
Egyptus , vel Ethiopia orientalis Ifai.
18.de qua vide verbo Ethiopia num.4:
CAPVT. LXVI.
Alabastrum .
LABASTRVMgrę
ca vox eft,quæ vas vnguen-
tarium fignificat ex lapide,
A qui apud Thebas Aegypti
Beda.
fecüdum Bedam reperitur.
Eft aute fpecies marmoris albi ſplēdidi,
Pling & maculofi, quem Plinius lib.1 3.cap. 11.
vocat Alabaſtritem , vnde fit vas feruan-
dis vnguentis aptum , quod vocant alaba
ftrum averbo græco λaubava quod eft
capio appofita præpofitione à, que in co
pofitione quidem negat , quafi quod mo
re anguille de manibus elabatur , ita vt
capi non pofsit , vel retineri. Hoc genus
vafis attulit Maria Magdalene vnguento
ALB V M, & c.
preciofifsimo plenum , effudit que fuper |
caput Dominirecumbentis : Vnguento un Matth.26.
Luc.7:
xitpedeseius. Bene autem vnguentum attu Marc.i4.
lit in Alabaftro,quod è manibus elabitur,
ita vtfrangi debeat, vt effundatur vnguen
tum in typum eleemofynę vnguenta pau
peribus effundentium , qui non debent fi
biretineregloriam inanem ,fed frangere, Matth.s.
nede illis dicatur:Receperütmercede juam.
CAPVT. LXVII.
Album, Candidum , de
albare.
LBVM , & candidů
hebraice dicitur Chur. ‫כור‬
Efther. 1. &. 8. vertitur
aerei coloris.Et quidem
I
albus color , & cadidus
luciproximus,purus , &
valde confpicuus fanctimoniam , &læti-
tiam fignificat , vnde Sacerdotes olim in
facrificijs apud Rom . albis induebantur,
ex quo ortum habuit illud 12.Aeneidos .
Procedutcaftris pura que in uefte Sacerdos.
Virgil.
Eratetiam fignum lætitię & triumphi, nă
milites albati triumphatem ducebant Im
peratorem.Sic Claudianus Poéta in quar Claudian.
tum confulatum Honorij.
Per Ligurupopulos folito confpectior ires.
Atque inter niueas altè ueherere cohortes.
Hinc etiam in conuiuijs dedecori tribue
batur nigra vefte,& non alba recumbere, Cicero?
Vnde recte Cicero legitur Vatinium re=
prehendiffe,quod in epulo Quinti Arrij
atratus,hoc eft,cum toga nigra accubuif
fet , quoniam albis induti accumbere fole
bant.Ad quem morem alludit Euangeli-
ca parabola,in qua rex quidamfecit cœ-
nam magnam in nuptijs filij, & cum intra
ret , & videret difcumbentes puniuit feue Matth.zz.
reconuiuain non habētem veſtem nuptia
lem, id eft albam.Ex qua adnotatione va
rias intelliges fcripturæ phrafes.
2
Sic legimusin fignum profperitatis Ec
clefię futurę prędictum: Circuitus muroru Tob.13 .
eiusexlapide candido, & Ecclefiaftes ait : Va Eccle..
de, comede cu lætitia panemtuum , quid Deo
placent operatua,omni temporefint ueftimenta
tua candida, fubaudi, in fignum fpiritualis
lętitie,quç & corporale moeftitia minuit, Ioan.16.
vel aufert , iuxtaillud : Triftitia ueftra usr-
tetur in gaudium , quod etiam incipit in
habentibus
 ALB V M.
[habentibus confcientiam bonam in hacy
vita. Præterea quandotriumphator filius
Dei apparebit in gloria maieftatis contra
Matth.24:
Luc.21. impios , in die iudicij dicitur: Et tuncuide
buntfilium hominis uenientem in nube cum pos
teftate magna, maieftate...
3 De iudicio Daniel prenuncians ait: Af
Dani.7: piciebam donecthroni pofitifunt , & antiquus
dierumfedit , ueftimentum eius candidum ficut
2. Mach, 11. nix.Item Angelus,qui venit vt Iuda Ma
chabæum iuuaret in bello, & triumphum
illi cöpararet dicitur apparuiffe vt eques,
præcedens eos in vefte candida armis au
reis : & de angelo lætitiæ dominicæ refur
rectionis nuntio dicitur. Viderunt iuuenem
Marci.16. ftantem adextris coopertum ftola candida,& de
Matth.28. eodemlætitie nuntio legitur: Et ueftimen
tum eiusficutnix.Vnde Greg.homil. 21, in
Greg. Euangelia ,notans hanc regulam ad intel
Regula.
ligendas fcripturas,Angelus (inquit) qui
prenutiare perennem Domini vitam ve
nerat , in dextra fedebat, qui ftola candi-
da coopertus apparuit, quia feftiuitatis no
ftrę gaudia nuntiauit. Candor enim ve-
ftis fplendorem noftrę denuntiat folenni
tatis.Hec Greg.Sic Hieremias profperi-
Thre.4. tatem populi in fummam decidiffe mife-
riam, deffens aiebat : Candidiores Nazarai
eiusniue, c.denigrata eft facies eorum fuper
carbones.Vbi Hieronymus duabus ait, fen
Hieron. tentijs oftenditur, quomodo omnis decor
prioris populi,quem habebat in ornatu
templi,& cultu diuino , propter peccata
corum emarcuerit,& deftruentibus hofti
bus , ad nihilu redactus fit.Hçc Hierony.
Sic afcendente in cœlum Saluatore , Ecce
A&
t.1! (inquit)duo uiri aftiterunt iuxta illos , fubau
di Apoftolos, in ueftibus albis, quafi colore
ipfo veftium dicerent,gaudete,quia vt vo
bis fedes pararet in cœlum afcendit , ficut
dixit: Vado parare uobis locum, Poftremo
Ioan.14: Apocal. 3 :Ioannes ait:Qui uicerit , fic ue-
Apoc.3. ftietur ueftimentis albis,id eft , triumphali-
bus ,& lætitiamfempiternam pre fe feren
tibus.
4 Albę ftolę dicuntur , id eft,gloriofæ,
Apoc.6. Apoc. 6. Vidifub altare animas interfectoru
propteruerbum Dei, & fubditur , Datefunt il
lisfinguleftole albe, fubaudi g'orię effen-
tialis anime,ficut explicant Gloffa Inter
Interli.
linealis,& Nicolaus,quia vt definitum eft
Lyra.
Extrau. in Extrauaganti Benedicti Papæ,marty-
Benedi&i. rum anime , & fimiles ftatim vident clare
Deugloriofavifione,quod etiã definit Cō
70
ciliu Florent.fub Eugenio.4 de qua vifio Florent.
Match.s
ne dicitur:Beati mudo corde quonia ipfì Leum
uidebunt.Sed de hac clara Dei vifione age
mus late in verbo Beatitudo.
Albus equus legitur Apoc.6.Ecce equus 5
albus, quifedebatfuper eum habebat arcum, Apoc.6.
data eft et corona . Eft autem equus albus
Ecclefia in baptifmo dealbata, fuper qua
Dominus fedet tranfuerberans verbi Dei Gloff.
fagittis corda gentiliu,vt explicant Gloff. D.Thom.
& beatus Thomas . Secunda expofitio eft |
Oecumeni ,Equus ( inquit)albus fymbo- Oecum.
lum eft apoftolicæ prædicationis , & c. &
recte vocatur equus ,quia difcurrit , & al-
bus,quia vincit,iuxta illud : Predicate Euan Ma
rvit
gelium omni creaturæ.Et Nunquid non audie Rom.10.
runt? quidem in omnem terram exiuit fonus
eorum,& c. Tertia expofitio eft Ruperti fu
perhunc locum, Equum ( inquit ) album , Ruper
& eum,qui fedebat fuper eum , vnum in-
telligimus Chriftum , fubaudi, in duabus
naturis , & recte album , quia de Spiritu
fancto fine peccato conceptum , & de Vir
gine natum. Vnde Matth. Quod in ea na Matth.i.
túeft de Spiritufancto eft,& rurfus :Spiri fan Luc,r.
tusfuperueniet inte, &c.Sed quamuis pul
chræ fint omnes iftæ expofitiones, poftre
ma tamen Ruperti magis placet , quia
Apoc. 19. fic explicatur : Ecce ( inquit )
equus albus, quifedebatfuper eum,uocabatur Apoc, 19 :
fidelis, uerax , vbi Gloffa : Ecce ( inquit )
equus albus , ideft caro Chrifti portans
verbum Dei ad bellum contra diabolum.
Hæc Gloffa. Et certe hoc bellum contra Glo
ffa.
Satanam cœpit ardentius, quando ieiuna Matth.4:
uit Dominus in deferto,vbi & diabolum
profligauit ad tempus . Sed & exercitus,
qui funt in coelo, sequebantur eum, fubaudi , Apoc.19 .
filium Deifidelem,& veracem, In equis al
bis,quem exercitum fanctorum hominu
intelligit Rupertus in equis albis,id eft,in Rupert
.
corporibus mundis,in quibus vicerunt co
cupifcentias malas . Sic etiam explicant Gloff.
Gloffa & D.Th.Propterea iufti in corpo D.Thom.
ribus gloriofis refurgentes in albis tanqua
Victores vocátur aquilæ , quæ auiumfunt
reginæ : Vbicunque fuerit corpus , fubaudi Matth.24.
Chrifti , illuc congregabuntur & aquile.
Albi equi quadriga tertiæ ex illis qua 6
tuor quadrigis equorum , quas vidit Ża Zach.6.
charias tertiam mundi fignificant monar
chiam,quæ propitia , & læta fuit Iudæis
nempe Grecorum, maxime fub Alexan
dro magno,qui mitis, & propitius ingref
fus
 ALBV
fus eft Hierufalem,& adorauit Pontifice
Iofephus. pronus in terram,vt refert Iofephus. lib.
11.antiquitatum ,cap.8.Item quia in hac
monarchiafub rege Antiocho Machabeo
rum victorias legimus per colorem albū
defignatas , vt exponit Hierony. fupern
Hierony:
Cyril. hunc locum, & Cyrillus. & omnes fere pa
tres .Sed de his latius in dictione , Equus,
agemus.
7 Dealbare fere femper in bonum ac-
cipitur in metaphoris fcripturarum , vt
obferuauerunt viri doctifsimi. Significat
enim hæcphrafis iuftificationem, vel mé
ritiaugmentum , velprofperitatem poft
miferiam , raro vero in malum defignat
hypochrifim,vel defectum virium, atque
Regula. virtutis. Exemplum prioris partis huius
Ifai. regulæ eft,quod legimus: Sifuerint peccata
ucjtraut coccinum,ficut nix dealbabuntur. Vbi Bafphares,id eft ,Dum difsipat , & difturbat
Hicrony. Hierony.difcedens,ait,à malo , difcat bo
num , &c.quod fi fecerit ,tuc peccata quæ
prius in modum coccini fanguinea fue-
rant,dimittentur.Hçc Hierony.In quem
fenfum Propheta.Lauabis me(inquit ejus
Pfal. so. per niuem dealbabor. Vbi Aug. Detalibus
Auguft. (inquit) fibi exhibet Chriftus veftem , fi-
Caísiod .
ne macula, & ruga. Cafsiodorus vero ex-
ponit,ideofuper niuem dixiffe, quia fpiri
tualis anima longe fuper corpora munda
refplendet. Hæc ille, intelligens etiam fu-
Greg. per folem. Quod confirmat Greg. fuper
eundem locum.Oftendit ,ait, quod nulla
pulchritudo,quæ ineft corpori, valet de-
Hierony, cori fanctæ animæ comparari : & Hie-
rony.fuper eundemPfal. Tu potes domi
nepeccatum piceum in lacteum candore
transferre, vel lauabis meper poenitentiā
&c.Sic lota, & dealbata fuit Magdalena :
Luc.
Cuidimiffafunt peccata multa ; quoniam dibe-
Matth.9. xit multum. Sic & Matthæus publicanus
Luc.19. & Zachæus princeps publicanorum qui
tenebrofiad Chriftum accefferant , fuper
niuem candidi & fuper folis iubar fulgidi
euaferunt, non fecus atque mulier illa ami
Apoc.fi, &tafole.
8 Legimus Præterea Pfal. Dum difcernit
Pfal.67. cæleftisregesfuper eam , niue dealb..buntur in
Aug.
Selmon Vbi Aug. Reges intelligit, iuftos,
qui dealbatur gratia Spiritus fancti fuper
columba deargentata, quæ eft Ecclefia, &
in monteSelmon,quod interpretatur vm
bra, quia fub vmbra meritorum Chrifti,
&non proprijs meritis iuftificantur , &
difcernuntur ab impijs. His Dominus di
M.
cit: Oportet uos nafcidenuo. Sic etiam expo loan.3:
Beda.
nit Beda,item Cafsiodorus,Gloffa,Lyra Cafsted:
nus ,& Carthufianus & Haymo, qui re- Gloffa.
ges,Apoftolos , & prelatos exponunt & Lyran:
rectores. Quamuis per Selmon , qui eft Carthuf:
mons iuxta Iordanem cauernis tenebro- Haymo.
Nicolaus.
fus ,fed niue candefcens,Nicolaus , & Ge Genebrar.
nebrardus non tam Chriftum fignificari
putent,quam tenebras tribulationu, quæ
Apoftolis conuertuntur in gaudium , &
candorem:Triftitiaueftraconuertetur ingau
dium. Sic Magis triftitia de amiffa ftella,
conuerfa eft, ingaudium magnum, quãdo rur
fus apparuit Matth . 2. Sed alij aliter ex-
ponüt vt Augubinus,qui reges in deterio Acugub
rem partem accipi poffe putat , pro per
fecutoribus Ecclefiæ, quia vbi vulgata cũ
Septuaginta vertit: Difcernit , hebraice eft
reges,perfecutores Ecclefiæ , & difcernit
cos à fidelibus,deindefequitur in hebreo,
Tashelg. id eft , niue dealbabitur in fin-
gulari,fubaudi Ecclefia in Selmo,id eft,in
Matth.s
vmbra tentationum,quia Matth. 5. Beati
quiperfecutionem patiuntur propter iuftitiam.
Legimus in eodem fenfu in Apoc. 9
Hifunt qui ueneruntde tribulatione magna , & Apoc.7..
lauerunt ftolas fuas , & dealbauerunt eas infan
guine agni : vbi D.Tho.lauerunt (inquit) à D.Thom.
fordibus peccatorum,& dealbauerunt, id
ell magis & magis candidas fecerunt per
imitationem Chrifti pafsi.Sic etiam legi- Dan.11.
mus. De eruditis ruent,at conflentur, & eligan
tur,& dealbentur ufque ad tempus,id eft, vt pu
rificentur , & candorem meritorum aus Dan- iz
geant, & eligentur,& dealbabuntur , & quafi
igniprobabuntur multi.Ex quo intelligimus
patientiam in perfecutionibus caufam ef-
feaugmenti maioris meritorum,iuxta il-
lud:seatiqui perfecutionem patiuntur propter Matth.5.
iuftitiam.
Dealbatiin malum dicuntur phari- 10
fæi , & hypocritæ , quibus dominus ait: Matth. 23
Similes eftis fepulchris dealbatis , que foris
apparent hominibusfpeciofa,intus autemplena
A&t.23%
funt ofsibusmortuorum,& Paul.dixitprinci
pi facerdotum, Percutiet te Deus paries deal
bate,id eft ,hypocrita,non tamen maledi
xit ei,fed prophetauit.
Albi quoque per metaphoram facti di II
cuntur rami arboris ficus decorticati :
Ioel.i.
Gens enim afcenditfuper terram meam fortis,
c.ficum meam decorticauit , nudam fpoliauit
cam,albifactifunt rami eius. Vbi Hierony . Hierony:
ait
 ALEXANDER
ait , fub metaphora locuftarum hoftium
defcribitur aduentus , locuftæ quippe in
tantum cunéta populantur , vt derodant
arborum cortices,& omni virore confum
pto albos ramos , & aridos derelinquant.
Sic itaque dicit populum Iudaicum fub
typo ficus ab hoftibus exhauftu fuiffe, &
omnino confumptu, propter fcelera fua .
Sed pulchra eft metaphora,quæ decorti =
catos dicit in captiuitate Babylonica ras
mos Iudæorum,quibus adhuc radix ma-
Matth. 1: nebat Chrifti venturi, vt habes Matth. 1 .
vbi poftquam dixit captiuum ductum Ie
chonia in tranfmigratione Babylonis,fub
dit: Et poft tranfmigrationem Babylonis, lecho
niasgenuit Salathiel, & deinceps vfque ad
Mariam,De qua natus eft Iefus. Ecce manfit
truncus , &radix.Sed quia fub Tito Vef
pafiani nulla radix fecundum carnem ma
Luc.19. nebat Iudeis,fed funditus delebantur , Vi
rc.
dens Iefus ciuitatem , fleuitfuper illam , &
Illud etiam notandum fecundum Hie.
Nierony.
ronymum , Ioelemhoc loco prophetaſſe
Lyra. contra Hierufalem,cuifruftra contradicit
Burg. Lyranus,vt notat Burgenfis .
CAPVT. Lxviii.
Alexander Macedo:
LEXANDER cogno
1 mento magnus,natione Ma
cedo , Philippi regis filius
A exaltauit,iuxta quod Dominus ait:Quife Luc.18.
fuit, de quo fit metio primo
i.Machab.i. Machab.i. Factum ( inquit)
eft ,poftquampercufsit Alexander Philippi Ma
cedo, c.Darium regem Perfarum , & Medo-
rum , regnauit in loco eius primus in Græ-
cia, conftituit prælia multa,& c. filuit ter
ra inconfpectu eius, exaltatum eft,& eleuatu
coreius.Hecibi.Vbi graphice fcriptura vi
Itam Alexandri depingit . De morte vero
jeius fubdit :Et regnauit Alexander danisduo-
decim,& mortuus eft , videlicet à vigefimo
ætatis anno,vfque ad trigefimum fecun-
dum,quo tempore tam breui,& tam iuue
nili ætate,totum fere orbem perdomuiſſe
Dan.7. mirum eft.Propterea Daniel.7.Pardo ve
Hietony locifsimæ feræcomparatur, vt ibidē Hie
rony.adnotat. Nihil (inquit )Alexandri
victoria velocius fuit , qui abIllyrico , &
Adriatico mari vfque ad Indicum Ocea
num , & Gangem fluuium non tampræ
lijs,qua victorijs percurrit,& in fex annis
MACEDO . ‫יך‬
parte Europa , & omnem fibi Aliam iub
iugauit. Quatuor autem capita beftia fi
milis pardo(quæ vifa eft à Daniele) qua-
tuor dicit duce seius fuiffe , qui poftea ſuc
ceffores regni extiterut, Ptolomau , Seleu
cum , Philippum,Antigonum. Hæc Hie
rony.Neque profuit Alexandro thefau-
ros immenfos rapuiffe,qui omnia fucceffo
ribus fuis breui reliquerit,propterea Do-
minus ait:Nolite thefaurizare uobisthefauros Matth.s .
interra,& rurfus. Quid prodeft homini,fi uni Matth.16.
uerfum mundum lucretur, animæuerofuæ detri
mentum patiatur?
Plinius vero defcribens Macedoniam 2
lib.4.cap.10.quantum Alexander Mace Plin.
do duodecim regni fui annis regionum
orbis obtinuerit, in cõpendium redigens
ait.Hæc eft Macedonia , qua Afiam, Ar
menian,Iberiam , Albaniam ,Cappado-
ciam , Syriam , Ægyptum, Taurum, Cau
cafum transgreffa , hæc in Bactris , Me-
dis,Perfis dominata, toto oriete poffeffo,
& Indiæ victrix.Hæc ille. Lyfippus au=
tem ftatuarius ex ære Alexandrum fupi-
na facie cœlum infpicientem fubiectis
his verfibus finxit.
Iupiter afferuiterram mihi , tu afferecœlum.
Qua Lyfsipiadulatione delectatus Ale
xander vfque adeo fuit,vt publico edicto
vetuerit:ne ab alio quam ab eode ftatua-
rio imago eius fingeretur. Merito ergo
poft breue tempus raptus eft morte, & vf
que ad puluerem humiliatus, qui fe tantu
exaltat humiliabitur.Iufsit etia,vt folus fum
mus pictor Appelles poflet ipfius imagi-
nem pingere , qui depinxit eum fulmen
manuferetem, & quidem tam ad viuum,
vtvulgo diceretur,Philippum regem fi-
lium genuiffe infuperabilem, & Appelle
depinxiffe nulla prorfus arte imitabilem.
Recte autem fulminiferum Alexandrum
finxit Appelles propter celeritatem , &
potētiam mirabilem, item propterfuper
biam Lucifero non difsimilem, quia licet
in principio Deum Ifrael veru mundi gu
bernatorem,& Dominurecognouit, qui
ei apparuerat in Macedonia in fomnijs ,
& poteftatem ad domandos Perfas , &
Orientem promiferat,vt refert Iofephus Iofephus.
lib. 1 1. Antiquit . c. 8. & propterea Deo
fupplex facrificauit in templo Hierofoly
mis , nihilominus tamen paulo poft in
fuperbiam elatus , filius Iouis Amonij , vt
refert
 ALEXANDER.
refert Curtius haberi voluit , propter quá
infignemfuperbiam , & arrogantiam ob
cæcatus perijt,nec Deum Ifrael propitiu
in morte meruithabere , cuius deitatem
aperte negauit , nec maieftatem , vt par
erat , recognouit , quamuis fibi alioquin
prudens videretur,& callidus , iuxta illud
Math.1 Matth.Confiteor tibipater Domine cæli , &
terra,qui abfcondifti hæc àfapientibus, & pru
dentibus, reuelaftica paruulis.
3 Alexandri etiam monarchia in ſtatua
Dan.2.
quam vidit Nabuchodonofor æreo ven-
tricomparatur , quia vt inquit Hierony.
æs metallum vocalifsimum eft , quo de
notatur magna imperij Græcoru fub Ale
xandro magno claritas , fama,& gloria.
Juftinus. De quo afferit Iuftinus , quod cum nullo
vnquam hofte congreffus fuerit , quin de
uicerit,nullam ciuitatem obfederit , quin
eam expugnauerit , nullam gentem adie-
rit, quin eam calcauerit , adde quod tam
Plutarchus. breui tempore tanta fecerit , vt Plutar-
chus afferat in priori oratione de virtute
& fortuna Alexandri ,hoc breuifpatio fe
ptuaginta condidiffe ciuitates , deinde,
quod magis mirandum autoritate fua &
legibus quas barbaris in morem pragma
ticarum fanctionũ dedit, mores eorü feri-
nos immanes que correxit, ipfe enim,teſte
Plutarcho,Hircanos docuit vti coniugijs ,
Archefios docuit agricultura , Sogdianis
fuafit ne occiderent parétes fuos ia fenes,
Perlas docuit,ne matres vxorum loco ha
beret,fed potius honorarent , Scythas ne
mortuos fuos comederit,fed magis fepul
turæ traderent,milites, & duces exercitus
docuit exemplo fuo, ne forminis nobilio
ribus bello captis abuterentur , pulcherri
mas enim Darij regis Perfarum filias vir
gines captas nequecernere voluit , fed ho
nore affecit,poftremo principes docuit li
beralitatem in egenos,vel potius magnifi
centiam, nam tantillo tempore quo Impe
ratorem egit , adfoluendum æs alienum
omnium militum talenta viginti tria mil.
lia largitus eft,cuidam vero pauperi peté
ti munufculum ,ciuitate dedit,illi que refu
gienti tantum recipere munus, quod vile
hominem non deceret , refpondit : Non
attendo,quid te accipere,fed quid Alexã
drum largiri deceat. Et certe Chriftiani
viri geftis huius ethnici hominis auditis
erubefcere deberent,qui in otio tranfigút
iuuētutem,quibus iure optimo dicere fas
eft illud Euägelij :Quidftatis tota die otioft Matth.20.
Et quemadmodum Iudæis Dominus di-
xit:Viri Niniuitefurgent in iudicio cumgene-
ratione ifta, condemnabunt eam . Sic dicere Matth.11:
poffumus , Alexander Philippi furget
contra hos fegnes , & vecordes , & dam-
nabit eos in iudicio , qui cum Euange=
lium minime audiffet , iuuenili adhuc
ætateintra duodecim annos,tot & tā præ
clara patrauit in mundo,vt omnes rapiat
inadmirationem , & tam prudens fuerit
filius huius fæculi fuper innumeros filios
lucis . Nam & Iulius Cæfar, vt in eius vi- Luc.16.
ta narrat Suetonius,cum in templo Gadi Suetonius:
tano æream vidiffet Alexandri ſtatuam
his verbis ingemuiffe dicitur. Qua ætate
Alexander totum domuerat orbem , nihil
adhuc ego laude dignu agere cœpi. Ecce
totum orbem cepiffe dicitur. Cui confo.
nat quod..Machab.1 . legitur: Etfiluut ter .Machab.i.
ra in confpectu eius , vbi de vniuerfa terra
fermo eft, & Daniel. 2. de tertio regno Dan.2.
quod intelligitur regnumn Alexandri: m
perabit(inquit)uniuerfæ terra,quod aliqui-
bus ingerit difficultatem , cum non cepe
rit occidetem. Ad quod refpondet Lyra. Lyra.
fuper Daniel. 2. primum intelligi debere
de toto orbe tuc cognito: deinde quamuis
Italia & occidentalia regna minime adie
rit , miffæ funt tamen ei adulatoriæ lega-
tiones,& munera , non folum ab Africa,
Hifpania, Gallia , Sicilia, & Sardinia, fed
etiam à Romanis , vt refert Plini. libr. 3. Plini
cap.5.
Cæterum in ftatua Danielis. 2. vifa,re
4
gnum Alexandri ventricomparatum eft,
& femoribus,propter intemperantiam ,vt
recte notat , & pulchre,atque differte Be- Bened
nedictus Pererius , vbi de geftis Alexan- Perera
dri lectu dignum compendium fecit. Fuit
ergo Alexander de illorü numero, de qui-
bus Paul.dixit:Quorum Deus uenter eft , vf- Phil.3.
que ad enim ebrietatibus & comeflatio
nibus deditus fuit , vt referat Curtius lib.
Curtius
5.omnes virtutes eximias & naturę dotes
iftum vinicupiditate foedaffe , aliquando
enim triduo vino iacuit fepultus , præmia
victoribus in vino epotando propofuit,
& talentum cuidam Protarcho victori de
dit,qui quatuor congios hauferat , quita=
menintratriduum ex ebrietate mortuus
eft , cum alijs fere quadraginta ebrijs . Ia
conuiuio Alexãder inebriatus iuffu Thai
dis meretricis, vt teſtatur Curtius lib.cita Curtius
to
 ALEXANDRIA.
to,Perſepolim nobilifsimam totius orien
tis ciuitatem igne cremauit. Clytum fuæ
nutricis filium,fibi que dilectifsimum te-
mulentus lancea transfixit , pro quo po-
ſtea emori voluit. Denique magis vini,
quam veneni violentia, Babylonia in æta
tis flore mortuus eft.Propterea in conui-
uijs illis eximijs Chriſti domini, vbipa-
nes quinque multiplicauit in quinque mil
Ioan.6. lia, & rurfus feptem in quatuor millia ho-
Marci.8. minum nunquam vini mentionem fecit
Ioan:2. Euangelifta, item in nuptijs Architiclini
vinum defuit , vt temperantiam difcere-
Luc.21 : mus,item Luc.2 1.Dominus ait:Attendite
negrauétur corda ueftracrapula , & ebrietate,
&c.&ueniatfuper uos repentina dies illa. Po
Dan.8.
ftremo Danielis.8 . Alexandercaprarum
hircopropter luxuriam , & intemperan-
tiam comparatur in illo conflictu arietis,
& hirci.
CAPVT. LXIX.
Alexandria.
‫ניא‬ LEXANDRIA
hebraice dicitur,No , vt
patet Hier. 46.
Alexãdria vrbs Ægy
pti clarifsima codita ab
Alexãdro magno , vt re-
Hierony.
fert Hierony. fuper Daniel.u.principatu
tenuit. In eodem autem loco fuerat olim
ciuitas No metropolis quondam Agy-
pti , quam deftruxit Nabuchodonofor,
que Hierony.putat fuiffe Cambyfem,fed
candem fpacio decem & feptem dierum
toto fere exercitu laboratę reædificatam
Alexander fuo nomine nuncupauit.Hac
Dimocrates architectus metatus eft inge
nio mirabili quindecim millium paffuum
latitudine , & angulofo dextra, lçua que
Nah.3. procurfu.Dequa Nahum ad Niniuem di
Hierony.
cit:Nunquid melior es Alexandria populorum?
Vbiinhebræo eft, Nuquid melior esNo
magna Sed Hiero. vertit pro No Alexā-
dria, quia ibidẽ cōdita eft.Dicitur autë Ni
niue non effe melior qua Alexandria, nō
quidem magnitudine,nam vt fcribit Dio
dorus lib. 3.Niniue murorum ambitu ſta
dia quadringenta octoginta cõplexa eſt,
Curtius.
Alexandria vero multo minus fpatium
vt refert Curtius lib.4.Sed dicitur melior
propter maiorem munitionem, vnde fub
72
dit Propheta munitione eius exprimens :
Que habitat influminibus , aque murielus.
Habet quippe Mare otin lacum ad ineri =
dianam partem,ad aliam vero marifuper
eminet, ex alia denique oftio Nili Cano
pico cingitur, ex alia vero eft folitudo de Iofephus.
ferti.Vnde Iofephus lib. 2. de bello . cap.
16.Munitur(inquit)vndique Alexãdria
aut incomeabili folitudine,aut impetuofo
mari,aut fluminibus,aut cœnofis paludi-
bus.Hec Iofephus. Habuit autemfcholas
omnium difciplinaru liberaliu florentifsi
mas,fuit que ob commoditatem maximū
totius orbis emporium . Contra hancigi-
tur ciuitatem opulentifsimam inuehitur Her.467
Dominus per Hieremia dicens : Ecce ego
uifitabofupertumultum Alexandriæ,id eft,fu-
pra magnam,confufam que multitudinē.
Difplicet enim Deo confufio , quæ cum
deftruat ordinem, deftruit omne bonum, Rom.13 .
Nam quæ à Deofunt, ordinatafunt. Vnde Pau 1.Cor.13 ;
lus quoque:Omnia( inquit) honefte, & fecun=
dum ordinemfiant in uobis.Hinc & filius Dei Luc.6.
neinterfequaces fuos effet confufio multi
tudinis,duodecim elegit ex eis,quos Apo
ftolos nominauit & ipfis Apoftolis Petru Ioan vlt,
præfecit dicens ei: Pafce oues meas , Exreli- Luc.10.
quis autem : Defignauit Dominus aliosfeptua-
ginta duos,& mifit illos binos. Denique cum
feciffet conuiuium miraculofum quinque
panum ad quinque millia hominum , ne Marci.6.
inter illos effet tumultus,aut confufio. af loan.6 .
fit illosdifcumbereper contubernia centenos
quinquagenos.Poftremo quia tumultus , &
confufio omnium fere fcelerum cauſa eſt,
Ezech. 30:
contra Alexandriæ confufionem iterum
Dominus clamat: Faciam iudicia mea in Ale
xandria: & Paulo poft: Interficiam multitudi
nem Alexandriæ,fubaudi, confuſam & fine
ordine difciplinæ. Vbi lector aduertat,
hæc fere omnia vaticinia prophetaru co
pleta effe in ciuitate No,fub Cambyfe va
ftatore,qui dicitur in fcriptura Nabucho
donofor ex fententia Hierony.vt dictum
eft , quæpoftea reædificata dicitur Ale=
xandria , fed claritatis gratia pro
Vatabl
No,vulgata vertit Alexan-
driam,Vatablus autem in
omnibus prædictis
locis vertit
No.
CAPVT
 ALIEN ARE,
CAPVT. LXX.
Alienare,Alienus ,Alius, Alie-
natus,Alienigena.
LIENVS hebraice , za
39.75 rah , & alienari , vel alie-
I num fieri , dicitur Zur Iob.
A 19.Ifai.1.Iam vero Alienus "
proprie vocatur quinon eft
ex eadem ciuitate , vel patria, vel qui non
eft ex eadé domo, & familia . Sic legim' de
Iofeph, quando fimulabat fe non cognof
cerefratres fuos,quafi ad alienos durius lo
Gen.42 quebatur,ideft, tanquam ad alienigenas.
Hebraice vero legimus vaithnazer alehe
alienatus eft ab eis,fed idem eft fenfus, Sic
etiam legimus de diuitibus , qui nonnun
quam fine liberis , vel hæredibus de fua
Pfal.48:
ftirpe hinc decedunt. Et relinque nt alienis
Hiere. 8.
diuitiasfuas. Et dabo mulieres eorũ exteris,uel
Regula.
alienis.Vnde colligitur obferuatio in lite
ris facris,Alienare fe ab aliquo , idem effe
quod foedus cum eo factum , vel amicitia
1. Mach , 11. violare atque difrumpere. Sic.1.Machab .
11.Sedit Demetrius rex infede regnifui, &c.
er mentitus eft omnia quæcunque dixit,&
r alie =
nauitfe à tonath1.Sic ergo intellige fcriptu
ræ phrafes, quæ fæpe vocant alienum , &
alienatum eum , qui Deo fidem violaue=
rat , quam promiferat.Sic de Iudæis legi .
Ifai.1:
mus: Vegenti peccatrici,&c, blafphemauerut
fanctum Ifrael, abalienatifunt retrorfum. Vbi
Hierony,
Hierony. ait , proprie de ludæis dicitur
Ioan.19. hoc conclamantibus : Non habemus regem
loan.8. niji Cæfarem, & Dæmonium habet,& Samari
tus eft,quia ergo dereliquerunt Chriftum ,
& blafphemaue runt fan &tum Ifrael, idcir
co abalienati funt retrorfum , vt qui appel
labantur pars Dei , & filij Dei,poftea di-
cerentur : Filij alieni mentiti funt mihi. Hæc
Auguft. Hierony.Eodem modo explicant Augu-
Caisiod.
Glofia. ftinus , & Cafsiodorus , & Gloffa fuper
Pfal.179
Pfal.17.quod videlicet Iudæi fint filij alie
Bafil .
ni , ideft alienati modo prędicto, & Bafil.
magnus idem notat in fcholijs fuper Pfal.
Lyra.
Ex quo patet expofitionem Lyran. fuper
verficulum Pfal. 17. referentis quod ibi.
dictum eft, ad decem tribus, quæ electo fi
3.Reg.12 , birege Ieroboam recefferunt à domo Da
uid friuolam effe , & non literalem , ficut
Ianfen:
etiam explicatio Ianfen.fuper eundem lo
cum noeftgermana , qui cenfet hoftes Da
luid filios alienos vocari,Cumfitfermo de po
ALIEN V S , & c.
pulo Iudæorum , qui alienandus erat à Chrifto ,
vt iam non effet deinceps eins populus ,vt
non folum omnes patres allegati , & alij
plures exponunt , fed & Daniel hoc præ Dan-9
dixit:Et non erit(inquit)eius populus, qai cũ
negaturus eft.Ifti ergo metitifunt Chriſto,
ifte populus inueteratus eft , & claudica
uit à femitis fuis, vt fubditur in eodé Pfal.:
In quo etiam fenfu dicitur populo Ifraeli
tico : Ego te plantaui uineam electam , quomo- Hier, 2.
do uerfaes mihi in prauum uinea aliena? Super
quem locum Hierony.Nullus( inquit)fe Hierony.
curus fit fi plantatio Domini, & vinea So
rec ,in tantum fuo vitio commutatur , vt
propter amaritudinem recedat à Domi-
no , & fiat vitis aliena . Hæc Hierony , De
nique vis videre quomodo Iudai facti
funt filij alieni? audi Dominum in Euan-
gelio dicentem eis. Auferetur à uobisregnű
Matth.21
Dei,er dabitur gentifacientifructum eius...
2
Alieni quoque apoftatę angeli vocan=
tur:Et nondominabuntur ei amplius alieni,fed Hiere: 30!
feruient Domino Deofuo, & Dauid regifuo,quë
fufcitaboeis.Super quem locum Hierony. Hierony
Ifte eft Dauid,quein & Euangelium me. Luc.
minit:Daturumfe nobis, utfine timore de ma-
nu inimicorăliberatiferuiamus illi , infanctita
te, iuftitiacora ipfo omnibus diebus noftris.
Quomodo enim diciturprimus Adā , &
fecundus Adam , fic & fecundus Dauid
eft Dominus nofter Iefus Chriftus , &c.
Quod que ait : Conteram iugum eius de
collo tuo , non dominabuntur ei amplius alie
ni , non dubium quin fub typo Nabu-
chodonofor de diabolo fentiendum fit.
Hæc Hierony. Itaque dæmones funt alie
ni , quicontrito iugo peccati non dominā
Luc.11.
tur amplius homini propter Chriftü qui
demonem profligauit. Erat Iefus eijciens
demonium ,Et: In hoc apparuit filius Deiin mu 1.Ioan.3
do,ut diffoluat operadiaboli. In eundem fen
fum intelligimus illud .Et erit Hierufale fan Ioel:3 .
&
ta,& alieninon tranfibunt per eam. Vbi Hie Hierony:
rony.Alienos ( inquit)vel dæmones intel
lige , qui externi à Deo funt , vel omnes
pefsimas cogitationes, atque peccata, &c.
Hæc Iudæi , & noftri Iudaizantes ad
mille annorum fabulam referunt, quando
putant Chriftum habitaturum in Sion
aurea,& gemmata , &c.Sed decoelefti po
tius Hierufalem intelligendum , quæ elt
mater noftra. Hæc Hierony. & Gloffa, Gloff.
& eft expofitio communis Sanctorum fu
perhunc locum.Cum ergo fecundü Euan
gelium
 ALIEN V S.
Matth.6. gelium Matthæi , nemo pofsit duobus
dominis feruire , quis erit adeo ftultus,
vt velit potius alienis tyrannis feruire , id
eft dæmonibus , quam legitimo Domino
Chrifto ?
Alieni quoque , & alienati vocantur
Pfal.57. infideles, & reprobi. Sic legimus : Alienati
funt peccatores à uulua,errauerunt ab utero, lo-
Hierony.
cutifuntfalfa.Vbi Hierony.Præfcius (in- ,
quit ) futuroru Deus iniquitatem ipfam
priufqua nafceretur exterminat.Hęc ille .
Quod eft perinde , ac fi diceret , alienati
funt peccatores à vulua , id eft , præfciti,
quodfint alieni futuri.Vnde ab vtero per
mifit eis Deus concupifcentijs fuis ante
vfuram , & poft vfuram rationis inhære-
Interlin re.Eodem modo Gloffa Interlin . ex Au-
guftino.Quia præcognouit (inquit) Deus
peccatores ab vtero,ideo Rebeccę ait: ma
iorferuiet minori.Hæc Gloffa . Secudum
quam præfcientiam,Dominus de Iudæis
Matth.8. dixit : Filij autem regni eijcientur in tenebras
exteriores. De huiufmodi etiam dicitur :
Iob.31.
Nunquidno perditio eft iniquo, e alienatio ope
Greg. rantibus iniquitatem ? Vbi Gregor. lib. 2 .
Moralium.Floreant (inquit) iniqui, fed à
flore aternæ hæreditatis alieni. Hæc ille.
Cæterum de alienatione non quidem re-
probationis æternæ fed ad tempus , dicit
Colo.1.
Apoftolus Coloffenfibus. Aliquando alie-
Ephef.4: nat , & inimici, & Ephefijs . Alienati à uita
Dei per ignorantiam , quæ eft in illis , propter
1.Cor.15.cæcitatem cordis. Item Corinthijs . Ignoran-
tiam Dei quidam habent. De qua Dominus
Ioan, 16.
dixit Apoftolis : Et hæcfacient uobis , quia
non nouerunt patrem,neque me.
5 Alienum ignem legimus Leuit. 1 o. Ar .
Leuit..1o. reptis Nadab, Abiud thuribulis,impofuerunt
ignem, incenfumdefuper,offerentes coră Do-
mino ignem alienum ,quod eis præceptüne erat,
Gloffa Super que locă Gloffa : Quia igne (inquit)
diuinitus in altari accefo, & deinceps cu
ftodito,omnia erant accedenda,quae in ta
bernaculoaccendi oportebat.Hæc Glof-
Dionyf. fa.Eodem modo explicant Dionyf.Car-
Lyranus thuf.& Lyranus .Fit aute mentio de igne
Leuit.9. diuinitus accenfo in calce capitis.9 . præ.
cedentis , his verbis: Poftquam Aaron obtulit
holocauftum,apparuitgloria Domini omni mut
titudini, egreffus ignis à Dño deuorauit ho-
locauftum, & adipes,qui erantfuper altare. De
hoc ergoigne in perpetuum cuftodito ac-
cendenda erant omnia in facrificijs . De
quo intelligiturpræceptum per anticipa-
ALIENAR E. 73
tionem pofitum : Ignis autem in altarifem- Leuit.6.
per ardebit, quem nutriet facerdos fubijciens
lignamane perfingulos dies. Non quidem di
xit, quem accendet facerdos , fed quem
nutriet , quia diuinitus fuerat accenfus vt
dictum eft. Cæterum quod Iofephus lib. Iofeph,
tertio Antiquit. teftatur cap . 12. Na-
dab & Abiud portaffe hoftiam fuper al-
re de his animalibus quæ non præcepe-
rat Dominus , & hunc effe ignem alie-
num ,facile conciliarepoffumus,fi vtrun -
que peccatum illos commififfe dicamus
in igne videlicet alieno , & aliena fimili-
ter hoftia. Ad mores autem exponunt pa
tres hoftiam igne alieno Dío offerri , bo
num opus fignificare, peruerfa nihilomi-
nus intentione factum , quale ieiunium eft
hypocritarum , de quo Dominus ait : Matth.6.
Cum iciunatis , nolite fierificut hypocritæ tri-
ftes.
Alienum germen feminare dicitur Sy- 6
nagoga . Propterea plantabis plantationem Ifai.17.
fidelem , germen alienumfeminabis , id eft,
vt Hieronymus ait , prædicabis verita Hierony.
tem vnius Dei contra Idola gentium , ò
Synagoga , fed negabis filium coater-
num patri , & non recipies patrem , quia
non recipis filium , qui enim credit in
Patrem , credit in Filium , & quia ger-
men alienum feminafti in fynagogis sa-
tana contra Iefum , ideo non vinde =
miabis vuam , fed labrufcam. Hæc Hie-
ronymus. De huiufmodi Iudæis , & fi-
milibus hypocritis Dominus dixit. Exfru Matth.7.
&u arborcognofcitur , Et,Nunquid colligunt de
fpinis uuast
Alienum opus Dei ab eo , phrafis eft
iuftitiam denotans . Sicut in monte dixi- 7
fionum ftabit Dominus ,ficut in ualle Gabaon
irafcetur , utfaciat opus fuum , alienum opus
eius,&c. Peregrinum eft opus eius ab eo.Cuius
fenfus eft , fecundum Hieronym. Quia Hierony.
proprie(inquit) Deus Saluator, & beni-
gnus eft natura fua , punit autem non
fua fponte , fed propter peccata popu-
li , ideo alienum opus dicitur. Itaque fi-
cut in Gabaon Sol ftetit fpatio vnius
diei , multique de alienigenis perierunt,
fic contra impios , & illufores irafcetur Iofue 10,
Dominus, vt faciat opus fuum ,non enim
eft opus Domini perdere quos creauit,
fed facit opus alienum , quod ad crudeli-
tatem magis , quam ad clementiam perti
net.Hæc Hierony. Ad hoc opus alienum
K à Deo
 ALIENVS . ALTARE ,
Matth.25 . [ à Deo pertinet illud , quod dicet Rex his
qui à finiftris eius erunt. Ite maledicti in ig-
nem æternum, & in code cap.virginibus fa
tuis. Amě dico uobis nefcio uos. Ad hoc opus
tam alienum ab eius clementia videbunt
reprobi venientem filium hominis in nu-
Luc.21: be cum poteftate magna & maieftate ad
Matth.25: hoc etiam opus pertinet illud Matth . Au-
Matth.18. ferteab eo talentum, Et, Tradidit eum tortori=
Matth.21.
bus,Et, malos male perdet.
8 Legimus etiam in bonum aliumpara-
clytuin ad diftin&tionem perfonarum in
vnitate diuinæ effentiæ denotandā . Item
aliumfpiritum. Vnde Dominus ait . Ser-
Num.14: uum meum Caleb,qui plenus aliofpiritufecutus
Ioan.14. eft me,inducam in terra hanc.Et Ioan . 14. Et
ego rogabo patrem:& aliumparacletu dabit uo
Didymus, bis: Super quem locum Didymus lib. de
Spiritu fanéto.Spiritum(inquit)fanctum
alium fpiritum nominauit: non iuxta na-
turæ differentia:fed iuxta operationis di-
uerfitate . Et infra,fed noli ex Spiritus fan
&ti , & filij operatione diuerfa varias æfti-
mare naturas .Hæc ille. Vocat auté diuer-
fas operationes Didymus Chrifti, fecun-
dum quod fibi naturam copulauit huma-
nam : & Spiritus fan&ti , qui naturam fibi
creatam minime copulauit,in vnione per
D.Tho. fona.Item D.Thomas fuper Ioan.Defig
nat ( inquit ) diftinctionem perfonalem
loan.15 . in diuinis contra Sabellium , &c. Ad ean-
dem perfonalemdiftinctionem fignifican
dam dicit filius Dei. Spiritus ueritatis , qui
àpatre procedit, ille teftimonium perhibebit de
me.
Aliud nomenvocatur in fcriptura , no
9 men chriſtianorum. Sic legimus. Etferuos
Ifai.65.
fuos uocabit nomine alío. Vbi Septuag. ver-
tunt nome nouum ,de quo Hierony.No-
Hierony. men(inquit)nouum fiue aliud , nullam eft
nifi quod ex Chrifti nomine deriuatur:vt
nequaquam vocetur populus Dei Iacob,
vel Iudæ,vel Ifrael,& Ephraim,fed Chri
ftianus.Hæc Hierony. Eodem modo Hi
Hilar.
larius , lib. 5. de Trinitate. Ergo nominis
origo Chriftiani , Iefus eft , qui vocatur
Matth,r: Chriftus.Cæterum quoties fcriptum legi
mus,aliud Euangelium: in malum accipi-
mus :pro pfeudo Euangelio : iuxta illud :
Galat.1. Mirorquod tam cito transferimini ab eo, qui uo
cauit uos ingratiam Chrifti,in aliud Euangeliu,
quodnon eft aliud ,fedfunt aliqui , qui uos con-
turbant.
Io Alienigena,fiue allophyli, in facris lite
ET ARA .
ris vocabantur, qui no erant de genere If-
rael.Eft autem obferuatio Hierony.fuper Hierony.
Amos. I.
illud Amos. 1. Super tribusfceleribus Gaza,
&fuper quatuor non conuertam eos. Vbicun- Regula.
que( inquit)in veteri teftamento, allophy
los,id eft,alienigenas legimus , non com-
mune eft nomen omnium externaru gen
tium, fed propriu Philifthim, hoc eft,Pa- Pfal.59
læftinorum.Sic Pfal.Mihi alienigenæfubditi Pfal.82 ..
funt, id eft,Palæftini.Et, Alienigena, cum ha
bitatibus Tyrum.Item. Ecce alienigena & Ty Pfal.865)
rus.Et fic de fimilibus . Porrò nos obferua
uimus excipiendum effe ab hac regula,
quando cum alienigenis ponitur particu
la , omnis , quia tunc omnes quidem gen-
Exod.12.
tes intelliguntur.Sicut Exod.12.vbiagi-
tur de Agno Pafchali.Omnis (inquit) alie-
nigena non comedet ex eo,id eft, omnis incir-
cucifus,& infidelis, quia hebraice vox Na
char fignificat ignotum. Erant autem gen
tiles quafi ignoti Deo , & foli Ifraelita no
ti. Tantummodo cognoui uos ex omnibus cogna Amos.3 .
tionibus terræ.
CAPVT. LXXI.
Altare , Ara.
LTARE Hebraice I
Mizbeach dicitur á radi
nava
ce Zabach , quod eft ma
&tare, quod mactatævi-
timæ ibi offerebantur,
&
fed latine altare ab altitu
dine dicitur: eo quod al-
tiori terræ parte , coeleftibus dijs erigere-
tur:terreftribus vero, & penatibus , in ter-
ræ planicie : infernalibus denique in fof-
fis , & cauernis terræ: Porrò altare pri-
mum ædificatum eft à cultoribus veri
Dei cœli & terræ , caufa religionis : &
ineundi cum eo foederis , tanquam men-
fa quedam facra,ad quam Deus tanquam
ad epulum fpirituale quoddam inuitaba
tur, vt de oblatis in facrificio , vel odorari
faltem dignaretur: vt notat Arias Mon- Arias Mon-
tanus, in Biblico apparatu. Sicin Genef. canus
Genef.8.
legimus : Ædificauit Noe altare Domino ,
tollens decunctis pecoribus , & uolucribus mun
dis,obtulitholocauftumfuperaltare: odoratufq;
eft Dñs odoremfuauitatis. Offerebant etiam
cultores Dei fuper altare pias preces. Sic
legimus
 ALTAR E.
2.Paralip.6legimus : Salomon ftetit coram altariexad
uerfo omnis multitudinis Ifrael, & extendit ma
Malach. 2nusfuas, &c. Item Malachias . Et hoc rur-
fusfeciftis, operiebatis lachrymis altare Domi-
Iocha
ni, fletu , & mugitu. Et Ioel. Inter ueftibu-
lum & altare plorabunt Sacerdotes Domini dia
centes : parce Domine , parce populo tuo. Vbi
Hierony Hierony. Locus ,inquit , aptus poeniten-
tiæ, & confefsioni templum eft, & altare.
Hæc ille.
Cæterum vt intelligamus clarius , quis
fit locus ifte inter veſtibulu, & altare:fcien
dum eft primum,altare hoc effe holocau⚫
ftorum,vbi hoftia offerebantur : nam al-
terum altare incenfi erat intra Sancta.Ses
cundo notandum, Templum ædificatum
à Salomone in monte Moria, intra Hieru
falem fuiffe,loco excelfo :ad quod pergra
dus afcendebatur. Primum ad atria latio
ra,quæ erant ante templum, quafi quædã
plateæ magnæ, maxime verfus anteriore
partem:fcilicet ad Orientem.Deinde ve-
ro vltimo loco , & eminētifsimo, erat tem
plum proprie dictum , diuifum velo quo
dam in duas partes,prior ante velum, ap
pellabatur Sancta: pofterior poft velu, di
cebatur Sancta Sanctorum. Sed magna
inter autores confufio eft , & difceptatio :
quotfuerint atria fiueplateę anteteplu à
Beda. Salomone edificatę. Na Beda.ca. 16. de
Cafsiod. edificio tepli, & Cafsiodor. in Pandectis
Abulenf à Beda citatus ,& Abulenf.q.21.dicut, qua
tuor fuiffeatria , primü vulgi,ad quod in
gredi poterat getiles , afcendetes per fep-
tem gradus: deindefecundum atriu,quod
vocaturexterius,ad quodper octo gradus
erat afcenfus folifq; Iudæis patebat. Erat
autéin duas partes,id eft, in duo atria di-
uifum,quibufdam cancellis,vt fœminę in
altera parte , & viri feorfum in altera ef-
fent.Iam vero aliud atriu fuperius , quod
quartü eft , vocabatur atrium interius , ad
quodfolisfacerdotib' erat aditus , perfep
tem gradus.Erantq; hec atria,quibufdam
feptis humilioribus diuifa. In atrio ergo
interiori facerdotum , erat altare holocau-
Ribera ftorum.Porrò Francifcus Ribera in libro
defabricatempli, ca. 1 6. putat, hæc qua-
tuor atria fuiffe quidem in templo ab He
Iofephus, rode conftructo, quod cóftat ex Iofepho,
lib.6.de bello Iudaico.c. 6. vbi hæc atria
defcribit latifsimè , non autem in Salomo
nis teplo , nifi atria duo , fcilicet exterius,
quod patebat omnibus Iudæis , & inte= )
ET ARA . 74
rius,quod folis conceffum erat facerdoti- ]
bus.De his legimus.4.Reg. 2 1. Manaf 4.Reg.21.
fes extruxit altaria vniuerfæ militię coeli,
in duobus atrijs templi Domini. Ergo no
erant plura quam duo ficut in verbo atrio
dicemus.Interim autemfatis eft interom
nes conuenire,in atrio interiori facerdotu
fuiffealtare holocauftorum , ex lignis Se-
thim imputribilibus ære cōtectum: fuper
quod animalia immolabantur , quæpo-
pulus abatrio exteriori , quod amplifsi
mum erat , totius nimirum multitudinis
capax,vfque ad portam atrij facerdotum
afcendens per gradus , cumcanticis , quæ
vocamus cantica graduum , offerebat in
manus facerdotum. Inter hoc autem alta-
re & templumproprie dictum , veſtibulū
erat conftructum ,fuper colunas pulcher
rimas tectu defuper ,quod vocabatur por
ticus. 3.Reg. 6.vbi legimus : Et porticus 3 , Reg.6.
erat ante templum viginti cubitorum lon
gitudinis. Hanc porticum Propheta Ioel
fuo nomine vocat holam. Hieronymus ‫אך למר‬
vero veftibulum ,de quo. 2.Parali. 3.1p- 2.Palip.3 .
fasquoque columnas pofuit in ueftibulo templi,
deinde iuxta hoc veftibulum , templum
eråt ædificatu in duas partes diuifum fi-
cut fupradictú eft. Ergo inter altare mag-
num & porticum templiprædictam , qui
intercipiebatur locus erat facratifsimus ,
vbi facerdotes ,cum lachrymis ,& gemiti-
bus preces offerebant. Videri aute pote-
rant àturba , quæ licet non ingrederetur
atrium illud interius ,erat tamen profori-
bus in atrio exteriori , quod humili fepto
ab interiori diftinguebatur.
Hinc ergo intelligitur locus Matth . Vt Matth.23 ,
ueniatfuperuos omnisfanguis iuftus, &c.ufque
adfanguinem Zacharie filij Barachiæ, que occi
diftis inter templum ,er altare,hoc eft,in loco
vbi potius lachrymas pœnitétiæ fundere
debuiffetis ,quam inoxium fanguine . In-
telligitur etiam alius locus Ezech. Ecce in Ezech, 8 ,
oftio templi Domini inter ueftibulum , & altare
quafi uigintiquinque uiri, dorfa habentes contra
templum Domini.Tales funt qui cum orent
inteplo,nihil ad falute anime petunt , fed
ad iactantiam & vanitate , feibi oftentat,
ficut Pharifæus,qui afcendens inteplum,
dicebat:Gratias tibi ago Domine, quia nofum Luc. 18.
ficutcæteri homines,& ficut etiam hic publica-
nus.Item quiintendunt in templo emptio
nibus,& venditionibus ,quales Dominus Matth.21 .
eiecit detemplo. Loan.2 .
K 2 Altare
 ALTARE .
Altare canticis , & lætitiæ choreis
3
mos fuit circundare in profperitate , &
falicifuccefu Reipublicæ. Sic intelligi-
Pfal.15. tur illud Pfal. Lauabo inter innocentes manus
meus,hebraice Benicaion in innocëtia,& cir
cundabo altaretuum Domine , ut audiam uocem
laudis tuæ , & enarrem uniuerfa mirabilia tua,
item quando offerebantur munera , mit-
tebantur quidem in Gazophy latia , quæ
erant in atrio exteriori vbi populus effe
poterat, fed quando erant magnifica do-
na deferebantur à facerdotibus ante alta
► priori diuidebat , etiam ad folum incen
re. Etfic intelligitur illud : um offeres mu
Matth.5. nus tuum ante altare,&c.Relinque munus tuum
ante altare ,& c.
Altare fecundum , quod vocatur in
4
cenfi , velthy miamatis , erat in priori par
te teinpli , quæ dicitur fancta ante velum ,
erat queauro contectum , in quo non nifi
femel in anno fanguis à fummo Pontifice
fundebatur , vnde Paulus diftinctionem
faciens inter duas partes , alteram exte-
riorem templi , quæ vocabatur fancta,
alteram vero interiorem, quæ dicitur fan-
eta fanctorum dicit : In priori quidem ta-
Hebr.9:
bernaculo femper introibant Sacerdotes facri-
ficiorum officiaconfummantes , in fecundo au-
tem femel in annofolus Pontifex non finefan=
guine , quem offerret profua , & populi igno-
D.Tho , rantia . Superquem locum D.Thom. po
nit ( inquit ) officium miniftrorum quan-
tum ad Sancta Sanctorum. Circa quod
Leuit, 16. fciendum eft , quod ficut dicitur Leuit.
16. fummus facerdos in die expiatio -
nis , quæ fiebat decima die Septembris,
offerebat pro fe , & tota domo fua vitu-
lum , & hircum propeccato populi , &
iftis immolatis accipiebat de fanguine
ipforum , & implebat thuribulum , &
cum omnibus his intrabat in Sancta San
&torum. Impleto etiam thuribulo de
prunis altaris holocauftorum , quod
erat in atrio ante fores tabernaculi , &
cum fanguine expiabat tabernaculum ,
fpargendo contra velum , & poft egre-
diebatur , & cum eodem fanguine linie-
bat cornualtaris thymiamatis. Hoc au-
tem femel in anno fiebat. De quo ait A-
poftolus : Semel in anno intrabatfolus Pon
Gloffa, tifex , nam vt inquit Gloffa , fæpius po-
terat finefanguine , fed non cum fangui-
ne nifi femel . Hæc D.Thom . Verum hoc
quod afferit autoritate Gloffa , non vf-
que adeo certum eft , neque fortaffe ve-
rum , Gloffa enim quam allegat fecu-
ta eft Auguftinum , qui libr. 2. Quæ- Auguft,
ftionum fuper Exod . Quaftione. 1 3 3.
affirmat Pontificem confueuiffe quoti-
dieingredi Sancta Sanctorum , quia quo
tidie debuit in altari thymiamatis in-
cenfum adolere , & quod Paulus ait ſe-
mel in anno , exponit Auguftinus, cum
fanguine ‫ د‬fine fanguine vero quotidie.
Certius tamen eft femel in anno dunta-
xat Sacerdotem fummum intra velum ,
quod fecundam tabernaculi partem à
fum offerenduum intrare potuiffe , &
non quotidie , imo neque bis in anno . Ita
tenet expreffe Philo Iudaus lib.de lega- Philo.
tione ad Caium. Si ipfe ( inquit ) Ponti-
fex duobus anni diebus , aut in cadem
die bis , ter, aut quater , introiret , capite 6
lueret. Idem teftatur Iofephus de bel- Iofephus.
lo Iudaico libr. 6. cap.6.Item Chryfoft. Theo Chryfoft.
dor.
Homil. 17. fuper Hebræ. 9. & Theo- Hierony.
doretus ibidem , & Hieronymus fuper
Ezechi. 16. fuper illud : Indui te uarijs.
Etpontifex(inquit ) femel in anno,quan-
do pro populo adolebat incenfum , in-
grediens Sancta Sanctorum varijs ve-
ftibus vtebatur , & Ambrofius libro pri- Ambrof.
mo in Lucam de Ingreffu Zachariæ in
templum .
Cæterum fundamentum opinio-
5
nis Auguftini difsoluendum nobis eft,
exiftimauit enim altare thymiamatis
intra velum fuiffe intra Sancta Sancto .
rum ‫ د‬fed contrarium eft tenendum,
quia Exod. 30. dicitur : Et pones alta- Exod.30:
re contra uelum , non dicit intra , fed con-
tra , hoc eft , iuxta , & extra . Quod
etiam adnotauit Lyranus fuper hunc lo Lyra.
cum dicens : Auguftinus tenet , quod al-
tare fuerit intra velum , fed Hieronymus Hierony:
& omnes doctores hebræi tenent con-
trarium . Quod vero Paulus Hebr. 9. di- Hebr.9.
cit : Poft uelamen autemfecundum tabernacu=
lum , quod dicitur Sancta Sanctorum aureum
habens thuribulum , non fauet Auguftino ,
quia thuribulum illud non erat altare au-
reuthymiamatis, vt ipfe putat, fed quod
dam paruum thuribulum,in quo quando
femel in anno ingrediebatur Pontifex ,
adolebat incenfum,intra velum cufangui
ne animaliú.Ita tenet Lyra. fuper Exod. Lyra.
3.& Hebræ.9. Quod etiam conuincitur
ex textu Apoftoli fequenti in eod.capite. I
Vbi
 ALTAR E.
Vbiaddit : Inpriori tabernaculo ſemperin-
troibat Sacerdotes facrificiorum officia cofum
mates.Nuc ergo quod genus facrificij con
fummabat in priori partetabernaculi:Nō
quidem fanguineum , quia aliud erat al-
tare fanguinis & holocauftorum areum
inatrio , vbi offerebantur animalia , er-
go erat facrificium incenfi , cum nonfit
aliud genus facrificiorum . Sed de hoc la
Toletus: tius vide Francifcum Toletum,Ioan.13 .
Iofephus & Iofephum loco citato , qui ponit thu
ribulum magnum , id eft , altarein cenfi
extra. Nec caret myſterio , quia dumfu
mus in priori parte tabernaculi thurifi-
care quotidie debemus,Ioan:16 . Si quidpe
Ioan 16.
tieritispatremin nomine meo,dabit nobis.
Iuxta altare Sacerdotes conceffas ho
6 non aliter,fibi dictum putet : Qui man- Ioan,6,
ftiarumpartes ftatis temporibus comede
Leuit.to,
bant , vnde Leuitic. Locutus que eft Moy-
fes ad Aaron ; er Eleazar , Ithamarfilios
cius , tolle facrificium quod remanfit de obla
tione Domini, & comede illud abfquc fermentó
iuxta altare. Secundum hunc ritum in-
1.Cor:9. telliges illud Apoftoli : Nefcitis quia quí
infacrario operantur ; que de facrario funt
edunt? & quialtarideferuiunt , cum altari par-
ticipant ? Erat autem typus Sacerdotumi
noui teftamenti , quinon poffunt offer-
re facrificium corporis,& fanguinis Chri
fti fuper altare, nifi de illo participent.
Joan.6 Vnde Ioan, Quimanducat bunc panem , ui
uet in eternum , item:Nifi manducaueritis car
nemfili hominis ; & biberitis eiusfanguinem ,
nõhabebitis uitam in nobis , quod fpecialiter
obligat Sacerdotes , qui offerentes facrifi
cium , fublethali culpa tenenturfub vtrá-
que fpecie communicare 3 non ita laici,
qui altari non deferuiunt , vt miniftri.
Prætereafignificatur , vt miniftri altaris
de oblationibus fidelium ad altare viuere
pofsint.
7 Altare metaphorice fignificat vel
Ecclefiam , vel corpus Chrifti , vel eius
Hebr.3. crucem : Habemus altare, de que edere non
habent poteftatem , qui tabernaculo deferuiunt.
Haymo: Super quem locum Haymo per altate
Ecclefiam intelligit , in qua confecratur
Lyra corpus dominicum. Lyranus altare cru-
cem exponit in qua Dominus oblatus
D.Thom. eft , quafi in altari . Sed D.Thom . vtrum
que complectitur , altare ( inquit ) vel eft
crux Chrifti , in qua pro nobis immola-
tus eft , vel ipfe Chriftus , inquo , & per
quem preces noftras offerimus , & hoc
75
eft altare aureum de quo Apocal. 8. legi Apoc.3.
mus. Præterea corpus Chrifli effe dicit
hoc altare Theophy. his verbis. Nos ob Theophy
feruationem habemus , verum non eam ,
quæ fit in huiufmodi cibis , fed fuper al-
tari , fiue incruenta hoftia viuifici corpos
ris , huius enim vt fiant participes , nec
pontificibus legalibus permittitur. Hac
Theophyl. Et eodem modo explicat
Gloffa . Primum ergo , quod requiritur, Gloſſa
Gloffat
vt accedere quis pofsit ad altare hoc cor-
poris Chrifti, eftfides Chrifti quam non
habueruntreprobi Iudæi , neque fatis eft
fides mortua , fed viua , de qua Galat. 5. Gal.s
Fides, que per charitatein operatur. Prote-
1.Cor.11
reaPaul.ait : Probet autemfe ipfum homo, &
ficdepane illo edat , qui autem fic accedit, &
ducat meam carnem , &c. in me manet & ego
inillo,& c.
Altaria in plurali fere femper in ma- 8
lum fonant , quamuis non femper , ficut
etiam Ara plerunque idolorum , fiue in Regula
fingulari , fiue in plurali folet intelligi , vt
obferuat Arias Monta. in Apparatu bi- Arias mont.
blico: Exemplum prioris partis huius re-
gulæ eft Ofex.to.vbi de tribus decem If- Ofen.10.
rael dicitur: Secundă multitudinemfructusfui
multiplicauit altaria,hoc eft fecundum vber
tatem terræfuç exuberauit etiam in fimu
lachris.Exemplum pofterioris in eodem Exod.34"
capite Ofer.Lappa, tribulus afcendetfu-
per aras corum, & Exo. Aras eorum deftrues.
Et: 3.Reg.16.Pofuit ară intëplo Baal. Semel 3.Reg.10.
autem, aut iterum ara accipitur in bonum
intotafcriptura,ficut Baruch, Emite ho- Barnc.
locauftomata, & thus,& fácite manna , & offer
tepro peccatoad aram Domini.Sic etiam alta
ria in pluraliraroaccipiütur in bonum fi-
cut Pfalm.Etenim paffer inuenit fibi domum , Pfal.83,
& turturnidum, & c. Altária tua domine uirtu
tum. Quod fic explicat Ly ranus. Siaues Lyra
locum habent ad quiefcendum in nidis,
multo magis anima rationalis beatitu .
dinem habet , vbiquiefcat . Itaque fup .
plendum eft in verficulo pfalmi , ver-
bum , Habemus altaria tua , &c: Domi-
ne virtutum , ideft confortia beatorum
diftinéta , fecundum diſtincta merita, de
quibus : indomo patris mei manfiones mut- Ioan.14
iefunt:
Altaris rei holocauftorum cornua 6
fanguine hoftiarum primum afperge- Leuit.14.
bantur. Sic intelligitur illud Zachar. Zach.9.
K 3 Dominus
 A LIT
Dominusexercituum proteget cos , & deuoras.
bunt , erfubijcient lapibus funde , & biben-
tes inebriabuitur quafi uino , & replebuntur
ut phiale , & quafi cornu altaris. Vbi Hie-
Hierony. rony mus.Hebræi hunc ( inquit ) locum
ad Machabeorum referunt hiſtoriam,
&c.Nos autem referamus cuncta ad in-
telligentiam Saluatoris. Hæc ille. Eft
ergo fermo iuxta literam de prædicato-
ribus Euangelij , quibus Dominus die
Ioan.20: xit : Sicut mifit me pater, & ego mitto uos,
Ioan.15 . & rurfus : Pofui uos , uteatis , & fructum affe-
ratis. Hi ergo pugnant contra idola gen-
tium , & fubijciunt lapidibus fundæ , id
eft , teftimonijs fcripturæ facræ, & bia
bunt , & inebriantur in conuerfione gen-
tilium vfque in hodiernum diem , in orbe
nouo prædicantes , & implentur vt phia-
læ feruore Spiritus fancti , & replebuntur
vt cornu altaris fanguine hoftiarum ratio
nalium quas Chrifto mactant , vt in æter
num viuant.Sic explicat de tempore Mef
Lyra
R.Salomon.fiæ nonfolum Lyra. fed & Rab. Salomo
& alij hebreinonnulli.
ΙΟ
Abaltari eum , qui confugeret illuc,
euellere fas non erat nifipropter grande
Exod.21 . crimen , vt legimus in Exodo: Si quis per
induftriam occiderit proximumfuum , & per
infidias , abaltari meo euelles eum . Nec feue-
ra lex videri debet , fiquidem in Euange
Matth.5.
lio legimus : Siquis dixerit fatue,reus erit
gehenne ignis. Illud autem adnotatione
dignum eft , quod vulgo non licebat in le
ge veteri altare fabricare nifi vel de terra
Exod.20.
uxta illud Exodi: Altare de terrafacietis mi
hi , velde lapidibus impolitis , fuperquos
Iofu.8.
ferrum non afcenderet. Iofue.8.Quod pri
mum quidem iuffum eft ad deteftatio-
nemidolatriæ , ficut fuper Exod. 29. no
Lyra:
tat Lyranus.Idolatræ namque politis , &
celatis lapidibus altaria faciebant , fed
quia omniain figuris contingebant illis,
1.Cor.10.
principaliterin typum Chrifti,quide ter
ra virginali & fine opere viri de Maria
Matth.1. Virgine nafciturus erat , iuxta illud:Quod
enim inca natum eft , de Spiritu fanéto eft,
Luc.1. & rurfum : Spiritus fanétus fuperueniet
in te.
II
Altare aureum legitur Apoc.8.vbiagi
Apoc.8
turde Angelo , qui ftetit ante altare : Da-
tafunt(inquit ) illi incenfa multa , ut daret de
orationibusfanctorum omniumfuper altare au
reum , quod eft ante thronum Dei , vbi alludit
ad altare aureum thymiamatis, quod erat
A RE.
ante velum , quod diuidebat Sancta fan-
&torum , ab exteriori parte templi , quæ
dicebatur Sancta. Volunt autem qui-
dam fuiffe quodam exemplar in cœlo:
non manufactum , fed intelligibile illius
altaris , quod erat in templo , vbi Ange-
li recipiunt , & offerunt Deo orationes
iuftorum tanquam incenfa multa . Et
hunc dicunt fenfum effe literalem huius
loci. Sed certe hoc effe potuit in veterile
ge, quando filius Dei non dum accepe
ratcarnem humanam . Nunc autem cer-
tum eft in lege gratiæ effe aliquod altare
ante confpectum Dei patris , non folum
intelligibile fed corporale , de quo fupra
retulimus.num.7.in illud Hebr. 13. Habe Heb.13.
mus altare , de quo edere non habent potefta-
tem , quitabernaculo deferuiunt , quod expli
cuimus effe vel Ecclefiam fecundum Hay Haymo .
monem , vel corpus Chrifti fecundum Theophy.
Theophyl.Gloffam, & D. Tho. Cum er. Gloffa
D.Thom.
go hoc fit altare legis gratiæ , & Ioannes
in Apocal.loquatur de altari legis gratiæ,
quod dicit de præfenti effe ante thronum
Dei ,quorfum nobis recurrendum eft ad
legis antiquæ vmbras ? præfertim quia iã
deltructa erat à Romanis Hierufalem quã
do Ioannes fcripfit. Eft ergo altare aureu
Ecclefia , vt exponit Beda,cum capite fuo Bed a
Chrifto , vel per excellentiam humani- Gloffa.
Rupert,
tas Chrifti, vt explicat Gloffa fuper hunc
locuni , Rupertus abbas & D. Thom. & D.Thom.
communis fententia patrum.Item D.Hie Hierony.
rony.fic intelligit ad literam eundem lo-
cum fuper illud Ifaiæ, 6. vbi Seraphinus Efai.6 :
mundauit labia Ifaiæ calculo , quem forci
pe tulerat de altari, quod etiam dicit figni
ficare Chriftum, de cuius meritis præui-
fis accepit Seraph. vt mundaret peccata
Ifaiæ: Quiade plenitudine eius nos omnes ac-
cepimus,In quo fenfu Chriftus dicebat : Si Loan:6
Loan.16,
quid petieritispatrem in nomine meo, dabit uo-
bis,quod perinde eft , atque dicere , fi of
feratis incenfum orationum veftrarum
32
fuper altare meritorum meorum , ob-
tinebitis petitiones de his , quæ ego ele-
&tis meis merui. Beatus Hierony. fu-
per præallegatum locum Ifaiæ. 6. hoc fai.6...
ipfum dicit effe altare , fub quo vidit
Toannes: Animas interfectorum proptertefti- Apoc.s.
monium Iefu Chrifti , quam expofitionem
iuxta literam tenent Patres. Quero er-
go ab his qui Patres poftponunt , An
debeamus concedere duo altaria in cœ-
lo
 ALTIT VDO,
lo , alterum aureum imaginarium iuxta
legem veterem , alterum fub quo fint ani-
mæ martyrum.Quod finemo diceret , re
ftat , vt iftud, & illud vnum fit.Deintelli-
gentia vero huius loci Apocal. 6. diximus
in dictione album , & latius agemus in di
&tione Beatitudo .
CAPVT. LXXII.
Altitudo,Altum, Altifsimus
Elenare Elena-
tum :
‫לימה‬ LTITVDO voca
I tur hebraice in fcriptura
fancta Comah. Gen. 6.
& 30.cubitoru altitudo
Ite.Exo . 25. & 1. Reg.
28.in quibus omnib⁹ lo
cis Comah, eft altitudo.
Altitudo dimenfio corporü eft, qua à cen
Auguft. tro terræverfus coelu eriguntur.Vel vt in
quit Aug.lib.de quãtitate anime eft illa di
menfio,qua efficitur , vt interiora cuiufuis
corporis emineat. Accipitur auté aliquãdo
pro dimenfionecótraria,que eft profund
tas, quia non poteft effe vnum fine refpe-
&tu alterius , ita vt tanta fit profunditas ,
quanta fuerit altitudo , & è contrario.Pro
pterea profundů maris vocamus altum,
Luc.s ficut Dominus dixit Petro : Duc in altum , &
Pfal.68.
Pfal.Veniinaltitudinem maris , fic & vocatur
Eccle.si
altus infernus:De altitudine uentris inferi.Eo
Sap.4 dem fenfu Sap. 4. Adulterine plantationes
nondabunt radices altas.Sic & metaphorice
cor dicitur altum,ideft , profundum,Pfal.
63.Accedet homo ad cor altum, vbi Auguft.
ideft cor fecretum. Sic & Septuag. ver-
‫עמד‬
tunt Badeiorprofundu,& hebraice Ami-
ch,profundofcilicet corde. Sic etiam Eccle
Eccle,12 fiaftes :Verbafapientiumficut claui in altum de
Hierony.fixi ,ideft, quæ folida inquit Hierony.radi
ce fundatafunt ,fub audi in fcripturis . Eo
dem modo per metaphoram profunditas
Rom.fr. fapientiæ Dei vocatur altitudo:0 altitudo
diuitiarumfapientiæ , &fcientiæ Dei. Vbi
Chryfoft . Chryfoft.legit.O profunditate, & Theo
Theophy, phyl.exponit, diuitias effe diuinā bonita
té,cuius profunditate Paulus de miratur.
Eccle.7. Sic Salomon Ecclefiaftes. 7.de Sapientia
dicit : Alta profunditas, quis inueniet eam?
quafi dicat,folus humilis in profundita=
ALT VM, & c. 76
tem defcendere poterit fapientiæ , iuxta
quod Dominus dixit: Abfcondifti hec àfa, Matth.11 .
pientibus & prudentibus , fubaudi myfteria
veræ fapientiæ : Et reuelafti ca paruu-
lis. :
Altifsimus vocatur per excellen
tiam Deus , non quidem corpore , cuius 2
natura eft incorporea , fed fumma digni-
tate , & autoritate creationis omnium ,
cui fubinde fummus cultus debetur, nem
pelatriæ propter omnipotentiam deita-
tis , vt obferuat D. Thom. fuper illud D.Thom
Iob. Siofculatus fum manum meamore meo, Iob.3
que eft iniquitasmaxima , & negatio contra
Deum altifsimum. Si enim quibufdam crea
turis ( inquit ) per participationem no-
men Deiattribuitur , foli tamen Deo al-
tifsimo latriæ cultus debetur , qui voca-
tur altifsimus , etiam fi alijs per errorem
talis cultus exhibeatur. Hæc D.Thom.
Itaque Deus altifsimus , idem eft , ac
Deus , cui fummus cultus debetur , ficut
etiam notat Lyranus fuper eundem lo- Lyra :
cum . Sic legimus in Genefi quod Mel- Gen.14
chifedech , erat Sacerdos Dei altifsimi, & Pfal.49.
Pfalm. Redde altifsimo uota tua , id eft in
honorem latriæ , & : Tu folus altifsimus in Pfal.82.
omni terra, vbi Hieronymus.Erigat fequi Hierony!
vult , nos dicamus tu folus altifsimus,
quantumuis quis exaltetur , nos habe-
mus Deum , cui excelfius nomen eft.
Hæc Hieronymus.Dicitur etiam Deus
altifsima facere : Donec annuntiem brachium Pfal.70.
tuumgenerationi omni , que uentura eft, poten
tiamtuam ,& iuftitiam tuam Deus , ufque in
altifsima , quæ fecifti magnalia.VbiIanfen. Ianfen
explicat,beneficia perfonæ Dauid colla
tavocari altifsima hoc loco. Sed D.Au- Aug.
guftinus de creatione potius Angelorum
exponit, qui funt altifsimi in creaturis.
Hieronymus vero & Gloffa atque Lyra- Hierony
Gloffa,
nus, de beneficijs potius intelligunt incar Lyra
nationis filij Dei , quæ expofitio magis
placet iuxta literam , quia hæc fuerunt
altifsima Dauidi promiffa , vt de femine
eius nafceretur Chriftus , & ideo Maria
dictum eft , Luc. 1.quæ de ftirpe Dauidi-
ca procedebat, Dabit ei fcilicet Chrifto Do Luc.r?
minusfedem Dauid patris eius , cumque illa
rogallet : Quomodofiet iftud , &c. Angelus
refpondit : Virtus altifsimi obumbrabit ti-
bi , ideft virtus illius , qui vt altifsimms
altifsima Dauidi promifit , & complere
feftinat. Ite in eodem Euangelio dicitur:
K 4 Et
 ALTIT V DO,
Et uocabituraltifsimi filius . Porrò Gene
brardus , nonputat beneficia Dei vocari
in hoc loco altifsima , fed quod Dauid de
beret magnalia Dei laudare vfque in alti-
fsima,id eft vfque ad cœlu, fic vertit Chal
deust Vfque ad cœlos excelsosquosfecifti.Sed
fi per magnalia intelligat myfteria Inc ar
nationis placet hæc expofitio.
Altum abfolute pofitum in fingulari,
vel alta in plurali pro coelo capitur inbo-
M
num , fic Deus dicitur in alto effe , vel
in altis habitare,vel de alto aliquid facere,
vel in altis , fic obferuant patres inter
Regula.
Hierony: quos Hierony.fic explicat illud Pfalm .
Pfal.92 . Mirabiles elationes maris , mirabilis in altis
Dominus,id eft, Gloriofus refidens ad dex
teram patris.Sic etiam lanfen,fuper eun-
Ianfeni
dem verfum,& Pfalm. Quisficut Dominus
Pfal.112.
Deusnofter,qui inaltis habitat ? id eft in al-
Pfal.143 . tifsimis coeli fedibus fuam elegit habita-
tionem , vt exponit Ianfenius.Sic Pfalm .
143. Emitte manum tuam de alto , vbi Hie-
Hierony. rony.decœlo( inquit ) mittit manum fuă
in terram , & tamen de coelo non recedit,
Ephef.4. & Ephef.4. Afcendens Chriftus in altu, quod
explicans fubdit: Nam qui defcendit, ipfe eft,
qui afcenditfuper omnescælos. Dequo Mar
Marc.vlt:
civlt. Et poftquam locutus eft eis affumptus eft
in cœlum.
4 In altum manus extendere , vel eleua-
Eccle.s1
re , eft orationem in coelum dirigere : M.-
nus measextendi in altum , infapientia eius
luxitanima mea.Et in afcenfione Dominidi
Luc-24.
Pfal.140 . citur: Eleuatis manibus benedixit eis, fereba
tur in cælum. In eundem fenfum Pfal.140 .
Eleuatio manuum mearumfacrificium uefperti
Lyra.
num .Vbi Lyran. Petit ( inquit ) vt oratio
eius fit confummata & exaudita , quia
poftfacrificium vefpertinum nullu aliud
Aug. reftabat.Hæc ille.Myftice vero Aug.ex-
ponit de facrificio Chrifti in cruce pende
Ioan, 12. tis . De quo: Egofi exaltatusfuero a terra, om
niatraham ad meipfum.
5 Altitudo,& altu in facris literis & in bo
nu,& in malu accipitur,& indifferêter.In
Hierony. bonúquidem denotat fapiêtes homines,
Abac.3. vel Angelos, fic intelligit Hierony.illud.
Altitudo manusfuas leuauit, quia quãdo Do
minus poft mortem refurgens afcendit in
cœlum, vel difcipuli eius , qui fapientes
erat in fpiritualibus , vel Angeli,leuauerut
manus fuas,& laudauerunt Deum .Ad de
notandam autem hanc diuinę laudis iubi
lationem,in hora qua dominus afcendit,
ALT V M.
apparuerunt difcipulis angeli duo in veſti
bus albis, Act.2.vt notat Greg.Item in bo A& t.2.
num quidem accipitur altitudo rotarum Greg.
Ezech.1!
Ezech.vbi legimus : Altitudo quoque erat in
rotis,& horribilis afpectus. Super quem lo-
cum Hierony.Rotæ (inquit)funt Euange Hierony ,
lia fibi cohærentia , quorum curfus,& fta-
tura tendit in cœlum , & Greg. homil. 6. Greg.
fuper Ezech.Habet (ait) altitudinem rota
cum de Redemptore promittit dicens:
Quotquot autem crediderunt in eum , dedit eis Joan.x:
poteftatemfilios Deifieri.Quid hac altitudi
nefublimius dici poteft? Hæc ille.Sic etiã
habet altitudinem rota Euangelica, quan
do dicitur Ioan. 3.Ita oportet exaltarifilium Ioan.3
hominis,ut omnis qui credit ineum non pereat,
fed habeat uitam æternam.Et quando Marię
dicitur:Quod nafcetur extefanctum ,uocabitur Luc.1.
filius Dei,item: in principio eratuerbum: &fic loan, 1 .
de alijs.
Altitudo , vel fublimitas Dei myfte- 6
rium crucis Chrifti fignificat , vt exponit ph.3.
Auguft.Epiftol. 1 19. ad Ianuarium de ri Aug,
tibus Ecclefię. Per altitudine(inquit) cru
cis cui caput adiungitur, expectatione re
tributionis intellige de fublimi iuftitia
Dei.Sic etiã Theophyl.in hçc verba fuper
Theophy.
Ephef.3.Greg. (inquit)Niffen' per profu Greg. Nille
ditate, & altitudine, cruce dicit intelligi.
Vbi Apoftolus ait: Vtpofsitis comprehende
recum omnibusfanctis , quæ fit latitudo , & lon
gitudo ,fublimitas , & profundum. Secunda
expofitio eft Chryfoftomi , qui omnes Chryfoft.
has dimenfiones quas ponit Apoft. ad
charitatem refert. Docet(inquit)Apoſto.
quæ fit magnitudo dilectionis Dei , quo-
modo illa nufquam non fe extenderit.
Tertia expofitio eft Ambrofij , qui totum
Ambr.
hoc intelligit de infinitate Dei.Cum dicit
Apoftolus (ait)quæ fit latitudo , longitu
do , altitudo & profundum , hoc vtique
fignificat , vt ficut in fphæra tanta eft lon
gitudo,quanta latitudo ,& tanta altitudo,
quantum & profundum , ita in Deo om
nia æqualia fint immenfitate infinitatis .
Quam expofitionem fequitur D.Tho.in D.Thom.
Comment,dicens , has dimenfiones per
metaphoram Deo in fcripturis fanctis at-
tribui,qui tamen natura fua incorporeus
eft.Ita vt per latitudinem extenfio diui-
næ fapientiæ fuper omnia , per longitu
dinem duratio eius æterna,per altitudine
nobilitas diuinæ naturæ,per profundū,in
cóprehenfibilitas confilioru eius fignifi-
cetur:
 MALTIT VDO.
cetur.Quod fi quis obijciat hæc no poſſe
à nobis comprehendi , dicit autem Apo-
ftolus , ut pofsitis comprehendere cum omni-
busfanctis, & c.Refpondet . D.Thom.com
prehedere hoc loco accipi pro apprehen
‫! די‬
dere,feuclare cognofcere .
Altitudo etiã in bonu & latitudo ciuita
‫די‬ tis fupernæ Hierufalé æqualia effe dicun
Apoc.21.
tur Apoc.2 1.Logitudo ( inquit) & latitudo,
& altitudo æqualiafunt. Vbi Rupertus , per
Rupert:
hanc( inquit ) pulcherrima quadratura fi
gura cocors fignificatur cöfefsio cunctaru
tribuu, quæ illuc afcendüt,ad cõfitendum
nomini Domini, lögitudo ciuitatis confo
nantiam fidei fubaudi , per quam me-
ruerunt vifionem beatam , latitudo fuf-
ficientiam charitatis , altitudo perfeueran
rantiam fpei , quam habuerunt , fignifi▪
cat. Eodem modo D.Thom. in Com-
D.Thom.
Gloffa. mentar . Et Gloffa . Quatuor (inquit) la-
tera æqualia funt , fides , fpes , charitas,
& operatio , quibus itur ad coelum , quæ
quia Pharifæi non attigerunt , Domi-
nus dixit difcipulis fuis : Nifi abundaue-
Matth.5.
rit iuftitia ueftra plufquam fcribarum , ej
pharifæorum non intrabitis inregnum cœlo=
rum .
8 Altitudinis folium à principio dici-
tur cœlum impyreum , pertypum Hic-
Hierem. 17. rofolymitani templi fignificatum . So-
lium gloriæ altitudinis à principio , locusfan-
&
tificationis noftra: Vbi Hieronym. Ip-
Hierony
fe(inquit ) Deus eft , qui fecit omnia, cu-
ius folium excelfum eft , & gloriofum à
principio , & locus fanctificationis om-
nium credentium , vt non in loco fit Do
minus , fed vbi ille fuerit, locus fancti-
ficatus fit . Hæc Hierony . Quia tamen,
Matth.6. Matth . 6. dicitur, Pater nofter , qui es in
Matth.18.
cœlis , Et rurfus. Angeli eorum uident fa-
ciem patris mei, qui in cœlis eft , fubaudi
per claram vifionem ; ideo recte Lyra.
Lyra.
fuper hunc locum Hieremiæ ait, colum
impyreum dicitur folium gloriæ , quia
Deus præfidens omni creature , ibi cla-
re videtur , & laudatur à beatis à princi
pio confirmationis fanétorum Angelo-
rum.Necpoteft intelligi de templo Sa-
lomonis , quia non fuit à principio tem-
poris . Hæc Lyranus . Et addit cœlum
impyreum effe illud folium de quo Ifai.
Efai.6. Vidi Dominumfedentem fuper folium excel-
fum , & eleuatum , Et rurfus : Hæc dicit Do-
Efai-66:
minus , cœlum mihi fedes eft . Poteft etiam
77
folium Dei excelfum , & eleuatum int elli
gifupremafuper omnes creaturas Dei po I
teftas , & dominatio . Vnde Bafilius fu
fuper Ifai. 6. Solium ( inquit ) eleuatumafil.
Dei dicimus in omnem creaturam prin -
cipatum , & dominationem . Item Hie-
rony.regium fignum explicat folium ele Hierony.
uatum fuperIfai.Vt habitum(inquit) re-
gnantis oftenderet, item Chryfofto . pau-
lo luculentius explicat hunc locum , vt Chryfoft.
videlicet,folium excelfum dicatur,ad de=
notandam eminentiam Dei fummam re-
fpectu inferiorum , quibus excellit , ele-
uatum vero addat aliquid vltra , vt de-
notet naturæ diuina incomprehenfibi-
litatem , quæ fuper omnem intellectum
eleuatur.Quæ omnes expofitiones pul
chræfunt , & literæ cohærent . Vnde re-
ête Magi quærebat. Vbi eft qui natus eftrex?
Quia folus Chriftus cuius foliu fecüdum Matth.2.
Deitatem fuper omnem intellectum crea
tum eleuatum eft , ineffabiliter ab æter-
no natus eft rex , ita vt clamet Ifaias ,
Generationem eius quis enarrabit ? Secun- Ifai.s3 .
dum humanitatem vero natus eft rex Iu-
dæorum in tempore , folus ille , pro
pter vnionem humanitatis ad verbum.
Huius ergo folium excelfum , & eleua-
tum vidit Ifaias , quando vidit gloriam
eius :
Secundum altitudinem fuam etiam in
bonum dicitur Deus benigne agere , fi.
9
cut Pfalm. 11. Secundum altitudinem tuam
multiplicaftifilioshominum . Vbi Hierony. Pfal.11.
Iuxta abundantiam ( inquit ) mifericor- Hierony.
dię tuæ, qua multiplicatur Ecclefia , &
Auguft.Multiplicabuntur ( inquit ) iufti
Aug.
fecundum altitudinem Dei , quâdo ibunt
de virtute in virtutem . Hæc ille . Sic
ibant Apoftoli , & difcipuli Chrifti , &
multiplicabantur fecundum altitudinem
Dei , quia dixerat Dominus illis : Ego
pofuiuos , ut eatis , & fructum afferatis.Quæ Ioan. 15.
quidem expofitio literalis eft fecundum
tranflationem.Septuaginta.Qui pro mul
tiplicafti , quod Græce eft ex Ouvas
verterunt επολυώρισας , quod eft ma
gni pendifti , aut plurimi fecifti filios
hominum , quafi dicat, ficut tu magnus
es , ita magnifecifti homines, vnde He Hebr.1.
bræo. 1. Neque enim Angelos apprehen
dit , fedfemen Abrahe apprehendit . Deni anfen
que Ianf. explicat, fecundum altitudi
nemfapientiæ tuæ, permififti multipli-
KS cari
 AMALECH .
cari pro filijs Dei adoptiuis filios homi .
Geneb: num carnales , & Genebrardus confen-
Hierony:
tit, præfertim quia Hieronymus vertit
ad Sophronium , Cum exaltati fuerint ui-
lifsimifilioru hominu,& vox quidé hebræa
Zuloth, viles, & voraces fignificat à ver-
bo. zel, vilipendere . Sic ponitur Thren,
1. Quoniam factafum uilis . Quadrat au-
tem in Iudæos qui multiplicati funt, &
exaltati , & vt vilifsimi agricolæ vt vora-
Matth.21: rent hæreditatem , occiderunt hæredem
Matth. 2 1.Item dixerunt,Expedit ut unus
Ioan.II.
homo moriatur pro populo . Fateor pulchrā
effe expofitionem , quiafilij hominu pro
vilibus hominibus,in contemptum poni-
tur , & ideo idem fenfus eft , Multiplica-
ftifilios hominum , vt vertit vulgata Et exal
tatifunt uilifsimi filiorum hominum, vt trans
fert Hieronymus.Nihilominus prior ex-
pofitio magis quadrat cu Septua.qui ver-
tunt , Magnipendifti filios hominum , iuxta
Ioan.3. illud . Sic Deus dilexit mundum , ut filium
ſuum unigenitum daret , ut omnis qui credit in
eum non pereat .
IO Altitudo in malum denotat fuper-
biam , & arrogantiam , ficut legimus apud
Hier.49.
Hierem, de Moab vbi dicit Dominus,
Arrogantiam , & ſuperbiam , & altitudinem
cordis eius ego fcio . Item Paulus . Arma
2, Corint.10
militiæ noftræ non carnalia funt , fed poten
tia Deo ad deftructionem munitionum confi-
lia deftruentes , & omnem altitudinem extol-
lentemfe aduerfusfcientiam Dei , Et Apoc. 2.
Apoc.2.
Non cognouerunt altitudinem Satane.Hanc
altitudinem præfeferebat Pharifæus il-
Luc.18: le , qui dicebat. Non fum ficut cæteri ho-
mines.
II Altitudinem dieitimere in bonum , &
Hieron. in malum accipi poffe teftatur Hierony.
Pfal. 55. fuper illud Pfalm. 55. Ab altitudine diei
timebo , ego autem inte fperabo. Duos ( in=
quit ) fenfus habet hic, vnum quafi di
cat Ecclefia . Non timebo altitudinem
dieifuperborum : alium affirmando , Ti-
mebo altitudine diuinitatis tuæ, quia quí
non timet ,præfumptuofe agit.Hæc Hie-
rony. Sed prior fenfus celebrior eft , &
in quibufdam Græcis codicibus legi .
mus , από ύψος ημέρας ου φοβηθε
σομ
Toμαι
as ab altitudine diei non timebo, fic
Hilar,
Hilarius legit , Abaltitudine dierum non ti-
mebo. Si vero legas affirmatiuè cum no-
ftra vulgata , interrogatiue proferendum
eft, eritque idem fenfus,quafi dicat.Nun-
AMOR
quid timebo altitudinem profperitatis
hoftium meorum ? non plane , fed in
Deo fperabo . Sic monet filius Dei di-
cens . Nolite timere eos , qui occidunt cor- Matth.xx,
pus . Et Nolite timere pufillus grex. In ma- Luc.12,
lum etiam accipitur alta fapere , pro co
Rom, 11,
quod eft fuperbire , Noli alta fapere , fed Rom,f
time, & rurfus, No altafapientes ,fed humi-
libus confentientes.
Altitudo indifferenter accipitur pro re 12
gia poteftate . Vnde de rege Afsyriorum Ezec
h.31.
vt explicat Hierony . prædictum eft: Ele= Hicrony
uata eft altitudo eiusfuper omnia ligna, region
num. Poteft etiam intelligi fub typo re-
gis Assyriorum de primatu Luciferi , &
cius excellentia naturali fuper reliquos
fpiritus , vnde fubdit Ezechiel . Cedri
non fuerunt altiores illo in paradifo Dei :
Quia excellebat natura fuper angelos ,
vt explicat Gregor. libr. 32. Moral. in Grego
illud fob. Ipfe eft principium uiarum Dei, Iob,40,
nec tamenfuit maior in regno cælorum,
Matth , 18,
quia . Quife humiliauerit ficut paruulus, eft
maior inregno cælorum.
CAPVT.
LXXVI.
Amalech, Amalechites.
MALECHITES
12
regio eft ad meridiem
‫עמלק‬
Iudæ , vt Hierony. ait
libr. de locis Hebrai- Hierony.
cis in deferto trans vr
bem Arabiæ nomine Lyra ,
Petra , gens autem
Amalechitarum duxit originem ab Ama
lech, quem Gloffa quædam Strabi, quam Glof.
fuper Exod. 18. refert Lyra . dicit filium Exo, 1 8.
fuiffe Ifmaelis , fed refutatur hæc Glof-
fa loco citato à Lyrano , & merito , quia
nullum habet in fcriptura fundamen -
tum , quin imo contra Paralip . legimus
Eliphan primogenitus Efau genuit Amalech,
& Genef. Erat Thanna concubina Eliphan 1.Paral.I.
Genef.36,
filij Efau , qui peperit ei Amalech . Super
quem locum Hierony . libro de Tradit. Hierony .
Hebræo.dicit, ab Amalech filio Eliphan
filij Efau Amalechitas effe appellatos .
Idem teftatur Iofephus libro fecundo , tofephus,
Antiquitat . Habitauerunt autem Ama
lechitz in Arabia iuxta mare rubrum
vfque ad terminos terræ Chanaan , qui
præliati
 A MORA
præliati funt obftinatè contra Iofue, ſub
Exod.17, Moyfe , & ab eo deuicti .. Denique à
Saule Rege iuffu Domini vfque ad in-
1.Reg.15. ternecionem deleti funt. De quovide in-
dictione Delere numier.4.Illud autem in
terim nota merito Amalechitas fuiffepu-
nitos , quia impedire voluerunt popu-
lum Dei , nefoelicem curfum ad terram
fibi promiffam profequeretur. Sic ergo
& Pharifæi quia difcipulos Chrifti à con
fecutionefalutis in Euangelio promiſſæ,
falfis calumnijs impedire moliebantur,
dicentes Chrifto , Quaredifcipuli tui tranf=
Matth.15.grediuntur traditiones feniorum Et rurfus
Matth.9. difcipulis replicantes , Quare cum publica-
nis, peccatoribus manducat magiſter ue -
fter grauifsimas poenas dederunt . Ita
Ioan.8; vt Dominus dixerit eis, Moriemini in pec-
catis ueftris . Et, Ecce relinqueturdomus.ue-
Matth,23 , fradeferta.
CAPVT LXXIIII.
Amor.Amor charitatis. Amor dile
Etionis . Amor amicitiæ.
MARE dicitur in
fcripturaHebraiceCha
bab,Deuterono.3 3. &
Iob . 31. Eft autem
amor affectus animi,
quo bene volumus nos,
& noftra,& extraneos.
Eft autem amor amicitiæ , quo quis amat
amicum propter ipfum, quicapaxad re
damandum eft , creaturas quippe irra
tionales 8. amore amicitiæ nemo poteft
Ariftotel.
amare , vt teftatur Ariftote.8 . Ethicor.
D.Tho, & diuus Thomas prima parte, quçftione
vigefima , articulo fecundo , ad tertiu.
Amor vero concupifcentiæ dicitur , quo
quis amat alium , vel aliquid fibi , ficut
folent homines amare fibi diuitias . Cæ-
Orig teru amare, & diligere , vtóbferuat Orig.
Homilia prima in Cantica, differunt. Vi
detur ( inquit ) mihi , quod diuina fcri-
ptura volens cauere , ne lapfus aliquis.
legentibus fub amoris nomine nafcere-
tur , pro infirmioribus quibufque eum,
qui apud fapientes fæculi Cupido , feu
amor dicitur honeftiori vocabulo chari..
tatem , feu dillectionem nominaffe.Hęc
Origin. Loquitur autem Grace fecun
A 78
dum tranflationem Septuaginta , ante
quam facta effet verfio latina vulgata .
Eft autem Græcè ayawap, diligere &
αγάπη dilectio fiue charitas & φιλείμ
amare & amor. Cæterum Bea-
tus Auguftinus , libro decimoquarto, de Auguft,
Ciuitate Dei , capitulo feptimo , hanc
Origenis obferuationem fuppreffo no-
1:
mine autoris multis exemplis fubuertit,
ita tamen , quod quamuis latinæ vulga =
tæ proponat teftimonia , intelligi nihi -
lominus velit , eodem modo Græce fe
habere . Ipfe ( inquit ) Dominus Po-
trum Apoftolum interrogans dixit : Di- Ioan,vlt,
ligis me plus his ? Ille refpondit , Tuſcis
Domine quia amo te . Et ad trinam in-
terrogationem eodem modo refpondit.
Hoc ( inquit ) Auguftinus commemo
randum putaui, quia quidam dicunt ,
dilectionem accipi in bonum , & amo =
rem in malum. Sic autem neque ipfos
autores fæculares locutos fuiffe certifsi
mum eft . Dilectionem poni in malum
conftat Pfalm. 10, Qui autem diligit ini-
fal.110.
quitatem , odit animamfuam , Et Nolite di-
ligere mundum c. Hæc Auguftinus . 1.Ioan , 2,
Nihilominus tamen, licet Origenis ob
feruatio exceptionem interdum patia
tur, vt aperte demóftrat Auguftinus, fed
certe frequenter verum habet . Itaque
Deute.6
plerunque dilectio bonum fonat , legi=
Deu.10.
mus enim pafsim , Diliges Dominum Leum Deut.30.
tuum . Et Diligas eum , & feruias Domino Lofu.23 .
·Et Diligas Dominum , Item Iofue . 23. Tob.13 .
&Iob.13 . & Cant. 1. Recti diligunt te, Et Cant.1 .
capitulo tertio , Quæfiui quem diligit anima Cant.3.
Matth.22,
mea , Et Matthæi. 22. Diliges Dominum Ioan.13,
Deum tuum Et : Vt diligatis inuicem , fi-
cut dilexi uos Rarifsime vero reperire
licebit fcriptum vt amemus Deum, præ Deut..
ter Deuteron. 1 1 .Ama Dominum tuum , Et Ioan.16.
Ioannes. 16 Pater amat uos quia uos me
amaftis . Et fi quis alius locus forte eft
fimilis iftis. Et fortaffe inde obferua
tio prædicta Origenis profecta eft , quod
apud humanos autores, amare, arden = 44
tiorem affectum, & corporalem potius
quam fpiritualem connotet , qualis fo-
let effe carnalis. Vnde Ciceroapud Bru Cicero,
tum . Clodius ( inquit ) valde me dili
git, fed vt enQataregov‫اد‬, hoc eft cum
maiori emphafi dicam , valde me amat .
Hæc Cicero . Hinc ergo fcriptura farı
cra frequentius vtitur dilectionis voca
bulo
 A MOR
bulo in bonum , tanquam honeftiore,
& maxime in Canticis Canticorum .
Charitatis vero nominefemper in bonu,
neque enim hactenus in facris literis legi
charitatem in malum.
Amor boni Deum ad creationem
2
omnium exiſtentium inclinauit , iuxta
illud quod de Sapientia diuina dici-
Sap-7: tur, Eft in illa fpiritus intelligentiæfanitus,
camans bonum . Itaque intelligens ab
*terno Deus , bonum effe communica-
re creaturis , vt effent , creauit vniuerfa.
Dionyf, Vnde Dionyfi , libro de Diuinis nomi-
nibus capitulo quarto . Audendum eft
(inquit ) hoc proveritate dicere , quod
ipfe omnium caufa , per abundantiam
amantifsimæ bonitatis , extra fe ipfum
fuit ad omnia exiftétia.Quod vero dicit
Dionyfius , extra fe ipfum ex amore
fuiffe Deum , intelligendum eft , illum
ab æterno quidem operationes habuif<
fe ad intra ( vt Theologi dicunt ) quan .
tum ad generationem verbi , & afpira=
tionem fpiritus Sancti , fed amore præ-
terea boni ab æterno quoque decreuif
fe vt fuam bonitatem creaturis in tem-
pore communicaret , vnde quando , &
quomodo illi placuit , ( nec enim volun-
tas diuina coarctanda nobis eft ) mun-
di fabricam creauit ad extra . Adquod
Mercurius. refpiciens Trimegiftrus ille Mercurius
Trismegilt. dixit , Monas Genuit monadem , & infefuum
reflexitamorem . Quod eft dicere , vnus
Deus vnum creauit mundum propter
amorembonitatisfuæ, quam voluit mun
do communicare . Quid autem mirum
fi amore boni mundum Deus condidit,
qui propter reftaurationem mundi, pec-
cati pondere ruentis , filium fuum mifit
Ioan.3. in mundam . Sic Deus dilexit mundum ut
filium fuum unigenitum daret , id eft , qui
prius communicauerat mundo bonita
tis fuæriuulos , ipfum tandem bonorum
omnium fontem fuper eum , in fignum
exuberantis amoris effudit,
3 Amor hominis Deum planè fecit
mortis legibus obnoxium , & de om-
nibus eius æternis attributis miro quo-
dam , & nouo modo triumphauit,Quod
Deut,10, infinuans Moyfes dixit : Patribus tuis
conglutinatus eft Deus , elegitque femen co-
rum poft cos , vbiconglutinatio metapho
rice vnionem duarum in Chrifto natu-
rarum fignificat , diuinæ videlicet , &
DEI.
humanæ . Elegit autem femen eorum ,
,
quando , Factus eft ex femine Dauid fecun- Rom
dum carnem. Cæterum huic operitam fin-
gulari & admiratione pleno repugna
re videbatur immortalitas Dei , nempe
ne mortalis fieret . Deinde infinitas , &
immenfitas , ne paruulus naſceretur , &
infans : æternitas quoque , ne tempori
fubiaceret , ita vt de illo diceret Euan 3
gelium.Poftquam confummati funt dies octo, Luc.z.
ut circuncideretur puer, &c. Et rurfus:
Cum factus effet Iefus annorum duodecim ,
At qui de his omnibus amor Dei vali-
dus triumphauit . Vnde Bernard. fer- Bernar
mone.64. fuper Cantica. O fuauitatem,
(inquit )ogratiam ! o amoris vim ! quid
amore violentius ? De Deo triumphat
amor . Hæc Bernard . Denique faucius
amoris vulneribus Deus humanæ cla-
mat naturæ . Vulneraſti cor meum foror mea Cant.s
fponfa , uulnerafticor meum , in uno oculorum
tuorum , & in uno crine colli tui , ideſt, quia
ego natura mea in amorem , & miferi =
cordiam propendo , non fuit tibi opus
funibus me conuellere , aut catenis tra-
here, fed vno crine me traxifti , vt tibi
fucurrerem . Hinc Deus dicitur perex-
cellentiam amare animas . Parcis autem
Sap.r
omnibus : quia tuafunt Domine , qui amas ani-
mas.In quem fenfum de Lazaro fratre
Mariæ , & Martha , qui peccatoris ty■
pus erat, forores Domino fcripfere , Do- Ioan.11 .
mine, Ecce quem amas infirmatur , quafi di
cerent vt notat Auguftinus. Neque enim Aug.
amas , & defferis , fed neque Dominus
laborem itineris duorum dierum propter
Lazarum recufauit , quia vt inquit Au-
guftinus tractatu.48. Non recufatur la-
bor.fi adeft amor.
Amor Dei facit , vt fuauiter , pruden- 4
ter atque fortiter diuina præcepta ferue-
mus . Vnde , Ama itaque Deum , & preces Deut.11.
pta eius ferua , Et , Qui diligit me fermonem Ioan.14.
meum feruabit. Vnde Bernard. fermone Bernar
vigefimo in Cantica. Difce Chriftiane
à Chrifto, quomodo diligas Chriftum,
difce amare daleiter , amare prudenter,
amare fortiter. Dulciter,neillectus mune
di gloria 3" aut carnis voluptatibus ab
ducaris : prudenter , ne deceptus fpiri-
tu erroris feducaris fortiter, ne in ad-
uerfitatibusfatigeris. Hac Bernard . Vbi
notandum , amoris Dei dulcedinem ex
confideratione beneficiorum eius nobis
effe
 AMOR
effe quærendam , quia dulcedo amoris
diuini dulcedinem vincit amoris huma-
Hierony. ni . Vnde Hieronym . Epiftola de cuíto-
dia Virgin. ad Euftochium , Clauus ( in-
quit) clauo truditur , & amor amore fu-
peratur.Hæc ille. Facit etiam amoris dul-
cedo , ne labor in præceptis exequendis
Bern,. fentiatur . Vnde Bernard. fermone . 83 .
Vbi ( inquit ) amor eft , labor non eft,
Auguft: fed fapor: & Auguftinus tomo.4 . libro
de fancta viduitate , capit. 21. In deli-
tias(ait) fpirituales , ipfa quæ videntur la-
boriofa , vertuntur , nullo enim modo
funt onerofi labores amantium . Sed
etiam ipfi delectant , ficut venantium ,
pifcantium , vindemiantium , negotian-
tium :
5 Amor Dei ,quem fupra diximus, ami-
citiæ propter bonum honeftum , & pro
pter ipfum amatum , nihil de remunera -
tione, vel mercede cogitat . De quo D10-
Dionyf,
nyfius libro de Diuinis nomin . capitulo
quarto, propterea ( inquit ) diuinus amor
exceffum efficit , dum amantes fui iuris
effe non finit , fed amatorum ( ſub audi,
quos amant) iubet exiftere : Etinfra:Vn-
de Paulus ille magnus diuino amore oc-
Gala.2, cupatus clamat , Viuo iam nonego , ſed ui-
uit in me Chriftus , tanquam verus ama
tor extra fe pofitus , viuenfque iam vi-
tam , non fuam , fed amatoriam . Hæc
Dionyfi. Quæ propterperfectos fint di-
&ta . Neque enim contemnendus eft ille
alius amor concupifcentiæ , qui Deum
diligit mercedis intuitu , de quo , filius
Luc.16.
prodigus inparabola dixit : Quanti mer-
cenarij indomopatris mei abundant panibus ,
id eft, confolationibus fpiritualibus , &
Pfal.118. meritis . Item, Propheta canit , Inclina-
ui cormeum ad faciendas iuftificationes tuas in
æternum propter retributionem, quam etiam
Petrus quærebat dicens . Ecce nos reli-
Matth.19. quimus omnia , & fecuti fumus te , quid ergo
eritnobis?
6 Amorignitus inftar febris cuiufdam fpi
ritualis facit animam languefcere , ita vt
ab operibus vitæ quidem actiuæ ceffet
interdum , vt amori creatoris quafi fe-
dendo vacet , de quo fponfa dicit: Ful: i-
Cantz.
te mefloribus , & ftipate me malis , quia amo-
re langueo , id eft floribus fcripturarum ,
& exemplis virorum illuftrium , ad ope-
randum conformate me , vt impleam
Ioan.is præceptum Domini . Hoc eft præceptum
DEI. 79
meu utdiligatis inuicem , quia amorisdeitatis
igneliquefacta , quafi ad opera proximi,
corporeis deftituor viribus . SicMaria qua
fi amore languens fedens fecus pedes Do-
mini audiebat verbum illius , dum Mar-
tha fatagebat circa frequens minifte - Luc.ro,
rium .
Amor omnes animi vires fecum ra-
7
pit, & amoretendimus , quocunque ten-
dimus . SicAuguftinus libro decimoter.
tio Confefsio . Amor ( inquit ) meus pon- Aug.
dus meum , illoferor , quocunqueferor . Hæc
ille. Sicut ergo lapis grauitate fertur in
centrum , & fluuius inclinatione fua na-
turali non folum præceps fertur in ma-
re , fed &rapit fecum quæcunque obuia,
& primum mobile omnes alios ca los
curfu fuo fecum trahit fic amor inter affe.
&tus cordis humani primus , & potentif
fimus eft, ita vt fecum intellectum , me=
moriam , & inferiores vires , toturnque
hominem in fuum fcopum rapiat . Hoc
pondere amoris traxit Dominus Pe-
Matth.4.
trum , & Andream dicens : Venue post
me , Et ipfum Matthæum, cui dixit , fe- Matth.9.
quere me, & furgens fecutus eft eum , quod
intelligendum eft amoris , & affectus ma
gis quam corporis grefsibus , quia vt no-
Auguft
tat Auguftinus fuper illud Pfalmi. 3 3 . Pfal.33.,
Accedite ad eum , & illuminamini , habet
amor Dei pedes fuos , quibus itur ad
Deum .
8
Amor filiorum honeftus in fcriptura
commendatur, nec Patriarchæ reprehen
duntur, quod diligerent filios fuos . Vn
Gene. 22 .
de Abrahæ Dominus dixit . Tolle piium
tuum unigenitum , quem diliĝis Ifuac. Et, Re- Gene.25 :
becca diligebat Iacob. Et , Ifrael autem dilige Gen.37.
bat lofeph ; fignum autem veræ dilectio-
nis eft , filios cum fuerit opus corripe -
re. Qui diligitfilium fuum fsiduat tilla . Ecel.30.
gella , ut lætetur in nouifsimofuo . Vnde & Socrates.
inter dicta mirabilia Socratis , refertur il-
la fententia inftitutionem filiorum in pue
ritia vtilifsimam effe , quia pulli fero-
ciores , fi domentur , optimi equi eua-
dunt , nimius tamen erga filios amor eui-
tandus eft . Vnde & gentiles Philofo-
phi vitio dederunt Micerino regi Aegy- Micerinus.
pti qui filiæ cadauer aurea capfa inclu-
fum ob oculos femper habere voluit ,
lucerna iugiter die ac nocte ante capfam
ardente , quod vtinam Chriſtiani vitium
in fuo gradu fugerent , qui relictis pau-
peribus
 AMOR FILIOR V M.
Matth.25 . peribus de quibus Dominus dixit. Quod
uni ex minimis meis feciftis , mihi feciftis ,
fumptuofifsima filijs condunt fepulchra,
aurea , & eburnea . Nec minus repre-
Pythiris, henditur Pythiuis rex Bithyniæ,qui cum
didiciffet filium fuum à Xerxe interfe
&tum , relicto vxori regno , in monu-
mento fe inclufit , ibique flebiliter vi=
xit . Laudatur vero pietas Dauid , quifi-
2.Reg.18. lium fleuit. Abfalom inobedientem fibi,
atque rebellem . Quia corpore fuerat &
anima extinctus . Commendatur etiam
Ioan.4.
pietas reguli , qui quamuis gentilis fi=
lium obtinuit fibi à Chrifto fanitati refti-
tui , importunis etiam precibus vrgens.
Pietas etiam laudatur Ïairi Archifyna =
Matth.9 . gogi , qui filiæ duodennæ defunctæ vi .
tam impetrauit . Simili amore vidua iux
Luc,7 ta Nain filio defuncto vitam lachrymis
obtinuit à Chrifto . Vnde matribus ju-
Tit.2.
Matth, 15, bet Apoftolus . Vt filios fuosdiligant , de
quo & Chananæa valde laudatur pro-
pterpium amorem in filiam.
9 Amor coniugalis honeftus in facris
Gen.24.
commendatur eloquijs . Vnde Genef.
24. Ifaac in tantum Rebeccam dilexit
vxorem , Vt triftitiam , quam ex morte ma➡
risconceperat, illius amore temperaret. Item
Lacob Rachelem vxorem dilexiffe legi-
tur . Pro qua focero fuo feptemferui -
Gen.29. uit annis . Et uidebantur ei dies pauci pro-
pter amoris magnitudinem . Hunc hone-
ſtum amorem inter coniuges , vt fua fi-
lius Dei præfentia commedaret , conui-
ioan.2, uio nuptiali in Cana Galilee intereffe di
gnatus eft . Sed exceffus amoris huiuf-
modi gentium etiam damnaturhiftorijs,
Artemifia, qualis Artemifiæ , quæ cum Maufulo
marito defuncto fepulchrum fumptuo =
fifsimum , quod inter feptem miracula
mundi refertur , ædificaffet, ibi fixa hau-
ftis paulatim cum vino mariti fui cine-
ribus ad mortem vfque contabuit . Ta-
Portia. xatur etiam Portia Catonis filia , quæ
mariti Bruti perempti cineres cum potu
bibens extincta eft . Laudatur vero in
hiftoria Romana Publius Rubrius Ce-
ler, qui vixit cum Caia Emina vxore, an-
nis quadraginta tribus, & menfibus octo
fine vlla quærela . Albucius etiam Ro=
manus,qui cu Terentia Valentiana vxo-
reannis viginti quinq; peractis,fine iur=
gio defunétus eft . Sed multo magis in
Euangelio Zacharias , & Elizabeth Ba-
ptifta parentes commendantur , qui tam
fancte fe mutuo dilexerunt , vt incede-
rent , Sine ulla querela in omnibus iuftifica - Luc, 1 ,
tionibus legis . Sanctus quoque Iofeph ita
fanctifsimam dilexit fponfam , vt cum
cam prægnantem videret , traducere,vel Matth, 2,
accufare noluerit fed cogitabat occulte
dimittere cam . Denique Paulus modum
coniugalis amoris defcribens ait . Viridi- Eph,s?
ligite uxores ueftras , ficut Chriftus dilexit
Ecclefiam . Et Prouerbiorum . 5. Situena
tuabenedicta, lætare cum muliere adolefcen= Pro.s
tiæ tuæ ..
Amor proprius omnium malorum fe- ΙΟ
minarium eft, iuxta illud : Qui amat ani- Loan.12:
mamfuam, perdet eam . De quo amore ex-
ponit Hieronym. illud Hieremiæ . Vbi Hierony.
Hier.12,
Propheta populo dicit fe ipfum aman-
ti , Onager affuetus in folitudine in defiderio
animæfuæ attraxit uentum amorisfui. Et cer-
te hic eft ventus vrens , qui omnes adu-
rit virtutes , & inter omnia venena per-
niciofifsi.num eft virus . Vnde Plato , Plato
Dialogo. 5. de legibus , Reuera, inquit,
nimius in fe ipfum amor, omnium peccatorum
omnibus femper eft caufa : obcecatur quip .
pe circa amatum , qui amat . Hæc Plato . Et
Beatus Auguftinus, lib. 14. de Ciuitate Auguft
cap.vltimo, Fecerunt , inquit , ciuitates duas
amores duo , terrenam fcilicet amor fu ufque
ad contemptum Dei , caleftem uero amor Dei
ufque ad contemptumfui.Hæc Auguft. Vn-
de amores ifti contrarij funt,vt dicit Ori-
gi.Hom.. fuper Cantica, Nemo, inquit, Orig.
poteft duobus amoribus pofsideri,fi carnis ama
tores,amoremfpiritus non capis. Quod alijs
verbis Dominus in Euangelio docuit. Ne Matth.6,
mo poteft duobus dominis feruire,& rc.Hacte
nus de amorefub nomine amoris.
II
Charitas , vt dictum eftfemper in bo-
num capitur pro Dei amore fuper omnia,
&proximi iuxta nos Paulus,Charitate fra Rom.12 Heb.12 .
ternitatis inuicé diligentes, Et, Charitasfrater Rom.14,
nitatis maneat in uobis, Et,fecundu charitatem 1.Cor.13 :
ambulate,Et, Manenttria hæcfides,fpes,chari-
tas,Et. In Charitate radicati , & fundati. Eft Eph.3,
autemfciédum , charitatem effe virtutem
fuper naturam nobis infufam , iuxta il-
lud,Charitas Dei diffufa eft in cordibus noftris, Rom.s.
per Spiritumfanctum,qui datus eft nobis.Por
ro effe habitus infufos in nobis Theologi
carum virtutum,fine dubio tenêdum eft.
Dequo Concil . Trid. ff.6 . can.7 . & 11 .
Eft autemvnus,atque idem habitus chari Conc. Trid.
tatis
 AMOR CHARITATIS
tatis Dei, & proximi , cuius primarium
obiectum eft Deus, fecudarium vero pro
D.Thom. ximus , vt docet D. Tho. 2 2.q.2 3.art.5 .
Itaq; habitus charitatis elicit actum amo
ris Dei fuper omnia, &proximi propter
Deum,reliquarum vero virtutum actibus
imperat , tanquani regina virtutum, De
1.Cor.13. cuius primatu Paul. Maior autem horum eft
Colof.3.
charitas,Et,fuper omnia charitatem habentes,
que eft uinculum perfectionis. Id eft vinculū,
quo Deotáquam vltimo fini copulamur.
In quo fenfu dicitur.Qui manet in charitate
1.Ioan.3.
in Deo manet,& Deus in eo:Sola quippe cha
ritas facit hominem amicum Dei, eftque
D.Thom. vera cũ Deo amicitia , vt inquit D.Tho.
22.q.23.ar.1.Quia non folum nos Deo
gratos, fed & familiares facit, iuxta illud:
Ioan,15.
Vosdixi amicos, quia omnia quæcunque audiui
à Patre meo notafeci uobis. Præterea notan
dum eft , charitatem omnes virtutes ad fa
lutem neceffarias fecum afferre, & earum
1.Cor.13. proprietatibus indui, iuxta illud . Charitas
Gregor. patiens eft , benigna eft,& c. Vnde Grego.in
loan.15 .
Hom.fuperillud, Hoc eft præceptum meum,
c. Sicut multi ( inquit) arboris rami de
vna radice procedunt, ita multæ virtutes
de vna charitate generantur , de quo la-
tius poftea . Interim autem fciendum cha
ritatem augeri meritorie ( quod aiunt) per
D.Thom. fingulos actus ,vt docet D.Thom . loco ci
Matth.10. tato art.6. iuxta illud . Quicunque dederit
uniexminimis iftis calicem aquæfrigide inno
minemeo,non perdet mercedemfuam, nec per
folos actus fuos etiam remiffos crefcit (fal
tem in acceptatione diuina ) charitas, quã
do eos clicit,fed etiam per actus impera-
tos aliarum virtutum cum debitis circun-
Con.Trid. ftantijs. Ad quod facit decretum Triden =
tini Concil.ff. 6. can . 10. & clarius , can .
32.Augeriautem charitasfemper in hac uita
Pro.4
ufque admortem poteft,iuxta illud .Via iufto-
rum ficutluxfplendens crefcit , augetur uff
Apoc. 22:
in perfectum diem.Et,Qui iuftus eft, iuftifice-
D.Tho.
tur adhuc . De quo lege D.Thom. loco
Matth.5. citato art.7.Vnde in omni vitæ momen
to,quadrat illud:Beati qui efuriunt,& fitiunt
iuftitiam . Poftremo quamuis accidenta-
lis feruor charitatis refrigefcere pofsit ,
atque diminui , effentia vero charitatis
Rom,11,
non diminuitur , quia , Sine poenitentiafunt
dona, uocatio Dei . Cum ergo Deus cha
ritatem infundat, quod eft amicitiam no'z
bifcum inire,no minuit donum huiufmo
di , nifi ab homine amicitiæ diuinæ iura
8
violentur: quæ non violantur nifi per le-
thale peccatum, quod non diminuit , fed
aufert omnino charitatem , vt iam often-
demus .
Porrò an charitas femel habita pof- I2
fit amitti, difputant doctores, eo vel ma-
xime, quod quidam ex antiquioribus di
cere videatur , charitatem durare femper,
& illam quæ per lethale peccatum amit-
titur , apparentem fuiffe , non veram .
De quo Sixtus fenenfis . lib. 5. Biblioth . Sixtus
Senen.
annot. 240. adducit Gregor.Homil.5 . Gregor.
in Ezechiel . dicentem : Sic electi quique
ad bona tendunt , vt ad mala perpetran-
da non redeant . Quod certe intelligen-
dum eft de iuftis quandiu iufti funt, alio-
quin peccando definunt effe iufti. Sed dif
ficilius eft quod Augufti. dicit,tom. 3.in Aug.
priorem Epiftolam Ioannis . Vnctio( in-
quit ) inuifibilis charitas eft , quæ in quo-
cunque fuerit, tanquam radix erit , quæ
quauis ardente fole arefcere non poteſt .
Sed certe hoc intelligit Auguft. ex parte
ipfius charitatis,non ex parte noftra.Iam Grat:
vero ad id quod allegat Gratianus di Ambr.
ftinctione, 2. ex Ambrofio, fuper 2. Co-
rint.6 . ficta charitas eft , quæ deferit in
aduerfitate , & ad alia fimilia , quæ re-
fert Sixtus fen. fciendum eft, fecundum
fidem catholicam ex parte fubiecti pof-
Te charitatem , quandiu non eft homo in
gratia confirmatus , per lethale crimen
amitti , iuxta illud . Charitatem tuam pri- Apoc.2.
mam reliquifti , Et , Bonam confcientiam ,quam 1.Timoth.2
quidam repellentes circa fidem naufragaue
runt . Quam veritatem orthodoxam tue-
tur Hieronym . libr. 2. contra Iouinia - Hierony.
num, eumque refutat afferentem , gratiam
femel habitam amitti non poffe . Quod
fialiquiex patribus catholicis dixiffe le
gantur , charitatem quæ defecit , veram
minimefuiffe , veram quidem intelligen
dum eft illos accipere pro perfecta, & con
firmata . Quæphrafis eftfcripturæ inter-
dum accipientis verum pro perfecto , &
confirmato , ficut dicit Dominus . Ego Ioan.15.
fumi uitisuera , vbi minime quidem vitem
fe materialem intelligit filius Dei ,fed emi
nenter, & in altiori genere perfectam ,
& ita confirmatam in bono , vt non mu=
tetur in prauam iuxta illud Hieremiæ. Hiere.2.
Ego te plantaui uine an electam , quomodo mi
hiconuerfaes in prauum uinea aliena ? ficut
fuper Ioann. notat Auguftinus . Deni- Auguſt.
que
 AMOR CHARITATI S.
D.Tho. Denique Charitas vt docet D. Thomas, )
Secunda fecundæ, quæftione. 2 3. articu.
lo.11. ex parte Dei non poteſt amitti ,
vt fupra dictum eft , neque ex parte ip-
1.Cor.13. fius charitatis , quia charitas nunquam
excidit. Neque ex parte fubiecti,nifi ope =
retur aliter , quam inclinat ipfa charitas.
Siautem femper operatur fecundum in-
clinationem charitatis nunquã eam amit-
1.Ioan, 3, tit. In quo fenfu dicitur.Omnis,qui natus eft
ex Deo , peccatum nonfacit , ficut exponit
D.Thom .
Legimus autem in Cantic. Ordinauit in
13
Cant.2. me charitatem . Super quem locum Glof-
Gloffa fa . In ordine ( inquit ) charitatis primo
loco diligendus eft Deus , fecundo pa-
rentes, deindefilij , poftea domeftici . Et
Gregor
Gregor. fuper Cantica . Hoc ( inquit )
loco Charitas ordinatur , quia dicitur
qualiter Deus , & proximus ordinate di-
Auguft, ligantur . Et Auguftinus libro. 1. de Do-
D.Tho &trina Chriftiana , quem refert D.Thom .
22. quæftio . 26. artic. 1 2. Quatuor (in-
quit )funt ordinediligenda , primum Deus,qui
fupranos eft , fecundo , quod nosfumus , tertio,
quod iuxta nos eft , fcilicet proximus ( qualis
non folus amicus eft , fed etiam inimicus ,
Matth.6,
iuxta illud. Diligite inimicos ucftros) quar-
to, quod infra nos eft, fcilicet corpus no =
ftrum . Itaque priora exhis anteponen
da funt pofterioribus , quando fimul in
opere conferuari non poffunt . Eritque
Cant.6:
anima noftra , Terribilis , ut caftrorum acies
ordinata.
14 Charitas defponfationis in fcriptu -
ra prima iuftificatio eft , in qua homo
cum Deo foedus init de feruanda lege ,
& mandatis eius . Dicitur autem de Sy=
nagoga, quando primum iuftificata le-
Hierony gem accepit in deferto , vt exponit Hie-
Miercm, 2, ronym. fuper illud Hierem . Recordatus
fum tui , miferans adolefcentiam tuam , & cha
ritatem defponfationis tuæ , quando fecutaes
me in deferto.Quando(inquit) inftar fpon-
faliorum & dotis legis tibi ornamenta,
& verborum diftribui monilia . Hæc
Hierony. Sic Deus in conuerfione præua
Luc.7! ricantium, qui prius fuerant in gratia, re =
Matth,9. cordatur charitatem defponfationis co-
Luc.19. rum , quando refipifcentes poenitentiam
A&.9.
agunt , qualem egit mulier , quæ erat in
Luc.23.C.ciuitate peccatrix , & Matthæus & , Za-
cheus . Item Paulus & Petrus .
15 Charitas perpetua Dei erga nos de-
notat gratuitam electionem,&dicitur pe-
culiariter de reliquijs Ifrael , Ita intelli-
git Hieronym. illud Hierem . Longe Do- Hierony.
Matth,12,
minus apparuit mihi , in charitate perpe -
tua dilexi te , ideo attraxi te miferans tui.
Longe ( inquit ) Hieronym s , quia di■
xerat Ifrael , venite interficiamus eum, Hiere.31.
& noftra erit hæreditas . Vnde longe
recefferat à Deo . Propterea Dominus
poft multum tempus apparuit ei , non
in tempore Zorobabel , & Efdra , fed
in charitate perpetua , quæ nunquam
delebitur . Hæc ille . Intelligit autem ,
quando ex populo gentium , & reliquijs
Ifrael fiet vnum ouile , & vnus paftor . Ioan.1o,
Poteft etiam intelligi charitas perpetua.
qua Deus ab æterno deftinauit attra =
here fibi naturam humanam ex ftirpe
Ifrael , per vnionem hypoftaticam na-
turæ noftræ ad verbum , quando Ma -
ria angelofalutanti refpondit . Ecce an- Lue.1 !
cilla Domini,fiat mihi fecundum uerbum tuum.
Et, uerbum carofactum eft . Ita vt quod fc- Ioan.1.
mel affumpfit, nunquam dimittat . Hæc
eft charitas perpetua , qua dilexit nos.De
qua etiam Ioann . Sic Deusdilexit mundum, Ioan.3-
utfiliumfuum unigenitum daret.
Charitatem aquæ multæ extingue
16
re minime poffunt , id eft , tribulatio = Greg.
tiones , ficut exponunt Gregor. & Diuus D.Tho.
Thomas , & alij patres fuperillud . Mul- Cant,8.
te aque non potuerunt extinguere charita-
tem , id eft martyrum amorem nullapo-
tuerunt tormenta fuperare , vt videre eft
in Laurentio , qui audiuit illud Ioan.j
Qui amat animamfuam , perdet eam, qui au . Ioan.is.
tem odit animam fuam in hoc mundo , in ui-
tam æternam cuftodit eam . Sic & Paul . Rom:&,
Quisnos (inquit ) poterit feparare à cha =
ritate Chrifti & certus fum, quia neque
mors neque uita, &c. Itaque vel mini-
mus charitatis gradus , quatenus con
iungit hominem Deo , infuperabilem
illum , & inuincibilem reddit, quia , Qui 1.Ioan.3 .
manet in charitate , in Deo manet , & Deus
inco . Et hoc vinculum , nifi homo li-
bere illud deponat , non poteft foluivl-
la naturali virtute . Propterea Coloffen.
3. dicitur: Super omnia charitatem baben Colo, 3.
tes , quod eft uinculum perfectionis. Hinc ne
que lapidum imber potuit impellere Ste-
phanum , quin diligeret inimicos , & pro A & .7,
illis oraret .
Charitas finis eft præceptorum om 17
nium
 AMOR CHARITATIS .
Tim.I.
nium , & complementum. Finis precepti
charitas de corde puro. & c. Quia vt expo-
D.Thom. nit Diuus Thom. in Commentar. om-
nes virtutes media quædam funt , qui-
bus tendimus ad Deum , fibi tamen ad
inuicem fubordinata : ficut in fcala quam
vidit Iacob à terra in cœlum pertin-
Gen,18. gente, cuius omnes gradus quafi media
quædam erant ad coelum ita tamen vt
primus difponeret ad fecundum , & fe-
cundus ad tertium ordine fuo vfque ad
vltimum . Sic charitas eft quafi vltimus
gradus fcalæ virtutum , qui coniungit
nos Deo , quia illi innititur Deus , &
omnes virtutes , atque virtutum præ-
cepta tendunt ad charitatem quafi ad vl
timum & finalem gradum , à quo pen-
dent reliqua omnia, fi enim ifte deficeret,
non folum non attingeremus coelum , vbi
Deus eft , fed in infernu potius præcipites
Matth.22,
ageremur. Propterea Chriftus agens de
charitate Dei , &proximi dixit : Hinc to-
Pfalm ,83.
talexpendet, er prophetæ, & Pfal. 1bunt de
uirtutein uirtutem,& uidebitur Deus, &c.
18 Charitas fi defit, quamuis omnes gra-
tix gratis datæ, & virtutes morales in-
tellectuales , atque Theologica pariter
adfint , tanquam nihilum จ reputamur
quo ad meritum apud Deum , iuxta il
3.Cor.13. lud : Etfi habuero prophetiam , er noue-
rim myfteria omnia ,& omnem fcientiam ,
fi habuero omnem fidem ita ut montes
transferam , charitatem autem non habue-
D.Thom. ro nihilfum. Quem locum Diuus Tho-
mas , in Commentar. duobus modis in
telligi putat. Nihil (inquit) fum , quan-
tum ad effe gratia, quia gratia facit nos
nouam creaturam. Ipfius enimfacturafu
Ephia mus creati in Chrifto Iefu in operibusbonis.
Vnde qui cecidit a gratia , nihil effe dici-
Ezech.28. tur iuxta illud.Nihilfaces,ernõerit in per
petuu.Alia expofitio eft. Nihil fum, quia
quod fum,nihil mihi prodeft ad meritu vi
tæ æternæ, quæ folis diligentibus Deum
1.Ioan.3. repromittitur , iuxta illud. Qui nondilis
Sap.3. git , manet in morte , & uacua eft fpes eo-
rum , & laboresfine fructu.. Vnde Augu.
Maguft ; libr.3.de verbis Domini fermon.i3.Qua
le ( inquit ) bonum eft charitas ? quid
pretiofius?quid luminofius? quidfirmius?
quid vtilius? quid fecurius ea? nihil enim
profunt cætera dona fine charitate , ad-
de charitate & profunt omnia.Idemfuper
loz.tractatu. 11. Sicut corpus fine aniina
89
mortuu eft , ita anima fine charitate. Hæc
Aug. Propterea Paulus. Sectamini charita 1.Cor.14-
tem, id eft,inomnibus operibus, verbis, &
cogitationibus vna illam duce fequimini,
&Rom.1 6.Omnia ueftra in charitatefiant. Rom.16..
Charitas eft virtus operatiua,neque po 19
teft effe otiofa , neque virtutes finit effe Luc.10.
otiofas , hinc cum Luc. 1o. Defignaffet
Dominus Septuaginta duos , fide inftru-
tos , & charitate, ftatim mifit illos ad
&
opus, quia charitas non perniittit virtutes
otiofas, & maxime fidem. Que per chari- Gal.
tatem operatur. Vnde Greg. Homil . 30. Greg.
fuper Euang. Amor Dei non eft otiofus,ope-
ratur enim magna,fi es:fi uero operari renuit,
amor non eft. Idem teftatur Auguft. fuper Auguft..
Pfalm. 1 2 1. Omnis ( inquit ) amor håbet
uimfuam , nacare non poteft amor in ani-
ma amantis , & Chryfoft.lib. 3. contra vi- Chry
tuperatores vitæ monafticæ , Charitas
(inquit)bonoru operum fumma eft. Hęc
ille.In hunc fenfum dicitur charitas vrge-
reiuftú ad bene operandu.Vnde Paulus . 2.Cor.s.
Charitas (inquit ) Chrifti urget nos. Vbi D. D.Thom,
Th.Vrgere ( inquit) idem eft,quod ftimu
lare , & charitas Chrifti quafi ftimulus ſti
mulat nos ad faciendum ea, quæ charitas
imperat,vt videlicet curemus falutem pro
ximorum. Hic eft effectus ille charitatis,
Rom.3.
de quo dicitur. Quiſpiritu Dei aguntur , hi
funtfilij Dei, & lapades cius, lampades ignis,
atque flammarum.Hactenus D.Tho.Itaq; Can.8 ,
charitas ficut ignis in corde noftro virtu-
tes inflammat ad operandum,& in omni
occafione vrget adopus Deogratu. Vnde
Aug. lib. de laudibus charitatis , Charitas Auguft.
(inquit)in Abel per facrificium grata fuit,
in Noe per diluuiu fecura,in Abraha pere
grinatione fidelifsima , in Moyfe inter co
tumelias , & iniurias lenifsima , in Dauid
tribulatione manfuetifsima , in tribus pue
ris blados ignes innocêter experta, in Ma
chabæis fauos ignes fortiter tolerás , cafa
in Sufanna erga virum, in Anna prophetif
fa poftvirü,in Maria præter viru, n Pau-
lo ad arguendum libera,in Petro ad obe-
diendum humilis,humana in Chriftianis
ad confitendum , diuina in Chrifto ad
Greg.
ignofcendum. Hæc Aug. & Grego libr. Iob.11
10.Moral.fuper illud Iob. Quiamultiplex
lexeins, Multiplex( inquit) lex Dei dici-
tur,quia cù vna eadêque fit charitas, fi me
te plene ceperit, hanc ad innumera opera
vniformiter accedit. Propterea Chriftus
L difci-
 CHARITATIS .
AMOR
difcipulis , quos charitate repleuerat , di- !
Ioan.15 . xit : Ego pofui uos ut eatis , & fructum affera
tis,id eft , pofui vos , ne charitas in vobis
effet otiofa , fed actuofa .
Præterea charitas omnium virtutum ra
20 dices firmat, & fundat. In charitate radica-
Eph..
D.Thom.ti, fundati:vbi D.Tho . Omnia ( inquit)
noftra , vt in æternum durent , radicari,&
fundari debent in charitate : Que nunquam
1.Cor.13. excidit. Vnde ficut arbor fine radice , &
domus fine fundamento facile ruit , ita &
fpirituale ædificium , nifi fit in charitate
fundatum . Nec folum charitas virtutes
fundat , fed & fortiter ligat , ne defluant,
propterea dicitur : Vinculum perfectionis.
Colof.3.
Chryf. Quod explicans Chryfoft.ibidem. Quem
admodum ( inquit ) in naui etiam fi mag
na fint inftrumenta , nifi fuerint fubliga-
cula,nihil proderunt , & in domo nifi fint
cotignationes ,& colligationes & in corpo
re etia fi magna fint offa, fi non fuerint vin
cula, & copages , nihil proderunt . Hæc ille
Hierony:
Et Hierony. fuper eandé Epiftola Pauli.
Charitas (inquit) multa membra in vnum
Gloffa. colligit corpus.Et Gloffa ordi.bidem.Per
omnes ( inquit ) virtutes homoperficitur,
& charitas connectit eas. Vt ergo ex Chri
ftiana Republica vnum fiat templum Dei
viuum ,in quofint omnes virtutes funda-
Ioan.is. tæ , & colligatæ , dicebat Chriftus : Hoc
eft præceptum meum, ut diligatis inuicem ,fi-
cutdilexiuos.
2.1.
Charitas fupereminet omni fcientiæ
Eph.3 . creatæ. Scire quoquefupereminentem ſcien-
Quæſtio .
Theophy. tia charitatem Chrifti. Vbi Theophyl.
quærit . Si charitas Chrifti fupereminet
fcientiæ , quomodo dicit Paulus , fe ora-
re Deum , vt pofsimus comprehendere
& fcire illam? Refpondet autem, Charitas
quidem omnem fcientiam naturalem fu-
perat , nos autem fcientia fupernaturali
cupimus illam comprehendere , non au-
tem quanta fit , hoc enim omnem fcien-
tiam creatam etiam fupernaturalem ex-
cedit , fed vt comprehendamus , quod
magna fit. Quod intellige non quidem
notitia tantum fpeculatiua , qualis eſſe
poteft in peccatoribus , fed fcientia pra-
tica , quæ cum gratia fit coniuncta , &
& Beati immaculati in via , verfu octauo.
mutuum pariat amorem .Nemo ergo ple-
ne capere poteft illud quod Ioannes de
Ioan.13.
filio Dei fcripfit : Cum dilexiffet fuos , qui-
Pfal.17. erat in mudo in finem dilexit eos,in hac enim
dilectione Dominus afcendit fuper Cherul
.1
bim & volauit ."
Charitas Dei in fcriptura dicitur ni- 22
mia , id eft , fuperabundans : Propter ni Eph.z.
miam charitatem fuam , qua dilexit nos
Deus , cum effemus mortui peceatis , con-
Quaft.
uiuificauit nos Chrifto. Quærunt autem Ambr,
expofitores , quare nimia dicatur? Ad
quod dicit Ambrof. Nimiam, fiue vt ipfe
legit , multam vocari, quia non petenti-
bus , neque quærentibus obtulit mifericor
diam, iuxta illud quod per Ifaiam dicit , vt
Rom.10.
refertur Rom . 10. Palam apparui his , qui
me non interrogabant. Sed D. Thomo. ni- D.Tho,
miam dici putat , quia ex mera procedit
mifericordia , non ex iuftitia. Amor
enim , quando amat bonum , quod in-
uenit in amato , quafi ex iuftitia tendit
in illud tanquam in obiectum proprium,
quod eft bonum : quando vero non in-
uenit , fed efficit bonum , quod amat in
amato , ex mera mifericordia procedit,
eft que nimia charitas. Ergo tribus , aut
quatuor modis nos nimium amauit Deus,
vt notat idemfanctus doctor.Primo quia
de nihilo produxit : Diligisea quæfunt , & Sap.11.
nihil odifticorum, quæfecifti.Secundo quia
ad fuam nos imaginem capaces beatitudi
nis condidit. Tertioquiahomines inimi
cos fibi,fua morte reparauit iuxta illud:Co Rom.s.
mendat autem charitatemfuam Deus in nobis,
quoniam cun adhuc peccatores effemus,fecun
dum tempus ipfe pro nobis mortuus eft . Hoc
autem tertio modo non amauit nos pater,
quia mortuus non eft , fed alio quarto mo
do de quo Ioan. Sic Deus dilexit, mundum, Ioan.3.
utfiliumfuum unigenitum daret.
Charitas perfecta foras mittit ti- 23
morem. Et timor non eft in Charitate. 1.Ioan,4
Super quem locum Auguftinus . Eft(in- Aug.
quit ) timor , quem charitas tranfmittit,
& eft timor, qui manet in fæculum fæ-
culi. Sicut funt homines , qui timent
Deum , ne mittantur in gehennam , ifte
timor introducit charitatem , fed chari-
tas venit vt exeat. Hæcille. Itaque fer-
mo eft detimore feruili , qui mittitur fo-
ras à charitate , non de filiali . Alio au-
tem modo explicat Ambrof. fuperillud Ambro
Pfalm. 1 18. Generaliter ( inquit ) chari-
tas excludit timorem, vt fi quis trans ma-
re pofitos filios videre defiderat , non ti-
met naufragia , liberorum charitate in-
greditur maris fluctus , & metum dif-
criminis
 AMOR CHARITATIS .
( criminis leuant defideria filiorum . Hæc
Ambrofius , in quo fenfu Dominus dicit.
loan:Is Qui diligit me , fermonem meum feruabit ,
id eft omnem meum fermonem , etiam fi
Matth.10. iuffero dicens : Ecce ego mitto uos , ficut
oues in medio luporum . Et Nolite timere cos,
Rom.8.
quioccidunt corpus , quia perfecta charitasfo
rasmittit timorem.Vnde Rom.8 , Quisnos
feperabit à charitate Chrifti,&c.& certusſum
24 quia neque mors , &c.
1.Cor.13. Charitas non quærit que fuafunt. Vbi
Theophyl . Theophylactus : proprium ( inquit)com-
modum charitas non quærit. Hæc ille.
Vbicommodum intelligit temporale , &
quod non eft necceffarium ad propriæ ani
mæfalutem. Alioquin in his , quæ funt no
Matth.25 . bis neceffaria ad falutem , charitas quærit,
quæ fuafunt.Vnde prudentes virgines fa
tuis petentibus . Datenobis de oleo ueftro,
refponderunt ne forte non fufficiat nobis , &
uobis,ite potius ad uendentes. In neceffarijs
quippe ad falutem charitas bene ordinata
à fe ipfa incipit. Loquitur ergo Paulus de
1.Cor.10: bono vtili , de quo dixerat. Nonquæro,quod
mihieftutile ,fed quod multis , utfalui fiant.
Eft enim ordo charitatis ,vt p iori loco ani
Matth.16. mam noftram diligamus in neceffarijs ad
falutein , alioquin dicet nobis Chriftus
D.Thom.
Quidprodeft homini , ſi uniuerfum mundam
lucretur,animæ uerofue detrimentum patia-
tur:Sic explicat D.Thom . in Comment.
fuper.1.Corint. 13.qui & aliam ponit ex
pofitionem:Charitas non quærit,quæ fua
funt , id eft,ablata fibi non quærit in iudi-
cio.Sed hocpertinet ad confilium .
Charitas facit feruire inuicem. Per
25 charitatemferuite inuicem. In quo fenfu e-
Galat.s. tiam reges , & prælati in fuo gradu fer-
uiunt Reipublicæ , & Domini feruiunt
feruis fuis , Denique fummus Pontifex vo
Ioan.Is.
catur feruus feruorum Dei , qui audit om-
nium Dominum dicentem : Hoc eft præ=
ceptummeum , ut diligatis inuicem , id eft
per charitatemferuiatis inuicem. De quo
Chriftus dedit nobis exemplum , quando
Toan.i3 lauitpedes difcipuloruin , dicens . Exem=
plum meum dedi uobis , ut quemadmodum ego
Galat.3.
feci uobis , &c. Quod Paulus per aliam
phrafim explicat: Alter ( inquit ) alterius
Auguft. onera portate , & fic adimplebitis legem
Chrifti. Quod exponit Auguft. fuper
Pfalm.41 . Quemadmodum defideratceruus
ad fontes aquarum , vbi narrat ex hiftoria
naturali , ceruos flumina tranfituros , na-
82
tare vnum poft alium ordine longo , ita
vt pofterior fuftentet caput , & cornua
fuperdorfum præcedentis . Sic ( inquit )
cerui portantes quod graue eft , & viam
pergunt, & inuicem fe non deferunt,quod
nos docet facere Paulus. Supportantes Ephef.4.
inuicem in charitate. Sic baiuli portaue-
runt paralyticum : Quorum Dominus Luc.s.
fidem uidit , & in charitate viua proba-
uit.
26
Charitas operit vniuerfa delicta quod
duobus modis explicatur , priorem in-
nuit ipfe textus , dicit enim : Odium fufci- Prou.io.
tat rixas , deinde vero fubiungit : Vniuer
fa delicta operitoharitas. Super quem lo- Lyra.
cum Lyranus , Quia ficut odium ( in-
quit ) per rixam vitia manifeftat alio-
rum , fic charitas celat , Nifi quatenus
fraterna correctio requirit. Eodem mo-
do lanfen. Pofterior expofitio eft B. Ianfe.
Petri. Charitas operit ( inquit ) multitudi- 1.Petri.4.
nem peccatorum , id eft , tegit peccata quo
ad culpam in iudicio , quod intelligitur
vel per meritum charitatis , quo venialia
frequenter etiam quo ad culpam dimitti
confueuerunt, vel aliquando per modum
impetrationis. Vnde Gloffa Interl. fu- Gloffa.
perlocum prædictum , cum per alias (in-
quit ) virtutes culpæ dimittantur , maxi-
mè per charitatem , per quam proximis
debita dimittimus , vt à Deo nobis debita
noftra dimittantur. & Lyranus, operit,ait, Lyran.
multitudinem peccatoru,ne videantur tan Gloffa,
quam diuino iudicio punienda . Glof.quo
que ordinaria in eundem fenfum allegat il Iacobi.ş.
lud Iacobi.Qui conuerti fecerit peccatorem
aberrore uiæfuæ,&c.ipfe operiet multitud .
nem peccatorum . Quem locum explicans Greg.
Greg.lib. 19.Moral.in illud Iob. 2 6.Cor
uidue confolatusfum,& benedictio perituriſu
permeueniebat. Si enim ( inquit) magnæ
mercedis eft,à morte eripere carnem quan
doque morituram,quati meriti erit à mor
te animam liberare in coelefti patria fine
fine victuram? Hæc ille.Et propterea dicit
charitate operire peccata noftra , quia ipfe
vrget nos ad lucrum animarum, quod tan
Luc.is.
ti habetur in cœlo vt Dominus dicat: Gau
diumerit in cælofuper uno peccatore poeniten
tiam agente.
Charitas vulnerat fuauiter amantem 27
Cant. 2. vbi nos legimus : Quia amore lan Cantic,2.
guro.Septuagint.vertunt,Charitate uulnera
ta egofum, quod ita allegatur non folum à
L 2 Græcis
1 AMOR CHARITATIS
græcis patribus , fed à latinis etiam.Vnde)
Orig. Orig.homil. 2 fuper Cantica . Quam pul-
chrum ( inquit ) eft, & quam decorum à
charitate vulnus accipere . Alius vulnus
carnis accepit , prabetu cor tuum nu-
dum iaculo electo , fiquidem fagittarius
eft Deus . Ha Orig. Vulnus hoc mulier
accepit quæ erat in ciuitate peccatrix,
Luc.6. ideo ficut cerua charitatis vulnere faucia
cucurrit ad fontem , qui eft Chriflus Do-
Greg. minus.Praterea Greg. homil. 15. fuper
Ezech. eundem locum Cantic. explicat
his verbis . Mens i'aque talis nullam præ
fentis fæculi confolationem recipit , fed
ad illud quod diligit medullitus , fufpirat,
feruet , anhelat , vilis ei fit ipfa falus fui
corporis , quia transfixa eft vulnere amo
ris dicens: Vulnerata charitate cgo fum.
D.Tho.
Et D.Thom. in Comment, fuper eun-
dem locuni leger's cum vulgata : Quia
amore langueo Tunc anima ( inquit ) lan-
guet amore Dei , quando eius dilectioni
nihil præponit,imo quafi ad fa culi opera
languida efficitur . Hac D. Thom. Sic
Matthæus vocatus à Domiro , ita ad ope
ra exactionis tributorum languidus effe-
Matth.9. &tus eft , vt nunquam ad ea rediiffe lega .
Gloffa. tur. Vnde Gloffa fuper eundem locum:
Pra amore(incuit) Det languet caro. Hinc
Ioannes nofolum languidus ,fed & tranf
fixus jaculo amoris fuper pectus Domi-
ni in cœna recubuit.
Ioan vlt.
Charitas vinculafua ftringit vt fua-
28
uiter trahat. funiculis Adam traham eos in
Offer. 11.
Hierony. uinculis charitatis. Super quem locum
Hieronym.Curaui ( inquit ) eos propter
funiculos , & vir cula charitatis , quibus
mihi Abraham , Ifaac , & Iacob aftrin-
xeram. Hac eft prima expofitio Hie
ronymi qui intelligit propter charita-
tem Patriarcharum motum effe Domi-
num , vt Iudæos att aherét per Chri-
ftum. Sed aliam expofitionem Chal-
daicus paraphraftes infinuat , vt Iudæos
videlicet att axerit Deus more aman-
tis his ve:bis, ficut moris eft trahi filios
dilectos , traxi eos fortitudine charitatis .
Sic ille vertit infinuans beneficijs Iudæos
potius , quamminis attractos , quod cer-
te verum eft , quia quos nunquam attra-
xerat flagellis , faltem attraxit quantum
Ioan.3. ad reliquias electas , quando : Sic Deusdi-
lexirmundum , ut filiumfuum unigenitum da
ret,& quando ipfe filius exaltandus in cru
1 ce dixit : Egofi exaltatusfuero à terra,omnia Ioan.12 .
traham adme ipfum , a ligno enim crucis
quafi rete charitatis fuper nos expandit Lyran,
ineluctabile. Vnde Ly anus , fuperhunc
locum . In vinculis ( incuit ) charitatis
attraxit , id eft , beneficijs exhibitis , cuæ
attrahunt cor hominis. Hæc ille. Sed
quare dicantur ifa vircula Adam , quæ
ripoteft . Ad hoc Refpondemus primum
quia Adam, id eft, homo beneficijs maxi
meattrahitur, & muneribus , iux aquod
quidam Poeta dixit.
Munera, crede mihi , placant homines que,
Deos que..
Interlin,
Deinde vt explicat Interlin. quafi dicat
Deus. Quo affectu feci Adam far & tum,
eadem dilectione volui iftos fan &
tificare.
Hæc Gloffa .Ad quod facit illud Hiere- Hierem, 31 .
miæ fupracitatum : in charulateperpetuadi
lexite, deo attraxi te.
Charitas in fcriptura duplex legitur,
29
qua dam eft r creata, de qua loa.Deus cha 1.Ion.4.
ritas tft , id eft , an o" quidam æternus , &
infinitus , alia vero eft creata , & partici-
pata vt inquit ) Lyranus hoc loco , de Lyran.
cua fubiur gitur in textu : Qui manet in
charitate, in eo manet , & reus in eo.Vnde
Greg.decharitate increata homil . de Spi- Grego ,
ritu fan&to dicit ipfe Spiritus far &tus eft
amor . Sed hic cauendus eft error Magi- Magift,
ftri fententiarum in. 3. cui pu auit charita
tem,qua nos diligimus Deum,effe Spiritů
fan&tum , contra quem eft illud. Charitas
Rom.s.
Dei diffufa eft incordibus noftris per Spiritu
fanctum , qui datus eft nobis. Vbi particu-
la , per , fecundum phrafim fcriptura-
rum caufam denotat efficientem , iux-
ta illud : Omnia per ipfum facta funt , &, Ioan.x.
Quoniam ex ipfo,& per ipfim & in ipfofunt Rom. 11.
omnia. De quo vide Bafil. lib. de Spi- Bafil.
ritu fancto ad Amphilochium cap.5 .
vbi explicat particulam,per, denotare cau-
fam , quæ exteriorem producit effe-
&tum , id eft , quæ effectum tranſmit-
tit ad extra. Quando ergo Spiritus fan-
&us dicitur aliquid perfe ipfum nobis
tribuere, vel etiam venire fuper creatu-
ram, non intelligitur ipfam Spiritus fan-
&ti perfonam dari robis , quafi quod
prius in nobis non fuerit , cum fit vbi
Sapient, 1,
que iuxta illud : Spiritus Domini reple-
uit orbem terrarum, & , In ipfo uiuimus, Acto. 17.
mouemur , & fumus , fed intelligitur per!
ali-
 AMOR DILECTIONIS
jaliquem nouum effectum nobis dari , vt)
D.Tho explicat D. Thom. 1. parte, &fic intelli-
Luc.i. gitur quod Angelus Mariæ dixit. Spi-
ritus fanctus fuperueniet in te , id eft, per
nouum,& mirabilem effectum. Quod fatis
explicat in fequentibus : Et uirtus altifsimi
obumbrauit tibi, ideoque , quod nafcetur ex te
fanctum, uocabiturfilius Deic. Hinc obfer
Regula . uada eft regula, charitatem in fcriptura facra
nonnunquam vfurpari non folum pro ipfa
virtute infufa creata , quæ charitas dicitur,
fed etiã pro dono, quod per charitate nobis
donaturfiue à Deo,fiue ab homine.Sic inte
1.Ioan.3 .lli gimus illud: Videte ,quale charitatē dedit no
bis Deus,utfilij Dei nominemur, fimus.Vbi
charitas accipitur pro dono gratiæ, quæ effi
cit nos filios Dei,& differt à charitate (quid
Scotus, quid fibi velit Scotus ) quia gratia eft effe
diuinum participatum , quo filij Dei effici-
mur adoptiui,charitas vero fuperaddit vir-
tutem operatiuam propter Deum fummè
dilectum.Sic etiam a cipitur pro dono ip-
1.Ioa.4. fius charitatis, Apparuitcharitas Dei in nobis,
fcilicet per donu mifsionis filij eius ad nos .
2.Cor,2.. Item:Confirmate in illum,fubaudi fornicariu
pænitentem,Charitatem, id eft opera chari-
tatis.
¶Charitas ædificat. Vide verbo ædifi-
care.
Hactenus de amore fub nomine charita
30 tis , iam verò de amore fub vocabulo dile-
Cantic,8.
&tionis.De qua legimus. Fortis eft ut morsdi
Greg. lectio.Super quem locum Greg. Bene (in-
quit) pculdubio fortis vt mors dilectio per
hibetur , quia dum per dilectionem a vitijs
mortificamur,quod mors agit infenfibus cor-
poris,hoc agit dilectio in cupiditatibus mentis,
Sunt enim nönulli, qui fic diligunt Deum,
vt omnia vifibilia negligat , & dum ad æter
nitatem tendunt, ad omnia temporalia pe-
ne infenfibiles fiunt. Hæc Gregor. Eodem
Gloffa. modo explicat Gloffa. Sed aliam explica-
D.Thom . tionem addit D. Th . in Comment. Vltra
inquit, in dilectione Chrifti hoc poteft acci
pi,qui in tantum nos dilexit, vt immortalis
pro nobis mortemfufciperet.Hec D.Tho.
Secundum quam expofitionem intelligico
mode poteft annuete nobis Auguftino il-
Ioan.13.
lud.Cum dilexiffetfuos, qui erat inmundo,infi
nem dilexit eos, id eft vfque ad finem amo-
ris,qui eft vrgere amantem,vt vitam expo-
natpro amato. In quo fortis eft vt mors di-
lectio, quia ficutviolentia mortis huc vfque
pertingit vt vitam auferat temporalem , fic
83
etiam ad eundem finem,&terminum amo
ris fortitudo pertingit dicente Domino.
Ioan.is:
Maiorem hac dilectionem nemo habet , quam ut
animafuamponat quis pro amicisfuis. In que
etiam fenfum Lyra.fuper Cant.eundem lo Lyra.
cum exponit. Intelligit tamen de martyri-
bus,qui mortem pro dilectione Dei fubie-
runt. Vndebene fequitur in textu : Et dura
ficut infernus amulatio , vbi æmulatio accipi
tur pro zelo amoris tyrannorum,erga cul-
tum idolorum, pro quo dura tormenta fem
per fanctis addebant, neque fatiabantur, fi-
cut non fatiatu: infernus. Accipitur etiam
æmulatio pro zelo amoris martyrum er-
ga Deum, qui quanto maiora tyranni exco
gitabant fupplicia, tanto virilius ea illi perfe
rebant, recordati verbi Domini. Qui odit Ioan.12.
animamfuam in hoc mundo , in uitam æternam
cuftoditeam.
Dilectio contemniturcumfubftantiate-
31
porali comparata. Si dederit homo omnemfub Cant.8:
ftantiam domusfue pro dilectione, quafi nihilū
defpiciet eam. Super quem locum Gregor. Gregor,
Homo( inquit) omnemfubftantia domus
fuæ pro dilectione tribuit, quãdo quidquid
in mundo pofsidet , pro Chrifto diftribuit,
&c.Et tuc quafi nihilum defpicit eam, quia
poftquam oculum tergit, & Deum confpi-
cit, in illius vifione quidquid poffederat,ni-
hili pendit. Hæc Gregor. Ad quod facit
illud Pfalm. Quid mihi eft in cælo , & à te Pfalm.72,
quid uoluifuperterram ? Gloffa quoque fu- Gloffa:
per Cant.Vbi(inquit) abundat amor æter
norum,vilefcit poffefsio labentium.Secuda
expofitio eft Lyrani , quiaddit.Non mul- Lyra
tum laboriofum effe , pro dilectione Dei
relinquere propria domus fuæ , fed mul-
tu laboriofum effe, relinquere femetipfum,
quod fi no facis,omnia alia tanquam nihilu
defpicit dilectio Dei , quæ cum debeat effe
fuper omnia,non folu debet effe fup noſtra,
fed fuper nos,quod recte Petrus intellexit,
quando dixit Chrifto. Ecce nos reliquimus Matth.19.
omnia , &fecutifumuste . Quia nifi reliquif-
fent Apoftolifemetipfos, non fuiffent Chri
ftum fecuti. Qui propofito fibi gaudiojufti
Hebr.12,
nuitmortem confufione contempta.
Cæterum illud quæri folet , quomodo 32
verum habeat iftud Ioan. Matorem dilectio Quæftio.
Ioan.is.
nem nemo habet , quam ut animam fuam ponat D.Thom.
quis pro amicisfuis? Circa quod D. Tho. in
Comment.opponit. Contra,inquit,obijci-
tur, quod maioris eft dilectionis fignú,quan
do animam fuam quis ponit pro inimicis,
L 3
 AMOR DILECTIONIS .
vt Chriftus fecit. Commendat Deus charitatem
fuam in nobis,quoniam cum adhuc peccatores ef
femus fecundum tempus , ipfe pro nobis mortuus
eft. Ad quod dicendum , quod Chriftus
non pofuit animam fuam pro nobis
inimicis , vt fcilicet inimici remaneremus ,
fed vt amicos nos efficeret , vel fi non ef-
femus amici omnes , effernus tamen ama-
ti quafi amantes. Hæc D.Thom.Et for-
te vult dicere eum , qui ponit vitam pro
inimicis , exponere pro amatis , id eft , in
ratione amicitiæ,non inimicitiæ , quia ne-
mo poteft amari amore charitatis fub ra-
tione inimicitiæ. Quæ folutio legitima eft,
quia ficut Paulus dicit : Quantum in nobis
Rom, 12,
eft , cum omnibus hominibus pacem habentes.
fic etiam quantum in nobis eft , cum om-
nibus hominibus conferuare debemus a-
morem , finon propter ipfos , quia for-
tefunt inimici , faltem propter Deum , ad
cuius imaginem conditi funt. Sed ad huc
vrget teftimonium Pauli,quomodo com-
mendat Deus charitatem fuam in nobis,
ex eo quod pro inimicis mortuus eft , prę
Bernar fertim quia Bernar. Se m . feriæ. 4. Heb-
domadæ fanctæ , maioren ( inquit) dile-
&tionem nemo habet , quam vt animam
fuam ponat quis pro amicis fuis , maio-
rem tuhabuifti Domine,ponens eam pro
Matth.s. inimicis. Præterea,quia præceptum Mat
th. 5. de dilectione inimicorum ab omni
bus inadmiratione habetur , propter dif-
ficultatem , vfque adeo vt Dominus di-
cat ibidem : Si diligitis eos , qui uos dili-
gunt , quam mercedem habebitis ? nonne
ethnici hoc faciunt? Ad quæftionem ergo
vt dilucide refpondeamus præmittendum
eft , dilectionem vnam altera poffe dict
maiorem tribus modis. Primo vt fchola-
ftici dicunt, quantum ad amorem apprecia
tiuum , itaque illud plus diligimus , quod
pluris quam alia facimus , ita v: alioruni
omnium pro illo , fiopus effet , iacturam
faceremus : quæ dilectio abfolute dicitur
maior , debetur que Deo fuper omnia di-
lecto. Alio modo aliquid maiori inten-
fione , vel feruore diligimus , quomodo
mater interdum magis diligit filios , quam
Deum , in quo non peccat , dummodo
pluris faciat Deum modo explicato . Sic
& Ioannes à Chrifto diligebatur inten-
fius quam omnes Apoftoli , & ideo de
Ioan. vlt.
illo legimus : Difcipulus ille , quem dilige-
bat Iefus , cum quo ftat , quod pluris face-
.
ret aliquando Petrum , quando dixit,Di-
ligis me plus his ? oftenfo etiam Ioanne.
Tertio denique modo poteft effe dilectio
maior extenfione , qua videlicet plura im
pedimenta amoris fuperamus , quomo-
do maior eft dilectio inimicorum , quam
amicorum , quia ad plura impedimen-
ta amoris vincenda fe fortiter extendit.Vn
de & fignum eft robuftifsimæ dilectionis
quæ non facile cedat contrarijs. Sic ita
que recte dixit Apoftolus , commenda-
re Deum charitatem fuam in dilectione
inimicorum , tanquam in ea quae effet ma-
gis extenfa , atque robufta , & fic recte
Bernar. locutus eft , maiorem illam vo-
cans , recte quoque præceptum de dile-
&tione inimicorum mirabile dicitur , &
difficilius , cum quo ftat , vt dilectio ami-
corum fit fumme perfecta genere fuo
amore appreciatiuo , vt dictum eft ,
quando fcilicet exponitur vita pro re a-
mata.
Præterea dilectio Dei vocatur in fcri-
33
ptura , fecundum regulam patrum : non
folum illa , qua iufti accepti funt , fed e-
tiam qua beneficijs eius peccatores alli-
ciuntur , quamuis ingrati fint , & repro
bi. Sic Ifaias. Babylon dilecta mea pofita eft Ifai.al.
mihi in miraculum , vbi Hieronymus.Ba- Hierony.
bylon ( inquit ) quæ Deo , vel Prophetæ
quondam amabilis fuit , fubaudi multis
beneficijs delinita , facta eftin fuafubuer-
fione mirabilis. Eodem modo exponunt
interlinealis , & Nicolaus. Sed obijciunt
Rabbini contra vulgatam , in hebræo non
effe Babylon dilecta mea , fed vt verte-
runt Aquila , & Theodotion , Tenebræ di Aquila,
Theodo.
lecte , Præterea, Septuag. tranftulerunt,
non Babylon dilecta , fed Anima mea di-
Lecta. Ad quod Refpondemus in hebræo
effe vocem DDUI Nefeph , quæ figni-
ficat caliginem , pro qua mendofe lege-
runt Septuag. Nephes , id eft
anima. Porro caligo dilecta fecundum
phrafim fcripturæ eft Babylon ciuitas ca-
liginofa , & multis beneficijs , atque vi-
&
torijs à Deo affecta , & dilecta. Vnde
Ifaias ait : Super montem caliginofum leua- Ifai.13.
te fignum. Vbi omnes intelligunt Baby-
lonem , quæ nebulis afcendentibus de lo-
cis bituminofis , & fulphureis , circumiacen
tibus , caliginofum cælü habet. Rectè ergo
vertit vulgata , Sed nota,dilectă Babylonia
quò maioribus fuerat affecta beneficijs , co
feuerius
 AMOR DILECTIONIS
feuerius vfque adadmirationem fuiffe pu-
nitam , fic Chriftianus magis punietur,
quam Iudæus , & infidelis in morte , pro-
Matth.25: pterea Dominus clamat.Vigilate , quianefci
Luc.12.
tis diem, neque horam , & Luc. i 2. Beatifunt
feruiilli,quos cum uenerit Dominus, inueneritui
gilantes,ere. Iuxtaprædictam phrafim dici
Deuter. 2. tur de populo Ifrael. Incraffatus eft dilectus,
Hier.11.
recalcitrauit: Et de eodem, Quid eft , quod
tus meus in domo mea facitfeelera multa?
dile&
Hierony. Vbi Hieronymus,dilectum (inquit) vocat,
& amantifsimum populum Iuda ; qui in
templo eius pofuit , & veneratus eft idola.
In quo etiam fenfu de eodem populo, Pau-
Rom.11, lus ait. Secundum (inquit) Euangelium inimi-
cipropteruo,fecundum autem electionem cha-
rifsimipropterpatres, id eft, patriarchas,vn-
de Iudæi defcendunt , propter quos reli-
Rom.zo. quias conium faluandas effe dicit . In hoc
Matth.26. etiam fenfutraditori Iudæ Dominus dixit:
Amice ad quid uenifti? quia vltra innumera
quidem alia beneficia , quæ illi contulerat,
loan.13. pedes quoque eius Dominus humi proftra
tus, ficut & aliorum vndecim abluerat Apo
ftolorum .
Dilectus dicitur: Candidus, & rubicun
34 das, electusex millibus Cantic. 5. Vbi Gre-
Cannti. gor . Candidus Chriftus , & rubicundus ef-
Greg
fe perhibetur, quia nullum peccatum facies,
iuftitiæ pulchritudinem , ideft, candorem
ex integro tenuit, & tamen, tanquam pec-
toreffet , ad mortis pafsionem accefsit , cui
perprophetam dicitur. Quare rubrum eft
indumentum tuum? Hæc Gregor. Pro-
Ifai.63.
pterea Iudæis effundere parantibus fan-
guinem eius dixit : Quis ex uobis arguetme
Ioan.S. depeccato? Quafi diceret , fi candidus fum
mnocentia, quare meum corpus fangui-
nis effufione maculare quafi peccatoris vul
Gloffa.
tis , & reddere rubicundum Eodem mo-
D.Thom.
Lyra.. do exponunt Gloffa , & Diuus Thomas.
Varablus.
Lyranus vero fimpliciter explicat, Candi-
1.loan.1 . dus , & rubicundus , id eft, colore gratio-
fus :fed multo melius Vatablus , candor
Sapien.7: (inquit ) deitatis denotat puritatem , iuxta
illud : Deus lux eft , & , Candor eftenim lucis
eterne , rubor autem humanitatis paf--
fionem , & effufionem fanguinis præ-
ciofi.
Diligere dicitur aliquando Deus , pro co
35
Malachi quod eft , ab æterno quofdam elegiffe , vn-
de Malach No nefrater erat Efau Iacob,dicit
Dominus, dilexi Iacob,Efauautem odio ha
hui? Quem locum de æterna Tacob præ-
84
deftinatione fine meritis antecedentibus j
citat Apoftolus ,& forte in hiftorico fen Rom,9.
fu , vt Burgen. afferit in additione prima Burg.
huius capitis , & Sanctus Thomas fuper D.Tho.
Paulum.Oportet (inquit)dicere , quod ab
æterno Deus Lacob dilexerit , volens illi
bonum gloriæ , deinde ad noftrum ino-
dun intelligendi , eum elegit feparans à re-
probis , poftremo prædeftinauit dirigens
illum efficaciter ad bonum gloriæ. Hæc ex
Matth.24.
Diuo Thoma. Tales funtilli, de quibus
Matth. Propter electos breuiabuntur dies
illi.
Diligentibus Deum omnia cooperari in 36
bonum dicitApofto. His quifecundum pro- Rom.8.
pofitum uocatifuntfancti.Super quem locum
D. Thom , in Comment. Quidquid acci- D.Tho.
dit (inquit)circa nobilifsimas partes mundi,
non ordinatur nifi in bonum ipfarum , quia
de illis propter eafdem ipfas curam gerit
Deus : ficut omnia animalia protegunt ca-
putpropteripfum idem , quia præcipuum
inembrum eft. Inter omnes autem partes
vniuerfi excellunt fancti , propterea de iu-
fto dicitur: Super omnia bonafua conftituet Match 24,
eum. Vndequicquid malorum poenæ ac-
cidit fanctis , in bonum ipforum diuina id
difponenteprouidentia dirigitur, ita vt fem
per fit verum illud.Stultusferuietfapiëti etiä Prouerb.11 .
Gloffa.
perfequendo. Addit etiam Gloffa fuper
hunc locum, peccata quoquecooperaripræ
deftinatis in bonum , ficut in Pfal. diciture Pfal.36 :
Sicecideritiuftus , noncollidetur , quia Domi-
nusfupponit manumfuam.Hæc D. Thomas.
Vbi duo funt adnotatione digna , alterum
fanctis deferuiffetyrannos & carnifices: fi-
cut enim terra grano frumenti feminato de-
feruit, dumillud ad vbertatemfructus mor
tificando difponit, fic Chrifti,martyrum-
quetortores illis deferuierunt dicente Do- Ioan.zz.
mino: Nifi granum frumenti cadens in ter-
ram mortuumfuerit, ipfumfolum manet , &c.
Alterum eft electis , in bonum peccata etia
cedere, ficut mulieri peccatrici, refipifcenti
occafionem dederunt lachrymarum . Sic Luce.7.
& Matthæoconuerfo , & Zachæo, & Tho Matth.9.
ma Apoftolo refipifcenti fua profuit ad loan-20,
Luc.19 .
maius poenitentia meritum dubitatio,iux- Rom,s
ta illud: Vbifuperabundauit deli&um,fupera-
bandauit& gratia:
Diligere iubemur Deum ex tote corde,
37
ex tota anima,& ex tota mente noftra.Hic Deuter.6
adnotanda eft regula ,patrm , fcilicet. Vbi Matth, 22
ex toto corde vel dilectio Dei, vel couerfio , Regula.
L 4 vel
 AMOR DILECTIONIS .
vel cuftodia mandatorum in fcripturis fan-
tis afferitur, vel præcipitur , non intenfio-
& eft per charitatein,efficit in intellectu iudi-
nem affectus fine intermifsione requiri, fed
appreciatiue , quod theologi dicunt accipi
debere,vt nihil dilectioni Dei, vel eius obe-
Bernard:
dientiæ anteponatur. Ita Bernard. homil.
ro.fuper Cantica. Vbicunque ( inquit ) in
fcripturis dilectio exigitur, no tam dilectio-
nis exigitur affectus , quam charitas operis.
Sic enim Dominus ait: Qui diligit me,fermo
Ioan.14.
3.Reg.14. nem meumferuabit. Hæc Bernar. Sic intelligi
tur illud.Dauid cuſtodiuit mădata mea, fecu
2.Paral.is.tus eft meex toto cordefuo . & rurfus tota uolu
tatefua quæfierunteu.Et delofia Reuerfuseft
4.Reg.23 . ad Dominum in totocorde fuo, &c . iuxta omně
legem Moyfi. Blafphemant ergo,atque deli-
rant Nouatores dicentes, præceptum dile-
&tionis Deifuper omnia non poffe in hac
vita feruari,cum conftet ex citatis locis,à iu-
ftis in vete i etiam lege feruatu.Vnde Hie-
Hierony. rony.epift. ad Damafum de Symbolo ait.
Execramur eorum blafphemiam, qui di-
cunt , impofsibile aliquid homini præceptu
Auguft. effe.Idem dicit Auguft.fermo.6i.de tem-
Chryfof pore,& Chryfoft.hom.7 . de laudibus Pau
Coc . Mille.
Con.Araufi,&concilium Milleuit.cap. 4. & Araufi-
canum.can.25.
Quidiligitproximu legem impleuit , & ple
38
Rom.13 . nitudo legis eft dilectio. Quia non poteſt eſſe
dilectio proximi propter Deum fumme di
lectum ,nifi dilectio Deifuper omnia præ-
Matth.22 : fupponatur , vnde to a lexpendet , & pro-
Chryfoft. phetæ.Ita exponit Chryfoft.Virtutu ( in-
D.Tho .
quit)finis, & principium eft dilectio . Et D.
Tho in Comment. ait,proximus diligitur
propter Deum , & ideo in dilectione proxi
miincluditur dilectio Dei.Hæc ille.Eft ita-
que dilectiofupernaturalis quantum ad om
niapræcepta quæ continet , ficut homo in
imundo,qui omnes virtute continet creatu-
ras,& ficut radix viua humi fixa, quæ fi fan
Rom.11. &ta fuerit,fancti erunt & rami. Denique eft
ficut aurum ignitum , quod virtute omnia
Apoc.3. continet metalla,iuxta illudApocalyp.Eme
aurum ignitum .
Quinon diligit,non nouit Deum, Quod de
39
1.Ioan.4. notitia practica debet intelligi, qua de Deo
per donum fapientiæ confequimur.Vnde
Gloffa. Gloffa interlin . Super huc locum rationem
adhibens ait. Quia ad notitiam Dei non ve
Sapien.1. nitur nifi per charitatem,iuxta illud : Inma-
Lyra leuolam animam non introibitfapientia. EtLy
ra. Sicut peruertitur ( inquit ) rationis iudi-
cium malitia voluntatis perhabitum vitio-
fum,ita è conuerfo bonitas voluntatis , quæ
cium rectum de Deo. Sic dicitur : Animalis 1.Cor.2:
homo non percipit ea,quæfuntfpiritus Dei,fpi-
ritualis autem iudicat omnia. Hæc ex Lyra-
no.Propterea de tyrannis contra Apofto-
los in furgentibus Dominus dixit. Et hæc
facient uobis , quia non nouerunt patrem , neque Ioan.16.
me. Quia videlicet voluntate corrupta non
capiebant fidem.
Præterea legimus Prouerb. 8. Ego dili 40
gentes mediligo. Vbi difficultas eft,quia. 1. Prouer.8 .
Ioan.4.contrarium prima facie dicitur, vi- 1.loan.4.
delicet,Diligamus Deum,quoniam ipfe prior di
lexit nos.Ergo diligit nos Deus , priufquam
illu diligamus,quomodo ergo dicit,diligétes
mediligo? Præterea Sapiëtia, Preocupat ( in- Sapien.6.
quit)eos,quife concupifcut,utfe prior illis ofte
dat.Ad intelligentia ergo huius fententię no
tät Gloffa,& Beda,hunc locum eodé modo Gloff:
Beda.
accipi debere , atque intelligi , ficut ille alius
Ioan. vbi Dominus ait: Qui diligit me, dili- Ioan.14.
getur à patre meo , & ego diligam eum. Super
quem locum D.Tho.dicit,aliud effe nos di D.Tho .
ligi à Deo,aliud vero Deum fignum dile-
ctionis fuæ nobis oftendere. Quantum ad-
dilectionem ergo inuifibilem(vt ita dicam)
prius nos vocat Deus , &fua gratia præue-
nit,& denique diligit, quam nos eum diliga
mus,ficut in locis allegatis habetur. Sed affe
&tum dilectionis non nifi diligentibus ofte-
dit.Itaq; fenfus eft, Ego diligentes me diligo, Ioan.14.
ideft, eis quiparu me diligut , parua,qui me
diocriter,mediocria,qui veheméter,magna
figna dilectionis oftédo . Propterea cu di-
xiffet Dominus : Et ego diligam eu,fubdit,Et
manifeftabo ei me ipfum, id eft , etiam in hac
vita figna ei proportionata dilectionis ofté-
dam meę manifeftatiua prefentiæ. Sic Ioa-
ni Chriftum tenerè diligenti , tenerrima fi-
gna dilectionis oftendit , quando recubuit
in coena fuper pectus eius. Etfuam illi ma- Ioan.vlt.
trem commendauit in cruce . Petro autem
fortiter diligenti fortia dilectionis figna de-
möftrauit,fuam illi Ecclefiam tradens.Pafce
(inquit)ouesmeas.
Legimus etiam Zacha. 1 3. Quæfunt pla 41
ga ifte inmedio manum tuarum? & dicet , His Zachar. 13.
plagatusfum in modo eorum , qui diligebat me,
Vbi quidam fatis probabiliter hunc locum
exponunt de honine prophetante menda
Cyrillus.
cium, quem pater, & mater propter fcelus, Theodo.
cruci verberatum affigunt . Ita exponunt Lyra.
Cyril.Theodoretus, Lyranus, Vatablus , & Vatablus.
commu-
 AMOR DILECTIONIS
communis fententia Hebræorum , literæ
quoquecontextus in eundem fenfum aper-
te propendit. Nihilominus tame quia mox
fubiungitur expreffe de Chrifto ad literam,
Frameafufcitarefuper paftorem meum , quod
nullam haberet connexionem cum præce-
dentibus , nifi de vulneribus Chrifti locus
ifte exponeretur,probabilior eft illorü fen-
tentia, qui totum de Chrifto interpretatur.
Rupert. Inter quos funt Rupertus Abbas fuper Za-
D.Thomel . char. 13.S. Thom fuper illud Pfalm. 21 .
R. Samu .
Foderunt manus meas. R. Samuel in epiſtola
Galatin. de aduentu Mefsix.ca.7 . Galatinus , lib.8.
Frac.Riber. cap. 17.Accedit & Francifcus Riberafuper
hunc locum , & mihi ita videtur exponen-
dum,quia poftquam de Chrifto Propheta
dicere coeperat. Eteritfons patens , quod de
Chrifto intelligitur, interpofuit de falfis pro
phetis,quifuntilli contrarij ,& finita paren-
thefi, reuerfus ad Chriftu ait. Etdicetur , que
funtplage ifte, &c . Sed dices,quomodo qua
drat quodfequitur: His plagatusfum indomo
corum, qui diligebant me. Ad quod expedita
refpofio eft,ficutIudei dilecti dicütur(quod
ad notauimus.n. 3 3. ) etiamfi rebelles fint,
quiafuntbeneficijs affecti,ſic etiã dicütur di
ligentes Mefsiam.Præterea, quia quamuis
illum venientemocciderunt, & extra vinca
Matth.21. eiecerunt, tamen non omnes dixerunt: Hic
eft hæres , neque nouerunt , nifi doctifsimi
quique,reliquiautem ignorauerunt , iuxta
A&.2. illud.Scio quia perignorantiamfeciftis, &c. Di
ligunt autem Mefsiam in communi, & vf-
quehodie fitiunt , quamuis dilectione ille-
gitima finefcientia.
Diligeretritura phrafis eft Ofex. Vitula
42 Ephraim docta diligere trituram , ego tranſiui
Ofe,10.
fuper pulchritudinem colli eius. Vbi Hieron.
Hierony!
Ephraim (inquit) fimilis eft vaccæ , quæ à
iuuêtutefua didicit area terere, & ferreos or-
bes fuper aceruos fegetum trahere , & con-
fuetudine coepit amare, quod docta eft. Sed
protritura, contentionem Septuag. trāſtu-
lerunt, & eftfenfus , quia Ephraim non vult
legis recipere iugum ,ego tranfibo fuper pul
chritudinem colli eius, vt difcat contentiofa
vacca,atque lafciua laborare quod non vult.
Sed hæc expofitio procedit fecundú tranf-
lationem Septuag . At quifecundum vulga
Bernard. tam, expofitio Bernard . fermone. 9. fuper
Cantica magis quadrat, vt de his intelliga-
tur,qui iugum legis , & mandatorú ex con-
fuetudine portant , & non ex dulcedine cha
ritatis,fedpuro feruili timore,quibus Domi
85
nus dicit: Venite ad me omnes,qui laboratis, Matth, 11 .
oneratieftis,& ego reficiam uos , tollite iugum
meum fuperuos , ideft , non iugum timoris
feruilis,fed amoris filiorum.Quæ expofitio
ad mores fatis congruit. Lyra . tamen ma- Lyra
gis ad literam exponit , Tribum Ephraim
dilexiffetrituram cultus idolorum, & ideo
perAssyrios puniendam , quod inhiarent
ad adipes facrificiorum gentilium . Eft &
alia Gregor expofitio lib. 20. Moralium Gregor.
tropologica , fedpulchra, de illis qui iugum
huius mundi cuin labore portant ingenti,
idque libenter, qui poftea dicunt in inferno:
Ambulauimus uias difficiles. Quid enim dif- Sapien.s .
ficilius,quamintegras noctes infomnes du-
cere,vt alienum violent torum? &c. Hacte-
nus de amorefub nomine dilectionis , iam
vero de amicorum amore dicendum eft.
Amici vocantur in fcriptura tam Apo- 43
ftoli quamomnes illi , qui in charitate Dei
mandataferuant . Vos amici mei eftis , fife- Ioan.15.
ceritis,que precipio uobis. In lege quoquè
veteriamici Dei aliqui dicebantur,iuxta il-
lud . Credidit Abraham Deo , & reputatum eft Iaco b.2.
illi ad iuftitiam, & amicus Dei appellatus eft .
Moyfes quoque facie ad faciem loquebatur
cum Deo. Sicutfolet amicus ad amicumfuum. Exod.33 .
Cæterumpauci erant in lege veteri,qui ami
ci Dei dicerentur, vt pote quæ lex effet fer-
uitutis, in lege vero gratiæ, & adoptionis fi-
liorum plures dicuntur amici, de quibus Do Cant.5.
minus ait. Comedifauumcum melle meo , bibi
uinum cu lacte meo,comedite amici, & inebria
Lyra.
minicharifsimi, Vbiquamuis Lyranus ami
cos exiftimet hoc loco Iudæos appellari
propter terram promifsionis , quæ lacte, &
melle manabat, fed non quadrat , quianon
nifi in lege gratiæ Deus fuum comedit ho-
minum perfectorum fauum , ficut ex-
plicat Gregor . fauum , & mel fenfum fcri- Greg.
pturarum fanctarum genuinum effe di-
cens, quem qui guftant, & mandata cum di
lectione cuftodiut, etiá fi in matrimonio vi-
uat amici vocatur, quivero relictis omnibus
cælibatu cum charitate feruat, hi quafi ebrij
dilectionis poculo, charifsimi Chrifti dicun
tur:de quibus.Suntquidam , quife caftrauerut | Matth. 19.
propterregnum cælorum. Et in eodem capi-
te: Ecce nosreliquimus omnia, fecuti fumus
te. De alia vero expofitione , quæ perfauu
Euchariftiam intelligit , dicemus in verbo
fauus.
Amicivocantur Angeli, & anime beato 44
rum, de priori , id eft, de Angelis , Ecclefiaæl
LS dicitur
 AMICVS . AMATOR .
dicitur.Quehabitas in hortis, amici aufcultăt,
Gloffa.
facmeaudire nocem tua.Vbi Gloffa. Amici
inquit ,funt angeli, quos nobis Deus adiu-
tores dedit, qui orationes noftras audiunt,
eafque offerunt Deo . Eodem modo expli-
D.Tho cant D.Th. & Lyra.Propterea Angelicu-
Lyra. ftodes dicuntur Angelicorum , id efthomi-
Matth.18. num , quia illis afsiftunt.Amici quoque Dei
animæbeatæ vocantur,ficut legimus. Nimis
Pfal.138. honoratifunt amici tui Deus,id eftfancti in re
Aug. furrectione, vt exponit Auguft. fuper hunc
Gloffa. Pfal.&Gloffa.Sed Greg.homil. 27.in Euā
Greg.
gelia de fanctis martyribus explicat ante
diem etiam iudicij . Nimis autem honorati
dicuntur , id eft, multum,vel nimis . Quia
Deus præmium confert beatis vltra condig
Rom.8. num,iuxta illud, Nonfunt condigne paßiones
Ioan.16. huiustemporis adfuturagloria. De qua Ioa.
Vosuerocontriftabimini,ſed triſtitia ueſtra uer
tetur ingaudium, & gaudium ueftrũ nemo tol-
let à uobis. Hæc eft menfurafupereffluens
Matth. 7.ideo himia vocatur.
Matth.7
Amici vulnera funt meliora, quam frau-
45 dulenta ofcula odientis. Quem locum expli
Prou.27.
Ambro. cat Ambrof.lib.3 . officiorum cap. 16.Errä
tem( inquit)corripe amicum, & innocente
amicum ne deferas,conftas enim debet effe
amicitia, Hæc Ambrofius. Itaque amicus
Matth.18. audiens illud Matth.Si peccaueritintefrater
tuus,corripeeum &c. Quafi percorrectione
fraternam vulnera fuo infligit amico, quan
do , & quomodo oportet, & tunc certe ve-
rum habet,quod Salomon ait fecundum no
ftram vulgatam.Meliorafunt uulneradiligen
tis,quam fraudulenta ofcula odicntis.Sic etiam
Lyra,
exponitLyra.
46
Amatores in fcriptura fere femper in
malum fonant in plurali numero , in fingu
Regula.
lari vero quandoque in bonum, fecundum
obferuatione fanctorum patrum.Sic expli-
Hierony. cat Hierony. fuper illud Hierem . 3. Vbi
Hierem.3.
Synagoga Dominus dicit : Tufornicata es
cu amatoribus multis,id eft,idola multa co-
luifti , amatores quippe apud Prophetas
frequenter imagines funt idolorum . De
Ezechi.16: quibus Ezechiel. Et tulifti uafa decoris tui
de auromeo,erfecifti tibi imagines mafculinas,
fornicata esineis. Sunt etiam amatores
fpiritus maligni, quafi leones , & ipfa quo-
que vitia inueterata vt exponit Hierony.fu
Hierony
per idem cap.in illa verba , Expofuiftiforni-
cationem tuamomnitranfeunti , ut eius fieres.
Item amatores fynagogæ dicuntur omnes
illæ nationes, quorum idola coluit,vt expli
AMAR V M.
cat idem Hieronym.fuper Ofex. 2. In illa Hieron.
Olex.2.
verba: Vadam poft amatores meos, id eft Affy
rios , & Ægyptios , quorum idola fufcepit.
Quem locum ita vertit Chaldaicus para-
phraftes. Populos amatores meosfequar. In
quo fenfu dicit Dominus Hierufalem: Ecce Ezech. 16.
ego congregabo omnes amatores tuos , quibus
commixta es, omnes quos dilexifti.Preterea
ipfimet principes ciuitatis Hierufalem,
qui plebem ad idolatriam fuo alliciebant
exemplo,amatores eius dicuntur.Nam vbi
Hieremię. 2 2.vulgata legit,Omnes paftores Hieron.
tuos pafcet uetus,Hierony.legit,Omnesamato
restuos , & exponit reges tuos , & facerdo-
tes: & ventus eft fpes vana quam in Agy-
ptijs habebant, vt Deo non obediant, ficut Hieron.
poft Hieronym.explicat Lyranus.Etquod Lyran.
fequitur in vulgata. Amatores tui in captiuita
tem uadent, exponunt prædicti authores , id
eft , ipfi quoque Agyptij , in quibus habe-
bas fiduciamab exercita Chaldeorum ca-
ptiui ducentur.
Rex virtutú dilecti , dilecti, Pfal. 64 .
videin proæmiolibri octaui , numero octa
uo,fufe fatis contra hæreticos.
CAPVT. LXXV.
Amarum , Amaritudo , Amaricare.
Marefcere dicitur he
braiceMarar. Ariarus
7722
fapor dulcicotraríus eft,
qui nocet ftomacho , fi
fit nimius , & occidit.
Hinc per metaphoram
infcriptura fancta dicun
tur amara,quæ triftitiam inferunt, Obfer-
uantur autem quinque in fcripturis fub a-
maritudinis metaphora fignificari , vide-
licet pænitentiam , remorfum confcien-
tiæ vel peccata, fupplicia , iram, commu-
nem que triftitiam. Primum itaque ama
ritudo denotat pænitentiam, Luctum uni Hiere.6.
genitifac tibi planctum amarum. Super que
locum D. Th. in Comment. Hortatur,in- D , Thom .
quit , adpænitentiæ dolorem , & Ezechiel Ezech.27.
de Tyrovaftata dicit, Gubernatores maris,
Hectores que &c. eiulabuntfuper te uoce mag
na, clamabuntamarè.Superque locum Hie- Hieron
rony.Mentis,inquit, ainaritudinem clamo
re fignificabunt , puluerem quoque fuper
capita iacient , proterrenis operibus agen-
tes pænitentiam. Et de Petro poft negatio- Luc.23
nein
 AMARV M.
Luce.23.
Prou.14 nem dicitur: Et egreffusforas fleuit amarè.Sic
etia: Cor ( inquit ) quod cognouit amaritudině
animefue, ingaudio eius non miſcebitur extra-
Lyran:
neus.Vbi Lyranus , Cor ( inquit ) quod cog
nouit amaritudinem in peccatoru contritio
ne,in gaudio eius de remifsione peccatorũ,
non mifcebitur extraneus , id eft alienus à
Gloffa
poenitentia.Sic etiam exponit Glof. Quis
enim dubitat gauifam effe fingulariter mu
Luc.7. lierepeccatrice,que poft lachrymas audiuit:
Remiffafunt ei peccata multa? In eundé fen-
Bernar. fum explicat Bern.illud Ifai. 3 8. in fermo-
Ifai.38. ne de Catico Ezechię: Recogitabo tibi omnes
annosmeos in amaritu fine anim e mee. Faciã
( inquit)recogitado, quod operãdo non pof
fum.Recogitabo autétibi, quiatibi foli pec
caui,vt in quo ego me cödemno, tu iuftifice
Hierony.
ris.Quamuis aute Hierony.fuper Ifaia, ad
terrore mortis ia impendétis hac referat a
maritudine,fed no minus placet expofitio
Bern.
D.Tho. Bern.de Ezech.poenitétia exponētis.Ideo
D.Tho.in Coment . Ifai. vtraque coplecti-
tur expofitione.Recogitabo,inquit, tibi om
nes annos meos,in quib' bona paffus fum,
Luc.23 vel in quib' tibi peccaui,&c.Hæc Petrus re
cogitado poft trina negatione: Fleuit amare.
Præterea Amaritudo remorfum confcie-
2 docet locus Micheæ, vbi agens de Hierufa Mich..
tix,& omne fuppliciu, & malu pœnæfigni
ficat,quod propeccatis infertur. Sic intelli-
Hiero
la l,24 ny.git Hierony.illud Ifai.Cu cantico nó bibět ui
nu,amara erit potio bibětib⁹ illud . In confum
matione(inquit)mudi,præteritaru delitia-
Hierony. ru recordatio erit materia cruciatuu. Sic e-
Deut.32.
tia intelligit Hierony.illud Deut. Vuaeorum
uuafellis, botrus amarifsimus,id eft, delitię
carnales vertetur in fel. Super idem caput
Ifai.24. Ifai.in verba illa: Luxit uindemia tuc lugebit
(inquit)vinu, atque vindemia in confum-
matione videlicet mudi , de qua Moyfes lo
quitur: De uinea Sodomorũ uinea corũ, &c. &
botrusamarifsimus . Tunc omnis potio, quæ
ftatu mētis euertit,in amaritudine comutabi
tur,quæ ad tépus vtentibus fe, mella menti
tur,& in nouifsimo amarior felle reperitur.
Luc.2 : Quod oftédit Lucas circa figna finalis iudi
cij, Eri (inquit)in terra præffuragentiu , &c.
arefcentibushominibus præ timore. Præterea
Hiere.2.
pro malo poenæ accipitur amaru : scito,& ui
de,qua malu,er amarü eft,reliquiffe te Dominu
Deutuum , & noeffe timore eius apud te.Vbi
Hierony,
Hiero. Initiu (inquit )fapiëtiæ eft timor Do
mini,que quia no habuit Hierufalem,malo,
Sopho.1 . & amaritudini traditur.Hec ille.In qué etià
fenfum dicitur.Voxdrei vomini amara tribu
86
labituribifortis. Quod Hierony. nonfolu Hicrony.
de captiuitate Babylonica,fed etiã intelligit
de vaftatione Hierufale fub Tyto & Veſpa
fiano,qua præcefsit vox diei Domini ama
ra,quia : Videns lefus ciuitatem fleuit fuper illa Luc.19.
dicens , fi cognouiffes & tu. Legimus etiam :
Scribis cotra me amaritudines, & cējumere me
Iob.13.
uispeccatis adolefcentia mea. Super quem
locu Greg. fubtiliter phrafimfcripturæ no Grego
tat, videlicet,tunc Deu dici fcribere amari;
tudine, quãdo flagella eius diu durant,ficut
quod fcribitur,diuti' durare folet, quá quod
verbo profertur:loquitur aute amaritudinë,
quado flagella cius cito tranfeunt,ficut cito
träfit locutio.Repleri aute amaritudine, mul
titudine denotat tribulationu . Sic Hierufale
Thre.3.
à Chaldæis vaftata clamat: Replenit me ama Thre.1 .
ritudinibus,id eft, anguftijs diuerfis, vt expli D.Thom:
cat D.Tho.in Comment.&:ipfa oppreffa à Thren.1.
maritudine. Sic contra languidu probaticæ Ioan.s.
pifcinæ fcripferat Deus amaritudines , quia
triginta octo annos habebat infirmitatis , erat
que plenus,& oppreffus amaritudine,fed co
folatus eft eu Dis ,quádo reftituit fanitati.
Amaritudine autem vocari peccata , quæ
Deu ad vltionem,& vindictam prouocant, 3
lē ait: Quia infirmata eft in bonum, que habitat
in amaritudinibus,id eft,infirmata eft ad facie
dum bonu, quæ habitat in peccatis prouocã
tibus ex parte fua Deū ad amaritudinē . Vbi
Symmachus pro eo quod vulgata vertit :
Que habitat,ipfe tranftulit: Habitatio ad ama Ofex.12.
ritudině prouocans, vt notat Hierony. hoc lo Hierony.
co.Sic legimus: Ad iracundiam me prouocauit
Ephraim in amaritudinibus fuis,id eft , meta-
phorice amarum me reddidit peccatis fuis,
qui dulcis fum,vt exponit Hierony.In quo
fenfu Petrus Simoni Mago emere volenti
donu Spiritus fan& ti: infelle ( inquit) amaritu A&, 8,
dinis uideo te effe,id eft,in peccato. Quod fi ro
ges , quomodo peccata vocatur amaritudo,
cudepeccatoribus Dominus dicat: Mundus Ioan.16
autegaudebit ,&,iætantur,cu malefecerint, &c. Prou. 2
Ad hoc refpödédú eft,peccatú effe inftar ca
licis Babylonica meretricis , que mundanis Apoc.i7.
propinat,cuius labia mellita funt, & dulcia ,
quia in initio gaudet peccator,fed in imo ca
licis amarifsimas cù hauferit feces , incipiet
dolere finefine,quia dolor huius vitæ cum
flammis gehennæ copulabitur, nifi poenite
tiam egerit,fic fitiebat diues purpuratus fine Luc. 16.
guttula aquæ refrigerio .
Amaritudo etiam frequenter fignificat ... 4
iram
 AMARVM, AMBIRE ,
Ofe.14.
Amos.6. [ iram , Pereat Samaria , quia ad amaritudinem
concitauit Deum , &, Conuertitis in amaritudi-
nem iudicium, id eft , in iram. Quod facit, in-
Hierony. quit, Hierony.fuper eundem locum ,qui tur
batus ira iudicat. Ad quod etiam allegat ibi
Ifai.5.
Hierony.illud Ifai. Vaquidicunt dulce aman
rum , amarum dulce , quod plane dicunt,
qui caufam ira dignam dulci fententia fi-
niunt , propter acceptionem perfonarum ,
& caufam dulci fententia dignam , in
iram duræ condemnationis terminant, qui-
Luc.7. bus Dominus dixit. Nolite iudicare, fubau-
di, iniufte, & non iudicabimini, & c . & Noli-
Ioa.7.
te iudicarefecundumfaciem,fed iuftum iudicium
Ioan. 8. iudicate , item.Vos iudicatis fecundum carnem
&c. Sic etiam Paulus fecundum eandem
Eph.4. phrafim. Omnis, inquit , amaritudo, ira , &
indignatio , & blafphemia tollatur a uobis. Et
Hebr. 12. Ne qua ratio amaritudinis furfum germinans
impediat. Intelligit autem , ne impediat pá-
D.Tho. cem , vt exponit D. Thom. Vnde & de Sa
Sap.8 .
pientia dicitur. Non habet amaritudinem con=
uerfatio illius , id eft iram. E contrario vero
Pfal.9. de iracundis.Quorum os maledi& ione, ama
ritudine plenum eft.Tales erant Pharifæi qui
Domino dicebant. Non nebenedicimus nos,
Ioan.8.
quia Samaritanus es tu, er dæmonium habes?
5 Amaricari venter dicitur , id eft, portio
inferior triftari , in obferuatione legis Dei,
Apoc.10. vel imperfectus quifque amaricatur.Sic le-
gimus in Apocalyp. Accepi librum de manu
Angeli , & deuoraui illum erat in oremeo
tanquã mel dulce, & amaricat⁹ eft uenter meus.
Vbi Auguftinus explicans illum verficu-
Aug. lum Pfalm. Ad befit in terra uenter meus.
Pial.43.
Venter ( inquit ) Ecclefiæ carnales funt.
Hoc fignificat fcriptura, quando dicit, Ioan
nem fufcepiffe librum , & liber ipfe dulcis
erat in ore meo , & amarus in ventre meo.
Quid eft hoc , nifi quodpræceptafumma,
quæ accipiunt fpirituales, non accipiunt car
nales , & de quibus gaudent fpirituales, con
triftantur carnales? Hæc ille. Sic Apoftoli
As
tanquam caput , & os Ecclefiæ guftabant
fuauifsime Euangelici libri confilia , iuxta il
lud : 1bant gaudentes Apoftoli à confpectu
Concilij , quia digni habitifunt , pro nomine le
fucontumeliam pati. Sed alia expofitio eft
Rupert.
Rupertifuper Apocal. Magna ( inquit ) ve
re dulcedo libelli huius eft, quotiefcunque
deuoratur , fed ipfa dulcedo nunc interim,
dum in fæculo viuitur , multis amaritudi-
D.Thom. nibus refpergitur , ideo dulcis eft in ore,
fed amarus in ventre.Et D.Thom.in Com
AMBITIO .
ment.Licet verbum ( inquit ) Dei dulce fit
rationi , propter feruidam charitatem ad
Deum , tamen graue eft fenfualitati. Hæc
D. Tho. Propterea Chriftus dixit Apofto Ioan.16 .
lis : Vos uero contriftabimini , fed triftitia ue-
ftrauertetur ingaudium, quia iufti in tribula-
tione , quam propter verbum Euangelij to
lerant , fentiunt amaritudinem carnis , fed
moxfpiritu confolationem accipiunt etiam
in hac vita , nam de hac etiam vita exponit
Augu. illud : Beati qui lugent, quoniam ipfi Auguft.
Matth.5.
confolabuntur.
6
Amaræfactæ funt aquæ Apoc. 8. id eft,
expofitiones fcripturarum per hæreticos
adulterate:de quo videfupra in dictione,
Abfynthium,num.5 .
CAPVT. LXXVI.
Ambire , Ambitio .
MBIRE dicitur he-
‫סבב‬
braice Sabab , vt patet Cant.3
Can.3 . I
Ambire eft circuire,iux
ta citatum Cant. 3.Lectu
lum Salomonisfexagintafor
tes ambiunt,&c. Vbi Vatablus lectulu Salo Vatablus.
monis pacem intelligit Ecclefiæ , quam cu-
ftodiunt prædicatores fancti , tenentes gla-
dios fcripturarum contra hæreticos, & pacis
perturbatores . Sic ante illum D.Thom. ex D.Tho .
pofuitin Comment.Alia expofitio eft Ori Orig.
genis , & D. Greg. qui fanctam animam Greg.
lectulum effe Salomonis aiunt, quã prote-
gunt Ecclefiæ doctores. Prior tamen expo
fitio magis hiftorica eft , defumpta à fatelli
tibus , qui regum latus cuftodiunt: dicun-
tur autem doctores Ecclefiæ fatellites for-
tes , quia nonfolum verbis quafi mifsilibus
aduerfarios,fed exemplo quoque vite quafi
turris munita profternunt,iuxta illud: Non Matth.s:
poteft ciuitas abfcondifupramontem pofita, de
quo latius in verbo Gladius,num.4.
Ambitio metaphorice mundi pompam 2
defignat , & honoris affectationem . Sic de
fepultura Regis Afæ legimus : Et pofuerunt 2.Parali.16 .
defuper lectum fuum plenum aromatibus , &
unguētis meretricijs, &c.& combuferuntfuper
eum ambitione nimia. Vbi reprehenditur
fumptus , & pompa fepulturæ.Sunt enim,
qui gloriam in terris etiam cadaueri fuo in
morte quærunt , non audientes vocem
Domini dicentis : Thefaurizate uobis thefau
Tos
 AMBITIO .
M
atth,s,
roscalo. Vocatur etiam ambitio quadriga
rum,equitum , & longæ turbæ comitatus.
A&.27:
Sic notaturpompa Agripe & Bernices.Ite
1. Macha, 9.
pompa nuptiarumfiliorum Iambri.
3 De Ambitione verò , quæ eft affectatio
honoris , & dignitatu tam fæcularium,qua
2,Macha, 4. ecclefiafticarum, legimus. Ambiebat Iafonfra
ter Oniafummum facerdotium. Eft autem hoc
vitium non folum humilitatis virtuti con-
1.Cor.13. trarium,fed etiam charitati. Vnde. 1. Co-
rint. 13. Charitas non eft ambitiofa. Quán-
tum verò mali hæc peftis mortalibus infe-
rat , etiam fcriptores Ethnici , & philofophi
Herodotus. prodiderunt. Vnde Herodotus , Ambitio,
Antithen, inquit,improba res eft.Antiſthenes rogatus,
quomodo ad Reipublicę munera acceden-
dum effet,refpondit,ficut ad ignem , neque
nimis prope , ne comburaris neque nimis
Timon. longe , ne frigefcas. Timon Mifanthropos
dixit: Elementamalorum omnium eſſe infanabi
Demofthen. lem cupiditatem , & ambitionem . Demofthe-
nes aiebat, duabus vijs propofitis,altera que
ad tribunal ducit, altera quæ ad inferos :pru
dentem viru'n optaturum effe eam , quæ
Ariftoteles.
Plato. ad inferos, feu mortem ducit. Ariftoteles
in Diatribis , plures feditiones docet in
ciuitatibus ambitionis cauſa ſuboriri. Plato
Dialogo.7.de Republica , Ciuitas (inquit)
in qua ciuis ad expetendos magiftratus mi
nime ambitiofi funt, optime fe habet:è con
Bafili, trario vero cum ambitio regnat. Cæterum
B.Bafilius lib.Conftitutionum monaftica-
rumcap. 1. Ambitio ( inquit ) diabolicape-
ftiseft , & fine dubio qui in huius uitij poteſtate
eft , eodem plane cum diabolo morbo laborat.
Hæc Bafil. Vnde dominus Ioanni , & Ia-
cobo dexteram , & finiftram in regno Dei
Matth.20. ambientibus dixit . Nefcitis quid petatis , id
eft , nefcitis quam fæua fit hæc peftis , qua
laboratis.Et cum contentio facta effet in-
ter Apoftolos , quis eorum videretur effe
maior , conftituto paruulo in medio eo-
Matthiig rum dixit. Nifi conuerfi fueritis , & efficia
minificut paruulus ifte , non intrabitis inregnu .
coelorum , quafi diceret, fi primus angelus
in cœlo creatus propter hanc peftem de
coelo cecidit , quomodo vos in terra, & de
terra progeniti, nifi eundem morbum excu
tiatis,afcendetis in colum ?
4 Ambitio cruenta cupiditas eft ficut
Ioan.8. ·
de Lucifero legimus ipfe homicida erat ab
initio. Nam cum primatum ambiret in
coelo inuidit homini , quem intellexit
fuper choros angelorum poffe confcende-
87
Ire : Et inuidia diaboli mors introiuit in or.
bem terrarum. Ex inuidia quippe homi- Sap.3.
nem tentans , atque profternens in cor-
poralem , & fpiritualemtraxit interitum .
Ambitiofus Abimelech filius Gedeonis
feptuaginta fratres , dum folus regna-
Iudic.9,
re cupit , occidit. Saul dum regium dia-
dema in Dauidem transferri dolet ,fum-
mum Pontificem fauentem ei cum
octoginta facris viris de medio fuftulit,
& ciuitatem facerdotalem igne fuccen-
dit. Athalia regnum ambiens omne fe-
1.Reg 22 .
men regium gladio peremit. Abfalon im- 4.Reg.11.
perium ambiens patri Dauid bellum in- 2.Reg.18.
tulit , quoipfe perijt. Ioab fraude Amafam 2.Reg.20.
neprimatum amitteret , interfecit. Hero-
des innocentes pueros , dum regnare cu- Matth.2.
pit , occidit : tanta eft ambitionis rabies,tan
ta crudelitas , vt Leopardo cruentifsimæ
beftia comparetur. Poft hæc(inquit ) afpicie Dan.7.
bam , & eccealia quaſi pardus,& àlas habebat
quafi auisquatuorfuperfe , & quatuor capita,
&c.Vbi fubtypo feræ huius immanis Ale
xandri magni monarchiam Propheta def-
cribit , quod ambitiofifsimus , & fangui-
nis effufor fuper omnes mortales fuerit.
Vnde Virgillib. 1.Georg.ad Mecœnatē . Virgil.
Ne tibi regnandi ueniat tam dira cupido.
Et Saluftius in Catilinario.Pecuniæ (in Saluft.
quit)imperijque cupido, funt quafi mate-
ries omnium malorum . Hæcille . Hanc
præcindit filius Dei difcipulis fuis.Qui ma Luc.22.
ior eft (inquit)inter uos,fiatficut minor, &, Dif Matt , 11 .
cite à me,quia mitisfum, humilis corde.
Ambitio more Struthionis inter-.
5
dum alas demittit , vt ab amicis , & notis
fuffragia fub modeftiæ prętextu venetur.
Deinde cum tempus fuerit , alas erigit , deridet Iob.38.
que equum, afcenforem eius. Vnde Petrus
Chryfologus in quodam fermone. Ambi-
tio(inquit)eft,quędam fumia charitatis,Cha Petrus
ritas patiens eft pro æternis , ambitio pro Chryfogo.
caducis, charitas benigna eft pauperibus , am
bitio diuitibus , charitas omnia fuffert pro
veritate , ambitio pro vanitate , pro qua
omnia credit omniafperat. Hæc ille. Et
Ambrof.fuper Luc.ait, fepe quos vitia nul Ambro .
la delectant , quos nulla luxuria , nulla po-
tuit auaritia fubuertere facit ambitio
criminofos , & vt dominetur prius fer-
uit. Hæc Ambrof. Et quidem in ma-
tre filiorum Zebedæi fa is adumbratur
hoc vitium , quæ genibus flexis accef- Matth.20 .
fit ad Chriftum , adorans , & petens
ab eo
 AMBITIO.
Jab eo dexteram , & finiftram regni filijs
fuis , fic Ambrofi.adorant potentiores,vtab
eis pofsint honores , & dignitates aucupari,
Cypria.
vt dicit Cypria.lib.2.Epifto. 2. ad Dona-
tum. Accedit,quod fuos etiam hoftes ambi
tiofus adorare fimulat fraudulenter , vtin
cautos occidat , eis que dominetur.Sic He-
rodes volens filium Dei recens natum de
Matth,2. medio tollere vocatis ad fe clam Magis di-
xit : Ite, interrogate diligenter depuero , &
cum inueneritis,renunciate mihi , ut & ego uea
nieus adorem eum.Vnde Cypria,loco citato,
Quiamiclu(inquit) clariorifulgere uidetur in
purpura, quantis illudfordibus emit,utfulgeat?
id eft quantis maculis peccatorum,& fimu-
lationum.
6 Ambitio fel draconum dicitur, quod qui
biberit ardentius fitit , & in rabiem agitur.
Deut 31. Feldraconumuinum eorum , & uenenum afpi
dum infanabile: Dicitur autem infanabile,
quia vix vnquam humilitas Chrifti ambi
Lactantius.
tiofis poterit fuaderi. Vnde Lactantius
lib.7.Diuinarum inftitu. cap. 1. Qui uerò
(inquit ) ambitione inflati , & amore poten-
tie inflammati, omneftudiumad honores acqui
rendos contulerunt , necfifolem quidem ipfum
geftemus inmanibus, fidem accommodabunt do
trine , que illos iubet,potentia & honore com
tempto humiles uiuere , ut accipere iniuriam
pofsint , referre nolint. Hæc Lactant.
Quod Chriftus planè confirmat dicens
Ioan.7.
Pharifæis:Quomodo poteftis credere, quigloa
riam adinuicem quæritis ? Vnde mirabile
fuit fignum , & fuper omnem naturæ con
fuetudinem , quando Magi ( qui regesfuif
Matth.2: fe creduntur)filium Dei adoraturi in præfe-
pio natum,venerunt ab oriente,cum è con-
tra qui huiufmodi funt, ab alijs velint potius
adorari quàm tā logo itinere , tantifque peri
culis quærere que adorent. Quod qua diffi
Iob.39.
cile fit,vt qui huiufmodi funt humilietur,do
cet Iob. Nuqdalligabis Rhinocerota ad arădū?
Greg.
id eft fuperbos reges fubijcere poteris obe-
dientia iugo:vt exponit Greg. fuper eun-
H'er.8 .
dem locum . De Chaldæis etiam principi-
bus Hieremias dicit. Adducam eisferpen-
tes regulos , quibus noneft incantatio , Reguli
quippe nullis verbis incantatorum manfu
efcunt, & multo minus reges fuperbi miti-
gantur , Hos tamen reges coeleftis incan
tator ad fui adorationem adduxit , vt fe Dei
filiú manifeftaret , & regu omnium regem.
7 Ambitiofi principatus regnum be-
Apoc.16. fiæ tenebrofum appellatur : Quintus ( in-
quit ) Angelus effuditphialam fuam fuper be-
ftiam , & factum eft regnum eius tenebrofum,
blafphemauerunt Deum coeli pre doloribus,
& non egerunt pœnitentiam ,vbi beſtia intelli
gitur Antichriftus , mortalium omnium
ambitiofifsimus , & regnum eius omnes
fuperbi , & ambitiofi , qui in tenebris am-
bulant, & in affectādis honoribus mirè cru
ciatur.Vnde Bernar.lib. 3 , de confideratio Bernard.
ne:0 Ambitio (inquit) ambientiu crux,quo
modoomnes torques , & omnibus places,
nihil acrius cruciat , nihil moleftius inquie
tat,nihil tamen apud miferos mortales cre
brius negotijs eius. Hæc Bernar. & Greg. Iob.
Greg.
26.
fuperillud Iob. Ecce gigantes gemuntfub an
quis,elati(inquit) omnes , dum in hac vita
affequihonoris celfitudinem cupiunt , fub
ponderibus populorum gemunt , Nam
quanto quis hic altius erigitur , tanto curis
grauioribus oneratur.Hæc Greg. Ad quod
facit,quod Moyfes Domino dixit: Cur Do Num, 12 :
mineafflixiftiferuu tuum? cur impofuifti põ
dusuniuerfi populi huiusfuperme ? Sed proh
dolor , hodic ambitiofi prælati de ponde
re quidem annuorum reddituum curant,
de pondere autem populi non curant : Et
Matth.23.
imponunt oneragrauia,& importabilia fuper
humeros hominum , digito autemfuo noluntea
mouere.Cumque Dauid arma Saulis porta 1.Reg.18.
renoluerit contra Goliath,propter ingens
pondus , cuius non habebat confuetudi-
nem:ambitiofi tamen hodie non folum ar
ina fimplicia,fedgrauiora, id eft non vnam
dignitatem,feu pingue beneficium tatum,
fed & plura fortafsis,utinam addere fuper
humeros fuos iuxta Concilij Tridēt.decre
tum non præfumant. Denique cum Go-
liath Gigas immanis vnam duntaxat ha-
ftam geftaffe legatur, iſti plurimis haftis
vna manu comprehenfis , hoc eft , præben
dis multis non folum non vincunt aduerfa
rium,fed neque fe , neque fuas oues defen
dere poffunt .
Poftremò Chriftus Dominus non folu 8
verbo,fed etiam exemplofuo nos docuit
ambitionem fugere quãdofciens poft mul
tiplicationé quinque panum venturos po-
pulos,ut raperent eu, & facerent eum regê, Ioan,6,
fugit folus in montem.Ergono qui ambit,
fed qui fugit honores , Chriftum imitatur,
maximè quia cu filius Dei moretriumpha
Matth, 21.
tis ingreffurus effet Hierofolyma , non in
aureo throno, regali curru,albis equis , aut
trahentibus elephantis fed fuper afinamfel
dens,
 AMBVLARE .
dens, & pullum intrauit , cumpotuerit pla-
Dan.7
neingredi , ficut eum viderat Daniel in ve
fte alba , in igneo curru , & ante illum mil-
lia millium miniftrantium ei, & decies mil-
lies centena millia aſsiſtentium angelorů.
CAPVT LXXVII.
Ambulare,gradi,perambulare.
MBVLARE in facra
fcriptura dicitur Azal. 1 .
Reg. 9. vnde Azalath abijt
A
Deut. 32. Eft autem ambula
reproprie animalium , de lo-
co ad locumpedibus gradientium , quibus
reptilia carent , per metaphoram verò de
Deo dicitur, non quidem de operibus eius
ad intra( vt fcholaftici loquutur )fed de ope
ribus ad extra , externa quippe opera Dei
quafi quædam vix eius dicuntur , vnde fe-
cundum variamoperationem varie dicitur
Pfal. 17, &
ambulare.v.g.Pfalm. 1 7. & 103.legimus .
1031
Qui ambulatfuper pennas uentorum,id eft,ve-
locioreft ad operandum, quam venti, vt ex
Iob.9.
ponunt Aug. & Gloffa.Item Iob.9 . habe-
tur : Quigraditurfuperfluctus maris, vbi Ly
ran.Subijciendo(inquit) eos ordini fuæ fa-
Eccle.14 pientia,licet maxime mutabiles videantur.
Sic etiam exponit D.Thom.in Comment.
In eodemfenfu fapiëtia in fluctibus maris
Pfal.76. ambulare dicitur. Influctibus maris ambula
uit,& Pfal. In mariuiæ tuæ , &femitæ tuæ in
aquismaltis. Ambulare autem fuper mare,
quafiproprium Dei ponitur in fcriptura ve
teri.Propterea Chriftus in lege noua , vt fe
Matth.14. oftenderet filium Dei fuper mare pluries
ambulauit, Venit ad eos ambulans ſupermare,
Item Marci. 6. & Ioan. 6.
Item Deus dicitur gradi fuper excelfater
Amos.4:
ræ per metaphora. Faciensmatutinam nebu-
lam, gradiensfuper excelfa terræ,id eft,fu-
permontes , quifunt excelfa terræ , fuper
Pfal.ro3 quos Deus operatur, vel quatiens,vel fulmi
ne feriens ,ficut legimus in Pfal. Qui tangit
montes, fumigant,vt exponit fuper eunde
Pfal.Lyran. Secunda tamen expofitio eft
Hierony.fuper Amof.4.Graditur(inquit)
fuper excelfa, qui excelfus eft, & in excelfis
bitat,quorum conuerfatio in coelis eft , qui
fenfus myfticus videtur,fed pulcher.Sic am
Luc.I. bulabat fuper excelfum Mariæ Virginis
cor. Propterea dixit illi angelus, Dommus
tecum. Ambulabat etiam fuper excelfum!
88
Paul. 1.Cor.quiraptus eft ad tertiu celu, & 2 Cor. 11 .
cor Petri,cui dictum eft: Caro , & fanguis no | Match. 16,
reuelauittibi,fed patermeus,qui incælis eft.
Ambulare dicitur Deus cum populo fuo 3
quod eft illum fpeciali gratiæ auxilio . di-
rectionegubernare.Sic intelligitur illud Exo. Exo. 33 .
vbi Moyfes domino dicit : in quo enim ci-
re poterimus ego,& populus tuus,inueniffe nos
gratiam inconfpectu tuo,nifi ambulauerisnobis
cu?Et Leuit. Ambulabo inter uos, & ero Deus Leuit.26.
uefter,uosque eritis populus meus,vbi aſsiſten
tiam gratiæ fuæ in populo fideli fignificat,
qui quafi templum Dei eft. Sic explicathúc
locum Paul Vos(inquit )eftis templum Dei ui 2.Cor,6,
uificutdicitDeus,quoniam habitabo in illis,
inambulabo inter eos,& ero illorum Deus , &
ipfi eruntmihipopulus. Præterea in Deut.di Deut.27.
citur: Dominus Deus tuus ambulat in medio ca-
ftrorum, &c.Nec derelinquet te. In quem fen-
fum vidit Ioannes fimile filio hominis,am- Apoc.i.
bulantem in medio candelabrorum aureo-
rum , ficut exprefsius dicitur cap. 2. id eft,
in medio Ecclefiæ,vt exponit Aug. homil. Aug:
1.in Apoc.vel Ticonius .Item fuperApoc. Ticonius.
Rupertus abbas.Candelabra (inquit) fepte Rupertus,
D.Tho.
Ecclefie funt,& D.Tho.in Comment.Am
bulat in medio feptem candelabrorum per
effectum , & omnibus fe præfentem offert,
fingulis enimfua bona diftribuit. Hæc D.
Tho. In quofenfu dixit fuis Chriftus Do- Matth.vlt:
minus:Ecce ego uobifcumfum omnibus diebus
ufque ad confummationefeculi.Cũ ergo Deus
ambulet in medio Ecclefiæ catholicæ , fo-
uens, & protegens eam , non poterit verbu
eius deficere: Et porta inferi non præualebut Matth.16,
aduerfuscam. T Ambulat etiam , & incedit
Deus contra hoftes fuos,vt puniat eos.Siam Leuit.26.
bulaueritis exaduerfo mihi , ego quoque contra
Efai.27:
uos aduerfus incedam & rurfus. In præliogra-
diarfupeream,incendam eam pariter. Quem
locum exponit Hieronys quafi dicat. Quis Hierony.
me docebit ait Dominus , vt durus fim , &
vincam meam clementiam, & in prælio
atque certamine truculentus incedam , &
gradiar fupervineam, quam antea feruaui?
Hæc Hierony . Et ce te aliquando Deus
fuam vicit clemetiam, & in prælio gradiens
venit fuper eam,quando impleuit fub Tito
Vefpafiani , quod illi fuerat comminatus.
Malos male perdet , & alibi , Circundabunt Matth.21 .
te inimici tui uallo , & ad terram profter- Luc. 19,
nent te.
Ambulaffe legitur angelus apoftata in
medio lapidum ignitoru ,hoc eftangelorü. Ezech.28.
Vbi
 AMBVLARE .
Hierony . Vbi Hierony . Ambulaui (inquit ) in medio la
Pfal.103. pidum ignitorum , de quibus fcriptü eft . Qui
facit angelos fuosfpiritus ,er miniftrosfues ig-
nem urentem. Hæcille. Igniti etenim chari-
tate funt Angeli, fed fuperbiendo Lucifer
amiffa gratia cecidit vt fulgur,ficut Domi-
nus dixit:Vidi Satăficutfulgur de coelo caden
tem.Preterea perambulare dicitur Satan .
Iob.r. Circuiui (inquit)terram , &perambulauică ,
Gloffa, Vbi Gloffa.Circuit , inquit,quãdo carnalia .
corda fcrutatur,vt mala inferat,nec tranfuo
lat,fed perambulat , quia non cito deferit ,
quem tentat,fed moratur,vt veftigia impri
mat prauitatis.Eodem modo explicat D.
D.Tho, Thom.ibidem.Sic etiam quafi ambulando
Satan filium Dei in deferto tentauit . Nec
Matth.4. enim ftatim poft primam tentatione auo-
lauit ,fed paulatim gradiens,& fecundo ten
tauit,& tertio,donec confufus recefsit ad të
pus.Secundum eandem metaphoram, per
ambulare quoque dicuntur fancti Angeli
Zach.1,
terram ad cuftodiam noftram , vnde qui-
dam ex eis refponderunt Angelo Domi-
ni,qui ftabat inter myrteta : Perambulauimus
terram,ecceomnis terra habitatur, & quiefcit.
Ibi Hierony. Angeli (ait)qui præfidebant
Hierony.
nationibus & regnis ,dixerunt.Omnia fub
nobis regna tutafunt,& peccata,nec aliqua
præmuntur anguftia.
Ambulare dicuntur homines permeta-
6 contemplatione fanctifsimæ Trinitatis vi-
phoram ,nontam grefsibus corporis,quam
Regula. affectibus mentis. Primum autem am-
bulare quis dicitur cum Deo, vel coram
Deo,id eft,placere Deo , & morem ei ge-
Gen. rere . Sic legimus Genefim: Noc uir iuftus
perfectusfuit , ingenerationibus fuis , cum
Deo ambulauit , ita habetur in Hebræo , &
apud Septuag . Chaldeus vertit , in ti-
Gen.17, more Dei ambulabit . Eadem phrafis &Ge
nef. 17.dixit Deus ad Abham : Ambula
coram me , & efto perfectus . Vbi in he
bro eft Itthallech , Lephanai . Ambula co-
ram me.Id eft,ad nutum meum viue . Sic
Septuag . tranfulerunt εναρεςε ενώπιον
pov.Complace coram me ,& Chaldaicus.Ser
3.Reg.8 . uiascoramme . Sic. 3. Reg. 8. Qui cufto
dispactum , & mifericordiam feruis tuis,qui
4.Reg.20. ambulat coră te intoto cordefuo. EtEzechias
rex dixit: Memento Domine quod ambulaue
rim corate in ueritate eundefenfum habet:
Micha.6,
Poft Dominu ambulabunt,& Michæas . Solici
tum ambalare cum Deo tuo.Denique fic legi-
Gen.s. mus in Genef. Ambulauit Henoch cum Deo.
Hebr. 11.
Quá phrafim explicans Paulus,vertit, He
noch placuit Deo . Hinc intelligimus uerbū
Domini ad Petrum,& Andrea.Venite poſt , Matth.4. ·
me,fignificare, Ambulate mecum , non tå gref
fibus corporis , quam confenfu , & affectu
mentis.Quamuis exceptionem habet hæc
regula in co , quod legimus de facerdote No
Abiathar,quem fubrogauit Salomon pro
Sadoch.Vbi dicitur: Adificabo cidomumfi
ei 1.Reg.2, inPro
delem, ambulabit coram Chrifto meo cunctis Glo
diebus. Nã ibi ambulare cora Chrifto,nihil tein
alud fignificat , quam fungi facerdotio , vt Cor
Lyra. 100. ma
exponit Lyranus . Siue in gratia effet gra
Job.29.
tum facientem,fiue non effet.
Præterea Ambulare in lumineDei eft,le 7 . anus,
ge eius & præceptaferuare ita Iob ait Adlu Tony
me eius ambulabam in tenebris.Vbi Beda. In Beda,
ter peccata , inquit, & ea quæ ignorabam,
quafi , inter obfcura vitæ huius ,ad lumen
virtutum, vel confolationis diuinæ ince-
debam præterea D.Thom.Item Lyranus D.Tho.
ibidem .In dubijs (inquit)recte procedeba Lyra.
per fpecialem Dei directionem . Sic etiam
legimus de iuftis in lege gratiæ, ficut de Si Luce.2 .
meone. Cum induceretpuerum lefumparentes
eius,utfacerentfecundum confuetudinem legis
proco: uenitinfpiritu in templum,id eft am
Pfal.88:
bulans in lumine Spiritus fanéti , ficut illi,
de quibus prædictum eft.Domine in lumine
uultus tuiambulabunt,id eft,in illuminatione
Hiero
Spiritus fanéti,vt exponit Hierony.Velin
uent vt explicat Cafsiodo.vel in lumine ra Cafsiod.
tionis naturalis, & legis Dei , vt vult Lyra. Lyra.
Veldenique vtAug.ait,in lumine Chrifti, Augu.
& verbi eius,fecundum quod fcriptum eft,
Lucerna pedibus meis uerbum tuum, & lumem Pfal.118.
femitismeis.Dehac lucerna dicitur . Nemo Luc.6.
acceditlucerna,& fub modio ponit,fedfuper că
delabrum, ut luceat omnibus , qui indomofunt. Efai.2
Secundum eandem phrafim legimus. Do-
mus lacob uenite, ambulemus in lumine Dei no
ftri,vbi Hierony.explicat: Venite recipia- Hiero
mus Euangelium Chrifti, illuminemur ab
co qui dicit.Egofum lux mundi. Sic etiam di Ioan.8,
citur. Ambulabimus innomineDei noftri,quod
vero dicitur.Ecclefie fubtypo Hierufalem: ica
Mich.4.
Ambulabuntgentes in lumine tuo.Hierony.ex Efai.60.
ponit:Ambulabimus omnes nos in Apo Hiero,
ftolorum luce,quæ lucetin mundo,de quo Matth.si
Dominus ait. Vos cftis luxmundi. Sic præ
Cyril, isa
dictú locum Ifaiæ etiam exponunt Cyril Procop bo
c
lus,Procopius,Aug. 1. de vnitate Ecclefiæ Auguft. carn
ca.7 . &Tertullianus, libro. 4, contra Mar Tertu.
Th
cionem cap. 17: o
mor
Ambu- Hi
e
 AM BVLARE.
8 Ambulare la lege Domini eft viuere ſe
Pfal.118, cundum legem ,Pfal:Beati immaculati in uia
qui ambulant in lege Domini , vt exponit
Hierony. Hierony.ficut illud etiam,quod fequitur:
No enim qui operantur iniquitatem, in uijs eius
ambulauerut,id eft,in mädatis eius.Et quod
Pro.9
Interli. in Prou.dicitur . Ambulate per uiasprudêtie,
Lyranus Gloffa interl.exponit:Ambulate de virtu
te invirtute,Lyra.vero, per vias manda=
torum , & confiliorum , quæ eft illa via im
Pfal.400. maculata, de qua. Ambulans in uia immacu 、
latahicmihiminiftrabat, Et ibidem. Perambu
Lyranus, laba in innocentia cordis mei,id eft,in purita
Hierony, te confcientiæ,vt exponit Lyra. ite Hier.
fuper eunde locú Nihil,ait, fic placet Spi-
Matth.3.
rituifancto ficut fimplicitas, & innocétia,
Lucæ.3.
loan.I. ideo apparuit,fuperChriftum in fpecie co
lumbæ. In eundem modum intelligitur
Pro, 28. illud Prou.Qui ambulaueritfimpliciter , fal=
Lyra, uus erit,id eft,qui vixerit innocêter,vt ex-
ponit Lyra.Deinde dicit Ifaias . Veniat pax
Efa.33.
requiefcat incubilifuo,qui am bulauit in dire
Hierony.
&tionefua,vbi Hierony. ad literam hoc ex
ponit de Chrifto , qui eft pax noftra, & re
Ioan.16. to itinere ad patrem afcendit dicens. Va-
do ad eum,qui mifit me , vel certe intelligitur
ipfe Ifaias propheta , qui ab impio rege
Manaffe fectus eft medius , & ambulauit
in rectitudine ad mortem vfque. Talis eft
Hierem ,6.
via bona,de qua Hiere . Interrogate defemi-
tis antiquis,que fit una bona, ambulate in ea.
Hierony.
Vbi Hierony.per femitas antiquas, vati-
cinia intelligit Prophetaru,in quibus quæ
Ioan, 14, renda eft Euangelica via , quæ clamat, Ego
J fum uia, ueritas,& uita.Hæcautem via vna
eft in fe ipfa,fed multiplex in confilijs ,at-
Ofeæ.14. que preceptis , de quibus Ofe.dicitur :Re
&euie Domini,iufti ambulant ineis,præuari-
catores uero corruent cum eis . De eadem via
Euangelica , quæ docet vetere exuere con
Rom.6,
fuetudinepeccatoru dicit Apoft. In nouit: -
loan,12,
te uitæ ambulemus. Et rurfus , Ambulate dum
lucem habetis:
9 Ambulare fecüdum carne (hoc eft iuxta
carnis lafciuía)phrafis eft frequês in nouo
Rom.8.
teftaméto. Vnde Apoft.Nihil,ait,dänatio-
nis eft his,quifuntin Chrifto Iefu, qui nonfecun
dum carne ambulant,id eft, non fecundu car
nis appetitu rationi rebellem , vt exponit
Theoph. hoc loco Theophylactus.Vel qui nolunt
carni velutfubiecti fubdi , vt explicat D.
D.Tho Tho.in Coment. vel qui opera carnis per
Inortificatione crucifixerunt, vt exponit.
H'erony.
Hiero Neigitur Matthæus ia amplius fe-
89
cudum carne ambularet, dixit ei Iefus . Se Matth 9.
quereme, & omnibus etiã nobis: Si quis uult Matth.16
nenire poft me , abnegetfemetipfum , & tollat
crucemfuam,& fequatur me.
IO
Ambularefecundü fpiritum eft, non folu
operacarnis crucifixiffe , veru etiam lege
fequi, qua dictat Spiritus fanétus,vt expli
cat D.Tho.fuper Rom.8 . Iuxta illud ad D.Tho.
Galat.Sifpiritu ducimini, non eftisfub lege, id Gal.s.
eft , fub legis cæremonijs , quas præcepit
Moyfes . Sic etiã in eodé ca. dicit Apollo
lus:Secundufpiritum ambulate, defideria car
nis non perficietis , Et infra , si Spirita uiui
mus,fpiritu , ambulemus, vbi Hieron. Vir Hierony,
(inquit)perfectus in Chrifto,femper viuit
in fpiritu,fpiritui obedit, nuquam viuit in
carne,videlicet, vt ei obediat. Ite B.Tho. D.Tho
Sicut enim (inquit, in vita corporali corp❜
no mouetur nifi per animã , per qua viuit,
ita in vita fpirituali omnis motus effe de-
bet ab Spiritu fancto, de quo Ioan.Spiritus Ioan, 6,
eft qui uiuificat, caro non prodeft quicquả.Hæc
ex D.Tho.Cuius rei vt Chriftus nobis da Matth.4.
ret exeplum . Dudus eft abfpiritu in defertu,
& defanctis animabus dicitur: Vbi erat im Ezech.1 .
petusfpiritus,illuc gradiebantur.Qui autē ita
ambulant,quia conformantur cu Spiritus
fanti motione, dicütur in fcriptura facra
viuere,feu ambulare digne Deo, Teftificati Gal.r.
fumus ut ambularetis digne Deo,quiuocauit uos. 1.Thef.z.
Item dicunturambulare digne vocatione Ephef 4
fua.Obfecrouosfratres,&c.ut ambuletis digne
uocatione ueftra.Et rurfus , Ambulate in dile- Ephef.s ,
&tione,Et,ut filij lucis ambulate, & c . Quod
certe eft digne ambulare Deo, qui lux eft.
Tales erant Apoftoli,in quorü perfona di
cit Paul, Ambulates in carne,nonfecundum car 2.Cor, 10
nem militamus , nam arma militiæ noftræ non
carnaliafuntfed potětia Deo. Quod vt melius
affequerentur difcipuli Chrifti dixerunt,
Ecce nosreliquimus omnia. er fecutifumus te . Matth, 19,
Quafi diceret, omnia quidé téporalia po
dera queda funt, quibus curfus fpiritus ad
Deum impeditur,propterea, Ecce nos reli-
quimus omnia,& fecutifumust .
Ambulareinvijs alicuius eft,imitariope II
ra eius fiue in bonu, fiue in malu.Sic legi-
mus de Nadabfilio Impij Ieroboa. Etam - Reg.15 .
bulauitin uijs Ieroboam patrisfui , & de rege
Achaz.Ambulauit in uijsregum Ifrael, id elt , Reg.16,
coluit idola, ficut illi. De Iofia vero rege
pifsimo,Ambulauitper omnes uids Dawidpax.Reg.22 ,
trisfui.Chriftianivero ambulare debemus
in vijs Chrifti,iuxta illud Petr. Chriftus pror ," etri,z.
M nobis
 AMB VLARE .
nobis mortuus eft nobis relinqués exemplu, utſe
quamini ueftigia eius . Hæcfæcuti funt inter
alios exacte Petrus , & Andreas incruce
pro Chrifto morientes, virtute illius verbi,
Matth.4. quod de ore illius audierat : Venite poft me.
I2 Ambulare in tenebris, eft in ignoran-
Regula, tia, & peccatis vitam degere, Expectauimus
Efai.59 . lucem, ecce tenebre,fplendorem, & in tene-
Hierony. brisambulauimus. Vbi Hierony. pro luce,
quæ eis ( nempe Iudais ) fuerat promif=
fa , erroris tenebris occupati funt . Hæc
Pfal.81 .
ille . Et alibi : Nefcierunt , neque intellexe -
Hierony. runt , in tenebris ambulant . Vbi idem Hie-
ronym . Nefcierunt , qui ? Mali iudices ,
quos ego Deos vocabam , vitio fuo mali
iudices appellati funt , in tenebris ambu
lant , quia dereliquerunt lucem. Et Ly-
Lyra..
ra.Nefcierunt ( inquit ) non propter ig-
norantiam legis,fed propter errorem ele-
&tionis,quia omnis malus ignorat 3.Ethi,
Arift,
intenebris ambulant , quia peruerfitas affe-
Etus inducit tenebras intellectus . Hæc
Gloffa... Lyra. In quem fenfum intelligit Gloſſa
Gloffa
Job.24. illud Iob, quod de peruerfis dicitur, Sic in
tenebris,quafi in luce ambulant . Ita ( inquit)
gaudent in nocte peccati , ficut fi lux cos
Lyra.
iuftitiæ circufunderet. Eode modo Lyra.
Sicut (inquit)bene agentes ainant luce,fic
Ioan.3. illitenebras. De quo Toa.Hoceritiudicium
loa.Hoc eritiudicium,,
quia luxuenit in mundu er dilexerunt homines
magistenebras, qua lucem : erant enim illorum
mala opera. De Iudæis quoq; ignoratia ve =
ritatis Euangelicæ laborantibus exponit
Hierony.
Ifai.9. Hiero.illud Ifai . Popuius, qui ambulabat in te
nebris,uidit lucem magnam . Nequaquam (in
quit ) parua ficut aliorum prophetarum ,
fed magnamvt eius, qui in Euangelio lo =
Joán. 8.
quitur. Egofum luxmundi. Hæc Hierony.
Quamuis hæc regula aliquando patitur
exceptionem, quia interdum,licet rarifsi
me,ambulare intenebris in bonum accipi
tur, pro eo quod eft ignotu effe ad tépus,
Hierony.
& obfcuru.Sic explicat Hierony.de Chri
fto apud Iudæos minime cognito, de quo
Joan.I,
dixerat Baptifta, Medius autě ueftrumftetit,
Ifai.so.
quem uosnefcitis, & adducit illud Ifai.Quis
eft exuobis timens Dominu, audies uocemferui
eius,qui ambulauit in tenebris,& nõ eft lumĕei?
Quiigitur(inquit) fic timet Dúm , audiet
vocem ferui,vel pueri eius,qui ambulauit
in tenebris ,& non erat ei lume , qui no ha
' Ifai.53 •
buit fpecie,neq; decore,fed in fimilitudi-
ne carnis peccatricis fufcepit formā ferui.
Hoc iuxta hebraicu.Cæterù fecundü Se
ptuag.hoc ipfum de peccatorib ' dicitur,q
noluerut obedire voci filij Dei.Hęc Hier.
Ambulare in medio,mortis (id eft ) in pe 13
culis magnis legimus Pfal. 21.Si ambulaue Pfal.21 .
ro inmedio umbra mortis no timebo mala,quo-
niam tu mecum es . Et quidem in hebræo legi
mus,fi ambulauero in ge , id eft , in valle ‫איב‬
vmbræ mortis.Sed quia vallis eft in me.
dio montiu ,recte vulgata vertit in medio.
Seprua.vertut, ev μow in medio.Vbieſt
prima expofitio Lyrani in perſona Daui
dis.Siambulauero (inqt) in periculo mor-
tis ex perfecutione Saulis ,non timebo ma
la. Secuda tú expofitio Hiero.eft,&Aug. Hierony.
Aug.
quos fecutus Lanfenius dicit,de Ecclefia ca lanfe.
tholica hiftorice quidé intelligi , quæ fub
Chrifto paftore cofidit,etiã fi in maximis
vitæ periculis vbiq; verfetur, vmbra vero
mortis , mundi huius obfcuritates , & vitæ
difcrimina intelliguntur,& certe ide Pro- Pfal.137.
pheta fub Ecclefiiæ typo dicit: Si ambulaue
roinmedio tribulationis,uiuificabis me.Quod
cundefenfum habet , & fatis Ecclefiæ qua Matth.16 .
drat,de qua dictú eft. Et portæ inferino præ
ualebunt aduerfus eam,quia Dominus eft cu Matth.vlt.
illa vfque ad confummationem feculi .
Ambulare vias difficiles eft,labores in 14
peccatis fubire maximos ,propter propria
voluntate. Sic impij dixerunt in inferno,
Ambulauimus uiasdifficiles. Vbi Lyra. fre- Sap.s
quêter (inquit) plus laboranthomines ad Lyra.
perficieda fua peccata , qua iufti ad opera
iuftitiæ,vt patet de adultero, &c. Ambula
re vero vias afperas dictú eft ,de Iudæis in
captiuitate ductis : Filij mei ambulauerüt uias Baru4.
afperas. Ambulare aute in magnis, & mira
bilibus fuperfe,eft prefumptuofe fuper vi
res humanas aliquid conari.Sinehumiliter Pfal.136.
fentieba, c.fed ambulaui in magnis,& mirabi
Ifai.3 .
libusfuperm.Ite fuperbis dicit: Que ambu
Lauerütexteto collo. Præterea de arrogate, Col.2,
Ambulasfruftra inflatusfenfu carnisfuæ. Sic
ambulabat diues purpuratus, fed fruftra,
qa,mortu' eft,& fepultus in inferno , q etiã am Luc, 16,
bulauit in vacuu fecundù phrafim fcriptu
ræ,vtpote qui adterminu viæ,qui beatitu
do eft, no peruenit. Sic explicat D.Tho. D.Tho,
& Lyra.illud Iob. Ambulabunt in uacuй , & Lyra.
Iob.6.
peribunt Super quē locum etiã Greg. Labo
Greg.
res(inquit)in uacuŭ perdidit,quifecu ante iu-
dice nibil tulit. Hec ille.Tales fuerunt virgi
nes fatuæ,quæ non tulerunt oleu . Propte Matth.25 .
rea de hoc fe excufat Iob dicens . Si ambu-
lauiin uanitate , &c. Ideft , fi aliquid fect
non
 AMBVLARE.
(non propter Deum .
15 Ambulare in lumine ignis fui eft, di-
fcere , & refipifcere poenis fibi ob pro-
Hierony. pria fcelera inflictis . Ita exponit Hie =
Ifa.so... ronym . illud Ifaiæ , Ecce uos omnes accen-
demies ignem , accinéti flammis , ambulate in
Lunine ignis ueftri, er inflammis , quasfuc-
cendiftis , vt in pœnis , ait , atque fuppli
cijs difcant potentiam Dei ludæi, & re-
deant ad falutem , etiam poft excidium
fub Tito Vefpafiani, Hæc ex Hierony.
Et certe fi hoc lumen antea recepiffent,
minime poenas dediffent , propterea ,
Luc.19. Iefus uidens ciuitatem , fleuit fuper illam di
cens , fi cognouiffes & tu . Sunt ergo vtilia
flagella Dei inhac vita ad oculos men-
Pfal.77. tis illuminandos , iuxta illud . Cum occi
deret eos , quærebant eum . Sic princeps Iai-
Matth.9.
rus quæfiuit Chriftum , poftquam occis
dit Deus filiam eius , & vtfufcitaret cam
Ioan,4
obtinuit . Sic & Regulus , poftquam per=
cuffus eft filius eius morbo lethali, quæfi-
uit Chriftum , & fic de alijs.
16 Ambulare in circuitu cft , non qui-
Pfal.11. dem fimpliciter , fed aftute, & fraudulen-
ter incedere, Sic legimus . In circuitu impij
ambulant , quod non intelligitur ad lite-
ram de habitatoribus Ceile , qui quære-
bantDauid tradere regi Sauli per fraudē,
Lyra, vt putauit Lyra . fed potius de omnibus
Burg
fraudulentis, vt demonftrat Burgenf. in
additione fuper hunc locum , quia præ-
cefferat in textu: Tudomineferuabis nos àge
neratione hac in æternum , id eft à generatio-
ne fraudulentorum ,& deinde fequitur: In
circuitu impy ambulant , videlicet infidian-
tes pafsin innocentibus , ficut dicitur de
1.Petri.5:
lob.1. Satan . Circuitquærens , quem deuoret , Et
rurfus. Circuiui terram. Sic & Pharifæi in
circuitu ambulabant , vt caperent Iefum
infermone rogantes : Licet cenfum dari Ca-
Matth,2 2 , fari? Præterea ambularein viis cordis in
malum accipitur de volentibus propriam
Eccelf.1
Hi erony.1. exequi voluntatem . Letare tuuenis, &c. Et
ambula inuijscordis tui . Vbi Hierony.pro
vt libuerit cordituo . Ita tamen vt te fcias
à Domino iudicandum . Hæc Hierony.
Abire autem in via cordis fui in bonum
accipitur , vt fupradictum eft dictione
Abirc.
17 Ambulare fuper Afpidem,& Bafilif
cum eft diabolicas fuggeftiones contere
Pfal.90. re, atq; calcare Sic legimus: Super Afpidem,
Bafilifcum ambulabis , conculcabis leo -
90
nem, er dracone. Quod Lyra. friuole de po Lyra.
pulo Iudaico, qui in deferto inter ferpen-
tes tranfiuit illafus intelligi putat , cùm ta
mefciamus plurimos à ferpentibus fuifle
percuffos. Propterea melius in additione Num.11:
Burgenfis, de quocunq; iufto in Deo con Burgen,
fidente locum explicat , qui fpirituales dæ
monum infidias fub metaphora ferpen-
tium , atque ferarum Deo fe protegente
conculcat . Ita exponunt Genebr . Aug. Genebrar.
Gloffa & Cafsiodo.qui ait, Afpis damon Gloffa
eft, dum occulte percutit, Bafilifcus , duma Caffiod.
palam venena diffundit, Leo, dum violen
terperfequitur innocentes , Draco , dum
negligêtes impia voracitate deglutit. Hęc
Cafsiodo, Sed Chriftus tãquam nofter an
tefignanus fuper afpidem , & bafilifcum
ambulauit,in deferto tentatus, id eft, om- Matth.4.
nes artes Satana, roburque confregit , &
nos contra immanem hanc beftiam, ora■
tione, ieiunio, & verbo Dei,fuoque muni
uit exemplo.Sed quod attinet ad literam
hebraiiuniores legüt. Nofuper afpidem ,
fed fuper leonis catulu , & Bafilifcum cal
cabis.Quia fic vertit Chaldçus . Eft autem
hebraicepro afpide , vox Sacham que fi
gnificat iuniorem leonem , fed cufit vox
quiuoca, etiam afpidem fignificat, vt no
tat Lexicon Complutefe,& Hieronymus Hierony.
ad Sophronium vertit afpidem , & fenfui
magis heret literali, neq; enim repeti bis
debuit leo,cum vox Sacham etiam fignifi
cet afpide,quod debuitGeneb.aduertere.
Ambulare iuxta traditiones Phari-
18
fæorum eft,illas feruare. In ftolis ambula Marc . 7:
re, eft ornatum pompę mundanæ quæ- Mar.17.
rere, Palam Chriftum Dominum ambu Luc. 22 .
lare , eft publice, & fine metu incedere. loan, 12,
Item quod Petro Dominus dixit , Am-
bulabas ubi uolebas , perinde eft , atque di
cere , libere ambulabas , quo te ducebat
voluntas , nondum pro fide mea ligatus
ab hoftibus . In fapientia ambulare ad
cos , quiforis funt , eft prudenter, & cum
ædificatione cu externis cöuerfari Ambu
lare in latitudine, denotat extedi ad latitu Pfal.118:
dine charitatis , ficut exponüt verficulum Auguft.
illum , Ambulabam in latitudine, quis man lata Cafsiod.
tua quafiui, Aug.Cafsiod. Glof. Lyra. Ita Lyranus,
Matth.s.
vtcharitas extedatur ad inimicos , de quò
Matth. Diligite inimicosueftros.
Ambulare vero trifté ,vel demiffo cápi-19
te, denotat pœnitentiam , apud Malach. Malach.3.
Ambulauimus trifles coram Domino exer -
M 2 cituum
 AMETIT HS VS
cituum.Item de Achab rege verbis Eliæ ad
3.Reg.21. pœnitentiam inclinato, legimus . Ambula-
uit demiffo capite. Eft & fcripturæ phrafis,
Iob, 24.
ambulare per viam vinearum , Neque am-
D.Tho, bulet per uiam uinearum, quod eft nolle re-
Eta via incedere,vt enim exponit D.Tho.
vineæ iuxta oppida loco temperato, neq;
ninis gelido, neque nimium calido planta
ri folent.Impius autem non ambulat per
viam vinearum , quia rebus huius mun-
Lyra. di non vtitur moderate. Lyranus vero ali
ter explicat,Quia fermo eft de impio , de
quo intextu præcefferat, Maledicta fit pars
eiusinterra,& ftatim fubditur, Neque ambu
let per uiam uinearum , id eft , vineæ eius
adeò fteriles fiant , vt neque per cas tran-
fire audeat: Vel, vt mihi potius videtur,
Arceatur in defertum, non folum à ciuita
tibus,fed etiam ab agris plantatis: vbi nec
Gal , 3. vinea nutritur.Sic filius Dei, Quifactus pro
nobis maledictum,fugiens perfecutores, ali-
quando non ambulabat per viam vinea-
Ioan.II. rum , fed circa defertum,
Ambulare coram facie fua dicuntur ani
20
malia fancta, Et unumquodque eorum coram
Ezech.1.
faciefua ambulabat,id eft, confiderabat ope
ra, & actus fuos , ne temere quicquam age
ret , & nunquã retro , fed ad anteriora pro
Greg.
cedebat . Sic explicat Gregor, homil.4.
in Ezech.dicens : Quife ante fe ponit, co
Hierony. ram fe ambulat. Hieronym.autem ad per
feuerantiam in bono incæpto hoc refert
in Comment . Qui aratri ( inquit ) ftiuam
tenet , non debet refpicere poft tergum ,
nequeimitari vxorem Loth. Hæc Hiero
nym . Propterea Chriftus Dominus difci
pulos monebat , vt eum fequerentur , nec
Matth.9. conuerterentur retro , Matthæo dicens
Sequere me, & furgens fecutus eft eum , quod
fuit antefaciemfuam ambulare , & fic de
alijs,qui àChrifto vocati cum eo ad mor-
tem vfque perfeuerarunt , quibus ipfe di
Luc.22. xit.Vos autem eftis qui permanfiftis mecum in
tentationibus meis, c.
Ad inuicem ambulantes difcipu -
li dicuntur Luc.24. De quo vide in di
&tione Emaus. Tolle grabatum taum
& ambula. Vide verbo Grabatu.¶Clau
diambulant,vide verbo Claudus . Am
bulans Iefus iuxta mare Galileæ , vide in
dictione Galilea. Surge, & am-
bula ,vide in dictione,di
mittere.
AMINA DA B.
CAPVT. LXXVIII.
Amethiftus.
MET HI S T V Slapis ַ‫אתלמָח‬
pretiofus vocatur hebraice
Achalama Exo, 28. Quan-
Auis alij dicant effe Chryſtal-
lum . Amethistus gemma
eft, quæ vini flauefcentis colorem refert,
cufulgorepurpureo in violaceum define
te,vt refert Plin.lib.37.c.9 . ferturq; refi. Plini.
ftere ebrietati , fœcunditatem quoquefte-
rilibus conferre, & veneno refiftere . Erat Exod. 28. &
autem in tertia linea rationalis Aaron, & 29.
in fundamentis ciuitatis fupernæ Hierufa
lem duodecimum habuit locum , & quia Apoc.21.
in his erant defcripta nomina duodecim
Apoftolorum , Matthiam Apoftolum ſi-
ne dubio, qui duodecimum fortitus eft lo
cum,fignificat, & iure optimo huic ille gē
mæ comparatur, qui multas fteriles ani-
mas , fua reddidit prædicatione foecun- T
das , & veneno cupiditatis , atque ſuper-
biæ,quo fublatus eft Iudas, & mifere pe-
rijt,contrarijs plane virtutibus pauperta
tis fcilicet voluntariæ , & humilitatis exi-
miæ , viriliter reftitit . Vnde illi optime
quadrat quod Dominus dixit:Confiteorti . Matth.11 .
bipater,& c.qui abfcondiſti hæc àſapientibus&
prudentibus, Subaudi fecudum carnem qua
lis erat Judas , Etreuelaftica paruulis , non
fenfu,fed malitia qualis fuit Matthias .
CAPVT. LXXIX.
Aminadab.
MINADAB filius
fuit Aram , princeps de
tribu Iuda , de quo fit
mentio Exod . 6. De-
inde Cantic. 6. Vbile=
Cant.6:
gimus : Nefciui , anima
mea conturbataeft , propter
.
quadrigas Aminadab , locus eft difficilis iux
Lyra.
ta literam . Lyra. duas adducit expofi >
tiones . Prior eft hebræorum dicen .
tiü, verba effe Synagogæ quæ fub Moy-
fe dubitauit tranfire per mare rubrum
nefciens quid faceret,vt pote conturbata ,
fed cum regia tribus, quæ eft Iuda,prima
tranfi-
 M M O N. " A MORRHA V
tranfiret,cuius dux Aminadab in quadri
'ga fua præcurrebat, aufus eft populus in-
gredi . Verum hæc expofitio qua da præ
fupponit incerta . Vnde alij doctiores He
brei dicunt,Aminadab hoc loco non effe
nomen proprium, fed fignificare populu
principante.Dicit ergo Synagoga, Nefci-
ui,& conturbatafum propter quadrigas populi
principatis,hoc eftAffyrij , & Babylonici,
qui mepropterfcelus idolatria captiuam
duxerut.Que expofitio hiftoricavidetur.
Tertia tame eft Gregorii,Gloffe, D.Tho.
& comunis patru,Aminadab effe nomen
Greg.
Glodpropriuprincipis trib' Iudæ,de cuius pro
D.Tho genienatus eft Chriftus , & ideo illu reprę
fentat, cuius quadrigæ funt quatuor Eua-
gelia toto orbe difcurretia, quatuor rotis,
quas vidit Ezech. & quatuor fanctis ani-
Ezech.r: malibus,id eftquatuorEuangeliftis.Dicit
ergo Synagoga: Nefciui,& anima mea cetur
bata eft,propter quadrigas Aminadab , id eſt
propter,Euägelica Chrifti de ftirpe, Ami
nadab prędicatione,quia no potera crede
re, omnes gentiles admitti debere ad re-
gnu Chrifti dicentis: Predicate Euangelium
mnicreaturæ, c.Et illud Docete omnesgen
es.Sed quia expofitio hæc myftica vide-
Mar.vlt.
Matth.vlt. tur, addit quarta Vatablus,verba effe fpo
fæ dicentis, Nefciui,anıma mea cõturbataeft,
Vatab propterea quod fponfum non inueni , &
quia eum quæreba tam celeri curfu,vt fa-
ta effem velut quadrigæ Aminadab, qui
& Matth.12,
cum princeps effet tribus regie , quadrigis
velocifsimis vehebatur,itaq; fponfa turba
ta currebat ficut auriga quadriga , quæ
equos velocifsimos detinere no poteft.Et
certe hoc modo currebat mulier, quæ erat
in ciuitate peccatrix, vt Chriſtu ſponfum
inueniret , & medică în domo Pharifæi.
Luc, 7,
Sed multo velocius grefsibus amoris cur
rebat Maria Iefu mater,vt puerum perdi
tum in teplo quereret,turbata quidem, &
dolens,fed non conturbata. Vnde dixit il
li,inter doctores inuento, Ecce patertaus,&
ego dolentes,quærebamus te.
Luc,2.
CAPVT LXXX.
Ammon, Moabité .
‫אמין‬ MMON vnde Ammonitæ , &
A Moabvnde Moabita populi pro-
cefferunt, fratres erant,& filij Loth,atque
S. AMO S. 91
filiarum eius , quæ ab inebriato patre cos
perinceftum conceperunt.Ad execratio- Gen 19.
nem autem huius peccati excomunicati
funt à Deo Ammonita,& Moabitæ ne in Deut.23 .
trarent in Ecclefiam Dei in eternu. Quod
intelligi debet tempore Legis Molay cr.
Nam in lege Euangelica quicunq; ad fide
conuerti voluerint,recipiütur,iuxta illud.
Prædicate Euangelium omnicreaturæ,quicredi Mar.vlt.
derit, & baptizatusfuerit faluus erit . De his
autem populis fit pafsim mentio in fcri-
ptura, prefertim Ezech. 2 5.A.Amof. 2 .
D. Sopho . 2.D.
CAPVT LXXXI. Morell :
Amorrhæus.
MORRHAVS, AN
id eft amarus & rebel
lis,feu loquax, nomen'
fuit populi gentilis in
terra promifsionis,qui
deuaftatus eft ab If-
rael . Huius nomine
propter fcelus idolatriæ per opprobrium
appellatur fynagoga , Pater tuus Amor- Ezech.16.
rheus,id eft multo fermone celebratus , &
loquax ,id eft,famofus in peccatis; quia er
go Pharifæi ab his originem ducebat , qui
quamuis Iudçi effent , per opprobriumta
men dicti funt, Amorrhei , Dominus illis
dixit:Generatio praua& adultera.
CAPVT LXXXII.
Amos.
MOS fuitvocatus pa
terIfaiæ Prophetæ , fi-
cut habetur Ifaiæ. 1. &
interpretatur fortis , fuit
etiã fic appellatus vnus
de duodecim prophe-
tis ,qui contra decem tri-
bus Ifrael vaticinatus eft , captiuitatem
illis ab Affyrijs prænuncians , propter fce
lus idolatrie numeratur autem inter pro-
phetas minores tertius , quamuis pro
phetauerit eodem tempore,
quo & Ifaias .
M 3 CAP.
 AMPHORA .
CAPVT LXXXIII.⠀⠀⠀
Amphora.
2 quæ humana ratione minime conftant ,
MPHORA hebraice -di-
I citur eiphah, menfura arido
‫איפת‬ ru,continêstria fata, eft etiäli
A
quidorú fcilicet vas , vinariu
Jiv.ri vel etiam aquarium, ventre lato , cũ dua
bus anfis collograciliori, fed pro menfura
frequéter accipitur,quæ duas vrnas capit,
vel octo cogios liquidorü , & tres modios
aridorum ,vt notat Hiero in Coment.Ifa.
5.Vocabatur auté alio nomine Quadrata
Hierony. lis ex quadrata figura,quia omni ex parte
pedem habebat, in longũ, latú,& profun-
du . Ne vero per fraudē minui poffet , vel
augerierat olim apud Romanos pedis
menfura in marmoreſculpta, quæ hodie
cernitur Romæ in hortis Angeli Calocij .
Erat etiã amphore menfura in Capitolio,
de qua Prifcianus .
Amphorafit , cuius uim ne uiolare liceret,
Prifcians 'Sacraueré lout. Tarpeio mōte,Quirites:
Hæcille.
Apud Zacha. fit mentio de amphora
his verbis. Hæc eft amphora egredies.Signifi
2
cat autem menfura omnium peccatorum
populi Iudaici in vniuerfa terra,vt expo-
Zach.
nit Hierony. Ipfe ( inquit) angelus, qui
oftenderat amphoram , fiue menfuram ,
illi nomem imponit , & dicit iuxta Se-
ptuaginta : Hæc eft iniquitas corum in uni=
uerfaterra. Iuxta hebræos autem. Hic eft
oculus corum,id eft oftenfio omnium pec-
catorum , fubaudi,ad oculum. Hæc Hie
Hierony . rony. Cofirmat Cyrillus, effe menfuram
Cyllilus.
illam peccatorum populi, de qua Domi=
Matth. 23. nus Iudæis fignificauit dicens . Implete
menfuram patrum ueftrorum . Itaq; erat men
fura,quam cum peccantes implerent Pha
rifæi, & populares , tande in fuis peccatis
fine retractatione periret. Proptera dixit
illis Chriftus: Moriemini in peccatis ueftris .
Ioan.8. Sed in textu dicitur Zacharia,quod vi
fa fit mulier,quæ vocabatur impietas, ſe=
3
dens fuper amphoram , quæ etiam intus
miffa eft, & duæ mulieres habentes alas
portauerüt illam inter coelum , &terram .
De quofupra in verbo Ala num . 10. vbi
pofuimus expofitionem Hierony . putan
tis,has mulieres effe ex vna parte Hierufa
lem,& ex alia decem tribus, quæ propter
fuam impietatem impulerunt populum
in Babylonicam feruitutem. Sed hæc ex
pofitio alijs non quadrat , quia prophetia
vel de futuris eft , aut certe de præteritis ,
qualis eft prophetia Moyfi de creatione
mudi,&c.Sed captiuitas decemtribuum ,
& poftea Hierufalem ,quando Zacharias
prophetarecœpit,longo tempore præcef
ferat, quorfum ergo hic fcriberet hiftoria
planam , & omnibus notam, per reuela-
tionem angelica tam difficile intellectu ?
Quare verifimilior eft iudicio meo ex-
pofitio Ruperti fuper Zach.5.quã ex par
te fequiturFrancifcus Ribera fupereunde Ruper
.
locum,videlicet, Due mulieresfignificant ca Fran.Rib,
citate, obftinationem tā patrum,qua filiorum
populi Iudaici,quæ vt menfuram fcelerum
eiufde populi à Deo prauifam coplerent,
in tantu nefas prorupere occifo filio Dei,
& difcipulis eius partim cefis,partim fuga
tis,vt in fine mundi derelicti, impijfsimo
Antichrifto in Babylone primum regna-
turo (quod Danie . 11.legimus ) colla fub
mittere debeant,ficut Chriftus ipfe præ-
dixit. Ego ueni in nomine patris mei, &no ac- Dan.11.
cepiftis me fi aliusuenerit in nominefuo , illum
accipietis . Quod de Antichrifto à Iudæis Ioan.5.
recipiendo Hiero . intelligit Epiftola ad
Algafiam.q.11 ,& alij patres, quos allega
bimus, verbo Antichriftus , numero . 12. Hierony.
Propterea fubdit Zacharias: Et dixi ad ange
lum , & c. Quo ifte deferunt amphoram? erdi-
xit ad me,ut ædificetur ei domus in terra Sen-
naar, id eft,in Babylonia . Cu ergo ante fe
ptuaginta annos fuerint Iudei captiui du
&ti in Babyloniam, quomodo nuc denuo
rogaret angelum Propheta : Quo ifte defe
runt amphoram:Præterea cum etiam pro-
phetante Zacharia reuerteretur populus
de Babylonia fub Zorobabel , quomodo
fubdit intextu,vt ftabiliatur,& ponaturibi?
quomodo enim ftabilitur in Babylonia
populus,qui ia inde reuertitur ? Intelligi-
tur ergo de tépore Antichrifti,fub quo im
plebitur,quod de Iudæis Chriftus præ-
dixit, Filij autem regni eijcientur in tenebras.
Amphora pro méfura accipitur 1.Reg.1.
Matth.8.
D.2.Efd . 2.B.Danie.14.A. Pro vaſe auté
vulgari aquario fumiturLuc. 2 2.vbi Chri 4
ftus Dís duobus difcipulis ,quos inHieru
falem mifit ,fignum dedit illius domus in Luc.22 .
quapararifibi pafcha volebat,dicens : In-
gredientibus uobis ciuitatem occurret homo,
amphoram aque portans ,fequiminieum ,&c.
CAP.
 AMPLE CTI AMY G D A L
CAPVT LXXXIIII.
Amplesti, Amplexari.
MPLECTI he ·
braice dicitur Chabac..
pan
Iob.24.Amplexantur la-
pides , & Pro.24. Am-
plectieft brachijs alium
implicare in fignum be
neuolentia. Dicitur au-
tem de Deo per metaphoram. Laua eius
Cant.2:
fubcapite meo,er dextera illius amplexabitur
me . VbiLyra leua,id eft, prafens vita,&
Lyra.
téporalia dona Dei fub capite meo, id eſt,
ad confolationem mihi data , & dextera ,
id eft, æterna vita amplexabitur me , ficut
protegens, quando per remunerationem
glorificabit me . Eodem modo exponit
D.Thom
D.Tho.De hoc amplexu dexteræ dice-
Ioan.14.
bat Dominus Apoftolis , Et iterum ueniam
ad uos, affumam uos ad me ipfum, Et rurfus ,
Matth.25 . Eugeferue bone & fidelis , quod verbum fi-
Lucæ.12,
gnum eft amplexus dexteræ & alibi. Bea
tifuntferuiilli,quos, cum uenerit Dominus , in
uenerituigilantes . Beati, inquam , per am-
plexum dexteræ Dei.
2 Amplexari lapides eft abfcondere fe
in cauernis ,& fcifuris petrarum. Sic Legi
Iob.24.
mus apud Iob. Et non habentes uelamen, am
D.Thom. plexantur lapides, fuper qué locum Diuus
Thom. in Commentar . Non habentes
(inquit ) veftimenti vel domus tegumen
tum , abfcondunt fe in cauernis lapidum,
quæ inueniuntur in locis montanis . Eo .
Lyra. dem modo exponit Lyra , & de huiuf-
Heb.11, modi Apoftolus dixit,defanétis videlicet
prophetis, Infolitudinibus errantes, inspe
luncis, incauernis terræ:
Amplexari fapientiam , eft illam quafi
3
Prou 4, rem dilectam detinere: Cumeamfueris am-
Interl, plexatus , dabit capiti tuo augmentagratiarum .
Vbi Interl, amplexatus ( inquit ) tan-
Lyra, quam remdilectam . Eodemmodo Ly.
ra. Sic difcipulus ille , quem diligebat le-
fus , amplexatus eft incarnatam fapien-
tiam , frequenteralias ,fed præcipue quan
do fuper pectus eius in coena recubuit,
Ioan.vlt.
vbiaccepit augmentum innumerabilium
gratiarum,ita vt primus intonuerit. Inprin
Ioan.1: cipio erat uerbum .
4 Amplexādi tempus eft, & tempus lon
Ecclef.3: gefieri ab amplexibus, Ecclef. 3. Quod
ad literam intelligitur de cõiugibus , vt ex
V S , & c.
92
ponit Gloffa,in quem fenfum Apoftolus Giolla.
admonet coniugatos, Nolitefi autari inui- 1.Cor.7.
cem, nififorte ad tempus, ut uaceris orationi.
Amplexariftercora eft,in fummam de 5
uenire miferiam,Qui nutriebätur in croceis, Thre 4.
amplexati funt ftercora, id eft,auidifsime vi
liora cibaria præ fame fumpfere , vt expo
nit D.Tho.in Comment . ficut dicit Iob: D.Thom.
Animæ efurietietia amara dulcia effe uidetur. Iob,6,
CAPVT 、 LXXXV.
Amygdalus,Amygdale.
MYGDALA
I
dicuntur hebraice in
‫שקרים‬
fcripturafekedim, Ge=
ne:43.& Numer. 17.
Amygdalus , vt refert
Plin. lib. 16. cap . 26.
Plini
inter alias arbores pri-
ma flores emittit, quos tamenfacile amit-
tit, etiá fi non pluat , fed fiat nubilum co
lu, aut auftri num,æftatemfert diutifsime
faluo virorefrondiu , quas vltima fere om-
nium perdit.De hac arbore legimus . Flo Ecc
lef, vlt.
rebit Amygdalus, denotat autem expofito-
re Hicronymo caniciem fenectutis hama Hierony.
ng,ibi enim fenecta defcribitur ,quã mors
confequitur.Greg.vero lib. 31. Moral . in Gregor.
illud Iob.39.Nunquidfufcitabis cũ quafi lo-
cuftas?Quid(inquit )in flore amygdali nifi
fanctæ Ecclefiæ primordia defignantur?
quæ inprædicatoribus fuis primitiuos vir
tutum flores aperuit,& c. De his floribus
Dominas dixit:Signa autem eos, qui credide- Marci.vlt .
rint,hecfequetur,in nomine meo demonia eij=
ciet, & c. Quæ expofitio myftica eft , fed
pulchra,&aptifsima,qa ficut crefcentibus
fructib' Amygdalus flores deponit , ita
in Ecclefia ia fundata crebra miracula cef
fauerüt,qa fructus auges flores depofuit.
Legimus præterea Iacob virgas amy- 2
gdalinas, partim decorticatas , partim ve Gen.30,
ro integrocertice ,fuper canales aquarupo
fuiffe,vt bibêtes oues ,afpicientefq; varios
in aqua colores, varios quoq; foetus cōći-
peret.Vbi Gloffa , virgas varias ob oculos Gloffa,
ouiu pofitas,doctorestcclefiæ multis vir
tutibus variegatos, & doctrinas multiplici
ornatos intelligit , q velut exéplar effe de
bet auditorib' ad opera bona,vnde illud .
Sic luceatluxueftra cora hominibus , ut uideant Matth.s
opera ueftra bona , & glorificent patrem ue-
ftrum, qui in cœlis eft.
M 4 САР.
 ΑΝΑΤΗΕΜΑ
CAPVT LXXXVI.
Anaglypha.
NAGLYPHA di
&tio Græca àverbo-
αναγλυφημ quod eft
furfum , vel in fuperfi-
cie fculpere, inde Ana-
glypha vocabantur va
fa in fuperficie ſculpta,
de quibus fit mentio . 3. reg. 6. Et duo
oftia de lignis oliuarum, & fculpfit in eis
3.Reg.6 .
picturam Cherubim , & palmarum fpe-
cies , & Anaglypha valde prominentia ,
& texitea auro.Recte vero omnis pictura
templi aurotecta eft, quia omnis pictura
Matth 5 . virtutum auro charitatis etiam inimicorū
ornari debet . Diligite inimicos veftros.
CAPVT LXXXVII.
Anathema .
NATHEMA dicitur
hebraice cherem, Deut.
I promifsionem de Ecclefia . Etporte inferi
7. Ne fias anathema , Et
‫חרס‬ Iofu.6.Sic ciuitas hæc ana
thema.
Anathema à verbo græ-
co avnba vai fufpendere , vnde anathe-
ma fufpenfum,& feorfum pofitum figni-
ficat , qualia erant illa dona, quæ fufpen-
debantur in templo , hodieque fufpen
duntur voti gratia , vt potè imagines ce-
reæ, vel argentea , & huius generis alia .
Hinc vfus obtinuit , vt excommunicati ,
quafifeparati à comunione fidelium , ana
thema dicantur . Quidam dicunt anathe-
ma conpofitum effe à propofitione Anà,
quæ eftfurfum , & Thita litera , quæ in
damnatorum fronte defcribebantur in fi-
gnum exitij vel cædis. Vnde, vbi Septua
ginta vertunt anathema , habetur hebrai-
ce Herem , quod proprie occifionem fi-
gnificat . Hinc apud hebræos quicquid
Deo mactatur dicitur Here. Sic legimus,
Sitque ciuitas hæc anathema , ( hebraice He-
rem ) omnia que in eafunt Domino , id
Iofue.6.
eft non nobis, fed difperdantur igne , vel
gladio,& alibi, Omne quod ex uoto dederint
Num.18. filij Ifrael , tuum erit , Hebraice legimus ,
Hierony. Omnis Herem,id eft omnis occifio anima-
Regula . 1 lium ex voto tibi erit. Hanc regulam pro
Hierony.
pofuit Hierony.Epiftola ad Algaf.q.9,
.2
Explicat autemHierony.in prædicta
Epiftola ,& q.9 . illud ad Rom. Optabam Rom.9 .
ego ipfe,anathema effe à Chrifto pro fratribus
meis,&c.Hoc idem (inquit)ipfum eft di-
cere, optabam anathema effe à Chrifto
profratribus meis,&c.quod , Dele mede li-
Exod.32,
bro uita,fimulq; cerne Apoftolu , quantæ
charitatis in Chrifto fit, vt pro illo cupiat
emori ,& folus perire,dummodo in illum
credat hominum genus , perire autem no
in perpetuum fed in præfentiarum.Et in-
frafubdit. Quod aute anatheina interdu
occifionem fonet ,multis veteris inftrume
titeftimonijs probari poteft .Hac Hiero .
Sed vltra teftimonia ad probatione huius
regulæ fupra citata additur ille locus Za-
cha .Vbiagens propheta de reiectione Iu
dæorum , & vocatione gentium ait. Et and Zacha.14.
thema noerit amplius .Vbi Hiero . ex ponit ,
Nullus erit metus hoftilis impetus.Chal-
dæus vero vertit , Nec occifio erit amplius. Hierony .
Quod fi roges ,quomodo hoc fit impletu ? Chald ..
Refpondemus paulatim impleri , tunc au
tem plene cöplendum effe, quando expe
rientia docebit , veram effe illam Chriſti
non præualebunt aduerfus eam. Imo tempore
etiam martyrum no erat anathema,id eft, Matth.16 .
occifio ,& deuaftatio totius Ecclefiæ vni
uerfalis ,imo, Sicutgranữ frumenti ,fi mortuù
fuerit,multufructu affert , fic pro vno marty
re occifo centu denuo ad fide conuertebā
tur, & quafi totidē grana provno multipli Ioan.12 ,
cabantur. Contrarium vero minatur Dís
habitatoribus terræ,müdiq ; fectatoribus
perMalac.vbi iudex iuftus minatur è co Malac.4 .
lo Neforte, inquit ,uenia , & percutia terram
anathemate.Septuag.vertunt, Neforte percu
tiam terram penitus , id eft vfq; ad vltimum
excidium ,quod fiet in die finalis iudici ) ,
quando peccatoribus cunctis interfectis , Luc, 21 ,
iuftis dicitur. Hæc autem fieri incipientibus ,
refpicite ,& leuate capita ueftra, quoniam ap=
propinquat redeptio ueftra ,quafi dicat , dies
illa impijs erit anathema , & vobis redein
ptio . Sed rogabit fortaffe quifpiam,quare
dubitando dixerit, Neforte uenia,& percu-
tiam ,ecsAd quod refpondemus , particu
la forte non effe dubitantis Dei, qué certa
fide credimus venturu ad finale iudiciu ,
Videbunt filii hominis uenientem in nube, &c. Matth.24.
fed eft liberum arbitriu peccatoribus ad Matth.25
refipifcendum permittētis , ne illis fitana Luc.21 .
thema ,fed redemptio aduentus Dúi ad iu
dictum ,de quo in verbo fortuna . Nomine
autem
 ANATH OTH.
aute terræ peccatores, & reprobos intelii-
Auguft. gi docet Aug.lib.20.de Ciuitate cap . 2 9 .
Terra( inquit)funt,qui terrena fapiut, &c .
Secundum eandem regulam intelligi-
3
1.Cor.16 . turillud: Siquis non amat Dominum noftrum
Iefum Chriftum fit anathema Maranatha.Su-
per quem locum Hierony.ficut illis qui
Hierony.
eum amant,vt redéptio veturus eft Chri-
ftus, ita eis, qui eum non amant , anathe-
ma fit, id eft, vt eos abominetur , & per-
dat. Maranatha autem magis Syrum eft,
quam Hebreum, & interpretatur Domi-
nus veniet,fubaudi adiudiciam . Hæc ex
Hierony. Allufit aute in hoc vltimo Apo
ftolus ad illud Malachiæ numero præce-
Malach.4.
denti declaratum. Neforte ueniam ,& percu
\tiam terram anathemate , quafi dicat : Qui
non amat Dominum Iefum Chriftum, fit
anathema, neque erit hec fola commina-
tio,fed Dominus veniet, vt percutiat eum
anathemate.
Præterea anathema Iefu non dicitur,
4 ficut ait Apoftolus : Nemo infpiritu Dei lo-
1.Cor.12 . quens,poteft dicere anathema seju ,quod eft di
cere , fpiritus Dei non eft fpiritus blafphe
miæ, neque dicit anathema Iefu,quod eft
blafphemate nomen eius . Ita explicant
Chryf. Chryfoft. & Theophylactus, qui ait: Hoc
Theophy. tibifignü fit infani vaticinj.execrari, bla-
fphemare , conuitijfque inceffere Iefum.
Hæc Theophyl. Quod certe faciunt om-
nes hæretici, qui veftem eius abfcindunt,
id eft,Ecclefiam, imitantes Pharifços,qui
Ioan.8. Dominum blafphemantes dicebant : Non
ne bene dicimus nos,quia Samaritanus es tu,&
demonium habes?
LXXXVIII.
CAPVT.
Anathoth.
NATHOTH interpre
‫ענתות‬ tatur obedientia fecundum
1
Orig.homil . 8. fuperHiere-
Orig.
A miam. Eftque nomen ciuita
tis in tribu Beniamin,no lon
geà Hierufale,vnde Hieremias Propheta
fuit. Dicitur aute Hieremias emiffe agrū
Hiere.32.
in Anathoth cũ obfeffa effet ciuitas àchal
dæis,quo opere vaticinatus eft, poft ſep
tuaginta captiuitatis annos , reædificata
Hierufalem hereditates in ea rurfus à fuis
dominis pofsidendas effe . Myftice au-
tem,vt patres aiunt, in Anathoth emft he
ANCILLA . 93
reditate , qui obediès eft,iuxta illud: 3ea= \
ti qui audiunt uerbum Dei , & cuftodiunt illud . Luc, 11.
Vnde Hierony in, fuper Hieremia . Ager Hierony.
(inquit) facerdotalis , cuius emptio, atque
poffefsio Hieremiæ deferebatur in Ana-
thoth,eft in terra Beniamin , quoru prius
obedientiam , fecundum filnim dexteræ
fonat , ideo eius appetit Hieremias em-
ptionem,in quo obedientia, & virtus dex
teræ Domini verfabatur. Hæc Hierony..
Imitatores ergo funt Hieremiæ obedien-
tes , quibus Dominus ait : Super cathedram Matth.23 .
Moyh federunt Scribæ & Pharifæi, quodcunq; ¦
dixerint uobis,feruates & facite. Et Paulus . Hebr, 13 .
Obedite præpofitisueftris.
CAPVT. LXXXIX.
Ancilla.
NCILLA in fcriptura
hebraice dicitur hamach ,
‫אמה‬
&. eft fignú foœmenini
generis. Eft autem ancilla
mulier minifterio cuiufpiã
deputata prefertim captiua. Metaphori-
ce vero folet interdu fcriptura facra imbe
cilliores in reputatione hominũ , fed ele-
&
tos apud Deu ancillaru nomine fignifi
care,fic legimus defapiëtia, que filius Dei
eft: Mifit ancillasfuas, ut uocarent ad arce, erad Pro.9.
moeniaciuitatis.Super quem locuin Hiero- Hierony:
ny.Id eft prædicatores (inquit) infirmos ,
& defpicabiles , qui fideles populos ad fu-
perna patriæ cœleftis ædificia collige -
rent. Eodem modo Cypria.lib.2.epifto- Cyprian
la. 3.adCoeciliu.Parauit ( inquit)fapiëtia
menfamfua , & mifit feruos fuos, vocans
cum excelfa prædicatione, &c. Sic etiam
Gloffa Ordin . & Lyranus . Cui confonat Cloffa.
parabola de rege : Quifecit nuptiasfiliofuo, Lyra.
mifitferuosfuos,uocare inuitatos, &c. Item Matth.22 .
Luc.14.
parabola de homine , quifecit cœnam mag-
nam. Hic enim homo fapientia incarnata Colof.z.
eft,ficut & ille filius regis,in quofunt, omnes
thefauri fapientia , & fcientiæ Dei abfconditi ,
Quique dicit : Ego autem conftitutusfum rex Pfal.2 .
abeo, & c.
Legimus præterea de Leuiathan , Do- 2
minum dicente : ad Iob: An i ludes eiquas tob.40 .
fi auier ligabis eum ancillis tuis ? Super qué
locum Grego. Bene ergo ( inquit) Domi- Greg
.
nus Leuiathan iftum non feruis , fed ancil
lis fuis ligare fe afferit , quia ad noftram
MS redein-
 ANCILLA. ANDREAS .
redemptionem veniens , & fuos contra
mundifuperbiam prædicatores mittens ,
relictis fapientibus infipientes, relictis for
tibus debiles , relictis diuitibus pauperes
1.Cor.1. elegit,quiateftante Paulo : Infirma huius
mundi elegit Deus,ut confundatfortia. Eodem
Beda. modo Beda, & Gloffa .Vnde colliges, no
Gloffa. bene Ianfenium fuper locum Prouer. fu-
Ianfen:
periori numero explicatum dixiffe, in ge
nerefœmenino pofitas effe ancillas, quia
fapientia etiam ponebatur in generefœ
menino,cum tamen videamus , Deum in
hoc loco lob non poni in foemenino , &
tamen ancillis fuis, & nō feruis vfum fuif-
fe ad ligandu Leuiathan.Et quod in Pfal.
Pfal.67. dicitur : Dominus dabit uerbum euangelizan-
tibus uirtute multa , in Hebræo legimus in
foemenino videlicet, Euangelizatricibus air
tute multa. Et Dominus ponitur in maſcu
lino. Quare myfterium fine dubio de vi-
litate difcipulorum in oculis mundi defig
nabatur,quia pifcatores duodecim Chri-
ftus electurus erat Apoftolos , ficut habes
Lude. 6. & Luc.6 . &. 10. Defignauit Dominus aliosfep-
10.
tuaginta duos, fubaudi,prioribus fimiles.
Cibaria ancillis dare quid fit , vide in
dictione cibus , nu. 11. Poftremo quod
Maria dixit Angelo Lucæ. 1. Ecce ancilla
Domini explicatur in dictione Maria.
CAPVT. XC.
Andreas.
NDREAS frater Si-
monis Petri natu maior,
I
Hierony. vt fcribit Hierony. de vi-
ris Ecclefiafticis , difcipu-
Ioan.1. lus fuit Ioannis Baptiſta,
quod etiam habetur Iaa. 1. Sed cum au-
diffet:Ecce Agnus Dei,&c . fecutus eft Sal-
uatorem , fratremque fuum Simonem ad
eum perduxit,vt habetur etiam Ioann. 1 .
In quo foelicifsimus pifcator euafit , qui
talem , ac tantum pifcemhamo, & arun-
dine verbi Dei, adhuc tyrocinium agens
Deocepit , electus vero Apoftolus inter
duodecim fecundo loco poft Petrum, fa-
&tus eft pifcator hominum cumfratre, fi-
cut illis promiferat mundi Saluator di-
Matth.4: ces: Venite poft me, facia uosfieri pifcatores
hominum. Dum ergo Andreas rete fuum
expandit in Grecia,& tota Achaia, innu
meros filios Chrifto Domino peperit,to-
ANGARIARE .
tus femper in amorem cœleftium eleua-
tus.Vndefecundo lapidipretiofo, qui fap Apocal, 21.
phyrus dicitur iure optimo comparatur.
Hæc quippe gemma , coeleftem colorem
referens , punctifque aureis diftinéta , at-
que durifsima,ita vt fcalpi non pofsit,co-
templationem Andreæfublimen , cũ au-
rea Dei, & proximi charitate coiunctam
& fortifsime colligata denotat,in qua tan
tū Domino crcuit, vt cu ad crucis fuppli-
cium pro Chrifti fide duceretur, ardentif
fimo cordis iubilo , & verbis fuauifsimis
imaginemcrucis à longe vifam fupplex
falutauerit dicens : O bonacrux ,que decore
de membrisDominifufcepifti , diu defiderata,ſo
licite amata,fine intermifsione quafita, aliquá-
do concupienti animo præparata , fufcipe me
difcipulu eius,qui pependit in te, magifter meus
Chriftus. Fuit ergo Andreas fapphyto pre
tiofior,atq; in oculis Chrifti pulchrior, &
vnus de illis de quibus Ecclefiæ Domi-
nus ante promifferat: Fudabo te infapphyris Ifai.s4.
CAPVT XCI
Angariare.
NGARIARE eft
alium coactum in fer-
uitutem redigere , vel
ad opus feruile cogere.
Vnde intelligitur con-
filium Chrifti: Quicüq; Matth.s.
te angariauerit mille paj-
fus , uade cum illo alia duo , fubaudi , millia.
Quod de præparatione animi exponit
Auguft . quafi diceretur. Efto paratus , fi Auguft,
opus fuerit , cogi ad alia duo milliapaf-
fuum peragenda , potius quam vtchari-
tatis, & patientiæ facias iacturam. Quod
vero Simon Cyrenæus angariatus à Iu-
dæis legitur , vt tolleret crucem Iefu, non
Matth.27
repugnat Euangelio Ioannis , qui ait : Et Ioan 19.
batulansfibicrucem , exiuit in eum quidicitur
Caluarielocus.Quia vt dicit Auguft.lib.3 . Aug.
de confenfu Euangeliftarum , vtrumque
factum inuenimus,primum id quod loan
nes dicit, deinde quod aliitres Euangeli
ftæ retulerunt. Neque exiftimandum eft
ex mifericordia Iudæos , fed inaudita po
tius crudelitate fæuientes,angariaffe Cy-
renæum ,vt tolleret crucem Iefu , quem vi
debant ex tormentis , & plagis pene exā-
guem , invia planè animam exalaturum ,
crucis
 ANGEL V S.
crucis onere prægrauatum. Propterea vt !
diutius cruciaretur,& contumeliofius mo
Prouer.12: reretur in crucem actus , hocfecerit. Quia
ཎྞཱ
wifcera impiorum crudelid ,
CAPVT XCII. 7
C tantum. Hac Lyranus . In nouoprætereal
Angelus.
NGELVS nomen eft
I lia, inuifibilia,fiue throni,fiue dominationes,
Græcum quod nuntium
fignificat, & legatum. He
braice vero dicitur -Ma-
‫מיאלב‬ lachin fingulari,in plura-
li vero Malachim . Eftque nomen officij
Cyril. potius quam fubftantiæ , vt notat Cyril-
lus in illud Ioan. Fuit homo miffus à Deo . Et
Greg.
Gregor.homil . de centum ouibus . Nihi-
lominus tamen omnis fpiritualis natura,
quæ neque Deus ,neque homo eft, ad an-
Hebr.1.
gelorum pertinet minifterium . Omnes
funt adminiftratorij ſpiritus . Vbi nota quod
hebraicum nomen Malach operantem
fignificat, fiue vt Paulus exprefsit , quod
græce dicimus uwepεTv, id eft, admini-
Damaf. ftratorem.Vnde Damafce.lib. 2. de Fide
cap. 3.Angelus (inquit) eft fubftantia fpi
ritualis,femper mobilis,fua poteftatis, ar
bitrioque libera , incorporalis , Dei mini-
ftra,pergratiam,non natura , immortali-
tatem confecuta . Hæc Damafce . Quod
D.Tho. autem dicitfemper mobilis , exponit D.
Th.1.p.quæft.5o.motus (inquit) ibi acci
pitur , pro vt intelligere , & velle motus
quidam dicuntur, quia angelus femper eft
in actu intelligendo faltem fe ipfum .
Angelifacti , & creati leguntur impe-
2
rio diuino , in fcriptura facra , non folum
Auguft. fub nomine lucis ,vt opinatur Aug.quan-
Genef.1 .
do Deus dixit: Fiat lux,de quo videillum,
lib.4.de Genefi ad literam à cap. 2 2. vf-
que ad. 28. Cuius fententiam fequuntur
Eucher, Eucherius Lugdunefis , & Rupertus Ab-
Rupert. bas in Genef. Sed expreffe habetur eoru
Pfal . 148. creatio Pfal. 148.vbi Propheta dicit: Ado
rate Deum omnes Angelicius , &c. Cumque
alias fimul creaturas numeraffet , fubdit:
quiaipfe dixit,& factafunt;mandauit, & creata
funt. Quod Propheta plane intelligit non
folum de fole, & luna,fed & de angelis , &
omnibus alijs creaturis , quas in cade pe-
riodo ad laudes Dei prouocauerat . Super
Auguft. quem locum Auguft.Omnia (inquit) mā
dauit,& creatafunt, cœleftia omnia,fupe
94
riora, virtutes omnes , atque angelos, &c. 1
Idem Hierony . Addit quoque Lyra . per Hierony.
hoc excluditur error eorum , qui dicunt, Lyranus .
quod creaturæ incorruptibiles vt intelli-
gentiæ , & corpora cœleftia , non habent
Deumpro caufa efficienti , fed pro finali
teftamétoexpreffe dicitApofto. in Chrifto Colo.1.
coditafunt uniuerfa,in cœlis , interra, uifibi
fiuepoteftates,principat , Omniaper ipfum,
inipfo creatafunt . Vnde Conciliu Latera-
nefe cap.firmiter de fummaTrinit. & fide Conc . Late
Catho.Abinitio inquit ) temporis vtram
que condidit creatura corporalem , & fpi
ritualem, angelicam,& mundanam.Hæc
Concilium.
Cæterum propter hæc verba Concilij, 3
quidam exiftimauerunt effe de fide , non Qualtio:
folum Angelos à Deo creatos effe, fed in
initio etiam téporis creatos effe , ad quod
etiam facit illud: Quimanet in æternum,crea Ecclef.18.
uit omnia fimul. Sed in contrarium eft auto
ritas multorum patrum grauifsimoru , qui
tenuerunt angelos ante colum, & omnia
vifibilia creatos fuiffe , quod tenuit Bali , Bafil.
lius in principio Exameron, Gregor. Na Greg. Názi.
zian.Homi.de Natali Domini, Origi ho Orig
mil.4 in Ifai.Chry fof.fuper Iob.40 . Am Chryfoft.
Ambr
.
brof.in præfatione Pfalmorum, Hilarius Hilar.
lib. 2.de Trinit. non longe à fine. Ifido, Ifidor.
lib. 1. de fummo bono cap . 12. Damafce. Damaf.
lib.2.de fide.cap. 3. Quos omnes conde-
nare difficile vifum eft doctifsimis viris ,
inter quos D. Tho . in explicatione illius D.Tho ,
decretalis Concilij Lateranen . præallega
tæ,dicit verba Concilij , non determinare
hoc de fide , quod in initio temporis fue =
runt Angeli creati , fed pofitum effe ibi
quafi doctrinam probabilem, quia inten-
tio Concilij non erat ibi agere, vel defini-
re de creatione Angelorum , fed de produ
&tione animarum , contra errorem Prifcil
liani & Origenis , qui animas in coelefti-
bus ante corpora fimul creatas afferebat ,
Cum ergo non fuerit intentio Concilij de
finire de Angelis , non eft id habendum
quafi de fide. Quod vero dixit Ecclefia-
fticus : Creauit omniafimul nihil vrget, quia
fimul, non ad tempus ,fed ad modum crea
tionis ex nihilo plane refertur,quafi dicat
fimul ex nihilo fecit Deus vniuerfa,id eft ,
fimiliter ex nihilo , veruntamé multo pro-
babilior , & certior fententia eft tenentiù.
Angelos
 ANGEL V S.
Angelos in initio temporis,in cœlo, & cũ
cœlo fuiffe creatos,& cum reliquis creatu
Aug. ris. Quam tenet Auguft.lib. 4. de Genefi
Beda.
ád lit.& fequuntur Beda, Rupertus, Ma-
Rupert,
gifter fenten. 2.diftinct. 3. & ibi omnes
Magift.
D.Tho, fcholafticicum D.Thom.Ex Græcis etiã
Theodor. Theodoretus , Genadius , & Achatius in
Genadius. Genef. qui tamen contrariam fentētian,
Achatius,
tanquam erroneam damnare non audēt,
neque Magifter, neque D. Tho . imo ne
que Auguft, quito. 4. lib. 1. de Incarna-
tione Verbi c.6.ait: Eft & illud in Eccle-
fiaftica prædicatione , effe Angelos Dei
qu ofdam , qui ei miniftrant , fed quando
ifti creati funt , vel quales , aut quomodo
fint ,non fatis in manifefto diftinguitur.
Eodem modo Theodo.q.3.fuper Genef.
An geliinfcriptura facra fpiritus vocá-
4
Pfal.103. tur & flamma ignis propter velocitatein,
& feruorem . Quifacit Angelosfuosfpiritus,
miniftrosfuos ignem urentem , vel vt legit.
Hebr.1, Apoftolus : Flammam ignis. Vbi multi ex
fanctis patribus perfpiritum aerem intel
ligunt , ita vtangelos putet aerea , vel ig.
nea corpora fubtilia geftare. In quo fenfu
Ioan. epifc . explicat hunc locum Pfal. Ioannes Epif-
copus Theffalonicenfis in quodã fermo-
Synod.7. ne allegato in feptima Synodo generali
Act.7.De Angelis ( inquit)&Archāgelis,
& ipfa quidé Catholica Ecclefia fic fentit,
effe quidem intelligibiles, fed non omni-
nocorporis expertes, &inuifibiles , vt vos
gétiles dicitis,fed tenui corpore pręditos,
aereofiue igneo,ficut fcriptum eft: Quifa=
cit AngelosJuosfpiritus,& miniftrosfuos igně
urentem,&rc.Sic autem multos fanctorum
patrum fenfiffe cognofcimus, quorum eft
Bafil. Bafilius cognomento magnus , & Atha-
Athanaf nafius ,& Methodius.Hæc ibi. Sed con-
Method. cilium nihil de hoc definit , neque afferit,
neque contradicit. Tenent etiam ex Lati
nis multi patres prædictam fententiam ,
Auguft.' Auguft.lib.3.de Genef. cap.9. &. 1o. &
lib.3.de Ciuit.cap. 15.& lib.9 per plura
Tertul. capita.Præterea Tertullianus.lib.de car-
Cyprian. ne Chrifti. Cyprian.lib. de fingularitate
clericorum.Ambrof. lib. de Noe. cap. 4.
Cafsian. Ioannes Cafsia.collatione.7.Abbatis Si-
reni.cap.13.Licet(inquit) pronüciemus
nonnullas effe fpirituales naturas , vt funt
Angeli , &c . tamen incorporeæ nullate-
nus æftimandæfunt, habent enim fecun-
dum fe corpus , quo fubfiftunt in natura,
quiafecundum Apoftolum, funtcorpora
cœleftia , & corpora terreftria. Allegatur
etiam in eandem fententiam Bernard. Bernar,
lib.s de Confideratione. Nihilominus ta
men hacfententia minimam probabili-
tatem habet, vel fere nullam, ficut funda-
mentum nullum firmum præfefert. Con- Angeli non
traria vero fententia ,, quod Angeli omni habent cor-
no fint corporis expertes , & (provt del pus.
creatura dici fas eft) purus fpiritus,fenten
tia probabilifsima eft , quam tenent Pa-
tres,tam antiqui , quam recentiores ,ita te- I
net Dionyf.Areopa, lib.de Diui, nom c. Dionyfius
Arcopa,
4.Etian (inquit) fine corpore malitia po
teft irrumpere , ficut in damonibus . Et
Gregor. Nazianze. oratione de Natiui- Greg. Nazi.
tate Domini locum Prophetæ fupra.cita
tum : Quifacit Angelosjuosfpiritus,& c. ex-
plicans.Coeleftes ( inquit ) Deus excogita
uit virtutes, &itafubftiterunt illi fplendo !
ris miniftri , fiue illos fpiritus intellectua-
les,non corporales , fiue ignem immateria
lem,& incorporeum , fiue naturam aliam
appellemus .Hæc Gregorius. Et Damafc. Damafce.
lib.2.deFide cap . 3.Angelus ( inquit) eft
fubftãtiafpiritualis , &c.incorporalis.Ex-
plicat autem locum Pfalmi citatum. Mi-
niftros(inquit,fuos facit flammam ignis, I
agilitatem,ignitione, feruorem, penetra-
bilitatem , acumen circa diuinum defide-
rium,& minifterium defignans . Hac Da Magift.
mafce . Idem tenet Magifter lib.2.dift.3 .
& biomnes fcholaftici cum D. Thom . D.Tho
Quamuis ergo hæc fententia non fit de
fide,ficut decretalis fupra allegata incap.
firmiter de fumma Trinit. nihil definit de
Angelis tenendum plane de fide, vt dictu
eft:nihilominus oftendit prædicta decre-
talis, fententiam effe communem docto-
rum fua tempeftate fentientium , angeli .
cam naturam effe fpiritualem , ab omni
corporali diftinctam. Quod autem flam
ma ignis dicantur Angeli,manifeftum eft
ignem accipi metaphorice fecundum al-
iatas Patrum expofitiones,ficut metapho
rice dicitur : Deus nofter ignis confumens eft . Deut.4
Vbi fignificatur effe purus actus. Sic etia
Angeli infuo gradu, co difcrimine, & in
teruallo, quo diftat creatura à creatore in
actu quidem effe nomine ignis fignifica
tur, ficut ignis actuofus eft.
Angeli metaphorice milites , militia ,
5
exercitus , & legiones appellantur , & fic
legimus: Facta eft cum Angelo militia cole Luc, 2 ,
ftis exercitus laudantium , & benedicentium
Deum .
 The ANGELVS .
Matthie 2. Deum. Et Dominus dixit ad Petrum : An
putas quod nonpoffum rogare patrem meum,&
exhibebit mihimodo plufquam duodecim legio
nes Angelorum: Itein . Iacob abijt itinere, quod
Gen.32, fueruntque ei obuiam Angeli Dei,quo's
coeperat,
cum uidiffet ait : Caftra Deifunt hæc. Et cum
Iofue.s . apparuiffet Iofue Angelus dixit: Princeps
fum exercitus Dni. Præterea Micheas Pro-
3.Reg.2. pheta : Vidi(inquit) Dominumfedentemſuper
foliumfuum,& omnem exercitum cæli afsiften-
Apoc.19. temei.Et alibi.Exercitus, quifunt in cœlo,fe
ES
quebatur eum. De Angelis denique dicitur.
Iob.as. Nunquid eft numerus militum illius?
Quanta verofit Angelorum multitu-
6 do fuper proxime allegatum locum Iob.
Gregor. Gregor.exaggerat his verbis , in cognitio
ne(inquit) humanæ rationis fupernorum
fpirituum numerus non eft, quia quãta fit
illa frequëtia inuifibilis exercitus neſcit,
Daniel.7, de quo per Danielem dicitur: Millia milliu
miniftrabant ei,er decies millies centena milliu
afsiftebant ei. Hæc Gregor. Dicuntur ita-
que Angeli milites , & exercitus, tum prò
pter numerum ineffabilem,tum etiã pro-
pter diuerfas acies , quæ ad nouem ordi-
nes rediguntur.Vnde Dionyf.lib. de Cæ
Dionyf. lefti Hierar.cap. 6.Omnes (inquit) fimul
cœleftes , immortalefque fubftãtias in no
uem ordines diuinus fermo diftinxit, & c.
Damaf:e. Damafc.quoque lib. 2.de Fide.ca. 3.cum
Gregor, Dionyfio confentit , & Gregor. Papa, ho
mil. 34. in Euangelium de centum oui-
Luc.35.
bus.Nouem (inquit) ordines angelorum
diximus,quia videlicet teftante facro elo
quiofcimus effe Angelos , Archangelos ,
Virtutes,Poteftates,Principat , Dominá
tiones ,Thronos , Cherubim, &Seraphim ,
effe enim Angelos , & Archangelos pene
omnes facri eloquij paginæ teftatur ; Che
Fzechie. 10. rubim vero, atque Seraphim fæpe vt no-
Ilai.6.
tum eft libri prophetarum loquutur, qua
tuor quoq; ordinu nominaPaulus Apoſt.
Ephef.1.
numerat dicens : Super omnem principatum,
&poteftatem , uirtutem , & dominationem,
qui rurfus ad Coloffen. fcribens ait : Siue
Colof.1. Throni,fiue Dominationes,&c. Ecce nouem
choros Angelorum . Idem afferit Hiero-
Hierony. ny.fuper illud Ezech. Tu Cherub extentus,
Ezech,28, protegenser pofui te in montefancto meo.
Eftque communis fententia Patrum , &
fcholafticorum etiam doctorum in fecun
do fenten.cum Magiftro. Quod vero di
Magift.
Luc.2 . citur : Factaeft cum Angelo militia celeftis
exercitus,denotat non omnes nouem cho:
95
ros, fed vnam aciem , quam militiam vo-
cat,apparuiffe. Sed non minus qui rema
nebant in coelo propter Natiuitatis Chri
fti myfterium laudabant Deum , quã qui
apparuerant in terra. Propterea cecine-
runt:Gloria in excelfis Deo (id eft) laudatio
abfpiritibus, qui manent in excelfis.
Angeli omnes mifsi leguntur ad mini-
fterium falutis . Non ne omnesfunt adminiftra 7
Hebr.1 .
torij fpiritus, inminiſterium mifsi propter eos,
quihæreditatem capiuntfalutis? De quo inter
patre quaftio eft , an omnes vere ad nos
mittatur. De quo funt duæ contrarię fen- Quæftio .
tentiæ , prior eft Dyonifij Areopag. qui Dionyf.
lib.de coelefti Hierarchia.cap . 1 3. Defu-
prema Hierarchia , in qua funt Throni,
Cherubim,& Seraphim, nunquam ad ho
mines quemquam mittimordicus tenet.
Vnde locumApoftoli præallegatum ex-
plicat, omnes effe ad minifterium miſſos
falutis,non tamen ad homines, fed fupre-
mos quidem ad medios , rurfus vero me-
dios ad infimos , infimos vero ad homi-
nes deftinari,qui funt infimæ hierarchiæ.
Quod fi apud Ifai. Seraphim miffus ad Ifai.6.
Prophetam legatur , infimi illum ordinis
fuiffe dicit , functum vero munere fupre-
mi. Eandem fententiam tuetur Damafc. Damafc.
lib.2.de Fide, loco citato.cap . 3.Et Greg. Gregor.
D.Thom.
homil. 34.allegata.Et S.Thomas..part .
& pars fcholafticorum, maxime recentio
rum.Cæterum alia fententia eft prædictę
contraria , de omnibus interdum ordini-
b', fpiritus angelicos ad homines in terra (Angeli fu-
mitti. Quæ fententia fcripturis facris ma- premi ali-
gis cófona eft, & fanctis patribus frequen quando mit-
tior,& rationi congruentifsima . Primum tuntur.
enim omnium præterteftimonium Apo-
ftoli Hebr. 1.fupra citatum vrget locus
Ifai. ca. 6.de Seraphim miffo ad purgan-
da labia Ifaiæ. Quorfum enim inferior
functurus erat officio Seraphim ? & fi fun
geretur,quid opus erat illo nomine appel
lari:fed claredici,miffum effeà Seraphim,
ficut apud Zachar. legimus fuperiorem
Angelum inferiori dixiffe : Loquere ad pue- Zachar.2,
rum iftum,abfque muro habitabitur Hierufale.
Cum ergo fit confuetudo fcripturæ,expli
carequando vnus Angelus ab alio mitti
tur,quorfum præfuinere debemus dicere,
quod fcriptura non dicit ? Præterea ad
Ezechielem mifsi funt Cherubim , vt ha- Ezech.io.
betur expreffe,quis ergo dicat , hos fuiffe
Angelos infimos , cum fcriptura dicat,
fuifle
 ANGEL VAS.
fuiffe Cherubim , & eos tanquam excel
fos exaggeret fuper alios . Præterea Ras
Tob 12. phael ad Tobiam miffus dicit fe effe de
Daniel.7, aftantibus principibus , & Michael ad Ec
clefiam fæpius miffus de primis principi
Luc.I. bus effe legitur.Item Gabrielad Mariam
millus , eodem cap. miflus fuiffe quoque
narratur ad Zachariam,cui dixit: Egofum
Gabriel , qui afto ante Deum . Pra terea anti-
quipatres fummæautoritatis noftra fen .
Grego , Na- tentiam afferunt. Inprimis Gregor: Na-
zian.... zian.lib.2 . fuæ Theologia. Ezechieli, &
Ifaiæ huic Seraphim, illivero Cherubim
miffos affirmat , & ne quis locu aliter au
Hierony. deat exponere , Hierony. in epiftola ad
Damafum de vifione Ifaiæ locum citat
ad mentem autoris , his verbis . Quidam
(inquit) Græcorum apprimè in fcriptu→
ris eruditus , Seraphim virtutes quafdam
in cœlo effe exponit , quæ ante tribunal
Dei afsiftentes laudanteum, & ad diuer
fa minifteria mittuntur , maxime ad eos,
Cyril. qui purgatione indigent. Idem tenet Cy
Chryf. rillus fuper Ifai. 6. & Chryfofto. Homil.
64.adpopulum. Hos Seraphinos , quos
vidit Ifaias, ait aftantium orilinis effe. Et
Auguft. Auguft lib.2.medita. cap. 3. tom . 9. fic
Hebr.1. exponit locum Pauli : Omnes funt admini =
tratorij fpiritus . Scholaftici quoque do-
&tores confentiunt antiquitate & doctri
Alexand. na nobiles . Alexander Alenfis in fumma
Alenf.
Theologica . Et Præpofitiuus,Altifsiodo
Præpofiti.
Altifsiod. renfis , & alij non infime clafsis autores.
Deinde ratio fuadet,vt filio Dei ad homi-
nes miffo propter eorum falutem , non fit
iam indignumfupremos Angelos , qui mi
niftri eiusfunt ad nos etiam interdu mit.
ti , cum neque virtus humilitatis illis defit
quæ confentit humilibus, neque etiã cha-
ritas, cum fecerit eos Deus ignem vrentë,
Pfal.193. non materialem fed fpiritualem. Cu ergo
hæc fententia probabilior fit,non impro
baremeum qui diceret, Gabrielem Ange
lum,qui ad Mariam miffus eft , de fupre-
ma effe Hierarchia , tum quia ad fum-
mum myfteriunon nifi fummum Ange-
Luc.1.
lum,aut certe de fupremis deftinari dece-
bat:tum etiam quia ad Zachariam dixit:
Egofum Gabriel , qui afto ante Deum. Aftan-
Danici.7.
tes autemfupremi funt ordinis .
8 Angeli in fcripturis feptem principes
Tob.12. habere dicuntur . Sic legimus Raphaelem
dixiffe Tobia : Ego fum Raphael Angelus
unus defeptem principibus, qui aftamus ante
Dominum. Neque quadrat expofitio Ly Lyra.
rani,qui interlinealem fecutus putat, fep- Interlin
tenarium ibi numerum fumi pro vniuerfi
tate , quam enim emphafim haberet , ego
fum vnus de vniuerfis angelis ? Propter-
eaquidam exiftimant,feptem effe princi
pes angelorum omnium , ex quibus vnus
eft Raphael ,funt autem numero feptem,.
quia omnibus illis fanctis fpiritibus præ-
funt, per quos Deus feptem plagas habi-
tabilis terræ gubernat & moderatur , de
quibus Deuter.fecundum Septuag. Qua- Deut.zz.
dodiuidebat altifsimus getcs , quandojeparabat
filios Adam,conftituit terminos populoru iux-
ta numerum Angelorum Dei,id eft, conftituit
feptem plagas terræ habitabilis , iuxta nu
merum leptem principum angelorum.Et
vbi Ioannes ait : vidi jeptem Angelos tan- Apoc.s.
tes in confpectu Dei , & datæfunt illis feptem
tube , non folum prædicatores vniuerfos
intelligit , fed cum illis feptem principes
angelorum, qui eos illuminant, & guber-
nant. Item vbilegimus fepte angelos ha- Apocal. 15 .
bentes fepté plagas exijffe deteplo,veſti
tos lapide vel lino mudo non foluprædi-
catores fignificantur , fed etiam hi feptem
principes , qui & alijs inferioribus Ange-
lis,& prædicatoribus præfunt , per quos
partim denuntiant plagas peccatoribus
infligendas, nifi refipifcant , partim vero
cas illis infligunt. Horum quippe miniſte
riofub diemfinalis iudicij erunt figna in
fole,& luna,& ftellis,& multo anteproui Luc.21.
dentia illorum quoque fict , quod Lucas
etiam præmittit dicens: Etterremotus mag
nierunt per loca, &peftilentia, &fames, terro
refquedecalo.Hanc opinione tuetur Fran- Frácif.Ribes
cifcus Ribera fuper illud Zachar. 3. Super Zachar.3 .
lapidem unumfeptem oculifunt , id eft , fuper
Chriftum,qui de fe dictum allegat : Lapi- Matth.21,
dem quem reprobaverunt ædificantes, hisfactus
eft in caput anguli.Septem oculi funt, id eft,
feptem habet principes angelorum quafi
oculos totidem,per quos gubernat Eccle
fiam , de quibus etiam intelligiturillud :
Matth
Et accefferunt Angeli, miniftrabant ei:
Angeli in diuinis literis alij quidem
9
alios iuuare , & alios alijs refiftere fancte
dicuntur.Sic Gabriel Angelus Prophetæ Daniel, 10 .
dixit : Ego uenipropterfermones tuos, prin-
ceps autem regni Perfarureftitit mihi uiginti
unodiebus: & ecce Michael unus de primis
principibus uenit in adiutorium mihi. De quo
funt duæ contrariæ patrum fententia,
quidam
 ANGEL V S.
quidam enim putant hos fuiffe Angelos
Hicrony. apoftatas , ita tenet Hierony. fuper Da-
niel. Ifti ( inquit ) funt principes , de qui-
1.Cor. I. bus Paulus ait. Sapientiam loquimur in-
terperfectos, &c.quam nullus principum
huius fæculi cognouit . Si enim cognouif-
fent,nunquam Dominum gloria crucifi-
xiffent, reftitit autem princeps Perfarum,
enumerans peccata populi Iudæorum ,
quod iufte tenerentur captiui , & dimitti
non deberent. Hæc Hierony. Eandem
Cafslan, expofitionem fequitur Ioannes Cafsia-
nus in collatione Abbatis fereni cap. 13 .
Principem,ait, regni Perfarum apud Da
nielem aduerfariam poteftatem effe.quæ
fauebat regno Perfaru,inimicanti popu-
loDei minime dubitandu . Hęc ille.Idem
Rupert.
Greg. tenet Rupertus fuper Daniel. Nihilomi-
nus tamen contraria fententia eft Grego.
lib.17.Moralium ,cap. 18. Sublimes (in-
quit fpiritus eifdem gentibus principan-
tes,nequaquam pro iniufta agentibus de-
certant , fed eorum facta iufte iudicantes
examinant, quorum tamen omnium vna
victoria eft fui fuper fe opificis voluntas .
Hac Gregor. Itaque omnes illos fanctos
Angelos fuiffe tenet, idem fequitur Glof-
Gloffa,
fa fuper eundem locum, & Lyranus , item
Lyra.
Albertus Magnus , Dionyfius Carthufia -
D.Tho. nus,& D. Thomas , qui .. part. quæftio .
3. art. 8. vtranque referens fententia,
Gregorij partem probat. Enim vero fan-
&
ti Angeli, iudicia diuina dum fcire defi-
derant, & pro vtraque parte caufas homi-
num,quos gubernant , exacte difcutiunt,
metaphoricè planè refiftere alijs alij per
hibentur, que mihi fentëtia magis placet.
Angelifancticotra præuaricatores præ
10
lium magnum feciffe referuntur in cœlo.
Apoca 12. Michael, & Angelieius præliabantur cum Dra
Quæftio.,
cone.De quo inter patres controuerfia eft,
quando coperit hoc prælium ,& quando
finem habet . Prima fententia eft, quam
Oecume.
tenet Oecumenius fuper hunc locum his
verbis.Prælium hoc in cælo contigit, pro
pterprimam fuperbiam dæmonis , cum
itaque Michael non tuleriteius fuperbia ,
& virtute bellica eum de coeli couerfatio
ne abiecerit, rurfus in aduentu Antichri-
fti ,vna cum Iudæis , & Angelis fibi miniª.
ftrantibus, per tentationes aduerfus fide-
les ,& fanétos, perfectius excidet. Alia elt
D.Tho. fententia Diui Thoma in Commenta -
riis,vbiait , quofdam tenuiffe hoc præliu
99
initio mundifactum fuffe in cœlo , quan
do Angeli boni contra malos diuerfis af-
fectibus mouebatur, fed magis literæ con
fonare , vt de Angelis bonis , iuuantibus
Ecclefiam contra reprobos , quos tandem
virtute fanguinis Chrifti fuperabunt, intel
ligatur,neque in coelo impy reo ,fed in cœ
lo potius militantis Ecclefiæ hoc præliu
conferi. Tenuit etiam ante Diuum Tho-
mam Rupertus, tempore martyrum poft Rupert,
Afcenfione Domini in coclum fpatio tre
centorum ferè annorum fuiffe geftü hock
bellum , ablata vero idolatria fub chriftia
nis imperatoribus finem accepiffe . Sed
Gregor. Homil. 34.fuper Euangelia , cer Greg.
tamen iftud fauifsimum fub mundi pla
ne finem Antichrifto regnante futuru pu
tat, de quo : intempore autem illo confurget Daniel, 12 .
Michael princeps magnus, &c. Et uenit tem-
pus quale nonfuit ab eo ex quogentes cffe cape=
runt.Mihi vero fententia placet Oecume
nij.que cum Gregorio cocordat.Frit au-
tem fub Antichrifto tam atrox bellum, vt
dicat filius Dei : Erit tribulatio magna qua- Matth. 24.
lis nonfuit abinitio mundi, &c.
Angelus fanctus cum demone legitur II
altercari ,ficut habes in epiſtola Iuda Ca iude.
nonica: Cum Michael Archangeluscum diabol
lo difputans altercaretur de Moyfi corpore , non
eft aufus iudicium inferre blafphemiæ ,
fed ait
imperet tibi Deus. Quod Gloffa ordinaria Gloſſa.
putat accidiffe , quádo mortuo , fepultoq ;
Moyfe dicit fcriptura : Nec cognouit homo Deut. 34.
fepulchrumeius.Quod factu diuina proui-
dentia fuit , nein idolatriam populus pro
penfifsimus reliquias legiflatoris fui diui-
no cultu profequeretur, quod dæmonem
malehabuit , qui contra vellet populū ad
idolatriam pertrahere,cui tamen imperio
diuino reftitit Michael , fine præiudicio
Angelice fui hoftis naturę . Eodem modo
explicant D.Thomas ,& Lyranus , & alij. D.Thom .
Quod fi neque diabolo Michael fine im- Lyranus,
perio diuino voluit irafci , æquifsimü eſt,
quod Dominus in Euangelio dixit : Qui Matth.5.
irafciturfratrifuo reus erit iudicio,
Angelus etiam fanctus increpat Satan -12
in nomine Domini. Et oftendit mihi Domi- Zacha.3 .
nue ¡ efumfacerdotem magnum , ftantem coram
Angelo Domini, & Satanſtabat à dextris eius
ut aduerfaretur ei, & dixit Dominus ad Satan,
increpet Dis in te Satan , &rc. De quofunt
due expofitiones. Altera dicit,Iefum facer
dotem magnum hoc loco iuxta literam !
elle
 ANGELVS.
effe filium Dei in lege promiffum , ita te-
Tertul. net Tertullia.lib.aduerfus Iudæos , & La
&
tantius , qui eandem ratione obtendut,
quod videlicet Iefus filius Iofedech nun-
quam fordidatus fuit , aut aliquid aduerfi
paffus legitur. Cæterum contraria fenten
tia tenet, lefum hoc loco iuxta hiftoria ef
fe filiu lofedech, myftice vero Chriſlū, ita
Cyril.
Theodor. Cyrillus , Theodoret. Beda , & Hierony.
Beda. qui etiam hanc effe dicit expofitione he-
Hierony. bræoru.Quod autê veftibus fordidis fue
rit indutus,tripliciter(inquit) interpretan
tur,vel ob coniugiu illicitum , fubaudi, cũ
alienigena, vel ob peccata populi, vel pro
pterfqualorem captiuitatis.Angelus autē
præcepit experfona Dni cateris angelis,
vt auferret ab eo fordida veftimēta, ideft,
iniquitate. Satan vero à dextris eius erat,
quia vera erat accufatio , quã opponebat
ci. ed Angelus Domini increpauit Sata,
id eft compefcuit, atquefugauit. Pontifi-
cem vero à peccato purgatum facerdotali
munere Hierofolymis fungi permific. Vt
Cyril. inquit Cyril. Si vero fecundu Latinos pa
Hierony. tres,vt Hierony. ait, Chriftum fecundu or
Pfal.109.
dinem Melchifedech , facer dotein intelli
gamus , fordidis veftibus indutus dici -
tur propterpeccata noftra , de quibus di .
Pf1,21. citur: Longe a falute mea uerba delictoru meo-
um.Tecatur autem à Satan in deferto ,fed
Matth. 4. ab Angelo tetator, ideft,à d'uinitate incre
patur, vade(inquit) Satana,&c .
Angelus fanétus cu lacob luctatus eft.
13
Genef. 32 . Ecce inquit uirluctabatur cum eo , &c. De quo
funt duæ expofitiones , quidã enim putat
nocorporale ,fedfpiritualem fuiffe luctã.
Hierony.
Ita Hierony.fuper illud: Non eft nobis collu
Ephef.6.
itatio aduerfuscarnem,erfanguine. Simulin
quit videneforte ridiculifint, qui arbitrā
tur in ritum luctantiu,tota nocte lacoblu
Atatu quid enim grande (ficut illi aiūt) fi-
aut luftas fuperarit, aut victus fit? Sed iux
ta rationabilem , & cöuenientem Patriar-
chælucta , qualis eft , de qua nunc dicitur:
Non eft nobiscolluctatio aduerfus carně &fan-
guinem intelligendü. Hæc Hierony.Eode
Interlin. modo Gloffa interlinealis totum , ait,fuif-
fefpirituale certamen in contemplatione
mentis.Cuifentétia fauere videtur, quod
Ofe.12. legimus ,Iacob :Quiin fortitudine fua dire..
useft cu Angelo, & inualuit ad Angelum , &
confortatus eft,erfleuit, & rogauit eum. Ergo
fletibus & orationibus potiufquam lateri
bus pugnaffe videtur. Nihilominus tame
corporalem fuiffe lucta , non tamen fine la Luca la
chrymis,comunior fententia patrum affir cobcum An
mat .Ita tenet Chryfoft.ho. 58. in Gene- gelo corpo-
fim,Magna ( inquit) Dni mifericordia ,in ralis.
figura hominis luctari cum iufto voluit . Chryfoft.
Theodor.
Eodem modo Theodoret.qq.fuper Gen. Genadius,
& Genadius , Rupert.Abbas.Aug.lib. 16. Rupert.
de Ciuit.c. 34. & Lyran . fuper Gen. Quo Aug.
rum expofitio magis confonat textui: cor Lyra.
porali quippe contactu neruum Iacob te
tigit Angelus , qui mox obftupuit,quãuis
autem facile quide potuiffet profternere
Patriarcham , noluit tamen propter my-
fterium multis de caufis , primü vttimen-
ti aduētum fratris Efau animum adderet,
vt Chryfof. & poft illum Theodor. Vnde Chryfoft
fubdit, quoniam fi contra Deu fortis fui-
fti , quanto magis cótra homines præuale
bis ? Velvt putatLyran.fecundü fententia Lyra,
hebreorum ,Angelus ille cuftos erat Efau,
cuius primogenita defendebat, fed tandé
victus imperio diuino cefsit,& primoge-
nituram, & benedictione maioris minori
permifit. Vel vt inquit Aug.lib. qq. fup. Auguft.
Gen.c. 104. myfticu certame fuit , & An
gelus Chriftum magni confilij Angelum
repræfentans ,& victus eft à Iacob, quia à
Iudais de ftirpe lacob crucifigedus erat,
& tamen Iacob benedixit , quia ex pofte
ris eius electurus erat Apoftolos duode
cim principes Ecclefiæ , & feptuaginta Lu :.6,
duos difcipulos, per quos orbem benedi- Luc.10,
tione repleret , mafitq; claudus Iacob in
&
Iuda is: Qui claudicauerunt àfemitisfuis. Et Pfal.17.
rurfus benedict' in eis , de quib' dictüeft.
Reliquia per electionegratiæfaluæ factæfunt. Roma.11.
Angeli homines cuftodire dicuntur.
14
Quonia Angelisfuis madauit de te, ut cuftodiat Pfal.90.
te in omnibus uijs tuis.Iu quem fenfum legi-
mus : Videte ne contemnatis unu dehis pufillis Matth.18.
qui inme credut,dico enim ucbis,quia angelico
ruincælisfemper uidentfacie patris mei, &c.
Super quem locu Origenes tract. 5. duas Orig.
fuitéporis magiftrorum fentétias refert,
prior eft omnibus , & folis prædeftinatis ,
ab inftanti natiuitatis fua Angelu dari cu
ftode, in cuius cöfirmationem citat illud
quod Apofto. ait: Qui meſegregauitabutero Galat.1.
matrismeæ,fcilicet, per angelu cuftode : &
illad : De uentre matris meæ tu es protector Pfal.70 .
meus,& rurfus, Sufcepiftime de uentre matris Pfal.136.
mee,deinde. Inte proved fum ex utero Quæ Pfal.21.
omnia fieri dicit per cuftode Angelů . Po-
fterior fentétia eft,folis & omnibus Chri-
ftianis
 ANGEL V S.
ftianis ex baptifmi lauacro dari cuftodē
angelu,qa no decet(inquit) fan&tu angelū
infidelib ,& immudis dari,fed potius an-
gelu apoftatá fimile eis.Propterea dictu à
Dno cefet: Ne contenatis ună de pufillis iftis,
Matth.18.
qui inme credunt , &c . Hanc pofteriorem
opinionetenet Chryfo.fup.Matth . & ibi
Chryfoft.
Hilar. de Hilar.Ide tenerevidetur Cyril. lib. 4.
Cyril, cötra Celfum. Cæterù Hierony.fuper eû
Hieron. dem locu Matth.cunctis hominibus ,fiue
malis,fiue bonis,fiue fidelib ,fiue infideli
bus ab ortu natiuitatis fuæ darifine dubio
cefet angelu bonu.Magna(inquit)dignis
tas animaru, quia vnaqueq; ab ortu nati-
uitatis fuæangelu habet,infui cuftodia de
Orige. putatu.Idé tenuit Orig.ex propria fentê-
tia.lib. 3.Periarchon . Et allegat lib. de pa
ftoribus,vbi habetur, q bini angeli,alter-
Theoph. bonus ,alter vero malus fingulos homines
Anfel.
Gloffa: comitatur. Ide afferut Theophyl. Anſel.
D.Tho . Glof.D.Tho.in cōment. Lyran . Abulen.
Lyranus, eftq; comunis fcholafticorü fententia , &
Abulen. fenfus vniuerfalis Ecclefie,cui ia non licet
refragari. Enim vero Agar Ægyptia legi
Gen.16. mus angelu habuiffe , & Ifmaele ethnice
viuenteibide,Balaam ariolu , & Corneliu
Num,24.
A&.10. adhuc Gentile.Perfaru etiã , atq; Græco-
Daniel. 10. rum angelos commemorari fcimus .
15 Illud autécotrouertitur , quid fibi vult
1.Cor.11. Paulus: Vbi uelare iubet capitafœminarum in
Quæftio. Ecclefia propter angelos.Ad quod Caiet, in
Caietan.
comentarijs angelos intelligit facerdotes ,
ita, & quida alij expofitores per pauci, in
quo nulla eft difficultas . Sed communior
Chryfoft. fentétia patru de Angelis fanctis exponit
Theophy q cuftodes noftrifunt:ita exponut Chry
Theodor.
Occume. fof.Theophy.Theod.Oecum.Beda, An-
Beda. fel.D. Tho. Glof.interlineal. Ly ran.&c .
Anfelm. Quæritur ergo quid detecta capita fœmi
D.Tho:
Interlin. naru angelos offendat,quifpiritus funt, &
Lyranus. no caro ad q Anfel.refpödet,in capite co
Anfelm. gitationes effe , que turpes ex nuditate ca
pitis fœminaru excitatur , quibus angelis
Theodor, offenfio datur.At qui Theodor. Angelos
dicit, qui hominü curafolicitè gerut,vide
tes fcandalu illis, & laqueu à foeminis po-
ni,hac meretricia mulierü capillatur àmul
Matth.18. tū offendi,fcriptü eft enim: Ve autè homini
illi,perquéfcandalu uenit. Neq; vt puto in-
Luc.1,
greffus fuiffet angelus ad Mariam , fi dete
&
to illam procaciter capillitio vidiffet.
16 Angeli dicütur pro hominibus Deo lo
Iob.3. qui hoc eft)intercedere: Sifuerit peo ange
lus loques,ut annutiet hominis æquitate. Sup
97
que locü Hierony.afferit,angelos fanctos Hierony..
propeccatoribus quide hominibus Deo
preces offerre.Idé notat D.Tho. in com- D Thom.
mētarijs,q fatis cöfirmatur ex illoTobię. Tob.12 .
cui angelus dixit: Quando orabas cũ lachry
mis,& c.cgoobtuli oratione tua Dño. Sic etia
tenet Aug.fuper illud Pfal. in cefpectu ange Auguft.
loru Pfalia tibi.Ad quod etia Berna. ferm. Pfal.137Pfal.67.
7.fuper Cantica allegat illud : Præueneruni Bernar,
principes coniun&ti pfallētibus.Credimus (in
quit fanctos angelos aftare orantibus , of-
ferre Deo preces , & vota hominú deniq;.
Et alius angelus uenit, &ftetit ante altare, &c. | Apoca.8 ,
datafunt ei incefa multa,ut daret de orationi
busfanctoruomniufuper altare aureu. Qué lo
cucitat Bern. fer. de fancto Michaele ad Bernard .
hoc propofitü . Et Gagneius putat huc an Gagneius,
gelu effe Michaelē. Idem afferit Rupert. Rupert
Abbas fup.húc locu. Vtergofanctos an Luc.18,
gelos adiutores habeamus , oportet femp
orare, & no deficere. Ad q etiãfacit vifio
Iacob,de qua legimus: Viditq; infomnisfca Genel, 28.
la ftantefuperterra,& cacumě illiustages co
lu,angelos quoq; Dei afcedentes & defcedentes
per ea ,&c.Que locu explicas Origen.lib. Origen.
5.contra Celfum ait Angelos dicimus af-
cendere, vt hominü vota,precefq; ad ea lo
ca pferat, que cœleftia funt.Hec ille. Sed
queret fortalle quifpiaangelos noftros Co
minus dicit videre femper facie patris q Matth.18.
in coelis eft,cu ergo apud nos videat clare
Deu qd op' eft illos ad orationes hominu
offeredas in cœluafcêdere?Ad qp refpon-
dendu, afcedere quidē illos interdū, vt cũ
alijs angelis incolo de gêtibus impleat,q
Dís dixit : Maius gaudium erit in cælo fuper Luc.15:
unopeccatore poenitentiam agente,quãfupra no
nagintanouem iuftis qui non indiget pœnitétia.
Angeli dicuntur afcendere & defcende 17
refuper filiu hominis: Amen dico uobis, Vi- Ioan.1.
debitis cœlum apertu, angelos Dei afcědětes
defcédétesfuper filiu hominis..Quod Ru- Rupert,
per.Abbas explicat poft afcefione Dni in
calu hoc cæpiffe cópleri,quãdo porta co
li virtute crucis referata , latantes angeli
fanctoru hominu animas carne folutas in
coelu inferre cœperunt . Hac Rupert, de
quo vide in dictione Beatitudo.n.4. Alia Chryfoft,
vero eft expofitio Chryfo. Theoph . & D. Theoph .
Tho.fup.loa.Significari predictis verbis, D.Thom.
Chrm ,qui polt reſurrectionẽ côfcëdit in
coelu,effe Dim angelorü, cui miniftrates
angeliafcedüt,atq; defcêdut.Sic defcëdit
angelus imperio Chrifti ad Corneliū , vt |
N nuntia-
 i
ANGEL V
A&
t 10. nuntiaret ei orationes eius exauditas effe,
fic etiam defcendit Angelus , vt Petru in
t.12.
A&
carcere catenis ligatum folueret, &in ipfo
A&t.I. die Afcenfionis Domini in coelum , afpi-
ciêtibus in coelum Apoftolis : Ecce duo uiri
aftiterunt iuxta illos in ucftibus albis , id eft,
duo angeli,vt omnes patres exponunt.
18 Angeli Chrifto miniftraffe leguntur in
Matth.4. deferto cibos. Et accefferunt Angeli & mini=
Chryf. Jtrabantei. Super quem locum Chryfofto.
Angeli (inquit) præfentes erant Chrifto,
non vt cuftodes ,fed vt miniftri, miniſtra-
bantautem ei forte in operibus miraculo
D.Tho. fis . Idem tenet D. Th.in comentarijs . Se-
Abulen, cunda expofitio eft Abulenfis.q.62.fup .
Matth. Angelos tunc Chrifto efurienti ci
bos miniftraffe, quéadmodum olim Eliæ
3.Reg.19. fub iunipero cibum corporale , idem te-
Aug.
Hierony. nuit Aug.fuper Ioa. Tertia explicatio eft
Hierony.fuper Matth - nihil noui tunc an
gelos Chrifto miniftraffe quidem , fed
accefsiffe potius ad coluetum Chrifti mi
nifteriu,in omnibus ei obteperātes , à quo
paululu tépore tētationis recefferat, vt lo =
cus daretur tentatori. Sic etiã tenent hoc
Anfelm.
loco Anfelm . Beda. & Greg.homi. deten
Greg.
Beda. tatione,in quo denotatur poft tentationis
luctam confolationis palmam dari, & an-
gelicam gratulationem de victoria..
1.9 Angelis paulo minor,vel paulo minora
Hebr.2 , tus abangelis dicitur Chriftus filius Dei:
Eum qui modico quam angeli minoratus eft uis
dimus lefum,propter pafsionem mortis. Intel
Chryfoft, ligunt autem Chryfo & Theophyl.fuper
Theophy. hunc locum , in eo minore dutaxat filium
Deiadhuc mortale angelis extitiffe , quod
cum illi no moriatur,ille tame adhuc erat
D,Thom. legib' mortis obnoxius . Sic etiãD.Th.in
commentarijs, Chriftum ex hac parte no
angelis folu,fed multis hominibus mino-
ré fuiffe dicit,propter crucis fuppliciu, iux
Efai. $ 3.
ta illud. Vidimus eu nouifsimum uirorü . Quá
Matth. 11. humiliationem voluntariè fufcepit. Vnde
Aug. dicebat. Difcite à me,quia mitisfum, & humi■
Gloffa.
lis corde. Illud autem notandü cum Aug.
lib. contra Maximu,& cum Gloffa. Hoc
loco Chriftum non effe minoratu aban-
gelis propter conditione humanę naturę,
fecüdum qua illo fola Trinitas maior eft,
D.Thom. fed propter folam mortis pafsione , quod
Dionyf, etia notauit D.Th.in commētarijs.Obij-
cit autem huic fententiæ dictu Dionyfij,
de cœlefti Hiera.ca. 4. vbi afferit,angelos
participatione luminis maiores effe homi
S.
nibus . Sed dicendum ait, quod de natura
humana dupliciter poffumus loqui, vel fe
cundū naturalia folù, & fic natura angeli-
ca excellentior eft , quia angelus cognitio
nem ex plenitudine accipit luminis in fe
ipfo,homo autem excreaturis : alio vero
modo confideratur humana natura fine
peccato in ordine ad beatitudine obtinen Luc.20 .
dam,& ficfunt æquales : Eruntficut Angeli
Dei in cœlo.Chriftus auté, quantu ad excel
lentia gratia,maior eft angelis . Hæc ille,
quia Chrs nofolum gratia vnionis hypo-
ftaticę cunctis preftat creaturis, fed etiam
gratia habituali infinita in genere gratiæ,
de qua dicebat Pharifæis. Que paterJanctifi Ioan.10.
cauit,& mifit in mundũ ,uos dicitis quia blafphe
mas,quiadixifilius Deifum? Vbi, quem pater
fanctificauit , fecûdū naturā humanā intel
ligitur p vnionê diuinitatis pfonale, ficut
explicat Athanafius lib.de Incarnatione, ' Athanaf
inprincipio.Hilar.lib.7.de Trini . Chry- Hilar,
fo.ho. 60.fup.loa.de quo in dictione fan Chryfoft.
&tificare dicemus latius . Interim nota cōiū
&tione ( Et) accipi,p (quia) hoc loco fecüdü
more hebreorú, itaq; que pater factifica-
uit, & mifit in mudū, idem eft,atq; fi dice
ret,fanctificauit quia mifit in mundum.
Angelis no eft fubiectus orbis terræ,fi- 20
cut Diis ,fic legimus : Neq; enim Deus angelis Hebr . 12.
fubiecitorbě terræfuturu.Vbi exponut Chry Chryfoft.
fof.Theoph. Amb . Oecum.fignificaffe his Theoph,
Ambro.
verbis Apoftolu, Chro fubiectü effe mun Oecume.
du tanquã Dío quide, angelis verò mini
mè. Opponit auté D.Th.in comen.quod D.Tho.
quidã Angelus princeps Perfaru dicitur, Daniel ,10.
alius vero gręcorú, ergo funt dii? Refpon
det tame,non quidé quafi dominos ,puin
ciis angelos principari , fed tãquã Dei mi
niftros , & gubernatores : senedicite Dim om Pfal.101 .
nesuirtutes eius,miniſtrieius, quifacitis uoluta
tě eius,fic legimus . Que ceftituit aliufupter Iob, 34-
ram,autque cöftituitfuper orbe que fabricatus
eft ? Quafi dicat , neminem præter Chri-
ftu. Sed rogas quare dixit: Orběterræfutu-
ru? Refpondetur, quia moxfubdit Apo-
ftolus . Nunc autě nondum uidemus omniaſub■
iectaei,id eft,Chrifto. Quafi dicat,orbis ad
præfens novidetur pacificè fubditus effe
Chrifto , propterinfideles , atq; rebelles ,
fed poft die iudicij , poftquá dixerit repro
bis. Ite maledicti in igne æternu,tot orbis pu Matth.25 .
rificatus, & quoad elemétoru atq; colorū
machina,&quo ad oes electos fubdit' erit Oecume.
filio Dei.Sic exponut Oecum. D. Tho . & D.Thom .
Lyran .
 ANGELV S.
Lyra. [ Lyra.quorü expofitio magis placet , qua
aliæ aliorü , quas de induftria millas feci.
21 Angelus quida habere dicitur potefta-
Apocal4. temfuper ignē.Et alius angelus exiuit de al-
tari,qui bahebat poteftatemfuper ignem . Item
Apocal.16. angelus aquaru refertur. Et audiui (inquit);
Ioan. 5.
angelum aquarudicetem,iuftus es Domine.Pré
terea legimus : Angelus autě Domini defcende
batfecundum tempus in piscinam, & mouebatur
aqua,er quiprior defcendiffet in pifcina poftmo
tione aqua ,faluusfiebat , à quacunq; detineba-
tur infirmitate. Vnde patres putauerunt di
uerfos angelos effe, qui diuerfis creatura-
D.Tho . rum ordinibus prefiderent , vt refert D.
Aug- Tho..p.q.110.ar.1.ad. 3. Sic Aug.lib.
83.quæftio.q.79.Vnaqugq; (inquit) res
vifibilis habet angelica poteftate fibi pre
pofitam.Idem etia docet.lib.3 . de Trini.
c.4. corporale omne creatura per intelle
Damafce, tualem gubernari. Damafcenus quoque
lib.2.c. 4. Luciferum ex his fuiffe angelis
dicit,qui terreftribus erant prapofiti. Itē
Orig. Orig.ho. 14.fuper.nu.2 2. explicās illud :
Cernens afina angelumftante in uia,afferit an-
gelos præeffe fuper beftias , arbores , &
D.Tho. virgulta. Idemtenuit D.Tho. loco citato
Greg.
art..vbi allegat Greg.qui lib.4. dialogo
rum ait,in hoc mudo vifibili nihil nifi per
Angeliceuir creaturam inuifibilem difponi poteft, di-
tutes cufto- citquæ ad tertium ordinem virtutum per
diunt irra=
tinere omnes angelos , qui fuper fpe-
To tionales crecies rerum corporaliu præfidentia habet.
aturas.
Hi quamuis vni comittere poffent irratio
nabilium omniu difpofitionem,ad fapien
tiæ tamen diuinæ ratione pertinet , vt ad
nies
fingulas rerum fpecies conferuandas fin=
gule virtutes deputentur : quãdo vero ali
quid miraculofefupra totius naturæ ordi
er në fit,per has virtutes efficitur,ficut quan
doadmotionem aquæ pifcinæ fanabatur
Toas vnus , quando virtus ignis, ne tres pueros
Daniel.3. in camino Babylonis cõbureret, extincta
onæ.3. eft,quádo cetus euomuit Ionam,quando
Danie.14. leones Daniele tangere non potuerunt,
OLIO.
quádo fol ftetit , & fic de fimilibus. Quod
finobis Hieronymus opponatur in illud
Hierony.
Abac,1. Abac. Facis homines effe ficut pifces maris.
vbi ait, abfurdu eft ad hoc deducere Dei
maieftatem, vt fciat per momēta fingula,
quot nafcatur culices &c.Et infra.Ex quo
(inquit)liberille apocryphus ftultitiada-
nādus eft, in quo fcriptü eft queda angelū
nomine Tyripreeffe reptilib ,&c.Ad hoc
dicendum , elt Hierony. non ex propria
hom
98
fententia fuiffe locutum, alioquin vt dicit
Aug.li.5.de Genefi ad litera c. 21. Enage Aug.
liu negat , qui dixerit Deum ignorare vel
vnius pafferculicafum , fic enim legimus :
Nonneduo pafferes affe aeneat, tame unus no Matth.io:
caditfuperterram finepatre ueftros Et rurfus.
Refpicite uolatiliacaliquonia noferut,neq;me Matth.6:
tut,&c. paterueftercæleftis pafcitilla.& ite
rū.Tua pater puidĕtia ab initio cũctagubernat. Sap.iz.
Angeli ta boniqua mali iuffu Dei pec- 22
ahiol
catores interdupunireleguntur,fic de fan Gen.19.
Єtis angelis legimus : Veneruntq; duo angcli
Sodomam uefpere, &c.quifubuerterüt ciui-
tate:alius etiãangelus in mari rubro fub-
merfit Ægyptios.fic enim legimus: Attole Exo, 14-
lenfq ;fe angelus Domini, qui præcedebat caftra:
Ifrael,abit ,& c.De reprobis quoque ange
lis legimus: immifiones per angelos malos.Su Pfa.77.
per quem locu Aug.dicit , occifione peco Auguft.
rum , & primogenitorum Ægypti factam
fuiffe per reprobos angelos,per quos quid
quid etiã ad culpam pertinet follicitatur,
fuggeritur , & iuuatur Idemfentit Greg. Greg
lib.2 5.Moral.in illud Iob. 34.Inducet no-
deme conterentur.Cor(inquit) peccatoris
prioribus malis aggrauatupermittit,fcili
cet Deus fubfequétib?malis ,malorüfpiri
tuum perfuafionibus falli. Hac Greg.Sic
Iudæi , quiprius Chriftum Mefsiam effe
nouerunt,dicentes in parabola.Hic eft hx Matth.21 .
res. paulo poft propter peccata fua â Dę-
monedecepti funt,permittête Deo , vt in
eo etiam quod prius nouerant,excæcarē ·
tur: Excæcauit enim illos malitia eorum. Sapien.1.
Angeli metaphorice propter fidelium 23
ruina flere dicuntur.Siclegimus: Angeli pa Ifai.35 .
cisamareflebut.Vbi Hieron. Hoc inquit) Hierony.
locohebrai fignificari angelos arbitran
tur,& effe prophetia poft vocatione gen-
tium,& diuitias Ecclefiæ , defubuerfione
templi,quod fiebant angeli , nequaquá in
tus habitantes fed exeuntes foras, Hac
Hierony.In que fenfum explicat Cyrill. Cyrillus.
quod in cod.ca. paulo ante legitur. A uoce
angelifugerunt populi. Vbi fignificatur, qd
fua tempeftate completu refert Iofephus , Iofeph.
lib.6.de bello Iudaico ,angeloru vocêau-
ditam effe de teplo dicentium.Relinqua-
mus has fedes,qua voce Iudæi exanimati.
fugerunt , & captiab exercitu Romano ,
difperfi funt inter gêtes. Occafione aute
huius queri folet.An vere angeli deferant Quæftio .
cos,quos cuftodiut ,quadoviderint eos ob
ftinatosin malis? Et certe Orig.ho.2.fuper
N 2 illud
 ANGEL V
Hier.51. illud Hierem.Fugite de medio Babylonis
adducit illud Hierem. Curauimus Babyloně,
-
&non eft fanata , derelinquamus eam , dicens,
his verbis Angelos fignificari , qui defe..
runt obftinatos Vide (inquit ) homo.ne
quadoAngelis præcipiat Deus, vt ad lan
gorem animæ tuæ medicaminum empla
Itraconficiant,& refpondeant Angeli. Cu
rauimus eam , & non eftfanata, derelinquamus
eam.Hæc Origen . Eodem modo explicat
Gloffa.
Gloffa . Sed Ly ranus non infpiritualibus,
Lyra. fed in téporalibus afflictionibus derelicta
ab Angelis, cognita voluntate diuina Ba .
bylonem dicit. Derelinquitur itaq; pecca
tor interdum ab Angelocuftode noinſpi
ritualibus ,fed in afflictione tepoarli,Deo
id volente, ficut de Hierufale Dís dixit:
Matth, 26, Ecce relinquetur uobis domus ueftra deferta , in
fpiritualibus veroneq; à Deo dum hic vi
uimus ,ncq; ab Angelo cuftode penit' de
relinquimur,fed fi refipifcerevelimus ,fem
per nobis prefto eft, & ab angelis, & ab ip
Coci. Trid To Deo fufficiés auxiliu . Vide conc. Trid.
feff.6.can.29.Siquis dixerit, eu,quipoft
baptifmum lapfus eft, non poffe per Dei
gratia refurgere, &c.anathema fit.Et Pau
3.Timoth.2 Lus:Deusuult omnes hominesfaluos fiert.Vn-
Apoca.21 . de in duodecim portis que duodecim Apo
ftolos fignant , duodecim Angeiifunt, vt
fciamus cooperatione tã Apoftolorü, qua
angelorum in cœlum nobis aditu aperiri.
Angeli confueuerunt quafi hofpites ad
24
illos diuertere , qui hofpitalitate exercēt,
Hebr.13. vt Apoftolus ait ad Hebræos. Hofpitalita-
tis nolite obliuifci,propter hanc enim quidam la
tuerunt , argelis hofpitio receptis.Vbi Theo-
phy.Abraham inquit, & Loth latuerunt,
Theophy.
id eft , latuit eos quod angelos reciperent,
putabant enim quod homines effent. Di-
Lyra. citpręterea Lyran.fecundü hebræos,tres
angelos ab Abraham hofpitio fufceptos
Michaelem , Gabrielem, & Raphaelem,
quod probabilitate non caret . Michael
enim princeps Ecclefiæ promifit Abrahę
filiú,per quegétes in Chrifto erat benedi
cendæ,& ad Ecclefiam conuocandæ. Ga
briel, id eft , fortitudo Dei fidele Abrahā
roborauit.Raphael vero,id eft, medicina
Dei,fterili Sarę medella adhibuit.Ceterü,
quod maius eft fub triú angelorum typo
Trinitate Dei fufcepit Abraham,quia di-
lectionis proximi propter Deu mádata
feruauit , iuxta quod Dominus dicit.
Ioan.14. Quidiligit me,fermonem meumferuabit, &pa
S.
ter meus diliget eum , & ad eum ueniemus , &
manfionem apud eumfaciemus.
Angeli in fcripturis fanctis varijs meta 25
phoris fignificatur, vocatur quippe Aftra
matutina, Lapides igniti: Oculi Dni : Ce- Iob.3.
dri paradifi ,& Abietes & Platani.Rurfus Ezech.28,
Aquila ,Leones,Boues,Curr⁹ ignei ,Equi Plal-33-
Ezech. 31.
varij, & alibi: Sepes vineæ Dei: multifque Ezechi.1.
alijs coloribus adumbrantur ,de quo alias Daniel.7.
figillatim dicemus, hæc aute fumma laus Zacha. 1.
illorum eft quam Chriftus tangit Matth. Apoca.19.
Ifai.s.
18.Videntfaciem patrismei . Le quatuor
Angelis tenentibus quatuorventos, vide
in verbo Angulus.num.8 .
Angelorü nomen ad homines etiã ex- 26
tenditur ad illos videlicet qui Dei nunti ) | Mala. 3 .
funt.Vnde Ioãnes Baptifta vocatur ange
lus. Ecce(inquit)ego mitto angelum meum.t
quide Origen. Ioanne putauit fpiritu fuif Orige.
fe cœleftem, contra quem Cyrillus fuper Cyril,
illud Ioánis.1 . Fuit homo miffus à Dco,cui no
me eratIoanes. Euägelico teftimonio docet
homineillu fuiffe carne,fed nuntiu Chri-
fti conuerfatione cœlefti. Sic etiam & fa-
cerdotes angeli nominatur , propter offi
ciū. Labiafacerdotis cuftodiuntſcientiam , & le Malac.2 ,
gem requirent de ore eius , quia angelus Dñie-
xercituu eft.Et vt fupra diximus no defunt
qui fic intelligant illud Apoftoli. Mulieres 1.Cor.11 :
in Ecclefia uelentcaputfuum propter Angelos. Caietan .
Na præter Caietan . que fupra citauimus Ambro.
de facerdotibus etiã intelligüt huc locum Oecume.
Amb.&Oecum qui allegat Clemête Ale Clem, Alex.
xandrinu, quem dicitfic intellexiffe locu
prædictu.Angeli quoq; vocantur prædi-
catores verbi Dei. ite angeli ueloces adgente Efai.18 .
cōuulſam & dilacerata.Id eft,ad gētes olim
à lege Dei,& pacto , quod cũ Noe pepige
rat couulfas ,conuertēdas , quales Ægyptij Genef,9.
& aliæ getes remotæ, vt aliqui exponunt,
vel certe ad gente Iudæoru conuertendā ,
que vocaturterribilis , propter prodigia ,
que,vt ea educeret de Egypto,fecit Deus
& nihilominus à lege , & fide Chrifti con
uulfa,& à getibus dilacerata eft. Sic teſte
Hierony.exponit Eufebius ,fic Gloffa in- Hierony.
terlinealis , & Lyran.atq ; Vatablus , qua- Eufeb.
uis prior expofitio magis placeat. Dehis Gloffa
Lyra.
angelis,ideft, predicatorib'ad Iudços mit Varablus .
tendis Chriftus dicebat : Ecce ego mitto ad Matth. 23.
uos Prophetas , Sapientes,& Scribas, & ex
eis occidetis , c. In eodem ſenſu paſsim in
Apocalypfiangelorum typo prædicato- 1
res defcribuntur , vt iam oftendemus .
Enim
 ANGEL V S.
Enim vero Apoca. 1. vbi in dextera il .
27
lius,qui fimilis filio hominis apparuerat ,
Apocal.1 .
feptë ftellæ vifæ funt,fubdit Ioanes : Septe
Origen. ftelle Angelifant ecclefiarum .Vbi Origenes
vult effe fpiritus vere angelicos , vt habet
hom. 2.&. 1 3.in Lucam. Idemfequitur
Ambro. AmbroGus fuper Lucæ.2.in illud : et pa-
ftores erant in regione eadem uigilantes. Item
Hierony. Hierony.fuper Micha. 6.quod fi quis ro
get,quomodo peccata que in.2 .& . 3.ca.
Apoca.ab Spiritu fancto illis obijcitur,
fanétis Angelis quadrare poffunt? Dicit
Orige,
Orig.peccata ecclefiarum Angelis obijci
no quod ipfe quidē illa commifferint, fed
quiacuftodes funt illarü ecclefiaru , & de
illis quodāmodo rationé reddere debét.
Aretas. Ita & Aretas Epifcopus explicat.Cæteru
fuftineri non poteft hac fententia ,nifi im
proprijfsimè, nam quomodo angelo dici
Apoc.2. poteft. Quia prima charitatem tuam reliqui-
Apoc.3 . jti . Et iterum . Nomen habes , quod uiuas , &
mortuus es. Tenendum eft ergo, prælatos
Richard. ecclefiarum angelos fine dubio nucupari,
Rupert.
fic exponüt Richard.Ruper, Aug. D.Th.
Aug.
D.Tho. & plures alij . Dicuntur autem ftellæ, quia
Matth.s. de illis dictú eft. Vos eftislux müdi Sunt etia
Richar. in dextera Dei, quia vt notat Richar.præ
dicatores , & pralati fpeciali prouidentia
Hiere.1. proteguntur à Deo iuxta illud. Ego quippe
Matth. 5. dedi te hodie inciuitatem munitam . Præterea
prędicatoribus dicitur:Non poteft ciuitas ab
fcondifupramontempofita.
28 Quodvero Apoc. r . poft oftenfionem
libri vitæfignati figillis fepté, Loãnes ad-
Apocal,s. dit, Etuidi Angelum fortem prædicantem uo-
Lyra. ce magna,quis eft dignus aperire librum? Lyra
nus putatfuifle Gabrielem , qui fortitudo
Dei interpretatur. Sed comunis antiquo-
rum patrum expectatio , & defideriu ad-
uentus Chrifti , nomine potius Angeli for
Beda. tis defignatur, vt exponunt Beda, Anfel.
Anfel, & Ruper.iuxta illud: Dico uobis , quod multi
Rupert.
Luc.10, Prophete, reges uoluerunt uidere,que nos ui
Abbas. detis, non uiderum.Abbas Ioachim putat
Joachim, hunc Angelum effe Baptiftam , qui dice-
bat de Chrifto, qui liber eft vitæ fignatus.
Ioan.1.
Ego nonfumdignus , ut foluam eius corrigiam
Apoc.8.
calciamenti.Quod vero Ioannes dicit. Vidi
feptem Angelos, &c .&datæfunt eisfeptě tuba.
feptem funt prædicatorum ordines, qui-
bus feptem Angelorum principes afsi-
ftunt, vt fupra dictum eft num. 8. ficut &
Apoca. 15. illi feptem qui habebant feptem phialas
& 16.
iræ Dei,funtprædicatores, qui ab Ange-
99
lis confortati prædicant impédentes con
tra peccatores pœnas temporales , & ęter
nas : temporales quidem, quando expo-
nunt illud: Surgetgens contra gentem, &c. & Lucæ. 21 .
erunt terramotus per loca, & peftilentie, fa-
mes.Item.Eruntfigna in Soleer Luna, & ali- Matth.24.
bi. Sol obfcurabitur & Luna non dabit lumen
fuum æternas vero iuxta illud , Tunc dicet Matth.25 .
rex his,qui afiniftris eiuserunt. Ite maledicti |
in ignem æternum. Talis etiam eft Angelus Apoc.fo.
qui habebat faciem ficut Sol, & iris in ca-
pite eius, & clamauit,ficut Leo rugit, quia
prædicatores reprobis minas intentant. 29
Præterea quod Ioannes dicit : Vidi al- Apocal.
14.
terum Angelum uolantem per medium cœlum,
habentem Euangelium æternum. Angelum na
tura verum à Ioanne vifum effe creden-
dum eft, fed certe in typum prædicatoru
illius temporis :homines enim ,& non an- Beda,
Ambrof.
geliprædicabunt, vt exponunt Beda Am Ansbert.
bro.Ansbertus , Tyconius ,hom. 11. An- Tyconius .
felmus, Rupertus, & alij multi. Per mediu Anfel,
autem cœlum volat, quia prædicator non Rupert.
debet adhærere terrenis , fed vt virtutum
exemplar verbo fimul ,& opere predica -
re,iuxta illud: Qui autemfecerit , & docuerit Matth,s .
bic magnas uocabitur in regno coelorum. Idem
intelligendü eft de fecundo , & tertio An-
gelo quiprædictum fecuti efle referütur.
Denique poftquam Ioannes vidit verbũ Apoc.i9 .
Dei in equo cum vefte confperfa cruore,
qui vicit Antichriftifautores fubdit. Vidi
unum Angelumftantem in Sole, &c. qui inui-
tabat ad coena n agni , quem aliqui pu-
tant verum Angelum:fed probabilior eft
1 fententia tenentium effe congregationem
prædicatorum , qui eo tempore Sole cla-
riores opere exhibebunt, quod de talibus
Chriftus ait: Voseftis iux mundi. Quia præ Matth.s ?
dicatio Ecclefiæ , quo magis opprimitur,
clari' effulget, vt exponit hoc loco Beda Beda.
Angeli veftiti lapide evel linomundo
Apoca. 5.quomodo intelligantur,vide
in verbo lapis, num. 1 6.
Angelus vero per excellentia filius Dei 30
appellatur ,quauis cuaddito frequentius,
quo fignificatur altitudo eius.Sic Efai.fe Ifai.9 .
cudu Septuag. Et uocabitur nomě eiusmagni
cofilij Agnelus, de quo in dictione confiliù
agimus n.9.Similiter legimus de filio Dei Malach.3.
Etftatim uenietad tēplūfanétŭſuŭ dominator,
qué uos quæritis ,
&angel teftaměti qué uosuu
tis.Vbi oes expofitores deChro intelligū
dominatore, q folus tēplū habeat,ad q ve
N 3 nit, vt
 ANGELV S.
nit,vt cotra Iudæos obferuat Gala.li.4.c.
10.Dicitur auté angelus teftamēti,quia no
uum erat teftamentum prædicaturus , fi-
cut promiffumfuit per Hierem. Fœdus
Hiere.31.
nouum ,Templum autem humanitatem ex
ponit Auguft.lib. 18.de Ciuita. cap. 35 .
Auguft.
Theodor. & Theodoret. Porrò Cyrillus vel affum-
Cyrillus. ptam humanitatem , vel vterum virgina
Hierony. lem, vel materialem Hierufalem . Hiero =
ny.denique per templum Ecclefiam intel
ligit. Poteft autem comode intelligi tem-
plum ipfumHierofolymitanum ,ad quod
non folum die purificationis Mariæ ve-
Luc.2. nit Chriftus . Quando tulerunt eum parentes
eius, ut fifterent eum Domino. Sed etiam poft
quam fuerat digito à Baptiſta præcurfo
re monftratus , & difcipulos coeperat con
gregare,venit in templum, & inuenit ven
Ioan.2 .
dentes oues & boues,& cum feciffet qua-
Match, 21 . fi flagellam de funiculis , omnes eiecit de
Apoc.7.
templo. Quis vero fit ille Anglus , de
quoin Apocalyp.Vidi alterum angelum af-
cendentem ab ortufolis , vide in verbo frons,
vbi contra recentiores oftendemus effe
Pfal.67. Chriftum, de quo Pfal . Qui afcendit fuper
cælum cæli ad Orientem .
Illud poftremo controuertitur : An fit
3 I
Ароса.го. Chriftus ille Angelus ,de quo dicitur : Vidi
Quæftio. Angelum defcendentem de cœlo , babentem cla-
uem abyfsi, catenam magram in manufua, &
apprehendit draconem , &c. mifiteum in abyf
fum, & claufit , fignauitfuper eum, &c . De
quo funt duæfententiæ:prior eft, effe ve-
rum Angelum , vel Michaelem , vel fimi=
lem,qui ex Chrifti mandato ligauit Sata-
nam poft morte Domini Saluatoris , tux-
Ioan.12. ta illud : Nunc princeps huius mundi eycietur
Cœlius.
foras,ita tenet Calius in fuis collectaneis ,
fic enim Chriftus per Michaelem Ange-
lum Antichriftum occidet , vt ex Daniel.
Daniel.12 . colligitur. Idem tenet Francif. Ribera, &
Frac,Ribera
allegat Gregor. Altera vero fententia eft
Aug.
Auguft.lib.20.de Ciuit.cap.7 . Chriftum
hoc locovocari Angelum,& effe quidem
illum fortem , de quo. Cumfortis armatus cu
ftodit atriumfuum, in pacefunt omnia,que pof-
fidet ,fi autem fortior eo fuperueniens uicerit
Luc. I.
Primaf. eum,auferetarma,in quibus confidebat, c.Idē
Haymo. fequuntur Primafius,Haymo,Beda,An-
Beda.
felmus,Rupertus, Richardus , Ansbertus,
Anfelm .
D.Thomas,& alij plures , quorum fenfus
Rupert,
Richard. legitimus eft,& vt certus habendus , quia
Ansbert. folus Chriftus catenam magnam ,, ideft,
D.Tho. plenam poteftatem habet ad ligandum
tenebrarum principem in manu fua , id
eft, pro libito , fcilicet , vt liget , & foluat,
quando libuerit,hoc quippe eft habere ca
tenam magnam in manufua.Angelivero
non nifi imperio diuino ligare Lucife -
rum poffunt ,vnde in epift.Iuda. Michael Iud.
Archangelus , cum altercaretur cum Diabolode
Moyfi corpore , non eft aufus iudicium inferre
blafphemia,fed ait, imperet tibi Deus. De illo
vero quod fequitur : Mifit cum in Abyffum,
dua quoque funt expofitiones. Altera,vt
per Abyffum corda impioru malitia pro
funda intelligantur , qua loco citato Aug. Aug.
tenet , quia à morte Chrifti vfq; ad tépus
Antichrifti,illud fpatium, quantuncunq ;
fit,millenario quide numero fignificatur,
quo têporefic eft in corde reproboru Dia
bolus coarctatus , vt non impediat violen
tia fua Gentium conuerfionem,vfq; dum
electorum cöpleto numero , iam inde fol-
uatur, & laxis habenis fæuiat in reprobos
quando ex eis fuerint electi liberati. Qua
fententia amplexi funt Primafius cu reli- Primafius,
quis paulo ante allegatis . Item Gloffa, Gloffa.
eftq; communis patru expofitio,quá etiã
tenet Greg.lib.32.moral.ca. 12. in illud Greg.
Iob: Stringit caudam quafi cedrum. Sed certe
explanatio myftica nõnullis videtur, qui
putant principem illum tenebrarum , qui
Lucifer dictus eft, vere in puteo aby si re
ligatum vfque ad tempus Antichrifti tene
ri. Ita in fenfu hiftorico idem Greg.expo
nit lib.4.Moral.c.12.in illud Iob . 3. Qui
paratifuntfufcitare leuiatham.Sed hunc (in-
quit) leuiatham electi angelorum fpiritus
nunc in puteo abyfsi claufum premunt,
vndefcriptum eft. Vidi Angelum defcenden Apocal. 20
tem decœlo,habentem clauem abyfsi, &c. Qué
tamen in fine mundi ad apertiora certa -
mina reuocant , & totum contra nos in
fuis viribus relaxant.Hæc Greg. Que fen
tentia tanquã hiftorica teneri poteft, quia
confuetum fuit Chrifto Domino mittere
aliquot dæmones in abyffum inferni , & Luc.8.
in ignem gehennæ,ficut legimus : Etroga-
banteum, Subaudi , fpiritus immundi , ne
imperaretillis,ut in abyffum irent . Quamuis
fupra in dictione abyffus priorem expo
fitionem retulimus vt communent . Qua
quitenuerit,infuo fenfu abundet.
¶Quatuor Angeli fuper quatuor an.
gulos terræ. Apocalyp. 7.quid fint, vide
in verbo Angulus, num.8.
С А Р.
 ANG VL V
CAPVT XCIII.
Angulus. Angularis.'
-2
NGVLV S hebraice di
citur in fcriptura Zauah,
& inplurali Zauioth. Za-
char. 9. Eft autem angu
lus duarum concurfus li-
nearu fe iuuicem tangentium, vel in pun-
Єto acuminato, vel vbi fe interfecant:hinc
per metaphoram , quod eft in remotis fi
nibus regni , vel loci alicuius dicitur eſſe
inangulo. Per oppofitum vero diciturali
quid effe in medio, quia ex omni parte co
fpicuum eft, & late patet. Sic intelliges il-
Prou.21.
lud: Melius eftfedere in angulo domatis , quam
cum mulierelitigiofa, & indomo communi, id
eft , melius eft federe in loco folitario , vt
Lyra. explicat Lyranus , vel vitam ducere con-
Beda. tinentem, vt exponit Beda,quam in con-
Matth.19. iugio pleno litigijs,ideoApoſtoliChriſto
dixerunt.Sitta eft caufa hominis cu uxore, nõ
Prouer.7. expedit nubere. Sic etiã legimus : Cofidero ue
cordem inuene, qui tranfit per plateas iuxta an-
gulu,graditur in obfcuro,&c. Quia videlicet,
Ioan.3. Omuis qui male agit odit lucem.Ideo quç-
rit angulos . Sic fenes dixerüt calúniantes
Daniel,13. Sufannā : Porrò nos cũ effemus in angulo poma
rij,uidētes iniquitatem,&c. Bene itaq; erat in
angulo , qui fancte foeminę caftitatclam
Pfal.9. infidiabantur. Infidiatur in occultoquafi leo.
Angulus etiá rei cuiufcunq; fignificat
2
Num.is: extremū: Faciatfimbrias per quatuor angulos
palliorum. Qua nota Iudæi ab alijs genti-
bus diftinguebantur, ité de impio Achaz
a. Paral.28. rege dicitur: Claufit ianuas templi Dei, & fex
citjìbi altaria in uniuerfis angulis Hierufalem.
Et cögruecaliginis principi altaria fecit in
angulis,fed fcandalu,qui paruulis dederit
quale dedit infœlix rex ifte , audiat fi-
Matth.18. lium Dei dicentem . Væ autem homini illi,
perquemfcandalum uenit,
Angulus in fcriptura quia fortior eft,&
3
duos coniungereparietes folet,per meta-
phoram duces,& principes populi figni-
ficat,qui alios inferiores conectut,& robot
rat.Significat etiã regnum, quod populos
Hierony.
It ai.19. copulat , vt notat Hierony.in illud Efai.
Deceperut Ægyptum angulum populorum eius.
Kegula, Idioma (inquit) fcripturarum eft, vt angu
lůpro regno ponat , eo quod populos con
tineat, & quafi in tota domo fortifsimum
S. 100
fit , vnde & Chriftus duorum parietes po
pulorum connectens , & continens lapis
dicitur angularis. Hac Hierony.Et fuper
illud Efa.Ecce ego mitiam infundamentis Siō Ilai.28.
lapidem angularem.Quia circuncifionis , in-
quit , & gentium populos copulauit , de
quo in Pfal . Lapidem quem reprobauerunt Pfal.117.
edificantes,bicfactus eft in caput anguli.Idem
docet Cyrillus fuper Efai. 28.& ibi Theo Cyril.
Theodor,
doret.vt ergo quafi lapis angularis duos
illos populos copularet,dicebat.Alias ours loan.ro.
babeo, quæ nonfunt ex hoc quili , & illas opor-
tet me adducere, &c. Etfiet unum ouile,& unus
pajtor.
Secundum eandem obferuationem in-
4
telliges quod habetur Iud: 20.Omnes quo - Jud, 20.
que anguli populorum, & cunctæ tribus fracl
in Ecclefiam populi Dei conuenerunt . Id eft,
omnes principes populorum: & alibi.Di
xitque Saul , applicate buc uniuerfos angulos 1.Reg.14:
populi, & rurfus dicit Dominus: Difperdi- Sopho.6.
di gentes , & difsipati funt anguli earum, id
eft , principes , vel certe obliquæ princi-
pum voluntates , vt exponit Hierony.Et Hierony
apud Hierem.de Babylonis excidio legi Hierem. 51.
mus : Dabo te in montem combuſtionis ,& non
tollentde te lapidem in angulum , & lapidem in !
fundamenta. Id eft , non ædificaberis , vt
exponit Lyranus , nec proprium regem Lyra,
habebis , Babylon quippe , propter fu
perbiam in Cyri redacta poteftatem, fub
alieno rege feruiuit , quæ alijs prius do- Luc.18.
minabatur. Quia omnis , qui fe exaltat , hu-
miliabitur.
In eundem fenfum exponit Hierony-
mus vaticinium Zacharia de profperita- Zacha.i 5 o.
te Iudæorum fub Iuda Machabao , & Hierony.
fuccefforibus eius. Dominus exercituum gre=
gemfuum domum luda,pofuit eos quafi equum
gloriefue inbello. Ex ipfo angulus , ex ipfo
paxillus , & exipfo egredietur omnis exactor
Jimul . Iudas ( inquit ) Machabæus , &
omnes qui de genere ipfius principes
fuere in populo , & angulus erant, quia
regia poteftate populum continebant ,
& paxillus , quia facerdotes , & exacto-
res tributorum primi Duces. Hæc Hie-
rony.fecundum fententiam hebreorum .
Nam noftri ( inquit ) hæc ad perfecutio =
nis martyrum , & ecclefiæ tempora refe
runt,quemfenfum fequitur tanquam hi
ftoricum Francifcus Ribera fuper hunc lo Frăcif.Ribe.
cum, vbiangulum exponit Chriftum re
gem ,qui defe allegauit in parabola vinea
N4 illud
 A- N G V
Matth.21. illud Pfal. Lapidem,quem reprobauerunt adi-
Pfal.117.
ficantes , hic factus eft in caput anguli. Exa-
&tores vero tributorum , qui laudes Deo
debitas . & complementum mandatorum
Dei exigunt à populis ,funt Apoftoli , &
prædicatores , quos Dominus elegit, fci-
Luc.6 .
Luc.10 . licet : Elegit duodecim ex ipfis.Item . Deſigna
uitDominus aliosfeptuaginta duos.
6 Anguli porta eft vifio Dei per fidem
Hiere.31. metaphorice, fic legimus . Ædificabitur ci-
uitas a turre Hanamcel , ufque ad portam angu-
Hierony. l . Vbi Hierony . explicat ædificandam
Ecclefiam à turre Hanameel , id eft, obe-
dientiæ vfque ad portam anguli vifionis
Dei,quæ licet videatur initium habere fu-
blime , quandiu in ifta carne fubfiftimus ,
nec pofsimus rectam veritatis viam pofsi
dere , tamen in angulo ftamus , & fractis
Hineis in ænigmate Deum videmus . Hec
ex Hierony . Idem fenfus eft illius loci
Zachar. 14 Zachar. Hierufalem habitabitur in loco fuo,
c.Vfque ad portam angulorum . Id eft,à lo-
co obedientiæ mandatorum Dei , vfque
ad vifionis Dei ænigmaticæ contempla .
tionem,ad quam attigit per pænitendam
Luc.7. mulier in ciuitate peccatrix . Quia dilexit
multum. Neque facit ad hoc propofitum ,
Apocal. 21. quod in portis ciuitatis fupernæ Hierufa-
lem,anguli duodecim effe leguntur, quos
Rupert. putauit Rupertus Abbas fignificare do-
&trinam Apoftolorum , & doctorum Ec-
clefiæ ,per
per quam ad Dei contemplatio-
. ‫رار‬
Tyconi. nem afcenditur.Ide etiam Tyconius cen-
fuit hom . 18.fuper Apocal. Sed hi patres
licet eruditi , literas græcas non delibarat .
Conftat enim in omnibus gracis codici-
bus , Angelos legi , non angulos, mendo-
fe autem in aliquibus latinis codicibus-le-
gimus angulos . Sed liquet Primafium, &
Primafij.
Aretas. Aretam legiffe Angelos ex eorum inter-
pretatione , & quofdam alios.
Anguli quoque in malum accipiuntur
7 metaphorice pro vijs peccatorum obli-
Hierony.
quis,vt notat Hieronymus fuper illud So
Sopho.1.
phon. Diestube , & clangorisfuper ciuitates
munitas,& fuper angulos excelfos, ideft, fuper
opera peruerfa ,& à recta via Domini de-
clinantia. Vnde & à Saluatore arguuntur
Pharifei , qui orant in angulis platearum.
Matth.6. Et areta uia,quæ ducit ad uitam , recta eft fine
angulis caliginofis, que vero ducit ad per
Matth.7. ditione lata,que tot habet angulos tortuo
Hicrony. fos , quot vitia. Hæc ex Hieron . Dies auté
tuba,& cligoris illos terret, qui in angulis
1
L V.S.
funt,nam iuftis dicitur. His autem fieri inci- Luc, 21.
pientibus refpicite, leuate capita ueftra, quo-
niam appropinquat redemptio ueftra.
Anguli terræfunt quatuor extrema ter 8
tæ , Oriens , Occidens, Septentrio, & Mc
ridies, de quibus Ioannes : Et uidi quatuor Apoc.7 .
Angelos ftantes fuper quatuor angulos terre
tenentes quatuor uentos terræ , ne flarentfuper
terram . Hic locus varias habet expofi-
tiones . Prima communior eft patrum
exiftimantium , hos quatuor Angelos ma
los effe , fuper quatuor mundi partes alijs
reprobis fpiritibus præfidentes, qui præ-
dicationem Euangelij per quatuor vētos
Anfel.
fignificatam impedire conantur . Ita ex- Richard.
ponunt Anfelmus , Richardus , Ansber- Ansbert.
tus , Gloffa, & Diuus Thomas. Secunda Glofia.
expofitio Ruperti . Effe quatuor Angelos , D.Thom
Rupert.
regna quatuor, fiue quatuor Monarchias ,
Chaldæorum, Perfarum , Græcorum , &
Romanorum , qui tenebant quatuor ven
tos, id eft, prædicatores ,ne Chrifti fidem
prædicarent . Tertia explanatio Bedæ. Beda.
Effe quidem quatuor prædictas monar-
chias , fed quia fides Chritti non adhuc
prædicabatur nifi fub quarta Romano-
rum ,ideo non quidé expreffæ fidei Chri-
fti prædicationem impedire voluiffe pu-
tat,fed ne homines refpirarent vbique ter
rarum , omnes fuo comprimebant non
tam imperio , quam tyrannide . Quarto
Coelius in collectaneis , quatuor Angelos Caelius.
putat fignificare omnes diaboli mini-
ftros, & Antichrifti, qui Euangelicam im
pediunt doctrina. Sed Ribera fuper Apo Ribera,
calypfim exiftimat fatis verifimiliter ,
quatuor hos Angelos veros fpiritus effe,
cofque bonos , qui terram propter fcelera
mundi, & Antichrifti maxime fautorum ,
penitus delere decreuerant , ventofque
tenebant, ne viuentia refpirarent,aut plan
tæ coalefcerent , fed prohibiti funt ab emi
nentiori angelo , afcendente ab ortu folis,
vt daretur fpatium fignandi cunctos ele-
Єtos ad vitam æternam . Deus enim cură
electorum gerit , vnde & de Antichriſti
perfecutione legimus : Sed propter electos Matth.24.
breuiabuntur dies illi. Idque iure optimo,
quia de illis in mundo adhuc degentibus
intelligitur illud : Sic Deus dilexit mundum,
utfiliumfuum unigenitum daret , ut omnis , qui
credit ineum,non pereat.Sed expofitio- Loan, 3,
nesfuperiores nonfunt con-
temnendæ:
CAP.

ANGVSTVM
CAPVT XCIII.
Anguftum, coanguftarum ,ar&tum.
NGVSTVS locus
I
dicitur hebraice mafar,
‫מיער‬ & anguftare , dicitur
aiac , per Anguſtum
dicitur , quodad angu-
lum vergit , vbi lineæ
coarctantur,arctum.ve .
ro dicitur, quod conftringitur , hinc meta
phorice locus Synagoge dicebatur an
guftus,quia vni duntaxat populo defigna
tus erat,inter tot mundi nationes , fic Efa.
Efa.49. Adhuc dicet inauribus tuisfilijfterilitatis tue.
Anguftus eft mihi locus,facfpatium mihi, ut ha
Hicrony.
bitem.Vbi Hierony.exponit fac mihi ſpa
tium in Ecclefijs, vt habitē latius , & non
comprimarblafphemijs Iudæorum, vt to
tum orbem tua mecum capiat latitudo.
Matth.8. Hæc Hierony. de quo Dominus dixit:
Multiab Oriente, & Occidente uenient , & re-
cumbet cum Abraham, Ifaac , Iacob in regno
cœlorum ,& c.
2
Hierony . Coanguftatum diciturftratu lex Dei ,
Efai.28.1 fic explicat Hierony.illud Efai. Coangufta
tum eft enimftratum,ita ut alterdecidat, & pal
lium breue utrunque operire no poteft.Hoc in
quit) illum habet fenfum , que in Apofto
1. Coria.10, lo legimus, Non poteftis calicem Domini bi-
bere,& calicem dæmoniorum . Loquitur au-
tem fub metaphora mariti pudicifsimi ,
qui adulteræ dicit vxori ,vnus lectus me,
& adulterum tecum capere non poteft, ò
Hierufalem , quæ fornicaris cum idolis.
Hæc Hiero Eundem fenfum habet quod'
Matth, 6,
Dominus dicit: Nemo poteft duobus i omi-
nisferuire.Hebraice pro voce Anguftüle-
Matth.7. gimus Cazar breue arctum , & re-
&te quia , Areta eft uia, quæ ducit ad uitam.
Anguftum os in malum accipitur, Igi-
3
Iob.36. turfubleuabit te de ore angufto latifsime,& non
Beda. habentefundamentum fubter.Vbi Beda in hoc
(inquit) loco inferorum habitacula defcri
buntur, que immefa capacitate fui funda-
mentum non habent.Ore autem angufto
inferi appellantur, eo quod locus amplus
ᎠᎢᏥ , --- fit ad recipiendum , anguftus ad dimitten
dum.Eodem modo exponit D: Thomas"
Gloff . in Commentarijs , & Gloffa in fecunda
Lyra.
explicatione,& Lyranus ,item Grego . in
(no | pofteriori expofitione ciufdé loci. Quem
Gregor. rapit
rapit( inquit iniquitas,infernus abforbet.
>
ARCTV M. ΙΟΙ
Hæc ille. Propterea Diues ille purpura-
tus guttam aquæ non potuit obtinere [Luc.io.
Luc.Ố,
qui ore inferni angufto,ne inde in æternu
exiret ab hofte Satana,conftringebatur . 201
Confirmat hunc fenfum litera Hebraa ,
quia vbi vulgata vertit,faluabit,vel fuble-
uabit te,eft vox gut , fubmouebit.
Et vox Agar , anguftum , & hoftem fi-
gnificat, id eft,de ore angufto, & hoftili.
Arctantur greffus virtutis impij , quia
4
quod intendit, non affequitur . Arctabun Iob.18.
turgreffus uirtutis eius,& præcipitabit eŭ con
filtumfuum,Vbi D.Thomas, duobus ( in- D.Tho,
quit ) modis innititur homo ad effectum
operationisfuæ peruenire,vno modo per
propriam fortitudinem , & de hoc dicit:
Arctabunturgrejjus, id eft,non habebu po
ceffum :alio modo per fapientia confi-
lium,de quo dicit, præcipitabit eum con-
filium fuum.Hæc D. Tho . Eodem modo
Lyra. & Gloffa.Vires inquit ) malitia Lyra.
eius , quam nunc exercet , poftmodum Gloffa:
poena conftringet . In eundem fenfum de
Iob.20.
impio fubdit.Cumfatiatusfuerit, arcialuur,
eftuabit,& omnis dolor irruet fuper eum . Eco
trario vero deiufto dicitur : Ducam te perje Pro.20.
mitas æquitatis, &c.& non arctabuntur gref.
fus tui . Quod fi obijcias illud Mi atth. Arz Matth.7.
taeftuia que ducit ad uitam , ergo & iufti
&
greffus: Expedita refponfio eft, carnali-
bus arctam effe viam ,fed iuftis latam per
gratiam fieri,vt iam videbimus.
Legimus ergo apud Mattheu.Ar& tam
effe viam quæ ducit ad vitam, vbi Hiero . Matth.7..
Hierony
nymus ait. Anguſta ( inquit) eft, quæ per
ieiunia , & labores paditur, quam & Apo
ftolus ingreffus eft,& c. Eodem modo ex
Beda.
plicat Hilarius fup Matth.7 . & Beda , itë Auguft.
Auguft. libr. 2. de Sermone Domini in
monte, deniq; Theophy .fecutus Chryf Theophy
Arêtam (inquit) portam vocat tétationes Chryfoft.
volūtarias,veluti ieiunium, & alia, & prę
ter noftram voluntatem venientes, vt vin
cula , & perfecutiones . Hac Theophy
Sed D.Thom.in Commentarijs fubtilius •. -*
. .
ait Arêta porta eft charitas, hæc eft coar-
tata lege diuina, & per hanc debemus in
&
trare,feruando legem & præcepta . Hec
D.Thom.Cuius fententiam nemo aude- D.Tho.
bit inficiari, qui audit legem effe charitas
tis illam à Chrifto Domino promulga- Matth.s :
tam.Diligite inimicos ueftros . Sed gratia ( vt
dicebamus dilatat greffus iufti . Dila Pfal.17.
tftigreffus meos fubtus me, & c . Et rurfus ,
NL Et
 ANAMEEL.
Pfal.118,
Et ambulabam id latitudine , quia mandata tua
6 quefiui.
Ar&tus panis , & confolatio breuis , eft
Efa.304 doctrina Euangelica . Et dabit nos Dominus
panem arctum,eraquam breuem , & nonfaciet
Hierony. ultra auolaredoctorem tuum. Vbi Hierony.
Si ad Zorobabel ( inquit) tempora refe-
ras ,facilis interpretatio eft,quod nonfuit
fub eo perfecta lætitia , &c. Siautem ad
faluatoris aduētum,panis arctus , & aqua
breuis iuxta Apoftolum Paulum Euan-
gelicus fermo prædicitur, qui pro lacinio
fis legis mandatis in vno verbo recapitu
Matth. 22.lauit omnia, dices: Diliges Dominum Deum
tuum , proximum ficut te ipfum, hinc
tota lexpendet,& propheta
Coarctari dicebatur Chriftus apud Lu
7
Luc.12. cam. Baptime(inquit) habeo baptizari , &
quomodo coar&tor,donecperficiatur. Coarcta
Beda. batur aute,vt exponit Beda,confumman
dæ pafsionis defiderio,in qua fuo fangui-
ne baptizandus , fiueperfundendus crat .
Ambro. & vt notat Ambrofius , cum non haberet
in fe,quod doleret , noftris tamen angeba
tur erumnis , & fub tempore mortis mælti
tiam prætendebat.Hæc ille. Præuidebat
itaquefilius Dei omnium peccata fuper
numerum arenæ maris , quæ cor eius te-
nerum quafi hoftes obfidebant , & coar-
Píal 21. &tabant, in quo fenfu dicitur: Longe àfalu
torum meorum.
temea uerba deli&
8 Coarctare fe milites ad'inuicem, eft ordinem
confundere, Sic de Chaldæis Hierufalem
Ioel.z. expugnaturis dicebatur, Vnufquifque fra-
tremfuum non coarctabit , finguli in calle fuo
Hierony. ambulabunt, vbi Hieronymus inftar locu-
ftarum Chaldæos contra Hierufalem ire.
ruiffe dicit, quæ ordinate volant , & fin .
gulæ fine confufionis ordine fingula de-
uaftant . Sic & dæmones in tentandis
hominibus ordinem feruant , vt fortius
profternant , quod in tentatione triplici,
qua diabolus filium Dei in defertotenta-
uit , fatis oftenditur, prius enim de gula,
Matth.4.
deinde vero de ambitione, poftremo de
auaritia laqueum tetendit. Hec ( inquit)
omma tibidabofi cadens adoraueris me.
CAPVT XCV.
Anameel.
NAMEEL turris erat Hie-
I
rufale, fic appellata,& fecun
dum Hieronymuin fuper
A
Hierme. interpretatur obe-
ANIMA, &c.
dientia, Ergo adificabitur ciuitas à turre And Hier.31.
meel, ait Propheta. Omnis quippe virtu=
tu ædificatio , quæ ad cæleftem pertinet
Hierufalem,ab obedientia fumit initium,
fine qua dilectio Dei fuper omnia mini-
me conftat, dicente Domino : Qui diligit Ioan,14.
me,fermonem meumferuabit:&pater meusdi-
liget eum, & ad eum ueniemus , & manfionem
apud eumfaciemus. Hæc eft aurea regula, Apoca.12,
qua metitur angelus ædificium Hierufa-
lem, de qua Paulus , Quicunque hanc regu-
lamfecuti fuerint , paxfuper illos , & fuper Gal.6.
Ifrael Dei.
CAPVT XCVI.
Anima, Animus.
NIMA dicitur infcri I
ptura Nephes,Exo . 21 .
‫נפש‬
Anima(vt inquit) Au-
guft.lib.7. de Genefi. Aug.
ad literam cap.21 . nō
eltcorpus , fed fpiritus
vitæ, ideo autem addi-
tur vitæ , quia iſte aër plerunque dicitur Ariftotel.
fpiritus,nontamen vitæ. Sed Ariftoteles
in libris de anima , eft ( inquit ) anima
actus corporis phyfici, organici,in poten
tia vitam habétis. Animus autem partem
denotatani.na affectiuam , nempe volun
tatem, Prono animo offerat , id eft,volunta- Exod.35.
tepropenfa,& iterum , uno animo , eademq; lofu.9.
fententia.
Anima metaphoricè Deotribuitur , vt 2
voluntas eius fignificetur , Solennitates ue- Efa.1.
ftras odiuit anima mea . Vbi Hierony. Non Hierony,
quod Deus animam habeat , fed noftro
loquitur affectu, hæcille.Sic & Iob . Ani- Iob.23 :
maelus, fubaudi Dei, quodcunque uoluit,hoc Greg.
fecit, vbi Gregor. lib. 1 6. Mora . Cum fit
(inquit ) cunctis mentibus interior Deus ,
ea ipfa vis eius, qua omnia penetrat, cun-
Ataque difponit , anima illius appellatur,
cuius videlicet voluntati neque illa obfi-
ftunt, quæ contra illius voluntatem fieri.
videntur , quia illa etiam ipfe permittit.
Hæc Greg. In eo fenfu pater æternus de
filiofuo dicit: Complacuit fibi in illo anima Efai.41
mea,&perHiero. Dominus ait , Erudire Hiere 6.
Hierufalem , ne forte recedat à te anima mea, Amof.6.
id eft, voluntas mea, Item Amos ait, ura
uit Dominus in animafua, vbi Hieronym In Hierony.
Deo ( inquit) caput, pedes,& cætera quæ
dicuntur
 ANIM
dicuntur,intellige non effe mebra,fed per
corum vocabula efficaciam eorum figni-
ficari. Sic etiam animam non effe fubftan
tialem,fed affectum mentis internæ , per
quem Deus fuam indicat volütatem.Hec
Regula Hierony.Eft etiam regula hebræorum, in
fcripturis confuetu efle , ponere animam
Ecclef.24
pro perfona,ficut Eccl. Sapientia laudabit
Leuit.26. animamfuam,id eft fe ipfam. Vnde quod
notat Origen. Hom.1 6. fuper illud Le-
Orige.
uit. quod Dominus ait , Non abominabitur
uos animamea, Deianimam Chriftum ho-
minemfignificari, myfticus fenfus eft , nō
hiftoricus : anima quippe Dei Deus eft.
Quivfque adeo non eft nos abominatus,
vt e contrario Ioannes dicat: Sic Deus dile
Ioan.3.
xit mundum,utfiliumfuum unigenitum daret.
Eft & regula. 3. Aug. in libro locutio-
3 num Exodi, fuper illud , Affumet uicinum
Auguſt. fuum, qui coniunctus eft domuifuæ, iuxta nume
Regula.
Exod.12. rum animarum , que fufficere poffunt ad eſum
agni, per Synedochem in fcripturis ani-
Gen.24. mã accipi pro toto homine. Sic dixit rex
Exo, I. Sodomæ ad Abraham,Da mihi animas , ce
tera tolle tibi,Et alibi, omnes animæ,quæ egrcf
fefunt de famore Iacob , feptuaginta . Item,
to.27.
A& Factum eft , ut omnes animæeuaderent ad littus,
id eft,omnes homines, qui vehebantur in
naui cum Paulo.
Animam portare in manibus, hebraif
4
lob.13. mus eft, Anima meam porto in manibus meis.
Significat autem exponere illam pericu-
D.Tho lis. Sic explicat D. Thomas in Com-
mentarijs .Illud ( inquit ) quod in mani
Lyra. bus portatur defacili,amittitur, & Lyra-
nus,quod manibus (inquit) portatur, vi-
detur exponi raptoribus , fecundum il-
Greg.
lud Gregor.Homil . 37. fup.Euangel. De
prædari defiderat , qui thefaurum in via
Regula.
publicè portat . Eandem obferuationem
Lyra. ponit Lyranus fuper illud Pfalm. Anima
Pfal.118 mea inmanibusmeisfemper , er legem tuam no
fum oblitus . Animam(inquit) in manibus
habere , infcriptura fignificat in periculo
Iud.12. effe,propter quod Iephte, de bello quod
contra filiosAmmo fufceperat valde peri
culofo, dixit: Pofui animam meam in manibus
meis, & de prælio Dauid contra Goliad
dixit Ionathas Sauli.Pofuit animamfuam in
1.Reg.19. manufua,& percufsit Philiftæum,hęc Lyra-
nus.Eandem obferuationem tangit Hic-
Hierony. rony.fuper eundem locum Pfal. Quomo
do ( inquit ) in manibus meis , qui para=
tus fum martyrium fuftinere propter te,
A. 102
Et Gloffa ordinaria ibidem. Cæterum Glotia.
Auguft.qui habraicas literas non didice August.
rat.profua finguları modeftia fatetur in-
genue,hanc fe phrafimfcripturarum igno
rare. Porro vt Chrifti Apoftoli fcirent ſe
animam fuamin manibus,id eft,in certif-
fimo portare difcrimine, dicebat illis Ie-
fus , Ecce ego mitto uos,ficut oues inter lupos Matth.10.
Et uenit hora , ut omnis,qui interficit uos,
bitreturfe obfequium præftare Deo.
Ioan. 16.
Animæ iuftorum in manu Dei effe di- 5
cuntur, luftorum animæ in manu Dei funt , id Sap.3.
eft, fub protectione diuina immortalita-
te fruentes . Vnde Gloffa. Nunc, ait, con- Gloffa.
demnantur ftultitiæ , qui fanctos interire
putant , quos pro Dei confefsionetruci =
dant.Et Lyra.Sunt (inquit ) immortales, Lyra.
vt dictum eft, & ideo feparata à corpori-
bus funt in manu diuinæ mifericordiæ .
In eundem fenfum legimus, Et animas pau Pfa.71 ..
perumfaluasfaciet. Vbi Hierony.Pauperi, Hierony.
( inquit) & inopi, qui abiectis mundi diui
-
tijs pœnitétiam egerunt parcetur , & fal-
uabuntur.Sic rurfus , Cuftodit Dominus ani- Pfa¸99.
masferuorumfuorum . Denique Dominus !
in Euangelio dicit: Nolite timere eos, qui cc Matth.13 :
cidunt corpus,&c. Illum autětimete , qui poft
quam occiderit corpus , poteft animam mittere
in gehennam .
Animam mori, quando legimus in fcri- 6
ptura fancta, non intelligitur quoad fub-
ftantiam,quæ immortalis eft, vt fupra di- Regula:
ximus, fed quoad vitam gratiæ, & amici
tia Dei.Hanc obferuationem ponit Hie- Hierony.
rony.inillud Ezech. 18. Anim que pecca
uerit, ipfa morietur . Non (inquit) abolitio
ne fubftantiæ, fed ex eius confortio qui
dicit .Egofum uita.Item , Omnis qui uiuit , & Ioan.14.
credit inme, non morietur in æternum , & in Ioan.11.
fra fubdit quod à Balaam dicitur : Moria . Num.23 :
tur animamea morte iuftoram , hunc habet
fenfum, vt cupiat morifæculo atque pec-
cato, & viuere cum animabus iuftorum,
quorumvita eft Chriftus, & poffunt cane
re.placebo Dño in regione viuoru. Hæc
Hiero.In eunde fenfum , de priuatione vi
delicet gratiæ , intelligitur illud Sapi. 1. Sap.1 .
Osquod mentitur,occiditanima, Et illud quod
exploratores dixeruntRaab, Anima noftra Iofu.2 :
fit pro uobis inmortem, ſi tamen non prodideri
tisnos,quamuis huncLocum per Synedo
ché exponat Lyranus, vt accipiatur pars yra.
pro toto, & mori animam, fit totum ho-
minem mori . Eft ergo certum , quando in
fcripturis
 ANIMA.
fcripturis animam mori legimus , vel de
morte peccati intelligendum, vel per fy-
nedochem,vt pars pro toto homine intel
Leui.10, ligatur. Sic accipitur illud Leuit. Anima
que declinauerit ad ariolos,& magos , interfi-
ciam eam, id eft, homo, & c . interficietur.
Gen. 17.
Item, Mafculus, cuius preputy caro circunci-
fa nonfuerit,delebitur anima illade populofuo,
id eft, delebitur mafculus ille.Porro quod
anima quoad fubftantiam fit immorta-
Con.Late. lis , definit Conci. Lateranenfe in bulla
Leonis . Damnanus & reprobamus om =
nes afferētes animam intellectualem mor
talem effe,aut vnicam in cunctis homini-
bus ,Hæc ibi.Vnde & Dominus Marty-
Luc.21 . ribus fuis dicebat. Eritisodio omnibus homi-
nibuspropter nomen meum , & capillus de ca-
pite ueftro non peribit , in patientia ueftra pof-
Ambro. fidebitis animas ueftras.Et Ambr . lib. de bo
no mortis.Mors (inquit ) fiuis eft peccati&
initium immortalitatis.
In animam viuentem dicitur homo fa-
7
Gen.2. &tus, fic legimus, Fecit Deus hominem de Li-
moterre, infpirauit infaciem eius fpiracu-
lum uite, Hebraice Nifmath haijm ſpira=
culum vitarum in plurali . Neque putes
Haijm vitarum in plurali tantum decli-
nari vt apud nos Athenæ , fequitur, & fa-
Etus eft honio in animam Haia,
id eft,vitæ in fingulari. Itaq;, Spiraculum
vitarú eft in homine & anima vna,ex quo
teftimonio.refutatur error eorü, qui plu-
res animas inuno codeq; homine pofue-
Concil.
rut,qui error dānatus eft inConc. Vienēli,
Vienen.
præfens quippe locus oftendit, vnam effe
animam effentialem in homine, vnde di-
uerfi quidem gradus vitarum , videlicet
vegetatiuæ, fenfitiuæ , & intellectiua pro
manant. Hinc cum Elias pro fufcitatio
3.Reg.17.nepueri Deŭ oraret.Reue, tatur(inquit) ob
fecro anima pueri huius in uifcera eius,& c. Et
reuerfa eft anima pueri, Ecce anima reuerfa
Auguft.
eft , non animæ. Et Auguft. Epiftola ad
Hieronymum de origine animarum , ad
huius veritatis confirmationem allegauit
Pfal.32, illud Pfalm. Qui finxit figillatim corda co-
rum, id eft , fingulis hominibus fingulas
animas creauit . Ideo Dominus dicebat,
Matth.16. Quid prodeft homini,fi uniuerfum mundum lu
cretur, animæ uerofuæ detrimentum patiatur?
Anime,non animarum ait.
8 Anima infcripturis ab fpiritu fuo di-
1.Telf.s. uiditur, hoc eft , non effentia, fed mune-
re, fic Paulus ait . Vt integer fpiritus ue-
fter, anima, & corpusfine querela in aduen-
tu Domini conferuetur. Super quem locum
Chryfoft.Quid(inquit) fpiritus,nifi donů Chryfoft.
fpiritus ? Et Theophy.Spiritus autem ait,
eft charifma, quod accipimus in baptif-
mo. Eodem modo explicant Ambro . & Ambro,
Haymo.Cæterum D.Thomas in Com- Haymo,
mentarijs,quamuis laudet expofitionem D, Thom,
prædictam , aliam tamen magis fortaffe
literalem addit, vt fpiritus denotet ſupe=
riorem animæ partem , quam mentem ap
pellamus , anima vero fit inferior illapor
tio,quæfenfum præbet , non effentia , fi-
cut diximus ,fed operatione diftin&ta : hāc
exercebat Martha in rebus externis Chri
fto miniftrans, illam vero Maria, Quafe. Luc.10.
densfecus pedes Domini audiebat uerbu illius.
Etcerte hanc diftinctionem animæ, & fpi
ritus, fiue mentis ,fatis Dominus expref-
fit in maximo illo dilectionis mandato,
Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo Deut. 6:
Matth , 22
ex tota anima tua , & ex tota mente tua. Vbi
cor pro affectu voluntatis accipitur , ani-
ma vero pro inferiori portione ſenſitiua,
mens deniq; pro portione fuperiori , qua
Deum contemplamur , atq; cæleftia , quia
hebraice Medecha , eft vehemétia & men
tis attentio. Ideo interpres Matthæirecte
vertit ex tota mente.Sic explicat hunc lo
cum Matth.D.Thom.2 2.q.44.artic . 5. D,Thom.
quamuis Gregorius Niffenus non ita pro Greg. Niffe,
prie cor ad partem vegetatricem retule-
rit,alia vero duo modo à nobis explicato.
Aug.vero lib. 1. de doctrina Chriftiana, Auguft.
Toto corde,ad cogitationes refert, fed ani-
mam ad vitales operationes,mentem de-
nique ad intellectum.Illud tamen negare
nonpoffumus ,animam interdum in fcri-
pturis affectum cordis fignificare , iuxta
illud. Et non tradat eum in animam inimico- Pfal.40.
rum eius,id eft,in voluntatem,& affectum
corum . Et 1.Reg. 20. dixit lonathas ad 1 ,Reg.20.
Dauid, Quodcunque dixerit mihi anima tua,
faciam tibi.Item , Anima Ionathe conglutina 1.Reg.18.
taeft anime Dauid.Id eft, affectus, & rurfus .
Dilatauit infernus animamfuam, id eft,infer- Efai,s,
nales fpiritus dilatauerut affectum ad ho
minu perditionem . Vel ipfemet locus in
ferni metaphorice in eodem fenfu expo-
nit Lyranus quod Salomon ait , Sortitus Lyra.
fum animam bonam, id eft, benignum volun Sap.8.
tatis affectum:alioquin omnis anima ra-
tionalis infecta creatur originali reatu .
9
Aninafrequenter in fcripturis pro fuis
effectibus
 ANIMA.
effectibus , & operationibns ponitur , id)
eft pro vita, & vitalibus functionibus , vt
Auguft. obferuat Aug. fuper illud Pfal. Intrauerut
Pfal.68.
aquæ ufque ad animam meam . Hanc (inquit)
vitam dixit animam fuam , quoufque ad
illum accederetribulationes fæuiendo po
Hiere.4: tuere,&c. Sic intelligitur illud Hier. Perue
nitgladius ufque ad animam,id eft , vfque ad
priuatione vitæ . Præterea Paulus dixit
Act.20.
Nequefac o animam meam pretiofiorem quảm
me,id eft,non pluris æftimo vitam meam
Genef.9. corporalem,quamme totum. Sic in Gen.
De manufratrisfuirequiram animam hominis,
Id eft, vitam hominis violenter ablatam.
lona.I
Sic nautæ dixerunt apud Ionam. Quafu-
mus Domine, ne pereamus in anima uiri iftius,
id eft ,in vita ei ablata. Sic Chriftus ait.
Ioan.12. Qui amat animam fuam , perdet eam , id eſt,
qui plus nimiocontra Dei mádata vitam
Auguft. fuam diligit temporalem , vt exponunt
Chryfoft . Auguft.Chryf. & Theophy.Sic intelliges .
Theophyl.illud Deut. vbi de irrationabilibus ani-
Deuter. I 2 malibus ait, Sanguis corum pro anima eft. Id
eft pro vita , feu vitę nutrimento . Siccre
dereanimam fuam periculo, eft in diſcri
Sap.14. mine vitam ponere. Exiguo ligno credunt ho
mines animasjuas . Quædam autem phra-
fes & animam effentialem , & effectum
vitæpariter fignificant. Sicut tollere ani-
3.Reg.19. mam dixit Elias : Domine tolle animam meă
à me, id eft, fepara animam meam à cor-
pore,&tolle vitam . Sic & dare animam ,
Ioan.10.
Bonuspaftor animamfuam dat pro ouibusfuis,
id eft,feparari animam âcorpore permit
tit, datquevitam periculo Sic etiam quæ
rere animam alicuius,eft vitæ eius infidia
Pfal.39. ri.Quiquærunt animam meam . Et iterum. For
Pfal.53.
tesquæfierunt animam meam.Et alibi pafsim.
Item ponere animam , id eft, vitam cum
Ioán, 10.
ipfa anima, iuxta illud. Poteftatem habeo po
nendi animam meam.
10 Animam de necefsitatibus faluare,phra
fis eft Pfa.Saluafti de necefsitatib⁹ animă meă,
Hebraice, refpexifti Bezaroth napfhi ,
id eft , tribulationes animæ meæ. Itaque
tribulationes vulgata vocat necefsitates.
Cafsiod. Quod Cafsiod.exponit de nexibus pec-
catoru : quia confuetudo mala vertitur in
Auguft. naturam, & necefsitatem obtendit . Aug.
vero necefsitates intelligit infinita mala
pœnæ , quæfrequenter incurrimus . Sed
in hiftoricofenfu Dauid in figura Chrifti
de periculis loquitur, & anguftijs , quibus
premebatur ab hoftibus , propterea fub-
103
dit , Nec conclufijti me in manibus trimici ,
ita exponunt Lyranus & Ianfenius , Agu Lyra.
binus & ali recentiores eruditi: Necefsita laafen.
AEugub
tes ergo erant volutarię Chrifti humano Matth.2 .
more fugain Ægyptum , natiuitas in prę Luc.2 .
fepio , contumelia Iudæorum , mors in- loan.8.
cruce .
Anima noftra fimiliter dicitur pertran II
fire torrentem periculorum , Torrentem Pfal.123 .
pertranfiuitanima noftra,forfitan pertranfiffet Hierony.
animanoftraaquam intolerabilem . Vbi Hic-
rony.in hebræo legit, tortens pertranfi-
uitfuper animam noftram , in quo meta-
phorice hoftilis impetus defcribitur , in
...1:
modum torrentis rapidifsimi, que Dauid
Philifters fuper eum regem creatum mox 2.Reg.s.
irruentibus euafit , vt exponit Lyranus. Lyra .
Sed alia phrafis eft, qua ferrum per tranfi
re dicitur animam alicuius , ficut de Pa-
triarcha Iofeph in carcere vincto legimus, Pfal.104
-
Ferrum pertranftunt animam eius, donec uent- Hierony.
ret uerbum eius. Denotat autem, vt Hiero-
nymus explicat, ferréa vincula non folum
corpus eius vexaffe, verum etiam animæ
triftitiam attuliffe , propter infamiam
adulterij , & calumniam iniuftam : Quia Ecclef.7.
calumnia conturbat fapientem . Ideo præce-
ptum illudfummæ perfectionis eft, Ora Matth.s .
tepro perfequentibus, & calumniantibus , & c . I2
Animam in fe effundere phrafis eft Pfal.4L
Pfalm. Et effudi inme animam meam , id eft,
liquefecianimain meam, & in lachry mas
illam refolui ,&c.exponit Hieron . Lique Hierony .
facta eft(inquit) anima mea, & tabui, idē
fequitur lafenius hoc loco , & refutat ex Ianfe.
pofitionem Lyrani tacito eius nomine , Lyra.
quiputat eundem effe huius phrafis fen
fum, qui & illius,vbi , Annadixit, ffudi uni 1.Reg.1 .
mam meam coram Domino , fed diuerfus eft
fenfus ,quia effundere animam coram Do
mino, idem fignificat quod illud, Effundi- Pfal.61,
te corá illo corda ueftra,id eft,exponite Deo
cuncta defideria veftra , & aperite illi to-
tam animam veftram, petentes omnia ne
ceffaria,iuxta illud Ioan. Petite,& accipie- Ioan.16.
tis,utgaudium ueftrumfit plenum . Sed effun-
dere in fe anima fuam, eft illam in lachry
mas refoluere .
Animam pauimento adhærere , idem 13
eft, atque animam corporalibus fe defide Pfal.118 ,
rijs conformare , Adhefit paumento anima
mea,vbiAug.Corpus(ait)quod extra eft, Auguft,
non incongruè pauimentum intelligitur,
neque coniu&ionem folam , fed affectum
animæ
 ANIMA.
animæ ad corpus fignificat, qua caro con
cupifcit aduerfus fpiritum, eodem modo
Lyra. Lyranus. Cæterum Ianfenius non inepte
depericulo potius explicat Prophetæ ab
Ianfe.
aduerfarijs,quo iam aggrauata dicitur ani
ma eius vfq; ad puluerem fepulchri, pro-
Pfal. 56. ptereafubdit , Viuifica me fecundum uerbum
tuun.Huic proxima eft alia phrafis eiuf-
dem vatis.Laqueum parauerunt pedibus meis,
incuruauerunt animam meam . Iuxta hifto-
riam cecinit, quando abfconditus infpe-
lunca abfcidit oram chlamy dis Sauli, qui
cum per prærupta quafi feram perfeque
Lyra. batur,vt exponunt Lyra. & Ianfen . Et eft
Lanfe. fenfus , ficut venatores laqueis inclinant
& incuruant feram , vt perimant , fic ifti
animam meam vfque ad terram frequen-
ter inclinant ...
14 Animæ detrimentum facere fummum
Matth,16, ferehomini malum eft. Quid prodefthomi-
ni,fi uniuerfum mundum lucretur , animæ uero
fue detrimentum patiatur ? id eft , fianimam
perdatin gehenna , quæ pretiofior eft cun
atis opibus . De animæ rationalis excel-
Auguft. lentia Aug. lib.8 3.qq. Anima ( inquit)
rationalis inter eas res , quæ funt à Deo
conditæ, omniafuperat, & elt Deo pro-
xima, fifit munda. Hæc ille. Dicitur au-
tem Deo proxima , quia licet angelus na-
tura fuafuperior fit , fed quantuin ad do-
Luc.20. nagratiç aqualis eft.AEquales enim angelis
Chryfoft. funt, fi funt Dei . Item Chryfoft. fuper
Matth. 6.Si omnia ( inquit ) quæ in or
befunt, & ipfum orbem offerres ,nonpof
fes animam vnam redimere . Hæc ille .
Siergo fanguis Chrifti pro animabus ef
fufus infiniti valoris eft,propter vnionem
ad verbum, quanti debet anima æftima-
ri, quæ tanto fanguine redempta eft Dei .
Adde quod neque folem , nequefydera,
neque angelos Deus concupifcere dici
Pra 44 tur, animam autem concupifcit , Et con=
cupifcet rex decorem tuum , quoniam ipfe eft
Prou.6.
Dominus Deustuus . Sic intelliges illud. Pre
tiumfcortiuix eft unius panis, ipfa autem pre-
tiofam animam uiri capit . Super quem lo-
cum Auguft. lib. dehoneftate mulieru.n
Auguft.
cap.30.inquit. Quanta iniquitas , vt ani
mam , quam Chriftus fuo fanguine rede-
mit , luxuriofus pro vnius horæ delecta
tatione diabolo vendat,& tradat.
& dio autemfimilitudo quatuor animalium . De
Ecclef.1. Animofitas eft iracüdia . iracundia enim
animofitatis , fubuerfio illius eft:
¶AnAn animæ feparatæ , fi purgatæ fue-
ANIMA L, & c
rint, mox in cœlo Deum videant , quære
in dictione beatitudo, num. 4. ¶Abo-
minata anima quæ fit , vide in diétione
Abominari .
Triftis eft anima mea vfque ad mor-
tem,quære in dictione mors. Non de=
relinques animam meamin inferno,Pfal.
15.Vide in dictione infernus. num.4.
CAPVT XCVII.
Animal, Animale .
NIMAL hebraice I
diciturin fcripturafan-
‫הית‬
ta Chaia, quafi viues .
&
Enim vero animal eft,
quod viuit anima fen-
fitiua . In lege vero in
typum, & figura quæ-
dam animalia dicebantur munda , quæ-
dam auté immunda.Sic legimus in Leui-
tico , Hæc funt animalia quæ edere debetis de Leuit.11.
cunctis animalibus terra,omne quod habet diui-
fam ungulam, & ruminat in pecoribus comede-
tis, quidquid autē ruminat,&habet ungulă ,ſed
nodiuidit ea,erc.no comedetis illud,er interim
Lyra,
munda reputabitis.Vbi notat Lyra.nullum
animal naturafua immundü effe,nifi for=
te ab extrinfeco,videlicet quod offereba-
tur idolis , abominabile reputabatur , &
immundum. Corporalem vero immudi-
tiam duobus quidem modis contrahere
poterant animalia, vel fubiectiue , vt ipfe
ait, qualia funtanimalia virulenta , & quæ
fub terra degunt, vt ferpentes , talpæ, &
vermes , fiue quæ vefcuntur immudis , &
volutantur in ceno vtfues:vel effectiue ni
miru que caufam prebet immuditie, quia
vel humida nimiu,vel arida funt, & ideo
corporis humani vitiant humores : ergo.
quæ huiufmodi funt , in lege plane vo-
cabantur immunda,tam ex quadrupedi
bus, quam ex alijs animatibus. Sed in le-
Tit.r
gegratiæ. Omniamunda mundis,folum pec-
catum immundum eft.
2
Animalia per metaphoram infcriptu-
ra vocantur Cherubim quæ vel anima-
lium vultu pingebantur , vel ea fpecie fa- Ezcch.s .
cris vatibus apparebant. Sic Ezech. In me-
quibus etiam dicit. Ipfum animal, quod uidi Ezech.11 .
Jubier Deum Ifrael,iuxtafluuium Chobar: Et in
tellexi quia Cherubin effent . Quod certum
eft in
 ANIMAL .
eft in fenfu literali, negare autem non pof)
fumus,quin quatuor Euangeliftas repræ.
Hierony. fentent , vt hoc loco Hieronymus expli-
Greg
cat,& Gregor. in homil.fuper Ezech. &
Ambro, vbique patres,Ambr. Auguft. Greg. Na-
Auguft. zianz. & alij præfertim:quia in Apoc.ea-
Nazian.
dem fere animalia defcribitur plena ocu-
Apoc.4.
lis ante, & retro. Animal primumfimile leo-
mi,& fecundumfimile uitulo , tertium animal
habensfaciem quafi hominis , & quartum ani-
malfimile aquila uolanti , & c. Et fingula eo-
rum habebant alasfenas . Quare autem quæ
vidit Ezechiel quaternas,quæ vero Ioan
nes vidit fenas haberent , latius explicui-
mus in dictione ala. De quadruplici vero
Hierony. facie,Hieronymus fuper Ezech. ait, facië
hominis Matth. effe dicunt , quod fcri-
Matth.1.
bat quafi hominem , dicens , Libergenera ·
Mar.1 : tionis lefu Chrifti,&c. Leonis, ad Marcum
referunt qui ait , Initium Euangelij lefu Chri
fti,erc, Sicutfcriptum eft ab Ifaia Propheta,
Luc.i.
Vox clamantis in deferto : Vituli , ad Lucæ
Euangelium,quod à Zachariæ cœperit fa
Ioan.. cerdotio: aquila , ad Ioannis exordium,
quod excelfum volans cœperit, in princs=
pioeratuerbum.Hæc ille.
Animalia infcriptura uocantur homines illi,
3 6
Dan.4. quiterrenis incumbunt,ficut Dan. Subter eă.
fub audi arborem , habitabant animalia,
beftia . Item iufti quoque vocatur anima .
Pfal.67. lia, ficut habes in Pfalm. Pluuiam uolunta-
riamfegregabis Deus hæreditati tuerc . Ani =
malia tua habitabunt in ea,Id eft,iufti, ex gen
tilitate ad fidem conuerfi , vt exponunt
Caffiod. Cafsiodorus , & Gloffa , & ita Lyra.per
Gloffa.
animalia Dei intelligit gregem Dei . Ita
R.Salo. etiam . R. Salomon & Auenezra nam &
Auenezra,
Poetæ fic locuntur, & Homerus vocat re
Homerul.
ges ποιμένας λαών . Paftores populorum,
& populos greges . Accedit,quod vbi vul
gata vertit animalia. Hebraice eft
Chaithac,à radice Chai. id eft vita . Et ita
vocantur in hebræo viuentia , quod no-
menhonorabilius eft. Nam & Angeli vi-
uentes appellantur . Vnde non improba=
bilis expofitio eft huius loci , Animalia
tuahabitabunt in ea , id eft , Angeli in hæ
reditate Dei Ifrael quæ eft Ecclefia .
AEugub. Sic exponit Agubinus fecutus R. Da
R.Dauid, uid . Et fundamentum expofitionis eft.
Ezech,10. Quia animalia,quæ vidit Ezechiel , Ches
rubim erant. Et Deus ipfe ab Ariftotele
appellatur ζωον μακάριον Animal bea
tum. Sic ergo in fuo gradu angeli funt anı
104
malia beata, quæ habitant in Ecclefia iux
ta illud , Angeli eorum uident faciem patris Matth, 18,
mei,qui incelis eft.Ergo recte dicit Prophe
ta, Animalia tua habitabunt in ea : paraftiin
dulcedine tua paupert Deus , id eft, vt paupe
rem etiam cuftodiant, & confolentur.
Animalis homo vocatur in fcriptura,
qui terrenafapit. Animalis homo non perci 1.Cor.2 .
pit ea , quæfuntfpiritus Dei . Et in Epiftola
Iudæ impij vocantur , Animales fpiritum Iudæ.
non habentes, id eft, donis Spiritus fancti
vacui . Sic & animalis dicitur fapientia,
quæ alio nomine aftutia mundana voca-
tur. Ita Iacobi. 3. Non eft (inquit) iftafa-
pientia defurfum defcendens à patre luminum, Iaco.3 .
fedterrena, animalis , diabolica . De huiuf-
•
modi ergo fapientibus Dominus dixit.
Confiteortibipater,&c . Quia abfcondifti hæc Matth.11,
àfapientibus, prudentibus.
Animale corpus dicitur quod adhuc
eft mortale & corruptioni obnoxium . Se 5
minatur corpus animale, & furget corpusfpiri 1.Cor.15.
tuale.Tale eft nunc corpus Chrifti,de quo
Matthæus. Vbicunquefuerit corpus, illuc con
Matth.24.
gregabuntur , & aquile , id eft , ad corpus
Chrifti gloriofum fancti aduolabunt.
Illud tamen controuertitur , quid fibi
velit quodin Abacuc legimus fecundum
Septuag.In medio duorum animalium cognof Abac.3.
ceris.Vbivulgata vertit, In medio annorum Quæftio .
notumfacies . Et quidem Auguft. libr. 1 8.
de Ciuit.cap. 3 2. & in oratione contra Iu Aug
dæos,& paganos cap. 1 3.exponit in me=
dio duorum teftamentorum , aut in me-
dio duorum latronum,aut in medio Moy
fi, & Eliæ in träffiguratione fuit cognitus
Chriftus.Eafdem expofitiones refert Hie
Hierony:
ronymus ,eligit autem,vt magis vulgo re-
ceptam , illam de duobus latronibus.Cæ
terum magis placet alia expofitio quam
tenuit Aug. oratione citata contra paga
nos & Iudæos.cap. 13. vt intelligatur in
prefepio inter duo quidem animalia co-
gnitus à paftoribus Chriftus, vbi de Ma- Luc.2.
ria matre legimus . Et reclinauit eam in pre
fepio . Quam expofitionem probat Eccle
fia infefto circuncifionis,quando canit an
tiphonas illas , In medio duorum animalium
iacebat inprafepio, fulgebat incalo . Et in
officio Natiuitatis . Omagnum myfterium , &
admirabilefacramentum, ut animalia uiderent
Dominum natum , iacentem in prejepio, Eans Fran.Riber,
dem expofitionem tenet Francifcus Ribe
rafuper Abacuc.3.
Præterea
 ANNA , ET
Præterea legimus . Quorum animalium
7
Heb.13. inferturfanguisinfanéta, horum corpora cre-
manturextra caftra. Hic tangit Apoftolus
facrificiu expiationis, de quo latius age-
muş in dictione expiatio , interim notat
D.Tho,
D.Thomas in commutarijs , decima die
Septembris fummus facerdos fanguine
vituli , & hirci expiabat fancta fancto -
rum,femel tantum in anno, & horum ani
maliucorpora , cremabātur extra caftra
in typum Chrifti, qui extra ciuitatem paf
furus erat, ficut in parabola vineæ.Here-
dem agricolæ eiecerunt extra vineam , &
Matth:21.
occiderunt,fubdit autem Apoftolus , Exed
mus ergonos extra caftra improperium Chri-
ftiportantes.
Animalia ducta effe ad Adam in para◄
difo , quare in dictione adducere, item an
adducta quoquefuerint angelico minifte
rioin arcam Noe,vide in verbo Arca .
CAPVT XCVIII.
Anna ,& Ioachim.
NNA hebraica vox
eft, interpretatur gratia
‫הבה‬ vel mifericordia, fuit au
tem prima fœmina in-
ter illuftres hoc nomine
nuncupata mater Sa =
1.Reg.1,
muelis , quæ primum
fterilis , deinde fæcunda fuit nato fibi Sa-
muele , in cuius ortu canticum fecit pro-
Auguft. pheticum , quod explanat Auguft.libr.
Tob, 1 , &, 2. 17. de Ciuit. cap . 4. Alia fuit Anna,To-
biæ vxor & alia vxor Raguelis , & in
Euangelio Anna Prophetifla ieiunijs, &
orationibus in templo vacans,viduarum
Luc.2.
exemplar fingulare.
Cæterum Anna quoque dicitur appel-
2
lata mater Mariæ Deiparæ,quæ,vt Hie-
Hierony.
ronymus refert in libello de eius hiftoria
ex hebreo in latinum verfo,viro Ioachim
fuit copulata coniugio cuque fterilis effet
eleemofynis,& orationibus filiam impe-
trauit Mariam virginem Dei genitricem
futuram,talis enim effe proles folet , quæ
Auguft. eleemofynis obtinetur . Et quidem Au-
guft.lib.2 3.contra fauftum cap.9 . Hanc
Annæ, & Ioachim hiftoriam Apocry-
pham vocat , fed notandum à procry-
phum appellari,quod in certo fcribitur au
tore,aut quod non habet librorum cano -
IOACHIM.
nicorum autoritate , poteft nihilominus
eſſe verum , maxime cum ex antiqua tra
ditione , per manus tenetur autorum gra
urum , qui id affirmant, vt verum , qualis
eft hiftoria præfens: dicunt enim autores
multi , & graues ante Septuaginta annos
incarnationis Domini , fuiffe in oppido
Bethlehem virum Eftolanu nomine,cum
vxore Emerentia funiliter Bethlemitide,
de ftirpe Dauid regia , qui duas filias fuf-
ceperunt,ex quibus altera fuit Anna po-
ftea mater Mariæ Virginis , ficut tradunt
Cyrillus Hierofolymitanus Patriarcha. Cryfoft.
Petrus de Natalibus libro. 6. de Sanctis, PetrusdeNa
tali.
cap.104. Petrus Dorlandus de vita B.
Petrus Dor-
Annæ.Ioannes Driedo lib. 3.de Dogma landus,
tibus cap.5. Iacobus faber fuper Hebr.7 . Driedo.
Natalis Beda in Apologia pro filis, & ne- Faber.
Beda.
potibus Anna. Bertrandus de cognatio- Bertradus,
ne B.Ioannis Baptiftæ, & filiorum B.An Echius.
næ. Echius ferm.2.de B.Anna.Et Hiero- Hierony:
ny.in hiſtoria.
De Ioachim aute patreMarię Deiparę 3
teftimoniu affert Philo. lib. 2.fui Brebia Philo.
rij, vbi vocat cu loachim fimul & Heli.Si
cut appellatur apud dică . Iefus, erc. putaba
turfilius Iofeph,quifuit.Heli,dicitque ide ef Luc.3.
fe apud Syros Heli , & Ioachim , & idem
fignificare , vtrunque autem nomen de
dit R.Hecados patri matris Mefsia,in re- R.Hecados,
fpofione ad interrogationem fibi factam
àConfule Antonino , vtteftatur Galati- Galar
nus lib.7.cap. 12.Item R. Hecanas dixit
in oppido Bethlehem floruiffe Virginem
nomine Mariam , cuius pater Ioachim
Heli de genere Zorobabel de tribu Iu-
da . Sed de his fatis , illud tamen notan=
dum puto , quod dicere cæperamus , fte-
riles fæpeparentes orationibus , & elee-
mofynisfan& tifsimam prolem impetraf-
fe: fic fterilis olim Sara filium obtinuit
Ifaac , fic Anna Samuelem,fic Elizabeth
Ioannem Baptiftam . Sic denique Ioa- Luc.r.
chim , & Anna Mariam . De qua natus eft
Iefusqui uocatur Chriftus.Fælix cocha ,quæ Matth.1.
taléedidit margarita:fælix trūcus vnde re
gia Ieffe Virga pullulauit , quæ florem
peperit Chriftum :foclixterra , quæ tam
pretiofum protulit thefaurum , vnde &
Ecclefia militás, & triumphans ditata eſt .
faufta nubes, quæ rorẻ ſalutis attulit mun
do fitienti: foelix mater Anna , quæ tales
habere meruit filiam,& nepotem ,qui ter-
ræ,mari,cæloque imperant vniuerfo .
¶Ana
 ANNVLVS . A N N V S.
Anavirfuit qui primus aquas inuenit
calidas in folitudine de quo in verbo
aqua.
CAPVT XCIX.
Annulus.
NN VLVS dicitur ge
‫תחם‬
braice in fcriptura Chotha .
Gen. 38.Annulutuũ &armil
A lá. Annul' ab anno dicitur.
quafi circulus fimilis anno,
Ornamētu auté eft digitoru , metaphoris
cè vero in fcripturis certa denotat fide feu
fidelitate.Vnde Thamar habitu difsimu-
lans meretricio focero fuo dixit : Damihi
Gen.38.
annuli tuu inpignus , videlicet hædi quem
promiferat pro cócubitu. Annulus etia
ad figillädas literas valet, quas munit , &
Gen.40. autheticas reddit. Hinc Pharao:Tulit annu
lu de manufua , deditque lofeph, que Ægypti
Ether. 3. prorege inftituit , fic Affuerus dedit an=
nulufuum Principi Ama, quem fuper cen
tū viginti reges fibi fubditos exaltauerat.
Myftice vero fi Pharao patriarchę Iofeph
annulufuu in fignú poteftatis fuper Agy
ptu dedit,quato liberalius pater æternus
annulum poteftatis excellêtiæ dedit Chri
Heb.r. ſto,ideft,gratia vnionis hypoftaticæ:Qué
conftituithæredeuniuerforu,per quemfecit &
facula? Qua poteftate filius Dei adhuc in
carne mortali difsimulare noluit, quando
Matth.9. dixit:Vt autěfciatis, quiafilius hominis habet
Luc,s.
poteftatem interradimittendi peccata,ait para=
lytico,furge, &c.Denique annul arrabone
denotathæreditatis æternæ , quembapti
zatis,& pœnitentibus dominus confert,
Theophy, vt explicat Theophy. inillud Luc. 15.de
Luc,IS. filio prodigo,cui reuertêti pater dixit: Da
teannulum in manum eius,idelt, pignus hare
ditatis cæleftis. Quod hodie quidé inuifi
bile per gratiam datur iuftificantem ,fed
in Ecclefia primitiua fenfibile , iuxtail-
Mar.vlt.
lud : Signa autem eos,qui crediderint, hæcfe
quentur demonia eijcient, & c.
Annuntiarevide cap. 101. Annue
revide in alijs dictionibus coniunétis.
CAPVT. C.
Annus.
105
NNVS dicitur hebraice ,
Sanah,vt patet Deut. 14. &
Efai. 20. Anni , Senoth. ‫שנה‬
A Prou.4.verfu 10 .
Annus eft circulus dieru,
I
vel reuolutionum cæli fecundum motum
folarem per zodiacum ,continens menfes
duodecin,hoc eft, dies trecentos fexagin
ta quinque cum quadrante ferè vnius
diei. Annus vero lunaris duodecim Lunæ
circulos includit.
Anni nongenti triginta fuerunt vitæ
2
Adam :Etfactum eft omne tempus quod uixit
Adam nongenti triginta anni , & mortuus eft. Gen.s,
Quidã,quos refert Aug.lib. 15. de Ciuit.
cap.14.fingulos annos antiquorum tri- Aug.
ginta fex dies noftros habuiffe dixerunt ,
ita vt decem illorum anni vni ex noftris
correfpoderent. Cotra quos multa obijcit
Aug. & inter alia. Cur(inquit)in fcriptu-
ra legitur : Et aquadiluuijfacta eft fuperter=
ramfexcentefimo anno uite Noe,fecundo men-
fe ,iauicefimafeptima die menfis, nifi quia ta- Gen.7!
les,quales nunc funt,etiam tunc erant mē
fes ? Nãaliter quo pacto vicefima die mē
fis incæptum diceretur effe diluuium ? De
indeautem fubdit fcriptura : Vndecimo au-
tem menfe prima die menfis apparuerunt cacu
minamontium.Siigitur tales erat , tales pro
fecto erant anni , quales nunc habemus .
Hæc Aug.Et Iofephus li.i.Antiquit.cap .
8. & lib.i.contra Apionem probat tefti- Iofephus .
monio antiquifsimorum autorů, prinos
illos homines mille ferè annos ætatis atti
giffe.Neque caufas tantæ longitudinis vi
tæ tacet. Primum propter optimam cor-
porũ complexionem . Deinde quia beni
gnius erat ca tempeflate cœlum,& pabu-
la terræ pinguiora.Præterea difpofitione
peculiari diuinaprouidétia , vt genus hu
manum citius coalefceret . Poftremo vt
præter alias fcientias ,& artes ,naturalem
quoque aftrologiam inultis vfibus vtilem
homines addifcerent ,quæante fexcentos
annos experientia plenè comparari non
poteft , totidem enim annis magnus an-
nus compleri dicitur.
Annus ergo magnus celebris eft apud au
tores , dequo Macrobi' fuper fomniu Sci
Macrobius:
pionis varias adducit opiniones de fpa Lilius
tio, & magnitudine cius. Lili' Giraldus fi Giraldus.
militer inlibro de annis , & menfibus.To- Jofephus.
fephus vero lib..Antiquit.cap.8.fexcen-
tos , vt dicebamus , annos folares annum
magnum
 ANNV S.
Plini. magnucomplecti dicit,cui concordat Pli
nius.lib.10.cap . 2.vbi afferens ,Phænicē
auem Arabia annos viuere fexcentos fe-
xaginta , fubdit,in huius alitis vita magni
Manilius, conuerfione anni fieri prodit Manilius ,
iterumque fignificationes temp eftatu,
fyderumque eafdem reuerti. Hæcille.Ita-
q; cum nonũ cœlum,quod motu proprio
fingulis centuannis vnum tantum gradu
peragit , fextum gradum peregerit, ante-
quam feptimum perficiat,omnes mutatio
nes fy derum, & fignificationes , &varieta
tes coeli denuo incipiunt ,propterea hoc të
poris fpatium magnus annus vocatur.
4 Annus vero lunaris ,que duodecim fuis
circulis luna facit, vt dicebamus, hebræis
ad nonnulla fefta mobilia celebranda in
Eccle.43 . vfu fuit,vnde in Ecclefiaft.legimus : A luna
Lyra. fignum dicifefti, vbi Lyra . feftum pafcha
Exod.12. intelligit, quod iubetur decima quarta lu
Fna primi menfis celebrari,agebatur etiam
feftum neomeniæ initio cuiuflibet men-
fis.Ideo propter more lunaris anni apud
Pfal.103. Iudæos Propheta dixit : Fecit lunam intem
pora,ficuttenet Ambrofius lib.4. Exame
Ambr.
Bafilius. ro cap.5.Bafil.homil . 6. Exameron pro
pe fine,vbiafferit apud Græcos etiã con-
fuetudineanni lunaris,& neomeniæ logo
Rupert. tépore viguiffe, de quo & Rupertus lib.1 .
de operibus Trinit.cap.45.vbi no folum
ait, hebræos lunaribus annis vfos fuiffe,
fed addit , hebræi folos nouerunt lunares
menfes ,& annos.Quod nó exiſtimo vfq;
quaque veru, neque enim negandum eft,
annum folarem hebræis notum fuiffe , nã
& ipfi annum diuiferunt in trecentos fexa
ginta quinque dies,& quartã diei partem,
vt notat Picus Mirandulanus lib.u. Aftro
Picus.
Mirand. logiæ cap.9 . Quã anni menfuram ab he
Strabo. breis fufcepiffe Romanos refert Strabo li.
17.fuæ Geographie , ideoque vt conijci
mus , Iudæi lunarem annum, quo vulgo
vtebantur,perfolarem corrigebant , ter-
tio quoque anno , & interdum fecundo ,
menfem intercalantes,atque in vno folari
tunc anno tredecim menfes lunares con-
cludentes . Quis enim ambigat, annos pa
triarcharum & regum , tam fuorum quá
externorum,quando de regno Chaldæo
rum Perfarn & Græcorum agunt , fecun
dum folarem curfum illos defcribere, mo
nimentifque mandare. Et fi quando luna
ribus vterentur , annos abbreuiatos vo=
cabant, vtfupra diximus in dictione ab.
breuiare,amphibologia tollendæ gratia.
Annum folarem apud Romanos Ro- 5
mulus primus, deinde Numa Pompilius Romulus,
Numa.
reformare cœperunt , fed valde imperfe Pompil.
&e.Propterea Iulius Cæfar dictator.qui
primus Romanum vfurpauit imperium ,
anno feptingetefuno & octuagefimo ab
vrbe condita,tertio vero imperij fui,item
anno tertio Olympiadis cétefimæ octua
gefimæ tertiæ,quadraginta quinque an-
nis ante natalem Saluatoris reformauit
annu,ad trecentos & fexaginta quinque
dies cum quadrantereducens. Quod au ■
tem prædicto tempore hanc reformatio
nem fecerit ,ex co fatis conftat , quod ille
defignauerit prima die Ianuarij vnum au
rei numeri , item lunæprimum , qui fuit
dies fabbathi,& literai dominicalem po
fuit B.talis auté aureus numerus, talifque
luna , cum prædictis circunftantijs non
nififupradicto conuenit anno ,fecundum
aftronomicam computationem ,quamin al
LU
ter peritifsimos huius artis docent Paulus Paul . Epiſc,
Epifcopus,& Forus Sempronienfis li- 12 . Forus.
bra
Pauline par. 2.& Ioannes Stophlerius in
atteg
Calendario pp . 34. Sociauit autemfibi Juma
Iulius Cefar ad hoc munus Sofigene inter Sofigenes, ex.P
aftrologos illius téporis præclarifsimum,
quamuis ille quoque aftrologia didicerat reg.1
in Ægypto.Lege Dione de hoc lib.4 3 , & Dio .
Suetoniu, & Plutarchu in Cæfaris vita, ité Suetonius.
Plutarchus.
Apianu lib. 2. Macrobiu lib.1.Saturnaliū Apianus.
cap.4.Pliniu li.18.cap.25.Solinu cap.5. Macrob.
Propter fex aute illas horas vltra. 365. Solinus.
dies anni, cautu eft,vt quarto quoq; anno Plinius:
dies vnus addatur,& numeretur bis fexto
calendas Martij , propterea vocaturan-
nus bifextilis apud vulgus.
Cæteru vt Plinius lib.18.citato cap. 25 .
6
refert, reformatio quoq; Cæfaris circulu
Plinius.
anni folaris ad vngue circunfcribere mini
mepotuit , ea de caufa Sofigenes cõputu
fepè correxit,neq ; ad liquidu potuit, pro
pterea quod minus qua fex horaru fpatiu
fit,quod eftaddendufupra trecētos fexa
ginta quinq; dies anni.Vnde Hyparchus Hyparchus,
infignis aftrologus cētu & vndecim annis Cæfar,
ante Iuliu Cefare fixerat æquino&tiù ver.
201
nu vigefima quinta die Martij ,Cefarautē
& Sofigenes cu vidiffent die vnu fole an go
2.1
ticipaffefuu equinoctiú ,fixerüt illud. 4. tre
Martij,vt refert Gregorius carettus in Co Greg.Caret.
an
mētarijs de anni circulo Copertu itaq ; eft,
H
fingulis centu quatuordecim annis præ-
uenire
 ANN VS.
uenire æquinoctium die vn o:
Iam vero tempeftate noſtra anno vide
7
licet. 1580.Quando fælicis recordatio =
Greg.13.
Papa nis.Gregorius. 1 3.annum demum reformauit,
inuentumfuit quatuordecim diebus folis æqui
noctium effe anticipatum à tépore luly Cæfa
risintemporis puncto prædicto , neque uoluit
prudentifsimus pontifex quatuordecim illos
dies integros auferre,fedfolos ex illis decem ab
ftulit, uoluit enim reducere æquinoctium uernū
ad uicefimam primam diem Martij , ubi erat
fubSilueftro papa tempore concilij Niceni, &
Conftantini Magni,quando religio Chriftia
na ante hos mille trecentos annos , pace
reddita,fub.vexillo crucis toto cæpit orbe
libere propagari,vt autem in eo ftatu per
petuo æquinoctium vernum conferue-
tur,oportet fingulis centum quatuorde-
cim annis auferre diem vnum. Quamuis
alij autores fingulis centum fex annis diē
illum vnum auferendum putent , quam
Pentacus.
fententiam tenent Pontacus Burdega-
Burdegal.
loan.Luci- Jenfis in fua chronologia , Ioannes Luci-
dus, dus in emendatione caledarij , Genebrar
Genebrar. dus in fua chronologia , Albaſtegnus in
Albaftegn. lib.de fcientia ftellarum cap . 27.& 52. &
Albumafar
Alex. Picol. 53. Albumafar tract. 1.difp. cap. 3. &
Alexander Picolominus de reformatio =
Greg. Papa. ne calendarij . Cæterum cum Greg.Papa
134 13.legente me Romæ tunc fcripturam fa
cram confulere feciffet omnes omnium
feretotius orbis vniuerfitatum peritifsi-
mos, priorfententia probabilior viſa eſt
experientia tefte, quod ego tunc , pro vt
par erat,fub annum fanctum i575.incol
legio noftro Romano,quod ide pontifex
in vtilitatem totius Ecclefiæ dotauit 2, &
auxit adnotaui.
8
Galenus Exprædictis colligitur erraffe Galenü
medicorüfacile principe , in comentario
capitis quarti libri . 3.prognofticoru , vbi
adfupradictosfexaginta quinque dies, &
quinq; horas , dicit nofolufex illas horas
integras annumeraridebere , fed & vltra
fingulis annis addicentefima parte vnius
diei,cu potius illa fit aufereda, ficut fupra
oftenfum eft.Sed etiã aliquanto licet mi-
nus cefpitauit celeberrimus inter aftrolo
Ptolomæus.
gos Ptolomeus,qui lib. 3.Almagefticap.
2.trecentefima partem vnius diei vltra
trecētos fexaginta quinque dies , fingulis
annis addenda putat, cu fit addenda cen
Dion. tefima decima quarta dutaxat , denique
Dion infignis hiftoricus magis adhuc hal
106
lucinatus eft,qui lib.4 3.dicit,fatis effe ad
conformandu æquinoctium, vnum diem
fingulis mille quadringentis feptuaginta
annis intercalare, quod experientiafupra
memoratæ manifeftè repugnat.
Annos Mathufale fcriptura numerat 9
nongentos fexaginta nouem dequo Hie Gen.s.
rony.lib.quæftio . Hebraic, Famofa(in- Hierony.
quit) quæftio eft, & difputatione omniu Queſtio.
Ecclefiarum ventilata , quod iuxta fufficiē
tem fupputatione quatuordecim annos
poft diluuium Mathufalem vixiffe refera
tur,etenim cũ effet Mathufalem annoru
centum fexaginta feptë , genuit Lamech,
rurfus Lamech , cum effet annorum cen =
tum octoginta genuit Noe, & fiunt vfque
ad diem natiuitatis Noe anni Mathufale
trecenti quinquaginta quinque, fexcente
fimo auté anno vitæ Noe diluuium factu
eft , ac per hoc habita fupputatione per
partes,nongetefimo quinquagefimo quin
to anno Mathufalemi diluuium fuiffe con
uincitur, cum autem fupra nongentos fe-
xaginta nouem annos vixiffe fit dictū ,nul
li dubium eft,quatuordecim illum annos
Vixiffe poft diluuium , & quomodo verū
eft quod octo tantum animæ faluæ factæ
Mathufal,
funt ?Reftatergo vt quomodo in plerifq; Obijt ante
ita in hoc fiterror in numero.Deindefol- Diluuium.
uens difficultatis nodum Hierony :ait.In
hebræis ,& Samaritanorum libris ita fcri-
ptum reperi. Et vixit Mathufalem centu
octoginta fepté annis,& genuit Lamech,
& vixit Mathufalem,poftqua genuit Las
mech.feptingetos octoginta duos annos,
Et vixit Lamech.centum octoginta duo-
bus annis , & genuit Noe.Itaque à die na
tiuitatis Machufalé vfque ad diem natiui
tatis Noe funt anni trecenti fexaginta no
uem ,his adde fexcētos annos Noe , cuius
anno fexcentefimo factum eft diluuium.
Et ita fiet , vt nongentefimo fexagefimo
nono vitę fue anno mortu' fit Mathufale:
coq; annocæpit effe diluuiu. Hæc Hiero .
Annoru feptuaginta quinque legimus ΙΟ
IO
fuiffe Abraham, quádo egreffus eft de Ha
ra,fuper quem locu Hierony .in quæftio. Gen, 12 :
Hierony :
hebraicis,indiffolubile effe quæftione pu
tat,dequa tame egimus in dictione Abra Regula,
hã num. 3.& 4.elt nihilominus adnotāda
regula hoc loco Hierony. Sæpe in literis.
facris annos ætatis alicuius , quos in pec
cato tranfegit , minime computari , fed.
illos duntaxat,quibus pie,fancte q; vixit .
O 2 Hinc
 ANNV S.
3.Reg.13. Hinc dicitur: Filius unius anni erat Saul, cum
regnare cœpiffet,& duobus annis regnauit fu-
Act.13.
per Ifrael,& tamen Paulus Apoftolus di-
xit: Dedit illis Saulfilium Cisuiru detribu Ben
iamin annis quadraginta. Quia nimiru duo
bus tantu annis ex omnibus illis purè vi-
xit,& innoceter. Vnde Hierony.loco cita
to Sic(inquit)Saul erat innocens,quando
regnare capit,ficut filius eft vnius anni, &
in eadéinnocentia duobus regnaffe annis
dicitur.Hec Hierony.Propterea Chriftus
in Euágelio peccatores mortuos appellat,
Luc.9. quia coru anni in confpectu Dei quafi nó
funt.Vnde Luc.Sine (inquit) ut mortui ſe=
peliat mortuosfuos.Ité de filio prodigo pa-
Luc.15.
ter dixit alteri filio feniori : Hicfrater tuus
mortuusfuerat, & reuixit . Ideoque recte in
fenfu quoque myftico Lazarus quatridua
Ioan,II.
nus mortuus peccatore, cuius anni quafi
nonfunt,re prafentat.
II
Præterea fecundü regula prædicta, dif
2.Par.21
ficilis foluitur queftio. Par.21.vbi fic le
gimus :Annorum triginta duoru erat toram cũ
regnare cepiffet,& octo annis regnauit in Hie =
rufale,in fine autem capitis fubditur, quod
mortuus fit octauo anno regnifai. Sed ca
pitefequéti legimus : Regnauitque Ochozias
filius toraregis iude, &c . Et additur: Quadra
gintaduorumannoruerat Ochozias cu regnare
cepiffet, uno anno regnauit in Hierufalem.
Hierony. Super qué locum autor nomine Hierony.
in.Queftio.hebraicis. Si ( inquit) ita eft, Io
rā rex duobus annis antequa natus effet
genuit filiüfuum Ochozia , quod nifi fol-
༡ uatur,quá ridiculum fit fimplex lectorin
telligit. Atqui fecundum obferuatione an
tedicta,fic exponitur. Ioram reipfa tri-
ginta duoru annorum erat , cum regnare
capiffet, & octo annis regnauit in Hieru
fale ficut textus ait,tu tamné intellige hos
octo annos fuiffe primos illos , in quibus
innocenter vixit, antequã fratres occide-
ret , deinde vero cum iam effet annorum
quadraginta,haberet que filium Ochozia
viginti duorum annorum , vtpote quem
genuerat decimo octauo ætatis fuæ anno,
rurfus cum eo fimul regnauit alios viginti
annos, vfque ad annum ætatis fexagefi
mum , fed iftianni à regno eius auferun-
tur, & propter fratricidia,& quia in lango
ribus illos tranfegit,& tandem fexageli-
mofuæ ætatis anno mortuus eft, cu filius
cius Ochozias quadraginta duorum effet
annorum,quo tempore defuncto patre,fo
lus ille regnauit anno vno , & fic omnia
concordant.
Eft& alia regula Hieronymi obferuani 12
da , vt concordare pofsimus computum
annorum regum in fcriptura, quam inue- Dan.2.
nies fuper Lan. vbi legimus Vidit Nabu- Hierony :
chodonoforfomnium,præcedit autem : Inan-
nofecundo regni Nabuchodonofor, &c . In capi
te vero primo dicitur , poft tres annos
poftqua Nabuchodonofor præceperat, Dan.1,
vt pueri de femine regio nutrirentur in pa
latio cibo regio, &c.introductum effe Da
I
nielem cum focijs ad regem , deinde vero
gu
cōtigit fomnium Nabuchodonofor. Quo
modo crgo dicit Hieronymus, hæc ftare
poffunt,vt annofecundo regni fui Nabu
chodonofor videat fomnium,& poft tres
annos antequam videat fomnium , intro-
ducti fint ad eam pueri cum Daniele: Nifi
quod obferuãdum eft in literis facris. Quá Regula,
do quicumque rex victoriam aliquam in
fignem obtinet, quamuis multis annis an =
tea regnauerit.nihilominus tamen annũ-
illum triumphi eius, primum annum reg
ni eius perhiberi. Dicit ergo Hierony.
Hoc ita foluunt Hebræi , fecundum hoc
loco annum dici regni eius , hoc eft Nabu
chodonofor, poft infignem omnium illa
rum gentium victoriam , qua's Domino
concedetefuperauerat.Vnde Iofephus in Iofephus.
decimo Antiquitatu lib.refert,poft annu
fecundum Ægyptiæ vaftitatis,rex Nabu-
chodonofor vidit mirabile fomnium,& c.
Hæc Hierony.Itaque anni in otio tranfa
Eti,fub filentio apud Deum quafi fepulti
iacent. Propterea paterfamilias in para-
bola dixit operarijs cõplicatis manib⁹ in Matth.20.
foro ftantibus: Quidhicftatistotadie otiofi?
Hæc etiam regula deferuit ad quæftio
nem aliam chronologicam diffoluen 13
dam. 2. Paral . vbi legimus : Anno tricefi-
2.Par. 16.
mo fexto afcendit Baafa rex Ifrael in Iudam,
Cótra quod effe videtur, quod legimus in
Regum lib. videlicet:Anno tertio Afaregis
Iudæ,regnauit Baaſauiginti quatuor annis , er- 3.Reg. 16,
go fi finitum erat regnum Baafa cum eius
vita , anno vigefimo feptimo regis Afa,
quomodo potuit Baafa noue annis poſt
quam mortuus fuerat , hoc eft anno regni
Afa trigefimo fexto afcendere in Iudam?
Sed refpondet Lyranus , iuxta regulā tra yra.
dita fuper Paralip. Quod Afa rex anno 2. Paral. 16.
decimo regni fui , infinita Aethiopů mul
titudine,Deo duce fuperauerat. Quare ille
dicitur
 ANNV S.
dicitur primus annus regni eius , relictis
quafi in ob liuione dece primis , quos reg
nauerat.Ab ea vero victoria, tribus annis
tranfactis cœpit regnare Baafa rex Ifrael,
hoc eft , re ipfa decimo tertio anno regis
Afa, qui tame tertius ratione dicta voca-
tur.Huic ergo numero tredecim annorŭ,
fi viginti quatuor addideris, quibus regna
uit Baafa in Ifrael,trigintafex annos regis
Afa complebis: quo nimirum rex Baaſa
hoc eft,vltimo regni,& vitæfuæ anno, co
tra Iudam afcendiffe refertur.
Eft & alia regula obferuada. Annos in
14
teregni , quibus regnú vacat , aliquãdo re
Regula,
gipræcedeti,aliquãdo vero fubfequéti in
fcriptura tribui,vt coſtat in lib. Iudicũ de
annis ,quibus Iudices populo præfuerüt:
nonuquã vero per fynedoche pars vnius
anni vocatur annus integer,aliquando ve
ro pars anni penitus de numero annorum
aufertur.Sicut Abia rex Iuda duobus an
niscu dimidio regnauit , &tamen dicitur
tribus annis regnaffe in Hierufalem. Sic
3.Reg. 15. enim legimus : igitur in octauo decimo anno
regni Ieroboam fily Nabat regnauit Abiamſu=
per luda tribus annis in Hierufalem , quod ve
rificari nullo modo poteft,nifi fecundù re
gula fupra dictam,quia fequitur: In anno ¦
vicefimo Ieroboam regis Ifrael regnauit
Afa rex Iuda,fub audi,filius Abiæ , quod
quomodo fieri poffet,fidecimo octauo an
no Ieroboam Abia regnare cœpiffet in
Hierufalé,& regnaffet tribus annis , vnus
enim annus fuperfluit, na inter decem &
octo, & viginti ,certe duo tantũ anniſunt,
ergo no tribus annis integris regnauit A-
bia,fed duob' cũ dimidio, atqui dimidius
annus quafi integer ponitur,quãdo tribus
annis regnaffe dicitur, deinde vero dimi=
dius ille annus penitus omittitur, quando
duo anni duntaxat illi datur,hoc eft, quan
do dicitur vicefimo anno regis Ieroboam
mortuum illum fuiffe , & filiu eius Aſam
regnifceptra cepiffe poft patrem:
Annorufupputatio ab origine mudiin
15 ter Hebræos ,& Græcos multú differt, vt
Auguſt. notat Aug lib.15.de Ciuitate cap. 1 3.Co
ijcit aute ex negligétia tranfcribentiú , &
coru qui ex bibliotheca regis Ptolomæi
fcripturas à Septuag.de hebræo in græcũ
tranflatas defcripferut, tanta annoru dif
crepantiacontigiffe . Sed fiue ifta fiue alia
quacunque ex caufafactu fuerit , iudicat
Aug. in tali difcrimine hebraico potius
107
fonti fide effe penitus adhibenda . Noſtra ?
vero tepeftate Conciliu Tridentinu ,gra- Concil . Tri
uifsimis de caufis decreuit, noftræ Vulga- dent.
tæ latinæ editioni , in quacuque varietate
vel interpretu,vel editionů , vel fcriptura
ru,quocuque idiomate, vel lingua circufe
ratur,ftandü effe, neque alia pro authetica
recipienda . Porro inter coputum annorū
hebraicæ veritatis , quã fequitur noftra vul
gata,& verfionis Septuag.hoc difcrimen
eft,atque difsidiu , vt ab origine mudi vf-
quead natiuitate Abrahæ(quod inuenies
apud Eufebiu in Chronico ) Græci nume Eufebius.
ret annos ter mille centu octoginta quin-
que , Hebræivero , quos fequitur noftra
ulgata, annos dutaxat mille nongentos
quinquaginta quinque. Et ita fupputatio
Gracoru,& Septuag.fuperat hebraica &
noftra latina,annis mille ducētis & trigin
ta, quibus etiã quidam addūt annos qua-
dringetos & fexaginta vitæ Cainam, quá
neque Hebræi,neque vulgata commemo
rant,de qua iam nobis agendum eft.
Annos vitæ Cainã,& ab Hebræis , & à 16
vulgata latina prætermiffos cogit recipe-
re facrú Euangeliu Lucæ. Vbi legimus: Luc.3 .
Ipfe lefus erat incipiens quafi annoru triginta,
·ut putabaturfilius Iofeph,quifuit Heli, & poft
pauca:Quifuit Sale,qui fuitCainam.Cæteru
in Hebræo à Noe vfque ad Abrahã dece Gen.11.
dūtaxat legimus generationes, prætermif
fa generatione Caina,quam pofuerüt Se=
ptuag his verbis. ou apParad εyévuH
σε τον καινὰμ xaîáp
καὶ ὰμ δε εγέννησε τον
raλa. Et Arphaxadgenuit Cainam, Cainam
autěgenuit Sale.Neque audiedus eft hoclo
co Caietanus, qui fatis libere , vt illu taxat Caiet.
Catherinus,putat Luca Euangelifta fecu Cather inus
tú effe opinione Septuag.noquafi veram
fed quafi quæ vulgo circúferebatur vt ve
ra .Quod abfit à fide tati Euägelifta.Mul
to modeftius Beda in Præfatione Actuu
Apoftolicorüfue tarditati potius afcribit, Beda
quod tanti myfteri) nebulas minus pene-
tret. Lypomanus vero in Catena fuper
Genefarbitratur,veram generatione Cai Lypoman
nam à Moyfe quidem in Genefi fuiffe
prætermiffam,vt numerum denarium ge
nerationum à Noe vfque ad iuftum A-
braham commendaret , ficut Matthæus
fine médacio quatuordecim numerat ge
nerationes à Dauid vfque ad tranfmigra
tione Babylonis,propter myfteriu Chriz
fti,cum fuerint plures. Hanc igitur gene-
0 3 rationem
 ANN VS.
rationem Cainamquam Moyfes prædi
&ta caufafubticuit,pofuerunt Septuag. &
poft eos Lucas Euangelifta veram effe
confirmat, quod mihifatis verifimile eſt,
interim dum alia folutio non feo ccurrit.
Anni hominis centum viginti definiun
17
Gen.6. tur:Non permanebitfpiritus meus in homine,
quia caro eft,erunt que dies illius centum uigin-
Hierony. ti annorum.Quodtamen ita exponit Hie-
rony.lib. quæft.fuper Genef. videlicet:
Habebunt homines centu viginti annos
ad agendam pœnitentia. Non ergo humana
uita,ut multi errant¸in centũ uiginti annos coar
&tata eft,fedgenerationi illi centum uiginti anni
ad agendam poenitentiam datifunt. Siquidem
inuenimus , quod poft diluuium vixerit
Abraha annos centum Septuaginta quin
que,& cæteriamplius ducentis annis , &c.
quia verò poenitentia agere contemple=
rut,noluit Deus tempus expectare decre
tum,ſed viginti annorum fpatijs amputa
tis,induxit diluuiu anno centefsimo agen
dæ pœnitentiæ deftinato.Hæc Hierony.
Sic Deus aliquando ante tempus, in me-
dio vanitatum fuarum capit impoeniten-
tes,ficut rapuit diuitem purpuratum quia
Luc,16. nec illum clamores pauperis Lazari , ne-
que mors eiufdem ad poenitentiam moue
rant peragendam .
Annis quadringentis affligendu femen
18
Abrahæ prædicitur in Ægypto in Genef.
Gen.15.
Vbi fic legimus , Cito prenofces quod peregri
nufuturufitfemětuu in terra nofua,& fubijciet
cosferuituti, & affliget eos quadringetis annis.
Coftat autem neq; fuiffe tato tépore filios
Ifrael inÆgypto , neq; ab eo tépore , quo
in grefsifunt Egyptuafflictosfuiffe , fed
poft morte Iofeph , qui logo cu fratribus
fuis vixit teporein magna gloria. Ad hoc
Auguft. Refpödet Aug.lib.16.de Ciuit. c. 24.Nō
intelligendü effe,quòd in eadem feruitute
fub Ægyptijs affligentibus totos quadrin
gētos annos populus erat futurus ,fed fuit
quafidiceret Deus, iftis quadringentis an
nis iam futuris à tépore , quo teculoquor,
complendu eft , quod prædico, nempe ſe
inentuucaptiuitate in Ægypto,& feruitu
te vexandum eſſe, Non quod toto tepore
quadringetorum annoru vexari deberet,
fed intra illud tempus tota aflictio , & fer-
uitus cöplenda erat: Quod fi quis obijciat
hos annos âtempore promifsionis Abra-
hæ adhuc fuiffe plures quam quadringen
tos,additi quippe illis fuere triginta, ficut
Apoftolus ait . Hoc autě dico tejtamětum con Gal.3,
firmatum à Deo:quae poft quadringentos , & tri
ginta annosfacta eft lex, nõ irritumfacit, ad eua
cuandam promifsionem . Ad hoc refpondet
Aug.lococitato regulam effe in fcripturis Aug.
frequenter obferuatam , vt maior nume-
rus ponatur minori relicto,propter nume
riplenitudinem ,ficut vulgato apud nos
morefeptuag. duos difcipulos , quos,Do Luc.10.
minus defignauit vocamus feptuaginta .
Annis quadraginta populus adoraffe 19
dicitur idola,duper defertum vagaretur:
Nuquid hoftias obtuliftis mihi in deferto quadra Amof.s.
ginta annis domus Ifrael, & portaftistabernacu Hierony.
Lum Moloch deo ueftro, &c. Vbi Hierony. Theod
Theodore, & Gloff.item alij patres fuper Gloff.
Act. 7.vbi hoc allegatur,dicunt poft ado Act.6,
rationem vituli filios Ifrael adoraffe ido-
lu Moloch, & fydus Remphã , quod etiã
teftatur Stephanus Act, 7.dicitur autë he
braice hoc idolum. ,: Molech , vel
Leuit.18.
Moloch , id eft regnans à radice
malach , quod eft regnare eft:vnde Sep
tuag.interpretes pro Moloc,vertut agxo
αρχο
vra regnante leuit. 8. Cæteru difficulta Num.7
te ingerit quod indedicationetabernaculi
ab vniuerfo populo Deo Ifrael facrificatū
folenniter eft , quomodo ergo negat Pro-
pheta hoftias Deo Ifrael à populo fuiffe
in defertoimmolatas ? Ad hoc quidã reſpō a.4
det obferuatione effe in literis facris , qua
tetigimus , quamq; afferit Aug. q.47 . in Aug.
Exod. Siad fumma perfecti numeri ali- Regula
quid paru defuerit hoc no obftate integer
& perfectus numer' poniturfine medacio
quod apud omnes nationes receptifsimū
eft.Ideo quadraginta quidê anni vocatur
quibus populus no Deo Ifrael , fed idolis
immolauit in folitudine,quamuis aliquos
menfes defuerint,in quibus dedicatio ta-
bernaculicu facrificijs facta eft.Hierony . Hierony.
verò fortefubtilius refpödet,populu Ifra
el in dedicatione tabernaculi voce quidé
& fignis externis Deo quidé verò , corde
aute non nifi dæmonijs facrificaffe . Cui
refponfioni Propheta Regius fuffragatur
dicens:Dilexerunt eum ore fuo , & linguafua Pfal.77
mentitifunt ei , cor autem eorum non eratre-
tum cum eo, &c. & Moyfes . Immolauerunt
&
Dæmonijs ,& non Deo,dijs quos ignorabát, &c. Deut.s3 .
Poft annos quadraginta dixit Abfalō
ad rege Dauid :Vadá,& redda vota mea, 20
Que uoui Domino in Hebron, De quo multi , 2.Reg.15
qui nam fint anni quadraginta de quibus Qualtio.
mentio
 ANNV S.
mentio fit. Ad quod autor titulo Hiero-
Hieronynymi in quæftionibus fuper libros.Re-
guum , refpondet his verbis . Quadragefi-
inus agebatur annus ex eo tempore , quo
Saul ciuitatem Nobe cum facerdotibus
octoginta quinque propter Dauid intere
mit, ideo hic quidem quadragefimus an-
nus ponitur ille idem , vt monftretur iam
iram Dei fuper Dauid per Abfalonem ſu-
fcitari, eo quod Abimelech facerdotem fe
fellerit miflum fe dices à Saule, & propter
eum tot facerdotum cædes facta fit .Neq;
legendum eft poft quatuor annos, vt alicu
bi mendofe legitur , fed poft quadraginta
annos, vt ide autor adnotauit.Paruum au
te mendaciu Dauid feueriſsime punitum
eft,quiafacerdoti dictu fuit,cui debetur re
Matth.8. uerétia qua ipfefilius Dei exhibuit dicêsle
Luc.17%
profo,Vade oftende tefacerdoti,& idēLuc.17
21 Anni feptuaginta captiuitatis populi Iu
Hiere.25.
daiciprædicuntur: Et erit uniuerfa terra hæc
infolitudine & inftupore,&feruient omnesgě
tes ifte regi Babylonisfeptuaginta annis.Et rur
Hier.29.
fus:Cu coeperintimpleri inBabylone feptuagin
taanni uifitabo uos,& vifitabo fuper omnes uer
bumeŭ bonu, & reducă uos in locu iftü . Quod
vaticiniu cōpletu eft ab vrbis defolatione
vfque ad primum annu regis Cyri , à quo
foluta eft Iudæorum captiuitas, ficut præ
Efa.45 dixerat Ifaias.Hæc dicit Ons Chrifto meo Cy
ro.Et infra,ipfe edificabit ciuitatem mea & ca
ptiuitatem meadimittet, quod nō de Chriſto
Deifilio,vt nonnulli putant dictú eft, non
enim dicitur Chrifto meo kyro , id eft,
Hierony Dío.fedCyro.Ita explicat Hiero. Sed ne
cui maneat occafio dubitädi,legat vltimu
cap.2.lib.Paralip.vbi legitur.Si quis euafe
rat gladiu,ductus in Babylonemferuiuit regi,
filijs cius, donec imperaretrex Perfarum, ut co
plereturfermo Dni ex ore Hiere. Et infra: An
no autěprimoCyri regis Perfaru,qui iufsitpræ
dicariin uniuerforegnofuo, & c. Ommaregna
terræ dedit mibi Dñs Deus cali: ipfe præce-
pit mihi,ut ædificaremei domu in Hierufalem,
c. Vbinotandum rege Cyrum gratum
Deo fuiffe,ideo maiora recepit . Cōtra in
Efa.z. gratos veroclamat Deus per Ifaia : Filios
genui, exaltaui,ipfi uerofpreuerunt me.Etin
Luc.17.
Euangelio.Cum decem leprofos mundaf
fetfilius Dei,vno tantum ad agendas gra-
tias redeunte,clamauit . Nonne decem munda
tifunt? Et nouě ubifunt?nonfuit qui rediret , &
daretgloriam Deo¸nifi hic altenigen..
22
Octoginta octo annis duraſſe Regnu Ba
108
bylonycum quod à Nabuchodonofor ha
buit exordiu,cóftat exfcriptura . Pro quo
notandü eft. Quando rex Babylonis te- 4.Reg.vlt.
plum iufsit incendi, & Sedechia regem ca
ptupriuauit oculis, dicit ibi fcriptura fuif-
fe annum decimum nonữ regni Nabucho
donofor,fed tu intellige incæptu, nonco-
pletum,cui fi addas feptuaginta annos ca
ptiuitatis Iudaice,quos pradixitHierem.
vfque ad deftructionem Imperij Babylo .
nici, & primu annum Cyri regis Perfaru,
qui cœpit illud , colliges octoginta octo,
vel nouem annos duralle regnum Baby lo
nicum,ceptum in Nabuchodonofor , &
finitum in Balthafare. Quod cum certum
fit ex diuinis literis allegatis , facile colli-
ges pariter ex hoc loco quinque errores Errores
nobiliu autorum in Chronologia ,quos & autorum .
alij ante nos aduerterunt.Primus error Be Berofius.
rofij ,quiin lib. 3. de Rebus Chaldæis ( vt
refert Iofephus lib.contraApioné)ab ini-
tio regni Nabuchodonofor vfq; ad finem
regni Babylonici occifo Balthafare, annos
computat fexaginta quinq; duntaxat.Se-
cundus error Alexandri Pol,ftoris , qui Alex. Polyf.
apud Eufebiū lib.9.de Præparat.cap.vlt . Eufebius.
annos numerat tantù fexaginta duos . Ter
tius error Clementis Alexãdrini in lib . 1. Clem.Alex ,
Stromat.& Eufebij in Chronico , que fecu Eufeb.
tus eft Aug.lib.18.de Ciuitate,qui cõpu- Auguft.
tant regni Chalda oru annos tantunmo =
do quadraginta.Quartus error Seueri Sul Seuer.Sulpt,
picij lib. 2.facræ Hiftoriæ, qui eiuſdem re
gni Babylonicifeptuaginta tolu annos de
fignat.Quintus error Iofephi , q in alio ex Iofephus.
tremo in lib. 10.Antiq .ab exordio regni
Nabuchodonofor vfq; ad eius excidiú,an
nos ponit centu dece & octo . Sed mundu
elle apud Iofephu co loco putat Beda in li Beda.
bro de fex ætatibus mudi,& merito, quia
lib.vndecimo Antiquit. à captiuitate Lu-
deoruvfq; ad eius relaxatione fub Cyro,
feptuaginta coputat annos cũ Hieremia,
quibus fi addas dece & nouem Nabucho
donofor iuxta cap.vlt.4.Reg . citatu , ef-
ficitur annoru fuinma quã initio pofuim³.
Præterea legimus , Angelum dixiffe ad
Dím. Vfq;quo tu non mijereberis Hierufalē, 23
& urbiu Iuda,quibus iratus estifte ia feptuagefi Zach, 1.
mus annus eft. Quod dictú eft prophetante
Zacharia toto tempore regni Cyri tran=
facto, & anno iam fecundo Darij Hyita-
fpis filij regis Perfaru,quod aperte pugna
revidet cu loco proxime citato cap.vlt
O 4 Paralip.
 ANNV S.
2.Parali, vlt. Paralip, in quo dictum eft feptuaginta lu
daicæ captiuitatis annos completos eſſe
primo annoregis Cyri. Ad nodum ergo
Theodoret . difficultatis diffoluédum,Theodoretus in
nonum caput Danielis , & 1.Ezechielis
notat hos duos prophetas Hieremiam , &
Zacharia feptuag. pofuiffe annos capti-
uitatis,fed non ab eodem anno numerare
coepifle . Nam Hieremias incipit ab anno
captiuitatis numerare.quando adhuc ſtan
te ciuitate, & templo,rex Ioachim capti-
uus eft ductus in Baby lonem ,terminat au
tem captiuitatem illa in primo anno Cy-
ri regis: Zacharias vero incipit numerare
captiuitatis annos ab excidio vrbis Hie-
rufalem , & defolatione templi , terminat
autem in fecundo anno regis Dari, Hiſta
fpisfilij, & fic præfens Zacharia locus cũ
Hieremia concordat, & à libro Paralip.ci
tato & ab Efdra miniine difsidet . Hac ex
Fran Rib, pofitionem fequitur Francifcus Ribera ſu
Aug. per Zachar.1. Cuifuffragatur Aug. libr.
Hierony . 18.de Ciuitate cap.26 .& Hierony.fuper
Zachariæ.. & fuper Ezechiel . 4. & alij
nonnulli. Sed hęc computatio feptē dun ·
taxatannos tribuit regno Cyri , poftca
plam Baby lonew : grauifsimi vero auto-
res triginta illiconcedunt, vt oftendemus
Canus.
infra num.4 3.Porro magifter Canus lib.
11. de humanæ hifloriæ autoritate ad
9.argum.exiftimat dictum Zachariæ in-
terrogatiue legi debere, quafi dicat Nuquid
ifte eft annusfeptuagefimus ? Et fub intelligi-
tur,qui cöpletus eft ante mulos annos tē
pore regis Cyri , ille inquam feptuagefi-
mus tá fauorabilis populo Dei prædictus
à Hieremia , ecce adhuc manet defolata
Hierufale quid ergo profuit annus feptua
gelimus ? Sicut etiam hodie dicere poffu
mus, o Domine ifte eft annus natiuitatis
tuæ , in quo prædicebatur mundu faluari
debere, ecce tranfacta funt tot fxcula poſt
iftum annu,& tamen multę adhuc gentes
in fua manent perfidia ,nec faluæ fiunt .Et
certe hæc expofitio fatis quadrat quid =
quid de ali's lit,
24 Annum placabilem Dío legimus.Spiri-
Efai.61 :3 tus ni fuperme,eo quod unxerit me ad annun=
tiandu mafuetis mijit me,&c. ut prædicare an-
num placabilem Domiro . Quod teftimoniu
infeipfo copletum effe oftendit mudi fal-
Luc.4.
uator,quando aperiens in fynagoga librū
Orig. legit hunc locum . Super que Origenes ho
mil . 3 2. dicit :iuxta fimplicem intelligen
tiam aiunt, vno anno faluatore prædicaf
fe,& hoc effe, quod prædictú eft ab Ifaia ,
vt prædicarem annŭ placabilem Domi-
no.Et certe,quod vnum annum prædica-
uerit tantu, afferit Tertull.lib . contra lu- Tertul.
dæos,vbi ait,Chriftum cum triginta effet
annoruprędicaffe, & codem anno crucifi
xum effe ,ficut refert Hiero.fuper Daniel . Hierony.
9. Tenuit autem hoc Tertull, quod aliter
feptuag. hebdomadas Danielis ad morte
vfq, faluatoris congrue coputare non po
tuit , nifi in finetrigefimi anni ætatis fuæ,
qui fuit decimus quintus Imperij Tybe=
rij Cefaris,fuam Dominus mortalem vi-
tam cofummaffet.Ide fequitur Orige.lo-
Orig.
co citato . Qui etiã homil . 1.fuper Ezech .
dicit,menfe Ianuario fuiffe Dim in Iorda
nebaptizatu, Lucas auté cap. 3. de Chri-
fto tunc baptizato fubiungit, Erat aute Ie- Luc.3 .
Jus incipiens quafi annori triginta Cum ergo
fuerit natus mefe Decêbri, & baptizatus
menfe Ianuario,fit, vt cœpto anno trigefi
mo,id eft,completo vigefimo nono anno
ætatis fuæ cu paucis diebus cœperit præ-
dicare, & fubinde , fi anno vno, vttenet
Origen.prædicauit, certe anno tricefimo
ætatis fuæ completo cũ paucis menfibus
mortuus fuit,quod nó minus abfurdū eft,
quá quod in alio extremo afferit Irenæus Irençus,
lib 2.cotra Hærefes cap. 39.dices. A qua
dragefimo, aut quinquagefimo anno de-
clinat homo ad ætate feniorem, qua habés
Dominus nofter docebat. Hæc Irenæus .
Cuius opinione Auguft.lib.. de Doctri Aug.
na Chriftiana cap. 28. fuppreffo nomine
autoris , ignorantię tribuit hiftoriæ. Qua
retenenda eft fententia Hieron. Epiſtola
ad Euftochiũ, in epitaphio Paula matris , Hierony.
Anno trigefimo tertio fuæ a tatis incepto
Dominum obiiffe, quæ quidé çtas perfe=
&ta eft, de qua Paul. Donec occurramus om-
Eph.4.
nes inuirum perfectu , in menfura ætatis pleni-
tudinis Chrifti . Idetenet Ignatius Martyr Ignatius .
Epiftola ad Trallianos , & Beda lib.de Co Beda.
putationib' temporu, ca. 46. & B.Tho.fu D.Tho.
per Ephef.4. & 3.p.eft quæ comunis fen
fus Ecclefiæ definit feptima Synodo ge Synod.7 .
nerali his verbis: Chriftus Dominus no-
fter ad homines veniens, & triginta duo-
bus annis,& menfibus fere tribus nobifcu
viuens, & magnum illud , & falutare my-
fteriu operans,ad coelum migrauit. Hæc
Synodus.
Nec difficile eft numeru annorum vitæ 25
mortalis
 ANNVS.
mortalis faluatoris,tum ex traditione Ec-
clefiæ, tu etiam ex Euâgelio colligere .Nã
iuxta comunem traditionê fexta die la-
nuarij.quãdo Epiphania celebramus,ba-
ptizatus eft Dominus , cum effet anno-
Luc-3.
rum fere triginta, ab eo ergo die, quo ba-
ptizatus eft à Ioanne , vfque ad primum
Pafcha,id eft, phafe Iudæorum , quod pri
ma luna menfis Nifam celebratur , qui
quamuis Martius partin fit, partim Apri
lis, eotamen anno fuit in fine Martij , tres
fere menfes interfuere. De hoc Pafchate
Ioan. 2. meminit Ioannes, cũ de nuptijs Cana Ga
lilææ,quibus interfuit Dominus , retulif-
fet: Prope (inquit) erat Paſcha dies feļtus \ u=
dæorum.Ergo hoc Pafcha fuit anni tricefi-
Ioa.s. mi Saluatoris . Deinde cum languidum il-
lum in probatica pifcina fanitati reftituif-
fet,dicit Euangelifta : Prope eratdies feftus
Judæorum. Ecce Pafcha anni trigefimi pri -
mi cæpti. Præterea cum turbas in mon-
Ioan. 6.
te quinque panibus refocillare pararet , di
cit Euágelifta: Erat autè proximu Pafchadies
feftus iudæorum , quod Pafcha eft anni tri-
gefimifecundi. Poftremo poft multas res
geftas Saluatoris ponitur vltimum Paſ-
cha,quod Hierofolymis trafiturus ad pa-
trem cum Apoftolis celebrauit, quod fuit
anni trigefimi tertij iam coepti , fed non
completi, quia fupra triginta duos annos ,
tres infuper illi menfes ,nec du pleni fere
tranfierant , de quibus à principio dixi-
mus.Recte igiturfeptima Synodus Euan
gelicicis fixa teftimonijs computauit.
Quod ex humana quoque conftat hifto-
ria. Octauianus enim Auguftus quinqua
ginta feptem annis imperauit,cuius anno
quadragefimo fecundo natus eft Domi-
nus ,ficut demonftramus in dictione Au-
guftus. Erat ergo annorum quindecim fi
lius Dei , quando Octauianus Auguftus
obijt , cui fuccefsit Tyberius Cafar,cuius
anno decimo quinto Ioánes baptifmum
poenitentiæ prædicare cxpit , quando
Luc.3, etiam Dominus à Ioanne baptizatus eft,
crucifixus autem filius Dei obijt anno
decimo octauo eiufdem Tyberij Cefaris :
Ergo tricefimo tertio ætatis fux anno iã
cæpto. Sed reftat refpondere primum ad
Tertull.qui hebdomadas Danielis vfque
ad trigefimum annum ætatis Chrifti con
Hierony. numerat. Ad quod refpondet Hierony.
quod fupra notauimus in verbo abbreuia
re,num.5.Ad teftimonium vero quod no
109
bis obijcit Origenes Ifai . 61. in eius ex-
pofitione iam refpondebimus.
Dicit ergo Ifaias in perfona Chrifti: ad 26
euangelizandum manfuetis mifit me,& c
. pre Efai.61 .
dicarem annum placabilem Domino . Vbino-
tat Hierony. in comment. Annum acce Hierony.
ptabilem ( inquit ) & diem retributionis ,
omne prædicationis eius , quo in carne ver
fatus eft,tempus intellige. Deinde fubdit:
Si diem retributionis nonin meritis bo-
nis ,fed in pœnis vltionis accipiamus , de
tempore vltionis contra Iudaicum popu
lum intelligendum eft, in quem poftpaf-
fionem Domini ira defæuijt.Eodem mo-
do explicat Eufeb. lib . 9. de demonftrat. Eufeb.
Euangelica cap. 13. Itaque annus infcri-
ptura aliquando pro vno , aliquando pro
multis accipitur , vt in præfenti loco , fre-
quenter enim fingularis numerus accipi-
turpro plurali,& è conuerfo . Folices au-
tem qui hoc anno placabili ad falutē ani”
Luc.7:
mæ vfi funt,qualis mulier que erat inci Matth.9.
uitate peccatrix ,Matthæus , Zachæus , & Luc. 19,
tria millia in die Pentecoftes . Act-2.
Anni regni Græcorum in Machabæo- 27
rum libris pafsim citatur , quos exiftimat
Lyra. fuper. 1. Machab. 1.ab Alexandri Lyra,
1.Macha. 1.
Magni regno computandos effe , eo quod
ipfe dicatur ibidem primus in Græcia re-
gnaffe. Cæterum alij autores eruditifsimi Anni regni
illum aperte redarguunt, & merito . Nam Grecorum
à Seleuci potius Nicanoris , qui annis computatur
duodecim poft Alexãdi morte , aut certe ab initio re .
quatuordecim impofuit fibi diadema re- \gni Seleuci.
gni Syria, & Afræ computandoseffe con
uincit. Primum quidem Eufebius tum in Eufeb.
Chronico , tum in libro octauo de Demo
ftrat.Euangelica, cuius fententiam fequi .
tur Hieronymus fuper Daniel. 9. his ver- Hierony:
bis.Seleucus (inquit ) diadema totius Sy-.
riæ,& Afię capiti fuo impofuit,anno duo
decimo mortuo Alexandro.Et infra: Ab
hoc exordio Imperij Seleuci fcriptura
Machabæorum regnum Græcorum enu
merat. Hæc Hierony.Et multo ante lofe-
Iofephus.
phuslib. 12. Antiquit . cap. 7. dicit tem-
plum ab Antiocho pollutum anno poft
quam Seleucus inAfia regnare coepit.cen
tefimo quadragefimo quinto , in primo
autem capite primi libri Machab. idem
ita contigiffe narratur . Ergo idem eft ini-1
tium regni Seleuci, & Gręcorum. Idem te
Seueras.
net Seuerus ulpicius lib . 2. facræ hifto- Sulpicius;
riæ, & Rabanus fuper primum cap. libri Rabanus.
0.5 1.Ma-
 ANNV S.
1.Machab.& diligentifsimi ætate noftra
Chronologi. Hoc autem loco lectorem
admonitum volo,vt caucat plufquam te-
Ioannes merariam fententiam Ioannis Annij , qui
Annius.
in Comment.fuper Philonis libro qui in
fcribitur Breuiarium téporu, dicit libros
Machabæorum olimfuiffe fine vllatem-
porum adnotatione , fed poftea adie -
Eta temporum diftinctione à Iofepho effe
corruptos,& apochryphos redditos. Ipfe
itaq; temere negat temporu illam diftin-
&
tionem , quam habet vulgata , & aliam
de fuo capite comminifcitur . Quem ſe-
Ioan.Lucid . quitur Ioannes Lucidus, & Driedo, & alij
Driedo . plures , quod tamen iam reprefsit cenfu-
Conc.Trid, ra Concilij Trident. approbantis libros
Machabæorum , cum omnibus fuis par-
tibus .
28 . Quod fi roges,quare cum Seleucus nō
in Græcia , fed in Afia , & Syria regnaue-
rit ab eius regni capite , & non à fucceffo
ribus alijs Alexandri , qui regnauerunt
poft eum in Græcia , computum annorū
regni Græcorum in Machabeis fumatur?
Refpondendum eft, Seleuci regnü in fuis
ipfius fuccefforibus diutius duraffe, qua
in alijs hæredibus Alexandri. Deinde Se
leucum , & pofteros eius græco idioma-
te, græcifque legibus ,& moribus femper
vfos .Vnde vbicunque terrarum effent, vo
cabantur Graci. Poftremo quia in Syria
regnabant,cuius pars eft Iudæa , propter-
ea Iudæos fcriptores,qui Machabæorum
hiftoriam memoriæ tradiderunt, regnum
Seleuci regnum appellauere Græcorum.
Annus retributionis frequenter in fcri-
29
ptura facra fupplicium denotat , & fcele-
Ifai.34. rum vltionem , fic legimus in Ifai. Annus
retributionis iudicij Sion. Quod de excidio
Hierofolymitano fub Tyto Vefpafiani
Hierony. exponit Hierony . Sed indifferenter non
nunquam vfurpatur,tam in præmiu , quá
Ifai.63. in pœnam.Sic explicat Hieronym. illud
Hierony. Ifai.Diesultionis in corde meo, annus retribu-
tionis meæ uenit,ideft,vel annus redemptio
nis perfanguinem meum , & retributio-
nis coronæ iuftorum , vel annus punitio=
nis non folum populi Iudaici , fed & fcele
ratorum omnium in fine mundi, quando
Lucę.21. erit interrapraffaragentium, præ confufione
fonitusmaris,& fluctaum.
Annus vifitationis frequentius in ma-
30 lum pro tempore fupplicij capitur. Indu-
Hiere.11. cam malumfuper uiros Anathoth , annum uifita
tionis eorum. Vbi Hierony . in comment. Hierony.
perviros Anathoth , quod oppidum tri-
bus milliaribus diftat à Hierufalem , &
interpretatur obedientia , Iudæos omnes
intelligit obedientiæ legis fubiectos, ſu
per quos fæuijt gladius Romanorum , de
quo Dominus dixit:Circundabunt te inimici Luc.19.
Hierem. 23.
tui uallo.Item Hierem. Afferamfuper eos ma
la,annum uifitationis eorum.
Anni qui non placent in ſcriptura vel 31
funt anni fenectutis , vel temporis iudicij Ecclef, 12,
finalis,fic legimus : Memento creatoris tui in
diebus iuuentutis tuæ, antequam ueniat tempus
afflictionis , antequam appropinquent anni de
quibus dicas , non mihi placent. Quod expli-
cat Hierony. de annis dequibus legimus : Hierony,
Pfa.89 .
Dies annorum noftrorum in ipfis feptuaginta
anni,fi autem in potentatibus octoginta anni ,
amplius corum labor, & dolor. Quos Poeta
venuftè defcripfit :
Subcuntmorbi triftifquefenectus.
Et labor, dire rapit inclementia mortis.
Vel certe locus ifte ad finale iudiciu refer
tur,quia fubditur : Ante quam obtenebrefcat
Sol, Luna, & ftellæ. Quod futurum legi-
mus fub diem finalis iudicij , quando fol Matth,
Luc . 21.24,
obfcurabitur , & luna non dabit lumen fuum, Lyran.
Et , Eruntfignain Sole , & Luna. Lyranus Gloffa.
ab hoc loco vfque ad finem capitishuius .
12.fpecialiter exponit de annis fenectu-
tis. Gloffa vero ordinaria tripliciter ex-
poni poffe dicit, defenectute , de iudicio
finali,& de captiuitate Iudaica.
Anni antiqui infcripturis vel tépus ſta 32
tus innocentiæ , vel fæculum fanctorum Malach.3 .
Patriarcharum denotat. Sic legimus : Et
placebit Deofacrificium ludà , & Hierufalem
ficutdies feculi , er ficut anni antiqui. Super
quem locum Auguftinus lib. 20.de Ciui- Auguft.
tate.cap.26.Fortaffe (inquit ) tempus il-
lud commemorat, quando primi homi .
nes inparadifofuerunt,tunc enimpuri,&
integri ab omni labe peccati fe ipfos mun
difsimas hoftias offerebant. Sed Lyranus Lyra.
perannos antiquos intelligit aureamęta-
tem legis nature , quando Abel, Noe , &
Abraham gratifsima offerebant Domino
facrificia , de quibus hodieque in canone
Miffe dicit Ecclefia : Super que refpicere,
accepta haberedigneris ,ficuti accepta habere
dignatus es munera pueritui iufti Abel, &facri
ficium Patriarcha noftri Abraha , &c. Vbi
Lyranus adnotat.particulam (ficut ) non
omni-
 ANNVS.
omnimodam æqualitatem fignificare,fed ;
aliquam potius fimilitudinein impetra
Ioan.17. tionis,ficut Dominus dixit : Prohis rogo,
quosdedifti mihi,ut quemadmodum ego , & tu
unumfumus, ita illi unum fint . Non quidē
Hierony. æqualitate,fed fimilitudine. Sic etiã Hie-
rony.fuper Malach. 3. Placebūt (inquit)
mihi facrificia Iuda , & Hierufalem non
vtcunque continuo, fed poft poenitentia.
Sic placuitfacrificium mulieris, quæ erat
in ciuitate peccatrix , quæ poft lachry-
mas pedes Domini vnguento vngebat.
Luc.7. In codem fenfu intelligitur illud Ifai. Et
Ifai.1. reftituam principestuosficut prius , & confilia
riostuos ficut antiquitus, id eft, ficut in an-
nis antiquis. Vbi Septuag. vertunt : Sicut
Hierony, ab initio.Et Hierony.exponit, quafi Domi
nus dicat : Dabo principes Ecclefiæ meæ
in lege gratiæ fimiles Moyfi, & prophe-
tis.Vbietiam,fimiles, &,ficut, non deno-
tat æqualitatem fed aliqualem fimilitudi
nem ,quia non Moyfi fed Apoftolis dici
Matth. 19. tur : Sedebitisfuperfedes duodecim , iudicantes
duodecim tribus ifrael.
Anni æterni dicuntur non qui fuerint
33 fine initio , fed qui fuerint antiquifsimi :
Pfal.76 .
Cogitauidies antiquos ,& annos æternosin men
Aug.
te habui. Quem locum, quamuis Auguſti-
nus fuper eundem Pfal. de vera æternita
te velit intelligi , videlicet de annis , qui
ftant,qui non venientibus , & abeuntibus
Cafsiod. diebus peraguntur, &c.Cuius fententiam
Gloffa. fequuntur Cafsiodor.Gloffa ordinaria &
Euthym . interlin . Item Euthymius , & Genebrar-
Genebr. Ita vt fit fenfus, cogitaui dies antiquorum
Hyerony. patrum , & etiam æternæ beatitudinis ,
quæ expofitio placet . Sed Hieronym .
pro eodem accipit dies antiquos , & an-
nos æternos,videlicet pro annis, primoru
hominum ab initio mundi : Copi ( in-
quit) Propheta cogitare ab initio mundi,
quando hominem fecit Deus , vfque ad
annum meum,abAdam vfque ad tempus
Lyra. meum.Eodem modo exponit Lyran.di=
citque æternos per hyperbolem dici ,ficut
Pfa.75 .
montes æterni,qui funt antiqui : Illuminās
tu mirabiliter à montibus æternis. De quo
nos diximus in dictione Æternitas . Hos
annos antiquos , vel æternos fi generatio
Iudæorum cogitaffet , imitata fuiffet illos
fortaffe , qui ab antiquis annis pœniten .
tiam egerunt , quales olim Niniuitæ , de
Matth.11. quibus Dominus dicit. Viri Niniuitefur-
gent in iudicio contra generationem iftam , &
100
condemnabunt eam ,&c. Vt autem lector ad-
uertat , quando anni in fcriptura vera de
notat æternitatem,attendere debet, fi di-
cantur de re omnimodis æterna , qualis
eft Deus,& quæ Dei funt , tunc enim fim
plicem denotant æternitatem . Sic Iob:
Nunquidficutdieshominis dics tut, aut anni tui Iob. 10.
ficuthumanafunt tempora ? quafi dicat non ,
fed æterni fimpliciterfunt. Sic etiam , de
Pfal. 101.
Deo Propheta dicit: Et annitui no deficient:
Sic nec beatorum gloriofa vita deficiet,
que participatio diuinæ æternitatis eft.
de qua Dominus : Ego uitam æternam do Ioan.10.
eis , & iterum. Ibunt iufti in uitam æternam ,
&c.
Anni generationis , & generationis 34
multa fecula , vel multas hominum vitas
fignificant, quarum fingule feptuaginta,
vel octoginta computantur annorum iux
ta Pfal.fupra citatum : Dies annorum noftro Matth-25:
rumfeptuaginta anni . Hanc phrafim inue-
nies loel. 2. Vbi de clade quam Iudeis locl.2 .
allaturus erat exercitus Chaldçorum di-
citur.Similiseinonfuit à principio, & poft eu
non eritufque annosgenerationis,& generatio
nis.Quod non denotat vfque in finë mun
difed vt exponit Theodoretus , perinde Theodo.
eft acfi diceret, multę generationes prete
ribunt,ante quam aliqua natio tam graui
ternoceat populo Iudçorum. Enim vero
Romani, qui grauius contra luddços fę-
uierunt , poft multas quidem generatio =
nes venturierant,repetitio vero dictionis ,
generationis ,& generationis ( fecundum
phrafimHebraicam ) generationum deno
tat multitudinem,ficut in Pfal. vfqueindiě Pfal,60,
generationis,& generationis. Voluit autem
Deus plures hominum generationes vnā
poft aliam in mundo fuccedere, vt memo
ria preteritarum fubfequentes fierent cau
tiores , quod fi generatio Iudçorum fer-
uaffet poft totfcelera çtatum fuperiorum ,
non audiffet illud:Venietfuper uos omnisfan Matth, 23.
guis iuftus,qui effufus eftfuper terram, àfangui
ne Abel iufti,ufque adfanguině Zachariæ, &c.
Anniquos comedit locufta referuntur
35
Ioelis. 2.Et reddam uobis annos , quos comedit Ioel.2.
locufta,bruchus, & rubigo , & eruca. Vbide
abundantia principaliter fpiritualiumn bo
norum in lege gratię, poft Mofayce ſteri
litatem fermo eft , vt Hieronym. ait in Hierony
comment.Ioel . quamuis materialis ferti- JU
litas illi quoque populo refipifcenti poft
lapfumpromittatur. Sic filius Dei poeni-
tentibus
 ANNV S.
Matth.6. tentibus dixit: Quærite primum regnum Dei,
&iuftitiam eius,& hec omnia adijcientur uo-
bis,id eft,temporalia cuncta.
36 Annihominis in fcriptura facra non-
nuquam profperitatem humanam , inter
dum vero contrarium denotant, id eft ad,
uerfitatem . Et quidem priori modo acci-
Prouer.3. piuntur: Precepta mea,cor tuum cuftodiat, lon
gitudinem enim dierum ,& annos uite , & pacě
Prou.9.
apponenttibi, & rurfus: Per me enim multipli
cabuntur diestui , & addentur tibi anni uite.
Ecclef,26, Item: Mulierfortis oble&tat uirumfum,& an-
nosuitæfuæ in pace implebit . Pro aduerfita-
Pfal.30. te vero vfurpantur,hæc: Quoniamdefecit in
Pfal.89. dolore uitamca, anni mei ingemitibus,& ali
bi: Anninoftrificut aranea meditabatur.Vbi
Hierony. Hiero. Videte ( ait ) quid dicat , quomo-
do aranea quafi mittes fila huc illucq; dif
currrit, & texit tota die , & labor quidem
grandis eft, fed effectus nullus , ita & vita
hominis. Hæc Hierony . Cæterum Pro-
pheta fubdit: Dies annorum noftrorumfeptua
gintaanni. Quod primo quidé obtuitu vi-
Eccli.18. deri poffet contrarium fententiæ Ecclefia
ftici,vbilegimus: Numerus dierum hominum
centum anni . Non tame difsidet, quia Pro
pheta fubdit : Si autem in potentatious octo-
ginta anni , & amplius eorum labor , & dolor.
Vides fupra octoginta effe poffe . Quia
Matth.s . ergolaborhuius vitę magnus eft,vt fit vti
lis ,monet : Thefaurizate uobis thefauros in
cœlo.
37 Annos in amaritudine animæ recogi-
Efa.38.
tare legimus : Recogitabo tibi omnes annos
meos in amaritudine animemee , id eft,prio-
res annos, quauis amaros propter ingen-
tem calamitatem , quæ mepremit , quafi
Hierony.
falices reputabo. Sic explicat Hierony.
fuper Ifai. Quia omnis (inquit) fœlicitas
fæculi dum tenetur amittitur , cum enim
tribulationis tēpus aduenerit, omne quod
pręteritum eft,nihil adiuuat fuftinentem.
Bernard Hæc Hierony. Sed aliter Bernar. qui in
expofitione huius Cantici ad compūctio
nem animi potius refert.Recogitabo (in-
quit)tibi, quia tibi foli peccaui,&c. Quem
D.Tho.
fenfum approbat D. Tho. in comment.
Ifai. Multum ergo ad pœnitentiam de
peccatis mouet recogitare præterita . Sic
recogitauit atque refipuit filius prodigus.
Luc.rs. Sic & mulier , quæ erat in ciuitate pecca-
Luc.7.
trix.E contrario vero dicitur apud Hiere.
Defolatione defolata eft omnis terra , quia non
Hiere,12 . eftqui recogitetcorde.
Anni mille fecundum phrafim fcriptu
38
rarum numerum denotat indefinitum, id
eft,vniuerfitatem . Sic loannes, poftquam Apoc.20 .
dixiffet de angelo, qui draconem appre-
hendit,fubdit. Et ligauit eum fer annos mille,
id eft,in tépus vniuerfum à pafsione Chri
fti vfq; ad aduētum Antichrifti, vt expo-
nunt Gloffa D.Tho . & omnes fere patres Gloffa.
fuper hüc locü,de quo latius infra nu.44 . D.Thom .
Anni benignitatis Dei funt anni redē-
39
ptionis mudi, de quibus Propheta regius Pfal.64.
Benedices corone anni benignitatis tuæ, vbi fi-
gnificat annum foelicem illum , in quo fe-
cundum Apoftolum , Apparuit benignitas . Tit.3 .
humanitas Saluatoris noftri Dei. De qua
dicitur : Sic Deus dilexit mundum , ut filium Ioan. 3 .
Gal.4 .
fuum unigenitumdaret. Et rurfus, Quando ue-
nit plenitudo těporum , mifit Deusfiliumfuum,
factum ex muliere , factum fublege: ut eos , qui
fublege erant, redimeret. Ex muliere , id eſt,
ex Virgine Maria,de qua Lucas, Maria pe Luc.z.
peperitjuttujuuprimogenitu.Sed quãdo ? Im
pleti(inquit)funt dies ,ut pareret.Dies quide
corona anni benignitatis Dei,id eft, dies,
qui coronam qua quæ cecid rat capitis noftri ,
ue nobis, quia peccauimus : multo fulgidio : Thre.s:
rem nobis reftituerut dies,f ilicet, qui prę
teritos poft lapfum hominis annos diabo
lice feruitutis ,reguiq; mortis , quæ regnaue
rat ab ada ujq; ad Moyjcm,reparauerunt : & Rom, s,
deleta culpa, gratiæ gemmis nos corona-
runt. Hic itaque annus quafi totius ante
acti temporis gloria,& corona fuit. Ita ex
ponunt Hierony .& Gloffa inter linealis. Hierony
Quamuis Gregor.fuper illud Iob. Non ce Interl,
putetur indiebus anni , putet anni coronam Iob.3.
de qua regius Propheta hic loquitur , tem
pus fignificare remunerationis iudici; fi-!
nalis quando Iudex dicet: Venite benedicti. Matth.25 .
Alij vero vtrunque fenfum myfticum effe
dicunt. Quia in hebrao ( ficut ad Sophro
nium Hieronymus vertit ) non habetur , Be Hierony .
nedices corone anni , fed voluetur annus in
benignitate tua . Et Chaldaicus , Corona-
bis annum bonitate benedictionis tuæ , ideft,
floribus, & frugibus , vt exponunt Lyra- Lyra,
nus, Genebrardus, Ianfenius , & Paulus Geneb,
lanfe.
Burgenfis in additione ,qui addit tempo - Burgen ,
re ficcitatis , quo pluuia publice peteba
tur, pfalmum hunc olim folitum de canta
ri . Quod quamuis itafit,in ty pum tamen
fertilitatis Ecclefiæ , fub Chrifto corona ,
& gloria noftra intelligi fine dubio debet, Ianfen,
vt notat Ianfenius.
Annus
 ANN VS.
40 Annus annum multis modis fuperat,
Eccli.33 . ficut legimus, Quare dies diem fuperat, &c.
Lyra. Et,Annus annum àfole. Vbi Lyranus, Dies
(inquit) diem fuperat in lögitudine , ficut
dies æftatis longiores funt diebus hyema
libus.Et lux lucem fuperat, quia fecúdum
Apoftolum , alia claritas folis,alia claritas
1 ,Cor.15 Luna , alia claritas ftellarum . Et annus
annum.Enim vero folaris annus lunarem
Gloffa, excedit.Hec ille.Sed melius fortaffe Glof
fa,non tam de inæqualitate durationis an
norum intelligit, quam de illa inæquali-
tate quæ lege fuerat inftituta , fecundum
cæremonias,& ritus legales.Dies quippe
Sabbathi iuxta legem alios hebdomadæ
dies fuperabat : & menfis feptimus alijs
menfibus facratior erat . Denique quin-
quagefimus annus Iubilæi cæteris longe
Ianfen. præftabat. Sic etiam exponit Iáfenius ,&
ex confequentibus deprehenditur : vbi
alios homines alijs fapiëtia, dignitate, vel
fanctitate præftare fubiungitur . Sic ergo
etiam in lege gratiæ dies natalis Saluato-
ris, & ille primus totius anni , in quo cir-
Luc,2,
cuncifione peracta,uocatum eft nomen eius le
fus,omnes alios dies, tãquam initium falu
tis humanæ longe fuperat, & nobis ad me
moriam renouationis vitæ veteris , com .
mendabilior eft.
41 Anni feptem interdam , non tam nu
merum materialem denotat,quam perfe-
Ezech. 39- &
tionem annorum, & fan&itatem . Sic le-
gimus , de Gog. & Magog . Et egrediantur
habitatoresde ciuitatibus Ifrael, & fuccendent
& comburentarma,& c . &fuccendentea ignife
Hierony.
ptem annis . Vbi Hieronymus fuper cap.
38.Ezech.Gog(inquit) interpretatur grę
co fermone doua , latine tectum:& Ma
gog interpretatur de tecto. Omnis igitur
fuperbia , & falfi nominis fcientia , quæ
eri git fe contra notitiam veritatis , his no-
minibus demonftratur. Et fuper cap. 39 .
Succendent ea, id eft,arma,feptem annis,
de Exodo (inquit ) & Leuitico exponen .
durn eft hoc, in quibus locis lege præcipi-
tur de feptimo anno remifsionis , quan-
do feruis hebræis libertas redditur, &pofuerint ,fine templi Dei Ifrael reparationis
fefsio dominis , & fruges pauperibus dan fpe.quis dubitat , quin vetus illa lex iam
tur . Itaq; eft numerus facer, atque perfe- olim cafla ceffauerit?
&
tus , quo numero annorum facro, hære-
ticorum amaritudo difpereat . Hac ex
Hieronymo . De quo latius lib.7. in ver-
bo Gog.
42 Ab anno ad annum aliquid fieri deno-
III
tatper fingulos annos.Sic legirus , Omnes (Zacu.14,
quirelictifuerint de uniuerfis gètibus ,qu.e mene
rut cotra Hierufalem, afcendent ab anno in annu
ut adorent regem Dominum exercituum . Id eft,
omnes qui relicti fuerint, vt exponit Hie-
ronymus,fuperftites, in fidelibus eradica Hierony:
tis,afcendent per fingulos annos, vt ado-
rent Deum verum,& celebrent feftiuita-
tem tabernaculorum . Sed hæc (inquit)
Iudæi caffa fpe , in mille annorum re-
gno futura promittunt . Sed intelligen-
dum non litera, quæ occidit,imo de Eccle
-
fia,quæ cum Propheta dicit: Quam dilecta Pfal.83
tabernaculatua Domine uirtutum . Ita Hiero.
Denotatur ergo gentes ad fidem Chriſti
couerfas,celebraturas folenniter per fingu
los annos in Ecclefia catholica , feftiuita-
tem dominicæ refurrectionis , in qua no-
bis tabernaculorum renouatio , id eft, re-
furrectio repromittitur corporum glorio
fa, & afcenfio in manfiones æternas , de
quibus Dominus Apoftolis dixit : In demo Ioan, 14,
patrismeimanfiones multæfunt . Et, Eo parare
uobislocum.
Annumad annum addi , fignificat le- 43
galium folennitatum annos fuprafe ipfos
continuafuccefsione reuolui.Sic Ifai. vbi Ifai.29.
templi prædicitur defolatio fub Chal-
dæis, Annus additus eft ad annum ,folennitates
euolutafunt , & circumuallabo Ariel . Vbi
Hierofolymitanum templum Ariel vo .
cat, id eft, Leonem Dei. Ari enim hebreis
leonem fignificat, El vero Deum.Dicitur
autem ciuitas illa , quæ quondam fortifsi-
ma fuerat,leo Dei. Sciedum tamen , quod
Altare vocatur, Ariel quatuor cubitorum : Et
per fynedochem plane per altare tota ci-
uitas intelligitur, quæ breui tempore vaa
ftanda erat, euolutis paucis annis , & infe
folennitatibus replicatis , vt Hieronymus
Hierony.
ait. Tunc autem fubuerfo templo, folenni
tates erant toto captiuitatis Babylonicæ
tempore ceffaturæ . Vnde cum hodie per
mille quingentos annos templum illudia
ceat,& loco illius Mauri & Turcæ fibi do
mum quam Mezquitam vocant ædifica
Annis quadraginta fex templum fecun
44
dum legitur ædificatum , dicentibus Chri
fto Iudæis, Quadragintafex annis ædificatum Ioan.z.
eft templumhoc.Et quidem Ianfenius in fua landenius.
concordia. Capta eft (inquit ) ædificatio
anno
 ANNVS.
anno primeCyri ,confummata vero fexto
Efdra:6 . anno Darij Longimani , vt dicitur Efdræ
6. Porro à primo annoCyri vfque adfex
tū annú huius Darij anni fuere quadragin
ta fex , ná Cyrus viginti annis imperauit,
poft hunc . Affuerus etiam viginti annis.
Deinde, Darius Longi manus,cuius fexto
anno templum confummatum eft.Sed in
tempore , & enumeratione regum Perfa-
rum defecit Ianfe. vt poftea videbimus .
Prius autem difputandum eft , an regno
Cyriviginti anni merito tribuantur poft
Babylonem ,fcilicet,expugnatam ? & cer-
Fran,Riber te Francifcus Ribera fuper Zacha. 1.mul-
tis teftimonijs probat, Cyrum regem ca-
pta Babylone feptem duntaxat annis im
peraffe, & filium eius Cambyfem,qui di-
citur Affuerus cum duobus poft eum Ma
gis octo folum annis, deinde Darium Hy
Itafpis filium regnum obtinuiffe , cuius
fexto anno templum confummatum eſt :
vnde viginti duorum annoru fpatio con
ftructum effe templum arbitratur . Quod
Ioan.2 . antem Iudæi dixerunt : Quadragintafex an-
nis ædificatum eft templum hoc , vel ignoran-
tia deceptos , vel odio, & liuore contra fi-
Bened. lium Dei putat effe mentitos . Sed Bene-
Pererius. dictus Pererius fperu Daniel. libr. 1 3. tem
net quadraginta fex annorum fpatio à fe-
cundo anno Cyri vfque ad feptimum Da
rij Hiftafpis ædificatú effe templum quan
tum ad fancta duntaxat , & quo ad fancta)
Sanctorum poft tres alios annos confum-
matum ,quod probabilius eft . Nam Cy-
rum triginta fere annos regnaffe probat
Cicero.
Cicero lib.1. de Diuinatione , autoritate
Dionifius,
Dionifij Perfarum rerú fcriptoris auten-
tici :Idem tenet Iuftinus lib. 1. Item Cle
Iuftinus.
Clem,Alex mens Alex.lib . 1. Stroma . & Eufeb. Ca-
Eufebius .
far in Chronico ,Hicrony.fuper Daniel.7
Hierony .
Orofius. Orofius lib.z.Beda in lib.deſex ętatibus
Beda mundi.Deinde vero Cabyfes octo impe
rauit annis,Magi deinceps anno vno, qui
b'fi addas fex regni Darij Hyftafpis ,vfq;
ad ædificata fancta ,& tres vltra annos ,vt
lofephus. tenet Iofephus lib. 1 1.Antiquita . vfq; ad
templi totius pleniorem confumationem ,
inuenies annos quadraginta fex , quibus
templum ædificatu eft . Neq; hanc Chro
nologiam poterant ignorare Iudæi quam
& Ciceroprodiderat , & Dionyfius .
45 Magnavero queftio eft,quid fibi velit,
Apoc.20. quod Ioannes ait : Etuidifedes, & fedentes
Quæftio. fuperillas, iudicium datum eft illis, & ani-
mas decollatorum propter teftimonium Iefu
Chrifti.& c. quinõ adorauerunt beftiam,& c.
uixerunt, & regnauerunt cum Chrifto mille
annis,cæteri uero mortuorum non uixerunt , do=
necconfummetur mille anni . Hæc eft refurrectio
prima.Huc vfque Ioannes. Et quidem ſe-
dentes in fedibus , quibus iudicium da-
tum eft , prælati funt Ecclefiæ , etiam in
hacvita fecundum probabiliorem fenten
tiam Auguftini lib.20.de Ciuit.c.9 . qui Auguſt
bus à Domino dictum eft. Quæcunque alli-
gaueritisfuper terram,erunt ligata in calo, Matth.18 .
c.Animas vero de collatorum, quæ vi-
xerunt, quidam olim putauerunt effe iu-
ftos,qui ab Antichrifto occidendi funt,de
inde in corporibus proprijs refurrecturi , Mille anno-
vt regnentcuChrifto in hoc mundo vifibi rumerror.
li mille annis,vt refert Aug.lib. 20.deCi- Auguft.
uitate.c.7.Huius opinionis autor Papias
Hieropolitanus effe dicit Ioannis Apofto
liauditor,vt refert Eufebi'.lib. 3.Hiftorię
cap.vlt .& Nizepho.lib . 3.Hifto.c.2o .&
Hiero.lib. de Viris illuftribus in vita Pa- Papias.
pię ,& vt refertEufebius loco citato cande Eufebius.
fententia tenuit Ireneus &Tertull.vt dicit Nizephor.
Hierory.
Hierony.loco allegato , & ille lib. 3. con Eufeb.
tra Marcionem . Hoc etiam afferuit La- Irenæus. Prim
&tantius lib.7.cap.2 3. & 24. & Victori- Tertull, Bed
nus,& Apollinaris. Item Nepos Epifco- Hierony. Ru
Lactant, Mast
pus Ægyptius,contra quemfcripfit Dio- Victorinus.
nyfius Alexandrinus lib. de Promifsioni Apolilina,
bus futuris, vt refert Eufeb. 7. Hift. cap. Nepos,
22.Eandem fententiam ponit Iuftinus in Ieftinus,
dialogo cum Tryphone prope medium.
Sed ifti omnes autores aut maxima coru
pars , nihil meminerunt de voluptatibus
corporeis tunc futuris, & præfertim de in
decentibus & inhoneftis . Has autem fu-
turas dixit Cerinthus hæreticus , & qui
eum fecutifunt. Quamuis tam ifti, quam
illi eodem vocabulo Chiliaftæ , feu mille
narij vocantur, quorum errore antequam
nafceretur ,fcriptura refutat dicens : Re- Rom.14)
gnum Dei non eft efca,& potus. Et rurfus, Caro 1.Corin, 15 .
fanguis regnum Dei non pofsidebunt. Denis
que. In refurrectione neque nubent , neque nu= Matthzz.
bentur, federuntficut angeli Dei in cœlo . His
ergoomifsis alij putauerunt hos mille an-
nos fignificaretotam æternitatem , in qua
fancti cum Chrifto regnabunt . Ita Al-
phonfus de Caftro in pofteriori expofitio Caftro,
ne huius loci lib. 3. contra Hærefes verbo
Beatitudo fecundo . Sed hæc expofitio no
multum quadrat , quia Ioannes ait in eo
dem
 ANN VS ANN VNTAIRE .:
dem capite: Et poftquam confummati fuerint
mille anni,foluetur Satanas , Ergo noneft fer
mo de æternitate. Tertia fententia eft Au
guftini lib.20.De Ciuitate cap.9 . vbi ait
Auguft. Animæ decollatorum funt fanctoru Mar
tyrum animæ à tempore afcenfionis Chri
fti in cœlum,quæ non funt mortuæ, vt pu
tabant tyranni , fed mortuis corporibus
fuper viuentes cum Chrifto regnant.Vn
de in hoc libro inquit Auguftinus legitur:
Beati mortui qui in Domino moriuntur, &c.
Apoc, 14: Regnat ergo hoc tempore Ecclefia cum
Chrifto,inviuis,& mortuis, fed ideo tan-
tummodo martyrum animas commemo
rauit, quiaipfi præcipue regnant mortui,
& á parte (per fynedochem) totum etiam
intelligimus omnes iuftos. Qui non adoraue
runtbeftiam,id eft, non fe fubiecerunt infi-
delitati , Neque imaginem eius , coluerunt,
quam adorant fimulatores Chriftianæ re
ligionis exterius , & præuaricatores inte-
rius.Item , Qui non acceperunt characterem
eius infronte, id eft, qui non accipiunt no=
tam criminis in fronte publice peccantes ,
aut in manu per operatione occultam.Hi
ergo regnant mille annis , id eft , vfquead
aduētum Antichrifti, cum Chrifto in cœ
Primafius lo. Hanc expofitionem fequuntur Prima
Beda . fius, Beda, Rupertus , Ansbertus , Hay-
Ruper t.
Ansbertus: mo,D.Thom . & alij multi , quamuis ali-
Haymon, quiex his in minutijs quibufdam difcre-
D.Thom, pent. Quod fi roges, quare mille anni vo-
centur, quifunt inter afcenfionem Domi
ni, & aduentum Antichrifti,in quibus ani
ma beatæ regnant cum Chrifto? Refpon
dendum eft, quia toto hoc tempore repu
tabätur martyres mortui, ideo referuntur
viuere,& regnare cum Chrifto ,deinde ve
ro quia mox Antichrifto mortuo fequi-
tur refurrectio fecunda corporum glorio-
forum , ideo terminus ifte fatis apte pofi-
tus eft, vt diftinguatur regnum animarum
finecorpore à regno carundem cum cor-
poregloriofo. Denique hoc fpatium pro-
pterea mille anni vocatur,quia vt in pofte
riori expofitione , loco citato docet Aug.
Auguft.
millenarius numerus pro magno frequen
ter indeterminato ponitur fecundum con
fuetudinem fcripturæ , ficut legimus de ve
teri lege, Verbum quod mandauit in millegene
fal.104.
rationes , cum tamen feptuaginta feptem
L tantummodo ponat Lucas ab Adam vf
uc.3.
-reg. quead Chriftum . De quo lege Gregor .
lib. 35.Moral.cap . 20.Eft enim vulgatif-
112
fimum mille pro numero perfecto poni.j
Non potuit autem exprimi determinatus
plane numerus annorum vel dierum vfq;
ad Antichrifti aduentum , ne certum ef-
fet quando mundi finis pariter adueni =
ret .
Cæterum obijcies , Gog , & Magog. 46
cum Antichrifto peribunt, & tamen po- Eze.394
nitur numerus determinatus feptem an-
norum ,in quibus poft mortem eorum po
pulus Dei arma Gog & Magog combu
fturus eft , ergo tunc erit finis mundi.Sed
refpondetur,feptenarium numerum po- |
fitum effe,quia etiam pro indeterminato
accipitur,ficut mille anni ,ne fciatur quan
to tempore duraturus fit poft mortē An-
tichrifti, & fuorum fatellitum mudus ifte
corruptibilis,
Annus Iubilei erat quinquagefimus
Leuit.2 5.de quo in dictione Tubileus.
Diempro anno dedi tibi . Ezech.4.ex-
plicabitur in dictione, dextera .
CAPVT. CI.
Annuntiare.
NNVNTIARE I
diciturhebraicein fcri-
ptura Nagad Gene . 3 .
& Hierem. 20. Annun
tiare compofitum eſt à
verbo fimplici nuntia=
re,& præpofitione an-
te,quafi ante nuntiare, græcè avayyeλá Plini,
In quem fenfum Plinius lib.7.cap.5 2.mi
rabilia referens ait.Anima relicto corpore
crrare folitam,vagamq; è longinquo mul
ta nútiare,ideft, quæ humana ratione, vel
tuc vel ta breui fciri no poterant. Hinc in
fcripturis fanctis Chriftus prænuntiaba-
tur annuntiaturus plurima præter opinio
nem , & fpem hominum : & Deus pater
per Prophetas multa annutiabat. Sie Ifai .
Efai.42
Quæ primafuerunt ecce uenerunt. Noua quoque
ego annuntio, antequam oriantur, audita uobisfa
ciam.Super que verba Hieronym. Eft (in- Hierony
quit ) fenfus , quæ prima fuerunt , ideft,
quæ locutusfum,& quæ per Moyfem , &
Prophetas pollicitus fum, vniuerfa com-
pleta funt, nunc autem annuntio vobis
Euangelium vocationem gentium,pafsio
nem Chrifti , nouitatem fidei.Hæc Hie-
ronym .
Annun
 ANN VNTIAR E.
Annuntiare pacem dicitur Chriftus , &
perfeipfum , &per Apoftolos fuos . Ego
Efai.5 2. qui loquebar , ecce adfum , quam pulchri fuper
montespedesannuntiantis , & prædicantis pa-
cem, & annuntiantis bonum , dicentis Sion re=
Hierony. gnauit Deus tuus. Super quem locum Hier.
Chriftus (inquit) ipfe fuper montes Euan
gelium prędicauit , id eft , fuper Apofto-
Pla.71.
los.Et infra fubdit. De hoc in pfalmo.71 .
canitur , Orieturin diebus eius iuftitia & abun
dantia pacis,& c.Deinde ait: Paulus fequés
fenfum hebraicæ veritatis in Epiftola ad
Rom. ponit: Quamfpeciofi pedes euangeli-
Rom, 10,
zantium bona, euangelizantium pacem , Apo
ftolos intelligi volens.Hæc Hierony.Hac
Luc.10. de caufa filius Dei iufsit Apoftolis : In
quamcunque domum intraueritis , dicite . Pax
huic domui , & falutans fuos poft refurre .
Luc.24. &tionem dicebat , Pax uobis, quæ quamuis
loan,20,
falutatio vulgaris fit apud hebræos , Sa-
lom la , nihilominus tamen non fine cau-
fa tam frequenter in ore fuiffe Saluatoris
ab Euangeliftis refertur . De hac pace an-
Luc.2. geli cecinerunt. Et in terra pax hominibus bo
ne uoluntatis . Eodem modo ficut Hiero-
Eufeb. ny.explicat Eufeb.lib.3.de Demonftrat .
Chryfoft . cap. 1. & Chryfofto . fuper Rom. 1o . &
Origen.
ibi patres, inter quos Origenes : fpeciofos
dicit efTe pedes euangelizantis pacem ,po
tius quam os,aut linguam , quando videli
cet ambulant per viam vitæ , quæ dicit de
Ioan. 14. feipfa , Ego fum uia, ueritas, & uita.
Annuntiatur pax etiam temporalis di
3
Nahun, 1, uino miraculo parta. Eccefuper montes pc-
des euangelizantis ,& annuntiantis pacem,vbi
de morte Senacherib, per quam pax red-
dita eft populo Dei , vaticinium ponitur,
de quo vide in dictione Euangelium , nu.
11. Annuntiare quoque præmium futu■
Zach.9. rum iuftis dicitur Chriftus . Tu quoq; infan
tos de lacu, in quo
guine teftamenti eduxifti uin&
non erat aqua. Conuertimini ad munitionem in
& ifpci, hodie quoque annuntians duplicia red-
Hierony: dam tibi.Quod Hieron . Cyrillus, D.Tho.
Cyrillus. 3.part. & recentiores exponunt de Chri
D.Thom.
fto, qui de limbo in quo non erat aqua,
fanctos virtute fanguinis fui ad confirma-
tionem nouiteſtamenti effufi refurgens à
mortuis eduxit . Quod vero fubdit,Con-
uertimini ad munitionem uintispei, exponit
Hierony. Hierony, dicens hanc munitionem , ad
quam cohortatur vinctos fperantes Eccle
fie filios,non aliam debemus accipere ni-
fi habitationem paradifi,in quam primus
cum Domino latro ingreffus eft . Hæc
Hierony. Deinde quod ait : Hodie quoque
annuntians duplicia reddam tibi , idem eft,
quod eide latroni Dominus dixit : Amen Luc.23.
dico tibi,id eft,annuntio , Quia hodie mccũ-
eris in paradifo, & pro paruo labore con-
uerfionis, & poenitentię duplicia reddain
tibim cœlis:vel vt Hierony.ait, omnibus
iuftis hoc annuntiat Dominus : nam in
2.Cor.4
præfenti, Quod leue eft, & momentaneum fu-
pra moduminfublimitate æternumgloriæ pon-
dusoperaturinnobis. Hec Hierony.Et certe
duplicia hæc,ideft; magna premia Chri-
ftus omnibus iuftis pollicetur.dicens uenite Matth,25
benedicti patris mei accipite regnum , Et rur-
fus:Gaudete,& exultate,quia merces ueftra mul Matth.s
ta eftincœlis. Luc.6.
Annuntiare dicitur Chriftus nomen pa-
4
tris fui: Annuntiabo Homě tuumfratribus meis, Pfal.z.
vbi alia litera habet, Narrabo, quia filius
Deidiftinctionem perfonarum in Trinita
te diftincte prædicauit Apoftolis dicens :
Euntesdocete omnesgentes , Baptizantes eos in
nomine Patris,& Filij ,& Spiritusfanéti.Apo
ftolos autem fratres fuos vocat , vt expo-
nit Paul. Non confunditur fratres cos uoca - Hebr.z.
re, Etrurfus: Vade adfratres meos, & diceis, Ioan.zo.
afcendo ad patrem meum,&c.
Annuntiari dicitur Domino generatio 5
ventura . Annuntiabunt cœli inftitiam eius. Pfal,21,
Quem locum fic vertit Hieron.ad verita = Hierony.
tem hebraicam: Narrabitur Domino inge-
neratione , uenient , & annuntiabunt iuftitiam
eius . Quia Hebraice non eft generatio in
recto fed Lador, in generationepofteriorem .
Sed duplex fuit olim lectio, & certe ficut
antiquior, ficetiam fyncerior,qua legerüt,
Septuag. q vertüt yeva " exoμévage-
neratio ventura,vbi prædicitur generatio
ventura ad fidem Mefsiæ conuertéda ita
exponit Gloffa interlinealis , Ammuntiabi Gloffa,
turDominogeneratto tentara, id eft, peran-
nuntiationem Euangelij conuertetur . Ita
Lyra.
etiam explicat Lyra. Item Hieronym . in ony.
.Comment.fubdit. Propheta dicit, genes Hier
ratio ventura , hoc eft, populus gentium,
qui venturus erat, antequam Chriftus ve
niret in munduni , annuntiabitur ad re-
dendun ei, & annuntiabunt coh , hoc eft
Apoftoli , & doctores iuftitiam eius . Hæc
Hierony.Sed in litera ifta,vt notatlanfe . Ianfes
nius.duplex effe poteſt ſenſus ,vel,Annun
tiabitur Dominogeneratio, ideft afcribe
itur, & quafi dedicabitur Domino per fi.
dem
 ANN VN TIARE
dem , vel annuntiabitur Domino , id eft
annuntiationem accipient Iudæi non
tam in vtilitatem fui , quam in gloriam
Domini . Porro quod fequitur intex-
tu . Et annuntiabunt cæli iuftitiam eius.
deficit vox hebræa iabon , ideft ve-
nient , & non habetur in hebræo vox
coeli , fed abfolute dicitur . Annuntia-
bunt iuftitiam eius.Sed neque Septuag. ad-
diderunt eam vocem , fed Vulgata eam
adhibuit explicationis gratia , & forte
non dicitur in Pfalmo , quinam fint an
nuntiaturi iuftitiam Dei , fed annun
tiabunt abfolute, quafi dicatur ; Vulga-
res homines " qui nomen non habent
in Republica , neque reputationem ,
vel generis , vel ingenij , vel eloquen-
tiæ , vel diuitiarum , fed pifcatores de
fæce vulgi, de quibus . Et elegit duode
Luc.6, cim exipfis.Etrurfus.Defignauit alios fep-
Luc.10.
tuaginta duos . Sed noftra vulgata , quia
non erant Apoftoli nomen in terris ha-
Luc.10. bituri , fed in coelo , iuxta illud , Gau-
dete quia nomina ueftrafcriptafunt in cœ. -
lis , vocat cos coelos , Annuntiabunt ( in-
quit ) coli.
6 Annuntiare quoque dicitur firma -
mentum , id eft prædicare Dei laudes
Pfal.18. modo fuo .Cæli enarrant gloriam Dei, &
opera manuum eius annuntiat firmamentum.
Colifemper hebraice in plurali dicun-
Datur Samaim , fed firmamentum in fin-
gulari Racia. Super quem locum Hiero.
‫רקיע‬
Hierony. ny.ait.Secundum hiftoriam , cœlum &
terra cum cæteris creaturis gloriam Dei
Rom.1.
narrant , quia vt ait Pau . inuifibilia Dei
per ea que factafunt intellecta confpiciun-
tur à creatura mundi , vel à creatione mun-
di , quia fua pulchritudine cœli docent,
creatorem corum effe pulcherrimum ,
Pfal.96. & omnibus prouidentem . Quod vero
legimus . Annuntiauerunt cœli iuftitiam
eius , duobus modis poteft intelligi.Vel
quia quemadmodum coeli fecundum
quandam æquitatis menfuram, creatu-
ris inferioribus plus minus ve , fecun-
dum quod plus aut minus capaces funt,
lucem & influentiam communicant ,
fic & Deus omnia iufte difponit , & ita
Ianfen , re ipfa annuntiant coeli iuftitiam eius.
Vel fecüdo vtlanfenius ait,coelifulguran
tes , tonantes , & iaculantes fulmina
contra hoftes Dei , iuftitiam eius mani.
131
feftant , ficut quando tenebris obfcu =
rantur . Sic prope diem iudicij finalis,
Eruntfigna infole , luna . Id eft figna iu- Luc.zi.
ftitiæ diuinæ iam impendentis .Et Sol Matth.24.
obfcurabitur , & luna non dabit lumenfuum.
Quia annuntiabunt coeli iuftitiam eius.
Vel certe cœli metaphoricè vocantur
Apoftoli, de quo alibi in verbo iudex .
Annuntiare brachium Dei eft , po- 7
Pfal.70.
tentiam eius diuulgare . Donec annun -
tiem brachium tuum generationi omni , que
uětura eft, &c .Quæfecifti magnalia, &c.Vbi
Lyranus & Ianf. exponunt ,Prophetam Ianf.
Lyra.
hæc fcripfiffe , quando petebat auxi-
lium à Domino contra hoftes fuos ,
fub eo prætextu , vt quando effet ab eis
liberatus,non fibi attribueret victoriam
fed annuntiaret brachium Dei , id eft ,
magnitudinem diuinæ virtutis . Quod
in tantum Deo placet , vt propterea
mittens Apoftolos ad prædicandum di-
Ioan. 15.
ceret .Ego elegi uos, mifi uos ,ut catis , er
fructum afferatis .Sed ne fructus ifte tri- Matth.10.
bueretur eis,fed Deo mittenti dixit.Ecce
ego mitto uosficut oues inter lupos . Et qui-
dem oues viribus fuis refiftere lupis
nequaquam poffunt , nifi paftor au
xilietur , vnde ait . Sine me nihil poteftis Ioan.Is.
facere.
Annutiare dicitur baculusapud Ofe. 8
Populus meus in lignofuo interrogauit,& ba- Ofc.4.
culus eius annuntiauit ei . Vbi Hierony. Hierony:
in Comment . Propterea ( inquit ) qua-
fi ftupidus , & mirabundus eloquitur
populus meus , qui quondam meo vo-
cabatur nomine , lignum interrogauit,
& virgas,quod genus diuinationis Gręci
gaßo`qμavτx'ap vocat.Vnde in Ezech. Ezech.25.
legimus , quod Nabuchodonofor virgas
fuas mifcuerit contra Ammon , & Hie-
rufalem , & exierit virga contra Hieru-
falem.Hæc Hierony.Itaque iactantes in
fublime virgas olim veteres diuinabant,
vt exponunt Cyrillus , & Theophyl.fu- Cyrillus.
Theophy
per huc locú de quo etiam meminit Coe Cœlius Ro-
lius Rodig.lib.7.Antiq.lectionu.c.29 , dig.
Annutiare Chriftum non fimpliciter
legimus.Quida Chriftum annuntiantnonfim- 9
PhilI,
pliciter.Vbi Chryf.id eft non pure & fyn
Chryf.
cerè,fed cuius gratia: Subdit,exiftimātes
fe afflictione addere vinculis meis .Hof-
tes itaq;Pauli multa de Chro Hierofoly=
mis crucifixo narrabat in circulis platcis
P
 ANN VNTIARE .
vt Apoftolus puniretur tanquam noui
Dei, que fenatus Romanus non recepif-
fet , prædicator.
Ad annuntiandum manfuetis miffus
10
eft filius Dei.Ita Ifai.Ad annuntiandum mã
Ifai. 61.
Luc.4. fuetis mifit me . Lucas vero citat Euangeli.
Hierony . zare.Pauperibus mifit me. Hieronymus au-
tem in Comment . Ifaiæ, vtranque reci-
piens lectionem , ait . Vnctus eft Domi-
nus ad cuangelizandum pauperibus , fi
ue manfuetis dicens Beati pauperes,Bea-
Matth.s. timites . Hæc Hierony. Nota autem he-
‫בשר‬ bræam dictionem, Bafar, quoties abfolu
te ponitur, nonfolum effe fimpliciter nū=
tiare,fed euágelizare . Vnde fic eam ver
tunt Apoftoli, quoties occurrit oppor-
tunitas . Notandum etiam dictionem
hebræam , Anao , apud Hebræos &
pauperem fignificare , & manfuetum ,
ita tamen , vt Anao per vau fine Iod fit
manfuetus , Ani vero per Iod fit pau-
‫עני‬ per . Nihilominus tamen quia vtrun-
que nomen ab eadem radice deriuatur,
pro eodemfrequenter vfurpatur . Quare
hebraicæ linguæ imperitus Erafinus te-
mere dixit,Lucam Euangeliftam non re-
te vertiffe pauperibus ,cum optimè ver-
& bilofum propter iuftum Dei amicum fe-
terit,quando hebræa dictio, Anau, vt di-
Erafmus .
&tu eft, vtrúquefignificat.Accedit , quod
Septuaginta verterunt pauperibus , &
Euangelifta grecè gentibus fcribentes ,
græcan Septuag. tranflationem genti-
bus allegabant. Denique hæc verfio pau
peres confolatur , de quibus Dominus .
Beati pauperes , quoniam ueftrum eft reg-
num Dei.
Annuntiantes Euangelium patientes.
II effe debere teftatur Propheta.Et bene pa-
Luc.6, tientes erunt,ut annuntient, Hierony. ad ve-
Pfal.91 . ritatem hebraicam vertit. Pingues &frō-
Hierony . dentes erut annuntiantes.Septuag. vero
Evaloves, bene patientes, vel bene dif
pofiti, quia cupathia bona corporis difpo
Augu . fitio eft.Auguftinus legit, tranquilli erut.
hebraice eft vox verahnannim , id eft,
virentes , hoc eft , in fenectute virentes,
vt fit eis confilium , & robur . Vn-
Lyra. de mihi quadrat expofitio Lyrani, qui
cum Hebræo concordat vulgatam . Vt
pingues fint ex diuina gratia prædicato-
res,& virentes bonis operibus , vt annun
Matth.5 . tient
apudvero patien
Matth. tes,&
dicitu perfeu erantes .Sic
autemfecerit,
r.Qui do
cuerit ,hic magnus uocabitur in regno cæloru.
Annuntiare Deus dicitur homini elo-
quium fuum ( id eft) verbum Dei incar-
natum . Sic legimus . Annuntians homi- Amof.4.
Hierony .
ni eloquium fuum . Vbi Hieronymus pro
hoc (inquit ) in Septuag. legitur . Annun-
tians in homines Chriftumfuum , & infra,
Deus quafi vniuerfitatis Dominus fi-
lium fuum hominibus repromittit . Ita-
que éloquium Dei verbum Dei æter-
num fignificat hominibus repromiffum.
Sic in Genef. Non deficiet fceptrum de lu- Gen.49.
da, &c. donec ueniat silo . Vbi notandum ,
vocem Silo deduci à radice Sala , id eft, Matth. 11,
mittere vnde,Silodicitur mittendus.Ideo
vocabatur filius Dei Ille venturus.Sic dif
cipuli Ioannis dixerunt Domino . Estu-
qui uenturus es?Græcè orgxoμevos ille ven
turus.
Annuntiare Angelum hominis æqui·
Iob.33.
tatem , eft orare pro illo . Si fuerit proco
Angelus loquens &c. Vt annuntiet hominis
aquitatem . Quomodo autem Angeli
pro nobis orent , diximus in verbo An-
gelus ,numero. 16. Annuntiare vero lu
Iob.36.
men amico fuo Iob . 3 6 . eft , diem nu
renare . De quo fupra egimus in verbo
Abfcondere . Annuntiare eos , qui ha.
bent pennas,quæ in abfcondito quis fub
murmurat , expofitum eft in verbo Ala,
numero.8.
Annuntiare mane , & nocte idem eſt
quodfemper . Bonum eft confiteri Domino, Pfal.gr.
&c. Ad annuntiandum mane mifericordiam
tuam,& ueritatem tuam pernoctem,id eft om
ni tempore , vt exponit Ianfe . Sed præ- Ianfe.
cipue matutino & vefpertino , quando
maior opportunitas eft adorandum.Et
vtnotat Genebr. fit allufio ad facrifi- Genebr.
cium matutinum , & vefpertinum iuxta
legem . Cæterum fymbolice quadrat ex
pofitio Auguftini, Cafsiodori , & Lyra- Aug.
Cafsiod.
ni , qui manè profperitatem,noctem ve- Lyra,
vero triftitiam fignificare dicunt , in-
qua ab oratione ceffandum non eft,my-
ftica videtur . Atqui annuntiare mor-
tem Domini donec veniat , eft illam vf-
que ad diem iudicij repræfentare . Quo 1.Cor.11 .
tiefcunque manducabitis pane hunc,& calicem
bibetis,mortemDni annuntiabitis,donecueniat.
Nec eft reprefetatio inanis fed in qua res
ripfa repræfentata,id eft, Chriftus cötine
tur
 ANNVNTIAR E.
Chryf. [ vt exponunt Chryfoftomus & Theo
Theop
Hie y
rony. phy.Repræfentatur autem,vt inquit Hie
Dan.7. rony.vfque ad vltimum aduentum eius,
quod enim dicit Daniel. Deficiet hoftia
facrificium.Intelligitur tempore Antichri
fti, quando iam iam veniet Dominus ad
iudicium . Vel deficiet hoftia in templo
materiali Hierofolymitano de folato.
15 Annuntiare dicitur Dominus iuftitia
Efai. 57.
Hierufalem per ironiam apud Ifaiam:
Ego annuntiabo iuftitiam tuam , er opera tua
non proderunt tibi . Vbi Hierony. per iro-
Hierony
niam , inquit , legendum eft , vt fiquis in
fceleribus reo depræhenfo iudex dicat,vi
Ioan:3 . de bona operatua . Vnde quamuis . Qui
male agit odit lucem er non uenit ad lucem , ut
nonarguanturopera eius:tamen . Veniet Domi
1.Cor. 4. nus,qui illuminabit abfcondita tenebrarum , &
manifetabitconfilia cordium, & c. Et forte ita
Pfal.7,4
intelligiturillud Pfalm.Cum accepero tem
pus,ego iuftitias iudicabo, id eft, diftinguam
inter veras iuftitias, & apparentes . Nam
effe diftinctionem inter iuftitias huiufino
diteftatur Dominus dicens : Nifi abunda
Matth.s
uerit iuftitia ueftraplufquam Scribaru,& Pha
rifcorum , non intrabitis in regnum cælorum.
Horum ergo cœtui dicit Dominus per
Ifaiam. Ego annuntiabc iuftitiam tuam,& ope
ratuanonproderunt tibi.
16 Anuntiare prædicationesDeiin'portis
Pfal.71 . eft publicè , doctrina Dúi prædicare . Vt
annuntičomnes prædicationes tuas inportis fi
Lyra. lie Sion.Vbi Lyra.& Genebr.Notant in
Geneb,
Hebreo nohaberi. In portisfiliæ Stõ . In trā
flatione quoq; Hierony.ad Hebraicā ve
ritatem non eft, nifi tantum . Vt annuntiem
prædicationes tuas . In tranflatione vero
Setuag. ponitur , vel quia illi hoc addide
rut paraphraftice, quia moris erat Iudæis
Hier.6
prædicare in portis.Stain porta domus Do-
Pfal.9 mini, prædica ibi, vel quia illi à Pfalm.9 .
hoc mutuauerunt vbi Propheta libera-
tum fe à periculis auxilio diuino fignifi=
cans ait . Qui exaltas me deportis mortis,ut
annuntiem omneslaudationes tuas in portisfi-
lie Sion , id eft publice . Sicprædicatores
verbi Dei non in angulis,fed quafi in por
tis cum fiducia prædicare debent, quibus
Matth.5. Dominus dicit. Non poteft ciuitas abfcondi
Hierony. fupra montempofita . Vbi inquit Hierony.
iubet ne Apoftoli abcondantur ob me-
tum ,fed tota libertate fe prodant.
Annuntiare à Dan, eft aduentum ho-
17 ftium de Aquilonari parte . Vnde, erant
114
Babylonijnuntiare.Vt exponit Hierony. in Hierony.
illud Hierem . Vox annuntiantis à Dan , & Hiere.4.
notum facientis idolum de monte Ephraim,
quia tribus Dan iuxta montem Liba-
ni, & vrbem , quæ nunc dicitur Pancas,
Hierony.
vtinquit , Hierony. ad Aquilonem ref-
picit , vnde venturus erat Nabuchodo-
nofor, & tranfiturus per idolum de mon-
te Ephraim , poft tribum quippe Dan
fuccedit terra Ephraim,per quam veni-
tur in Hierufalem.Hæc ex Hierony .
Annuntiare quempiam iniquitatem
18
fuam ,eft propria confiteri peccata . Qu
Pfal.37.
niam iniquitatem meam annuntiabo , & cogi-
tabo pro peccato meo.Vbi Gloffa , Confite= Gloffa,
bor, inquit , iniquitatem meam , & quia
non fufficit confiteri , addit cogitabo pro
peccato meo , id eft , vt fanetur vitium
meum , neque enim fatis eft confefsio
vulneris , nifi cogitetur de medicina . Sic
cum Zachaus confeffus effet fe defrau- Luc.19.
daffe alios , cogitauit in fuper pro pecca-
to fuo dimidium bonorum fuorum da-
re pauperibus , vltra reftitutionem alie
ni.Sic & Matthæus cum Confeffus effet Matth..
fe publicanum , vitra cogitauit ad factif-
factionem peccati fui , alios publicanos
allicere adpoenitentiam, ad quod & illis,
& filio Dei epulas præparauit . Vbi au-
tem vulgata vertit cogitabo pro peccato
meo.Hieronymus adfophroniu & Chal Hierony.
deus vertunt.Sollicitus ero. Quia cum folli Chalda.
citudine vitandi peccatum agenda eft pæ
nitentia.
Annuntiat fpeculator gladium venien I 9
tem ,ideft,prædicator iram Dei contra fce
leratos. Si ille,fubaudi ſpeculator . Viderit Ezech. 33 :
gladium uenientem , & fonuerit buccina,& an
nuntiauerit populo , & illefe non cuftodierit,
fanguis eiusfuper ipfum erit.Vbi Hierony.fi Hierony,
prædicator iram Dei venientem prædi-
cauerit( inquit) & populus audire nolue
rit,fpeculator liber erit.Sic Ioannes Bap-
tiftavt fpeculator egregius ira Deifuper-
uenientem prædicauit Herodi . Sed quia Mar.6.
infelix fpeculatorem occidit præcur
forem Domini, nihil eipro
fuitfceptru regni,quin
miferè pa nas de-
deric.
P 2 Cap.
 ANTICHRIST V S.
CAPVT. CII .
Antemurale.
Ntemurale dicitur He
‫חיל‬ braicè Chel. Antemurale
vallum eft ante muru , vel
foffa,vel quodlibet muni-
mentum , quod ante mu-
rum ædificatur . Per meta-
phoram autem fidem viuam fignificat,
vel Angelorum præfidium, vel Deiadius
Efai. 263
terium.Sic Efa. Vrbsfortitudinis noftræfal-
uator,ponctur in ea murus,& antemurale . Vbi
Hierony.
Hierony.Vrbs ( inquit) fortitudinis no-
ftræ faluator eft , ideft Iefus , & ponetur
in ea murus , & antemurale : murus bo-
norum operum , & antemurale recta fi-
dei,vt duplici fepta fit munimento.Hæc
ille. Quod enim in aliquibus exemplari-
bus legitur. Vrbsfortitudinis noftræ Sion,ne-
que eft inhebræo , neque legitur à Hie-
Cyrill. rony. fedfaluator, non Sion . Porro Cy-
rillus vrbem fortitudinis noftræ Eccle-
I..
fiam fenfu etiam hiftorico exponit , mu-
rum vero ,& antemurale fanétorum præ
fidium Angelorum cum Dei adiutorio .
In hebræo vbi vulgata vertit faluator,
heft Iefu ah , & finitur in ficut finiuntur
fecundum Hebræos nomina fœmenina,
vt denotetur filius Dei non folum fecun-
dum quod verbum æternum eft apud Pa
trem , fed fecundum etiam naturam hu-
manam , quæ ad genus refertur foemeni-
num , nobis promeruiffe falutem . Et fic
quando fanguinem in circuncifione fun-
Luc,2, dit,in quo denotatur humanitas eius mor
ti obnoxia ,vocatur nomen eius Iefus.
Antemurale per metaphoram luge-
re dicitur , quando tota ciuitas recedente
procul Angelorum cuftodia difsipatur.
Thre.2: Luxit antemurale, murus pariter difsipatus
Hierony.eft. Super quem locum Hierony . Mu-
rum ( inquit ) & antemurale Dominus
difsipauit , cum Angelorum cuftodiam ,
& defenfionem , quam olim Dei miferi-
cordia, & patrum fuorum merito habue-
rant, ab ipfa fecedere fecit ciuitate Hæc
D.Thomas Hierony . Aliter tamen D. Thomas in
comment.Luxit(inquit) antemurale, id-
Interl. eft , deſtructum ad luctum prouocauit.
Myſtice vero Glofla Interl. antemurale
Chriftum intelligit , qui tunc quando à
Chaldæis Hierufalem deftruebatur, qua = |
fi in typo præuifus eft lugere fuper ciui-
tatem à Romanis iterum deftruendam ,
de quo Lucas. Videns ciuitatemfleuitfuper Luc.19.
illam.
CAPVT. CIII.
Antichriftus.
Ntichriftus nomen eft
generale , de omnibus
dictum , qui contrarij
funt Chrifto . Na apud
Ioan.legimus . Antichri 1.Ioa.2 . &4.
tifunt multi , & ite
ftifa&
rum. Omnis fpiritus , qui
foluit lefum , exDeo non eft , & hic eft Anti-
Matth. 24-
chriftus. Itemalibi. Surgent multi Pfeudo-
chrifti.Vnde aliquis fufpicari poffet, om- Vnus futur
nem cœtum hæreticorum Antichrifti di eft Antichri
tus.
ci , neque futurum aliquem vnum , quifit
peculiariter Antichriftus. Sed hoc fufti
neri non poteft, quoniam fecundum fcri
pturas,& confenfum fanctorum patrum ,
vnus futurus eft Antichriftus reprobo-
rum omnium caput , ad quod facit teſti
monium Pauli fatis expreffum . Nifi ue - 2.Thef.2,
nerit difcefsio primum , & reuelatus fueri
homo peccati , &c . Super quem locum
Hierony,
Hieronymus , afferit venturum homi-
nem hunc peftiferum,malorum omnium
caput . Idem fuper eundem locum affe Chryfoft.
Theophy
runt Chryfof.Theophylactus,Theodore Theodo
tus , Oecumenius , Gloffa , Lyra , Diuus Oecumen.
Thomas , & Irenæus libr. 5. aduerfus Gloſſa.
hærefes,Cyrillus Hierofolymitanus Ca- Lyra
D.Tho.
techifi.15 . B.Ephrem in fermone de Anti Irenæus
chrifto , Hippolytus martyr oratione de Cyril.
Antichrifto, Lactantius li.7.diui.inftitu . Ephren .
Hippoly.
Seuerus Sulp.in Dialogo,cui nomen Gal Lata n.
lus, Greg.fuper Iob. 41. &alibi frequen Seuer. Sulp .
ter,Aug.vbiq; pafsim. Profper lib.de pro Greg.
mifsionibus Dei , Damaf. li. 4.de Fde.c. Aug.
37.& omnes expofitores fuper Mat. 24 Damafce.Profper.
& fuper Apoc.13 . & fuper Dani. 7. Item
omnes doctores ', fcholaftici in 4. fenten.
Quamuis autem vnus fit futurus homo ,
fub eo tamenerit tribulatio magna, qualis no
fuit ab initio mundi,nequefiet. Matth.24.
Illud tamen aliqui difputant , an ve- 2
re fit homofuturus , vel forte dæmon fub Quæftio.
hominis figura? Quod Hippoly. martyr Hippoly.
loco citato putauit . Diabolus(inquit ) fecu
dum vifione tantü , & opinione affumet,
& phan-
 ANTICHRISTVSH!
& phantaftica carnis fubftantia organi vi
ce vtetur.Hæc ille. Quemtamen errorem
Hierony. D. Hierony , tacito nomine autoris refel-
Dan-7,
lit,fuperillud Dani. Ecce oculi quafi oculi ho
Antichrift miniscrat in cornu fto.Hoc(inquit) propte
erit homo , rea dictum eft, ne putemus, iuxta quorun
nondamon damopinionem , diabolum effe futurum ,
fed vnum de hominibus ,inquo totus Sa❤
Damafce.
tanas habitaturus eft corporaliter.Et Da-
mafce.lib.4.ca.2 8.non diabolus (inquit)
fiet homoinftar humanationis, abfit enim
fed nafcetur homo ex fornicatione, & fuf
cipiet omnem operationem Satanæ , vt
Paulus dixit.Hæc Damafc. Denique Pau
lus refutauit hunc errorem antequam naf
2.Thef.z
ceretur , dicens . Etreuelatus fuerit homo
peccatifilius perditionis , quod confirmans
fubdit : Quem interficiet Cominus lejus,&6 .
Quamuis autem dæmon illumfit poffef-
furus , quantum ad animam, & quantum
adcorpus , vtetur nihilominus libero ar
bitrio per lucida faltem interualla . Alio-
quin non peccaret , neque damnationi
effet obnoxius , quia peccatum in tantum
eft peccatum , in quantum eft volunta-
Auguft: rium , fecundum prouerbialem Auguft.
fententiam , quæ eftcommunis omnium
patrum , Paulus autem vocat illum filium
peccati , & perditionis . Præterea etiam
cum illo contra Deum furgent Pfeudochris
fti , & Pfeudoprophetæ,& dabuntſigna,& pro
Matth.24, digia.
Exiftimant autem multi ex patribus
3 Romanum fub Antichrifto imperium fi-
nem habiturum , à decem illis cornibus,
feu regibus deftructum , de quibus men-
Dan,7
Apoc.11, tio fit apud Daniel.& Apocalyp. Sic te =
Optatus. net Optatus libr. 2. contra Donatiftas ,
Lactan. Lactan. libr.7.citato . cap. 25. Tertullia .
Tertul. libr. de Refurrectione carnis , & ita qui-
2.Thef.2,
dam illud intelligunt Theffal, Nifi uenerit
difcefsio primum , videlicet à Romano Im-
Hierony.
Gloffa. perio. Sic Hierony .fuper eum locum in
D.Tho. pofteriori expofitione , & Gloffa, ordin.
& D. Thom . Qui tamen obijcit contra
hoc , iam diu recefsiffe populos à iugo
Romanu im Imperij Romani . Refpondet autem non
perium fub effe omnino diffolutum , fed illud Impe-
Antichrifto rium de temporali in fpirituale commu-
deficiet. tatum in poteftatem Ecclefiæ Romanæ.
Difcedent ergo à Romana fubiectione
omnium fere multitudines reproborum .
Porro quod quidam dicunt , Neronem
ipfum reddiuiuum ab inferis Anti-
115
chriftum effe futurum , refutat Hiero - Hierony.
ny fuper Daniel . 1 1. quamuis illud in-
ter alios tenuerit Seuerus fulpitius in Dia
logo , qui dicitur Gallus . Quam tamen Seuerus.
Sulpit.
fententiam temerariam , & præfumptuo-
fam vocat Auguftinus libr. 20. de ciui- Auguft.
ta . cap. 19. Quorfum enim ad hoc Nero
per miraculum fufcitandus effet , velvi-
uus per tot annorum curricula ad hoc fer
uadus,quafi non poffet alius illo deterior,
illo & crudelior nafci ? Accedit , quod vt
traditio tenet antiqua ex Iudæis Antichri
ftus in Babylone ex nefando concubitu
nafcetur,vt Irenæus, Cyrillus Hierofoly . Ireneus.
Cyrillus.
& Hippoly tus afferut locis fupra citatis . Hippoly
Dicunt etiam ex tribu Dan proditurum ,
iuxta illud. Dan coluber in uia, ceraftes infe- Gen.49.
mita, mordebit ungulas equi , &
rc. Ita tenent
Auguft.lib.quæft.fuper Iofue, quæft. 2 2. Auguft.
Profper lib.de promifsionibus Dei, Gre , Profper.
go.lib. 3 1.Moral.ca . 1o . Ambrof. lib . de Gregor.
Ambrof. .
Benedictionibus Patriarcharum , Ruffi- Ruffinus.
nus libro etiam de benedictionibus , Ru Rupertus.
pertus libro, 9. de Trinitate, cap. 2. Be Beda.
Eucherius,
da fuper Genef. 49. Eucherius libr. 3.in
Genef. incap . 38. & plures alijautores
antiqui , & recentiores . Dicitur itaque Antichri--
Antichriftus Dan, ideft de tribu Dan , tusde tribu
quod nomen iudicium interpretatur : vt Dan in Baby
coluber in via propter peftiferum venė-
lone nafce-
num errorum ,& vt ceraftes, ideft , cornu=
tur.
tusferpens in femita,propter robur atque
potentiam , & mordebit vngulas equi, vt
cadat afcenfor eius retro , ideft omnem fæ
culipotentiam conterat per equum meta
phorice fignificatam,& omnes retro fub-
uertat. Quæ expofitio quamuis ihi ali-
quando myftica vifa fit,cù Roma Gene-
fim explicarem, nunc tamen hiftoricapo
tius apparet. Tanta enim futura eft Anti-
chriftiperfecutio, vt mundum vniuerfum
quafi equú robuftu , & principes eius qua
fi equites folo profternat. ita ut nifi breutati
fuiffent dies illi , nonficretfalua omnis caro. Matth.24.
Illud tamen fcrupulum ingerit , quod
prædicti patres locis fupra citatatis An- Quæftio.
tichriftum de tribu Dan in Babylone af-
ferunt nafciturum , cum Babylon fubuer-
fa fuerit , nec amplius fit reædificanda,
de quo latius agemus in dictione Bab- Efa.13.
lon : Vnde quidam , inter quos eft Mar-
tinez lib. 3. Hypotypof.cap. 2. nomine Martinus
Babylonis Romam intelligunt,quod no- Martinez.
men illi Petrus in fua prima Canonica,
P cap .
 ANTICHRIST
TVV S.
cap.tribuit vltimo . Nihilominus tamen
dici poteft defolationem Babylonis vf-
que in finem in eo fenfu ab Ilaia prædici,
in quo fimiliter de Hierufalem legimus . !
Danie.9.
Vfque adconfummatione, & finem perfeuerabit
Babylon.
in alio loco defolatio. Quod in eo verum eft,quod non
in eodem loco rurfus fuerit readificata.
readificata. Vnde Caluaria mons qui milliarij ſpa-
tio diftabat à ciuitate , intra ipfam modo
continetur . Sic ergo & Babylon non in
codem loco, vt impleatur Prophetia , fed
in alio vicino reædificata effe dicitur , ita
vt fit caput hodie Mefopotamia , in qua
Surius. vt Surius refertin commētarijs anno mil
lefimo quingentefimo quarto , ferox ille
Turcarum monarcha Solimanus tãquam
rex illarum partium à Calipha coronatus
eft , & hodie viderunt noftri per Babylo-
nem , cuius Turca dominus eft, ad Perfa-
rum ditionem tranfitum effe, & è conuer
fo nifi bellis impediatur.In hac ergo Ba
bylone Antichriftus creditur nafcitu -
rus.
5 Adde , quod perfecutionem Antichri■
fti ,& regnum eius crudelifsimum tres an
nos duntaxat cum dimidio effe duratu-
Dan.12. rum legimus ,videlicet in tempus,& tempo-
Antichrift ra, dimidium temporis , vbi omnes patres
tribus annis exponunt tempus vnum effe annum ,tem
cum dimidio pora duos , dimidiŭ temporis dimidium
fubijcitor- anni. Quod infra magis explicat, vbi ait,
bem. tranfibunt dies mille ducenti nonaginta.
Apoc.11, Similiter Ioannes . Calcabunt(inquit ) gentes
ciuitatemfanctam per menfes quadragintaduos.
Similiter mulier ideft Ecclefia abfcondet
fe à facie draconis per těpus, těpora, erdi
Apcc.12. midiumtemporis,& rurfus . Duum eft illi bel-
lum gererecumfanctis, & uincere eos permen-
Apoc.13 . fesquadragintaduos,ergo hoc eft illud modi
cum tempus,de quo dicitur . Oportet eum
ideft diabolum folui modico tempore. Con =
Apoc.20.
cluditur itaque totum regnum Antichri
fti breue futurum , quia vt dicitur apud
Matth.24. Matth. Propter electos breuiabuntur dies illi,
ideft pauci erunt,in quo fumma elucet mi
fericordia Dei circa genus humanuın .
6 Illud autem plures mouet , quomodo
Quæftio. tam breui tempore,ideft,trium annorum
cum dinidio poterit Antichriftus totum
occupare mundum,& Barbaros, atque In
dos Orientales ,& Occidentales, ad quos,
duorü annoru fpatio vix poffumus naui-
gare:Ad quod refpõderi folet, nō difficile
hoc Antichrifto futuru , qui vtetur ad hoc
cooperatione dæmonum,fcientia fumma
rerum naturaliu,largitione munerum , do
trina plaufibili , operatione prodigiorũ ,
&
& tormentoru deniq; crudelitate fingula
ri.Quæ,vt luculentius explicemus ,quçdã
nobis quafi fundamēta præuia præmitte
da funt.Primú eft diabolum co téporefol
Apoc. 20.
uedu cuplena poteftate,qua habet natura Antichrift
fua .Hoc loa.afferit inApoc. Et cũ cofumma auxilio de
ti fuerit mille anni , foluetur Satanasdecarce- monum uelo
refuo,& exibit,& feducetgetes, quæfuntfuper cifsimecofi-
quatuor angulos terra;ergo operatio ei' per ciet omni
ueniet vfq; ad vltimas nationes . Secundo
fciendu,Angelos tā bonos,quam malos fe
cundū vires naturæ fuæ poffe fibi ex ele-
mētis prolibito formare corpora , quibus
appareat hominibus ,ficut coftat ex nouo,
& veteriteftamento . Nã & Chrifto Dño
in deferto ieiunāti dæmo corporali fpecie Matth.4.
fe fe obtulit, vt D.Greg.in homi. & B.Th. Grego.
fuper Matt.notauerüt .Ibi Grego.ait : om D.Tho,
nis illa têtatio exterius , non interius fuit.
Tertio not.ex Aug. li. 3.de Trinit.c.8 . & D.T
Augu.
ho
D.Th. 1.p.q.110.art. 3.corpora hæc nia
terialia Angelis tã bonis , quam malis obe
diread nutum , quoad motum localē .Vn
de Magi Pharaonis potuerunt applicãdo
actiua pafsiuis , cooperatione demonum ,
ferpêtes veros generare . Sic & multa ho
minum millia poffunt breuifsimo tépore
de loco ad locu dæmones tranfportare , fi Dan . 14.
cut Angelus Abacuc de Iudæa in Baby- Matth
loniam breuifsime tranftulit . Item dia-
bolus dicitur affumpfiffe filium Deiin
fanctam ciuitaté . Poteft itaque nonfolu
homines ,fed & montes transferre , cogre
gare nubes,edere tonitrua, mittereignem
de cœlo, & facere , vt ftatuæ, & animalia
Gen.3?
muta loqui videantur,ficut Diabolus per
ferpente locutus eft,& breuifsimo tempo
re de omnibus terræ venis , vbicunque
fuerit argentum ,& aurum valebit extra-
here, fabricare naues,& tranfportare quo
velit citifsime , muros fubuertere , homi-
nes occidere , ficut nocte vna , omnia Exod.12 ,
Ægypti primogenita fuftulit . His ergo
præiactis ad quæftionem expedita ref-
ponfio eft fecundü Apoftolum . Aduen- 2.Thef.2 .
tum Antichrifti futurum fecundum ope-
rationem Satanæ in omnibus fignis , &
prodigijs mendacibus , id eft , ad de
cipiendum compofitis . Vnde vt Da- Dan.11.
nielis Prophetæ verbis vtar , Veniet
clam , & obtinebit regnum infraudulentia,
& infra
 1
ANTICHRIST V
Etinfra: Afcedet fuperabit in modico popu
lo, abundantes , & uberes urbe s ingredietur,
facietque non fecerunt patres eius , nec fa=
trespatrum eius,rapinas, & prædam , & diui-
tiascorum difsipauit,& c. Quem locum om-
nes Ecclefiaftici fcriptores vt Hieron. ait
Hierony.
referüt ad Antichriftum . Mittet ergo per
fraudem legatos , vel dæmones fub huma
na forma, vel homines à demonibus träf-
portatos ad omnes orbis partium remo-
tifsimas gentes , loquenturque legati om-
nium linguis,& innumerabiles exercitus
partim hominum à dæmonibus feducto-
rum , partim verò dæmonum fub forma
militum, murofq; ciuitatum fubruet, om =
nes munitiones fubuertet , aurum quafi
puluerem fuis fequacibus largietur, fœmi
nas pulchras,& honores,& infuper &per
fe,& perfuos miniftros prodigia facict in
gentia, quibus armis , & auxiliaribus co =
pijs nonfolum tribus annis , fed & tribus
mefibus totum poterit mundu occupare.
7 Hoc autem Ioannes Apoft. pulchre de
Apo.6. pinxit : Etcum aperuiffet ( inquit ) figillum
quartum, ecce equus pallidus, quifedebatfu-
percum,nomen illi mors , infernus fequeba
tureum , & data eft illi poteftasfuper quatuor
partesterræ interficeregladio ,fame,& morte,
beftijsterre.Quis enim eft equus ifte pal )
lidus fecudum communem patrum expo
fitione,ficut explicauimus latius in dictio
ne equus nifi hipocritę, & multido Pfeu-
doprophetaru Antichrifti, qui pallido co
lore defperationecæleftis patriæ præfefe
runt ? Quis feffor huius equi cognomento
mors,nifi diabolus affeffor Antichrifti, &
ipfe Antichriftus etiã quem infeipfum Sa
tanas per affectu, & cooperatione trasfor
mat:Infernus auté fequitur eum ,quia om
nes demonü phalanges ei ad nutu feruiét.
Cui imagines vbiq; terrarum erigent, que
loquentur, & quafi oracula refpondebut,
Apoc, 13, vthabes in Apoc.Etfecit,inquit, Signamag
na ut etiam ignem faceretde coelo defcendere in
terram inconfpectu hominu,Et infra.Et datum
eft illi,utdaretfpiritum imagini beftia, & ut lo
quatur imago beftia, & faciet ut quicunque non
adorauerit imaginem bestie , occidatur. Hæc
Hippolyt, Ioannes. Legendus eft autem Hippoly
tus martyr li. de cofummatione mudi, qui
multa ex his quæ diximus,fufe profequit.
8 Quod autem de largitione munerum
II. Dan.17.
fupra tetigimus Daniel apperte prædi-
cit . Et multiplicabit gloriam, illis , dabit
S. 116
poteftatem multis,& terramgratuito diuidet.j
Vbi Hierony. Quos Antichriftus, in- Hierony.
quit,minis,& terroribus no fubijciet , eos,
fubiugauit auaritia , largietur enim dece=
ptis munera, & terramfuam diuidet exer!
citui.Hac Hieronym.Decopia vero auri
fubdit in eodem cap. Daniel: Dominabitur
thefauris auri , & argenti , er in omnibus pre-
tiofis. De quo etiam ad literam intelligüt
D.Thom .& Lyranus illud Iob. Sternetfi D. Thomas,
bi aurum quafi lutum , dequo vide in verbo Tyrannus,
Iob.41 .
aurum numero vltimo.
De Blafphemijs auté eius contra Chri 9
ftum,quas fequaces illius imita bunturno
folum Daniel meminit dicens : Et fermo Dan.7:
nescontra excelfum loquetur, fed & Ioannes Apoc. 13 .
de beftia , quæ habebat capita feptem , &
cornua decem, ait: Et fuper capitafeptem , no Omnes crea
mina blafphemiæ. Vbi patres capita feptem turas faciet
totidem regna, in qua totus orbis tunc di Antichrift
uidetur, & totidem reges:cornua vero de blafphemare
cem Pfeudo prophetas Antichrifto faue- contra Chri
tes exponunt. Nomina vero blafphemiæ ftum.
fuper capita feptem magnas , & expreffas.
blafphemias contraDeu in omnibus mun
di regnis effe iactandas, opera quippe da
monum faciet, vt vel ipfa elementa voces!
edant,videlicet de cauernis terræ, de fluctif
bus maris,de regione aeris , & nubibus &
de ipfo ignis elemêto , quibus quafi Deus
Antichriftus acclametur , Chriftus vero
blafphemetur , imo & ftatuæ lapidex, &
canes , & ferpentes laudes diuinas Anti-
chrifto canent. Refiftentibus autem An-
tichrifto vt ex loco præfenti Apoca.cita-
uimus ignis de cœlo mittetur ,qui cos ab-
fumet , vel terra viuos deglutiet , aut aues
roftris , leones ac feræ dentibus & vngui.
bus lacerabunt . Hoc eft illud bellum de
quo Daniel dicit: Etfaciet bellum aduerfus Dan.7.
fantos,er præualebit eis,& Ioann. Et datum Apo. 131
eft illi bellum facere cumfanctis , & uincere il-
los.Erunt enim tormenta eius vfque adeo
noua, & prodigiofa dæmonum artificio.
Vt in errore inducatur,fifieripoffet,etiá electi. Matth.24.
Rogabittamen aliquis,quomodo Pau IO
lus venturum dixit Antichriftum in prodi
gijs mendacibus, fi verum ignem de coclo de 2.Thef, 2,
mittet,& feras contra electos incitabit , vt Miracula
ex Apocalyp . citauimus ? Ad quod Antichrifti
patres refpondet prodigia in duplici effe naturalia,er
differentia , quædam vires naturæ crea- præftitiofa.
tæ fuperant , ipforum etiam dæmonum,
& Angelorum, qualia funt mortuos fufci
P 4 te,
 ANTICHRISTV S.
tare,cæcos à natiuitate illuminare,& ijs fi
milia,quæ re vera non facietAntichriftus,
fed per quafdam præftigias facere fe fin-
get,ita vt mortuos non vere mortuos, fed
fictos appareat fufcitare, &alios vere mor
tuos non verè fufcitabit , fed perfpiritus
immundos cadauera eorum eriget , & qua
tant.
Le& filoqui faciet, & ambulare. Item quod La
Etan.dicit lib.7.cap. 17.Antichriftum iuſ
Iofu.10. furum Soli , vt à fuo curfu fiftat , ficut Io .
fue fecit, non eft intelligendum , quod ve
refacere hoc pofsit, quia fuperat vires na-
turæ, ita vt neque ipfe Angelus, qui calu
mouet,nifi iuffu diuino celfare valeat, fed
faciet hoc per præftigias apparetes vt fal
lat, & videatur quod non eft . Alia vero fa
ciet applicando actiua pafsiuis,de quo D.
D.Tho. Thom. lib. 3. contra gentes cap. 103. &
Auguft. Aug.lib.o.de Ciuitate ca. 8.Quæ etiam
fivere faciat,ad deceptionem tamen ho
minum , ne Chrifto credant patrabit &
ideo vocantur prodigia mendacia , ideſt,
ad mendacium inducentia.Hoc modo vt
Hippoly. addit etiam Hippolytus : Mortuosfufcita-
bit,trasferet montes , fuis pedibus ambus
labit fuper mare,conuertet diem in tene -
bras,noctem in diem folem circumaget
quocunque voluerit, ( quod etiam intelli-
gendum eft modo prædicto ) denique
omnia elementa fibi obtéperare demon-
ftrabit , aftabunt illi innumerabiles dæ-
inones infpecie pledida angelorü, parati
ad omnia eius iuffa capeffanda. Hæc Hip
polytus. Quomodo ergo no inducet in er
Matth 24. rorem aut quomodo no erittribulatio ma
gna fub illo, qualis nonfuit ab initio mun
di neque fiet? Rogabit tamen aliquis, quo
modo Deus fumme benignus , & miferi-
cors hæc ab Antichrifto permittet ? Ad
2.The2. quod refpödet Paulus . Idpermiffurum
Deum in poena reproboru, Cuius aduentus,
(inquit) erit, & c, Infeductione iniquitatis , in
his qui pereut,eo quod charitatem ueritatis non
receperunt,utfaluifiant, ideo immittet cis Deus
operationemerroris, ut credant mendacio, & c.
Sed nullus ( quod magna confolationis.
eft) ex electis peribit,fed illi dutaxat, qui
alioquin fi Antichriftus non veniret perij
flent . Nulla ergo fiet electis iniuria,pro-
Matth.24 . pter quos etiam, Brebiabunturdies illi . Im.
1.Corin,10 . plebiturqueillud,quod ait Apofto. Fidelis
Deus,qui no permittet uos tentari ultra id, quod
pfal.124.
poteftis. Et illud. Quia non relinquet Dñsuir
gam peccatorüfuperforte iuftoru,ut non exten-
dant iufti ad iniquitatem manus fuas.Declinātes
autem in obligatione, adducet Dominus cum ope
rantibus iniquitatem .
Illud tamen queri poteft,que funt getes Quæftio ,
quę doctrinaAntichrifti proptioresfequé
tur? Ad quod patres refpõdent . Iudçi ma
xime omniuaffenfumAntichrifto dabūt.
Quod Dís prædixit : Ego ueni in nomine på Ioann, s.
trismei no accepiftis me,fi alius uenerit in no
minefuo, illum accipietis . Ifte alius eft Anti-
chriftus,vt tenet Ire. lib.5.Damafc.lib.4 Irenæus.
Damafce.
de fide.c. 37. Chryfoft hom.40.in Ioan-
Chryfoft.
nem,Hippolytus loco citato, & Hiero.fu-
perillud Danie. Infuper erduxfoederis.Vbi Hierony.
Hiero.ait: Antichriftus fimulabit fe duce
fœderis ,ideft, Mefsia promiffum in lege
for deris Iudæoru. Hæc ille. Quod fife fi- udaifequen
mulaturus eft duce foc deris,cófequens eft turAntichri
illum facturu omnia , vel certe fimulaturu ti uexillu.
pro virib , que Chriftus apud Prophetas,
quos acutifsime fcrutabitur, facturus effe
dicebatur.Porro inter alia prodigia, illud
plane intellige, quod de morte, & refurre
&tione Dui prænuntiatur primu tenere lo
cũ,maxime quia de hoc Chriftiani gloriā
tur.Propterea Antichriftus finget fe occi-
Apoc.13.
fum plaga mortifera , & tertia die quafi re Antichri
diuiuus apparebit. De quo legimus . Et ui-
ftusfingetfe
di(inquit) unude capitib fuis quafi occifum in mori & re-
morte, plaga mortis eius curata eft, admira
furgere.
taeft omnisterra poſt beftia,es adorauerunt dra
cone,qui dedit talem poteftate beftiæ. Ita iuxta
litera exponut Beda , Rich.Pagninus,Cot Beda.
lius intellectu D.Tho . & Haymo.qui no Richard.
tat nō dixiſſe Ioannē: Vidivoŭ de capiti Pagninus.
D.Thom.
busfuis occifum ,fed quafi occifum,ideft, nō Haymo ,
vere,fed per illufione, fecüdum quâ patru
fentétiam beftia intelligitur Antichriftus
cutotofuo corpore myftico,ideft,cũ om .
nibus fequacibus fuis:feptë vero capita, fe
ptem reges funt, vel pfeudo Prophetæ, ex
quibus omniu fupremu caput erit perfo-
na ipfius Antichrifti,qui finget fe occifum
tertia die refurgere: vnde in maxima erit
admiratione cunctis fuis fatellitibus , & fe
quacibus. Quod vero fubditur : Et adoraue-
runt dracone,qui dedit talě poteftatě bestie,qui
dam explicant adoratum à reprobis in ip
fo Antichrifto dracone , ideft,Diabolum ,
Primafius.
ita Primafius,Ansbertus, Haymo, & An- Anfpertus
felmus.Sed fi re altius infpicias, duas ado = Haymo.
rationes inuenies, altera data beftiæ,ideft, Anfelmus .
Antichrifto, alteram draconi , qui dedit
talem poteftatem beftiæ , quia vt inquit
Beda,
 ANTICRISTVS .
Beda. Beda,poftquam adorauerint Antichriſtū
gentes , clamabunt, Benedictus Deus qui
talem huic dedit poteftatem : fed quia illa
poteftatem diabolus illi dabit ad feductio
nem populorum , ideo diabolum adora-
bunt,non verum Deum. Quidam autem
ex recentioribus dicut,Antichriftum mo
reRomanoru in fingulis cohortibus fuis
fignum geftaturum non quidem aquila,
fed draconis, quod ab omnibus gentibus
faciet adorari.Nec mirum quia & Baby-
Dan.14.
lonij draconem adorabant.
13 Sed maior difceptatio eft, & difficilior,
Quæftio.
in qua ciuitate caput regni fui conftituet
Antichriftus ? Et vt feparemus certa ab in
certis,non dubium eft ,quin fit illa ciuitas
Apoc.14 Metropolis regni eius,quæ dicitur Baby
lon,de qua angelus conclamauit :Cecidit,ce
cidit Babylon illa magna , quæ à uino iræ for-
Babylon
Metropolis nicationisfuæ potauit omnesgentes . De hac er
Antichrifti go quærimus,quæ ciuitas fit & qualis?Ad
quod communior patrum fentétia tenet,
myftica.
effe mobilem ciuitatem nullis moenibus ,
muris ve conclufam ,hoc eft, effe congre-
gationem flagitioforum hominum vbi
que gentium, qui fuerunt ab initio, & erut
vfque ad finem , quorum caput eft Anti-
chriftus,quicum illis peribit.Sed huic fen
tentiæ multa opponütur.Primú, no poffe
quadrare plura fcripturæ loca, nifi de ali-
qua particulari ciuitate fit fermo, cum di-
Apo c.17. catur de illa:Cum quafornicati funt omnes re-
gesterra, inebriatifunt , quihabitant terram
de uino proftitutionis eius. Ergo eft aliqua ci
uitas , vel particularis congregatio , quæ
hos omnes reges inebriauit. Ad quod ta-
Bcda.
men Beda refpondet ,ipfas gentes omnes
ad inuicem fe inebriaffe mutuis fornicatio
nibus , & delictis.Sed id conuenire non po
Apoc, 16.
teft cum eo,quod dicitur: ideo enim una die
uenient plage eius, mors , & luctus, & fames,e
igne comburetur.Hæc Ioannes . Vna ergo
die finietur ifta ciuitas cum fuis , & tamen
fequitur intextu: Etflebut,e plangentfuper
illam omnes reges terræ , qui cum illafornicati
funt.Ergoalij funt reges , qui cum Babylo
nefornicati funt , qui & flebunt eam iam
extinctam , cum ipfi adhuc fuperftites
erunt:cum que illi fint mali , & fornicarij ,
quia alioquin non flerent illam , non om-
nis multitudo malorum eft Babylon . Ité
Apoc.17. fic dicit angelus : Decem cornua, quæ uidifti in
beftia,hi odientfornicariam,& defolatamfaciet
illam nudam, & carnes eius manducabunt,
117
ipfam igni concremabant. Ecce quomodo eft
ciuitas aliqua particularis ,fed magna , &
caput orbis, quia fequitur : Mulier quam ui
difti,eft ciuitasmagna , quæ habet regnumfuper
regesterra . Hæc eft ergo prima conditio
ciuitatis huius , quæ Babylon vocatur à
Ioanne.Secüda,vt fitmater fornicationũ,
& idolatriæ gentium . Quod in code capi
te dicitur : Myfterium,Babylon magua mater
fornicationum,& abominationu terre.Tertia
conditio , vt fit ebria fanguine propheta-
rum,atquefan&torum ,quia fequitur in eo
dem textu :Vidi mulierem cbriam defanguine
fanctoru, defanguine martyru lefu.Quarta
conditio vtfit myftice Babylon , hoc eft
non ad literam ipfa Babylon , quæ fuit
olim à Nemrod inchoata , fed fit ciuitas
quædamn plena confufione linguarum,
& cötinens gêtes diuerfas , quia dicit Ioan
nes:Myfterium,Babylon magna. Ex his qua-
tuor conditionibus , quæ ex textu Ioan-
nis plane colliguntur,aperte deprehendi-
mus folam illam ciuitatem , cui quatuor
prædictæ conditiones conueniant, Baby-
lonem hoc loco ab Apoftolo Ioanne vo-
cari. Cum autem omnes iftæ conditiones
in vrbe Roma.quandiu Idolatriæ dedita
fuit,manifefte concurrant , recte(vt inge-
nuefatear ) aliqui tam ex recentioribus,
quam ex antiquis patribus afferuerunt,
Romam myfticè Babylonem fuiffe. Ita-
tenuit Tertull.lib. contra Iudæos , & lib. Tertull
3.contra Marcio.Item Hierony.Epifto- Hicrony.
la.17.ad Marcellam,& Epift. ad Alga-
fiam in refponfione quæftionis. 1 1.& qui
damali patres.Qui tamen omnes , vt ipfi
feexplicant,de Roma , quádo adhuc ado
rabat idola intelligendi funt. Vnde meri
to Petrus in calce Epiftolæ fuæ. 1. Romã 1.Petri.s
idolatram fub Nerone Babylonem appel
lauit , dicens : Salutat uos Ecclefia,quæ eft in
Babylone collecta. Quod de Roma dixiffe
tenet Hierony.lib.de Ecclefiafticis fcri- Hie
rony.
ptoribus in vita Marci,Eufeb.lib.2.Hift. Eufeb.
Ecclefiaft.cap.5.Nizepho.lib. 2. Hifto. Nizepho.
cap.15.Beda fuper Epiftolam Petri , & Beda,
Oecumen.
ibidem Oecumenius , & alij.
Cæterum poftquam Conftantino ma 14
gno ad fidem conuerfo ceffauit in vrbe
cultus idolorum ,& maxime quando Ro-
ma imperium orbis temporale perdidit,
fuper reges ethnicos & gentiles, defijt que
effe magiftra errorum , & potius vt dicit
Leo Papa infermo. de affumptione fua Leo papa.
PS ad
 ANTICHRISTV S.
ad pontificatum , quæfuerat magiftra er-
rorum, facta eft difcipula veritatis , defijt
que martyrum cruorem fundere , iam illi
conditiones quatuor conuenire non pof
funt , quiquid garriant hæretici nouato-
res.quia neque regnum habet fuper reges
terræ,quod vt conftat Ioannes dixit de
iurifdictione temporali non de fpirituali,
quam nullam tunc habebat.Neque fecun
do mater eft fornicationum & errorum ,
fed doctrinæ potius catholica:tertio ne-
que eft ebria fanguine martyrum iam de
inde amplius , nec confufionem continet
Hierufalem beftialium gentium fine ordine viuentiu,
eft dicta Ba ergo confequens eft , Babylonem illam
bylon me magnam de qua loquitur Ioannes non
tropolis an effe modo Romam.Reftat autem quære-
tichrifti furevbi modo fit ifta Babylon ? Et quod fit
turd. futura Hierufalem terrena?
Quod iam breuiter demonftrabimus ,
15
Hierony. quia vt ait Hierony.fuper Danie. 11. An
tichriftus fimulabit fe ducem foederis , id
eft,Mefsiam ducem foederis Iudæorum .
Quod profecto vt faciat callidifsimus ver
fipellis curaturus eft , vt omnia vaticinia
Prophetarum , quæ de Chrifto prædicta
funt, in fe tãquam in vero Meſsia fimulet
adimpleri , ficut Num. 12.dicere cœpi-
Malach.2.
mus:& quia fcriptum eft: Et ftatim ueniet.
ad templumfanctumfuum dominator, quem uos
queritis, & angelusteftamenti,quem uos uultis.
Vbiteftamentum eft idem quod foedus ,
certe vt fe fimulet ducemfoederis , ftatim
veniet Hierofolymam 1 ædificabit que
templum,in quo fe ipfum præbeat adora
2.Tef2. dum ,iuxta quod Paulus ait: ita ut in tem-
plo Deifedeat oftédensfe tanquamfit Deus. Ne
Dan.9. que obftat , quod Danie, dicit : Et ufque
infinem perfeuerabit defolatio, quia fub Anti
chrifto finis mundi reputatur , maxime
fubfinem regni eius . Preterea quia Hieru
falem tuc erit ciuitas , in qua erunt legati
omniú regű műdi & vocabitur nofolu Ba
bylo,fed etiã Ægyptus , & Sodoma, vt có
ftat Apo.. verbis exprefsis. Vbi dicitur
de Elia,& Henoch , qui prædicaturi funt
fub imperio vel tyrannide Antichrifti:
Poft dies milleducetos fexaginta pr.edicatio-
nis eoruuincet cos(fubaudi Antichrist' ) Et
occidet, & corporacoră iacebunt in plateis ci
uitatis magnæ,quæ uocaturfpiritualiter Sodo=
ma,& Ægyptus,ubi dominuseorum crucifixus
eft. Hæc Ioannes. Etplanè dominus in
Hierufalem crucifixus eft.Ergo Hierufa=
lem erit ciuitas magna Antichrifti, & ca-
put orbis , ebria fanguine fan&torum,quia
non folum conuenit ei , quod Dominus di
Matth.23.
xit : Hierufalem que occidis Prophetas , &c.
fed quia ibidem occidentur Henoch , &
Elias , quifunt duo Prophetæ, de quibus
agit Ioannes in hoc cap. Præterea quarta
conditio conueniet ei , quia in ea erit my-
ftica Babylon,omnium nationum. Dicit
enim Ioannes intextu : Et habitantes tèrrā
gaudebunt,&rc.Et paulo ante : Corporaeoru
id eft,prophetarum prædictorum : uidebut
de populis , tribubus , & linguis,&gentibus.
Vbi Tyconius reputans hoc impofsibile Tyconfus:
homil.8.fuper Apocal.vt corpora duoru
hominum iacentia in plateis Hierufalem
viderentur ab omnibus populis , & lin-
guis, qui & gauderent de eorum interitu,
videlicet omnes habitātes fuper terra ſpa
tio trium dierum cum dimidio , dixit no
poffe ad literam intelligi , fed myftice , in
quo deceptus eft , quia ficut in die Pente-
A&.
coftes: Erant Hierofolymis uiri religiofi ex
omninatione,quæfubcœlo eft , ita & multo
amplius erunt tunc Hierofolymis in cu-
ria Antichrifti , tanquã in capite orbis,&
de omni natione, quæ fub coelo eft, vide-
bunt cadauera Prophetarum & gaude
bunt, & munera mittent ad inuicē . Vnde
& Aretas Epifcopus fuperApoc. 11. Cor Aretas:
pora(inquit)eorü, id eft, Elia, & Henoch Da
infepulta iacebunt in plateis Hierufalé,
in ea enim regnabit tanquam rex Iudæo
ru Antichriftus.Et Lactantius lib. 7. cap. Lactan
15. tempore dicit Antichrifti fummum
regnum in Afia futurum , & Occidentem
feruiturum , Orientem vero dominaturu ,
& cap.7.dicit hoc regnum in Syria futu
rum,cuius pars eftIudæa , quæ frequen
ter à Latinis Syria vocatur.Hierony.quo Hietony.
que fuper Daniel. 11.dicit Antichriftum ,
vt ex Daniele colligitur,in regione Hiero
folymorum tentoria fixurum , & tandem
in monte oliueti occidendum, ergo regna
bit Hierofolymis.Idem tenet Theodore- Theodoret.
Irenæus.
tus fuper Daniel. 1 1.& Irenæus lib. 5 .
cap.25 - expreffe dicit, Antichrifti regna
turum in Hierufalem ,& cap. 30.addit in
templo Hierofolymis feffurum , quando
veniet dominus,fub intellige, vt illu occi
dat. Hippolytus quoque martyr.lib.de Hippoly.
Confummatione munditemplú ( inquit )
conftruet Hierofolymis . Idem tenet Cy- Cyrill.
Hilarius.
rillus Catechefi.5 .& Hilarius can . 2 5.in
Matth.
 ANTIOCHVS .
Matth . Antichriftus ( inquit ) fufceptus à
Iudæis in locofanctificationis fubfiftet.Et
Amb ro,
Ambro.fuper Luc. 21.in illo templo ſeſſu
rum,ait,in quo & Romam per opprobriu
olim porci caput proiecerunt , quod in-
tellige in templo a dificando ab Antichri
Sedulius. fto fuperfundamenta alterius à Tito Vef
pafiani deftructi. Sedulius etiam fuper, 2 .
Theff.2.Templum ( inquit ) Hierofoly-
Damafce.
mis reficere tentabit.Et Damafc.lib.4.de
Seuer fulp.
Chryfoft. fide cap.8 . idem dicit, & Seuerus fulpi.
Theophyl . cis lib. 2. Dialog. Quamuis Chryfoft.
Theodoret. Theodore. & Theophy.addant fuper lo=
2. Teſlal.2 . cum citatum. 2. Theffal. 2. non folum in
Hierofolymitano templo feffurum Anti-
chriftum,fed etiam in alijs Ecclefijs Chri-
Robertus fti. Ex his omnibus fatis aperte colligitur,
Bellarmin. quod nofter etiam tenet Bellarminius , in
fuis contra hæreticos controuerfijs ap
prime eruditus, & ita tenendum eft fecun
dum communem fententiam Patrum , vt
vnum,aut alterum omiffum faciam,Hie-
rofolymamfuturam effe Antichrifti re-
giam ciuitatem & metropolim , atque my
fticam Babyloniam magnam,de qua loã
nes agit in Apocalypfi, cui & quatuorille
coditiones quadrant , quas collegimus ex
Apocal. habituram ciuitatem illam Ba-
byloniæ, de qua exiens infalix ille ver-
fus montem oliueti à Michaele dicitur ar
Dan.12.
changelo perimendus. Dequo Daniel:
Surget Michael Princeps magnus , quiflat pro
filijs populi Dei,&rc.qui dicitur fpiritus oris
2.Thef.2 . Chrifti: Quem interficiet ( inquit ) Dominus
Apoc.20. fpiritu orisfui. Id eft , fpiritu , qui obediet
Antichriverbo oris fui ( ideft) Chrifti Iefu . Quomo
ftusutuus in do autem hic perimendus dicitur, & tame
infernudef- Apo. 2o.mittedus viuus dicatur inftagnu
cendet.
ignis,de hocvide in verbo Beftia,num.16 .
CAPVT. GIIII.
Antiochus.
NTIOCHV Sno
I men generale fuit regu
Syriæ,& Afiæ,quamuis
fpeciali vocabulo fint
ita nonnulli ex illis ap=
pellati. Inter quos ma-
gis ille vulgatus eft in li-
bris Machabeorum, qui dictus eft Antio
chus Epiphanes , fiue illuftris , atque poft
Seleucum Nicanorem Alexandri magni
118
in Syria , & Afia fuccefforem , qui inquā
primus diadema fumpfit, & duodecim im
perauit annis,octauo ifte loco rex Syriæ
numeratur , vt videre eft in Chronico Eu Eufeb.
febij, qui regnauit annis vndecim.Fuit au
tem filius Antiochi magni , & frater mi-
nor Seleuci Philopatros, non filius vt mē
dofe legitur apud Hierony.fuper Danie- Hierony.
lem,filio quippe fratris fui Seleuci per vio
lentiam abftulit regnum reuerfus Roma,
vbi fuerat obfes,atque homo priuatus , vt
legimus, in lib.Mach. Deinde cum coepif Machab,1,
fet regnare anno regni Græcoru cētefimo
trigefimofeptimo, multa bella gefsit, vide
licet ad orienté contra Artaxam rege Ar-
meniæ,quem fuperauit. Item in Perfide
omnes,qui res nouas moliebantur , bello
reprefsit . ad meridiem quoque regem
Ægyptiprofligauit , cepiffet que Metro-
polim Alexandriam , nifi prohibitus eſſet
ab eius obfidione iuffu Romanorum. Vn
de furibundus , totum venenum quod ibi
conceperat, contra Iudæos euomuit, dire-
pta que vrbe Hierufalem , & omnibus or
namentis eius ablatis ,legis Mofaycæ ob .
feruationem fub capitali pœna Iudæis in
terdixit , & in templo Dei prophanatos
Iouis ftatuam collocauit.Sic quead gen-
tilicos ritus Iudæos compulit,feptem que
pueros Machabæos crudelifsimis affecit
fupplicijs.Propterea fub typo cornu par Dan.7.
ui magnæ beftiæ præualuiffe dicitur con
tra fortitudinem coeli ,vt exponunt Por-
phyrius , & Catholici nonnulli , quamuis Porphyr.
Hierony.
Hierony.fub figura Antiochi quafi præ-
decefforis Antichrifti totum illud referat
ad Antichriftum.De quo paulo latius di-
cimus,quia neque prophetia Danielis, ne
que libri Machab.fine huius hiftoriæ cog
nitione intelligi poffunt.
Templum autem Hierofolymitanum 2
(vt refert Iofephus lib. 10.Antiq.cap . 11.)
Iofephus.
ab Antiocho manfit prophanatum ab an
no centefimo quadragefimo quinto regni
Græcorum,vfquead annum centefimum
quadragefimum o&tauum,quando rurfus
à Iuda Machabeo templum repurgatum
eft , legis que Mofayce libertas fudæis
reddita.Cuius renouationis memoria Sce 1. Mac h.4
nopegia dicitur , quæ in menfe Cafleu ,fi-
ue Nouebri per fingulos annos vfque ad
tempora Chrifti celebrata eft, de qua Ioalan.7
•nes: Erat autem proximusdies feftus iudæoru
Scenopegia.Quod vero dicimus Antiochū
Epiphanem
 ANTIOCH VS .:
Eufeb.
Epiphanem vndecim annis regnaffe fecũ
Sulpiti . dum Eufebium in Chronico, & Sulpicium
Hicrony .
lib. 2. facræ hiftoriæ , & Hierony. fuper
Danie. 1 1. intelligendum eft de integris
annis , qui intercipiuntur inter alios duos
non integros , fed incaptos , primum vi-
delicet,& vltimum.Quod neceffario nota
1. Mach. 1. mus ad faluandam hiftoriæ facræ verita
& 6.
tam,quia Antiochus regnare coepiffe nar
ratur ab anno centefimo trigefimo regni
Græcoru , & obijffe anno centefimo qua
dragefimo nono. Vnde fit, annos duode-
cim regnaffe, non tamen plenos nifi vnde
cim , vt dictum eft num. 1. Denique vltio
ne contra illum vrgente diuina , propter
mala contra legem Moyfi , & templum
Dei perpetrata , moftitia magna confe-
&
tus , collifis etiam ex lapfu de letica gefta
toria in terra membris ,vlceribus que foe-
tidifsimis , & vermibus fcatens miferri-
1.Mach.6.
me tandemobijt , vt habetur in lib. Ma-
2. Mach.9 chab.Vbi dicit fcriptura :Orabat hicfceleftus
Dominu à quo non effet mifericordiam confe-
quuturus.Quod fano modo intelligi debet,
eo quodficta effet eius poenitudo , ficut &
Hebr.iz. poenitentia quondam Efau , de qua dicie
tur : Non inuenit pœnitentiæ locum , etiam fi
cum lachrymis inquififfet eam. Nam vere
pœnitétes recipit Deus , qui in Euägelio
Matth.11. clamat : Venite ad me omnes , qui laboratis,&
oncrati eftis,& ego reficiam uos.
3 Cæterum magna quæftio eft inter au-
Queftio . tores de quodam loco . 2.Machab. 1. vbi
2.Machab. ficlegimus : ipfe,fubaudi Deus, ebullire fe-
cit de Perfide eos,qui pugnauerunt contra ciui=
tatem.Nam cum in Perfide effet duxipfe, cũ
eo immenfus exercitus cecidit inteplo Nanea,
confilio deceptus facerdotum Nanee.Et infra:
Cum autem intraffent immittentes lapides per-
cufferunt ducem , & c. Hinc ergo difficultas
oritur , quomodo Antiochus dicatur hoc
loco cecidiffe percuffus in teplo Nanex,
& tamen. 1.Mach.6.& 2.Mach.9 . refe-
ratur,in montibus ex collifione membro-
rum , & vlceribus claufiffe vitam. De quo
Lyran? funt tres diuerfæ fententiæ. Prima eft Ly
Carthufia .
rani , & Carthufiani fuper. 2. Machab.i.
hic non agi de morte Antiochi Epiha-
nes , fed de morte patris eius dicti Antio
Strabo, chi magni , qui voluit compilare templū
Tuftinus: Beli,vt fcribit Strabo lib. 16. vel vt Iufti-
nus ait lib. 32.deprædari voluit templum
Iouis Dedonei,fed re cognita, conclaman
te populo ad arma , interemptus eft.Quá
fententiam fequitur Canus lib. 2. de locis Canus,
Theologicis.cap . 1 1. in folutione quinte
obiectionis.Sed obftat, quod textus loqui
turde Antiocho , qui contra fancta pug-
nauerat ciuitatem , atqui tefte Iofepho Iofephns.
libro. 1 2. Antiquitatum cap 3. magnus
Antiochus fingulari femper beneuolen-
tiafuit apud Iudæos , neque contra illos
vnquam telum iecit . Quare fententia fe-
cunda eft Michaelis de Medina lib.6 . de Michael
recta in Deum fide.cap. 1 3. vbi ait,hunc Medina.
fuiffe Antiochum pium , de quo meminit
Iofephus lib. 1 3. Antiq.cap.5.qui fuit fi Iofephus:
lius Demetrij , qui Seleuci Philopatoris
filius erat , & abAntiocho Epiphane reg
no priuatus. Namprædictus Antiochus
obfedit aliquando Hierufalem , propter
quod etiam Rupertus ante Medinam te- Rupertus,
nuit hanc fententiam lib. 10. de victoria
verbi Dei cap.6.Sed quid dicemus , cum
ifte Antiochus nunquam reperiatur tali
morte obijffe, imo tefte Iofepho li. & cap. Iofephus.
citato cu Parthis dimicans prælio occifus
Iuftinus.
eft , quod etia refert Iuftinus lib. 38. & Iu
dæis ante mortem reconciliatus ,pius erga
templum dictus eft. Eft ergo tertia fenten
tia Benedicti Pererij , & recentiorum fa- Bened.
Pererius.
tis probabilis , huncfuiffe ipfum Antio-
chum Epiphanes , & tamennon repugna
re loca fupra citata. Quia. 2.Mach. 1.fo-
lum dicitur cecidiffe , & percuffus effe,
quæ phrafes vulneratum quidem illum ,
& à facerdotibus victumin templo Na-
neæ , non autem interemptum fignifi-
cat. Quia de eodem Antiocho Epiphane
legimus : Venientfuper eum Triere's, & Ro- Daniel.11.
mani, percutietur: quod Hierony. expli-
cat de bello Ægypti, quando iuffu populi Hierony.
Romani inde recefsit . Percuffus inquit
Hierony.dicitur à Romanis Antiochus,
non quod tunc interierit , fed quod omne
arrogantiæ perdiderit magnitudinem .
Hæc Hierony. Ergo percuffus , non eft
idem,quod occifus .Vbi & illud notandũ
eft , Antiochum Epiphaneminter profpe
ra nonnuquam fuiffe percuffum vt refipif i
ceret,quia tamen renuit,miferrime tandē
interit. Sic Pharao fæpius flagellatus,
quia noluit pænitentiam agere , fubmer
fus eft in mari rubro . Et Herodes, qui (infi Exod.14,
diatus eft domino lactenti , & innocen
tes occidit, Romæ prius accufatus , & àfi Matth. 2.
lijs infidias paffus, quia refipifcere noluit,
inter dolores immenfos animã exhalauit .
Porrò
 ANTIOCH VS,
Porrò ne quis facras literas verfans am
biguus fit, & quafi infalebris hæreat paf-
fim ,in nomine Antiochi,femel notädüeft.
Ante Antiochum Epiphanes , de quo has
&tenus egimus , quatuor alios Antiochos
in Syria & Afiæregno fuiffe nominatos.
Enim vero poft primum rege Afie Seleu-
cum Nicanoremfecundus rex vocatus
Eufeb.
eft Antiochus Soter,qui fecundum Euſe-
bium in Chronico regnauit annis decem
& nouem , deinde tertius rex Afiæ dictus
eft Antiochus Theos , fic auté à Milefijs
cognominatus eft, quod Limarchum co-
rum tyrannum victum expulerit,vt refert
Apianus. Apianus in Syriaco.De hoc exponit Hic
Hierony, rony.illud Dan. Filiaregis Auftriueniet ad
Dan, II.
regem Aquilonisfacere amicitiam.Id eft Ber
nice filia regis Egypti Philadelphi , qui
ad Auftrum regnabat , veniet ad regem
Syriæ , quæ refpicit Aquilonem , hoc eft
Antiochum Theos , & copulabitur ei in
matrimonio.Sed addit Daniel: Non obtine
bit fortitudinem Brachij , propterea quod
vxor prior Antiochi Theos,veneno mari-
Iuftinus. tum occidit cum fua noua nupta Bernice,
Apianus. vt referunt Iuftinus lib.27.& Apianus lo
Hierony,
co citato , & Hierony.fuper hunc locum.
5 Iam vero deinde fextus rex Syriæ vo-
Antiochus catus eft Antiochus magnus , quifecunduũ
Eufebium regnauit annis triginta fex, huc
diximus fupra num. 3. benuolum fuiffe
Iofephus . Iudæis , eius hiftoriam narrat Iofephus
lib. 12. Antiquit , cap. 3. cuius neceffaria
cognitio eft ad 11.Danielis caput intelli-
gedū. De hoc enim exponit Hiero.illud
Dan.11.
Dan. capite citato : Veniet rex Aquilonis,
Hierony.ideft,ifte magnus Antiochus rex Syrię ad
Aquilonem vergentis : Etcomportabit agge
rem , & capieturbes munitifsimas , fubaudi
Egypti : Et brachia Auftri , ideft Ægypti:
Non fuftinebunt , quia videlicet Antiochus
vicit Scopă , & alios duces regis Ægypti,
qui Syriam eioccupauerant. Deinde An-
tiochus magnus fub reconciliationis præ
textu deditfiliam cleopatram vxorem re
gi Aegypti Philadelpho , vt occafionem
acciperet vniuerfam Aegyptum occupan
di , de quo fubdit Daniel : Et ponet faciem
fuam ut ueniatad tenendum uniuerfum regnum
eius, rectafaciet cu eo' , & filiamfeminarum
dabitei,ideft filiam fuam Cleopatramfoe-
Hierony. minarum pulcherrimam , vt exponit Hie
rony. vel adolefcentulam ,quæ adhuc fub
cura foeminarum educabatur fecundum
ANTIOCHIA.
119
phrafim hebraicam , de qua dicimus in di
&tione Afina . Deinde cum plures cepifset
ciuitates Aegypti , & infulas maris perijt .
ficut Dan.prædixit : Etconuertetfacie fuam
ad infulas, & capiet multas , Et infra: Conuer
tetfaciemfuam ad imperium terræ , & impin-
get , & corruet , & non inuenietur , vbi clare
præuidit Daniel , quod hiftoriæ iam fa =
&tum de Antiocho ifto referunt. Rebella
uit enim cótra Romanum imperiu , quod
Daniel vocat imperium terræ , quia vni
uerfale fuit , vnde miffus eft contra eum
Lucius Scipio frater Scipionis Africani
decreto fenatus.qui vicit eum , & cum ingē
tia illitributa impofuiffet , intra montem
Taurum limites regni eius conclufit , de
qua victoria Romæ triumphans Scipio
Afiaticus vocatus eft, vt refert Plutarchus Plutarchus .
in vita Scipionis , & Theodor,fuper Dan . Theodoret?
11. &Titus Luius lib. 3 8.Quod vero præ Titus Liu .
dixerat Daniel : Et non inuenietur , fignifi- Hierony.
cat,quod hoc loco refert Hierony . & stra Strabo,
bo libr.6. nimirum quod cum à Romanis
effet victus , contra Elimaos deinde pug-
nans occifus fit ignobiliter , vel vt inquit
Iuftin.lib. 3 2.volens expoliare têplū Io Iuftinus.
uis Dodonei concurfu ad arma populi ne
catus eft.Enim vero qui auri feruit cupidi
tati, iugum excutit iuftitiæ, & quia Deum
iuftitiæ parentem aduerfarium habet, mi
ferè perit, propterea dominus ait: Non po-
teftis Deoferuire, Mammona.Sic Iudas no
potuit Chriftoferuire magiftro , & auari- M th
tix.Vnde magnum confilium eft,fi quis il
lud capere pofsit , omnibus renuntiare
diuitijs , quod illi præftiterunt , qui dice-
bant filio Dei : Ecce nos reliquimus omnia, Matth.19 .
fecuti fumuste.
CAPVT CV.
Antiochia.
NTIOCHIA eft ci=
uitas Syriæ , quæ ab Antio=
cho rege, qui eam fummè il
luftrauit , nome accepit . De
hac in libris Machabe̟orū
frequens mentiofit . Vocabatur autem o-
lim Hemath magna,vt teftatur Hierony. Hierony,
fuper Amof. Tranfite in Hemath magnam . Amol.6.
Hac(inquit ) modo Antiochia nomina-
tur, magnam vero vocat addiftinctionem
minoris Hemath,quæ appellatur Epipha
nia,
 ANTIQVVS . ANTIQVITAS , &c.
nia,hæc Hierony.Dicitur etiam magna,
quia tertia ciuitas fuit toto terram orbe
Iofephus. celeberrima, de qua Iofephus libr. 3. de
bello Iudaico cap. 1. Paulo ante finem.
Vefpafianus ( inquit) Antiochiam exer-
citum duxit , quæ Syriæ metropolis eft,
magnitudine fimul , & for licitate tertium
inter omnes , quæ in Romano funt orbe
locum obtinens , & c.Intelligit autemfor=
taffe poft Romam , & Hierufalem tertiū
habuiffe locum , vnde merito Paulus , &
Barnabas , anno integro prædicantes ibi
A&.ii.
dem , tantam Chrifto fegetem college-
runt , vt vocarentur primi Antiocheni
difcipuli Chriftiani , & B.Petrus Antio-
chic priufqua Romę fede Pontificatus fui
collocauit , vnde Komam pergens , in
illa , quæ totius orbis caput erat , fedem
Hierony: Apoftolicam fixit,vt Hierony.ait lib. de
fcriptoribus Ecclefiafticis cap.1 . Quod
expreffa Domini reuelatione feciffe tefta
Marcellus. tur Marcellus Papa, & martyr in fua Epif
Papa. tola decretali ad Antiohenos his verbis.
Petrifedes caput eft totius Ecclefiæ,fed &
primitus apud vos fuit , poftea iubente
Innocen. Domino Romã tranflata eft.Item Inno-
Papa. centius Papa. I.Epifcop. 14. dicit Petru
Apoftolum prius Antiochiæ fedem Apo
ftolicam collocaffe , deinde vero Roma:
Idem repetit Epift. 60. Vnde feftum Ca
thedræ Petri Antiochenę menfe Februa
rio , & Cathedra eiufdem Romana men
fe deinde Ianuario in Ecclefia Catholica
merito celebratur , quia tunc cœpit domi
ni verbum impleri : Et Juper hanc petram
edificabo Ecclefiam meam.
Matth, 16 .
CAPVT. CVI.
Antiquus,Antiquitas,Vetus
Veterafcere.
‫ישט‬
NTIQVVS dicitur
hebraice Iafas , vnde Iafes
decrepitus.2.Parali. 36, &
A Iob. 15 .
Antiquum dicitur , vt pla
I
cet varroni, ab ante,& æuum, quafi quod
anterioris æui. Sumitur etiam probono,
Cicero, vnde Cicero ad Atticum libr...Nihil
mihi antiquius noftra amicitia , ideft
nihil melius.Sic etiam infcriptura fancta
plerunque laudantur antiqua, tanquã me
liora , & Synceriora, Interdum vero tan .
que corrrupta vituperantur , Porrò ætas,
quæ dicitur aurea, hoc eft antiquifsima,
puriorfuit.Hinc dies antiqui commenda
tur: Interroga de diebus antiquis & Patres no- Deut.4
ftrianmutiauer ut nobis opus,quod operatus es in Pfal.43.
diebus eorum , & in diebus antiquis , ideft in Lyra.
diebus Moyfi, & Iofue , vt exponit Lyra Cassiodor ,
Aug.
nus ite Cafsio.& Aug. fic rurfus Prophe- Pfal.36.
ta Canit: Cogitaui diesantiquos,ideft ab ini
tiomundi , quando in ftatu innocentia
creauit homine Deus , vt explicat Hiero:
Hierony,
Siç & Pfalm. 142. Ifaias.. Malach . 3 .
& alibi pafsim.Propterea nofolu ad anti
quos iuftos in memoriam reducendos ex
citat nos filius Dei , fed & ad peccatores
olim pœnitentes æmulandos Pharifæos
prouocabat dicens : Viri Niniuite furgent
cumgeneratione ifta &,condemnabut eam, quia Matth.17 .
pænitentiam egerunt in prædicatione: Iona.
Antiquorum fapientia in literis facris
2
commendatur : In antiquis eftfapientia, & in
multo tempore prudentia , quod ad longiore lob.12 :
Grego .
experiêtiam antiquorum refert.B.Greg.
illa( inquit ) dicta in fapientiæ radice foli-
data funt , quæ per viuendi vfum etiam
actuum experimento conualefcunt, Hac
ille. Sic in Ecclefia : Sapientiam omnium an Ecclef.39.
tiquorum exquiretfapiens , vbi Gloffa inter Interlin,
linealis Patricarcharum ( inquit ) & Pro
phetarum , propterea fubdit : st in Prophe
tis uocabit, quia nimirum fapientia philofo
phorum , qui aliter vixerunt,& aliter do-
cuerunt ,ficut fine radice pullulauit ,fic fta
ftim emarcuit : Qui autem fecerit & docue-
rit,ficutEfaias ,Hieremias , & alij Prophe
tæ:Magnus uocabitur in regno cælorum . Matth.s
Antique femitæ in bonum accipiuntur : 3
Hæcdicit Dominus ,ftatefuperuias,uidete, roer.6.
gate,defemitis antiqnis ,fuper quem locum
Hierony.ftandum eft ( inquit) in prophe Hierony
tis , & diligenter contemplandum , & in-
terrogandum de femitis antiquis ,fiue fem
piternis , quæ multorum fanctorum funt
tritæ veftigijs . In eundem fenfum confilia
rij antiquilaudantur : Et ponam principes Efai.z.
tuosficut prius , & confiliarios tuos ficut anti
quitus.Vbi Hierony.reftituit (inquit) Iudi
cumfimilitudinem,vel poft captiuitatem
Babylonicam , vt Iudæi volunt,Zoroba
bel Efdram , Nehemiam ,& cæteros Prin
cipes,vel certe rectius , & verius Apoſto-
los , & qui per Apoftolos crediderunt,
Ecclefiarumque Principes conftituti
funt, Hæc Hierony.De his principibus :
Et
 ANTIQV VS.
Luc.6,
Etelegitduodecim ex ipfis , quos & Apofto =| | ditione antiqua tenent.
losnominauit.
4 Antiqua amicitia anteponenda dici-
Eccle.9. tur : Nederelinquas amicum antiquum, nouus
enim non eritfimilis illi , uinum nouum ami-
cus nouus , ueterafcet , & cumfuauitate bi-
Lyra. bes illud. Lyranus rationem huius fen-
tentiæ reddit , quia vetus amicus pro-
batus eft fidelis , nouus autem , nec dum
probatus dubium habet exitum , quis
autem vel antiquior amicus , vel ma-
gis probatus quam Deus , qui tibi dicit:
Hier:31. Charitate perpetua dilexite ? nulli ergo al=
teri poftponendus eft , fed omnibus an-
Matth.22. teponendus , iuxta illud : Diliges Domi-
num Deum ex toto corde tuo.
Antiquum ebur pretiofius eft , per-
5 Hierony mus. Sedens ( inquit ) & ve- Hiciony.
metaphoram autem igneum denotat
zelum prophetarum , & patriarcha
Thre.4 rum fic Hier. Nazarei eius niue candidiores,
nitidiores lacte , rubicundiores ebore antiquo.
Hierony. Vbi Hieronymus ait . Vbi ruboris no-
men imprimitur , fancti defiderij flam-
ma defignatur , ebore vtique antiquo
rubicundiores funt , qui fæpe ante hu-
manos oculos nonnullis præcedenti
bus patribus ftudij feruentioris exiſtunt.
Hæc Hieronym. Porrò D. Thomas
in commentarijs dicit , locutionem eſſe
hyperbolicam , qua Iudæorum pul-
chritudo fine mendacio exageratur , qui
fenfus videtur magis hiftoricus , fuperior
verofpiritualis.
6 Antiqui termini tranfiliendi non
Prou. 22. funt : Ne tranfgrediaris terminos antiquos,
Lyre, quos pofuerunt patres tui. Lyranus expli-
cat de terminis , quibus limites poffe=
fsionum inter vicinos diuiduntur , fi-
Deut.29.
cut præceptum erat in lege : Non affu-
mes , neque transferes terminos proximi
tui , quos pofuerunt priores in pofsefsione
tud . Sed myfticus fenfus appofitifsi-
mus horũ verborum eft , quem hic afsi-
Beda: gnat Beda , non tranfgrediaris termi-
nos fidei , quos catholici ab initio fta=
tueredoctores.In quo fenfupafsim à Con
cilijs hæc vfurpatur fententia , fed ma-
xime cauendum , nefub prætextu veri-
tatis , & religionis id fiat . Vnde Domi
Matth.7.
nus ait : Attendite àfalfis prophetis , qui
ueniunt ad uos in ueftimentis ouium , &c.
Item in expofitione fcripturæ facræ non
eft prætermittenda communis fenten-
ta fanctorum Patrum , qui eam tra■
120
Antiquæ mifericordiæ Dei vo
7
cantur promifsiones de aduentu Chriſt,
fal.88.
ficait Propheta: Vbi jant mifericordiæ tuæ an
yran .
tique Domine ficut iurafti Dauid in ueritate tua? lanfeni.
Vbi Lyranus ,& Ianfenius dicunt effe pro
mifsiones prius Abrahæ factæ : infemi- Gen, 22.
ne tuo benedicentur omnes gentes terra . De-
inde factæ Dauidi. Propterea de his
duobus quibus iftæ promifsiones ex-
preffæ factæ leguntur fit mentio in ge-
nealogia Saluatoris , vbi dicitur : Liber Matth.r:
generationis Iefu Chrifti filij Dauid , fily A-
braham.
Antiquitas datur in fcripturis_per 8
excellentiam Deo , & fapientiæ Dei. Dan.7
,
Sic Daniel : Et Antiquus dierumfedit : vbi
tus dierum dicitur Deus , vt æterni iu-
dicis habitus demonftretur . Hæc il
le. Quod fi iudex æternus eft , vt ve-
rè eft , non dubium quin dare pof-
fit pro meritis vel pœnam vel præmium
æternum,ficut legimus : Et bunt hi infup- Matth.25 .
plicium æteruum , iufti autem inuitam ater-
nam .
Sapientia fimiliter Dei dicit : Ab æ- 9
terno ordinata fum , & ex antiquis ante Prou.8.
quam terra fieret. Vbi Chaldaus vertit, Chaldæus.
ante mundum compofita fum. De quo
duæ funt patrum expofitiones. Prior
eft Lyrani de generatione verbi Dei Lyra.
æterna hunc locum explicantis , quod
vero ab æterno ordinata dicitur fapien-
tia , ad originis ordinem refert , quia
licet pater non fit prior tempore , ne-
que natura filio fibi coæterno qui fa-
pientia eius eft , nihilomniuus prior
eft origine , quia filius eft à patre , &
non è conuerfo. Quod vero Septuag.
vertunt Dominus creauit me , Hierony
Hierony?
mus refpondet tomot tertio Epifto-
la ad Cyprianum . Verbum hoc lococrea
tionis neminem mouere debet , cum in
hebræo non fit creatio , fed poffefsio,
videlicet Dominus poffedit me in initio
uiarum fuarum. Quia in hebræo non eft
Bara creauit , fed Canani , pof
fedit , poffefsio autem fignificat , quod
filius fit femper in patre , & pater in Ioan, 14 .
filio , iuxta illud : Annon creditis quia ego
in patre & pater in me eft ? Sed pofterior
expofitio eft communior fanctorun
patrum contra Arrianos . Non hic qui
dem
 ANTIQVV S.
dem de fapientia Dei fecundum deil
tatem , fed potius fecundum humani-
tatem effe fermonem , quia fapientia
( ideft ) Chriftus fecundum naturam
humanam præordinatus eft ab æterno
in diuina prædeftinatione & ex anti-
quis , pro vt antiqua fignificant ope-
rationes diuinas ab æterno > tam di-
lectionis quam electionis , & præde-
ftinationis . Sic de Chrifto dicitur : Qui
Rom.1. prædeftinatus eft filius Dei , & c . ideft,
præordinatus ad vnionem hypoſta-
ticam verbi Dei , quæ vnio facta eſt
in tempore quando Maria dixit : Ec=
Luc.1,
ce ancilla Lomini. Hæc explicatio eft
Aug.
Auguftini , libro primo de Trinitate,
cap. duodecimo , & Bafilij lib . 4. ad-
uerfus Eunomium , & Epifto. 141. ad
Bafilius .
Chryfoft. Cæfarianos , & Chryfofto. fermone de
Cyrillus. Trinitate , tom. 3. & Cyrilli in libris The
faurorum .
Antiqui reges infcriptura laudan-
IO
tur interdum , eo quod primi olim re-
ges Philofophiæ , & Aftrologiæ natu-
ralis peritifsimi fuerint , & maxime a-
pud Perfas , & Ægyptios . Sic de rege
Efai.19 .
Ægypti legimus : Filius fapientium ego,
Hierony. filius regum antiquorum . Vbi Hierony.
Matth.2.
ait. Sic appellantur reges Philofopho-
rum.Hæcille . Vnde Magi qui ab orien-
te venerunt adorare Dominum in a-
ftrologia peritifsimi , reges quidem fuif
Cyprian. fe perhibentur , vt tenet Cypria . fer-
Hierony. mone de ftella , & Magis. Hierony.
Ifidorus.
fuper Pfalm. 71. Ifidorus in præfa-
&tione Miffa Mozarabæ , de quo in ver-
bo Magilatius.
II Antiqui mores aliquando in ma-
4.Reg.17. lum accipiuntur pro idolatriæ confue-
tudine. Dijs quoque fuis inferuiebant iux-
ta confuetudinem gentium , & ufque in præ
fentem diem morem fequuntur antiquorum.
Pfal.78.
De quo etiam intelligitur illud Pfalm.
Lyra.
Nememineris iniquitatum noftrarum anti-
Sap.13.
quarum , vt Lyranus exponit. Sic &
fapiens idola vocat : Lapidem inutilem
Ifai.26 . opus manus antique. Sic intelligitur illud
Efaia : Vetus error abijt , vt explicat Hie-
ronymus,ideft , error idolatriæ , de quo
2.Cor.5. Paulus : Vetera tranfierunt.
Antiquus quoque ferpens Diabo
I2
Apoc.20 . lus apellatur : Apprehendit ( Subaudi
Angelus ) Draconem ferpentem antiquum,
Gen.3. ideft , illum qui in paradifo feduxit
Euam. Hunc ergo foras eijcere nemo
potuit , vfque dum venit magni confi- Ioan.12.
lij Angelus qui dixit : Nunc iudicium
eft mundi, nunc princeps huius mundi eijcie-
tur foras. Quomodo autem ligauerit
eum , vide in dictione Angelus,numero
31. 13
Antiqui gigantes in malum fo- Eccle.16
nant : Non orauerunt pro peccatis fuis an-
tiqui gigantes , qui deftructi funt confiden = Lyran.
tes fue uirtuti. Vbi Lyranus. Gigantes lanfeni. Call
Gen.6.
( inquit ) erant fuper terram tempore
Noe , qui deftructi funt in diluuio .
Ianfenius vero cenfet , de Sodomitis c-
tiam fermonem effe , quia fequitur in Lug
textu : Non pepercit peregrinationi eorum.
Grace autem legitur , non pepercit pe-
regrinationi Loth. Quafi diceret , Loth
inter illos , vt peregrinus receptus , non Mat
potuit illis ( vt pote obftinatis ) obti-
nere mifericordiam , ideo filius Dei , vt
mifericordiam paralityco exhiberet , & •
fanitatem , propter preces & fidem of-
ferentium , oftendit illum non effe ob. Matth.9.
ftinatum " ſed pœnitentem , dicens: Luc.s.
Confidefili , remittuntur tibi peccata tua. 14
Antiqua fine addito in fcriptura
vocari folent , vel quæ ad mundi per-
tinent creationem , vel prodigia facta Ilai,4 3
ad ftabiliendam veterem legem.Sic Efai.
Nolite reminifci priorum , & antiqua ne
intucamini , ecce ego facio noua. Vbi Hie-
Hierony
ronymus . Ne memineritis , ait , vete-
rum mirabilium,quia in Euangelio fum
maiora facturus , nequaquã enim iam in
mari rubro , fed in deferto totius mun-
direperiam viam . Hæc Hieronymus.
In eodem fenfu Pfalmifta. Domine tu
cognouifti omnia nouifsima , & antiqua , id Pfal,128.
eft , quæ ab initio facta funt , quæ vf-
que ad finem mundi fient , vt exponit
Lyranus , Sic vetera poma , & noua
vocantur. noui , & veteris teftamenti Lyran.
tum prodigia , tum etiam promifsiones.
Omnia poma noua & uetera feruaui tibi Can-7
dilecte mi , vbi Gregorius , quia ita ( in- Grego
quit ) nouum teftamentum recipit Ec-
clefia , vt vetus non reijciat. In quo etiam
fenfu Hieronymus explicat illud quod Hierony
Dominus ait : Sic omnis fcriba doctus in Matth.13.
L
regno cœlorum ,fimilis eft homini patri fa
milias , qui profert de thefaurofuo noua , &
uetera,ideft,myfteria noui, & veteris teſta
menti.
Vetera
 VETVS.
Vetera vocari folent corrupti mo-
15
i.Reg.z. res Recedant uetera de ore ueftro , quia
Deus fcientiarum Dominus eft , & ipfi præ-
Baruch parantur cogitationes. Hinc dicitur ve-
tus homo apud Paulum : Scientes quia
uetus homo nofter fimul crucifixus eft. Qua-
lis autem fit hic homo vetus , expli-
Eph.4 cat luculenter idem Apoftolus : Depo=
nite ( inquit ) fecundum priftinam con=
uerfationem ueterem hominem , quicorrum-
pitur fecundum defideria erroris . Et alibi:
Col.3. Expoliantes uos ueterem hominem cum acti-
busfuis , & c. Eftitaque vetus homo cor
rupta concupifcentia non tantum car-
nis , fed etiam animi , propter reliquias
Aug:
originalis peccati : vt docet Auguft. lib.
14.de Ciuit. cap. 2. Nam & fuperbia
mentis , & inuidia adveterem pertinet
hominem , quem tamen abnegare iube=
Matth,16 mur : Siquis uult uenire poft me. ( Chri-
ftus ait ) abneget femetipfum, & tollat crum
cemfuam,& fequatur me.
16 Vetus quoque fermentum metapho-
1.Cor.5, rice corruptela concupifcentiæ noftræ
Chryfoft. vocatur,iuxta illud. Expurgate uetus fer-
mentum,utfitis nouaconfperfio . Vbi Chry-
foft. Fermentum ( inquit ) vetus &
Hierony,
eft omnis malitia . Et Hieronymus.Ni-
hil ( inquit ) in nobis conuerfationis
priftinæ relinquatur , quod fyncerita-
tem pofsit naturæ corrumpere. Hæc
ille.De quo Dominus dixit : Cauete à
Matth,i6!
fermento Pharifæorum , in quo fenfu : Si-
manustud , autpes tuusfcandilizat te , tan-
quam fermentum vetus expurgare
Matth. 18, debes : propterea : Abfcinde ( inquit ) er
proijce abste
17 Veterafcit auxiliu, quádo nihil ad falu
Pfah48. të animæ prodeft,fic Proph, Etauxilium
corum ueterafcet in inferno àgloriaeoru.Vbi
Hier ony Hierony. Habuerunt quidem diuitias,
fed cum defcenderunt in infernum,euo
muerunt illas.Et Lyra.Auxilium carna-
Lyra,
lium amicorum non profuit illis. Eo-
Gloffa. dem modo Gloffa.Hieronymus ad So
Hierony phronium non vertit auxilium eorum,
Chaldæus fed figura eorum conteretur . Chaldæus
vero. Corpora corum veterafcent inge-
henna , fed occafio variæ tranſlationis
fuit,quia vox Hebrea Sura,idem
Genebrar. eft , quod figura , & vt notat Genebrar-
dus in carmine ponitur per fyncopem
Regula. Sura pro Suratham: Imago corum. Nihilo .
minus fciendum phrafim hebraicam
I2 I
effe , vt petra ponatur pro refugio ,& au- Į
xilio , quia fugientes confugiunt ad pe-
trā, vox autem Sura fignificat etiam pe=
tram in Exo. Percuties petram , Hebraice Exod.17,
Sura , quam phrafim melius caluerunt
feptuag.interpretes,quàm Chaldæus , &
Genebrardus,& ita recte verterunt : Au Luc.16,
xilium, quod certe defuit diuiti Epuloni
in gehenna,imo & his qui damnatur , ne Matth.s
que myriades miffaru profunt:Quia in in
ferno nulla eft redemptio , ideo Dominus
ait:Thefaurizate uobis thefauros in cælo , &
rurfus, Ambulate dum lucem habetis. Ioan.1.
Veterafcunt offa corpore vel fpiritu la 18
guetiu apud Prophet.Quonia tacui,inuete Pfal.31
rauerunt offa mea, dum clamaré tota die,ideft
corporali eniarcuerunt langore, vt expli
catlanfenius , qui propter adulterium, Ianfen,
& homicidium Dauidem morbo percuf
fum putat, quia tamen hoc nullo fcriptu
rarum teftimonio firmatur,magis placet
hoc loco per offa metaphorice virtutes
intelligi , quæ propter peccata languef
cunt,& dum pænitentia differtur,magis
ac magis veterafcunt , quod contigiffe
Dauidi tenent hoc loco Hierony. Aug. Hierony,
Greg.Gloff.Lyra.Burgenfis . Sicut etiá Aug.
Greg
in Pfal.dicit: Noeft pax ofsibus meis, à facie Gloffa
peccatoru meoru. In quo fenfu rurfus Pro Lyra.
pheta clamatPfal. 6. Inueteraui inter omne Burgen
inimicos meos. Sed Hebraice eft phy
Ateca,inueterauit in tertia perfona,fcili-
cet oculus , denotatque contritum effe
& emarcuiffe,non ætate,fed dolore. Sed
Cafsiodo.exponit in veteris Adam anti Cafsiod,
Aug
qua corruptione permanfi, & Aug.ficut
veftis vetus neque vtilitati(inquit)eft, ne
que decori , fic & ego inter inimicos
meos,vel homines, vel dæmones inuti-
lis, & deformis remanfi.Quæ expofitio
germanior eft. Talis profecto & filius Luc
.is
erat prodigus inter animalia , quæ paf-
cebat immunda.Sic & de Iudæis dicitur : Pfal.17
Filij alieni inueteratifunt. Vbi Hebraice
legimus Ibbolu , diffluent , veterafcent,
abfumentur, hoc eft Iudçi,qui fe à Chri
fto alienarunt funt corrupti , vt ex- Hierony
ponit Hieronymus , & in eodem fen-
fu Daniel adulterum fenem caftifsimæ Dan. 730
Sufannæ infidiatorem , inueteratum die
rum malorum vocauit. Ad Ifrael dicitur: Bar.3
Inueterafti interra aliena. Sic etiam Domi
nus dixit: Nemo mittit commiſſură panniru- Matth.9,
dis in ueftimentü uetus,&c.Nec mittutuinum
nouum
 APER , APERIRE . & c.
nouu inuftres ueteres.Vbi veftimentum ve
tus,& vtres veteres metaphoricè difci-
Chryfoft. puli Chrifti vocantur fecundum Chry
foft.antequam aduentus Spiritu fancti re
nouarentur fpiritus nouitate.
19 Veterafcere dicuntur cæli : Omnes
Pfal,101: ficut ueftimentum ueterafcent : dequo vide
in dictione cælum , vbi duas ponimus
opiniones , alteram , quæ cælos putat
corruptibiles , alteram vero , quæ po-
tius tenet , quoad fubftantiam effe in
corruptibiles . Sed quia motus cælorum
Luc.21. in die iudicij ceffabit , quando , uirtutes
Hierony. cælorum mouebuntur .Propterea vete-
rafcere dicti funt cæli. Ita Hieronymus
fuper Ifai. 34. Veteres folitudines , vel
fepulchra in locis defertis , infernalia di
Hierony.
cuntur loca. Sic exponit Hieronymus,
Ezech.26. quod de Metropoli Tyri apud Ezech.
dicitur : Et collocauero tein terra nouifsi=
ma , ficutfolitudines ueteres cum his qui
defcendunt in lacum : quod ad eos ( in-
quit ) referri poteft,qui in anguftia huius
feculi conftituti deducuntur ad inferos.
Hæc Hierony.
20 Veterafcere dicta eft lex Moyfi
Heb.8. ( ideft ) cum honore abolenda fepeliri :
vnde Apoftolus : Dicendo ( inquit ) nouum
ueterauit prius, quod autem antiquatur , &ſe
nefcit, prope interitum eft.
CAPVT. CVII.
Aper , & fingularis
ferus.
PER Chazir dici-
‫חזר‬ tur Hebraice.Sic legi-
Pfal. 79. mus de vinea Ifrael:
Exterminauit eam aper-
de fylua , & fingularis
ferus depaftus eft eam.
Aper eft porcus fyl-
ueftris iracundus , & furori obnoxius ,
mas dentes habet exertos , fæmina vero
minime . Plinius lib. 8. cap. 52. Sic ait.
Plini:
Apris maribus,non nifi anniculis genera
tio,in India cubitales dentium flexus ge
mini ex roftro,totidem à fronte, ceu vitu
licornua exeunt , pilus æreo fimilis, agre
ftib' cæteris niger.Hæc ille:quia verò le
quid cogebatur,aperiet Dominus oculos
gimus vt paulo ante dicebamus, de vinea fuos , vt eorum mifereatur,& eos dignos
Synagogæ: Exterminauit eam aper de fylua.fuo faciat afpectu.Hæc ille. Sic etia vbi 2.Paral. 6.
Notandum eft,aprum genus effe ad va-
rias fpecies,inter quas vna vocatur fingu
laris ferus , differt autem à beftia , quæ di
citur folitaria , quæque græce moving vo
catur.Sed fingularis ferus povos dicitur
vnde Celi' lib. 2 :cap. 39.Sic ait.Arifto Cali
Arift
phanes Gramaticus dicit.Sut ex fuibus,
qui dicuntur monij, quibus forfitan fimi
lis fuerit quem vocant Chlunem,fæuitia
& moribus.hæc ille Iam vero metapho- Pfal, 79.
rice,vt vult Lyranus , Nabuchodonofor Lyran.
Aper dicitur, qui Hierufalem extermina
uit , vt pote qui feptem annis inter be-
ftias fylueftres errauerit ,fingularis aute
ferus Titus Vefpafiani,qui de paftus eft
eam , & quafi dentibus eradicauit, ita vt
non repullulet amplius , de quo præ-
fcius : lefus uidens ciuitatem flleuit fuper Luc,19,
illam.
CAPVT. CVIII.
Aperire,Ad aperire,Aper-
tura.
PERIO hebraicè ‫ברת‬
Bara.Sed latinè vt vult
Prifcianus dicitur ex
1
præpofitione ab, & pa
rio, abiecta , eftque idē,
quod patefacio , dete-
go,& reuelo. Per meta
phora auté Deus dicitur oculos, & labia
& deniqui man' aperire.fic apud Iob: Et Iob.
dignum ducis fuper huiufmodi aperire oculos
tuos? ( ideft)fuper homine mille refertum
miferijs .Vbi Glof. Deu(inquit) aperire Gloffa .
oculos fuper aliquem eft iudicia exerce-
re, & videre que feriat: Lyra.vero :aperit Lyran.
(inquit) Deus oculos fuper hominemad
eius directionem,per prohibitiones ,vt å
malo retrahat,& per præcepta , vt ad bo
num dirigat , Eodem modo exponit D.
D.Thom .
Thomas in commentarijs . Sed prior ex
pofitio magis quadrat,quamuis frequen
ter accipiatur in bonum pro eo quod eft
mifereri potius, quã punire. Sic legimus :
Superdomum Iuda aperiam oculos meos. Vbi Zach. 12 .
Hierony. fuper domum ( inquit ) Iuda , Hierony.
quia contra Metropolim fuam agere ali
Salomon
 APERIRE .
Salomon orat ad Deum dicit : Ape-
riantur,quæfo , oculi tui , & aures tuæ atten-
te fint ad orationes , que fiunt in loco ifto.
Baruch, 2, Eodem modo orat Baruch : Refpice Do
mine de domo fancta tua in nos , & c. Aperi
oculostuos uide. Sic dicitur Domi-
nus,leuare oculos fuos vt mifereatur.
Luc6. Sicut legimus apud Lucam: Et eleuans o-
culosfuos indifcipulos dicebat : Beatipau-
peres , eleuabat oculos fuos in difcipu-
los , qui prius in finu patris oculos di-
uinitatis in populum Iudaicum ape-
ruerat, quando per mare Rubrum ficco
illum veftigio traduxerat , Ægyptijs
perfecutoribus in marefummerfis , &
aqua de rupepotauerat , panibufque ci-
bauerat de cælo paratis, & lege in mōte
per angelos dederat : fed modo non fo-
lum oculos deitatis , fed & humanitatis
fuper difcipulos eleuat, quibus illis ma =
iorem conciliet gratiam , & potumfpi-
ritualem cibumque præbeat cæleftem,
& non iam timoris vt olim , fed chari-
tatis legem & confilia perfectionis ad■
dat,beatos pauperes appellans,quibus
non iam terra promifsionis effettribuen
da, fed quia: Veftrum eft ( inquit ) regnum
Dei. Itavt non ficut hofpites habitetis,
fed vt domini , vt eos qui vos fecerint
fibi per eleemofinas amicos , recipere
tandem pofsitis in æterna tabernacula.
Sic etiam eadem metaphora vfus eft
Ioannes , cũ defcripturus effet conuiuiū
illud , in quo multiplicatis quinque pa-
nibus,quinque millia hominum Domi-
Ioan.6
nus faturauit:Cumfubleuaffet ( inquit ) Ie-
fusoculos, & uidiffet quia multitudo maxima
rc. Subleuare itaque oculos,
uenitadfe, &
eft clementer aperire vt mifereatur.
Aperit Deus labia fua quando fuafe-
2
creta iudicia hominibus manifeftat , vel
Iob.il, fuam beneplaciti volütatem. Vnde Iob
ait: Vtinam Deus loqueretur tecum & aperi-
Greg ret labiafua tibi.Vbi Greg-labiafua ( in-
quit ) Deus aperit cum voluntatem fua
hominibus per aperta iudicia oftendit.
Gloffa
Eodem modo Gloffa & Lyranus. Et
Lyra,
quia voluntas Dei eft homines ad perfe
&
tionem inducere , prædicaturus de bea
Matth.S titudinibus & confilijs in monte : Ape-
riens os fuum docebat eos. Aperiebat ita-
Auguft. que os fuum,vt Auguftinus ait, qui prius
aperuerat ora Prophetarum.O remmi-
rabilem , firex non folum præcones mit
122
teret. Sed ipfe quafi præco os aperiret, &
legem perfeipfum clara voce per vias pu
blicas promulgaret , quis non feruaret
hanc legem aperiebat os fuum,qui ante
quam os carneum haberet,fola voce fpi-
rituali cælos fideribus ornarat , terram
floribus, aquam pifcibus, & Angelos glo
ria , nunc autéfpirituale & corporale di=
uinitatifuæ hypoftatice vnitum os ape-
riens quid non efficiet? certe difcipulos fi
cut nouos cælos ftellis virtutum om-
nium, & ficut nouam terram,floribus co
filiorum ornauit,quia aperuit os fuum:
In quofunt omnes thefauri japientiæ, & fcien Colof.zi
tie Dei abfconditi.
Aperit Deus manum fuam , quando
liberaliter omnibus bona diftribuit , fi= 3
cut in Pfalmo legimus : Aperiente te ma-
Pfal.103
num tuam omniareplebuntur bonitate,pro im
plebuntur Hebraice eft Isbun fa
tiabuntur,pro bonitate vero eft in
Tob ,bono.Sic etiam in alio Pfalmo , le-
Pfal.344
gimus : Aperis tu manum tuam & imples
omne animal benedi&tione.Sed quomodo in
quies Lazarus fame , & vlceribus pe
rijt ad hoc dicunt Auguftinus , & Auguft.
Gloffa ,fi non das aliquando , tamen Gloffa:
opportune das,differs non aufers.Sic fi
Lazaro non dedit panem, dedit æter-
nam opportune requiem , fi triduo di-
ftulit dare cibum quatuor millibus qui
fecuti funt eum in deferto , fed oppor
tune multiplicauit illis feptem panes, Mar.8.
vt omnes pariter faturaret.
Aperire manus in bonum , & in 4
malum dicuntur homines. In bonum Pro.vlt,
liberalitatem denotat. Sic mulier
fortis : Manum fuam aperuit inopi , per
Beda.
eleemofynam , vt exponit Beda. Sed
in malum deauaro dicitur'in Ecclefia - Eccle. 40.
ftico: Aperiendo manusfuas lætabitur. Vbi
Lyranus aperit ( inquit ) manus vt male Lyra.
accipiat.
Aperire dicitur Deus oculos homi- 5
nis.Sic de duobus difcipulis cuntibus in
Emaus dicitur : Et aperti funt oculi eorum , Luc.24,
cognouerunt eum.Vbi Gregorius,hom. Greg,
23. Super Euang. Audiendo ( inquit)
difcipuli præcepta Dei illuminati non
funt , faciendo illuminati funt.Hæc ille.
Sic de Chrifto dicitur apud Ifaiam . Ifai.52.
Dedi te infaduspopuli,in lucegentium ,utape
riresoculoscæcorum, ideft,gentium , quæ
Deum no videbant, vt Hierony. ait.Sic Hierony.
nouo
}
 APERIRE .
, nouo fydere oculos Magorum aperuit,
quiprocidentes adorauerunt eum.Mat-
Ifai.35. th. 2. Quodvero legis , Deus ipfe ueniet,
& faluabit nos , tunc aperietur oculi ce-
corum,tam de corporalibus, quam etiam
defpiritualibus oculis intelligitur:vt ex-
Hierony. ponit Hierony.ibidem . Quod quamuis
fignorum (inquit) magnitudine comple-
tum fit , quando loquebatur Dominus
Matth.i1. difcipulis Ioannis: Ceci uident,claudi ambu
lant , & c. tamen quotidie completur in
gentibus, quando qui prius cæci erant,
lume veritatis afpiciunt.Hæc Hierony:
Sic etiã aperuit filius Dei Apoftolis fen=
Luc.14. fum:Vt intelligerentfcripturas. Aperire e-
tiam hominem oculos , eft diligentiam
Prous20,
adhibere:Aperi oculos tuos,& faturare pa-
nibus,ideft, efto vigil,& diligens in operi
Lyra.
bus tuis,vt explicat Lyra.vel vt exponit
Hierony .
Hierony.aperi oculos, cordis ad vigilias
fanctas.Cæterum aliquando fero, & fine
Iob, 27: vtilitate homo dicitur oculos aperire. fic
legimus:Diues cum dormierit ,nihilfecum au
feret,aperiet oculosfuos,& nihil inueniet.vbi
Greg. Greg.lib. 18.Moral. Oculus (inquit) ob
dormifcit in morte,& anima tunc vigilat
in vera cognitione,dormit ergo diues , &
oculos aperit , quia cum carne moritur,
eius anima videre cogitur , quod videre
cotempfit. Hec Greg. fic & diues, qui dũ
viueret , nequefuper.Lazarum vlcero-
fum aperire oculos dignabatur , poftea
interflammaru cruciatus: Cumfubleuaffet
Luc.16. oculos uidit Abraham,& Lazaru infinu eius:
fed finefructu , quia fero.
7 Aperti dicütur oculi Adam in Genefi
Gen.3 .. poft peccatum infuæ nuditatis confufio
nem.ita Aug.lib.11.de Genefi ad literam
cap.31.Aperti aitfunt oculi amborum , quo
modo nifi ad concupifcendum, ad pecca
ti pœnam carnis ipfius morte conceptă .
& infra: habuerunt iam oculos apertos
ad aliquid intuendum , & cogitandum ,
quod antea non aduerterant. Hæc Aug.
hoc autem modo ficut vituperabile eft,
Matth.5 .
oculos aperire,iuxta illud:Qui uiderit mu
lierem ad concupifcendum eam , iam mocha-
tuseft eam in corde fuo.Sic oculos claudere
Ifai.33
laudi datur apud Ifaiam : Qui claudit ocu
losfuos, ne uideat malum,& c. ifte in excelfis ha
Pfal.09 . bitabit,ideft,in ſtatione fecura,de qua Pro
pheta dicit : Altifsimum pofuifti refugium,
tuum ,non accedet ad te malum,er flagellum no
appropinquabit tabernaculo tuo,&c .
Cor aperire dicitur Deus , quádo mo 8
uet auxilio efficaci ad fufcipiendam fi-
dem. fic in Actib. Apoſt. Quædã mulier A&.15,
nomine Lydia, & c. audiuit cuius Deus aperuit
cor ,rurfus.in Machab. Adaperiat cor ue 2. Mach. 1,
ftrum in legefua,& in præceptisfuis,& faciat
pace. Sed rogabit aliquis, fi Deus aperit
cor peccatoris ,quomodo dicit: Ego fto ad Apoc.3.
oftiù , & pulso:& fi quis aperuerit mihi,intra
bo adeum:Ite in Canticis : Aperimihiforor Can.4:
mea,& c.poffet enim fponfa dicere, aperi
tu Domine, qui folus potes meum aperi
recor. Ad hoc tamen refpondendu eft,
vtrunque requiri , & vthomo libero fuo
arbitrio gratia Dei præueniente, quæ nũ
quam deeft,confortatus aperire confen-
tiat, & Deus auxilio efficaci , quod agen-
ti, quod infe eft nunquam denegat, ape-
riat.de quo lege Conciliù Trident. Seff. Cöcil . Trid
6.Can.4 .
A
Aperit Dominus os , vel labia noftra, 9
ideft , dat verba opportuna.fic legimus : Sap.10,
Quoniamfapientia aperuit os mutum , & lin-
guasinfantiufecitdifertas . Vbi Gloffa fine Gloffa.
fapientia(inquit) Dei nec humana mens
aliquid cogitare , neque os proferre po=
teft.Sic Propheta petit:Domine labia mea Pfal.so.
aperies, osmeum annuntiabit laudem tuam.
fuper quem locum Greg. ait illius labia Greg
Deus aperit, qui no folu quod loquitur,
fed etiam quado , & vbi , & cui loquatur
attendit.Sapiêtia nanque Dei dicit apud
Ifai. Deus dedit mihi linguam eruditam.Hæc Ifai.so:
Greg.hoc petebat Apoftolus ab Eccle-
fia,vt fupplicaret Deum : Cum obfecratio- Ephe,6 ,
ne(inquit)pro omnibusfanctis, & pro me, ut
deturmihifermoin apertione oris mei.Sic de
iufto dicitur : Inmedio Ecclefiæ aperuit os Eccle,15,
eius, impleuiteum Dominusfpiritufapien=
tia, intellectus.
Aperit etiam homo os fuum in arbitrij ΙΟ
Jibertate,vel in bonum quidem , vel in
malum:In bonum. Aperui os meum, & at- Pfal.118,
traxifpiritum,quia mandata tua defiderabam.
ait Dauid.vbi Aug.aperuit (inquit) os pe Aug:
tédo,quærédo,pulfando, & fitiens hau-
fit fpiritum bonu. hæc Aug. & certe hoc
fecit Propheta , vt voci Domini obedi-
ret præcipienti : Dilata os tuum , & ad Pfal.80.
implebo illud. Super quem verfum Hie- Hierony.
rony.quatum (inquit)dilataueris os tuu ,
accipies,& Gloffa' interlin .Dilata os tuu Gloffa.
defiderio.Denique Lyranus dilata os pe Lyra,
têdo vtilia.hæc ille.Et certe ille dilatat os
fuum
 APERIRE .
fuum quiterrena, & temporalianopetit,
fed audit Dominum dicentem: Petite &
accipietis , ut gaudium ueftrum fit plenum.
Ioan.16. Aperit etiam os fuum homo , quando
placendi Deo defiderio libere ad nu-
Ezech.3, tum obedit Spiritui fancto. Sic Eze-
chieli dixit fpiritus : Comede uolumen
Hiero. iftud , & aperui ( inquit ) os meum , &
cibauit me uolumine illo. Vbi Hierony.
Non eft ( inquit ) volentis , neque cur-
rentis , fed miferentis Dei : attamen
velle , & currere noſtri arbitrij eft.Hæc
ille. Aperuit itaque os Propheta , &
Deo reuelanti futura libere confenfit,
non folum vt doceret , quæ contine-
bantur in libro , fed vt prius comede-
ret,( hoc eft ) faceret,iuxta illud : Qui
Matth.s,
autemfecerit, docuerit,hic magnus uocabi-
tur in regno cœlorum.
II
Aperire denotat interdum , non
excidere verbatemere de ore loquentis ,
fed confiderate loqui.Sic legimus apud
Iob.3. Iob.Poft hæc aperuit lob osfuum , & maledi
D,Thom. xit diei fuo. Vbi D. Thomas in come
mentarijs. Verba ( inquit ) quæ fe-
quuntur funt per rationem prolata,
nonper triftitiam perturbantem : ma-
ledixit autem diei , ideft , malum per
malitiam culpæ originalis demonftra-
Greg.
uit. Et Gregorius.Corda , quæ clauſo
ore occulta funt , aperto ore detegun-
tur : & cum cogitationes fancti dete-
gunt , os aperire referuntur. Vnde fu-
blimia verba Domino in monte di-
aturo præmittitur : Et aperiens osfuum,
docebat eos. Hæc Gregorius.Sic Sa-
Pro,&.&.31 .
piens Aperientur ( inquit ) labia mea
ut recta predicent. Et alibi iudici con-
fulitur Aperi os tuum muto , & caufis
omnium filiorum , qui pertranfeunt , aperi
Beda,
os tuum , iudicaquod iuftum eft. Vbi Beda,
Pro caufa ( inquit ) pauperum , qui
pro fe in iudicio cloqui non valent, ip-
Dan.io, fe loqui memento. Hæc ille.In eodem
fenfu Daniel : Et aperiens ( inquit ) os
meum locutusfum. Item de eo , qui con-
Eccle.39 gruenter orat : Aperiet os fuum in ord
tione. Et certe qui feruat quod Do-s
Ioan.16.
minus ait : Si quid petieritis patrem in
nomine meo , dabit uobis , hic aperit os
fuum in oratione . Illius autem verba de
ore decidunt imprudenter, qui petit con
tra rationem falutis.
12
Aperit os fuum Propheta , quando
123
fcum fiducia loquitur , eo quod imple= |
རྭ
tum fit, quod ante prædixerat.Sic Eze . Ezech.33.
chiel. Et aperto ore meo nonfilui amplius.
Vbi Hierony. Tunc ( inquit ) aperitur Hiero.
os prophetæ , quando quod prius nun-
tiauerat , opere monftrarit effectum ,
& tota libertate proclamat , qui nequa-
quam futura , fed præfentia , vel tranfa-
a demonftrat . Hac Hierony. Con-
tigit autem hoc, quando nuntium ve-
nit captam fuiffe Hierufalem , ficutan
tea Propheta prædixerat. Etin eodem
fenfu , dicit illi Dominus : Dabo tibios Ezech.29.
apertum in medio eorum , &c. Vt ibidem Hiero:
Hieronymus ait.
Non aperire os, eft , fe minime ab im
13.
pugnatibus defendere.Sic rex Afsyrius Ifai.10 .
apud Ifai.fe iactabat dicens : Vniuerfam ter
ram ego congregaui , & non fuit qui ape='
riret ose garriret.Et rurfus, Obautui ,
Pfal.38
& non aperui os meum , quoniam tu fecifti.
Et Ifaias ait de filio Dei.Sicut agnus co-
Mai.53.
ram tondente fe obmutuit , & non aperuit :
osfuum. Et Hierufalem peccatrici præ-
dicitur . Vt recorderis , & confundaris, Ezech.16 ,
non fit tibi ultra aperire os tuum præ
confufione. In quo fenfu mulier , quæ
erat in ciuitate peecatrix , lachrymas
fudiffe legitur ad pedes Chrifti , fed Luc.7,
præ confufione fcelerunt non aperuit
os fuum .
Aperire os fuper aliquem in ma-
·14
lum , eft calumniari , vel ma ledicere.
Iob.16,
Aperuerunt fuper me ora fua , percuffe-
runt maxillam meam. Quod Iob dicit
tam de Satan , quam de hoftibus fuis
vifibilibus , vt exponit Lyranus. Item: Lyra.
Pfal.108,
Os peccatoris, os dolofifuper me apertum
eft , ideft , os Iudæ proditoris , vt ex-
ponunt Hieronymus , & Lyranus ,vel Hiero?
Iudæorum , ita vt accipiatur fingula- Lyra.
re pro plurali , vt explicant Auguft. Aug.
& Cafsiodorus. Hi nanque contra Cassiod!
Chriftum obloquebantur dicentes :
In Beelzebub principe demoniorum cijcit, Luc.rr.
Ioan.8.
demonia. Item : Samaritanus es tu , e! Aug.
demonium habes. Sic & iuxta literam Casiod."
de Chrifto explicant Auguftinus ,Caf- Gloffa.
fiodor . Gloffa , & Lyranus illud Lyra..
Pfalmi: Aperuerunt fuper me osfuum , fi-
cut leo rapiens , rugiens , quando ni Ioan.11.
mirum in fuo concilio dixerunt : Quid Matth-26,
facimus , quia hic homo multafignafacilè&c.
Item: Reus eft mortis.
Q 3 Aperire
 APERIRE .
Aperire dicitur terra os fuum me-
15 taphoricè in bonum , & in malum , in
bonum quidem in Apoc. Et terra adiunit
Apoc.12.
mulierem , & aperuit os fuum , & abforbuit
flauium: vbiterra corpus Chrifti fignifi-
cat , quod vfque adeo iuuit Eccle--
fiam , vt fluuium poenarum in fe re-
Anfel. ceperit , ne illa periret , ficut expli-
Haymo . cant Anfelmus , Haymo , Ansberts,
Ansbertus. Gloffa , Beda , de quo vide , quæ fu-
Gloffa.
pra diximus in verbo Abforbere.Quia
Beda.
ergo in tantum nos filius Dei dilexit,
vt noftra omnia fupplicia fubiret , ait :
Hoc eft præceptum meum , ut diligatis in-
Ioan.15 . uicem , ficut dilexi uos. Item materialis
hæc terra aperuit os fuum , & fufce -
Gen 4.
Num.16. pit fanguinem Abel. In malum vero:
iuxta illud Aperuit terra os fuum, & deglu-
tiuu Dathan, Abiron.
Aperire vuluam dicitur primoge-
16
nitus , item Deus dicitur aperire vul
Luc 2 .
uam fterilis fœminæ , cui fœcundita-
Exod.13 . &
34. tem dedit. Cæterum quæftio eft , an
Quæftio. hac phrafis partui Maria matris fem
per virginis pofsit accommodari , vt ad
germinandum Saluatorem aperiri in
fcriptura dicatur, metaphorice faltem ?
Ezechi. 44 De Maria metaphorice dictum eſt:
Porta hæc claufa erit , & non aperietur.
Hanc enim expofitionem tanquam.
pulchram de Maria femper virgine
Hierony. adducit ex aliorum fententia Hierony.
fuper Ezech. quia illi dictum eft : Spi=
ritusfanctus fuperueniet in te , & uirtus al-
tijsimi obumbrabit tibi. Sed ex alia par-
Ifai.45 . te legimus : Rorate cœli de fuper, & nubes
pluarit iuftum , aperiatur terra , & ger-
minet Saluatorem.Quod , non ad regem
Cyrum referendum eſt , ſed ( vt in-
Hierony, quit Hieronymus fuper eundem lo-
cum ) ad aduentum Saluatoris, vbi nu-
bes Prophetæ funt, & terra illa,de qua:
Veritas deterra orta eft. Sic in Concilio
Pfal.84.
Hifpalenfi. 2. cap. 1 3. explicatur hic
Con,Hifpalocus , & Auguft . oratione de quin-
len..
Auguft. que hærefibus cap. 4. in eundem fen-
fum exponit. Item Chryfoft. homil.
Pfal.71. 1. fuper Pfalm. 71. in illud : Defcen-
Chryfoft.det ficut pluuia in uellus. 1 Et Lactantius
La &ant..
lib. 4. cap. 1 1 quod impletum eſt,
quando Maria peperit filium fuum
Luc.2 . , non . eft
primogenitum
fenfum inter hæcergo
Secundum duohunc
loca
Ezech.44. Ezechielis C & Efaiæ contradictio,
quia non aperienda apud Ezechielem
porta dicitur , propter illafa clauſtra
virginitatis Mariæ. Sed aperiri ter-
ram ad germinandum nobis Saluato-
rem pradicit Efaias , quafi dicat , non
aperiri vuluam defidero virginalem,
fed confenfum voluntatis oblatam ma=
tris dignitatem libere recipientis. Et cer
te aperta eft myftica hacterra , quando
dixit Gabrieli:Ecce ancilla Domini,fiat mi Luc.1.
hiſecundumuerbum tuum.
Apertum cœlum videri à Prophe- 17
tis exponit in hiftorico fenfu Hie- Herony.
ronymus fuper illud Ezechielis : A- Ezech.1
pertifunt cali , & uidi uifiones Dei. A-
pertos ( inquit ) cœlos non diuifione
firmamenti , fed fide credentis intel-
lige , co quod cæleftia fint illi refera-
ta myfteria. Vnde in baptifmate Sal-
uatoris apertos colos legimus , qui Matth.3
bus referatis panduntur vifiones Dei .
Hac Hierony mus .Secundum hancre-
gulam intellige loca fimilia fcriptura-
rum. Sic Stephanus dixit : Ecce uideo Regula.
calos apertos. Item Ioannes. Et uidi, Act.7.
ecce oftium apertum in cœlo. Et rur-
Apoc:4.
fus. Vidi caelum apertum . Præterea . Et
Apoc.19,
Apoc.11. ins
apertum eft templum Dei in cœlo. Vbi D.Thom.
quod D. Thomas , & Ansbertus per Ansbertus.
coclum Ecclefiam fignificari dicunt , Richar
s
item Richardus , Gagneius , & alij Gagneiu .
facram fcripturam intelligi putant, my-
fticæ funt expofitiones , & ad prædi
canduin aptifsimæ. Quis enim non
videat pulchre quadrare apertum
fuiffe oftium in cœlo,quando filius Dei
myfteria coeli referabat dicens : Beati
pauperes fpiritu. Et , in domo patris mei Matth.5 ,
manfiones multa funt. Et fic de fimili- Ioan.14.
bus.
Aperire dicitur Deus flumina per 18
metaphoram , ideft dona fpiritualia, &
Euangelicam doctrinam apud Ifai. Ape- Ifai.41.
riam infupinis collibus flumina, & in medio
camporumfontes, vbi Procopius. Hifon- Procop:
tes ( inquit ) funt fpiritus fan&ti , qui
manat in Ecclefia aquas viuificantes,
ex veteri , & nouo teftamento. Eodem
modo Bafilius in illud Pfalm. Vox Do- Bafil.
mini concutientis defertum , vnde fluent a- Pfal.28.
que defontibus Saluatoris.Sic etiam ex
plicat Hierony.fuper Efai. Hos fontes a Hierony.
Matth.11,
peruit Dominus paruulis. Etreuelaftica
paruulis , Sed aliter intelliguntur apertę
portæ
 APERIRE .
Nahum.2 . portæ fluuiorum. Apertefunt portæ fluuio
rum , vbi Hieronymus.Aperta ( inquit )
funt porteNiniue , quæ ad inftar flumi
num habebatpopuli multitudinem.
19
Apoc.s. Aperire librum fignatum figillis fepte
dicitur agnus Dei ficut eft in Apocaly :
Vicit leo detribuluda , &c. aperire librũ , &
foluere fepte fignacula eius . Vbi fecundu
omnes ferè expofitores , liber ifte , qui
eft liber vitæ,facram de notat fcripturā
noui teſtamenti, in qua æternævitæ my
fteria cötinentur, & calamitates, quæ no
uifsimis funt veturæ téporibus : fignacu
Beda. la verofepte,Beda putat effe omniamy
fteria fcripturarum, feptiformis fpiritus
Ruper gratia confcripta , fic etiam Rupertus,
& alij patres plurimi.Sed alia expofitio
magis ad mentem Ioannis eft , quam
cap.6. & 7 per fe ipfum explicat often-
dens , quæfint hæc figilla , dum feptem
calamitates , feu perfecutiones Eccle-
fiæ ad apertionem figillorum enume-
rat. Sunt itaque feptem figilla feptem
perfecutiones nouifsimæ , quibus claudi
tur hiftoria , quæ de Ecclefia militante in
fcriptura continentur. Aperit autem fo-
lus filius Dei myfteria fcripturarum ,
quiafolus implet redemptionis myfte-
Ansbert,
Richard. ria.Itaexponunt Ansbertus & , Richar
dus hoc loco , & alij quidam . Quæ ex-
pofitio non excludit alteram commu-
niorem , quæ dicit , folum filium Dei
poffe diuinas fcripturas aperire , vt
Ambr.
exponit Ambro. fuper Pfalm. 11.8 .
Bern;
ferm. 8. qui folus fcientiæ clauem de-
tulit , ita etiam explicat Bernar. ferm .
14. inter paruos. Sicipfe Chriſtus a-
peruit Apoftolis fenfum : Vt intellige
Luc,24
rent fcripturas: Neque fine fpiritu Chri-
fti aliquis poterit libri fcripturarum le-
gitimum fenfum aperire , fed ille de
quo fcriptum eft : Vicit leo de tribu lu-
da c. aperire librum. Ita exponit
Hierony. Hieronymus fuper illud Ezech. 44.
Porta hæc claufa erit & non aperietur.
Lal,22
Sic illud Efai.fub typo Eliachim de Chri
fto exponit idem Hieronymus : A-
Apoc.3:
perit, nemoclaudit,& claudit,& nemo ape
rit,quod etiam de filio Dei dicitur. Sic
Theodorett etiam Theodoretus exponit de fum
ma Chrifti poteftate.
20
Aperit Deus thefaurum fuum,
ideft , niues , pluuias , & fimilia , quæ
Eccle.43 . fuo tempore mittit.Sic apud Ecclefiaft.
124
dicitur Propterea apertifunt thefauri, Į
cuolauerunt nubes quafi aues. Ita ex-
ponit Lyranus , eft enim phrafis fcri- Lyra.
pturæ , thefauros vocare niuium , &
pluuiæ , quia ficut homines recondunt,
& reponunt pretiofa vfque ad tem-
pus , fic Deus quafi feruat repofitas
pluuias. Ita in Deut. Aperict Deus the . Deut,28.
faurum fuum optimum cœlum , ut tribuat
pluuiam terræ in temporefuo . Pro the
fauro hebraice eft nomen Ofar , repo-
fitorium à radice afar , ideft reponere.
Sic quando manna dedit populo dici .
tur. Etianuas cœli aperuit , & dedit illis Pfal.77,
manna ad manducandum . In quo fenfu
manus Dei , ideft , potentia aperire
dicitur arcum coeli verficolorem . Et
manus eius aperuerunt illum . Ideft ap- Eccle.431
parere fecerunt , vt exponit Lyra- Lyra,
nus.
Aperirequoque dicitur Deus thefau 21
rum iræ , quam reprimit aliquando , &
ficut thefaurum referuat ad tempus op
portunum . Vnde contra Babylonem .
Aperuit Dominus thefaurum fuum , pro- Hier, se
tulit uafa ire fue . Ideft , mala poenæ
occulta vfque ad tempus , vt exponit
Lyranus . In quo etiam fenfu aperit Lyra.
Deus pharetra . Pharetram fuam ape- Iob.30 .
rait , & afflixit me. Ideft confilium fuum
occultum in meis flagellis manifeſta-
uit , vt explicat Gregorius , Beda , Greg:
Gloffa , Lyranus , & Diuus Thomas, Beda.
Sic pharetram confilij fui fecreti ape- Gloffa,
Lyra.
ruit , quando percufit morte filiam D.Thom.
principis duodecim annorum , & fi 1 Matth.9 .
lium reguli vt conuerteret parentes vul- Ioan.4.
nere filiorum . De quo vide in verbo
affligere. Cæterum , fi quando ira Dei
grandis in feriptura deſcribitur , ca-
taractæ cœli dicuntur aperiri , id eft,
feneftræ fiue nubes.Sic tempore gene-
ralis diluuij , Cataractæ cæliaperta funt, he- Gen. 7.
braice , Arubboh , feneftræ , quia in ‫ארבת‬
magna pluuia quafi feneftræ coeli ape- Ifai, 24
riri videntur.Ita & apud Ifai Cataracta de
excelfisapertefunt , & concutienturfunda
menta terra . Vbi Nicolaus , ide
ft f
ideft, ,fe Nicolaus.
neftræ ( inquit ) coeli per metapho -
ram , vnde omne malum poenæ irruet
contra peccatores , quando erunt præ
Luc.21 .
fertim figna in fole , & luna . Vel catara
tæ feneltræ metaphorice dicuntur,pc
&
quas refpicit Deus de coelo flagitia , &
Q4 fcelera
 APERIRE .
Hierony. fcelera noſtra , vt puniat , ficut ex po-
Gloffa. nunt Hierony.& Gloffa.
22 Aperit Chriftus carcerem vinctis , id
Efai.61 . eft patribus de limbo quos eduxit : ficut
Ifai.ait Spiritus Dominifuper me,& c.ut pre
dicarecaptiuis indulgentiam, claufis apertio-
Theophy, nem. Quod ita explicat Theophylactus:
quamuis de gentibus pofsit intelli-
gi à fuis erroribus per Dei filium libera -
tis , vt exponit Hierony. Prior tamen
Hierony.
expofitio de patribus à limbo deductis
non difplicet. Soli enim Chrifto conce-
ditur, hoc quod alijs erat negatum,dicen
Tob.38. te Domino ad Iob : Nunquid aperte
funt tibi porte mortis , er oftiatenebrosa ui-
Greg. difti ? Vt exponunt Gregorius , Lyra-
Lyran. nus , & Beda qui ait , vbi vulgata ver=
Beda. tit & oftia tenebrofa vidifti , ab alijs
verti : Etianitores inferni uidentes te timue-
runt. Vnde percrucem impleuit quod
Ioan.12. prædixerat : Egofi exaltatusfuero à terra,
omnia traham ad me ipfum,idelt non folum
viuentes electos , fed & animas iufto-
rum exlimbo. In quo etiam fenfu de
portis vultus Leuiatham à folo Chriſto
aperiendis , vt educeret patres de lim-
Iob.41 . bo , dicit Iob : Portas uultus eius quisape-
riet ? Quafi dicat, nemo nifi Dei filius.
Et quia fub metaphora magniiceti maris
Athlantici dæmon intelligitur , notat
Lyra. Lyranus , portas vultus ceti dici duas
mandibulas fuperioris , inferioris que
partis oris , quæ ad inftar portarum
clauduntur , & aperiuntur , per quas,
dæmonis violentia pariter › & aftu-
tia intelliguntur. Sed filius Dei for-
Luc,11: tior fuperueniens > vt habes Luc.
11.vicitfortem , & non folum aperuit,
fed confregit portas vultus eius , & fpo
lia eius diftribuit per Apoftolos ad coe-
leftes manfiones , quibus animas fancto
Ioan.14. rum collocauit , iuxta illud : Indomo pa-
tris mei manfiones multe funt. Preterea
Chriftus , & non dæmon limbi portas
aperuit , ficut explicant patres prædi-
Efai.14 tum effe ab Efaia : Qui urbes eiusdeftru
& tratur, vt hiftorice ex ponit Ly ranus, &
xit, uinctis eius non aperuit carcerem , vbi
fubtypo Nabuchodonofor de lucifero
fermo eft , qui deftruxit quidem genus
humanum,nec tamen vinctis eius (ideft)
patribus fanctis aperuit carcerem limbi.
Eufeb.
Ita exponit Eufebius de demonſtratio-
Cyprian.
ne libro.4.cap. 9. & Cyprianus libr.1.
Epifto. 3.ad Cornelium, vbi de Angelo
apoftata explicat : Illud in cœlum confcen.
dam,&c.
Aperit oftiarius paftori . Sic Ioan:
23
Qui intratper oftium,paſtor eft ouium ,buic Ioan,10.
oftiarius aperit,Hoc loco tria funt,oftium,
paftor , & oftiarius , de quo prima expo
fitio eft Chryfoft.hom.58 dicētis, oftiu Chryfoft.
effe fcripturas , Chriftum vero pafto-
rem , & oftiarium Moyfem , quæ expo
fitio eft etiam Euthymij ,fed non mul- Euthymi;
tum quadrat , quia fcripturæ oftium
nofunt,vbi Chriftus dicit, Egofum oftium.
Nec Moyfes oftiarius congruus tanti
oftij videtur . Secunda expofitio eft
Auguftin. in tractat. 45. Chriftum effe Aug.
oftium , fimul & paftorem , quia ipſę
de fe vtrúq; affimat dicens. Egofum oftiu,
& egofumpaftor bonus. Dicit autem fpi-
ritumfanctum effe oftiarium , quia teftimo
nium perhibet de Chrifto : ipfe teftimo- Ioan.16:
nium perhibebit de me. Cyrillus idem tenet, Cyrillus.
quamuis & Epifcopos Chrifti vicarios
putet etiam paftoris nomine fignificari.
Sic etiam D.Thom.quorú expofitio ma D. Them.
gis placet.
Aperuit Iob radicem fuam in profpe 24
ritate : Radix mea aperta eft iuxta aquas. Iob.29.
Vbi D.Thomas temporalem intelligit D.Thom. "
profperitatem , quia multum affert fru-
&tum arbor illa , quæ ad aquas aperit
radicem fuam.Sed Lyranus eadem me Lyra.
taphora fpiritualem gratiæ abundan-
tiam exiftimat denotari. Mihi autem
videtur de vtraque dictum affluentia,
quam in Euangelio quoque legimus:
Querite primum regnum Dei , & iuftitiam Matth.6.
cias, bæc omnia adijcientur uobis.
Aperiri portæ dicuntur in fcriptu- 25
ris fecundum varias phrafes. Primum
portæ iuftitiæ , fidei , & facramento-
rum : Aperite mihi portas iuftitiæ , non Pfal.17.
quidem templi Hierofolymi , tani,
vt fecundum corticem literæ pu-.
tat Ianfenius , fed fidei viuæ , & facra- Ianfen.
Lyran.
mentorum , per quæ in Ecclefiam in Hierony.
ante illum Hieronymus , in illud Eſai:
Aperite portas , & ingrediatur gens iufta, Efai. 26.
vbi ait, Angelis hoc præcipi à Domi
no . Et fubdit. Quæ funt iftæ portæ,
quæ aperiuntur ab Angelis , vt ingre-
diatur ? Non populus Iudæorum , qui
abiectus eft ,fed gens iufta , quæ ex fi-
de fidelium nomen accepit : vtique
illa,
 A PERIRË.
illæ,, de quibus Propheta loquitur . Ape-
rite mihi portas iuftitia . Hæc Hierony.Et
nocuiufuis iuftitiæ portæ effe debet ,fed
abundantioris , qua fit iuftitia pharifaica
Matth.s. de qua Dominus . Nifi abundauerit infti-
tia ueftraplufquafcribaru pharifæoru, non
intrabitis in regnum coelorü.Et certe ad in-
greffum regni cœleftis non fatis eft iu-
ftitia fidei mortuæ , fed viuæ cum do-
no perfeuerantiæ vfque admortem, vt
notat Auguft. fuper eundem Pfalmo .
Neque mirandum , fi Hieronymus di-
cat , Angelis præcipi , vt aperiant portas
Apocal, 21, iuftitiç.quia,& Apoca.legimus de duode
cim portis Hierufalem , & in portis An-
gelos duodecim.Quia ipfi viam faciunt,
non folum prædicatoribus , fed & Apo◄
ftolis ad conuertendas animas . Vnde
1.Cor.16. Paulus dicebat.Oftium mihi apertum , vti-
que ab Angelis hominum cuftodibus ,
clientes fuos ad fidem viuam difponen-
Celof.4:
tibus.Et rurfus . Deusaperiat nobis eftium ,
Matth.18. videlicet per Angelos , de quibus . An
geli eorum uident facie patris mei, &c.Quod
vero dicit Dominus . Aperiam coram
Ifai.45. eo ianuas , intelligitur de ianuis ciuita-
tum , quas regi Cyro per Angelorum
auxilium Dominus aperuit, vt eum mo-
narcham faceret Afiætotius.
26 Aperire libanum portas fuas in ma
Zach.11. lum accipitur . Aperi libane portas tuas,~
comedet ignis cedros tuas . Vbi Hierony-
mus.Templum (inquit ) per Libanum
intelligitur Iudçoru quod à Tito & Vef-
pafiano canitur fubuertendum.Hæc
Hieronymus . Sic in deuaftatione hofti-
li apertionis portarum mentio fit apud
Iob.30. Iob . Quafi rupto muro , e aperta ianua
irrueruntfuper me. Vbi Rabbini vertunt,
quafi rumpentes aquã , fed melius vul .
gatavertit , quia vox Raab perlata rups
tura aque fignificat.Sic & de Niniue va-
Nahum.3 ftanda,Nah.lunimicistuis ad apertionem pã
denturporte'tue.Quod fi ad mores referas ,
fignum deftructionis omnium fpiritua=
lium bonorum eft , fenfuum portas pa-
tentes relinquere tranfeuntibus . Tales
erant illi , de quibus in parabola dici=
Luc.8:
tur feminantis . Et aliud ceciditfecus uiam,
id eft , in homines inftar viæ fenfuum
portas habentes omnibus cogitationr-
Ifa..60 bus peruias , & apertas.
Aperiri portas iugiter in bonum ac-
27
cipitur fic Ifaias.Aperientur portæ tuæ iugi
125
ter.Quod de vocationegentium ad Eccle
fiam , quæ omnes recipit vénientes cu-
iufuis ætatis , & conditionis explicant
Hieronymus , Cyril . Procop. & Prof- Hierony.
Cyrillus:
per libro de promifsionibus Dei . p. 3. Procop .
Sed obijciet aliquis locum Ezechi. vbi Profper.
legimus de templo illo myftico . Porta Ezech.46 .
atrij interioris ad orientem claufa erit fex
diebus , die autem ſabbathi aperietur , ſed
in die calendarum . Quia videtur hoc loco
non iugiter ecclefiæ porta patere , vt di-
Hierony.
xerat Efaias . Inde tamen foluitur quæ-
ftio , quod vt exponit Hieronymus,
Efaias de Ecclefia loquitur militante, quæ
aperta Ianua omnes ad fidem iugiter re-
cipit , Ezechiel vero loquitur de trium-
phante, cuius porta fex diebus , quibus
operamur in vita mortal i,vt inquit Hie-
ronymus , claufa eft , feptima vero die
quietis æternæ aperietur , de qua Domi
nus dicit . Et cum præparauero uobis lo-
сит , iterum ueniam ad uos , & adducam uơ's
ad meipfum , ut ubi egofum , & uosfitis. Ioan.14.
Aperire lacum , eft alterius vitæ infi- 28
diari . Lacum aperuit , & effodit eum , & in Pfalm.7.
cidit infoueam quam fecit . Pro lacu , He-
braice eft , Bor, quæ vox fignificat pu
teum , fed idem eft fenfus . Et quidem
hunc locum Nicolaus explicat de Saule, Nicolaus.
qui Philifteorum armis voluit fæpe Da
uidem interficere , fedtamen eorundem
ipfe fagittis faucius perijt . Hierony = Hierony,
mus adveritatem hebraicam vertit hunc
verficulum . Incidit in interitum quem ope-
ratus eft . Quia vox hebrea Shacath, in=
teritum fignificat . Sed vt hoc loco notat
Eugubinus , vox eft ambigua , quæ in-
teritus & fouea interpretari poteft.Non-
difsimile Iudæis quoque contigit , qui
in fuo concilio dixerunt de filio Dei.
Si dimittimus eum fic , uenient Romani , Ioan. 11,
tollent locum noftrum , & gentem . Vnde
in eandem foueam inciderunt , volen.
tes enim Chrifti nomen Romanorum
potentia perdere , ipfi à Romanis fub1-
to deleti funt.
Aperiri libros in die iudicij , phrafis 29
eft Dan.Et libri aperti funt . Vbi Hiero- Dan.7.
Hierony.
nymus.Confcientiæ ( inquit ) & opera
fingulorum in vtranque partem,vel bo-
nam ,velmalam,omnibus reuelantur.In
Apoc.20.
eundem fenfum legimus. Et libri aperti
funt , alius liber , qui eft liber wite. Auz
guft. libro 20. de Ciuitat. cap . 14. dicit, Aug.
hos
 A PERIRE ,
hos libros effe fanctos veteres ,& nouos:
liber autem vitæ , vis ( inquit ) intelli-
genda eft diuina , qua fiet , vt vnicuique
fua opera bona , vel mala in memoriam
reuocentur ,Sed hæc expofitio non om-
nibus quadrat , quia fecundum omnes
patres liber vitæ eft ille, in quo funt fcri-
ptiomnes prædeftinati vt in hoc cap.di-
citur . Qui non inuentus eft in libro uitæfcri-
ptus, miffus eft inftagnum ignis . Libri au=
tem funt,in quibus opera fingulorü fcrip
tafunt, id eft, confcientię vnde ait textus .
Et indicatifunt mortui exhis , quæ erant inli
bris .Vt autem per pœnitentiam mala
opera deleantur ante iudicium finale,præ
Luc. 21.
mittet Deus Signa infole ,&luna.
3༠ Aperit mulier libidinoſa pharetram ad
Ecclef,26. omne fagittã ita Ecclefiafticus.Sicut uiator
fitiens adfontem os aperiet , contra omněpa
lu fedebit, & contra omnem fagittam aperiet
Lyra, pharetra . Vbi Lyranus ,& Tanfenius per
Ianfen.
honeftas metaphoras congreffum foemi-
na meretricis cum omni viro fignifica-
ri dicunt . Caterum aperiri prata meta-
phoricè dicuntur , quando ineunte vere
Pro.27.
Lyra, terra germinat . Aperta funt prata , & ap-
paruerunt herba uirentes, &c. Ita Lyran.
vnde & Aprilis menfis nomen accepit,
q eotêporeterra germinans aperiatur.
Peraperturas exire ,denotat aguftiă ca
31
Amof.4. ptiuorum tranfmigrantium Sic Ains . Per
aperturas exibitis altera contraalteram. Vbi
Hiero, Hieronymus .Poffumus (inquit ) iuxta
literam intelligere , quando venerit dies
captiuitatis , contra vaccas Samariæ,
id eft contra carnales , & fuperbos
Samariæ dici , quod hoftes fuperent
cos inprælio , &c. & compellant ire in
captiuitatem mutuo fe videntes , & trans
ferri in Armon montem Armeniæ, & c.
Quiaergo muri ciuitatis perforandi erat,
peraperturas captiui egredi compellun-
tur.Sic & nulla domus tam firma.quam
fur, ideft mors , que vt fur repente ve-
nit , non perforet , & animam peccatri=
cem quafi per aperturas exire compel-
Matth.24. lat , ideo Dominus ait . Si feiret paterfa-
I.uc.12,
milias, qua hora fur ueniret, uigilaret utique,
& nonfineret perfodi domumfuam.
Aperturas muroru tabernaculi Da-
Amof.9.
uid reædificare eft quod ceciderat in fy-
nagogis , in ecclefijs reftaurare , vt ex-
Hierony. ponitHieronym . De quo vide in verbo
ædificare numero.6 .
APES .
CAPVT. CIX.
Apese
P ES ex infectorum
PES
I
genere fauos mellis fa-
bricat ex rore, vt fertur,
& floribus . Sic Ambro- Amb.
fius Exã lib. 5. cap. 12.
Vbiait.Cómunis omni
bus apibus generatio , integritas quo-
que corporis virginalis omnibus com
munis , & partus : quoniam neque vllo
concubitu cominifcentur , nec libidinę
refoluuntur , & fubito maximum filio -
rum examen emittunt. Hæc ille. In quo
virginum vita repræfentatur , qui fre-
quenter plures filios fpirituales exemplo
vitæ , & verbo prædicationis generant,
quam carnali generatione mundani .
Porrò in fcriptura fancta legimus ,
quod Gedeon habuit feptuaginta filios, Iudl.8,
& totidem rex impius Achab . Deni- 4.Reg. 10
que Hierothymus rex Arabiæ fexcen- Iuftinus,
tos habuit filios , vt refert Iuftinus libro
39. neque alium legimus plures habuif-
fe. Cæterum ex his , qui fe caftrauerunt
propter regnum coelorum , & pruden-
tes virgines imitati funt , Paulus virgini- Matth.19
tatis cultor , & Ioannes , qui recubuit in Matth.25 .
1.Cor.7.
cana fuperpectus Domini ,innumeros Ioan.vltimo
inftar fy derum filios coeli fpirituales ha-
buerunt.
2
Apes in fcriptura comendatura pud
Ecclefi.No laudes homine infpeciefua,neque Ecclef
fpernas homine in uifufuo: breue in uolatilibus
eft apes, tame initiu dulcoris habet opusilli .
Grace autem legitur agxx principatus
dulcoris . Sic & de fe Paulus . Prafentia 2.Cor.10.
(inquit) corporisinfirma . Sed quales edi-
derit in verbo, & in fcriptis epiftolis mel
litos myfteriorum , & fententiarum fa-
uos , vix Angelorum linguæ poterunt
explicare . Sumiliter & Dauid , de quo 1.Reg.16.
pater dixit Samueli . Adhuc reliquus eft
paruulus , & pafcitgregem. Quos pfalmo
rum fauos , & quanta fuauitate refertos
elaborauerit, quis dignè loquatur?
Apes regem habent omnium pul-
3
cherrimum,& magnitudine corporis ex- Ambr.
cellentem , qui tamen vt Ambrof, refert
loco citato caret aculeo . Sic reges cle-
mentes effe debent,crudelitatemque fu-
gere
 APORIARI, ANGVSTIARI.
gere Herodianam , qui cum non potuif-
let Chriftum infantem comprehende
re, myriades innocentium puerorum iu-
gulauit.:
4 Apes in fcripturis per metaphoram
vocantur Affyrij ,qui fagittis quafi acu-
Efa.7. leis vtebantur fic Ifai.Et eritindie illa,fibila
bitDominus mufce,que eft in extremo fluminu
Ægypti , & Api que eft interra Affur.Vbi
Hierony. Hieronymus.Mufcas (inquit)Ægyptios
vocat propter fordes idolatriæ , & apes
Affyrios , quorum regnum erat omnium
potentifsimum , & fagittarum habebat
vfum.Hæc ille. Apes quoque vocatur Iu
dæi , qui linguarum aculeis filium Dei
Aug pupugerunt , vt docet Auguftinus fuper
Pfalm.117 illud Pfalmi . Circundederunt meficut apes.
Quodin perfona Chriſti propheta dixif
feputat.Vnde Ioan.cn ambularet Chri-
Ioan.10.
ftus in particu Salomonis : Circundederunt
(inquit ) .Eu ludai,er dicebat,quoufq; animā
noftram tollis? fitues Chriftus , dic nobis pa-
Ioan.8.
lam.Sic etiam aculeata verba iactantes di
cebat.Samaritanus es tu ,& dæmonium habes.
CAPVT. CX
Aporia , Aporiari , Anxiari,
Angustiari , An-
guftia
PORIA dictio
I
Græca (ag ) eſt
idem quod indigentia ,
vel perplexitas Enim
verò porus cutis meatus
eft,per quefudor exha
latur,A, vero in compo
fitione negat.Eam itaque denotat tribu-
Eccli.27 : lationem , quæ non habet exitum , vt
difcutiatur.Ita Ecclefiafticus . Sicut inper
cufura cribri remanebit puluis : fic aporia ho=
minis in cogitatu illius. Id eft,quemadmo-
dum quando cribrum concutitur , rema=
nentfurfures farina tranfeunte , fic in co-
gitatu hominis , quo mens agitatur , re-
manetaliquandatriftitia quædam, & per
plexitas , vt exponit Ianfenius . Melius
Janfer.
tamen Lyranus ad confcientia remor-
Lyranus.
fum, qui poft illicitam manet cogitatio-
nem,refert,qui dicitur vermis confcien
tiæ.Quod quantis laboribus quofdam
fatiget , experti norunt .Ad quos tamen
26
Dominus clamat . Venite adme omnes, qui
laboratis, & onerati eftis , ego reficiam uos. Matth.11.
Aporiabantur Apoftoli, id eft, infide - 2
liu perfecutionibus anxiabantur, in angu
ftias fæpe redacti iuxta illud . Aperiamur,
fed non deftituimur.Ita Hierony, exponit , 2.Cor.4.
Aporiamurcæde , & opprobrijs , fed di- Hierony.
uino minime defolamur auxilio . Theos Theophy.
phylactus vero exponit , aporiamur in
fummam inopiam incidentes , fed non
defperamus, ita & Chryfoft. & Ambro. Chryfoft,
Ambro.
qui pro aporiamur , legit , inopiam pa-
timur.Sed confolabatur illos fentétia Do
mini . Beatiquiperfecutionempatiuntur pro- Matth.s ,
pteriuftitiam.
Aporiatus dicitur Deus metaphorice
propter fcelera populi apud Eſai . Quid Efa,s9.
non eft iudicium, & uidit Deus , quia non eft
uir, aporiatus eft , quia no eft qui occurrat.
Eft autem hoc loco vox hebræa,quæ de-
notat ftupentem , & confilij inopem , in
quo per metaphoram oftenditur fin -
gularis amor Dei erga peccatores , pro
quorum anxiatur falute ,vnde . Baptymo
Luc.12.
(inquit Dñs) habeo baptizari, quomodo co
arctor,donecperficiatur.Quod etiam ofte . Luc.19 .
dit filius Dei , quando . Videns ciuita -
temfleuitfuperillam . Et quando fuper qua▾
tridiano Lazaro ,quity pú habuit pecca -
Ioan.11.
toris , lachrymatus eft.
Anguftiari dicitur interdum , quicum 4.
fit in periculo , non confidit in eo , qui
poffet iuuare. Quia non amat illu, neque
fubinde redamari fe putat.Vnde Paulus 2.Cor, 6
Cormeudilata eft,non anguftiamini in nobis,
anguftiamini uero inuifceribus ueftris . Vbi
Chryfoft. Quamuis impēfe vos diligens Chryfoft,
nimis diligat,angufti eftis in vifceribusve
ftris , quia vos vnius capaces eftis , ego
totius ciuitatis , Et Theophy.Vos ( in=
quit ) non poteftis latè cupere mè , cum
vnus fim.Sed Hieronymus aliter expo- Hierony,
nit , videlicet.Non ex nobis fermonis
anguftia , fed quia validiorem vos non
poteftis audire doctrinam , ex vobis an-
guftia caufa procedit. Hæc ille .In eunde
Ambr.
fenfum explicatAmbrofi.item D. Tho. D.Thom.
in comentarijs . Notandum, inquit , an-
guftiarieffe concludi in aliquo, vnde non
fit exitus euadendi , iſti autem erant
adeò feducti à Pfeudoprophetis , quod
non credebant poffe confequi falutem
nifi in obferuantijs legalibus , ideo anga-
ftiatio huius feruitutis non proueniebat
eis
 APORI ARI, ANG VS TIARI.
eis ab Apoftolo,fed ex vifceribus eorum .
Hæc D.Thom.
Anguftia denotat interdum triftitiam
5
naturalem carnis , vitam pondere quo-
dam naturæ appetentis , cum contra
fpiritus ad maiorem Dei gloriam præe-
ligat mortem, quæ omnia fimul effe pof-
funt fine culpa , & fine defectu , ficut in
Chrifto Domino de quo legimus . De
Efai.53 :
Hierony. anguftia, de iudicio fublatus eft . Vbi Hie-
ronymus ,de tribulatione , atque iudicio
ad patrem victor afcendit. Hæc ille. Quá
uis anguftia referri pofsit ad calum -
niam ,& falfa teftimonia , quibus non ref-
pondebat , fed permittebat fe iniufto iu-
Orig. dicio damnari .Sic exponit Origen . ho-
mil. 6.in Exodum legens cum Septuag.
in humilitate iudicium eius fublatum
eft , id eft , qui vfque adeo humilis fuit,
vt falfo accufantibus non refponderet .
Tertul.
Sie exponit etiam , & legit Tertullia -
Chryfoft.
nus libro contra Iudæos , & Chryfoft.
homil.aduerfus Iudæos ,tom . 5.Sic ita-
que opere docuit quod prædicarat, di-
Matth.11.
cens .Difcite à me , quia mitis fum , & hu•
milis corde.
1
6 Anguftia vocatur etiam conflictus
iuftorum cótra tentationes irruentes Vn
Dan.13.
de Sufanna dicebat . Anguftia mihi funt
undique . Eodem modo capitur in fcrip-
Pfalm.6.
turis anxietas , & anxiari . Afinibus ter=
ræ ad te clamaui , dum anxiaretur cor meum.
Quod Propheta dicebat , vt ex ponit
Lyra. Lyranus , quando ab exercitu Saulis in
1.Reg.13. modum coronæ cingebatur in rupibus
ita quoque ait . Collocauit me in obfcurisfi-
Pfal . 142. cut mortuosfæculi , & auxiatus eft fuper me
fpiritus meus . Quia videlicet latitare in
fpeluncis tenebricofis cogebatur Pro
pheta profugus.
CAPVT. CII.
Apoftata.
I POSTA TA
hebraice dicitur Belial,
vt patet Prouer. 6.Sed
Apoftata nomen græ-
cum à verbo Awogα =
Tew quod eft fugio ,
ab eo quod coeperam , vel deficio, &
refilio ab incapto . Eft ergo Apoftata,
qui retrocedit à bono coepto fiue fidei, & (
religionis Chriftianæ,quales funt hære-
tici , vel à ftatu religionis , quales funt
transfugæ religioforum . Dicuntur etiam
fchifmatici Apoftatæ , qui ab obedien-
tia Ecclefiæ retenta fide orthodoxa re-
cedut : imo omnis qui deferit obedientiã
large dicitur apoftatare,iuxta illud. Initiй Ecclefio.
fuperbiæ hominis apoftatare à Deo , quoniam
ab eo , quifecit illum , recefsit cor eius.Vbi
Gloffa Non ft maior (inquit ) apofta- Gloffa.
fia , quam creaturam à creatore recedere,
quæ merito afcribitur fuperbiæ . Quòd
vero initium peccati effe dicitur apo=
ftafia , explicat Lyranus , quia noluiffe Lyra.
quidem Euam præcepto parere diuino, Gen.
fuit initium tranfgrefsionis . Hæc ille.
Ideo vt à tanto nos malo filius Dei de
terreret , dixit : Si autem Ecclefiam non au- Matth.18.
dierit , fit tibi ficut ethnicus , & publica-
nus.
Apoftatæ mores defcribit Salomon: 2
Homo apoftata uir inutilis , graditur ore Prou.6,
peruerfo , annuit oculis , terit pede , digito
loquitur, prauo corde machinatur malum , &
omni tempore iurgia feminat . Vbi Beda. Beda,
Recte dicitur , quod annuit oculis , terit
pede, interior nanque eft cuftodia , quæ
ordinata feruat exterius membra,& mo
bilitate exteriore indicat , quod nulla
radice inteius fubfiftat. Hæc ille.
Apoftata regem vocat Deus fuperbu " 3
1
tyrannum fic lob.Quidicit Regi, apoftata: Iob.34.
qui uotat duces impios. Vbi Gregor.Vnuf- Greg.
quifque enim ( inquit ) fuperbus rector
toties ad culpam apoftafia delabitur,
quoties præeffe hominibus delectatus,
honori fui fingularitate lætatur ,ex imi-
tatione illius , qui defpectis angelorum
focietatibus dixit : Afcendam fuper altitu- Efa, r4.
dinem nubium. Hac.Gregor. Sed Lyra- Lyra.
nus. Deus inquit regi , Apoftata , quan-
do iuftitiam in bonum commune non
feruat , quod eft à ftatu fuo apoftata-
re. Hæc ille.Sic apoftauit Herodes , qui
contra ius & fas pueros innocentes oc- Matth.2
cidit.
Apoftatare faciut mulier &vinũ, iux- 4
ta illud: Mulier uinu apoftatarefaciüt fa- Ecclef.19 .
pietes.Vbi Lyranus,de vino adducit exê Lyra.
plum Loth , qui inebriatus filias fuas Gen, 19.
ftrupauit.De mulieribus autem vt omit-
tamus Euam , quæ primum fecit ho-
minem apoftatare , recolamus Salomo-
nem
 APOSTOL V
nem fapientiæ claritate confpicuum,
qui cum effet fenex , à mulieribus de-
mentatus , cultum exhibuit idolis . Ad
.Reg.13.
Ofe.4 . quod etiam facit illud Ofeæ. Fornicatio,
Ioan,2. uinum , & ebrietas auferunt cor . Ideo in
conuiuio Architiclini non multum vint
paratum legimus , quod honeftos ho-
mines fobrietas deceat . Denique Iu-
dæi , qui vino , voluptatibus indulge-
bant apoftatrices gentes appellantur
Ezech.2 ,
Mitto te adfilios Ifrael , adgentes apoftatri-
ces, que recefferunt à me
CAPVT. CXII.
Apoftolus.
POSTOL VS
I idem eft, quod miffus,
à verbo Græcoдwo-
sɛλaw, id eft , mitto.
Erat auté aput Athe-
nienfes olim dignitas
dirigentis naues hoc
nomine . Vndeper ex
cellentiam vocati funt Apoftoli , quiac-
cepta ad ædificationem Ecclefiæ imme-
diate (vt Theologi dicunt) à Chrifto po =
teftate miſsi funt , quales fuerunt primi
duodecim Apoftoli , quos filius Deièle-
Matth. 10. git. Sic apud Matthæum & Marcum le-
Marc.6.
Luc,6, gimus. Vocauit difcipulos fuos , & elegit
duodecim ex ipfis, quos er Apoftolos nomi-
Auguft, nauit . Dequo legendus eft Auguft. libro
de qq.ad Orofium. Quamuis autem Pe=
trus fit caput Ecclefiæ Catholicæ confti-
tutus: omnes tamen Apoftoli fub Petro,
& cum Petro parem acceperunt à Do-
mino poteftatem ad prædicandum Eua-
gelium toto terrarum orbe: tanquam le-
gati Chrifti à latere , & immediati . vt
Hierony. notat Hieronymus lib. 1. contra Ioui
Cypria
nianum , Cyprianus libro de vnitate Ec-
Leo
Be rnPap
ar. a. clefiæ, Leo Papa Epift.8 .& Ber. lib.2 .
de confideratione ad Eugenium . Nihi-
lominus tamen poterat folus Petrus , vt
Ecclefiæ caput, Cocilium generale con=
gregare , & ad illud cæteros Apoftolos
vocare , confirmare quoque definitiones
conciliorum , & reuocare ad fe fummas
Ecclefiæ caufas , quia illi dictum eft fin-
gulariter . Pafce oues meas.Et apud Lu-
loan.vlti,
cam. Ego rogaui pro te Petre,ut nondeficiat
S.
127
fides tua,tu autem aliquando conuerfus confir-
mafratres tuos , Confirmare autem in fide Luc.22 .
maioris eft.
Deinde verò præter hos duodecim 2
Apoftolos electi funt ad munus Apo-
ftolatus per fpiritum fan&tum Paulus ,
& Barnabas, ficut in Actibus Apoftolo-
rum legimus . Dixit autemfpiritus fanétus, Act . 13 .
fegregate mihi Saulum , & Barnabam ad opus,
ad quod affumpfi eos . Vnde in Epift . ad
Galat. Paulus (inquit) Apoftolus iefu Chri Gal.1,
ftinon abhominibus , neque per hominem , fed
per Iefum Chriftum , & Deum Patrem . Vbi
Hieronymus ait , Quatuor autem gene- Hierony .
ra Apoftolorum funt,vnum quod neque
ab hominibus , neque per hominem ,
fed per Iefum Chriftum & Deum patre
eft,qualis poteft effe Efaias,ceterique Pro
phete,& ipfe Apoftolus Paul.aliud quòd
à Deo quidem , fed per hominem , vt
Lefus filius Naue à Deo quidem, fed per
Moyfem conftitutus fuit , tertium quod
ab homine non à Deo , vt cum quis ho-
minum fauore ordinatur,quod vitium
maxime cauendum eft , qui enim homi-
numfauoremquærit,parum in Deo con
fidit fine dubio . Quartum ,quod neque
ab homine, quale eft genus Pfeudopro-
phetarum, quibus hodie fuccedunt hæ-
retici, qui neque à Deo,neque à prælato
mittuntur,fed fpiritu diabolico ipfife in=
gerunt.Hæc ex Hieronymo , qui etiam
notat Chriftum per fingularem excellen
tiam vocatum eſſe Apoftolum . Dicunt Heb.3.
(inquit ) propterea Paulum in Epiftola
ad Hebræos folita confuetudine , nec
nomenfuum , nec Apoftoli vocabulum
præpofuiffe , quiade Chrifto erat dictu
&turus. Habentes ergo principemfacerdotum,
Apoftolumconfefsionis noftre iefum.Nec
fuiffe congruum , vt vbi Chriftus Apo-
ftolus dicendus erat , ibi etiam Paulus
Apoftolus poneretur . Hæc Hierony=
mus . Sed aduerte Prophetas, quofdam
vocatosApoftolos dignitate magis à Hie
ronymo ,quam poteftate plena , quam
ad facramenta toto terrarum orbe præ
dicanda , & miniftranda ſoli Apoſtoli
3
Chrifti habuerunt.
Ioan.13 .
Apoftolus non eft maior eo , qui mi-
fit illum, vt Ioannes ait , in quo denota-
tur poteftas Chrifti , quæ dicitur excel-
lentiæ , propter vnionem humanitatis
ad verbum , propter quam licet miffus
à Patre,
 APOSTOL V. S.
à Patre, omnem tamen fuperat creatu-
ram , & authoritatem habuit eligendi,
mittendique Apoftolos , quod vero di-
Ioan.20
xit apud Ioannem , Sicut mifit me pater
ioan,15 ego mitto uos . Intelligit ficut mifit me
pater, qui maior me eft prout ego homo
fum >, fic ego maior vobis , mitto vos,
meofque facio toto terrarum orbe lega-
tos . Neque folum legatos fed & mea-
rum pafsionum participes, & virtutum
atque miraculorum patratores & fan& ti-
tatis hæredes.
4 Apoſtoli inter omnes Ecclefiæ filios
primatum obtinent dignitatis,& meriti.
1.Cor.12. Vnde Paulus . Ipfe dedit quofdam primum
Chryfoft. Apoftolos . Super quem locum Chryfoft.
primum ( inquit ) & fecundum hic non
funt vulgariter dicta , fed ordine quid
fublimius , quid humilius fit , oftendit. &
Theophy. Theophy. ibidem , principe (inquit, lo-
co Apoftolos ponit tanquam omnium
D.Thom, bonorum duces.Et B. Thom. fuper illud
Rom.8.
Rom . Nos primitiasſpiritus habentes. Pri-
mitias ait fpiritus habentes , quia fcilicet
fpiritum Sanctum & tempore prius,&
cæteris abundantius Apoftoli habue -
runt . Et infra , ex quo patet , quod Apo-
ftoli fint omnibus alijs fanctis , quacuque
prerogatiua prefulgeant, fiue virginita-
tis , fiue martyrij , fiue doctrinæ , præ-
ferendi, tanquam abundantius fpiritum
Sanctum habentes .Hæc D. Thom.fem-
per tamen Dei para virgo excepta ſub
intelligitur , cui fingulariter dictum eft,
Luc.r,'
Matth.12 . Aue gratia plena, quid autem de Ioanne
Baptifta tenendum fit de quo Dominus
dixit : Inter natos mulierum non furrexit
maior, require in verbo Ioannes .
5 Apoftoliin Hierofolymitano concilio
definitiones &, præcepta ftatuerunt præ
A&to.15,
fidente Petro ficut legimus : Conuenerunt
que Apoftoli, feniores,& c. & infra,uifum
eft fpiritui Sancto nobis , &c. Quo ver-
botanquam hæreditario vtitur in conci-
lijs Ecclefia Catholica,licet eadem con-
cilia à Pontifice Romano Petri fuccef-
fore confirmentur: quia fpiritus Sanctus
præfidet in concilijs legitime congrega-
tis vt latius oftendemus in verbo con-
cilium.
6 Apoftolus gentiú vocatur Paul.dicés:
Rom.11.
Quandoquidem ego fum gentium Apoftolus,
minifterium meum honorificabo . Et rurfus.
2.Tim.1. Per Euangelium (ait) in quopofitus fumego
prædicator, & Apoftolus , & magifter gen- 1
tium . Super quem locum Chryfoft.que Chryfoft.
nam , inquit, caufa eft , cur feipfum iugi-
ter gentium magiftrum vocat ? Perfua .
dere quippe vult , gentes quoque in hæ-
reditatem Dei effe vocatas , quarum ſe
magiftrum afsidue appellat , & D. Tho D.Thom,
mas fuper illud Gal. 2.Qui operatus eft Pe Gal.2,
tro in Apoftolatu circuncifionis , operatus eft
& mihiintergentes . Dicit Petrum non fo-
lum Iudæis ,fed poftea gentibus, & Pau-
lum non folum gentibus, fed Iudæis in-
terdum prædicalle . Primum autem, in-
quit , Petrus Iudæis prędicauit, & Pau-
lus gentibus, fed quia dicere aliquis pof
fet , vnde nobis conftat , quod tibi fit
commiffum Euangelium in gentibus ,
ideo interponit dicens , quod per ope-
rationem Chrifti : ficut enim patet , Pe-
trum accepiffe Euangelium à Chriſto
propter mirabilia, quæ Chriftus fecit per
cum, ita patet, me accepiffe Euangelium
ab eodem Chrifto propter mirabilia ,
quæ operatus eft in me, & per me . Hæc
D.Thom. Erant ego Apoftolorum mi-
racula fimul cumhoneftifsimis moribus
patentes literæ Dei , quæ illis authorita-
tem apud auditores conciliabant . Iuxta
illud,quod apud Marcum legimus: Sig Marc, vk,
na autem eos , qui crediderint , hæc fequentur
in homine meo dæmonia eijcient,linguis lo-
quentur nouis,&c.
Apoftolatus etiãfui fignaculum often
ditPauluscu dicit: NafignaculuApoftolatus 7
1.Cot.9.
mei uos eftis . Vbi Chryfoft. fivult quif Chryfoft .
piam (inquit) videre me Apoftolum ef
fe , vos ego teftes adhibeo , omnia nam-
que , quæ Apoftoli erant opera , in vo-
bis oftendi , quod etiam alias meminit
dicens.Tametfi nihilfum ,figna tamen Apo- 2.Cor. 12.
ftolatus meifacta funt fuper uos in omni pa-
tientia, & fignis,& prodigijs , & uirtutibus.
Vbi nota primo loco patientiam collo-
caffe , deinde figna , quia patienter om-
ne genus malorum tolerare , & adhuc
malefacientibus bene facere , fignum
fignorum eft , quod fola Dei charitas
præftat , iufta illud . Diligite inimicos ue- Matth s
tros . Et illud. Aque multe non potuerunt Cant.8.
extinguere charitatem . Denique Hierony-
mus fuper 2. Corint. 12. figna , inquit, 2.Cor. 12.
Apoftolatusfua monftrauitvobis,hoc eft
patientiam in moribus, &prodigiain fig
nis.Hæc Hieronymus . Multoque magis Hierony.
Apofto-
 APOSTOL V
Apoftolorum charitas mundum attraxit
quam prodigia.
Apoftolos nouifsimos nominat Pau-
I Cor.4. lus fe & collegas fuos . Putò autem, quod nos
Apoftolos nouifsimos oftendit ,tanquam mor-
Chryfoft. ti deftinatos . Vbi Chryfoft.Omnium (in
quit)nos defpectifsimi fumus ,omnes nos
damnant : nam ad calamitates per pe-
Hierony . tiendas femper obiicimur . Et Hie-
ronymus: Deus nos , ait , omnium vlti -
mos ad gentes,tanquam ad mortem di-
Matth.10. rexit.Hæc ille.Vnde apud Matth. in eo
fenfu,Dominus Dixit . Ecce ego mitto uos
D.Thom ' tanquam oues inter lupos . D. Thomas in
commentarijs in hoc impletum etiam
Matth. 20.
effe dicit verbum Chrifti, dicentis . Et
erunt nouifsimi primi . Quia de Apoftolis
dicitur . Deus pofuit in Ecclefia primum
1.Cor.13.
Apoftolos . Ettamen in hominum repu-
tatione nouifsimi putabantur . Et quid
mirum , fi de Chrifto dictum eft , apud
Ifai. 53. Ifaiam:Defiderauimus eum deſpectum ,& no-
uifsimum uiroram . Qui tamen . Factum eft
Matth. 22 . in caput anguli . Sicut in parabola vineæ
apud Matthæum, ipfe dicit allegans lo-
Pfalm. 117 cum Pfalmi : Lapidem quem reprobauerunt
ædificantes , &c.
9 Apoftoli vocatur Ecclefiæ fundamen
Eph.2. tavt Paul. ait . Superædificati juperfundamě
Theophy. tu Apoftolorum,& Prophetaru . Vbi Theo-
phy. Perinde (inquit ) eft , atque fi dice-
ret fundamentum pofiti funt Propheta,
& Apoftoli , vos reliquam ftructuram
compleuiftis,vt omnes vos efficiamini
Hierony.
vnum templum . Hæc ille . Et Hiero-
nymus docet (inquit) non excludi Chri
ftum , fed ipfe , inquit , eft etiam funda-
mentum ,& lapis angularis ,in quoftru-
Etura crefcit, quod luculentius explicat
D.Thom. in commentarijs . Fundamen-
D.Thom.
tum , inquit , ponit duplex , vnum fe-
cundarium , quod funt Apoftoli & Pro-
phetę , & aliud principale , quod eft
Chriftus , vt fit fenfus fuperædificati
fupra fundamentum Apoftolorum &
Prophetarum , quorum fundamentum
eft Chriftus idem autem eft reipfa
Chriftum effe fundamentum , vel do-
&rinam Apoftolorum ,& Prophetarum
effe fundamentum , vnde prædiétæ duæ
expofitiones in idem recidunt , hæc ex
Apo.21. D.Thoma . Nec fine caufa Ioannes in
muro magno ciuitatis Hierufalem , qui
Ifai.21. Chriftus eft.iuxta illud .Saluator ponetur
S. 128
in ea murus & ante murale , &c. Duode
cim vidit fundamenta , & in ipfis nomi-
na duodecim Apoftolorum agni. In hoc
ergo fenfu dixit Apoftolis filius Dei. Ioan . 20.
Sicut mifit me Pater, & ego mitto uos, ideft,
ficut mifit me lapidem primarium fun-
damentalem Ecclefiæ : ita vos fecunda-
ria mitto fundamenta.
Apoftoli abfentes corpore videbant, ΙΟ
quæ apud difcipulos fuos alibi fiebant,
Colof, 2.
fic Paulus ait ad Colloffenfes . Et fi cor .
pore abfens fum , fed fpiritu uobifcum fum,
gaudens , & uidens ordinem ueftrum . Super Hierony .
quem locum Hieronymus habebant (in-
quit) hanc gratiam Apoftoli,vt alibi po-
fiti , quid alibi ageretur , agnofcerent.
Sicutfpiritus Helifæi cum Giezi fuit in 4 Reg.5 .
via, idem afferunt Ambro. & D.Tho . Ambr.
D.Thom,
mas fuper eundem locum , quod tunc
opus erat, vt nouellas in fide plantas me-
lius ad falutem gubernarent.
Quamuis ante aduentum Spiritus fan II
Eti peccata lethalia committere potue=
runt Apoftoli : vt conftat de negatione
Petri apud Lucam , & de dubitatione Luc.22 .
Thoma apud Ioannem , nihilominus Ioan, 20 .
tamen poft aduentum Spiritus fancti,
confirmati funt in gratia,de qua confir-
matione apud Lucam dicitur . Se = Luc.24.
dete inciuitate , donec induamini uirtute ex
Beda,
alto . Vbi Beda , de qua virtute (inquit)
ideft , de Spiritu fancto , & Maria di-
cit Angelus . Etuirtus Altifsimi,obumbrabit Luc.1.
tibi . Hæc ille. & Theophy . virtute , ait, Theophy.
non humana, fed cælefti. Nec dixitfuf-
cipiatis , fed induamini , integram tute-
lam fpiritualis velaminis indicans , Hæc
Theophy.integram autem tutelam Spi-
ritus fan&ti habere , eft, eius virtute nun
quam deferi , quòd Tertullianus appe . Tertulli.
llat plene habere Spiritum fanctum in
libro Exhortat. ad caftitatem pagina.4 .
Propriè (inquit ) Apoftoli fpiritum San-
tum habuerunt , qui plenè habent in
&
operibus Prophetiæ efficaciam virtu-
tum , & documentum linguarum , non
quafi ex parte , quod cæteri &c.denique
Auguft. lib. 1. retract . cap . 19. expli-
cans illud Matth. Beati pacifici . Inqui- Auguft.
bus motus carnis contra rationem re Matth, 5.
belles domiti funt ,ad iungit & ifta qui =
dem in hac vita compleri poffunt . Si-
cut completa effe in Apoftolis credimus
explicat autem eo modo in Apoftolis
com-
 АРОТНЕСА .
completa quadam perfectione ( inquit)
cuius capax eft ifta vita . Hac Auguft.
de quo plenius agimus in verbo Ioannes
Baptifta que ab vtero matris in gratia co
firmatum fuiffe putamus : & multo ma-
Luc.r,
gis Mariam Dei genitricem quam vo-
cat Angelus gratia plenam.
I2
Apoftoli fecundum Hieronymum va
Hierony, rijs in fcriptura nominibus appellantur,
videlicet fagittæ,vt afferitHierony.fuper
Ifa.49 .
illud Ifaiæ.Pofuit meficutfagitta electam.Sa
gittæ (inquit) Prophetæ funt , & Apo-
ftoli,qui toto orbe difcurrunt ,de quibus.
Pfalm: 44 Sagitte tueacute , populi fubte cadent.Item
paftores iuxta cor Dei funt Apoftoli,
Hierem.3 vt idem ait fuper illud Hieremiæ .
Et dabo uobis paftores iuxtacor meum.De
1.Cor.3, inde architecti ficut Paulus ait.Quafi
fapiens architectusfundamentum pofui . Præ-
terea cuftodes murorum Ecclefiæ, ficut
Hierony. idem Hieronymus explicat fuper illud
Ifai.62.
Ifai. Super muros tuos Hierufalem conftitui
cuftodes. Neque enim folum dum inter-
uiuos effent Ecclefiam cuftodiebát fed&
in cælo fuis precibus apud Deu prote-
gunt.Ité fpeculatoresvocatur,ficut expo
Hierem.4. nit ide Hierony. fuper illud Hieremiæ.
Et conftituifuper uos ſpeculatores, audite uo-
cem tube, & dixerunt non audiemus . Dein-
de columnę Ecclefie,vt afferitfuper illud
Gal.2, ad Galat. Petrus , lacobus , & Ioannes , qui
uidcbantur columne effe , dexteras dederunt
mihi, Barnaba focietatis . Præterea nu-
bes imbrem roris celeftis continentes,
Ifai.s. vt docet fuper illud Ifa . Et nubibus man-
dabo, ne pluantfuper eam imbrem. Quia Iu .
dæi quidem Apoftolos eiecerunt , vnde
Spiritu fanéto dictante ad prædican-
dum gentibus recefferunt Sunt & per
metaphora oues fœtæ, vt idem dicit fu-
Ifai.40.
per Ifai . Foetas ipfe portabit . Poffumus
(inquit ) oues foetas Apoftolos, & Apo .
ftolicos viros, &c.dicere,qui falutem par
turiunt plurimorum . Sunt & lumen
mundi , & fal terræ, ficut Dominus illis
Matth, s .
dixit . Vos eftisfal terræ, & c. Vos eftis lux
mundi . Item duodecim margaritæ, &
totidem portæ cæleftis Hierufalem vt
Apoc.21. in Apocalyp . Et duodecim porte duodecim
Beda.
Ambrof. margaritafunt perfingulas , Vbi BedaHæ
Victorinus. (inquit) portæ Apoftoli funt,idem Am-
Tyconius. brofius, Victorinus ,Ticonius hom. 18.
Haymo. Haymo, Rupertus , & Aretas ,quæ om-
Rupertus.
Aretas. nia nomina hactenus à nobis defignata
in hiſtorico fenfu , quamuis per meta-
phoram tribuuntur Apoftolis , ficut &
principes apellantur in Pfalmo . Conftis Pfalm.44
tues cos principes fuper omnem terram .
Cæterum in figura de illis 7 Iuftinus Iuftinus.
martyr in dialogo cum Tryphone. Quin
etiam illud ( inquit ) traditum eft , vt
duodecim tintinnabula è veſte talari pon
tificis penderent , quod fimulachrum Exo,39
erat duodecim Apoftolorum , qui vi
æterni pontificis Chrifti incenfi funt,
de quibus . In omnem terram exiuit fonus Pfalm.17
corum , & infines orbis terræ uerba corum,
Deniq; Apoftoli columnæ cæli funt ami
ci Dei,fortes in prælio ,fulgura charita-
tis,diaboli triumphatores, operarij mef-
fis Chrifti , & fimilibus nominibus ho
norantur.
CAPVT. CXIII.
Apotheca,cella, cellarium,prom
ptuarium.
POTHECA grę
σε αποθήκη locus
aptus eft vino repo .
nendo : vt cella vi- Pro
naria, item vbi victui
neceffariaferuatur,&
maximèfruges.Hinc
phrafis nata eftin fcri
pturis, vt quando apothecæ difsipari di-
cuntur, vaftitas , penuria , & clades de-
notetur. Ita Ioel. Demolita funt horrea, dif- Tocl.r.
fipata funtapotheca . Quod Hieronymus Hierony
exponit de Hierufalem à Chaldæis va-
ftata , dequa dicitur . Præualuitque fames 4.Regis
in ciuitate , neque erat panis populo terræ.
Cæterum aliquando latè apothece vo-
cantur ,in quibus & aromata pretiofa,&
thefauri feruantur. Sic legimus de rege
Ezechia.Et lætatus eft Ezechias,er oftendit Ifal.39
eis (fub audi legatis Babylonicis ) cellam
aromatu, argenti, auri,&c. omnes apo
thecasfupellectilisfue.Vbi Hieronymus . Hierony
Ira Dei iuftifsima fæuijt , quod non fo-
lum thefauros fuos , atque palatij , fed
& templi oftenderit , quod certe fuit po .
teftatis eius, de cuius valuis auri laminas
ante iam tulerat.Hæc Hieronymus.V1-
cifcitur itaque Deus tepli fui prophana-
tionem , ideo & filius Dei patremimi-
tatus
 APPARERE .
Ioan.2: tatus eiecit vendentes , & ementes de
Matth.21.
templo .
2 natura fua eft inuifibile , frequenter ac-
Cella vinaria,contemplationis denotat
Cant, 2. arcanum:vnde fponfa dicit: Introduxit me
Gregor. Rex incellam uinariam. vbi Gregor. quid
per cellam vinariam congruentius, quàm
ipfam arcanam contemplationem eter-
nitatis accipimus , in hac eternitate fancti
angelivino fapientię inebriantur.Eodem
Gloffa: modo exponit Gloffa.Pofterior verò ex
[D.Thom. pofitio eft D.Tho.dicentis :Cella vinaria
Ecclefia eft,in qua eft vinum Euangelice
doctrine: de quo myfticè dixit Architicl
Ioan. nus fponfo: Tu autem bonum uinumferuafti
Vatablus, ufquemodo.Sed non ineptè Vatablus fu-
per hunc locum cellam vinariamverbum
Matth.9: Euangelici intellexit.de quo Mattheus :
Vinum nouum in utres nouos mittunt. Spon-
fa ergo ex gentibus congregata in cellam
vini noui Teftamêti introducta eft,& or-
dinata funt in ea non ta legales obferua-
tiones carnis , quam precepta charitatis,
Matth,z2. diliges Dominum Deumtuum , &c.
3 Cellaria quoq; fcripturę funtfancte,de
Cant.1. quibus eadéfpola dicit: Introduxit me Rex
Gregor. in cellariafua.vbi Gregor.fatetur cellaria,
quidem effe fanctę Scripturę myfteria,
que expofitio congruit cum illo Prouer.
Prou, 24. Indoctrinareplebuntur cellaria,uniuerfa ſub
ftantia pretiofa , & pulcherrima, ideft, co-
gnitione myfteriorú facrę fcripturę cor-
Lyran. da replebuntur , vt explicat Lyranus , &
Beda, ante eum ibidem Beda , qui ait cellaria
funt corda iuftorum,que non nifi doctri-
nafapientię variis virtutibus replebūtur.
4 Promptuaria plena, diuitias tempora
Pfal.143. les fignificant. Promptuaria eoru plena, eru
&tantia exhoc in illud , erc, beatum dixerunt
populum,cui hæcfunt, beatus populus cuius
Dominus Deus eius. Sed promptuaria ple-
na diuite epulonem beatum cora Deo fa-
cere nequiuerunt, cum ex illis in inferno,
neque aque guttam habere potuerit,
Luc.16.
CAPVT. CXIIIL
Apparere, comparere , com-
paritores,
PPARERE Hebrai
cè dicitur Iaa videri.
A Apparere eft de im-
1
prouifo fe fe oftendere ,
129
quod latebat , vnde pro eo quod eft,
fub vifibili forma fe præfentare , quod
cipitur , fic Deus Abrahę dicitur appa-
ruiffe fumpta videlicet ex elemento vi- Genef.12.
fibili forma. Item : Apparuit ei Demi Gen. 18.
nus in conualle Mambra. Hebraicè legitur,
‫זא‬
vifus eft ei Dís . Vaiera Adonai. Raa
enim verbum in paffiua videri , & appa-
re fignificat. Sic Exo.3 . Apparuit Domi- Exod.3 ?
nus Moyfi inflamma ignis.Vbi in illa fe fpe
cie Deus oftendere voluit, vt Gloffa no Gloffa,
tauit , quia de materie quidem rubi fimu
lachrum fabricari minime poteft:ignis au
tē, vel maximè diuinas refert proprieta-
tes ,vt docet Dionyfius Areopagita, lib.de Dionyfi.
celefti Hierar.c.15.Hinc etiam.Apparue A& to.2 .
runt Apoftolis difpertite linguæ tanquam
ignis: quibus Spiritus fancti charifmata fi-
gnabantur. dicitur quippe.Deus nofter ig= Deut.4-
nis confumens eft.
Apparuit gloria Dni in nube. Sic legi- 2
mus.In nube apparebofuper oraculu . Notat Exod.16.
autemTheophyl. fuper Luc.confueuiffe Leuit.16.
Dominumin veteri lege fub nube appa- Theophy
rerecaliginofa, vt obfcuritatem,& vmbrā
legis fignificaret. Porrò in lege gratięfub
Matth , 17.
nube potius lucida . Ecce nube lucida obum
brauiteos:quia tranfiit(inquit)vmbra ve-
teris legis,& tenebrofa obfcuritas. Vide-
tur autem ab Apoftolis in nube lucida,ve
nit enim veritas, & illuxit gratia Domini,
nihilq; nuctenebrofum eft. Hec Theop.
fed Chryfoft. fuper eundem locu Matth. Chryfoft.
in veteri,inquit, lege intentans minas Do
minus fub nubecaliginofa loquebatur, in
lege verò gratię fub nube lucida miferi-
cordiam omnibus pollicetur. Vnde à
beatitudinibus incipit prędicare : Beati Matth.s .
pauperes,erc.
.M
Apparere Deus dicitur in fcripturis 3
aliquando fub materiali , & vifibili for-
ma , que corporalibus oculis videatur.
In quo fenfu dixit Iacob : Vidi Domi- Gen.32 .
num facie ad faciem , & faluafacta eft ani-
mamea. Non quod diuinitatem eius vi-
derit , fed 'potius fenfibilem formam
quafi hominis , aliquando in vifione Num, 12,
tantum imaginaria , vel in vigilia , vel
certe in fomnis. Vnde Dominus di-
cit: Si quis fuerit inter uos Propheta Do-
mini , inuifione apparebo ei,uel perfomnium
loquar ad illum. At non talis feruus meus
Moyfes,& c.ore enim ad os loquor ei:pala,
R non
 APPARERE
|non per ænigmata , &figuras Dominữ uidet.
D.Tho . Dequo D.Tho.2.2.q.174.ar.4.Moy
m
fes, inquit,aliis Prophetis fuit excellétior,
primoquidé quantum ad vifionē intelle-
tualet eo quod vidit ipfam Dei effentia,
ficut Paulus in raptu,quod Auguft. dicit
Auguft.
lib. 12 : fuper Genef.ad litera . Vnde dici-
Num.12. tur: Nonper enigmata,Deu uidet. Secundo
quantu ad imaginariam vifionem , quam
¿ quafiad nutu habebat,non folum audies
verba fed etiam videns loquentem etiã in
fpecie Deinofolum dormiendo , fed etiá
vigilando. Vnde dicitur: Quod loqueba-
Exod.33. tur ei Disfacie adfaciem.Hec D.Thom .
Vnde in apparitionibus imaginariis mi-
Animus fere gradus eft , quando auditur
vox in fomniis , maior autem eft, fi etiam
in fomniis videatur perfona loquens in
forma hominis , vel Angeli , fed tertius
gradus altior fi in perfona Dei in fom-
no : quartus verò multo præftantior , fi
in vigilia , & in perfona Dei loquentis
apparitio fiat.
Legimus verò Moyfem, & Eliam ap-
Matth.17. paruiffe loquetes cu Iefu ,uidelicet intranf
Luc,9 , figuratione.Vbi Glof.dicit: Sciendum eft,
Gloffa.
noanimas ,& corpora Eliæ , & Moyfi ibi
apparuiffe,fed in fubiecta creatura , ideft,
in aëre illa corpora fuiffe formata. Hanc
D.Thom.
tamen Gloffam refutat D. Tho. 3. p.q.
45.art.3.ad. 2. ratione verifimili. Nec
enim decebat teftes veritatis Chrifti effe
alios ab his ,qui apparuerunt, namfi opor
tebat Moyfem , & Elia teftimoniu Chri-
fto reddere,ipfimet,& non Angeli fub eo
rum figura teftificari debuerunt. Quare
D.Thom . tenet D.Tho Eliam de paradifo veniffe,
anima verò Moyfi fub corpore quidem
aëreo de limbo afcendiffe. Tertia nihilo-
Hiero minus fententia Hiero.eft Eliam planè in
propriocorporeveniffe,Moyfemverò ad
tempus refufcitaffe,corpo e de fepulchro
refumpto. Dat, inquit, Hieronym.fuper
Matth. 1. fignum de cælo , Elia inde
defcendente , & Moyfe abinferis refur-
Auguft, gente. Hæc Hieron. Idemtenet author
libri de Mirabilibus facræfcripturæ, lib.
3.cap. 1o. quòd mihi placet. Vnde non
aduertit D.Thom.non effe Gloffam il-
lam,quam refutat, autoris libri de Mira-
bilibus facre Scripturę quia hic potius fa-
uetfententiæ D.Thom. fed fuit defum-
Auguft. pta ex Auguft. in libro de Cura pro mor
tuis agenda.
Apparuerunt multis corpora fancto-
rum,quæ fub Chrifti mortem refurrexe-
runt apud Mat.Vbi Hier. notat fanctos , Matth.27.
Hieron.
de quibus hic fermo elt, neq; refurrexiffe
quidem , neq; apparuiffe multis ,nifi poft
Li refurrectionem vt Chriftus , inquit,
Quæftio.
effet primogenitus mortuorum. Queftio
autem inter patres controuertitur,an cor-
pore mortali furrexerint fancti prædicti:
ita vt paulo poft rurfus obierint? Dequo
funt duæ fententia contraria , Proreft
mortales quidemfurrex.ffe,vt iterum mo
reretur Hanc tenet Auguft.epift.99 ad Auguft.
Euodium ,& B Profper . lib. de Promif. Profpers
fionibus Dei. p. 3. Promiffione . 9. &
Theophyl.
Theophy.fuper Matth. 27.Fundamen
tum autem huius opinionis eft, quod ci-
tat Aug.Hebr. vbi de fanctis Patriar-
Heb.11.
chis dicit Apoftolus : Deo pronobis proui·
dente,nefine nobis confummarentur, quod ex
plicat,ne vfq; ad diem iudicij cum omni-
bus nobis confummata corporis , & ani-
mæ gloriam acciperent .Cæterum contra Hierony.
ria fententia eft Hierony, in Comment .
D.Thom,
Matthæi , quem citat D.Tho . in Com-
ment . eiufdem Matth. ponitq; fundamē
tum , ita decuiffe , vt teftes immortalis
Chrifti refurrectionis immortales re fur-
gerent,nam quæro , quorfuin refurrexe-
rint,non ad manifeftandam refurrectione
corporis iteru morituri ,adhoc enim mor-
tales adhuc Chriftus tres mortuos refufci
tarat,ergo ad manifeftanda refurrectione
corporum immortalium , ad quod certe
immortales refurgere debuerunt . Adde
corpus Chriftihumanu etiam gloriofum
habere debuiffe ad gloriam accidentalem
alia corpora gloriofa , ctiam antequa vir-
go Deipara moreretur,vt cum eis conuer
faretur in cælo,tenent cum Hierony , non Beda.
folum D.Tho.fed etiã Beda , Remigius , Remigius .
Anfelmus , & Gloffa ,quos fequitur Caie- Anfelmus,
ta.fuper Matth. & Ianfenius . & mihi etiã Gloffa.
probabilior hæc fententia femper vifa eft. Caiet.
lanfen .
Fundamentum verò Auguftini non vr-
get,quia generalis fententia eft, cui non re
pugnat aliquam habere exceptionem .
པོ་
Apparere dicuntur Angeli in fauorem 5
iuftorum contra impios habitu congruen
ti.fic legimus contra prophanum Helio- 2.Mach.3 .
dorum in fauorem Onia Pontificis , &
templi Dei. Apparuit equus, terribilem ha- 2.Mach, 11.
bensfefforem, optimis operimētis adornatus ,
af [; cum impetu Heliodoro priores calces eliz
fit,
 APPARERE.
fit, rc. Item cum egrederetur Iudas ad
prælium: Apparuit præcedens eques in ue-
jte candida,armis aureis,haftam uibrans. Do
mino etiam in horto ad Patrem oranti,
Luc.22.
Apparuit Angelus de cælo confortans eum.
Sed ifta apparitiones vifibiles erant ocu-
lis corporeis : ficut & apparitio Angeli
Gabrielis Zachariæ Pontifici facta à dex
Luc.1. tera altaris incenfi : & quando Angelus
Gabriel miffus à Deo , ingreffus eft ad
Mariam. Aliæ verò apparitiones pluri-
mæ factæfunt Prophetis in vifione tan-
tum imaginaria, ficut apud Ezec. dicitur:
Ezech..
Apparuit rotaunafuperterram iuxta anima-
lia,habensquatuorfacies. De qua appari-
Dionyf. tione Dionyfius, lib. de cælefti Hierar-
chia.cap. 15.Rotæ,inquit,quæ altæ qui-
dem funt , cæterum in anteriora femper
abfque vlla conuerfione in nullam par-
tem declinando incedunt , vim profecto
actionis Angelicæ , qua rectam femper
viam , atque arduam pergunt,infinuant.
Ezech.8.
Prætereà dicitur: Apparuit oftium unum,&
foramen unum : deinde verò dicit Prophe-
tam ingreffum in templum,imagines ido
lorum, & omnium reptilium in pariete
Hicrosy. depictas confpexiffe. Vbi Hieronymus
ait:Perhoc oftenditur per parua vitia ma
iora monftrari , quafi per paruum fora-
men.Hæc Hieronymus. Ad quod facit
Ecclef.19. illud Ecclef.Rifusdentium , & amictus cor-
poris, & ingreffushominis enuntiant de illo.
quafi dicat,perparua vitia rifus immode-
rati, atque intempeftiui,& veftium pere-
grinarum,atque fimilium maiora vitia fu-
perbiæ,luxurie,& huius generis demon-
ftrantur. Quodfatis conftat in hiftoria di-
uitis purpurati : de quo nullum aliud vi-
tium legitur , nifi quod induebatur purpu-
Luc.16,
ra, bylo, epulabatur quotidieſplendide,
& tamen per hoc quafi foramen innume
ra alia vitia demonftrantur.
7 Apparuit quoque fignum magnum in ca
Apoc.11. lo,mulier amica Sole , & Luna fub pedibus
Quæftio, eius, incapite eius corona ftellarum duode
cim. De quo difceptatio eft inter autorės ,
quæ nam fit ifta mulier?An virgo Maria?
anverò Ecclefia in hiftorico fenfu ? Quia
Ecclefia non videtur peperiffe Chriftum ,
fed illa potius de latere eius in cruce pen
dentis emanauit.Nihil
Anfelmus . ominus tamen co-
Beda múnior fententia patrum tenet effe Eccle
Rupert: fiam.Ita Anfelmus ,Beda ,Rupertus , Ri-
Richardus.char , Lyranus , Cælius . B. Thom . &
dus
130
Gloffa, quia dicitur fugiffe in defertu dua Lyrá.
Calius.
bus alis , quafi aquilæ magnæ , ibiq ; la- D.Thom.
titaffe per tempus , & tempora , & dimi- Gloffa.
dium temporis ,hoc eft, per ties annos cũ
dimidio , quo tempore Antichriftus re-
gnaturus eft.Quare Deiparæ Virgini in
calo gaudenti conuenire non poteft in
hiftorico fenfu. Item,quia hæc mulier.cru
ciabatur vt pareret,Maria verò fine dolo
repeperit filium Dei.Quod verò dicitur,
peperiffe filium mafculum , no repugnat
Ecclefiæ , quæ fuit à tempore Abel iufti,
vt notat Auguft, fuper illum verficulum Auguft.
Pfal.128:
Pfalmi: Sæpe expugnauerunt me à iuuentute
mea,& c.Hæc ergo Ecclefia peperit Chri-
ftum per virginem matrem, quæ pars eft
Ecclefiæ . In quo etiam fenfu,ficut pars in-
telligitur in toto, & maximè fi pars fit prę
cipua,fic intelligi etiam poteft virgo Ma
ria,mulier amicta Sole , ideft,pars præci-
pua mulieris amicta Sole. Et fic eft intelli
gendus Auguftinus lib. 4. de Symbolo Auguft.
ad Catechumenos , c.1.to . 9. vbi ages de
muliere amicta Sole dicit, Nemo veftru
ignorat mulierem illä Virginem Maria
fignificare . Vel certe fenfus hiftoricus eft
de Ecclefia , quæ lachrymis , & orationi-
bus peperit Saluatorem, & cruciabatur vt
pareret. Myfticè verò Maria eft hæc mu Aretas.
Bernard.
lier,quòd tenent Aretas,& Bernardus .
8
Legimus etiam: Et tunc apparebitſignũ
filiihominis incalorde quo quærit etiam Matth.24.
patres, quodnam fit hoc fignumfilij ho-
minis? Et quidem Origenes fuper hunc Orig
locum exiftimat effe Crucem Chrifti.
Hieron.
Item Hierony.Signum,inquit, hic Cru-
cis intelligimus,vt videant iuxta Zachar.
& Ioannem Iudæi , quem confixerunt,
aut vexillum victoriæ triumphantis.Hec
Hieronym.Idem Anfelmus, Theophyl. Anfel.
Euthymius,Gloff.interl .& Lyranus : fed Theophy
contrarium tenet Chryfoft.fuper hunc lo Euthym .
Interlin
cum his verbis . Quidam ( inquit) exifti- Lyra.
mant Crucem Chrifti oftendendam: ve- Chryfoft.
rius autem eft, ipfum Chriftum in corpo
re fuo habentem teftimonia paffionis , id
eft,vulnera. Hæc Chryfoftomus: quia cũ
iam omnia in die iudicij igne confumen-
da fint,non putat probabile Crucem ap-
parituram.Nihilominus tamen probabi-
liffima eft fententia patrum , vt vel ignea
Crux,non lignea,vel radiis Solis rutilans
appareat,fimul cum ipfo Chrifto. Vnde
D.Thom. in Commentariis, vtrumque D. Thom.
R 2 appari-.
 APPARERE .
Ephrem appariturum probat , & Ephrem lib . de
Anfelmus, Poenitentia , capit. 4. Anfelmus in Elu-
Hippolytus. cidatorio, Hippolytus oratione de con-
Clemens.
fummatione mundi , Clemens Papa lib.
7.Conftitutionum cap.3.Et rationi con =
fentaneum eft , tam ad terrorem impio-
Philip.3. rum :de quibus Paulus dixit : Inimici Cru
" cisChrifti , quorum Deus uenter eft : quam
ad confolationem, & triumphum electo-
rum , qui obedierunt Domino dicenti:
Matth.16, Siquis uultuenire poft me , abneget femeti-
pfum, & tollat crucemfuam , & fequatur me.
9 Sed querat aliquis, quare dicitur appa-
Quæftio. rere Chriftus veniens ad finale iudicium?
Col.3. ficenim legimus: Cum apparuerit Chri-
ftusgloria ueftra , tunc apparebitis uos cum
1.Ioan.3 . ipfo ingloria. & cum apparuerit ,fimiles ei
1.Ioan.2 , erimus.Et rurfus. Vt cum apparuerit habeam
musfiduciam , ideft, in die iudicij :ad quod
tamen refpondendum eft , tunc appare-
re dicetur,quia de improuifo veniet , qui
occultus erat ab oculis noftris.iuxta illud.
Matth, 24. Sicut fulgur exitab Oriente , & paret ufque
in Occidentem,fic erit aduentus filij bominis.
Iufti etiam tunc apparituri dicuntur :
quia,qui in hacvita mortali viles reputa-
bantur , & miferi , apparebunt fubito
gloriofi : ita vt impij dicant: Hifunt, quos
Sap.5. aliquando habuimus in derifum? & Ecce quo
modo computatifunt inter filios Dei , ideft,
inter Angelos .
10 Apparitio vocatur etiam aduentus fi
lij Dei in carne , quia inuifibilis erat
1.Ioan.I, apud Patrem ,& in carne vifus eft : Qui
erat apud Patrem, apparuit nobis. Et rur-
1.Petrus.i fus. Apparuit princeps paftorum . Item:
Apparuit gratia Dei Saluatoris noftri om
Tit.2. nibus hominibus , crudiens nos.& Apparuit
benignitas , humanitas Saluatoris noftri
Tit.3." Dei . Quæ autem maior benignitas , quam
recens natum in præfepio reclinari , quia
Luc.24 non erat ei locus in diuerforio ? Iacuit
itaq; Dominus in præfepio , vt feruos
collocaret in cælo : porrò quando filius
Exod.3. Dei apparebat in ardenti rubo, & inter
duo Seraphim in folio excelfo : & fuper
Ifa.6. alas Cherubim,atque in igneo curru ma=
Ezech.ro ieftas apparebat , atque potentia : quan-
Dan.7 . .
do verò in præfepio vifus eft pannis in-
uolutus, & fafcia ligatus ,vt folueret à vin-
culis mortis genus humanum : Apparuit
benignitas planè , & humanitas Saluatoris
noftri Dei.
II
Apparuerunt fontes aquarum , re-
uelata funt fundamenta orbis terrarum , Píal,17.
ideft , cum exiccaret Dominus mare
Rubrum confumptis aquis : vt expo-
Nicolaus.
nit Nicolaus , apparuerunt fcaturigines
fontium , quæ fub maritimis vndis la-
titabant , & concaua terræ fundamenta,
vel etiam excurrentibus aquis fluuij lor-
danis in mare mortuum,& exiccato flu-
minis alueo , apparuerunt fontes in pro-
Lanfenius.
fundo.vt explicat Ianfenius : phrafis itaq;
confueta eft , vt feparatis aquis apparere
dicatur , quod fub eis latitabat. fic legi-
mus: Dixit Deus ,feparentur aquæ in unum Gen.1.
locum,er appareat arida: & decrefcentibus
aquis diluuij.Apparuerunt cacumina mon- Gen.8.
tium.
Apparere nonnunquam dicitur , qui 12
fe quafi aduocatum reprefentat , inter-
dum etiam quando quis fe præbetprom-
ptum ad obfequendum. Depriori phra
fi exemplum habes de viro fapiente
Ecclef.39
propofitum : Et in confpectu præfidis ap-
parebit: vt videlicet in iuftitiæ patroci❤
Lyran.
nium dirigat iudicem, vt exponit Lyra-
nus. Item de aduocato Iefu , quem ha-
bemus apud patrem , dicit Apoftolus :
1.Ioan.2,
Intrauit in ipfum cælum , ut appareat uultui Hebr.9 .
Dei pro nobis. Ad exemplum verò po-
fterioris , dixit Anna de Samuele pue-
ro. Ablactetur infans, & ducam eum, ut ap- 1.Reg.1.
pareat ante confpectum Domini , ideft,vt fa-
muletur Domino in tabernaculo tefti-
ftimonij , & Propheta dicit : Ego autem Pfal.16.
in iuftitia apparebo in confpectu tuo.
Apparere poffe homine cora Deo mū 13
dum negatur. vnde Iob: Nuquid inftificari Iob, 25 .
poteft homocoram Deo,aut apparere mun-
dus natus de muliere? Vbi Gregor.huma- Gregor
na ( inquit ) iuftitia authori comparata
in iuftitia eft , cui tamen ad maiora pon-
dera acceffit culpa , quam ferpens intu
lit , & mulier perfuafit. Hæcille. Vn=
de iudicis in ignco curru venientis ve-
Dan.7
ftimentum effe dicitur ficut nix candi-
dum apud Danielem , quia ficut cando-
re niuis fuos prius dealbat filius Dei me-
rito paffionis fuæ, & facramentorum per
ceptione , vt apparere poffint fub vefti-
mento eius , fine macula iniudicio fina
li, de quibus: Hi funt, qui uenerunt de tri-
Apac.7.
bulatione magna,& laueruntftolasfuas , &
dealbauerunt eas infanguine agni.
Apparet maior plaga , quam culpa, 14
quando iuftus tribulatur ad meritum, po
tius
 APPARERE ,
lob.6.
tius quam adfupplicium: Vtinam appende- |
rentur peccata mea , quibus iram merui ,
calamitas, quam patior in ftatera, ficut arena
D.Thom. maris hæc grauior appareret. Vbi Diuus
Thomas dicere , inquit , non poffum in
me nulla effe peccata : confidero tamen
non effe mortalia , fed venialia , & fic ad-
uerfitas incomparabiliter grauior appa-
ret,quam ipfa peccata , eodem modo ex-
Lyran, ponit Lyra. & ante eos Beda. fic etiam
Beda, putamus infirmitatem Lazari, & imma-
turam eius mortem non ei propter gra-
uia contigiffe peccata , fed tum ad meri-
tum quidemmaius : tum etiam adglo-
Ioan.II riam Dei , ficut Dominus dixit: Infirmi-
tas hæc non eft ad mortem , fed pro glo-
rid Dei.
15 Non apparere femitam in pedibus
currentis , velociffimum eius curfum de-
Kai.41 . notat , fic legimus : Quis fufcitauit ab
Oriente iuftum ,&c. Dabit in confpectu eius
gentes, & Regesobtinebit, c. perfequetur
eos,tranfibit in pace :femita in pedibus eius
Hiero
non apparebit. Hieronym, tres ponit hu-
ius loci expofitiones . Nam quofdam,ait,
de Cyro Perfarum intelligere , qui fine
labore coepit Babylonem . Deinde verò
alios maximè Hebreos de Abraham ex-
ponere , qui quatuor Reges velociffimè
proftrauerit , &fpolia retulerit , fed alios
quorumfententiæ Hieronymus acquief=
cit,de Chrifto iuxta literam , qui fine labo
re fuo
gen es per Apoftolos fidei iugo
Ioan.15.
fubdiderit,quibus dixit: Ego mifi uos,ut ea
tis, fructum afferatis, fructus uefter ma■
Marcivlt. neat.& rurfus: Prædicate ( inquit) Euange-
lium omni creature. Eodem modo ex-
Cyrillus. ponunt Cyrill. Procop. & Theodoret.
Procopius. quos forte non legerat Lyranus , qui di-
Theodoret cit de Abraham exponi hunc locum à
Lyranus .
Catholicis , & Hebræis, quòd etiam fequi
Vatablus. tur Vatablus .
16 Apparitores miniftri funt iuftitiæ , &
fatellites iudicu,qui præfto funt iudici ad
1.Reg,19, ligados ,vel plectedos reos. Saul mifit
apparitores , qui rape
rent Dauid.
(.?.)
APPENDERE . 131
CAPVT CXV.
Appendere.
PPENDERE
Hebraicè Tachan. Iob.
125
28.
Appendere nonnun- I
quam , idem eft , quod Plini
fufpendere. Vnde Pli-
nius maturas( inquit ) vuas ad folem ap-
pendunt.Interdum verò appendere, eft,
ad ftateram ponderare.vt Cicero in An-
tonium. Appendatur pecunia,non nume
retur. In priori fenfu legimus de Aman:
Dixit unus de Eunuchis , qui ftabat in mini Efther.9 .
fterio Regis,en lignum, quodparauerat Mar-
docheo , ftat in domo Aman , cuidixit Rex,
appenditeeum in eo. Sic de impio dicitur:
Incidit infoueam, quàmfecit : quòd & Iu- Pfal.7.
dæis accidit , qui per Romanos volue-
runt perdere filiu Dei, & ipforü ciuitas Ioan.11.
à Romanis deleta eft: ita vt non relinque-
retur in ea , iuxta verbum Domini:Lapis Luc.19.
fuper lapidem.
Appendit Deus aquas in menfura apud 2
Iob. Vbi Diuus Thomas :Aquas (inquit) Iob.28 .
vaporales appendit , ideft , appenfas te- D.Thom.
net in aëre , in nuuibus , in menfura , nè
fupra modum excedentes terram fub-
mergant , aut fi minuantur, arefcant om-
nia.Hæc ille. Atqui Lyranus metapho- Lyranus.
ricam putat effe loquutionem : ita vt per
aquas intelligatur fapientia , quæ aliis da-
tur,aliis occultatur.Iuxta illud. Abfcondifti Matth.11:
hæc àfapientibus,& prudentibus ,& reuelaſti
eaparuulis,quamuis myfticum fapiat hic
fenfus.
Appenditfuper nihilum terram. dicit Iob,
3
vbi Lyranus : Aquæ , inquit , fulcimen- Iob.26 .
tum eft terra,vltra quam nihil eft aliud,
quo fulciatur ipfa , cum fit infima pars
mundi, dicitur ergo appenfa fuper nihi
lum.Sed Diuus Thomas dicit : Scriptu- D.Thom .
ram loqui more vulgi , quodputat fuper
nihilum effe terram , quæ tamen in cen-
trum fuum in medio conftitutum ex o-
mni parte propendit æqualiter : ideo fu-
per illud fulcitur , quod quia punctum
quoddá eft, pro nihilo reputatur. Quòd
fi fupra nihilum fuftentat Deus terram
R 3 omni-
 APPENDERE.
omnipotentia fua : non ne poterit ctiam
Ecclefiam fupra Petrum fuftentare fi-
Matth. 16. cut promifit. Super hanc petram ædifica-
bo Ecclefiam meam . Nam quod ad Dei
omni potentiam vtrumque referatur, au-
Efa.40.
di Efaiam qui dicit. Quis appendit tribus
digitis molem terræ fubaudi, nifi Deus,
de Spiritu vero fancto , qui manet in Ec-
clefia in æteruum,in Hebræo , pro ap-
pendit eft , Cal, quod Septuag. vertunt
omne. Sed fi deducatur à Cul ideft
‫ל‬.ּ‫קו‬
fuftineo , recte vertitur appēdit, fcilicet fu
ftentans eam,fubdit Efaias ibidem . Aut
quis adiuuit fpiritum Domini ? Vbi fi ob-
iicias , ergo Petrus , aut fucceffores eius
non poffunt in eccleſia ſuſtentanda iu-
uare fpiritum Domini :Expedita reſpon
1.Corin.3. fio eft Pauli dicentis . Dei enimfumus adiu-
tores, fed vt miniftri quidem non quafi
roborantes eum , qui eft omnipotens .
1.Corin.4. Vnde Apoftolus ait . Sic nos exiftimet ho-
mo , ut miniftros Chrifti.
Appenfam habere legem ante oculos ,
4
Exod.13 . iufsit Deus veteri populo.fic legimus . Et
crit quafi fignum in manu tua,& quafi ap.
penfum quid ob recordationem ante oculos
tuos. Quod vulgata vertit appenfum He
‫טוֹטָפוֹת‬ braice Totaphot,quæ fiunt,vfque hodie
ex membrana , vbi lex fcribitur.Dicit
ergo gloffa ex Hieron. Hoc male intelli
gentes Pharifæi, phylacteria capitibus al
ligabant , quæ femper ante oculos mo-
uerentur , in quibus defcripta erant de-
cem legis mandata.Cæterum beneficij
potius recordationem , & obedientiam
requirebat Deus , ficut in lege gratiæ,
Euchariftiam ad memoriam pafsionis
fuæ inftituit in cibum , dicens : Caro mea
Ioan.9.
uere eft cibus. Vt ficut cibos ad fuften-
tationem vitæ non poffumus obliuif-
ci : fic neque mortis eius , & charita-
tis eximia obliuio nos capiat in æter-
num .
པ་
Appendere pro ponderare varias ad-
5 dem modo Cyrillus , & Gloffa :item Gloffa.
mittit phrafes . Sic Deus dicitur appen
dere aliquem in ftatera iufta , quando
Iob.31. iufte iudicat eum . Appendat me in ftatera
ufta , &fciat Deusfimplicitatem meam. Id
eft , iudicet me fecundum regulas iuſti-
Beda. tiæ fuæ , & fire faciat alios fimplici-
D.Tho. tate:n meam omni dolo contrariam , vt
Lyran.
exponunt Beda , Diuus Thom. & Ly-
Regula.
Auguft. ranus. Eft enim Regula Auguftini in
Quæftionibus fuper Genefim , in illud
Genef. Nunc cognoui , quis timeas Deum . Genef. 22.
Quando Deus denuo aliquid fcire , vel
cognofcere dicitur , intelligi debet , effi-
cerevt nos illud fciamus. Quod fi obij-
cias, maioris effet humilitatis Iob , ficupe
ret iuftitiam fuam occultari , quam a
Deo manifeftari.Refpondendum eft,fi-
ne vanitatis vitio fanctos interdum cum
illo Chrifti verbo fe conformare . Sic
luceat lux ueftra coram hominibus , ut ui- Matth.s.
deant opera ueftra bona , & glorificent pa-
trem ueftrum.Et ideo in Domino fe lau-
dant.
Appendi negatur argentu pro commu 6
tatione fapiëtiæ.fic Iob. No appendetur ar Iob.28.
gentum procomutatione eius. Vbi Beda ex Beda.
plicat , nullum ftudium , aut laborem
æquiparari pretio fapientiæ, non tamen
prohibetur quis argentum appendere,
eo modo quofcriptura permittit, ad com
parandam veram fapientiam , vt pote,fi
cenfum pauperibus tribuat ad impetran-
dam à Deo fapientiam. Omnis quippe
qui perfectus eft , fapiens eft , &tamen
Chriftus dixit adoleſcenti. Si uis perfe-
&
tus effe,uade,& uende omnia quæ habes , & Mattth.is .
da pauperibus.Et Apoftoli, vt hanc fapien
tiam impetrarent , dixerunt Domino.
Ecce nosreliquimus omnia, &fecutifumuste.
Imo Efaias nos exhortatur , vt non in a-
Efa,ss
lio quam in vera fapientia , quæ cum Dei
charitate coniuncta eft , argentum no-
ftrum impendamus. Quare ( inquit )
appenditis argentum & non in panibus?
Laborem ueftrum,& non in faturitate ? Vbi
Hieronym. Quidam , inquit , appen- Hierony.
in
dunt argentum pro ca difciplina ,
qua non funt panes , & fudant pro his
cibis , in quibus nulla faturitas eft , quo
oftenditur eam effe fectandam fapien-
tiam , quæ non in foliis eft , & flore
verborum , fed in medullis ac fructi-
bus fenfuum , quæ non aurem præter-
uolat , fed animum reficit.Hæc ille . Eo- Cyrillus.
Vatablus ait. Non inanem fapientiam, Vatablus.
fed euangelicam doctrinam effe quæ-
rendam. Sed Diuus Thomas fuper Efa . D.Tho
putat hunc fenfum effe myfticum , quia
incipit Efaias. Hac eft hæreditas feruo-
rum Domini. Itaque ad hæreditatem glo-
riæ cœleftis inuitat : de qua. Venite ad me
omnes, qui laboratis, & onerati eftis & ego Matth. 11.
reficiam uos. Deinde. Facite uobis amicos Luc.16.
de
 APPLICARE ,
de mammona iniquitatis & c. ut recipiant uos
Ioan.7. in æterna tabernacula.Item. Omnis,quifitit,
ueniam ad me&c.
‫די‬ Appenderunt mercedem meă triginta argen
Zach.11.
teos : Zach. ait : Vbi Hiero.ex ponit pro
Hierony, eo quod elegi eos de medio nationum, &
liberaui de Egypti fornace ferrea , appen
derunt mercedem meam triginta ar-
genteos pro fanguine meo, dantes Iudæ
traditori. Hæc Hieronymus . Quales
autem fuerint ifti argentei. Vide verbo
argentum numer. 12. & in verbo figu-
lus.
8 Appēdit Hieremias Hanameel filio pa
Hiere. 32? trui fui argetum in ftatera ,& accepit libru
Hierony.
poffefsionis fignatum pro agro , quem ab
eo emit in Anathoth iuxta Hierufalem .
Cũ effet obfeffa ciuitas a Chaldeis , quod
geftum eft ex fermone Domini,vt hoc fa-
to prophetali oftenderet poft feptua
ginta captiuitatis annos reædificandam
Hierufalem , vt patet apud Hieremias .
Vbrin calce capitis . 32. concluditur .
Quia conuertamcaptiuitatem eorum ait Do-
minus . Quamuis multo plenius vaticinių
impletum fit in reædificatione ecclefiæ
us hoc
per Chriftum . Vt Hieronym
loco nota t.
CAPVT. CXVI.
Applicare, Admouere .
‫לות‬ PPLICARE he
braice Laua. Sic legi-
mus Zacha. 2. & Ap-
plicabuntur gentes multe
Domino.
Applicare eft alteri
I medio Cherubim , cuncta quæ mandabo per
adiungere , vel ad ali-
quem locum accedere , inpriori fenfu lo-
Iofue.7,
fue . 7.Cum mitteret fortes ad deprehen-
dendu præuaricatore , dicitur : Applicuit
Ifrael per tribusfuas, id eft adiunxit ,vt mit
teret fortes per fingulas , & rurfus . Appli-
cabis leuitas coram tabernaculo,id eft,adiun
ges cos . Sic Exod . 28. &. 2 1. &. 22 .
Num.8.
Item . Applicabantur gentes multæ ad Do-
Zach.2 .
minum indic illa : Vbi Hieronym : Mul-
Hierony.
tæ , inquit , gentes credituræ funt de
quibus dicitur . Poftula à me , dabo tibi
132
gentes hæreditatem tuam , & in Euangelio . Pfal.2.
Matth.8.
Multiab Oriente & Occidente uenient.
Applicare dicitur Deus aliquos ad fe
per excellentiam, & maiorem familia-
ritatem , videlicet quos facit facerdotes, Ecc
li.33
& facris præficit. Sic legimus in eccle-
fiaftico. Ex ipfis benedixit,& exaltauiter ex Lyra
ipfisfanctificauit, adfe applicuit. Vbi Ly
ran.ait , Exaltauit Abraha, Ifaac,&Iacob,
&c.Et fanctificauit , & applicuit tribu Le-
ui , & fpecialiter Aaron , & filios eius .
Hæc ille .Eode modo exponit Ianfenius . Lanfe.
Applicare arcă Domini eft,quando ad
iungit illam iuxta fe facerdos ad orandu 3
vt habetur in lib.Reg.Dixit Saul ad Achia 1.Reg.14 .
facerdote applica ad te arcă Dei. Sic & alibi. 1.Reg. 23.
Applica Ephod. Quod dixit Dauid ad
Abiathar facerdotem , cum confuleret 1.Reg. 30.
Dominum , an Saul oppugnaturus ef-
fet oppidum Ceilam , id eft , indue
Ephod. Sic & confulturus quoque Da-
uid de latrunculis , qui vaftauerunt Si-
celeg dixit ad Abiathar , Applica ad me
Ephod.Vbi non voluit dicere , indue me
vefte facra,que dicitur Ephod, Sed indue
tepropter me Ephod deinde fequitur in
textu:Applicuit Abiathar Ephod Dauid, &
confuluit Dauid Dominum . Vbi neque intel
Lyranus.
ligendum eft , vt notant Lyranus , & Carthufia.
Carthufianus , quod Abiathar facerdos
veftem Ephod facerdotalem impofue-
rit Dauidi , neque ipfe Dauid per fe ip-
fum intelligendus eft , confuluiffe Do-
minum , fed per medium facerdotem,
quia non erat hoc regium , fed facerdo-
tale munus . Quamuis Beda fuper hunc Beda:
locum difcrimen ponat inter confulen-
tes ea tempeftate Dominum facerdo-
tes , vel feculares , fcilicet , quod foli fa-
cerdotes ad arcamaccedere poffent, quia
facerdoti dictum eft. Indepræcipiam , & Ex0,25
loquar ad te fupra propitiatorium , & de
te filijs Ifrael . Sed alij fæculares poté -
rant applicata ad fe facerdotali vefte ex
ore facerdotis refponfionem Domini
quærere: hæc eft fententia Bedæ. Quo
modo autem fæculari applicari pote
rant veftes facerdotales , non explicat , & +
forte deofculandam præbebat ponti-
fex veftem fuam fæculari , vt Deum
denotius oraret , ficut hodie facerdos
manipulum populo munufcula ad al-
tare offerenti deofculandum præ
R 4 betfic
 APPLICARE .
1ob 40 . be. Sic ergo Dauid dixit . Applica ad me
Ephod, fcilicet deofculandum ,
Applicare gladium Behemoth dici-
4 :
turDeus.Quifecit eum , applicabitgladium
cius.Vbi D.Tho. & Nicolaus dicunt Gla
D.Thom.
Nicolaus. dium Behemoth effe noxiam eius opera
tionem , quauis autem Dæmon ex feipfo
voluntatem habeat femper nocendi fed
effectum non habet nifi permittente Deo
qui permittendo applicat gladium eius .
Beda.
Cæterum aliter exponit Beda. Qui fecit
em applicabit gladium eius contra ipfum, vt ·
malo,quo alios premit , ipfe puniatur Se-
ptuag. vertunt hunc locum aliter , videli-
cet. Qui factus eft , ut illudatur ab Angelis
Dei, quæ verfio quadrat cum expofitione
Beda.Tunc enim ifte Behemoth ab An-
gelis illuditur, quando glaudius eius verti
tur cotra ipfum , verbi gratia gladius Behe
moth erat perfecutio tyranoru contra mar
tyres . Na eius machinatione fiebat, quod
Luc.21.
illis Dominus futurum prædixerat Eritis
Ioan,16,
odio omnibus hominibus propter nomen mẹũ,
& rurfus. Abfque Synagogisfacientuos,&c.
Sed quando hæc omnia Angelorum au-
xilio martyres fuperabant , cofufi Dæmo
nis gladius contra ipfum conuertebatur,
& eum magis , ac magis cruciabat, fic ergo
vterque fenfus in ide recidit , & ille quem
facit verfio vulgata , fecundum Bedam &
quem facit editio feptuaginta .
Applicare ramum idolorum cultores
5 ad narès fuas , eft,cultum idolis exhibere.
Sic legimus de viginti quinque viris, quos
Ezech. 8 . vidit Ezechiel conuerfos ad Orientem
adorare folem. Conuerfi funt ad irritandum
me, ecce applicant ramum ad nares fuas.
Hierony .
Vbi Hierony.Pro co ( inquit ) quod nos
tranftulimus ecce applicant ramum ad
nares fuas,Septuag.tranftulerunt . Etecce
Theodoret. ipfi ficut fubfanantes , & ex Theodotione
additum eft. Extendunt ramum quafi fubfa-
Symachi, nantes . Pro quo interpretatus eft Syma-
chus.Quafi emittentes fonitu in fimilitu
dine canticiper nares fuas.Hæc ille.Chal
Chaldæus.
daicus Paraphraftes vertit ipfi applicant
confufionem ad faciemfuam. Sed recen-
Vatablus.
tiores Hebrei, vt refer Vatablus,pro ramo
foctorem vertunt , & pro , ad nares fuas,
transferunt ad nares meas, in quo duplex
error eft,ifte enim eft vnus ex locis , quos
Rabini corruperunt , ponentes ad nares
Gal.4:
meas,pro eo quod erat ad nares fuas, vt no
Lyra.
Vatablus . tät Galatinus ,Lyranus,Vatablus , & Pag
APPONERE .
ninus. Deinde in Hebræo vox , Zemora
ramum aperte fignificat vt patet ex libr.
Num . Abfciderunt palmitem cum uua fua,
Vbipropalmite, feu ramo , eft Zemora,
& ex Ezech. Quidfietdeli gno uitis. Ideft, Num.12.
Ezech.13 .
de ramo vel palmite vbi eft Zemora , &
ex Efai. Germen alienumfeminabis. Zemora Efai.17.
ergo,legendum eft ramus , ficut habet vul
gata.Applicare autem ramum ad radium
folis,deinde vero ad nares,& os ,erat con-
fuetudo vetufta adorantium folem tan-
quam totius terræ fœcuditatis autorem,
de quo lege Alexandrum ab Alexandro Alexander ,
Ab Alexadr
libr. 4. Genialium dierum cap. 17. dicit Hiero.
autem Hieronymus ramumfuiffe pálma
rum,quas Græco fermone Ta Baia vo-
cant,quia palmæ erant arbores foli dedica
tæ.Sed qui ramum no haberet ad manu,
ofculabatur refpiciens folem manum fua, Lucianus,
vt Lucianus ait li. de falutatione. Quid ve
ro tibi græcas gentes commemorem po-
ftea qua inane è ftrato furrexerint, & fole
precibus venera i fuerint , non quemad-
modum vos deofculata manuperfectam
adoratione effe arbitrátur. Hæc ille. Sed
Hiero.
vt ait Hierony.ex lib. Iob fatis liquet vbi Iob.31:
ait.Siuidifolem cumfulgeret,&rc.Et de ofcu
latusfum manum meam,quæ eft iniquitas ma-
xima . Scilicet Idolatriæ qua folē vt Deu
Matth.s.
colebant, non agnofcentes Deum. Qui fo Matth, 2.
lemfuŭoririfacitfuper bonos,& malos. Er-
go fol non eft Deus , fed creatura Deo
femper obediens.
6
Applicare quafi clibanum cor fuum ,
eft Idolatrię flamis fponte fuccendi,fic di
citur de Fribubus Ephraim. Applicuerunt Ofe.7Hiero.
quafi clibanum corfuum.Vbi Hierony.prę
buerunt ( inquit ) regi Hieroboam quafi
clibanum corfuum ,cum eis infidiaretur,
vt eas Idolatriæ flammis ardere faceret,
Hæc Hierony . Sic hodie in multis locis
plebs ftulta applicat Hærefiarchis cor fuu
contra quod malum Dominus ait.Atten-
dite àfalfis Prophetis , qui ueniunt ad uos in-
ueftimentis ouium intrinfecus autemfunt lupi Matth.7 .
rapaces.
Applicabuntur eis plurimi fraudulenter, 7
de eruditis ruět plurimi.Hoc ex parte ac Dan, 11.
cidit Iudæis tempore Apoftata Iuliani,
vt Hieronymus ait, quia exgentilibus fi- Hiero.
mulauerunt cum eis amicitias , tanquam
templum cum eis Hierofolymitanum re
ædificaturi , tempore etiam Antichrifti
multæ nationes fimulabunt cum eis fociel
tatem
 APPONERE .
tatem , videntes illis fauere tyrannum, ļ
ideo ruent ex eis ,ideft , ex Iudæis pluri-
mi,atque peribunt,de quo diximus in ver
bo Antichriftus.
8 Applicare Deum ad fe ducem populi
Hiere, 30. Iudaici, cft vnire hipoſtaticè humanitatē
Chrifti ad verbu æternù fic Hiere. ait. Et
duxde medio eius producetur, applicabo eu,
Hierony. accedet ad me.Vbi Hiero. Haud dubiu,
ait,quia Dominus , & faluatorfecundum
carnem ex genere Ifrael , & princeps de
medio eius productus eft, applicuit enim
10an, 14. eum pater ad fe, & accefsit ad eum ; ita vt
diceret filius. Annon creditis,quia ego in pa-
Ioan.10. tre, pater inmeeft? Item. Ego, & pater
unumfumus.
CAPVT CXVII.
Apponere.
‫לות‬
PPONERE he-
braicæ dicitur Laua
Hiere. o. Venient&
apponentur ad Dominu.
Apponere eft, iux-
I ta aliud ponere, vel ad
dere, vel adiungere, vn
Exo.7. deapponere cor , eftapplicare cor ad ali-
quid, fic de Pharaone dicitur . Necappo- |
Pfal.61 .
fuit cor etiam hac uice . Ita & Propheta
dicit. Diuitiafi affluant , nolite cor appo-
nere. Ideft applicare , quafi fpem in il-
Here:
lis conftituentes , ficut explicat Hiero-
nym. Quia qui in his ( inquit ) fperaue-
Gloffa. rit , regnum cælefte capere non poterit,
Aug & Gloffa , Augufti . Non ( inquit )
Damnat propheta diuitias, fed cor appo
fitum , quod,fcilicet,non expendit, fed re
Lyra
condit.denique Lyra. Nolite cor appo-
nere, ponendo ibi vltimum finem , quia
ifta deducunt ad gehennæ interitu , hæc
ille.E contrario vero Salomon ait. Appo-
Pro.22. ne cor tuum ad doctrinam meam , quæ pul-
chraerit tibi,cumferuaueris eã in uentre tuo.
Beda . Ideft,in corde tuo. Vbi Beda.Afpera (in
quit)fæpe videtur incipientibus doctrina
Sapientiæ, fed cum eius virtutem intimo
corde perceperint, & operibus feruaue-
rint,tunc eam omnibus dogmatibus pul-
Ecclef.8. chriorem effe deprehendent, hæc Beda.
In eunde fenfumEcclef. Appofui cor meũ,
utfciremfapientiam.
2 det Antichriftus magnificare fe interra, tā
Apponit Deus cor fuum erga homine
133
fic lob.Quid eft homo, quiamagnificas eum ? Iob.7.
aut apponis erga eum cor tuum . Vbi Lyra- Lyra.
nus apponis ait cor tuum , per fpecialem
curam,& diligentiam. Quod luculentius
D. Thomas,
exponit D. Thomas . Apponit ( inquit)
Deus cor fuum erga hominem , dum ei
prouidet propter eius bonum,non autem
cor apponit erga fingula bruta,quomodo
erga fingulos homines , fed tantum erga
bonum fpeciei , quod poteft effe perpe-
tuum.Hæc ille,prouidet autem Deus, &
fpecialiter profpicit fingulis hominibus,
tum propter animam immortalem , tum
etiam quia capaces funt aternæ beatitudi
nis. Vnde præftantior eft vna rationalis
creatura vniuerfo mundo rationis exper-
te.Ideo Dominus dixit. Quam commuta Matth.16.
tionem dabit homo pro animafu .
3
w
.
Apponi quempiam ad patres fuos,
vel ad populum fuum , denotat vltimum
diem ,claudere. Sic leg mus de Ifaac. Et
appofitus eft populofuofenex,plenufque die-
rum . Et de Iacob. Et appofitus eft ad popu- Gen.35 :
Gene.49-
lumfuum, & de Abraham. Congregatus eft,
ad populumfuum .Vbi Gloffa interlinealis Gene.25 .
explicat ad Angelos , quorum erat ciuis, Interline .
Lyranus vero inquit, ad limbum vbi po- Lyra.
pulus erat iuftorum . Hæc ille , quia vero
fides Abrahæ viua inter omnes Patriar-
chas enituit , & fubfequétibus quafi quod-
dam exemplar fingulare virtutum data
eft , totus limbus Abrahæ finus dictus Luc,16,
fuit,vnde de diuite purpurato dicitur. Ele
uans autem oculos cum effet in tormentis¸ui-
dit Abraham à longe , Lazarum infinu
cius.
Apponi diciturquifpia populo Dei quá 4
do denuo fufcipit fide fic dicitur. Achrior Iudi.14.
relictogentilitatis ritu credidit,& c.Et appo
A &t.2.
fitus eft populo Dei.Item.Baptizati funt, &
appofitæfunt die illa animæ circiter triamil- A&t.11.
lia.Præterea prædicante Barnaba Antio
chiæ,Appofita eft multitudo Domino . Deni Hiere.so.
que.Et apponentur ad Dominumfæderefem-
piterno. Quod de conuerfis ad fidem in le
ge gratiæ exponit Gloffa. Gloffa.
Apponere ergoin fcriptura frequen- 5
ter,idem eft quod addere. Dixit Domi- Act.18.
nus per vifionem Paulo.Ego fum tecum ,&
nemo apponetur tibi,at noceatte , id eft ne-
moad nocumentum addetur tibi : Sic &
in Pfal. Vt non apponat ultra magnificarefe Pfal.9 .
homofuper terram , id eft non iterum ad-
R5
quam
 APPONERE.

Cafsind. quam fit Deus,vt exponit Cafsio. Glof.
Gloffa.
& Lyramus .Item. Et filius iniquitatis non
Lyra.
Pial. 88. apponet nocere ei. Ideft Abfalon Non no
Lyra. cebit amplius Dauidi , vt exponit Lyra-
Genebrard. nus.Vel nullus iniquus fubijciet eum , vt
explicatGenebrardus. Vel de Chrifto in
telligitur , cui neque Iudas , neque Iudæi
Cafiodorus nocere fpiritualiterpotuerunt,vt Cafsio-
Hierony,
Gloffa. dorus,Hieronymus , & Gloffa intelligūt,
Ioan.11. & magis quadrat quamuis collegerint co
Pfal.76. cilium Pharifei contra Dominum . Deni
que eadem phrafis eft . Nunquid in æter-
nu proyciet Deus, non apponet,ut complaci
Gloffa. tior fit adhuc?Vbi Gloffa qui quafi adhuc
(inquit) aliquando placidus fuit in veteri
teftamento,non addet vt plus fit in nouo
per aduentum filij ? Quod vero legimus:
Appone iniquitatem fuper iniquitatem eo-
Pfal.68.
rum.Gloffa Auguftin , exponit iniquitas
Augu. eorum , ideft , Iudæorum fuit,vt hominē
occide ent , fuper hoc appofuit Deus ,
vt filium fuum occiderent. Gloffa vero in
Hiero. terlinealis Hieronymi explicat. Appo-
ne,ideft , permitte apponi , &recte quia ⚫ad omnem linguam pernitiofam , qua- Matth: 22.
Matth. 21, Deus non addidit iniquitatem , fed per-
mifit Iudeis,vt qui dixerunt in parabola.
Hic eft hæres,uenite occidamus eum , cognof tamen illum occidere vellent.
centes quidem illum effe Mefiam, igno-
rantes tamen effe Deum , occiderent fi-
lium Dei.
6 Secüdücande phrafim dicitur:in Pro.
Pro.10 . Timor Domini apponet dies. Vbi Lyranus
Lyra. ficutpater(inquit) de rege Ezechia, cui ad
4.Reg.20 . dit funt quindecim anni vitæ, fic & La-
Ioan, 11.
zaro quatriduano, quem diligebat Iefus,
refufcitato appofiti funt dies viginti fere
Pro.3
annorum. Ita & Sapiens dicit . Præcepta
mea cor tuum cuftodiat, & c. Annosuite , &
r uobis. Vtliberum vnicuique permittat ar
pacem apponenttibi.Vt ergo timentibus fe
multiplicet Deus dies vitæ eripit eos fepe
dabiturtibi , aut addetur contra linguam
dolofam : Vtique fagittæ potentis verbi
Dei,fic explicant Hierony.Auguft.Cafl. Hie ro .
& Gloffa. Vnde quanuis filius Dei fuos Aug.
ours in medio luporum. Dedit
miferit. Sicut ones Cafsiod.
Gloffe.
tamen illis fagittas potentis verbi Dei qui Matth.io.
bus Petrus multos Romæ trasfixit, ita vt Matth.16.
fuper illum fuerit Ecclefia ædificata fecun
dum verbum Domini,& Paulus Myria-
des gentilium fagittis verbi Dei fauciaue-
rit . Pofteriortamen expofitio eft Lyra- Lyra.
Vatablus.
ni,Vatabli,& aliorum,non effe verba pe-
tentis remedium , fed potius vindiétam
contra linguam dolofam , videlicet fagit
tas iræ Dei omnipotentis,ita etiam Ianfe-
nius ,quia hebraice legitur. Quid dabit ti-
bi aut quid addet tibi lingua dolofa? ideſt
ò lingua perfida Babyloniorum vt expo Nicolaus :
nit Nicolaus, & Genebrardus ,& doctio- Genebr.
res Hebræi, quid mercedis habebis ex tua
perfidia Vtique fagittas Perfarum , at-
que Medorum fub Cyro , quibus mifere
faucia fuccumbes. Sed & extendi poteſt
les fuerunt linguæ phar.fæorum dicen-
tium.Magifterfcimus, quia uerax es,& c.Củ
8
Apponere pro vt idem eft, quod iux- Ecclef. 15.
ta ponere legitur apud Ecclef. Deus ab
initio conftituithominem, & reliquit eum in
manu confilijfui,&c. Appofuit ei aquam , &
ignem.Scilicet libertatem eligendi, vel glo
riæ refrigerium,vel ignem gehennæ,vt in Lyra.
quit Lyranus , & Gloffa interlinealis , & Gloffa
Lanfen.Propterea fub conditione Domi- Ianfeniu
Matth.16,s.
nus dixit :Siquis uult uenire poft me. Item. Ioan.is
Vos amicimei eftis ,fifeceritis,quæ præcipio
bitrium.
Appofitiones epularum in fepulchro, 9.

Danas à mortis periculo. Sic Sufanna à calúnia erant epulæ, quas Getiles errore decepti
Efther.7. liberauit, Mardochæu à fufpédio, Danie fupra defunctorum fepulchra ponebant,
Dan.14. le à lacu Leonu,tres pueros à caminoBa quas tamen defuncti maducare non pote
Dan.3 . bylonico , Petrum à carcere Herodiana, rat,his coparantur docti,fed pigri ad doce
A&to.12 ,
Gen.19. Loth à Sodoma, Noe à diluuio , denique du apud Eccl. Bona abfcodita in ore claufo ,fi Eccle.30 .
Gen.7. martyres fæpe àtormentis , iuxtaillud. In cut appofitiones epularum circumpofitæfepul
Luc, 21, patientia ueftra pofsidebitis animas ueftras. chro.Sic exponit Lyranus ,fed Ianfenius Lyra.
Apponere alicui ad linguam dolofam de auaro dici putat, cui bona fua abfcondi

7 aliquid , eft remedum illi contra linguam
dolofam adhibere . Sicut di.it Pro-
Tfal.19. pheta . Quiddetur tibi , aut quid appona-
tur tibi ad linguam dolofam fagittæpotentis .
De 'quo reiectis alijs , duæ funt expofitio-
nes præcipuæ ,prior eft.Quod remedium !
ta in ore claufo non magis profunt, quam Ianfe.
epulæ mortuis. Vt ergo diuiti profint the
fauri,clamat Dominus . Thefaurizateuobis
thefaures in celo . Sic profuerunt Magis . Matt.s
Qui apertisthefauris fuis obtuleruntci. Id- Matt.2.
eft,filio Dei munera..

Quod
 APPREHENDERE .
IO Quod uobis apponitur mäducate , legimus
1.Corin. I c.Quod dicitfidelibus,qui ab
1.Cor.10
Idolatris ad manducãdum inuitabantur,
ne videlicet rogarent, an effent carnes im
molatitię,fed tacentes manducarent. Prę
terea difcipulis præceptum eft à Domi-
Luc.io. no.Manducate que apponuntur uobis, omnia
Tit.1. enim munda mundis . Quod fi alicuicibi in
tempore ieiuniorum ab Ecclefia prohi-
bentur,non damnantur plane cibi,fed ab-
ftinentia , & obedientia commendatur.
QuodfiquisEcclefiam non audierit,fittibifi=
Matth, 18.
cut ethnicus,aut publicanus. De quo egimus
in verbo abftinentia.
CAPVT. CXVIII.
Apprehendere, comprehendere.
Pprehendere Hebraicè
dicitur Acaz, & tendere.
‫אהן‬ VndeMehachem tenes.
Iacob. 26.
Eft aute Apprehédere
I
capere , & ad fe trahere,
nonunquâ vero tagere:vel attrectare.Me
taphoricè veroad intellectum refertur,ita
vt apprehendere fit leuius , & minus ple-
ne,comprehendere vero plenius pe cipe
re fignificat . Ita tamen,vt apprehendere
quamuis non ad plenum , ficut diximus,
fortiter tamen & viriliter capere fit , ita vt
non facile id nobis elabatur. Vnde Pro-
Pfal.2.
Cafsiod. pheta. Apprehendite difciplinam , ne quando
irafcaturDominus. Vbi Cafsiod. Appre-
hendite (inquit) difciplinam quafimuni-
men clypei contra vitia noxia profutu-
rum.Hebraice vero eft verbum Nafecu,
ּ‫שקו‬
quodtria præfertim fignificat, videlicet
apprehendite,ofculamini, adorate: & no-
Lyra, men Bar,quod denotat difciplinam,puri-
tatem & filium,vt notat Lyranus hoc lo.
Hiero. co,vndevarietas verfionum huius verficu
li nata eft.Nam Hierony,iuxta veritatem
Vatablus,
hebraicam vertit,adorate pure. Vatablus ,
& quidă alij ofculamini filiu Denique Se
tug δράξασθε παιδι'ας Apprehedite
difciplina,quæ verfio à vulgata, & ab Ec-
Prou.3. clefia vt grauior recepta eft: maximè,quia
Beda. de Sapientia diuina dicitur . Lignum uit.e
eft eis, qui apprehenderint eam. vbi Beda . Si
cut in medio inquit) paradifi Moyfes lig
numvitæ effeteftatur , ita per fapientiam
Dei,videlicet Chriftum , viuificatur Eccle
134
fia,& per eius difciplinam ,quamuis myfti
ca videatur expofitio Quare Nicolaus in Nicolaus.
fenfu hiftorico dicit: Quemadmodum efu
ligni vitæ prorogabatur in paradifo vita
corporalis fine morte:fic fapientia , vel fa-
pientiæ difciplina ducit hominem ad vi-
tam fine fine,dummodo perfeueret in ea.
Propterea fubditur in textu. Et qui tenue-
rinteam , beati. Eft autem vera fapientiæ
difciplina totis viribus fequi iuftitiam: de
qua.sifequaris iuftitiam,apprehendes illam, Eccli.27.
ideft, fi fequaris iuftitiam per exercitium
operis , apprehendes illamper habitum.
Quæ expofitio pulchre quadrat cum co
quodfequitur . Et indues illam quafi po-
derem. Ideft quafi veftimentum hono-
ris.
2
Apprehendere itaque eft fortiter, &
1.Tim.6.
viriliter capere.iuxta illud . Apprehende ui
tam æternam.Vbi Chryfoft. Quicoronari
(inquit)votis omnibus cupiunt,nullis ce-
dunt ictibus,& libentifsime tolerant om-
nia,fpe enim futurarum aluntur, atque ex Chryf.
citantur.Hæc Chryfoft.Et D. Tho Ap- D.Thom.
prehende,ait,vitam eternam,vt quafi iam Matth.11.
tenens tuo certamine vincas.Hæcille.Ad
!
quod facit illud Matth. Regnum cælorum
uim patitur,& uiolenti rapiunt illud.
Apprehendit fponfa fponfum per fi-
3.
deviua in Cat. Quis mihi te det fratruelem Cant-8
meum,ut apprehendam te , & ducam in domũ
matris meæ. Vbi Synagoga introducitur
mater Ecclefiæ fecundum Gregoriu. Ap Greg.
prehenfum (inquit ) fponfum in domum
matris fuæ ducit,quia Synagogæ Chriftu D.Tho.
Ecclefia prædicabit. Sed D.Thom. ma-
trem Ecclefiæ militantis intelligit cælefte
Hierufalem . De qua Paulus. Illa autem, Gal.4.
quefurfum eft Hicrufalem,libera eft, quæ eft
mater noftra. Apprehendit ergo Ecclefia
fponfum, & ducit reuertentem in coelum
poft finale iudicium,quando implebitur Ioan.14-
illud Ioan. Et cum abiero , & præparauero
uobislocum,iterum ueniam ad uos,& affuma
uos ad me ipfum.
Apprehendere dicitur Deus arma per
metaphoram , quando nobis auxiliatur.
Sic propheta clamat ad Deum. Apprehen Pfal.34.
de arma, & fcutum,& exurge in adiutorium
Hiero.
mihi. Vbi Hierony. In armis(inquit) co
lefte adiutorium ,in fcuto diuinam prote-
Nicolaus.
&tionem defignat.Ite Nicol . Loquitur, in
quit , in perfecutione Saulis Dauid de
Deo , more humano , quia aliquis volens
auxilium
 APPREHENDERE.
auxilium alicui præftare,munit fe armis .
Ianfen,
Eodem modo exponit Ianfenius, myfti-
ce verò,quia arma funt alterius naturę ab
co, qui fe illis armat,tunc Deus arma ap-
Heb.1.
prehendit,quando femen Abrahæ compre=
Luc.2.
hendit : & pannis inuolutus apparuit in
præfepio.
Apprehendit malum miferos, quando
5
repente opprimit, & inopinato: fic de im
Job.27. pio dicitur: Apprehendet eum quafi aqua in-
Beda. opia,node opprimet eum tempeftas. Vbi Be
da, fubitam ( inquit ) prædictis diuitibus
1.Thefs, egeftatem , velut aquam fuperventuram
fignificat, iuxta illud: Cum dixerint pax,
Luc.16. fecuritas,tunc repentinus eisfuperueniet inte
ritus,quod contigit diuiti purpurato. In
Pfal.47, eode fenfu dicitur: ipfi uidentes, fic admira-
tifunt,conturbatifunt , commoti funt tremor
apprehendit cos,ideft,fubitus tremor inua -
2. Paral . 20. fit,vel Reges deuictos à Iofaphat. Ianfe-
Ianfenius, nius, vel Herodes turbandus prædicitur,
&omnis Hierofolyma cum illo , venieti-
Matth.2. bus Magis ab Oriente.Sicut exponit Ly
Lyran. ranus :Velturbandi quidem Reges gen-
tium prenuntianturin predicatione Apo
ftolorum prodigiis , & virtutibus confir-
Hierony. mata,vt intelligunt Hieronym. Caffiod.
Caffiod,
& Gloffa,
Gloffa.
Apprehendüt mala fuŭ autorem,iuxta
6
illud:Nolifacere mala, & non apprehendent
Ecclef.7.
te.Vbi Nicolaus: No apprehédent te, ait,
Nicolaus.
perpoena infligēdam tibi in die iudicij ,
Ianfen vel mortis: eodem modo Ianfenius . Sic
etiam Ecclefiaft. In uanitate fua apprehen-
Ecclef.23 . diturpeccator , & fuperbus. Græcè vtx
agoσúve duτou , in ftultitia fua. Itaq;
quando quis peccat,fententiam contra il-
lum moxfulminat iudex omnifcius, mit-
titq; contra illum quafi lictores,& appa-
ritores fuos,videlicet iram,& poenas, quæ
comprehendant eum, & ligent. Sic de Iu-
Pfal.68. dais Propheta dicit: Furor iræ tuæ compre
hendat eos, & quidem prius fub Babylo-
niis vaftatoribus de Hierufalem dicitur:
Omnes perfecutores eius apprehenderunt eã
Thre.1.
inter anguftias. De eadem verò fub Roma
nis propterfcelera fua plectenda Domi-
Matth.23. nus dicit: Vt ueniatfuperuos omnisfanguis iu
ftus,qui effufus eftfuper terram.
7 Secundüfimile phrafim cöprehendütur
Pfal.9. aftuti in aftutia fua, iuxta illud : Cõprchēdu
,.Cor.3. tur in cofiliis,quibus cogitant. & rurfus: Co
pfal.9. prehendamfapientes in aftutia coru.& alibi:
inoperibusmanuufuarum comprehenfus eft
peccator. Permittit enimDeus,vt mali fuo.
fe gladio iugulent,ficut Iudçi Romanorů
gladio ceciderunt, quem acuerant contra Luc.19 .
filium Dei.
Cóprehenfio diuinorum propriè fum 8
ptovocabulo , negatur hominibus : large
verò fumpta voce in fcriptura cóceditur.
Negatur quidem Rom. 11.0 altitudo di- Rom.11.
uitiarumfapientia ,& fcientiæ Dei : quàm in-
comprehenfibiliafunt iudicía eius, & ininuc-
ftigabiles uia eius.Et Ecclefiaft. 43. Exal Ecclef.43,
tantesDeum replemini uirtute, non laboretis, Iob.II.
non enim comprehendetis.Item Iob. Forfita
ueftigiaDei comprehendes , er ufque ad per-
fectum omnipotentem reperies?Vbi Hiero- Hierony.
nym.Hæcfunt(inquit) veftigia Dei, cum
incomprehenfibilem intellexeris , & cre-
dideris. Sed Diuus Thomas in Com- D. Thom,
mentariis creaturas effe dicit veftigia
Dei , vnde fubdit creaturas perfectè co-
gnofcere non potes, quanto ininus crea-
torem:fic etiam exponit Lyranus , quibus
cocordat Auguftini fententia,qui lib. I1 o. Aug.
de Trinitate veftigium Dei, quitrinus &
vnus eft,impreffum effe dicit in creaturis,
in numero,põdere,& menfura fabricatis.
Comprehenfionem verò imperfectă
9
diuinorum cöcedit Scriptura : vt explicat
D.Thomas fuper illud : Sequor uerò,fi quo D.Thom.
modo comprehendam.Comprehendere ( in Philip.3 .
quit ) vno modo eft includere , ficut do-
mus comprehendit nos,alio modo, idem
eft,quod attingere, & tenere , primo ergo
modo Deus eft incomprehenfibilis , quia
no poteft includi in intellectu creato , qut
lux eft,& veritas infinita,fed noftrum lu-
men eftfinitum : fecundo modo , vt com-
prehendere eft attingere , & tenere , dicit
Apoftolus:Sequor autem ,fi quomodo com-
prehendam.Hæc ille. Secundum hanc re-
Regula
gulamintelliges illud:Qui inftadio currut, 1.Cor.9 .
omnes quidem currunt,fed unus accipit bra-
uium ,ficcurrite,ut comprehendatis,ideft, vt
notitia clara Deum attingere, & cognofce
re mereamini. Item: Vt poffitis comprche- Ephef.3 .
dere cumomnibus fanctis, quæ fit longitudo ,
& latitudo fublimitas , e profundum,ideſt,
clare in verbo cognofcere : de quo egimus
in dictione Altitudo.
Eodem modo intelligitur ferè illud: ΙΟ
Siquomodocomprehendam, inquo , & com ·
Phil.3:
prehenfusfum.Vbi D. Thomas in Com D.Thom.
mentariis : Non omnes, inquit,, habebunt
æqualem beatitudinem,quia alij aliis cla-
rius
 APPREHENDER E.
rius Deumvident: vnde quilibet habebit
certam menfuram ex prædeftinatione di
uina,& ideo dicit: in quo & comprehen-
fusfum, ideft , vt in tali menfura Deum
videam , in qua prædeftinatus fum : ad
Ioan.14. quod facit illud Ioan. Indomo Patris mei
Hierony. manfiones multæfunt.Sed Hieronymus ex
ponit:fequor fi quo modo comprehenda
meritum Apoftolatus , in quo à Chrifto
Chryfoft. comprehenfus fum. Denique Chryfoft.
tertiam adhibet expofitionem: Sequor,
ait , fi quomodo comprehendam Chri-
ftum,ficut ab ipfo comprehenfus fum: ex
pereuntibus enim eram , & fuffocabar,
eramperiturus , apprehendit me , & te-
nuit, & ego perfequor,vt teneam eum,nec
dimittam,quæ expofitio &pulchra eft, &
hiftoricum retinet fenfum.
II Apprehendere femitas vitæ , eft tene-
re præcepta Dei,quibus itur ad vitam: fic
Prouerb, 2, dicitur de adulteris: Non reuertentur,nec ap
I bunt fub mundi finem.Ideo non folu di-
prehendentfemitas uitæ,ideft,difficile.refi-
pifcent, vt feruata lege Dei vitam confe-
Janfen. quantur æternam. vt explicat Ianfenius :
Lyran Porrò Lyranus de adulteris,ideft, de ido
latris dictum putat, qui relapfi ferò refi-
Beda.
pifcunt:denique Beda de mortuis in adul
terio exponit , qui nunquam reuertentur
ad vitam,fed fimplicior eft expofitio Ian
fenij, quia ergo adulteri difficile conuer-
tuntur, monuit Dominus adulteram di-
Ioan,8. cens: Vade noli amplius peccare,quafi dice-
ret , quamuis difficilis tibi fit vitæ corre-
&tio, tamen voluntatem correctionis ha-
be,& ego te meagratia iuuabo, quia om-
nia poffibilia funt apud Deum.
12 Apprehendere dicitur Deus,quos eli-
git,& fpeciali auxilio gratiæ iuuat , fic le-
Ifai.41. gimus : Semen Abraham amici mei, in quo
Hieron. apprehendi te abextremis terre. Vbi Hie-
ronymus. Duodecim, inquit, elegit Iefus,
Luc.6:
quos Apoftolos nominauit, quipoftfer-
1 minis,raritate denotat virorum , & defo-
uitutem pedadogiæ legis electi funt in
Euangelio , & femen Abrahæ , & amici
Dei effe meruerunt,in eo eifim apprehen
dit eos ab extremo terræ, & vocauit If-
rael:de vniuerfis nationibus , congregans
primum populum Iudæorum. HæcHie
rony. Eadem phrafis eft apud Hier. vbi
Hier.31.
Iudæis,Dominus dicit: Feriam cum domo
uda, c.fœdus nouum , nonfecundum pactũ,
quod pepigicu patribus ueftris,in die qua ap-
prehendi manum corum , ut educerem eos de
de terra Ægypti. vbi apprehendere manŭ
135
corum eft, eos iuuare,ficut quando coepit
Petrus in mare mergi.Apprehendit eum le
Matth.14.
fus,ideft,iuuit.
Apprehendere proximi manum fe-
cundum candemphrafemeft illum iuua 13
re. ficapud Zachar. Et apprehendet ma- Zach.14.
num proximi fui , & conferetur manus eius
Super manum proximi fui. vbi Hiero. Vt Hierony.
coferant(inquit) dexteras , & mutua fide,
ac neceffitudine copulentur.Hæc Hiero.
in Hebreo eft:& afcendet manus eius fu-
per manu proximi fui, fed eadem eft lo-
cutio,quafi dicat,ponet manum fua fuper
manuproximi. vbi falfa eft comentatio
R.Dauid,afcendet manus ficut fumus , & R.Dauid.
euanefcet.Porrò melius penetrarut phra-
fim Septua.vertêtes συμπλακι σεται
adhærebit coplexu manus ad manu. Sed
auxilium hoc mutuu proximoru tunc va
num erit,quia in malofe contra Hierufa-
lem,ideft, contra Ecclefiam fruftra iuua
xit filius Dei: Hoc eft præceptum meum ut Ioan.15 .
diligatis inuicem quia peccatores in malis
fe diligunt inuice,fed addidit : Sicut dilexi
Gregor.
uos.videlicet ad vitam æternă. vbi Greg.
ad id amate,ad quod amaui vos ..
Apprehendere cornu altaris, erat olim 14.
ad facrariu confugere,ficut hodie rei mör
tis, ne à lictoribus comprehendantur , ad
tepla confugiunt.fic Ioab.Apprehědit cor 3.Reg.2.
nu altaris, quia tamen duos duces fraudu
lenter interfecerat, ibidem transfofus eft.
iuxta illud,quod de huiufmodi præcipi
tur.Ab altarimeo euelles eum . Quòd etia
in lege gratic , quandoq; feruatur in odiu Exod.21 :
traditoru,nec iniuftè:ná fiQuisdixeritfra Matth.s.
trifuofatue , reus eritgehennæ ignis. tradi-
tor,& homicida quid mirũ fi ab altari ad
fupplicium temporale fecundum leges
euellatur?
15
Apprehendi virum vnú à feptem fœe-
lationem.Apprehendentfeptem mulieres ui Ifai.4.
Hieron.
rum unum.vbi Hiero.Ob nimiam, inquit, ["
hominum raritatem , interfectis omnibus
bellatoribus,vt maritum habere videatur,
neque maledicto legis fubiaceat. Maledi Deut.7:
Cyrillus.
Eta fterilis.Eode modo Cyrill.cötigit au-
tem in excidio Hierofolymitano fub Ro
manis.fic etiam exponunt Theod. & Ba- Theodor.
Bafili,
filius.Notat etiä Hierony. Numerufepte Hieron
narium, indeterminatè plures fignificare,
quia Hebraica dictio y Seba , & fe - l
ptem,
 APPREHENDERE.
[ptem , & plures fignificat : de liac defola-
Luc.19.
tione,Dominus dixit: Nonrelinquent in te
lapidemfuperlapidem .
15 Apprehendere fimbria alicuius, deno-
tat auxilij gratia eum tenere.fic legimus:
Zach.8. Apprehendentdecem homines ex omnibus lin
guisgentiumfimbriam uiri Iudæi ,dicentis ibi
Hierony.
mus uobifcum.Vbi Hiero. Quida (inquit)
ex Iudæis hec fub Zorobabel,& poft Zo
robabel,dicut effe completa: nos autem in
aduētu Dni Saluatoris , quãdo de Maria
natus eft virgine, rectius & verius intelli-
Cyrill getes.Hec Hier.ideCyri.qui addit,nume
ru denarium no quidem præcife capi, fed
multitudine fignificare.Sicut autempar-
uulifimbrias veftimentorü extremas pa-
rentu apprehenduntfæpe, ne cadant , ita
prædixit Zacharias , Gentiles Apoftolis
adhæfuros.Hçc ex Cyrillo.fic Dominus
Ioan,20,
dixit Apoftolis : Sicut mifit me Pater, rego
mitto uos,ideft,ficut me mifit Pater dices:
Pfal.z.
Poftula à me,&r dabo tibigentes hæreditatem
tuum :ita ego mitto vos , vt eafdem gentes
mihi datas ad me cögregantes adducatis.
Ioan.154
& iterum: Ego mifi uos,ut eatis, fructum
afferatis.
16
Apprehendit filius Dei femen Abrahę
factus homo ex feinine Abrahæ fecundu
Hebr.2,
carne.ficPaul.Nunqua angelos apprehédit,
fedfemě Abrahæ apprehédit, quod tunc co
tigit , quando Maria dixit Angelo: Ecce
Luc.r.
ancilla Domini , fiat mihifecundum uerbum
Chryfof,
tuum.Notat autemChryf.fuper Hebr. 2 .
quare non dixit fufcepit , fed ifto verbo
vfus eft apprehendit : vtiq; per metapho-
ram infequentium eos, qui auerfi funt, &
omnia facientiú,vt fugientes occupet, &c.
aufugientem ab eo naturam humanam in
fecutus apprehendit.Hçc Chryf.Et recte,
ia enim homo non poteft fugere Deum,
quia obfidem habet pretiofiffimum apud
Deum,hoc eft natura humanam hypofta
ticè copulata filio Dei: nec mirum fi prius
fugeret cu obfides ( Hifpane rehenes ) non
dediffet Deo.Idco nafcente Domino ca-
Luc.2.
nuntAngeli. Et in terra paxhominibus.
17 Apprehendere Deu manum Chrifti,
denotat vnionem perfonalem naturę hu
Ifai.42 . mianę cũ verbo.fic Ifa.vbi Pater loquitur
ad filiu: Ego Dis uocaui te in iuftitia,appre-
hendi minum tuam, &feruaui te, dedi te in
foeduspopuli inlucemgentium.vbi Pater,qui
Ioan.rs: maior eft filio fecundu humanitatem , de
qua dixit:Quia Patermaior me eft, dicit fi- I
lio: Apprehendi manum tuam , ideft , natură
humana hypoftatice vniui cuni meo con
fubftantiali verbo.vel vt Hierony, expo- Hierony,
rit,apprehendi manum tuam , dicit filio
pater,quia quidquid operatur filius , ope-
ratur & Pater:ideo Chrift dicebat: Pater Ioan. 14.
in memanens ipfefacit opera. de quo vide
Eufebium lib. 9.de demöftratione c.15. Eufeb,
& Lactantium lib.4.cap . 20. Lactantius.
Apprehédit etiam Deus dextera Cyri 1
18
1
Regis,fed per folu auxiliu tëporale. iuxta
illud. Hec dicit Dñs Chrifto meo Cyro, cu- Ifai.45.
ius apprehendi dexteram . Quod multi de
Chrifto ad literam dictum putant , quia
Septuag. vertunt. Hæc dicit Dominus
Chrifto ineo Domino.Ita tenet Lactan- La&ant.
tius lib.4.cap. 12.Tertull. libro aduerfus Tertull.
Iudæos Cyprian. lib. 1. contra Iudæos, Cyprian.
cap.21.Auguft. in oratione de quinque Auguft.
Athanaf,
hærefibus,Athanaf.lib. 1. de vnitate fan-
tiffimæ Trinitat.in principio. Sed etiam
R.Salomon referente Lyrano di it,anti- R.Salom.
quos Hebræos de Mefsia hunc locu fub
typo Cyri intellexiffe. Porrò de Cyro
Rege Perfarum exponunt Hierony. hoc Hierony.
Cyrillus.
loco,Cyrillus, Theodo.Procopius, Glof. Theodoret
ordinaria , & interlinealis , & Vatablus, Procop.
quæ fententia tenenda eft, quia quædam Glofordin
interlinea.
hic dicuntur, quæ nequehiftoriæ, neque
in figura poffunt quadrareMeffiæ, quale
eft illud quod fequitur:Affimilauite,& no
cognouiftime. Dicit autem è contrario fi
lius Dei.Sidixero, quia nefcio eum,erofimi- Ioan,7,
lis uobis mendax,fedfcio eu,quia ab ipfofum.
Apprehendit autem Deus dexteram Cy
ri intemporaliauxilio .
Apprehendere mefilium tritura ipfam 19
quoque vindemiam , fignum eft magnæ
fertilitatis.ficlegimus.Apprehendet mejliu Leuit.26.
triturauindemiam, & in eodem fenfu apud
Amos dicitur.Ecge dies uenient, dicit Dís, Amos 9.
comprehendet arator meſſorem, & calca- !
Hieron,
tor uineæ mittentemfemen. Vbi Hieron.vt
nunquam,inquit,fint fine frumento,& vi !
no,& gaudio , quamuis fpiritualium mef-
fium abundantia in lege gratiæ fecundum
hiſtoricum etiãfenfuin fignificetur,vt no-
tat Hieron. de qua : Messis quidem multa, Luc.10.
operarij autem pauci, Apprehendit autem
meffium tritura vindemiam, quando fub
Apoftolis tyrunculi vix baptizati per-
fectionis confilia fectabantur , renuntian-
tes omnibus , quæ poffidebant, & marty-
rio vitam profundentes .
Appre-
 A QVA.
Apprehendere auribus canem , eft fine
20
caufa incitare contra nos iracundum . Sicut
Pro.26.
quiapprehendit auribus canem ,ficqui tranfit,
& impatiens commifcetur rixé alterius. Ita
exponit Lyranus propterea Dominus di
Lyran
xit : Beati mutes.Apprehendenti verò fcor
Matth- 5:
pionem affimilatur, qui foeminam praua,
Ecclef.26. & inhoneftam retinet. Mulier nequam,
qui tenet illam ficut qui apprehenditfcorpio
Lyran nem.Vbi Lyranus ,quia mulier,inquit fa-
cie blanditur,fad vfque ad mortem pun
Iud.16. git . ficut Dalila Sanfonem . ideo Paulus
1.Cor.6 . dicebat :Fugitefornicationem .
2I Apprehendere vmbram , apprehende
re altitudinem collium , & apprehendere
mendacium ,phrafes funt, quæ ferè in idē
Ecclef.340 recidunt , fic legimus : Sicut qui apprehen-
dit umbram, fequitur uentum,fic qui attens.
dunt ad aifa mendacia,fecundum hoc'uifiofom
nioru.Quia ergo demones illudere quof+
dam in fomniis frequenter folent,præci-
Leuit.19. pitur: No obferuabisfomnia.vt notat Glof-
Gloffa. fa: quod intelligendum eft , nifi aliunde
certo conftet,fomnium aliquod diuina fa
Match 1 . &tumeffe reuelatione,ficut quando Ange
Ioel.3. lus apparuit in fomniis lofeph. & Ioël . 3 .
Hier.49 . Senes ueftri fomnia fomniabunt . Secunda
phrafis eft non diffimilis primæ,vbi Idu-
mæorum genti dicitur: Apprchende
Gloffa . re niteris altitudinem colltuin.hic Gloffa, &
Lyranus , Lyranus aiunt,Idumæos , qui in locis fa-
xofis,& excelfis habitabant,fupra vires in
tumuiffe ,quafi inftar altiffimorum colliu
fe fe erigentes , fed fiducia vanafruftrati, à
Chaldeis vaftati funt.Tertia phrafis eiuf
Hier.8. dem Hieremiæ , vbi de Iudæis putan-
tibus fine poenitentia euadere poffe Chal
dæorum manus cötra verbum Domini ,
dicitur: Apprehenderunt mendacium , & no-
luerunt conuerti.Tales funt diuites , qui in
fuis temporalibus bonis confidentes , refi-
pifcere ab iniquitate nolunt,vel differunt,
ifti enim fequuntur vmbram , apprehen-
dunt altitudinem collium,atque menda-
Luc.16.
cium ,quod diuiti contigit purpurato.
22 Apprehendere negatur amatores fuos
peccator , qui in neceffitate faluari nequit
Ofex.1. corum auxilio : in quibus confidebat.fic
dicitur de Hierufalem fub typo mulieris
adulteræ. Sequetur amatores fuos , & non
Hierony. apprehendet illos.Vbi Hierony, Amato-
tores ( inquit) Hierufalem fecundum hi-
ftoriam Affyrios, Ægyptios , nationefq;
cæteras intelligamus , cum quorum ido-
136
lis fornicata eft, à quibus bellorum tem-
pore , & prementibus malisfruftra fpe-
rauit auxilium. Hæc Hieronymus , le-
ge Iofephum libr.. Antiquitat . capit . Iofephus .
19. vbi narrat obfeffum Regem Sede-
chiam auxilium ab Ægyptiis fruftra pe
33
tiiffe , qui victi funt à Chaldæis . Cæte-
rum non plane fruftra:fed vere apprehen
det amicos fuos in mortis exitu , qui fece-
Luc.16.
rit fibi pauperes amicos de mammona
iniquitatis ,vt recipiant eum in æterna ta-
bérnacula .
23
Apprehendere , & no faluare eft cona- Mich.6
ri,fed no poffe liberare fuos.ficMich . Ap- Lyranus,
prebedes, nofaluabis , Lyran dicit de ex
cidio fub Nabuchodonofor intelligi , vbi
pro apprehendes in Hebræo , eft tanges, 80's 1
quafi dicat,tanges filios , vt eos eripias de
manibus Chaldæorum , fed non poteris Hierony.
faluare Hierufalem flammis fuccenfam ,
Hieronymus myfticum fenfum affertde Matth.7 .
hæreticis : Qui ueniüt in ueftimentis ouium,
intrinfecus autemfunt lupi rapaces . Appre-
hendunt enim quafi matres fimplices po
pulos, quafi agnos, vt lactent , fed non fo-
lum nonfaluant ,imo perdunt, & dilaniat . Ofex.10.
Poftremo locus ille difficilis eft Olex.
Non comprehendet eos in Gabaa præliumſu-
perfilios iniquitatis . De quo late in verbo
Gabaa numero.3 .
Appropinquare , vide fupra in verbo
Accedere .
CAPVT CXIX.
Aqua.
QVA In He-
breo pluraliter dici-
tur Hamaim, aque .
‫המים‬
Eft autem aqua viu
è quatuor elementis
terre contiguum , ex
9 ea verò parte , qua
terra humilior eft,ter
refupereminet,vt pote leuioris , fuperio-
rifq; nature fic dicitur: Abyffus ficut ueftis Pfal.103.
mentum amicus eius , fuper montes ftabun
aqua.Ita accipiunt Euthymius, Chryfoft. Euthy.
Athanafius ,non de initio mundi,quando Chryfoft.
Athanafius .
omnia operta erant aquis , fed quomodo
nuncfunt.Ex alia vero parte, que ad ger-
minandum terra feparatis aquis relicta
eft ab initio fupereminet aquis. vnde in-
telligiturillud Pfa Qui firmauit terrafuper Pfal.ios .
aquas.
 A QV A.
Auguft. aquas.vbi Auguft.terram hac fuper aquas f
firmata dicit,eam effe terræ partem , quæ
arida vocatur,& animalia cötinet : de qua
Gen.I, dictum eft. Separentar aquæ in unum lɔ-
cum, appareat arida.
Quæftiotamen eft inter autores mul-
2
tum agitata . An aqua maris fit altior, &
Quæftio.
fublimior quam terra , quæ difcooperta ,
& habitabilis eft ? an humilior vt diceba
mus:de quo funt diuerfæ patrum fenten-
te , prima dicit, effe aquas maris multo
fublimiores terra habitabili.Hác tenet Ba
Bafil. filius,hom.4.Examero,quia Darius Rex
Perfarum , & quidam alius voluit mare
Rubrum coniungere mari Ægypti, quòd
non tentarent , nifi humilior effet terra
Plinius. Ægypti, quam mare Rubrum ,Plinius ve
rò lib.6.ca. 27. Regem quemdam Agy
pti refertvoluiffe mare Rubrum cum Ni
Ambrof. lo coniungere,quod in idem recidit.tenet
etiam cum Bafilio,Ambrof.lib.3.Exame
D.Tho. ron cap.2 .& D.Thomas. 1.p.q.69.ar=
Catheri. tic. 1.& Catherinusfuper Genef. 1.Item
Dionyf.Carthufia .& alij . Hæc opinio
habet pro fe teftimonia fcripturarum , &
phyficam rationem, quæ docet maius ef-
fe elementum aquæ quam terræ, triplo
fortaffe,quia ex pugillo terræ multi fiunt
aqua , ergo non poteft incauernis terræ
premi,fedfurgitaltior terra habitabili mo
Pfal.103 . les aquarum, quod Propheta canit. Super
Pfal.32.
montesftabunt aquæ. &, Congregansficut in
utre aquas maris,Hebraicè ficut in aceruo.
Ecclef.39. ficut dicit Ecclefiaft. In uerboeiusftetit aqua
2.Paral. vlt. quafi congeries.& alibi.Tuligafti mare wer=
Prou.8. bo præceptitui.Rurfus: Quando legem pone
Iob. 38. bat aquis,ne tranfiretfinesfuos, &Iob.Quis
conclufit oftijsmare,&rc.conclufit illud termi
nisfuis,& pofuit uecté ,& oftia,& dixit, buc
ufq; uenies, & noprocedes amplius , &c.Ite
Hier.5 Hiere.qui pofuit terminu mari.& denique.
Pfal.103. Terminum pofuifti,quem non tranfgrediétur,
neque conuertentur operire terram . Accedit
quod initio mundi aqua terram operuit
Gen-7. vniuerfam, & tempore diluuij . Quinde-
cim cubitisaltiorfuit aquafuper omnes mon-
tes,quos operuerat. Ergo modo in Ocea-
noaltior eft terra, fed diuino nutu, ne ite-
rum eam operiat,cohibetur.
3
Calet. Nihilo fetius tamen contraria fententia
Terra eft eft Caiet.fuper Gen. 1.Terram videlicet
altior ma- habitabilem altiorem effe Oceano , &
ri. aquis maris , vt experientia docet oculo-
Nicolaus, rum .Idem tenet Nicolaus fuper Pfa.3 2.1
Idem omnes Aftrologi , & Philofophi
quia in littoribus conftat humilius effe
quam terram:in medio verò proportiona
tum eft littori, neque enim violenter totu
hoc pendet elementu, fed vt, inquit, Aug. Auguft
lib:7.de Trinita.c. 30. fic Deus admini-
ftrat omnia,quæ creauit, vtetiam ipfa pro
prios motus agere finat : quòd etia fcriptu
ra confirmat,na præter id qp nu, 1.allega-
uimus:dicit Prophet. Ipfefuper mariafun- Pfal.:
dauiteum, ideft, orbem terræ , etiam alibi
dicitur: Quidefcendunt mare in nauibus. & Pfal.106.
apud Iona .Inuenit nauem , & dedit naulum Iona, 1 :
eius,er defcendit in eam . & ideo hæcfenten
tia mihiprobabilior eft.
Quod fi quis roget, quid ergo fcriptura 4
tamfrequenter exaggerat, imperio diuino
aquas maris retineri , ne obruant terram ?
Refponfio expedita eft,raritatis , & denfi
tatis elementi aquæ magnam effe latitu-
dinem ,feruata etiam aquarum fpecie:vn-
dequando initio mundivniuerfam ope-
ruit terram , & intempore diluuij Noc
rariffima erat aqua,Deinde verò quando
in Gen. Dixit Deus congregentur aquæ in Gen.1.
locum unum,& appareat arida, condenfauit
elementum non quidem violenter, fed in
tra latitudinem naturæ aquæ , vfq;adeo,
vt in cauernis terræ potuerint comprehen
di:ita,vt fub ea denfitate non poffint na-
turali profufione terram operire, neq; ei-
dem fupereminere, nifi rarefiant,quod in-
finuatur in voce Hebræa , quamvulgata
vertit:Cogregentur aqua,Hebraicè Cauah,
‫צות‬
quòd duo fignificat, videlicet ligari , item
voragine ad lineam concludi , quod ante
nos adnotarut Hiero.Oleafter , & Augu Oleafter.
binus infua Coſmopia,quia à verbo Ca- Acgubinus,
uah deriuatur dictio Cau , quæ eft linea
iuxta illud. Extenda fuper Hierufale Cau, La 2.Reg.2 .
tine linea.Et rurfus:Extedit Cau,ideft linea. Ifai.44
Itaq; ligauit & congregauit,ideft,conden
fauit Deus aquas ad lineam, vt in illa natu
rali condenfatione effent in Oceano hu
miliores, quá terra hæc habitabilis : & ita
naturalis fuit lex, quã pofuit aquis ,no mi-
raculofa fupra naturam aquæ, exaggerat
auté illam fcriptura locis citatis. Prou.8 .
Iob 38.Hiere.5 . & Pfalm. 103. &alibi
paffim,vt innotefcat prouidétia diuinæ fa
pientiæ,quæ feruata liquidi elementi na-
tura , quando vult rarefacit aquas inaris,
vt cooperiant terra,ficut in initio, & in du Gen.1.
luuio Noe , & quandiu vult condeſatas Gen.7.
ad li-
 A QVA.
yad lineam retinet in Oceano humiliores )
terrain tempeftatibus etiam rarefactas
eleuat flatu ventorum fupra montes, de-
inde fedat eas , & condenfat iuxta li-
neam præfcriptam . Nequefundamen-
Bafil.
tum contra nos Bafilij ,Ambrofij , & alio-
Ambra:
rum vrget de rege Ægypti.vel Perfarum,
qui coniungere voluit mare rubrum cum
Nilo , vtinflueret in mare Mediterrancũ
quia non potuerunt illi reges,quod inep-
te cogitauerunt , quare potius confirmat
fententiam noftram. Denique nobis fauēt
fcripturæ præallegatæ , quas non eft ita
facile foluere.
In medio deinde aquarum firmamen-
Gen.1. tum legimus verbo Domini factum . Fiat
firmamentum in medio aquarum , diuidat aquas
ab aquis , c. & diuifit aquas,que erant fub
firmamento abhiis , que crant fuper firma-
mentum . Vbi magna quæftio eft An ue-
re fint aquæ fuper celum elementares,
de quo latius agendum nobis eft, libro.
6. in dictione firmamentum interim ta-
men ne nihil hic dicamus , probabilem
duco fententiam Gloffa ordinariæ ex
Auguftino , quæ fuper Gen. 1. dicit nu-
bes , & vapores aquæ nomine denota=
ri , quæ vt firmaméntum , ideft, in media
regione aeris pendent , quanuis verius
fit cælum cryftalinum vocari aquas pro-
pter proprietatem aqueam.
.6
Aquas Deus in nubibus ligat, quando
Job.26.
nubes ex vaporibus paulatim cogit. Qui
ligat aquasin nubibus fuis , ne erumpant pari-
D.Thom. ter deorfum . Vbi Diuus Thomas fit ( in-
quit ) diuina virtute vt vapores non fi-
mul condenfentur , ne oporteat eos fi
mul in pluuiam conuerfos cadere. In eun
Iob, 28. dem fenfum dicitur . Appendit aquas in
menfura.De quo diximus in dictione ap-
Lyra. pendere num.2. Atqui Lyranus aquas
appenfas in menfura putat effe fapien-
tiam ,aquarum nomine per metaphoram
fignificatam . Et quamuis fenfus myſti-
cus videatur,quadrat tamē pulchrè fatis,
fic enim filius Dei fapientiæ cæleftis my
fteria in parabolis quafi in nubibus in
Matth.13. menfura ligabat, difcipulifque dicebat.
Luc.8, Vobis datum eft noffe myfterium regni Dei, ce
terisautem in parabolis . Quam menfuram
iuftitia pariter,& mifericordia diuina prę
Matth.11. fcribunt ficut inMatth. vbi patrifilius di
cit.Abfcondifti hec àſapientibus, & prudenti
bus , reuelafti ea paruulis , itapaterquiafic
137
placitum eft antete . Ecce menfura eft be-
neplacitum Deicui mifericordiam , & iu
dicium cantat Propheta.
Pfal.roo.
Sub aquís gemere dicitur de danatis ,
fic legimus apud Iob . Gigantesgemuntfub 7
aquis.Vbi Lyra.tepore,inquit,diluuij di- lob 26:
Lyra.
citur.Gigantes erantfuperterra.Gigantes er Gen.6.
go aquis diluuij fubmerfi gemunt in infer
no. Sed D.Thom.per gigantes fuperbos D.Tho .
intelligit,fic etiam Greg. quiaquas popu Greg.
los exponit iuxta illud.Aque multæ populi Apoc. 17,
multi.Elati ergoinquit,omnes du in hacvi
ta affequi honorum celfitudinem cupiut
fub ponderibus populoru gemunt . Hæc
Greg. quia ergo celfitudo fæculi dignita
tugemitus potiufquá quiete parit. Chri-
ftus difcipulis federe ad dexteram,& fini
ftram cius , infublimi dignitatum rega-
lium petentibus.Nefcitis (inquit) quid peta
tis . Quafi dicat fefsio , quam vt quietam Matth.20 .
defideratis , plena folicitudinum & ge-
mituum eft.
Aqua calidæ balnea fignificare folēt,
8
quæ langudis vtiles funt aliquãdo,fic legi
inus.lfte eft Ana, qui inuenit aquas calidas in
Gen.33 .
folitudine . In Hebræo pro aquis calidis le
gimus hic iamin,quod code modo vertut
Sept. Tov saμxp fuper quem locum Hie Hierony.
rony.in traditionibus Hebraicis.Alij (in ‫ימים‬
quit) apud Hebræos putant Iamin Ma-
ria appellata . Iifdem quippe literis fcri-
buntur maria , quibus & nunc hic fermo
fcriptus eft,& volunt illu du pafceret afi-
nos patris fui in deferto,aquarum congre
gationes reperiffe , quæ iuxta idioma lin
guæ Hebraica maria nuncupantur, quod
fcilicet ftagnureperit,cuius rei inuétio in
deferto difficilis eft. Nōnulli putat aquas
calidas iuxta Punice lingue vicinia, quæ
hebree contermina eft,hoc vocabulo fig
nificari. Pleriq; putant quod equarugre
ges ab afinis in deferto ipfe fecerit prim
afcēdi,vnde mulorúnona contra patură
animalia nafcerétur. Hac Hiero . Atqui
noftra vulgata Punicam phrafim fecuta
eft , quia in illa regione fortaffe calidæ
aquabalneorum vfui pretiofæ reperiun
tur,vbi fut venæ fulphureæ, vt inquit Ly
Lyra.
ran. Illud auté notādū inuentores rerum inuentores.
infcripturis laudari, Abel, qui primus pa rerum lau-
ftoralem artem inuenit; Noe,qui primus dantur.
plātauitvinca .Tubal, qui mufica primus Gen.4.
reperit inftrameta,cithara,& organu:Tu Gen, 9.
bal Cain, qui fuit primus faber ferrarius Gen.4.
S & era-
 A QV A.
& ærarius ite Ana, qui primus balnea re-
perit in deferto aqua calidæ , fed multo
magis Ioannes Baptifta, qui fpiritu diui-
no baptifmureperit,quo difponeret ho-
mines ad pænitentiam . Et uenit in omnem
Luc.3. regionem circa Iordanem prædicans baptif-
Ioan.3 : mum.Et fuper omnes filius Dei,qui facra-
Marc.vlt. menta gratia condidit efficacia. Nifi quis
Matth.vlt: renatusfuerit.
9 Aquas amarifsimas indices adulterij
permittebat lex vetus num. 5. Vbi de
de muliere adulterij nota refperfa dicit
lex. Potum det mulieri , fub audi facerdos,
aquas amarifsimas,quas cum biberit,fi pollu-
taeft contempto uiro , adulterij rea,&c. infla=
to uentre computrefcet fœmur , eritque mulier
in maledictionem . Et paulo ante vocat tex-
Lyranus. tus aquam hanc fan&tam. Vbi Lyranus,
R.Salom. ait. dicit R. Salomon quod vocatur fan-
ta , co quod accipiebatur de labro eneo
de fpeculis mulierum deuotarum facto.
Iofephus. Iofephus vero libro. 3.antiquit . cap. 14.
dicit vocari fanctam , eo quod nomen
Der ineffabile in fchedula fcriptum dilue
Dionyfi. batur in ca , vel vt inquit, Dionyfius Car
thu, quia oblata erat in facrificio in atrio
fancto.Amarifsimæ vero aquæ diceban-
tur non propter faporem amarum , fed
effectiuè , quia caufa erant amarifsimi do
loris & morbi. Hinc autem & apud fide-
les olim in lege gratia ortum habuit pur-
gatio vulgaris, quæ fœminę adulterij no
Purgatio ta laboranti adhibebatur , fiue in ferro
uulgaris. candenti , fiue in aqua calida, interdum
vero foemina infrigidam aquam manus
immittere iubebatur , de que Fulgofus
Fulgofus, libro. 18. cap. 1. mirabile narrat exem-
plum de muliere , quæ cum ad purga
tionem obiecti criminis in frigidam mi-
fiffet manum , combuftam penè retra=
xit , non aliter quam fi in aquam bul-
lientem eam intuliffet , quæ omnia ad
Honorius. imitationem aquæ legalis fieri cœpe-
Papa. rut ob zelotypia, fed Honorij tertij Pon
tificis maximi decreto prohibita funt ,
de purgatione vulgari cap. vltim. in le-
ge quippe gratie adulteræ pœnitenti par
cere potius Dominus docuit, quam con-
tra illam talia machinari , quando dixit
Ioar 3.
adultera.Neque ego te condemnabo.C.
10 Aqua luftralis memoratur . Tolles le-
Num.8.
ultas ‫ & د‬purificabis eos iuxta hunc ritum,
Lyra.
afpergantur aqua luftrationis , &c . Vbi
Lyranus.In hac ( inquit) aqua poneban-
tur cineres vacca cobufte.de qua legitur. Num, 19 .
Adducant ad te uaccam rufam ætatis integræ,
in qua nulla fit macula , nec portauerit iu-
gun, erc. comburetque eamfacerdos , lignum
quoque cedrinum,& hyffopum mittet inflam-
mas , &c. Deinde iubet colligere cine-
res , ut fint ( inquit ) multitudini ifraelin
cuftodiam , & in aquam afperfionis . Hæc
ergo dicebatur aqua luftralis , quia om-
nes,quiproptercadaueris,aut reicuiufuis
immundæ contactum reddebantur im-
mundi , & quafi irregulares ,afperfione
huius aquæ luftralis mundabantur. vn=
de Apoftolus ait . Si cinis uitule afperfus Hebr,9.
inquinatosfanctificat ad emundationem carnis,
quanto magisfanguis Chrifti , & c. emunda
bit confcientiam noftram ab operibus mortis,
c. Erat itaque hæc aquafigura fangui-
nis Chrifti , vocabatur autem luftralis,
quia luftrabat , vel illuftrabat obfcura, &
immunda , ficut & apud Romanos fpa
tium quinque annorum luftrum dice-
batur, quia fingulis quinquenniis vrbem
luminariis , & quibufdam alijs ceremo-
niis luftrabant , fiue purgabant . Vnde
Liuius lib, 2. Omnes centurię , & equi- Liulus;
tes in campumMartium conuocati oue ,
tauro cæfis immolarunt , quod luftrum
eft dictum . Sed lege gratiæ aqua baptif-
mi luftramur femel ad falutem . Nifi quis Ioan, 3.
renatus fuerit exaqua , & Spiritufanéto, non
poteft introire inregnum Dei . Aqua vero
lachrymarum frequenter purificamur
quafe luftrauit mulier , quæ erat in ciui-
tate peccatrix . Luc.7
Aquam fluminis percufsione virga
vertit Moyfes in fanguinem . Etfuitfan= II
guis in tota terra Agypti. Deinde fequi- Exod.7.
tur in textu . Feceruntque fimiliter malefi
ci Agyptiorum incantationibusfuis . Quæ-
rit itaque Auguft.in qq.fuper Exodum, Aug,
quomodo fifuerat fanguis in tota terra
Ægypti , poftquam Moyfes virga per-
cufsit fluuium, potuerunt malefici facere
fimiliter, cum no fuiffet aqua relicta , que
non effet verfa in cruorem?Sed refponfio
extextu colligitur , quia fequitur fode
runt autem omnes Ægyptij per circuitū
fluminis aquam , vt biberent: hanc ergo
aquam ex parte malefici verterunt in
fanguinem , ex puteis , quos foderunt
Ægyptij.Illud autem adnotatione dig-
num eft , magos Agyti plagas Agytiis
lá Domino per Moyfem inflictas nūquā
abftu
 A QVA.
abftuliffe,fed addidiffe multoties , fic &
falfi Prophetæ. Qui ueniunt ad nos in uefti-
Matth.7.
mentis ouium.Plagas , quas mittit Deus in
populum adfcelerum vindictam,augent
fæpe,fed auferunt nuquam , vnde fabdit
Dominus.Afructibus corum cognofcetiscos
nunquidcolligunt deſpinis uuas?
I2 Aqua viua fecundü hiftoricufenfum,
Antonius. vt notat Antonius Honcala Abulenfis fu
Honcala.
perillud Genefis.Foderutque in torrente,
Gen.17 .
repererunt aquam uiuam . non eft collecta
nea ,fed ea quæ de imo fonte manat , vi-
ua enim appellatur , quæ fuapte natura
Diony.
mouetur, & vt inquit ibidem Dionyfius
Carthuf.quæ ab fcaturigine falit inftar vi
Leui, 14,
uentis,fic intelligitur illud Leuit.de duo-
bus pafferibus offerendis in facrificio le-
profi,è quibus vnū immolari iubebatur
in vafe fictili . Super aquas uiuentes . Vbi
Lyra.14. Lyranus aquas intelligit fontium , vel
Aluminum fcaturientes . Ex hoc fumitur
in fcriptura metaphora,vt illa dona , quæ
fupra naturæ vires animam purificant,
& àDeotanquã à viuofonte promanant,
& quafi fcaturiunt, aqua viua in fcriptu-
Regula . ris appellentur . Sic Ioannes . Accipietis
Apoc.22.
D.Thom. aquam uite gratis . Ideft, gratiam viuifi
cantem, vt exponit Diuus Thomas ibi-
Ioan.4. dem. Item . Aqua quam ego dabo ei ,fiet in
eo fons aque falientis in uitam æternam . Et
Ioan.7.
de donis Spiritus fanéti . Qui credit in
me, flumina de uentre eius fluent aque uiue.
Eft quippe fanctus fpiritus fons om-
Hiere, 2.
nium gratiarum , vnde ait Hieremias.
Dereliquerunt me fontem aquæ uiue . Vbi
Hierony. Hieronymus.Aduertendum (inquit) eft
quod fons perpetuus eft, & viuentes ha.
bet aquas , &c. Mundus uero tranfit , &
concupifcentia eius :vt Ioannes, ait, & colle
&taneas habet aquas , quæ mox arefcunt,
quod fero diues ille purpuratus aduertit,
quando in tormentis neque guttam aque
Luc.16.
meruit habere . Et quia noluit in cælis
Hiere.17, fcribi , in terra duntaxat fcriptus manfit.
iuxta illud . Domine recedentes à te in terra
fcribentur,quoniam dereliquerunt uenam aqua-
rum uiuentium Dominum.
13 Secundum eandem phrafim Ioannes
Apoc.22 . ait . Et oftendit mihi fluuium aque uiue.
Vbi in Græco eft aquæ vitæ , quomodo
Beda.
Primafius etiam legunt ex latinis patribus Beda ,
atque Primafius , in idem tamen reci-
dit vtraque lectio . Hunc fluuium aquæ
viuæ quidam intelligunt abundantiam
138
fignificare lætitiæ perennis beatorum ,
quibus omnia fimul affluat bona, iuxta
illud . Inebriabuntur ab ubertate domus tuæ, Pfalm.350
torrente uoluptatis tuæ potabis eos, quo-
niam apud te estfons uitæ . Id fentire vide-
retur Beda.Secunda expofitio nihilomi Beda
nus eft , hunc fluuium effe baptifmum,
quod tenent aliqui ex illis , qui non de
cælefti Hierufalem hunc locum expo-
munt , fed de Ecclefia militante , inter-
quos eft Ticonius homil . 17. Porrò Tyconius,
Haymo dicit effe fluuium doctrinam fa Haymo.
cram vtriufque teftamenti.Idem Cælius Cælius,
in collectaneis . Nihilominus quarta ex-
pofitio eft veterum etiam patrum, hoc
fluuio Spiritum fanctum fignificari . íta
tenet Ambrofius libro . 3.de Spiritu fan- Ambrof.
&
to capit . 21. facit autem vim in co,
quod viderit fluuium Ioannes proce-
dentem de fede Dei,& Agni , nam qui-
de fede procedit Dei patris & filij , reg-
nat cum patre & filio , quia vnius inquit
naturæ, vnius dominationis ,vnius etiam
poteftatis eft . Hæc ille , & certe Ioan-
nes alludere videtur ad illud , quod in
fuo Euangelio dicit. Cum autem uenerit pa-
Ioan.15.
raclitus , quem ego mittam uobis àpatrefpi-
ritum ueritatis , qui àa patre procedit,& c.Vn
de Rupertus fuper eundem locum Spi - Rupertus,
ritus fanctus (inquit) eft ifte fluuius, & c.
de quo Ioan . Si quis fitit ueniat ad me , e loan.7.
bibat . Idem 'Nicolaus tenet , & Diony Nicolaus.
fius Carthufianus & videtur expofitio Dionyf.
magis quadrare.
Aqua viuentes diuinæfuntfcripturæ, 14
& diuinafapiétia,fic explicat Greg illud
Cant. Fons hortorum puteus aquaru uiuentiu . Cant.4
Quid(inquit)per fontem, & puteum nifi
fancta Scriptura defignatur:quæ fic aquã
fapientiægenerat, vt potantes femper re-
ficiat,& tame manare non definat . Hec
Hęc
Grego.vel ipfa fponfa nimirum Ecclefia Greg.
catholica puteus eft,vt exponit Theodo Theod,
ret.vnde aquafapiëtiæ promanat.in quo
fenfu diciturapud Zacha. In die illa exibut
aque uiue de Hierufale,medium earum ad ma=
re Orientale, medium earum ad mare nouifsi
mu.Vbi Hiero.Aqua inquit , quæ egredi Hicrony
tur de Hierufalé,hoc eft de Ecclefia , do- 13141
&trina indicat faluatoris.De Sio enim exibit
lex, uerbum Dni de Hierufale. Iuxta quod
fcriptum eft . Repleta eft terra fcientia Do = Ifai.1 .
miuificutaquamaris operientis.Harum aqua fai, 1,
rum media pars ibit ad mare Orientale,
S 2 ideft,
 A QV A.
( ideft,ad populum circuncifionis , & me-
dia ad mare nouifsimü gentiu. Hæc Hie
ronymus tunc autem implebitur . Et erit
Ioan.ro, unum ouile, unus paftor.Propterea voca
Luc.2,
tum eft nomen filij Dei Iefus , quia vtrū-
que populum faluat.
15 Aqua ergoinfcripturis per metapho-
ram Euangelica doctrinam fignificat fre-
quentifsimè,gratiam quoque in Chrifto,
Ioel.3 . & baptifmum . Sic Ioel dicit. Per omnes
Hierony. riuos iude ibunt aque . Vbi Hieronymus
explicat de lege gratiæ dicens . Nihil in
eis ficcum erit , redundantibus omnibus
Ifai.35:
gratia fpirituali , iuxta illud . Deus ipfe
ueniet , faluabit nos , & c . Quia fcifæ funt
in deferto aquæ , & torrentes infolitudine,&c.
Etfitiens erit infontes aquarum , ideft, gen-
Theodor. tilitas olim deferta . vt exponit Theo-
dor .fitiens cæleftem , Euangelicamque
doctrinam accipiet : ita etiam explicat
Eufebius. Eufebius libro . 9. de demonftratione
Ifi.41 . ‫من‬
capit. 6. de quo item Ifaias . Egeni , &
pauperes quærunt aquas , & non funt : ego
Dominus exaudiam eos, & c. Ponam defertum
Hierony. inftagnaaquarum.Vbi Hiero . Gentium (in
quit ) populus pauper, & tenuis non ha-
bet fcientiam veritatis quærit per diuer-
fos magiftros , & varia dogmata Philo-
fophorum aquas falubres , &c. fed Deus
Ifraelnon in æternum perire paffus eft,
fed aperuit flumina , quæ ex illo fonte
Pfalm.45 . duxere principium, qui in Pfalm.loqui-
tur . Fluminis impetus lætificat ciuitatem
Ifai.12. Dei.Et in hoc eodem Propheta . Hauric=
tisaquas ingaudio defontibusfaluatoris.Hęc
Hieronymus , qui eodem modo expo-
Ifai.55. nit illud Ifaiæ . Omnes fitientes uenite ad
aquas: de his , inquit , aquis Dominus di-
Ioan.4. xit . Qui biberit exaqua , quam ego dabo ei,
fiet ineo fonsaquæfalientis inuitam æternam .
Ioan.7.
& rurfus . Qui credit in me , &c. fluminade
uentre eius fluent aque uiue . Significans
Gregor.
Nazian. Spiritum fanctum . Sed Gregor.Nazian
zenus. oratione ad fan&tu baptifma,illud
Ifaiæ fpecialiter explicat de baptifmate,
Ioan.3. fcilicet. Nifiquis renatus fuerit ex aqua , &
Spiritufancto,no poteft introire in regnu Dei,
Clemen, Eode modo exponit Clemens Alexand .
Alex in exhortatorio . Sic etiam de baptiſmo
Hierony.
iuxta litera intelligit Hieronymus illud
Ezech.36 . Ezech . Effundamfuper uos aquam mundam,
mundabimini ab omnibus inquinamentis
Marci.vlt, ueftris , de quo Marcus . Qui crediderit, &
baptizatusfuerit,faluuserit.
Aqua fimiliter baptifmum fignificat 16
fimulcum Euangelica doctrina . Et ecce Ezecha
aqua redundantes a latere dextro , cum egre-
dereturuir ad Orientem , qui habebat funicu
lum , &c. Etmenfus eft mille cubitos , & tra-
duxit me per aquam ufque ad talos , & rur-
fusmenfus eft, & c. Et traduxit me ufque adge-
nua, mefus eft & c.traduxit & me ufq; adre
nes.Sed quãdo méfus eft quarto,torresno
potuit tranfuadari. Vbi Theodor.docet Theodoret.
nos,inquit,per hæc fore,vt ab initio Euă
gelicum præconium paucos ad falutem
adducat : deinde eos duplicet , & tri-
plicet , ac poftea totum repleat orbem
terrarum , fecundum illud Ifaiæ . Reple- Ifai.11:
ta eft terra fcientia Domini,ficut aqua maris
operientis . Hæc Theod . item ibi Hiero. Hierony
duci Prophetam per aquam vfque ad Matth.6.
talos , eft originale peccatum , & pri-
mas iniquitates per baptifmi facramen-
tum ablui . Deinde intrare in aquam ,
víque ad genua , eft iam proficere ad di-
uini cultus incrementa , quo Deo flecti >
mus genua , non mammonæ iuxta il-
lud . Non poteftis Deo feruire , e mam-
mona. Sed aquam pertingere vfque ad
renes , eft carnis peccata purgari : deni-
que aquæ vfque ad collum inundant:
quia gaudium noftrum nemo tollet.de-
Joan.16.
inde Hieronymus . Perfpicuum eft ( in=
quit) aquas faluatoris fignificare doctri-
nam, & infra.Iftæ funt aquæ de quibus
in Pfalm . dicit Ecclefia . Super aquas re-
fectionis educauit me . Et rurfus . Apparue Pfal.22
runt fontes aquarum . De quibus in alio Pfal.17.
Pfalm.canitur . Eleuauerunt flumina uocem Pfal.92,
fuam , eleuauerunt flumina fluctus fuos à
uocibus aquarum multarum . Ifte funt aquæ
Syloe, quæ vadunt cum filentio.de qui-
bus dicitur . Haurietis aquas ingaudio de Ifai.8.
Ifai.12.
fontibusfaluatoris. & alibi. Ifte inexcelfis ha Ifai.3 3-
bitabit , &c. Panis ei datus eft , aquæ eius
fidelesfunt . Hæc Hieronymus, vbi no-
tanda eft armonica phrafium fcripturæ
confonantia . Sacra namque doctrina,
quam Chriftus Aperiens osfuum . do- Matth.s.
cebat Apoftolos,& quam docebat de na Luc.s, & .3.
uicula turbas & frequenter alibi dicitur
fecundum Hieronyinum aqua refectio
nis , quia reficit animam , ficut etiam Pfalm.22 .
apud Matthæum clamat . Venite ad me Matth.11
omnesqui laboratis , & c. & ego reficiam uos,
Deinde vocátur fontes aquarú : quia fon Pfalm.17 .
tium inſtar nunquam arefcit , fed femper
reficit
 A QV A.
reficit in tribulatione,& profperitate , ap
Pfalm.92 : pellatur etiã voces aquarumultaru.Quia
Marci.7 .
1fai,8. furdosfacit audire mutos loqui . Præterea
dicitur Aqua Siloe quæ vadit cu filentio,
quia filentiú vitæ docet cotéplatiuæ , de
Luc.10.
qua Lucas.Maria optimam partě elegit.Po-
ftremo vocatur Aqua fidelis , quia quod
Matth.s
promittit fcriptura dicens . Beati pauperes
Spiritu erc. fideliter complet,ficut & om-
nes alias promifsiones .
17 Aqua fecundu varias adhuc metapho
ras fapientiæ denotat doctrina. Sic dici-
tur.Aqua breuis,Aqua decifterna,Aqua
tenebrofa in nubibus , Aqua profunda,
Ifal.30. Aqua de fitula.Aqua breuis apud Ifai. Et
dabit uobis Dominus paně arêtũ,& aquam bre
Hierony. uem.Ideft doctrina Euangelica, vt expo-
nit Hiero.quæ in'dilectione Dei, & pro-
ximi omne vetus abbreuiaturedigit teſta
Matth.22. mentü,vt habes apud Matth. Aqua vero
Prou.5.
de cifterna legitur inProu.Bibe aquam de ci
fterna tua, fluenta putei tui,deriuenturfontes
tuiforas, in plateis aquas tuas diuide. Vbi Ly
Lyraj
nus de cifterna tua, ideft, de facra fcriptu
ra fapientiam hauftam alijs communica
Greg. per doctrinam.Eodem modo Greg. 3.p.
Paftoralis admonitione. 2 5.Aquam (in-
quit)prædicator de cifterna fua bibit , cũ
ad cor fuum rediens ,prius facit ipfe quod
Matth.5.
dicit,iuxta illud.Qui autémfecerit, & docue
rit,hic magnus uocabitur in regno cæloru. Prę
terea,Aqua tenebrofa in nubibus aëris , legi-
Pfalm.17, tur in pfalmo quæ eft facra doctrina pro
pheticis inuoluta myfterijs, vt exponunt
Auguſt, Auguft.Hieronymus ,&Gloffa,quamuis
Gloffa.
de nubibus,& pluuia materiali iuxta lite
Hierony:
Lyranus, ram explicent Lyranus,Ianfenius ,& an-
Ianfenis. te cos Theodoretus.Item , Aqua profunda
Prou.1 8.
uerba exore uiri , habetur Prou . 18.ideft,
verba fapiëtiæ ex oreviri perfecti funt fi
R. Salomo cut aqua profunda ,vt ait R.Salomon.De
nique Aqua de fitula diciturfapientia po
puli Iudaici quæ quafi aqua de fitula ad
Num.240 multas gêtes deriuada erat.Sic Balaã di-
xit de populo Ifrael. Fluet aqua defitula cius
Lyranus.
femen eiuserit in aquis multis . Ita expoz
nunt Lyranus & Carthufianus . Vnde
Dionyfi. Apoftolis de populo Ifrael dictum eft
Matth. viti, illud.Docete omnes gentes.
18 Aquæ per metaphoram gentium fig-
nificant multitudinem . Aqua multe popu-
Apoc.17.
Nahum,2 . li multi.Et apud Nahum. Niniue quafi pif-
Hierony, cina aquarum aquæ eius.Vbi Hierony.mul
- nofolu aureseius tetigerüt, ficut quãdo di
Ititudinem Niniuitarum fignificari dicit.
139
Sic in Ecclef. Mitte panem tuữſuper tranfeun \Eccleſ.11 .
tes aquas.Vbi Lyranus.Omnibus (inquit) Lyra.
egentibus da cibum, & potum, & maxi-
me tranfeuntibus peregrinis . In eodem
fenfu Hierem.ait. Ecce aquæ afcendentes ab Hierem. 47.
Aquilone. Ideft, gens Chaldæoru furgens
Theodoret.
contra Iudæos, vt exponit Theodoretus.
Aquarum multarum vox,fecundu ean 19
dephrafim, eft fonitus multitudinishomi
nu,vel Angelorü,feu vox maxima, & val
detreméda . Sic in Apoc. de viro fimili fi Apoc.1,
lio hominis , que vidit Ioannes . Vox (in-
quit)illiustanqua uox aquarum multaru.Vbi Richar,
Richard.você intelligit fcripturaru , quæ
perApoftolos toto infonuit orbe,iuxta il
lud.Prædicate Euangeliu omni creature. Sed Mar.vlti.
myftica eft hæc expofitio.luxta literā ve
ro vox iudicis ad finale iudiciù veturi de
notatur,quç tá valida erit, vt vox multitu
dinis exercitus videatur , quando dicet. Matth . 25 :
Ite maledicti in ignem æternam . Sic & Eze- Ezech. 1.
chiel de quatuor fanctis animalibus . Et
audiebam ( inquit) fonum alarum quafifonum
aquarum multarum , & quafi fonum fublimis
Dei . Ideft, fonum maximum.Quamuis
aliter etiam poffet intelligi , quod fcilicet
audierit Angelos per quatuor animalia
Ezech, 10,
fignificatos (vt conftat ex eodé Ezech.
dicête.Etfonus Cherubim audiebatur ufque ad
atriuquafi uox Dei omnipotentis) Quod per
rindefit,atquefiPropheta Deu audierit:
ité qui audit quatuor animalia,ideft, qua
tuor Euangeliftas quafi Deu audit,iuxta
illud. Quiuos audit me audit . Hiftorice ta- Luc.ro
menvox aquaru multaru vt dicebamus
vocem multitudinis denotat etiã Apoca.
14. &. 19. Audiuiuocem quafi tube magnæ
ficut uocemaquarum multarum:
Aqua per metaphora tribulationes fig 20
nificat,&impugnationes hoftiles.Sic Pro Pfalm, 133
pheta.Forfita pertranfiſſet anima noſtra aquã
intolerabile.Ideft ,tribulatione intolerabi
lem, vt exponit Lyra.Qui code modo ex Lyra.
Pfal.17
plicat illud Pfalm. Mifit defummo, & acce
pit me,& affumpfit me de aquis multis . Ideft,
de impugnationibus Saul, & Abfalonis. Pfalm.68 .
Ite alibi. intrauerunt aquæ ufq; ad animã meă.
Ideft,perfecutiones & tribulationes , iux
ta illud.Adducetfuper eos Dominus aquasfor Ifaiæ, 8.
tes,er multas,regem Affyriorum . Poteft au-
të intelligi verlicul' Pfal.de Chrifto, quia
perfecutiones Iudæoru, vt inquit Lyran. Lyra,
cebãtei.Samaritanus es tu,& demoniu habes. Ioan.8.
S 3 Sed
 A QV A.
Ioan.8:
Sed vfque ad feparationem anime à cor-
pore, de quain Concilio Cayphas dixit.
Expedit ut unus homo moriatur pro populo.
Ioan.IT,
Sed vt dicitur in cant.Aque multæ non po-
Cant,8
tuerunt extinguere charitatem . Ideft , tribu-
Ioan.13.
lationes multæ , vfque adeo. vt Sciens le-
fus , quia uenithora eius , & c. cum dilexiffet
fuos quierantin mundo infinem dilexerit eos.
Neque fuos folos Apoftolos intelligit,
fed omnes electos , inter quos erant aliqui
ex illis , qui eum morti tradiderunt . In
Pfal : 143. codem fenfu propheta clamat. Liberame
de aquis multis . Sic etiam de Ecclefia pri ·
Hierony. mitiua exponit Hieronymus illud Efai.
Ifai.43 .
Sitranfieris per aquas , tecum ero , flumina
Hicrony.
non operient te . Vbi Hieronymus Aquas
(inquit) & flumina , ignem, & flammas ,
perfecutorum impetu, furoré que defcri-
bit , Hæc ille.De his perfecutionibus Do
Ioan.16 .
minus dicebat. Venit hora, ut omnis , qui in=
terficit uos , arbitretur fe obfequium præftare
Luc.21 . Deo . Et : eritis odio omnibus hominibus prop-·
ter nomen meum.
21
Aquæ infideles vocantur tribulationes
illæ , quæ initio vltimum comminantur
exitium , fed ficut nimbus repentinus ci
to tranfeunt . Sic de fuis tribulationibus
Hicre.15. dicit Hieremias . Factum eft mihificu: men-
dacium aquarum infidelium . Ideft , in mo-
dum aquarum tranfeuntium , vt expo .
Hierony.
Theodor. nunt Hieronymus, Theod.D.Thom. &
D.Thomas Lyranus . Sic tranfierunt tribulationes
Lyranus. meæ, quæ prius videbantur plaga incu-
Vatablus. rabilis . Porrò Vatablus vertit & tu (fub
audi , ò Deus ) es mihi , ficut aquæ quæ
fallunt , & firmæ effe nefciunt , explicat
autem verba effe Hieremiæ quafi parum
fidentis de exitu reuelationis fibifactæ,
eo quòd foleat Deus minas non adim-
plere vnde fubdit . Si conuerteris , conuer-
Hier,8. ta te.Quafi dicatDeus ò Hiere.fi cöuerté
ris ab hac tua diffidētia , cóuertã te . Quæ
expofitio non difplicet, quia etiam cum
verfione vulgata quadrat . Præterea tri-
bulationes fuppliciorum pro fceleribus ,
Hierem, fellis aqua vocantur tefte Hiere.. Potum de
di uobis aquamfellis . Denique aqua turbi-
da vocatur amaritudo fiduciæ vanæ ,
quãdo fallit quia in homine fragili collo
Hierem,2. Cata fuit:fic ide Hiere . Quid tibi uis inuia
Ægypti,ut bibas aquam turbidam ,& quid tibi
uis in uia Affyriorum,ut bibas aqua fluminsi?
Hierony. Subaudi Euphratis , vbi Hiero. & Vata
Vatablus.
blus ex analogia turbidæ aquæ Nilitur-
banda fiducia populi Iudaici, quã in au-
xilio infidelium ponunt,fruftandãq; prę
dicit:Sic etiã turbatur &fallit fpes in mū
di thefauris conftituta , ideo Dís ait No-
lite thefaurizare uobis thefauros interra. Matth.s
22
Aquæ furtiuæ errores denotant hæ
reticorum,fic Sapiens. Aque furtiue dulcio Prou.9 .
resfunt. Ita exponunt Beda, Gloffa, Lyra. Beda.
& Greg.fuper illud Iob. 33.Abominabilis Gloffa.
Lyra.
fitei in uitafua panis . Sic intelligitur & il- Grego.
lud Ifai.Vinum tuu miſtũ eft aqua. Vbi Hie Ifai. ,
ro.&Septuag.habet. Cauponestui mifcent ui Hierony.
no aqua. Pro quo Symma.tranftulit.Vinu Symma.
tuum miftum eft aqua .Et eft fenfus , lex Dei
pura , atque fyncera violata eft traditio-
nibus Pharifæorum , quòd Dominus in
Matthis.
Euangelio docet dicens. Irritufeciftis man
datum Deipropter traditionem ueftram.Et in=
fra hæretici quoque Euangelica veritaté
corrüpunt , & faciunt de vino aquã ,cum
è contrarioDís aqua invinum cõueterit.
Hæc Hierony.Eodem modo Procopius Ioan.2.
& Irenæus lib.4.ca.25 . vbi de traditio . Procop.
Irenæus.
nibus Iudaicis Euägelio còtrarijs agit, & Chryfoft,
Chryfoft.ferm.aduerfus hereticos tom.
5.deniq; quod Dís ait.Qui uentut aduos in Matth.7.
ueftimentis ouium . de fcripturis intelligit,
quas heretici fibi circundant , fed cor
rupte illas in perniciem fidelium ex-
ponunt.
Aqua infcripturis interdum pro ini= 23
quitatefumitur apud Hieremias.Sicut ci- Hierem.6.
fternafrigidam facit aquam fuam, ita iftifri-
gidamfecerunt malitiamfuam. Ite apud Íob Iob,1s.
Qui bibuntficut aquam iniquitatem. Denotat
etiã aqua venerea voluptatem ,fic dicitur
de muliere fornicaria . Ab omni aqua proxi Ecclef.261
ma bibet.Ideft venerea percipiet volupta-
Lyra..
tê,vt explicat Lyran .& Ianfenius. In hoc Ianfen
?
etia fenfu Iacob filio fuo Rube,qui patris
toru violauerat dixit . Effufus esficut aqua, Gen.49 ,
noncrefcas. Vbi Gloffa voluptatis , inquit, Gloffa,
effufus es impetu . Quamuis effundi ficut
aqua,denotet etiã viribus deftitui , & ex- Pfalm.21 .
hauriri , fic Propheta in perfona Chrifti Ioan.io.
ait.Sicut aqua effufusfum, difperfafunt om- Hierony.
nia offamea.Quia bonus paftor animafua de. Auguft.
ditpro ouibusfuis.Et vt ipfe biberet vite pe Cafsiodor.
Theoret,
rennis aquas, ipfevt'aqua effuf' eft, quod Gloffa.
de Chrifto ad litera exponut Hiero.Au- Lyranus:
gu.Cafsio.Theo.Glof.L
yr.Iafen . & alij . Ianfenius .
Aqua linguæ fluxu interdú fignificat 24
iuxta illud.Qui dimittit aqua caput eft iurgio Prou.17.
rum.Vbi Gregor libro.7.morali . inillud Gregor.
Iob
 A QV A.
( Iob.6.Inuětu uerbaprofertis. Aquã, inquit
dimittere, eft linguam in fluxum cloquij
Beda. relaxare,& Beda fuper eun de locumqui
linguam ait non refrenant , concordiam
difsipät.Hæc ille. Vndelingua folet inte
gras fubuertere ciuitates,quia in difcordia
diuiditciues iuxta illud.Omne regnü infe di
uifü defolabitur.Eft aute min' apta expofi
Luc.11.
Lyra tioLyr. fuper huc locuProu. Vbi dimitte
re aquam putat effe,ab aqua abſtinere, &
-1
indulgere vino , fed phrafishebraica re-
pugnat,quæ denotat labentis aquæ fluxū
Ecclef.21, ficut inEcclef.dicitur.Non des aquæ tuæ exi
tum,nec mulierincquã ueniaprodeudi . Quòd
Ianfen, etiam ante nos adnotauitlanfenius .
25 Aqua vera elementaris exiuit de latere
Ioan.19. Chrifti fic legimus . Et continuo exiuitfan-
guiser aqua . Vnde cauendus eft error ab
Ionnocen, Innocentio damnatus cap.in quadam de
Papa:
celebratione miffa.que nouatores ab or-
co reuocant,tenentes no aquavera,fed hu
more fuiffe phlegmaticũ, definit autē In
nocentius verafuiffe aqua:ad hoc quippe
miraculufupra natura cófirmandu.Ioan
Ioan.x 9. nes fe teftem exhibet oculatum. Et qui ui
dit(inquit) teftimonium perhibuit . Ita tenet
Cypria. Cyprian.lib.de duplici martyrio, & Eu-
Euthym . thymius fuper Ioan. 19. & ibidé Theo-
Theophy.
phyl.confundantur (inquit)Armenij , qui
no admifcent in myfterijs aquã, no enim
credunt ,vt videtur , quod aqua ex latere
egreffa fit,fed fanguis folu, & hoc loco de
ftruunt magis miraculu . Hæc Theo . ide
D.Thom. cöfirmat D.Th. 3.p.q.74.ar.7.ad tertiu
3 Hæbrea mutetur in latinam , quod fecit
inquo oftenfum dicit,corpus Chriftive-
recopofitum effe ex quatuor elementis .
Auguft. Et Augu.idé tenet tract . i 20.fuper Ioan.
་་
Et caufas adhibet huius myfterij . Aqua,
inquit,illafalutare temperat poculu, hæc
2
lauacrü præftat, & potu, Itaque per aqua
fignificatur baptimus , ficut perfanguine
49,
cuaqua euchariftia , inqua cu fpecie vini
admifcetur aqua , hæc etiam duo facrame
Cyrillus.
ta ibidem repræfentari notant Cyrill.lib .
Chryfoft.
12.cap. 39. & Chryf.hom. 84.in Ioann.
jo. Aqua dicitur dare teftimoniu Chrifti.
26
Tresfunt quiteftimoniu dant in terra , fpiritus
1.Ioan.s.
Gloffa. aqua,&fanguis, hi tres unufunt. Vbi Glof
fa.Spiritus,inquit,id eft anima , de qua di
Luc.23 . xit Lucas . Inmanus tuas Domine commendo
fpiritum meu Aqua, &fanguis, quæ de late
re eius fluxerunt, ex his quippe cöftat fal
uatorenoftrum veram habuiffe humani-
tatem,quæ ex anima conftat intellectiua,
140
& corpore ex elementis copofito . Quod f
vero addit . Ethitres unumjunt.Intelligi
turvnus homo funt, qui exhis conftitui .
tur quantu ad humanitatem veram,fecu-
dum quam dicit.Quiapater maior me eft. Ioan.10 .
Aque niuiu duobus modis accipiutur
infcriptura,vel vt fcholaftici dicunt effe- 27
Єtiue,vel formaliter.Effectiue capiuntur,
prout efficiunt inveftibus niueu candore
Iob.9.
fic Iob.Si lotusfuero quafi aquis niuiữ,&ful-
ferint ut mundifsimæmanus meæ tamefordibus
Titelma.
intingesme.VbiTitelmanus de aquis intel
ligit purgatiuis fcilicet veftes lineas inftar
niuis dealbantibus . Sed Beda, & Lyranus Beda.
Lyra..
de lachrymis poenitentiæ dictu putant,
quæ non tam corporalia veftimenta deal
bant, quã confcientiâ,iuxta illud. Lauami Ifai.1.
ni,mundi eftote.Neq; enim loquebatur Iob
de munditia veftiu corporaliu fed depu=
ritate confcientiç,quæ non eft tanta in ho
mineviatore,vt non pofsit dicere cu Apo
ftolo Ioanne.Si dixerimus quod peccatum no 1.Ioan.2 .
habemus , nos ipfos feducimus. Solus autem Ioan.s.
Chriftus inter natos mulierum dicere po
tuit. Quis exuobis arguet me de peccato.
Aque ueroniuiumfrigida ad tactum refe- 28
runtur.Sic Iob agens de adultero dicit. Iob.249
Ad nimium calorem tranfeat ab aquis niuium :
& ufque ad inferospeccatum illius. Sed obij-
ciunt Rabbini contra vulgatam, in He=
bræo aliterhaberi, fcilicet.Siccitas ,& ca-
tor auferunt aquaspiuium , inferos uel fepul-
chrum , peccauerunt . Sed quis non videat
hoc nullum facere fenfum , nifi phrafis
vulgata , hocmodo . Quia hic eft fermo Beda.
de adulteris , quibus dicit Spiritus fan-
tus ,ficcitas , & calor auferet eis aquas
&
niuium , ideft tranfibunt ad nimium ca-
lorem ab aquis niuium : & vfque ad in-
feros Hebraice Sheol. peccauerunt , vel
peccatum illius in fingulari , deficit
enim in Hebræo particula vfque . Iam
vero de hac fententia funt tres expofitio
nes.Prima eft Bedæ , intelligitur inquit,
effe apud inferos hac poena,vt àtormen
to caloris nimij tranfeant ad fenfum qua
fi frigoris niuium. Iuxta illud Matthæi. Matth.25 .
Ibi erit Fletus & ftridor dentcum.Vbiftri-
dor dentium.de rigore frigoris oritur .
Hæc Beda quem omnes ferè fcholaftici
doctores fequutur in4.fent.cuius hic quo
que Lyra.meminit. Vbino afferit Beda
aquas effe in gehena,fed quafi aquas.Sed
S 4 Lyra.
 AQVIL A.
Lyra.fecuda adhibet expofitione magis
Lyra,
hiftorica.Maledictafit pars eius,id eft,impij
in terra ,ad calorem nimium tranfeat ex aquis
niuium.Vinea,fcilicet,eius , fine media te-
periè , vt tam repentina de extremo ad
extremu mutatione fterilis arefcat . Ter-
D.Thom,
tia expofitio eft. D. Thomæ fuper Iob,
Burgen.
& Pauli Burgenfis, vt adulter,de quo fer-
mo eſt, permittatur à Domino , de extre
mo ad extremum tranfire, id eft, de pec-
cato in peccatum ,per extremum fine me
dio virtutes,quç omnes expofitiones pro
babiles funt ,quauis fecunda Lyrani ma«
gis literæ cohæreat . Vtcunque tamen
fit,caueant adulteri ,ne maledictione hu-
iufmodi cóprehendantur , quòd ne adul-
Ioan.8, teræ proueniret, dixit illi filius Dei: Vade
noli amplius peccare.
28 Aque Nenrim defertæ erunt. Legimus in
Ifal.15. Ifai.& in Hierem . A que Neurim pefsima
Hier. 48.
erut.Eftaute Nenrim, vt ait Hiero. fuper
Hierony.
Ifa. oppidu Moȧ bitaru fuper mare mor
tuu,vbi fallæ funt aquæ ,& fteriles , allu ■
dens ergo ad amaritudinem aquaru dicit
vterq; Propheta . Verè aquæ Nenrim fte
riles erunt,& amaræ,nonfolu natura fua,
fed quia vaftabitur àChaldeis tota regio.
Sic omnis voluptas feculi amara eft ex
natura fua , quia non fatiat, fed fauciat, &
quia morte fuperueniéte magis ingehēna
Luc.16.
amarefcit,ficut diuiti contigit purpurato.
29 Super aquas ambulare propriu eft Dei
per metaphoram tamen Pfal . 7 5.Iob.9.
& Matth. 14.Vbi filius Dei fuper aquas
ambulauit.
CAPVT CXX .
Aquila.
I QVILA Hebraice
‫נשר‬ vocatur Neffer Leui. 11.
Ezech. 17.Pro . 30. Iob.
39.& alibi pafsim,fed la
tine dicitur Aquila ab
aquilo colore fub nigro
Plini. Aquila auis eft regia , cuius fex numerat
fpecies Plinius lib.10.ca. 3.clarifsima vi
get oculoru acie ,maximè que dicitur Ha
lietus vifo enim è nubibus in mari piſce,
libratfe preceps de alto, & vnguibus præ
da rapit eft quippe carniuora & fáguino
fa , fubditque folam hanc alitem fulmine
nunquam tangi , parit oua terna ,excludit
pullos binos , alterum nido pellit tædio
nutriendi ,fed eiectum recipit ofsi fraga-
genus quoddam aquilæ , & nutrit quafi
fuum.Atqui Ariftot.lib.9.de hiftoria ani Ariſt.
malium cap. 32. Alunt ( inquit ) pullos
fuos aquila, donec potentes volandi fiat,
tunc nido eos expellunt , prius tamen fin
gulos vnguefufpendunt, & aduerfus in-
tueri cogunt folis radios , quos fi conni >
uentes animaduerterint , precipitant, fin
minus educant.Hæc ex Ariftotele.
Aquila fimilitudo in fcripturis Deo 2
daturin Deut.Sicut aquila prouocans ad uo- Deut.32.
landum pullos fuos , &fuper eos uolitans, ex-
pandit alasfuas , & affumpfit eum , atquepor-
tauit in humerisfuis . Quia vero Ifraeliticus
ille populus irreuerberatis folem afpice-
re luminibus noluit , fed conniuentibus
potius in crudelifsimam necem folis iu-
ftitiæ declinauit, eiectus eft foras , alter-
que pullus, ideft, gentium populus cre=
dens in Chriftum, qui rectis oculis afpe-
xit , educatus eft in Ecclefiæ nido , vnde
Matth.Multi ab oriente , er occidente ueniet, Matth.8.
recumbentcum Abraham, Ifaac, & Iacob in
regnocælorum ,filij autem eiicientur in tene=
bras exteriores.
Aquila dicitur Chriftus,fic Sapies :Tria 3
funtdifficiliamihi,er quartum penitus ignoro,
uiam aquila in cælo . Quòd de via Aſcen-
fionis Chrifti in cælum,exponit Lyran. Lyra.
de qua Marcus : Etpoftquam locutus efteis , Matth.vlti.
affumptus eft in cælum. Ignorabat auté om-
nis homo hanc viam , quia vfque ad fi-
lium Dei. Nemo afcendit in cælu,nifi qui de-
Ioan.3
fcendit de cælofilius hominis,qui eft in cælo.
Aquilarum nomine fpiritus etiam an 4
gelicos,intelligi docet Dionyf.lib. deca Diony
lefti Hierarchi. cap. 15.ob regiamvide .
licet dignitate, motumq; ad fuperna ten-
dentem, & propter agilitate , & vifus in-
tellectualis acume , fic inter Cherubinos
Ezech, I
Faciesaquile,vifa eft à Propheta.
Aquilatypus eft imperij , teſte Ezech. 5
duæAquila duos reges fignificant, prior Ezech.17.
Nabuchodonoforem Chaldæorum Mo
narcham,de quo dicit: Aquila grandis mag
narum alarumuenit ad Libanum, & tulit medul
lam Cedri,ideft, Nabuchodonofor. Vt ex-
ponit Hieronymus , venit ad templum Hierony.
Dei , quod Libanus appellatur , & tulit
Iechoniam Regem , qué vocat medulla
Cedri, cu matre, & optimatibus , deinde
populu traftulit in Babylone , Sub Sede- 4.Reg.14.
chia. Sed pofterior aquila defignat Rege
Egypti, de quo in eod.c.fubdit Ezech.Et
facta eft aquila alteragrādismagnis alis,multif
que
 AQVILA .
queplummis:& ecce uinea iſta quaſi mittens radi
cesfuasadea,ideft vinea populi Iudaici mi
fsit ad RegeÆgypti, auxiliu poſtulās ab
Iofephus.
eo contra Chaldeos.Vt narrat Iofephus
lib. 1o.cap. 1o.fed nihilprofuit.Prater-
Ofeæ.8 . ea Regem Nabuchodonofor contra do-
mum Domini vêturum prædicit Ofeas:
Ingutture tuo fit tubaficut aquila in domo Do
mini, quiatranfgrefsi funt fædus meum.Vbi
Hierony.
Hierony.prædicitur, inquit, Prophetæ
exalta vocem tuam,vt tubæ fimilis fit, &
hoc dicito cum clamore , ficut aquila in
domo Domini, id eft, veniet Nabucho=
donofor tam raptim, & tam velociter, vt
aquila imiteturvolatu, & veniet ad Hie
rufalem ad domum Domini, vt deftruat
eam.Hæc ex Hierony.Idem Rex Baby
Dan,7. lonius oftenfus eft Danieli.In prima be
ftia , quæ afcendit de mari. Quafi leana ,
alas habebat , ut aquile : vbiin facie lex-
næ ,& alis aquila fæuitia pariter , & re-
gia poteftas Nabuchodonofor oftenfa
eft. Quòd verò fubditur , euulfas fuiſſe
alas eius: Et cor hominis datum effe ei.De-
notat priuatum fuiffe Nabuchodonofor
regno feptem annis , & more beftiæ per
fyluaserraffe donec quafi homo refipuit.
Sæpe enim flagella Dei potentes ad
meliorem frugem conuertunt: ficut lan-
Ioan.4 gorfilij Regulum traxitpatremad Chri
ftum,deinde ad fidem.
6 , quas alij tres prædicatores
Neque fine caufa de Ecclefia dictum
Apoc.12,
eft in Apocal. fub typo mulieris folis ra
diis amictæ , & ftellis coronatæ : Et date
funteidue ale aquila magnæ,ut uolaret inde
fertum. Vbi in alis aquilæ regnum Eccle
fiæ denotatur contra portas inferi poten
Benedict . tifsimum.Vtnotat Benedictus Arias in
Arias. libro Iofeph in apparatu Biblico. Quia
Matth. 16. porte inferi non præualebunt aduerfus eam.
7 Aquila fecundum hiftoricum fenfum
Ioannem fignificat Euangeliftam ,fic le.
Apoc.4. gimus : Et quartum animal fìmile aquilæ uo-
lanti. Porrò his quatuor fanctis animali-
Irenæus. bus quatuor Euangeliftas fignificari te-
Hierony.
net communis traditio patrum. Ita Ire-
Auguft.
næus lib.3.cap. 11. Hierony. in Proce
Gregor .
Ifidorus. miofuper Matth.Auguft.lib. 1. de con-
Theophy. fenfu Euangel.cap. 6. Gregor. homil. 3 .
Beda. &.4.in Ezechiel . Ifidorus lib. 1. allego=
Haymo . riarum noui teſtamenti. Theophyl. fu-
Anfelmus .
Richardus. perApocal.4 . Et ibi Beda, Haymo, An-
Gloffa , felmus, Primafius, Richardus, Gloffa , D.
D.Thom. Thomas,& alij : Dicitur autem Ioannes fi
141
milis aquilæ non planè quiefcenti, fed vo
lanti quia de diuinitate Chrifti exordium
fecit Euangelij dicens :in principio erat Ver ioa
n.r:
bum. Deinde quia veloci quodam amoris
volatu filium Dei profequebatur , vnde
ipfe dicit: Cum uidiffet Petrus difcipulum illu, Ioan. vlt.
quem diligebat lejusfequentem, Videlicet no
tam corporis greffu , qua amoris affectu :
Denique dicitur Aquila volans propter
propofitum virginitatis , quo fequitur
Apoc.14.
agnum velocifsimè : Quocunque erit.
Aquila pra dicatorem denotat Euange 8
licum , ita in Apocal . Et uidi ,& audiui uocem Apoc.8.
unius aquile uolantis dicentis uoce magna, Væ,
ua,ue,habitantibus in terra.In Græco men-
dofè habetur vnius Angeli , pro vnius
aquila,nam Græci expofitores Aquilam
exponunt.Vide Oecumenium, & Areta . Oecumen.
Significat autem Aquila hæc prædicato- Aretas.
Tyconius.
res , vt exponit Ty conius homi.6 . Beda , Beda
hoc loco, Gloffa , D. Thomas , & alij ferè Gloffa:
omnes.Nam quòd Rupertus Abbas no- D.Thom.
mine Aquila facram intelligit fcriptura , Ruper,
quæ calamitates Ecclefiæ prædicit , in ide
fere recidit , quia Scriptura facra à docto
ribus explicatur , vt inftilletur populo .
Prædicit autem ter væ, ideft, tres calami-
tates magnas fuperuenturas de cæteris vo
cibus trium Angelorum , qui tuba erant
cantaturi , id eft , de tribus aliis tribula-
tionibus
erant latiùs promulgaturi Ita vt ifte , qui
quafi Aquila ceteris eminebit, dicat: quam
uis ego magnas imminere calamitates pec
catoribus terrenis, & carnalibus prædico :
alij tamen, qui poft me venient,magis ti-
mendas prædicabunt, Illis autem , quo■
rūcũ Apoftolo cöuerfatio in cæliseft : &
quithefaurizant thefauros fuos in cælo, Phil.3 .
iuxta verbü Domini.Nihil erit trifte, etia Matth, s?
quando Eruntfigna in Sole , & Luna, Stel
lis,quia illis dictum eft : His autemfieri in
cipientibus refpicite , & leuate capita ueftra,
Luc.21
quoniam appropinquat redemptio ueftra.
Aquilis comparantur electi poft refur
9
rectionem corporum apud Matth. Vbi
Matth.24.
cunquefuerit corpus ( ait ) ibi congregabun-
tur , & aquile. Sic explicat Chryfoft . San Chryfoft.
tos omnes cum corporibus gloriofis re- Theophy.
&
furgentes Chrifto de cælo ad iudicium
defcendenti obuiam ituros : ita quoque Euthymi.
Gloffa:
Theophy. Euthymius , Gloffa interlinea
Lyran.
lis , & Lyranus . In eundem fenfum ex Hierony.
plicat Hierony.illud Efai:Qui autem confi Efai. 40.
S s dun
 AQVILA ,
dunt in Domino , mutabunt fortitudinem , affu
ment pennasficut aquila,current,& non labora
bunt , ambulabunt,& non deficient. Itaque in-
ftar ( inquit ) aquilarum fancti repueraf-
cunt , & affumpto immortali corpore la-
borem non fentiunt mortalium , fed ra-
pientur in nubibus obuiam Chrifto . Hæc
Hicrony.
ΙΟ Aquila decidentibus plumis decalua-
tur vnde fatis aptè pænitentiam denotat
Mich.1. & triftitiam , fic Michæas ait expofitore
Hierony Hierony.Decaluare, tonderefuperfiliosde
litiarum tuarum , dilata caluitium tuum ficut
aquila, quia captiui ductifunt. Loquitur au
tem ad terram Ifrael. Idem de renoua-
tione fpirituali per pænitentiam fimilitu
Pfal.102. dinc ab aquila renouatione fumpta dici-
tur : Renouabitur ut aquile Iuuentus tua , fu-
Auguft . per quem locum Auguftinus ex lib. 10.
Plinius. Plinij citato refert , deficere aquilam non
tam annis , quam fame , in tantum fupe=
riori crefcente roftro , vt aduncitas ad vef
cendum aperiri non queat, fed collifo ad
faxum , & confracto illo fuperfluo ro-
ftri , cibos rurfus fumere , & iuueneſcere,
Ariftot. idem refert Ariftoteles lib. 9. de hiftoria
Aquilapen animalium, cap.3 2. Quod vero vltra cal
nas in fenio uitium alias plumas perdat , aut recupe-
mutat.
ret , non legimus apud illos ,qui de auium
Hierony. fcripfere natura , tenet nihilominus Hie=
rony. fuper Efai. 40. Sæpe ( inquit ) di-
ximus aquilas reuirefcere mutatione pen
Euthy. narum , & Euthymius fuper verficulum
præfentis Pfalm. folenne ait eft aquilis,
veteres pennas exuere , nouafque indue
Ambro, re , & Ambrofius ferm. 54. adducens
prædictum verficulum , aquilam dicit
noua pennarum mutatione iuuenefcere,
Arias, denique idem afferit Arias montanus in
Mont. apparatu biblico in libro Iofeph dicto ,
Hierony: lege etiam Hierony. epiftola ad Præfi-
dium , vbi refert aquilam in fonte de mer
gi , & fanatis oculis , refumptifque paula
tim pennis iuuenefcere. Sic mulier , quæ
Luc.7- erat inciuitatepeccatrix fonte lota lachri
marum , refumptis virtutum infufarum
pennis , per pænitentiam renouata eft.
II
Aquilis fuperbi , & violenti comparan
Abdias, tur fic Abdias Propheta de populo dicit
Idumæorum : Superbia cordis tui extulit te
habitantem inſciſſuris petrarum ,fi exaltatus
fuerisficut aquila, fi interfidera pofucris ni
dum tuum , inde detraham te dicit Dominus.
Luc.18.
Vnde Lucas ait : Omnis , quife exaltat , bu=
AQVILO , &c;
miliabitur. Aquila præterea volatus cele
ritatem in conficienda re , & dexterita-
tem fignificat , fic de hoftibus populi Iſ-
rael dicitur : Adducet Dominus fuper tegen Deut.27,
tem de longinquo ,& de extremis terræ,infimili
tudinem aquila uolantis , item de hofte Ba-
bylonico : Velociores aquilis equi illius , & Hier.4.
rurfus : Ecceficut aquila uolabit , & extendet Hier.48.
alas fuasad Moab. Sic & alibi. Velociores Thren:4
fuerunt perfecutores noftri aquilis cæli. Quæ
omnia infenfu myftico ad dæmones, qui
velociter incautos aggrediuntur , referri
poffunt, vt notat Clemens Alexandri- Clem.Alex.
nus in pædagogo cap . 9. Orig. homil. 7: Origen.
fuper Leuit. & homil. 11.fuper Ezech.
& Hierony. fuper illud Ezech. Aquila Hierony
grandis , & c. Tanta quippe eft velocitas Ezech.17
dæmonum , & auiditas nocendi,vt neque
minimam occafionem prætermittat , vſ=
que adeo vt Ioannem , & Iacobum , na-
&
ti opportunitatem mox de ambitione
dexteræ , & finiftræ tentauerint, & Tho Matth. 20
mam de infidelitate,Petrum de negatio- Ioan.20.
Luc.22.
ne , &ipfum Deifilium in deferto degu Matth.4
la, fed frufta.
Nunquid adpræceptum tuum eleuabitur
Aquila. Iob 39. vide in verbo cadauer
num.1.
CAPVT. CXXI.
Aquilo, Auſter , Africus.
Quilonaris pars dici-
tur Hebraice Saphon,
Exod. 26. & Iudi. 21 .
Aquilo ventus frigi- I
difsimus feptemtriona
lis fic dictus ab aquila,
propter celerem vola-
tum , accipitur autem in fcriptura frequen
ter pro parte mundi Septemtrionali quæ
lumini oppofita eft meridiei, dehocven=
to iuxta literam intelligimus illud Pro. Pro.25
-
Ventus Aquilo difsipat pluuiam , quod Philo
fophus quoque dixit , & experientia do-
cet: de eodem in Ecclefia. Frigidus uentus Eccle.43
Aquiloflauit,& gelauit Criſtallus ab aqua,ſu-
peromnemaquarum congregationem requief-
cet. Vbi Lyranus,quia congelare ( inquit) Lyra,
facit fuperficiem aquæ , & fubdit textus:
Etficut lorica induitſe aquis:deuorabit montes,
c.ficut ignem. fed legendum eft, ficut ig
nis , fic enim eft in Græco , fic etiam le
gunt
 AQVILO .
Rabanus.
gunt Rabanus , & Ianfenius , & quadrat
lanfenius, litera, eft enim fenfus,induit fe aquis ficut
lorica , quia congelat aquæ fuperficiem,
quæ quafi lorica tegit aquas fubtus laten-
tes,& deuorat omnem herbam montium
quafiignis.
2 Aquilonis nomine fcriptura pafsim
Chaldæos , Babyloniam , & Afsyrios.in
telligit quorum Metropolis Niniue. Sic
Hier,1.
de Babylonijs legimus apud Hier. Ab
Aquilone pandetur omne malu. Ideft,à Baby
Hierony. lonia , vtibinotant Hierony . & Theodo
Theodor. ret. Vnde fubditper Prophetam Deus :
Quiaegocongregabo omnes cognationes Aqui
lonis , & uenient, & ponent unus quifque foliu
fuum in introitu portarum Hierufalem.Etrur-
Hier.3. fus agens de reditu populi de Babylone
ait : indiebusillis uenient omnes de terra Aqui
lonis, ludafcilicet,
Ifrael , quod ( inquit)
Hiarony: Hierony.propriè in Chrifti impletur ad
uentu , quando Erit unum ouile, &unus på
Ioan.10. ftor.Devaftatione vero Aſsyriorum , &
Sopho.2 . Niniue , dicitur apud Poph. Et extendet
3 manumfuamfuper Aquilone , & perdet Aſſur.
Eft ergo ad intelligendas fcripturas fer
Regula . uanda Regula Iudæis , Babylonios , &
Afsyrios effe ad Aquilonem. Quod inde
Ptolome,
conftatquod vt tradit Ptolomæus lib. 5 .
cap. 16. Hierufalem habet triginta &
vnum gradus latitudinis , & quatuor mi-
nuta ,quod eft dicere , diftat ab æquino-
&tiali merediana linea verfus Septentrio
nem triginta gradus fupra vnum.Baby-
lon verotriginta quinque , vt dicit idem
Ptolomæus lib.6.cap . vlt. Niniue autem
Afsyriorum Metropolis triginta fex gra-
dus , vnde quo magis ab æquinoctiali di
ftant Babylon,& Niniue, tanto ad Septe
trionem, & Aquilonem magis accedunt
Hier.6. quam Iudæa,ideo Hieremias vbique pro
Hier.104 Babylonia dicit Aquilonem : Populus ue
Hier.25:
nietde Aquilone. Et rurfus : Commotio deter
Hier.31.
ra Aquilonis. Deinde : Affumam cognatio-
Dan.11. nes Aquilonis.Denique : Adducam uos deter
ra Aquilonis,item apud Danielem femper
vocatur : Rex Aquilonis , qui dominatur
in Syria , & Afsyriis , vt Antiochus ma-
gnus , Antiochus Theos,Antiochus Epi-
phanes , de quo diximus in dictione An-
tiochus:fic de aduentu Chaldæorum con
Ezech.1 : tra Hierufalem Ezechiel , dicit: Ventus tur
Joel.2 .
binis ueniebat ab Aquilone : & Ioel : Eum qui
eft ab Aquiloneproculfaciam à te. Zacharias
Zach.6.
vero: Equinigriegrediebantur interram Aqui!
14-2
lonis , ideft,Medi , Perfæ fub Cyro contrà 1
Babylonios , & albi poft cos , ideft, Græci
fub Alexandro Magno contra Darium . Hieron
vt exponunt Hieronym. Theodoret. & Theodor.
alij .
Aquilonis latera ciuitatem Hierufalemn 4
aliquando fignificant ficut in Pfal . Funda- Pfal.47.
turexultatione uniuerfæ terræ mons Sion, Late-
ra Aquilonis , ciuitas Regis magni. Vbi notat
Lyranus montem Sion effe verfus Aqui Lyra,
lonem, idem ait Arias Montanus in libro Arias Mon
de locis, & nominibus Hebraicis in appa
ratu biblico , & quidā alij.Sed fciēdum có
trariu effe veru . Eft enim mons Sioin mo
du femicirculi totu ambitu meridianum
ciuitatis ambiens , ita tenet Nicephorus Nicephor.
lib.octauo cap.trigefimo Sion ( inquit ad
Auftralem vrbis eft fita partem . Idem
refert Brocardus.. Itinerario . 6. & Ge Brocard
nebrardus fuper hunc verfum Pfalm.47 . Genebrara
& ibidem Diony. Carthufianus , & depre Carthufi
henditur ex Iofepho lib . 6. de Bello cap . Iofephus.
6.Vbitemplum refert in monte Moria,fi
tum effe in parte Aquilonari , cui oppofi-
tus eft mons Sio in parte Auſtrali excel-
fior,& erectior , in quo erat arx , & ciuitas
fuperiorin eius planicie, quæ vocatur ciui
tas Dauid,fed latior ciuitas eft, inferior ad
latera , vnde fic exponit Genebrardus. Genebr.
Fundatur exaltatione uniuerfæ terræmons Sió,
& ibi fiftitur, quafi dicat , ædificatur mos
Sion exultatione , ideft ad exultationem
vniuerfi orbis , quia ibi Chrifti Ecclefia
primum fundata per Apoftolos totum or
bem terræ exhilarabit Euangelica prædi
catione. Quia de Stonexibit lex. Deinde fe Ifai.2.
quitur, Latera Aquilonis ,fub audi funt, ciui
tas Regis magni.Quia Hierufalem ad late-
ra oppofita huic monti ædificata eft. Fuit
autem magna exultatio quãdo in die Pen
tecoftes , inhoc monte Sion Spiritus fan=
tus fuper Apoftolos defcendit. Quando A&
& t.2
capitibi Ecclefia Chrifti . Sic intelligunt
de Ecclefia, quæ cæpit in Hierufale, hunc
locum patres,Hierony. Aug. Theodoret, Hierony,
Aug.
Cafsiodorus,Haymo,Gloffa, Beda, Ly- Theodo:
ranus , Ianfenius , Genebrardus , & alij Cafsiodo.
plures,& quidem in monte Sion : Gauifi Haymo.
funt difcipuli uifo Domino : Ioan. 20. poft Gloffa.
quam refurrexerat,vbi dixit eis : Sicut mi- Beda.
Ianfen,
fubaudi ad Genebr .
fit me pater, & ego mitto uos ,
exultationem vniuerfę terre. Ceterü quia
diximus montem Sion effe ad Auftrum, Ifai, 14 :
opponet nobis aliquis , illud Ifai. quod
Lucifer

A QVILO .
Lucifer dixit : Sedebo in monte teftamenti in
lateribus Aquilonis. Quod duobus modis
foluitur à Hieronymo in commentariis
Ifaiæ, 41. ciufdem loci.Primò,monté quidem te-
ftamenti vocari templum quod eft ad
7
Aquilonem , ad quem vergit ciuitas Hic-
rufalem iuxta literam , & ita in hoc fenfu
allegat verficulum :Mons Sion , latera Aqui
lonisciuitas regis magni .Secundò ad mo
Hierony,
res , quod Lucifer velit federe fuper iu-
ftos , quifunt montes teftamêti Dei, vt fa
Matth.20. ciat eos latera Aquilonis tenebricofi.Sic
voluitfedere fuper Iacobum , & Ioanné,
dexteram & finiftram affectantes in re
gno Dei , & fuper Thomam dubitantem.
Ioan.20.
Leo Caftro. Velvt Leo Caftro dicit , polus Arcticus
Arifto Aquilonaris eftfuprema celi pars in orbe
noto,vt docet Ariftoteles lib. 1. & 2 , de-
cælo. Volebat ergo Lucifer fupremum
cæli locum .
Aquilonis interdum nomine fpiritus
5
malus intelligitur , ficut nomine Auſtri
Cant, 4,
fpiritus bonus.Sic in Cat.Surge Aquilo.
ueni Aufter , perfla hortum meum, & fluent aro
Gregor . mata illius.Vbi Greg. Quid ( inquit ) per
Aquilonem, qui in frigore conftringit, &
torpentes facit : nifi fpiritus immundus
defignatur , qui reprobos dum pofsidet,
àbono opere torpentesfacit : per Auſtrũ
verò calidum ventum Spiritus fanctus
defignatur , qui electos feruentes facit , vt
bona opera , quæ defiderant , operentur.
Hac Greg. Et certe Aquilo fugerat , &
Luc.19.
Aufter flabat quando Zachæus dixit : Ec-
ce dimidium bonorum meorum do pauperibus.
Et quando mulier,quæ erat in ciuitate pec
catrix , pedes domini lacrymis irriga-
Luc.7. uit,& vnguento vnxit. Denique quando
Matth.2. Magi: Apertis thefauris fuis obtulerunt Chri-
fto munera.
6 Aquilonarem cæli partem,in qua funt
multæ fyderum conftellationes , dicit
Deus extendiffefuper vacuum. Iob. 2 6:
ideft,fuper puctum axis Aretici.Nō enim
placet intelligi de terra Aquilonari , vt in
Acugub. telligit Augubinus cum Hebræis , fed de
Iob, 26 . cælo , quod extendi dicitur Pfalm. 103 .
Pfal.403. quia vtrobique eft vox Natha , exten-
dere.
Aquilonis Rex poft Antiochum voca
turetia Antichriftus , qui regnabit in Sy
7
ria , & Iudça , vt diximus in dictione An
Dan,II. tichriftus. Sic apud Dan. ab eo loco , vt
dicit Lyranus , vbi legimus : Et Deum pa-
J
trumfuorum non reputabit,per regem Aqui-
lonis iam non Antiochus , fed Antichri-
ftus intelligitur , fic ergo dicit : Et in tem=
pore prafinito præliabitur aduerfus cum rex
Auftri,ideft,rex Ægypti,quia in toto hoc
capite Danielis rex Auftri vocatur , co
quod refpectu Iudææfit ad Auftrum, vt
notant Hierony.Lyranus Theodoret. & Hierony:
Lyran.
alij.Sequitur autem in textu: Etquafi tem- Theodoret.
peftas ueniet fuper eum rex Aquilonis , vbi
Hierony. contra Porphyrium. Noftri Hierony.
( inquit ) extremum huius capituli fuper
Antichrifto exponunt.Hæc ille.Et Theo Theodoret:
Gloffa,ordi.
doret.Antiochus ( inquit ) qui Antichri Interline,
fti typus erat , Aquilonis rex vocabatur,
fed multa quæ dicuntur hoc loco , Antio
chonon quadrant.Hæcille. Sic & Gloffa
ordinaria,& interlinealis. Solet enim Spi Regula,
ritus fanétus agens iuxta literam de vna
perfona, fubito ad aliam tranfire,fecundu
regulam patrum , quando vna eft figura
alterius,& vmbra. Sic Efai. cum de Cy-
ro fermo effet , tranfit ad Chriftü dicens . Ifai.45
Rorate celi defuper. Item Dauid cum Pfal. 88:
ageret de Salomone tranfiit ad Mef-
fiam .
Aufter ventus meridionalis calidus, 8
& humidus , contrarius Aquiloni , gelu
ab illo congelatum niuefque diffoluit. Vn
de Iob dicit : Nonne ueftimenta tua calida Iob. 37.
Titelman.
funt , cum perflatafueritterra Auſtro ? Quod D.Thom.
ad literam intelligūt Titelmanus ,D.Tho Lyra.
mas , Lyranus , & Beda , vnde naturali Beda.
quodam inftinétu,accipiter veteres pen-
nas excutere volens , ad flatum Auftri ex
tendit alas , iuxta illud : Nunquid perfapien Iob.39
tiamtuam plumefcit accipiter , quandoextendit
alasfuas ad Auftrum:&c.Sic & Simeon ſe-
nex inftar accipitris , vetus corpufculum
exuere cupiens quafi plumas veteres , ad
Auftrum pennas extendit , quando venit
in ſpiritu in templum , & fufcepit Iefum
puerum in vlnis fuis dicens .Nuncdimittis Luc.2.
feruum tuum Domine ,fecundum ucrbum tuum
inpace.
Auftralis terra refpectu Iudææ vocaz 9
tur Ægyptus ,vt numero. 6. diximus.Sed
adhuc fciendum,in ipfa terra fancta alias
prouincias , & alias ciuitates effe magis
ad Auftrum. Nam vt videre eft in tabu-
la Ptolomæi fub titulo Palefthinæ , & in Ptolomæus,
illa ,quam Arias montanus in Apparatu Arias Mont.
biblico defcripfit , Palefthina quidem
Idumæam complectitur , Iudæam , Sa-
mariam
 AQVILO ,
mariam , & Galilæam. Ita vt Idumæa,
fit omnium maxime Auftralis . Deinde
Iudæa , poft Iudæam Samaria eft magis
ad Aquilonem &, multo magis Galilæa ,
quæ clauditur à Septemtrione monte Li-
bano , & Antilibano. Hinc intelliges
Bethlehein ,quæ eftin Iuda ante Benia-
min , ad Auftrum effe refpectu Hierufa
lem , quæ eft intribu Beniamin ad Aqui
lonem : ideo de Chrifto in Bethlehem na
Abacu.3.
Theodo.. to dicitur . Deus ab Auftro ueniet , intellige
refpectu Hierufalemn: Ita intelligit Theo-
doretus. Incarnationem ( inquit ) Salua=
Hierony. toris noftri prædicit in Bethlehem , quæ
in confideratione fitus Hieroyfolymi-
tani vergit ad Auftrum, & Hierony , Au-
diui (inquit ) Hebræum iftum locum ita
differere, quod Bethlehem fita fit ad Au
ftrum , in qua natus eft Dominus , atque
Saluator , & Sanctus , de monte Pharam , id-
eft,ille qui in monte Sina iuxta montem
Pharam dedit Moyfi legem. Hæc ille.
Matth. 2. Propterea locum Natiuitatis Domini no
tauit Matth. dicens : Cum natus effet le-
fus in Bethlehem Iude , fubaudi , ad Au-
ftrum .
ΙΟ
Auftriciuitates fecundum adnotatio-
nem prædictam funt ciuitates Iudææ,
refpectu Samariæ , & Galilææ, ad Aquilo
lem vergentium.fic dicitur apud Hier.
Hier. 13.
CiuitatesAuftriclaufe funt , & non eft qui ape
Hicrony:
riat , vbi Hierony. ait,ideft , tribus Iude
& Hierufalem,quæ iuxta folitudinem ad
Auftrum verfa eft. Hæc ille: & merito,
5
quia fequitur in textu : Translata eft omnis
Ifai.30. Juda tranfmigratione perfecta. Sic etiam in-
Hierony. telligitur illud. Ifai: Omnes iumentorum Au
ftri.Vbi Hierony. fignificat ( inquit) tri-
bu Iuda , quæ in Auftrali parte fita eft, &
infra recte appellantur iumenta Auſtri,
Ioan. 7. quia repulerunt notitiam Dei . Hæc ille.
loan.8. vnde Dominus dicebat Iudæis : Eft uerus,
qui mifit me,quemuos nefcitis. & rurfus . Vos
nefcitis unde uenio , aut quo uado , &c. Etibi-
dem. Simefciretis , & Patrem meumfciretis.
11
Auftriregina legitur, apud Matth. ve-
Matth.12 . niet in iudicio cum generatione ifta , & condem-
nabiteam , quiauenit de finibus terræ audirefa-
pientiam Salomonis,& c . Hæc eadem voca-
3-Reg.10. tur Regina Saba , in lib, Reg.vbi legimus:
Hierony. Sed & Regina Saba auditafama Salomonis , ue
nit , & c. Quod afferit Hieronym . fuper
Matth.Sed curdicitur Regina Auftri , cũ
Saba fita fit ad Orientem quæri folet, ad
AVSTER. 143
quod expedita refponfio eft. Quod nimi Questio .
rum duplex fuerit Saba fecundum fcri-
pturas:altera eft in Arabia, quæ vergit ad
Orientem: altera vero in Æthiopia in in
fula Nili,alio nomine dicta Meroe , vbi
vrbs eft totius Æthiopie antiquifsima,
quam Cambyffes vocauit Meroem de
nomine fororis fuæ ibi defunctæ , vt He Herodot,
rodotus refert. Hæc ergo refpicit ad Au=
ftrum , vbi fœminæ regnant ficut teftatur
Strabo lib. 16. Quæ prius Reginæ Saba , Strabo.
deinde Meroes,poftremo reginę Canda-
cis appellatæ funt , vt fcribit Plinius lib. Plinius.
6.cap.29.Vnde Lucas.Act. 8. Eunuchu
Regina Candacis à Philippo baptizatū
refert , vt vocat Reginam Athiopum : vt
ergo de hac intelligeremus , & non de Sa=
ba, quæ eft in Arabia Iudæis vicinior, di-
xit filius Dei : Regina Auftri uenu de finibus
terræ. Quod fifæmina fexu , & regina
dignitate de tam longinquis regioni-
bus venit , vt mortalis hominis fruere=
tur afpectu , quanta eft noftra negligen-
tia , qui non audimus clamantem de pro-
ximofilium Dei : Venite ad me om es , qui
laboratis , &c. Quitamen voluerit tenere
Reginam Saba fuiffe de Saba iuxta Ara Matth.11.
biam , quod tenet Hierony. fuper Efai. Hierony.
60. optio datur.
Aufter frequenter in bonum accipitur 12
fic in Ecclefiaft . Si ceciderit lignum ad Au- Eccle,11.
ftrum ,fiue ad Aquilonem , ibi erit. vbi Hie Hierony.
rony. Quantum ( inquit ) ego exiftimo , Regula,
femper in bonam partem accipitur Au-
fter: & infra.lignum autem, quod in hac
vita corruerit , & conditione mortalitatis
fuerit exciffum , aut peccauit dum ftaret,
& in parte Boreæ ponitur , ideft , Aqui-
lonis , aut fi dignos Auftro fructus attule-
rit , in plaga iacebit Auftrali. Hæcille , à
Regula tamen generali , qua dicit Auftrū
Hieronymus femper in bonum capi,ex=
cipitur locus Ezech. vbi de Tyro de Ezech.27:
ftruenda dicitur: Ventus Aufter contriuit te,
ideft , impetus hoftium Chaldæorum, vt
exponit Theodoret. Eodem modo Lyra Theodor.
Lyra,
nus ,fumpta metaphora ab Auftro , qui
excitattempeftates.
Aufter bonum denotat fpiritum , qui 13
gubernat Ecclefiam , & direxit Apofto-
los : fic legimus de Ecclefia in lege gratiæ
Ezech . 40.
fuper Petrum ædificata in Ezech. 4.0 .
Dimifit mefupermontem excelfum , ubi erat
quafi ædificium ciuitatis uergentis ad Auftrū .
Huic
 AVSTER .
Matth. 16. Huic monti Dominus dixit: Tues Petrus,
fuper hanc petram ædificabo Ecclefiam
meam. De Apoftolis quoq; dicitur à Chri
Zach.9.
fto mifsis apud Zach. Dominus Deus in tu
ba canet, & uadet in turbine Auftri , Dominus
Hierony,
exercituum protegeteos. Vbi Hierony. He
bræi hunc ( inquit ) locum ad Machabeo
rum referut hiftoriam, &c . nos autem re
feremus cucta ad intelligentiam Saluato
ris . & infra, vadet in turbine Auftri , vel
vt vertunt Septuag. in comminatione ter
roris , & ideo comminatur fe illaturum
fupplicia , vt pænitentium mifereatur,
&c. tuba autem prædicationem denotat
Luc.8. verbi Dei de qua Luc. Qui aures habet au-
Gloffa, diendi audiat. Eodem modo explicat Glof
Nicolaus.
fa , & Nicolaus,qui,ait,prædicatione Eua
gelica idola corruerunt ficut turbine Au
ftri ,quod vt ita fieret mittens Dei filius
Ioan ,20 .
Apoftolos adprædicandum dixit : Acci-
picefpiritum fanétum , quorum remiferitis pec-
cata , remittuntur eis, quafi diceret , accipi-
te ventum Auſtralem vobis propitium,
quo flante non folum idola , fed & pecca
tafubuertatis , & fcelera mundi.
Auftro vento iubet Deus ne gentium
14
prohibeatcouerfionem.fic legimus apud,
Efai.43.
Ifai. Dicam Aquiloni , da, Auftro, noli pro
hibere , afferfilios meos de longe,& filias meas
Hierony, abextremo terræ , vbi Hierony. Chriftia-
nos ( inquit ) prædixit à Domino congre
gandos ex gentibus, fiue à Septentrione,
fiue à Meridie,fiue ab aliis partibus ter-
Matth.8.
ræ,iuxta illud: Multi ab Oriente, Occiden
Ioan.10 . teuenient.Et: Alias oues habeo , quæ nonfunt
loan.II. exhoc ouili.Et rurfus . Quia Iefus moriturus
erat progente , e non folumpro gente fed ut
filios Dei , qui difperfi erant , congregaret in
unum. Sed non difplicet , quod quidam
Quæftio.
curiofe rimantur , quare Deus Auftro di-
xerit , noli prohibere , & acute refpon-
Torridazo
dent, Torridam Zona , vnde Auſter flat,
na reputaba fuiffe olim in habitabilem reputatam , &
tur olim in Ideo non audebant homines ad meridiem
habitata.
vltra torridam nauigare , vt refert Greg.
Greg, Na-
zian, Nazianzenus Epift. 17. ad Poftumium
dicens , poft Gaditanam ciuitatem fecun
dum Pindaru mare effe hominibus inna
uigabile , idem dicit in oratione funebri
Bafilij ,vltra fretum Herculeum non effe
Plinius. conceffum tranfire.Idem Plinius lib. 2 .
Póponius
Mela, cap.68.item Pomponius Mela , & Ma-
Macrob. crobius , & quod Hercules in columnis
fculpfit freti Herculei dicti,Non plus vl-
tra : fatis probat hanc fuiffe veterum opi-
nionem : poft hæc igitur omnia oftendit
Dominus fingulari fua prouidentia im-
peraturum Auſtro , ne nauigationem ad
inuentionem noui orbis prohiberet,quod
impletum fua tempeftate Carolus V. Carolus.V,
Imperator , ficut Ifaias prædixerat , pro
teftatus eft cudens in argentea pecunia
columnas Herculeas cum illa fententia
Plus vltra.
Quarti equi,ideft,varij egrefsi funt ad
Auftralem terram Zach. 6. vide in verbo Zach,6,
Equus.num . 13 .
Africus ventus eft meridionalis vnus 15
ex tribus præcipuis , tres enim venti ab
oriente ,Vulturnus . Subfolanus , & Eu- venti pre-
rus,ab occidente, Circius, Zephirus,Fauo cipui à qua
nius,à Septentrione , Corus Aquilo , Bo- tuor mundi
reas.Denique à meridie , Notus , Aufter, plagis.
Africus.de quo Regius Vates : Tranftulit Pfal.77,
Auftrum de calor induxit in uirtute fua
Africum, & pluitfuper eosficut puluerem car
nes.Hierony.ad veritatem hebraicam ver Hierony.
tit : Abftulit Eurum de cælo , qui ventus eft
Orientalis. Sed quia vulgata eft tenenda.
Refponderepoffumus Auftrum orienta-
lem , ideft,qui magis vergit ad orientem,
quam ad Occidentem,Eurum vocari , vt
ante nos adnotauit Ianfenius. Hoc ergo lanfen
ablato induxit Deus Africum aliquate-
nus contrarium à latere meridionali incli
nante ad occidentem,quo flante coturni-
ces compulit impetu magno in caftra If-
rael , vtfatiaret populum carnibus.
Ara ignoti Dei Athenis Act, 17. vi-
de in verbo ignoratia num. 1 2. ¶Ara vi
de Altare.
CAPVT. CXXII.
Arabia.
RABIA vocatur He ‫שבא‬
braicè Seba , vt patet
Pfalm.71 .
Arabia regio eft inter I
Iudæa ,& Ægyptú, quæ
triplex effe dicitur , vt re
fert Plinius lib. 2. Pri- Plini
us.
ma eftPetræa , fic dicta à Petra ciuitate
vetuftifsima,hæc Arabia eft Iudææ,Ægy
ptoque confinis . Poft Petræam fe--
quitur alia Arabia , quæ à Ptolomão
deferta , a Strabone vero dicitur Sceni-
tis
 ARARE , ARATRV M.
tis από του σκηνωμ , ideft , tabernaculis
co quod gens illa vaga in tabernaculis ha
bitet. Tertia eft Arabia foelix , ad meri-
dié defertæ , inter duos maris finus, Ara-
bicumiuxta Rubrum, & Perficum , vide
turquepeninfula fluminibusfcatens , &
Strabo.
vt fcribit Strabo , tantæ fæcunditatis eft,
vt bis feratur in anno , aromata mul-
Plinius. ta , & thus habet , de qua Plinius lib. 6.
cap. 28. Quodam ( inquit ) naturæ artifi
cio ad fimilitudinem Italiæ,& ad eius ma
gnitudinem mari circumfufa eft fitu fuo
foelix. Arabia vero Petræa , quam dixi-
mus Iudææ effe coniunctam , prouincia
Hierony. eft Moab , vt teftatur Hierony. fuper
Ifai.'15 . vbi Balac filius Beor Num. 2 2.
conduxit ariolum Balaam, vt Dei popu-
lo malediceret , funt & Ammonitæ fimi<
liter Arabia populi , qui originem Ara-
bibudederunt de Loth,procreati, ficut &
Hierony. Moabitæ Gen. 1 9.vt Hieronymus,ait,fu
per Ezech. 25.quamuis nomen Arabiæ
non dederint , fed quidam filius Apolli-
nis , & Babyloniæ , medicinæin illis par
Plinius. tibus inuétor, vt refert Plinius lib.7.cap.
56. qui Arabus dictus eſt.
2 In Arabia fuerunt dominia inplures
3.Reg. 10. reges diuifa , de quibus in lib . Reg. & om
nes reges Arabia tributa, uel dona mittebant re
2.Paral.9.
gi Salomoni.Sichabes in Parali. Et omnes re
ges Arabia, Satrapaæ terrarum,qui compor-
tabant aurum, argentum Salomoni.Quod in
Pfal.71:
figuram Chriftipræcefsit.iuxta illud. Rem
ges Arabum Saba dona adducent. Item: Et
Hierony. dabitur eide auro Arabie : quod de Chri-
Auguft.
Cafsiodor.. fto prædictum explicant Hierony. Aug.
Theodoret. Cafsiod . Theodoret. Gloffa , Lyranus,
Gloffa, Vatablus , Ianfenius , & alij , quod certe
Lyra.
initium habuit ab adoratione Magorum:
Luc.2.
Vatablus, Qui apertis thefaurisfuis obtulerunt ei mu-
Lanfen. nerd.
Matth.2. De vaftatione Arabia per Chaldæos
extant Prophetarum vaticinia apud Efai.
# 3
Ifaix, 21. Onusin Arabia, & apud Hiero. Sume tibicali
Hier.25. cefurorismei.c.&propinabis de illo cucis
gentibus,& c.Et cunctis regibus Arabia.Solet
quippe Deus Gentiles etiã flagellis ad me
liorem frugem conuertere. Sic Regulum
Joan.4. conuertit infirmitate filij , & Chana-
Matth. 15. næamvexatione filiæ , & quafi
potione amara fanauit ani-
mas eorum .
(..)
144
CAPVT CXXIII.
Arare ; Aratrum.
RATIO dicitur Cha
ris Hebraicè , Gen. 45 .
‫חרש‬
& arare dicitur Charas
Iudi. 14.Ofeæ. 10 .
Arare eft terram ara I
tro profcindere , fignifi
cat autem per metapho
ram operari, vel in bonum,vel in malum :
in bonum quidem,iuxta illud : Propterfri Pro.20:
guspigerarare noluit,mendicabit in æftate.Ite Eccle.6.
in Ecclefi. vbi cohortatur ad fapientiam
dicens : Quafi qui arat , &ſeminat , accede ad
cam.Et Paulus.Debet infpe qui arat arare.Sic i.Cor.9 .
etiam apud Ofe : Arabit ludas & confrin- 'Ofex. 10.
get fibifulcos Iacob, ideft,duæ tribus Iuda, Giolla.
& Beniamin operatæfunt iuftriam reli , Lyra
&tis idolis. vt exponunt Gloffa , & Lyra- ' 2 Paral. 30 .
nus , quod contigit tempore regis Eze- & 31 .
chiæ,quia multum ad populi conuerfio
nem ,facit regis optimi , vel rectoris exē
plu , fed tales operarij , qualis Ezechias ,&
poft eum rex lofias ,. pauci funt, vade
Dominus dicebat: Mefsis quidem multa , ope
Luc.101
rarij autem pauci, &c.Mortuo autem rege
Ezechia , & fuccedente filio eius Manaf
fe , verfum eft in idolatriam populi ſtu
dium . vndefubdit Ofeas Paulo in ferius:
Araftis impietatem , comediftisfrugem menda-
cij , quia captiui ducti funt in Babylonem , Vatablus,
quæ expofitio magis placet : quam ex-
planatio Vatabli , qui fenfum alio di-
uertit.
Arare per tropum dicitur Deus, quan-
2
do corrigit gentes , vt ferat femē mifericor
diæ: Nunquid tota Die arabit arans ut ferat. Ifai.28.
Vbi Hierony.Deus ( inquit ) varie genus Hierony.
difpenfat humanum , nunc punit , nunc
miferetur , nunc corripit , nunc defendit,
ideft,nunc arat , nunc ferit, nunc maturas
fruges metit. Hæc Hierony.In die autem
iudicij non audietur mentio arandi , ne-
queferendi,fed metendi, iuxta illud: Mit
te falcem tuam , & mete , quia uenit hora , ut Apoc. 14.
metatur , cuius quidem horæ : Erunt figna
Luc. 21.
inSole, er Lund , Stellis.
Arari montes dicuntur , quando gens
vacat à bellis , & cædibus , & captiuitate. 3
Sic Ezech. Vos montes Ifrael ramos ueftros Ezech.36.
germinetis,&c.quia ecce ego ad uos , & conuer
tar ad uos , arabimini , & accipietisfementem.
quod
 ARARE .
Lyra. quod Lyranus exponit de montibus ma-
terialibus, quicolendi erant poft reditum
Vatablus populi de Babylone. Eodem modo Va=
tablus. Sed mirum eft , quomodo ifti non
conuincantur ratione, qua fuper hunc lo-
cum vtitur Hieronymus ad demonftran
dum non de materiali Hierufalem loqui
Propheta , fed de Ecclefia Chrifti , quia
fubdit : Et habitare uosfaciamficut à princi-
pio , donifque donabo maioribus. Et paulo
poſt:Etgentem tuam non amittes amplius.Sed
Hierony.
quomodo verum hoc effepoteft de Hie-
rufalem , quæ fub Romanis iterum fub
uerfa eft non remanente in ca lapide fu-
Luc.19,
per lapide ficut apud Luc. Dominus præ
dixit. Ergo vt ait Hierony. nos montes
Ifrael , Prophetas , & Apoftolos intelli-
gimus , item Doctores Ecclefiæ tranfacto
Martyru tepore fub Diocletiano , & aliis
tyrannis , quãdo poftealibere arati funt
vomere verbi Dei , & acceperunt femen-
te doctrinæ,& virtuti à Doctoribus:qua
lis Auguft.Hierony . Bafilius de quibus di
Matth.s . citur :Qui autem fecerit, er docuerit, hic ma-
gnus uocabitur inregno cæloru . Mons enim
qui non aratur , neque accipit per virtu-
tu exercitiu femen verbi Dei , non poteft
aliis facile dare,quod ipfe non habet.
Ligare Rhinocerota ad arandum poni
4 tur , quafi foli Deo pofsibile. Sic Iob: Nun
Iob.39.
Beda, quid ligabis Rhinocerota ad arandum? vbi Be-
da ex diuerfa ( inquit) editione transferê
tium cognofcimus , quod idem fit Rhino
ceros quod Monoceros, & Latine intelli-
gitur vnicornis,hoc eft fuper nares cornu
habens , funt autem huiufmodi feræ in
Oriete. Hic ergo Monoceros populi Ge
tilis imaginem præfigurat, cuius fuperbia
denotatur in cornu , & Gregorius. Nun-
Greg . quid potentes(inquit) huius fæculiin fua
fatua elatione confidêtes ad laborem præ
dicationis diriges?& fub difciplinæ vincu
lis reftringes fubaudivtego. Hæc Greg.
Nec fatis eft arare Rhinocerotem , neque
id commode facerepoterit , fiDei præ-
ceptis non ligetur.Quia : Quifoluerit unum
de mandatis iftis minimis, docuerit fic homi
nes,minimusuocabitur in regno cæloru . Vnde
Matth.5. Magi olim tanquam generofi quidam
Rhinocerotes prius fidei viuæ loris ftella
duce ligati funt : deinde intra regiam vr-
bem Hierufalem regem recens natupræ-
Matth.2. dicantes,arare ca perunt. Sed hic fenfus
D.Thoin. eft myfticus. Hiftoricus autem D. Tho-
mę,& Lyra.no effe impofsibile apud Deu Lyra.
omne v erbu ficut Angelus dixit Mariæ.
Arare quoque in bubalis,quafi quid im 5
pofsibile ponitur , apud Amof. Nunquid Amof.6,
currere queunt in peiris equi, aut arari poteft
inbubalis ? fubintellige , in petris quafidi-
cat,in limpidifsimis petris neque currere
poffunt equi , neque arare bubali. Suntau
tem bubali bobes Sylueftres,magri , par-
uis , atque retortis cornibus , velocifsimi:
fed quamuis olim ad iugum indomiti
erant hodie tamen innumeros domitos
vidimus in Italia,in petris autem ararenō
eftpofsibile.Sic( inquit) Amos ad populi
rectores , neque vos poteritis veniam à
Deo , &gratiam impetrare , quandiu per
uertitis Iudiciu. Ideo dicebat Dominus:
Nolite iudicare(fubaudi temere:) Et non iudi
Luc.6!
cabimini,Et rurfus . Nolite iudicare fecundum
faciem,fed iuftum iudicium iudicate.
Ioan.7
Arare in boue , & afino prohibetur in 6
Deut : Non arabis in boue , afino. Velad
idolatriam prohibendam , quia vt Guil- Deut.22.
Guillielmus
lielmus Parifienfis refert.lib. de fide, & le
gibus , Gentiles hæc animalia fub eodem
iugo copulabant iuxta coniunctiones pla
netarum , vel vt Iofephus ait lib.4.de An
tiquit.cap.6.quia non communione qui-
dem difsimiliu natura lætatur. Sed cogna Iofephus!
tis , & paribus gaudet. Quod fiquis ob
ijciat prædictum ab Efaia fub Mef-
fiæ aduentu:Habitabit Lupus cumagno. Ref Ifali
pondendum eft hoc licere quando gratia
perficit , & quafi in vnum charitatis fym
bolu mutat naturas , quod lex vetus face
renon poterat. Sed noua Chriftigratia fa
cit quia paftores , & magorum Principes Luc.2.
ad idem prefepe perduxit in quo Chri- Matth.2
ftus natus & reclinatus eft. Poftremo D. D.Thom.
Thomas.1 2.q.102 . aliam adhibet huius
deuteronomij legis rationem, voluiffe le=
giflatoremfignificare , non effe in eodem
munere ftultum fapienti copulandum,
qui potius impedit , quam adiumento fit.
Vnde Dominus prius defignauit , & de-
Luc.io.
fignandofecit idoneos feptuaginta duos,
iuxta illud:Qui idoneos nos fecit miniftrosno
ui teftamenti , antequã mitteret illos binos 2.C
or.3.
adprædicandum.
Quid fit illud Amos: Comprehendet ara- 7
tormefforem,explicuimus in verbo Appre Amor.9.
hendere. Nunc addimus de abundantia Hierony.
fpiritualium bonorum hoc intelligere cu Rupert.
Hieronymo Rupertu,qui ad hoc propofi
tum
 ARARE . "
loan.4. tu allegat illud quod Dominus dixit Apo
ftolis:Alij laborauerunt,& uos in labores eoru
introiftis,& c.Laborauerüt itaq; Prophetä
arātes,& feminātes orationibus, & vatici-
niis aduētū Chrifti , que Apoftoli meſſue
rut : Etcöprehendit arator meffore , quando
chorus Prophetaru in Ioanne Baptiſta
quafi abbreuiatus cōprehédit mefforem,
Iaan.I ideft,choru Apoftolorü,quem in Andrea
mifit ad Chriftu dicens : Ecce agnus Dei, ec-
ce qui tollit peccata mundi,tüc impletũ eſt il-
Efalg lud Efaiæ: Letabutur coră te,ficut qui lætan-
tur in meffe.
8 Ararialiqua ciuitate vaftatione fignifi-
Hiere.23. cat,apud Hier. & Mich. Sionquafi ager ara
Mich.3. bitar,de quo vide in verbo Ager , illud ta-
men adnotandü eft, difsidiu effe inter au-
thores,de qua defolatione Hierufalem hi
Theodoret duo Prophetæ loquantur,quia Theodore
tus putatloqui de illa,quæ facta eft à Chal
dæis,de qua dicit intelligi illud Pfal.Et po
Pfal.78
fuerut Hicrufale in pomoru cuftodia.Ide Lyr.
Lyranus. Sed Eufeb.li.8.de demoftratione Euägeli
Eufeb. ca.ca. 3.dicit vaticiniu effe de defolatione
Hierufalem fub Tito,& Vefpafiano pro
pterfufum Chrifti fanguinem à Iudæis,
quia paulo ante dixerat Micheas : Væ qui
adificatis Sio infanguinibus, & Hierufale in ini
Matth. 23. quitate,de quo Dominus :Vt ueniat(inquit)
Super uos omnisfanguis iuftus,qui effufus eftfum
Hierony. perterra,ita etiã exponit Hieron. & Glof.
Gloffa. & Rupert. Abbas, quorumfentëtia magis
Rupertus. placet, quia fub Chaldæis no manfit Hie-
rufale à deo deftructa , vt aceruus lapidū
Luc:19
effet,ficut quando dixit:non manfit inea la-
pisfuper lapidem.
9 Aratra,& fegetes derelinquere fignü eft
Efai.27. timoris hoftiu irruentiu, fic legimus apud
Efai.Indie illaerut ciuitates fortitudinis illius
defertæ ficut aratra , fegetes,quæ derelicte
Hierony. funt à facie filioru Ifrael. vbi Hierony . fi-
cut gentes(inquit) quæ habitabat terram
promifsionis ,dereliquerut vomeres , & fe
getes & aceruos in agro atque fugerunt,
ne abhoftibus occuparetur. Sic & Iudæa
fecit,Romanis ea vaftantibus. Hæc Hie-
ro.de hacdefolatione Dominus dixerat:
Matth.23 . Ecce relinquctur uobis domus ueftra deferta.
10 Aratra cocidere in gladios fignü eft vrge
Joel.3- tis belli,fic Ioel : Accedant , Accedant omnes
uiri bellatores,cocidite aratra ueftra ingladios.
&ligonesueftros in lanceas, infirmus dicat quia
fortis egofum,erupite, & uenite omnesgetes de
circuitu,&rc.afcendantgëtes in ualle lofaphat,
145
de quo funt varię expofitiones.Na Lyra. Lyranus,
putat intelligi detêpore Machabæorum,
quádo illi vlti funt iniurias acceptas à Ty
riis, Sidoniis ,& Palæfthinis , quivēdiderat
filios Iudæoru Græcis.Machabæi autē a
ratra cociderüt in gladios, & filios circũ vi
cinaru gentiu, quas vicerat, vendiderütSa
bæis . Sed obftat o hic dicitur de iudicio
finali: Afcedantgetes in uallē Lofaphat, ideo cũ
Hebræi etiã veteres tefte Hiero.dixerint, Hierony :
hoc nunquã contigiffe prius,fed fub Mef
fia futuru. Tenet ide Hiero . Apoftolis me
taphorice dici,vt aratra cocidat in gladios
fpirituales verbi Dei, & capiat , & vendat
fpiritualiter filios gentilium, ad fidem cos
Chriftitraducētes , de quo Dominus dixit
Apoftolis:Ego pofui uos,ut eatis , & fructum Ioan.is.
afferatis. Cæteru adhuc obftat quod dici-
tur: Afcendantgentes in ualle lofaphat. nō de
tépore Apoftolorü loquitur,ideo tertia ex
pofitioRuperti, & Vatabli magis quadrat, Rupert
vt totü hoc intelligatur dici metaphorice Vatablus.
de fanctis vêturis ad iudiciu finale,qui gla
dio fentëtiæ finalis impios , à quibus iniu-
rias in vita mortali pafsi funt, percutiết, &
Sabæis,ideft , dæmonibus vendent filios
perditionis.Maxime aute hoc faciet Apo
ftoli, quibus dictú eft : Sedebitis uos fuper
fedes duodecim, iudicantes duodecim tribus If Matth.19
rael:per quas omnes quotquot iudicandi
funt , intelligütur, vt exponit,Aug.li. 2o . Auge
de Ciuitate c.5.No enim (inquit) quia di
au eft,iudicabut duodecim tribus Ifrael,
trib'Leui, quç decima tertia eft,ab eis iudi
cada noerit autfolu illas no etiã gētes cęte
ras iudicabut.Hæc Aug. que fequutur Be Beda,
da, & D.Tho. & omnes fcholaft.in .4. fet. D.Thom.
Quimittit manufuam ad aratruses refpicitre II
trò no eft aptusregno Dei.Sic Luc.vbi qui la Luc.9,
borareinDomino incipiút: & retrocedüt ,
metaphoricòsfugillatur, qualis olim Saul 1.Reg.13
rex, & Ioas fub Ioiada facerdote, & Iudas 4. Reg. 14.
proditor,qui benè cepit & malè finiuit,vt Hierony.
(inquit ) Hiero.Ep. ad Furia quare Ber. Bernard.
fer.de fanctis, ait, inter virtutes , fola perfe
uerantiacoronatur.
CAPVT CXXIIII:
Arbor.
RBOR vocatur Hebraicè
Ty ez. Leuit. 23. & alibi
A fæpe,latine verò Arbor , eft
autem plata maior fimplice
caudeci, ramis inſtar brachioru protenfis.
T Sic
 ARBOR .
Sic Agar fubter vnam arbore proieciffe
dicitur Ifmaele: Gen. 2 1.vbi Hebraicè ar
bores legimus in plurali , nam in fin-
gulari eft Siach.Arbor aute queda inLeu.
Leul, 23 pulcherrima dicitur, in celebratione quip
pe fefti tabernaculoru quinta decima mē
fis feptimi , ideft, Septembris,iubet legiſla
tor : Sumetifque uobis die primo ( per octo
quippe dies feftu agebatur) Fructus arboris
pulcherrima ,fpatulafque palmaru , & ramos
ligni denfarifrondium,& c.Et quide in He
brao no dicitur pulcherrima fed ponitur
propriu nomen arboris ,quæ reipfa fpecio
fa eft.Vulgata verò,quia nome eft dubiũ,
vertitpulcherrima,eft autem dictio He-
‫חרר‬ bræa Hadar, quæ vt dicut Moyfes Agy-
Moyfes, ptius,Lyra.& Vatab. arbor eft quæ græ
Lyra.
Vatablus, cenrgoμsλ (ideft) mal' que citrea ferre
dicitur,& vocatur, vt ex Diofcoride refert
Volaterranus.Medica , & perfica malus,
Diofcorid. quæ tefte Diofcoride mala coloris aurei
Volaterra. producit prælonga,& odorata,toto anno .
Athenæus. Et Athenæus ex Theophraftro Media (in
Theophr. quit) regio,& Perfica malú habet Medicu
feu Perficum appellatu , quæ folium fert fi
mile auro ,fpinas acutas fimiles pyro ,fru-
&tu no comedut,boni alioquin odores , ve
ftes incorruptas foliu eius feruat , fert fru-
Etu toto anno,aliu perfectü,aliü incipiête,
Iofephus.
aliu medium : hæc ille. Accedit Iofephus ,
qui li. 3.antiquit.ca. 1 3.ait iuffum in lege
vt in fefto tabernaculoru Iudæi manibus
portaret ramos myrthi, & falicis , & pal-
maru exquibus & mala Perfica depen-
D.Thom. deant.Ide tenet D.Tho.1.2.q.102.ar.4 .
Carthufi. ad. 1o . & Diony.fuper Leuit. 2 3. Quod
Hicrony fiquis nobis Hierony.obijciat , quifuper
illud Zachar. 1 4.Celebrentfeſtu tabernacul ›
ru, dicit arbore pulcherrima ab Hebræis
cedru intelligi:fciat pro nobis effe, quia ce
dru no quide excellá appellat,fed arbore
Diofcorid.
Perfică, cuius fructus Diofcorides li. 1 .ca.
131.vocat cedromela,ideft , mala cedri,
vel cedronea,fiue citronea græce ITCoμE
A
Aa iubebatur aute cotra ferpentes in de
ferto populus hæc mala portare , quia vt
Plinius.
(inquit)Plinius li.2 3.ca. 6. cotra venenu
in vino bibūtur.Deinde in typum crucis
Can.21
Chrifti,de quo Sponfa: Sub umbra illius qué
defiderauerafedi & fructus eius dulcis gutturi
mto.Porrò ficut odor, & afpectus malici
tronei homines ad fe trahit , ita filius Dei:
Ioan.12.
Si exaltatus(inquit)fuero à terra,omniatrahā
ad me ipfum. Myrthus autem mortificatio
né,falix caftitatē, palma victoriā, vt ( in =
quit)loco citato Zachariæ Hierony. figni Hierony,
ficat,quibus feftu tabernaculorũ glorioſæ
refurrectionis celebramus.
2
Arbor malus , vel crucem fimiliter,vel
Can,S.
Chriftü denotat,fic legimus dicente fpon
fum Ecclefiç:Sub arbore malofufcitaui te¸ibi
corrupta eft matertua,ideft,Synag oga quæ
in cruce Chrifti fcandalizata fuitficut ex
ponit Glof.ideo Dominus dicebat : Beatus Gloffa.
quinofueritfcandalizatus in me,ideft, in cru- Matth.111
ce mea,vt Greg.ait.Sed germanā huius lo
ci expofitioné ponimus latius li. 1 1. ver- Gr
eg
bo Mal',interim D.Tho.B. Greg. & alij D.Thom.
per arbore malu cruce Domini Saluato- Ioan, 3.
ris intelligit, de qua loã. Sicut Moyfes exal
tauitferpente indeferto, ita exaltari oportetfi-
liu hominis,ut omnis qui credit in eu no pereat:
fed habeat uită æterna , fructibus itaquevitæ
perennis fub arbore malo, ideft,fub cruce
Domini Ecclefia fufcitata eft,vbi Synago
ga corrupta fuit, de quo vide latius in ver-
bo malus punica num. 3.
Arbor homine fignificat metaphorice 3
apud Matth.Securis ad radice arboris pofita Matth.3 .
Hierony.
eft , vbi arbore homine Hieron.intelligit,
fecurim autê verbü Dei, op tuc hominé à
mudofuccidit , quádo fuadet , vt: Abneget Matth.16 .
femetipfum . Ia verò quod in textu fubdi-
tur:Omnis arborque nofacitfructu bonu exci Rabanus.
detur exponit Rabanus quatuor effe arbo Quatuor ar
rufpecies, quafda planè aridas,quales in fi borumfpe-
deles.Alias virêtes quidē finefructu, qua- cics.
les Chriftiani funt hypocritæ , quicum Matth.7.
ieiunat triftitiam fimulant. Aliæ verò fru
&tum afferunt,fed virulentum, ficut hæreti
ci,quarta denique fpecies fructum facitbo
num.Talis ille vir beatus : Quierit tanquam
lignum quodplátum eftfecusdecurfus aquarum , Pfal.1,
quodfructumfuum dabit in temporefuo.
Subcadearboris metaphora Dominus 4
dicit tefte Matth.Nepoteft arbor bona malos Matt.6 .
fructus facere: arbor mala bonosfructus face
Auguft.
re. Vbi Aug.lib.2.defermone Domini in
mõte cap. 3 6.Eoru( inquit)hic error ma=
xime cauēdus eft, qui de ipfis duabus ar-
boribus ,duas naturas opinatur, quarũ vna
fit Dei, ideft, bona:altera neq; Dei , neque
ex deo,ideft, mala.Hæc Aug.Fuit autem
olim error ifte Manichæorum,contra qué
fcripfit Aug.lib.de duabus animabus , &
hoc loco Chryfoft.Item Hierony.qui ait. Chryfoft.
Nos inferimus Iuda arbore quanda bona Hierony.
fructus feciffe malos,poft qua tradidit Sal
uato-

ARCA .
uatoris.Et Saulu arborē malá,co tempore
quoperfequebatur Ecclefiam, feciffe po-
ftea fructus bonos , quando in vas electio
nis de perfecutore tranflatus eft . Tandiu
ergo bona arbor fructus non facit, malos,
quandiu in bonitatis ftudio perfeuerat.
Hæc Hierony.Itaque non tollit hic libe-
rum arbitrium filius Dei:fed folum docet
malum hominem,in malo voluntatis ftu-
dio perfeuerantem , non poffe virtute il-
lius mali propofiti bonumfacere: neque
bonum virum virtute voluntatis bonæ fa
Theoply cere malum. Sic etiam exponunt Theo-
D.Thom.
Aug. phylact : D.Thom . & Aug. qui loco fupra
citato fubdit,Malus fi vult bona operari,
priusbonus fiat. Quod intelligendum eft
fi vult bene, & meritoriè operari : nam in
fidelis,& malus bonum poteft opus mora
Coci. Trid. le patrare,vt feff. 6.Cocilium definit Tri-
dentinü.Quod autemgratia Dei præue-
niete,in noftra fit poteftate bonos ex ma
Matthiz.lis fieri , docet filius Dei, dicens: Autfacite
arborem bonam, fructum eius bonum:autfaci
te arborem mala, fructum cius malu.De quo
latius in verbo colligere,differemus.
Arbores autumnales in Epiftola canoni
5
Ep.lude : ca Iudæ,reprobiatque peruerfi vocantur,
Gloffa. quia vt notat Gloffa,Arbores in Autum-
noplanctata tardius fructificant,vel quia
potius in Autumno frondes poft fructus
cadunt,quod fialiquis fructus fupereft, &
crefcit adulterinus eft.Sunt etiam reprobi
arbores eradicatæ à charitate,& bis mor
tuæ,femel quidem ante baptifmu , & poft
Lyra, baptifmum , vel pænitentiam iterumla-
pfe,vt recte Lyra. tales erant Pharifæi o-
Matth.7 lim,& hodie hypocritæ, de quibus Domi
6 nus ait:Afructibus eorum cognofcetis eos.
Arboru tertia pars concremata dicitur
Apec.8.
in Apoc. Poftquam primus Angelas tuba ceci-
nit,facta eft grando e ignis,miftafanguine,&c.
Rupert,
vbi Rupert. Abbas per arbores homines
intelligit,quorum tertia partem damnari
putat,ficut extribus filiis Noe,Sem, Chã,
& Iaphet , Cham , reprobus fuit, fic inter
Matth homines quidam prędicantverbu Dei,&
faciunt,de quibus dicitur : Qui autefecerit,
docuerit,hic magn⁹ uocabitur in regno celo
ri.Alijfaciut, & no docent,fed difcunt,fi
cut:Mariafedensfecus pedes Domini audiebat
Luc.10 , uerbu illius.Alij verò no faciüt aliquid dig
nu æterna vita ,ficut illi quibus Dominus
dicet:Difcedite à me omnes,qui operamini ini-
Matth.7.
quitate.Hæc ergo tertia pars, eft quæ dam
1
146
natur.Sic exponüt Tyconius,Beda, Anfel Tyconi.
Beda.
mus,& Richardus, ignis autē mifta fangui Anfel.
neira eft vindictæ fine fine,in abyflo Ge- Richar.
hennæ ,fed non intelligas tertia partem
æqualem effe fingulis fuperioribus , cum
maior fit numerus pereuntiu iuxta illud:
Multifunt uocati,pauci uerò electi, multitudo Matth.20.
itaque reproboru licet pars tertia fit alias
partes fuperat,Iudæi quippe vocati funt,
& hæretici, & mali Chriftiani , qui ad hac
tertiam pereuntium parte fpe&ant, quam
uis D.Thom. fuper hunc locum tertiam D.Thom.
Iudæorum partem damnari exponit, qui
vocati,fed increduli remanferunt:
Multa de arboribus explicantur lib.
10. in dictione lignum .
CAPVT CXXV.
Arca.
RCA vocatur Hebraicè
‫הבת‬
in fcripturafancta Theba
ch.vt patet Gen. 6.a radi-
ce Thib.
Arca fit ex lighi materia I
ad feruada quæcunque pretiofa.Fuit autē
arca iuffu Domini fabricata fub Noe ad
feruadas octo animas ,ideft,Noe cũvxore
& tribus eius liberis cũfuis vxoribus , &
volucribus,atque animalibus terræ : Fac Genio
(inquit)tibi arca de lignis leuigatis, trecētoru
cubitoru erit longitudo arce, & c. quinquaginta
cubitorum latitudo, triginta cubitoru altitu.
do illius. Cotra quod Appelles hæreticus
Marcionis olim difcipulus,irridens vetus
teftamétú tanquã à malo conditũ Deo di
cit , fi illas menfuras habebat arca Noc,ne
quequatuor integros elephantos in latitu
dine capere potuiffet,ad quod refpondet
Orig.hom.2.fuper Genefim, aiebant( in-
Origen
quit)maiores,quos Hebraicarum traditio
num magiftros grauiores intelligit, quod
Moyfes omnifapientia Ægyptioru fuerat
eruditus , quiarte geometrie præcipue ca
lēt.Secüdü ergo cubitos geometricos mē
fura arcæ defcripfit.Habet auté vnus cubi
tus geometricus , quantu fex cubiti ex no
ftris,Hæc Orig.vnde longitudo arcæ fe-
cūdu has menfuras fuit duoru milliù, & fe
ptingêtoru pedum, & latitudo quadring.
quinquag.denique altitudo ducentorufe
ptug.Ide placet Aug li. 15.de Ciuit.cap . Aug.
27.Sicogitemus ( inquit) quod Origenes
no inelegáter aftruxit , Moyfem eruditū
fecúdú fapiêtia Ægyptioru geometrica cu
T 2 bita
 ARCA .
bita numerare potuiffe, quoru vnum, quã
tum fex noftra valere affeuerat. Hæc.
Aug.
2 Dicitur etiam in textu : Feneftram in arca
facies, in cubito confumabisfummitate eius,
oftium autem arce pones ex latere. Hic debet
ponipun& tus, & deinde fequitur : Deorfum
canacula, triftegafacies in ea, vt recte nota
Caiet. uit Caietanus Septuag.verò vertunt: Infe
riora bicamerata , & tricameratafaciesinea,
Orig, quod eleganter explicat Origenes loco ci
tato.Tres itaquefunt diuifiones generales
àfummo cubito:in quo quafi in modum
pyramidis terminatur arca,vfque ad imũ.
Prima pars ab imo vocatur à vulgata deor
fum , & à Septuag. inferiora, que excremē
tis, & ftercoribus animalium erat deputa
ta.Pars verò media vocatur cænacula que
dicitur à Septuag.bicamerata, quia in vna
parte pabula , in altera vero animalia in
efcam illis , quæ carnibus vefcebantur fer
uata erant. Poftremo fuprema pars erat
tricamerata , tribus diuifionibus factis ad
habitationem hominum , auium , & qua
drupedu, Hæc fere ex Origene,vide ordi
në architecturæ diuinæ , quia quæ à Deo
Rom.13. junt , ordinata funt , ideo in Ecclefia cuius
Hierony. typus arca fuit,vt (inquit) Hierony. Epi-
ftola de fymbolo,& fide ad Damafum gra
duum ordo feruatur . Nam primum om-
nium Apoftolos Chriftus elegit , quibus
Luc.6 .
Epifcopi fuccedunt : deinde : Defignauit a-
Luc.10 .
Losfeptuag. duos,difcipulos , quibus præf-
byteri fubftituutur,&c.aliique gradus mi
nores de quibus alias. Quod verò arca ex
lignis leuigatis facta dicitur, pro leuigatis
Hebraicè eft Gofer, quod , vt quidam He
bræi dicunt,genus eft cedri , de quo infra
num . vltimo.
3 De Animalibus quoque mundis, & ex uolati
libus,& ex omnibus ,quæ mouenturfuper terră,
duo & duo ingreffa funt ad Noe in arcam, maſ-
Gen.7:
culus femina. Sic in Gen. vbi quærunt a
liqui,anex omnibus , quæ mouentur , hoc
Queftio. eft,an etiam ferpentes , & reptilia ingref-
Abulenfis. fa fint in arcam ,ad quod refpondet Abu-
lenfis,ea quæ fine congreffu maris , & fæ..
minæ ex putrefactione fiunt, no fuiffe in
greffa , quia neque opus erat. Deinde notā
dum non effe dictu animalia , & volatilia
fuiffe in arcă introducta , fed: Ingreffa (in-
Rabanus.
Diony . quit)funt ad Noe in arcam.vbi notant Raba.
nus,Diony.Carthufianus,& alij vel impe
rio diuino , vel Angelorum minifterio
fuiffe animalia congregata , etiam quæ in
infulis , & non in continente procrean-
tur , aut in locis remotifsimis orbis , vt in
Piru , & noua Hyfpania, vbi funt quædã,
quæ nifi diuino nutu,& fpeciali prouiden
tia conferuari extra regiones fuas ne-
queunt. Eft enim feruanda Regula quan Regula.
do vires naturæ deficiunt , ad alicuius fpe
ciei animalium , vel volucrum conferua-
tionem tunc Angelorum prouidentiam
fubuenire, ne defintfpecies vniuerfi, vt do
cet D. Thom. 1.p.q.110.a.1 . ad tertium,
D,Thom
de quo egimus in verbo Angelus nume-
ro.21.Eodem autem Angelorum ininifte
rio illa animalia, quæ cu egreffa effent de
arca regredi ad fuas infulas natando,pro-
pter longifsimum tractum minime pote-
rant,neque diutius fine periculo vitæ in
peregrina regione conferuari trans Occea
nu vel ad fua natiua loca reportata funt,
quod verifimile reputat Auguftinus li.16 . Aug.
de ciuit . Dei cap.7. vbiquerens quomo-
do poft diluuium animalia in infulis effe
potuerunt, cum deleta fuerint omnia quæ
extra arcam Noe remanferant , refpödet:
poffunt quidem credi ad infulas natando
tranfiiffe,fed proximas.Sunt autem quæ
dam tam longe poſitæ à cōtinentibus ter
ris ,vt ad eas nulla videatur natare potuif-
fe beftiarum . Quod fi homines eas captas
fecum adduxerunt , venandi ftudio fieri
potuiffe incredibile non eft , Quamuis
iuffu Dei ,fiue permiſſu , etiam opera An-
gelorum negandum non fit potuiffe trans
ferri.Hæc Aug.Quod fi Deus curam ge-
rit beftiarum quanto magis hominum
propter quem illas creauit.propterea di-
xit: Nolite follicitieſſe animæ ueftræ quidman Matth.6.
ducetis , neque corpori ueftro quid induamini,
c.Quærite primum regnum Dei & iuftitiam
eius hæcomnia adijcientur uobis .
Arcam Noe typumfuiffe Ecclefiæ te-
4
ftatur Petrus : Sicut in diebus Noe cum fabri- 1.Petri,3.
caretur arca,inqua pauca, ideft,octo animæ fal
uæfactæfuntper aquam fic nosfaluos facit ba-
ptifma , fubaudiin Ecclefia. Sic explicat Orige .
Orige. homil, 2.fuper Gen, quia ficut in
arca Noe ex omni genere animalium
aliqua falua facta funt , fic in Ecclefia
ex omni genere hominum aliqui faluan
tur , extra Ecclefiamverò falus non eft, vt
Hieron.ait,qui refertur. 24.q. 1.Cã.Quo Hiero,
niã vetus.Itễ Aug.li. 15. de Ĉiuitate cap. Aug,
2 6. vbinonfolius Chrifti arcam fed &
Ecclefiæ
 ARCA.
Ecclefiæ typu efle cöfirmat,, que bicamera
ta eft,propter duos populos Iudaicu & ge
tilicum in eadem fide congregatos,& tri
camerata in fuperioribus dicitur,propter
fide ,fpem ,& charitate:vel quia in fola Ec
clefia fitfructus triplex , feminis feminan
Matth.13.tis,trigefimus
Luc.8 coniugatorü , fexagefimus
viduaru, & centefimus marty rū, vel vir-
ginum.De eadem Ecclefia intelligit arcă
Noe hom.38.fuper Euägelia Greg.Papa.
Gregor.
Arca Noe in inferioribus latior fuit, in
5 fuperioribus vero: Incubito confummabatur.
Gen 7⚫
quod hæc figura ad excutiendas plu-
uias aptifsima fit, ficut in capitellis turriů
altioru experiêtia docet.Deinde ad figni
ficandu in Ecclefia plurimos fore, qui via
Matth.19 . incederent latiori de qua Dominus : Si uis
ad uită ingredi¸ſerua mādata, Pauciores verd
quiconfilia perfectionis fequerentur , di-
centes cum Apoftolis : Ecce nos reliquimus
omnia, &fecutifumus te. Quod notat D.
D.Thom.
Thomas,inillud Can. 2. Venter tuusficut
aceruustritici.
6 Arcafoederis ex lignis Sethim albis &
imputribilibus fabricata legem in duabus
lapideis tabulis digito Dei fcriptam conti
nebat: eratque auro circumtecta , aurea
quoque corona circundata , ex vtroque
autem latere duo Cherubim ex auro pu-
rifsimo ftabant, qui alas expandebant fu-
per arcam , &tabulam auream ſuſtenta-
bant æqualis cum arca longitudinis , quæ
oraculum dicebatur:vnde Dominus ref-
ponfa dabat:de quo Exo.2 5.26. G. 30.
A. 35.B.40.C.Num.4 . A. 10. D. 14.G.
Deut.19.A,Vocabatur,autem Arca tefti-
monij , quia legem cótinebat, quæ dicitur
6, Pfal.18.
teftimonium Dei iuxta illud:Teftimonium
Pfal.131. Dominifidele fapientia præftans paruulis. Di
&ta eft etiam arca fanctificationis Pf.131.
Lanfen. SurgeDomine in requiem tuam,tu arcafan-
&tificationistue.Vbi Ianfenius, fic appella
ri putat,quia iufferat eam Dominus fancti
Exod.30- ficare vnctionefacra, de qua legiturExo.
30.Deinde quia laudabatur in ea à Sacer
dotibus,& populo Deus Ifrael. Vocaba =
tur & Arcafæderis,propter legem ibiferua
Exed.24. tam quæ foedus erat inter Deum, & popu
lum ,de quo Exo. 24. Affumenfque Moyfes
uolumenfœderis legit coram populo, quidixit,
omnia que locutus cft Dominusfaciemus.Dein
de cum afperfiffet Moyfes fanguine librū
& populum dixit. Hic eft fanguisfoederis,
Conftatautem apud Hebreos idem
147
effe fædus , pactu , & teftamétum : de quo
vide in verbo fædus :ficut ergo dicitur ar-
ca foederis,ita &: Arca teftamenti.Myfticè
verò corpus Chrifti arca teftamenti figni
ficabat,vt notant Hilarius fuper Pfal.131 . Hilárius.
Surge Domine in requiem tuam tu & arcaſancti Pfal.131..
ficationis tue.Quod corpori Domini refur
geti quadrat.Vnde Greg. hom . 22. fuper Greg.
Ezechielem Arca (inquit)teſtamenti ipfe
nobis factus eft : inquofunt omnes thefauri ,
fapiëtia & fcientia Dei abfconditi: Arca intra Colof.2.
velum eft Redeptor nofter in cœlo . Hac
Greg.de quo Marci vlt.Affumptus eft in ca
lum fedet à dextris Dei.Ide dicit Ifichius fu Marci.vlt.
Ifichius.
per Leuit . 16. & Cyrillus , lib.4. fuper Cyrillus .
Joan,& D.Thom.12.q.102.ar.4 .& recte D.Thom.
dicitur arcafa deris filius Dei,quo nafcen Luc.2.
te Angelicecinerunt: Gloria in excelfis Dco Hebræo.9.
interra pax hominibus.&c.
Arca teftamēti dicit Apoftolus :Eratex 7
omni parte auro circumteca . In qua erat urna Quæftio
aurea habens manna, & uirga Aaron que fron- 3.Reg.8.
duerat,& tabulæ teftamenti.Sed de hoc quæ-
ftio difficilis eft quia cotra legimus : In ar-
cano erat aliud , nifi duæ tabulæ lapide.e , quas
pofuerat inea Moyfes in Oreb, quando pepigit
Dominusfœdus cum filijs Ifrael. Ad concilia
da ergo hæc duo loca varia dicunt expofi
tores.Prima fentétia Theophy.quiforte, Theophy
ait,quãdo Hiere. abfcondit arca teftame 2. Mach . 2:
ti,mifit intra ea quæ dicit Paul. quamuis
illa no effent prius ibi,vt dicitur. 3.Reg. &
ita duo illa loca cocordari poffunt Secun
da expofitioD.Tho.fuper Heb.9.ex prin D.Thomas,
cipali intétioneno fuiffe in arca nifi tabu-
las legis , q fignificatur. 3.Reg.8.Sed mi-
nus principaliter fuiffe,quæ dicit Apofto Martinus
19.Tert.fentëtia eft Mart.li.9.Hypotypo
feon Regula. 3 6.ex tota lege Petateuchi
no fuiffe in arca nifi duas tabulas decẽ mã
datoru,quod fignificat. 3.Reg.8.notamë
excludit alia quæ nopertinebant ad lege,
& ita,fimulconfentitvterque locus , neq;
eft difcordia, Quarto meo iudicio facilius
dici poteftintra arca fuiffe tãtu duas tabu
las legis . Sed ad latus arcæ fupra anulos
aureos per quos vectes tranfibant fuiffe
virgam & vrnam : & ita ficutaurei circuli
dicebatur effe in arca licet extra nō intra
effent, fic & vrna cu virga, ficut & corona
aurea erat in arca,quamuis intra no effent
fic etiã ad latus arcæ pofuerut Philiftæica
pfelā,in qua erant mures aurei , quos pro
delicto exoluerant Deo Ifrael. i.Reg.6.
T 3 Neque
 ARCA.
8 Neque minore habet quæftione locus
Quæftio . ille. 2.Mach. 2. Vbi legimus in tempore.
quopopulus captiuus ducebatur in Baby
lone,abfcodiffe Hieremia in fpeluca qua
dā arcam teftamêti cum aliis pretiofis , &
facris , & obftruxiffe fpelunca oftiu atque
dixiffe:Quod ignotus erit locus donec congre=
get Deus cögregationě populi,& propitiusfiat,
tucapparebitmaieftas, nubes eritficut Moyfi
manifeſtabatur &c,& oftendet hæc, & c. Quæ
rut ergo expofitores,quando hoc erit?Nā
poft captiuitate Babylonică, nunquã ha▪
buit ille populus foe deris arca, neque poft
liberatione facta à Cyro,neque fub Efdra
aut Nehemia, neque tépore Machabæo
Abulen. ru mêtio fit de arca teftamenti. Abulenfis
fuper litera cap.25.Exod.putat ,abfcondi
ta fuiffe arcam à Hieremia in fepulchro
Geneb. Moyfi:ideo vtrunque manfiffe ignotum ,
fednon poteft hoc certo probari. Gene »
brardus in fua Chronologia allegat quof-
da Hebreos dicêtes,ab ipfoMoyfe adhuc
viuêtefuiffe arcã abfcondita :Iudæos vero
feciffe alia,quæ repofita fuit in teplo Salo
monis ,& poftea abfcondita à Hieremia ,
3.Reg.8. fed hoc fapit fabulas Iudaicas, & cótradi-
citfcriptura.Reg. 8.Vbi eadé effe dicitur
arca,his verbis:in arca non erat aliud, nifi due
Naucler. tabula lapidea,quas pofuerat inea Moyfes , in
ca ergo noin alia.Nauclerus Gen.5 3.af-
ferit Romanos in triúpho Titi Vefpafiani
duxiffe arca teftaméti. Sed forte vult dice
refabricaffe arcă ad fimilitudine Moyfay
Iofephus. cæ vtfuum triúphum illuftrarent . Sed tea
ftis oculat Iofephus lib.7.de bello Iudai
co.cap.24.no numerat ea inter fpolia,fed
menfam aurea & candelabru, quare Nau
clerus hiftoriographis , & fibi contradi-
cit,qui Gen.5.afferit arca foederis à Hie
remia olim abfconditã , vfq; ad die iudicij
finalis,no effe inueniendam.Iofephus lib.
6. de bello ca. 6. dicit in Sancto Sanctoru
Petrus come fuo tep ore nihil fuiffe. Vnde fallitur Pe-
itor,
trus comeftor fuper Iudith.13.vbi ,ait,fuif
fe à Romanis inter fpolia captam.
9 Et forte ad hoc facit, quod in Apoc. poft
Apoc.11. morte duoru Prophetaru Enoch, & Eliæ,
& proftratu Antichriftu.Ioannes dicit: Et
opertueft templü Dei incælo, & uiffa eft arca
teftamentieius inteplo eius.vbi quidã recen-
tiores folu putant hoc loco fignificari, ma
gna & recódita myfteria oftenfa effe Loan
ni,quia arca in Sanctis Sanctoru poft velu
femel in anno dutaxat à fummo Pētificevi
1
debatur,in quo veruplane dicut.Sed quid,
vel quale fit hoc particulare myfterium,
quod no folu Ioanni quando fcripfit hæc,
fed in fine mudi oftendetur electis , no ex
plicant . Dicēdũ ergo cũ Richardo & Ga- Richard ,
gneio facra Scriptura cælum hic appellari Gagneius.
arca verò teftamêti Chriftum ficut expo- D.Thom.
nunt etiã D. Tho . Gloffa & Cœlius incol Gloffa.
Cælius.
letaneis. Sed no vtcunque , imo vt in arca
teftamenti o lim ficut in typo figurabatur,
in qua , manna Euchariftæ facramentum
fignificabat , fynaxim videlicet , quod
Hieremias dixit, quãdo material em arcă
fœderis occultauit : Ignotus erit locus, & c. do 2 , Matth.
nec congreget Deus cōgregationě populi ', ſubau
diad Synaxim,&c. Et tunc Dominus oftē
det , hæc dicens : Coro mea uere eft cibus.
Ite debet intelligi , oftendet hæc , quando
in transfiguratione tribus Apoftolis Pe-
tro,Iacobo & Ioanni vifus eft Chriftus Ioan.6.
Matth, 17.
ficut arca teftamenti myſtica inter duo
Cherubim , Eliam,videlicet, & Moyfem,
in gloria nubis . ficut dixerat Hieremias :
Tücapparebit maieftas eius, nubes erit,ficut
Moyfi manifeftabatur. Non eft auté amplius
Hugor
vifa arca teftamenti materialis à tempore
Hieremiæ,vt dicit Hugo Victorinus li.4.
except. cap. 11. vt ceffatura vetere lege
in lege gratię perfidi cognofcerent Iudçi.
CAPVT CXXVI.
Arcanum,Secretum, Myfterium.
R.CANV M fecretu
‫טור‬
Hebraicè dicitur Sud Pfa.
25.Hier. 6.
1
Arcanum dicitur fecre-
Gre
tum nobis occultum , my- lob.II.g.
fteria verò funt fecreta diuina : de quibus Rom.11 .
explicat Greg.illud:Vt oftenderet tibi fecre
tafapientia,ideft , oracula & iudicia Dei
iuxta illud: altitudo diuitiarumſapientiæ &
fciëtiæ Dei, qua incõprehenfibiliafunt iudicia
eius.Hæc abfcoditafunt fapiêtibus & pru Matth.11.
dentibus fæculi,fed reuelata paruulis .
Arcana in Nablis cantabant olim Sacer 2
dotes in Paral. Vbi Glof.Nablu (inquit) 1. Paral . 15.
Hebraicè, idé eft , quod Pfalteriu,arcana Gloffa.
verò funt occulta legis gratiæ myfteria,
quæ fuo têpore reuelada erat. Neq; enim
omnia omnib', neq; omni tepore reuelan
da funt.Vnde Pfal.77.Dominus per Pro Pfal.7
7.
phetam dicit : Aperiam in parabolisos meũ,
| loquar propofitiones ab initio. Sic & Chri-
ftus
 ARCANV M.
ftus de quo prædictum erat , populis in
Matth.13. parabolis loquebatur , quia non erant
Luc.8.
vniuerfi capaces myfteriorum gratiæ.
Nec fruftra Dominus parabolas præ-
dicabat , quas auditores minime in-
telligebant , fed vt Apoftoli fenfum
earum interrogarent , qui capaces erant,
& populus etiam quando conuertere-
tur ad fidem , intelligere cuperet myfte-
ria , quorum iam fieretcapax.Itaque qua
Pro.25.
do expedit : Gloria Dei eft celare ncrbum.
Lyra.
Pro.25.Vbi Lyranus facræ( inquit ) fcri
pturæ fecretum celandum eft , vt expo-
R.Salom,
nit Rabbi Salomon, ficut principia Gene
fis & Ezechielis velate traduntur , tum vt
infideles vt ftulti irrideantur , tum etiam
Dionyf.
vt fideles exerceantur , ide docet Diony.
Areopagita lib. de celefti Hierarchia ca.
2.Noomnes(inquit)homines facri funt,
neque iuxta fcripturæ fententiam om-
nium eftfcientia.
3 Arcana verba : Quæ non licet homini lo-
2.Co.II.
qui.Paulus audiuit quod duobus modis
D.Thom.
exponit D.Thomas aut non licet homini
vt hæc loquatur, quiafunt in comprehen
fibilia & ineffabilia , vel non licet hæc re
ferrehominibus imperfectis , nifi illis for
te qui fupra hominem funt , & diuina fa-
Ambro, piunt. Propterea Ambrofius fuper illud
Luc.6.
Luc.6. Stetit lefus in loco campeftri.Aduer-
te(inquit) omnia diligenter quomodo cũ
Apoftolis afcendat , & defcendat ad tur
bas , quomodo enim turba nifi in humili
Chriftum videret ? non fequitur ad excel
fa,nonafcendit ad fublimia, & c . Hæcille:
itaque:in monte aperiens osfuum docebat eos,
Matth.s •
ideft , Apoftolos . Deinde cum defcendif
fet ad turbas, multo pauciora locutus eft,
quia non erant capaces omnium:imo &
Ioan.16.
ipfis Apoftolis dixit . Multa habeo uobis dice
re , que non poteftis portare modo. Vnde &
Matth.17. trasfigurationis myfterium folisPetro,Ia-
cobo , & Ioannireuelauit .
4 Arcanu in fcripturis interdu denotat të
Ezech.7. plu Domini , quod non omnibus patebat.
fic Ezech.Violabunt arcanum meum dicit Do
1 runt nato domino: Et in terrapax hominibus Lus,2 .
Hierony. minus introibunt in illud emißarij , ideft vio
labut Sancta Sanctorum.vnde Hierony.
ibidem hoc(inquit ) quod fcimus ,& à Ba-
byloniis ,& ab Antiocho , &à Pompeio
& ad extremu factum eft fub Tito Vefpa
fiani.Hæc Hierony.tantum aute nefas vt
abimpiis fancta violētur , nūquá Deus ni
fivehemeter permittit iratus , & maxime
148
quando ipfi fideles mortua fide rapinis
fraudibus & cædibus facratiora loca vio-
lare no definut. TücDeus iufte permittit,
vt abin fidelibus prophanetur , ficut acci
dit Iudeis de quo fæpius Dei filius coque
rebatur,dicens :Domus mea domus orationis Matth.21.
uocabitur,uos autěfeciftis illafpeluca latronu, loan,2 .
Arcanafecretoru vocari folent thefau
5
ri getium reconditifsimi.quos Dominus
aperuit & dedit Cyro regi , ficut pro-
mifit. Et dabotibi thefauros abfconditos & Ifai.45 .
arcanafecretoru , ut fcias quia ego Dominus.
Vbi fic iuxta litera exponit Hierony. il- Hie
rony.
lud que notandu nunquã Deum ea inten
tione diuitias hominibus etiã fceleratis lar
giri,vt fint illis in animæ pernitie,fedpo
tius vt téporalibus beneficiis allecti Deu
recognofcat,ideo dixit Cyro:vt fcias quia
ego Dominus ,fibi ergo imputet diues ille
purpuratus,fi diuitiis in pompam & vani
| tatibus contempto paupere Lazaro abu- Luc.16.
fus periie.
Secretü eft ficut dicere capimus quod
6
abaliorüfecernitur cognitione,& occulta
tur,vnde Efaias cu dixiffet: Afinibus terra Ifai.24.
Laudes audiuimusgloriá iufti,fubdit: Et dixife
cretu meummihi fecretumeum miht.Pro quo
Rabbinilegunt : Macies mea mihi , vt notat
Pagninus in dictione Raza. Addūt tamē Pagninus,
Hebræi vaticiniu hoc effe de tepore Mef
fiæ,quádɔ quafiauru igne conflatum iufti
redepti remanebunt , nihilominus Chal- Chaldæus.
deus & R.Iofeph , R.Salomon legūt ficut R. Iofeph .
noftra vulgata , eftque fenfus legitimus. R. Salom,
Duo fecreta reuelata funt mihi , alterú vl-
tionis,& redemptionis alteru( quomodo
etia Hierony.exponit) redemptionis per Hierony
Chriftü ergo : Afinibus terræ laudes audiui-
m'gloria iujti.De fecreto vero vltionis fub
Tito Vefpafiani propter nece Saluatoris
fubiungit Propheta : Ve mihi,præuaricati
funt:Porrò pro laudibus iuftifeptuag.ver
tur régata ideft, portēta forte vt Hiero. Hierony:
ait,quía quafiprodigium eft,vt repudiato
populo Iudæorum gentes laudent & reci
piant Mefsiam, de quibus Angeli cecine
bona uoluntatis,ideft.no obftinatis Iudæis,
fed gentibus fubditis fidei & Euangelio
Saluatoris de quibus Matth. Multi ab Matth.8.
Oriente& Occidente uenient,&
rc .
Myfteriu ergo recipiedi Chrifti à genti
7
bus recte feptuag.Tegara ideft , pro digia
vocarunt , vt dictú eit,numero præceděti .
T 4 Vnde
 ARCANY M.
Vnde & myfteriu tacitu vocat illud Apo
Rom.16. ftolus Rom . 16. vbi ait : Secundú reuelatio-
nem myfterij temporibus æternistaciti , quod
nunc patefactum eft per fcripturas Propheta-
rum ,fecundum præceptum æterni Dei ad obe-
dientiam fidei in omnibus gentibus;quod Am-
Ambrof.
brofius exponit de vocatione gentium ad
D.Tho . fidem Euangelij , & D. Thomas in com-
mentariis huius loci fubdit , quod my.
fterium patefactum eft de conuerfio-
Ephe. 3. ne gentium, vnde Eph . 3.dicitur : Aliisge
nerationibus non eft agnitumfiliis hominum¸ſi-
cut nunc manifeftatum eftfanitis Apoftolis , &
Prophetis cffe gentes coheredes. Hæc D.
Thom.Sic & Rom.11.myfterium appel
Rom.11,
latur vbi Apoftolus ait : Nolo uos fratres.
ignoraremyfterium hoc, quod cæcitas ex parte
contigit in ifrael,donec plenitudogentium intra
Coloff
ret. De eodem dicit Apoftolus : Vt im-
pleam uerbum Dei , myfterium quod abfcondi-
tumfuit àfæculis,&c. Nunc autem manifeſtatū
Theophylantis eius. vbiTheophy.Belle ( inquit)
dixit myfterij huius , funt autem alia my
fteria refque arcana.Cæterum hoc reuera
myfterium eft quod nemo nouerat, quod
præter communem expectationem eft,
nempe quod gentes affumenda erant.
Hæc ille. Cepit autem myfteriu iftud ma
nifeftariin die Epiphania venientibus ab
Matth.2. OrienteMagis adorare Dominum.Tunc
enim Herode & confortibus eius reiectis
electæ funt gentes .
8
Myfterium etiam vocatur incarnatio
1.Cor.2.
& pafsio Chrifti , vt Paulus ait : Loqui-
Hiero.
mur Deifapientiam in myfterio,Vbi Hieron.
in Euangelio ( inquit ) quod continet Na
tiuitatem Chrifti,& pafsionem, &c. quæ
Theophy. eft fapiétia in myfterio. Et Theophy.my-
fterium ait, de Chrifto prædicatione vo-
cat Apoftolus , nam feruum video & Do
Ambr. minumadoro.Eodem modo Ambrofius .
D.Tho .
Item D.Thomas quiaddit cum Ambro
fio ,Neque ludæoru Principes neque dæ-
mones hanc Dei fapientiam . cognouiffe,
alioquin : Nunqaa Dominum glorie crucifi-
Matth. 21: xiffent.Quamuis enim in parabola vineæ
Matth. 2 1.dixerunt : Hic eft heres. Sed
quafipurum hominem Chriftum & Mef
fiam effe cognouerunt , non tamen eſſe
Deum & Redemptorem , qui à peccato
rum feruitute populum pofset liberare.
Hoc enim myfterium cum Saluatore oc-
Efai.45. cultifsimum fuit , de quo Efa. Veretu es
Deus abfconditus Sanctus ifrael Saluator : Et
Paulus: Deus aperiat nobis oftiumfermonis ad Coloff.4.
loquendum myfterium Chrifti: & 1. Timoth.
Luc.18.
3.Habentes myfterium Chrifti in confcientiapu
ra.Ideo non mirandu quod cũ Dominus
afcederet vltimo Hierofoy maapudLuc.
& de morte fua fecreto cum Apoſto= 1
lis loqueretur: ipfi nihil horum intellexerunt,
erat uerbum abfconditum ab eis. Quia my-
fterium erat fecretifsimum & Angelis ip-
fis admirabile.
Myfterium quoque vocari folet in fcri
9.
pturis refurrectio mortuorum in fine mũ
divel ad gloriam æterna vel ad fuppliciū
fine fine , de quo. 1. Corit. Ecce myfterium.Cor.ts .
uobis dico, omnesquidem refurgemus,fed noom
nes immutabimur. Vbi Ambrofius Soli (in- Ambr.
quit qui adgloriam refurgent mutabun- !
tur, & Hierony. Soli qui regnaturi funt in Hiero.
gloria mutabuntur. Hæcille,intelligeau-
tein in melius,de hoc etiã legimus Apoc. Apoc.io.
In diebus uocis feptimi Angeii cum cæpe-
rittuba canere,confummabitur myſterium Dei,
ficut euangelizauit perferuosfuos Prophetas.
Vbi Gloffa myfterium (inquit ) ideft , re- Gloffa,
furrectio, & remuneratio Iuftorum , qua:
Neque oculus uidit,neque auris audiuit, & Be- Beda.
da myfterium quod nunc euangelizatur ,
tunc confummabitur , quando:1bunt iufti in
uitam æternam.Ite Rupertus hæc ( inquit ) Rupertus,
tuba illa nouifsima eft , de qua dicit Apo
ftolus :Canet enimtuba: mortui reruagent in
corrupti.Sed cu in refurrectione fint impij 1 ,Cor.15
in flamas mittedi fempiternas quomodo
euágelizatú hoc dicit Ioannes à Prophe-
tis quia Euangelium bonum plane nun-
tium eft , quale hoc reprobis non eft ? Ad
quod Patres refpondent, Bonum effe iu-
flis nutiu de gloria fine fine,quod fatis eff,
vt euangelizari dicatur. Addit etiam D. D.Tho.
Tho . incomentariis,refurrectione finale
dici myfteriú occultu, quia de die illo nemo
Matth.24.
fcit neque angeli Dei incalo,
Myfteriu iniquitatis operari eft Anti- Io
chriſtu repræfentare vêturu. Sic legimus
puda Paul.Vtreueletur infuo tempore, na my 2.Teff.2 .
fterium iam operatur iniquitatis, quod e Im
peratore Nerone crudelifsimo , qui tyran.
nidem Antichrifti reprefentabat , intelli-
gunt Chryfoft. Theophylactus Oecume Chryfoft.
nius Ambrof. Gloffa & Lyran . quamuis Theophy
Hierony.exponat de hæreticis qui falfis Oecum.
dogmatib' iter planu Antichrifto faciüt. Ambrof.
Gloffa.
Secretum calami vide in dictione'
Lyran .
Calamus. Hierony .
CAPVT
 ARCHISYNAGOGVS ARCHITRICLINVS , & c .
CAPVT. CXXVII.
Archifynagogus.
RCHISYNA
I catorumfumitis.
gogus idem eft quod
princeps Synagogæ ,
quales funthodieparo-
chi in Ecclefiis , de hu=
Luc.13. iufmodi habes in Luc.
Marco.s. & Marco. Aliquando
veroarchifynagogus vocabatur abfolu-
Matth. 9. teprinceps , ficut de lairo dicitur apud
Mattheum. Ecce princeps unus adorabat cum
Abulenfis. dicens. Vbi notat Abulenfis Quod quam
uis vnum fuerit fingulare templum Hie-
rofolymis olim apud Iudæos, extra quod
nemini licebat facrificare , vt habetur
Deut.12.
Deuter. 12. nihilominus in fingulis
oppidis erant fynagogæ , quales & ho
die habent Iudæi vbique gentium apud
quas peregrinantur , inquibus orant , &
pfalmos fimul conciniunt , & legem au-
diunt , vnicuique autem fynagogæ præ-
ficiebatur vnus facerdos quafi parochus,
qui curam haberet congregationum , &
earum rerü quæad orationem & pfalmo
diam,atque lectionem legis pertinent.hic
archifynagogus vocabatur.
CAPVT. CXXVIII .
Architriclinus & Architectus.
R CHITRICLI-
I
n'ide eft quod princeps
triclinii,hoc eft lociconui
uio deftinati qui fcilicet
conuiuio præeft, & om-
nia difponit , vt notat
Chrifoft.
Ioan.2 . Chryfoft. fuper Ioan. 2. vbi cum Do.
minus aquam in vinum conuertiffet.mi
niftris dixitHaurite ferte architriclino.vt
ipfeguftu probaret vini faporem , tum
quia præerat,tu etiam quia cæteris bibē
tibus ille quipræficitur abftemius effe co
D.Tho.
fueuit,vt notat fuper huc locum D.Tho.
vnde melius poterat defaporibus iudi-
care,quod faftis oftendit iudice fiue inte-
poralibus fiue in fpiritualibus quafi abſte
miu architriclinum alienum effe debere
ab iniuftitiæ contagio , & à muneribus,
149
quæ iudicium peruertere folent, ne de il-
lo dicatur illud Ifai 1.Omnes diligunt mune- Ilai, 1.
ra,fequntur retributionem, pupillo non iudicant
caufauidue non ingreditur ad illos.Et Pfal.
Vfque quo iudicatis iniquitatem,& faciem pec. Pfa
lm.81 :
Architectus vocatur hebraice charas fi 2
ue chores cap . 3. Prudentem de archi-
tectis.Architectus vocatur princeps arti
ficum qui ædificiis præeft,per metapho-
ramautem prædicatores folent archite-
&ti vocari,vnde Paulus ait.Sicut fapiens ar 1.Cor.3 .
chitectusfundamentum pofui . Ideſt Chriſtu
qui fundamentum eft fidei & totius legis
gratiæ prædicaui,In eodem fenfu intelli-
gitur illud Ifaiæ . Ecce dominator Dominus Ifai.3.
exercituum auferet à Hierufalem omne robur
panis,& c.&fapientem de architectis.Pro ar-
chitectis Vatablus intelligit acutifsimos Vatablus,
acutifsimorum ad inuenienda inftrumē-
ta bellica,Nicolaus vero exponit princi- Nicolaus.
pales in mechanicis . Hoc autem Hiero . Hierony.
nymus de Iudaicavaftatione intelligi di-
cit,quam alij inquit referunt ad Babylo-
nios,alij ad Romanos ,fed melius eft cu-
&ta referri ad Dominică pafsionem , poft
interfectionem quippeillius omnes gra=
tiæ & donationes fublatę funt à Iudæis.
Hęc Hieronymus.Et Origenes homilia.
12.fuper Hieremia explicat hunc Ifaiæ Orig.
locum eodem modo , quia Iudæis ait ita
fçripturarum eloquiaremanferunt vt fa-
piens intellectusmyfteriorum non remá
ferit. iuxta quod Dís predixit eis in pa-
rabola vineæ,Auferetur à uobis regnu Dei, Matth. 21
dabiturgentifacientifructum eius. Vbi reg
num Dei verbum Dei quod ducit ad reg
num exponit Hieronymus : non eft ita=
Hierony.
que apud Iudæos fapies architectus qui
fundamenti lapidem angularem & pre-
ciofum inueniat Chriftum in lege & pro
phetis.
CAPVT CXXIX.
Arcturus Orion Hyades Pleiades.
RC TV RV S
I
Hebraice dicitur iuxta
Rabb. Iona. Chimati ‫ ימת‬- ‫ב‬
Amos. 5. Arcturus eft
quædam ftella inpole
arctico circa maiorem
agnтos .
vrfam , hæc vrfa grace dicitur αρκτος
Ti
quæ
 ARC VS.
quæ conftat feptë ftellis fplendidis, & fi-
cut axis rotæverfantur ad cæli motu: poſt
caudam ergo huius maioris vrfæ eft quo =
da fidus,quod vocatur Bootes, vel arcto-
phylax ideft cuftos vrfæ , ita dictu quod
à tergo quafi cuftos fubfequi videatur, hu
ius imaginisftella quædam dicitur Arctu
rus ,quafi cauda vrĺæ.
I Ad oftendendam auté Dei potentiam
dicunt Prophetæ Deu fabricatorem effe
Amos.5. Arcturi , fic Amos ad dece tribus loqui
tur. Et iuftitiam in terra relinquitisfacientëAr
durum Orionem. Vbi dicit iuftitia Dei,
quæ ide eft quod Deus , illos proftratam
in terra reliquiffe , nam quod iuftitiapro
Chaldæus, Deo iufto accipiatur , docet Chaldaicus
paraphraftes,qui vertit . Defierunt timere à
facie Dni, quifecit Arcturu & Ortoně.Orio
autem conftellatio eft iuxta tauri fignū.
Et quidē tā Arcturus quá Orion tempe-
ftates mouent, Arcturus qui apparet pro-
pecalendas octobris,na ante non afcedit
noctu in noftro Emifpherin fed claro die:
ideoque no apparet , nifi cu venerit initiu
octobris , non autem nonis feptembris vt
Columella . fcripfit Columella li.2.cap.4 quia muta-
tu eft tempus ortus eius propter anticipa
tione æquinoctioru, quæ non fuit adple-
Gregor , 13.nureformata àGreg. XIII.vt diximus in
Papa.
verboAnnus.Orionvero apparet fiue ori
tur initio eftatis pridie calendarū Iunij .
Quia ergo tepeftates horridas mouēt Ar
&
turus initio Octobris , & Orion initio Iu
nij . de illis fcriptura meminit ad oftenden
Plinius.
da potentia maieftatis Dei, de quo Plini
lib. 18. ca. 28. vbide horridis agit fideri-
bus.Sic ad eanda omnipotentiã creatoris
Iob.,.
infinuandã dicitur Iob.9. Quifacit Arctu
rum & Oriona Hyadas e interiora Auſtri
quifacit magna admirabilia,&
rc. Vbi Hya
des funtfepte ftellæ pluuiofæ in frōte fig
Macrobius, ni Tauri,vt docet Macro.li.i.de fomnio
Ouidius. fcipionis ca.18.fic Ouid.li. 5.Faftoru ait
Oramicant Taurifeptem micantia flammis.
Adeadem manifeftanda diuinæ pote-
3
Iob.38. tię magnitudiné rogatur lob. Nunquid con
iungere ualebismicantes ftellas Pleiadas , aut
gyrum Arturi poterisdifsipare ? Vbivt no-
Lyra, tat Lyran. Pleiades fepté ftellefunt fple
dida fibi valde propinque, quia tamen fi
xefunt in octaua fphera,non poffunt ne-
quepuncti diftantia mutare vt magis fibi
appropinquet. Porrò fciedu has Pleiadas
feptëvocari in capite figniTauri fed yt in
quitOuidius.Que feptë dici,fex tameneſſe for
let . Qui ideo dixit, quia feptima vix cōf
picitur vnquã , has Virgilias latini vocat,
oriuturaute Pleiades fiueVirgilie aperiut
nauigatione in mefe Maio in principio
mefis fedHyades in fine ferè eiufdé mêfis
vt ex faftis Ouidij colligitur li. 5. ia vero
Job,38.
quod Iob dicitur. An gyru Arcturipote-
risdifsipare.Arctur accipitur pro totaVr
fa maiori,incuius cauda eft ftella Arctur⁹
propriè dicta , quia ergo in gyro mouétur
circa cæli axem feptem ftellæ Arcturi ne 'D.Thom,
que vnquã gyrare definunt , vt notat D.
Thom.in comentariis , propterea quafirë
hominibus impofsibilem , foli vero Deo
pofsibile dicit.AngyruArcturi poteris difsi Greg
:
pare.Myfticè vero B.Greg.notat , nomi-
ne A returi Ecclefia figurari, quç alijs atq;
aliis fuccefforibus Petrifeper fibi fuccede
tibus difsipari no poteft, iuxta illud Mat Matth.16.
th. Porte inferi no præualebut aduerfus cam .
CAPVT. CXXX.
Arcus.
t
RCVS dicitur Hebrai-
ce cafeth vt patet Gen.9 . &
1.Reg.2. Arcus fortium fu
A
peratus eft.Arcus inftrumē
tum eft vulgare, quo fagittæ iaculantur,
dicitur aute ab arcendo quod arceat emi-
nus hoftem,vocatur etiam arcus fornix fi
uecuruatura ædificij ,vnde Cicero. Atrio Cicero.
lu inquit & duos arcus abfoluerat . Deni
que in nubibus arcus dicitur,que gręce
iris verficoloris vocatur.Iã vero exvariis
huius vocis acceptionibus variæ phraſes
oriuntur,dicitur enim Deus per metapho
rā. Arcum tendere,Arcum habere, Arcumjuf
citare , Arcum conterere . De hominis
quoque arcu dicitur. Arcus extentus, Arcus
prauus, dolofus,amarus. Item dicimus . Ar-
cum renouare,fuperari arcum,difsipari, marce
fcere,præterea,eft arcus erèus,arcusfortium,
De quibus omnibus breuiter dicédú eft.
Primum ergo Deus tendit arcum & 2
parat: quando fecundum iuftitiam puni
re difponit iufto iudicio fic Pfalm . Ar-
cumfuum tetendit e parauit illum . Eft autem
fenfus vt notatPaulus Burgenfis in addi Pfalm.7.
Paul, Burg.
tione , videte òfatellites & complices res
gis Saul fi contra me(funt enim verba Da
uid)maliciofe machinari perfiftatis, Deu
vindi-
 AR CV S.
Burgenfis. ( vindictam contravos paraffe,vt iaculetur
mortiferas in vos fagittas , & gladium vi-
bret per manus Philiftinorum. Ita etiam
Lyra. exponit Lyranus . Secudum eandē phra
fim Hierufalem à Nabuchonofor vaftata
Thre,2:
lamentatur in Thre. Tetenditfubaudi Deus
altum fuumquafi inimicus,&c. & occidit me .
Pfal.$9 Vbi Hieronymus Tetendit , inquit, arcă
iudicij fui,&c.Item Pfalm.Dediftimetuenti
bustefignificatione,utfugiat, àfacie arcus.vbi
Aug; Hierony.vtfugiant inquit à futura ira co
dem modo Auguft.pertribulationes ,ait,
temporales,dedifti metuentibus te figni-
ficationem ,vt fugerent ab ira ignis æterni
& infra.quid ergo eft iudicium futurum ?
arcus eft extentus , nonne fagitta in prio-
ra mittenda eft:neruus tamen retro exte-
ditur in contrarium , & tanto maiori im-
petu fagittacurrit,quid eft quod dico quã
to magis differtur iudicium tanto maiori
impetu venturum eft.Hæc Auguft. figna
itaque dantur metuentibus Deum,vt fu-
Luc.21. giant à facie iudicij finalis Luc. 2 1. Erunt
Jigna in Sole & Luna,& c.
3 Arcum etiam fufcitat Deus ideft , poft
aliquätulum difsimulationis , rurfus.com
Habac.3. minatur iram atque vindicta fic dicit Ha
Hiero . bac.Sufcitasfufcitabis arcum tuu.Vbi Hie
rony. Contra peccata, inquit,fermo Dei
quafifedens in equis & curribus fuis vide
licetin prædicatoribus intendit fulgoris
fuicontrariafpicula,& interim non emit-
tit,vt qui ad intentum arcum territus fue
rit , emifsionem nonfentiat fagittarum .
Hæc Hieronymus Eodem modo expo-
Theodor. nit Theodoretus fufcitat itaque Deus ar-
cum comminationis per Apoftolos &
prædicatores contra fceleratos . Imo &
filius Dei in carne mortali nimis difsimu
labat cum peccatoribus, & dicebat adul-
teræ . Neque ego te condemnabo , uade no-
Coan.8. li ampliuspeccare.Nunc verò fufcitabat ar
cum comminationum dicensincredulis.
Moriemini inpeccatis ueftris, recce relinque
Matth.2
3. tur uobis domus ueftrad ferta.
Arcum etiam habere dicitur filius Dei,
4
verbi Dei fagittas in hoftes,vel perdedos
vel conuertédos iaculantem,fic Apoc.6.
poc.6.
Ecce equus albus, quifedebatfuper eumhabe
upert.
bat arcum. Vbi Rupertus per arcum iudi-
Ioan ciariam Chrifti poteftate intelligit , quia
, s.
Ioan. 5.Pater non iudicat quenquam , fed om-
ne iudicium dedit filio , hoc arcu fagittas
verbi fui omnipotētis iaculatur ad perde
150
dos obftinatos , vel conuertendos pecca :
tores minis fuis perterritos Pfal. 44. Vbi Pfalm.44.
ad litera de Chrifto dicitur . Sagittæ tuæ
acuta,populifub te cadent , in corda inimicoru
Beda .
regis.Sic etiã exponit Beda Gloſſa quo- Glof
fa.
que ordinaria Anfel. Richard. Abbas Richard.
Loachim,D.Tho.in Cometariis,Tycon . Abbas
hom.5.in Apoca. & allegat illud Zacha- loachim :
riæ. 1o.de Apoftolis à Chrifto mifsis ad D.Tho.
conuertendas gentes fagittis Euägelij . Et Tychonius.
Zachar.40 ,
pofuit cosquafi equumgloria, rc ex ipfo ar
cusprælij.Vnde prædicatores etiã Chrifti
ab co mifsitãquã à iudice viuorū & mor
tuorú arcus eius funt,per eos enim iacula
tur & fauciat peccatores de his ergo , &
prefertim de Apoftolis , exponunt Cyril Cyrillus.
lus & Lyran,quod Dominus ait in Zach . Lyra.
Zach.9,
Extendi mihi Iudam quafi arcum.Et certe qua
fi arcum extendit Apoftolos, quádo apud
Ioan.dixit eis.Sicut mifit me pater, & ego Ioan, 20:
mitto uos, & apud Matth. Eutesdocete om- Matth.vlt.
Marc,vlt.
nesgentes, & apud Marc. Prædicate Euan
gelium omni creaturæ.
Arcucōterere eft potentia alicuius frá 5
gere.fic legimus Olex.1.Contera arcum if- Olex.1,
rael, ideft,omne robur exercitus Ifrael,&
Ezec. 38. ad Gog, ideft, ad principe Scy Ezech.38
tharum Antichrifti fautorem Diis ait:
Ego percutiam arcum tuum in manufiniftratua
fagittastuas de manu dextera tua . Ideft,
poteftatem auferă nocendi filiis Ecclefiæ,
fjue à deftris,fiue à finiftris . vt Hiero . ait,
de qua poteftate dici putat Pfalm.to . Quo
Hierony.
niam ecce peccatores intender ut arcum , paraue Pfalm . 10,
runtfagittasfuasin pharetra . Pro pharetra ‫רחר‬
Hebraice eft Iether.corda , Chaldæus ver
tit neruu. & Hierony.Sed vox æquiuoca
etiã pharetra fignificat.DeBabylonis quo
Hiere.si.
queaà Perfis & Medis proftratis dicit Hie
remias:Emarcuit arcus eorum, Ideft, poten=
Pfal.36.
tia bellica:ita de impiis Pfal. Et arcuseoru Pfalm.43
cofringatur. fic & Pfalm.Arcus pro poten
tia capitur &fortitudine.vbi Propheta di
cit: Non enim in arcumeofperabo , brachiu
meum nonfaluabit me.
Arcum præterea conteri,fi in bonu ca❤ 6
piaturdenotat poft bellum reddi pacem,
fic de pace quide Ecclefiæ ex duobus po
pulis congregate Getilico,videlicet & Iu
Jofex.a
daico, dicitOfeas. 2.Arcumgladiumcontera
de terra,& dormire eosfacia fiducialiter. Vbi Hierem.
Hieron in aduentu inquit, Domini falua
toris poft refurrectionis eius triumphos.
&c.duo parietes angulari lapidi copulati
funt
 ARCV S:
funt,ab co.Quifecit utraque unum &c. Ne-
que eruntneceffaria inftrumenta pugnā .
tiu,cum qui pugnent defuerint. Hæc Hie
Theophy.
rony.&Theophyla. pace inquit in terra
facta poft Dni aduentum hicfermo præ-
nuntiat.Atqui reuera cunctis fere mortali
bus fub vnu Romanum imperių redactis
plerique motus quieuerunt.Hæc Theop.
Neque fub Augufto Cæfare folupax in
Suetoni.
orbe fuit,fed & fub Nerone, vt Suetonius
in Nerone teftatur ca. 14.vidilicet vt Eua
gelium promulgari toto orbe facilius pof
Zacha.9.
fet. Vnde Zach.9.poftqua dixerat . Ecce
rex tuus uenit tibi,& c.fubiungit . Et difsipabi
tur arcus belli, loquetur pacegentibus,& do-
minatioeiusà mariufque admare.Recté igitur
poft refurrectione fuaDominus,tā freque
ter dicebat Apoftolis , pax vobis apud
Joan.20. Ioan.& Luc.Præterea, quod in Pfal.legi
•·Luc.24%
Pfalm.45. mus. Venite & uidete prodigia quæ pofuit Do-
minusſuper terra,auferens bella ufque ad finem
terræ,arcu conteret er confringet arma.Quã-
Lyra. uisLyra, de pace tepore Iofue, deuictis ab
Ianfenius. co gêtibus illis ,Ianfen. de pace reddita tē
pore regis Ezechia intelligant:melius ta =
Hierony, men Hierony. iuxta litera de pace totior
bi conceffa fub Augufto Cæfare Saluato
Luc.2 . renato . quando Angeli cecinerunt. Glo-
Auguft. ria inexcelfis Deo,& interra pax.Aug.vero
Cafsiodor. & Cafsio.de pace fub Coftatino Magno
Ecclefia reddita exponunt,à quo Vatab.
Vatablus.
non diffentit , & Genebrardus fuffraga-
Geneb.
tur.Quod aute paxilla Ecclefiæ data no
diutius permanferit:fed fub Apoftata Iu
liano fuerit interrupta,peccata noftra me
ruerunt.
7 Arcus extétus denotat perpetua in bel
lado perfeuerantia, fie legimus de his qui
de vaftatione Hierufale fub Nabuchodo
Ifai.21. forfugerunt.Ifai.2 1.A facie enim gladioru
fugerunt, àfacie arcus exteti.Ité de Tito Vel
Ifal.s pafiano Hierufalé expugnante Ifaias ait.
Sagitte eius acute, omnesarcus eius extěti.
Talesfuntarcus dæmonûad nocendu ex
tenti in hora mortis , propterea Dís cla-
Matth.25.
mat.Vigilatequianefcitis diem neque horam.
8 Arcus deinde prauus & dolofus eft,qui
fagitta contra ipfumiaculatore conuertit,
Ofe.7 qua metaphora notantur Iudç1,Ofeæ.7.
Reuerfifunt ut effent abfque iugo,factifunt ut ar
Theophy. cusdolofus.Velvt legit Theophy, arcus in
uerfus.Contra me dicit Dñs bellum pro
Ffal.77.
idolis gerunt,in code fenfu in Pfal.de lux
dæis dicitur , Conuerfifunt in arcumprauum.lin Dño permafit, nã defiliis Ephraim di- J
Quod iningratosquadratIudeos.cũ enim
Dei filiusIudeoru in carne mortali falutē
quæreret,& innumera figna faceret, nöfo
lu no crediderüt, fed coacto Concilio, de
eius nece confultabant dicentes. Quidfaci Ioan.11.
mus , quiahic homo multafignafacit , & c.Et
Cayphas:Expedit, inquit, ut unus homo mo-
riatur,&c. Ité Arcus amarus legitur Pfal.
Intenderuntarcurem amara, utfagittent in oc-
cultis immaculatu.Ideft, verba delatoria co
tra iuftú iaculati funt clam , vel contra
Pfal.63
Dauide,vt exponunt Vatab. & Ianſe.vel Vatablus.
contra Daniel.Satrapæ,vt mitterent cum anfenius.
in lacu Leonu,vt vult Lyranus,vel contra Lyra.
Chriftu Iudæi,vt eu morti traderēt, vt ex
ponut Aug.& Cafsio. neque inufitatum Aug.
eft in fcriptura linguam arcu vocari ficut Cafsiodorus
Hierem .
apud Hiere. Extenderunt lingua quafi arcum:
Sic tendebant Iudæi arcu dicentes Dío .
Dæmoniühabes. Et,in Beelzebub eiicitdæmones
Arcus æreus dicitur vindicta ignis eter
9
ni Iob. 20.Vbi de auaro dicitur: Fugiet ar- Ioan.8 .
maferrea, & irructin arcu æreu. Vbi Lyra. Luc.11 .
Arma ferrea necefsitates téporales expo Lyra.
nit,quia ferru ærugo confumit ,fed per as
quod nofacile confumitur fententia æter
na figuratur. Hæc ille:De quo fupra in di
&tione es.Cōgruit autem diuiti, qui dum
fugiens inopiam temporalem, neque La Luc.15 Ga
zaro pauperi fruftrü porrexit panis,inci-
dit in inopia æterna.Cæteru arcus æreus
in bonùfortitudinem infinuat inuictanı,
fic Dauid gratias ages Deocanebat. Pofui Pfal.17
fti utarcum areum brachia mea. Ita exponüt Lyra.
lanfenius,
Lyranus & Ianfenius .
Arcus fortiu denotat mundana fortitu ΙΟ
dinefic, Anna Samuelis in fuo Cantico.
Arcus, inquit,fortiumfuperatus eft,& infir- 1.Reg.21
mi accinetifunt robore . Quod fatis qua-
drat in Apoftolos , quibus Dís dixit .
Matth.io.
Ecce ego mitto uos,ficut oues in medio luporũ.
Et tamen oues Chrifti mundi vicerunt in
uictos.Ná Petrus & Paul. Romanas ar-
cesfuperarunt, & repugnate Nerone cru-
cis vexillu in Capitolio fixerunt.
Arcu alicuius in forti federe,eft,inDeo ΙΙ
II
fua fortitudinem collocatam habere , fic Gen.49 .
Iacob de filio fuo Iofeph dixit . Sedit in
fortiarcuseius.Ideft, mafit in Deo virt, ei?
ad præliandu, vel certe mafit in eo, quod
Hiero. in qq. Hebraicis, de perfona Io-
feph dictu exponit , non de pofteris eius,
inquibus licet fuerit fortitudo nontame
citur
 ARDER, & c.)
Pfal.77. citur Pfal.Filij Ephrem intedentes mittetes
arcu conuerfifunt in die belli. Myftice verö
fubtypo Iofeph deChriftoprædictü eft.
Ambr.
fedit inforti arcus eius.Secundü Ambr. lib.
(debenedictionibus Patriarcharu , & Eu-
Eucherius . cheriu &Hyppolitu in catenaLipomani,
Hyppoli.
quia vinculis mortis diffolutis , in virtute
arcus diuinitatis è limbo fanctos cofractis
inferni foribus liberauit, & à mortefarre-
xit corpore rediuiuo,vnde fanctis fœmi-
Marci. 16. nis Angelus dixit apud Marcu. Iefum que
ritis Nazarenum crucifixumfurrexit,& c. 3
Arcus inftauratur in manu iuſti,ideft,
13 potentia & fortitudo Iob. 29. Gloria mea
Iob.29. femperin nouabitur & arcusmeus in manu mea
‫החליף‬ inftaurabitur.Hebraicetachaliph,ideft,re-
ficietur &reftaurabitur arcus,fiue potétia
& robur meu:vbi D.Tho.inftauratur,in-
D.Thom. quit,potétia in manuiufti, quicũ Apofto
Philip.4. lo dicit Philip.4.Omnia poffum in co qui me
Lyra, confortat. & Lyra.arcus inquit,ideft,forti-
Beda,
tudo cotra tentationu infultus, Beda inty
po Ecclefiæ dictu putat in cuius manufé-
per arcus, ideft, virtus bene operandi re
nouatur, ita vt . Porta inferi non præualeant
Matth. 16. aduerfuscam .
14 Arcus innubibus roridis apparet in fig
(nu fœderis interDeu &terra ne generalis
Gen.9. rurfum diluuij aquis fūmergaturGen.9 .
Vbiquæftio eft quomodo cu arcu in nu=
Quæftio, bibus fieri fit naturale,datu fit hoc in fig-
nufoederis ad quod Gloffa refpödet for-
Gloffa.
fitã ante diluuiu non apparuiffe arcu,ne =
que pluiffe quod tamen aliis non placet,
potuittamen fignü, quod naturale eft, da =
ri quafifignu ad placitu , de quo agimus
lib. 3.in dictione cöftituere nu.1.Hinc ali
qui regula deducunt. QuotiesProphetis ar
Regula.
cus cæleftis inuifione oftéditur,pare Chrifti qua
nos Deo patrirecociliauitfignificari . De qua
Luc.z. cecinerunt Angeli nato Dño.Gloria inex=
celfis Deo & interra pax hominibus bone uolu
Ezech, 1. tatis Sic Ezech. 1. Etfuperfimilitudine thro
ni,fimilitudo quafi afpectus hominis & c.uelut
afpe& u arcuscumfuerit in nube in die pluuia.
Hierony. Vbi Hieronymus . Hic inquit , arcus
fignum eft clementiæ & teftamenti Dei,
Apoc.4.
quod fecit cuhominibus, &c.ite in Apoc.
quando viditthronum Dei fubiungit &
iris erat in cirtuitu fedis . Vbi Ambro.ex-
Ambrof.
plicat Dei fignificari mifericordia & fœc=
dus,nehumanu genus deleat iuftitia , fed
Auguft. protegat mifericordia fupplices.Ide Aug.
libro..contra aduerfarium legis & Pro-
151
phetarum cap.20.Vbi ait arcum in nubi-
bus fignificare quod non perdat Deus or
be diluuio fpirituali,&c.fic in Apoc. An- Apoc,to."
gelus ille qui fecundu patres Chrifti figu-
ra eft,irim habebat in capite quafi coro
nam quia corona Chrifti eft opus recōci-
liationis generis humani ad Deupatrem,
vnde & cum circuciditur filius Deilefus Luc, 2.
appellatur,Vbiin lefu circuncifo, quid ni
fi in nube rorida iris apparet?Iefus autem
nomen eft.Quod eftfuper omne nomen , ut in
nomine lefu omnegenu flectatur. Eft ergo no- Phil , 2,
men Iefus corona & arcus verficoloris
incapite Chrifti magni confilij Angeli. Ribera.
Sunt & ex recentioribus qui dicunt iridē
in capite Chrifti omnes fanctos fignifi-
care , & allegant illud Virgilij libro . 5. Virgilius .
Cum nubibus arcus,
mille trahit uarios aduerfofole colores.
Ideo in mille coloribus fanctorum mil-
lia fignificari putant, quibus Chriftus co-
ronatur gaudio accidentali . Et certe mag-
nus eft honor fanctorum , vt fint Chrifti
corona, de quo honore forte dicebat filius
Ioan.12
Dei . Siquis mihi miniftrauerit honorificabit
cum patermeus.
CAPVT CXXXI.
Ardere Ardor exardefcere..
RDERE dicitur He
braice inScripturaBaar
‫בער‬
neutraliter , & actiue
comburere,& fuccende
re Hofæ.7 . Eft auté ar-
Leul.6.
dere flammis aduri Le
uit.6. Ignis in altari meo femper ardebit . Et
quidem per tranflationem & metapho-
ram Ardere & Ardor vehemens denotat
defiderium vndeCicero nimio te vidēdi Cicero.
defiderio ardeo.
2
Ardere in bonum in fcriptura feruos
rem denotat deuotionis , fic difcipuli
euntes in Emaus dixerunt . Non ne cor- Luc.24.
noftrum ardens erat in nobis, cum loqueretur in
uia.In quo fenfu per tropu animalia fan-
&ta in Ezech. facies habebant. Sicutfacies Ezech.1,
lampadarum, & ficutcarbones ignis ardetium. Greg.
Super quem locum Greg.homil. 5.Quid
inquit nifi carbones funt, qui & fi perfor
uorem fpiritus ardorem habent , fiqui-
dem accenfifunt,fed aliis in exemplo lu-
minis nonfunt.Hæc Greg. Quifacies ar>
dentium lampadarum haberefubdit eos
qui & ipfi accenfi funt & aliis præbent
exem-
 ARDER E.
exempla virtutum . Sic de Elia dicitur
Ecclef.48 . in Ecclefia . Sermo illius ficut facula arde-
bat . Quia videlicet Elias &in fe fucc en-
fus erat & aliis bonorum operum exem-
pla monftrabat . Ita & Spiritus fanétus ,
Ifai.4.
fpiritus appellatur ardoris apud Ifaiam .
Cum, abluerit Dominus fordes filiarum Sion,
&c.infpiritu iudicij ,& infpiritu ardoris .Vbi
Hiero .
Hieronymus de quo,inquit,fpiritu iudi-
loan.I,
cij & combuftionis Ioannes Baptifta di-
xit . Ipfe uos baptizabit in Spiritufanéto &
Act.2, igni Hæc Hieronymus ideo Spiritus fan
&tus in linguis apparuit ignis , vt ardo-
rem deuotionis & gratiæ prædicatori -
bus infunderet .
In eodem fenfu de Ioanne Baptifta
3
Ioan.5. Dominus dixit . Ipfe erat lucerna ardens
lucens. Ingreco ponitur articulus , Lu-
Cyrillus cernailla. Vt notat Cyrillus vt ad pro-
phetiam de Ioanne reuocaret Iudæos ,
Pfal.131. quia in Pfal. dicitur Paraui lucernam Chri.
Auguft. fo meo.Quomodo etiam Auguft. tractat,
23. eandem exponit de Ioanne prophe
Greg.
tiam, & vt inquit Gregor. Homil. 1 1.in
Ezechiel , erat Ioannes lucerna ardens
per cælefte defiderium, & lucens perver
bum .Etplene Baptifta totus ardebat de
uotionis flamma, quia meditatione cor
fuum afsidua quafi crebris flatibus fuc=
| Pfal. 38. cendebat iuxta illud Pfalm. Inmeditatio-
Lyra . ne meaexardefcet ignis . Quod Lyranus ad
literam putat intelligi de Dauid pro Ab-
falone filio extincto dolente , ex chari-
tate , inquit quam habebat ad filium, do-
lebat de cius culpa ,multo magis qua de
perfecutione quam contra illuin moue-
Burgenfis. rat . Sed Burgenfis in additione dictum
exiftimat de quocunque pœnitente, in
cuius corde verbum Deifit quafi ignis
Hiere.zo.
exæftuans , ficut dicitur Hieremiæ. 20.
4 Ardere vel exardefcere diciturira Dei
Pfalm.2. in Pfal.Cum exarferit in breui ira eius beati
omnes qui confidunt in co . Quod verò dixit
in breui duobus modis poteft intelligi ,
vel quod per breue tempus duret ira Dei
ideft,folum in hac vita,ita exponit Lyra.
cui fauet Chaldæus vertens . Cum exarse-
rit paululum iraeius.Sic irafcitur Deus con
Lyra.
Chaldæus . tra leuia peccata iuftorum, quos punit in
Luc.16 . hac vita vt Lazarum vlcerofum , vel in
3.Reg.13 . exitu vitæ,ficut virum Dei quem occidit
1.Cor.3.
leo,vel in purgatorio poft mortem 1.Co
rinth. 3.Ipfefaluus eritjic tamenquafi per ig-
nem.Ethic fenfus in Hebreo eft,quia vox
Kimeat fignificat ad paululu , vel fecudo ‫במיעט‬
inbreui, ideft, poft paululu inopinato vt
vertit Hieron.ad Sophroniu & ita expo Hierony .
nit ficut & Augu.cu exarferit, repente ira Auguft..
eius ficut quãdo. Media nocte clamor factus Matth. 25 .
eft, dormientibus virginibus . Beati omnes
quiconfidunt inco. Quia oleu charitatis ha-
bet,fic apud Luc.Beatifuntferui illi,quos cu Luc.12 .
uenerit Dominus inuenerit uigilantes.
5
Ardentibus fagittis fauciat obftinatos
Deus fic legimus Pfal.7.Nifi conuerfifueri
tis,erc.fagitasfuas ardentibus effecit . Quod
duobus quoque modis,exponi poteft vel
ita vtardétib fit in datiuo ita vertit Char
dæus ardentibus ,ideft, contra eos qui ar-
denter iuftos perfequutur fagittas fabrica
bit,quifenfus ,placetGenebrardo,tu quia
perfecutores iuftoru,vocatur ardentes fic
Virgilius. Inftant ardentes Tyrij ,& ardent in Virg?
arma magis.Tum etiam quia vox Hebræa
Dalac & ardentes , & perfequentes
fignificat. Nihilominus fecuda expofitio,
cit vtardétibus fit in ablatiuo,fcilicetDes
fagittas fuas ardentibus flámis & fulmini
bus effecit & fabricauit ,ita vertit Hiero.
àd Sophroniú fagittas fuas ad coburēdū
operatus eft, &Nicolaus fagittaru ferrum
igni dicit inflämarivt magis noceat, vnde
metaphora fumitur .Item huc fenfum lite
rale fupponit Greg.ad myfticuli.9 . Mo
ralium,vbiaitfagittasfuas Dus ardetibus
fubaudi verbis effecit , quando minas co
tra peccatores exhibuit, hec ille,verbi gra
tia, quando dicit virginibus fatuis.Nefcio-
uos Item:Væ autem homini illiper quemfcan Matth.25.
dalum uenit.Etrurfus.Ligatis manibus & pe . Mattha8.
dibusmittite eum intenebras. Matth . 2 2.Et Matth.22 .
Lucæ.21.
eruntfigna in Sole & Luna.
In eodemfenfa dicitur de hypocritis 6
qualis erat ille Pharifæus qui defpexit pu
blicanum.Quidicunt recede à me, non ap-
propinques mihi,quia immunduses , iftifumus
eruntinfurore meo ignis ardens tota die , Ifai. Luc. 18.
65.Vbi Hieronymus Nequeinquit , ira ai.65
Hierony
quæ eft vltionis libido ita definiturin
Deo ficut in hominibus,quia illa materiā
habet in vitiis noftris non in Dei volunta
te iuxta illud.Thefaurizamus nobis iram in Rom.z
die ire . Etinfra dehoc igne perpetuo in
Moyficantico legimus . Ignisfuccenfus eft Deut.32.
infurore meo, ardebit ufque ad inferninouif-
fima,deuorabitque terram cu germinefuo, & c.
Terram,ideft,carne noftram, & germina
eius,ideft , carnis defideria eade flamma
combu-
 ARDERE.
comburet hæc ille: præterea legimus de
Pfalm.49.
igne finalis iudicij in Pfal.Deusmanifefte ue
niet,Deus nofter& nonfilebit, ignis in cospectu
Hierony. eius exardefcet.Vbi Hiero. duplice virtute
illum ignem iudicij finalis habituru dicit,
alteram illuminandi iuftos ad gloria corũ,
Luc.16. alteram vero cōburendi peccatores . Sic
Luc. 16. idem ignis illuminabat Laza-
ru in finu Abrahæ & illuftré reddebat di-
uiti purpurato,& tamen ipfum diuité có-
burebat atrociter: denique deDeo dicitur
in Pfal. Exardefcet ignis in ira tua.
8 Ardor etiã in homine inuidia metapho
rice & odiu denotat. Sic Ifa.33.legimus
Concipietis ardore , parietis ftipula, fpi
Ifai.33 :
ritus uefterficut ignis uorabit uos , & c. Lyra.
Lyra.
Vatablus. & Vatablus contra exercitu Senacherib
hęc dicta putant , qui ardebant vaftandi
Hierufale defiderio,fed pepererunt ftipu
lã quidem inane, qua eadé nocte combu
Hierony. ftifunt , hæc tamen expofitio Rabbinorū
eft.Hieron.verode Catholicis agens ait.
Hoc plerique ad extrema captiuitaté re-
ferunt Hierufalé , alij plenius in extremi
iudicij tépore futurü effe confirmant, hęc
ille,fed expofitio de vaftatione Hierufale
Gloffa. magis arridet qua præter Hieron . Gloſſa
Cyrillus.
Procop . ordinaria præfert, eaque tenent Cyrillus,
Ambro, Procopius & D.Amb.libro de benedicti
onibus Patriarcharu cap . 1 1. itaque Iu-
dæi contra Chriftü conceperunt ardore
¡ Inter: inuidiæ, vt exponit Gloffa Interlinealis,
& pepererut ftipula quia vani fuerunt co
natus eorü fic enimvertut Sept.Vana erit
fortitudofpiritus veftri, videlicet quando
dicebant ? Quidfacimus,quia hic homo multa
Ioan. 11, fignafacit: Et rurfus .De bono opere non lapi-
Ioan.10. damus te,fed de blafphemia.Præterea. Quan
Ioan.8. dotuleruntlapides ut iacerent ineum. Ite quan
Luc.4: do duxerunt eum ad fuperciliu montis,
&c. vt præcipitarent,& quando, miferunt
ad filium Deidifcipulosfuos cum Herodianis.
an.19. .
Matth.22
Io Deniq; quado dixerut crucifige, & c.Con
ceperunt itaque in omnibus his machina
tionibus Iudçiftipula plane vanã ,& dein
defequitur.Spiritus uefterficut ignis uorabit
uos, eritpopulus quafi de incendio cinis . Id-
Interli.
eſt ſpiritus vefter malus , vt dicit Interli-
nealis,qui vos ad necem Dni exacuit,pri
cipites aget in man' Romanorũ fub Tito
Lue, 19. Vefpafiani , iuxta illud Lucæ. Circunda-
bunt te inimicitui uallo.
Ardere eftconcupifcientiis pefsimis in
9
flammari,fic defuggeftionibus dæmonis
152
fub typo Leuiatha dicitur apud Iob. Haliɲlob.41 .
tuseius prunas arderefacit,& flamade oreein.
egreditur.Sic exponunt Greg. Gloffa & Greg.
Gloffa.
Beda ,fic inflamauit ardore concupifcien Beda.
tiæ Dauidé vifà ab eoBerfabee fic & duo 2.Reg.11.
fenes Babylonis.IteHolopherne afpectu Dan.13 .
Judith.Erat,inquit,ardens.fubaudi Holo ludith.12.
phernes, in concupifcentia cius . Cui fatis co
gruit illudEcclefiaf. Anima calida quafiignis Eccle.23 .
ardens,non extinguetur donec aliquid glutiat.
lanfen.
Quod vt refert lanfen.quida de quocun-
que vitiofo in quo animæ cupiditates ex-
tra modu efferuefcunt intelligunt , fi autě
exéplaria græca cofulas de fornicario fer
mo eft, quia punétus ponitur poft verbū
no extinguetur deinde pafsiue non acti
ue dicitur έως αν καταποθη ανθρω
πως πόρνος ενσώματι σαρκός αυτού .
donec deglutiatur homo fornicarius in
corpore carnis fuæ , ideft , non extingue-
tur ardor carnalis concupifcentiæ , niſi
corpore carnis mortalis exhaufto ,vel lä-
guoribus vel extrema quidé morte, & for
te languidus ille Euangelij triginta octo
annos habebat in infirmitate fua , vt de-
glutiretur in eo carnalis ardor , ne periret
ideoque cum illum Dominus fanaffet ait . loan.si
Iam noli peccare,ne deterius tibi aliquid conti-
gat.Ideft,ne morte ipfa deglutiaris:myſti
ca verò eft expofitio Gloffa & Rabani, Gloffa:
Rabanus,
qui anima calida hæreticoru hoc loco in- Lyra
..
telligit,Lyra.verò exponit de auaro, fed
meli vt dixi de fornicario explicatde quo
Eccl . Propterfpeciem mulierismulti perierut Ecclef.9.
exhoc concupifcentia quafi ignis exardefcit. Hiere.11 .
Exardefcere dicitur punitio diuina cō · 10
trafuperbos Hiere. 1 1.Oliua uberē,& c. uo Hiere I I.
cauit Dñs nomen tuu,&c.ad uoce lcquelægran
dis, ignis exarfit inea & combuftafunt fruteta
eius.Gloffa ordinaria grande loquela in- Gloffa,
telligit fuperbiapopuli Iudæoru,propter
quaignis diuinæ vindicta exarfit contra
eu.Eodé modo exponit Hiero.qui ait po
pulu Iudæorum exfuperbia non cogno-
uiffe creatore, vnde filio Dei dicebant cæ
ca elatione delufi . Nunquia tu maiores patre
noftro Abrahamqui mortuus eft . Et fortefub loan.8,
typo Pharifei qui dicebat . Nonfu ficut cæte
rihomines.Populus Iudaicus figuratus eft. Luc.18.
Ardere Aquas igné, in bonu poteft & II
in malu accipi Ifai.64 . Vtinam dirumperes Ifai.64.
cælos defcenderes , & c. Aquæ arderent igni,
ut notumfieret nomen tuum inimicis tuis , à facie
tuagentesturbarentur. Quod Lyra,fecundu Lyranus.
Hebreos
 ARENA .
Hæbreos in malu de igni punitionis intel
ligit in die finalis iudicij , ad quod allegat
Alex.Alef Alexand.Halenfem qui ita exponedum
Luc.21 , putat de maieftate iudicis iuxta Luc.
Et tunc uidebuntfiliu hominis cũ poteſtate mag
na maieftate . Scindetur aute calu aereй
conflagratione præcedenti , iuxta illud
Pfal.49.
Pfalm. Deusmanifefte ueniet,& c.ignis in con-
Spectu eius exardefcet. In eodem fenfu acci-
pit Greg.in hom.i.in Euangelia in illud
Greg.
Luc.21. Luc.His autemfieri incipientibus refpiciteer
leuate capita ueftra quoniam appropinquat re-
demptio ueftra.Quod præuidens inquit Ifa
ias dixit.Vtinam dirumperes cælos & defcen
Hierony. deres,& c. Sed Hierony.accipit aquas ar-
dere in bonum ,ideft.gentes conuerfas ad
fide amore Dei arfuras in primo Chrifti
Symmach . aduentu , quia Symmachus vertit . Aque
maris arderent.Ideft,charitate Dei fuccef
Gloffa. populi . vt etiã exponit Gloffa. Ite Iuſti
luftinas. nus in Dialogo cum Triphone citans huc
locum Ifaię dicit aquas Iordanis igne Spi
ritus fancti tunc quidé arfiffe quado Chri
fto Ioanne Baptizato . Spiritusfanctus defce
Matth.3 .
Ioan.1. dit infpecie columba .Præterea . Quando na
Luc.3 . to Dei filio claritas Dei paftores circun-
Luc.2 .
fulfit.Et uenerunt feftinantes,& c.
CAPVT. CXXXII.
Arena Sabulum.
I RENA Habraice
‫חיול‬ vocatur in fcriptura
Chol . Deut . 33. The-
fauros abfconditos are-
narum.Arena puluis eft
aridifsimus vnde ab ari
ditate dicta eft arena ,cuius triplex ſpecies
alia quippe fofsilis eft, alia fluuialis , alia
denique maritima ,ex his quæ crafsior eft
fabulü appellatur, adducitur aute in exe-
plum infcriptura fancta propter multitu-
dine ,grauitatem ,vilitate,inſtabilitaté, de
prima proprietate fit metio in Pfal.vbi di
Pfal.138 . citur. Nimis bonoratifunt amici tui Deus , &c.
dinumerabo eos fuper arenam multiplicabu-
Prou. 26 .
tur. Depõdere in Prou.Graue eftfaxй & põ
Sap.7 .
derofa arena.De vilitate in Sap.Qgonia om-
ne aurum in coparatione eius arena eft exigua .
Matth . 8:
Poftremo de inftabilitate apud Matth.
Qui audit uerba mea ,& non facit ea , fimilis eft
homini ftulto,qui adificauit domumfuamfuper
arenam,&c.
2 Arena maris per metaphora peccato-
res fignificat propter proprietates eius ,vt
notatOrigenes fuper illud quod dixitDo Origen..
minus Abrahæ.Multiplicabofemen tuumfi- Gen.22:
cutftellascæli, ficut arenam que eft in littore
maris . Fortaffe ait quis dicat cæleftis nu-
merifiguramChriftianorum populo, fed
arenæ maris Iudaico conuenire: ego aute
hoc magis puto, quod vtrunque exemplu
vtrique populo pofsit aptari, nam & inil
lofuerunt multiiufti &Prophetæ quibus
ftellarum celi merito comparatur exem-
plum,& in noftro populo funt multi , qui
terrena fapiunt , quorum ftultitia grauior
eft arena maris.Hæc Orig.quæ ad nota-
tio pulchra eft,nam in omni lege naturæ,
fcilicet fcripta,& Euangelica.Stultorum in
finitus eft numerus. Et lata eft uiaque ducit ad Ecclef.r
perditionem.Item : Multifunt uocati pauci ue-
ro electi .Vnde arena multa eft in littore,fi Matth. 7.
cut ftellæ in cælo militantis Ecclefiæ. Matth.20.
Arenaru thefauros legimus Deut. 3 3 3
in benedictione duarum tribuum de qui- Deut.334
bus Moyfes ait.Latare Zabulon in exitu tuo,
& lachar in tabernaculis tuis, &c. qui inunda
tionem maris quafi lacfuggent , & thefauros ab
fconditosarenaru.Vbi Gloffa ordinaria, & Gloffa,
Lyranus ad literam exponunt, Zabulon Lyra,
in littore maris habitaffe. Ite Iffachar iux (Ly=
ta terminos maris & Iordanis fluuij,vt cõ
ftat ex Gen.49.vnde in portandis oneri Gen.49 Manfer
bus ad mare , & in tributis maritimarum
mercium , & commutationibus cum his
qui nauigabant, thefauros compararunt
atque diuitias .Vatablus dicit quofda hoc Vatablus.
referre ad metallorum fodinas , quas in lo
cis arenofis hę tribus habebant ex quibus
thefauros eruebant abfconditos , & qui-
dem hoc loco monemur otiumfugere, &
laboribus incumbere honeftis , nenobis
dicatur illudMatth.Quidftatistota Dei otio Matth.20,
fi.Item non abfcondere in arena thefau-
ros fed abfconditos debemus & vere &
vt lac fuggere, quod facimus quidem quá
do illis vtimur ficut lacte ad nutritionem
vitę corporalis & fpiritualis noftrę,& pro
ximorum,illi enim qui in vanis thefauros
confumunt , non fuggunt illos quafi lac,
fed quafi aquam effundunt, ficut fecit di
Luc.16,
" ues ille.Atqui Zachæus.Qui dimi-
dium bonorumfuorum paupe
Luc, 19.
ribus dedit thefauros
fuos ficutlac.
fuxit.
Cap.

ARERE . ARIDVM
CAPVT. CXXXIII.
Arcre Aridum.
RID VS Hæbraicè di
A
citur labes,Iofue. 9 .
1
Aridum eft quòd humo
A recaret, porro humor du-
plex elt,alius vtilis ,alius ve
rò peftifer,vnde aridum quod humore ca
ret inbonum, &in malum vfurpatur fe-
cundum qualitatem humoris contra
rij. Velcerte indifferenter aliquando ca.
Gen.1.
pitur ficuti Gen. 1.Cogregetur aquæ in locu
‫יבש‬ unum, appareat arida.Hebraicè Iabas ,id
eft exiccata. Item quãdo apperuit Domi-
nus mare Rubru, vt tranfiret populus If-
Pfal.65. rael ficco veftigio dicitur.Quiconuertit ma
Sap.19. re in aridam, de quo & Sap. 19. Terraap-
paruitarida, in mari Rubro uia fine impedi
mento. Præterea procontinenti vel terra
Eccl.37.
habitabili ,fumitur in Eccli.vbi ait.O pre-
fum ptio nequiffima unde creata es , cooperire
aridam malitia?quòd de traditore dicit qui
fefimulat amicum qualis Iudas cuiDomi
Matth.26 . nus dixit. Amice ad quid uenifti? Et nota mê
Lyra, dofe legere Lyra.cooperire aridam mali-
tiam , fed legendum in accufatiuo aridam
terra Grace Tv Zugav , & malitia in
lanfen. ablatiuo , quod & ante nos Lanfenius ad-
uerti.Talis erat malitia Pharifaica quan-
do venientes cum Herodianis vt filium
Dei perderent , dicebant. Magifterfcimus
quia uerax eft , erc. Licet enfum dare Ca-
Matt.22.
fariz
2 Aridum quando accipitur in malum
fignificat animum humore charitatis Dei
Luc.23 carentem , ficut Luc. 2 3. Vbi Dís dixit
mulieribus necem eius crudelifsimam de
flentibus. Si in uiridi ligno bæcfaciut, in ari
do quid fiet.Ideft in his qui obnoxij pecca
tis marcidi funt fpiritualiter , & aridi ? Sic
etiam degentilitate humore gratia caren
Efa.44
te Dominus dixit apud Ifa. Emittam aqua
Juperfitientem, fluentafuper aridam, effun
dam fpiritum meum fuper fementuum , &c.
Hieron Vbi Hieronymus aridam gentilitatem
vocari dicit, quæ ex aqua erat , & Spiritu
Ioan.3. fameto renafcitura, iuxta illud Foan.Opor-
tet uos nafcidenuo , &, nifi quis renatusfuerit
ex aqua, Spiritufanéto , non poteft introire
Efai.35!
in regnum Dei.
3 De eadem gentilitate apud Ifaiam.
-
153
Quia fciffe funt in deferto aquæ , & torren
tes in folitudine,er que erat aridaerit inftag
Hum 2 • Vbi
fitiens in fontes aquarum
metaphora ftagni denotat non folum
gentes humorem gratiæ ad fructifican -
dum fibi, & gloriam promerendam acce-
pturas,fed & collectaneas aquas doctrine
facræ ad alios quotidie potados habituras ,
fcriptis voluminibus ad vtilitatem fide-
lium,&informationem in fidelium, quae
les fcripferunt Auguf.Hiero, Bafil . &c.Et
rurfus aquas viuas donorum Spiritus fan-
Cyrillus.
ti fontaneas poffeffuras vt exponut Cy Proco p
&
rillus , & Procopius , ita vt doctoribus de
gentium ftirpe prodeuntibus quadret il-
lud Mat.Qui autem fecerit , & docuerit hic Matt, s
magnus uocabitur in regno cælorum. De eif-
Efal.41
dem gentibus Ifa.41.legimus . Egeni , &
pauperesquerunt aquas & nonfunt, lingua eo
rumfiti aruit . Ideft quærunt in doctrinis
philofophorum fpiritualem animæ refe=
&tionem,& minime inueniunt, vt Hiero. Hiero,
nymus,& Cyrillus exponunt.Ideo fequi Cyril.
turintextu. Ego Dominus exaudiã cos, &c.
Quodimpletum eft quando dixit filius
Dei Apoftolis apud Ioan. Sicut mifit me Ioan. 20.
Matt.vlt.
patet,& egomitto uos,& Matt.vlt. Euntes
docere omnesgentes. 4
In eodem fenfu cum propter peccatum
gratia deuotionis propheta deftitutus ef-
fet dicebat Pfalm. Offa meaficut cremium
aruerunt : & egoficutfoenum arui. Ideft for !
Pfal.101 .
titudo mihi fpiritualis emarcuit, quanto
magis caro,vt exponunt Hieronymus , & Hiero.
Augufti. Sic etiam inparabola dicitur fe Aug.
Luc.8.
minantis.Aliud ceciditfuper petram, na
tum aruit,eo quod non habebat humorem , fub
audi charitatis , fed fidei mortuæ vix par-
uas radices egerat in fuperficie . Ita etiam
intelligitur illud Ioan. Vbi Dominus ait. Ioan . 15 .
Siquis in me non manferit mittetur forasficut
palmes,& arefcet, colligent eum, & in ig■
nem mittent . Quia videlicet qui feparat fe
à charitate Chrifti , mittitur foras , deſti-
tuiturque fpeciali prouidentia Dei auxi-
lio,quo tuftifruuntur , & arefcit , quia vt
dicithoc loco Chryfoft . Si quid habebat Chryf,
boni à radice , ammittet denudatus cius
adiutorio, & vitafpirituali.
Aridum etiam vocatur quòd fibi fi-
mile nequit generare , fic legimus in 5
Efai.5 6.
Efaia. Non dicat Eunuchus, ecce ego lignum
aridum.Quod de illis intelligit. Qui caftra
uerunt propter regnum cælorum . Ita
V intelligunt
 P ARERE ,
Hiero, intelligunt Hieronintus Auguft. libr. de
Aug.
Ambr. fancta Virginitate cap . 2 3. & .24. & li.
14. contra Fauftum in fine , & Ambrof.
Greg. libro de exhortatione ad Virginitatem .
Bafil. Item Greg. 3.p.Paftoralis c. 2 9. & Bafil.
lib. devera Virginitate , & recte virgines
Apoc.14. qui,fequutur agnu quocunq; ierit,lignū aridū
& in fecudu effe no poffunt,agnus enim
ita fecundos in fpiritualibus reddit fequa-
Ioan.15. ces fuos,vt dicatur eis. Ego elegi uos, poſui
uos ut eatis, & fructu afferatis, & fructus ue-
ftermaneat. E cotrario verò qui cótra Deŭ
erigütur,& agnu Dei fequi defpiciut, atq;
in multitudine carnaliu filiorum glorian-
Ofc.9, tur,maledictioni Prophetæ Ofe.fubiiciū-
tur,quiait,de filijs Ephraim qui pofthabi
to Deo Ifrael in multiplicatione prolis
carnalis confidebant.Daeis Dñe, quid dabis |
eis? Da eis uuluamfine liberis , & ubera aren-
tia,& infra: Percuffus eft Ephraim, radix co
rum exiccata eft, fructum nequaqua faciet.
Hiero:
Vbi Hiero. regulá effe dicit diuinæ iufti-
Regula.
tiæ.Vt qui abutitur donis Dei,priuetur il
lis :ita trib' Ephraim,que interpretatur fe
cuda, quia liberoru fæcuditate cotra Deu
gloriabatur euafit fterilis , & apud Affy-
rios captiua ducta eft.Sic illi qui fe excufa
uerunt ne ad filij Regis conuiuiu nuptia-
levenirent,temporalibus bonis que ab eo
dem Rege acceperant abufi, & in eis occu
pati,eifde bonis merito priuati funt , & ab
Matth.22 .
exercitibus Regijs proftrati , apud Matt.
feruus etiã cui Dominus debitum decem
millium donauerat talentoru , quia tanta
Dii liberalitate abufus conferuu pro debi
to paruo mifit in carcere, omnibus bonis !
quibus abufus fuerat priuatus eft , & mif-
Matth.18. fus in vincula , fic deniq; qui talentu Do
mini abfconderat eodem priuatus , & vl=
Matth.25.tra punitus eft.
8 Arefacit ergo Deus, & temporalem eo
ruprofperitate marcefcere facit , qui in fu
perbiam erigütur.Sic legimus in Eccl. Ra
dicesgentiumfuperbaru arefecit Deus,&plá
tauit humiles ex ipfisgentibus. Vbi Lyra. ra
Lyra.
dices getium diuitias interpretatur,fed me
Ianfenus. lius fpem omnem germinadi exponit Iå
fenius,ita vt neq; hæredes aut fucceffores
habeant, non fecus atq; arbor illa quæ ra-
dicitus euellitur, prorfus arefcit.Sic de im-
Job.15.
pio dicit Iob . Ramos eius arefecitflam-
ma,& infra. Ante quam dies eius impleantur
D.Tho . peribit,& manus eius arefcent. Vbi D. Th.
hac metaphora omnefpem pofteritati im
ARIDVM,
pio fublata fignificari putat , quia fi arbor
vitentibus ramis fi extirpata fuerit,repara
ri poteft infertis alicubi ramis , quod fira-
miquoq; cum radicibus arefcant, actum
eft de reparationis fpe,ramos ergo impij
arefecit flama , quando pofteros etiã eius
aufert diuina vindicta fic etiã de hoftibus
Sio materialis di itur,vt vult Lyra, vel cer Lyra.
te de inimicis Ecclefiae fub typo Ifrael, Aug.
vt exponit Aug illud Pfa . Fiantficat fænu Pfal.128.
tectorum quod priufquam euellatur exaruit.
quòd certefuturum Dís prædixit de ho
ftibus Ecclefiæ Matt. 1 6. Et porte inferi Matt.16.
no præualebunt aduerfus ea.Sic de Antichri
fto qui Dei Ecclefiam perfecuturus eft, fu
per omnes dicitur Zach. 1 1.0 paftor ido- Zacha.11.
lum,& infra. Brachiu eius ariditate ficcabi
tur.Vbi Hiero.ifte,inquit,dicitur alio no- Hiero.
Matth.24.
mine abominatio defolationis ,& no ido- 2.Thef.2.
lorum cultor, fed ipfe Idolu nominatur, Matth.24-
quia in templo Dei fedebit tanquam fit
Deus,fed fortitudobrachij eius ficcabitur
quia cito finietur,hoc eft poft tres annos,
cum dimidio ,quia propter electos Eccle-
fiæ breuiabuntur diesilli. Ezech.17.
Eadem metaphora vtitur Ezec. Ad de 9
notáda regni Iudaici deftructione fub Re
ge Sedeciha , expugnantibus Babylonijs
Hierufalem.Ecce, inquit, uinea ifta. Ideft,
Hiero:
regnum Iuda,vt exponit Hiero . Ergo ne
profperabitur, non neradices eius euellet, &
ficcabit omnes palmites germinis eius ? de
quo lege 4.Reg.quomodo vaftata fit Hie 4.Reg.25,
rufalem à Chaldais.
Sic etiã vaftatio fignificatur Ægypti, 10
vel potius erroris gentiu,in vaticinio Ifai. Ifai.19.
Et arefcet aqua de mari , erfluuius defolabi-
tur,atqueficcabitur, &,deficietflumina, Vbi
Hieronymus , ait , in Aduentu Chrifti Hiero,
omnia " hæc τροπικώς intelligenda
funt, iuxta illud quodfupra legimus . De-
fertumfaciet Dominus mare Ægypti . Hæc
ille.Adconuerfionem autem celere Agy
pti adfidem non parum profuiffe creden
dum eft,quòd in fua infantia filius Deifu
giens Herodis perfecutionem Agyptum
vifitauerit , de quo apud Matth. Accipe Matth.2 ,
puerum, & matrem eius , & uade in Ægyp-
tum, erc.
De verò fenfufcripturaru, & omni gratia II
& charifmate à Iudeis propter nece Chri
auferendi,& deuotione getiu:legimus fub
Ifai. 42.
eadem metaphora Ifai. 42. Tacui, fe m-
perfilui, erc . Sicut parturiens loquar , dif
fipabo,
 ARERE . ARIDVM . SICCARE .
|ſipabo , & abſorbebo fimul , defertos faciam
montes : colles , & omne gramen eorum
exficcabo , ponam flumina in infulas , & ſta-
Hiere gua arefaciam. Vbi Hierony.defcribit,in-
quit, fermo propheticus gloriofum falua-
toris aduentum , deinde cum vos ait,ò ſu
dæi à capite vfque ad pedes exficcauero,
atq; de leuero, tuc flumina doctrine meæ
in infulis gentium currere faciam,& ftag-
na veftra , fiue paludes redigam in aridita
tē,vt in gétibus fiat fcientia fcripturaru , &
in vobis doctrinæ ariditas . Hæc Hieron.
Proce
Sic etiam exponit Procopius Dominum
in pafsione filuiffe,& expectafle quadra-
ginta duos annos, conuerfionem Hierufa
lem , fed tandemper Romanos fub Tito
Vefpafiani proftraffe ciuitatem, & mon-
tes, ideft principes, & colles,ideft minores
Ambr.
deftruxiffe . Idem tangit Ambrofius li-
bro. 1. de Vocatione Gentium cap. 3 .
Lyra Item Lyranus ,& Vatablus, fic exponut.
Vatab
Quod autem Iudæis arefcentibus , gen-
Match.2. tes donis gratia Dei abundare deberent,
nafcente Domino cæpit oftendi . Nam
Herode turbato Magi Dominum ftella
duceadorauerunt.
12 Siccitas messis Hierufalem, vaſtatio
nem cius à Romanis fignificat. Siclegi-
Ifa.27.
mus apud Ifaiam. Inficcitatemessis illius
conterentur mulieres uenientes , er docentes
Hierony.
eam.Quòd Hieronymus iuxta vulgatam
Lac.z3. explicat de mulieribus , quæ Luc. 23 .
Chriftum ad pafsionem euntem. Lamen-
tabantur,docentes Synagogam quæface-
re deberet,ne à Romanis ciuitas vaftare-
tur,& mefsis arefceret Iudæorum.Cæte-
rum fept. vertunt. Mulieres uenientes abfpe
Hierony:
&
taculo nenite buc , illuminate. Vbi Hiero-
nymus. Hoc , inquit , de Maria dicitur
Magdalene , & cæteris mulieribus, quæ
primæ viderunt Dominum refurgen-
tem.Hæc ille.Quod verò fequitur,Venite
buc, illuminate: fignificatfanctas mulie-
res predicaffe Apoftolis Refurrectionem
Matth.28. Domini : ficut Matth. 2 8.iufsit cis Ange
lus.Etcito euntes dicite difcipulis eius quia
Marc. 16. furrexit. Idem iufsit Marc. 16. &c. Eft
ergo , hæc tranflatio Septuaginta, hoc lo
co prophetia Refurrectionis Domini à
mulieribus prædicatæ , quam recipiunt,
& ita explicant ficut Hieronymus om-
Tertul. nes antiqui patres ,Tertullianus libro . 4.
aduerfus Marcionem &in expofitione
ſymboli, vbi exponit de foeminis. Refur -l
154
| rectionem Chrifti nuntiantibus, Cyrillus Cyril.
fuper hunc locum , & Procopius Órige- Proco.
Orig.
nes in illa verba Matth . Erant autem mu- Theophy,
lieres à longe,Theophyl.in illa verba.Erat Matth.27.
. Maria Magdalena, & altera maria ,fedéntes
contrafepulchrum ,&c. Imo noftra vulga-
ta in eodem fenfu cum fept. concordari
poteft,fcilicet.inficcitate messis illius,ideft
quando ficcabiturmefsis gratiarum fpiri-
tualium Hierufalempropter necem Do-
mini, conterentur , ideft, laffabuntur cur-
rentes mulieres fancta venientefque , &
docentes Dominica Refurrectionem : do
cuerüt aute Synagoga in Apoftolis. Nec
audiéda eft expofitio huius loci Lyra.qui Lyrai
alio deflectit fenfum huius prophetiæ.
Arefcere mellem terræ , metaphora
13
eft temporis finalis iudicij , ficut legimus
Apoc. 14. Etalius Angelus exiuit de tem- Apoc,14 :
ploclamans uoce magna ad fedentem , fuper,
nubem,mittefalcem tuam & mete quia uenit
bora utmetatur,quoniam aruit meſsis terræ.
Vbi aruit mefsis , idem eft quòd matura
eft,& aptifsima mefsis , quia copletus eft
numerus electorum tempore iudicij fi- Ambrof.
nalis, fic exponut Ambrofius, Tyconius, Tyconius.
Beda,Glof. Ordinaria,& Interlinealis , & Beda,
D.Thomas, Similis metaphora eft , Iocl. Gloffa Or-
dina.
3.Confurgant , & afcendantgentes in uallem Interline.
lofaphat,quia ibi iudicabogentes in circuitu, Ioel.3.
mittitefalcesquoniam maturauit mefsis. Ide D.Thom.
eft ergo aruiffe meffem , quod maturam
effe crefcentibus malis ad fummum , &
bonis fimiliter . Per Angelos autem fiet
Matth.13.
cofummatio fæculi, quia apud Mat. Ange
lifunt meffores.Ita etiam exponit Gagne- Gagneius.
ius.Præcedent quoque figna in Sole , &
Luna, & Stellis, Porrò expofito Calij in Luc.21
collectaneis de prædicatione Chrifti my
ftica eft.
Siccare venas mortis eft,mortis auferre 14
tyranide fpe glorie Reſurrectionis fic le-
gimus Ofea3.Omorseromors tua,& c. Et Ofe.13 .
adducet uětu urentě Dñs de deferto afencediě,
& ficcabit uenas eius.Vbi Hieron.ventum Hierony.
de deferto afcédente intelligit Spiritufan-
&tu Chrifti,fiueChriftu in ep.adHeliodo
Cyril:
rum , eodem modo Cyrill.quide deferto
afcendere dicitur , ideft , ab Auftro terræ
promifsionis , quæ pais filicet.Auftralis
magna ex parte deferta erat , dicitur au
tem pars Auftralis , & defertum vterus
B. Mariæ Virginis quæ Angelo dixit. Luc.1
Quomodofiet iftud quoniam uirum noncog= |
V 2
nofco
 ARIDVM
nofco,de quo vide lib.4.in dictione defer-
tu.Vel venit ab Auftro, vel deferto Chri- '
ftus, ideft, de Bethlehem,quæ ad Auſtrū
eft,refpectu Hierufalem , vt diximus indi
&tione Aufter. Quia verò Dominus eſt
loan.1. ille de quo Ioannes dixit. Ecce agnus Dei:
ecce qui tollit peccata mundi : recte venas
mortis ficcauit, quia peccatum abftulit, &
fpem Refurrectionis gloriofæ nobis de-
Ioan.5.
dit,de quo apud Ioan. Venit hord,ut omnes
1.Cor. 15. qui inmonumentisfunt audiant uocemfilijDei
qui audierint uiuent , & c. Et ad Cor.vbi
eft morsuictoria tua? c.Deo autemgratias,
quideditnobisuictoriam per Iefum Chriftum ,
c. Ideft , vt gloriofis corporibus refur-
gentes de morte finefine , triumphemus
deftructopeccato quod erat ftimulus , &
Chryf. telum validifsimum mortis,& diaboli cō-
Theophy. tra nos , ficut exponunt fuper hunc Pauli
Anfelmus.
Primafius locum Chryf.Theodo.Anfelmus Prima
D.Thom, fius D.Thom.& alij patres.
Arida loca corda gentilium fine humo
15
regratiæ,vel etiá corda poenitétium : hu
moribus concupifcentiæ vacua fignificat ,
vel loca inculta,& deferta, fecundu varias
Luc.11. expofitiones patrumfuper illud Luc. &
Matth.12 .
Matth.Cum immundusſpiritusèxierit ab ho
mine ambulatperloca inaquofa, vt ait Lucas,
wel perloca arida : vt inquit Matth . que
Hieron. rensrequiem,& non inuenit.Vbi Hierony.
per arida loca gentilium corda metapho-
ricè fignificari dicit , in quibus non inue-
nit requiem dæmon,quia predicantibus
Apoftolis ad fidem conuerfi funt, &ideo
ad Iudços vacantes ab operibus charita-
tis reuerfus eft, cum alij feptem fpiritibus
nequioribus fe . Eodem modo exponunt
Chryf. Chryfoft. Theophyl.Euthymius , & Cy
Theophyrillus . Secunda nihilominus expofitio eft
Euthimius .
Cyrillus. Gregorij fuper illud Iob. In umbra dor=
Greg. mit in locis humentibus. Vbi allegans locu
Euangelij de immundo fpiritu, qui in lo-
cis aridis non inuenit requiem,ait. Loca
arentia, & inaquofa funt corda iuftorum,
quæ per difciplinæ fortitudinem ab om-
nis carnalis concupifcentiæ humore fic-
cantur.Hæc Greg.cuius expofitionem ſe
Beda.
Theoph. quitur Beda fup. Luc. 1. & Theophy.
Rabanus. Ite Rabanus,& Gloffa. Fugit itaque de-
Gloffa . mon à cordibus aridis ieiunantium, iux-
Marc,9.
ta illud. Hocgenus dæmoniorum non eiicitur,
nifi inoratione & ieiunio , propterea Do-
minus vt nobis exemplofuo arma contra
diabolum inuicta relinqueret luctaturus ,'
SICCARE.
cum humani generis aduerfario . Ieip- Matth.4.
nauit quadraginta diebus & c . Ad hoc
facit expofitio Hieronymi fuper illud Hierony.
Pfalm . Percuffus fum utfoenum , & aruit Pfal.10 .
" cor meum , quia oblitus fum comedere panem
meum.Talem,inquit , poenitentiam egi vt
etiamobliuifcerer manducare,defiderium
Dei habens, & ipfumfolum confiderans .
Hæc Hierony.eft alia expofitio Greg. & Greg,
Gloff.ordinariç ,aruiffe videlicet cor Pro , Gloffa.
phete, quòd fuerit oblitus panem verbi
Defpiritualiter comedere , ideo peccati
mafiffe ardoribus exhauftum ,& aridum ,
fed hic fenfus myfticus eft, neque coheret
cum fequentibus ,fubdit enim propheta :
A uoce gemitus mei adbæfit os meum carni
mee:Ergo degemitupoenitentia,& deie
iunij , & ciborum materialium abftinetia
loquebatur : & ad maiorem claritatem ad
dit.Quia cinerem tanquam panem manduca =
Vatablus.
bam.Sic etiam iuxta litera exponunt Va- Ianfen.
tablus,& Ianfenius , & Genebrardus dicit Genebrar.
effecatholicorum expofitionem,cui fauet Chalda.
Chaldæus vertens : Aruit cor meum quia!
oblitus fum legem . Hinc dices quod Matth.s .
quando dixit Chriftus . Cum ieiunatis
nolitefierificut Hypocrite triftes,nonpro-
hibuerit triftitiam , & afflictionem quam
carni noftræ ieiunium infert, vt in exem- M
plo Dauid præfenti liquet, fed ne triftitiá
& macie fingamus , quod etiafuper Matt.
5.Chryf. adnotauit de quo vide in verbo
ieiunium,num: 6.
Cutis aridain fcriptura maciem figni- 16
ficat,& afflictionem , vt patres obferuant
fuperillud Iob . Cutis mea aruit , & con- Job.7.
tractaeft,& Pfal. 1 2 .inperfona Chrifti in Pfal.21.
cruce fupra modum afflicti Propheta di-
cit. Aruittanquamtefta uirtus mea ,ideft,vi-
gor naturalis exhauftus eft , membris ex
languibus in cruce remanentibus , ita Ly-
ra.ait, & Genebrar.Porro Hiero.&Aug. Geneb, Hiero.
Aruit (inquiunt ) tanquà tefta, quæ aref-
Auguft,
cens confolidatur , ficut Chriftus confoli-
datus regnauit à ligno, & refurrexit.Prę.
terea de Iudeis inBabylonica feruitute de
prefsis dicitur Thren.4.Ahæfit cutis eoru Thren.4
ofsibus, aruit, facta eft quafi lignum,quòd
al literam exponit D.Tho. in commenta D.Tho
riis,per hyperbolem dictum.
Siccatio fagenarum Ezec. 47.quid fit
vide lib..in dictione Engaddi.
Siccatio fagenarum Ezec. 2 6. vide li-
br. 17.in dictione Sagena.
CA P.
 ARGENTVM.
CAPVT. CXXXIIII.
Argentum Argenteum .
Rgentum Hebraicè dicitur
Cafeph Grace Afyofior.
Vnde latiuè argentum .
A Eft aute poft auru pretio
fifsimum metallum, fitq; in venis terrę ex
argēto viuo, & fulphure albo , fpuna ar-
geti vulneribus vtilis effe dicitur,purgatq;
fordes cordis . Argētum infectum dicitur,
quòd non eft laboratu, fignatun auté eſt
argentum ab vrbe condita anno 585.in
monetam,aurum verò poft annú inde fe
xagefimum fecundu, per metaphora ve
rò in fcriptura facra argentu fignificat elo
Pfal.1 quia diuina ,& prudentiæ fermonem.Elo
quia Dominieloquia cafta,argentum igne exa
Greg minatum :vt explicat Greg.fup. illud Iob.
Job.3.
Prou.:0. Quireplentdomosfuas argento,lib.4. mor.
fic Prou. 10. Argētum ele&tum lingua iufti.
Beda,
Vbi Beda fanctorum , inquit, prædicatio
igne fpiritus fuccenfa velut argentum exa
Eccle.26 . minata eft.Sic Eccl.Mala aurea in lectis ar
Gloffa. genteis , qui loquitur ucrbum in temporefuo.
Vbi Gloff.ordi.Sacra, inquit, eloquia le-
Etis comparantur, quia requie parant au-
dientibus , argenteis verò quia fplendida
Matth.16.
fulget virtutibus patru, talia erát verba Pe
tri quando Chrifto roganti : Vos auem
quem me effe dicitis , refpondit fatis opor-
tunè.Tues Chriftusfilius Dei uiui.
2 Argentea coluna,argentea propugna
Regula. cula,argetæ pennæ colube, & argentea va
fa metaphoricè prædicatores verbi Dei,
qui moribus , & miraculis vel certe verbo,
& exéplo nitent in fcripturis appellatur,
fecunduregulam patruin , quia nimiru in
argento puritas fonus, & fulgor eft lumi-
Cant.zi nis,fic legimus in Cant. Ferculumfecitfibi
Greg Rex Salomo,& c.Colunaseiusfecit argĕteas.
Vbi Greg.fup.Cat.quia Ecclefiæ,inquit,
prædicatores,dedit,vt ea exeplis fuftenta
rent,&c.quos nitore eloquētie decorauit:
Theodo.
eode modo Theod .& Glo. & D.Tho.de
Gloffa ,
D.Tho. talib autē colunis verbo, & exeplo fubdi
Matth.s . tos fulciētib'Dís dixit.Qui autefecerit,er
docuerit hic magnus uocabitur in regno cœ-
lorum.
Præterea de Ecclefia dicitur. Simurus
3 ‫סיצים‬
Cant. 8. eft, ædificemusfuper eă propugnacula argen-
Lyra. tea.Vbi Lyra.adiugamus,inquit, ei princi
Theodo . pes ad defenfione infirmoru , & Theodo.
propugnacula argentea, ideft, eloquia ra-
155
tione fplendetia. Eodem modo B. Greg. Greg.
& Gloffa,item D.Thom. fi aliquifuerint Gloffa
D.Tho.
ait , ingenio præditi vt defendere pofsint
Ecclefiam, addamus eis eloquia diuinarū
fcripturarum. Hæc ille.Tale propugnacu
lum argento munitum fe præftitit Apo-
ftolis Chriftus contra Pharifæos qui dice Matth.15 .
bant.Quare difcipuli tui tranfgrediuntur mã
datafeniorum?non enim lauant manus cum pa
nem manducant, quibus Dominus . Quare:
inquit: er uos trangredimini mandatum Dei
propter traditionem ueftram? Et cum Phari
fæi difcipulis dicerent. Quare cu Publica
Matth.9.
nis nanducat magifter vefter?vt progna-
culum fe oppofuit,dicens. Non opus eft ua-
lentibus medico.
Iam verò penna colube deargentatæ 4
fecundu Aug. Caff. & Glo.fup.illud Pfa. Aug.
Sidormiatis inter medios cleros, penne colu- Cafsiod,
be de argentate,prædicatores funt Ecclefie Gloffa.
Pfal.67.
que eft illa coluba de qua inCat. Vna eft co Cant.6 .
lumba mea,his pennis vfq; adeo longe vo-
lat, vt Dís dicat ei. Euntes docete omnesgen Matth . vlt.
tes. & rurfus. Prædicate Euägeliu omni crea Mar.vlt,
tura.Item Ifa.Quifunt,hiquificut nubesuo Ifai.60.
lant,erficut colube ? Sed de hiftoricofen-
fuhuius verficuli Pfal. vide in verbo colu
ba. Deniq; in magna domo nofolufunt uafa au 2.Tim.2 .
Chryf.
rea, argentea . Vbi patres vafa argentea Theophy
electos, vel etia eruditos intelligunt Chry Theodo,
foft.Theophy.Theodo.D.Thom . D.Tho.
E contrarioverò praui , & feductores,
5
argentum fordidum,argentumverfum in
fcoriam, & argentum reprobum per tro-
pum vocantur , ite hæretici ficut legimus Prou.26 .
in pro. Sicut fi argento fordido ornare uelis
uasfictile,fic labia tumentia cum pcfsimo cor
defociata . Vbi Beda quid per argentum Beda.
fordidum nifi fcientia corrupta ? quidper
vas fictile nifi cor carneum defignatur?
quòd per elationem magifter erroris fit.
Hæc Beda : de huiufmodi Dominus ait.
Matt.7.
Attendite afalfis Prophetis. Et,furgent Pſeu
dochrifti, & Pfeudoprophéta.Sic etiam legi
Matth.24.
mus in Ifa. dictu effe ad Hierufale. Argen Ifai.1.
tu tuum uerfum eft inſcoria . Vbi Hiero. ait, Hiero:
ad ciuitate loquitur Sion, in qua prius re-
quieuit iuftitia,quòd argentu illius, doctri
na videlicetfcripturarum,verfum fit infco
ria quod Hebraicè dicitur Syrim rubigo
metallorum . Septuaginta autem vertunt
argentum reprobum, & certe ad hoc allu
debat Dominus dicens ,Irritum feciftis ma
datum Dei , Propter traditione ueftram . Sicl
V 3 etiam
 ARGENTVM.
Matth.15 . [ etiam exponut Cyril. Bafil & Proco. Ite
Cyril.
Bafil. frençus lib.4.c. 25.Sic dicebant Mat. 5
Proco. Diliges amicu tuum, & odio habebis inimícũ
Irenæus, tuum:cũ hoc fecundū non fit in fcriptura .
Hier.6 . In codefenfu Hiere. 6.de Pharifæs dici
tur. Fruftra coflauit conflator , malitiæ eorum
Hierony. uonfunt confumpte. Argentureprobum uoca
te cos.Vbi Hiero.Principes ,inquit,funt in
obedientes,qui peruerfe ambulant,& frau
dulenter. Hec Hiero. Vis videre qua frau
Matth.22.
dulenter. Adducunt difcipulos fuos cum He-
rodianis dicentes magifterfcimus , quia uerax
es.c.Licet cenfum dari Cæfari an non?
6 Argentufolet etiä metaphoricè , fecula
Ifai.ss. re eloquentiam fignificare,ficut Ifa.Qua-
reappenditis argentũ, nõ in panibus , ideft,
quare ftudiu veftrum cofumitis circa mũ-
Hierony. danáfapientiam. vt exponit Hiero. Item
Diony. Diony.Carthu. & Clem. Alex.li. 1.ftro-
Clem.Alex .
matu,& Aug.ferm. 1.Dominice. 5.Poft
Auguft.
Gloffa, octaua Epiphaniæ , vel certe , vt exponit
Glof.ord.quare circa cortice legis,& mor
tuă literā laboratis,fpiritu relicto,& quiin
fide viua,& in charitate cofiftit:propterea
Matth.5.
Dominus difcipulis fuis dicebat. Nifi abun
daueritiuftitia ueftra plufquã Scribarum , &
Pharifæoru non intrabitis in regnũ cæloru.
7 Argentu purgatu,& auru vocantur iufti
.
Malac. 3. in Mala. Etfedebitconflans, & emundans ar
Hierony. gentum,er purgauitfilios Leui. Vbi Hiero.
Theodo . &Theod.perfilios Leui omnes electos fa
cerdotalis intelligunt dignitatis, vel Eccle
fiafticos, quia tépus eft, vt incipiat iudiciu
à domo Dei,vt ergopurgaretur Apoftoli
Ioan. 16 . dicebat illis. Mundusgaudebit uos uerò con-
Matth.10. triftabimini , &, Ecce ego mitto uos,ficut ques
interlupos , de quibus , & fimilibus dixit
Zach:13
Zachar. Etducă tertiam partemperignem ,
&uram eos,ficuturiturargentu, & prouabo
Hierony. eos,ficutprobatur auru.Vbi Hiero. pereun
tibus ,inquit, Getilibus atq; Iudæis, tertia
pars eft Chriftianoru populus, ipfa quo-
que tertia pars ne delicata effet atque fe-
cura confefsione,quafi argentü , & aurum
per igne ducitur, & probatur, &c.Et infra:
Vnde Apoftoli igne Dii in fpiritu bapti
Pfal.65.
zati loquuturin Pfal. Quoniam probaftinos
Deus,igne nos examinafti,ficut examinatur ar
gentum.Hæc Hiero. Eodé modo explicat
Tertul.
Tertul. in Scorpiaco contra Gnofticos.
Audi,inquit, alibi dicente Deu vra illos fi
cut vritur aurũ vtiq; per tormenta igniu,
&fupplicioru, per tormēta fidei examina
toria.Hec ille, propterea fuis Dís dicebat
Ioan. 1 6. Venit hora ut omnis qui interficit Ioan.16.
uos arbitretur obfequiu fe præftare Dep : Et
alibi.Eritisodio omnibus hominibus propter Luc.21,
no menmeum. Quia certè illud in eis com-
pleri debuit.Tanquam auram infornace pro Sap.3.
bauit electos Deus.
Legimus etiã de iuftis Pfal. Congregatio
tauroru in uaccis populorum , ut excludat eos, Pfal.67.
qui probatifunt argeto,Vbi Hiero. Tauros Hiero,
Iudços ,vel poft illos,Hereticos vocari pu
tat qui vaccas ducut , & feducut populoru,
vt fi fieri pofsit electos etiã excludat à reg
no cæloru quiprobati fuerat,ficut argetu,
fic etiam Lyra.vt excludant, inquit, fideles Lyra:
non folu pertormenta, fed etiã perblandi
Cias à veritatefidei tauri cu vaccis congre
Theod.
gantur.Eode modo explicat Theodo .Itē
in Hebræo,vt vertit Hiero, ad veritatem Hiero.
Hebraica legimus : Congregatiofortiu inui
tulis populoru calcitrantium cõtrarotas argẽ
teas,Vbifortes , fiue tauri principes geētiū
intelliguntur, qui adorant , vaccas aureas,
ideft idola,que tameconuerfi confringet,
quia vox Razze.Significat frangere, à ra
dice Raaz, & Cafeph eft argentum . Sic
enim,& Chaldaicus Paraphraftes, in vitu
lis vertit,& Idolis, quæ gentes,& multitu
do populoru adorat,feuvaccas aureas ve-
neratur Ofæ. 10. Vaccas Betaue coluerunt. Ofe.10.
Tauri verò feu cultores idoloru fortes cal
citrabantcontra rotas argenteas ,ideft,con
tra martyres prædicatores ,vel defenfores
verbi Dei . Quod eft argetum igne exami
natum, excluderet.Et eijcere eos de mun Pfal.II
do.iuxta illud.Beati eftis cu uos oderintho- Luc.6
mines, feparauerint uos, & eiecerint nomě
ueftrum,tanquã malum propterfiliŭ hominis,
& Ioan. 1 6.Abfque Synagogis facient uos . Ioan. 16,
Argeteus funiculus vita prefens per tro
pum dicitur Eccli.12.Memēto creatoris tui, Eccl. 12.
c. Antequarüpaturfuniculus argenteus,&
recurratuitta aurea.Vbi Hiero.Funiculus, Hiero;
inquit,argêteus candida hanc vita, & fpira
men, q nobis de cælo eft , recurfus quoq;
vittæaur éæ anima fignificat, quæ illuc re
currit vnde defcederat,hæc ille:neq; intelli
gas fecudu erroreOrig.anima in celo crea Origi.
ri,& inde ad corpus defcedere,fed quia nō
eft & materia terrena quin poti' àDeo crea
toread quecorpore extinéto reuertit ideo
Dís apudMat.nolite,inquit,timere eos,qui Matth.10.
occidut corp poft hæc aute no habent ampli
quidfaciat,erc.Sed Lyra.funiculu argeteu Lyra.
armoniam exponit elementorü in corpo
re huma-
 ARGENTVM.
rehumano,qua rupta fumul vita præfens
finitur, & recurrit vitta aurea,ideft,vita cæ
leftis,fedLyra.vitam legit per fimplex t.
In quo fallitur quia Hierony.legit per du ,
plex t. vt denotetur non tam vita anima
lis,quam velum capitis,Hebraicè quippe
Vatablus.
vt vertit Vatab . Gulath Azahab , eft
phiala aurea vel collectio liquoris aurei,
ideft, mēbrana illa quæ cerebru continet,
quæ eft veluti rufa,& flaua, ideo cópara-
turauro. Et recte vitta vocatur ,fept. verò
traduxere. Et coprimatur auru electu auri.
Chaldæ:
Caldai. verò.Etfit confractus uertex tuus;
Interl.
interlinealis auté myfticè intelligit animā
que eft pretiofior auro electo:iuxta quòd
Matth.16.
Dominus ait apud Matth. Quam commu
tationem dabit homo pro animafua.
10 Argenteu pectus ftatuæ quá vidit Na-
Dan.z. buchodonofor Dan. 2. Monarchia deno
tat fecüda Perfaru atq; Medoru vt expo
nit eodem loco Hiero. Sicutaureu caput,
Hierony.
Theodor et. Monarchia Chaldeorü. Ide fentit Theo.
admores autê,thefauri mudani in metallis
ftatue Nabuchodonofor repreſentatur,in
quibus aureucaput pectori innititur arge
tco,argentum verò æreo ventri, æs deinde
cruribus , ferrum pedibus terreis, quod to
tum in puluerem vertitur , & vento rapi-
Matth.s: tur ideo Dominus ait,Nolite thefaurizare
uobis thefauros interra,&c.
I.I Argentum fine addito pofitú folet om
ne genus pecunię fignificare, ficut etiã quâ
do copulantur argentum,& aurum, vt no
tat Aug in qq.fuper libros Iudicuc.117.
iuxta illud Efa.Sine argento redimemini, id
Ifai.as!
eft, finepretio pecuniæ,& de Abrahá di-
citur,erat aute diues valde in poffefsione
auri , & argenti de quo vide in dictione
Abrahá. n. 3. in codem fenfu legimus de
2.Para.1.
Salomonis opulentia. Præbuitq; Rex ar-
Pfal.104. gentum,& aurum in Hierufalë,quafi lapides,
quodhyperbolicè dictú eft.Sic in Pfalm.
Ezech.7, Eduxit coscu argeto , duro,& apud Ezec.
Aurucorum, argentu eorum non poteritli
berare eos indiefuroris Dni. Idem dicitur
Sopho
Luc.16. Soph.i.Quod diuiti accidit epuloni. Qui
Baruc.3. cu mortu effet auru eius nopotuit libera
reeu,quinfepeliretur in inferno,vnde Ba-
ruc.vbifunt principesgentiü ,& c. Quiargë
tum thefaurizant, & auru in quo confidunt ho
mines, c.exterminati funt, ad inferos def
cederut, quarecofiliú Chri fecurifsimü eft,
Matth.s:
dicētis , thefaurizate nobis thefauros in calo.
12
Argenti,&auri contēptus plerüq; lau-
156
dabilis eft,aliquádo verò in fcriptura vitu
peratur: laudatur quidé quando perfectæ
virtutis amori poftponitur : fic filius Dei
Apoftolis dixit. Nolite pofsidere auru neq; Matth.10.
argetu.Vnde Act . 3.Petrus,ait, argetu. Acto.3 .
auru non eftmihi,vituperatur auté quando tele
malo fine defpicitur , ficut hæretici quos,
Aug.Apoftolicos voca t libro de Hærefi- Auguft,
bus, ad QuodvultDeu, quiauri,& argenti
poffefsione illicitam dicebat effe Chriftia
nis.Rurfus fi propter feuitia, & cupiditate
humani cruoris ,auru defpiciaturficut legi
Efai.11.
mus in Efa.Sufcitabofuper eosMedos,qui ar Hieron.
gentu non querant, auru.Vbi Hiero. tan
ta,inquit,fcribit Medoru,Perfaruq; fæui-
tia,vt ardorefanguinis effundedi argetum
auruq; contēnāt. Quòd fi Medi propter
perdendas animas alienas , cum patrefuo
diabolo auru argentumq ; contenunt,pro
pter faluandas animas proprias no ne pru
dentius contenemus cũ Apoftolis, qui cō-
filium Dúi complexi dixerüt. Ecce nos re
liquimus omnia,& fecutifumus te.Aut certè Matth.19%
catenus contenendů nobis eft, vt falté de
fuperfluo pauperibus erogem , alioquin
Ezech.7.
nobis dicitur,apud Ezec. Argentü eorumfo
ris proijcietur,& auru corum infterquiliniu
erit.Quod tuc maximè veru habebit, quá
do iuxta literam Antichriftus , vt explicat
D.Tho. & Lyra.fup.Iob.40 . Sternetfibi D.Thom..
aurum quafi lutum , ideft , nullis donis auri Lyra.
Iob.40.
placabitur,fed omnia cotemnet,vt fæuiat Matth.24:
in feruos Dei , ita vt. · Nifibreuiatifuiffent
dies illi nonfieretfalua omnis caro..
" 13
Argenteus nūmus eft moneta fignata,
Zacha.II.
de qua Zach.ii.Et appēderunt merccdé meă Hiero
.
trigintaargēteos.Vbi Hiero.pro meo, in=
quit,Dis fanguine dantes eos Iude pro-
Ruffinus.
ditori,quomodo etiã exponit Ruffi.in ex
pofitione fymboli.Quâuis autē apud la i
nos argēteus nūmus tantu valeat , quantu
Attica Drachma,&Iulius Romanus ,atq;
regalis argêteus Hifpan : apud Hebreos
tamen olim duas Drachmas Atticas pen Budaus .
debat, vt teftatur Budæus li. 5.de affe,vi-
diffeq;,ait,vnu ex triginta argenteis, qui-
bus vêditus eft Dís Parifijs in æde S.Ioa
nis Lateranefis,pondere duaru Drachina
ruq etiâfatetur Hebrei in lib.Mifnaioth
tract.de iuramétis c.6.vide ergo quà parū
argēti cordi Iudę dominari eatenus po-
tuit,vt Dnicęli, & terræ minifter,&Apo
ftolus effecötempferit. Vnde Dís dixit. Matth.6 .
Non poteftis Deoferuire , & mammonæ.
V 4 Mille
 ARGVERE .
Milleargentei in fcriptura premium ob
13
feruantiæ perfecte Euangelij fignificare
per metaphoram folent , fic legimus in
Cánt.8. Cant. vbi de vinea Dei mentio fit . Vir
affert profructueius mille argenteos . Vbi
Gloffa. Gloffa:Per mille, ait perfectio,per argen
tum omne mandatum accipitur,funt aute
mille argentei pacifici , quia pecunia pro
Deo erogata pacem inter Deum & homi
D, Thom, nem conciliat.Hæc Gloffa,fic & D. Tho
mas in Commentarijs : itaque fenfus eft,
qui vendit omnia que habet, & diftribuit
ea pauperibus , feruatque omne manda-
tum atq; confilium, recipit profructu qué
facit in vinea Domini mille argeteos per
fectæ retributionis cæleftis.Tale,inquit,
D.Thornas eft illud quod dicitur in para
Matth , 13 . bola Matth.de eo, qui Vendidit omnia que
habuit, & emit agrũ, in quo erat thefaurus,
ide enim eft vinea quod ager idem the-
fauri,quia fructus vinee thefaurus eft eter
nus meriti,& premij.
14
Efai.7. Argentei mille magnum etiam pre-
tium fine tropo fignificant. Sic Efa.Et erit
in die illa omnis locus ubi fuerint mille uites
milleargentei, in ſpinas, & uepres erunt.
Hieron.
Vbi Hierony. vaticinium hoc impletum
2.Para.35. effe dicit. Quando fanctus Rex Lofias à
Pharaone Rege Ægypti occifus eft, dein-
de vero Iudæa vaftata fuit ab Affyriis.
Cyril. ficut ait Cyrillus , dicit ergo Propheta
erit tunc tanta inopia vinearum deftru
&tis agris ,occififque , & captiuis agricolis,
vt fingulæ vites fingulis argenteis numis
emantur , in vepres enim , & fpinas tota
terra redigetur.hæc ex Hierony. Sed no
ta hoc loco argëteum numum ficlum effe
Hierony.
fanctuarij,vt exponit Hiero.fecundü trá •
flationem feptuaginta , quantum autem
valeat ficlus vide in dictione ficlus , funt
enim qui ficlum vulgare drachmas duas
ficlum vero fanctuarij quatuor pendere
putent.
Argeteos mille dedit Abimelech Rex
15
Paleftine Abrahe ,propter Saram, vt ef-
fent ei ad velamen oculorum comparan-
Gene.20.
dum Genef. 20. Atqui ventillauimus fu-
pra in dictione Abimelech , an peccaue-
rit ille propterea quod Saram fibi vxo-
remcopulare voluerat ? Nunc autem ex-
pendendum eft,quod Sarę dixit quando
reftituit ca viro fuo. Ecce,inquit, dedi fra-
tri tuo mille argenteos , hoc tibi erit ad uela-
men oculorum , multi quippe nimium effe
putant ad velum emenduni quo faciem
tegeret ,mille argenteos dare, ideoque di-
cunt ad memoriam periculi quod tunc
euaferat , datum effe argenteum , vt cau-
tior deinde effet, & ad verecudiam oculo
rum,quæfingulare velamen eft. Item ad
venerandum vultum eius , quem minus
pudicè afpexerat . Sic enim feptuag. ver-
tut ταύτα σοι έςαι είς τιμιν σου προ
σώπου σου Hoctibierit in honoră uultus
tui , ideft in recōpenfatione quod tefixis
oculis afpexerim. Chaldaicus verò aper-
tius . Ecce illud tibi erit in uclamen honoris, Chaldæus,
pro eoquodmiferimtollere te. Quod fi gen
tilis putauit recompenfatione fibi facien-
dam pro offenfione qua ignoranter dede
rat,quid facturus eft fidelis,cui dicitApo-
ftolus.Reddite omnibus debita,& Chriftus .
Reddite quefunt Cæfaris Cæfari,& quæfunt Rom.13 .
DeiDeo? Etfi Gentilis iudicauit Sara de- Matth.22.
buiffe faciem velare ,ne quis ex eius pul-
chritudine occafione acciperet mali quan
to maiori cautelaChriftiana foemina vela Matth.18.
re debet caput,quæ audit in Euägelio. Væ
autem illiper quemfcandalum uenit.
De auro & aureo vide plura in di-
tione aurum .
&
CAPVT. CXXXV.
Arguere , & increpare.
RGVERE He- I
braicè dicitur Tabach. in ‫יבת‬
Hiphil increpare Ge-
nef. 21. & 4. Regum
19.
Arguere eft errätem
ratione conuincere , &
mitioribus verbis reprehendere, increpa-
re verò afperiorem denotat obiurgatio-
nem , quauis interdum arguere infcriptu
ra acerbitatem habet.Sic Deus arguere di
citur peccatorem Gene . 3 1.Iacob focero Gen, 31 .
fuo Labam dixit . Laborem manuum mearu
refpexit Deus ,& arguit te heri,ideft,in fom
nis reprehendit te: & 2.Reg. Deus de po 2.Reg.7 .
fteris Dauid ,& de Salomone peculiariter
dixit . Si inique aliquid gefferit , arguam
eum in uirga uirorum , & inplagis filiorum
hominum . Acerbius autem fonat Pfal.49 . Pfal.49 :
Vbi de reprobo dicitur . Exiftimafti inique
quod ero tuifimilis, arguam te & ftatuam co
trafaciem tuam .Ibi Theodoretus . Quonia Theodo.
blandis , inquit , patientiæ medicamentis
curari
 ARGVERË.
curari non potuifti,acerbiores, ait Deus,ti
bi medicinas adhibebo.Tales adhibuitcu
rationes Hierufalem obftinatæ dicens.
Ecce relinquetur,uobis domus ueftra deferta,
Matth.23. in que fenfum intelligitur illud Ifa.quod
Ifai.2.
de Chrifto prædicitur Iudicabit gentes, &
arguet populos multos. Super quem locum
Hierony, Hierony.feptuag.inquit, tranftulerunt ar
guet πολυμ λαόμ ,ideft, populum mul
tum , & nota ordinem,gentes iudicabit,
quia credituræ funt , qui enim non credit
Joan.3. iam iudicatus eft , populum autem mul-
tum, qui intelligitur Ifrael,nequaquam iu
dicabit,fed arguet , quia ad fe miffum filiu
Dei non recepit. hæc Hierony.vbi argue
re acerbifsime fumit pro eoquod eft,co
uictos Iudæos exemplo Gentilium, qui
Matth. 12. crediderunt,iufte flammis fempiternis tra
di.Iuxta quod legimus . Viri Ninuitæfur
gent in iudicio cum generatione ifta , & con-
demnabut eam, quia in prædicatione lone pœ
Matth.II. nitentiam egerunt , & ecce plufquam Ionas
bic.
2 Rurfus de filio Dei prædictü eft Ifai.
Ifai. 11. 1 1.Nonfecundum uifum oculorum iudicabit,
nequefecundum auditum aurium arguet,fed iu
dicabit in iuftitiapauperes,&arguet in æqui-
tatepromanfuetisterræ. Quod quidam de
fecundo Chrifti aduentu ad iudicium ex-
Hiero, ponunt, fed Hieronymus nos, inquit, ad
primum aduentum referimus faluatoris .
Porrò Sept.tranftulerunt non fecundum
gloriam iudicabit, &c.nullius enim perfo-
nam accipiet in iudicio,fed Scribis,&Pha
Matth.21 . rifeis acprincipibus libere loquitur dicês.
Auferetur &uobis regnü Dei,& dabitur genti
facientifructu eius.Nequefecundum auditum
Matth. 22 aurium audiet,illis enim dicentibus. Magi-
fterfcimus,quia ueraxes,& uia Dei in uerita
tedoces.Refpodebat:quid me tentatis Hypo
crita, fciens malitiam eorum.hæc Hiero.
quod verò noftra vulgata vertit arguet in
æquitate pro manfuetis terræ , item non
Irenæus. fecundum auditum aurium arguet.Ire-
næus lib.3.cap. 1o.legit. Nonfecundum lo
Matth.9. quelam arguebat. Quia videlicet tacetibus
Luc.s.
Pharifæis dicebat apud Matth. vt quidco
gitatismala in cordibus ueftris? quid eftfaci=
lius dicere, remittutur tibi peccata tua,an dia
cere: Surge& ambula.
Arguere dicitur Spiritus fanétus mun-
3
loan.16. dum ,ideft,conuincere,Ioan. 1 6. Cum au-
tem ille uenerit arguet mundum de peccato, &
de iuftitia , & de iudicio. Hoc diuerfimodè
157
explicatur à patribus.Dicitur autem Spi-
ritus fanctus fecundum omnes arguere
mundum, ideft,conuincereper prædica-
tionem,& miracula Apoftolorü,de his tri
bus fupradictis , primú de peccato quod
duobus modis intelligitur,vel de peccato
in genere,fiue originali,fiue actuali,à quo
nifi per merita Chrifti liberari nemo po-
teft, in quo totum mundum Spiritus San
&tus per Apoftolos conuicit oftédens no
effe alium Saluatorem nifi Iefum , & q
ideo in circuncifione fit Iefus appellatus ,
id eft Saluatorhanc expofitionem tenet, Luc.2 .
Cyrillus.Altera expofitio eft Aug. tract . Cyril.
96.quod videlicet per doctrina, &prodi- Aug,
gia Apoftolorum conuincet Spiritus fant
ctus mundum de peccato incredulitatis
peculiariter, quia audientes Euangelium
non crediderunt. iuxta illud Marc. Qui Marc.vlt.
uero non crediderit condemnabitur. Quæ
mihi expofitio magis placet,quam etiam
tenet Chryfoft. Theophy. D. Thom. Chryf.
Theophy.
&c.Secundo de iuftitia quod duobus etia D ,Thom,
modis exponitur,vel de iuftitia credetiū,
quia tam gentes,quam qui ex Iudeis cre-
diderunt , iuftificantur , & mores prauos
in bonos mutant , quorum exemplo qui
maneant increduli conuincuntur. Ita ex
ponunt Aug. & Cyril. quod verò fequi- Aug.
tur, quia ad patrem vado , eft perinde ac Cyril.
fi diceretconuincentur de iuftitia creden-
tium in me,quem iam non videbunt vt
pote incelo fedentem, & no videntes cre
dent,& iuftificabuntur.Altera verò expli
catio magis cogruit,vt fitfermo de iuftitia
& innocentia Chrifti, quem Iudæi tan-
quam impium feductorem crucifixerüt,
cum tamen ille ad patrem vadat cælefte,
vt Sanctus Sanctorum,& totius fanctita-
tis largitor. Sic exponunt Chryf. & Theo Chryf
Theophy.
phyl. Tertiò de iudicio, quia cum fit dia
bolus iudicatus,& de mundo eiectus, illis
partes mundus ad huc fequitur : vt expo-
Aug.
nunt Auguft. Gloffa, D. Thomas & alij Gloffa:
plures. D.Tho.
Arguere Deus dicitur homines, vel le
4
niterfine addito,vel cum addito,in ira vel
furore , & priori quidem modo fignum Apoc 3.
.
eft amoris . Apoc . 3. Quos arguo amo , Hebr.12 :
caftigo,& Hebr. 1 2. Neque Fatigeris cum
abco argueris. In quem fenfum Iob dicit. Iob.s.
Beatus homo qui corripitur à Domino, &c.
Vulnerat enim,& ipfe medetur,percutit ,&
manus eiusfanabunt. Sic Centurionem per
V 5 cufsit
 ARGVERE .
cuffit in feruo paralytico , & tamen fana-
Matth.8, uit infirmum:ficcorripuit Regulum in fi
lio,quem fimiliterfanitati reftituit. Item
Ioan.4. principe in filia duodénni defuncta quá
Matth.9. fufcitauit , fed alios corripit ita & furore,
quos poft vitam præfentem punit:ita ex
Gregor, ponit Greg illud Pfal. 6. Domine ne infu
Pfal.6 .
rore tuo arguas me,neque in ira tua corripias
me.Scio,inquit Gregor.futurum effe , vt
poft huius vitæ exituin alij flammis ex-
purgentur purgatoriis,alij fententia eter-
næ fubeantdamnationis ,&c. tu ergo Do
mine ne arguas me in furore damnatio-
nis perpetuæ, neque corripias me in ira
expurgantis vindictæ , quia illum tranfi-
torium ignem omni tribulatione præſen
ti exiftimo intolerabiliorem . Hæcille.
Sic arguet in furore Dominus reprobos
Matth.25. dicens : Ite maledicti in ignem æternum,quia
efurini,er non dediftis mihi manducare. Itē
Matth. 18. fic arguit Dús feruu ingratum dicens: Ser
ue nequa omne debitum dimifì tibi , quoniam
Matth.22. rogafti me,etc.Item inconuiuio nuptiaru
rex arguit non veftitum vefte nuptiali.
In hoc fenfu contra Paleſtinos idolatras
Ezech.25. Dominus ait : Faciam in eis ultiones ma-
gnas arguens infurore, & fcient, quia ego Do
minuscum dedero uindictam meamfupereos.
& in epift. Iudæ: Ecce ueniet Dominus in
fanctis millibus fuis facere iudiciu contra o-
mnes, arguere omnes impios.Vnde Hie-
Hiere.ro.
remias ait: Corripe me Domine ueruntamen
in iudicio, non infurore tuo, neforte adni-
hilum redigas me.
Arguere Deum ipfum in bonum acci-
5
pitur,& in malum , & quidem in malum
denotat præfumptione illius ,qui cũ Deo
vult ratione contedere,cuius iudicia abyf
¡ Iob.xs fus multa.fic amici Iob dicebant ei: Ar-
guis uerbis eum , qui non eft æqualis tui,&c.
hideft,Deum infinitæ fapientiæ Hebraicè
in infinitiuo dicitur Hocheah arguere, Be
dabar in verbo , fed infinitiuus continet
omnes modos : & ita recte vertit vul-
Iob.39. gata. Item ipfe Deus Iob dixit . Quiar-
guit Deum debet refpondere illi, quafi dicat,
ficut impoffibile eft homini,vt ad omnia
interrogata fibi àDeo refpondeat,fic prę
fumere nemo debet arguere Deum. Nihi
lominus tamen in bonum tunc accipitur
arguere Deum,quando ipfe prouocat ho
Ifa.1. minem ad arguendum,ficut Ifai. Lauami-
ni, mundi eftote,&c .Venite, & arguite me.
Hierony. Vbi Hierony.poenitentibus concedi ex-
ponit,vt arguant Deum,fi non reddide-
rit eis præmia que poenitentibus pollici- Hier.18.
tus eft inter alia verò præmia illud pro
ponit per Hierem. Si pœnitentiam egerit
gens illa à malofuo,&c. agam & ego pani❤
tentiam fuper malo quod cogitaui, utfacerem
cis.Quod fitoges an remiffio peccati prę
mium dici poffit poenitentis , quia hoc in
finuari videtur apud Luc. vbi de pecca-
trice legimus : Remittuntur et peccata mul- Luc.7.
ta,quoniam dilexit multum . Refpondendū
eft ,primam iuftificationem, quæ fit cum
remiffione culpe mortalis non cadere fub
merito pocnitentis : remiffa verò culpa
mortali,& poena aterna in temporalem
comutata multa dilectione meruit Mag-
dalena remiffionem pœnæ purgatorij re
manentis .
6
Arguit peccantem malitia fua, fic legi-
mus Hier Arguet temalitia tua, auerfio Hier.2.
tua increpabit te. vbi Hieronym.ait, nota, Hierony,
quod malitia & præuaricatio poftquam
fatiauerint preuaricantem ,vfque ad nau-
feam erudiunt poenitentem.Hæc ille. Ar
guit ergo remorfus confcientiæ peccan-
tem,ficut in parabola filij prodigi legi-
mus , qui confcientiæ remorfu dicebat:
Quantimercenarii in domó patris mei abun
dant panibus , ego autem hicfame pereo. &
rurfus : Pater peccani in calum & coram Luc.rs:
te, & c.
Arguere debet Doctor Ecclefiæ , atq; 7
prælatus peccantes.fic Paul. 2.Timot. 3.
Argue,obfecra,increpa in omnipatientia 2.Tim.3.
doctrina.Et rurfus : Peccantem coram omni- 1.Tim.s
bus argue,uter cæteri timorem habeant: qui
locus dupliciter accipi poteft,vel vt parti-
cula coram omnibus coniungatur cum
verbo argue, & tunc fenfus eft , quem in
Commentariis fuperhuc locum affignat
D.Thomas. Proceditur,inquit , aliter in D.Thom.
correctione fraterna,aliter in iudiciaria,
quia iudex gerit perfonam publicam : &
ideo intendere debet bono communi,
quod læditur per peccatum publicu, quo
multi fcandaliz antur:& ideo iudex Eccle
fiafticus fic debet publicè punire, vt alij
ædificentur, fic Salomon: Peftilente,ait,
flagellatoftultusfapientior erit : quod ergo Prou.1 .
dicitur coram omnibus argue , diftingui-
tur à correctione fraterna,quæ fit fecreto,
quando peccatum eft occultum. Itaq;
D.Thomas hunc locum intelligit.De iu
ridica poena rei poft accufationem , &
proba-
 ARIEL.
probationem teftium , de iuridica etiam
Theophyl. increpatione Theophylactus intelligit
coram omnibus , inquit argue, quos in-
Theodoret, quirendo deliquiffe compereris . & Theo
doret.nec cödemnemus , inquit, ante pro
Hierony. bationem.Item Hierony.Coram omni-
bus, inquit,argue fi de illis fuerit compro
batum.Cæterum fi particula cora omni-
bus referatur ad peccates, ficut placet Ca-
Caiet. ietano tunc no eft tantù fermo de iuridica
correptione, fed de publica reprehenfio-
ne publice peccantium: ad quod , inquit,
Caiet. non oportet accufationem & te•
Anfel, ftes expectare: fic etiam Anfelmus , illa
inquitcorripieda funt fecretius, quæ pec-
cantur fecretius :illa verò argueda coram
omnibus,quæ peccatur coram omnibus.
Gregor, Idem Gregor.lib. 1 2.epift.cap.3 1.Pa-
lam ,inquit, funt arguendi,qui palam no-
cent. Hæc ille. Sed caute & prudenter
agendum eft : ideo prædicatoribus dici-
Matth.s. tur:Vos eftisfal terre,fcilicet, vt condiant,
Ezech.1. non deftruant,ideo animalia fancta ple-
Apoc.4: na oculis effe dicuntur, vt videant quo-
modo hoc fieri debeat , quando peccator
publicus fcandalum præbet, neque aliud
remedium eft ad illud cohibendum , fic
feciffe creditur Ioannes cum dixit Hero-
Marc.6. di: Non licet tibi habere eam. fic Dominus
fecit quando publicè dixit Pharifæis;
Matth.15. Quare uosirritumfeciftis mandatu Deipro
ptertraditionem ueftram. Neque eft de ira
& odiocurandum obftinatorum, quádo
nullum aliud fubeft remedium , de quo
Ifa.19- dicitur: Arguentem in portafupplantabant,
ideft,iuftos predicatores,qui in portis tē-
pli,vel ciuitatis prædicare confueuerant.
Hier.7.
vt conftat apud Hiere. Sta inportadomus
Domini prædicaibi.
Increpare dicicur Deus infenfibiles
8 quam expugnauit Dauid, Pagninus ver Vatablus,
creaturas metaphoricè cum imperat eis,
Nahu, 1.
& prohibet cum poteftate Nahum. 1 .
Increpans mare & exiccans illud, vbi Hie-
Hierony. ron.Dei,inquit,potentia defcribitur, &c.
cutus maieftatis fit etiá elemēta mutare.
Pfal.ros. Hæc ille.fic Pfal.Increpauit mare Rubrũ,
exiccatum eft. Sic diuinitatem Chrifti
Luc.8.
oftendere volens,dixit Lucas : Increpauit
Marc.4.
uentum & tempeftatem. Et apud Marc.
Matth.8. Exurgens comminatus eft uento,er mari di-
xit tacer obmutefce.Ite apud Mat.Impe-
rauit uētismari, ideft,quafi increpauit.
Increpare dicuntur renes , quando vif-
9 cera dolent,fic Propheta in perfona Chri
158
fti Pfalm. Infuper er ufquead noctem incre Pfal.1s .
Hiero,
pauerunt me renes mei. Vbi Hieronymus:
iuxta veritatem Hebraicam vertit: Nocti-
bus erudierunt me renes mei.Vbi idem fan
etus Doctor , ait , per noctem fignificari
paffionem:in qua interiori erudita eft di-
uinitate humana fragilitas:& Theodore- Theod,
tus à diuinitate,inquit, quæintus habita-
bat docebatur , nec mirari debet,qui legit
proficiebatIefus etate fapiëtia,apud Luc. Luc.2
Sed intelligere de fapientia experimen =
tali:in qua etiam per dolores , vfque ad
mortem Crucis proficiebat. iuxta illud.
Didicit ex his que paſſus eft obedientiam . Hebr.s.
Perrenes ergo metaphoricè deitatis ex-
hortationes ad tolerantiam dolorum in
Chrifto intelligimus. Sic etiam exponit
Ianfenius.Si ergo oportuit Chriftum pa Ianfenius.
ti,& ita intrare in gloriam fuam,iuxta Lu
cam.Quanto magis nos pati decet, qui-
bus dicitur: Beati qui perfequutionem pa- Luc.24.
tiuntur propter iuftitiam. Et mundus gau- Matth . 5.
loan.16
.
debit uosuero contriftabimini : & in patien- Luc.21 .
tia ueftra poffidebitis animas ueftras.
Increpa feras arundinis Pfal. 67.vide
in dictione Arudo, & in dictione Argen
tum ,num.7.
Increpet Dominus in te Satâ Zach. 3.
vide in verbo Angelus num. 1 2 .
CAPVT CXXXVL
Ariel.
RIEL Interpretatur 1
Leo Dei , quo nomine ap-
pellabatur Hierufalem &
A Sión , qua exp
m ugnauit Ifa, 29.
Dauid, Ifa. 29. VæAriel Ariel ciuitas,
Pagninus.
tit ciuitas,in qua manfit Daud, & Vata-
blus ciuitas , in qua habitabit Dauid , fed
Vox Chana raro fignificat habitare, pro-
priè autem eft caftra metari, & expugna-
re:fic etiam vertut feptuaginta.Huius ex
pugnationis reiectis à Sion cæcis & clau-
dis habetur hiftoria. 1 .Paraly. 1 1. notat 1. Paral, 11.
autem Hierony . in Commentariis præ-
dici hoc loco ab Ifaia defolationem Hie- Hierony.
rufalem à Chaldæis. Vbi verò vulgata
vertit ciuitas in Hebræo legitur villa Sy- ‫הרה‬
riace Cartha,quia quæfuerat ciuitas olim
omnium in Syria nobiliffima redigenda
erat quafi in nihilum,& quæ Ariel,ideft,
leo
 ARIES .
leo Dei vocabatur redigenda erat in pul-
uerem,poftquam à Dei amicitia recefle-
Prou,28: rat.Sic de iufto viro dicitur Prouerb. 2 8 .
luftus quafi leo confidens. Cum tamen à
Dei gratia recedit , canis vocatur apud
Matth.15. Matth . Non eft bonumfumere panem filioru
Matth.7 . mitterecanibus.Subdit per Prophetam
Pfal.1. Dominus: Et circumvallabo Ariel , erit
triſtis,& mærens , ererit mihiquaſi Ariel.
Hieron. vbi Hieronymus.Poftquam exercitu Ba
bylonico fuerit Hierufalem circumualla
ta,diruta, & in captiuitatem adducta , in
feptuag. annis captiuitatis erit moerespo
ftea verò relaxata fub Zorobabel captiui
tate, reædificabitur , non vt prius Ariel,
ideft leo fortiffimus,fed quafi Ariel , hu-
milioribus ædificiis,que habeant,inquit,
templi fimilitudinem,fed magnificentia,
& ornamenta non habeant.Hæc Hiero-
nymus. Alij recentiores explicant ,erit
mihi altare, quafi altare , quia Chaldæus
Chaldæus. non vertit Ariel , nifi altare : ita Lyranus
Lyranus. & Vatablus,ficut altare plenum eft fan-
Vatablus.
guine , & fruftris carnium , fic Hierufalē
fanguine,& cadaueribus plena erit. Ter-
Leo Caftro. tia expofitio Leonis Caftro fuper hunc
locú, erit Ariel,ideft leo Dei, quafi Ariel,
ideft,mihi Deo fuo,quafi leo. iuxta illud
Hier.11. Hiere. 11.Facta eft mihi hæreditas mea,fi-
cut leo infylua. Quem locu fic explicat La
Lactant. 1
&tantius lib.4.cap . 2 c.quod Chriftus di-
cát: Præda factus fum hæredibus meis fi-
Luc.18. cutleonibus,qui me vt pecudem immo-
lauerunt.De quo Luc. 18. Tradeturenim
gentibus,fubaudi à Iudæis, & illudetur, &
flagellabitur, &c. quod clarius Matth.
Matth.20. narrat. Filius hominis tradetur Principibus
facerdotum & Scribis , condemnabunt eu
morte,& c.quæ expofitio elegans eft licet
myftica , duæ verò fuperiores literales
funt :deniq; fubditur in textu Ifaiæ. Etcir
cundabo,quaſiſphæram in circuitu tuo.quod
Hieronymus ad fecundam & vltima ob-
fidionem Hierufalem refert fub Roma-
nis: de qua,inquit, Dominus plangens lo
Luc.19. quitur:Quoniam ueniet diesfuper te, cir-
cundabunt te inimici tui uallo, & c. Hec ille.
Aridum , vide in dictionibus aliis
coniunctis. Itein Ari.
fta, &c.
CAPVT CXXXVII.
Aries & Agnus.
RIES Et Agnus He 1
braicè dicitur Car, dif-
เนื่
fert autem à veruece,
quod ifte amputatis fit
te fticulis , fed aries eft
ouium mafculus ad ge-
nerationem aptus gregiq; ducendo ido-
neus,ferit cornu,eftiræ obnoxius ,animal
alioquin in lege mundum ,& offerri foli-
tum in legalibus facrificiis . De quo vide
Exod.29.a.Leuit . 5.d.Num . 5.a & ali- Exod.29 .
bipaffim.Sacrificium verò arietum om-
nium illorum , de quibus in fcriptura fit 2.Paral.7.
mentio copiofiffimum fuit illud Salomo
nis:in quo obtulit arietum centum & vi-
ginti millia,fuitq; typus Chrifti regis pa-
cifici,qui de conuerfione gentium , quas
eratad inftar arietum patri oblaturus , ad
patre loquitur apud Ioannem : Pater non Ioan,17-
tantum prohisrogo,fcilicet pro Apoftolis,
fed prohisqui crediturifunt per uerbum
corum .& Ioā. 10. Alias oues habeo,que no loan.io.
funt exhoc ouili, illas oportet me adducere .
Arietes Bafan robuftiores funt & pin-
guiores. De quibus Deut, 3 2. Conftituit Deut.zz.
eosfuperexcelfam terram , & comederet fru
Ausagrorum,&c.cum adipe agnoru, & arie
tumfiliorum Bafan. Eft quippe Bafan re-
gio fertiliffima Galileæ duarum tribuum
& dimidiæ : de qua dicemus in dictione
Bafan: de hac regione feligebant homi-
nes religiofi arietes , & oues ad facrificia,
fed carnales ad comeffationes & conui-
uia ideo incraffati funt, & dereliquerunt
Deum ,de quorum numero fuit homo il-
le diues.Qui epulabatur quotidie fplendidè . Luc.16.
Aries quoq; fignificat fignum illud ce 2
lefte primum in Zodiaco,quòd cum Sol
ingreditur inchoat annum menfe Mar-
tio fecundum Aftrologos : eft & Aries
nomen machinæ bellicæ, qua muri qua-
tiuntur:de qua Vegetius libr.4. cap. 14. Vegetius
Materia,inquit,ac tabularis teftudo con-
texitur,quæ ne flammis exuri poffit co-
rio,fiue cilicio veftitur , intrinfecus recipit
trabem , quæ fi adunco præfigitur ferro
falx vocatur ab eo quod incuruata eft, vt
ex muris lapides extrahat , fiverò caput
ipfius ferro tegitur aries appellatur, quod
inftar arietini capitis fieri foleat : eo quod
habeat
 ARIES .
habeat fortifluna frontem,vel quod mo-
re arietum retrocedit , vt violentius feriat.
Hæc ille.De hac machina legimus apud
Ezech.4 Ezech.vbi iuffit Dominus Prophetæ, vt
defcriberet in laterculo Hierufalem , &
vallu atque munitiones ,quibus erat pro-
xime à Babyloniis obfidenda. Et pones,
inquit,arietes ingyro. Ponit autem Deus
arietes in gyro fpiritualiter contra pecca-
tores,quos variis tribulationibus ad pœ-
nitentiampulfat , & quafi his arietibus
non materialibus quidem, fed fpirituali-
4.Reg.20 bus concuffit cor Regis Ezechiae , quan-
do ægrotanti dixit Ifaias: Difpone domui
tuæ,cras enimmorieris,& no uiues.Quibus
ad poenitentia compunctus eft:hos arie-
tes pofuit in gyro contra Regulum , cuius
filium ferè ad mortem vfque percuffit,
oan.4. & deinde fanauit.Item contra principem
Iairum,cuius filiam annorum duodecim
Matth.9. extinxit:& deinde refufcitauit. Sed dearie
tibus,ideft, bellicis machinis contra Ty-
Ezech, 29.
rum dicitur Ezech. 2 6. Et uiucas & arien
tes temperabit in muros tuos ,& turrestuas
Lyranus.
deftruet.Vbi Lyranus.Temperare arietes
exponit loco fuo debito illos difponere,
vineas autê machinas effe dicit , fub qui-
bus latentes homines muros perforant.
Ezech.21. vide Ezech. 2 1.& 2.Mach.1 2.
2.Mach.12.
Aries quoq; per metaphoram Rex
3 Perfarum , feu regnum Perficum appel-
Dan,8. latur. De quo Dan. Et leuaui oculos meos
uidi, ecce aries anus ftabat iuxta palu-
dem habens cornua excelfa , & unum excel-
Hiero.
fiusaltero.Vbi Hierony.Arietem,inquit,
Darium vocat auunculum Cyri,qui poft
Aftyagem patre regnauit in Medis:cor-
nuautem vnum excelfius altero atque
fuccrefcens ipfum Cyrum fignificat , qui
poft auuculum, quem Græci Cyriaxem
vocant Medis imperauit & Perfis:dein-
de quòd Propheta fubdit: Vidi ariete cor
nibus uentilantem contra Occidentem,& co .
tra Aquilonem contra Meridiem , nõ ip-
fum,ait,Cyrum intelligi,aut Darium,fed
eiufdem Regni arietem,ideft Darium,al-
terum, qui vltimus potétia Perficę Rex
fuit,quem fuperauit Alexander Philippi
Rex Macedonum , qui dicitur Hircus
caprarum.De quo vide in dictione Ale-
xander.Vbi notandum Darium, non fi
ne caufa traditum effe fub pedibus Hirci,
ideft,Alexandri conculcandum , quia fi-
cut aries iræ erat, & furori obnoxius,om-
159
nefq; fragiliores populos ad Occidêtem
Aquilonem & Meridiem,vt in textu di-
citur ventilabat , quòd fi ille propter iræ
vitium cum Gentilis effet tam feuere pu-
nitus eft, audiat Chriftianus , quod Do-
minus dicit apud Mat.Omnis qui irafcitur Matth,s.
fratrifuo reuserit iudicio.
Iam verò, quod legimus Genef. 2 2 .
Leuanit Abraham oculosfuos , & uidit poft Gen.22 .
tergum arietem hærentem cornibus. In He-
bræo non habetur tergum , fed poft fine
addito. Vbi R. Salomon explicat poft R.Salomo.
vifionem Angeli vidiffe Abraham arie-
tem,fed melius vulgata maioris explica
tionis gratia tranftulit, non poftpræcife,
fed pofttergum,quiapropterea non vide
rat illum prius, quia poft tergum erat:re-
fert autem Lyranus Hebræos hoc loco Lyra.
dicentes ab initio mundi arietem illum
fexto die ibidem fuiffe creatum, quod Iu
Dionyf.
daicas fabulas fapit. Dionyfius Carthu-
fianus refert alios dicentes diuinitus illum
ibidem paulo ante fuiffe factum, fed me-
lius Alcuinus Angeli putat minifterio Alcuinus.
aliunde portatum , idem hoc loco tenent Rabanus.
Rabanus,&Carthufianus ,& Honcala, Carthufi.
neque myfterio caruit,quòd prophetans
Abraham:Vocauit nomen loci illius Domi-
Hiero.
nus uidebit.Hierony.in qq.Hebraicis di-
cit:Huncfuiffe montemMoria , vbi tem
plum ædificatum fecundum Hebræos:
de quo in Paralip. Quare probabile eft 2. Paral.g.
hoc etiam loco, quádo vocauit Abraham
Dominus videbit, reuelationem illum ha
buiffe de Chrif , qui natus in carne poſt
dies quadraginta inhoc erat locointem-
plo præfentadus. De hac quoq; reuelatio Luc.2:
Ioan.84
ne dixit filius Dei Pharifæis:Abrahampa
terueſterexultauit,ut uideretdiemmeum , ui
dit & gauifuseft. Caue autem ne cum Bur Burgen.
genfi putes,montem hunc fuiffe Calua-
riæ locum.Vbi Dominus crucifixus eft,
quia locus montis Moria , vbi aries pro-
Ifaac immolatus fuit,aliquantulu diftat à
Caluarię loco,quamuis quibufdam idem
mons extenfus effe videatur.
Arietem annoru trium iuffus eft Abra 5
ham offerre infacrificio cũ capra & vacca Gen.15
ætatis eiufdem fuper quem locum Aug. August,
lib. 16.de ciuitate cap. 24. ætatemanno
nun mudi in his animalibus denotari pu
tat,quod intribus ætatibus ab Abraham,
videlicet vfque ad Moyfem, & à Moyfe
vfque ad Dauid augendus erat Ifraëliti-
Cus
 ARIES .
cus populus , vfque ad regni fceptru. At
Chald, Chaldaicus paraphraftes vertit arietes
tres,capras res,&c.fed melius vulgata ad
annorum retulit numerum perfectum :
Vatablus. vt notat Vatablus , item Carthufianus .
Carthufi.
Vult enim Deus oblationem perfectam
cogitationis,verbi , & operis qualem of
ferre non poteft, qui proximum odit,
etiam fi totum offerat mudum:ideo Do-
Matth.s. minus Stoffers,inquit,munus tuum ad alta
re.& ibi : recordatusfueris,quod frater tuns
habet aliquid aduerfum ce,relinque ibimanus
tuum ,&c. & uade recociliarifratri tuo,&rc.
Arietem immaculatum iubet Domi-
6
nus fibi offerri in Leuit. in quo denotari
Leui,s.& 6
expofitores putant opus noftrum, vt me
ritorium fit & acceptum Domino facn-
ficium,non fatis effe vt bonum & hone-
ftum generefuo fit,nifi etiam bona inte-
tione fiat cum debitis circunftantiis, qua-
rum fi defit aliqua non offertur victimna
D.Tho. immaculata,vt docet D.Thom. 1. 2.q.
18.art.3.ideo apud Matth. Dominus
Matth.5. dicebat: Cum ieiunatis nolite fierificut hypo
crite triftes. Erat etiam aries immacula-
tus figura Chrifti fine macula,qui hofti-
Joan.8. bus fuis dicere merito potuit. Quis exuo-
bisarguet me de peccato?
Arietes infenfu myftico frequenter in
7
fcriptura Apoftolos &Apoftolicos viros
Pfal.28, fignificant.fic Pfalm. 2 8.cuius titulus eft
in cofummatione tabernaculi typice legi
mus:Afferte Dominofilit Dei, afferte Domi
nofilios arietum,ideft offerte Domino fi-
lios fpirituales Apoftolorum , qui arietes
Hierony.
fueruntgregis Chrifti,vt exponunt Hic-
Auguft.
Balil, rony.Auguft. & Bafilius fuper eundem
Pfalmu. Notandum autem Apoftolos à
Chrifto Domino in Euangelio quidem
Matth.1o., oues vocari: Ecce ego mitto uos ficut oues
inter lupos. Nihilominus tamen hi , qui
propter mafuctudinem oues funt , pro-
pter prudentiam in gubernando me-
Pfal.65. rito dicútur arietes . fic etiam Pfalm . 6.5 .
vbi in titulo canticu ponitur refurrectio-
nis additů quidem, & ab Ecclefia receptů
ad denotandam refurrectionem in Chri
fto futuram,quam fperans Propheta di-
cebat: Holocaufta medullata efferam tibi cũ
incenfo arietum,ideft,holocaufta tibi offe-
ram Apoftolorum , qui pro fide viua &
Euangelica predicatione feipfos in holo-
cauftum Domino obtulerunt, à Chrifto
Ioan.16.
præmoniti,qui dixit eis : Venu hora ut om –
nis,qui interficit uos arbitretur fe obfequium
præftare Teo: ita exponut Hiero. Arno- Hierony.
bius & Hilarius iuxta literam. Item Va Arnobius.
Hilarius.
tablus , qui addit typice Prophetam de Vatablus.
his facrificis legalibus feciffe mentionem,
quibus facrificia legis gratiæ fignifican-
tur,quod inde probat,quia in fine verfi-
culi: Offeram tibiboues cum hircis,Hebrai-
cè ponitur fela ,quæ vox fignificat in eter
num.Ergo facrificia legis gratiæ figuran-
tur,per arietes quidem Apoftoli,per bo-
ues facerdotes, & operarij Ecclefiæ , per
hircos verò poenitentes , qualis illa mu- Luc.7.
lier, quæ erat in ciuitate peccatrix. Arietes
quoq; vocantur Apoftoli Pfal. 64. Et in Pfal.64.
durifunt arietes outù,fcilicet letitia in refur
rectione Chrifti , ficut legimus Ioan. 20. Ioan. 20.
Gauififuntdifcipuli uifo Dio. fic exponut Hierony.
Hieronymus,Hilarius,Caffiodorus, Au Hilarius, Caffiod.
guftinus & Beda.
Auguft.
Arietes metaphoricè duces populi Iu- Beda.
daici intelliguntur & facerdotes , vt expli 8
cat Hieronymus fuper illud Thre. 1. Fam Hierony.
&ifunt principes eius uelut arietes non inue- Thre.1.
nientes pafcua. Item principes Babylo-
nis capta à Medis & Perfis fub Cyro
Hierem . 51. rucam eos , quafi arietes, Hiere.s1.
Arietes quoque Nabaioth permetapho-
rain appellantur gentes ad fidem conuer
fe ,Ifa . 6o.de quo latius agemus in diétio Ifa,60
ne Cedar.
Arictes quando cum hircis infcriptu-
9
ra conferuntur iuftos fignificant ab ini-
quis feparandos Ezech.34.Ecce ego iudi- Ezech.34.
cabo inter pecus, & pecus arietum & hirco-
rum.Vbi Hierony.Non quidem dignita Hiero.
tes iudicaturumfe Dominus ait , fed ho-
mines iuftos,& iniquos fub dignitate prę
lationis : ita vt prælatus & Doctor , qui
non fuerit aries,fed hircus folueritq ; vnữ
de mandatis minimis,& docuerit fic ho
mines ,minimus vocabitur in regno calo
rum,ideft minimè vocabitur,fed delebi
tur de libro viuentium , qui autem , ficut
aries fecerit & docuerit. Hic magnus uoca- Matth.s.
bitur in regno cælorum.
Agnus arietis proles animal mundum 10
& manfuetum facrificiis legalibus ido-
neum erat,agna verò formina ad foedus
& amicitia adhiberi confueuit,fic inGen.
Statuit Abrahamfeptem agnas gregis/cor- Gen.21,
fum . vt videlicet, cum Abimelech Rege
Paleftinorum fordus iniret , vbi nume-
rus feptenarius perfectionem, agnæ ve- l
rò foc
 AGN VS.
rò foecunditatem , & pacem fignifica-
bant.
11 Agnus pafchalis in memoriam libera-
ti populi Iudaici ab Ægyptiaca feruitute
iuffus eft quotannis immolari . in Exod .
Exod.12 . Decimadie menfis huius tolletis unufquifque
agnum perdomos, familiasfuas,&c . Erit
autem agnus abfque macula mafculus annicu-
lus, iuxta quem ritum accipietis , & hædum,
referuabitis , ufque ad quartam decimam
menfishuius.Vbi magna apud expofito-
Quæftio. res quæftio eft. Andeberet ille populus
vtrunq; animal per fingulas immolare
familias,anagnum tantum , an verò folu
hædum:de quo prima quorundam He-
bræorum fententia eft agnum per fingu-
las familias,hędum autem vnum ab vni-
uerfopopulo immolari debuiffe, quorum
Lyra. opinionem Lyranus Burgenfis & Car-
Burgen. thufianus hoc loco aperte refellunt, neq;
Carthufia.
enim totus populus de hædo vno come-
dere potuiffet,aut aliquid de eo creman-
duin reliquum effe poterat vt lex dicit:
In Hebræo verò fenfus quidem,non ta-
men verba habentur de ve bo ad verbu.
quæ in noftra vulgata funt, fed vbi no-
ftervertit interpres: Iuxta quem ritum tol-
letis bedum.in Hebræo eft :Dearietibus
uelde capris accipietis illud. Senfus tamen
eft idem,quia qui de capris accipitur hæ-
dus eft,ficut qui de arietibus agnus , quia
tamenin Hebræo ponitur particula vel
difiunctiua,fatis oftenditur no duas obla
tiones præcipi , fed vnam duntaxat , vel
agni,vel hædi, quando agnus haberi non
poffet. Neq; eftcontra vulgatam , quod
Septuaginta vertunt copulatiuè ab agnis
! & hædis accipietis illud:quia non dixere
illos,fed illud,quodcunq; fuerit accipipo
teſt ab his duabus animaliufpeciebus, fci
licet agnis & hædis, quod cocordat cum
fenfu noftræ vulgate . Vnde refutatur fe-
cunda fentétia contra hoc qua tenet Bur
Burgenfis genfis,videlicet neceffario debuiffe agnu
offerri,quia Chriftus non,ait, nifi per ag
nufiguratur,quod tamenfalfum eft, quia
per hædum quoque adumbratur in lege,
Leuit.19 .
ficut per hircu figurabatur in Leuit. vbi
de hirco emiffario , qui populr peccata
Cant.8,
portabat fermo eft.Item in Cant.de fpō-
fo Chrifto dicit Ecclefia: Fuge dilette mi
Auguft.
Hiltor. fimilis efto capree. Deniq; Aug.in qq.fu-
fcholaft . perExodu.Si agnus deeffet,hę du offerri
potuiffe cófirmat,ide tenet hift. Scholaft.
160
& Lyran. qui & Hebreos niultos afferit Lyran.
ita fentire,fic etiãCarthuf. Poftremo traf- Diony.
latio vulgata,nifi hæc noftra fententia ve
ra effet vix poffet fuftineri, vt legenti pa-
tet: quia ergo Chriftus eft ille: de quo loa
nes dicit: Ecce agnus Dei.Agnus immola- Ioan.1,
riiulebatur :& quia vocandus erat pecca
tor apud Ioan. Nos fcimus, quia hic homo Ioan, 9.
peccator eft.Et quomodo hic homo poteft effe
à Deo , qui fabbathum non cuftodit? Defi-
ciente agno hædus in Chrifti fimiliter ty
pum offerebatur. Nec myfterio vacat,
quod quarto die ante immolatione por-
tari iubebatur agnus,vel hædus & prepa
rari,quia Dís quoq; diebus quatuor ante
oblationem fui in ara crucis , ingreffurus
erat Hierufalem in die Palmarum fuper
pullum afinæ, turbis acclamantibus ante
& retro.Benedictus qui uenit in nomine Do- Matth. 21 .
mini.
I 2
Agnus infcriptura denotat innoxium
& iuftum.Eccle. 1 3. Si communicabitlu- Ecclefia, 13
pus agno aliquando,fic peccator iufto. Item
apud Ifa. de fignis aduentus Chrifti di- Ifa.11.
citur:Habitabit lupus cum agno , quòd non
eft contrarium fuperiori fentëtiæ: in qua
dicitur agnum cum lupo commorari nō
poffe,quia hic de lupo per fidem viuam,
& baptifmum edomito & manfuefacto
fermo eft,qualis olim Paulus,qui cu qua-
fi lupus fpirans minarum & cædis iret in
Damafcum,nihilominus tamen in via di A& t.9.
uina vifione proftratus & mutatus eft. -
Agni in fcriptura vocantur, qui exgen 13
tibus ad Ecclefiam,Iudæis infua cæcita-
te manentibus,vocatifunt. fic legimus in
Ifa. Etpafcentur agni iuxta ordinemfuum, 1fa,s-
defertain ubertatem uerfa aduene come
dent.Vbi Hierony. Detoto, inquit,orbe Hierony.
congregati multitudo habitat in Iudæa,
Rom. II,
eiectis prioribus populis , ideo cæcitas ex
parte contigitin Ifraël donec plenitudo gen-
tium intraret.Hæc Hierony , de quo Do =
minus: Multi ab. Oriente & Occidente ue- Matth 8.
nient. recumbent cum Abraham, & c. Et
Matth.21.
rurfus: Auferetur à uobis regnum Dei , &
dabiturgenti facientifructu eius. Quod ve
rò iuxta ordinem fuù pafcendos afferit
aguos, denotat fingulos fideles iuxta gra
dum fuum Euangelicæ doctrinæ pafcuis
effe faginandos , alia enim virginum,alia
coniungatorum, alia denique inonacho-
rum eft viuendi ratio , que autem à Deo Rom.13 ,
funt ordinatafunt. ideo feculari Dominus
dixit

AGN VS.
dixit: Siuis ad uitam ingredi ,ferua manda-
ta. Sed Apoftolicæ perfectionis viris
Matth.19 . Vos quifequuti eftis me fedebitisfuperfedes
duodecim, c.
14 De eifdem agnis legimus in Ifa . Ecce
Ifa.40. Deus uefter in fortitudine ueniet, &c.& in
brachio fuo congregabit agnos , Et infinu
Hieron.
fuo leuabit , foetas ipfe portabit. Vbi Hic-
Cyrillus..
ronymus , Cyrillus , Procopius : foetas
oues Apoftolos & Doctores fed agnos
reeens in Chrifto natos intelligunt , quos
congregat omnes brachio fuo,ideft,vir-
tute paflionisfux:de qua dixerat Ioan-
Ioan.11.
nis 2. Ego fiexaltatusfuero àterra, om
Ioan.11.
nia traham ad me ipfum.Et rurfus. Ipfe mo-
riturus erat progente, non pregente tantum,
fed ut filios Dei, qui difperfi erant congrega-
Ioan.vit. ret in unum. De quibus omnibus Petro di-
xit: Pafce agnos meos.
15 Agni virgines peculiariter in Ecclefia
Ifa.3o. denotant apud Ifai. Pafcentur in die illa
in poffeffione tua , agnus fpaciosè ,& tauri
Hierony. tui & palli afinarum.Vbi D. Hieronym .
Pafcentur , inquit , agni loco fpaciofiffi-
mo , qui fequuntur agnum quocunque
Apoc. 14. vadit , & qui femper ad dexteram funt.
Hæcille Neque audiendus eft hoc loco
Vatablus.
Vatablus , quide tempore quo Senache-
rib percuffus receffit hoc intelligi putat,
cum conftet nunquam illa tempeftate
tantam abundantiam contigiffe Iudæis,
quantahic promittitur , fed de Ecclefie
fpirituali foecunditate & affluentia fer-
Cyrillas. monem effe, vt etiam exponit Cyrillus,
Lyra. & Lyranus , & Gloffa Interlinealis , fed
Gloffa.
&martyres hoc loco vocantur agni , de
Luc.10.
quibus apud Lucam : Ecce ego mitto uos,
ficut agnos inter lupos. Denique Cyrillus
agnos dicit fimplices homines , quorum
Joan.6, quinque millia quinque panibus, & qua-
Marc.8.
tuor millia feptem panibus pauit Chri-
ftus in deferto.
16 Agnus frequenter in fcripturis Dei fi-
Ioan.1. lius appellatur Ioan. 1. Ecce agnus Dei,
ecce qui tollit peccata mundi. Vbi in græ-
coapponitur articulus : Ecce ille agnus
Exod.12. Dei,quafi dicat,ille figuratus in lege qua
do fanguine agni confperfi funt poftes
ædium Iudæorum ad primogenitorum
falutem, fic enim fanguis Chruti falus eft
omnium electorum , vnde cum primum
in circuncifione fuit fufus , Iefus , ideft
Luc.2. Saluator appellatus eft. Agnus etiam in
lege quotidic mane offerebatur & vefpe-
,
re.Sic & bis folenniter Chriftus Deo Pa Exod.28.
tri præfentatus eft , prius quafi mane in Leuit, 14.
teplo adhuc infans quadraginta dierum: Luc.2.
deinde in ara crucis quafi vefpere , cum
triginta trium effet annorum,quo facrifi-
cio falutari peccata mundi funt quo ad
fufficietium expiata : ideó Ioannes dixit: Ioan.r.
Ecce qui tollit peccata mudi, vt notat Orig. Origen.
ho. 2 4.in Numeros,& Chryf.ho. 2 4.in , Chryfoft.
Matt.Additur autecu articulo: Ecceille
agnus.vt denotetur effe ille ipfe, qui fue
rat à facris vatibus prænutiatus. Sic enim
legimus apud Ifaiam: Tanquam agnus co. Ifa.s3.
Hier.11.
ram tondentefe obmutuit.& Hierem.in per
fona Chrifti.Ego tãquam agnus manfuetus,
qui portatur ad uictimam.Deniq ;, vt figni-
ficetur abolitis vniuerfis legalibus facrifi-
ciis hunc folum effe agnum illum , qui po
tuit propter vnionem humanitatis ad ver
bum de toto rigore iuftitiæ peccata dele-
Hebr.9.
re:nam vt inquit Apoft. Impoffibile erat
fanguine uitulorum, aut hircorum deleripec-
cata:ideo in Apoc. de electis dicitur: Hi Apoc.7.
funt quiuenerunt detribulatione magna , &
Lauerunt ftolasfuas & dealbauerunt eas in
fanguine agni,quafi diceret:nullo alio me-
dio efficaci lauare poterant confcientias
fuis,& veftem nuptialem, fine qua con-
uiuiu nuptiaru non licet ingredi, nifi fan- Matth.22.
guine , quafi immaculati agni iuxta Pe- 1.Petra
tru: Scietes,quod non corruptibilibus auro &
argento redempti eftis de uanaueſtra conuer
fatione,erc. fed pretiofo fanguine,quafi im-
maculati agni , &c .
Controuertitur aute an de folis marty
17
ribus dicatur,quod lauerint ftolas fuas in Quæftio.
1 1 . defan- Auguft.
fanguine agni?quia Aug.fer. 11.
Etis,de martyribus exponit , & Gregor. Gregor.
ho. 17.in Ezech. & Lyra. fuper Apo . 7. Lyra.
Accedit,quod ibi dicitur: Hifuntquiuène -
runt de tribulatione magna, qualis eft mar-
tyrū.Nihilominus tamen,quamuis Aug.
& Greg.de martyrib. meminerunt , non
tamen alios excluferunt electos ab hac
albatorum congregatione , imo Auguft. Auguft.
hom.6.in Apoc.No inquit,vt aliqui pu-
tantfolimartyres funt,quia no dixit.La-
uerunt ftolas fuas in fanguinefuo , fed in
fanguineagni&gratia Chrifti. Idé tenet
Beda caderatione ductus.Item de omni Beda.
bus electis exponut Ansbertus , Havmo, Ansbertus,
& Ambrofius , qui explicat lauiffe illos Haymo.
Ambrofius,
ftolas fuas primum per baptifmura: po-
ftea verò perpoenitentia, & bona opera,
quæ
 A GNV S.
quæper Chrifti fanguinem vim habet
mudandi Hæc Ambrofius . Nemo ergo
in cælum nifi qui detribulatione magna
veniat ingreditur . Quia per multas tribu
Act.14 lationes oportet nos intrare in regnum Dei,
Matth.s .
Luc.6. ideo.Beati qui perfecutione patiuntur prop-
ter inftitiam
18
Agnus quoq; vocatur filius Dei Apo
Apoc.s.
cal. 5.Vidi agnum ftantem tanquam occifum
habentem oculosfeptem carnuafeptem.Di
cituraute.Tanquam occifus. Quia licet fit
fecudu naturahumană occifus,fed no fe
cundum deitatem , deinde qui etiã fecu-
duhumanitate citò refurrexit , vt notant
Aretas.
Aretas,Ambrofius ,Haymo , & Rupert
Ambrofius .
qui ftante exponit , ideft , regnante ficut
Haymo.
regnare debebat qui pro falute mundi fue
Rupert.
Rom.is . rat occifus. Dicente Paulo. In hoc Chriftus
mortuus eft refurrexit ,uter mortuorum,
uiuorumdominetur.Oculos feptem ad
fapientia Chrifti perfectam referunt pa-
tres , & ad feptem dona Spiritus fanéti,
quia fequitur.Quiafuntfeptëfpiritus Dei
mifsi in omnem terram . Septem verò cor-
nua plena Chrifti poteftatem,fignificant
Iob.12. vnde apud Iob deillo dicitur . Apud ipfu
eftfortitudoerfapiétia . Pulchrè aute feptē
oculis videt necefsitates noftras, & hoftiu
contra nos infidias,atque fepté cornibus
nos defendit. Sic fepte oculis vidit Apo-
Marc.4 ftolos laborantes in remigando, & fepte
cornibus procellas tepeftatefque difcuffit
Matth.14. ficut & Matth. 14.ergo fecundu hanc ra
tione emphafim habet quòd Dis dicit
Ioan.;o.
apud Ioan.Sicut mifit me pater ego mit
to uos.Quafi dicat,ficut me pater femptē
plici gratia Spiritus fancti fecudu naturā
humanā munitu mifit in mundu,quafi ſe
pte occulos & fepte cornua habente , fic
eifdé armis polletes vt ad mea fide gen-
Matth .1otes adducatis ego mitto uos . Neq; obftat
Luc.so. quod apud Matth . Sicut ouis inter lupos.
Etapud Luc. Sicut agnos inter lupos eos
mittere dicatur , quia ficut ipfe filius Dei
1fai.5 3. agnus dicitur propter paflione & ouis : &
nihilominus feptéoculos , & totide cor-
nua,ideft, dona Spiritus fancti habere de
fcribitur:Sic &Apoftoli oues & agni fut
propter carnis infirmitate fed munitio cu
lis , &cornibus fepté propter feptiforme
gratiam Spiritus fancti , & propterea de
feptem oculis agni dicit Ioannes . Hi
funtfeptemfpiritus mifsi in omnem terram.
Quia nimirum Apoftoli quibus Matth.
161
ltimo Dis dixit.Euntes docete omnesgen
tes.oculos agni , ideft , feptiforme gratiā
in omne terra dilatauerunt,in omnequp Pfal.r 8.
Rom.10.
pe terra exuit fonus corum.
Agnus etiam dicitur filius Dei Apoc. 19
6.à.d. &. 7.c.d.&. 1 2.c.ItemApoc. 13 Apoc.13.
Etadorauerunt (inquit) cam ,ideft,imagi-
nem Antichrifti . Omnes quibabant ter-
ram,quorum nofunt nomina fcripta in libro
uite, agni qui occifus eft ab origine mŭdi.
Vbi fignificat eus omnes Antichrifto
fubiiciedos , qui non funt predeftinati in
vitam æternam.Sed qua ftio eft quare, Quæftio.
dicatur agnus occifus ab origine mun-
di , magis qua ab æterno fi de occifione in
diuina præfcientia fermo eft , abaterno
enim præfciuit Deus filium fuum occi-
dendum:ad hoc quidam patres refpon-
dentper hyperbato dictu à Ioanne , ita
vt aborigine mundi non debeat coniun-
gi cum agno qui occifus eft , fed cum li
bro vitæ, in hunc modum.Quorum nomi-
na nonfuntfcripta ab origine mundi, in libro
uite agni qui occifus eft . Ita expreffe Ru Rupert.
pertus, Abbas, & Aretas legunt & Ty- Aretas.
conius homil . 10.Eandem lectionem ap Tycon
Ambrof ..
probat Ambrofius . Dicitur liber vitæ
continere nomina fcripta ab origine
mundi, quia tunc coeperunt homines,
fcribi,quando omnes inAda peccauerüt. Rom.s.
Cæterum alii dicunt agnü hic dicbori
ginemundi occifum præuifione.Calius
in collectaneis fic exponit, quia fi Adam
primo parenti mox vt peccaffet non ei
fuiffet datafpes veniæ,perfidem viua ag
ni Chrifti crucifigendi facile defperaflet.
Fuit ergo ab Ada &pofteris eius prçuifa Ansbert.
o cifio agni Dei.Alij vt Ansbert & Six Sixtus
tus Senefis lib. 2.Bibliothecæ, &c.Dicut Senfenf.
agnu Dei in figura occifum in fuis mem-
bris népe in Abel & aliis innocêtibus, de
quibus apud Matth. Vt ueniat ,fuper uos Matth.23-
omnisfanguis iuftus , qui ffufus eftfuperter
ra,àfanguine Abel iufti ufq; adfanguiné Za
charie, c. Vtraque autem expofitio
probabilis eft,fed poflerior hæc magis . Apoc.14.
Pretera Ioan.a't in Apoc. Vidifupra 20
mětě Sion agni ftante,cr cu co cětu quadra
gintaquatuor millia. Vbicertu eft monté
Sion quidem terrenum fed cæleftem in- Quæftio.
telligi.Magna verò difceptatio eft,an de
virginibus orpore & mête fit fermo,de)
inde an ifte numer" formalis & determi
natus virginu intelligatur:& quomodo?
X Et
 AGNVS .
Et primum quidem contra reclamante
nouatores,textus ipfe palam exponit de
ueris virginibus fermonem effe, quia fe-
quitur . Hifuntqui cum mulieribus nonfunt
coinquinati uirgines enimfuntNec valet hę
reticoru argutia, de fornicatione idola ·
triæ cum Babylonica meretrice debere
intelligi ,quia non dicit . Cum muliere non
funt coinquinati. fed cũ mulierib , deniq;
Hiero . patres deueris virginibus explicant Hie-
Auguft. ro.de laude virginitatis & apologia ad Pa
Greg, machium Aug.lib.de virginitate ca. 27.
Beda.
&.28 . &. 29. Beda fuper Apocaly.ibi
Primafius.
Anfelmus. quePrima.Anfel . OEcumenius. Richar.
OEcumen. Ambro.D.Tho . & alij de numero autē
Richard. horum virginu variæfunt opinionesHie
Ambro.
ronym.loco citato in Apologia ad Pam
D.Tho.
machiu contra Iouinianu,dicit effe de fin
Hiero.
gulis tribus Ifrael excepta tribu Dancu
ius locofubftituta eft,tribus leui Apoc.7
virgines effe illo numero præcifos ,fecun
Aretas. da opinio eft Aretæ quipriore fententia
refutás,ait fi de illis tribubus virgines fuif
fent, dicendum erat à Ioanne vidi ex illis
tribubus.1 44.millia quod cù non dixe-
rit, confequens de his, quicrediderunt ex
gentibus, cum numerum virginum po-
fuiffe,vtgrana feminis verbi Dei duode-
cies millies fecundum numeru Apofto-
lorum multiplicata in virginibus effe de
Ioan.15 . prehendantur,juxtaillud Ioan.Ego elegi
uosuteatis & fructum afferatiser . Ita vt
Ioan , 14. etiã in hoc verufit quodChriftus ait.Qui
credit in me,operaque egofacio e ipfefa-
ciet, maiorahorufaciet.Quia filius Dei
prædicans per fe ipfum & feminans in
terra bona fecit fructu :aliud trigefimu . &
Matth, 13. aliud fexagefimu,& aliud cetefimü : Apo
ftoli verò multo locupletius , hoc eft duo
decies millecuplu fecerut.Tertia fentētia
Beda, eft Bedæ, & comunior patrum accipi nu
merum determinatum pro indetermina
to . fed ais hunc numerum nö effe , de il-
lis qui fic accipiuntur qualis effe folet fe=
narius, duodenarius,& millenarius , qua
re dicendum puto non tam indetermi
natum effe numerum , quam myfticum
quia cetu perfectione fignificat . Ite mille
& quadraginta fimiliter nec non & nu-
merus quaternarius propter totide Euan
gelia , vnde perfectionis fectatoribus
D.Tho.
quadraret,que fenter tia eft D.Thomę,
& alioru multoru, & mihi placet propter
hanc enim perfectione virginalis ftatus
denotandam etiam Dís dixit . Sunt nou
nulliquife caftrauerunt propter regni calo
rum qui poteft capere capiat . Ponitur etiã Matth.19,
numerus perfectionis virginibus beatis
quia beati non erunt,fi charitas illis de-
fit quæ eftvinculum perfectionis , ideo
virgines fatua que oleum charitatis non Colof3 .
habuerunt exclufæ funt. Math.25.
De illo præterea quòd fubdit Ioan 20
nes codecap.Virgtnes enimfunt & fe qui Apoc.- 14.
tur agnum quocunque icrit . magna quæ- Quæftio
ftio eft , quia de omnibus fanctis dicit
Ecclefia . O quamgloriofum eft, regnum in
quo cum Chrifto regnant omnes fancti &
fequutur agnum quocunque ierit.Refponde
ritamen poteft de virginibus hoc fpecia
li modo dici,quomodo de aliis non dici-
tur,ficut Ioannes ibidem ait quòd . Can
tabant canticum nouum & nemo poterat dice
recanticũ illud nifi ifticentum quadraginta
quatuor millia.Quare D. Thomas fuper D.Tho,
hunc locum tenet effe his verbis fignifica
tam aureolam virginitatis . Sed fi hoc fo-
lum effet,idemplanè de martyribus di-
cipoffet , qui diftinctas ab omnibus aliis
aureolas habent , & tamen nec hoc legi-
mus de illis dictum quòd de virginibus,
propterea dicit Aug.lib.defancta virgi- Auguſt.
nitate cap. 27.& 28. & 29.effe queda
gaudia fpecialia virginu,nafunt (inquit)
gaudia alijs alia fed no talia,quod fequu
tur Prima.Beda Ansb.& alii.Cæterù ad Primaf.
Beda.
huc quæftio eft quæ fint illa gaudia.Por Ansbert,
rò mihividetur, omnibus fanctis dictu:
Si quisuult uenire poft me abnegetfemeti- Matth.16.
pfum, & tollat crucemfuam , & fequa-
tur me.Et in hoc fenfu non folu virgines ,
fed & omnes fancti fiue virgines fint fiue
martyres fequutur agnu quocuque ierit Richar
vt exponit Richar. Victorinus quia duę
funtinclinationes vehemētifsimæ omniu
quas qui vicerit , fequi dicitur agnú quo-
cuque.Altera eft ad conferuandu effe in
diuidur,quá vincut martyres. Alteraverò
ad conferuanda fpecie , per generatione
prolis,qua virgines fuperant. Vnde Eccle
fia perfynedoche omnibus tribuit fanctis
quod propiù eft virginu, & martyru -vt
pote qui fint præcipua fanctoru portio.
Quanuis proftremo dici poffet omnes
fanctos , etiá fi confeffores quoque copre
hēdas ,qui nec martyres nec virgines funt
fequi agnü Dei quocüq; ierit,quia in om
nibus faciunt eius voluntate,fed familia =}
rius

ARM
rius quidem virgines . Puritas quippe
mentis & corporis , cæteris paribus, agno
purifsimo eft amabilior , folique virgines
canticum illud canere valent , in quo
Beda. virginitatis aureola, & gaudium quoddā
D.Thom, illorum fingulare vt ex Beda D. Thom .
Primas. Primafio &Ansberto retulimus defigna
Anfbertus,
tur.Quale nec Beatus Petrus Apoftolo
rum coryphæus habet , qui nuptias ex-
Rupert pertus eft , quidquid Rupertus dicat
hoc loco. Fatemur autem ingenue canti-
cum martyrum folis etiam martyribus
competere,ficut & aurelam doctrinæ fo .
lis doctoribus,vt omnes fcholaftici in.4 .
fent,tenent,cum D.Thom. Verumideo
de virginibus à Ioanne dictum eft hoc
fingulariter, vt magis homines ad virgi-
nitatis certamen animentur , quod labo-
riofifsimum eft,& perpetuum , & Chri-
fto Domino familiare cuct æque aulæ ce
lelti gratifsimum .
22 Agnus Dominator terræ Chriſtus eft
Ifai, 16. Ifai. 1 6.Emitte agnữ Dñe dominatorě ter
ræ de petradeferti ad montě filiæ Sion . Vbi
Hierony. Hieronymus Ruth moabitudinem de-
ferti petram effe dicit , de qua legimus in
Matth . 1. genealogia faluatoris . Booz autemgenuit
Vatablus . Obeth exRuth.Vatablus refertHebræos
hunc locum Ifaiæ fic exponere ,Mittant
agnos Moabitæ de ciuitate quæ apud
eos Petra vocatur,foluantque tributu do
minatori terræ, videlicet Ezechia regi, fi
cut foluere confueuerant antequam reg=
naret Achab, centu millia videlicet agno
4.Reg.3. rum,vt habes 4.Reg. 3.fed cotra iftos eft
Hiero Hieron. & communis fententia patru, &
Lyra.
Vatab, Lyranus & Vatablus qui tenentprophe
tiam effe de aduc u Chrifti de Ruth Mo
abitide . Multo autem minus audiendus
R,Iofeph, eft R.Iofeph qui vertit.Mitte arietem do-
minatoriterra.Ideft, bellicam machinam
quæ vt fupra diximus aries vocatur.Sed
fabula hæc ficut nullo nititurfundamēto
fic facile ab omnibus refutatur. Maximè
quia vox Hebræa Car,quanuis agnü fig
nificet,& arietem,femper tamen pro ag-
no hoc loco abinterpretibus accipitur, fic
Sept.vertunt. Mittă agnũ dominatorě ter=
re.Etquanuis dominatorem in Hebrço
pofsit effe in genitiuo , & datiuo, & voca-
tiuo, fed etiamin accufatiuo vt vertit Hie!
Hierony.
ro. & ante illu Sept. quare fruftra Pagni
Pagninus.
Vatab nus vertit in genitiuo & Vatablus in da-
Matth . 3. tiuo . Eft enim dominator Chriftus del
162 •
A, & c.
quo Malac . Etftatim ueniet ad teplufan- Luc.2 .
tumfui dominatos que nos quæritis.Quòd Malachi, 3
&
in diepurgationis Mariæ cœpit impleri
& ipfe ait Matth. 1 1.omnia mihi tradita
funt à patremeo.
Agnus interdum in malu fumitur pro Prou.7.
iuuene lafciuiente Prouer. 7. Etquafi ag
rc.
nus lafciuiens, &
De nuptiis agni vide in verbo Nuptię.
CAPVT CXXXVIII.
Árma, Armatus, Armatura ,
Armigatus.
RmareHebraice dicitur Ia I
zan Hiere. 5 .
‫יון‬
Arma funt inftrumēta
militaria,fic dicta, quod ab
armis fiue humeris pendeant.
2
Arma Dei per metaphora dicitur ver
bu Dei,fic ad Deum clamat Propheta. Pfal
.34.
Apprehende arma& fcutum& exurge in ad Theodo.
iutorium mihi.Vbi Theodor.fatis eft , in-
quit verbum Dei ad infligenda vltimam
poenam vndeverbo fuo veniet armatus,
quando in finali iudicio clamabit. Ite ma
lediti in ignem æternum . Sed vbi vulga- Matth.25 .
ta vertit apprehende arma & fcutum in
Hebræo eft Apprehende maghem fcu-
‫מגן‬
tum & zina hafta & ita vertit Hierony.
Aprehende fcutu & hafta, quanuis ide fit
fenfus de quo Sapies. Etaccipiet armatur à Sap.s.
zelu illius.Sic enim gręce legimus in ac-
cufatiuo per appofitione,no zelus in no-
minatiuo,ficut ex errore imperitoru fur-
repfit. Et armabit creatură ad ultione inimi Gloffa.
corum . Vbi Gloffa Armat, inquit Deus
creatura,quando creaturis contra repro-
bos, quafi inftruimētis vtitur. Sic legimus
apud Luc. Erut figna infole & luna & ftel Luc, 12,
lis, &c. Porrò nonfolum Dei verbum
imo & zelus eius pręter creaturas,arma-
tura diciturDei.Item ifa illius, & iuftitia.
Quæ omnia vocatur non folu armatura.
fed panoplia,fic enim gręce legimus loco
citato fapietis ληψεται πανοπλίαμ
τὸν ζήλομ αυτού .Οuod Vatablus ver
tit. Pro omni armaturaproferet indignatio-
tionemfuam.Et recte quia zelus hoc loco Vatablus,
pro indignatione ponitur,vnde fubditur.
induet pro thorace iuftitiam,& accipiet pro
galea iudicium certum , &c. acuet autem
X 2 diram
 ARMA .
diram iram in lanceam . Vbinequis puta-
ret , meram Dei indignationem iniudi-
cio finali dominaturam , iuftitiam addi-
dit pro thorace fumendam, & pro fcuto
fimiliter æquitatem , vt non pafsione
planè furoris dominante , fed æquitate
potius , & iuftitia tranquille iudicante
damnandos effe reprobos cogitemus ,
itaquecum in Euangelio legimus fpon-
fum fatuis dicere virginibus . Amen dico
Matth.25. uobis nefcio uos . Velferuum , quicentum
denarios dimittere conferuo fuo noluit,
cum decem millia talenta liberaliter ei
paulo ante dimiffa fuiffent à rege, in car
cerem mitti.Donec totum dimiffum redde-
Matth.18. ret debitum.Aut quando, mifsis exerciti-
busfuis perdidit inuitatos ad nuptias . quia
Matth.22 . feruos regios coeciderant . Vel denique
quado malos agicolas qui filium Dei in-
Matth.21. terfecerant male perdidit, recolamus hāc
Regula. regulam, Deum videlicet iudicem cum
tranquillitate iudicare , fecundum meri-
ta fingulorum ,& iuftitiæ leges.
Arma in literis facris in bonum acci-
4
piuntur,& in malum, in bonum quidem
opera bona arma lucis merito dicuntur
fic Paulus. Induamur, inquit, Arma lucis.
Rom.13.
Hicrony. Vbi Hiero.ideo lucis arma vocari putat.
1oan.3. Quia Ioan. 3. Omnis quifacit ueritatem
uenit ad lucem ut manifeftentur opera eius,
· feis.Propterea fuis Dís dixit. Nifi abun-
quia in Deo funt facta . Quod fi quæ
ras quare opera bona dicantur arma : re
Ambro, fpondet Ambro. fuper Rom . 1 3. Boni
actus arma lucis funt , impugnantes te
nebras , quæfunt vitia carnis :hęc ille.De
D.Thom.
nique Diuus Thomas in commentariis
virtutis,inquit,opera arma lucis funt,quia
lumini rationis funt confentanea : & vt
exemplar luminofum aliis imitanda
proponuntur. Et recte plane qui in alio-
rum oculis,vt foli Deo placeat,recte ope
ratur , exemplofuo quafi fplendentibus
armis,contra vitia tenebricofa,cunctos ar
Matth. mat intuentes.Ideo Dominus dixit . Sic
luceat lux ueftracoram hominibus,ut uideat
opera ueftra bona , & glorificent patrem ue-
ftrum qui in cælis eft.
Arma quoque iuftitiæ virtutis ope-
5
2.Cor 6. ra nominantur. 2. Corint . Per arma iufti
Ambro. tiæ à dextris àfinixtris.Vbi Ambr.Arma
inquit, iuftitiæ perimunt iniquitatem
Hierony.
Sed Hieronymus arma iuftitiæ vo.ari
putat , quæ nos defendunt , ne in prof-
peris eleuemur , aut ne frangamur ad-
uerfis . Itaque arma iuftitiæ fecundum
Ambrofium funt quidem offenfiua
qualia Iob habuit dicens . Conterebam Iob. 29 .
molas iniqui , de dentibus illius aufere-
bam prædam . Et regius vates . Inmatu- Pfal.100 .
tino interficie bam omnes peccatores terre,
&c. Atqui iuxta Hieronymum Arma Hierony.
iuftitiæ funt defenfiua , quibus hoftium
ictus retundimus , ne lædamur . Mihi
autem videtur , opera iuftitiæ vtrunque
nobis præftare : Nos quippe defendunt
ficut defenderunt olim ab aquis diluuij
Gen.6.
Noe & à fornace Babylonica tres pue- Dan. 3.
ros,& à carcere Iofeph.fed &aduerfarias Gen.41.
poteftates fugant vt coftat de Elia.4 . Re 4.Reg.1 .
gum . 1. & de Helifeo 4.Reg . 6. Porrò 4.Reg.6 .
Chryfoftomus Theophy .ipfas profpe- Chryfoft
ritates , & aduerfitates arma iuftitiae Vo- Theophy .
cari putant , quia ipfis vtimur ad iufti-
tiam generalem virtutum omnium, vel
comparandam , vel conferuandam qui-
dem,vel augenda ,denique D. Tho.inco
mētariis ipfam virtuté iuftitiæ arma iufti
tiæ arbitratur appellari , congruit autê cũ Eph.6
eoquòd ideApoftolus addit . Induite ergo
armatura Dei ut pofsitis refiftere in die malo
c. Indulte lorica iuftitiæ. Illud aute notā
duparum prodeffe lorica iuftitiæ, exte-
rius tantu induere, fi animus maneat inte
rius in ermis,quod contigit olim Phari • Matth.s .
dauerit iuftitia neftra pluſquã Scribarum,&
Pharifæoru,non intrabitis inrégnu cæloru.
Poftremo arma iuftitiæfunt, mēbra cor .
poris noftri in obfequiu Chrifti fanctifi- Rom,6:
cata.Sed neque exhibeatis mēbra ueftra ar-
ma iniquitatis peccato ,fed exhibete uos Deo
tanquã exmortuis uiuentes, mebra ueftra
arma iuftitiæ Deo.Sic mulier quæ erat in-
ciuitate peccatrix refipifcens, oculos, qui
fuerant iniquitatis nuper arma, conuertit Luc.7.
in fontes lachrymaru. Item capillos & la
bia in arma iuftitiæ,illis tergens pedes Ie
fu,his verò deofculans veftigia eius .
6
Arma militiæ noftræfunt verbu Dei
& gratia Spiritus fancti. 2.Cor. Arma mi a.Cor.10.
litie noftre no carnaliaſunt, ſed potětia Deo Hiero.
ad deftructioněmunitionu. Vbi Hiero. Ar-
ma,inquit,militiæ noftrę nō funt facta de
ferro,nec manu hominis fabricata fed po
tētiaDei,qua plus vel verbo agas,qua alij
homines carnalibusarmis.Muniut doctri
nā fuá falfi doctores aftutia argumentis,
fed acreas poteftates Apoftolus deftruit
virtute
 ARMENIA .
[ virtute gratiæ fpiritualis.hæc ille. Certe-
his armis Dominus Apoftolos muniit
Ioan.zo, quando Ioan. 2o.dixit. Accipite Spiritum
fanctum quorum remiferitis peccata remit-
tuntur eis. Item quando dixit. In quan-
cunque domum intraueritis dicite pax huic
Luc,Io.
domui.
5 Armatura fortium in fcriptura vocan
tur exempla virtutum & doctrina fan-
Cant.4 &torum fic legimus deEcclefia in Cantic.
ficut turris Dauid collum tuum, erc, mille
clypei pendent ex ea omnis armaturafortiй.
Greg
Vbi Gregor. in clypeis, inquit, Ecclefiæ
omnis armatura fortium pendet , quia
quifquis hoftium cuneis fortiter refifte-
re vult,in eis exempla videt quibus ar-
matus hoftes valeat ftrenuè fuperare.
Theodoret, Hac Gregor. & Theodoret.munita, in-
quit, es ò fponfa fpiritus armatura,& faci
le hoftes fuperas ,cu omnibus fortiu fagit
tis abundes, cofque modo per Apoftolos
modo per Prophetas redarguas : & ipfo-
rum detegas imbecillitatem : hæc ille. Rej
Mtath.16. te igitur de Ecclefia Dominus dixit.
&
Et porte inferi non præualebunt aduerfus cã
6 C Armatus in malum dicitur dæmon.
Luc.11. Cumfortis atmatus cuftodit atrium fuum in
Matth.12.
pacefuntea que pofsidet. Dequo etiam Iob
ait. Et ipfa, fubaudi impiu,rapiet armatus.
Greg. Vbi Greg. Antiquus inquit hoftis quafi
inerinis vincitur cum mala apertefugge+
rens humanæ menti bona omnia fimul
deftruere conatur,fed armatus vehit,quã
do bona quædam intacta deferens laten-
teralia corrumpit.Hæc Greg.fic& Glof
རྣམས་ལ
fa interlinealis Armatus, inquit, eft diabo
ཁསནོར
lus non aperte fed occultè decipiens . Sic
Gloffa.
& Gloffa ordinaria,quamuis D.Thom ,
D.Tho.
in commentariis iuxta hiftoriam perar
matum non malignum quidem fpirituni
fed hominem potius prædonem intelli,
gat, qui diuiti infidiatus interimit , &fpo
liat eum , nec profunt tunc ei fed magis
nocent diuitiæ fuæ, ideo Dominus di-
Matth.S. cit Noliteuobisthefaurizane theſaurosin
terra . De forti verò armato qui cuftodit
atrium fuum vide in dictione cuftodire
numeroagoana hivenog midh,.st0
7 Armatus quoque dicitur impiusho-
Iob.rs.
mo contra Deum Iob. i.Sulcurrikadı
uerfuseum erecto collo e pingui ceruicear
Hieronymatus eft .Vbi Hieronymus pingui cerni
Ace abundantiam & quafifuper effluente
Pfalm . 72 fuperbiam indicatimpij iuxta illud Pfal.
162
Prodiit quafi ex adipe iniquitas corum.
Hæc ille . Diues ergo iniquus ex diuitiis
armafabricat contra Deu,fuperbiæ nimi
rum, auaritiæ ,luxuriæ , & vitiorum om
nium propterea Dominus dicit, Beati pau
Matth.s.
peres fpiritu,& C.
Arma ferrea quære in dictione æs .
Arma confringet Pfalm.4.vide in di-
&
tione Arcus .
¶Arma Gog vide in dictione Arcus &
indictione Aquilo .
Armigatum dicitur muficum inftru-
mentum,alligatum armis, ideft, hume- 8
ris 2.Reg. Vbi Dauid percutiebat in or-
ganis armigatis,ideft, ab humero penden 2.Reg. 6.
tibus, quamuis Gloffa organa quidem
afmigata perfecte compacta potius intel Gloffa:
ligat.
CAPVT @XXXIX.
Armenia.
Rmenia vt refert Pli-
nius libro. 6. cap.18 .
duplex eft altera ma- A
ior &altera minor,
maior monte Parie-
dro,& Euphrate am=
ne diuiditur à Capadocia. De Armenia
Hiero.de locis Hebraicis,ait, Arat eft Ar
menia,fiquidem in montibus Arat,ideft,
Armeniæ atça poſt dilimuiu fediffe per Gen. 8 .
hibetur Gen. 8. & dicuntur ibide vfque
hodie eius permanere veftigia.Meminit Hierony.
hotu montiu Hiere, in vifione contra Ba
lofephus.
bylone . Iofeph quoque in primo antiqui
tatum Iudaicaru libro fæculariu literáru
hiftorias profert , deinde recitat hiftorias
quas de hoc allegat Iofephus his verbis .
Berofus,inquit , Chaldæus fuper diluuu Berofus.
referes,hec locutus eft,diciturhuius$•nauis
nalis
inArmenia prope monte Cordichu pats
aliqua permanere & quofda bitumen ex
eh auellentes circüferre quo vtuntur ma-
xime qui luftrantur & le expiant, fed &
Hiero,Egyptius & Manafleas & multi Hierony.
AFgyp.
ali :Nicol.quoque Damaſce. in. 9 6.lib . Nico. Dam
refert, eft in Armenia fuper Myniadem
mons nomineBearis ad que multos in di . SoboutT
luniofugiffe autumat, ibiq; faluatos effe:
alios autem in arc alueo fupernatantes
ad cius verticem porucille , & vlouead
X 3 multas
 ARMILL
multas ætates ligna arcæ monftrari foli-
ta , quos ego puto non effe alios ,nifi quos
Moyfes legifer Iudæorum in fuis volmi
nibus edidit hæc Hieronymus ex loſe-
pho , quòd fi propter foedus ,quod cum
Noe iufto percuffurus erat, octo animæ
faluatæfunt indiluuio ad generis huma-
ni propagationem,quanto certius in Ec-
clefia Chrifti faluabuntur electi propter
promifsionem filij Dei dicentis . Et por-
Matth, 16,
te inferinon præualebunt aduerfus eam.
CAPVT CXL.
Armilla & circulus.
I R MILLA &
torques dicitur He
‫שיר רט‬
braice Seiroth in plu-
rali Ifai. 3 .
Armilla vt fcribit
Lazius.
Lazins Reipublicæ
Romanæ lib.9.cap. 1 5.militare fuit or-
namentum,tegumentum videlicet hu-
meri in brachium deflexum, quòd in an
tiquis fculpturis Leonis capite plerunque
Prifcianus,险 defcribitur , diciturque armilla ab armis
graceβραχιος κ ' ρία & vtPrifcianus ait
brachialia ex auro potifsimum, olim ar-
gentoque fiebant, & abimperatoribus iis
qui res præclare gefferant donabantur.
Deinde ornamentum, foeminarum fuit
quo ab fponfis donabantur fponfa, de
Ifai.3
quo fit mêtio. & apud Ifa. Aufer Domi
nus ornamentum calciamentoru, lunulas,tor-
ques,armillas.Quòd licet aliqui ad Baby=
lonicam referant, captiuitatem, fed Hie-
Hierony.
ronymus de excidio Hierufalemfub Ro
manis congruentius exponit,nec de foe-
minis folum expoliatis fed fub typofoe-
minarum de ciuitatibus intelligit Iudæo
rum, quæ corporalia fimul & fpiritualia
ornamenta perdiderunt , de quo præf-
cius filius Dei . Videns ciuitatem fleurt
Luc.19.
Super illam
2 Armille per metaphoram virtutes de
notant actuofas qualis eft charitas,fic lo-
quitur Dominus ad Hierufalem fub foe
Ezech.16. mina figura Ezech. 16. Ornam te orna
namento dedi armillas in manibus tuis.
Theodore . Vbi Theodoret. ait per armillas, vnum-
quodque eorum decet moraliter intelli-
gere,quod ex virtutibus ad operandum
Hierony, nos excitat . Et Hieronymus quando bol
A.
na(inquit ) opera dederit nobis Deus ,cir-
cudatarmillas manibus noftris , hçc ille.
Has armillas plufquam aureas manibus
circundedit Apoftolorum,quando apud
Marc . In multiplicatione feptem panum Mar.8.
in quatuor millia hominum , dabat difcipulis
fuis ut apponerent turbe Item quando .
dixit eifdem.Ego pofui uos uteatis & fru Ioan.s.
&tum afferatis.Hæc eft armilla bonorum
operum qua perforatur maxilla Leuia-
tham Iob.40 . Nunquid pones circulum in Iob.40,
naribus eius , aut armilla perforabis ma-
xillas eius ? In quem fenfum explicat
Hieronymus illud Ifaiæ . Auferet Domi- Hierony.
11ai.3 .
nus ornamentum ,&c.& armillas.Idelt.ar-
millarum,inquit,bona opera ,quales Re-
Gen.24.
becca accepit in fponfalibus.
Armilla virtutem verbi Dei omni 3
potentis metaphorica denotat Iob.40 . Iob.40 .
loco paulo ante,citato de Leuiathan an-
tiquo dicitur . Nunquid pones circulum
in naribus eius,aut armilla perforabis ma-
xillaseius? Vbi fub nomine Hierony-
Beda.
mi Beda procirculo alij captapulum ,
& pro armilla forcipem dixerunt : cir
culi, captapuli , forcipis & armillæ no-
minibus intelliguntur fermones diui -
næ potentiæ, quibus fuperbus atque
blafphemus fuperatus eft à Deo, & ats
tritus , hæc ille. Hac armilla perforauit
Dominus maxillas draconis antiqui, Luc.1 .
quando . Exat lefus eiiciens dæmonium,
illud erat mutum, cum eieciffet de-
monium locutus eft mutus . Sic Gregorius Greg.
libro . 33. moral.Armilla , inquit ,Do .
minus maxillam iftius Leuiathan per-
foratquia ineffabili mifericordiæ fuæ
potétia fic malitiæ antiquihoftis obuiat,
vt aliquando cos etiam quos iam ma-
le cepit , amittat , & quafi ab ore illius
cadunt,qui poft perpetratas culpas ad
innocentiam redeunt . Hæc Gregor.
Sic mulier que trat inciuitate pecca-
trix,& Zachæus etiam de faucibus hu- Luc. 7.
ius Leuiathan , armilla C potentiæ me- Matth . 9.
Luc.19.
ritorum Chrifti perforatis prodierunt
in lucem.
Circulum ponere in naribus alicuius 4
eft illum muitum trahere quo velis, quod
de Senacherib Dominus dixit Ifai. 37 .
Ponam circulum innaribustuis , frænum
inmaxillis tuis, roo Ifai.37.
Ponere circulum in auribus in bonum 4.Reg.19.
accipitur protimore Dei , qui auditum --5
à malo
 ARMON, & c.
à malo cuftodit & munit , fic fub typo fo
minæ dicit Dominus ciuitati Hierufalem
Ezech.16. Ezech. 16. Dedi circulos in auribus tuis.Vbi
Hiero habet, inquit circulos in auribus.
Qui claudit aures fuas ne audiat fanguine
& fepit eas fpinis . Ne particeps fiat cu in-
ierony. uidis & detractoribus. Hæc Hieronymus
Cai.33....
Theodor. fed Theodoret . fuper Ezech. fectione.5 .
percirculos aurium bonam putat fignifi-
cari doctrinam , & virtutem obedientiæ,
de qua Dominus dicebat apud Luc. Qui
Luca.8. babet aures audiendi audiat.
6 Circulus aureus in naribus fuis , pul-
Prou.it , chritudinem denotat fine prudentia Pro
uer. 1 1.Circulus aureus in naribus fuis mulier
Gloffa. pulchra & fatua. Vbi Gloffa & Beda circu
Beda. lum aureum fi naribus fuis infixeris ,nihi-
lominus in volutabro luti demeget illum.
Sic mulierfatua pulchra licet fit, volupta
tis fe ceno immergit, hec ille.Sicfecit adul
Ioan. 8.
tera quam,ne ſe rurfus in lutum immerge
ret,Dominus monuit dicens. Vade iam am
plius nolipeccare.
CAPVT. CXLÍ:
Armon.
RMON mons eft
in Armenia in quem
‫חרֶברין‬
decem tribus captiuę
ductæ funt , vt dicit
Hierony. Super illud
A nos.4. Amos . Et prouciemini
Hierony. in Armondicit Domin
Armon autem inter-
pretratur mons numerationis , quia quan
do poft hanc vitam peccatores obftinati
quales erant decem tribus , in locum fup-
plicij proiiciuntur, omnia corum peccata
ad luendas poenas vfque ad ad vitimum
quadrantem numeratur,iuxta illud para-
bolę debentis regi decem millia talenta.
Vbi iratus Dominus eius tradidit en tortoribus
Matth.18. quod ad ufque redderet uniuerfum debitum . ・・
CAPVT. CXLII.
Arnon.
‫ארבון‬ RNON nomen eft tor>
I rentis & rupis etiam eidem
prominentis de qua Hiero-
nymus libro de locis He-
Hierony,
braicis Arnon , inquit , eft
146
rupes quædam in fublimeporrecta in fi=l
nibus Amorrhæorum inter Moab &
Amorrhæos,Moab verò Arabiæ ciuitas
eft , quæ nunc Arcopolis nominatur:
oftendunt regionis illius accola locum
vallis in prærupta demerfæ fatis horribi-
lem & periculofum , qui vfque hodic Ar
nonas appellatur , inquo & militum ex
omni parte præfidia diftributa pienum
fanguinis & formidinis teftanturad ciui-
tatem ingreffum,hæc ille. Num.21.
Legimus autem num.2 1. Arnon termi- 2
nus eft Moab diuidens Moabitas & Amor .
rheos,unde dicitur in libro bellorum Domini.
ficutfecit in mari rubro,fic faciet in torrenti-
bus Arnon fcopuli torrentium inclinatifunt ,ut
requiefcerent in Arnon, recumberent infini-
bus Moabitarum . Vbi Lyranus magnum Lyra.
miraculum hic narrari dicit , facto quip-
pe terræmotu fcopuli montis Arnon in-
clinatifupermilites qui aditus cuftodie-
bant , ne intraret populus Ifrael , cecide =
runt & opprefferunt eos,ficut fluctus ma
ris opprefferant olim Agyptios ,compla
nataque via populus tranfiuit , de quo le .
ge dictione collis num. 1 2 .
CAPVT CXLIII.
Aroma.
ROMA dicitur fpe= 1
cies fuauiter olens quæ
penetrat & confortat,
dehuiufmodi frequens
mentio in fcriptura He ‫בשמים‬
Abraice dicitur Bafan
Exo. 30. Cant.4 . &. 5.
In plurali verò dicuntur Bafamim.
Aromata metaphoricè virtutum ope- 2
ra fignificant . Sic exponit Gregor. illud Greg.
Cantic. Odor unguentorum tuorum fuper om- Cant,4
nia aromata . Habent , inquit, aliquando
reprobi aromata fua , ideft , virtutum
moralium opera, qualia Pharifæus ha
buit qui dicebat . Ieiuno bis in fabbato , &c. Lucis.
Matth, 7. .
Item virgines fatuæ : virginitas quippe Matth.25
virtus moralis eft, & illi de quibus apud
Matth. Qui dicent mihi(ait) in illadie Domi
ne Domine non ne in nominetuo propheta-
uimas , &c. uirtutes multas fecimus , &c.
Quia ergo opera reproborum aliquan-
do hominibus placent . Deo autem )
X 4. quando
 AROMAT
quando fine charitate fiunt, minime pla-
cent,pulchrè de bonis iuftorum Ecclefiæ
dicitur.Odor unguentorumfuper omnia oroma
Greg. mata.Quia vt Greg.ait, quæ fancta Eccle
fia ex charitate conficit,in naribus Dei fi
ne ceffatione placent, hæc ille. Et certe fi-
lius Deiteftimonium dedit,aromata fidei
viuæ cum reliquis virtutibus Chananææ
fuper omnia fibivnguenta placuiffe cum
Matth.is . dixit.Omulier magna eftfides tua Nec minus
flagratiæ fenfit in fide Céturionis quádo
Matth. 8.
clamauit . Non inueni tantam fidem in ifrael.
Et in conuerfione Zachei de quo dixit.
Luc.1 9. Hodie falus domui huic facta eft . Denique
Luc ,7 Magdalene cui dixit.Remittuntur ei pecca-
tamulta quoniam dilexit multum.
Aromata myrrhę & thuris opera funt
3
Can t.3. panitentiæ & orationis Cant. 3. Quæ eft
itaque afcenditper defertum ficut uirgula fu-
miexaromatibus myrrha thuris. Vbi Gre
Greg. gor.Per myrrham , inquit, carnis mortifi-
catio defignatur, perthus vero orationu
munditia intelligitur: fancta igitur anima
dum carnem fuam à putredine vitiorum
mortificat, quafi myrrham mortuo corpo
ri adhibet, cum vero fe ad cæleftia maio=
ri defiderio accendit, quafi thuribulu cor
fuum coram Deo facit, inquo dum per di
lectionem virtutes congregat, quafi carbo
nes accenfos in thuribulo coaptat, dum-
queferuentes orationes ad Deum emittit
quafifumum aromatum è thuribulo edu
cit.hæc Greg. Et profecto Deipara virgo
quamuis rebelles motus nonfenferit car-
nis, quos mortificare deberet, ieiuniis ta-
men & vigiliis corpus ad merită macera-
bat cum oratione perpetua:vnde Angeli
admirantes de illa dicut,quæ eft ifta quæ
afcendit per defertum : & quauis femper
Luc.1.
hoc dicere poffent fed maxime cum Exur
gensMariaabit ad montana cumfeftinatione.
4 Aromata non folas virtutes fed & vi-
ros ipfos fanctos virtutum denotant odo
Cant.5.
re flagrates inCant. Meffui myrrham meam
Greg.
cum aromatibusmeis . VbiGregor. Myrrhā
inquit fponfus cum aromatibus metit,
quando electum fuum , mortificatione
vitæ ad perfectionem perducta , ab hac
refecat vita , & ad horrea cæleftia cum
bonorum operum opinione perducit .
Hæc Gregor . Sicfponfus Iefus adhuc
infantulus præfentatus intemplo cæpit
metere myrrham fuam,quando Simeon
fenexidinfpiritu prefentiens dixit: Nunc
A.
dimittis,feruumtuum Dominefecundum uerbum
tuum in pace . Sic Petrum qui dixerat do- Luc. 2.
mino.Tues Chriftusifilius Dei uiui : vna cũ Matth.16.
coapoftolo eius Paulo,eadem die Romę
tanquam aromata toto orbe flagrantia fal
ce Neronis meſſuit.
Nec folu aromata iuftoru animæ, fed 5
& montes appellantur aromatum in Can Cant-6.
ticis. Fuge dilecte mi ,afsimilare capreæ, hinnu
loqueceruorumfupermontesaromatum . Tri-
bus modis fugere dicitur fponfus fuper
mōtes aromatů:primo vt recedat à pecca
toribus obftinatis, & tranfeat ad iuftos,vt
exponitGre.ficreliquit Iudeos, quibus di Greg.
xit . Ecce relinquetur uobis domus ucitra defer Matth.25 ,
ta .& tranfiit ad couertendas per Apoſto
los gentes dicens . Euntesdocete omnesgetes. Matth.vlt.
Alio modo fugit, quando Mar.vltimo. Af
fumptus eft in cælum . vbi eft fuper nouem
Angelorum choros quafi fuper motes aro
matu,vt exponit Lyra.Dixerat enim fpō Lyra.
fus. Eo parare uobis locum.Dicit ergo Eccle- Ioan.14,
fia. Fuge dilecte, para mihi locu , vt tecũ
gaudea fuper montesaromatu .Tertio mo
do Ecclefia videns incomprehenfibilem
effe fponfum , quia Nemonouitfilium nifi pa
ter . quod de notitia intelligit comprehen Matth.11.
fiua,dicit,fuge dilecte mi , no folum intel
lectus noftrifuperans acumen,fed &An-
gelorü captum,fic auté fuge vt faltem cre
brò venias , licet non intra comprehenfio
nem intellectus noftri,falté fuper , vt aro
Gloffa
mata noftra inflammes.Sic exponit Glof
fa,& certe montes aromatum erant cor-
pus & anima Mariæ virginis fuper quæ
venit filius Dei quando dixit illa . Eccean-
cilla Domini. ¡Luc.1.
Sunt & anime iuftorum areolę aro . 6
matum & fcripturę fanctę Cant.6 . Di Cant.6.
lectus meus defcendit in hortumfuum ad areo-
lam aromatum . Vbi Gregor.defcendit, in Greg,
quitad vifitandum hortu Ecclefię& pecu
culiariter illos fouere gratia fua ,quos vide
rit maiori virtutú exéplo redolétes . Hęc
ille,fic vt numero precedenti dicebamus
quando filius Dei natus eft in mundo ad
areolam diuert it aromatum Mariam vi.
delicet & Iofeph. ab illa natus , & ab iſto
nutritus.Ité no Herodem inprefepio na
tus fed fimpliciores Paftores gregu vifita
uit, quibus Angelus dixit. Quia natus eft uo Luc.2 .
bishodiefaluator. Vata. per areolas aroma Vatablus.
tum facros intelligit fcripturarum libros,
in quibusChriftus inuenitur. Vndefcribe
& Phar-
 ARROGANTIA .
& Pharifæi, qui Chriftum recens natum
non viderunt,in facris tamen ſcripturis in
uenerunt . quando rogati ab Herode:
Matth.2. Vbi Chriftus nafceretur ? dicebant : In Be-
thlehem Iude.Sic enimfcriptum eft per Prophe
Mich.5. tam dicentem & tu Bethlehem terra Iuda , erc.
Aromatafœminæ fanctæ emerunt a-
7
Ma..16. pud Mar.Cutranfiffetfabbatum Maria Mag-
dalene, Maria lacobi Salome emerunt a-
romata, ut uenientes ungerent lefum.Vbinota
dum moremfuiffe Iudæis mortuorum &
præcipuè nobilium corpora multis aro-
Gen.50. matibus condire,vt conftat Gen. 50. vbi
Iofeph. Præcepitferuisfuis medicis,ut aroma-
tibus condirentpatrem . Et de corpore filij
Ioan.19.
Dei Ioannes : Ligauerunt illud linteis & aro=
matibus,ficut mos eft Iudæis fepelire. Sed cu
Nicodemus in condiendo corpore Salua-
toris Aloes , & Myrrhæ libras centum ex
pendiffet, quorfum denuo fæminæ fancte
emerüt aromata?nifi forte mæftitia quafi
abfortæ oblitæfuerant vnctionis prioris ,
vel fancta quadam æmulatione obfequiu
Rom.12 . Nicodemi vincere cupiebant iuxta illud
Rom.Spirituferuetes Dominoferuiètes,quod
Matth.25 . fi quis obfequi Domino cupit audiat di-
centem:Quod uniex minimis meisfeciftis mi
hifeciftis.
Fluent aromata illius Can.4 . vide in
dictione Aufter.
Genæ eius ficut areola aromatum
Can . 5.vide in dictione gena .
CAPVT CXLIIII.
Arrhabo.
‫ערכון‬ RRHABO vel vadimo
nium Hebraicè vocatur Era
bon Gen. 38.Eft autem Ar
A rhabo pignus quod datur
infignum feruandæ fidei promifsionis
præcipuè inter fponfum & fponfam, de
quo Gen. 38.
CAPVT CXLV.
Arrogantia.
‫הפלצת‬ RROGANTIA
dicitur Hebraicè Thiphle
feth. Sic habes Hier.49 .
Arrogantia tua decepit.te.
I maieftatem ipfe virtutem fibi arrogarat,
Arrogantia pars eft fu-1
165
perbiæ,quæ vel arrogat fuis viribus virtuj
tem,vel fuis meritis bonum quod habet.
quæfunt duæ partes fuperbiæ quas ponit
Greg.libr. 2 3. Mor.&D . Thom . 22.q.reg .
162.r. 4. vel. 3. arrogat fibi quod non D.Thom .
habet ficut quidam qui diuinitatem fibi
cum effent mortales arrogauerunt,de quo
rum numero fuit Alexander Magnus qui
dici voluit filius Iouis Ammony ,ideft, A-
renarij, vt refert Curtius.Item Nabucho Curtius.
donofor, qui fuam ipfius ftatuam auream Dan.3.
iufsit adorari , vt Hieron mus ait , & Hiero.
alius Nabuchodonofor in libro Iudith .
quorum omnium caput Lucifer eft , qui
non folum ipfe dixit : Erofimilis altifsimo, Ifai.1 4.
vt explicat Cyprian.li.1. Epiftol.ad Cor : Cyprianus,
nelium :fed eandem arrogantiam primæ
fœminæ inftillauit in paradifo, dicens eri
tis ficut dij. Quidam etià cum mortales Gen.3.
effent vt fibi apud pofteros immortalita-
tem arrogarent,nomina fua ftellis impofu
erunt , ficut Saturnus , Jupiter,Mercurius,
Venus,Mars . Apollo , Diana, fed hæc no
mina tunc demum delenda funt quando:
Virtutes cœlorum commouebuntur , & motus
Luc. I,
cœli ceffabit.
2
Arrogantiam fpiritus fapientiæ dete-
ftatur.Pro.8.Arrogantiam ,&fuperbiam , & Pro- 8.
Iob.40,
os bilingue deteftor,& Iob . Omnem arrogan-
tem humiliat,quod cum non lateret Virgi
nem Mariam, vfque adeo fugit hanc dia-
bolicam vanitatem,vt cum tanquam Dei
mater ab Angelo falutaretur, illa ſe voca-
ret ancillam dicens.Ecce ancilla Domini,fu Lac.1 .
per quem locum Ambrof. Vide(inquit) Ambro.
humilitatem,vide deuotionem , ancillam
fe dicit Domini , quæ Dei mater eligitur.
Hæcille.Quátum autem Deus arroganti
bus refiftat,præter illud quod fcriptu eſt:
Deusfuperbis refiftit,exempla docens fcri 1.Petr.s.
pturarum. Enimuero Nabuchodonofor, lacob. 4.
qui diuinitatem affectauerat, inſtar fylue
ftris apri per fyluas errauit feptem annis.
Senacherib, qui per legatum Rabfacem Dan.4.
contra Deum quafi potentior illo caput:
erexerat , fugatus eft ab Angelo centum
octoginta quinque millibus de exercitu
ei' vna nocte pefte fublatis. Holophernes 4.Reg.19 .
à Iudith fœmina iugulatus eft, qui fupra
Dei ſe maieftatem eleuarat. Abimelech fi Iudith.135
lius Gedeonis,qui regnum fibiarrogabat,
lapidis fragmento mulieris manupercuf
fus corruit. Nicanor qui fupratempli Dei Iudic.9.
X 5 occifus
 ARROGANTIA.
2.Mach, 15. occifus eft miferè. Goliath, qui fortitudi-
nem fibi fingularem tribuebat , ictu lapi-
1,Reg.18 . dis abadolefcente Dauid cefus eft. Deni
Luc.1. que:Deusdepofuitpotentes defede,ideft, arro
gantes. exaltauit humiles.
3 Arrogantiam Ioannes Baptifta clarif-
fimo quodam humilitatis exemplo decli-
nauit , qui legatis Scribarum & Sacerdo-
Ioan.I. tum rogantibus an ipfe effet Chriftus ? co
feffus eft , & non negauit , & confeffus eft
quia non fum ego Chriftus. Deinde roga-
tus an effet Elias refpondit non, & an ef-
fet Propheta?& dixit non effe, neque dig
num quidemfe reputans vt Chrifti folue
ret calciamentum,vnde merito de illo fi-
Matth. 11. lius Dei dixit : Quem exiftisin defertum uide-
re? Prophetam,&rc.dico uobis & plus quam Pro
phetam.ec. inter natos mulierum nonfurre
2.Cor.10.xit maior Ioanne Baptifta.Porrò neque:Qui
fe ipfumcommendat ille probatus eft fed quem
Leuscommendat,quia fcrutans corda & pro-
Hier.17.
bans renes Deus.Fugiés itaque Ioannes ar-
rogantiam,gemma carbunculi pretiofior,
matutino Lucifero fplendidior , fole ful-
gete clarior euafit , Angeli nomen & dig
nitatem adhuc in carne mortali meruit:
item negando fe effe Eliam, zelum & fan-
Etitatem Eliæ fuperauit, & qui fe Prophe
tæ nomine iudicauit indignum , plufquá
Propheta refloruit: denique ille qui ter ſe
non effe dixit,tantus ore Domini fuit , vt
illo maior inter natos mulierum nullast
furrexerit.
4 Arrogantia vitium fecit vt opera bona
Luc.18. quæ fecerat Pharifæus , nihil ei prodef-
fent,quia quamuis dicens : Gratias tibiago
Domine quia nonfum ficut cæteri homines, non
fibi fed Deo tribuere bona opera videba-
tur , fuis tamen illa meritis obtinuiffe fin-
Greg. gulariter reputabat, quam fpeciemfuper-
bia ponit Greg.li. 3 3.mor. & S. Th.22 .
loco num . 1 ,à nobis citato. Propria verò
merita dicit fe habere qui primam gratia
gratis accepiffe minime recordatur , cum
1.Ioan.5. contrafcriptum fit:Quoniam prior ipfe dile
Rom.I ·
xitnos, quis prior dedit illi retribuetur ei?
quoniam ex ipfo & in ipfo & per ipfum funt.
Pfal.101, omnia,& Pfal. Quicoronat te in mifericordia
Auguft.
& miferationib . Vbi Aug.coronat(inquit)
Ifai.26: Deus in nobis mifericordiasfuas ,& apud
Ifai. iufti clamant: Domine omnia opera no-
ftra operatus es in nobis , denique viginti
quatuor feniores id recognofcetes inApo.
Apoc.4.
mittebant coronas fuas ante thronum Dei,&c.
Arrogantiam Moabitarum incufantes
5
Prophetænobis etiam noftram arrogan-
tiam ob oculos ponunt,vt corrigant . Sie
legimus Efai. 1 6.Arrogantia cius & fuper- Efai.16:
bia cius plufquam fortitudo eius, & Hier. Quo Hier.48 .
modo dicitisfortesfumus & uiri robufti ad præ
liandum,uaſtata eft Moab, ciuitates eius afce
derunt,& iuuenes cius defcenderunt in occifio-
nem,& infra:Audiuimusfuperbiam Moab ſu-
perbiam eius & arrogantiam eius egofcio, &
rurfus : Arrogantia tuadecepit te. Denique Hier,49 .
mater Ecclefia initio quadragefimæ near
rogantia nos noftra decipiat , fignäs filios
fuosfigno crucis &cinere benedicto dicit:
Memeto homo quia puluis eft & inpuluerem re
uerteris.Item ne arrogantia diuitiarumo -
culos populi claudat in Euägelio canit . No
lite thefaurizare uobis thefauros in terra.Chri Matth . 5
ft etiáDiis vt fuo nos doceret exéplo om
në arrogantiam excutere, cu fanaret infir-
mos,eorufidei fanitatem tribuebat, fic a-
pud Matth.foeminæ à fluxu fanguinis cu Matt.9
ratæ dixit :Fidestua tefaluamfecit. Et mu-
lieri Chananææ Sicut credidifti fiat tibi, Matth.151
præterea leprofo mundato Matth.9 . di- Matth,9.
xit : Vide nemini dixeris. Denique ad pa-
trem omnia referebat dicens : Mea doctri-
nanon eft mea,fed cius qui mifit me, Item: P4- Ioan.7.
ter in me manens ipfe facit opera. Denique loan.14
quam ftulta fit hominum arrogantia
mors docet vt de Alexandro cecinit Iu-
uenalis Satyra.0. Iuuenalis,
Vnus Peleo iuueni non fufficit orbis,
Aftuat infelisangufto limite mundi,
Cu tamen àfigulis munitam intrauerit urbe,
Sarpophago contentus erit,mors una fatetur,
Quantula finthominum corpufcula.
CAPVT CXLVI.
Artaxerxes.
RTAXERXES, vt fcri
I
bit Herodotus lingua Perfi
Herodot,
ca ,magnus bellator dicitur,
A
Xerxes autembellator , ille
autem Artaxerxes,de quo fit mentio. 1 .
Efdra.7.Fuit feptimus rex Perfarum cog.Efd.7.
nomento Longimanus , qui fecundum Eu Eufebius.
febium in chronico quadraginta regnauit
annis , fcribit autem Strabolibr. 15.tam Strabo,
longis fuiffe brachiis , vt ftans rectus ma-
nibus genua contingeret , vel vt ( inquit)
Plutarchus
 ARVNDO..
Platarchus, Plutarchus,Longi manus dictus eft, quia
alteram habuit manum longiorem. Hic
ergo in Iudæos extitit humaniffimus ,
1.Bfdr.7.vfque adeo , vt Efdram & Nehemiam
Nehe,a.
miferit Hierofolymam,ficut apud Efdrā
refertur, & Nehemiam.Ab anno autem
vigefimo huius regis fecundum certio-
rem fententiam Danielis hebdomadæ
numerantur: de quo diximus in dictio-
ne abbreuiare num . 3.Putat autem loſe-
Iofephus: phus lib. 1 1 .antiquit. cap. 6. hunc effe,
Eufeb. qui Efther duxit vxorem,fed Eufebius in
Chronico argumento valido contradi-
cit,quòd cum is miferit Efdram,haud du
bium quin de hiftoria Eſther mentionē
alicubi feciffet.Prætereà quòd Iofephus
codem lib. 1 1.cap.5.dicit Xerxem Da
rij Hiftafpis filium huncfuiffe Artaxer-
Nehes . xem,qui Efdram mifit & Nehemia,ſtare
non poteft,quia Nehemias numerat an-
num trigefimum quintum fui Artaxer.
xis.Conftat autem Xerxem non excef-
fiffe viginti quatuor regni fui annos fecu-
dum hiftorias.
2 Artaxerxes generale cognomen fuit
Regum Perfiæ:ideo Cambyfes filius Cy
ri Babylonis expugnatoris vocatur etia
Artaxerxes à Gręcis, quifcribitur impe-
z.Efd.4. diffe fabricam templi. 1. Efdr.4. vttenet
Beda. Beda fuper eundem locum, & Iofephus
lib.1.cap.2. Eufebius quoq; in Chro=
Sulpitius.nico , quidquid dicat Seuerus Sulpitius
lib. 2.facræhiftorię.Nec mirum fi volē
te Deo fub Cyro Iudæis profpera cucta
fuccefferint, & fub eius filio Cabyfe mox
aduerfa,mifcet enim Deus profperis ad-
uerfa ad meritum patientię,quia vt habes
Luc,8. in parabola feminantis :Quicorde bono
optimo audientes uerbum retinent , referunt
fructum inpatientia.
Artaxerxes Memnon vndecimus fuit
3 Perfarum Rex , Memno cognominatus
ob fingularem memoriæ tenacitate,cui
Plutarchus . Plutar in eius vita fexaginta duos annos
regni tribuit,fed verior fententia eft qua-
draginta folu annos regnaffe , qui & du-
xit Efther,de quo latius in verbo Efther.
Artaxerxi vero Memnoni fucceffit Ar-
taxerxes Ochus duodecimus Perfarum
Eufebius. Rex annis viginti ſex fecundum Eufe
Beda.; bium in Chronico, & Bedam lib. de ſex
ætatibus.An verò fub hoc Rege hiſtoria
Sulpitius. Iudith contigerit , vt vult Seuerus Sulpi-
tius lib. 2.hiftoriæ, vel ſub Cambyſe filio
166
Cyri.vt putat Auguft.lib. 1 8.de Ciuita . Auguft.
capit. 26. vel alius Rex Perfaru fit poft
Cainbyfem & ante Artaxerxem Ochu,
quòd verifimilius eft , videbimus in di-
&tione Iudith.
CAPVT CXLVII.
Artemon & Aruum.
ARTE de quo legimus I
in Act.naMON
uis &c.,leua to Artemone A&t.27.
fecundum auræ flatütendebat ad littus,
non eft velu nauis,vt quidam minus con
fideratè putarunt,fed vt Vitubrius in li- Vitubrius,
bris de Architectura dicit , quem refert
Antonius Nebrifenfis in fuis quinquage Antonius
nis, machina eft ad onera fubleuada, quæ Nebrilen,
Hifpanicè Grua dicitur,tres habens tro-
cleas, quas Hifpani vocant poleas.
Aruum dicitur ab arando quafi ager
2
aratus,de quo in dictione ager: quod ve-
rò legimus Abac.3 . Et arua non afferent
cibum explicatur lib. 3.in dictione cibus
num. 10.
CAPVT CXLVIII.
Arundo,Arundinetum, calamus.
ARVNDO Hebracè dicitur
Kanch. ‫ענֶה‬
Arundo crefcit iuxta aquas , vacua, le- J
uis,diftincta nodis , auræ flatibus cedit.
Hincper metaphora arundo vento agi-
tata inconftantem hominem & leuiufcu
lum denotat Matth. 1 1. Quid exiftis in
in Matth. 11.
defertum uidere arundinem uento agitatam?
quod turbis fuper Ioanne Baptifta Do-
minus dixit,vbi Hieronymus. Nunquid Hierony.
ait,hoc exiftis in defertum videre, homi-
nem calamo fimilem,qui omni vento cir
cumfertur , & qui leuitate mentis de co
ambigeret , quem antea prædicauerata
HæcHieronymus . Enimuero cum Ioan
nes de Chrifto dixiffet: Ecce agnus Dei, Ioan,1.
ecce qui tollit peccata mundi . Si hoc in
dubium poftea verteret , leuiffimus ef-
fet. Decet autem facerdotem Dei , &
præconem grauitas morum , quia ciui- Matth. 5.
tas eft fupra montem pofita. Etinurus
*
reus & columna ferrea Hiere. 1.imo Hier.1.
de
 ARVNDO .
de omnibus Chriftianis Propheta canit:
Pfal.34. In populo graui laudabo te , ideft moribus
bonis conftante.
Arundineto comparantur reprobi in
2
Sapient. Fulgebunt iufti,& tanquamfcin-
Sap.3.
tille in arundineto difcurrent , iudicabunt
Gloffa, nationes , Iuftos hoc loco Gloffa,& Ly-
Lyranus. ranus Apoftolos & Apoftolicos viros
intelligunt, quibus Dominus ait. Cum
Matth.19. federit filius hominis in fede maieftatis fue
fedebitis uosfuper fedes duodecim iudi-
cantes duodecim tribus Ifraël. Sententia
itaq; Apoftolorum fcintillarum inftar
infiliet in reprobos , quafi in arundine.
tum vento vrente diuinæ iuftitiæ iam
arefactum , difcurrent autem iufti velo-
Lyra. ciffime per dotem agilitatis, vt Lyranus
ait , quando iudicio confummato , cum
Chrifto in cælum afcendent , complente
Domino promiffione , quam illis fecerat
Ioan. 14. apud Ioan. Cum præparauero uobis locum
iterum ueniam ad uos , e affumam ad me
ipfum.
Arundo quaffata vel calamus quaffa-
3
Matth.12. tus dicitur peccator Matth. 1 2. Arun-
dinem quaffatam non confringet. pro quo
Ifa.42. Ifai.pofuit: Calamum quaffatum non con-
Hierony. fringet. Vbi Hieronymus explicat.Non
mittet peccatorem poenitentiam agen-
tem in defperationem veniæ, fed omni-
bus erit placabilis, fic inquit mulieri pec-
Luc.7. catrici dixit: Remittuntur tibipeccata tua,
Ioan.&. & adulteræ: Neque ego te condemnabo, de
học vide lib. 5.in dictione extinguere .
Arundinis fere dicuntur potentes bel-
4 Ezech,40.
ligerantes,quos arundinis inftar conterit
Pfal. 675
Deus Pfalm.Increpaferas arundinis.Hea
braicè in fingulari dicitur Chaiath , be-
‫קנה‬ ftiam Kanech arundinis.Sed nefcio quo
modo,vel vnde Vatablus vertit ,increpa
Vatablus,
cxercitum haftatoruin. Hierony.ad ve-
Hierony.
ritatem Hebraicam tranffert: Increpa be-
Ianfen. ftiam calami. Et quidem Vatablus & Ian
fenius has feras arundinis, fiue exercitum
haftatorum Idumæos intelligunt, & Phi
liftæos quibelligerantes contra Ifraëliti-
cum populum increpati funt à Deo , &
Lyran contriti, fed Lyranus,qui melius de nouo
teftamento hunc Plalinum exponit ,fe-
ras arundinis Imperatores Romanos . &
tyrannos omnes intelligit , qui vento glo
ria vanæ,vel cultus idolorum ,quafi arun
dines vento agitatę mouebantur contra
Auguft. martyres Chriſti , fic ante Lyranu Aug.
de gentilibus exponit , quæ omni vento !
doctrinæ mouentur. & Genebrar. etiam , Genebrard.
Hierony. verò hæreticos intelligi putat,
qui calamo , & charta fcribunt errores Hierony.
fuos,quam explicationem fequitur Glof- Gloffa,
fa. Cæterum Chaldaicus paraphraftes Chaldeus.
non ineptè fortaffe in alium fenfum ver-
tit,videlicet increpa exercitum peccatoru
increpa illos ficut cannam.Sunt ergo fe-
ræ arundinis potentes feculi contra eccle-
fiam belligerantes , fed arundinis more
conquaffandi,in quo fenfu Dominus di-
Ioan.16,
cebat apud Ioan. Venit hora ut omnis qui
interficit uos arbitretur fe obfequium præſta
re Deo , & hæcfacient uobis,quia non noue -
runt patrem,neque me, ideft non nouerunt
meam,&patris deitatem & omnipoten-
tiam , hæc enim quafi feras arundineas
conteret eos.fic & pater mihi in Pfalmo
dixit: Reges cos inuirgaferrea, & tanquam Pfal. 2.
uas figuliconfringes cos.Dehoc vide in ver
bo congregare.
ντ
Arundo aurea dicitur menfura , qua
5
metiebatur angelus ciuitatem cæleftis
Hierufalem inApocal. Et quiloquebatur Apoc, 21.
mecum habebat menfuran arundinem_au=
ream,ut metiretur ciuitatem. Hic primu ad
uerte Grace legi τον καλάμον χρυ-
8v,ideft arundine auream,ficut etiam
legit Primafius ,mendosè,itaq; legunt ali
qui menfuram arundineam auream, fed
fubftantiuè legendum arundinem, quòd
firoges,quare vocetur arundo,recole ge-
nus quoddam menfure ædificiorum ca-
lamum effe fex cubitorum,&palmi apud
Hebræos.fic legimus apud Ezechielem.
Et ecce air cuius erat fpecies , quafi fpecies
eris, &c. calamus menfuræ inmanu eius.
Etinfra. Inmanu uiricalamus menfure sex
cubitorum & palmi . de quo agimus lib. 3 .
in verbo cubitus . Atqui Richardus per Richar
ciuitatem Hierufalem Ecclefiam etiam
hoc loco intelligit militátem, cui plurima
conueniunt eorum , quæ hic ab aliis de
cælefti Hierufale explicantur : vnde huc
Angelumprædicatorum chori typu effe
putat,qui arundine aurea , ideft doctrina
Scripturæ facræ omnium Ecclefiæ filio-
rum ftudia , & actiones metiuntur, fed Victor.
communior fententia patrum de Eccle- Beda.
fia exponit triumphante & angelu hunc Ambrof.
effe Chriftu,ita Victorinum,Beda,Am- Rupert.
Gloffa,
brof.Rupert Gloff.& D.Tho . Arundi D.Thom.
nem verò auream Beda fapientia Chrifti Beda.
effe
 ASCENDERE
effe putat,que fingulorum merita nouit,
Ioan.s
&præmia deftinauit, quia Pater non iudi
cat quemquam,fed omne iudicium deditfilio.
loan.14. ideo dicebat Apoftolis : Eo præparare uo-
Rupert. bis locum:ita & Rupert.quia: De plenitudi
ne eius nos omnes accepimusgratiam progra
tia . Preparat ergo omnibus electis in ce-
lo manfiones,iuxta menfuram arundinis
aureæ fapientię fuæ atq; iudicij.Alij ve-
rò dicunt menfurâ arundineam auream
effe eternitatem, que méfura eft vifionis
beatę fanctorum,habet autem eamChri
ftus in manu fua,qui vt Deus illa confert
Ioan. 10.
apud Ioa. Ego uita æternam do eis.Et vt ho
mo illam nobis promeruit paffione fua.
CAPVT CXLIX.
Asa.
S A InterpretaturMedicus, fuit rex
‫אסא‬ Aluda,& filius Abian 3. Reg. 15 .
3.Reg.15.
& initiofanctiffimè gubernauit , & vixit
honeftiffimè , tanquã verus religionis cul
tor & pietatis amator, fed in fine in fuper
bia elatus,quod vitium iuftis valde cauen
dum eft ,foedus iniuit cu Rege Syriæ:de
2.Para,16.
quo cum correptus effet ab Anani Pro-
pheta, egre tulit,mifitq; Propheta in ner
uum,quarediuina vltione per uffus do-
luit pedes,neq; in infirmitatefua quæfi-
uit Dím , fedmagis in medicorum arte
confifus eft : ideoq ; fine remedio vitam
cum doloribus claufit,cuius contrariu fe-
cit mulier,quæfanguinis fluxum patie-
Matth . 9. baturannis duodecim,fed in virtute Chri
fticonfifa tactu fimbriæ Dominici veſti-
menti fanata eft apud Matth. poftquam
fubftantiam fua in medicis cofumpferat.
CAPVT. • CL.
Afael .
SAEL Interpretatur factura Dei
Shy Afuit frater Ioab duc is totius exerci-
2.Reg.2. tus Dauid , Curfor velociffimus , qui in
prælio perfequutus eft Abner principem
exercitus Isbofeth Regis vndecim tribuu
Ifraël filij Saul, cumq ; rogaretur ab Ab-
ner,vt declinaret alio , fineretq ; perfequi
tantum ducem fugientem , noluit Afael,
donec percuffit eum Abner auerfa hafta
in inguine,occiditq; pertinace, quo exē-
1
167
plo docemur inimicos cedentes non ni-
mis hoftiliter perfequi, & maximè fatif-
facere paratos,dicente Domino : Diligite Matth. 5,
inimicos ueftros. Nam effundendi cruoris
nimium cupidi fine fepe calamitofo per-
cunt.iuxta illud Pfalm. Virifanguinum & Pfal.54.
dolofi non dimidiabunt diesfuos.
CAPVT CLI.
Afaph.
SAPH Filius Barachia prin-
‫אסף‬
Aceps catorumfuit . 1 .Par . 6.a.1 6.a. 1. Paral.6 .
Efdra 2.c. Quádo verò in titulis Pfal- 1.Efdra, 2 ,
morum ponitur intellectus A faph fecun
dum regulam Auguft. fuper Pfal. 72. Regula,
& 73.denotatur fub typo Iudaici popu
li, & Synagogæ aliquod legis gratię my-
fterium contineri.
CAPVT CLII.
Afcendere , Afcenfor , con-
fcendere.
Ai-
SCENDERE Hebraicè Iaal ‫יעל‬
Aeft progredi, &moueri ab inferiori
loco ad fuperiorem , fic legimus in Gen.
Fons afcendebat de terra irrigans uniuerfam
fuperficiemterra. Sed vbi vulgata vertit
fons Hebraicè eft W. ed. quæ voxva- ‫אר‬
Theodor.
poremfignificat Theodoretus citat Aqui Aquila .
lam vaporem interpretantem, Chaldai- Chaldeus.
cus paraphraftes vertit nubem , fed quo-
modo fontemfignificet, vide in dictione
fons lib. 6.vbi de hoc latius agimus.
Afcendere cubile alterius eft , vxorem 2
eius violare in Genef. vbi Iacob ad Ru- Gen,49.
bem primogenitum dixit: Non crefcas,
quia afcendifticubile patris tui, de quo in di
&
tione aqua. interim nota cubile hoc loco
vocari Iefui à verbo Iafa fternere,fiebat,
autem ex ligno, vel tabulis ftratis cubile.
Afcendere nouaculam fuper caput alicu-
ius eft tonderi , ficut legimus de Sanfone Iud.16,
Judi. 1 6.Nouacula non afcendetfuper caput
eius,ideft erit Nazaraus Domino confe
cratus. Afcendere dicitur clamor in ce-
lum , vel quando vociferatio magna fit
qualis effe folet in prælio. 1. Machab. 1 , Mach.s.
Clamorbelli afcendit ad cælum,vel tempo-
re peftis.1 . Reg. Afcendebat ululatus in 1. Reg.s
cælum
 ASCENDERE.
celum , quòd dictum eft per hyperbo-
lem , vel quando peccata publica fine
Dei timore patrantur , ficut apud Sodo-
Gen. 18 . mitas olim. Defcendam & uidebo atrum
clamorem qui uenit ad me opere compleue-
rint, erc. Afcendere quoque dicitur
malitia peccantium coram Deoper me-
taphoram. fic de Niniue legimus Io-
Ioan,I. næ 1. Afcendit malitia eius coram me. &
de Rege Senacherib , Dominus dixit
Ifa.37. in Ifai. Superbia tua afcendit in aures meas.
Denique metaphoricè dicuntur mon-
tesalcendere, quia excelfi funt.vel flu-
Aus raris afcendunt inftar montium .
Pfal.103. Afcendunt montes , & defcendunt cam-
pi, &c.
Afcenderefermones fuper cor alicu-
3
ius indicat indignationem & fuperbiam
fecundumphrafim fcripturarum , fic de
Gog vno de feptem gentium Regibus
maximè Scytharum , qui fequuturi funt
partes Antichrifti legimus apud Ezech .
Ezech.38. indie illa afcendentfermonesfuper cor tuum.
Sic explicat Hieronymus, quia fequitur :
Hierony.
& cogitabis cogitationem peffimam. Li-.
cet aliquando afcendere aliquid fuper
cor , denotat recordationem illius. fic
Ifa.65. Ifai. ait. Et non erunt in memoria priora,
neque afcendentfuper cor. Denotat etiam
interdumhæcphrafis tentationem , quæ
ab inferioribus manat , ficut Dominus
difcipulis de eius refurrcétione dubitan-
Luc.24. tibus dixit: Quid turbati eftis, & cogita-
Beda, tiones afcendunt in corda ueftra. Vbi Be-
da.Cogitationes, inquit,no defuper def-
cenderunt,fed de imo in cor , ficut herba
Regula, mala afcenderut.Hec ille.Eft itaq; regu-
la in literis facris, quæ mala funt,vel terre
na afcedere vel in homine , vel fuper ho-
mine dici frequenter,quæ verò de cælo
funt defcendere in cor, vel in hominem .
D.Thom. ita D.Thom.fuper illud 1. Corinth. 2 .
1.Cor.2 , Oculus non uidit , nec auris audiuit,neque in
cor hominis afcendit , quæ præparauit Deus
his qui diligunt illum . Alio,inquit, modo
Regula. poteft exponi fecundum, quod propriè
dicitur in corhominis afcendere,id quod
ab inferiori prouenit in hominis intelle-
&
tum , nempe à fenfibilibus & infimis,
quare clara Dei vifio non afcendit in cor
humanum,quia non nifi lumine gloriæ
defcendente potius de fupernis datur re-
uelatione diuina. Hæc ex D.Thom . fic
ob.1 . intelligitur illud Iacobi. Omne datum op-
timum omne donum perfectum defurfum
eft defcendes à patre luminum . fic & Bapti- Ioan. 1,
fta dixit: Vidifpiritum defcendentem, &c.
Secundum regulam prædictamfaci-
4
lius intelligitur locus ille Ecclef. Si fpiri- Ecclef.so .
tuspoteftatemhabentis afcenderitfuper te lo-
cum tuum ne dimiferis. Vbi non eft fer-
mo de Spiritu fan&to , qui potius defcen-
dit in hominem , quam afcendat fuper
cum,fed de fpiritu nequam . Vnde Hic- Hierony.
rony.ibidem. Principem , inquit, mundi
iftius,& rectorem tenebrarum haru, &c.
nuncfcriptura fignificat , quòd fi in cor
noftrum afcenderit, & animus malæ co
gitationis vulnus acceperit,non debemus
locum vltro tribuere , fed pugnare contra
cogitationem peffumam . De quo Pfalm. Pfal.18.
Simei nonfuerint dominati tunc immacula-
tusero, emidator à delicto maximo.Hęc
Hierony.Hoc docebat Dominus, quan-
do dicebat: Vt quid cogitatis mala in cordi- Matth.9.
busueftris,ideft,quare non refiftitis afcen
Luc.s.
denti cogitationi peffimæ?
Afcendere dicitur fecundum eandem 5
phrafim ira Dei , aut fumus in ira Dei,
quia Deus naturafua nulla perturbatio-
ne mouetur , fed omnis iræ demonftra-
tio,qua punit errantes ab imis coram co,
hoc eft à noftris peccatis afcendit. Ita 2. 2.Reg.22.
Reg.2 2.dicitur: Afcendit fumus de nari- Ioan,4
buseius. Quòd metaphoricè intelligen-
dum eft,quia Deus fpiritus eft. Sed nares
eius denotant iudicium,quo bona difcer-
nit à malis, hoc autem iudicium peccatis
noftris,quafi cogitur fumum contra nos ,
& flammas punitionis emittere.iuxta il-
lud Ifaiæ: Alienum opus eius ab eo , ideft Ifa.28
opus vindictæ,vfque adeo , vt puniturus
ciuitatem propter infignem eius ingrati-
tudinem tamen illam, ideft , Hierufalem
fleuiffe legatur. Luc.19
Afcendere dicitur oratio,vel fumus in 6
cenfi , qui fignificat orationem in Apoc. Apoc.s,
Afcendit fumus incenforum de orationibus
fanctorum de manu Angeli. Sic de Ecclefia
miratus Salomon,ait in Cant.Quees ifta Cant.3.
que afcendit per defertum,ficut uirgula fumi
exaromatibus myrrha, thuris. Vbi Theo Theodore .
doret.Aquila,inquit, & Simmachus fer- Aquila,
monem nobis perfpicuum reddiderunt, Symmach.
dicentes: Sicutfimilitudofumi exfuffimėtis.
Nec immerito illam fimilem fumi fuffi-
mento dicunt,quæ vtait B.Paul. Membra Rom.12.
fua conftituithoftiam uiuentem fan&tam Deo
placentem,
 ASCENDERE.
placentem,quæ facrificat affiduo laudis ho
ftiam.Hæc Theodor. Talem Dominus
Luc.18.
exigebat à nobis affectum orandi quãdo
Matth.5. dicebat:Oportetfemper orare & non defice-
re. & Matth. 5. Orate pro perfequentibus
Ioan. 16.
uos.Item: Petite & accipietis. De oranti-
bus tanto mentis affectu , dicitur Pfalm .
Pfal.83- Beatus uir cuius eft auxilium abs te afcenfio
Theodor. nes in cordefuo difpofuit. Vbi Theodoret.
Afcenfiones, quit, Dei in corde factas,
quid nifi pias cogitationes de Deo Pro-
pheta nuncupauit.
7 Afcendit etiam Ecclefia de paruo prin
Cant. 8. cipio Cant.8 . Que eft ifta que afcendit de
deferto delitiis affluens enixa fuper dilectum
fuum. Vbiafcenfum Ecclefiæ de deferto
peregrinationis huius auxilio fpofi Chri-
ftiper contemplationis delitias in cælù,
Gregor. exponit Gregor.ficut afcedebat Maria.
Luc.10.
De qua dicitur:Maria optimam partem ele
Lyra. git.Sed Lyr. in fenfu hiftorico putat hoc
de Ecclefia prædici,que in defertis multo
tempore fub tyrannorum perfequutione
latitabat.Deinde verò tëpore magni Co
ftantini de defertis afcendente, & delitiis
pacis Chrifti fruente.De qua pace in eo .
Cant.8 .
demcap.Etfacta,inquit ,fum coram eoficut
pacemhabens. Quæ expofitio placet , de
hocautem Ecclefiæ tempore Dominus
Ioan, 16. dicebat:Vos uerò contriftabimini,fedtrifti-
tia ueftrauertetur ingaudium .
8 Afcendunt etiam iufli merito perfe-
&tionis vitæ Cantic.4. vbi fponfus dicit
Cant.4. Ecclefiæ:Capillituificutgreges caprarum,
Gloffa. que afcenderunt de mõte Galaad.Vbi Glof-
fa dicit : Capillos fponfæ pauperes effe
voluntarios , qui capiti Chrifto pauperi
adhærentes, & illum ornant , & ab eo or
2.Cor.8, nátur,ex eo enim quòd Chriftus egenus
factus pro nobis eft, vt fua nos inopia di-
taret,ipfe vtcaput ornat pauperes dicês:
Matth. 5. Beatipauperesfpiritu. Et rurfus illi Chri-
Matth. 19. ftum ornant, dicentes Ecce nos reliquimus
omnia,&fequuti fumuste.Quæ expofitio
Vatablus.
de inente Gloffe pulchra eft.Sed Vata-
blus explicat: Ofponfa ficut mons Ga-
laad ornatur gregibus caprarum , quibus .
recedentibus , quafi decaluatus manet, fic
Lyra.
& tu capillis tuis ornaris , vel vt Lyra.ait,
fic ordinatifunt capilli tui , ficut greges
capraru,fed cu ſpoſa fit Ecclefia ,certe fan
&tis & iuftisfub or dineviuentibus orna-
tur,quafi flauo capillitio , & martyribus
præcipuè atq; Apoftolis, vt Glof. dixit.
168
Afcendunt etiam prædicatores meri- 9
to conuerfionis gentium Cant. 6. Dentes Cant.6.
tuificutgreges tonfarum,quæ afcenderunt de
lauacro,omnes gemellisfoetibus.Vbi Greg. Gregor.
Dentes,inquit, Ecclefiæ fancti prædica-
tores vocantur , quia dum paruulis panē
doctrinæ frangunt, quafi matres filiis ci-
bum mafticant,funt autem gemellis fœ-
tibus,quia in duobus præceptis charitatis
omnibus fupereminent , ex quibus tota
Matth.22 .
lex pendet,& Propheta.De lauacro au-
tem afcendunt.vt idem Gregor. ait, ideſt
de baptifmo. De quo Ioan.3 . Nifi quis Ioan.3.
renatusfueritexaqua , & Spiritu fancio non
poteft intrare in regnum Dei.
Afcendunt quoq; getes perfidem vi-
uam ad montem Ecclefiæ. fic Ifai.ait. Ifai.z.
Afcendamus ad montem Domini, & ad do-
t
mum Dei lacob. Quod etiam repetitur
Mich.4.quem locum explicat Origenes Origines.
lib. 5.contra Celfum de conuerfione gen
tium ad montem Ecclefiæ,hoc autem eft,
quòd Dominus dixit apud Matth. Multi Matth. 8.
ab Oriente & Occidente uenient. & alibi.
Ioan 10 .
Aliasoues habeo,quæ nonfunt ex hoc ouili,
illasoportet me adducere. Sed B.Hiero. Hiero.
fuper eundem locum Efaia montem di-
cit effe Chriftum additq; in huius typů
afcendiffe prius Dominum in montem: Matth. 5 .
& deinde octo beatitudines docuiffe,
quia prius,inquit, difcendæ funt via Do-
mini, & poftea ambulandum in femitis
eius. Hæc ille in eode fenfu dicitur Pfal.
Pfal.23.
Quisafcendit in montem Domini , aut quis
ftabit in loco fancto eius ? innocens manibus Gloffa.
mundo corde.Vbi Gloffa.Determinat,
ait,quibus virtutibus præditi effe debent
in Ecclefia Secunda expofitio eft montē
Hieron.
hic effe iuftitiæ culmen.fic explicant Hie
Auguft.
rony.Auguft . & Caffiodor . Tertio Lyra Caffiodo.
nus de afcenfu in montem Moria vbite- Lyra.
plum Iudæorum erat ædificatum intelli-
git. Quarto vero Theodoret. de afcenfu Theodor,
in montem patrię celeftis . De cuo Paul . Hebr. 12,
Afcendiftis ad Sion montem,& ciuitate Dei
uiuentis , qua explicatio magis confonat
textui,quia fequitur: Attollite portas,& c.
quod de ingreffu gloriæ communiorfen
tentia patrui intelligit fuit autem hic af-
cenfus figuratus, quando cum tribus Apo
Matth.17.
flolis ad tranfigurationis myfteriu Do-
minus afcendit in montem .
Afcendere de terra fine addito in fcri- II
pturis, idem eft, quòd crefcere & multi-
plicari.
 ASCENDERE.
Ofex.1 .
plicari. fic apud Ofe. Et congregabuntur
fil Iuda, jilii frael pariter, & ponentfi
bi caput unum, afcëdent de terra. De quo
difceptatio eft inter expofitores , an in
hiftorico fenfu per filios Iuda, &filios If-
Quæftio. rael Iudçorum reliquias ex omnibus tri-
bus in fine mundi couertendas intellige-
reebeamus :An verò per filios Iuda, &
Hos tfreel non materiales Iudæos , fed
Gentiles ad fidem etia venientes intelli-
gere potius oporteat hoc autepofterius
Aug. tenet Aug.lib. 18.de Ciuit.ca. 2 8.quem
Lyra. Lyran.& multi ex recentioribus fequun
Hierony. tur:imo Hierony.tanquam probabiliffi-
mäfententiam hanc potiori loco ponit:
quia Apoftolus,inquit,omne nobis diffi
cultatem interpretationis abfcidit. Quos,
Rom 9. inquit,uocauit nofolum ex Iudæis,fed etiam
exgentibus,ficut in Ofea dicit, &c. Nihi-
lominus tamen pofteriorem expofitionē
de reliquiis tribus Iuda, & dece tribuun
Ifraël in fine conuertendis ad literam in-
Hierony. telligentium vt cumq; admittit Hierony.
Quandocaput vnú Chriftum fufcipient,
Ioan.10, & implebitur illud Ioan. Fiet unum ouile
unus paftor. Illud autem fimul contro-
uertitur , quid fit iuxta literam: Afcendent
Chalde. de terra. Ñam quod Chaldaicus vertit :
Afcendent de terra captiuitatisfue. Non
multum placet, nifi de captiuitate pecca-
Vatablus. ti dicerevelit,quòd Vatablo placet.Nihi
Lyran. lominus Lyran.rectius exponit afcende
re de terra fine addito fecundum Hebrgã
Regula, phrafim effe multiplicari.fi fupra expo-
fuit illud Cantic.de Ecclefia,quando fub
Cant, 3. Conftatino magno multiplicata eft.Que
eft ifta que afcendit per defertum ? Item de
populo Babylonico multiplicando con-
tra Hierufalem ,& totam Afiam legimus
Hier 47 Hiere.47.Ecce aque afcendent ab Aquilo-
ne.Et de Rege Algypti multiplicato po-
Hiere.45. pulo furgente apud Hier.dicitur:Quis eft
ifte qui quafi fluuius afcendit?
I2 Secundum regulam prædictam pul-
chrè ille locus Ifaia de Chrifto iuxta hi-
Ifai. 1. ftoriam intelligitur videlicet. Et afcendet
ficutuirguitum coram eo , & ficut radix de
‫יעל‬ terrafitiète . VbiHebraicè legimus Iaal af
cedit Caionec, ficut pläta Septuaphanain
ante faciem eius.Itaq; quod vulgata ver-
tit virgultum in Hebræo eft planta . Vbi
Hierony. Hiero.pro virgalto,inquit, Symmachus
Symmach. ramum interpretatus eft , vt affumptum
1 equos fuos in Abac. Qui afcenditfuper Abac.3 .
oftenderet homine , qui proceffit de vte-
to Virginis de quo addit: Sicut radix de
terrafitiente, pro quo Aquila interpreta- Aquila.
tus eft,inuia, vt virginitatis Maria , quæ
terra diciturinuia priuilegiu demonflra-
ret.Hec Hierony . Terra ergo fitiens fine Hierony.
humore & inuia Maria virgo cft: de qua
afcendit ,ideft prodiit in lucem virgultum
coram co,ideft Chriftus cora Patre , hoc
eft acceptus Patri , vt pote vebo hypo-
ftaticè vnitus.Addit Hier. de eode Chi
fto legimus: Egredietur uirga de radice icf-
fe flos de radice eius afcendet,vt natiuita-
tem eius & afcenfum fignificaret in mun
do. Hæc ille. Vbi per afcenfum filij Dei
in mudo multiplicationem filiorum ado-
ptionis fignificat:qui vfq; adeo multipli
catus eft,vt reces natus per Angelu pallo
res vocet , & perfulgidiorein fellain ab Luc.2 .
Oriete Magos ad fe trakat dicentes : Vbi Matth.2,
eft qui natus eft Rex? Deinde cum elegif-
fet duodecim Apoftolos , & feptua- Luc.6.
ginta duos difcipulos defignaffet adpræ Luc 10.
dicandu eos,mifit primum intra Iudææ
Matth.vlt,
limites : deinde euntes ait : Docete omnes,
gentes.
Afcendere dicitur metaphoricè Deus 13
fecundum fuain deitatem : quia immenſi
tate fua omnia tranfcedit,neq; eft aliquid
ita fublime,quo non fit fublimior Deus,
&fecundu eandem metaphoram defcen
dere quoq; dicitur,quia nil adeo profun
dum,quo non fit profundior Deus . Sic
dicit lob: Excelfior cælo eft, quid facies? ob 11:
profundior inferno, unde cognofces : Sicin Reg.22 .
Pfal.17.
telliges illud:Afcenditfuper Cherubim , &
uolauitfuperpennas uentori, ideft,non mo
tu,fed fublimitate naturæ omnia excedit,
myfticè verò de charitate Chrifti , qua
omnes angelos excedit exponunt Hier.
Aug. & Gloffa : fed Caffiodo , de afcenfu
Chrifti in celu.Sic etiã in fenfu hiftorico
defummo Deo etiá fecundum deitatem
per metaphora dicitur apud Amos : Qui Amos.9
adificat in cælo afcenfionefua.Vbifecundu
Hebrços non motus in Deo qui immu-
tabilis eft,fed fublimitas nature celo ipfo
fuperiorfignificatur,quamuis Hier.aliter Hierony.
exponat,videlicet Deu in fanctis fuis af
cedentibus & edificantibus in cælo afcen
fiones fuas afcedere dici, vel edificare af-
cenfiones,quando parat fanétis fuis locũ
in celo,ficut dixit: Vado parare nobis locй . Ioan, 14.
Sic etiam dicitur Deus afcendere fuper
equos
 ASCENDERE .
equos tuos, ideft, tuis prædicatoribus, quos
ad prædicandum per totum orbem mit-
tis , afsiftis.vt exponit Hieron.Sic quadri
gæ tuæ faluatio , ideft, prædicatorum qua
drige falutein afferunt mundo, quibus Do
minus dixit: Euntes docete omnes gentes, &
prædicate Euangelium omni creatura. Mar-
Matth.28. civlt.fic dicitur filius Dei Zachar.1. Vir-
Mar.vlt.
afcendens fuper equü rufum: vt ibi Hier. ex-
plicat,de quo indictione equ' agem li. 5 .
14 Afcendere dicitur filius Dei in cælum
Pfal.46 virtute propria fecundum humanitatem
Pfalm. Afcendit Deus in iubilo,Dominusin uo
Lyra.
cetube,quamuis autem Lyranus de arca
fæderis explicèt , inqua Deus dicebatur
Ianfenius. triumphator de barbaris terre promifsio
nis afcendere fub Iofue:& Ianfenius de ea
dem arca fæ deris , quando introducta eft
in tabernaculum fub Dauide.Melius ta-
Vatablus,
men exponit Vatablus de Meſsia fecun
dum fententiam peritifsimorum inter
Mar.vlt. Hebræos quod certe completum eft quã-
do filius Dei . Poft quam locutus eft eis,
ideft , difcipulis : Affumptus eft in ca-
Hierony . lum & fedet a dextris Dei. Sic exponunt
Auguft. Hieronymus Auguft. Cafsiodor. Glof
Calsiodor. fa & Theodoretus, quando clamarunt iu-
Gloffa
Theodor. bilantes Angeli Tollite portas principes
Pfal.2 3 .
ueftras. De eodem afcenfu poft mortis oc-
Pfal.67. cafum præ dicitur Pfal . Qui afcendit fuper
Greg. occafum Dominus nomen illi , Sicut explicat
Cafsiodor .
Auguft. Greg.libr. 19. Mora . & Cafsiod. fuper.
Hierony. Pfal.Auguft.Hiero .& Gloffa vel fuperce
Gloffa, lu inuifibile quofol ifte non pertingitHe-
braicè Araboth fupremu celum impyrũ:
Mi ch.2: ita Ianfe. & Hebræi . Præterea de eodem
Chriſti afcenfu legimus Mich. 2. Afcendit
Hierony. pandens iter ante eos , quod de Chrifto
Joann.16: Hierony.exponit qui fuis aperuit via falu
D.Thom. tis quando dixit : Vado parare uobis locum.
Sic etiã explicat D.Thomas de afcenfio-
ne Domini. 3.p.q.57.ar.6.Item de afcen
fal.67. fione Domini declarat Paulus Eph. 4. il-
lud Pfal.Afcendens in altum captiuamduxit ca
ptiuitatem, ait Apoftolus. Propheta verò:
Afcendifti in altum, cepifti captiuitatem , de
quo egimus in verbo accipere num.9.Ité
in eodem Pfal.Qui afcenditfuper cælum cæli
afsiodor, ad Orientem,quod ideo dicitur quia vt hoc
doſſa. loco notant Caſsiod . Gloffa.Lyranus, &
yra . Genebrardus mõs Oliueti vnde fili' Dei
enebrar.afcendit in cælum ad partem Orientalem
ciuitatis. Hierufalem fitus eft, quamuis ad
Oriente exponatHieronymus,quia perfil
169
lium Dei in cælum afcendente omnes ele
&tioriutur ad vita. Deniq; proad Oriētē
in Hebræo eft MiKedem à principio vt
vertit Hieronymus ad Sophroniu.deno-
tatq; celu impyreu quod eft à principio. Gen.1 .
Deeodemafcenfu in cælum Dominus 15
ait ad Magdalenam : Noli me tangere non loan, 20 ,
dum enim afcendi ad patrem meum . Hic locus
non mediocrem difficultatem ingefit pa-
tribus,maxime propter caufam qua Do-
minus dedit prohibitionis contactus, quia
nondum(inquit)afcendiad patrem meu ,
nãfi hac caufam fubticuiffet, reciperemus
Chryfoft!
expofitione Chryf.qui fic intelligit.Noli
me tangereficut prius cu effem mortalis,
fed maiori reuerentia, fed quorfum addit
nodum afcendi ad patre? Similem difficul
tate habet expofitio Cyrilli lib . 1 2. cap . Cyrill
5o.in Ioann. qui exponit ne accedas ad
me neque ad Euchariftiam antequã acci-
pias Spiritumfanctum,quem vt ego fuper
vos mittamprius afcendere ad patrem de
beo.Sed forte Magdalena non erat in gra
tia,vt poffet ad Euchariftia accedere : imò
erat vt creditur , & Apoftoli ante afcen-
fum Chriſti ad patre nonne Spiritu fan- Ioan.20.
&tu acceperunt quibus : Infuflauit & dixit ac
cipite Spiritum fanctum.Sic ergo poterat ſpi
ritu Chrifti recipere Maria ante quă ad
patre Chrift afcederet.Tertia ergo expo
fitio eft Hiero.q.5.Ep.ad Hedibiam noli Hierony.
me tagere quia nondu tibi afcendi ad pa-
tré meum ,ideft, nondū tibi videor immor
talis cu patre & gloriofus , ideo indigna es
meo contactu , fed nondu fatiffacit , quia
aliud eft effe immortale & aliud afcendif
fe ad Patre.Ideo Aug.tract. 121. non tam Auguft
de immortalitate qua de paritate cu patre
explicat, quafi dicat , nondū afcēdi in fide
tua ad æqualitate patris,ideo indigna es ta
au meo. Quinta expofitio Leonis Pape Leo.
fer. 2.de Afcen.Noli me tagere quia nödu Papa
plene credis, cũ auté ad patre afcedero , fi
de tages plena deitatis mea.Sexta expoſi
tio Juftini.q.48.noli me fequi vt prius in Iuftinus.
vita mortali confueueras,quia nondū afcē
di ad patre,fed adhuc defideratur aliquid,
quia neq; poftqua afcendiffet ad patre cu
fequipoterat ficut prius,fciēdu eft ergo a-
liis facris forminis permififfe Dominu vt
eutangeret,quia folú adorare,non autē cũ
retinerevolebant , Magdalena verò quia
multu fleuerat ad monumentum pútans
Domini corpus ablatu,voluit eum ne ite-
Y rum
 ASCENDERE .
rum difpareret & dilaberetur , retinere
etiam vfque ad mortem cum eo perma-
nens , nam verbum græcum απτομαι
non folum tangere fignificat , fed etiam
adhærere & agglutinare fefe,vt in omni-
bus lexicis reperies ,vult ergo dicere. Noli
me tangere agglutinata pedibus meis,
tanquam ab eis nunquã dum vixeris re-
ceffura, quia afcendere debeo fine te ad
patrem , ad quem nondum afcendi.Hæc
expofitio tollit omnem difficultatem , &
hiftorica eft. Itē gręce dicitur a @roμal
Tis πολεως in deditionem capio ciuita-
τις Toews
tem vt Plutarchus ait , volebat ergo quafi
captiuum retinere Chriftü Magdalena.
16
Legimus etiam Ioan . 3. Nemo afcendit
Joan.3.
incælum,nifi qui defcendit de cælo,filius homi-
Auguft.
mis quieft incelo.Auguft.fuper hunc locum
Chriftum folum afcendiffe dicit in cæ-
lum,qui cum fuis tamen myfticis mem-
bris electis, poft finitum finale iudicium
afcendet , quam expofitionem fequitur
D.Thom.
D.Thomas & aliqui alij fed non negatur
hic afcenfus in cælum de futuro,quia non
de prefenti fed de praterito legendu eft.
Nemo afcendit grace avadtoe fed ais
Chriftus non dum afcenderat , quomodo
ergo dicit nemo afcendit nifi qui defcen
dit Hac eft huius loci difficultas , recurre
dum tamen eft,ad phrafim Hebraicam fe
cundü quam Deus etiam vt Deus eft,me-
taphorice afcendere in calu,& defcende-
re dicitur in fcriptura fine fui mutatione,
ratione fcilicet infinitatis omnia penetran
tis de quo diximus num.12.Ergo filius ho
minis propter communicatione idioma-
tum afcenderat in cælum fine fui mutatio
ne,& defcenderat in vteru Virginis factus
homo,& erat in cælo ficut & in omni loco
vt Deus,qui tamen erat etiam homo , licet
non vt homo tunc effet in cælo. Non ita =
que negat homines afcenfuros in cælum,
fed ante ipfum neminem tunc afcendiſſe,
nifi folum ipfum , qui vbi que eft.
17 In ferculo Salomonis afcenfus purpu-
Can.3. reus fuiffe dicitur in Cant.vbi Gloffa ac-
Gloffa.
cefus (inquit)purpureus funt virtutes qui
bus tanquã vera purpura ornatur anima
vtafcendat in currum triumphantis Sa.
lomonis , ideft Chrifti regis pacificì.
Greg.
Greg.effufionem fanguinis in præpatio-
ne faltem animi putat effe purpureum af
Matt.16. cenfum ad fpem firma cæleftiù gaudiorū
de qua Dominus: Siquis uult uenire poft me,
abnegetfemetipfum, & tollat crucemfuam,&ſe |
quatur me.
Afcendere ex aduerfo Dei eft iræ illius 18
refiftere,fic Ezech. Non afcendiftis ex ad uer- Ezech.13.
fo,nec oppofuiftis muru pro domo Domini, vbi
Hierony.legimus ( inquit)num. 1 6. Aa- Hierony.
ron aduerfum ignem Ifraelis populum de Num.16 .
vorätem occurriffe, & ftetiffe medium &
oppofuiffe murum pro falute Ifraelis , &
infra ira dei Sanctorum precibus frangi-
tur,fic Moyfes reprefsit iráDei.hæc Hie- Exod.3 .
rony.Etforfitan propterea doctores Ec
clefiæ dicuntur ciuitas fupra montem po Matth..
fita,vt non folum quafi murus afcendant
ex aduerfo, quando irafcitur contra popu
lum Dominus,fed fint etiam quafi ciuitas
refugij .
Afcedere in malum quandoque fumi- 19
tur profuperbia, & nequitia. fic Lucifer. Ifai.14.
Dixit in cælum confcendam in quo fen-
fu fuper equos afcendere, fuperbiæ fæpe
datur , ficut Pfalmo. Ab increpatione tud Pfal.75.
Domine dormitauerunt qui afcenderunt equos.
Quod Lyranus intelligit de exercitu Se- Lyranus.
nacherib ab Angelo nocte vna deleto : 4.Reg.12
Ex o. 13 .
idem de Pharaone dictum eft : Equum Zac.10 .
afcenforem deiecit in mare. Et Zach. Zach, 12 .
Confundentur afcenfores equorum , & rurfus
Percutiam omnem equum in ftuporem , & af-
cenforem eius. Quia igitur Dominus fu-
perbiam odit , fuper pullum afinæ in
greffus eft Hierofoymam. Matth. 21 , Matth.21.
fuperbia quoque metaphorice afcende
re dicitur,ideft, crefcerein Pfalmo: Super Pfal.13:
bia eorum qui te oderunt,afcenditfemper , ideft
Romanorum gentilium Ecclefiam per-
fequentium in dies crudelius. ita exponit
Gloffa Interlinealis & Burgenfis in addi Interli
Burgens,
&
tione , omnes quippe monarchias cla-
tione fingularitatis quæ præcefferant,
Romanum fuperauit imperium : vnde
Pulchrè in Dan. quatuor monarchiæ to- Dan,7.
tidem beftiæ effe dicuntur de mari af-
cendentes. Sed quarta quæ Romanam
fignificat fecundum Hieronymum & a-
lios patres , difsimilis erat cæteris beſtiis,
quiafuperbiæ fingularitatem affectauit,
quam exprefsit in parabola Pharifæus Luc.18.
dicens : Nonfuntficut cæteri homines.
Afcendere negatur mala beftia fu- 20
per cæleftem Hierufalem. fic Efai. Non
Efai.35.
erit ibi Leo,& mala beftianonaſcendet per eam, Hierony .
ita exponit Hiero.vnde. 1.Petri. 5. node 1.Petr, s.
cælefti Hierufalé fed de hac vita mortali
dicitur
 ASIA .
dicitur : Aduerfarius uefter diabolus tãquã leo
rugiens circuit quærens quem deuoret. Mala er
go beftia non per naturam fedper malitiā
ficut in hac vita omnes inuadit , ita vt &
filium Dei in deferto ieiunâtem fit aggref
Latth.4 fa.Sic è contrario pofthanc vitam nec mi
nimum poterit beatum adoriri.
21 Afcenfor afini & afcenfor cameli Cyrus
Ifai.21. dicitur in Efai.Vade ponefpeculatore & quod
cunque uiderit annuntiet tibi , & uidit currum
duorum equitum , afcenforcm afini er afcenſore
cameli.Et quidem hoc loco literalis expo
Hierony, fitio Hierony.eft Cyrum duarum gentiu
imperatorem effe afcenforem afini, ideft,
regni Perfarum ,quod prius minori florue
rat nobilitate, & cameli,ideft, regni Me-
doru quod fuerat ante Cyrum illuftrius.
Lyra,
Eodem modo exponit Lyranus , vidit er=
gofpeculator,ideft,ipfemet Spiritus Efaię
Cyrum cu exercitu Perfarum atque Me-
dorum contra Babylonem præliaturum ,
Hierony. myfticè verò ( inquit ) Hieronymus , af-
cenfor afini Chriftus eft qui afcendens fu
Matth.21. perafinam intrauit Hierofolymam iuxta
Zach.9 .
Zach. Ecce rextuus uenit tibi iuftus & Salua
tor& ipfe pauper afcendensſuper afinam , &c,
afcenfor verò cameli cótraria poteftas eft
oan.14 .
quæ mortem filio Dei machinabatur Ioā.
14.Venitenim princeps mundi huius & in me
non habet quicquam .
Afcedit abies Efai. 5 5. vide in dictiɔne
abies num.4 .
Afcendentes Angeli vide in verbo An
gelus num.17.
Afcendit Deus fuper nubem: Efai. 19 .
vide in verbo Ægyptus num.12 .
Vt cadat afcenfor Gen.49.vide Anti-
chriftus.num.3 .
Ad prædamfili mi afcendifti vide ca-
tulus num.1 .
CAPVT CLIII.
Afer.
SER beatitudo inter
‫שר‬
pretatur,fuit nomen filij
Gen.30. acob ex Zelpha Lię an
cilla Gen. 30. cui pater
Iacob in benedictione
prædixit : Afer pinguis
panis eius præbebitdelitias regibus.Gen.
en.49. 49.Quodilli in forte dada erat terra pin
yra. guis & foecunda tritici.Notat autem Ly-
170
ranus in forte Afer quædam rara & pre-
tiofa nafcebantur ad magnatum , princi
pumque delitias propterea dictum eft
&prabebit delitias regibus. Ambrofius
lib.de benedictionibus patriarcharum di
cit fuiffe Afer typum Chrifti , cuius pa-
nis facramenti regibus delitias præbet
ideft,illis quife ipfos regere fancte noue-
runt , quæ autem maior voluptas quam
pro noftræ mortalitatis modulo vnio-
nem illam cum Chrifto experiri? de qua di
cit : Qui manducat meam carnem & bibit Ioan.6
meumfanguinemin me manet, ego in illo.
CAPVT CLIIII
Afia.
SIA eft vna ex tribus
partibus terra, Nilo flu
uio ab Africa , Tanai
verò amni ab Europa
diuiditur latifsima eft
partium terræ & Afiam
minorem in feincludit in qua primŭ ab
Euägelifta Ioanne fundata funt Septem
Ecclefiæ: quibus fcribens in Apoc. Ioannes Apo.1
( inquit ) Septem Ecclefiisquæfunt in Afia,
huius minoris Afiæ Ephefus metropolis
erat,in qua Paulus prædicauit & adeam
direxit Epiftolam quæ ad Ephefios nun-
cupatur.
CAPVT CLV.
Afinus ,Afina.
SINVS animal pigrum
I
& rude oneribus ferendis ap
tu ficut in benedictione Ifla
A char filij Iacob tangitur, de
Gen.49
quo legimus in Gen. Iffechar afinus fortis
accubans inter terminos uidit requiem quod
effet bona, terra quod optima,& fuppofuit hu
merumfuum ad portandum , & factus est tribu-
tisferuiens. Quia nimirum hæc tribus
terram iuxta mare fortita eft terminos
itaque mare ex vna parte & exaltera ri-
pas fluuij Iordanis ,vbi eft mare Galilææ
habebat vt hoc loco notat Lyranus, cum Lyra,
que nauigationibus poffet locupletari ,
maluit tame humum fum colere, & mer-
catorum ad naues onera portare.atque tri
buta foluere domique quiefcere, quam fru
12 &ibus
 ASINA .
maris fe committens longe peregrinari.
Et certe ex peregrinatione longa nihil
bonifilius prodigus reportauit : Sed con-
Luc.16. fumpfitfubftantiam fuam uiuendo luxuriofè.
Quod patres familias ob oculos habere-
deberent ficut iuniores. Denique fi hæc
tribus onera portare propter lucrum tem
porale non erubuit quis erubefcet onus
Chrifti dicentis : Onus meumfuaue eft in-
gum meum leue.
2 opushabet.
Afina Balaam aperuit os ad loquendu
Matth 11. Angelus Domini vt infipientem Prophe
Num.22.
tam increparet, qui Deo repugnare tenta
bat . Quo fatis oftenditur animalia muta fi
loqui poffent voces contra præuaricato-
res legis Dei ederet & clamores qui Deo
tam perfricata fronte repugnant quafi illu
minune quidem agnofcerent dicente per
Efai.r.
Efaiam Domino : Cognouit bos poffefforem
Juum & afinus præfepe dominifui ifrael autě
mecognouit,& populus meus non intellexit.
Sed quivocem Chrifti non agnofcit, ne-
que reueretur , fignum habet apertum nō
Ioan.8 effe de numero illorum de quibus Domi-
Ioan.10. nus dixit : Quiex Leo eftuerba Dei audit &
alibi : Oues meæ uocem meam audiunt.
3 Afini fepultura fepeliri denotat exhu
Ioan.10. matum cadauer beftiis & volucribus dila
cerandum exponi ficut in Hier. de rege
Hier.22. reprobo Ioachim dicitur : Sepultura afini
fepelietur. Præterea libidinofi carnes afi-
norum habere dicuntur quod hoc ani-
Ezech.23 . mal fit ad libidinem propenfum Ezech.
4 23.Carnes afinorum carnes corum.
Afini maxilla Samfon mille proftraf-
Iudi,15. fe philiftaos legitur , Iudi. 15.quo figno
quid aliud oftendit fapientia diuinaquam
vilifsimis etiam inftrumentis fortifsi-
mos quofque poffe deiicere, & totum or-
bem fuperare, quod fatis oftendit quan-
Matth.28. do pifcatoribus duodecim illiteratis di-
Ioan.20, xit : Euntes docete omnes gentes,& ficut mifit
Ioan.15 .
me pater& ego mitto uos.Item alibi: Ego mifi
uos utcatis & fructum afferatis & fructus ue=
fier mencat.
5
Matth,21. Legimus apud Matth. Statim inue .
nietis afinam alligatam & pullum cum ea . vbi
Lyra. Lyranus notat confuetudinem fuiſſe vt
pauperibus communis aleretur afina cirs
ca portam ciuitatis . Sed contradicit Euan
Luc.19,
gelicus textus refert enim Lucas cap. 19.
Dominos pulli Apoftolis dixiffe : Quid
facitisfoluentes pullum : Ergo non erat com
munis pauperibus fed dominum habe
bat.Dandum eft ergo virtuti Dei eius que
particulari prouidentia vt dicentibus
Apoftolis : Quia Do minus his opus habet.
ftatim acquieuerint domini iumento
rum . Vnde & illud patres familias difcere
debent fiquandofilius aut filia cupit Chri
fto in religione nomen dare & cum Apo-
ftolis dicere : Ecce nos reliquimus omnia &
fecutifumus te , facile vt acquiefcant tan-
quam fibi dictum audirent : Dominus his Matth . 9
Illud tamen ingerit difficultatem quod 6
ex Zach.allegat Mattheus : Vt ad imple- Zach.9.
retur quod dictum eft per Prophetam dicen- Matth.21.
tem : Dicite filie Sion ecce rex tuus uenit tibi
1
manfuetus & fedens fuper afinam & pullumfi
lium fubiugalis , & tamen Marcus, Lucas , Mar.15 .
& Ioannes nihil de afina meminerunt Luc.24
Marcus enim & Lucas de pullo, Ioannes
verò de afello duntaxat.Ad quos faci-
lis refponfio eft tres pra dictos Euange-
liftas grace ad gentes fcripfiffe ideo de
afina quæ Judaicum populum defigna-
bat mentionem fcientes non fecerunt
fed pulli qui gentilici populi ad fidem vē
turi typus erat. Illud tamen maiorem ba-
bet quæftionem quod Matthæus alle-
gans teftimonium Zachariæ de fuo ad-
didit : Dicitëfilie Sion , cum tamen in He
bræo non fit fed tantum hæc verba legan
tur : Exultafatisfilia Sion, iubila filia Hierufa
lem ,ecce rex tuus uenituibi luftus , & Saluator,
& ipfe pauper, afcendensfuper afinum ,& fu=
per pullumfilium afine. Quod fi dicamus
Mattheu & Ioannem qui hoc etiam cita-
uit teftimonium , non tam verba attendif
fe quam fenfum paraphraftice , ficut &
Chaldæus paraphraftes in veteri teſta-
mento aufert & addit in verbis , feruat ta=
men fenfum. Adhuc tamenreftat difficul
tas quia Matthæus vltra fenfum Prophe
tæ addit de fuo ; Sedensfuper afinam &fu-
perpullum, cum apud Zachariam tantum
fit : Sedensfuper afinum non afinam & fuper
pullumfilium afine , ideo enim Ioannes fo
lum tranftulit fuper afellum.Nihilo fetius
tamenfciendum eft , dictionem Hebræa
Chamor fere femper in mafculino afi-
num fignificare,quamuis in vno fcriptu-
ræ loco inueniatur in foemenino, nempe
2. Reg. 19. vbi Mifphibofet ait ad Da 2.Reg.19.
uid: Dixiqui et ego famulus tuus ut fter=
neret mihi Chamor afinam , neque obftat,
quod Hieronymus verterit afinum, Hierony
quia
 ASINA.
quia in textu Hebræo fequitur, & afcen-
dens fuper eam , in foemenino genere
Pagninus. quod aduertit etiain Panignus.Mathæus
vero,qui fcripfit HebraiceChamor pof.
uit ficut Propheta Zacharias , interpres
autem tranftulit afinam in femenino,
& rectè , quia filius Dei Apoftolis di-
xerat inuenietis afinam alligatam &
pullum, vnde intellexit interpres Prophe
tam etiam fic olim fenfiffe , quia fic erat
implendum.
7 Præterea vbi nos habemus in Zach.
Zach.9. Super pullum filium afine , in Hebræo le-
gimus filium afinarum , vbi quidam di-
cunt plurale poni pro fingulari , fed alij
Regula,
fortaffe melius addunt regulam effe a-
pud Hebræos quando in fcriptura nomi-
nialicuius animalis adiungiturgenitiuus
pluralis eiufdem fpeciei , fignificari ani-
Gen.38. mal illud nouum effe, & adhuc matrem
fequi , fic in Gen. Mittam tibi hædum degre
1.Efdra,6. gibus , Hebraicè eft caprarum , ideft tene
rum lactentem , &. 1.Efdra. 6. Et obtu-
Dan,8. lerunt in dedicatione domus hircos caprarum.
Item apud Dan. vt denotaretur Alexan
der inagnus effe adolefcens de illo dici-
tur:Hircuscaprarumueniebat.Item cap. 11 .
de Antiocho magno qui dedit Ptolomæo
Philadelpho filiam fuam vxorem dici-
tur : Etfiliamfœminarum dabit ei, ideſt ado-
lefcentulam quæ adhuc eft fub cura fœe-
minarum , quam phrafim recte calentes
Septuag.Zachar. 9. pro pullo afinarum
verterunt : Pullum nouum , dicitur autem
hædus caprarum vel pullus afinarum qui
adhuc àmultis capris vel afinis cum ne-
cefsitas vrget lac fuggit.
Illud etiam quæftionem facit quomo
8
Quæftio. do in tam modico itinere in duobus Do-
Hierony. minus federit animalibus, ideo Hierony.
fuper Matth. probabilius putat fuper
folum fediffe pullum propter itineris
Chryfoft. breuitatem , idem tenet Chryfoftom . in
Euthy .
imperfecto , item Euthymus & Ianfenius
Hanfenius.
in concordia , alij verò dicunt myfterij
caufaprius fuper afinam deinde verò fe-
Chryfoft. diffe fuper pullum , ita tenet Chryfofto-
Theodor. mus verus in homil. 65. in Ioannem .
yranus. Theophylactus fuper Matth. 21. Lyra-
Caiet,
nus ,fuper Ioan 1 2. & ibi Caiet. quæ fen
tentia recentioribus merito magis pla-
Matth, 21.
cet , quia apud Matth. dicitur : Et ad
duxerunt afinam & pullum & pofuerunt
veftimenta fua fuper eos , er eum de fuper !
117
federe fecerunt. Ergo fuper vtrunque pri-
mum fuper vnum deinde fuper alium,
vt videlicet vtrumque fe populum fuba-
turum Dominus fignificaret , Iudaicum
&
inafina , & gentilem in pullo fignifica-
tum, vt exponit Iuftinus in dialogo cum Iuftinus.
Triphone,& Orig. Tract . 14. in Matth . Origen.
& alij patres iuxta ilud : Ipfe eft pax noftra Eph.2.
quifccitutraque unum .
Nec fine caufa ingreffurus Dominus
9
Hierufalem quafi triumphans currus Ioan.194
& quadrigas fpreuit , quia regnum eius
non erat de hoc mundo. Valeat ergo Iu-
lius Cæfar quitriúphans fub nocte Ro-
ma pompam inanem quadraginta cum
turribus deauratis & candelabris aureis
atque luminaribus ex utroque latere du-
xit elephantos ,vt refert in eius vita Sueto Suetonius .
nius. Valeat Popeius quitrahentibus ele
phatisauro & margaritis onuftis ingreffus
eft vrbem.Valeat Antonius qui leonibus
exoculatis fub iugum aureum mifsis age-
batur incurru. Quia vt dicitur in Pfalm. Pfal.19
Hi incurribus hi in cquis nos autem in nomi
ne Dei noftri inuocabimus , quifuper afellum
fedens mundicontemptum & humilita
tem docuit.
CAPVT CLVI.
Afmodeus.
SMODAEVS inter-
prætatur deſtructor , fuit
damo libidinis qui fepté
Saræ filiæ Raguclis viros
antequam eam tangerent
fuffocauit Tobiæ. 3. quem Tobias iunior Tob.3.
confilio Raphaelis Angeli ieiunio & ora
tione fuperauit quia iuxta verbum Domi Tob.g
ni: Eft quoddamgenus Demoniorum quod non Marci,9
eijcitur nifi in oratione & ieiunio.Ideo vt nos
fuo contra diabolum armaret exemplo Ma
tt.4
filius Dei.40.diebus ieiunauit.
CAPVT. CLVII.
Aſpergore , Spargere.
SPERGER E dicitur A
Hebraicè Catha , vt patet
Pfalm.50.Afperges me Do
mine & Num. 19 .
I
Afpergere coponitur à verbo fpargo cũ
Y 3 præ-
 ASPICERE.
præpofitione ad , eft ergo , vel imbrem,
vel rorem, vel puluerem, vel fimile fpar
gere.
2
Afpergi hyffopo metaphoricè eft à
Pfal. 50.
peccatis mundari Pfalm. Afperges me
Lyra.
Domine hyffopo & mundabor. vbi Lyranus .
Loquitur ( inquit ) de emundatione fpi-
rituali peccatorum per modum emun-
Theodor. dationis corporalis , quæ fiebat in lege
herba hyffopi. Leuit.14 . Sic & Theo-
dor. Enigma( inquit) eft fanguinis Chri
fti Saluatoris &ligni crucis,quo munda-
mur , quæ expofitio videtur hiftorica,fic
exponunt Vatablus ,Ianfenius & D.Tho
Greg: mas fuper hanc Pfalm.eft & alia expofi-
tio Moralis Greg.fuper hunc locum, qui
hyffopum typum effe dicit humilitatis,
Hierony.
qua purificamur.Item Hieronym . Hyf-
fopus ( inquit ) terrenus curandis pul-
monibus aptus eft : ita qui cælefti ref-
perfus efthyffopo , ideft, humilitate cor-
dis , ab omni fuperbiæ malignitate pur-
Aug,
gatur. Eodem modo Auguft. Sic Do-
minus hac nos herbam edicinali pur-
Matth.11. gat dicens : Difcite à me,quia mitisjum & hu=
miliscorde.
3
Ifai. 52 , Afpergere Chriftum gentes eft illas
fuo mundare cruore.fic Ifai. ait : 1 ſte afper
get gentes multas.fuper ipfum continebunt re-
Hierony,
ges osfuum,vbi Hieronymus Afperget ( in
quit ) gentes multas mundans eas fangui-
ne fuo , & baptifmate Dei confecrans
feruituti ,Septuag. pro afperget , vertunt
mirabuntur gentes multa. Sed Hebraicè
‫יזה‬
eft Lazech afperget Goim gentes, fcilicet
Ioan.3. Baptifmo , quia : Nifiquis renatus fuerit ex
aqua & Spiritufanéto non poteft introire in
Marc.vlt. regnum Dei.& Marci. vlt. Qui crediderit &
baptizatusfuerit,faluus erit.
4 Afperfus eft fanguis fuper veſtimenta
Ifai.63 . Chriftiapud Ifai. Torcular calcaui folus,
c. calcauieos in furore meo , & conculcaui
cos in ira mea, afperfus eftfanguis eorumfu-
perueftimenta mea. Quòd duobus modis
Hierony. poteft intelligi fecundum Hieronymum ,
vel quod filius Dei folus non Angelus ,nc-
que Archangelus crucis torcular calcaue-
rit & poteftates ibi aduerfarias cōculcaue
rit & fanguine eorü,ideft, qui eorum fug
geftionibus fufus eft afperferit vefti-
menta fua , vel quod in vindictam crucis
& mortis fub Tito Vefpafiani Iudæos
coculcauerit, & per metaphoram more vi
&toris corum fanguine veftem aſperſerit.
quomodo etiam explicat Cyrillus pro- Cyrillus.
pter hanc ergo vindictam quam fua
exigente iuftitia de Hierofolymis fum
pturus erat:Videns Iefus ciuitatem fleuitfu
per illam. Sed Theodoretus . Sanguis ( in Luc.19.
quit) corum afperfus eft fuper veftimenta Theodoret.
Chrifti , ideft fanguis Chrifti , qui dici-
tur effe corum , ideft Iudæorum,quiapro
eis fufus eft à quibus crudelifsime funde-
batur,vtfuo nos exemplo Dominus do-
ceret quod ore præceperat : Diligite ini- Matth,s .
micos ueftros , benefacite his qui oderunt
uos.
Spargit Deus nebulam ficut cinerem
Pfalmo. Qui nebulam ficut cineremfpargit : 5
Pfal.147.
quod ad literam exponit Theodoretus The odor.
adoftenfionem fapientiæ Dei , qui cum
fit eadem aquarum natura partem in cri
ftallum duram,partem in niuem lanæ fi-
milem , partem in nebulam inftar cineris
fpargit , partem denique pluuiam reddit,
ad varias terrævtilitates , fic & Dei ver-
bum varios fructus parit in corde. Pro-
pterea Dominus dixit : Beati qui audiunt
Luc,11 .
uerbumDei, & cuftodiunt illud. Ideo fub-
dit in Pfalmo : Qui annuntiat uerbum fuum
Iacob, quia voluit de verbo Dei fimilitu-
dinem ponere.
6
Afpergere cinere vel puluere caput
fignum erat luctus & pænitentiæ , fic
Hefter. Afperfit cinerem capiti , & apud
Hier. dicitur : Afpergite uos cinere optima- Hefter.4.
tes .Ita amici Iob. Afperferunt puluerem Hier.25.
fuper caputfuum : in fignum moeroris : &
Thamar filia Dauid: quem morem vfque Iob.2.
hodie feruat Ecclefia in feria quarta ci- 2.Reg.13.
nerum , vt ad pœnitentiam filios fuos
inuitet & ieiunium , neque hæc cere-
monia mororis contratia eft verbo Do-
mini, quod eodem die decantatur : Cum Matth
ieiunatis nolite fieri ficut hypocrite triftes:
quia vt ( inquit ) Chryfoftomus. Non Chryf.
prohibet Chriftus ieiunantes effeponi-
tentiægratia triftes , fed fieri , hoc
eft, fingi triftes ad captan-
dam auram popula-
rem .
(.?.)
САР
 ASPICERE .
CAPVT CLVIII.
Afpicere, Refpicere, Circumfpi-
cere, Videre, Afpectus,
Profpicere.
SPICERE dicitur
‫נבט‬ in fcriptura Hebraice
NabatIfai. 5. Pfal. 33.
& vifio Roeh dicitur.
Afpicere eft aliquid o
culis cernere , refpicere
elt quafi retro afpicere , profpicere eft de
longe afpicere,circumfpicere eft circumcir
ca afpicere,fed videre tam ad oculos cor-
poris quamcordis refertur.
Afpicere per metaphoram dicitur Deus
qui omnia penetrat intellectu, & frequen
tius tam afpicere Dei, quam refpicere in
bonum illius accipitur quem refpicit , ita
Gen.4
legimus in Gen. Refpexit Dominus fuper
Abele fupermunera eius , de que diximus
in dictione Abel num.6. In eundem fen-
Gen.31. fum dixit Iacob. Laborem manuum mea=
Exod.2. rum refpexit Deus. Item in Exod , Refpexit
Deut, 26. Densfilios Ifracle liberauit eos & Deut. Ref
pice defanctuario tuo,& benedic populo tuo . Et
Pfal.tor. Pfalmo . Refpexit in orationem humilium ,
‫עדער‬ ubipro humilium, eft hebraicè vox Harhar
quæ fignificat my ricam hifpaniæ retama
virgultum amaru in deferto. Eft ergo fen
fus vt notat Genebrardus non defpi-
cit Deus orationem humilis , deferti &
amari ficut myrica,quæ nullius eft apud
homines precij .
Præterea Pfalm. Protector nofter afpice
3 Deus & refpice infaciem Chrifti tui. Vbi
Pfal.83.
Lyranus , ait , Rabbi Salomon exponit
Ly ra.
R. Salom . hoc de Dauid per cuius merita populus
petit de Babylonica liberari feruitute,
fed quia non poteft ifte Pfalmus conue
nienter,exponi de ftatu populi inter Ba-
bylonicam feruitutem & aduentum Chri
fti , ideo melius exponitur de Iefu Naza-
reno , qui eft verè Chriftus antonoma =
iTo. ftice dictus.Eodem modo exponit Hie-
ronymus Refpicit ( inquit ) pater in fa.
ciem filij , quando nos per fuam gratiam
refpicere dignatur , quia Chriftus ca-
put , nos membra fua fumus & Chriftus
of.Interl . in nobis eft. Hæc ille. Gloffa interlinealis
explicat genus humanum protege, & hoc
per Chriftu, fi non propter nos falte quia
172
fumus conformes imagini filij tui quod re
&te dicit Gloffa quia nullus homo Deo
patri placet nifi propter Chriftum , de
quo folo dixit apud Matth. Hic eft filius Matth.17.
meus dilectus , in quo mihi bene complacui. Genebrar.
R.kimhi.
Genebrardus ait,Chaldeus . R. Kimhi & Auguft.
ceterifere Rabbini de verò Chrifto expo Cafsiodo.
nunt fic etiam Auguft. Cafsiodor: Beda, 'Beda.
Haymo .
Haymo,Remigius & alij patres.
Remigi.
In eodem fenfu legimus hoc eft in bo-
num : Refpexit Dominus Petrum & egreffus
forasfleuit amare. vbi Ambrofius quos le- Luc.22.
Ambro,
fus ( inquit ) refpicit,plorant delictum ,ne .
gauit primum Petrus & non fleuit, nega-
uit fecundo & non fleuit, quia adhuc non
refpexerat Dominus , negauit tertio &
refpexit Iefus & ille amarifsime fleuit,
hæc Ambrofius, idem ibidem notat Theo Theophy.
Beda.
phy. & Beda . Secundum eandem phra Matth.9 .
fim legimus : Vidit Iefus hominem fedentem
intelonio Matthæum nomine: vbi quid aliud
denotatur quam quod vifu illum conuer-
tit quem vno verbo ad fe traxit, vbi Hie- Hierony:
rony.Certe( inquit) fulgor ipfe maiefta-
tis occultæ quæ etiam in humana facie re
lucebat , primo ad fe videntes attrahere
poterat afpectu , fi enim in magnete lapi-
de ea vis effe dicitur, vt anulos fibi copu-
let , &c. quando magis creator omnium
attrahere poterat quos volebat. Eandem
habet emphafim quod legimus apud
Matth.Viditduosfratres Simonem qui uoca- Matth.4
tur Petrus Andreamfratrem eius. Quia vi
fu denotatur , illorum ad perfectionem
quidem animos flexiffe.Difpofuit etiam
ad conuerfionem fuo afpectu Zacheum:
Et fufpiciens lefus uidit illum . De quo falu- Luc.19.
Pfal.85.
tari vifu Propheta dicebat: Refpice in me
mifereremei.Quod fi bafilifcus afpectu fuo
quem cernit occidit. Quid mirum fi filius
Dei quipotentior eft in bono quam Bafi
lifcus in malo,afpiciendo viuificet?
Profpiciebat in Chrifto diuinitas per o 5.
culos humanitatis quafi per feneftras vt
noftris necefsitatibus fubueniret , fic legi-
mus in Cant. Enipfeftatpoft pariete noftru Cant.z.
refpiciens perfeneftras profpiciens per cancel- Greg.
los.vbi Greg exponit Chriftü quafi poſt
pariete humanæ naturæ fuam diuinitatē
Occultaffe , nihilominus eandem in mira-
culofis operibus quafiper cãcellos prode
bat interdu,vt noftris infirmitatibus me-
deretur,ficut in creatione noni fideris quo Matth.1.
Magos duxit ad præfepe,in multiplicatio
Y 4 ne
 ASPICERE.
Toan6 . ne panum in fucitatione filij viduæ iuxta
Marci,8. Naim & Lazari quatriduani & fic de alijs,
Luc.7.
Ioan.II. fed Theodoretus aliter exponit hunc lo-
Theodoret , cum , putat enim parientem , noftrum ef-
fe corpus mortale fingulorum , poft
quod ftare dicitur Deus : Quia dum fum
2, Cor.5, musin hoc corpore peregrinamur à Domino ,
vt Paulus, ait , feneftræ verò & cancelli
corporis noftri funt quinque fenfus,
quos fi ad diuina promptius aperimus ,
per illos nos refpicit Deus, v.g. Si audias
verbum Dei , refpicit te Deus propterea
Luc.8. dicebat:Qui habet aures audiëdi audiat.Si af-
picias cælum defiderio pio afpicit te , ideo
Pfal.8. Propheta dicebat : Videbo calos tuos, opera
Luc.21 . digitoru tuoru. Propterea quoque Chriftus
iubet electis : Rejpicite & leuate capita ue-
ftra quoniam appropinquat redemptio ue-
ftra.
Refpicere Deus iniquitatem non po-
6
Aba. I. teft , Abac. 1. Mundi funt oculi tui Domine
ne uideantmalum,& refpicere ad iniquitatem
nonpotes. Sed contrarius in eodem textu
fibividetur Propheta , fubdit enim : Qua
re non refpicisfuper iniqua agentes ? Ergo vi-
detur poffe refpicere iniquitatem , ad
quod refponfio expedita eft , poteft
Deus iniquitatem refpicere vt puniat,iux
Pfal . 93. ta illud Pfalm. Dixerunt non uidebit Domi-
nus , nec intelliget Deus Iacob. Intelligite in
fipientes in populo. ftulti aliquando fapite,
Quiplan duit aurem non audiet, aut quifinxit,
oculum non confiderat , qui corripit gentes non
arguet ? Cæterum non poteft Deus ad ini
quitatem refpicere vt eam approbet , fi-
Hierony. cut exponit Hieronymus fuper Abac.
dicit ergo : Quare non refpicis fuper iniqua
agentes , ideft, quare non punis Chaldæos
inique deprædantes Iudæam ? negatiue
enim legendum eft cum vulgata : men-
dum quippe eft in Hebreo, vbi non eſt
hoc loco negatio ,fed quia Septuaginta
quoque fine vlla negatione vertunt , di-
cendum accipi quidem in fenfu negatio-
nem includente , quare refpicis iniqua
agentes,ideft,foues & exaltas,hoc eft non
refpicis ad puniendum ? & ideo recte ver
tit per negationem vulgata , quia vtrun-
que verum eft , refpiciebat enim Deus
fuper iniqua agentes Chaldæos , ideft,
exaltabat,& non refpiciebat ſuper cofde,
quia non puniebat eorum iniquitatem ad
tempus.
7 Refpicerenegatur Deus ad facrifi=
[ cia impiorum , ideft non approbareil-
Ja , fic Malachias : Non refpiciam ultra ad Malac, 2.
facrificium , nec accipiam placabile quid de
manuueftra. Vbi & Hieronymus expli= Hierony.
cat non placuiffe deo facrificia Iudæo-
rum qui repudiabant vxores , quia Do-
minus ait : Dico autem uobis quia quicun- Matth.19.
quedimiferit uxorem fuam nifi ob fornicatio= Cyrill.
nem , er aliam duxerit machatur. Eodem Theodor,
modo explicant Cyrill . & Theodore-
tus,quiaquos Deus coniungit homo non
feparet. Quod vt ita effe oftenderet fi-
Ioan,2
lius Dei adfuit nuptiis Cana Galilææ.In
eodem fenfu, dicit Dominus Iudæis a=
pud Amos. Vota pinguium ueftrorum non Amof.s.
refpiciam , quamuis alia de caufa, quia vt Hierony.
(inquit ) Hierony. de rapinis & fceleri-
ribus parta offerebant , contra quod Sa-
lomon ait : Honora Deum de tua fubftantia, Pro. 3:
prius enim aliena funt dominis fuis refti-
tuenda & deinde ex propriis facrifican=
dum , cuius nobis exemplum dedit Za=
chæus præclarifsimum:Ecce ( inquit ) di- Luc.19,
midium bonorum meorum do pauperibus , & fi
quem defraudauireddo quadruplum , in quo
fenfu intelligendum eft quod Dominus
ait : Facite uobis amicos de mammona iniqui- Luc.16.
tatis , hoc eft redditis alienis , de co
quod veftrum eft facite amicos pauperes
vobis.
Refpicit Deus uias hominis & om- 8
nes greffus illiusconfiderat. Prou.5.quod Pro.s
fciptum eft vt notat fuper hunc locum
Beda , ne reputent adulteri tenebris fe Beda,
noctis poffe tegi , aut hæretici fua vo-
lumina poffe celari , hæc ille vbi per
uias hominis etiam cogitationes, intel-
ligit quæ quafi quædam mentis viæ Matth, 9.
funt de quibus : Videns Iefus cogitatio- Luc.5-
nes eorum , ideft Pharifæorum : Dixit
ut quid cogitatis mala in cordibus ueftris,
idem enim filius Dei eft de quo Iob at Iob.28,
teftatur : Ipfe fines mundi intuetur , & om-
nia que fub coelo funt refpicit. Vbi fines
mundi ideft terminos intelligit hoc eft
Lyranus.
omnia loca & tempora vt exponit Ly- Pfal.1 3.
ranus. Sic Pfalm. 13. Deus de cœlo
profpexitfuper filios hominum ut uideatfi
eft intelligens aut requirens Deum , fic dici-
tur in Sapient. Omnium habens uirtutem, Sap.7.
omnia profpiciens , cum ergo profpiciat
omnia etiam Vidit fuos laborantes in
remigando erat enim uentus contra rius
cis. Mar.6,
Profpicit
 ASPICERE
Profpicit iuftitia de cælo quando im-
9
plet promiffa fua Deus Pfa.Veritasde tcr-
Pfal.84.
re orta eft , iuftitiade cælo profpexit . Vbi
magna difceptatio eft inter autores de lite
rali huius loci intelligétia, Ianfenius enim
lanfen,
contendit de iuftitia promifsionum Dei
effe fermonem , de calo ergo iuftitia im-
plet promifla,de terra verò nafcitur veri
tas ideft effect promifsionis,quia vere in
terra fit quod de celo virtute recipit, vt fiat
Aug. fecundú promiffa ,Auguftinus vero mul-
to prius tetigit aliqua ex parte hunc fen-
fum dicens,veritas de terra orta eft, quan
do confitetur homo peccata fua , & iuſti-
Gloffa. Ortia de cælo profpexit, quando veniä Do-
dina. minus fecundum fua promiffa concedit ,
quod etiam fequitur Gloffa , fic quando
mulier quæ erat in ciuitate peccatrix non
tã verbis qua lachrymis fua fcelera cófella
Luc.7 . eft , iuftitia de cælo profpexit dicens, re-
Vatab. mittuntur tibi peccata tua · Cæterum Va-
tablus hunc Pfalmum dicit fecundum pe
ritos Hebræos continere preces pro ad-
uentu Mefsiæ, quem per Prophetas pro-
miferat Deus . Secundum hoc autem ve-
ritas de terra orta eft , quando natus eſt
Luc.2. Chriftus in terra, & de Maria dicitur. Pe-
peritfiliumfuum primogenitum, &, iuftitia de
celo profpexit,quia Deus fua impleuit pro
mifla apud Agg. Et uenietdefideratus cunctis
Agg.2.
gentibus.Similiter de Chrifti aduetu in car
Hiero ne Hiero.exponit .Veritas ,inquit,quç de
terra orta eft ille eft, qui ait.Ego fum uis ue
loan.14. ritas, uita.Eandem expofitionem prio
Aug. ri loco ponit Auguft. veritas de terra , in-
quit , orta eft,Chriftus de foemina natus
Cafsiod.
eft.Sic etiam Cafsiodorus ,item, & Lyra-
Lyra. nus.Quamuis iuftitiam referat ad merita
Ifai,11. Chrifti de rigore iuftitiæ . Et vbi vulgata
vertitveritas deterra orta eftHebraiceTif
mah. efloruit ,fcilicet,flos de radice Ieffe:
10 Afpicere Dei eft interdum punire , vt
Abac.3 . obiter num.5.tetigimus , fic legimus Aba
cuc. 3 : Afpexit diffoluitgentes , & contriti
Hiero. funt montesfeculi . Vbi Hierony. exponit
tempore magni Coftatini) deftructa mag
na ex parte Idolatria)afpexit Deus, & de
leuit gentilium ritus,& potentiam, quam
Aug. uis Auguft.lib. 18.de Ciuit.cap . 32. dif=
folutionem gentium non ad temporalem
carum vaftationem referat,fed adſpiritua
lem fubiectionem ,& pœnitentiam . Ita-
que diffoluitgentes vinculis peccatorum,
quæ expofitio licet non difpliceat, prior
173
tamen videtur germaniorfecundum lite
ræ contextum,quia fequitur pro iniquita
te viditentoria Atiopie , fubaudi turba
ta, &c. Et eft phrafis fcripturæ frequens
afpicere Deipropunire fic Amos . Po - Amos.9 .
nam oculos meosfuper eos in malum , non in Exo
.14.
bonum.Item in Exo. Et refpiciens Deusfu-
per caftraÆgyptiorum per columnam ignis ,
nubis interfecit exercitum eorum, & Pfal. Qui Pfal.113 .
refpicit terram,& facit eam tremere. Ite.Ref Pfal.24 .
pice inimicosmeos.Denique inAbac.Quare Abac.1.
nonrefpiciscontemptores? Ideft quare non
punis :Neque.n.Deus hic omnes peccato
res punit,fed incipit iuxta illud Mat.Cum Matth. 18 .
capiffetrationem ponere , fed in fine mundi
omnes puniet .
Refpicere ad fanctum Ifrael eft colere i i
verum Deu fic Efa.In die illa inclinabitur ho Efai.17.
mo adfactoremfuum,& adfanctum ifrael reſpi
ciet. Vbi Hieronym. Quando plenitudo Hiero.
gentium intrauerit ,nequaquam homo ad
idola manu facta fed ad fanctum Ifrael in
clinabitur. Hæc Hierony.è contrario ve
ro de idolis dicitur , apud Ofe. Refpiciunt Ole.13.
ad Deos alienos, & Pfa. 39. Non refpexit in ua Pfal.39 .
nitates infaniasfalfas . Vbi fanfenius in=
telligit per vanitates Idola vana fic Lyra. Lyra.
in leges gentium Idolatriæ deditaru, &c.
Vatab.
Sed Vatablus, exponit qui non fequitur
elatos , fic & Chaldaicus paraphraftes , & Chaldeus:
Hiero.
Hierony.ad veritatem Hebraicam,vertit
ad fuperbias pompafque mendacij , ſed
certe cultus idolorum fuperbia dæmonũ
erat,& popa mendacij, quia Lucifer prin
cipem ſe mundi faciebat mentitus diuini
tatem.Contra qué Dís.Nunc,inquit, iudi- Ioan, 12.
cium eft mundinunc princeps huius mundieijcic
turforas , fic accipitur in Efai . Et non ref- Efai, 17.
picient lucos . Quia ibi colebantur ido-
la.
Refpicere ad aliqué eft fpem in illo po I2
nere fic Eccl.ait. Refpiciens eram ad adiuto- Ecclef. 51.
rium hominum ,& non erat, & Thren.4 . Cum Thren.4.
refpiceremus attenti adgentem quæ faluare nos
nonpoterat,Agg. Refpexiftis ad amplius , & Agg.1 .
factum eft minus,ideft fpem veftra in meſſis
tepus retuliftis , & fraudati eftis in meffe
vacui,vt exponit Hierony.Sic qui poeni- Hierony.
tentiam differunt ad fenectutem fæpe de
fraudantur fpe fua , ideo Dominus dixit
operariis . Quid hicftatis tota die otiofi, & Matth.20 .
rurfus. Ambulate dum lucem habetis. Ioan.12 .
Iniquitatem afpicere in corde fuo eft 13
confcium effe fibi alicuius peccati com
YS mifsi
 ASPICER
Pfal.65. mifsi vel committendi, Pfal. Iniquitatem ft
Hierony afpexi incorde meo non exaudiet Dominus.Hie
ronymus ad veritatemHebraicam vertit.
Siuidi in corde meo , ideft confcius mihi fui
alicuius iniquitatis. Non exaudiet Dominus,
fed quia puritatem cordis mei vidi,pete-
Theodo ,
repræfumpfi. At qui Theodoretus Sym-
Symmach .
machus,inquit,fic vertit.Iniquitatem fi pre
uidi, ideft fi præuidi me facturum iniqui-
tatem poft preces , non exaudiet Domi-
nus.Hæc Theodo. fi ergo volumus veniā
peccati petentes exaudiri.proponere de-
bemus non amplius peccare , propterea
cum internas adultere preces exaudiſſet
Ioan.8.
filius Dei. Neque ego,inquit,te condemnabo,
Cafsiodo, fed uade noli amplius peccare. Denique Caf-
fiodorus,afpicere iniquitatem in corde in
telligit diftrahi voluntariè cogitationibus
ad peccatum inducentibus inter orãdum
quod eneruat orationem.
14
Afpexiterram , & ecce uacua erat , & uidi
Hiere.4.
montes, eccemouebantur,dicit Hiere. Vbi
Hlerony.
Hieron . Cernit Propheta in fpiritu quæ
futura erant , vt audiens populus terrca-
tur,defcribit autem ad literam more pro-
phetico vaftationem ciuitatis fub Nabu-
chodonoforfuturam, fed multo crudelio-
rem præuidit ciuitatis eiufdem defolatio
nem filius Dei,quando fleuitfuper illam ,
Luc.19. de qua etiam fub Romanis futura dixit
Matth.23 . Mat.2 3. Ecce relinquetur uobis domus ucftra
deferta.
15
Mich,4, Porrò de Babylonica, quidá intelligūt
defolatione illud Mich . Nuc cögregateJunt
fuper tegětesmultæquæ dicut lapidetur afpiciet
in Sion oculus nofter, ideft defpiciat Sio ocu
lus nofteratque contemnat,ficut adultera
defpicitur quando publice lapidatur , vbi
Hierony. Hieron. Nos inquit qui non occidentem
literam fequiinur , fedfpiritum viuifican-
tem ,dicimus aduerfus Sion quæ interpre
tatur Ecclefia multas nationes congrega-
ri dæmonum , & infultare ei , & occifione
filiorum eius fubaudi martyrum gaude-
re.Hac Hieron . Et certe hoc prædixit fi-
Ioan.16.
lius Deiapud Ioannem . Venithora ut om=
nis qui interficit uos arbitretur fe obfequium
præftareDeo. Quòd fiquis obiiciat Mi-
chaam hoc loco ad literam agere de ca-
ptiuitate Hierufalem à Babyloniis, refpo
Lyra.
Vatablus. dentLyranus , & Vatablus Babylonem
intelligi Romam , quam eodem nomine
2.Petr.vlt,
vocat Petrus in fua epiſtola. 2.cap.vltim .
Romæ quippe martyres occidebantur,
E.
vbi Petrus crucifixus , & Paulus capite Match, 16.
truncatus eft.Et fubdit Propheta confor
tans Ecclefiam , fed liberaberis , quia.
Porta inferinon præualebunt aduerfumcam.
Afpicere interdum eft cum admiratio 16
ne cernere fic apud Mich. Afpiciet me ini- Mich.7
micamea,& operietur confufione, verba funt
ciuitatis Hierufalem ad Babylonem , vt
exponit Hieron. quæ poft captiuitatem, Hiero.
& opprefsione qua à Chaldæis paffa eft,
reftituta prifting libertati, & tatæ profpe
ritatifit,fub Machabæis prefertim, vt aſ-
piciens eam Babylon iam humiliata con
funderetur. Quod quadrat Ecclefiæ Ca-
tholicæ prius a tyrannis exagitatæ fub
Apoftolis& martyrib' , deinde verò fub
Conftantino Magno gloriæ fuæ reftitutę
quçgetib' in admiratione fuit,illud quip
pe experientia comprobatum intellige-
re cæperunt , quod filius Dei prædixe
rat. Et porte inferi non præualebunt aduer- Matth.16.
fuseam.Sicut præcedenti numero diceba -
mus.
Afpicere nuditatem alicuius eft illum 17
irridere ,fic Habac. ait. Væ qui potum dat Habac, 2 .
amicofuo,mittensfelfuum, & inebrians,ut af-
piciatnuditatem eius: pro quo ait Hierony- Hiero.
mus,Symmachus ,& quinta editio inter- Symmach.
pretatur. Vt uideret ignominias corum : dicun
tur autem , hæc per metaphoram homi-
nis ebrij ,quiturbatione nudatur , fic Na-
buchodonofor omnes inebriauitcalice fu)
roris fui , & redactos in feruitutem irrifit,
pro quo , & ipfe bibiturus erat calicem
iræ Dei. Eodemmodo explicant Theo Theodo
doretus , Theophylactus , & Lyranus, Theoph.
Lyra.
quod quadratcum illa fententia Matth. Matth.7,
In quo iudicio iudicaueritis iudicabimini,& in
qua menfura menfi fueritis , remetietur uo-
bis.
18
Afpicere eft aliquando cum timore,
& reuerétia quempiam intueri , fic Zach. Zach.12.
ait. Afpicient in me que cofixerunt. Ifte lo-
Ioan.19,
cus allegatur ab Euangelifta Ioanne.de
Chrifto clauis in Cruce confixo : pro quo
fept.vertiffe videntur . Afpicient in mepro
eoquòdinfultauerunt . Ideo quidam ex Græ
cis putarunt , teftimonium hoc à Ioanne
citatum in Prophetis minime reperiri, &
Euthymius exiftimauit abrafum effe à lu Euthy
dæis,nihilominus Hebraice legimus Ra-
cadu,transfixerunt,& fortefept. fimiliter
verterant,fed deprauatus eft locus à typo
graphis,difceptatio tamen eft apud expo
fitores
 ASPICERE.
fitores,quando Iudæi afpexerunt cum ti-
more , &reuerentia Chriftum recognof-
centes effe Mefsiam , quem transfixerüt .
Quidam autem refpondent id accidiffe
tempore Hierofolymitana vaftationis ,
Eufeb.
ita Eufebius libro.8 . de Demonftratione
Cyril. cap.4. & Cyril. hoc loco, fed fi hoc effet,
certe illi conuerfi ad fidem fuiffent,quare
certior eftfententia dicentium , hoc vati-
cinium in die finalis iudicij plenè effe co
Hiero. plendum. Ita tenet Hierony. hic,Theo-
Theeph, phylat.Euthymius , Rupertus,Nicolaus .
Euthy.
Rupert. Item Auguft.libr.20.de Ciuitate ca. 30.
Nicolaus . & Theodoretus. Quamuis enim quoties
Aug. aliqui Iudæiconuertuntur,id verificetur.
Theodo.
quod faltem oculis fidei afpiciant Iefum
vt Mefsiam , tamen quando:uidebunt fi-
lium hominis uenientem in nube cum poteſtate
Luc.21 .
magna, maieftate . generale erit omnibus
& afpicere, & plangere fefuper eum,ficut
Matth.24. habes apud Matt.Et tunc plagent omnes tri-
bus terræ.
19 Profpicere in Spiritum fanctum defi
1.Pet.1. derare,denotat diuinitatem eius . fic Pet.
ait.Spiritu fanéto miſſo de calo , in quem defi-
Gloffa.
derant Angeli profpicere . Vbi Gloffa.
Cur , inquit , afpicere defiderant , cuius
faciem videre non ceffant? nifi quia con=
templatio diuinæ præfentiæ ita Angelos
beatificat,vt eius femper vifa gloria fatu-
rentur , & eius dulcedinem quafi nouam
femper efuriant. Hæc Gloffa.Ratio verò
eft, quia cum fit Deus infinitus, dum non
comprehenditur , fine labore defidera
tur,& fatiando beatum non generat fafti
diurn .
Afpicerethefauros grandinis Iob. 38. wide
lib.7.in uerbogrando.
Afpectus aris candentis animalium Ezech.
1.uide uerbo es.
Afpectus lampadarum,uide indictione Ar
dere.
Afpectus arcus,uide in dictione Arcus.
Afpectus horribilis in rotis Ezech. 1. uide
lib.16.in dictionehorribilis.
20
Afpectus quafi lampades denotat Ba
Nahum. 2, bylonios Nahum. 2. Afpectus corum quafi
Hiero .
Cyril. Lampades,quafifulguradifcurrentia. Vbi Hic
Gloffa, rony.Cyrill.& Gloffa,hoftes Chaldæos :
qui Afsyrios fuperarunt fignificari dicut,
ita vt ficutfulgur , folo vifu profternerent
aduerfarios,antequam mucrone tranfuer
berarent. De Babyloniis etiam cötra Hie
Joel.z. rufalem venientibus dicitur in Ioel.Afpe-
174
&
tus equorum , afpectus corum. Vbi Hierony | Hiero.
mus notat Babylonios àpropheta locu-
ftis fuiffe comparatos propter multitudi-
nem ,fed necōtemnerentur fubdidit , habe
re nihilominus afpectus equorum ad præ
lium irruentium , tales afpectus dæmonu,
& multo horribiliores videre folent obfti
nati fub hora mortis,ideo dicitur. Vigilate Matth.25 .
quia nefcitisdiem, neque horam, & . Si fciret pa Luc. 12 .
terfamilias,quahorafur ueniret, uigilaret uti-
que, nonfineret perfodi domumfuam.
Afpectu & auditu iuftus erat Lot. Quia 2 I
cum apud Sodomitas habitaret multa fce 2.Pet.2 .
lera videns , & audiens , nunquam fuam
obfcurabat innocentiam, & integritatem,
vt exponit Gloff.Neque charitas eius ad Gloffa,
proximos leniter corrigendos deerat:
ideo commune flagellum illorum euafit,
& fimilibus dicitur Pfal. Altifsimum pofui-
fti refugium tuum , non accedet ad te malum.
Meruit ergo qui afpectu iuftus erat futu- Pfal.90.
rum ciuitatis incendium prefcire, & eua-
dere deducentibus eum angelis , imo de
longe afpexit in columnis : denique in
fcriptura Prophetę vocantur afpicientes ,
quia imagines fæpe futurorum afpiciunt
Efa. 30.Quidicut uidentibus nolite uidere, & Efai.30:
afpicientibus nolite afpicere nobis , que recta
funt.Vnde Septuaginta vertüt,&vifiones
afpicientibus, &c.
CAPVT CLIX
Afpis.
SPIS Hebraicè vo I
catur Acfob Pfalm.
140. Item phetem
The
Pfalmo . 8. & Iob.
20.
Afpis ferpens eft
modicus tardioris vi
fus , tam præfens ha-
bens venenum , vt nullum fit morfus re-
medium,nifi pars læfa mox abfcindatur.
Amat comparem fuam, fine quo vix vn-
quam vagatur, & vt refert Plinius libr. 8. Plini,
ca. 26. Si quis comparem eius occiderit ,
furore perfequitur occiforem , neque vllis
fpatiis aut obftaculis impeditur, nifi am-
netranfmiffo,velcelerrima fuga,in Afri-
ca nafcitur .& Lucanus ait,lib.9 . Lucanus,
Ipfa caloris egésgelidū,nõ trăſit in orbem.
Spontefua, Niloq; tenus metitur arenas.
Alianus
 ASPIS.
AElianus. Ælianus lib.9 . cap . 20. agit de multiplici
afpidum fpecie.
2 Afpidum venenum in fanabile vocan-
Deut.32 . tur opera quibus ſe oblectant peccatores.
Feldraconum uinum eorum , & uenenum afpi-
Vatablus. duminfanabile . Ita exponit Vatablus,quia
quando voluptatibus allecti peccata fre-
quentant,cofuetudo vertitur in naturam ,
& quafi in fanabilis euadit, quadrat etiam
hæc fententia Iudæis de quibus à Moyfe
prædicta eft, qui vinum blafphemiarum
contra filium Dei ex torculari cordis fui
bibentes, & alijs minoribus propinantes
Luc.II. dicebant.In Beelzebub principe dæmoniorum
leycit dæmonis,item. Samaritanus es tu, &de-
Ioan. 8. monium habes , & , quid facimus quia hic ho-
loan.II.
mo multafignafacit.
Afpidum oua rumpere , eft fuggeftio-
3
nibus dæmonis in corde confentire , fic
Ifai, 59. Efai.ait.Oua afpidum ruperunt, &c. Quico-
mederit de ouis eorum morietur ,
quod confo
Proco.
tum eft erampet inregulum . Hoc Procopius
exponit de Iudæis , in quorum cordibus
jafpis , ideft diabolus feminafuæ malitiæ
iecit , rumpebant autem illi paffim oua,
quando confilium contra Iefum capie-
Matth.22.bant , ficut quando miferunt ad eum. Dif-
¡cipulosfuos cum Herodianis rogantes . licetcea
fam dare Cefari ? Et quando affentiebant
Caiphæ dicenti . Expedit ut unus homo mo-
Ioan. II.
riatur pro populo. Item quando cæperunt
loan, 8.
Joan.10. lapidare eum. Comederunt autem turbæ
Ioan.19 . de ouis corum,quando clamauerunt , cru
cifige Ioan. 19. Denique quod confotum
fuerat erupit in regulum , quando in fuis
fceleribus obftinati Romanos contra fe
prouocarunt,à quibus tanquã à regulo de
Luc.19. leti funt fub Imperatore Tito de quo
præfcius . Iefus uidens ciuitatemfleuit fuper
Greg. illam.Sic B.Gregor.allegans hunc locum
Efaiae fuper Iob.20. Vbi de afpide fit mě
tio dicit, oua afpidum rumpere effe malis
cogitationibus à diabolo feminatis præ-
D.Tho, bere confenfum Sed D.Thom.fuper eun
dem loc Efaiæ luculentius exponit . Af-
pidum,inquit,oua concipere , eft malum
cogitationem admittere,oua autem rum-
pere,eft peccatum opere manifeftare,con
fotum autem ouum erupere in regulum,
eft alijs fcandalum præbere mortiferum ,
Matth.18. dequo Mat.18 .Ve autem homini illiper que
fcandalum uenit,
4 Afpis furda typus eft eorum quiver-
Pfal. $ 7. bo Dei aures obturant,Pfal. Furor illis fe= \
cundum fimilitudincmferpentis,ficut afpidisfur
de, obturantis auresfuas, ut non exaudiat no-
uocem incantantium. Tales fuiffe Iudæos , &
Saulem contra Dauid explicant Lyran. Lyra.
& Ianfenius,fed de eifdem Iudæis contra lanfen,
filium Dei,& difcipulos eius inftar afpi- Aug.
dum furentibus exponunt Auguft. Caf- Cafsiod
Gloffa.
fiodorus, & Gloffa . Nam illis Dominus Ioan.8.
dixit.Quiex Deo eft,uerba Dei audit, propter-
canos no auditis,quia exDeo non eftis: & quan
do prædicabat Stephanus , vt notat hic
Auguft.Continuerunt aures fuas Iudei. Ad- Aug.
Acto.7,
dit etiam non probari hoc loco ab fcriptu
ra incantationes quibus Marfi ferpentes
incantare folent . Sed referre confuetudi-
ne ,Marfus enim dum incantare fuis car-
minibus nititur afpidem, illa præfentiens
alteram aurem allidit terræ,alteram veró
prout poteft cauda quidem obturat . hęc
ille.Hæc etiam Euthimius . Idem Lyran. Euthy:
Lyra.
Vnde Propheta fimilitudinem duxit ap=
tifsimam . Sic etiam Virgilius. Frigidus in Plini
Vergi.
us.
pratiscantanlo rumpitur anguis. Deniq; Pli Pfal.13 .
nius lib. 28.ca. 3. Præterea de Iudæis di- Aug.
citur:Venenum afpidumſub labijs eorum . Vbi
Auguft venenum,inquit,dolum dicit, aſ=
pidum autem quia præcepta legis ficut
afpides audire nolunt , quafi verba incan
tantis . Ideo filius Dei clamabat.Qui habet Luc.8.
auresaudiendi audiat.
5
Afpidüfel eft amaritudo que in morte
Iob.20.
nafcitur ex cōfciétia peccatoru Iob. Panis
ciusin utero ipfius cöuertatur infel afpidum in
trinfec . Hebraicè propane eft vox Lache!
quæ denotat quidquid pafcit ficut efca ci
bus.Profelleverò afpidum eft Merorath
amaritudo Phetanim afpidum , fed idem
eft fenfus .Vbi D.Thomas . Sicut folet,in- D.Tho.
quit,cibus indigeftus in venenofos humo
res conuerti , fic bona impij temporalia
non digefta mifericordiæ calore , couerte
turei in mortis amaritudinem vnde ama
rior eft mors illius qui cordis affectu bo
nis temporalibus adhæret , talis fuit mors
diuitis purpurati , qui fepultus eft in infer Luc. 16.
no,eodem fere modo exponit Greg. lati Greg.
tia,inquit,temporalis cum peracta fuerit,
deglutitur ad poenam .
Afpidum caputfuggerere eft diaboli- 6
cam fuggeftionem frequenter fufcipere
fic lob dicit.Caput afpidum fugget , er mor- Iob.20 :
D.Tho.
debit eum lingua uipere.D.Thomas legit fur
get contra eum ,fed in Hebreo non habe
mus furget,fed fugget,ita vertit Vatablus 'Vatab
& in
 ASPIS .
& in blibijs Complutefibus ita legitur,&
Chaldeus. Chaldaicus paraphraftes vertit: capita af-
pidumfugget. Denique in Hebræo eft vox
PI Inac quæ eft fuggere , fic Deut.
32.vtfuggeret mel. Item fept . Ovor de
δρακοντων θηγάσκεν . Hoc eft . Furorem
Greg .
draconumfugat. Vbi Grego. exponit afpi-
dum caput fugget , ideft blandam initio
dæmonis fuggeftionem , quæ poftea in
confuetudinis rabiem conuertitur, & vio-
lenter cruciatnifi obediatur ei , mordetq;
ficut vipera.Propterea omnis blanda ten
tatio longe mox arcenda eft , ficut filius
Dei nos fuo docuit exemplo, qui tentato-
ri de gula fuggerenti ftatim repellendo
Matth. 4
dixit.Non infolo pane uiuit homo.
7 Super foramine afpidis delectari , eſt
charitatis deuotione de obfeffis corpori .
Ifai.11. bus demones expellere Efa . Et deleci abitar
infans abuberefuper foramine afpidis . Vbi
Gloffa. Gloffa,& Lyranus infantes ab vbere abla
Lyra.
tatos intelligunt Apoftolos à carnalibus
delectationib' abſtractos, qui de obfeffis
immundos fpiritus expellebant.Item D.
Athanaf. Athanafius libr. de Pafsione , & Cruce,
hanc , inquit , poteftatem dediffe filium
Luc.10: Dei difcipulis calcandi fuper ferpentes .
Sed non minus fancti prædicatores de
corde prædicatoris afpidem extrahunt
virulentam , ficut cerui generofi qui flatu
ferpentes exufflant decauernis ,& necant,
Cyril. atque difrumpunt. Sic intelligit Cyrillus
Tertul. hic, & Tertullianus contra Marcionem
Matth.9.
lib.4.Sic filius Dei de his ferpentibus di=
cit.Nonueni uocare iuftos fedpeccatores ad poe
Luc.as. nitentiam,Luc.15.fubiungit.Ita gaudiu erit
in calocoram Angelis Dei Juper unopeccatore
pænitentiam agente, &c. Delectatio ergo.
prædicatoris no debet effe in affectatione
eloquentiæ , fed in abigenda procul afpi-
de Satanæ.
co
Super afpidem ambulare, eft blandas
tentationes diaboli fupprimere,Pfa.Super
Pfal.90 .
afpidě, bafilifcu ambulabis, & coculcabis leo
Glof.interl. ne, draconě. Vbi Glo.interlinealis afpidē
tentationem intelligit que occulte percu-
tit,qualis illa qua tentator Domino dixit
Matth. 4. efuriéti:Dic utlapides ifti panesfiant.Bafilif-
cus eadem Gloffa dicit , Rex eft dæmo-
num qui flatu necat,ideft, tentatio fuper
bię diabolice,qua fcilicet,tentati Iacobus
& Ioannes dexteram , & finiftram regni
Matt.20. Chriſti petebant , Matth . 20. Leo verò
violentatentatio tyrannorum eft contra
175
martyres,vt inquit, Gloffa Ordinaria de Glof ordi.
quaIoan. Venit hora ut omnisqui interficit Ioan.16.
uos,arbitreturfe obfequium præftare Deo. De
niq; dracoaftutia eft occulta hæreticoru,
vt Gloff. notat de qua Dominus dixit. At Matth.7.
tendite à falfis Prophetis,& c.Sunt enim dra
Solinus.
cones pulcherrimi , vnde Solinus cap.30 .
dracofcytalis,inquit , tanta refulget tergi
varietate,& notarum gratia, vt vidētes re
tardet. Et miraculi fui capiat ftupentes .
Hæcille,tales funt hæretici.
Affummere vide indictione accipere.
C PVT CLX.
Aftare Afsiftere.
SSISTERE , & afta-
re dicitur Hebraicè
Amad Gene. 19. & Za• ‫עמיר‬
cha.3 .
Affiftere,& aftare ide
eft quòd coram alio ſta =
re, in obfequium velho -
norem illius , vnde apud Dan. de Ange- Dan.7.
lis in obfequium Dei paratis dicitur. Mıl-
lia millium miniftrabant ei,& decies millies cẽ
tena millia aſsiſtebant ei. Vbi aſſiſtentes di-
cuntur qui non huc ad nos facile deftina-
tur,fed manent circa thronum Dei , qui .
que primæ, & fummę funt Hierarchie vt D.Tho
tenet D.Thom.1.par.q.112 . artic. 3. & į
Grego. fuper illud Iob. Nunquid eft nume- 'Greg:
rusmilitum illius. Affiftere etiam vel afta- Iob.25 .
reprimores dicuntur in conciliis, Pfalm. Pfal.2.
Aftiterunt Reges terræ, & principes conuene - |
runt inunum,&Iob ait .Cum ueniffent filij Dei Iob.1.
utafsifterent coram Domino. Ideft paratiad
obfequium Domini , vt exponunt Greg. Gregi
Gloffa D.Thom.& Lyra. ita dixit Elias.
Glof.
Viuit Dominus Ifrael in cuius confpectufto.In D. Tho?
quofenfu Salomoni dixit Regina Saba. Lyra.
Beati uirituiquiafsiftunt coram te : denique 3.Reg. 17.
Raphael Angelus Tobiæ dixit . Ego fum 3.Reg.to.
Raphael Angelus , unus è feptem qui aftamus 2. Para.9.
Tobiæ.12.
ante Dominum .
Aftare dicitur Deus in auxilium, fuo- 2
rum , & patrocinium metaphoricè vnde 2.Tim . 4.
dixit Apoftolus : Dominus mihi afsiftit, & Sap.9-
Salomon:Da mihi: ait,fedium tuarum aſsiſtri
.I.
cem Sapiëtiam. Scilicet vel quæ tibi afsiftit,
tanquam regiafsiftunt fapiêtes. Velquia
regnum Ifrael dicitur Regnum Dei, iux-
ta illud.
 ASSISTERE
1,Para. 29. ta illud . Seditque Salomon fuperfolium Domi
ni:ideo petit fapientiam Dei, quæ afsiftat
regno eius,vt pofsit fapienter gubernare,
Lyra. ita exponit Lyranus.Hæc fapientia afti-
tit Magis ne deciperentur ab Herode . Nã
refponfo accepto in jomnis ne redirent ad Hero
Matth.2. dem,per aliam uiam reuerfifunt.Dicitur præ-
Sap.19. terea in Sap. Honoraſti populum tuum, & non
defpexifti in omni loco, & tempore afsiftens eis.
Ideft auxilium es præbens vbicunque
Lyra, opus fuit,vt notat Lyranus. Nam in mari
Rubro , & in deferto in temporefitis , &
quando peribant morfu ferpentium , præ
fens tulit illis adiutorium. Quid ergo du-
Matth, 16.
bitant haretici de perpetua Dei affiften-
tia in Ecclefia Chrifti,de qua dixit.Et por
te inferinon præualebunt aduerfus eam: Cum
femper aftiterit Ifraelitico populo ingra-
to, & murmuranti contra illum?
3
Eccl.24. Afiftit fapientia Dei abundanter ele
&tis ,fic Eccl.ait.Qui emittit diſciplinamficut
Lyra. Lucem, afsiftens quafi Geon in die uindemia.
Vbi Lyranus Geon, inquit , eft quartus
fluuius paradifi , videlicet Nilus, qui quá
uis abundet aquis, maxime tamen tempo
revindemiæ,fic ergo Sapientia copiofiffi
me iuftis afsiftit,illis præfertim qui humi
Matth. 11. litatis excellunt virtute , iuxta illud. Quia
abfcondiftihæc à fapientibus, & prudėtibus,&
reuelafti ea paruulis : tépus auté vindemia
per metaphora infcripturis tēpus eft mor
etis , quando fapientia Dei abundantius
electis afsiftit , ficut credimus aftitiffe
Luc.16 . mendico,de quo Luc . Factü eft ut morere-
tur mendicus, & portarctur ab Angelis . Sed
multo copiofius Deiparæ Virgini , quæ
optimam partem elegit.ficut illi applicat
Luc.10,
Ecclefia. Itembeato Stephano aftitit mo
A&t.7 .
rienti.
In eodemfere fenfu dicit filius Deife
4 cudum humanitatem fe adiutum ab eter-
no patre Pfa. Qui aftitit à dextris pauperis,
ut faluam faceret à perfequentibus animam
meam.Porrò de Chrifto iuxta litera hunc
Pfal.ro8.
Hiero. Pfalmum intelligunt Hierony. Auguft.
Aug. Caffiodorus, Gloffa, Lyranus , & Gene-
Caffiodo. brardus, Hugo, Beda. Cum Petrus , Act.
Glofla, 1.De hoc Pfalmo fumpferit teftimoniu
Lyra,
Genebrard. dicens . Viri fratres oportet impleri fcriptu-
Hugo Card. ram,quam prædixit Spiritusfanétus per os Da
Beda. uidde luda, c. Epifcopatum eius accipiat al-
Actor.I.
ter. Itaque Chriftus dicit fibi vt homini
patrem aftitiffe,vt faluam faceret à perfe-
quentibus Iudæis , & Iuda traditore ani-
ASTARE .
mam eius,ita vt tertia die refurgeret,pro-
pter vnionem quidem ad verbum pro-
pria virtute. Fuit autem pauper Chriftus
in hac vita mortali.Qui cum effet diues ege- 2 . Cor.8.
nuspro nobisfactus eft , ut nos fua inopia dita-
ret.Nec audiendi funt Vatablus , & Ianfe
nius de Doeg inimico Dauid hunc Pfal
mum exponentes.
Aftare quoque nobis dicuntur Angeli 5
vt confolentur,& adiuuent , fic de fanctis
fœminis fepulchrum Domini vifitanti-
bus dicitur . Ecce duo uiri aftiterunt iuxta il Luc.424
las in uefte fulgenti.Et aſcendentem in cœlu
Dominum afpicientibus Apoftolis . Ec- Acto.1.
ceduo uiri aftuerunt iuxta illos in ueftibus al ·
bis.
Aftare ad honorem Dei à deftris eius 6
dicitur Ecclefia triumphās Pfal . Aftititre- Pfal,44.
gina à deftris tuis in ueftitu deaurato circunda-
ta uarietate . Vbipro veftitu deaurato eft
Hebraicè Bekethe Ophir . Ideft in maſſa ‫בהם‬
aurea Ophir fed Kethem maſſa auri eſt,
& fignificat veftem totam auream , quod
explicat Bafilius de Ecclefia electorum . Bafil.
Et eodem modo Hieronymus in expofi- Hiero.
Matth.26.
tione ciufdem Pfa. Ad Principiam Virgi
nem.De quo legimus. Venite benedictipa-
trismei,accipiteregnum , quod uobis paratum
eft aborigine mundi . Tunc ftabit Ecclefia
fanctorum à dextris iudicis Chrifti diade
mate gloriæ coronata,tunc implebituril-
lud Sap.Accipientregnum decoris , & diade- Sap, s
ma fpeciei de manu Domini . Eodem modo
fuper eundem Pfal, exponunt Chryfoft. Chryf.
& Theodoretus. Cæterùm de B.Maria Theodo
virgine intelligit Sophronius Patriarcha Sophon.
Conftantinopol. Quæ aftat à deftris filij, Athanaf,
fic etiam Athanafius fuper Euangelium
de fanctifsima Dei genitrice. Item Adel . Adelfon.
fonfus in fermone de Affumptione B. Ma
riæ,& quia mediatricis ,& aduocatæ mu-
nerepro nouis fungitur , nontamfedere
quam aftare dicitur , quod munus adhuc
in vita mortali fufcepit, quãdo in nuptiis
Cana Galilçæ dixit vino deficiente con-
uiuis : Vinum non habent. Stabit ergo Max Joa.2 .
ria Virgo à dextris filij ,honoris gratia fu
per omnes Angelos neque obftat quòd ‫שֶׁגָּל‬
Hebraice non eft regina fed, Shegal con=
iux,vt vertunt Aquila , & Hierony. quia Hiero.
mater, & fponfa Chriſti eſt Maria.
7
Afsiftens Pontifex pro nobis dicitur Hebr,9
filius Dei,Hebr. 9. Chriftus afsiftens ponti-
fexfuturorum bonorum . Et certe dum inter-
ris erat
 ASSVERVS.
Luc.6. ¡ ris erat nobis orando etiá afsiftebat. Quan
do eratpernoctans in oratione Dei : poſt af-
cenfione verò in cælu aduocatus nofter
1.Ioan.2. eft.Siquis peccauerit aduocatum habemus apud
patrem. De quo in dictione aduocatus , &
in dictione interpellare .
CAPVT CLXI
Affuerus.
1 SSVERVS non
eft nomen proprium
-‫אחשן‬
fed appellatiuum , &
617
fignificat magnũ ca-
put quomodo Perfæ
olim fuum Monar-
cham appellabat , de
Dan.9. quo fit mentio apud
Dan . Anno primo Darijfilij Affueri , &c.
Qui Darius fimul cu Cyro Babylonem
cepit. & quidem patrem huius Darij puta
Canus. uit Melchior Cano.li. 1 1. de locis Theo
logicis ca. 3.ad nonum fuiffe nomine pro
prio Affuerum appellatum, & illum exti-
tiffe qui duxit vxorem Efther. cuius opi-
nio ftare nonpoteft , hic enim regnauit
Dan.11.
ante Cyrum anno vno in Babylone fed
Affuerus maritus Efther fuit poft Cy-
rum, quia idemipfe vocatur Artaxerxes
Efther.11 inlibro Efther , quod nomen apud Per-
fas fuitplanè poft Cyrum introductum .
Deinde maritus Efther metropolim reg-
ni fui habuit Sufan, conftat autem nonfo
lum poft Cyrum , fed & poft Cambyfem
filium eius,&poft duos magos , Darium
Hyftafpis filium primum inter Reges
Plini, Perfarum fedem fibi regiam conftituiffe
Sufan ,vt refert Plini.li.fexto ca.vigefimo
feptimo.Infra , inquit , eft Sufiane , in qua
vetus regia Perfaru Sufa à Dario Hyſtaf
pis filio condita . Poftremo de marito
Efther.legimus capit. 10. Rexuero Affue-
rus omnem terram , & cunétas maris infulas
fecit tributarias . Reges autem Perfarum
ante Darium Hytafpis non ceperunt ma
ris Infulas . Ergo Darius filius Affuerinō
eft filius mariti Efther , fed filius Aftya-
gis Regis Medorum potentifsimi qui pro
pterpotentiam vocatus eft Affuerus , id-
Iofeph. eft magnum caput . Ita tenent Iofephus
Hiero.
libr. 10. Antiquita cap. 13. & Hierony .
Theodo
fuper Dan. 5 . &. 9. & ibi Theodor. Beda
Beda.
quoque in lib.de fex ætatibus mudi,quos
176
fequitur Lyranus , item Hyftoria Schola Lyra.
ftica. Scholafti.
Hiftoria .
Affuerus alius fuit Perfarum Rex
poft annos multos maritus Efther : de
2
quo agimus in dictione Efther , libro. 5 .
Hic fecit in tertio anno regni fui grande
conuiuium in typum Chrifti Domini,
de quo habes in libro Efther . Vbi fuper Efther.1,
1 27.Prouincias Rex dicitur:neque alie-
num eft à figura , & myfterio filij Dei,
quòd tertio fecerit anno conuiuium , quia
neque in lege naturæ , neque in lege fcri-
pta , fed inlege gratiæ Chriftus Rex re-
gum , & Dominus dominantium in eſ-
cam omnibus Chriftianis corpus fuum,
& in potum fanguinem pretiofiffimum
dedit , de quo dixit . Caromea uere eft ci- Ioan,6
bus, & fanguis meus uere eft potus. Hoc au-
tem epulum verus Affuerus quem pater
dedit caput fuper omnem Ecclefiain in Epher.
veftibulo horti fecit, qui regia manu con-
fitus erat, ideft in veftibulo paradifi ,quæ Matth.16 .
eft Ecclefia militans, quam fuper Petrum
ædificauit .
Affuerus quoque vocatus eft Cam- 3
byfes filius Cyri,qui apud Efdram fabri. Efdi,4.
cam templià Cyropatre conceffam, im-
pio impediuit edicto , vnde in expedi-
tione Ægyptiaca male periit . Aduerfa-
farios enim templi fui difperdit Deus , & 2.Mach.3.
flagellat feueriffime , ficut Heliodorum 1.Mach, 6 .
& Anthiochum .Vnde & filius Dei: Ze-
lus , inquit , ad patrem , domus tue come- Pfal. 68.
dit me. Ideo & ementes atque vendentes Ioan, 2.
eiecit de templo , Match,2r.
CAPVT. CLXII.
Affur, Affyrius.
SSYRII dicti funt 1
ab Affur filio Sem.vtvult
Iofeph:
Iofepus libr. 1. Antiquit. N
cap.decimoquarto, quod
& nomenipfum Affyrio
rum indicat. Græce quip
pe,& latine Affurij nominantur,& Syria
vfquehodie Suria dicitur vulgo , nam.y.
apud Græcos idem eft,quod . v. apud la-
tinos.Sic legimus 4.Reg. VenitTheglathe 4.Reg.15 .
Pfal.82.
phalafar . Rex Affur,ideft,Afsyriorum, & fai, to.
Pfalm. Etiam Affur uenit cum illis , & Efai. Queftio.
Væ Affur uirgafuroris mei. Sed non medio Gene.10
cris
 ASSVR
cris oritur quæftio quod cum Affur inter
filios Sem numeretur Gene. 1o. his ver-
bis.Filij Sem,Alam, & Affur , & Arphaxad
Lud , Aram:nihilominus tamen in co =
dem capite paulo ante,vbi de filiis Cham
mentio fit , & de Nemrod qui cæpit in
Babylone regnare fubdit textus. De terra
illa egreffus eft Affur , er ædificauit Niniuem.
Quæritur ergo an ifte Aflur fit ille filius
Sem,& fi filius eft Sem, quomodo egref-
fus eft de terra Sanaar , vbi eft & Baby-
lon ? de quo funt duæ fententiæ prior eft
Iofeph. Iofephi qui loco fupracitato dicit , Af=
fur filium Sem illum eundem effe qui ædi
ficauit Niniuem , & Affyriis nomen
dedit , quod fequuntur Hieronymus li=
Hiero. bro de traditionibus Hebraicis , Au=
Aug.
Schol. Hift . guftinus libr. 1 6.de Ciuitate cap.3.Hy-
Lyra. Itoria Scholaftica, Lyranus fuper Genef.
Vatab. 10. Vatablus & alij plures : quare autem
Affur de terra Sanaar, & Babylone dica=
Aug.
tur egreffus, variæ funt coniectura. Aug.
loco citato dicit Affur filiu Sem occupaf
fe aliquot ciuitates Nemrod interra Sa-
naar,& in de exiiffe vt Afsyros conderet,
non tam ipfe quam pofteri eius . At qui
Sehol. Hift. Hifloria Scholaftica putat Aflur inuafiffe
Lyra. terræ Nemrod , indeque ab eo pulfum,
Vata.
ædificaffe Niniue. Denique Lyranus , &
Vatablus exiftimant Aflur cum pacifice
ageret apudNemrod , propter idolatria
tamen eius inde exiiffe, & Niniuem ędi-
ficaffe.
Cæterum contraria fententia eft Ioan.
Ioan Aniús, Anij qui in fuo Berofo lib . 4. ait Aſſur fi-
lium Sem condidifle Afsy rios , fed poft
multos annos fuifle alium Affur de ftir
pe Nemrod, qui alio nomine appellatus.
eft Ninus,hicexiit de patria terra Sanaar
& venit in Afsyrios expulitque inde Af-
fur filium Sem,aut certe pofleros eius, cũ
que occupaflet regionem vniuerfam , ædi
ficauit Niniuem. Hic itaque fuit filius Be
li filij Nemrod qui dictus eft Saturnus,
cum autem cepiffet Aſsyriam, eam con-
iunxit cum Babylone, & exvtraque fecit
Monarchia. Eande fententia tenent ex
recentioribus viri quidem eruditifsimi
Fran. Riber. fuper Gene. 1o. & Francifcus Ribera fu-
per Ofe. s. nequefua probabilitate caret
quia communis fententia eft , Ninum fi-
lium Beli Niniuem ædificaffe, cuius tem-
Eufeb.
pore fecundum Eufebium in Chronico
natus eft Abraham . Eo autem tempore
ASSYRII.
Affur prifcus filius Sem diem clauferat vt
credere par eft.
Afsyriorum & Chaldæorum vel Ba-
byloniorum diuerfa funt regna diuerfif- 3
quelimitibus circumfcripta , quia tamen
vnus frequentius vtrique regno impe-
rabat Monarcha , fcriptura facra alterum
pro altero vfurpat interdum , ficut 1. Ef 1.Efdr.6.
dræ. 6, & alibi de quo agimus latius li-
bro. 2. in dictione Babylon . Sed Hie- Hiero.
ronymus quoquefuper Efai. Regem Af=
fyriorum ibi intelligit Nabuchodono-
for Babylonium , qui deftruxit Hierufa-
lem.
Assyriorum opem Iudæi poftulabant 4
necefsitate famis aut belli , maxime quan
do abÆgyptiis bellum imminebat ,& è
contrario fi ab Afsyriis bellum vrgeret,
tunc Ægyptiisfæderabantur , & diis co-
rum , Deo autem verò nihil fidebant ,pro-
pterea derelicti funt ab eo , vt dicit Hiere
Thre- s.
mias. Ægypto dedimus manus , & Afsyriis ut
faturaremurpane . Quod non folum fecit
tribus Iuda & Hierufae , fed idem prius
fecerant decem aliæ tribus quæ dicuntur
Ofe.7.
Ifrael,& Ephraim, de quibus apud Ofcã .
Ægyptum inuocabant,ad Afsyrios abierunt, &
cumprofectifuerint , expandam fuper eos rete
meum.Item.Ephraim, &c.fædus cum Afsy
riisimit. Putabant enim,& Deo Ifrael, &
Diis Ægyptiorum atque Afsyriorum
poffe fimul in feruire , fed contra Domi-
nus dicit.Nemo poteft duobus dominis ferui- Matth.6.
re. Vnde quando fame vel bello premi-
tur fidelis,non debet quidem ad inimicos
religionis facile cofugere. Sed quærite. ait
Dús. primuregnüDei & iuftitia eius,& hæc Hiero.
omnia adijcientur uobis. De quo lege Hiero. Lyra,
fuper Thren.5 .& Ofe.7 . & ibi Lyran.
Aflur & afsyrij in fcripturis compa = 5
ratur apibus aculeatis , propter vfum fa-
gittaru ,& Monarchiam ,cuius fpecie refe
Hiero
runtapes.Vt notat Hiero.fuper illud Ifa. Ifai.7.
Indic illa fibilabit Dominus mufcæ quæ eft in
extremoflumina Ægypti.Ideft Egyptiis in
ftar mufcarum immundis , & api quæ eft
in terra Affur. Vbi de Ægyptiis imple-
tum eft, quãdo occiderunt regem Iofiam 2 - Para-35
de Afsyriis vero, quando Nabuchodo-
nofor cepit Hierufalé , fic exponit Hiero.
de quo vide in dictione Apis.Dabat autē
Dís victoriam tam Ægyptiis quam Afsy
riis contra populum fuum,vt illum flagel
lis humiliaret, & iftos beneficiis ad virtu-
tem allia
 ASTAROTH.
tein alliceret: ita erga hoftes fuos Deus
charitatem oftendit , ficut dicitur apud
Matth.s Matth.Quifolemfuum oririfacitfuper bo-
nos e malos, fuper iuftos & iniuftos .
6 Affyrij deftructi funt à Babylonis Ni
niue capta propter fuam infolentiam &
crudelitatem erga populũ Ifraël : de quo
plura funt vaticinia Prophetarum Eze-
Ezech.31. chiel. 3 1.a. Nahum. 3. d. Sophon.2.d.
Zachar. 1o.d.vbi legimus : Humiliabitur
Ifa.10: fuperbia Affur. Item Ifa. 10. Ve Affur uir
gafurorismei. & cap. 30 g. vbi Propheta
Ifa.30 dicit: Auoce enim Domini paucbit Affur
uirga percuffus:recte autem virga percuti-
tur caput fuperbi,quòd erat erectum:quia
Luc.18. omnis quife exaltat humiliabitur. & Deus fu
Iacob.4. perbis refiftit.Addit autem Ifai.de Affur
1.Pet.s.
poftqua dixerat virga percuffus. Et erit,
inquit , tranfitus uirgefundatus , quam re-
quiefcere faciet Dominus fuper eum . Vbi
Hierony. Hierony.fubtypo Senacherib Regis Af-
fyriorum ab angelo percuffi , vbi cen-
4Reg.so. tum octuaginta quinque millia Affyrio-
rum perierunt,æternam diaboli damna-
tionem intelligit cum omnibus reprobis,
quafi virga profundius in dorfo damna-
torum infixa,atque fundata, quàm nun-
quam excutient. iuxta illud: ite malediéti
Matth. 25. in ignem æternum, qui paratus eft diabolo
angeliseius.
7 De Affyriorum etiam ftrage fub Sena
Ifai, 31. cherib dicit Ifaias , expofitore Hierony.
Hierony. Cadet Affurpercuffusgladio nonuiri : quia
4.Reg.20. exercitus eius non ab homine, fed ab An
Hier.so. gelo proftratus eft.Pretereà Hier. 5o . le
gimus:Ecce ego uifitabo Reze Babylonis, fi-
cut uifitaui Regem Affur, ideft, ficut Affy-
rij deuicti funt à Babyloniis propter fuă
arrogantiam,fic & Babylonij deftruétur
à Cyro Perfarum Rege. Enimuero qua-
uis in hacvita mortali non omnes qui-
dem peccatores puniat Deus , puniturus
poft hancvitam , cum aliquibus tamen
propter exemplum aliorum incipit,qua-
Matth.18, fi rationem ponere.iuxta illud. Simile eft
regnum cælorum homini regi, qui uoluit ra=
tionem ponere cumferuisfuis,& cum cœpif-
fetrationem ponere oblatus eft ei unus, c.
incipit itaq; hic rationem ponere,
fed quòd defuerit'nunc,com
plebitur infinali iu-
dicio.
177
CAPVT CLXII
Astaroth.
STAROTH No-
men eft idoli Sydoniorum 1
eftq; pluralis numeri, quia
varia huic dæmoni fimula-
chra dedicabatur,ficut etiam in plurali le
gimus Baalim,propter eandem caufam.
Exiftimat aute viri eruditi Baal, Iouis , &
Aftaroth, Iunonis fimulachra effe fecun-
cundum gentium religionem , vt refert
Aug.q.1 6.in libru Iudicum,fic enim le- Aug.
gimus: Seruierunt Baal & Aftartibus : ita | Iudi.2 .
enim vertunt Sept. κ' αι ταις αςάρταις .
Solet,inquit,dicit Baal nomen effe apud
gentes illarum partium Iouis. Aftarte au
tent Iunonis, quòd lingua punica puta.
tur oftendere.Nam Baal Punici vidētur
dicere Dominum, vnde Baal Sammen,
quafi Dominus cali, Sammen quippe
apud eos cali appellantur , Iuno autein
apud illos fine dubitatione Aftarte voca-
tur. Et quoniam iftæ lingue,fcilicet He-
brea & Punica ,non multum inter fe dif-
ferunt merito creditur de filiis Ifraël hoc
dicere fcriptura , quòd Baalferuirent &
Aftaroth,ideft Ioui & Iunonibus.Dein- Regula,
defubdit Auguft.in plurali dici àfeptua-
ginta Iunonibus propter fimulachroru
eius multitudinem. Secundum hanc re-
gulam facile intelliges loca plura fcriptu
rarum, in quibus de Aftaroth mentio fit,
& fcies,quare fimul coiungantur Baalim
& Aftaroth frequentiffimè , ficut ludi-
cum 3.b. & 2.c.& 10.b.1.Reg. 1.a.b.
& 1.Reg: 12.b.
Aftaroth quoq; interpretatur nemora, 2
quia hoc Iunonis idolum in nemoribus.
& fyluis colebatur , vbi concurrentibus!
foeminis cum obfcoenis viris occafio da .
batur libidinum immaniumque fcele-
rum. Ideo cauendum eft honeftis for-
minis , neetiam religiofæ peregrinatio
nis prætextu , fine decente comitatu lo-
ca deferta , vbi viri quoque frequentes
funt adeant : proptereà Dominus cum
pauiffetturbas quinque panibus in defer Ioan.6.
to : celeriter dimifit omnes in doinos
fuas , quia cum vi is foeminæ quoque
Conuenerant. iuxta illud Ecclefiaftici: In Ecclefi . 42 .
medio mulierum noli conmorari.
Z Aftaroth
 ASTYAGES .
Aftaroth nomen proprium eft loci :de
quo fit mentio Genef. 1 4. a . Deut. 1.a.
Iofu.9.b.12.b.13.b.
CAPVT CLXIIII.
Aftyages.
AStyage s Rex
ra memor atur,femel
Dan.in1 facra
3. hisScript
verbisu-:
Dan-13.
Et Rex Aftyages appofitus eft ad patresfuos,
fufcepit Cyrus Perfes regnü eius. Erat au
të Daniel eo tempore plufquam nonage
narius :na feptuagefimo anno captiuitatis
expleto cœpit regnare Cyrus , vt conftat
ex poftremis verbis libri Paral. 2. Fuerat
2.Paral. 2 . aute cum Iechonia Rege translatus in Ba
bylonem,vndecim annis ante captiuitate
Sedechix Regis, & defolatione Hierufa
lem : ergo licet puer tunc dece fuiffet an-
norum:iam quidē excefferat nonagena-
riu ætatis annum, quando Babylonicum
Quæftio. Cyrus fufcepit Imperium. Quærunt au-
tem expofitores,quorfum hoc loco exor
dij regni Cyrimortifq; Aftyagis metio
Hector Pin fiat?Et quide Hect.Pint' fuper Dani. pu
tus,
tat,in exordio regni Cyri hiftoriam Su-
fannæ contigiffe . De quainhoc cap. 13.
mentio fit. Et eodé tempore auunculum
Cyri Aftyage apud Medos obiiffe , eiq;
in regno Medorum Cyrum hærede fuc
cefiffe : veruntamen hæcfententia ftare
nullo modo poteft , quia hiftoria Sufan-
næ tempore Nabuchodonofor multo an
te præceffit,cu adhuc Daniel puer tranf-
latus fuiffet in Babylonia . Sic enim legi-
Dan.13. mus:Excitauit Dominusfpiritum pueri îu-
nioris cui nomen Daniel.vbi non folupue-
ri dicitur fed additur lunioris . Aftyages
Eufebius. autem Medus in Chronico . Eufeb.regna
uit in Media poft morte Nabuchodono
for,qui Nabuchonofor anno octauo re-
4.Reg.4gni fui tulit Iechoniam in Babylonem cũ
Daniele,& regnauit poftea annis trigin-
ta quinque compleuitq; quadraginta tres
annos regnifui,quomodo ergo poteft co
ftare fententia Pincti.
2 Porrò fecunda fententia tenet mentio
Dan. 13. ne de morte Regis Aftyagis Dan. 1 3.fa
&tam non ad hiftoria pertinere Sufannæ,
Dan, 14.
que ibinarratur , fed ad hiftoria cap. 1 4 .
fequentis : vbi agitur de idolo Bel, & de
dracone, què Daniel occidit: ita tenet Ly
| ranus,& Dionyf. Carthufi. fed neq; hoc Lyran.
Carthufi .
fuftineri poteft, quia ex ipfa hiftoriæ nar
ratione colligitur , adhuc quando Daniel
Dracone occidit, Babylonicum fub pro-
priis regibus imperiu floruiffe, neque di-
tioni Cyri fuiffe fubiectum,alioquin non
diceretur occifo à Daniele Dracone: Ba-
byloniiindignatifunt uehementer,& congre=
gati aduerfum regem dixerunt, Iudæusfactus
eft rex,& c. Et dixerunt, trade nobis Danielē
alioquin interficiemus te. Atquicōtra Cyrū
Babylonij proftrati, neq; hifcere aufi fuif
fent. Quare vt Pererius fuper Daniel . Bened.
adnotauit,mentio mortis Regis Aftyagis Pererius.
Dan.9.
pertinet ad caput 9.Danie.vbi legimus :
Anno primoDarii Affueri , qui imperauit
fuper regnum Chaldæorum anno uno regni
eius,& c.quia vnum duntaxat annum in
Babylone regnauit Darius , quo mortuo
regnum eius fufcepit Cyrus , vocatur au-
tem Darius hoc loco Aftyages.
Sedrogabis fortaffe, quare Darius, Me 3
dus , Aftyages appelletur? Ad quod ref=
pondemus duas effe de hoc Dario opi-
niones, qui in Babylone capta vno anno
regnauit. Quidam enim dicunt fuiffe fi-
lium Aftyagis Regis Medorum , qui củ
Darius vocaretur dictus eft etiam Ziara
xes à Gręcis, &cognome eius fuit Aftya
ges,cuius fententiæ inter authores Ethni-
cos folus fuit Xenophon in fua Cyrope- Xenophon,
dia:de quo latius agemus libr.4.in dictio
ne Darius . Altera fentétia eft Aftyagem
nullum habuiffe filium marem , fed filia,
quæ fuit mater, Cyri, & hunc ipfum regé
Media potentiffimum auum Cyri cum
eodem Cyro Babylonem coepiffe , & ibi
de vno anno regnaffe:fuiffe verò aliono
mine dictum Darium , hic ergo defun-
tus narratur Dan. 1 3. & vtrumq; regnu
&
Medorum , videlicet , & Chaldæorum
cũ Babylonia nepoti fuo Cyro reliquiffe:
quifecundum iftam fententiam regnare
quidem cœpit in Media trigefimo quin
to anno captiuitatis Babylonicæ , regna
uit autem,vt in libro 1.refert Herodotus Herodotus .
annis triginta quinque , vfque ad com-
pletum annum feptuagefimum captiuita
tis,fub fine auté huius anni defunctus eft:
& certe vtranq; fententia , vt probabileın
fepe inculcat Hiero.maximè fuper ca. 5. Hierony
Danielis : concordat & Eufebius in Chro Eufebius.
nico.cum pofteriorifententia, qui Aftya
gem vltimum Regem ponit Medorum,
& polt
 ATHALIA:
&poft eum Cyrum. Quòdfi quis obii-
Herodot, ciat,quòd Herodotus tradat Aftyagem
auum Cyri ab ipfo Cyro victum fuiffe,
& in Carmaniam relegatum : refponden
dum eftfcripturam facram de hoc , quòd
per violentiam factum eft no curare , fed
reconciliatum Aftyagem cum nepote
fuo Cyro regnafle in Babylone, & ibi de
functum referri, quanuis certe prior fen-
tentia Hieronymo magis arridet fuper
Iofephus. Dan.5 .& 9.quam etiam tenet Iofephus
lib. 1o.antiquitatum capit. r 3.vbi Darių
vocatAftyagis filiü, quitaine ait alio no-
mine vocabatur à Græcis, videlicet Zia
raxes,cui manebat cognomen Aftyagis.
Cæterum adhuc nodus manet diffi-
4
cultatis prioris,quorfum de hiftoria mor
tis Darij Aftyagis, quæpropria erat capi
tis 9.Danielis, agitur in capite 13. Ad
quòd refpondendum eft,librum Danie-
lis vfque ad caput 1 2. finitum lingua
Chaldæa legi literis Hebræis, vt in præ-
Hierony.fatione Danielis refert Hieronymus.
Græcus autem interpres Danielis non
fuit exfeptuaginta viris , vt ibidem Hic
ronym , ait, fed quidam alius , qui poft
12.caput duo fequentia , fcilicet 19. &
14.ab initio Græcè fcripta à perito lin-
guæ tunc Græcè inter Chaldæos , cuin
aliis duodecim primis capitibus, fine or-
dine pofuit poftremo loco : quæ tamen
ponenda erantante 1 1. caput , quia res
geftas intermiffas continent:ideo perre-
capitulationem de morte Darij cogno-
mento Aftyagis fecit mentionem in ca
pit. 1 3.fed de hoc fatis.
CAPVT CLXV.
Athalia.
THALIA Vxor
ּ‫עתליהו‬
fuit Regis Ioram , ma-
ter Regis Ochozia,
que ambitione, & tu-
piditate regnandi, mor
tuo filio fuo Ochozia,
omneperdiditfeme regium,preter Ioas,
4.Reg.8, qui abfconditus euafit. Is cum adoleuif-
fet Rex induftria Ioiada fummi Pontifi
:. cis creatus eft: ab eius autem fatellitibus
occifa infoelix Athalia , poenas fufifan-
Gen.9 guinis dedit,quia quifuderit humanumfan
guinem fundeturfanguis illius, quantum au'
178
tem fugiendum fit homicidium , Domi-
nus in Euangelio docuit. vbi non folum , Matth.s.
qui occiderit,reum futurum dixit in iudi-
cio , fed & qui dixeritfratri fuofatue, reus
(inquit)erit gehenne ignis. Fuglendar
etiam effe ambitionem docuit , quæ cœ-
dium mater eft, & exitij ,quando conten-
dentibus aliquádo Apoftolis, quis eorum
videretur effe maior:oftenfo paruulo in -
fante.Nifi conuerfi (inquit)fueritis, effi- Matth.18,
ciamini,ficut paruulus ifte, non intrabitis in
regnum cælorum.
CAPVT CLXVI bam
"
Atrium.
TRIV M Vocatur ‫הצר‬
Hebraicè Chafer Exod.
27. & 40. & 3. Reg. 6. .22zidan V
Adificauitatrium interias.
Atrium fignificatprimam domus par
tem,quæ continet mediam aream,inqua I
collectæ ex orhni tecto pluuie defcen-
dunt. Continet etiam veftibulum : &
quidem in tabernaculo foc deris erat area
antetabernaculum fine tecto, vbi facrifi
cia offerebantur : de quo in Exod.praci Exod.28,
pitur , vt longitudo eius ab Oriente ad
Occidentem effet centum cubitorum : ita
vt plagam Auftralem occuparent colum
næviginti,vnde cortina pendebant cen-
tum fimilitercubitorum :latitudinem ve-
rò à Septemtrione, ad Meridie ex vtro-
que latere quinquaginta cubitorum eius
menfuræ cortina fimiliter ambiebant.
Poft atrium hoc eratveftibulumtaberna
culi: & deinde tabernaculum in duas par
tes diuifum,quaram prior fancta ,pofte-
riorverò Sancta fanctoru appellabatur.
Erat aute altare holocauftorum , & ho-
ftiarum inter atrium & veftibulum. De
hoc atriofit etiam mentio in Exod. Exod . 40 :
- De atriis verò templi in monte Moria 2
poftea ædificatifepe fit metio in fcriptu-
ra:putamus aute duo fuiffe atria à Salo= 2.Reg . 6 .
mone ædificata , exterius , & interius :
fed Herodem addidiffe locum vulgi:
de quibus egimus in dictione Altare. Ent
autem regula feruanda quotiefcunque Regula.
in fcriptura facra de atrio Domini , vel
de atriis domus Domini mertio fit,fem-.
per quidem de atrio tabernaculi , vel
atriis templifermonein effe , vel per me-
Z 2
tapho
 ATTRIV M.
taphoram de atriis gloriæ cæleftis in im-
pyreo cælo: vbi tres Angelorum Hie-
rarchiæ foliciterhabitant , quæ charita-
tis fpatiis , quafi atria latiffima dilatan-
tur, aut certè fermo eft de latitudine mi-
litantis Ecclefiæ , quæ fide Trinitatis to-
to longe lateq; ter arum orbe patet. Sic
Pfal.64. in Pfalm.dicitur : Beatus quem elegifti, &
affumpfifti, inhabitabit in atriis tuis. Vbi
Theodoret. iuxta literam Theodoretus , & Lyra-
Lyranus. nus vocem effe dicunt Iudæorum de Ba
bylonia redeuntium , qui beatum iudi-
cabant eum , qui in atriis templi ædifi-
Hierony. candi moraretur, fed Hieronymus vo-
cem hoc loco agnofcit Ecclefiæ, beatum
potius appellantis eum , qui in illis ca-
Ioan.14.
leftibus manfionibus reciperetur. Eo-
Caffiod .
Gloffa , dem modo Caffiodorus, & Gloffa. De
atriis quoque Ecclefiæ militantis expo
Genebrar.nit Genebrardus. Item Vatablus , fed
Vatablus.
melius refertur ad manfiones æternæ pa
triæ , fimulque prophetia eft de regno
Chrifti militante, & triumphante, de
Ioan.14.
quo dicit Chriftus: In domo patris mei
manfionesmultæfunt. Prætereà Prophe-
ta clamat: Concupifcit, er deficit anima mea
Pfal.83.
Ianfen. inatria Domini. Quòd Ianfenius iuxta
corticem literæ de Dauid intelligit, quan
do poft fugam propter Abfalon , reddi-
Genebrar. tum ad Hierofolymitanum templum
Vatablus. defiderabat,fic & Genebrardus , & Va-
Auguft. tablus,fed Auguftinus,& Gloffa, & Be-
Gloffa,
da , item Lyranis , Hieronymus , &
Beda.
Caffiodorus, de defiderio cæleftis habi-
Lyranus.
Hierony . tationis explicant,ficut & Gregor.lib.8 .
Caffiod. Moral, fuper illud Iob. lbi requieuerunt
Gregor. feffi robore. Quorum fententia magis pla
Iob.j
cet , quia in eodem Pfalm.dicitur: Mc-
lior eft dies una in atriis tuisfuper millia,
Quòdper metaphoram dictum quidem
eft de die æternitatis , quæ omne tempus
comprehendit. Quòd verò dicit Pro-
pheta deficit anima mea Hebraicè eft
vox Chala,ideft, præ defiderio co-
ficitur vfque ad deliquium . In his atriis
fecudum naturam deitatis erat filiusDei,
Ioan.12.
qui dixit: Quimihi miniftrat,meſequatur,
ubi egofum, illic & minifter meus erit.
Vbi cum effet in carne mortali præfens
in terra de præfenti dixit: Vbi ego fum,
videlicet quatenus portionefuperiori glo
riofus clare diuinam intuebatur eflen-
tiam.
3 Atrium pro Ecclefia capitur militan-
te in Pfalm . Adorate Dominum in atrio Pfal.95 .
fancio eius. & præcedit in Pfalmo: Tolli=
te hoftias, introite in atria eius, mox fe-
quitur:Adorate,&rc. Quamuis autem ti-
tulus Pfalmifit, quando domus ædifica-
baturpoft captiuitatem : nihilominus ta-
men de Ecclefia ex gentibus congregata
Hierony,
fermonem effe , dicut Hieronymus , Au-
guftinus,Caffiodorus,Theodoretus Ly- Auguft.
ranus & Genebrardus . Etverba planè Theodoret.
Pfalmi conuincunt , vbi dicitur paulo Lyranus.
poſt:Dicite ingentibus, quia Dominus regna Genebrard.
Vatablus.
uit.& ita Vatablus conuictus re ipfa fate-
tur. De qua gentium vocatione Domi-
mus dixit: Multi ab Oriente & Occidente Matth.8.
uenient, &c. Accedit quod vox Hebræa
na minha,hoftias fignificat ex fari-
na,quas dicit Propheta , vt tollant in al-
Genef.6.
tum facerdotes,ideft Euchariftiam, vt ait
Genebrardus . De eadem vocatione ad
Ecclefiam intelligunt illud quoq; Pfalm .
Introiteportaseius in confeffione, atriaeius Pfal.99.
inhymnis.Hieronymus, Auguft. Caffio- Hierony.
dorus,Theodoretus, & Gloffa, ideft, de Auguft.
introeuntibus in Ecclefiam per portas ba Caffiod
Theodor , .
ptifmi, & fidei,de quibus: Nifiquis renatus Gloffa,
fuerit exaqua , & Spiritu fanéto, non poteft Ioan.3 .
intrare inregnum Dei.Quamuis Lyranus, Lyranus,
Vatablus.
Vatablus, & Ianfenius de templo Hiero Janfenius.
folymitano dictum exiftiment , quando
Genebrard,
populus gratias agebat,fed melius Gene
brardus putat de Ecclefia prædici: & alle
gat Rabbi Iohana , qui explicat de nouo
Teftamento , vbi funt pafcua Eucha-
riftiæ.
De atriis quoque Ecclefiæ Catholicæ 4
in latitudine fidei , fpei & charitatis , aut
de latitudine cæleftis patriæ , cæliq; im-
pyrei , in quo tres hierarchiæ verfantur
Angelorum, intelligitur vifio Ezech. vbi Ezech.40.
ædificium ilii templi monftratum eft in
vifionibus Dei,& atria quoque tria, ficut
explicant Hieronymus , Gregorius , & Hierony.
Theodoretus,quia templum illud mate- Gregor.
Theodor.
riale vix efle potuit , ficut ibi defcribitur,
aut nullo modo potuit,fed funt ille man-
fiones : de quibus Dominus dixit Apofto
Ioan.14.
lis:Vadoparare uobis locum, vel certe per-
tinent ad ædificium : de quo ipfe dixit:
Super hanc petra adificabo Ecclefia meam. Matth.16.
Quòd verò fubditur apud Ezech. quòd , Ezech.46.
atriola quædam erant in quatuor an
gulis atrii exterioris . Duxit ( inquit )
me ad atrium exterius , & circunduxit me
per
 ATRIV M.
(per quatuor angulos attrii , & ecce atrio-
lum erat in angulo atrii , atriola fingula
per angulos atrii. Quæ quatuor atrio-
Hierony.la , inquit Hieronymus . quatuor mundi
fignificant plagas , in quibus in fudore
vultus noftri comedimus panem . Hrc
ille.Itaq; dum in templo fumus Ecclefiæ
militantis , non eft nobis otio indulgen -i
Matth, 20. dum,ne dicatur nobis : Quidftatis totadie
otiofi?
Atrium ,quodforis eft templi, eiice foras,
5
ne metiaris illud,quoniam datum eft gen..
tibus,dictum eft Ioanni,cui prius dictum
erat: Surgemetire templum , & altare, &
Apoc.11.
adorantes ineo . Vbi notandum eft Ioan-
nem , ita de Ecclefia Catholica Chrifti
agere,ac fi templumillud Hierofolymi-
tanum præfens haberet , in quo erat fan-
&ta , & Sancta fan&torum , & altare , &
atria:vnum vulgi , ad quòd Gentiles in-
gredi poterant : deinde atrium aliud,
quòd vocabatur exterius , vbi omnibus
Iudæis verfari licebat,fed infideles mini-
mepermittebantur: & aliud interius , ad
quod folis facerdotibus patebat aditus ,
ibiq; erataltare victimarum , vt diximus
in dictione Altare : denique intra illud
templum propriè dictum erat Sancta , &
Sancta fanétorum . Dictum eft ergo
Ioanni,vt metiretur templuni , ideft,fan-
&ta,& fancta fanctorum , per quæ figni-
ficatifunt viri fan&
titate confpicui : præ-
tereà , vt metiretur altare , quòd erat ex-
tra in atrio interiori , & adorantes in eo,
ideft,facerdotes de altario viuentes vt ex
Richard. ponit Richardus . Deinde nota metiri
hæc omnia nihil aliud effe , quàm mo-
res fingulis debitos ,decentefq; defcribe-
D.Thom. re,atque præfcribere,ficut docet D.Tho
Gregor. mas in Commentariis ,& D.Gregor.fu-
per Iob.38.in illud: Quis pofuit menfu-
ras eius fi nofti? Etcerte menfura fide.
Matt.16. lium omnium eft illa Domini : Si quis
uultuenire poft me , abneget femetipfum , &
tollatcrucemfuam ,& fequatur me.Sed per-
fectorum menfura eft illa apud Mat-
thæum.Sunt quida,quiſe caftrauerunt pro-
pter regnumcælorum , qui poteft capereca-
Matth. 19 piat. &: Ecce nos reliquimus omnia,&fequu
tifumuste.
6 Cæterum , quòd fubiungit textus :
Atrium , quòdforis eft templi , eiiceforas,
duplicem habet lectionem , vt in adno-
Erafmus. tationibus fuis refert Erafmus.: enimue-
179
ro aliqui codices habent , quòd intus eft
Græcè obey : alij verò , quòd foris
elt , Græcè ¿'¿ wber , quæ lectio prafe-
ferenda eft, quia ad atrium templi exte-
rius alludit. Sic etiam legunt Victori- Vi t
&ori,
nus,Auguftinus,fiue Tychonius , Prima Auguft.
Primafius .
fius, Beda,& Hieronymus epift. ad Mar Beda.
cellam,cuius initium eft,Menfuram cha- Hierony.
ritas non habet. & Gregor.homil. 12 .in Greg.
Ezechiel . Hoc ergo atrium , quòd foris
eft , quidam intelligunt folos hæreticos ,
quifunt extra Ecclefiam ,fic Rupertus , & Rupert.
Ansbertus , fed accomodatior fenfus eft, Ansbert
vt omnes reprobi intelligantur , fiue hæ ·
retici,fiue Chriftiani obftinati . fic expli-
cant Tychonius hom . 8. Beda , Richar- Ticonius.
dus,Anfelmus , & D. Thomas , qui ait, Beda.
Richard.
ficut atrium extra templum ad templum Anfel.
pertinere videtur , cum tamen fepulchris D.Thom .
mortuorum plenum fit:fic tum hæretici ,
tum reprobi Catholici Ecclefiæ quidem
perbaptifmifacramentum videntur hæ-
rere,fed exterius foetent corruptione vi-
tiorum: de quibus apud Matthæum. Si Matth.18 .
quis Ecclefiam non audierit , fit tibi ficut
Ethnicus & Publicanus, ideft per excom-
municationis fententiam foras eiicere cu-
ra. B.Gregor.fuper locum citatum Iob. Greg
Matth. 7.
Quis pofuitmenfuras eius? per atrium ex-
terius latitudinem dicit fignificare vitæ,
quæ ducit ad mortem. Datum autem,
dicitur atrium hoc exterius gêtibus , ideft
Antichrifto,& fatellitibus eius , qui deci-
piet homines huiufinodi.
Atrium materialis templi Hierofoly 7
mitani intelligitur illud , ad quod non
tam corpore , quàm in vifione fpirituali
portatus legitur Ezechiel. capit.8 . & 9. Ezech.8 .
& 10. Item illud , de quo Hierem. Hier.26.
Sta in atrio domus Domini. Et alibi . vbi
Hieremias dicitur fuiffet claufus in a- Hier. 38.
trio ,&rc.
Attollite portas.Pfa.2 3.vide in verbo
eleuare, num . 1 1.
Attendere,vide in aliis dictio-
nibus coniunctis.
(..)
Z 3 CAPVT
 ATTRAHERE.
CAPVT CLXVII.
Attrahere.
TTRAHERE,
: ‫שן‬2
‫מ‬ dicitur Hebraicè in feri
ptura Mafach.Pfal. 9 .
Dum attrahit eum . Et
Cat. 1.Trahe nos poft te.
Attrahere eft ad fe,
trahere fiue blande,fiue violenter. Vnde
Attrahere dicitur Deus mifericordia mi-
Hier.3 .
feros.fic apud Hierem. Charitate perpetua
dilexite:ideo attraxi te miferans tui. Vbi
Hierony.
Hieronymus. Quia offenderat (inquit )
Ifraël Dominum dicens: No habemusre-
Ioan.19. gem nifi Cafarem.Item.Venite & interficia
museum,& noftra erit hæreditas. Propte-
Matth. 21.
rea Dominus poft multum tempus appa
ruit ei,&c. ideft in fine feculi : de quo vi-
de in dictione Apparere , itaq; de reli-
Ifai.10. quiis Ifraël,quæ conuertentur in fine mũ
di , hanc attractionem Hieronymus in-
telligit,quia propter fcelus in Chriftum
commiffum , vfque ad illud tempus dif-
fertureorum falus.
2 Attrahere fpiritum , eft, ex animo fpi-
Pfal.118. ritualia diligere. Sic Dauid: Os meum
aperui attraxifpiritum,quia mandata tua
defiderabam. Vbi Auguftinus. Aperuit,
inquit, os petendo,quærendo , pulfando,
& fitiens haufit fpiritum bonum : vnde
faceret,quòd per fe ipfum non poterat.
Aug. Hæc Auguftinus, & Ambrofius ibidem
Ambrof
lex( ait ) dicit: Diliges proximum tuum ,
Matth,6. Euangelium dicit: Diligite inimicos ue-
ftros. Ergo Dauid, qui dilexit inimicos ,
aperuit os , & attraxit fpiritum Euan
gelij.
Attrahere ventum amoris fui eft,amo-
3 ris proprij periphrafis. fic Hierem. de
Hier.2 , Hierufalem dicit : Onager affuetus info=
litudine , attraxit uentum amoris fui. Vbi
Hierony. Hieronymus. Vno ( inquit) apud He-
‫דוּת‬ bræos nomine Ruah,& ventus appella-
tur,& fpiritus , fic Hierufalem toto im-
petu ad defiderium libidinis ferebatur, &
idolorum amore feruebat, vt nullus eam
fuis monitis poffet ab hoc impetu auer-
tere. Hac Hieronymus de his ergo , qui
loan 12, male fe diligunt,Dominus ait: Qui amat
animamfuam,perdet eam . ficut onager, qui
dum amore ventris pafcua quærit vberio
ra, fit præda leonis.
Attrahere iugum linguæ nequam eft, 4
illius fe fubdere obfequio , qui linguofus
eft.fic Salomon ait: Beatus qui tectus eft a Prouerb.28.
lingua nequam , qui iracundiam illius non
tranfiuit, qui non attraxit iugum illius.
Lyranus beatum dici putat , qui non ca- Lyra,
pitur perfuafione linguæ peruerfæ. iux◄
ta illud. Fili fi te lactauerint peccatores, Prouerb. 1.
ne acquiefcas eis. Ianfenius beatum vo- lanfenius,
cari exiftimat eum , qui non cogitur
obedire imperio linguæ peruerfæ , talis
erat lingua Herodis,quitribus Magis di-
Matth,..
xit: Ite , interrogate diligenter de pue-
ro , cum inueneritis renuntiate mihi : fed
illi beati qui non fufceperunt iugum lin-
guæ nequam: Sed admoniti quidem infom-
nisper aliam uiam reuerfifunt in regionem
fuam.
CAPVT. CLXVIII.
Auaritia.
VARITIA
Vocatur Hebraicè
Bafaa , Exod. 18 . ༡
Et quioderunt auari-
tiam Iud. 5. Pfalm.
118. Prouerb. 28 .
Auaritia eft auri
I
auiditas.vt docet Ifidorus in fuis etymo
Ifidorus,
logiis , & auarus eft auens aurum. Latè
uerò fumpto vocabulo cupiditas immo-
derata cuiufcunque rei dicitur auaritia,
Grace πλεονεξία à verbo πλεονε
Ev , quòd eft plus habere , quomodo
vfurpatur à Paulo in fine capit.ad Rom.
vbi ait : Plenos iniquitate , malitia,fornica Rom.1 :
tione,auaritia, Græcè pleonexia. fic alibi.
Quidefperatesfemetipfos tradiderüt impudi Ephef.4.
citiæ, immuditiæ omnis,&c.in auaritia, ſeu
pleonexia . Interdum aute,vbi Gręcè eft
πλεονεξία interpres vertit fraudulen-
tiam,quia auarus fraudatis aliis , plufquá
debet fibi vfurpat. Nonnunquam verò
vertit rapinam : fæpius tamen auaritiam,
in quo fenfu Hugo de Sancto Victore Hugo!
dixit : Euæ peccatum fuiffe auaritiam, Victor.
ideft cupiditatem plus æquo fciendi.
Auaritia fpecialiter fumpta Græce di- 2
citur Philargiria Qiλagyigia. De qua
Hugo libro 2.de clauftro animæ. Aua- Hugo.
ritia,inquit, eft fua illicite retinere, & alie-
na
 A VARITIA.
D.Thom. na concupifcere.De quo D.Thom. 2.2 . )
quæft.1 18.arti. 2.vbi diuidit auaritiam
in generalem illam habendi cupidita-
te, quæ ad honores & fcientias extendi-
Aug tur:de qua tractat Auguftinus lib . 3. de
libero arbitrio: & in fpecialem auidita-
tem poffeffionum , quæ nomine pecu-
niæ defignantur , quæ nimirum fpeciale
peccatum eft liberalitati contrariu.Vnde
Arift. Ariftoteles in Moralibus . Huius fpecia-
lis auaritia tres ponit fpecies , quæ funt
turpe lucrum , tenacitas , & illiberalitas,
turpe lucrum eft, quando quis per fas lu-
cratur , & nefas fine pudore , tenacitas
quando in rebus honeftis cum opus fit
expendere non expenditur , illiberali-
tas verò expendere quidem , fed minu-
tatim ,tetroq; vultu, & cumtædio,vel ex
probratione.
Auaro autem nihil eft fceleftius.dicit Ec-
~
Ecclef.10. clefiaftic. quæ fententia inter Doctores
fcholafticos iure cōtrouertitur,quia quæ-
dam alia peccata grauiora cenfentur , vt
puta blafphemia,odium Dei, infidelitas
Nihilominus tamen pulchrè D. Thom.
D.Thom. 2.2.quæft. 1 18. dicit auaritiam fecun-
dum aliquid , non tamen abfolutè gra-
uiffimum effe delictum , quia in peccato
& auerfio eft à Deo, & conuerfio ad crea
turam , & quidem ex parte auerfionis à
fummo bonograuius peccatum eft odiй
Dei & fimilia.Ceterum ex parte conuer
fonis ad creaturam grauiffimum delictu
omnium eft auaritia, quia viliffima eft o-
mniumcreaturarum auri materia, velar-
genti vt puta infenfibilis , quam homo
Chryfoft . præponit fummo Deo. Vnde Chryfo-
Matth.25. ftomus fuper Matth. 2 5 : Virgines fa-
tuas iure dicit , vt fatuas effe damnatas,
quæ cum nobiliorem creaturam religio-
nis gratia & caftitatis amore contemplif
fent,nempe virile confortium,& prolem ,
viliffimæ tamen pecuniae cupiditati fer-
uierunt, oleum charitatis contemnentes,
& præceptum Dei minimè curantes.
In hoc fenfu Paulus cum dixiffet: Mor
4 tificate membraueftra,que funtfuper terra,
Coloff.3 addidit & auaritiam, quæ eft fimulacro-
Ephe.s. rum feruitus.& ad Ephef. Auarus,quod eft
idolorumferuitus. Non quòdauaritia fit
vt Theologi loquuntur , formaliter ido-
latria,fed quod ad fimilitudinem eorum ,
qui aurea velargentea colunt fimulachra,
& illis fe fubiiciunt , fic auarus : ficut fi
180
Deus effet aurum,fic illud amat, & illi fer
uit. Vnde & filius Dei: Non poteftis, in- Matth. 6,
quit,Deoferuire & mammona . & Ecclefia- Ecclef, 16:
fticus dixit:Nihil eft iniquius, quàm amare
pecuniam,mimam enimfuam uenalem habet,
ideft vendit animamfuam, quafi manci-.
Cicero,
pium pro pecunia. Hinc Cicero libr. 1 .
Offic.ait. Nihileft tam angufti animi,tan-
quam praui,quam amare pecuniam . Et An- Antifthenes
tifthenes Philofophus dixit: Anarus ne-
mobonus effepoteft , neque rex, neque liber:
quianimirum feruus fuarum efficitur cupi- Hefiod
ditatum. Prætereà Hefiodus quantum- us.
uis,inquit fapientem animum lucrum vio
lenter vincit. Et uin&ta eft atque ligatafa-
pientia lucro. Item B. Hicronym. fu Hierony.
per Matthæi 6. Qui feruus , inquit, eft i
diuitiarum , cuftodit eas vt feruus , qui
verò feruitutis difcuffit iugum,diftribuit
eas egentibus. Hinc eleganter Prophe- Pfal.75 .
ta: Dormierunt,ait,fomnum fuum uiri diui
tiarum,ideft ferui diuitiarum , & nihil in
uenerunt in manibus fuis. Defcribit au-
Bernard.
tem Bernard, ferm. 39. captiuam ani-
mam in auaritiæ vehiculo his verbis:
Auaritia rotis uebitur quatuor uitiorum,
quæfuntpufillanimitas , inhumanitas , cons
temptus Dei , & mortis obliuio : porrò duo
equi trahentesfunt tenacitas rapacitas,
his unusauriga præfidet habendi ardor.Hçc
Bernard . Et certè magis erat feruus pe-
cuniç quam Dei, qui in parabola Matth. Matth,18,
Cùm remiffionem debiti decem milliu
talentorum à Domino liberaliter impe-
traffet , ille pro centum denariis confer-
uum mifit in carcere, ideoq; punitus eſt
feueriffimè.
Auaro etiam nihil effe fceleftius dici- 5
tur alia ratione , quia videlicet ferè nullū
aliud eft vitium,quòd in plura fcelera ho
minem impellat , quodq; adeo noxium
fit proximis & reipublicæ. Iuxta illud .
Radix omnium malorum cupiditas. Græcè 1.Timot.6:
philargyria.& Cicero 2. Reth. Auari- Cicero.
tia,inquit, ad omne malum hominem impel-
lit. In quo fenfu Menander quoque di- Menander.
xit:Auaritia mortalibus eft maximum ma-
lum . Et Euripides:quifquis ambitiofum, Euripides!
aut auarum ingenium habet , nihil iu-
Bias.
fti fapit , neque agit ? Bias quoque vous
de feptem fapientibus ait. Auaritia me-
tropolis eft totius improbitatis. Quòd
fatis Semyramis Affyrioru regina often Semiramis.
dit, quæ moriens in monumento fuo tuf-
Z 4 fit
 AVARITIA.
fit infcribi quicunque rex pecuniis indi-
guerit,aperto fepulchro quantum volue
rit capiat,cumq; aperuiffet Darius,pecu
nias quidem nullas inuenit,fed in fcriptu
ra incidit,quæ dicebat : Nifi vir malus ef-
fes,pecuniarum inexplebili fiti laborans,
mortuorum loculos minimè commo
Timon. uiffes. Sic & Timon ille Miflantropos
duo malorum omnium elementa pofuit,
ambitionem & auri cupiditatem . Hinc
eft , quòd de diuite illo , qui cpulabatur
quotidie fplendide : nullum aliud graue
Luc.16. fcelus narratur , nifi quod auaritia qui-
dem fuperatus, nec fruftrum panis pau-
peri Lazaro dare voluerit: & tamen cum
mortuus effet fepultus eft in inferno:fatis
enim erat auaruin illum defcribere,vt o-
1. Timot.6, mnibus vitiis fcatere conftaret,cum radix
fitomnium malorum cupiditas. Ideo Pro-
Pfal. 118. pheta clamabat: inclina cor meum Domine
in teftimonia tua,& non in auaritiam.
Auaritia omnia conturbat, ficut Salo-
4 Ambrof.
mon ait.Conturbat domumfuam , qui fecta-
Prouerb, 15
tur auaritiam, qui autem odit munera uiuet.
Quia nimirumcum in tot felera propter
auaritiam quotidie labatur homo con-
fcientia turbata miferè torquetur. Dein-
de folicitus eft auarus, vt acquirat , & ti-
met ab omni parte ne quid amittat. Vn-
de Herodes hoc morbo laborans , cum à
Matth.2. Magis audiret Meffiam effe natum : Tur
batus eft, & omnis Hierofolyma cũ illo.Sic
Ifidorus. Ifidorus lib.3.de fummo bono, qui bo-
na, inquit , mundidiligit , velit , nolit ti
moris & doloris pœnæ fuccumbit. &
Gregor, Gregorius libro 20. Moral. Auaritia,
inquit,latenter oritur in mente , fed pun-
Ationes peccatorum omniu patenter pro
ducit in operatione.Hæc ille. Vnde re-
Matth. 13 . &te Dominus dixit: Diuitiæfuntfpinæ. &
Auguft. Auguft.lib.3.de libero arbitrio , de aua-
ritia,inquit, omnium peccatorum fpine
Ariftophan. producuntur : in quo fenfu Antiphanes ,
quoque Philofophus dixit. Lucra male-
quæfita uoluptates pariūt breues, longam ue=
rò deinde triftitiam. Et Euripides ait.
Euripides.
Quimale cotrahitdiuitias, Meffem ipfarum
Diogenes. infoelicitatem metet. Diogenes quoq; aie-
bat. Auarusfemper uitafua tanquam gladio
utitur,quo dum uiuitfeipfumfauciat, & alios
percutit inceffanter. Eftergo vita in ma
nuauari,ficut gladius in manu furiofi.vi.
Matth,2. de Herodem cupidum quot millia occi-
dit infantium .
Sintmores fine auaritia contenti præfenti 5
bus.Heb . 13.hoc docet Apoftol' omnes Hebr . 13.
fideles,cui confonat Chriftus : Nolite, ait, Matth, s .
thefaurizare thefauros in terra. Primum ,
quia latronum violentiæ , & furum obno
xij funt rapacitati . Deinde, quia vita bre-
uis paucis eget.Vnde Gregor. hom. 32. Gregor.
in Euangelia. Longa, inquit, noftra defide-
ria increpat uita breuis. Hæcille. Vnde
Euripides:Si viueres ,inquit,longum cer- Euripides .
ui tempus,aut cornicis,aliquando in colli
gendis opibus veniam haberes , fed cum
breui fis moriturus :cur te crucias in acqui
rendis thefauris,quibus alij imprudenter
vfurifunt? Et planè hoc fpectat , quòd
Propheta canit.Veruntamen in imagine per Pfal.38.
tranfit homo,fed & fruftra conturbatur,the-
faurizat & ignorat ,cui congregabit ca. De
quo vide in verbo imago num. 9 .
Auarusno implebitur pecunia. Ecclef. 5 .
6
Vnde Ambrof. libr. de interpellatione
Iob.Modum,inquit, non habet auaritia, Ecclef.:
neccapiendo expletur , fed incitatur. &
Gregor.lib. 15.Moral.Auaritia,ait, de-
Gregor.
fideratis rebus non extinguitur,fed auge-
tur more ignis, qui cum ligna, quæ confu-
mit acceperit, excrefcit.Hæc ille . Diege- Diogenes ,
nes Philofophus auarum hydropicis co
parabat , qui quo plus bibunt ardentius
fitiunt, & Pittacus vnus ex feptem fapien Pittacus .
tibus quæfitum aiebant lucrum effe inex
plebile . Plato dixit auaro. Improbefi uis Plato.
repleri,nonftudeas augere cenfum,fed minue
re cupiditatem. Cu Pyrrhus Epirotarum
Rex Siciliam , Carthaginem , vrbemq;
Romam,fuo arderet Imperio fubiugare ,
Gyon Ceneas vir prudens illi dixit:
O Pyrrhe poftquam hæc omnia occupa
uerimus,quid inde fict:Refpondit ille vi-
uemus quietè , tunc Ceneas incipiamus Ceneas:
ergo ille ait, fine tantis moleftiis quiete i
viuere : quòd confilium de ore Chriſti
ceperunt, qui dicebant: Ecce nos reliqui- Matth.19.
mus omnia 3 fequutifumus te : quia cer-
tè verum dixit ille Poëta.
Crefcit amor numi quantum ipfa pecunia
crefcit.
&,Quo plusfunt potæ plus fitiunturaquæ.
Auaritia Iudæorum frequentifsime
diuinam excitauit contra eos iram . Sic
Ifai. cum dixiffet . Omnes befiæ agri Ifai.56 .
uenite ad dencrandum . vbi beftias Roma-
nos intelligit Hierony.mox fubdit Pro-
pheta. Omnes in uiam fuam declinauerunt,
unuf-

A V DIR E.
Mai.57. unufquique in auaritiamfuam . Et cap. 57•
Hiere.6. Propter iniquitatě auaritiæ eius iratusfum,
percufsi eum.Ite Hier. Extenda ,inquit,
manum meamfuper habitantes terram,dicit
Dominus, à minore quippe ufque ad maiorem
omnes auaritieftudent.De Ioachim quo-
Hiere.8.
que filio Iofię dicitur . Tuum autem
cor ad auaritiam & fanguinem innocen .
temfundendum,&c. propterea hec dicit Do
minusad loachimfilium Iofie, non plangent
eum ,fepultura afini fepelietur putrefactus
proiectus extra portas Hierufalem . Sic
Amos.9.
& Amos Vidi,inquit , Dominum ftantem
fuperaltare, dixit percute cardinem , &
comoucanturfuperliminaria,auaritia enim
in capite omnium.Et certe fuam auaritiam
: prodiderunt Iudæi quando facto contra
loan,II.
Iefum concilio dicebant. Si dimittimus
eum fic,uenient Romani & tollent locum no
ftrum gentem.Quia ergo auaritia prin-
cipes excæcati metuerunt , fiChriftum
reciperent,temporalia bona Romanis ir
ruentibus amiffuros, propterea dicit Pro
pheta. Percute cardinem ruat templum.
Romanis ipfis vaftatoribus , ficut expo-
Hierony.
nit Hierony.quod autem ait. Auaritia in
capite omnum . Significat caput omnium
conquaflaturam quidem poenam pecca
ti auaritiæ,quod eos impulitvt dicerent.
Joan.79 .
Crucifige: fanguis eiusfuper nos. Nec au
Ruffinus.
diedus eft hoc loco Ruffinus, qui hoc vá
ticinium Amos contra decem tribus ex-
• uos audit me audit,qui uosfpernit mefper- Luc.io.
plicat,cum conftet pro Hieronymo fa
cere quodPropheta de altari loquitur, &
de cardine & fuperliminaribus templi
Hierufalem ruituris , ficut Dominus di-
Luc.19.
xit. Ad terram profterneatte. Quod aute
Iudæipropterfummam auaritiam Chri
ftum habuerint exofum conftat, quando
eiecit ementes & vendentes de templo.
Ioan.2 .
Item quando dixit eis . Irritum feciftis má
Matth.21.
Matth.15. datum Dei. Videlicet de parentibus ho-
norandis,vt fcilicet fraudatis parentibus
egenis ,bonafilios templo dare compelle
rent.Denique Dominus de auaritia no-
tabat eos pafsim Matth. 2 3. & Luc. 1 6
Matth.2 3.
fed quia refipifcere noluerunt. Ecce
Luc.12.
Matth . 23. inquit relinquetur nobis domus
ueftra deferta.
,(.? .)
iSI
CAPVT. CLXIX.
Audire,Auris,Auscultare
Vris in facra pagina dici-
tur Hebraice Azen Iob.
I 2. duale azenim vnde ‫און‬
A azan Aufcultari.
I
Audire eft auribus per-
cipere Gen. 3.Domine uocem tuam audiui. Gen.3 .
Significat etiam obedire & credere ficut
in Gen.dixit Dominus Abrahæ.Omnia Gen.21.
que dixerittibi Sara audi uocem eius.Item
dixitpopulus Moyfi. Loquere tu nobiser
audiemus.Ideft obediemus.Item Pfalm. Deut.20 .
Pfal.80 .
Ifraelfi audierisme , non erit in te Deus re- Ifai
.29.
cens,neque adorabis Deum alienum , & non
audiuitpopulusmeus, ideft , non obtepera
uit . Ifai. 29. Audient in illa die jurdi
uerba libri, ideft,credent fide viua , quod
impleri coepit quando dicente Domino
Simoni & Andreæ. Venite poft me, c.re Matth.4:
lictis retibusfecutifunt eum.Et dicente Ie-
fu.Sequere mefurgens Mattheusfecutus eft Matth.9 .
eum , & Ezechieli Dominus dixit Pro- Ehech.3.
phetæ.Nolunt audire te, quia nolunt audire
me:in quofenfu Dominus clamat , Qui Matth.13,
Luc.8.
habet auresaudiendi audiat.Et in transfigu Matth .17.
ratione vox patris infonuit. Hic eft filius
meus dilectus, erc.ipfum audite: ideſtipfi
credite, & eidem obedite, tanquã magi-
ftro, Donque &legiflatori. Deniq;Qui
nit.dixit Apoftolis &prelatis filius Dei,
quia perfonam Dei reprefentant quod
non attendunt nouatores noftri tempo-
ris nolentes audire prælatum .
Secundum eandem phrafim dicitur. 2
Beatiqui audiunt uerbum Dei, cuftodiunt Luc, 11.
illud.Hoc autem donum audiendi ver-
bum Dei quanuis fupernaturale fit , da-
turtamenvolentibus & petentibus, quia
neceffarium eft ad falutem in quo deeffe
non legitur.Quiuul@omnes hominesfaluos
fieri.De hoc dono Salomon ait . Aurem 2.Timo.2.
Prou . 20 .
audientem oculum uidentem Dominusfe- Hiero
cit utrunque. Super quem locum Hiero-
nymus , & Beda Aurem , inquit , au-
dientem dicit auditorem obedienetem.
oculum autem videntem doctorē eru-
dictum,& infra Deus dat vnicuique gra
tiam fecundum menfuram donationis
fuæ,videlicet qui dat doctori donum to
cendi , dat auditori donum audiendi &
Z5 difcendi
 AV DIRE.
difcendi , & vtrunque donum Dei eft.
Ita Gloffa & Lyranus ibidem, iuxta hoc
Pfalm. 44. donum audiendi dicitur Ecclefiæ. Audifi
lia & uide inclina aurem tuam,&c . & con
cupifcetrexdecorem tuum. Nihil enim fe-.
rè pulchrius in oculis Dei quam hoc do-
num audiendi quo rationalis creatura in
omnibus docibilis redditur Deo, & obfe
quens exactifsime ideo excitat concu-
pifcientiam amatoriam Dei. Item etiam
qui docet eum qui audit libenter , Deo
Prou.25 . quoque fumme placet iuxta illud. Marga
ritum fulgens qui arguitfapientem & aurem
Ecclef.25 obedientem . Item Eccle. Beatusqui inuenit
amicum uerum, qui enarrat iuftitiam auri
audienti.Ideo Dominus loquebatur Ma
Luc.16.
riæ quia illa.Sedensfecus pedes Domini au -
diebat uerbum illius , fide fcilicet viua &
actuofa. Eadem quoque de caufa libēter
Luc.11.
loquebatur ad turbas vnde . Loquente le-
fu ad turbas extollens uocem quædam mulier
de turba dixit illi beatus uenter qui te
portauit.
Audire,itaque verbum Dei viua &
3
actuofa fide quæ parit obedientiam, do-
num eftfupernaturale Dei vnde Domi-
Ioan..8.
nus ait.Qui ex Deo eft uerba Dei audit,pro-
pierea uos non auditis quia ex Deo non eftis.
De quo très funt explicandi modi, nam
Auguft. prinum Aug.tract. 42 .. fuper Ioan. &
Greg. Greg homil. 18. in Euangelia hæc ver-
ba de prædeftinatis & reprobis expo-
nunt , ita vt prædeftinati audiant & re-
probi quales erat Iudaei non audiat, que
tamen expofitio à quibufdam refutatur,
quia funt quidam prædeftinati qui ali-
quando non audiunt , quales aliqui for-
taffe ex illis ipfis Iudæis erantquipoftea
A &.2. adprædicationem Peti i conuerfi funt fe
D.Thom, re tria millia . Secunda fententia eft D.
Thomæfilios Dei adoptiuos per gratiá
iuftificantem ex Deo effe, & ita libenter
audire vocem illius aquo regenerati funt
Ioan, 19.
Ioan. 19. Omnis qui eft ex ueritate audit
uocem meam . Sed eodé modo poffet hæc
fententia refelli , quia contingit aliquan-
do illum qui eftin gratia non audire in
confiliis vocem Chrifti , ficut iuuenis ille
Matth.1 , quiferuauerat omnia mandata, & tamen
cuaudiret.Siuis perfecius effe, uade e uě-
Origen . de omnia que babes, c. abiit triflis , neq;
audiuit vocem Domini. Quare tertia fen
tentia eft Origenis fuper Ioan. to. 2.fci-
licet, omnes creaturas quantu ad natura
( ex Deo effe,neque enim aliqua creatura
mala eft,cum fit fcriptum. Vidit Deus cun Gen.1.
&
ta quefecerat erant ualde bona. Et omnia!
per ipfumfactafunt . Neque malum Deu Ioan,1.
dicimus autorem malorum ficut Mar
cion delirando tradidit : ex Deo autem
effe dicitur hoc loco non folum quipræ-
deftinatus eft, neque omnis qui predefti
natus eft , neque folum qui in gratia eft
iuftificante,fed qui fpirituDei fupernatu
raliter agitur iuxta illud . Quifpiritu Dei Rom.8.
aguntur hifunt filij Dei. Quia ergo tuc Iu
dæifpiritu Dei non agebantur dicti funt
ex Deo non effe , quæ expofitio legiti=
ma eft,& ad fenfum eius priores aptadę .
Audire dicitur Deus gemitum poeni
4
tentium & iniuriam fuftinentium, ideſt,
exaudire fic in Exodo . Afcendit clamor Ex.z. "
eorum ad me,audiuique gemitum eorum . Et
Pfalm.Dominus de cæloin terram afpexit, Pfalm, 101:
ut audiret gemitus compeditorum . Quod
de Iudæis in Babylone captiuis expli-
cant Theod . & Ianfen . & Vatablus fed Theodo .
lanfenius:
de iuftis efflagitantibus aduentum. Dúi Vatablus.
in carne, exponut Hiero. Aug. Greg.fu- Hierony.
per, hunc Pfalm. Beda, Caffiod. Lyran. Auguft.
& Geneb.ex quibus fuit Simeon fenex, Greg.
qui refponfum acceperat ab Spiritufan- Beda.
Cassiodor,
&to non vifurum fe mortem, nifi videret Geneb.
Chriftum Domini : vnde tanquam Luc,2.
compeditus iam folui fe petit dicens .
Nunc dimittis feruum tuum Domine fe
cundum verbum tuu in pace, &c. Quod
autem Palmus ifte. 101. fit de Chrifti
aduentu defiderato Paulus Hebre. 1.te Heb.I:
flatur qui de Chrifto allegat verfum hu-
ius Pfal. 1o.nu.2 1 .
Audire vel exaudire dicitur Deus de
5
cælo,quia quanuis fit vbique per effen-
tiam,præfentiam, & potentiam , in cælo
tamen eft per excellentiam vbi fe beatis
Gen-21,
clare manifeftat . Sic in Gen. Exaudiuit
autem Dominus uocem pueri, uocauitque An
3.Reg.8.
gelus Domini Agar de calo . Ite 3. Reg.Tu
exaudies incelo. & infra, exaudi & dimitte .2.Parai.6 .
Item. Tu de celo exaudies nos. Et Pfalm. Pfal.1.
Exaudiet illum de cælofanctofuo , Itë quia
in templo quoque fuo materiali per qua 2.Reg.22 .
Pfal.3 .
dam peculiarem afsiftentiam habitat Ianfenius .
Deus legimus 2. Reg. Exaudiet de tem- Lyra .
plofanétefuo uocè mea . Ite Pfal. Et exaudi Geneb.
uit me de motefanctofuo.Vbiper montem Auguft.
Hiero.
Ianfen.cælu, Lyra. vel cælum vel tem-
plum intelligi putat : Genebra.propitia-
torium

AVDIRE .
torium vel cælum , fed melius cælum
quia ponitur fela in æternum & tem-
plum nondum erat & propitiatorium
Auguft.
finem accepit ideo melius addunt Aug.
Hierony. & Hieronymus montem filium Dei
effe,in quo nos pater exaudit, quia in il-
lo fibi bene coplacuitfeper,neq; nifi per
illum aliquis ei mortalium placet aut pla
cuit in æternum :ideo in monte vox pa-
Matth.17. tris auditur.Hic eft filius meus dilectus, in
quo mihi bene complacui.
6 Audire dicitur interdu Deus ea quæ
notat,vt fuo tempore puniat,fic in Exo-
Exod.16. do. Audiuit enim murmur ucftrum. Et Pfal.
Pfal.77. Audiuit Dominus & diftulit, & ignis accen-
Sap.1. fuseft in Iacob.Item Sap. 1 .Quoniam auris
zeli audit omnia, & tumultus murmuratio-
Hier, 18,
nunonabfcondetur . Et Hier.Audi Domine
intende uocem aduerfariorum tuorum.
Exaudire dicitur Deus, ideft ea quæ
7 tis,hæc eft uia. Quòd Hierony.de Spiritu
poftulantur concedere,fic legimus apud
Ofc.2. Ofe.Et erit indie illa dicit Dominus exau■
diam cælos, illi ex audient terram,&ter–
raexaudiet triticum,uinum & oleum ,& hæc
exaudient lezrahel . Vbi exaudire late
vfurpatur,pro.co quod eft quod appetit,
vnicuique dare , quauis nulla interfit vo
calis petitio,fed propenfio tantum natu-
ralis.Cæli enim appetunt influere terris
abundantiam, quos tunc Deus exaudit,
quando concedit affluetiam :terra fimili
ter imbres cæli defiderat, triticum pręte-
rea & fructusterræ calorem appetut &
humorem.Iezrahel denique abundantia
cupit fpiritualium & temporaliu, ideft,
electi qui Iezrahel,ideft , femen Deiap-
pellantur,quæ Deus omnia in lege gra-
tię per Chriftum daturum fe pollicetur,
Hierony.
Cyrillus. vt exponunt Hiero.Cyrillus, Rupertus ,
Rupert. Gloffa,& Lyranus,atque Vatab. Vnde
Gloffa. non placet expofitioTheodoreti & Ruf
Lyranus, fini,qui abundantiam temporalium bo-
Vatablus .
norum Iudæis de Babylone redeunti-
Theodoret
Raff inus, bus hoc loco promitti putarut . Eft enim
fermo de lege gratiæ , inqua Apoftoli
Ioan.16. metaphoricè dicuntur cæli quibus dici-
tur Ioan.Si quid petieritis patrem in nomi
ne meo dabit uobis . Vobis dicit qui eftis
Matth.9.
Luc.10. lux mundi:petere autem debent prælati
Ecclefiæ quod Dis iubet apud Luc. Ro
loan.16. gate Dominum mefsis,ut mettat,operarios in
meffemfuam.Item. Petite inquit & accipie
tis,ut gaudiu ueftrufit plenu . Eft autē ple-
nitudo gaudij in conuerfione peccatorul
182
Luc. 15. & in vifione beata omnium Luç.15 . ·
electorum .
Audire in aure eft audire in filentio 8
Matth. 10.Quod in aure auditis prædicate Matth.10.
fupertecta.Audire quafi magiftrum Deu
eft fummaDei familiaritas ,qualis eft per
vnione hypoftatică verbi ad Chriſti hu-
manitate , de qua afferit contra Iudæos
Greg.Naziāzenus in fmefui Apologeti
ci & Gloffa ordinet interlinealis & Hie Hierony.
ro.intelligendü illud Ifai. Mane mane eri- Ifa.so ,
git mihi aurem , ut audiam quafi magiftrum.
H -‫בלמין‬
Hebraice in plurali vt audiam Calma =
dim,quafi magiftros fubaudi tres perfo- ‫זיים‬
nas & vnum Deu in Trinitate.Præterea
audire verbupoft tergū monētis Dei eft
in hacvita mortali quando non videmus
Ifa.30.
eu facie ad facie,ab co dirigi, Ifai . 30. Et
eruntoculi tui uidentes præceptore tuum, &
durestuæ audient uerba poft tergum monen-
fancto intelligit,qui docet hominem fcië
tiá,& affiftit Ecclefiæ prælatis , per quos
docet filios Ecclefiæ.Luc. 10. Quiuos au Luc.10.
Match, 18.
ditmeaudit, fi Ecclefiam nõ audierit,ſitti-
bificut Ethnicus & Publicanus.
Auditus fæpè vocatur reuelatio facta 9
Prophetis, non quidem per modum vi-
fionis,fed per modum vocis,fiue in fom-
no vox audiatur,fiue in vigilia, que voca
tur etiam auditio.fic Iob: Auditu aurium Iob.42,
audiui te,nanc autem uidet te oculus meus. &
Propheta: Auditui meo dabisgaudium Pfal.so.
lætitiam.Abdias : Auditum audiuimus à Do Abdias.1,
mine exercituum. Item Ifaias: Quis credi- 1fai.s3.
ditaudituinoftro , & brachium Domini cai
reuelatum eft:& Abacuc; Domine audiui au Abacu. 3.
ditionem tuam, timui : quia videlicet de
iudicij finalis feueritate per reuelationem
audierat, totus exhorruit. Sic etiam &
Paul. 2. Corinth. I I. raptus in tertium 2.Cor.11 .
cælum:Audiui,inquit , arcana uerba , quæ
non licet homini loqui.Sed & illud notan-
dum aliquando auditum , non tam pro
ipfa auditione capi,quàm pro rebus au
ditis :ficut 1.Reg Heli facerdos filiis fuis 1.Reg.2,
dixit: Nonfilii mei,quia non eft bonus audi-
tus quem ego audio, ideft fcelera funt peffi-
ma,quæ audio vos patrare.
Auditur autem à Propheta , quòd ei 10
per vocem reuelatur diuerfimodè , nam
fi reuelatio fit de rebus altis , fed fub mo-
do & menfura.fonus vocis lenioris audi
tur : fi verò fit de rebus horrendis , vox
quoq;
 Á V DIR E.
quoque auditur ingentior & terribilior,
prioris exempla funt in Iob. Você, inquit
quafi aure lenis audiui,nunquid homo com-
Greg. paratione Deiiaftificabitur, & c .Vbi Greg.
lib.5.mor.vox, inquit Dei quafi aurale
nis auditur,quia in hac vita adhuc pofitis
conteplatoribus fuis, nequaquam fe diui
nitas ficut eft,fed tenuiter demonflrat po
3.Reg.19, nitque exemplum de Elia qui in monte
Dei Oreb occurrens Deo audiuit quafifi
Iob 37. Laure tenuis. Exemplum pofterioris
eftillud Iob . Super hoc expauit cor meum
eemom eft de locofuo , audiet auditioně
in terrore ei.Vbi reuelatio indicij finalis
exprimitur, que animũ rapit in ecflafim,
Greg .
vt Greg.ait lib. 27.mor. Auditio,inquit,
Deiprius in terrore fit,vt poftvertatur in
dulcedinem,quia ante diltricti nos iudi-
cij timore caftigat , vt iam caftigatos fu-
pernæ dulcedinis confolatione reficiat.
Hæc Greg fic Abacuc vt Paulo ante ci
Abac.3 . tauimus, cu de terrore iudicij finalis dixif
fet. Audiuier conturbatus eft uenter meus,
crc.Sedpoftminas terroris confolatio-
nefuba &tit dicens . Egoautem in Donino
gaulebs, exultabo in Deo iefum:o. Sic &
Luc.21 .
in Euangelio prius terret nos Dominus
dicens . Eruntfigna in Sole & Luna , & c.
Deinde confolatur iuftos cum addat. His
autemfieri incipiëtibus refpicite , & leuate
capita ucftra,quoniam appropinquat redem
tis ueftra.
II
Audiri foris negatur vox filij Dei
Mi.47.
apud Ifai. Et non audietur uox cus foris.
Hiero
Quod Hierony, ad illud refert, quod nũ
qua ex profello extra Galilçã aut Iudçã
Matth.15. in carne mortali prædicauit.Nã quando
Aliam fanauit Chananææ occulte ingref
fus eft ciuitate. Sed Hilarius.Can, 1I 2.in
Hilarius.
Matth , 12 . Matth.fuper illud.Curauit multos . Et
præcepiteisnemanifeftum eufacerent.Glo
riandi,inquit,de fe declinauit iactantiam
& nihilominus cognitionem fui præfti
tit , quia hoc pofitum erat fignü, quo erat
Chriftus agnofcendus,taciturnitas , man
fuetudo,& filentij obferuantia . Hæc Hi
larius itaque tunc auditur vox tua foris,
quando teipfum iactas , ficut ille Phari-
Luc.rs, faus qui clamabat inteplo. Iesuno bis in
jabbao &c.
12 Audi a vox turturis defideria iuftoru
Can 2.
fignificat patriæ cæleftis fic Cant. 2.Vox
Greg.
turourts audita cftin terra noftra. Vbi Gre.
quid perturturem nifi Ecclefia? quid per
terra fpofi nifi vita illabeata defignatur?
cu ergo defiderio fuo fancta Ecclefia de
precatur, à Chrifto in carlo clementifsi-
me exauditur. Hæc Gre.fed Gloffa vox
Gloffa,
inquit,turturis vox eft predicatorum ad
poeni entiæ gemitus exhortantium , qui
conuerfatione ficut turtur fugiunt homi
num, dū in mudo corpore pofiti couerſa
tione habet in calis.HecGloffa.Et certe
de his prædicatoribus dicitur . Qui autem
fecerit & docuerithic magnus uocabitur in Matth.
regno calorum.Sed prædicta expofitio-
nes myfticæ videntur, eft autē literalis ,
que textus indicat defcribens hyeme infi
delitatis pręterüffe,vernum auté conuer
fionis gentiu in lege gratic adueniffe,qua
do uox turturis,ideft, Spiritus fanéti.ail-
dita eft in terranoftra • per os Elizabeth,
quæ repletaSpiritu fancto.clamauitdices Luc.i.
ad Mariam . Benediéta tu, erc. Et per Si
meone dicente . nunc dimittis,& c.Quan
do orätibus indie Pentecoftes Apoftolis.
factus eft repente decælofonus.Sic Vatab. Luc.2 .
& quando Angelus miffus ad Maria di- Act.2 .
xit. Spiritusfanctus fuperueniet inte . Vt Vatablas.
Luc.1.
pulchre Rupertus abbas exponit ad que Rupertus.
remittimus lectorem.Fuit etiam vox tur Ifai.40%
turis vox Baptifte.Vere legisgratie iam Luc.3.
ineute,iuxta illud.Voxclamatis in deferto
Audire vocemfponfe defideratſpon 13
fus in Cat.Que habitas in hortis, amici auf Cant.8.
cultant,fac me audire uocem tuam. Vbi Gre Greg.
gor.fponfa,inquit in hortis habitat , quia
Ecclefia vel quælibet anima fancta in
operatione virtutum verfatur,cuiusvocê
fpofus audire defiderat, quia in hoc fum
mopere Chrifto placet,vt perfectus qui-
libet vir infirmos quofque verbofanetę
predicationis admoneat . Deinde ait
Greg.Et notandum quia amicus eft qui Greg.
aufcultat,quia qui ex Deo eft ,verba Dei
audit quanuis alias huius loci expofitio Ioan.8.
nes habes in dictione amare, & amicus.
Audire auribus grauiter , eft molefte 14
audire vel ad fpiritualia furdum fieri Ifai. | Ifai.6.
Et auribusgrauiter audierunt. Quod etiam
habetur apud Zach.Auresfuas aggrauaue Zach.7. Matth.13.
runt ne audirent.Quòd allegatur Matth. Hierony.
13. & Rom. 1 1. quod iuxta literam co Pfals .
petit Iudeis vt Hieronymus , ait & Euan Auguft.
gelium Matth.hoc illis applicat vt dice- Calsiodor,
Ioan, 6.
bam,ideo Pfalm.de illis fcriptus eft.Fu
ror illisfecundumfimilitudinemſerpentis,fi
cut afpidisfurda,&
rc.Vt Aug. & Cafsido.
cxpo-
 AV DIRE.
exponunt vnde Dominus dixit eis .Pro
ptereauos non auditis quia ex Deo non eftis
loan, 8.
Ioan . 8.
15 į Audita eft Arca Dei in Ephrata,ideft
Palm, 131. Chriftus natus in Bethlehem.Pfal . i 31
Lyra
Vbi Lyra.cũ Hebræis putat de arca foe
deris dici. Ecce audiuimuseam in Ephrata,
inuenimus ea in campis Sylue, introiuimus in
tabernaculu eius,adorabimus in loco ubi fte-
teruntpedes eius.Explicat autem nomine
Ephrata intelligi Silo quæ eft in forte
lofue.18. Ephraim Iofue. 18.Congregatifunt omnes
filij Ifrael in Silo ibifixerunt tabernaculū
arcamfœderis,&c.Quæ manfit ibi tre
centis annis:vfque dum capta fuit à Phi
1.Reg.6. lifteis 1.Reg.6.deinde pofita eft in Ca
1.Reg.7. riathiarim1.Reg.7.quia verò Carinthia
rim interpretatur ciuitas fyluaru dicitLy
ranus ad litera intelligi . Ecce audiuimusca
Ideft,arca foederis . in Ephrata . Ideft in
Silo que eft in forte Ephraim .Inuenimus
ea in capis Sylue . Ideft in Cariathiarim
Caiet.
Jacobus de ita etiã tenent Caiet. & Iacobus de Vale
Valen. tia quibus contradicit Ianfen . fuper huc
lanfen.
locu,quia arca foederis nunquam legitur
fuiffe in Bethlehem que eft Ephrata , nec
Silo vnqua in fcripturis vocata eftEphra
ta.Ideo putatlanfen potius Ephrata vo
cari monté Moria vbi poft à Salomone
Vatablus.
templu edificatú eft,fic autem appellari
propter fertilitate loci . Vatablus verò
aliter euadithas anguftias ,exponens ver
ba effe Dauid dicentis . Ecce audiuimus
ea in Ephrata ,no quod ea effet in Ephra
ta,fed cum nos , inquit,pueri effemus in
Ephrata ,que eft Bethlehem , audiuimus
eaalicubi effe,& poftea inuenimus că in
capis fylue.Sic ifti laborant auferre volē
Luc.z. tes vaticiniu deChrifto inBethlehe nato.
Matth. 2
Eft ergo tenenda fentétia Hiero . Ephra
Hierony.
tam effe Bethlehem vbi Ecclefia primū
Michæas. eft audita,hec ille.Et certeMagi primitię
Theodo. gentiu audierunt Hierofolymis ab Hero
Cafsiodor. dein Bethlehe Mefsia effe querendum
Gloffa. teftimonio Michee.5 . Ita explicat etiã
16 Theod.Cafsiod . Gloffa & alij plures.
Llob.28. Audierunt mors & perditio fama fa-
Gloffa.
fapientię apud Iob. Mors & perditio di-
D.Thom,
xerunt auribus audiuimus famam eius. Vbi
Lyra.
lacob.z. mors & perditio funt dæmones & ho-
mines dānati,qui audierunt de fapientia
Chrifti ,fed non fe fe illi accomodarunt.
Ita exponunt Gloffa D.Thomas in co-
mentarijs, & Lyranus quia. Dæmones
182
credunt contremifcunt . Jacob.2 .
Audire fanguine negatur in fcriptura
de iufto in fignu innocentiæ apud Ifai. Ifai.330
Quiobturat auresfuas ne audiatfanguinem.
Vbi.70.vertunt. Ne audiat iudiciù fangui
nis.Et Hiero.ibidem omnis , inquit, iniu Hiero.
ftitia &opprefsio iudiciumfanguinis eft,
longe aute à iudicio fanguinis erat filius
Dei, qui dixit adultera. Nec ego te conde Ioan.8.
nabo,uade noli amplius peccare.
Audiri clamorē ieiunantiu in excelfo
‫די‬
phrafis eft iactantia fignificans apud Ifa. Efai.s 8.
Nolite ieiunareficut ufque in hanc die, ut au
diatur in excelfoclamor uefter. Vbi Hiero. Hiero.
Ne velitis,inquit você in excelfo cũ Pha
rifeo eleuare dicente, leiuno bis infabbato | Luc.18.
qui iudicio Domini condenatus eft,ne-
que opera veftra prædicetis.hæc Hiero.
Audiri negatur iniquitas alicuius in ter 18
ra,quando ia illi eft omnino dimifſa quo
Efai.60.
ad culpam & pœna iuxta Ifai. Non audie
tur ultrainiquitas tua in terra . Quod de
Hiero.
Ecclefia dici putat Hiero.ita vt iniquitas
omnis ante baptiſmū commiffa,in bap-
tifmo fit illi condonata , & fit in Chrifto Ioan . 3 .
nata denuo,iuxta illud . Oportet uos nafci Gloffa.
denuo.Sed vt dicitGloffa deEcclefia poft Lyra.
Bafilius;
die iudicij hoc cogimur intelligere , quia
fequitur.Non erit cibi amplius Sol ad lucen
dum.Ita etiam Lyranus.Item Bafiliusfu
Pfal.45
per illud Pfal.Fluminis impetus lætificat ci
uitatem Dei.Tum implebitur quod Dís Ioan, 1 6.
dixit apud Ioan. Iterum uidebo uos gau
debitcorueftrum & gaudium ueftrum nemo
tollet à uobis.
Auditurüfe vltra cantica lyræ Sy na- 19
goge Deus negat apud Amos. Et cática Amos.s
Hiero .
lyre non audiam.QuodHiero.contra tri-
bu Iuda dictum exiftimat,& contra illos
peculiariter qui offerentes Deo hymnos
& hoftias adhuc idolis immolabat , quia
Deo placere non poteft duplex cor iux- Matth. 6.
ta illud. Nonpoteftis Deoferuire & mammo Matth.s
ne.Vnde & in Matth.Dñs dixit phari-
fæis.Hypocrita bene prophetauit de uobis
Ifaias,Populushic labiis me honorat, cor au
tem eorum longe eft à me.
Audire dicütur cæli & terra per meta 20
phoram iuxta illud Ifaiæ . Audite cæli, Efal.1.
auribuspercipe terra. Vbi alludere vide-
turad illudMoyfi.Audite cæliquæ loquor Deut.32 .
audiat terra uerba oris mei. Itaq; cælos in
animes tanquã animatos conteftatur ad
exaggeratione fceleru illius populi,quan
uis
 AVERTERE,
Proc.
uis Procop.per cælos habitatores cæli,fci
licet Angelos,& per terra homines intel
Hierdayligat Hieronymus verò per cælos fpiri-
tuales, perterram animales homines de
notari putat,qui inuitantur,vt audiant in
gratitudinem Ifrael.
21
Aures Deo per metaphora tribuutur
dicitar auté Deus audire aure, vel inclina
Pfalze
reauré quãdo cócedit quod rogaturPfal.
Defideriu pauperum exaudiuit Dis,præpa-
rationem cordis eorü audiuit auris tua .In
Hebræo , no eft præparationē corú fed
preparafticos , & cor eoru audiuit auris
taa,vt denotetur gratia præuenies iuxta
illadfine menihil poteftisfacere.vndePfal
Toan •
Pfal. 33. mo.Oculi Diifuper iuftos , aures eius in
Pfal.38. precesco йdtē: Auribus percipe lachrimas
4.Reg. 19. meas.Ite 4. Reg 19.Inclina aurem tuã&
audi,fed de his alibi pafsim . 1 mus explicare fupra nu. 20. Audite cali
22 Auré alicuius reuelare dicitur Deus , id
Iob.36, eftfuailli voluntate manifeftare Iob. 3 6
Reuelabit quoque aure corй ut corripiat,&
2.Reg.7. loquetur utreuertantur ab iniquitate. Item
1.Paral. 19. 2.Reg.dixit Salomon.Tu Domine rene-
lajtiauriculamferuitui,& c.Preterea.Do-
1.Reg.9. minasreuelauerat auriculam Samuelis.
Audinimus laudes Ifai. 24. vide in
verbo Arcanum .
23
Aures aptare feuperforare alicuius, eft il
Exod.ar. lum perpetuæ mancipare feruituti.fic le
gimus in Exo. deferuo qui vultDño fuo
perpetuo feruire . Perferabitque aure cius
fubula, erit eifermus in fæculum . In qué
fenfum de filioDei fecundu humanitaté,
Pfal.39. qua minor eft patre legitur Pfalm. Sacri
ficium er oblatione noluiſti, aures autè perfe
cifti mihi, videlicet ad obediendū vfq; ad
morte crucis . vt exponunt Aug. Hiero.
Gloffa,Cafsio.Lyra.&c. Quáuis Septu.
Auguft.
Hierony. vertunt.Corpusautě aptafti mihi. Quorum
Gloffa. tranflatione vtitur Paul. Hebr . 10.Sed
Cafsiod: ide eftfenfus.In Hebræo auté aures legi
Lyranus, inus,ita vt fit allufio ad ceremonia præ=
Heb . 10.
Phil.2. diéta ferui perpetui,quia. Exinaniuitfilius
Deifemetipfumformamferui accipiens . In
qua forma fe obtulit holocultum in ara
crucis ,quia vetera pecudu holocaufta mi
nime placuere.
De humo audiri eloquium Ifai. 2 9.vi
de lib . 5.in dictione Eloquium .
24. In auribus Dei loqui familiaritatis fig
1.Reg.8. nu eft, ficut i.Reg . Audiuit Samuel omnia
acrba populi, locutus eft in auribus Domi
ni.Item in Can.fponfus dicitfponfæ . Sol
AVERSIO .
net uox tua in auribus meis, ideft no in alie
nis, quod fitquando prædicator non ad
aura populare fed in gloria Dei loquitur.
vt exponit Gre.vel vox intelligitur gra- Greg.
taru actionis & confefsionis, vt explicat
Rup.fic fonuit Marie in aurib' Dei, qua Rupert
Luc.z.
do dixit.Magnificat anima meaDim,fed &
& quãdo refpondit Gabrieli. Ecce ancilla
Dii ,quæ vox humilis confefsionis fuit. Luc.1.
Quádo infcripturis hæc duo fimul po 25
nuntur audire, & auribus percipere. no-
tat Hier. fecundü phrafim fcripturarum Hierony.
audire ad cordisintelligentia referri, fed
ad materialē auriu fenfu pertinere, quod
latini dicunt auribus percipere.fic expli-
cat fuper illud Ioel. Audite hæcfenes, auri 1oel.1 .
bus percipite omnes habitatores terræ.
Quod etiã probat ex illoIfai.quòd copi Ifa.1.
auribuspercipe terra. Vbi audire,ideft,
corde penetrare datur cælis,ideft viris fpi
ritualibus,auribus autem percipere datur
terræ,ideft hominibus terrenis : propte.
rea quoque in Apoc.dicitur. Quihabet au Apoc.3.
res audiendi audiat quidfpiritus dicatcccle-
fis,ideft penetret,ne fola verba in fuper
•
ficie aure percipiat. Poftremo aures tin
nietes pauore& terrorem fignificant 1 .
1.Reg.3.
Reg.Ecce ego uerbumfaciam inIfrael,quod
qui audierit tinnient ambæ aures eius.
Audi filia Pfal. 44. vide in dictione
Concupifcere.
Vox in Rhama,videin dictioneCon
folari.
CAPVT. CLXX:
Auertere, Auerfio.
Vertere dicitur Hebraice infcriptu
Ara Sabab Gen. 42. Auertit que fe pa DUR
1
rūper & fleuit.
Auertere eft aliquid à confpectuali-
I
cuius amouere,Deus autem propriè ocu
losfuosno auertit, cu omnia cofpiciat,per
metaphora auté dicitur , auertere faciem
fua ab aliquo, fi vel quando permittit eu
cutribulationibus conflictari, vel à ftatu
gratiæ in culpa cadere,vel quando perde
re fine fine vult quepiã in peccatis obfti
natum ,fic Antichriftus putatur dicturus
quod prædicit de illo Propheta . Dixit Pfal.9
in cordefuo oblitus eft Deus , auertitfaciem
fuam ne uideat in fine . Ita exponit Lyra.di Lyra.
Aturu illum filiu perditionis, Deus nocu
rat res humanas,neque retrahit quemqua
à peccatis,nec defendit innocente à tyra
nis
 A VERTERË .
Cafsiodor, nis fic & Cafsiod .& Hiero . Dauid quoq;
Hiero. in tribulatione cóftitutus clamat in Pfal
Pfal.12.
Vfque quo auertisfaciem tuam à me . Vbi
Auguft.
Auguft Auertere,inquit, dicitur Deus fa
ciem, dum non dat animæ notitiam fui.
Hierony . Sed Hierony. Ecclefiæ clamorcm effed i
cit.At Hebræi ,quia à quatuor monar
chiis,pafsi funt Iudei perfecutionem,fcili
cet à Babyloniis, Perfis, Gręcis, & Roma
nis.Ideo quater dicit víq; quo vfq; quo.
ItePropheta ait.Auertiftifaciẽ tuă à me.
Pfalm.29.
Et factusfum conturbatus . Præterea . Vt
Pfal.87.
quidrepellis orationem meam , auertisfacič
Hiero. tuam à me.Quod Hierony.dictum fuiſſe
putat à Chrifto,quando ad patrem ora-
Theodo. bat in horto.Sed Theodoretus & Lyra.
Lyra.
exiftimant vocem effe populi in Babylo
nica feruitute.Sed expofitio Hiero. ma-
gis quadrat quia Hebraice , non eft vt
quid repellis oratione mea fed Napfi &
grace ψυχα'ν μοῦ vtquid repellis ani
‫י‬.‫נפש‬
mam meam,fcilicet,vt moriar in cruce&
animam dem pro mundo,& pro inimi-
cis crucifigentibus me.
2 .
Deut.3 Secudum eandem phrafim Deut. 3 2
2.
Dominus aitpopulo fuo ingrato. Auer-
tamfaciem meam ab eis , & conſiderabo no -
uifsima eorum . Itaque cum fit fons vitæ
Deus,quando faciem à viuentibus auer-
Pfal.103, tit,mori permittit . Sicut Pfalm. Auerten
te autem tefaciem turbabuntur, auferesfpiri
tum eorum deficient, & in palueremfuum
conuertentur. Sic etiam à martyribus ad
modicum faciem Dcus auertebat , vt in
Pfal.43 tormentis vitam finirent Pfalm. Quare
faciemtuam auertis,obliuifceris inopia no-
ftre & tribulationis noftræ ? Ita exponit
Hierony.
Gloffa Hieronymus & Gloffa & recte quoniã
Apoftolus de hoc Pfalmo teftimonium
Rom.8. ad martyrum tribulationes exaggeran-
das fumit dicens . Quoniam propter te mor
Matth.10, tificamur tota die , æftimatifumusficut oues
occifionis.De quo Dominus.Ecce ego mit
to uosficut oues in medio luporum .uenit ho-
ra ut omnis qui interficituos , arbitretur fe
Loan,16.
obfequium præftare Deo . Neque contra
hanc expofitionem eft, quòd de feptem
Martyribus Machabais hoc dictum
Theodor. exiftiment Theodoretus , & Lyranus,
Lyra.
quia omnes martyres pro fide Chrifti
Gre, Nazia, certamen fubierunt etiam illi vt docet
Gregor .Nazianzenus oratione. 20. in
Machabæos.
3 Auertere dicitur Deus retrörfum, quos
184
permittit ab aliis affligi fiue ad meritum
fiue ad poena , & ad meritum quidē fiue
Machabæi fiue omnes vbique martyres
dicunt. Auerftiti nos retrorfum poft inimi- Pfal.43 .
cos noftros.Vbi Hierony . ad veritate he Hiero .
braicam tranftulit . Vertifti terga noftra ho Cafsiodor.
fti.Quafi dicat victos nos hofti tradidifti Gloffa
fic exponit etiã Cafsiodor . Gloffa , Beda, Beda.
Haymo & Genebrard.de electis in vtro Hay mo.
Geneb.
que teftamento & de Martyribus quod
in bonum Deus permittit electorum , vt
Hierony. notat in commentariis eiufde
loci,vnde & Dominus dixit fuis. Eteri- Luc.21.
tis odio omnibus hominibus propter nomen
meum & beatiqui perfecutionem patiuntur Matth.s .
propter iuftitiam.In poenam verò legi- Pfal.34
.
tur Pfalm. Auertantur retrorfum,& conjun
dantur cogitantes mihi mala.Quod quauis Auguſt,
Auguft. inbonum accipiat , quafi dicat
Propheta hoftes mei fequantur, non præ
cedant,obediant potius quam imperent ,
Sedfecundum phrafim habraicam in ma
Hiero.
lum accipit Hierony.videlicet non profi
ciant,fed deftruatur hoftes Ecclefiæ , vel
vt exponit Theodoretus hoftes Dauid Theodo,
Saul & Doeg. Eodé modo Pfal .Auertă Pfal.69 .
tur retrorfum erubefcăt , qui uolunt mihi Hiero.
mala.Vbi Hierony exponit. Non comu
tentur in melius in refurrectione cu fan-"
& tis.Quod fiobiicias , quomodo Chri-
ftus iubet contra hoc.Orate pro calumnian Matth . 5 :
tibus & perfequentibus uos.Refpondendū
eft no elle verba odio profequentis Pro-
phetæ fed futura vaticinantis ,ficut præ-
dixit Dominus Pharifæis . In peccato.nes
Ioan. 8.
ftro moriemini.
Auertere Deum faciem fuam à pecca 4
tis noftris,& auertere iramfuam à nobis
phrafes funt quæ idem fignificant .
Sic Propheta clamat . Auerte faciem Pfal.so.
tuam à peccatis meis. Quam petitionem
infinuauit mulier in ciuitate peccatrix
Quando accefsit retro fecuspedes Domini. Luc.7.
quafi declinas ab eius afpectu . De pofte
riori phrafi habes 2.Paral.Auerte ànobis 2.Paral . 29.
tuæ.Et 1.Efdræ . Auertetur 1.Edre . 1o .
furorem iræ tue.Et
ira Dei,Item Pfal.77 . Abundauit ut auer Pfal.77-
teret iramfuam . Sic etiam dicitur Deus
Auerterecaptiuitatem Iacob, ideft rela- | Pfal.84 .
xare.
Aueftere Deu adiutorium,eft non ad 5
Pfal.88.
iuuare Pfalm . Auertifti adiutorium gladij
eius non eft auxiliatus ei in bello.Sic etia
auertere dicitur Deus dexteram fuam,
nenos
 A VERTERE ..
Thre.2 .
ne nos adiuuet Thre. 2.Auertit Deus dex\
Pfal.73 .
teramfuam àfacie inimici . Et Pfalm. Vt
quid auertis manum tuam & dexteram tuam
Lyranus. de mediofinu tuo infinem:Vbi Lyranus ex
ponit Auertis manum adiutorij tui qua
fi in finu retinens..
6 Auertere fe peccatorem à dorfo duro,
Baruc.z. dehctat poenitentia & refipifcentia , Ba-
ruc. 2.Et auertentfe à dorfo duro & à ma-
lignitatibusfuis . Idem eft peccatorem
Ezech .. auerti à via fua impia Ezechie. 5 .
Ezech.14. A contaminationibus ueftris auertuefacies
Ezech.1 8. ueftras, cum auerteritſe impius ab impic-
tatefua, &c. Ipfe anima fua viuificauit.
Malac,2 .
Et apud Malachia . Multos auertet ab ini
quitate . Subaudi fammus facerdos qui
typus erat Chrifti , & cuiufuis doctoris
Matth. 5 .
fancti,de quo Matth . Quiautem fecerit
docuerit, hic magnus uocabitur inregno
Eccli. 8.
celorum . Similis phrafis eft Ecclefi.
Nefpernas hominem auerteniem fe à pec-
cato,ideft, penitentiam agentem , quod
Luc.18. Pharifæus feruare noluit , fed contem-
pfit publicanum . Qui percutiebat pelus
Juum dicens: Domine propitius efto mihi,
c . Neque Simon Pharifæus.qui pec-
catricem fprcuit ad pedes Domini la-
Luc.7 .C
chrymantem.
7 Auertere fe iuftum à iuftitia fua con→
trarium fignificat , hoc eft à Dei gratia
Ezech.18. recedere Ezechi . Si auerterit fe iuftus à
iuftitia fua & fecerit iniquitates morietur
Eccli.27. ineis.Similes phrafes funt Eccli. 27.Qui
querit locupletari auertit oculum . Subau
Lyra. di à iuflitia , vt exponit Lyranus . Item
Sophon. Sophon. Auertuntur de pojł tergum Do-
mini,ideft , ne fequantur Dominum , vt
Hierony.
Zach.7. exponit Hieronymus . Et Zach. Auer.
tuntfcapulam recedentes,07 auresfuas aggra
uauerunt , ne audirent. Que phrafis fimi-
2.Timo.4.lis eft illi . ad Timoth. A ueritate qui-
Ifai. 59.
dem auditum auertent .Et Ifai. Auerfi funt
ue irent pofttergum Domiu . Et 3. Reg.
3.Reg.11,
Iratus eft Dominus Salomoni, co quad auer
facffetmens eins à Domino. Vbinota cor
omnibus dominari potentiis, vnde auer
fo corde à bono auertuntur oculi, aures,
tergum, & totus homo,&è contrario cor
de à peccato fefe auertente omnes fen-
fus , & membra quoque auertuntur , &
quia inparte intelligitur totum quando
Regula. iubet Deus,vel iuftus defiderat vnam fui
partem à malo auerti , intelligit totum
corauerti , verbi gratia,Prou. 4. Auerte
pedem tuum à malo . Eccli.'9 . Auerte faciem
tuam à muliere compta. Et Pfalm. Auerte
oculos meos ne uideant uanitatem . Vbi in
partetotum intelligendum eft. Propte-
reafequitur.In uiatua uiuifica me.
Auerfio abfolutevocatur mortale pec
3.Reg.9.
catu 3.Reg.si auerfi auerfione fueritis uos Hier.2 .
fil ueftri nonfequentes me. Et Hiere.
Auerfio tua increpabit te . Vbi Hierony- Hiero,
mus.Quia deferit, inquit , timorem Do
mini, malo & amaritudini traditur,hæc
ille,quod ideo dicit quod non fola ma-
neat culpa lethalis,fed etiam confcientiæ
remorfus in corde peccantis,vel quia poc
nas tandem luet, vt exponit D.Tho. Ite D.Thom,
apud Hiere.Sanabo auerfiones ueftras,id- Hiere.3.
cft ,vulnera peccatorum. Vbi Hierony. Hiero.
libenter,inquit, Deus fufcipit poeniten-
tes,ficut pater occurrit filio prodigo.Prę
Luc.rs
terea auerfio contentiofa eft peccatum
obftinationis & malitiæ. Sic Hiere, ait.
Hier.8.
Quare ergo auerfus eft populus ifte in Hie-
rufdem auerfione contentiofa ?Vbi Hiero- Hiero,
nymus. Quanto magis ego , inquit , eos
ad poenitentia prouocaui,tanto illi plus
recefferant à me, nontam peccandi ftue
dio,quàm me fuperandi.Hæc Hierony.
tales erant Iudæi de quibus Dominus di
Matth, 23,
cebat . Hierufalem Hierufalem quæ occidis
Prophetas, &c. Quoties uolui congregaré
filios tuos,&c. noluifti.
Auerfio paruulorum fignificat igno- 9
rantiam , vel deftitutionem pauperum Prou.b
indigentium . fic legimus Prouerb. 1.
Aucrfio paruuloru interficiet cos, profpe
ritasftultoru perdetillos. Vbi feptuag.ver
Matth, 25,
tunt. Quoniam iniuriam fecerunt paruulis
interficientur,ideft auerfio, qua auertcrut
à fe paruulos infpiritualibus, ne docerēt
cos quos tenebatur,vel in téporalibus,ne
alerent efurientes , interfectionis eorum ,
ideft mortis eteraç caufa erit, iuxta illud.
Quod uni exminimis meis non feciftis,nec
mihifeciftis.Sed iuxta Hebraicam verita
tem, quam tenet vulgataparuali Hebrai
ce vocantur Pethaim innocentes , infan-
tes ,quia Pethi eft infantia,Pro. 1. Vfque Prou
Prou-14.
quoparuuli diligitis infantiam:Et cap. 14 .
Innocenscredit omni uerbo , ideft ftultus,
fic ergo auerfio paruulorum ,ideft,ftulto
rum à via Dei interficiet cos , ideft ipfos
met paruulos & ftultos, qui non excufa-
buntur ignorantia fua craffa, quia nolue-
runt audire fapientiam clamantem Si -1
quis
 AVERTERE
quiseft paruulus declinet ad me , & inEuange
lio.Siquisfitit ueniat ad me e bibat. Sic expo
Hiero. nunt Hiero.& Beda.Eftalia expofitio Ly
Bedz.
ra.dicentis funt qui imitatur paruulos, id
Lyra .
Mal. $3. eft peccates per ignorantia , qui interdum
profperantur,& hec auerfio paruulorum ,
per quam fcandalizantur , interficiet eos
in æternum .
10
Auertit Deus mala inimicis noftris,
quando mala que cogitant cotra nos in ip
fos retorquet, fic Propheta clamat. Auerte
mala inimicismeis:& in uoluntate tua diſperde
Pfal.s3. illoc: Quod vaticinado dicit.
II Auertere homine in humilitate, eft poc
nitente fine fpe venię dimittere. Sic expo
Hiero.
nuntHiero.& Lyra .illud Pfal. Ne auertas
Lyranus,
hominem in humilitate , & dixifti conuertimini
filijbominu. Vbi & ponitur pro quia , hoc
eft : Quiatudixifti conuertimin filij bomini :
Hiero. quauis Hieron.ad veritate Hebraica fine
vlla negatione tranftulerit. Tues Deus con
uertes homine ufq; ad contritione,& dicens re=
uertiminifilij Ada.Sed vulgata fequitur ver
Luc.7. fionem fept.quæ in eunde fenfum recidit.
Sic Dís non auertit mulierem,que erat in
ciuitate peccatrix , fed couerfain recepit,
ficut& paterconuerfum filium prodigu
non auertit. Neq; Chriftus in cruce latro
1-73
0 nem ,in eodẽ ſenſu Pfa.dicitur. Ne auerta-
tur humilisfactus confufus. Ideft non auerta
tur à tua mifericordia humiliatus , vt ex-
a. plicant Lyra.Caffiod . & Glof, Hebraice
flod. verò pro humili eft confractus, ideft con-
Gloffa. tritus. Dach.à verbo Doch , ideft terere,
‫וויף‬ vndecontritus in temporalibus eft pau-
Chaldaus. per,fed incorde eft poenitens, Chaldæus
vertit mifer.
12
Auertere quod Deus operatur nemo
Hiero.
Elai.43 poteft hoceft irritu facere,fic exponitHie
Proc. ro.illud Efa.Operabor, & nemo auertet illud.
Sic etiam explicat Proco.Gazæus , alle-
gatq; illud quod fili' Dei dixit apud Ioa .
Ioan-10. Egouita eterna do eis:fubaudi ouibus meis.
Et nemo rapieteas de manu mea : fic operatur
Matth.16. Chriftus in ædificanda Ecclefia. Et porte
inferi non præualebunt aduerfus eam. Quia
I quod ipfe operatur nemo auertet illud.
13 Auertit fponfa oculos ab fponfo in hac,
vita ne curiofe deitatis eius immenfitate
Cant.6.
fcrutetur Cat.6. Auerte oculos.tuos à me,ipfi
Greg.
1 enim auolare mefecerut.Vbi Grego. hoc ait
De' fpofus dicit fpöfæ,quia quo magis ab
Theedo . ea videt eo magis inuifibilis effe cognofci
tur,&Theod.perinde eft,ac fi dicat fpofus
AVERSIO . 185
Caue immoderatius in me oculos inten
das,& acie oculoru hebetiorem reddas , ea
nanque lucis natura eft , vt ficut oculuillu
ftrat,fic etiam lædat,fic quoq; D.Tho.ex D.Th
ponens hunc locum allegat illud Pfacce Pfal.63 .
det homo ad cor altum ,& exaltabitur Deus:id-
eftquantumcunque homo ad videndum
Deum corfuum fubleuat, exaltatur Deus
oftendens fe effe incomprehenfibilem ,vn
de in transfiguratione Apoftolos, ne vltra Matth.17.
quani viderantfcrutari præfumerent : nu-
bes lucida obumbrauit eos.
Auerterefemitas in quietem eft,femitas 14
peccati in requie bon confuetudinis co-
mutare per doctrinain euangelica ,fic ex-
Hiere:
ponit Hiero illud Efa . Vocaberis ædificator
Efai. 58,
fepium auertensfemitas in quiete : de his femi
tis concupifcentiæ reflexis Baptifta dice- Luc.3 .
bat.Rectas facite femitas Deinoftri: & Efai . Efai.40s
Erunt parua in directa. Sic certe femitas aua
ritię Matthæi auertit Dominus in quiete,
quando dixitilli: Sequere me : fic explicat Matth . 9.
Proco.
Procopius fuper Efaiam , & Ambr.fuper Ambr.
Luc. 3. de Iefu baptizato.
Auertere à fabbato pedem eft feftafer 15
uare,fic legimus in Efa.Si auerteris à fabba Efais 8.
to pedem tuum,facere uoluntatě tuam in diefan-
domeo, & c. tunc delectaberis fuper Dominü :
Ideft delitiæ tuæ erunt præcepta Dei, iux
ta illud quod hoc loco allegat Hieron . ex Hiero.
Pía . Delectare inDomino , & dabit tibi pe- Pfal.36.
titionescordistui. Vbinotat Cyrillus libr. Cyril..
7. defpiritu, & litera Sabbatum hic qui -
dem fignificare Chriftitempora, quando
ceffatur ab oneribus legis, & peccati, & Ba ( Bafil.
filiusfuper Pfal. 33.Sabbatu intelligit re
quiem cælifed myftice,quia nominefab
bati omne feftum intelligit vt Vatablus Vatab
ait;
Nullus auertere poteft obftinatu in ma 16
lis,fic Hier. 2.de Hierufalem diciturido Hiere.2 .
lorum cultrice. Nullus auerteteam . Vbi Hie Hiero.
ron.Non inquit, quod impoffibilitas hoc
fecerit Prophetarum, fed malitia peruer
fa cupientis. Hæcille: Quia vt ait Bafilius Bafil
Pfal.r
fuperillud Pfal.In cathedra peftilētiæ nō
fedit,inueterata confuetudo peccandife-
re immedicabilis fit, quia vertiturin natu
ram , ideo etfi femen feminantis incidat
in hæc corda confuetudine peccan- Luc. 8.
di petrofa,natum mox arefcit.
Quiaradice's nonhabet.
fidei viur.
Aa CA-
:
 AVFERRE
CAPVT CLXXI.
Auferre Ablatum .
VFERRE & tolle
re dicitur Hebraice
in fcriptura Afaph
‫אסף‬ Genef. 30. Iob. 27.
I Pfal.103 .
Auferre eft ab ali-
quo aliquid tollere.
Dicitur autem Deus
auferre ab homini-
bus aliquid vel in malum eorum , vel in
bonum , vel in differenter,& quidê in ma=
lum auferre dicitur vel ſpiritum abfolute,
vel animam , vel Spiritum fanctum,coro-
nam , vocem gaudij , præterea hominem
atque iumentum , equos , factionem lafci-
uientium regnum Dei, meffem, doctrinā
fenum, & fic de fimilibus, vt iam oftende .
mus.
Auferre itaq; dicitur Deus fpiritum vi-
2
uentium.Ideft occidere Pfa.Auferesfpirt-
Pfal. 103 :
tum eorum,& deficient,& in puluerem fuum re
Lyra, nertentur.Vbi Lyra.auferes vitam, &fpi-
Pfal.75. ramen quo viuunt animalia,fic alibi.Qui
aufertfpiritum principum. Eodē modo di-
Pfal.140. citur auferre animā Pfa.In tefperaui, ne au-
auferas anima meam : quod duobus modis
exponitur , videlicet ne auferas animam
meaà corpore per infidias Saulis, vt ad li
Thedo. teram exponit Theodo : Velne auferas
Gloffa.
animam mea abfpe gloriæ cæleftis ,vt ex
Cafsiod.
Geneb. plicant Glof.Caffiod. & Lyra. melior ta-
men eft expofitio prior,tum quia vt Ge-
nebr.ait hoc dicit Dauid in perfona Chri
fti , deinde quia vox Hebrea Thehar eſt,
‫הער‬
idem quod auferas, &effundas vt aquam ,
ideft ne effundas vitam meam.
Auferre dicitur Deus Spiritu fanctum ,
3
vel quoad gratias gratis datas, vel quoad
Pfal.so. gratia iuftificante,Pfal. Spiritufanctum tuž
Hiero . ne auferas à me.Vbi Hiero.intelligit fpiri-
Auguft. tu prophetiæ, fed Aug. Greg.Theodo. &
Greg. Caffiod.fpiritum gratiæ fanctificantis , &
Theodo,
vt Genebrad. ait vtroque modo poteft
Cafsio d.
Geneb. inteligi , quia Hebraice Ruah aliquan-
do tertiam perfonam , ideft Spiritum
fan&tum, & aliquando eius donum fignifi
cat.Iuxta eundem modu aufert Deus fpi
Sap.1: ritum difciplinæ fanctum Sap.5 . Spiritus
enimfanctusdifciplinæ effugietfictum, & aufe-
ABLAT V M.
retfe cogitationibus quæ funt fine intellectu.
Græce απολογισμών ασυνετών à ca-
gitationibus imprudentibus , quales funt
fenfuales contra legem Dei, quibus cöfen
fus adhibetur,vt Lyra.ait & Carthufi.eu- Lyra.
Carthu.
dem fenfum habet illud Ofe. Vadent ad que Ofc.s.
rendum Dñm, nõ inuenient, ablatus eft ab eis.
Vbi Hiero.caufam adhibet,quia è recede Hiero.
tib ipfereceffit,quod fimiliter Dñs dixit
Iudæis: Quereris me,& in peccato ueftro mo Ioan.8.
riemini,& quo egousado uos nopoteftis uenire:
Auferre folet Deus ornamentafœmi
narum in fignum captiuitatis , & feruitu .
tis , ficut in Efaia legimus . Auferet Efai.3.
Dominus ornamenta calciamentorum , & lunu
las, torques, monilia,& armillas , & mi=
tras, difcriminalia , & perifcelides ,fiue or-
namentu pendes ab humero ufque ad crura,& c.
Quod Hierony. explicat de captiuitate, Hiero.
Iudæoru fub Tito Vefpafiani,vel fub no
minefoeminarum putat ciuitates intelli-
gi , quæfuis omnibus fuerint ornamentis
fpoliatæ , fubditque. A butêdum eft etiã
hoc teftimonio aduerfus Ecclefiæ fœemi-
nas,quæ ambulant extento collo,& nuti-
bus loquuntur oculoru, & tripudiant pe■
dibus,nec naturafequuntur, hiftriones re
dimunt præceptores .Hæc Hieronym.de Cypria.
quo lege Cyprianum libr.de Habitu vir- Chryf
ginum ,Chryfoft.homi. 17.in Mattheum Ambr,
Clem.Alex.
Ambr. lib.de Exhortatione ad Virgines ,
Cyril,
Clem .Alexand.in pedagoga ca. 11.li. 3. Bafil.
Item Cyrillum , & Bafilium fuper hunc Marc.6,
locum Efaiæ,& profecto foemina que fic Elai,3
ornantur filiam Herodiadis imitantur,
ideo dicit Ifai. Et erit profuaut odorefœtor,
procrine crifpantecaluitium, pro zona funicu-
lus.
5
Auferre ab aliqua ciuitate validum , &
fortem deftructionis,& ruinæ fignum eft,
apud Efai . Auferet dominator Dominus à Efai.3 .
Hierufalem, luda ualidum &fortem, & om
neroburpanis,& omne robur aquæ , & uirum
bellatorem,& iudicem , & Prophetam , &ſe-
nem.Quod non folum fub Baby loniis,fed
multo magis in excidio Hierufalem fub
Tito Vefpafiani iuxta literain Hierony. Hierony.
intelligi putat,neque folum vt fonant ifta
completa effe dicit in cortice literæ , fed
etiam fpiritualiter , quia vbivulgata ver-
tit fortem fept.vertunt gigante, Hebraice
verò vox Guibor ambigua eft quæ vtrú
que fignificat, ideft virum auferet fpiritua Ambr
le,vt exponit B.Amb.fuper Pfal. i 18.in
illud
 AVFERRE .
illud . Principesperfecutifunt megratis. Vt
adimpletu fit in Iudæis quod Dís dixit.
Matth.21. Auferetur uobis regnum Dei , & dabitur genti
Hiero.
facienti fructum eius.Nam vt inquit, Hiero.
fupra citato loco,habent hodie Iudæi pa-
nem fed non robur panis , habent aquas,
fed abfq; robore , legunt enim fcripturas,
fed non intelligunt. Eodem modo expo-
Cyril,
Bafil. nunt Cyrill.Bafil. Proco.præterea Tertu.
Proco. li. 3.aduerfus Marcioné , & Eufebius lib.
Tertul. 2 de Demonftratione cap . 37.cum enim
Eufob. Iudæis ablatus fit Chriftus fimul cum co
omnia fpiritualia perdiderunt:
6 Auferre dicitur Deus vocem gaudij,
Hiere,16. Ecce ego auferam de loco iftoin diebus ueftris uo
cemgaudij uoce fponfi, uocem fponfa : quòd
de captiuitate fub Nabuchodofor intelli-
Theodo.gitur. vt notant Theodo. Hiero. Glo . Ly |
Hierony. ra.& alij , & c. Simili etiam phrafi vaſtatio
Gloffa.
nem Moabitarum fignificat Hierem.dı-
Lyra.
Hiere,48. cens. Ablata eft lætitia,er exaltatio de Carme-
lo,& de terra Moab, uinữ de torcularibus fuftu
li.Quòdmyftice quidem aptari poteft c5
tra mundanos ,in quorum immatura mor
te omnis aufertur lætitia.Sic ablata eft di-
Luc.16.
uiti epuloni,ideo Dominus in Euangelio
Matth,25. clamat vigilate quia nefcitis diem neque
horam .
7 Aufert Deus regem in indignatione ad
Ofe. 13, cladem regni peccantis apud Öfe. Dabo ti
bi regeminfurore meo, auferam in indigna-
tionemea:legunt autem de præterito , dedi
Chaldæus. tibi regem Sept.Chaldæus, & Hiero fcili-
Hiero.
cet regem Saulem in furore deditDeus Iu
dæis ,& abftulit regem Sedechiam ad vlti
mum excidium inindignatione, vt expo
4.Reg.vlt
Hierony. , nit Hieron . Ideo pro regibus orare iubet
2.Tim.1, Paulus adTimotheum fcribens.
8 Aufert Deus verbũ veritatis ab aliquo,
quando iufto iudicio permittit eum falfa
Pfal.118- vel difcere,vel docere , ideo Propheta ro
gabat.Ne auferasde ore meo uerbum ueritatis
Gloffa. ufquequaque. Ita Glof. & Greg.lib. 11 ,Mo
Greg ral.cum facerdos , inquit , nonagit bona
quæ loquitur,etiamfermo fubtrahitur, ne
loqui audeat, quod non operatur. Hæc
Greg. quòd plane cotigit Pharifæis apud
Matth.s Matth.Vbi Dominus ait. Auditis quiadi-
&um eft antiquis,diliges amicum tuum , & odio
Gloffa habebis inimicum tuum :quod vtnotat Glof:
in nulla legitur fcriptura.Item Matt. 25
Vbi Dominus obiicit eis irritum feciftis
mandatum Dei propter traditionem ueftram .
Vbi falla de fubtrahendo parentibus
egenis alimento docebant.
Aufert Deus iugum tyranni,& inuafo-
9
ris à feruis fuis , fic dicitur Regi Ezechia,
& Hierufalem fub eo per Efai. Auferetur Efal.10.
onus Affurde humerotuo. Id eft onus regis
Senacherib , quando percuffit Angelus
185. millia de exercitu eius , vt exponit
Hiero.Idem eft vaticinium Efa. Quomodo Hiero.
mente tractauific eueniet, ut conteram Afsyru 4.Reg.26.
in terra mea auferetur ab eis iugum eius , Efai.14.
onus illius ab humero corum tolletur: quod iu
fte Dominus fecit, quia Efai. 10. Dicit Af Ifal.10.
fur abftuliterminos populoru . Ideft plurima
regna vaftauit Hiero. ait, quod myftice Hiero.
feciffe diabolus intelligitur à Chrifto in
cruce punitus . De quo Dominus dixit.
loa.12.
Nunc iudicium eft mundi , nuncprinceps buius
mundi eycicturforas : propterea enim prin-
ceps huius mundi vocatur, quia iactat ſe
dicens abftuli terminos populorú,& prin
cipes corü deprædatus fum, fic exponut, Proco
Proco.Cyril & Bafil.de Satana fe iactate. Cyril.
Auferri terram,& auferri lunam,phra- Bafil.
fes funt mundi fine denotantes , ficutEfa. ΙΟ
ait. Agitatione agitabitur terraficut ebrius , Efai, 24.
auferetur ficut tabernaculum uniusdiei.Quòd
Hiero.explicat non quod terra poft iudi- Hicrony:
cij diem nufquam compareat , fed quod.
1.Cor.7
Prætereatfigura huius mundi,Itaque fubftan
tia terræ manebit, fed omne quidé orna-
métum mixtorum , & quod ad gener.tio
nem,& corruptionem pertinet auferetur,
Sic etiam legimus de luna,Pfa.Donec aufe pfal.71 .
feratur luna. Quod intellige no quoad fu
ftantiam:fed quoad motum, & augmen-
tum luminis quotidianum de quo apud
Luc. 21.Eruntfignain Sole,& Luna,&c. Luc.21
Auferripaxillum qui fixus fuerat in II
loco fideli eft facerdotium auferri veteris
legis plantato , & fixo facerdotio Chrifti
nouæ legis pro co . Sic intelligitur locus
difficilis Efaiæ. Vbi de Sobona præpofi-
totempli dicitur Efaiæ vt dicat ei . Expel- Efai.22
lam tedeftationetua, de minifterio tuo depo-
nam te:deinde quia loco prædicti pontifi-
cis fubftituit Dominus alium nomine
Eliachim :fubdit.Et erit indie illa uocabo fer
uum meum Eliachimfilium Helcie, dabo clu
uem domus Dauidfuper humerum eius,& c. Et
figam illum paxillum in loco fideli. Sed infra
quidemfacit difficultatem quod fequitur.
In die illa dicit Dñs exercituŭ aufereturpaxil-
lus quifixusfucrat in locofideli, & c. an intel-
ligatusdeipfoEliachim,ad q in fenfu
Aa 2 hiftorico
 AVFERRE .
Vatab. hiftorico refpodent Vata. & Rabbi Salo
R.Salomon
mon,quem citat hoc loco Nicolaus paxil
Nicolaus.
lum hunc , qui fixus fuerat in loco fideli,
qui dicitur aufered , effe Sobona, de quo
prius dixerat quod effet deponendus à fa
cerdotio,& no Eliachim,& mihi quadrat,
repetitur aute Sobonę depofitio quia cũ
effet fixus in loco fideli,infideliter fe gefle
Hiero. rat,pro quo eligitur Eliachim: fed Hiero.
qui fub typo Eliachim figuratum Chri-
fu intelligit,deinde quoque tenet in po-
fteriori loco de eodem Chrifto dici.Et au-
fereturpaxillus , qui fixusfuerat in locofideli:
no quod regnum Chrifti pereat, quod eft
æternum ,fed quod tepore Antichr fti fit
auferendum facrificium de templo, & qui
Chrifto adherebant,huc & illuc ,fint dif-
pergendi. Cæterum quia generaliter dici
tur.Etfrangetur & cadet,quod pepederat in co.
Pependerataute in co Ecclefia Catholica
Ma th. 16, de qua inMatt.Et porteinferi non præuale-
bunt aduerfuscam pretermiffa hoc loco ex-
pofitione Hieron.magis placet expofitio
Gloffa.
Glof. ordin.quæ tenet, fub ty po quidem
Eliachim facerdotiù Chrifti intelligi , de
Pfal. 109. quo Pfa.Tues facerdos in æternü fecundu or-
dinem Melchifedech : per paxillum autem
auferendu intelligi vetus facerdotiuAarō,
quod prius fub ty po Sobonę , &in fine
fub metaphora paxilli de loco fideli aufe
Matth. 21. rendifignificatur,iuxta illud Matt. Aufe-
retur à uobis regnum Dei , & dabitur gentifa=
cientifructum eius.
Ablata eft ineffis Efa. 1 7.vide in verbo
meffis,
Auferetur zelus meus à te Ezec. 1 6.vi =
de indictione zelus.
Auferent cor vide in verbo Cor.
Auferet lachrymã Efa. 2 5. vide in ver
bo lachrymæ .
Auferetur ab impio lux fua:vide in ver
bo lux.
¶Auferetur claui ei' vide in verbo clau .
Auferet ab eo talentum : vide in verbo
talentum .
Aufera cor lapideu: vide in verbo Cor.
Job.9. Auferat à mevirgam fuam Iob.9 . ideft
ceffet me caftigare.
Sublatus de anguftia Chriſtus Efa.5 3:
vide in verbo anguftia .
12
Aufert Deus equos , quando bellicam
Mich.5 .
deftruit fuperbia apud Mich.5. Ererit in
die illa auferam cquos tuos de medio tui, & dif-
perdam quadrigas tuas,& c. auferam malefi-
cium de medio tui , & non adorabis ultra opera
manuutuarum.Hoc vaticiniu iuxta literam
impletum intelligit Hiero.in reliquiis If- Hiero,
rael, primum inApoftolis de quibus ait Matth.
10.
apud Matth . Ecce ego mitto uosficutouesin
medio luporum. Ideft non in equis fuperbis,
& poft excidium Hierofolymitanu,quan
do in populis difpenfi,ex Iudeis multico
uerfifunt ad fidem. Eodé modo exponut Theedo.
Theodor. Rupert.Glof.& c. Noneftiam Ruper.
Iudæus qui adoraret idola , de quo vide Gloffa.
latius in verbo idolum .
Aufert de Ecclefia Deus multa mala 13
quæ fub variis metaphoris promiferat
per Prophetas,fcilicet malas beftias, fpiri
tu immundum, & ftannum. Et primü qui
dem in Leuit-Auferam malas beftias, gla- Leuit. 26.
dius non tranfibitterminos ueftros,ideſt aufe-
ram demonũ tyranidem ,de quo videli.2
in verbo . Beftia,quod certe cepit Domi-
nus facere, quando ieiunans quadraginta
diebus in deferto diabolum profligauit.
Et quandoerat lefus eijciens dæmonium . Vbi Matth. 4.
Luc.11 .
dicebat: Siindigito Dei eijcio dæmonia,profe-
&to peruenit in uosregnum Dei : De quo per
Zacha.Spiritum immundum auferam de terra. Zacha.13 .
Vbi Cyril. non folum dæmonia eiiciēda Cyril.
prædici putat: de quibus Marc.vlt.In no- Marc,vlt.
minemeo dæmonia eycient , fed vltra cultum
idolorum ,& refponfa dæmonis , quæ iam
tépore Trajani Imperatoris defeciffe fcri Plutar.
bit Plutarch.lib.de Defectu oraculorum.
Aufert Deus ftannu ab Ecclefia, hoc eft 14
fuperbos , & adulterates legitimü fcriptu
rarú fenfum Efa.1 . Auferà omneftannu tuu. Efai.1
Proco. .
Sic exponit Proco. quia pro ftanno fept.
vertunt , και αφελιό πάντας ανέ
Mous. Auferam omnes tranfgreffores legis: Hiero.
Ita Hieron. quoque exponit, & fubdit in
Euägelio fubalia metaphora. Ide fenfus
oftenditur,fcilicet Matt. 3.Purgauit aream
fuam ,&c.paleas autě comburet igni in extingui
bili.Hæcille.Alia quoque metaphoraidė
PLal.67
fignificatur in Pfa. Sicutcera que fluit aufe-
rentur.Et Hiere.ait de peccatoribus , & fu Hiere.s
perbis in Babylonia traducendis , vt ex-
ponit Gloffa. Auferte propagines eius , quia Gloffa.
nofunt Domini & Amos . Aufereturfactio laf Amos. 6:
ciuientiu. Ideft eorü qui conuiuiis , & po-
tationibus vacabant , de quibus erat ille. Luc.16:
Quicpulabaturquotidiefplendide. 15
Auferrefepein à vinea eft omnepræfi-
dum fupernum tollere à Iudeis , vt à Ro- Matth.224
manis vaftarentur, fic Dominus in Efaia.
Auferant
 AVFERRE .
Math.21 . Auferam fepem cins, erit in direptionem de
quo filius Dei: auferetur à uobis regnum Dei.
16 Auferre ftillas pluuie eft ficcitatis indi .
Tob.;6. ciu,fic apud Iob. Qui abftulit ftillas pluuiæ,
effundit imbres ad inftar gurgitum . Vbi
Gloffa . Glof.ordinaria legit: qui aufert ftellas plu
Greg. uiæ , & beatus Gregorius : ftellas quoque
legit , fed Septuaginta interprètes, ftillas
vertüt,quia Græce sayoves ftille funt, &
Chaldaicus:quia cohibetguttas aquarum: Sic
Nitepe legimus Hebraice ftillas , guttas
Beda pluuiç fic etiam legunt, & explicant Be-
Lyra, da,Lyranus, Vatablus , &c. Lyranus au-
Vatab tem dicit vtrumque conftitiffe tempore
Reg. 18. Elix , quando non pluit tribus annis cum
dimidio: deindeverò copiofiffime pluit ,
myfticè autem vt exponit Beda: pluuia
Bed doctrinę fpiritualis ftillas Deus abftulit à
Iudeis,& pluuias ad inftat gurgitum Euá
gelicæ prædicationis effudit per Apoſto
los quafi per nubes gentibus, dicens . Sicut
Ioan.20
mifitmepater,& ego mitto uos.Pręterea.Eun
Matth.vlt.
Marc.vlt. tesdocete omnesgentes:& Marci vlt. Prædi-
cate Euangelium omni creaturæ.
17 Auferre verba fua negatur Dominus ,
ideſt cominationes aut promiffiones fuas
Efai.5 1.
implere, fic Efai. Ipfe enimfapiens adduxit
Hiero. malum,& uerbafua non abftulit. Vbi Hiero.
explicat,Dominus adduxit malum con=
tra Hierufalem, fcilicet , Nabuchodono-
for,vel malum ponę,& verba fua, quibus
cominabatur per Hieremiam excidiu ci⭑
uitatis,non abftulit,quîn impierentur.In
eundem fenfum explicatur alia phrafis ,
Amos.3
Amos. 3. Nunquid auferetur laqueus de terra
antequam quid ceperit? Vbilaqueus eft fen-
Lyra
tentia comminatoria vt vult Lyranus, vel
Ruper
Pfal.88 promiffiopræmij vt putat Rupertus , vel
vtrunque, iuxta illud Pfal. Que procedunt
Efai,ss . delabijsmeis nonfaciam irrita. Item per Efa.
Dominus ait. Verbum meum non reuertetur
ad me uacuum : manet ergo quafi laqueus
verbum Dei interra,donec capiat gentes
de quibus :Multi ab Oriente, Occidente ue-
Matth.8.
nient. Item manfit laqueus comminato-
rius contra Hierufalem.Ecce relinquetur uo
bisdomusueftradeferta, & rurfus alibi. Et ad
LMatth.23
uc.19: . terram profternentte , quod completum eft
fub Romanis .
18 Aufeft Deus iudicium alicuius duo-
bus modis , vel fic vt caufa eius non iudice
tur,fed fine iudicio innocens puniatur ad
maius meritum , vel è contrario cum fit
alioquin reus, parcitur ei, & auferturiudi
187
cium eius ne puniatur ex clementia :prio-
ris exemplu eft apud Iob . Vbilegimus . Iob. 27
Viuit Dominus, qui abftulit iudicium meum.
Quod dixit vt Lyranus ait , quia fentie- Lyra.
bat fe innocentem puniri,exemplum po- Soph.3 :
fterioris eft in Soph.Laudafilia Sion , iubila
Hierufalem , & c. Abftulit Dominus iudicium
tuum,auertit inimicos tuos. Quod erit vt Hie Hiero.
rony.ait, quando in fine mundi.Reliquie Efai.10 .
Ifrael conuertentur : tunc auferet Deus iudi-
cium populi Iudæorum , & faluabit eos, Ioan.10.
& implebiturillud Ioan.Etcrit unum ouile,
unus paftor:poteft & peccatoribus con-
uerfis hoc applicari , vt mulieri quæ erat
in ciuitate peccatrix ,cui dimiffa funt pec ·
cata multa , quoniam dilexit multum , quia Luc, 6.
tunc abftulit Dominus clementifsimus iu
dicium eius.
19
Auferre dicitur Deus opprobriumvel
Ægypti , vel fterilitatis , quia duplex hoc
opprobrium erat legale. &quidem oppro
brium Ægypti erat non fuiffe circunci-
fum populum, 40. annis in deferto , fed Iofu.s
manfiffe ad modum Ægyptiorum ,ita Io
fue.5.quando poft 40.annos circuncifus
eftpopulus natus in deferto , dictum eft á
Dio. Hodic abftuli opprobrium Ægypti à uo- Orige
bis.Vbi Orige.homil.5.fuper Iofue.Nili
quis inquit,fuerit per Euangeliü fpiritua
licircücifione purgatus non poteft depo
nere opprobriu Ægypti.Hec ille.Vt ergo
nos ad fpiritualem circuncifionem Dis
prouocaret ,fine qua falus effe non poteſt,
octauo die circuncifus , & Iefus appella
tus eft.Deindè verò de fterilitatis oppro- Luc.2.
bio dixit Rachel fufcepto filio Iofeph.
Gene.30.
Abftulit Dis opprobrium meum.Sic & vafta-
ta Hierufale à Romanis propter virorum Efai.4,
paucitatem:feptem mulieres.ideſt multę vt
exponit Hiero. uirum unữ,fcilicet ambien Hiero
tes coiugem, apprehendent,dicentes aufer op-
probriumnoftru. Videlicet ne fine liberis re
linquamur , quanto verò maius oprobriu Matth. s.
eft facerdotis qui filios no habet fpiritua =
les:quales habet qui fecerit,&docuerit hic
enim:magnusuocabitur in regno cælorum.
Auferre dicitur Deus alicui coro- 20
nam duobus modis , videlicet vel ad
maius meritum vel ad fupplicium : prio-
ris exemplum eft Iob , qui flagellatus à
Domino dicebat. Abftulit coronam de capite Iob.19.
meo. Ideft gaudium, & regium fceptrum,
fed auferebatur illi exterior plane coro-
na adaugmentum interioris , & æternæ,
Aa 3 quam
 1
AVFERRE.
Matth. 6. quam nos petereChriftus docuit Matt.6.
Matth. 5-
Adueniat regnum tuum, & cap. 5. ipforum eft
regnum cælorum .
Exemplum verò pofterioris fuit im-
21
pius Rex Sedechias cui loquitur Eze -
Ezech,2 . chiel. Tu autem prophone impie Rex Ifrael
cuiusuenit dies in tempore iniquitatis prafi-
nita . Hæc dicit Dominus , aufer cidarim , tol-
rc. iniquitatem, iniquitatem,ini-
le coronam , &
quitatem ponam eam , & hoc non fict , donec
ueniatcuius eft iudicium , & tradam ei . Vbi
Hiero.
Hieronymus . Non femel ò Sedechia,
nec iuxta Sept. bis . Sed tertiò iniquita-
tem ponam tibi in perpetuum , quæ non
ftatim tibi reputata eft , fed donec veniat
Chriftus , cuius eft iudicium , & tradam
ei fubaudi regnum , & facerdotium . Hæc
Gloffa. Hieronymus , & Gloffa , item etiam
Theodo .
Theodoretus fect . 8.Vbiait prophetiam
Gene.49 .
effe de Chrifto de quo in Genef. Non au-
feretur fceptrum de Luda , nec dux de femore
eius donec ueniat qui mittendus eft . Nam li-
cet ablata fuerit Sedechia Regi corona
propter tres iniquitates quas vt exponit
Lyra.commiferat contra Deum , contra
Lyra,
fubditos , & contra fidelitate debita Regi
Babylonis,tamen duces manferunt de tri
bu Iuda vfque ad Machabæos, qui ex liz
nea materna fuerunt de tribu Iuda,& du-
rauerunt vfque ad Herodem , cuius die-
Matth.2.
bus natus eft Chriftus cuius eft iudicium
Ioan.5 .
iuxta illud Ioannis . Pater non iudicat quem-
Pfal.71 .
quam ,fed omne iudicium deditfilio, & Pfalm .
Lyra. Deus iudicium tuum regida , quare decepti
Vata. funt Lyranus fuper hunc locum Ezech.
& Vatablus qui cuius eft iudicium expo
nut effe iudicium Nabuchodofor Regis :
fed certe non illius eft iudicium fed Chri-
fli.Preterea quod iniquitatem , iniquita-
tem Vatablus vertit obliquam,obliquam
minus recte vertit , quia in Hebræo non
funt nomina denominatiua , fed obli-
quitatem non obliquam.
22 Auferre pallium fponfæ eft,amputa-
Cant.f. re fæcularia Cant. 5. Vulnerauerunt me , tu-
lerunt pallium meum cuftodes murorum. Vbi
Greg.
Grego.prædicatores,inquit palliumfpō-
fæ tollunt , quia fiquid refiduum eft pom
pæfæcularis in corde,tollant : & interio-
ra noftra , & occulta quænon cognofce =
bamus detegunt.Hæc ille. Sic docuit præ
dicatores filius Dei , vt tollant pallium
Matth, 16, fponfe dicentes illud verbum Domini.
Siquisuultuenire poft me abneget femetipfum,
&c.& Luc.2 2.Principesgentium dominan- Luc.22 .
Zacha. 3.
tur eorum,& c.in uobis autem nonfic.
¶ Auferre iubet Angelus veftimenta
fordida à Iefu, de quo vide in verbo An-
gelus num . 1 2 .
Auferre fortitudinem Damafci , eft
23
gentes ad fidem conuertere,fic Efaias. An Ifai.8.
tequam fciatpuer uocare patrem aut matrem au
ferctur fortitudo Damafci , &fpolia Samaria
coram rege Afsyriorum . Omiffa verò expo
fitione Rabbinorum de filio Efaiæ , ſen-
fus eft , antequam filius Dei recens natus
in Bethlehem fciat fecundum formam hu
manam loqui pro ætate, auferetur fortitu
do gentium , quæ per Damaſcum tropi-
cefignificantur ita cepit impleri, quando.
Magi Ab Oriente uenerunt adorare Dominum . Matth.2;
Sic exponunt Iuftinus martyr in Dialo- Iuftinus.
Tertul.
go cum Tryphone, Tertullianus lib . con-
Aug.
tra Iudæos, Auguftinus , fer.4.de Epipha Chryf
nia,Chryf.fuper Matth . 2 , Ambrof.fuper Ambro.
Luc. 3. de Genealogia Chrifti. Epipha Epipha.
nius li. 3. in compendio fidei . Eft nihilo-
minus fecunda fententia prædictum fen-
fum effe myft cum licet aptiffimü , iuxta
literam verò Damafci, & Syriæ nec non,
& decem tribuum Ifrael captiuitatē præ-
dici per Afsyrios , de quo ponitur tanquã
medium vaticinium de Natiuitate Chri-
fti de Maria Virgine,qui inuocãdus erat,
vt inimici Hierufalé qui erat tuc Syri, &
decē tribus Samaria ab Afsyriis fupera-
rentur, & caperentur ,fcilicet. Antequam
fciat puer,Chriftus,uocare patrem aut matre,
Ideft antequam homo fiat capietur Da-
mafcus ab Afsy riis , ita explicant Hiero. Hiero.
Lyra.
Lyranus, & Vatablus, ergo Chriftus ante Vatab.
quam natus fit in mundo, dat virtute ad
conterenda regna Gentilium , & decem
tribuum, vnde non eft purus homo , fed
etiam Deus , quo teftimonio Athanaf. Athanaf.
li.i.de Incarnatione vrget Iudæos,fic fo- Matth.2
lus Chrs natus eft Deus, & Rex Iudeorü .
Auferebat Iobprædam de dentibus, 24
iniqui , quia innocentium opprefores Iob.29.
condemnabat , & innocentes defendebat Beda.
iufto iudicio, vt exponunt Beda D. Tho .
D.Tho.
Lyra,
& Lyranus , quod dictum eft in typo Luc.z.
Chrifti.Quidepofuit potentes defede , exal
tauitbumiles.
Abftulit Deus de fpiritu Moyfi fine
diminutione eius, quando Dominus di- Num 25
.11 .
xitei . Auferam de fpiritu tuo , tradam que
eis : ideft feptuaginta viris . Vtfuften-)
tent
 AVGERE .
61 Aug. tenttecum onus populi . Vbi Auguftinus
Gloffa
quem citat Gloffa fuperhunc locum, no-
tat apud Sept. legi. Auferam de fpiritu qui
fuper te eft . Itaque de fpiritu fupernatu-
rali auferendum Dominus dixit , ne-
que ita vt in Moyfe Spiritus fanctus mi-
nueretur , fed
fed vt
vt inalios
in alios quoque diffun-
deretur . Hæc ex Auguftinos , quòd
Lyra Lyra nus adhuc luculentius explicat ,
ficut inquit , ex vna candela inflamma-
tur alia , ita de fpiritu, quo Moyfes illu-
minabatur , defumptum eft , & emana-
uit donum quo alij funt illuminati , nën
vt effectiue quod aiunt fpiritus partici-
patus fupernaturalis Moyfi efficeret
donum quo alij funt afflati , fed per mo
dum impetrationis . Nec audiendus eſt
Burgenfis . Burgenfis qui hoc loco redarguit Ly-
ranum , conaturque probare potuiſſe
Moyfem per modum caufæ effectricis
feptuaginta fenioribus donum Spiri-
tus fancti præftare. De quo lege Diony-
Dionyf.
fium Carthufianum fuper hunc locum
de quo nos latius li. 1 6.in verbo Spiritus .
Mariæ non auferetur optima pars
26
Luc.10. quam elegit Luc . 10.Vbi D. Augufti-
Aug. nus optimam partem , ideft meliorem
exponit, quia vita contemplatiua ex ob-
iecto perfectior eft quam actiua , vt po .
te qua circa fummum bonum occupes
tur , quæ ideo non aufertur à contem-
plante, ficut ab actuofo aufertur actiua,
quia opera vita actuofæ cum hac vita
fimul deficiunt , contemplatio verò in
clara vifione Dei temporali vita finita
perficitur in æternum .
CAPVT CLXXII.
Augere.
VGERE dicitur
‫פרה‬
Hebraice Phara Pfal.
104. Et auxit popu-
lum fuum vehemen-
ter.
I Augére eft fiue in
corporalibus , fiue in
fpiritualibus incrementum fufcipere , fic
Gene.26.
Abimelech rex dixit Ifaac. Inpace dimi-
fimus te auctum benedictione Domini. Ideft
diuitem factum diuino fauore , quia cum
176
feminaffet apud Palefthinos , collegit cen
tuplum , fic etiam auxit Deus populun
fuum,multiplicauitque illum inter Egy =
ptios . Habitauit Ifrael in Agypto , auctufque Gene.24.
cft ,& multiplicatus.
Auget Deus fidem, & gratiam quam 2
folusinfundit, quia donu Dei eft . vt Pau Ephe.2.
lus ait, ita legimus apud Lucam. Et dixe- Luc,17:
runt Apoftoli , Domine adauge nobis fidem :
quòd intelligi poteft , vel de fide Catho
lica quæ facit ea credere quæ diuinitus
funt Ecclefiæ reuelata , quomodo expo-
nit Theophilactus.Item Auguftinus quia Theeph
poteft augeri fides , & quatum ad inten- Aug.
fionevtfit magis radicata , & quãtu ad ex
téfione vt plura explicite credenda com- Ianfen
prehendat . Sed lanfenius explicat de
actu fiduciæ in Deum , qui coniunctus
fidei auget illam vfque ad patranda mi-
racula . Iuxta illud Apoftoli . Si habuero 1.Cor.13 .
omnemfidem , ita ut montestransferam . Hæc
enim affimilatur grano finapis in hoc
ipfo contextu , ego vero exiftimo de his
diftinctionibus fidei minime tunc Apo-
ftolos cogitaffe , imo defide indifcrimi-
natim fuiffe locutus , & maximè de fide
viua atque formata , quæ mirabiles parit
effectus, quando fuerit cum fpe certa con-
iuncta . Quod autem Deus augeat iufti-
tiam noftram , & merita cum fide viua,
habes Ephef.4 . Crefcamus in illo per om- Ephe.
nia qui eft caput Chriftus , ex quo totum cor-
pus compactum , &c . augmentum corporis
facit , in ædificationem fui in charitate , & ali-
bi. Et augebit incrementa frugum iuftitiæ ue-
Are. Item Salomon . Dabit capiti tuo augmě 2.Cor.9.
Prou.
tagratiarum .
Augere ficlum eft menfuras ponde 3
rum ad accipiendum plus iufto muta- Amos . 8:
re. fic legimus apud Amos . Imminua=
musmenfuram, & augeamus ficlum . Vbi Hiero
Hieronymus,ideft minorem in venden
dis mercibus menfuramfaciamus , & ma-
iora pondera in accipiendis , & quidem
minuere fudæi menfuram facile pote-
rant: quomodo autem augere ficlum pri- Quæftio
uata poffent authoritate dubium eft, quia
vt inquit,Iofephus li. 3. antiquit. ca. 9.fi Iofeph,
clus numi genus eft apud Hebræos , qua-
les funt tetradrachmi Attici , hoc eftfunt
quatuor drachmæ Attica , vel quatuor re
gales argétei Hifpanici.Anvero ficlus fan
ctuarij maior effet aut minor quam ficlus
communis,dicemus in dictione ficlus ,fed
Aa 4 interim
 AVGVR
interim fciendum , antiquos non folum
pecuniam numerare confueuiffe, verum
etiam appendere , Genef. 2 3. & Hiere.
32. Ergo mercatores auari diuerfa habe
bant pondera , leuiora quidem ad dan-
das merces , grauiora vero ad appenden-
dos ficlos argenti , quos pro mercibus
Deut,25. recipiebant, contra prohibitionem Deu-
tero. Non habebis in facculo diuerfa pondera,
maius, & minus , neque erit in domo tua mo-
dius mator, & minor . Contra quod fpi.
ritualiter agunt doctores illi de quibus,
Matth.23. Matth , Alligant onera grauia , & importa-
bilia, & imponunt eafuper humeros hominum,
digito autem fuo nolunt eamouere . Sed do-
&torille : qui fecerit , & docuerit magnus uo =
cabitur in regno cælorum . Quia æqualia qui
Matth. 5 .
dem pondera portat.
4 Augere folent homicidia fraudulen
Fccl.11 . ti Eccli. 11. Ab unafcintilla augetur ignis,
ab uno dolofo augetur fanguis . Vt fatis
conftat,& de Ioab , qui occidit Abner,&
2.Reg. 3 . potea Amafam , Herodes quoque frau-
dulenter contriftatus de petitione capi-
Hiero.
tis Baptifta , expofitore Hieronymo,
auxit fanguinem , capite illius amputa-
Marc.6.
to. Item alius Herodes pater huius frau-
dulenter Magos mifit vt interrogarent
diligenter de puero lefu , & auxitfangui =
Matth.2.
nem occifis tot innocentium myriadi-
bus.
5 Poftremo augent iram Dei , qui
Num, 32 ,
augent peccata , Numer. 32. Vos Jur-
rexiftis pro patribus ueftris incrementa , &
alumnihominum peccatorum , ut augeretis fu=
rorem Domini contra Ifrael . Vbi nota
furorem Domini ab intrinfeco non qui-
dem augeri , cum Deus fit infinitus , &
immutabilis , fed ab extrinfeco , quate=
nus augentur noftra peccata , augen-
tur autem peccata filiorum imitatione
peruerfi parentum exempli , ideo Cha-
nanæa cum filiæ fuæ peteret fanitatem
dicebat . Miferere mei Domine filij Dauid.
Quafi diceret parce peccatis meis
quibus auxi peccata filię mex.
vt his remiffis dæmon
Matth. 15.
ab ea propul
fetur.
AVGVRARI .
CPVT CLXXIII
Augur Augurari,
VGVRARI He- ‫נחש‬
braice dicitur Nachas
quæ vox fignificat cũ
fonitu incantare , vel
ex fonitu diuinare.
I
Vnde Augur dicitur
qui excantu,paftu, vel
geftu auium futura diuinat , fic Augur
dicitur ab auium garritu vt Fefto placet, Feftus.
habent autem frequentius , augures cum
dæmonibus pactum vel explicitum qui.
dem , vel implicitum , ideo cum execra-
tione in fcriptura & auguria damnantur,
& augures , Deutero. 18. Non inueniatur
in te, & c. qui ariolos fcifcitetur, & c. Et Le-
uit.19.Non augurabimini . 4. Regum. 2 1 .
a. 2. Paralytic. 37. B. Numer. 2 3 .
D. Ecclef. 34.à Efai. 2 8.b. 47. D. Hie-
rem. 27.b.
2
Auguratrix vocatur Hierufalem a-
pud Efai.57.Fili Auguratricis,femen adulte- Efai. 57-
ra , fornicarie, fuper quem lufiftis ? Vel
quia vere ciuitas illa fectabatur auguria,
vel quia dæmones confulebat , quorum
adorabat fimulachra , vt exponit Hie- Hiero.
ronymus,illuferant autemChriftum filiū
Dei dicêtes dæmoniuhabes apud Ioã.& Ioan.8.
fcimus quia hic homo peccator cft.Item qua- Ioan-9.
do irriferunt faluatorem Iudæi vefte alba loan.19.
indutum ab Herode, & purpura deinde
à militibus . Sic exponunt locum Ifaiæ
de Chrifto à Iudæis irrifo Cyrillus, Pro- Cyrill.
Procop.
copius , Theodoretus , & Iuftinus in Theodo.
dialogo contra Tryphonem Iudæum. Iuftinus.
Quare caute legendi funt Vatablus , & Vatab.
Ifidorus Clarius qui fecuti Rabbinos no fido. Clari.
Quæftio,
de irrifo Iudeis Chrifto ,à fed de idolatria
exponunt , qua Iudæi Deum irridebant,
3
Augurandifcientiam an habuerit Io
feph Patriarcha difputant expofitores fu Gene.44.
per illud,Gene. Vbi ipfe fratribus dixit,
Curfic agere uoluiftis : An ignoratis quod non
fit fimilismei in augurandifcientia? Hebrai-
ce , an nefcitis quod Naches Renaches
Afer Camoni , ideft augurio auguratur
vir ficut ego . fed vulgata phrafim He-
bræam vertit in latinum . Difpenfa-
tor quoque dixit , Cyphus ipfe eft , in
quo bibit Dominus meus, & in quo augu
rari folet . Quamuis de his quæ difpéfator
dixit
 AVGVSTVS.
dixit nihil fit omnino curandum , quia
mětitus eft, nec in cyphis auguria capta=
tur , fed in auium garritu vel volatu , ficut
Caietà,
dictum eft. De Iofeph verò putat Caie-
tanus quod fuiffet cum lethali culpa per
nitiofe mentitus,nifi quia forte in de excu
fatur , quod de quadam naturali diuina-
tionelocutus fuerit, quæ fit in cypho , cer
to quodam artificio fabricato fecundum
quafdam aftronomicas figuras. Sed non
quadrat hæc fententia , cum hæc etiam di
uinandi ratio tanquam illicita & nefaria
ab inquifitoribus hæretica prauitatis
Abulenfis, fpe damnata fit & prohibita. Secunda er
go fententia eft Abulenfis , mentitum qui
dem fuiffe Iofeph. fed officiofe, quod no
fuerit plus quain veniale peccatum.Ter-
Aug
tiafententia eft Aug.in. qq. fuper Gen.
fuiffe ioc dictum , nec fubinde menda =
cium ,ficut qui augurem infabula repre-
fentat,non diciturprofecto inéntiri. Quar
Car thufi.
ta fententia eft Diony. Carthufiani vere
Iofep.fuiffe peritum artis augurandi quã
tum ad fpeculationem , non autem pra-
Etice illam exercuiffe,ficut de Moyfe quo
que dicitur , quod fuerit eruditus omni
fapientia Ægyptiorum.Imò licite po`uit
minuta quædam, & naturalia artis augu-
randi exercere , quatenus garritu auium
nimio , mutationes temporum pluuiarū
& ventorum fignificantur , quæ naturali
Hier.9. quedam inftinctu præfentiunt aues ficut
apud Hier. legimus : Miluus in cælo cogno =
uittempusfuum,turtur , er hirundo,er ciconia
cognouerunt tempus aduentusfui,erc.Non ta
men præfentiunt quæ ex libero pendent
arbitrio , fed quæ naturali conferuationi
fuæ conueniunt, ex cæleftibus influentiis
D.Thom. & naturalibus caufis , quæ fcire, & exerce
re, nullum peccatu eft, vt docet D. Tho.
22.9.95 . Cæteruauguriis vti in his quæ
ex libero pendent arbitrio lethale cri-
men eft , & mihi hæc fententia placet,fi-
Aug.
cut fententia quoque Auguft. hoc autem
iocofo artificio voluit Sanctus Patriar-
cha fratres fuos ad pænitentiam prouoca
re , quod & confecutus eft , dicentibus il-
lis : Meritohæc patimur quia peccauimus infra
trem noftrum. Itaque prius dilexit ini
micos quam tuba fonaret Euan
Matth.j : gelica: Diligite inimicos
ueftros.
(-¿-)
189
CAPVT CLXXIIII.
Augufles .
VGVSTVM dici-
mus quod veneratione
dignü eft , & magnum
qui atq; diuinu repræ
fentat,vnde hoc cogno-
me datuprimü eft Ro-
me Octauiano Cæfari,qui auüculo fuo Iu
lio dictatorifuccefsit . Deinde quafi hære-
ditario iure fubfequentibus manfit Impe
ratoribus.Natus eltauteOctauianus Au-
guftus Confulibus Cicerone, & M. Anto
nio vt tradit Paterculus lib . 2.Nono cale- Patercul.
das Octobris ante Chrifti Na.iuitatem
annis circiter fexaginta duobus . Cum-
que vigefimum attigiffet annum per vim
extorfit confulatum, & codem anno hoc
eft biennio poft necem Iulij Cæfaris fa-
&tus eft triumuit cum Lepido & Anto=
nio ,fecundum Apianum lib. 4. de bello Apianus.
ciuili. videlicet duobus aut tribus menfi-
bus poft confulatum,gefsit autem triumui
ratum perannos duodecim , vt teftan.
tur Tacitus, Orofius , & Suetonius.Neque Tacitius .
enim tenetur Iofephus qui lib. 18. Anti- Orofius.
quit.cap.4.quatuor decim annos in trium Suetonius.
viratu peregiffe dicit. Mortuo verò An- Iofephus.
tonio Octauianus , adeptus eft monar-
chiam , anno ætatis fuæ trigefimo fecun-
do , cum bella quinque ciuilia gefsiffet,
primum quidem Mutinenfe contra Mar
cutriumuiri fratre : fecúdu cōtra Brutum
& Cafium interfectores auunculi fui, ter-
tium Perufinum côtra Lucium Antoniu ,
quartum Siculum contra Sextum Pom-
peium filium magni Pōpei , quintum con
tra Marcum Antonium triumuirum an-
no duodecimo poft initum cum eò trium
uiratum , quem vicit prælio nauali con-
tra promontorium Actiacum , vnde bel-
lum Actiacum appellatum eft , quod cir-
ca initium Olympiadis centefimæ octua
gefimæfeptima contigit vt colligitur ex
Iofepho lib. 15.Antiquit. & tradit Dion. Iofephus.
initio libri.51.Vixit aute Annos feptua
ginta quinque, & menfes decem , & dies
vigintifex . Anno autem ætatis Augufti
fexagefimo fecundo natus eft Chriftus
poft triumuiratus eius initium quadrage-
fimofecundo anno. Quo temporevt Lu
cas,aitExijt edictum à Cafare Augufto ut def- Lue.z.
Aa S criberetur
 AVIS .
criberetur uniuerfus orbis.Anno videlicet tri
gefimo fuæ monarchiæ poft victoriam
Actiacam. Et recte quádo mundi rex mũ
dumfecit tributarium natus rex cæliiux-
ta Prophetas mundum à peccatorum fol-
Efai.9 . uit tributo Efai.9.lugum enim oneris eius &
uirgam humeri eius,& c.fuperaſti.
2 Quod fi quis nobis obiiciat Irenæum
Irenæus. lib.3.contra hærefes capi.vigefimo quin-
Tertullian. to,& Tertullianum lib.contra Iudæos di
cere:Anno quadragefimo primo Augufti
natun effe Dominum, exponendum eft,
anno quadragefimo primo completo , &
Eufebius. quadragefimo fecundo cæpto.vt tenet Eu
Epiphanius. febius in Chronico . &lib. 1. hiftoriæ Ec-
Beda.
clefiæ cap.5.Epiphanius hærefi quinqua-
Orofius.
gefima prima , Beda lib. de fex ætatibus
Inundi.Orofius.lib.7.cap.2 .
Pax etiam à Prophetis circa natiuitatē
Efai.2.
Chriftipredi& ta eft,ab Efaia: Et coflabūtgla
diosfuos inuomeres,& lanceasfuas infalces,no
Micheas. 4. fumetgens contragentemgladium,& c. & Mi-
Pfal.71 . cheas : Nondifcent ultra belligerari , &c. &
Pfalm.Orietur in diebus eius iuftitia,& abun-
dantiapacis , quodper hyperbolem dictú
eft,implericoepit in diebus Augufti.Nam
Suetonius.
vt Suetonius Tranquillus ait, in eius vita,
ca. 22.téplum Ianibis tantum ab vrbe co
dita claufumtertio claufit ,breui tempore
paceterræ marique parta , ab hac autem
pace temporali initium habuit fpritualis ,
Luc.2: de qua precipuè Angeli nato Domino ce
cinerunt : Gloria in excelsis Deo , & in terra
Ioan.14. paxhominibus bone uoluntatis : de qua Domi
nus quoque : Pacem(inquit)meam do uobis,
pacem relinquo uobis ,&c.
3 Auguftus menfis dictus eft ab Augufto
Cefare,qui prius fextilis vocabatur, quod
Suetonius, co menfe obierit, cumque iam effet morti
vicinus , vt refert Suetonius,afsiftentes ro
gauit amicos , an eisvideretur commode
vitæfabulamtranfegiffe , itaquefabulam
iudicauit effe profperitate huius vitæ iux
1.Cor.7,
ta illud Apoft. Præteritfigura huius mundi.
CAPVT CLXXV.
Auis.
VIS Hebraicè dicitur Oo
‫עייף‬
ph, per fic 2.Reg. 2 1. &
Gen.1. & 6.dicitur à verbo
vuph volare vnde veoph.
‫עיף‬
volatile.
Auis genus eft ad omnia volatilia que I
pariunt oua , pennifque & plumis ornan-
tur,ductuque eft nomē auis ab auiis ,feu in
viis,quia talibus locis volatilia delectatur.
2
Aues de aquis ne fuerint procreata.An
verò de terra, magna inter autores difce-
Gen.1.
ptatio eft fuper illud Gen. Producant aqua
Qualtio
reptile animæ uiuentis , & uolatilefuper terră,
fubfirmament oceli.videturautem effe com
munior fententia patrum ex aquis effe vo
lucres generatas ,ficut fonare videtur præ
fens textus , fed ex qualibus aquis difsi=
dium eft.nam quidam ex liquidis vndis at
que fluentibus productas effe putant.
quod tenet Auguft.Agubinus in Cofmo- Aegubinus.
poeia Hierony. epilt. 83. quam fcripfit Hierony.
ad Oceanu , & Ambrofius autor hymni, Ambrofius.
quem canit Ecclefia feria quinta în vefpe
ris: Qui exaquis ortum genus partim remittis
gurgiti, partim leuas in aera,& c.alij verò di-
cunt ex vaporibus aqueis volatilia fuiſſe
procreata,ita Auguftinus li. 3. de Genefi Auguft,
ad literam.cap.3.Rupertus fuper Gen.1 . Rupert.
D.Thom.
D.Tho. 3.p.q.71 . ar. 1. eftque comunis
fententia fcholafticorum.Cæterum con-
trarium tenent pauci quidam , ex ter-
ra videli cet volucres effe productas .
Quod tuetur Caiet. item Catherinus . Caieta!
Et Hieronymus Vuielmus libro. 2 2. fu. Catherin.
Hierony.
per Exameron , quorum fundamentum Vaielmus,
eft,quod Hebraicè aliter legitur quã vul-
gata vertit, nimirum : Reperefaciant aque
reptile anime uiuentes, auts uolet fuper ter
ram, Veoph volatile Ieopheph volet al
haaremfuper terram : at non dicit nifi vt
auis volet fuper terra . Præterea , quia Moy
fes dicit: Formatis igitur Dominus Deus exhu Gen.2.
mocunctis animantibus terre, & uniuerfis uola
tilibus cæli,adduxit ea ed Adam.Ergo aues ex
humoformatæ funt. His vifis fententiis
dicere poffumus in fcriptura etiam iux-
ta verfionem vulgatam no effe difcordia ,
opiniones autem doctorum facile poffe
concordari duobus modis:primo fi dica-
mus ex aqua limofa fuiffe aues formatas,
vbi & aqua & terra funt : vnde verum eſt
exaqua fuiffeformatas.vt habes Gen. 1 .
& ex humo fuiffe productas.vt legimus
Gen.2.Deinde fiteneamus nonfolum ex
vaporibus aquets , fed fimul ex terræ ex-
halationibus fuiffeproductas. Itaque ex
liquida fluenti pifces, ex humo autem gra
uiori quadrupedia, ex aqua verò fimul &
terra in vapores & exhalationes refoluta
aues
 AVIS .
aues funt procreata .
Auis metaphoricè denotat Chriftum
Efai . 46. Vocans ab Oriente iuftum , vbi Hie
Efai.46.
ronymus Septuag. ( inquit ) vertunt : Vo=
Hierony
cans ab Oriente auem , & vt Hebræi volunt
Cyrürege Perfarü,fed vt nos vere conuin
Num.24 cimus Dominu Saluatore , de quo Balaa
vaticinatus eft : Orietur Stella ex iacob , &
Zacharias:Ecce uir oriens nomen eius. Hæc
Zach.6. Hierony.eodem modo explicat Gloffa.
Glolla , Denique Bethlehem ad Oriente eft , reſ
pectu Hierufalem , & ideo inde vocat fi-
lium patei ad legis gratiæ promulgatio-
Matth.2. nem ,quam ibidem Magis promulgareca
pitiuxta illud Matthæi : Cum natus effet le-
Jus in Bethlehem lude Ecce Magi , & c. pro-
mulgauit autem per ſtellam.
Auis ignorat femitas iuxta mare mor-
1 tuu & quæfuper volitant ftatim emoriun
Job.28.
tur , de quo lob. dicit : Semitam ignorauit
Titelman duis.Enim verò vt Titelmanus exponit &
D.Thomas. D.Tho. Sodoma igne fubuerfa in lacum
bituminis & aquæ peftiferæ conuerfa eft,
cuius exhalationes aues etiampræter uo-
lantes occidunt , vocatur autem palus
Iofephus. Afphaltitis, ideft,bituminis , de qua lofe-
phus libr. 1 Antiquit.cap. 17. Quod verò
Gregor,
Greg.ferm.de affumptione auem Chri-
ftum intelligitcuius femitam ad cælum af
Gloffa. cendentis populus ignorauit incredulus
Iudæorum, myfticum eft, quodfequitur
Gloffa,præterea in textu . Auis non eft in
genitiuo.Sed in recto,vnde Septuag. dux
ἔγνωαυτών πετηνόν Non nouit eam uo-
Chaldæus. latile. Chaldæus verò : Semitam arboris ui-
tæ nullafciuit auis.vbi etiam ab eo ponitur
auis in recto quamuis in aliofenfu ,eodem
Lyran.
Varablus, modo legit Lyranus & Vatablus & alij
Beda. quare ipfum myfticum fenfum vt non dif
fideat à fundaméto literæ pulchre Beda
correxit, vt auis fit in recto & fignificet po
pulum Iudæorum , qui fuit inftabilis in le
geneque cognouit femita per quam ,iret
ad Chriftum, qui furrexit , & cælos afcen
Ioan.16. dit,de quo Ioan. Quia non nouerunt patrem
Ioan ,1 4.
nequeme. Sed & de hoc conquerebatur
Chriftus dicens Philippo. Tanto tempore
uobifcum fuier non cognouiftis me,&
rc.
5 Aues metaphoricè iufti vocantur Ofe.
Ofc.11. 11.Auolabunt quafi aues ex Ægypto. Quod
de Iudæis ex Babylonica feruituteredeun
Theodoret. tibus explicat Theodoretus . Sed contra
Hicrony. Hieronymus hæc(inquit)Hebræi ad ad
uentum Chriſti referunt,quem fperant ef
190
fe venturum , nos iam tranfacta conuin-
cimus,quia de Aegypto & de Afsyriis a-
uolarunt vt dicitur Matth. 8 : Multi ab Orič Matth.8.
te, Occidente uenient, c.Sic etiam de vo-
catione gentium ad Ecclefiam Chrifti ex Gloſſa.
ponunt Gloffa , Rupertus , Lyranus , & Rupertus.
Vatablus. Habet etiam emphafim quod Lyran.
quafi aues auolauerint ex Aegypto con- Vatablus,
uerfi exgentibus , quia quædam aues in
Aegypto habentur facre & conferuantur
illefæ , fic ergo quafi fanctificati & illæfi
permanferunt multi ex gentibus ad fide
conuerfi, ita vt fint nobis quafi quoddam
facrum virtutum exemplar. Sicut Chana Matchers .
næa conu erfa.Centurio credens.Et Regu Matth.8 .
lus qui credit ipfe & domus eius tota plus loan.4.
refque alij .
Auis difcolor,ideft, Pauo populum tro 6
picefignificat Iudæorum ,Hier. 12.Nun- Hier.12 .
quid auisdifcolorbæreditas mea , nunquid auis
tineta per totum? Quia populus Iudaicus.ex
ternis iuftitię operibus quafi pauo plumış
verficoloribus gloriabatur , fine fide uiua
& charitate,vnde Apoftolis Dominus di Matth.s .
xit. Nifi abundai exit iuftitiaueftra plafqua Scri
barum & Pharifæorum ,non intrabitis inregnu
cælorum, & certe Pharifæus fuorum iacta-
tor ieiuniorum defpecto Publicano , quid Luc, 18.
nifi auis eratvariegata?
Auibus plenæ decipulæ afsimilatur Sy
7
nagoga Hier.5.Quia inuentifunt in populo Hier,s.
meo infidiantesquafi aucupes,loqucos ponentes
pedicas ad capiendos uiros , Sicut decipula
plena auibusficdomus eoru plene dolo. Quod
fatis quadrat in Pharifæos,quando tenta
bat filium Dei dicentes : Licet cenfum dare” Matth. 22 .
Cæfari?erc:
Auis cadens interram dicitur ille qui 8
de ftatu gratiæ labitur in peccatum .
Sic Amos. Nunquid auis cadet in terră abſ- 'Amos.3 .
Hierony.
que aucupe.Vbi Hierony. iuxta ( inquit )
eft,ruina peccatorum , quicum haberent
pennas columbæ , pondere fuarum ini .
quitatum ad terram deprefi funt, & vi-
tio fuo adhærentvifco , de quo Apofto-
lus . 1.Cor.6.qui adhæret meretrici , vnu
i.Cor,6.
corpus efficitur.Hæc Hierony, Aucupes
ergo funtomnes qui fcandalum prebent, Matth.18 .
ideoque vitandi , iuxta illud : Si manus tua
aut pestuusfcandalizat te,abfcinde illi & proij
ce abfte, vifcus autem eftmulier compta, lu
crumturpe , & commeffationes . 1
Aues etiam peccatores appellantur Ec 9
clefia.9.Sicut aues laqueo comprehenduntur. Eccleli.9.
SIC
 AVRICHALCVM .
fic capiuntur homines tempore malo , cum ex-
Hierony. templo fuperuenerit. vbi Hierony. diem
malum intelligit diem iudicij finalis , de
Luc.21. quo Lucas:Et interris preffuragentium . Ly
Lyran .
ranus vero putat diem mortis repentinæ
fignificari, qualis diuiti fuperuenit purpu
Luc.16,
rato:Quifepultus eft in inferno.Item Hieru
falem,quamuis quafi auis verficoloribus
quidem ceremoniarum plumis gloriare-
tur ,non cauithunc laqueum abfconditu
ficut Dominus nonfine lachrymis prædi
Luc.19 . xit ei : Quoniam fi cognouiffes & tu, bec
nuncabfconditafunt aboculis , &c.
10 Auis volans diciturfiue homo,fiue res,
quæcunque fugit nos , neque illam poffu
Ecclef. 27. mus comprehendere.Ecclefi.2 7.Sicut qui
dimittit auem de manufua,fic reliquifti proxi-
Lyran. mum tuum,non eumfequaris. vbi Lyranus &
Janfen
Ianfenius explicant relinquere proxi-
mum effe fidem ei violare , quod ani-
mum eius valde quidem auertit. Item
promiffa mendacia volantibus auibus
Pro.ro. conferuntur àSalomone. Qui innititur
mendaciis , pafcit uentos , ipfe autem fequitur
auesuolantes. Profperitas quoque bonoru
temporalium eadem fimilitudine fugax
Sap.5. defcribitur,in lib.Sapient : Diuitiarum ia-
&tantia quid contulitnobis ? tranfierunt omnia
iſta , ec, tanquam auisquæ tranfuolat in aere.
Celeritas quoque captiuitatis decem tri-
buum aui volanti comparatur , apud
Ofex.9. Ofcam. Ephraimficut auis auolanit. Sic ex-
Theodoret,
ponit Theodoretus. Eadem fimilitudine
Efai. 16. prædicitur Moabitarum fub Afsyriis ca-
ptiuitas in Efaia.Et eritficut auisfugiens,
pullide nido auolantes , fic eruntfilij Moab.Ita
etiam diuitiarum jactantia & humana glo
ria Hierufalem auolauit fub Romanis.de
Matth.2 3. qua Dominus : Ecce relinquetur uobis domus
Luc.16 . ueftra deferta. Sic denique fplendor auola-
uit diuitis purpurati.
II Auianolanti,quæ femel emiffa reuoca-
ri non poteft afsimilatur execratoriú ver
bum & maledictio Pro. 26.Sicut auis ad al
Pro.26.
ta tranfuolansficmaledictumfruftra prolatum.
Beda. vbi Beda in alta (inquit)volare dicitur ma
ledictum , quia Deo iudici fiftitur, qui ma
1.Cor.s ledicos à regno cælorum excludit. i.Cor.
5.Malediciregnum Dei non pofsidebunt : tales
erant olim Iudæi , qui filio Dei dicebant:
Ioan.8. Samaritanus estu dæmonium habes.
12 Aues volantes per medium cæli voca-
riad deuorandum cadauera,denotat iux-
ta literam ftragem magnamfuturam.So-
lent enim occiforum in prælio nuda caue
rabeftiis, & volucribus deuoranda relin=
qui ad terrorem atque vindictam . Sic in-
telligitur illud Apoc.Etuidi unum Angelum
Apoc.19.
ftantem infole, & clamauit uoce magna dicens:
Omnibusauibus, quæ uolabat per medium cæli,
wenite congregamini ad cænam magnam , ut
maducetiscarnesregum,& equitü ,& equorum.
Similis phrafis eft apud Hiere. de ftrage Hier.7
Iudæorum fub Nabuchodonofor : Et erit
morticinumpopulihuius in cibum uolucribus ca
li. Et apud Ezech. de eadem clade : Dic Ezech.39
orani uolucri,& uniuerfis auibus,& c. Conueni-
te & properate concurrite undique ad uictimam
magnam Domini, &c.ut comedatis,& c. Sic er
go deuicto Antichrifto & vniuerfis auxi
liaribus eius occifis,vocat ad deuorationé
cadauerum Angelus aues in Apoc: quod
&fpiritualiter intelligi iuxta literam po-
teft,vt aues per metaphoram viri fpiritua
les intelligantur,qui non quidemhumi ad
hærent, fenfibilium amore capti , fed per
medium cælum libera contemplatione
volant , hi quafi ad prandium vel cænam
inuitantur vt gaudeant de vindicta quam
Pfal.$7
Beus de impiis fumpturus eft,iuxta Pfal.
Lætabitur iuftuscum uider it uindictam, manus
fuas lauabit infanguine peccatoris. Ita expo-
.
nit D.Thomas,augebitur quod hoc gau D.Thom .
dium quando fedebunt Apoftoli : fuper
fedes duodecim iudicantes duodecim tribus If- Matth9!
rael.Nam expofitio Ruperti qui aues vo- Rupen.
lantes per medium celi Apoftolos intelli-
git,qui comederüt carnes regum & equi-
tum conuertentes eos ad fide , iuxta quod
A& t.10.Petro dictum eft,in vifione qua- A&t.10:
drupedum & reptilium , Occider man-
duca , myftica quidem eft fuperiores aute
hiftorica.
САРУТ CLXXVI.
Aurichalcum vel Orichalcum.
I
VRICHALCVM
legimus Apoc.1 . in vi- Apoc, 1 .
fione Ioannis que vi-
dit: Similem filio homi-
nis,& c. pedes eiusfimi
les Aurichalcò. Anto-
nius Nebrifenfis in fuis quinquagenis, Nebrifenfis .
quinquagena. 3.cap. 4. dicit Aurichal-
cum non effe nomen fatis latinum quia
nocomponuntur nomina latina ex Ĝræ
ca
 AVROR A.
ca & latina voce , aurum quippe latinum
eft,Chalcos verògræca vox, quæ idem eſt
quod æs quod quafi aureu eft, Hiſpanicè
Cicero. Lato,quod à Cicerone vocatur Orichalcu
ideft, inontanum æs quod fplendet quafi
zurum , ita libr. 3.officiorum fiquis ( in-
quit ) aurum videns Orichalcum fe pu' at
videre , &c. Coniicit autem Nebrifenfis
vulgatam vertiffe iuxta quod grace legi-
mus : Pedes eiusfimilis Chalcolibano. Quod
fignificat Thus mafculum , qui fuauem
Vergilius, quidem odorem emittit, de quo Vergilius
in Buccolicis : Verbenafque adole pingues &
maſcula Thura, Dicit autem in vetuflifsi-
mis latinis codicibus fe legiffe pedes eius
fimiles aurichalco libano , vnde putat ab
imperitis forte typographis additu auri,
& ab aliis ablatum libano & ita mendo-
fè legi aurichalco • pro chalcolibano ,
Beda. Pro hac fententia facit , quod Beda , Hay
Haymo. mo,& Anfelmus dicunt aliam tranflatio-
Antelmus.
nem habere aurichalcolibanum , grace
auté legitur ,vt diximus ,Chalcolibanu ita
Aretas.
legit & exponit Aretas Græcus. De quo
poftea interim pedes Chrifti affect amo
ris eius fignificant, qui ficut Thus mafcu-
lu nin camino ardenti fuauifsime redo-
Ioan.13. lentcharitatem illam, de qua apud Ioane,
dicitur: Cudilexiffetfuos qui erant in mundo,
in finem dilexiteos.Etalibi : Egofum paftor
Ioan.10.
bonus.Bonuspaftor animamfuam dat pro oui =
busfuis.
Cæterum probabilius eft vulgata ver
2
tiffe , Pedes eius fimiles Aurichalco in cami-
Beda no arděte, velut Beda legit Orichalco, quia
Cyprian , Cyprianus antiquior quam noftra vul-
gata & fatis latine peritus Aurichalcum
legit libr.2.aduerfus Iudæos cap. 25. Et
August, pedes(inquit)eius Aurichalcofimiles, & Au
Tyconius. guft.fiue Tychonius homil..fuper Apo.
legit : Pedes eiusfimiles Aurichalco libani , vt
infornace ignis. Præterea vox Aurichal-
cum,vt cum bona venia Nebrifenfis dica
mus , non eft barbara fed latina , qua vti-
Plinius.
tur Plinius lib. 34.cap. 2. Mox(inquit) vi
litas præcipua fcilicet æris, reperto in aliis
terris præftantiore , maxime Aurichalco.
Item Sextus Pompeius aurichalcum ex-
Sextus Po- plicat æs aurumreferens, neque dicit, non
peius . effe latinum in fuo dictionario fic ergo le=
gendum.
Pedes autem Chrifti Apoftolos fignifi
3
care qui per orbem euangelizantes per
Aretas. currerunt tenet Aretas hoc loco & Gre-
191
gorius Theologus & Victorinus quos ci - Greg.Nazi
Victorinus
tat Gagneius item & Tychonius , hi ergo Gagneius .
igne tribulationis probati refulferunt.de Tychonius.
qua tribulatione prædixit eis filius Dei
Mundusautemgaudebit uos uerò contristab loan.16.
mini.Et Luc. Eritis odio omnibus hominibus Lüc.21 .
propter nomen meum , & alibi : Ecce ego mit- Matth.10.
to uosficut oues in medio luporum. Secuda ex.
fitio pedes Chrifti effe Ecclefiam quam te
nent Haymo & Anfelmusquamuis aute Haymo .
Anfelmus.
igne tribulationum probetur , fed porte Matth.16.
inferi non præuilebunt aduerfus eam. De-
nique tertia expofitio recentiorum eft ,
pedes Chriftihumanitatem eius fignifica
re , ficut caput denotat deitatem dicente
1.Cor. 11,
Apoftolo : Caput uerò Chrijli Deus. Ergo
pedes eius fimiles aurichalco in camino
ignis tribulationum fulgorem virtutum
omnium emiferunt , quando fugit in Ae
gyptum.Cum poffet Herodem facilè ob Matth.2,
ruere.Item quando lapidibus impetitus oan.8.
fe minime vindicauit . Præterea quando Ioan.10 .
coram iudice accufatus nihil refpondit. Ioan.19:
Sed de hoc fatis,
( APVT CLXXVII.
Aurora.
VRORA & Luci-
fer Hebraicè dicitur in ‫שהר‬
Scriptura Sahar Efai.
8. & 14. & Pfal. 109 .
Aurora prima pars I
eft diei luce dubia,fic di
ta.quod luce folis fub.
rutilante aer iam incipiat aurefcere , vt
Varroni placet , de aurora dicitur Pfal- Varro
mo. 73. Tufabricatuses auroram folem, Pal,73
fed hic pro aurora Hebraicè eft lumi-
nare.
Aurora furgens refurrectionis Chriſti
tempus fignificat.Sic explicat. Beda illud
Beda.
Iob.vbi noctem natiuitatis fuæ propter. Lob.3:
originalepeccatum maledicens ait : Non
uideat ortumfurgentis aurore. Quia refurre-
&tionem Chriftiin aurora nox præuari-
cationis no vidit. & Greg.Ortus ( inquit) Greg,
auroræ eft noua natiuitas refurrectionis,
quam neque oculus vidit fe cundu Ap- 1.Cor.2.
Golum.Eodem modo Gloffa.Videtur au Gloffa...!
tem quibufdam hæc expofitio myftica.
Senfus autem hiftoricus eft quem tra- D.Thom.
dunt D.Thomas & Lyranus defideraffe Lyran.
Iob
 AVRVGO.
Iobne nox illa in qua natus eft , ad auro-
ram vfque vitam eius protrahere potuif-
fet , imo fifteret nox æterna,nead tantas
ipfe miferias naſceretur, & planè vox hæc
fenfualitatis erat non rationis , vt exponit
D.Thomas,
D.Thom.
3 Aurora locumfuum oftendere , eft cur
fum folis defignare fub fignis Zodiaci.Sic
Lyran. explicat Lyranus illud Iob. Aut oftedifti au
Iob.38 Tore locumfuum , ideft fecifti vt fic appa-
reat ortus folis in diuerfis punctis Orien-
tis fecundum temporum varietatem, nam
alibi æftate nafcitur, alibi hyeme & alibi
D.Tham temporibus æquinocti, & D. Thomas in
commentariis confiderandum ( inquit)
quod claritas auroræ diuerfificatur fecun
dum diuerfas partes eleuationis fignorů,
quia cum eft Sol in figno velocioris & agi
lioris afcenfionis , cumquo oritur , parun
durat aurora , quando autem eft in figno
tarde afcenfionis , amplius durat, eft au-
tem in cælo determinata menfura loci,vn
de fole inibi exiftente incipitclaritas dilu
culi apparere , quæ loca tu ( inquit ) o
Iob fortaffe difpofuifti?Hæc ex D. Tho .
ma.Quod fi non poteft homo tempus au
rora longius aut breuius facere, quomo-
do periodum vitæ fuæ poterit immutare?
aut longiorem reddere? Sed Nec Crafus
quidem opulentifsimus tyrannus Neq;
Midas Phrygiæ rex, neque diues purpu
Luc. 16.
ratus qui epulabatur quotidie fplendi-
de , vel horulam termino vitę fuæ fu-
peraddere cunétis fuis thefauris potue-
runt.
Aurora metaphorice vocatur Ecclefia
4
Cant. 6, dum agit in terris, de qua in Cant. Que
eft ifta que progreditur quafi aurora confur-
Gloffa. gens. Vbi Gloffa Ecclefia ( inquit ) in iu-
dicio agens , adhuc aurora ,fed in regno
dies eft, vbi plenum vifum veri Solis ha-
Gregor. bebit. Eodem modo exponit Greg. Sed
Theodoret Theodoretus ante aduentum Chrifti pu-
tat Ecclefiam fuiffe quafi lunam. Deinde
12-05
fub aduentum Domini quafi auroram.
Sed poft refurrectionem mortuorum
quafifolem,pulchre autem Ecclefia mili.
tans aurora, quæ femper lumine crefcit
vfque ad plenum diem comparatur,fem-
perenim Ecclefia crefcit in cognitione, &
Ioan.io. amore. Porrò Spiritus fanctus qui Ioan .
Aug. 10.expofitore Auguft. oftiarius dicitur,
aperit Ecclefiæ fecundum temporum exi
gentiam oftium luminis , ficut filius Dei
[ promifit . Spipiritus fanétus quem mittet pa
ter in nomine meo ipfe uos docebit omnia,
fuggeret uobis omnia quæcunque dixe-
ro nobis.Vnde experientia docet in con- Ioan.14:
ciliis quando harefum erroribus op
pugnatur Ecclefia lumine fupernaturali
recepto , clarius ad definienda fidei de-
creta fulgere . de quo latius in verbo Eccle
fia libr.5.num.7 .
CAPVT CLXXVIII.
Aurugo & Rubigo.
VRVGO vel Rubigo S
Hebraicè dicitur in facra
Scriptura Selafal Deut.
28.
Aurugo morbus eft fe- I
getum pallorem inducens coloris aurei
vel ærei vt dicebamus in dictione ærugo,
prouenitq; ex nimio fegetu humore ,quo
vitiatur culmi:de quo Deut.2 8. & 3.Reg.
8. D. 2. Paral.6.Pf.77.Eccl . 12.B. Hier.
30.A.Baruch . 6.Ezech . 24. B. Iacob. s.
A.de hoc etiam legimus Amos.4.Percufsi Amos.4
uos uento urenti,& in aurugine.vbi Septuag.
vertunt xregos icteros , qui morbus etia
hominibus magnum pallorem inducit;
ita vt & album oculorum pallefcat,hifpa-
ne (tiricia ) hanc eande peftem Dominus
in memoriam populo reducit apud Ag-
geu : Percufsi nosuento urenti & aurugine, Agg..
c.vbiventus vrens vocatur vredo ,
quo
fegetes aduftæ rediguntur in cineres.Præ
terea quamuis Rubigo metallorum mor-
bus fit,inde etiam transfertur ad fegetes,
quas fimile vitium deftruit,hęc autem ma
la Iudæis ob fua eueniffe peccata legimus
têpore Eliæ,quibus & iufti cautiores fiant 3.Reg.18.
ne thefauros fuos in terra recondant iux
ta illud Matthçi : Nolite thefaurizare uobis Matth, s
thefauros in terra , ubi erugo demolitur et
tinea.
Aurigo comedit refiduum Bruchi 2
Ioel. 1. quia vt exponunt fuper eundem Ioel.1.
locum Hierony.& Rupertus abbas exer- Hierony.
citus Romanus inftar auruginis Iudæo Rupertus.
rum vires difsoluit , capta & deftructa
Hierufalem , itaque quod ait Ioel. Refiduй
erucacomeditlocufta ,& refiduum locuftæ co-
medit Bruchus , & refiduum Bruchi comedit
rubigo, hunc fenfum habet fecundum
prædictos
 AVRV M.
prædictos patres. Primum Afsyrij atque
Chaldai velut eruca : deinde Medi &
Perfæ ficut locufta ,poftea Macedones &
Afiani vt bruchus , proftremo Romanifi
cut aurugo Iudæos & Hierufalem fuper
quam Dominus etiam fleuit , contriue-
Luc.16. runt. Peccatores enim qui prioribus fla-
gellis non refipifcunt , poftremis tandem
atteruntur,& pereunt, ideo Dominus lan
guido quem in pifcina poft triginta & o
to annos infirmitatis fanauit dixit : Noli
Ioan.s
amplius peccare, nedeterius tibi aliquid con-
tingat.
3 Rubigofuperargentum eft iniuftitia in
Pro.25.
corde gubernatoris , Pro. 25. Aufer rubi-
ginem de argento, & egredietur uas purifsi-
mum, aufer impietatem de uultu regis,& firma
Beda.
bitur iuftitia thronus eius. Sic exponit Be-
da,fic etiam ablata fæuitia Pauli perfecu-
toris egreffum eft vas purifsimum de quo
Actor.9.
Dominus dixit : Vaselectionis eft mihi ifte.
CAPVT CLXXIX.
Aurum & Aureum.
AFFE
VRVM Hebraicè
Zaabquod eft obrizū
vel purifsimum græce
χρυσίον Gen. 2 .
Eft autem aurum
I metallorum omnium
pretiofifsimum , & fic dicitur ab au-
ra fiue fplendore , cor lætificat , & ad
ictum mallei fuper omnia metalla perſe-
uerat , reperitur autem tribus modis in
Jofephus. Piru & orbe nouo vt refet Iofephus Aco
Acofta ,
ftafcriptor Indicæ hiftoriæ & rerum na-
turalium illaru partium , videlicet in par-
uis glebis quantitatis nucleorum amygda
Job.28.
le,de quo fit mentio apud Iob: Glebe illius
aurum , inueniuntur præterea aurei lapi-
des , ita vt vnapars fit aurum & altera la-
pis,tertio puluis auri fcatet ficut arena , &
quod mirum eft aurum igne non confumi
tur,fed purificatur & vlcera fanat , de quo
addimus hoc loco que prætermifsimus fu
pra in ditione argentum & aurum .
2 Aurum diuitias fæpe fignificat Deut.
Deut 7-
7.Non concupifces argentum aurum.Item.
Efai. 2,
2. Reg. 20. A. Pfalmo. 104. D. Eſai. 2 :
Matth 10. Repleta ( inquit ) eft terra eius argento & au
lob.32 . ro ,& Matth.Nolite pofsidere aurum. Item
Baru . 3. Iob.Si putaui aurum robur meum.EtBaruch .
192
Qui argentum thefaurizant , & aurum in quo
confidunt homines, confidunt autem,quia vt
dicit Ecclefiaft . Pecunie obediunt omnia. Ecclefi. 10.
Sed potentior eft Deus de quo Iob. Deus lob.9.
cuius ire nemorefiftere poteft , cui neque re-
fiftere valuit diues ille , qui induebatur
purpura & byffo & epulabatur quotidie Luc.16.
fplendide.
Aurum ponitur in comparatione re- 3
rum pretiofarum etiam fpiritualium, fi
cut id quod eftfuper omnia fæcularia &
mundana pretiofum , fed omni fpiritua -
libono inferius : fic fapientia quidem au-
ro antefertur Iob. 28. Non dabitur aurum Iob,287
obrizum pro ea , ideft preciofior eft cunctis
opibus fenfibilibus per aurum fignifica-
tis , Pfalmo.Iudicia Domini recta , iuftificata Plal,18.
infemetipfis , defiderabiliafuper aurum . Sic
etiam Propheta teftimonia diuinæ legis Pfal.118 .
dilexit : fuper millia auri & argenti , & ju-
per aurum & topazion. Et Salomon ait Me Pro.3 .
lior eft acquifitio eius,fcilicet fapiëtię, negotia
tione auri argenti. Etamicus fidelis præ
fertur auro Ecclefi. 6. Non eft digna pondes Ecclefi. 6 ,
ratio auri argenti contra bonitatem fidei il-
lius. Græcè luculentius x'ai oux Éçi
ςαθμος της καλλονης αυτού › non
eft pondus pulchritudinis eius , quia
ergo amicus fuperat omne temporale
,filius
pretiofum , fi fit fidelis & honeftus ,f
Deinon folum duodecim elegit Apoſto
los , quos amicos vocauit dicens : Vosau Ioan, 15 .
tem uocaui amicos. Sed ex illis tres magis
familiares felegit quos duxit ad montem
in quo transfiguratus eft , & ex tribus Matth.17 .
vnum , qui defe ait. Hic eft difcipulus ille Ioan. vlt.
quem diligebat Iefus. Denique omnis vir-
tus vt fuper omnia temporalia fignifice-
tur amanda , fuper aurum dicitur eligen=
da. Sic de verecundia foeminæ fanctæ
dicit Ecclefi. Verecundia eius fuper aurum .
Item de filentio difcreto Ecclefi. 2 3. Au-
Ecclefi.7,
rum tuum eft argentum tuum confla & uer-
bistuisfacitoftatera,ideft pluris facito filen
tium qua omne aurum: Quia qui dixeritfra Matth.
s.
trifuofatue,reuseritgehennæ ignis,tantum re
fert moderari linguam.
Aurum abundat in regionibus Aqui-
lonaribus vt notat D.Thom.in commen D.Thom.
tob.37.
tariis Iob: 17.Ab Aquilone aurum uenit, a
deoformidolofa laudatio. Quia calore ( in
quit) propter cirunftans frigus recurrente
ad vifceraterræ, abudantius aurum gigni
tur.Sicut ergo in caliginofis, regionibus
fulgidun
 AVRVM .
fulgidu metallum copiofius inuenitur,fic
in obfcuris & ignotis hominibus atque
pauperibus aurum fæpe fapientiæ & diui
narum laudum locupletius abundat iux-
Pfal. 73 . tiillud Pfal. Pauper & inops laudabunt no-
D.Thom ,
mentuum.Ita D.Thom.exponit , formido
lofa verò laudatio dicitur , quia nemo po
Lyra. teft digne laudare Deum,vt exponit Ly
ranus.
5 Aurum igne probatum iufti per meta-
Iob.23 . phoram intelliguntur , vnde Iob.ait: Pro-
Sap:3-
bauit meficut aurum, & Sap . Tanquam aurum
Eccle.
infornace probauit electos Dominus. Item Ec-
Pro.17 . clefi . In igne probatur aurum,homines autem re
ceptibiles incamino humiliationis.Ita Pro.17.
Sicut igne probatur argentum, & aurum cami
no,ita cordaprobat Dominus. Sic probauit,
Matth.10 .
Ioan. 16 . Apoftolos quibus dixit : Ecce ego mitto uos
ficut ouesinmedio luporum , Et uenit hora, ut
omnis qui interficit uos,arbitreturfe obfequium
Luc, 21, praftare Deo. Denique : Eritis odio omni-
bushominibus propter nomen meum . Sed ficut
aururn igne non confumitur , fed potius
purificatur, ita mayty ribus dicitur: Beati
critiscummaledixerint uobis homines, & per
Luc.6.
fecuti uosfuerint. Quia non confumitur co-
Matth ,5-
rona veftra , fed clarius fulget igne perſe-
2.Tim 4. cutionis ,de qua Paulus : Repojita eft mihi
corona iuftitie.
6 Aurum metaphorice denotat fapientia
Rupertus. & charitatem vt notat Rupertus fuper il-
Apoc.3. lud Apo . 3. Suateo tibi emere à me aurum
ignitum ut locuplesfias.Græce legimus au-
rum ignitum ex igne, quafi dicat aurum
ideft puram charitatem igne tribulationis
Deda. probatam , vt exponit Beda,vel additum
eft ex igne vt puritas & feruor pariter cha
Aug.
D.Thom. ritatis denotetur. Sic exponunt Aug. &
D.Thom.Nam ficut aurum omnibus prę
ftat metallis , & igne non confumitur , ita
charitas omnibus preftat virtutibus & nu
1.Cor.13.
quá excidit.1 . Cor. 13. folus autem ille
qui conferuat aurum charitatis vere locu-
ples eft, quia thefautizat ſibi thefauros in
cælo,fecüdum præceptum Domini. Hac
Matth.5 charitatem vt aurum pauper Lazarus the
Luc, 16.
Matth. 19 . faurizauit.Et quidixerunt: Ecce nosreliqui
musomnia.
7 Aurum tropice fignificat muita etiã in
Greg. hiftorico fenfu ,vt docet Greg.li. 34. Mo
ral.fuper illud Iob.41.Sternet fibiaurum
quafilutu.Appellatione (inquit)auri in fa
crocloquio aliquãdo diuinitatis claritas ,
aliquádo fplendor fupernæ ciuitatis , ali-
quando charitas, aliquãdo nitor gloriæ fe
cularis, aliquãdo pulchritudo fanctitatis
accipitur,de quibus omnibus exepla fub
iungit,Auru quippe diuinitate denotat in
Cant.Caput eius auru optimum , quia caput Cant.s
Chrifti Deus. 1. Cor. 11.Auri etiã nomi
ne fplendor fupernæ ciuitatis accipitur in
Apoc.Ipfa ciuitas aurũ mundum fimile uitro Apoc.21 .
mundo. vbipatria cæleftis auro cóparatur
quia metalloru omniú pretiofifsimú eſt,
& vt initio dicebamus ex Plinio lib. 33 . Plinius,
cap. 3. nihil illi deperit , vfu non atteri-
rur ficut metalla reliqua, nulla illi rubigo
no rrugo no aliud ex ipfo q confumat bo
nitate minuatue pondus,lane modo ne-
tur,& texitur, & mifceri poteft omnib ,&
omnib vfibus accomodari.Hæc ex Plin.
quare patria fuperna iure optimo cópara
tur auro,quia pretiofifsimum bonü eft, &
æternu,quod nec tépore nec vlla rerú vici
fitudine aut qualitate contraria deteratur,
aut defloretur, & omnibus omnia fiat cũ
gaudio perenni:de quo Dominus : Et affu- Ioan,16 .
mam uos ad me ipfum, ergaude bit cor ucftrum
gaudium ueftrum nemo tollet à uobis.Quod
verò dicitur fimile vitro mudo græce wo
Squoia . Similis ciuitas vitro dicitur,
& ita legunt Aretas & Primafius , alij Aretas.
Primafius:
verò aurum fimilevitro legunt , fed in
idem recidit,ita Tychonius & Greg. qui Tyconius .
hunc locú explicat lib. 34. Mor.vbi hac Greg:
metaphora fplendorem diuinæ cognitio
nis in fuperna patria fignificari dicit , de
qua: Beati mundo corde quoniam ipfi Deu uide Matth.s .
bunt.Gloria etiam vnicuique propria nota
erit & aliorum quoque beatitudinem cli
re videbit,nam vt(inquit ) Aug. Quid nō Aug.
videt qui videntem omnia videt: propte-
rea fimile vitro mundo dicitur aurum cla
ritatis cæleftis Hierufalem.
Aurum non folum charitatem erga 8
Deum vt numero . 6. diximus fed et cha-
ritatem erga proximum in fcripturis fig-
nificat , vnde Apoc. 1. ille vifus à Ioan- Apoc.r
ne fimilis filio hominis : Precinctus eratad
mamillas zona aurea,vbi Rupertus per zo- Rupert
nam auream regiam Chrifti dignitatem
fignificari putat , & quia inter mamillas
cor eft , ad mamillas præcingi fignum vi-
tæ immortalis effe docet. Melius tame B. Greg
Greg.lib. 34.Moralium vbi hunc locum
explicat in corde quidem fedem amoris
effe dicit, zona vero ad mamillas præcin =
gi , charitem fignificat, qua & Angeli fe
fe
 AVRV M'AVRÉVM. ·
& nos propter Deum diligunt , ideo &
Apoc. 15.Septem Angeli preciuiti erant
Apoc-15.
zonis aureis circa pecorafua. Quia charita
te gen' profequitur humanu,& maxime
poft qua Dei filius natus eft homo ,vnde
pax inter Deum & homines firmata
eft,de qua cecinerunt . Gloria in excelfis
Luc.10.
Deo er interrapax hominibus bone uolunta
tis.Sed quæret fortaffe quifpiam , quare
in lege veteri non legimus Angelos auro
ad manillas vel pectora fuiffe præcin-
&
tos,ficut in lege gratiæ, nam de Gabrie
le habes apud Daniel . Et precinctus erat
Dan.10.
ad renesauro obrizo . Ad quod Richardus
Richar.
refpondet in lege quidem veteri opus im
mundum in renibus prohiberi , in lege
verò noua voluntatis etiam cordifque
confenfum , ideo in veteri renes,in noua
cor cingitur.Sed certè in lege veteripræ-
ceptum etiam erat,non concupifces, qua
re melius dicimus renes in lege veterifuif
fe precinctos , quiatimoris erat lex , qua
renes reprimebantur,fed tempore gratię
lex charitatis cor potlus aftringit &
Gre
g. amor,ita Greg. fuper illud Iob. 3 1.Pe-
pizifœdus cum oculism: is,& lib . 21.mno-
raliumcap.2.vbi allegat citatum locum
Apoca.Precinctus erat ad mamillas zona
Apocr
aurea.Quia Chriftus,quem ille Angelus
repræfentabat fumma generis humani
charitatefactus homo,cũ ad huc peccato
res effemus nos dilexit , ad morte vfque,
ideo dicebat . Hoc eft præceptum meum ut
|loan.1 . diligatisinuicem ficutdilexi uos. Item ver-
bo &exemplo clamabat . Diligite inimi.
Math.. cos ueftros.
9 Auru nitorem gloria mundanæ figni
Hier.. ficatiuxta illud Hier.Calix aureus Babylo.
Sicut etiam è contrario fplendorem quo
Thre.4
que fignificatfan&
titatis,vndeHieremias
hac metaphora populum Iudaicum ab
fpledorefanctitatis ad peccati caliginem
deuolutum amarè deplorat dicens . Quo
modo obfcuratum eft aurum,mutatus eft co-
lor optimus, & c,
10
Aurum quoque myftice in his ,quæ
ad cultum diuinum in lege veteri perti-
nebant fanctitatis fulgorem, & fapien .
tiæ claritatem cum charitate fignificabat.
Exo.25
Ita legimus Exod. 2 5. duo Cherubim
exauro fabricati qui vt docet Orige-
Origen:
nes duo teftamenta fe mutuo refpicien-
tia præfigurabant, quæ omnem virtu-
tum fplendorem emittunt & vbique do
193
cent duo illa præcepta. Diliges Dominum
Deum tuum ex toto corde tuo,& c. & pro .
ximum ficut te ipfum , hinc tota lex pendet
Prophete. Aureum etiam candela- Matth, 22.
brum denotat Chriftum Dominum ,
vt docet Beda, quem citat Gloffa Exo. Beda.
25.qui omnibus fuæ fummæ charita- Exo- 2 .
Glofta.
tis exemplum exhibuit , iuxta quod, di-
xit Apoftolis . Exemplum dedi uobis , ut Ioan.13 .
quemadmodum cgofeci uobis , ita er uosfa-
ciatis.Deaurata quoque menfa,vt Glof Gloffa.
fa dicit,facram defignat fcripturam , quæ
charitatem fuper omnia commendat ,
Colo.3.
iuxta illud . Super omnia autem charita
tem habentes que eft uinculum perfectio- Ioan.15 .
nis , Et Dominus ait . Hac mando uobis
urdiligatis inuicem . Quafi dicat omnia
mandata hoc vno comprehenduntur,
denique quid eft quod eodem capite
Moyfi dicitur . Parabis & acetabula,&
phialas, thuribula , & cyathos , &c. ex-
auro purifsimo ? nifi quod nibil in diui-
no culto fuze charitate Deo placet, iux-
1.Cor.13.
ta illud . Si linguis hominum loquar &
Angelorum ,charitatem autem non babeam,
| factus fum uelut es fonans , &c . Idéoom-
nia in templo laminis aureis tecta erant
etiam parietes intra fancta & fancta fan-
&torum & omne vas aureum quia nul- 3.Reg.7.
lum facrificium aut libamen operis ,ver-
bi, aut bonæ cogitationis , nifi inaureo
vafe charitatis Deo placet . Idco Do- Matth.5 .
minus ait . Si offers munus tuum ante al-
tare , & ibi recordatus fueris , quod fra
ter tuus habet aliquid aduerfum te , &c.
relinque munus tuum dute altare , & uide
reconciliare fratri tuo . Denique iufti &
fancti viri aureis vafis comparantur fic
in Eccli. de Simone magno legimus . Ecclio .
Sicut uas auri folidum ornatum omnilapi-
de pretiofo . Et Paulus ait . In magna do -
mofut uafa aurea argentea , que Dei ele
tos fignificare dicunt Hierony.Chryfo Hiero.
ftom . Theophy. fuper eundem locum . Chryfoft.
Theophy.
Auru fuum vocat aliquando Deus au
II
rea vafa tabernaculi, &ornamēta facerdo
talia,quæ dedit populo Iudaico , ex quo
ille cæcus & ingratus conflauit idola . Sic
Hicro .
exponit Hiero.illud Ezechiel . Ettuliftiui
Ezech . 16.
fa decoris tuide auro meo,& de argento mea
que dedi tibi , fecifti imagines mafculi-
nas, e fornicata es ineis , ideft fecifti
Lyra.
ex illis idola , vt iuxta literam Lyranus , Vatablus .
& Vatablus exponunt. Origenes vero ' Origenes .
Bb fuper
 AVRVM
fupereunde locu hæreticos dicit ex auro
diuinaru feripturarum adulterato hære-
fes fuas conflare, fed quia ifti fe Ecclefiæ
cenfuræ fubiicere nolut excludendi funt
Matth, 18 foras , iuxta illud,Si Ecclefia no audierit,fit
tibificut ethnicus & publicanus. In eodem
fenfu dece tribubus Ifrael Dis dicit apud
Ofe.z.
Ofeă.Argentũ multiplicauiei ,& auru que
Ioel.3. fecerunt Baal,ideft ex eade materia idolu
Baal conflauerunt.Ité Ioel. 3.Argentum
meuer auru tuliftis ,& defiderabilia mea
pulcherrima intuliftis in delubra ueftra. His
non funt difsimiles forte mercenarij do-
&tores populi , qui auro facraru literarum
abutuntur,ad epifcopatus animarum per
oftentatione obtinenda ,no vt oues Chri
fti fed vt fe ipfos pafcat, & pompã mudi,
qua fupra Deu diligūt, fectentur,aufferūt
etia auru & argentum facroru reddituŭ,
vt primogenituras inftituant , & faciant
ex eis Baal,ideft Dim fuccefforem ,hi cũ
vident.Lupu uenientemfugiunt quia merce
Ioan.io narijfunt. Quibus etiam congruit illudEc
Eccle, 14
cle.Viro cupido & tenacifine ratione eftfub
ftantia: uiro liuido ad quid aurum . Liuidũ
autevocat qui inuidet animæ fuæ, & ani
mabus proximoru,in quoru ſpiritualē &
corporalê eleemofyna ecclefiafticos red
ditus qui fanguine Chrifti madent ex
penfurus erat.
12 Auru inter alia Magi Dio recens nå-
Matth.2. to legimus obtuliffe . Et apertis thefauris
Pfal. 17. Juis obtulerunt ei munera auru thus & Myr-
Chaldæus. rham.quod fine dubio prædictüeft Pfal.
Vbi de Mefsia vaticiniu texitur,vt He-
brei cofitetur & Chaldaic' paraphraftes
Pfalm.71. vertit primü verficulū. Deusfententiam iu-
diciorum tuoruregi Chrifto da. In hocPfal.
dicitur.Reges Tharfiserinfulæ muneraoffe
rent reges Arabu faba dona adducent . In
hebreo verò fcribitur pro reges Arabu,
‫שבא‬ & Saba,reges Scheba & Seba, prior vox
Arabiafoclice , pofterior Athiopia figni
ficat.Itê & dabitur ei de auro Arabia co
ftat autem Chrifto non nifi in natiuitate
hæc munera à regibus Arabiæ & Atio-
piæ data , quanuis poftea conuerfæ
per Apoftolos ad fidem gentes & reges
hæc munera contulerunt Ecclefiæ mul-
to locupletius.
Ceterù queftio eft : An de Magis quos
13
Matth. 2.. Ecclefia reges vocat,& Matth.adorandi
caufa ab oriente venifle narrat, intelligi
Efal.60. iuxta literá pofsit vaticiniu Ifai. 60.0m-
AVREVM.
nesde Saba ueniet aurue thus deferentes,
laudeDño annuntiantes. Vbipro Saba He
braice, legitur Seba que eftArabia foelix ,
nönulli enim putat de generali gentiúco
uerfione debere intelligi,quia no omnes
de Saba,&c.venerüt ad incunabulaChri
fti Bethlehemitica,fed vt numero colligi
turtriu munerum tres fuiffe dicunt . Nihi
lominus tamen probabile fatis eft, hoc
Ifaię vaticiniu de tribus Magis prædictu
tanquã de primitiis multaru gentiu qui
poftea venturi erant ad fidem . Omnes
enim pro multis accipitur,tres autē multi
dici poffuntcu regio comitatu & camelo
rucopia,præterea vbi vulgata vertit om-
nes, eft Hebræa vox Cula,quæ fidictio-
naria Hebrea confulas,non fimpliciter
omnes fignificat, fed cù reſtrictione relati
ua,fcilicet omnes ifti , dixerat autem de
camelis & dromedariis cum fuis feffori
bus,&fubdit, omnes ifti de Saba venient, Chryfoft.
deniq; de tribus Magis explicant Chry
foft. fuper Matth. 2.Profper lib. depro Profper.
mifsionibus Dei p. 3.promifsione. 6. &
Eucherius Lugdunefis ideoq; in die Epi Eucherius.
phaniæ hanc prophetiam canit Ecclefia.
Aureum reclinatoriu in ferculo fecit fi
14
birex Salomon Cant.3.fed vbi vulgata Cant.3 .
vertit. Ferculü fibirexfecitSalomo delignis
Libani.Vatablus vertit vmbraculutento Vatab
rium,Chaldaicus vero paraphraftes te- Chaldeus.
plum fecitfibi rex Salomon , vnde fatis
comode fignificat Ecclefia vt Vatab. ait,
& fubdit aurum hoc loco charitas eft,
Greg
ex qua aureum reclinatorium fponfus fa
cit,ideft vt Greg.exponit animas fancti
tatis & charitatis fplendore fulgentes red
Ioan.14.
didit inquibus reclinatur Deus , iuxtail-
lud.Quidiligu me fermonem meuferuabit,
Cr pater meusdiliget eum , & ad eum uenie 1.Ioan.3.
mus,& mafionem apud eumfaciemus.Item . Theodo,
Quimanet in charitate , in Deo manet, er Greg.Nifle.
Deusin eo. Eodem modo exponit Theo- Nilus.
Maximus.
doretus & apud eundem Gre. Niffenus D.Th
B.Nilus & Maximus . Altera expofitio loan.14.
eft B.Thomæ aureum reclinatorium re
quiem effe beatitudinis,& mafiones eter
nas de quib Dominus ait. In domo patris
meimanfiones multæfunt. In his electire-
quiefcunt à laboribus fuis: 15
Greg. Ni
Aureę manus fponfi virtutes ope- Nilus
.
rationis eius funt , ficut exponunt Grc- Maximus .
gorius Niffenus , Nilus & Maximus Theod.
apud Theodoretum , & dicuntur virtu-
tes operādi fecundū naturā humanā aæJ;
 AVRVM AVREV M.
atq; diuina ,que aureæ funt,ideft pretio-
Glofa. fæ eodem modo explicat Gloffa,quia in
quit virtutes quas Dominus in homine
fecit,auro gratiæ diuinitatis perfecit,quæ
nos ad amoremcæleftium excitat, fic &
Vatablus. Vatab.manus aureæ opera, inquit ,cius
Rupertus funt perfectifsima , & Rupert.in quo ait
manus eius tornatiles aureæ ? Nimiru in
faciendo miracula:ita vt conftanter dice-
Ioan.10.
re poffet.Simihi non uultis credere operibus
credite.Etalibi. Si opera non fecijjem ineis
Ioan.15.
que nemoaliusfecit,peccatum non haberent.
Nemo quippe alius manus in faciendis
fignis & prodigiis ta tornatiles ,& ita au-
Ioan.5. reas habuit,neque plura,neq; citius & ve
loan.II.
locius miracula fecit. Quis fatiauitquinq;
Matth.8. panibus quinq; millia hominuficut ille?
1030-4
Quisfufcitauit folo verbo quatridianu?.
Quis abfens corpore fanauitferuu Cētu
rionis,&filiu reguli: Quisfinenumero de
monia ciecit tot claudoru,debiliūq; ? my
riades folo verbo fanauit, & fe ipfú excita
uit à mortuis. Deniq; manus aureæ diui
loan.14. nitatem denotant, de qua Ioan. 14. An
non creditis,quia ego in patre & pater in me
eft? alioquin propter opera ipfa credite.
Auree bafes ,fuper quas crurafunt fpö
16
fi fundata,ftabilitatem Chrifti denotant
Cant.s. Cant. 5.Craraeius columnæ marmorcæfu-
per bafes aureas.De quo variæ funt expo
fitiones Greg.& Gloffa bafes aureas va
Greg.
Gloffa, ticinia Prophetaru intelligüt quibusApo
ftoli &prædicatores , vt crura fponfifan
Chaldæus, datifunt,cocordat Chaldaicus paraphra
ftes,quicrura iuftos & bafesaureas verba
Nilu.s.Niffe
Greg legis vertit. Secuda expofitio Gre.Niff.
Maxim. Nili,& Maximi, apud Theod. bafes au-
Theodoret. reas duo effe præcepta charitatis.Diliges
Dominu Deй tuum , .ex quibus manda
Matth.22.tis . Vniuerfa lex pendet, Propheta . Ter-
Rupertus. tia expofitio Ruperticrura Chriftiopera
eius effe iuftitia & mifericordie quta
Pal,100.
Pfalm.Iudicium mifericordiam cantabo
tibi Domine pfalam ,& intelliga in uis imma
culata quando uenies alme : Bales vérò ef-
fe confilia immobilia diuinæ fapientiæ,
Luc,19. vnde flere,inquitfuper Hierufalem Do-
minus potuit.Ex mifericordia tamen ani
mumfuum inducere non potuit , vt auer
teret iram iuftam ab ea , quia non qua-
lis effet humana fua voluntas,fed iu-
ftitiæ diuing rationes quafi bafes firmas
attendebat . Denique mihi quoque pro-
babile eft bafes aurcas effe vltima opera
194
Chrifti in vita mortali firma & charitatis
fulgore clarifsima ,qualis fuit inftitutio fa
crainenti Euchariftiæ, quæ firma fide ma
net,vfque ad mundi fine,& in qua fum-
ma charitas refplendet. Que enim maior Ioan.6.
charitas qua que dicit . Caro mea uerè eft
cibus? Aut qua firmior bafis qua quæ nú й
quam fallit,etiá fi facerdos verba facra cũ
debita intêtione dicens fit omniùhomie
nufceleratifsimus : Ite lotio pedu difcipu Ioan.13 .
loru de qua dixit .Exemplu meu dedi uobis.
Scilicet bafes pofui firmas charitatis & hu
militatis :quibus tota Chriftianoru vità fir
matur,denique mors crucis bafis fuit au-
rea & bafis quoq; refurrectio :quibus tota
fides noftra fudata omnes vincit crrores .
Aurei torrentes augmenta donorum 17
Dei funt apud Iob.Dabit pro terrafilicem Iob.22 .
profilice torrentes aureos .Sic exponit
D.Tho.in comentariis & Lyran, Dabit D.Thom.
Lyra.
inquit Deus conuerfis ad fe pro terrenis
celeftia ,pro temporalibus fempiterna,fic
Magdalene peccatrici pro lachrymis qui
bus Dni pedes lauit,& vnguento quovn
xit dedit filice fortitudinis , & torrentes
aureoscharitatiscopiofifsimę diceteDño Luc.7.
Remittuntur ei peceata muita,quoniadilexit
multi.Similiter & Matthco pro terreno Matth.9.
teloneo & turpibus lucris deditfilice con
ftantiæ in connerfionefua , & torrentes
aureos non folu gratiæ iuftificatis & cha-
ritatis heroicæ,fed & charifmatu fpiritua
liueuangelifta,martyris, & Apoli. Simi
lis eft promifsio , Ifai.60.que fit Eccle - Ifai.60
fig.Pro arc afféra auru, proferro afferă
Hicro.
argentum.Vbi Hierony. Promittitur,in -
quit Ecclefie ad fide conuerfe bonorum
omniu auginētu,& in melius comutatio.
Sic Andree& Simoni pifcatoribus pifciu
irrationabilium dicitur. Venite poft me,& Matth.4.
faciam uosfieri pifcatores hominum .
Vafa aurea Iob. 28.quære libr . 3.in
dictione commutare.
Aureum candelabrum Zachar.4.vide
in dictione candelabrum num. I
Auru quafi lutum denotat immenfam. 18
fere copia auri Iob.41.Sternetfibi qurum Iob.41 .
quafi lutum , quod de diabolo dicitur, pro
aurotamen in Hebræo eft Charum vox ph
æquiuoca, que fignificat acutum quafi di
catur,acutas petras fternet fibi Leuiatha
quafi lutum molle,quæ expofitio placet
Augubino fed cade vox fignificat auru, Auguft.
& ita vertit Chaldeus.eftq; fefus , Leuiată
Bb 2 cubat
 AZY MVS .
[cubat in mari fuper venas aureas, vel au=\
reas arenas iuxta Rabbinos,fed quis vn-
quam maris profundi arenas aureas vo-
cauit,autvenas auri? ideo melius de dia-
bolo exponitur qui Antichrifto aurum
copiofifsimum dabit,de quovide in ver-
bo Antichriftus num.8.
CAPVT CLXXX.
ᏗᏢ Ꮩ
Azymus.
Azymum dicitur
I Hebraice MafahExo
‫מצת‬ 12. & Leuit. 2 .
Azymus panis di-
citur qui ex farina fit
Matth. 22. abfquefermento ,dies
Marci.14. autem Azymorum in Euangelio vocan
Lug,22.
A&t.12. turilli,inquibus panem fermentatum ne
que edere,neque in domibus habere lice
Exo.13.
bat,fecundum legem Exo. Septemdiebus
uefcerisazymis,indiefeptimo eritfolennitas
Domini .Videlicet agni pafchalis,ideft de
cima quarta Luna méfisNifam,quiapud
nos partim Martius eft , partim Aprilis,
& in memoriam exitus ab Ægypto cele
brabatur, co namque tempore propter fe
ftinationem prodeundi ex Ægypto pa-
LAVS
Finis primilibri Thefatri diuinarumfcripturarum .
nem fine fermento comedit populus. 2
Azymi panes myfticè quidem vitæ
fignificant nouitatem fecundum Apo - 1.Cor.s .
ftolum dicentem . Itaque epulemur non in
fermento neteri,neque in fermento malitiæ
aut nequitia , fed in Azymis fynceritatis,
Theoph.
ueritatis . Theophyla . exponit , ideſt ,
invitafyncera fiue pura,vt opponitur ma Ambrofi.
litiæ.Ambrofius vt fynceritas , inquit,vi-
tam mundam faciat,veritas autem omne
Gloffa.
fraudem excludat , eodem inodo Gloſſa , D.Tho.
& D.Thom.fuper eundem locum.Que
planè præparatio idoneos nos reddetce
lebritati pafchali,vt ficut Chriftus refur-
rexit in gloriam patris , videlicet immor-
talis,fpledidus ,agilis ,&fubtilis ,ita &nos
in nouitate vitæ ainbulemus dote myſti
cæ immortalitatis , ideft , perfeuerantiæ
inbono.Item dote fplendoris boni exê-
pli,dote agilitatis quæ nos faciat diligen
tes in bonis actibus , iuxta illud Pfalm. Pfal.118.
Viam mandatorum tuorum cucurri,cum dila
tafticor meum.Poftremò dote fubtilitatis
qua omria impedimēta penetrem
&prætergrediamur ,dicentes Phill.3.
cum Apoftolo.Noftra au
těconuerfatio in
caliseft.
DE O.
THESAV .

THESAVRI
DIVINARVM
PT VRAR V M.
Liber fecundus .
DE ANTIQVIS SACRAE
interpretibus, de necefsitate tranflationis latine vulgate.
PROEMIVM AD
V LT V M!
refert(amiceLe
&or) cũfcriptu
ra facra lingua
peregrina fcrip
ta fit Hebræa,
videlicet,Chal
M dæa,& Græca ,
certa eius habere interpretatione, de qua
nulla fit hæfitatio ; fed certifsima fides.
Conc.Trid, Propterea Ecclefia catholica Cocilio de
mu Tridentino Sefsio. 4.latiná verfione
vulgatā iure quidē optimo approbauit,
&reliquis omnibus vt pote no autheticis
tanqua verè authentică fola preferendā
cefuit. Quia tame ad genuina fcripturæ
interpretatione Sep plerunq; interpretes
& alios antiquos citarefolemus,quos paf
Hiero. fim Hiero.citat,in hoc proemio quantæ
fint Septua.interpretes authoritatis,item
Theodort. Symmachus , Aquila , &
editiones quinta & fexta paucis ex-
ponam .
2
Et primu Elias leuita in prologo libri
Eliasleui. Mozoreth.poft Babylonica afferit capti
uitate,tres Rab. diuerfarum linguarum
peritos vetus traduxiffe teftamentumin
Oachelos. Chaldaicu & Syriacu idioma : ita vt On-
jonatham.
chelos quide Pentateucum , Ionatham
R - Iofeph.
Prophetas ,& Rabbi Iofeph Pfalmos &
agiographa omnia verterit. Alij dicut ali
quot etiâ libros veteris teftamēti ante Se !
195
SCRI
SCRIPT VRAE
LECTOREM .
ptuag.interpretes in gracu fuiffe verfos, Iofephus.
quod manifefte conuincitur ex Iofepho
lib.1.contra Apiorem . Vbi refert Heca
theu,quivixit tepore Alexandri magni,
multa in grecu de facris libris tráftuliffe,
Cu enim poftea Ptholomæus Philadel
phus rex illeÆgypti ,quicouocauit Sep.
familiarefuu Demetriu Phalereu rogaf-
fet,quomodo libroruHebrçoru authores
hiftoricigræci infuis libris non citaflent.
Refpódit ille, quofdá ex græcis feuerius,
irato Deo,fuiffe punitos quod interfcrip
tafua prophana facrashebrçoru hiftorias
interponere,& deflorare tentaflent, vfq;
adeo vt Theopompus in hoc pertinacius Theopom .
Theodo
hæres in phrænefim fuerit lapfus , Theo.
verò acieoculoru amiferit : vnde conftat
ante magnu quoq; Alexand.gręce libros
facros ex parte fuiffe vulgatos. Imo Ale .
xãder non nifi græce vt pote qui Hebrai
cu ignorabat,vaticinium de feipfo capite
Daniel.octauo perlegit referête Iofepho
propter quod & Iudæos honorauit . Sed
quia tranflationes illæ & mutilæ,& cor-
ruptæ planè cirumferebantur . Ptolo-
mæus rex ab Eleazaro pontifice fummo
multis muneribus & precibus viginti quo
que millibus Iudæoru libertate donatis
Septuaginta viros Hebraice &grece pes
ritifsimos impetrauit,qui fcripturāveteris
teftamēti de Hebræo in Græcum tradu
xere,de hac tranflatione meminit Iofe
bB 3
phus
 PROEM IV M.
fofephus, phus libro. 1 2.Antiquitatum cap.2 . &.
Eufebius.
Eufebius de præparatione.Euangelica li.
8.cap. 1. ide quoque in Chronico refert
tranflationem Septuag facta circa olim-
piade centifimam vigefimam quintam,
anno Dominifecundum computatione
Græcorum quater millefimo nogentifi
mo vigefimo,cu ergo fecundu illius com
putatione natus fit Dominus anno mun
di quinquiesmillefino cétefimo nonage
fimo nono,coftat ante Chrifti natiuitaté
annis ducetis feptuaginta & eo amplius
Septuag. viros fua tranflatione edidiffe.
3 Cateru poft Chrifti natiuitatem an-
Aquila .
nis centum penè viginti Aquila Ponti-
cus,qui fub Adriano imperatore ex Iu-
dæo Chriftianus fuit : & deinde factus
apoftata,non fatis fyncerè fcriptura Grę
cè traduxit. Deinde tertiam editione fe-
Symmachus cit Symmachus Samaritanus ,anno cete
fimo nonagefimo à natiuitate Chrifti,cũ
quefuerit Marcionifta neque ipfe fideli
Theodotio tertranftulit . Quartafuit Theodotionis
Ephefij anno ducentefimo à Natiuitate
Domini.Quinta verô editio fine nomi-
ǹe authoris inuenta eft in dolio Hiericò
fubCaracala imperatore filio Seueri.Sex
ta quoque fine autore inuenta eft Nico-
poli,fiue Emaus , ex his autê editionibus
Origenes, fecit Origenes exapla fua,& octapla mi-
Hierony .
ro vt refert Hiero.artificio ,de quo lib. de
fcriptoribus Ecclefiafticis , & in prologo
Paralipomeno adCromantiù , octo quip
pecolumnas per fingulas paginas ita di-
ftinxit,vt in prima columna fcripta literis
Hebraicis Hebraica legerentur , in fecun
da idem Hebræus textus characteribus
Græcis, propter eos qui Hebraice legere
non didicerant: tertio deinde loco po-
fuit Aquile träflationem,in quarto Sym
machi,in quinto Septuaginta viroru, in
fexto Theodotionis ,deinde verò quintã
& fextam editionem colunina feptima
& octaua,vt omnes diiudicare facile pof
fent,in quo fingulæ tranflationes ab He
braica veritate difsiderent ,& in quo cum
ea pariterconuenirent.
4 Atqui poftea Origenes feptimam
Origenes. reperit editionem,quæ dicitur effe mar-
Lucianus , tyris Luciani , de qua Hieronymus ep.
Hierony. ad Suinam & Fretellam ,breuiter , inquit
illud admoneo vt fciatis aliam effe editio
ne,qua Origenes & Eufebius Cæfarien-
fis xoway ideft communem appellant
& à plerifq; nunc Luciani dicitur, & alia
Sep. interpretu, que reperitur in exaplis
codicibus,& à nobis inlatinum fermone.
verfa eft,& Hierofolymis atque in Orien
tis Ecclefiis decantatur .Hæc Hierony.
Iam verò illud confiderandu eft quan 5
tam authoritatem editio Septuag.habue Septu.inter
rit in Ecclefia, & quare poftea noftra vul pretes.
gata latina iuffu Damafi Papæ facta fit.
Et quidem quantum ad Septuaginta ver
fionem attinet,legendus eft Auguftinus Auguſt,
libro decimo octauo de ciuitate Dei cap.
quadragefimo tertio,qui afferit fpiritu di
uino factam effe, & fummam habuiffe in
Ecclefia authoritatem , omnibufque aliis
fuo tempore fuiffe prælatam . Ide tenet
Hilarius.
Hilarius fuper Pfalm . 2. Perfecta inquit
Septuag. in
horum Septuag.interpretă autoritas ma
net, &c. Accedit quod quanuis miraculu terpretesfin
illud de feparationeSeptuaginta interpre gul i feorfu
tranitulerut
tum in feptuaginta cellis, & de concordia
tranflationis fingulorum feorfum fcribe incellisfuis
tium,ita vt neque latum vnguem, vel in Hiero.
apice difentirent, non credat Hierony.
fed reputet fabulofum in libris contra
Ruffinum,& in præfatione libri Prarali
pom nihilominus tamen comunis fen
tentia patrum è contrario miraculu illud
probatin teftimonium veritatis interpre
Aug. .
tationis illorum . Ita tenet Aug. lib. 18. Irenæus
de ciuit.cap.43.Irenæus lib. 3. contra- lidorus.
hærefes cap. 25.Ifidorus lib. 1. de offi- Iuftinus.
ciis ccclefiafticis cap. 1 2. Iuftinus mar- Clem.Alex.
Cyrillus.
tyrin apologetico , vbi teftatur veftigia Hierofoly .
domuncularú quibus feparati erant , pro Philo.
priis oculis in Ægypto vidiffe. Clemens Epiphanius.
etiam Alex.lib. 1. ftromatum , Cyrillus
Hierofoly.Catechefi . 4.Philo Iudçus in
vita Moyfi,Epiphan.lib.de ponderibus
& menfuris hiftoria Ecclefiaftica lib. 5. Nicephorus
cap.8.Nicephorus lib.Hifto.4.cap. 14.
Quod vero Iofephus de hoc mirabili no
meminerit,facit hoc fortaffe ne gentiles
reru mirabilium non capaces irriderent.
6
Accedit quod ipfe Hiero , etiá fi mira-
culúnoncredat prædictum , nihilomi- Hiero.
nus Septuag.Spiritufanéto plenos fcrip
turas traduxiffe teftatur,cuiusverba fut in
prefatione libri Paralip.Septuaginta inter
pretes Spiritufacto pleni ea quæ uerafuerut
tranftulere . Hæc ille.Præterea Chriftus
Dominus fi interpretatio Septuag. falfa
contineret,redarguiffet illa,ficut menda-
tia & fallacias reprehendit Scribarum,
Pha-
 AD LECTOREM.C.
& Pharifæorum. Deinde Apoft. græce
fcribentes & Euangelifta Lucas teltimo
nia fcripturarum fecundum verfionein
Septuag. frequenter citant , vt fcribit
Auguft.
Auguftin . ep . 3.ad Hierony. & afferit
Hierony.in prologo fuper quatuor Euá
gelia,poftremo Ecclefia ab Apoftolis ,vf
que ad tempora Hiero . nulla alia authen
tica verfionem habuit. Neque falli debuit
Ecclefia , quæ eft firmamentum & colu-
1.Timo,
na veritatis . Quod verò quçdam quæ
funtin textu Hebræo nontranftulerint
Septuag.alia verò non fecundum literæ
corticem,fed fecundum fenfum tranftu-
lerint,neque malitiofe, neque negligenter
Hierony. factum ab eis fuiffe teftatur Hierony. in
prefatione Pentateuchi ,fed pio pruden-.
tique confilio quædam facramenta Chri
fti occultare gêtibus voluerunt, ne illa co
Ifai.9:
temnerent,quale eft illud Ifai. 9.Vocabi-
turnomeneius admirabilis , cõfiliarius, Deus
c.Pro quofolum reddiderunt . Magni
confilij Angelus. In aliis verò non difcre =
pant fenfu ab Hebraica veritate, licet in-
terdum in verbis difcordent , & maximè
quia voces Hebraicæ plerunque plura
fignificant,vnde illi in vna fignificatione
& alij inalia verterunt.
Cæterum difceptatio eft,anfolum illi
7 quinque libros Moyfi verterint,an verò
totum teftamentum vetus , quia Iofe-
Iofephus. phus inprologolibrorum de antiquita-
tibus folos libros legis refert à feptua-
gintafuiffe græce redditos . Idemtene-
Hiero re videtur Hieronymus fuper illud Mi-
che. 2. Mulieres populimei eieciftis . Inter
pretatio,inquit,feptuaginta, fi tamen fep
tuaginta eft, Iofephus enim fcribit & He
bræi tradunt , quinque tantum libros
Moyfiab eis tanflatos hæc illi.Idem te
net in proemio quæftionum Hebraica
Hiftoria rum.Nihilominus tamen hiftoria fcho-.
fcholaftica . laftica dicit primum Sep. vertiffe quinq;
libros Moyfi, &abiiffe, deinde verò re
uerfos in Ægyptum alias fcripturas græ-
Chryfoft cetranftuliffe . Ide tenet Chrifofto.fuper
Gen. 1. homil. 4.pag. 17. & 18. Item
Irenæus, Irenæus lib.3.contra Hærefes cap. 25.
citato Prophetas à Sep.effe tranflatos di
cit . Petrus , inquit & Ioan . & Matth. &
Paul. & reliqui deinceps horü fectatores
prophetica omnia ita annūtiauerût , qué
admodum feniorum interpretatio con-
Hierony:
tinet: hec Irenæus . Hiero.quoque quan )
196
uis dubius fuerit aliquando,femper taine
cum fcripturas & prophetarum exponit
oracula, Septuag. tranflatione ,tanquam
quæ illorum fit explicat deniqueApofto
li hancallegabant, neque alia erat authen
tica græce quam allegare poffent..al
80
Iam verò caufa reddenda eft quarecu
authentica fuerit editio Septuag. Dama
fusPapa decreuerit vt tranflatio Hiero. Hiero.
vulgaretur,de quo Hieronymus ipfe ca-
tionem reddit in prologo libri Paralipo.
ad Chromatium.Septuaginta,inquit, in-
terpretum fipura, & vt ab eis in græcum
verfa eft,editio permaneret,fuperflue mi
Chromati epifcoporum fanctifsime im
perares , vttibi hebræa volumina latino
fermone transferrem.Quod enim femel
aures hominum occuparat , & nafcentis
Ecclefiæ roboraueratfidem iuftum erat
noftrofilentio comprobari, &c. Erat er-
go tranflatio Septuag. pluribus in locis
corrupta. Et quauis apudpaucos incor-
rupte citaretur , difficilimum tamén erat
imperitis hebree linguæ difcernere, quid
integrum,quid ve mutilum ,quidfynceru
aut quid corruptum in ea legeretur, dein-
de quædam quæ Septuaginta transferre
propterfcandalum infidelium noluerat,
iam gentibus ad fidem conuerfis in eadé
fide confirmandis in lucem erant emitte
da,poftremoilla inquibus Septuag.fen-
fu magis qua verba reddiderant, erat ad
verbum quoque vertenda,quia propter
illa nos quotidie hebrçitanquã falfas alle
gantes fcripturas redarguebant & infa-
mabant apudgentes . His ergo & fimili-
bus adducta rationib' Ecclefia catholica
diuino fpirituafflacta decreuit,vt de He
bris fontibus vbi incorruptiferuabatur
partim apud Hebreos,partim verò apud
Samaritanos ,no nullis etiam ab ipfisSep
tuaginta retetis , in quibus incorrupti ma
nebant,fcriptura facra in latinum idioma
conuerteretur , vt liberius , confitentibus
Hebræis träflationem noftram, cum He
bræoconcordare, eofdem redarguere &
conuincere poffemus,& maxime fi quid
corrumperent,ficut reipfa corrumperunt
ex Hebraica veritate Hebrei,deprehede
re & diiudicare omnia atque eofdem fal
fitatis accufare non effet dificile.
Quaverò neceffaria qua & vtilis hæc
fuerit tranflatio latina vulgata , res ipfa
mox docuit.Nam téporeGregorij Pape
Bb 4 huins
 t PROEOMIVM AD LECTOREM .
huius nominis primi cum editio feptua-
ginta latinè reddita,& editio noftra vul-
gata ex Hebræofonte traducta fimul in
vfu verfarentur , iudicio tum catholicoru
qui periti erant,tum etiam Hebræorum
noftra latina vulgata præponebatur alte
Greg ri.Sic enim Gre.ait in præfatione Mora
lium Nouamtranflationem differo , fed
cum probationis caufa me exigit nunc
veterem nunc nouam pro teftimonio af-
fumo,vt quia fedes Apoftolica cui auto-
re Deopræfideovtraque vtitur,mei quo
que labor ftudij ex vtraque fulciatur.
Deinde lib. 2.0, Moralium cap. 24. de
hac noftra vulgata fic ait,fed quia hæc no
ua tranflatio ex Hebræo nobis Arabico
que eloquio cuncta verius transfudiffe
perhibetur,credendum eft,quod in ea di
citur, & oportet vt verba illius noftra ex-
pofitio fubtilius rimetur:Hæc Greg.
ΙΟ Accedit quod non folum à tempore
Gregorij fed etiam à tempore Hieroni-
ni & Auguftini noftra Latina vulgata co
tra hæreticos in conciliis , & in omnibus
definitionibus ad fide pertinentibus per
mille centum annos vfa eft Ecclefia, quæ
fallinon poteft dicente Domino.Et por-
ta inferinonpræualebant aduerfus eam , &
que eft columna & firmamentum ueritatis. Matth.16.
2.Tim.3.
Vnde prouidentifsimè Concilium Tri- Conc.Trid.
dentinum hanc editioncm latinam folam
tanquam authenticam cũ omnibus fuis
partibus approbauit Sef.4.vnde excludi Sixtus
tur error Sixti Sinenfis qui lib. 1.fuæ Bi Senenfis.
bliothecæ dicit Concilium de veris parti
bus loqui non de additamentis.ideo addi
tamenta pofteriorum capitu libri Efther
no recipit, quod fi dicere liceret multa ad
ditamenta & partes facrorum amputare
mus Dantelis ,Marci,Lucæ , & Ioannis ,
imo nihil inconcuffum in facra pagina
remaneret , quod hæretici non poflent
fubhoc prætextu conuellere dicêtes effe
additamentum & non veram partem
fcripturæ,quare huic malo prouidit con-
cilium dicens.Siquis autem libros ipfos in-
tegros cumfuispartibus adiunxitq; prout
in Ecclefia catholica legi confueuerunt,& c.
Legiturautein Ecclefia cap. 1 3. Efther
intermiffarufolemnia feria.4.poft
Dominicam fecunda Quadra
gefimę & in aliis tépori
bus ex ca.14.fed de
hoc fatis.
THESAVRI

THESAVRI
DIVINARVM
PTVRAR V M.
Liber fecundus.
CAPVT I.
Babel,Babylon.
‫גבל‬
ABEL , Quæ &
1 Babylon dicitur , vt
Hierony. notat Hierony. libro
de locis Hebraicis .In
terpretatur confufio,
B erat autem ciuitas re-
Genef.11.
gni Nemrod , filij
Chus, filij Cham,filij Noë,fic enim legi-
mus in Gen.Porrò Chus genuit Nemrod
ipfe capiteffe potens in terra, &c. Fuit autem
Jofephus, principium eius Babylon, in hac autem ci-
uitate corum,qui ædificabant turrim con
fufæ funt linguæ, horum principemfuif-
Sibylla.
fe Nemrod Iofephus affirmat libro 1 .
antiquit.cap.9.qui & fubdit de hac turri,
diuerfifque vocibus hominum hoc me
minit Sibylla dicens: Cum omneshomines
uniusuocisexifterent,quidam turrim ædifica
uerunt excelfam , tanquam aſcenſuriper eam
in cælum,Dii uerò immitentes uentos euerte-
runtturrim , uocem propriam unicuique
partitifunt, propterea Babyloniã contigit
uocariciuitatem.Hæc Iofephus. Poft Ne
rod , & fucceffores eius cum inueterata
effet Babylon , & femidiruta inundatio-
ne Euphratis reædificauit eam Semira-
Herodotus , mis, vel potius ampliauit , & moenibus
Diodorus. circundedit:proptereà ab autoribus eam
Strabo. dicitur ædificaffe. ita tradit Herodotus
Pomponius lib. 1.Diodorus lib. 3.Strabo.lib. 1 6.Po
Mela.
Juftinus. ponius Mela lib.1.c.11.Iuftinus lib. 1
Hierony. Hierony.fuper Ofeæ.2 .fed ifti autores,
197
SCRI
freædificationem,vt diximus ædificatio-
•
nem vocant , nam à Nemrod , & gigan-
tibus primum condita fuit,poft multum
verò temporis Nabuchodonofor poft Se
miramidem inftaurauit, & dilatauit mirū
in modum Babylonem . Ideo quoque di
citur eam ædificaffe. ficut apud Daniel.
Dan 4
ipfemet ait: Non eft hæc Babylon ciuitas ma
gna,quam ego edificaui ? Hæcautem Baby
lon eft apud Affyrios , quæ multum di-
ftat ab alia Babylone , quæ eft in Ægy-
pto,& hodie vocatur Cayrum : de qua
nihil dicemus, fed de Affyria tantum .
2
Et quidem de Babyloniæ vrbis magni
tudine Plinius lib.6.cap.2 6. fexaginta, Plinius.
inquit, millia paffuum complexa, muris
ducentenos pedes altis,quinquagenos la
tis, interluitur autem magno flumine Eu
phrate,qui lætificat, rnunit, & foecundat
ciuitatem.Item Herodotus libr. 1. refert Herodotus,
vrbem in planitiefitam, forma quadrata,
centum habuiffe portas areas in muris:
Megafthenes verò citatus à Iofepho li- Megafthen.
bro 10.antiquitatum cap. 1 3. refert 4. Iofephus.
Indicorum libro , Nabuchodonoforem
ad veterem Babylonem nouam addidif-
fe,videlicet extrinfecus circum circa, inte
rioremq. triplici muro,& totidem extrin
fecam muniiffe , idq. diebus quindecim,
& in edibus regalibus lapides pofuit, quo
rum fimilitudo erat ad inftar montis , &
plantauit diuerfas arbores ,fecitq. hortum
quodfufpenfile dicebatur, eo quòd vxor
eius id defideraffet. Hæc ex Iofepho &
Megafthene.Proptereà cum exaltatum
effet cor huius tyranni in furiam verfus,
Bb S
quafi
 BABYLON.
quafi beftia per fyluas feptem errauit an-
Luc.18.
nis , quia omnis qui fe cxaltat humiliabitur.
3 Eft itaq. Babylon ab autoribus celes
brata Mefopotamia totius & Chaldææ
prouintiæ metropolis , vnde pro eodem
accipiuntur in fcriptura Reges Babylo -
nij ,& Reges Chaldæorum , qui Nabu-
chodonoforis olim cogizomento gloria
bantur,ficut & Romani vocabulo Cæfa-
ris,vel Augufti,
Cæterum Babylonij ,fiue Chaldæi ab
Affyriis regibus longè differunt : ficut
Chaldæa differt ab Affyria. Enimuero,
vt in verbo Affyrij dicebamus ab Allur
filio Sem dicti funt Affyrij , quos Ninus
ædificata Niniue Affyrioruin metropo-
li multum illuftrauit. Diftant autem limi
Ptholom. tes vtriufque regni Babylonici, & Affyrij
longe inter fe.Lege Ptholomæum lib.5.
Geographiæ cap.vltimo,&lib.6.cap.r.
vbi terminos vtriufque regni inter fe di-
Pomponius ftantes circunfcribit.& Pomponius Me-
Mela. la lib. 1.cap. 2.fed quia termini non mul
tum diftant,& fæpius Monarchia ad Ba
bylonios tranfiit ab Affyriis,apud expo-
fitores fcripturaru nonnulla confufio eft,
qui vtrunq; Imperium pro eodé nonnu
quam vfurpant. Sacra verò fcriptura ple
runq; diftinguit : Nam Affyrios vocat
Affurin,Chaldæos verò Chafdin. Quâ-
uis negare nonpoffumus , quin etiam in
Scriptura fancta vtrunq; regnum inter-
dumconfundatur , & vfurpetur pro eos
dem :vt dicebamus libro primo in dictio
Ifa.7. ne Affyrij.fic in Ifaia : Etfibilabit Dominus
Hierony. api , que eft in terra Affur. Vbi Hicrony.
intelligit fub metaphora apis , quæ eft in
terra Affur , Nabuchodonofor & Chal-
dæos,qui vaftaturi erant Hierufalem. &
Micha.7, apud Michaã ad Hierufalem dicitur:
indie illa ufque ad te ucniet de Affur. Vbi
Affur vocat Babylonem ,imo & Regem
Perfarum Daraun Hyftafpis filium, qui
in Babylone dominabatur, fcriptura vo-
1.Efdr.6. cat Regem Affur in libro Efdra.vbilegi
mus: Quoniam lætificauerat eos Dominus,
qui conuertit cor Regis Affur,ut iuuaretcos,
quia Darius fecundo anno regni fui iuffit
templum ædificare.
Babylon in fcriptura redigenda præ-
5
Hier.s1. dicebatur in folitudine,Hiere. 5 1.Et crit
Babylon in tumulos, habitatio draconumstu
por, fibilus , co quod nonfit habitator. Ite
Wal. 13. Ifaias.Eterit Babylon illagloriofa in regnis
inclyta infuperbia Chaldæorum,ficutfubuer-
tit Dominus Sodomam & Gomorrham, non
habitabitur ufque infinem, & non fundabitur
ufque adgenerationem & generationem,&C.
De hoc ergo magna quæftio eft , quia in Queftio,
Babylone à Cyro &Medis capta regna-
uit primu Darius anno vno: deinde Cy
rus longiori tempore,fuitq; ciuitas opu-
lenta , etiam poftquam capta fuit ab his,
quos prædixerant Prophetæ, quomodo
ergo fubuertenda prædicitur,ficut Sodo-
ma, &c.Hæc quæftio coëgit quofda ex-
pofitores ad allegorias confugere , quos
Hierony.fuper Ifai. 1 3.merito reprehen Hierony,
dit.Eft ergo regula feruanda. Prenuntia- Regula,
tanonunquam à Prophetis excidia ciuitată,
non fimul eodemq;tempore,fed paulatim cue
nire ,ficut Babyloniæ contigit,expectan-
te Domino pœnitentiam eius. Primum
enim à Cyro capta perdidit monarchiá:
deinde poft annos quadraginta rebellans
à Dario Hyftafpis iterum capta,murifq;
folo aquatis robur amifit. vt narrat He- Herodotus.
rodotus libr.3 .& Iuftinus lib. 1.Pofthec Iuftinus.
autem condita iuxta eam Seleucia à Re-
ge Seleuco,& à Parthis non longè con-
ftructa Ctefiphonte,vt refert Plin. lib.6. Plinius.
cap.2 6.fuis ciuibus ad noua illa oppida
tranfmigrantibus,vacua ferè manfit.Iam
verò deinceps fub Adriano Romanoru
Imperatore nihil in ea reliquum fuit præ
ter muros . vt teftatur Paufanias libr. 8. Paufanias.
Deniq; Hierony.fuper Ifai. 13. afferit, Hicrony,
tempeftate fua nequepecora in Babylo-
ne pafci potuiffe, folifq. feris dediffe la-
tibula , quia venationibus fuit in fyluam
redacta à principibus deputata, fic com-
minationes diuinæ in eos, qui flagellati
non refipifcunt fi non fubito quidem,ni-
hilominus paulatim implentur : dilatio
verò prolixior comodiorem præbet poe
nitentiælocum,quòd etiam in Hierufale
poft quadraginta duos annos à prædi-
&tione Chrifti deftructa , conftat excap.
Luc. 19.vnde Paul. An ignoras,ait, quòd Luc.19.
benignitas Dei ad pœnitentiam te adducit , tu Rom.z.
autemfecundumduritiam tuam er imponi-
tens cor,thefaurizas tibi iram in diem ira,
reuelationis iufti iudicii Dei?
Babylonis fluminafiguificat Euphra- 6
tem fluuium accipitur enim plurale pro
fingulari.fic Pfal. Super flumina Babylonis Pfal.136.
illicfedebimus,& fleuimus , dum recordare-
mur tui Sion:quòd iuxta literam de popul
lo lu-
 BABYLON.
lo Iudayco in Babylone captiuo intelli-
Lyran. gitur,ficut exponunt Lyranus,Vatablus,
Vatablus. Lanfenius & Genebrardus . Conftat aute
lanfenius.
folum Euphratem per mediam interla-
bi ciuitatem .Nam Tigris fluuius non tan
git Babylonem,quanuis non longè à ter
minis eius præterlabatur , vel Babylon
Genebrar. accipitur pro tota prouincia,vt ait Gene
brar.iam verò in eodem Pfalmo deftru-
&tionem prædicit Propheta Babylonis
per Cyrum & Perfas,fubdens: Filia Baby
lonismifera,beatus quiretribuet tibi retribu
tionem tuam, quam retribuifti nobis , beatus
qui tenebit , allidet paruulos fuos ad pe
tram,ideft beatus Cyrus Rex, nam aper-
te de Cyro Perfarum Rege prædicitur,
quicoepit Babylonem vltus iniurias ab
ea factas Iudæis, Dicitur autem Babylo
mifera Hebraicè Haſedudah , vaſtata,
quæ deuaftanda es,eft enim in vocatiuo.
fed Dauidin hoc Pfalmo vocat Cyrun
bectum , ideft in multis præliis fælicem
futurum.vt Genebrardus notat. Sub Cy
ro itaq; Imperatore Medi paruulos Ba-
bylonis ad petram alliferut, ficut expref-
Ifa.13.
fe prædixit Ifaias . Ego fufcitabofuper eos
Medos,qui argentum non quærant,neque au-
rum uelint,fedfagittis paruulos interficiant,
lactentis non mifereantur. Myfticè ve
Hierony. rò Hiero.Caffio .& Glof.dicunt Iudæos
Caffiodo.
captiuosfuper flumina Babylonis feden
Gloffa,
tes typum effe iuftorum , qui non adhuc
peccatoruinudatione rapiútur , fed fuper
Alumina cócupifcentiæ fedent fufpirates,
& afpirantem ad cæleftem Hierufalem .
Beatus autem dicitur,qui primos concu-
pifcentia carnalis motus,tanquam paruu
los Babylonis allidit ad petra Chrifti , vt
carni retribuat per poenitentiam fuppli-
cium debitum pro incentiuis, quibus nos
Luc.7. attraxit ad culpam,quòd faciebat Maria
foror Marthæ , quando adpedes Domini
1.Cor.9. copiofas lachrymasfudit,& Paulus qui di-
C. cebat:Caftigo corpus meum.
7 Babylon cafura prædicitur apud Ifai.
Ifai.ar.
Cecidit,cecidit Babylon , præteritum pro
futuro ponitur , fed ante cafum dicitur:
Babylon dilecta mea pofita eft mihi in mira-
culum Hebraicè in pauorem , quia pa-
uendum eft illis, qui profperitate munda
na , tanquam dilecti alliciuntur ad virtu-
1.15
tem,quia fi non refipifcant, quo altius af-
cenderant, eo terribilius corruent in mor-
te,ficut diues ille,qui induebatur purpura &
198
byffoe epulabatur quotidie fplendide , qui Luc.16 .
mortuuseft & fepultus in inferno.
Defcende,fede inpuluere uirgofilia Baby= 8
lon,non eft foliumfilia Chaldæorum . Legi
mus de Babylone apud Ifaiam.vbi Hie- Ifai.47.
rony.fub perfona captiuæmulieris , quæ Hierony.
quondamregina fuerit, Babylonis ferui-
tus indicatur , diciturq; ei , vt defcendat
de regni fuperbia. Virgo verò dicitur, vel
propter naturam quæ bona eft,& à Deo
facta,vel propter delitias, quia cum effet
vetuftiffima , & occafui proxima , quafi
puella voluptatibus indulgebat. Hæc
Hierony.Tales funt & illi qui nunquam
fe putant morituros,neque audiunt illud .
Securis adradicem arborispofita eft. Tales Matth. 3 .
funt virgines fatuæ , quæ nunquam pu-
tant fponfum effe venturum,neque lam-
pades oleo nutrire curat.Ideo Dominus
ait:Beatus illeferuus , quem cum uenerit Do- Matth.25 .
minus eius inuenerit uigilantem. Luc.12.
Babylon pro gentilium populis ad fi 9
dem venientibus interdum accipitur in
Pfal.Memor ero Raab & Babylonisfcientiu Pfal.86 .
me.In hoc Pfalmo fermo eft de Ecclefia
Catholica fub nomine Sion, de qua dicit :
Dilexit Dominus portas Siofuper omnia ta-
bernacula Iacob.vt exponut Auguftinus, Auguft .
Hierony.Caffiodorus , Gloffa,Lyranus, Hierony.
Ianfenius & Genebrard. relicto interim Caffiodo.
Vatablo cum fuis Rabbinis hoc loco dif. Gloffa.
Lyranus
cordante , dicit ergo Dominus in Sion, lanfenius, .
ideft in Ecclefia , nonfolum memor ero Genebrar.
Iudæorú,ficut in lege veteri,fed & Raab, Vatablus.
ideft Egyptiorum , vt vertit Chaldaicus Chaldæ,
paraphraftes,quia non eft hic nome pro=
prium Raabillius meretricis, de quo legi
mus Matth. 1.fed appellatiuum denotas Matth. 13
fuperbos,vt vertit Hierony.ad veritatem Hierony
Hebraicam, & exponunt Rabbi Dauid R.Dauid.
apud Genebrardum,& R. Abraham, & Genebrar.
R. Abrahá.
R.Salomo, & omnes Hebrgi. Item ex- R. Salomo.
ponit Lyran':Memor ero Babylonis, ideft Lyranus,
gentilis nationis eorum,qui credut in me,
fed quod Raab fignificet fuperbu , habes
Ifai.51 . Nunquid non tupercufifti Raab, Matth.2.
ideft , fuperbum:dicit ergo: Memor ero
Agyptifuperbi, & Babylonis,vt mittam
Apoftolos ad coru conuerfionem , ficut
ftella adMagos,qui querat. Vbi eftqui na Matth.15.
tuseft Rex. & Chanança , reguluque co-
uerta,qui credit ipfe , & domus eius tota,
fed pro eo quod vulgata vertitfcientium Ioan.4 .
me,eft in Hebreo Lidehai,& Gręce Tos! 775
γνωστα
 BACVLVS ET VIRGA.
γινώσκουσι με {ciftibus me in datiuo, id
eft menor ero, vt benefacia fciétibus me.
Egreffa eft iniquitas de Babylone Da-
niel. 13.vide libr. 17. verbo Sufanna.
Quenam fit Babylon. de qua 2.Petr.
vlt.vide verbo Antichriftus ,num. 1 2.
vbi oftendimus effe Romam orbis ca-
put propterconfufionem gentiu in ca.
Qua fit Babylon.de qua Apocal. 14.
16.17.& 18.vide in verbo Antichri
ftus à num . 1 2.vfq; ad 1 6. vbi often
dimus primum fuiffe Romam ,dū ad-
huc idola coleret : fed tempore Antis
4 chrifti,futuram effe Hierufale: vbi An
tichriftus caputfui regni conftituet , &
adorari fe intemplo faciet.
CAPVT II.
Baculus & Virga.
ACVLVS Etvirga
‫משער‬ Hebraicè dicitur Mesha,
I & aliquando vocatur Se .
B beth.
Eft autem baculus ftips ,velfcipio , quo
fenes,vel imbecilles, aut viatores ad fɔla-
tiam,velfuftentaculum greffus vtuntur.
Gen.32, Vnde in Gen. dixit Iacob: Inbaculo meo
trafini lordanem iftu. Vtūtur etiã baculo,
feuvirga paftores ad regendum gregem ,
& peregre euntes ad percutiendum inua
forem cufpideferrea in fumitate virgæ.
Eft autem queftio inter doctores,quo
Quæftio, modo cociliari poffint duo loca Euange
li , que primo quidem obtuitu de bacu-
lo, feu virga abApoftolis in itinere porta
da contraria effe videtur. Enimuero apud
Matth.1o. Matth.legimus : Nolite poffidere aurum,ne
que argentum, c.no peram inuis,neque cal-
ceamenta , neque uirgam. E conuerfo verò
Marc.6, apud Marcu dicitur: Præcepiteis , ne quid
tollerent in uia,nifi uirgam tantum,non perä,
nonpanem. De quo prima fententia eft
Aug. Auguft. Chriftum Dominum partim in
fenfu proprio, partim verò in fenfu non-
nunquam metaphorico vocabulis vti .
Ergo apud Matthæum materialem pro-
hibuit Apoftolis virgam, apud Marcum
verò fpiritualis poteftatis in fubditos vir
Euthymius . ga benigne coceffit . Secuda expofitio Eu
thymi,diftinguenda effe tépora ne pręce
pta difcordent, in principio enim prohi-
buit Dominus Apoftolis virgā , vt Mat-
thieus dicit : poftea verò iam recedêtibus
indulgentia caufa permifit , vt Marcus
ait.Tertia fentétia eft M. Martinez lib. Martinez.
10 Hypotypofcon , mendum effe Græ-
cè & Latinè Matthæus enim , vel eius in
terpes ſcripfit ,μgáßoov ,ideft , non vir
gam,codein modo & Marcus ,fed in tex
tu Marci ignorantes typographi vnum
addidere iota,fcribentes in eaßdar ,nifi Hieron.
uirgam ,fed quomodo Hieronymus , qui
fe afferit nouum iuffu Damafi teftamen-
tum emendaffe ,in omnibus exemplari-
bus Græcis & Latinis hoc fine lima reli-
quiffet:Quartafententia eft Ianfenij du lanfenius .
plicem effe baculum ,feu virgam,ad niten
dum,videlicet fineferro, & ad percuticn-
dum cum ferrea cufpide, qua virgafreque
ter Cantabri vtuntur , & virga , que folum
ad greffus regendos feruit Hebraicè voca
turWu Mefcham , à verbo ww,
quòd eft inniti & Latinè frequentius ba
culus dicitur,quæ verò ad percutiendum
cufpide acuminatur Hebraicè dicitur
Di Sebeth. de qua Pfal. 2.Reges cos Pfal.2.
in virga ferrea, ideft ferro acuminata.Co-
ceffit ergo Deus Apoftolis baculü Mar.
6.vt debiles artus fuftinerent ,negauit au-
tem cufpide ferrea , quafi iaculum , viros
portare pacificos,& pacis Euágelicæ præ
cones.Græca verò lingua,quæ in alus vo
cibus luxuriatur,in hac vna dictione tāta
penuria laborat, vt vtrunq; gaßov , hoc
eft virgam appellet, à pawx , quòd
eft percutere,vel à padow's Cad₁2HEV,
quod eft facile ambulare : vnde fibi con-
flat Euangelium , & hæc fententia legiti-
mè foluit difficultatem iudicio meo.
Baculus panis, virga panis,firmamentu 3
panis,in fcriptura pro eodem vfurpatur,
denotantq; corporalem fuftentationem
& alimentum,quòd nomine panis intelli
gitur, indeffumpta metaphora , quòd fi-
cut laflos artus baculus & virga, fic panis
cor hominis confirmat , tam vfualis , quàin
fuperfubftantialis Euchariftiæ , fic legi-
Ezechi
mus in Ezechiel. Filihominis ecce ego con
teram baculă panis in Hierufalem. Vbi Hic Hierony.
ronymus. Cum præmififfet loqui Pro-
phetam de tempore obfidionis Hieru-
falem à Chaldeis , fubdit verbum Hebrai
‫מטה‬
cum Mateth , quòd prima editio Aquila Aquila .
baculu, Symmac. & Theodot.segadus Symmach
ideft firmamentum interpretati funt : & Theodotio .
infra, illo tendit Propheta , vt inediam
ciborum
 BACVLVS
ciborumin Hierufalem, & aquæ penuria
incredibilem atteftetur, hæc iuxta literā.
Mifticè verò fubiungit.Nihil tam vefce-
tis animum roborat, quomodo panis vi-
Pfal103. tæ.de quo fcriptum eft Pfal. Panis cor ho
minisconfirmat.Hæc Hieronym. Quanta
igitur fames opprimet hodie hæreticos
Germanie & Anglię populos , quibus
fubtractus eft baculus panis vitæ,de quo
loan,6.' Dominus :Qui manducat hunc panem uiuet
inæternum?
Eadem metaphora vtitur fcriptura
4
Leuit.26. Leuit.2 6.vbi de fame,qua Dominus ob
ftinatos erat puniturus ait. Poftquam con-
fregero baculum panis ueftri,ideft omne pa
nis fubftentaculum abftulero,vt exponit
Lyran. Lyranus.fic in Ezechiel. Conteram uirgam
Ezech,14. paniseius,ideft Hierufalem , & immittam
incamfamem:quod detempore vaftatio-
nisfubTito &Vefpafiano exponit Hie-
Hierony. rony.necfolum de cibo vfuali , fed etiam
de fpirituali,quia Iudæi propter incredu
litatem funt Euchariftia fide , & virtute
loan.6. priuati.de qua Dominus Ioan.'6. Caro
meauere eft cibus.Denique de fame , quæ
tempore Iofeph accidit in Ægypto.legi .
Pfal.104. mus in Pfal.Et omnefirmamentum panisco
Pfal, 71. triuit.fic & alibi de Meffia dicitur: Et erit
firmamentum in terra in fammis montium.
Chald. vbi in Chaldaico legitur: Eritfubftantifi-
cuspanis interra. Hebraicè verò eft Pif-
fath barparticulafrumenti, & alij vertut,
erit placentula panis , quod ad Euchari-
ftiam referunt,quia & aliud targum ver-
tit: Eritfacrificium panisin terra.de quo fa
1.Cor. crificio Dominus ait. Hoc facite inmeam
commemorationem..
Baculus fenectutis vocatur ille, in quo
5 tusfuero àterra, omnia trahamad me ipfum.
merito parentes fperantfolatium , fuften
Tob.5. tationem &protectionem ,fic Anna To-
bię de filio procul deftinato dixit: Bacu-
lumfene&tutis noftre tulifti. Idem repetitur
capit. 10.E contrario vero baculus arun-
dineus vocatur homo,vel quçuis res ter-
rena,in qua fruftra quis maiorem, quàm
4.Reg.18. in Deo fiducia ponit. fic dixit Rapfaces,
in quo cofidis,vt audeas rebellare? an fpe
ras in baculo arundineo, atque confracto
Ægypto , fuper que fi incubuerit homo,
comminutus ingredietur manum eius?
Ifa.36: idem refertur in Ifai.Prætereà Ezechiel.
Ezech,29. Etfcient omnes habitatores Ægypti,quia cgo
Dominus , pro eo quod fuifti baculus arundi
neus ifraël,eo quod apprehenderunt te manu,
ET VIRGA . 199
confractuses.Vbi Hieronym .Vt fcire, Hierony.
inquit,valeamus,quis fit baculus arundi-
neus,fuper quem domus Ifraël confide-
re non debet, è contrario baculo, & virga
Domini intelligere poterimus :de qua ad
Dominum dicitur. Virga tua , & baculus Pfal.22 .
tuus ipfa me confolatafunt.Hanc virgā ha-
buit Aaron, que dracones Acgyptios de Exod.7.
uorauit. & infra de hac puto virga,& nu-
mer. 17. quod floruerit, & amygdala & Num . 17.
nuces germinauerit , & qui Pafcha cele-
brabát,baculos tenebat in manibus , fine Exod.12 .
quibus agni carnes comedere no poterat :
hæc eft virga de radice Ieffe.Hec Hiero. Ifai. 11.
Itaq; non in creaturis,fed in creatorefpes
& fiducia noftra cöftituenda eft.De qua
Dominus Apoftolis Marc. 6. dixit: Con Marc.6.
fidite,quia egofum. Et rurfus: Habetefidu- Matth.14.
ciam egofum,nolite timere.Item paralyti-
co dixit:Confidefili,remittunturtibi pecca- Matth.9 .
tatua. Denique Apoftolis: Confidite,quia Ioan.16 .
egouici mundum .
Baculus & virga pro regia poteftate, 6
vel pro dignitate quauis fuperiori, frequé
ter accipitur. vnde Hierem. de regno Hier.48.
Moab à Chaldeis deuaftando dicitur:
Quomodo confracta eft uirgafortis , baculus
gloriofus fic & de Babylonico Rege à
Perfis & Medis coterendo predixit Efa. Ifa.14.
Contriuit Dominus baculum impiorum, uir-
gam dominantium ,Vbi Hierony. Baculus, Hierony.
inquitimpiorum, qui fuit fceptru & vir=
ga regalis, &c. Sed Athanafius libro de Athanafius .
Paffione & Crucehunc locum explicat
de regno diaboli per Crucem Chriftico-
fracto.De quo apud Ioan. Nunc princeps Ioan.12.
buiusmundieiicieturforas,& egofi exalta-
Eodem modo Remigius fuper Zach.9 . Remigius.
adhoc facit illud Pfal. Quia non relinquet Pfal.124.
Dominus uirgam peccatorumfuper fortem iu
ftorum, utnon extendant iufti ad iniquitatem
manusfuas.Vbi Hierony. Pro virga,in- Hierony
quit in Hebreo fceptrum habetur,hoc eft
ergo quod petimus . Et nenos inducas in ten Matth.6 .
tationem ,, quam
quam fufferre non poffumus.
Hec ille.De eodé fceptro & regno tene-
braru in Ifai.dicitur: lugu enim oneris eius, Ifai.9
uirgam humeri eius , &fceptrum exacto-
ris eiusfuperafti.Vbi Hieron. Tu, inquit, Hierony .
Die Creator atque Saluator iuguoneris
eius , hoc eft diaboli, quiprius exultabat
in mudo,& virga eius fuperafti, &c. code Cyrill.
modo explicant Cyril .& Bafil.Pretereà Bahl,
deim-
 BACVLVS
de imperio diaboli fub typo regis Affy. I
Hierony. rioru Senacherib explicat Hierony.illud
Nah.I.
quod Dis dicit Hierufale Nah. 1. Affli-
xi tefubaudi, ò Hierufale , e non affligam
te ultra, nunc conteram uirgam eius de dor
fotuo.Sub codem etiá typo Affyriorum,
Ifa.ro. dicitur de Satana in Ifa . Ve Affur uirgafu
rorismei.
Virga quoq; regiam Chrifti poteftatē
7
in hiftorico fenfu fignificat: inde fumpta
metaphora , quòd reges aureas virgas,
ideft fceptra : & iudices virgas leuigatas
Num.24.
in manibus geftent.Hinc in Nu. dicitur:
Orietur ftellaex lacob, & uirga corfurget de
Lyran. Ifraël.Vbi Lyranus.Stella, inquit,dicitur
mudi Saluator propter duinitatem: vir
ga propter poteftatem regiam.Hæc ille.
Hæc ergo regia Chrifti poteftas multis
modis virga vocatur,videlicet virga dire-
&tionis,quæ dirigit iuftos ad vitam æter-
nam recta iudicans iudicia , ficut notant
Bafil. Bafilius,Hilarius,Auguft. & Glof.fuper
Hilarius.
illud Pfal.Virgadirectionis uirgaregni tui.
Aug.
Gloffa. Vnde Auguft.ibi.Nemo, inquit, de mife
Pfal.440 : ricordia nimium præfumat, nec fibi blan
Aug. diatur , quiavirga directionis fi alios re-
git,alios conterit:regit fpirituales , conte◄
rit carnales.Hæc Auguft.quòd fatis com
probatur exillo Ifa.quòd de Chrifto di-
Ifai.II. citur: Etpercutietterram uirga orisfui: Et
fpiritulabiorumfuorum interficiet impium.
Bafilius. Addit Bafilius loco citato , fed etiam filij
Dei confolationis dicitur virga Pfalm .
Pfal.22
Virga tua & baculustuus , ipfame confolata
funt. Dicitur & poteftas Domini regia
Pfal.a virga ferrea.Pfa.Reges eos in uirgaferrea:
& tanquam uasfiguli confringes eoscufpide
ferrea paftorali, Hebraicè Tirrhem, & vt
allegat Ioan. Apoc.2.woμeveis ,vt pa-
ftor reges.Conteruntur autem vafa figu-
li ad corum beneficium , fecundum quod
ad carnis perditionem traduntur, vt fpiri
Bail : ritus feruetur,vt inquit Bafil.Eadem ex-
Caffiodor. plicatio eft Caffiod .fuper eundem Pfal=
Greg...
mum. Et Gregor.libr. 7. Moral. fuper
Iob 6.vbi ait. Per contritionem Domi-
ni, fracti vitiis , ad virtutem roboramur.
Hæcille , fic virga contritus Saulus vas
Actor.2. electionis euafit.de quo vide num . 12.
8. Virga quoq; virtutis cade regia Chri-
Pfal.109. ftipoteftas appellatur ficut Pfal. Virgam
uirtutis tue emittetDominusex Sion : dami-
Gloffa, nare in medio inimicorü tuorum.Vbi Glof-
fa exponit regnumpotentiæ tuæ incipiet
ET VIRGA.
à Hierufalem.Dicitur autem virga virtu=|
tis,vt notat Caffiodorus ibidem,quia per Caffiod.
eam dominatur in medio inimicorum ,
videlicet per verbum Dei, & figna virtu-
tum. Dicitur & virga vigilans , quia om-
nium cogitationes, verba, & opera iudi-
cat.fic Hierem.ait. Virgam vigilantem ego Hier.1.
wideo.Vbi Hieronymus . Quidam,ait,vir Hierony,
gam vigilantem, atque nuceam intelligüt!
Dominum, quia in Ifai. dicitur: Egredic- Ifai.11.
tur uirgade radice Ieffe: Et virga Aaron, Num.17.
quæ putabatur emortua , in refurrectio
ne Domini effloruiffe narratur , dicenti-
bus Angelis: Surrexit Dominus, ideft, rex Apoc.19 .
regum ,&r Dominus dominantium. Ergo re-
&te Magi rogabant: Vbi eft qui natus eft Matth.2 ,
rex?Et recte Angelus Mariæ dixit: Et re- Luc.1 .
gnabit in domo lacob in æternum.
Virga pro regia poteftate,& pro regno 9
capitur.Hiere. 10. Qui enimformauit om Hiere.10.
nia ipfe eft. Et Ifraël uirgahæreditatis eius,
ideftrregnum eius. Item apud Zach. Et Zach B
affumpfi mihi duas uirgas,ideft duo regna,
videlicet Gentilium , & Iudæorum. vt
exponit Hierony.de quo vide libro 4.in Hierony:
verbo Decor, num . 17. Præterea in Eze
chiel. in parabola vineæ , quæ typus eft
Ezech,ig.
Hierufalem, dicit Propheta: Et facta funt
eiuirgefolidæ infceptra dominantium,ideft
habuit reges , quitamen poftea à Chal-
dæoru rege captifunt, & regnum illud ad
tempus diffipatum eft. vt exponunt Hie Hierony.
ronym. & Theodo. &c. Theodoret.
10
Virgas in manibus geftare dicuntur
Angeli in fignu poteftatis & principatus
in inferiora.fic legimus Iudi . 6. Extendit Iud.6.
Angelusfummitatem uirgæ , quam habebat
in manu,& tetigit carnes , & azymos panes:
afcenditq; ignis de petra, e carnes , azy-
mospanesconfumpfit. Quærit autem Aug. Auguft.
in qq. fuperlibrum Iudicum , quem hic
refert Gloffa ,quomodo extra tabernacu Gloffa.
lum foederis contra præceptů Dii facri -
ficauerit Gedeon hoc loco : refpondetq ;
putaffe Prophetâ effe Angelum que vi-
dit,& cu eius confilio,tanquã oraculo fibi
per eu dato facrificaffe, ficut Elias reuela- | 3.Reg.Js,
tione Dni, fibifacta extra teplum obtulit
facrificiu.Sed Lyran.ait.Non Gedeo fa- Lyrans
crificaffe quide,fed Angelum,quádo vir•
ga tetigit carnes , afcendit autem ignis in
fignú diuine acceptationis:myftice verò
in fignú Spiritus fanéti , qui de petra,qui
Chriftus eftprocedit. vt notat Gloffa ex Gloffa
Auguft.
 BACVLVS ET VIRGA .
ed.
Aug. Auguft.vnde Dominus dicebat: Ignem uẻ
Luc.2 ni mittere interram.Et in die Pentecoftes:
Ignem mifit Spiritus fancti fuper Apo .
Act.2.
ftolos.
[I Virgulafumi vocatur Ecclefia, vel que
Cant.3 . cunq; anima fancta in Cant. Quæ eft ifta
quæ afcendit perdefertumficut uirgula fami,
ex aromatibusmyrrha thuris?Vbi Gre-
Greg
gor.ait.In deferto huius mundi Ecclefia,
vel quælibet anima viuit exul à regno . &
infrà.Bene autem, vt virgula fumi afcen-
derefancti dicuntur , quia per myrrham
carnis mortificatio defignatur , per thus
orationum munditia. Sed vt notat Vata
Vatablus.
blus , thus non mittit odorem fine igne,
fic Ecclefia primitium fuauiffimo flagra-
batodore,quando in martyr bus imple-
I Ioan.16. batur illud Ioan. Venithora,ut omnis,qui
interficit uos,arbitreturfe obfequium præfta
Matth.s. re Dco. & Beati critis cum maledixerint uo=
bis homines. Poftremo,quãdo implemus
Matth.5.
præceptum illud Matth. Diligite inimi-
cosueftros,&c. Orate pro perfequentibus,
c.tunc ficut thus gedolemus in igne.
Virga in fcriptura correctionem pu-
12
niendi & corrigendi poteftatemfrequen
1.Cor.4. ter denotat.fic Paulus:Quid uultis ut in uir
ga ueniam ad uos , an in charitate er ſpiritu
2.Reg.7 . manfuetudinis:&in lib. Regum : Si iniquè
aliquidegerit, arguam eu inuirga uirorum.
Pfal. 88. fic Pfa.Vifitabo in uirga iniquitates eorum.
lob.21.
& Iob ait.Noneft uirga Deifuper illos.Prę
Pfal.22.
tereà,quod Pfal. 2 2.dicit Propheta:Vir
ga tua & baculus tuus ipfame confolatafunt.
Hierony.
Hier.& Aug.ita exponut, vt per virga le
Aug.
uiorem tribulationem,per baculum gra-
Rom.8. uiorem intelligant: quia diligentibus Deum
omnia cooperantur in bonum. Secunda ex-
Caffiod. pofitio eft Caffiodori. Virgam pertinere
ad iuftitiam correctionis , qua Saluator
corrigit errantes, & baculus ad adiutoriu.
Chald. Sic Chaldæus verit: Caftigationestuæ ,&
Vacablus.lextus ipfa me confolatafunt. Vatablus ver
tit virga tua,& pedum tuum . Eftautem
pedum virga curua fic dicta , quia pedes
ouium retinet ne præcipitentur. Vnde
Virgilius. Virgilius 5.Ecloga.
Attufume pedu,quòd me cũ fæpe rogaret,
Non tulit Antigenes.
Eft itaq; legimus fenfus omnimoda cura
Euthym. tua paftoralis me confolatur. fic Euthy-
Lanfenius. mius , Lafenius & Genebrardus . Ita Deus
Genebrar. filium prodigum , & Chanançam prius
virga corripuit illum fame,iftam repulfa,
200
fed poftea baculo fui adiutorij vtrunque
retinuit, & confolatus eft. Poftremo my-
ard.
fticè Hugo Cardinalis . Virga , inquit, HugoC
ideft Maria virga de radice Ielle , & ba-
culus Crucis Chrifti ipfa me conſolata
funt.
Virga florere dicitur in malum,quan 13
do coinminatio punitionis opere com-
pletur.fic Ezechiel.ait. Floruit uirga,ger- Ezech.39 .
minauitfuperbia,iniquitasfurrexit in uirga.
Non ex eis,non expopulo,non exfonitueorũ,
Vbi Hieronymus explicat hunc locum, Hieron.
de excidio Hierufalem fub Tito & Vef
pafiano. Contracta eft,inquit , dies,ab-
breuiata eft,floruit virga, quæ multo no-
bis tempore minabatur, & de flore fructu
plagarum parturiit:quia completum eft,
quod filius Dei minabatur Iudæis: Ecce Matth.23.
relinquetur uobis domus ueftra deferta. Et
rurfus. Non relinquent in te lapidem fu- Luc.19 .
per lapidem. Et fuper virgam iniquita-
tis , qua fubditos fine caufa Iudæi cæ-
debant furrexit grandis iniquitas cruci =
fixionis Chrifti, quando non ex eis, non
ex populo, non ex fonitu corum , fed
à perfuafione principum , facerdotum
& Pharifæorum commotus eft popu-
lus , vt clamaret ad Pilatum : Crucifi-
ge,crucifige eum. Ideo fanguis Chrifti ve
nit in vindictam , vt virgafuper cos , vf
que in præfentem diem : ita Hiero-
nymus. 18 3
Secundum prædictam metaphoram 14
exponitur illud Michæa. Pafce popu- Mich.7.
lam tuum in uirga tua, gregem hæreditatis
tuehabitantesfolos infaltu.Vbi Hierony Hierony.
mus. Hæc, inquit , dicit pater ad filium
Dominum noftrum Iefum Chriftum,
quipaftor bonus eft , &ponit animam Ioan. 10.
fuam pro ouibus fuis : pafcat populum in
virga fua.& infra. Tam populus quam
oues indigent virga paftorali: de qua lo-
quitur Apoftolus: Quid uultis,utin uir- | t.Cor.4¡
ga ueniam ad uos? Etinfra. Habitantesfolos
infaltu. Dehis poffumus accipere, qui ſe
ab Ecclefia feparantes conuiuiis dedunt,
vt qui habitat infaltu vitiorum virga cor-
ripiendus fit. Hæc ille. Vnde rebellis
Ecclefiæ virga , iubente Domino , per-
cutitur excommunicationis: Si Ecclefiam Matth.18
non audierit fit tibi ficut Ethnicus Publi-
canus.
Virga fuperbiæ eft lingua contume- 15
liofa. Vnde Salomon: Virga fuperbiæ Prou.14.
in ore
 BACVLVS
in oreftulti . quia videlicet fuperbus ftulte
loquens verberat alios lingua fua, & con-
tumeliis afficit. vt exponit Lvranus , &
Lyran.
ante eum Beda. Tales erant Pharifæi,
Beda.
Loan.8, qui Domino dicebant Samaruanus es
tu , demonium habes. Quamuis Ianfe-
Janfenius.nius aliter exponat, nimirum in ore ftul-
fre-
ti verba fuperba funt,propter quæ
quenter à potentioribus verberatur eius
fuperbia , quæ expofitio confonat cum
Prou. 22.
illo Prouerb. Quifeminat iniquitatem ,
metetmala, uirga iræfuæ confummabitur.
Beda.
Vbi Beda. Qui iniufte, inquit , in alios
fæuiunt,ipfa fæuitia ipfi fibi in ſe interitū
confcifcunt. Hacille . Tales erant Pha-
rifæi,quibus Dominus dixit: Vt ueniatſu-
Matth.23 . peruos omnisfanguis iuftus,qui effufus eftfu-
perterram.
Virga in fcriptura pro verberatione
16
fæpeponitur, fiue manu fiat , fiue loris,
aut quouis modo. fic legimus in Micha.
inuirga percutient maxillam principis if
Mich.5.
rael. Vbiprimum omnium ferme eft,
non vt quidam recentiores putant , de va
ftatione Hicrufalem à Chald eis , quia
nullam haberet connexionem cum my-
fteriis Chrifti : de quibus mox Propheta
loquitur dicens : Et tu Bethlehe terra Ephra
ta,erc. Vbi & de conuerfione gentium
ad Ecclefiam primitiuam ex Apoftolis
congregatam in toto capite fermo eft,
quare de vaftatione loquitur Hierufalem
fub Romanis , in vltionem necis Chrifti,
vt exponunt Hieronymus, Gloffa , Ru
Hierony:
Gloffa. pertus ,Lyranus, Vatablus ,&c. Iam ve-
Rupertus. rò,de quo iudice Ifraël prædixerit Mi
Lyranus.
chæas:in uirga percutient maxillam princi=
Vatablus.
pis ifrael,quæftio eft , & quidam tenent
accipi fingulare pro plurali , vt fitfenfus,
percutient fufte principes & facerdotes :
Lyranus. ita exponunt Lyranus, & Vatablus , fc-
Vatablus. quuti Chaldaicum paraphraftem . Sed
Chaldæus. alia expofitio de verberatione intelligi,
qua Chriftus rexregum à Iudæis in ma-
xilla percuffus eft. Neque obftat,quod
non legatur virga in facie percuffus , fed
alapis , quia virga pro verberatione &
correptione accipitur, ficut quando dici-
Pfal 8 8. turin Pfalm. Vifitabo in uirga iniquitates
corum,ideft in verbere & punitione : itaq;
in virga percutient maxillam , idem eft,
quòd verbere velictu percutient. Ita te-
Hier ony. net Hierony.fuper hunc locum, qui Deu
patrem inducit hicloquentem ad Hieru-
ET VIRGA.
falem filiam latronis,fcilicet Adæ vaſtan
dam ,propter iniuria's Deo factas . Tu ( in-
quit ) erfiliitui obfidionem pofuerunt fuper
me,&fuper filium & fpiritum meum.An
non contumelia trinitatis eft , quando te
faciente percufierunt Romani caput iudi'
cis Ifraël,dicentes . Prophetiza Chrifle,quis Matth.26 .
eft qui tepercuffit fiue quando vnus de mi
niftris tuis percuffit cum in maxillam,
dicens: Sic refpondes pontifici? Hæc Hie = 10an.18.
ronymus.Eodem modo iuxta literam ex
ponit Gloffa ordinaria. Item Rupertus Gloffa,
Abbas , & B. Ifidorus ad Sororem , &, Rupertus.
eft fenfus legitimus , quidquid alij tecla- Ifidorus.
ment.
1
Virga dicitur metaphoricè B. Virgo
Maria. fic intelligit Hieronymus. illud Hierony.
Ifai.Egredietur uirga de radice leffe.Virgā, Ka11 :
inquit de radice Leffe B.Mariam intelli-
gimus,&c. Dicitur autem virga folida,
non vacua more calami,fed gratia plena.
Item. Virga recta non obliqua , caftita-
tem enim quampromiferat , feruare vo-
lens Angelo dixit: Quomodo fiet iftud, Luc.1.
quoniam utru non cognofco? Quafi dice-
ret , non eft animus flectere ad dexte
ram , neque ad finiftram à fancto pro
pofito , denique virga humilis in oculis
fuis , quanuisfublimis in oculis Dei,vnde
dixit: Ecce ancilla Domini , cum mater Dei
falutaretur.
Baculus eius annuntiabit ei Olex
4. vide libro 1. in verbo Anun-
tiare.
CAPVT III.
Bala.
A LA Interpreta- ‫בלה‬
tur deglutio , vt inquit
Philo. Iudæus de con- Philof.
gref, &c. que fuit an-
cilla Rachelis , quam
dedit vxorem marito
fuo Lacob, vt ex ipfa fufciperet liberos.
Habeo ( inquit ) famulam Balam , ingre Genef.30 .
dere ad illam , ut pariat fuper genua 'mea ,
&habeamex illa filios . Sic &prælatus
Ecclefiæ fi fenferit fe prædicationi mi-
nus idoneum , ita vt filios generare fpi-
rituales non poffit , fubftituat fibi præ-
dicatio
 BALAAM.
dicatorem zelo Dei fuccenfum , vt
fructum faciat in Ecclefia. Sic Valerius
olim Epifcopus præsbyterum fuftituit
fibi Auguftinum. vnde quod Dominus
Ioan
. dixit : Pofui uos ut eatis , & fructum affe
ratis , intelligit perfe & per alios fubiti-
tutos ,
CAPVT IIII.
Balaam ,
‫בלעם‬
ALAAM , ideft,
Num.24.
veſtuſtas populi fuit
Onefto. ariolus , de quo Num.
Aug 24. Sed an fuerit Pro-
B pheta quæftio eft: Au-
guftinus enim vocat
illum Prophetam libro . 4. qq. fuper
Numer. Idem tenet libro. qq. ad Sim =
plicianum . q. 1. Afina ( inquit ) locu =
ta eft , in qua fedebat Balaam Prophe-
ta. Nihilominus tamen tenendum eft
non fuiffe propriè Prophetam , licet ali-
quando fpiritu diuino prophetauerit,
quia on vocatur aliquis Propheta ex
vno vel altero actu , fed ex habitu.Quod
ipfe Auguftinus , declarat loco citato ,
dicens non fuiffe illum propriè Pro-
phetam. Non enim ( inquit ) fi quis
aliquid fapienter dixerit , continuo fa-
piens exiftimandus eft , neque fi quis ali-
quid prophetauerit , iam inter Prophe-
tas numerabitur , idem tenet. 2.p. qq.
Num,24, noui teftamenti q. 39. Explicans illud .
Orietur ftella ex Iacob. Hæc ( inquit )
prophetia eft Balaam , non quia fuit
1.Cor.10 . Propheta , fed Deus caufam populi fui
fecit per illum . Et ficut prophetaffe in
ueniuntur miſsi à Saul , & ipfe Saul ,
Ambrof.
cui dictum eft: Nunquid Saul inter Pro-
phetas Præterea B. Ambrofius in il-
lad. 1.Cor.13 . Si habucro prophetiam , exi-
ftimat fuiffe ariolum. Nam & Balaam
Orige.
( inquit ) prophetauit , cum Propheta
non effet , fed ariolus . Origenes quoque
fuper Numer. homil. 1 3. Dicit Balaam
Lyran. prophetare folitum fpiritu dæmonum ,vt
Num.22.
pote magum & ariolum . Denique Lyra-
nus , fuper illud Numer. 22. Caftrame-
tatifunt in campeftribus Moab . Fuit ( in-
201
quit ) Balaam Propheta Dei , & dæ-
monum, Vbi notandum Balaam voluif-
fe duobus Dominis feruire , vt puta Deo
& dæmoni,fed minimè potuit , iuxta il-
Matth.6,
lud ; Nemo poteft duobus Dominis fer-
uire.
CAPVT V.
Balfamum.
ALSAM V. M
Hebraicè dicitur Pa- ‫בנג‬
nag , vt legimus Eze-
ch . 27.
Balfamum eft fuccus I
B
pretiofus fuauiter olens
in modum olei , dequo
Plinius libro 12. cap. 25. Qmnibus Plinius.
( inquit ) odoribus præfertur balfamum,
vni terræ Iudææ conceffum , quondam
in duodus tantum hortis vtroque regio .
Oftendere arbufculam hanc vrbi Impera
tores Vefpafiani , Viti fimilior eft quam
myrto , implet colles vinearum modo,
quæ fine adminiculis fe ipfæ fuftetant , fo
lium proximum rute, perpetua coma ,
proceritas intra bina cubita fubfiftit.Se-
men colore ruffum , faporis vini , ra-
mus crafsior quam myrto. Inciditur vi
tro , lapide , offeifue cultellis , nam fer
ro læditur interius percuffa , & emori=
tur protinus:ideo vltra corticem incidi
non debet , fuccus è plaga manat , te-
nuis gutta lanis colligitur in cornua ,
mox in vafe nouo fictili , eft que oleo
craffiori fimilis , prius candens , dein-
de rubefcens durefcit : ter omnibus per-
cutitur æftatibus : purum in vefle macu-
las non facit , prima gratia lachrymæ,
fecunda femini , tertia cortici , minima
ligno.Hæc ex Plinio.
Quando autem nulli alteri liquori 2
mifcetur , balfamum quidem pretiofifsi =
mum eft. Vnde fapientia dicit : Et Ecclefi . 24.
quafi balfamum non mixtum fic odor meus.
Vbi Gloffa interlinealis quia nullam Gloffa .
(inquit ) habet infe erroris maculam fed
puram &fynceram doctrinam , quæ pro
fert odorem virtutum omnium , & fpi-
ritualem gratiam infundit mentibus
fideliù.Hæc interli . Hunc odore Chriftus
Cc dedit
 BALTHASAR .
dedit vt pote fapientia Dei incarnata
Matth.s . quando Aperiens os fuum docebat di-
cens beati pauperes , &c. Et quando dice-
bat : Nolite thefaurizare uobis thefauros
Matth.5. interra , &c. Et rurfus : Querite primum
Matth, 6. regnum Dei & iuftitiam eius. Addit au-
Goffa.
tem Gloffa , ordinaria fuper locum ci-
tatum ficut balfamum ( inquit ) non
mixtum odor meus . Nam Chriftus ficut
arbufcula balſami aromatizans odorem
dedit , quia humilis in carne fed plenus
gratia & virtute , yulneratus eft propter
iniquitates noftras , & nobis vitæ & fa-
lutis facramenta profudit . Hæc Gloffa.
Sic ergo in circuncifione cultro lapideo
caro eius incifa guttulas falutaris balfa-
mi ftatim effudit . Ita vt merito : Voca-
Luc, 2. tum fit nomen eius Iefus. Ideft Salua-
tor.
Legimus etiam in Ezech . vbi de in
3 Iofephus.
fula Tyro quondam opulentifsima Pro-
Ezech, 27.
pheta loquitur : Iuda & terra Ifrael ipfi in
ftitores tui in frumento primo , balfſamum
mel , & oleum , & refinam propofuerunt
Hierony. in nundinis tuis. Super quem locum Hie
ronymus , Cum manifefta fit litera iux-
ta fpiritualem ( inquit ) fenfum dicemus,
non debere terram confefsionis , ideft,
Ecclefiam deferre Tyro prædicta , & in
Matth. 7. fra, audiamus Domini verba dicentis : No
Matth.15. lite fanétum dare canibus , & quod Mulie=
ri Chananææ refpondit : Non eft bonum
fumre panemfiliorum , mittere canibus.
Sed quia exierat definibus Tyri & Si-
donis , & appropinquabat terræ If
rael , idcirco quod rogauerat confecu-
ta eft. Hæc Hieronymus , infidelibus
itaque irriforibus non eft balfamum
myfteriorum fidei aut frumentum effun-
dendum , fi tamen conuerti velle videan-
tur , aut fcire veritarem fitiant : docen-
di plane funt,quia vt Apoftolus ait:
2.Tim , 2 . Deus uult omnes homines faluos
fieri, & ad agnitionem ue-
ritatis uenire.
(-¿-)
CAPVT VI.
Balthafar.
ALTHA SAR
fuit vltimus rex Baby--
loniæ , fub quo ciui-
tas à Cyro capta eſt-
fuit autem variis no-
B
minibus ab fcriptori- Dans.
bus appellatus , in He-
bræo enim Balthafar dicitur , & Balfa-
far. Item Hieremias . 50. appellatur Me- Hier.so..
rodach, vbi legimus : Capta eft Babylon,ui-
dus eft Merodach. Nominatur etiam Na-
boan & Nabonidus vt patet apud Bero- Berofus.
fum , Alexandrum Polyftorem , & Al Alexand
phæum , apud Iofephum lib. 10. Anti- Polyftur.
quitatum cap. 3.& libr. 1 .contra Apio- Alphaus.
nem & apud Eufebium libr. 9. de præ- Eufebius.
paratione Euangelica . cap . 9. Denique
Labintum vocat illum Herodotus libr. Herodotus.
1.Conftat autem prædictos omnes au
thores loqui de Balthafar excircunftan-
tiis , quia vltimum illum regem Babylo
nis effe dicunt fub quo Cyro duce à
Medis & Perfis capta fit ciuitas , circa
olympiadem quinquagefimam quarta.
Quod verò illum in conuiuio , vino & 2
dapibus indulgentem calamitas op-
prefferit , non folum Efaias prædixit: Efai. 21 .
Pone menfam, & c. Sed & Danielteftis nar Dan.s.
rauit oculatus.Et Iofephus libr. 10. An- lofephus .
Xenophor
tiquit cap. 13. Item Xenophon libr . 7. Herodotus
Herodotus lib. 1.Solêt enim perditifsimi
homines cum in fummo vitæ difcrimine
verfantur,foluto , & quafi tranquillo ani
mo , voluptatibus indulgere. Propterea
Dominus ait: Vigilate , quia nefcitis diem ne Matth.25 .
que horam ,& in Luca : Etuosfimiles homini Luc..
busexpectantibus Dominumfuum. Non tamen
defunt, quidicant inter autores, Balthafa-
rem eo die conuiuiis vacaffe,quòd facer ef
fet Belo,quem inter Deos fuos Babylonij
præcipuum habebant protectorem , ad-
dunt prætera tam munitam fuiffe Ba-
bylonem muris, militibus,& armis , fluuio
quoque magno Euphrate , qui interluit
vrbem , vtnullus ab hoftibus fubeffet ti-
mor,cæterum non eft munitus locus con-
tra iram Dei , de qua lobait . Deus cuius Iob.9 .
ire nemo refifterepoteft.Dicit aute D.Tho . D. Thon
libr. 3. de regimine Principum , diuino
epente
 BALTHASAR.
repente miraculo exiccatos fuiffe duos
fluuios , Tigrim, & Euphratem, eaque ra
tione potuiffe Cyrum ficco veftigio cum
exercitu fuo ciuitatem peruadere. Sed
certum eft Tigrim fluuium à Babilone
longiufculè abeffe : Euphratem verò ,qui
interluit vrbem,nefcientibus Babyloniis ,
in multas circum circa follas à Cyro fa-
&tas diuifum ficquè attenuatum effe,
vtfacile milites illum tranfuadarint , vt
Herodot, narrat Herodotus . Sic ergo fecuram fom
noque deditampercuffere ciuitate. Quɔ
quidem exemplo monemur omni hora
nobis profpicere : Quia fifeiretpater fami
Luc,12 . liasqua horafur ueniret, uigilaret utique,& nõ
fineret perfodi domumfuam.
Dicit in fuperfcriptura apud Dan.poft
3
Dans. conuiuium & prodigium fententia die
uinæ defcriptæ in pariete mirabiliter,
contra Balthafarem , interfectum illum
fuiffe ab hoftibus irrumpentibus eadem
Zonaras nocte. De quo Zonaras Chriftianus fcri
ptor dubitare non veretur , contra fidem
fcripturæ. Quamuis enim inter propha-
nos autores non defint Ethnici , qui id ne
gent , quos refert Iofphus libr.. contra
ofeph. Apionem. Nihilominus tamen funt ex
eifdem gentilibus fcriptoribus, qui id af-
firmant, de quorum numero eft Xeno-
Xenophon,
phon libr. 7. de Cyri inftitutione , cui
concordat autoritas fcripturæfacræ, quæ
humanis quidem omnibus anteponenda
eft.Splendetautem admirabilis prouidē-
tia & mifericordia Dei, que regem bar-
barum,tanto prodigio fcripta in pariete
fentétia præmonuit,vt refipifceret:quod
quiafacere côtempfit,mifere periit. Quid
ergo mirum fi Deus qui vnum tyrannum
opprefforem populi fui, & facrorum vaſo
FE
M rum violatore, figno vifibili quafi á fom-
LE no excitauit, etiam vniuerfo mundo fub
Luc.21. diem finalis iudicij perituro figna præmit
Matth:2 4. tat: Infole & Luna & Stellis. Deus enim uult
2.Tim.2. omnes hominesfaluosfieri.
Quærunt etiam patres quot reges Ba-
4 byloniæ vltimum hunc Balthafarem
antecefferint : de quo multis interim
opinionibus intermifsis , probabilio-
Hierony.
rem putamus fententiam Hieronymi,
Dan.s •
fuper illud Dan, 5. Nabuchodonofor
pater tuus. vbi ait Sciendum eft , Bal-
Berofus. thafarem non fuiffe filium Nabuchodo-
Iofephus. nofor , fed iuxta Berofum & Iofephum,
qui eum fequitur libro. 10. de antiquit .
202
13.cap.poft Nabuchodonofor qui regna,
uit annis. 43.fuccefsit in regno eius filius
eius Euilmeredach , cuius in fine fuæ
prophetiæ meminit Hieremias , cui fuc-
cefsit filius eius Negliffar , poft quem
regnauit filius eius Labofardach , quo
mortuo regnum tenuit filius eius Bal-
thafar.Hæc Hieronymus. Sed obiiciunt
aliqui contra iftam fententiam dictum
Hieremiæ, vbi Dominus ait : Ego dedi Hier.273
omnes terras iftas in mana Nabuchodonofor
regis Babylonis , & feruient ci omnes gentes,
filio eius ,&filio filij eius, donec ueniat dies
terre cius.c.Ergo Balthafarvltimus rex
debuit effe nepos ; & non abnepos re-
gis Nabuchodonofor .Ad quod refpon-
dent quidam , Negliffar non fuiffe fi-
lium Euilmeredach naturali progenie,
fed adoptiuum , fuit enim Negliflar mas
ritus filie Euilmeredach , apud quem
manfit paruulus Balthafar , cumque reg-
num Negliffar violenter occupaffet re-
liquit fceptrum moriens filio fuo Labo
fardach, qui cum poftea moreretur fine
liberis , reftituit regnum Balthafar cuius
erat proprium . Sic ergo quæ Iofephus
fcripfit fecutus Berofum , à vaticinio Hie
remiæ non difcordant. Fuit enim Bal-
thafar nepos , & non pronepos Nabu-=
chodonofor regis , modo prædicto .
Cæterum vrgebit fortaffe quifpiam
dicens , Balthafarem non fuiffe nepo-
tem regis Nabuchodonofor , fed fi-
lium. Sic enim legimus non folum Da-
nielis. 5. vbi Daniel dixit : Balthafa- Dan
ri : O rex Deus altifsimus regnum & mag-
nificentiam dedit Nabuchodonofor patri muo,
c. Sed & Baruch refert fcripfiſſe
Iudæos , qui tranfmigrauerant cum le-
chonia rege Iuda in Babylonem , illis Baruch,1
qui remanferant Hierofolymis , Orate
pro uita Nabuchodonofor . er filij cius Bal-
thafar. Hoc autem ante Hierofolymi
tanum excidium fcriptum eft. Ergo
Balthafar Princeps erat inclytus in Ba-
bylone viuente patre fuo Nabuchodo-
nofor,ante feptuaginta cæptos captiui-
tatis annos , quomodo ergo nepos eius
fuiffe dicitur ? Ad quod refponden-
dum eft in Babylonia multis fuiffe cog-
nomen Balthafar. vnde exiftimatur fi-
lius Nabuchodonofor Euilmeredach,
cognomento dictum fuiffe Balthafar, De
indeverò vltimumregem fub quo capta
Cc 2 eft
 BALTHEVS
eft à Cyro Babylon,nomine proprio vo-
catum effe Balthafar, qui nepos fuit Na-
buchodonofor , quomodo fupra dictum
eft.Alioquin fi ante aliquot annos quam
capta effet Hierufalem , Princeps fuiflet,
iam fuiffet quando Babylon capta eft vf-
que adeo fenex, vt non poffet comeffatio
nibus ebrietatibufque vacare , de quibus
Dan,s . meminit Daniel. Illud poftremo notan-
dum , non fine caufa calamitates in conui
uiis accidere, vbi immoderatæ funt pota
tiones , qualis contigit huic mifero regi,
qui vitam eadem nocte cum florentifsi
ma perdidit monarchia. Illa verò conui-
uia probantur, in quibus vinum potius de
fit,quale conuiuium illud fuit nuptiarumn
Cana Galiææ in quo Dominus aquã mu
Ioan.2 .
tauit in vinum , in aliis autem dæmon vi
nummutat in virus ,
CAPVT VII.
Baltheus .
ALTHEVS in fa-
cris literis vocatur He
braicè habenet Ifa. 22 :
Exod. 21. dicitur etia
hah
Chagorah .
I B Baltheus cingulum
militum , regum , & Sa
Iob.12. cerdotum; de regibus Iob. Quibaltheum
regum diffoluit, & præcingitfune renes eorum,
Leuit,8. De Sacerdotibus Leuit. 8. Talles Aaron,
&c.&accinges eum Baltheo .De militibus. 3 .
Reg. 2. Pofuit cruore prælij in bultheo.Signi
ficat autem in regibus moderationem in
perturbationibus edomandis & pafsio-
Pfal.2. nibus quæ rectum peruertere iudicium
folent,de quo Pfal. Et nunc reges intelligite
erudiminiquiiudicatis terram, c, apprehendi
te difciplinam.Chriftiana itaque difciplina
baltheus regum eft.Sacerdotu verò Bal-
Luc.12.
theus continentia de qua Luc.Sint lumbi ue
ftriprecincti. Denique Baltheus militum
timor Dei eft , qui refrænat amalo , & in
ducit ad bonum.Ecclefi.15 . Quitimet Deu
Orige. facietbona. Qui plura de his velit legat Ori
Hierony. genis.hom.6 . & 9. in Leuiticum & Hie-
rony.fuper Efai. 11 .
Bananias vnus ex viris fortifsimis Da
2
uid fuit qui occidit leonem in cifterna de
quo in verbo Cifterna nume. 2. agimus.
BAPTISMVS .
CAPVT VIII.
Baptifmus Baptizare.
APTIZARE dici -
tur Hebraicè Tabal. intin=
gere & lauare.4 . Reg. 3. La
uit fepties in Iordane.
Baptizare eft lauare , & Baptifmus ablu 1
tio, quamuis pro facramento ablutionis
frequenter accipiatur , de quo iam dice-
mus.
Baptizabat Ioannes Baptifta in
aqua tantum : quia baptifmus eius cor-
pus duntaxat abluebat , non animam .
Vnde Luc.3.dixit : Ego baptizo uos in aqua, Luc.z.
uenit autemfortior me poft me,& c.ipfe uos bar
ptizabit in Spiritufanéto & igni. Vnde Hæ
retici Seleuciani , & Herminiani perperā
hunc locum intelligentes , non aqua fed
igne fuos baptizabant . Cæterum non
effe hoc loco de igni materiali fermo-
nem, ex verbo Chrifticonftat apud loan: Ioan. ; .
Nifi quis renatusfuerit ex aqua & Spiritufan
to non poteft introire in regnum Dei . Vbi de
aqua folum elementari mentionem facit,
non de igne , quare ignis apud Lucam, me
taphorice fumendus eft , vt authoritas
Euangelij , & vfus Ecclefiæ Catholicæ
docet. Et quidem Cyrillus libr. de recta Cyrillus,
fide ad reginas , per ignem Spiritus fan
tus intelligi putat , de quo Dominus
&
Luc,12.
apud Lucam : Ignem ( inquit ) ueni mittere
interram.Et maximè cum in die Penteco
ftes fuper Apoftolos in linguis igneis A& t.2.
apparuit. Eodem modo Beda fuper Beda.
Lucam , Poteft ( inquit ) idem Spiritus
fanctus per ignem fignificatus intelligi. Glof.Interl
Sic & Gloffa interlinealis & antea Chry- Chryfo.
foft. & Hieronymus , fuper Matth. 3. Hierony.
Secunda expofitio eft , per ignem pur-
gationem , quæ per tribulationes fit , de-
fignari: quam etiam tenent Beda, & Glof Beda .
fa interlinealis . Tertia fententia eft Ori . Glof.Intert
genis homilia. 24. fuper Lucam, per igne Orige .
quidem vel iudicij finalis,vel purgatorij
flamma intelligi.Stabit ( inquit ) in igneo
flumine Dominus Iefus , vt eum,qui poft
exitum vitæ huius ad paradifum tranfi
re defiderat , & purgari indiget , hoc
amne baptizet. Hacille , quam, ex-
pofitionem Hierony.fecundo loco ponit, Hierony.
fuper Matth. 3. in præfenti inquit fæculo
fpiritu
 BAPTISMVS
fpiritu baptizamr , in futuro igni, & Hi-
Hilarius:
larius fuper Matth. 3. de igne intelligit
iudicij.Prima tamen expofitio magis qua
drat ,
3 Baptizari pro mortuis phrafis eft Pau
1.Cor.15. li. 1.Cor.15.vbiait: Siomaino mortui nore
furgunt, ut quid baptizatur pro mortuis ? Quod
Hierony. Hierony . de baptifmo exponit facramen
tali, in hunc fenfum , vt dicat Apoftolus ,
qui baptizantur, non folum baptizantur,
vt remifsionem peccatorum accipiant,
fed etiam vt gloriofi poft mortem refur-
gant in æternum , & hoc eft pro mortuis
baptizari , ideft, pro fide refurrectionis
Chryfoft , mortuorum.Sic & Chryfoft.dicit , bapti
zandos de more Ecclefiæ rogari , ancre-
dant mortuorum refurrectionem ? dein-
de baptizantur.Vnde Paulus hic ait, fi fu
per hac fide refurrectionis mortuorum ba
Theophy. ptizantur , quomodo non credunt mor-
tuos refurgere ? eodem modo Theophy
Ambr. Altera verò expofitio eft, quam referunt
D.Thom , Chry.Theop.Ambr .& D.Thomas , do-
cuiffe Marcione Harefiarcham, fi aliquis
fine baptifmo contingeret ex catechume-
nis mori fatis illi ad falutem æternam fo
re,fi alius pro eo baptizaretur, quofuppo
fito,dicit Paulus , quorfum pro mortuis
quidam baptizantur , fi mortui non refur
gunt:fed prior expofitio preponenda eft:
quiahæc pofterior non retinet vim ratio-
nis Pauli,diceret enim quifpiam baptizā
tur viui pro mortuis , vt animæ illorum
requiefcant , licet no fit refurrectio futura.
Baptifmi facramenti materiam effe
aquam naturalem Dominus inftituit,
Joan-3.
apud loan : Nifi quis renatus fuerit exaqua,
Spiritufancto &c. Ita decreuit fide effe
Vittor Pap . tenendum Victor Papa & martyr huius
nominis primus ,Epift. ad Theophi
lum
Epifcop A
um lexandrinum.Sin (in
e effe
quit ) fuerit , quocunq loco vel c
m o m en
ue
to , fiue in flumine , fiue in mari , fiue in
fonte , tantum confefsion diuini nomi-
e Baptifmus autemfanguinis eft martyriú,
nis Chriftian credulitat ti
æ is fan & ficata ,
ConcilLat. baptizen
tur . Sic etiam definitur Concil .
Laterane
nCicap . firmiter de fumma Tri-
Con, Flor. nit & fide f atholica . & Cocil.Flor
ent.in
vnione Armenor , poftremo Concil .
um
Con: Trid. Trident . feff.6.cap . 2. Item idem habe-
tur in cap . in quodam de celebrat
ione
miffarum
.Accedit formam baptifmi effe :
Ego tebaptizo innomine Patris ,& Filije Spi
ritusfanct , vel quæ toleratur apud Græ-
i
BAPTIZARE . 203
cos, vt habes in Conci.Florent. Baptizetur
feruus Chrifti,in nomine Patris,& Filij, &
r Spi
ritus fan& i,quæ Trinitatis inuocatio habe-
Matth.vlt.
tur explicita Matth.vlt.Loccteomnes gen-
tes baptizātescos,innomine Patris,er Filij,&
Spiruusfandi. Ad materian: verò baptiſ-
mireferuntur multa Prophetarum vatici-
nia,de mundatione per aquam , Ifai, Om- Ifai.55
nesfitientes uenite ad aquas . expolitore Hie- Hierony,
ronymo, & Ezech.Effundamfuper uos aqua Ezech.36.
mundam,& mundabimini ab omnibus inquina-
mentis ueftris,& cap.47 . Ecco aqu.e redundan Ezech.47:
tes à latere templi.& Zach.Eritfons parcus do Zach.13 .
mui Dauid, c, de quo vide in dictione A =
qua.Quod fiquis obiiciat deforma baptif
mi, fatis effe quempiam baptizari in no-
mine Iefu,velin nomine Chrifti , vt habe-
tur de more quo baptizabant Apoftoli:
Baptizati(inquit ) erant tantum in nomine Do A&
t.8.
mini lefu . Adhocrefpondet D.Thom . 3. D.Thom.
p.q.66.ar.6.fuiffe factum difpenfatione
diuina,ne odiofum effet Chrifli nomen,
fed cunctis potius honorabile, hodie tamē
fieri minime poffet , de quo latius agunt
doctores fcholaftici.4.fententia .
Baptifmus aquæ facramentum eft no- 5
uæ legis , fed vltra funt alia baptifmata,
quæ non funt plane facramenta , baptif-
mus,videlicet flaminis,& baptifmus fan-
guinis. Baptifmus flaminis eft , quando
adultus fide viua , & igne charitatis infla
matus à peccatis purgatur, cum voto ba-
ptifmi aquæ finondum illum recepit. Et
fi copia non adfit baptifmiaquæ , fufficit
ad falutem ,ficut definitum eft , in cap. de Ca. Debitu
bitum, de baptifmo & eius effectu .& cap . de Bapt.
Ca.ad Apo-
ad Apoftolicam ,de presbytero non baptiftolicam ,
zato, & de confecrat. dift. 4. Can. Cate- Ca. Catehu
chumenum,& Can.Non debito. Idemte menum.
ca.
net Ambr. lib.de obitu Valentiniani , & Non de-
blto.
Aug. li . 14.cotra Donatiftas ca. 2 2.Con Ambro,
cil.Trid.feff. 6. Can.4.vbiper votum ba Aug.
ptifmi intelligit baptifinum flaminis . Con.Trid.
de quo apud Luc. Chriftus dixit : Baptif. Luc.22,
mo habeo baptizari, quomodo coarčior , uf-
quedum perficiatur. Quod fiquis fine copia
baptifmi aquæ martyrium fubeat, fortio
ri ratione faluatur , quàm qui folo baptiſ
mo flaminis obiit , quia in baptifmo fan-
guinis ille includitur re ipfa implicite vel
explicite, vt Theologi dicut, de quo meini
Aug.
nit Aug.l1 , 4.cōtra Donatiftas ca. 21.hæ
ergo tria baptifmata,niodo à nobis expl .
Cc 3.
cato ,
 BARABBAS .

cato, fatis funt ad faluté, nã de catechume) CAPVT I

no fine baptifmo aquæ necefsitate cogen
te Martyrium fubeunte Dominus attefta
Ioan.Is. Baraç.
tur: Maiorem charitatem nemo habet , quam ut
animamfuam ponat quis,& c.
6 Præter tria prædicta Baptifmata legi-
ARAC interpretatur P
mus infcriptura quædam alia , quæ non
ad animæ falutem fufficiebant , fed figura fulgur , fuit autem iudex
erat veri baptifmi in lege gratia inftitue Ifrael,quem Debora pro-
1.Cor.10.
di,ficut Paulus ait: Patres noftri omnes mare phetifsa vxor Lapidoth
de monte Ephraim con
tranfierunt,omnes baptizati funt in nube s in
fortem fibi dari petiit ad bellum contra
Iudith, 12. mari, præterea de Iudith legimus : Baptiza
Sifaram ducem exercitus regis Afor Iud. Iudi
Hebr. 2. batfe infonte aquæ, & ut aſcendebat , orabat Do
4.Non fuit autem maritus Deboræ vt qui
minum Deumfuum, & Hebr. 9.dicit Apo-
dam putauerunt , quia fuit de alia tri-
ftolus : In uariis baptifmatibus , & iuftitiis
bu , nempe de Neptalim , noluit què ire
carnis ufque adtempus correptionis impofitis.
ad prælium illud tunc periculofum nifi
Huius generis baptifmus erat ille de quo cum Debora Prophetiffa foemina pru-
Eccle, 34 legimus in Ecclefi. Qui baptizatur à mor-
dentifsima , fait que in eo reprehenfio-
tuo, & iterum tangit mortuum , quidproficit la
uatio eius? Ad fimilia itaque baptifmata ne dignus , quod cumin nomine Domi-
Ioan, 2. ni cum promifsione victoriæ,illud iube-
erant in nuptiis Cana Galilææ fex lapi-
retur inire prælium , foeminam fociam
dea hydrie fecundum purificationem Iudeo .
poftulauit. Ideo licet inter duces fan-
rum. Cæterum vltra hæc omnia legalia
tos Heb. 11. ab Apoftolo numere Heb.11.
fuit baptifmus pharifaicus , quo fuperfti- tur , nihilominus tamen non illi victo-
tiofè ad fingula conuiuij fercula manus la
ria fed fœminæ deputata eft. Quòd
uabant , & vafa. de quo Matth. 15. &
fitanto virò vitio datur , quod minus
Marc.7.vbi legimus : Baptifmata calicum
promptè obedierit voci Domini loquen-
urccorum,quæ quidem ex fcripturis per
tis per os fœminæ tunc prophetantis :
Ifa.1. peram intellectis Pharifæi deducebant,
multo magis punietur , qui in lege gra-
quod enim legimus apud Efaiam : Lauami
tiæ non obedierit prælatis Ecclefiæ ‫ د‬de
ni , mundieftote. quod de confcientiæ qui-
quibus Dominus ait : Quiuos audit me au- Luc.10.
dem purificatione Propheta dicit , inter dit,& rurfus : Quæcunque dixerint uobisfer- Matth.23.
pretabantur illi de lotione manuum,&c .
uate & facite.

CAPVT IX
.
CAPVT XI.

Barabbas .
Barachias.
A RABBA S quif-
Matth.27 . nam fuerit , fcriptura ARACHIAS
Narrat. Matth. 27 .
‫כ‬
interpretatur benedi - ‫רכרה‬
Mar. 15.Luc.2 3. Qui
cens Dominum , de quo
B erat propter feditionem
quæftio eft inter patres veftio.
quandamfactam in ciuita- Matth 23.
fuper illud Matth. 2 3 .
ter homicidium miffus Vbi Iudæis Dominus
in carcerem, apud Ioan: Erat(inquit ) Ba dixit : Vt ueniat fuper uos omnis fanguis
rabbas Latro. Siergo Barabbas Latro fedi
iuftus, qui effufuseft fuper terram à fanguine
tiofus & homicida antepofitus eft filio
Abel iufti , ufque adfanguinem Zacharie
Matth, Dei,& melior illo reputatus ,recte dicitur:
filij Barachia,quem occidiftis intertemplum &
Luc.6. Beati eritis cum maledixerint uobis homi
altare. Quæritur ergo quis fit ifte Za-
nes & perfecutiuos fuerinte dixe charias filius Barachiæ , de quo Hic Hierony.
rintomne malum aduer
ron.fuper Matthæum tres refert opinio-
fusuos. nes.ex quibus vna eſt iſtum Zachariam

fuiffe
 BARATHRVM.
fuiffe patrem Ioannis Baptiftæ qui ideo
dicitur occifus à Iudæis , quod cum
Maria in die purificationis ingreffa ef-
fet templum collocauit eam in locum
virginibus feparatum , dicens:Virginem
poſt partum permanfiffe : propter quod
inter templum , & altare à reliquis Sa-
cerdotibus fit occifus. Ita ex patrum
Orig.
traditione fe tenere dicit Origin. ho-
Bafili. mil. 26. in Matth . & Bafilius homi-
Chryfoft. lia de natiuitate Chrifli , & Chrifoftom.
Leo Caftro. allegatus à D. Thomas fuper Matth.
23. & alij Græci, quos allegat Leo Ca-
ftro in fuo Apologetico , fed Hierony-
mus , dicit hoc effe Apocryphum.Dein-
de non eft verifimile quod Maria quæ
ne lapidaretur à Iudæis voluit purifi-
Luc,à. cationis feruare legem Luc. 2. fuam ce=
lans ad tempus virginitatem , voluerit
fe tunc cum virginibus collocare , &
tantas de fua virginitate poft partum
excitare turbas , vt Zacharias, occide-
retur. Eft ergo fecunda opinio , hunc
Zachariam effe vnum, ex duodecim
Chryfoft. Prophetis , qui vocatur filius Barachiæ,
ita tenent Chryfoftomus in homilia na-
tiuitatis S. Ioannis Baptiftæ quæ eftin.
Vatablus .
F.Ribera. 2. tomo , & Vatablus & Francifcus
Ribera fuper Zach. 1. numero . 1. ne-
que caret fua probabilitate , primum
quia ifte eft filius Barachiæ : deinde
Luc.11,
quiaLuc. 11. Chriftus loquitur de fan-
guine fufo Prophetarum , quorum iſte
ferè vltimus eft , & quia Chriftus inci-
piens numerare ab Abel debuit in vlti-
mo Propheta occifo finire qualis ifte eft:
Na poft illu aliu Zachariæ filius Ioiadæ,
occifus eft Ifaias & Hieremias. Nihilomi
nus tamen contra hanc fententiam facit,
quod non potuit ifte Zacharias occidi in
ter templum & altare , cum tempore quo
Zach.7
1.Efdræ.6. prophetauit non fuerit templum readi-
ficatum , nec valet dicere Zachariam an-
no. 4. Darij regis filij Hyftafpis prophe-
taffe,vt ipfe cap.7.fcriptum reliquit,tem-
plum autem abfolutum effe anno. 6:
eiufdem Darij . vt conftat Efdræ. 1.cap.
6. Quiafaltem incertum eft, an vfque ad
illud tempus Zacharias Propheta fuper
vixerit:ite nefcitur an interfectus fitibi,
aut alibi,aut vnquã à Iudæis :itaque eft de
incertis velle diuinare ,vnde reſtat tertia
Hierony.
fententia omnino certior Hierony . quod
ifte fuerit Zacharias lapidatus inter tem-
204
plum & altare iuffu regis Loas , vt habe-
mus.2.Paralip.24. quia hoc eft certum . 2. Paral, 24.
ita tenet Hieronymus hic & Hilarius,Ian Hilarius .
fenius, D.Thomas in comentariis , Remi lanfenies .
gius , Anfelmus , Lyranus & Beda fuper D.Thom.
Luc.11 .& Albertus Magnus,& alij, & ad Regius.
rationes in contrarium refpondetur,quod Anfelmus.
Lyran.
in Euangelio Nazaraorum.vt Hierony. Beda.
ait, dicitur filius loiada : item quod Bara Albertus,
chias interpretatur benedictus Domini
qualis fuit Ioiadas , quod verò de folo
Abel & Zacharia Chriftus meminit , &
non de Ifaia vel Hieremia ,ideo fuit, quia
ifte fuit occifus in teplofummus Sacerdos
& cum occideretur petiuit iufte vindi
tam dicens , Videat Dominus & iudicet,
ideo vidit filius Dei & iudicauit vt iudex
hoc loco.
2
CAPVT XII.
Barathrum.
ARATHRVM Bagatgov
locus eft profundus , à
quo qui delapfus fue-
rit non euadit , qui erat
Athenis putei modo,
B
in quem noxios detur
babant , cuius fauces
hiatufque præcipites . de quo Iud.Iud. 5. Iudic,s
Barac veftigia funt fequuti , qui quafi in
præceps in barathrum fe difcrimini de
dit. vbi Lyranus dicit Barac dum fugien Lyran.
tes perfequitur inimicos , in pracipitia
fe fortiter immififfe , vnde euafit victor,
Gloffa verò interlinealis in torrentem Glof. Inter.
Cifon dicit fe dediffe præcipitem , vt ho
ftes perfequeretur,quod magnæ fortitudi
nis fuit , & fiduciæ in Deo , qui victoriam
per Prophetiffam Deboram illi promiſe
rat. Sed multo fortior Paulus qui dum
animas Chrifto lucratur nocte, inquit , &
diein profundo maris fui . 2.Cor.11 .& for 2.Cor.11.
tifsimus Chriftus,qui vt bonus loan.10 .
pa-
ftor animam fuam pofuit, vt
oues debarathro libe
raret.
( ..) IT & : .ssii
Br
sight.
sides te
Cc 4 CA
 7
.BARBA.
* ... CAPVT XIII
Barba.
ARBA Hebraicè dici
13 tur Zecan vt habes Pfalm.
13 2. Græce verò vocatur
I wesywy & quidem barba
pili funt in facie,& in men
to viri , denotat autem in fcriptura vigo-
rem ,& virilefortitudinem fic legimus in
Ifai, 7 Efai. In illa die radet Dominus innouacula con
ducta , in his qui trans flumenfunt , in rege Af
fyriorum,caput & pilospedum , & barbam uni
Hierony. uerfam.vbiHierony . Nos ( inquit ) noua-
culam mercede conductam ipfum arbi-
tramur regem Affyriorum. Et infra. In re
ge ergo Affyriorum omnes capillos , &
pilos totius corporis à capite vfque ad pe
des , decoremque barbæ quod virilitatis
indicium eft,radet Dominus in Iudæa,vt
ignominiofis mulieribus comparentur.
Hæc Hierony.His ergo Dominus radet
barbam in opprobrium æternum qui ad
tempus credunt & in tempore tentationis
Luc.8:
recedunt,quiquè Domini iugum de quo
Matth. 11, dicit Dominus in Matth.lugum meumjua
ue eft , propter pufillanimitatem aut non
fufcipiunt,aut no tolerant , fed ficut vxor
Loth refpiciunt retrò.
2 Barbam radere prohibitum fuit Iu-
Leuit.19. dæis in Leuiti. Nec radetis barbam. Quod
Gloffa. Gloffa ordinaria & Lyranus , ad dete ·
Lyran. ftationem idolatriæ præceptum fuiffe
dicunt , radebant quippe barbain Sacer-
dotes idolorum , vt conftat apud Ba-
Baruch.6.
ruch.Videte ne uos fimiles efficiamini fatis
alienis,& infra : Sacerdotes eorum fedent ha-
bentestunicasfcifas , capita barbam ra-
Jam, quod illis dæmones ad voluptatem
& illecebras carnis fuadebant. Tales
funt illi de quibus dicitur apud Ioan:Qui
Ioan.12.
amat animamfuam perdeteam.
3 Barbam nihilominus radere licebat Iu
Hier.4 1.
dæis infignum mæftitiæ.Sic apud Hier.
vaftata Hierufalem à Chaldæis venerunt
octoginta viri rafa barba , fcifis veftibus,
fqualentes,& munera,&thus habebat in
Hier.4 8. manu,&c . & cap.48 . de vaftatione Moa
bitarum dicit : Omne enim caput caluitium,
& omnis barbarafa erit , & fuper omne dor
fum cilicium. vnde ad fignificandum luctu
Hierufalem conterendæ , dixit Domi-
Ezech.s . nus Ezechieli: Sume tibigladium acutum, &
ducespercaput tuum & barbam. Ita Efdras 1.Efdr.9 .
pænitentiam agens pro peccato populi,
qui alienigenas vxores duxerat : Euulfi
(inquit)capillos capitis & barbe, fedi ma
rens ,quia certe pænitens omnem debet
exteriorem etiam pompam & ornatum
deponere , ideo Ecclefia loco abfcifionis
capillorum,& barba,cinerem imponit ca
pitipænitetium feria. 4.cinerum, dicens:
Memento homo,quiapuluis es.
Barbam lauare , & odoriferis vnguen=
tis vngere,fignü eft lætitiæ,& folennitatis Pfal.132.
Pfal. Sicutunguentum in capite quod deſcen=
dit in barbam Aaron , vocabatur oleum
fanctum Exod. 30.Hebraicè verò hic di
citur cafsheme Hatob,oleum bonum , Ita
que hic agitur de confecratione fummi Sa
cerdotis , & vt Lyranus tradit ex fenten- Lyran
. .
tia R. Salomonis ritus fuit legalis vt qui R.Salom
fummum confecrabat Sacerdotem , digi-
to vnguentum acciperet , traheretque pri
mum per caput , deinde per palpebras Sa
cerdotis , vfque ad barbam:myftice verò
vt dicit Gloffa vnctio Spiritus fancti capi Gloffa,
tis Chrifti in quo habitat omnis plenitu-
do diuinitatis corporaliter , hoc eft per
vnionem hypoftaticam , quando ipfe in
cælos afcendit , diftillauit fuper barbam
eius myfticam , qui funt fortes in Ecclefia
& ftrenui , quales erant Apoftoli: vt pof-
fent illas tribulationes perferre, de quibus
illis prædixerat apud Luc. Et eritis odioom Luc.21 ,
nibus hominibus propter nomen meum , &
Ioan. Venithoraut omnisqui interficit uos ar Ioan.16 .
bitretur fe obfequium præftare Deo. Denique:
Ecce ego mittouosficut oues in medio Lupo- Matth.10,
rum.
Cæterum difceptatio eft inter quof- 5
dam An quod Leuit. 9. dicitur : Non- Leuit.19.
radetis barbam , & rurfus: Non attondetis co Quæftio.
mam in rotundum, neque barbam radetis, extra
tempus luctus & maftitiæ prohibitum
fuiflet Iudæis in viniuerfum ? & an manfe
rint aliqua veftigia prohibitionis huiuf-
modi in lege gratia? Ad quod breui-
ter dicimus , pritnum Iudæis non fuiffe
in vniuerfum prohibitum cum ex cau-
fa rationabili fieri poffet. Sicut legimus
in Act. Prifcillam , & Aquilam , fuccepto Act.18.
videlicet Nazaræorum voto : Abrasiffe
in Cenchreiscaput.Et Paulus Confilio vfus
Iacobi vna cum aliis abrafit caput. Vn- Act.21 ..
de nullam habent hæretici nouato-
res occafionem vituperandi Catholicos
Sacerdotes
 BARBAR VS.
facerdotes qui barbam radunt , & tonfu-
ram faciunt in capite. Quod fi aliquando
patres vituperant eos qui barbam radūt :
certenon omnes quihoc faciunt taxant:
fed eos tantum qui effeminatorum illece-
bris capti,hoc faciunt: non autem eos qui
id efficiunt vt morem feruent ecclefiafti-
Hierony- cum ,fic intelligendus eft Hierony . fuper
Epipha Efai. 5. & Epiphan . libr. 3. Panarij ad-
Clem.Alex uerfus Meffalianos, & Clemens Alexan-
Ifidorus.
drinus libri 3.Pedagogicap.1.lege Ifi-
dorum li. 2 .de Officiis Ecclefiafticis c.4.
quitonfuram ecclefiafticam ab Apoſto
lis introductam fuiffe afferit . Cuiconfo-
Anicetus.
nat Anicetus Papa , & Martyr Vicinus
Papa.
Apoftolorumtemporibus, in ep.ad epif-
་་ copos Galliæ.Clerici, inquit,comă nutriant
Coe.Carth fed defuper caput in modum sphere radant. Et!
Concil.Carthag.4. Can.4.ante hos mil
le centum annos.Clerici, inquit, neque co
Cốc. Tol.4. mam nutriant,neque barbam , & Concil.
Tolet.4.ante hos mille annos capi.4.co-
ronatonfuram præcipit. Præterea Pau-
lus tonfuram comæ capitis natura dictan
1.Cor. 11.
te in viris probat.Vir, inquit, fi comam nu-
triat ignominia eft illi,Ratio autem propter
quam barba raditur facerdotis , quæ fig-
Beda. num fortitudinis virilis eft, redditur à Be
da in commentariis fuper Efdram.Ne vi-
delicetfibi quicquam facerdotes miniſtri
Dei tribuant , dicentes manus noftra ex =
celfa , & non Dominus fecit hæc omnia.
Sed in Deo confidant, & illi totuin accep
tum referant, cuius vices gerunt iuxta il-
loa.16. lud Ioan.Confidite quia ego uici mundum, &,
Joan.15. Non uos me elegiftis fed ego elegi uos , espofui
uosuteatis,& fructum afferatis, Denique. Si
ne me,inquit, nihil poteftis facere. Tonfura
veròcapitis monet vt celeftia meditemur
Ifidorus. ficut docet Ifidorus loco citato.
CAPVT XIIII.
Barbarus.
ARBARVS voca-
‫ביער‬ tur Hebraice Loeer. Pfa.
11 3. de populo barba-
ro , & folum ibi reperi-
tur.
I Barbarus fictitium no
men eft ftridorem linguæ denotans gra-
205
uiter ac dure verba proferentis , more bar
baroru, qui impedita funt lingua. Vnde
Græci olim de lenitate , & legantia fuæ
linguæ præfumentes, nationes omnes ex
teras Barbaras vocauerunt , hic Plautuslautys
Neuiuin poetam latinum Barbarum no-
minauit, quamuius poftea Romani prop-
ter cultiorem linguam, & imperium, alios
à fe Barbaros vocauerunt. Denique om-
ne horridu crudele , & immane Barbaru
dicitur.Quamuius quædam in Africa Pro
uincia proprio vocabulo Barbasia nuncu
petur.
Prioriverò acceptione quædam Pau-
2
li loca intelliguntur , ficut illud Roma . 1. Rom. 1 .
Græcis , Barbaris,fapientibus, & infipienti
bus debitorfum. Ideft omnibus gentibus ,
vt doctor gentium teneor prædicae.Vbi
in Græcos , & Barbaros omnes gentes di-
uifit : &Romanos etiam fub Barbaris co
prehendit.Alio verò modo accipit Barba
ru fclicet pro eo cuius lingua vt pote pere
1.Cor.14,
grina no intelligitur. 1.Cor. 14.Si nefciero
inquit,uirtutem uocis, ero cicut loquor Barba
rus,& qui loquitur mihi Barbarus , Vbi Hie- Hiero.
ro.Omnis , inquit fermo, qui non intelli- !
gitur Barbarus iudicatur.Ide dicit Theo Theoph.
phylactus.
Cæterum D.Tho. paulo aliter expli- 3
cat vocem Barbari loco citato. Aliqui in- D.Th.
quit , dicunt,quòd omnis extraneus Bar-
barus eft.Alij.qui extraneus eft, & non in
telligitur ab alio Sed hoc no eft veru , quia
fecundum Ifidorum Barbaria eft fpecia- Ifidor!
lis natio , de qua Col. 3. In Chrifto lefu non
eft Barbarusneque Scytha,&rc.Sed quod ve-
rius eft, Barbari proprie dicuntur illi , qui
vitute corporis vigent , fed virtute ratio-
nis deficiunt, & funt quafi extra leges , &
fine regimine iuris .Hæc D.Tho.Sic acci
pitur. 2.Mach.Vbi Nicanori hofti Iudço 2.Matth.15 .
rum die Sabbati perfequenti pios , quidã
dixerunt. Ne itaferociter , barbarefeceris,
fed honorem tribue dicifanctificationis :in quo
etiam fenfu Ægyptij qui crudeliter fine le
ge , & moderatione Iudæos afflixerunt,
Barbari vocantur in Pfal. In exitu Ifrael de fal . 113.
Ægypto,domus lacob de populo Barbaro , facta
eft Iuda à fanétificatio eius.Sic Barbarus fuit
moribus Herodes qui innocentes Matth. z.
pueros trucidauit , & filius Marc,6.
eius , qui Ioannem
decollauit,
Cc S САР.
 BARIONA.

CAPVT XV. erat uir bonus,& plenus Spiritufancto. Et appo

Bar-iona.
AR-IONA vox
eft Hebræa , & Syra
interpretaturque fi-
Hiero. lius columbæ, vt Hie
ronymus adnotat , fu
Matth. 16, per illud Matt. Beatus
per
esSimonbar-iona: quo
nomine vocatus eft,
quia Spiritu fanéto infpiratus confeffus
eft Iefum dices.Tues Chriftusfilius Dei uiui.
Sicut enimfol in momento ,quo in noftro
fe oftendit Hemifpherio , omnes depellit
tenebras , fic Petrus hac vna voce omnes
qui de Chrifto cffe poterant,refutauit er-
rores , etiamfuturos : Iudæorum quidem
errorem,qui neque Meffiam , neque legi-
timum Dei filium confitentur : item hæ-
reticorum ,qui vel non de natura patris fi =
Itum effe, vel non perfonam à patre diftin
&tam putauerunt ,(ed & Gentilium igno-
rantiam refellit qui Deos mortuos loue,
Saturnum,& fimiles venerantur,Deo vi-
uo relicto.
fita eft multa turba Domino. Ecce quomodo
fuperaquas gratie Spiritus fancti planta-
tus,nunquam defiit facere fructum , qui
plene cofidit in Domino, iuxta illud Efa . Efal.40.
Qui autemfperant in Domino mutabuntfortitu
dinem,affument pennasficut aquile.Et vere fi-
cut aquila Barnabas pennas accepit , vt
electus abSpiritu fancto cum Paulo fimul
Apoftolus,per totum fere volaret orbem ,
& prædam innumerabilium animarum
ad nidum Ecclefiæ reportaret, De eius er
go electione in Apoftolatu legimus in
A& t.Dixit illis Spiritusfanétus fegregate mihi A&.13.
Saulum,& Barnabam ad opus,ad quòd affumpſi
cos, c. Fuerunt autem Paulus, & Barna-
bas vltra numerum duodecim Apoftolo-
rum , Apoftoli gentium figurati per duos
illos lapides pretiofos , quos fuper duos
humeros fummus olim facerdos portafle
legitur , vltra duodecim quos habebat in
rationali Exo. 28. & bene fuper humeros
portat filius Dei facerdos in aternu Apo-
ftolos duos , quos ad prædicandum non
tam Iudeis,quàm gentibus toto terrarum
orbe diffufis deftinauit , vt duo præcepta
dilectionis fidei pariter traderent.
Ioa.15
Bartholomeus vide cap . 20.

CAPVT XVI.
CAPVT XVII.

Barnabas.
Bafan.

ARNABAS inter- ASAN par 1

pretaturfilius confola- quædam eft Ġa- ‫נשו‬
tionis , qui vendidit a- lilææ gentium,
grum , quem habebat pertingens Ara-
Hierofolymis , & at- biam ,in qua olim
B
tulit pretium ad pe = regnauit Og de
A&to.4. des Apoftolorum , in ftirpe gigantum ,
B
quo fatis oftendit, fe non fperare in pecu- ftaturę mirabilis,
niæthefauris , fed in Domino , vnde illi quem Moyfes vi
Hiere,17. cit.Num. 21.poft Schon Regem Amor- Num, 21
quadrat benedictio de qua Hiere. 17. Be-
nedictus qui confidit in Domino , & erit Domi rheorum . de quo legimus in Pfal. Occidit Pfal. 134,
nusfiducia eius,& erit quafi lignu , quod tranf- Sehon Regem Amorrheorum , & Og Regem
plantaturfuperaquas : quod ad humorem mit- Bafan & omniaregna Chanaan, & tradidit ter
titradicesfuas, &c. nec aliquandodefinetfa ram eorum hæreditatem populofuo. Ergo Ba-
cerefructum. Quod quam copiofe inillo fan, quæ pingaefolum habuit,& foecun-
t.11.
A& fueritimpletum,legimus Act . 1 1.Miferüt difsimum interpretatur pinguis , & confu
Barnabam ufque ad Antiochiam,qui cum perue fio,hinc fit vt in fcripturis aliquando fer-
niſſet, uidiſſetgratiam Dei , hortabatur eos, tile denotet , aliquando fuperbiam , quæ
inpropofito cordis permanere in Domino , quia ex abundantia prorumpit .VndeHieron. Hiero.
fuper
 BASAN.
Elai.33. fuper illud Efa.Concuffa eft Bafan, Carme
s. ait, pro Bafan fept.tranftulerunt Ga-
filçam prouinciam , pro vno loco prouin-
ciæ , quia Bafan pars Galilææ regio trans
Iordanem eft :quam duæ tribus , & dimi-
dia poffederunt.quæ interpretatur vberri
ma,& pinguis, & infra.Quia igitur Apo-
ftolorum fermonem recipere noluerunt :
Bafan , & Carmelus concuffi funt. Hæc
Hieronyin. Accidit autem prædicta va-
ftatio fub Tito,& Vefpafiano . Ideo Do-
Matth. 8. minus dicebat Matth. 8. Fili autem regni
eijcientur in tenebrasexteriores.Propterea fu
Luc.19. pereade vaftatione Luc. 19.videns Dis
Matth.23. Hierufale fleuit, & Matt.2 3.dixit. Vt ue-
Zacha.11. niat fuper uos omnisfanguis iuftus qui effuffus
eftfuper terra.De qua in Zac. legimus . Vlu
Late quercus Bafan , quoniam fuccifus eft faltus
munitus . Ideft templum Hierofolymita-
num ab exercitu Romanorum contritum
Hierony. eft,vt exponit Hiero .
2 CAPVT
Dev ftatione quoque Iudæorum quæ
facta eft à Babyloniis Dominus dixit a-
Hiere.22 .
pud Hierem. Afcende Libanum , & clama , in
safan da uocem tua.Clama ad tranfeuntes , quid
contriti funt omnes amatores tui locutus fum
d te in abundantia tua,dixifti non audiam . Hæc
uia tua ab adolefcentia tua , quia non au-
Hierony .
fti uocem meam.Vbi Hierony. Hæcom-
ia fub nomine Bafan,ideft pinguis, & fer
tilis,ad Hierufalemdicta cenfet, que àte-
neris vnguiculis non audiuit verba Dei.
Ideo Dominus ciuibus eius dixit . Pro-
Ioan.8.
pterea uos non auditis quia exDeo non eftis.
32 1
Bafan non folum, pro pinguiterra Iu
dæorum quecunqueilla effet,fiue pars , fi
ue tota natio vfurpatur : Sed & pro fertili
Nahu..
regione Afsyriorum Nahum. 1. Infirma
tus,inquit, eft Bafan, Carmelus,& flos Liba
Hiero.
nielanguit. Vbi Hieronym. metaphorice
tenet Afsyriorum montes vberes, & pin-
gues fignificari.Imo totius mudi confum
mationem fub eadem metaphora prædi❤
tam nonnulli quoque intelligunt , dref=
& & quæ ad latera : manetqueterra cũaqua
centibus hominbus pra timore, expectatione,
quefuperuenient uniuerfo orbi, quamuis ,hæc
Luc.zr.
pofterior myftica videatur expofitio ,
prior verò literalis.
Dixit Dominus ex Bafan conuer-
tam Pfa.67.vide libr. 3.in ver .
bo Conuertere.
( :)
106
CAPVT XVIII.
Bafilifcus.
ASILISCVS He
braice eodem nomi-
ne vocatur quo Afpis,
fcilicet Phethem vt ‫פרן‬
patet Pfa.go.
B Bafilifcus rex eft in
ter ferpentes virulen-
tiffimus ,folo flatu , &
vifu necans, de quo locum fcripturæ habe
mus infignem fub hoc nomine Pfal.90 .
Super Alpidem & Bafilifcum ambulabis .
quem explicuimus lib . 1. in verbo Afpis.
Cætera dicemus fub nomine Reguli lib.
16. verbo Regulus .
4
XIX
Bafis.
ASIS fulcimentum di
citur cui vel columna vel
ædificium innititur, He
braice Can , & etiam vo
catur Iefod , bafis funda
damentum à verbo Ia .
B
fad , ideft fundare , fic
Exo. 29.iuxta bafim altaris. Hinc in fcri Exo.29.
ptura facra metaphorice Baſes terræ legi
mus Iob. 38.Vbieras, quando ponebam fun lob. 28
damēta tarre ? &infra,fuper quo bafes eius fo-
lidatefunt?Vbi Lyranus , Bafis, inquit, ter-
ræ eft centrum terræ , & D. Tho . eodem Lyra
D.Tho .
modo,omnes quippeterræ partes graui-
tate fua tendunt ad centrum , ideft ad pun
&tum medium : tam quæ funt in noſtro
Hemifpherio,qua quæ verfus antipodas,
fimul quafi penfilis in aere : quod non in-
telligens Lactantius irrifitlibr . 3.diuina- Lactantius ,
rum inftitutionum cap. 24. Mirum auté
eft, quod etiam Auguft.illum fequatur li . Aug.
16.de Ciuit.cap.9.Quamuis antipodas
effe concedat Tom . 1.libr. de Categoriis
columna.9 . Nam & Antipodes , inquit,
noftri, qui nobis dicuntur figere aduerfa
veftigia, cælumfuper fe habent.Hæc ille.tob . 26 ,
Ad quod facit illud Iob.Qui appendit terrä }
fuper
 BASIS BARTHOLOMAVS .
[fuper nihilum , ideft fuper punctum indiui
fibile centri:quod quafi nihil effe reputa-
tur. De quo vide in verbo appendere, nu .
3. denique experientia nos docet eſſe an
tipodas,ad quos noftri nauigatione lon=
giffima peruenere.
2 Bafes argentea pulchritudinem firmi
tatem , & animi pondus , cum matura de
Eccle.26 notant grauitate, fic in Ecclef. Columnæ au-
reæ fuper bafes argenteas, & pedes firmi ſuper
Lyra. plantasftabilismulieris. Vbi Lyranus ,& Iã-
Janfenius. fenius morum grauitatem in for minafig .
nificari dicunt iuxta literam.Myftice ve-
Glofinterl. rò Gloffa interlinealis prędicatorem Ec-
clefiæ fuper Catholicæ fidei firmitate fun
datum intelligit per hac mulierem.Porrò
mulieres & ancillæ in fcriptura predicato
Prou.9, res vocantur,Prouer.9. propter cogitatio
nem ,quàm habere debent propriæ infir-
Ioan.15 . mitatis , dicente Domino. Sine me nihilpo-
teftisfacere,Iidem etiam prædicatores vo-
cantur è contrario columnæ marmoreæ
Cant, 5. fuper bafes aureas firmiffimæ in charitate
Canti. 5.de quo vide in verbo Aurum .
Bafis virtutis ftudium eft fapientiæ
3 cum perfeuerantia.iuxta Eccle.Eterunt ti-
Eccle . 6.
bicompedeseius in protectionefortitudinis,
Lyra.
bafes uirtutis.Vbi Lyranus.Adheſio,ait,&
vnio fapientiæ infeparabilis facit nequis
aduerfitate frangatur . Hæc ille, quamuis
autem hodie in Græco non legatur : Bafes
uirtutis, putamus nihilominus in antiquio
ribus exemplaribus fuiffe olim ,vnde vul-
gata fic vertit. Eft ergo Bafis virtutis in le
Pfal.1. ge Domini meditari die ac nocte Pfal. 1 .
Sed in lege Domint uoluntas eius , & in lege
eius meditabitur die ac nocte.Neque enim fa-
tis eft legere , fed vt Dominus ait . Qui le-
Matth. 24. git intelligat.Hoc myftice fignificant baſes
Exod. 36. & argente.e columnarum tabernaculi Exo.
38.
36. & 48. & Baſes anex decem , quæ
decem fignificabant præcepta decalo -
2.Reg. 7. gi. Qui nititur itaque fuper has bafes fa-
Matth, 5 .
cit , & docet . iuxta illud . Qui autem fe-
cerit, docuerit hic magnus uocabitur in regno
cælorum .
4 Bafis impiorum vocatur Antichri-
Zach, s .
ftus,vnde Zachar . ç . Amphora quæ por-
tabatur à duabus mulieribus , ideo por-
tari dicebatur in terram Sennaar , ideftin
Babylonem myflicam vt poneretur ibi
fuper bafem fuam , ideft populus Iudæo-
ruin oftinatus portatur propter peccata,
permittente Deo, vt partes fequatur An-
tichrifti.De quo diximus libro. 1. in ver-
bo Amphora.
CAPVT XX.
Bartholomeus.
Artholomæus in 1
terpretatur filius
fufpendentis a-
quas fuit vnus ex
illis duodecim de
quibus Luc. 6. Et Luc,s,
utfactus eft dies uo=
B
cauitdifcipulosfuos
elegit duodecim
exeis,quos & Apoftolos nominauit . Ponitur
autem ab omnibus Euangeliftis fexto lo-
co Bartholomæus . Vnde difceptatio eft Quaeftio .
inter expofitores , an fit ille qui poft qua-
tuorprimos ,Simonem ,Andream , Iaco-
bum & Ioannem , & deinde poft Philip =
pum quinto loco ad Dominum addu-
1.Ioan.1,
&tum,fexto vocatus eft: Sed obftat, quod
ille fexto loco vocatus Nathanael appella
tur, nihilominus eundem effe Nathanac .
lem, & Bartholomæum opinatur Ruper- Rupert.
tus Abbas fuper Ioan . 1.Tum quiafextæ
vocationi fextus congruit locus Bartho
mai:tum etiam , quia videtur nomen ap-
pellatiuum Bartholomæus , ideft filius fuf
pedentis aquas : preterea quia Nathanael
qui confefsionem fecit egregiam dicens
Domino . Rabbitues filius Dei. laudatus
eft àfaluatore,& vocatus . uir Ifraelita , in
quodolus non eft. Vnde videtur probabile
vt fit etiam ad Apoftolum afcitus , quod
cum Ruperto aliqui recentiores tenet, fed
in contrarium eft Auguft.qui tracta.7 . in Aug.
Ioannem de Nathanaele inueftigat , qua-
re cum talem confefsionem fecerit , non
fuerit electus à Domino inter Apoftolos ,
& refpondet fuiffe legis peritum . Voluif
fe autem filium Dei potius ad Apoftola-
tum illiteratos vocare,vt fapientiam mun
1.Cor,1.
di confunderet . Quæ ratio eft Pauli . Que
funtftulta buius mundi elegit Deus ut confudat
fapietes . Sed vltra eft alia caufa ne propter
merita,fed ex gratuito potius dono Dei
Apoftolatus culmen conferri conftaret .
Proftre ò Bartholomæus femper ab Eua-
geliftis in cathalogo Apoftolorum fic ap-
pellatur
 BARTIMEVS .
pellatur: & nunquam Nathanael, quòd fi
Binomius effet , id Euangelifta explicuiſ
fent , ficut de Matthæo Leui , & Thoma
Dydimo exprefferunt, vt conftaret Eccle
fiæ Dei numerus , & nomen fingulorum
Apoftolorú : neque paftores grex ignora
ret . Denique ita tenet communis fentētia
patrum ,cui ftandum eft.
2 Cæterum alia Quæftio eft:An Bartho
Queftio lomæus fuerit nobili loco natus vel de ftir
peregia gentium ?an verò pauper, & idio
ta ficut & alij vndecim ? quidam enim
aiunt fuiffe Gentilem parentibufque rega
libus , fed apocryphum eft. Coftat enim
duodecim Apoftolos fuiffe Iudæos . Vn-
A&to.2 . de Act . 2. cum Spiritus fan&tus in linguis
ignis fuper Apoftolos defcendiffent , &
illi variis linguis loquerentur . Stupebant om
nes , mirabantur , dicentes nonne ecce omnes
ifti qui loquunt ur Galilæi funt : Et quomodo nos
audiuimus unufquifque linguam noftram , &c .
Iacob. 2. erant ergo omnes Apoftoli Iudæi , fed &
pauperes vt Iacobus ait. Nonne Deus elegit
pauperes in hocmundo,diuites autem in fide? fic
2.Matth.ii apud Matth.Vbi vulgata vertit : pauperes
euangelizantur:multi patres in fenfu actiuo
intelligunt:pauperes cuangelizant.
Fuit Bartholomæus vt antiqua tradi-
3
tio tene t, orationi maximè deditus: & dæ
monibus. valde terribilis. Vnde infefto
Luc, 6. eius canit Ecclefia Euangelium Luc. Et
erat Jefuspernoctans in oratione Dei: Recte
autem qui orationi vacabat , dæmones co
terebat:quia oratio nos Deo, & Angelis fa
miliares facit , quorum præfentia dæmo-
Pfal.go.
nes fagantur,iuxta illud Pía . Quoniam An
gelisfuis mädauit de te,ut cuftodiant te in omni
bus uystuis, & c. Super Afpidem, Bafilifcum
ambulabis,conculcabis Leonem , & Draconem.
Ideft dæmonem qui vt iuftos fupplantet
varios induit beftiarum mores. Nihil au-
tem potentius homine orante , vt in homi
Chryf lia de oratione Chryf. ait.
Accedit quod cum Ioannes in Apoc.
4
dicat ciuitatis fuperne Hierufalem effe
Apoc.21:
fundamenta duodecim,fubdit: & ipfis duo
decim nomina duodecim Apoftolorum agni.
Sextum autem fundamentum in quofcri
ptum eft nomé Bartholomæi , dicitur Sar
F10.28. dius,qui Exo. 28. poniter in rationali Põ
‫אדם‬ tificis , & Hebraice vocatur Odem , ideft
Hiero. rubeus itaque vt vult Hieronymus Olea-
Oleafter .
fter,quemcunque lapidem pretiofum ru-
bei coloris fignificat.Sed interpres Sardiù
207
vertit , quem Plinius libro. 37. Et Geor- [ Plinius.
Georg, Ve-
gius Ventus , & Aretas fuper Apoc. 4. etus.
acuere dicunt ingenia:& timorem ellais Aretas .
atque monftris ingerere, quare fatis deno
tat virtutemfpecialem Bartholomæum
fubtypo huius gemme , contra dæmonũ
accepiffe monftra . Qui & velut Sardius
quidam pretiofiffimus , rubeo fanguine fu
fo,detracta pelle, Ecclefiam militanté, &
triumphantem pariter ornauit . Quod fi
Bartholomæus pellem dedit vt cali ia-
nuas ingrederetur, quomodo qui non fo-
lum pellem , & fanguine dare recufat, ſed
neque fruftrum panis pauperi porrigit, vt
fuis voluptatibus , & vanitatibus indul
geat,cælum intrabit?
CAPVT XXI.
Bartimeus.
Artimæus nomē
eft illius hominis
ceci.quem egref-
fus à Hierico Do
minus illumina-
uit : de quo Mar- Marc,10:
B cus.Bartimeus CL-
cus fedebat iuxta
uiammendicans.De
Matth. 20,
eodem apud Mattheu & Lucam legimus Luc.18.
clamaffe, lefu fili Dauid , miferere met,& qui
præibant, quifequebantur increpabăteй, uíta
ceret, ipfe ueromagis clamabat. Ibi Chryfof. Chryf.
fuper Matthæ. Nouit inquit fides omni-
bus repugnare , & in omnia triumphare .
Vtile enimeft pro cultu diuino pudorem
deponere, nam fi caufa pecuniæ nonnulli
funt impudentes , nonne decet bonam in-
duere impudentiam : Hæcille. Tropolo-
gice autem Anfelmus , turba inquit ifta Anfelmus.
que impedit clamantes ad Iefum , carna-
lia funt defideria , quæ bonum folent impe
dire affectum . EtBeda fuper Luc . 18.
Quanto, inquit, grauioritumultu carna-
lium cogitationum præmimur, tan-
to orationi infiftere ardentius
debemus. Hæc Beda.
Beda.
CAP.
 BATVS BATILLVS.
CAPVT XXII
Batus Batillus.
ATVS eft menfura
I
liquidorü de qua Eze-
‫בת‬ ch.Statera iufta , & ephi
Ezech. 45 .
iuftum , batus iuftus
erit omnibus uobis. Vbi
Hiero.
B Hierony.ait.Corus tri
ginta habet modios in
vtraque menfura tam aridorum quam li-
quidorum : Batus menfura eft liquidorũ,
puta olei,vini, &c. Decima ergo pars co-
riin liquidis vocatur batus . Hæc ex Hic-
rony.Difficillimum autem eft menfuras
antiquas noftris adaptare , çum maximè
Arias: difcurfu temporum , & confuetudine gen
Montanus. tium varientur : Arias Montanus librum
edidit de Menfuris in apparatu Biblico,
vbi ait Log fiue lagena apud Hebræos
tantum capit.quantum fex oua. Nempe
otto fere vncias.Batus autem feptuaginta
duo Login,fiue lagenas,ideft quátum ex-
cipiunt oua 432. ideft Vncias 5 76 .
plus minus ve.
Ex hac adnotatione intelliges quæ-
2
damfcripturaru loca: ficut 3.Reg.7.Vbi
3.Reg. 7.
de mari fufili æreo dicitur. Duo millia , in-
quit , batos capicbat , & tria millia metretas.
Sed tria millia metretas in Hebræo mo-
Arias. do non legimus , ideo putat Arias Monta
Montanus. nus loco citato,additum effe ab interpre-
te gratia explicationis ,quia legimus apud
Camhiu. Vas quod capit bis mille batos
Jiquidorum , poffe tenere termille arido-
ruin cum cumulo faper labiù vafis , quia
cumulus ille excrefcens fuper labium ex
aridis media parti totius quantitatis in-
tra vas contente equalis eft.Ideɔcum ma
reillud areum, quod fecit Salomon , ca
peret duo millia batos liquidorum : con-
fequens eft , vt caperettria millia arido-
rum. Hinc poteris coniicere quæ fit illa
menfura fupereffluens , quàm Dominus
Luc.6.
pollicetur mifericordibus . Menfuram , in-
quit,bonam, & confertam,& coagitatam,&ſu
pereflucntem dabunt infinum ueftrum . Eft
enim vera fententia theologorum Deum
Rom.8. premiare vltra codignu quia. Non funt con
digne paffiones huius temporis adfuturamgloz
riam,quæ reuelabitur in nobis.Vnde.Beatimi
jericordes, quoniam ipfi mifericordia confeque
tur. ideft præmiu vltra códignü.Ideo ergo
mare fufile capit vis mille batos,& termil
le quia vis mille denotat præmium cōdig- Matthes.
num bonævoluntatis per mare fufile fig-
nificatæ, & ter mille præmium vltra con-
dignum. Et quidemReges terre limitata
largiuntur munera,ficut Artaxerxes rex
iuffit dari Efdræ. vfque ad vini batos cen 1.Efdr.7 .
tum ,& vfque ad olei batos centum, Deus
autem mare cordis noftri dilatans capere
facit batos bis mille,& ter mille. Bis mille
duarum naturarum Chrifti , & termille
trium perfonaru in Deo, notitia quidem
clara fed apprehenfiua , vt Theologi di-
cunt.Sed de hoc fatis.
Batillus vas erat ad portandas pru-
nas , vt in thuribulum mitterentur Nu-
mer.4. Num.4
CAPVT XXIII
,
Bdellium.
DELLIVM He-
I
braice dicitur Bedo-
lah vt habes in Gene ‫בריולה‬
fica.fecundo . Eft au-
tem Bdellium arbor
B nigra, de qua Plinius
libr.12.cap . 9.in Ba
&triana Bdellium, in-
quit, eft nominatifsimum , quæ arbor ni
gra eft: magnitudine oleæ , folio roboris,
fructu caprifici naturaque , dicit deinde
Plinius nafci quoque in Arabia , & Me- Plinius
dia, & Babylone vnde quidam de hac ar
boreintelligiputant, quod legimus Gen. Gen.2,
2.deprimo flumine paradifi. ibique naſci-
tur Bdellium ,& lapis onychinus :Sed progem
ma quidem accipiunt feptuaginta , dicen
tes:ibi nafcitur carbunculus , & lapis Prafinus.
Hinc Hieron.in lib.traditionum Hebrai- Hiero.
carum ait,vbi apud fept.eft carbunculus,
& lapisPrafinus, Bdellium, & Onix alij
tranftulerunt . Sed Pagninus explicans Pagninus.
hunc locum , fic ait, in dictione Bedolah,
quæ eft in loco citato . Bedolah ficut qui-
dam dicunt tefte Rabbi Dauid in libro ra R.Dauid,
dicum,eft lapis pretiofus , qui altero nomi
ne dicitur Iahalom,ideft lafpis, alij dicut
quod eft margarita , Hieronymus allu-
dens voci Hebrææ Bdellium tranftulit,
quòd
 BEATVS BEATITVDO .
( quod eft genus arboris nigræ fecundum
Plinium ,vnde non videtur quadrare , cũ
fit genus lapidis pretiofi , & ex facris lite-
ris habetur albicoloris effe . Quanquam
puto D. Hieronymum non intellexiffe
Chaldesde Bdellio , fed Hebraicum dimififfe non
interpretatum Bedolah . Targum quoq;
dimifit, transferens Bedalha , Haghoan ,
Rabbi exponit margaritam , &c. Vnde
margarita eft recta interpretatio ,non iaf-
pis neque cryftallus, vt quidam putauere:
Hæc Pagninus, & recte iudicio meo , eft
ergo mendum vbi legimus Bdellium,pro
Bedolah . Quòd autemfit margarita vel
Hierony: vniotenent fuper Genef. 2. Hieronymus
Oleafter.
Oleafter, & Auguft.Augubinus, & colli-
AEugubi.
Num.11. gitur ex libro Num.ca. 11.Vbi legimus:
manna eratficutfeme coriandri colorijs Bdellij.
Hebraice Bedolach. Hifpanice vero di
Matth. 13. citur Perla.De qua Matth. 13. Simile eft
regnum cælorum homini quærenti bonas mar
garitas, inuenta autem una pretiofa margarita,
uendidit omnia quæ habuit , & emiteam : puls :
chreverò margarita virginitatis inueni-
Ecel.24. tur in Phifon,de quo Eccli . Qui ad implet
ut Phifonfapiétia. Enim vero,in virginibus
fatuis margarita virginitatis quia non fuit
cum fapientia,& prudentia coiun&ta, nul-
lius quoad promerendam illis vitam eter
Matth : 25. nam pretij fuit.
CAPVT. XXIIII.
Beatus, Beatitudo, Beatificare.
EATVS Heb rai-
I
ce in plurali tantu m
diciturAfehere, ideft
beatitudines Græce
!‫אשו‬
verò μακάριος qua
B fi immortalis , fed la-
tine beatus , dicitur
quafi bene auctus vt
Remigius, vultRemigius fuper illud Pfa.t ,Beatus uir,
Pfal.1.
vel vt exiftimat Caffiodorus fuper eun-
Caffiod.
dem Pfalmum Beatus eft quafi bene ap-
tus cui omnia bene defiderata proue=
& quod ibi habeat bonum infinitum . Hæc
Aug. niunt. Nam vt inquit Auguft. lib. 1 3. de
Trinitate capit.5 . Beatus non eft nifi qui
Boetius,
habet que vult, & nihil mali vult. Boetius
lib.3.de Confolatione . Beatitudo,inquit,
ftatus eft omnium bonorum congregatio
208
ne perfectus. Quare in hac vita nemo po-
teft effe plene beatus, vt inquit , Auguft.li Aug.
19.de Ciuit. cap . , 1.0 . Hic autem , inquit ,
dicimur effe beati , quando pacem liabe-
mus, quantulacunque effe poteft in hac vi
ta: Sed hæc beatitudo illi finali compara-
ta,prorfus miferia reperi ur. Hæc Auguf.
Quamuis autem in ' criptura facra pluri-
mis de caufis capaces beatitudinis beat ef
fe dicatur, fed ad fepté fere modos beatitu
dinis acceptiones reducere licet. Eft enim
beatus natura fua, & beatus participatio-
ne duntaxat, rurfus ille qui participatione
beatus eft, vel abfolute quod aiunt be tus
exiftit , vel imperfecte . Deinde ex his
qui funt imperfecte beati , alij quidem
beati dicuntur quoad ius tantum , alij ve-
rò quoad ius, & primos beatitudinis fru-
&tus fiue falutis femina, item quoad fimi=
litudinem . Deinde alij beati quoad & fli-
mationem fapientium , alij vero quo..d
opinionem vulgi , qua diftinétione facta
plura fcripturæ loca luculentius intelli-
ges.
Primum ergo natura fua beatus eft 2
Deus, immenfus , & infinitus folus , fic
intelligitur illud Pauli . Beatusfolus potens 1.Tim.6.
rexregum , & Dominusdominantium , quifo-
lus habet immortalitatem . Ideft natura fo-
lus immortalis eft , & beatus . Vbi Hie- Hiero!
ronymus , ille folus propriè habet qui
Angelis , & hominibus dedit habere.
Nos autem nec foli , nec nobis habemus ,
vtille.
Beatus per participationem quam-
3
uis perfecte folus ile dicitur , qui Deum
clare videt, vt docet Diuus Thomas . 12. D.Tho.
quæftion . 1. articul. 8. de quo Ioannes . 1.Ioan.s.
Cum apparuerit fimiles ei erimus, uidebimus
eumficuti eft. Et Auguftinus fermo. 9. Aug.
fuper illud Pfalm . 118. Veniant mihi mi- Pfal.118.
ferationes tuæ , & uam. Tanquam fola,
inquit , vita beata dicenda fit , in cuius
comparatione ifta, quam ducimus , mors
fit potius appellanda quàm vita . Hæc
Auguftinus , & Lyranus fuper illud Pfal. Lyra,
Pfal.16.
Satiabor, cum ap, aruerit gloriatua . Hæc
inquit , fatiat appetitum humanum , co
ille. De hac perfecta beatitudine intelli-
Pfal.83 .
gitur illud Pfalm . Beati qui habitant in do-
mo tua Domine, in facula fæculorum lauda-
Ianfenius.
bunt te. Vbi non myftice vt vult Ianfe
nius , fed iuxta literam de cælefti beati
tudine
 BEAT VS BEATITVDO .
tudine fermo eft , quia dicitur in fæcula
fæculorum , quæ verba diximus veram
æternitatem à parte poft fignificare. Item
quia ponitur fela in fine verfus quæ vox
Aug. denotat æternitatem , fic exponunt Au-
Caffiodo.
guftinus,Caffiodorus , Gloffa Beda, Hay
Gloff.
Beda. mo, Remigius & Gloffa interlinealis : Bea
Haymo. ti qui habitant in domo calefti : vbinon
Remig. eft timor. Eodem modo Hugo Cardina-
interli.
lis,& Auguftinus. Vbi, inquit , quidquid
voles erit,& quidquid noles non erit : vbi
erit Deus omnia in omnibus . Ita etiam
Hiero,
exponit Hieronym. Qualis erit , inquit,
illa lætitia , vbi dabitur femper gaudere,
Lyranus, & nunquam deficere . Et Lyranus de cæ-
lefti explicat beatitudine . De hac ergo
Ioa. 14. domo Dei dicebat mundi Saluator. In do-
mo patris meimanfiones multæ funt : in hanc
etiam domuin prudentes virgines intra-
Matth . 25. uerunt, Et claufa eft ianua.
Eadem participatione perfecta bea-
4
Apoc.14. titudineIoannes ait in Apocal. Beatimor-
tuiqui in Domino moriuntur : fequitur enim:
amodo iam dicit fpiritus , ut requiefcant à la-
boribusfuis . Animæ verò iuftorum quæ
adhuc igne indigent purgatorio , non-
dum planè requiefcunt à laboribus fuis ,
quare de animabus fine dubio iam bea-
Gloff.inter. tis fermo eft. Vnde Gloffa interlinealis
vt requiefcant , inquit , nec amplius pa-
Lyra. tiantur . Et Lyranus quia in beatitudine
cæleftiait , appetitus omnino quietatur.
D.Th. Eodem modo Diuus Thomas in Com-
mentariis. Dicit autem : amodo dicit fpi-
ritus, ut requiefcant : Ideft ab hora mortis
fi purgata iam excant animæ , fic intelli-
Haymo , gunt hoc loco Haymo , Ambrofius & Be
Ambro.
da:item Richardus.De hac requie fancto
Beda,
Richardus. rum ait Paulus ad Hebr . 4. Ingrediemur
Hebr.4. enim in requiem qui credidimus , c : Ad
eandem beatam requiem pertinet ille de
Pfal.126. quo Pfalm . 126. Beatus uir qui impleuit
defiderium fuum ex ipfis. Quia . Defiderium
Pfal.11.
iuftorum omne bonum . Item de eodem in-
Luc.14,
telligiturillud Luc. Beatus qui manducabit
panem inregno Dei.Quòd quamuis ille, ho-
mo qui hoc dixit , minus fortaffe intelle-
xit,tamě fi recte intelligatur fcilicet de pa
ne inuifibili Angelorum , certe ille pro-
prie duntaxat , qui panem fuperſubſtan-
tialem clara vifionepercipit,beatus eft.
5 Cæterum illudolim difceptatum eft.
Quæftio.
An iuftorum animæ quæ fatis ex hac vi-
ta purgatæ prodeunt , mox fint clara Dei
vifione beatæ . Quia Bernardus fermo Bernar
ne. 4. de fefto omnium fanctorum , dum
explicat illud Apocalypfis. Vidi fub altari Apoc.6.
Deianimas interfectorum : dicere videtur: vf-
que ad iudicij finalis die animas fanctoru
martyrum folutas à carne differri ,ne fta=
tim videant clare Deum : quod hæreti-
ci noftri temporis libentifsime comple
&tuntur . Sed dicendum eft Bernardum
non plene legiffe, quæ ad hunc articulum
pertinebant , & ita fuiffe hallucinatum.
Eft autem certa fide tenendum animas
ante corporum refurrectionem adhuc à
corpore exutas , ftatim clara Dei vifione
beati , fi purgatæ fuerint . Ita definitum
Extrauag.
eft in Extrauagante Benedicti Pape. 11 .
Benedicti.
quæ fic ait,Apoftolica authoritate defini-
mus quod fecundum communem Dei or
dinationem,animæ fan&torum omnium,
& aliorum fidelium , poft facramentum
baptifmi fufceptu defunctorum , in qui-
bus nihil fuit purgandum , vel poft pur-
gationem, &c.videbunt, vident, & vide-
runt diuinam effentiam immediate , cla-
re , & aperte feillis oftendentem. Idem
definit Concilium Florentinum in vnio- Conc . Flor
ne Armenorum , item eft definitio Inno❤ Inno. Papa
centij Tertij capitul . ad Apoftolicam de
præsbytero non baptizato , & Concilij Conc.Trid
Trident.Seffio.2 5. capit. de inuocatione
Sanctorum , & merito quia Dominus
latroni dixit. Hodie mecum cris in paradifo: Luc, 23.
neque de terreftri potuit intelligi , cum
vfque ad tertium diem fuerit in limbo,
ergo de vifione beata . Præterea Paulus 1.Cor.s,
ait. Quandiufumus in hoc corpore peregri-
namur à Domino : audemus , & bonam uolun-
tatem habemus magis peregrinari à corpore,
præfentes effe ad Dominum . Sed præſen-
tes effe ad Dominum facie ad faciem eft
clare Deum videre , fic autem Paulus di-
cit poft hanc vitam fe Deum uifurum.Vi- 1 ,Cor.1
demusnunc per fpeculum in ænigmate , poftea
autem facie ad faciem . Hanc claram Dei
vifionem vocat Ioannes claritatem Dei
Apocal.2 1.Ciuitas , inquit, non eget Sole, Apoc, z .
Luna,ut luceantin ea, nam claritas Der illumi =
nabit cam : & lucerna eius eft agnus . Sic & Efa.60.
Efai . Non erit tibi amplius Sol ad lucendum
per diem , nec fplendor Lunæ illuminabit te:
Sed erittibi Dominus in lucemfempiternam,
Deustuus ingloriam tuam . Eade phrafi vtun
turfanctipatres, ad claram Dei vifionem
inpatria fignificandam .
Ita
 BEATVS ,
Ita Iræneus lib. 1.contra hærefes c. 2 .
6 (ferò) fignificat ibi finem mundi,fed expe
Irenæus , Iuftis , inquit & æquis , & præcepta eius
feruantibus,&c. incorruptela Deus loco
muneris confert & claritatem æternā cir-
Greg.Nazi . cundat.Item Greg. Nazian . in oratione
ad Bafilium.Obiter ait è cælo nos refpi-
ce, vel iube difcedere,vel adiuua, & horta
re me æquo animo ferre, vt hic demum
difcedentem me in æterna tabernacula
recipias :vt beatam trinitatem, eo quo eft
modo, tecum pariter contemplari valeā.
Chryfoft, Hæcille. & Chryfoft. homil. 3. in epiſt.
ad Philip. Iufti, inquit,fiue hic,fiue in fu
turo fæculo fuerint, cum rege funt, illic ta
men magis & proprius , non per ingref-
fun & fidem , fed facie ad faciem. Hæc
Epiph Chryfoft.Item Epipha.hærefi feptuage
fima octaua.Sanéti, inquit,funt in hono
re,qui es ipforum ingloria , fors ipforum
inbeatitudine ,in manfionibus fanétis tri
pudiat cum angelis . De his autē mafioni
Ioan.i4. bus Dís dixit: indomo patris meimanfio-
nes multefunt,ideft diuerfi gradus viden-
Enfebius. tium clare Deum.Item Eufeb. libr.4.hi
ftoriæ capit. 15.Polycarpum martyrem
dicit per morte immortalitatis præmia
iam adeptum.At quæ eft,inquit, ifta que
præmij loco datur animæ natura fua im
mortali,nifi beatitudo? Deinde B.Aug.
Aug.
fuper illud Pfal. 1 6.Heumihi, quia incola-
tus meus prolongatus eft.Ibi,inquit, omnes
iufti & fanctifruuntur verbo Dei,fine le-
tione , fine literis : quòd enim nobis eft
&
per paginas fcriptum, per faciem Dei illi
Profper. cernunt, & B.Profper.de eadem beatitu-
dinelib. 1.de vita contemplatiua capit. 1 .
Cyprian & Cypr.li. de exhortatione ad martyres
cap.vlt.& alibi fæpe ,idem repetit.
17 Quòd verò ex Apocaly, nobis obiici
Apoc.6 . folet: Vidi fubaltari animas interfeétorum ,
Gregor. c.B.Greg.explicat fuperillud Pfa. 5o.
Pfal.10.
Auditui meodabisgaudiu er lætitia. Quid,
inquit,eft fingulas ftolas albas tribuere,
nifi animabus eorumbeatitudinis æterne
immortalitate conferri? &c. Dicuntur au-
té aninę effe fub altari, ideft fub Chrifto
Anfelmus.vtexponit Anfel. No quòdChriftus ob-
umbret eas, ne Deu clare videat : fed quia
in vifione clara , inferiores funt Chrifto.
Secüdus locus qui difficultatem poffet in
Matth:21:
gerere,fumitur ex parabola vinex Matt.
vbi dicitur:Cumferòfactum effet,uocauit pa
terfamilias procuratoremfuum, & ait ei:no-
ca operarios , er redde eis mercem . Porrò
BEATITVDO . 209
dita refponfio eft,nomine mercedis in illa
parabola integru anima & corporis glo-
riofi præmiudenotari : quod ad fine víq;
mundi non datur,fed antea datur finga-
lis animabus vifio Dei clara tanquã ftola
quædã alba Apoc. 6. Tertio nabis obiici Apoc.
tur illud Hebreo: Hocfignificante Spiritu Heb..9 .
fanéto,nondum propalatã eſſeſanctoru uiam :
ergo non eft patefacta ad cælumvia , fed
adhoc refpendent Primafius,Theophyl. Primafius.
Anfelmus ,Oecumenius, & alij patres, lo Theophyl
qui Paulum de tempore legis veteris , in Anfelmus.
Oecumen.
qua neq; iuftis ad cælum via propalata
erat,vfq; ad Chriftum : qui de finu Abra-
hæ & limbo, animas ad celum afcendens ,
patefacta via,fecu duxit. quòd fatis often
dit Aug.tract . 49.inIoane exponensilla Auguft.
verba Hebr. 1 1.Et hi omnes teftimoniofi- Hebr.11 .
dei probati non receperunt promiffione , Deo
pro nobis melius aliquid prouidente, ut nëfi-
nenobis confummari tur.vbi non dicit Apo
ftolus ,vt non fine nobis præmium beati
tudinis confequeretur,fed vt non fine no
bis confummarentur, videlicet gloria cor
poris &animæfimul,fed de hoc fatis.
Beatus dicitur filius Dei etiã ante mor
8
tis fupplicium in terra.Pfalm . Beatus que Pfal.64.
elegistir affumpfifti , ideft Chriftus ad-
huc in carne mortali,vt exponuut Arno- Arnobius.
bius,& Hilarius , quia licet viator effet, Hilarius.
quoad vires animæ inferiores, fed quan-
tum ad portionem fuperiorem compre-
henfor erat , & diuinam effentiam clare
videbat. In eodemfenfu Gloffa de filio Gloffa.
Dei dictum putat illud Pfalm. Beatus uir ] Pfal.1 .
qui non abiit in confilium impiorum . Item
ibidem Remigius : Chriftus , inquit, bea- Remigius.
tus dicitur,ideft bene auctus , quia loa. 1. Ioan.1 .
Non ad menfuram dedit Deusfpiritum , Pa-
terdiligitfiliu,& omnia dedit in manueiss.
De eodem exponit Eufebius,vt habes in Eufebius.
catena Græca fuper Pfalmos. & bene!
quadrare putat Chrifto, quia in Hebræo
legimus. Beatitudines uiri , folus autem
Chriftus beatitudines habuit , vt Deus,fci
licet, & vthomo , quia folus eft Deus &
homo :cæteri autemvnam effentiale bea
titudinem habent, ficut & naturam vna.
Solus etia multas beatitudinis manfiones
nobis promeruit , de rigore iuftitiæ, ideo
dicebat Ioa. 14. Vado parare uobis locum . Ioan.14.
Beatus quo adius tantum dicitur qui-
cunque homo , qui per baptifinum , vel
Dd aliud
 BEATVS ,
aliud facramentum , vel certè compun-
tionecordis , ex impio fit pius : antequá
& ideo fapientes beati dicuntur Prouerb.3 . Prou.3 .
aliquid boni,vel mali poft primam iufti-
ficationem fecerit : quia gratia nihil aliud
eft quam ius ad gloriam , de huiufmodi
Pfal.31. fpecialiter intelligitur, illud Pfalm. Beati
quorumremiffæ funt iniquitates , & quorum
tectafuntpeccata.quod Paulus exponit ad
Rom.4.
Rom. Sicut Dauid, inquit,dicit beatitudi-
nem hominis,cui Dominus accepto fert iufti-
tiam fine operibus : Beati quorum remiſſe
funt iniquitates , &c. Hoc etiam modo,
qui lugent vera compunctione cordis
Matth.5 .
peccata fua beati dicuntur apud Matth.
Beatiquilugent. De quibus etiam expo-
Aug. nunt Auguftinus & Gloffa,illud Pfalm.
Gloffa. Beatus qui intelligitfuper egenum & paupe-
Pfal.40 . rem.Etinfrà: Dominus conferuet eum,& ui=
uificet eum , & beatum faciat eum in terra.
Vbi viuificet iuftificando per gartiam ex
Caffiod. ponit Caffiodorus : quod contigit olim
Zachæo , qui dixit: Domine, ecce dimidium
bonorum meorum do paupribus , & fi quëde
fraudaui,reddo quadruplum : cui Dominus :
Luc.19: Hodie,inquit ,falus huic domuifacta eft. De
Apoc.22 . huiufmodi legimus in Apocal. Beatiqui
lauantftolasfuas infanguine agni,ut fit pote-
ftas corum inligno uitæ, & per portas intrēt
Beda. inciuitatem . Vbi Beda. Portas intelligit
Pfal.117,
iuftitiæ. de quibus Pfalm. Aperitemihi
portas iuftitia. Ex quibus prima eft iufti-
ficatio perpoenitentiam . De his denique
Apoc.19. dicitur Apocal. 19.Scribe ,Beati qui ad cœ
coe
Beda.
nam agni uocatifunt.quòd Beda hoc loco ,
Gregor, & Gregor.homil . 2 4.in Euangelia.Non
de quacunque intelligunt vocatione , fed
de efficaci,vfque adfinem vitæ perfeue-
rante,ideft , vfque ad cænam , quæ fit in
Matth.4. fine diei. Ad hanc nocati funt Simon &
Matth. 9. Andreas,& Matthæus .
ΙΟ Beati quarto modo dicuntur, qui bea-
tos,& Deum beatitudinis fontem in alı-
quofupernaturali bono repræfentant.fic
legimus apud Matthæum. Beatimiferi-
Matth,s .
cordes,quia nimirum Dei mifericordiam
imitantur.Item : Beati pacifici,quoniam fi-
lii Dei uocabuntur.Prætereà: Beati mundo
corde, qui Dei munditiam repræfentant,
Sap.7. qui müdiffimus eft, & fpeculum fine ma-
Pfal. 118.
cula.Sic etiam legimus Pfal. Beati immacu
Eccli.31 .
lati in uia.& in Ecclefiaft. Beatus diucs qui
Prou.14.
inuentus eftfine macula. & Salomon . Qui
mifereturpauperibus beatus erit.Item A&t.
A&
t.20. 20. Beatius eft magis dare quam accipere .
BEATITVDO .
Denique,quia Deus eft fumma fapiëtia, [
Beatus uir qui inuenit fapientiam. & Eccli. Eccli.14.
Beatus uir qui infapientia morabitur. Item,
quiaDei eft facere iudiciu & iuftitia qui in
hoc ei affimilantur beatitudinis nome ac
cipiunt. Pfal. Beati qui cuftodiunt iudiciu, Pfal.10s,
faciunt iuftitiam in omni tempore.Cæte-
rum fingulariter beatitudinis titulo gau-
det,quæ fingulariter Deum imitatur, qui
cu fit munditiæ fons notamen fterilis eft
fed filiu generat fibi fimilem,fic & Maria
virgo caftiffima,virgo permanens genuit
filium Dei:idco clamat: Beatam medicent Luc..
omnes generationes , quia fecit mihimagna
quipotens eft. Hinc & beatus venter eius
dicitur: Beatus uenter qui te portauit.qui fi- Luc.11 .
militudine habuit Dei patris,qui ab eter-
no genuit filium fuum.
Beati quafi in femine reputantur, qui II
femina vitæ beatæ recipiunt , qualia funt
audire legem Dei , meditari & cuftodire
verbum Dei, eft & femen timor Dei, qui
initium eft fapientiæ & patientia. Itë fi-
des,fpes : de quibus omnibus per Hiere.
Hier. 2
Dominus ait:Ego te plantaui uineam electā
omnefemen uerum,& Paul. Qui feminat in
Gal.6,
fpiritu,defpiritu metetuitam æterna, in hoc
ergo fenfu de recipientibus femen verbi
Dei dicitur Pfal . Beati quifcrutantur tefti- Pfal. 118.
monia eius in toto corde exquirunt eum. &
Prou . Beatus uir quiaudit me. Itê Luc. 1 1. Prou.8 .
Beati qui audiuntuerbum Dei , & cuftodiunt Luc.11.
illud.Sic in Apoc. Beatus qui legit audit Apoc.1,
uerbaprophetiæ huiuserferuatea. &.c.2 2 .
Apoc. 22.
Beatus qui cuftodit uerba prophetiæ huius.
Item: Dominus conuerf us addifci pulosfuos Luc.zo.
dixit: Beatioculi qui uident quæ uos uidetis
& Ioan. 1 3.Sihafcitis beatififeceritis ea. Ioan.13 .
quãdo ergolegimus : Seme eftuerbu:intelli Luc.8.
ginus verbü Dei femen effe beatitudinis
æternæ,quod facit nos beatos in femine.
Beatum quoque reddunt infemine fi-
12
des & fpes Luc. 1. Beata que credidifti. &
Luc.l.
Beati qui non uiderunt & crediderunt. Item Ioan.20 .
Pfal. Beatus uirquifperat in Domino . Vbi
Gloff.no in hominibus ,no in fe,fed in eo Gloff.
quem iam habet infpe.vnde Pfal. Beatus
uircuius eft nomen Dnifpes eius:& non ref-
pexit inuanitates, inanias falfas. & Die Pfal.39 :
Deus uirtutum,beatus homo qui fperat in te
Ite Ifa.ait. Beati omnes qui expectant eum.
Ad hanc ergo initialem beatitudinem fal 83 :
prouocabat Dominus Apoftolos di-. Ifa.30.
cens:
 BEHEMOTH ,
Loan,14. cens: Creditis in Deum , & in me credite.
De femine quoque beatitudinis , qui
PLIII eft timor Dei, Pfal.Beatus uir qui timet Do
Lyran, minum. Vbi Lyra.quia nulla,inquit, eter-
na funtgaudia,nifi quæfuerint Dei timo
Plal, 127- repræparata.Sic Pfal. Beati omnes qui ti-
ment Dominum, quòd præcipuè intelligi-
Pro.28. tur de timore filiali.Item Prouerb. Beatus
Eccle.34 bomo quifemper eft pauidus.& Ecclef.Timě
tis Deum beataeft anima, quòd ideò dicit
Eccli.as Spiritus fanctus,quia Ecclefiaf. Qui timet
Apoc.16. Deum faciet bona. & Apoc. 1 6. Beatus qui
Luc,12, uigilat. & Luc. Beatus ille feruus quem
cum uenerit Dominus inuenerit uigilantem.
timor quippe Dei facit vigilare.
Beatitudinis quoq; femen generofun
13
Matth.s. eft patientia.de qua: Beati qui perfequutio-
Lac.6. nem patiuntur propter iuftitiam. & Beatieri
tis, cum maledixerint uobis homines, & per
1.Petr, 3. fequuti uosfuerint. Item. Si quid patimini
propter iuftitiam beati. & certè patientia
fructum parit immortalita is , & beatitu-
Luc.8.
dinis,Luc.8.Et referuntfructum in patien
tia, c.
14 Beati fecundum opinionem veramfa-
pientium quidam dicuntur in fcriptura:
fic legimus de his,qui in rebus fpirituali-
fal.88. bus toto corde lætantur Pfal. Beatus popu
lus,quifcit iubilatione. & de muliere forti.
Prou.vlt. Surrexeruntfiliieius, beatiſſimamprædi -
cauerunt.Item de fpõla Chrifti, quæ eſt,
Cant.6. vel Ecclefia,vel virgo Maria. Viderunt cá
filie Sion , & beatiſſimam prædicauerunt.
Rupertus. quo Rupert.de Maria Deipara meritò
exponit. Quis enim non laudet eam, que
cum inater Dei falutareturab Angelo, di
Loc..
xit: Ecce ancilla Domini.fed Gloffa,& Gre
Glofa.
Gregor. gor.& D.Thom. exponunt de Ecclefia
D.Thom Catholica,cuiusvnitas beatificatur: Beata
quoq; dicitur terra,cuius rex nobilis, & cu»
Ecclef.10- iusprincipescomedunt in tempore fuo. Eccle
4 fiaft. 10.Item: Beatus qui habitat cummu-
lierefenfata: & qui lingua fua non eft lapfus:
& qui nonferuiuit indignis fe:& beatus qui
Ecclefas inuenit amicum uerum ,Ecclefiaft . 2 5. Hęc
omnia fecundum opinionem fapientium
foelicemin hac vita faciunt hominem , in
gradu fuo. fic & Regina Saba Salomo-
Reg.1o. ni dixit: Beati uiri tui, beati ferui tui,qui
ftant coram tefemper, & audiuntfapientiam
tuam.Prætereà Dominus dixit: Eccedies
uenient,in quibus dicent,beati uentresqui non
genuerunt.Dicent , videlicet fecundú æfti
mationem rectam fecúdum quam Apo
VEL BEHËMA.
210
ftolus ait de virgine : Beatior erit fi fic per , 1.Cor.7.
manferit,fecundum meum confilium.
Beatus fecunduin opinionem vulgi,
15
nonverè beatus , fed in apparentia dici
tur Ifa. 3. Popule meus, qui te beatum die Ifa.3 .
cunt , ipfi te feducunt. Et Pfalm . Noneft | Pfal. 143 .
ruina macerie, neque tranfitus, neque clamor
inplatciseorum , beatum dixerunt populum
cuihæcfunt. Deniq; Malach. Ergo nunc Malach.3 .
beatos dicimus arrogantes :fiquidem ædifica-
tifuntfacientes impietatem. Sedmendacia
funt hæc hominum : de quibus Pfalm . Pfal.115 .
Ego dixi in exceffu meo , omnis homo men-
dax, quòdfatis modo compertum habet
diues ille, qui induebatur purpura & byfa
fo,& beatus fruftra vocabatur. Luc.16.
Beatum dicere , & beatificare verbis,!
16
idem eft , Iob. Auris audiens beatificabat Iob.29.
me , ideft beatum dicebat. Sic Iacob. 5. Iacob.5.
Beatificamus eos ,qui fuftinuerunt. Cæte-
rum beatificare , pro eo quod eft reipfa
verè beatum per participationem facere,
folius Dei eft. Sic Ecclefiafti.41 . Beati-
ficauit illum in gloria , ideft Dominus
Aaron fecit gloriofum , in hac vita , & in
futura,
CAPVT XXV.
Behemoth, vel Behema. maha
EHEMOTH vox
Hebræa numeri pluralis
fignificat beftias , & ta-
B men fecundum phrafim
Hebraicam facit, fenfum
1
numeri fingularis cum energia , fignifi-
cat enim maximam beftiarum, quæ cor.
poris mole, quafi multas contineat. Sed
Iob 40. vbi legimus : Ecce Behemoth, Iob.40.
quem feci tecum , non fignificat irrationale
iumentum , quia quanuis quidam expo-
nant hoc loco iumenta fignificari cum
homine facta , quia fexto die creata funt:
in quo & homo ex eadem humo forma-
tus eft . Nihilominus tamén non po-
teft dici de iumentis , quod fequitur: pfe
eft initium uiarum Dei, hoc enim non com
petit nifi angelo, qui non fexto die vt iu-
menta, fed primo die creatus eft.. Vnde
Gloffa ordinaria. Hunc , inquit , pri- Gloffa,
mum Deus condidit , quem eminen-
tiorem reliquis Angelis fecit , eodem
Gregor
modo exponunt Gregor. & Beda, quòd Beda.
Dd 2 ergo
 BEL ,
ergo dicit quem feci tecum,ad naturæ in-
tellectualis fimilitudinem referēdum eft.
Ita vt verum habeat intellectum. Nam
Lyra. quod Lyranus Elephantem dicit proxi-
mum effe intellectuali propter fubtilem
æftimatiuam , & allegat Ariftotelern, ni-
hil curandum eft:quia non eft intellectua
lis naturæ , & quafi infinite diftat : quòd
verò dæmon fænumfub nomine Behe
moth comedere dicitur, metaphoricũ eſt:
Genef.3.
ficut quãdo dicitur ferpeti:Terra comedes.
quòd explicatur à Petro.Aduerfarius ue-
1.Petr.s.
fter diabolus,tanquã leo rugies circuit quæ
rens quem deuoret.Deuorat auteni eos , de
quibus dicit Ifaias . Omnis carofanum.qua
Ifa ,40
les Iudæi,quibus Dominus dixit:Inpec-
Ioan.8, catoueftro moriemini.
CAPVT XXVI.
‫בעל‬ Bel , Baal , Baalim , Beelzebub,
Baalberith , Beelfephom ,
Beelphegor.
EL & Baal in fingulari , & Baa
1
lim
BE in plurali nomina funt idoloru,
aut eiufde,vel omnis idoli, vt aliqui
Theodoret, volunt.Ná Theodor. fuper Hiere. 3 2.in
illu locum,vbi ait: Et ædificauerunt excelfa
Baal , quefunt in ualle filii Ennon. Baal,
inquit,nome eft idolorum generale, quia
fignificat Dím in genere , à તે
quod
Iofephus. eft dominari . Ceteru Iofephus lib.9.an-
tiquit.ca. 6.ait.Hic itaq. Baal Tyriorum
Hierony. fuit Deus :ide confirmat Hierony . fuper
Hier 35 Hier. 33..In nomine,inquit Baal , quòd
propriè Sydoniorum eft idolu , fiue Ba-
byloniorú , & vicino nomine appellatur
Ofex 2. Bel.Prætereà Hier.fuper illud Öfe.c.2 .
Et eritindie illa, ait Dominus uocabit me uir
meus.Primum dicit: Omni Afiæ regnaf-
fe Ninum Beli filium , omnes Græcæ &
Barbara narrat hiftoriæ: qui apud Affy-
rios fui nominis Niniuem condidit ciuita
tem.Huius vxor Semiramis muros Ba-
bylonis extruxit, &c. Hic aduerfus Zo
roaftem Regem Bactrianorum forti cer■
tamine dimicauit : & in tantam peruenit
gloria:vt patrem fuum Belum referret in
Deu:qui Hebraicè dicitur Bel. Et infrà.
Huc Sydonij & Phænices appellant Ba
al : eade enim inter & literas cofo-
nātes vocalis litera ponitur: quæ iuxta
BA A L.
illius linguæ proprietatē nunc Beel , nunc
Baal legitur. Hæc Hieron. qui vt confir-
met Bel Affyrioru à Belo corum rege di-
&u,& adoratum vt Deu ad Sydonios ge
nere cognationis tráfiffe: adducit verfum
Virgilij 1.Æneid. Virgil,
Atreginagrauem gemmis auroq; popofcit,
Impleuitq; mero pateram,qua Belus & olim,
A Belofoliti, & c.
Super que locum Seruius dicit: Belu pa- Seruius-
tre Didonis regina Affyriorufuiffe. vn-
de religio idoli Bel & Baal duxit origi-
nē apud Sydonios . Cæteru illud obiter
notandu eft,cu idolatria adorationis Beli
Affyrios innumera in bibiſſe flagitia : de
quibus omnibus,mirabile dictu,prędică-
te Iona poenitentiam egerut , quòd Dis
comemorauit Matth . 12.& tamen Chri Matth.12,
ftiani multi ventrifuo feruientes , ad pre-
dicationem Chrifti & ejus miniftrorum
non refipifcunt .
2
Baalim fæpe legitur in plurali apud
Prophetas ad varia eiufdemidoli fimula
chra fignificanda:que Iudei à Sydoniis ,
•
vt dicebamus accepere ficut Sydonij ab
Affyriis.de quo lege Hieron. fuper illud Hierony
Ofe.8.Proiectus eft uitulus : imo cũ Affy-
rij & Babylonij logè lateq. in tota Afia
dominarentur:plurimæ nationes ab illis
hoc idolu mutuatę funt:ita tamen vt pro
varietate locoru ( que regula obferuanda Regula.
eft)varia eidē idolo cognominadederint.
Sicut apud nos,vt tamen cũ reuerentia di
&tu fit,virgo Maria, vel Lauretana , vel
Montis Serrati,vel de Rupe Gallica,vel
Abamne lupi : fecundü locoru varietate
cognomenaccepit.Sic apud gentes olim
idem idolů Baal , fiue Beel diuerfimodè
cognominatur v. g. Beelſephom , ideſt
Bel Aquilonis.de quo Exod. 14. Contra Exod.14
Beelfephom.& Num. 33.Quæ refpicit Be Num.33 .
elfephom.De quo lege Orig homil.7 . fu- Origenes.
per Numer. Ite Beelphegor dicitur Bel,
qui colebatur in monte Phegor. de quo
inNum . Et initiatus eft Ifraël Beelphegor. Num.as.
Item Pfalm.Et initiatifunt Beclphegor. Et Pfal.105 .
Ofe. Ipfi uerò intrauerunt ad Beelphegor. Ofe.9.
Sic aute appellabatur à Moabitis in Ara
bia detectis virilibus ad prouocanda libi
dine,& lafciuiam .Vnde Hierony. fuper Hierony.
Ofeç.9 . Poffumus,inquit, Beelphegor
Priapu appellare.Hec ille . QuiaPriapus)
Deus erathortorum, magnis detectis vi-
rilibus ad inftarferè afini : cui & afinum
immola-
 BELIAL .
immolabant:fic lafciuiam excitabat.Vbi
notandum quanta carnalibus hominibus
libido dominetur , qui diuimos honores
impudicitiæfuæ confecrarent : vt corpus
fuum & animam perderent. Iuxta illud
Ioan.12 Ioan. Qui amat animamfuam perdet cam ,
ideft,qui turpes amat voluptates , perdet
eam in æternum.
Beelzebub idem idolum dicebatur
3
mufcarum , propter mufcas , quæ ad eius
facrificia plurimæ conueniebant.De quo
4.Reg.x 4. Reg. Confulite Beelzebub Deum Acca-
ron.Eft autem Accaron ciuitas Palæfthi-
norum , vbi colebatur Beelzebub deus.
Vatablus. mufcarum.Dicit autem Vatablus fuper
4.Regum 1.doctiores Rabbinos dicere,
fic appellatum,quia cum ciuitas Accaron
plurimis infeftaretur mufcis, inuocatione
huius idoli Beel, quod colebant,demonū
opera mufcæ fuerunt extinctæ.Ideo Be-
elzebub deinceps appellatum effe. Di-
cebatur autem maximus deorum , quia
fic Affyrij fuum Belum vocabant, exifti-
mant autem quidam Belumfuiffe Satur
Eufebius.
num ,vt docet Eufebius lib.9.de præpara
Hierony.
tione Euangelica capit.4.& Hierony.in
Lai. 46.
Ifai. 46. fuper illud : Confractus eft Bel.
Quem Graciinquit Belum,ideft Satur-
num vocant, cuius tanta fuit apud veteres
religio, vt ei non folum humanas hoftias
captiuorum ignobiliumq ; mortaliu , fed
& fuos liberos immolarent. Hæc Hiero .
Pfal.77
de quo Pfal. Et immolaueruntfiliosfuos,er
filiasfuasdemoniis. Vnde poftea Iudæi.
Beelzebubprincipem demoniorum vo-
Lac.11
cabant Luc. 11. In Beelzebub principe
demoniorum eiicit dæmones.Ideoq ; filium
Dei,quòd fuper omnes Prophetas prio-
res miracula faceret, Beelzebub appella-
Matth.. bant apud Matth . Sipatremfamilias Be=
elzebub uocauerunt , quanto magis domefti-
coseius? Ideo prædicatores verbi Deiad
opprobria perferēda patientes effe opor-
Luc.8. tet: quia terra bona non nifi in patientia
fructum refert Luc.8 .
Baalberith,de quo mentiofit Iudic. 9 .
lud,9,
idolufuit Sichimoru, & interpretatur
Baal foederis , fiue paci,quia
ibiforte foedera fa
iurabant.
21 I
CAPVT XXVII.
Belial.
ELIAL, vt inquit Hieronym. I
B fuper illud Ifa.Indie illa uifitabit Do- Hierony .
minusfuperLeuiatban.Satan,hoc eft a 2-
diabolus appellatur Belial , ideft apofta- by ba
ta,præuaricator,& abfque iugo. & infra .
vbicunq; feptuaginta filios peftilentię po
nunt, in Hebraico habetur filij Belial , &
quod Pfal.canitur de Saluatore : Etfilius Pfal.88:
iniquitatis non apponetnocere ei,in Hebreo
dicitur filius Belial. Hæc ille. Deduci-
tur autem hoc nomen à Beli,quod in
terpretatur fine, & hal, iugum , ideft
fine iugo.Secüdum quam ethymologia ,
fcripturæ loca declarantur,Iud. 19.Vene Iud.19.
runt uiri ciuitatis illius,filti Belial. Vbi ad-
iecit nofter interpres, ideft abfq; iugo , &
feptuaginta filij παρανόμων , filii præua
ricatorum.Item 1.Reg. Fili Heli fili Be- 1.Reg.2 .
lial , nefcientes Dominum . vbi feptuaginta
vidi od filij peftilentes . & 2.Re- 2.Reg.16.
gum 26. Egredere vir fanguinum , vir
Belial feptuaginta παρανόμον , ideft
tranfgreffor.Item 3.Reg.Adductisduobus 3.Reg. 21,
uiris filiis diaboli , Hebraicè filiis Belial.
Præterea,vbi legimus in Prouerb. Homo Prou.6,
apoftatauirinutilis ,Hebraicè habemus ho
mo Belial. Ex quo intelliges quòd dixit
Apoftolus:Que couentio lucis ad tenebras, 2.Corint. 6,
aut Chrifti ad Belial ideft ad diabolum,vel
ad tranfgrefforem , & apoftatam , ideft,
quæ conuentio inter illum, qui tulit iugu
femper obedientiæ factus obediens vfq;
ad mortem, mortem autem crucis , cuillo
qui mox vtfuit in gratia creatus, obedien
tiæ iugum excuffit :vndefuis Dominus fe
tatoribus dicit:Tollite iugummcum fuper Matth.11 .
&
uos, ideft , quòd ego portaui ad mortem
vfque.Deniq; blafphemi & impij peran
tonomafia vocantur filij Belial , Nah. 1 . Nah. I.
ideft, ò Iudæa , non tranfibit vltra perte
Senacherib rex blafphemus . vt exponût
Hierony.& Lyran.Myſticè verò dicitur Hierony .
animabus iuftis eorü,qui in Domino mo Lyra,
riutur: Amodo iam dicitfpiritus, ut requief- Apoc.i4.
cant à laboribus fuis. Ne tranfeat per eas
Matth.41
Belial , qui vfque adeo audax eft,
vt Chriftum in deferto ten-
tare aufus fit.
( 2.)
Dd 3 CA-
 BELLVM
CAPVT XXVIII,
Bellum ,Bellare , Prælium , Præliari ,
Miles,Militare.
ELLVM Hebraicè dicitur
‫מית‬ Milchamah, Leu it. 2o.fi exieris ad
B
πολεμος bellum.
Ι Eft autem bellum pugnantium,& pro
pugnantium conflictus , folet autem pro
tempore quo hoftilis durat difcordia ca-
pi. Prælium vero pro ipfa congreffio.
ne. Vnde Liuius afferit Romanum po-
pulum nullo bello , multis autem præliis
fuiffe fuperatum. Sunt qui putent bel-
lum per antiphrafim dictum ,quafi mini-
mebellum ,ficut Prifciano placet. Alij
verò bellum appellant,quia no nifi belli,
ideft boni caufa fufcipiendum eft : tunc
enim tantum licite geritur, quando bella
de caufa ab habente authoritatem,quales
folent effe reges , & qui rempublicam
fumma poteftate gubernant , ordine de-
bito indicitur. Nec folum tempore le-
gis veteris,fed in lege gratiæ modo præ-
dicto fas eft bellum gerere. Sic enim in
Gen, 14. lege naturæ bellum geffit Abraham con
tra quatuorreges.Item legimus in Exod .
Exod.17.
Deut.20 . Bellum Deierit contra Amalech . Etin Deu
tero.Siexieris ad bellum contra hoftestuos,
&c. non timebis , quia Dominus Deus tuus
tecum ,&c.Appropinquante autem iam præ-
lio ,ftabitfacerdos ante aciem, & fic loquetur
ad populum . Audi Ifraël: Vos hodie contra
inimicosueftros pugnam committitis , nolite
metuere, & c. quia Dominus Deus uefter in
medio ueftri eft, &c. Sic Moyfes prælia
geffit contra Amorrhæos, & alias natio
nes iuffu Dei,& Iefus Naue, & Gedeon,
& Iepe , & Dauid , & Machabæi non
minus vitæ fanctimonia,quam armis illu
Hebr,11 ftres.De quibus Paulus Hebr. 1 1.Sancti
perfidem uicerunt regna : operatifunt iufti-
Auguft. tiam & c. Vnde Auguft . libr. 2 2.contra
Fauftum.Nec bella,inquit,per Moyfem
gefta miretur,aut horreat Fauftus , quia
& ille diuina fequutus imperia , non fæ-
uiens,fed obediens fuit,& ibidem ca. 77 .
quafi præuidens Aug.herefim Oecola
padij & Cornelij Agrippa atq; Erafmi,
Luc.22 . quibellum falte in lege gratia prohibitu
effe ftulte putarunt, fubdit etia in noua le
ge fas effe cu debitis circunftãtiis prælia-
PRAELIVM .
ri,teftimonio Chrifti in Luc.vbi ait: Qui
habetfacculum ,tollatfimiliter & peram : &
T
qui habet tunicam, uedat ematgladium.Et
cum dixiffent difcipuli Domine: Ecce duo
gladij bic:ille refpondit: Sufficit. Ite Ioan
nes Baptifta,rogantibus viris militaribus,
quid ad falutem confequenda facto opus
effet,noprohibuit militia,fed contenti ,in-
quit, ftoteftipendiis ueftris. Luc. 3. Præte Luc.3.
rea Centurio qui Dño dixit : habere fe
fub fe milites,tantum abeft, vt fuerit à mi Matth.8.
litia deterritus , vt è conuerfo Dominus
mirabilemfidem eius Ifraëlis fidei præ-
tulerit. Legendus eft etiam Auguftinus Aug.
epift . 5o.ad Bonifacium, & epift. 48.ad
Vincentium . & Leo Papa epift. So. ad Leo Papa-
Coenfem Epifcopum . & epift. 93. ad
Turbium Epifcopum.Et Gregor . Papa Gregor.
epift.7 2.ad Genadium.vbi iubet,vt he
reticos asmis perfequatur. Idem defini-
tur 33.quæft.4.Can.Quando . & Can. 33.q.4.cap .
Quando.a.
Qui peccat.
Qui peccat,
Cæterum fcripturas quoq ; quas circa
2
præfentem articulum hæretici nouatores
adulterant, explicemus neceffe eft. Ob-
iiciunt enim de tempore Meffiæ prędi-
&tum effe apud Ifaiam . Non leuabit gens Ifa.2 .
contra gentemgladium , neque exercebuntur
ultra ad prælium. & Mich. Nonfametgens Mich.4:
contragentemgladium , & non difcent ultra
belligerari.Item Pfalm. Videte opera Do = Pfal.45 .
mini,quæ pofuitprodigiafuper terram,aufe-
rens bella ufque ad finem terræ. & Za- Zach.9 .
cha. Diffipabitur arcusbelli. fic Ofex 2. Ofe,2 .
Arcum , gladium, & bellum conteram de
terra. & Pfalm. Orietur in diebus eius iu- Pfal.71.
ftitia , & abundantia pacis , donec auferatur
Luna.Denique Saluator fectatoribus fuis
dixit: Pacem meam do uobis,pacem relinquo Ioan. 14.
uobis.
Ad hec teftimonia legitimè intelligen
3
da variefunt patrum expofitiones , quas
breuiter preftringam. Prima expofi-
tio eft Iurini martyris in 2. Apologeti- Iuftinus ,
co pro Chriftianis fignificatum effe à
Prophetis,& ab Euangelio,fidem Chri-
flianam non effe armis & preliis violen-
terintrodu endam , fed pacifice effufio-
nepotius figuinis proprij, quam alieni:
ficut Dominus dixit Apoftolis apud
Mattheum : Ecce ego mitto uos , ficut oues Matth.10 .
in medio luporum. Sed hæc expofitio
ad quædam ex locis fcripturę fupra alle
gatis accomodari poteft , non ad omnia.
Secunda .
 BELLVM
Secunda generalior expofitio eft Hie
4
ronym. pleraq; ex teftimoniis citatis in
telligi depace , quæ toto terrarum orbe
fuit lub Augufto Cafare, circa Domini-
Eufeb. natiuitatem. Sic etiam explicat Eufebius
libr. 1. de præparatione Euangelica ca-
pit. 1. & de demonftratione libro 9. ca-
Chryfoft. pit. 17. & Chryfofto.homil. 20 2o.fuper
Matth. 6. Orig. contra Celfum libr. 2 .
Orig.
Theodor, Theodoretus fuper Mich. 4. loco citato .
Quod fipoft aliquot annos bella rurfus
infurrexerunt , cum Prophetæ prædixe-
rint non vltra bellum nafciturum , figura
Lyran
Nah.1. eft hyperbole, vt notat Lyranus fuper
Ifa . 2.ficut Nahum 1. Senacherib exer-
citu ab Angelo deleto, dictum eft ciuitati
Hierufalem. Non adiicietultra , ut tranfeat
per te Belial , & tame poft aliquot annos
Nabuchodonofor ciuitatem coepit. Vel
intelligendum quidem eft eo modo,quo
Theodoret, Theodoretus exponit illud Pfalm . 71 .
Pfal.71. Orietur indiebus cias iuftitia, & abundantia
pacis,donec auferatur Luna.Non quodom
nia bella fintauferenda , fed quod etia no
Euthymius tat Euthymius fuper eundem Pfalmun
apud Chriftianos, qui iuxta legem Euan
gelicam viuent ex variis gentibus ad fidē
conuerfi,tantu erit pacis & iuftitię Chris
ftianæftudium ,vt nunquam bellum mo
ueant ficut olim gentiles ad iuftè ,vel iniu
ftè perfas & nefas dominandum, vel ra-
piendum,vel iniuriam vlcifcendam , fed
neceffitate cogente,ad melius pacem fta-
biliendam . Cumq; omnis actio nomen
&fpecie n,fecundum Philofophos , acci-
piat à fine:confequens eft , vt huiufino di
bella , neque fint bella, neque vocari de
beanthoc nomine,fed potius remedia pa
cis conciliande. Iuxta illud Matthæi. Beal
Matth-s
ti pacifici, quoniam filii Dei uocabuntur, vbi
Græcè legimus:Beati pacificatores ,qua-
les illi planè funt, qui non ftudio bellan-
di,fed firmandi pace cum debitis circun-
ftantiis bella gerunt.Contrarij verò funt
Pfal.67. Euágelicæ pacis illi: de quibus Propheta
Gloffa. clamat: Diffipagentes que bella uolunt.Vbi
Gloffa.Qui non correctioni,fed conten-
tioni ftudent.
5 Bellum infacris literis,fiue prælium.di
citur graue , feu aggrauatum. Item duru,
potens,magnum ,forte, nouum, longum,
1:1 fiue longa concertatio, Prætereà bellum
Dei , prælium Dei ,vnde variæ phraſes
oriuntur , quas iam explicare nos opor
PRAEL IV M. 212
tet. Et primum incipiamus à bello Dei,.
quod quidem fic appellatur in fcriptura,
quando fola religionis caufa præcipuè
fufcipitur,vel etiam quod maximum eft:
ficut dicuntur montes Dei, & cedri Dei,
ad magnitudinis , velaltitudinis exagge
rationem , & vtroque modo dicitur ali-
quando. ficut Exod. 17. Manusfolius
Domini, & bellum Domini erit contra Ama Exod. 17 .
lechageneratione ingenerationem . Ecce 7.952
duas caufas adhibuit , quia pro religione
Domini, & quia diuturnum erat futuru .
In eodem fenfu Saul dixit ad Dauid: 1.Reg.18.
Tantum modo efto uirfortis,& præliare bel-
la Domizi,ideftcauft religionis , vel præ-
lia magna.Abigail Dauidi quoque dixits
Quia prelia Domini Domine mi tu prelia- 1.Reg.25 .
ris,quafi diceret,ne mnaculaueris gladium.
tuum fanguine innoxio ,qui bella foles re
ligionis tantum caufa fufcipere. Sic& fant
&ti Ecclefiæ Doctores bella Dominipræ
liantur, quando iaculis fcripturarum hæ-
riticos tranfuerberant : ideo vocantur
Matth. 5. Ciuitas fupra montem pofica , Matth. 5 .
quæ ideo nonpoteft abfcondi ,quia Do-
mini bella contra religionis hoftes fufci
pere debet. De his prædicatoribus legi- Cant.3.
mus : Lectulum Salomontsfexaginta forres
ambiunt,exfortiffimis Ifraël , onnestenen-
tes gladios, ad bella doctiffimi. Tenent
quippe in manibus , ideft in opere glas
dium verbi Dei , ficut exponunt Gre- Gregor.
gor. Gloffa,D.Thom.Richardus , Va- Glo
D.Thom.
tablus , & alij multi,vndecompetit illis . Richard.
Qui autemfecerit , & docuerithic magnas Vatablus .
uocabitur in regno cælorum . Hiambiunt Match, s
lectulum Salomonis Chrifti , ideft Ec-
clefiam . Quam ab impugnatoribus de-
fendunt.
Bellum graue vel ingrauari dicitur, 6
quando recentes milites in auxilium co-
rum,qui defatigatifunt frequenter fucce-
dunt , & omnes contra hoftem conglo-
merati feruntur. Sic legimus Iudic. 20. Iud 20 .
Ingrauatum eft bellum contra filios Benia-
min , & non intellexerunt , quod ex omni par
te illis intraret interitus. Sic in hora mor
tis bellum malignorum fpirituum con-
tra iam egredientem animam ingraua-
tur Pfalm. Virum iniuftum mala capient in Pfal.139.
interitu. Propterea Dominus dicit : Bea- Luc.12 .
tus illeferuis quem cum ueneritDominusin-
uenerit uigilante.Et Vigilate, quia nefeuis Matth. 25 .
diem neque horam.
Dd 4 Bellum
 BELLVM
Bellum potens dicitur,quòd tota virtu
7 impium poenas in abundantia , ficut de
te & vniuerfis geritur copiis . fic 1.Re-
gunni 4,Erat autem bellu potens aduerfus
1.Reg.14. Philiftheos omnibus diebus Saul. Ita,& in
die finalis iudicij bellum potens erit iudi-
cis Chrifti contra mundum & fectatores !
eius, quia modo vnam, aut alteram pha-
langem,vel famis, velpeftis , veltempe-
ftatum,aut fimilium calamitatum contra
fceleratos mittit tunc autē. Pugnabit cũillo
Sap.5 .
orbis terrarucotra infenfatos : Et eruntfigna
Luc.21.
in Sole, Luna, ftellis, interris preffu
61.5ra,& c. Et uirtute scælorum mouebuntur.
8 Belluin durum appellatur, quòdper-
tinaciter geritur, ita vtneutra pars vel mi
a , Reg.z., nimum alteri cedat. Sic legimus 2.Reg.
cum duodecim milites ex parte Abner,
& totidem ex contraria parte Ioab ducis
Dauid manus conferuiffent inter vtran-
que acie finguli fingulos æmulos fixis in
pectore aduerfarij fui gladiis ceciderunt:
ita vt neque vnus euaferit & fubdit fcri-
ptura; Et ortum eft bellumfatis durum in die
illa. Tale eft bellum corum, qui perpe-
tuam pro. Chrifto feruantes virginita-
tem ad mortem vfque anima corum cũ
carneconfligit,neque ceffat , vfque dum
caro exvna parte & anima ex alia diffol-
uitur in morte corporis. Nam virginitas
quidem fancta diuturnu quoddam mat-
tyrium eft , & durumvtiq; bellum,pro-
pterea Dominus ait: Qui poteft capere ca-
Matth.19. piat.
Bellum forte dicitur , quòd nequit fu-
9
Ifai.42.
perari.Ifa.42.Et effudit fuper eu indigna-
Hierony. tionefurorisfui: fortebellu: quòd Hie-
ronymus contra Iudæos dictú exponit,
quibus Romanorum mifit exercitu fub-
Tito & Vefpafiano : vnde fubdit Pro-
pheta: Et cöbufit eu in circuitu ,&non cogno
uit ,& fuccendit eum , & non intellexit.
Ideo quando fleuit Dominus fuper ci-
Luc.19.
uitatem dixit: Quoniam fi cognouiffes&
tu. Quia radix totius ruine Hierufalem
fuit incogitantia , & ingratitudo. Ideo
Ifai,l.
Ifaias clamabat: Cognouit bos poffefforem
fuum, afinuspræfepe Dominifui, fraël an
tem me non cognouit.
10
Bellum pluere fuper aliquem, eft abu-
danter impugnare fine intermiffione.
Iob. 20, ¹ Iob 20. Pluatfuper illum bellum ſuum .
Greg. Vbi Gregor.lib. 15.Moral. Bellum,in-
quit, Deopluere eft , iniqui vitam diftri-
tis fententiis defuper ad interitum vrge=
& quodam dono victoriam quibus ille vo-
PRAELIVM .
re.& Lyranus :Eft,inquit, emitterefuper Lyran
cælo cadit pluuia , &c. Sic pluit bellum
Dominus fanguinolentum fuper Hieru
falem.de qua dixit : Vt ueniat fuper uos om Matth
nis fanguis iuftus , qui effufus eftfuper ter↳
ram,&c . quia ipfi dixerunt: Sanguis eius Matth.27 .
Super nos.
Bella noua vocantur infolita præter II
humanam cöfuetudinem. Vnde Iud.5.1udis .
cũ Debora proftraffet hoftes populiDei,
in cantico cecinit. Noua bella elegitDomi-
nus , & portas hoftium ipfefubuertit Tale
fuit etiam bellum Iudith.contra Holo-
phernem,& Efther reginæ contra Amâ,
& Mariæ matris Dei contra ferpentem,
qui feduxerat Euam : cuius caput virgo
contriuit : quando Gabrieli refpondit.
Ecce ancilla Domini,fiat mihifecundum uer- Luc.1 :
bum tuum.Deniq; tale fuit bellum inno-
centium infantium , qui fe tanquam mu-
rum occidentibus opponebant pro filio Matth: 2.
Dei.
Inprælio ftare indie Domini eft ora 12
remundo corde,ne contra peccatores fe-
uiat ira Dei. in Ezechie. ait. Neque op Ezech.1
pofuiftis murum pro domo Ifraël, utftaretis
in prælio indie Domini. Ita exponit Hie- Hierony.
ronymus . Falfi , inquit , Prophetæ non L
poffunt ftare in die Domini,vtpro popu
loprecibus dimicent , &c.Hæc ille. Stetit
autem Moyfes & auertit iram Dei a po- Exod.32.
pulo:fic ftetit , vt nobis daret exemplum Luc.6.
filius Dei.de quo Luc.ait . Et erat perno-
tans inoratione Dei.
Bellum fcientes dicuntur experti , & 13
exercitati in re militari Baruc 3.Vbi fue- Baru.3 .
runt gigantes nominati,illi qui abinitiofue
runt ftatura magna,fcientes bellum. De quo
latius in verbo Gigantes lib. 7.
Qui docet manus meas ad prælium,vi
de lib.4.in verbo Docere.
Conuerti in die belli eft terga hoftibus
vertere Pfal.77. Fili Ephre,&c.con
uerfi funt in diebelli,quádo decem tri=
14
bus captæfuntab Affyriis .
Obumbrarefuper caput alicuius in die! Pfal.17 .
belli eft illu protegere Pfal. Obumbraftifu-
per caput meum in die belli. Quod ideo di-
cit,quia nifi Deus inbello fpecialiter iu-
uet,nulla fortitudo poteft obtinere victo
Ecclef.9.
riam.iuxta illud Ecclef. Ne fortiu eft bel-
lum . Vnde vt oftendatur Deus gratuito
luerit
 BELLVM PRAELIV M.
luerit in bello concedere per Prophetas
aliquando prædixit victorias,quas genti
libus etia regibus deditsficutdeCyro per
Lai.45
Ifai.prenuntiauit. Vtfubiiciam,inquit ante
faciem eiusgentes. Item de magno Alexã
Daniel.8: dro Daniel fub vifione arietis & hyrci
prædixit victoriam eius contra Darium.
2.Mach.zo. Sic & Machabeis victorias dedit infig.
nes ,vnde & Angeli iuuantes eos in bello
vifi funt . Ideo pro regibus Chriftianis.
prælia gerentibus orationes in Ecclefia
fiunt.
15 Bellum contra hoftes fanctificare , eft
quafi diuina quadam ceremonia bellum
contra hoftes indicere,cum fiducia auxi
Hiere.
lij obtinendi cæleftis.Hiere.6 . Sanctifica
Hiero.
tefupeream bellum. Vbi Hieronymus pa
rate,inquitcontra cam,ideft contra Hie
rufalembellu ò Chaldei: Domini enim
lol.3.
Lyra imperium eft. Et Ioel.Clamate hæc ingen
tibus,fanctificate bellumVbi Lyranus , id-
eft,firmate,quia in vna fignificatione fan-
&tum dicitur firmum,idelt fancitum . Itē
Mich.3. Micheas de pfeudoprophetis dicit. Etfi
quis nodederit in ore eorum quippiam fanéti
Gloffa, ficantcontraeum bellum. Vbi Gloffa inter
lincalis,authoritate,inquit,prophetali mi
nantur.Eftautem in his locis vt ante nos
Lyra. Lyranus ad notauit verbum: Hebraicum
æquiuocum,quod parare & fanctificare
fignificat:vertitautem vulgata potius fan
Atificare , alludens ad morem indicendi
bellum tam apud Hebreos ,quam etiam
apud Romanos confuetum . Et de more
quidem Hebræorum tetigimus num. 1 .
Varro. morem autem Romanum Varro hunc
effe refert : Mittebant quatuor oratores
(quos foeciales vocant) qui fanctè Ro
manum ius conferuari debere prænun
tiantes , fiaudire hoftes nolent , contra
contumaces bellu indicebant, quod quia
religionis fpecie gerebatur, iuftum &fan
Cicero,
Atum bellum fore dicebant de quo Cice-
ro.7.in verrem Habemus inquit homi-
nem in foecialium manibus educatum,
vnum præter cæteros in publicis religio-
nibus foederumfanctum, ac diligentem .
Hinc ergo nata eft phrafis fanctifi an-
di bellum,ceterum hodie (proh dolor)in
terlæreticos prefertim , & iniquos fine
religionis fpecie , feditiones & bella graf
fantur , dequibus Dominus prædixit.
Lac.21.
Cum audieritis præliae feditiones ,&
rc.
16 Bellator & præliator fortis eft Deus,
213
Hiere. 20. Dominus mecum eft quafi bella Hier.20,
torfortis,ideft in auxilium meum . Item
Ifai.42.
contra hoftes Ifai . Dominusficutuir for-
tisegredietur, & ficut uir præliatorfufcita
bit zelum,uociferabitur & clamabit: contra
inimicosfuos confortabitur . Quod Hiero- Hiero.
nymus de primo Chrifti aduentu expo-
nit,maxime quando non credentibus Iu
Luc.19.
deis impleuit quod dixerat Luc. 19 : Cir
cundabunt te inimici tutuallo , ideft Ro- Matt 23
h. .
manifub Tito.Et rurfus. Ecce relinquétur.
nobis domus ueftra deferta. De tempore Zach-14.
verò iudicio finali proximo dicit Zach.' )
14.Et egredietur Dominus & preliabitur.
contra gentes illas ficut in die certaminis,
Vbinon eft intelligendum , vt Hierony. Hierony.
notat , vifibili Deu fpecie præliaturum,
fed inuifibili potentia,ficut quando dici-
tur Abac. 3. Egreffuses in falutem populi Aba.3 .
tui,infalutemcum Chrifto tuo . Cum ergo
talis preliator fit pro Ecclefia decertans,
quid impofsibile putant hæretici quod
de Ecclefia chatolica fcriptum cft . Et por Matth.16.
tæ inferi non præualebunt aduerfus cam
Ideo etiam dixit. Cum audieritis prælia &
feditiones,nolite terreri.Quia ipfe prefens
adeft.Item. Nolite timerepufillusgrex. Luc.12.
Bellum & certamen dicitur vita præ
17
fens,tot tentationibus pulfata , & tot ca · Iob.40 .
lamitatibus obnoxia . Sic Iob Domi-
nus dixit.Memento belli, & ne adiicias lo-
qui,ideft memento ex hac tribulatione
quam fit terribilis hoftis ille malignus ,
cum quo decertas , & ne addas verba qui
bus ab eocapiuris . Ita exponunt Greg. Grego.
Beda.
Beda & Lyianus , & certe bellum eft vi-
ta mortalis, in qua & filium Dei hoftis Lyra.
Matth.4.
antiquus inuafit. Sic Iob.Militia,inquit, Iob.7.
eft uita hominis fuper terram. Et Paulus
adTimotheum. Non coronabitur,inquit, 2.Tim.2.
nifi qui legitimecertauerit. Et rurfus Pau 2.Tim.4
lus Bonum inquit , certamen certaui.
Vbi notat D. Thomas tria concurrere D.Thom.
debere , vtcertamen vitæ præfentis bo
num fuiffe dicatur, primo fi bonade cau
fa certetur , vt puta pro iuflitia Iud. 1. Tuder.
Neceffe habuifcribere uobis,deprecansfuper
certarifemel traditafanctisfidei.Et Eccle- Eccli. 4.
fiafticus. Pro iufticia agonizare pro anima
tua, ufq; ad mortě certa pro iuftitia.Secu
do vt modus certandi fit legitimus vnde
Apoftolus.Sic pugno non quafi aerem uer–
berans,fed caftigo corpus meum,& c.Tertio
bonum, ideft magnum & difficile dici
Dd s tur
 SIS BENADADAVI
1
tur Sap. 1.Et certamenforte dedit illi , utf
uinceret.Vbinota nunquam dare nobis
1.Cor.10. Dei forte certamen,vt vincamur ,fed vt
vincamus,iuxta illud . Fidelis Deus,qui nou
Ioan. 16, permittetuos tentari,fupra id quod poteftis."
Vnde Apoftolis ait.confidite, quia ego ui-
ci mundum.Quafi dicat quanuis audiatis.
Ecce ego mitto uosficut ours in medioluporu
Matth :10, eritis odio omnibus hominibus propter no
Luc.11.
mem meum,& abfquefynagogis facient uos.
Sed confidite quia ego vici mundum vt
vos mundifacia triúphatores. Ideo Pau
lus ad Timotheum.Certa, inquit, bonum
certamenfidei.
Militia,& Militare , quanuis eun-
dem fere fenfum habeant , quem belhun
& præliu , fed fpecialiter de his agemus
lib. 1.in verbo Militia.
CAPVT XXIX.
.02.
sl
Benadad.
Enadadfuit rex
fyrię aduerfa-
rius Ifrael ,inter
pretaturque fie
lius fonitus de
quo fit mentio
B 3.Reg. 15.vbi
rex Afa fondus
fecitcum Benas
3.Reg, 20 dad rege Syrie contra regemIfraelBaafa,
de codem fit mentio 3.Reg.vbi cum tri-
ginta duobus regibus & innumera multi
4
tudine,venit contra Achab regem Ifrael,
à quovictus eft incipientibus præliari
contra eum pueris pedifequis principu,
Sic myftice in lege gratia pueri innocen
Matth. 2. tes præliaricontra diabolum coepere fuf
fo cruoreapud Matth. 2. & victoriam
4.Reg. 8, reportauere de hoftefuperbo . Denique
4.Reg.prædicente Helifço mortuus ef-
Quafio fe refertur. Vbi difficultas eft , quia cum
rogaretur Helifæus ab Hazael an Domi
nus eius fanari deberet , refpondit Heli-
fæus,dic cifanaberis . Porro oftédit mahi
Dominus, quod morte morietur in quo
Vatablus. etitus effevidetur Propheta, Ad quod
refpondet Vatablus quofdam Hebreos
Lyranus.legere negatiue, non fanaberis. Et ita te-
net Lyranus quia particula lo apud Heil
bra os fi fcribaturper Lamed & Vau
fignificat ei:fi verò fcribatur per &N
fignificat non , ita autem olin legebatur
non viues, Sed fihoc admittamus, vulga Vatablus.
ta non tranftulit veram ,quarepotius di-
cendum cuin Vatablo , non imperatiue,
fed permifsiue dixiffe, dicciviues, vel fa=
naberis, fi tibi placet . Sed oftendit milu
Dominus quod morte morietur Permi
fit autem Helifæus mentiri homini , qui
firmiter idfacerepropofuerat negratias
domim fui perderet: quia tantum viuere
defiderabat,vt ibiferit Helifæo , vt pro vi
ta eius oraret, munera quadraginta came
lorum,cum omnibus bonis Damafci.Sic
multi non audent diuitibus ægrotanti-
bus dicere mortem eis adeffe vicinam, yt
fe difponant,ideo fæpefine præparatio
ne moriuntur ,ficut, diues ille purpuratus
qui mortuus eft , & fepultus in inferno, Luc,10,
Luc.12
ideo Dominus dicit. Beatus illeferuus que Matth.25 .
cum ueneritDominus, inuenerit uigilante.Et
curfus, Vigilate,quianefcitis die neque bora.
CAPVT XXX.
Benedicere,Maledicere, Be 80
Lonefacereton bu ་་་་་་ ་ “ ས
, sunn ་་་ ་
31
Enedictio Hebraice dici-
tur Baracha quæ vox ‫ברכת‬
etiam genuflexionem fig
nificat. Ι
B
Eft aute benedicere bo
nu alicui imprecari, differt auteinterbe
nedicere hominis & Dei . Quod homo-
benedicit optado,vel laudado, De aute
benefaciendo, & multiplicando. Vtno- Pfal.66.
tat Auguft,fuper illud Pfalm . 66. Deus Auguft.
Gen.l.
mifcatur noftri, benedicat nobis . Cum
benedicit nos,inquit,De' crefcimus, &c, 10:3510
Hinc cum die quinto creaflet Deus om-
nia aquatilia , fubdit textus, Vidit Deus
quod effet bomum benedixitque cis dicens,
crefcite & multiplicamini . Neque enim
Deus verba protulit materialia, qua aere
iftum ve berarent , fed benedicere Dei
fuit virtutem creaturæ conferre , vt non
folum eflet ,verum etiam indies magis
multiplicaretur & crefceret. Vnde He-
braice Barach & bene optare fignificat
& benefacere. Sic cum creaflet hominem
marem
 BENEDICERE .
marem & fæminam dixit Benedicens
eis. Crefcite & multiplicamini , e replete
terram.Vbipro crefcite,vox Hebræa fig
nificat fructificate,eft enim humanapro
fal. 88. les quafi fructus Pfalm . Defructu, uentris,
tuiponamfuperfede tu.m.Et Elizabeth vir
Luc.I.
gini Deiparę dixit. Benedictusfructus uen
ris tui.Vnde tales educare filios parētes
deberent, vt fructus eorum in eternis celi
tabernaculis prefentari Deo pofsent .
2 Benedictio Dei præcipua, non tam in
augmento corporalium bonorum,quam
Auguft. fpiritualiu confiftit, vt docet Aug. fuper
falm.66 . illud Pfal. 66. Deus mifereatur noftri , &
Pfalm.27,
benedicat nobis .Item Pfalm. Benedicat tibi.
Gloffa. Dñsex Sion ,er uideas bona Hierufalē. Vbi
Hiero . Glofla interlinealis de æterna exponit
benedictione,ficut etiam Hiero.intelligit
de illa cælefti Hierufalem ,quæ eft mater
Hilarius . noftra.Sic & Hilarius imo & Hebrei no
Geneb .
Hiero . tat Genebradus de reftitutione intelligūt
Hierufalem per Mefsiam . Sic & in Pfal.
5. Quoniam tubenedices iufto Beatus
Pfal.28. Hierony infuturo inquit, differtur beati
tudo,& fuper Pfalm. 28. Dominus be-
Auguft.
nedicet populo fuo in pace, Aug. hic in-
quit, & in futuro , quando dicturus eft.
Matth.25 .
Pfal.108.
Venite benedicti patris mei . Item fuper il-
lud Pfalm.Noluit benedictionem,& elonga
Aug.
Hiero . bitur ab co. quod Auguft.Hierony . Caf-
Cassiod. fiodorus Beda & plures alij de Iuda
beaa . explicant prodictore , de quo citatur a B.
Aft 1. Petro.Noluit inquit benedictionem Iu .
das ,ideft Chriftum , in quo efbæterna be
nedictio . De hac fpirituali benedictione
Eccli . dicitur Eccli. 1.Timenti Deum bene erit in
extremis : indie defunctionis fue benedi-
Lyra. cetur . Vbi Lyranus Benedicetur ait , &
à Deo, & ab hominibus . Eodē modo ex
Eccli. 33.
ponit illud Eccli.Ex ipfis benedixit , & exal
tauit.Nempe Abraham, Ifaac, & Iacob,
quibus tam intemporalibus ,quam in fpi
ritualibus bene dixit.
3 Defpirituali quoque benedictione in
Ifai.61.
telligitur illud Ifai.Omnes qui uiderint eos,
cognofcent illos, dicet iftud eftfeme cui be
nedixitDis.Quod vaticiniu fpecialiter de
Cyrillus.
Apoftolis,& difcipulis eorum,& prædi-
catoribus legis gratiæ Cyrillus exponit :
Matth.5. de quibus Dominus dixit . Non poteft ci-
uitas abfcondifupra montem pofita : & uos
Ifai.65 . eftis lux mundi . De eifdem dicit Ifaias
alibi.Et feruosfuos uocabit nomine alio , in
quo qui benedictus eft fuperterram, benedi-
214
cetur in Domino Amě.Vbi Cyrillus. Nos, Cyrillus.
inquit , in nouitate vitæ Euangelicæ,
veluti corona quadam infigniti , nomi-
ne Chrifti Chriftiani nominamur :
quod eft nomen benedictum in terra:
quia fumus benedicti à Chrifto.De Chri
ftianis etiam in Chrifto benedictis ex-
ponit Cypria. lib. 1. contra Iudæos ca. Cyprian.
22. Hilarius libro . 5. de trinit . & Am Hilarius.
Ambro.
brofius libro.. de fide cap. 7. benedi-
cimur autem in baptifmo & in aliis de Eph.1,
indefacramentis fic Apoftolus Ephe. 1 .
dicens . Benedictus Deus , &c. Quibenedix!
nos omni benedictione fpirituali , in cælefti-
bus in Chrifto. Omnis autem huiufinodi
benedictio ad æternam nobis conducit
falutem:ideo merito vocatum eft nomë
Luc.2.
filij Dei Iefus, ideft faluator , atque largi
tor æternæ falutis.
4
De hac eadem benedictione legi-
mus Hieremiæ. 31. Adhuc dicent uer. Hier. 31 .
bum iftum in terra Iuda , cum conuertero
captiuitatem eorum , benedicat tibi Domi-
nuspulchritudo iuftitiæ . Hoc autem di-
cit poft illa verba de Maria Deipara .
Fœmina circundabit uirum . Que autem
illuftrior iuftitiæ pulchritudo , quam il-
lius , qui vt fatis faceret pro nobis patri Ioan.1 .
de toto rigore iuftitiæ dicit. Apud Ioan
nem. Et animam meam pono pro ouibus
meis.Item . Sanguine fuo pacificans , fiue
que incælo,fiue que in terrafunt .Vnde ait Colof.1.
perEzech. Etfaciam cum eispactum pa- Ezech. 34.
cis . Et infra . Etponam cos in circuitu col-
lis mei benedictionem . Vbi Hieronymus . Hiero.
Et erunt,inquit benedictio , hæc ille. Qua
fi dicat,ficut Chriftus ipfe per effentiam
eft benedictio & beatitudo : fic & illi
vnum facti cum eo per charitatem,non
folum erunt benedicti , fed benedi-.
Prou.ro.
tio , implebitur in eis illud Prou . Benedi
&
tio Domini fuper caput iufti . Denique Matth.25
&
vocantur benedicti patris apud Matth.
Venite benedicti patrismei.
Benedictiones factæ patribus non 5
Regula.
nunquam implen tur in pofteri s, quam Chryfoi t.
regulam tradit Chryfoftomus homil.8 . Euthymius.
in Matth. & Euthymius in illud Matth.
2.Ex AEgypto uocauifilium meum . Eius Gen.12.
modifuit benedictio Abrahæ . In te bene
dicentur omnes cognationes terra . Deindel
Gene . 2 2.explicat Deus' hanc benedi- Gen.22 .
&tionem in pofteris cius effe implen-
dam, dicens . Benedicentur in femine tuo
omnes
 BENEDICERE .
mnesgentes terre : Quod exponit Pau-
lus ad Galat. Abrahæ diftæ funt promif-
Gala.3.
fiones, femini eius : non dicit in femini ='
bus , quafi in multis , fed in, femine tuo
qui eft Chriftus . Idem dictum eft Ifaac
Genefis . 26. Item quando Ifaac
Gene . 2 7. filio fuo Iacob dixit . Efto
27.
Dominus fratrum tuorum . Non eft illa
benedictio in perfona Iacob iupleta :
fel in polteris eius quia Idumei ex
Efau ftirpe feruierunt Iudaeis . De quo
Pfal.so. Dauid dixit in Pfalm . In Idumeam ex-
tendam calcementum meum : mihi alieni-
Plurima quoque de
gene fubditi funt . Plurima
benedictionibus patriarcharum non
Gen.49,
eorum perfonis ,fed pofteris euenerunt .
Vnde inter alia benedictio Iudæ in qua
dicitur . Catulus leonis Iuda , ad prædam
filimi afcendifti : requiefcens accubuifti ut
leo , & quafi leena , quisfufcitabit eum?
Iuxta Auguft . libro . 16. de ciuitate cap.
Aug.
41. in Chrifti morte & refurrectione
impleta eft, quia nullus homo purus
1 Ambrofij, libro de benedictionibus pa
fufcitauit eum à fepulchro , fed refurre-
Matth. 28. xit . Sicut dixit, quia , furrexit Dominus
Luc.24. aerè , ideft ipfe propria virtute , vere
loan.10 furrexit , ficut dixerat loan. 10. Pote-
ftatem habco ponendi animam meam ; &
poteftatem habeo iterum fumendi cam. Eo-
Greg. dem modo explicat Gregor. fuper il-
lud Pfalm . Vigilaui , & factus fum ficut
Pfalın, 101.
paffer folitarius in tecto . Quanuis au-
tem in Dauide rege iuxta literam un-
Lyra. pletum effe Lyranus contendat , qui ad
prædam quidem multarum gentium af-
cendit : & iam fenex quicuit vt leo:nec
aufus eft quifquam fufcitare, & inquieta
1e eum : & licet Hierony . libro de tradiz
Hiero
tionibus Hebraicis de Chriſto myſtice ,
& de pofteris Iuda iuxta hiftoriam ex-
Vatab, ponat, & Vatablus , adhuc regula noſtra
vera eft,in pofteris Patriarcharum multa
ex eorum benedictionibus adimpleri.
Sicut hoc in Dauide .
Benedictio qua Iofeph à patre mor-
ti vicino benedictus eft , multiplex fuit,
& affectu plena . Sic enim legimus .
Omnipotens benedicat tibi benedictioni-
Gen.49.
bus celi defuper: benedictionibus abyfsi
iacentis deorfum , & benedi& ionibus ube-
rum & uulue. Vbi benedictiones cali
d fuper funt partim fpirituales ex An-
gelorum prafidio , partim corporales
ex influentiis cæleftium luminarium:
ficut poft alios recte adnotat Diony- Dionyfi .
Carthuf
fius Carthufianus . Benedictiones ve
rò abyfsi deorfum , ex irrigatione flu-
minun, fontium & paludur , ex qui-
bus terræ fructus crefcunt , & augentur ,
fic etiam Vatablus . Benedictiones au Vatab.
tem vberum & vuluæ adfiliorum per-
tinent procreationem , ne vuluxfami ="
narum fint fteriles, &c. Item vt iumen-
ta pofteris eius armenta & greges mul.
tiplicentur: cæterum cum tribus Ephraim
quæ fuccefsit in primogenitura ex Io-
feph, ad idolatriam declinaffet , bene- Ofe.9.
dictio hæc eiablata eft , Ofe. 9. Quid
dabis eis Domine ? uuluam fine liberis , &
ubera arentia . Vbi Hieronymus . Si his
inquit , quæ Deus pro benedictione do-
nauit , abutimur, expedit vt auferantur
à nobis . Hec Hieronymus . Et certe ta- Hiero.
lentum ablatum eft illi , qui abufus fue-
rat . Et donatio decem millium talen- Matth.25.
torum facta ingrato , reuocata eft. My-
Matth.18 .
ftica verò licet pulchra eft expofitio Ambro,
triarcharum , vbi ait Iofeph typum fuiffe
Chrifti & Iocob addidiffe has quidem
benedictiones imprecari fe fuper caput
Iofeph, donec veniat , inquit defiderium
collium eternorum, ideft Chriftus om-
nibus defideratus , in quo plenius ifta
tandem benedictiones compleantur.Eft
ergo filius Dei benedictus benedictio .
nibus cæli defuper , quando in nomine
Icfu omne genu flectitur , cæleftium,
qui in natiuitate eius canunt , gloria in Luc.z
excelfis . Et terreftium , quando non fo-
lum eum paftores adorant , & Magi, Matth.2
in Matth.Sed & omnes gentes ad fidem
conuerfe , Et infernorum , quando pa-
tres educit è limbo , vbi benedictioni .
bus abyfsi deorfum potitus eft , poftre-
mo venerunt fuper Chrifti caput bene-
dictiones vberum , & vulux: non fo-
lum quando Luc. 11 : Extollens uocem Luc.11.
quadam mulier de turba dixit illi , beatus
uenter qui te portauit : ubera que fuxi-
fti. Sed & quando mater eius conce .
pit cum de Spiritu fan&to , dicente An-
gelo . Spiritus fanctus fuperueniet in - Luc.r.
te,erc.
Benedictionum confuetudo, qua pa-
rentes obedientibus filiis benedicunt , 7
imprecantes eis bona, difcolis autem ma
ledicunt :ortum habuiffe videtur , à Noel
Patriar-
 BENEDICERE.
Patriarcha , qui poft lapfum Adæ pri-
mus legitur nepoti Chanaam mala fuif
Gen fe
.9. pro peccato Cham patris eius impre-
catum fpiritu plane prophetico Gen.9 .
Neque enim aufus eft , vt Hebrei di
cuut ,filiu Cham maledictionibus impe-
tere,cui Deus benedixerat . Porrò ma-
ledictio Chanaam , non nifi feruitutis
temporalis fuit . Præuiderat enim Cha
nanæos feruituros Iudæis , & gentilibus
ad fidem conuertendis , ex quibus Iu
dæi quidem à Sem,getiles vero àlaphet
Hiero,
originem ducunt:vt notat Hieronymus
in quæftion Hebraicis . Ideo benedi
cens Sê dixit, Benedictus Deus Sem :ht Cha
naamferuuseius,ideft in pofteris eius . Di-
latet Deus laphet, habitet "in tabernaculis
Sem. Quia vt loco citato Hieronym, ait
pofteri Laphet gentiles ad fidem conuer
fi in hereditatem Iudeorum intrauerunt
Matth. 6.
iuxta illud Matth. 8.Multi ab Oriente,
Occidenteueniet, recumbět cum Abrahá,
Ifaac, lacobin regno cælorum,erc. Bene
dictiones vero facerdotales præfcribun-
Num.6. tur Num. 6.Loquere adAarões filioseius ,
fic benedicetis filiis Ifrael , Benedicat tibi
Dñs,& cuftodiatte.Oftedat Dominus faciem
fuam tibi,& mifereaturtui:conuertat Domi-
nusuultumfuum adte ,& det tibi pacẽ. Hęc
Luc.2.
eft illa pax dequa Angeli cecinerunt . Et
in terra paxhominibus bonæuoluntatis.
8 Benedicere maioris eft iuxta illud
Heb.7.
Hebr.Quod minus eft à meliore benedici-
tur . Vndeinfert Apoftolus . Melchi-
fedech qui Abrahæ reuertenti à cæde
regnum benedixit , maiorem fuiffe
Gen.14.
quam Abraham , & fubinde typum
Chrifti , cuius facerdotium fublimius
eft , fecundum ordinem Melchifedech,
quam Leuiticum quod tunc erat in
lumbis Abrahæ , ficut in primo femi-
nario . Cæterum quando maior dici-
tur effe qui benedicit, de folenni bene -
dictione debet intelligi, qualis apud nos
facerdotalis aut epifcopalis exiftit , de
Num.6.
qua num. 6. Nam priuata benedictio
ne miferrimus & pauperrimus quifquả
benefactori fuo benedicit , ficut dicit
lob.273
Iob. Benedictio perituri fuper me ueniebat:
Job.gr: cor uidue confolatus fum . Et alibi . Si
non benedixerunt mihi latera pauperum .
Rom.12 . Item Apoftolus . Benedicite prefequen-
Matth.s .
tibus uos . Et Matth. 5. Orate pro perſe-
quentibus uos . Quia perfecutor quanuis
215
nolens , magno nos afficit beneficiç : vt
pote qui nobis eternam fabricet patien-
tiæ coronam quia Tribulatio patien
tiam operatur.
Rom.j.
Benedicere pro laudare, intellectuali
competit creaturæ, quæ laudibus finein 9
termifsione benedicere debet creatorem
·Pfal.ts.
Pfalm.Benedicam Dominum qui dedit mihi Hier
o
intellectum.Hæc eft prima caufa benedi-
cedi Deu, quod nos intellectualis fecerit
naturæ : & omnia bona huic naturæ con
uenientia nobis benigne contulerit . Sed
Hieron.de Chrifto exponit,qui Luc. 2 .
Proficiebat fapientia. At Glofla Vatab. Gloffa.
Ianfen. Geneb.de Dauid cuiDeus dedit Vatablus.
Ianfen.
confiliu vt eligeret ipfum inhæreditatê. Geneb.
Sic & Pfalm. 102. Benedic anima mea Pfal.1oz .
Domino omnia quæ intra me funt nomini
fancto eius,ideft quia omnia bona mihi in
trinfeca dedit, & connaturalia qualis vo-
luntas,memoria,fenfus,&c. Item caro no
ftra,quæ vt ferua rationifubditur, ideo in Pfal.144.
Pfalm . 144... dicitur . Et benedicat omnis
caronominijanto cius . Quoa vt inquit
Hieronymus ibidem, non ad in fenfioi- Hier.
lia , fed ad omne corpus Ecclefiæ refer=
tur.Sic Euthymius &Geneb.item Lyra. Euthymi,
Percarnem inqut fæpe in fcriptura ho- Lyranus
Geneb, .
mo intelligitur,quale eft illud Luc. etur- Luc, 3.
debit omnis carofalutare Dei. Itaque pau-
lominus beneficiu eft,quod carneos nos
condiderit Deas , ne propter intellectus
acumenfuperbiamus cum. Angelo apo- Pfal.77.
ftata: quam quod intellectuales nos fece-
rit:propterea benedicere Deu debemus
qui recordatus eft quia caro fumus nifi
enim ea haberemus non effet nobis pec-
cantibus peccatorum venia,de qua Do¹
minus . Vefciatis quiafilius hominis habet Luc.s.
poteftatem dimittendi peccata. Match.8.
Benedicere fecundo in fcripturis iube 10
mur,ideft laudare Deu proter bona ex -
terna,ex quibus quædã funt omnibus cō
munia adconferuationem, & ornatu vni
uerfi :pro quibus dicit Propheta Pfalm. Pfal.103.
Benedic anima mea Somino , Domine Deus
meus magnificatus es uehementer,& c. Exte
dens cælumficut pellem, & c. qui ponis nubē
afcenfum tuum, & c. quifacis Angelos tuos
Spiritus, & c. quifundafti terram , & c. Sic
Ecclicus.Vide arcum& benediccum,quife- Eccli. 3.
cut illü,& c.Item apud Daniel. Benedictus Dan.3 .
es in throno regni tui , &rc. Benedictus es infir
mamento cæli, c.Denique pro difpofitiol
ne
 BENEDICERE.
ne rerum in obfequium generis humani
Eccle.13. Ecclefiafticus ait.Omnia in temporefuo co
probabuntur : & nunc in omni corde & ore.
collaudate, bencdicite nome Domini. Pro
1.Paral. 29. bonis etiamfortunæ benedicebat Dauid!
Deum.Et benedixit Domino coram uniuer=
fa multitudine.
I. I Tertio Deu Benedicere debemus ,pro
quç nobis in hac
pter bona fpiritualia , que
vita mortali communicat afsiftens in te-
plo,exaudicnfquè orationes noftras iux
Pfal.134.
ta Pfalm . Benedictus Dominus ex Sion , qui
Pfal. 33.
habitat inHierufalem.Et rurfus . Benedicam
Dominum inomni tempore, & c. exquifiui
Pfalm.62, Dominam , exavdiuit me,& c. Item Pfal.
Sicbenedicum te inuita mea,& c. ficut adipe
pinguedine repleatur anima mea.Item ali
Pfalm.25 . bi.Pes meusftetit in dire&o , inEcclefiis bene
dicam te Domine . Nec in profperitate.
duntaxat , fed multo magis in tribu-
latione benedicere Deum nos docuit
Iob.1: Iob,qui in tribulatione dicebat. Dominus
dedit,Dominus abftulit, & c.fit nomen Domi
ni benedictum . Cæterù quia interfpiritua
lia bona quædã funt media ad confeque
dum vltimum finem,alia verò adipfum
finem vltimüpertinent pro vtrifq; Deu
benedicereiufti folent.Et quidem media
funt incarnatio, & natiuitas filij Dei , cũ
Luc.I.
aliis myfteriis eius, de quibus Zacharias
dixit. Benedictus Dominus Deus ifrael, quia
uifitauit, &fecit redemptionem plebis juæ,
c.Decælefti verò gloria in Apocalipfi
Apoc,7:
legimus. Et omnes Angeli ftabant in circui
tu throni,erc.& adorauerunt Deum dicen-
tes Benedictio,claritas,fapientia, gratiarum
actio,erc. Deo noftro, & c . Qui verò pro ,
his omnibus , Deo gratias agere negligit,
debitor eft decem millium talentorum ,
Matth.18. ideft omnium bonorum Matth. 18.
I2 Benedicere pro locupletare folo ver-
bo,& imperio,foli Deo tribuitur in fcrip
tura,itaque idem eft Deum alicui bene-
dicere, quod bene facere illi abundantif-
Gen.39. fimè fic in Gen. Benedixit Dominus Do-
mui Aegyptij ,propter Iofeph,ideft bono-
Exo.23. rum auxitaffluentia.Sic in Exo.vbicun-
quefuerit memoria nominis mei , ueniam ad
Deut.27.
te, benedicam.Et alibi.Diliget te Domi-
nus , multiplicabit , & benedicet fructui
uentris tui.Idem cap. 1 5.& 1 6.cap. 2 6 .
D. Iofue 24. B & Reg. 6.B.7.cap.1.
Paral. 13.D.Iob. 1.D. 42.cap. Pfalm.
27.C.28.B.66 . A.84.106 . Benedixit )
cis, multiplicatifunt nimis. Item Prou . Prou.22 .
22. Quipronus eft ad mifericordiam benedi
cetur. Denique Propheta clamat ad Deū
Pfal.144.
Pfal . Aperis tu manum tuam& implesom =
ne animal benedictione.
Dies feptimus fpecialiterbenedi & tus 13
fuit in Gen.Benedixit diesfeptimo,&fanéti Gen.1.
Chryfoft.
ficauit illum.Chryfoft.hoc factum putat,
ne dies ille, inquo Deus nihil operatus Iunilius,
eft,tanquam otiofus defpiceretur Iunil.
feu potius Beda in opere fex dierum , & Beda.
Caiet. fuper Gen. i.totühoc referüt ad Caiet.
introductionem cultus fabbati . Poftre-
mo Lypom. in catena fuper Gen, Ca - Lipoma.
Catharinus.
therinus & Aug. Augubinus in fua cof- AEugubi.
mop.hoc referunt,vt oftenderet Deus,in
hac die fe peculiariter velle ab hominib
benedici . Sicut etia legimus.dediffe Deu
benedictionem anno fexto , vt multipli-
catis in eo fructibus , anno feptimo terra
requiefceret : &fponte nafcentia daren-
tur pauperibus iuxta illud . Beatimiferi-
cordes,quoniam ipfi mifericordiam confeque
tur.Sic in Leuitico . Dabo inquit benedictio Leud.25.
Matth.s.
nem meam annofexto & faciet fructum triù
annorum.
14
Benedictio pro dono accipitur in fcri
ptura . Sic dixit Abigail Dauidi . Sufcipe 1.Reg . 25 .
benedictionem hanc , quam tulit ancilla tua.
1.Reg.30.
Et alibi.Accipebenedictionem de præda ho 4.Reg.s.
ftium Domini.Item Naamam dixit He-
lifeo.Obfecrout accipias benedictione àler-
uo tuo.In quofenfu Pfal. Præuenisticũ in Pfal.20 .
benedictionibusdulcedinis, ideft Chriftum
vt exponunt Hierony.Aug. Cafsiod. & Hiero.
Lyra. Geneb. Beda & Janfen. quidquid Aug
Cafsiod.
reclamet Vata. qui fecutus Rabbinos de Lyra.
Dauid intelligit,fed no quadrat nifi Chri Geneb
fto vnde Aug. quotquot fuerunt benedi Beda.
&tiones patriarcharu ante aduentu Chri- Ianfen.
Vatab.
fti,in ipfis, inquit , benedictus eft Chri-
ftus,fecundum formam humanam , atq;
præuentus.Lyranus verò putat has bene
dictiones,fuiffe dona Spiritus fancti , del
quibus Ifai. 1 1 .requiefcet fuper eum fpifai.1 7.
ritus Domini : fpiritus fapientiæ, &c.Caf Lyra.
fiodorus aute putat , Chriftum antequa Cafsiod,
inciperet prædicare in Iordane fuifle his
benedictionibus præuetum patris voce
clamante.Hic eftfilius meus dilectus . Fuit Matth.1.
etiam antequam moreretur in transfigu
ratione præuetus ,benedictionibus dulce
dinis.Solet enimDeus ante tribulationes Matth.17 .
amarifsimas benedictionibus dulcedi-
nis
 BENEDICERE ..
Mat
t.1 p
Gen h . nis fuos ræue pro
pte
, dici iug
t u
Luc eb. nir
e rea
.1
meumfuaue eft.Sed vt Geneb.ait in ip-
fo prius in carnationis inftante mox vt
Maria dixit.Ecce ancilla Dom inum . Præ
uenta eft natura humana vnione verbi
perfonali.
15
Gloff Benedicta vena fapētiæ,eft facra fcrip
pro
I bliga tura.Sic exponit Gloffa ordinaria illud
Prou . Situenatua benedicta . De hac vena
Ioan.s.
dicebatfilius Dei Ioan . 5.Scrataminifcri
pturas:Sed ifte fenfus myfticus eft iuxta
Beda. hiftoria verò Beda & Ianfenius de vxo-
Lanfen. re intelligunt legitima quæ dicitur vena
benedicta,quia proles ex illa fuccepta be
nedicitur & à Deo & ab hominibus.
16 Beneditum lignú per quodfit iuftitia
Sap. 14 . Eft crux Cgrifti,in qua multo
Sap.14.
melius quam in arca Noe , faluatur fide
viua genus humanum,per diuinum amo
Ioan,12.
rem attractum,iuxta illud . Egofi exalta-
tusfuero à terra,omnia traham ad meipfum
Gloffa. Sic explicat de cruce Chrifti Gloffa fu=
Ambro : perSap. 14.&Ambfuper Pfal. 1 18. fer
laterline, mo.8.& Gloffa interlinealis.Sed Vata-
Vatab.
blus Ianfenius , & Lyranus myftice de
lanfen.
cruce fed iuxta literam verò de arca Noe
Lyra,
in qua iuftus faluatus eft,mundopropter
peccata diluuio fummerfo , potius intelli
gunt , mihi verò de vtroque dictum vi-
detur quia arca fuit typus crucis.
Benedictionibus facerdotum præuari
17
Malac. 2, cantium opponit Deus maledictionem
fuam.Malach. 2. Maledicam benedictioni-
Hiero. busueftris.Quod duobus modis exponit
Hieronymus.Videlicet maledicam diui
tiis , & poffefsionibus veftris , quas loco
benedictionis vobis dederam , & auferá
dona mea ingratis. Eodem modo expo-
Cyril, nit Cyrillus.Etquadrat hicfenfus cũ Eua
gelica parabola.inqua talentum aufertur
illi,qui abfconderat illud in terra . Sic &
Luc.19.25.
Matth. Luc.Omni habenti dabitur , & abundabit, ei
autem quinon habet & quod uidebaturhabe
re,aufereturabeo.Pofterior expofitio eft.
Si vos ò facerdotes benedixeritis agris,
aut poffefsionibus, ego maledicam eifdé,
Lyra. propter fcelera veftra , qui fenfus placet
Lyrano,ceterum fi facerdotibus legis gra
tiæ occomodetur, de his duntaxat intetel
ligendum , quæ ex opere operantis impe
trarifolent , non de benedictionibus qui
bus facramenta confecrantur:quæ file-
gitima intentione fiant,facta tenent.
18
Benedicere. Significat cófecrare apud
1
316
Matth. Accepit Iefus parem , & benedixit. Maith. 26 .
Matth. 1
4.
1.Cor.10.Calixbenedictionis cui bene di- 1.Cor, 10,
cimus,none comunicatiofanguinisChriftieft?
Etapud Luca cora difcipulis in Emaus.
Accepit pane, benedixu,ideft cõfecrauit,
in corpus fuum conuertens ,vt exponunt Luc.24 .
Beda & Theophy.fuper Lucam & Au- Beda.
guftinus lib. 3. de confenfu Euangelifc. Theoph.
cap.25 . Aug.
Benedicere vias fuas eft rectas facere 19
operationes, vt exponit Hieronymus fu Hiero.
per illud Hier. Si benedixeritis mias ueftras Hier.7.
ftudiaueftra:habitabo uobifcum.E contra
rio verò benedicere ore, & corde maledi
cere,eft opera mala facere, & ea quafi vir Bafilius.
tutum floribus palliare. Sic exponit Ba-
filius illud Pfalm.Orefuo benedicebant ,&
Pfal.61 .
cordefuomaledicebant . Sic Pharifæi qui
Dno dixerüt. Magifterfcimus quia uerax Matth. 22 .
es, uiam Dei in ueritate doces. Quem ta
men interficere moliebatur. Sic de Chri
fto intelligunt Auguft. & Cafsiodorus Aug.
fed iuxta litera Vatablus Ianfenius Ge. Calsiod.
Vatab.
nebrardus putant verba hæc dicta in per lanfe.
fona ipfus Prophetę ficet Lyr.de Dauid Geneb.
exponit cui, Saul&fatellites eius ore fuo Lyran.
benedicebant , inuitantes vt fieret gener
regis,&corde fuo maledicebant , volen-
tes occidendum tradere Philiftais . Vt
habetur 1. Reg. myftice verò transfer- 1.Reg.18.
tur ad Chriftum.
20
Benedicere aliquando fignificat lauda
re adulatorie:aliquando verò contrariu
filicet blafphemare & maledicere,prioris
exemplum eft Pfal.48 . vbi de diuite die Pfal.48.
citur.Anima eius in uita ipfius benedicetur :
Et Pfalm.9.Quoniam laudatur peccator in Pfal.9.
defideriis animafua,& iniquus benebicitur
Prou.27.
Item.Salomon.Qui benedicit proximofuo
uocegrandi,maledicentifimilis eft.Ita expo Glof.
nunt de adulatoribus Gloffa & Lyran. Lyra .
Exemplu pofterioris eft,illud. Vbi vxor
lab dixit ei.Benedic Deo & morcre • Ideft Iob.2 .
maledic,vt exponut Greg. Beda, Glof- Greg.
fa,Lyranus,& ali. Vbi ficut Eua tenta- Beda.
Gloff.
uit virumfuum : fic Iob ab vxore tētatus
Lyra,
eft,contra præceptum Dei . Sed beatus
Iobfapiéterftultitiæ reftitit vxoris, ideo
in hocfenfus Paulus ait . Qui habentuxo - 1.Cor.7.
restanquam non habentesfint. Hoc eft quã
tum ad hoc,vt caufa complacendi coniu
gi nihil faciant contraDeum .In quo etia
fenfu Dominus ait . Qui dimiferit uxorem | Matth. 19.
centuplum accipiet uitam ætenam pofside)
bit
 BENEFACERE .
bit.Dimittit autem fpiritualiter vxorem
qui non placet eiin malis.
CAPVT XXXI.
Benefacere.
ENEFACERE
eft alicui benefi =
cium præftare He-
braicè Iatab, dicitur
autem Deus homi-
ni benefacere, quan
doliberat cum à pe
riculis , fiue corpora
libus ,fiue etiam fpiritualibus , fic bene-
Gen.31 : feciffe dicitur Iacob , liberans eum ab
Efau. Item Dauid liberatus à Saul di=
Pfal.56. cebat.Deum qui benefecit mihi. Et Pfalm.
Pfal, 114 : Conuertere anima mea in requiem tuam,
quia Dominusbenefecit tibi, qui eripuit ani-
mammeam demorte , oculos meos à Lachry-
mis , pedes meos à lapfu . Quod poterat
Luc. 16: dicere anima Lazari ,quando portaba-
Luc.21 , tur ab Angelis in finum Abrahæ . Item
martyres quibus Dominus dixit . In pa-
Pfal. 124. tientia ueftra poffidebitis animas ueftras:
fic etiam intelligitur illud Pfalm. Bene-
fac Domine bonis , er rectis corde . Et
Hiere.32.
Hierem . Feriam eis pactum fempiter-
num : non definam eis benefacere: quod
Hiero.
de lege gratiæ Hieronymus exponit.
Quauis enim omnibus iuftis conueniat,
fed per excellentiam Ecclefiæ Catholicę
quadrat.quam fpecialiter Dominus ab
omnibus periculis eruit , iuxta illud.
Matth. 16.
Et porte inferi , non præualebunt aduer-
fus eam . Quia principaliter in fpiritua-
libus benefacit Deus Ecclefiæ , & ele-
&tis , atqui peccatoribus non tam in ſpi
tualibus quorum capaces minime funt,
quam in temporalibus benefacit . Sic
Pfal.48. de diuite reprobo dicitur . Confitebitur
tibi cum bencfeceris ei . Subaudi intem-
poralibus.
2
Benefacere homo dicitur , cum vel
præcepta feruat , vel opera fuperero-
3.Reg.& gationis addit . Sic dixit Dominus Da-
idi . Quod cogitafti in corde tuo , edifi-
Eccli.14.
care domum nomini meo , bencfecifti.Item
Hein .
Ecclef. 1. Ante mortem benefac amico . Et
Hierony,
Ifai. 1. Difcite benefacere . Vbi Hiero-
nymus virtus inquit difcenda eft , nec
naturæ tantum fufficit bonum ad iufti=
tiam, nifi quis erudiatur congruis difci-
plinis . Hec Hieronymus . Quod ideo
dictum eft, quia non fufficit ieiunare,ni-
fiquis difcat verbum Domini . Cumie- Matth, s .
innatis , nolite fierificut hypocrite triftes.
Nequefatis eft munus ante altare fre
quenter offerre , nifi difcas doctrinam
Matth. 5 .
Chrifli dicentis . Stoffers munus tuum að
altare , ibi recordatus fueris, quodfrater
tuus habet aliquid aduerfumte , & c. Vade
prius,reconciliarefratrituo,&c.Item non
fufficit orare,nifi difcas illud . Siquid pe- Ioan16:
tierietis patrem in nomine meo , dabit uobis.
Neque fat eft diligere inuicem,nifi difcas
illud. Vtdiligatisinuicem,ficut dilexi uos. Ioan. 15.
Denique omne opus virtutis fuis debet
circunftantiis ornari , vt laudabile fit, &
meritorium , vt docet Diuus Thomas D. Thom.
1.2.quæft.7.art.2 . &. 3. ideo Apoc. 6. Apoc.6.
fancta quatuor animalia plena funt ocu-
lis ante & retro , vt omnes circuftantias
circunfpiciant . Hiac & perfona cui be-
nefacimus eligenda eft. Eccli. 1 2.Sibene
feceris feitocuifeceris.Quia egenis bene
faciendum magis quam diuitibus . Mat- Matth.25 .
th. 25.Quod uni exminimis meis feciftis: Matth.s
mihifeciftis. Item inimicis . Benefacite his
quioderunt uos.
CAPVT XXXII
Beniamin.
Eniamin filius I
Iacob, & Rache
‫בנימין‬
lis minimus :que
mater doloribus
partus animam
agens vocauit
B Benoni,ideft fi
liu doloris mei
,‫באוני‬
fed pater vocauit
eum Beniamin, ideft filiu dextræ Gen. Gen.35 .
35.Detribu Beiaminfuit Paulus Apo-
ftolus de quo funt qui exponant illud Phil.3-
Pfalm. IbiBeniamin adolefcentulus in men-
tisexceffu . Sed de hoc latius egimus lib. I
in dictione Adolefcens nuin. 3.
Beniamin in benedictione Patriar 2
charum à patre Iacob fic fuiffe legitur
benedictus . Beniamin lupus rapax , mane Gen.44.
comedet prædam & uefpere dividet fpolia
lia
 BENEPLACERE
lia Hiero.in qq.Hebraicis hoc, inquit, ita
Hebræi edifferunt , altare templi in forte
feu parte Beniamin ædificatum vocari lu
pum rapacem, feufanguinolentum : quia
mane victimarum fanguis ad bafem illius
fundebatur , & ita ficut lupus fanguina-
rius mane capiebat prædam , vefpere au-
tem diuidebat fpolia : quia facerdotes de
altari viuentes, diuidebant ea vefpere que
fibi à populo ex lege collata fuerant. Sed
ait Hieronymus , quanquam de Paulo
Apoftolo manifefta prophetia fit , quòd
in adolefcentia fua perfecutus Ecclefiam ,
in fenectuteprædicator Euangelij fuerit.
Hæc Hieronym . Eodem modo explicat
Augu.
A&t.g Aug.fer. 14.de Sanctis , qui eft primus de
conuerfione Pauli.Vbi rapientem prædã
defcribit Saulum, quando:1batfpirans mi-
narum cædis.vt puniret Chrifti difcipu
los:fed vefpere fpolia diuifit , quando fa-
Etus vas electionis,plurima de diabolo ce
pit , & Ecclefiæ dedit fpolia , conuertens
Ambr
plures ad fidem.Sic etiam Ambro . lib.de
benedictionibus Patriarcharum cap. 1 2 .
exponit.
3 Beniamin filius doloris à matre voca=
tus,eft vt diximus.n. 1. à patre verò filius
dextræ , quia Ben eft filius, iamin autem
dextera manus, fi finiatur in.n. litera non
Hiero:
m.vt lib.deqq. Hebraicis , notat Hieron.
Gene-35.
fuper Gene.35.Tropologice autem opus
heroycum fignificat : quale eft illorü qui
Matth.19. dixere: Ecce nos reliquimus omnia,& fecutifu
Matth.s.
muste,& quod Dñs præcipit: Diligite ini-
Joan.12. micos ueftros.Item quale eft illud Ioa. 12.
Qui amat animam fuam perdet eam : & rurfus
Match:19 illud Matth. Si quis uult uenire poft me, abne-
get femetipfum , & c. Eiufmodi quippe he-
roycu opus , ex parte voluntatis humanæ
tanquam ex parte matris ,filius doloris eft
& Benoni qui mortificat voluntatem , ex
Ioan,Is
parte verò patris ,ideft, Chrifti qui ait. Sine
menihilpoteftisfacere , Beniamin eft, ideft,
filius dexteræ.
4 Beniamin plufquam omnes fratres di-
ligitur à Iofeph , vt pote vterinus : & ta-
Gene-44 men plufquam reliqui omnes ab eo affli-
gitur, & quafifur de argenteo fcypho ca-
pto publice arguitur,& infamatur , inty-
pucoru,qui plus à Chrifto diligütur qua
fivterinifratres :& tamen maioribus tribu
Aug.in eo, inquit habitat omnis plenitudo Auga.
lationibus vexati probatur.Sic Dís Apo
diuinitatis , non obumbraliter , vt in tem-
Luc.21.
ftolis quos diligebat tenerrime dixit : Et
plo à rege Salomone facto , fed corporali-
critis odio omnibus hominibus propter nomen !
lier,ideft folide,atque veraciter : quoniam ,
BENEPLACITV M. 217
meum, uenit hora ut omnisqui interficit uos, Ioan. 16 .
arbitreturfe obfequium præftare Deo.
Beniamin minimus fratrum in conui-
5
uio, quinque partibus plufqua reliqui fra Gen.43 .
tres honoratus eft , quia humiliores Deus
amplius honorat:iuxta illud Luc. Quife Luc.18.
humiliat exaltabitur. Et Ioannes Baptifta loan. 1.
quirogatus an effet Propheta refpondit:
Nonfum.Et indignum fe reputauit foluere
corrigiam calceamenti Chrifti, in tantum
ab eo exaltatus eft, vt diceret de illo filius
Matth.11.
Dei : Inter natos mulierum nonfurrexit maior
Ioanne Baptifta.
XXXIII.
CAPVT.
Beneplacere, Beneplacitum.
Eneplacitum voluntariu Hebraice 1
Rafon,fic rex Rafin 4.Reg.15.ideft ,
B
volūtas dicitur fed beneplacere fibi ‫רצון‬
vel alteri eft voluntatifuæ , vel alterius fe
conformare : fi vero fumatur neutraliter
ide eft,quod aliquid alicui proporcionatu
effe,vel conforme.Sic legimus Eccli . 41 . Eccl.41
Non omnia omnibus beneplacent infide . Vbi
Gloffa interlinealis ait . Non omnia omni Glof.interl.
bus conueniunt, quæ aliis proficiunt,aliis
officiunt: fibilus equos mitigat, & catulos
inftigat . Et Lyranus non omnia inquit do Lyra,
&toris dicta difcipulis placent,licet in fide
conueniant : quia variæfunt opiniones in
his, quæ contra fidem non funt. Hæc ille. m
De his dicebat Apoftolus : Vnufquifq; infen
fufuo abundet.Illud tamen cauendú eft , ne Rom.14.
opiniones contrariæ diuidant charitate:
Luc.li
quia omne regnum infe diuifum defola-
bitur.
Beneplacitum Deo ad habitandũ dici- 2
tur,vel de corpore & humanitate Chrifti:
vel de Ecclefia Pfal.Mons inquo beneplaci= Pfal. 67.
tu eft Deo habitare in eo:etenim Dominushabi-
tabit in finem.Vbi Hieronymus vna inquit Hiero
eft Ecclefia ,vnus eft Chriftus fponfus Ec
clefiæ, in nullo enim alio habitaculo ,
iugi
ter Spiritus fanétus habitat, nifi in Salua-
tore loan.dicente : In quemuideris Spiritum Ioan.
fanctum defcendentem, manentem fuper eum ,
hic eft qui baptizat . Eodem modo exponit
‫ر‬
laci
Ee Deus
 BENEPLACITVM .
Deus erat in Chrifto, mundum reconciliansfibi.
Cafsiod. Sic & Caffiod & Arnobius, Remigius , &
Arnobius. Glof.de Chrifto videlicet. Sed Lyra Ian-
Colof.
fen. & Geneb. de Ecclefia,de qua Domi
Remig
nus dixit: Ecce ego uobifcum fum omnibus die
Glof.
Lyra. bus, ufque ad confummationemfeculi.Nec fufti
qui de monte Sion di-
lanfe . 24. neri poteft Vatab.
Matth.
&tua intelligit quia in illo non habitauit
Geneb.
Vatab. Deus in fine,ideft, vfq; ad mundi fine. Sed
Matth. 23. ecce ait , relinquetur uobis domus ueftra de-
ferta.
Beneplacititempus dicitur per excelle
3
tiam , tepus paffionis Chrifti, & confum
Hiero . mationis myfteriorú gratiæ, vt notat Hie
Pfal.68.
ro.Super illudPfa.Tempus beneplaciti Deus.
Omnia inquit ,tempora beneplacita funt :
Sedpræfertim hoc tempus ait filius Dei,
quo mea paffione genus humanum redi-
mis , quodammodo plus beneplacitu fa-
Augu.
cis. Hæc Hiero.& B.Aug.Hoc inquit ,të
pus quo fepelitur granui frumenti , vt
exurgat fructus,Prophetæ dixerüt, quod
2.Cor.6. commemorat Apoftolus : Dicens ecce nunc
tempusacceptabile: Ecce nunc diesfalutis , & c.
Remig, Sic Remig & Glof. & Lyra.& Ianfen.Be
Gloffa, da,Haymo, Geneb. qui de Chrifto ad li-
Lyra.
1. nfen, ceram putant hunc Pfa.intelligendü , quid
bead quid Vacab. contradicat quia fex vicibus
Haymo. e hoc Pfalmofumpta teftimonia, Chri-
Genebr.
fto in fcriptura funt applicata : & multa
huius Pfalmi, neque Dauidi, neque Iudai
co populo quadrant,fed Chrifto.
Beneplacitum Dei eft affectus ille diui
4
Plai, 88. nus quo Pater æternus per Chriftum Ec-
clefiæ ,& filiis eius fauet . fic dicitur Pfal.
loan.20. 88. Et in beneplacito tuo exaltabitur cornu no-
tru.ideft poteftas Ecclefiæ, & prælatoru
Matt, 16.
eius, quibus Dominus dixit, Accipite Spiri
tumfanctum quorum remiferitis peccataremit
tuntur eis:& Matth. 1 6. Quidquid ligaueris
fuper terram,& c.Quod verò fequitur. Quo
niam Dominieft affumptionoftra,ideft,carnis
noftræ per vnionem hypoftaticam expo
Hiero.
nunt Hieron.Cafsiodo. & Gloff.fed vide
Gaffiod.
Gloffa, tur expofitio myftica, licet pulchra,quia
Hiero. Hieronym.ad veritatem Hebraicam ver
tit. Quoniam Domini eft protect io noftra , &
Chaldæus Chaldæus :Dominifunt protectionesterræ.In
Hebræo vero eft : Domini eft protectio no-
Vatab.
travtvertit Vatablus:quarefenfus hiſto-
ricus eft Domini eft peculiaris protectio
Geneb.
lanfe. Ecclefiæ.vt exponunt Geneb.Ianfe. Ly-
Lyra, ra.Vata.iuxta quod promifit Matth.vlt.
Varab. Ecce ego uobifcumfum omnibus diebus , & de
Ecclefia: Porta:ait, inferi non præualebunt ad
uerfus eam . Hoc ergo eft Dei beneplacitu. Matt.16.
Dehac etiam bona erga nos voluntate in Pfal.105 .
Glof, interl.
lege gratiaPfa . Memento noftri Dne in bene-
placitotuo. Vbiinterlinealis vifita nos ,in
quit,in Iefu & Hierony . vifita nos in filio Hieror
Aug.
tuo,quãdo venerit & Aug. ipfe enim ait,
eft faluator,in quo peccata dimittutur:&
animæ fanätur. Eodemodo exponitur il-
lud Pfa.Beneplacitu eft Dno in populofuo,&,
exaltabit manfuetos infalutem. Vbi Aug. le- Pfal.149.
Aug,
git,pro beneplacitum eft Dño in populo
fuo.BenefecitDns populofuo:& addit quid
tam beneficu, quain mori pro impiis:be
nefacit Dís populo fuo, dimittendo pec=
cata,promittendo vitam eterna.Hæc ille . Caffiod.
Eode modo Caffio . Exaltat ergo manfue-
tos infalute in beneplacito fuo, quãdo di- Matth. 5.
xit Matt. Beati mutes quoniã ipfi poffidebunt
terra:fubaudi viuentium, de qua Ioan.14 . Ioan.14.
dicebat: Vado parare uobis locum.
Beneplacitu Dei dicitur voluntas Dei, 5
quæ femper impletur,quam Magifterfen Mag.
tent.vocat volutaté beneplaciti, ad diftin
&tionem voluntatis figni : qua Deus præci
pit bona, & prohibet mala, qua tamé vt li
bertas homini concedatur no femperim-
pletur, fic Deopermittente . Cæteru volū
tas beneplaciti femper impletur . De qua
Eph.1 . Vtnotufaceret nobis acramentũ uo-
luntatisfuæ fecundu beneplacitu eius, quod dif-
pofuit ineo, in difpenfatione plenitudinis tempo
rü,inftaurare omnia in Chrifto. Praterea de
periodo vitæ fingulis à Domino definita Eccl.4 .
dicitur:Eccl.41.Etquifuperueniet tibi,inbene
placito altifsimi,fiue dece fiue centum ,fiue mil-
le anni: Aliqui legunt in fingulari , & quid
fuperueniet tibiin beneplacito altifsimi ?
cum interrogatione . vt notat Ianfenius lanfe.
hoc loco.Et eft fenfus , & quid quafotem
poris poterittibi accedere fupra benepla
citum altifsimi, quòd fuerit, vt viuas de-
cem ,aut centum anni? quæ lectio magis
acceditad Gracam και τι πααναίνη εν
είδο κια υψίσου . Et quid renues in be
neplacito altiffimi ? quafi dicat nihil
Rom.11.
quia Roman. 1. Voluntatieius quis re
fiftit ? De hac voluntate beneplaciti le- Matt. II.
gimus:aput Matth.Itapaterquiafic benepla
citum fuit ante te . Hæc autem voluntas
Dei vt myfteria gratiæ fapientibus - hu-
ius feculi abfconderentur , non excufat
cos abinfidelitate, & peccato , qui liberu
arbitrium recepere , vt cum auxilio Dei,
quòd
 BENEPLACIT
quod nemini negat fuperbi non effent, &
infolentes .
6 Dei , & in vltima hora præuaricatus fi-
Beneplacitum quoque Deo dicitur ex
Pfal. 118: noftris operibus , quod illi gratu eft, & ac
ceptum : fiue ad præcepta, fiue ad confilia
Auga
pertineat. Pfa. Voluntaria oris mei beneplaci
ta fac Domine, Vbi Aug.ideft noli reproba
re fed approba , bene autem intelliguntur
Volūtaria oris , facrificia laudis , cũ confeſ
fione charitatis , non timore neceſſitatis
Eccl.1.
oblata.Hæc Agu.fic Eccl . 1. Et quod bene-
placitueft illi: fubaudi Deo :fides & manfue-
Eccl.z.
tudo:& ca. 2.Quitiment Dominữ inquiret be
Eccl.35
neplacitaei, itēca. 3 5.Beneplacitu eft Dño ,re
Eph.s. cedere ab iniquitate . Et Eph . Probates quid
fit beneplacitum Deo. Et nolite comunicare
Rom.12 operibus infructuofistenebrarum . Præterea
Rom.Vt probetis quæ fit uoluntas Dei benepla
censer perfecta.Et certe qui ca in omnibus
profua virili parte quærunt, pacem illam
confequuntur, de qua Angeli cecinerunt,
Luc.z & in terrapax hominibus bonæ volun-
tatis.
7
In beneplacitis hoftiú noftroru eft ora
Tanfe tio noftra , quãdo oramus ab eoru infidiis
liberari : Sic explicat Ianfe.illud Pfal.Quo
Pfal.140:
nia adhuc oratio mea in beneplacitis eoru. Sub
Hiero audi impediedis.Quauis Hiero.pauloali
ter explicet . Oratio , inquit,mea eft in be
neplacitis eorum :vt cõuertantur , quod fe
Auguf re in idem recidit , quia vt explicat Augu .
placebit eis , hoc eft hoftibus meis oratio
mea, pro ipforü conuerfione facta , prior
tamen fenfus quamuis paru differt, cofo-
Chaldus nat verfioni Chaldaica, vbi legimus.Quo
niam ad huc oratio mea ordinatur in malitiam
corum . Ideft contra malitiam eorum , &
Hiero inverfione Hieronymi ad veritatem He
braicam . Oratio mea pro malitijs corum:
Augu fupple auertendis . Cæterum expo -
Matth, S fitio Auguftini confonat cum Euange-
lio Matthæi : Orate pro perfequentibus
uos,
8 fuauiterque fe gerendum cum aliis, Hac
Beneplaciti dies funt in fcriptura qui
ex condicto , & conuentione duarum
partium ad aliquod negotium tranfigen.
dum defignati funt , fic Saul dixit Sa-
Reg.13. mueli . Tu non ueneras iuxta beneplacitos
dies. Etpaulo ante dicitur : Saul expecta =
uitfeptemdies, iuxta beneplacitum Samuelis.
Vbi notandum quod quamuis expecta-
uerit feptem dies beneplacitos , quia ta=
Imen non expectauit vfque ad finem vl
timi diei tranfacti , reprobatus eft , quia
VM .
218
fivixerit quis centum annos in gratia
ne pœnitentia moriatur , reprobus erit.
Quia qui perfeuerauerit ufque ad finem , hic Matth.10.
faluus erit Vnde Bafilius in Iulitam Bafilius.
martyrem, Itineris, inquit , labor inanis,
nifi ad ftatum perueniat locum , quo via-
tor præfcripferit : Et in ftadus vno fæpe
gradu deficiente à palma excidunt. Hæc
Bafili . Hinc cum Petrus de vndecim
dixiffet , inter quos tunc Iudas erat .
Matth.19:
Ecce nos reliquimus omnia , fecutifumus te.
Quia tamen Iudas non perfeuerauit , ex
duodecim iudicantium fedibus,fuam per
didit.
CAPVT XXXIIII.
Benignus , Benignitas.
ONVS benignus
bonitas etiam , benig
nitas Hebraicè dicitur
Tob . Vnde Tobias
B bonus Dominus ,
Eft aute benignitas li
beralitas in pot êtibus magnificetia , vnde
metaphorice benignam terram appella-
mus feraciorem. Ita Plinius de Ægypto
Plinius,
Nulla , inquit, benignior tellus , nullus
ager feracior . Benignitas etiam voca-
tur affectus amoris , quo aliis benefaci-
mus , vel iniuriam remittimus , Vnde
Paulus Charitas patiens eft , benigna eft.
Vbi Teophylat . Benigne , inquit , to- 1.Cor.i3.
lerandi funt , qui nos iniuria affecerint, Theoph
& Diuus Thomas ibidem benignitas
ait, ferax eft boni , efficit enim hominem
propenfum ad donandum , & ad comiter
ille.Sic intelligitur . Eftote inuicem benigni. Ephe.4.
Et inter cætera Paulus ad Tit. 1 .iubet do Tit.1.
&torem effe benignum . De impio verò di
citur Pfalm , Dilexifti malitiamfuper benigni Pfal.s
tatem.
Benignitas Dei in genus humanu, vbi- 2
que paffim prædicatur. Pfalm. Donginus. Pfal.84.
dabit benignitatem , & terra noftra dabit fru-
&umfuum . Vbinon de captiuitatis Ba-
bylonica relaxatione fermo eft , cui
multa in hoc Pfalmo non congruunt .
Ee 2
Sed
 BENIGNVS .
Sed de redemptione generis humani , vtxitmudam,utfiliumfuum unigenitum daret. Et
Ianfenius. Ianfe.adnotat, & Aug.Hiero . & Lyra. & certe fic ædificati funt muri fpirituales
Augu. Genebr. & dare Deus, benignitatem dici Hierufalem ,ideft Ecclefiæ Catholice.qui
Hiero.
Lyra. tur,ideft gratiam præuenientem, &iufti-
Genebrar. ficatem,item etiam Aug.terra,inquit, cor-
Aug. dis noftri dat fructum fuum, deo vocanti,
& iuftificanti cooperando . Hanc benigni
Matth.11. tatem Dominus præftabat Matth. 1 1.di
'cens . Venite ad me omnes qui laboratis,& one-
Ican.7 .
ratieftis, & egoreficiam uos : & apud Ioan.
Augu . Quifit tiueniat ad me, bibat.Vnde Aug.fa
per verficulum Pfalmi prædicti, nifi Do-
minus,inquit, pluat quid prodeft quòd fe
minatur? veniat imber Dei , & fructificet
quòd feminatum eft, ita etiam exponunt
Vatab. Vatablus ,& Rab. Chimhi,& Caffiod . &
R.Chimhi alij plures Porro Hiero.fuper eunde Pfa.
Caffiod.
& terra noftra dabit fructu fuum . Nolite,
Hiero .
inquit, defperare , quòd femel natum eft)
ex Maria, quotidie in nobis nafcitur , &
terra noftra dat fructum fuum. Hac ille.
Matth.12.
In quo fenfu Dominus dixit: apudMatt.
Qui facituoluntate patris meiqui in cælis eft,
ifte meusfrater, foror,& mater eft. Deco-
ronaverò anni benignitatis Dei Pfal.64.
egimus: in verbo Annus nu . 38 .
3 Gaza quatuor leucis,& vocatur hodie Gi
Benignitas Deiapparuiffe dicitur, qua
Ioan.I. do verbum caro factum eft . Sic legimus .
Tit.3. Cum autem apparuit benignitas , & humanitas,
D.Tho. faluatoris noftri Dei.Vbi D.Tho.Benigni
tas , inquit, eft amor interior profundens
bona ad exteriora. Hæcab æterno fuit in
Ioel.2.
Deo,quia amor eius eft caufa omniu Ioel:
2.Quonia benignus,&mifericors eft.Sed hoc
quandoque non apparebat, ficut dicebat
Efai.63.
Efai. vbieft nunc zelustuus, & fortitudo tua,
multitudo uifcerum tuorum, & mifericordiaru
tuarufuperme continuacrütfe: Sed per effectu
apparuit benignitas,qui effectus eft huma
nitas , quoniã Deus ex benignitate factus
cft homo.Hæcille. De hac benignitate di
Luc.2 .
xit Angelus paftoribus. Annuntio uobis gau
dium magnum,quod erit omni populo , quiana-
tus cft uobis hodie faluator.
4 In cudem fenfum intelligit Greg. illud
Greg. Pla.Benignefac Domine in bona uoluntate tua
Pfal.so. Sion:utedificetur muri Hierufalem.Quid in=
quit benignius,quàm filiü Dei forma fer-
uilem induere , mortis legibus fubiacere,
propriofanguine nos redimere , & corpo
Ioan.6. refuo nos pafcere : de quo Ioa. 6. Caro mea
wereeft cibus.Etinfra quid benignius , quã
quod traddiditfiliü fuum vt redimeret fer
Ioan.3.
uum?Hec ille de quo Ioa. 3. Sic Deus dile-
vtAug. & Hieron. exponunt virtutü funt
munitiones ,quibus ita firma fubfiftit , vt Aug.
Hiero.
portæ inferi non præualeant aduerfus cã .
Quamuis autem Lyra . & Ianfen . putent, Matth.16 .
de muris templi à Salomone paulo poft Lyra.
conftruendi, Dauid prophetafle . At mul- lanfen.
to melius Vatablus, de Ecclefia Catholica Vatab.
intelligit,quia , hos inquit verfus explicat
Iudæi de regno Meffiæ , de quo vide in
verbo ædifficare num.7 .
Berith interpretatur pactum Iudi. 8.de
quovide in verbo Bel, Baalberith,& in
verbo foedus .
CAPVT XXXV.
Berfabee.
Erfabee ciuitas in extremis finibus
5
Juda , interpretatur puteus iuramen-
B
ti , fiue faturitas , vbi habitauerunt
Abraham ,Ifaac, & Iacob , Gen. 2 1. quæ Gen.21.
Hiero.
vt dicit Hiero.de locis Hebraicis diftat à
blim eftq; parua quedam villa, ibi Abra-
ham & Abimelech foedus inierunt iuran
tes , ideo dictus eft locus puteus iuramēti :
eftq; ad Auftrum verfus Ægypti folitudi
nem , ficut è contrario Dan eft in alio ex-
tremo terræ promiffionis verfus Aquilo-
nem : diftantia verò inter vtraque eft cen- Hiero .
tum fexaginta millium ,vt Hieronym.ait
in epiftola ad Dardanu in 3.Tom.p.68 .
ita vt tota latitudo terræ promiffionis fit
quinquaginta trium leucarum. Hinc re- Regula,
gula deduces quod , quando in facra fcri-
tura aliquid factum dicitur vel auditum à
Dan vfq; ad Berfabee, intelligitur per vni .
uerfam terram promiffionis à fine vfque Iud.20 .
ad finem dilatatum , fic libr.Iudi. contra
Tribum Benjamin propter fcelus viola-
tæ vxoris leuitæ, vndecim tribus ad præ-
lium egreffæ dicuntur à Dan vfque Berfa 1.Reg . 3 .
bee,item 1.Reg. Cognouit uniuerfus Ifrael à
Dan ufque Berfabbe , quod fidelis Samuel Pro-
pheta effet Domini.Item 2.Reg.Elewe-
tur thronus Dauid à Dan afque Berfas
bee, cap. 17. 24. & 3. 2.Reg. 3.
Reg. &c.
CAP-
 BERZELLAI. & c. 219

CAPVT XXXVI. ratur in electione Apoftolorum , tum Luc.6.

etiam propter colorem maris fubpallidi
Berzellai. viroris , & inftabilis, eo quod in fide tepue
‫ולי‬
‫בר‬ rit , & de reſurrectione Domini dubitaue
ERZELLAI vit rit, dicens non credam. Accedit quod lon Ioan.zo.
fuit in fignis Galaa- gum maristractum ad Indos vfque naui-
ditis qui occurrit Da gauit,vbi eadem gema reperitur, & plane
uidi cum alimentis, ficut Beryllus artificis fapientia, vt fexan-
.Ty.
2.Reg
cum fugeret Abfa- gularis poliatur,indiget , & cura maiori
lon 2. Keg. Vnde & vt fulgorem emittat , ficThomas maiori
Dauid commenda- quam reliqui difcipuli cura , & artificio
uit eius filios Salomo Chrifti, contactu plagarum excitatus eſt,
3.Reg. ni, vteis gratiam rependeret. Sede filys vt infide viua fulgeret , dicens Dominus
Berzellai Galaaditis reddes gratiam , cruntque meus, & Deus meus,
comedentes in menfa tua , occurrerunt enim miš
bi,quandofugiebam à facie Abfalon fratris tui.
CAPVT XXXVIII
Quod fi Dauid non eft oblitus beneficij,
quod acceperat , nunquid obliuifcetur
Deus eorum qui in nomine eius erga pau Befeleel

Matth. 5. peres fuerint mifericordes ? cum aperte di ESELEEL , ideft vm

Matth.25. cat.Beati mifericordes,quoniam ipfi mifericor
bra Dei artifex fuit cele
diamconfequentur. & quod uni ex minimis meis
berrimus tabernaculite-
feciftis,mihifeciftis.
ftimonij , & facrorum va
forum Exo. 31. 35.36 .
CAPVT XXXVII. Eft aut Exo.31
em typus Do-
&toris Ecclef ,qui fcien
ia
tia multo labore conqui H
Beryllus. fita , ficut ieron .
Auguf . &c. tabern cæleft fabri-
t aculi is
cam ,& vafor v o i d
um irtutum mnium n if
ERYLLVS Hebrai cipul c & v e
orü o rdibu erbo difica , &
cè eodem modo voca- s nt
‫רשנר‬ exemp , iuxta illud Matt . Qui autem fece Matth .
lo
tur quo lafpis , fcilicet, rit,& docueri , hic magnus uocabit in regno
t ur
calor
Iafphe Exo.28 . & Eze um.Ne fine myfterio Bezeleel inter
ch . 28 . c
BB pretat vmbr Dei , quia & fcient , &
ur a ia
Beryllus Gema eſt, exemp Ecclef faciun , & fi-
Apoc.12: lo.vm iæ t
Apoc. 21.octauo po- deles proteg brfaamncti Docto R
nitur loco inter fundamenta duodecim unt res . LegeRi ichardusi
chard d m
um.44 . earca yftica.
fuperna Hierufalem, quæfunt duodecim
Apoftoli, non eft autem coloris rubei , vt CAPVT XXXIX.
Beda
Ifidorus. nefcio quomodo putauit Beda ibi. Sed vi
Plinius, ridis fubpallidi , vt teftatur Ifidorus libr. Beftia;
16.Ethimologi.cap.7.& Plinius lib. 37 .
capi.5. Vbi cum de viridi multa dixiffet ESTIA in fcriptura
Smaragdo,fimilem , inquit, naturam Be-
dicuntur in plurali Ha
rylli haberevidentur , in India Originem ‫חית‬
iath Genef. 1. Produ-
habent: rarò autemalibi reperiuntur,po
cat terra , &c. beftias
liuntur omnes artificiofe fexangula for-
B terræ, beftia differt àiu
ma,quoniam hebefcunt, nifi color furdus
mentis feritate , & fæui
ACE

repercuffione angulorum excitetur. Pro

batifsimifunt ex his, qui viriditatem puri
maris imitantur. Hæc ille, Eft autem Be-
ryllus figura Apoftoli Thoma : tum quia
octauum Ecclefiæ fundamentum nume-
tia, vnde beftia quafi à
vaftando dicitur, atqui Cicero l. 5.Tuf- Cicero:
culanarum qq.etiam pifces dentibus fero
ces,& aues vnguibus , & roftris fæuientes
beftias appellat.

Ee 3 Beftix
 BESTIA.
Beftiæ fanguinofæ an abinítio mundi
carniuoræ fuerint, vt leones lupi,&c. que
Gene.1 .
rūt expofitores fuper Gen.1.quia ibi Do
Quæftio . minus de herbis dixit. Vtfint uobis in efcam,
cunctis animantibus terræ,& c.ergo herbis
Beda. & non carnibus vefcebatur. Ita tenuit Be-
Gloff.
da fuper eunde locum Gen. 1.Glof, ordi.
Lyranus,
Lyra. & Abulefis fuper Gen. 1 3.q.272 .
Abulenfis.
D.Th. Sed contrariu tenet D.Th. 1.p.q.9 6.art.
Caiet. i.cuiconfentit Caiet. & fundamentu hu-
Gen.1.
ius opinionis, eft quia quòd dicitur Gen.
1.Herbas,& fructus arboru in eſcam dari
cuctis animalibus, intelligitur iuxta eorü
naturam,cüctis quæ herbis aut feminibus
vefcuntur,nonaute his quæ natura fua car
nibus aluntur , deinde quia per peccatum
hominis natura beftiarum non eft muta-
ta ,ergo ficut modo viuut, & aluntur,ita &
à principio.Neq; Beda aut Gl. aut Lyra.
videntur de omnibus fine exceptione lo-
qui, & quamuis loquantur, fententia eorû
non habet efficax fundamentum, No au
tem negamus,potuiffe in arca Noe carni
uoras beftias fuftetari fructib' exquifitis,
quales funtficus,& fimilia.Nihilominus,
quãdo extra arca,neq; dactylis neq; fic ne
que aliud fimile haberet, quis poterat, nifi
ad miracula recurramus ,obftare , ne dêti-
bus,& vnguibus victu ex carnibus quære
rent animalium ? quod certe mihi proba-
bilius eft . Neque enim humus tunc pin-
guior iras beftiarum mutauit.
3 Beſtia per metaphoram in malumfre-
quentius fumitur:de notatq; hominem fe
Ofe.2. rinis moribus.Sic intelligitur illud Ofex:
Et percutiam cum eisfœdus in die illa , cum be-
Hiero. ftia agri,& cum uolucre cæli.Vbi Hiero.De
Efa.11.
hoc inquit tempore Efa.lo quitur. Habita-
bit lupas cum agno.Et infra , quòd impletu
t.10 .
A&
eft,quando Petro reuelatum eft,vt Corne
lium fufciperet ex nationibus , & comede
set omnes beftias : nihilque immundum
effe cognofceret,quod cum gratiaru actio
nepercipitur,fic & Theod.non de beftiis
Theod.
(inquit) & de volucribus loquitur , fed de
efferatis hominibus ,&c.In beftia feros &
immanes homines , & præfertim tyranos
intelligit ,in volucrecæli , fuperbos , atque
Gloff.
Lyra. alta fapientes. Hæc ille. Et Gloffa ordi-
naria idem fentit atque Lyranus : Ergo
cum beftiis agri foedus faciebat filius Dei
Matth. 11. quando clamabat in Euangelio . Venite ad
me omnes quilaboratis , & onerati eftis , & c.
Tolliteiugum meum fuperuos.
Beftiæ cubilefecundum eandem me 4
taphoram ciuitas Niniue,Afsyriorum me
tropolis appellatur , à Chaldæis vaftata,
Soph. 2.Etextendam manữ meamfuper Aqui Soph.2 .
lonem ,& perdet Affur,& infra : Quomodofa-
&
ta eft in defertum ,cubile beftia? Vbi Hieron. Hiero,
iuxta hoc , inquit, quòd fupra diximus,
aut vere in deferta vrbe habitabut beftię:
aut certefub beftiarum figura multarum
nationum varietas indicatur. Addit poffe
de Ecclefiæ vaftitate quoq; fub Antichri
fto intelligi quod ait Sophonias.Et ponet
fpeciofam in folitudinem, & accubabunt
in medio eius beftiæ. Quia cum abundauerit Matth.24.
iniquitas,refrigefcet charitas multorum, &
rfur
gent Pfeudo Chrifti : & fedebunt homines
beftiales in cathedris Ecclefiæ.
Beftiæ terræ vocantur Romani fub
5
Tito,& Vefpafiano,qui deuorarunt Hie-
rufalem :vt Hiere. ait. Nunquid auis difcolor Hebr.12.
hæreditas mea , nunquid auistincta per totum?)
Vbi Hiero.Auem.inquit ,ait,tinctam per Hiero.
totum , iuxta literam Pauum , & Subdit
Propheta. Venite congregamini omnes beftia
terra ,properate ad deuorandum . Quia igitur
facta eft mihihæreditas mea ,ficut Leo in
Sylua, & dedit contra mevocem, & eam
omni odio deteftatus fum : Ideo venite
omnes beftiæ terra, diuerfarum gentium
multitudo ,& deuorate eam. Hac Hiero-
nym. Quod etiam prædixit filius Dei in
Euangelio.Malos male perdet, & uineam fua Matth.21.
locabit alijs agricolis, & alibi : Ecce relinque- Matth.23.
tur uobis domus ueftra deferta . Sub eadem
metaphora de eadem vaftatione Hieru-
falem Efaias dixit. Omnes beftie agriueni= Elai,56.
te ad deuorandum , uniuerfæ beſtiæ faltus:ita Hiero.
exponunt de Romanorum exercitu, Hie Cyril,
ron.Cyril.Theod. Glo. Haymo & Lyra. Theod.
Caufam verò fubdit Efai. Speculatores eius Gloff.
cæci omnes,nefcierut uniuerfi,canes mutino ua Haymo.
lenteslatrare. Et merito ex malitia quippe Lyra.
in tanta cæcitatê deuenere vt diceret de fi
Ioa.11.
lio Dei Quidfacimus quia hic homo multafig
nafacit? itaq;figna que aperire oculos de-
buerüt,magis ad occidendu fignorũ auto
ré excecauerut eos. Denique ficanes mu
ti fic puniuntur,& fpeculatores cæci in le
ge veteri,quomodo punientur in lege gra 10an . 10 .
tia mercenarij . Qui uidentlupumuententem,
fugiunt? Item beftia agri vocatur Rex
Afsyriorum qui dece tribus cepit Ifrael,
Ole. 13.Beftiaagrifcindet eos,& ca. 2. Come Ofe.13 .
deteam beftiaagri.
Beftix ,
 BESTIA .
6 Beftiæ , ideft beftiales homines fub
Eze
ch.31. vmbra dæmonis,vel Antichrifti,habitare
dicuntur,Ezec. 31. Ecce Affur quafi cedrus in
Libano,pulcherrimis ramis, & c. Cumque ex-
tendiffet umbramfuam , in ramiseius fecerunt
nidos omnia uolatiliacali: fubfrondibus eius
Hieronys genuerunt,omnes beftiæfaltus,&fub umbracu-
lo illius habitant catus gentium plurimarum.
Vbi Hiero.Vt nullus,inquit, effet,qui nó
eius , ideft diaboli tegeretur vmbraculo,
præter eum qui dixit . Ecce uenit princeps
Rom.s mundi huius,& in me nõ habet quicq;,& Rom .
5.Sicutin Adam omnes moriutur,ita in Chrifto
omnesuiuificabuntur.Item omnes peccauerunt,
Rom.3: egentgloria Dei. Et quidē alij habitat in
ramis quafi volatila,fcientia fibi in philo-
fophia,&in hereticorum dogmatibus pol
licentes , alij quafi beftia immites, atque !
crudeles, alij quafi multitudo gentiu plu-
rimarů, vt comiſtos diuerfis vitiis fignifi-
cet,atq; peccatis.Hæc Hiero. ideo dæmo
Ioan.12.
Ican.16. princeps appellatur mundi. Nunc princeps
Hiero . buiusmundieijcieturforas,& alibi: Quia prin
ceps huius mundi iam iudicatus eft.Sed & Hie
ro.per Aflur intelligi poffe Antichriftü di
cit,qui fub fe maxima multitudinem tra=
het,ita vt nifi breuiati fuiffent dies illi, non
Matth. 24. fieret falua omnis caro.
Beftiaruin nomine Chriftianos quoq;
7
Hiero. vitiis deditos fignificari, docet Hiero . fu
Ezech, 38, per illud Ezec. Vbi de vltione diuina con
tra Gog Rege Scytharu , Antichriftifau-
tore,fermo eft. In die illa crit comotio magna
in terra Ifrael, & cómouebuntur à facie mea uo
lucres cali, pifces maris, beftiæ agri.Vbi
ait. Quòd manifefte de habitatoribus Ec
clefiæ demonftratur. Quod autem moru
diuerfitas variis defignetur nominibus, t
Apoftolus fcribit ad Corinthios , quia alia
corpora poft Refurrectionem dicit effe
cæleftia,alia terrena ,&c. Et propter hanc
morum diuerfitatem etiam intra corpus,
& finum Ecclefiæ Dominus dixit : apud
Math: 7 Matt.Non omnisqui mihi dicit Domine , Do-
mine, intrabit in regnum cælorum ,fed qui facit
uoluntatem patris mei,qui in cælis eft. Deniq;
Tier de Cretenfibus etiã iam credentibus Pau
lus dixit , vtcorriperet eos dure, quia qui
dam de illis proprius coru Propheta di-
Efai.43 xit. Cretenfes femper mendaces , male beftiæ,
uentres pigri. Item Efai . Glorificabit me
beftia agri , dracones , & c. Ideft gentiles
Matth.2. ad fidem conuerfi , quales Magi ab
=
S Oriente.
220
Beftiæ quatuor grandes, quæ afcende-
rut de mari, diuerfe inter fe,in vifioneDa . Dan. 7.
Quatuor funt monarchiæ , prima quafi
lerna Chaldæorum , fecunda ficut vr-
fus Perfarum , & Medorum ,tertia vt Leo
Pardus Græcorum , quarta diffimilis om
nibus aliis ,Romanorum, vt exponüt Hie Hiero .
ro.Theodo.Glo.Lyra. & alij recte autem Theodo.
Glof.
de mari afcendiffe dicuntur,in quo eft in- Lyra,
fabilitas huius mundi fignificata , de qua
Ioan. 2.Mundus tranfit, & cocupifcentia eius. 1.Ioan.2,
Sic ille: monarchiæ opulentifsima quon-
dam quæ de mari huius mundi afcende-
runt,cum illo tranfierunt. Ideo Dominus
dixit:apud Matth. Quid prodeft homini,fi Matth, 16.
uniuerfum mundă lucretur,anime uerò fuæ de-
trimentu patiatur?Sub cadem beftiaru me-
taphora apud Dan . Aries qui typus erat
Imperij Períaru,ventilare vifus eft corni- Daniel.8:
bus omnes beftias, contra Occidentem, &
contra Aquilone, & Meridie. Et omnes be
fte non poteraut refiftere ei,neq; liberari de ma
nu eius:Ideft gentes beftiales , & idolatræ,
Arictem tame vicit hyrcus capraru , ideft
Magnus Alexander, vt explicant Hiero . Hiero.
Theod . & alij patres . Quia nulla eft pote- Theod .
ftas humana ta robufta, quam alia non fu
perct , idco Ecclefia non humanæ , fed
diuinæ nititur potentiæ , de qua legimus. Matt, 16,
Et porte inferi non præualebunt aduerfus
ram .
9
Beſtia per excellentia ,propter feritatē ,
& infigne tyranidé, vocatur Antichriftus
Apo.. Vbiagens de duobus Prophetis,
quos intelligimus Enoch, & Elia , fubdit . Apo,11 .
Etcu finierint teftimoniüfuum beftiæ quæ afcé
ditde abyffo,faciet aduerfus eos bellu, & uincet
cos. Vbinotandum antequà fùum finirēt
teftimoniu , nemo potuit eos vincere , vel
morti tradere,fic Petrus,& Paulus licètfe
pefint in carcere mifi ,A& t . 12 . &. 16. &c : A&.12.
tamen non nifi Romæ , finito fuo minifte
rio,&teftimonio deChrifto,per martyriŭ
fublati funt.Sic& Chis nifi hora, &tépore
ab eterno prefinito & opere cópleto , no
potuit occidi loa.13 . Sciens icfus quia uenit Ioan. 13 .
hora eius,& Ioa.7 , Nemo in illi mifit manus, loan, 7.
quia nondu uenerat hora cius.Sic Henoch , &
Elias , non nifi completo fuo teftimonio
fuperabuntur à beftia , quæ eft Antichri-
fus,vt exponunt Victor. Aret . Anfel.D .
Victorinus
Th . & Richa. Ansbe.Prima.Dicitur aute Aretas .
Antichrift beftia , quæ afcêdit de Abyilo Anfelmus.
ideft de mari vel de profundo vitioru, vt D.Tho .
Ee 4
exponit
 BESTIA.
Richardus. exponit Richardus , vel de peruerfitate Iu
Ansbertus.
Primafius. deorum quia detribu Dan orietur, vt ex
ponit D.Thom.Ansbertus & Primafius,
faciet autem bellum blanditiis ,prodigis,
Haymo.
D.Th. & tormentis , vt inquiunt Haymo , & D .
Tho.vincet autem, ideft occidet corpus,
non fuperabit animum eorum .
ΙΟ
Beftia de mariafcendens eft Antichri
Apoc.13 . ftus fic legimus, Apocalyp.1 3.Vidi de ma
ri beftiam afcendentem habentem capita feptem,
cornuadecem.Beftia hæc vel totum cor-
pus impiorum fignificat cuius præcipuu
Beda. caput eft Antichriftus , vt exponit Beda
Ansber.
vel eft ipfe Antichriftus, vt aiunt Ansber-
Gagneius. tus Gagneius , & ante illos Irenæus lib.5.
Irenæus.
Hipoly . cap. 28. & Hipolytus de confummatione
Methodius. mundi , & Methodius quem citat Aretas
lob 41 .
& alij multi inter quos eft D. Grego.libr.
Greg.
33.moral , in illud Iob.41 . De ore eius lam
pades procedunt. Et capita feptem funt toti
dem regna ei paritura , cornua verò de-
cem totidem principes fautores eius infig
nes, afcendit de mari in eo fenfu quo nu-
mero præcedenti de Abyffo afcenden-
té explicuimus , dicitur fimilis pardo pro
pter velocitatem occupandi monarchia ,
& crudelitatem eft enim pardus velox , &
Beda ,
Jcrudelis . Item vt vult Beda propter varie
tatem gentiu quas fubiiciet, & pedes eius
Celius. ficutpedes vrfi propter robur , & malitiā
Gagnejus. fatellitum eius vt Beda, Cælius, & Gagne
ius exponunt: Quia vrfus robuftos habet
pedes, quibus fe erigit vt humo , fic mali-
tiofe humanitatem fimulabit ,& os eius vt
os leonis propter crudelitatem , & fuper-
Beda.
biam ,vtait Beda , & dedit illi draco virtu-
2. The.2 .
tem fuam quia vt Paulus ait. Cuius adučtus
fecundum operationem Satane : Græce legi-
inus dedit illi draco virtutem fuam xas
Aretas. θρόνον αυτού . Ideft fedem fuam ficut le-
Primafius. gunt Aretas, Primafius, & Irenæus lib.5.
Irenæus . contra Hærefes .
ΙΙ Sequiturin textu.Etuidialiam beftiam af-
cendentem de terra , habebat duo cornuafimi
Apoc. 13. lia agni,& loquebatur ficut draco , & potefta-
| Greg. te prioris beftia, omnefaciebat,& c. D.Greg.
li. 3 3.moral.loco citato in numero præce
deti dicit defcripta priori beftia, ideft An
tichrifto,alia beftia afcendiffe dicitur quia
poft eum multitudo prædicatorum illius
Primafius. exterrena poteftate gloriantur. Eodem
tlaymo.
modo Primafius ,Haymo, Glof.D . Tho.
Glol.
| D.Tho. & Beda fic ait , duo cornua agni habet
Beda. Iquia per hipocryfim fanctitatis fapientia
Dnifaluatoris fe habere finget , & vitam , )
ideo de hac beftia dicit filius Dei. Attedite Matth. 7.
àfalfis prophetis qui ueniunt ad uos in ueftimen
tis ouiu, c. Sed alia expofitio eft non om
nes hypocritas hoc loco : fed quendam in
fignem Pfeudo Propheta fignificari , qui
crit quafi armiger Antichrifti,vt tenet Ire Irenæus.
næus lib. 5. & quafi præcurfor eius, & lo-
quetur vt draco, ideft ficut diabolus qui
tentas faluatorem fcripturas afſtute diſtor
tas allegabat:Quia Angelisfuis madauit de te. Matth-4.
Quod vero fubditur, & fecit terram , & ha Pfal.go.
bitates in ea adorare beftiam primā, ideft
Antichriftum,per terra non intelliguntur
iufti,& electi,fed terreni , & reprobi vt no
tat D.Th.fuper huc locü, & allegat Greg. D.Tho .
Quia vt legimus in Euangelio . Propter ele Greg.
ctosbreuiabuntar diesilli .Videlicet ne & ip Matth.24.
fi peruertantur,vt exponut Hilarius, Hie Hilarius.
Hiero.
ron.& alij patres. Quid fit autem adorare
imagine beftiæ, & accipere characterem
eius explicuimus lib . 1. in verbo annas.
Num.44 . De numero nominis eius vide
li . 12. verbo numerus. Deniq; beftiæ ſe-
des, & regnü eft cōgregatio infideliu An-
tichrifti fequaciu,vt explicat Glo.fuper il Gloff.
lud Apoc.1 6.Etquintus Angelus effudit phia
lamfuafuperfedem beſtiæ,es regnũ eius , fa
tü eft regnü eius tenebrofum. Ideo Chriftus
dicebat Ioã.12 . Ambulate du lucem habetis, loan.12 .
& Ioa. 3.Dilexerunt homines magis tenebras, loan.3 .
qua luce: erat enim eorú mala opera. Tādē
Apoc.2 0. beftia mittitur in ftagnu ignis
cu diabolo, & Pfeudo Propheta precurfo
r:fuo,ideftin gehenna vt exponit Glof,
12
Beftia quoque dicitur diabolus meta-
phorice, quia feuit in genus humanu , vt
notat D.Tho.fuperillud Apo.17.Vidimu D.Th.
lierem fedentemfuper beftiam coccinea plenam Apoc. 17.
nominibus blafphemie,habente capitafepte, &
cornua dece.Hęc mulier eft Babylo de qua
egimus lib. 1. verbo Antichriftus nu . 1 3 .
14. 15. videlicet metropolis Antichriſti,
iam vero beftia fiue dæmon intelligatur,
vt D.Thom . exponit, & Beda fiue totus D.Th.
populus impiorum vt vult Tychon.hom . Beda.
14.fiue ipfe Antichriftus , cuius affeffor Tychonius .
elt Satanas vt alij dicunt , habet nihilo-
minus capita feptem , & cornua decem,
ideft regna , & reges impietatis , quia
vt Beda notat , tam feptenario , quàm Beda.
denario numero vniuerfitas hoc loco
reproborum intelligitur , qui aliis prin-
cipantur, & Antichrifto fauent . Tropo-
logice
 BESTIA
Gla ffa.
logice verò vt (inquit) Gloffa , feptem caj
pita beftia feptem funt media , quibus
diabolus reprobos attrahet , videlicet de
lectabilia quinque fenfuum , deceptio in=
tellectus , & Antichrifti potentia , pul-
chrè autem tam diabolus , qua Antichri-
ftus beftia fera,& virulenta dicuntur, fi-
loan.1.
cut è contrario Chriftus : Agnus Dei qui
tollit peccata mundi , vt fignum detur ele-
& tis , ad dignofcendum quem fequi de
beant, ne decipiantur. Antichriftus enim
Math.11. fuperbifsimus , Chriftus verò humili-
tatis magifter quiclamat : Difcite à me quia
mitis fum humilis corde
Beftias terræiuftus minime formidare
I 3
Tob.s. dicitur Iob. 5. Etbeftias terræ non formi-
Gloffa. dabis.Vbi Gloffa per beftias terræ damo
nes intelligit , quos iuftus in hora mortis,
non reformidat,quia tunc non timet dæ-
Lyran. mones feuientes qui blandientes fecutus
non eft.Eodem modo exponit Lyranus.
Vnde B. Martinus in hora mortis fine
formidine vifo dæmoni dixit. Quid agis
Beda hic cruentabeftia? nilin mereperies . Se-
cuda vero expofitio eft Bede per beſtias ,
tyranos,& crudeles homines intelligen-
Matt tis , de quibus Dominus martyribus fuis
,10,
dixit : Nolitetimere eos , qui occidunt corpus,
animam autem non poffunt occidere. Et alibi:
Luc. 1.
Inpatientia ueftra pofsidebitis animas ueftras.
Matth Quod autem tyrannos beſtias vocauerit,
1.10.
oftendit dicens : Ecce ego mitto uos , ficuti
Titelna
n. ones in medio luporum.Tertia nihilominus li
teralis expofitio eft Titelmani, beftias ir-
rationales , & feroces intelligetis, quas no
timent iuftiin Deo fiduciam fuam collo-
cantes,quando contemplationis gratia de
ferta petunt,vbi beftiæ graffantur,nam de
Chrifto qui ductus eft,ab fpiritu in defer = 1
Mar. tū legimus : Eratque cum beftiis.Sic & Da-
uid iunior cum pafceret oues , Leonem &
Reg.17. Vrfum interfecit, & Antonius,Hilario &
alij Anachoretæ cum beftiis in eremo ver
fabātur intrepidi.Sed in hoc eft difcretio
Matth.10.
feruanda , iuxta illud Matth. Eftote pruden
tes ficutferpentes,& Habete inuobisfal. Ideft
Mar.9. difcretionem . Neque enim omnia om-
nibus dantur. Et temerarium effet cum
Leonibus morari.
Beſtia agri , & mala beftia , & beftia
pefsimæ per metaphoram damones ap-
Iob.40. pellantur. Sic Iobagens de Behemoth,
D.Thom . ideft de Satana fub typo elephantis, vt vo
Lyran. lut D.Thomas, & Lyranus , dicit: Huic om
221
nesmontes herbasferunt , & omnes beftiæ agri
ludentibi. vbi Greg. dicit , in montibus Grego .
hoc eft in cordibus fuperboru , dæmones
ludunt, quia initium totius peccati fuper- Ecclefi.10.
bia,fed Lyranus,magis iuxta literam ait, Lyran.
metaphoram fumi hoc loco à natura ele-
phantis, qui herbis pafciturlibere fine im
pedimento,ideo huic montes omnes her
bas ferunt ,& quia non vefcitur carnibus,
omnes beftiæ agri funt eifamiliares, & lu
fibus eum oblectant.Sic dæmon vbique
in fuperborum cordibus , qui nullofepto
timoris Dei vallatur libere pafcitur, talis
erat Pharifæus, qui in ipfoDei templo fe
iactabat , contemnebatque publicanume
Talis & Caiphas, qui cæteris in Confilio Luc.18.
cotra fefum dixit Vosnefcitis quicqua ,nec Ioan.11 .
cogitatis.Omnes ergo beftiæ agri, ideft dæ
mones, in corde fuperborum quafi ludūt,
quia nontiment ne ab eis rugitu confefsio
nis ,vel pænitentiæ abigantur,fiue cædan Luc.
11.
tur.Ideo Luc.11.cum : Immudusfpiritus exiif
fet abhomine , ideft , à populo Iudæorum .
ambulauit per loca arida gentilium , fed
non inuenit requiem, neque ludere ibi po
tuit.conuerfionegentium percuffus, & re-
uerfus eft cum aliis feptem fpiritibus ne
quioribus ad Iudæorum Synagogam fu
perbientem adhuc contra Chriftum &
obftinatam .
Beftia mala dicitur dæmon in Efai.vbi
de Hierufalem cælefti legimus : Non erit 15
ibileo, mala beftianon afcendetper eam , ne- Efai.35.
que inuenietur ibi.Ita exponit Hierony.De
Ecclefia quoque militante dicitur in Eze Ezech 34.
ch. Ceffare faciam beftias pessimas de terra,
&
qui habitant indeferto,fecuri dormient infalti-
bus.vbi Hieronymus,vitia(inquit) ceffare Hierony.
faciam , vel perturbationes , quibus ani-
mæ vexantur, vel aduerfarias poteftates,
à quibus impugnantur. Hæc ille. De eif.
de aduerfariis fpiritibus intelligitur,quod
in eodem capite legimus . Etfactafunt oues
mee, indeuorationem omnium beftiarum agri:
Ideft dæmonum , qui ad idolatria , & alia
vitia animas pertrahebant , ante quam ve
niretille,qui defe dixit. Egofum paftor bo- Ioan. 10,
nus,videlicet per effentia ,cui neque deelt
bona voluntas arcendi beftias à caulis
ouium fuarum , neque prudentia , neque
potentia,quando ifte magni confilij An-
gelus : Apprehendit draconem antiquum , qui
eft diabolus & Satanas , & ligauit eum catena Apoc.20 .
quidem magna meritorum pafsionis fuæ,
Ees fed
 BETHEL BETHAVEN, & c.
fed oues reprobas derelinquet , exigente
id diuina iuftitia , vt impleatur myftice
Ofe, 13 quod legimus Ofe. 1 3. Bestia agri fcindet
cos,ideft reprobos , dæmonfcindet à re-
Hierony.gione viuentium , vt exponit Hierony-
mus.
16 De Antichrifto denique , & dæmone
eius affeffore dicitur Apoc. 19. Et appre-
Apo, 79.
hensa eft Bestia & cum ea pfeudopropheta &
hiduo uiui mifsifunt inftagnum ignis. Cum ta
2.Theff.2 . men.2.Theff. 2.legamus de Antichrifto,
Quem interficiet Dominus lefus. Eft autem
Beda, dura expofitio Bedæ,Anfelmi & D.Tho.
Anfelm.
Quod viuus dicitur mitti,licet fit interfe-
D.Thom.
tus , vt denotetur tam ingens pæna cius
& Bethel autemcelebris quæ fuit in forte E-
futura ,ac fiviuus mitteretur, item non mi
nus dura eft expofitio, vt interficiendus di
catur,qui viuus remanebit,quia de regno
fuo abfcindetur & priuabitur omni fua
poteftate quare potius dicendum eft viuu
Antichriftum mittendumin gehennam.
Sed ibi in gehenna interficiet eum Domi
nus alioquin fi non moreretur ille non ef-
Cor,Is . fet verumillud. 1.Cor.15.Omnes quide
refurgemus , quia non refurgit , nifi qui
obiit.
CAPVT XL.
Bethel,Bethauen,Luza.
ETHAVEN eft ter-
‫יהאון‬
rapromifsionis & frequen
I tius eft cadem , quæ alio no
B mine vocatur Bethel. Sic
Ofe.4. Ole.4. Ne afcenderitis in Bethauen. Ideft in
Bethel , vbi erat alter è duobus vitulis au-
reis,quos fecerat rex leroboam. de quo le
3,Reg.2. gimus : Fecitque duos uitulos aurcos , pofuit-
que unum in Bethel : alterum in Dan. Eft auté
notandum , duas fuifTe ciuitates Bethel
appellatas , alterim in forte Ephraim ,in
qua Ieroboam rex qui erat detribu E-
phraim,pofuit vitulum,hæc autem eft illa
nominatifsima infcriptura , quæ non vo
cabaturvlamaula , vt aliqui imperiti lin-
guæ hebraicæ putauerut : quos fequitur
Aug. Aug.9.85.& 1 1 3.in Genefim.Sed dicta
Gen.28.
eft Luzaiuxta quam dormiens : Viditſca
lam & Angelos, uocaxitquc nome urbis Bethel
Iofue. 18. ideft domus Dei , quæ prius Luza voca-
batur , ideft amygdalus , de qua & Iofue.
I 8. Pertranfiensiuxta Luzam ad meridiem,
Judi.1. ipfa eft Bethel,& Iudic. 1.Domus quoque 10-
feph afcendit in Bethel , & fuit Dominus cum
eis,namcum obfiderent urbem, qua prius Luza
uocabatur,uiderunt hominem,crc.Sed alia for
te fuit Bethel , quæ, vt docet Hierony.fu Hierony.
per illud Ofe. 5.Vlulate in Bethauen ,poftter
gum tuum Beniamin: fuit in forte Beniamin,
non quidem hæc de qua meminit Ofe. 5. Ofeæ.s.
fed alia de qua habes Iofue. 18.vbi nume Iofu.18.
rat ciuitates Beniamin , de qua quia cele-
bris nofuit,nihil vtra hic dicem', maxime
quia Hierony. aliquando confundit vtrā Hierony.
que,& accipit pro eadem vt dicemus nu-
mero.4. quod etiam tenet Mafius fuper Mafius.
Iofue. 16.
phraim , in qua fuit à Ieroboa rege impio 2
vitulus aureus collocatus,per opprobium
àprophetis vocatur Bethauen,quia Beth ,
eft domus,& auen idolum , quafi domus
idoli.Sic ergo Ofeas dicit: Neafcenderitis in
Bethauen, ideft in Bethel , quæ iam non
Bethel , ideft domus Dei,fed Bethauen
ideft Domus idoli vocari debet, vel vt ver
Theodotio
tit hic Theodotion domus iniquitatis , aut
Aquila.
ficut transferunt Aquila, & Symmachus, Symmach,
domus inutilis , fiuenihili vt fept. domū
on,eft autem on, iniquitas , & dolor , imo
Hierony.
& on fignificat idolum , vt Hieronymus
adnotat Ofe. 12. Inueni idolum mihi. vbiofc.iz ,
eft inueni on mihi, itaque Bethel vocatur
vel domus on à feptuag. vel Bethaue per
opprobrium , ficut Ole. 10. Vaccas Before,io.
thaue coluerunt,& Ofe. 5. Vlulate in Betha
uen.Obferuat autem Hieronymus in tra-
ditionibus hebreis fuper libros Paralipo=
menon , morem effe fcripturarum , muta
tis bonis moribus locorum , eorum quo- R eula.
quenomina per irrifionem in contrarium
mutari. Sic Hierufalem nomen mutatur
in contrarium , Apoc. 11. Corporacorum , Apoc.11,
ideft Elia & Henoch, iaccount inplateis ciuita
tis magnæ ,que uocaturfpiritualiter Sodoma,
Ægyptus , ubi Dominus eorum crucifixus eft,
& Hier.7.de templo dicitur : Ergo fpelun Hier.7.
calatronumfacta eft domus ifta. Quod tefti-
monium contra cmentes & vendentes in Matth.21 .
loan.2 ,
templo Dominus vfurpauit .
Cæterum quæftio eft An præteriftam .
3
Bethel,in quafuit vitulus aureus, quæ per Quæftio .
opprobrium vocatur Bethauen, fit alia ci
uitas , quæ proprio nomine in fcriptura
vocetur Bethaue.Ad quod quid quid An
dreas Mafius velit , refpondemus fuiffe Mafius .
quidem aliam fatis probabiliter , de qua
fit
 BETHAVEN.
fit mentio Iofue decimo octauo. Et per-
uenit ad folitudine Bethauen , atque per
tranfiens iuxta Luzam ad merediem ipfa
eft Bethel. Ecce aliam ponit Bethauem ,
I,Reg . alia Bethel, & 1.Reg.de vtraque fit men-
tio.Erant(inquit), cum Saul Duo millia in mo
te Bethel, & infra, caftrametatifunt in Magmas
ad Orientem Bethauen , funt ergo Bethel , &
Bethauen oppida diuerfa.
4 Sed illud non eft filentio prætereun-
| Caietanus, dum , Caietanum putaffe Bethel in qua la
cobvidit fcalam , de qua nobis hactenus
dictum eft,fuiffe Hierufalem , & in ea tem
plum ædificatum , quod quadret nomen
Bethel quod inter pretatur domus Dei, &
quod fit mons Moria vbiteplum eft ere=
tum,& vbi Abraham filium Ifaac immo
&
1.Paral.22 lare parabat, de quo . 1.Paral . & idem te-
Dionyfi.net Dionyfius Carthufianus , allegatque
hiftoriam fcholafticam , idem habet Va-
Hif.
VataScho
bluslaf.
, da , de qua mentio fit Iud. 19 .&. 1 . Reg. Iud.1 .
I tablus ,fuper Gen. 2 8. hic ( inquit ) locus
Gen.2 2, erat vbi Abraham obtulerat filium fuum.
Gen.2 2.Sed hæc fententia toto erratcæ
Reg.12. 1o. Quia , 3.Reg. legimus de Ieroboam re
ge, quod fecit duos vitulos aureos , pofuit
que vnum in Bethel, alterum in Dan.con
ftat autem hanc Bethel in forte Ephraim
fuiſſe olim Luzam , vt oftendimus fupra
numero.1.ex Iudicum . 1. Sed non po-
fuit vitulum aureum in Hierufalem, imo
propterea pofuit in Bethel , vt auerteret
populum, ne facrificaret in templo Hieru
falem,vt habes . 3. Reg.citato vbi iufsit :
Nolite afcendere ultra in Hierufalem,&
rc. Er-
Abulenfis. go fuftineri fententia illa nullo modopo
Hiero y teft,vt probauit ante nos quoque Abulen
fis fuper Gen. 28.& Hierony.de locis He
braicis.Bethel vic' eft(inquit) duodecimo
lapide ab Alia,fiue Hierufalem, ad dexte
ram eius euntibus Neapolim , quæ pri-
mum Luza , ideft amygdalum vocaba-
tur.Quod verò fubdit,& cecidit in forte
Beniamin, correxit Hieronymus fuper lo
cum fupra citatum.Ofe. 5. Vlulate in Be-
thauen,feu Bethel , poft tergum tuum Beniamin
Lyran. Vbi etiam Lyranus,ait,fi eftpoft tergum
Beniamin , ergo non intra fortem Benia-
min.Poftremo vt ad Caietanum reuerta
1.Par.22% mur,nonfauet ei quod.1.Paral . 2 2. dixit
Dauid:De monte Moria, Hæceft domus Dei.
Quia Hebraicè non ponitur ibi nomen
proprium Bethel, ideo vulgata oftendens
non effe nomen proprium,non vertit Be-.
Vatablus.
thel,fed domus Dei,ita etiam vertit Vata
222
blus,veritate ipfa conuictus . Quod fi tem
plum domus Dei eft , iure optimo filius
Dei eiecit de templo negociatores . Quia Ioan.2.
domus Dei , domus orationis eft,non ne- Matth.
gociationis.
CAPVT XLI.
Bethlehem.
ETHLEHEM ‫ביהלום‬
duplex fuit in terra pro I
mifsionis , altera igno
bilis in tribu Zabulon,
cuius meminit Iofue
B
cap.19.altera verò ce-
leberrima in tribu Iu-
17.ibinatus eftDauid , dicebatur autem 1.Reg.17 .
olim Ephrata,vt conftat Gen. 35. vbific Gen.35 .
legimus : Mortua eft Rachel & fepultaeft in
uia que ducit Ephratam ‫ د‬hæc eft Bethlehem , &
ca.48.dixit Iacob . Mihi quando ueniebam de Gen.48.
Mefopotaniamortua eft Rachel , & fepulta eft
iuxtauiam Ephrate, que alio nomine appella-
tur Bethlehem. Quia ergo duplex erat Be-
thlehem, Matthæus . c.2.Dixit : Cum natus Matth.2
effet Iefus in Bethlehem lude , ad diftinctio-
nem alterius, quæ eratin tribu Zabulon,
interpretatur autem Bethlehem domus
panis,vt ait, Hieronymus de locis Hebrai
cis , qui vbique nomen ciuitatis huius tri
buit facramento, quod in ea nafciturus ef-
fet ille , qui de fe dicit : Egofum panis uiuus
qui de cælo defcendit,& qui manducat hunc pa- Ioan. 6.
nem uiuet in æternum ,
Quærettamen aliquis quare Michæas
2
cap.5.dixerit:Et tu Bethlehem Ephrata , Mich.s.
nonpotiustu Bethlehem, quæ olim vocabaris
Ephrata? ad quod dicendum, fic locutum
effe prophetam , vt ex fignificatione vo-
cis Ephrata,ideft fertilis , exaggeraret my
fterium, ac fi diceret & tu Bethlehem ve-
re fertilis ,& abundans , non folum pin-
guedine humi , fed & fpiritualibus bonis,
inte implebitur illud Pfal.Orietur in diebus
eius iuftitia, & abundantia pacis,donec aufera- Pfal . 71,
tur Luna.Matthæus autem allegauit terra
Iuda.Quia Iudæa laudem fignificat , quo Matth, 2.
niam non folum ab hominibus erat diui-
nis laudibus frequentanda , fed & ab An- Luc , 2 ,
gelis , iuxta illud: Etfacta eft cum Angelo,
multitudo
 BETHABARA.
multitudo militiæ cæleftis laudantium & be-
nedicentium Deum.
Bethlehem fita eft in fexto milliario à
3
Hierony. Hierufalem,vt fcribit Hieronymus de lo
cis Hebraicis , vergitque ad Auftrum , vn
Abac.3. de impletum eft illud Abacuc. Deus ab Au
ftro ueniet , bene autem qui depulso Sata-
na Spiritum fan&tum nobis adduxit,ad
auftrum nafcitur , & circunciditur , vt im-
Can,4 pleatur illud Cant. Surge Aquilo , ueni
Aufter,& perflahortum meum,&fluent aroma
ta illius.Flante quippe Auftro, inciditur vi
tis Balfami , vt liquorem diftillet fuauifsi
mum,fic in Auſtrali prefepio Bethlehem
Dominus lachrimulas fudit , & circunci-
Luc.2: fionis fanguinem , quando : Vocatum eft
nomeneius lefus, & balfamum paradifi quo
vulnera noftra fanaret cæpit effundere.
Sed illud ingerit difficultatem , quod
Mich. s . cum Michæas affirmatiuè dixerit: Et tu Be
Quæftio .
thlehem Ephrata,paruuluses in millibus Iuda,
ex teenim mihiegredietur, quifitdominator in
Ifrael.Nihilominus tamen Matthæus alle
gauit: Nequaquam minimaes. De quo funt
Hierony,
variæ patrum refponfiones.Hieronymus
dicit Matthæum volentem arguere fcri-
barum,& facerdotum erga diuinæ fcriptu
ræ lectionem negligentiam , ficpofuiffe
Anfelm. ficut ab eis dictum eft.Idem tenent Anfel
Gloffa.
Canùs. mus ,Gloffa , & Canus de locis Theolog.
D.Thom. 1 2.cap. 14.Sed D. Thomas addit ita qui
dem Matthæum pofuiffe,ficut fcribæ di-
xerunt illi verò non per incuriamita di-
xerunt,fed feruata veritate fenfus , acco-
modauerunt verba , vt Herodes illa faci .
Ofiander.
lius caperet.Tertia eftfententia Ofiandri,
1.1.fuæ armoniæ.cap. 10. Vulgatam non
recte vertiffe textumMichaæ,quific erat
transferendus . Heus tu Bethlehe Ephra-
ta , parum eft, vt fis inter Chiliadas Ìuda?
per interrogationem. Sed huius hæretici
commentum facile retuditur, quia in Hæ
breo non eft parum.Sed eft nomen adie-
Chaldæus, &
tiuu paruula.Sic vertut feptuag. Paruula
es,utfis inmillibus luda. Et Chaldæus quæ
minimafuifti , & Aquila Symmachus &
Pagninus
Theodotio paruula: fic Pagninus,feptuag.
Galatinus. Hebræus, & Vatablus,item Galatinus. li.
4.cap.13.Denique in Hebræo eft Sachir,
quodnomen fignificat adolefcentem iu-
niorem ,& paruum, neque vnquam aduer
Chryfoft. bium effepoteft. Vnde eft quarta fenten-
Theophyl tia Græcoru,Chryfoft.Theophyl.Euthy
Euthymius,
Lyranus: mij , quos fequuntur Lyranus , & Ianfe-
nius , qui fic exponunt.Tu Bethlehe,minil anfemus.
ma quidem es muroram ambitu,fed ne-
quaquã minima dignitate , quem fenfum
fignificauit Chaldæus vertens de præte- Chaldæus.
rito , quæ minima fuifti , quafi dicat, mo-
do non es minima propter Mefsia in te=
natiuitatem ,quæ te fuper Romanas arces
illuftrauit,& cælo parem fecit: quæfente
tia fatis probabilis eft. mihi autem proba
bilifsima refponfio videtur , quam retulit
Ianfenius.cap.9.fuæ concordiæ , & Ifido Ianfenfus:
rus Clarius in fcholiis Michææ , in He- Ifido.Clari.
bræointerrogatiue pofitú effe á Prophe-
ta.En tu Bethlehem Ephrata paruula es?quafi
dicatnon es paruula.vnde legitimum fen
fum reddidit Matthæus dicens : Nequaqua
minimaes. Extant autem duo antiquifsi
mi codices fancti Ifidori gotici contra
Iudæos, & biblia gotica antiquifsima in
Ecclefia Toletana ,vbi in Michæalegitur:
Et tu Bethlehě terra Ephrata, nunquid paruula
esErgo Matthæus legitimum citauit te Matthal
ftimonium Prophete infenfu verifsi-
mo.
CAPVT XÌIL
Bethabara , Bethania , Bet-
phage.
ETHABARA
I
vt docet Hierony
Hierony
mus de locis He- Ioan.I
braicis , eft locus
trans Iordanem,
vbi Ioannes ba
B ptizabat,interpre
tatur autem do-
mus tranfitus , quia baptifmus Ioannis
gratiam minimè conferebat , fed quafi
tranfitum & præparationem ad Chrifti
baptifmum,ficut ipfe teftatur dicens : Ego
baptizo uos inaqua , &c. Ideft non confe-
ro adoptionis gratiam, quam confert Dei
filius naturalis ,Cuiusnonfum ego dignusfolue
recorrigiam calciamenti.
Σ
Bethania vt refert Hieronymus loco ci
Hierony!
tato villa eft in fecundo à Hierufalem
milliario, in lateremontis Oliueti, vbifal-
uator nofter Lazarum fufcitauit , cuius loan:11.
monumentum Ecclefia nunc ibi conftru
Єta demonftrat, interpretatur autem do-
mus obedientiæ , in qua erant Maria ,
Martha ,
 BETHSABE .
¦ Bernard. Martha , & Lazarus , quia vt notat Ber-
nardus fer. 1 3.ad milites templi, tam vita
contemplatiua Maria,quam actiua Mar
thæ , & Lazari pænitentia , in obedien-
Matth.18 .
tia fundari debent, dicente Domino : Si Ec
clefiam non audierit, fit tibificut Ethnicus , &
Luc.10.
publicanus, & Luc. 10.Quiuos audit me audit.
Matth.23 . Denique : Super cathredam Moyfi federunt,
Principes Pharifei, quaecunque dixerint uo-
bisferuate, & c.
Bethphage vt Hieronymus ait de lo-
Hierony, cis Hebraicis , Villula eft in monte Oliue
ti,& interpretatur domus maxillarum,ad
hanc venit Iefus , vt inde tenderet Hiero
Matth.21 folymam .Erat autem villa facerdotù, pul
chre ergoprimum ad facerdotes venit le
fus , & per eos ad Hierufalem ,ideft ad fi-
delium Ecclefiam introducitur , iuxta
Pfal.67. quod illis dicitur, Pfal. iterfacite ei, quiaf-
1
cenditfuperoccafum ,Dominus nomen illi. vbi
Gregor, Greg. homil. 17.fuper Euangelia fuper
occafum(inquit) Dominus afcendit, quia
vnde in pafsione occubuit, inde maiorem
gloriam fuam ,refurgendo manifeftauit.ei
autem iter facimus , quando eius gloriam
veftris mentibus prædicamus. Hæc
Gregorius :
CAPVT XLIII.
Bethfabe.
ETHSABE interpretatur filia
iuramenti , vel faturitatis , fuitvxor
B
Vriæ,quam fuftulit Dauid, & mari-
2.Regir: to eius occifo , duxit eam vxorem, de qua
genuit Salomonem,lege. 2.Reg.11. Eftau
tem typus Ecclefiæ gentium Chrifto
copulatæ , vt docet Auguftinus,lib. 2 2 .
Aug
contra Fauftum,cap.octogefimo. Præte-
rea de illa fit mentio Matth.1 . Dauid genuit
Matth,
Salomonem,exea quæfuitVria.Vt nemo de
peccatorum venia defperet , qui de pec-
catricibus fæminis legit filium Dei
naturam humanam ſuſcipe-
re non dedigna-
tum .
£3
223
CAPVT XLIIII.
Bethfaida,Bethfames ,Be-
thulia.
ETHSAID A interpretatur
domus frugum , vel domus vallis ,
Ba
fuit ciuitas in Galilea Petri , & An
drææ , & Philippi Apoftolorum , apud Ioan.1.
Ioan,& Marcuin , vbiHierony: typumi Marci.8.
fuiffe dicit huius mundi , vnde filius Dei Hierony.
difcipulos elegit. Mendofe verò pifcina
probatica vocatur Bethfaida , cum legen
du potius fit Bethesda,de qua Hierony.li Hierony.
bro de locis Hebraicis , Betheſda (inquit)
pifcina in Hierufalé, quæ vocatur agoßx
TIX & à nobis interpretari poteft pecua
lis,Hæc quinque quondam porticus ha
buit,oftendunturque gemini lacus , quo .
rum vnus hy bernis pluuiis adimpleri fo-
let, alter mirum in modum rubens , quali
cruentis aquis , antiqui infe operis figna
teltatur , nam hoftias in eo lauari à facer
dotibus folitas ferunt ,vnde ,& nomen ac- Ioan, s .
cepit.Hæc Hierony.de quo Ioan . 5.legi-
mus Angelum ibi defcendere folitum , &
primum quiingrederetur poft motionem .
aquæ fanare confueuiffe,in typum baptif
mi , &penitentiæ facramenti , in vnitate
fi dei.
2
Bethfames interpretatur domus fo-
lis ,fuit autem ciuitas,in quam à terra Phi
lifthinorum Vaccæ portauerunt arcam
federis..Reg.Notat autem Greg.fuper. Greg. 1.Reg.6 .
1.Reg. 6. domumfolis celeftem patriam
fub figura Bethfames appellari , in quam
corpus Chrifti portatum eft , inter duos.
choros , alterum Angelorum , alterum
verò animarum fanctorum patrum .
3
Bethulia erat ciuitas in qua Iudith vi- iudich.6.
dua morabatur , quam obfedit Holopher
nes.Iudith. 6. & 7.in typum Ecclefie, qua
poteftates oppugnant tenebrarum , fed: Matth,16,
Porte inferi non præualebunt aduerfus eam.
CAPVT XLV.
Bibere , Potare.
IBERE dicitur Hebraicè Sa-
‫שחת‬
B thach vt pater Exo . 34. & 2.Reg.1 .
& Gen. 9. dicitur , & Gamma
Gen. 24 .
Bibere eft faucibus humorem haurire I
fiue
 BIBERE .
fiue potum,bibere autem vinum prohibi-
Leuit,10. tum erat olim facerdotibus Leuit. 10.
Quod inebriare poteft non bibetis.
2 tro in die Pentecoftes.Act. 2.Quando qui-
Bibere vinum in fcripturis abfolute po
Regula, fitum , denotat copiofe & immoderate bi
Amos.6.
Pfal.68. bere. Amo.6.Bibentes uinum in phialis,Pfal.
Hierony Et inme pfallebant , qui bibebant uinum. vbi
Hierony. Repleti ( inquit ) viño iniquita-
tis, qualiter Chriftum occiderent conci-
nebant , vel ebrij erant de vino , quando
operiebant caput eius , & dicebant , pro-
Aug, phetiza nobis Chrifte, quis eft qui te per
cufsit.Hæc Hierony.& Aug. fuper eun-
dem locum , Putatis ( inquit ) fratres, hoc
Chrifto tantummodo contigiffe , quoti-
die illi in membris eius contingit , quan-
do forteneceffe exit feruo Dei prohibere
ebrietates. Hæc Aug Sic & defiliabus
Gen.12 Loth, qui patremfuum ftudiofe inebria-
runt dicitur.Gen . 19. Dederunt itaque patri
lob.1 .
fuo bibere uinum nocte illa, & Iob.. Cum qua
dam diefilijfiliæ Iobcomederent , & bibe=
rent uinum in domo fratris fui primoge-
Lyran
niti: vbi Lyranus ratione(inquit) primo-
fai.5 . geniti fiebat folennius, & iucundius con-
uiuium.SicEfai.5.Væ qui potentes eftis
ad bibendum vinum , & virifortes ad mif
Efai,22, cendam ebrietatem.Item Efa. Et uocauit
Dominus in die illa ad fletum ,& c .& eccegau-
dium , comedere cernes, bibere uinu, Efa.
24. Ioel. 1. & 3. Quia ergo vinum cum
abunde fuerit, immoderatebibitur, & me
tem fubuertit , in conuiuiis quæ miraculo
Ioan.5. Dominus multiplicatis panibus fecit ad
Marcı.8. turbas , nulla mentio fit vini , in exemplu
Ioan.2. fobrietatis , & in conuiuio nuptiale cui
interfuit in Cana Galileæ , vinum de-
fuit.
3 Et. 2.Reg.dixit: Numfanguinem uirorum fto 2 ,Reg.23 .
Bibere fanguinem eft in vindictam ,
Num.23. fanguinemhoftium fundere.Sic Ifraeliti-
co populo prædixit Balaam. Num. 2 3 .
Ecce populus ut leena confurget,& ficut leo eri
geturnon accubabit leo, donec deuoret prædam
Ezech, 39, occiforumfanguinem bibat.In eodem fen-
fu Ezech.Carnesfortium comedetis,&fangui
dem principumterræ bibetis,ideft vindictam
de hæreticis & Antichrifti fautoribus fu-
metis,dicitur Ecclefiæ Catholicæ filiis , vt
Hiero,
Matth. 16. exponit Hierony.Quiaporte inferinonpre
Zach.9. ualebunt aduerfus cam.Item vbi vulgataver-
tit Zach.9.Bibentes inebriabuntur quafi à ui-
no.Septuag.vertunt: Bibentesfanguinem co-
rum ficut uinum, quod de Apoftolis & Apo
ftolicis prædicatoribus,qui hominis vete
Hiero .
ris fanguinem , conuerfis ad fide genti-
y,
bus,fuderunt,Hieron intelligit.Se d Ru Kupetas.
pertus de Iudæis ad fidem conuerfis à Pe A&.z .
dam dixerunt,mufto plentfunt ifti.
Bibendum fanguinem in fupplicium
dare damnatis dicitur Deus. Sic exponit Gloffa.
Gloffa ordinaria , & interlineatis illud Apcc- 16.
Apoc.Etaudiui Angelum aquarum dicéniem,
Rectuses Domine,& c,Quiafanguinemfancto
rumer prophetarumfuderunt: dedifti eisfan D.Thom:
guinem bibere.Eodem modo D. Thomas ,
qui Angelú aquarü prædicatoru intelligit
ordine, qui Deu laud at , propterea quod
fautoribus Antichrifti , qui fanguine Eno
ch, & Helia aliorumque iuftorum fude-
runt , æternum dedit fanguinis potum,
ideft æternam damnationem . Damnatio
vero dicitur fanguis,quia mortis eft fignu
fine fine,quæ quidem explicatio myftica
videtur. Literalis autem eft , Angelum
aquarum materialium pæfectum,vt expo
nit Aretas , gratias agere Deo , quodcon- Aretas.
uerterit aquas materiales in fanguine ad
pænamimpioruillius temporis,fanguinis
martyrum effuforum . Nec mirum cum
legam Ex.7.aquas fluminis Ægyptiver Exod. 7.
fas fuiffe infanguinem ,& pifces,qui erant
influuio mortuos effe , Et non poterani
Agyptij bibere aquam fluminis.
Bibere quoque fanguinem dicitur , qui 5
periculo fanguinis & mortis aliorum pa-
rat fibi efcam aut potum , vnde Dauid, 1 . 1.Pa
ral. 11 .
Paral, 11.cumtres illifortes aquam de ci
fterna Bethlehem,quam appetieratattu .
fiffent,dixit: Abfit ut in confpectu Deihoc fa-
ciam, & fanguinem iftorum uirorum bibam.
rum ,qui profectifunt, & animarum periculum
bibam:Quodfi in fuos vfus Dauid aquam
illam conuertere non eft aufus quæ cum
periculo fanguinis hominum peccatorum
quæfita eft , qua fronte prælatus Ecclefiæ
in fuos fuperfluos , & confanguineorum
vfus redditus Ecclefiafticos proh dolor
quos fuifacri cruoris effufione filius Dei
comparauit: infument:certe non paftor Ioan,ro.
fed mercenarius ifte vocatur à Chri
fto.
Bibere calicem, pafsionem fignificat, 6
ficut Hierony.ait,fuperillud Matth. Po - Hiero.
teftis bibere calicem quem ego bibiturus fum ? Matth.20 .
Calicem ( inquit ) in fcripturis diuinis
intelligimus pafsionem:iuxta illud : Pater
fi non
 BIBERE .
Matth.26. fi non poteſt calix iſte tranfire,nifi bibam illum?
Fiat uoluntas tua.
Bibere defurore Dei , vel calicem de
7 ru quomodo mixtu: eft& fi mixtú quomo
manu Dei , vel de vino iræ Dei , denotat
poenas fcelerum luere , diuino iudicio ple
Hieron y. &ti,vt docet Hierony.fuper illud Efai : Ele
Efai.s I. uare,confurge Hierufalem, quæ bibiftide manu
Dominicalicem iræ eius, ufque adfundum cali=
cisfoporis bibifti: potafti ufque adfaces.vbi
Hierony, Hierony. notat , de vltima defolatione
Hierufalem effe fermonem,fub Romanis :
de qua Dominus dixit : Nonrelinquent inte
lapidemfuperlapidem. vnde fubdit Efaias :
Luc, 19. Non eft qui fuftentet eam ex omnibus filiis
eius.Enim verò in prioribus calamitati-
bus fuftentata fuit à prophetis : nunc au-
tem neque Prophetas habet , neque Deu
nouit , neque fpem retinet , ideo dictum
eft vfque ad fundum calicis foperis bibi-
fti, ideft, vfque ad vltimum exterminium
Cyrillus, peruenifti . Eodem modo exponit Cyril-
lus. Secundum eandem metaphoram .
Hier. 25.
Hier.de flagello quo manu Regis Babylo
nis percuffurus erat Iudeos,& varias tunc
gentes , dicit Dominus: Sume calicemfuroris
de manu mea, Etpropinabis de illo cunctisgenti
bus,ad quas mittam te : bibent , & turbabun-
Hier.51.
tur.Et Hier. 51. Calix aureus Babylon , &c.
Deuino eius biberunt omnesgentes, ideo commo
Ezech.23. tafunt.Et Ezech . ad Hierufalem à Chal-
dæis tunc deuaftandam ait : Calicem foro-
ristuæ bibes,profundum,& latum, & eris in de
Lyran
rifum. vbi Lyranus calicem fororis tuæ,
ideft Samariæ, quæ ductafuerat prius cũ
decem tribubus in captiuitatem ab Affy-
Nahum,2.
riis.Itē Nahum.2.Regi Babylonico dici
Hierony tur,à Perfis Medifque fuperando: Bibe tu
quoque e confopire , vt exponit Hierony.
Dederat enim De' BabylonicoRegi Bal
thafar fpatium pænitentiæ , & lucem do
trinæ Danielis , & aliorum prophetaru,
& licet aliquãdo fine additio ne alterius li-
fed quia noluit ambulare in luce,tenebras
æternas incurrit , à fuis hoftibus interfe-
Ioan. 12 ,
&tus,ideo Dominus dixit : Ambulate dum
lucem habetts, ne tenebræ uos.comprehendant.
8 Sub eadem metaphora legimus Apoc.
Apoc.14. 14. Si quis adorauerit beftiam , ideft Anti-
chriftum ,Bibetde uino iræ Dei, quod mixtum
eft mero,de calice iræfuæ,item Pfal.Quia ca-
lix inmanu Domini uinimeri , plenusmixto:
Et inclinauit exhoc in hoc,uerutamenfexeius
nõcft exinanita,bibent omnes peccatores terra.
In vtroque autê loco cade eft difficultas,
Pfal.74 quomodo merum eft mixtum.Quia Pro
224
pheta dicit: Vini meri plenus mixto, & Ioan-
nes ait.Quod mixtu eft mero , fi eft ergo me- Quæftio.
do merü, de quo funt duæ fentetiæ expofi
toru diuerfæ,prior eft,vinu mixti intelli-
gi fecundum Græcã phrafim , ideft infu-
fum, quia mifcerè grace negavvów , eft in
fundere, etiá fine alterius liquoris additio
nc.aut.comixtione.ita exponut Gagneius Gagneius
.
fuper Apo. & Erafmus in fuis annotationi Erafinus.
b⁹ , itēAntonius Gueuara fuper Abac . 2. Ant.Guedà.
inillud :Circudabit te calix dexteræ Domini . Abac.2 .
Quia verbi Græcum κεραννύςαι , quovti-
tur hoc loco Ioannes , deducitur à nomine
egas , ideft cornu, quod veteres vtebatur
ad bibendum , ideo mifcere eft cornu in
fundere , & miftum eft , cornu fufum ,etia
finerum fit.ita Plato in Philebo ait, diis Plato.
o Protarchemifceamus . Sed diis non nifi
meru libabant ficut Virgilius ait. Virgili .
Hic duorite mero libans Charchefia Bacho, Seruius ."
fundit bumi.
Denique Seruius ibidē tradit, gētes olim
diis fuis non nifi merum libaffe, ritu anti- Aretas.
quifsimo . Eodem modo exponit Aretas
fuper Apoc. 14.mixtum (inquit) effe, non
fignificat temperaturam aliquam ,fed ad-
ditionem, ideft, appofitum in cratere iræ
Dei.Significat ergo damnationem æter-
nam , fine admixtione mifericordiæ, iux- Iacobi . 2.
ta illud Iacobi. 2.iudicium fine mifericordia
his,qui non faciunt mifericordia. Pofteriorni Gloffa.
hilominus expofitio eft Gloffa ordina- D.Thom .
riæ , & D. Thomæ fuper Apo . 14. Item Vatabli,
Vatabli fuper Pfa.74.Qui tenent mixtu
propriè capi, pro eo quod mixtum e't cũ
alio vel vino quidem , quia diuerfa vina
mixta robuftiora fiunt, fiue cum foecibus, Gloffa
dicit Gloffa . Quod autem etiam fecundu
phrafim Græcam , verbum xe gavvuw,
quoris infundere fignificet , fæpe tamen
propriè accipitur pro eo quodeft duos
liquores coniungere, & vinum cum aqua F.Ribera .
temperare, vt F. Ribera dicit idque affe- Plutarchus.
rit Plutarchus in conuiualibus qq. lib. 8. Cælius.
q.6. & Cælius Rodiginius libr.27.Anti-
quarumcap.27.ait κεράσαι
xaparayDicunt Græ Euthymius.
ci pro mifcere viño aquam, & Euthymius Pfal.74.
græc fuper Pfa.74.Plenus mixto, exponit
plenus mifericordia ficut vinu aqua mifce
tur,fed fecundu Euthymiu duos calices in
manu Domini poni oppottebat,alterume
ri,alterum verò mixti aqua, propterea me
lior
 BIBERE .
lior eft expofitio Gloffa, vt fit meru , ſed
inie& ta ibi aliqua fpecie fortificatiua , vt
Lyran.
fit inclareto ficut putat Lyranus ,& Chal-
Chaldæus. dæus plenus mixtione amara vertit, velfæ
cibus mixtum,ideo fubditur: Etfexeius nõ
eft exinanita, bibent omnes peccatores terræ,qui
Matth.25 .
Matth.18. busdicet: Ite maledicti in ignem æternum.Item
Matth.25 . talis fuit debitor decem millium talento-
rum ,& qui ingreffus eft conuiuium,nō ha
bens veftem nuptialem : denique virgi-
nes fatuç,hi omnes bibent de calice mixio
Iob.ax.
fæcibus fine fine:De quo apud Iob. dici-
tur impio, Defurore omnipotentis bibet.
9 Bibere vinum damnatorum eft de pe-
cunia virorum innocentium , qui iniuſte
Amos.2, dainnatur conuiuia facere . Amos . 2 .
Et uinum damnatorum bibebant. vbiin He-
bræo eft vinum corum , quos calumnia
Pagninus, batur.Pagninus vertit vinupænis affecto
Glo. Inter-
lineal. rum ,vnderecte Gloffa interlinealis expli
cuit,vinum eorum quos vi opprefferant.
Lyran.
Et Lyranus,cōuiuia faciebant de fubftan
Hierony,
tia iniufle opprefforum, Hieronymus au
tem dicit hoc fcelus effe inexpiabile. Eft
Deut.32. (inquit ) vinum illud Sodomorum, & ve-
Pfal.13,
nenum afpidum in fanabile, non quod fit
irremifsibile,fed quia cum tam altas radi
ces egerit auaritia, contemnit remedia, fi-
cut remedium fibi datum de vlcerofo La-
Luc.16. zaro curando,defpexit diues purpuratus
Pro.4 .
cui competit illud Pro.4.Qui bibunt uinum
iniquitatis.
-10 Bibere fuper aliquem,eft de eius exitio
Abd.z. lætarı Abdia..Idumæis dicitur,ficutfeci
fti fiet tibi,Quomodo enim bibiſtiſuper motem
fanétum meum,bibent omnesgentes iugiter,&c.
Hierony. Vbi Hierony.ficut letati inquit) eftis vos
Idume ,aduerfus populum meum cum
gentibus reliquis , ita onnes lætabuntur
contra vos.Eodem modo Cyrillus,ad hoc
Cyrill. facit quod Dominus ait,in qua menfura
Luc.6.
menfi fueritis,remetietur vobis .
1I
Bibere vinucu lacte, phrafis eft Can.5 .
Can- 5. vbifponfus ait.Comedifauu cu melle meo, bibi
Lyran.
uinum cum lacie meo, quod Lyranus,ad ferti
litatem terræ promifsionis reducit,fed nõ
Greg.
eft ad re:quare melior eft expofitio Gre-
Gloia
Vatablus, gor. Glof. & Vatabli. Biberefponfum
vinum cum lacte,eft approbare doctrinā
Ecclefiæ,in qua paruulis lac datur doctri
2.Pet.2 . næ clarioris,iuxta illud Petri:Sicut modoge
niti infantes lac concupifcite.Et adultis vinu
doctrinæ perfectioris,que lætificat corho
minis,propinatur, qualis eft. Beatipauperes
beatiquiperfecutionem patiunturpropter iu
ftitiam,& fiquis uult uenirepoft me abnegetfe-
metipfum. Item.Ecce ego mitto uos ficut oues Matth.s .
in medio luporum . Denique : Qui non renun- Matth.16.
Matth.10.
tiat omnibus quæpofsidet, non poteft meus effe Luc.14.
difcipulus.Et diligite inimicos ueftros. Matth.5 .
Itaque bibere vinu metaphorice eft perfe
12
&tionem Euangelicæ doctrinæ haurire.
Hoc vinum non bibunt Iudai. Sed perfe
ti in Chrifto.De quo Efai. Serui mei bibēt, Efai.65 ?
&
uosfitietis.Et alibi.Sidedero triticum ultra Efal.62 .
inimicis tuis , & uinum tuum in quo laboraſti,
c. quia qui comportant illud , bibent in atriis
fanctis meis.vbi Hieronymus quæ ex par Hierony
te ait,complentur in Ecclelia , quando di-
cit Dominus difcipulis fuis: ibite amici, er
inebriamini fratres , quod vinu lætificat cor
hominis,& Gen. 43. in plena luce atque
meridie bibitur à Iofeph cum fratribus
fuis,& complebitur plenius , quando im
plebitur terra benedictione Domini. Hęc
Hiero. Eodé modo intelligit illud Zach . Zach.9.
9.Bibentes inebriabuntur quaji uino , & certe
quiinebriatur , expoliat fe præ calore vi
ni, & omnium obliuifcitur : fic qui doctri
na Chriftiinebriantur, dicunt Matth. 19. Matth.19 .
Ecce nos reliquimus omnia : & fecutifumus te,
& obliti iniuriaru , rogant cũ Petro : Quo
ties peccabit in mefrater meus,& dimittamel ? Matth.18 .
Bibere vinum à Sapientia mixtum, eſt
13
in Euchariftia fanguinis Chrifti fieri par
ticipem.Pro.9 . Bibite uinum quod mifcuiuo-
Pro.9.
bus.Sic exponit Hierony. fuper Efai. 55. Hierony.
& fuper Pro.9.In vino,inquit, mixto con
iun&ta in vna Chrifti perfona deitatis &
humanitatis natura exprimitur, code mo
do exponunt Gloffa , & Lyranus , & ante)
illos Cyprianus in Epift . ad Antonianu . Gloffa
Lyran .
Dehoc loan. 6. Quimanducat meam carnem, Cypria.
& bibit mcum fanguinem , in me manet , & ego loan..
in illo.De quo latius li. 5. in verbo Eucha
riftia.Idé fignificat . 1. Cor 10. No poteftis
cali em Domini bibere ,& calicé dæmoniorum, 1.Cor.10.
ideft,de facrificio idolorum participare .
8 Bibere fapientiam
non generat faſti-
dium. Ecclefi. 24. Qui bibunt me : adhuc 14
fitient.vbi Gloffa etiam in hac vita fapien- Ecclefi,24.
tia fpiritualium dicit:quo magis guftatur, Gloſſa.
magis placere , & Lyranus , quia hic fa- Lyran.
pientia quafi per fiftulam bibitur , ideo
defideratur in cælo plenius, ficut Pfalm. Pfal.41 .
Sitiuit anima mea ad Deum fontem uiuum.
Quod fi quis obiiciat cōtra hoc,quod Do
minus dixit Ioan.4. Qui biberit exaqua Ioan,4.
quam
 BIBERE .
quam ego dabo ci , non fitiet in æternum,&c.
Aug
quia vt exponit Aug. tract. 15. in Ioan-
nem ,hoc quidem fiet,fed in refurrectione
mortuorum . Item aliquando dat feruis
fuis Deus in hac vita , ne ad tempus efu-
riant,aut fitiant , in pignus impoffibilita-
tis æternæ in gloria ,ficutdedit Moyfi &
Eliæ ,
, qui quadraginta diebus no fitierūt.
Deaqua deniq; fpiritualis fapientię Dís
Ioan.7, dicit apud Ioan.Quifitit ueniat ad me er bi
bat,ideft, vt fatiatus non fitiat cum torme
Luc.16.
to , vt diues in gehenna .
16 Bibere de genimine vitis nouum vinu
Matth,26. in regno patris,phrafis eft Matt. 26. No
bibam de hocgemine uitis , donec bibam illud
nouum in regno patris mei , quòd duobus
modis exponitur.Prior eft depotu in Eu
chariftia poft refurrectione , quando cor-
pore gloriofo Dís cum difcipulis comu-
nicauit,& comedit,& bibit.vt conftat Lu
Luc.24 ca 24.quando come lit parte pifcis affi,
Mare.vlti. &fauum mellis,& Marc.vlt.quãdo con-
ucfcentibus vndecim difcipulis apparuit
Chryfoft. illis Iefus.Ita exponit Chryfoft & Theo
Theophy. phyl.Cu refurrexiffet, inquit, comedit &
bibit, nouo quodam modo,non quafi in-
Euthymius. digeret cibo ,&c. Eodem modo Euthy-
Lyran.
D.Tho. mius, quos fequitur Lyra.item D. Tho.
in Comment.Matt. Pofterior expofitio
uguft eft Aug.lib. 1.qq. Euangelicarum.q.43-
Vbi per regnum Dei generale intelligit
refurrectionem ,in qua nouum vinueter-
næ lætitiæ cum beatis bibet. Idemtenet
Lanfenius. Ianfenius .
17 Fere eodem modo explicatur illud
Luc.22 Luc. 2 2. Etego difpono uobis , ficut difpo-
fuit mihi pater meus , ut edatis er bibatisſu-
Lyran
permenfam meam in regno meo. Vbi Lyra.
duas admittit expofitiones,vt vel intelli-
gatur in Ecclefia militate de Euchariſtia,
vel in triumphante de gloria beatæ vifio.
Pfal.35
nis.de qua Pfal.35 . Et torrente uoluptatis
tuæ potabis eos.
18 De torrente in via bibire eft de paffio-
Pfal.109. nis aqua potari, Pfal. 109. De torrente in
uia bibet, propterea exaltabitcaput. Quod,
Janfenius: Iafenius ad victoriam Chrifti refert , qui
hoftes fuos victurus prædicebatur , & de
eorum fanguine quafide torrete per me
taphoram bibiturus , quod impletum eft
vaftata Hierufale à Romanis , quæ expo
fitio non eft improbabilis , quia præcef-
fit: Conquaffabit capita in terra multorum.
Sed nihilominus de Paffione Dii , de
225
qua velut de torrente bibit , exponuntj
Aug Hierony Caffiod Gloff & Lyran . Aug.
quæ expofitio communior eft,& præfe- Hierony.
renda :propterea enim exaltauit caput re Caffiod.
Gloffa.
furgendo ,Phili . 2.Quia humiliauitfemet- Lyran .
pfum , factus obediens ufque ad mortem . Philipp . 2.
Chaldaicus paraphraftes exponit: Abore Chaldæus.
Prophetæ doctrinam accipiet,propterea exal
tauit caput.Sic autem filius Dei teftimo-
nia Prophetæ ad fuæ mortis conuenien-
tiam comprobandam accipiebat , ficut di
xit Luc. 24. Neceffe eft impleri,quefcri- Luc.24.
ptafunt in lege Moyfi ,& Prophetis Pfal
mis deme. & Luc . 1 8.Et confummabuntur , Luc.18 .
que fcripta funt per Prophetas defilio ho-
minis.
Bibere diuitias dicitur fur &
raptor, 19
Iob 5.Bibetfitientes diuitias eius,ideft pre Iob.s.
donos &raptores.vt exponit Lyr diuitias Lyran,
impius, quas defiderauerat nō obtinebit:
ideo monuit Dís Matth 5. Nolite thefau
rizare uobis thefauros in terra,& c. ubi latro Matth, s.
nes effodiunt & furantur .
Bibere ficut aqua iniquitatem, eft fine 20
timore Dei peccare.Iob . 1 5.Cæli nofunt lob is.
mundi inconfpe&u eius , quanto magis abomi-
nabilis & inutilis homo,qui bibitficut aquam
iniquitatem. Eodem modo amici Iob de
illo dicebant: Quis eft uir ut eft lob ? qui lob 34.
bibitfubfanationem quaſi aquam, ideſt fubfa
nat finefræno iudicia Dei , vt exponunt
D.Tho . & Lyranus . D.Tho.
Bibere puriffimamaquã , & reliquam. lyian .
turbare pedibus eft prædicatorum adulte 21
rantium verbum Dei.vt Hierony.expo- Hierony.
nit fuper illud Ezech. Cu puriffima aquam Ezech.34.
biberetis, reliqua pedibus ueftris turbabatis.
Ecclefiaftici,inquit viri , qui dogmatum
non cuftodiunt veritatem,fed de fuo cor-
de confingunt, & magiftrorum fibi affu-
munt authoritatem.Hæc ille. Hoc præ-
cauens filius Dei dicebat: Predicate Euan- Marc.vlt.
geliumomni creaturæ, ideft non veftra cō-
menta & phaleras.Et rurfus: Docentes eos Matth,vlt.
feruare omnia quæcunque mandaui nobis.De
nique.Qui autemfecerit & docuerit , hic ma Matth.s .
gnus uocabitur in regno cælorum.
Alias phrafes de potu , vide in verbo
Aqua.
Bibère depetra , vide in verbo Lapis
numero 6.
FF CA
 BIGA.
CAPVT XLVI.
Bige.
IGA Duorum equitu
legitur Ifa.2 1. vt mox di-
cemus Hebraicè verò eft
‫צמר‬
B Semed Parafim , & certè.
‫פרשים‬
Bigæ funt currus duobus equis vecti,
quos primum inuenere Phrygij.tefte Pli
Plinius.
nio lib.7.c.5 6.ficut quadrigas quatuor
videlicet equorumprimus iuxit Erictho
nius Rex Athenienfiu .Apud veteres bi-
ga quoq; legiturin fingulari. Sic Ifai. 2 1 .
Ifa,21, Ecce ifte uenit afcenfor bige equitum,& ref
pondit, dixit,cecidit , cecidit Babylon.Hic
afcenfor bigæ fuit Cyrus Rex Perfarum
ato; Medoru,qui expugnauit Babylone:
ideo moderator bigæ duorum equitũ di-
citur,ideft duorú regnorum.vt exponunt
Hierony. Hieron.D.Tho.& Lyra.de quo egimus
D. Thom in verbo Af êfor bb. 1.nu.2o.Eft autem
Lyra. Cyrus Chrifti typus regis hominum &
angelorü:proptereà in eius natiuitate ca-
nunt Angeli:Gloria in excelsis Deo , & in
terra pax hominibus bone uoluntatis : quia
inter vtrumque regnum cælefte & terre-
nu paxfacta eft: & ideo fubditur,cecidit
Babylon,ideft mundi potentia,atque fu-
perbia cecidit,cum rexceli & terrę naſci
tur in prefepio:dicatur ergo in natiuitate
Luc.2 Chrifti: Ecce ifte uenit aſcèſor bigæ equitũ,
refpodite dixit,fubaudi fpirit' prophe
tiæ: Cecidit,cecidit Babylon. Vel vt expo-
Ifichius nit myftico etiam fenfu Ifichius lib. 2.fu
per Leuit.ca. 11.Chriftus per Cyru de-
fignatur,duorum Dís populorú Iudai-
Ioan.io: ci & Getilici,qui ait.Alias oues habeo que
nonfunt exhoc ouili,& c. & illas oportet me
adducere, & c.
CAPVT XLVII.
Bilibris .
ILIBRIS Duas libras figni-
ficat,libra autem pondus eft duode
B
cim vnciarum , vel duodecim par-
tium æqualium.
Bilibris tritici metaphoricè verá intelli-
I
gentia fcripturarum ,noui prefertim teſta
menti fignificat , quæ duobus præceptis
Apoc-6 charitatis cötinetur.Sic legimus Apoc. 6.
Et audiui tanquã uocem de medio animalium
dicentiu ,Bilibris tritici denario uno , &tres
Bilibres hordei denario uno,uineu & oleune
BILIBRIS .
laferis.Imprimis hec vos quatuor eft ani
maliu,ideft quatuor Euangeliftarum ,qui
per quatuoranimalia fignificantur,vt ex-
ponut Richar.Anfel . Haymo,D.Tho . & Richard.
Anfelmus:
alij patres.Porrò pro bilibris, Græcè eft Haymo.
chanix,quòd eft nomē mēfura aridoru, D.Thom.
& quauis fecundu Budaŭ lib. 5. de affe, Bude.
hęc menfura capiat fextarios duos , ideft
quatuor libras,videlicet 48.vncias, quia
fextarius 2 4.vncias retinet.Nihilominus
Polux in fuo Anomaftico ,lib. 4. ca. 2 2. Polux.
chanici tres tantú coty las tribuit. Habet
aute cotyla vncias nouem, eodem modo
Altçus in libello de ponderibus chanice Altaus:
Attica,que à communi multu diftat, tres
cotv las habere teftatur, ideft 2 7. vncias,
& Gregor,Agricola chanice duas libras, Greg Agri-
& quadrante afferit continere, quòd con cola.
uenit cum textu noftrævulgatæ , bilibris
enim dug funt libræ,quas cötinet chanix
cum quadrante.
Chenix ergo in comuni modo loque- 2
di capitur pro mefura frumeti, qua fingu-
lis diebus homo poteft fuftetari, vt puta-
uit Budæus loco citato ex Herod.lib.7. Budæus.
& Suida: ideo vocari folet cibus diurnus, Herodotus.
Denarius verò moneta eft dece era con-
tinens,ideft minuta quadrantia , que fa-
ciunt quadraginta dipondia , ideft Iulū
Italicum , vel regalem numum Hifpani-
cum , & paulo plus.
Quopreiacto fundamento expoſitio 3
huius loci fecundum Areta Epifcopu , & Aretas.
Victorinu eft , tanta erit fames fpiritualis Victorinus
in terra.de qua Amos 8.1mmitam famem Amos 8.
interra,&c. Famem audiendi uerbi Dei.Pro
pterherefes véturas,vt bilibris tritici,ideft
legitima Euangelij intelligentia , quæ ex
Matth.22.
duobus pendetcharitatis preceptis,quæ
quefola poteft mentem humana in fpi-
ritu fuftentare,conftet denario vno , ideft
toto pretio induftriæ & laboris humani.
Et tres bilibres hordei , hoc eft legitima in
telligétia veteris teftamenti, quòd diuidi-
tur in tres partes,fcilicet in lege, Prophe-
tas, & Agiographa,fimiliter coltet pretio
laboris totius vitæ , quæ confumenda eft
infcrutandis fcripturis fecunduni tradi-
tionem patrum,& decreta conciliorum,
atque Summoru Pontificu. Quòd quia
non faciebant Pharifæi , dictum eft eis .
Euntesdifcite,quidfit mifericordiam uolo, Matth 9.
nonfacrificium , & alibi. Irritumfeciftis ma Matth.15.
datum Dei proptertraditionem ueftram. Ite
Sadu-
 BLASPHEMARE .
Luc.20. Saducæis dixit: Erratis nefcientesfcriptu-
ras,nequeuirtutem Dei. Secunda nihilo
minus expofitio eiufdem loci eft, parum
Abb.loach. diuerfa Abbatis Ioachim , Gagnei, & Ca
Gagaeius.lij in collectaneis : bilibrem tritici denario
Calius.
vno emi , ideft intelligentiam Euangelij
fide, & operibus , qui denarius argenteus
decalogi opera, & argentum continet fi-
dei.Quòd verò fubditur: Vinum oleum
Beda
ne leferis.Exponit Beda. Ne læferis per
fcandalum vinum charitatis Dei , &
oleum charitatis proximi dicente Chri-
Matth.18. fto:Ve autem homini illiper quemfcandalu
uenit.
CAPVT XLVII.
Blafphemare.
Lafphemare in fcri-
ptura diciturHebrai-
cè Nachab, Leui . 2 4 .
fignificat etia pugere.
B Eft autem blafphe
I mare,maledicere,exe
crari , & alicui quip-
piam indecens per iniuria tribuere,maxi
ma verò blafphemia contra Deuin eft:
deinde contra fanctos, quoruhonor refer
Leuit.24.
tur in Deu, Leuit. 2 4.Homo qui maledixe-
rit Deofuo, blafphemauerit nomen Domi=
ni,mortemoriatur. Deo autem maledice-
D.Thom: re,vt notat D.Thomas 2.2.q.1 3.art. 1 .
duobus modis contingit,aut quãdo quis
tribuit illi,quòd ei minimè conuenit ,vt fi
dicaturiniuftus , crudelis , impotens , aut
obnoxius cuicunq; defectui , fiue id cre-
dat homo,quòd ad infidelitate pertinet,
fiue nocredat,quod eft pura blafphemia ,
Job.r. ficut vxor Iob:Dixit ei benedic Deo & mo-
rere,ideft maledic.
2 Blafphemaueruntfanctum Ifraël, legimus
Ifa.r: Ifa.1. Quod Hierony.per vaticiniu de
Hierony. Iudæis dictu exiftimat,qui clainauerunt :
loan.19.
loan.8. Non habemus regem nifi Cæfarem. & dice-
bant : Samaritanus es tu , & dæmonium ha-
loan.10.
bes. Item: De bono opere non lapidamus te,
fed de blafphemia , quia tu homo cum fis facis
te ipfum Dei.Itaq; totum hoc vaticinium
Ifaiæ prophetiæ de Chrifto prædictum
•Caprianus effe tenet Cypri. lib. 1 .contra Iudæos in
Tertull.
principio, & Tertul.lib. 3. contra Marcio
Procop:
nem : Item Procopius hoc loco non nifi
de Chrifto poffe intelligi putat, quem Iu
Hilar.
dæi blafphemauerunt , & Hilarius fuper
226
illud Pfal. 2. Quarefremueruntgentes , &
Origenes lib.2.cótra Celfum.Prætereà, Origen. I
quòd Ifaias fubiungit in fine cap. 5. Elo- Ifa.s.
quiumfancti Ifraël blafphemauerunt.Cyrill. Cyrillus.,
exponit de Iudæis,qui Euangchum blaf
phemauerunt, dicentes filio Dei. Tu de te
ipfo teftimonium perhibes teftimoniumtuum Ioan.S.
non eftucrum, & his fimilia.
De eifdem Iudæis dicit Ifa.c.§.2.Quia
3
bec dicit Dominus : In Ægyptum defcendit po Ifa.5 2.
pulusmeus,ut colonus effet ibi, er Affur
, abf-
que ulla caufa calumniatus eft eum , &nunc
quid mihi eft hic , dicit Dominus : quoniam
ablatus eft populus meusgratis.Dominatores
eius unique agunt, & iugiter tota die nomen
meura blafphematur . Vbi Hieron. Arguit, Hierony.
inquit populu Iudæorum ,& vetura pre-
dicit, Quòd qui voluntate fua in Iacob
defcedit in Ægyptios , & tempore neceffi
tatis , ac famis peregrinatus eft in terra
Geffen : poftea ab Affyriis , quos in nul-
lolæferat, calumnia fuftinuerit , & in Ba-
bylonem captiuitate translatus fit. Vnde
infert, & nunc quid mihi eft , dicit Domi
nus: & eft fenfus. Nihil habeo reliqui , vt
in hac regione videlicet Iudæorum per- こん
maneam,quia populus meus ablatus eft,
vel peccatis fuis , vel viribus Romanoru,
nempè fubTito & Vefpafiano captiuus.
Deinde caufam captiuitatis fubdit , quia
dominatores coru , hoc eft magiftri ,prin-
cipes & Pharifæi iniquè agut.Hec Hie-
rony.codem modo exponit Cyrill. Itaq; Cyrillus.
tres captiuitates proponit apud Egy-
ptu, apud Babylonios, & fub Romanis.
Dominatores verò funt Pharifæi qui ini
què agunt,vide quam iniquè : lege Domi
num eos reprehendente Matt. 5.Qua Matth.15.
reuos tranfgredimini mandatu Dei, pro-
pter traditione ueftra ? Vide quoq ; quomo
do in cocilio fuo dicut. Expedit, ut unus ho loan. 11:
mo moriatur pro populo, erc. & quomodo
clamauerunt aduerfus Saluatore: Crucifi , Ioan. 19.
ge,crucifige. Deniq; quod ait Propheta :
Et iugitertola die nomen meum blafphema-
tur: Subaudiatur, inquit, Hier. in Synago Hierony.
gis veftris, qui diebus ac noctibus blafphe
mant Saluatore, & fub nomine Nazare-
norûter in diein Chriflianos congerunt
maledicta, illis ergo blafphemantibus po
pulus meus , ideft populus Chriftianus
fcietnomen meum,quod ego fum quilo
quebar per Prophetas. hac Hierony.
Prætereà legimus de Iudæis ad fidem 4
Ff conuer-
 BLASPHEMARE .
conuerfis , & conuert endis prædictum ab
Ifa.48. Ifa.cap.48.Excoxi te,fed non quafi argen-
tum: Elegi te incamino paupertatis , propter
mefaciam,ut non blafphemer, gloriam meam
Hierony. alierinondabo. Vbi Hieronymus fermo-
nem effe Domini dicit ad Iudæos , ad
quorum Synagogam , ait : Excoxite
quomodo conflatur argentum,fiue non
in diuitiis,fed in fornace paupertatis pro-
bauite : ex quo oftenditur , & in diuitiis,
& in paupertate plerofq; tentari , fi aut
illis abutantur, aut penuria nequaquá vir
tute fuftineant. Proptermefaciam, ut non
blafphemer. Ne putent gentes vos non
mea ira , fed idolorum veftrorum auxi-
lio cffe fuperatos, quodq; infert: Gloriam
meam alteri non dabo. hoc fignificat ne ido
la putentur opprefifle populum. Hæc
Hierony. Hierony.in Hebræo legimus . Elegite,
& non in argento , ideft , non in diuitiis,
quia diues effes,fed in paupertate. Vnde
Hieronymus. Addit hoc explicari à no-
ftris, ideft à Catholicis de Apoftolis , &
difcipulis Domini conuerfis ex Iudaif-
mo ad Chriftum,quos ille probauit in ca
Matth.19 mino paupertatis , vnde dixerunt: Ecce
nos reliquimus omnia , & fequuti fumus te.
Elegititaq; Apoftolos pauperes ex Iu-
dæis Dominus neblafphemaretur fi non
impleret prophetias de Iudæorum con-
Ifa.10.
uerfione.de qua Ifai. 10. Reliquiæ con-
uertentur, reliquie inquam lacob ad Deum
Vatablus, fortem.Et certe Vatablus vertit. Confia-
Ifa.48.
ui te at non pro pecunia , fed verba He-
bræa funt Serapticha excoxi purgaui te ,
ve Lo,& no,ve Cefeph,in argēto. Vnde
Iacob.2: Iacobus: Elegit , inquit, Deus pauperes in
hoc mundo.
5 Blafphemare in fcripturis frequenter
Regula. accipitur pro vituperare Ifaiæ 52. No-
Ifai.sz. lite timere opprobrium hominum , & blaf-
Ezech.s .
phemiaseorum ne metuatis.Item Ezech 5 .
ciuitati Hierufalem dicitur: Et dabo te in
defertum , & opprobriumgentibus, &C. &
eris opprobrium,blaſphemia , & exemplum,
ftupor ingentibus.Et de Goliath Gigan
1. Paral.20 . te dicitur: Hic blafphemauit ¡fraël , ideft
1. Corint.4. exprobrauit.fic & Apoftolus ait: Blafphe
Apoc.2.
mamur, obfecramus. & Apocal. 2. Blaf-
Sophon. 2. phemaris,ideft vituperaris. Denique So-
phonia 2. Audiui opprobrium Mab,
blafphemiasfiliorum Amon , qui exprobraue
runt populo meo , & magnificatifuntfuper
terminos eorum.
Nomina blafphemiæ fuper capita be-
flix Apoc.13.explicuimus ver bo An
tichriftus.
Aftuauerunt homines æftu magno &
blafphemauerunt , vide verbo Aftus.
Blafphemia in Spiritum fanctum dici- 6
tur irremiflibilis Matth. 1 2. Ideodico uo- Matth.12 .
bisomnepeccatum , & blafphemia remitte
tur hominibus, fpiritus autem blafphemiæ
non remittetur : & quicunque dixerit uerb▷ m
contrafilium hominis remittetur ei : quiau-
tem dixerit contra Spiritumfanétum,nonre=
mitteturei,neque in hocfæculo,neque infutu-
ro. De hoc funt variæ patrum expofi-
tiones, ex quibus quafdam refert D.Tho D.Thom.
mas 2.2.quæft . 14. artic. 1. Prima fen-
tentia tenet blafphemiam effe in Spiritū
fanctum,quando quis exprefsè blafphe
mat contra Deum, qui eft purus fpiritus,
fiue contra Deum quatenus trinus eft,fi
ue vt eft tertia Trinitatis perfona : qui er-
gocontra Chriftum vt homo eft,blafphe
mabat,vocans eum voracem ,potatorem ,
publicanorum amicum , facilius venia ob
tinebat. De quo habes Matth. 1 1. quia Matth, ri.
de homine humano more iudicabat, qui
verò miraculofa Chrifti opera , quando
dæmones expellebat , mortuos fufcita-
bat,&c.vituperabat:hic ægre obtinere re-
miffionem poterat,quia contra Spiritum
fanctum , qui eiufmodi operibus diuinita
tem Chrifti prodebat , blafphemus erat.
huius fententia funt Athanaf Hilarius . Athanafi.
AmbrofHieron.Chryfoft &c.Secunda Hilarius.
Ambrof
fententia eftMagiftri. 2.fent illumpecca Hieroni.
y.
ren Spiritumfanctum, cui malitia perfe Chryfoft.
placet,videlicet, qui non propenfione vi- Magift.
tiofa inclination is,fed ex malitia bonita-
tem Dei expreffe contemnit , quæ Spiri-
tui fancto tribuitur, fiue de bonitate diui-
na defperet, fiue prædicet aliquid contra
illam,fiue impugnet veritatem agnitam,
fiue inuideat fraternæ gratiæ , quam fa
Deus bonitate diffundit : fiue proponat
contra benignitatem Dei in remittenda
culpa,de peccato non poenitere,fiue tan-
tæ benignitati Deiad poenitentiam inui-
tantis ingratus , fine difplicentia fuæ ini-
quitatis obftinatus de vita recedat , quæ
funt fex numero peccata contra Spiri-
tum fanctum . Tertia nihilominus fen-
tentia eft Auguftini libro de verbis Auguft.
Domini , folam finalem impoeniten-
tiam poft lethale peccatum , irremiffibilē
elle ,
 BONVM.
effe contra Spiritum fanctum, cætera ve
rò peccata poffe debita poenitentia facta
remitti: quando verò Dominus dixit ſpi
ritus autem blafphemiæ non remittitur,
intelligidebet,vix ægre dimitti, quantum
ad quinq; peccata priora , quæ ideo vo
canturcontra Spiritum fanctum irremiſ-
fibilia,quia natura fua difponunt ad fina-
lem impoenitentia ,quæ eft omnino irre-
miffibilis, &c.
CAPVT XLVIII.
Bonum & Bonus.
ON VM Et
pulchrum Hebrai-
‫יב‬- ‫ט‬ cè dicitur Tob,Nu
mer . 24. Can. 4.
Gen. 1. & 1.Rc-
B gum 9.
Bonum dicitur,
I
quod omnibus modis abfolutum eft , vt
Deus,vel quod in aliquo genere,feu mu
nere perfectionis apicem tangit, ficut di-
citur bonus miles,bonus medicus,autgu
bernator.Item bonum dicitur à Philofo
phis,quod fui caufa expetitur , quale eft
honeftum virtutis opus. Eft & bonum
apparens,vt diuitiæ,& delectabile,vtvo-
luptas.
2 Bonum abfolutè pofitum per antono
mafiam de Deodicitur infcriptura , Lu-
Luc.18,
ce 18.Nemo bonus nififolusDeus. & apud
March.19. Matth. Adolefcenti cuidam diuiti Do-
minus dixit: Quid me interrogasdebono?
unusbonus eft Deus. Vbi nonfolus pater
bonus intelligitur,fed tota Trinitas :vnde
D.Thom. D.Thomas in Commentariis . Nomine,
inquit Dei,Pater, Filius & Spiritus fan-
ctus intelligitur. Ab hoc autem excludi-
tur omnis creatura , quæ non per effen-
Hierony: tiambona eft. Hec ille.Item Hierony-
Marc.10. mus fuper illud Marc. 10. Quid me dicis
bonu?nemo bonus nifi unus Deus,ideſt, quid
me vocas bonum , quem purum homine
putas,& nonDeum,vel Dei filium ?vnus
enim Deus bonus eft , in cuius compara-
tione quantumuis fanctus fit homo , bo-
nus non eft,&c. Ergo Saluator non boni
tatis teftimoniu renuit,fed magiftri abfq;
Deo exclufit errorem.Hæc Hierony.in
eodem fenfu Deus per effentiam dicitur
227
bonus. 1.Paral. 1 6.& alibi paffim.Præ-
tereà de Spiritu fanto, quòdcontra Ma-
cedonium facit in Pfal.Spiritus tuus bonus | Pfal.142 .
deducet me in terram rectam , ideft bonus
per effentiam, iuxta illud Sap. Quam bo- Sap.12,
nus fuauis eft Dominefpiritus tuus in om-
nibus. & Luc. Dabitfpiritum bonum peten- Luc. 11.
tibusfc.Vbi bonus denotatbenignitatem
ergafuos.ficut apud Hier. Confitemini Do Hier.33 :
minoexercituum,quoniam bonus, quoniam in
eternu mifericordiaèius.Thr. 3.Dan. 3 .f.
Nahum.1.b.1 . Mach.4.c. 2. Mac. 1 .f.
Matth. 20.b.
Prætereà Dominus dixit Ioan. 10.
3
Egofum paftor bonus,ideft bonus per effen Ioan.10 .
tiam,& benignus erga oues:vnde fubdit:
Bonus paſtor animam juä dat pro ouibusfuis.
Quem locum allegat Hieronym. fuper Hierony.
Matth. 19. contra Arrianos : qui filium
Dei creaturam dicebant, neque refpectu
patris bonum effe.Ideo Hieronym.Ne .
quis, inquit putet,in eo quod bonus vnus
Deus effe dicitur,excludi à bonitate filiu
Dei,legimus in alio loco: Bonus paftor ani-
mamfuam dat pro ouibusfuis. Hæc ille. &
Gregor.hom. 14.in Euangelia Ecce,in- Gregor.
quit , is qui non ex accidentali dono, fed
effentialiter bonus eft dicit: Egofum paſtor
bonus.Hæcille. Vtautem denoteturfilius
Dei bonus per effentiam , in Græco du-
plex articulus ponitur,videlicet: Ego fum
ille paftor,ille bonus.
Bonum in neutro ponitur aliquando,
4
pro Deo Ofe.8.Proiecit Ifraël bonum, ini - Ole.8.
micus perfequetur eum,ideft, proiecit Deu,
qui bonus rex eius erat,repudiato vicario
cius Samuele : elegitq; Saulem reprobů,
ficut & decem tribus elegerunt impium
Hieroboam.vt exponit Hierony. Pro
pterea inimicus, ideft Affyrius hoftis,per
fequetur eum.Enimuero, qui bonum ef-
fugiunt paftorem, incidunt in lupum. de
quo Ioan.Lupus ħlenit & diſpergit oues. Ioan.to.
Bonum etiam in neutrofilium Deifi- 5
gnificat incarnatum, lob . 9.Dies mci uclo Iob.9.
cioresfueruntcurfore,fugerunt ernon uide -
runt bonum .Vbi Sept.folum vertunt fuge
runt& non viderunt , fed in Hebrço ad-
ditur Toba . bonum , & ita ver-
tit Chaldæus: Fugerunt non uidcrunt bo-
num , ideft non viderunt filium Dei
hominem factum . Vbi Gregorius . Auguft.
Omnes , inquit electi , qui ante Redem-
ptoris aduentum orti funt, quafi in mun-
Ff 3 do cur-
 BONVM .
do curfores fuerunt, &c. Diefque fuos
breues effe ingemifcunt , quia vfque ad
Redemptoris aduentum luce minime
Gen.t. extenduntur.Et quamuis vidit Deus cun
&ta quæ fecerat, & erant valde bona , fed
hoc folum bonum principaliter bonum
eft,per quod hæc omnia bona funt. Hac
Greg Quòd ergo Patriarchæ & Prophe
tæ non viderant bonum ", videre in nocte
natiuitatis Domini paftores dicentes :
Luc.2.
Tranfeamus afque Bethleem,& uideamus hoc
uerbum quodfactum eft.Item Magi qui ab
Matth. 2.
Oriente venerunt. Et quidem Lyranus
Lyranus,
locum Iob explicat.Non viderunt bonũ
ftabile, fed in idem recidit, quia no eſt bo
num ftabile , nifi cælefte per Chriftum.
de quo Luc. 10. Multi Prophetæ, & Reges
Luc.io. uoluerunt uidere quæ uos uidetis,& non uide=
runt.
Bonum malum dicere,& malum bo-
5
num ,fignum eft peruerfæ voluntatis ,at-
Ifa.s. que iudicij.Ifa.5.Væ quidicitis bonum ma
lum, & malum bonum,ponentes lucem in te-
3 Lyranus, nebras, tenebras in lucem. Quòd Lyra-
nus exponit de magiftris Iudæorum,qui
cultum idolorum, tanquam bonum lau-
dabant, cultum verò Dei , tanquam ma-
Hierony, lum refpuebant , fed melius Hieronym.
generale dictum ad Pharifæos applicat,
Ioan,2.
quifilium Dei,quifolus per effentia bo-
nus eft, malum dicebant Ioan. 9.Nosſci=
Ioan.8. mus,quiahic homo peccator eft. & Ioan. 8 .
Nonne benedicimus nos, quia Samaritanus es
tu, demonium habes . Denique Bara-
bam latrone & homicidam, tanquam bo
Iuftinus. num petierunt,Chrifto reprobato. Iufti-
nus in dialogo cum Tryphone eodem
Athana, modo applicat hoc , & Athanafius in
Apologetico,lib. 1.& in lib.in illud Eua-
gelij quicunque dixerit verbum contra fi
Tertullia. lium hominis. Sed Tertullianus libr. de
carne Chrifti, de Iudæis quidem adulte-
rantibus fcripturas hoc dictumn intelligit,
quòd fub Domini aduentum facere coe-
Matth.s perant.de quo Dominus : Audiftis , quia
dictum eft antiquis , diliges amicum tuum,&
Gloffa. odio habebis inimicum tuum : quòd Gloſſa
in toto corpore legis reperiri negat , in
Sap.4. quem fenfum dicitur, Sapient. 4. Fafcina-
tio nugacitatis obfcurat bonum. Vbi fafcina
Lyranus, tio,vt inquit Lyranus , eft illufio fenfus,
quæ verbis nugacibus, & fucatis obfcurat
bonum,ideft fenfum verum eloquiorum
fanctorum .
1 Omne bonum, vel omnia bona abfo- 6
lutè pofitum,plerunq;,vel Deum ipfum,
in quo eft omne bonum per effentiam,
vel participationem beatitudinis eius,feu
gratiæ,& amicitiæ fignificat . Sic ipfeDo
minus Moyfi dixit in Exod.Ofterdam ti- Exod.33 .
bi omne bonu,ideft me ipfum ,in quo funt
omnia bona.fic Salomo.Defiderium iufto- Prou. 11.
rum omne bonum.Item apud Matthæum .
Beatus illeferuus , quem cum uenerit Domi- Matth.24.
nus cius , inuenerit uigilantem, &c . Super
omnia bonafua conftituer eum. Vbi Orig. Origenes.
tract.2 1.in Matth.explicat, vt fcilicet co
regnet cum Chrifto :cui omnia bona tra-
diditpater.EtHilarius .Super omnia bo- Hilartus.
na,inquit,conftituentur, qui in Dei glo
ria collocabátur,quia nihil eft vltra, quod
nielius fit.
De eodem bono beatitudinis dicitur
7
Hierem . 17. Maledictus homo qui confidit Hier.17:
in homine,&c. Non uidebit cum uenerit bo-
num.Quòd Lyranus de Rege Sedechia , Lyranus.
qui confidit in Ægyptiorumauxilio ex-
ponit,qui non vidit bonum profperita-
tis.Sed incommuni potius dictum vide-
tur,de quocunque homine , qui contem-
pto Deo confidit in homine: vel de Iu-
dæis,vt vult Hieronymus,qui confiden- Hierony.
tes in Cæfare dixerunt: Non habemus re- Ioan, 19,
gem nifi Cafarem. Hi ergo non viderunt
bonum,ideft,non cognouerunt oculis fi
dei Chriftum, paftorem bonu, ficut Ioan
nes Baptifta dixit: Medius weftrumftetit, Ioan. 1.
quem uosnefcitis,Ioan.. E contrario gen
tiles oculis cordis, & lumine fidei viderut
bonum.de quo Matth. 1 1. Quiaabfcon- Matth.11 .
difti hæc àfapientibus, & prudentibus,& re-
uelafticaparuulis. De quibus etiam dici-
Pfal.4.
turin Pfalm. Multi dicunt,quis oftendit no-
bisbona? Vbi notat Lyranus in Hebreo, Lyranus.
fecundum Hieronymum ,hoc non habe
ri,fed nihilominus , fic Septuaginta tran=
ftulere.& Chaldaicus paraphraftes. Ne- Chald.
que placet expofitio Ianfenij qui dicit Ianfenius,
hæc verba hoftium effe Dauid , cædem
eius,tanquam magnum bonum defide-
rantium , fed potius de quærentibus fpi-
ritualia bona , & cæleftia intelligi debet.
vt tenent Auguftinus, Remigius, Gloffa, Auguft.
Remig .
& Genebrardus, quæ reuelat quidé Do- Gloffa
minus paruulis, dicens : Vos autem uocaui Genebr:
Ioan. 15.
amicos , quia omnia quæ audiui à patre
Ioan.14:
meo , nota feci uobis. Item Ioannis 14.
Philippus , quafi diceret: Quis oftendit
nobis
 BONV M.
nobis bon ? rogauit : Domine oftende nobis
patrem, fufficit nobis.
8 De eifdem bonis dicitur Ifai . 55.
Andite audientes me, comedite bonum, e
Ifai.ss.
Hiero. delectabitur in crafsitudine anima ueftra.
Vbi Hieronymus ait , non iuxta Chi-
liarchas feu Millenarios , opum abun ·
dantiam, & delicatos cibos Dominus
anime pollicetur . Sed illas delitias , ad
quas myftice prouocat dicens : Delecta-
re in Domino , & dabit tibi petitiones cor-
Pfal.3 6. dis tui,ercredo uidere bona Domini,in terra
Pfal .26. uiuentium.Item Pfalm.Qui replet in bonis
defiderium tuum . Denique omniumbo-
Pfal,102.
norum promifsio , vita eft fempiterna,
de qua Dominus.Ego cognofco oues meas,
Joan.10.
&c.& uitam æternam doeis.
9 Quando legimus infcripturis, non iro
Regula nice , fed affertiuè bonum eft hoc , vel
quam bonum eft,denotat nifi dicatur in
perfona ftultorum , bonum honeftum
perfe appetendum , & meritorium eter-
næ vitæ . Sic legimus Pfalm . Quam bo -
num , quem iocundum , habitarefratres in
Pfal.131.
unu. Quod varie exponitur,videlicet vel
de Ecclefia ex Iudæis & gentibus con-
Ianfe.
Ioan.16 . gretata , vt Ianfenius intelligit , de qua
vnienda Dominus dixit : Et erit unum
Geneb.
R.Auen Ez- ouile & unus paftor. fic Genebrardus
ra.
quiallegat Auen Ezra exponente. Fide.
R.Iofeph. les eiufdem fanctæ religionis R. Iofeph.
Principes politicos Ecclefiafticos maxi-
R.Dauid. me regeMefsia , & Summu Pōtificē R.
Dauid tuinquit in genere de omnibus fi
delium ordinibus cocordes intellige.Di
citur autem bonum hoc , & iocundum
Hebraice Nahim fuaue, quia nihil fua-
uius qua fratrum cócordia in honeftis &
fanctis moribus . Velcerte de congrega
tione virorum fpiritualium intelligitur
Hiero. in vita zenobitica Sic explicat Hierony
mus. Quamproprie inquit ifte Pfalmus
monafteriis couenit,verè bonuhoc, & io
cundū,vnū forte fratre dimifimus , & ec-
Aug
ce quantos inuenimus , &c. Et Augufti.
ait ifta verba Pfalterij , ifte dulcis fonus
multa monafteria peperit. Porrò expo-
Lyra,
fitio Lyrani verba huius Pfalmi referen-
tis ad regnum Dauid , quando non fo-
lam fuper Iudam,fed fuper reliquas etiã
tribus congregatas in vnum rex creatus
eft , non multum quadrat , quia fequi-
tur in Pfalmo,Quoniam illic mandauit Do
minus benedictionem ,& uitam ufque infe-
328
culum , ideft vfque in æternum , ficut
Chaldeus vertit quod regno Dauid te- Chaldæus.
porali minime quadrat,fed Ecclefiæ , cui
benedicens Dominus dixit : Et porte
inferi non præualebunt aduerfus eam. Matth. 16.
Secundum hanc regulam bonum fu-
ΙΟ
mitur prohonefto , & meritorio, multis
in locis, fic Propheta dicit: Mihi autem ad Pfal.72 .
hærere Deo , bonum eft . Subaudi glutino
charitatis in hac peregrinatione ,ficut ex-
ponit Auguft & Pfalm . Bonum est confi-
teri Domino.Vbi Auguft. Quid eft, in Aug.
quit,confiteri Domino? in vtraque re, & Pfal.91 .
in peccato tuo , quia tufecifti , &in bo- Aug.
nofacto,quia ipfe fecit illud Pfalm . Bo- Pfal , 117.
num eft confiderein Domino quam confidere
in homine.Imo neque in Angelo , vt in-
quit Auguftinus proprie confidendum, Augu
quia cum homo vel Angelus videntur
adiuuare, cum vera dilectione id faciut,
Deus pereos facit, quipro modo corum
bonos eos fecit . Hæc ille. Sed id etiam
notandum hoc loco , bonum accipicom
paratiue,bonum eft confidere,ideft,mne-
lius, ficut in Ecclefi . Quam bonum eft ar- Eccl.zo.
guere quam irafci , ideft quam melius eft,
fraterne corrigere quam irafci , iuxta
Matth. 18.
illud : Si peccauerit in tefratertuus, corri-
pe eum , & c. Præterea de bono honefto
Thre.3 .
Thren. 3.Bonum eftpræftolari cumfilentio
falutareDei . Item ibidem . Bonum eftui-
ro,cum portauerit iugum ab adolefcentiafua Hiero .
Vbi Hieronymus hanc , inquit, fpeciem
conuerfationis , boni heremtæ, & mo-
nachi , qui voto diſciplinæ monafticæ
obligatifunt , feruare contendunt. Sed ra
ra eft , paucifsimis dono Dei hæc perfe-
tio concefla . Hæc Hieronymus . Item
Matth. 18.Bonum eft tibi ad uitam ingre- Matth . 18.
di debilem uelclaudum ,&c. Vbi vt exponit
Hieronymus de amputandis peccati Hiero,
occafionibus fermo eft . In eademaccep-
tione bonum ponitur Rom . 14. cap. &
1.Cor.7.a. B. & .1.Timoth. 2.B.
Preterea in codem fenfu de Chrifto II
adhuc infantulo dicitur Ifai. 7. Butyrum
mel comedet , ut fciat reprobare malum , Ifa.7.
eligere bonum.Vbi Hierony. Hoc in
quit dicitur vt veritas humani corporis
coprobetur,tamen ad hucpannis inuolu
tus habebit mali, bonique iudicium.Hçc
Hierony.Quod fatis oftédit, cũ Herode Hiero,
impiu minime ad fe vocás Magos ad fuu
prefepe fupplices adduxit ab Oriente. Matth.2 .
Ff 4 De
 BONV M.
Deinde de inditiis infantiæ Dei incarna-
Irenæus.
ti explicat Irenæus lib.3.cap. 2 6. & Ter
Tertullia. tull.lib.3.contra Marcionem ca. 8.Iufti
luftinus.
Eufebius. nus contra Tryphonem, Eufebius lib.7.
Ambrofius demonftra.cap . 2.Ambrof.libr.de Abel.
Epiphan. cap.4.& Epiphan.in Acyrato,quia filius
Dei,adhuctener,bonum à malo perfectè
diiudicabat. in fimili acceptione fumitur
Deuter. 1 2.d.Deuter. 30.c. Iofue 9.d.
1.Reg. 1.d.3.d. 14.c.26.c.1.Reg. 10 .
c.15.f.16.g.3.Reg. 3.b. 4. Reg. 18.a.
1.Paral.19.c. 2.Paral. 14.a.1 9.d. 24.
a.25.a.1.Efdræ 5.e. & alibi paffim. Sic
Gen.3. Gen. 3.ferpens dixit Eua : Et eritis ficut
diifcientesbonum er malum,ideft nihil vos
latebit coram que funt rationi confenta-
nea,vel diffentanea,quòd ideo dixit foc
mine,quia natura fua cum minori fciētia
infufa creata eft,quam vir , cui maior ex
natura rei debetur,ideo fciendi auidamfa
cilius decepit mulierem.In codem fenfu,
Iob, 10. Iob dixit Deo : Nunquid bonum tibi uidetur
fi calumnieris me? ideft , nunquid rationi
confentaneum eft infontemaccufare ? &
Pfal.13
Pfalm . Non eft qui faciat bonum,ideft pro
pter reliquias peccati originalis, & fomi-
tem carnis, nemo femper & vbiq; facit,cũ
omnibus circunftantiis requifitis , quòd
Pfal.33 .
eft rationiconfonum.Itaquoq; Pfal.33 .
Recede à malo, fac bonum , quòd repeti-
Pfal.36. tur Pfal. 3 6.Hec enim eft plena iuftitia,
vt relicto per poenitentiam, & repudiato
omni malo,quòd bonum eft deinceps fa
Ifai.1. ciamus.Sic Dominus per Ifaiam: Aufer-
te malum ab oculis meis, difcite bencfacere.
Hierony.
Vbi notat Hieronymus .Virtutes no ni-
Prou . II, fi exercitio difci,Item Prou. 1 1. In bonis
iuftorum exaltabitur ciuitas , ideft in bonis
22 operibus , fecundum ftudium virtutum
omnium factis ,fic ciuitas Hierufalē exal-
tata eft ad tempus bonis operibus Ste-
phaniprothomartyris,qui profuis hofti-
A& ,7 :
bus exorauit.Atque Romana ciuitas, re-
bus à Petro & Paulo preclare geftis, mul
to fublimior euafit, quam triumphis Me-
tellorum,Scipionum ,& Cæfarum. Nam
Matth.16 . de Ecclefia Romana legimus: Etporte in
feri non præualebunt aduerfus cam.
Iuxta eandé phrafim dicitur Pro. 17.
13
Prou.17. Qui peruerfi cordis eft , non inuenit bonum.
Beda, Vbi Beda exponit,eum qui charitate ca-
ret ,licet videatur virtutum interdu actus
exercere,deeft illi nihilominus circunfta
tia finis vltimi, in quem fola charitas duri
git actus Chriftianę virtutis. Ideo Domi
nus docet nos in Euangelio actus bonos
in Deumfumme dilectum dirigere , non
in inanem gloriam.Mattb.5 . Cum ieiuna Matth.5 .
tis nolite perificut hypocrite trifles, &c.
Prætereà Salomon ait . Not et bonum ,da-
num inferre iufto, necpercutere principem , Prou.17.
qui recta iudicat.Quòd licet generaliter di
&tum fit adaptaripoteft , vt inquit Beda Beda.
Chrifto Domino,cui in fuo concilio Pha
rifçi dam num intulerunt dicentes : Expe Ioan.is.
dit ut unus homo moriatur pro populo. Sic
etiam Salomon ait: Accipere perfonam in
iudicio non eft bonum , ideft non eft rationi
confonum . Sic accipitur Prou . 19.a.2 4. Prou.18.
c. 25.d. 28.b. Ecclef.7. In die bona fruere | Ecclef. 1 .
bonis,& malam die pracaue. Hieronymus Hierony .
magiftri fui expofitionem hic ponit qui
dicebat in die bona , ideftin hac vita , in
qua poffumus operari bona virtutú om-
nium ,operare bonum , & præcaue à die
mala mortis eternæ, fed quia Symma- Symmach .
chus tranftulit,in die bono efto in bono,
diem verò malam intuere, magis placet
Hieronymo, vt totum in hac vita intelli-
gatur , in qua iubemur recte vti libero ar-
bitrio,atque in die occafionis benefacien-
di benefacere, in die verò qua datur occa
fio peccádi precauere,fic dixit Dominus
adultere : Neque ego te condemnabo,uade, no Ioan, 8 .
li amplius peccare,quafi diceret : in hac die
bona fruerebonis poenitentie & veniæ,
& deinceps precaue à die mala . Sic &mu
lier,queeratin ciuitate peccatrix , & bo-
nis poenitentiæ in die bona clementiæ
Chrifti pofita eft, & à diemala fibiprof- Luc.7.
pexit. Ita etia,& Mattheus Publicanus, Matth.9 .
Luc, 19.
& Zacheus Publicanorum & ipfeprin-
ceps.
In eodem fenfu dicütur Sodomite ig 14
noraffe bona,ideft honefta virtutum ope
ra,fed ignorantia quadam affectata, quia
Loth iuftum audire noluerunt. Sap . 10. Sap.10.
Sapientiam,inquit,prætereuntes,non tantum
in hocipfum lapfifunt,ut ignorarent bona,fed
infipientiæfuæreliquere hominibus me-
moriam . Ita etiam Ecclef. 1 5. Qui timet Eccli. 15.
Deum faciet bona,ideft opera rationi &le-
gi conformia,&infrà : Ante hominem uita,
mors, bonum & malum,ideft virtus & vi
tium ,meritum , & demeritum.vt exponit
Lyranus.Quia opus virtutis in gratiame Lyranus.
ritorium eft, & premium , atquefuppli-
cium ,& libertas ad vtrulibet. Proptereà
Chri-
 BONVM .
Matth.16. Chriftus nemine cogit,fed Si quis,inquit,
uult uenire poft me, abnegetfemetipfum . Por
Eccli.21.
rò,vt dicitur Ecclefiaft . 21. Non erudietur
qui noreftfapiens in bono,ideft, qui prudēs,
quidem eft prudentia carnis : ita vt ftre-
nuè ad illam fouedam media quærat ef-
ficacia,fed ad fpiritum dirigendum in vl-
timum finemfapiens non eft, ideft , non
ftudet fapere , non crudietur gratia Dei,
Matth.11. quia Dominus art. Abfcondifti , fubaudi
pater,hæc,àfapientibus & prudentibus fecu
dum carnem, & reaclafti eaparuulis . Sic
Ecclef.31. etiam intelliges,illud Ecclef.3 1.de diuite
fine macula. Ideo,inquit, Stabilitafunt , bo-
na illius in Domino, ideft, quia de bonis të
poralibus fecit opera mifericordiæ,atque
virtutis:ideo ftabilita funt bona eius alio-
Gloffainterquin fluxa & caduca , ad remuneratione
lineal. æternam,vt ait Gloffa interlinealis : pro-
ptereà Dominus dicebat: Thefaurizate uo
Match.5.
bis thefauros incælo.
15 Ita quoq; bona pro operibus virtutu
Eccli.so.
accipit Ecclefiafticus,qui cu toto libro ad
virtutem & fapientiam hortatus fit,cóclu
dit: Beat' qui in iftis uerfatur bonis,qui ponit
illa incorde fuo,fapiens erit femper. Præte-
Ofe.14. reà legimus de verbis bonis Oſex 14.
Omnem aufer iniquitatem, & accipe bonum ,
reddemus uitulos labiorum noftroru.Vbi
bonum quod poenitens populus reddit
Deo , vituli funt labiorum , ideft facrificiu
laudis,quodpaulò ante Propheta dixit:
Tellite uobifcum uerba,ideft preces , & de-
Hierony, lictorum confeffionem.vt exponit Hie-
ronymus. Ita Matthæus bonum confef-
fionis delictorum obtulit Chrifto , & in
æternum monumentum,fe Publicanum
& Teloniarium fuiffe , in Euangelio fuo
Matth. 9.
fcriptum reliquit. Sic & Petrus Do-
Luc.s. mino confeffus ait.Exi à me Domine, quia
Luc.23.
homo peccatorfum.Sic & bonus latro. Fa-
&
tis,inquit,digna recipimus . Ad hanc bonā
Amos 5, delictorum confeffionem , & emendatio
nem vitæ, nos hortatur Amos. Quærite
bonum, nonmalum,ut uiuatis , erit Do-
minus exercituum uobifcum .
16
Præterà poft bonum confeffionis de-
lictorum, & laudis Dei, eft & aliud bonu
verborum, & reipublicæ neceffarium , &
Deo gratiflimum : de quo fubdit Amos .
Odite malum,er diligite bonum,& conftitui-
Hierony.
te in porta iudicium :Vbi Hieronymus .Bo
num ait quærit , qui credit in eum,qui in
Joan.10. Euangelio loquitur: Ego fum paftor bonus.
229
repellit malum, qui fugit eum , de quo feri
ptum eft: Mundus in maligno politus eft, & 1. lean.s.
infra:diligit bonu,qui non inuitus, aut ne
ceffitate legum coactus , facit quod bonu
eft:fed idcirco, quiabonum eft. Vnde &
2. Cor.8.
Apoftolus ait. Hilarem datorem diligit,
Deus,& c.conftituere autem in portis iu-
dicium : ideo dicitur, quòd in portis olim
ciuitatum tribunalia iudicum collocabā.
tur.Debent autem iudices non folum fci
re leges , vt fecundum illas iudicent , fed
corde & affectu diligere , quod rationi &
legi confonum eft ,& bonum .Vnde Mi
chee 3. Audite principes, & duces domus Mich. 3 .
Ifrael: Nunquid non ueftrum eft fcire iudiciй
qui odio habetis bonum , er diligitis malum.
Vbi Hierony.Bonum ,inquit, non ama- Hierony.
re peccatu eft , quanto magis diligere vi-
tium.Hæc ille.Tales erant Pharifæi , qui
vitia diligebant: ideo Dominus dixit cis .
Benede uobis prophetauit Ifaias populus hic Matth.15 .
labiis me honorat, cor autem eorum longe eft
à me. Quis enim ab eo longius recedit,
quam quivitia ipfa diligit : vt auaritiam,
fraudem , &c. Deniq; bonum pro hone- Matt. 12. &
fto vfurpatur Matt . 7.b.12.c. 15. c. vbi 15.
Chanança Dominus ait: Noneft bonum
fumerepanem filiorum , & mittere canibus,
ideft , non eft confonum rationi. Sic &
Matth.18.a.& 19.c.2 4.d. Marc.7.c.
Luc. 1.e.b.c.11.b.Ioan.1.b. 5.c. Ro..
ma. 2.b.3.b.7.c.1 2.c. 1 3.a. 1. Cor.7.e.
2,Cor.8.d.Galat.4.c.Ephef. 6.b.& 1 .
Theff.5.c.Phil.a . Heb.5.d. & 13.d.Ia-
cob.4.c.1.Petr. 3.b.
Bona dicuntur abfolutè ſpiritualia gra 17
tiæ & gloriæ.Siclegimus Pfal. 102. Qui Pfal.1oz:
replet in bonis defiderium tuum , Hebraicè
non eft defiderium tuu,fed Hedicc , quæ
vox æquiuoca duo fignificat ornamentu
fcilicet , & ita vertit Hieronymus ad So-
phronium.Ite fignificat os : & ideo Buccă
tuam,aliqui vertunt, quá replet Deus epu
lis.Vnde Lyranus & Iafenius exponut. Lyranus.
laufenius.
Quireplet te bonis temporalibus,fed ifti
non aduertunt os accipi pro petitione & Pfal . 80.
defiderio vt Pfal.80.Dilata os tuum , & ad |
implebo illud. ideo melius exponunt Au Auguft.
guft. & Hierony.qui replet in bonis fpi- Hierony.
ritualibus &celeftibus defiderium tuum .
Summum bonum , inquit Auguftinus
eft bonum tuum. Item Caffiodorus. Caffiodo.
Replet in bonisdefiderium tuum , quod un-
plebitur,quando fanctis dicetur : Venite be Matth.25-
Ft s
 BONVM .
nedicti patris mei, percipite regnum ,& c.&
certe hoc Propheta defiderabat , quando
Pfal. 16.
dicebat Pfal. 16. satiabor cum apparuerit
Chaldæ,
gloria tua. Vnde Chaldæus vertit. Qui
fatiat bonis diesfene&utis tuæ , & in mundo
wenturo renouabit ut aquilam iuuentutem
tuam.Vbi de bonis cæleftibus intelligit in
refurrectione gloriofa , in qua non folum
fatiaturappetitus intellectualis fummi bo
ni, fed & appetitus etiam omnium fen-
fuum ,quia omnes habebunt obiecta fum
me delectabilia cum gloria corporis . de
Ioan.15.
quo Dominus dicebat Apoftolis: Petite
accipietis,utgaudium ueftrum fit plenum.
18 Secundum eudem fenfum dicitur Ec-
Ecclef. 9. clef.9.Qui in uno peccauerit,multa bonaper
det,ideft merita omnium retro iuftitiaru,
Hierony. & præmium æternum.vt Hieronym.ait.
Lyran. Item Lyranus.Sicut , inquit in bello , in
primo congreflu ex modico defectu , de-
bellaturtotus exercitus,fic ex vno pecca-
to mortalitotus cumulus pe ditur præce
den ium meritorun.Hec ille.Sic Phari-
Luc.18.
fæus propter arrogatiam perdidit omnes
iuftificationesfuas.
19
Legimus etiam Pfalm.85 . Fac mecum
Pfal.85.
fignum in bonum , ut uideant , qui oderunt me,
Lyranus. confundantur.Vbi Lyranus, Ianfenius ,
Ianfenius. & Genebrardus putant, regnumn integru
Genebrar. I
& pacificum Prophetam petere, in fignu
diuinæ erga febeneuolentię,ficut & gen-
Ouidius: tiles petebant,vt Ouidius.
Euenient,dedit ipfe mihi modofignafuturi,
Phebus & àleua mœfta uolauit auis,
Hierony.
Ceterum Hieronymus potius arbitratur,
fignum Crucis poftulare,ad aperieda bo
na regni cæleftis per Chriftum , vt pote-
ftates aëreætan potens vexillum intuen-
tes confunderentur, &c. Hoc fignu exal-
tauit Moyfes in deferto dicete Domino:
Ioan.3 SicutMoyfes exaltauit ferpentem in deferto,
ita oportetexaltarifilium hominis.Hoc etiã
eft fignum refurrectionis Chrifti: de quo
Matth.12, filius Dei dixit: Generatio mala & adultera
figni querit, fignŭ no dabitur ei,nififignu
lone Prophete.Item. Hoc eft fignu exal-
tationis Chrifti in Cruce:n, vt nos exalta
Ioan.12 ret in cælum.de quo dixit: Et egofi exalta
tusfuero à terra, omnia traham ad me ipfum.
De hoc deniq; figno Simeon propheta-
Luc.I.
uit. Hic pofitus eft in ruinam ,& in refurre -
&tionem multorum : & in fignum cui con-
Caffiod.
tradicetur? Ita Caffiodorus , & Hugo
Hugo Car Cardinalis ,quæ expofitio pulchra eft fed
myftica,literalis verò eft prior expofitio.
Bona abfcondita funt talenta abfcon- 20
dita.fic legimus Eccli . 30. Bona abfcondita Eceli, 30,
in ore claufo,quafippofitiones epularum cir
cumpofitafepulch o,ideft eruditio abfcon-
dita claufo ore nihil prodeft. vt exponit
Lyranus,de quo egimus verbo apponere Lyran.
lib. 1.num.9 .
Bonum quando ponitur in accufatiuo, 21
præcedentepræpofitione In, videlicet in
borum.denotat profperitatem, vel tem-
poralem honeftam , vel fpiritualem , aut
etiam celeftem, Gen.5o .Vos cogitaftis de Genef.so.
me malum,fedDeus uertit iliud in bonu , dixit
Iofeph fratribus,ideft in profperum fine.
& Nehemias: Memento, inquit, mei Deus Nehem.s . 37,
in bonu,fecundu omnia quefeci populo huic.
quæ oratio vtinam effe poflet omnium
Nehe.s.
principum , rectorum , & magiftratuum . 1.
።።
hoc eft enim thefaurizare in cælo. Item Matths .
legimus: Ponam oculos meos fuper cos in ma Hiere, 21.
lum, non in bonum: quòd maximè com-
petit reprobis,quos Deus caftigat , noad
23
correctionem,quæ non fperatur , fed ad 1.26.
fupplicium,quibus dicet: Ite malediéti in Matth.25 .
2.Mach.s rony
ignem æternum.Item 2.Mach.Cotigit per
uniuerfam Hierofolymorum ciuitatem uideri
diebusquadraginta per aëra equites difcurrè
tes,auratasftolas habentes, &c. Quapropter
Caffiod
omnes rogabat,inbonũ monftra couerti, &c.
Gloffa
Vnde colligitur cometas igneas fignum Genebra
effe folere bellorum,aut cædium natura-
fenius.
le,orationibus verò placari poffe Deum, tablus.
vt conuertat hæc in bonum,hinc etiam in 13.
30.
fine mudi.Eruntfigna in Sole & Luna. Prę | Luc.2 1 .
tereà de miniftro quoq; iuftitiæ dicitur:
Minifterenim Deieft tibi in bonum. Et rur- Rom.13 .
fus. Vnufquifque ueftrum proximo fuo pla. Rom.15.
ceat in bonum.de quo vide Hiere. 2 1.c.&
24.c. & Eccli. Initium neceffariareiuite Eccli. 39-
hominum ,aqua,ignis, &ferrum,lac,& panis
fur
fimilagineus, mel, botrus uue, oleum, Ibor
ueftimentum , hec omnia fanctis in bona:
fic impiis & peccatoribus in mala conuer .
tentur.
22
Reddere mala pro bonis , frequenter
ponitur in fcriptura,tanquam fignum in
Bo
gratitudinis Sic in Genef.difpenfator do Gen. 44: pax
mus Iofeph dixit fratribus eius: Quare 1.Reg.25 .
10 Fed
reddidiftis malupro bono? & Dauid de Na
bal Carinelo dixit : Reddidit mihi malum. rufa
pro bono.Item Pfal . Retribucbant mihi ma- Pfal.34. po
deB
58
la pro bonis,fterilitatem animæ meæ.Quod
tat
Lyranus putat dixifle Dauid , in perfe- Lyranus.
bon
quutio-
 BONVM .
Aug. quutione Saulis, Aug. applicat ad Chri-
ftum ,qui feminauerat fxcudam meſſem
in populo Iudæorum,fed illi fterilitatem
Ifa.s.
pro foecunditate reddebant. de quo Ifa.
Expectaui utfaceret uuas,& fecit labruscas,
Hierony. vel vt alij vertunt fpinas, quibus vt Hiero
nymus ait, coronauerunt caput filij Dei.
De hac fterilitate , & ingratitudine , dixit
Ioan.10. Dominus illis: Multa bona opera oftendi uo
bis ex patre meo, propter quod eorum me lapi
datis? Vnde Pfal. 3 7.dicit : Quiretribuunt
malapro bonis, detrahebant mihi:quoniamfe
quebarbonitatem. quod fimiliter dictum à
Dauid in perfona propria, Chrifto nihilo
minus applicatur. Eft autem hæc ingrati-
Prou.17. tudo tanto digna fupplicio , vt Salomon
dicat: Qui reddit mala pro bonis,non recedet
malu de domo eius. quòd in Iudæis cōple-
Matth.21 . tu eft, de quibus habes in parabola vineę .
Matth.22 . vbilegimus : Malos male perdet . Idem in
parabola nuptiarum,vbi inuitatis redden
tibus mala pro bonis reddita poena eft.
23 Bona Domini vocantur infcriptura ,
Pfal.26.
fpiritualia precipuè atq; celeftia, Pla . 26
Credo uidere bona Domini, in terra uiuentiữ.
Hierony. Vbi Hieron. Per fpem, inquit , & fidem,
credentes perueniemus ad hæreditatem
regni cælorum, intelligit autem per fidem
viuam . De eodem cælefti regno exponut
Caffiodo. Caffiod. Gloff. Genebrard. Ianfen. Va-
Gloffa .
tab. Beda
Genebrard. in boni , Haym
sdomu
o.Pfal. 64. Replebimur
stue. Vbi Aug. Iuftitiâ , quæ
Janfenius.
Vatablus. virtutum omnium complementum eft,
Beda.
adbona domus Dei pertinere dicit, quia
Haymo.
fequitur:Sanctum eft templum tuum, mirabi
Pfal.64.
Aug. le in æquitate.His ergo bonis domus Do-
mini,vt replearis,inquit Aug.audi in Eua
Matth.5. gelio dicentem : Beati qui efuriunt, fitiunt
iuftitiam, quoniam ipſi ſaturabuntur.
Bona Hierufalem in literis facris,bona
Pfal24
.127. funt fpiritualia.de quibus Pfalm.Et uideas
bona Hierufalem , omnibus diebus uitæ tuæ.
Hierony.
Vbi Hieron.intelligit bona cæleftis Hie
Ephef. 2. rufale,& pace quæ Chriftus eft. Ephe. 2 .
Ipfe enim eft pix noftra , qui facit utraque
Beda.
unum.Sic Beda Caffiodorus , & Auguft.
Auguft. Bonum, inquit noftrum,cui fufpiramus ,
Camodo .
pax erit, &c.qualē neq; oculus vidit, &c.
Lyran. fed Lyranus & Ianfenius de terrena Hie
lanfenius. rufalem exponunt,at verior eft prior ex-
pofitio , de cælefti Hierufalem, vel certè!
Genebrar. de Ecclefia Chrifti. vt Genebrardus no-
tat hoc loco dicens etiam Rabbinos de
bonis Hierufalein per Chriftum Meffia
230
reftituede intelligere,hæc enim bona per
Prophetas Dominus promittebat. Sic
Hiere.3 1.Et confluent ad bon1 Lomini,fu- Hiere . ji ,
perfrumento, uino . & infra. Populus meus
'bonis meis adimplebitur. Vbi Hiero . Per- Hierony.
fpicue,inquit, vocatio gē ium demōſtra-
tur.de qua etiam cap. 33. In exultationem Hier. 33 .
omnibusgentibus,quæ audierint omnia bona,
que egofacturusfum eis.In fine autem hu-
us capitis,inter alia bona promittit, de fe
mine Dauid filium Dei nafciturum . Ite
de eifdem bonis Ezech. Bonis,inquit, uos Ezech.36 .
donabo matoribus , quam habuiftis ab initio.
Vbi Hierony.oftendit. Non de millena Hierony.
riorum carnalifolicitate , intelligi poffe,
quia fub Zorobabel , & Nehemia , & Ef
dra , pauci Iudæorum feruitutem exue-
runt,multiq remanferunt apud Medos ,
& Perfas. Deinde fub Alexandro Ma-
gno,& fuccefforibus eius feruierunt Græ
cis, & hodie feruiunt Romanis, & Paga-
nis:quomodo ergo bonis funt donati ma
ioribus, nifi in Ecclefia per Chriftum , qui
pacem attulit:de qua cecinerunt Angeli:
Gloria in excelsis Deo, interra paxhomi- Luc. 2.
nibusbone uoluntatis. Ad hæc bona Domi
nus inuitabat,dicens: Venite ad me omnes Matth. 11.
qui laboratis,& onerati eftis,& ego reficiam
uos,& Ioan. 1 6. Petite & accipietis,utgau Ioan. 1 6.
dium ueftrumfit plenum.Denique: Ego co- Ioan.10,
gnofco ones meas, & c. Etuitam æternam
do eis.
De his quoq; bonis legimus Ofe. 3. Et 25
poft hæc reuertentur filu Ifraël , & querent Ole.3 .
Deйfuu,& Dauid regem ſuй,es pauebunt ad
Dominum, adbonum eius.Vbi Hierony. Hierony.
Lyranus, Vatablus,& alij . Dauid Chri- Lyranus.
ftum exponunt , ad cuius bonum Vatablus.
paue-
bunt, quia bonus filius de bono natus eft
patre,vt ait Hierony. fiue ad bona Do.
Pfal.26 .
mini de quibus Pfal. Credo uidere bona Do
mini interrauiuentium .Hac Hieronym .
Ruffinus.
quare non funt audiendi hoc loco Ruffi =
Theophyl.
nus , Theophylactus , & Theodoretus . Theodor.
Qui nomine L'auid, Zorobabel de ftirpe
Dauid intelligunt , cum de Meffia , vel
Chaldaicus paraphraftes vertat , dicens: Chaldæ:
Pofthæc reuertentur filii Ifraèi , & quærent
cultum Deifui , & obedient Meffiæfilio Da-
uid regifuo. De quo Dominus Ioan. 10. Ioan. 10.
Etfiet unum ouile , unus paftor. Sic etiam Auguft.
exponunt ficut Chaldaicus,Aug.lib. 18. Cyrillus.
de ciuit.Deic . 23. & Cyri. & Rup.Abb . Rupertus.
Julianus .
Item Iulianus , Pome.lib cotra Iudæos , Pomerius .
Burgen-
 BONV M.
Burgenfis. Burgenfis & Hugo Cardinalis , Gloſſa
Hug. Card.
Gloffa. ordinaria & interlinealis,&c.
Preterea de eifde bonis Zac.1.dicitur:
26
Adhuc affluent ciuitatesmeæ bonis. Quod
Hiero.
Hierony. & Lyra.cæptu impleri dicunt,
Lyra,
fub Zorobabel,fed multo perfecti' Chri
fto prædicante,& miracula faciente, qua
Marc.7. do populi clamabant.Bene omniafecit, &
furdosfecit audire,& mutos loqui. Et quan
do. Defignauitfeptuaginta duos, & mifit il=
losbinos in omnem ciuitate locu quo erat
Luc.ro.
Matth, 25. ipfe uenturus.Et iufsit vt dicerent. Appro-
pinquauit in uos regnum Dei. Denique de
his bonis in parabola de talentis . Sicut ho
mo inquit,peregre proficifcens , uocauitfer-
Hierony. uosfuos,& tradidit illis bonafua. Vbi Hie
rony.vocatis inquit,Apoftolis , doctrinā
eis Euangeliorum tradidit. Hæc ille.
Bona dicuntur interdum quæ appa-
27
rēt bona,fed fallacia funt. Sic intelligitur
Sap. 2.
illud Sap. Venitefruamur bonis que junt,
ideft bonis delectabilibus caducis quæ
modofunt,& ftatim marcefcunt.Ite de-
Eccl.14
bonis vtilibus Eccli . Qui aceruatexanimo
fuo iniufte in bonis illius alius luxuriabitur.
Iob, 21. Et Iob. Veruntamen quia nonfunt in manu
corum bonafua , confilium impiorum longe
fit à me. Vbi Greg.bona inquit in manu
habet,qui defpiciendo temporalia , fub
dominio mentis preinit. Nã quifquis ni
mis illa diligit,fe magis illis , quaipfa fibi
fupponit.Hec ille,&c. Confiliu aute im
Matth . 5. pioru eft cōtra cófiliu Chrifti dicētis. No
lite thefaurizare uobis thefaurus in terra.
Ideo longe fit à me. Quia ifti, vt in code
loco Iob ait.Ducunt in bonis diesfuos,& in
puncto ad infernadefcendunt. Vbicöftat no
habere illos in manu bonafua , quiavt
Pfal.48.
Propheta dicit . Ne timueris cum diuesfam
&
tusfuerit homo, c.quia cum interierit,non
Jumet omnia , neque defcendet cum eo gloria
eius.Imo diues ille purpuratus cum effet
in tormentis,neque guttam aquæ habere
potuit,ad linguam refrigerandā, & Abra
Luc.16.
ham illi dixit. Fili recepifti bona in uita tua.
Quafi diceret, fuerunt tua bona,quafice
fus ad vitam,qui cum vita finitur. Sed La
zari requies,& iuftorum omnium , eſt cẽ
fus & ius perpetuu ad gloria finefine, il-
lud autemaduertendum,his bonis tepo-
ralibus, & apparentibus poffe diuites , G
fapiant, æternos cenfus coparare vitæ pe
Luc.19. rennis,ideo Zacheus.Stas dixit, Die ecce
dimidiu bonoru meorum do pauperibus,& c . |
Bonum femen quære in verbo femné.
Quid eft bonum eius nifi frumentum
electorum?quare in verbo electus:
Bonus homo,in verbo homo.
Bonus dies,in verbo dies.
Bonę margarite,in dictione margarita
bonum fal,bona negotiatio , bonum vi
num ,bona vita,bona arbor,infubftan-
tiuis nominibus inuenientur.
Bonum erat ei ſinatus non fuiffet ho- 28
moille. Matth. 26. de quo eft difcepta . Matt. 16 .
from.
tio apud autores , quomodo intelligatur? Quæftio,
quia quod non eft, neque bonum eft , &
quidem Origenes imprimis hoc loco Orige.
reiiciêdus eft,qui tenuit animas fimul in
celo creatas , propter peccata præceden-
tia, miffas effe in corpus, tanquam in quo
dam ergaftulum , ideo dicit non fuiffe
dignam animam Iudæ vt corpori con-
iunéta nafceretur. Secunda fententia Ca
tholica eft Auguft.libr.deqq. Euangeli- Augu
cis.Melius, inquit , erat ei non ludę fed
diabolo,fi natus non fuiffet homo ille Iu
das.Quia de Iuda non poffe intelligi pu
tat, vt melius effet ei non nafci, quia vtte
net libr. de libero arbitrio non effe , non 23.15.
eft eligibile.Tertia expofitioGloffe,Me Gloffa,
lius erat ei non Iude,fed Chrifto, fi natus
non effet homo ille . Quarta fententia
130
Caiet .Melius erat ei, ideft Iude fi natus Caiet.
non fuiffet, ideft fi mortuus fuiffet in vte cli.
ro matris ,neque in lucem iftam prodiif-
fet. Nihilominus tamen non eft , quòd
formidemus , intelligere quomodo me-
lius fuiffet Iudæ non fubfiftere omnino,
quam male fubfiftere , ficut explicant
Hieronymus ,Diuus Thomas , & Lyra- Hiero.
nus quia vt ait,Diuus Thomas non fub- D.Tho.
fiftere duplciter poteft confiderari , vel Lyra. tu
fecudum fe , quomodo certü eft non effe da
eligibile, vel fecundum comparationem el
ad aliud , & fic fine dubio poteft eligi.
Quia quamuis non fit aliquid in natura,
tamen fecundum apprehenfionê anime,
accipitur vt aliquid magis expediens no
effe,quam in æternis manere tormentis,
ficut quiputantes non effe aliam vitam,
vtaliquod malum euadāt , laqueo fefufe
pendunt,eligunt potius non effe,cui fen-
tentiæ ftandum eft.
Illud etiam quæritur quid fignificet, 29
quòd legimus in parabola nuptiarum,
Matt.2 20
Matth. 2 2.Et egreffiferui patrisfamilias
inuias, congregauerüt omnes quos inuenerüt
malos,
 BORITH .
Imalos & bonos , quomodo enim boni effe
poterant , qui necdum ad fidem vocati
Orig erant? Ad quod Origenes refpondet,
etiam infideles bonos hoc loco dici , qui
legem feruabant naturalem exactius quá
cæteri,qui propter manifefta vitia , mali
dicuntur. Sic habet homil. 2 o . in Matth.
Chryfoft . Eodem modo Chryfoftomus exponit
bonos , qui profitebantur virtutum mora
lium difciplinam: malos verò qui vitio-
rum femitamfequebantur. Secunda ni-
D.Thom. hilominus expofitio D. Thomæ in Cō-
mentariis eft, per anticipationem dici bo
nos & malos,quafi diceret: omnes qui in
Ecclefia congregati poft baptifmum , vel
1
boniperfeuerabunt, vel erunt mali , ficut
paleæ cum tritico mixti.De quibus Pfal.
Pfal.124
Benefac Domine bonis, rectis corde,decli=
nantes autem in obligationes , adducet Domi-
Prou.12. nuscum operantibus iniquitatem. Et Salo-
mon. Qui bonus eft, haurietgratiam à Do=
mino , qui autem confidit in cogitationibus
fuis,impie agit, quafi dicat : Bonus quafi
arbor fuggere non ceffat virtutem à Do-
mino,vt perfeueret , audit quippe dicen-
Ioan. 15.
tem: Sine menihil poteftis facere , & ficut
palmes nonfert fructum àfemetipfo, &c.fic
uos,nifi inme manferitis.
Poftremo quæri folet quid fignificet
༡༠ illud Ecclefiaftici. Da bono, non recepe-
Quæftio .
Eccli. 12 , ris peccatorem, cum fcriptum fit in Euan-
Luc.6:
gelio:Omnipetenti te tribue. Luc. 6.Et be-
nefacite hisqui oderunt uos , orate pro perfe-
Matth. 5.
quentibus & calumniantibus uos. Sed duo-
Lyran. bus modis foluitur quæftio.Prior eft, Ly
rani dicentis , non effe dandum pecca-
tori,quando ex eleemofyna ei data fo
ucretur in peccatis, in quibus eft obftina-
tus,alioquin peccatori quoque indigenti
dandum eft. Pofterior verò expofitio
lanfen
eft Ianfenij , non effe hoc loco fermonem
de eleemofyna , fed de liberalitate. Nunc
autem non eft dandum liberaliter pecca
Aristo.
tori, quia vt inquit Ariftot. 8.Ethicorum .
Malus neque ad fe,neque ad alios ami .
citiam habet,prohibente malitia. Vnde
Ecclef.29. Ecclefiaftici 29. Bona repromifforis fibi
afcribitpeccator , & ingratus fenfu derelin-
quit liberantemfe.
Boreas, vide in dictione Aquilo.
BOS.
231
CAPVT XLIX.
Borith.
ORITH Herba eft
purgandis veftium macu ‫בוֹרֶת‬
lis vtilior, quæ vim fapo-
nis habet . Vnde metapho
ricè Hierufalem idolatrię
olim dedita ,feq; ab eo peccato impuden
ter excufans , dicebatur multiplicare fibi
herbam Borith.Hier. 2.Etfi laueris te ni- Hiere.2.
tro ‫د‬ multiplicaueris tibi herbam Borith,
tamen maculata es coram me , dicit Dominus
Deus,idem fecit olim Eua quando fe ex- Gen. 3 .
cufans à peccato dixit: Serpens decepit me.
ideo Dauid Pfal.dicebat: Non declines cor Pfal.140,
meum in uerba malitiæ , ad excufandas excu-
fationes in peccatis. Sic languidus qui tri-
ginta octo annos habebat in infirmitate,
propterpeccata fua, cuin rogaretur à Do
mino , vis fanus fieri ? non eft fua peccata
confeffus ,fed excufauit dicens: Hominem Loan.s.
nonhabeo.Vnde illi fanato Dominus di
xit:Eccefanusfactus eft,noli amplius pecca-
re,ne tibi deteriusaliquid contingat,tum pro
pter peccata ,tum etiam propter excufa-
tionem in peccatis..
CAPVT L.
Bos.
OS Hebraicè dicitur Bacar, & in
plurali BaKarim Gen. 12.& 2 1.
Bplurali
fignificat quoque armēta Exo. 10.
Bos animal notum eft, quòd cornibus
armatur,&fufcepto iugo aratrum trahit.
Iubebatur autem in lege in facrificiis of-
feri,tanquam animal mundum, Leuit. 1. Leuit. I1.
Si tamen fuiffet cornupeta , & occidiffet
aliquem , lapidibus obruebatur , & non!
comedebantur carnes eius,Exo. 2 1. No Exod.21 .
quod animal irrationale peccaret, vt no-
tat Lyranus ibidem,fed propter horrore Lyran,
facti,& ad cautelam , ne feroces deinceps
boues nutrirentur. Quod fi in lege Do-
minus irrationabilia bruta domari iubes
bat, ne obuios quofq; homines læderēt,
quanto magis filios & famulos inftitui
præcipit , bonifq; moribus à teneris an-
nis erudiri , ne alios fcandalizent ? quod
quidem eft lethale vulnus impingere.iux
ta illud. Ve autem homini illi , per quem Matth.18.
joanda
 BOS.
fcandalum uenit, & Paulus ait: Peccantes in
|fratres, & percutientes confentiam eorum
infirmam , in Chriftum peccatis. Præterea
legimus aliam humanitatis legem , erga
boues , ficut firperior iuftitiæ indicium
Exo.23. fuit. Stoccurreris inquit bouiinimici tui,er-
Deut.22 .
ranti,reduc ad eum.Quod fi charitas in bo
ue ad Dominum reducendo feruanda
cft, quanto magis in correctione proxi-
mi fraterna,qua reducimus errantem ple
rumque hominem ad creatorem fuum ?
Matth. 18, de quo Dominus ait : Si peccauerit in te
frater tuas corripe cum inter te & ipfam fo-
lum,&c.
2
De occifione quoque bouis legimus
Leuit, 17.
Leuit. 17. Homo quilibet de domo jraelfi
occiderit bouem,aut ouem, aut capram inca.
ftris , aut extracaftra , & non obtulerit ad
oftium tabernaculi teftimonij oblationem Do
mini,fanguinis reus erit.Ideft tanquam ho
micidij reus capite plectetur. Quod vt ex
Lyra.
ponit Lyran.non debet intelligi de qua-
cunq; bouis aut alterius animalis occifio-
ne,fed de occifione ad immolādum,alio■
quin quouis loco fas erat mactare ad vef
Deut. 12.
cendum ,vt conftat Deut. 12. Quod fi fa
crificium animalium in veteri lege non li
cebat extra tabernaculumfoederis, & ex
tra templum offerre,idq; non ab homine
laico,nifipermanus facerdotis ,quid hæ-
retici nouatores contra templum , & alta
riumfacrorum ritum , ad oblationemfa-
crificij corporis Chrifti garriut? aut quo-
riodo laniones ,& prophani homines au
dent tantum facrificium cómunibus ma
nibus attrectare, quod nemo planè nififa
cerdos rite facratus vere confecrat.
3 Sed illud nonnulli quærunt . Quid
Deut.22. fibi voluerit illa lex, Deuterono. Non ara
Lyra. bis inboue fimul & afino, ad quod Lyran.
refpondet , rationem æquitatis legis hu-
ius effe,ne afinus qui, imbecillior eft,plus
nimio grauaretur , toto in illum one-
re vt pote in humiliore declinante , fed
de hocegimus hbro. 1. in verbo Ara
re. Et certe natura comparibus gaudet,
Rom.13. & que à Deo funt, ordinata funt. Quod
fi in iumentorum vfu Deus ordinem
exigit , in rebus fpiritualibus non exi-
get?
In lege etiam legimus , Deut. Non alli-
4
Dent- 25. gabis os bouitrituranti.Quod allegat Apo
1.Cor.9 . ftolus ad Cor. Vbi miniftros verbi Dei,
& altaris de altari demöftrat aledos effe ,
& addit: Nunquid de bobus curaeft Deo :An
propternosutique hæc dicit:fuperquem lo
cum Theophylactus , qua inquit ex re Theopby.
certiores efficimur,quæcunque de anima
libus brutis in veteri teflamento narran→
tur,ad hominum conferri doctrinä. Hac
ille.Et D.Thom.fub metaphora inquit, D.Tho.
boum triturantium dedit legem de no.
bis, ergofpiritualiter hac legalia funt in
lege gratiæ intelligenda , imo qua Salo¹
mon quoque fecit in templo adboues &
fimilia pertinentia,ficut illud quod legi-
mus.3.Reg. fecit quoque marefufite, & ita 3.Reg.7.
batfuper duodecim boues . Res mira cũ iuf
ferit Deus ne fieret fculptile , neque om-
nem,inquit,fimilitudinem ,&c.Fxo 20. Exo.20.
Hæctamen ille fecit. Quod fi refpōdeas,
ftatim in codem loco fubiungi . Non
adorabis ca, neque coles : & ideo folum
prohibuiffe fculpturas Moyfen factas
ad adorandum,nihilominus tamen cum
populus ad vitulum aureum adorandum
fe propenfum in deferto demonflraflet,
occafio vicebatur vulgo dari , nifi boues
fub marifuiffent fufilicollocati, quafi mi
nifteriuexhibétes,nodominiu oftētātes.
Significabant ergo doctores legis, & prę
dicatores verbi Dei, qui maculas peccato
rum lachrymis po nitetię populu deter Matth. 1.
gere docet, &ipfi pondus legis fuftinent,
iuxta illud: Qui autem fecerit , & docuerit
hicmagnusuocabitur in regno calorum,
Difceptant aliqui fuper expofitione 5
illius loci Eccl. 2 2. Deftercore boum lapi . Eccl.22,
datus eft piger,quærentes quare piger hac
poenaplectatur Lyranus hac metapho- Lyranus.
ra confufionem fignificari putat, qua pi-
gerpuniendus eft, fed forte fub hac me-
taphora aliquid altius latet. Videlicet in
fcriptura boues vt fupradictum eft,præ-
dicatores,& operarios de notant de qui-
bus Luc. 10.legimus : Rogate Dominum Matth.12.
Meffis , utmittal operarios in meſſem ſuam.
Hifunt quiverbo,& exemplo multos lu
crantur, nullis parcentes laboribus , horu Luc.10.
ergocomparatione piger in die iudicij la
pidabitur, quia neq; ftercorihuiufcemodi
boum cöparari mereatur : & certe Ionas
Propheta quafi bos fuit in vinea Dei,qui
Niniuitas quafi ftercus planè calcauit Matt.10,
quos vna voce conuertit, & tamen ad la-
pidädos pigros : Viri Niniuite furget in iu
dicio, cugeneratione ifta, quia ad prædicatio
nem lone pænitentiam egerunt.
De
 BOSPHORVS
6 De vtilitate boum Salomon ait:Vbino
Prou.i4. funtboues,præfepe uacuum erit. De quo du
Lyranus. plex eft expofitio,prior Lyrani,vbi non
funt boues, nec fruges erunt ad implenda
præfepia , neque enim fat eft terram effe
foecunda,nifi cultura quoq; adhibeatur.
Luc.10 Proptereà Dís dixit: Rogate Dum mef-
Beda. fis,ut mittat operarios in meſſemfui.Pofte-
rior expofitio Bedæ myftica eft,boues,
inquitfunt doctores Ecclefie, qui labori-
bus fuis implent doctrina præfepe, vnde
& ipfi reficiuntur, & auditores quoq; fpi
ritualibus fouentur alimentis . Ex eadem
itaq; doctrina doctor alitur ad exemplu,
Matth.s. & populus ad falutem. ideo dicitur: Qui
autemfecerit & docuerit , hic magnus uocd-
bitur in regno cælorum . Accedit quod &
boues,ideft doctores Ecclefie fuadentes
diuitibus,vt eleemofynas faciat , implent
præfepia pauperum , corporalibus etiam
Bernard.
alimentis,iuxta quod exponitBernardus
illud quod Ioa. vltimo dictum eft Petro:
loan , vlt.
Pafce ouesmeas, fcilicet, pafce verbo , paf-
ce exemplo , pafce temporalis vitę fub-
fidio .
Boum raritatis in terra fignum eft de-
7
Ifai.7. folationis,ficut Ifa.ait. Nutriet homo uacca
Hierony. boum.Vbi Hierony.ait. Quando fubuer
fa Hierufalem fuerit , omnefq ; opes eius
translatein Chaldæam , tanta folitudo
erit in terra Iuda,vt neque armēta boum
habeat, fed vix rarus habitator vna vac-
cam nutriat. Eiufdem vaftitatis fignum
effe dicit Hierony.quando non coluntur
vineæ,fed terra pafcuis relinquitur peco-
rum ,& armentorum,ficut in eodem cap.
dicit Ifaias: Eterit in pafcua bouis. Quòd
fi pafcere bouem vnum , aut vaccam vnā,
fignum eft defolationis prouinciæ, vel re
gionis:defolata erat quidem fpiritualiter
Iudæorum & Sydoniorum regio, quan-
do Chriftus paftor bonus vnamfoemi-
Ioan.4. nam Samaritanam tanto ftudio fpiritua-
Matth.1 . li pabulo pafcebat, & aliam poftea Cha-
5
Luc.7. nanæam. Item peccatricem mulierem
vnam .
¶Immittétes pede bouis & afini Ifa.3 2 .
vide in dictione Seminare.
TImmolare bouem Olea 1 2. vide in
verbo Immolare.
Iuga boum quinque , vide verbo Iugu.
Cognouit bos poffeffore fuum Ifa. 1 .
vide in verbo Intelligere num.9 .
Ezech.1: Bouis facies legitur Ezech. 1. Et facies
ET FRETVM . 232
bouis à finiftris ipforum quatuor , qua
expofitore Dionyfio libro de cælefti hie Dionyfi.
rarchia,cap. 15. Angelorum denotat for
titudinem,fignificat etiam in faciendis ful
cis fpiritualibus & humanis cordibus ex-
colendis induftriam,& diligentiam. De
his dicltur Matth.13 . Angeli eorum ui- Matth. 18.
dentfaciem Patris mei,qui in cælis eft. Fa-
cies etiam bouis fignat Lucam Euangeli-
ftam,quia à Zachariæ facrificio fuum coe
pit Euangelium,vt docet Hieronymus in Hierony.
prologo Euangelij Matthæi. Prætereà
denotat vim concupifcibilem. vt notat
Ambrofius lib.3.de virginibus, & Hiero Ambrof.
nymus fuper Ezech. 1. quia hec viget in Hierony.
tauro. Hæc ergo appetitio quando Spi-
ritu fanéto fuccenditur terrenis calcatis ,ad
celeftia fufpirat. vnde Philippus Apo- Ioan.14.
ftolus dicebat filio Dei. Oftende nobis Pa-
tres fufficit nobis . & Petrus: Ecce,inquit, Matth. 19.
nosreliquimus omnia , & fequuti fumus te:
quid ergo erit nobis fubaudi in cælo.
CAPVT LI.
Bofphorus & Fretum.
OSPHOR V S Dicitur He
Braidbraicè Sepharad , quo nomine vo · ‫ספור‬
catur Hifpania apud Abdiam.
Bofphorus anguftum eft mare , à bo- I
uis meabili tranfitu dictum,vt docet Pli- Plinius.
nius lib.6.cap. 1. Cofmographi verò in
Mediterraneo mari duos bofphoros po-
nunt:alterum iuxta Conftantinopolim,
qui dicitur Thracius , eftq; ficut oftium ,
per quod in Propontidem influit Pon
tus. Alter verò , qui ab hoc diftat, Mar- Martian.
tiano teſte millia quingenta, dicitur Bof-
phorus Cimereus in introitu Meotidis
paludis. Dicit autem Hieronymus fuper Hierony.
Zachar. 1 o. in illa verba : Et tranfibunt in Zach . 10 .
maris freto. Narrant Iudei,captiuum po
pulum Iudeorum non folum in Medos,
& Perfas,fed in Bofphorum quoque , &
Septemtrionalem plagami, ab Affyriis,
atque Chaldçis effe traslatum: & poftea
ex parte reuocatum .
Facit autem difficultatem locus Ab- 2
dię Prophetę , videlicet: Tranfmigratio Abdia ta
Hierufalem , que in Bofphoro eft,poffide bit
ciuitates Auftri. Sunt autem duæ præ
cipuæ huius loci expofitiones : prior eft,
quorundam recentiorum, qui fequuntur
Chal-
 BOSPHORVS .
Chald.
Chaldaicum paraphrafte , & Hebræos,
quia vbi vulgata vertit quæ in Bofphoro
eft,Chaldaicus vertit quæ in Hifpania
eft.Porrò in Hebræo eft dictio Sepha-
rad quam dictione Sept.vertunt Euphra
Aquila .
ta , fed Aquila, Symmach. & Theodotio
Symmac .
reliquerunt Sepharad quafi nomen pro-
Theodo. priu, & quia non eft apud Hebræos no
men,quo fignificetur Hifpania nifi Tu-
Efa.66 .
bal,quod tame in Efa . 6 6.vulgata vertit,
Italiam, ideo Chaldeus putauit Sepha
Iofephus,
rad effe Hifpania. Cocordat Iofep. filius
Gorionis , qui Hifpaniam vocat Sepha-
rad,ita li. 3.hiftoriæ ca. 5 ,& li. 5.c.46 .
Vatab. hos fequuntur Hebræi, & Vatab.Ifidor.
Ifid. Clari.
Clarius Pagnin . & Vocabulariu Biblio .
Pagainus.
rum Coplutenfiu. Quod fi roges quomo
do fudei träflati fint in Hifpania, &quo
modo poffederint ciuitates Auftri?refpo
dent,Iacobu Apoftolum veniffe in Hif
pania ,& multos ex Iudçis ibide peregri
nātes vfq; ad noftra tépora fuiffe ex par-
tecouerfos ad fide, imo tranfmigratione
Hierufale vocari Ecclefiam Chrifti ab
Efai.z. Apoftolis vbiq; gentiufundatã quia Efa.
2.dicitur.De Sion exibit lex, er uerbй Dni
de Hierufale. Hæc ergo Ecclefia quæ ortu
habuit à Hierufale, in Hifpania poffedit
ciuitates Auftri,fcilicetnouiorbis vltra tor
ridamZonam,magna enim pars noui or
bis Auftralis vocatur , quia tranfit æqui-
noctialē,quç Auftralis dicitur.Hac expo
Iofephus.
fitione tangit Iofep. Acoſta noftræ focie
Acoſta,
tatis vir eruditus,lib. 1 .hiftoriæ naturalis
Indoru cap. decimo quinto . Quæ fi vera
eft , dicemus ab Abdia Propheta prædi-
tam illarum gentiü conuerfione, de qua
& Bofra.
Ioan. 11,
Ioa. 11. Nonfolu moriturus erat pro gēte,
fed utfiliosDei,qui difperfi erant,cogregaret
in uni. Eft nihilominus fecuda expofitio
iuxta vulgata,quæ vertitin Bofphoro, B.
Hiero. Hiero. tranfimigratio illa Iudæoru Hieru
fale,de qua diximus fuper Zach. 1 o . tran
fibunt in maris freto , ideft in freto thra-
cio,fiue Cimerio,quo fub Nabuchodono
for tranfmigrauerüt Iudæi , pofsidebit ci
uitates Auftri , ideft reuertetur ad ciuita-
tes fuas, quas ad Auftrum habet . Nam
Bethlehem refpectu Hierufalem Auſtra
lis eft,& Iudæa refpectu Samaria, & Ga
lileæ ,vt diximus in verbo Aquilo.num.
8.quæ fententia conformior eft noftræ
vulgatæ .
3 Quod fi quis in fauorem noui orbis
priorem expofitionem defendere velit,
ne à noftra vulgata diffentiat, quod nul-
lomodo permittendu eft , dicere poffet,
Bosphorum idem cffe quod fretum, non
folum apud prophanos autores,fed & in
fcriptura facra . Quia fecundum Hiero- Hierony,
nymum ,quod Zacharias cap . 10. dixit:
& tranfibunt in marisfreto. Abdias dixit,
pro freto Bofphorum . Eft autem præter
duos Bofphoros Thracium , & Cimeriū ,
tertium fretum in Hifpania , quod Her
culeu vocant,vbi Hercules tanquam infi
ne orbis tunc noti, duas erexit columnas ,
in fcriptione addita : Non plus ultra. Dicit
ergo Abdias tranfmigratio quæ eft in
Bofphoro ,fubaudi Herculeo , & vt Hie-
ronymus vult in remotifsimo terræ cog-
nitæ,quæ eft illa pars Hifpaniæ , ad qua
conuertendam tranfmigrauerüt de Hie-
rufalem difcipuli Iacobi Apoftoli,pofsi-
debit ciuitates Auftri, noui fcilicet orbis,
ad æquinoctialem plagam , & ita vulga-
ta concordari poteft cum verfione Chal
daica, & cum omnibus Hebræis dictio-
nariis , fed vnufquifque in fuo fenfu abun
det. Hactamen fententiâ tenent Guido Guldo :
Boderian
Boderianus in epift. ad Philippũ Hifpa
nia Rege Catholicum in 5. Tomo Sa- Zumagar:
croru Biblioru, & Hiftoricus Zumagar- Ludouicus .
ra, in hiftoria Hifpanica , & Ludouicus Leo.
Leo Auguftinianus in Abdiam , & qui-
dam alij recentiores .
CAPVT LII
Ι
OSRA nomen eft
ciuitatis,& prouincię
quoque, fic denomi
nate in regione Idu-
mæorum. De Bofra
B
Idumçe legimus ,in-
Gen.36.
ter pofterosEfau :Reg Lyra-
nauit Iobabfilius Zare de Bofra.Vbi Lyra. Auguf.
ait Aug.fuper hunc locum , & Ambr. fu Ambr,
per epift. ad Romanos dicunt quod ifte
Toba bfuit ipfe Iob, fed contrariu tenent Hiero:
Hebrei vt dicit Hiero.lib. de Traditioni
bus Hebraicis fuper Genef. aiunt enim Gene.22 .
defcendere illum de Nahor fratre Abra
hæ, de quo Gen. 2 2. eadem autem vide
tur effein Idumça prouincia Theman, &
prouin-
 BOTR VS.
Hier,49.
prouincia Bofra Hier. 49. Ad Idumæam
hacdicit Dominus exercituum. Nunquid non
ultrafapientia eft in Thema : & infra: infolitu
dmem , opprobrium , er in defertum , & in
maledi& ionem eritBofra , & omnes ciuitates
cius.Ergo Bofra prouincia eft Idumææ,
multas fub fe ciuitates habens , de hac dici
Amos.1:
tur Arzos..Mittam ignem in Theman, es de
uorabit ædes Bofra.
2 Eft & alia ciuitas in Arabia Metropo-
lis Moabitarum nomine Bofra,de qua le
Hier.49
gimus Hier.48.Etfuper Bofra, & fuper om-
nescilitates Moab.
Deinde tertio Bofra , nomen appellati
3 trus ,Græce Borpus , latine racemus , vel
uura eft , & interpretatur munita , in qua
Hierony:
Efai.6 3. fignificatione exponit Hieronym . illud
Ela. Quis eft ifte qui uenit de Ædon, tinct is ue-
ftibus de Bofra. Vbi Ædon vt explicat Hie
rony.interpretatur terrenum , fiue rubrū,
& fanguineum , qualis Dominus à mor-
tuis refufcitatus feruatis vulnerum vefti-
giis,afcendebat in cælum , quando Ange
lirogare cœperunt : Quiseft ifte qui uenit de
Adon,tinétis ueftibus de Bofra?vbinot it Hie
rony mus quofdam pio errore deceptos,
pro Bofra carnem intellexiffe , quia He-
braicè trib' literis caro fignificatur D.
Ita vt in medio fit litera .Sin, quãdo ve
rò fignificat,non quidem carnem,fed mu
nitam , tres literæ habent in medo Stlade
& eft fenfus , quis eft ifte qui venit de
Adon, ideft derubro,& fanguineo, tinétis
veftibus de munita ? vel de Hierufalem
Hierony.
quæ,vt Hierony ait, firmifsimis erat mu=
Lyran.
Vatablus. nita mænibus,ficut etiam Lyranus & Va
tablus intelligunt, vel vt ait Hieronymus
de munita quondam inferorum regione,
Mar.vlt.
in cælum gloriofus afcendit . De quo Mar
civlt: Et poftquam loquutus eft eis, affumptus eft
in celum : fedet à dextris Dei. Sic etiam de
Tertullia. eadem Afcenfione Domini. Tertullia ex
Origenes. ponit lib.4.aduerfus Marcioné,& Orige
Match.21, nes in illud Matth . 2 1. Cum intraffet Iefus
Hierofolymam, commota eft uniuerfa ciuitas.
Ambro.
Item Ambrofius lib.de inftiſtutione vir:
Dionyfius.
ginis cap.quinto, & Dionyfius lib.de cæ.
lefti Hierarchia cap . 5. Rogant autem in
feriores Angeli fuperiores , vt ab eis ali-
quid noui difcant de myfterio Incarnatio
nis,quid ergo miru fi tatu myfteriú mun
dus no intellexit? vfque du Domin' dixit
Apoftolis prædicate Euangeliu Mar. vlt.
4 Sunt qui Bofra, interpretentur vinde-
mia,cui interpretationi quadrat refponfio
233
Domini.Torcular calcauifolus,ideft no An Efai.63-
gelus,vt exponit Hiero.neq; archāgelus, Hierony
fed folus filius Dei pro noftris peccatis fa
tisfecit pafsione fua , tanquam botrum in
torculari calcans corpus fuum, vt precio-
fum funderet fanguinis muftum , quando
Matth.21.
extra vineam,ab agricolis occifus eft.
CAPVT LIII.
Botrus.
OTRVS Hebraicè dicitur Efcol, ‫אשבל‬
B vt patet Num.3 . & in plurali afche Ι
loth Deut. 32.Betri amarifsimi Bo- Deut.32
vuarü quidē vel cuius vis fructus. Botrus
auté amarifsimus, populu denotat Iudao
rü,vel eius opera viruleta & crudelia con
tra filiü Dei.De quo in Deut: Vua corñ uua
fellis, & botrus amarifsimus . Sic exponunt
Lyra.& Vata.Iudæi quippe botros quide Lyran.
amarifsimos protulerut, quando Chrifto Vatablus .
que fuis vocibus ad patibulu adegerät vi-
numirrhatu amarifsimü propinarūt củ
felle mixtu. Cunque pater familias mitte
ret eis filium fuum,vt reciperet abeis fru-
&us vine , loco fructuum , eiecerunt extra
vineam hæredem, & occiderunt.
Matth.21.
Botrus impioru læditur in primo flore,
2
quia bona licet opera faciat, plerüq ; tamē
ma la intentione ducütur,fic in telligit Ly Lyran.
ra. illud Iob. Lɛdetur quafi uinea in primo
flore botrus cius,ideo ne ielunatiu botrus lę Jobs.
datur Dominus dixit : Cum ieiunatis nolite Matth.5 ,
fierificut hypocrite triftes.Ite virginibus fa
tuisbotrus læfus eft quia vt.Greg.ait glo- Matth. 25 .
riam inanem quæfierunt, Matth.25 . Gregor.
Botrus Cypri vocaturfponfusCan . 1.30
trus Cypri,dilectus meusmihi inuincis Engad- Cant.3.1.
di.Noquide botrus dicitur vuæ , fed flos
quiinuenitur in Engaddi vico prægrandi
tribus Iudæ, in vineis balfami. Eft aute no
quide infula Cypri,fed arbor Cyprus vɔ
catur, vt notat Lyr. In qua flos ille nafcitur Lyran
granis odoratis fuáuiter flagrans , de arbo
re Cypro meminit Pli.li.12.c. 2 4.Cypr? Plinius .
(inquit) in Ægypto eft arbor Ziziphi fo
liis,femine coriadri, flore câdido odorato ,
vnde fit olcu , &c.Optimuhabetur è Cano
picain ripis Nili, fecuūdu in Afcalone Iu
da ,tertiu in Infula Cypri, quida dicunt
hac effe arbore , quæ in Italia Liguftum
vocatur. Hæc ille . Recte igitur filius Dei
flori comparatur , qui conceptus eft in.
Nazareth , quifios interpretatur. Luc . 1. Luc.1 .
Gg Mijus
 BOSRA.
Luc.I.
Miffuseft Gabriel Angelus à Deo in ciuitatem
Galilee , cuinomen Nazareth , ad uirginem,
Efi. 11 . c. Et Efaias : Egredietur uirga de radice
leffe, flos de radice cius afcendet.
Botris vbera fponfæ comparantur,
4
Cant. 7. Cant. 7. Et erunt ubera tua ficut botri ui-
Gloffa.
nee , vbi Gloffa & Lyranus vbera Eccle-
Lyran .
Matth.vlt . fie putant effe doctores ‫ د‬quibus dictum
Mar.vit . eft:Euntes docete omnesgentes , & Mar. vlt.
Pradicate Euangelium omnicreature. Talis
1.Cor.3 .
Paulus qui dicebat : Tanquam paruulis in
Chrifto lac uobispotum dedi. Sed botri vi-
neæ ipfi pleni funt , & alios inebriant,fic
plenus debet effe & operibus charitatis
doctor Ecclefia , vt doctrina difcipulos
Matth.5.
inebriet, de quo Matth. 5.Qui autem fece-
rit , docuerit ,hic magnus vocabitur inregno
calorum. Altera nihilominus expofitio
Gregor, huius loci tropologica eft Greg.duo vbe
ra fponfæ duo effe præcepta charitatis.
Dei & proximi , de quibus Dominus di-
Matth.22. xit Matth. 2 2. Ab his duobus mandatis uni-
uerja lex pendet & Prophete, de his etiam di
Cant.I,
citur : Meliorafunt ubera tua uino. Cant.1 .
Quia vinum dementat quidem ebrfos,
fed vbera charitatis faciunt homines
potius ad metem redire & interdum pro
Deiamore cuncta contemnere,ficut ine-
Matth.19. briatus erat ille qui dixit: Ecce nos reliqui=
mus omnia &fequutifumus te.
A 5 Granum de botro Chriftus eft Efai.
Esai.65 . 65.Quomodofi inueniaturgranum in botro,
dicaturne difsipes illud,quia benedictio Domini
eft ,ficfaciam propterferuosmeos , ut non dif-
perdam totum, educam de Iacob femen. " vbi
Ilierony. Hierony.ait botrum putridum effe popu
lum Iudæorum , in quo fecundum expo.
fitionem plurimorum Chriftus reperitur
tanquam granum ex omni parte perfe-
tum ,filius Dauid , & Abraham , qui ad
& eft , vt mitteret falcem fuam , & vin-
hoc granum pertinent , tanquam patres
Matth.1. Chriftifecundum carnem.Matth. 1.Liber
generationis lefu Chriftifilij Dauid,filij Abra-
ham. De quo pater aternus eduxit fe-
men quod eft Chriftus. Sic exponit
Glof.Inter. interlinealis & Carthulianus fed
Carthufia.
alia expofitio eft granum botri re-
feruatum integrum & incorruptum
cffe Apoftolas , & reliquias Ifrael,
quibus Dominus dixit. Ioan. 15.
Ioan.15. Non uos me elegiftis , fed cgo clegi uos,
Luc.6. & Luc. 6. Vocauit difcipulos fuos , &
Luc, 10. elegit duodecim ex ipfis. Item Luc. 10.De
fignauit Dominus alios feptuaginta duos.
Quam ficut fuperiorem expofitionem Hierony.
probat Hieronymus quam tenet Eufe- Eufebius.
¡Cyrill.
bius lib. 2. demonftrationis Euangelica Gloffa.
cap.49 . Et Cyrillus hoc loco , Vatablus, Vatablus.
Gloffa & Lyranus . Lyran.
Botras metaphorice virum iuftum , & 6
electum fignificat Michae . 7. Ve mihi, Micch . 7.
quiafactusjum ,ficut qui colligit in tumno
racemos , non eftbotrus ad comedendum . Quis
autem fit ifte botrus ad comedendum ,
quinon inuenitur , fubdit. Perit fancius de
terra , & iuftus in hominibus non eft . Vbi
Gloffa & Rupertus Abbas , atque Lyra- Gloffa.
nus exponunt iuxta literam hoc dictum Rupert.
effe à Propheta , propter decem tribus Lyran.
ducendas in captiuitatem , pro quibus
non reperiretur iuftus , qui Dei placa-
ret furorem. My ftice verò quidam ex
ponunt , approbante Hieronymo , de
fine mundi quando implebitur illud: Hierony.
Quoniam fuperabundabit iniquitas refrigefcet Matth, 24,
charitas multorum .
Botri vineæ reprobos aliquando figni
ficant,ficut Apoc. 14.vbi Angelus di- 7
xit ad habentem falcem acutam : Mitte Apoc.14.
falcem tuam acutam , & uindemia botros uinea
terræ:quoniam maturæfunt uuæ eius, vbino
tandum fimilem filio hominis fedentem
in nube mififfe falcem, & meffuiffe mef-
fem terræ. Deinde verò alterum ponit
Ioannes Angelum qui etiam falcem ha-
bebat , & fignificat vt quidam volunt
ipfummet Chriftum vel Apoftolicum
chorum cum Chrifto iudicaturum. Matth, 19 :
Hic admonitus eft ab eo Angelo qui
habebat poteftatem fuper ignem , ideft
qui præeft Angelis , qui miffuri funt
reprobos in caminum ignis Matth. Matth.13.
13.vt exponit Beda admonitus inquam Beda.
demiaret botros vineæ terræ . Quæ-
runt ergo expofitores , quid differat in-
ter meffem terræ , & botros vineæ terræ?
Ad quod refpondemus , per meffemin-
telligi quidem iuftos , per botros autem
vinee impios fignificari. Ita tenet Ambro Ambro.
fius fuper hunc locum.Item Andreas,quo Andreas.
rum fententia mihi probatur quamuis Cefarien.
Primafius Gloffa & Hay mo inter vtran- Primafius.
Gloffa.
que metaphoram nihil difcernant , fed Haymo.
per meffem & per botros idem putant
fignificari , nihilominus tamen fi phra-
fes fcripturarum confulanius , priorfen-
tentia præligenda eft. Quia mefsis in
bonum
 BRAVIV M.
Matth.3. bonum accipi folet, & triticum Matth . 3 .
Congregabit triticum in horreй fuum , & cap .
Matth.13 : 13 . Triticum autem congregate in horreum
meum.Calcatio verô vuarum in malu pro
Thren.
reprobis femper accipitur fic Tren. 1.
Torcular calcauit Dominus , uirginifiliæ Sion,
Apoc, 19. & Apo . 19. Ipfe calcat torcular uini furoris
iræ Dei omnipotentis. Denique botros vi .
neæterræ reprobos defignare etiam te-
D,Thom.net D.Thomas ,& ratio eft , quia messis
matura dicitur, quando arida eft & flauef
cit fic iufti maturifunt, quando arefcenti-
bus concupifcientiis, charitate flauefcunt.
Impij verò è contrario tunc quando ad
imaturitatem perueniunt , maiori mali-
tix humoreturgent,ficut botri iam matu
ri & turgent, & fuperabundant , de qui-
Math 24- bus Matth. 24. Quoniamfuperabundabitma
litia,refrigefcet charitas multorum , Eft & a-
liud indicium huius diftinctionis inter
meffem & botros , quod poftquam meſ-
fis terræ falce fuccifa eft, non dicitur quo
fuerit in loco repofita : atqui botri fuccifi
in lacum iræ Dei mifsi dicuntur . Similis
loc1.3
loquendi modus habeturIoel. 3. Mittite
falces,quoniam maturauit mefsis, uenite & def-
cendite,quoniam plenum eft torcular , exuberat
torcularia,quoniam multiplicata eft malitia eo
rum.Vbi Ioel & meffem , & torcularia di
ftinguit, &de meffe nihil mali dixit,torcu
laria verò malitia fubdidit abūdare, quod
eruditi quoque ante nos hoc loco adnota
uerunt,his itaque botris maledictio illa de
Mitch.25 betur: Ite maledicti, & c.
Botri torrens, vide in dictione Torrens.
Vallis botri,vide in verbo Vallis.
CAPVT LIIII
Brauium.
RAVIVM eft , quod
βραβείον:
proponitur tanquam præ-
mium victori , nomen eft
B Græcum vnde Beabεv-
Ts, ideft iudex brauij fi-
Floftratus. uc præmij dicitur Autore autem Phi-
loftrato ludis Olympicis decem præfi-
cere iudices folebant , humi in ftadio afsi
Suetonius. dentes. vnde Suetonius in vita Neronis ,
neque aliter ( inquit ) certaminagymni-
ca Græcia tota fpectauerat , quam Bra-
beutarum more , in ftadio humi afsi-
dens . Cæterum iudices Olympicorum
234
ludorum , quia terrena brauia confere-
bant,iudicio mundano , recte humi fede-
bant , noftri autem iudices & Brabeute,
nimirum Apoftoli , fuper fedes cæleftes
feffuri funt ad iudicium dicente Domino : Matth.19.
Sedcbitiser uos,fuperfedes duodecim, tudican-
tesduodecim tribus Ifrael.De Brauio memi
nit Apoftolus: Nefcitis,quod qui in ftadio cur 2
runt,multi quidem currunt,fed unus accipit bra- 1.Cor.9.
uium, Sic currite ut comprehendatis.Quem lo
cum Aug.explicat Tom.7.libr. de perfe Aug.
fectione iuftitiæ cótra Cæleftium , ratioci
natione. 16, omnes qui recte currunt ait,
comprehendunt, non fic in agone theatri
co:omnes quidem currunt, fed vnus acci-
pit palmam. Ecdem modo Ambrofius . Ambro,
Itaque ait,vult oftendere, quanta vtilitas
fit legis noftræ , in qua non vni , fed omni
bus promiffa eft palma. Secunda nihilo-
minus expofitio eft Hierony. Chryfoft, Hierony.
Theop.& Lyrani ,cilicet no omnes qui in Chryfoft.
Theophyl
ftadio currunt , palmam confequi,nifi qui Lyran .
legitime currerit. Ita licet multi ingrediä )
tur Ecclefiæ atque fidei ftadium , non core
nabuntur,nifi qui in charitate perfeuera
uerint,hi verò funt pauci , iuxta illud Mat
th. 20.Multi funt vocati , pauci yerò ele- Matth.20.
&i,quæ expofitio magis effe ad mentcm .
Apoftoli demontratur, ex eo quod dicit
Timoth.5.Non coronabitur , nifi qui legiti 2.Tim.s
ne certauerit. Mihi autem: Hoc modo magis
placet expofitio,videlicet fi notemus fin-
gulas manfiones cæleftes, de quib' Dis di
xit.Ioan. 14. in domo patris mei , manfiones Ioan.14 .
multefunt , quafi fingula effe propofita
brauia,& quia pauciores funt qui faluan-
tur,ex multis aliquando contingit vnum
duntaxat accipere brauium reliquis per-
euntibus , cui confonat , quod Ioannes
ait,Apoca. 3. Tene quod habes , nemo ac- Apoc 3 .
cipiat coronam tuam . vbi coronam il-
lius quidem effe intelligit , quiper gra-
tiam vocatus iuftificantem , fi perfeue-
raffet , habere debebat.vt egregieD.Tho D.Thom
mas explicat..p . q. 23. art. 6. ad pri-
mum, quia ergo contingitfæpe numero
vt ex multis qui conuertuntur ad fidem:
& baptizantur , vnustantum perfeueret
in gratia,& cæteris pereuntibus ,accipiat
brauium iure optimo adducta fimilitudi-
ne monet Apoftolus : Sic currite,ut compre-
bendatis:vt finguli fingulas manfiones cx-
leftes ad quas vocati eftis accipere the-
reamini.
Gg 2 Idem
 BRACHIV M.
Idem quoq; Apoftolus de fe ait Phi-
3
Phil.3 lip. 3. Veruntamen que retrofunt obliuifcens,
& ad anteriora extendens me ipfum perfequor
Theophyl . brabium æternæ uocationis , in Chrifto Iefu .
Vbi Theophyl.Obliuifcitur , inquit, ope-
rum tranfactorum , quid autem eft quod
ait,ad anteriora fuper extendens me? fcili
cet pedes currentes cum reliquo corpore
anteuertere feftinans , flectendo me ver-
fus anteriora, quod à multa cupiditate fit .
Hacille.Itaque carnem aliquando infir-
mam corde trahere debemus ad cæleftia,
fupplentes defiderio quod opere præfta
re non poffumus, vt dicat nobis Chriftus:
Matth.26. Spiritus promptus eft , caro autem infirma.
Quod vt vere de nobis dicatur , omnia im
pedimenta , quæ curfum retardare pof-
funt , abiicienda funt. Sic Petrus & An-
Matth.4. dreas relictis retibus fecuti funt Domi-
Matth.9. num, & Matthæus ipfe reliquit teloniu ,
Matth.19 . & Apoftoli dixerunt : Ecce nosreliquimus
omnia,& fequutifumus tee
CAPVT. LV
LV..
Brachium, Lacertus.
RACHIV M
Hebraicè dicitur Ez
ròoa,lob. 31.Et bra
chium meum cum
ofsibus & Hier. 32 .
Brachium pars il
I
la humani corporis
eft,quæ ab humero ad cubitum pendet:
Lacertus verò ,quæ à cubito vfque ad ma
nu:fed vtraq; interdu brachiu appellatur.
Brachium metaphorice Deo tribuitur
2
fecundum deitatem , fignificat autem po
tentiam , & virtutem illam gubernatrice,
qua cúcta moderatus ad fuum nutum dif-
Exo.6.
ponit.Exo.6.Educam uos de ergaftulo Ægy-
ptiorum: redimam in brachio excelso. Eo-
3.Reg.8.
de modo. 3.Reg.Audietur enim nomě tuй ma
Iob.40 .
gnum: brachium extentum ubique.Ite Iob.
Et fi habes brachiumficut Deus.De quo Efai.
30.G.48.C.Ofe.11.B.Hier.27. 32.C.
Dehoc quoque Luc. 2. Fecit potentiam in
brachio fuo.
3 Item Pfal.7 3.88 . Manus mea auxiliabi-
Pfal . 88: turei, brachium meum confortabi eu: quod
dicit pater æternus de Chrifto, que fufci
Matth.20 .
Luc.18. tauit à mortuis propria virtute : ficut ipſe
Ioan.10. dixit,defe: Et tertiadierefurget.& Ioan.io.
Poteftatem habeo ponēdi anima meam : & iterũ
fumedicam.Itaquebrachiu(inquit)meuco
fortabit eu ,ideft verbú hypoftatice vnitū
humanitati ei ,ite Pfal.97.de cade refur Pfal.97.
rectione Chrifti prædicitur:Catate Domino
canticu nouum:quia mirabiliafecit,faluauitfibi
dexteraeius: brachiumfanétum eius. Neuu
enim fuit vt fe ipfum propria virtute fufci
taret. Sic exponut Hiero . & Lyra. & Ge- Hierony.
Lyran,
nebrardus quæ expofitio melior eft quã Genebrar.
expofito Gloffa faluabitfibi orbe terra, Ecclefi- 36.
quia potius fe ipfum faluabit à morte, nam Gloffa.
verbum Hebræum Hofah , cum datiuo
conftruitur,ficut Matth. 21. Hofannafilio
Dauid..Salua filiu Dauid,fic Ecclefi . 36. Ecclefi.36.
Glorifica manum & brachium dextrum. vbi
Ly ra.per manu iuftitia ,per brachiū dex-
trú potentia in miferedo exponit : Gloffa Gloffa.
vero melius Chriflu in miraculis glorio-
fum,quãdo Lazaru fufcitauit : quando fi- Lyran .
liŭ viduæ Naim vitæ reftituit: quádo filiæ Ioan . I,
Principis defunctæ vita donauit,quando Luc.7 .
cæco à natiuitate lumē oculoru dedit , & Matt.9
fic de fimilibus,quib ' brachiū potētię fue loan.9.
glorificauit,fed multo magis quádo fe ip-
fum propria virtute fufcitauit à mortuis.
Brachiu ergo metaphorice no folu potē 4
tia denotat patris : fed ipfum quoq; filium
Dei , de quo Ioan.1. Omniaper ipfumfacta Ioan, 1 .
funt. Ita Hiero. docet fuper illud Efai. 51. Hierony.
Brachia mea populos iudicabunt.Septuag. (in Efai.s 1,
quit ) vertut & in brachio meo gêtes ſpera
but, qui vel hoc fignificant, quod omnes
virtute Domini iudicetur,vel quod Chri
ftu,qui eft brachiu & fortitudo Dei, om-
nes credituræ fint nationes. Hæc ille. De
quo Dominus: Multi ab Oriete , & Occidete Matth.8 .
uentent.Ideo claimat . Venite ad me omnes qui
laboratis. Sed Aug.libro de effentia diuini Matth. 11,
tatis exponit Brachia mea populos iudi- Aug.
cabunt, ideftfilius & Spiritus fanétus qui
à Patre procedut.Et de Chriftofubdit, co
de c.51. Efaias.Confurge, confurge induerefor Efai.si,
titudine brachiu Domini, confurgeficut in die-
bus antiquis.vbi Hiero, falute (inquit) fuam Hierony:
fempiterna eis promiferat:quæ no eft alia
præter Chriftü, brachiu Domini. Vnde
populus loquitur ad brachiu Domini , &
eius deprecatur aduētu . Hæc ille, fic etiã
Cyrill. Et hoc petebat fub nomine totius Cyrillus.
populi Iudaici Ioannes ,quãdo mifit difci
pulos fuos ad Chriftum rogans cum :
Estu qui uenturuses? Quafidiceret confurge Matth.11 .
brachiu Domini, quare non induis fortitu
dinem
 BRACHIVM.
dinem , conuertens mundum vniuerfum :
nunquid alium expectamus qui hoc fa =
ciat:ideft non expectamus alium. Quia
tu locutus es per faiam in eodem capite:
Me infule expectabunt: brachium meum fu
Tertullian. ftinebunt, Quod teftimonium de Chrifto
Aug. manifeftifsimum effe dicit Tertullianus
Cyrill.
Hierony. lib.de refurrectione carnis,& Aug.lib.de
Haymo, vnitate Ecclefiæ,atque Cyrillus,Hierony
Efai.5 2. mus,& Haymo hoc loco.
5 De Chrifto quoque legimus Efai. 52 :
Parauit Dominus brachium fanctum fuum in
confpectu omnium gentium: uidebunt omnes
fines terræfalutare Dei noftri.Septuag.verte
Hierony rut.Reuelauit Dominus,quiavt Hierony
ait vox Hebræa Chafaph trunque figni
ficat,parauit, & reueuelauit, habet autem
duplicemfenfum , quia aut reuelat pater
brachium, ideft filium fuum cunétis genti
bus,quod initium habuit in die Epipha-
niæ ,quando ftellæ fulgentis indicio reue
Matth.a.
lauit cu Magis. Vel ipfefilius reuelat bra
chium virtutis fuæ,& fortitudinis , de quo
Luc.6,
fcriptum eft: Etuirtus de illoexibat sana-
bat omnes.Et reuelauit pater filium quan-
do Dominus dixit : Caro & fanguis non re-
uelauit tibi,fed patermeus.Sic explicant huc
Matth. 16. Efaiæ locum præter Hieronymum Cyril
Cyrillus. lus & ante eum , Tertullianus lib. 3. con-
Tertullian tra Marcionem , & Eufebius lib. 6. de de-
Eufebius,
Iuftinus. moftratione cap. 24. atque luftinus mar
Haymos tyr in dialogo cum Tryphone.Haymo &
alij patres.
6 Incodem fenfu Efai.5 3. Quis credidit
auditui noftro , brachium Dominicuireuela
Hierony. tum eft. vbi Hieronymus raritatem (in-
quit ) fignificat credentium in Chriftum
ex Iudæis quod fatis indicat Ioannes :
Ioan.12.
Cum tanta(inquit)feciffetfignacoram cis, non
credebantin cum:ut fermo Efaie impleretur,
Orige
quiscredidit auditui noftro & c. Sic Orige-
nes citans hunc locum Efaia fuper Rom .
10.Hæc(inquit)interrogatio , quis credi
dit audituinoftro:paucos aut raros fignifi
Chryfoft. cat,qui crediderunt.Eodem modo Chry
Aug. foft . fuper Rom. 10. & Aug. fuper Ioan.
loan.II.
12.Propterhanc incredulitatem in Con-
cilio fuo dicebant Iudæi:Quidfacimus,quia
Tertull
hic homo multafignafacit? vide Tertullian.
Athana. lib.1.aduerfus Praxeam, Athanaf.lib.de
Cruce & Pafsione.
7 . Sic etiam intelligiturillud Efai. Iurauit
Efai.62. Dominus in dexterajua:er in brachiofortitudi
nisfue :fi dedero triticum ultra inimicis tuis.
235
Ita Hieronymus patrem in filio iurafle di Hierony.
cit, non daturum fe triticum Eucharifliæ
hoftibus eius,de quo pacis cæleftis effici
tur,de hoc Ioan.6.QLi manducat bunep-në,
uiuet in æternum . Caucat ergo facerdos , ne Ioan.6.
contra Domini iuramentum Euchariftia
hoftibus porrigat. Quod intelligitur de
publicis hoftibus , nami Iudam fecretum
adhuc hoftem Dominus fecundum fen-
tentiam probabiliorem communicauit.
Et certepanis vitæ non eft cibus mortuo
rum,fed in gratia viuentium. Porro licet
omnes qui in lethali peccato funt inimi
ci dicantur Ecclefiæ & capitis eius Chri-
fti fedfpecialiter Iudæi , vt exponit Cyril Cyrillus.
lus defpiritu & litera.
Brachium hominis metaphorice de 8
notat fortitudinem, & virtutem operan-
Pfal.17 .
di: Sic Propheta Regius dicebat,Pfal.17.
Pofuifti ut arcum aream brachia mea. Item in
Deut.de tribu Gad dicitur: Gadficut Leore Deut.32 .
quieuit, cepit que brachium , uertice . Quod
iuxta literam exponit Lyranus de tribu Lyran.
Gad:quæ hoftibus fortifsimis fuperatis,
ideft brachiis, hoftiliis exercit , duces quo.
que quafi vertice expugnauit. Sed Glof. Gloffa.
ordinaria fub typo Gad ,Chriftum intelli
gitaccinctumper hypoftaticam vnionem ,
qua verbum Dei accinxit fe humanitate
noftra,& brachium diaboli fuperauit:at
queverticem Imperij Romani, ficut dixe
rat.Ioan. 12.Nuc Princeps huius mudi ciicic Ioan.12,
turforas, egofi exaltatusfuero à terra, om =
nia trahamad me ipfum, que expofitio fatis
quadrat , quia Gad interpretatur accin-
Aus,vt(inquit)Hierony.lib.de traditioni Hierony.
bus Hebraicis Sic etiã brachium pro for-
titudine capitur Pfal: Quoniam brachiapec Pfal.36.
catorum coterentur,& rurfus : Brachium eoru Pfal.43.
nonfatuauitcos:fed dextera tua,& c. Item Ec- Ecclei,7
clefi . Datum brachiorum tuorum , & facrificiu
fan& ificationisofferes Domino.vbi lanfenius Ianfenius.
hic( inquit) nonie brachioru no accipitur
pro brachiis humanis,vt quidã inepte fa-
tis accipiut, intelligétes oblationê de his,
quæ propriolabore acquirütur datu bra-
chiorü,fed accipiturpro armis dextris ho
ftiarum , qui in facrificio pacificorum,
cum pectufculo cedebant facerdoti , quia
in Leuitico vbilegiinus de armo dextro
Exod. 29. Leuit.7.8.9.Num. 18.Deut.
18. Græcè eft Beanxiop de op bra hiū
feu armus dexter. Cæteru quia verfio vul
gata pro authentica retinenda eft, & quia
G 3
paulo
 BRACHIV M.
paulo ante dixerat Ecclefiafticus ,purgate
cum brachiis. Ideft cum operibus bonis
Glof. Ordi. brachiorum tuorum : non inepte expo-
Interlineal, nunt Gloffaordinaria , & Gloffa inter-
Lyran..
linealis , & Lyranus datum brachiorum
tuorum , eleemofynam de proprio labo-
re. Quod fi cui placeat expofitio Ianfe-
nij , referuet vulgatam verfionem , & in-
telligat oblationem armi dextri multa
rum victimarum ,ideft facrificij volunta =
rii , quod tufponte vouifti , & propterea
dicitur datum brachiorum tuorum , fi-
ue dextri armi facrificij tui multiplicis.
Praterea de vaftatione Damafci ab Af
9
Efai.17. fyriis , & paucitate populi, qui poft capti
uitatem remanebit dicit Efaias Eterit
Hierony. ficutcongregans in meffe quod reftiterit , &
brachium eius fpicas leget. vbi Hierony-
mus , tampauci ( inquit ) remanebunt
in Damafco , quam folent poft meffores,
pauca remanere fpicæ,&c.hac ille. Ha-
bet autem emphafim quod dicit : Bra-
chium eius fpicas leget. Ideft brachium
alioquin robuftum ad cor cutiendas tur .
res excelfas, & cedros Libani confringen
Luc.18. das ,fpicas leget refiduas poft meffem . Sie
omnis quife exaltat humiliabitur. Econtrario
verò qui fe prudenter humiliat , ideft, qui
doctrinam Saluatoris amplectitur dicen-
Matth.11. tis: Difcite à me quiamitis fum, humilis cor
Ecclefi , 21.
de.Præterea legimus Ecclefi. 21 , Ornamen
tum aureum prudenti doctrina: quafi brachia
le inbrachio dextro. Quia pulchra eft do-
Arina cum recta operatione, iuxta illud :
Matth.5. Quiautemfecerit, & docuerit hic magnus uoca
bitur in regno.
ΙΟ Brachium pro armo hoftiæ capitur,vt
nume 8.tetigimus . Sic legimus Malach.
2.vbi reprobis facerdotibus Dominus di
Malach.2. cit: Ecce ego proiiciam uobis brachium : & dif
pergam fuper uultum ueftrum ftercusfolennita
Hierony. tum ueftrarum.vbi Hierony.Iuxta quod no
tauimus num.8.ait Sacerdotibus quafda
partes victimaru referuari,inter quas erat
Leuit.7. armus brachij dextri, Leuit.7.num.18. &
Deut, 18
Deut. 18.Secundum legale præceptum ,
hoc(inquit)vobis proiiciam, ideft non vo
bis tribuam,nec fubinde reliqua vobis ad
fubftentationé , & honorem data, &c.Cæ
teru facerdotibus nouæ legis , ficut maius
Matth.s . præmiu promittitur videlicet, Quifecerit,
docuerit,magnus uocabitur in regno celo-
rum. Sic fi infatuentur , ficut fal infa-
tuatum mittuntur foras , & conculcan-
tur ab hominibus , quod eft illorum
fupplicium æternum . Nec te moueat
quod vbivalgata vertit proiiciam vobis
brachium, Pagninus & Vatablus fecuti Pagninus.
Vatablus,
Hebræos , vertunt increpabo vobis ſe-
men,quia vox Zeròa , quæ fcribitur tri
bus literis , apud Hebræos , cum
quibufdam punctis, fignificat brachium .
Exod. 6.& 15.& Iob. 26. & 40. Si ha-
bes brachium ficut Deus in quibus lo=
cisfcribitur fi verò cum aliis pun-
tis fcribatur , fignificat femen. Sed ifti
Hebræi variatis punctis adulterantfcri-
pturas. Iamverò quia armus brachij dex
tri dabatur facerdotibus , brachium dig-
nitatem fignificat facerdotum.Sic dictum
eft Heli facerdoti. Et præcidam brachium
tuum , & brachium domus patris tui, vbi Greg.
Gregorius , fuper. 1. Reg. 2. Brachium 1.Reg.2 .
( inquit ) eius , & domus patris eius Do-
minus præcidit , quia & fummos Iu-
dææ Pontifices , & minores facerdo-
tes ab immolatione veteri penitus am-
mouit. Hæc ille, quamuis fenfus ifte fit
Lyran.
myfticus , nam vt notat Lyranus fuper
hunc locum hoc impletum eft tempore
Salomonis , qui abiecto de fummo fa-
cerdotio Abiathar de ftirpe Heli , inſti-
tuit Sadoch fummum facerdotem , qui
venerat de progenie Eleazar , vt habetur
3.Reg.2.
3.Regum .
In eodem fenfu explicat Hierony- 1I
mus illud Efai. 51. vbi Dominus ait: Hierony.
Et brachia mea populos iudicabunt. Ideft, Efai. 51.
Apoftoli & facerdotes , qui fecundum
facerdotalem poteftatem brachia Dei
appellantur , de quibus apud Matth . Matth.19.
Sedebitis fuper fedes duodecim , iudicantes
duodecim tribus Ifrael. Denique brachia
Dan. II.
vocantur milites auxiliarij , fic Dan. 11.
Brachia Auftri , funt milites auxiliarij
Regis Agypti ad Auftrum vergentis
Lyran
cum ducibus. vt exponit Lyranus ibi
dem. Quia ergo Apoftoli , quafi mili-
tės vel Duces auxiliarij funt exerci-
tus Chrifti , quos mifit ad mundi con-
uerfionem , recte brachia Dei appel
lantur . vnde Ioan. 20. dixit illis Si-
cut mifitme pater , & ego mitto uos. Ideo
&adiutores Dei vocantur abApoftolo: 1.Cor. 3.
Dei adiutoresfumus .
1-2
Sic etiam de Ecclefia fubty po mu-
Pro.si.
lieris fortis legimus : Roborauit bra- Beda.
chiumfuum. vt exponunt Beda & Gloffa. Gloffa:
vbi
 BRACHIV M.
vbi per brachium dignitas præfertim fa-
cerdotalis intelligitur. Ecclefia quippe
duo habet brachia, alterum Ecclefia ticu,
alterum vero feculare ,roborauit autē bra
chium Ecclefiafticum vfque adeo , inter
huius mundi tentationes& omnigenas im
Math.16. pugnationes,vt de illa dictum fit : Matth.
16.Etporte inferi non præualebunt aduerfus
lanica eam.Quamuis autem Ianfenius , & quida
alij putent hic iuxta literam fermonen ef-
fe de muliere coniugata , inelius tamen
Lyran. Lyranus ,metaphoricam dicit effe locutio
R.Salo, në ,& licet, ipfefequutus R. Salomonem ,
per hac mulierem fortem , fapientiam in-
Gloffa
telligat : melius Gloffa & doctores Eccle
fiam exponunt Chrifto coniunctam.Hçc
eft enim illa mulier.de qua Dominus di-
Marth,13
xit:Simile eft regnum cælorum fermento, quod
acceptum mulier abfcondit infarinefatis tribus
donecfermentaretur & totum, vt ergo fermen
tum Evangelij ad conuerfionen maſſæ
totius mundi temper iret fub fide Trinita
tsi, roborauit brachium fuum .
13 Brachiafempiterna vocātur auxilia di
uina.veletiam Angeli , per quos primum
Deus Sinagoga , deinde vero Ecclefiæ fa
uet. Sic legimus in benedictione qua
Deut.33.
Moyfes benedixit populum Ifrael : Afcen
for celi auxiliator tuus :Magnificentia eius dif
currant nubes : habitaculum eiusfurfum, & fub
terbrachiafempiterna. Eiiciet àfacie tua inimi
atablus, cum.vbi Vatablus exponit , Deum dici-
afcenforem cali , quia in cælo habitat , &
per metaphoram dicitur, quafi fuper nu-
bes equitare , & quafibrachiis fempiter-
nis protegere populum Ifrael, cui præftat
Lyran
auxilium.Lyranus in Hebræo legit : bra-
chia feculi , quæputat effe Angelos , fu-
Matth.16. per quos Deus federe dicitur , & per quos
protegit Ecclefiam ,ita vt de illa dicat. Et
porte inferinonpræualebunt aduerfuseam.
14 Brachium dextrum funt opera virtu-
Gloffa.
tum ,fic exponit Gloffa,Lyranus, & Vata
| Lyran.
Varablus. blus illud Cant. Pone me ficutfignaculumfu-
Cant-S pracortuu :&fignaculumfupra brachium dex
tru.Quia quod valde diligimus fupra cor
ponimus,& in brachio ad memoria quæ
da ligarefolemus , fic ergo in operibus bo
nis memores Chrifti fponfi iugiter effe
debemus,vt omnia, in eius gloriam refera
Matth.s mus.Ideo dicit: Sic luceat lux ueftra coram ho
minibus :ut uideant opera ueftra'bona:&glorifi
cent patrem ueftrum ,qui in cælis eft.vnde Pau
1.Cor.10 .
lus ait.Siue manducatis,fiue bibitis , fiue aliud
236
quid facitis , omnia in nomine Domini noft
iefu Chrifti facite.
Brachiu quandoque denotat violenti 15
tyrannidis.lob Eiulabunt,propter uim bra ob.35.
chij tyrannoru, & Pfal . Contere brachium pec- fal,9 .
catoris, maligni.Ideft Antichrifti, vt ex
ponit Aug. Quia propter electos breuia Matth.24.
Aug.
buntur aies illi. Sic etiã explicant Hiero. Hierony.
& Lyra.fuper Pfal.9 . Item. 2. Paral. 32. Lyran..
Rex. Ezechias dixit populo fuo de Re - 2 , Paral. 32 ,
ge Senacherib. Cuillo eft brachii carneй : no
bijcum autě Dominus Deus nofter..
Brachiu fimiliter fignificat fortitudinë 16
Hier.17.Maledi &us homo,qui confidit in homi Hier. 17.
neer ponitcarne brachiu fuum, & in Ofe. de joie.7.
tribu Ephraim Dominus dicit: Ego confo:
taui brachia eoru, & ipfi cogitauerunt contra me
malitia . Quia videlicet rege Dominus fe-
cit Ieroboa de tribu Ephraim :& ipfe ado
rare iufsit vitulos aureos . 3.Reg. 12.vt ex 3.Reg.12 .
ponit Hierony. Quod myftice referri po
teft ad Pharifæos , quorü mortuos Domi
nus fufcitauit , & languidos curauit : ipfi
vero congregato Concilio morte eius ma
chinatifunt dicentes : Quidfacinus ,quia hic loan.11 .
homo multafignafacit: Ioan.11 .
In codem fenfu de Antichrifti fortitu
17
dine , & potentia conterenda Hierony
Hierony.
mus intelligit illud Zach. O paftor idolum, Zach.ii.
c.gladiusjuper brachium eius.Sic etiam ex
ponunt Cyrill. Gloffa ,Rupertus, & Lyra Cyrill.
nus. Quia propter electos breuiabuntur Gloffa.
dies illi. Hoc eft brachium illud excel- Rupert.
fum,dequo Iob. Et Brachium excelfum con Lyran,
Matth . 24 .
fringetur , quamuis Gloffa de poten- Iob.38.
tiafuperborum dictu n putet : per excel- Gloffa.
lentiam vero de Antichrifto , & de Sata-
na .De impio quoque exponit illud Iob . Iob.18 ,
Confumat brachia illius primogenita mors.
Ideftpotentiam illius confumat diabo-
lus , qui primogenita mors dicitur pro
pterea quod inuidia diaboli mors intra-
uitin orbem terrarum . Sicut explicat Be- Sap.3.
Beda.
da , fed Vatablus vertit primogenitus Vatablus .
mortis , ideft morbus lethalis. At D: D.Thom.
Thomas , & Lyranus explicant primo Lyran.
genita mors, ideft in tempeftiua, violen-
ta præter naturam , quæ dicitur pri-
mogenita:quia ante tempus naturale fuc-
cedit.
Brachij proximi fui carnem deuora 18
re,eft proximum fuum diuitijs , & rebus
neceffariis ad vitam expoliare , vt no Arias Mon-
tat Arias Montanus in idiotifmis lingua canus.
G4 Hebræa
 BRANCHIA , BRV CHVS.
Efai.9 .
Hebrææ. Sic Efai. 9. Vnufquifque carnem
brachyfui deuorabit, Manaſſes Ephraim,& E-
Vatablus. phraim Manaffe m. Ita etiam explicat Vata
Hierony blus.putat autem Hieronymus , hoc de-
cem tribubus contigiffe, dum pro fuis re-
gibus eligendis, aliæ contra alias ciuili bel
lo diffecabantur,fed contra Hierufalem iu
giter concordabant . Sic Hæretici inter fe
Luci difcordes cotra Ecclefiam iugiter confpi
rät.Sed omne regnum infe diuifum defolabitur.
CAPVT LVI.
Branchia.
RANCHI Afunt
in pifcibuspartes iuxta
ceruicem , folis more
hiautes, quibus anheli◄
B tum reddere , ac per vi
ces fpiritum recipere
Plin. exiftimantur, & vt Pli
nius ait libr.9 . branchiæ non funt Bala-
nis, neq; Delphinis,hac duo genera fiftu
lis fpirant,qua ad pulmonem pertinent,
Balanis à frontefunt . Delphins à dorfo.
Hinc intelligimus pifcem illum quia ag-
greffus eft Tobiam Iuniore, pedes in flu-
uo Tigri lauantem,minoremfuiffe Bala
na:vtpote branchias habenten fic enim
legimus: Etecce pifcis immants e2uit, ad de uo
randum cum,& c.Et dixit ei Angelus:apprehen
de branchiam eius, trahe eum ad tc.Vbi no =
tanda eft follicitudo Angelorum cuftodie
tium nos & munus illuminandi, de his le-
Matth, 18.
gimus Matth.18.Angelicorum uidentfaciem
patris meiqui incaliselt.
CAPVT LVII.
Bruchus.
RVCH VS Hebraicè dicitur
Ielec,fic leges Nah. 3.& Ioel. 2. de-
I B ducitur à radice Lacac lambere. Bru
chus eft vermis de genere locuftarum,ma
gnoventre,grauior ad faltum , voracitate
verò infignis numeratur inter animalia
Leuit.11:
munda Leuit.11.vnde his vefcens Ioannes
Baptifta nonfaciebat cotra legem, quãdo
cibus eius erat locufta,alas autem Bruchu
Nahum:3.
habere,more locuftæ cóftatNahum . 3.Bru
chus expanfus eft:er auolauit,
2. Eft autem di ceptatio inter doctores, de
intelligentia literali illius loci foel. 1.vbi loci..
dicitur:Refiduum eruca comedit locufta, re
fiduum locufte comedit Bruchus : & refiduum
Bruchi comedit Rubigo. De quo funt tres
fententiæ, prima Hebræorum tam iunio
rū quam veterum, quatuor annos conti-
nuos in Iudæa fecundum literam viguif
fe famen , propter has peftes infrugum
arborumque perniciem,fibi in vicem fuc-
cedentes.Idem tenet Ruffinus contra Hie Ruffinus,
ronymum ,quæ fententia inde minus red
ditur verifimilis,quod non conftet fecun-
dum fcripturas,quando ifta fames accide
rit. Secunda fententia eft Theodoreti , & Theodor.
Lyrani , quæ in eo concordat cum prima Lyran.
opinione quia vere hos quatuorannos iux
ta litera quadruplici pefte prædicta labo-
ralle dicit:addit tamen in figura quadru-
plicis hoftis, qui Iudæam vaftaturus erat ,
diuina prouidétia difponete , id accidiffe .
Tertia denique fentet a eft Hierony . que Hierony. !
omnes fere latini fequutur,nullas huiufmo
difuiffe locuftas , aut bruchos,fed fub co-
ru metaphora,Chaldæoru & aliarum na-
tionum contra Hierufalem incurfione fuif
fe á Propheta prædicta : & fundamentum
huius fententiæ eft,quia fubdit Propheta.
Gens enim afcendufuper terràfortis, c.De-
inde quia tá fæua famem,fi eueniffet , fcri
ptura certe non illam præteriffet intactā.
Sed ait Theod.camfame ab Amos Pro- Theodoret,
Amos.4.
pheta narrari. Vbi Dominus ait. Percuf=
fi uos ucnto urenti.At qui non ad vertit pla-
ne Theodoretus , illud ad dece tribus di
&tum ab Amos , non aute ad Hierufalé : de
qua loquitur Loel.Nec ad re eft quod Ly- Lyran :
ranus & Vatab. dicunt :hanc effe famem Vatablus,
fepte annorum fub Elifeo, quia loel poft 4.Reg.s.
Elifeum prophetauit,quod & R.Salomo, R.Salom.
R.Dauid , ex Chronologia Hebræorum, R.Dauid.
quam vocant fedet holam,ingenue faten
tur.Porro per metaphoram que druplici
genere vermium Iudæam fore vaftandam
Ioel Propheta prædixit: quæ quatuor Mo
narchias fignificant fecuaum antiquiores
Hebræos,fcilicet Chaldeos,Perfas ,Mace
donios & Romanos, quod etia putat Ly- Lyran.
ranus ,Item Rupertus.Sed Hieron . regat uper.
Perfas ,contra Iuda & Beniamin, de qui- Hierony:
bus loquitur loel expeditione feciffe : Le-
gitimus ergo fenfus eft,quatuor incurfio.
nes eiufdem gentis Babylonicę fignifi-
4.Reg.24
cari,de quibus mêtio fit 4.Reg.Has figgil & 25 .
latim numeratas inuenies à Fran.Ribera, F.Ribera
fuper
 BRVCH VS.
fuper Ioelis. 1.Ad mores verò totidem in
curfionesfaciunt, diabolus,mundus ,caro,
& mors.contrafingulas animas. Eruca in
cipit ideft caro,qua concupifcit aduerfus
Galat.s
fpiritum. Hæc deuorat innata nobis vir-
tutum initia , deinderefiduum carnis co-
medit mundus quafi locufta volatilis
quæ ventorum flatu, huc illuc impellitur.
Refiduum autem mundi diabolus deuo-
rat, qui quafi Bruchus latiori ventre nun
quam faturatur, refiduum denique diabo
li repentinafæpe mors quafi rubigo con-
fumit, dum ad poenitentiam agenda fen-
Matth. fum aufert.Propterea Dominus dicit: Vi-
Luc.12.25
Matth.24. gilate quia nefcitis diem neque horam,& , Be4=
tus illeferuusquem cum uenerit Dominus,inue-
nerituigilantem. Item: Sint lumbi ueftri pre-
cincti,& c. Et fifciretpaterfamilias qua bora
fur, & c.
Cæterum & ille locus difficultatem
3
Efai.33 ingerit Efa.Congregabuntur fpolia ueftra , fi-
cut colligitur bruchus cum foffe plene fuerint
de co.In hoc exponendo in varias autores
Glof. fententias diuiduntur , Gloffa & Lyran.
Lyra. de exercitu Senacherib dictum putant.
QuodoRexEzechias fpolia collegit Afsy
riorumin numera quafi bruchum . Sed
4.Reg.20. Hieronymus dicit hanc expofitionem
Hiero .
effe Iudæorum, myfteria legis gratie de-
ftruentium ,& intelligi potius debere de
predicatione Apoftolorum,fub protectio
nemagniconfilij Angeli Chrifti : de quo
dicit Efaias : Auoce Angelifugerunt populi:
quia Gentiles atque tyrannos fide impug
nantes repreffit Chriftus,& eorum fpolia
inftarbruchi fine numero dêdit Ecclefiæ.
Tuncin Apoftolis, & martyribus , imple
Matth. 5. tum eft. Beatimites quoniam ipfi poffidebunt
Joan. 15 .
terram .& illud :Ego pofui uos,ut eatis, fru=
tum afferatis.Et certe caput hoc Efaiæ ad
& exponit Hieronym. illud Nahu. Brachus Hiero .
calcem vfque vaticinium effe videtur de
Ecclefia Chrifti . Quia concludit. Populus
qui habitauit in ea , auferetur ab eo iniquitas.
Quod non nifi per Chriftum factum eft.
1 Cyril, Tertia nihilominus expofitio eft, Cyrilli,
Proco. & Procopij Gazæi , qui fub lege quidem
gratiæ hanc impletam prophetiam arbi-
trantur:Sed contra Hierufalem à Tito, &
Vefpafiano deſtructam , cuius fpolia colle
Luc.19.
gerunt Romani,de quo Dominus : Circun
dabunt te inimici tui uallo . Sed quia dicitur.
A uoce Angelifugerunt populi,& ab exaltatio-
ne tua difperfæfuntgentes:quas idolatras in-
telligimus , & non Iudæos , magis placet
337
expofitio Hieronymi,cui confentit Theo Hiero.
Theodo,
doretus .
Bruchi in fcriptura multitudinem ho
ftium fignificant. Sic de Babylone vaftant
da fub Cyro à Medis , & Perfis , dicitur
Hiere.si.
Hierem.5.lurauit Lominus exercituum per
animamfuam , quoniam replebore hominibus;
quafi brucho. In quo Babylonis Imperij co
fummatio prædicitur : quia bruchus ante
quam alas habeat,infidet herbis, quas ra-
dicitus deuorat.Ad mores autem , otiofæ
cogitationes brucho plane merito compa
rantur.quæ antequam alas habeant,ad fu
giendum infident cordi , & femina verbi
Dei pullulantia radicitus deuorant, ideo
Dominus dixit operariis:Quid hicflatis to Matth. 20 .
ta die otiofi?
Anni quos comedit bruchus,funtope5
ra meritoria in gratia facta , quæ fuperue-
nienti lethali culpa mortificatur. Sed per
pœnitentia reuiuifcunt . Sic legimus Ioel Toel.z.
2.Et reddam uobis annos, quos comedu iscuția
bruchus, & rubigo , eruca. Vbiexponit
Hiero .
Hieronymus,fterilitatem præteritain , in
nouam fœcunditatem temporalium ,
fpiritualium bonorum panitentibus con
uertam.In hunc fenfum Dominus in Eua
gelio clamat. Venite ad me omnes quilabora- Matth. 11.
tis, oneratieftis : ego reficiam nos. Ideft
qui vexati eftis ab omni genere tentatio-
num,carnis,mundi , dæmonis , & mortis
impendentis, iamque fæuire incipientis,
ego reficiam vos , & liberabo , ita vt quæ
per peccatum perierant , per poenitetiam
reuiuifcant.
Bruchus dicitur auolare ,quando mul 6
titudo fugiens hoftes fuos deferit propriā
ciuitatem.Sic de Niniuitanis fugientibus
hoftes Chaldæos , qui Niniuem ceperant,
expanfus eft : & auolauit. Quia Niniuitani Nahum.3,
quafi bruchus in fua ciuitate refederant,
quafi in fepe, vigente frigore , fed incalef-
cente fole,totus auolauit : Ideft in calefce
te perfecutione Chaldæorum , Niniuem
ciuitatem , in qua delitiis affluebant,
deferuerunt . Sic & mundani incalef-
cente febri lethali mundum, in quo volu-
ptatibus indulgebant deferere compellü-
tur , & auolare quafi bruchus,ficut auola-
uit diues ille purpuratus . Dicit etiam in Luc.16.
eodem loco Propheta ad multitudinem
Niniuitanam. Peribis gladio,deuorabit te ut
bruchus,congregare ergo ut bruchus. Quafi di
Gg S cat vc
 BVBAL V S.
cat vt notat Lyranus quantumuis congre
ges copias tuas , non euades : fed gladius
vorabit te , ficut bruchus folet extingui,
quado foffe implentur brucho,vel fi mul-
titudo tua fuerit vt bruchus , gladius etiã
hoftium congregabitur contra te vt bru
chus:ita licet magna effet multitudo Hie
rufalem,fleuit Dominus fuperillam: quia
plures futuri erant inimici cius : Et circun-
Luc.19, dabunt,inquit,te inimici tui uallo.
CAPVT LVIII.
Bubalus.
‫ילמור‬ V BALVS infcri-
ptura dicitur Hebraicè
Iachmur,vt patet Deu
tero. 1 4.
Bubalus bos eft fyl
B
ueftris , colore niger,re
tortis cornibus , fortiffi
mis cruribus,& breuibus refpectu fui cor-
poris,parua cauda , fed magna velocitate,
olim ferum animal fuit : ita vt iugum non
Amos.c. reciperet . vnde Amos ait : Nunquit arari
poteft in bubalis ? de quo nos egimus lib.1.
in verbo arare, numero. 5. Hos in Italia
Deut. 14. manfuctos vidimus. Deinde in Deut. in-
teranimalia munda numerantur. Capic-
bat quoque Sylueftres bubalos, venatio-
ne fua Salomon , & carnes corum adhibe
batin conuiuio, quo myftice fignificatum
3. Reg.4. eft quod filius Dei verus Salomon pecca
tores venaturus effet , tanquam bubalos:
& de illis cibum fibi fuauem effecturus.
Ioan,4 De quo Ioan.4.Apoftolis dixit : Egocibu
habeo manducare,quem uosnefcitis.
CAPVT LIX .
Bubo.
‫כוס‬ Vbo Hebraicè in fcriptura dici
tur Cos,Leuit.11.bubonein, & mer
B
gulum.
Bubo auis noctiuaga, & feralis , à bo-
uis mugitu fic dicta, debilis ad volandum ,
in cauernis comoratur , vnde Ouidius li.
Ouidius
S.Metamorph: Ignauus bubo , dirum mortali
busomen, Sed inter aues mundas numera-
tur Leui.11 .& pulchros eius oculos appe Leuit.11.
tut volucres,typufq; eft peruerforu homi
nu, de quibus loa.Dilexerüt homines ,magis Ioan, 3 .
tenebras,quä lucem:erant enim mala,eorum ope
ra: Quidautem denotat bubonem auem
malignam effe, & nihilominus mundam?
nifi fideles fide muda præditos inter alios
reperiri qui tamen reprobi fint.
CAPVT. LX.
Bucella.
Vcella Hebraicè dicitur in fcriptu-
ra Path. Pfal. 147. Mittit crystal- ‫פה‬
B
lum fuum ficut bucellas.
Bucella fraftrum eft panis , vel alterius I
rei efculenta, Iob. 31. Si comedi bucellam Iob.31.
meamfolus ,& noncomedit pupillus exea. Eft
autem phrafis fcripturæ , bucellampanis
comedere, pro co quod eft temperate co =
medere, Gen. 18.Ponamque bucellam panis Gen.18.
ut confortetur cor ueftrum: & Ruth. 2. Intin- Ruth.2.
ge bucellam tuam in aceto, & 3.Reg.Elias di- 3.Reg. 17.
xit ad viduam: Affer mihi obfecro bucellam Prou. 17.
panis.Iten Salomon ait : Melior eft buccella
ficcacum gaudio , quam domus plena uiếtimis,
cum iargio:Et quidem victima de pinguio
ribus offerebantur : ideo opponitur hic
abundantia victimarum ,pani ficco. Ideft
fine obfonio:pro gaudio Hebraicè eft Sal Anbe
‫שלוח‬
ua : quæ vox fignificat pacem vndefept.
vtrunque coniungunt : μet' dovas , EV ε-
guvu . Cum gaudio in pace . Ponitur au-
temeffectus pro caufa , quiafructusfpiri- Galat.s :
tus , charitas , gaudium,pax: ex charitate
namque nafcitur pax,& gaudium, itaque
fenfus eft,melius eft cum charitate,& co-
cordia,ficcus panis , quam peccato,& dif-
Luc.11:
cordiadelitiarum affluentia , quia . Omne
regnum infediuifum defolabitur. Ita Ianfen. Ianfenius.
exponit, Lyranus verò ad eleemofynam Lyranus.
refert,Melius eft enim dare fruftrum pa-
nis egenti cum hilaritate , quam multa cũ
iurgio,iuxta illud Apoftoli : Non extrifti 1.Cor. 2.
tia,aut neceffitate , bilarem enim datorem dili-
git Deus.De quo Dominus:Batimifericor-
des. Myftice Beda bucellamficcam fun Beda.
plicitatem intelligit fcientiæ moderatæ, Matth.s
quæ vnicuique fufficit : quæ melior eft,
quam fcientia magna,& eloquentia fuper
ba difcordiæ mater.De qua Paulus : Scien 1.Cor.s,
tia inflat,charitas uerò edificat.
Bucella
 BV CELLA.
Bucella panis ponitur interdum pro
2
Prou.28. re vili,fic de iniquis iudicibus dicitur: Ifte
loan.7. probucellapanisdeferit ueritatem .Dihis Dis
Joan.8. ait:Nolite iudicarefecundumfaciem , & uosfe-
cundum carnem iudicatis.
3 Bucellis comparatur grando Pía. Qui
Pfal.147. mittitcryftallumfuam ficut buccellas, ante facie
Lyra frigoris eius quisfuftinebit:Lyranus, Vatab.
Vatab
& Ianfenius , Genebr. de grandine juxța
Ianfe.
Geneb. literam exponunt, ficut & Arnobius quia
Arnobius, pluuia frigore congelata in fruftra diuifa
cadit .in Hebræo legimus mittit glaciem
Chaldæus. fua ficut bucellas,& Chaldaicus, proiicit
glaciem fuam diuifam ficut buccellas.
Auguf. Vnde myfticus eft fenfus Auguft.qui hoc
loco peccatores cryftallum indiuifum in
telligi putat prædeftinatos verò fimiles
Glof
cryftallo in bucellas diuifo,fic & Gloffa
ordina.recte per contritionem quippe cor-
gelidum peccatoris quafi in fruftra diui-
ditur , fic diuifum eft cor mulieris , quæ
erat in ciuitate peccatrix . Sed Deus mifit
verbu fuum,& liquefecit ea ,flauit fpiritus
Luc.7. eius,& fluxerunt aque lachrymarum , qui
bus rigauit pedes Domini :
4 Bucellam porrexit filius Dei Iude, &
poft bucellam introiuit in eum Satanas .
Ioan.13.
Quærunt autem patres, an fuerit panis co
munis ,an verò Euchariftia:cocordant au
tem omnes fuiffe panem communem in
tinctum , poft quem introiuit in eum Sata
nas , nonin corpus eius , vt in energume-
nu, fed introiffe dicitur , qui in malo eum
proditionis propofito confirmauit . An
verò ante bucellam Euchariftiam cum re-
Quatro.
Hilarius. liquis Apoftolis acceperit , controuerti-
tur.Et quidem Hilarius negat , Can. 30 .
in Matthæum.Sed contraria eft commu-
nis Patrum fententia tenentium , Iudami
Dionyf
comunicaffe:ita dicit Diony. li. de Eccle-
Cypria,
Hiero. fiaftica Hierarchia ca. 3. Cyprian. ferm .
de ablutione pedum,Hierony. lib.2.con
Aug. tra Iouinianum , & ep.ad Hedibiam,Au-
Cyrill. guft.li.2.contra ep.Petilianica. 2 2. Cy-
Chryf. rill. in Ioannem Chryfofto, homil. 83 .
Leo Papa. in Matth. Leo Papa homil . 3. de Pafsio-
Marc. 14. ne.Et ita tenendum exiftimo : quia Mar
ci 14.dicitur de fanguine calicis : Biberant
exco omnes.Ergo & ludas : cui fimiles funt
qui inpeccato mortali communicare præ
Ioan.6.
fumunt,vnde quòd Dominus dixit: Qui
manducat meam carnem,& bibit meum fargui
nem in me manet : & ego in illo : intelligi de-
bet non de illo qui folum manducat facra
238
mentum : nin manducet etiam rem fa
cramenti , quæ eft gratiæ donum , ideſt
Euchariftia , quæ interpretatur bona gra-
tia
CAPVT LXI
Buccina,Buccinare.
VCCINA Hebrai-
cè dicitur lobel,vt patet
Exod ; 19. & Iofue. 6.
Tollet feptem buccinas
Jubilei.
Buccina proprie eſt I
poem recornu recuruum , quod
tubæ modo inflatur : ita dictum à bucca:
vt inquit Hieronym . ep.ad Dardanum. Hiero.
Quamuis autem diftinguatur à tuba , quia
hæc ex ære fit, vel argento , illa ex cornu ,
nonnunquam tamen pro eoden accipiu
tur, vt ex Cicerone conftat pro Murena, Cicero'
infcriptura verò difcrimen inter vtrum- Ofe.
s.
que ponitur interdum , ficut Ofeæ. 5 .
Clangite buccina in Gabaa : tuba in Rama. Erat
autem duæ ifta ciuitates Ben-iamin, in lo
Hierony.
co excelfo conftitutæ , vt notat Hierony.
dixerat autem Propheta decem prius tri-
bus ab Affyriis conterendas. Dende mo-
net alias duas reliquas tribus, vt fe præpa-
rentad bellum , fibi quoque imminens à
Babyloniis , ideo ait clangite buccina in
Gabaa ciuitate Ben- iamin , & in Rama ci
uitate eiufdétribus :vt fe præpararent Iu-
dæi ab bellum : ne ex improuifo caperen
tur. Amat enim Deus etiam peccatores :
figna dat illis, vt ante difcrimen præparen
tur,& refipifcant. Sic quia in die finalis i
dicij armaturus eft creatura m contra
infenfatos clagit buccina,& tuba,vtfeho- Sap.s.
mines ad bellum illud horrendum præpa
rent: canit autem buccina per Prophetas
dicens:Sol conuertetur in tenebras, Luna in
fanguinem, antequam ueniat dies Domini mag-
rus. Clangitvero taba in Euangelio , di locl.2 .
Luc.21.
cens: Eruntfigna in Sole, Luna,item: Etuos Matth.25 .
eftote parati:quia qua hora non putatis,filius ho
minis ueniet,&,uigilate , quia nefcitis diem ne-
quehoram.
$2
Buccina clangor in fcriptura, frequé-
Exo.19 .
tius terrorem denotat. Vnde Exo. 19. cũ
lex illa timoris promulgaretur , legimus :
Clangor
 BVCCINA.
Clangorque buccine uehementius per ftrepebat.
Fiebat autem ftrepitus ille angelico mi-
Lyranus. nifterio, vt notat Lyranus . Cæterum in
promulgatione legis gratiæ non buccine
terror auditus eft: sed aperiens, Chriftus :os
Matth. 5.
juum,docebat eos,ideft Apoftolos :ideft non
iamos prophetarum ,hoc eft tubarum aut
buccinarum ftrepitum , fed dulciffimam
vocem oris fui , præconem faciens Euan-
gelij,& in Petecofte promulgatorem mit
Act.2. tens Spiritum fanctum : quandofactus eft re
pentede celofonus,tanquam aduenientisfpiritus
uchementis.
3 Buccinæfonitu promulgabatur in le
Leuit.7. geannus quinquagefimus iubilçi , in Le-
uitico : Clanges , inquit , buccina menfe fepti-
mo,& c.Etuocabis remiffionem cunctis habita-
toribusterræ ueftræ. Eodem modo legimus
Iofue.6: apad Iofue:Tulerunt jacerdotes arcam Domi
mi,&c.Etfeptě buccinas,quaru in iubilæo ufus
eft.Nec mirum fi in anno iubilei legis ve=
teris buccina concreparent, quia non qui
dem peccatorum remifsio fiebat in lege,
fed debita ciuilia duntaxat remitteban-
tur. Porrò in lege gratiæ linguis igneis
A&t.z. Apoftoli Spiritu fancto pleniprædicant
Euangelium, quia lex eft charitatis.
Buccinæ quoque concrepabant apud
4
Iudæos , initio fingulorum menfium in
Pfal. 30. Nouilunio, Sic legimus in Pfa.Buccinate in
Neomentatuba : in infigni die folennitatis ue-
Lyranus. ftre.Vbi Lyranus notat Iudæos inomni-
bus nouiluniis,Ncomeniæ feftú celebraf-
fe ob recordationem beneficij diuinæ gu
bernationis : quia vt idem ait fuper illud
numer. 2 8.Incalendis autem, &c. mutatio-
nes inhoc mundo inferiori , magis appa-
rent fecundum innouationem lunæ : di-
cebaturque noua luna, quando poft con-
iunctionem cum Sole incipit apparere ,
duratque menfis lunaris viginti nouem
dies,& duodecim horas . De quo latius
agemus ,in verbo Calende ,& Neomenia .
Ianfe.
Cæterum Ianfenius fuper locum Pfalm.
propofitum ait, non fieri mentionem hic
de quocunque fefto Neomeniæ , fed de
Neomchia fpecialiter feptimi menfis iu-
bilei : quia fubiungitur , in infigni die ſo-
lennitatis veftræ: & ita tenendum eft.Ná
vt notat Orige.homil . 2 3.in Numeros,fi
Orig.
cut dies feptima Sabbati , erat ſancta : fic
& menfis feptimus , ideft September , &
feptimus annus. Dies ergo primus fepti
mimenfis honorem habebat Neomeniæ
&folennitatis tubarum , & quidem tuba
rum feftiuitas celebrabatur fecundum tra
ditionem Hebræorum , quia Ifaac die pri
mo menfis feptimi ereptus ab immolatio
ne dicitur & aries pro eofubftitutus . Ideo
cornu buccinatur illo die,quia : Aries here Genaz
batcornibus inter uepres : & vfque hodie vo-
catur à Iudæis feftum cornu. Sed vt in-
quit, Radulphus in præfatione libri. 17. Radulph,
in Leuitic.feptimi menfis Neomenia , &
buccinatio , typus erat legis gratiæ, quæ
ab Spiritu fancto feptiformi dono in die
A&
t.2?
Pentecoftes,promulgari debebat.
Buccinarum vfus Iudæis fuit in bel- 5
lo , fic Iud. 3. Aioth cum occidiffet Eglon Iud.3.
Regem Moab, &c. Statim infonuit buccina
in monte Ephraim . Et certe prædicator per
Aioth ducem, & iudicem figuratus , prius
fuperare diabolum bonis operibus de-
bet: quàm buccinet verbü Dei, vt implea-
tur in illo:Qui autemfecerit, & docuerit , hic Matths .
magnus uocabitur in regno cælorum.Sic etiam
Iud.6 .
Gedeon prius deftruxit Ara Idoli Baal,
deinde fequitur in textu: Spiritus autem Do
mini induit Gedeon : qui clangens buccina conuo
cauitdomum Abiezer . Sicprædicator con-
culcato dæmone , & indutus gratia Spiri-
tus fancti fecurus clangit Euangelij bucci
na :quia indutus fpiritu Domini ,quiignis Deat
confumens eft ,iam illi quadrat illud Mat Matth.s
thæi:Vos eftislux mundi, Item Gedeon cũ lud.7.
trecentis viris Madianitas aggrediens ,no
prius clagere buccina cepit, quam confra
&tis lagenis lumen oftéderet, & quia prę-
dicator confractis paffionibus terrenis
quafi lagenis , lumen boni exempli debet
oftendere,vt buccina clangat Euangelica.
Sic & ad canendum buccina verbi Dei,
in excelfo virtutum vertice flare debet
Hierony.
Ecclefiafticus doctor , vt infinat Hierony Hier, 6.
mus fuper illud Hierem . InThecua clangite
buccina. Thecua inquit , vinculus eft in mo
te fitus , quindecim millibus à Hierufale
feparatus : vbiclangere buccina iubet , vt
fe præparent ad refiftendum Nabucho-
donofor venienti . Quæ omnia ad Eccle-
fiam referimus . Hac ille . Ergo inEccle-
fia ex alto virtutum faftigio buccinare de
bet prædicator , vt populus refiftere dia-
bolo poffit,vnde Ezech . Situlerit populus Ezec. 33
terræ uirum unum de nouiffimis fuis,& confti.
tuerit eum fuperfe fpeculatorem,er ille uiderit
gladium uenientem fuper terram, & cecinerit
buccina,& c.Audiens autem quifquam ,fe non ob
feruauerit:
 BVTYRV M.
feruauerit:fanguis eius in ipfoerit. Vbi Hiero
nymus fpeculatorem abhominibus con-
ftitutum hanc habere obligationem dicit,
quanto magis qui conftitutus eft à Deo
debet pericula irę Dei populo prędicare:
quod vt ei fides adhibeatur , in alta virtu-
tum fpecula cunctis profecto debet emi-
nere popularibus , cauendum enim eſt,
Hierony: vt ait hoc loco Hieronymus , ne delitiis ,
ventrique , & otio feruientes , honorem
nos accepiffe putemus : non minifterium.
Hæcille.
6
Poftremo buccinæ vfus erat in bello:
non folum ad incitandum ad congreffum
prælij militem : Sed etiam vt caneretur re
ceptui:vt fe milites in caftra reciperet.Sic
2.Reg.2. legimus 2.Reg. cum effet bellum inter tri
bum Iuda,& tribus alias Ifrael :, Infomuit
2.Reg.18.10abbuccina : ftetit omnis exercitus : necper-
fequutifunt ultra Ifrael. Item 2.Reg.cum oc
cifus effet in prælio Abfalon, dicit fcriptu
ra: Cecinit autem loabbuccina: retinuitpopu
tum:ut non perfequereturfugientem Ifrael : no-
lens parcere multitudini : in quo clementia
Ducis commedatur, & Principis manfue
Matth.5. tudo:vt parcant multitudini , iuxta illud:
Beati mites: quoniam ipfi pofsidebunt terram .
Et rurfus dilectio laudatur fratrum , etiam
inimicorum, iuxta illud . Diligite inimicos
Matth.5 .
ueftros, ere. Eft autem frater omnis qui ad
huc poteft effe beatus.
CAPVT. LXII.
Butyrum.
VTYRVM He=
braicè dicitur Che-
‫המאה‬
mach, Gen. 18 .
I Butyrum eft pin
B guedo lactis , quæ fre-
quétiagitatione folida
tur. Sic aute dicitur bu
tyru,quafi bouis cafeus: quia vt plurimú,
Plinius. vt ait Plinius libr.1 8.cap.9 . ex lacte bu-
bulo fit.
2 Butyrum ,& lac in fcriptura denotat
vbertatem victus , & abundantiam.Sic in
Deut. vt oftenderetur vbertas terræ pro-
Deut.32 .
miffionis,cecinit Moyfes: Vt comederet fru
Aus agrorum,butyrum de armento, & lac de oui
Iob.20. bus.Item apud Iob de impio dicitur : Non
139
uideat riuosfluminis torrentis mellis , er buty-
ri:ideft non fruatur affluentia rerum tem
poralium,vt exponit Lyranus,myftice ve Lyranus.
ro dicit Gloffa riui torrentis, lactis & bu- Glof.
tyrifunt fides, fpes , & charitas , quæ quafi
riui profluunt ex Chrifto, qui fons eft vi-
tæ ,vel iple Chriftus fluuius eft mellis , &
butyri,vbi mel eft diuinitas,butyrum hu-
manitas. Hunc fluuium ,vt viderent Ma-
gi ab Oriente venerunt: & viderunt, im-
pius autem Herodes non vidit : neque à Matth,2.
longe quidem.
Butyrum & mel manducat homines,
3
in regione fertili , etiam ab hoftibus vafla Hiero.
ta . Sic exponit Hierony. illud Efai . de Efai.7.
Iudæa deftructa à Chaldæis : Et erit in
die illa , nutriet homo uaccam boum , & duas
oues: pre ubertate lactis comedet butyrum:
Butyrum enim & mel manducabit omnis homo .
Eadem abudantia fignificatur à Iob , vbi
Iob. 29:
agens defua priftina profperitate dicebat:
Quandolauabim pedes meos butyro. Ita expo
nit Diuus Thomas , quia fi liquor aliquis D.Tho .
pretiofus abudat, ad lotionem pedum re
ferri folet , vt fi quis dicat lauabam pedes
meos balfamo , præabundantia liquoris , Iob.29,
Myftice verò quando Ecclefia Sanctis
abundat predicatoribus,qui cum Apofto
lo dicant: Lac uobis potum dedi , & quibus 1.Cor . 3.
quadrat illud Cant . Fauus diftillans labia Cant.4
tua mel, & lac,fub lingua tua , ideſt doctrina ,
efttibiconfiliorum inftar mellis , & com-
munium præceptorum ,inftar lactis, tunc
certe omnis homo , ideft ætate fpirituali
iam adultus,butyrum deuotionis , & mel
perfectionis comedit,ita vt pedes fuorum
affectuŭ butyro lauans cum Petro dicat:
Ecce nos reliquimus omnia , & fequuti fumus Matth. 19,
te,& cum Apoftolo Thoma : Eamus er nos, loan, 11,
moriamurcum illo , vel faltem cum Za- Luc. 19 .
chæo: Ecce dimidium bonorum meorum Domi
ne dopauperibus.
Butyrum & mel comedere Efa.7 . vide
in verbo Bonum nu, 1 1 .
CAPVT. LXIII
Buxus.
Vxus Hebraicè dicitur in fcriptura
facra Theafur, Efa.41.
‫תאשור‬
B
Buxus arbor eft exigua ,femper
virens,quæ lignum habet adeo durum, vt
carien
 BVXVS ,
cariem nonfentiat.Vnde cum vindictam
Dominus comminaretur reliquiis popu-
li , quæ vaſtata Hierufalem à Chaldæis ,
defcendere contra diuinum oraculum, in
Ifa.3o. Ægyptum molebatur,dixit ad Efa . Nunc
ergoingreffus,fcribe ei fuper buxum , & erit in
die nouiffimo teftimonium ufque in æternum .
Subaudicontra in obedientes , qui confu
mendi erant, pro fua in obediêtia in Ægy
pto.Teftimoniuin itaque diutius duratu-
rum in buxo durifsima iubeturfculpi ,fed
quia multo diutius duraturum eft Euan-
gelium:quod vocatur æternu, Apoc. 14.
in eo fcripfit Spiritus fanctus commina-
Matth.24. tiones finalis iudicij videlicet: Sol obfcurabi
Luc.21.
tur, Lunanon dabit lumenfuum, item: Erunt
figna in Sole & Luna,&c.
2 3
Buxus metaphoricè Gentiles deno-
Hierony.
tat ad fidemconuerfos :vt exponit Hiero.
Efa,41 .
fuper illud Efa.Ponam in deferto abietem,ul-
mum, buxumfimulutfciant, recogitent,
intelligat pariter,quia manus Dominifecit hæc.
Proco.
Cyrill. Sic etiam explicant Proco.Cyril. & Glo.
Glof. Nec audienda eft expofitio Lyra. qui re-
Lyra. ferre putat hoc loco Efai. Hiftoria veterē,
quádo Deus populu in deferto protexit
quafi fub vmbra abietū , & buxi, fed certe
Propheta non de præteritis loquitur , fed
de futuris : deinde in deferto gentilitatis
non diffimiles arbores rationales planta-
Matth. 8. uit Deus , quãdo conuertit Centurionem
Matt,15. de quo dixit:Non inueni tantamfide in Ifrael,
Ioan . 4. & Chananæam cui atteftatus eft : Omulier
magna eft fides tua,itemRegulum: Qui credit
ipfe , & domus eius tota. De quo etiam in-
Hiero.
telligit Hiero.illud Efa. 6o.quòd Ecclefię
Efa.60 ,
prædicitur : Gloria Libani ad te ueniet , &
Abies, Buxus, Pinus fimul. Quo in loco
Lyranus, Lyra.coactus eft confentire Hieronymo,
cæpit autem hoc impleri , quando Magi
Matth, 2: abOriente venerunt.
CAPVT LXIIII.
Byffus.
ww YSS VS Hebraicè Ses
vt patet Gen.41 . & Pro
uer. 31.
1 Byffus fubtilifsimi
lini genus eft quo delica
tifsimæ veftes fiunt, dicit
Polux. autē Polux in India byflum , & in Agy.
Philoftrat. pto gigni , Philoftratus verò refert Byf-
BYSSVS .
fum ex quadam arbore nafci,quæ altitu-
dine Populos æquat, foliis autem Salici fi
milis eft.
2
Byffus infcriptura facra fepe memora-
turad indumenta facerdotu, & ornaméta
tepli, & tabernaculi propter fplédoré , &
cadore caftitati congruentem Exo. 2 5.A Exo.25 .
& 2 6. Facies decem cortinas de byſſo retorta.
Hiacyntho acpurpura coccoque bis tincto.Vbi Beda.
Beda citatus à Gloffa . Byffus inquit, re-
Gloffa
torquetur in cortinas tabernaculi: quia lũ
bicarnis & mentis reftringendi funt , vt
caro à lafciuis motibus , & cor refrænetur
à cogitationibus.Hæc ille. De quo Domi
nus:Sintlumbi ueftri præcincti, & c. De corti Luc.12.
nis , vide lib. 3. verbo Cortina.
Præterea in eodem ca.Exo. 25. velu
quòd eft ante Sancta fanctorum fit ex
byffo, & tribus aliis coloribus, denotat au
tem ca lum, vtinquit Gloffa , quod plen- Gloffa
dorem byffi cum coloribus iridis quæ
in nubibus fit, retinet , vnde qui poft filiu
Dei,cælum confcendere nititur, candore
byffi in confcientia cum virtutum varie-
tate conferuet, quam in baptifmo recepit,
de quo Dominus . Nifi quisrenatus fueritex Ioan.3 .
aqua,& Spiritufancto,non poteft intrare in reg
num Dei.
Byffus quoque inter alios colores po-
4
nitur candida in fuperhumerali facerdo- Exo.28.
tis:quod vt inquit Gloffa , onus fignificat Gloff ,
Euägelij,quod vt portare quis fuper hu❤
meros poffit,abftinentia, & caftitatis ftu-
dio carne fua domare debet: iuxta illud.
Siquisuultuenire poft me, abnegetfemetipfum 'Matt. 16 .
tollat Crucefuam ,& c.item alibi :Tollite iugu, Matt.11 .
meum fuper uos.Eft autem neceffaria cafti-
tas coiugalis nuptis,vidualis viduis,& vir
ginalis virginibus. Deinde in rationalifa-
cerdotis inter alios colores byffus cotexi
tur ibidé.Quia vt inquit, Beda fuper Exo. Beda.
28. & Glo.caftitas etiã in cogitationibus Gloff.
facerdotum,& puritas effe iudicij finete-
meritate debet, vnde merito Dís Phari-
fæos reprehendit , dicens : Vt quid cogitatis Matth.9 .
mala in cordibus ueftris ? quafi diceret , deeſt Luc.s.
byffus in rationali cordis veftri. Præterea
Ioa.7.dicebat eis :Nolite iudicarefecundü fa Ioan.7.
ciem ,& Ioa.8.Vosfecundum carnem iudicatis , loan.8.
quafi diceret non eft puritas byffina in ra
tionali cordis veftri. Item in eodem cap.
additur:Stringefque tunicam byffo, tunica vi Exo.2 S.
delicet hiacynthina,quia vt inquit , Glof. Gloff.
conuerfatione noftram celeftem per tuni
cam
 BYSS VS.
• bus dicit Dominus Synagoge , Cinxite by Ezec. 16.
cá cæleftis coloris fignificată caftitatis , &
ftinentia cingulo byffino,reftringere de-
Luc.10 bemus:ne ad terrena defluat,ideo Domi-
nus ingreflus eftin domum Martha, cui
erat foror nomine Maria:quia vita conté-
platiua Marię, no nifi in domo Martha,
ideft actiue retinetur. Actiua verò vita¸ à
mortificatione pafsionu , in byffo retorta
Greg.
105-5. fignificata fumit initium.Vt docet Greg.
li.6.Mor.c. 28.fuper illud Iob, & ingre-
dieris in abundantiafepulchram .
7 Vbi Lyra.notat , de Sela filio Iuda deri Lyranus.
Ex0.28. Iam verò in eodemcap . Exo, dicitur.
Glof. Et Thiaram Byffinam facies. Vbi Glo.Thia
ra inquit, mitra vocatur : quæ caput tege-
bat,ornabatque Pontificis, vt omnes capi
tis fenfus mundos , & Deoconfecratos ha
beret,oculos fcilicet aures, guftum,tactú ,
Matth.. & olfactum,& cor iuxta illud. Beari mundo
corde quoniã ipfi Deum uidebunt . Accedit vt
mitrammundam,facerdos moneatur ac-
cipere,non ambitione,vel precio quęfitā :
Hebr.5. fed legitimè oblatim ,iuxta illud : Nemofu
mitfibi honore:fed qui uocatur à Deo, tanquam
Aaron. Denique vt neq; minimain mitra
macula videatur,fed reuerberatione lumi
Matth. 5.
nis fplendeat,quia fcriptum eft : Sic luceat
Luxueftracora hominibus ut uideat opera ueftra
bona: glorificentpatreueftru,qui in cælis eft.
со
8 Præterea reges etiam , & iudices bo-
num exemplupræbere debent,ficut olim
Para. Dauid, de quolegimus : Dauid erat indutus
ftola byffina.Item vniuerfa iuftorum Eccle
fia,& omnes animæ Chrifti fponfæ,iuxta
Apoc.19% quod de fponfa legimus : Venerut nuptiæ ag
ni, uxoreiuspræparauitje, & dat eſt illi ut
operiatfe byffino fplendenti : quæfunt iaftifica-
tionesfanctorum.Soli quippe mundo corde
videbūt Deum, vt paulo ante dicebamus.
Matth, s Sic de Ecclefia fubtypo mulieris fortis Sa
lomon ait: yffus & purpura indumentu eius.
Beda. Vbi Beda Byffo,inquit induitur Ecclefia
Prou.31, cumcaftigant iufti corpora fua charitatis
Gloff. ardore.Eodemodo exponit Glo . & Lyr.
Lyranus, byflus itaq; caftitatem , purpura verò de-
notat charitate. Hæc eftveftis illa nuptia
March 2 lis de qua fit metio, Matt. 2 2.De his vefti
Finis Libri Secundi Thefatiri
Scripturarum ,
240
Hiero.
Jo.Vbi Hiero. & Glof. dicunt, de byffo in Gloffa.
vefte Pontificis tenuiffima fila texuntur:
de qua mulier in Prouerbiis, duplicia ve-
ftimenta fecit : feu chlamydes duas : præ
fentis fcilicet fæculi,& futuri.Byflo accin
guntur renes , quoties pinguia libidinis in
Luc.12 :
centiua ex tenuantur,vnde Luc. 12.Sint lu
bi ueftri præcincti. Hæc Gloffa.
Cognationes domus operantium byf- 9
fum ,in domo iuramenti ,legimus 1.Paral . i . Para.4.
uatas effe cognationes eoru , qui in taber=
naculo fœderis ornamenta byfsina fece-
runt,ficut tradunt Hebræi , myftice verò
byffus caftitas eft: & co nationes operan
tium by ffumfuntplanè virginum , & reli
gioforum continentium religiones , de qui
bus Dominus ait: Sunt quidam quife caftraue Matt, 19 :
runt propter regnum cælorum : qui poteft cape-
ré capiat.
Byflus interdum fuperfluum , ac delica
tum ornamētum fignificat, ficut legimus: 10
Homo quidam erat diues : qui induebatur purpu
ra, byffo. Quem imitaturfepe aulici , de
quibus Dominus ait. Ecce qui mollibus uc- Matt.ii,
ftiuntur,indomibus regnumfunt. Sic & mere-
trix illa Babylonica ,quam diximus prius
fuiffe Romam ad huc gentilem fub Im-
peratoribus impiis : qualis in fine futura
eft Hierufalem fub Antichrifto : Amicta
Apoc.18.
byffo,& purpura, cocco. E contrario veio,
duo illi Prophetæ Enoch, & Elias prædi-
cabunt amicti faccis . Item de Tyriquon- Apoc.11.
dam opulentia, & fuperflua pompa dici-
turapud Ezech.fub figura nauis : Byſſus ua
ria exAgypto texta eft tibi inuelum, ut ponere Ezech, 27 .
turinmalo.Ettame Tyrus illa fuperba flu-
Etibus maris abforta iacuit, donec ad præ
dicationem Euangelij refipifceret: Quan- Mart.15 ,
do. Mulier Chananæa definibus illis egreſſa,
clamauit adChriftum dicens : Miferere mei Do-
minefili Dauid? Quod quidem magis illi
profuit,qua opulentia Tyri.Quidenim pro
deft homini,fi uniuerfum mundum lucretur, ani=
meuerofue detrimentum patiatur. Matt.16,
THESAV-

THESAVRI
DIVINARVM
PTVRAR V M.
Liber tertius .
PROEMIVM AD
LLVD Que
i
rere multi folēt,
Lector optimè,
An certum fit,
vulgatam verfio
nem latina, Hie
rony.effe: quòd
pertinaciter hę -
retici nouatores
negant:illud inter alia proponetes , quod
Hieronymianam eloquentiam nec mini
mum planè redoleat. Deinde verò quia
Hierony nonnulla , quæ Hieronymus de transla-
tione Septuaginta in quæftionibus He-
braicis reprehendit,in noftra latina vulga
ta reperiantur. Nihilominus tamen con-
tra hos militat communis fententia Ca-
tholicorum: teftamentum vetus ex He-
bræo,Pfalmos autem, & quædã alia pau
ca ex incorrupta Septuaginta interpretu
translatione Gręca Hieronymum in La
tinum träftuliffe : eamq; verfione omni-
no ipfam effe noftram vulgatam. Nouŭ
verò teftamentum non effe quidem à
Hierony. Hieronymo verfum: fed emendatum ab
eo vulgò circumferri:quòd & ipfe tefta-
turin præfatione quatuor Euangeliorum
ad Damafum Papam. Nouum, inquit
opus mefacere cogis ex veteri : vtpoft
exemplaria fcripturarum toto orbe dif-
perfa , quafi quidam arbiter fedeam : &
quiainterfe variant, quæ funt illa , quæ
241
SCR I-
LECTOREM .
cun Græca confentiant veritate difcer-
nam.Deinde fubdit ita calamo tempera-
uimus,vt his tantu quæ fenfum videban
tur mutare correctis ,reliqua remanere på
teremur,vt fuerant . Hæc Hieronymus .
Vnde prior Nouatoru foluitur obiectio :
propterea nouum teftamentum Hiero-
nymiphrafim minime fapere:quòd non
ille de Græco vertit , fed folum corre
xerit.
De veteri verò teftamento à Hierony 2
mo ex Hebraico fonte traducto,Grego- Gtegor
rius ait lib. 20.Moralium,cap. 2 4. Sed
quia hæc noua translatio ex Hebræo no
bis , & Arabico eloquio cuncta verius
tranffudiffe perhibetur , credendum eft,
quidquid in ea dicitur: Et oportet vt ver-
ba illius noftra expofitio fubtilius rime-
tur.Hæc ille. Quod autem de Hierony-
miana verfione hoc dixerit , conftat ex
B.Ifidoro, qui eodem ipfo tempore Gre Ifidorus.
gorij in Hifpania floruit: ciq; æqualis,&
amicitia coniun&tiffimus fuit. hic lib. 6.
Ethymologiarum fic ait, presbyter Hie-
ronyinus trium linguarum peritiffimus
ex Hebraico in Latinum eloquium diui
nas fcripturas conuertit:cuius interpreta-
tio merito cæteris anteponitur. Nam & ]
verbo tenacior, & perfpicuitate fententiæ
clarior,atq; ( vt pote Chriftiana interpre-
tatio ) verior eft.Hæc ille. Quod ea tem
peftate dicere nopotuit,nifi de noua tunc
Hh latina
 PROE MIVM
latina vulgata , quam Gregorius dixerat,
cuncta verius tranffudiffe.Prætereà con-
flat Gregorium vulgatam interpretari :
quam dixerat fubtilius fe quidem rinari,
quia curta verius tranffuderat.
Accedit, quòd omnia qua Hierony=
3 mus in qua ftionibus hebraicis de tráf-
latione Septuaginta reprehendit : in hac
etiam noftra latina vulgata, codem mo-
do corre&ta funt, ficut ille conigenda cen
fuit pauciffimis quibufdam exceptis , de
quibus rationem reddemuss : quòd om-
nino confundit , & refellit hæreticos : de
quibus exempla proponam quæ c'c& tis
pariter, & infipientibus ad fcripturarum
intelligentiam, quam toto hoc opere inue
ftigamus,con parvam afferet lucem.
4 Primum itaq; omnium Genef. 2. Se-
Gen.2. ptuaginta vertunt. Perfecit Deus diefexta-
Hierony. operafua. Sed Hieronymus adrotauit in
hebreo legi diefeptimo,quòd ipfum no-
ftra vulgata retinet,dicens:Compleuit Do-
Gen,z, minusdie feptimo opusfurm.Item Septua-
ginta traduxerant,in eodem cap . 2. Plan-
taucrat Dominus Deus paradiſum in Eden.
Vbi Hieronymus notauit, Eden hebrai-
‫ערֶן‬
cè delitias interpretari. Sic & noftra vul-
Hierony. gata dicit iuxta Hieronymi annotatione:
Plantaucrat Dominus paradifum uoluptatis.
3.Septuaginta dixerant ibidem: Planta-
uerat Dominus Deus paradifum in Eden ad
Orientem Hieronymus verò cenfuit,non
debuiffe illos vertere ad Orientem : quia
hebraicè mikede à principio fignificat,
non ad Orientem , quòd ita etiam habet
vulgata. Plantauerat autem Dominus para-
difum uoluptatis à principio. 4. in eodem
cap.Septuaginta verterant,illic eft carbū
Hicrony. culus , & lapis Prafinus. Sed Hierony.
mus correxit , ficut noftra vulgata habet,
videlicet: Ibi inuenitur Bdelium , & lapis
onchinus. 5.in eo quoq; capite Septua-
ginta traduxerunt: Mifit Deus ecftafim in
Hierony. Adam. Hieronymus autem emendauit
profundumfororem, ficut habet vulga-
ta. 6. Prætereà Septuaginta verterant
ibidem.
~ Hæc vocabitur mulier Græcè
yuvx.Sed Hieronymus adnotauit:lati-
ne melius poffe reddi. Hæc uocabitur Vira
go, ficut latina habet editio.
5 Deinde 7.in tertio cap. Gen. Septua-
Gen.3.
ginta vertüt: Serpens crat QgoviμótatOS
Japientiffimus.Hieronymus correxit : erat
Arum calidior,quòd habet verfio latina.
8.In codemcap.vbi Septuaginta legut :
Cum audiffent vocem Iemini de ambulautis
in καταλίζει τὸ δειλινον ad Meridiem.
Hieronym. dicit in hebrao effe Laruah
haiam ,ad aurem refrigerantem , meridiano
calore tranfa& o. cuòd codem modo fub
compêdio retinet vulgata. Adauram post
Meridiem. 9.in codem cap.Septuaginta
tione ferpentis fuper
verterant in maledi &
ventrem tuum , & fuperpectus tuum gra
dieris . Sed Hierony mus adnotauit,folū
in hebræo legi Superpetus tuum gra
dieris:quòd folum ponitvulgata. 10. Ha
bent in codem cap.Septuaginta : Eiccitq ;
Adam:&collocauit eum ante paradifum
voluptatis.Sed Hierony mus afferit, non
vtiq; Adam collocatum à Domino fuif-
fe ante paradifum voluptatis : Sedeiecit
Dominus Adem: collocauit anté paradifum
uoluptatis Cherubim,quòd fic habet editio
latina.
1.In Genef.4.Septuaginta vertunt 6
Dominum ad Cain dixiffe: Quare conci- Gen.4,
ditfaciestua ? nonne fi recte obtuleris , rece
autem non diuiferis,peccafti ? Quiefce,ad te
conuerfioeius: tu ipfius dominaberis. Sed
Hieronymus cenfuit Theodotione ver Hierony.
tiffe melius.Cur concidit facies tuatronne ſi Theodot
bene egeris recipies :fi autem maleftatim in
foribus peccatum aderit, & c. quòd ita reti-
net noftra vulgata . 12.Traduxerunt in
codem cap.Septuaginta de Cain:Habita=
uit interra Nad , anafiNaid effet nomen
propriu alicuius regionis. Hieronymus Hierony.
verò notat in hebræo , non effe Naid.
viz
Sed Nod , quæ vox fignificat inſtabilē &
vagum. vnde fecundum interpretatione
Hieronymi, editio latina vertit, Habitauit
profugus interra.
13.Prætereà in cap.5 . Gen.Septua-
7
ginta habent .Vixit Ada annos ducentos tri Gen.s.
ginta, ergenuit. Super quo Hieronym in Hierony.
qq. hebraicis. Sciendum , inquit , quòd
vfque ad diluuium, vbi in roftris codici-
bus, fubaudi fecundum Septuaginta,le-
gimus aliquem ducentorum, & quod vl
tra excurrit annorum generaffe , in he-
bræo non haberi ducentos :fed centu dun
taxat annos ,& qui fequuntur.Secundum
cuam obferuationem editio vulgata pro
ducentis annis certum ponit : quis ergo
non videat latinam vulgatam effe Hie-
ronymi? 8
In capite quoq; fexto Genefis, Septua Gen.6
ginta
 AD LECTOREM .
ginta habent Dominum ad Noë dixiffe :
Hierony. Colligensfacies arcam. Hieronymus verò
notat in hebræo legi : Meridianumfacies
in arca, ideft feneftram ad lucem meridia
nam: quod retinet editio noftra latirta.
Gen. 8- Deinde in capite 8. Genefis Septuagin-
ta interpretes ponunt: Ceffauit aqua. At
Hierony. Hieronymus ait,in hebræo legi: Et reuer
fe funt aque de terra , vt noftra tenet edi-
Gen.11.
tio.Item Accedit, quòd in cap. 1 1.Ge-
nef.vbi Septuaginta tranftulerunt : Mor-
tuus eft Aram in regione Chaldæorum.Hic-
ronymus adnotat , in hebræo effe in Vr
‫אור‬
Chaldæorum, fic etiam habet noftra vul
Gen.12. gata.Deinde in cap.1 2.Gen.vbi Septua
ginta vertunt: Proficifcens Abraham caftra
metatuseft indeferto. Hieronymus notat
fecundum phrafim hebraicam , non tam
defertum,quàm meridiem fignificari, &
Auftralem plagam, quòd habet editio
vulgata,quæ fere femper regulam feruat
Hieronymianam , vt pro deferto vertat
Auftrum.
Prætereà cap. 1 3.Genef.vbi Septua-
19
ginta vertut,vide ad Aquilonem,& Me-
Gen,13:
ridiem, & Oriente,& mare : pro eo quod
Hierony.
Septuaginta dicunt mare,dicit Hierony.
in hebrao legi Occidentem, quàm regu-
lam editio vulgata & hocloco, & vbique
feruat: Quis ergo neget effe Hieronymi?
Gen.15. Deinde Gen. 15. Septuaginta vertunt:
Filius Mafeu hæres meus erit,filius ancillæ
mea. Vbi Hieronymus ait in hebræo le
gi:Vben,mefet,betht,quòd verti debet : Fi-
Lus procuratoris mei ,fic auté vulgata ver-
tit editio.In eodem cap.habent Septuag.
Ad occafum Solisecftafis cecidit fuper Abra
ham.Sed Hieronym.dicit: Vertendum, So-
por.& ita vulgata retinet. Sopor irruitſu-
per Abraham.
10 Item Genef. 1 7.Septuagintavertunt.
Gen.17. Et ftatuam teftamentum meum . Hieronym.
verò obferuat , hebraicè Berith pactum
fignificare,& ita vertit editio vulgata. In
codem cap.habent Septuaginta . Rifit Sa
ra dicens,necdum mihifactum eft ufque nunc:
Sed in hebrço refert Hieronymus legi:
Poftquam attrita fum ,facta eft mihi vo-
luptas .Vnde ad mentem Hieronymi la
tina noftra vertit eleganter : poftquam con-
Gea,19 fenui uoluptati operam dabo.Prætereà Ge-
nef. 19 Septuaginta tranftulerunt. Et cc-
ce afcendebat flamma de terra quafi uapor.
Vbi Hierony. dicit hebraicè : pro fläma
242
effe Kiton , quòd verti debere putatfa- ne ‫קיטון‬
uillam , quafifornacis fumum , fic autem
editio nollra vertit. Deinceps Gene. 2 2. Gen. 22 .
vbi habent Septuaginta: Vade in terram
excelfam : hebraicè,vt notat Hieronymus Hierony.
eft:Vade in montem Moria, quem Sym
machus tranftulit montem vifionis,cuius Symmac ,
verfionem Hieronymus laudat.Sic aute
editio latina traduxit. In eodem etiam
capit. 2 2.vbi Septuaginta tranftulerunt :
Aries tenebatur in uirgulto Sabech. Dicit
Hierony. Sabech non effe nomen pro-
prium ,fed fignificare vepretu: vnde vul-
gata habet:inter uepres.
I I
In cap.2 3.Genef.Septuaginta habet:
Mortua eft Sara in ciuitate Arbee, quæ eft in Gen.23 .
conualle. Sed Hieronymus negat in he-
bræo effe conuallem, quare vulgata neq;
meminit conuallis : quomodo ergo non
eft Hierony? In eodem cap. vbi Septua =
ginta vertunt: Filios Heth dixiffe Abrah.e:
Rexà Deo estu.Hierony.aduertit, no effe
inhebræo rex , fed princeps à Deo es tu:
& ita vulgata vertit. Prætereà Gen.2 6. Gen. 26.
Septuaginta traducunt : Seminauit Ifaacin
terra illa , & inuenit in anno illo centuplum
hordei.Hieronymus obferuat in hebræo Hierony.
non explicari hordeum,nequefubintelli-
gi :fecundum quam adnotationem editio
noftra folum vertit : Et inuenit centuplum.
Itemin cap. 24. Gene.Septuaginta ver- Gen.24.
tunt: Egreffus eft Ifaac exerceri in agro.
Vbi notat Hierony. non ad exercitium
planè corporale,fed ad orandum exiiffe:
nam in hebræo habetur , vt loqueretur
cum Deo. Sic & editio vulgata habet:
Egreffus eft Ifaac ad meditandum in agro.
Denique ne prolixiorfim Hieronym.in Hierony
qq. hebraicis in Genefim ad Septuagin-
ta ponit obferuationes,quibus verfionem
Septuaginta in totidem locis corrigenda
putat : in quibus omnibus editio noftra
vulgata, exceptis ex his quinque vel fex
cenfuram Hieronymianam ad vnguém
retinet:quis ergo non videat luce meridia
na clarius,hác effe Hieronymi verfione?
Alioquin,quis effet Hierony.vfque adeo
ftudiofus, qui ne latum quidem vnguem
ab eius fententia & phrafi atque ftilo dif-
creparet etiam in ipfo computo annoru,
& vfque ad apices literarum ? Quid quod
Septuag.venditum Iofeph viginti aureis
vertunt,quòd Hieronymus ait in hebrgo
non effe ,fed viginti potius argēteis : & ita
Hh 2 tenet
 PROE MIV M.
tenet editio latina. Item quòd Septuag.
dicunt : Iofeph venditus eft in Agypto,
& emit eum princeps coquorum.Hicro-
nymus cenfuit traducendum iuxta he
bræum: Emit cum princeps excrcitus: &
ita habet latina vulgata .
12 Cæteru iam ratio nobis reddenda eft:
quare cum ex Septuaginta Hieronymi
cenfuris,fexaginta quatuor latina vulga-
ta retineat, in folis quinque velfex difcre-
pare potuerit fi Hieronymi eft : qui non
debuit quidem ipfe à fe ipfo in his adhuc
paucis diffidere? fed facilis , & expedita
refponfio eft. Vel ipfum Hieronymum
re altius confiderata, pro fua modeftia &
fynceritate mutaffe planè fententiam, vt
illi alias moris eft , vel SedemApoftoli-
cam in approbatione Hieronymianæ
verfionis , hæc pauca iuxta Septuaginta
retinenda iudicaffe Hieronymo ipfo co-
fentiente.Nã quod illi moris fuerit,quan
do fuit opus mutare fententiam in fauorē
Septuaginta vel veritatis . verba ipfius
Hieronymi atteftantur fuper Ifa. 19.vbi
fic ait. Melius reor proprium errorem repre
hendere,quàm dum erubefco imperitiam con
fiteri , incrroreperfiftere , in eo quod tranſ-
tuli: Et erit terra Iuda Ægypto in feſti-
uitatem. & ita pro feftiuitate correxit pa-
uorem dicês : Et erit terra Iuda Aegypto
in pauorem. Iam verò quædam ex illis
perpendamus,quæ aliter quam Hierony
mus in qq. hebraicis cenfuerat translata
funt in noftra latina vulgata :vt intelliga-
mus merito ficut prius fuerant apud Sem
ptuaginta fuiffe retenta.
13 Verterant quidem Septuaginta Ge-
Gen.18. nef. 18.Viri Sodomite erant mali pecca
Hierony. tores inconfpectu Dei. Correxit Hierony.
non debuiffe addi in confpectu Dei, quia
neque in hebræo eft , neque fubintelligi
debet, cum etiam effent mali in cofpectu
hominum.Nihilominus tamen confide-
rauit Hieronymus, id quod Septuaginta
pofuerant in confpectu Dei emphafim
habere ad denotandum eos perfricta fro-
te,Deo vidente,fine eius timore peccaffe,
quòd Deus ipfe demonftrat ibidem di
cens: Clamor Sodomorum & Gomorrhæoru
afcendit ad me. Proptereà quod auferen=
dum prius facie prima iudicauerat , po-
ftea confulto reliquit .
14 Idem eft de alio loco Gen. 4. vbi vul-
Gen.4. gata habet fecundum verfionein Septua-
ginta.Refpexit Dominus ad Abel , & ad mu
neraeius.Cùmtamen è contrario in sq.
obfert affet ,magis fibi placere quod ver-
terat Theodotio, inflamauit Dominus fu Theodotio .
per Abel. Sed fatis verifimile quidem cft,
ipfummet Hieronymum hanc fuam fen Hierony.
tentiam in latina vulgata correxifle, quia
verbum Sahah ,quòd eft refpicere , nun-
quam intota Scriptura facra fignificat in
flammare,fed refpicere , afpicere ,animad
uertere.meditari ,confidere,inclinari, ( x-
cæcare, remittere, quiefcere, dele&tari , vt
videre eft in dictionario fanctis Pagnini,
& in dictionario Bibliorum Regalium &
Complutenfium,quòd & ante nos adro Hierony:
tauit Hierony. Oleafterfuper Genef.4 . Oleafter .
Nam Exod. 5.vbi legimus . Non acquief=
cantuerbis mendacibus , accipitur pro ac-
quiefcere.Et Ifa.31 . vbi legimus: Nofunt 11a.31 .
confifi,accipiturpro confidere.Item vbile! Ifa.17.
gimus Ifa. 17.Inilla die inclinabitur homo,
fignificat inclinari. Prætereà Iob 14.vbi Iob 14,
eft:Recede paululum ab eo ,denotat recede- Pfal.118.
re.poftremo Pfal. 11 8.vbi legimus : Dele
&abor in mandatis tuis , accipitur pro dele-
&tari,nunquam autem pro inflammare.
Deinde coiectura Theodotionis falli po
terat . Deus enim oftédere valuit fine ig-
nis inflammatione facrificium Abelis ac-
ceptaffe,vel voce de nube de lapfa,velAn
gelo miffo de cælo, velalio quouis figno
fenfibili,re ergo maturius confiderata,no
luit tandem Hieronymus coniecturam,
quæ fallere poterat,in textum Scripturæ
facræ conuertere .
Non diffimile eft quod in eodem Ge- 15
nef.4.Septuaginta tranftulere: Dixitque Gen.4.
Cain ad Abel fratrem fuum egrediamur fo-
ras.Vbi notat Hieronym. in qq.Hebrai Hierony
cis abradendum cffe: Egrediamur foras.
quia in hebræo no habetur , fed oratio im
perfecta, dixit Cain ad Abel fratrem fuu.
Sed poftea vel Hieronymus ipfe vel Da
mafus Papa addidit hac ad verfionem
vulgatam iure optimo : quia non folum
Chald.
Septu. id ita verterut , fed & Chaldaicus
interpres,& Syriacus, & res ipfa dictat vt
addatur,ne maneat oratio pendens.vt ob
Oleafter.
feruat Hieronymus Oleafter, & alij ex-
pofitores.Denique ficut addiderunt Se-
Luc.
ptuag.Generationem Cainam, quæ non
erat in Hebræo : illamq; recepit Lucas
Euangelifta,capit. 3. Non quia Septuag.
illam addiderat:fed quia ipfe Spiritufan-
&to
 AD LECTOREM .
eto infpiratus cognouit effe vere addita
lumine fupernaturali,fic Ecclefia additio
nem illam: Egrediamurforas ,Spiritu fan-
&to infpirata recepit , quare translatio la-
tina vulgata no ideo non eft Hieronymi.
16 Illud tamen rogare quis poterit, quare
cum Ecclefia Catholica verfionein Hie-
ronymi latinam in omnibus receperit,fi-
cut ab eo ex hebraico fonte tranffufa eft
in veteri teftamento : nihilominus tamen
Pfalterium ab eo ad veritatem verfum he
braicam no recepit , fed quod verterat ex
Græcaverfione Septuaginta de verbo ad
verbum. Ad quod refpõdemus : Voluif-
fe quidem Ecclefiam translationem lati-
nam ex incorruptis exemplaribus Græ-
cis Septuaginta interpretum verfam re-
manere,quoniam incorrupta feruabatur,
243
& publicè in Ecclefia quotidie decanta-
ta omnium aures occupauerat, ne muta.
tio fortaffe multis fcandalum pareret. De
inde quia Hieronymus aliam,quamtra-
duxit ad veritatem hebraica ad Sophro-
nium non ad veritatem incorruptam,qua
lis fuerat olim , antequam puncta prodi-
rent , vertit, fed ad veritatem hebraici tex
tus,qui tunc iam vitiatus variatione pun-
&torum abhebræis circunferebatur , quia
ficrogatus fuerat à Sophrono,vt admit-
terent Iudæi illum fcripturæ hebraicæ te
ftimonia citantem , & fi non in omnibus
incorrupta faltem in multis coarguentia
perfidiam Iudæoru.de quo in prooemio
bbri quarti dicemus:noluit itaq; recipere
Ecclefia verfionem veram , fed fenfum vi
'tiatum dolo Iudæorum .
Hh 3 THE.
 THESAVRI
DIVINARVM
PT VRA R V M.
Liber Tertius .
CAPVT I.
Caath.
I AATH Filius fuit
nhp: Leui Gen. 46. Filii
Gerfon Caath, & c. in-
Genef. 46,
terpretatur cögrega-
tio. Abhoc quædam
familia Leuitaru di-
&ta eft Caathitæ,Nu
Num.3 mer.3.He funtfamilie Caathitaru.De qui
Num.4. bus etiã legimus in lib.Num. Cumq; inuol
uerint Aaron , filii eiusfanctuariu, om=
nia uafa eius in comotione caftroru , tuc intra
buntfilii Caath,ut portent inuoluta, & notan
gentuafa fanctuarii,ne moriantur. Vbi nota
dum eft figuratu dif rimen inter facerdo-
tes qui cöfecrant, & facris manibus cotre-
&tant Euchariftiæ facramentu, & inferio-
res miniftros etia clericos , qui hæc mini-
me tangunt,nifi velata quidē, non autem
difcooperta,fic enim filij Aaron facerdo-
tes vafafanéta contrectabant, fed Leuita
filij Caath non nifi tecta plane, & inuolu
ta portabat, ficut hom. 4.fuper Num, tan
Origen git Orige. Quòd fi in lege veteri tantum
erat difcrimen inter facerdotes & mini-
ftros, & interiftos & laicos :erubefcant hæ
retici , qui omnia confundunt Chriftus
enim Dominus minifteria diftinguit : nã
Luc.6. Luc.6.Conuocatis difcipulisfuis elegit duo-
Luc.10.
decim exipfis,quos & Apoftolos nominauit,
2 & defignauit Dñs aliosfeptuaginta duos,& c.
Prætereà vt notat Origen.hom.citata,
Orige.
SCRI
qui inuoluta vafa fanctuarij portant , &
Caathitæ vocatur,hoc eft congregati:filij
funt Ecclefiæ congregate in Chrifto, qui
fide quafi inuoluta myfteria portat, quæ
Angeliclare vident . His ergo Dís dicit:
Beatiqui non uiderunt, & crediderunt.Et rur Ioan.20.
fus.Creditis in Deum, in me credite, in do-
mopatris meimanfionesmultafunt. Dein- loan 14
de funt quitecta de longe vident myſte
ria fidei,fed non portant: de quibus Do-
minus ait: Dicunt enim nonfaciunt . Alij Matth.23
autemportant: de quibus Matth. 5. Qui Matth,s
autemfecerit & docuerit, hic magnus uocabi-
tur inregno cælorum. Poftremo cunctos
Dús adhortatur , vt inuolutam arcă fœe-
deris , & omnia vafa tabernaculi portent,
ideft,vt ea, quæ credunt, opere compleat
dicens:Tollite iugum meumfuper vos. Matth.11.
CAPVT 11.
Cabus.
A B VS Hebraicè Selochith, eſt 1
CAB
menfura quædam aridorum.de qua by
legimus 4.Reg. Samariam à Syris ob ! 4.Reg.6.
feffamtanta ciborum penuria laboraffe,
vt quarta pars cabi ftercoris columbarum
quinq; argenteis venderetur , quòd quo-
inodo intelligi debeat explicamus in ver
bo Columba num.4. Eft autem Cabus
fexta pars fati , & decima octaua pars
Ephi,Batus autem & Ephifunt æqualia,
nifi quia Batus menfura liquidorum eft
Ephiautem aridoru.Porrò lib. 2.in ver .
bo Batus adnotauimus :Batum continere
liqui-
 CACVMEN ET
liquorem 576. vnciarum : paulo plus
minufue,ideft quantucapiunt oua 43 2 .
huius ponderis decimam octauam par-
tem capit Cabus.Lege librumde menfu
AriasMon- ris quem edidit Benedictus Arias Mon-
tanus.
tanus in Apparatu biblico.
2 Cacabus dicitur Hebraicè in fcriptura
Parur , & fcribitur aliquando per vau.
Num. 1 1.in olla, Cacabus eft inftrumen
tum ad coquendum, ficut ahenum eft ad
calefaciendam aquam :dicitur autem Ca-
cabus à fono quem fupra ignemfacit,dif=
fert autem ab olla: quòd Cacabus æqua-
lem habet ventrem ori ,fed olla os habet
anguftius. Deinde Cacabus plerunq; fit
ex metallo : vnde in Scriptura facra pro
Eccli.s3 potentiori ponitur. Eccli. 1 3. Quid com-
municabit Cacabus ad ollam ? quando enimfe
colliferint, confringetur , quòd fatis ex fe-
queti fententia declaratur: Sequitur enim
Diuesiniuftè egite fremet,pauper autem læ
fustacebit. Neque contra fententiam al-
tiorem huius prouerbij Dominus fecit,
quando pauperes Apoftolos & viles ad
corrigendos mundi principes mifit di-
Matth.10. cens : Ecce ego mitto uos ficut oues in medio
luporum, quia licet exterius,quafi figulina
vafa viderentur,tamē fpiritualibus armis
interius muniti erant:ita vt potentes fecu
li verbo Dei poffent conterere , ficut de
collegio Apoftolico, & de Ecclefia primi
Hierony tiua expofitore Hierony. dicitur Ifa.41 .
Ifa.41. Egopofui te quafi plautrum triturans nouum
habens roftraferrantia, triturabis montes &
collesquafi puluerem pones,& c.Sic Paulus
potentes mundi ad fidem conuerfos com
minuit,& alij Chrifti Apoftoli,&c. Fue-
runt ergo Chrifti difcipuli quafi ærei ,le=
betes quantum adfpiritum, mundus ve❤
rò vt vas figulinum . Iuxta illud Pfal . 2 .
Pfal.2. Et tanquam uasfigali confringes eos.
CAPVT III
Cacumen & Culmen .
ACVMEN Di-
citnrHebraicè Same
‫צמרת‬
ret & Samer , fed ge-
neralius nomen eft
Ros.
Cacumen fummi-
tas cuiufcunq; rei di-
CVLMEN . 244
citur,ficut montium ,arborum &turrium .
Dicitur autem per metaphoram de fuper
bia, ficut & culmen quoque interdum.fi
de turre Babel fuperbi dixerunt: Facia-
musciuitatem & turrim , cuius culmen per- Gen: 11:
tingat ad cælum.In Ezech.de Lucifero fub Ezech. 31 .
typo Regis Affyriorum legimus: Affur
quafi cedrus,& c.inter condenfasfrondes ele-
uatumeft cacumen eius,ideft inter bona tē-
poralia potentiamq; & opulentiam,qui-
bus fouetur fuperbia magnatum ,aut fi de
Angelo apoftata loquitur,inter dotes na-
turales & gratuitas creuit fuperbia, vt er-
go hanc ab Apoftolis Dominus eradica-
ret dixit: Non uosme elegiftis ,fed ego elegi Ioan. 15 :
uos.Etrurfus. Sicut palmes non poteftferre
fructum,nifi manferit in uite,ficer uos nifi in
me manferitis.
Cacumen petræ vocantur huius feculi 2
dignitates . Eccli. 40, Radices immunde Eccli. 40 .
Supercacumen petrafonant. Vbi Lyranus Lyra.
ait,ficut arbor fuper petram non figit ra-
dices altas, vnde cito cum fonitu cadit fur
gentibus ventis,fic diuites fuperbi de Ca =
cumine dignitatum fubito cum fonitu
corruut.Sic cecidit ille diues purpuratus ,
fic corruit Herodes . de quo Apoftolus :
Mortuifunt enim qui quærebat anima pueri, Luc.167 1
Matth.2.
Ideo Dominus ait:Ve uobis diuitibus,quia Luc.6 .
hic habetis confolationem ueftram.
Cacumen in fcriptura nonnunquam 3
in bonum accipitur,ficut Genef. 28.Vi- Gen, 28.
dit Iacobfcalamftantemfuper terram, & ca =
cumen illius tangens cælum. Super quem
locum Lyranus . Ifta,inquitfcala , quæ Lyran?
ex multis gradibus conftituitur fignifica-
bat generationum gradus , quibus Chri-
ftus fecundum carnem ab Abraham , vf-
que ad Mariam defcendit , ficut dicitur:
Libergenerationis IESV Chrifti,filii Da- Matth,1.
uid,filii Abraham,& c.extremum quo tan
git terram,humanitatem , culmen, quo ca
lum pertingit denotat deitatem. hæc ex-
pofitio defumpta eft à Ruperto Abbate Rupert.
Matth.1.
fuper Genef. 23. &fuper Matth. 1 .
Cacumen ficulnea per metaphoram 4
initium denotat populi Iudaici in Pa-
triarchis. ficut legimus in Ofex: Quafi Ole.9.
uuas indeferto uidi Ifraël , quafi prima pomá
ficulnea incacumine eius uidi patres eorum.
Hierony.
Super quem locum Hieronymus & Ly- Lyra.j
ranus , item Cyrillus libr. 3. contra Iu- Cyrillus.
lianum prope finem: Ficulneam typum
effe dicunt Ifraëlitici populi : in cuius ca-
Hh 4 cumine
 CADAVER.
cumine fynceroq; principio vidit Do-
minus & approbauit Abraham , Ifaac &
Lacob veros deitatis , & virtutum omniu
cultores : pofteri verò eorum ficut ficus
peffimæ corrupti funt vfque adeo , vt in-
trarent ad Priapum , feu Belphegor libi-
dinis idolum adorandum:ideo ad imita-
tione potius Abraha illos Dominus pro
Ioan.8. uocabat dicens: Sifilii Abrahæ eftis, opera
Abrahæfacite.Et Zachæo refipifcenti di-
Lúc.19 . xit:Salus buic domui hodiefacta eft,quoniam
ipfe fitfilius Abrahæ.
5 Cacumen arboris tutiorem locum fi-
gnificat ad euadendum violentorum ma
Ifa.17. nus. Sic legimus Ifai. 17.de Damafco à
Chaldæis inagna ex parte vaftanda: Et
eritficut excuffio oleæ duarum, uel trium oli-
uarum infummitate rami : fiue quatuor aut
quinque in cacuminibusfructus eius,ideft in
Hierony. Damafco.vt exponit Hieronymus in lo-
cis inacceffis , & tutis , pauci homines ab
hoftibus Chaldæis relinquentur.Myſtic
cè verò pauci electi in Antichrifti perfe-
quutione in cacumine charitatis, & con-
filiorum Euangelicorum intacti relinque
Matth,24 tur: quiapropter electos breuiabuntur dies
illi. Denique,quia pauci funt,qui in ca=
cumine charitatis hæreant. Proptereà :
Matth.20. Multifunt uocati pauci uerò electi. Item.
Luc.10. Meffis quidem multa operarii autem pauci.
CAPVT IIII.
Cadauer.
ADAVER Di-
citur Hebraicè Ne-
bela, vt legimus Le-
uit. 7. Adipem cada-
ueris.
Cadauer eft cor-
I pus mortuum dictu
à cadendo,vt Hieronymus ait. Eft autem
proprium vulturis cadauera deremotiffi
mis interuallis odorari , & velociffime vo
lare vt rapiant . E contrario dicitur aquila
viuam capere prædam non cadauera :vn-
Iob.39. de ingerit difficultatem locus ille Iob:
Nunquid ad præceptum tuum eleuabitur aqui
la,ut inaltis ponat nidumfuum?Et infra. De
longe contemplatur efcam , & ubicunque
cadauerfueritftatim adeft. Et quidem Se
ptuaginta quamuis initio verterint. Nun
quid ad præceptum tuu eleuabitur aqui-
la,tamen vt oftenderent aquilam hic pro
vulture capi fubdunt. Vultur innidisfuisfe
dens habitat.Ideo quidam putant de vultu
re hoc loco fermonem effe. Ceterum cō-
muniorfententia de aquila intelligit. Ita
D.Thomas in Commentariis , & Lvra- D.Thom."
Lyran.
nus,Vatablus, Titelmanus,Arias Mon- Vatablus.
tanus in apparatu Biblico B.Gregor. & Titelman.
Beda.Ite Chaldaicus paraphraftes aqui Arias Mon-
lam vertit. Et textus dicit: Pulli eius lam- tanus.
buntfanguinem , vbi fignificatur prædain Gregor.
Beda.
viuam occidere.Sed vt ait Lyranus.Tem Chaldæus.
porefamis ad cadauera volat. Eft & ge-
nus aquila quam Plinius lib. 1o.capit . 3. Plinius,
vocat Olipelargum vulturina fpecie alis
ninimis, quæ fola,inquit, aquilarum ex-
animafert corpora. Myfticè verò Greg. Greg.
aquilam typum fancti prædicatoris tene
redicit, qui per contemplationem in altū
volat:fed inde contëplatur eſcam ,vt quë-
libet in peccato mortuu conuertat ad poe
nitentiam, exemplo Chrifti,qui dicebat:
Nonueni uocare iuftos,fedpeccatores ad pœ- Matth.9 :
nitentiam.Sic quæfiuit cadauer adolefcen
tis iuxta Nain , & vitæ reftituit Luc.7 . | Luc.7.
Item Lazarum quatriduanum Ioan . 11. Ioan.11.
Cadauer vocatur non folum anima-
2
liu , fed per metaphora Angeli quoq; de
cælo cadentis.fic exponit Hierony. illud Hierony:
quod de Rege Babylonis iuxta literā di-
citur:Concidit cadauer tuum, ideft RegisNa Ifa.14,
buchodonofor,vt putat Hieronymus , &
fub eius typo concidit Lucifer Luc. 10. Luc.ro:
Vidi Satan ficut fulgar de cælo cadentem.
Quamuis Lyranus non de Nabuchodo- Lyranus.
noforputet intelligi , qui Dan.4.refipuit:
& vt refertur in decretis : Fructuofam egit
poenitentiam. 23.q.4.c. Nabuchodono
for:fed intelligit de Balthafar eius nepo
te, qui à Medis,& Perfis,Cyro duce oc
cifus eft, & fub eius typo de diabolo : fed
de Nabuchodonofor exponunt Hicro Hierony .
nymus,Haymo D.Thomas,& Hugofu Haymo:
per Ifa.&Theodoretus , & Theophyla D.Thom.
&us fuper Abac. 1. quia poftpoenitentia Hugo Car.
Theodo ret.
relapfus creditur.de quo lib. 1 2.in verbo Theophyl.
Nabuchodonofor latius agemus .
Decadaueribus foetorem afcendere fi-
3
gnum eft ftragis magnæ , qualis erit fub
die iudicij finalis.fic explicat Hierony.il- Hierony .
lud Ifa . Indignatio Dominifuper omnesgen- Ifa.34-
tes, furorfuper omnem militiam eorú,&c.
interfectieoru proiicientur , & de cadaueri-
bus coru afcedetfactor. quia ergo indigna-
tio
 CADERE .
tio Domini fuper omnes gentes prædici-
tur,de illa clade Hieronymus intelligit.
Luc.21 ,
de qua Luc. 21. Et un terris preffuragen-
tium præ confufione fonitus maris , & Alu-
&uum,&rc.Sed Origenes, & Theodoretus
Origen,
Theodoret, de excidio Hierofolymitano potius ex-
ponunt : vbigentes vocantur,qui conue
nerant ex omni natione quæ fub celo eft.
Hierofolymam ad diem feftum, quando
fubito ciuitas à Romanis circumſeſſa eſt
Luc, 19, iuxta quod Dís dixerat: Et circudabūt te
inimicitui uallo. Tertia deniq; expofitio
Lyranus.
Lyrani de clade intelligentis, qua in om-
nibus ferè gentibus fecit Nabuchodono-
Iofephus. for,ficut narrat Iofephus lib. 10.antiquit.
cap. 13.fed mihi magis probatur expofi=
Hierony: tio Hieron.de finali iudicio , quòd enim
in eodem capite de Idumea dicitur: Idu-
mæa pro terrafanguine rubenti ponitur
de morefcripturarum ,ficut quando dici-
tur Ifa. 63.Quis eft ifte qui uenit de Ædon?
Cadauera vocantur corpora damnato
4
rum poft diem iudicij fuis animabus re
vnitain refurrectione mortuorum.Sic le-
gimus Ifa. vlt. Et egredientur , & uidebunt
Ifa.66 .
cadauerauirorü,qui præuaricati funt inme.
Hierony, Vbi Hierony. ait , in refurrectione mor-
tuorum egredientur iufti,non loco,fed in
telligentia. & fubdit : Quod fi omnis caro
adoratura eft Dominum: Et è conuerfo
cadauera virorum, qui præuaricatifunt in
Dominum æternis tradentur ardoribus,
in vtranq; partem veræcarnis erit refurre
Theodoret. &
tio.Hec Hieronymus.Et Theodoretus .
Oftendit,inquit,quòd qui æterna fruun-
tur foelicitate damnatos videt , & pœnas
corum.Ité Aug.lib. 2o.de ciuitate.c. 21 ,
Auguft.
cadauera damnatorum non inanima fu-
tura effe dicit : alioquin poenas minimè
fentirent , fed propter cafum in mortem
æternamcadauera nuncupantur. Quòd
autem iuxta literam de corporibus dam-
natorum fit fermo , vt exponunt etiam
Cyrillus. Cyrillus,Procopius,D. Thomas , Glof.
Procopius. Lyranus,& Haymo.ex co conftat,quòd
D.Thom . fequitur: Vermis eorum non morietur, ig-
Gloffa .
niseoru nonextinguetur. Neq; placet quod
Lyranus.
Haymo. putat Vatablus tantum meditatione qua
Vatablus dam electos egreffuros dicentes intra fe
magna eft poena dänatorum , fed potius
videbunt in verbo quam magna erit, quia
hoc pertinet ad gloriam eorum. Itemfcie
tia quoque infula per fpecies more Ange
lorum egredientur , & videbunt mente
245
nonnulla:nā ficut Angeli vident per fpes
cies infufas res naturales , fic electi vide-
bunt quædam extra verbum, quæ ad eo-
rumftatum pertinent circa damnatos ,vi=
delicet naturam ignis gehennæ, & genera
varia tormentorum ,&c.quáuis non ocu-
lis corporeis,nifi in ipfo die finalis iudicij ,
quando cuncti comparebut ante tribunal
Chrifti. Denique anima diuitis epulonis,
vidit cum effetin tormentis animam La- Luc. 16:
zari in finu Abrahæ per fpecialem illumi
nationem ad maius tormentum, ergo for
tiori ratione beati ad fuam gloriam acci-
dentalem mente videbunt condemnatos
in gehena degentes . Illud etiam notan-
dum , vbi Hieronymus vertit cadauera, Hierony.
Hebraicè legimus Be pigre, ideft feffa, &
defatigata à verbo Pagar, ideft pi-
grum effe, vnde in inferno reprobi dicut: Sap.s.
Laffatifumus inuia iniquitatis,ne ergo laffa
peccatorum corpora cadant in gehennā
Matth.11.
Dominus clamat: Venite ad me omnes qui
laboratis,er onerati eftis,& egoreficia uos .
པ་
Quando locus aliquis in Scripturafa- 5
cra implendus cadaueribus dicitur , vel
ftrages bellica, vel peftis fignificatur, lu-
dic. 5. & 1.Reg. 27.f.& 2.Paral. 20.c.
Ifa.37.g.Hier. 1 6.a. & 31.g & 33.a.
& 41 .b.Ezech.6.a.Nah. 3.a.Heb.3.d.
CAPVT V.
Cadere,ruere, corruere,ruina,
procidere.
ADERE Hebraicè dicitur
Nabel Ifai. 40, & Prouer. 30. &
CA
Ifa. 64. cecidimus quafifolium.
Cadere eft de ftatu fuo decidere , meta I
phoricè verò in fcripturis multipliciter
dicitur, verbi gratia, Cadere fuper collum
alicuius amplexando, quod fignü eft cha
ritatis.Sic Iofeph amplexatus cecidit fu-
percollu Beniamin. Iofeph autem typus Gen.45 .
eft Chrifti venditiin Ægypto mundi hu-
ius,& Beniamin interpretatur filius dex
træ. fic ergo in die iudici finalis , quando
dicet Chriftus,his qui à dextris eius erut:
Venite benedicti patris mei, & c. amplexa-Matth.as .
tus eos cadet fuper collu fingulorü. fic &
in parabola filij Prodigi: Pater cecidit fu- Luc.15.
per collum filij ad meliorem frugem re-
deuntis , tuin fignum charitatis, tu etiam
vt iugu dilectionis collo eius alligaret , vt }
Hh 5 ibi
 CADERE .
Ambrof, Jibi docet Ambr.Et collum eius ad celum
erigeret .
2 Cecidiffe dicitur Spiritus fanctus fu
per aliquos,quando figno quouis fenfibi-
t , 10.
A& li fuper eos venit.ficut legimus Acto . 10.
Cecidit Spiritus fanétus fuper omnes qui au-
diebant uerbum , & obftupuerunt ex circun-
cifione fideles . Signum autem fenfibile
Chryfoft. fuit. vt notant Chryfoftomus & Lyra-
Lyran nus , quòd fequitur in textu: Audiebant
enim illos linguis loquentes. Prætereà Ca=
dit etiam manus Domini fuper Prophe
tam , quando illi fit reuelatio per Spiri-
Ezech.8. turn fanctum. Ezech.8 . Cecidit fuper me
Hierony. manus Domini. Vbi Hieronymus. Ma-
nus,inquit,opera fignificat, vt non folum
videat , fed & vifionis poffit facramenta
cognofcere. Non ficut Nabuchodono-
Ioan.13: for,& Pharao,qui viderunt , & Cayphas
qui loquutus eft facramenta , fed neque
illi qui viderunt , neque qui loquutus eft
intellexit , quia non ceciderat fuper eos
manus Domini. Hæc ille. Sed & ma-
nus Domini fuper doctorem & prædi-
catorem cadit , quando facit illum opere
præftare quod docet.Iuxta illud.Qui au-
Matth.5.
temfecerit docuerit,hic magnus uocabitur
in regno cælorum.
Cadere dicitur verbum Dei in aliquos,
3
quando libertatem Deus arbitrij permit-
terefe oftendit illis, in quorum quafi po-
teftate libera cadit fermo diuinus. Sic ex-
Ifa.9. ponitur illud Ifa. 9. Verbum mifit Domi-
Hierony. nusin Iacob, cecidit in Ifraël. Vbi Hie-
ronymus. Dabar,inquit , per tres literas
‫דבר‬ confonantesfcribitur autem lega-
tur Daber peftilentiam denotat , fi verò
legatur Dabar verbum.fic ego legendum
elt. Mifit Dominus uerbum in Iacob , ideft
regnare voluit tribum Iuda , vt in Genefi
Gen.49: prophetatum eft. Non deficiet fceptrum
de Iuda.Et cecidit in Ifraël , hoc eft decem
tribus imperium fibi vendicarunt , de qui
Ofe.8. bus dictum eft in Ofeæ. Ipfi regnauerut,
nonperme.Hec Hieronymus,quia ta-
men Deus quando voluntate abfoluta
Sap.8. quippiam vult: Attingit à fine ufque ad fi-
nemfortiter. Ideo tandem: Depofuit po-
Luc,2. tentes defede , & exaltauit humiles , hoc eft
decem tribus difperfit in gentes, neque re
uocauit ad regnum. De tribu autem Iu-
da Chriftum regem fufcitauit æternum,
Matth.2. quem Magi quærentes dicebant : Vbi cft
qui natus eft rex Iudæorum?
Secundum hanc phrafim intelligimus 4
quòd Luc.8.dicitur: Semen eft uerbü Dei : Luc.8 .
Etexit quifeminatfeminarefeměfuum, ideft
verbu Dei: Et aliud ceciditfecus uiam ,& c . Matth.13 .
& aliud interfpinas, & aliud in petrofa,&c .
Neque enim aut fapientia , aut potentia ,
aut bona voluntas deeft feminanti Chri-
fto verbum fuum,vt mittat in (pinas, aut
interfaxa,& non potius totum in terram
bonam : fed cadere dicitur femen verbi
Dei in corda hominum permiffa libere
agere,& fe pro libito difponere ad fructi-
ficandum,quia Deus ab initio conftituit ho- Eccli,15 .
minem, & reliquit eum in manu confilii fui.
Proptereà dicta parabola conclamabat:
Qui habet aures audiendi audiat, quafi dice-
ret: In veftra libera poteftate relictu eft,
vtfitis vel terra petrofa,vel fpinofa,vel bo
na,& optima. & perditionis veftræ culpa
veftra eft.
Cadere dicitur fors fuper aliqué,quàfi
པ
5
༥
contingere, quia ex parte noftra quafi co
tingens eft.vt cadat : quauis ex parte Dei
nihil fit contingens.fic legimus Ionæ 1. Ionæ 1 :
to.2 .
Ceciditforsfuper Ionam . Item in Actibus . A&
Ceciditforsfuper Matthiam. Vbi notandũ
eft fecundum doctrinam D. Tho . 2.2.22.. D.Tho.
9.95.artic.8 . Tres effe modos mittendi
fortes: primusfortis diuiforię ad tolledas
lites,quo vfi funt milites diuidentes inter
fe veftimenta Chrifti: Mittentesfortemfu- Ioan.19.
pereis. Alter eft modus fortis confulto-
riæ, quando quæritur quid agendum fit,
non per diuinationem , fed ad dubium vt
cunq; excutiendum .Tertius deniq; mo-
dus eft diuinatorius ad futura prænofce-
da:priores duo modi liciti funt,tertius ve
rò prohibitus & nefarius,quando quæri-
tur à dæmonibus quod futurum eft. Ita
Augu.lib. 1.de doctrina Chrift. cap. 28. Auguft
& epift. 8o.ad Honorium. Cæterum fi
iuffu,vel certo quodam inſtinctu Dei ab
ipfo Deo perfortemfutura querantur li-
citum eft.Sicut quando cecidit fors fuper
Matthiam,loco citato . & 2.Regum 10.
Quando ceciditfors fuper tribum Benia-
min,&fuper domum Cis , quando Saul
electus eft rex.
Cadere verba alicuius in terram , dif- 6
fertab eo quod eft cadere verbo vel lin.
gua , quia prius illud fecundum phra-
fim fcripturarum denotat verba alicuius
paruipendenda tanquam falfa , vel non
implenda.Sic de Samuele dicitur: Et non 1.Reg.z.
cecidit
 CADER E.
cecidit de omnibus uerbis eius in terram.Si-
Iob. 29. milis eft illa phrafis Iob . Lux uultus mei
noncadebat in terram . Ideft hilaritas vul-
tns no erat conteptibilis & vilis,vt expo
Lyranus. nit Lyran.Vnde & filius Dei nunquà in
rifum contemptibile folutus legitur fub
Luc, 10. typo Iob , fedexultaffe dicitur: In ipfa ho
ra exultauit in Spiritufanéto,er dixit, &c.
Ite Deipara virgo rififfe no legitur:exul-
Luc.2. taffe vero refertur,Luc. 2.Et exultauit in-
quit fpiritus meus: in Deofalutari meo . Sic
& predicatoru Ecclefię nec verbum qui
dem , nec rifus multus in terram cade-
Tit.z
re debet , iuxta illud Tit. 2. Nemo te con-
temnat.Quia de illis fcriptum eft:Voseftis
Matta. S
luxmundi.Cæterum :labiis cadere:feu ver
Eccl. bo , vel lingua labi eft in verbis peccare,
Eccl. 1. Ne fcandalizeris in labÿjs tuis : attě
Eccli.14 de in illis,ne cadas , & ca. i 4.Beatus uir qui
non eft lapfus uerbo ex orefuo,item: Qui la
Eccli.19. biturlinguafua,& non ex animo, &. Lapfus
Eccli. 20.
falfe lingue.Præterea : Quis dabit ori meo
Eccli.22
cuftodiam,& fuper labia mea ſignaculum cer
tum,ut non cadam in ipfis. Quod iure petit
Ecclefiafticus , quia in modicis quide ver
bis, magnus folet effe cafus iuxta illud:
Matth. 5.
Quidixeritfratri ſuo fatue , reus eritgehě
ne ignis.De quo Eccl.28.Attende, ne for
te labarisin lingua: & cadas in confpectu ini
micorum infidiantium tibi : fit cafustuus
infanabilis inmortem .
7 Caderefuperfaciem,vel infaciem,vel
in terram corruere coram aliquo, reuere
Gregor. tiam denotat :vt Grego. obferuat Homi.
Ezec . 2 .
octaua fuper Ezech. 2. Et cecidi infaciem
meam.Vbi &reuerentiam,& erubefcen-
tiam poenitentiæ fignificare dicit. Erubeſ
cimus enim in confpectu Dei , & Ange-
lorum propter peccata noftra:& reuere-
Gene.17.
mur Deum , & angelos propter excellen
tiam naturefuper nos.Sic coram Deo ce
Iofue.7.
cidit Abraham pronus in faciem: Et Iofue
cecidit in terram coram arcaDomini. Item
Iob.12
cum Raphael dixiffet Tobia fe Dei effe
Angelum .Tobias ,pater & filius: Turba-
tifunt:trementescecideruntfuper terram: ſu
Apoc.r perfaciemfuam. Et Apocalyp. 1. cum
Ioannes vidiffet fimilem filio hominis:
Cecidi,inquit , ad pedes eius tanquam mor-
Ezech.9. tuus . Et Ezechiel.videns vifionem ait:
Dan.10.
Ruique fuperfaciem meam. Daniel quo-
que cum vidiffet Angelum Gabriclem
Matth. 17 .
audiens inquit:iacebam confternatus fuper
faciem meam. Vnde & in transfiguratio-
246
ne Domini : Ceciderunt difcipuli in faciem
fuam.Et ratio huius eft. Quia ftatura ho
minis recta d ominationem,principatum
que eius denotat inter animalia terræ,
ideo ergo cadit pronus coram Deo , &
vicem Dei gerentibus Angelis vt reuen-
tiam ,& humilitatem infinuet . In faciem
verò cadit iuftus,quia videt vbi cadat , &
quare fe profternat , vt videlicet fe ipfum
humiliet, &fe fateatur peccatorem vt di-
Etuni eft.
8
Porrò impij retrorfum cadere perhi
Prou.4.
bentur:quia nefciunt vbi corruant,vt Sa=
lomon ait: Via peccatorum tenebrofa : nef-
Gene.49
ciunt,ubi corruant. Sic in Genef. dicitur:
Dan coluber in uia , &c. mordebit ungulas
equi ut cadat afcenfor cius retro. De quo vi Ifa.28.
de in verbo Antichriftus Numer. 3. Sic
& Ifaias de impiis dicit: Vt uadant, & ca-
dant retrorfum.Item de militibus , qui fi-
lium Dei in horto comprehendere vene Ioan. 18.
rant dicitur: Abierunt retrorfum, cecide-
runt interram .
Caderefub alio vel fubtus pedes ali 9
cuius , eft fuperari ab eo : vel in bonum,
vel in malum . Ita quidem de Meffia di
citurin Pfalmo : Sagittæ tuæ acute :popu- Pfal.44
li fubte cadent Ideft,vel inuiti punientur,
ficut Iudæi deftructa Hierufalem , fub
Tyto & Vefpafiano:vel verbo Dei con
uertentur, ficut gentes , ad quas miffi funt
Apoftoli Sicutmifit,inquit, mepater , Ioan. 20.
egomitto uos,ac fi diceret,ego miffus vt fa
gitta electa,Efai 49. Sic ego mitto uos : ut
fagittas pharetræ meæ . Sic exponunt fu- Efal.49 .
per Pfalmum Hierony.Auguft . Gloffa , Hierony.
Auguftinus.
Lyranus,lanfenius & Vatablus , de qua Gloffa.
gentium conuerfione Dominus dixerat, Lyran.
Ioan. 1 2. Et ego fiexaltatus fuero à terra, lanfenius.
omnia traham ad me ipfum.Secundum ean Vatablus,
dem phrafim Dauid Pfa, 1 7. dicebat de Ioan, 12.
fuis hoftibus.Confringam illos,nec poterunt
ftare,cadentfubtus pedes meos.
ΙΟ
Cadere fecundú phrafim fcripturę, eft
morifrequétiorifignificatione, quãdo po
nitur abfolute,fic Ex. 32. Cecideruntq; in Exo, 32
die illa quafi triamillia hominu.Sic & Le.
ui. 2 6.b.e.f.nu. 1 4.a.Deut.i.g.Iofue.7,
a.ludi.4.c. &. 5.c.Item Pfa. 9. c. vbi de Pfal.9 .
Antichrifto dicitur expofitore Hierony-
mo,& Gloſſa.Inclinabitfe,& cadet cum do
minatusfuerit pauperum . Abbreuiabitur
enim vita eius.iuxta illud Matt. Nifi bre- Matth. 24,
uiati fuiffent dies illi, non fieret falua ominis
caro.
 CADERE .
caro. Sic de Saul & Doeg dicit Propheta
Pfal.26 .
Pfalm. 26. Dum appropriant fuper me
nocentes, ut edant carnes meas , qui tribulant
me inimici mei,ipfi infirmatifunt, cecide-
Lyranus. runt. Sic exponit Lyranus. Myfticè ve-
Hierony. ro , vt inquit Hieronym. hoc dicit Pro-
pheta in perfona Ecclefiæ : contra quam
poftquam Dei filius carnem fufcepit præ
ualere non poffunt inimici: quia Porta in
Matth.16. ferinon præualebunt aduerfus eam . Item in
Pfal. 35. Pfalm. Non ueniat mihi pesfuperbiæ, & C.
ibi ceciderunt,qui operantur iniquitatem,ex-
Gloffa. pulfi funt,nequepotuerutſtare. quòd Glof-
Lyra. fa & Lyranus intelligunt de fuperbis , qui
nifi opportunè refipifcant moriuntur in
peccatis fuis, & expelluntur à regno Dei.
Tales erant Pharifæi , quibus Dominus
Ioan.8: dixit:Queretis meer in peccato ueftro mo-
riemini. Tales & virgines fatuę ,quæ vt in
Gregor. quit Gregorius in homilia. Dum glo-
riam humanam foris expetunt oleucha
Matth. 25. ritatis habere noluerunt. Sed Hierony.
fuper Pfalm . 35.de dæmonibus fuperbis
exponit, qui decalo ceciderunt, quorum
princeps de Ecclefia quoque in tartarŭ à
Ioan.12. Chrifto expulfus eft,ficut dicitur: Nuc iu
dicium eft mundi nunc princeps huius mundi
eiicieturforas. In eodem fenfu cadere eft
Eccle. 11: mori Pfalm.77.g. Sic etiam Ecclef. 1 1 .
Sicecideritlignum , fiue ad Aquilonem , fiue
ad Auftrum ibierit,ideft,fiue mortuus fue
rit,quis in mortali ,fiue in gratia, ibi mane
Hierony. bit.ita Hieronymus, Gloffa, & Lyranus
Gloffa.
exponit.
Lyran .
Cadere abfolutè pofitum , nonfolum
mori corporaliter fignificat , vt hactenus
oftendimus , fed etiam morifpiritualiter
propter lethale peccatum, & in æternam
Proú. 13. incidere ponam.Sic Prouer. 1 3.dicitur:
Beda, Nuntius impii cadet in milum. Vbi Beda.
Hæretici,inquit,Angeli funt, ideft nun-
tij Satan , qui cadent in gehennam . De
Matth. 24. his Matth. 24. Surgent Pfeudochrifti, &
Janfenius. Pfeudopropheta . Quamuis Ianfenius &
Lyranus. Lyranus generaliter de omni exponunt
nuntio , qui munere fuo impie fungitur.
Eft enim in hebræo nuntius impius , fic
Chaldæus. etiam vertit Chal Jaicus paraphraftes,fed
ferè in idem recidit :vnde Magi qui vene
rant Chriftum infantem adorare nofunt
ad Herodem reuerfi, ne nuntij effent im-
pi;, necis Domini cooperatores, fed Per
Matth. 2.
aliam uiam reuerfi funt in regionem fuam.
12 Secundum eandem phrafini pro caful
Prou.24.
in culpam accipi poteſt Prouerb. 24.
Beda.
Septies indie cadit iuftus , & refurget,impii
autem corruent in malum.Vbi Beda.Quo-
modo,inquit,iuftus appellatur qui cade-
re,ideft peccare memoratur? nifi quia de
leuibus quotidianifq; loquitur peccatis,
fine quibus nec iuftorum quifquam effe
in hac vita potuit. Eodem modo expo- Greg.
nit Gregorius fuper illud 1.Regum 2 .
Poenitet me quodconftituerim Regem Saul. Bernard.
& Bernard ferm. 17.fuper Cant. Hiero Hicrony
ny.epift.ad Rufticum,vbi adducens præ
fentem locum ait, fi iuftus quomodoca-
dit? Sed iufti vocabulum non amittit, qui
perpœnitentiam refurgit. Eodem modo Gloffa.
Gloffa,& Lyranus. Nihilominus tamen Lyranus.
Auguft.lib.11.de ciuitate cap. trigefimo Auguft.
primo de lapfu iufti in multas tribulatio-
Vatablus.
nes intelligit, ex quibus Dei operefurgit.
Ita etiam Vatablus intelligit iuxta illud Iob 5 .
Iob:Infextribulationibus liberaberis, in
feptima non tanget te malum. Vbifeptena-
rius numerus pro multiplici ponitur , fed
hæc expofitio non videturcontextui qua
drare,quia præcefferat. Ne infidieris, ne-
que querasimpietatem in domo iufti , neque
uaftesrequiem eius, & mox fequitur : Se-
pties indiecadit iuftuser refurget. Quafi
dicat etiamfi quæras diligenter in domo
iufti fi commiferit peccatum ,vt inde fpe-
res illum quafi à Deo derelictum fupera-
re te poffe,fcias te fruftra laborare , quia
mox vt peccauerit perpoenitentiam re-
furgit : vndevtraq; expofitio concordat,
tam de cafu in difcrimen & tribulatione,
quàm in peccatum. fic Petrus poft nega-
tionem trinam mox foras egreffus fleuit Luc.23.
amare. Itaq; fecundum Hieronymum Hieronys
etiam de mortali peccato poffet intelligi,
quamuis communior expofitio eft de ve
nialibus.
Item cadere pro cafu in culpam & in 13
pœna dicitur Ifa. 14. Quomodo cecidifti fa, 14.
Lucifer,qui mane egrediebaris ?De quo funt
duæ fententiæ:prior eft Hieronymi tenē
tis hoc loco de rege Babylonis intelligi,
& fub eius deinde figura de Angelo apo-
ftata. & Aug.ide fentit libr. 3.de doctrina Auguft.
Christ.ca . 37.in 7. regula Tychonij ,vbi
ait quædã dici de corpore myftico diabo
li, qui funt iniqui quantu ad aliquid,& ad
ipfum caput iniquorum , qui eft diabo-
lus per figuram referri, allegatque hunc
locum Ifaiæ. Eodem modo intelligit
Lyra-
 CADERE .
Lyranus. Lyra.& mihi non difplicet , nihilominus
pofteriorfententia eft , magis probabilis
quæ tenet de diabolo inxta literam dici.
Nam cũ defuperbia Babylonici Monar
che loqueretur Efai.fecit Apoftrophem
Orige
Athana ad cadente Luciferu , ita tenet Orige. lib.
2.Periarchom ca. 2.Athan.li . de Paffio
Ambr. ne,& Cruce,Ambr.fuper Pfa. 118.fer.3 .
Tertul . in illa verba: Increpifti fuperbos:Tertul.li.
Eufeb. 5.cotra Marcio.Eufeb.li.4.de demoſtr.
Cypria. Euang.c.9.Cypri.li . 1.epift.3 . & Vata.
Vatab.
Luc. 10. hic ad quod Dís alludere videtur Luc.
10.dicens : Vidi Satan ficut fulgur de celo
cadente. Cum itaq; Efai . ageret de Rege
Babylonis recordatus eft Luciferi , & di-
xit quomodo cecidit, &c.
De eodem cafu diaboli intelligit Glo.
14
Gloff. illud Apoc.9.Vidi de cæloftella cecidiffe.
Rupert. Sic etiá fentit Ruper. Abbas fuper Apo .
Haymo.
& Haymo, & D.Th.quamuis quidá ac-
D.Th.
Andr.Cæfa. cipiant hoc loco ftellä pro Angelobono,
& ita refert,& fentit Andreas Cæfarien-
fis fuper Apoc. de quo lib . 17. in verbo
Stella,interim probabilitate magna non
caret fententia prior, vt de diabolo intelli
gatur:qui damnatus cecidit in terram,iux
Apoc.12. ta illud Apoc. 1 2.Væ terræ, & mari , quia
defcedit ad uosdiabolus : habens iram magnā,
Ioan.16.
de quo Ioa. 1 6.Princeps huius mundi iam
iudicatus eft.Ideft de celo exclufus obfua
fuperbiam infempiternu.Dabitur autem
ei fub tempus Antichrifti clauis abyffi,vt
tentet homines ipfe cum fuis cohortibus
infernalib ,quádo enim deAngelo bono
vnquã legimus cecidiffe de cælo : ideo fen
tentia Andre Cefariefis mihi non proba
tur que no eft iuxta phrafim fcripturaru.
15
Delapfu quoq; in culpa obftinationis ,
& poenam danationis , intelligitur illud ,
Apo.14: Apoc. 14.Cecidit Babylon. Vbi Glof. gc-
Gloffa :
minationem illa cecidit, cecidit,omnimo
damfignificare deftructione putat , quo
ad omniabona corporis ,& animæ . Eft
aute hoc loco Babylo Metropolis regni
Antichrifti , quæ erit Hierufale :vt often
fum eft li. 1.in verbo Antichriftus num.
16.& li. 2. verbo Babylo. Ite de impiis
Efa.26
dicitur in Efa.Terram Gigantu detrahe's in
ruinam.Vbi quidã terram medicoru tra-
duxere , quia vox Hebræa Raphaim fi
poft litera R.ponatur Vau ,fignificat me
dicos,fi verò non ponatur ,fignificat Gi-
gates,ficut Aquila ,& Symmachus tráftu
Aquila.
Symma. lerüt,&in margine vides,Septuaginta ve
249
jrò transferunt terra impioru cadet , fed in
idem recidit. Quia Gigates fuperbi , & ty
ranni intelliguntur quoru corpora , vtter
ra cadet,ficut ait Hiero . de quibus Matt. Hiero .
Matth.25.
Ibunt hi in fuppliciu æternum . Sic explicat
Augu.fer. 2. de Cófolatione mortuoru . Augu.
De his Dís dixit.Quid prodeft homini ,fi Maith, 16.
uniuerfum mundu lucretur : animæ uerò fue Pfal.81,
detrimentu patiatur? Ita Pfal. De reprobis
iudicibus & magiftratibus dicitur : Vos
autěficut homines moriemini : & ficut unus
de principibus cadetis . Ideft, ficut cecidit
Lucifer,qui mane oriebatur , ficut expo- Hiero .
nit Hiero.Qui ia iudicatus eft : Ioan. iI 6. Ioan. 16:
que itaq; imitātur in culpa : fubfequetur
in poena. Item de cafu in culpa , & pœna
Luc. 6.f. Rom . 1 1.b.c. & 1 4.a. 16
Præterea &Thren . 5.dicitur : Cecidit
Thre.5.
coronacapitis noftri,ue nobis quia peccaui=
mus,ideft templufub Babylonica vaſta-
tione,vt ait Vatab.vel regnu Iudæorum Vatab.
Gloff.
cecidit propter peccata : ficut explicant
Glof.& Lyra.fic & de tribubus dece ali- Lyranus .
quanto prius,ab Affyriis ductis in capti- Efa.28.
uitate Efa.dicit:Va coronæfuperbiæ ,ebrijs
Ephraim,& flori decidenti : quia dece tri-
bus propter idolatriam regnu amiferút .
vt exponit Hiero . Et ad omne mudi glo Hiero.
ria innanereferri poteft . Sicut illud Efa . Ela.40,
Omniscarofonu ,& c.exiccatu eftfœnu , &
cecidit flos, & Pfa. Sicut olera herbarum ci Pfal.36.
Pfal.89.
to decident,& rurfus.Mancflorcat, & tran-
feat:uefperedecidat, item Efai.5 3. Cecidi- | Efai. 53 .
musquafifoliumuniuerfi , & iniquitates no =
ftræ ficut uentus abftulerunt nos. Sic de ho
ftibus Dauid,& de omnibus impiis ex-
plicat Lyra.illud Pfa. 5.Decidant à cogita Lyra.
tionibus fuis fecundu multitudinem impieta Pfal.s.
tum eoru expelle eos:quoniã irritauerunt te
Domine. Quod myftice de Iudæis dictu
eft,qui cögregauerut Conciliu contra fi-
Moa.11.
liu Dei,dicentes : Si dimittimuseum fic ue-
uient Romani: tollentgentem noftram , er
locum , cogitauerunt itaque Dominum
Matt.21.
interficere,dicentes : Hic eft hæres , uenite
occidamus eum : er noftra erit hæreditas,
Sed deciderüt à cogitationibus fuis , quia
potius à Romanis propter Domini necē
vaftati funt.Sicut prædixerat
prædixerat Ifa.Corruet Efa.3 .
populus uir ad uirum , unufquifque ad proxi-
mumfuum tumultuabitur puer contrafenem .
Quòd de feditione populi Hierofolymi
tani obfidente ciuitatein Tito,Hierony-
mus exponit:quæ feditio totius cladis ini
tium
 CADERE .
Itium fuit dicente Domino: Omne regnum
Luc.11.
infe diuifum defolabitur.De qua vaftatione
Hicrony. fub Romanis exponit quoque Hierony.
Ifa.30. illud Ifa.Indie interfectionis multorum cum
ceciderintturres , hoc eft turres Hierufale
Lyranus. fub Tito vt intelligit Lyranus. Itē Aug.
Auguftinus. in qq.noui & veteris teftamenti.q.165.
Luc.19. ficut Dominus prædixerat: Adterram
profternent te.
18 De codem excidio Hierufalem obDo
mini necem explicat Hieronym. illud
Zach.II. Zachar. Vlula abies , quia cecidit cedrus ,
Ideft,vlulent facerdotes quia cecidit reg-
num Iudæorum , de quo Dominus dixe
Matth. 21 , rat: Auferctur à uobis regnum Dei: & dabi-
Gloffa. turgentifacientifructum eius,fic Gloffa &
Lyran. Lyranus intelligunt illud Efa. Auferetur
Ifa.22 .
paxillus ,quifuerat in locofideli , & frange-
tur : cadet . Quia prius videlicet fub
Chaldæis,fed plenius fub Romanis pa-
xillus facerdotis veteris cecidit . De quo
etiam exponit Vatablus illud Efa. Coan-
Vatablus,
Ifa,28, guftatum eft ftratum : ita ut alter decidat.
De quo Dís prædixit flens fuper Hie-
Luc.19. rufalem.Coanguftabunt te undique, & adter
Hierony, ram froſternent te. Quamuis Hieronym .
explicet aliter,ficut diximus lib. 1. in di
&tione Anguftu . De eodem excidio Hie
Ifa.3. rufalem Efa. 3. dicitur expofitore Hiero
Hierony . nymo.Ruit enim Hierufalem: & Iudas con
cidit , quia linguæ corum , & ad inuentiones
corum contra Dominum . Enim vero mille
ad inuentionibus cogitauerunt Domi-
num interficere :ficut quando Luc. 4.Du
Luc.4. xerüt illum , ad fuperciliu montis, vt prę
Matth, 22, cipitarent eum . Et quando miferunt difci
pulos fuos cum Herodianis rogātes :Li-
cet cenfum dare Cæfari? Item quãdo duxe-
Ioan. 8. runtad eum mulierem in adulterio de-
prehenfam. Præterea de eadem vaftatio
Ifa.25 .
ne Hierufalem dicitur Efa. 25. Qui po-
fuifticinitatem in tumultum : urbem forte in
ruinam : domum alienoru ut nofit ciuitas:er
in æternum non ædificetur. Vbi alieni vo-
cantur Iudæi ,quia fe alienauerut à Chri-
fto, & inuitati ad nuptias Ecclefiæ cũ fi-
Matth. 22. lio Dei noluerunt venire . Vt habes in
Euangelio, ciuitas aute non fuit reædifi-
Luc.14. cata in eodemloco quia modo Caluariu
intrafe continet, qui diftabat olim à ciui-
Gregor.
tate, vt notat Greg. in Homil. fup. Luc.
Luc : 19 . Videns lefus ciuitatem ,fleuitfuper illä . De
Ma.64. cadem vaftatione legimus Efa. 64. Om-
1 teaueritas : & aquitas nonpotuit ingredi.
nia defiderabilia noftra uerfa unt inruinas,
Quare fruftra gloriabantur Iudæi, fpatio
quadraginta duorum annorum poflqua
Dominum occiderunt : nec falutem Eua
gelium receperunt, dicentes quod prædi Ifa.26 .
xit Ifaias, expofitore Theodoreto . Salu- Theodoret .
tesnonfecimus interra : ideo non ceciderunt
habitatores terra, Id eft quamuis non re-
cepimus Euägeliu falutis , no ideo cecide
runt habitantes terram noftram . Quia li
cet Deus differat fupplicium : vt det locu
pœnitentiæ , infert tame illud obftinatis .
De cafu deniq; Hierufalem fub Chal 19
dæis legimus Ezec. 4. Vt corruat unufquif Ezech.4.
que ad fratremfuum , & contabefcat in iniqui
tatibusfuis. Item de his,qui vaftata Hie-
rufalem à Chaldais , fugerunt cotra pra
ceptum Dni in Ægyptum , diciturapud
Efa.Erit uobis iniquitas hæc,ficut interrup- Ifa.30.
tio cades, requifitain muro cxcelfo: Quo-
niamfubito dum nonfperatur,ueniet cotritio
Hierony,
eius.Ita exponit Hieron . Item Micheę .
7. Hierufalem capta à Babylonijs dicit Mich.7.
Babylonia.Ne lateris inimica meafuper
me,quia cecidi:confurgam.Ita exponit Hie Hierony.
rony. Præterea Cadere dicitur quis ab- Pr
ou. 14.
4. Contritioně
ftatuprofperitatis . Prou. 14.
præceditfuperbia , & ante ruinam exaltabi-
turfpiritus. Etcap. 17. &.c.2 4. C. Sap.
4. D.Eccli. 1 1 3. D.Efther. 6.D.
20
Cadere dicitur qui vincitur ab alio Pf.
90.Cadent à latere tuo milie: & dece millia Pfal.90.
à dextristuis.Quod Ianfenius iuxta lite- lanfenius.
ram explicat de protectione diuina, qua
Deus etiam præliantes adiuuat.Si dimi-
caueris inquit, à dextris & à finiftris , ca-
dent ipimici tui,&tu manebis illæfus.Ita
etiam Genebrardus. Eft aute Eleph mil. Genebiar.
le & Rebabah myrias fingularis numeri,
ideft integrum numeru millenariamho
ftium profternes, fed Hierony . exponit , Hierony:
pauciores infidiari finiftræ,ideft aduerfa
patientibus: & plures in profperitate dex
træ exultantibus.Et ideo maiorem , ideft
decem millium à dextris effe victoriam ,
vbi plures funt hoftes. Ita cæteris pari-
bus,maius eft meritum regum profpere
agentium & proceru quifancte viuunt,
Eccli.31
iuxta illud Eccli. 3 1.Beatus diues,qui inuen
tuseft fine macula, & c. qui potuit träfgredi,
non eft tranfgreffus . Idcirco laudantur
Magi , quos Ecclefia putat fuiffe reges,
Matth. 2.
qui ab Oriente venerunt,adorare Dim.
Præterea legimus Efai . 5 9.Corruit in pla Ifa.59.
Super
 CADERE .
Hiero.
fuper quem locum Hieronymus dicit,Iuf
dæos profpere agentes contëpfiffe veri-
tatem Euangelij . Vnde Dominus illis di
Haymo
loan.8. cebat,apud Ioan . Si ueritatem dico , quare
non creditis mihi . Sic etiam exponunt
Cyril,
Proco Haymo,Cyril . & Proco.quia expulerut
Iudai Apoftolos veritatis doctores , &
ex difcipulis occiderunt, iuxta quod Do
Matt. 23. minus dixit:Hierufalem, Hierufalem , quæ
occidis Prophetas , & lapidas eos , qui ad te
miffi funt,erc.
21
Cadere diciturfuper lapidem Chriſtia
Matt,21. nus peccator,Matth. 21.Etqui ceciderit
Super lapidem iftum confringetur,fuper quem
Hierony. uerò ceciderit,conteret eum.Vbi Hierony.
Peccator inquit , qui credit in Chriftum ,
cadit fuper lapidem, & confringitur , fed
non omnino conteritur , referuatur enim
per poenitetiam ad falute,fuper quem au
tem lapis ceciderit , tanquam fuper cum,
qui filium Dei negat:fic conteret eum,vt
nec tefta quidem remaneat.Eodem mo-
Augu: do exponit Aug.lib . 1.qq.Euangelicarū
Glof.
9.30. & Gloffa. Lyran.& D.Tho . Item
Lyranus, cadem fentén.prædicta eft Efai. 8.ca.&
D.Tho.
ad eundem fenfumfacit illud Eccl. Qui in
Eccl.27.
altum mittit lapidem,ſuper caput eius cadit,
qui enim filium Dei negat,quafi lapide
in ventum furfum mittit, in die autë mor
tis cadetfuper eum.
22 Stelle cadentde celo. Legimus Matth.
Matth.24.2 4.de quo funt tres expofitiones :prima
Hierony. Hierony.&Chryfoft.in aduentu Chri-
Chryfoft, ftiadiudicium finale præ fulgore corpo
ris eius gloriofi ftellas lumen fuum abfco
furas: ficut lucerna non lucet in meridie.
Sed hæc expofitio non quadrat , quia de
fignis in Sole,Luna & Stellis ante aduē-
tum Domini ad iudicium, fermo effe vi-
Rabanus:
detur. Secunda expofitio Rabani , & D.
D.Thom. Thomæin commentariis , ante aduentu
Chrifti Stellas lumen fuum retracturas:
ficut moriente: Domino , Sol obfcuratus
Glof.
eft. Ita etiam exponit Gloffa ordin.quæ
expofitio fatis probabilis eft.Tertia verò
Lyra eft Lyrani , denfitate nubium ftellas effe
tegendas: & crinitas ftellas cafuras , quas
cometas vocat. Quæ expofitio plane nõ
Apoc,6 difplicet. Sic etiã intelligitur illud Apoc.
6.Lunatotafacta eftficut fanguis , & ftelle
de cælo ceciderunt. Ideft cadentibus come
tis , & abfconditis præ nubium denfitate
cunctis luminaribus, ftellæ cecidiffe vide
bütur. Talevidetur quod 2. Metamorp.
248
Ouidius,
Ouidius de Phaetonte dicit:
Voluiturinpræceps , lõgoq; per dera tractu
Fertur,ut interdum de cæloftellaferend
Etfi non cecidit,potuit cecidiffe uideri. Primafius:
Myftica verò eft expofitio comunior pa Haymo,
truPrimafij,Haymonis, Ruperti, Gloffe
Rupert.
ord .& interlinealis ,& aliorum per ftellas Gloffa , ord.
Glof, interl.
iuftos viros intelligentium qui tempore
Antichrifti velcuiufuis alterius perfequa - Matth.24.
tionis deferent ſtatum gratiæ, de quibus :
Nifi breuiatifuiffent dies illi,ere.
23
Simile eft illud Apoc. 8. Ettertius An-
gelus tuba cecinit : & cecidit de cælo ftella Apoc.8.
magna , ardens tanquam facula , & cecidit in
tertiam partemfluminum , infontes aqua-
rum. Vbiquidam intelligunt ad liter.im
magnam exhalationum mult tudinem
cafuram de aere, quæ in partes poftea di
uifa, quafi abfynthium tertiam parte flu
minum amaritudine corrumpet. Sed ex
pofitio patrum, qui perhanc ftellamhy-
pocritas , & hæreticos intelliguntiuxta li
teram,qui fcripturarum fluenta corrum▾
Tyconius:
punt, tenenda videtur, ficut exponut Ty Primafius .
conius ,Primafius , Gloffa,Haymo,Lyra Gloff.
nus ,D.Tho.Richardus ,& alij multi : de Haymo.
qua egimus l.1. verbo Abfynthiūnu.5 . Lyra .
D.Th.
Et ratio eft quia huic ftelle imponitur no
Richar
men,ergo eftaliquis Herefiarcha,& quia
poterant homines ne amaras fluminum
aquas biberent,fodere puteos, ficut fece-
runtEgyptij ,quando aqua fluminis ver
fa eft in fanguinem :Item quia tam ama-
ras aquas non effet qui biberet,ficut mo-
do de aqua maris nauigantes, etiam fi de
fit illis aqua dulcis, non bibunt, ergo neq;
tunc biberent etiam fi multum fitirent:
vnde non moreretur expotu aquaru ter
tia pars hominum, quia vno vel altero
mortuo ex potu aquæ alij refugeret. Por
rò de doctrina hypocritarum multi bi-
but,ideo Dís dixit Mat.7.Attedite à fal Matth.7
fis prophetisqui ueniunt ad uos in ueftimétis
ouium, &c. & furgent multi Pfeudechrifti. Matt.24.
De Synagoga vero, que propterinfi- 24
delitate cecidit,legimus Amos. 9.Etfuf- Amos.9.
citabo tabernaculum Dawid quod cecidit. Ita
exponit Hieron. fecundum fententia B. Hiero .
Iacobi, qui alleganit hoc vaticinium Act . A&
t.15 .
15. ad probandu ex couerfione Getiliū
ad fide reftauradas effeSynagoge ruinas
& Vata. afferit omnes fere hebræos dice Vatab
re, hoc vaticinium de tempore intelligi
Mefiiç,& maximè de vocatione gentiù,
de qua
 CADES ET
Matth.8.
de qua Matth.8.Multi ab Oriente & Occi
dente uenient,& c.Vnde fuftineri non po-
Ruffini. teft expofitio Ruffini, qui de reftitutione
populi Iudaici ex Babylonica feruitute,
poft feptuaginta annos captiuita tis expo
Chryfoft. nit,quod etiam tenuit Chryfoft. ho . 33 .
fuper Acta Apoftolorum.Tertia vero ex
Cyrillus. pofitio eft Cyrilli lib.4. Ioan.c. 35. &
Theodor. Theodoreti fuper Amos 9. tabernaculu
Dauid quod cecidit effe corpus Chrifti,
quod poft morterefurrexit:quam expo-
fitionem conformnem effe dicunt Euange
lio Ioan. 2.vbi Dominus ait: Soluite tem-
plum hoc,er tribus diebus excitabo illud, fed
myftica videtur explicatio.
Implere ruinas Pfal. 109.vide in ver-
bo Implere .
Supercecidit ignis Pfa. 57.vide in ver
bo Ignis.cadêtia cornua altarisAmos.
vide in dictione Cornu.
Sceptrum Ægypti cadit Zach. 1 o.vide
in verbo fceptrum .
CAPVT VI
Cades & Cadef- Bavne.
ADES, inquit Hie-
I rony.lib. de locis He-
braicis,vbi fons eft iu-
dicij :& Cadef- Barne
locus eft deferto , qui
coniugitur ciuitati Pe-
træ in Arabia . Ibi occubuit Maria &
Moyfes rupe percuffa , monftratur ibide
vfq; in præfentem diem fepulchrum Ma
Hierony ria Hac Hieron. De hac Cadef- Barne
mifit Moyfes exploratores ad exploran
dam terra promiffionis . Num. 1 3. quod
Num.13.
repetitur Num.3 2. & Deut. 1. eftq; ter
Num.32.
Deut. I. minus fortis tribus Iudæ Iofue 15. &
lofu.1f. Genef. 14.fons Mafphat ipfa eft Cades.
Gen.14. Fuit etiam 33.manfio filiorum Ifraël in
Num.33.
deferto.de qua Numer. 33.vbi legimus :
Venerunt indefertum Sin, ipfa eft Cades. Sed
quia in codemcap . 33. octaua manfio di
citur in deferto Sin , & fubinde in Cades.
Quæftio.
dubium eft. An populus Ifraël , de quo
Pial, 106. legimus Pfal.Errauerunt infolitudine,& c.
retrouerterit: & bis caftrametatus fit in eal
dem Cades,an verò fint loca diftin &
ta: &
alter vocetur Cades , alter verò Cadef-
Hierony.
Barne? Et quidem Hieronymus dubitat:
& propendit,vt fint loca diftin&ta ,fic etia
CADES.BARNE .
Gloffa fuperNum.33.vbiex Hierony. Gloffa.
citat, quod Cades vbi fuit octaua mafio,
fcribatur defertum Sin,per Samech . &
vbi fuit 33. manfio fcribatur per Sade.
Sin veruntamen,vel parum diftat lo
cus vterq; vnde quafi pro eodem reputa
tur:vel certe idem omnino locus eft, Ca-
des,& Cadef- Barne, vt tenent Antonius Ant.Gueua.
de Gueuara vir eruditus fuper Abac.3 .
& Mafius , cuem ille citat concordat, & Mafius.
Chaldaicus paraphiaftes : qui pro vtraq; Chalda,
Cades indiffereter vertit. Rekem i
Denique , qua Hieronymus dicit conti
giffe in Cadef- Barne, contingiffe colligu
tur in Cades,quæ eft terminus fortis tri-
bus Iudæ,iuxta infignem ciuitatem Ara-
biæ nomine Petra,vbi eft fons Mafphat,
ipfa eft Cades. Gen.14:
De hac legimus Pfal. 2 8. Vox Domini, 2
concutientis defertum: & commouebit Domi Pfal.z 8.
nus,defertum Cades.VbiLyranus iuxta li- Lyranus.
teram de commotione terræ putat intelli
gi in deferto Cades, quando terra dehif-
cens deglutiuit Dathan & Abiro.vbi lon Num. 16.
gotempore populus requieuit .Deu. 1.& Deut.1.
interpretatur mutatio,de quo latius age-
mus lib.4.in verbo Defertum numer. 2 .
Interim verò myfticè mouit Dominus
defertum Cades, ideft defertum mutatio
nis : quando terrore illorum qui defcen-
dent in infernum : ficut Dathan & Abi-
ron,mouet peccatores ad pœnitentia: fic
commouit mulierem quæ erat in ciuitate
peccatrix ad lachrymas poenitentiæ. fic Luc.7.
mouit Matthau qui fedebat in telonio.
Matth.9 .
& fecit illum Apoftolum .
De alia Cades fapientia clamat Eccle- 3
fiaftici 24. Et ficut palma exaltata ſum in Eccli.24.
Cades,ideft in regione Cades. Vt Lyran. Lyranus.
exponit. vbi inquit funt multæ palmæ
non eft autem hæc Cadef- Barne, in de-
ferto Sin,& in deferto Pharan , fed longe
ab ea diftat , & eft iuxta Hierico voca-
turq; alio nomine Engaddi,de quo latius
in verboHierico lib. 8.Myfticè verò Ga
des vel Enggadi interpretatur oculus foe
licitatis recte autem fapientia exaltatur in
oculo fœlicitatem æternam in omnibus!
oftendente, qui enim oculum ad cæleftia
tollit terrenacontemnit ,& fapientiam di
uinam exaltat,quæ contemnentibus tem
poralia tribuit æterna : ideo dicentibus
Matth.19.
Apoftolis: Ecce nos reliquimaus omnia,&rfe
quutifumuste. Dominus oculum ad foe
licitatem
 CACVS
licitatem æternam erexit dicens : Cumfede- } } cubitalis ftaturæ , qui in muris eius fuf-
ritfilius hominis infede maieftatis fuæ,ſedebi- pendebantpharetras fuas, ad derifionem
tis & uosfuper fedes duodecim . Item apud
joan. 14. Ioann. oculum corum ad veram eleuauit
foelicitatem dicens . In domo patris meiman
fionesmulte funt, & uado parare uobis locum .
Item cap. 16. Petite & accipietis ut gaudium
loan.1c
Matth.s. ueftrum fit plenum.Præterea Matth.5.No-
lite thefaurizare uobis thefauros in terra , &c.
Sed thefaurizate uobis thefauros in cœlo, Vi
des quomodofapientia exaltatur vtpal-
main oculofœlicitatis,qui facit omnia ter
rena contemnere ?
Cadus ,vide Batus .
APVT VII.
cecus,cæcitas.
CACVS in Sacra
fcriptura dicitur Hebrai
cè Euer pery & cæci-
tas luaron . Zacharia.
12 .
I Cacus dicitur qui
oculorum vfu caret:hoc
eft luminibus orbatus. Transfertur etiam
ad animum : ficut quando aliquem ira,
inuidia , odio , vel amore , cæcum dici-
mus · Quærunt autem expofitores,
quid fibi velit , quod dictum legimus
Dauidi volenti Sion arcem oppugnare:
2.Reg.5.
Non ingredieri's huc : nifi abftuleris cæcos , &
R.Salomo. claudos . Eft autem ridicula R. Salómo-
nis expofitio : fuiffe quafdam imagines
in arce Sion conferuatas Ifaac cæci , &
Iacob claudi : cum in textu fequatur : Odie-
tes animam Dauid. Quomodo autem imagi
nes Patriarcharum odiffe poterant ani-
mam Dauid ? ideo potius credendum eft
Icfep:
Iofepho lib.7.Antiquitatum ,cap.3 . Vbi
ait lebufæis autem habitantibus ciuita-
tem ,qui erant ex genere Chinanæorum,
& claudentibus ei portas , & cæcos afpe=
tu , & claudos , omnefque leprofos ad
& fingulare fuifle miraculum Homil . 55.in
derifionem Regis confluentibus fupér
murum , & dicentibus , quod prohibe-
Gloff. ordi , rent eum cæci ingredi ciuitatem , iratus
Glof.interl eft, & c.Idem tenent Gloffa ordinaria , &
Lyranus. interlinealis , item Lyranus qui fimile ad-
ducit de ciuitate Tyri : in cuius turribus
leech.27-
in Ezechiel.erant pygmei , ideft homines
CÆCITAS 249
hoftium. Porrò Hieronymus fuper Eze- Hierony.
chielem non breues homines putat , pyg-
maos ibidem intelligi , fed bellatores.
από του πυγμες quod Græco fermo-
ne certamen fignificat , fed de hoc in
verbo Pygmæus agemus , interim vtra-
quefententia probabilis eft. Vbi notan-
dum vtramque ciuitatem Hierufalem , &
Tyrum modo prædicto fuperbientes in
poteftatem,hoftium quos irridebant , per
ueniffe , quia Luc. 18. Omnis qui fe exal- Luc.18.
Glof.
tat humiliabitur . Præterea myftice Gloffa
dicit lebufæum qui conculcans interpre-
tatur demonis typum fuiffe qui Chriftum
impedire fuperbe cupiebat ne in Ecclefia Ioan.12.
regnaret , fed Dominus dixit : Nunc iudi-
cium eft mundi, nunc princeps huius mundi eij
cieturforas. Abftulit etiam cæcos, & clau .
dos , ideft Iudæos claudicantes , & cx-
cutientes qui dicebant , Hic eft hæres, Matth.21 .
ucnite occidamus eum , & noftra crit hæredi-
tas.
Cæcorum illuminatio fignum Meffie 2
futurum prædixit Ifaias . Deus ipfe ue- Ifa.35.
mer, faluabit nos,tunc aperientur oculiceco- Ambrof,
Pfal.118.
rum,& c. Ita afferit Ambr.fuper illud Pfal,
118.Manifeftatiofermonum tuorum illuminat,
In Euangelio,inquit,Cum mitteret Ioan. Mattlurr .
difcipulos fuos ad Dominum , refpondit
Iefus : Cacos videre , claudos ambulare.
Hoc enim aduentus fui teftimonium Efa
ias annuntiauerat. Eodem modo exponit
Iuftin' Martyrin Apologia . 2.pro Chri Iuftinus,
Leo Papa;
ftianis,& Leo Papa ferm. 3.de Pafsione, Tertul.
Tertullianus li.de Refurrectione , ca. 15.
Cacus à Natiuitate quem Ioann. 9. 3
Ioan 9
Dommus illuminauit , magnas turbas ex
citaffe Pharifæis dicitur , plufquam ali-
quorum refurrectio mortuorum , vnde
Quit .
merito quærunt expofitores : qualis fuc-
it illa tam infignis illuminatio cæci , de
qua ipfe teftatus dixit : A fæculo non eft
auditum , ut aperuerit quis oculos caci Chryfoft.
nati . Propterea Chryfoftomus putat,
Ioannem parum ante medium , vbi ait
Chriftum creaffe nouos oculos homini
cæco nato , quos nunquam habuerat: fed
caua duntaxat oculorum loca , & fubdit,
non enim parua gloria eft , vt altimetur
autor creationis , idem tenet Cyrillus fu- Cyril,
per loan.9 . & Theophyl.ibidem . Quida Theoph.
Ii inquit,
 CACVS
inquit,aiunt, quòd latum non fuit depo-
fitum,fed in oculos conuerfum. Hæc ille .
Idem videtur tenere Ly ranus de luto di-
cens feciffe miraculum vt fe oftenderet
eum effe qui fecit hominem de limo ter-
ræ, & quia in homine pretiofior pars cor=
poris funt oculi , & excellit inter fenfus,
qui potuit oculos formare oftédit fetotius
humani corporis conditore . Sed & mentis
ocu los hominis illius illuminauit, & forti-
tudine dedit, vt cognofceret beneficiu , &
refifteret impugnatoribus figni mirabilis,
Pfal.26. & diceret illud Pfal. Dominus illuminatio
meae falus meaquem timebo?
4 Cæcitas quoque, qua Sodomitę ab An
gelis percuffi funt, mirabilis fuit. de qua
Gen.19 . legimus: Eos quiforis erant percufferunt ca-
citate,fubaudi Angeli, à minimo ufque ad ma-
Lyranus. ximum ,ut oftium inuenire non poffent. Vbi Ly
ranus intelligit illos non potuiffe inueni-
re oftiu domus Loth , fed Septuaginta ha
bāt, εκαςτος τωμ εα του θυρώμ τω διοδον
εTEL. Vnufquifque fuarum portarum tranfi-
Sap.19. tum quærebat. Sic etiam Sapient. 19. di-
citur:Sicut illi in foribus iufti cum fubitaners
cooperti effent tenebris , unufquifque tranfitum
fui quærebat.Itaque ficut ebrij nec por-
oftij
tam iufti Loth , neque fuarum quifque
ædium oftium inueniebant. Fuit autem
illa punitio iufta:vt qui oftium alienę do-
mus violare per nefas aggreffi funt : nec
domus propriafores inueniret. Iuxta il-
Luc.7. lud Luc. Et inquamenfura menfifueritis re-
Auguft. metietur uobis. Notat autem Auguftinus ,
libr. 2 2. de Ciuitate capit. 19. non fuiffe
illam omnimodam cæcitatem , fed quæ
Græcè dicituragaría aorafia inaduerte
tia &ftupor iudicij oculorum . Ne quis
difcernere fciat inter ea quæ videt nequé
diiudicare.
5 Caci permetaphoram vocantur in fcri
ptura Gentiles , qui fidem non accepe-
runt, quos tamen Deus homo factus illu-
minauit:Apoftolorum præfertim doctri-
na , & prædicatione . Sic legimus in Ifa.
Ifa.29 ,
De tenebris & caligine oculi cæcorum uide-
Hierony .
Procopius. bunt , ideft Gentiles , vt exponunt Hiero-
Theodor, nymus, & Cyrillus,Procopius , Theodo-
Cyrillus. retus , &c. quòd coepit impleri , quando
Matth.8.
Céturio, Chananæa,& Regulus fidei ocu
Match.15
Joan.4 . los receperunt. de quo Ifa.42 . Dedi te in
fa.12, fœdus populi in lucem gentium, ut aperires ocu-
Hiere . 31 . los cæcorum, & Hieremias de conuerfione
Hierony. gentium expofitore Hieronymo dicit:
CÆCITAS .
Ioan.10.
Congregabo eos ab extremo terræ , inter quos
erunt cæcus , & claudus , & prægnans , & pa-
riensfimul. De hoc Dís dixit Ioan. 10.
Alias oues habeo,quæ nõfunt ex hoc ouili,& cas
opportet me adducere.
Cæcus etiam vocatur frequenter po- 6
pulus Iudæorum , & oculos habens . Ifa . Ifa, 6.
Videte uifionem , & nolite cognofcere. Excæca
corpopulibuius, c.ideft permitte excæca =
ri populum Iudæorum . & capit. 42. Quis Ifa, 42.
cacus,nififeruus meus? Qui uides multa nonne
Ifa.43
cuftodies Item alibi. Educ foras populum
cecum,& oculos habentem. quia fide mortua
credebant,vel fide humana fcripturas fuf-
cipiebant , vnde oculos quidem fine lu-
mine habuere. & Ifa. 59. Palpauimus fi- Ila,49.
cutcæci parietem , & quafi abfque oculis attre-
Etauimus. Sic de Pharifæis Dominus di=
cebat: Egoin iudicium ueni in mundum : ut qui Ioan.9.
non uident uideant , & qui uident cæci fiant,
ideft Iudæi , qui per fcripturas videre. fi =
bi videntur , dum in me credere nolunt
cæci maneant , quia medicum qui curare
eos venerat reiecerunt , vt exponit Augu Auguft.
ftinus. De hac Iudæorum cæcitate Pau- Rom.9 .
lus ait.vt hoc loco Chryfoftomus allegat: Chryfoft.
Quidergo dicemus ? quòdgentesque nonfesta-
bantur iuftitiam,apprehenderunt iuftitiam : If-
raèl autemfectando legem iuftitiæ, ad legem iu-
ftitiænon peruenit : quare? quia non exfide ,fed
quafi exoperibus , ideft, qui fuperbientes in
fuis externis operibus confidebant , nihi-
li facientes fidem & charitatem , ideo lon-
ge erant à via.Gentilicus autem populus,
quia promptus fuit ad fidem & obedien-
tiam, erat ficut ille cecus iuxta viam , quem
Dominus cum appropinquaret Hie - Luc.18 .
rico mirabiliter illuminauit . Denique
Paulus de Iudaica cæcitate dicit: Cacitas Rom, 11.
expartecontigit in Ifraël : donec plenitudogen-
tium intraret. Porrò peccatis Iudæorum
exigentibus diuina prouidentia permi-
fit , vt Iudæi magna ex parte cæcirema-
Auguft.
nerent,vt notat Auguftinus libr. 1 3.con-
tra Fauftum per omniafere capita illius li
bri , videlicet vt cæci Iudæi prophetias
de Chrifto venturo , quas à fuis maiori-
bus Patriarchis & Prophetis acceperant
circunferrent, & toto ferè orbe poft Hie-
rofolymitanum excidium diffeminati
atque difperfi prædicarent. Ideo enim
difperfit illos Deus , vt notat idem Au-
guftinus fuper illud Pfalm . 58. Dif-
perge illos in uirtute tua , & depone cos!
prote-
 CACVS .
protector meus Domine. Per omnes , inquit,
gentes Iudei difperfi funt teftes iniquita-
tis fuç,& veritatis noftrę.Ipfi habent codi
ces,in quibus prophetatus eft Chriftus, &
fiforte quado aliquis-Pagan' dubitauerit
cum ei dixerimus prophetias de Chrifto,
quarum euidentiam obftupefcit, & admi
rans putauerit à nobis effe cöfictas, de co-
dicibus Iudeorü probamus quia hoc tāto
ante dictú eft: & fic teftimonio inimicoru
noftrorum ,alios confundimus. Hec Aug.
qui addit fiGentilis qui à nobis inftruitur
in fide dicat,quare Iudæi qui has prophe
tias de Chri:lo feruantin fuis vetuftis co-
dicibus, minime credunt : refpondemus
eis,hoc etiam prædictum fuifle à prophe-
Efai.r
tis,Iudaeos videlicet excecandos , Efai. r .
Cognouitbos poffefforemfuum , afinus præfe
Pfal.68. peDominifui,Ifrael autem me non cognouit: &
populusmeusnon inellexit, & Pfal.Obfcuren-
tur oculi eorum ne uideant : & dorfum corum
femper incurua . Hæc & alia profequitur
Auguf.quibus oftendit, periniffionem ce
citatis Iudæorum fuiffe neceffariam , ne
gentes ad fidem conuertenda putarent,
ficta à nobis fuiffe vaticin'a de Chrifto,
cum hoftes noftri Iudai fuorum patrum
fuiffe dicant.
Cacus dicituromnis peccator : quia
♡
vt inquit philofophus , omnis peccans eft
Apoc-3. ignorans . Sic loan. Epifcopo Laodice
fcribit . Dicisquia diues fuum, & c. Et nefcis,
quiatuesmifer, miferabilis pauper, & C'm
Haymo. cus. Haymo explicat cæcum dici , qui no
habeat dona Spiritus fancti,inter quæ eft
donum fciétia.Et certe cæcus eft qui crea
turam creatori preponit, & bona externa
Matth. 16. faluti anime,dequa Dominus . Quid prodeft
homini, fi uniuerfum mundum lucretur , anime
ucrò fue detrimentum patiatur ? De cæcis
cæcitate peccati Dominus dicit Sophon.
Luc.6 1. Et tribulabo homines , & ambulabunt ut
cæci quia Domino peccauerunt • De his
Marci. 3. A. & Ephef. 4. E. & Luc. 6.
Nunquidpoteft cecus cæcum ducere? c.
¶ Calare & fculpere vide in ver-
bo Lapis, Numer. 5. Ego ca-
laui fculpturam cius
Zach . 3.
250
CAPVT VIII,
Cementum > & Bitu
men.
AMENTVM vel
potius bitumen dici-
tur Hebraicè Chemar ‫תמר‬
Gene. 1. Habuerunt
bitumen ,& c.
Camentu dicitur à Ι
cædo , quod lapides
cafi,& omnis rudior materia , qua ædifi
cia confurgunt, & caua replentur,cæmen
tum dicitur. Sic Liuius camenta , inquit, Liuius.
non calce durata erant :fed interlita luto.
Caterum interpres latinus facræ paginæ
Hierony.camento vtitur, pro calce aqua
& fabulo temperata . Sic legimus de illis
qui turrim Babylonicam extruebant. Ha Gen.11.
bucrunt lateres pro faxis , &rbitumen pro cœ-
meno. Eft autem bitumen genus cretæ,
quod fiquando accenditur, extingui non
poteft , & de natura fulphuris eft , fit vt
fama fert ex fulminibus , quæ quia cir-
ca Babyloniam frequenter ca dunt , la-
cus ibidem vfque adeo bitumine abun-
dat,vt muri Baby lonici , & turris hoc bi-
tumine loco calcis ædificata fint . Lacus
etiam eftin Iudæa : qui bitumen egerit,
vbi olim fuit Sodoma , ideo Afphaltites .
vocatur, quibitumen Afphaltus dicitur,
myftice verò non calce quide turris Ba-
bylonica conftructa eft , fed fulphureo bi
tumine,quiafuperbia mundana non cha
ritate planè,fed diabolica fuggeftione , &
ambitione concrefcit.Propterea Chriftus
Apoftolis per quos edificabat Ecclefia , di
xit: Hæc mando uobis ut diligatis inuicem ficut Ioan. 15.
dilexiuos. Ideft curandum vobis eft vt no
ambitione diabolica,fed charitate, & mo-
deftia ædificétis Ecclefiam .
Camenta fine impenfa pofita , funt 2
quæ arena tantum fine calce congluti -
uantur:ficut explicat Lyranus , & Lanfe- Lyra:
nius illud Ecclef. Sicut pali in excelfis , & Eccle.22 .
camentafineimpenfa pofita,contrafaciem uen- lanfe,
tinon permanebunt: fic tor timidum in co-
gitatione ftulticltrafacie timoris non refifter.
Vbi fignificatur no effe parcendu impen-
fis laboris,vt edificemus fpirituale virtutu
Ii 2 ædifi-
 CERA .
ædificium,in anima noftra, calce charita- | | bonum accipitur,& in malum: in bonum
tis,& non fola vanitatis arena conglutina
tum , & quidem fine impenfa ponit cæ-
menta virtutum , qui non feruat illud præ
Matth. 5. ceptum : Diligite inimicos ueftros . Et illud: ftus in morte liquefactus eft : fed ficut ce-
Luc.6.
Vendite que poffidetis,& date pauperibus,cum
Matth . 5 . opus eft ,er thefaurizate uobis thefauros in ce-
lo.Et fic de aliis, hic ergo non refiftet à fa-
cie timoris fententię iudicis : Ite maledicti
in ignem æternum,quia efuriui , & non dediftis
mihi manducare , & rurfus :mittite eum in tenė
Matth: 25.
Matth , 224 bras exteriores.
Cæmentarij trulla eft in manu Domi
3 ni , ideft inftrumentum ad liniendum lu-
to,vel calce murum,cōtra iniurias imbriu,
& ventorum , denotatque Dei protectio=
nem,quando eft in manu eius ,fed quãdo
deponit de manu,fignificat defertionem ,!
Amos.7. ita legimus,apud Amos: Ecce Dominusftas
fupramurumlitum : & in many eius trulla ce-i
mentarij.Deinde fubdit : Ecce ego ponam trul
lam ,in medio populi mei ifrael. Ideft de po =
Glof. nam ,vt exponunt Gloffa , & Lyran.quia
Lyranus prius Deus protegebat murum, ideft reg-
num decem tribuum Samariæ , & Ifracl,
fed propter idolatriam defiit protegere,
vt caperentur ab Affyriis.Sic propter hæ
refes Græcam deferuit Ecclefiam, & alias
particulares in Anglia, Germania,&c.fed
nunquã Ecclefiam Romana deferet , quia
hærefes,& portæ inferi,non preualebunt
Matth.16.
aduerfus eam .
CAPVT IX.
Cera.
ERA dicitur Hebrai-
‫רניג‬
cè in fcriptura Donag,
Pfal. 67. ficut fluit cera
à facie ignis.
I Cera , dicitur à vo-
ce Græca quia xxgo
Græci fauum dicunt , fit
Plinius. autem cera vt Plinius ait libro. 2 1. capit.
14. exprefsis fauis , fed ante purificatis
aqua , & triduo in tenebris ficcatis , quar-
to die liquatis igni,in nouo fictili,cera op-
tima eft Punica candidifsima: huic proxi
ma que eft maxime fulua , cera calore li-
quefcit,frigore verò durefcit.
2
Cera metaphoricè in fcripturis, & in
ait Propheta inperfona Chriſti Pfal. 2 1. Pfal.21 .
Factum eft cor meum , tanquam cera liquefcens,
in medio uentris mei. Quia nimirum Chri-
ra liquefacta non perit : fic & filius Dei
liquefactus amore eft , qui cum dilexif-
fetfuos qui erant in mundo , in finem di-
lexit eos . Sed nihil poftea perdidit , qui Ioan.13.
tertia diegloriofus refurrexit , ficut ipfe
de fe dixerat Luc. 18 : Ettertiadie refur- Luc. 18.
get. De expofitione huius loci,vide verbo
Cor.
Cera in malum dicitur de impiis , &
3
peccatoribus Iudith . 16. Petraficut cera Iud.16.
liquefcent,antefaciem tuam : quia autem timent
te, magnierantper omnia . Quia ficut cera
non refiftit igni fic impij non refitent ſen-
tentiæ iudicis dicentis : Ite maledictți in ig-
nem æternum , neque omnino confumen-
tur: ficut cera non omnino liquefacta con
fumitur,vt ad huc permanentes , fine fine
crucientur . Sic intelligitur illud Pfalm . Pfal.67.
67:Sicut deficitfumus deficiant : & ficutfluit
cera àfacie ignis,fic pereant peccatores à fa-
cie Dei. Quod duobus modis intelligitur:
videlicet vt deficiant , & liquefcant pec-
catores contriti pœnitentia , manente na
tura,& pereunte culpa . Vt Hieronymus , Hierony,
& Auguftinus exponunt , vel certein die Augu.
iudicij tollantur fententia ignis æterni,
vt dicit Gloffa .Quod ad dæmones etiam Gloffa.
in Gehennam detrudendos extendit Ly Lyranus .
ranus,
Præterea in eodem fere fenfu legi- 4
mus, Pfalm. 96. Montesficut cerafluxerunt Pfal.96:
à facieDomini : à facie Domini omnis terra.
Quod de aduentu Chrifti omnes expo-
nunt,Vatablus ,Ianfenius,Lyranus, & pa Vatab
tres Auguft.Hierony .Caffiodo,& c . Po lanfe.
teſt nihilominus , de aduentu primo qui- Lyra.
Augu .
dem intelligi : quando Chriftus per Apo- Hierony.
ftolos mundum conuertit , quos mittens Caffiod.
ait. Sicut mifit me pater , & ego mitto uos. Ioan.20.
Matth.10.
Quamuis autem dixit eis,Matth. 1o. Ec-
ce egomitto uos , ficut oues in medio luporum:
quia pro fide mactandi erant , tanta ni-
hilominus per eos miracula fecit , vt fu-
perbi quafi cera igne liquefacta , vel ad Gloff.
fidem conuerfi fuerint , vel vt inquit,
Gloffa ex Aug. confufi remanferint . Si
vero de aduentu ad iudicium explice-
tur, montes funt dæmones : vt exponunt Hiero.
Hieronymus , & Lyranus , quifententia Lyranus ,
finali,
 CESAR CÆSAREA .
finali quafi cera liquefient , manente na-
tura,& permanente cruciatu. Quod ve-
rò de præterito loquitur , fluxerunt , pro
præfenti capitur,&denotat certitudinem
Vatab, prophetiæ , vt inquit Vatablus . Poffunt
etiam homines fuperbi montes intelligi
Luc.21.
liquefacti.iuxta illud Luc. 21. Arefcenti-
bushominib pre timore,& expectatione,.
Regula
Quando eruntfigna in Sole, & Luna,&c. Re-
gula denique feruanda eft, quando poten
tia Dei cotra peccatores in fcripturis ofte
ditur , cui refiftere nemo poteft , induci-
turvt ignis , in cuius confpectu montes,
vt cera liquefcunt.Sic Michæas vaticina-
turus de captiuitate decem tribuum If-
raël ab Affyriis , & Hierufalem à Chal-
dais , dicit : Ecce Dominus egredietur de loco
fancto fuo, c. Et confumentar montes fubtus
eius , & uillesfeindenturficut cera àfacie ig-
Hierony.
nis.Vbi Hieronymus per montes prima-
Efa,641
tes , per valles minores intelligit.Sic Efai.
Vtinam dirumperescelos, defcenderes, à fa-
cie tua montesdefluerent : ficut exuftio ignis ta-
befcerent.
CAPVT. X.
Cafar,Cefarea, Caiphas.
ASARES vocati
funt Imperatores Ro
mani à primo Iulio
Cæfare dictatore : qui
non eft fic appellatus :
à cafo matris vtero:
Plinius. hoc enim modo vt fcri
bit Plinius libr. 7. Scipio Africanus pri-
mus dictus eft Cefar , à cæfo matris vte
ro.Porrò Iulius Cæfar , non ita natus eft,
fed matrem habuit Aureliam, quæ longo
vixit tempore . Sic autem dictus eft vel à
cæfarie cum qua natus proditur : velab
Elephato in pugna cafo qui Maurorum
lingua Cæfar appellatur . Huic fuccefsit
Octauianus qui dictus eft Cæfar Augu
ftus,de quo egimus lib. 1.in verbo Augu-
ftus. Augufto fuccefsit Tyberius Cæfar,
Luc.3. in cuius anno decimo quinto : Factum est
uerbum Domini fuper Ioannem Zachariæ fi-
lium , uenit in omnem regionem Iordanis,
prædicans baptifmum pœnitentie: eo tempo-
re capit priuatim prædicare vel certe dif.
251
cipulos congregare filius Dei , Tyberio
etiam imperante rogauerunt Pharifei Do
minum:Licet cerfum dari Cæfari an non? qua Matt.22:
lis autem effet cenfus , diximus in verbo
Auguftus. Item anno decimo cctauo hu-
ius Cæfaris incepto , dixerunt Iudæi ad
Pilatum : Non habemus Regem niji Cefarem.
Hic compleuitannos viginti duos Impe- Ioan.19:
rij fui, cum menfibus feptem. cui fucefsit
Caius Caligula,annis tribus, & méfibus
ofto, & diebus tredecim . Poft qué Clau
dius Cæfarimperauit annis octo,in cums
tempore accidit fames , de qua fit mentio
A&t.11.hic etiam præcepit , vt omnes Iu Act .11,
dei à Roma difcederent, vt ibidem habe- 1
tur,deniq; Agrippina vxor Claudium ve
nenofuftulit , vt Nero filius eiufdé Agrip
pinę inimperio fuccederet, hic Nero tam
crudelis euafitinfolentia fceptri , vt diui-
na prouidentia permittente, matrem occi
derit Agrippinam ,& ita quæ occiderat vi
rum fuum,àfilio necata poenas dedit. De
hoc Nerone intelligitur , quando Paulus Acto.25 .
accufatus à Iudæis Cafarem appellauit ,
à Nerone autem prius abfolutus eft, dein
de vero fub eodem Nerone cum Petro
martyrium fubiit.
Cæfarea nomen eft quatuor ciuitatum 2
prima Cefarea Palefthing que vt inquit,
Hieronymus in epitaphio Paulæ matris Hiero.
ad Euftochium ,prius Turris Stratonis vo
cabatur : Sed poftea ab Herode Antipa-
tris Idumçifilio , qui Innocentes occidit,
& decimo Augufti Imperatoris anno rex
Iudçoru declaratus eft, in honore eiufdé
Augufti nobilius edificata, & Cefarea vo
cata eft. Ibi nepos eius Herodes ab Ange Acto.12,
lo percufl ' eft,eo quod no dediffet honore
Deo.Ibi Corneli' Cêturio à B. Petro Bap
tizatus,ibiq; domusCornelijEcclefia facta
eft.Altera eftCefarea Philippi à Philippo
ad radices mõtis Libani ædificata:vbi duo
fontes Iordanis , Ior videlicet, & Dan oriũ
tur,fuit aute Philippus ifte frater Herodis
qui Baptiftam decollauit, vocabatur ciui-
tas antea Lais Iud. 18. qua tribus Dan oc fu.18.
cupauit,de quo vide Iofeph.lib. 1 8. Anti Iofeph.
quitatu ca. 3. Vbi addit quod etiã eadē ci
uitas priusPaneas vocata fit,eandéq; poſt
Philippu rexAgrippa clariorem reddidic
& adhonorem Neronis Neronianam ap
pellauit:vt idem Iofephus ait,lib . 20. An
tiquit.ca. 1 6. Erat aute in confinio Syrię ,
&ideo Chriftus fugiens congreffum Iu-
Ii 3 dæorum ,
 CAIPHAS
Matth. 16. dæorum , fecefsit ab eis : Etuenit in par-
tes Cæfarea Philippi : & interrogauit diſci-
pulos fuos , quem dicunt homines effe filium
hominis vt liberius Petrus eum Chri-
Chryfoft. ftum confiteretur , vt notat Chryfofto-
musibidem . Tertia fuit Cæfarea Cap-
Bafilius, padocia , cui præfuit Bafilius Magnus ,
quarta eft Cæfarea Mauritaniæ in A -
frica .
3 Caiphas fuit Pontifex ille , fub quo
Pharifæi concilium fecerunt contra fi-
Ioan.II.
liam Dei : Ioann. 11. Dicentes quidfa
cimus , quia hic homo multa figna facit ? Si
dimittimuscum fic , uenient Romani , &c.
Caiphas autem, cum effet Pontifex anni illius
Chryfoft. prophetauit. Vbi Chryfoftomus . Vide au-
tem quanta Spiritus fancti virtus eft : à
mente enim mala valuit verba proferre
prophetiæ , vide etiam quanta eft Pon-
tificalis virtus poteftatis , Pontifex enim
effectus , etiam indignus exiftens, tamen
Orige, prophetauit: & Origenes . Non quicun-
que, inquit , prophetat , Propheta eft : Li-
cut non quicunque ius profequitur , iu-
ftus eft , Caiphas ergo prophetauit qui-
dem , fed non fuit Propheta : ficut & Ba
Augu.
lam . Hæc ille . Et Auguftinus mouere,
inquit , aliquem poteft , quomodo dica =
tur Pontifex anni illius , cum Dominus
conftituerit vnumfummum facerdotem:
cui mortuo vnus fuccederet . Sed intel-
ligendum eft , per ambitiones & con-
tentiones inter Iudæos poftea confti-
tutum effe , plures fore Pontifices : qui
perannos fingulos vicibus miniftrarent.
Alcuinus '
Hæc Auguftinus , addit quoque Alcui -
Iofeph. nus hoc loco Caipham , tefte Iofepho ,
pretio facerdotium illius anni rede -
miffe.
Legimus etiam Matth. 26. demi-
Matt.26. litibus qui comprehenderunt in horto fi-
lium Dei : At illi tenentes lefum , duxerunt
Ioan. 18. adCaipham . Sed quia Ioannes ait pri-
mum in domum Annæ Soceri Caiphæ
Onrft . ductum fuiffe Dominum , Quæftio. eft
an negationes Petri cæperint in domo
Annæ quia Ioannes id videtur afferere,
dicens capit. 18. Et adduxerunt eum ad
rc. Petrus autem ftabat ad
Annam primum ,&
oftium foris , exiuit ergo difcipulus alius , qui
erat notus Pontifici , & dixit oftiarie , &in-
troduxit Petrum,dixit ergo Petro ancilla oftia-
ria . Nunquid er tu ex difcipulis es hominis
iftius ? dixit illenon fum. Ecce primamne-
CALCARE .
gationem in domo Annæ , & poftea ſe=
quitur : Etmifit eum Annas ligatum ad Cai-
pham Pontificem . Ergo in domo Annæ
primum Petrus negauit , quod concedit
Auguftinus libro.. 3. de Confenfu Euan- Aug.
geliftarum , item Bedafuper Ioanne , fed Beda.
Matthæus tres negationes Petri factas
refert , in domo Caipha , fluctuant ita-
que expofitores. Nam Chryfoftomus , & Chryfof.
Theoph.
Theophyla. fuper Matthæum , ponunt
tres negationes factas in domo Caipha,
fcribentes autem fuper Ioannem , dicunt
factas quidem in domo Annæ . Porrò Euthym.
Euthymius vt fimul Euangeliftas , & ex-
pofitores concordet , afferit eandem fuif-
fe domum Annæ , & Caiphæ , quod ta-
men negant defcribentes terram illam.
Ad folutionem ergo difficultatis præmit-
tendum eft tres tantum fuiffe negationes
Petri : quiafilius Deipræcife dixit Petro:
Termenegabis, Matt.2 6.& ita omnes anti Matt. 26.
quipatres comuni confenfu tenent,Cyril Cyril.
lus autem nodum foluit difficultatis , di-
cens Matthæum omnes tres negationes
retuliffe factas in domo Caipha : Ioan-
nem vero Pontificem abfolute vocaffe
Caipham ipfum . Quia non vocabatur
abfolute Pontifex , nifi qui munere fum-
mifacerdotij fungebatur, quod verò in-
terpofuerit, Annam mififfe ligatum Chri
ftum ad Caipham , hoc fecit , vt often-
deret ligatum fuiffe Dominum in do-
mo Caiphe , quando primum alapa fuit
percullus . Eodem modo expofuit fan-
tus Ephr.in fermonede pafsione ,& Ian- Ephre.
& lanfe,
fe.infua concordia. Quia certe Petrus fi fe }
mel negaffet Chriftum in domo Annæ,
non iffet ad Caipham.
CAPVT XI.
Calcare,Conculcare..
ALCARE & con-
culcare in fcriptura ‫סלה‬
dicitur Hebraice Sa-
lach, Pfalmo . 119 .
Thren . 1 .
Calcare proprie
fignificat pedecompri
mere , metaphorice autem Deo tribui Mich, 1.
tur , pro eo quod eft conterere , fic Mis
chæas Ecce Dominus egredietur de loco
fancto fue defcendet , & calcabit fuper ex- 1
celfa
 CALCARE , CONCVLCARE .
(celfa terre . Ideft conteret potentes Sa-
Hierony. mariæ , & Hierufalem : vt exponit Hie-
ronymus, defcenfio inquit eius eft maie-
ftatis Dei ad inferiora decurfus : calcare
terram eft potentes quofque contere-
re , atque fuperbos . Hæcille. Ad hoc
Luc.18.
facit illud Luc . Quife exaltat, humiliabi-
tur,quia non calcat Deus nififuper excel-
fa terræ.
2 Sic & filius Deitum dæmones in cru
ce moriens , tum etiam Iudæos poft qua-
draginta duos annos ab Afcenfione fua
Ela.63 . in cælum per Romanos calcauit : ficut
prædixit Efai. 63. Torcular calcaui folus,
degentibus non eft uir mecum , calcaui eos
in furore meo , & conculcaui cos in ira mèa.
Hiero
Vbi Hieronym. Torcularait,in fcriptu-
rafacra interdum pro vltione ponitur,at-
Regula.
Thren.1 . que fuppliciis peccatorum . Thren. 1 .
Torcularcalcauit Dominus uirgini filie Iuda.
Sic ergo Chriftus dæmonem in cruce cal
Ioan.12.
cauit ficut dixit : Nunc iudicium eft mundi,
nuncprinceps huiufmundi eijcietur foras , &
egofi exaltatus fuero à terra , omnia traham
ad me ipfum. Ergo Crux Chrifti quæ no-
bis falus fuit, tormentum dæmonum ex-
titit , & fupplicium vfque in hodiernum
diem : ideo crucis fignum fugiunt , quod
autem hoc loco-torcular pro cruce acci-
piatur , non folum Hieronymus afferit:
Cypria: Sed & Cyprianus , libro. 2 epiftol. 3.1
Greg.
Gregorius Homil. 13. in Ezechiel , &
Cyrillus.
Vatab. Cyrillus fuper Efaiam , & Vatablus.cx-
terum alia expofitio eft non minus li-
teralis : vt accipiatur pro fupplicio , quo
Iudæos fub Tito , & Vefpafiano Domi-
nus affecit : quos calcauit in furore fuo.
Quam expofitionem approbat etiam
Hierony.
Hieronymus , & poft eum Theodoretus
Theodor. quòd verò fubdit : Eteffufus eft fanguis eo-,
rum fuperueftimenta mea , nontam loqui-
tur de cruore fufo à Romanis de occifis
Iudæis , quam defanguine quem pro eis
Dominus fudit , qui dicitur fanguis eo-
rum , quia pro eis fufus eft.Sed ipfi recipe
Luc.19 . re noluerunt:ideo videns Iefus ciuitatem
fleuitfuper illam.
3 Calcare quoque dicitur Chriftus tor
Apoc. 19.
cular Apocalyp. 19. Ipfe calcat torcular
uini furoris iræ Dei omnipotentis . De quo
Gloff. funt tres expofitiones præcipuæ , Prima
Haymo. Gloffa, & Haymonis dicentis Chriftum
in Refurrectione torcular calcaffe iræ
Dei : ideft mortem fuperaffe. Eft fecun-
252
da expofitio Ruperti , qui de excidio Rupert.
explicat Iudæorum , vtraque verò ex-
pofitio tendit ad fenfum loci Efaiæ, pau-
lo ante explicati. Vbi Dominus ait : Tor-
cular calcani folus . Cæterum magis pla-
cet tertia expofitio D. Thoma vt de D.Tho :
tormentis damnatorum intelligatur:quia
in his fuppliciis æternis maximè fplen-
det non quæuis ira Dei , fed furor : nec
quiuisfuror , fed qui decet Deum omni-
potentem . Ad Chriftum autem tam-
quam ad iudicem pertinet , calcare tor
colar hoc , quia fententiam prolaturus eft
ti in ignem æternum . Ace Matth.25 .
illam : Ite maledi&
cedit quod torcular huiufmodi vocatur !
Lacus , Apocalypfi.14. Et calcatuseft La- ' Apoc.14 :
cus extra ciuitatem . Eft autem lacus Ge = }
henna , ficut Aretas , & Andreas Ca- Aretas.
farienfis , item Glofla ordinaria , & in- Andr.Cæfa.
terlinealis dicunt , calcatio verò eft cru- Gloffa ordi.
.Glof.interl.
ciatus æternus . De quo intelligit Hie- Hiero.
"
ronymus illud Efai . Impij autem ficut ma- Efa.57.
re feruens , redundant fluctus eius in concul
cationem , ite 1 Malac. 4. Calcabitis impios, Malac.4 .
cum fuerint utcinis,& c.
Conculcare quoque dicitur Chri-
ftus magiftratus , ideft mundi fuperbiam 4
humiliare , Efai . 41. Veniet ab ortu folis, 'Efa ,41 ,
uocabit nomen meum . & adducet magiſtra-
tus quafi lutum : & uelut figulus conculcans
humum .Vbi Hieronymus explicat Chri- Hiero :
ftum effe qui venit ab ortu Solis : dequo
Zachar . 6. Ecce uir Oriens nomen eius. Zach.6 .
Ipfeprincipes inquit , & magiftratus , &
omnem mundi fuperbiam conculcabit ,
1
& fubiicietur ei quafi lutum figulo : vt
faciat aliud vas in honorem , & aliud
in contumeliam . Hæc Hieronym. con❤
cordat Theodoretus , vocat inquit,ab or- Theodo .
tufolis iuftitiam incarnatam ,& ab A qui- !
lone Ecclefiam , codem modo Cyrillus , Cyrill.
&Procopius . Quare reiicienda merito eft Proco,
fententia Lyrani , & Vatabli , qui de Lyra.
Cyro Rege Perfarum hunc locum ex
ponut. De Chrifto enim tam expreffum
eft vaticinium , vt recens natus ad Beth-
lehem adduxerit Magos Principes Orie
tis , qui procidentes adorauerunt eum . Matth, 2:
Deinde per Apoftolos magiftratus mun-
di conuertit,vnde dixit: Sicut mifit me pater Ioan.20,
er ego mittouos.
Eodem modo intelligitur illuc Aba- • 5
cuc In fremitu conculcabis terram 1 in Abac.3 .
furore obftupefacies gentes , egreffus es in
Ii 4 falutem
 CALCARE
Walutem populi tui : in falutem cum Chrifto tuo.
Hiero, Vbi Hierony.per fe Chriftus, inquit , &
per Apoftolos fuos prædicans , quæ fup-
plicia impendant peccatoribus, conuertit
eos ad poenitentiam , & vt imminuant ter
rena defideria, & quærant cælum. Hæcil
le . Ergo in fremitu conculcabat terram,
Luc.6. quando dicebat : Væ uobis diuitibus quia hic
habetis confolationem ueftram.Etfiquis nonfue
Ioan . 3.
rit renatus exaqua, & Spiritufanéto,non poteft
intrare inregnü Dei.Ite.Dicit rex his qui àfì-
Matth.25. niftris eius erunt: ite maledicti. Quorfum igi-
Lyra.
tur Lyranus intelligit deCyro Rege: Infre
mitu conculcabis terram,& , egreffus eft infalu
Vatab
tem cum Chriftotuo . Item extorte Vatabl.
hunc locum de liberatione Ifraelitici po-
puli ab Ægypto putat intelligi , cum fer-
mo fit de Chrifto,cui per vnionem Hypo
ftaticam fecunda perfona Trinitatis aſſi-
ftit , videlicet filius Dei : qui eft illa patris
Eccl.24.
Sapientia, quæ Eccl.2 4.clamat : Ego om-
nium excellentium , & humilium corda uirtute
Gloff.inter. calcaui.Quia vt notat Gloffa interlinealis :
Philip.3 .
Ioan, 13. In nomine leju omnegenu flectitur , cæleftium ,
terreftium,& infernorum , & Ioa. 1 3.fciens
Iefus quia omnia,tradiditei in manus,& c. &
Matth.ult, Matth. vltimo: Data eft mihi ait, omnis pote-
Hiero .
Efai.26. ftas, incælo & in terra. Vnde Hierony. fu-
per illud Efai. 2 6. ciuitatem fublimë hu-
miliabis, &c. Calcabit eam pes pauperis gref=
fus egenorum.Pes inquit, Chrifti pauperis,
& pedes Apoftolorum imperium mundi
Marc. vlt. calcauerunt , fic Dominus dixit Apofto-
Matth.vlt. lis:Prædicate Euangelium omni creaturæ,itē:
docete omnesgentes.
6 Calcare Hierufalem, eft fubiicere illa:
Sic Luc.2 1.Et Hierufalem calcabitur àgen-
Luc.21 .
Eufeb. tibus , quod de excidio eius fub Romanis
Ambr, exponit Eufebius, Ambrof. & alij patres.
Apoc.11, Preterea de Ecclefia Catholica dicit Apo
cal. 11.Et ciuitatemſanctam calcabunt, menſi
bus quadraginta duobus . Quia Antichriftus
regnaturus eft tribus annis cum dimidio :
quibus perfequetur Ecclefiam , vt expo-
Primafius. nunt Primafius , Tyconius , Anfelmus,
Tyconius.
Beda, Boda, D.Thom . Haymo & Richardus .
D.Thom. Addit autem Rupertus , cum Ecclefiam
Haymo. Romani,& Barbari multis annis ab initio
Richard.
perfequuti fuerint,quare de trib annis, &
Rupertus. dimidio vitæ Antichrifti mentio fit , nifi
Matth:24. quia : Erit tribulatio magna , qualis nonfuit ab
initio mundi neque fiet. Sic & diabolus ante
Hierony. faluatoris aduentum terram conculcabat,
Efai.16. ficut exponit Hieronymus illud Efa. 16 .
CONCVLCARE .
Defecit qui conculcabat terram , & præparabi=
tur inmifericordia folium . Quod quamuis
Vatablus , & Lyranus iuxta literam ex-
ponat de Senacherib Affyriorum Rege,
cuius exercitum, Angelus vna nocte vaſta
uit : fed certetypus fuit dæmonis , quem
Dominus fuperauit dicens : Nunc iudicium Ioan.12 :
eft mundi , nunc princepshuius mundi eijcietur
foras.De Senacherib autem exponit Hie . Hierony.
rony. illud Efai . Vt conteram Affyrium in Efa, 14,
terra mea : & in montibus meis conculcem
eum .
Conculcat iuftus Leonem,& Draco-
7
nem Pfal. 90. Super Afpidem,& Bafilifcum Pfal.90.
ambulabis,conculcabis Leonem,& Draconě : id
eft diabolum, qui propter aftutiam afpis,
propter fuperbiam bafilifcus.propter vio
lentas impugnationes contra martyres
Leo, propter fraudes Hæreticorum dra-
co vocatur,vt exponit Auguſt. Augu .
Et certe de marty ribus, qui tyranno-
8
rum violentiam à diabolo in dies auctã
fuperarunt , exponit Hieronymus illud
Zach, 10.
Zach.10.Eterunt quafifortes,conculcantes lu
tum uiarum in prælio.Sic Petrus , & Paulus
Neronem , Ignatius Traianum , Lauren-
tius Decium quafi lutum conculca runt.
Quibus Dominus dixit Ioan . 16. Confi- Luc.21
loan. 16.
.
dite quia ego uici mundum , & Lucæ. 2 1 :
Capillusde capite ueftro non peribit, in patien-
tia ueftra pofsidebitis animas ueftras.
De hoc martyrum triumpho , & in
figni de diabolo , & fatellitibus eius vi-
9
Єtoria , explicat etiam Hieronym. illud Hieron
y.
Michææ. 5. & erit ifte pax , Affyrius
Mich, s
cum venerit interram noftram: & quan-
do calcauerit in domibus noftris , fufci-
tabimus fuper eum feptem Paftores , &
feptem Primates . Erit inquit Hierony.
ifte pax noftra Chriftus Ephef. 2. Ipfe
eft pax noftra . Et cum venerit Affyrius , Eph.2 .
ideft diabolus , fuper terram regionem-
que credentium , & eos conculcauerit
tribulationibus variis , nihil tamen nos ,
à charitate Chrifti feparabit , & infra Rom.8.
feptem paftores vniuerfitatem prophe-
tarum,& octo primates , omnes Apofto-
los,& Apoftolicos viros,qui octauamprę
dicant Refurrectionis intelligit. Et quide
Lyranus , & Vatablus concordant cum Lyranus.
Vatab,
Hieronymo, in eo quod ingenue fatean-
tur ,prophetiam effe de Chrifto : quieft
pax noftra quod verò attinet ad Affyrios
iuxta corticem literæ exponunt , in hoc
fenfu
 CALCARE . CONCVLCARE .
fenfu , quafi dicat Propheta : Quamuis
Chriftus qui erit pax noftra,venturus fit :
prius tamen cum venerit Affyrius rex , &
captiuas duxerit decem tribus , mittemus
ei,ideft orationibus impetrabimus,vt mit
tat Deus contra eum feptem paftores :
ideft Principes Chaldæorum , qui capta
Niniue fuperabunt Affyrios. Deinde cũ
venerit rex Chaldæorum , & duxerit ca-
ptiuas, duas tribus reliquas in Babylone :
mittemus orationibus noftris octo pri
mates ,ides Duces regi Cyri Perfarum &
Medorum,qui capiet Babylonem : & re-
laxabunt captiuitatem noftram :vt ex no
ftra progenie veniat Chriftus :qui eft pax
noftra.vbi nota multis bellis pacem Chri
1.uc,2% fti fempiternam effe pacem : de qua meri
to cecinerunt Angeli :Et interra pax homi-
nibus bone uoluntatis,vt intelligas eam voca
ri per excellentiam bonam voluntatem
quæ in multis bellorum tentationibus con
tra mundum,diabolum, &carnem in bo-
no manet immobilis vfque ad pacem ob
tinendam.
10
Conculcant & deftruunt hæreditatem
Hierony.
Hiere.12 . Dei maliprælati:de quibus intelligit Hie
rony .illud Hier. 1 2.Paftores multi demoliti
funt uineam meam : conculcauerunt partem mea.
Quod vel praua doctrina , vel exemplo
peruerfo faciunt vbi de quibus dicitur:
Matth.5.
Qui autemfoluerit unum de mandatis iftis mini
mis, docueritfic homines,minimus uocabitur
in regno cælorum.De his etiam ibidem di-
citur:Quodfi Sal euanuerit ad nihilum ualet ul
tra:nifi ut mittaturforas & conculcetur ab ho=
Grego.
minibus. Quia vt inquit Greg. Cuius vita
Vatablus. defpicitur,nihil aliud reftat,nifi vt doctri-
na quoquecontemnatur. Vatablus autem
iuxta literam afferit , de Iudæis fermone
effe:qui populum feducebant magifterij
autoritate:de quibus etiam Dominus di-
Matth.15xi
Matth.s. t : irritumfeciftis mandatum Dei proptertra
ditionem ueftram . & audiftis quiadictum eft an
Gloffa. tiquis,diliges amicum tuum,& odio habebis ini
micumtuum. Quod tamen Gloffa dicit in
toto corporelegis tion inueniri.
II Conculcare flumina ad turbandas a=
quas,vel conculcare reliquias pafcuaru , fi
gnum eft violentiæ, & infolentiæ. Sic de
PharaoneÆgypti rege dicitur,expofito-
Hierony.
re Hieronymo.Turbabas aquas pedibus tuis:
conculcabasflumina eorum, propter quam
infignem tyrannidem , prędicit illum
Ezech.32 . à Chaldæis effe vaftandum. Sic & Dan.
253
17.Beftia.4.conculcabat reliquias pedibus fuis. [
Ideft , Romanu Imperium,omnia regna ,
Hierony.
vt ait Hierony .
Præterea depopularibus hærefiarchis, 12
qui adulterantfcripturasfub ouina pelle
exponit Hieronymus illud Ezech. 34. Ezech.34 .
Reliquias pafcuarum ueftrarum , conculca- Hierony.
batis pedibus ueftris. Quia hæretici qui
dem fumunt aliquid de fcripturis ad ofte
tationem fanctitatis: reliquum autem de
prauantes conculcant ideo Dominus di
xit:Attendite àfalfis prophetis:qui ueniunt ad
uos in ueftimentis ouium : intrinfecus autem,
funt lupi rapaces. Matth.7:
Conculcationem minatur Dominus 13
populo Iudæorum fub pedibus hoftium:
& primum prædicit decem tribus pro-
pter idolatriam ab Affyriis conterendas :
fub rege corum Salmanáfar. Sic Efai . 10. Efai.10:
Ve Afuruirgafuroris mei ,&c. gentemful-
lacem mittam eum :& contra populum furoris
mei mandabo illi,& c.utponat eum in conculca-
tionem:quafi lutum platearum.De qua hiſtɔ-
ria lege.4.Reg. 17.vbi nota captiuitates , 4.Reg. 17,
& bellorum ftrages , non nifi Deo pro-
pter peccata noftra permittente, & man-
dante,contingere. De quibus ait : Surget
genscontragentem,& regnum aduerfus regnü. Luc.21,
Sic etiam ipfe Dominus qui fleuit ex mi-
fericordia fuper Hierufalem:tradit illam
Romanis fub Tito vaftadam:ficut prædi Luc.19 .
Efai.s.
xerat per Efaiam fub metaphora vinex:
Et nunc oftendam uobis, quid ego faciam'uineæ
mea,auferam fepem eius, erit indireptioně:
diruam maceriam eius, erit in conculcatione.
Sic exponit Hierony .Cyrillus etiam pro Hierony.
bathoc Ifraeli cotigiffe poft Chrifti mor Cyrillus.
tem.Item Aug.fuper Pfal.79 . Vt quid de Aug Eufebius.
ftruxifti maceriam eius, & Eufebius lib.7.de Origenes .
monftrat.cap.2 . Origenes fuper Matth.
21.quia nonfuerunt tempore Babyloni .
cæ captiuitatis à prophetis deftituti Iudei
ficuthic predicitur,mandabo ( inquit ) nu
bibus,ne pluant fuper eam imbrem, ideſt
Prophetis & Apoftolis ablatis abea:quod
certefactum eft quando vineam fuam tra
Matth.21:
didit aliis agricolis Matth . 21.ideft,pal-
inites ex vinea Iudæorum combufta ere-
ptos & in Ecclefiam tranfplantatos tradi-
dit Apoftolis. Merito autem tradidit vi-
neam Synagogæ in conculcationem tri-
bus præfertim de caufis .
Primu quia fueratingrata Deo qui con i4
culcatam gentem illa ab Ægyptiis de fer-
Ii s uitute
 CALCANEVS , CALCITRARE :
juitute liberauerat : ficut ipfe improperat
Ezech. 16. ei,Ezech . 1 6.Tranfiens per te, uidi te concul
catam infanguine tuo: dixi uiue , ideft vidi
Hierony.
te ream , vt inquit Hieronym. lethalium
criminum:& tribui poenitentiam. Velvt
Lyran.
exponit Lyranus, vide te verberatam vf-
que ad fanguine ab Aegyptiis, &iam in
terficiedam, & liberauite in mari Rubro .
Deinde quia Synagoga filiorum profe-
&tum in agnitione Chrifti, & fufceptione,
Iob.39. non fecus oblita eft , atque Struthio folet
oua quæ peperit obliuifci,iuxta illud Iob:
Obliuifcitur quod pes conculcet ea:aut beftia
agri conterat.Poftremo quia filiu Dei , que
Redemptorem fufcipere debuit, contem
Pfal.ss nens conculcauit, de quo myftice fub ty-
po Chrifti Propheta clamat Pfal.Conculca
acrunt me inimici mei tota die . Et certe con-
culcabant filium Dei , quando dicebant:
Ioan.8. Samaritanus tu, & dæmonium habes, Item :
loan.9. Nosfcimus quia hic homo peccator eft. Porrò
de dece tribubus captis olim ab Affyriis
Ifai.28.
propter idolatriam prædicitur Efai. 28.
Pedibus conculcabitur corona fuperbiæ ebrio-
rum Ephraim.
Conculcaturus dicebatur Nabuchodo
15
Ezech.26 . nofor plateas Tyri,ideft valtaturus :Vng
liscquorumfuorum conculcabit omnes plateas
Hierony. tuas .Refert hoc loco Hieronymus quofda
opponere huic vaticinio,neque in Græco
rum , neque in Barbarorum hiftoriis fele-
giffe.Quod Tyrus fuit aliquando à Nabu
chodonofor , & Chaldais expugnata : &
refpondet multa legi in fcriptura facra,
quorum externi quidem fcriptores non
meminerunt. Potuiffet tamen fortaffe
Hierony mus fortius hoc loco defendere
Iofephus. Ezechielem :quia Iofephus lib. 10. Anti-
Philoftrat.
quitatum cap. decimo tertio ponit hæc
verba agens de Nabuchodonofor. Philo
ftratus in Indicis & Phanicis hiftoriis, di
cit quia ifte rex obfedit Tyrum annis tri
bus ,& decem menfibus :cum illo tempo-
rein Tyro regnaret loathablus.Hæc ille.
Ergo in prophanis hifloris reperitur Na
buchodonofor vaftaffe Ty rum fed non
Hierony. mirum eft fi Hieronymus fit oblitus.Iam
verò multo poft Tyrus reedificata rurfus
fuit capta ab Alexandro Magno , vt ait
Diodorus Si
Hierony.hic,& Diodorus Siculus.lib.17 .
culus,
Plinius. & Plinius lib. 5. cap. 19. Neque obftat
quod hic dicatur poft vaftationem fub
Nabuchodonofor non fuiffe amplius
ædificandam ,quia vt Hieronymus ait, in
telligitur non fore deinde reedificanda li
bera, & regia, quia poftea femper fuit fub
Chaldæis , vel Macedonibus,vel Roma-
nis.Merito enim quæfuper omnes fuper
bicbat, redacta eft in feruitutem , & con-
culcationem : Quia omnis quife cxaltat humi Luc.18.
liabitur,ideo Chriftus clamat ne in ferui- Matth.11.
tutem diabolicam incidamus : Difcite à me
quia mitisfum & humilis corde.
Calcare vuas vel torcularia fine me- 16
taphora in fenfu proprio,fignum eft pacis
& abundantiæ in fcriptura : & contrariú
fignum ponitur defolationis.Sic Efai. 16. Efai16.
de captiuitate Moab per Chaldæos di-
citur:Vinum in torculari non calcabit. Item:
uocem calcantium alftuli : & de eodem exci-
dio Hier.Nequaquam calcator uusfolitum ce Hier.47.
leufma cantabit, ideft canticum confuetum
vindemiatoribus.E contrario verò Amos Amos.9.
de abundantia ten poralium, & fpiritua-
lium bonorum in Ecclefia : Ecce dies ueniet
dicit Dominus,& comprehendet arator meſſo-
rem, & calcatoruue mittentem femen : Talis
abudantia fuitfubApoftolis fecundu Hie Hierony.
ronymum & cæpit in die Pentecoftes.
t.2,
A&
A&t . 2. Quando prædicante Petro, cöuerfi
funt in die vna ad tria millia , & quando
de Apoftolis dicebatur : Mujto pleni funt
ifti.
Calcare femitam fæculorum Iob. 22 .
vide in verbo Semita.
Conculcata geus Efai. 18. vide in ver-
bo Gens.
Calcant filij infitorum quid fit Iob.
22.vide in verbo inftitor.
Conculcatum femen, vide Semen.
Calcabit fuper eum quafi rex interi-
tus.Iob.18.vide in verbo interitus ,con-
culcari à tenebris eft abfcondi fub caligi-
ne Pfal. 138. Forfitan tenebræ conculcabunt Pfal.138 .
me.Ideft abfcondent.
CAPVT XII.
Calcaneus , Calcitrare.
ALCANEVS dici-
tur Hebraicè Acheb,
Genef. 3. Tu infidiabe-
ris calcaneo etas. & Pfal.
40.
Calcaneus eft pofte-
Ι
riorpars imi pedis. Calcitrare autem , eſt
pede percutere. Calcaneo verò infidiari,
proprium
 CALCANEV S.
proprium eftferpentis : cui Genef. 3. Do=
minus dixit : Ipfa conteret caput tuum: & tu
infidiaberis calcaneo eius. Vbi in Hebræo
quod ante nos etiam adnotauerunt Picus
Picus Mira . Mirandulanus in quadam Epiſtola , &
Hierony. Hieronymus Oleafter hoc loco , eft di-
Oleafter.
&tio Hu,poteft autem Hu ipfe,vel ipfa,co
uerti.Sed vulgata vertit ipfa fcilicet mu-
lier conteret caput tuū :alij vertunt ipfum
fupple femen mulieris coteret caput tuu.
Silegatur in fœmenino ipfa fignificat Vir
ginem Mariam : quæ prima contriuit ca-
put Serpentis, ideft, peccatum originale,
àquofuit immunis.Si verò neutro gene-
re legatur fignificat Chriftum,femen Ma
Hebr.2: riæ,qui permortemdeftruxit eum,qui habebat
mortis imperium,ideft diabolum , de quo di-
Joan.12.
xit Ioan.1 2.Nuc princepshuius mudi eiicie
turforas. Calcaneus autem dicitur He-
braicè Haqueb, deriuaturque ab Hacab,
de quo num .1.quod eft fupplantare. Sic
Hier.9 . Hiere.9.habetur : Omnisfrater fupplantan-
Gen.27:
dofupplantabit .Etin Gen.Enfupplantauit me,
&c. Serpens ergo infidiatur calcaneo , vt
fupplantet.Vnde & faluatorem fupplan=
tare voluit , quando in deferto tentauit
Matth.4 . Matth. 4. vt notat Lyranus. Item quan-
Lyran, do mori fecit in Cruce calcaneo eius, ideft
carni mortali infidiatus eft ferpens, fed re
furgens Dominus contriuit caput illius,
vt inquit Eucherius in qq. fuper Gene-
fim, & Hugo de Sancto Victore.
Calcaneum alicuius obferuare , fecun-
2
dum eandem phrafim , eft illi tendere in
Pfal.ss.
Hierony. fidias.vt ait Hieron.fuper illud Pfal. 5 5 .
Ipfi calcaneum meum obferuabunt: Propter-
ea Pharifæiquibus hoc tribuit Hierony.
interrogabant filium Dei: Licet cenfum da=
Matth.22: re Cafarian non ? Quamuis locum Pfalmi
de Philiftæis Dauidis vitæ infidiantibus
Lyran.. iuxta literam exponat Lyranus, myftice
verô de Pharifæis tentantibus faluato ,
rem.
Calcanei iniquitas inter alia fignificat
3
Hierony. Originale peccatum. Sic exponit Hie-
Pfal.48 . rony.illud Pfal. 48. Iniquitas calcanei mei
circundabit me. Ideft, concupifcientiæ fo-
mes,ex peccato remanens Originali,que
vfque ad horam mortis circundat homi-
nem.Propterea filius Dei monet vt vigi-
Jemus ,quia nefcimus diem neque horam.
Matth . 25
Sic & Aug.calcaneum inferiorem parté
Aug.
fignificare dicit: quæ eft caro noftra, vel
Gloffa. vt ait Gloffa,ipfe finis vitæ,calcaneus di-
254
citur. Et eft fenfus cur timebo in die mala,
ideft in die Iudici) ? iniquitas calcanei
mei circundabit me,ideft finalis impœni
tentia poterit me quidem implicare, alio-
quin innumera licet peccata commiſe-
rim,fi in fine vitæ non fit peccatum,vt po
te omnibus per poenitentiam deletis ni
hil eft quod timeam. Sed Ianfenius qui ianfenius.
dem calcaneum fumitpro fupplantatio-
ne, vt fitfenfus iniquitas calcanci mei cir
cundabit me : ideft iniquitas qua ego
fupplätatus fum.Sed Vatab.per calcaneu Vatab
intelligitcogitationes & affectus qui funt
qualipedes animæ, iniquitas ergo cogita-
tionum me obfidebit in die mortis.fed
Auen Ezra . & Genebrardus per calcaneu
extremu vitæ potiuş intelligunt vt Glof.
dixit & mihi magis placet expofitio hæc,
vt non fit timendum in die Iudicij , niſi
peccatum quod in vitæ calcaneo , fiue fi-
ne remanet perfraudem com legem mi
nime purgatú, quod ne maneret fibi , mu Luc.7.
lier quæ erat in ciuitate peccatrix iux Luc.23 .
ta pedes Domini lachrymas fudit, & La Match, 11 ;
tro in Cruce culpas confefsione purgauit,
& Chriftus ad omnes clamat :Tollite ugum
meumfupers , ideft iugu poenitentiæ fic
tenet Theodoretus , pulchre etiam expo-
nit hunc verficulum ,vt iniquitas calcanei
fit,qua retro pede tuli ab itinere legis , ne
que rectificaui per poenitentiam : vnde
fraudem feci & fpiritum meumfupplan-
taui.
Sic in fcriptura leuare contra quemuis
4
calneum:eftillum fupplantare , ficut de Regula
:
Iuda dictum eft.Ioan.13 . Qui manducat loan.13 .
mecum panem , leuabit contra me calcaneum
fuum.Etita eft in Hebreo in Pfal. 40. vbi
legimus iuxta vulgatam : Magnificauitfu- Pfal.40 .
per mefupplantationem. Sed vt dixi ficut al-
legat Ioanes eft in Hebræo , eft que ide
fenfus,neque fignificat conculcare verbu Aug.
Hebræu Hacab.vtputauit Auguft.tract . ‫עקב‬
59.Sed fupplantare vt oftendimus nu-
mero.1 ,idelt per dolum & fraudem ad ca
dendum impellere,vt fentiunt Chryfoft . Chryfoft.
& Euthymius fuper Ioannem . Euthymius.
Contra ftimulum calcitrare, eſt poten 5
tiorivelle refiftere. Sic dictum eft Paulo . A&t 9,
Durum eft tibi contra ftimulum calcitra-
re.Id eft difficile eft efficaci
Deivocationire=
fiftere:
CAP .
 CAL CEAMENTV M.
CAPVT XVI.
Calceamentum , Calciatus.
ALCEVS & calcea-
mentum dicitur Hebraicè
Naal Gen. 14 .
Calceamentum eft quo
I
pedes conteguntur, ob reuerentiam verò
iubebatur inter homines interdù calcea-
mentafoluere , quando ad facrum locum
Exo.3 .
accedebant.Sic MoyfiDominus dixit in
rubo : Solue calceamentum de pedibus tuis:ter-
raenim in quaftas,terrafancta eft. Idem etiã
Iofue.s.
iufsit Angelus Iofue, idque merito in le=
ge veteri, magis quam in noua , quia legis
obferuator , nifi figuras ceremoniarum
deponeret , ad vifionem Dei peruenire
non poterat , carnalibus itaque depofitis
vinculis peruenitur ad Chriftum .
2 Soluere rigiam calce mentorum al-
terius eft humilitatis fignum & muneris
feruilis inditium.Sicut & alterius calcea=
menta manuportare.Sic Ioannes Bapti-
Luc.3 .
fla dixit:Venit autefortior me poft me: cuius-
nonfum dignusfoluere corrigia calceamento-
Matth- 3.
rum eius. Addidit & Matth . Cuiusnon
fum dignus portare calceamentum.In vtraque
Aug.
vero phrafi vt notat Aug.lib. 2. de confen
fu Euangeliftarum cap. 12. nihil aliud in
tendit loannes nifiexcellentiam Chrifti,
& humilitatem fuam:Et de portandis cal
ceamentis quidquid horum dixerit, eade
fententia eft.Hac Aug.Sed fortaffe Ioan
nes vtrunque dixit, quia licet in fenfu pro
prietatis verborum non fit difcrimen , in
metaphorica tamen fignificatione verbo-
rum differentia quidem eft. Nain calcea-
menta Chriftiportare eft Apoftolico mo
re per vniuerfum orbem Chriftum præ-
Ambrof.
dicare, vt exponut Ambrofius fuper Lu
Hilarius,
cam & Hilarius fuper Matth.foluere au-
tem corrigiam calceamentorum eius , eſt
Incarnationis Chrifti myfterium compre
Greg: hendere:vt exponit Greg. homil. 7.fus
perEuangelia.Itaque negat Ioannes my
flerium vnionis humanitatis Chrifti ad
verbum fepoffe diffoluere ,vt etiam expo
nit D.Thomas fuper Matth.
3 Calceamentum alicuius gentis effe
ferrum & æs, denotat abundantiam horu
metallorum in illis regionibus . Sic ex-
Lyran. plicat Lyranus illud quod in benedictio
Deut.33
ne tribus Afer Moyfes dixit in Deut.
Aferfit placensfratribus fuis , & c . ferrum &
es calceamentum eius: Eft enim hebraif-
mus,vt notat Vatablus, quafi dicat , tanta Vatab,
erit tibi metallorum abundantia : vt quid
quid calcaueris,fit æs, & ferrum.Myſtice
verò Greg.fuper Iob. 41. Dicit fub typo Greg
Afer,ideft beati , defcribiprædicatorem
verbi Dei:qui calciari debet ferro,ideft vir
tutefortitudinis ad reprehendenda vitia,
& are,ideft perfeuerantia in operibus bo
Matth.s
nis :vt de illo dicatur : Qui autemfecerit, &
docuerit,hic magnus uocabitur in regno cœlorũ. Glofa.
velvt( inquit) Gloffa ferrum quod durum
eft legeni veterem , & Prophetas fignifi-
cat:es quodrubiginem minime fentit , &
vocalius eft,Euangelium denotat : quod
toto fonat orbe , iuxta illud Marci vlti- Marci, vlt.
mo : Prædicate Euangelium omni creaturæ.
His ergo calceamentis , ideft : doctrina
vtriufque teftamenti , procedere debet
prædicator : Quia omnisfcriba doctus in regno Ma
tth. 13.
calorim fimiliseft patrifamilias , qui profert
de thefaurofuo noua & uetera.
Calceamentum extendere in locum lo 4
ge diftantem, eft illuc peruenire , & fibi
quafi calcando fubigere. Pfal. In idumaam Pfal.59.
extendam calceamentum meum. Ideft fubiicia
Idumæam :ficut eam vere fubiecit Dauid:
vt exponunt Lyranus & Ianfenius & ti- Lyran.
Ianfenius.
tulus Pfal. id oftendit,fcilicet quando per
cufsitDauid Adom, ideft Idumæos. Sic
etiam habes Pfal.107 . & 2.Reg. 8. & 1. Pfal.7.
Paral. I S. 2.Reg.8.
Procalceamentis vendere aliquid , de 5
notat vile pretium apud Amos . Vendide- Amos, 2 .
runt pro argeto iuftum,& pauperem procalcea
mentis.vbi Hierony.exponit.Poffefsione Hierony.
pauperum contra ius pro vili pretio diui
tibus adiudicabant,eft autem in Hebræo
in dualipro duobus calceis . Vox Hebræa
eft Pafsim,quæ non fignificat claufuram ,
vt deceptus putauit Lyranus,fed calceos. Lyran.
Eadem quippe dictio cft Exod . 3.vbi Do Exo.3 .
minus dicit Moyh: Soluc calceamenta de pe-
dibustuis.Et Amos.8 . Vt pofsideamus pro Amos.8,
argento iuftum,& pauperem pro calceamentis.
Sic etiam vertunt Septuaginta, & recétio
res.Ne ergo iudices pro muneribus pau-
peres opprimant, & quafi pro calceamen
tis vendant Dominus aiebat : Nolite con-
Luc.6.
demnare e non candemnabiminie in qua men
fura menfi fueritis , remetietur uobis. Item
Ioan.8.Vosfecundum carnem iudicatis ; ego loan.8.
non iudico quenquam , fubaudi fecundum
carnem
 CALCEAMENTA,
Joan.7. carnem , contra ius , & Ioan.7. Nolite iu-
dicarefecundum faciem .
6 Calceamenta metaphorice, funt opera
Can.7. virtutü:quibus prædicator Ecclefiæ pro-
greditur.Cant.7.Quam pulchri ſunt greſſus
iui,in calciamentis filia Principis. In He-
bræo eft filia Nadab. Septuag. quoque
vertunt θυγάτερ να δαβ. Filia Nadab .
fuit autem Nadab filius Aaron facerdo-
tis:vocatur ergo Ecclefia filia Synagoga:
cuius facerdos fuit Nadab , iuxta illud
Ifai.2.
Efai.De Sion exibit lex, uerbum Domini de
Hierufalem.Notat autem hoc loco Theo-
Aquila.
doretus.Aquilam vertiffe filia Principis,
Symmach. & Symmachum filia ducis : vulgata con
cordat cum Aquila , eft autem princeps
Theoderet. vt ait Theodoretus Spiritus fanctus : qui
lean.3: Ecclefiam in Baptifmo regenerauit , iux=
ta illud Ioan.Nifi quisrenatusfuerit ex aqua,
Spiritufancto,non poteft introire in regnum
Dei.Calciamenta verò predicatorum Ec
clefiæ dicit Chryfoft.fuper Paul.effe ope
Eph.6. ra perfectionis de quibus Eph. 6. Calciati
Chryfoft . pedes, in præparationem Euangelij pacis. vel
Greg. vt(inquit) Greg.fuper Cant. fub imitatio
nes virtutum mortuorum ,in fanctitate &
iuftitia,quia calcei expellibus fiunt ani-
malium mortuorum, debet itaque prædi
cator imitari zelum Eliæ , fortitudinem
Ioannis Baptifta , mifericordiam Daui-
dis.patientiam Iob, &c.vt de illo dicatur:
Quiautemfecerit & docuerit,hic magnus uo-
Matth.s cabitur , inregno cælorum . Matth . 5.In eun
Exo.12.
dem finem Exo. 12.qui pafcha comede-
bant habere iubebantur calceamenta in
pedibus,tum vt poffentinter fpinas & la
pides ambulare:tum etiam vt mortuoru
virtutem imitarentur.
Calciamenta in pedibus habere fignü
7 eft lætiæ & honoris ficut & fine calceis in
cedere meftitiæ folet effe , vel captiuitatis
indicium, propterea iufsit Dominus Eze
Ezech.24: chieli vt pro vxore mortua nulla ederet
figna triftitiæ:Et additcorona tua ligatafit ti
Ezech.16: bie calceamentatua erunt in pedibus tuis.Sic
& Synagoga lege data in fponfam Domi
nus ducens,calciaffe dicitur :Calciauite( in
Hierony.
quit:) Hyacintho. Quod & Hieronymus
cuilibet animæ dictum putatat fideli,quã
Hyacintho coloris cæleftis Dominus cal
ciat dicens:Thefaurizate uobis Thefauros in
Matth.5.
Luc,Is. ceo. Sic etiamfilio prodigo in patris gra-
tiam reftituto: Calciamenta dari iubentur : vt
exutaconditione feruili , quam propter
255
peccata fubierat: ad ftatum tranfeat liber-
tatis filiorum Dei, maxime quia in iuſti
ficatione pœnitenti ,virtutes infufæ, iuſti-
tia,prudentia,&c.quafi caleiamenta reſti
tuuntur.Econtrario verò in fignum ferui-
tutis,& captiuitatis populi,dicitur Efaiæ:
Calceamenta tolle. Et ambulauit Efaias nudus Ifai. 20.
& difcalceatus,infiguramferuitutis.
Co
Calceatum quenuis poffe fluuium 8
tranfmeare, denotat aquas eius aruiffe. Sic
de fluuio Nilo dicitur quando Octauia-
nus Auguftus cæpit Ægyptum Efai. 1. Ifai. 11.
Et leuabit Dominus manumfuamfuper fluuiu,
c. percutiet eum infeptem riuis, ita ut per
tranfeant per eum calceati. vbi Cyrillus ait Cyrillus.
poft quam Deo placuit Ægyptum Roma
norum fceptris fubmittere , vento Noto
violentifsimo,fluuij vnda in mare de pul
La , primam totam regionem meabilem
fecit:vt qui lacus & valles, Nem fepte
Nili ora traiicere vellent,nec pedis fui vt
fic dixerim calceum foluerent , aperiente
ergo Domino tranfitu Romanorum exer
cituifuperata eft virtus Ægypti ,hæc Cy- Procopius.
rill.Idem afferit Procopius, item Gloffa, Gloffa.
& Lyranus.quiaddunt, primumab Ale- Lyran.
xandro Magno diuifum fuiffe Nilum , in
feptem riuos , vt effet tranfmeabilis.De-
inde cum ampliati effent,fub Augufto ,fic
cati funt tandem vt fubiecta Romanis
Aegyptus peruia predicationi Appſtolo
rum redderetur.Vnde Dominus Apofto
lis dixit: Euntes docete omnesgentes,& prædi-
cate Euangelium , omnicreature. Quafi di- Matth.vlt.
ceret ego abftuli impedimenta . vnde & Marci.vlt.
Plutarchus dicit , in vita Marci Antonij , Plutarch us.
propter extçuatas Nili aquas Pelufium
Aegyptipromontorium , quod lingua ma
ris Aegypti vocatur,fuiffe facilimè captu.
Idem refert Dion. lib. 51. Nec audien Dion:
dus efthoc loco Vatablus , qui non de Ni Vatab
lo Sed defluuio Euphrate,contra textum
Ifaiæ intelligit ,dicit enim Ifaias : Defolabit
Dominus linguam maris Ægypti.Ideſt Pelu
Gum.
Calceamenta prohibuit Dominus Apo 9
ftolis,quando primum cos ad prædican-
dum mifit,intra fines Iudæorum.Matth. Matth.10 .
10.Nolite(inquit ) pofsidere aurum neque ar=
gentum,& c, Nequecalceamenta.Sed huic præ
cepto prima facie contraria videtur narra
tio Marcicap.6.Et præcepit(inquit)eis, ne Marci.6.
quid tollerentinuia,&c. Sed calceatos janda-
liis , & c. Et quidem primum Caietanus, Caietanus.
putat
 CALCVLVS.
putat nonfuiffe fimplicia calceamenta
prohibita, fed duplicia , ficut & duas tu-
nicas vetuit . Itaque iufsit , vt præter fan-
dalia,quæinpedibus habebant :alia mini
Aug. me portarent :quod ante Aug.tenuit.libr .
2. de confenfu Euangeliftarum cap. 30 .
fecundam nihilominus fententiam ibide
tetigit Aug Calceamenta ,quæ totum pe-
dem contegerent ,fuiffe prohibita :non au
tem illa,quæ fuperiore pedis parte nuda
manente ,plantam duntaxat foleis fouet .
Tertullian .
Teftatur quoque Tertullianus lib.de pal-
lio,Chriftianos fua tempeftate his Sanda
liis vti confueuiffe , quæ folum tegerent
imas plantas . Eft nihilominus tertia fente
tia Hieronymi , nudis omnino pedibus
Hierony .
Apoftolos ad prædicandum miffos , quia
Plato. & Plato (inquit ) præcepit duas corporis
fummitates non effe velandas . Quod au-
tem Mcus refert calciatos fandaliis A-
poftolos miffos , non contradicit : fandalia
quippe non pedum,fed tibialium funt te
gumenta.Nam vbi legimus Ifai. 20. Cal-
Ifai.20 .
ciamentatolle.Septuag . Sandalia vertunt ,
t.12.
A& quætibiarum effe,non pedum Act. 12.le
gimus.vbi Angelus Petra dixit : Calceate
caligas tuas in Graco verò Lucas fcripfit ,
Calceate Sandalia tua. Cui fententiæ ftan-
dü eft , fiquidé vulgata nobis tenêda eft .
CAPVT XIIII.
Chalcedonius .
HALCEDONIVSla
pis ignei coloris vt carbucu
lus eft grece dicitur xaλxu
dap , de quo Aretas ait.
Aretas. Chalcedonius fimilis eft co
loris cum carbunculo, ita dictus quod fu-
pra fretum Chalcedonis ,fupra Chryfopo
lin,circa Symplegades fcopulos in acce-
fos, cum aliis la pidibus pretiofis inuenia
tur.De hoc etiam meminit Ifidorus.li.16 .
Ifidorus. Ethymo.cap.13 . & Bedafuper hunc locu,
Bedi,
Chalcedonius inquit quafi ignis lucernę
pallenti fpecie nitet,habetque fulgore fub
dio,non intra domum . Quadrat autem la
cobo filio Zebædei qui in domo ,fub ma
giflerio Domini faluatoris ,ambitionis ca
ligine obductus , dextera regni Chrifti cũ
Ioanne germano fibi fratre poftulauit,fed
Matth. 20.
poftea fubdio mundi huius, inter gentes,
& maxime in Hifpania ,latius inftar igni
efflufit : &in Iudæa primus Apoftolorums
pro Chrifto fanguinem fudit.
CAPVT XV.
Calculus.
ALCVLV Sparuus lapillus eft,
fic appellatus,quia calcantibus fo I
CA
eat moleftiam afferre,infcripturis
autemponi folet pro re minima.Eccli.18 .
20 Ecclefi.18.
Sicut calculus arena fic exigui anni , &
Reg.Circundabit omnis Ifrael ciuitati illifu-
nes: trahemuseum in torrentem ,ita ut non re 2.Reg.17.
periatur neccalculus quidem unus de ea. Cal-
culorú autē duplex erat vfus olim, calcu-
lis enim vtebatur veteres , primu ad copu
tandu :deinde ad electione & fuffragia fe-
seda .Vnde iudices ad abfoluendum reu,
calculis albis vtebantur:nigis auté ad con
demnandu.Et quide calculus prior dice-
batur ψήφος σωξουςα ,ideft calculus fer
uans fed pofterior η φος καθαιρύσα,
Cos natasproα,
ideft calculus auferens de medio,fiue cōdé
nans.Indeapud Græcos calculum album
mittere , erat abfoluere vt notat Budæus,
in comentariis lingua Grace , vnde Oui- Bud.
Ouidius
dius lib . 15.metamor :
Mos erat antiquis,niueis atrifque lapillis.
His damnare reos illifque abfoluere culpa.
Ex hoc autem more deductum efl,
vt fœlices antiqui dies , albis , nigris ve-
rò infauftos numeraret.Sicut Perfius ait: Perfius.
Hunc Macrine diem numera meliore lapillo,
Quitibilabentes apponitcandidus annos.
De quo vide Erafmum in prouerbio albu Erafmum.
calculum ad dete. Et Plinium lib.7.ca.4 . Plinius.
Calculum ergo candidum alicui dare 2
fecundum annotata,fignificat in fcriptu-
ra vitam fœlicem atque beatam illi con-
ceffam effe cui datur.Sic legimus Apo . 2. Apo, 2 .
Vincentidabo manna abfconditum , & dabo illi
calculum candidum . Ideft beatam vitam &
dulcedinem fpiritualem , vel in iudicio ab
foluam eum , & pronuntiabo laude , &
præmio dignum. Ideo fubditur : Et in
calculonomenfcriptum.Quia fortein calcu-
lo nomen abfoluendi fiue damnandifcri-
ptum crat olim.Aretas Epifcopus addit Aretas,
in theatro certantibus, & victoriam obti
nentibus darifolitum album calculum cu
eius nomine fculpto , in fignum approba
tionis, & gratiæ apud omnes. Hunc cal-
culum approbationis æternæ promittit
Chriftus,
 CALCVLVS .
Chriftus contra omne genus vitiorum ,
quando dicit:Beati pauperesfpiritu: beati mi
Matth.5.
Abbas, tes:beati qui lugent,& c.Ex his claret, expoſi
luachim, tionem Abbatis Ioachim dicentis , Chri-
ftum fuiffe calculum candidum, & carbu
culum pretiofum, qui fe ipfum vincenti-
Rupert. bus inpræmium promittit.Item expofi-
tionem Ruperti calculum candidum di-
centis corpus glorificatum , effe myfticas
Beda, expofitiones . Porrò expofitio Bedæ di-
centis calculum candidum effe corpus ba
ptifmi ablutum facramento, non quadrat
vllo modo , quia baptifmus non datur in
Richard: præmium vincēti, fed eft fubfidium vt vin
cat,melius autem Richardus calculum cã
didum vitam expofuit æternam .
3 Calculo impleri os peccatoris , eft con
fcientiæ remorfu os eius obftrui: Sic expo
Prou.20.
Janfen. nit Ianfenius illud Pro . 20. Suauis eft homi
ni panis mendacij, & poftea implebitur os eius
Pfal. 106. calculo. Quia vt legimus in Pfal . Et omnis
iniquitas oppilabit osfuum. Sic cum rogaret
rex impurabola nuptiarum hominem
quendam : Quomodo huc intrafti non habens
ueftem nuptialem?ille quidem obmutuit. Quia
Matth.22 . maculauerat veftem charitatis pane me
Lyran. dacij.Matth. 2 2.Sic etiam exponit Ly-
Caieta .
ranus.Sed alia expofitio eft Caiet. Vide-
licet, peccator per fraudes panem auget:
Deinde os eius impletur calculatione iu .
ftitiæ,nec ceffat loqui de iuftitiæ calculis .
Quod vitium proprium erat Pharifæoru:
de quibus Dominus ait: Nifi abundauerit in
Matth.s. ftitiaueftraplusquamfcribarum, Pharifæo-
rum,non intrabitis in regnum calorum .
4 Calculus per metaphoram filium Dei
Ifai.6. fignificat in duabus naturis , fic exponit
Hierony. Hierony.illud Efai.6.Volauit ad me unus de
Seraphim, in manu eius calculus.Vbi Sept:
vertunt:Et in manu eiuscarbunculus , qui ni-
mirumfplendet in tenebris , fic filius Dei
in tenebris Iudæorum effulgebat. Ioan.1 .
Et luxin tenebrislucet:& tenebræ eam noncom
Joan.1:
loan. 11. prehenderunt.Vnde Dicebant illi : Quidfaci
mus quiahichomo multafignafacit? Ideft mul
tis fplendet fignis:calculus etiam , vel igni.
Cyrill.
tus carbo , vt inquit Cyrillus fuper hunc
locum , vel pruna,lignum natura eft : fed
ex omni parte igni plena lucèt, fic & Do.
minus Iefus , quamuis fimilis nobis eſſet
in humanitate , omnis tamen plenitudo
diuinitatis in eo habitauit. Vnde virtute
Luc.7% planè diuinam operandi habuit : tacto
loan.9 . fiquidem loculo mortuum viduæ filium
256
fufcitauit.Etfacto luto ex fputo in terra in
vnctis oculis , ceco vifum reftituit.Ioan.
9. Hec Cyrillus . Purgabat etiam peccata
quod authoritatis diuinæ eft, Luc. 5. Re-
mittuntur ait Paralytico tibi peccata tua.Idem
Luc.7,
dixit mulieri peccatrici. Luc.7.
CAPVT XVi.
Caleb.
ALEB Interpretatur quafi Cor,
fuit filius Iephone de tribu Iuda ,
Ꮑ
C
vnus de duodecim exploratoribus
terræ promifsionis , qui animum addebat
populo,ad ingrediēdu , iuxta præceptum
Dominicum Iofue Num . 13 . &. 14.Vn- Num . 13. &
de hi duo duntaxat ingrefsi referuntur ter 14 .
ram illam à Deo promiffam, Myfticeve-
rò illi foli doctores terram viuentium in-
grediuntur: qui verbo & exemplo mouet
populum ad capeffendum iter cælefte,
iuxta illud:Qui autem fecerit & docuerit: hic Matth.5.
magnus uocabitur in regnum cælorum . Recte
vero Calebvocatur : quifequitur Domi-
nu,id eft quafi cor Dei item qui alios hor-
tantur aditer virtutum , quæ ad patriam
ducunt: Quia Deus amat animas , Sap. 11. Sap.11 .
2.Timot.2 .
Et uult omnes hominesfaluosfieri.Ideo dice- Matth.4
.
bat Apoftolis. Venite poft me & faciam uos
fieri pifcatores hominum .
Quod vero dixit Caleb, Iofu. 14. Ho-
2
die octogintaquinque annorum fum , fic ualens,
uteo ualebam tempore, quando ad explorandum Iofu. 14:
miffusfum :Illius temporis fortitudo vfque
hodie perfeuerat.Denotat fecundu Glof- 'Glof.
fam & Origenem fapientiam tam in ve- Origen.
teri,quam in nouo teftamento , quam de-
bet habere doctor Ecclefiæ : Quia omnis
fcriba doctus in regno cælorumfimilis eft patri
familias:qui profert de thefaurofuo nouaue
tera.In omni etiã ætate zelus animarum Matth. 16.
in eo vigere debet : ficut in Petro , qui in
fenectute crucifixus Romanam fundauit
Ecclefiam ,de quo Dominus : Etfuperhanc Matth.13 .
Petram adificabo Ecclefiam meam.Poftremo
Caleb Axæfiliæ dedit irriguum fuperius ,
& irriguum inferius.Iofue. 15. Quia præ
latus,& doctor Ecclefiæ , non folum ver-
Lofu.is.
bo irriguum fupernæ confolationis au-
ditoribus fubminiftrat,fed & irriguu infe
rius alimenti corporalis fi egeant , iuxta
•
illud Quis putas eftfidelisferuuser prudens, Matt.24 :
quem conftituit Dominusfuperfamiliam fuam:
ut
 CALENDA , NEOMENIA
ut det illis cibum in tepore. Et certe de vtroq ;
Bernar. paftu exponit Bern.illud quod Petro Do
loan. vlt.
minus dixit loa.vlt. Pafce oues meas. Ide >
etiam per Apoftolos quinque panes in
quinque millia hominum multiplicatos
Ioan.6,
diftribuit, vt doceret eos mifericordes ef-
fe in pauperes,& egenos .
CAPVT XVII.
Calenda, Neomenia .
1 ALENDAS latini vocant pri-
Plutarchus. mum diem menfis,vt fcribit Plutar
C Abulenfis.
chus averbo Græco xaλew quod
eft voco,tunc enim Pontifex, vocato po-
pulo, quot dies à calendis ad Nonas fu-
pereflent referebat, die autem Nonarum
populus fimiliter concurrebat: vt addifce
ret , quid illo menfe in diuinis humanif-
querebus facto opus effet. Nonæ autem
dicebantur , à nouis negotiis inchoandis,
fed vt à Gentili ritu ad facrum reuerta-
mur , ficut latini calendas , fic Græci pri-
mum dicin menfis Neomeniam vocant.
Quod ab Hebræis acceperunt: quilun-
res menfes habent : ita vt noua luna inci-
piente menfis apud eos incipiat : in quo
die feftum celebrant Neomeniæ , non
quod tunc ab operibus neceffario cef
farent : fed quod Deum certis facri-
ficiis colerent tam propter beneficium
D.Thom. creationis , vt ( inquit ) D.Thom. 12.q.
Lyran . 102.ar.4.ad.10 . & Lyranus in illud nu-
mer. 28.incalendis autem , tum deinde vt
temporum primitias offerrent Deo. Vo
catur autem hic dies ab Hebrais caput,
fiue initium mentis à Græcis vero Neo-
menia , ideft nouus menfis ideo Septua=
ginta femper caput menfis vertunt Neo-
meniam .Quod quialatini vt dictum eft,
vocant calendas , ideo vulgata latina,
nunc calendas , nunc vero pro libito
Neomeniam vertit, cum in re nullum fit
in Scripturafancta intervtrumque dif-
crimen.
Illud etiam notandum menfem , qui
menfura eft curfus lunæ , tribus modis
ab Aftrologis confiderari . Eft enim apud
eos menfis peragrationis , in quo ab vno
puncto Zodiaci luna difcedens, proprio
motu , aboccafuad ortum peragrato Zo-
diaco, redit ad idem punctum :quod. 27.
I diebus, & horis octo fit. Eft & menfis il
luminationis,tempus quo inter duas con
iunctiones luna lucet , quod. 28. dierum
eft. Denique menfis coniunctionis lunæ
dicitur , quo fiue luceat , fiue non luceat
luna,ab vna coniunctione cum fole , re-
dit ad aliam coniunctionem habetque
viginti nouem dies,& duodecim horas, &
hoc modo numerantur apud Iudæos vf-
que hodie menfes lunares , habent enim
fpeculas in Synagogis fuper tecta, & cum
ex tabulis Aftronomicis tempora coniun
&tionis explorauerint : poft folis occafum
de fpeculis diligenter lunæ ortum con-
templantur,& mox tuba fonātes Neome
niæ fefta denuntiant lege Abul . fuper ca.
23. Leuitici & fui defenforij cap. 24. &
fuper.cap.1 2.Exodi.
Cum verò populus ad Neomeniæ fa- 3
crificium , feu calendarum hoftias pin-
gues mactaret : ſub occafione fefti co-
meflationibus, ebrietatibus , & libidinı-
bus vacabant,quibus ira Dei prouocaba- Efai. I.
tur. Vnde per Efaiam Dominus clamat :
Calendas ueftras & jolennitates ueftras odiuit
animamea. Quia vt notat Hierony. Non Hierony.
Dei erant:fed populi vitiis dedicatæ. Itë
in Ofea : Ceffarefaciam omne gaudium eius: Olea
folennitatem eius ,& Neomeriam eius,& omnia
feftatemporacius.Quafi dicat quæ no mea,
neque in gloriam meam,fed ad fuam ex-
plendam libidinem celebrat fefta fua:
ideo: Tranfmittam eam in Babyloniam , vbica
ptiuitate de preffa celebrare fefta non po
terit,vt exponit Hierony. Etplané non Hierony.
his dissimilia erant Iudeorum fecta fub
Prædicationem Chrifti, de quibus dixit
Ioan. 7. Ego non afcendam ad diem feftum Ioan.7.
iftu. Quia videlicet necem illi Iudæi infe
fo die ipfo machinabantur.
Neomenias & fimilia fefta legalia cele 4
brare Iudæiad fide conuerfiminimetene
batur ideoiudicandi fiue damnandi de
huiufmodi omifsione non erant in initio.
Sic exponunt Hierony .& D. Tho . illud Hierony;
Colof. 2.Nemo ergo uos iudicet in cibo,aut in D.Thom.
Colofia ,
potu,aut inparte dieifefti, aut Neomeniæ , aut
Jabbatorum,quæfunt umbrafuturorum , corpus
autě Chrifti.Quafi diceret Paulus, non eft
hoc vobis vitio dadu, quia lege gratię pro
mulgata , quæ verum eft corpus Chrifti,
vmbra huius corporis que lex vetus erat,
ceffauit. Ita D Tho. & quia veniête verita
te no eft op' imagine vt ait Hiero. TNeo 5
menia ergo vel calēda fecudu Apoftolu
figura
 CALOR ,
figura erat noui luminis Chrifti : cui Lu-
naideft Ecclefia coniuncta,quando cali-
ginem veteris hominis exuere cæpit no-
uo lumine lucens, Neomeniamfeftiuam
Orige. fecit,vt explicat Orig. Homi. 2 3. in Nu .
Pfal.80.
Sic intelligitur illud Pfa. 80. Buccinate in
Neomenia tuba:quod infenfu literali deno
tat feftum tubarum feptimi menfis,vel fe
ftum expiationis,fed myftice : Buccinate
in Neomenia tuba. Eft prædicate couerfio
nem peccatorum,videlicet, quando mu-
lier in ciuitate peccatrix pedibus Chrifti
prouoluta, quafi noua luna lumine Chri
Luc.7 . fti cæpit lucere,& quando Matt.lumen
Matt. 9. cæpit iuftificationis verbo Chriſti recipe
re,qui dixit ei: Sequere me. Qui vt noua
Luna furgens fequutus eft eu,&c. Tunc
Abac.30
impletum eft:illud Abac. 3 : Sol, & Luna
fteterunt in habitaculofuo.
CAPVT XVIII.
Calor,Calidum, Calefacere.
ALESCERE & ca-
lefieri dicitur Hebraicè
Cham vel ChamamPfa.
39.Iofue.9 .& Eccle. 4 .
I Calor eft qualitas ig-
nis,frigori contraria : vn-
de calidus dicitur qui calorem concepit,
metaphorice verò transfertur calor ad
charitatem: quæferuorem ingerit fpiri-
Quæftio. tualem. Eft autem Quæftio interexpo-
Apoc.3.
fitores, quid fibi velit Ioan. Apoc.3.Vbi
Epifcopo Laodiceafcribit : Vtinam cali.
dus effes, autfrigidus:fed quia tepidus es,inci
piam te euomere ex ore meo. Si enim cali-
dus denotat eum qui charitatem habet,
& frigidus illum , qui Lethali morbo fri-
gefcit,dubitari poteft, quomodo Spiritus
fanctus optarepoffit , vt aliquis fit frigi
dus in mortali? deinde quomodo qui fri-
gidus eft incorpore Chrifti non euomi-
tur , cum tepidus euomatur : funt itaque
nobis patrum fententia breuiter propo-
nende.Priorfententia eft tenentium fri-
gidum hoc loco effe,non folum peccato-
rem, fed infidelem , calidum autem chari
Ambrof. tateferuenter , ita Ambr.ferm. 2.in Pfa.
Pfal.118.
118.Nerepellasme à mandatis tuis. Frigi
dus,inquit eft,qui fidem nefcit,codēmo-
Tycon.
Gregor. do Tyconius Homi. 3. in Apoc.Greg.
Victoria in 3.p.Paftoralis , Admonitione 35. Vi
CALIDVM.
257
&torinus,Aretas,Beda,Ansbertus, Hay. Aretas.
ino,itaq; vtina,que vox defiderantis eft, Leda.
Ansbert.
non approbat ftatu frigoris infidelitatis , Haymo .
fed oftedit tolerabilius futurü illi , in die
>
iudicij ,qui nunquã fidem audiuit , quã ei
qui cufidem fufcepiffet, tepidus eft: & cu
fit in peccato mortali, de fide mortua fibi
blanditur.Que fententia vera eft. Nam Luc.ro.
Dominus dixit de ciuitateIudæoru , que
non reciperet Apoftolos : Dico uobis quia
Sodome indie illa remiffìus erit,quä illi ci-
uitati & Petr.ait. Melius erat illis non cog- 2.Petr.2.
nofcere uiam iuftitiæ ,quam poft agnitionem,
retrorfum conuerti.Frigidus autě huiufino
di no dicitur effe in corpore Chrifti, quia
infidelis eft,tepidus autem quia fideliseft
incorpore Chrifti , cum maiori euomitur
horrore, qua frigidus qui calcatur quidē,
fed cu horre minore . Alia expofitio eft,
de fidelibus per omnia fermone effe, nec
optare Deu vt aliquis fitfrigidus in mor
tali,fed minus effe dicere difpofitum , ad
præcauendu danationis ftatu , illum qui !
eft in mortali peccato fibi minime noto,
&opera quædã bona tepidè facit, nec co
uerfionem curat,qua illum qui eft in no-
tifsimis criminibus frigidus , quia vt in-
quit, D.Tho.fuper hunc locum, qui frigi D.Tho .
dus eft,fuis ipfis criminibus, ad timorem
& conuerfione ftimulatur: qui vero poft
conuerfioné ,& feruorem tepuit,infuaco
uerfione cöfidens , timorem repellit, & va
cuus remanet , fic de fidelibus exponunt
Ruper.Cafsianus ,collat 4.cap. 19.item Rupert.
Callian..
D.Tho . Anfel.Lyra , Sed quod tepidus D.Tho
intelligatur,qui eft in p.m. excontextu Anfelm .
colligitur, quia dicit : Cumfis mifer, mife Lyran.
rabilis,&rc. Poffet etiã adaptari ei, qui li-
cet fit in gratia , vicinus eft tamen grandi
ruinæ, & timore Dei fibi fidens , aperte
poft ponit.Noquod melior fit ftatus fri-
gidi,fed quia ad couerfione aptior, & cer
tevirgines fatuæ tepidæ in mortali erat,
& tamefruftra de fua virginitate fidebat.
Item Pharifæus, qui fe iactabat, & omnes Matth.25.
Luc.18.
deniq; Pharifæ i qui fibi iufti videbatur:
Apoftolifque improperabant dicentes:
Quare cu publicanis,& peccatoribus mādu -
catmagiſter uefter.Le qui cæco nato dixe
ut:in peccatisnatus es totus , tu doces nos Matth.9.
Ioan.9.
foa.9.Sut qui exponat vtina calidus ef-
fes deuotionis feruore,aut frigid' timore
ingratia tame,quia timor facit algere fed
quia neq; amas, neq; times quoniam te.
Kk Calefieri
 CALOR.
Calefieri non poteft facile, qui folus
Eccli, s .
eft,iuftorumq; fugit focietatem , Eccl.4 .
Sidormierin duo fimul , calor erit cis , unus
quomodo calefiet ? Ideft qui feparat fe à cô
Hierony.
fortio bonorum, vt exponit Hiero.quo
rum exemplo feruorem conciperet, &co
rum admonitionib as incalefceret. Vnde
Thomas Apoftolus ,qui focietatem Apo
ftolorum, in die Refurrectionis Domini
deferuit, & admonitionibus eoru non ac
quieuit , dubius in fide octo diebus à Do
mino relictus eft, vfque dum octauo die,
Ioan.20.
cumApoftolis fociatus,Dominu vidit &
credidit.
Non calefieri veftimentis , aliquando
3 Hierony,
3.Reg. 1, prouenit ex debilitate natura fenilis , vt
Dauidi cotigit feptuagenario, de quo le
gimus : Cumq; operiretur ueft bus, non cale-
fiebat.Vel extenuitate veftium: ficut dici
Agg.1. tur Agg 1.Operuiftis uos , er non eftis ca-
Hierony. tefacti. Vbi Hiero. operuiftis inquit,vos
pallio:fed tam tenui, vtfrigus non reppel
Lyram leret: nec feruaret calorem . Lyra. verò,di
cit effe hebraifmum , quo denotatur non
accepiffe illos bona temporalia : qui tem
pli ædificatione fulte neglexerat. Enim
verò cum homo negligit fpiritualia:tem-
poraliu etiam aliquando penuriam pati-
Matth.6. tur.Vnde Dominus ait: Querite primum
regnum Dei, iuftitiam eius , & hec omnia
adycientur uobis. Ideft etiã temporalia iu
ftis abundabunt.Et forteDauid propriis
veftimentis no poterat in fenecta calefie-
ri:quia prius vxorem tulerat aliena . Qui
enim aliena rapit , neq; propriis interdū
rebus foueri poteft.Myftice verò Iudçi,
Rupert. vt fuper Agg. 1. notat Rupert.veftime .
tis ceremoniarum, & iuftitiæ legis operti,
calore charitatis concipere non potuerut,
Matth. 5. vnde Dis dixit Apoftolis : Nifi abūdaue -
rit iuftitia ueftra plufquafcribaru, & Phari
fæorum,non intrabitis inregnum celorum.E
cöuerfo verò Auftro flante Spiritus fan-
&ti in lege gratiæ,veftimenta bonorú ope
rum ad meritum regni cæloru calefiunt.
Iob.37.
iuxta illud Iob: Nunquid non calida funt ue
ftimenta tua, cuperflatafuerit terra Auſtro?
Etplane terra perflabatur Auftro, & ve-
Matth. 5. ftumēta bonoru operum calefiebat: quá-
Acto.4. do filius Dei clamabat: Sic luceat lux ueftra
cora hominibus, ut uideant opera ueftra bona
glorificet patrem ueftrum qui in cælis eft.
Item : Diligite inimicos ueftros,& c. Et quã
dodifcipuloru erat cor vnu,&anima vna.
Calor inbonuaccipitur, & in malu:fi 4
cut & calefieri, in bonum quide Pfal.Con rfal.38 :
caluit cor meum intra me , & in meditatione
mea exardefcet ignis . Ideft concaluit ani
ma mea zelo poenitentiæ , vt exponunt
Hiero & Ianfe.ite addit Theodo. Sym- Hierony,
lanfe.
machus vertit exaruit cor meu intra ine, Theodo ,
videlicet zelo pocnitetiæ , fic Saulus pro Symma,
ftratus concaluit poenitudine , & factus Acto.9.
eft vas electionis , Sic & mulier in ciuitate Luc.7.
peccatrix vfq; adeo concaluit vt niueum
cor in aquas refoluerit lachrymaru:in ma
lum verò culpæ Ofe. 7. Omnes calefacti Ofe.7:
funt quafi clibanus.Ideft decem tribus fub
rege
Ieroboa calefactæfunt furore idola
trię :vt exponit Hiero. de malo autépo Efa,25
ne Efa.ait: Quafi calore fub nube torrente,
propaginefortium marcefcerefacies. Ideft
Iudæos in Hierufale fub Tito Vefpafia-
ni igni combures, quia vocati ad nuptias
Chrifti cu Ecclefia venire noluerunt: Er-
go miffis rexexercitibus fuis, perdidit homi
cides illos: ciuitates eorum fuccendit. No Math, 22,
difsimile dicitur de excidio Babylonia
fub Cyro,& Medis expugnatę, decuius
auguribus,&magis, dicit Efa.47.Stente Ela:47-
faluet te augures cali,& c.Ecce factifunt qua
fi ftipula,ignis cobufit eos,& c.Nonfuntpru
ne quibus calefiant. Hoc eft non erit ignis
vt foueantur,fed vt crucietur,& pereant.
Sicpereunt mundanifil Babyloniç, de
quibus Luc. 6. Ve uobis diuitibus , (ic Luc.6.
mortuus eft diues, fepultuseft in infernum. Luc. 16.
Lapis calorefolutus Iob . 28. vide in
verbo As ,Num.1 1 .
Non eft qui fe abfcondat àcalore eius
Pfa. 18.vide in verbo Abfcondere.
CAPVT. XIX.
Caligo, Caliginofus , Caligare.
ALIGO Hebrai-
‫נשף‬
cè dicitur Nefeph.Iob
3.8.24 .
Caligo eft obfcu- I
ritas , & opacitas , fiue
carentia luminis . Cali
gare verò eft cæcuti-
re.Porrò in veteri teftaméto caligo diui
náfrequéter apparitione comitabatur :vt
lib. 1.ad notabamus :in verbo Apparere,
ex
 CALIGO , CALIGINOS VS.
Chryfoft.
ex Chryfoft. & Theophyl . quia Domi-
Theophyl .
nus , quafifub vmbra quadá & figura fua
Exod.19. myfteria reuelat.fic Exod. 19.Veniam ad
Lyranus. te in caligine nubis. Vbi Lyra. Hinc diſci-
mus,ait,cognitionem , quàm de Deo ha-
bemus in corpore effe enigmaticam. Iux
1.Cor.13. taillud Apoftoli. Videmus nunc perfpeculu
in enigmate. & Philofophus 1 2. Meta-
Ariftotel, phyfice : Intellectus nofter ad diuinaſe ha-
bet,ficut oculus notue ad lumen Solis. Sic
ergo Dís Moyfemin mõte vocaſſe dici-
tur demedio caliginis Ex. 2 4.Dísquoq;
Exod.24.
dicit:Et accefiftis ad radices montis,qui arde
bat ufque ad cælum, ante que in eo tenebre,
Deut.4.
nubes, caligo.Item Deut. 5 : Hecuer-
Deut.5.
ba loquutus eft Dñs ad omnem multitudinem
de medio ignis,er nubis, caliginis uoce ma
Pfal.17. gna.& Pfal. Inclinauit cælos , & defcendit,
Hierony. caligofubpedibus eius. Vbi Hieronym.
Caligo, inquit, inuifibilē ſubſtantia Dei,
& iudiciorú occulta fignificat, & profun-
ditatem fcripturarum . Idem notat ibidē
Theodoret. Theodoretus.Caligo diciturfub pedibus
eius, eo quod præfentia eius videri nopo
Dionyf.
teft.Item Dionyf.lib.de Myſtica theolo
gia.c...vbi agit de hac diuina caligine in-
ter alia fubdit.Tu verò ipfa 'quoq; vifibi-
lia,atque intellectualia contemplator lin-
quens ingreditur ignorationis myfticam
profecto caliginem : in qua omnia fciëtiæ
& cognitionis præfidia terminas,totus in
co fit , qui tranfcendit omnia. Hæc ille.
Ideofruftra Philippus Apoftolus in hac
loan.14
vita petebat.Domine oftende nobis patre,&
fufficit nobis. Volebat enim clare videre
patrem,fed filius Dei ad fidem fubobfcu-
ram eu reducens , dixit: Philippe , qui uidet
me:fubaudi vifione fidei ænigmatica,uidet
patre meum, c.ideft,credit, &c. Eande
loan.201
caliginofam vifionem exigit apud Ioan.
Beati , ait,qui non uiderunt,& crediderunt, &
Marc. vlt. Marc.vlt.Qui uerò non crediderit, cödemna
Auguft
bitur.quia vt inquit Aug. Fides eft crede-
re quod non vides.
2 à uobis.
Caligo quoq; & dies caliginofa fignü
eft infcriptura diuinę vltionis,tribulatio
Pfal. 96:
nis,& ira.Pfal. Nubes & caligo in circuitu
eius.iuftitiae iudicium correctio fedis eius:
Theodoret ignisante ipfum præcedet.Vbi Theodoret.
Hæ,inquit,fecundi aduêtus , videlicet ad
Auguft, iudicium vaticinationes funt. & Auguſt.
Nubes,ait,& caligo impiis, &c. qui cum
non intellexerunt .Hæc ille. Tales erant
Ioan.16. illi,de quibus dixit Dominus: Quia non
258
nouerunt patrem,neque me.Et rurfus.Que- Ioan.8.
retis me,& in peccato ueftro moriemini:&fi
non credideritis,quia egofum, moriemini in
peccatis ueftris.Sic & de vaftatione Hieru
falem à Chaldæis dicitur: Quomodo obte - Thren.2 .
xit caligine Dominusfiliam Sion ? & de co-
dem excidio expofitore Hierony. legi= Hierony :
mus Ioel. 2. Prope eft dies tenebrarum &
caliginis. Item de eodem Amos 5. Nun- Amos 5.
quidnontenebræ dies Domini?caligo, & non
Splendor,ideft tribulatio non gaudium. vt
Hieronymus ait. Item de Sedechia Rege Hierony.
à Chaldæis capiendo , dicitur in Ezech.
Incaligine egredietur. Præterea de vafta- Ezech. 12 :
tione Hierufalem fub Romanis in necis
Chrifti vindictam , exponit Hierony il- Hierony.
lud Ifa.Etfonabitfuper eum indie illa ,ficut Ifa.s
fonitus maris afpiciemus interram , & ecce
tenebræ tribulationis , & lux obtenebrata eft
in caligine eius.De eodem excidio expo-
nunt Procopius & Cyrillus illud Ifa. Ma Procopius.
Cyrillus,
ledicentregifuo, Deofuo,erc. erecce tri- Ifa.8.
bulatio,& tenebræ, & diffolutio , & angu-
ftia, & caligo perfequens . quia vt Cyrillus
ait,Chriftum perfequuti funt dicentes Iu
dæi: Non poteft hic effe à Dco , qui Sabbathu Ioan.9 .
noncuftodit. & rurfus. Quid facimus, quia Ioan 11.
hic homo multafignafacit?Ideo maledixe-
runt principibus fuis , quando impletum
eft in illis: Non relinquent in te lapidemfu- Luc.19.
perlapide.Deniq; de perfequutione , qua
martyres perfequutus eft mundus vniuer
fus prædixit Dominus Ezech.34 . Ecce Ezech.34.
ego requiram oues meas, &c. Et liberabo eas
de omnibus locis , in quibus difperfa fuerant
in dienubis, caliginis.Vt exponit Hiero Hierony.
nymus.Et certè dies erat caliginis, quan-
do impletum eft illud Luc. Eteritis odio Luc. 21 :
omnibus hominibus propter nomenmeu.Sed
liberatifunt quando rurfus impletum eft
illud Matth.Gaudete exaltate in illa die, Matth. 6.
quoniam merces ueftra multa eft in celo. &
Ioan. 16. Iterum uidebo uos, & gaudebit Ioan.16 .
cor ueftrum, & gaudium ueftrumnemo tollet
• Caliginofi montes funt montes Baby
3
loniæ , ad quos populus Iudæorum ca-
ptiuus ductus eft. Sic explicat Hierony. Hierony.
illud Hieremiæ: Date Dño Deo ueftroglo= Hier.13.
ria antequam offendant pedes ueftri ad mötes
caliginofos.Quòd Babylon inquit , & om
nis regio Chaldæorum montes caliginofi Ifai 13 .
appellentur.Ifa . 1 3.legimus : Super mon- ¡
tem caliginofumleuate fignum, ideft contra
Kk 2 Babylo-
 CALIGO , CALIGINOS VS.
Babylonem , monet itaque vt antequam
ducantur in captiuitaté,& mortem,agant
Ioan. 12, poenitentiam.iuxta illud loan, Ambula-
te dum lucem habetis,ne tenebræ uos compre
bendant.
Caliginofus locus vita præfens ap-
4
2.Petr.1. pellatur 2. Petri. 1. Firmiorem habetis
propheticum fermonem : cui benefacitis at-
tendentes,tanquam lucerne ardenti in caligi
Gloff. nafo loco. Sic exponit Gloffa, quia ænig-
maticam tantum de diuinis hic cogni-
1,Cor.13. tionem habemus . iuxta illud : Videmus
mune perfpeculum in enigmate. Cæterum
licet fit locus caliginofus , non tamen eft,
terra operta mortis caligine: qualis infer-
Iob.10,
nus, de quo Iob. Antequam uadam ad ter-
ram tenebrofam, opertam mortis caligine,
Greg. . quod de infernofempiterno.ExponütGreg.
Gloil. & Gloff. Recte autem dicitur terra oper
ta caligine,quia fi aperta effet mortis eter
ne poena,& nota imortalibus,vel metus ,
& horror illius multos quidem poffet à
peccato forfitan cohibere . Ideo diues
Luc.16 .
epulo petebat vt Lazarus ad nos reuer-
fus narraret viuentibus horribiles poenas
inferorum.Præterea B. Petrus de impiis
2.Petr, 2. dicit: Nubesfine aqua : quibus caligo tene-
{ Iudæ.c.1. brarum referuatur. Et Iudas Tadæus in
fua Canonica: Angelos uerò, qui non ferua
ucruntfuum principatum , &c. in iudicium
magni Dei uinculis æternis fub caligine re-
Jeruauit.
5. Caligo pro nebula, & nubilo capitur,
Iob.3. Iob.3 . Vbide die natiuitatis fuæ in de-
teftationemoriginalis peccati dicit : Occu
pet eum caligo . Ideft nebula vt exponit
Lyra. Lyranus. Etftellæ obtenebrefcant incaligi
ne cius.Ideft,non appareant , in nocte il-
la peccati originalis , vnde tot mala pro .
cedunt.
6 Caligo peccatum metaphorice fignifi
cat mortua fide , vel infidelitatem inter-
dum, quæ fidem excludit. Prioris exem-
Iob.23. plum eft,illud Iob. Nec faciem meam ope-
ruit caligo: Ideft culpa peccati , vt expo-
Gloff. nunt Gloffa ,& Lyranus. Item D. Thơ-
Lyra. mas in Commentariis , quia omnis pec-
D.Tho. cans eft ignorans fecundum philofophu,
& illecebra peccati caligat oculus ratio=
nis.Ne igitur caligare contingat , lumen
illud fequamur, quod in Euangelio cla-
Ioan,8. mat,Ioan.8.Egofum lux mundi : quifequi-
turme non ambulat intenebris. Porrò cali-
go denotat etiam infidelitatem, fic expo
?
nit Hicron illud Efa.Surge illuminare Hiel Hiero.
rufalem,& c. Quia ecce tenebræ operient ter Ela . 60 ,
ram: & caligo populos : fuper te autem orie-
tur Dominus.Hoc eft Hierufalem ex par-
te incredulorum , qui Chriftum non rece
perunt,eft terra quam tenebræ, & caligo
infidelitatis operient . Ex parte verò cre-
dentium illuminaturfide Chrifti in Apo
ftolis,& difcipulis . Quod vero vulgata
vertit: caligo populos ,in Hebræo eft, Hiero :
caligo tribus,quod vt Hieronym.ait,pro-
priè refertur ad Iudæos , quibus Domi- Ioan.8.
nus dixit: in peccato ueftro moriemini.Prę
terea tenebræ operient terram : & caligo Lyra
populos,quia vt inquit Lyranus , extra
Ecclefiam erunt vbique tenebræ , in Ec-
clefia vero lux,quia in eaChriftus eft vf-
Matt. vlt.
que in finem fæculi,Matth. vlti. De quo
in Efaia pater ait, pofui te in lucemgentium Efa.49,
utfisfalus mea ufque ad extremum ter
ræ.
Caligare negantur oculi fidelium in 7
Ecclefia Efa. 32. Non caligabunt oculi ui- Efa, 32-
dentium:& aures audientium diligenter auſ-
cultabunt . Quod de conuerfis ad fidem,
tam ex Gentilibus, quam exIudæis,Hie Hiero.
Cyril.
rony. & Cyrillus exponunt,Procopius, Procopius,
& Haymo , & certe de his Dis dixit Haymo.
Luc. 10. Beati oculi qui uident quæ uos uide Luc.10.
tis, & aures que audiunt , quæ uos auditis.
Vbi autem vulgata vertit, non caligabūt
oculi videntium, Sept. träftulerunt : Non
erunt confidentes in hominibus . Ideft non
habebunt fidem tantum humanam : qua
fæpe cæcus cæcum ducit : Sed diuinam,
Ioan.5.
Quia erunt omnes docibiles Dei. Ioan. 5 .
De Iudæis vero incredulis , qui traditio-
nes humanas credebant.iuxta illud. Irri
tumfeciftismandatum Dei propter traditio- Matth. 15:
nem ueftram. Legimus è contrario Efai. Efai. $9.
59. Expectauimus lucem, & ecce tenebræ,
c.impegimus in meridie quafi in tenebris,
in caliginofis quafi mortui. Quia cum logo
tempore Meffiam expectaffent : tan-
dem venientem non receperunt , dicen-
tes : Non poteft hic effe à Deo qui Sab- Ioan.9.
batum non cuftodit , & dæmonium ha- loan.8.
bes . Etnunquid à Galilea Chriftus Ioan.7;
uenit : Ioann. 7. Sic explicant Cyril.
Theodo
Cyrillus,Theodo.
Hiero .
& Hiero.
СА Р.
 CALIX , CRATER , CRATERA .
CAPVT XX.
Calix, crater, cratera .
‫כום‬ ALIX Hebraicè dicitur Cos,
C& in plurali Cogoth . Gen. 40.
I pheta dicebat, vt deceptus putauit Lyra.
Calix genus eft poculi , quo bibimus :
fic dictu quod veteres, non tantu frigidū,
fed & calidum in poculis adhibebat. Cra
ter verò poculu maius eft, quo folennio-
ribus epulis vtifolebant, vt Virgilius ait
1.Æneidos .
Virgilius,
Craterasmagnos ftatuunt, & uina coronant.
Crater etiam vocatur receptaculu illud la
pideu,in quòd è fontiu fiftulis aquæ deci
dunt,quòd & labium dici ſolet.
2 Calix in fcriptura per metaphorapaf·
Hierony. fionem denotat, vt docet Hierony. fuper
Matth.22. illud Matth. Poteftis bibere calicem , quem
ego bibiturusfum?de quo vide lib. 2.in di-
&tione Bibere,num. 5.in code fenfu acci-
Matth.26. pitur Matth. 2 6. vbi Dís in horto dice.
bat: Paterfi poffibile eft tranfeat à me calix
Ioan.18.
ifte.& apud Ioan . Calicem quem dedit mihi
pater non uis ut bibam illum?
Calix etiam pro paffione tain Chrifti.
3
Pfal.15. quàm martyrum accipitur.Pfal. 15.Dñs.
pars hereditatis mee, calicis mei, c. hic
enim Pfalmus prædictus eft à Dauid,
non infua perfona , fed in perfona Chri-
A&
to, 2.
fti.vt probat Petrus Acto . 2.quia Dauid
vidit corruptione,hic autem dicitur: Non
dabisſanctum tuum uidere corruptionem.Di
cit ergo Chriftus : Dominus pars heredita-
Theodor. tis mee,ideft Ecclefiæ .vade Theodoret .
Caffiodor. Caffiod . & Ianfen.dicunt: Hæreditatem
Ianfenius .
nuncupat getium regnum , calicem verò
mortem,quàm pro nobis fuftinuit , dicit
ergo Dominus , ideft Deus pater eft pars ,
ideft merces hæreditatis meæ,ideft Eccle
fiæ:& calicis paffionis meæ,ideft etiã eft
Lyran, pręmiupaffionis meæ:Lyranus verò ca
lice accipit pro paffione fanctorum , quo-
rupars,ideft merces eft ipfe Deus. Quá-
do igitur Chriftus dixit Iacobo & Ioani:
Matth.20. Poteftis bibere calicem , quem ego bibiturus
fum modum illis dedit, quo poffent plus
habere,quampetebant, quia terrenum illi
volebant regni honorem , Chriftus verò
calicem illis propinauit , quo Deu ipfum
pro parte mercedis confequerentur.
Calix inebrians dicitur confolatio fpi-
4
ritualis, maximè que de tribulationis me
rito ,& fpe cæleftiu promanat. Sic Dauid]
259
dicebat in propria perfona Pfal. 2 2.1m- Pfal.22 ,
pinguafti in oleo caput meum , & calix meus
inebrians,quàm præclarus eft.Quòd no de
temporaliu abundantia in terra quidem!
promiffionis reuerfus à terra Moab Pro
Lyranus .
& poft eum Vatablus :fed de confolatio- Vatablus.
nefpirituali ,&fpecæleftium bonorum ,
vt exponunt lanfe .& Genebrar.Cumq;
Dauid parsfuerit Ecclefiæ :certe & in fua
perfona, & in perfona totius Ecclefie, hgc
ceciniffe putandus eft.vt exponunt Hie- Hierony .
rony.Aug. Gloff. & Caffio gaudet enim Auguft.
Gloffa.
Ecclefia , & fpe cæleftium inebriatur, du Caffiodor.
audit filiu Dei dicentem : Vado parare uo- | Ioan.14 .
bislocu.Et merces ueftramulta eft in cælis. Matth.5.
Myfticè verò, vt exponit Theodoretus .
Theodoret,
Item Genebrard . Oleu capitis vnctione Genebrard .
facerdotum , & calix poculum fanguinis
Chrifti fignificat. De quo Ioa. 6. Sanguis Ioan.6.
meus uere eft potus.
Calix mortem etiam pro Chrifto fi
gnificat Pfal . 11.Calicem falutaris acci- Pfal.5
115 .
piam, nomeu Domini inuocabo. Vbi Lyr. Lyran,
putat verba effe Dauidis in perfequutio-
ne Abfalon fe fe morti propter Deum fi
opus eflet offerentis , dum modo ab illo
conflictu liberaretur. Sed Apoftolus
2.Cor.4. priorem huius Pfal.parte fibi. 2.Cor.4.
& martyribus applicat: quorum hanc ef-
fe vocem Hieronymus putat, & vbivul- Hierony.
gata vertit calicem falutaris , in Hebræo
legimus calice Lefu accipia, fubditq; Hie-
rony. Grandis res eft martyrium , quo-
giam retribuit Domino , quod accepit à
Domino, & Auguft. ait . O homo quis Auguft.
dedit tibi calicem falutaris ,quem accipiēs
retribuas ei:nifi ille.qui Ioanni & laco-
bo dixit: Poteftis bibere calicem, quem ego Matth. 20 .
bibiturusfum?& cum dixiffent : Poffumus ,
ait, calicem quidem meum bibetis. Sic etiam
exponit Theodor.Ite Remigius &Glof. Theodoret.
decalice martyri.ficut Bafil. & Cypria. Remigius.
lib.3.cp.25 . fed Chaldæus vertit calice Gloffa.
Bafilius
redemptionis potabo , ideft præmiufu- Cyprian. .
turifæculi,vt exponit Genebrar. Nå de Chaldæus.
expofitione Vatablicum Rabbinis nihil Genebrard,
eft curandum .
Calixin fcriptura frequenter pœnam
6
denotat,& fuppliciun pro peccatis,vel in
hac vita ,vel in alia , vt diximus libr. 2. in
verbo Bibere,nu.6.7.8.vbi varia expo
fuimus fcripturarum loca in hoc fenfu
Ifa.51.f.g.Hiere.2 5.d.f. & capit.5 1.a.
Kk 3 Threno.
 CALVARIA , CALVITIVM .
Threno.4.d.Ezech. 23.e. Habac. 2 .d.
Pfal. 10. Spiritus procellarum pars calicis
corum, & Apoc. 16.d.Pfal.74 . Calix in
manubiuin meri ,& c. Et inclinauit ex hoc
in hoc. Ideft ex omni parte. Neq; enim
Græce vel Hebraicè habetur ex hocin
Auguft. hunc,vt legit Aug. Sed ex hoc, in hoc , vt
notat lanfe.bibent omnes peccatores ter
Lyra. ra ,quia vt notat Lyra Iudaos Dís pu-
4.Reg.vlt. niuitper Chaldeos 4. Reg. vlti. Deinde
Chaldæos percufsit per Medos , & Per
Dan.s fasfub Cyro Danie. 5. Perfas poftea per
Dan.8.
Alexandru, & Macedones , Dan. 8. fub
typo Arietis, & Hyrci , deinceps Mace
dones per Romanos : quod fi Romani, &
reliqui no refipifcunt,ad huc fox eius no
eft exananita . fed manet fuppliciu eter
Matth.25.
nu,de quo Matt. 25. Ite maledicti in izně
eternu. Vide que diximus de expoſitio
ne huius Pfal.de calice meri vini, & mix
ti in verbo bibere Num.8 .
Calix aqua frigidę Matth . 10. eft mi
7 nimu refrigeriu , quod fidelibus exhibitū
Matth . 10.
intuitu Chrifti non remanet fine gloria
mercede.Poftremo de calice fanguinis
Chrifti,Matt. 2 6.egimus lib. 2.in dictio
ne Bibere nu. 1 3. & de eode li. 4. in ver -
bo Euchariftia . Calix aureus Babylon
vide lib. 1. in verbo argentum num. 15.
8 Crateritornatili cöparatur vinbilicus
Cant.7 .
fponfa Cat.7.Vmbillous tuus ,ficut crater
tornatilis , non indigens poculis . Eftq; ven
Luc.II,
ter Deiparę virginis Mariç dequo Luc.
11.mulier Domino dixit:Beatus učter qui
Ambr. te portauit, vt exponit Ambr.li. de Infti-
tutione virginis ca. 14.Vere inquit aluus
ille Mariæ, eft crater tornatilis , in quo
Rupert,
eratfapientia. Eode modo exponit Ru
pert.Nec indiget poculis : Quia necfimile
Greg. uifa eft,nec haberefequente . Sed Greg.præ
dicatore fanctum,cratereper metaphorā
1
appellari cenfet, plenum vino fapientiæ,
vtipfeprius impleatur, deinde alios ine-
Matth. 5. brict,iuxta illud Matt. Qui autemfecerit,
docuerit ; hic magnus uocabitur in regno'
cælorum.
Crateræ fignificant Apoftolos ,& fimi
9
Efai, 22. les Efa . 2 2.Etfigă illum paxillũ , in locofi
deli, c .& fufpedent juper eum omné gloria
patris eius, uaforum diuerfagenera : à uaſis
Hierony. crateraru ufq ; ad uafa muſicorũ. Vbi Hie-
ro.Chriftü exponit effe hoc loco paxillū,
fixü in loco fideli, fuper que pendent om
nia vafa mifericordiæ , ideft omnes ele--
Ati : crateras auté,inquit,puto effe Apo-
ftolos plenos vitalibus aquis : de quibus
dicitur.Pla.Benedicite Dñm de fontibus If= | Pfal.67.
rael.Vafa verò muficorú,effe omnes qui
Deu laudant.Hæc ille. Hos crateres effu
dit filius Dei fuper omne terram, quado
dixit: Euntesdocete omnesgentes. Matth.vlt.
CAPVT XXI.
Caluaria , Caluitium , decaluare.
I
Aluus Hebraicè dicitur Gabah,
‫גבת‬
CLeuit. 13.Inde Gabahath calui-
tij depilatio . Sed caluaria dici-
turtotum caput carne nudum : am bru-
toru,quam hominum. Caluariæ verò lo
cus Hierofolymis appellatus eft vbi fup
plicio afficiebantur dänati. Caluities ve-
rò,feu caluiciu, eft locus capitis , de quo
capilli defluxerunt. 2
De Caluariæ loco ,in quo filius Dei
crucifixus eft , legimus Matt. 2 7.Mar-
ci. 15.Luc. 23.loa . 19. Hiero.autéfu- Hierony.
Matt. 27.
per Matt. 27.Etueneruntineu , quidicitur
Caluariæ locus, Hebraicè Golgotha.queftio Quæft.
nem mouet an ifte locus,in quo Dís cau
cifixus eft , fit ille in quo primus Adam
fepultus eft: & fubdit audiui quenda ex-
ponente,fuiffe Caluariæ locum, in quo fe
pultus eft Adam, & ideo fic appellatum ,
quod ibi antiqui hominis fit conditũ ca
put.Fauorabilis interpretatio, & mulcēs
aurem populi,nec tamen vera. Extra vr- Hierony
bem enim loca funt: in quibus truncatur
capita damnatorum,& Caluaria decolla
toru fumpfere nomen,&c. Ada verò fe=
pultum iuxta Ebron , & Arbeæ in Iofue
volumine legimus . Hæc ille. Et certe vo-
catum Caluarie locum à capitibus decol
latorum , non dubium eft. Quod autem
in eodem loco no fuerit fepultus Adam,
Hieronymus retractare videtur aperte,
in epifto.ad Marcellam, nomine Paule
& Euftochij , vbi tenet Adam primum
fepultum in monte,in quo Dominus cru
cifixus eft. Quæ traditio fuit antiquifsi-
ma : quam citat Origenes tractat. 32. Orige.
Mattheum,& Bafilius fuper Efa.s.item Bafil .
probat illa Athanaf.fermone de Pafsione Athanaf
Cyprian-
& Cruce paulo ante medium , Cypria- Epipha.
nus fermo. de Refurrectione Epiph.lib. Ambr .
1 .cotra Heref. Herefi.46.in fine Amb. Auguft.
libr.5.epifto. 19.Auguft.tractat. 84.in
Ioan.
 CALVARIA, CALVICIVM , DECALVARE . 260
Chryfoft. Ioan .& ferm.7 1.detempore.Chryfoft.
Euthym. hom.84.in Ioan. Euthymius & Theo-
Theophy.
phylactus in Matth. 27.& ibi Lyranus ,
Lyranus.
Canus. & inter recentiores Cano de locis Theo-
logicis,libr. 1.aliiq; eruditi.Neque ob-
Iofu, 14 ftat locus Iofuæ 14. quem citat Hiero-
nymus,vbi dicitur: Hebron autem voca-
tur Cariatharbe , Adă maximus ibi fitus
eft,quia Cariharbe nomen eft ambiguũ,
&fignificatciuitatem Arbæ gigantis,qui
vocatus eft Adam maximus, ideft homo
magnæ ftaturæ , Adam quippe non eft
ibi proprium nomen fed appellatiuum.
De gigate verò Arbe leginus Iofue 15 .
Calebfilio lephone dedit partem in mediofi-
liorum luda Cariatharbe patris Enach , ipfa
eft Hebron. Vbifcriptura dicit:Arbe pa
tremfuiffe Enach , & ciuitatem eius He-
bron Ergo filius Dei crucifixus eft in lo-
co,vbi cadauer primi iacebat Adã : & vbi
fcelerati poenas dabant,quia pro peccato
primi parentis fatiffacere , & peccatores
omnes redimere, mirabili confilio decre-
uerat. Ideo de morte crucis fuæ prædixit
loan.12:
Ioan. 12. Etego fi exaltatusfuero à terra,
omnia traham ad me ipfum, ideft poenas de
bitas peccatoribus fuf ipiam, & eos à cul
pa redemptos ad cæleftia mecum trahā.
Caluitium olim fignum erat triftitiæ,
3
feruitutis,& captiuitatis. Sic de captiuita-
te Iudæorum fub Tito &Vefpafiano di-
Ifa.3 .
citur expofitore Hieronymo. Ifai.3 . Et
erit pro Crine crifpante caluitium .& de ca-
Ifa.15.
ptiuitate Moabfub Chaldæis Ifa. Incun-
Ais capitibus eius caluitium , &omnis barba
radetur. Item de Gaza Philifthinorum ,
Hiere.47. quam Pharao depopulatus eft prædixit
Hieremias : Venit caluitiumfuper Gazam.
Hier.48. & cap.48.de captiuitate Moabab Affy
riis.Omne caput,inquit,caluitium.de Hic
rufalem quoq; vaftata ab exercitu Chal-
Ezech.7:
dæorum Ezech.Inuniuerfiscapitibus eoru
caluitium . & de Tyri defolatione cap. 27.
Ezech.27 Nauta,&c.radentfuper te caluitium. Ad
hanc ergo confuetudinem refpiciens for-
taffe Dominus , qua victis & captiuis ca -
pilli radebantur , vt oftenderet martyres
fuos,non effevictos , fed mundi victores,
Luc.21, ait. Eritis odio omnibus hominibus propter
nomen meum, capillus de capite ueftro non
peribit , ideft longe eritis à caluitio ferui-
tutis.
De captiuitate quoq; decem tribuum
4 Ifraëlfub Salmanalar & Senacherib præ
dicitur Micheę 1.Dilata caluitium tuum, Mich.1,
ficut Aquila.Vbi magnum luctum fignifi
cat , qualis eft Aquile , quæ in fenectute
omnibus ferè plumis à capite nudatur.vt
notant Hierony.fuper Ifai. Inillud Affu- Hierony,
ment pennas,ut Aquila, & Ambro.fer. 54. Ifa.40.
Auguft.fuperPfal.Renouabitur ut Aquile Ambrofi.
Pfal. 102.
iuuentus tua. & ibidem Euthymius. Prouo Euthymius.
cabat ergo Propheta populum Ifraël ad
pœnitétiam : fimilitudine caluiti) Aqui-
larum,vt ficut ille omnes plumas,ficpœ-
nites omniavitia deponant,tunc enim il-
lis quadrabit,quodDominus ait: Beati qui Luc.6.
nunc lugetis ,quia ridebitis. & apud Matth.
Beati qui lugent. Matth.5 .
Vacare ad caluitium, eſt vocare ad
pœ 5
nitentiam.Sic exponunt Hierony.& Cy Hierony.
rill.illud Ifa. Vocauit Dominus adfletum, Cyrillu
Ia. 22. s.
ad planctum,& ad caluitium. Vbi Septuag.
vertunt: Ad rafuram capitis , necfine my.
ftica fignificatione confueuerant Iudeiin
fignum pœnitentiæ radere capita, fed de
notabatur anima peccatrix omnium vir-
tutum ornamentis , quibus coronari de-
buit effe priuata.Porro fuper mortuo ra-
derecaput, prohibebantur demore Gen
tilium .Deut. 4. Nefacietis caluitiumfu . Deut.14
permortuo.Addit etiam Lyran. hoc loco Lyranus.
denotari quoq; hac prohibitionefpem fu
pereffe refurrectionis,neq; debere fideles
promortuis,profufe flere. Vnde Domi-
nus viduæ iuxta Naim filium defunctu
Luc.7.
plus nimio ploranti dixit: Noliflere.
6
In expugnatione Tyri,dum adhuc ef-
fet infula,milites Nabuchodonofor ita la-
borauerunt ,vt dicat Ezechiel.Omne caput Ezech, 29 .
decaluatum eft , c. pro quo labore dedit
Deus regi Nabuchodonofor terra Ægy-
pti.de quo egimus libr. 1. in verbo Agy-
ptus num.1 1. Quis autem fuerit ifte Na
buchodonofor , qui Tyrucoepit,autores
dubitant,Hierony. hoc loco putat fuiffe Hierony
Cambyfem filium Cyri regis Perfarum.
Alij dicuntfuiffe quidem Magnum Ale
xandrum cognominatum iure Nabucho
donofor propter regnü Babylonię quòd
coepit , cuius reges fic funt cognominati.
fed fupra oftendimus in verbo Calcare,
nume.15.fuiffe Nabuchodonofor illum
magnum qui cepit Hierufalem,teſte
Iofepho, qui & alios citat
autores.
Kk 4 CA-
 CAMEL VS.
CAPVT XXII.
Camelus.
AMELVS Gamal dicitur
‫גמל‬
Hebraicè in fingulari , vt patet Le
C Caietanus.
uit. 1 1. & Deut. 14. fed Cameli
inplurali , & animalia velocia vocantur
Hebraicè Chircharoth Ifa. 66. in car.
rucis .
I Camelus animal eft logis cruribus,ma
gno collo, & inter quadrupedia fitim per
triduu dicitur tolerare imo & quatriduo.
Arabici cameli bina habet in dorfo tube-
Plinius. ra:Bactriani verò vnu.de quo Pli . lib.8 .
c. 18. Arabici obcurfus velocitate Dro-
medarij vocatur,funt animalia immuda,
quia licet ruminent vngula minimè diui-
Leuit.i1: dut.Nohis diffimiles funt mali chriftia-
ni,quipartim funt mudi,quia fidei myſte
ria ruminat,fed partim inmudi, quia vn-
gula per difcretione bonorum operu mi
nimè findunt, quippe qui Deo pariter &
mudo feruire volunt. Cu contra Dús di
Matth.6.
cat : Nemopoteft duobus dominisferuire.
Cameloru inundatio denotat gentiu
2
conuerfione ad fidem.Ifa. 60. Surge illu-
Ifa.60.
minare Hierufalem . & infra.Inundatio came
loru operiet te:Dromedarii Madiã & Epha.
Hierony. Sic explicat Hiero.Haymo, Cyril.Proc.
Haymo. Glof.& Lyran. &c.quia percamelos pec
Cyrillus .
Procopius. catores gibo fceleru onerati fignificantur,
Gloffa. vt Hierony.ait.de quibus Diis: Venite ad
Lyran, me omnes qui laboratis , & onerati eftis.
Matth. 11. Theodoret & Procop . Diuites & opule
Theodoret,
ti exgentibus , quafi Cameli inquiunt &
Dromedarij funt , quipro diuitiis congre
gandis labores fubeunt immefos . Drome
darij verò Arabici, qui duos gibos habe-
re dicütur,illos fignificat, qui onera Chri
fti,&feculatiu pariter dignitatum habere
præfumut, & ficut Cameliad onera fuf-
cipienda vfq; ad humu inclinantur,qui-
bus confulit filius Dei in Euangelio , di-
Matth.5. cens: Nolite thefaurizare uobis thefauros
interra.
Illud aute expofitoribus ingerit diffi
3
Matth. 19. cultaté,quod Dus ait apud Matt. Marc.
Marc.10. & Luc.Facilius eft camelu perforamen acus
Luc. 19. tra fire,quam diuitem intrare in regnum cœ-
lorum. Hac enim phraſi impoſſibilē adi-
tum regni celorum diuitibus infinuare vi
Gloffa: detur.Et quide Gloffa,ne re adeo impof-
fibilem quis putaret,refert Hierofolymis !
olim fuiffe porta, cui foramen acus nomē
erat , per quam Camelus onere depofito
poffet intrare. Diuitiis itaq; fuperfluis in
pauperes erogatis poterit diues faluari.
Hanc expofitione fequuntur Anfelmus, Anfelmus.
& D.Tho . fuper Matth . & Caiet.fed cu D.Thomas.
in nulia hiftoria fide digna de hac porta.
mentio fiat comentitia videtur inuentio.
Secunda expofitio eft Greg.lib. 35.Mo Gregor.
ral. in illud Iob. Etfexmillia camelorum . Iob 42 .
Cameli nomine Chriftu intelligit , fora-
mē autem acus paffioné eius,qua facilius
Dís pro nobis fubiit, quã elatus diues ad
animæ falute humilietur . Tertia fentétia
eft Origenis,per Camelum Gentilicum Origen.
populum defignari,qui facilius conuerti-
tur,& per viam arctam Euangelij , quafi
perforamen acus ingreditur, qua diues fu
perbus .Quæ quide expofitiones myfti■
cęfunt.Vnde quarta fententia eftTheo- Theophy
phylacti,funem crafiffimum Græcè vo-
cari Camelu , cuius in rebus nauticis vfus
eft,hic quamuis integer perforamen acus
tranfire nequeat: poffettame intrare pau
latim, fi infubtiliora fila diuideretur,quæ
probabilis expofitio videtur. Poftremo
fententia Hieronymi eft , & Chryfofto, Hierony.
Chryfoft.
qua interlinealis tenet, & Lyran.impoffi Glof.interl .
bilem quide oftendi falutem diuitum , fi Lyranus.
ad naturæ vires , & curfum attendamus : |
ficut impoffibile eft camelum vaftu anis
mal tranfire per foramen acus,Deo aute
effe poffibile, qui fupra vires naturæ gra-
tiam elargitur:Quda no eft impoffibile apud
Deum omne ue: bum . Luc. 1 . Luc.r.
Camelum deglutire & excollare culi- 4
cem Math.eft peccata maxima fine co- Matth . 23-
fcientiæ remorfu committere: minima ve
rò quafi ingêtia perhorrefcere. Ita Ori- Origenes,
gines tract. 25.in Matth.
CAPVT XXIII.
Caminus,Clibanus.
AMINVS Vel fornax He-
Cbrbraicè
aicè dicitur Cor,vt habes 3.Re.8 . ‫כור‬
Caminus graci nomen καμινος la-
tinè fornax,eftq; & locus,vbi ignis ftrui-
tur,vel etiam qui fupra focum fumum ex
cipit, & foramine fupra tectum foras mit-
tit . Clibanus verò differt à camino,quòd
fit inftrumentum ferreum,vel luteum pa
nicoquendo, vel placentis, & aliis id ge
nus
 CAMPVS .
nus cibis appofitum.Eft itaq; minor fur-
no & portatilis , ille verò maior & fta-
bilis.
2 Caminus per metaphoram infcriptu-
N.
ris vocatur humilitas , & paupertas, om-
Ecclef.z. nifq; aduerfitas. Sic Ecclefiaftici 2.1n ig.
ne probatur aurum : homines autem recepti-
Ifa.48. biles in camino humiliationis.& Ifa . Elegi te
in camino paupertatis , quòd ad populum
Hierony.
Iudaica,vt Hiero.Gloffa, & Lyranus ex
Gloffa.
ponunt, quando premebatur in Ægypto
Lyran.
operibus luti & lateris refertur. Myfticè
verò deprimitiua Ecclefia dicitur: in qua
Dominus pauperes elegit.Sicut Matt.4.
Matth.4. Andream,& Petrum pifcatores: Venite
dicens poft me , & faciam uosfieri pifcato-
Loc.6. res hominum. & Luc. 6. Vocatis difcipu-
lis fuis , elegit duodecim ex ipfis , & c. &
Luc.10.
capit. 10.Defignauit Dominus aliosfeptua-
ginta duos.
Caminus feruorem interdum deno-
3
tat charitatis,& zelum animarum. Sic le =
Zach.iz. gimus apud Zachar. Ponam principes Iu-
da ficutcaninum ignis in lignis. De quo
Cyrill, funt duæ expofitiones.Prior Cyrilli, qui
de Apoftolis explicat, qui fedata Iudço
rum perfequutione , qui prædicatione &
miraculis totum orbem inflammarunt,
fructumq; mirabile fecerunt, iuxta quod
Ioan.is, illis Dominus dixerat: Ego clegi uos , &
pofuiuos , ut eatis, & fructum afferatis. &
Luc.12. apud Lucam: Ego ucni ignem mittere in
terram. Proptereà apparuerunt in die
t.2.
A& Pentecoftes fuper Apoftolos: Difpertite
linguæ tanquam ignis. Eodem modo ex-
Vatablus. ponit Vatablus.Pofterior expofitio non
Hierony. minus probabilis eft Hieronymi , Glof-
Gloffa. fæ,& Lyranide Apoftolicis viris intelli-
Lyran. gijfedata in fine mundi Antichrifti per-
Matth.24. fequutione : quando propter electos bre-
uiabuntur dies illi,ideft Antichrifti.
Caminus ignis diuinam quoque de-
4
Malach. 4. notat vltionem apud Malachiam: Ecce
diesuenitfuccenfa quafi caminus. Quòd de
Hierony. die finalis iudicij exponunt Hieron.Cy-
Cyrillus. rillus,Gloffa,Lyran.& Vatablus,ite He
Gloffa.
brei . Dicitur autem quaficaminus : Quia
Lyran.
Vatablús . ftelle cadentde celo,videlicet crinitæ, & ex
Match . 24.halationes ignea.
Clibanus etiampro diuina vltione po
5 niturin Pfalm. Pones eos ut clibanum ignis
Pfal.20.
in tempore uultus tui. Quòd de hoftibus
Vatablus. Dauid Vatablus , & lanfenius exponit :
Ianfonius.fed de hoftibus Chrifti iuxta literam in-
261
telligunt Hieronymus,Auguftinus ,Ly Hierony.
Auguft.
ranus, & Genebrardus . Pones , inquit, Lyran.
eos inftarfornacis ardentis,quòd fub Ti- Genebrard .
to & Vefpafiano completuin eft. Ita vt
non relinqueretur in Hierufale lapis fu-
per lapidem , quòd verò ait in tempore Luc.19.
vultus tui,idem eft atque in tempore ir
tuæ,vt ait Genebrardus. Quia vultus Dei
pro ira ponitur:ficut etiam notant Theo - Theodoret,
doretus & Vatab. iuxta illud Pfalm . 3 3. Vátablus,
Vultus autem Dominifuperfacientes mala. Fl. 33 .
Porrò Chaldæus ad vindicta ignis eter- Chaldus.
ni refert dicens : Deus inflammauit eos,con-
fumer cos igni gehennæ.
Caminus ignis pro gehenna ponitur 6
Matth. 13. Exibunt Angeli , & feparabunt Matth. 13 .
malos de medio iuftorum , & mittent eos in
caminum ignis.
Pedes eius fimiles Aurichalco, velut in
camino ardenti Apocal. 1. vide Auri
chalcum .
CAPVT XXIII.
Campus, Canales, Candaces Regina .
AMPVS Hebraicè Bicaa ,
fic legimus Genef. 1 1. Inueuerunt
C
campum. &Deut.8 .
Campus latum fpatium fignificat & I
planiciem dicitur ab eo quod capiat mul-
titudinem , & plantarum , & animalium.
Siccampeftria vocantur loca plana, Deu Deut.2 .
ter. 2. Peruiam campestrem.. & capit 1 1. Deut.11,
Quihabitat in campeftribus . Sic legimus
ciuitates campestres , ideftin planicie fi-
tas 2.Paralip.28 . Et ftetit Iefusin loco 2.Para.28:
campeftri.Luc. 5.ideft in loco plano my Luc.s.
ftice verò in loco ftetit campeftri, quan-
do factus homo humane cœpit cum ho-
minibus ,& familiariter agere.
Campos vbertate repleri abundan- 2
tiam fpiritualium bonorum in Ecclefia
permetaphoram fignificat Pfalm.Et cam Pfal.64 :
pituireplebunturubertate. Quod licet de
reditu populi à Babylonica feruitute Ly Lyran .
ranus exponat , quando campi Iudææ
refloruerunt ; nihilominus tamen Va- Vatablus.
tablus de abundantia bonorum fpiritua-
lium & temporalium in Ecclefia putat in
telligendum , & ante cum Theodoretus , Theodor.
Hierony.Aug.Caffiodorus, & alijiaddit Hierony.
Auguft.
Cathodor.
Janfenius ,fi hunc Pfalmum adChriftum
referamus,altius intelligēdi funt montes, Ianfen.
Kk S colles,
 CAMP VS.
colles defertu, & capi.Quid ergo funt hi
capi? nifi Ecclefiæ plena meffibus, vt ait
Ioan.4 . Auguftinus, de quibus Dominus : Videte
regiones , quia albæ funt ad meffam. & Lu-
Luc, 10. cæ 10. Rogate Dominum meffis , ut mittat
operarios in meffemfuam.
Campos gaudere,denotat abundantiä
3
bonorum omnium , in aduentu Chrifti.
Pfal.95.
Pfal.95.Gaudebunt campi,& omnia quæ in
cisfunt,& c.àfacie Domini, quoniam uenit iu
Hierony. dicare. Sic exponunt Hierony.Auguft.
Auguft.
Caffiod.Lyranus , Vatab. Genebrard. &
Caffiod,
Lyran. Theodoret.qui addit Symmachus vertit:
Vatablus. Gaudebit ager,& omnia quæ in cofunt. Ex-
Genebrar. planas verò zizanioru parabola Mat. 1 3
Theodoret dixit.Ager eft mundus. Dicit ergo omnia
Symmach".
Matth. 13. gaudio,& voluptate plena fore .Hec ille:
quòd de primo aduentu Díi intelligit,in
quo fuauiter iudicare cepit terra: ideo ga-
Ianfenius. uifi in eius aduetu capi dicutur : Iafenius
tropice dictu putat,ficutprata rident. Sed
Lyran, Lyranus accipit continens pro contento,
ideft capos , pro habitatoribus capeftriu,
quales erant paftores, quibus Angelus di-
Luc.2. xit Luc. 2.Annuntio uobisgaudium magnữ,
Auguft. quod eritomni populo.Aug. Capos hic in-
telligit æquabiles , & mites : de quibus
Matth.s . Matt.Bratimites.Ideo nato Saluatore cru
Matth.2 :
delis Herodes turbatus legitur Matth . 2 .
Mitesuerò Magi uidentesftellamgauififunt
Euthymius gaudio magno. Deniq; Euthymius detem
pore iudicij finalis exponit,fed magis qua
dratfuperior expofitio , quia etiã in carne
mortali cœpit iudicare in parabola vineę
Matth.21. Matth. 2 1. Filius Dei.
Campi defcendere, & môtes dicuntur
4
afcendere,quando feparatæfunt aquæ in
locuvnum,& apparuit arida partim cam
peftris,partim verò montuofa. Sic expli
Vatablus . cat Vatab.illud Pfal. 103.'Aſcendunt mon
Pfal- 103. tes, defcendunt campi in locum quemfunda
Theodoret. fticis.Quamuis Theodo.Montes fluctus
aquaruinftar montiu intelligit,cápos ve
ro planiciem equoris,fed myfticè , quide
Auguft. Aug.montes perfequutionu fluctus con-
Luc, 21.
tra iuftos exponit.de quibus Luc. Eritis
odio omnibus hominibus propter nomen meũ.
Capos verò animos perfequutorum iam
placatos.
Decampis fylux, vide fupra libr. 1 .in
verbo Audire num . 15 .
Campi flos Chriftus dicitur Canti. 2 .
5.
Cant... Ego flos campi. Hebraicè rofa Saron. Sic
Vatablus . vertit Vatab. fed Saronites eft planicies
quæcunq; capeftris : ideo Septuag. vertut
avtos Tou wedio'v. Flos campi . & Chal Chaldæus ,
daicus rofa campi.Et quidé Orige.ho. 3. Origen.
in cantica putat capum appellari populu
Iudæoru, qui per Prophetas & legemco
lebatur. Horum itaq; flos Chriftus fuit,
vt habes Matth. 1. Libergenerationis lefu Matth.x :
Chrifti,fily Dauid,filij Abraham ,&
rc.Secun
da expofitio Gloffa , quafidicat, Chriftus Gloffa,
flos fum campi: colèdus eft campus tuus
òfponfa,vt ego germinem apud te. Pro-
ptereà dicebat Dis operariis : Quid hic Matth.20 .
Jtatis tota die ociofie Sed pulchrior expofi-
tio Ber.fer.47.in Cant. Vt flos,inquit in Bernard:
horto floreat hominumn manu, & arte co
litur. Capus autem ex femetipfo produ-
cit flores,abfque vllo humanæ diligentiæ
adiutorio:fic Chriftus ex campo nafcitur
vteri virginalis Mariæ fine operi viri. Vn
de: Inuenta eft in utero habens de Spiritufan- Matth.1.
to.& dixit Angelus ei : Spiritusfanctusfu Luc.1 .
perueniet inte , uirtus altiffimi obumbra-
bittibi.
Campus geminans de profundo in lib. 6
Sapientiæ dicitur: Alucus maris Rubri,de- Sap.4.
ficcatus admodumcampigerminantis ,quando
tranfiut duce Moyfe populus Hebræorum :
vt exponit Lyran. Sicpopulus Gentilis, Lyran.
quem multo tempore operuerat fluctus
erroris ,viafecit Chrifti difcipulis , & ope-
ra virtutum fubito germinauit. de.quo
apud Ifa.Ecclefiæ dicitur:Tunc mirabitur, Ifa.603
dilatabiturcortuum ,quando conuerfafue-
rit ad te multitudo maris.
In medio camporum fontes denotant 7
intoto terraru orbe gratiam & doctrina
Euangelicam fcaturientem gentibus . Sic
Dís dixit Ifai.41.Ponam infupinis colli« Ifa.41 ,
busflumina, er inmedio camporum fontes.!
Ita exponut Hierony.Cyrill. Vatablus, Hierony.
Procop.Theodoret.Haymo, & alij Ca- Cyrill.
Vatablus.
tholici patres.de quo Dis: Multi ab Orien Procopius .
te & Occidente uenient.Matth.8 . Theodo .
Campus idoli vocatur Damafcus Sy- Haymo.
rix,propter planiciem fitus.Amos 1.Co Matth.8,
teram uectem Damafci,& perd im habitatore 8
de campo idoli. Sic exponit Hieronymus : Amos 1 .
Notatq; idolu Hebraicè vocari on,quæ Hierony,
vox inutile interpretatur & vanum , vt
oftendatur vanum effe idolorum auxi-
liun. Bene autem in campo, fiue lata via
funt in vtilia in veneratione : poftpofito
verò Deo,quia lata eft via , quæ ducit ad Matth.7
perditionem.
Cana-
 CANDELABRVM .
Canales dicuntur per quos aqua con-
fluit, de quo vide in verbo Capillus &
Coma, vbi explicatur illud Cantic.7.
Coma tua ficut purpura regibus iuncia ca-
nalibus.
Candacis Regina : de quá mentio fit
Actor.8.Quenara fuerit,vide in verbo
Aquilo Num. 10.Eft Regina Auftri &
Saba.
CAPVT XXV.
Candelabrum .
ANDELABRVM Di:
CA N Hebraicè Menorah Exo. 25:
citur
Faciescandelabrum,
Candelabrum inftrumentum eft can-
I
delis aptandis , Candela verò dicitur à
Candore.
2 Quæri autemfolet quid fignificat can
Zach.4. delabru in illa vifione Zachar.4 . vbi legi
mus : Ecce candelabrum aureum totum. Ad
Hicrony.
quod Hierony.candelabrum,inquit He-
brei lege interpretantur, & lucerna lucen
Matth.5. tem fuper ipfum Chriftum: Qui non uenit
foluere legem,fed adimplere. Sed noſtri ſub
dit Hiero. candelabru Ecclefiam intelli-
gunt , aureu verò fenfum fpirituale, lam-
padem Chriftum, qui eft caput Ecclefię.
Luc.6. de quo Matth.5 .& Luc, 6.Neque accen-
duntlucernam , & ponunt eamfub modio ,fed
Lyran. fupercandelabrum.Porrò Lyran. Quia că
delabrum erat vltimü,quod in teplo col-
locabatur. Ideo per vifionem candelabri
ædificium teplifub Zorobabele nonfo-
lum inchoandu , fed & confummandum
fignificari putat. In qua ille expofitione
relictis patribus,& antiquis etia Hebreis,
recentiores Rabbinos fequitur,melius ta-
Vatablus. men Vatab.candelabru Chriftum expo-
nit,auruautem eius purum humanu cor-
pus de Spiritu fanéto conceptum. iuxta
Luc.r illud:Spiritusfanctusfuperueniet in tc. Po-
ftremò Rupert. candelabru aureum to-
Rupertus, tu,poft refurrectionem Chriftü intelligit,
quando abforpta mortalitatis fcoria Sole
fpledidior refurrexit. Septē autem lucer-
ng,fepte funt Spiritus fancti dona,que de
dit Apoftolis,dicens : Accipite Spiritufan
Ioan.zei &ü,quoru remiferitis peccata remittitur eis.
Quòd verò diciturMatth. 5.Nemo ac -
3
Matth.s: cendit lucernam, ponit că fubmodio,fedfu
Hierony. percandelabru.Hierony.explicat his ver-
262
bis: Docet, inquit, fiducia prædicandi, ne)
Apoftoli abfcondantur ob metu,fed tota
libertate fe prodant.Itaq; candelabru fe
cundu Hieronv.locus eft omnibus con-
fpicuus & manifeftus , in quo docere de-
bet,no in angulis, Ecclefię doctor. Sic etiã
Chryfoft. & D.Tho.in Commenta.Sed Chryfoft .
D.Thom.
Gloffa,Beda: Candelabru Ecclefiam in- Gloffa,
telligit, fuper qua doctor conftitutus, non Beda.
fub modio propriæ fenfualitatis.vt etiam
Auguft.ait, fed in comune bonu omnes Auguſt.
illuminat.Porrò Hilar. Can.4.in Matt. Hilarius.
myfticè quide, ait, lucerna fuper candela
brú Chriftum effe in Cruce fufpenfum,
vt exemplo virtutum omnium in vniuer-
fa luceat Ecclefia.
Secundu hanc eandem phrafim can- 4
delabrum metaphorice pro Ecclefia fumi
tur.fic Apoc. 1.Et conuerfus uidifepte can- Apoc,i.
delabra aurea. & infra. Candelabrafeptem,
feptem Ecclefiæfunt, quas videlicet funda-
ucratIoannes in Afia minori, quæ vt in-
quit Rupert.vniuerfale Ecclefiam repre- Rupertus.
fentant:aurea verò dicütur,quia vt Glof- Gloſſa.
fa notat:Aurum igne probatur,& i&tibus
extenditur, fic Ecclefia tentationibus pro
bata fulget,& dilatatur,fed non confumi-
tur.iuxta illud Matth. 1 6.Et porte inferi Matth.16.
nonpræualebunt aduerſus eam.
Candelabru mouerc de loco fuo,phra 5
fis eft Apoc. 2. Age pænitentiam ,finautem Apoc.2.
uenio tibicito,& mouebo candelabrum de lo-
cofuo. Vbi Aretas, & Ansbertus putant Aretas.
hoc fcriptum ad ipfam Ecclefiam Ephefi Ansbertus.
nam, quæ eft vna de feptem candelabris :
de quibus fupra dixit: Septem candelabra,
feptem Ecclefie funt. Cæterum iftæ ad-
monitiones non ad ipfas Ecclefias,fed ad
Angelos Ecclefiaru fiunt : quos diximus
Epifcopos effe libr. 1.in verbo Angelus, victorini .
num . 27. ergo fecunda expofitio Victo-
rini eft mouere cadelabrum effe plebem
fpargere,quòd non eftimprobabile, quia
percuffo paftore propter peccata fua dif-
pergi folet grex,vt habet Zach. 1 3.Nihi- Zach.13 .
lominus tamen melius explicat hac phra
fin Haymo: Vtcandelabrum accipiatur, Haymo.
pro loco vel dignitate Epifcopali, quæ lo
cus virtutis eft in exemplum fidelium,fi-
cut Matth. 5.dicitur. Neque accendunt lu- Matth.s .
cernam , & ponunt eamfub modio ,fed fuper
candelabrum , ideft in loco virtutis omni-
bus manifefto ego mouebo candela-
brum,ideft auferam Epifcopalem dignil
tatem ,
 CANIS .
tatem & locum fublimem.In eadem ex-
Rupertus. pofitione inclinant Rupertus & D.Tho.
D.Tho.
fic & malis agricolis , fiuefacerdotibus Iu
Matth. 20. diorum dicitu : Auferetur à nobis regnum
Matth. 25 . Det. & Matth . 2 5.Seruo pigro talentum
aufertur .
6 Candelabra vocantur ipfi etiam præ-
dicatores electi , fic legimus de duobus
Prophetis aduerfus Antichriftum pugna
Apoc.11. turis. Hifunt due oliue , er duo candelabra.
Quòd iamcertum eft Enoch & Elia effe .
Fuit autem de hoc olim non mediocris
Hierony. difceptatio , quia Hierony in epiftola ad
Marcellam in dubium vertit, an fint ad
huc mortales ,& tempore Antichrifti ino
rituri : de quo nos latius libr.4 . in verbo
Tyconius. Elias . Et certè Tychon.hom.8.in Apoc.
per duo candelabra nullo modo Enoch
& Eliam , fed duo intelligit teftamenta,
Beda. fic etiam Beda , fed Victorinus alterum
Victorin.
Hiere.i. horum putauit effe Hieremiam , cui ca
pit. 1.dicitur : Prophetam ingentibus dedi
te, & tamen non legimus illum ad gentes
Ansbertus. miffum . Sed Ansbertus eius fententiam
refutat:quia de multis gétibus Hieremias
prophetauit , quod eft ad illas effe mif-
fum fpiritu nocorpore. Dicitq; hæc duo
candelabra effe Enoch & Elia ,qui adhuc
mortui nonfunt. Et quidem illos viuere
Aug. mortales,tenet Auguft.libr. 9.de Genefi
ad literam c.6 .& lib . 2o.de Ciuit c. 29.
Damafce. & Damafcenus libr. 4.de Fide ca. 2 7.&
Tertullia, Tertullia. lib.de Anima cap.de mortuis,
vbi afferit effe venturos tempore Anti-
Gloffa. chrifti.Ide tenent fuper Apo. 1 1.Glof-
Richard. fa,Richardus, Ambrofius , Haymo, Ru-
Ambrof.
pertus,Anfelmus, D. Thomas, Albertus
Haymo.
Rupertus, Magnus, Lyranns . Item Andreas Cæ
Anfelmus. farienfis ,& Aretas , qui ait. Fertur autem
D. Thomas . ex traditione præconu Chrifti , quòd in-
Albertus Ma uariabiliter in Ecclefia recipitur , ipfum
gnus .
Lyran. quoq; Enoch venturum cum Elia Thef-
Andreas bite contra Antichriftum , &c.Sed de hoc
Cæfar, latius in verbo Elias.
Aretas. Candidum,vide in verbo Album.
Dentes candidi,vide in verbo Dens.
Dilectus candidus & rubicundus , vide
lib. 1.in dictione Amor, & Dilectio.
Dabo ei calculumn candidum Apoc. 2 .
vide in verbo Calculus.
Nubes candida Apoc. 1 4. in dictione
Nubes.
Candidum Byffinum, quære in dictio
ne Byffus .
CAHYT XXVI.
Canis.
ANIS Dicitur Hebraicè Che! ‫כלב‬
leb.Exod. 1 1. & in plurali Chele
Clet
bim, & Chelebi.
Canis animal latrabile à canedo dictú,
I
quia latrado fignũ canit. vnde Columel-
Columella.
la lib.7 . Quis hominü clarius, aut ( āta vo
ciferatione beftiam, aut furem prædicat,
quam ille latratu? Quis famulus amatior
Dii quis fidelior comes ? quis cuftos in=
corruptior quis excubitor vigilantior?
quis vltor,aut vindex conftantior: Deni-
que denatura canu lege Pli.lib. 1o.c.63 . Plinius.
De cane phrafes funt variæ infcriptu- 2
ra :Non mutire canem eft nulla effe per-
turbatione.Exo. 11. Apudfilios Ifraèlnon Exod. 11.
mutiet canis. Sic & Iudit . 1 1.d. Canis mor Iudith.11 .
tuus dicitur res uiliffima . 1.Reg.Canem mor 1.Reg.24.
tuum perfequerisrex Ifraël.Itě 2. Reg. 3. 2.Reg.3 .
Præterà caput canis vocatur res vilipen-!
denda. 2.Reg.3.Deniq; canem pro re vi
li inuenies Deut. 23. Non offeres pretium Deut. 23 .
proftibuli,necpretium canis in domo Domini
Dei tui.Quia vt notat Lyranus primoge- Lyran.
nita animaliù immundorum non offere-
batur,fed pretiu eoru vt habet Num . 8. Num.18.
Ceterum primogenitus canis non offere
batur , nec pretium eius, quia res vilis &
turpis eft .Item propter canis rapacitatē,
vt ait Gloffa.Putat auté Hierony.Olea- Gloffa:
fter non folùmde pretio primogeniti,fed Oleafter.
decuiufcunq; canis intelligi pretio. Qui
ergo Deo vel pauperibus offerut viliora,
quafi pretiu canis offerunt,cuius contra-
Matth.2 .
riu obtulere Magi, videlicet auru, thus & Iob 30.
myrrhe.Pro re etia vili poniturapud Iob.
vbi ait: Quorum non dignabar patres ponere
cum canibusgregts mei.
Canis reuerfus ad vomitum apud Pe- 3
trueftpeccator relapfus in culpam ,quod 2.Pet.2 .
etiam habetur Prou.2 6. Sicut canis reuer Prou.26.
fus ad uomitumfuumfic imprudens,qui iterat
ftultitiamfuam
Quid aute fit apprehendere auribus ca
nem,vide in verbo Apprehendere.
Canis viuus leone mortuo melior dici) Ecclef.9 .
tur.Ecclef. 9.quodduobus modis intelli-
gi poteft,vt notat fuper hunc locu Hiero. Hierony.
& Vatab. Prior fenfus eft,vt canis meta - Vatablus.
phoricè pro peccatore, & leopro viro iu-
to capiatur : fic autépeccator viuens per
poenitentia & opera fubfequentia poteft
merita
 CANIS .
merita iufti demortui fuperare.Ita planè
Matth.9.
Matthæus peccator fequutus faluatorë,
multis demortuis iuftis præftantiorfuit.
Pofterior tamen explicatio magis qua-
drat,vt canis viuus denotet hominem vi-
lem,qui præftat tyranno demortuo, tum
in huius vite vtilitatibus, quibus mortuus
caret,tum etiam in fpirituali falute,quam
viliffimus quifq; confequipoteftper po
nitentiam ,& augere, non aute diues mor
tuus, vt conftat de diuite purpurato , qui
Luc,16
nec aquæ guttam in flamis gehennæ po-
tuit obtinere.
4 Sed expofitores difputant, quid fignia
Pfal.67. ficet verficulus ille Pfalm . 67. Vt intinga-
tur pestuus in fanguine, lingua canum tuorữ
R.Salomo.
ex inimicis ab ipfo.Et quidem R.Salomo,
Vatablus.
& aliqui Hebræi , quos fequuntur Vata
Ianfenius,
blus,& Ianfenius putant in hoc Pfalmo
narrationem tantum effe beneficiorum,
que in populum Ifraël Dominus contu
lit,vel defcribi prælia Dauid. Et ita fen-
fus eft tanta erit hoftium tuorum ftrages,
vt de riais fanguinis effufi pes tuus intin-
gatur,& lingua canum tuorum ab inimi-
cis ab ipfo cruore rubefcat: cæterum certu
eft fub cortice literæ huius de myfteriis
Chrifti principali quidem intentione Spi
ritum fanctum egiffe. Vnde Paulus de
Refurrectionis & Afcenfionis Chriftivi-
Ephef.4: toria citat hunc Pfalmum Ephe.4.Agit
&
itaq; de vitoria Chrifti,& Ecclefia con-
trahoftes fuos Gentiles , & maximè Iu-
dæos fub Romanis proftratos . Ita expo-
Hierony. nunt Hieronymus, Lyranus, Genebrar-
Lyranus, dus,& Theodoretus,qui addit, fic Sym=
Genebrard .
Theodoret. machus hanc claufulam explanat:Vifran
Symmach . gatur pes tuus cumfanguine, & lambat cruo .
rem linguacanum tuorum , ab unoquoque ini-
micorum tuorum.Oftendit ergo Deu tan-
quam victorein,hoftium fuorum cruore
effufurum in excidio Hierufalem,vt fan .
guinis riuos canes lambant. Ideo Domi-
Matth. 23,
nus Iudeis dixit: Vt ueniatfuper uos omnis
fanguis iuftus , qui effufus eft fuper terram.
Myfticè verò canes ifti fancti prædicato
res funt ex inimicis,ideft ex Iudæis con-
uerfi ,quorum non dentes,fed lingua prę-
dicans Euangelium fanguine Chrifti ru-
Auguft .
bet.Ita Auguftinus fuper Pfalm .& Gre-
Gregor.
gorius hom.40.fuper Euangelium . Hos
canes venaticos Dominus mifit in mun-
Ioan.20 dum dicens: Sicut mifit me pater, ೮ cgo
Luc.10 .
mitto uos. & Luc. 10.Mifit eosbinos.
263
Canes metaphoricè Gentiles appella
5
tur.Item Iudæi perfidi , deniquedæmo-
nes.fic Pfal. 2 1.qui de Chrifto eft fecun Pfal. 21:
dum communem patrum fententia , Pro
pheta inperfona Chrifti dicit: Circundede
runt me uituli multi . & paulo poft:Circun-
dederunt me canes multi. & infrà. Erue à
framea Deus animam meam , & de manuca-
nisunicam meam.Vbi Theodoretus obfer
uat metaphoras huius loci eleganter dif-
pofitas.Nam Iudæi congregauerunt co-
cilium contra Iefum Ioan. 11. & de his Ioan. II,
dicit:Tauri pingues obfederunt me: quia tau
ri admittuntur in facrificiis Leuit. 1. De- Leuit.1.
inde Iudæi tradiderunt eum gentibus im
mundis. iuxta quod Dominus dixit: Et Matth. 20.
tradent eum gentibus ad illudendum , c. de
gentibus ergo dicit: Circundederunt me ca- Luc. 18.
nesmulti. Quia tamen Satanas cum his
omnibus cooperabatur , de illo intelligit :
Erue de manu canis animam meam.Quæ ex Matth.15 .
pofitio elegans eft, quia Gentiles in Scri
ptura canes vocatur propter fanguinem,
quem guftarefolent de hoftiis idolorum .
Ideo Gentili Chananææ Dominus di=
xit: Noneft bonumfumere panemfiliorum , Eccl.13:
mittere canibus. In codemfenfu Eccle-
fiafti 31. dicitur: Que communicatiofan-
to homini ad canem ? quod explanare vide
&
tur Paulus 2.Cor. 6.vbi ait. Que comu- 2.Cor, 6,
nicatio Chrifti ad Belial, aut que parsfideli-
cum infideli? In quo etiam fenfu exponit
Hilarius illud Matth. 7. Nolitefanctum Hilarius.
Matth. 7,
dare canibus,ideft myfteria fidei,fanctuq;
baptifmu nolite dare infidelibus in fuis vi
tiis perfeuerantibus,nifi refipifcere velint,
caninofq; mores exuere.Quamuis etiam
de hæreticis exponat Hieronymus qua- Hierony,
diu morecanum lacerant tunicam Salua
toris:de quibus Paulus . Videte canes , ui- Philip, 2:
dete malos operarios, uidete concifionem.
Cæterum negari non poteft , quin etia 6
Judæi canes in fcripturis appellentur in-
Eufebius:
terdum . fic explicat Eufebius libr. 1 o.de
demöftratione cap. 8. quod diximus ex
Pfalm . 2 1.Circundederunt me canes multi.
Propter infultum in Chriſtum,& latratū
contra Catholicos , imo etiã olim contra
Prophetas. Na de fatellitib⁹ Saulis cotra
Dauid legimus Pfa.5 8. Coucrtetur ad uef Pfal.s 8:
pera, famepatientur ut canes . Quia quafi
magno latratu Dauid interficere moliebā
tur,ficut in titulo eiufde Pfa.legimus : Quá
do mifit Saul, & cuftodiuit domum Dauid, uti
interfi-
 CANERE , CANTARE , CANTICVM .
interficeret eum.De eifdem quoq; Iudeis ,
& maximè de doctoribus corum dicit
Ifa.5 6.- Ifaias:Canes multi non ualentes latrare,&c.
Canes impudentiffimi,quòd quamuis apta=
ri poffit Catholicis quoque prædicatori-
bus & prælatis,qui vitia minimè reprehe
dunt , fed fuo potius indulgent ventri , vt
Gregor. explicat Greg fuper 1.Reg. 3.& Hiero.
Hierony. fuper Ifaiam . Nihilominus tamen Eufe-
Eufebius.
bius Cæfarienfis demonftrationis Euan-
gelicæ lib. 10. cap. 8. Iudæoru primores
canes huiufmodi fuiffe dicit,qui no latra-
uerunt contra eos , qui Chriftum, paftorë
omnium crucifixerunt,fed contra pafto-
rem ipfum cui bladiri potius debuiffent :
ideo legit:Non canes muti,fed ftupidi,&
Epiphan. amentes.Eodé modo Epiph.lib. 3. cotra
Antidicomarianitas ,canes rabidos intelli
git,qui neq; latrant, neq; Dím agnofcut,
fed potius illum mordent.Sic filium Dei
Luc.11. mordebant dicentes: In Beelzebub eiicit
Ioan.8. dæmonia: Et Samaritanus es tu, dæmoniu
habes.Eode modo de primoribus Iudeo-
Cyrillus. rum exponit Cyrillus fuper Ifaia, & ibi-
Gloffa, dem Gloffa & Lyranus .
Lyran. Canes etiam detractores vocantur pa-
8 Etè quoq; Pfalm. 66. & 67. infcribitur Pfal.66.
cifq; diuifores.fic explicant D.Thomas,
D.Tho.
& Lyran.illud Apoc. Foris canes , quos à
Lyran,
ciuitate cælefti Spiritus fanctus excludit,
Apoc.22 .
Beda, in quafumma pax eft,fic etiã Beda , quia
de idolatris nopoteft intelligi : de quibus
paulo poft fubditur & idolis feruientes .
Apprehedere auribus cane,vide lib.1 .
in verbo Apprehendere.
CAPVT XXVII.
Canere, cantare, canticum.
ANERE Dicitur in Hebræo
‫שור‬ CA
Sur,vt patet Pfal.7 . & 2. Reg.19 .
& cantores Sarim.
I Canere propriè eft voce modulari,qua
uis etiam dicamus tuba vel tibia canere.
Cicero , vnde Cicero . Quemadmodum,inquit,ti-
bice fine tibiis canere,fic orator fine mul-
titudine audiente eloquens effe non po-
2 teft,lib. 2.de oratore. In fcripturis aute
Regula. facris quado in titulo alicuius Pfalmi po-
niturcanticu Moyfi,vel Dauid, aut alte
rius :canticu fignificat laude Dei,vel actio
Iudith. 16. ne gratiarum Sic Iudith 16.Tunc canta-
uit canticu,ideft gratiarum actionem. Et
Pfal . 38. Pfal.38.Canticu Dauid. Copofuit autem
hoc canticum,vt Theodoret.ait,quem fe- Theodoret
quitur Ianfen. Cufugeret Abfalon, & Selanfenius,
meicotumeliis prouocatus effet,vt in ad-
Pfal.39 .
uerfis gratias ageret: quia vt dicit Pfa. 39.
In die mandauit Dñs mifericordiam fuam, &
in nocte caticum eius, ideft in tribulatione.
Et Pfal.44.infcribitur: Canticu pro dilecto. | Pfal.44.
Vbilaudat Deu pro aduentu Meffiæ.vt
notat Theod. & Ianfen.fecundu omnes Thedoret.
Ianfen.
tam Hebræos,quàm Catholicos.Porrò,
quòd Pfalm. 64.Te decet hymnus Deus in Pfalm.64.
Sion.in titulo ponitur canticũ Hieremiæ,
nohabeturin Hebrço, neq; in exaplo,vt
notat Theo.fed Pfalmus eft à Dauideco Theodoret.
pofitus, quauis refpexerit ad captiuos in
Babylonia fub Hieremia, & aliis Prophe
tis,fed de Ecclefia Chrifti vaticinium eft,
vt Ianfen.notat,&Genebrard quia dicit:
Adte omnescaro ueniet, iuxta illud Matt.
Multi ab Oriente & Occidente uenient.Simi Matth: 8.
liter quòd in titulo Pfal.65. ponitur can Pfal, 65 .
tikum Pfalmi refurrectionis , in Hebræo
nohabetur,neq; in Septuag.neq; in exa-
plo,vt notat Theodor.Sed adicctum eft, Theodo.
quia de liberatione populi Dei à periculis
agitur fubfpe refurrectionis Chrifti . Re-
Pfalmus cantici , quia in vtroq; agitur de
laudibus Dei propter conuerfione. gen-
tium ad fide Ecclefie, & de liberatione fi-
deliu ab infidelium crudeli tyrannide, vt
notat Theo.Pretereà in Pfal. 7 4.infcribi Theodor.
tur Pfalmus cantici Afaph . Quia laudes Pfal.74.
continet Dei iudicaturi iuftè,præmium-
que iuftis largituri,vtnotant Genebrard. Genebrard.
Theodor. &Ianfen. Vnde Symmachus Theodoret,
lanfenius.
pro cantico vertit: Triumphalis de immorta Symmach .
litate , quia in fine dicitur: Omnia cornua
peccatoru confringam, & exaltabuntur cor-
nua iufti.quòd fiet planè, quando Dís di Mat
th. 25.
cet peccatoribus. Ite maledicti,&c.iuſtis ve
rò :Venite benedicti, &c. vt notat Aug. & Auguft.
Caffiodor.Porrò, quòd Pfal.75 . infcri- Caffiodor.
Pfal.75 .
bitur canticu ad Affyrios indicat prædici )
cotra Senacherib ,de cuius exercitu 185.
millia Angelus Dúi vna nocte deleuit.
4.Reg. 20. Ita Theodor. & Lyran. &c. Theodor.
Additq; Theod.in Pfal.Qui habitat in ad Lyranus.
iutorio Altiffimi. Canticu infcribi,quia de
eade agitur ftrage Affyriorum.Prætereà Pf al,86, .
4.Reg.20
Pfal. 86. in titulo ponitur cãticum , quia
de fundatione Ecclefig in Chrifto fuper
Apoftolos, & maximè omniu fupra Pe-
trú,& de gentiu vocatione laudaturDeus
cum
 CANERE , CANTARE , CANTICVM .
cum dicitur: Fundamenta eius inmontibus
Theodoret. fanctis.Ita Theodoret. Genebrard, Aug.
Genebrard.
Beda,Remig.Caffi . & alij patres :de qua
Auguit .
Beda. Matth. 1 6. Super hanc petram ædificabo.
Remigius. Ecclefiam meam. Deniq; cantare pro lau
Calliod. dare.legitur frequenter Pfal. 12.Cantabo
Matth. 16.
Domino,qui bona tribuit mihi, Sic Pfa. 20.
Pfal. 12.
Pfal. 29.Pfal.5 8.Pfal.67.Pfal.70.88 .
100.Pfal. 149.Pfal. 143. Pfal.97.Pfa.
104.Pfal.137.Ifa. 5.2 6.42.b. 55.d.
Hierem. 20.d.Ephef. 5.e.Coloff.3.c.Iu
dic. 5.a. &c.
Catare canticum nouu in Scriptura fa
3
cra,vnu è tribus fignificat fecundù obfer-
Regula
uationem patrum , videlicet aut quod in
illo cantico myfteria legis nouæ contineā
tur , aut quod agatur de renouatione per
gratia veteris hominis, aut deniq; pro no
uis tunc beneficiis acceptis gratiæ reddan
tur.Hos tres modos affignat expofitores
Pfal.32. fuper illud Pfal.3 2. Exultate iufti in Domi
noc.Cantate ei canticum nouum.Vbi Hie
Hierony: ronymus primam affignat ratione.Can-
tate,inquit,canticum nouum,quia nouus
homo venit in mundum,noua legem in-
ftituit nobis , nouam ecclefia per baptif
Auguft: mum.Eodem modo Auguft. Cantate, in
quit,ei canticum gratiæ fidei. Secundam
Caffiodo, rationem tangunt Coffiodorus & Glof.
Gloffa. Cantate canticum nouum, quia non fuffi
Matth.5 . çit iuftitia Pharifaica: Nifi enim abundaue-
ritiuftitia ueftraplufquam Scribaru & Pha
rifæorum , non intrabitis in regnum cælorũ.
Lyranus. Tertia expofitio Lyrani,Vatabli Ianfe-
Vatablus.
nij ,& Genebrardi. Quia noua inquiunt
lanfen.
Genebrard. femper recipimus beneficia , noua debe
mus catica gratiarum actionis exoluere.
Agiturautem hic de beneficio intypo fa
to regi Ezechia cotra Senacherib, vt pu
Theodoret. tat Theodoretus. Secundum has rationes
Pfal. 39.
intellige,quod dicitur Pfal.3 9.Et immifit
in os meum canticum nouuŭ , carmen Deo no-
ftro , quia videlicet de incarnationis filij
Dei beneficio fit mentio. Nam Heb. 10.
Heb.zo.
exhoc Pfal.Paulus allegat: Sacrificiuer
oblationem noluifti, corpus autěaptafti mihi.
Genebrard. Ita exponit Genebrar. Vatab.Lyranus,
Vata blus.
Hierony.Aug. Beda,Haymo,Caffiodo.
Lyran.
Hierony. & alij patres. Ite Pfal. 5.Cantate Domino
Aug. canticu nouum , quia etiam de Saluatoris
Beda . aduentufit mentio,vt Theodor.notat, fci
Haymo.
Caffiodo. licet: Dicite ingentibus, quia Dominus regna
Pfal.95. wir.Ide habetur Pfal.97. & Pfalm. 143.
Theodoret. Item de eodem aduentu Chriſti.Iſa.4 2. Į
264
Cantate Domino căticum nouum, laus eius ab Ifa.42.
extremis terre.Sic de nouo teftamento ex
ponunt Hierony. Cyrill . Procop . hic & Hierony.
Iren.lib.4.c.2 1.Clem. Alex.in protre- Cyrillus,
ptico,Chryf.to..in Pfa.115.de hocca Procopius.
Iren.
ti co Apoc . 5.
Clem.Alex ,
Canticu noctis fanctificatæ folennita- Chryfoft .
tis eft canticum , quòd cantari folebat in Apoc.s
Pafcha, quado Phafe Iudçi celebrabat ob 4
beneficium liberationis ab Agypto . Sic
Ifa.30.Canticum erit uobis,ficut noxfancti- Ifa.30 .
ficatefolennitatis , Gloffa & Lyra.putant, Gloffa.
decantico iuftorum intelligi in die iudicij Lyran .
finalis,quando audient : Venite benedicti Matth.25 .
patris mei. Quod erit fimile cantico popu
li ab Aegyptiaca feruitute liberati. Sed
Hieronymus ironicè potius dictum exi Hierony .
ftimat Iudæis qui perituri erat,partim in
excidio Hierofolymitano fub Romanis
partim in die finalis iudicij , quafi dicat
eis,caticum erit vobis ficut in nocte Paf-
chatis:ideft nequaquam ita erit,fed mife-
rè peribitis.Puxta illud Ioan. 8. In peccato Ioan.8
ueftromoriemini,
Verti aliquid in canticum eft verti in
5
irrifionem fob.30 . Nunc in eorum canticu Iob 30.
uerfusfum,ideft in irrifionem, vt exponit
Gloffa Septuaginta vertunt: Nunc autem Gloffa.
in cythara eorum fum , ideft cantiones de
meper ludum canut. In eodem fenfu'de!
Iudæis irridentibus verbum Domini,di-
citur Ezech.3 3. Audiuntfermones tuos , Ezech.33 .
nonfaciunteos, quia in canticum orisfui uer-
tunt illos,ideft in ludibrium & rifum.Ta-
les,inquit,Hieronymus funt vfque hodie Hierony.
multi in Ecclefia ,qui dicut: Venite audia
mus illu,& illú mira elequetia predicatio
nis fuæ verba voluentem: plaufufq ; com
mouent,& operari negligunt. Proptereà
Luc.11.
cum dixiffet Dominus: Beati qui audiunt
uerbum Dei adiecit, & cuftodiunt illud. In
eodemfenfuThren . 3. Factusfum inderi- Thren.3 .
fum omni populo canticum eorum tota die.
Canticum Patruelis eft canticũ Chri- 6
fticognati hominum fecundum carnem.
to meo canticum Pa- Ifa.s:
Sic Ifa . 5.Cantabo dile&
truelismei uineæfuæ , ideft cantabo Deo
Patri , dilecto meo , vt exponit Hiero- Hierony.
nymus . Canticum lugubre patruelis
mei , ideft canticum Chrifti cognati mei
fundum carnem,'de vinca fua , ideft de
depopulo Iudaico propter fummam in-
gratitudine repudiando ,& vt Vata.notat Vatab.
in Hebreo habetur Sirath,ideft canticum
lugu-
 CANERE , CANTARE , CANTICVM.
Hierony. lugubre,quòd confirmat hoc loco Hiero. [
fubdens cantat Propheta carnien lamen-
tabile populo Ifraël quod compofuit ille,
Luc.19. qui uidens ciuitatefleuitfuper illam.Et rur
fus clamabat: Hierufalem , Hicrufalem , & c.
Matth. 23 . quoties uolui congregare filios tuos,& c.
Canticú quafi meretricis vocatur poe.
7
nitentia, qua peccator allicit Deum ad re
conciliationem ,fic dicitur de Tyro vafta-
ta deinde verò renouata poft feptuagin-
ta annos defolationis,& pœnitentia agē-.
Ifa.23. te Ifa. 23. Et poftfeptuaginta annos erit Ty
ro,quafi canticum meretricis, fume cytharam
circui ciuitatem meretrix frequenta canticu,
ut memoria tuifit,ideft canticum quod ca-
Hierony. nebas,ut exponit Hierony . in oftentatio
nem, conuerte in carticum lugubrepo-
nitentiæ. Hoc confilium Spiritus fancti
imitata eft muler,que erat in ciuitate pec
Luc.7. catrix Luc.7.cecinitq ; ad pedes Chriſti
poenitentia lugubre canticum ,quo venia
obtinuit,& gratiam.
8 Cantica lyræ funt Iudæorum in lege
veteri catus , & ceremonia fine cordis pu
Amos 5 . ritate Amos 5.Cantica lyræ tuæ non audia.
quòd Hierony. ad tribum Iuda dictum
Hierony .
putat,quæ Deo & dæmoniis pariter im-
molabat. Alij ad decem tribus dici contē
dunt ,contra quas hoc capite vaticinatur
Amos. Sed parum refert cum fenfus legi
timus fit Deo laudes externas acceptas
ad meritum non effe corde præuarican-
Lyran. te.ficut etiam exponunt Lyranus & Van
Vatablus.
tablus .Vnde apud Matt. Dominus Pha
Match.is. r.feis hoc morbo laborantibus dixit:Hya
pocrite beneprophetauit de uobis Ifaias,po-
pulus hiclabiis me honorat,cor autem eorum
longe eft à me.
Cantica in luctum vertere, item ceffa-
9 re facere cătica,vaftationem & defolatio-
nem fignificant. Sic de excidio Hierufa-
lem fubRomanis propter necemfaluato-
Hierony. ris,exponit Hierony . illud Amos 8. In
Amos 8.
die illaoccidet Sol in meridie,& c .& conuer-
tam omnes feftiuitates ueftras in luctum , &
cantica ueftrà in planctum, quia moriente in
Cruce Domino Sol obfcuratus eft in me
ridie: vnde vindicta proceffit contra Hie
Eufebius.
rufalem fic etiã exponit Eufebius lib. 10.
de demonftratione capit. 6. Et vrget non
poffe aliter huc locum intelligi. Sic expo
Cyprian .
Ruffinus. nunt quoq; Cypria. libr. 2. aduerfus Iu-
Rupertus. dæos,cap. 23.& Ruffinus in expofitione
Giofla ordi. Symboli , Rupertus & Gloffa ordinaria.
Cæterum è contrario Lyranus , & Vata- , Lyranus,
Vatablus.
blus opponunt nullo modode excidio
Hierufalemfub Romanis intelligipofle ,
fed de captiuitate potius decemtribuum,
fub Affyriis, quia fubditur , qui iurant in
delicto Samaria, & dicut viuit Deus tuus
Dan.Refponderitamen poteft pro prio-
rifententia, ita poffe contextum aptari: In
die illa deficient uirgines pulchra : & adn-
lefcentes in fiti , qui iurant in delicto Sama-
rie ,ideft in die illa vaftationis Hierufalē
fub Tito deficient adolefcetes ifti, qui mo
do iurant in delicto Samaria, quatum ad
fuamprogeniem & getme. Nec habebūt
vltra fpem remeandi in Iudæam : vnde
fubditur ad hoc explicandum in fine ca-
pitis: &cadent & non refurgent vltra.Ne
pè , nec ipfi, nec progenies corum:quòd
pra dicit quoque Dominus apud Matth. Matth.23.
Ecce relinquetur uobis domus ueftra deferta.
Eadem phrafis denotat finem vniuerfi,
Ifa . 2 4.Cum cantico non bibent uinum,ama- Ifa.24:
raerit potio bibentibus illud. Quòd expo-
nit Hierony. detempore confummatio- Hierony.
nis faculi , quando erit in terris preſſura Luc,21.
gentiu:& veniente ad iudiciumDomino:
Plangent fe fuper eum omnes tribus terræ. Matth.14.
Denique de vaftatione Tyri dicitur Eze Ezech, 26 ,
chie. 26. Quiefcere faciam multitudinem
canticorum tuorum,ideft vaſtabo te,& de-
folabor.
Cantica facra in prophanos vfus con- ΙΟ
uerterereprehenditur Amos 6.Qui cani Amos 6
tis ad uocem Pfalterii,ficut Dauid putauerunt
Hierony .
fe habere uafacantici. Vbi Hierony. notat
reprehendi magnates domus Ifraël:quia
quod Dauid inuenit ad cultum Dei,can-
tica videlicet , & fonum tibiarum, ipfi ad
carnis referebant voluptatem. E cötrario
vero tanta erat pietas captiuorum in Ba-
bylonia , vt rogati, vt cantarent hymnos,
quos in templo concinere confueuerant,
refponderent in Pfalm.Quomodo cantabi- Pfal. 137.
muscanticum Domini in terraaliena?videli-
cet, nefacra mifcerent prophanis , in quo
fenfu Dominus dixit : Nolite fanétumdare Matth.7-
canbus.
Canere iuxta dies iuuetutis eft infpiri- II
tu renoua i fic de Ludako populo dicitur
Ofe.2 . Canet iii wvxta dies inuentutis fuæ. Ole,2:
hoc eft,quando reliquiæ Iudæorum con
uerfæ fuerint ad fidem in lege gratiæ can
tabunt in gratiarum actionem,ficut in iu-
uentute fua , quando afcenderunt de
Ægypto.
 CANI , CAN VS.
Hierony. Ægypto.Sicut exponüt Hier.Ly.& Vat.;
Lyran. Canere nonnunquam accipitur pro co
Vatablus.
quod eft prophetare velfpiritu loqui di-
12
uino in bonum vel etiam phanatico in
| 100- 3 6,
malum:in bonum,quidem Iob. 3 6. Memě
toquod ignores opus eius : de quo cecinerunt ui-
ri.Ideft fancti Prophetæ vel doctores Sa
pientes:qui de diuinis olim metricè fcri-
D.Thom. bebant: vt notant D. Thom .& Lyranus.
Lyran.
Pro.25. Item fecundum eandem phrafim Prou .
25.Acetum in nitro , qui cantat carminacordi
Beda.
pefsimo.vbi Beda Acetum(inquit ) fi mit-
taturinnitrum ,feruefcit protinus nitrum ,
& ebullit:fic & peruería mens , quando
per increpationem corripitur: aut prædi
catione prouocatur ad bonu : exæfluat, &
faftidit. Tales erant Pharifæi quibus Do-
Joan8-
minus dixit:Qui exDeo eft,uerba Dei audit:
propterea uosnon auditis,quia ex Deo no eftis.
Talis fuit Herodias quæ quafi nitru, ace-
to miffo, imflamata furore, prædicatione
Marc. 6.
Baptifta.retribuite i mala pro bonis. In
1.Reg.19.
malum verò de Saul Rege dicitur. 1.Reg.
Etexpoliauitfe ipfe ueftimentisfuis:& prophe=
tauit,& c.& ccanit nudus , tota die ac nocie.
Lyran.
De quo duplex eft fententia altera Lyra-
ni, & quorundam Hebræorum tenentiu,
quodverè fpiritu Dei Saul in Naioth Ra
matha prophetauerit,neque omnino nu .
dus, fed regalibus duntaxat veftimentis
Hierony. exutus . Quod etiam Hieronymus, velcol
lectorfententiarum eius in quæftionibus
fuper libros regum fubindicat fed alterat
Beda.
fententia eft Bedæ,fuper.1.Reg.& Vata-
Vatablus.
bli.Quodfpiritu correptus immudo pro
phetauerit,aliena prodens occulta,cui ſen
tentiæconfentio libentius :tum quod ip-
fe arreptitius fuerit:tum etiam ,quia men-
dofe legitur cecinit,cum fit legendum ce
cidit:nempe vt cadunt arreptitij , fic enim
legimus Hebraicè.vbi verbum Naphal,
eftcadere, & nunquam in tota fcriptura
fignificat canere, vt conftat ex dictionario
Pagnini, & Biblioru Coplutenfium. Sic
Vatablus. etiam vertit Vatablus, & Chaldaicus. Itē
Chaldæus.
Septuag. έπεσε
ε'were yvμvos :Cecidit nudus.
Vinea Meri cantabit mihi. vide in ver
bo Vinea.
¶Voxcantantis in feneftra.Sopho.2.vi-
de in verboFeneftra.
¶Cantauimus vobis tibiis , vide in ver-
bo Tibia.
Canere vel clangere tuba, vide inver-
bo Tuba.
265
CALVT XXVIII.
Cani, Canus.
ANESCERE Hebraicè dicitur ‫שוב‬
CA N& Canus vocatur Sab Iob. 15.
Sub
1.Reg. 12 .
Cani dicuntur capilli , qui in fenectute I
albifiunt:vnde canum caput quod canis
refperfum eft.Leuit. 19. Coram cano capite Leuit.19.
confurge, Et Sap.4. Canicnimfuntfenfus ho- Sap.4.
minis.Ideft prudentia minoris ætatis, pro
canicie reputatur.
Canos effundi in homine,ipfo ignoran 2
te,magnam denotat incogitantia: & cor-
dis ftupiditatem . Sic legimus de populo
Ephraim idolatra Ofe.7.Alieni comederut Ole.7.
robur eius: ipfe nefciunt :cani effufifunt in eo :
& ipfe ignorauit. Ideſt Affyrij vt exponit
Hieronymus ,vires decem tribuum , quæ Hierony.
vocantur Ephraim, confumpferunt , per-
mittente Domino,propter idolatria po-
puli,& vfque ad caniciem,& fenectutem,
quando captiui ducendi erant, ignoraue-
runt quodfcelera fua , caufa fibi perdi-
tionis extitiffent. Ita etiam explicant Cy Cyrillus,
ril.Theodoretus, Theophy. & Chaldai- Theodoret,
Theoph .
cus paraphraftes,qui fic vertit. Ipfa infir Chaldæus.
mitas,etiam num affequuta eft eos : Et ipfi
non noruntformidare à facie mea. Et cer
te hoc maximum malum eft, ignorare pec
catorem peccata fua,caufam fibi effe ma-
lorum omnium ,quod contigit etiam Hie-
rufalé,quam Dominus fleuit dicens : Quo- Luc.19 .
niamfi cognouiffes & tu fubaudi peccata tua
caufam effe ruinæ tuæ.
Cani populi Iudaici poflreinam deno 3
tant reliquiarum eius ætatem , Ifai. 46. Ifai.46.
Audite me domus Iacob : & omne refiduum
domus Ifrael , qui portamini à meo utero:
quigeftamini à mea uulua , ufque ad fenectam
ego ipfe , & ufque ad canos ego portabo. vbi
Quamuis populus Ifrael propter fuam
perierit incredulitatem vt exponit Hie . Hierony.
ronymus, reliquias tamen eius faluatu-
rufe Dominus prædicit: partim fub Apo
ftolis,qui in die Pentecoftes Act . 2. con- Act.2,
uerterunt ad tria millia,& alios alias , par-
tim in fine mundi,poft necem Antichri-
fti , quando fiet vnum ouile & vnus pa .
for loan.10.Lyranus putat reliquias vo Ioan. 10.
cari partum qui à Baby lonica fub Cyro Lyran,
captiuitate liberati funt:partim verò qui
fub Chrifti lege ante mundi finein,
LI conuer-
 CAPHARNAVM .
conuertentur de quibus principalis eft
Vatablus, huius capitis fcopus. Idem tenet Vata-
blus .Vnde Dominus de his etiam electis
ex Iudæis dicit in tribulatione Anti-
Matth.24. chrifti: Propter electos breuiabuntur dies illi ,
Ioan.10.
& Ioa. 10.Norapiet eas quifquã.Ideft oues:
de manumea , nemo rapieteas de manu patris
mei.Ego pater unumfumus.
CAPVT XXIX.
Capharnaum .
APHARNAVM inter
pretatur villa pulcherrima,
Hierony.
Matth vt Hieronymus ait , fuper
Matth.11 . Et tu Capharnaum
ufque ad cælum exaltaberis ,uf-
que ad infernum defcendes. Quia videlicet cu
effet ciuitas populofa, maritima , & metro
polis Galilæa , figna Dominus plurima
in illa fecit:& tamen adhuc manfit incre-
dula.Quia nobilitas, negotiationes mer-
cium , & lucra viam Spiritui fancto fo-
lent frequenter occludere. Non ergo mi-
Ioan.4 . rum fi in hac ciuitate infirmabatur filius
Quæftio. Reguli. Illud autem rogare quis poffet.
Quare Dominus tot figua fecit in Caphar
naum , quam hoc loco dicit incredulam
ad infernum decenfuram , cum tamen in
Luc.4 . patria fua Nazareth figna facere noluerit,
rogantibus ciuibus : Quanta audiuimus facia
in Capharnaumface& hic in patriatua? Nam fi
incredulitas ciuium fuorum impedimen
to erat ne ibi miracula faceret , vt dicitur
Mar.6. Mar. 6. Eadem incredulitas ciuitati Ca-
pharnaum improperatur :in qua tamen in
numera figna fecit.Ad quod plane refpon
dendum eft in Nazareth vix quenquam
inuentum effe, qui crederet Chrifto, imo
contemnebatur ab omnibus . In Caphar
naum verò licet incredula ciuitas in com-
munifuerit:aliquos tame inea principes
viros credidiffe certu eft:fcilicet Ceturio
Matth.8.
Ioan.4. nem , de quo Dominus dixit : Non inueni
tantamfidem in ifrael. Item Regulum cum
Matth.9. domo fua tota, præterea Matthæum qui
de Publicano conuerfus euafit Apofto-
lus.Vnde quando fpes conuerfionis alı-
quorum effulget, etiam fi multitudo
refiliat,non eft à prædicatio-
neceffandum .
(.. )
CAPVT XXX.
Capilli, cincinnus,crines,
com4.
APILLORVM cæfaries item
‫צמית‬
cincinnus dicitur Hebraicè Sa-
C
mah vt patet Cant.4.
Capilli dicti funt , quafi capitis pili, cin= I
cinnus autem dicitur pars capillorum in
torta , quæ manu capitur, vnde qui ita ca
pillos habent cincinnati vocantur.
Capillos iuftorum effe numeratos, di- 2
uinam erga protectionem eorum deno-
tat prouidentiam.Sic legimus apud Mat Matth.to.
th . & Lucam ,veftri autem capilli capitis om Luc.12
nes numeratifunt. Quod fi roges cum om-
nium rerum nume: um,menfuram, & pon
dus nouerit Dominus,qui omnia fecit in
numero , pondere & menfura, Sap. 11. Sap.11.
Quare de capillis iuftorum peculiariter
hoc nobis dixerit: refpondendu eftiphra-
fim effe fcripturarum:ad denotadam om Regula.
nimodam alicuius cuftodiam , & incolu
mitatem,dicere de capite illius nec capil
lum vnum periturum ,aut humi cafurum.
2.Reg.Viuit Dominusfi ceciderit capillus de 2.Reg.14.
capite eius in terram, & 3.Regum dixitque 3.Reg.1 .
Salomon,fi fuerit vir bonus: Non cadet ne=
que unusquidem capillus eius in terram , & A&. A&
t.27.
27.Quianullius ueftrum capillus de capite pe Luc.21 ,
ribit.Deniq;apud Lucă. Eritis odio omnibus
hominibus propter nomen meum: & capillus de
capite ueftro nonperibit .Ergo numerati effe
dicuntur capilli iuftorum, vt neque vnus
ex illis pereat.Quod tamen de martyri-
bus dictum ,in gloriofa nihilominus refur
rectione complendum eft, non in hac vita
mortali , ita vt quidquid martyres pro
Chrifto perdiderint , vfque ad minimuca Greg.
pillum recepturi fint ,vt exponit Gregor.
homil. 34.in Euangelia quem fequuntur
Beda fuper Lucam,& Gloffa & Lyranus Beda:
Gloffa.
quod fiquis obiiciat aliquos fanctos fuper Lyran.
fuum habuiffe fortaffe capil itium : nec Quæftio.
decere,vt corporibus gloriofis aliquid fu-
perfluum reftituatur . Refpondet Augu- Aug.
ftinus. libr. 2 2. de ciuitate cap. 20. fuper
flui quidem capilli in alium conuerten-
tur gloriofi corporis ornatum : ita vt de
formitas pereat:capillus auté non pereat. Greg.
Poftremo myftice Greg. libr. 2.Mor. & Orig.
Orig.homil.8.in Leuit,& Ambr.li. 2. de Ambrofi .
Spiritu
 CAPILLI
Spiritu fanéto, per capillos cogitationes
iuftorum intelligunt : quæ in Deum re-
late,numeratæ funtad præmium æternu,
& minime pereunt.
3 Capilli verticem confringere , eft arro-
Pfal.67. gantiam alicuius conterere . Pfal . 67. Ve-
runtamen Deus confringet capita inimiccrum
fuorum:uerticem capilli perambulantium in de
lictisfuis. Diximus fupra in verbo canis
num.4.præfentem Pfalmum de Chrifti
in cælum afcendentis intelligi triumpho
Eph.4.
fecundum Apoftolum Ephe..Putat au-
Lyran.
tem Lyranus turres Hierufalem cæfa-
riem & capillorum vertice per metapho-
ram appellari , quas prædicit Propheta
fub Tito & Vefpafiano conquaflandas : fi
cut Dominus dixit. Luc. 19. Et ad terram
Luc.19:
Genebrar. profternent te.Porrò Genebrardus crines
& comarum verticem co frigendum Iu-
dæorum & poftea Romanorum exponit .
Hierony Denique Hierony . Auguft , & alij patres
Aug. capillorum verticem fuperbiam & ela-
tionem intelligunt , quain Dominus vel
benigne per poenitentiam frangit . vt il-
loan.4.
lius Reguli cui dixit : Nififigna e proli-
gia uideritis , non credutis , vel obftinatio-
nem calcat. ficut illius Pharifæi , qui di
cebat:Nonfum ,ficut cæteri homines . ita hic
Luc.18.
Aug. ad mores docet Auguftinus .
4 Coma eft cæfaries capilloru, de quafpo
fus dicit Ecclefiæ Cant. 7. Coma capuis tui
ficutpurpura regis iunéta canalibus , vbico-
ma cogitationes funt , canales verò quin-
que vulnera Chrifti quibus fponfa tingit
cogitationes fuas vel vt Gregor, explicat
Gregor,
canales funt diuina verba,quibus iungens
cogitationes fuas, inardefcit in amore Dei
iuftus:fic Mariafedensfecus pedes Domini au
diebat uerbumillius , iungebatque comam
cogitationum frarucanalibus verbi Dei,
vt quafi purpura flammefceret charitate.
Luc.ro. De coma vide in verbo Barba .
ཤ་
De locuftis quæfub ter pus Antichri-
5
fti exiturę funt de puteo Abyfsi vt noceat
reprobis ,quos homines feroces & barba-
Apo.9. ros futuros credimus, dicit Ioan.Apo . 9 .
Etfacies earum ,tanquam facies hominum : &
capillos habebant ficut capillos mulieru . Dicit
habituras facies hominu,tum quia homi-
nes erunt,turn etiam quia humanitatem
fimulabunt.Capillos autem quafi mulie-
rum habebunt : quia moribus erunt effe-
Gloffa: minatis , vt ait Gloffa , & blanditiis deci-
pient,vel capilli erunt minores, qui adhæ
266
rebunt eis,ita etiam D.Thom.vel vt ( in- D.Thom .
quit) Haymo fortè foeminas fecum ad Haymo.
decipiendos homines adducent fanctita-
ten fimulantes.Ergo in facie hominum ,
& capillis mulierum veftimenta funt
ouium,de quibus Matth 7.Attendite àfal- Matth.7.
fisprophetis : qui ueniunt ad xos in ueftimen-
tis ouium,& c.
In cincinno capitisapprehenderet ro . 6
prium eft Angeli, quiad menfuram lume
propheticum fubminiftrat illi , quem ap-
prehendit.Ezech.8.Et miffafimilitudo ma- Ezech.8,
nus apprehendit me in cincinno capitis. Vbi
imaginaria fuit apprehenfio , vt exponut
Hierony,Gloffa , & Lyranus. Sic & Theo Hierony.
Gloffa.
doretus,non(inquit)translatum fuit cor- Lyran,
pus,neque oculis carnis contemplatus eft,
&c. Apprehendit aute in cincinno , ideft
in flocculo capillorum quantum pug.llo
poteft comprehendi , vt Lyranus notat.
In quo denotatur menfura diuini manda
ti:vt Vatablus ait . Enim verò ad Iudæo- Vatablus.
rum fcrutanda pcccata Propheta non pla
ne temere,fed fecundum menfuram chari
tatis & diuini mandati leuabatur Neque
enim homini licet de occultis proximi
Luc.7.
temereiudicare peccatis.Iuxta illud Luc.
Nolite iudicare nontudicabimini. Vel cin-
cinnus fignificat menfuram fpiritus pro-
phetie communicati . Quia folus filius
Dei non accepit spiritum ad menfuram:
reliqui verò fecundum menfurā donatio
7
nis Chrifti.Eph 4. Quod verò legimus
Eph.4.
Daniels vltimo Habacuc in capillo por
tatum ab Angelo , in Babylonem,non eft
intelligendum , virtutem fuam motri-
cem Angelum ad capillumtantum appli
cuiffe quem alioquin pondere reliqui
corporis auulfiffet . Sed totum corpus fub
leuauit , vt notat Lyranus , fuper capillos Lyran.
autem videbatur ponere manum, vt cogi
tationem Prophetæ furfum ad cæleftia
dirigeret,vt non ad gloriam inanem , fed
ad gloriam Dei , opus illud mifericordiæ
faceret:iuxta illud Matth. Nefaciatis iufti- Matth.6.
tia ueftra cora hominibus:ut uidcamini ab eis. Matth.5 .
Et thefaurizate uobis thefauros in cælo. An
verò fuerit alius Propheta ifte Habacuc
ab illo ,qui inter duodecim Prophetas nu
meratur,agimus lib.8.in verbo Habacuc .
8
Eftpræterea quæftio inter expofi-
tores quid fibi velint feptem illi crines,
quibus abrafis Samfoinperdidit fortitudiQueftio .
nem.Sic enim legimus de i alila Iudic.16. Ludic.16 .
LI 2 Voca
 CAPERE.
Vocauitque tonforem er rafit feptem crines
eius. vbinotandum fuper naturale fuiſſe
donum illud fortitudinis ,& gratiam gra
tis data , quod fatis Samfomindicauit Da
lilæ dicens: Ferrum (inquit ) Nanquam aſcen
ditfupercaput meum : quia Nazarausfum.
Ideft confecratus Domino,fi: Rafumfuerit
caput meum,recedet à mefortitudo mea , dɔ-
num itaquegratuitum,voto violato recef
fit. Quod fi quis obiiciat quare feptem
crines,potius quá octo,vel decem, raden-
Lyran. di erant,vt recederet fortitudo,refpondet
Vatablus, Eyranus ,item & Vatablus , non intelligi
quidem feptem fimplices capitis pilos,
quibus radendis, non erat opus tonfore:
fed potius feptemfloculos , quibus , tota
Cafaries conftabat.Sic fæpe vota fua vio
2,Cor,6. lantes,gratias perdunt gratis datas : vnde
Paul. Videte ne in uacuũgratiă Dei recipiatis.
Capilli tui ficut greges caprarum , vide
li.i.verbo, Afcendere.n. Capillicãdidi
Apo.1 .& Dan.7.vide in dictione Candi-
dus.
CAPVT XXXI.
Capere.
‫שבה‬ APERE & captiuum ducere He
braicè dicitur Sabah.Ifai. 24.Hier.
C
41
I
Capereidemferè eft , quod accipere,
de quo egimus lib. 1.literà. A. eft tamen
caperelatifsimæ quidem fignificationis,
quofecundum varias phrafes,frequenter
vtitur fcriptura:ex quibus quædam cla-
ræ funt.Dicimus enim capere experimen
tu,ideft experiri, Gen. 24. capere feram
Leuit.17.capere ciuitate, vel regnü Deut.
2.& 2 0.capere reges, ideft captiuos acci
pere.Iob.i.Capere Confilium.Iud . 21 .
Caperecibum.i.Reg.1 : Locus etiam di-
citur capere ,vel non capere , ideft capax
effe fic . 3.Reg.8.Cæli cælorum capere tenon
poffunt.In quo immenfitas Dei fignifica =
tur.Item capere vindictam, eft vindicari.
Efther.8.Capi laqueo occulorum Iudith.
9.eft afpectu quidem oculorum concupif
cientia libidinis irretiri.Item de captione
fimili dicitur Pro : 3. Cuftodi pedem tuum ne
capiaris.Ideft ne temere ingrediaris adfoe
mina ,& Pro.6 . Ne capiaris mutibus illius,
& infra:Pretium Scorti uix eſt unius panis,ip-
fauerò,preciofam uiri animam capit.Ideſt il-
laqueat.
Capi in oculis quafi hamo eft cibo an- { 2
te oculos pofito, in venatoris poftetatem
incidere. Sic explicant D. Thomas & D.Thom.
Lyranus illud fob. In oculisfuis , quafi ha- Lyran.
mo capiet eum. Ideft venator ante oculos lob,40,
Elephantis cibum ponit , quo trahitur ad
locucauernofum , vbi incidit in foueam ,
& capitur.Additque D.Thomas,hoc di-
ci in Chrifti Domini figuram , qui often-
dens diabolo quafi Elephanti naturam
humanam quafi efcam,capit eum: & fu-
perauit.Ioan . 12.Nunc princeps huius mun= Ioan.12,
di,eiicieturforas : rego fiexaltatusfuero à ter.
ra,omnia traham ad me ipfum. Quia dæmo-
nesetiam ligatos , fub pedibus fuis traxit
filius Dei,moriens in Cruce. Sic exponit
etiam Beda, & ante illum Greg. In hamo Beda ,
Greg.
(inquit) incarnationis captus eft: quia du
in illo appetit efca corporis ,transfixus eft
aculeo diuinitatis .Hæcille. Sic fortior vi
Luc.II.
cit fortem : & vafa eius diripuit Luc. 11 .
Capere cum alio dulces &fuaues ci-
3
bos , eft familiorem illum habere . Sic Da
uid de Architophel , regio confiliario di-
xit Pfal.55.Tu uerò unanimis,dux meus , & Pfal.54 .
notusmeus, quidulces mecum capiebas cibos.
Vbi fecundum Hebræos quos citat Vata Vatablus.
blus,& quos fequntur lanfenius & Gene lanfen.
brard' de perfequutione Abfalonis fermo Genebrard.
eft : & de traditione Architophel : & fub
eius Typo de traditore Iuda . Sed melius
intelligitur iuxta literam de Iuda qui filiú
Dei prodidit.vt explicat Hierony. Theo Hierony.
Theodoret.
doretus, & alij patres , iuxta illud Foa: Qui Ioan.13.
manducat mecum paně,leuauitfuper me, calca=
neumfuum.
‫اد‬ Quod vero Septuag.vertunt, os
πί το αυτό ελύκανασ εδέσματα .
Qui fimul mecum, dulcescapiebas cibos ,
Hebraicè hebetur,vt vertit Hiero. ad veri
tatē Hebraică : Quifimul habuimus,dulceſe
cretu:uel confiliu.Sed você Hebræam Sod.
‫סיר‬
Confiliu per Synærefin,figură poetica , Se
ptuag.refoluerüt in Seod.conuiuium. De
nique Chaldaicus hoc dictum de Archito
phel vertit qui côtra Dauid.dedit confiliu.
Capiunt impium peccata fua Pro. 5 .
4
Iniquitates uæ capiunt impiu,vel quia,culpa Pro.s
fecum affert reatu ad pœna: quo reatu vt
explicat Ianfen.quafi graui onerere cate- Ianfen.
naru,impius tenetur,ideo fubdit Salomo
& vinculis peccatoru fuorum conftringi-
tur. Vnde & Dís ad hos vinctos clamat:
Venite ad me,omnes qui laboratis : & onerati Matth.11.
eftis,& ego reficiam uos.Vel certe peccator,
dum
 CAPERE.!
dum in fuo inſiſtit fcelere,facit habitum :
quo magis indies conftringitur , & incli-
Lyran:
naturad malum , vt exponit Lyranus.
Ideo Dominus duobus difcipulis dixit,
in figura peccantium de afina & pullo:
Matth.21. Solaite & adducite mihi.
5 Secundum candemphrafim , ficut cul-
pa,fic & pæna capitur impius,vnde legi=
Ecclefi.9.
mus Ecclefi.9.Nefcit homofinemfuum : fed
ficut pifces capiuntur hamo ,& aues laqueo com
prehenduntur:ficcapiuntur homines in tempo-
re malo:cum repente eis fuperuenerit. Quod
non intelligitur de iuftis , qui cum Simeo
ne dicunt: Nunc dimittisferuum tuum Domi-
Luc.2:
ne,fecundum uerbum tuu in pace: Neque de La
Luc,16,
zaro de quo dicitur: Factum eft autem , ut mo
rereiurmendicus , & portaretur ab Angelis,
Pfal.139.
r.Sed ficut legimus Pfal. Virum iniuftü,
Theodoret. mala capicnt in interitu. Quod de Saule
Theodoretus explicat , qui in bello mife-
rabiliter occubuit.De eodem quoque ex-
Lyrani
Aug. ponit Lyranus Auguftinus verò , legit in
communi de omni iniufto : Virum iniuftü
mala uenabuntur in interitum.Ita Græce 0-
Chaldæus.
gevoel , & Hebraicè : vnde Chaldæus vi-
rum malignum venabitur Angelus mor-
tis & detrudet in gehenna in interitu, pro
interitu in Hebræo eft Lemad Hephet
in ruinas,quia vna ruina eft in morte alia
Matth.25 in iudicio, ideo Chriftus clamat Matth.
Luc.12,
25.Vigilate quianefcitis diem neque horam.
Et fintlumbiueftri precincti.
6
Capere cos qui fe ceperant , eft victos
Ifai. 14. fuperiores victoribus tandem euadere.
Sic legimus Ifai. 14. Eterunt capientes eos,
Hierony . quife ceperant: fubiicient aduerfarios fuos.
Cyrillus. Quod Hierony,Cyrillus , Theodor.Glof
Theodoret. fa Lyranus , & Vatablus de populo Iu-
Gloffa , dæorum prædictum putant poft redi-
Lyran:
Vatablus . tum de Babylonia , maxime victo in li-
bro Iudith Olopherne , tunc enim mul-
tos Affyrios captiuos duxerant:vt expo-
nit Hierony. vel etiam fub Machabæis,
vt vult Lyranus , quando fæpe caftra ce-
perunt Antiochi & ducum eius. Myftice
Athanafius. verò Athanafius lib.de Pafsione & Cru-
cefub Apoftolis mundum verbo Deica
pietibus completum dicit hoc vaticiniu,
virtute Crucis Chrifti : de qua Dominus
Ioan. 12 . dixit: Egofi exaltatusfuero à terra , omniatra
Remigius. ham ad me ipfum . De quo vide Remigium
Altifiodorenfem fuper Zachar.9 .
Capere captiuos & prædã manibus de
7
aliqua ciuitate, clades eft aliquãdo maior
267
qua fi igne de cælo cadete in fauillas fubi
to redigatur, quod cotigit ciuitati Sodo-
Thren.4.
morum Dequa in Thre:Et Maior effecta eft
iniquitasfiliæ populi mei peccato Sodomorum:
quefubuerfa eft in momèto : no ceperut inea
manus.Quod R. Salomo,que citat:& fequi R, Salomo !
tur Lyra fic exponit ,vt iniquitas accipia Lyran,
tur hoc loco pro culpa, & poena , & ficut
maior fuit culpa Hierufale quá Sodoma,
quia vt(inquit)Hiero. hæc cótra folā pec
cauit lege naturale: illa verò cótra natura =
le & fcripta ,fic poena Hierufalem maior
fuit quia nofolú vaftata eft à Chaldeis,fed
manus hoftiu per irrifione cæperut in ea
captiuos crudeliter & fpolia,& gauifi funt
depræda fubfanates,quod eft magnü fup
pliciu.Porrò de Sodoma nullus hoftis ga
uifus eft:aut ditatus,fed in ictu oculi de cæ
lo fulminibus conflagrauit:Sed Gloffa ali Gloffa
ter de Sodoma meliufque exponit & nō
cepit in ea manus eleemofynam quia
Ezech.16,
Ezech.16.Manum pauperi non porrigebat.
Capere odore de facrificiis,vel cögrega 8
tionib' eft accept are.Vnde Dominus ait
Amos.1.No capia odore cætuu ueftroru.vbi Amos.1!
Hiero.ide(inquit) accidet nobis fi fimilia Hierony.
delinquamus,& de rapinis,periuriis,fcele
ribufque quæfita offeramus Deo,cum le-
gamus Zachæum , fi que de fraudauerat , Luc.19.
quadruplum reddidiffe.Hæc Hierony.
Capere animas eft decipere, vt pereant. 9
Sic de Pfeudoprophetis dicitur Ezechi. Ezech.13 .
13.Pone facie tuafuper filias populi mei:quæ
prophetant de cordefuo,&c .&faciut ceruica-
liafub capite uniuerfæ ætatis ad capiedas ani-
mas. Quia Pfeudoprophetiffa faciebant
ceruicalia , dicêtes fecure poffe cuctos ob
dormire fine metu bellica cladis fub Na-
buchodonofor.Dequo in verbo Ceruical.
Capere dicitur quoq ;læo prædã : Leoce-
Nahum.2.
pitfufficienscatulisfuis.Nahu. 2.vbi Hiero. Hierony:
Leone intelligit Nabuchodonofore , qui
Niniueficut& alias ciuitates deprædatus
vxoribus fuis tradidit captiuos , quos ce=
pit. Pręterea de Loachaz rege filio Iofię ex
ponit Hiero,illud Ezech.19.Leofactus eft: Ezech.19.
didicit capere præda.Ideft: Crudeliter oc
cidere ciues.Dequo in verbo Leo.vbi etiã
exponemus illud quod de Apoftolis præ
dicitur Michaæ.5.Erūt reliquiæ Iacob, c. Michas.
quafi Leo,quicu tranfierit: conculcauerit:
ceperitpræda,& c.no eft qui eruat. Capere
hæreditate falutis. Hebr. 1. eft faluari de Hebr.1.
quo in verbo Hæreditas. Capete in Sage
LI 3 na
 CAPERE , CAPI
na Ezech.1a.eft captiuú tradere Sedechia
rege Babyloniis. Capere omnemunitio-
Nahu,I.
ne dicitur Abac.i.de Nabuchodonofor re
ge Babyloniæ qui cepit vrbes multas .
Capere metretas , vide in verbo Me-
treta.
Capere Batos duo milla, vide Batus.
ΙΟ Capere ciuitatem Abac. 1. Super omně
Abac.1. munitionem ridebit, comportabit aggerem , &
Hierony. capiet eam.Vbi Hieronymus veniet ( in-
Luc . 16.
1 quit) Nabuchodonoforin Tyrum , & ia-
Eto in mari aggere peninfulam faciet de
infula , & capiet eam.Hæc ille. Sic mors
ridet omnem munitionem , & capit om-
nes , etiam diuitem :Qui mortuus eft , &fe-
pultus in inferno , apud Lucam. Sed nota
quando Deus geminat: Ego, Ego capiam,
¡
certifsimam denotat captiuitatem popu-
Ofe, 5 .
li ,cui minatur.Sic legimus Ofe. 5. contra
decem tribus Ifrael in Samaria . Ego, egoca =
piam, uadam, tollam ,& non eft qui eruat.
Hierony,
vbi notat Hierony.decem tribus fub Re-
4.Reg, is .
ge Manahen.4.Reg. 15.mille argentita-
lenta dediffe regi Affyriorum, ne caperet
eos :fed effet eis in auxilium : fimile fecit
4.Reg:16. tribus Iuda fub rege Achaz. Sed nemo
ait Dominus poterit liberare vos : quia
ego ego , vos abducam in captiuitatem.
Vnde docemur non tam hoftium poten-
tia captiuitates,& excidia fieri, quam Do
mini voluntate:qui permittit iufto iudi-
cio vt:Surgat gens contragentem , & regnum
aduerfusregnum,& fintterremotus,peftilětiæ,
Luc.21.
fames,Luc. 21 .
II Capere verbum Dei non eft fufficiens
folis viribus nature homo, nifi fupernatu
raliquodam auxilio iuuetur.Sic cum dixi
Matth.19. fet Petrus: Si ita eftcaufa hominiscum uxore,
non expeditnubere, refpondit ei Dominus : Non
omnescapiunt uerbum iftud , fed quibus datum
eft . Eft ergo donum Dei,vnde fapiens ait:
Sap.8. Etfciuiquia aliternon poffem effe continens, nifi
Deasdederit. Nihilominus tamen , nequis
dicat , non poffum feruare quas voui con
tinentiæ leges: fciat fecundum fententiam
patrum, hoc donum omni petenti, fi cum
debitis circunftantiis petat,à Deo conce-
Hierony. di. Vnde Hierony. fuper hunc locum
Matth.Nemo(inquit putet)fub hoc ver-
bo , fatu , vel fortunam introduci: fed his
datu eft qui petierunt,qui voluerunt , qui
vt acciperent-laborauerunt , omni enim
Chryfoft. peteti dabitur.Ité Chryf.His (inquit)da
tu eft:quifpiritualiter id eligut. Ide dicüt
Theophy.& Euthym.fuper Matth . præ Theophy,
terea Orig. Tract . 6. fuper Matth. & Euthym.
Orig .
Greg.Nazianzenus li. de Spiritu fanéto. Greg.Nazia
Penes natura (inquit)eft, caftü effe , ideft zenus.
natura humana capax eft huius doni. Ide
Tertull.li . de veladis virginibus . Bafilius Tertullia.
quoque.lib.de virginitate adducit ad hoc Bafilius.
propofitum illud Deut:Mandatum quod ego Deut.30 .
præcipiotibi hodie,nonfupra te eft,& c. Hic le
&tor intelliget quod Dominus dixit Phari
fæis:Sermo meum non capit in uobis, non ab- Ioan.8.
ftuliffe quidem humanæ naturæ capacita
tem:fed taxaffe malitia obftinationis Iu-
daica:vt exponit Orig.Tract. 2 1. in Ioa Orig.
nem contra Heracleonem Manichæum.
De quo vide F. Toletum Cardinalem. F.Toletus.
Quædamalia vide lib. 1. in verbo Ac- Cardinalis.
cipere,& in verbo Auferre.
CAPVT XXXII
Capipro incipere.
NCIPERE dicitur in Scriptura fan
ta Chul Thren.4.non cæperunt in ea
&
‫הול‬
manus & Ofe.u.Capi,pro incipere,po
niturinfcriptura.Vnde de Nemrod filio
Chus dicitur : Ipfe cæpit effe potens in terra. Gen. 1o.
De quo Iofephus lib. 1.Antiquit.cap. 12. Iofephus.
Nemrod(inquit) filius Chufi permanens
apud Babylonios tyrannidem exercuit.
Idem notant ,Gloffa & Lyranus . Hebrai
cè verò.vbi vulgata vertit potens, eft vox
Guibbor à verbo Gabbar,quod eft fortifi
care , præualere , eleuare furfum. Sicut
Exo.17.vbi dicitur quado eleuabat Moy Exo.17 .
fes manufuam.vnde quidã potens , ideft
gigas intelligunt,quicucompuliffet mul-
tos fecum Babylonicam turrim ædificare,
Dominus fulminibus turrim deiecit , &
confudit linguas edificatium : Quia omnis,
quifeexaltat,humiliabitur. Lucæ.18.
Capiffedicitur Deus hominem con- 2
terere : quando tribulari permittit. Iob. tob.6 .
6.Quicæpitipfe me conterat. Quod vt no-
tatlic D. Thomas iron dixit defperan- D.Thom.
do,fed potius vt fe diuinæ conformaret
voluntati , fi vellet illum occidere , quia
fubdit : Nec contradicamfermonibus fancti.
vnde hoc modo defiderare mortem hɔ-
neftum eft.Sicut Simeon dixit : Nuncdi Luc, 2,
mittisferuum tuum Domine, fecundum uerbum
tuum in pace.
Incipit intelligere diuina , qui tribula- 3
tionibus
 CAPER , CAPRA , CAPREA.
tionibus excitatur ficut Propheta in Pfal.
Pfal.76. Et dixi,nunc cepi:hec mutatio dexteræ excelfi,
ideft nunc cæpi intelligere calamitatem
meam à Deo prouenire propter mea pec
Theodoret cata,vt exponut Theodoretus ,Ianfenius,
lanfenius.
& Gene brardus fecundum verfionem
Genebrad.
Septuaginta quam fequitur vulgata. In
Hierony.
Chaldæus, Hebræo verò,vt vertit Hieronymus , &
paraphraſtes , habetur pro
Chaldaicus paraphraftes
nunc cæpi:infirmitasmeahæc eft.Itaque Se
ptuaginta non tam verba , quam fenfum
reddiderüt , fcilicet nunc cæpi intelligere,
quod infirmitas mea hæc eft , non crudeli
tas Dei.Ego peccaui ex infirmitate,& pro
merui hæc mala: Hæc proprij reatus cog.
Luc.19. nitio defuit Hierufalem, quam Dominus
deflebat dicens: Sicognouiffes & tu.
4 rò reliquias Ifrael quafi violenter rapuit,
Incipit Deus in hac vita percutere,fed
fi non refipifcamus , in Gehenna percutit
Mich.6.
fine fine , ita Mich . 6. Lingua corumfrau
dulenta inore ipforum , & ego ergo cepiper
cutere te perditione fuper peccatis tuis . Quod
licet addecem tribus Ifrael Dominus di-
Hierony.
cat , vt notat Hieronymus , quadrat ta-
menin omnes , qui fraudulenter Chriftia
Tit, 1,
nivocantur:iuxta illud Apoftoli:Quiconfi
tenturfe noffe Deum : factis autem negant. Et
Hierony .
fubdit Hierony. Vnde clementifsimus
Deus , non cos pariter percutit: fed paula
tim per plagas nititur commonere dicens
ego incipiam te percutere propter pecca-
Hier,1, ta tua.Sic Hier. 1. prius oftenditur Pro-
pheta virga vigilans contra populum,
ideft minor plaga: Deinde verò olla fuc-
cenfa , ideft plaga maior. Sic Angeli in
Apoc, 16.
Apocalip. mittunt paulatim plagas fuas
fuper terram, fuper mare, fuper flumina,
fuper folem,&c.Sic Denique in parabola
Matth.18. Matth.de rege qui voluit rationem pone
re cum feruis fuis ,dicitur: Et cum cæpiffetra
tionem ponere,oblatus eft ei unus:qui debebatei
decem milliatalěta.Quia nimirum in hac vi
ta incipit tatum iudicium Dei , fed in alia
vitaconfummatur.
5 Qui cæpit in uobis opus uonum , perficiet
ufque indiem Chrifti , inquit Apoftolus .
Phil.r.
vbi Patres notant initium iuftificationis
effe à gratia Dei præueniente vt decretum
eft in conciliis de quo vide libr. 1.in ver-
bo adiuuare. & in verbo cogitare , quia
1 , Cor. 3* fecundum Apoftolum : Non fumus juffi-
cientescogitare aliquid à nobis tanquam ex
nobis ſed ſufficientia noſtra ex Deo eft. Ca-
uendum tamen recte incipienti , ne retro
268
cedat.Alioquin:Omnes uidentes incipient i!-
ludere ei,dicentes,hic homo cepit edificare, es
non potuit confummare. Luc. 14. Talis fuit Luc.14 .
Saul rex , talis Ioas . talis Denique Iu- 4.Reg.12 .
das traditor ex Apoftolo : de huiufmodi
Gal.3 .
dicit Apoftolus vt cumfpiritu ceperitis,car
ne confummemini,& etiam Dominus: Meme Luc.9.
res eftote uxoris Loth.
6
Incipit Dominus fanare populum quã
Ofe.6,
do caftigat.Ofe.6.Quia ipfe cæpit , &fana-
but nos.Quamuis fiHebræum quidem fon
tem confulamus , cæpit non fcribitur hoc
loco proincæpit,fed à verbo capere,vt fit
idem quod apprehendit. Idem enim ver- Ofe.s
bum eft quod fupra ca. 5.Ego capiam , &c.
& non eft qui eruat. Itaque prius Hierufalé
Deus fubuertit fub Romanis : deinde ve-
& conuertit ad fidem:quod genus eft voca
tionis efficacis , atque potentis : fic enim
rapuit Saulum & conuertit , vnde & fa- Act.9
&tus prædicator hæc eadem Prophetæ
verba intonabat : Venite reuertamur ad Do-
minum quiaipfe cepit, fanabit nos. Sic cepit
vel arripuit Matthæum de teloneo, & Si Matth.9 .
monem & Andream de naui : Qui relictis Matth.4.
retibusfequutifunt eum ,
Ifte cæpit inuocare nomen Domini
Gen.4.vide in verbo Enos.
CAPVT XXXIII.
Gaper,capra,caprea.
APRA in fingulari dicitur Hebrai
‫עז‬
Ccè Ez.pery & in plurali Ezim Le
uit.3 .
Caper mas eft caftratus : Hircus non ca
ftratus.capra foemina, dicitur à carpēdo,
quod virgulta carpat. Hædus vocatur ad
huc tener, & lactans. Denique caprea ani-
mal eft fylueftre :nofolu acerrimè perſpi
ciens,fed & aliis vifum præbens. Afferüt
enim phyfici , huic animali intra viſcera
humorem quendam ineffe, qui caliginem
depellat oculorum.Martial.Epigr. Martialis.
Pendentemfummacapream de rupe uidebis.
Cafuramfperes,decipit illa canes.
Capratanquam animal mundum in le 2
ge in facrificiis offerebatur Leuit . 3. & an Leut.3 .
te lege latam dixit Dominus Abrahæ : S Gen.15 .
metibi ouem triennem , capram trimam,&
arietem annorum trium , turturem , & colum
bă , de quo in uerbo Aries nu.5.hic autem
L1 4 addinus
1
CAPPARIS .
Theodor. addimus fecundum Theodoretum & Rul
Rupert, pertum trium annorum hæc animalia of=
feri iuffa, quia tres generationes filiorum
Abrahæ futuræ prænotatæfunt in Ægy-
pto,in quarta verò egreffurus erat popu-
lus quafi volans ad inftarturturis.Deni-
que quafi columba terram promifsionis
ingreffurus.Illud etiam notandu non fa-
tis fuiffe turturem:ni fi adderetur colum
ba:quia non fufficit gemitus poenitentiæ,
& caftitas turturis , nifi columba quoque
Matth.s. adfit , quæ puritatem fignat intentionis
& charitatem,ideo Dominus dixit : Cum ie
iunatis nolitefierificut hypocrite tristes, & vir
Matth.25 . ginibus fatuis , nihil profuit turtur cafti-
moniæ fine columba charitatis.
Qui caprum mittebat emiffarium
3
Leuit.16. lanabat veftimenta fua , Leuit. 1 6.vbi ca-
per ponitur pro Hirco , Pontifex ita-
que è duobus hircis alterum iugulatum
offerebat in facrificium :fuper alterum ve
ro imponebat peccata populi , & emitte-
bat eum viuum in folitudinem . Quia vt
notat Theodoretus , cum per vnum hir
cum adumbrari commode non poffet,
tam mortalitas , quam immortalitas Chri
fti Domini ,neceffario duo mandati funt:
vt ille qui mactabatur pafsibilem eius na
turam:quiverò viuus immittebatur ,deita
tem immortalem præfiguraret.
4 Capreæ comparatur fponfus Cant. 2 .
Can.2. & 8. Similis eft dilectus meus capree. Quia
Origen. vt notant Origenes hom.2 . & 3.in Canti
Greg.
ca ,& Greg. caprea vifus eft acutifsimi , fic
& Chriftus iudex qui cogitationes pene-
trat.Ioan.5.Pater non iudicat quenquam :fed
omne iudicium deditfilio.Item.Videns Iefus co
Ioan.s
Luc.5. gitationes eorum.Sic etiamvidit cogitatio =
Matth.9 . nes Pharifçi,intra fe dicentis : Hicji Prophe
Luc.7. taeffetfciret,quæ & qualis effetmulier que tan
giteum :quia peccatrix est.
Capreæ quoque & Angelos & Patriar
5
Can.2. chas metaphorice fignificat in.Can. Adiu
Can.3 . ro uosfilie Hierufalem ,per capreas ,ceruosque
camporum,ideft per Angelos qui funt vi
Ambror. fus acutifsimi :vt-exponit Ambrofius fu-
Greg. per Pfal.118.fer . 1 6.& Greg. fuper Can .
Matth.18. 2.Sic legimus : Angeli eorum uident faciem
Lyran.
Patris mei,qui incelis eft. Porrò Lyranus
putat capreas appellari Patriarchas , &
Prophetas ,qui venturum Dei filium per
donum prophetiæ de longe viderunt.
6 Hircus caprarum vocatur Alexander
Dan.8. Magnus , Dan.8.de quo diximus lib. 1. in
verbo Aries.Capilli tui ficut greges capra
rum ,Cant.4.vide lib . 1.in verbo Afcen-
dere. Duo vbera tua ficut duo hinnuli ,
vide inverbo Hinnulus.
CAPVT XXXIIII .
Capparis.
APPARIS dicitur Abiio | ‫אביונה‬
na Hebraice,Ecclef. 12. Et
difsipabitur Capparis.Cappa-
ris arbuftrum eft humile,
quod poft flofculos produ-
cit baccas plenas accinis, qui profunt lieni
& appetitum excitant alimēti.de quo legi Ecclefi.12 .
mus Ecclefi.1 2. cũ de fenectute fitfermo:
Florebit Amygdalus & difsipabitur Cappa-
ris,Ideft,caput canefcet , ficut quando flo
retAmygdalus :&libido frigefcet. Quod
fignú eft vicinæ iam mortis . vt exponut Hierony .
Hieronymus , Lyranus , Eucherius & Va Lyran.
tablus.Myfticè verò Grego.lib. 3. Mo Eucherius,
Vatablus.
ral.cap.20. per Amygdalum populu gen
tium intelligit : qui prædicatione floruit Greg.
Apoftolorum. Per Capparim vero Iu-
dæam , quæ manfit incredula : & fub Ro.
manis vaftata eft , ficut Dís dixit Phari-
fæis: Auferetur à uobisregnum Dei : &dabi- Matth.21.
turgentifacientifructum eius.
CAPVT XXXV.
Captiuus , Captiuitas.
APTIVVS dicitur Sabuia in lin ‫עברי‬
gua Hebræa & captiua febua Ifai.
C
52.captiuafilia Sion. Captiuus di- t
citur,qui bello captus detinetur. Sic de ca
ptiuitate populi Dei frequenter in fcriptu
ra fit mentio.Efai. Propterea captiuus ductus
Efai.s
eft populus meus,quia non habuitfcientiam.vbi
Hieronymus ait.Hæc iuxta literam acci- Hierony.
diffe populo Iudçoru fub Vefpafiano &
Tito tam Græca quam latina narrat hiſto
ria.Hæc ille.Quod autem Propheta dixit
quia non habuit fcientiam: Dominus ex-
plicuit Luc. 9. Quia non cognouifti diem ui Luc:19.
fitationis tue,ideft quando tefilius Dei vifi
tauit. Quia tamen pars Iudæorum ad fide
Chrifti poft Hierofolymitanum excidiu Hierony.
couertéda erat,tota Ecclefia vocatur Sion
& Hierufale, vt notat Hiero. Ifa. 5 2. Ex- Ifai, 52 ,
cutere de puluere confurge fede Hierufalem.
Soluc
 CAPTIVVS . CAPTIVITAS .
Soluev incula colli tui captiua filia Sion:
Quad cōpletu eft trafacta perfequutione
Lyra .
Martyrutepore magni Coftantini,vt Ly
Eia. 49.
ranus ait,de quo dicit Ecclefiæ Efaias cap.
49. Et dices in corde tuo : Quis genuit mihi
iftos?egofterilis,& non pariens, tranfmigrata,
captiuata,& iftos quis enutriuit ? Quod no
Hierony, de Synagoga ,fed deEcclefia exponitHie
rony.de qua Dominus : Super hanc petram
Matth. 16. edificabo Ecclefiammeam . Qui ergoædi-
ficauit Ecclefiam fponfus eius Chriftus,
ipfe genuit per baptifmum tam numero-
fam filiorum prolem , dicens Apoſto-
lis : docete omnes gentes , baptizantes
Matth.vlt, eos , & c.
2
Captiuitas vocatur in fcriptura fine ad
dito per antonomafia illa Babylonica po
puli Iudaici : quam quidem relaxandam
Efai.45 à Cyro Perfarum Rege prædixit Efa.ipfe
edificabit ciuitatem meam captiuitatem
Pfal.125.
meamdimittet. De qua & Pfalm . 1 25. IH In
Theodo.
conuertendo Dominus captiuitatem Sion ,facti
Lyranus. fumusficutconfolari.Sic exponunt Theodo
retus,Lyranus,& alij . De eadem quoque
Theodo.
Pfal.17.j captiuitate relaxanda : explicat Theodo-
retus illud Pfal. Quis dabit ex Ston , falutare
Ifraclecum auerterit Dominus captiuitatem ple
bis fuæ, exultabit lacob : & lætabitur Ifrael.
Quamuis hæc figura erat liberationis per
Luc . 2 . Chriftum , de quo legimus : Et uocatum eft
Matth.1. nomen eius Iefus. Item: Et uocabisnomen eius
Iefum , ipfe enim faluum faciet populum fuum
ápeccatiscorum.
Captiuitas etiam abfolute vocatur que
3
totius generis humani per peccatum fub
Efai.49 principetenebrarum introducta fuit. De
qua Efa.Nunquid tolletur à fortiprada , aut
quod captum fuerat à robufto ,faluum effe pote-
rit?Quiahæcdicit Dominus equidem captiuiz.
tas àfortitolletur : & quod ablatumfuerat à ro
Hierony. buftofaluabitur.Vbi Hierony. hunc fortem
dicit fuiffe illuin qui Domino dixit in de-
Matth.4. ferto ieiunanti: Hæc omnia tibidabo,fi cadens
adoraueris me. Hunc fortem Dominus vi
Luc.11,
cit,Luc. 11.Cumfortis armatus cuftodit atriu
fuum, inpacefunt ea quæ pofsidet:fi autem for-
Hiero. tiorfuperueniens uicerit eam :omniafpoliaeius
diripiet.Addit Hierony.ifte,fcilicet, Chri-
Pfal.67. ftus eft ille : Qui afcendens inaltum captiuam
Eph.4. duxit captiuitatem. quod plane fecit,quan-
do poftqua loquutus eft Apoftolis Af-
Mar.vlt. fumptus eft incælum.Tunc enim patres edu
xit è limbo.fecumque amore captiuos du
xit in cælum.Nec folos illos à captiuitate
269
ponę damni liberauit, qui in limbo erat:
fed & captiuos in hac vita mortali vincu-
lis peccatorum ad libertatemvocauit di- Matth.11 .
cens:Venite ad me omnes qui laboratis : one-
rati eftis, ego reficiam uos.Ideft liberabo .
iuxta illud Efa.Spiritus Domini fuper me, co Efai, 61.
quod unxerit Dominusme,&c. Vt prædicarem
captiuis indulgentiam . Quod de le dictum
Dominus aperuit , Luc. 4. Quod autem Luc.4.
peccatores captiui dicantur , docet Apo
ftolus, ad Timothæum . Qui captiuas du- j2.Tim.3 .
cunt mulierculas, oneratas peccatis .
De hac ergo liberatione à captiuitate
4
peccati, explicant Theodoretus Lyranus Theodor,
Hieronym. Auguft. & alij quod legimus Lyra.
Pfa.84.Benedixifti Domine terram tuam : auer Hierony.
Augu .
tifticaptiuitatem Iacob , remififti iniquitatem Pfal.84 .
plebistua operuifti omnia peccata eoru.Ope
ruit autem peccata noftra fanguine circun
cifionisfuæ : Quando uocatum eft nomen eius
Iefus.Etferuata lege circuncifionis , libera Luc.2 .
rauit nos à lege peccati.Dequa Roma . 7. Rom.7 .
Sentio aliam legem in membris meis, repugnan
temlegi mentis meæ, & captiuantem me in lege
peccati , quæ cft inmembris meis.Vocat aute
legem peccati , fomitem concupifcentiæ,
vt exponit D.Thom. vel confuetudinem D.Tho.
peccandi vt ait Hierony. Hierony .
Captiuare intellectum obfequium Chrifti.
in
Eft fubiicere hominem fcientiam fua om- 5
nem miniſterio Chrifti , vt exponit D.
D.Tho.
Thomas . Item & Theophy . fuper illud: Theoph .
Incaptiuitatem redigentes omnem intellectum, 2.Cor.10.
in obfequium Chrifti. Hoc eft illud iugum, i
dequo Dominus Matth. 1 i.dicebat:Tol- Matt. 11.
lite iugummeumfuper uos.
CAPVT XXXVI,
Caput.
APVT & cacumen di
‫רו אש‬
citur Hebraicè Ros vt pa-
tet Genef. 3. & Exodo.
34.
Caput eft præcipua pars
animalis, quæ collo fuften
tatur , ab eo fic dicta , quod capiant ab ea
nerui omnes initium , per quos fenfus in
totum corpus effunditur,vel caput dicitur
quia capit onines fenfus , tam interiores ,
quam exteriores.Sumitur autem frequen
Li S ter
 CAPVT .
Dan.I. terpro vita Dan. 1.Condemnabitis caput meu;
Regi.Etcap.1 3. Recte mentitus es in caput
tuum.Sic Iofue. 2.E.Ezec. 1 1 . &. 16. Ioel
3.A.1.Reg. 28.A. &. 29. Pfalm. 7.D.
Eccli. 17.C .& . 27.B.29.C.Hier . 1 3.
3.D.
23.D. 31. A. Ezech.4. D. Item fanguis
alicuius effe fuper caput eius , dicitur vt
denotetur , peccatum eius effe in interi-
tum illius Ezechiel . 3 3. A.2 . Reg. 1. C.
2 3.Reg.2.F.
Caput dicitur cuiufcunque rei princi-
pium . Sic fons paradifi diuiditur in qua
tuor capita,ideft in quatuor fluuiorum ini
Gene. 2 . tia, eodem modo accipitur, 2.Parali. 3 2 .
Gen.47. Iudith. 3.A. Ezech. 42.C. Nahum. 3 .
C.Zacha. 4. A. Gen.47 . Orauit lacobcon-
uerfusadlectulicaput . Sed & columnarum
capita,fiue capitella dicuntur fummitates
carum Exod. 27. B. 36.D.38.D.2 . Re-
gum.7 .
3 Caput per fynedochen totum homi-
Num. 1.
nem fignificat.Num . 1. Recenfentes eos per
per cognationes,& domos , & familias.& capi=
ta fingulorum, Et cap. 3.Quinqueficlos perfin
gula capita.Et ca. 3 1. Ex media quoque parte
filiorum Ifrael accipics quinquagefimum caput
hominum & boum , &c.Item Exod.16.agés
de mana, dicit.Colligat unufquifque exco Go-
morperfingula capita.
Num.1, Caput infamilia vel in populo voca-
Amos 6. tur princeps,Num 1.Capita exercitus ifrael,
& Amos. Optimates capita populorum . Et
Pfal.17.
Pfal.Dauid ait.Conftituit me incaputgentiu.
Quia videlicet gentes circum circa fubie-
cit Idumæos, & Moabitas , & alios, vt ex-
Lyranus. ponunt Lyranus, Vatablus,& Lanfenius .
Vatab.
Ianfe, Nihilominus tamen Theodoretus Dauid
Theodo. inquit,dominatum effe gentibus non no-
uinus . Igitur per eum qui ex ipfo fecun-
dumcarnem ortus eft, vaticinatio imple=
Matt. I.
tur,ideft per Chriftum . De quo Matth.
Lifer generationis Iefu Chrifti filij Damid.
Quamuis enim prælio vicerit fæpe Gen-
tiles Dauid,non tamen rex eorum , & ca=
put factus eft:fed Chriftus , qui populo lu
Pfal.117. daico, & Gentilico præeft, vt lapis angu-
Mattha 21. laris,ficut ex Pfa.i7.ipfe de fe ipfo prædi
&um allegat, Matth. 21. Lapidem quem re-
probauerunt ædificantes,hic fa&us eft in caput
anguli. Quod citatur A& t .4. & 1. Petr. 2 .
de quo, & Eph . 1. Ipfum deditcaputfuper om
Eph.4 nem Ecclefiam.Et Ephe.4.Qui eft caput Chri
Ephes , ftus.Item Ephe..Chriftus eft caputEcclefie.
Quod intellige non folum militantis , fed
& triumphantis , hominum videlicet,
& Angelorum . iuxta illud Colofenf . Colof.2,
Qui eft caput omnis principatus , & poteſta-
tis.
Caput etiam pro Chrifto ponitur Ofe. 5
1.Et congregabunturfilij Iuda,& filij Ifrael pa Ofe.I.
riter: ponentfibicaput unum . Ideft conuer
fæ reliquiæ Iudæorum , & Ecclefiæ ex gé
tibus congregate credent in Chriftum, vt
exponit Cyrillus de quo lib.1. egimus , in Cyrillus.
verbo afcendere. In codem fenfu accipi-
tur illud Mich. 2. vbi cum facta effet me Mich.2.
tio de Afcenfione Domini in cælum fub-
ditur: Ettranfibunt per portam tranfibitrex
corum coram eis , Dominus in capite eorum.
Quod perperam exponit Vatablus de Vatab
Rege Sedechia , qui perportam in muro
perfoflam tranfiuit in captiuitatem corā
populo fuo,in capite eorum. Nec minus Theodo .
extorta eft Theodoreti explanatio , fcili-
cet Dominus princeps eorum ad perden
dum eos . Legitima verò eft expofitio Hie Hiero.
ronymi,Dominus inquit,in capite corum
vt princeps erit ad faluandum eos. Quia
illi tranfibunt per portã , qui elt ipfe Chri
ftus,qui in Euangelioclamat.Egofum oftiu
Ioan.ro :
permefiquis introierit faluabitur. Ipfe ergo,
tanquam rex tranfibit in capite corum
afcendens in cælum ,de quo Marc.vltim . Marc.vlt.
Et poftqualoquutus eft eis, affumptus eft in ca- Rupert.
lum: fedet à dextris Dei . Sic explicant Ru Gloffa.
pertus, Gloffa & Lyranus . Lyranus .
Caput fecundum eandem acceptione 6
principatum denotat Efa.1.Omne caput lan Efai.1.
guidum,& omnecor mærens, à planta pedis uf-
que ad uerticecapitis non eft in eofanitas. Vbi
Hierony.permetaphoram, inquit , docet Hiero.
quod à principibus vfque ad extreinam
plebem in nullo fit fanitas, Sed omnes in
impietati pari ardore confentiant . Hæc
ille.Hinc prouerbialiter dicitur: Effe inca-
put, non in caudam , quod vt Lyranus & Lyran.
Vatablus exponunt effe denotat foelice, Vatab
& principem: & non ignobilem, & mife-
rum. Sic Deut. Conftituct te Dominus in ca- Deut. 28 ,
put, non in caudam . Eris femperfupra , er
nonfubter. Item Efai . 9 . &. 14.&. 19 .
Caput mouere fuper aliquem eft , vel 7
illius calamitati condolere: vel certe illum
irridere 4.Reg. Spreuit te , & fubfanauit te, 4.Reg. 19.
poft tergum tuum caputfuum monit.Et Pfalm. Pfal.43-
Pofuiftinos infimilitudinemgentibus: commo-
tionem capitis in populis.Sic Pfalm. 108.D.
Efai. 37. D. Hier. 18. C. Nahum. 3. B.
Iob.
 CAPVT .
Tob.42.C.Eccli.12.C.13.A. Matth. 27.1
E.Marc. 15.C.
8 Porrò exaltare caput alicuius , eft il-
lum in faftigium dignitatis extollere,
Pfal. 3•
cum Dauid fugeret à facie Abfalon, dice-
Pfal.62. bat: Tu autem Dominefufceptor menses , glo-
ria mea, exaltans caput meum . Et Pfal.2 6.
idem Propheta priufquam rex vngere-
tur dicebat:In petraexaltauit me, nunc exal
tauitcaput meum fuper inimicos meos. Quod
Theodo.
dixit vtputat Theodoretus , quando fu-
giens Saul,panes propofitionis accepit in
tabernaculo Dei. Item Pfal. 82. Quiode-
runtte,extulerunt caput.De Chrifto quoque
Pfal.109. dicitur Pfal.De torrente in uia bibit,propterea
exaltanitcaput. Quod explicuim' in verbo
Eccl.11.
Bibere, fic Eccli. 11. Sapientia humiliati
Lyranus. exaltabitcputillius . Sicut notat Lyranus,!
Dan.6.
Daniel in captiuitate exaltatus eft inter
Gen.41.
principes, & Iofeph in Ægypto venditus?
Eccl.20 .
Sic dicitur Eccli . 20.Et qui ab humilitate le-
Luc . 18.
uabitcaput.Quia omnis : qui fe humiliat exal,
2.Reg.15 . tabitur .
2.Reg.19 .
Capite operto procedere , figum eft
Hier. 14. luctus , & triftitię,fic Dauid fugiens Abfa
lon operto capite dicebat . Item mortuo
Abfalon:Rexoperuit caputfuum,& clamabat
Hierony.
fili mi Abfalon.Et Hiere.14.Operuerunt ca-
2.Cor. 3. pitafuapropterterræ uaftitatem.Myfticè ve
rò vt hoc loco Hieronymus notat operiūt
caput, qui nequeunt cum Apoftolo dices
re: Nos autem reuelatafacie, gloriam Deifpecu
lantes Ideft non fub cortice literæ mentis
Exod.3.
oculos tegimus : fed fpiritualia detecto
velamine contemplamur. Vnde Moyfes
in rubo:Abfconditfaciemfuam : & non aude=
bat afpicere contra Deum . quia fub vmbra
Matt.17. legis erat,tres autem Apoftoli viderunt fi
ne velamine in monte Dominum , quan-
do transfiguratus eft ante cos . Vbi
notat quod dixit Euangeliſta : Ante
eos.
IO Caputinterdum, pro anima ponitur:
quia præftantiorpars hominis eft , vt do-
Auguft.
Gent . 9. cet Auguft.fuper Pfal. 3.Sic Iacob de be
lob.29. nedictionibus dixit : Fiant in capite Iofeph.
& Iob ait.Quando fplendebat lucerna eiusfu
percaput meum.Ideft, quando illuftratio di
Glof. uina illuminabat mentem meam, vt expo
D.Tho. nit Gloffa, item D.Thomas, quando pro-
Pfal.140 .
uidentia inquit , Dei dirigebat mentem
meam in multa bona.Sic & Pfalm.Oleum
autem peccatoris non impinguet caput meum .
Ideft vnctio regia, qua peccator Saul abu
270
fus eft:non eleuet mentem meam in fu-
perbiam:vt exponit Lyranus.Veladula- Lyra .
tionis oleum no me eleuet iniactantiam, Hilarius,
vt explicant Hilarius, Auguft. Theodor. Augu .
Theodo.
Bafilius,Hierony . & alij patres, eft autem Bafilius,
in Hebræo pro oleo , peccatoris,oleum fel Hiero .
lis , & veneniferpentini,quia talis eft adu- Pr
Matth. .
latio virulenta : vide Genebrardum hic, Prou.1 ou .1.022
.
propterea Chriftus adulantibus cum Pha
rifæis dixit :Quid me tentatis hypocrite.Præ
terea caput pro anima ponitur Prouer. I.
Vt addaturgratia capiti tuo, & Prou . 10. Bene
dictio Dominifuper caput iufti: & Ecclef. 2. Eccle.2 .
Sapientis oculi in capite eius.Ideft in fuperio
ri animæparte : quæ contemplationi va-
cat,vt exponit Lyranus . Myfticè verò in Lyra,
Hiero .
Chrifto capite noftro , vt exponit Hiero-
ny.fuper hunc locum.Item Greg.Homi . Gregor .
2.in Ezech.Tunc inquit , in capite oculos
habemus:quando redemptoris noftri vi-
tam tacita cogitatione confpicimus.Hac
ille. Sic Maria optimam partem elegit :quæ fe
densfecus pedesDomini audiebat uerbum illius. Luc.10 .
Sic & Maria Deipara quæ audiebat om
nia verba de Chrifto : Conferens in corde Luc. 2 .
fuo Luc. 2.
De animarum quoq; gloria, quæ poft II
Afcenfionem Chrifti purgatis maculis re
cipiuntur in cælefti Hierufalem , exponit
Hieronymus , illud Efai. 35. Ibunt in Sion Hiero.
laudantes,& lætitiafempiterna fuper capita co Efa.35 .
rum.Et Cyrillus venient , inquit , in Sion, Cyril,
ideft in Ecclefiam, habentes in terra, & in
cælo iugem lætitiam. Sic etiam Theodo. Theodo,
Ambrof
intelligit de lætitia cæleftis Sion, & Am
brof.fuper Pfa . 37.in medio, & Tertullia Tertul .
nus lib.de Refurrectione carnis . De hoc
Ioan.16.
gaudio Ioan. 16. Gaudium ueftrum nemo tol-
let à uobis.De quo alias diximus.
Caput fecundum eandem metapho- 12
ram accipitur Prou . 25. Siefurierit inimi- Prou.25.
Rom.12.
cus tuus,cibaillum ,&rc.carbones ignis cogeres
fupercaputetus . Ideft ardoremcharitatis ,
fufcitabis fuper animam eius,vt exponut
Beda.
Beda & Gloffa . Quia charitas gignit cha- Gloff.
ritatem,ideo Dominus dixit : Diligite ini Matthis .
micos ueftros,Præterea: Vifiones capitis mei,
Dixit Dan.c.2.4 . &. 7.ideft animæ meę.
Item Hierufalem vaftata à Chaldæis cla-
mat:Inundauerunt aquefuper caput meum . Id Thre.3.
eft opprefferunt tribulationum fluctus,
animam meam .
In capitefunt figna lætitiæ, & è con-
trario triftitiæ . Lætitiæ quidem eft vn-)
gcie
 CAPVT .
gerecaput vnguento pretiofo , item fig-
num facerdotij , regiæque dignitatis , &
Matth.s: prophetalis.De lætitia : Tu autem cum ieiu-
Luc.7
nas,unge caputtuum.Vnde etiam dixit Do-
minus Pharifæo.Oleo caput meu non unxifti,
Matt. 29 .
item Magdalena effuditlibram unguenti fu-
per caput Domini recumbentis. In quo fenfu
Eccl.6.
Salomon dicit : Oleum de capite tuo non defi-
ciat.Ideft lætitia fpiritualis , quæ prouenit
Lyranus, ex charitate,vt exponit Lyranus. iuxta il
lud. Fructus autem fpiritus charitas,gandium.
Gala. 5:
Neque enim delætitia humana poteft in
Vatab.
telligi :vt Vatablus putauit , quæ aliquan
do in ieiuniis deficit, & in macerationibus
Matth.5.
corporis,iuxta illud Matth. 5.Beati qui lu-
gent.Lætitia tamen bonæ confcientiæ iu-
Leuit.8. ftis quidem non deficiet. Iam verò de vn-
Pfal,132. &tione capitis facerdotis ,lege Leuit. S.itë
Pfalm.132.Sicut unguentum in capite , quod
defcendit in barbam Aaron. De vnctione ve-
J.Reg.10.
3.Reg.19.ro capitis regalis 1. Reg.denique de Pro-
pheta 3. Reg. Cæterum figna in capite
mæftitiæ funt , quando tondetur feu de
Iob, 1.
caluatur,fic Iob c. 1. in calamitatibus fuis :
Tonfo capite corruens in terram adorauit. De
hoc v ide in verbo Caluitium . Item fignü
mæroris fuit cinerem vel puluerem fuper
1.Reg 4:
caput fpargere 1. Reg. 4. C. Efter. 4. A.
Lob.2.D.Ezec. 27.F.Apoc . 18.F. quem
morem feria.4. Cinerum in fignum mæ=
roris pœnitetiæ reprefentat Ecclefia que
cinere fimul , & cruce fideles in frōte fig
nat,ad mortis memoriam , & ieiuniu pro-
uocans, & pœnitentiam .
14
In capite librifcriptum eft de me. Legimus
Pfal.39. Pfal.39.de cuius hiftoriali fenfu difcepta
tio eft inter expofitores .Et primum in He
bræo non quidem in capite, fed in volumi
Chaldæus nelibri fcriptum eft,fic etiam Chaldaicus
Aquila.
Hierony. vertit paraphaftes,& Aquila, & Hierony
mus , idquefignificat Meghilla Sepher.
Quod scpt. vertit, ἐν κεφαλίδιβλιβλίου
in capite libri , quod fequitur vulgata : &
non male quia cum liber multa habeat ca
Vatab pita,quod in volumine fcribitur in aliquo
Ianfe. capitefcribitur, vel in fumma , fed Vata-
blus & lanfenius putant, regium Prophe
Deut. 15. tam infua ipfius perfona hoc dixiffe: quia
de regis moribus fcribitur Deuter. 1 5. &
quia hic fermo eft de peccatis quæ cade-
re minime poffunt in Chrifto . Secunda
Hilar. expofitio Hilarij tenētis in perſona Chri
fti dici : de quo in primo capite Genefis
fcriptant effe exiftimat, & vbi vulgata ver
[ tit:in principio creauit Deus, in Hebræo in fi
lio fcribi.Sed Hieronymus in quæftioni- Hierony:
bus Hæbraicis fuper Genefim , afferitin
Hebræo haberi,Berefith,quod eft in prin
cipio,non autem Beben,in filio,Symma- Symma c:
Theodo.
t
chus etiam , & Theodotio vertun in prin -
cipio. Tertia ergo expofitio eft Hierony. Hierony,
in 1.cap. Genefis fcriptum effe in princi-
pio,fed principium illud effe filium Dei,fi
cut Ioan.8.Chriftus de fe ait: Ego fum prin Ioan.8,
cipium,qui loquor nobis . Et ita fermo eft
iuxta hiftoriam de Chrifto in Pfalmo: de
quo fumpfit de filio Dei teftimonii Apo Heb
r , 10.
ftolus Hebr. 10.Neque obftat de iniquita
tibus fuis Chriftum loqui , quia quantum
ad pœnam fuas fecit iniquitates,quæ cul-
Pfal. 21:
pæ noftræfunt:non illius . Sicut Pfal. 21 .
dicit:Longe àfalute mea uerba delictorum meo
rum.Denique Lyranus no de libro Sacræ
fcripturæ,fed de libro vitæ putat Pfalmū
loqui, in cuius capite fcriptum eft de Chri
fto:qui Rom: 1. Prædeftinatus eft filius Dei Romit.
in uirtute,ut eligeret ipfe omnes electos. Ioan . loan.151
15.Ego elegiuos, er . Sed expofitio tertia
Hieronymipræferenda eft.
Imponere homines fuper capita noftra 15
eft eorum fubiici tyrannidi. Sic legimus,
Pfal.65. Impofuifti hominesfuper capitano-
Pfal.65.
ftra.Pro quo in Hebræo eft :Pofuifticatenă
inlumbis noftris,impofuiftihominesfupercapi
Lyra:
ta noftra.Quod Lyranus putat intelligi de Theodor,
Ægyptiaca populi feruitute ſub Pharao- lanfe,
ne. Theodoretus verò de captiuitate Ba- Augu.
bylonica, Lanfenius deliberatione populi Hierony,
Beda.
Iudaici à magnis tribulationibus.Sed me Caffiodo.
lius intelligunt Auguft.Hieronym.Beda, Genebrar,
Caffiodorus & Genebrardus de Marty-
ribus,qui fpe Reſurrectionis , tyranorum
tormenta tollerabant : ficut in titulo Pfal
mi de Refurrectione fit mentio. De his tri
bulationibus Dominus prædixit Apofto
Luc.21.
lis: Eritis odio omnibus hominibus propter no- Ioan.16.
men meum.Et abfque Synagogafacient uos. Et Matt: 10.
egomitto uos,ficut oues in medioluporum .
Capita hoftium conquaffare magnæ 16
victoriæ fignum eft,Pfal. 109. Conquaſſa- Pfal.109.
bitcapitainterra multorum. Quod de victo-
ria Chrifti contra Iudæos poft Afcenfio-
nem in cælu per Romanos fub Tyto , &
Vefpafiano intelligunt Lyranus , Vata- Lyranus:
Vatab.
blus , Ianfenius & Hieronymus,qui notatlanfen :
fcriptum:Conquaffabit capita multorum : non Hiero.
omnium , quia punit eos qui non credut: Luc.2,
ficut Simeon de illo prædixit : Hic pofitus
eft in
 CARBO .
jeft in ruinam, & refurrectionem multoru. Del
Theodoret nique Theodoretus exponit de finaliiu-
Matt.25. dicio, quando dicet impiis iudex:ite mele-
dicti.Huius iudicij figura pręcefsit in Pha
Pfal.73:
raone, cum exercitu fuo in mari fummer-
fo:de quo Pfal . Contribulafti capita draconu
in aquis : Tu confregifti capita draconis . Ideſt
duces præfectos, & Centuriones Ægypti
Theodo, vt exponit Theodoret.cofregifti.Myfti-
ce verò, diabolus draco vocatur hoc loco:
Hierony.
loan.21. vt notat Hierony . De quo Ioan. 1 2. Nunc
iudicium eft mundi:nunc princeps huius mundi,
Hiero.
eijcieturforas. De hoc iuxta literam intelli
Abac.3 . git Hierony.illud Abacuc. 3. Percuffiftica
putde domo implj.Ideft diabolum, &caput
Matth. 24. eius Antichriftum, cuius breuiabutur dies
propter electos, & fubdit Abacuc:Maledi-
xiftifceptriseius , capiti bellatorum eius.
17 Caputfponfi rore plenum, longam de
Lyranus . notat eius patientiam: dum noftram con-
Cant. 5. uerfione expectat. Sic exponit Lyranus,
illud Cat.s.Aperi mihi foror mea, &c .Quia
Matt. 23.
caput meumplenum eft rore: cincinni meigut
tis noctium.Sic clamat Matth.2 3.Hierufa-
lem , & c. Quoties uolui congregarefilios tuos,
c. Expectatergo Deus fingulos vocans,
à rore matutino,vfque ad noctis pluuiam,
ideft à principio mundi , vfque ad finem ,
& à primahominis ætate , vfque ad fene-
Matt, 20.
&tam,ficut in parabola Matth. dicit: Simi
le eft regnum cælorum homini patrifamilias :
Ioan.4 : quiexijtfummo mane,cõducere operarios, &c.
Luc.2 3. Sic expectauit Samaritanam iuxta pu-
teum, & latrone in Cruce . Myftice verò
Theodo.
Theodoretus capillos fponfi rore plenos
infpirationes,& illuftrationes eius, quibus
animam fua cognitione replet , intelligit,
! & guttas noctium , cognitionem attribu-
torum eius , per negationem : vt quòd
fit immenfus, ineffabilis ,&c. De hac cog-
Matth. ii .
nitione Matth. 1.dixit Chriftus : Neque
patremquis nouit nififilius : & cui uolueritfi-
lius reuelare.
18
Caput Ecclefiæ ad cæleftia leuatum¸fi-
Cant. 7. mile dicitur Carmelo Cant . 7. Caput tuum
ut Carmelus . Quod fponfus dicitſponſæ ,
quæ nonfuperbe caput erigit : fed eleuat,
vt Carmelus,qui interpretatur fcientia cir
cuncifionis ,ideft non ad inania , & curio-
fa vel fuperba tollitur.Sed ad moderatam
cæleftium expectationem , & contempla
Gloffa. tionem ,vt dicit Gloffa . Sic iuftis dicitur,
fub diem finalis iudicij.Refpicite , & leuate
capita ueftra: quoniam appropinquat redemptio
• 271
ueftra,&Luc. 1 2.Vosfimiles hominibus expe- Luc,21.
tantibus Dum fuu,quãdo reuertatur ànuptiijs.
&
Velvt exponit myftice Theodor. Chri- Theode .
ftus eft caput fponfæ vt Carmelus , ideft
vt fcientia circuncifionis . Quia ficut ipfe Luc.2 .
circuncifus eft: & uocatum nomen eius Iefus:
Sic etiam docet inutilia circuncidere : &
nociua , vt falutem confequatur , dicens : Matth . 16.
Siquis uult uenire poft me , abneget femeti-
pfum.
Multa de metaphoris vocis huius ca-
put,fparfimus in aliis verbis . Nam in
verbo Beſtia habes de capitibus beſtiæ
Dan.7 . & Apoca.11 .&c.de capite aus 4
rifponfi: in verbo Aurum . Item caput
Cherubim Ezech . 1o.in verbo Cheru-
bim, caput libani , in verbo Libanus,
iris in capiteApoca: 10, in verbo Ange
lus, in capite mulieris corona Apo. 1 2 .
in verbo Corona, & c.
CAPVT XXXVII.
Carbo .
ARBO Hebraicè di-
cítur in fcriptura Sacra
‫·פחם‬
Phecham Efa. 54.
Carbofit ex ligno in
fornace combufto arte
carbonaria , vt rurfus in
flammari pofsit : qui
cum ardet pruna voca-
tur,vel carbo viuus, vel ignitus.Sic Tobię tob. 8,
8.partem iecoris pofuit , fuper carbones
viuos.
Carbones appellari folent fulmina , 2 . 2
Reg. & Pfalm. Carbones fuccenfifunt ab eo . 2.Reg.22 .
Ideft à Deo, qui tonans fulmina de cælo Pfal.17.
iaculatur, vt exponunt Vatablus , & Ian- Vatab.
fenius,& ipfe textus fe explicat, vt Theo- lanfe,
doretus ait fubdens : Grando carbones ig- Theodo,
nis. Hæc fulmina Dóminus contra Ægy-
ptios vibrauit,vt inquit, Lyranus , velcon Lyranus.
tra hoftes Dauid , vt vult Vatablus , vel Hiero.
paffim contra inimicos Ecclefiæ vt dicit Auguft.
Theodoretus . Myftice verò Hieronym .
Aug. & Gloffa carbones fuccenfos , pecca Gloffa
tores per pœnitentiam renouatos expo- Matth, 9.
nunt.Tales fuerunt Matth. Zachæus, mu Luc.19.
lier peccatrix . Luc.7.
Eft autem difceptatio inter autores , de 3
legitima
 CARBO .
Pfal.119. legitima intelligentia illius lcci,Pla.119.
Quiddeturtibi aut quid apponatur tibi ad lin-
guam dolofam :fagittæ potentis acute : cumcar-
Hiero.
bonibusdefolatorijs . Quod Hierony.ad veri
tatem Hebraicain , fic vertit : Quid dabitur
tibi,aut quid apponetur tibi à lingua dolofa, fa-
gittepotentis acute , cum carbonibus tunipero-
Vatab rum.Ita etiam vertit Vatablus. Vnde fe-
Ianfe. cundum fontem Hebraicum Ianfenius pu
tat ,linguam ipfam dolofama fagittis com-
parari: ita vt fit fenfus. Quid procedet à
lingua dolofa nifi fagittæ potentis acut ..
Hiere.9 : iuxta illud Hiere. Sagitta uulnerans lingua co
rum. Sed quia Septuag. vertunt , gos
γλώσσαν διλίαν ad linguam dolofain,
& aliqui vt Hieronymus notat , addunt
aduerfas linguam dolofam.Secuda plau-
fibilior expofitio eft: vt Propheta intelli-
gatur remedium petere , ad coercendam
linguam dolofam : & quafi refpondeat
Spiritus fan&tus , remedium exit : Sagitte
potentis acute,cum carbonibus ignitis. Quod
adhuc duobus modis intelligi poteft. Vel
vt remedium petatur poenale : vel fanati-
uum quidem . I riori modo exponunt
Theodo.
Theodoretus . Lyranus ,Caietanus & Ge-
Lyranus,
Caletanus, nebrardus, vt fit fenfus , fagittæ potentis
Genebr. acutæ,ideft vaftationes,cædes , & excidia
prouenient à Romanis, contra Iudeos lin
guofos , & dolofos,fub Tyto & Vefpafia
no , quia filio Dei dolo pafsim infidia-
bantur , nunc rogantes Licet cenfum dare)
Matt.22 Cafare? Nunc dicentes : Quare difcipulitui
Matti 15.tranjgrediuntur mandata ſeniorum ?Nunc ad-
ducentes ei mulierem in adulterio depre-
4 henfam: nunc rogantes: Si tues Chriftus,
Ioan. 8. dic nobispalam . Vel certe non folum de
loan.10.
Iudæis ferino eft : fed de omnibus dolo-
fis,& fraudulentis , qui in hac vita tribu
lationibus tranfeuntibus affliguntur, qua-
Theodo. fi fagitt's , vt Theodoretus ait , in alia ve-
rè carbonibus iuniperorum , qui diutius
ignem feruant : ideft poenis gehennæ .
Matth.25. iuxta illud Matth . ite malediéti in ignem
aternum . Sedpofteriori modo fi medici-
na quæratur ad lingua dolofam refor
mandam , fagutæ , & carbones intelli-
guntur effe verba Dei , quæ cor pene-
Luc.rr. trant , & inflaminant , vnde Luc. 11.
Hiero.
Beti qui audiunt uerbum Dei : & cuftodiunt
Auguft. illud . Sic exponunt Hieronymus , Au-
Gloff .
guftinus & Gloffa. At pro priori intelli-
Pfal.1 39.
gentia facit illud Pfalm . vbi dicitur de
dolofis , & obftinatis: Cadentfuper eos car-
bones , in ignem deijcies eos : & fubdit . Vir
linguofus non dirigetur in terra : uirum iniu-
fum mala capient in interitu . Quare ma-
gis hæc expofitio quadrare videtur, quæ
poenam expofcit, non medicinam , fed de
hoc alias dicemus fortaffe.
Carbonibus comparantur in fcriptu- 4
ra homines iracundi & proterui , de
quibus Prouerb. 26. Sicut carbones ad Prou.26.
prunas , fic homo iracundus fufcitatrixas. Et Eccl.8.
in eodem fenfu dicitur Eccli. 8. Non
accendas carbones peccatorum arguens eos.
Lyran.
Quia vt notat Lyranus , correctio quo-
que fraterna differenda eft , quando pec-
cator magis irritaretur ad malum . Ideo Matt . 15.
Dominus dabat Pharifæis locum iræ:
quando : Seceffit inpartes Tyrt , & Sidonis.
Item Ioann. 11. Abijt inregionem iuxta de- loan. 11.
fertum . Porrò publica poteftas non de-
bet quidem poenam malefactoris dimit-
tere , quamuis ille irritetur , & fremat.
Quia magiftratus commune iuftitiæ bo-
num intuetur,non ita priuatum .
Carbonibusfacies miferorum com . 5
Thre.4 .
parantur : Nazaræi eius niue candidiores,
c. Denigrata eft facies eorum fuper car-
bones . Quod propter famem captiuo -
rum, &fqualorem per emphafim dictum
exponit Lyranus . Myftice verò Hie Lyra,
Hiero,
ronymus . Nigri inquit , polt candorem
fiunt , qui miffa Dei iuftitia cum de ſe
præfumunt , in ea etiam, quæ non intel-
ligunt , peccata delabuntur . Talis erat Luc.18.
Pharifæus,qui dicebat : Non fumficut cæte-
ri homines.
Facies eorum ficut carbones ignis , Eze
chiel. 1.vide libr. 1.in dictione Arde-
re numer. 2 .
1
APVT XXXVIII.
Carbunculus.
AR BVNCVLVS
I
Gemma eft igniti carbo
nis fimilitudinem refe-
rens , nocte fub tene - ‫פחם‬
bris longe lateque ful-
gens , & quafi quofdam
radiosemittés,que apud
Indos , & Garamantas inuenitur . Dej
qua
 CAR CER .
Plinius.
qua Plinius libro. 37. capit. 7. de ignitis
gemmis ediferens ait . Principatum te-
nent carbunculi à fimilitudine ignium
appellati , cum ipfi non fentiant ignes ,
ob id à quibufdam apyroti vocati. Hæc
Exo.28. ille.Erat autem Exod . 28. in fecunda 11-
nea rationalis Summi Pontificis primus|
carbunculus . Hebraicè Nopech , ne-
Pagninus. que tenetur Pagninus qui fequutus R.
R.Dauid. Dauid dixit , lapidem effe nigri coloris
in libro Radicum. Reiicitur etiam Thar-
gum vertens hoc loco Smaragdum. Quia
plures Hebræi conueniunt cum vulgata
Hiero.
vertentes carbunculum, agens etiam Hie
ronymus de gemmis rationalis,in princi-
pio fecundæ lineæ,fuper Efa.54 . carbun-
culum ponit.
2 Sed quia in his lapidibus nomina duo-
decim Patriarcharum , eo ordine quo na-
ti fuerant, fcripta erant:excepto Leui, qui
ad Pontificatum vocatus in Aaron ea no
mina potius portabat , ideoque nomen
eius non erat in gemmis duodecim fcul-
ptum , colligerepoffumus carbunculum,
quartam videlicet gemmam,quarto loco
natum Patriarcham fignificare : Videli-
cet Dan, propter Samfonem illius tribus
ducem , quiinftarignis Philiftæos com-
buffit atque contriuit. Porrò Chrifti Do
mini Samfom typus fuit : qui totum or-
bem in tenebris delitefcentem, illumina-
loan.8: uit,vt verus carbunculus , dicens : Egofum
loan.12 . lux mundi: quifequitur me , non ambulat in te-
loan,3. nebris, &,Dum lucem habetis, credite in lucem,
utfilij lucisfitis.Præterea : Lux uenit in mun-
dum , & dilexerunt homines magis tenebras
quam lucem.
3 Carbunculus denotat verbum Dei : vt
Hiero.
exponit Hieronym. fuper illud Efai. 54.
Efai,54
Ego fternam per ordinem lapides tuos. Vbi
Septuag. vertunt carbunculum tuum.
Carbunculus inquit, videtur mihi ignitus
fermo doctrinæ : qui fugato errore tene
brarum,illuminat corda credentium.Hec
Hierony. Vbi nota. Etiam fermones Dei
ordinatos effe debere , propterea dixitį
ego fternam per ordinem carbunculum
tuum. Quod impleuit , quando tantò or-
dine de beatitudinibus fermonem fuum .
concinnauit in monte dicens: Beati paupe-
Matth. 5 res, &c.
Item,vbi noftra vulgata verit Eſai. 6 .
Efai.6.
Et uolauit ad me unus de Seraphim , & in manu
cius calculus , quemforcipe tulerat de altari.
272
Hieronymus ait , Septuaginta calculum Hiero.
vertantcarbunculum . Ex quo intelligi-
mus altare Dei plenum effe carbunculis:
hoc eft lapidibus ignitis , quibus peccata
purgantur. Vnde de Deo legimus Pfalm. Pfal. 17.
Carbonesfuccenfifunt ab eo , & in Deuteron . Deut.4.
Luc, 12.
Deus nofter ignis confumens eft , & Luc . 12 .
Saluator ait . Ignem ueni mittere interram .
Hæc ille. Eft ergo carbunculus verbum
Dei ignitum : quod Seraphim , ideft do
tor Euangelicus , forcipe fidei , & ope
&
rationis accipit de altari , faciens & do-
cens . iuxta illud Matthæi : Qui autemfe- Matth . 5 :
cerit , docuerit , magnus uocabitur in regno
cælorum:
Gemmula carbunculi in ornamento auri Et
5
comparatio muficorum in conuiuio uini . Ec- Eccl.3z .
cli. 32. Ideft ficut carbunculus congruit
auro :ficcongruit mufica in conuiuio vi
ni, vt exponit Lyranus. Item Gloffa , fi- Lyranus.
cut carbunculus inquit , duplicat fplendo- Glofla.
rem auri , fic mufica iucunditatem con-
uiuij. Myfticè vero fapientia quaficar-
bunculus duplicat fplendorem virtutum,
vnde quifacit , & docet magnus vocatur Matth.s.
in regno cælorum Matth. 5.
CAPVT XXXIX
Carcer.
ARCER Hebraicè vo-
catur Bethhaafurim do-
mus vinctorum Iudicum.
6. Item Bor Genefi. ‫כור‬
41 .
Carcervt Varroni pla I
cet dicitur à coercendo : quia noxios coer Varro,
cet,& feruat. Carceres etiam vocabantur
funes , quibus coercebantur curfores , in
ludis Olympicis ,ne antequam magiftra-
tus fignum darent,ad curfum prorumpe-
rent.Carcer etiam in fingularifunis voca-
tur. Sic quoque legimus Iob.7.Nunquid ma Iob.7.
reegofum , aut cetus, quia circundedifti me car=
cere?Vbi carcer ponitur pro obftaculo co
Vatab.
ercente,ficut exponunt Lyran.Vatablus, Lyranus.
Titelmanus,& D.Thomas, quafi diceret, Titelmanus.
mare coerces quafi fune,vt no operiat ter D.Tho.
ram:& cetum retines in Oceano , ne con
fumant pifces in aliis finibus maris Medi
terranei, me auté forte coerces, & retines,
nemi-
 CARCER .
ne minores opprimam :vbi notandum di
uina quofdam prouidentia ægritudini-
bus, & calamitatibus impediri, ne fibi aut
aliis noceant . Sicut ille qui in probatica
piſcina triginta octo annos habebat infir
Ioan.5,
mitatis ,Ioan.5.cui Dominus dixit . Ecce
fanusfactus es,noli amplius peccare,ne deterius
tibi aliquid contingat.
2 Carcerem vinetis nunquam aperire,
tyrannica crudelitatis indicium eft . Sic
Efal.14. de Nabuchodonofor dicitur , Efai. 14 .
Hierony. Vinctis non aperuit carcerem. Quia vt Hie-
ronymus ait , infontes plurimos vfque
ad mortem in ergaftulo detinebat : Vel
certe de Lucifero iuxta literam intelligi-
Eufebius.
tur : vt explicat Eufebius libro.4. de De-
Cypria. monftratione Euangelica cap. 9. & Cy-
Profper. prianus libr. 1. epiflol. 3. & B. Profper.
in dimidio temporis , capit. 3. Quia ho-
mines captiuos poft peccatum detinuit
vinctos erroribus idolorum in vita mor-
tali , & apud inferos poft mortem , fed fi-
lius Dei vinctis aperuit carcerem di-
cens mortalibus : Venite ad me omnes qui
Matt. 11.
laboratis . Animas vero patrum eduxit
Ioan.12 . de limbo , ideo dicebat Ioann. 1 2. Nunc
princeps huiusmundi , cijcictur foras, & ego
fi exultotusfuero à terra omniatraham ad me-
ipfum.
Carcer etiam infernum damnato-
3
Efa.24. rum fignificat Efai . 24. Et congregabuntur
incongregatione uniusfafcis in lacü:er clauden
tur ibiin carcere:& poft dies multos uifitabun-
Hierony. tur. Vbi Hicronymus iuxta illud ait,
quod legimus : Ite maledicti in ignemæter-
num . Quod vero fubditur : Et poft dies
multos uijutabuntur : Videtur illis applau-
dere , qui dæmonibus dant pœniten-
tiam , fed quia vifitari ambiguum eft,
Matth. 25. ia malum poteft intelligi : Quod poſt-
quam iufti præmia receperint , illi in
pœnis perpetuis vifitentur . Hæc Hie
Lyranus. ronymus , & Lyranus , vbi vulgata in-
quit , vertit , poft dies multos , in He-
bræo habetur : A diebus multis uifitabun-
tur , ideft de peccatis perpetratis , ab ini.
tio mundi , vel certe qui nunc puniun-
tur quantum ad animam refurgent ad
pœnam corporum quod erit in malum
vifitari.
Carceris domus vocatur confcien -
4
Efai.424 tia peccatoris . Sic exponit Hieronymus,
illud Efai. Ego Dominus uocaui te in iuftitia,
c. ut educeresde conclufione uictum : dedo-
mo carceris fedentem in tenebris . Fuit ita-
que filius Dei miffus à patre in mundum :
vt educeret à peccatorum ergaftulo de
gétes intenebris :iuxta illud Toa. Sic Deus Ioan.3 .
dilexit mundum , ut filiamfuum unigenitum
daret: ut omnis qui credit in eum , non pereat.
Soluit itaque vinctam de domo carce-
ris peccatricem,& Matthæum,& fimiles. Luc.7.
Eandem per modum minifterij potefta Matth.9.
tem Dominus contulit Petro.Matth. 16. Matth. 16.
Quidquid aitfoluerisfuper terram,eritfolutum
in calis.Sic ergo de conuerfione gentiu
explicat hunc locum Efaix Eufebius lib . Eufebius.
9.de Demonftratione Euang.cap. 15. & Tertul,
Tertullianus lib.contra Iudæos, & Cyril . Cyrill.
fuper Efaiam.Quia Dominusde calo interrä Plal.101.
afpexit,ut audiretgemitus compeditorum:'
Carcer pro captiuitate ponitur in eo= 5
dem cap. 42. Efaiæ. Vbidepopulo Iu- Efai.42.
daico fub Romanis deuicto fubditur: ip-
fe autem populus direptus , & uaftatus . La-
queus iuuenum omnes : & in domo carceris abſ-
conditifunt. Quia vt Vatablus exponit Vatab
maiores exemplo fuo peruerfo illaque
auerunt fibi fubditos , & ideo permifit
Deus vt à Romanis captiui ducerentur
ergo timere debet iram Dei qui alium
fcandalizat. iuxta illud Euangelij : Ve Mat.18.
autem homini illi per quem fcandalum ue-
nit.
Carcer pro limbo patrum ponitur, 6
1. Petri . 3. vel pro corpore mortali: 1. Petr. 3.
In quo , ait , his qui in carcere erant ueniens in
Spiritu prædicauit : qui increduli fuerant ali-
quando , quando expectabant Dei patientiam
indiebus Noe , cum fabricaretur arca . Vbi
Quæftio eft qui nam fint ifti fpiritus qui- Quæftio.
bus filius Dei in fpiritu veniens prædi-
cauit ? Et vt omittamus errorem Mar-
cionis qui dixit Chrifti animam ad infe-
ros defcendiffe , & omnes damnatos in-
de liberaffe vt refert Irenæus libro . 1. Irenæus.
contra Hærefes capit. 29. & Epiphan. Epiphan.
Hærefi. 24. Tres funt huius loci Catho-
licæ patrum expofitiones . Prima tenet
corpus humanum hoc loco metaphori-
cè carcerem appellari , Deum autem in
fpirituprophetiæ, quam Noe communi-
cauit venit infpiritu tempore vicino di-
luuio , & prædicauit incredulis homini-
bus illius ætatis vt poenitentiam agerent . Augu
Sic exponit Auguftinus epift.99.ad Euo Beda
Gloffa.
dium ,& Beda & Glo . & Lyra . & D.Tho . Lyranus ,
3.p.nihilominus hçc expofitio no multu D.Tho.
quadrat
.
 CARDO , CARDINALI'S .
quadrat,quia Petrus cap.4.fequenti fub-
1.Pet.4 dit. Propter hoc & mortuiseuangelizatum
eft , ut iudicareturfecudum hominem in carne.
Ergo non de hominibus adhuc viuis , fed
de mortuis loquitur , quibus dicit filium
Dei in fpiritu prædicaffe. Ideo fecunda
expofitio eft prædicaſſe animam Chriſti
animabus purgatorij , quæ tempore Noë
Francifcus illic degebant,qua tenet Francifcus Tur-
Turrianus. rianus libr. 4. pro epiftolis Pontificum
capit. 12.quia non videtur congruum,vt
carcer vocetur, nifi locus poenalis pœna
fenfus,qualis eft locus purgatorij : fed no
placet multis hæc expofitio , quia durum
eft tam longo tempore animas in purga-
torio,fcilicet à tepore Noë fuiffe detetas.
Ideo tertiafententia probabiliffima om.
nium eſt, animabus in limbo patrum exi
ftentibus Chriftum prædicaffe illumina-
do illas , quæ aliquando fuerant incredu-
læ, fed tempore diluuij crediderant , &
per poenitentiam faluatæ funt. Ita tenent
Clemen. Clemens Alex.lib. 6.Stromatum Atha .
Alexand,
naf.epift.ad Epictetum , & libr. de Incar-
Athana .
natione. Epiphan.hærefi 77.Cyrill.lib .
Epiphan:
de Fide ad Theodofium,Hilarius fuper
Cyrillus.
Hilarius, Pfal. 1 18. in illud : Defecerunt oculi mei,
Ambrofi: Ambrof.fuper Rom. 1 c.Ruffinus in ex-
Ruffinus. pofitione Symboli , Oecumenius fuper
Oecumen.
1.Petr.3.Bellarminius contra hærefes .
Bellarmin,
CAPVT XL.
Cardo , cardinalis.
ARDO Oftij Hebraicè dicitur
CPhoth&Cardines in plurali Pho-
toth 3.Reg.7.
Cardo ferramentu illud eft, circa quod
1 Magos ab Oriete duce ftella vocauit Sal Matth. 2 .
fores vertuntur. Solêt etiam cardines ap-
pellari duæ cæli partes immobiles , fibi
oppofita, fcilicet polus Articus ad Aqui-
lonem, & polus Antarticus ad Auſtrum
vergens . Sæpe etiam cofmographi qua-
tuor præcipuas cæli partes appellant car.
dines , ortum ,occafum, Septentrionem , &
Meridiem.fic olim prouidentie Deiirri-
lob.22. fores dicebant Iob 2 2.Circa cardines ca
li perambulat, necnoftra confiderat. Quoru
Dominus errorem in Euangelio refutat
Matth.6. Matth. 6.Sifonum, quod hodie eft, cras
in clibanum mittitur Deus fic ueftit : quanto
Matthi 18 magisuos modicefidei? Et Matth. 18.Simi
Leeft regnum cælorum homini regi,qui uoluit
273
rationem ponere cumferuisfuis. In eode 2
fenfu Cardines accipiütur Deut . 30. Siad Deut.30.
cardines cælifueris diffipatus, inde retrahet te
Dominus.Sunt itaq; quatuor mundi par-
tes cardines cæli: de quibus in Pro. Adhuc l'rou. 8.
terram nonfecerat, flumina,& cardines or
bisterra. Sic & 1.Reg. 2 : Domini enim 1.Reg 2 .
funtcardines terræ ,
& pofuitfuper eos orbě.
Sic exponunt Gloffa ordinaria, & inter- Gloffa ordi,
Gloff, inter
linealis . Quamuis Beda reges putet hoc
Beda.
loco metaphoricè cardines terre appella-
ri:dequibus Iob.Subquo curuantur, qui por Iob 9 .
tant orbem. Porrò collector Hieronymi Hierony.
in annotationibus Hebraicis fuper libros
Regum, ait in Hebræo non tam cardines
terræ, quàm afflicti terræ legi. Et pofuit
fuper eos orbem , quia vt dicunt Hebræi:
pauperum orationibus Deus orbem fu-
ftentat.Nec mirum,quia ipforum eft regnu Matth.s ,
celorum. Accedit quòd myfticè iidem
funt pauperes afflicti , & cardines orbis
terræ. Enimuero Apoftoli principes con
ftituti funt fuper omne terram adeo pau-
peres ,vt dixerint: Ecce nos reliquimus om- Matth- 19.
nia, & illis dictum eft : Sedebitis fuperfedes
duodecim iudicantes ,&
rc .
Cardines marisfunt quatuor eius ex-
trema, verfus Orientem, Occidentem, Se 3
ptentrionem,& Meridiem.Sic explicant
D.Thom. & Titelmanus, illud Iob 36. D.Thomas.
Siuoluerit extendere nubes quafi tentorium Titelman
fuum,er fulgurare luminefuo defuper, cardi- lob 36.
nesquoque maris operiet , ideft extremita-
tes maris , quibus claudi videtur , operiet
lumine fulgurum.Sed Beda principes ge Beda.
⚫tium inftar maris fluctuatis cardines ma
ris appellari putat, quos lumine Deus ce-
lefti perfundit ad fidem vocás : ficut olim
uatore nato,& lumine circumfudit.
Cardines commoti dicuntur Hierofo-
4
lymitani templi, quando Iudæis obcœ-
catis templ um à Romanis exuftum eft.
Ifa.6.Etcommotafunt fuperliminaria car- Ila,6 .
dinum à uoce clamantis,& domus impleta eft
fumo.Vbi Hiero . Clamantibus , inquit Se Hierony.
raphim,&in tota terraTrinitatis Dei my
fterium prædicantibus, ftatim commotu
eft liminare templi : & omnes eius cardi-
nes considerunt, impleta Saluatoris fente Matth.23 .
tia Matth.23 . Ecce relinquetur uobis do- Hierony.
mus ueftra deferta. Hæc Hiero.idé Cyrill , Cyrillus.
Cardines templi ftridere captiuitatem
populi denotant Amos 8.Tuncftridebunt Amos 8 .
Mm cadines
 CARMEL.
Hierony, cadinestempli,quòd Hierony.de vtroque ,
excidio Hierufalem putat intelligi tam
fub Babyloniis , quàm fub Romanis.Sub
dit quoq; Ainos cap.9 . Vidi Dominustan
temfuper altare, & dixit : Percute cardinem,
comotafuntfaperliminaria . Quòd Dís
Prophetæ iuffit , vel Angelo , præfente
Theodoret. Propheta.vt notant Hierony . & Theo-
doret. &fequitur caufa vaftationis tem-
pli:Quia auaritia in capite omnium . Ideo
Matth.6. Chriftus dixit Matth . 6.Non poteftisDeo
Matth.s : feruire, Mammonæ, & nolite thefaurizare
uobisthefauros interra.
Cardinalium nomen dignitatis eft de-
5
Cardinalis ductum à cardine,vnde alij ficut à cardis
dignitas an- ne pendent,quales funt principes . Vnde
tiquiffima. Aug lib. 1.de Baptifmo cap.6.Principa
Auguft. les Donatiftas cardinales vocauit. Dice-
bantur autem olim queda Ecclefiæ prin-
cipales cardinales,& inde præsbyterihu-
iufmodi Ecclefiarum cardinales appella
rico perunt,vt patet ex Concilio Melde
Concil, Mel fi Can.5 4.Titulos,inquit,cardinales in ur-
denfe.
bibus,uel fuburbiis conftitutos Epifcopus ca
nonicè ordinet. Fallitur autem Caluinus
dicens : Cardinales à tempore Gregorij
Con. Roma Papa coepiffe , quia in Concilio Roma-
num fub Syl no fub Sylueftro Can. 6.legimus , fuiffe
ueftro,
Diaconos Cardinales feptem in Roma-
na Ecclefia:præceffit aute Syluefter Gre
gorium primum annis ferè trecentis fub
Conftantino Magno , neque tunc coepit
hæc dignitas , fed vt antiquior refertur.
Leo Papa. Denique Leo Papa 9.epift.ad Michaë-
lem Imperatore cap.3 2. dicit: Clericos
Romanos Cardinales vocari, quòd Ro-
mano Pontifici inhæreant , qui eft velut
Onuphrius . totius Ecclefiæ cardo. Sed Onuphrius
libr.detitulis Cardinaliu fic appellari di=
cit , quòd aliis omnibus clericis præfint.
De his itaque myfticè intelligitur illud
1.Reg. 2.Domini enimfunt cardines terræ,
& pofuitfuper eos orbem.
Carica eft genus fici apud Palefthinam
de quo vide alias.
CAPVT XLI.
Carmel.
ARMELV S. Hebraicè Car-
Cmel appellatur , que nomine duo
I funt montes apud Iudæos ,vt notat Hie-
Hierony. rony.fuper Ifai. 29. Alter eft in Galilæa
jad Auftralem plagam : in quo eratNabali
Carmelus,maritus Abigail. 1. Reg. 25. 1.Reg: 25 ,
pertinctq; ad tribum Iude,circa terminu
eius,vt habetur Iofu. 1 5.Alter verò Car Iofu.15.
melus eft in tribu Afer Iofu . 19.qui ma- Iofu.19 .
ri imuninet in Phoenice iuxta tholomai
dam,quæ prius vocabatur Aco: nunc au-
te dicitur fanctus Ioánes de Acre : in hoc
monte qui fertiliffimus eft orauit Elias, &
pluuiamiimpetrauit.Adhuc Carmelun 3.Reg.18;
de captiuitate Babylonica promifit Dús
populu reducere Hiere. 50. Et reducă if- Hier.so.
racl ad habitaculi fuum, & pafcetur Carme-
lum.Ponit aute Regulam Hierony.fuper
illud Ifa.1 6.Et auferetur lætitia,& exulta- | Ifa. 16,
tio deCarmelo. De quacunq; terra pingui
foecunda & nemorofa in fcriptura metio
fiat nomine Carmeli per fimilitudincm
exaggerat foecunditate eius, quiain loco Regula.
Ifaia citato de vaftatione Moab fermo
erat,quam propter foecunditate Carme-
lu vocat.Sic etiam de eadé vaftatione re-
petitur Hier.48.Etauferetur lætitia de Car Hier.48
melo. Ita quoq; intelligitur illud Ifa. Con- Ifa.29.
uertetur Libanus in Carmel , ideft terrafyl-
ueftris & fterilis in opima & pingue. Et
Carmel infaltum reputabitur, ideft terra fer
tilis in defertu redigetur. Ex quo Hieron. Hierony.
conuincit Iudæoru obftinationem fuper
hunc locum.Refpondeant, inquit, Iudæi
amici fimplicis tantum hiftoriæ:quomo-
do in Aduentu Dni Saluatoris Libanus!
mons Phoenices verfus fit in monte Car
meli, &c. quòd cum dicerenon poffint,
audiantLibanu,qui interpretatur dealba-
tio,referri ad populu gentium , qui lotus
in Dño tranffertur in Carmel, ideft in cir
cuncifionis fcientia, vt fuccedat non in li-
tera,fed infpiritu loco Iudæorum , iuxta
illud Matth. Multi ab Oriente & Occidente Matth.8.
uenient,& recubent cum Abrahã, Iſaac, &c.
inregno caloru. Eodem modo explicant
Cyrillus,Procop. Haymo,& alij patres. Cyrillus.
Idem repetitur Ifa.3 2. in codemfenfu. Procopius.
Carmel fecundu regulam tradita diui- Haymo .
Ifa32
.
tes ,& delitiis deditos fignificat Amos . 1. 2
Dis de Sion rugiet , & luxeruntfpeciofa pa- Amos 1.
ftorum,& exiccatus eft uertex Carmeli. Vbi
Lyran.per fpeciofa Carmeli principu, & Lyram
optimatu domos delitiis affluentes deua
ftandas ab Affyriis exponit : ficut vertit
Chaldeus fenfum attēdēs potius , qua ver Chaldæus .
ba:Et defolabuntur habitacula regũ,& defer-
tufictprefidium arcium illorum. In eodem
fenfu
 CARMEN.
fenfu de Senacherib Affyriorum rege ab
Angelo perterrefacto militibus occifis di
Ifa.10 .
citur: Etgloriafaltus eius , & Carmeli eius
ab anima ufque ad carnem confumetur. Vbi
exercitus Senacherib vocatur faltus , &
fylua:propter militu multitudine, & pro-
pter diuitias & delitias , dicitur gloria
Carmeli eius deftruenda , quoad corpus
Hierony. & anima. Ita Hiero.Lyran. & Vatab.ex
Lyran. ponunt.Et certè magnum malum eft per
Vatablus, ditio corporis & anime ,qualis fuit Hero-
dis,& fautoru eius côtra Iefum infantem
Matth.2. coniurantiu: de quibus Matth. 2.Defuncti
funt enim,qui quærebant animam pueri.Cæ-
Eufebius. teru Eufeb.lib.2.demonftr . Euang.c.40 .
locũ hunc Ifa.de vaftatione Hierufalem à
Romanis intelligit , fed præferenda eft
prior expofitio. Quia eadê verba repetun
Ifa,37. tur Ifai. 37. vbi de fuga Senach rib fatis
aperte fit fermo. Secundu hancphrafim
Nahum i Carmel accipitur etiã Nahum 1.vbi le-
gimus:infirmatus eft Bafan , & Carmelus,
Hierony, flos Libanielanguit . Vbi vt Hierony. ait
contra Affyrios vaticiniu eft, quos Chal-
dei vaftauerunt . Vocatur autehumus eo
ru propter fertilitatem Carmelus & Ba=
fan, quæfunt foecundiffimę regiones Iu
dæoru.Addit Hierony.de mundi quoq ;
fine hunc poffe locu intelligi , quádo vere
infirmabitur Bafan , & Carmelus , quia
erit in terris preſſura gentium , præ confu-
fione fonitus maris & fluctuum arefcentibus
Luc.21. hominibus. Myfticè quoq;, quia refrigef-
Matth. 24. cet in fine mundicharitas multorum.
3 Carmel metaphoricè capitur pro gen
Hierony. tilitate ad fide conuerfa,fic exponit Hie❤
rony.illud Ifa.3 2.Et habitabit infolitudi-
Ifa.32. ne iudiciu , & iuftitia in Carmelfedebit , hoc
eft in folitudine gentilici populi,que ver-
tetur in Carmel foecunditatis gratię Chri
fti habitabit iudiciu,& iuftitia maior,quá
Matth.si Pharifæoru:de qua Dís: Nifi abundauerit
iuftitia ueftra, plufquam Scribarum & Pha-
rifæorum,non intrabitis in regnum celorum.
Procopius. Eode modo exponut Procop . Lyran. &
Lyranus. Vatab . De eadẽ Gentilitate ad fide có
Vatablus.
uerfa intelligit Hierony.illud Ifa.3 5. Le
4 tabitur deferta & inuia,erc.gloria Libani da
Ifa.35 · ta ei,decor Carmeli & Saro . Ecclefie quip-
Hierony.
pe ex gentibus couerfæ ,quæ prius fuerat
deferta,gloria Libani,ideft tepli maieftas ,
& decor Carmeli,ideft fructus opimi, &
copiofiffimi datifunt.Iuxta quod Phari=
Matth.21 : fæis Dís dixit : Auferetur à uobis regnum
274
Dei, dabiturgenti facientifructu eius, Ita
quoq; explicat Eufeb.lib.9.demonftrat . Eufebi
Euang.c.6.Cyril .& Theod.hoc loco Hi Cyril .
Theodor.
larius fuper Pfal. 54.Tertull.lib.4.cótra Hilarius.
Marcione.Hoc etia coepit impleri in con Tertull .
uerfione Magorü ftella duce,quibus data
eft gloria Libani,decorq; Carmeli, quem !
Iudæi perdiderunt : quando turbatus eft Matth.2 .
Herodes , & omnis Hierofolyma cum illo.
Ite quando Centurioni ex gentibus con
uerfo Dís dixit : Amen dico uobis : non in- Matth 8.
uenitantăfidem in Ifraël. In eodé quoque
fenfu de couerfis ad fide ex gentibus præ
dicitur Mich. 7. Pafce populu tuum , &c.in Michxx 7.
medio Carmeli pafcentur. Vbi Hierony. Hierony.
Deus,inquit,pater loquitur ad filiu , ideft
ad Dim noftrum Iefum Chriftum , qui
Ioan.10,
dicit: Egofum paftor bonus, c . dicitq ; vt
pafcat grege fuum in medio Carmeli, qui
interpretaturfcientiacircuncifionis . Hæc
ex Hierony.Pafcit ergo Chriftus fuos in
medio Carmeli fcientia circuncifionis :!
quando docet nos carnalia circuncidere, Matth.16 .
dicens : Si quisuult uenire poft me , abneget
femetipfum.Et ideo dico uobis , nolitefoliciti Matth.6.
effe quid manducetis . Et omnis qui irafcitur Matth.5 .
fratri fuo,reus erit iudicio.
Carmel concuffus dicitur in vaftatio-
5
ne Iudææfub Romanis Ifa.3 3. Concuffa
fa- 33.
eft Bafar, & Carmelus.Ita exponunt Hie- Hierony.
Gloffa.
rony .& Glof.Item Lyran. quá Dís va-
Lyran.
ftatione prænuntians : Videnfq; ciuitatem
Luc.19.
fleuit fuper illam . De defolatione verò
prius à Chaldeis facta dicitur Hierem.4. Hier.4.
Afpexi, & ecce Carmel defertus . vt expo-
Hierony
nit Hieronymus.
CAPVT XLII.
Carmen.
ARMEN Vocatur Sira in lin ‫שירת‬
CALL
gua fanéta Exod. 15.
I Tunc cecinit
Moyfes, &c.carmen hoc.
I
Carmen dicitur à canendo,quafi cani-
men,quidquid metrice coponitur . Vnde
in Scriptura ,quia carminibus aures dele-
&tatur, dictæfunt aures : Filie carmin's.Sic!
exponut Hiero.& Lyranca . illud Eccl.vlt . Hierony.
rminis.Quòd Lyran.
Ecobfurdefcent omnesfiliæ carminis . Quod Ecclef. 12 .
fit tepore fenectutis, & mortis : ideo ante
mortem Dominus clamat: Quihabet au- Luc.8.
res audiendi audiat. Matth. 13.
Carmina vocantur in Scriptura facra 2
Mm 2 dogmata
 CARO ,
dogmata,& omnis doctrina diuinitus in-
fpirata. Sic exponit D. Thomas illud
Iob,35. Iob 35. Vbieft Deus qui fecit me, quidedit
carmina innoctesideft, qui dedit per reuela
tionem carmina , ideft dogmata inftru-
&tionis humane in nocte,ideft in fomnis .
Matth.1. ficut Mat. 1.Ecce Angelus Dii apparuit in
fomnis lofeph dices : Iofephfili Dauid noli ti-
Matth.2. mere accipere Mariä,& c . & rurfus : Angelus
Domini apparuit in fomnis Iofeph , dicens:
Luc. 10, Surge accipe puerum,erc. vel in nocte de-
dit carmina,ideft in quietè contemplatio
nis,quæ eft illa optima pars : de qua Do.
minus dixit : Maria optimam partem ele-
Gregor. git.Sed Gregor. & Beda per noctem tri-
Beda.
bulationis tempus intelligunt , quando
Deus amicis fuis dat carmir a confolatio-
Matth.5. nis, iuxta illud:Beati qui lugent, quoniá ipfi
confolabuntur. Et rurfus: Triftitia ueftra
conuertetur ingaudium . In hoc fenfu Eccle
Eccli,14 fiaftici 14.de iuftis dicitur: Inperitiafua
requirentes modos muficos, narrantes carmi-
nafcripturarum.
2 Carmen infcriptura cáticum plerunq;
gratiarum actionis, & diuinarum laudum
fignificat. Sic exponit Hieronym . illud
Ezech. 2. Etuidi, & ecce manus miſſa ad
Ezech, 2
me,in qua erat inuolutus liber,&c.Etfcripta
erant in eo lamentationes,carmen,& ue. Li-
ber ifte facræ Scripturæ volumen eft Pro
phetæ reuelatæ : lamentationes verò funt
Hierony. inquit Hierony. de his qui ad poeniten-
tiam prouocantur,&c.carmen de his, qui
Dei digni funt teftimonio : & quibus
Pfal.95. Pfalmifta præcipit Pfalm . 95. Cantate
Domino canticum nouum,verbi gratia : Car-
men Dominus cecinit de Ioanne dicens
Matth.11, Matth. 11.Quem exiſt is in defertum uidere
Prophetam, c? Dico uobis & plufquã Pro-
phetam,& c. & de Centurione carmē di-
Matth- 8, xit affirmans: Amen dico uobis,non inueni
tantam fidem in fraël . Item de Chanança:
Matth. 15 . Omulier magna eft fides tua. Denique væ
fuper illis dicitur, qui penitus defperatur.
Matth. 18. Matth. 18.Ve mundo à fcandalis.
Carmen lugubre in fcriptura vocatur
3
quodlibet de rebus aduerfis vaticiniu . Sic
Ezech. 27. de ruina Tyri Eze h. 27. Et affumentfu-
per te carmen lugubre, plangent t:. Ité de
Ezech 32 . excidio Egypti Ezech. 32. Filihominis
canecarmen lugubre,&c.
Carminum tumultus dicitur , quando
4 ore canitur , & corde diftracto animus
Amos 5 . præuaricatur. Sic dicit Amos 5.Domi-
CARNALIS .
nus ad Ifraël adorantem pariter Deu &
idola.Aufer à me tumultu carminum tuorũ.
Similes erant illis Pharifæi , quibus dixit
filius Dei: Hypocrite benè prophetauit de Matth.15 .
uobis Ifaias: Populus hic labiis me honorat :
cor autem eorum longe eft à me.
Carmen muficum , interdum capitur 5
pro leui & fæculari cantilena.Sicut Eze- Ezech.33 .
chiel. 33. Audiunt uerba tua, nonfaciunt
ea, c.Auaritiamfequitur cor eorum: Et eft
eisquafi carmen muficum,quòdfuaui , dulciq;
fonocanitur, audiet,& rc. Ideo Dominus
Luc.11 .
ait: Beatiqui audiunt uerbum Dei ,& cufto-
diunt illud , quafi dicat, parum eft audire,
nifi cuftodias.
Quædamalia de carmine, vide in ver-
bo Canere.
CAPVT XLIII.
Caro,Carnalis.
ARO In fcriptu-
ra vocatur Bafarge-
nerale nomen capitur
pro homine, & omni
animato.
Sed fpecialis caro I
fecunduin Hierony P
mum à pulpa diftinguitur : ita vt caro fit, E
qua fanguine,venis, offibus,neruifq; con
ftringitur : pulpa verò à pulfando dicta
eft illa,que mäducatur, dicitur etiã depif-
cibus,& pomis caro. Carnes,aute in plu-
rali efcas folēt fignificare. Exo. 1 2.Edent Exod.iz.
carnes nocte illa.Et alibi : Quandofedebamus Exod.16.
fuper ollas carnium . Item de facrificio ho .
ftix propeccato dicitur: Omnis mafculus Leuit.6.
degenerefacerdotali uefcetur carnibus eius,
quia Sanctumfanétorum eft.Sed notandum
cu Lyrano & Hieronymo Oleaftro hoc Lyran.
Oleafter,
loco hoftiam pro peccatofacerdotis , vel
pro peccato multitudinis tota combure-
batur,de qua dicitur: Non comedetur , fed
comburetur igni,in fine huius capitis . Sed
de carnibus hoftiæ pro peccato alicuius
particularis excepta parte Domini , quæ
comburebatur poterant comedere facer-
dotes ,& mafculi eorum. Huius ceremo-
niæ myfticam rationem affignat Gloffa. Gloffa
Quia fingulorum hominum peccata fa-
cerdotes comedunt , & quafi calore fuæ
charitatis,precibus , impetratione & ora-
tione confumunt.Sed totius multitudinis }
peccata
 CARO .
peccata nullus purus homo meritorie co-
fumit,nifi ignis charitatis Chrifti , qui eft
Deut.4. Deus & homo. Iuxta illud Deut. Deus no
fter ignis confumens eft. Ideo hoftia pro
peccato multitudinis igni confumitur, fi-
cut & hoftia pro peccatis facerdotum ve
teris legis,quæ igni tota comburitur, quia
folus Chriftus pro illis fatiffecit de rigore
iuftitiæ,qui ignis confumens eft. Ideo in
Luc.2. die Circuncifionis Iefus vocatur, quia fo-
lus Saluator.
2 Omnis caro ponitur in fcripturis inter
dum pro omni viuente,in quo eft fpiritus
vitę,fiue fit animal quadrupes,fiue repti-
le terræ,fiue volatile. Sic Gen. 6.Finis uni
Cen.6:
uerfæ carnis uenit coram me. & c. 7. d. &
Leuit.17. 8.c. & 9.b.c.& Leuit. 17. Anima omnis
Gloffa. carnis infanguine eft. Vbi Gloffa ex Aug.
Auguft. animam accipit pro vita , quæ fanguine
fuftentatur.Autfumitur pro halitu,vt in-
Oleafter, quit Hieron . Oleafter, quia Nephes,vox
Hebræa halitum fignificat. Prohibebatur
autem fanguinis effufio. Iudæis in hono-
Num. 16. rem Dei ,qui vocatur.Deusfpiritum uniuer
Num.27. fe carnis.Prætereà de omni viuente dici-
Iob.34. turapud Iob.Deficiet omnis carofimul , &
Pfal.55 . homo in cinerem conuertetur. & Pfal . InDeo
fperaui non timebo,quidfaciat mihi caro . Et
Pfal. 135. rurfus: Quidat efcam omni carni,ideft om-
Ecclefi.1. ni viuenti.Item Ecclef. 1.de fapiëtia , quæ
participatur à creaturis legimus:Ipfe crea
uit illam in Spiritufanéto, uidit,er dinume
rauit, & menfus eft, effudit illam fuper om
nia operafua , & fuper omnem carnemfecun-.
dum datumfuum,præbet illam diligentibusfe.
Vbiper gradationem quandam exponit
lanten. Ianfenius . Sapientiam Dei fplendere in
rebus inanimis , quæ funt vocata opera
Dei,fecundo magis fplendet in rebus ani
mapræditis, quæ per omnem carnem de
fignantur,poftremo in his qui diligunt
Deu. Prætereà Eccli. 4. in eodem fen
3
Eccli.14. fu accipitur: Omnis caroficutfoenum uete-
rafcet. Quòd verò de homine dicitur in
Eccli. 174 Eccli . Pofuit timorem illiusfuper omnem car
nem,ideft dedit onni animali , vt hominē
Gloffa. timeret: vt notat Gloffa,Lyran. & lanfe.
Lyra. inftatu naturæ integræ in paradifo debet
lanfenfus.
intelligi.Na poft peccatum in poena hoc
perdidit homo. Quamuis aliquid retinuit
imperij ,fuper omnia feuiffima licet ani-
Bafilius. malia, vt docet Bafili.hom. 1 o . in Exam,
In eadé acceptione vfurpatur caro pro
Ecclefia.40 . omnianimante.fic Eccli. 40. vbi agit de !
1
275
[ afflictionibus huius vitæ, quibus homo,
tamin vigilia, quàm in fomno torquetur.
Conturbatus eft inuifu cordisfui , tanquá qui
euaferit in die belli.Deinde fubdit: In tempo
refalutisfue exurrexit, ideft euigilauit : Ad
mirasad nullum terrorem, quia videlicet co
gnouit nihil effe timendum , mox verò
fubiungit. Cum omni carne ab homine ufque
ad pecus, fuperpeccatoresfeptuplum , hoc
eft,hi terrores in fomnis, & vigilia,comu-
nes funt omni carni, ab homine vfque ad
pecus.Sed multo plus torquent peccato
res propter confcientiæ remorfum,vt ex-
ponit Lanfenius.Prætereà cum Ecclefia- Ianfen.
fticus agit de morte fubdit: Noli metuere in Eccli.41 .
dicium mortis, & c. hoc iudicium à Domino
omni carni, ideft omni animanti, lex mor-
tis præfcripta,non eft immoderatè time-
da.Sic Ifa.40.dicitur: Omnis carofoenum . | Ila,40 .
Ideo monebat Dominus : Nolite thefauri- Matth.s ,
zare uobis thefauros in terra, quia videlicet
omnis caro foenum .
Caro , vel omnis caro, per excellentia,
5
& perfynedoche vocatur homo: maxi-
mè quãdo adiugitur aliquid, cuius no eft
capax ,nifi homo.fic Iud.ait. Vtfimus op- Iudith.7 .
probriu omnicarni,ideft omnibus homini
Pfal.64.
b',quifunt capaces opprobrij.Et Pfa.de
couerfione gentiu ad fide prædicitur: Ad
teomniscaro ueniet , ideft ex omni genere
hominu venient ad Ecclefiam aliqui : vt
exponunt Aug. Hilar.Vatab.& Geneb. Auguft.
in quofenfufilius Dei dixit Ioan. 1 2. Et Hilarius.
egofi exaltatusfuero à terra , omnia traham Vatab.
Genebr.
ad me ipfum. Nec placet expofitio Lyrani Ioan.12 .
& Ianfenij , qui locum Pfalmi de reditu Liran.
Iudæoru ex Babylonica feruitute friuo- Ianfen.
lè exponunt.Neq; enim tunc omnis caro
venit in Hierufale. Sed eodem fenfu acci
pitur.quo Pfal. 144. Et benedicat omnisca Pfal.144.
ro nominifancto eius , ideft omnes gentes
ad fide conuerfæ,vbi reipfa conuictus.fic
Lyran.intelligit.Ita etia Ifa.ait. Et reuela- Ifai.40 .
biturgloria Domini , & uidebit omnis caro,
quòd os Domini loquutum eft.Vbi Septuag.
vertunt: Et uidebit omnis caro falutare Dei.
Quomodo etiã Lucas Euangelifta eunde Luc.3.
locu allegat.Sic etiam Ioel. 2.Effundam de Ioel.z.
Spiritu meofuper omnem carnem, prophe-
tabunt filij ueftri, c. quòd Petrus allega-
uit,quando in die Pentecoftes venit Spi- Act.2 .
ritus fanctus fuper Apoftolos , & per illos
gratia prædicationis diffufa eft fuper om
ne genus hominum.
Mn 3 İn
 CARO .
6 In codefenfu caro pro homine vfurpa
Ifa.49- tur Ifa.49. Etfciet omnis caro,quia cgo Do
minusfaluas, Redemptor tuusfortis Iacob.
Quòd de liberatione Ecclefiæ in marty-
ribus à tyrannis vexatæ prædictum eſt.
Et de conuerfione gentium , vt exponunt
Hierony. Hieron.Cyrill.Lyran .Vatab,& alij ,hoc
Cyrillus. prædixerat Dís Luc. 11.Cufortis arma-
Lyran.
Vatablus. luscuftodit atriumfuum , in pacefunt omnia
que poffidet,cu autem fortior illofuperuene =
Luc.11 .
rit, uiceriteum ,ideft Chriftus qui diabo
lum vicit, uniuerfa arma eius auferet, in qui-
bus confidebat, ideft potentiam Regum, &
Imperatoru, & huius inundifapientium ,
quos abftulit Satanæ. Etfpolia cius diftri .
Ioan.12. buet,ficut dixit Ioan . 1 2. Nunc iudiciu eft
mundi,nuc princeps huius mundi eiicieturfo
Ioan.10, ras.Deniq; Ioan. 1 o. Ego,inquit,cognofco
oues meas, c. non rapiet cas quifquam de
manu med.
7 Omnis caro pro hominibus quoq ; ac-
Ifa.66.
cipitur, Ifa. 66. vbi de danatis dicitur: Et
uermis eoru non morietur, & ignis corй son
extinguetur,& erunt ufque adfatietate uifio-
nis omni carni,ideft gehenalibus damnati
tormentis in die iudicij fpectaculum erut
omnibus hominibus, & inaximè electis,
quividebunt eos condigna pati fine fine.
Hierony. Ita Hieron. Gloffa, & Lyran. qui addit,
Gloffa.
Lyra, hoc pertinere ad gloriam electorum acci
dentalem,vt vifione tormentorum illoru
fatientur , fed vifio perpetua erit intelle-
Pfal.57
Atualis.iuxta illud Pfal.5 7. Lætabitur iu-
fuscum uiderit uindictam,manusfuas lauabit
Luc. 16.
infanguine peccatoris.Sic Lazarus videbat
Vatablus. cruciatus diuitis epulonis.Porrò Vatabl.
Pagninus,
& Pagninus ,pro eo quod vulgata dixit :
Erunt vfq; adfatietatem vifionis, vertunt
ipfi :Eruntfaftidio &opprobrio omni car
1. Quia vox Darah fignificat reprobatio
nem ,vnde Daraion eftcontemptus. Pu-
tant aute vocem Daraion deduci à Da-
ra,ideft vermis, eo quòd damnati verinia
bus fcatentes fint electis abominabiles,
& contemptibiles . Ceterum contra Hie-
Hicrony. ronymus Daraion exiftimat componi à
Dai,ideftfufficientia: & raa vifionis , hoc
eft fufficientia & fatietas vifionis , in quo
R. Ionatha . etiam concordat R.Ionatha . Prætereà
¡ Cyprian.
Cyprianus vifionem legit tract. 1 .contra
Demetriadem,in fine dices: Spectabitur
à nobis femper,qui hæc nos pati fpccta-
Magifter.
uit ad tempus.Hæc ille. Et vt notat Ma
gifter in 4.Corporcis oculis,inquit, in die
finalis iudicij fancti hæc videbunt. Quan
do ibunt illi in fupplicium æternu. Dein Matth.25 :
de verò intellectualibus oculis fine fine. ;
Poftremò locus ifte non poteft intelligi
de vaftatione Hierufalem fub Romanis:
vt putauit Cyrillus, quia dicitur: Ignis co-
cum non extinguetur,quod fupplicium de=
notat fempiternum . Ita & ipfe Cyrillus Cyrillas.
in fine intelligit. & Aug. lib. 20. de Ciui- Auguft.
tat. capit. 2 1. Item fuper Ifaiam Thco Theodor.
D.Tho
doretus , D.Thomas , Vatablus,Haymo, Vatablus.
& alij plures . Haymo.
Eodem modo accipitur omnis caro, 8
Hiere. 25. Iudicium Domino cumgentibus , Hier.25-
iudicabitur ipfe cum omni carne , ideft nofo
lumn gentes idolatræ,fed omnes iudicabū
tur à Dio,vt exponit Hicrony. Quòd fi Hierony.
quis obiiciat,illud Ioan. 3. Qui non credit Ioan.3.
iam iudicatus eft.Refpödet Hier. Quantū
ad fe iam iudicatus eft , fed quantum ad
alios iudicabitur iudicio finali. Ite vtin- Luc , 21.
notefcat filium Dei effe iudicem omniu
vniuerfalem.iuxta illud: Paternon iudicat Ioan.s.
quenquam,fed omne iudicium deditfilio.Prę
tereà Ioan. 1.7. Sicut dediftici poteftatem Ioan.17?
omnis carnis,ut omne quod dediftici,det ei ui
tam æternam, quæfentétia duas habet par
tes.Prior duobus modis exponitur, quia
vel Chrifto ab æterno intelligitur per ge-
nerationem æternam poteftatem datam
fuper omnem carnem,tam rationalis crea
tura,quàm irrationalis.fic exponunt Hi Hilarius.
larius lib.9.de Trinit.& Chryfo.ho.79. Chryfoft.
in Ioan & Theophyl. Velcertefecudum Theophy
naturam humanamfuper homines pecu-
liariter poteftatem indicat accepiffe,vt ex
ponunt Aug.tracta. 105.& Euthymius . Auguft.
Euthymius ,
Inpofferiori verò parte duplex eft etiam
expofitio,vt omni quod datum eft ei, det uită
æternam , ideft aliquibus ex omni gente,
vel omnibus quantu eft exparte fua, quia
2.Timoth . 2 Deus uult omneshominesfal- 2 Timot.2.
Hosfieri. Vtraq; expofitio eft Chryfoft. Chryfoft.
fed pofterior magis germana,quam tenêt
Theophylactus, & Euthymius. fic etiam Theophy
Euthymius .
accipitur omnis caro,& vniuerfa caro pro
omni homine.Ezech . 20.g. & 21 , Item
Matth. 24. Vnde Ingredi uiam uniuerfe Iofu.23-
carnis eft mori.Iofu.2 3.iuxta illud Hebr. Hebr.
Statutum eft omnibus hominibusfemel mori
poft hoc autem iudicium.
9
Verbum carofactum eft,ideft homo,quia
Ioan, I.
per fynedochem accipitur pars pro toto:
quòd præ oculis habendü eft : cotra duas
præfer=
 CARO .
præfertim hærefes , alteram Arrij dicētis :
Verbum Dei folam carnem fine anima
fufcepiffe: altera Apollinaris tenētis fuſ=
cepiffe quide animam: non tamen ratio -
nale,fed tantum fenfitiuam. Contra prio
re eft,quòd fæpè filius Dei in Euangelio
de anima fua facit mentione Matth. 27.
Triftis eft anima mea ufque ad mortem . &
Ioan. 10. Poteftatem habeo ponendi animam
meam. Item Ioan. 1 2. Anima mea turbata
Luc.23. eft.Cotra pofteriore verò Dís Luc. 2 3 .
ait, Pater inmanus tuas commendo fpiritum
Greg. Nazi. meum.De quo Greg. Nazian.epift. 1. ad
Celidoniu. Deniq; contra vtranq; hære-
1.Cor. 15. fim,Paulus ait. Secundus homo de cælocale
ftis.Sedhomo non eft,nifi qui corpore co
ftat & anima rationali.de quo Roma.5.
Roma.s.
Ingratiam unius hominis Iefu Chrifti.Prę-
tereà carnem pro toto accipi homine, la-
tiffimè conftat infcriptura.Nam Gen. 6.
legimus: Omnis quippe caro corruperat uiä
fuam.Et Galat. 2.Ex operibus legis non iu-
ftificatur omnis caro.Et 1.Cor. 1. Vtnon
glorietur omnis caro in confpectu Dei. Item
Sap.7.Salamon ait. In uentre matris figu-
Mai.66. ratusfum caro.Et Ifai . 66. Et ueniet omnis
caro,ut adoret coram facie mea.
Caro mea, & os meu de fratribus dici-
ΙΟ
tur , & confanguineis , qui ex vna radice
Gen.29. procedut. Gen. 2 9.d.37.f.Leu. 1 8.b.c.
Sic etiã vna caro, vel duo in carne vna di-
Gen.2 . citur de coniugibus Gen. 2.Et eruntduo in
Matth.19 . carne una. & apud Matthæum : Itaque iam
nonfunt duo,fed una caro.
II In carne nó effe fanitatem, ad fomitem
Pfal.37.
peccati refertur. Pfalm. Lumbi mei impleti
funt illufionibus , & non eft fanitas in carne
mea.Hieronymus in verfione fua.Lumbi
mei impleti funt ignominia: quia vox He
brea Nicole,rem foeda fignificat & igno
‫נקלה‬
Vatab. miniofam.Vnde Vatab. Ianfen.& Ğe-
Ianfen . nebrad. fecundü fententiam Hebræoru,
Genebrar, putant aliquo vlcere foedo infor more la
boraffe Prophetam : propter quòd à fuis
Hierony: hoftibus illudebatur. Sed Hierony. Aug.
Aug. Beda,
Theodor.Caffiod . Gloffa, Lyran. illufio
Theodo : & communis fententia patrum, de
Caffiod.
Gloff. nibus fœdaru imaginationu fomitis car-
Lyranus. nalis ,propter adulterium cömiffum , lọ■
Beda.
qui Propheta exiftimant. De quibus con
Rom.7 : queritur Paul.Rom.7.has retundere, eſt
negare feipfum. iuxta illud Matth. 16.
Matth, 16: Siquis uult uenire poft me, abnegetfemetip-
fum. Quando verò Dei gratia ab his illu
276
fionibus liberatur homo,& fpirituali con
folatione perfunditur: etiam caro eius di-
citur reflorefcere.Pfa . 27. Etrefloruit ca- Pfal . 273
romea , & ex uoluntate mea confitebor ei.
quòd Theodoretus,Lyran. & Ianfen.de Theodor,
perfona Dauidis explicant contra hoftes Lyra,
fuos exauditi, vifibiles & inuifibiles . My laufen.
fticè verò Hieronymus de Chrifto expo Hierony.
nit refurgente: idemfequitur Genebrard. Genebrar.
Caro iufti ex redundantia fpiritualis 12
charitatis Deu fitit multipliciter. Sic Pro
pheta fugiens Saule in folitudine clamat :
Sitiuit in te animamea ,quam multipliciter ti Pfal.62 .
bicaro mea.Vbi notat Theodoret. Quòd Theodor.
Theodotion explanauerit , multipliciter Theodotio.
Aquila inteta eft tibi caro mea. Symmach. Aquila.
defiderat te.Septuag. verò wordwha's. Symmachus
‫במית‬
qua multipliciter,fed Hebraicè Cammna,
quantu, quamplurimum admirandi par-
ticula eft, Auguft. Vna,inquit, eft fitis ani Augu.
me,quia vnu fitit Deum,&c. Sed caro no
ftra,quam multipliciter laborat, tam mul
tipliciter fitit illam infatigabilem in corru
ptione . Deinde magis explicat , caro no-
ftra indiget,inquit pane, indumento , po-
tu,numo, &c.hæc omnia debet à Deo pe
tere,non à dæmoniis. Vnde Matth. 6. Matth. 6.
Queriteprimum regnum Dei , & iuftitiam
eius,& hæc omnia adiicientur uobis. Item:
Venite ad me omnes qui laboratis : &omnis Matth.11 ,
quifititueniat ad me & bibat. Deniq; Lyra Ioan . 7.
Lyra.
nus.Caro Dauid multipliciter,ait defide
rabat aduentu Chrifti : in quo recte dicit:
Quia quam multiplex bonum attulit no
bis Chriftus,tam multipliciter à Dauide
Propheta, & aliis Regibus , & Prophetis
defiderabatur . iuxta illud. Multi Prophe Luc.10.
te Reges defiderauerunt uidere que uos
uidetis.
Ammouere malitiam à carne eft refre
13
nare libidine. Sic exponit Lyranus illud Lyran.
Eccles.11.Ammoue malitiam à carne tua. Eccls. 11.
Atqui lacerare carnem fuam aliquem de-
tibus fuis eft præfame , & defperationis
rabie comedere carnes fuas. vt exponit
D.Thom.Iob 13. Quare lacero carnem D.Tho .
meam, c. Sed faturari carnibus alicuius Iob. 13 .
eft illi detrahere , vt explicant Lyranus , Lyra.
D.Tho .
D.Tho. & Titel.Iob 19.Quareperfequi Titelma.
minimeficut Deus , & carnibus meisfatu- Iob.19.
ramin .
Sic exponit Beda illud Iob 31. Si non 14
dixerunt uiri tabernaculi mei , quis det nobis Beda.
de carnibus eius,utfaturemur? Sed commu- Iob. 31.
Mm 4 nior
 CARO .
nior expofitio cft, vt non in odium hoc
dixerintferui Iob , fed in fignum vehe-
Chryfoft. mentioris amoris . Sic accipit Chryfofto.
homil.61 . ad populum, vbi agens de Eu
chariftia , de qua Dominus ait Ioan . 6 .
Ioan.6, Caro mea uere eft cibus, fubiungit.Propte-
reà feipfum nobis immifcuit : & corpus
fuum in nos contemperauit. Hoc itaq;
Iob infinuans dicebat de feruis , quibus
erat fupramodum defiderabilis : Quis det
nobis de carnibus eius,utfaturemur: Eodem
Greg. modo exponut fuper Iob Greg.libr. 22 .
Gloffa.
Moralium, capit. 7. Gloffa, Lyranus,&
Lyran, D.Thomas .
D.The.
Comedere carnes fuas , vel carnes re-
gum, &c.vide in verbo Comedere.
Nec caro mea ænea eft , vide in ver=
bo s.
¶Carnibus fuis cibare hoftes eft magnã
in illis edere ftragem Ifa. 49 .
Corcarneum ,vide in verbo Cor.
Arma carnaliafunt temporalia , & fæ-
cularia,vide in verbo Arma.
Carnes fanctæ , vel fanctificatæ perti=
net ad carnes oblatas in facrificiis lega-
libus.Leuit. 6.Hier. 1 1.c.Agg. 2.b.
Caro iufti requiefcere dicitur in fpe re-
15 furrectionis gloriofa,fic decorpore Do-
nini in triduo mortis in fepulchro quief-
cente, vnione perfonali verbo Dei vnito,
Pfal.15:
prædicitur Pfal. 15. Et caro mearequief-
cet infpe, vt exponit Petrus Acto. 2. Eco
Act.2:
trario verò impios,qui modo quoad ani-
mam cruciantur igne gehennæ expectat
cruciatus etiam carnis in refurrectione fi
Eccli.7. nali,Ecclefiaftici 7. Vindicia carnis impij
uermis.de
ignis & uermis.
ignis de quo Ifa. 66. Ignis co=
Ifa.66 .
ruin non extinguetur , & uermis eorum non
morietur.
Caro & fanguis quando coniungun-
16
tur in fcripturis in malum fonant pro ho-
Regula. minibus, qui carnis libidinibus indulgēt,
& fecundum carnales regulas fuam vi-
tam inftituunt. Vnde Salomon ait.Quid
Eccis.7. nequius, quàm quòd excogitauit caro erfan-
guise ideft homo fecundum regulas car-
Lyran. nis,vt exponit Lyranus. Eft enim ho-
mo peffimum animal, vt Ariftoteles ait.
Ariftot.
1.Politic.In eodem fenfu Dominus Pc-
Matth.16. tro diuinitatem eius confitenti dixit: Bea-
tus esSimon Bir- iosa , quia caro & fanguis
non reuelauit tibi , ideft doctrina carna-
lis Pharifæorum corticem literæ dunta-I
xat attendentium fine fpiritus medulla,
vt explicat Hieronymus, fic etiam Apo- Hierony.
flolus ait. Continuo non acquieui carni Galat,1,
fanguini , ideft opinioni Iudæorum , qui
regnum Meffia carnale folum expectät.
Vnde 1.Corinth. 10. Videte ifraelfecun- 1.Cor.10.
dum carnem.Sic in Ioan.legimus:Dedit eis loan.1.
poteftatemfiliosDei fieri, qui non exfangui-
nibus,neque exuoluntate carnis, necexuolun
tate uiri ,fed ex Deo nati funt.Quòd licet
expofitores variè , & multipliciter expo-
nant,hiftoricus fenfus eft , qui non ex
concupifcentia fomitis carnis, nec ex vox
luntate viri , qui rationis fequitur apparen
tiam , fed ex gratia Dei renati funt. Sicut
Ioan. 3.Dommus ait: Quod natum eft ex Ioan.3.
carne, caro eft : & quod natum eft ex fpiritu,
Spiritus eft. Quòd explicat Bafilius ho- Bafilius:
milia de baptifmo dicens: Quòd ex car-
ne natum eft, ex aliquo effe tale quale il-
lud ex quo natum eft . Vnde fit confe-
quens,vt qui nafcimur ex concupifcentia
carnis , quafi iure quodam hæreditario
concupifcentia fomite folicitemur : quia
verò natus eft ex fpiritu, fecundum id ex
quo natus eft, quantum ad aliquid fpiri-
tus eft , ideft quantum ad dona gratiæ.
Denique caro & fanguis,non tam pro na
tura,quàm pro corruptela capiuntur, iux
taillud 1. Corinth. 15. Hocitaquedico 1 ,Cor.1s
fratres,quiacaro & fanguis regnum Deipof-
fiderenon poffunt , neque corruptio incorris-
pielam poffidebit.in quofenfu Galat.4.If Gal.4
mael dicitur: Natus fecundum carnem . Et
Rom.7.
Rom.7 . Scio quod non habitet in me , ideft
in carne mea bonum, quòd Auguft. libr. Auguft.
contra duas epiftolas Pelagia. 1.cap. 13.
explicat de concupifcentia , quæ non eft
peccatum, fed effectus peccati.
Ex his quæ diximus alias quoq; phra 17
fes Scripturæ facræ dignofcere quifque
poterit. Qualis illa eft viuere fecundum
carnem , ideft fecundum legem fomitis
carnis. fic dicit Apoftolus: Si fecundum Rom.8 ,
carnemuixeritis moriemini : fi autemfpirit
facta carnis mortificaueritis, uiuetis.Sic ex-
ponit Hieronymus. Quia paffiones, in- Hierony.
quit, carnis communes cum beftiis habe-
mus , intelligit autē moriemini æterna
morte,fi carnis libidinibus obtemperetis .
Eundem fenfum habet alia phrafis eiuf-
dem capit. 8. Nonfecundum carnem ambu-
lamus, ideft fecundum regulas fomitis car
nis,ficut explicat Auguftinus lib. de ver- Auguft:
bis Apoftoli. Idem fignificat in carne
effe,
 CARO.
Jeffe , ficut & fecundum carnem effe , &
que carnis funt fapere in eodem ca-
pit.8. Quienimfecundum carnem funt,ait,
que carnisfuntfapiunt.Et infrà . Qui autem
in carnefunt,Deo placere non poffunt,uos au-
tem in carne non eftis,fed infpiritu , fi tamen
Spiritus Dei habitat in uobis. Idem figni-
ficat prudentia carnis, quæ eft directiua
lex cogitationis,fermonis , & operis fecun
dum fomitem carnis atque libidinis . Vn-
Rom.8.
de ait: Prudentia carnis mors eft , fubaudi
culpæ mortalis reatus,vt docet D. Tho
mas ibidem : idem fignificat in carne fe-
Gal,6, minare. Quifeminat in carne,de carne me-
tet corruptionem.
18 In codem fenfu dicit Apoftolus ad
Rom.8. Romanos: Debitoresfumus,non carni,utſe-
cundum carnem uiuamus, ideft, vt fecúdum
fomitem carnis viuamus , vel fecundum
legem carnalium ceremoniarum ,vt expo
Hierony. nit Hieronymus. Neque enim natura
carnis mala eft, aut odio habenda, fi ratio
Eph.s.
ni obtemperet.iuxta illud. Nemocarnem
fuam odio habuit , fed nutrit & fouet cam.
Gal.s. Porrò cauendum,quòd ait Gal. 5.Tan-
tum ne libertatem in occafionem demus car-
nis,ideft libidinis. Quòd magis explicat
paulo poft dicens: Ecdefideriacarnisnon
perficietis : caro enim concupifcit aduerfus
Gal.2. fpiritum. & Galat.2. Inexpoliationem cor-
poris carnis , ideft carnalis concupifcen-
Col.z. tix. &ad Coloff. inflatos fenfu carnisfue,
ideft prudentia carnali , quia vt exponit
Aug. Auguft. Non intelligit ille aliud in lege
& Prophetis, quàm quod fenfus carnalis
capit. Prætereà veteris legis ceremonia
Hebr.9. vocantur iuftitiæ carnis ad Hebr. quia
lex infirmabatur per carnem , ideft percar
Rom.8. nalemfomitem noftrum . & Roman. 8.
Quòd impoffibile erat legi , in quo infirma-
batur per carnem , &c. quanuis enim lex
doceret mandata fpiritualia infirma ta-
men erat:quia libinem carnis noftræ non
Hierony.
poterat refrenare ,ficut exponunt Hiero
Ambrof.
Chryfort. nymus,Ambrofius , Chryfoftomus , An-
Anielmus. felmus , &c. Ideo mifit Deus filiumfuum in
fimilitudinem carnis peccati, vt dánato pec
cato , iuftitiam quam lex præfigurabat,
fed dare non poterat , ipfe nobis diabolo
victo conferret. Ideo quamuix lex Moy
Rom 7.
fi fpiritualis effet.iuxta illud.Lexfpiritua-
lis eft ,ego autem carnalis fum uenundatusfub
peccato. Quia tamen non poterat nos re-
dimere à iugo peccati , & eius feruitute:
1
277
propterea iuftitiæ legis iuftitię tantu car-
nis erant,purgates quide corpora,non fpi
ritu,& lauantes carnem, non confcientia.
Quando aliquid de Chrifto dicitur, & 19
additur fecundum carnem : denotat , non Regula,
eifecundu deitatem,fed fecundum huma i
nitate conuenire.Sic Rom. 1. Qui fadus Rom.1 .
eft ei exfemine Dauidfecundum carnem.Pre
tereà cognofcere Chriftum fecundu car-
nem,denotat cognofcere illum paffibilē,
& mortalem.iuxta illud. Et fi cognouimus 2.Cor.s.
fecundum carnem Chriſtum,ſed nunc iam non
nouimus.Ita exponunt Hierony.Ambro . Hierony ,
Chryfoft.Theophyl.Anfelmus,D. Tho Ambrof
mas,& Gloffa. Facittamen difficultate, Chryfoft.
Theophy
quia dixerat Apoftolus. Itaque nos ex hoc Anfelmus.
neminem nouimusfecundum carnem ,deinde D.Thom.
fub dit, & fi cognouimusfecundum carnem Gloffa.
Chriftum,fed nunc iam non nouimus.Collat Quæftio,
autem Paulum multos ab illo têpore co-
gnouiffe ,qui mortales adhuc effent:quo . Regula,
modo ergo dicit ex hoc neminē nouimus
fecundu carnem? Sed notádum cognofce
re hoc loco accipi pro approbare, vtnotāt
Anfelmus , Gloffa , D.Thom . & Lyran. Anfelmus.
Dicit ergo Apoftolus . Ex hoc quando Gloffa.D.Thomas:
Chriftiani renouati funt in Chrifto , fide, Lyranus.,
&fpe refurrectionis , & immortalitatis in
baptifmo nemine illorum cognofcimus,
ideftapprobamus fecundu carnem ,ideft
fine donofuturę immortalitatis , & finein
tentione feruandæ incorruptibilitatis ba-
ptifmalis,vel fecundu Hierony.Neminē, Hierony.
inquit,approbamus fecundú obferuantia
carnalium ceremoniarũ viuentem, & fi co
gnouimus Chriftum aliquando fecundũ
carneferuantem ad tépus legalia,fed iam
non nouimus.Sic etia Glof. & D.Th.ex Gloffa.
ponüt, & legitim' fenfus eft atq; tenedus. D.Thomas
Carniù efus anfuerit ante diluuium in
20
vfu cōtrouertitur inter expofitores fuper
Queftio.
illud Gen. 1.Dixitq; Deus: Ecce dedi uo- Genef.1 .
bis omneherbam afferentefemen, & c. utfint
uobisinefca.deinde Gen.9 . Dedit Noëe Genef.9.
filiiseius animalia carnesficut olera uirětia. |
de quofunt due fententię . Prior eft Abu Abulenfis,
lenfis. Fuiffe præceptum homini datum,
vt herbis noncarnibus vefceretur. Ide ibi
de tenuerunt Lyran.& Cathari. & Beda. Lyranus.
in opere fex dierum fub nomine Iunilij . Catharinus.
Ite Rupert.Abbas, & Theodoret, & ante Beda,
Rupert.
eos Chryf.hom . 27.fuper Gen.9.vbifu Theodoret.
peril'a verba. Quafi olera herbaru dedi uo- Chyfoft.
bis omnia. Hic , inquit eft initiu edendaru Genef.9.
Min S carnium.
 CARTHAGO . CASIA .
Bafil. carnium.Item Bafil.homil. 1 1.Exame.
Origines,
Caieta. ron. & Orig.fuper Gen. 1. Sed contraria
Genef.1. fententia eft Caiet.dicētis folum Gen. 1.
expreffum fuiffe homini fufficere quidē
herbas in cibu m, non tamen fuiffe præce
ptum . Deinde fruftra fuiffet Abel paftor
ouium , alioquin nec laudi fuiffet illi da-
tu , quòd facrificiu de primogenitis ouiu
obftuliffet, & de adipibus earum. Ean-
Domi.Soto. dem fententia fequitur Dominicus Soto
lib.5.de Iuft.& Iur.q. 1.Sed D. Thom .
quafi dubius dicit 1.2.q.102.ar.6.vide
tur vfus carniu poft diluuiu introductus.
Quod mihi probabile videtur , iuxta co-
munem patrum fententiam. Ita tamê vt
nonfuerit præceptum pofitiuum, fed na
turale cohibens fuperfluos cibos , fi fine
caufa quis carnibus vefceretur,quádo fru
&tus arborum,& herbæ fatis erant.Siautë
quis morbocorreptus , vel debilitate, aut
fenectute carnibus vefceretur , nihilfuiffe
peccati. Ideo paftores ouiu erant,fcilicet,
proptervellera,& propter anatomiam &
philofophia & facrificia,& propter ægro
tos & debiles.Accedit quod vt adnotaui-
mus in verbo Abftinentia in multis regio
nibus olim apud Gentiles non fuit vfus
carnium .
CAPVT XLIIII.
Carthago,Carthaginenfis.
Arthago vrbs totius Africę celeberri
CA ma fuit. de qua Hieron. de locis He
Hierony.braicis ait, Carchedon ,ideft Carthago ,cu
ius Ifaias, & Ezechiel in vifione Tyri re-
cordatur,pro qua in Hebræo Tharfis fcri
‫תַּרְשִׁיש‬
Ezech.27. ptü eft.Legimus ergo Ezec. 27.de nun
dinis Tyri:Carthaginenfes negotiatores tui
à multitudine cunctaru diuitiarum , argento
ferro.c.repleuerüt nudinastuas. Apud
Ifa.23. Ifa.verò.c.2 3.vbi vulgata vertit :Vlulate
nauesmaris,Hebraicè habetur nauesThar
fis , & Septua. vertut κα
xagxadavos Char
thaginis.Fuit autem Carthago præcipua
Ambrof. Tyri Colonia. de qua Ambr.lib.de Elia
Auguft. & Ieiunio.c.19 . & 2o. & Aug.fuper il-
lud-Pfal.47.In fpiritu uehementi conteres
naues Tharfis. Vbi Carthaginem afferit
Tharfis appellata cum Tharfis mare di-
catur.Forte, inquit,quia Chartago in pri
mordio regni fui nauibus floruit: & quafi
in marifuum obtinuit principatu. Sed in
fpiritu vehementi coteruntur naues Thar
fis,quia metalla fua in nudinas Tyri por-
tabant,vt thefauros augerent,quibus ciui-
tate Dei oppugnarent. Ideo monet filius
Dei:Nolite thejaurizare uobis thefauros in Matth.s
terra.Proptereà quoque Petrus & An-
dreas relicta naui , & lucro mundano fe- Matth.4.
quuti funt Dominum, ficut Lacobus & Luc.s.
Ioannes.
CAPVT XLV.
Cafia.
Afia dicitur Hebraicè in fcriptura
‫צִיעָה‬
CK
Kefia,& in plurali Kefioth. Pl.44.
Cafia, vt Theophraftus ait , frutex eft I
multis furculofifq; codenfus ramis , folo Theophraf.
corticecomendatus.Diofcor.lib. 1. Tria Diofcorides
diftinguit præcipua Cafia genera,vnum
ex nigro purpurafcens rofæ odorem refe
rens,cynger appellatur mediocris pretij,
alterulongius & anguftius,fiftulifq; ple-
num ,aromatum & vini myftum odorem
reddens,quòd pretiofius eft.Tertiu verò
infimum , quod Rubum Mofileum vo
cat,nafcitur in locis aquofis iuxta cinamo
mum,pituitam exiccat.
In vnctione tabernaculi,& cófecratio-
2
ne arcæfœderis dixit Dominus Moyfi
in Exod.Sume tibi aromata primæ myrrha Exod.3.
electa quingentos ficlos, c. Cafie quoque
quingentos ficlos , &c. faciefq; unctionis
oleum,& c.Et unges ex eo tabernaculum tefti
monij & arcamfœderis, erc. Hoc vnguéto
nemo vngebatur mortalium , nifi Reges
& Sacerdotes in typum Chrifti,qui dici-
turvnctus,quiq; futurus erat Rex pariter
& Sacerdos.Ideo Matthæus lineam ge-
nealogiæ eius texit regalem dicens: Liber Matth.1.
generationis Iefu Chrifti ,filii auid . Lucas Luc.
3.
verò narrat facerdotalem .De hac vnctio
ne Luc. 4. allegauit Dominus de fe locu Luc.4
Ifaiæ:Spiritus Dominifuper me co quod un-Ifa.er.
xerit me, &c. vnctione videlicet gratiæ
vnionis hypoftaticæ.
De Cafia quoque legimus in Pfalm.
3
vbi de Meffia fecundum antiquos He Pfal.44.
bræos & Latinos , Græcofq; patres fer-
mo eft: Myrrha , & gutta , & Cafia à ue-
ftimentis tuis. Quod enim Vatablus Vatablus.
de Salomone hoc putat effe prædictum ,
quis non videat illum decipi : cum hic
dicatur de Meffia : Sedes tua Deus infæculu
fæculi
 CASTELLVM,
fæculi , & quoniam ipfe eft Dominus Deus.
Hebr.1 : tuus. Paulis etiam ex hoc loco Hebr . 1 .
Chrifti diuinitatem oftendit, quod recte
Lyranus. notauit Lyran.Chaldaicus quoque Para
Chaldæus.
phraftes de Mefsia expreffe vertit. Ergo
Hierony. veftimentum Saluatoris fecundum Hie-
rony.corpus eius eft . Eodem modo ex-
Theodo. ponit Theodoretus ex illo Heb. 10. Per
Hebr.10. uclamen,ideft carnemfuam. Sic etiam Aug.
Augu: lib.83.99.9.73.Ex carne igitur Chrifti
odor cafia quafi vnicum omnibus exha
lat aromatibus.ideft odor charitatis cum
Luc.II, virtutibus omnigenis . Vnde Luc. 11 .
turbæ clamabant : Bene omniafecit,item ,
omnisturbaquærebat eum tangere:quia uir-
Luc.'6. tusde illo exibat. Deniq; guttulæ fangui-
Luc.2. nis in circuncifione quid nifi cafiam , &
aromata redolent ad falutem?
Casleu nomen eft menfis Nouebris,
de quo inverbo Menfis.
CAPVT XLVI.
Caftellum , caftrum.
ASTRVM Dicitur
Hebraicè in fcriptura fan
&ta Birtha 1.Efdræ.6 .
I Caftellum diminutiuu
à caftro, vicus eftparuus,
muris circundatus . Nam
ville fine muris patēt.Hinc intelligimus,
Luc.10. caftellu Mariæ & Marthæ, de quo Luc.
ait: Intrauit lefus in quodda caftellu , paruŭ
fuiffe vicum : nomine Bethaniam , quafi
ftadiis quindecim à Hierofolyma diſtan
tem.Habet autem ftadium centu viginti
quinq; paffus.eftq; octaua pars milliarij ,
diftabat itaq; illinc duobus fere milliari-
bus,cum autem filius Deifrequenter Hie
rofolymis prædicaret,inde egreffus,intra
bat in caftellum Marthæ,& Mariæ. Hu
ius contéplatione ,& illius operatione de
Ela. 64 lectatus : ficut dicit Efai.Occurriti lætanti,
facienti iuftitiam inuijs tuis.recordabun-
tur tui.Occurrebat itaq; Marię in diuina
contemplatione lætanti,& Martha,iu-
ftitia in talis hofpitis fufceptione facienti,
occurrit etiam Dominus de diuinis collo
Luc. 241 quentibus, ficut legimus apud Luc. Vbi
duobus difcipulis euntibus in Emaus ,
obuium fe obtulit , à quibus & hofpitio
fufceptus eft.
2 Caftellum quoque vocatur Hierufale
CASTIGARE . 278
Matth. 21. Vbi Dominus duobus difci Matth. 21.
pulis dixit: Ite incaffellum quod contra uos
eft. Quod enim quidam cominifcuntur
poftquam Dominus exiit de Bethpha-
ge , iufiffe difcipulis , vt irentad pagum
inter Bethphage , & Hierufalem confti-
tutum,vt inde afinam , & pullum addu-
cerent , nullum habet fundamentum .
Communior ergo patrum fententia eft,
Hierofolymam hoc loco vocari caftellu.
Primum vt Lyranus ait , quia caftellum Lyran.
ponitur pro caftro munitifsimo . Erat
enim Hierufalem vt fcribit Iofephus li Iofephus,
bro. 6. de Bello Iudaico capit. 6. tripli
ci muro circundata ,fed fi Græcum fon-
tem confulamus ,hæc fententia Lyrani
ftare non poteft. Quia Græce pro caftel
loeft . nas . ideft pagus vel vicus
fine muris . Vnde alij dicunt, ante mu-
ros Hierufalem extra portam , fuifle fu-
burbium : vbi domus effe folent , &
hofpitia ad eos , qui ciuitatem ingredi
commode non poffunt excipiendos , &
hoc vocatum fuiffe caftellum à Domi-
no. Noluit autem dicere ite in Hierufa-
lem , ne in tam ampla ciuitate vagari ſe
debere putarent: fed ite inquit, iuxta por
tani ad vicum,fiue caftellum quod è re-
gione videtis . Præterea noluit nomina-
re ciuitatem,in qua tanta ciuium crudeli-
tate paulo poft crucifigendus erat. Sicut Luc. 16:
nec diuitis epulonis nomen pofuit, apud
Lucam , & ficut Ioannes tacito ciuita- Apoc.11 .
tis impiæ nomine,vocat eam Sodomam
& Gomorrha: in qua Dís crucifixuseft.
CAPVT XLVII.
Caftigare.
ASTIGARE dicitur Hebraicè 10%
Cfafar Efai. 20. Et caftigabo te.
I
Caftigare propriè eft verbis repre-
hendere , quafi caftum agere. Virgilius . Virgil,
Hicgrauis Entellu dictis caftigat Aceftes.
Quandoque verò caftigare eft punire.
Sic dicitur Hierufalem à Chaldæis olim
vaflandæ , & feptuaginta quoque annis
in Babylone feruitura: Caftigabo te in iudi Hier. 30.
cio:ut tibi non uidearis innoxius,& infra,ca
ftigabo te caftigatione crudeli. Quod vt no
tat Hiero.no fua fpote Dís fecit,fed ficut Hierony.
medic', qui putridas carnes ardēti pulue
re,& ferro fecat ad falutē. Vnde infignū
naturalis
 CASTRA .
naturalis clementię, quando iteru fubRo
manis Hierufale rigidè caftigaturus erat:
Luc.19 .
Videns ciuitatem fleuutfuper illam .
2 Caftigare plerunq; denotat,ita punire,
vt femperferè falute caftigati punies ref-
( piciat non vltimum exitium . Sic Dís ad
Hier.46. populu Iudaicum dicit: Te uerò non confu-
mam,fed caftigabo te in iudicio,nec quafi inno
cēti parcam tibi.Et alibi populus Ephraim
Hier.31. ab Affyriis captus dicit : Caftigafti me Dne,
eruditusfum , quafi iuuenculus indomitus:
conuerte me, & conuertar, quia tu Dñs гeus
Hierony. meus. Vbi Hierony.dicit: Tribus decem
Ifraël,iuxta literam non effe de captiuita-
te reuerfas in Iudæa,fed iuxta ſpiritũ hoc
planè cöpletur,quando de toto orbe fal
uatur Ifraël virtute paffionis Chrifti Iux
Ioan.11.
ta illud: Cu effet pontifexanni illius, fubau-
diCaiphas : prophetauit, quòd Iefus moritu
Ioan.II. rus erat progente.Et rurfus : Egofi exaltatus
fuero à terra,omnia traham ad me ipfum. In
cudemfenfum caftigare accipitur à Pau-
Hebr. 12. lo.Quem diligit Dñs caftigat. & in Apoca.
Apoc. 3. Quos amo,arguo & caftigo. Ideo tot tribu-
lationes Dus fuis Apoftolis , tanquam
Matth.10. dilectis præparauit,dicens : Ecce ego mitto
loan. 16, uos,ficut oues in medio luporum. & Mundus
gaudebit uos uero cotriftabimini.Ite: Eritis
Luc . 21 .
odio omnibus hominibus propter nomě meŭ .
2.Cor.6 . Vnde Apoftolus ait : Quafi caftigati,& nõ
mortificati,idefttribulati,fed non ad mor-
te animæ perculpam lethalem:maximè
infidelitatis,vt exponit Ambrof. Tenebā
tur enim Apoftoli, & quia non vinceban
tur,morti non addicebatur.Hic enim ad=
dicitur morti, qui infide non permanet.
Hæc ille.In codem fenfu Propheta dice =
Píal,117. bat Pfa.Caftigans caftigauit me Dñs ,& mor
tinon tradiditme,ideft permifit me tribu-
lationibus erudiri, fed à detrimeto, quòd
inde poterat prouenire,vindicauit me, vt
Theodoret, exponit Theod. Vnde lafar , pro quo vul
gata vertit caftigauit , eft flagellare apud
Rabbinos,vt patres folent,aut præcepto-
res pueros corrigere.
Caftigat quoq; iuftus corpus fuŭ,vt ra
3
Pfal.72 . tioni fubdat,fic Propheta canit: Et fui fla=
gellatus tota die, caftigatio mea in matuti-
nis, ideft no differebatur in longu,vt expo
Aug. nit Auguft.fed mox de perpetratis culpis
Glof.interli. corrigebar,ut in Gloff,interli.in Hebreo
legimus pro in matutinis > Cal
haiom , omni die quotidie inceffanter ,
quia quotidie,& tota die. fic & Apofto-
lus: Caftigo corpus meu, inferuitutem re- 1.Cor.9.
digo,ne du aliis prædicauerim ,ipfreprobus
efficiar.Vbi Hieron Caftigo, inquit, cor Hicrony:
pus per abftinentiam & afflictione atque
labores,ficut alibi ait in ieiuniis multis, &
Anfelmus cum ifte quem vas electionis Anfelmus.
Deus efle teftatur,fic metuit reprobus fie
ri,quid de nobis miferis erit,qui nulla ad-
huc Dei vocem de electione noftra au-
diuimus :& iam in otio, quafi de fecurita-
te torpemus.Hæc Anfel .
Decaftitate,vide in verbo Cōtinentia.
CAPVT XLVIII.
Castra.
ASTRA Hebraicè dicuntur
CAS
Machanech.Num . 1 3. & Gen. 3 2 ‫מתן‬
Caftra vocatur loca , in quibus milites
tentoria fixerunt, vel ipfatentoria,in qui-
bus milites diuerfantur , vel ipfe denique
exercitus.
Caftra pro exercitu quoq; Angeloru 2
legimus in Gen.Caftra Deifunt hæc . Item Gen.32 .
in Ezech. Et audiebam fonum alarum , quafi Ezech, 1.
fonufublimis Dei,&rc.Quafifonus erat mul-
titudinis, fonuscaftrorum , ideft Angelici
exercitus,ficut dicitur: Etfacta eft cum An- Luc.2 ,
gelomultitudo cæleftis exercitus laudantium,
benedicentium Deum. Rectè verò caftra
vocantur Angelorü,qui nos à caftris dæ-
monum cuftodiunt , de quibus : Angeli Matth. 18.
coram femper uident faciem patris mei . & Pfa 90.
l.
Pfal. Quoniam Angelis fuis mandauit dee te,
utcuftodiant te in omnibus uiis tuis.
Caftra quoq; Dei vocantur exercitus 3
gentium, quando illorum Deus armis vti
tur ad puniendos fceleratos. fic Ioel.ait: Ioel . 2 :
Deus dedit uocemfuam antefaciem exercitus
fui,quia multafunt nimis caftraeius. Eft au-
tem fermo de Chaldæis contra Hierufa-
lem ,de quibus Hierony. Caftra,inquit . Hierony.
Dei nominantur,vbi illius faciunt volun-
tate, & Lyr.Quia Chaldæi cōtra Hierufa Lyran.
le,inquit executores funt diuinæ iuftitiæ.
Caftroru acies appellatur Ecclefia in
4
Cantic. Terribilis ut caftrorum acies ordi- Cant.6 .
nata. Vbi Gregor. Si multitudo quæuis Greg.
tenet ordine terribilis hoftibus apparet ,fi
per difcordiam fcinditur vndiq; ab hofti-
bus facile penetratur. Hæc ille.Vnde Do
minus apud.Luc.Omne regnu infe diuifum Luc.11.
defolabitur.Tres patres apud Theodoretu
Eccle-
 CATENA .
Ecclefiam magiftram aliarum exercitui
comparari putant Angelorum , qui terro
rem dæmonibus incutit merito quia por
Matth.16. te inferi non præualebunt aduerfus eam.
Caftroru chorus eft in Ecclefia Catho
5
lica,qui poft victorias præliantium mar-
Theodor, tyrum canit triuphos.Sic exponit Theo
Cant.6. doretus illudCant. Quid uidebis in Sunami
Luc.21:
te,nifi choroscaftrorum . Caftra enim pug
nantium funt in Ecclefia, cuius filiis dici-
tur:Eritis odio omnibus hominibus propter
nomenmeum.Sed chori funt pfallentium ,
& benedicentiu Deo.Quiafequitur: C4.
pillusde capite ucftro non peribit . Caftra
loan. 16.
funt pugnantium: quia fcriptú eft: Mun-
dusautemgaudebit: uos uerò cotriftabimini.
Sed chorifunt quoque canetiurn; quia ſe
quitur:Sed triftitia ueftra uertetur ingau-
dium .
6 Caftra fanctorum vocatur etia Eccle-
Apo. 20. fia,in Apoc.Cum confummati fuerint mille
anni,foluetur Satanas de carcerefuo, & exi-
bit, feducetgentes,quæ funt fuper quatuor
angulosterra,Gog & Magog, & c. Et afcen
deruntfuper latitudinem terra: circuierut
caftrafanctorum , ciuitatem dilecta . Que
nam gentes fint Gog& Magog, & hic,
& fuper Ezec. 38. & 39.difputant expo
fitores : de quo nos latius lib. 6. in verbo
Gog.Nuncfupponimus effe Scythas de
Gen.10.
quibus in Genef. Filij Iapheth, Gomer, &
Iofephus.
Magog,vt exponit Iofephus lib. 1. Anti
Theodo.
quit.ca.vndecimo:idem tenet Theodore
tus,Gog itaque rex erit illarum getium,
non ipfe quidem Antichriftus , fed vnus
ex feptem fautoribus eius : vt recte dixit
Joachim.
Abbas Ioachim . Quia Ezech. 39. Gog
fepeliendus eft in montibus Ifrael. Sed
Antichriftus viuus in infernum defcenfu
Lyranus. rus Apocal. 1 9. Quod non aduerterunt
Vatab:
Lyranus in cap. 38.Ezechielis , Vatabl.
Burgenfis. & Paulus Burgenfis , qui decepti putaue
runt Gog cffe Antichriftum. Ergo Rex
Gogcum exercitu fuo innumerabili cir-
cuibit caftrafanctorum: non in vno loco
Augu.
pofita,vt docet Aug.li. 2o.de Ciuit . Dei
cap. 11. fed vbiq; terrarum , hæccircui-
bunt Hierufalem materialen, quæ nunc.
Beda:
non vocaturplane dilecta, fed Ecclefiam
Glaff. Deo ita dilectă : Vt porte inferi non præua
D.Tho .
leant aduerfus eam. Ita exponunt Beda ,
Matt.16.
Rupert. Glo.D.Th.Rupert. Primafius , &c, neq;
Primafius. enin tuc Hierufale vocari poteſt dilecta.
Apoc. 11. Cum eam vocet Ioan.Spiritualiter Sodo-
279
mam,& Gomorrham , ubi Dominus corü cru
cifixus eft.Eritautem: tribulatio illa magna
qualis nonfuit ab initio mundi. Match,24:
Caftrare quære Eunuchus .
Cafus ,vide Cadere,
Cataclyfmus ,vide Diluuium.
Cataracta, vide Feneftra, & Nubes .
Catechizare eft fidem docere Galat.
1 6.
CAPVT XLIX.
Catena.
ATENA ferrea , & compedes
vocantur Hebraicè Chebech Pfa. ‫כבת‬
C
105.& Pla. 149 .
Catena eft vinculum ferreum , quo fu
I
gitiuos retinemus, ue elabantur:fic dicta,
quod fe capiendo teneat . Anulus enim
anulum capit, & tenet.
Effe in catenis propriu eft captiuoru, 2
& in carcere recluforum, fic Iob ait . Etfi Iob. 36,
fuerint in catenis uinciantur uinculis pau
pertatis,reuelabit opera eorum. Ideft vexa
tio carceris ducet cos in cognitionem fce
leru fuorú:vt exponunt Beda, & Lyra.E Beda.
conuerfo iuftis vexatio carceris charita- Lyra.
tem eorum , & virtutes aperit. Sic Ioan-
nes in vinculis mifit ad Chriftum difci-
pulos, charitatis eximię feruore fuccefus . Matt.1i ,
Catena metaphoricè palpabiles Ægy
3.
pti tenebræ vocantur,in libro Sapientie : Sap-17
Vnaenim catena tenebrarum omneserat col
ligati.Sic exponunt Gloffa, & Lyranus, Gloff.
quiafub illis tenebris nemo fe mouit de Lyra
loco fuo Exo . 10. Non quod ambulare ,
non poffent : fed quia timebant ne fe præ
cipites in foffas vel influuiu agerent maxi
mè quia horribilibus phatafiis turbaban
tur. Timore igitur horribili tenebatur: nō
craffitudine tenebraru: quod fincfúdamē
to Burgefis afferuit,deinde Hiero . Olea Burgenfis.
fter hallucinatus eft hoc loco, dicens be- Oleafter,
neficio lucernarum Pharaonem mififfe
quofdam,qui vocarent Moyfem. Quia
contra fcriptura dicit: Nemo uidit fratrem
fuu . Ergo meli dixit Lyra. poft tres dies Lyra.
tenebraru miffos fuiffe nuntios ad Moy
fem :ne rurfus irrueret caligo. Quod fi tā
horribiles erant tenebræ trium dierum
quid erit audire : Ligatis manibus , & pedi- Matt.22 .
bus, mittite eu intenebras exteriores.que fi loan. 12.
ne no habet.Idco Dís dicebat: Ambulate
dum
 CATHEDRA .
Ioan.12 . dum lucem habetis , ne tenebræ uos compre-
hendant.
3 Catena peccatoru metaphoricè dicitur
Ifa.58. apud Ifa. Si abftuleris de medio tui cate-
nam , ideftpeccata , quibus conftringeris ,
Hierony vt exponic Hierony.quia Pro.Iniquitates
Prou.s,
fue capiunt impium , & uinculis peccatorum
Hierony. fuorumconftringitur.fubditq; Hieronym.
Difficile reperies , qui his non conftrin .
gatur catenis , nifi qui dicere potuit. Quis
Ioan.8. ex uobis arguet me de peccato? De his cate=
Ezech. 34. nis apud Ezech.dicitur: Et fcient , quia ego
Dominus,cum contriuero catenas iugicorum,
ideft diabolicumfcelerum iugu : vt inquit
Hierony. Hierony, fed ficut clauus clauo truditur,
fic diabolicu iugum,iugo Chrifti commi-
nuitur.Ideo clamat: Venite ad me omnes
Matth. 11. qui laboratis,& onerati eftis,& ego reficiam
uos.Deniq; de his catenis Dís Petro di-
Matth. 16. xit:Quidquidfoluerisjuper terram, eritfoludiffet rexfuper cathedramfuam. & in Eccle
tum & in cælis.
fiaft. Noliquærere ab homine ducatum¸ne-
4 Catena magna in manu Angeli,pote-
ftas eft cótra dæmonem non quæuis, fed
Apoc.20 . excellentiæ.Sic legimus in Apoc.Vidi An
gelum defcendentem de cælo , habentè clauem
Abyffi, catenam magnam in manufua. Pri-
Primaf.
mafius,Rupert. Beda,D.Tho. Gloffa, &
Rupertus. Haymo. Ineuitabile Dei poteftatem ca=
Beda.
D.Thom. tena intelligunt ad coercendu diabolum,
Gloffa. ficut adnotauimus fupra libr. 1.in verbo
Haymo. Angelus num. 31.quia licet Angeli ha❤
beant poteftate ligandi demone, ficut Ra
phael Angelus ligaffe legitur Afmodæu
Tob . 8.
apud Tob.Nontamen habet catenam in
manu fua magna,ideft pro libito fuo. Nā
Iudæ. & Michaël Archangelus cum altercaretur
cum diabolo de Moyli corpore,non eft aufus iu
diciu inferre biafphemiæ ,fed ait imperetti-
bi Deus. Ergo de Chrifto magni confilij
Ioan.12. Angelo fermo eft, qui dixit: Nunc iudiciu
eft mundi,nunc princeps huius mudi eiicietur
foras.Quod facere coepit,quando Erat le
Luc.xi,
fuseiicensdæmonium, & illud erat mutum.
5 Catenas iuffit Deus facere Hieremiæ
in fignüfuturæ populi captiuitatis , quas
Hier.27.
cufregiffet ei Ananias Pfeudopropheta
Hier.28. promittens falfam populo pacem , dixit
Dominus ad Hieremia: Vade dices Ana-
nie:Catenas ligneas contriuifti, & facies pro
Hierony . eiscatenasferreas.Vbi Hierony. Hoc,ins
quit oftendit,quòd minore renuens pœ-
nam maioris fupplicij caufa fuerit in po-
pulo.Sic qui poenitentiæ leges in hac vi-
ta quafi ligneas catenas refugiunt , in alia
vita ferreas æterni cruciatus fuftinebunt :
ideo Ioannes dicebat: Facite ergofructus Matth. 3.
dignos pænitentia.Et Dominus :Tollite iu- Matth.
gum meumfuper uos ,ideft iugum Euange =
licæ pœnitentiæ in remiffionem pecca-
torum .
CAPVT L.
Cathedra.
ATHEDRA Seffio & fe-
Cdesvocatur Hebraicè Mofab 1.Re ‫מושב‬
gum 20. & Pfalm. & incathedra peſti
lentiæ.
Cathedra dicitur fubfellium , eft au- I
tem , vel magiftrorum , vel declamato-
rum,vel iudicum , facerdotum & regum,
fublimiorfedes in libro Reg. Cumq; fe- 1.Reg. 10.
Eccli. 72
que à Rege cathedram honoris , ideft pote-
ftatem iudicandi , vt exponit Lyranus. Lyran
Vbiambitionis reprimitur appetitus , fi-
cut & Iacobo & Ioanni dexteram & fi-
niftram regni Domini ambientibus ref-
pondit:Nefcitisquid petatis. Sic etiam re- Matth.20,
prehendit eos,qui diliguntprimas cathe-
dras Matth. 23.Luc. 1 1.& 20.
Cathedrapro doctrina nonnunquam 2
accipitur. Sic exponit Hieronymus illud Hierony.
Matth. Super cathedram Moyfi federunt Matth. 23.
Principes Pharifæi.Per cathedram,in-
quit , doctrinam legis oftendit. Ergo Pfal.r
quod dicitur Pfalm.Incathedrapeftilentie
nonfedit.Et cathedras uendentium columbas Matth. 21
euertit . doctrinam debemus accipere.
Hæc Hieronymus . Quòd verò Do Hierony.
minus iuffit: Quecunque dixerint uobis,
fubaudi Pharifæi fedentes in cathedra
Moyfi,ideft in eius doctrina :feruate,in-
tellexit planè quandiu lex illa vigebat,
fed vmbra legis recedente in lege gratiæ
nonfunt feruanda ceremonialia , vt do-
cet Apoftolus in Epiftola ad Galatas .
Quòd verò in Pfalm. dicitur: In cathedra Pfal, r.
peftilentia nonfedit. Septuaginta vertunt
Xov peftium , ideft peftilentium ho
minum : quorum tria funt præcipua ge-
nera. Primum Pfeudoprophetarum &
hæreticorum:de quibus Dominus : Atten Matth.7 .
dite à fallis prophetis . Alterumfcandalum Matt.ig-
doctrinam ingerentium , de quibus : Vel
a utem hominiilli per quemfcandalum uenit.
Tertium
 CATVLVS .
Tertium corum qui publice peccant : &
Ecclefi.11. omne genus virtutum irrident,de quibus
Bafilius. Ecclialiaft. Attende tibi à peftifero.Lege
Hilar.
Bafilium ,Hilariu,& Aug.fuper Pfal. 1 4.
Auguft.
Pfal. 106: Cathedra feniorum eft fic Pfal. Exai-
tent eum,in Ecclefia plebis , & in Cathedra-
3 Jeniorum laudent eum . Vatablus & Gene-
Vatab:
Genebrar, brard per feniores Senatores populi pu
tant intelligi,& Magiftratus : quod prius
fenfit Aug.Non folum ( inquit ) negotia-
Auguft.
· tores plebis fed & gubernatores laudent
Deum. De quorum numero erat Iob.
Iob.295
qui dicebat:Quando procedebam ad portam
ciuitatis , & in platea parabant cathedram .
mihi. Sed Hieronymus Lyranus , &
Hierony. Theodoretus Sacerdotes & viros facros
Lyra.
Theodo ,r intelligunt , quibus fauet Chaldaicus.qui
Chaldæu : vertit Sapientes . Docuit autem nos Chri
s feruarunt,per metaphoram, vel tribu re-
ftus exemplo fuo. Deum laudare freque
tius,dicens apud Matth. Confiteor tibi pa-
Matth.11. ter,Domine cali terræ, & apud Ioã.Gra
Ioan.II.
tiastibi ago pater quia femper me audis,&
c.
In cathedra Dei federe , eft diuinain
æqualitatem vfurpare. Sicut de rege Ty-
4 ri fcribitur dixiffe, in cathedra Dei fedi
apud Ezech. &de Nabuchodonofor in
Ifai.Etfuper aftra cæli eleuabofolium mũ,
Ezech.28.
ideft cathedram. Quæ vt fuper Ezech.
Ifai, 141
28. Hierony. ait, per hyperbolem de-
Hierony. bemus accipere quod in tantum in
tumuerint,vt elati fœlicitate fæculi, dum
præfentiabona putant effe perpetua,ho =
mines fe effe nefcierint.Hec ille. E contra
rio verò táta fuit modeftia Dauid regis,
cum fumma in rebus bellicis fortitudine,
vt de illofcriptum fit :Dauidfedet in tathe-
2.Reg.23 .drafapientifsimus princeps inter tres , ipfe
eft quafi tencrrimus ligni ucrmicul qui ostin
gentos interfecit impetuuno. Super quem
locum Angelomus antehos feptingetos
annos fcripfit,virtus in hoc bellica , fimul
Angelomus. & modefla viri defignatur ciuilitas, quia
videlicet ficut vermiculus fragilis , & par
uus apparet : & nihilominus fortifsimu
ligni robur exedit:fic Dauid domi quie-
tus,atque humilis , in certamine publico
intolerabilis hoftibus erat. Deinde typu
dicit fuiffe Chrifti qui de fe ait: Ego aermis
& nonhomo : Et difcite à me quia mitis ſum,
Pfal.21. humilis corde, & tamen vafa fortis , fub
Matth.11
audi diaboli à fe ligati,fortior diripuit, &
fpolia eius diftribut , apud Luca & apud
Ioan. Nunc (inquit) princeps huius mundi
Luc.TI. eiicietarforas.
280
Catinus erat vas maximum in quo car , loan.12 .
nes cum iure mittebantur de quo vide
Marci. 14.& Luc. 1 1 .
CAPVT LÍ.
Catulus.
ATVLV S Hebraicè vocatur
Cin Scriptura fancta Gure, & in plura ཏཏྭཱ སྶ
li Gurim Gen.49.Thre.4.
Catulus,caniculus eft:feu iunior canis,
dictus à cato,velcauto propterfagacitate
vt vult Varro.vfurpatur etiampro foetu Ι
Leonis,& aliaru beftiarum. Catulus Leo
nis infcripturis inbonum accipitur, & in
malum :in bonum quidem,vt patres ob-
giam quæ eft Iuda, vel Chriftum Domi
nu,vel Sampfonem fortifsimum, vel gen
tes fignificat conuerfas ad fidem:in malū
verò Antichriftum, Romanos , Affyrios
& Chaldæos . Ite Saul & perfequutores
Dauid.Primuitaque legimus in Genefi:
Catulus Leonis Iuda: ad prædamfilimi afcen
difti. Quod Hicrony. in . qq. Hebraicis
de tribu Iuda,& regibus per ftirpe Daui
dis exponit . Quamuis de Chrifto ( in Gen.49,
quit)fit grande nyfterium. Eodem mo- Hierony.
mo Lyranus , & Vatablus,quamuis de
Chrifto,qui præcipuus rex regum in ca-
detribu fuit,exponant Orig.hom. 17.in Lyranus,
Vatab.
Gene.Aug.1.16,& .i.de Trinit:c. 9.Theo
doretus.q. 109. in Gen. & Beda vnde Origenes.
Apo.5.Vicit Leode Tribu Iuda, radix DaAug.
Theodo.
uid.In Hebræo legimus vt notat Caiet. Beda.
gur arie ieuda,catulus Leonis Iuda, vt fi- Apo.s.
lius Dei quafi catulus ante refurrectione , Caietanus,
fuerit:leo verò poft refurrectione. Addie
turautem in Genefi ad prædam filimi af
cedifti. vbi vox Hebræa Mitareph recte
vertitur à vulgata,de præda, nam mendo
fe legitur ad prædam. Significat aute vox
Tareph duo fcilicet farculum , &præ-
dam. Idco Septuag. vertunt de germi-
ne fiue farculo Hieronymus verò in
qq.Hebraicis de captiuitate , quod cor-
rexit Damafus Papa , in noftra vulga- Hierony,
ta , vbi habetur : De præda , quia con-
uerfa parte Iudæorum , de præda in cæ- Damafus.
lum afcendit conuerfurus partem aliam,
in fine fæculi:quando Eritunum ouile ,
unus paftor. vel partem inferni depræ- Ioan.10
datus > hoc eft animas patrumi af- 1
cendit
 CAVDA .
Marc.vlt. cendit in cælum , de quo Marc. vltim .'
poftquam loquutus eft eis , affumptus eft in
celum.
2 Apoftoli quoque metaphoricè catu
Mich . lus leonis vocantur apud Mich. Eterunt
reliquiæ lacob ingentibus,quafi leo in iumen
tisfyluarum:& quafi catulus leonis ingregi-
Hierony. bus pecorum. Vbi Hierony. Dominus in
Gen.49. quit,Iefus de quo in Gene.prophetatur,
Matth.vlt. Catulus leonis Iuda . dedit Apoftolis fuis,
quibus dixerat : ite baptzate omnesgentes.
Vtquomodo catulo leonis nemo poteft
refiftere in gregibus pecorum , ita illi de
manu Affyrij,& diaboli liberati raperēt
iumenta & pecora , ideft homines , & c.
Hec ille.Neque contra hoc eft quod Do
Matth. 10. minus dixit Apoftolis : Ecce ego mitto
Luc. 10.
uos , ficut ours in medio luporum . Quia
quafi oues erant mactandi martyrij cau
fa , fed quafi catuli leonis,rapturi prędam
animarum .
Catulus leonis vocatur Samfom , in
3 Deut.Dan catulus leonis. Quod licet de to
Deut. 33.
ta tribu Dan intelligatur, quæ potenter
Iud,18. cepit vrbem Lais , fed fpecialiter defor-
tifsimo Samfom eiufde tribus iudice , vt
Lyra. exponit Lyranus. Aut certe de Antichri
fto de cadem tribu nafcituro vaticinium
Glof. eft:vt vult Gloffa , cui quadrat quod fub-
iungitur in textu : Et fluet largiter de B1-
Jam.Quod interpretatur confufio. Ergo
catulus erit leonis Antichriftus,ideft dia-
boli leonis alumnus : qui fluet largiter in
toto terrarum orbe dominatus , de confu
fione tamen peccati , quia tantarn ftra-
gem fanctoru edet: Vinifi breuiatifuiſſent
Matth.24. diesilli,nonfieret falua omnis caro .
Catulus leonis vocantur Saul , item
4
Lyra. fatellites eius, vt exponunt Lyranus , &
lanfe. Ianfenius,& ante eos Theodoretus in il-
Theodo, lud Pfal. Sufceperunt me ficut Leo paratus
Pfal.16.
ad prædam: ficut catulus leonis habitans
Pfal.56 .
in abditis.Itemin Pfalm. Eripuit animam
meam de medio catulorum leonum . Vtex-
Theod.
ponit Theodoretus , & habetur in titulo
Pfalmi.Sed quia Dauid typus fuit Chri
Auguft, ftiideo recte Auguf. myftico fenfu.Qui
funt inquit , catuli leonum ? populus ille
minutus,male deceptus à principibus fa
cerdotum Iudæorum,omnes fremuerut,
omnes occiderunt.Hæc ille.Vnde recte
Ioan. 10, quadrat in Iudços de quibus apud Ioan.
Et circundederunt eum ludæi,dicentesfi tues
Ioan.8.
Chriftus, dic nobis palam.Et quando : Tu-
lerunt lapides ut iacerent in eum.Et quando Iean : 11 .
fremebant dicêtes : Quidfacimus quiahic
Ioan.19.
homo multafigna facit? Denique quando
clamabant: Crucifige eum.
Catulus leonis vocatur exercitus Ro 5
manorum :in Efa. Rugitas eius , ut rugitus Elai.s.
leonis : rugiet ut catuli leonis . frendet,
& tenebit prædam ,& amplexabitur, & non
eritquieruat . Sic explicat Hieronym.de Hierony.
excidio Hierufale fub Romanis .De quo
Dominus:Circundabunt te inimici tui,&c. Luc.19 ,
Præterea de Chaldæis contra Hieru-
falem venientibus exponit Hieronym. Hierony.
illud Ioelis. Molareseius , ut catuli leonis, Ioel.1.
& Nahum:Vbi eft habitaculum leonum, er Nahum.2.
pafcua catulorum leonum.
Quædamalia de catulis leonum,vide
verbɔ de conuerfione gentium , fed
latius in verbo Leo, fic & Ofe. 5.
Præterea de catulis vrfi, in verbo Vr-
fus. Decatulis Ericij , in verbo Eri-
cius. De catulis Lamiæ , in verbo La-
mia.
CAPVT. ZII.
Cauda.
AVDA in fcriptu
ra dicitur Hebraicè
Zanab, Iudic. 15.
Tulit trecentas vul-
M
&
pes caudafque earũ
iunxit.
I
Eft autem cauda
extrema pars animalium caudatorum :
de qua Cicero lib.3.de Oratore : oculos Cicero.
autem natura nobis, equo & leoni fetas,
caudam , & aures canibus ad motus ani-
morum declarandos dedit.
2
Cauda metaphorice pro infimo gra
du ponitur Deut. 2 8.B.E. Efa . 9. C.&
19. C. Vnde dicitur per contemptum ,
apud Efai. Cor tuum ne formidet à duabus Efa.7.
caudis titionumfumigantium iftorum , Regis
Rafin Syria,& filij Romelia. Subaudi Re
gis Samariæ : qui confpirauerunt contra
Hierufalem,regnante Achaz,fed nō præ
ualuerunt,imo deſtructi funt,vt Hieron. Hicrony.
exponit.
Cauda hoftiæ in veteri lege iubeba
3
tur offerri,in typum perfeuerantiæ in bo
nis

CAVERE .
Exod.28 . nis operibus fic legimus : Tolles adipem de
Leui t.3.
ariete & caudam.Idem præcipitur Leui. 3 .
c.7.a.8.e.9.c.VndeGreg.i.li. Mor.c.40.
lob.I.
(in illud Lob:Sic faciebat lob cunctis diebus ui
tefue.Hincinquit eft quod per Mo fem
cauda hoftia in altari offerre precipimur,
vt videlicet omne bonu quod incipimus,
etiã perfeueranti fine compleamus. Hæc
Grego.
Matt, 10, Greg.ideo Dominus dicit: Quiperfeuera-
uerit ufq; infine,hicfaluus erit. Et apud Ioa.
Sicut palmesnon poteft ferrefructum,nifi mafe
Ioan.15,
rit in uite, ita & uos,nifi in me manferitis.
4 Cauda Behemoth perfecutione deno-
Iob. 40 .
tat Antichrifti in fine mudi apud Iob : Ec
ce Behemothque feci tecum , c.ftringit cauda
quafi Cedrum. Hoc de Elephante no poteft
intelligi,nifi de Satana vt diximus lib. 2 .
in verbo Behemoth , cuius cauda eft vlti-
ma Ecclefiæ perfecutio per Antichriftum
Greg.
Matt. 24. vtexponit Greg de qua Dominus : Erit
enim tribulatio magna: qualis non fuit ab initio
mundi , nequefiet.
5 Cauda quafi Scorpionum denotant
hæreticos fub Larua humanitatis, & pie-
Apoc.9
tatis.Sic legimus in Apoc.de locuftis que
exierunt de puteo abyſsi: Et habebantfacies
quafi facies hominum, capillos,quafi capillos
mulierum : caudas quafi Scorpionum . Ita ex
Haymo. ponunt Haymo,Beda, D.Tho. Gloffa, &)
Beda. Primalius. Quia Scorpio infacie eft blan
D.Tho .
Gloffa. dus,fed occulte cauda percutit. Tales funt
Primaf hæretici, quifalfis vera permifcent , vnde
Matth.7. Dominus ait: Attendite àfalfis Prophetis:qui
Matt. 24. ueniunt ad uos in ueftimentis ouium , & rurfus ,
Surgent enira Pfeudochrifti, & Pfeudoprophe.
ta.Quod fiquis obiiciathas locuftas no ef
fe homines , quia datum eft illis ,vt in tex-
tu dicitur : Vinon lædant nifi tantum homines
qui non habentfignum Dei. Ergo fi homines
effentreprobi, laderent feipfos :fed reípō
dendü eft , non effe dictu vt læderent om
nes,fed homines videlicet alios à fe. Item
fortafsis inter fe bellabunt , & feipfos con
ficient.
6 Cauda draconis fallacia diaboli eft qua
fubblandiciis , aut fpecie boni ,& fpiritus
malos allicit , & homines decipit , fic ex-
Beda:
ponit Beda illud Apoc. Draco cauda traxit
Apoc. 21. adterram tertiam partemftellaru.Vnde
& filio Dei blandiendo dixit:
Matth, 4:
Sifilius Dei eft, dic ut lapi-
des iſti panes
fiant.
281
CAPVT. LII .
Cauere.
AVERE & vitare
Hebraice dicitur in fcri
ptura Sacas Leuiti . 11 .
Morticina eorum vita-
bis . I
Cauere eft fugere , vi-
tare,& interdum diligen
ter attendere. Vnde Pharao, Moy fidi-
xit : Caue ne ultra wideas faciemmeam. Et in Exod.10.
Deut.Caue ne quando obliuifcaris padi Domi . Deut.4.
në Dei tui . Ideft diligenter attende : præ-
Iud.13!
terea : Caue nebibas uinum . Ideft fuge , &
vita.
2
Cauere à proximo eft explorare mo
res eius , priufquam cum illo fecreta no 1
ftra communicemus , fi Ecclef. Secundum Eccli.9.
uirtutem tuan 1,caue te à proximo tuo.Pro caue
Grace eltso χάσαι.Verbum autem soχά
Zeua , eft explorare , & intete in aliquid
refpicere . Eft ergofenfus antequam de
tuis confiliis agas cum proximo, diligen-
ter explora , qualis fit , vtfi oporteat , ca-
ueas ab co,quiafequitur in textu : Et cum
fapientibus, prudentibus tracta,ita exponit
Ianfe.
Ianfenius , quamuis Lyranus cauere nos
Lyranus;
debere exponit, ab his qui nos tradere ty
rannis poffunt. De quo eft fermo in ver
fu præcedenti . In quo fenfu Dominus
dixit apud Matthæum : Cauete autem ab Matt. 10.
bominibus, tradent enim nos in Conciliis,erc.
Eccli.13 .
Item in eundem fere fenfum ait , Ecclefia:
Aduocatus à potentiori difcede , & infra : Non
parcet demalitia , uinculis,& caue tibi, & at
tende diligenter, C.
Cauere à fer mento Pharifeorum, eft at 3
tédere ne illorui hypocrifi quifpiã allectus
eorum recipiat errores. Sic legimus apud Matt.16.
Matth . Inmemini , cauete àfermento Phari Hierony.
Chryfof.
fæorum, Ita exponunt Hiero.Chryfoft. & Theoph.
Theophy. Sic apud Marcum etiam. Mar.8.& .iz.
Poftremo cauere eft attêdere, & profpi
4
cere,fic de fitia inuerecunda dicitur patri
inEccl . Ab omni reuerétia oculorü cius caur. Eccl.26 .
Vbi irreuerétia ponitur pro impudentia.
Na Gręce legimus : Poft muerecundü oculū
eius obferua.E contrario verò oculoru vere
cundia laudatur, ideo fola Maria in cubi-
culo inuenta eft ab Angelo : Verecunda !
Nn que
 CAVERNA .
Luc.2 .
que turbata eft infermone eius , fuper quem
Ambrof, locum Ambrof. Trepidare: virginum eft,
& ad omnem viri ingreffum pauere.om-
Bernard. nès viri affatus vereri, & Bernardus fuper
Miffus eft:turbata, inquit, eft fed non per-
turbata,hoc eft : non euafit ſtupida,fed cogi
tabat qualis effet iftafalutatio.
CAPVT LIII.
Cauerna.
AVERNA dici-
‫מְאוּרה‬ tur Meurath Hebrai-
cè Efai. 1 1.& in cauer-
nam reguli, &c.
I Cauerna Græce
Crypta, hoc eft conca-
uitas terræ vacua , &
obfcura , in, huiufmodi
locis abfconduntur qui fibi ab aliis timent
vehementer,fic de Prophetis ,& martyri-
Hebr.11 , bus dicitur:Infolitudinibus err. intes,& infpe
luncis,& incauernis terræ. Sic etiam in exci
dio Hierufalem à Babylonii s , vel Roma-
Hierony . nis Hieronymus fecundum Hebræos ex
Efai,2. ponit illud Efaię : Et ingredien turfciffuras pe
trarum: incauernas faxorum , à facicformi-
dinis Domini,& c. cum furrexerit percutere ter
ram. Vnde non cafu fed iu ftitia Domini
exigenteprælia furgunt , de quibus Do-
Luc.2. minus dixit:Cum audieritis prælia, feditio
nes nolite terreri:quod iuftis dicitur, iniqui
enim confcientia torquente , in cauernis
terræ fe abfcondunt.
2 Porrò Hiere. 1 6. de Gentilibus, & in
fidelibus,qui fuorum confcientia delicto-
rum in cauernis terræ feffe occultabant,
vel intéplis idolorum tem pore Conftan-
tini ; Mittam eis uenatores , inquit, multos &
uenabuntur eos,de omni mon e, de omni col-
Hier, 16.
le, de cauernis petrarum . Hos venatores
putat Hieronymus Ange los effe, & viros
Matth.vlt. Apoftolicos,quibus dictum eft : Euntes do-
Ioan.20, cete omnesgentes,& . Sicut mifit me pater , er
Matth.4. ego mitto uos & Matthiæ . Venite poft
me, faciamuos fieri pifcatores hominum .
Efai. 11. Ifti funt illi ablactati de quibus in Efai.
Hiero. legimus expofitore Hieronymo: Et inca-
uernam reguli qui ablacta tusfuerit,manum ſuã
mittet . Vbi per metaphoram cauerna
reguli domus vel ciurtas quæcunque Gel
Itilium, quorum princeps diabolus erat fer
pens ille antiquus , intelligitur. De quo
Dominus: Nunc princeps huius mundi eijcie Ioan.12,
tur foras . Ideft regulus ille , qui decepit
Euam quinque in cauernis idolatriæ do -
minabatur . Quem Apoftoli quidem de
cauerna fua detrahere minime potuif-
fent nifi à præfentia Chrifti vifibili prius
ablactati , Spiritum fanctum accepif-
fent , ideo Dominus dicebat illis : Amen
dico uobis , expedit uobis ut ego uadam , fi
enim non abiero , paracletus non ueniet ad Ioan.14.
nos.
In cauernis habitare pauperum eft , & 3
fugitiuorum,item eorum qui in munitifsi
mis fcopulis caftra fua fabricant . Prioris.
exemplum eft apud Iob: in defertis habita
banttorrentium,& in cauer nisterræ. Exem-
plum vero pofterioris apud Hier. Vbi de Hiere.49 .
Idumeis loquitur dicens:Arrogantia tua,
fuperbia cordis tui decepit te , quæ habitas in ca
uernis petra. Ideft in caftris munitifsimis.
Sic de Affyriis , & Ægyptiis qui venturi
erant contra Hierufalem: & in locis muni
tis caftra metaturi, dicit Efai, Sibilabit Do- Efai.7.
minusmufca que eft in extremisfinibus Ægy-
pti: api,que eft interra Affur,& uenient, &
requiefcent omnesin torrentibus uallium , & in
cauernis petrarum . Ita Hieronymus ex- Hierony.
ponit.
Cauerna maceriæ vulnus lateris Chri-
4
fti metaphorice dicitur in Can. Venicolum Cant.2.
bamea, inforaminibus Petra, in cauerna mace
rie.Vbi Grego.Per foramina, inquit,Pe- Greg:
træ,vulnera manuum , & pedum Chrifti
in Crucependetis libenter intellexerim :
cauernam vero maceriæ vulnus lateris,
codemmodo Gloffa interlinealis , & Va-
Gloff.inter.
tablus & Bernardus fuper Cant.ad hanc Vatab.
maceriæ cauernam , cum Thomas Apo- Bernard.
ftolus inuitatus à Domino, tandem aduo
laffet,accipitris vngues , quibus in fide du
bius tenebatur , euafit: Affer ait,manum tuă, Ioan.zo.
&mitte in latus meum .
Cauerna laci vocatur virtutis exempla
5
maiorum, vnde pofteriores generis illius ,
quafi lapides præcifi funt , fic legimus
apud Efai.Audite ad me qui fequimini quod iu Efai.s1 ?
ftum eft , &c . Attendite ad petram , un-
de excifi eftis : ad cauernam laci, de quapræci
fieftis.Attedite ad Abraha patre ueftri,& c.vt
ergo ad imitatione virtutú Abrahæ Dís
Iudeos prouocaret, dicebat : Sifilij Abraha
eftis,opera Abrahæfacue. Item vt ad fidem Ioan.8.
Abrahæ
 CEDAR .
Abrahæ moneret eos , fubdit : Abraham
pater uefter exultauit , ut uideret diem meum,
uidit & gauifus eft . Quafi dicat , & vos
gaudere,& non perfequi debebatis.
Caula vide Ouile.
Cauterium vide in verbo Confcien-
tia.
CAPVT ZIIII.
Cedar.
EDAR regio eft Arabiæ vt no
C tat Hieronymus lib. de locis He-
‫קור‬ braicis. Fuit autem pofterorum
Gen.25
Ifmaelis , nam Gen.2 5. filium habuit no
mine Cedar , vnde dicti funt Cedareni,
& poftea voce corrupta Sarraceni qui ha
bitant in tentoriis , & vbicunque caftras
metati fuerint in Cedar habitare dicun =
Pfal.119. tur,ideft in tetoriisCedar. Sic in Pfal.Pro
pheta clamat: Heu mihi , quia incolatus meus
prolongatuseft , habitaui cum habitantibus Ce-
dar:Ideft profugus inter Ifmaelitas Sar-
Theodo. racenos quiprofugorum inftar in vno lo-
lanfen: co diutius non quiefcunt. Ita Theodore-
Genebrar, tus ,Ianfenius & Genebrardus , fed Theo
doretus de captiuis in Babylone Iudæis
fuam deplorantibus captiuitatem, Gene-
brardus verò de Ecclefia inter infideles
peregrinante vaticinium effe putat : cui
Dominus dixit : Etfi abiero , & præparaue-
ro uobis locum , iterum ueniam ad uos, & af-
Joan,14.
fumam uos ad meipfum: Propterea fuum de
plorat exilium effe prolongatu . Augufti
nus , Cafsiodorus de iufto qui folui defi-
derat.
2 Cedar ideft Arabes de vaftandi
Efai.2T. quidem a Chaldæis olim prædiceban
Hier. 49. tur apud Efaias . Sed fub nomine Ara-
bia, apud Hieremiam. fic ait: Ad Ce-
dar : & ad regna Afor , quæ percuffit Na-
buchodonofor, & c.Hæc dicit Dominus ,fur-
gite, afcendite ad Cedar, uaftatefilios Orie
tis tabernacula corum ,&greges eorum . Vbi
notandum non nifi Domino iufte difpo-
Luc.21, ponente, vaftari regna, & furgere gentem
contra gentem.Dequo Luc. Surgetgens co
tragentem, c.Erant autem Arabes Ceda
Ezec.27. reni diuites propter rapinas , & propter
neggotiationes. Vnde in Ezech.de nundi-
nisTyridicitur:Arabia,& uniuerfi principes
282
Cedar,ipfi negotiatores manus tuæt cũ agnis,&
arietibus, hadis uenerunt ad te. Vbinego-
tiatores manus Tyri dicuntur, quia focie-
tatem cum Tyro manu data de rapinis, & Io
an . 21
fraudibus fecerant. Quod vitium quia ne
gotiatoribus eft familiare , Dominus eie= Mat.
21.
cit ementes vendentefque de templo.Po-
ftremo cum inftabiles effent in tentoriis.
huc & illuc transferendis Cedareni, in re=
ligione tamen quamuis falfa idolorum
fuorum ftabiliores prædicantur , quam
Hierufalem in veri Dei cultu . Sic Hiere. Hiere.2 .
ait: In Cedar mittite : & confiderate uehemen i
ter , & c. fi mutauit geus Deos fuos , & ta-
men ipfi nonfunt dij populus autem meus,
mutauit gloriam fuam in idolum . Ergo
ficut : Viri Niniuite furgent in iudicio, cum
generatione Iudæorum,& damnabunt eam, co- Matt.11.
paratione fui.Sic & Arabes Cedar confur
gent contra hæreticos , qui mutauerunt fi
demfuam, & religionemveram in men-
dacein , cum tamen ifti Gentiles ftabi-
les fuerint in paternis fuis traditioni =
bus . Surgent etiam contra fideles aua-
ros,qui pluris faciunt aurum, quam Deu.
Tabernacula Cedar cum pluuiis , ven-
3
tis,pulueri,& iniuriis cæli effent expofita,
& ardoribus folis , exterius nigra erant, &
deformia : fed intus plena diuitiis , & fpo
liis pulcherrimis , ideo fponfa fimilem fe
illis dicit in Cantico. Nigra inquit ,fum fed "Cant. 1.
formofa filiæ Hierufalem , ficut tabernacula Ce
dar, ficut pelles Salomonis.Ideft exterius ni-
gra vt exponunt Gloffa , Vatablus & Ly- Gloffa.
ranas , propter tribulationes de quibus Vatab
Lyra. 7
Dominus ait : Eritis odio omnibus homini-
bus propter nomen meum , & rurfus : Abſque Sy Luc . 21 .
nagogis facient uos : Et ecce ego mitto uos ficut
Quesec . Sedintus variegata virtutibus , loan. 16 .
ficut pelles variis coloribus gemmifque Matth.10 .
& margaritis ornatæ , quibus Salomon ,
Theodo.
hyeme induebatur , vt Theodoretus ait,
varietas enim pellium eius viuos lilio-,
rum , & rofarum colores imitabantur
de quibus Dominus : Videte lilia agri, Matth,6.
c. Amen dico uobis Salomon in omni glo-
riafua nonfuit ornatus , ficu: unum ex iftis.
Cedarponiturinterdum , pro populis 4
gentium conuertendis ad fidem , perfy-
nedochem pars fcilicet , pro toto . Sic de
Chrifto pra dixit Efaias : Letetur defertum , Efa.42 .)
habitatorescius: in domibus hal itabit Cedar.
Ideft gentium ,vt exponit Hierony.quod toan.10.
Dominus pollicitus eft dicens : Alias ours !
Nn 2 bauco
 CEDRON,
habeo,&c .& illas oportet me adducere . Idem)
Efai,60, apud Efai.Omne, inquit, pecus Cedar congre-
Igabitur tibi, arietes Nabaioth miniftrabunt ti-
Matth, 8: bi.De quo apud Matth. Multi ab Oriente,
Occidente uenient,&c.
CAPVT LV.
Cedron.
EDRON vt notat
1 Hieronymus de locis
Hebraicis nomen eft
vallis , & torrentis iux-
ta Hierufalem ad Orien
Ioan. 19.
talem plagam : de quo
meminit Ioannes capit.
19. Scribitur autem Hebraice Quidron
per literam Coph. P. De valle Cedron
meminitIofephus , libro.6.de Bello cap .
3. fignificat autem hæc vox non plane
Cedros vt imperiti putant , fed obfcurum
potius , & vmbrofum.A valle verò,& tor
rens nomen accepit Cedron , qui natiuis
minimefcatet aquis : fed abundat pluuia
libas temporefuo. Huncnudis pedibus
2.Reg.15 . tranauit Dauid Rex,cum filium fuum fu-
geret Abfalon, inquo typus Chrifti Do-
mini fuit:qui perfequutionem à difcipulo
traditore paffus , eundem cum difcipulis
Ioan.18, torrentem pedibus tranfuadauit.
2 Porrò Rex Ezechias cũ omnia Hiero .
3.Reg. 15. folymis comminuiffet idola , & turpifsi-
mum Priapi fimulachrum in cineres re-
degiffet , in torrentem Cedron fauillas
proieciffe legitur,in cuius etiam ripis Rex
4.Reg.19. Iofias omnia vafa combufit, quæ fuerant
idolorum cultui Hierofolymis dedicata.
Quod ante illum quoq ; fecerat Rex Ezc-
2,Para.29. chias 2.Paral.Torrens ergo Cedron plu-
uialibus aquis de cælo videlicet affluens,
lachrymas pœnitentium propter Deum
fumme dilectum adumbrat , in quas for-
Luc.7. des, cineres , & reliquiæ peccatorum. om-
Luc,23. nium fubmerguntur. Tales fuerunt
lachrymæ peccatricis, & Pe
tri poft negatio-
nem.
CEDR VS.
CAPVT. LVI.
Cedrus.
‫ארז‬
EDR VS in fcriptura dici-
tur Hebraicè Arez Leuitic. 14.
C
& alibi , &in plurali Erazim.
Eft aute Cedrus arbor perpetuo virens,
iunipero non abfimilis , folio duro, acuto
mucrone,capillato & fpinofo ligno cōtor
to, nodofo ,medulla rubēte,odorata, bac-
cis quoq; flauis,& odoratis efculētis. Lau
datifsima Cedrus nafcitur in Syriæ mon
tibus. Item in Creta Infula, & in Africa.
Materies cariem non fentit : vnde clafsi-
bus , & tectis ædificandis aptifsima eft, Plinius.
Plinius lib.3.cap.5.Maioris Cedri duo
diftinguit genera , quædam enim floret,
neque fructum facit : altera fructum fe-
rens non floret . Cedrus maxima in Cy=
pro nafcitur centum triginta pedum lon-
gitudine , crafsitudine autem ad qui-
num hominum complexum charta peru
&ta refina Cedri tineam minime fen-
tit.
Cedrus in fcriptura per metapho
ram aliquando in bonum , interdum ve
rò accipitur in malum . In bonum qui-
dem Cedro diuina fapientia compara-
tur , in Eccli. Quafi Cedrus , inquit , exal- Eccli.14.
tatafum in Libano . Vbi Libanus qui in-
terpretatur dealbatus Ecclefiam baptif-
mate candidatam fignificat , in qua fa-
pientia Dei exaltatur , ficut in Libano,
monte Phæniciæ Cedrus in miram ex-
cefcit proceritatem , vt Lyranus notat. Lyranus.
Eft autem Chriftus Sapientia Dei incar-
nata , qni natus humilis in præfepio ,
mox exaltatus eft,ftella duce , vifitatus
& adoratus à Magis, cumque deindehu- Matth. 2
milis in fepulchro iaceret,tertio die exal-
tatus eft , quando gloriofus refurrexit :
Matt. 10.
ficut prædixerat apud Matthæum , &
Luc . dicens de fe : Et tertia die refur .
Luc.18 .
get . Vnde in Cantic . de illo dicitur:
Specieseiusut Libani,electus ut Cedrus. Quod Cant.s!
Vatablus intelligit quia furrexit immor- Vatab
talis .
Cedrus etiam metaphorice vocatus
eft Chriftus fuper omnem Ecclefiam 3
exaltandus, in hiftorico fenfu, apud Eze- Ezech.17.
chiel . Hac dicit Dominus , fumam ego de
medulla

CEDRVS .
medullaCedrifublimis ,& c . Etcrumpetger-
men , & faciet fructum : & erit in Cedrum
magram ,& habitabunt fub ea omnes uolucres,
uniuerfum uolatile fub umbra frondium eius
Hiero, nidificabit . Vbi Hieronymus Dominus
inquit, Deus pater omnipotens , qui lo-
quutus eft ad Ezechielem , tollit de ftirpe
regia , & de genere Dauidis , & plantat
fuper montem excelfum , de quo loqui«
Pfal.2. tur , in Pfal.Ego autemconftitutus fum Rex
ab eo ,fuper Sion montem fanctum eius , pre-
Theodo, dicans præceptumeius. Hæc ille. Et Theo-
doretus cum probaffet hoc vaticinium ,
neque Zorobabeli , neque Machabæis
conuenire poffe, fubdit, perfpicuu eft, de
Dño ac Saluatore noftro fefu Chrifto
hæc fuiffe prænuntiata : de quo , apud
Matth.x.
Matthæum : Liber generationis Iefu Chri-
fti filij Daud . Notat etiam Theodore-
tus non quadrupedia quidem fed volati-
le duntaxat fub hac diuna Cedro com-
morari, quoniam fub ramis , & religio-
ne Chrifti , non funt infideles qui qua -
fi iumenta humi iacent , fed fideles qui
pennis fidei , & fpei ad cæleftia volant,
Ioan: 14. quibus Dominus dixit apud Ioann. Cre-
ditis in Deum , & in me credite : in domo pa-
Lyra. tris mei , manfiones multæ funt . Lyranus
R. Salomo. quoque dicit Rabbi Salomon explicat
hunc locum de Rege Mefsia , vnde Ca-
tholici,qui de Zorobabele intelligunt, ma
gis quam ipfi Hebræi hallucinantur. Eft
Ioan.8: ergo Cedrus qui Pharifæis dixit: Antequa
Abrahamfieret, egofum,
Cedrus aliquando Patriarchas,Pro-
7 phetas , & Doctores Ecclefiæ fignificat,
Pfal.79.
fic Pfalmus agens de populo Ifrael fub
metaphora vineæ in terram promifsio
nis Deo duce tranſplantatæ fubdit : Ope-
ruit montes umbra eius , & arbufta eius Ce-
dros Dei . Vbi arbuſta , ideft populus ,
& regnum Ifraeliticum dicitur operuif-
fe , ideft complexum fuiffe altitudinem
Prophetarum , & Doctorum , qui quafi
Cedri erant inter alios : vt exponunt Au-
Aug.
Hierony. guftinus , Hieronymus , Gloffa ordina-
Glof.ordin. ria , & interlinealis , fed Theodoretus
Glof-
TheoInterli per Cedros Reges fanctos intelligit.
do .
Vatab. quod inidem recedit , nam quod Vata-
blus Reges fuperbos explicat , non ita
quadrat, nifi promifcue bonos , & ma =
los Reges intelligamus Cedros propter
celfitudinem regia dignitatis appellari.
Quia quod magnum eft , Dei effe dicitur,
1
283
ficut mons Dei , mons magnus , Cedrus
Dei ,Cedrus magna .
Cedrus iuftum virum fignificat pro
pter eximias eius proprietates , quæ iu - Pfal.91
.
No conueniunt. Sic Pfalm. iuftus ut pal-
maflorebit :ficut Cedrus Libani multiplicabi-
tur. Vbi Spiritus fan&ti fapientiam admi-
rari licet , quia iuftum dixit inftar palmæ
florere : non autem more Cedri , fed mul
tiplicari ficut Cedrus fe multiplicat.Quia
Cedrus fi floret , non fructificat : Palma
vero , & floret & fructum affert . De-
notat itaque non comparari quidem hoc
loco iuftum Cedri generi florido , & fte- Matt
h . 7.
rili : Quia omnis arbor , quæ non facit fru-
&tum bonum , excidetur . Quinpotius Ce
dro fructificanti conferri , quæ minime
floret , vt ex Plinio numero. 1. retuli- Plinius.
mus , flores quippe inanis oftentationis
fugiunt fancti , ficut exemplo fuo nos do-
cuit Chriftus , dicens leprofo quem mun-
Matth.8.
dauerat , apud Matth . Vide nemini di=
xeris. Porrò flores fructum germinantes,
ideft verba ædificationis amant iufti flo-
rentes vt palma.iuxta illud Matth. Quiau Matth.s .
temfecerit , docuerit,hic magnus uocabitur in
regnocælorum .
Cedro quoque iufti abfolute con- 9
ferri folentpropter odorem virtutum , &
contemplationis celfitudinem , atque
materiæ incorruptionem : & maximè
quia multiplicatione fimilium fibi in dies
augeri cupiunt. Sic legimus in Eccli. 5o. Eccl.so,
deiufto Simone Oniafilio : Sicut plantatio
Cedri inmonte Libano. Item in Numer. de Num.24:
populo Dei Balaan quoque prædixit.
Quam pulchra tabernacula tua Iacob , &c.
quafi Cedriprope aquas . Ideft Ecclefiæ in
Chrifto congregateæ , & aqua facramen-
tali confperfa in baptifmo , de quo Mar- Marc.vlt.
cus : Qui crediderit , & baptizatus fuerit,
faluuserit , & alibi : Docete omnes gentes ba- Matt . vlt,
ptizantes cos , & c. De eadem gentium
conuerfione exponit Hieronymus illud Hierony.
Efaiæ:Dabo infolitudine Cedrum , Myrtum . Efai.41 .
Hoc eft in deferto gentium dabo Eccle-
fias Chriftianorum , quæ vt Cedrus mul
tiplicentur , ficut Dominus dixit : Multi Matth . 8.
ab Oriente,& Occidente uement. In quo for-
tefenfu Propheta : Laudent , inquit , Do- Pfal. 148 .
minum ligna fructifera , es omnes Cedri .
Denique Rex fanctus Iofias Cedro com.
paratur in Hieremia . Vbi filio eius di- Hier.222
citur:Nuquid regnabis,quoniá cõfers te Cedro. }
Nn 3 Cedrus
 CEDRVS .
Cedrus, quando capitur in deterio-
rem partem , fuperbos fignificat reges
Efai.2.
fiue tyranos atque magnates , fic Efai.ait :
Quia dies Domini exercituum fuper omnem
Superbum , &c. & fuper omnes Cedros Liba-
nil .
Vbi arrogantes , & infolentes ex-
Hiero. ponit Hieronymus. De quibus Pfalm.
Pfal. 36.
Vidi impiumfuperexaltatum , & eleuatumfi=
cut Cedros Libani : & tranfiui,& ecce non erat.
Luc.16.
Talis erat ille de quo Lucas : Homo quidă
erat diues , qui induebatur purpura , & byfſo,
c. Et mortuus eft diues: & fepultus eft in in-
Pfal.28.
ferno . Item Pfalm . Vox Domini confrin-
getis Cedros: cofringet Dominus Cedros Li-
bani:e comminuet eas tanquam uitulum Liba-
ni. In Hebræo pro comminuet eas tan-
quam vitulum Libani , eft exilire faciet
cas ficut vitulum Libani. Ideft confrin-
gendo faciet exilire , ficut exilit vitulus.
Vel fiferuetur noftra verfio , comminuet
eas ficut comminuit Moy fes vitulum au-
reum , in monte Oreb quem Libanum
Theodo.
hic vocat : vt exponit Theodoretus . Sed
Exo.32.
fimplicior expofitio eft . Comminuet eas
ficut fcinditur facile vitulus Libani te-
nerrimus , aut puilus Vnicornis , vt ex-
Ianfe,
plicat Ianfenius , vocat autem Cedros fu-
perbos, & potentes: quos Dominus con =
Hierony. fringit ad poenitentiam , ita exponunt
Augu. Hieronymus.Tales erant Magi qui Chri
ftum infantem adorauerunt . Talis Re-
gulus qui credidit ipfe , & domus eius to-
Matth. 2,
ta , fed quia poftquam dixit Prophe-
Ioan,4.
ta :Confringeteas tanquã uitulü Libani: pofuit
in accufatiuo velut eft expreffe in Græ-
co: Tanquam uitulum Libanu: Id denotat to
tum Lybanum confringet ficut vitulum
Euthymius.
tenerum , vt recte exponunt Euthymius
Genebrar, & Genebrardus , hoc eft totam Gentili-
tatem couertet, nomine Libani fignifica
tam in fcriptura . iuxta illud : Docete om-
nesgentes, fed reftat difficultas in eo quod
fequitur in nominatiuo: Et dilectus quemad
Matth.vlt. modum filius Vnicornium . Quid fignificet.
Item quia in Hebræo non eft dilectus ,
‫שריון‬
fed Sarion , fed fciendum quod Sarion,
‫ישו‬
fignificat directuin , & placentem à ra-
dice Iafar , quæ fignificat rectum ef-
Genebr. fe , & placere , vt ante nos Genebrar-
dus adnotauit , & ita certe Saron eft pla
cens , & dilectus . Ponitur autem in no-
minatiuo , & fubauditur : erit dilectus ,
ideft Iefus Chriftus qui hoc faciet , &
confringet Cedros : ficut filius Vnicor -
nium , id eft Iudæorum qui vnum folum
Deum colentes Vnicornes nomi -
nantur , ita exponunt Hieronym . Au- Hierony.
guftinus , Cafsiodorus , Hay mo, Beda & Augu.Calliodo.
Hugo Cardinalis , addit lacobus de Va- Haymo.
•
lentia quia ficut Vnicornis venenofas Beda.
aquas cornu fanat , fic Chriftus aquas fa . Hugo Card )
Iacobus. !
nat Baptifmi Sacramenti , dicens : Nifi de Valentia.
quisrenatusfuerit ex aqua & Spiritu fancto , Efai-14.
nonpoteft introirein regnum Dei , quod pla-
cet.
8
Cedri vocantur reges pœnitentia con-
uerfi,iuxta illud Ifaiæ 14. Contriuit Domi-
mus Deus baculum impiorum uirgam domi-
nantium &c. Abietes quoque latatafuntfuper
te : Cedri Libani , ex quo dormifti , non af
cendit quifuccidat nos. Ideft extincto Re-
ge Babylonis tyranno crudelifsimo,prin
cipes refipifcentes , & ab eius tyrannide
liberati latati funt vt exponit Hierony- Hierony
mus. Sed Cyrillus ad principes Hebræos Cyrill.
Zacha.II:
reftringit , quia Zachar. 1 1. Hierofoly-
ma Libanus vocatur. Vnde Cedri Lyba-
nifunt illius populi proceres : quia à cap-
tiuitate reuerfi dicunt. Ex quo dormifti
òtyranne fuperatus à Cyro , non afcen-
dit ex terra Affyriorum qui fuccidat nos . Gloffa:
Myfticè verò Gloffa fubtypo regis Ba-
bylonici diabolum fuperatum intelligit
ab eo , qui dixit , Nunc princeps huius mun-
dieiicieturforas. Propterea latantur Ce Ioan.12.
dri , id eft omnes qui tam ex Iudæis ,
quam ex gentibus conuerfi funt ad fi-
dem , dicentes ex quo dormifti Satana
ligatus in Tartaro , non afcendit quifuc-
cidat nos , dicenteDomino faluatore: Ego Hier,22 .
cognofco oues meas , & c. Et non rapiet eas
quifqua de manu mea Ideft non fuccidet ele-
tos in æternum .
&
Ergo Cedri Lybani vocantur vt di-
9
cebamus in hiftorico fenfu per metapho-
ram proceres Iudæorum : Vnde apud
Hieremiam Dominus ait ad Hierufalem, 'Hiere.
expofitore Hieronymo : Et fanctificabo Hierony,
fuper te interficientem uirum , & arma eius,
fuccident electas Cedros tuas . Item ad Se-
nacherib , qui minabatur Hierofolymi= Efa.37-
tanis ftragem dicit Efaias : Et dixifti,
fubaudi o Senacherib : afcendi in alti ~
tudinem montium , & iuga Libani : & fuc-
cidam excelfa Cedrorum eius . Ideft op-
timates Hierufalem . Item idem Hie- Hier..22.
remias. 22. ad impium Regem loa =
chim dicit : Sedes in Libano : & nidificas
in Cedris.
 CEDR VS.
in cedris.Ideft in Hierufalem,& magnati-
Lyranus. bus eius , vt exponunt Lyranus , & Va-
Vatab. tablus. Sic etiam de aduentu Nabucho .
Ezech. 17.
donofor in Hierufalem dicitur , in Eze-
chiel. Aquila grandis magnarum alarum ,& c,
uenit ad Libanum : & tulit medullam Cedri.
Hiero. Summitatem frondium eius auulfit : & tulit in
terram Chanaam . Vbi Hieronymus ait,
Aquila grandis eft Nabuchodonofor, qui
venit ad Libanum , ideft ad Hierufalem:
& tulit medullam Cedri , & fummitatem
frondium eius . Ideft leconiam Regem
cum matre fua , & optimatibus. De quo
Matth , 1: legimus , apud Matthæum : 1ofias autem
genuit Leconiam , & fratres eius in tranf.
migratione Babylonis. Babylon autem vo-
catur terra Chanaan , ideft negotiatio
nis , de quo vide in verbo Chanaan . Sic
Theodo etiam exponunt hunc locum Theodore.
Gloff. tus , Gloſſa , Lyranus & Vatablus , & c.
Lyran.
Vatab Myfticè verò Hieronymus . Aquilam
Hiero. hanc grandem , typum dicit effe diabo-
li , qui venit ad Cedrum Ecclefiæ vnde
medullam eruit , & fummitatem fron-
dium . Quia ipfos inuafit Apoftolos
Ludamqueproftrauit in perpetuum . Ad
tempus vero Thomain dubium in fide
loan.20. reddidit. Duos verò filios Zebedæidex-
Matt.20. tram , & finiftram ambirefuafit . Et Pe-
trum negare, &c.
10 Sed vt ad Hiftoricum fenfum reuer-
tamur, fub eadem Cedrorum Libani me
taphora , vaftatio quoque Hierufalem à
Romanis fub Tyto , & Vefpafiano præ-
Zach.11:
dicitur , apud Zachariam : Aperi Libane
portas tuas : & comedet ignis Cedros tuas.
Vlula Abies , quia cecidit Cedrus. Vbi Hie-
Hiero.
Theodo. ronymus , Theodoretus , Gloffa , Ly ra=
Gloffa. nus , Vatablus & Chaldæus nomine Li.
Lyranus. bani templum , per Cedros optimates
Vatab.
Hierufalem intelligunt , per Abietes fæ=
Chaldæus . culares, qui cafum plangunt facerdotum .
Ad hunc luctum feipfum Dominus cle-
mentifsimus prouocauit: Quandouidensci-
Luc.19.
uitatemfleuit fuper illam.
ΙΙ Cedrus interdum ponitur in fcriptu=
ra ad ftaturæ proceritatem , vel fpiritua-
lem vel corporalem fignificandam . De
Amos.2.
corporali quidem apud Amos : Ego ex
terminaui Amorrheum à facie cius , ideft à
facie populi Ifrael : cuius altitudo cedro-
Hiero.
rum altitudo eius . Vbi vt Hieronymus
ait , Seon Gigantem intelligit Regem
Amorrhæorum . Item de omnibus illis
284
de quibus in Numer. dicitur : ibiuidimus ¡ Num.13 .
monjira quedam filiorum Enach , de genere
Giganteo : quibus comparari , quali locuție ui=
debamur . De celfitudine verò fpirituali
Angelorum dicitur apud Ezechiel : Cedri Ezec.31 .
non fuerunt altiores illo , in paradifo Dei.Id-
eft altiores Lucifero non fuerunt quidem
alij Angeli , de quo libro. 1.in verbo An =
gelus numero, 25. & verbo Altitudo nu
mero. 12. Vnde in Euangelio dicitur: Luc.2.
Depofuit potentesde fede , &alibi quife cxal- Luc.18 .
tat humiliabitur. Ideo Iacobo & Ioanni al
tiores fedes ambientibus Dominus dixit: Matt.20 .
Nefcitisquid petatis.
Tigna cedrina funt imetaphoricè do- 12
&tores , & prædicatores Ecclefiæ , fic in
Cantic . Tigna domorum noftrarum cedriz Cant.1 .
na : Ideft trabes quæ tectum domus fu-
ftentant . Sic doctores Ecclefiæ fufti-
nent ædificium , magni quidem effecti,
vt exponunt Theodoretus , Gregorius , Theode.
& Gloffa. Exemplo videlicet vitæ, & foli Greg.
ditate doctrinę debiliores roborantes.iux Gloff .
ta illud : Qui autem fecerit , & docuerit , hic Matth.s.
magnus uocabitur in regno calorum. Cedri-
næ quoque tabulæ pra dicatores effe
dicuntur , in Cantic. Si porta eft , com Cant.8.
pingamus eam tabulis cedrinis . Ideft Ec-
clefia, quæ porta eft ad cælum , compin-
genda , & roboranda eft tabulis cedri-
nis , ideft fanctis Apoftolis , & Docto
ribus , vt Lyranus exponit . Tabula Lyranus:
Cedrina fuit Petrus ad roborandam Ec-
clefiam dicens Domino Saluatori : Tu
es Chriftus filius Dei uiui . Hæc tabula Matt. 16.
tineam non fenfit erraris : odoremque
fuauifsimum toto terrarum orbe diffun-
dit.
Cedrinum denique lignum Crucem 13
denotat Saluatoris in facrificio lepro-
fi Leuitic. 14. De quo in verbo Lig-
num.
Celebrare eft frequentare , & pu-
blicè colere fiue Deum , fiue
fanctos , fiue fefta de quo
vide in verbo
Feftum .
Nn 4 CAP .
 CELEVSMA,
APVT LVII.
Celeufma.
ELEVSMA in fcri-
ptura dicitur , awoтov
κελέυμα κελεύειν. Quod eft iube
re alteri , & quafi iufsio
quædam , clamornauta
rum vel vindemiatoru
ciufmodi eft. Vno quipdetu
pe inchoante, & quafi iubente, multi ref-
pondent.Sicut qui magnam trabem per-
tant clarnantque pariter fe animantes , &
fibi adinuicem iubentes vt procedant ,ne-
que defiftant , fed notandum Hebraicè
‫הור‬ pro Celeufma poni vocem Hedad. Quæ
eft fonitus vel clamor fic de Babylonioru
Hier.51. excidio fub Cyro dicitur, apud Hiere.Su-
per teceleufina cantabitur, ideft milites præ-
dam de tuis thefauris ingentem rapientes
fe adinuicem ad portandum pariter ani =
mabunt . Item de habitatoribus terræ pro
mifsionis à Baby lonico prius rege capien
Hiero. dis exponit Hieron.illud Hiere. Celcufma
Hiere.25 .
quafi calcantiu concinetur, adherjus omnes ha-
bitatoresterræ. Simile celeufma canere cre
dütur demones fuper animas tyrannorũ,
& diuitum feculi. Qualis ille diues epulo
Luc.16. quiepulabatur quotidiefplendide: & mor
tuus eft & fepultus eft in inferña. !
Cella & cellaria quid in fcripturis fig-
nificent diximus in verbo Apotheca , f
quo remittimus lectorem ne cadem fæ
pius repetamus .
CAPVT LVIII.
Cenfus.
ENSV Stributü, & vectigal He
braicè in fcriptura dicitur Mast
C Thren. 1.
Cenfus dicitur æftimatio bonorum,
I tam mobilium ,quam immobilium.fecup
dum quam olim antiqui tributa pende-
bant. Cefus etiam appellatur annuus red
Eccl.30. ditus , in quo fenfu dixit Ecclefiafticus:
Melius eft corpus ualidum,quam cenfus immen-
fus.Et non eft cenfusfuper cenfum falutis corpo
Lyra. ris.Quia vt Lyra.ait, foris manent omnes
diuitiæ,falus autem & robur corporis , in]
CENSVS .
nobis eft, quod fi laguerit, omnes diuitias
pro recuperanda falute libenter impendi
mus.Quanto verò pluris facienda fitani-
mæ falus , ille fentit , qui nouit quantum
anima præftet corpori : dicente Domi-
no:Quid prodeft homini fi uniuerfum mundum Matt. 16.
lucretur, animæ uero fue detrimentum patia .
tur?
2
Cenfum accipiunt reges non à filijs,
fed ab alienis , fic cum exactores eenfus Matt. 17.
rogaflent Petrum : Magifter uefter foluit
r: Reges
didrachma terrafilius
: dixit Dei,accipiunt
a quibus Simon quid tributu
tibi ui,
detur:Reges
uel cenfum, àfuis, uel ab alienis? At ille dixit, ab
alienis.Dixit ei lefus,ergo liberifuntfily. Vbi
Hieronymus Dominus, inquit, nofter fe Hiero.
cundum carnem , & fecundum fpiritum
regis filius erat, vel ex Dauid ftirpe gene-
ratus , vel omnipotentis verbum patris.
Ergo tributum non debebat, fed quia hu-
militatis carnem affumpferat , debuit ad
imp ere omnem iuftitiam. Hæcille. Et
Chryfoft. addit hic fe fubftantialiter ofte
diffe Chriftum filium Dei effe , & fubin
de liberum à cenfu Cæfaris . Hunc cen
fum prius fuper ludæam Pompeius im-
pofuit,iuxta Iofephum lib.14 . Antiquita. Iofephus.
capit. 8. Etpoflea fuper Galilæam Au-
guftus &fuper vniuerfum orbem , apud Luc.2.
Lucam Exit edictum à Cæfare Augufto , ut
defcriberetur uniuerfus orbis . De quo vide
libro. 1. in verbo Auguftus. Eft autem
caute legendus Auguftinus libro. 1.qq. Augu.
Euangelicarum quæftio . 2 3. Vbiconclu
dere ex hoc loco videtur, omnes Chriftia
nos Dei filios per gratiam liberos effe à
D.Tho.
regum tributis fed D.Thom.2.2.queft.
104.art.6.refpondet folum concludi,li-
beros effe quoad mente , in qua fufcipitur
adoptionis gratia : non autem quoad cor-
pus quamuis in Euangelio de filiis natu-
ralibus fermo eft , non de adoptiuis vt
i
Chry foito.tangit Fuit autemrationi con Chryfof.
• fentaneum vt Chriftus filius naturalisDei
Regis & Rex regum,vicarios fuos , & fa-
miliares , faltem epifcopos , & clericos , à
cenfu & tributo regali per Ecclefiæ ftatu
ta liberos redderet: vt Caietanus dicit fu- Caieta.
per hunc locun .
Cenfum dare Cæfari licitum effe Ins
3
confirmauit.Quizogatus à Pharifæis : Li-
cetcenjum dari Cafari, annon ? refpondit reddi 'Matth . 22 .
te quæfunt Cafaris Cæfari. Vnde & Paulus. Rom.13 .
Reddite,inquit,omnibus debita , cui tributũ tri)
butum
 CENT VM , CERASTES.
Hierony: butum , cui uectigal. Sic etiam Hierony.
D.Thom.
Theophyl. D. Thomas , & omnes patres
Theophyl.
Hilarius. fuper Rom.11.Hilarius veròfuper Mat
th. 22.Pulchre concludit. Anima n ratio
nalem ad Dei creatam imaginem Deo ef-
Ezech,18. fe reddendam . Vnde apud Ezech. Domi
nus clamat: Ecce omnes anime meæfunt :ficut
anima Patriş ita animafilij.
CAPVT LIX.
Centum,Centuplu,Centurio .
I ENTVM numerus eft perfectus,
CEN T decadibus conftans. Accipi =
decem
tur autem pro numero quodam magno
Luc.16,
interdum indefinite,fic Lucas in parabo-
la: Quantum ( inquit ) willicus debes Domino
meo?at ille ait centum cados olei , &c. centum
coros tritici,& c. Centum Hebraicè dicitur
‫מאת‬ Mea,vt habes Gen. 3 3.Centum agnis &
Gen. 2 J.
2 Centuplum accipiet , & uitam æternam
Matth. 19. pofside bit , legimus de eo qui aliquid reli=
Hierony . querit propter Dominum.Vbi Hierony =
mus refutata millenariorum hærefifub
iungit,fenfus igitur ifte eft. Qui carnalia
pro Saluatore dimiferit , fpiritualia reci-
piet:que comparatione fui & meritofunt,
quafi paruo numero centenarius nume-
rus comparetur.Hæc Hierony.
Centuplum fructificauit femen , quod
3 EtPfai Et adorabunt eum omnes reges terre Pfal.71 .
Luc . 8. cecidit in terram bonam in Euangelio :
Et aliud(inquit)cecidit in terram bonam ,er or
tumfecitcentuplum,Videtur auten alludere
Gen.26, adhiftoriam Ifaac. Qui feminauit in terra
Palæfthinorum in Geraris: Et inuenit in ip-
Theodoret, fo annocentuplum. In quo vt notat Theodo
retus.q.7 6.fuper Gen.voluit Deus fuam
benignitatem & potentiam oftendere:
quod cum terrapropter fterilitatem illius
temporis,nihil produceret , multiplicem
Lyran.
ille fructum accepit. Lyranus etia notat,
propterea additum in ipfo anso , fubaudi
Hierony.
fterilitatis , Hierony mus verò in qq . He-
braicis fuper Genefim dicit non recte ad
ditum à Septuag.interpretibus centuplū
hordei , cum in Hebræo abfolute dica-
tur centuplu, aflimatu,tacens autēfcriptu
ra genus fruguquod centuplicauerit , vide
tur augmentum cunctaru in illo oftendif
fevirtutú Hæc Hierony. Denique Glof
Gloffa.
Interlin. fa Interlinealis myflice exponit liaac ty-
pufuiffe Chrifti: qui feme verbi Deimge
277
tilitaté feminauit: & in ipfo anno fterilita-
tis ludæorinn centuplum cx gentium cỡ
Luc.8.
uerfione collegit. Quod quacrat cu para Matth.13.
bola feminantis , cum enim cecidiflet le-
cus viam femen,& inter fpinas , & in pe-
trofis fine fructu apud Iuda os magna ex
parte.Illud tamen, quod cecidit in cordi-
bus gentium , fecit fructum rentuplum, |
ideft copiofifsimum.Iuxtaillud Ifai Leta Ifa.35 .
bitur deferta, inuia, & exultabitfolitudo,flo
rebit ut liliu:germinans germinabit. Quid au-
tem fignificet illa diftinctio fructus trigefi
mi, fexagefimi,atquecentefimi, infra dice
mus in verbo Dextera numero vltimo
lib.4 .
Ceturio dicitur dux peditum qui cen-
4
tum militibus præeft. De duobus autem
Centurionibus celebris in Euägelio fit me
tio . Videlicet de illo qui Chrifto dixit: Matth.8 .
Domine nonfum dignus ut intresfub tecumeй :
fed tantum dic uerbo , & fanabitur puer meus..
De quo Dominus : Amen dico nobis, non in-
ue mi tantam fidem in Ifrael. Item de illo qui
de Saluatore in Cruce moriete dixit: vere Matth.27.
filiusDei erat ifte.vbifugientibus Apofto- Marci.is .
lis, & negante Petro , Centurio confeffus I.uc.23 .
eft filium Dei , idque publice inter me- Matth.
8.
dios eius hoftes Iudæos ,vndefuper Mat-
th.8.notat Hilarius ifti Centuriones pri Hilarius.
1 ti fueruntgentium crediturarum.Ide Ambrofius.
Adrofiusfuper Luc.7 . In quibus cæpit
impleri illud Ifai . Pofuite in lucem gentium . Ifai.49 .
omnesgentesferuienter.Item Zach. Et loque Zach.9 .
turpacemgentibus.
CAPVT IX.
Ceraftes.
ERASTES genus ferpentis eft, negasxs.
quadrigemina cornuain capite prę
C Plinius.
ferens :tefte Plinio lib.8.c.2 3.Sunt
autem cornua arietū non difsimilia, vnde
àxegas quod eft Cornu nomen habet . De
quo fit metio in Genefi . Da coluber in uia,ce Gen.49.
raftes infemita,mordebit ungulas equi,ut cadat
afcenfor eius retro. Vbi alludit ad ferpentis
buius aftutiam , quæ corpore fub arena oc
cultato cornutum caput tollit : vt uel aui-
culas decipiat, quæ fuper cornua eius infi
dent,quafi fuperramufculos.Sed repente
caudaprofternit prædam. Vel expectat
equites incautos ,& morfu curretes equo
cruat.
Nn 5
 CERVIX .
Vatablus. eneruat.Ideo Vatablus putat hac fimili-
fudinelaudari tribum Dan de aftu belli-
co.Nam ex infidiis incautos habitatores
Iud 18.
vrbis Lais opprefsit repente in lib.Iudicũ.
Hierony.
Porro Hierony. in qq. fuper Genefim.
putat vaticinium effe de Samfon , qui fuit
detribu Dan quique cæfarie Nazarai
quafi cornutum habuit caput , in quo eius
fortitudo vigebat contra Philiftæos, quos
ex infidiis percutiebat.Nos tamen fecun-
dum communiorem patrum expofitio-
nem tenuimus iuxta literam de Antichri
flo de tribu Dan nafcituro vaticinium ef
fe,in verbo Antichriftus.num , 3. vbicita
Auguft.
Ambr.. uimus in hanc fententiam Aug.Ambr fi.
Greg, Greg.Profperum Bedam ,Eucherium, Ru
Profper. pertum ,&c.Myftice verò dæmon quafi
Eeda.
Cerafles calcaneum curforis equimordet:
Eucherius.
ideft finem operis boni ad vanitatem re
Rupert
flectit:vt percat equus , & corruat eques,
ideft opus & operans, omni merito frufta
ti concidant.Ideo filius Deidicebat: Cum
Matth.s.
loan.8. zeruatisnolueperificut hypocrite trifics,&c.
& apud Ioanem :Ego non quero gloriämeä,
iceli inaniter non quæro illam,vt vos.Ite
vt nos doceret huius Ceraftis virus euitare,
Matth.8. cum leprofum mundaflet dixit : Vide ne-
minidixeris.
CAPVT 1 XI.
Ceruical , Puluillus.
-‫משפ‬ ERVICALIA dicun-
‫חות‬ Hebraice in Scriptura fan-
&ta Mifpachoth Ezech. 13 .
faciunt ceruicalia. Ceruical
dicitur, quiquid capiti dor-
mientis fuftentando, atque fouendo fup-
ponitur. Idem fere fignificat Puluillus me
taphorice verò blandam& fallacem de-
Hierony. notare folet confolationem , qua fouentur
Ezech.in vitiis fuis peccatores. Sic explicat Hie
rony.iliud Ezech. Væ quiconfuunt puluillos
fub omni cubitu manus: & faciunt ceruicalia
fubcapite uniuerfæ ætatis ad capiendas animas.
Refert autem Hieronymus ,fuifle in popu
lo Dei Pfeudoprophetiffas : quæ fpiritu
pefsimo auertebant homines à poeniten-
tia, & ad voluptates relaxabant: vt pugil-
lum hordei ab eis expifcarentur,vel cice-
Lyra:
ris,aut fabæ,faciebant autem vt Lyranus
notat Ceruicalia,& Puluillos, vendebant
quepopulo, dicentes dormite fuper his fe
curi, fine metu Chaldæorum. Tales funt
feductores hæretici , pacem peccatoribus
fine pœnitentia promittentes & veniam,
Item diffoluti fideles , quiad voluptates
alios trahentes , magnam Dei mifericor-
diam,quafi ceruicalia capiti fuorum fequa
cium fupponunt:de quibus Dominus di-
xit:Attendite a falfis prophetis , qui ueniunt ad Matth.7.
uos in ueftimentis ouiu & rurfus :furgent multi
Pfeudochrifti & Pfeudopropheta. Denique
Dominus apud Marcu dormiebat inna Matth.24.
ui fuper Ceruical quod ligneum fuiffe pu
tat Theophylactus , in quo dedit exem. Theophyl.
Chryfoft.
plum humilitatis vt Chryfoft.ait.
CAPVT LXII.
Ceruix.
ERVIX Hebraicè in fcriptura .
dicitur Oraph pery & Araphecha
'ceruix tua Ifai . 48 .
Ceruix pars eft colli poflerior , qua ab 1
occipitio incipit & tendit in fpina. Con-
ftat ex ofsibus orbiculatis, ex quibus fit ad
circunfpectum flexilis. Magnum autem
vitium eft duricies ceruicis & inflexibili-
tas . Vnde in domabiles & inexorabiles ,
ceruicofi dicuntur , hac nota populus if-
rael pafsim inuritur fic in Exo. Cerno quod Exo.32 .
populusifte dura ceruicisfit, & Exo. 34. B.
Deut.9.B. & 10. D. & .31.G.4 . Reg.7. Ifai 32 .
C.Item Ifai. Neruusferreus ceruix tua. De Hier.7.
quo & Hier.Indurauerunt ceruicemfuam , & |
inAct. Duraceruicer incircuncifis cordibus, A t
&.7 .
femper Spirituifando reftitiftis. Qui autem
ceruicofifunt,plerunque finem infauſtū Pro.19.
incurrunt.Sicut Salomon ait.Vero qui corri
pientem dura ceruice contemnit , repentinus ei
fuperueniet interitus , &fanitas cum nonfubfe
quetur. fubaudi mentis & corporis,vt ex-
ponit Lyranus . Vnde Pharao duræ cerui Lyran
.
cis homo cum exercitufuo fummerfus eft
Exo.14.
in mari Rubro.Datham & Abirom cerui
cofos , terra dehifcens vinos abforbuit.
Saulem regem ferreæ ceruicis finis in fau- Num . 16.
ftus confumpfit, & fic de finilib , obftina 1.Reg.3 1 .
tio quippe vulnus eft quafi immedicabi-
le.Propterea pocta dixit: Nam immedicabi-
le uulnus en ferecindendum eft, nepars fyncera
trabatur.Et de huiufinodi filius dei iubet. Matth.18 .
Si Ecclefiam non audierit,fit tibi ficut Ethnicus
Publicanus.
Ceruicem eleuare fuperbiæ fignum ha 2
betur.
 CERVVS .
betur,ficut è contrario non eleuare cerui-
cem ,vel humiliationis eft, vel humilitatis .
Iud.8. Siclegimus:Humiliatus eft autem Madian co-
ramfiliis Ifrael. Nec potuerunt ultra ceruices
Ecclefi.go. eleuare , & in Ecclefi.Lactafilium tuum & pa
uentem tefaciet, c.curua ceruicem eius in iu-
uentute.Sqlet autem Deus fuperbosu cer-
Iob.13. uices erectas humiliare ficut Iob.ait : Me-
moriaueftracomparabitur cineri : & redigen-
tur in lutum ceruices ueftræ. Ideft potentia
quæ vos erigit infuperbiam , vfque ad lu-
Pfal.129. tum humiliabitur fepulturæ , vt exponit
D.Thomas.Et Pfal. Dominus autem iuftus
concidet ceruices peccatorum , ideft potentia
qua fuperbiuntfeuere præfcindet. Quod
quamuis de hoftibus Dauid iuxta literam
lanfen,
Genebrar, exponant Ianfenius , & Genebrardus:
Lyran. Melius tamen Lyranus de hoftibus vni-
uerfaliter populi Dei , veteris Synagoga,
Augu . & Ecclefiæ Chrifti latius intelligüt.Ita &
& Aug.Sic præcifa eft ceruix diuitis pur-
Luc, 16 . purati, qui mortuus eft , & fepultus in fer-
no,& illius Pharifæi qui Publicanum pœ
nitentem defpiciebat , & omnium deni-
Luc,18. que Pharifæorum , de quibus Dominus
dixit:V tueniatfuper uos omnisfanguis iuftus,
Matth.23. qui effufus eft fuper terram . De huiufmodi
Deut.29.
ceruicofis dicitur, in Deut : Seruies inimico
tuo, ponet iugumferreumfuper ceruice tua:
donecte conterat. Quod non folum de iugo
intelligitur materiali , fed principalius de
iugo diaboli,quod obftinatus dura cerui-
Matt.11. ce fufcipit , contra verò iugum fuaue por
tat feruus Dei, dicente Domino: Iugũ enim
meumfuaue eft & onus meum leue,
4 Flectere ceruicem alicuius eft fortitudi
Ecclefi.38. nem eius eneruare, atque deiicere ,iuxta il-
lud:Triftitiacordis flectit ceruicem, ideft tol
Lyran.
lit fortitudinem ,vt exponit Lyran . quod
2.Cor.7. de triftitia fæculi intelligitur : que mortem
ļ operatur,quæ autemfecundum Deum eft, pœni=
Matth.5 . tentiam infalutemftabilem operatur, vnde Do
minus ait:Beati qui lugent quoniam ipfi confo
labuntur.
5 Afcendere fuper hoftium ceruicem, eft
Baruch. 4. illos fubiicere,fic legimus in Baruch: Per-
fequutus eft te inimicus tuus :fed cito uidebisper
ditionem ipfius, fuper ceruicem eius afcendes.
Quod de Babyloniis, qui populum Dei
captiuum adduxerunt , intelligitur :quos
poftea populus Iudaicus fubegit, vel tem
Lyran.
Ifai.14: pore Machabæorum , vt putat Lyranus
fuper Ifai. Et erunt capientes eos qui fe cepe-
rant.Vel tempore Olophernis & Iudith,
286
vt notat Hieronymus ibidem.Myftice ve Hierony.
rò conuenit peccatori pœnitentiam age
ti. Sic Matthæus fuper dæmonem auari-
tiæ , à quo fuerat fuperatus, & fuper cerui
cem eius afcendit. Quando vocatus à Do Matth.9.
Luc.19.
mino fequutus eft eum.Item Zachæus . Et Luc.7
.
mulier quæ erat in ciuitate peccatrix.Nō
difsimilis eft alia phrafis quæ victoriam
fimiliter denotat de inimicis in Gen. vbi
de Iuda dicitur , & fuccefforibus eius in
regno:Manus tua in ceruicibus inimicorum tuo
rum , ideft poteftas tua fuper collum ho-
ftium tuorum. Quod in Dauide impletu
eft,& in Chrifto. De quo in parabola nu-
ptiarum,vbi dicitur : Mifsis rex exercitibus Matth.22 ;
juis,perdidit homicidas illos . Etin parabola
vinea. Malos male perdet , &c. Item fuper Matt.21,
quem ceciderit lapis , fubaudi angularis ;
conteret eum .
CAPVT LXIII.
Ceruus.
ERVVS Hebraicè vocatur Aial .
K
Cal.41.ficut ceruus defiderat, &c &
.
Ifai. 35.faliet ficut ceruus claudus .
Ceruus animal fy lueftre pedum perni i
citate valet , fic diftu από των κεράτων,
ideft à cornibus de quo Plinius lib.8.cap .
32. animal placidifsimü effe dicit quam
uis fua fit illi malignitas. Fugiunt ait
Plinius latratu canum audito , aura fem-
perfecunda,vt veftigia cum ipfis abeant,
cum erexere aures accerrimi auditus,cum
remifere furdi. Maria tranant gregatim
nantes,porrecto ordine & capita impo-
nentes præcedentium clunibus. Quod &
notat Aug.fuper Pfal.41.Cornua foli ma
res habent & ftatuto veris tempore amit-
tunt.Pugnant cum ferpentibus : & fpiri-
tu narium è cauernis extrahunt reniten-
tes . Expetunt fontes aquarum,viuunt lon
go tempore , poft centum annos inuenti
funt,Plinio tefte , cum torquibus aureis ,
quos Alexander Magnus addiderat.No
fentit hoc animal febres.Et carnibus eius
vefcentes quotidie mane principes fœ-
minas fcimus longo auo febre caruiffe.
Hæc ille.
Ceruus infcriptura metaphorice dici- 2
tur , qui velox eft ,& magnamn habet dex
teritatem in rebus agendis. Sic in bene-
dictione Nephtalim dicitur : Nephtali Gen.49.
ceruus
 CERVVS.
ceruus emiffus, eloquia præbens pulchritudinis.
Vatabuls. Quod vt Vatablus ait, dexteritatem illius
Lyranus. tribus fignificat in negotiis. Sed Lyranus
putat de fertilitate humi tribus illius dictu,
in producendis , & maturandis celeriter
Hierony.
frugibus, maxime quia vt notat Hierony.
in qq.Hebraicis , quod Hebraicè legimus
Aiala Seluha reddipoteft vel Ager irrigu ,
vel ceruus emiffus. Sed melius eft ( inquit)
Hieronymus fi cuncta ad Saluatoris do-
&trinam referamus : quod ibi,ideft in ter-
ra tribus Nephtalim maxime docuerit,
iuxta mare Tyberiadis. Hæc ille. Chri-
ftus ergo in terra Nephtalim quafi ceruus
emiflus omnes vicos & ipfa deferta doce
do percurrebat , præbens eloquia pulchri
Matth.s.
tudinis.Quando dicebat : Beati pauperes,
c.Beati mites,& c. Beati qui lugent,&c. Cũ
Rupert:
Gloffa. Hieronymo confentiunt Rupertus &
Gloffa de Chrifto effe vaticinium . Et cer
te in myftico faltem fenfu dubitare non
Ambrofi. poffumus. Septuag. pro ceruus emiffus,
vertunt Truncus emiflus ,vel vt vult Am-
bro.1.16.de benedictionibus Patriarcha-
rum Neptalim vitis remiffa porrigens in
germine decorem. Christus autem dicit:
loan.is.
Egojum uitis uera.
3 Ceruorum hinnulo fponfus Ecclefiæ
Cant, 2 .
Chriftus comparaturin Cant, Similis eft
dilectus meus capree himnulo que ceruorum.
Greg.
Quod Gregorius dictum intelligit pro-
pter naturam humanam :fecundum quam
Matth.1. defcëdit à Patriarchis , de quibus legimus :
Theodoret, Libergenerationis Iefu Chrifti fily Dauid,fily
Abraham.Porrò Theodoretus cerut fimi-
litudinem Chrifto couenire putat quod
ferpentes abigat, ideft dæmones. Vnde
Ioan.12.
ait:Nunc princeps huius mundi eiicieturforas.
Vatablus. Etapud Lucam : Et cum eieciffet dæmonium,
loquutus eft mutus.Deniq; Vatablus prefen
tifsimum Chriftiauxilium in caprex hin
nulique ceruorum metaphora fignificari
exiftimat:fic Dominus cum rogatus à Ce
Matth.8. turione pro feruulo fuiffet : Ego ( inquit)
uenia , & curabo eum.Et rurfus cu vocaretur
Ioan.4. à Regulo vt fanaret filium eius . Vade ( in-
quit filius tuusuiuit. Dicentique leprofo:
Domine fi uispotesme mundare,refpondit uolo,
Matth.8, mundare.Quod fi quis obiiciat, quare ergo
cum audiffet in Galilæa Lazarum in lu
daa periculofe ægrotare non accurrit
Matth.15.
continuo , fed poft aliquot dies : vnde &
quatriduanom mortuum illum inuenit?
Rogalus etiam à Chananæa pro filia cun
&
tatus eft.Sed fciendum nō hinnulo tantu
ceruorum , fed capreæ fimul Dominum
Theodoret!
comparari,quævt(inquit) Theodoretus ,
acutissimi vifus eft,penetrabat quippe Do
minus oculis mentis opportunitatis pun-
&
tum,quo quidem completo, vt hinnulus
ceruorum accurrebat , iuxta illud Pfalm . Pfal.gi
Adiutorin opportunitatibus , & c. In tribula- Abac.z.
tione.Item,Si moramfecerit expecta eum quia
ueniens ueniet & non tardabit.
Hinnulo quoque ceruorum filius Dei 4
ad cælum poft refurrectionem afcendens
comparatur , in Cant.vbi fponfa clamat: Can.8,
Fugedilecte mi afsimilare capreæ , hinnaloque
ceruorum fuper montes aromatum. Vbi Lyra Lyran .
nus, & Vatablus vocem Ecclefiæ Apofto Vatablus.
t.2,
A&
licæ agnofcut, quç cũ Chrifto Domino ad
celos afcenfuro ad mõte Oliueti procede-
bat,vnde cũ ille cælu afcenderet,clamabat
Fuge dilecte mi inftar capreæ , & hinnuli
ceruorum fuper montes aromaticos : & fu
peromnes exercitus Angelorum. Ita ta-
men,vt nos quafi capreæ de longe refpi-
cias , & in necefsitatibus adiuues. Quod
etiam Dominus prædixit Apoftolis:Vado Ioan.14
(inquit)parare uobis locum.Et cum abiero, Ioan.16.
præparauero uobis locum iterü ueniam ad uos,
&aſſumam uos ad me ipfum.Et rurfus.Iterum
uidebo nos,& gaudebit cor ueftrum: gaudium
ueftrum,nemo tollet à uobis. Aliqui accipiūt
fuge,pro reuertere, vt fitvox Ecclefia fe-
cundum aduentum Chrifti adfinale iudi
cium optantis.
Ceruus celeritatem & alacritatem in
vitandis fugiendifque periculis fignificat. 5
Pfal.17.
Sic. Propheta clamat : Quiperfecit pedes
meosquafi ceruorum ,& fuper excelfa ftatuens
Vatablus.
me. Vatablus & Genebrardus explicant Genebrar,
agilitatem fignificari Prophetæ in fugien
dis periculis,maxime perfequente Saule.
Sed Lyranus , & Ianfenius , & ante illos Lyran.
Theodoretus intelligunt celeritatem Da Lanfen:
uid in occupandis locis in expugnabili- Theodoret.
bus, & infequendis hoftibus, ficut ceruus
ferpentes infequitur. Myftice verò Hie- Hierony.
rony. verba effe putat cuiufcunque viri
Apoftolici, qui gratias Deo agit pro do-
no expeditionis , & agilitatis ad omnia
mundi impedimenta tranfilienda. Talis
erat Petrus qui dicebat Chrifto : Ecce nos re Matth.19
liquimus omnia,& fequutifumus te. Sic quafi
cerui celeritate idem Petrus & Andreas Matth.4.
relictis retibus fequuti funt eũ,item Mat- Matth.9.
thæus: Surgensfequutus eft cum.
In
 CER VVS .
6 In eodem fenfu dicitur in Pfal. Vox Do
Pfal.28, mini præparantis ceruos. In Hebræo eftin
genere foemenino,vnde Hieronymus ver
tit ad veritatem Hebraicam : Vox Domini
obftetricans ceruis.Sed in idem recidit, quia
præparans dicitur vox Domini ceruas ad
partumVox auté accipitur pro tonitru .
Sunt enim tam difficiles ad partum ceruę
propter anguftiorem vuluam,vt fæpe nifi
tonitru pauidæiuuarentur,parere non pof
fent.Ideo diuina prouidentia obſtetricat
Iob.39. eis,& præparat.De difficultate partus cà
rum apud Iob.Dominus ait: Vël parturien
Plinius. tesceruas obferuafti,& c . incuruantur ad partu
rugitus emittunt.Plinius.lib.8.cap . 32 .
citato . Fœminæ( inquit ) ante partum pur
gantur herba quæ fefelis dicitur , faciliore
ita vtentes vtero.Hac ille. Sub ty po verò
ceruorum præparat Deus tonitru verbi
fui fpirituales ceruas ad poenitentiæ par-
Matth.13 . tum,dicens:Qui habetaures audiendi audiat.
Luc.8.
Luc.s. Sic & Paralytico dixit:Confidefili remittun
turtibipeccata tua.Item languidum in pro-
batica piſcina , voce fua præparauit di-
Ioan.j cens:Visfanusfieri. Item Petrum & An-
Matth.4 dream quando dixit : Venite poft me. Sic &
Matth. 6. Matthæum dicens , Sequere me. Vox ergo
Domini præparantis cèrues. Nec folum
ad partum fpiritualem pra parat.Sed etiã
vt virulentos ferpentes velocius perfequa
Ioan.20, tur, dæmones fugent , & peccata difcer-
pant.Vnde:Sicut (inquit ) mifit me pater &
Theodoret. ego mitto uos. Ita Theodoretus exponit .
Præparauit itaque Domini vox ceruos
quando etiam Defignauit alios feptuaginta
Lucio. duos. mifit illosbinos. De quo Habacuc:
Abac-s. Deus Dominusfortitudo mea , pofuit pedes
meos quafi ceruorum , quod Ecclefia dicit de
Hierony . fuis prædicatoribus, & quilibet Apofto-
lus vt Hierony.explicat.
7 9
Ceruis refugium eft altitudo montium
Pfal.103. fcopulique prærupti , vbi latrantium ca-
Pfal.Montes excelfi
Theodoret.' num inſultus euadunt.
Lyran. ceruis.Ita exponunt Theodoretus Lyra-
Vatablus:
nus & Vatablus . Myftice verò Aug. &
Aug.
Greg.lib.30.Moral.contéplatio cæleftis
Greg
patriæ, refugium eft iuftis , vt lenocinia
carnis,& latratus , ac morfus appetitaum
fenfualium, & malignorum fpirituum cua
Pfal.90%
dant,iuxta illud, Altifsimu pofuifti refugium
tuum non accedet ad te malum. Ideo in Euan
Luc.10.
gelio:Maria optimam partem elégit.Ideſt co
templationis montem,& amoris cæleftiu
Hierony. refugium ,quia vt Hieronymus ait Epift. Epiſt:
287
ad Euftochiumclauu's clauo truditur , &
amor amore fuperatur. Vnde Propheta.
cæleftium amore , carnalem obruens , clá
Pfal.41.
mat: Sicutceruus defiderat adfontes aquarum ,
ita defiderat omnia mea ad te Deus.
Cerui camporum metaphorice dicun-
8
tur Angeli.Sic explicat Theodoretus il-
Theodo.ret.
lud Cant. Adiuro uosfilia Hierufalem , per Cant.2
capreas ceruofque camporum. Quod Septua
ginta vertunt , per potentias fortitudines
& virtutes camporum. Sed in verfione
vulgata legimus ceruos quos Lyranus in Lyran.
telligit Patriarchas & Prophetas , .quia in
Genefi.Nephtalim vocatur ceruus . Nos Gen.49.
autem concordantes fenfum verfionis
Septuag. & vulgatæ , putamus potentias
& fortitudines effe charitatem Dei & pro
ximi , quia in Canticis : Aquæ multæ non po- Can.8 ,
tueruntextinguere charitatem.Etfortis eft , ut
mors dilectio . Quæ typo quoque ceruorum
fignificatur, tum quia cerui mares foemi-
nas vehementer amant : vnde Salomon . Pro.s!
vxorem vocat ceruam charifsimam &
gratifsimam . Tum etiam quia cerui marë ,
vel flumina tranfeuntes ,inclunibus præ-
cedentium fubfequentes capita fuften-
tant ,vt diximus num.1.adumbrantes prę Ioan.15.
ceptum Domini dicentis: Hoc eft præceptu
meum, ut diligatis inuicem , Itaque fponfus ad
iurat filias Sion per charitate Dei & pro-
ximi , ne à contemplatione fponfam exci
tent, quia : Maria optimam partem elegit : quæ
non auferetur ab ea. Itaque adiuro vos per Luc.io.
capreas & ceruos perinde eft atque fi di-
cat, Adiuro vos per charitatem,quæ figu-
ratur in ceruis fyluaru. Septuaginta verò
noluerunt vertere ceruos :fed virtutes , vt
virtutem in illis adumbratam ſignifica -
rent charitatis.
Cerui cum ferpentes deuorauerint viru
lento cibo exaftuant , & fontes aquarum
magna velocitate petunt: vt notat Aug. (u Aug.
per illud Pfal.Sicut ceruus defiderat adfontes Pfal.41
aquarum:ita defiderat anima mea ad te Deus.
Eft & alia caufa quia cum fe faucios vena
torum fagittis fentiant, primum Dictamū
herbam deguftant , dequa Plinius 11.2 6. Plinius,
cap. 14.Dictamum(inquit)pota, fagittas
pellit , cum ergo Dictamum demafticatū
portet , currit ceruus ad fontem : vt potu
traiiciat,& fagitas pellat. Sic mulier quæ Luc.7.
erat inciuitate peccatrix. vt fagittas ma-
lignorum fpirituum eiiceret , haurire la=
chrymis dictamum poenitentiæ cupiens,
ad
 CESSAR E.
ad Chriftum vitæ fontem properauit.Sic.
& Chananæa poft Chriftum cucurrit di-
Matth.15 . cens : Domine adiuua me. Sic & Samaritani à
loan.4. foemina moniti, venerunt ad Chriftum .
CAPVT XIIII.
Ceffare.
‫הול‬ ESSARE Definereque
dicitur Hebraicè Chadal.
I Gen. 18. Iudic . itē. 5.Sab-
bath quiefcere cellare. Cef-
fare eft ab aliquo opere
Gen.2 .
agédo defiftere in Gen. Benedixit Dominus
dicifabbati, &fanétificauit illum :quia ceßauit
in illo ab operefuo , quod creauit Deus utface
ret.Hebraicè Baiisboth,ceffauit.Notat au
Hierony.
Lyranus. tem Hierony.lib.deqq.Hebraicis & Ly
ranus hoc loco ceffaile Deum à nouis re-
rum fpeciebus creandis , quia in his quæ
creauerat , alia quæ poftea prodierunt in
lucem continebantur . Deinde quoque.
de perfectis rebus fermo eft , quæ non nifi
pergenerationem maris & fœminæ pro
ducuntur . Nam quæ ex putrefactione
Abulenfis.
fiunt , vt notat Abulenfis,hoc loco poftea
funt facta vt Papiliones ex aqua,Apes ex
cadaueribus boum . Vefpæ & crabrones
ex equi cadauere, & ex caninis carnibus,
ferpens ex hominis fpina & ex lignis ver
mes,atque id genus alia. Quod vero Domi
Ioan.s.
Cyrillus. nus ait apud Loanem. Pater meus ufque mo-
do operatur,& ego operor, Cyrillus intelligit
vfque modo,ideft etiam in Sabbato ficut
modo eft, non definit mundum guberna-
re,& mirabilia facere fupra naturam ,quia
de naturalibus nouis perfecti (que in fua
Greg. Nazi. fpecie creandis, ceffaffe tantum intelligi-
Chryfoft. tur die feptima. Eodé inodo Greg. Naz.
Oratione.4. & Chryf.hom . 37.fuper Ioã.
Ceflare aliquid eft interdum omnino
Deut. 32. deficere.Sic in Deut.Ceffarefaciam ex homi
1 nibus memoriam eorum.Ideft facia vt memo
Lyran. ria coru deficiat,& euanefcat.vt notat Ly
Jofu.14.
ra.fic in lofue:Terra ceffauit à præliis.Ideft
prælia defecerunt, & longa pax fubfequu
ta eft.Sic prælia tentationu id eft fanctoru
morte ceffabunt : Verequiefcant à laboribus
Apoc. 14.
Ioan.16. fuis.Tunc implebiturillud Ioan.Ettriftitia
ueftra,uertetur ingaudium . Sic etiam in eade
Iudic.is.
fignificatione fumitur in lib.Iudicum: Cef
Saueruntfortes in Ifrael: quieuerüt,donecfur
geret Debora.Ideft defecerüt fortes, quipa-
triam defenderent : donec veniret Debo-
ra.Myfticeverò fortes ceffauerunt, ideft
defecerunt,qui caput antiqui ferpentis co
minuerent,donec Maria nafceretur , de
qua natus eft Iefus. Ipfa enim impleuit Matth.1,
Gen.3.
prophetiam Gen.Ipfa conteretcaput tuum.
Ceflantimpij à tumultu in morte iux- 3
ta illud Iob.ibi impii ceffauerunt à tumultu . Iob.3 ,
Et ibi requieuerunt fefstrobore. Sic dicunt:
Laffatifumusinuia iniquitatis . Sed non ceffa Sap.s-
bit tormentum eorum iuxta illud : Difcedi
te à me maledicti in ignem æternum. Tunc Matth.25 .
implebiturquod prædixit Ifaias : Ceffa Ifai.14,
uitgaudium tympanorum,quieuitfonitus lætan-
tium.Quod de fine mundi exponit Hic- Hierony:
rony.Quando eruntfigna in Sole , Luna,&
Luc.21.
Steilis,& interris preffuragentium.E contra
rio verò iuftis ibidem dicitur:Hec autěfic=
ri incipientibus, refpicite & leuate capita ue-
ftra:quoniam appropinquat redemptio ueftra.
Tunc quippeiuftis implebitur illud Eze- Ezech.34.
chie.Ceffarefaciam beftias pessimas de terra.
Ideft fpiritus immudos ne amplius iuftis
fint in infidiis , vt exponit Hieronymus . Hierony:
Ceffare nunquã à bonis dicimur, quan 4
do humano more bona frequentamus .
Sic dicit Salomon: Nonceffesfili audirc do- Prou.21.
Etrinam Item: iuftus retribuet & non ceßabit,
& in Ecclefi. Manefeminafemen tuum & uefpe Ecclefi.11:
renon ceffetmanustus.Et in Ifaia dicitur. Cla fai. 8. Ifa
ma necejjes,& Hier. 3. F.Eph. 1.c.Coloff. t
1.B.Qua phrafis fcripturarum otiofos ta
Matth.21.
xat:quibus Dominus ait : Quid ftatis tota
dic otiofi?
Ceflat caftigatio Dei,quando viget ze 5
lus prælatoru , & publica difciplina ficut
legimus Pfal.Stetit Phinees & placauit , & Pfal.ros
ceffauitquaffatio. Quia cum Phinees facer
dos Zambri publice cum Moabitide for-
nicantem gladio tranfuerberaffet,ceffauit Num :25
ira Dei,qua conquaffationem totius popu
li minabatur. Porrò Hebraicè quaffatio
dicitur plaga & percufsio,quia occifa erat
viginti quatuor millia hominum, & vide-
batur plaga vltra proceffura . Sic exponut Lyran .
Lyranus Vatablus Genebrardus , &c.Sed Vatablus .
gladio materiali, quo Phinees olim facer- Genebrar:
dos veteris legis tranffixit rebellem , fuc-
cefsit in Ecclefia Dei gladius fpiritualis
excommunicationis ,quo membrum pu- Matth ..
tridum amputatur iuxta illud: Si Ecclefiam
no audierit,lit tibificut Ethnicus & Publican .
Ceffauit exactio tyrannica dæmonis 9
in Ecclefia per mortem Chrifti:quod fub
typo
 CETE , CETVS.
Ifal.14.
typo regis Babyloniæ prædixit Ifaias :
Quomodo ceffauit exactor,quicuit tributum .
Quod de Balthafare à Medis & Perfis oc
cifofub Cyro, qui Baby lonem cepit , ex-
Hierony.
ponunt Hierony.Cyrillus Lyranus Va-
Cyrillus.
Lyran . tablus , &c.Myftice vero ceffauit diabo
Vatablus. lus confuetudinem peccandi à Chriftia-
nis exigere.Dicente Domino : Nunc iudi-
Ioan.12.
Athanafius . cium eft mundi:Nuc princeps huius mudi eiicie
turforas.Sic exponit Athanafius ferm. de
cyrillus.
Clof.Interl. pafsione & Cruce,& Cyrillus, & Gloffa ,
Interlinealis.Hoc loco.
7 Ceffareviatores à viis alicuius regio-
nis,manifeftum eft defolationis indiciu.
Sic de Hierofolyma fub Tito & Vefpafia
Ifai. 33 .
no vaftanda ,prædixit Ifaias :Angeli pacis
amarefrebunt:difsipatæfunt uiæ,ceffauit tran=
fiensperfemitam , irritumfactum eftpactum :
proiecitciuitates, non reputauit homines. Ita in
Hierony telligunt Hieronymus , Cyrillus & Proco
Cyrillus.
Procopius, Pius , quia dicit irritum factum eft pactu,
fcilicet legis veteris , veniete poft vmbram
Euangelico lumine , & Iudæis punitis de
Matth. 22 , quo in parabola nuptiarum filij regis dici
Matth.21. tur: Mifsis exercitibusfuis,perdidit homicidas
illos,& alibi: Auferetur à uobis regnum Dei,
Vatablus. Quare Vatablus & Lyranus qui hoc de
Lyran. vaftatione Hierufalem fub Affyriis expo
nunt toto calo aberrant.
8 Ceffare interdum eft recedere Ifai. 30.
Ifai .30.
Ceffet àfacienoftrafanétus Ifrael,ideft rece-
dat, quod dicebant reliquiæ,Iudæorum,
qui deftructa Hierufalem à Chaldæis co
tra Dei raculum in Agyptum confuge-
runt . Dicebant itaque Hieremiæ, vt ex-
Hierony: ponit Hieronymus , auferatur ab auribus
noftris ifta prædicatio : Hæc dicit Dominus
Deus Ifrael :Vnde Septuag.vertunt auferte
â nobis verbu Ifrael. Non difsimiles iftis
Ioan.8. erant Pharifæi : quibus Dominus dixit
Qui exDeo eft,uerba Dei audit : propterea uos
non auditis,quia exDeo noneftis.
9 Ceffabit linguarum diuerfitas in refur-
1.Cor.13. rectione mortuorum iuxta illud ; Sine lin-
gue ceffabunt , fiue fcientia deftruetur. Quia
Hierony.
D.Thom. tunc opus non erunt,vt exponunt Hiero.
D.Thom.& Theodoretus. Quæ aute lin-
Theodoret,
gua vel qualis remanebit poft die finalis
iudicij , vide in verbo Lingua.Quod verò
Theophyl, dicit fcientia deftruetur Theopy lactus ex
ponit ex parte deftrueturquia fine Syllo-
gyfmis per fimplicem vifione multo plu-
ra intelligemus & altius & manifeftius .
10 Cellauit vetus , & facta eft tranquillitas
í
288.
magna, legimus in Matthæo & Luc. Quã Ma chị. 14-
Luc.8:
do irruit tepeftas fuper nauiculam, in qua
dormiens Domi uus vehebatur. Sed exci-
tatus ab Apoftol is , imperauit mari , &c.
Hierony.
VbiHierony.ille (inquit)cominatur ven Pfal.88 .
to & mari,vttace at,de quo dicitur: Tu Do-
minaris poteftati maris,motum quiem fluctuum
eius tumitigas. Myftice verò fubdit Hie- Hierony.
rony.Ventus & rnare perfequutores funt,
&c.tranquilitas autem magna pax Eccle Dan
.7.
fiæ.Hæcille,iftifunt veti ,de quibus Dan .
Vidi quatuoruento spugnantes in mari magno,
Fluctus funt hære fes,videlicet Arrij cōtra
qua Apoftolorü fucceffores Epifcopicla-
mabatin Cocilio Niceno , Domine falua
nos perimus.Ite hærefis Macedonij cotra
Spiritum fan&tu, cótra qua in Cocilio pri-
mo Conftatinopolitano conclamatu eft,
præterea hærefis Neftorij fub Concilio
Ephefino.Deinde ha refis Euthychetis , de
qua in Cocilio Chalcedonenfi , &c. fic de
aliis.Sed ceffauit vētus, & tranquillitas vir
tute Chrifti facta eſt,tanto maior, quanto
fuerat tepeftas grauior & periculofior.
CAPVT LXv.
Cete , Cetus.
ETE dicuntur Thanin in Hebræa
‫תנן‬
Clingua Gen. 1. Creauit Deus cete
grandia.
Cete in plurali tantü indeclinabile, Ce
tus declinabile nome eft omnibus grádio
ribus pifcibus maris comune, qui animal
pariut no oua. Cuiufmodi funt Ballena,
Orce,Priftes ,Thyni,& huiufmodi.Refert
autePlinius lib. 32.ca. 1.Cetos fexcento Plinius.
rūpedulögitudinis, & trecetoru fexagin
ta latitudinis in flume quoda Arabia in
traffe.No difsimilis fortaffe fuit qui deglu
tiuit Iona in typufepulchri corporis Chri
fti,fiue linbi patru, de quo Domin' : Sicut Matth. 12,
Jonasfuit inuetre Ceti, tribus diebus & tri-
bus noctibus,itafilius hominis erit in corde ter-
ræ , tribus diebus tribus noctibus , quod
intelligédum eft per fynedochem , acce
pta parte prototo fpatio trium dierum
noctem fuam habentium.Secundum He
braifmum . Sed in parte non in totum . A
Cetus metaphorice vocatur diabolus 2
apud Ifaia: Etuijitabit Dominus in die illa fu- Ifai. 27 .
per Leuiathaferpente uecte ,& c. Et occidet Ce-
tu qui in mari eft.Ita exponit Hiero.qui dia Hierony,
bolum
a
CETHIM , CHALANE .
bolum dicit vocari Satan.Zach . 3. Ideft
aduerfarium,& Belial,ideft abfque iugo.
2.Cor.9 . & diabolum,ideft criminatorë.
Apo. 20. Ité draconem Pfal, 10 3.& Le
uiathan Iob . 40 Ideſt additamētů . Hoc
verò loco cetus appellatur,quia peccato-
res quafipifces ingurgitat. Occidet ergo
Dominus cetu extrema iudicij finalis po
na,videlicet mortis æternæ, Capit autem
ad morte illü cruciare,quãdo de cœlo de-
Joan.16 , iecit,de quo Dominus in Euangelio: Prin
ceps(inquit)huius mundi iä iudicatus eft.Dici
turaute ferpens vectis , quia ficut vectis fer
reus Sanctosin limbi carcere recluferat,
que tame ominus in Cruce moriens con
fregit vt explicant Tertullianus lib . 4.co
Tertullia. tra Marcione ,& Cyrillus & Theodoretus
Cyrillus .
Theodoret. & Procopius hic. Et Athanafius lib . de
Procopius. pafsione & Cruce.Neq; obftat expofitio
Athanati. Vatabli , qui Baby lonicu rege cetu hic vo-
Vatablus cari putat . Quia comunis patrum fenten
tia præferenda eft.Ité Leuiatha in lib.quo
q; Iob diabolus appellatur vt dictumn eft.
3 Creauit Dominus cete gradia ficut legi
Gen.1.
mus in Gen. & apud Dan. Benedicite cete,
Dan.3.
& omnia que mouentur in aquis Dominữ ,ideft
homo propter que hæc omnia creata funt
benedicat pro his Dominu,illud auté cōtro
uertitur An cete grådia in fua creatione ,hu
Quæftio. mano fuerint in perio fubdita,fub illis ver
Gen.1 .
bis Gen. Et dominamini pifcibus maris. Et
Theodoret.
quide Theodoretus q . 2 c.fuper Gen.hoc
negat.No inquit) dominatur homo cetis
illis grandibus:neque beftiis, quæ fortafle
ab initio non propter ipfam creata funt.
Bafilius. Hacille:fed ecotrario Bafilius hom. 10.
Hexamero aperte docet homine magnis
cetis dominari,vbi etiã afferit vidiffe qui-
de fe hominem,inirabilis folertia in Bal
lofephus nis capiendis . Item Iofephus Acofta in li
Acoita. bris quos de naturali Indoru hiftoria nu-
per edidit ,ingentes cetos ab vno Indo , hoc
artificio capiteftatur portat homuncio in
parua cymba fudes duas ligneas funibus
higatas longioribus , & remigans accedit
ad cetum quiefcentem , falienfque fuper
collu bellua fudes illas ictibus mallei na
ribus eius infigit:cumque cetus refpirare
nequeat,ad litus paulatim accedit.vbi ſa-
bulo ad hærefcens,facile à pifcatoribus in
iectis capitur laqueis .Denique in canoni-
lacobi.3.
ca Iacobi legimus : Omnis natura beftiaru,er
uolucru,cæterorumque domatur,& domitafunt
ànatura humana. Quare Theodoreti fenten
tta fuftineri nopoteft . Na de beftiis quo-
que terræ in Baruch legimus.Vbifunt prin- Baruc..
cipes gentium,& qui dominanturſuper beflias,
quæfuntfuper terram ? Quamuis autem ali-
qualis victoria fit cete grandia , & feroces
domare beftias, illa tame apud Deu coro
nã illuftrem habet repromiffam qua ho-
mo fe ipfum vincit qui mudo maior eft,
de quo Dominus : Siquisuultuenirepoft me Match, 16.
abneget femetipfum , &c.
CAPVT LXVI.
Cethim, Chalane.
Cbraic ‫כתיס‬
ETHIM
is fuper Hierony.ait
vtgen Citi
efim , funtin qq.j ,He
vel
Cypri à quibus hodie quoque vrbs Cy-
prij Citiu nominatur, proprie igitur & ſtri
te vocabulo fumpto, Cethim eft Cyprus Gen.10 .
infula , de qua legimus in Gen, inter filios
Laua ponitur Cethim qui prim ' Cyprũin
habitauit.Cæterù quia confuetudo fcri-
pturaru eft,nomina quædã propria comu
nia facere.Iudæi ab infula Cypro que pro
pe illos adiacet illuftrior , & Cethim pro-
prie dicitur,loca omnia maritima eodé vo
Iofephus.
cabulo Cethim appellant : vt docet Ioſe-
phus li.1.Antiquit.ca.vndecimo.Sic etiã
1.Mach.dicitur de Alexandro Magno. 1.Mach.1:
poftqua: Percufsit Alexäder Philippi Mace- ,
do,qui exiuit de terra Cethim, Dariu regē,&c.
vbi Gloffa dicit Cethim maritima totius Gloffa.
Grecię littora fignificare à Cethimvno ex Ifai.33.
pofteris Noe:fic intelligitur illud Ifa.Onus
Tyri ululate nauesmaris :quia uaftata eft domus
unde uenire confueuerat. De terra Cethim reue- Cyrillus.
latu eft eis.vbi Cyrill.per terra Cethin vel
infulas Heladicas feu Macedonicas : vel
cy pru intelligit. In code fenfu dicit Hier. Hier.2.
Tranfite ad infulas Cethim:&uidete an mutaue
ritgens Deosfuos, &tamě ipfi nonfunt dij. Vbi
Hiero. infulas(inquit) Italiæ, vel Occide Hierony.
taliu partiu debemus accipere,fic appella
tas à Cypro infula , quæ Iudææ proxima
eft.Hac ille. Fuit aute illud ignominofum
fatis , vt gétiles infulani Deos fuos falfos
no mutauerint.Iudæa verò tot propheta
ru oraculis præmonita, venientem Deu in
carne, nö folü no receperit,fed vifis pluri-
mis fignis, quibus fua diuinitate filius Dei
cōprobabat,necem illi machinātes dixe-
rint:Quidfacimusquia hic homo multa figna Ioan.11.
facit :fi dimittimuseumfic ueniet Romani,&c.
Chalanne
 CHALDEA .
Chalanne ciuitas eft iuxta Babylonem :
fubimperio Nemrod,qui vtranq; ædifi
Amos.
cauit,Gen. 1o,De quo Amos: Tranfite in
Chalanne, uidete,&c.fi latior terminus co
rum termino ueftro eft . Nunc autem hæc
Hierony. ciuitas vt Hieron.ait , vocatur Ctesiphō.
Eft autem vaticinium Amos contraDe-
cem tribus Ifrael, & cótra Iudā quoque,
& Ben-iamin. Arguitq; cas ingratitudi-
nis in Deu,atq; luxuriæ in feipfis,& cru-
delitatis in pauperes . Quæ cum fertilem
humu pofsiderent , & delitiis affluerent,
pauperum non miſerabantur . Vndefub
dit: Et nihilcompatiebanturſuper contritio -
ne Iofeph.Huiufmodi voluptarios,paupe
Luc.19 rum contemptores,imitatus eft diues ille
qui vlcerofo Lazaro, nec micamhumani
tatis oftendit .
CAPVT LXVII.
Chaldea , Chaldai.
I HALDAI populifunt quo-
‫נשרים‬ rum Babylon olim Metropolis
C fuit
& à Chus filio Cham origi
nem ducunt, pro Deo autem ignem ado
rauerunt,ideo Abraham iuffu Deiab eo
rum terminis egreffus legitur, ne corum
2.Efdr.9.
idolatria fordefceret . Vnde apud Efdr.
Legimus Domine Deus qui elegifti Abrahā:
Gene.11.
eduxiftieum de igne Chaldæoru. Item in
Genef. Tulit itaq; Thare Abramfilium
fuum,&c. & eduxit eos de Vr Chaldæo
ru. Eft autem Vr Hebraicè ignis.Quod
quamuis fit nome ciuitatis , nihilominus
tamen in libro Efdrę citato deigne quo
que Chaldæoru dicitur. Eft autem liber
receptus inter canonicos. Vt
Conc.Trid: ab Ecclefia
patet in Concilio Trid. Vnde quod in li.
Hierony. de TraditionibusHebraicis Hiero.dixit,
fabulam effe Iudæorum Abrahamfuiffe
à Chaldæis miffum in ignem,quodigne
adorare noluerit, inde verò à Domino li
beratum, non expropria fententia dixit.
Vel fabulam quidem non pro medacio,
fed pro eo quodfabulado narratur , acce
lofeph.
Plinio. pit.Nam & Iofephus id narrat,vt verum
lib. 1.Antiquitcap. 1 5. & Philo Iudçus
in fuis Antiquitatibus.Et Ecclefia in reco
mendatione animæ agonizantium.De-
nique de Chaldæis vide quæ diximus li.
2.in verbo Babylon,& libro. 1.in verbo
Aquilo .
-: ༩,
CHANAAN. 289
CAPVT LXVIII,
Chanaan,Chananæi,chấm.
HANAAN vt inquit, Hieron. Ι
CHA in trad
N itionibus Hebraicis Nepos Hierony .
fuit Noe,cui auus maledixit propter pec
catum Cham , cui forte confenferat puer
Chanaan, ideo tanquam Propheta in ne
potem inuectus eft dicens . Maledictus
puer Chanaan.Hic terram obtinuit pro-
inifsionis , quam Iudæi poftea poffede-
runt eiectis , fecundum vaticinium Noe
Chananæis . Horum terminos ponit fcri Gene.10.
ptura in Genef. Factifunt,inquit,termini
Chanaan, ueniensibus à Sidone Geraram , uf-
que Gazam,donec ingrediaris Sodomam , er
Gomorrham.Et Gen. 1 5.dixit Dominus
Abrahæ: Semin tuo dabo terram hinc,à flu
uio Egypti,ufque ad fluuium magnu Euphra
tem. Cineos , & Cenezæos , & Cedmo -
næos , & Hethæos , er Pherefeos ,Raphaim
quoque, & Amorrheos , Eucos , Chana =
neos, Gergefeos, Fluuius autem Ægy .
pti,vt hic notat Lyra. & nos latius often Lyra,
dimus lib. 1.in verbo Ægyptus, vocatur
Rhinocorura, diuiditq; terram promiffio
nis ab Ægypto ex parte Auftrali , Eu-
phrates vero exparte Aquilonari.Porrò
fceleribus fuis populus Ifrael implicatus
omnes populos Chananæorum delere Pfal.10s
.
non potuit,ficut dicitur Pfal. Non difperdi
derunt gentes , quas dixit Dominus illis. Iofue.16.
Quod etiam legitur apud Iofue,&in lib.
Iudicum quia vfque ad tempora faluato
ris in Tyro, & fydone ac tota Syrophæ
nicia,Chananæi Gentiles habitarunt, fic Matt . 15 ,
habes apud Matth. Seceffit iefus inpartes
Tyriet Sidonis. Et ecce mulierChananæa ex
finibus illis egreffa, rc. Quia qua iuftis
Dís pollicetur, peccatib' minime feruat.
Terra Chanaan ftricte & proprie vo-
caturfola terra promifsionis,vt notat Ly Lyranus.
ra.fuper Ezec. 17. quod fupra ex Hiero.
retulimus.Appellatiue auté quecunq; re
gio negotiatoru dicitur Chanaã quia He
braicè Chananææus interpretatur nego ,
tiator,fiue mercator. Vnde Zach. ait: Et Zach.14.
non erit mercator ultra in domo Dňi : vbiin
Hebræo legitur no erit Chananæ . Eode
modo apud Sept. & apud Chaldeũ quia
ergo Chananæus eft negociator , ideo
Dominus facto flagello defuniculis ne- Matt.21 :
gotiatores ciecit de templo,ne fecundum Ioan.2 .
Oo Zacha-
 CHARACTER .
Zacharia effet negotiator in domo Dni.
Chanaan quoq; pro negotiatore poni
3
Prou.vlt. tur in Prou.Syndonem fecit & uendidit , er
Vacab. cingulu tradidit Chananæo. Vbi Vata. pro
Chananço vertit mercatori.Et recte fecu
dum mylticu fenfum mulierfortis , quæ
eft Ecclefia,cingulum mercatori vedidit:
quando verbis Euägelij docuit cu reftrin
Matth.s .
gere cupiditatem, fic quafi cingulo reftrin
git noftram ,auiditatem dicens : Nolite the
jaurizare uobis thefauros in terra,ubi erugo
de molitur er tinea. Secundu eandem acce
ptionem Babylon quoq; vocatur terra
Ezech.17. Chanaan,ideft negotiatoru apud Ezec.
Aquilagrandis,& c.uenit ad Libanum : &tu
·lit medullam Cedri,&c . & tranſportauit in
terram Chanaan,in urbem negotiatoru pofuit
Vatablus. illam.Vbi Vata.pro terra Chanaan ver-
tit terra negotiatorum,quia Nabuchodo
nofor vt aquila grandis venit ad Libanu,
ideftad Hierufale , & captiuum duxit le
choniam , & fratres cius in Babylonem :
quæ erat negotiationibus dedita pariter
& rapinis . Ne igitur negotiator rapinas
quoque faciat vendit ei cingulum Eccle
fia verbi Dei, ficut dictum eft.
Chananæi vocantur etiam aliquando
4
Soph.1. Iudæi , fed per opprobrium quafi imita =
tores fcelerum Chananæoru . Sic ait So-
phonias:Conticuit omnis populus Chanaan,
Hierony.
Vbi Hiero. populum , inquit, Chanaan
Dan.13. appellauitpopulum Iudæorum , iuxta il
lad quod dicitur in Dan. adfenem calu-
niatorem Sufanna : Semen Chanaan, non
inda,peciesdecepit te. Etad Hierufalem,
Ezech.16 .
apud Ezech. Pater tuus Amorrhæus , ideft
Chananeus. Quod verò dicit Sophonias:
Conticuit populus Chanaan . perinde eft at-
que fi diceret in excufationem peccati fui
nihil potuit refpōderc.ficut ille cuiDomi
Matt. 22 .
nus dixit apud Matth. Amice quomodo,
Pfal.106. buc intrafti,nō habens ueftem nuptialem? At
ille obmutuit, Quia omnis iniquitas oppila-
bit osfuum.
5 In eodem fenfu Hiero. per opprobiu
Hierony, diatu exponit , quod de populo Epraim
Ofe, 12.
Ofeas dicit: Chanaan in manue iusftaterado
lofa . Ideft perinde atq; mercator fraudu'
lentus ftaterarn habet falfam, & dolis vti
tur ad pecunias corrádendas,cum contra
Dominus fuadeat: Facite uobis amicosde
mammona iniquitatis , ut cum defeceritis, re
Luc.19.
cipiatuos in eternatabernacula. Sicper op
probriu dictü exponuntcontraEphraini
Cyrillus,Ruffinus, Theodoretus , Ruper ! Cyrill.
Ruffinus.
tus, & Gloffa , quidquid dicat Vatablus. Theodo.
Terra Chá vocatur Agyptus, in Pfa. Kupert.
Iacob accolafuit in terra Cham.Sic & Pfal.Glofa.
105.Que fecit magnalia in Ægypto,mira- Vatab.
bilia in terra Cham.Item Pfa.77 . Percuſ= 6
fit omne primogenitum interra Agypti: pri Pfal.104.
mitiasomnis laboris eorum intabernaculis
Cham. Sic autem appellatur non quidem
fpecialiter, & proprie , neque per oppro-
brum quidem. fed generice, quia vtno
tat Lyra.fuper Pfa. 104. & ibide Ianfe. Lyran.
Ianfe,
& Genebr. Ægyptus condita fuit à Mız Genebr.
raim filioCha,de quo fit métioGen . o.
&ipfa Agyptus Hebraicè vocatur Miz
raim ,&fubinde Cham , ideft pofterorū
Chá,fed Hieron. in qq.Hebraicis ,magis Hierony,
ad rem dicit, Cham Hebraicè Ham dici,
lingua veròÆgyptiaca vfq; hodie Ham
Ægyptuvocari. Quod Ham , ideft Cha
cum filio fuo Mizraim primus illam in
coluerit . Vnde merito vocatur terra
Cham,& terra Ham.
CAPVT LXIX.
Character.
Ι
HARACTER dicitur fignum
impreffum infigne, nota, & figura.
Characterem autem beftiæ quofdam
habere in fronte , vel in manu legimus in
Apocalyp. Etfaciet omnes pufillos & mag Apoc.13,
nos,diuites& pauperes,liberos, feruos ha
bere Characterem in dextera manu aut in fro
tibusfuis. Quidam ex patribus myftice
exponunt,illum Characterem Beitig,id
eft Antichrifti, habere in fronte qui pro.
fefsionemfacit cultusAntichrifti.Item in!
dextera manu characterem eius habere,
qui operatur opera fimilia operibus Be Tyconius.
flix ,ita intelligit Tychomus apud Augu Augu
ftinum Homil. 1 1. & Beda fuper illud Beda.
Apoc. 14.Siquis adorauerit imaginem be-
ftie,aut acceperit Chara&erem eius in manu
fua, ut infrontefua,& c. Sed alij iuxta lite-
ram quærunt, an differat inter Characte
rem Antichrifti,& nomen eius ? & vide-l
tur,quod differat Character , vt ait Hy- Hypolitus
polytus in oratione de confummatione
mundi,&quod fit abominaricrucem,fed
Primaf.
Primaf.Rupert . & Beda dicunt quod no Rupertus,
differat.nomen,& Character,fed ide effe Beda.
quia cap. 1 4.dicitur: Siquis acceperit Cha
racterem
 CARTILAGO .
racterem nominis eius.quia aliud eft nome
natiuum,& aliud dignitatis,vel quod fibi
propter infolentiam vfurpabit:hoc pofte
rius probabilius eft,ideft nomen dignita-
tis elle characterein no nomen natiuum ,
quòd portabit in anulo , vel figillo im=
preffum , vt folent reges. Hoc autem
Ansbert. Ansbertus ,& ante illum Primaf.putat fu
Primafius, turum nomen,in quo totu Chrifti nome
compendio cotineatur, quòd ita fignat:†
Quia fe Chriftum & Meffiam effe glo-
riabitur ,vt Iudæos præfertim decipiet.
Accedit quòd Conftätinus Magnus :hāc
eande notam nominis Chrifti portabat,
Onuphrius . vt Onuphrius fcribit in faftis . Eandepor
tauerunt poftea Leo V.& Michaël Co-
ftantinus Imperatores , code Onuphrio
authore.Sic ergo Antichriftus & ipfe por
tabit,& fuos fequaces eadem nota diftin-
guet in frote,& in manu,quæ partes funt
corporis præcipue : & omnibus cofpicuę ,
fed neintanta multitudine quis poffit ef-
fugere iubebit , nequis poffit fine hoc fi-
gno,aut emnere, aut vendere. Simile quid
Nicephorus feciffe Iulianum Apoftatamfcribit Nice-
phor.lib. 1o.c. 2 4. & ficad literamfactu
Arethas. rum Antichriftu tenent Arethas,& Hip-
Hipolytus.polytus martyr, & alij multi.
Porrò contra illos,qui tali fuerint nota
2
infigniti fæuiet ira Dei.Vnde in Apocal.
Apoc.16,
Primus Angelus effudit phialamſuă interră,
factueft uulnusfuum peffimum in ho-
mines,qui habebant characterem bestie.Hu-
iufmodi plagas fimiles illis futuras, qui-
bus Deus afflixit Egyptum licet grauio-
res,ait Iren.lib.4.cotr.hæref c . 5o. Beda
fpirituales plagas putat : fed Arethas , &
Andreas Cæfarienfis corporalem in cor
de cruciatum , nofter verò Ribera vlcera
Exod.9 . queda peffima,qualia Ægyptiorum, quia
qui publicè peccantes alios fcandalizant,
immaniter, &publicè cruciabuntur iuxta
| Matth.18. illud Match. Ve autem homini illi per que
fcandalum uenit.Vnde in Apoca.qui eiuf-
modi eft poenas luet fempiternas, & ma
ximè Pfeudopropheta , quifeduxit eos ,
Apoc.19. quiacceperunt characterem beftiæ, &c.
Character inbonu denotat apud fcho-
3
lafticos indelebile nota , quã animæ im-
primunt triafacraméta duntaxat, Baptif-
mus,videlicet Confirmatio,& Ordo, que
propterea iterari non poffunt, vt Concil.
Cocil,Trid,, Afferit Trident. Seff.7.c.9.fed huiufmo
di character in adultis,nifi charitate fulcia
290
tur bonoru operu, non fufficit ad falutem.
vnde fponfus in Cant. Pone me, inquit, ut Cant.8:
fignaculumfuper cor tuum , & fignaculum in
brachio dextro.
Charitas,vide lib. 1.in verbo Amor.
Charta,vide Epiftola .
CAPVT LXX.
Cartilago .
‫גום‬
Cartilago dicitur
Hebræa lo b 40 .Garem in lingua
Cartilago eft quid intermedium inter
carne & os, qualis eft tota auris,& extre-
mæ offiŭ partes . de qua fit mentio apud
Iob Cartilago,inquit,eius,fubaudi Behe- Iob 40 .
moth,Lamineeferreæ. Quòd de Satana
diciturfub typo Elephantis , qui crura ha-
bet inflexibilia propter duritie offium , &
cartilaginis . Sic & demo liberu arbitriu in
flexibile quidé habet ad bonu poft pecca
tu,vt exponit Lyre.ideo fententia quoq; Lyran
irreuocabiliad æternum igne damnatus
eft.iuxta illud: Quia princeps huius mundi Ioan.16:
iam iudicatus eft.Ceterum Greg.libr.3 2. Greg.
Moral.fuper hunc locu dicit : Cartilagine
fpecie offis habere , & fortitudine offium
non habere.Quæ fubinde fimulationem
diaboli fignificat, quipro virtutibus foli-
dis cartilagines vitioru,fpeciem folam vir
tutu habentium proponit , videlicet pro
fimplicitate imprudentiam : contra quod
Dis ait: Eftote prudentes ficutferpentes , & Matth . 10 .
fimplices,ficutcolumb.e.Ite triftitiam fimu
lata pro ieiunij maceratione , cotra quod
Dis dicit: Cum ieiunatis nolite fierificut Matth, 6,
hypocrite tristes. Deniq; folicitudine mũ-
danam pro diligentia : contra quod Dús
ait: Nolitefolicitieffe corpori ueftro, quid ma Matth.6 .
ducetis.
CAPVT LXXI .
Chereri & Phelethi.
Hereti populi funt Palæfthini, vt in
Cquit Vatablus fuper 1.Reg. Noseru Vatablus.
pimus ad Auftralem plagam Cherechi, co 1.Reg.30 .
tra ludam.Ite Abulenfis q. 1o.fuper eun- Abulenfis.
dem locu dicit efle nomen alicuius vrbis |
Palestina.Nihilominus tame Hierony. Hierony .
fuper illud Sophonie.Ve qui habitatisfu- Soph. 2 .
niculu maris,gens perditoru , Hebraicè le-
git, gens Cherethi : & notat tota Palyſthi
nãvocari gente Cherethi. Eft enim velut
Oo funiculus
 CHERVB , A.
funiculus iuxta mare longa , & angufta.
Ezec 25, Vnde in Ezec. Vbi legimus : Et extendan
manum meafuper Palajthinos, & interficiá
interfectores,in Hebræo eft , & interficiá
Hierony. Cherethim. Addit quaq; Hiero. duaru,
inquit,legionum Dauid , quaru vna ap-
pellabatur Phelethi,altera Cherethi : vlti
ma ab co quòd iugularent , & interfice-
rent,Cherethim nomen accipit . Ideft in
terfectoru.Hæc ille. De his legimus in li
bris Regu : Bananias autěfilius Ioiade er at
2.Reg. 8.
fuper Cherethi, Phelethi . Appellantur
verò legiones 1.Para. 18.& herebant la.
teri Dauid taquã cuftodes corporis eius.
2.Reg. 15. Quod verò dicantur Gethai non ideo
eft,quòd illius effent nationis.Erat enim
Abulenfis. Iudæi,vt probat Abulefis fuper 2.Reg.
1.Reg. 27. -15.9.2 6.Sed quia fecuti fuerant Dauid
Iofeph. in Geth,quod confirmat Iofep.li. 7. An
tiqui.ca. 9. Sicut autë vna legio Cherethi
vocabatur abinterficiendo,fic altera Phe
lethi à liberando , Phalath enim liberare
fignificat,in repræfentationem igitur mi
fericordiæ, & iuftitiæ diuinæ his legioni
Pfal.100. bus vtebatur Propheta regius ,dicens : Mi
fericordiam , iudicium cantabo tibi Domi-
ne.Tyranorum autem eft fine mifericor
dia cædes meditari : qualis Herodes qui
fine mifericordia innocentes occidit in-
Matth.2. fantes.
CAPVT LXXII.
Cherub, Cherubim.
HERVBIM quid fit inter an
I
tiquiores olim difputatücft . De
‫ברב‬ C per Cherubim : Afcendit fuper Cherubim , Pfal. 17
Gen.2, quo legimus in Genef.poft eie-
tionem hominis de paradifo : Collocauit
& uolauit.Porrò phrafim priorem , fcili- Vatab.
ante portam paradifi Cherubim , & flameum
gladi .Vnde Theodo.in qq.fuper Gen.
Theodo,
putauit non effe virtute angelică intelle-
ctualis naturæ, fed per Cherubim omne
potentiam fignificari, Pfa. Afcendit ſuper
Cherubim & uolauit. Ideft afcendit fuper
Theo.Gaza omne potentiam . Ide exiftimat Theodo
rus Gaza fuper Genef. 2. & Iacobus
laco.Chius. Chius autor Grecus in expofitione fym
boli.Cæterù contra hunc errore eft com
mumis patru fentétia , inter quos Diony .
Dionyf.
lib.de Cælefti Hierarchia ca : 6. qui in fu
prema Hierarchia ponit Cherubim,poft
Athanaf
Seraphim ,&Athanaf in fermo.fuper il-
hud Mat.11.Omnia mihi traditafunt à pa
CHERVBIM .
tre meo. Et refertur Synodo 7. Generali Synod.7 .
Act .4. Ite Chryfof. de incöprehenfibili Chryfof.
Dei natura Homi . 3.Grego . Papa Ho- Greg. o
Theod .
mi.34 . fuper Euang & ide Theodore -
tractauit fententia li. diuinoru decretoru
cap.7.Deniq; quod Cherubim fint fpiri
tus intellectualis naturæ ,tenet Aug. Am Aug u.
Ambro.
bro.Genadius ,& alij patres : idē etià affe Genadius .
rit Caiet.fuper Gen. 2.addit tamen non Caieta , ...
effe fupreme Hierarchię qui cuftodiebat
aditum paradifi,fed illorü vice furgetes .
Cuftodiebant aute aditum paradili vfq;
ad Chrifti aduentum , qui dixit : Egofum Ioan.ro,
oftium ,per mefiquis introierit ,faluabitur .
2
Cherubim duo ex auro fecit Moyfes ,
am m
vnu ad dextr ,& alteru ad finift ram
arce teftamenti ,alis obumbrantia propi-
tiatorium in Exod . Dicit aute Hiero.lib.Exod.25 .
de Nominibus Hebraicis, Cherubim in- Hierony .
terpretari fcientia multiplicatam , vel qua
fi plures. Per duo ergo Cherubim iuxta
Glof.duo teftamenta plenitudine fcien- Gloffa.
tiæ referta fignificantur ,obubrant autem 1.Ioan.I.
propitiatorium ,ideft Chriftü : Qui eft pro
pitiatio pro peccatis noftris . Quia omnis
fcriptura fancta Chriftü prædicat . Ideo Ioan,s
ipfe dicebat Pharifæis : Scrutamini fcriptu
ras, quiaipfe teftimonium perhibent de me, Luc.18,
& apud Luc. Ecce afcendimus Hierofoly-
mam,& confummabūtur quæfcriptafunt per
Prophetas de filio hominis .
Super Cherubim dicitur federe Deus 3
Pfal.79.
in Pfa.Quifedesfuper Cherubim ,& in Eze Ezec.10.
ch.Eleuata eftgloria Dñi fuper Cherub . Itē
1.Reg.4.a. 2.Reg. 6.a. 4.Reg. 19.c.1 .
Paral . 13.b.Pfal.98.a.Efai . 37.c. Dan.
3.e.Præterea dicitur Deus afcendere fu-
cet federe fuperCherubim ,putat Vatab .
fignificare quod Deus oracula, & refpofa
reddebat in propitiatorio inter duo Che Exo.25.
rubimex auro. Pofteriorem vero phra-
fim ,videlicet afcendere Dominu vel ele
uari fuper Cherubim , effe fignum veloci
tatis inpræftando petentibus auxilium .
Eadem eft fentétia Lyra.& Genebr.atq; Lyranusi
Genebr .
Hebræorum.Quafi Deus infideat fuper
equis alatis ,& afcendens fuper quadrigas
pennatorum animaliu , vel loquatur no-
bis, vél celeriter auxilietur : vt in vifione
habes Ezec. 1.& 10.Vbi quatuor anima
lia penata oculis plena vocat Cherubim
Auguft.autem fuper Pfal. 98. Quidam Augu
inquit,
 CHIROGRAPHVM .
inquit,interpretati funt cherubim plenitu
dinem fcientiæ:ergo , quia Deus fuperat
omnem fcientiam , fuper plenitudinem
fcientiæ federe dicitur. Idem Auguft.
Pfal.17.
Pfalm. 17. Afcendit fuper cherubim, ideft
exaltatus eftfuper fciëtiæ plenitudinem .
Hæc ille. Nec immerito , fic enimfæpe
Dominus in Euangelio , vt fe patri æqua-
lem oftendat,omnem fcientic plenitudi-
nem fuperare demonftrat,fic apud Ma
Matth.11.
thæum. Nemo nouit patrem nifi filius ,fub-
audi notitia connaturali , qualis eft com .
Loan,13.
prehéfiua.Et apud Ioannem.Sciens, quia
omnia tradiditei pater in manus. Vnde &
oanis . dixerunt ei difcipuli : Nuncfcimus ,quiafcis
Ioan.vlt. omnia. Et Petrus dixi : Domine tu fcis
omnia.
De alis cherubim Ezech . 1. vide in ver
bɔ Ala.
4 Cherubvocatur princeps tenebrarum
Ezech. 28. apud Ezech.Tu Cherub extentus, prote-
Hierony. gens.Quòd Hebræi , vt Hieronymus ait
de Hiram rege Tyri per hyperbolem di=
&
tumputant: quos fequuntur Lyranus,
& Vatablus. Sed contra Hieronym.ait
adhominem vrbis Tyri principem hoc
pertinere non poffe , fed ad fanctam
quandam,&præcipuam fortitudine, &c.
Dicitur autem protegens facramêta Dei,
& appellatur deniq; Lucifer Cherub pro
pter multiplicem fcientia fuper alios An
gelos,quàm in naturalibus etiam poft ca=
fum retinet,infupernaturalibus autē non
item .Ideo non cæli princeps vnde ceci-
Toan.12. & dit,fed princeps huius mundi vocatur, de
16.
hoc latius in verbo Lapides ignitilib. 10.
nobis agendum eft.
CAPVT LXXIII.
Chirographum , Chobar, chodcod.
1 tiator tuus,propter multitudinem operй tuo-
Coloff 2.
Chirographum eft fcriptura propria
confcripta: de qua ad Coloff.
Donans nobis omnia delicta : delens quod au-
uerfum nos crat chirographum decreti , quòd
Hieron eratcontrarium nobis. Et ipfum tulit de me-
y
dio affligens illud cruci, de quo Hierony-
mus duas ponit expofitiones , alteram
chirographum effe legem veterem , quæ
omnia fub maledicto concludit dicens :
eut. 32.
Maledictus omnis qui no permanferit in libro
legis, c. Alteram verò fubdens ait. Qui
dam dicut chirographum effe apud Deu
291
memoriam peccatorum.vnde Dominus
in Deut.ait.None hec conditafunt apud me, Deut.32 .
fignata in thefauris meis: & Hieremias : Hier.17.
Peccatum lude in unguine adamantino exa-
ratum eft.Etia hec deleta eft in cruce, dum
dimiffis peccatis etiã memoria abolita eft
delictorum.Hæc ille . Priorem expofitio
nem tenent Theophyl. Theodo. Chry- Theophyl .
foft.atque Lyranus . Pofteriorem vero Theodoret.
Chryfoft.
fequitur D.Thomas fuper Paulum,&vi- Lyran.
detur magis hiftorica , deleto ergo decre- D.Thom.
to,cuius virtute captiuus inundus fubte-
nebrarum principe tenebatur , impletum
eft,quòd Dominus dixit: Nunc iudicium Ioan.12,
eft mundi: nunc princeps huius mundi eiicie-
turforas:& egofi exaltatusfuero à terra,om
nia traham ad me ipſum .
Chiroglillus,vide in verbo Herinacius.
Chlamys quære Pallium .
Chobar fluuius, de quo in Ezech.inter
pretaturgrauis. Cu effem, inquit, Ezechiel 2
in medio captiuorum iuxtafluuium chobar,
Ezech. I.
ideft grauem: Accipitur aute pro Tigri-
de,vel Euphrate fecundum Hieronymu, Hierony .
ibidem. Mihi autem videtur Euphrates ,
qui refpectu quidem Tigridis velociffimi
fluuij dicitur grauior. Rectè verò Eze-
chiel Propheta iuxta fluuium grauem in
medio captiuorum videt vifiones Dei.
Quia qui tribulationes patiutur propter
iuftitiam confolationes beatitudinis , qua
hianterfperant lætantes accipiunt. iuxta
illud Matth. Beati quiperfequutionem patiu Matth.57
tur propter iuftitiam , quoniam ipforum eft
regnumcælorum.
Codcod apud Ezechiele inter pretio-
757
‫בובר‬5
fas merces Tyri numeratur.Aliqui dicut,
vt ibidem Hierony.refert, omnes pretio Ezec 3
h.27 .
fas merces hoc nomine vocari,Pagninus , Hierony
vertit vnionem,fed alij dicunt effe carbun Pagninus.
culum ,& Vatablus ita vertit. Syrus nego- Vatab
rum ,Guttam, & purpuram , &fcutulata ,&
byffum ,& fericum,& chodcod,fiue carbuncu
lum pofuerunt in mercatu tuo. Vbi Gutta
eft myrrhæ diftillatio , fed Hebraicè eft
Nophec, quod Pagninus vertit carbuncu Pagninus .
lu,quia eadem vox eft Exo. 2 8.prima in Exod.28 .
fecunda linea gemmarum rationalis vbi
vulgata vertit Carbunculum , fed vox eft
æquiuoca Nophec ad guttam , & ad ge-
mam , vnde recte vertit vulgata vtrobiq;.
Porrò fcutulata fignificat fericum Da-
mafcenum,vndulatum.Ergo in nundinis
Oo 3
Tyri,
04
CHORVS .
Hiero.
Tyri , vt Hiero. notat fecundum anago -1
gem,multa funt , & terrena fimilia fpiri
tualibus , atq; cæleftibus . Eft enim gutta
boni odoris virtus moralis , quæ reperta
eft vel in Diogene mundane voluptatis
& pompe contemptore, & in Socrate, &
Biante, qui diuitias fpreuerunt. Eft pur-
pura Regia fulgens fecundu naturalem
rationem , & æquitate in Traiano Impe-
ratore iufto, & Tyto benigno; Sunt fcutu
lata varia fcientia in Platone & Arifto-
telc. Eft byffus caftitatis in virginibus Ve
ftalibus, & carbunculus poenitentiae ful-
Matt. 11, gorem ad tenebras peccatorum effugan-
das emittés in Niniuitis, de quibus Mat.
Viri Niniuitefurgent in iudicio cum genera
tione ifta, & condemnabunt eam :quia in præ
dicatione Lone pœnitentiam egerunt.
CAPVT LXXIIII.
Chorus.
‫מה וְלָה‬ HORVS dicitur Mechola in
Clingua faneta Pfal. 149. Laudate
nomen eius Choro .
1 Chorus proprie multitudo canetium
eft,atq; pfalentium . Sic liberato Ifrael
de iugo Ægyptioru, qui de merfifuerant
in mari, egreffe funt forminæpoft Ma .
riam fororem Moyfi,cum tympanis , &
Exo.15? choris canentes . Ducere autem choros
eft illos ordinare ad muficum concētum ,
Iud.27 . fic legimus in lib.Iudicũ.Cum uideritis fix
lias Silo ad ducendos choros ex more proce-
1.Reg. 18. dere,& c. & 1.Reg. Porrò cum reuerteretur
Dauid percuffo Philifthæo, referret caput
in Hierufalem : egreffefunt mulieres de uni-
uerfis urbibus Ifraël cantantes, chorofq; du =
centes. Sic Chrifto in calu poft triumphu
mortis , & inferni confcendenti vniuerfæ
virtutes Angelicæ canetes,chorofq; duce
tes egreffe funtobuiam. De cuius afcéfio
Marc.vlt.
ne apudMar.legimus: Et poftqua loquutus
eft eis,affumptus eft in cælu . Vbivox af-
fumptus obfequiu denotat Angelorum,
qui quauis ipfe propria virtute confcen
Pfal. 149. deret,fed minifterij gratia deducebat eū.
Deniq; quod legimus Pfal . Laudemus no-
men etus in choro,vnionem denotat chari-
tatis,quæ anicum diligit & inimicu. iux
Matth.5 .
ta illud: Diligue inimicos ueftros . Sicut
enim in chorovoces , quauis in qualitate
contraria, quia vna fubtilis , & alta , alia
humilis & craffa, tamen in concentu mul
fico,mire concordant. Sic qui fuerant in
mundo contrarij , concordant inChriílo.
Quid videbis in Sunamite nifi choros
caftrorum:Vide in ve bo Caftra.
2
Choros faciebant olim Iudæi ta in tri
ftibus,quam in lætis. In triftibus quidé,fi
cut in obitu cuiufq; vel infigni reipublice
calamitate.Sic mortuo Rege Iofia Hie-
mias compofuit lamentationes in cho
ris canentium lubricu carmen,quas Thre
nos vocant.Vnde cum mortua effet filia
Principis, Chriftus eiecit tibicines : & tur Matth.9.
bacanentiu lugubre.Sic & Thre. 5. Ver Thres
fus eft ,inquit,in luctum chorus nofter. Inlæ
tis autéchoros ducebant : vt in feftis atq;
conuiuiis . Sicut legimus in parabola filij
Prodigi . Quando pater illum conuiuio Luc.rs.
excepit : &fenior filius de agro reuerfus
audiuit: Symphoniam,& chorum,& interro
gauitquid hoc effet? Neque minus gaudiu Luc.15.
quidem eft incælo fuper vno peccatore
poenitentiam agente.
Chori ludentium egrediuntur de ciui
3
tate in feftis diebus ,fic Hiere. Adhuc edi= Hier. 31.
ficaber is uirgo Ifrael : adhuc ornaberis tym-
panistuis, & egredieris in choro ludentium.
Vbi Hiero.Hoc inquit,proprie intelligi. Hiero
tur in Ecclefia . Delirant enim, qui aurea,
atq; gemmatamfufpirant Hierufale. Et
infra adhuc ornaberis tympanis tuis , vt
canas in Ecclefijs. Hæc ille.Egreditur er-
go Ecclefia in choris ludentium ,velqua-
do comitata martyribus exit ludens pro
gladiis,vngulis ferreis,leonibus , faxis, &
Hammis concinens Deo laudes fuper vi-
&
torias martyrum. Sic enim canit in triu-
pho Pauli illud : Ecce ego mitto uos ficut
oues in medio luporum . Et in victoria Pe- Matt:10.
tri: Super hanc Petram ædificabo Ecclefiam | Matt.16.
meam. Etin Trophæo Laurentii canit.
Quiodit animamfuam in hoc mundo , in uită Ioan. 12.
æternam cuftodit eam.Etfic de aliis . Sic cũ
confefforibus ,& doctoribus triumphans
canit:Voseftisfal terre, &, Bratus illefer- Matth.s
Luc. 12.
uus quem, cum uenerit Dominus, irueneritui
gilantem . Etcum virginibus : Simile eftrcg Matt.252
num cælorum decem uirginibus . Sed de cho
ris etiam canentium horas canoni-
cas in Ecclefiis explicant Ly- Lyran.
ranus , & Vata- Vatab.
blus.
САР.
 )
CHRISTVS .
CAPVT LXXV.
Chriftus.
HRISTVS Hebraicè dici-
EMefiach.
CHtur
I Chriftus idé eft quòd latine vnctus,vt
Aug. notat Aug.fer. 1.de Adue. Ruffi.in expo
Ruffinus.
fitione Symboli, Hiero.fuper Ezec. 16.
Hierony.
Hebraicè verò Mefiach.Porrò apud He
Cyrill.
breos,vt Cyrill.ait, lib.de Incarnat. Ver-
bi. Reges, Prophetæ & facerdotes vngi
cofueuerüt.De regibus habes 1.Reg. 1 6.
& 3.Reg. 1. De Prophetis. 3. Reg. 19.
Defacerdotibus.Exo. 2 8. & Leu.8.Pro
Aug
ptereà filius Dei . vt notat Auguſt. fuper
Pfal. 149.Chriftus fuit appellatus : quia
rexfuit pariter, & facerdos . Vt rex quidē
Zach.9. pugnauit pro nobis : ideo apud Zach.dici
tur: Ecce rextuus uenit tibi,ideft, vt pro te
pugnet.Vt facerdos autem obtulit femet
Pfal.109.-
ipfum in ara Crucis.Pfal.Tu es facerdos in
aternufecundum ordině Melchifedech. Ideo
Matth.L Matth. genealogia Saluatoris per reges,
Luc.3. Lucas verò per facerdotes enarrauit.
2 Neq; oleo materiali vnctu eſſe Chri-
ftum Dum putare debemus . Vnde Hic-
Hierony. rony.fup.Ezech. 1 6.dicit . Illos quidem
vnctione materialis olei eguiffe, quifaucij
funtvulnere peccatoru :at verò filius Dei,
illofpirituali vnctus eft oleo.de quo Pfal.
Pfal.44 Dilexifti iuftitia, odifti iniquitate, propter
ea unxit te Deus Deus tuus oleo lætitiæ præ
confortibus tuis. Que locuallegat Apofto
Aug lus Heb. 1.de quo Aug.fer.5.de Aduētu
ipfe, inquit Chriftus eft Deus vnctus à
Deo,quicum cæteris facramentis ipfam
carnem in fpiritualem mutauit vnctione.
Hæc ille.Qui non quidem intelligit mu=
tatam effe carneChrifti humanam in alia
naturam , fed ad vnionem hypoftaticam
verbi Dei affumptam: ita vt non habeat
creata hypoftafim,fedfolam hypoftafim
verbi,quodfuit vngi fpirituali vnctione.
In quofenfu reuelante luminupatre , di-
xit Apoftolus Petr Saluatori : Tues Chri
ftusfilius Dei uiui, ideft per vitalē vnionē,
Matth. 16, & fubftantiale ad verbu : Tues Chriftus,
ideft vnctus filius Dei uiui.In eodê quoq;
Ifa.61. fenfu in perfona Chrifti dicit Ifai.Spiritus
Dnifuperme,eo quod unxerit Dñs me , ideft
vnierit naturam meam humanam verbo
Luc.4. Dei hypoftaticè . Quod apud Luc. in fe
impletu Dís atteftatus eft. Sic & Petrus
292
dixit:Vosfcitis Iefum à Nazareth quomo- A & .10.
do unxerit Deas Spiritufancto. De quo &
reuelatione habuere Magi , vt tenet Leo Leo Papa,
Papa fer.de Epipha.quando dixerüt: Vbi Matth, 2.
eft qui natus eft rex Iudæoru? Neq; enim di-
xerunt , qui factus eft aut vnctus, fed qui
natus eft rex:ita vt vnctio fit natiua , ficut
& ius ad regnü.Ite Simeon : Refponfum ac Luc.z.
ceperat ab Spirituſancto non uiſurum femor
tem,nifi prius uideret Chriftü Domini , ideft
Chriftü vnctum,no ab homine,fed à Do
mino.In quofenfu Baptifta :Confeffus eft Ioan.1.
& nonegauit: confeffus eft , quia nonfum ego
Cbriftus.Et Martha. Ego,inquit,credidi, Ioan. 11.
quia tu es Chriftusfilius Dei uiui . quomo-
do nulla pura creatura vocari legitur in
fcriptura.
Chriftus itaq; tribus modis vnêtus di-
3
citur, videlicet per gratiam vnionis hypo
ftaticè perfonaliter enim. Deus erat in 2.Cor.s.
Chrifto mundu reconciliansfibi.Et Coloff. 2.Cor.9.
In quo habitat omnis plenitudo diuinitatis cor
poraliter, ideft realiter non in vmbra Se-
cudo ex confequenti per gratiā habitualē
ab hypoftatica vnionepromanante, quæ
à D.Thom . 3.p.dicitur infinita in genere D.Tho ,
gratiæ, vnde loa. 1.De plenitudine eius nos
omnesaccepimusgratiae.Ita vt fi infini-
ti homines effent,gratia abillo participare
potuiffent. Tertio vnctus eftper exterio-
rem aduentu Spiritus fancti in fpecie co- Ioan. l
lumbæ fupereum ficut docet Bafilius fu- Matth.3 :
per illud Pfa. Propterea unxit te Deus Deus Pfal.44 .
tuus oleo lætitiæ. Bafilius.
Cæterum illud notandü eft plures ef- 4
fe phrafes innouo præfertim teftamêto,
in quibus inferitur Chriftus , quætamen
ne eademfæpius repetamus in fuis adiū
Etis quærende funt . v.g.Ioan. 1.dicitur:
Lexper Moyfem data eſt,gratia autem & ue Ioan.i,
ritasper Iefum Chriftümfacta eft. Quære
in verbo gratia , vbi explicamus Chriftu
caufam effectrice effe gratiæ, & eius facra
menta: legem autem veterem folum fuif-
fe figuram & fignum gratia . Item: Chri- Ioan.12 .
ftusmanet in eternu. vide in verbo Ater-
nitas. Item: In nomine Iefu Chrifti, ideft in Acto.16.
virtute & potentia Chrifti,vide Nomen .
Prætereà Apoftolus ait. Mortuus fum Rom. 7.
legi per corpus Chrifti,ideft liberatus fum
ab obligatione legis veteris, quæ erat ve-
lut vmbra veniente corpore illius vm-
bræ , qui eft Chriftus , de quo latius in
verbo Lex . Ité: Coheredes autem Chrifti, Rom.8.
Oo 4 ideft
 CHRISTVS .
ideft peradoptionem filiorum Dei admit
fi fumus in hæreditate cælefti : de quo in
Rom.9. verbo Hæres . Prætereà: Optabam anathe
maeffe àChrifto, ideft feparatus à vita cor
porali,vel à vifione Dei ad tépus, de quo
Roma. 5. inverbo Anathema, Deinde: Chriftus no
fibi placuit,ideft , non quæfiuit,quòd fuo
corpori fuaue effet, quære in verbo Place!
1.Cor.3. re.Item :Tanquam paruulis in Chrifto lac uo
bis dedi , ideft rudimenta Chriftianæ do-
&trinæ duntaxat,non altiora confilia ,vi-
1.Cor.6. dein verbo Lac.Deinde: Membra Chri- |
fti fumus , ideft vniti Chrifto per fidem
& charitatem, quære in verbo Mebrum ."
1.Cor.15. Item:Dormire in Chrifto, ideft mori in gra
tia Chrifti, quærein verbo Dormire. De
1.Reg.2. inde Sublimabit cornu Chriftifui,ideft po-
tentiam,de quo in verbo Cornu, & ficde
Pfal.2.
fimilibus. Porrò, quòd legimus in Pfal.
Aftiterutregesterræ, principes couenerüt
in unữ,aduerfus Dūm, er aduerfus Chriftum
cus.explicauerunt Apoftoli Act. 5. dice
tes:Coueneruntenim uerè inciuitate ifta ad-
uerfusfanctü puerulum Icfum , que unxifti,
Herodes, Potius Pilatus cupopulis erge-
tibus,& c.Ité occidetur Chriftus Dan.9 .
vide in verbo Hebdomada . Refpice in
facic Chri,quere in verbo Afpicere. Di
ftulifti Chrintuu,vide in verbo Differre.
Chriftus in veteri teftaméto nome eft,
5 quod daturfrequenter;& regibus , & fa-
cerdotibus.fic Samuel de Saule intelligés
dixit: Teftiseft Chriftuseius,ideft rex Saul.
1.Reg.12:
& de code dixit Dauid. Nefaciam hanc re
1.Reg.15.
1. Reg.24. Domino meo Chriſto Domiajut mittam ma–
num meam incum.& 1.Regum 2 6.b.c.d.
2.Reg.1.c.2.Reg.9.d. & 2.Paral. 6.g.
Pfal. 19.
Pfal.19.Nunc cognoui,quoniam faluữfaciet
Dis Chriftumfuum, ideft rege téporalem,
quia iuxta literam precatio eft , quæ fie-
bat pro incolumitate regis , vt exponunt
R. Salomo. R.Salo , Lyra.Ianfe.& Geneb.fpecialiter
Lyran.
Janfenius: aute intelligit Theodor. de rege Ezechia ,
Genebrar . qui erat à Senacherib Affyrio per Ange-
Theodoret. lu liberandus.Eft tamen typus filij Dei.
4.Reg.20. Ite Pfa.Dominusfortitudo plebisfuæ, pro
Pfal.27.
tectorfaluationu Chriftifui cft.quòd Dauid
1.Reg.2. de fe dixit : antequá vngeretur rex fuper
lanfen. totum Ifraël. ficut Ianfenius, Theodoret.
Theodor.
Lyranus,& alij dicunt. Myfticè verò de
Pfal.104. Chriflo Dio.Item in alio Pfal.de Sacer-
dotibus & Prophetis dicitur: Nolite tange
re Chriftos meos. & derege Perfiæ apud
Ifa.45 . Ifa. Hæcdicit Dominus Chriftomeo Cyro.
Derege quoq; Iofia ab Ægyptiorum) 6
exercitu occifo dicitur in Thren. Spiritus Thre. 4.
oris noftri Chriftus Dus captus eft in peccatis
noftris,ideft non tam propter fua peccata,
vtpote qui nuftus effet , fed propter fccle-
ra noftra periit in bello . Vbi Hieronym . Hierony.
duas refert expofitiones,priorem de rege
Iofia & fui fimilibus,iuxta literam , pofte
riore de ChriftoDño,de quo Ifa.Si pofue Ifa.s3.
rit pro peccato animamfuam,uidebit emen lõ
geuum .&apud Ioan. Sicut Moyfes exalta- 1oan. 3
uitferpentem indeferto,fic oportet exaltarifi |
Liam hominis:ut omnis,qui credit in eum , non
perest.Sed quibufdam hæc expofitio my
ftica videtur,quia Chaldaicus paraphra Chaldæus.
ftes prioremtenet , & Hebræi, quos fe-
quuntur Lyranus,& Vatablus. Efttame Lyranus.
Vatab.
appofitiffima & hiftorica.
Cæterù quòd Pfal.dicitur: Propter Da 7
uidferuum tuum non auertas faciem Chrifti Pfal.131.
tui.Rabbini,vt hoc loco notat Genebrar. Genebrar.
de Salomone prædictum intelligunt. No
ftri verò multo aptius de Chrifto Dúo.
quia hic ponitur promiffio Dauidi facta
de Meffia : Defructuuētris tui ponam fuper,
Chryfoft.
fedem tuam.Vnde Chryfoft.explicat. Ne
differas Aduentum Chrifti propter pro-
miffionemfacta mihi Dauidi feruo tuo.
Auguft.
Aug.verò intelligit propter promiffione
Dauidi factam,ne auertas faciemtuam à
reliquiis Ifraël,fed ex illis, & cóuerfis Ge Toan.ro.
tilibus : Fiat unum onile, & unus paftor. Hie Hierony
rony.etia. Ne auertas faciem Chrifti tui
abilluminationefanctorum , fed impleas
Ioan.12.
quod dicitur apud Ioan. Vbiegofum illic
Ioan. 14
minifter meuserit.Et rurfus. Iterum ue-
niam ad uos er affumam uos ad meipfum.
De Chrifto Domino intelligitur etia 8
fecundum hiftoricum fenfum illud Eccli. Eccli.46.
vbi agens de laudibus Dauid regis fubiun
git:Chriftus purgauit peccataeius. quia vt
Lyranus ait. Quamuis carnem filius Dei Lyranus.
poft Dauid affumpferit : nihilominus ta
men quantuinad perfonam æternus eſt,
& patri coæqualis , & in omnibus coope
rator.Vnde Paulus : Iefus Chriftus beri Hebr. 13
hodieipfe er infæcula.Vbi Gloffa ordina- Glofa.
ria, & D. Thomas fuper Paulum afferut D.Thom.
aternitatem Chrifti hoc loco quantú ad
perfonam ab Apoftolo introduci occafio
ne fumpta ex eo , quòd Paulus ante dixe
rat loquens de Chriflo: Ipfe dixit non tede
feram.quòd Iofu.c. 1.dictum eft,antequā
filius Dei homoficret. Ergo obiectioni ta }
cita
 CHRISTVS .
citæ refpondet, Chriftum hoc dicere po-
tuiffe Iofue, quia manet femper æternus.
Et ficut potuit iuuare Iofue ante Incarna
tione , ficpoterit Ecclefiam vfq; in æter-
num protegere.Sed obiiciet aliquis dietū
Aug. Auguft.tract.105.in Ioannem,vbi agēs
de Chrifto ait. Priufquam mundus fie-
ret • nec nos eramus , nec ipfe mediator
Dei, & hominumhomo Chriftus Iefus.
D.Thom. Ad quod refpödet D.Thom.3.p.q.16.
art. 9.Auguftinu intelligerefecundu na-
turamhumana . Nobis autê propter Ar-
rianoru hærefim,no licet ita loqui, nifi re-
ftrictione addamus expreffe fecüdum na
turam humanam,quam ideo non addidit
Aug.quia de natura humana loquebatur.
Chriftus Dominus multis nominibus
9 Hic eft heres. dicitur & Agnus Ifai. 16.
in fcripturis decoratur, & quafi variis plu
mis & coloribus adubratur.Dicitur enim .
principiu Ioan.8.Principium qui loquor
uobis.quia de illo cum Patre procedit Spi
ritus fanctus. Sic vocatur vnu cum Patre
Ioan. 10.Ego Pater unữfumus, fubaudi
fubftantialiter.fic & Ioan. 17. Ite Ifa. 9 .
Vocabitur nomé eius admirabilis,cõfiliarius,
Deusfortis,princeps pacis,paterfuturifæcu-
li.& Ifai.8.Voca nomen eius accelera fefti-
rc.Deinde Apo.19 . Etuocabaturno
na,&
méeius uerbum Dei.Item: Vocabaturfidelis
uerax.& Apo. 1.Ego,inquit,fum Alpha
wmega,principiuerfinis. & Apoc. 19 .
Et infœmore eiusfcriptum Rex regum , &
Dominusdominantium.& Hier. 2 3. Et hoc
eft nome quod uocabunt eum Dñs : Hebraice
Iehoua iuftus nofter. & Ifai . 49.Redeptor
tuusfanctus Ifraël.Item Silo Gen. 49. Do
necueniat , qui mittendus eft Hebraice Silo,
Matth.11. ideft miffus.de quo Mat. 1.Estuqui ue
turus es? ideft ille Silo.f. Meffias.vocatur
Luc, 2, etiam Iefus Luc. 2. Et uocatum eft nomen
eius Iefus.de quo Matth . 1.Vocabis nomen
eius lefum , ipfe enim faluum faciet populum
fuum à peccatis eoru.Ite Sap.7. Candor est
lucis eterne fpeculum fine macula, ima
go bonitatis illius.ad quod alludes Paulus
Heb. 1.ait.Quicufitjplendorglorie , fi
gurafubftantiæ eius , ideft confubftantialis
Coloff, xa
Patri.& Coloff. Quieft imago Dei inuifî-
Luc.1. bilis.Item Saluator mundi Luc. 1.Euange
lizouobisgaudiŭ magnú , &c. quia natus eft
uobis hodie Saluator , quieft Chriftus Dis.
Ite dicitur Pax Eph. 2.Ipfe eft pax noftra.
& lapis angularis Eph . 2.Mat. 2 2.Pfal.
117.Ifa. 2 8.Ego pono infundamětis Siō la
293
pidě angulareIté lux mudi vocatur Ioá.8 .
Egofum lux mudi. & Ioã. 3. Quia lux uenit
in mundu.Deinde Ioa. 1 4.Ego,inquit,ſum
uia, neritas , & uita.& Pfal.35 . Quoniam
apud te eft fons uite.Ite liber vitæ Apo . 5 .
& lignú vitę Pro. 2.Lignu uite eft his qui
apprehenderint ea.Pretereà . Foshortorum ,
&puteusaquaru uiuentium . Cat.4. & fons
fapiëtiæ verbum Dei in excelfis Eccli. 1 .
Ité: Paftorbonus.Ioã. 10.oftiu celi.Ibidē.
Egofum oftiuper me fi quis introieritfalua=
bitur.& medicus peccatoru Matt.9. Non
opus eft ualentibus medico , fed male habenti-
bus.Ite.Murus Ecclefię Ifa. 2 6.Vrbsfor-
titudinis noftra, Saluator ponetur in ea , mu-
rus& ante murale. Ite Heres Heb. 2.Que Matth.21 .
conftituithæredeuniuerforu. & Matt. 2 2 .
Emitte agnum Die dominatorem terre. &
Ioa. 1.Ecce agnus Dei,ecce qui tollitpeccata
mundi.Ité Legifer Ifa.33 . Dus rexnofter
Dislegifer nofter. & PL.8 3.Etenim benedi
&tionedabitlegislator. & Iob.3 6. Nullusfi
milisciinlegislatoribus. Vocatur & vitis Ioan.13 ,
Ioă. 13.Egofum nitis .& Eccl . 2 4.Ego qual
fi uitisfructificaui. Ite Fluuius ibi. Ego qua
ilusiusDorix.Pretereà.Sol iuftitie.Mal.
4. Erftellafplédida & matutina.Apo . 2 2 .
Ite falutare Dei, Gen.49 . Salutare tuŭ ex
pectabo Dne.Ite Defideriu collium æterno
rũ,ideft Patriarcharu, ibidem . Itē Agg.2 .
Et uenietdefideratus cuctis getibus.Dicitur:
Etoleu effufum.Cat. 1.Flos capi, liliü co
walliu.Cat.2. Caprea hinnulus ceruoru.
ibide.Et Botruscypri.Cant. 1.Leode tribu
Iuda,radix Dand . Apo. 6.Sactusfanctoru.
Dan.9 . Sicat aquila prouocans ad uolandŭ
pullosfuos. Deut. 3 2. Cerua matutina ,
wermis.Pfa.2 1.Margarita pretiofaes the-
faurus abfcoditus,Mat. 1 3.Candelabru au-
reu totum.Zach.5.Fundamentu ,extra quod
aliudnemopoteftponere. 1.Cor. 3. Pants ui
te,quide calo defcedit.Ioa.6.Angelus tefta
menti,que uosuultis.Mala . 2.Et ipfetanqua
iguis coflans, ficut herbafullonu , ibidem.
Ite:Dis quafi uir pugnator omnipotens no-
mecius.Exo.15.Ite Gigas. Pf. 18.Exal-
tauit utgigas ad currendauiam . Ite fagitta
Ifai.49.Et pofuit me quafifagittă electam.
Prætereà dicitur quafi viator. Hiere. 1 4:
Quare quafi colonus futurus eft in terra , &
quafi uiatordeclinans ad manendum. Itē plu-
uia.Pfal.71.Defcëdetficut pluuia in aellus.
his & aliis nominibus Meffias,ideft Chri
Oo S ftus
 CHRYSOLITVS .
ftus delineatus eft contra verò Pharifæi
Samaritanum illum per opprobrium vo
cabant: None benedicimus nos, quia Samari
Ioan. 8.
tanusestu? Itemappellabatur: Ecce homo
Matth.11.
Ioan.9 . norax Publicanoru amicus.& Ioã.9.Nos
fcimus, quia hic homo peccator eft. Ite blaf
Ioan. 10. phemus Ioan. 10. De bono opere non lapi-
damuste ,fed de blafphemia , deniq; fedu-
Matth.27. &tor. Item Beelzebub:Si patremfamilias
Beelzebub uocauerunt,quanto magis domefti-
Matth.1o. coseius. & Si mundus uosodit ,feitote, quia
Ioan.15. me priorem uobis odio habuit. Itaq; ex no-
minum collatione,quibus fcriptura filium
Dei honorat , & quibus mundus eidem
improperat , deprehendes quanto illum
odio profequitur, &ad imitatione ei' ille,
qui mundo eft odiofus propter Deu erit
Deo infummo pretio in gloria cælefti.
CAPVT LXXVI
Chryfolitus & chrysopaffus.
i Hryfolitus pretiofus lapis aureo ni-
CH
tore refulgens, & fcintillas emittens
Plinius. inEthiopia reperitur.de quoPlin.li. 37.
Ifidorus: cap.9 .& Ifido.lib . 1 6.Etymolog.c. 14.
vbi ait Chryfolitus aurei coloris eft, cum
marini coloris fimilitudine,&c. ab hac fi-
militudine maris Hebraicè dicitur Thar-
fis,quòd mare fignificat, vt docet Hiero-
Hierony. nymis in Comment. in illud Ifaiç.Super
Ifa.2 .
omnesnauesTharfis. Item Ezech. 1o.vbi
Ezech.10 .
vulgata vertit: Species autem rotarum erat,
Hierony. quaji uifio lapidis Chryfoliti. Hieronymus
notatin Hebreo effe,quafi vifio Tharfis.
Quòd vulgata quoq; feruauit Ezech. 1I
vbi vertit:Quafi uifio maris.Rectè autē vi
fio rotaruapparet prius,quafi vifio maris
c. 1.Deinde verò ca. 10. quafi vifio lapi-
dis chryfoliti aureum colorem referentis,
quia quatuor Euägeliorum doctrina per
quatuor rotas fignificata , prius videtur
amara ficut mare dicens: Poenitentiam agi
tr. Deindefulget,vt aurum fubiungens:
Matth.4: Appropinquauit enim regnum cælorum. Et
prius oftendit tribulationum fluctus, di-
cens: Beati pauperes . & Beati qui perfequutio
nem patiuntur propter iuftitia.Deinde ful-
Matth.s: gore emittit lætitiæ fubnectens :Quoniam
ipforumeft regnum cælorum.Prius denique
dicit: Eritis odio omnibus hominibus propter
Luc.21. nomen meum.Deinde ait: Et capillus de ca-
pite ueftro non peribit.
Chryfoliti fpecie referebat corpus , in 2
quo Gabriel Archagelus apparuit. Et cor Dan. 10.
pus eiusquafi chryfolitus . Et Hebraicè ,qua
fi Tharfis,ideft mare hyacinthini coloris,
fcilicetcæleftis :in quo Lyranus putat de- Lyranus :
notari Angelūno habuiffe quidé corpus
terrenum,fed cælefte : quia tamé vulgata
vertit, quafi Chryfolitus, qui duriciem ha
bet, & fulgore atq; fcintillas,proprietates
Angeli Gabrielis denotare videtur , qui-
bus aptus nuntius defcribitur,oftendent
fortitudine in lapide , quia Gabriel forti-
tudo Dei interpretatur. Deinde fapientia
in aureo : poftremo fcintillas charitatis,
quæ proprietates nuntio myfterij diuinę
Incarnationis Chrifti neceflariæ funt.
Quia nil fortius, nil ſapientius , nil diuinâ
magis redolet charitatem,quà Incarnatio
verbi Dei,in qua prius fecit Deus poten- Luc.2 .
tia in brachio fuo.& iuxta Ifai. Ecce Deus Ifai.40,
nofterinfortitudine ueniet , & brachium eius
dominabitur.Deinde.Quid fapientius illo
myfterio de quoPaulus: Sapientiam loqui 1.Cor.z.
mur interperfectos:fapiëtiam autě non huius
fæculi,neque principum huiusfæculi.Poftre
mo vbi magis ignis diuinæ charitatis ſcin
tillas emittit , quàm vbi Ioannes clamat:
Sic Deusdilexit mundum,utfiliumſuum uni- Ioan. 3.
genitum daret?Dedit autemprimum virgi
ni filium. Ecce concipies, & pariesfilium. Luc.1,
Deinde nobis Saluatorem , de quo Ange
lus ait:ipfe enimfaluumfaciet populumfuum Luc.2.
à peccatis eorum. quia igitur Gabriel hæc
erat nuntiaturus talibus ornamentis in af-
fumpto corpore refulgens apparuit.
Chryfolitus ponitur in Exo in quarta
3
linea Gemarum rationalis , numero de- Exod- 28.
cima : denotatque Iofeph , cui fucceffit
Ephraim in benedictione Patriarcharum
Gen.49.Myfticè verò quelibet fapien
te in Chrifto doctorê , qui & auro fulget
fanæ doctrinæ, & ad exeplum virtutum
omniufcintillas emittit.Iuxta illud Mat. Matth.s.
Qui autemfecerit, & docuerit hic magnus uo
cabitur inregno cælorum.
Chyfolitus ponitur feptimu fundame 4
tu ciuitatis Hierufale in Apoc. & cu in his Apoc, 21
fundamētis nomina fint Apoftoloru duo
decim, cófequés eftMattheu,qui Luc. 6. Luc.9.
in electione Apoftolorü feptimus nomi-
natur , chryfolito copari. Idq; fatis aptè.
Primum quia hanc gemam nobis parit
Aethiopia ,in qua Matthæus prædicauit ,
quiq; maris prius, ideft fæculi fimilitudi-
nem
 CHVS .
Inem in teloneo retulit : iam deinde voca-
Matth.9.
tus à Domino aureum induit fapientiæ
fulgorem :ita vt primus omnium fcripfe-
tit Euägelium : & fcintillas charitatis ,quæ
nunquam extingui poffunt,in totum or-
bem emiferit : Chryfopafus inter viri-
Plinius.
des gemmas collocatur à Plinio libr. 37.
ca.8.Præfertur inquit huis fupradictis, vi-
delicet gemmis , Chryfopafus, porri fuc
cum & ipfa referens , fed hæc parum de-
Ifidorus.
clinans à Topazio in aurum . & Ifidorus
libr. 1 6.Etymol.capit . 7. Chryfopafus ,
inquit, Indicus eft coloris porrifuccu re-
ferentis ,aureis interuenietibus guttis : de-
fignat charitatem, quæ femper virens nu
quam excidit. Sapientiæ diuinæguttis or
nata. Hæc viguit in Iuda Thadeo , qui
Luc:6. Luc.6.decimo loco numeratur . Et ideo
Ioan.15 in eius fefto canitEcclefia , illud Ioan . Hoc
eft preceptummeum, ut diligatis inuicem.le-
geApoc. 21.Fundamentumdecimum Chry
Jorafus.
CAPVT LXXVII.
chus, chufai,chufi, chub .
‫כוש‬ HV B Eft eadem prouincia, quæ
1 Cara bi
Arab ia , vt notat Hierony. fuper il-
Hierony.
lad Ezech. 30. vbi agens de vaftatione
Ezech.31. Egypti à Chaldæis . Et Chub, &filii terre
foederis, inquit , cum eis gladio cadent. Sic
qui fedus ineunt cum Ægyptiis , ideft cũ
peccatoribus, à quibus fcandalizantur cũ
eis cadent,nifi foedus rumpant. Ideo Do
Matth.18.
minus Matth. 1 8.clamat : Si manus tua aut
pes tuusfcädalizat te, abfcinde eum,& proii-
ce abs te.
Chus fuit filius Cha Gene . 10.primus
2
coluit Æthiopia, quæ ab eo Chus dicitur
Chufai , & Chufi interpretatur Æthiops
meus ,fuitq; nomen viri principis, qui de
ftruxit confilium Architophel contra Da
uid, vtpote quifucrat confiliarius oliin,
& amicus eius, nuntiauitq ; Dauid victo-
.Reg.18.riam contra Abfalon, & nece eius 2.Re-
Pfal.7.
gum.fed in titulo Pfal.7.dicitur : Pfalmus
Dauid quem cant uit Domino pro uerbis Chu
Quxftio, fi uiri lemini.Vbi eft difceptatio inter pa
tres quidam enim putant Chufi hoc lo-
co elfe amicum Dauid, quem dicimus de
ftruxiffe confilium Architophel : & ita
hunc Pfalmum 7.interpretantur de per-
Euthymius. fequutione Abfalon . Ita tenent Euthym.
294
Theodoretus, Auguftinus , Caffiodorus, Theodoret.
& Gloffa . Contra verò Hieronymus in Auguft.
Caffiodor.
expofitione Pfalmi dicit: Non de puero Glofa .
Abfalon fermonem effe ,fed de Saule que Hierony.
Dauid leonem vocat. Deinde in verfione
Pfalterij ad veritatem Hebraicam , vertit
Pfalmus Dauid , quem cantauit pro ver-
bis Æthiopis viri Temini : itaq; Chus in
Hebræo hoc loco fignificat Athiope , &
fcribitur initio per litera Chaph . Nomen
autem amici Dauidis per literam Heth .
Deinde certe Saul erat de ftirpe Iemini ,
vt hic dicitur . Sed amicus ille Dauid fuit
Arachites.2.Reg. 15. Ideo tenendu Sau 2 , Reg.15 .
le hoc loco vocari Athiopem , quia nigrú
etiam latini, & Hifpani vocant perconte
ptum hoftem fuum . Ita cũ Hieronymo Hierony .
tenent Lyranus, Ianfenius , & Genebrar . Lyranus.
Item Chaldaicus paraphraftes , & R.Sa Genebrard ,
Ianfen.
lomon ,vbi notandū , quòd quãuis rex fit Chaldæus .
aliquis robuftus potes , & opulentus,fita R. Salomo,
me vitiofus euadat , & perditus , Athiops
apud Deu reputatur,& vilis . Iuxta illud :
Quid prodeft homini fi uniuerfum mundum Marth , 16.
lucretur, anime ueròfuæ detrimentum patia-
turs Ideo fponfus fatuis virginibus dixit :
Nefcio uos . quia per peccatum atræ ficut Matth.25 .
Athiopiffe videbatur . Iuxta illud Thre .
Denigrata cftfacies eorumfuper carbones. Thre.4,
CAPVT LXXVIII .
Cibus , cibare, cibaria, efca.
AIBVS In Scriptura dicitur He-
Chraice Bag.Dans, & Ezech.25.
‫גב‬
Eft autem cibus alimentum quo vefci-
I
mur,fiue fimpliciter , fiue etiam lautè &
delicatè, quamuis pro delicatioribus efcis
frequentius fumitur,tefte Donato, quiari
dum alimentum & vile victum appellat,
hinc cibare eft cibum alicui alendo præ=
bere . & cibaria funt alimenta.
Cibare dicitur Deus peccatores abfin-
2
thio,ideft tribulationibus affligere. fic le-
gimus : Ecce ego cibabo, populum iftum ab- Hiere 9 :
fynthio.Vbi minatur populo Babylonicā
feruitutem, vt'exponit Hierony. Eadem Hierony
vtitur phrafi aduerfus Pfeudoprophetas ,
capit.2 3.c. Porrò cibare aliquem cinere
eft viliffima illum feruorum eſca fuftenta Thren. 3:
re,fic explicat Hieronymus illud. Ciba
uit mecinere , ideft pane fuper cineres ra-
ptim cocto , vt Lyranus ait . Sed fi Lyran.
homo
 CIBVS.
homo flagellum Domini patienter feres
poenitentiam agat de peccatis , propter
Luc.6.
qua fecorripi videt,audietillud Luc. Bea-
tt qui nucfletis,quia ridebitis.Et rurfus . Bea
Matth.5 .
ti quilugent. Eundem verò fenfum habet
Pfal.79. jilla phrafis: Cibabit nos pane lachrymarum ,
quod de Babylonica populi captiuitate
Theodo . explicat Theodor. fed de Ægyptiaca &
Lyran.
Vatablus. Babylonica exponit Lyran. Ite lanfen .
Genebr. Vatab.& Genebrar. quiafubdit Prophe
ta.Vineam de Ægypto tranftulifti. Sic aute
Deus electos fuos cibat in hac vita , qui=
Luc .21. bus dicit: Eritis odio omnibus hominibus
Ioan.16 . propter nomen meum. Et rurfus. Mundus au
temgaudebit aos uerò contriftabimini.
Cibare aliquos ex adipe frumenti iux-
3 ta literam eft illos delicate nutrire Pfalm .
Pfal.go.
Et cibauit illos exadipe frumenti,& de petra
mellefaturauiteos , ideft dedit illis bonoru
temporalium affluentia in terra promif-
fionis,quæ fluebat lac & mel,vt exponüt
Theodoret. Theodoret.Lyran.Ianfen .Vatab. & Ge
Lyran . nebrard. quia mel de rupibus diftillabat.
lanfe,
Vatab 1.Reg. 14. Mifticè vero Auguft. Ciba-
Genebrar. uit,inquit,eos ex adipe frumenti.Mifcuit
Augu. eos facramentis fuis , & Iudamex adipe
frumenti cibauit . De hoc Dominus dicit:
Ioan 6,
Egofum panis uiuus qui de calodefcendi. Et
forte de Euchariftia quoque Ecclefiafti-
cus intellexit,quando de iufto loquens di
Eccli 15 :
xit: Cabauitilium pane uitæ, & intellectus.
Enimuero corpus Chrifti in hoc facra=
mento panis intellectus eft , quia fenfus
accidentia tantum vfualis percipit panis,
intellectus verò lumine fidei illuftratus,
credit verum corpus Chrifti .
Cibare quofdam hæreditate Iacob, eft
4 fexta à carnibus abftinemus. Prætereà
Ifa.58. excipere illos conuiuio cælefti. fic Ifaias:
Et cibabo te hæreditate lacobpatris tui. Va
Vatablus. tablus de promiffione terræ Iudæorum
fecundum Hebræos exponit. Sed exta-
re non poteft, quia iam introduxerat Do
minus populum in illam promiffam pa
tribus terram, & ibi cibabat eos , vt fuper
Cyrill. hunc locum Cyrillus ait, fed loquitur de
terra viuentium,fic etiam de terra calefti
Ambrof,
intelligit Ambrofius libr.de Fuga fæculi,
cap.6.de qua apud Mat.Beati mites,quo-
Match, 5.
nia ipfi poffidebut terra,cæleftis,quippe glo
ria hæreditas eft Patriarcharum , vt con
Hebr. 11. ftat ex Apoftolo: In cafulis habitando , in-
quit,de Abraham ,cũ Ifaac,& lacob cohære-
dibusrepromiffionis eiuſdě. Expectabat enim
fundamenta habentem ciuitatem, cuius condi-
tor Deus.Sic etiam exponit Hieronymus , Hierony.
fed Origenes homil.2 6.fuper Num.in Origen.
telligit de terra cordis iufti,in qua virtutes
pu lulant.
Cibari Prophetam volumine eft refici
5
verbi Dei intelligentia Ezech. 3.Aperui Ezech.3 .
os meum , & cibauit me volumine illo.
Vbi Hieron. Ego,inquit, aperui os meu, Hierony.
& Dominus cibauit me:quia initia volu-
tatis in nobisfunt: & perfectionem bene-
dictionis cæleftis à Domino confequi-
mur. Eft autem volumen fcriptura diui-
na. Vbinota Hieronymum dixiffe initia
in nobis funt,fubaudi per confenfum,fed
non ex nobis , imo ex gratia Dei. Item
Gregor.fuper Ezech. Os , inquit, aperi- Gregor.
mus quando fenfum ad intelligentiam fa
cri verbi præparamus. Hæc ille.De hu-
iufmodi verò Dominus ait. Qui ex Deo Ioan. 8.
eft,uerba Lei audit. Dunimodo audire ac-
cipiatur pro cuftodire. iuxta illud. Beati Luc.11 .
qui audiuntuerbum Dei, & cuftodiunt illud.
Cibum nonfumere,vel efcam in bonu 6
accipitur, & in malum. Bonum quidem
eft ab illo cibo abftinere , qui lege diuina,
vel humanafancte prohibetur:ficut pro-/
hibuit Dominus Adæ in paradifo dices:
De lignofcientiæ boni & mali ne comedas. Gen.z :
Ettempore Noë: Carnem cumfanguine no Gen.9.
comedetis. De quo etiam Leuit.7 . & 1 1 .
quo tempore à talibus abftinere cibis ho-
neftuin fuit, Sicut etiam in primitiua Ec-
clefia, quando decreuerunt Apoftoli di-
centes: Vt abftineatis uos à fuffocato, & fan- Acto.15 .
guine,quòd poftea ceffauit. Item in lege
gratia quando Fcclefiæ præcepto in qua
dragefima , & in vigiliis , necnon in feria
in mocftitiæ fignum honefta de cauſa ci-
bi nonnunquam intermittuntur , ficut
1.Regum.Anna flebat fterilitatis mo ro 1.Reg.1.
re: Neque uolebat capere cibum. Sic & luge
te Dario rege Danielis damnationemin Dan.6.
lacum.Cibi non funt allati coram co. Ali-
quando verò charitate nos vrgente , ne
alios fcádalizemus, qui ex infirmitate pu-
tant illicitum effe cibum , qui tamen lici-
tus eft.Iuxta illud Apoftoli. Si efca fcan- 1.Cor.8.
dalizatfratrem meum non manducabo car=
nem in æternum , &c. Item cum excom-
municatis : Neque cibumfumere. In malum 1. Cor.s.
verò & contra fas abftinetur à cibis quan
do id fit more hæreticorum. Iuxta illud
Pauli:Difcedent quide àfide, & c.prohibetes ) 1.Tim.4?
nubere,
 CIBVS ..
nubere, abftinere à cibis, quos Deus crea-
uit, c.quod Manichæ oru fuit. De quo
vide latius lib. i.in verbo Abftinentia .
7 Cibus folidus infcriptura confilia funt
Euägelica , & effectus charitatis , imo ipfa
Heb.5. lex Euägelica,iuxta illud.Facti eftis quibus
lacte opusfit,nonfolido cibo,perfectoru autě
Theophyl . eft folidus cibus. Vbi Theophil . Solidus in
quit cibusfuntfublimia dogmata,&Chri
fli coplectentia diuinitatem . Eode modo
Theodoret. Theodor.Cæteru D.Tho . in Comenta .
D.Tho.
ad perfectione cibi folidi non fola exigi
putat fidem Chrifti,& my fteriorum eius
Theoria,fed etiam charitatis affectü.Vn-
Caiet. de Caiet.ibidé cócludit . Solidum cibum
effe ftudium Euangelicæ iuftitiæ : de qua
Matth.53 Dominus: Nifi abundaurrit iuftitia ucftra ,
plufquam Scribarum & Pharifcorum non in
trabitis inregnum celorum.
8 Cibus inuifibilis eft beata vifio , de qua
Tob.12. Raphael Angelus Tobia dixit: Sed ego ci
bo inuifibili ,qui ab hominibus uidèri non pɔ-
teft,utor.Et certe hoc recreabutur illi, qui-
bus Dís dicit: Beati qui efuriunt & fitiunt
iuftitiam , quoniam ipfifaturabūtur. De hoc
Eccli, 14 etiá inuifibili cibo dictú eft in Eccli. Ante
morte operare inftitiam,quia noneft apud in-
Gloff.Inter, feros inuenire cibos.Vbi Gloffinterl.Sire
cedas, inquit fine iuftitiæ merito, non erit
Lyran. inuenire cibü eternæ vite.Ide Lyra.quia
poft morte non eft locus meriti refectio
nis eternę . Proptereà Dominus dicebat:
Matth.s . Thefaurizate uobis thefauros in cælo.
Cibus electus tyrannorum funt homi
୨
nes opulenti. Sic de Nabuchodonofor di
Abac. I. citur Abac. 1.Cibus cius electus. Quia fele
tiffimos quofq; principes & reges capti-
uos duxit in Babylonem . Sicut exponūt
Hierony. Hicrony. & Lyran.Myfticè verò,vt fub
Lyran: dit Hierony.fan&tiores quoslibet dæmo
tyrannus inuadit, quales fuerunt filij Zc-
bedæi, qui dextera & finiftra regni Chri-
Matth.20, ftipetierit. Et Thomas Apoftolus octo
diebus de refurrectione Chrifti dubius,
oan.20. imo ipfum Dei filium impeccabile pror-
Matth.4 fus tetare in deferto diabolas minimè for
midauit.
Cibum arua non afferunt, quãdo ma-
ΙΟ
nent cultoribus vacua,&omnino deferta.
Sic de Hierufale à Romanis vaftanda di
Abac. 3. xit Abacuc: Ficus enim non florebit, & non
Hierony. eritgermen in uineis,mčtictur opus oline,&
arua non afferent cibum. Ita exponit Hicro.
Matth.23.iuxta illud: Ecce relinquetum aobisdomus ue
295
ftradeferta.quòd nofolü in corporalibus ,
fed etiam in fpiritualibus accidit.
Cibum familia in tempore dare præ-
I I
latorú eft atque doctorum . iuxta Matth. Matth.24
Quisputas eft fidelisferuus & prudcns,quem
conftituit Disfuper familiamfuam,ut det il-
lis cibum in tempore : Vbi Hierony.Cohor Hierony.
tatur , inquit Apoftolos & Doctorcs , vt
conferuis fuis miniftrent in tempore ciba
ria doctrinaru.Item Euthymius . Vt det, Euthymius .
inquit, illis cibum ,ideft rationalem doctri
nain.Et Anfelmus.Cibum diuini fermo Anfelmus.
nis,vel exempli virtutu.Deniq; D.Tho . D.Tho,
in Comment .Vt det,inquit,illis cibudo
Atrinæ exempli , & temporalis fubfidij fi
egeant.
Cibus pro fometo ignis accipitur apud I2
Ifaia. Etueftimentum commixtum fanguine 1a.9.
erit in combuftionem,&cibus ignis, ideft,fi-
cut veftimentum fanguine fox datum in
iguem mittitur,fic demon qui fanguino-
fus eft : Ipfe enim erat homicida ab initio, Ioan.8.
ficut indumentum fanguine maculatum
coniicietur in ignem.de quo Dis. Nunc Ioan.12 :
princeps huius mundi eiicieturforas. Et ali-
bi. Quia princeps huius mundiiam indica Ioan. 16.
tus eft.
Caro meauerc eft cibus. Ioan . 6. Vbirő 13
finecaufa dixit: Vere eft cibus,nifi vt often Ioan.6,
deret non metaphorice de cibo loqui per
folam fidem , fed de cibo reali carnis fuæ
in Euchariftia realiter exiftentis , fic expli
cat húc locum Orig.ho. 7. in Numeros , Origines.
& Damafc.lib.4.de Fide.c.1 4.Chryfo . Damaic
Chryfoft.
hom.45.in Ioan . & Cyrill.lib.4.ca . 1 4. Cyrill
& lib. 19.ca. 13. & Leo Papaferm . 6.de Leo Papa.
ieiunio feptimi mefis . & Innoc.3.lib.4. Innocent
de facramento altaris . Item Bafil. fic ex- Papa .
Bafilius.
plicat illud Ioa. 6.Nifi manducaueritis car - loan.6.
nemfilii hominis. Item eadé verba fic in-
telligit Conc. Ephefinu, incpiftola Syno Coc.Ephef
daliad Neftornum. Et Concil.Trident. Conc.Trid .
Seff.13 . Quid ergohac charitate maius?
quàm fua nos Dei filiü carne cibare: Que
materfilios fuis carnibus cibat ? vnde re-
&te Dís per Ifai. Nunquid,ait,mater obli- Ifa.49
uifci poteritinfantemfuum :&c. & tamen fi
illa oblitafuerit,'ego non obliuifcar tui.
De Ecclefia fub metaphora mulieris
14
fortis legimus in Prouerb. De nodefurre - |Prou .31 .
xit, deduq; prædam domefticisfuis, & ciba-
ria ancillisfuis. Pro præda in Hebræo ha
betur dedit annona domefticis fuis, vt no
tat Lyra.ideft facra doctrina refectione, Lyran .
tam
}
 CICATRIX .
tam viris, quàm fœminis pro fingulorum
captu diftbuit per doctores & prelatos :
quòd fecit de nocte cofurgens,in quo pri-
mú denotatur diligentia & vigilantia do
1.Petr.5. etoris,qui ficut aliis predicat: Sobrij eftote,
uigilate.Sic & ipfe vigilat,vt de illo di-
Matth.s
catur: Qui autemfecerit & docuerit, hic ma
gnusuocabitur in regno caiorum. Deinde
Beda.
myfticè,vt inquit Beda , de nocte confur-
git conteplationis ad opus actionis , ficut
filius Dei , qui Pernoctans erat in oratione
Luc.6, Det apud Lucam , & mane eligebat Apo-
ftolos,& prædicabat.
15 Cibus Chrifti fpiritualis fuit facere vo
Ioan.4 . luntate patris, ficut dixit Apoftolis : Ego
alium cibum habeo manducare , quem uos
nefcitis. Etinfra: Cibusmeus eft , utfaciam
noluntatem eius qui mifit me , ut perfi-
ciam opuseius.Cibum fuum vocat conuer
fionem animarum, videlicet Samaritano
rum Cibus autem eius vocatur, non quia
reficeret vires fpirituales hoc cibo,vel au-
geret fibi meritu,quia gratia Chrifti, quæ
infinita erat in genere gratiæ. Secundum
D: Thom. D.Tho.3.p.neque refectione indigebat,
neque augeripoterat,fed quia cibus dele-
Etat palatum , hoc modo delectatione fu-
per omnia mundi delectabilia capiebat
ille de conuerfione animarum.de qua di-
Cant.5.
cit in Cant. Comedi fauum cum melle meo,
ideft fupra mel & fauum delectatus furn
in conuerfione animarum. Deinde ean-
dem conuerfionem , & falutemanimaru
vocat voluntatem patris. & ut perficiat
Origines. opuseius.Nec placet expofitio Orig.to , 5
in Ioannem , qui ait opus patris effe homi
nem,ad quem perficiendum venit Chri-
ftus,quia debuiffet tuc potius dicere Chri
ftus , vt reficiamopus eius per peccatum
corruptum,& reftituam illud . Sed melius
falus fupernaturalis hominis opus patris
intelligitur, quòd Chriftus prædicatione
miraculis, & fatiffactione de rigore iufti-
Cyrill. tiæ perfecit, vt exponunt Cyrill.Chryfo.
Chryfoft. & Euthymius,quod folus Chriftus Deus
Euthymius. & homo perfecit,vt caufa principalis me-
lía.53 . ritoria noftræ falutis.de qua Ifa.ait. Si po-
fuerit pro peccato animamfuam, uidebitfemě
longeuum: uoluntas Domini in manu cius
2.Tim.2, dirigetur, quia Deus uult omnes homi.
nes jaluosfieri, quantum ad
fe attinet.
CAPVT LXXVIII.
Cicatrix.
ICATRIX Dicitur Sarebh in
Cl lingua Hebrça, quando fit ex com =
‫צרכה‬
buftione Leuit.1 3. item dicitur Arucha.
Cicatrix dicitur vefligiu obducti vul-
I
neris in cute,vnde cicatrix dicta eft quafi
circa cutem. Metaphoricè verò reliquias
denotat peccatorum , quæ obducta funt,
vel fanata facramento baptifmi,vel pani
tentiæ.Sic Pfal. Putruerüt & corruptæfunt Pfal. 37.
cicatrices meæ àfacie infipientiæ meæ. Vbi
Lyranus ait cicatrices intelligi obducta Lyranus.
peccata homicidij ,& adulterij per pœni-
tentiam .& poftea propter peccatum nu-
merationis populi recrudefcentia. Re-
deunt enim peccata remiffa per lethale
peccatum . Sic explicant Gregor hom.9 . Gregor.
fuper Ezechiel, & Gloffa hoc loco,& Hu Gloffa.
Hugo Via
go de fancto Victore,quia peccata itera-
ta quafi repullulant : non in fua effentia,
fed propter circunftantiam ingratitudi-
nis,vt docet patres in parabola Mat. 1 8 .
de illo, cui decê millia talēta dimiffa pro Matth.18.
pter nouufacinus repetitafunt,de quo vi
de in verbo Gratitudo, num.9.vocantur
autem hoc loco cicatrices Hebraicè Ha-
buroth,quafi apoftemata,vt notat Gene Genebrar,
brardus.
Ci atrix peccatorum non obducitur, 2
quandiu medici confilium defpicitur , fi-
cut Hierem. ait. Nunquid non eft refina in Hier, 8 .
Galaad,aut medicus non eft ibi? Quare ergo
no ft obducta cicatrixfiliæ populi mei? Vbi
Lyranus.Medicos fpirituales fuiffe in Iu Lyran,
dæa dicit Hieremiam Prophetam, & Ba
ruch,qui refinam verbi Dei populo pro
ponebant. Et tame peccata Hierufalem,
quafi vulnera cruenta cutem minimè per
poenitentiam obduxerant , quia verbum
medici audire nolebant. Tales erant Pha
rifæi,quibus Dominus dixit: In peccatis Ioan, 8.
ueftrismoriemini. Et rurfus . Propterea uos
non auditis,quia ex Deo non eftis.
Ad cicatricem obducendam poft pec- 3
cati vulnus multum adiuuat tribulatio , &
humiliatio , vnde Hierufalem à Babylo-
nica feruitute redituræ dicitur apud Hie Hier. 30 .
remiam: Obducam cicatricem tibi, er à uul-
neribus tuis fanabo te. Sic exponit Hiero- Hierony,
nymus.Sed addit multo perfectius fana-
uit filios eius mudi Saluator , qui dicebat:
Non
 CICONIA.
Matth.9, Non eft opus ualentibus medico, fed male ha-
bentibus. Item quando Paralytico dixit:
Lac.s Confidefili remittuntur tibipeccata tua. Et
Luc.7. de muliere peccatrice: Remittuntur ei pec-
catamalta,quoniam dilexit multum. In co-
de fenfu de têpore aduentus Chrifti pro-
mittitur populo Hierufalem per Hiere.
Hier.33 Ecce ego obducam eis cicatrice, fanitatem,
curabo cos.Etinfra Indicbus illisfaluabi
tur Iuda, Ifraëlambulabit căfiděter, hoc
eft nomen quod uocabant eum Iehoua Diis iu-
ftus nofter. Quis aute iuftior illo qui dixit
Ioan.8. apud Ioánem . Quis ex uobis arguet mede
peccato?
Cicatrix murorum metaphorice dici-
tur apertura parietis calce & cemento res
plenda, 2.Paralip . 2 4 .
CAPVT LXXIX.
Ciconia.
ICONIA Hebraicè dicitur
Aagur Hier.S. Tuitur & hirudo, &
CA
ciconia nouerunt tempus fuum .
Ciconia auis eft,que ferpetibus pullos
I
nutrit.Iuuenalis Satyra I14..
Iuuenalis .
Serpente ciconiapullos,
Nutrit, & inuenta per deuiarará lacerta.
Plinius , Dehis Plin.lib. 1o.c.2 3.de loginquo ve
nire dicit , & abire dicit in fine æftatis:
abituræ congregantur in loco certo. Et
quæ nouiffimo aduenit lacerant atq; ab-
cunt.Quò cotra pigros raru exemplum
Matth, 21. eft,quibus Dis dicit: Quid hicftatis tota
dic otiofi ? Deinde ait Plin. Ciconiæ nidos
repetunt,genitrici fenectam inuicé edu-
Matth.15. cant,in quo crudelitas arguitur Pharifço
ru,qui irritum faciebant mandatu de pa-
rentibus honorandis propter traditione
fuam dicêtes vt filij offerent templo quæ
danda parentibus crant.
2 Ciconie fimilitudine Dis confundit
Hier.8.
etia Iudeos apud Hier.Turtur, birūdo ,
ciconia caftodierunt tépus aduentusfui,po
pulus auté meus no cognouit iudicia Domini.
Hierony.
Vbi Hicronym. Ciconias , & alias aui
culas téporadignofcere dicit, quádo hye-
mis debeat declinare rigore,calidas terras
petere, & rurfus initio veris in fuas remea
refedes,Populus auté Dii nefcit manda.
ta difcernere, neq; curat, quo debeattepo
re faluti neceffaria complere. Hæc ille.Et
quide auicule ad conferuandam corporis
CIDARIS . 296
vita,tantam adhibet folicitudine. Sed ho
mo ad faluanda animæ vram vfq; adeo
negliges eft,vt cum Magi ab Oriente ve-
niflent Hierofolyma dicentes : Vbi eft qui
natus eft rex Iudæorum ? Ipfi tamen Iudei,
& facerdotes tepli, nec pedem mouerunt
ad inquirendü cum. Ideo cum excidium Matth.2.
Hierufalem à Romanis prædiceret filius
Luc.19,
Dei caufam adhibuit : Quia non cognouifti
diem uifitationis tuæ.
CAPVT LXXX
Cidaris, Mitra,Tiara.
Idaris Hebraicè dicitur in Scriptura
Cfacra Saniph ,vt patet Zach . 3.Poni-
‫צניף‬
te Cidarim ,& c.
1
Cidaris tegumentú eft capitis, quo Per
faru Reges peculiariter vtebatur maculis
albis in fafcia coloris cerulei intermicanti
bus.Cidari quoq; vtebatur Hebræifacer
dotes,ta fummus , quà etiam minores in
fuo gradu,vt refert lofeph.lib . 3. antiqui. Iofephus.
c.1 1.vbi dicit: Super caput aute geftat pi
leu ad modum parue caffidis , quòd exte
ditur fupra fummitate capitis , & modice
verticis medietateexcedit, vocaturq; Maf
naemphthis.Et infra.Summus, inquit fa-
cerdos pileo quafi ceteri facerdotes vteba
tur:fupra quem extabat alius cõfutilis ex
hyacintho variatus. Hunc aurea corona
triplici ordine circudabat , in quo fpecta-
bantur calyculi aurei. Huiufmodi corona
ab occipitio circú tempora vtraq; proce- 037
debat. Calyculi autem erant ficut lorum
quodda latum aureum , quod nome Dei
facris characteribus incifum habebat .Hec
Iofep. Porrò vitta byffina ex lino comu
nis tā fumino,quàm reliquis facerdotibus
erat. Coronaverò propria fummi facer-
dotis.de quo Hierony.cp.ad Fabiolla de Hierony
vefte facerdotali.Pretereà de his legimus
in Leuit. Cidariquoque texit caput, Et in
Exod.Cidarim baltheumfacient. Et Le- Exod.28 .
uit.1 6. Cidarim linea imponet.Vbi nota Leuit.8.
hac quoq; Cidarim vocari tiara Exo. 2 8. Leuit. 16.
Ettiara byffinam facies. Appellatur etiam
mitra Exod. 29. Fecerunt tunicas byffinas
Aaron, filiiscius mitras cu coronulis fuis
ex byffo.Vbiex bylo coronulas no ex au
ro dat comunibus facerdotibus: in omni-
bus autem his locis vbi vulgata pofuit mi
tra,vel tiara, Sept. Cidarim tranftulerunt .
Cidarim
 CILICIV M.
2 Cidarim reponere fuper caput facer-
dotis, quæ ablata fuerat: fignum eft reddi
Zach.3: tæ dignitatis,fic Angelus dixit apud Za-
char.de Iefu filio Iofedech , qui alienige-
na vxore ducta peccauerat. de quo poc
nitentiam egerat. Ponite Cidarimfuper
Hierony . caputeius. Ita Hieronymus . Vel intelli-
gitur de Chrifto refurgente poft ablutas
fordes peccatorum noftrorum ,cui digni=
tas redemptoris & facerdotis in eternum
fecundum ordinem Melchifedech con-
firmatur.de quo diximus Patrum fenten
tias in verbo Angelus, num.1 2 .
Cidaris aliquando fumitur pro regio
3
Ezech. 21 . diademate. fic apud Ezech. ad Sedechia
regem. vt Hieronymus exponit dictum
Hierony.
elt.Tu autem prophane impierex Ifraël,cu-
ius uenit dies in tempore iniquitatis definita,
auferCidarim tolle corona .Vbi impius ap
pellatur, eo quod iuramentum regi Baby
lonico factum violauerit. de quo vide in
lib. 1.inverbo Auferre,num.20.
CAPVT LXXXI.
Cilicium,cilicinumfaccus .
ILICIVM Hebrai
cè vocatur infcriptura Sac
‫שת‬ Gene. 37.indutus eft cili-
cio . & 4.Reg. 19.
I Cilicium veftis eft lugu
bris,afpera ex villis caprarum contexta,
prinum à Cilicibus populis , vt inquit
Varro .
Varro.lib.2.dere Ruft. cap. 11.inuēta.
Vegetius. Adhibebatur aute militibus olim, vt Ve-
getius ait,ad excipiendum impetum fa=
gittarum. Deinde vfus eius fuit in luctu.
Gen.37.
ficin Genef. Iacob putans mortuum effe 10-
fephfiliamfuum indutus eft cilicio.Ite: Ref-
pha crucifixisfiliisfuis, & nepotibusciliciu
2.Reg.21. fubftrauitfibifuperpetram. Deinde: Rex
Achabpoenitentiam agenspoft correptionem
3.Reg.2 Elie operuit cilicio carnemfuam.Pretereà :
loramrex Ifraël obfeffa à Syris Samaria in-
4.Reg.6. duitcilicium. Item: Obfeffaab Holopherne
26
Bethuliafacerdotes indueruntfe cilicio.In li-
Judith 4:
Iudith 8. bro Iudith.Ipfa quoque ludith habebat in ui
duitatefuafuper lumbosfuos cilicium. Eft er
gociliciu veltis pœnitentiæ , ficut faccus
Hiere.4.
Hiere.4. Accingite uos ciliciis , plangite es
Ibid. ululate. &cap. 6. Filia populi mei accingere
cilicio,confpergere cincre.
2 Item Propheta canit: Ego autem cum
mihi molefti effent induebar cilicio,humilia- Pfal.34.
bam in ieiunio animam meam .Theodoretus Theodoret.
putat hoc feciffe Dauid cum fugeret Sau
lem delatus a Doeg, quòd panes propo-
fitionis à facerdote recepiffet: in Hebrço
verò,quòd vulgata vertit cum mihi mo=
lefti effent legimus pro infirmitate eoru. CIU
Itaq; pro inimicis fuis induebat faccum. vtry
fic enim eft Hebraicè Sac. Seruabatque nil
præceptum , quòd Chriftus erat promul no
gaturus Matt. 5. Diligite inimicos ueftros. Matth. s . fo
De Chrifto verò Dño. Myfticè ex-
ponunt Latini patres. Sed pro cilicio ex- 3
ponunt carnis velamen neceffitatibus vi-
tæ fubiecte.Ita Hierony Auguft.Caffio Hierony.
Aug.
dorus, Gloffa. De Chrifto etiam ad lite- Caffiodo,
tus.
ram exponunt illud. Et pofui ueftimentum Gloffa.
meum cilicium, & factusfum illis in parabo Pfal.86,
lam.Ita Auguft.Hierony.Caffiodo.Ly Aug,
Hierony .
ranus , Ianfenius , & Genebrardus , quia Caffiodo. 3.
ifte Pfal. fex vicibus citatur de Chrifto in Lyranus .
nouo teftamento.Cæterum quæftio eft. Ianfen..
An iuxta literam filius Dei induit fecili. Genebra.
cio?Ad quod Auguft.refpödet, & Glof- Auguf
Gloffa.
fa. Cilicium accipi pro fletu , quia fleuit
Lazaru quatriduanum mortuu loa. 1 1 .
&fuper Hierufalem Luc. 19.Sed Lyra- Lyran.
nus dicit: Veftem Chriftifuiffe afperam
inconfutilem defuper contextam , qualis
eftfaccus Ioan. 19. De veftibus autem
cilicinis , quæ luctus tempore in vfufue-
runt lege Thren. 2. Iona 3.vbi rex Ni- Ioan.3.
niue indutus eft facco. & iuffit: Operiantur
faccis homines & iumenta,& Ioel. 1.b. Za
a.
char. 13.b.Iob. 1 6.c. Ifa.3 . d. Sic etiam
Ecclefia in capite ieiunij quadragefimalis
ciliciis cooperit altaria, & cinerem impo .
nitfrontibus populi in figrumpoeniten-
tiæ. Clerici quoque in cathedralibus ec-
clefiis & collegiatis , iuxta Canonem vi-
2:0
uentes,pullis veftibus amiciuntur. In cu-
ius typum olimcilicina faga vndecim co-
Exod.26.
operiebat tabernaculü foederis Exo.2 6.
Beda.
Quibus,vt inquit Beda facerdotes , & prę
dicatores Ecclefiæ defignantur, qui quan
to maiores meritis effe debent,tanto pœ-
nitentiæ ftudiofiores fint oportet, vt ver-
bo doceant & exemplo. Iuxta illud : Qui Matth. 5.
autemfecerit & docuerit hic magnus uocabi-
tur in regnocælorum.
Sacco cilicino Sol comparatur ob eam 4
caufam obfcurus , vt prouocet homines
ad luctum,&pœnitentiam. fic Apoc. 6. Apoc.6.
Et Solfactus eft niger,ficutfaccus cilicinus.
De quo
 CINNAMOMVM.
Matth . 24. Dequo Matth.Sol obfcurabitur & Lucas .
Eruntfigna in Sole & Luna, & c.Ita exponut
Andreas. Andreas Cæfarienfis , &. Cyrill . Quod
Cæfarien.
verò fimul pofuit faccu,& ciliciu,ad exag
Cyrillus .
Luc.21 , gerada luctus caufam fecit, quia erit in ter
ra preffura getiu.Præterea laccus & cili-
ciu pro eodeaccipiütur, & apud Hebrços
Op
vtrüque vocatur eodé nomine, Saq in omj
nib' locis fupra citatis ,& vbiq ; alias . Nã de
nomine cilicij nulla mentio eftin Hebrço
fonte, fed à vulgata fic vertitur, quia idem
eft op facus la verò myftice Sol obfcurabi
tur ficut faccus cilicinus, quia viri iufti qui
Sole Clariores prius erut téporequidé An
Beda. tichrifti , viles reputabutur, & aliqui ex eis
Rupertus. cadent.Ná certe: Nifi breuiatifuiffent dies il
Gloffa.
linonfieretfalua omnis caro . Ita exponunt
Matth.24. Beda,Rupertus , Glof.Haymo . & D.Tho.
Haymo.
D.Thom. ¶Cincinnus vide Capillus .
CAPVT 1XXX11.
Cineus , & Cinei.
‫דיני‬
1.Reg. 1.5. INAI populi erat qui inter Ama-
Cl lechitas habitabat.1.Reg . 15. vnde il
los recedere iufsit Saul, quãdo iuffu Domi
ni deleuit Amalech. Ducebat aute Origi-
në Cinæi à Ietro , focero Moyfi venerant
q; cũ filiis Ifrael recepta fide & lege Moy fi
Exod.18 . & Num.io.vbi legimus : Dixit
Moyfes Obab filio Raguel Madianita cognato
fuo.Veni nobifcu , benefaciemus tibi,quia Do
minusbond promifit Ifraeli,& c . Et paululum
renitenti fubdidit : Noli nos derelinquere , tu
enim nofti per defertu , quibus locis caftra pone
Gloffa.
Greg re debeamus.Vbi Glof. Greg, allegat , qui
ait, No anguftiabat metė Moyfi itineris
ignoratia,que columna nubis ,& ignis de-
ducebat : fed egit vt fuperbus auditor co
magis fieret deuotus quo putaretur necef
Matth.10. farius.Hæc ille prudéter itaque illu cepit ,
Matth.24. iuxta illud : Eftote prudentesficutferpentes,&
quis putas eft fidelisferuus & prudens, quem cỡ
ftituit Dominus fuperfamiliamfuam ,& c. Per
manferunt itaque Cinæi inter filios Ifrael .
1.Paral . 2.G. & Iudi . 1.D.4.c.5.D. Ci-
næus aute interpretatur poffefsio , eft que
typus gentium, quæ fufceperunt fide Éc-
cllefiæ,de quibus Pfal . pater filio dicit .
Poftula à me , dabo tibigentes hæreditatem
tuam,& poffefsionem tuam terminos terræ.
CAPVT LXXXIII &
Cinnamomum.
;
297
INNAMOMVM Hebraicè
dicitur in facra fcriptura Befen. ‫בשם‬
ICExo.35 .
Cinnamomum frutex eft in Ethiopia
furculofus , duorum cubitorum altitudi- I
nis,omnem in cortice virtutem , & pretiu
habens, corticem itaque cinnamomi à qua
dam canalis figura vulgus canelam vo-
cat,de quo Plinius lib . 1 2 .cap. 19 . Plinius .
Cinnamomu numeratur inter quatuor
2
illas fpectes aromaticas , ex quibus pretio
fum vnguentum ad vnctionem taberna-
culi,& arcæfæderis inifcebatur.Exo . 30. Exo.30.
Denotatque cognitionem fui vt ibidem
docet Gloffa:tum propter colorem cine- Gloffa.
ricium , tum étiam propter humilitatem
fruticis & quia non corde fed cortice pol
Ecclefi.24.
let.Vnde fapientia clamat in Ecclefi.
Quafi cinnamomum ,& baifamum aromati=
3
zans odoremdedi. Quafi dicat, dedi odorem
balfami quia charitate repleo fapiêtes : &
dedi odoté pariter cinnamomi , ideft pro
priæ cognitionis , qua fapiens quidquid
habet,non à fe, fed ab extra putat habere ,
juxta illud Matth. Lijcite à me quia mitis Matt,11,
fum & humilis corde,& Iocobi. 1. Omne datu
optimum & omne donum perfectum de furfum
Eph.6.
eft , ideo Paulus ait: Induti loricam iuftitia,
ideft no ex interiori veftra fed ex donata
extrinfecus defuper à Dco. Quod etiam
infinuatur apud Ifaiam.vbi Ecclefia dicit:
Quia induit me ueftimentisfalutis, ideft ſalute Ifai.61 .
ab extrinfeco mihi veniente, non ex mea
propria virtute pullulante : quamuis mihi
vere inhæreat, & in me re ipfa fit, ficut cin
namomum corticem odoratum inhæren
tem habet.Hoc ergo modo fapientia qui
dem aromatizans dat humilitatis odore,
ficut cinnamomum.Hunc odorem dedit
Centurio Chrifto dicens : Domine non fum Matth.8.
dignus ut intresfubtectum meum .. Et Petrus
cum dixit:Exi à me Domine ,quia homo pecca
torfum. Et Maria clamans . Fece Ancilla Lucas .
DominiVnde Hierony.Epift.ad Celantia, Luc.i.
Nihil (inquit ) eft quod nos ita gratos Deo Hierony!
& hominibus faciat, qua fi vita merito no
magni apud nos,fed humilitate infimi fi-
Gloffa .
m'.Hçcille & Glof.fuper illud Ca. Emifsio Can.4
nestuæ,paradifus malorüpunicoru esc. Fiftula
cinnamomu.Fiftula.inquit, quæ inter her
bas aromaticas à quibufdá coputatur.hu-
miles fpiritu fignificatcinnamomu breuis
arbor ,cinerei coloris ,ad medicine vfum ,fi
ftula duplo præftans, denotat illos qui del
Pp fe
 CINGVLVM , CINGERE .
fe infirmos reputant, coru humilitas apud
Deu,dulcedine habet, & laude. Hac Glof.
CAPVT LXXXIIII.
Cingere, Cingulum, Balthens.
ING VLVM dicitur Hebraicè
in fcriptura Mezach. Pfal . 108. &
Ifa.23.Non eft Cingulum , & c.
Cingere eft defluentes aftringere ve-
ftes quouis cinctorio . Cingulum verò eft
quo veftes aftringimus. Quauis Cingulu
fit foeminaru frequens,Baltheus vero vi-
rorum,& peculiare facerdotum & militu .
Exo.29.
Sic legimus Exo, 29. Cingefque battheo Aa
ron.Item de militibus habes . 1. Reg. 18.
Ionathas dedit Dauid arcum fuum, & ujque ab
Iob. 21. baltbeum . Et lob. Baltherm regum diffoluit.
Dequo indictione accingere libr.1 .
Cinxit eu tintinabulis phrafis eft Eccl.
45.qua denotat dignitatem fummi facer
Ecclefi . 45 dotij veteris legis:qua Dominus decora
uit Aarō.Erat enim vt Exod. 28. legimus
fummo facerdoti facta tunica tota Hya-
cinthina ,deorfum verò pendebant quafi
Hierony. mala punica,& aurea tintinabula Hiero.
Ep.ad Fabiol.dicit in extrema partetuni-
ce,ideft,ad pedes feptuaginta, duo tintina
bula & totice mala punica fuiffe ita vtin
ter duo mala punica vnŭ tintinabulū ef-
fet , & inter duo tintinabula malum puni
cum,vt cum ingreditur pontifex in fancta
totus v ccalis incederet. Ecclefiafticus lo
co citato dicit , iuffum fuiffe pontifici fo-
nitu facere in teplo , in memoriam filiis gē
Lyran. tis fuæ quod Lyranus exponit in meino
riam legis date cum fonitu buccinæ.Quia
facerdos non folum debet facere legem
quod per mala punica defignatur in tru-
tu . Sed & docere.iuxta illud : Qui autem
& debitisfuperfedesduodecim
; Matth .5.
fecerit & docuerit : hic magnus uocabitur inreg
Ianfen. no celorum.Sed Ianfenius explicat in me
moria debitæ reuerentiæ facerdoti, & obe
Matth.23. odiëtiæ, iuxta illud : Super Cathedra Moyfi
federunt principes & pharifæi:quæcumque diz
xerint uobisfacite. Porrò fecundum Apo-
ftolu:Omnia infigura contingebant illis , ideo
1.Cor.10. in memoria promifsionis Mefsiæ de gen-
te fua fonitus edebatur, quia ille miffurus
erat duodecim Apoftolos per omnem ter
Mar.vlt:
oan.20. ram.Vnde & Iuftinus Martyr duodecim
Iuftinus. fuiffe dicit aurea tintinabula in dialogo cũ
Hierony. Tryphone . Quamuis fi ex fententia Hie-
ronymifuerint feptuaginta duo,ad totide
Chrifti dicipulos referri poffunt : vt notat
:
Beda, de quibus Luc. 10.Defignauit Domi Beda.
nus aliosfe plusginta duos . Cingulum etiam Lue.10.
pro dignitateponitur facerdotali Ifai. 22. Ifai.zz.
Cingulo tuoconfortabo cum, ideft ablato fa-
cerdotio Leuitico, quod Sobonas tūc ha-
bebat.conftitua Sacerdotein Eliachimin
Hierony,
typum Chrifliv Hierony.ait vnde Pfal. Pfal.109.
de Chrifto dicitur : Tuesfacerdos in æternű
fecundum ordinem Melchifedech.
Cingulum non foluere eft fignumfum 3
mæ diligentia in bello,fic legimus Ifa. 5 . Ifai.s.
Nequejoluetur cingulum renum eius. Quod de
Tito Vefpafiani in expugnatione Hie-
rufalem Hierony.exponit: quia cupidita Hierony
teprædandi vix fomnum admittere pote
rat aut cingulumfoluere.Quid ergo no-
bis faciendú eft calum depradari cupien
tibus, quia Matth.11 . Regnum cælorum uim Matthis.
patitur : & uiolenti rapiunt illud , ideo &
Dominus ait:Vigilate quia nefcitis diem ne-
que horam .Matth. 25. Matth.25.
Cingulum habiturus Chriftus prædice 4
batur Ifai..Eteritfides cinctorium eius,& fai, 11.
iuftitiacingulum lumborum eius. vbi Hiero. Hierony.
fidem credentium cingulum eſſe Domini
dicit, ipfe enim etiã vt homo no fide quidé
obfcura,fed clare Deû videbat,iuxta illud
Pfal.Et beatumfaciat eum in terra. Itē apud Pfal.40.
.01
Ioã:Que uidimus teftamur, Iuftitia vero cin loan.3.
gulum Chrifti eft qua tanta fuit,vt dicere Ε
poffet hoftibus fuis : Quis ex uobis arguet me loan.8.
depeccato? Poteft etiã fides referri ad fideli
tate Chrifli inferuandis prom ifsis,quiafi
deliter implet quod promifit fi promitit
Ioan.12.Vbicgofum, illic & minifter meus
eru.Et Ioan. 14.Eo parare uobis locum, Ite
Ioan.16.Iterk uenia ad uos, & gaudebit cor ue
ftrü.Et Matth. 19.Vos quifecutieftis me,fe
c.Et certe cin-
gulufummipōtificis Aaro.Exo.2 8.quod
Latitudinis quatuor digitoru & ex quatuor
coloribus variegatu erat figura fu thuius
cinctorij fidelitatis Chri in promifsis ,pro
mittit enim téporalia bona dicens : Queri Matth.6.
te primu regnü Dei,& inftitiä eius, & becom
nia adiicietur uobis , Secüdü pollicetur etiã
pace anime in hac vita : Pace relinquo nobis. Ioan.14.
Promittit deinde poft hanc vitā gloria ani
mę: Egouuta æterna do eis.Poftremo refurre Ioan.10.
tione corporis:Qui creditin me etiá fi mor loan.11.
&
tuusfuerituiuet. Hoc ergo cingulo quadru
plicis promifsionis aftringit fefilius l`ei
iuxtaillud Pfal. indutus eft lominus fortitu- Pfal.92 .
dinem & præcinxitfe , fubaudi fidelitate &
veritate
 CINIPHES , CINIS .
Apo.19. veritate iuxta illud Apo.Ecce equus albuster intelligit,fed quia vulgata Ciniphes ver
quifedebatfuper eu uocabaturfidelis & uerax. tit, magis tenédü eft fuifle culices moleftif
Cingulu pro fortitudine & decore acci fimos,quos tame Pharaonis Magiefficere
5
Ifal,23. pitur Ifa.2 3.vbi de Tyro quonda Infula
opuletifsima dicitur:Tranfi terrătuan quafi
flumenfilia maris:nō eſt cingulă ultra tibi,ideft
trafi incaptiuitate terra tua,ficut qui trafit
fluum , vt vel à Nabuchodonofor in Baby
loniã ducaris ,vel ab Alexãdro Magno in
Macedonia ,quia vterque cepit Tyru. Nō
Hierony. eft cingulu vltra tibi q exponit Hiero.fe-
abrat cudu translatione Septuag.No veniet , ad
te naues,vt te cingat , & ornēt,ficut prius
confueuerat, cũ effes Infula. Sed ia cris con
tinens, & deferta. Myftice verò , quando,
anima quafi infulà manet a mudanis terre
nifque feparata voluptatibus,nauibus vir
tutuAngelicaru cingitur quæ celeftes ad
Matth.18, eius nundinas merces fanctoru donoru ad
ducunt.De quibus dicitur : Angeli eoru ui-
Pfal.33dentfaciepatris mei,& Pla . Immittet Angelus
Dominiin circuitu timenttu cũ.Sed fi tradita
fuerit in poteftate Satanç: no eft cingulū
vltra ei, ideft no eft tam familiaris Angelo
Matth.23 . rum protectio . Sic Pharifçis Dominus di
xit: Ecce relinquetur uobis dom? uefira deferta.
6 Alius te cinget dixit Dominus Petro mor
Ioan.vIt. te Crucis illi predicens ,vt exponüt Cy-
Cyrill. rill. & Euthymius , quo etia denotatur ne-
Euthymius. mine debere feipfum occidere vt ait Aug.
Cingulum tradidit Chananço vide in
verbo Chanaan.
Cingulumfaccividein verbo Cilicium
¶Cinxi te byflo vide in verbo By flus,
CAPVT LXXXV .
- ciniphes , Cynomia.
INIPS in fingulari & Cyniphes in
Cplurali genus efl mukarum minutits
maru quæ tamen aculeo terebrant corpus
Hierony.
Pfal.104. cui infederint,ita tenet Hiero. fuper illud
Pfal . Dixit & uenit Cynomia & ciniphe's in
omnib?finibus corü,vbi Cynomia mufcă ex
Lyran. ponitcanina Çiniphes aue quafi culices
Iofephus, pugentes : idetenet Lyra.fed Iofephus . li.
Exo,8. 2.Antiquitatum cap . decimotertio expli
cans illud Exod. Etpercufsitpuluerem terre
factiquefunt Ciniphes in hominibus e inmetis.
Pediculoru( inquit ) innumera multitudo
Genebrar. Ægyptiis
pullulauit.Ide ter et Genebrar.
Oleafter.
fuper Pfal.104 .& Hieron. Oleafter fuper
Exo.8.Et quidé vox Hebræa Chinim ad
culices & pediculos indifferens eft. Vnde
lanfen.
Ianfen.in Pfal . 104. vtrunque indifferen
298
fuis artibus nequiuerunt fcilicet virtutedi
uina ligati, vt dicere cogeretur. Digitus Dei
cft hic.De quo vide li.4 . in verbo Digitus,,
Myftice veròculices pungētes remorfus
confcientiæ fignificant ad refipifcentiam
quide flimulates , quos Deus profecto &
eius prædicatores excitant,damnonis autē
opera non fiunt. Hos immifit Deus in
corda trium millium qui conuerfi funtad A&.2.
prædicationem Petri.Itemincor mulie- Luc.7:
ris qua eratinciuitate peccatrix. 1
CAPVT LXXXVI.
Cinis.
INIS apud Hieremiam cap. 6. & ‫אפר‬
CINI
125.vocatur Epher & Hierony. ver-
tit aliquando puluerem.
Eftaute Cinis ille puluis q ex cōbuſtio I
ne'remanet.Cinere auté fuper fe fpargere
vel fibifternere vel pané cucinere mãduca
re eft agere pœnitétia & lugere fic. 2.Reg.
1.3.Thamarlugens fe à fratre oppreffam :
Afperfitcinerefuper caputfuum. & ludith.4.
Erat cinisfuper capita eorum, & cap.7.A. &
9.A.Ite Efther.4.A14.A.Iob.6.c. 30.c.
Ide cap.42.dicit. Ago pasitentia in fauilla
cinere.Item Dauid Pfal. o . Cinerem
tãquã panë manducabă & potu meu cufletumif
cebam, & Ifa.58.B.61.A. Et alibi pafsim.
Sic Matth.ad Corozaim & Bethfaida 2
Matth,11.
cinitates Galilee Dís dixit :St in Tyro &
Sidon:facta effent uirtutes quefactafunt in ao-
bis olim:in cilicio& cinere pœnitétiä egiffent.
De quo magna queftio eft qua mouet hic Queftio ."
Hierony :
Hiero.his verbis fi Sodoma & Gonor
ha potuerut agere poenitētā ad prædi ca
tione & miracula Saluatoris, no videntur
effe inculpa quod olim non crediderint.
Ad refpödet ignorare nos iudicia Dei
fed Abulenfis q.5 3.fuper huc locu clarius
nodu foluit dices Tyrios, Sidonios , Sodo
mitas & Gomorcheos iufte fuiffe darna
tos quia iftipredicatores habuere Loth.illi
Prophetas fibi proximos Iudçoru Efaiam
Hiere.qui cötra eorú vitia fcripfere ite gra
tia Deipræueniété, quæ nullinegaturiux
ta illud Iob.Super quem nonfulget lume illius? Iob.25.
Quod fi adhuc roges quare non dedit il-
lis Deus efficax auxilium?refpondent do
&tores fcholaftici , fatis effe dediffe illis au-
xilium fufficiens , quo fi bene vbi fuiffent
Pp 2 nec
 CIRCVNCISIO .
nec libere illud repuliffent, dediffet illis fi-
(ne dubio efficax auxiliú iuxra Theologi-
cum axioma: Facienti quod infe eft Deus non
Aug.
denegatgratiam.v.g.vt(inquit)Aug.lib. de
gratia & lib.arbit. Deus dat auxilium fuf-
ficiens peccatori,vt oret,ieiunet,& eleemo
fynasfaciat fi poteft,iſti enim comites iu«
uant orationem vt petat peccator auxiliu
efficax,quod fi petierit cum conditions-
bus requifitis accipíet:Quia omnis qui petit
accipit. Matth.7Sed fi adhuc roges quo-
modo Chriftus defuturo contingenti ab
folute dicit:In cilicio, cinere, pœnitentiā
D.Thom. egiffent .Ad hoc refpondent D. Thomas,
Remigius, in commentariis huius loci,Remigius , &
Abulenfis.
Abulenfis, in effentia diuina quam filius
Dei clare intuebatur cunéta effe certa,qua
dam certitudine infallibili, etiá quæ apud
nos futurafunt contingentia fciebat, ergo
Deus fcientia fimplicis intelligentiæ: fita
M le auxilium Tyrij & fidonij accepiffent,
infallibiliter ad poenitentiam , libere ta-
men refipuiffent.
3 Incinere aliquid redigere eft deftruere
Ezech.28. & defolare fic apud Ezec.de fuperba Tyr.
Dominus dicit : Dabo te in cinerem . Et in
Amos.2.
AmosSuper tribusfceleribus Moab , &fuper
quatuornon conuertam eum ,eo quod incenderit
offa regis idumea ufque ad cinerem.In quo vt
Hierony.
Hieronymus ait oftendit fe Deus omniu
creatorem , qui iniuriam gentilis populi
contra gentilem regem Idumæum filicet,
vlcifcitur. Quod fi punit Gëtilē, qui odio
gentile habuerit, etiam defunctum : quo-
modo puniet Chriftianos qui odio habēt
Matth-5. inimicos fuos contra præceptum illud :Di
ligite inimicos ueftros.Item effe ficut cinere
Malac.4. fubpedibus.Eft omnino perire , fic de im
piis dicitur apud Malach.Cu fuerint impij
2. Pet. 2. ficutcinis,fubplanta pedum ueftrorum.Et Pe-
trus ait:Ciuitates Sodomorum in cinerem redi-
gens. Vndead mortis memoriam , & ad
propriæ infirmitatis cognitionem,fepe in
fcripturis homo cineri comparatur. Sic
Regula. Abraham ,Loquar ait,ad Dominum meũ , quá
Gen. 18.
uisfim puluis, & cinis. Et Iob. 3. Memo-
Sap.2 .
ria ueftracomparabitur cineri, & fapiens ait:
Ecclefi.10. Extinctus cinis erit corpusnoftrum. Et in Ec-
Ifai. 33. clefia: Quidfuperbis terra & cinis.Itē in Ifa .
Erunt populi quafi de incendio cinis.Ideo in fe
ria.4.cineru in memoria mortis & pœni
tetiæ fignum Ecclefia cinere fignat fide-
lium froutes.
4 In cinere ponere lapides altaris,lucorű
& temploru, eft idolatria deftrueregētiū,
quodfacturos Apoftolos prædixit Efai. Efal. 27,
Superhisdimittetur iniquitas domus Iocob. Et
ifte omnisfructus eius,ut auferatur peccatu eius
quiapofuitomnes lapides altaris , ficutlapides
cinerisallifos.Non ſtabunt luci:& delubra.vbi
Hierony.
Hiero.præteritu poluit,pro futuro ponet
interpretatur. Vt fit fenfus. Dimittetur
peccatu Domui Iacob,Crucifixionis Chri
fti,quia per filiosfuos Apoftolos deftruct
lapides idolatriæ gētiū in toto orbe , trini
tatis notitia introducens juxta illud Mat- Matth,vlt!
th.Euntes docete omnesgentes, baptizantes cos:
innomine patris & filij & fpiritusfancti.Eo-
dem modo Cyrillus qui ad hoc allegat il- Cyrillus.
lud Rom. 11.Cum plenitudo gentium intra-
uerit tunc omnis Ifraelfaluusfiet.
CAPVT 1XXXVII.
Circuncifio , ircuncidere .
IRCVNCIDERE dicitur He-
Cbraicè Mol.vt habes Gen. 17.Circu ‫מול‬
cidetur ex uobis omne maſculum..
Circucifio vt (inquit ) damafcenus erat I
abcifiopraputij,ideft pelliculæ fummita Damafcen.
tis,mebrivirilis ,in fignü diftinctionis If-
raeliti populi à gétibus, ex pacto Deifa-
&to cu Abraham Gen. 17. & cũ pofteris Gen.17.
eius,vbi precipiebatur:Infans octo dieru cir
cücidetur. Hoc pręceptu filius Dei obſer
uauit quãdo : Vocatum eft nomen eius Iefus, Luc.a.
ideft Saluator,vt oftéderetur, ipſum eſſe
cuius virtute circuncifi remiisionem origi
nalis peccati recipiebant.
Quomodo auté circucifio peccata dimit
2
teret & gratia conferret iuftificante quæ-
rut doctores in 4.fent, Certuauté eft re-
miflone originalis paruulis cotuliffe cum
gratia iuftificate,adultis verò etiã actualia
remififfe, vt afferit D.Tho. 3.p.q.71.ar.4. D.Thom.
ceteru difficultas eft, An virtute operis o-
perati ipfi' circucifionis , an verò ex folo
pacto diuino hoc fieret? De quo quidquid
ali, fenferint, fententia D.Thom. magis
mihi probatur loco citato. Videlicet non
virtute quidé circucifionis , operis q aiūt,
operati.fed ad prefentia eius, virtute pa-
&ti diuini, ex fide Chrifti,& propter meri
ta eius preuifa gratia conferri confueuiſ
fe, Quia vt definitu eft Concilio Florenti Cócil . Flor.
no & Tridentino fola noue legis facrame Con, Trid,
ta efficiunt quod fignificat,ideft gratia, ve
tera verò non item. Vnde Gal. 5. Si per
legem iuftitia gratis Criftus mortuus eft.
Eft
 CIRCVNCISIO .
Con.Araufi Et Concil.Araufiano Can. 16. & 2 1. di-
citur. Si fecundum legem alicui continge
ret iuftitia , fine caufa & fruftra Chriftus
loan:1:
veniffet , vt moretur. Sic Ioan ait : Lex
per Moyfem data eft :ueritas autem & iuftitia,
per Iefum Chriftumfacta est.
3 Cæterum rogare quis poffet quare fo-
Jis mafculis data fuerit circuncifio, cum fæ
minæ quidem non minus quam mares in
originali peccato nafcantur? Ad quod ex
pedita refponfio eft : propter peccatum
Adæ pofteros eius in originali concipi,
non propter mulieris culpam : quæ licet
peccaret , virò fine peccato perfeuerante,
immunes plane à peccato nafceremur.Vn
Rom.s:
de in Epift.ad Rom . Legimus, per unum bo-
minempeccatum intrauit in mundum. Quam
obrem non fæminis quidem , fed viris in
dicta eft circuncifio. Habebant autem fæ
mellæ remedium fuum : videlicet oblatio
nem , qua Deo ficut in lege nature offere
bantur,quo etiam remedio faluari pote-
rat in lege puer, qui fine circucifione forte.
Hugo Vict. ante die octauu moriebatur. Quia vt Hu-
go tenet, non licebat illis octauum diem
à lege præfcriptu præuenire , ficut neque
hodie Iudæiprçuenire audent. Vnde non
Magifter Se erat in hoc,quod Magifter in.4.dubitaret.
ren tia.
Circuncifio ergo lege præcepta , cum
4 effet opus falutis , non erat inter opera fer
uiliaconnumeranda , ideo in Sabbato fie
bat , fi Sabbatum quidem effet octauus
dies natiuitatis . Eadem quoque ratione
cum Dominus corpora fimul animas que
fanaret, non violabat diem Sabbati, quam
uis in Sabbato curaret : quod ignorantes
Pharifæi ftulte damnabant filiu Dei ideo
Joan, 7: dixit eis : Propterea Moyfes dedit uobis circun
cifionem. Nonquia Moyfi eft circuncifio,fedex
patribus.Siergo homo circuncifione accipit in
Sabbato,ut nofoluatur lex Moyfi, mihi indigna
mini,quia totu hominē faluumfe in Sabbato?
Quod ita explicat Chryf, & Cyrill. vide
Chryfoft, licet cu circücifio no fit ex Moyfe , vt po-
Cyrillus.
te quæ multo prius qua ille nafceretur, da
ta eft Abrahæ, nihilominus tamē no vio-
lat lege de obferuatione Sabbati, quamuis
fiat in Sabbato, multo ergo minus miracu
lofum opus à mefactu in Sabbato , violat
lege Moyfi. In circucifione quippe vna
fola ratio milita , falutis animæ pueri , in
meis auté miraculis pluresplane rationes
funt. Quia fupernaturali virtute fiūt, & in
falutecorporis & animæ , & à Dío legis.
299
Circucifio dicitur ab Apoftolo fignacu
lu iuftitiæ fidei,vbi Hiero.Signaculu ( in-
quit) accepit illius iuftitiæ qua eius fides 5
cuadhuc praputiatus effet meruit.Perfe- Rom.4.
eta enim fuit fides eius:ita vt fignaculum Hierony,
mereretur.Semper enim res plena figna-
tur, Hæc ille. Alludit autem ad Epifto =
lam , librum , picturã,& fimilia , quæ cum
perfecta fuerint ab autore fignatur. Hinc
probat Apoftolus fidē & iuftitia Abrahæ
ante circücifionemfuiffe præftantem : ne
que ab ea fubinde dependiffe vtpote an
tiquiore illa,& fic effe credetiu patre,tá in
incircucifione qua in præputio . Sic expli
cat Chryfoft.Theodoret.Theophy . & D.
Tho.quiaddit in comētariis , circunfione
vitra fignüfuiffe quoque iuftitiæ Abrahæ Chryfoft.
duobus modis. Quia credebat peccatu à Theodoret,
Theoph.
Deo remitti, & refecari, ficut fuperflua ca
to refecabatur. Præterea fignü erat multi
plicationis feminis fui ficut ftellas cæli,
fecundum promiffa Dei , quia refecatio
praputi ad generatione iuuat. Denique
fignü erat Chrifti ex eius femine pura car
ne & ab omni fuperfluo munda nafcituri.
Cicücifione aliqui etia cum lege gratiæ
neceffaria putabat ad falute Apoftolis ad
huc viuêtibus.vt legimus Act. 15. fed cō 6
trariu in Cöcilio tuc Apoflolico, decretū
Act.is.
eft.Ita tame vt aliquo tépore dum adhuc
Synagoga cuhonore fepeliretur , circuci
fio Iuda is no quidē vt neceffaria, fed ad
corü confolatione permitteretur:gêtibus
autem nullo modo indicta eft : vnde. 1 :
Cor. 7. Circuncifio (inquit) Apoftolus :ni- 1.Cor.7.
bil eft ,& præputiu nihil eft ,fed obferuatio ma
datorü Dei.Ite circuncifus aliquis vocatus
eft.no inducat præputiu:in præputio ali-
quis vocatus eft,no circucidatur. Preterea
Getilibus fcribit Paul.Ecce cgo dico uobis, Gal.s
quema fi circücidamini , Chfs uobis nihil pro
deft.Super que locû Hiero.poteft ( inquit) Hierony.
aliquis dicere contrarius eft hic locus illi,
quod Rom.2.fcribitur : Circuncifio quidem Rom, 2 .
prodeft,fi legem cuftodias,Quod hac reſpon
fione foluitur,illud ad Romanos fcribi lu
dæis ad fidem conuerfis , qui inter genti-
les erant, & hoc egit Paulus vt neuter po
pulus offenderetur, hoc eft vt gentiles no
circunciderentur, nec Judæi præputiù ad
ducerent. Ad Galatas autem folum lo-
quitur his qui crediderant ex genti-
bus , &c. ideo fub dit. Nam in Chriflo
Iefu neque circunfio aliquid ualet , neque
Pp 3
præpu-
 CIRCVNCISIO .
præputium fed fides quæ per charitatem
operatur.Hæc Hieronymus . Secundum
hanc ergo regulam Paulus Timotheum ,
qui ex patre quidem Gentili, de matre Iu
dæa natus fuerat,circuncidit.No quia ne-
ceffarium effet fed caufa dicta.
7 Circuncifio infpiritu non litera pafsim
laudatur : quæ nihil aliud eft quam affe-
&tuum , & perturbationum mortificatio,
Rom.2 . & mundanæ præcifio confuetudinis : fic in
Epift.ad Rom.Non quæ in carne eft circunci
fio, fed circuncifio cordis infpiritu non litera,
cuius laus non ex hominibus,fed ex Deo. Vbi
D.Thom. D.Thom.duobus modis circuncifionem
cordis exponit ,vno modo vt fit illa quæ
fuperfi uas cordis cogitationes abfcin-
Matth.is, dit, de quibus Dominus Matth. 15. De
corde exeunt cogitationes præue , &c.
Alio modo circuncifio infpritu non lite-
ra eft fpiritualis intelligentia legis, non fe
cundum corticem literæ, quæ in ceremo-
niis tantum occupatur externis: fed in fpi
ritu fidei & charitatis Chrifti per legem
figurata. De qua fprituali circuncifione
prædixit Moyfes Deut . 30. Circuncidet
Dominus cortuum,& corfeminis tui , utdili-
gas Dominum Deum tuum ex toto corde tuo , &
intota anima tua,ut pofsis uiuere.Et Deut. 10
Circuncidite igitur præputium cordis ueftri:
Hier.4 . ceruicem ueftram ne induretis amplius. Item
Hiere.Circuncidimini Domino, & auferte pre
putium cordium ueftrorum uiri Iuda. Hanc cir
cuncifionem nos docuit Dominus , quan-
do circuncifus octauo die : Vocatum cft no-
I uc.2. meneius Iefus.Ideft Saluator,præfertim eo
ru,qui cordafua circuncidunt,iuxta quod
Matth.16.
poftea docuit dicens. Si quis uult uenire poft
me abnegetfemetipfum.
8 Circuncifionis minifter dicitur filius
Dei ,Rom. 15. Dico enim Chriftum Iefum mi
Rom.15.
niftrum fuiffe circuncifionis , ad confirmandas
Hierony.
promifsionespatrum.vbi Hierony.exponit
fufcepiffe Chriftü circumcifionem vt im
Matth.s.
pleret legem,vnde ipfe dixit: Non uenifol-
uere legem:fed adimplere. Secunda expofi-
Gloffa.
D.Thom. tio Hierony.Gloffe.D.Thoma & Lyrani
Lyran. veniffe Chriftum ad prædicandum lu-
dæis in propria perfona.ficut ipfe teftatur
Matth.15. Matt.15.Nonfum (inquit)miffus nifi ad oues,
quæ perierunt domus Ifrael. Quodverò fub
ditur iuxta promifsiones patrum , perin-
de eft atque fi diceret , ficut à prophetis
Ifai.65.
prædictum eft.Ifai.65.Et non audietur uox
eiusfortis , ideft extra Iudæam. & Zach.
Zach.9.
19.1ubilafilia Hierufale . Ecce rex tuus uenit ti-
bi. Quamuis Ambrofius & Chyfoftomus Ambrof.
extendant promifsiones patrum non folu Chryfoft.
ad Iudaos , fed etiam ad omnes gentes.
Sic enim promiffumeft Abraha :lafemine Gen.12.
tuo benedicentur omnesgenies.
Circuncifus minime fuit populus in de
9
ferto: ne forte perirent teneriores infan-
tes,cum nefcirent quãdo columna ignis &
nubis , cos ad iter agendum impelleret,
ideo poft annos quadraginta circumcifi
funt à Iofue in Galgalis cultris lapideis, Iofu,s.
in ingreffuterræ Promifsionis , Iordane
tranfmiffo.vbi Dominus ad Iofue : Fac tibi
cultros lapideos : circuncide fecundo filios..
Ifrael. Quod Lyranus intelligit, fac fecun Lyran!
dam folennem circuncifionem.Quia pri-
ma facta eſt Gen.17.ab Abraham ,poft il- Gen.17:
lam autem nulla alia folennis facta eft nifi
ifta.Nec valet obiectio Burgenfis quod te Burgenfis,
pore Abrahæ non dum erat Ifrael , fatis
enim fuit,vt in lumbis effet Abrahæ , ma
xime quia nulla folennis alia circûcifio fa-
&ta legitur in fcriptura facra. Neque myſte
rio caret circucifio duplex,vt Glof. notat. Gloffa
Prior enim facta eft per lege Moyfi, quæ fu
perfluas docuit perturbationes abfcinde
re. Pofterior verò in lege gratiæ cultris la
pideis imitationis Chrifti Iefu,de quo Pau
lus ait: Petra autem erat Chriftus.Qui datco 1.Cor.10:
filia p erfectionis.
Circuncidit Moyfes filium fuum in via IO
Agypti, de quo Exod.4.Tulit Sephora acu Exo,4
tifsimam petram circuncidit præputiumfilij
fui:tetigitque pedes eius & demifit eum , dicens
fponfus fanguinum tu mihies. Quia volebat
Angelus occidere Moyfem eo quod non
circuncidiffet Eliezer filium fuum , vt ex-
ponitAug in qq.fuper Exodum,& Theo Aug.
doretus, & Lyranus & Vatablus, ideo Se Theodoret:
Lyran .
phora videns Angelu euaginato gladio, Varablus.
circuncidit infantem , & proiecit præpu-
tium eius adpedes Moyfi, & tetigit eum ,
atque indignata quod fponfus ei fangui-
nis effet,recefsit abeo cum filiis in domum
Patris quod Moyfi perutile fuit: vt onere
vxoris exutus legatione diuina melius
apud Pharaonem , & expeditius fungere-
tur. Gloffa ordinaria Sephoram Ecclefiæ Gloffa
typum fuiffe dicit venientem ex gen
tibus,quæ recefsit à Moyfene-
que ceremonias legis
accepit.
CA-
 CIRCVNDARE .
CAPVT LXXXVIIJ .
Circundare.
‫הוג‬ IRCVNDARE dicitur Hebrai
Ccè in fcriptura Chog.
Iob . 2 6.Termi
num circundedit aquis .
Circundare eft vndique claudere,& cir
cum cingere.Sic legimus circundare ciuita
3.Reg.20. te vel inimicos, ideft obfidere. 3.Reg. 20.
8. & 4.Reg. 3.D. & alibi pafsim.In bonu
quoque accipimus circundare ciuitatem
2.Paral . 16. vel locum muris , vel munitionibus . 2. Pa
ral. 16. Et muro circundabat Rama. Item de
Matth.21.uinea in parabola Matth : Sepem circumde-
dit ei.Ideft populo Iudaico cuftodiam ad
hibuit Angelorum vt Hierony . exponit .
2: Circundate Sion prædicatione iuben
Pfal.47 tur Apoftoli Pfal.47 . Circundate Ston , &
complectimini cam narrate in turribus eius.
Janfen . Vbi quamuis Ianfenius & Vatablus He-
Vatablus. bræoru veftigiis inhærentes , hoc de ma
teriali Hierufalem , poft victoriam regis
Iofaphath dictum putent, vt circunfpiciat
inexpugnabiles muros eius & eam laudi
bus complectantur: fed nihilominus hi
ftoricus fenfus eft, vaticinium efle de Ec-
Matth.16.
clefia Chrifti: de qua Dominus : Et porte
inferi nonpræualebunt aduerfus eam.Quia ſe-
quitur:Quoniam hic eft Deus in æternum , &
infeculumfeculi, quæ phrafis æternitatem
denotat à parte poft, que materiali nequit
Hierufalem conuenire.fed illi, cui Domi-
nus dixit . Ecce ego uobifcumfum ufque ad con
fummationefeculi. Subaudi & poftea fine
Hierony fine fic explicant huc Pfal.Hierony.Aug.
Aug
Callodor. Cafsiodorus Theodorethus Euthy.Remi
Theodoret. gius Gloffa Lyranus & Genebrardus.Cir
Euthymius. cundate ergo Sion , eft idem quod : Euntes
Gloffa . s , docete omnes gentes & prædicate Euangelium
Remigiu
Lyran. omnicreature .Marc.vlt..
Geneb.
Circundare eft etiam protegere Pfal.
3 90. Scuto circundabit te ueritas eius , quod
Pfal.90 . Theodoret.de Ezechia rege prædictu pu
Theodoret. tat: qui confides in veritate Deide Ayfly
riis percufsis ab Angelo , triúphauit.Sed
alij de omni iufto in Deo confidete, latius
intelligunt:cuiveritas Dei, quæ nunq; fał
lit , fcutum eft ex omni parte circundans,
rous & protegens , recte verò vox Hebræa So
hera , cly peurotundu fiue parma fignifi
Ioan.14. cat , ita vt vel ipfe Deus qui dicit : Ego
fum uidueritas uita, fit fcutü iufticircum
circavelfidelitas eius & veritas promifsio
300
nis,qua promittit dicens Pfal. Sperantem au Plai1 .
tem in Comino mifericordiacircüdabit,& Ioã. Lyran.
Vatablus
.
16.Triftitiaueftrauertetur ingaudium . Item lanfen.
Luc.21.Capillus de capite ueftro non peribit. Geneb.
Sic exponit Lyr. Vatab.lanfen . Geneb. Hierony,
Hierony.Cafsiodo . Beda, Auguſt. & alii. Aug.
Cassiodor,
Circundare dicütur homine triftia , vel
Beda.
etia lata ,ideft cingere illu & abūdāter af
Bluere,Habacuc: Circüdabit te calix dextera 4
Domini.Quod regiprędicitur Baby loniæ, Haba.2 .
à Medis & Perfis deturbado : vt exponit
Hierony.Ite ad dece tribus Ifrael ab Affy Hierony.
Ofe. 7 .
riis capiendas dicitur in Ofea. Nunc circun
Pfal. 17 .
dederunt eos adinuentionesfua :Et Pfal.Circũ
lob.i6.
dederunt me doloresmortis. Sic Iob ait: Circu
dedit me laceisfuis, & in Thren. Circudedit Thre.3:
mefelle & labore,& c.& Pfal.Terrores tui că Pfal.87.
turbauerut me: circundederunt meficut aqua to
Pfal.29.
tadie. De profperis quoq; dicitur Pfal.Co
cidiftifaccü meum , & circudedifti me lætitia.
Quia poft poenitentia & faccum fuccefsit
Prophetæ lætitia de fpe venia,fic intelli-
Vatablus.
git Vatab.Lyra.lanfen . & Geneb, Quod Lyran.
etia quadrat cuctis vere pœnitentibus, itē lanfen.
illis qui propter Deutribulantur : quibus Genebrar.
Domin' dicit : Triftitia ueftrauertetur ingau Ioan.16.
dium .Myftice verò de Chrifto refurgente Hierony . :
Caffsiodor
conuulfomortalitatis facco exponut Hie- Gloffa.
rony.Cafsiodor.Glof.& Hugo Cardinali. Hugo .
Circudare fibi decore eft veſtiri more Lei lob.40.
qui quafi luminaribus cæli ornatur,fic Do 5
minus dixit ad Iob.Circüda tibi decore.Cir
cudari veftimētis falutis eft dona gratiæ.
iuftificatis recipere. Sic Ecclefia clamat.
apud Ifai. Induitme ueftimentisfalutis: in
damētoiuftitia circüdedit me.Sic exponit Hie Ifai.61.
Hierony
r . de Ecclefia baptizata iuxta illud : Quot 1.Cota. .
quot in Chro baptizati eftis Chrifti induiftis . Cyrillus .
Sic etiã Cyrillus Lyra . & Vatab. de gra- yran.
tia iuftificante.quæ eft veftis illa nuptia- Vatablus
Matth.22.
lis,fine qua damnari meruit , quiad conui
uium intrauit parabola nuptiarum .
Circudatur Ecclefia varietate fecudum
eideprafim in Pfal. Aftuit regina à dextris 6
tyiscircudala uarietate, Ideft variis & verfico Pfal.44.
lorib' indume is, quibus fignificatur varie
tas habituü intufaru virtutü: vt vult Ianfe.
vel de variis charifmatibus & gratiis datis
ferm.eft : dequib , Apoftol ?: Diuifionesgratia
1.Cor.12 .
rüfunt, de qute/press . Sicut exponut Aug.Aug.
Hiero .Theodoret , Lyra. & Geneb.Ite ge Hierony.
tiuconexio diuerfaru facit varietate iuxtaTheodoret,
illud :Multi, ab Oriente Occidente denient,
yran.
Genebrar.
Imo cum recens natus effet fponfus, varia Matth.8 .
Pp 4 hanc
 CIRCVNDARE .
hac vefte fponfæ cepit contexere,quádo :
Luc.2,
Paftoresuenerutfeftinates,& rurfus: Ecce Ma
gi ab Oriente uenerunt.Item Simeon & An-
Matth.z.
na prophetiffa.
7 Circundare virum foemina dicitur,
quando fola fine viri confortio concipit fi
lium Dei Hier. 31.Nouum creauit Dominus
fuperterram:fæmina circumdabit uirum. Ita
Hierony .
de virgine Deipara exponit Hierony.
quæ fine opere viri concepit filium Dei,
qui ętate infans,fed perfectione vireterat.
Luc.1 . Dequo Lucas:Spiritus fanctus fuperueni &
Matth.1. in te,& Matthæus :Inuenta eft in utero habens
Aug. de Spiritu fanéto.Sic explicant Aug. ferm .
Cyprianus. 5.de natiuitate Chrifti: Cyprianus fer. in
Lyran . natiuitate Domini.Item Lyranus hoc lo-
Vatablus. co, & Vatablus ,& R. Heccados hunc lo-
R.Hecca.
cum de Meſsia exponit.Fæmina circun-
dabit Ghibor.Ideft virum fortem ac po-
tentem.Eodem modo R.Hunna.vt refert
Galatinus. P.Galatinus lib. 7. de Arcanis cap. 14.
& lib.8.cap.2 .
8 Circundant Ecclefiam varij ordines fa
crorum hominum Deo miniftrantium fic
Zach.9. Dominus ait apud Zach. Et circundabo do-
Hierony. mum meam de his qui militant mihi , vbi Hie-
ronymus exponit circundabo Ecclefiam
meam,de his qui miniftrant inihi in variis
Matth.23. minifteriis,de quibus apud Matth : Ecce
ego mitto ad uos Prophetas,& Sapientes,&fcri
Luc. 6. bas,& Luc.6. Vocauit difcipulosfuos , & cle-
Luc.10 . git duodecim ex ipfis. Item:Defignauit Domi-
nus alios feptuaginta Duos. vel loquitur de
præfidio Angelorum de quibus Lucas: Et
Luc.2.
facta eft cu Angelo multitudo cæleftis exercitº.
Circundare eft interdum dolo vel frau
de alium lædere fic legimus dicentem Do
9
Ofeæ.11. minum apud Ofæam: Circundedit me in ne-
gatione Ephraim,er in dolo domus Ifrael,quod
Hierony, exponunt Hieronymus & Lyranus de vi
tulis aureis.quos adorare fecit Hieroboā,
affentientibus decem tribubus Ifrael,quæ
negabant Deum dolofe.Nam ore quidem
confitebantur,fed vitulis potius latria ex-
hibebant. Tales funt qui Deo pariter &
Matth.6 .
mudo feruire volunt: de quibus Matth.6 .
Nemo poteft duobus Dominis feruire.
10 Circundare collo equi hinnitu ,legimus
Iob. 39% apud Iob.Autcircundabis collo eius , fubaudi
equi : binnitu ? Quod eft proprietate equo
Lyran. dare vocis clarioris quæ fecundu Lyran.
procedit ex appetitufe ipfum manifeſta
di vel etiã ex appetitu generationis . Vn-
de recte transfertur ad prædicatores : qui
quod verbis docent,exëplo confirmant, &
tales apparent in fermone , quales funt in
opere.In quofenfu Salomon ait: Mifericor Pro.3.
dia ueritas non te deferant,circunda eas quitu
ri tuo , ideft fermone & cpere eas retine Matth.s.
iuxta illud: Qui autemfecerit& docuerit :hic
magnus uocabitur in regno calorum. II
Circudabutcu,fubaudi Behemoth : falices Iob.40.
torrentis,Iob.40 fub ty po Elephantis qui
fub vmbrafali cũ requiefcit, diabolus defi
gnatur qui inter homines otiofos & fine
truge, quales falices funt,per quietem dele Hierony,
&tatur,vt exponut Hierony. & Greg. hoc Greg.
Luc,IL,
loco vnde Dominus ait apud Lucam: Cum
fpiritus immundus exierit ab homine , ambulat
perloca aridaquærens requié,& non inueniens,
ait,reuertar ad domum meam, & c . inuenit ea
uacantem,ideft otiofam. I2
Circudare fibi legem Dei quafi coronā,
fummam denotat venerationê eius & ob
Iob.31.
feruantiam.Iob, 31.Et librumfcribat ipfe qui
tudicat,ut inhumero meo portem illum , & cir
cumdem illum quafi coronam mihi. Quia vt Greg.
(inquit)Greg filex fuper humerum recte
portatur in opere,coronat caput operan-
tis quafi diadema victoriæ , iuxta illud Matth.19,
Matth.Si uis ad uitam ingredi,ferua mandata.
Iniquitas calcanei mei circundabit me
Pfal.48.vide in Verbo Calcaneus.
¶ Quia circundediſti me carcere. Iob. 7.
Vide Career.
CAPVT IXXXIX.
Circunducere.
IRCVMDVCERE di
citur Hebraicè Sebab.Deut.
32.Circunduxiteum docuit,
Circunducere eftpercir
cuitum durere. Sic quando
rex aut imperatorâ militibus creabatur cir
cunducebant eum per caftra cutis accla
mantibus viuat rex..Reg.2.B. E contra 2.Reg.2 .
rio quoque circunducebantur ad fuppli-
cium malefactores in aliorum exemplu .
2.Machab.6.B. 2.Matth.6.
Circumduxit Deus olim populum If- 2
rael per defertu annis quadraginta:vt do-
ceret eum tolerare mala , & patienter fer
re. Deut. 32. Circunduxit eum & docuit & Deut.320
cuftodiuit quafi pupillam oculifui .Item pro
I.r
pter peccatum diffidentia, & pufillanimi
tatis.Num. 3 2.Iratus que L'ominus aduerfus Num: 32
Ifrael, circunduxit eum quadraginta annis per
defertum:
 CIRCVIRE ,
defertum:donec confumeretur uniuerfa genera-
tio,quæfecerat malum in confpectu eius.Deni-
Exo.13. quene reuerterentur in Ægyptu Exo . 13. 1
3 Circumduxit Spiritus Domini Eze.
Ezech. 37. chielem per campum mortuoru ofsibus
plenum, quæ coram oculis eius refurrexe
Theodo. runt.Neque vifio corporalis fuit vt notat
Lyra. Theodoretus , fed imaginaria & rurfus
Vatab. Lyranus & Vatablus non de refurrectio
ne mortuorum in die finális iudicij , fed
de liberatione populi Iudæorum à Baby
lonica feruitute intelligendum effe dicut,
Hiero.
idem ante eos Hieronymus tenuit . Item
Theodo: etiam Theodoretus , qui tamen putat re-
furrectionem mortuorum finalempropo
fitam fuiffe Prophetæ vt intelligeret faci
le futurum effe Deo captiuitatem populi
Joan. S relaxare , cui tam facile effet mortuos il-
los fufcitare. Vndeapud Ioann.dicit : Ve-
niet hora , & nunc eft quandó omnes qui in mo-
numentis funt audient uocem filij Dei , & qui
audierint uiuent , & rurfus : Omnis qui ui-
loan.11.
uit,& credit inme etiáfi mortuusfuerituiuet.
Circunducere mulieres à quibus fu-
4 ftentarentur mos fuit Apoftolis per totu
orbem predicantibus ,ne populos quibus
prædicabant grauarent, vnde Paulus : No
1.Cor.9.
habemus,inquit,poteftatém mulieremſororem
circunducendi,ficut cæteri Apoftol ? Quidam
dixerunt Apoftolos vxores duxifle cum
ad prædicandum pergerent, contra quos
Hieronymus fuper hunc locum fcribit.
Hierony.
Non dixit,inquit, mulieres ducendine de
vxoribus diceré putaretur ,fed circumdu
cendi per prouinciis , quæ neceffaria de
fuis facultatibus miniftrarent . Hæcil-
Ambr. le . Et Ambrofius mulieres ait , defide-
rio doctrinæ dominicæ , & virtutis cu-
pide Apoftolos fequebantur: & fumptus
miniftrabant , &feruitia , que fimul Chri
Haymo. ftum fecuta funt Luc.2 3.Idem Haymo,
Theoph. Theophylactus quoque foeminas locu-
pletes fuiffe ait, quæ miniftrabant Apo-
Theodo . ftolis , idemtenet Theodoretus, item Ly-
Lyranus,
Gloffa. ranus , & Gloffa. Fœminæ igitur huiuſ-
modi certifsimè credebant dicenti Do-
mino apud Mattheum : Thefaurizate uobis
Matth.6: thefaurosincælo,
Circun ferre,vide in verbo Mortifi
catio, & c. De qua Paulus : Morti-
ficatione Dni noftri Iefu Chri-
fti in corpore noftro
circumferentes .
-32 i.Cor.4.
CIRCVITVS . 38 i 97.
CAPVT Xċ
Circuire, Circuitus.
IRCVIRE circui
uit & circundedit He-
braicè diciturCog lob
26. Vnde circulus di=
citur Chogdicitur etiã ‫הוג‬
circuire lacaph. ག:
Circumire , & cir I
cundare differunt, quoniam dicimus Her
cules circuiuit terrain ,non autem circum
dedit , & anulus circundat digitum , non
autem circumit , circumire autem varia
fignificat . Aliquando enim idem valet
quod cingere 3.Reg. Vbi de Labio ma .
3.Reg.7.
ris fufilis ait: Sculptura ,fubterlabium circum
ibat illud: Ideft cingebat. Vnde & circuitus
in eodem fenfu , pro margine ponitur in
Exod. Vbide menfa panum propofitio- Exo.25
nis ait : Faciefq;fupra coronam per circuitum.
Significat etiam confiderare, fic in Gene . Gen.14
Egreffus itaque loseph ad terram Ægypti, cir-
cuiuit omnes regiones . Ideft cöfiderauit eas
dil geter,& luftrauit oculis : Eft etiam prę
terlabi:ficut de fluuio Geon,ideft Gange
fecundum probabilem fententiam dici- Genç.2.
tur:Circuibat omnem terram Heuilath . Ideft
Indiam præterlabebatur,neq; enim opus
eſt ad veritatem huius fententię ,vt totam
omni ex parte circumcingeret. Eft etiam
vagariad infidiandum ,ficut Satan Domi
no dixit apud Iob: Circuiui terram : & per job.i
ambulaui eam.Ideft Vagatus fum infidian-
do per eam quod quamuis circulum non
faceret , fed ad libitum tranfiliret verum
érat.
2
Significat etiam comprehendere per
effentiam,prefentiam , & potentiam, ficut
fapientia Dei dicit in Eccli. Gyrum cæli eir Eccl.246
cuiuifola. Quod duobus modis poteft in-
telligi,vel comprehendi cælum fummum
fola,fine indigentia 'alieni auxilij , & fine
minifterio Angelorum aut creaturarum,
& hoc quidem modo non excludit, quin
Angeli pofsint circuire omnes celos.Vel
quod probabilius eft fecundum Lyranu Lyran
omnem creaturam excludit quantum ad
modum comprehendendi per effentiam
gyrum cæli,& per potentiam, qua poteſt,
vbiq; cu patre,& Spiritu fanéto fola ope
Pp $ rari.
 CIRCVIRE .
rari.Quod quiaRegulus ille cuius filius in
firmabatur Capharnaum de filioDeinon
dun credebat,dixit ei : Defcende priufquam
Ioan.4.
moriaturfilius meus.Quamuis poftea: Cre-
didit ipfe , erdomus eius tota. Stilicet quod
ftans Chriftus in terra,gyrum cæli cōpre-
henderetfolus.
3 Circuitus aliquando fignificat quod
oculis luftratur , Gicut de Man dicitur in
Exod.16, Exod.Erat per circuitum caftrorum.Ideft in
confpectu caftrorum , fignificat etiam vel
affiftentiam honoris caufa, vel cuftodiam
corporis alicuius . Prioris exemplum eft,
Pfal.88 . Pfal. Deus quiglorificatur in Concilio Sandi9 –
rum:fupple Angelorum :magnus & terribi-
lisfuper omnes qui in circuitu eius funt. Ideft
qui reuerenter afsiftunt ei. Exemplum ve
2.Para,23. ro pofterioris,in Paral . Conftituitque omně
populum ,& c. percircuitum Regis. Ideft ad.
cuftodia Regis, denotat etiam errorem iti
neris , per longifsimos viæ circuitus Io-
fue.s.Defignat quoque infatiabilem no-
cendi cupiditatem, & calliditatem.
4 Vt explicant Theodoretus , & Gene-
Theodoret. hrardus illud Pfal.1 1.In circuitu impij am-
Genebr.
bulant , ideft omnem mouent lapidem vt
Pfal.11 .
noceant ,fic Pharifæi quando rogabant fi
Matth.22 . lium Dei : Licet cenfum dari Cæfari. Item
quando dicebant: Hec mulier modo depre-
Ioan.8. henfa eft in adulterio , vt anlam inde cape .
rent calumniandi, ficut alias pafsim , imi-
1.Petr.5 .
tantes Satanam , de quo Petr. 5. Aduerfa-
rius uefter diabolus ficut leo rugies circuit que
rensquem deuoret. In quo fenfu defatelliti-
bus Saulis quærentibus necem Dauid ex
Janfen. ponunt Theodoretus, Ianfenius, & Vata
Theodo .
blus, illud Pfal. Conuertentur ad uefperam,&
Varab,
Pfal.5 8. famempatientur ut canes, & circuibuntciuita-
Genebr. tem. Sed Genebrardus vaticinium putat
Hierony. effe de Iudæis per totum orbem difperfis
Auguſt. poft necem Chrifti , in qua expofitione
Gloff
Beda. confentiunt Hierony.Auguft . Gloffa , Be
da ,Haymo,Cafsiodorus fecundum quos
Haymo,
Cafsfodo. hoc loco circumire eft folicite quærere fa
lutein,in fine mundi per ciuitatem , ideft
per totum orbem ad vefperam , ideft in fi
nemundi.
Sic in bonum accipitur Canti. 3. Vbi
5.
Cant.3 . fponfa dicit : Surgamer circuibo ciuitatem ,
peruicos, plateas : quæram quem diligit ani
Gloff. mamea.Vbi Gloffa. Quæfiuit , inquit, plu
rimo labore mundo peragrato , philofo-
phorum fapientium verbis difcufsis,& ni
hil certum de via veritatis addifcere po-
CIRCVITV S.
tuit. Sic Ecclefia ex gentibus quærebat
fponfum, quæ quidem in Magis ab Orie
te venientibus Hierofolymam ad inqui
rendum Chriftü reprefentatur.Sed prius Matt. 2
fponfus occultis infpirationibus quafiuit
fponfam,& pulfauit eam , vt furgeret ad-
quærendu. Vnde Salomon ait defapien Sap.6.
tia quæ filius Dei eft: Dignosfe ipfa circuit
quærens.
Item in bonum dicitur, apud Efaiam, 6
Tyro ad Alexandro Magno deſtructæ,
& poftea tandem reædificata: Circuiciui- Efai.23:
tatem meretrix obliuioni tradita. Ideft quære
Deum per pœnitentiam vt cxponit Hie- Hierony.
ronymus,quod Tyrus fecit tépore Chri-
fi.vt Lyranus ait,quando conuerti cæpit Lyranus.
in Chananæa de finibus illis egreffa, fic iu Matt.15 .
git etiam Efaias : Et benecane, ut memoria tui
Jit.Vfque adeo autem bene cecinit Tyria
mulier Chananæa in auribus faluatoris ,
vt dixerit ei: O mulier magna eftfides tua,tūc
capic impleri in Tyro: Et erunt merces eius
fanctificatus à Domino. Quia hæc mulier fi-
de viua, & oratione humili mercata eſt
regnum cælorum.
7
Præterea de diligenti hæreticorum in Ezech.39.
quifitione dicitur.apud Ezech. Circuibunt
peragrates terram : cumque uiderint os hominis
ftatuent iuxta illud titulum, donecfepeliant illu
Hiero.
pollintores.Vbi Hieron. eligentur, inquit,
Vaticinium
Ecclefiaftici viri, qui hoc habeant fludij,
de Inquifi-
nequid in terra maneat fordium priftina-
run,& infra fi in aliquo loco os hominis , 1tione bereti
cæ
ideft duritiam hæretica prauitatis vide- ca prauita-
tis, &puni
rint remanfiffe , ponent circa illum titu-
tione.
lum,vt poftquam notati fuerint , qui hu
iufmodi funt,tunc vel emendentur, vel fe-
peliantur cum Gog.Hçc Hierony.Et cer
telicet Scytharumi Regemfuturum Gog
dixerimus, non tamen dubium eft , quin
hæreticorum protector futurus fit . Ideo
Catholici magis eu , & fatellites eius ca-
Mátth.7.
uere debebant iuxta illud Matth . Atten-
dite à falfis Prophetis, &c..
8
Circuibunt quærentes uerbum Dei,& non in
uenient.Legimus apud Amos.Quod Hic- Amos.
ronym. & Lyra.dici putant de Ephraim, Hiero.
Lyra,
& decem tribus Ifrael , quæ cum noluif.
fent audire Prophetas ,Eliam, Helifæum ,
& alios ,poftea funt ab Affyriis in Sama-
ria ta grauiter obfeffæ , vt quæfierint audi
re verbum,& oraculum Dei neque habe-
re potuerint.Quod etiam accidit habita-
toribus Hierufalem, quæ à Romanis ob- )
fella ,
 CISTERNA .
feffa, nullum à Prophetis oraculü habuit.
Matt. 23. bed impletum eft in illa, quod apud Mat
thæum Dominus dixit: Ecce relinquetur uo
bis domus ueftra deferta. Et certe fiti verbi
Dei mortui funt,qui audire noluerunt cla
f loan.7 : mantem. Qui fitit veniat ad me, & bibat.
9 Circuire in platea eft corü quos mæ-
Eccli.vlt. ftitia reddit inquietos,& follicitos, fic Ec
cle.Et circuibunt in platea plangentes. Quod
Hierony. in obitu mortui fieri notat Hieronymus,
ad cuius funus cognati , & amici circum
Eccl.39 . curfitant in platea, & lachrymantur . Sic
Ioan. 11. Eccli.ai Supra mortuŭ produc lachrymas , &
defuncto Lazaro: lachrymatus eft Iefus. Cir
cuire autem per fepes , fugientium eft , &
latibula querentium . Sic de captiuitate
Hier.49.
Ammonitarum à Chaldæis predicit Hie
reinias: Plangite circuite perfepes. Admo
res autem pœnitentium eft , & iram Dei
Luc.7.
fugere cupiétium . Sic mulier, quæ erat in
ciuitate peccatrix , plages circuibat per fe
Heb.11 .
pes, vfque dumftansfecus pedes Domini , fe-
pem humanitatis eius ,in qua lateret ,inue
nit. Denique fancti : circuierunt in melotis.
Ideft fugientes , vagati funt per loca defer
ta,latibula quærentes.
10 .
Circuire folebat circa altare vocifera
Pfal.26. tes adDeuqui hoftias immolabāt folēnes.
Sic Dauid feciffe dicit in Pfal . Circuiui &
Gencb .
immolaui hoftiam uociferationis.Vbi Gene-
Iofephus. brardus notat ex Iofepho li. 3. Antiquit .
cap.decimo tertio quædam fuiffe folenia
facrificia,quædam vero priuata: in folen-
nioribus refonabant tubæ , & Catica pla
lentium, de quibus hic loquiturPropheta,
in priuatis non item: Præterea Talmudi-
ci duplicia ponunt Kodafim , ideft ſancta
quædam fanétorum quibus erat folenni-
tas inftituta , in loco templi , & tempore
certo: alia Kalim fancta leuia, quæ offerri
poterat extra templum , vt agnus Pafcha
lis in domibus priuatis, fic & filius Deiin
loan.13.
Canaculo celebrauit feflu agni , &c . Sed
Lyra.
Lyranus exponit Circuiui, & immolaui ,
frequentando loca diuini cultus.Myfticè
Hierony.
vero Hieronym circuiui confideratione,
omnes creaturas ,& pro beneficiis cantica
Auguft.
gratiarum actionis edidi. Denique Augu
Gloff. ftin.quem fequitur Gloffa circuini prius.
circumfpiciendo nequid mali culpæ mi-
hi ineffet , ficut miles ante prælium om-
nia explorat , & deinde immolaui , fic
Matth.s: apud Matt . Circuire iubemur omnes cor
dis receffus ante oblationem : Si offers, in
302
quit,munus tuum ante altare, & ibi recordatus
fueris , quodfrater tuus habet aliquid aduerfum
te, ec . Vade prius , & reconciliare fratri
tuo,& c.Sic in Apoc.fancta animalia in cir Apoc.4.
cuitu plena funt oculis , vt omnia circus
pecte faciant,& præparent fe ad oratione
& ad facrificium altaris, ne ficut Iudas in
lethali communicent corpus Chrifti.
Circuire Goata dicitur Ecclefia Hie I I
rem. 31.Et adificabitur ciuitas , & circuibit Hiere.31,
Goata.Septuaginta pro Goata vertunt la- |
pides electos , & Hieronymus exponit Hierony.
effe lapides viuos iuftos &fideles , ecclefię
filios electos , quos circuit , & protegit
Ecclefia, vfque adeo , vt de tempore An-
tichrifti Dominus dicat: Sed propterelectos
breuiabuntur dies illi. Quod orando impe- Matt. 24.
trabit Ecclefia.
Circuire pro obfidere ponitur in 12
Apoc.Vbi de militibus Gog dicitur:Cir- Apocaly.
culerunt caftra fanétorum.Vide in verbo Ca
ftra .Et Pfalm . 1 17. in perfona Chriſti di Pfal.117.
cit:Omnesgentescirculerunt me.Quod idem
eft atque illud Pfal. Aftiterunt reges terræ, Pfal.2,
& principes conuenerunt inunum aduerfus Do
minum: aduerfus Chriftumeius.
CAPVT XCI
Cifterna.
ISTERNA He
bra cè dicitur Bor ‫כור‬
Exod . 21. fignificat ,
& fepulchrum Pfalm .
7. & Ezech. 3 1 .
Eft autem Cifter-
na quæ viua,ideft fca-
turientem aquam non
habet : fed imbres excipit per cannicu-
los in ftillicidio pofitos , in tempore vero
ficcitatis caret aqua,ficut illa in quam Io Gen. 37.
fephfratres coniecerunt. Solet etiã Aſta
te frigidam aquam feruare .Sic Hiere. ait, Hier, 6.
Sicutfrigidafacit cifterna aquæ,fuăfic ifti friz
gidamfecerunt malitiamfuam. Quærunt au-
tem expofitores , quare cum Dauid defi-
derare fe dixiffet in prælio bibere de ci Quæftio.
fterna Bethlehem, & tres viri fortes tran- 2.Reg. 23 :
feuntes per caftra Philiftæorum tulerunt
ei quam petierat aquã , noluit bibere? Ad
quod refpondet Angelomus antiquus Angelomus
autor
 CISTERNA ,
autor his verbis , Culpam concupifcentiæ
mactauit per pœnitentiam reprehenfio-
nis fuæ. Ideo libauit aquam illam Do-
nuino , Hæc ille. Vide autem profectum
Dauid qui de vxore aliena vfurpata vfq;
adeo compunctus remanfit , vt neq; aqua
bibere voluerit cum periculo militum alla
Match.3: tä,vt iuxta Matth. Fructusfaceret dignos po
nitentiæ . Et fibi quafi violentiam inferret
Matth.11. quia:Regnum cælorum uim patitur: & uiolen
Matt. 16.
urapiunt illud. Denique Dominus ait: Si-
quis uult uenire poft me, abnegetfemetipfum.
2 Bananias legitur in medio cifternæ
occidiffe leonem tempore niuis . De quo
2.Reg.23.
1.Para.11. Iofephus lib.7.Antiquit . cap. 1 2. fic ait.
Iofepho. Quadam tempeftate cum ningeret, in pu
teum lapfus incidit leo. Erat autem puter
orificium anguftum, & niue plenum, nul-
lum ergo egreffum videns leo rugiebat,
Bananias autem audiens beftiam procla-
mantem , dum iter tunc agerct,in puteum
defcendit,& baculo quem portabat in ma
nubeftiam repente proftrauit . Hæc ille.
Quamuis autem hoc fortitudinis opus ab
fcriptura laudetur, laudabilius autem eft,
& majus fortitudinis fignum iram extin-
guere , omnibus leonibus crudeliorem ,
maximè quando nuc niue iniquitatis om
nia replentur : Alioquin omnis qui irafcitur
fratri fuo,reus erit iudicio. Eft & laudabilius
Matth.'s . inueteratum odium profternere, iuxta il
lud:Diligite inimicos ueftros.
Rotafuper cifterna cofringitur per me
3
Eccli.12 . taphoram in mortehominis , de qua Ec
cli.Confringetur rotafuper cifternam, & reuer
Hierony. tetur puluis in terramfuam. Vbi Hieronym.
Gloffa. Gloffa ,Lyranus , & Vatablus , rotam in-
Lyranus, telligunt humanum caput,puteum vel ci-
Vatab.
fternam cor. Vtaute rota haurimus aqua
ita ex vitalibus cordis fpiritibus omnes
fenfus capitis vigorem hauriunt . Attrahit
enim caput à corde vires fpiritufque vita
les ,quod ceffat in morte . Hæc Vatablus.
Cæterum ficaput noftrum, quod Chri-
ftus eft, nobis per gratiam, & bona opera
referuemus,caput humanum etiam in pul
Luc.21 , uerem conuerfum gloriofe refurget , in cu-
ius fpem Dominus dicit electis : Refpicite,
leuate capita ueftra , quoniam appropinquat
redemptioueftra.
4 Cifterne difsipata dæmones per me-
Hier.2.
taphoram appellatur , & idola apud Hie
rem. Dereliquerunt me fontem aquæ uiuæ , &
foderuutfibi cifternas difsipatas,quæ continere
CITHARA.
non ualent aquas.Vbi Hierony. Gloffa,Ly Hierony,
Gloffa.
ranus,Vatablus , & Theodoretus , dicunt
Lyran.
Deum quidem comparari fonti viuas a Vatab:
quas fcaturienti bonorum omnium pe- Theodo.
rennium, Idola verò cifternis, que non ha
bent aquam nifi aliude prouenientem , &
fi fuerint difsipata hanc etiam perdunt,
fic idola pulchritudinem habent additi-
tiam, & hanc facile tempore perdunt.Ta-
les etiam funt mundani inimici Crucis
Chrifti quorum Deus venter eft, quiter-
rena fapiunt , fecundum Apoftolum, qui
voluptatibus , & bonis temporalibus fo-
diunt cifternas difsipatas, quæ continere
non valent aquam , víque adeo, vt diues
epulo poft mortem in flammis gehenne Luc . 16:
neque guttam aquæ habere potuerit , fed
de hoc fatis.
CAPVT XCII.
Cithara.
ITHARA Hebrai
‫כנר‬
cè dicitur in fcriptura Ci
nor Gene.4. Pater canen-
tium cithara.
Cithara inftrumentü I
eft muficum quod alio
no:nine Lyra vocatur,
quam Hieronymus afferit effici in modu Hiero.
Delta A. literæ cum chordis viginti qua
tuor,& per digitos variis vocibus tinulif-
que ictibus in diuerfis modis concitari.
Fuit autem Tubal pater canentium citha
ra ,& organo , in Genef.4. in Hebræo eft Gen.4
pro cithara Cinor , quæ vox in plurali
habetur Pfal. 137. Infalicibus in medio eius Pfal.137 ,
fufpendimusorgana noftra . Vbipro organis
eft Chinorothenu citharas noftras , fed.
vulgata pro eodem accipit organa , & ci-
tharas.Porro Gene. 4. Organa dicuntur
Hagab ab eo quod infuffiando redditur,
fonus. Decithara lege epiftola Hierony- Hiera
mi ad Dardanum de diuerfis generibus
muficorum , vbi habet quæ fupra retuli-
mus Tomo.4. Sed alia cithara duplo mi-
nor cft,de qua idem Hierony.fuper illud
Pfal.1321
Pfal.Confitemini Domino in cithara,in Pfalte-
rio decem chordarum pfallite illi.Sex dicit ha
bere chordas ,& in parte inferiori concaui
tatem ad fonum.Pfalterium autern conca
uum effe in fummo. Idem fuper eundem
Pfalmum
 CITHARA .
Augu Pfalmum docet Auguftinus .Vnde myſti
ce in cithara confitemur , quando carnis :
appetitum, & quinque fenfus mortifica-
Hiero.
Matth :16. mus,vt Hieronym.ait, iuxta illud Matt.
Siquisuultuenirepoft me abneget femetipfum.
Et inpfalterio pfallimus, quando conteni
luc.10. plationi vacamus, ficut Maria : Que opti-
2 mam partem elegit.
Quæri autemfolet quid fibi velit quod
1.Reg.16:dicitur : Quandocunque fpiritus
1.Reg.16.
Dominimalus arripiebat Saul , Dauid tollebat
citharam,erpercuciebat manufua,& refocilla-
Jofephus.
batur Sauler leuius habebat . De quo Iofe=
phus ait lib.6.Antiquit.cap. 10. Saul au-
tem quædam paſsiones , & dæmonia re-
pente comprehenderunt, fuffocationes ei
& anguftias inferentes , iufferunt autem
vt cum eum dæmonia inuaderent,aliquis
ftas fuper caput eius pfalleret,& hymnos
Beda.
diceret. Hac Iofeph,fed Beda fuper hunc
locum,neque putandum eft, inquit,citha-
ramillam quamuis dulcifsime reſonantë
tantæ potifle virtutis exiftere , vt fpiri-
tus pelleret immundos.Sed figurafanctæ
Crucis in cithara , dæmonis iam frange.
bat audaciam cũ Pfalmis pafsionis Chri
Ioan.12.
fti,de quo Dominus ait , apud Ioannem :
Nunc princeps buius mundi eijcieturforas.Idē
Angelomus Aqualis Bedæ notat Angélomus , dequo
latius lib.4.in dictione dæmon.
3 Prophetare in citharis, efticanerepro
pheticos Pfalmos , & cantica in citharis,
1.Para.25 . fic legimus,in.Para. Igitur Dauid & ma-
giftratusfegregauitfilios Afaph,er Heman, &
Idithum,qui prophetarent incitharis,& Pfalte
Lyranus: rijs. Vbi Lyranus, ideft prophetias cane-
rent, ficut explicant communiter Docto-
res.Hebræi verò dicunt confueuiffe quo-
quenonnunquam dum canerent , irruere
fuper eos fpiritum Domini. Nec mirum
cum per Caipham, quia Pontifex erat , lo
cutus fit Spiritus fanctus , ergo & hodie
Loan.11.
clerici fic attente , & deuote pfallere debe
rent,& orare vt fuper eos veniredignare-
tur Spiritus fan& tus:
4 Cithara per metaphoram proſperita
tem , & temporalem denotat confolatio=
Tob. 30.
nem . Sicut Iob inquit ,conuerfa eft in lu-
Etum citharra mea, ideft profperitas in ad
Beda.
Lyranus. uerfitatem, vt exponunt Beda , Lyranus,
Vatab & Vatablus . Hoc dicere potuit collegiu
loan. 161 Apoftolorum , quando præfentiam cor-
poralem filij Dei in pafsione perdide-
runt,de quo Dominus dixit : Sed quia hæc
303
dixi uobis, triftitia impleuit cor ueftrum .
Profperitatis quoque impiorum ci-
5
thara typus eft lob. a 1. Tenent tympanum, Iob.21 .
citharam,& gaudent ad fonitum organi :du-
cunt in bonisdiesfuos, & in puncto ad inferna
defcendunt . Idel profpere viuunt , & fine
anguftia in puncto moriuntur,ficut expo
nunt D.Thomas, Lyranus , & Vatablus , D.Tho,
Hinc quiefcere fonitum citharę eft finem Lyra,
venire profperitatis huius vita. Sic de Ty Vatab.
ro vaftanda apud Ezech.dicitur: Quiefce- Ezech.26
refaciam multitudinem Canticorum tuorum,&
fonitum cithararum tuarum . De fine quoque
mundi fecundum Hieronymum prædi- Hierony. Efai.24
cit Efaias : Quieuitfonitus lætantium conti-
cuit dulcedo cithara . Denique de voluptuo Efa.j.
fis, & mundanis dicit Efaias alibi :Cithara
Lyra, & tympanum in conuiuijs ueftris, &
opus Domininon refpicitis,& c. Quod vt Hie Hiero.
rony.ait illis quadrat qui delitiis occupati
ex creaturis non intelligunt creatorem,de
quibus Dominus dixit Apoftoli : Et hæc Ioan. 16;
facientuobis quia no nouerunt patrem neq; me.
Sic exponunt Cyrillus hic,Ambrofius li. Cyrill.
de Elia & Ieiunio.ca.5. & lib.de Naboth, Ambr.
Bafil.
cap. 3.Bafilius Homili.contra Ebrietatë
Origenes
Origenes lib.7.contra Celfum.
Citharain Dauidicis Pfalmis fere fem 6
per in bonufumitur pro inftruméto mufi
Pfal.42.
co quo Deo laudes canebatur,fic Pfa.42 .
Cofitebor tibi in cithara, & Pfa.i46 . Pfallite Pfal.146 .
Deo noftro in cithara, &c. In aliis vero fcrip
turis fanctis fepe cithara metaphorice fu-
mitur iufta hiſtoria pro mortificatione car Apoc.s :
nis,& pro martyrio,fic Apoc. 5. Et uiginti
quatuorfenioresceciderufuperfaciesfuas:ha- Primafius.
bētes citharas Dei. Sic explicat Primaf.Be Beda.
Haymo.
da, Haymo, Rupertus, D.Tho. & Gloſſ. Rupertus.
ideo Matt. 1 6.Dominus ait:Siquis uultue- D.Thom.
nire poft me,abnegetfemetipfum,& tollat Crum Matt.16.
cemfuam.ec.Sed alij hunc fenfum myfti . Gloff.
Lyra.
cum putant iuxta hiftoriam vero Lyran. Andræ.Cef
& Andreas Cæfarienfis citharas dicunt
effecantica diuinæ laudis, & phialas ora
tiones.Quod fi ab his quæras quare hym
ni quibus fancti laudant Deum magis ci-
tharis quam aliis inftrumentis muficis co
parentur, maximè cum comparari Pfalte
riis poffent quæ in fuperiori parte conca-
ua furfum edunt fonos qui plane calico-
lis magis congruunt nihil refpondent ta Apoc. 14,
men .Ioannes intota Apocalypfi de pfal- .. ‫ד‬
teriis nunquam meminit,de citharis verò
frequenter . Nam & illa centum quadra
ginta
 CIVITAS .
ginta quatuor millia virginum in citharis
Apoc:14.
Apoc.15 . rurfus Apoc.
canebant canticum nouum , & rurfus
15.Etuidi tanquam mare witreum, & c. Creos
qui uicerunt beftiam , &c. ftantesſupra mare uil
treum habentes citharas Dei . Vbi de electis
qui vicerunt Antichriftum fermo eft, quif
ftantfupra mare vitreum , ideft ſuper ba-
Victorinus .
ptifmum vt exponunt Victorinus, Beda,
Beda.
Haymo. Haymo , D.Tho .& Gloffa,&c . Et habent
D.Tho, citharas Dei, quas fignificare dicunt mor
Gloff.
tificationem Chrifti in corpore fuo, & cá-
tanthy mnos gratiarum actionis pro vi.
toria. Deniq; cithara gaudium eft in cæ
& nocrudelitatis fuit,vt hæretici Manichæi
Matt s lo pro tribulationibus toleratis in terra,
Luc.6 . in gloriam Dei ,de quo Matthæus , & Lu
cas : Beati eritis cum maledixerint uobis homi
Ioan,i6. nes, e. Gaudete & exultate , quoniam merces
ueftra copiofa eft in Cælis.Item Ioan . Trifti-
tia ueftra ucrtetur ingaudium.Et Lucas : In pa
tientia ueftra,pofsidebitis animas ueftras.Alio
quin fiquis hanc expofitionem fecüdum
Hierony traditionem patrum Hiero .& Aug.fuper
Auguft. Pfalmos , & Greg.fuper Iob,atq; aliorum
Grego .
latinorum patrum fuper explicata nobis
Apocal.loca non recepit , reddat rationē
quare de citharis potius Ioannes mentio-
ne fecerit, quam de Pfalteriis vt dictú eft,
aut acquiefcat expofitioni fanétorum .
CAPVT XCIII.
T Ciuitas , Ciuis.
IVITAS dicitur.
. ‫עים‬ Ait,pery & in plurali
‫ערים‬ hebraicè legiturAarim
Num. 35%
Ciuitas eft collecta:
multitudo eodem iure.
viuentiu, legibus firma
&ftabilis . Aliquãdo ve
ro fumitur pro ciuibus,& interdu pro lo-
co habitationis . Primus auté Cainhoc in
Gene.4.
mudo edificauit ciuitate Gene.4. de quo
Grego .
# Iob, zz, Greg.fuper illud Lob.2 2. Fluuius fubuertit
fandametum eius.Primus inquit,Cain ciui-
tatem conftruxiffe defcribitur. Quia ipfe
in terra fundamentum pofuit, qui à folidi
tate eternæ patriæ alienus fuit , è contra
rio verò Dñs omnium dicebat,filius aute
Luc.9. hominis non habet vbi caput ſuum recli-
Luc.10.
net.Et opushabuit : Vt mulierquædam Mar
tha nomineexciperet eum indomum fuam.
2
Ciuitatis oppugnadę lex præfcribitur
populi Ifrael Deut . 20.Et primü fi ciuitas Deut. 20.
no effet de promifsis populo, in terra pro
mifsionis:Si quando inquit , accefferis ad ex-
puganduciuitatem ,offeresei primum pacem , fi
receperit,& aperuerit tibi portas,cunctuspopu
lusquiineaeffaluabitur, &feruiettibi. Si au-
tem foedus inire noluerit, tradiderittibi Do-
minuseam,percuties omne mafculină în oregla
dij. Deinde de ciuitatibus eide populo da
tis interra promiffa iubet, ne paccin offe-
rant fed omne mafculum occidāt. Quod
garriunt,fed iufto Dei iudicio facti , qui
getes illas ad poenitentia expectauerat, &
tempus exigende poenæ definierat.iuxta
Gen.is,
illud Gen.15.Nec dum enim coplete funt ini
quitates Amorrbeorum . Sic & Dominus'di
xit Pharifæis apud Matt . Implete menfura Matt, 23.
patrum ueftrorum.Quafi diceret tune iuftas
dabitis poenas,nec crudelitati quidem im
putabitur mihi .
Ciuitati parcit Deus peccatrici propter 3
paucos iuftos Gen. 18. vbi de Sodomis à Gene.18,
Domino igne vaſtandis, dixit Abrahá: Si
fuerint quinquaginta iufti in ciuitate peribuntfi
maule Et procefsit interrogando , vfq; ad de
cë iuftos de quibus Dís dixit: Non delebo
propter decem. Notat autem Lyran.decem Lyra.
facere populu: & ad elementiam pertine
re propter populam minore, maiori par-
cere.Propter duos auté veltres aliquado
negatDeus veniam intègre ciuitati apud
Hiere. Si fteterint Moyfes, Samuelcora me Hiers !
Ezech.14
no eft anima mea ad populu iftum.Et in Ezec.
Etfi fuerinttresuiri ifti in medio eius, Nor,Da
niel, Iob , ipfi iuftitiafua liberabunt animas
fuas,& c.Sed necfilios,necfilias liberabūt,&c.
Rarò autem propter vnum iuftü populo Exo.
32.
parcitur quauis aliquando propter Moy
fem fexcentis millibus pepercit Deus. Vn Ambr.
de Ambr.di, de Abraha Difcimus inquit
ex hoc loco , quantus murus fit patriæiu-
flus, propter quem vniuerfæ parcitur ciui
tati.Hæc ille.Ideo vnus aliquando iuftus Hier.1.
ciuitas vocatur Hier. 1.Pofuite in ciuitatem
munică . Et de fingulis Apoftolis, & fanctis
Matth , sa
Doctoribus dicitur: Non poteft ciuitas abſcō
di,jupra mostěpofita. Quia ficut ciuitas fuos
ab hoftibus,& ab iraDei defendunt.
Sex ciuitates refugij in lege veteri de 4
fignabantur quo fe reciperent , qui non Deut, 19,
odio,fedcafu hominem occidiffent Deut. Num. 35 .
19. & Num. 35. Ex his tres crattranslor
danem
ப
CIVITAS .
danem, & totidem citra. In lege verò gra
tia loco harum ciuitatum fuccedunt om
nia loca facra, in quo fplendet mifericor-
dia diuina , item quia olim vnum erat in
orbe templum Iudæorum, quo non pote
rant omnes confugere , ideo fex ciuitates
refugij locis aptis funt defignate:fed in le
gegratiæ,vt inquit filius Dei : Venit hora,
quando neq; in monte hoc, neque Hierofolymis,
Ioan.4.
adorabitis patrem , &c. Sed Ecclefiæ funt
vbiquefundatæ quia Deus vbique eft be
nignus,& mifericors quia alacrius parcit,
Matth 9. quã punit,iuxta illud quod Pharifæis di-
xit apud Matt. Euntes difcite, quid fit, miferi :
cordiam uolo, nonfacrificium.Ideo & adul
loan. 8.
teræ pepercit liberalifsime Ioan.8.itë mu
lierem peccatricem abfoluit , & tanquam
Lac.7. ciuitas refugij omne genus pœnitentium
complexus eft.iuxta illud Luc. Erant ap=
Luc.15. propinquantes ad lefum publicani , & peccato-
Pfal.86. res.Ita vt de illo in fenfu myftico dici pof
fit: Gloriofadictafunt de te ciuitas Dei.
Quiferuat legem Dei benedictus di-
5
Deu 1,280 citur in ciuitate. Quiaprofpere ei cuncta
olim ciuitatis ornamenta cedebant,& vr-
Lyranus, bana negotia,& diuitiæ,& proles , vt no-
tat Ly ranus , hodie vero cum tot paſsim
occurrat occafiones malorum in ciuitate,
folus ille benedictus reputabitur qui om-
nia vitat ciuitatis fcãdala,iuxta illud Mat
Matt.18.
th.Simanustua autpes tuus fcandalizat te ab-
fcinde eum & proijce abs te.
6 Ciuitas literarum legiturIofue. 15. Da
Iofue.Is.
birquæ prius uocabatur Cariath Sepher , ideft
ciuitas literarum.Quia vt notat Ly ran.ibi-
Lyran.
dem literæ quibus vtebantur olim Chana
næi fuerant inuentæ , vel quod probabi-
lius eft , ibi quondam ftudium floruerat
literarum,talis fait apud Agyptios Ale-
xandria,apud Græcos Athenæ, quamuis
literas in ciuitate Cariath Sepher inuētas
Plinius.
effe coniecturam facit quod Plinius li.7:
Hiftorię naturalis cap.57. literas,inquit,
femper arbitror Affyrias: alij apud Ægy-
Gellius,
ptios vt Gellius ait, alij apud Syros reper
tas volunt.Hac ille .Cóftat aute promif-
fionis terram fub nomine Syriæ ab autori
bus externis cöprehédi,vbi probabile eft
primuliteras effe inuentas, fed de hoc age
inus latius in verbo Litera quo remitti-
mus Lectore ne eade fæpiùs repetamus.
7 Ciuitatis plateas raro prædicatores , &
1.Reg.9. Prophetæ frequentant vnde 1.Reg.9.de
Samuele dictum elt Sauli: Feftina hodie ue
304
nit in ciuitatem.Quod vt notat Greg.fuper Greg.
eundē locum perinde eft atq; fi dicatur,fi
ftatutu tēpus tranfierit, ad contéplatione
recedet. Neq; in horis fuæ quietis verbis
externis,aut actionibus intendet, fic ergo
ftatuendæ funt nobis horæ minifterij , vt
breuiterperfifla mus in opere, &feftinan
ter redeamus ad oratione. Hæc Greg. Sic
filius Dei in die pradicabat , & poftea Luc.6.
eratper noctans in oratione Dei ,
8
Ciuitas Dauid appellatur Sion , quia
cum primumille creatus eft rex fuper om
nes tribus Ifrael , expugnauit Sion arcem
Hierufalem : quæ ab eotempore vocata
eft ciuitas Dauid. 2.Reg.5.8. 3. Reg.2.2.Reg.8 .
b. 3.a.8.a.9.d.11.g. 15.b. 2.2.g.4 . Reg.
8. & alibi paffim. Vbi notandum omnes
fere reges tribus Iudæ fepultos fuiffe in
Sion ciuitate Dauid , vbi ille conditus fue
rat.Eft autem ars Sion typus Ecclefię Ca
tholicæ,quam Petrus verbo prædicatio
nis expugnauit , atque ibi fepultus , fe-
dem fibi & fuccefforibus fuis delegit , ita
vt portæ inferi non præualeant aduerfus Matt. 16.
cam .
Ciuitates equitum condidit Salomo 9
fic legimus: Edificauit Salomon Gazer, &c. 3.Reg.9.
ciuitates equitum . Ideft vbi habitarent
equites & feruarentur currus, & arma bel
lica contra hoftes,vt exponitLyranus.ex Lyra.
redditibus etiam illarum ciuitatum , ale-
bantur equites prefidiarij tempore pacis,
vt notat Vatablus , Myftice vero ciuita Vatab:
tes equitum fignificant monafteria in Ec-
clefia ædificata , in quibus illi habitant,
quifuper equos confiliorum euangelico-
rum currentes pedes affectuum feparant.
à terrenis ,dicentes cum Apoftolo Petro :
Ecce nos reliquimus omnia , & fequuti fumus Mat 19.
t.
te. Iftifuntequites præfidiarij quiindu Rom . 13.
unt arma lucis . Et quibus Dominus Matth.16.
ait : Siquis uult uenire poft me , abneget fe-
metipfum : tollat Crucemfuam , & fequa-
tur me:
ΙΟ
Ciuitas palmarum vocatur Hiericho 2.Para, 28.
in 2.Paral. Quia vt inquit, Vatablus ibi Vatab.
erant excellentes palmæ fcilicet , in illo
deferto quod defcendentibus à Hierufa-
lem vfque ad Hierico late protenditur.
Et quia inter palmas latitare in infidiis la-
trones folent eft locus,ibi qui vt Hierony Hierony.
mus ait , in epiftol. ad Euftochium virgi
nem,diétus eft Adomim , hoc eft fangui-
num , quia multus in co fanguis crebris la-
tronum
 CIVITA S.
tronum incurfibus fundebatur. Vndefi-
Luc.10.
lius Dei inparabola Luc.fatis apte dixit:
Homo quidamdefcendebat à Hierufalem in Hie
rico, incidit in latrones . Myftice verò
in itinere ciuitatis palmaru latrones funt
in infidiis , quia ieiuniis , & orationibus
ad palinas victoria properantibus d-
mones infidiantur , quorum princeps ip
Matth.4.
fum Dei filium tentare aufus eft. Sed ille
deuictis tentationibus Satanæ, & fibi pal
mam triumphi , & nobis victoriam pro-
meruit.
ΙΙ Ciuitas fan&
ti,& fan &ta, & fanctifica-
Efai.45- ta , vocatur Hierufalem Efai.45 . &. 64.
Eccl.24. &.52 . Daniel. 3. 2.Efdræ. 1 1.A.Eccl.
24. Vbi fapientia dicit : Et in ciuitatefan-
Matth.4.
Atificata fimiliter requieui. Et Matthæ. 4 .
Et affumpfit en diabolus infanctam ciuitatem.
Sic autem appellabatur propter tem-
plum , quòd ibi tantum vnicum erat, quo
ex toto terrarum orbe Iudæi religionis
caufa confluebant , & ibi lex Moyfifer-
uabatur,& facrificia fecundum legem of-
ferebantur.
1 2 Eadem ratione vocabatur ciuitas Dei
ludit.3. Iudith. 13. Thob. 3.Pfalm. 8 6.fed ma-
xime propter myfteria Chrifti , quæ ibi
celebranda erant qualia funt pafsio , re-
furrectio , miffio Spiritus fancti , initium
Ecclefiæ primitiuæ , quod de illa prædi-
Efai.1.
xit Efaias : Poft hec uocaberis ciuitas infti,
Hierony.
urbsfidelis,Sion in iudicio redimetur. VbiHie
ronymus . Hæc perfpicuè de Ecclefia
quæ in Dominum creditura erat prophe
ticus fermo complectitur, vocabitur au-
tem ciuitas iufti, ideſt Domini faluatoris.
Sed vbi vulgata vertit vrbs fidelis , Sept.
tranfulere metropolis , quod de totius
orbis capite fatis apte prædicitur , ideft,
de Ecclefia Catholica vt exponit Proco=
pius. Sic & Chryfoft.Hom . 37. in Matt.
21.& certe Ecclefia Romana, & Metro-
polis, eft & fidelis , vtpote quæ nunquam
hæreticorum erroribus fuerit maculata,
neque inaculanda credatur , iuxta illud
Matt.16. Matth. Porte inferi non præualebunt aduerfus
eam. De eadem Ecclefia intelligitur illud
Efai.60 . Efai.60.Et uocabunt te ciuitatem Domini, Sič,
Hiero.
fancti Ifrael,vt exponunt Hierony. Cyril-
Cyril.
Hier. 31. lus,&c.De qua Hiere.ait:Adificabitur ciui
Zach.8. tasDomino,& Zach, Et uocabitur Hierufalem
ciuitas ueritatis, mons Domini exercituum, es
monsfanctificatus. Quod licet de Hierufale
Hiero.
materialipoft Babilonicam feruitute Hie
ronymus, & Lyranus exponant , nihilo- Lyran.
minus tamen intelligi de illa non poteſt,
antequam Chriftus veniret in mundum.
Quia tunc in Hierufalem errores erant, fi
Efai.1.
cut dixit Efa.Argentum tuu uerfum eft infco-
riam.Quod fatis Dominus oftendit, quan
do dixit Saducæis : Erratis nefcientesfcriptu Matt.22 :
ras neque uirtutem Dei,Matth. 2 2.Ité quan Matth. 5.
do ait: Audiftis quia dictum eft antiquis,diliges
proximum tuum: odio habebis inimicum tuu.
Quod in tota quidem lege non reperitur.
Et rurfus: Irritumfeciftis mandatum Dei,pro- Matth.15 .
ptertraditionem ueftram. Sed intelligédum
eft tuncHierufale fuiffe plenius ciuitatem
veritatis,quádo vt notat Rupertus, & Va Rupertus,
Vatab
tablus Chriftus prædicatione fua repulit
eius errores dicens apud Ioan.Egofum lux loan.8.
mundi , quifequitur me non ambulat in tenebris,
fed babebit lumen uite.Et quando in die Pen
tecoftes:venit Spir tus fanétus fuper Apo
ftolos in linguis igneis , & plantauit in ca A& t . 2.
primitiuam Ecclefiam : quæ 1.Timo.Eft 1.Tim.3.
columna, firmamentum ueritatis . De quo
vide in verboHabitare .
Quod verò diximus Pfalm . 86. voca- 13
tam effe Ecclefiam ciuitatem Dei . Vbi Pfal.86.
Propheta dicit : Gloriofa dictafunt de te cin
uitas ei. Vatablus cum quibufdam He- Vatab,
bræis de materiali Hierufalem dictum
effeputat. Sed è contrario Theodoretus, Theodo.
Lyranus & Genebrardus demonftrant , Geneb.
non poffe de illa terrena quidem intel- Lyranus.
ligi , fed de Ecclefia Chrifti militante , &
triumphante . Quia poft prædicta ver-
ba ponitur in Hebræo , fela , quæ dictio
æternitatem indicat à parte poft, vt dixi .
mus libr. 1.in verbo Alternitas . Idem te-
Hiero.
nent Hieronymus , Cafsiodorus , Beda, Cafsidor.
Haymo, Remigi.& Gloffa.Deinde in fi- Gloffa.
ne huius Pfalmi dicitur: Nunquid Siondicet Beda.
homo, er bomo natus eft in ea, &c.Conftat au Haymo:
tem Chriftum non fuiffe natum in Hieru Reinigi.
falem , fed in Eccleſia , quæ ab Abel iufto
capit , fic intelligunt Hieronymus , & Hiero.
Theodoretus , quod ifte nimirum homo Theodo
qui natus eft in ea,fit qui fundauit cã altif-
fimus. Quamuis legat Theodoretus ma-
ter Sion , fed Græce vt notat Hierony-
mus non eft ματης ideft mater,fed µRT
Ideftquid ,vel nunquid . Præterea Hiero.
ad veritatem Hebraicam vertit : Ad sio au
tem dicetur uir & uir natus eft in ea.Quod ex
ponit Geneb.de viris infignibus, qui nati Genebrard,
funt in Sion,fed melius , etiã fi admitatur
Hebraica
 CIVITAS .
Hebraica verfio intelligenda eft:fecundú
fenfum , quem facit vulgata de Chrifto,
qui diciturvir & vir, ideft per excellentia
vir,in quo funt duæ naturę humana & di
Luc.1:
uina ,de quo Angelus ad virgine: Et quod
nafcetur extefanctum uocabitur filius Dei.
Eft autem illa repetitio homo homo , vel
Hierony. vir vir declaratiua, vt notat Hierony. fu-
Ezech.14 per illud Ezech. 14. Homo homo de domo
ifrael , ideft non quiuis homo ,fed homo
verè homo generofus & honeftus.
14 Ciuitas regis magni vocatur Ecclefia.
Pfal.47 Pla.47.Fundatur exultatione uniuerfæ ter-
re mons Sion, latera Aquilonis,ciuitas regis
magni.Quòd quamuis Vatablus, & Ian-
fenius de Hierufalem intelligunt materia
li : certius tamen eft de Ecclefia dici , quæ
A&
to.z.
in Hierufalem orta eft , quando Acto.2 .
Spiritus fanctus in linguis igneis fuper
Hierony.
Apoftolos defcendit. ita exponunt Hic-
Auguft.
Caffiod . rony.Aug.Caffiodorus,Gloffa, Theodo
Gloffa. retus Lyranus.& Genebrardus. Quia fe
Theodoret. quitur Deus fundauit eam in æternum ,
Lyran. Hebraicè Sela,quæ æternitatem denotat
Genebrarà parte poft. Fundata eft ergo exultatio-
ne vniuerfæ terræ , quia Porte inferi non
preualebunt aduerfus eam. Pulchrè quoq;
Auguft.
Aug.quadrare dicit Ecclefiæ in Hierufa-
Matth . 16. lem incipi,quod fubditur: Sic audiuimus ,fic
uidimus in ciuitate Domini uirtutum :quia fi
cut audiuimus in Prophetis , fic vidimus
Malach.z. impletum. Prædictum eft Mala. 2. Sta-
tim ueuiet ad templumſanctumſuum domina.
Luc.2.
tor, c. & impletum vidimus, Luc. 2 .
Tulerunt lefum in Hierufalem . Item prædi-
&tum eft nafciturum Meffiam in Bethle-
Mich.s
hem.Mich . 5.fic autem vidimus imple-
Matth.2.
Luc.z. tum,Matth. 2.Cum natus effet Iefus in Beth
Pfal. 107% lehem Iude. & fic audiuimus Pfalm. 107 .
Marc.vlt. Exaltarefuper calos Deus. Vidimus quâ
impletu, Marc.vlt.Et poftquam loquutus eft
eis affumptus eft incalu, & fic de fimilibus,
quomodo autem mons Sion , fit ad Au-
ftrum,& latera ciuitatis inferioris Hieru-
falem ad Aquilonem ,vide in verbo Aqui
lo,num.4.
Florebunt de ciuitate, ficut foenu terre,
15
Pfal.716 Pfal.7.De tempore Meffiæ fermo eſt
fecúdum omnes patres .Eft autemfenfus,
de ciuitate ciues florebunt in tanta copia,
ficut folet foenuterræ florere: quia vt no
Hierony
tant Hierony. & Auguft.à tépore Chi-
Auguft. fti innumerabiles in Ecclefia fanctitate
florerent ex omni tribu & natione. iuxta'
305
illud: Multi ab Oriente & Occidente menient, Matth.8.
& apud Lucam: Meffis quidem multa, & c . Luc. 10.
Deniq; in Apocal. Vidi turbam magnam, Apoc. 7.
quamdinumerare nemo poterat.
Fluminis impetus latificat ciuitatem 16
Dei Pfal.45.in fenfu myftico de cælefti
gloria fatis commodè intelligitur.iuxta li-
teram verò de Ecclefia militante ab Spi-
ritu fan&to irrigata , ficut exponunt Hie- Hierony.
rony.Aug.Theodor.Caffiodor. Gloffa, Auguft.
& Genebrar.Quauis non fit contemnen Theodoret.
Caffiodo ,
da expofitio corum , qui de terrena Hieru Gloffa..
falem dictum putat: interquos Lyranus . Genebrar,
Fluuium Iordanem intelligit . qui conuer Lyran.
fus retrorfum latificauit ciuitatem Dei,
ideft populum Ifraëliticum. Sed quia in
Hebræo, vt vertit Hieronymus habetur, Hierony.
fluminis diuifiones , Vatablus & Ianſen. Vatablus.
Ianfen.
putant effe Siloë , riuum qui præterlabi
tur Hierufalem,in quo hoftia lauari fole-
bant, & Angelus Domini defcendebat
in pifcinam Siloë apud Ioan. Et qui ingre loans.
diebatur primus poft motionem aquæfanusfie
bat à quacunque infirmitate , quod lætifica-
bat ciuitatem.Nihilominus tame de Ec-
clefia prædictum magis fufpicor. Vnde
apud Ioan. Dominus dicit: Si quisfitit, ue loan,7
niat ad me bibat, & flumina de uentre eius
fluent aque uiue.Sed vbi vulgata vertit flu
minis impetus lætificat , & Chaldaicus Chalde,
vertit. Populi velut flumina, & fatebre co
rum venient,& letificabunt ciuitate Dei:
Vbi de conuerfione quidem gentium ad
fidem intelligit. de qua Dominus dixit:
Multiab Oriente & Occidente uenient, Matth.8.
Ciuitas pro Hierufalem materialipo-
17
nitur multis locis , qui nobis notádi funt,
autaliquifaltem ex illis , nelector offen-
dat & dubitet fi Ifa : 2 2.Etfcifuras ciuita- Ifa.226
tis Dauid uidebitis Quod de Hierufalem
expugnationefab Chaldæis Lyranus & Lyran.
Varablus.
Vatablus intelligunt , fed Procopius , &
Theodor.de väftatione eiufdem fub Ro- Procopius.
Theodoret,
manis,quia Ifaias præmittit: Amare jlebo,
ficut & Videns iefus ciuitatemfleuir fuper Luc.19 .
illam. De eadem defolatione fub Tito &
Vefpafiano, exponit Hierony . illud Lai, IfHieron
a.6 . y.
Excæcacor populi huius , & c. ufquequo Do-
mine?&refpondit: Donec defolentur ciuita-
tes abique habitatore , & domusfine homine.
Sic etiã exponunt Theodor.Cyrill. &Eu Theodoret.
feb.lib, 2.de demöftrat.c . 38.neq; audie Cyrillus.
Eufebius,
dus eft Vatablus , qui de captiuitate fub Vatablus,
Chaldeis hoc intelligit. De eode excidio !
fub
 CIVITAS .
füb Romanis dicit Ifa . Ciuitatemfublimem
Ifa. 26.
humiliabit,humiliabit eam ufque ad terram,
detrahet cam ufque ad puinerem. Vnde fatis
Luc.19. aptè Dis dixit apud Luc. Non relinquent
Hierony . in re lapidem fuper lapidem . Sic Hierony.
Matth. 23. ait.Iudæi putant Roma,nos rectius con-
uincimus Hierufalé effe,qua occidit Pro
phetas,& ad extremu filium patris fami
Matth.21. lias interfecit.Hæc ille. Eodé modo expo
Glof.interl. nit Glofl.Interlin fed Cyrill.deftruenda
Cyrill. demonupoteftatem intelligit.iuxta illud
Ioan.fa. Ioan. 12.Nunc princeps huius mundi encie.
turforas.Ité de eodé excidio Hicrufalem
La. 27. Ifa.ait.Ciuitas enim munita defolabitur , c
Hierony . fpeciofa relinquetur.Vbi Hierony.Hieru
fale inquit, quia non fufcepit filium Dei,
Matth.21, fed dixit: Venite accidamus eum , derelin-
Matth. 23. quctur dicente Dio: Ecce relinquctur uob
domusucftra deferta. Sic exponunt etiam
Cyrillus. Cyrill.& Lyran. Qua verò munita fucrit
Lyranus. Hierufalem lege Iofeph.libr. 6. de Bello
lofephus, c.6.vnde de cade Ifa . 25. Super hoclau-
Ifa.25 .
dabit te populusfortis, ciuitas gentium robu =
ftarum timebit te,ideft Ecclefia , quia pofui-
fti ciuitatemin tumultu,urbemfortem inrui-
nam.domum alienorum , ut non fit ciuitas,&
infempiternum non ædificetur,fubaudi in co
de loco poft vaftatione à Romanis.Ita in
Hierony. telligunt Hieronym. Eufeb. demonftra.
Eufebius. lib. 2.c.3 2.& Theod . & Gloffa ordina .
Theodoret. De code excidio Hierufale fub Roma
Gloffa.
ris intelligit Hierony, illud Zach. Congre
18
gabo omnes gentes ad Hierufalem in præliu,
Hierony.
capieturcinitas. Ite illud Soph. Va pro-
Zach.14.
uocatrixredempta ciuitas calumba,non audi
Soph.3 .
uit uoce,nonfufcepit difciplinam, & c. Princi
pescius inmedio eius quafi leones rugientes.
Quod Hierony . intelligit de Hierufalē,
Hierony.
quæ olim erat coliba,& poftea redempta
fanguine Chrifti noluit audire você eius,
Ioan.8. cui dixit apud Ioan. Propterea uos non au-
ditis,quia ex Deo non eftis.Prouocabant au
te filium Dei Pharifæi, vt notat Lyranus
Lyranus.
Luc.11 : paffim dicêtes: In Belzebub eiicit demonia :
de bono opere no lapidamus te,fed de blaf-
Ioan.10. phemia: nosfcimus,quia hic homo pecca-
Ioan.9.
tor eft. Ite Hierufalem appellatur colüba
Ole.7. ficut Samaria. Oſe.7 . Ephraim columbafe
ducta non habens cor,&
rc. Prætereà de ea-
dem Hicrufalem tempore Saluatoris di-.
Ifa . f.
citur in Ifa.Quomodofacta eft meretrix ci-
uitasfidelis.Vnde apud Matthæum Do-
Matth. 15. minus dixit principibus eius : Irritum
feciftis mandatum Dei propter traditionem
ucftram , ideft adulteraftis verbum Dei.
De Hierufalé à Chald.ris olim deua- 19
ftanda diciturapud Ezech. Hæcdicit Dus, Ezech,22.
ciuuas effundensfanguine in mediofui,ut ue-
niat tempus eius,ideft tempus Babylonice
captiuitatis ,vt exponit Hieron . & c. 24. Hierony.
de eadem dicitur: Væ ciuitati fanguinum . Ezech,24.
Multa alia vide li. 1.in verbo Adificare .
Vidi iniquitate, & contradictionem in
ciuitate,quære in verbo contradicere.
Accipiunt in vanitate ciuitates fuas,
Pfal.1 38.vide in verbo Accipere.
Circuibunt ciuitatem quærecircuire.
¶Ciuitates Auftri , vide in verbo Aquilo
& Aufter,& fic de fimilibus alias.
Ciuitas vanitatis vocatur hic mundus 20
apud Ifa. Attrita eft ciuitas uanitatis, quòd Ifa.24.
de fine mundi explicant Hierony. & Ly Hierony,
Lyranus.
ranus . De Niniue aute dicitur Nahum 3. Nah
Va ciuitasfanguinum . Quia cufanguinem
fudiffet innocentem,à Chaldeis defolata
eft.de eadé legimus apud Soph.Hæc eftci Soph,.
uitasgloriofa habitās incēfidentia , & c.Quo
modofacta eft indefertum ? Quia videlicet :
Omnisquife exaltat humiliabitur. Luc. 18. Luc.is.
Cæterum quæftio eft interpatres,que 21
nam fit illa ciuitas , de qua Matth. 8.legi- Quæftio.
mus: Afcendes tefus in mauiculam , tranfreta Matth. 8.
vit,& uenit in ciuitatemfua.Et quidē Aug. Auguft.
lib.2.deconfenfu Euangelij , & Chryfo- Chryfoft.
ftomus atq; Lyran. fuper Matth. putant Lyranus
effe Capharnaum diuerfis tamen ratio
nibus.Nam Chryfoft. ideo fic appellatá
exiftimat, quòd ibi Dominus diutius re-
fideret,& miracula creberrima faceret , vt
conftat ex Luc.4. & Matt. 11. Lyranus Luc.4.
Matth.11.
verò cum Aug.dicit: Chriftum Galilæu
dictum,& quia Metropolis Galilea erat
Capharnaum: ideo patriam eius effe vo-
catam.Porrò Hierony.fuper Matt. Ci- Hierony
uitatem ,inquit , eius non aliam intelligi-
mus quam Nazareth , vnde Nazarenus
appellatus eft. cum quo tenet Abulenfis Abulenfis,
hocloco.Quòd fi obiicias Paralyticu, de
quo ibi fit mentio,non quidem in Naza-
reth,fed in Capharnaum fuiffe fanatum,
ergo Capharnaum dicta eft ciuitas cius?
Adhoc refpondet Abulenfis non obftare,
quòd Marcus cap. 2. dixerit Paralyticů Marc.z.
in Capharnaum effe curatum , quia mox,
vt defcendit de naui Dominus vifitauit
patriam Nazareth,fed fine mora mox in
de perrexit Capharnaum, vbi fecit mira
culu. Quia charitas patriæ,ita feruis Dei
feruan-
 CLAMARE .
feruanda eft, ne illos forte retardet ab ope
ribus charitatis.
22 Ciues fanctorum dicimur per baptif.
Ephef.z, mu,& adoptione filiorum Dei. Ephe.2 .
Non eftis aduene, peregrini,fedeftis ciues
Heb.11.
fanctoru, domeftici Dei. Vnde Heb.11 .
agens de Patriarchis ait. Non confunditur
Deus uocari Deus eorum. Parauit enim illis
Heb.12.
ciuitatem.& cap. 1 2. Acceffiftis ad Sion mõ
tem, & ciuitatem Dei uiuetis Hierufalem ce
leftem, c.Ecclefiam primitiuorum, quicon
Luc.10.
fcriptifuntincelis.Sic Apud Lucam dixit
Apoftolis: Gaudete,quia nomina ueftrafcri-
ptafunt incælis.Quia ergo gratia ius eft ad
gloriam confcripti fumus ciues cæli. Non
habemus hic manentem ciuitatem , fedfutură
Hebr.13.
inquirimus.vt Paulus ait. Hæc oftenfa eft
Ezech.40. intypo Ezechieli: Quafi ædificium ciuita-
tis uergentis ad Auftrum . Denique de illa
Ioan,14. Dominus dixit: Eoparare uobis locum. 鱿
CAPVT XCIII .
Clamare, clamor, exclamare.
LAMAR E Hebraicè dicitur
PIN CLA Anac,in Cal,& Niphal,eſt etiam in
gemifcere,fed latinè.
I Clamare eft vociferari,ad modum prę
Gen.41. conis.Genef.41.Clamante præcone. Et de
Lquit.13 .
leprofo in Leuit. Clamabit fe immundum.
Eft etiam in bonum clamare in fcripturis
inuocare Deu, & clamor oratio quædam
affectuofa, quamuis exterior vox non au
Exod.8. diatur,aut vix percipiatur,fic Exo.8.Cla-
Exod.14 .
mauit Moyfes ad Dominum. & capit. 1 4.
Dixit Dominus ad Moyfem: Cum ille exte-
Gregor. rius taceret.vt notat Gregor. fuper quarti
Judith.4. Pfalmipoenitentialis verficulum primu.
Quid clamas ad me? Itemin Iudith.Et cla-
mauitomnis populus ad Dominum inftantia
Lac.r.
magna .& apud Lucam.Repleta eft Spiritu
fancto Elifabeth,er clamauit uoce magna.vbi
Lyranus.
Lyranus. Ifta, inquit, magnitudo magis
intelligenda eft deuotionis interioris, quá
Beda. fonus exterioris.fic & Beda.
2 Clamare interdum idem valet quod
plorare, & calamitatem fuam deflere. Sic
Samuel populo petenti fuper fe regem di
Reg.8 . xit: Etclamabitis die illa à facie regis ueftri,
ideft oppreffi plorabitis. Item in Genefi
Efau propter ablatam benedictionem .
Gen.27.
Irrugiit clamore magno. Ite cum populus
Ifraël ab Agyptiis opprimeretur , dixit
306
Dominus adMoyfem: Clamor ergo filio . Exo..
rum Ifraël uenit adme.Et Abaç.ait.Vfque. Abac.i.
quo Domine clamabo, & nonexaudies?uoci
ferabor nim patiens, nonfaluabis? Sic etia
eft petere auxilium ob violentiam fibi à
quouis illatam , vnde domina Iofeph fi
mulans intentata m violentiam à iuue-
ne ait . Cum audiffet me clamare reliquit Gen.39:
pallium.Cumq; Sufannam fenes inuade-
rent callidiffimi . Exclamauit uoce magna Dan. 13,
Sufanna.Eft & clamare poftulare iuftitia .
4.Reg. Apparuit mulier , &c. clamans pro 4.Reg-8.
domofua, proagris jais. In quo fenfu
dixit Dominus ad Cain : Sanguisfratris Gen.4 :
tui clamat ad me de terra , ideft iuftam po-
ftulat contra te vindictam .
Clamare quoque eft confortare fead 3
prælium,fic in lib.Reg. Clamauit ergo om 1.Reg.13.
nispopulus poft Saul in Galgala . & in Exo . Exo.32 .
cum populus vitulu adoraret , dixit Moy
fes: Noneftclamor adhortantium fe ad pre-
lium. Sic metaphorice Ifa.ait. Dominus Ifa.42 .
quafi uirfortisegredietur,ficut uir præliator
fufcitatabitzelum, uociferabitur er clamabit,
fuper inimicos fuos confortabitur. Quòd
duobus modis explicatur , vel vt fit vati-
ciniu de vindicta Domini contra Iudços
per Romanorum exercitum , ficut expo-
nunt Hieronymus , Gloffa , & Lyranus . Hierony,
Iuxta quod prædixerat apud Lucam: Gloffa.
Circundabunt te inimici tui uallo , c. vel Lyran .
Luc . 19.
deſtructionem intelligit idolatriæ tem-
pore Conftantini Magni,& deinceps , vt
ait Cyrillus . Quamuis prior expofitio Cyrillus .
magis quadret. Denique clamare eft in-
terdum ad duellum prouocare , ficut Go
liath. Clamabat aduerfus phalangas Ifraèl 1. Reg.17.
date mihiuirum,esc. Sed ficut Dauid ig-
notus vicit funda & lapide Goliath , fic
filius Dei adhuc ignotus in mundo , pro-
ftrauit diabolim in deferto lapide & fun-
da verbi Dei. Matth.4.
Clamare capitur pro rixari , vel irafci 4
& publicè peccare. Et clamor pro rixa
& contentione Ifa . Ecce ad liteser conten- Ifa.5 8.
tiones ieiunatis , c, ut audiatur in excelfo
clamor uefter. & c.5 . Expectaui ut faceret Ifa.s.
iudicium, ecce iniquitas , & iuftitiam , &
ecce clamor. Vbi Hieronymus . Expe- Hierony
tauit autem Deus inquit , vt faceret iu-
&
ftitiam populus Iudæorum , & ecce cla-
morem,quo vociferatus eft, Tolle , tolle, Ioan. 19.
crucifige eum, erc. In quo fenfu dicitur
apud Ifaiam de filio Dei: Non contendet, Ifa,42.
Q¶ 2 neque
 CLAMARE ..
neque clamabit , neque accipiet perfonam . [
Hierony. Vbi Hicronymus.Erit ait mitis, & man-
Matth.11.fuetus,iuxta illud: Difcite à me , quia mitis
fum , humilis corde. Sic etiam explicat
Tertulli. Tertullianus libr. 3.contra Marcionem,
Hilarius. & Hilarius fuperillud Pfalm. 131. Me-
Pfal.131. mento Domine Dauid , & omnis manfuetudi-
niseius. Quòd fatis oftendit in iudicio
adultcræ Ioan. 8. Denique clamor di-
Ioan , 8. citur peccatum publicum , Genef. 18 .
Gen.18. Clamor Sodomorum uenit ad me. Vide Gre
Gregor. gor.fuperprimum verfum Pfalmi quarti
Pœnitentiæ.
Clamare etiam, & clamor folet effe le =
5
I.Reg.4. tantium,& plaudentium 1. Reg Cumq;
ueniffet arca Dei in caftra nociferaius eft om
3.Reg.1. nis Ifraël clamoregrandi. Et 3. Regum .
vncto Salomone , & coronato. InJonuit
Ifa.42,
terra à clamore corum . Et apud Ifaiam :
Deuertice montium clamabunt, ponent Domi
Ifa.6:
nogloriam. Eft & laudare Deum Ifai. 6.
Duo Seraphim clamabant alter ad alteru San
&us, Sanctus,Sanctus,& c.
6 Clamare eft quandoq; prædicare ver-
Ifa:40. bum Dei.Ifai.40 . Voxdicentis clama, &
dixi quid clamabo ? omnis caro fanum. &
Ifa.48:
capit.48.Clama ne ceffes , quafituba exalta
uocem tuam. Sic accipitur Hiere. 2 . &. 3 .
Zachar.1. & 22. & Zachar. 1.Et dixit Angelus, qui
Matth.3.
loquebatur inme clama. Item apud Mat-
Luc.3 .
Ioan.r. thæum & Lucam: Voxclamantis indefer=
to. Idem Ioan. 1.quando rogatus Ioan-
nes Baptifta,quid de fe diceret. Refpon-
dit: Egouox clamantis indeferto, Vbi qua-
tuor notanda funt , os , vox , verbum &
perfona clamans. Et quidem Prophe-
tæ veteris teftamenti os Domini diceban
Ifa.1
turapud Ifaiam : Os Domini loquutum eft.
Sed Baptifta vox appellatur quæ propin
quior eft:ideo plufquam Propheta voca-
Matth.11. tur à Domino apud Matthæum: Verbum
autem eft ipfe filius Dei. Denique perfo
na clamans intelligitur Spiritus fan&tus :
Qui loquutus eft per Prophetas. vt dicit Cō
Cóct.Cófta. cilium Conftantinopolitanum primum .
Ambrofi, Sic Ambro.Bene,inquit Ioannes vox di
citur: & verbum fequitur,quod præcellit.
Auguft. Et Auguftinusfermo. 20. infeflo Ioan.
tomo 10. Beatus , inquit Ioannes vox
fuit, per quam ad nos Dominus protulit
verbum fuum iam incarnatu,præco ver-
bifuit Ioannes:& vox per quam declara-
tum fuit:Verbum carofactum . Dixit enim :
Ecce agnusDei, ecce qui tollit peccata mũdi.
Hæc Auguftinus . Poteft etiam apud
Ifaiam ex Hebræo vertivox clamans:
ita , vt totus Ioannes fit voxpublicè cla-
mans poenitentiam.Cibus enim eius ,ve =
fitus,potus,habitatio,vita & mores, qua-
uis lingua tacente clamabant , & ad pœ-
nitentiam hortabantur. De quo lege Ba= Bafilius.
filium fuper Pfalm.2 8.in illud: Vox Do- Pfal.28-
mint in uirtute. & Gregor.homilia 7. fu- Gregor.
per Euangelia. Recte autem Ioannes di-
citur vox in abstracto, quafipura &fyn-
cera , neque vlla falfitate permixta , ficut
balfamum non mixtum , ficut argentum
purum.
Clamare legimus per diem & no& tem, 7
& tota die, & de profundis clamare, & à
finibus terræ. Item laborare clamando:
prætereà in toto corde , & in maturitate
clamare.Iam ergo primum in Pfalm. di Pfal. 21 .
citur : Deus meus clamabo per diem , & non
exaudies,& nocle, non ad infipientiam mi-
hi. Vbi Chriftus loquitur. vt exponunt
Auguftinus,Hieronymus,Theodoretus, Auguft.
Hierony.
Beda , Haymo , Remigius , Euthymius, Theodor.
Lyranus,Vatablus , Ianfenius & Gene- Beda
brardus,quiaddit.totum hunc Pfalmum Haymo.
ad Chriftum pertinere , quòd etiam do- Remigius.
cet antiquiffima Hebræorum Gloffa an- Euthym.
Lyranus:
te bis mille annos ferè fcripta. Dicitur Vatablus,
autem in die clamaffe , quando in Cruce Genebrar.
dixit:Eli, Eli,erc. & nocte,quando in hor
to dicebat: Pater fi pofsibile eft tranfcat à Matth.26.
me calix ifte. Neque infipienter clama-
uit, licet paffionem fuam non auerterit,
fed vt voluntati patris confentiens incli-
natione oftenderet carnis humanæ , quá
fufceperat,vt omnes patres exponunt. Si
gnificat etiam die & nocte clamare , ideft
iugiter,ficut Pfalm.87.Domine Deus falu Pfal.87!
tis meæ indie clamaui nocte coram te. Si-
ue quærimonia fit cuiufcunque hominis
Ianfenius.
afflicti, vt volunt Ianfenius,Vatablus & Vatablus.
Genebrardus ,vel populi Iudaici fuas ca- Genebrar,
lamitates deplorantis , vt putant Lyra- Lyranus.
nus, & Theodoretus, vel Chrifti Domi- Theodoret
ni in diepaffionis, quòd magis placet , vt
exiftimant Hieronymus , Auguftinus, Auguft Hierony.
.
Gloffa ,Caffiodorus , & plures alij . Gloffa.
Clamare tota die , licet non addatur Caffiodorus
nox , idem fignificat , ideft iugiter , fic in 8
fua perfona Propheta poft peccatu dixit : Pfal.31.
Quoniam tacui inueterauerunt offa mea, dum Lyranus.
clamaretotadie. De quo prima expofitio Vatablus.
eft Lyrani, Vatabli & Genebrardi. Cla- Genebrar
mare,
 CLAMARE .
mare hoc loco,&tacere non opponi, quia
referuntur ad diuerfa . Tacuit enim pec-
cata fua,vnde emarcuit in malis inuetera-
tus, du clamaret propter inflictas à Deo
Anonymus. poenas. Sic & Anonymus , quem alle-
Auguft. gat Genebrardus, & Hebrei.Sed Augu-
Hierony.
ftinus,Hieronymus , & Gregorius. Ta.
Gregor.
cebat,inquiunt,ille peccata fua, & clama-
ト bat merita fua : ficut ille Pharifæus qui fe
Luc.18.
iactabat dicens: Nonfumficut cæteri homi=
Theodoret: nes, c.Porrò Theodoretus tertiam ad-
hibet expofitionem quoniam tacui, neq;
pœnitentiam egi, vfque ad nonum men
fem admonitus à Natham. Deinde dum
clamarem meam in pœnitendo tardita-
tem iugiter,præ macie inueteraui. Itaq;
alio tempore tacuit , ideft primis nouem
menfibus oblitus peccatum fuum, & alio
poftea tempore clamauit pœnitens .
Laborare clamando de Chrifto legi-
9
Pfal.68. mus Pfal. 68. Laboraui clamansraucafa-
&tæ funtfauces meæ,dum fpero in Deum meũ.
Hierony. Sic intelliguntpatres Hieronym. & Au=
Auguit. guftin. Item Lyranus , & Ianfenius ,
Lyranus. quiafex vicibus in nouo teftamento de
Ianfenius .
Chrifto allegatur hic Pfalmus , laborauit
autem clamans,mirante quoque Centu=
Marc.15.
rione: Quodfic clamans expiraſſet. Vndė
Theodoret,
Vatablus. mirandum eft Theodoretum , & Vata-
blum, non de Chrifto huc Pfalmu,fed dé
populo Iudaico calamitatibus oppreſſo
aufos fuiffe exponere.
A finibus terræ clamare eft ab exilio
10
vociferari.Pfalm.60 . A finibusterræ ad
Pfal . 60.
teclamaui, dum anxiaretur cor meum inpe-
traexaltaſti me.Tuxta corticem literę non
de populoin Babylone captiuo, vt puta
Theodoret. uit Theodoretus , fed de Dauide potius
intelligitur, quando perfequutionem illā
Saulis euafit , qui cingebat illum in mo-
1.Reg.23 . dum coronæ,vt exponunt Lyranus,Va-
Lyranus.
Vatablus. tablus , Lanfenius , & Genebrardus , fed
quia in titulo ponitur in finem , fcilicet,
Hanfenius.
Genebrar. Lamnatfeah , fub illa litera , qua Dauid
compellebatur exire à finibus terræ pro-
miffionis vaticinium eft de Chrifto ", vel
Ecclefia primitiua eiecta quidem à fini-
bus Iudææ,fed congregante filios fuos à
Matth,22. finibus terræ. Iuxta illud Matth . Ite ad
exitus uiarum,& quofcunque inueneritis uo-
Genebrar cate ad nuptias. Ita Genebrard . fequutus
Auguft . Auguftinum,Hieronymum , &c.
Hierony. De profundis clamare humilitatem
II denotat orantis. Sic in perfona propria
307
dicit Propheta po peccatum refipifces.
De profundis clamaui ad te Domine.Sunt au Pfal. 129.
tem quatuor explicationes præcipuæ.
Prima Theodoreti cui fubfcribit Ianfe . Theodoret.
Ianfenius.
nius . De profundis ex toto corde , & vif-
ceribus clamaui, non vt Pharifæi,de qui-
bus Dominus apud Matthæum ait. Hy- Matth.15 :
pocrita bene prophetauit de uobis Ifaias: Po
pulus hiclabiis me honorat , cor autem eoru
lõge eft à me. Secuda expofitio Hierony. Hierony.
De profundis confiderationibus iudicio .
rum tuorum clamaui , quibus permittis
electos cadere, vt cautiores refurgant. Sic
Deus in nouo teftamēto permifit labi Pe Luc.23:
trú ,Iacobu & Ioannem , Thoma quoq; Matth. loan.2020.
.
vtfortiores fierent. Tertia expofitio Au
Auguft.
guft. & Gregor. Deprofundis habitatio- Gregor.
nibus mortalis vitæ , in qua ficut in maris
abyffonihil eft firmum, nihil tutum cla-
maui ad te. Quarta expofitio. De pro-
fundis clamat, qui de ingentibus calami-
tatibus non decommunibus quidem vi
te mortalis,fed de fpecialibus clamat, qua
fi de mortis faucibus , vt exponit Gene-
brardus,quæ expofitio literæ fatis inha- Genebrar.
ret : quiavox Hebræa Maamakim pro-
funditates denotat & abyffos , fymbola
ingentium calamitatum , fed quæ maior
calamitas,qua lethale peccatum. De hac
profunditate clamabat Chananæa , vnde
Apoftoli dicebant : Dimitte eam,quia cla- Matth.15.
mat poft nos.
Clamarelapides dicuntur metaphori- 12
cè in re apertiffima . Sic apud Luc. Cùm Luc.19.
ingrediente Domino Hierofolyma pue
riclamarent : Benedictus qui uenit in nomine
Domini.Quidam deturba dixerunt : Ma-
gifter increpa difcipulos tuos , quibus ipfè
ait,Dico uobis:Sihitacuerint , lapides clama
bunt. Sic infenfu contrario de auaritia &
crudelitate regis Babylonis dicit Abacuc: Abac.2 .
Lapis depariete clamabit , lignum quod in
ter iucturas edificiorü eft refpondebit.Quia
vt exponit Gloffa interlinealis, & Lyra . Gloff. inter.
nus etiam lapides , & ligna tyrannus ille Lyranus..
de alienis rapuerat ædificiis,vtfuum orna
ret palatium. Sed è contrario doctores
Ecclefiæ curare publicè debent , vt aliena
reftituantur , & eleemofynis hofpitalia
pauperum ædificentur , vt lapides cla
ment gratulantes eis , iuxta illud Mat-
thæ. Sic luceat lux ueftra coram homini- Matth.s .
bus,& c.
Clamat Chriftus ex commiferatione 13
Q9 3 pereun-
 CLARIFICARE.
Luc.. pereuntium Luc. 8. Hæc dicens clamabat:
Quihabet aures audiendi audiat.Vbi Chri-
fti charitas innotefcit immenfa , qui fla-
lfa.ss gellis cefus tacet iuxta Ifai. Etficut agnus
coram tondentefe obmutuit. Et tamen quan
do agit de iactura feminis verbi Dei , &
perditione animarum , cælum clamori-
Cant. 8.
bus rumpit: Quia fortis eft ut mors di-
lectio.
Illud autem quærunt aliqui, quare Do
14
minus Lazarum quatriduanum fufcita-
Ioan.II.
turus. Clamauit magna uoce, dicens: Lazare
weni foras. Cumtamen quando fufcita-
uit puellam,non magna quidemvoce cla
Matth,9. maffe dicatur. Ad quod primo refpon
dendum eft. Clamaffe hic Dominum
magna voce , quia plurima turba fepul-
chrum Lazari circunfteterat : vt percipe-
rent omnes virtutem vocis , qua mortuus
ille iam foetens reuocabatur ad vitam.In
fufcitatione verò puellæ pauci quidem in
tererant. Deinde quia licet omnipoten-
tiæ diuinæ æqualia fint omnia miracula :
fi tamen ad virtutem caufarum natura-
lium attendamus, maximum miraculum
reputatur refurrectio mortuorum : &
multo maius quatriduani foetentis , ad
quod infinuandum magna voce vocife-
ratus eft Dominus. Maximè verò ,quia
in illo fpectaculo refurrectio finalis ho-
minum,quando mortui quidem audient
vocem filij Dei repræfentata eft:vt notat
Tertull Tertullianus lib.de Refurrectione carnis,
Ambrof. & Ambrofius libr. 2. de Poenitentia , ca-
pit. 7. Denique fufcitatio illa referebat
reftitutionem animæ peccato fotentis
Auguft. ad vitam gratiæ , vt affirmat Auguftinus
Gregora tractat. 49. in Ioannem, & Gregorius
libr. 2. Moralium , capit. y . quæ pluri-
mi fit.
Clamor media noctis iudicij finalis
15
Matth.25 , indicium eft . Sicut in parabolaMatth.di-
citur: Media autem nocte clamor factus eft,
ecce fponfus uenit , exite obuiam ei. Quòd
Hilarius: ita iuxta literam exponunt Hilarius hoc
Auguft. loco, Auguftinus, Chryfoftomus, Grego
Chryfoft. rius,D.Thomas, & Hieronymus afferen
Grego.
D.Tho. tes.Media quidem nocte vltimam illam
Hierony. iudicij finalis tubam refonaturam , quæ
mortuos fufcitet , quos dormientes vo-
Origen. cat. Sed Origenes tenet, clamorem hu-
ius parabola denotare quidem ftrepi-
tum mundi ruentis fubfinale iudicium:
non tamen noctem hic accipi putat pro
ipfo media noctis tepore ,fed pro negli-
gentia , & incauta generis humani defi-
dia , & incogitantia , quia quando mi-
nus homines cogitabunt , inuadet eos vl-
timus finis. Ita etiam tenet autor operis
imperfecti Chrifoftomi, de quo agemus Chryfoft.
in dictione Nox lib. 1 2.
Iefus autem clamans voce magna emi
16
fit fpiritum. Vbi Chryfoftomus homi- Matth.26.
lia 89. hunc clamorem indicium fuiffe Chryfoft.
dicit poteftatis , quàm habuit ponendi
animam fuam : & iterum fumendi cam
prodigium fiquidem fuit magnũ , quòd Ioan.ro
cum fanguine fufo, viribus moreretur ex
hauftis,clamorem edere validum potuif-
fet , quod Centurio miratus dixit: Vere Marcast
filius Deieratifte. Hoc enim clamore fe-
pulchra apertafunt,vt Chryfoftomus no Chryfoft
tat,& faxa fcifa funt, & templi velum di-
uifum eft in duas partes . Denique mu-
tatio legis veteris in Euangelium figni-
ficata eft , vere igitur:Vox Ďomini inuir- Pfal.28.
tute. Item. Dabit uoci fuæ uocem uir- Pfal. 67.
tutis.
Cacus , qui clamabat Matth. 2 c. re-
17
quiratur in verbo Cæcus. Clamatper-
dix,in verbo Perdix. Clamat terra , in
verbo Terra. Clamat mulier , in verbo
Mulier. Clamatfeir,in verbo Seir. Cla
mat leo,in verbo Leo. Clamat pilofus,
in verbo Pilofus. Clamor exactoris , in
verbo Exactor:& fic de fimilibus, ne ea -
demfæpius repetamus .
CAPVT XCV.
Clarificare,Claritas.
LARVM Effe dici-
tur Hebraicè in Scriptura
fancta Sachach.Ifa. 18.
Claritas eft luciditas , fi= I
cut claritas Solis . Meta-
phoricè verò dicitur manifeftatio nomi.
nis , & gloriæ : vnde clarifico eft clarum
reddo,& illuftro, atque glorifico. Sic le-
gimus Ioan. 12. Venit bora ut clarifice- Ioan.12 .
turfilius hominis. Quòd tunc Dominus
dixit , quando. vidit Gentiles , qui dixe-
rant Philippo: Domine uolumus Iefum ui-
dere. Hacitaq; occafione recordatus eft,
quo modo poft mortem Crucis erat per
totum terrarum orbem tanquam verus
Dei
 CLARIFICARE .
Dei filius prædicandus & colendus : pre-
fertim à gentibus . Ideo dixit venit ho-
ra vt clarificetur filius hominis , ideft , vt
qui cognofcitur homo cognofcatur vt
Deus & homo, ficut exponunt Chryfo-
Pfal.6. ftomus,Theophyl. & Auguftinus.Iuxta
illud Pfalm . Exaltarefuper cælosDeus, &
fuperterramgloriatua,ideft,poftquam af
cenderis in cælum , gloria quoque tua in
terra clarificetur:ita vt Deus, & homo cre
daris.
2 In eodem capite Ioan. Chriftus dixit:
Iean.12. Pater clarifica nomen tuum. Venit ergo uox
decælodicens:Clarificaui, & iterum clarifi-
Auguft, cabo. Auguft.exponit. Pater clarifica no-
men tuum,ideft manifeftam redde pote-
tiam tuam in refurrectione filij tui poft
mortem. Voxautem de cælo Angelo-
rum minifterio formata fuit , vt notat
Gregor Gregorius lib. 28.Moralium.Quòd ve-
rò vox illa refpondit : Et clarificaui , &
iterum clarificabo. duobus modis expo-
Auguft. nit Auguftinus tractat. 52. Refpondet:
Pater clarificaui , ideſt ab æterno clarum
genui mihi coequalem, & confubftantia-
lem: & iterum clarificabo per refurre-
&tionem à mortuis , oftendens te filium
meum,mihi coæternum. Vel aliter,cla-
rificaui te in natiuitate de Virgine, canen
Luc.2, tibus Angelis:Gloria in excelfis Deo: & ite
rum clarificabo in morte prodigiis , &
mirabilibus,& refurrectione gloriofa. Sic
Chryfoft. etiam explicat Chryfoftomus.
Prætereà Ioan. 13. cum exiiffet Iu-
3
das,dixit Iefus: Nunc clarificatus eft filius
loan,13
hominis , & Deus clarificatus eft in eo : fi
Dens clarificatus eft inco , Deus clarifica
bit eum infemetipfo , & continuo clarifica-
bit eum. Duas partes habet hic textus,
priorprius exponenda eft. Exeunte Iu
da , vt morti traderet Saluatorem , ille de
præterito propter certitudinem dixit ,
quòd moxfuturum erat. Nunc clarifica-
tus eft filius hominis , ideft clarificabitur
per mortem & refurrectionem, oftende-
turq; effe Deus , & homo. Et Deus cla-
rificatus eft in eo, ideft ipfe filius Dei , qui
latebat in carne, clarificabitur, & manife-
Hilarius. ftabitur mundo. Sic exponit Hilarius
lib.9.de Trinitate paulo ante finem , fed
Chryfoft. Chrifoftomus, & Cyrillus cöfentiunt in
Cyrillus , eo , quod filius mox erat clarificandus
per refurrectionem , differunt tamen in
eo , quod fubditur , & Déus clarificatus
308
eft in co. Vbi non intelligunt Deus, ideft
ipfe Deifilius, qui latebat in carne mani-
feftabitur effe Deus , fed pater clarifica-
bitur,qui filium mifit. Iam verò in po-
fteriori parte textus vbi dicitur: Si Deus
clarificatus eft inco , Deus clarificabit eum.
Auguftinus hoc futurum putat in die fi- Auguft.
nalis iudicij , quòd verò fubdit: Et con-
tinuo clarificabit eum , deproxima Chriſti
refurrectione confequenter intelligit : fed
poftea fe corrigit, & vtranq; glorificatio-
nem ad refurrectionem Chrifti refert , fic
Chryfoft.
Chryfoftomus,& Cyrillus.
In hoc clarificatus eft pater meus , utfru= 4
.
&tum plurimumafferatis : er efficiamini mei
difcipuli. Ioan. 15. Quòd ita exponit Ioan.15 .
Chryfoftomus.Ad claram patris meino Chryfoft,
titiam pertinet , vt vos eius virtute mul-
tum faciatis fructum . Quare non con
temnet gloriam fuam , fed dabit vobis, vt
fructificetis . Quod facientes difcipuli
mei eritis. Hic autemfructus , vt inquit
Theophylactus , gentium conuerfio eft Theophy.
ad fidem, dæmonumq; expulfio.Accipi
turautem præteritum pro futuro, videli-
cet: Inhocclarificatus eft patermeus , ideft
clarificabitur. Sed Cyrillus de præteri- Cyrillus.
to exponit , in hoc myfterio , fcilicet in-
carnationis clarificatus eft pater meus
apud omnes, qui illud nouerunt : vt vir-
tute eiufdem incarnationis plurimum fru
&tum afferatis,fuperantes fructum veteris
legis,cuius facramenta vacua & egena gra
tiam minimè conferebant.
Spiritus fan&tus clarificat filium Dei 5
apud Ioannem: Ille me clarificabit, quia de Ioan.16.
meo accipiet, annuntiabit uobis. Vbi Au- Auguft.
guftinus tractat. 100. in Ioannem ex-
ponit,fpiritus charitatem Dei effundens
in cordibus veftris manifeftabit me patri
coæqualem. Item vt Chryfoftomus ait:
Spiritus fanctus oftendet me effe princi-
pium vnde ille procedit. Quod autem
Spiritus fan&tus non folum à patre , fed
& à filio procedat contra Græcorum er-
rorem , vltra præfentem locum definit
Conciliu Lugdunenfe, & Florentinum , Cóci.Lugd.
præfentibus, & confentientibus Græcis , Coci. Floré.
Idem docet Didymus libr. 2. de Spiritu Didymus.
fancto,& Cyrillus in epiftola Synodali Cyrillus.
Concilij Ephefini , quæ à tota Synodo Coci.Ephef.
approbata eft. Cæterum ad mores Spi-
ritus fanctus clarificat filium accipiens ab
co,vt annuntiet nobis. Accipit enim ab
Єo ve-
 CLAVDERE .
co humilitatis exemplum , & annuntiat
Matth. 11. nobis illud quod Chriftus dixit: Difcite à
me, quia mitisfum & humilis corde. Acci-
pit ab eo exemplum charitatis , dicens
Rom.s.
Rom.5 . Commendat Deus charitatemſuam
in nobis , qui cum adhuc inimici effemus ipfe
pro nobis mortuus eft,& fic de fimilibus.
6 Clarificare pro eo quod eft clarum , &
2.Thef.1. perfpicuum reddere legimus ad Theffal.
1.Thef.3. Clarificetur nomen Domini. & 1.Theff. 3.
Sermo Deicurrat ,& clarificetur.Sic 1.Co
rint. I1 5.c.Philip.2.d.Act. 2 2.Apo.2 1 .
Claritas profulgore frequenter poni-
7
Luc.z. tur,fic Luc.2 . quando Angelus Domini
apparuit paftoribus : Claritas Dei circum-
fulfit illos.Quod duobus modis intelligi-
tur, velclaritas Dei,ideft magna , quia ma
gna dicuntur effe Dei,vt montes Dei, ce-
dri Dei,ideft altiffimæ. Velcerte claritas
procedens abipfo Deo recens nato,fecun
dum naturam humana: quæ fpeciali eius
enituit virtute, quia ficut ftella Magis ap=
paruit in Oriente, fic nox illuminata pa-
ftoribus claruit iuxta oppidū Bethlehẽ :
Pfal.138.
vt in Pfal.legimus : Et noxficutdies illumi-
nabitur.
8 Claritas prohonore capitur, & clarifi-
Heb.5. care pro honorare in epift.Heb. Chriftus
nofeipfum clarificauit, ut pötifexfieret,ideſt
non feipfum honorauit. Item de Petro
Ioan.vlt.
Apoftolo Ioa. vlti.cum Dominus dixif-
fet: Cum fenueris alius cinget te, & ducet quo
tu non uis. Addit Euangelifta : Significans
qua morte clarificaturus effet Deum. Vbi
Chryfoft.
Chryfoft.vt difcas ait , quoniam pati pro
Chrifto gloria eft, & patietis honor. Hec
ille.In quo fenfu dicitur Sap . 4. Qua pul-
chra eft generatio cafta cum claritate , ideft
cumhonore & laude. Enimuero caftitas
etiam apud gentes honorabilis fuit : vt de
virginibus cöftat Veftalibus, vel cu clari-
Lyranus. tate fapientiæ , vt exponit Lyranus , quia
virginibus fatus nihil fua profuit caftitas.
Matth.25: Pro honoré quoq; accipit Salomon , vbi
Sap.8. agens de Sapientia. Habebo, inquit, pro-
loan.17. pierhanc claritatem ad turbas.Et Ioan . 17.
Vtuideant claritatem meam ,ideft honorem
fedentis ad dextera patris . Et Colof. 1.b.
2.Cor.3. Philip.3.d.Apoc.7.c. fic etiá 2.Cor.3 .
vbi agensApoftolus de honore quem fuo
tempore habuit lex Moyfi , ait: Nam nec
glorificatum eft, quod claruit in hac parte pro
pter excellentemgloriam, ideft in compa-
ratione gloria Euangelicæ , vt exponit
Hieronymus, obumbratur gloria legis ve Hierony.
teris , quamuis fuo tempore claruit, & in
honore fuit. Eodem modo exponunt
Chryfoftomus , Theophylactus , & D. Chryfoft .
Thomas. Theophy.
D.Thomas.
Claritas inhacvita gradus eft ad clari-
tatem cæleftem, vt Paulus ait. Nos autem 9
reuelatafaciegloriam Dei fpeculantes , inean ) 2.Cor.3 .
dem imaginem tranformamur à claritate in
claritatem. Vbi Hieronymus . Tranf- Hierony.
formari, inquit, nitimur in eam gloriam ,
quam Dominus tranffiguratus oftendit
in monte: A claritate in claritatem,ideft ab Matth.17:
hac gloria in futuram proficientes. Vbi
gloriam huius vitæ vocat contemplatio-
nis exercitium.De quo Lucas: Maria op- Lue.io.
timam partem elegit. Sed D. Thomas : D.Thomas .
Nos,inquit, reuelata facie, ideft fide expli
cita tribus gradibus tranfformamur à cla
ritate in claritatem, videlicet à claritate co
gnitionis naturalis , ad claritatem cogni-
tionis perfidem : à claritate veteris tefta-
menti in claritatem Euangelij. Denique
à claritate fidei ad claritatem vifionis eter
næ. De hac autem clara Deivifione per
lumen gloriæ, intelligitur illud Apo.2 1 .
de cælefti Hierufalem : Ciuitas non eget So-
leLuna,ut luccant in ea.Nam claritas Dei Apoc.zi.
illuminabiteam.
CAPVT XCVI.
Claudere, Claufus.
LAVDERE He-
braicè dicitur Balam, &
‫בלם‬
obturare,fic Pfalm. 3 2. &
nufquam alibi.
Eft autem claudere ob-
I
ferare , obftruere , circundare : ita vt non
fit exitus . Metaphoricè verò claudere di
citur Deus cælum in fcripturis , quando re
tinet pluuiam in peccatorum poena,hanc
phrafim inuenies 3.Reg.8.d.2.Paral.7 .
c.Luc.4.d.Apoc. 1 1.a. &c.
Claudere regnum cælorum dicuntur 2
homines , qui impoffibilia iubent , vt ne-
ceffaria ad falutem , quod facicbant olim
Pharifæi, de quibus Dominus ait : Impo-
nut enim onera importabilia ſuper humeros
hominum,&c.& infra.Ve aute uobis Scribe Matih. 23-
Pharifæi hypocritæ , qui clauditis regnum
celorum ante homines. Tribus auté modis
Phari-
 CLAVDERE .
Pharifæi regnum hominibus cæloruclau
Chryfoft. debant , ex quibus duos tangit Chryfoft.
videlicet,quia duos Chrifti aduentus ne-
gabant,alterum in humilitate carnis paffi
bilis:de quo Ifa. 53. alterum verò in ma-
ieftate gloria,folam enim gloriam maie-
ftatis eius agnofcebant,& eam plane car-
nalem.Secundo duas in Chrifto naturas
alteram humanam , alteram verò diuină
abnegabant, quod erat obftruere portam
regni cælorum.Tertium impedimentum
obiiciebant,quòd cum intolerabilia præ-
cepta fuis imponerent fectatoribus , ipfi
nihilominus tetro quodam odore peffi-
Origenes. mi exempli mores populi corrumpebat:
Hierony. vt notant hoc loco Origenes , Hierony.
omas. Theophy.& D.Thomas.
Theophy.
D.Th
Claudereponitur pro terinino loci,vel
2
regionis,vltra quem non extéditur. Nu-
[ Nua34• mer.34. Tenient ufque ad iordanem, ad
efu.17. altimumfalfifiimo claudentur mari. Et Io-
fue ait. itautpoffefsio Ephraim fit ab Au•
ftro , ab Aquilone Manaffe , ut utramque
claudatmare. Myfticè verò poffeffionem
Ephraim , ideft abundantis infæculo &
obliti atque à Deorecedentis,claudit ma
refalfiffimum & amariffimum, quod ty-
Pfal. 36. pus eft mortis.Iuxta illud Pfalm . Vidi im
piumfuperexaltatum , & eleuatumficut ce-
dros Libani : & tranfiui , & ecce non erat.
Luc.'16:
Sic mortuuseft diues , & fepultus eft in in-
ferno.
3 Quando in Scriptura fuos quis oculos
claudit, vel Deus claudere oculos dicitur
in malum alicuius, denotat cæcitatem in
his quæpertinent ad falutem , quàm non
inducit quidem,fed permittit Deus. Iux-
Fa.6.
ta Ifaiam: Excæcacor populihuius, ocu-
loseiusclaude.Quod de Iudæis nece Do-
Hierony: mino machinaturis prædictú eft: vt Hie-
Eufebius .
.7 .
ronymus ait:ita Eufebius exponit libr.7
Bafilius. demonftrationis Euangelicæ,cap.2 . Ba
filius in es Aticis prooemio de iudicio.
Krenxus:
Irenæus lib.4.capit. 47. in codem fenfu
Ifa.29 dicitur Ifa. 29. Immittet uobis Deus fpiri-
tumfoporis , & claudet oculos ueftros , ideft
claudi permittet in tantum , vt dicatis de
loan.10. Chrifto: Nosfcimus,quiahic homo pecca-
loan.8.
tor eft , erdamonium habet. Dequo vide
lib. 1.inverbo Abfcondere. Cæterum in
bonum claudere oculos , duo in Scriptura
fignificat,vel morientibus vltimu exhibe-
Tob, 14 repietatis officiu, ficut iunior ille Tobias.
Ipfe claufit oculos corü,ideft parenti fuorü .!
309
Quod tamequi vocatur infpirante Deo
vel ad religione, vel ad perfectionis ftatu,
licite pretermittit. Iuxta illud: Sine ut mor Luc 9.
tuifepeliant mortuosfuos.Vel certefignifi-
cat à nociuis ,& ad malum prouocantibus
auerti , ficut de viro iufto dicitur Ifai.3 3 .
Quiclaudit oculos fuos ne uideat malu,sc.
ifte in excelfis habitabit. Vbi Hierony- Hierony.
mus.Felix,inquit , confcientia quæ non
audit, neque afpicit malum. Talis Ma- Luc.1y
ria , quæ ferpentis fibilum non audiuit,
fed Angelum Dei falutantem.
Clauderefermones iubentur Prophe- 4
tæ,ideft,vfque ad tempus congruum oc-
cultare myfteria. Dan. 11.Tu autem Da- Dan.11.
niel claudefermones.Et capit.1 2.Vade Da Dan.12 .
niel, quia claufifuntfignatiq;fermones. Vn-
de Dominus apud Matthæum dixit: No Matth.7.
litefanétum dare canibus, quia nonfunt irri
foribus aperienda myfteria, imo neque iu
ftis imperfectis perfectifsima , ideo in
tranfiguratione fua Dominus folos af
fumpfit tres primos Apoftolos, & liber Matth.17.
quidem vitæ vifus cft fignatus figillis fe-
ptem ab ApoftoloIoanne. Apoc.s:
Claudere ftellas Deus dicitur Iob 9.Et
5
fiellas claudit quafifubfignaculo, ideft nubi Iob 9.
bus obducit,vel nubilo,& nebula,vel ma-
iori lumine folis,vt exponit Lyranus . Ite Lyramus.
Titelmanus & Vatablus,qui in Hebræo Titelman.
Vatablus.
legit : Stellas figillat , ideft claudit quafi
fub figillo. Sunt enim ftellæ quafi lite-
Pfal. 13 .
ræ,quibus Calienarrantgloriam Dei, quæ
clauduntur interdum . Myfticè verò
ftellæfunt Apoftoli: de quibus Matth. 5. Matth.s;
Vos eftislux mundi. Qui tamen aliquan
do fub figillo claufi erant fub tribulatio-
num caligine. Iuxta illud Luc.Eritis odio Luc.21
Ioán. 16.
omnibushominibus propternomen meum : &
abfque Synagogisfacient uos.
Claudere vifcera fua ab indigente eft 6
contra charitatem fubfidium illi negare.
1.Ioan. 3. Qui habuerit fubftantiam bu- 1.1oan.3 .
ius mundi , & uiderit fratrem fuum necef-
fitatem habere , & clauferit uifcera fua ab
eo , quomodo charitas Dei manet in illo:Sed
claudere ora canentium Deo , eft demo-
liri fideles hymnos Deo iugiter concinen
tes.fic Efther 12.& 14. Ne cloudis ora Efther 13 .
canentium tibi, Vbi emphafimhabet tibi,
ideft Deo & non fibi,fcilicet , vel ob lucru
principaliter,vel ob inanem gloriam . Sic
gratias egit Deo non fibi fanétus ille Si-
meo dicens: Nuc dimittis feruu tuum Dñe. Luc.2
995 fed
 CLAVDVS .
Ifed fibi ; & non Deo Pharifæus dicens :
Luc.18. Gratias tibi ago Domine , quia nonfum ficut
ceteri,
8 Claufi dicuntur abfolutè in fcriptura,
qui carcere detinentur & vinculis . Deu-
Deut. 32.
ter. 32.Claufi quoque defecerunt, ideft vin-
Lyranus. &ti, vt exponunt Lyranus , Ianfenius , &
Ianfenius. Vatablus.Quamuis Hieronymus Olea-
Vatablus.
fter claufumfecundum phrafim Hebrai-
cam vocari dicat claudum ,qui fe non po-
teft magis mouere , quam fi claufus effet.
3.Reg.14.Sic in libr.Regum. Et percutiam de lero-
boamclaufum, nouiffimum. Hebraicè eft
Aafur à verbo à Aafar, quòd propriè eft
detinere:& ita Septuaginta vertunt && =
xouévov detentum.Itaq; videtur claufus
effe detentus, fiuevinculis violentis carce
ris & ergaftuli , fiue ægritudinis forte vt
mancus & claudus quòd minus placet.
Ifa.61. Eade phrafis eft 3 Reg. 2 1.f. & Ila . 61 .
Vt prædicarecaptiuis indulgentiam,& clau=
fis apertionem.Vbi aperte claufifunt dete
ti incarcere,fiue peccati,fiue limbi: de qui
foan.12. busDís dixit: Egofi exaltatusfuero à terra
omnia traham ad me ipfum, &c. Porrò de
Ifa. 24 folis damnatis dicitur Ifai. 2 4.Et clauden-
tur ibi incarcere : de quo vide quæ dixi-
mus in verbo Carcer.
9 Claufæ domus defolationem populi
captiuitatemq; fignificant, vel mundi fi-
Hierony, ne,vt docet Hierony.fuper illud Ifa. 24 .
Ifa, 24. Claufaeft omnisdomus nullo introeunte,fub-
audi in fine mundi , quod de vaftatione
Hierufalem quidam intelligunt. Mihi ve
rò magis hærere literæ videtur expofi-
tio Hieronymi de fine mundi,ficut etiam
Cyrillus.
Gloffa, exponunt Cyrillus, Gloffa , & Lyranus.
Lyranus. Claufæ namq; tunc domus erunt. Areſa
Luc.21. centibus hominibus præ confufione maris,&
Aluctuum. Deinde verò igne de cælo ca-
dentepenitus conflagrabunt. De capti .
uitate verò fub Chaldeis ciuitatis Hieru
Hiere.13. falem, & totius Iudex dicit Hierem.1 3 .
Ciuitates Auftri claufæ funt,quia Iudæa ma
gis Auftralis eft , quàm Galilæa & Sa-
maria.
10 Porte Hierufale non claudentur. Ifa. 60 .
Ifa.60. ideft Ecclefia patebit omnibus ad fidem
venientibus,vide in verbo Porta. Sic &
Ezech.44. Apoc.2 1.Item porta claufa Ezech. 44.
eft Maria virgo,vide Porta. Item: Clau-
Eccls, 12.
dent oftia in platea. Ecclefiaftes 12 , ideft
Lyranus. labia in facie hominis fenis,qui iam obmu
Matth 6. tefcit , vt Lyranus ait.Claufo oftio orare"
patrem eft orare infecrcto no propter ina
nem gloria, vide in verbo Oftium. Clau-
fa eft ianua fupple cæli virginibus fatuis,
quibus defecit oleum charitatis , vide in Matth. 25.
verbo Virgo,& verbo Porta, quare illud
Joan. 20.Venit lefus tanuis claufis. In quo Ioan. 20,
dotem oftendit fubtilitatis gloriofa.
Aperit & nemo claudit Apoc. 3. vide
inverbo Aperire, & fic de fimilibusin
fuis locis.
Claufaporta, vide in verbo Ingredi,nu
mero 3.
CAPVT IXXXVIII.
claudus.
LAVDVS Hebraicè dicitur
CSulea,vt patet Genef.3 2.& clauda
Suleah, Mich.4.
Claudus quafi pedibus claufus dicitur, 1
ideft impeditus illud autem quærifolet,
quid fignificet:Cecus claudus non intra-
buntin templum.2.Reg. 5. de quo Lyra- Lyranus.
nus ait , intelligendum effe de facerdoti=
bus, qui Leuit.2 1.facerdotis munerefun Leuit. 21.
gi prohibebantur in templo, ficlaudi ef-
fent,aut cæci: co quod huiufmodi como-
de miniftrare non poffent. Cæterucum
iftud præceptum ante tot annorum cen-
turias præcefferit,quo modo nunc denuo
ex victoria Dauid cotra cæcos & claudos
exiitin prouerbium : Cacus & claudus non
intrabunt intemplum. Eft ergo fenfus que
fuper hunc locum infinuat Angelomus Angelomus.
æqualis Bedæ , videlicet ficut populus
Deinon potuit intrare in doinum claud8
rum & cæcorum , quæ erat ars Sion, nifi
expulfis indecacis & claudis, qui lapidi-
bus & miffilibus eam ab exercitu Dauid
defendebant,fic poftquam illi de Hierufa
lem exclufi funt,non intrabunt rurfus ho=
ftiliter in eam vrbem, quae templum Dei
eft,& ciuitasfancta.Myftice verò fecun-
dum Gloffam, cæcus qui legem Dei fua Gloffa;
culpa non intelligit:& claudus qui licet in
telligat,fed in opere claudicat, no intrabit
in teniplum regni cælorum. Tales erant
Pharifæi, de quibus Dñs apud Mat. Nifi Matth, s
abudauerit iuftitia ueftra, plufquã Scribarum
Pharifæoru no intrabitis in regnü cæloru.
Oculum effe caci , & pede claudi eft 2
egentes, & imbecillos omni modo iuuare:
fic dicebat Iob. cap . 29. Oculus fuiceco, iob 29.
pes
 CLAVDVS.
Lyranus, pesclaudo. Quod licet Lyranus , & Ti
Titelmanus telmanus metaphorice dictum intelligát
quafi diceret. Ego ignorantem docebam
Gloffa. & negotia viduarum , & debilium folici-
tabam.Sed melius Gloffa ordinaria, ego
inquit , per me ipfum duxeram cæcũ, &
manu ducebam claudum , quando opus
erat . Et multo magis eorum in aliis nego
tiis quibus indigebant adiutor era, & pro
Matth. tector,de talibus dicitur : Beati mifericor=
Matt.25.
des, & rurfus: Quod uni ex minimis meis fe
ciftis,mihifeciftis.
Claudus
3 per opprobium dicitur de
negligente in neceffariis, fic Salomon ait:
Prou.26.
lanfe. Claudus pedibus , & iniquitatem bibens , qui
mittituerba per nuntium ftultum. Quod lã
fenius exponit de illo qui mitteret lega-
tionem magni momenti per imprudens
Beda
Gloff. tem, aut de prælato , vt exponunt Beda,
Lyanus. Gloffa & Lyranus , qui mitteret hereticũ
adprædicandum,authominem temeta-
rium , vel mali exempli , ideo Dominus
fciens quantu referat operarios qui Dei
legatione funguntur effe viros iuftos,at-
Luc.1o, que prudentes,dixit : Rogateergo Domi-
num meffis , utmittat operarios in meffem
Ioani20.
fua. Etcu mitteret Apoftolos : Infufflauit
c. Spiritum fanétum.
Claudos rapinam diripere ciuitatis,
Efai.33: fignum eftomnimoda vaftationis, Efai.
Lyranus. 33.Claudidiripient rapinam, quod Lyra-
nus exponit de præda caftrorum Sena .
cherib, 4.Reg. 20.Vbi occifa funt ab An
gelo centum octoginta quinque Affy
Vatab.
riorum millia , fic etiam Vatablus . Sed
Hierony.
contra Hieronym . de excidio Hierufa-
Lac.19 . lem fubRomanis intelligit.De quo Luc.
Circundabunt te inimicitui uallo , &c. Sie
Procopius.
Theodoret . etiam exponunt Procopius , & Theodo
Cyril. retus.Porrò Cyril.de regni diaboli exter
loan.12. minio dictum putat,de quo Ioann. 12 .
Princeps huius mundi eijcietur foras.Et clau
di,ideft Gentiles claudicantes vno pede,
quia no habuerunt legem & Prophetas,
Match,8: conuerfi quidem diripient rapinam reg
nicælorum. iuxta illud Matth. Multi ab
Oriente, er Occidente uenient, & recumbent
cum Abraham, c.
5 Claudum ficut ceruum falire fig-
Efa.35
num eft aduentus Mefsia , Efai. 35.
Deus ipfe ueniet , & faluabit nos , &c.
Tuncfali . Etficut ceruus claudus. Quod
quidem fignum dedit filius Dei difcipu-
lis Ioannis Baptifte : Euntes , inquit ,
310
renuntiate loannique audiftis , er uidiftis, {
cæci uident , claudi ambulant. Matt. 1 1. Matth.rt.
Vnde Auguftinus Tomo. 6. libro de Auguft.
quinque Hærefibus ex hoc loco proba-
ri dicit Chriftum effe Deum , quia præ-
cefsit : Deus ipfe ueniet , &c. Et Cypria- Cyprian.
nus libro . 2. contra Iudaeos , capit. 7.
Item Eufebius libro. 6. de Demonftra Eufebius.
tione,ca. 2 1. & Hieronymus fuper hunc Hiero.
locum Efaiæ , vbifubdit. Quamuis hoc
inquit , magnitudine fignorum comple-
tum fit , quando Dominus loqueba -
tur difcipulis Ioannis , &c . tamen
quotidie completur in gentibus , quan-
do qui prius claudi erant , & rectam
viam no tenebant,faliunt vt cerui , imitan
tantes Doctores fuos . Hæc Hierony. Cyrillus."
Item Cyrillus ibidem fciendum , inquit,
hæc Chriftum corporaliter impleffe in
gentibus miraculis . Hæcille. Quam-
uis fpiritualiter etiam claudi Gentiles cỡ
uerfi ad rectam viam intelligantur vt no
tat etiam Hieronymus fuper Hierenia . Hiere.31 .
Vbi de conuerfione gentium iuxta lite-
ram dicitur , & de reductione reliquia-
rum Ifrael : Congregabo cos ab extremis
terræ , interquos eruntcæcus , & clandus .
Quod intelligi,inquit, poteft quod clau
di,quibus olim loquebatur Elias, dicens :
Vfque quo claudicatis utroquepede poftea 3.Reg.18 .
ambulauerint. Hæc ille. Sic etiam Ly-
ranus , Gloſſa , & Vatablus qui putant
ibi prædici multos de omni genere ho-
minum conuertendos ad fidem , iuxta
Matth, 22:
illud parabolę Matthæi . Et congregaue-
runt omnesquos inuenerunt bonos malos,
item apud Luc. 14. Vbihomo qui fecit Luc.14
coenam magnam iufsit introduci,debiles,
cecos, & claudos . Ideft cötemptibiles ex
Iudeis,quales erant Apoftoli pifcatores,
& difcipuli primi qui crediderunt vt no-
Ianfe.
tat fanfenius , iuxta illud Apoftoli : Vide
1.Cor.1:
te uocationemueftramfratres,quia non multi
fapientesfecundum carnem,non multipoten-
tes,non multinobiles,fed quæfunt ftulta hu
iusmundi elegit Deus.
Claudicaffe dicuntur Iudei Pfal. 17 . 6
Filij alieni mentiti funt mihi.Filij alieni inue Pfal.17.
terati funt, claudicauerunt àfemitis fuis.
Vbi Hieronymus ait , vno pede claudi Hierony:
cant Iudæi , quia patrem credunt, filium
non credunt , imo cum multa vidiffent
Saluatoris figna dixerunt : Quid faci-
mus, quia hichomo multa figna facit ? Et
damna-
 CLAVIS .
Ioan.II. damnauerunt eum morte, vel claudicaue
Auguft, runt vno pede,vt dicit Auguftinus , quia
vetus tenentes teftamentum nouum non
recipiunt. Similiter de Synagoga quan-
tum ad reliquias , dicitur apud Sophon.
Etfaluabo claudicantem , & eam qua eiecta
Soph, 2.
erat congregabo . Sic exponnunt Hiero-
Hicrony. nymus,Vatablus,& Lyranus.Quòd ma
Vatablus.
ximè fub Coftantino Magno copleri co
Lyranus. pit.Eundem fenfum habet illud Micha.
Mich.4
indie illafaluabo claudicantem: cam quam
eieceram colligam , & ponam claudicantem
inreliquias , quia videlicet reliquiæ Ifraël
Hierony. conuertentur:vt explicant Hieronymus,
Rupertus. Rupertus , & Vatablus , quidquid aliter
Vatablus. dicat Lyranus. Et tunc erit unum quile
Lyranus.
Ioan.io. unus paftor.
Claudus dicitur, qui fe priuat amicis, &
7 auxiliariis propter Deum, Matthæ. 18 .
Matth.18.
Melius eft tibidebilem , uel claudum ad uitam
intrare,erc.ideft priuatum obfequiis ne-
ceffariorum & familiarium , fcandalum
Hierony. tibi præbentium : vt exponit Hierony-
1.Cor.s. mus iuxta illud Apoftoli: Auferte malum
à uobismetipfis : & modicumfermentum to=
tammaffamcorrumpit.
¶ Claudus quare manfit Iacob poſt lu-
&tam cum Angelo , vide in verbo An-
gelus .
CAPVT XCVIII.
Clauis.
LAVIS Eft inftru-
mentum , quo claufa ape-
rimus , & aperta obfera-
mus. Clauis metapho
ricè multis modis accipi-
turin Scriptura , in primis autem claues
dicuntur regni cælorum : quas promifit
Dominus Petro , & fuccefforibus eius .
Matth. 16. Ettibi dabo claues regni cælorum , quia no-
bis ergo cælum propter peccata claufum
Ifa. 59
erat,iuxta Ifai. Peccata ueftra diuiferunt in-
teruos Deum ueftrum : & iniquitates ue=
ftre auerteruntfaciem eius à uobis. Ideo
præcipua clauis eft poteftas remittendi,
Hierony. & tetinendi peccata : ficut exponunt hoc
Chryfoft. loco Hieronymus, Chryfoftomus , Theo
Theoph. phyl. Beda, & Auguftinus libr. 5o.ho-
Beda.
miliarum.. Item Calixtus Papa 1. epi-
Auguft.
Calixt Pap. fto. 2. ad omnes Epifcopos Galliæ , &
Conciliu Tridentinu . Seff. i 4. capit.5 : Conc. Trid.
Dicunt autem Theologi in 4.fentent. 2
duas effe claues alteram fcientiæ,alteram
poteftatis. Clauis fcientiæ poteftas eft
inquirendi à pœnitente peccata fua , &
circunftantias neceffarias.Poteftatis vero
eft ad ligandum atque foluendum,vt no-
tat Gratianus in Decreto diftinctio. 20: Gratian,
in principio,& Beda fuper Lutam.Eftq; Beda.
aptior hæc clauium diftinctio , quam illa
Theophyl.quifuper Matth.alteram cla- Theephy.
uem ad foluenda , alteram ad retinenda Matth.16,
peccata conftituit. Obiiciunt autem hæ-
retici hanc priorem clauium diſtinctio-
nem , inuentam effe à Beda cuin tamen
multis annorum centuriis ante Bedam
vocet eam Hieronym. fuper Matth. 1 6. Hierony.
poteftatem difcernendi inter lepra & le-
pram,& iudicandi, quis debeat ligari vel
abfolui.Et Innocent. I. qui eodem tem- Innocentius
pore rexit Ecclefiam epift. ad Decentiu Papay
Eugubinumfacerdotis,inquit eft iudica-
re,vtattendat ad confeffionem poeniten-
tis, & ad lachrymas corrigentis , & tunc
iubere dimitti,cum videat congruam fa-
tiffactionem .
Quamuis autemfamofiorclauium di- 3
ftinctio fit ficut dictum eft fcientiæ & po
teftatis,foluendiq;,vel retinendi peccata.
Nihilominus tamen latius oportet fecun
dum fcripturas clauium nomen extende-
re.De Chriſto enim exponit Hierony Hierony,
mus illud Ifa. Et dabo clauem domus Dauid 1a.22.
fuper humeros eius:& aperiet, noneritqui
claudat, claudet , & non erit qui aperiat.
Vbi nomine clauis regiam Chrifti pote-
ftateminregno Dauid Ecclefiæ militan-
tis, & triumphantis , & facerdotale digni-
tatem exponunt Theodoretus, & Proco Theodoret,
Procop
pius.Item Cyrillus qui clauem Dauid ex Cyrillus.
plicat regnum Ifraël, non fecundum car .
nem,fedfecundum fpiritum in electis &
fanctis:de qua poteftate regia & facerdo=
tali dicit:Data eft mihi omnis poteftas. De- Matth. vlti.
nique de Saluatore quoque intelligi locu
Apoc.3.
prædictum Ifaiæ docet Ioannes Apo.3 .
vbi agens de Chrifto dicit: Qui habet cla-
uem Ďauid , & aperit , & nemo claudit, &c.
quod fupremæ quidem poteftatis eft.
Cum itaque clauis fit , omnis poteftas 4
in cælo , & in terra latiffimè fumpta fi-
gnificatione huius vocis, hâc Chriftus tan
qua Deus in fua latitudine folus retinuit
ratione authoritatis : deinde vt Deus & l
homo
 CLAVVS .
homo poteftate quidem excellentiæ , cæ
terum clauem minifterij , qua poteftate
minifterialemTheologi vocant,promifit
Matt. 16.
Petro.Matt. 1 6. & tradidit eide, & fuc-
loan.21. cefforibus eius fuper vniuerfam Eccle-
fiam dicens illi: Pafce oues meas. Ite Apo-
ftolis omnibus claues dedit, quãdo dixit:
Hoan : 90 ,
Accipite Spiritum fanctum, quoru remiferi
tis peccata remittuntur cis. Etficut mifit me
pater, & egomitto uos. Neq; tenetur fentē
Turrecre-
mata. tia Cardinalis Turrecrematę , qui libr.2 .
fummæ Ecclefiæ,ca. 77.putauit Apofto
los àPetropoteftatem clauium accepiſſe
loan:20.
cum conftet ex loco Ioann. fupradicto à
Chrifto illam immediate,quod aiunt,re-
cepiffe,vt toto terraru orbem prędicatio
ne , & facramentorum adminiftratione,
longe lateq; illuftrarent. Non tamen fuc
cefforibus fuis illam relinquere tam am-
plam vtiq; potuere , fed particulare dun
taxat epifcopis qui in fingulis dixcefibus
prefunt:folus autem Petrus fuininam in
Ecclefia Catholica poteftatem & fibi, &
fuis fuccefforibus retinuit , cui & reliqui
etiam Apoftoli tanquã capiti obedire de
bebant . folufq, ipfe & fucceffores eius
poffunt Concilia generalia cögregare,&
cöfirmare,fanétos canonizare , & vniuer
fales fibi referuare caufas Ecclefiç, & que
funtadfidem , & mores Chriftianorum
omniu de finire, legefq; toti Ecclefiæ con
dere. Denique folus ille quatenus Papa,
errare non poteft in fide,iuxta illud Luc.
Luc.22.
Egorogaui prote Petre ut non deficiat fides
tur.Quæ omnia,nomine clauium copre
henduntur.Vbi illi Dominus dixit : Tibi
Matt. 16.
dabo claues regnicælorum .
5 Claues mortis , & Abyſsi habere , ad
poteftatem excellentiæ Chrifti pertinet
Apocit. Apoc, 1.Habeo, inquit , claues mortis , &
Beda .
abyfsi.Quia vt notat Beda,folus Chriftus
mortem refurgedo vicit: & ab inferis ani
mas fanctorum referatis tenebrarum
1 lustuusuidebitextraneas:
clauftris eduxit , & poteftatem habet fa-
cramentis non alligata foluendi retinen-
dique peccata : quæ inferni funt vincula,
& mortuos fufcitandi . Hic eft ille Ange
Apoc.20.lus quem vidit Ioan. in Apoc. Habentem
clauem abyfsi. Ideft Chriftus magniCon
filij Angelus vt explicuimus lib. 1.in ver
bo Angelus .
6 Clauis putei Abyfsi data eft ftelle que
japoc,9, de cælo cecidit,ideft diabolo Apoc.9.Et
nidi ftellam de cælo cecidiffe in terram, da'
311
taeft ei clauis putei Abyfsi, & aperuit puteй
Abyfsi. Vbilector aduertat non effe faci
le cotra omnes patres ftella iftä aliumqua
diabolu aut alique eius fautore in maluin
terpretari,fic enim explicant Beda ,Hay- Beda.
mo,Richard.Ruper. Tichon.D.Tho & Haymo.
Richardus.
alij , quia nunquã in bonu ftella cecidiffe Rupertus,
legimus decælo. Abyflus auté cor eft im Tyconius.
piorum qui clauem cordis fui per liberu D.Tho,
confenfum diabolo tradunt,vnde exeunt
cogitationes praua, homicidia ,adulteria,
&c. Que coinquinat homine apud Mat. Matth.15 .
Vel puteus Abyfsi eft focietas malorum
ex quibus excunt peruerfi homines qui
fe ad inuicem cruciant odiis inteftinis,fin
gentes amicitiam more Scorpionum
1.Tim.1.
clam percutientiun de quibus Apofto.
lus: Hoc autem feito,quod in nouifsimis die-
bus, inftabunttempora periculofa , & erunt
hominesfe ipfos amantes , & c . proditores,
c.De quo libr. 10. in verbo Locufta.
Clauem fcientię abftulerunt Pharifçi , 7
negantes Chriftum pafsibile in duabus
naturis, vt exponit Aug.li deqq.Euage - Augu .
Luc.II.
licis,in illud Luc. 11.Ve uobis Scribis,
Pharifæis,quituliftis clauemfcientiæ.
CAPVT Xc .
Clauus.
LAV VS &pa
xillus dicitur Hebrai
cè Iathed, Efai. 22 . ‫יהר‬
Iudith. 4. & Exod.
38.
Clauus eft quo ali- I
quid configimus , di-
tus à claudendo . Di
&
citur etiam clauus nauis gubernaculum,
Prou.23 .
quo cam dirigimus . De quo in Prou . Oct
os tuum loque-
turperuerfa , & eris ficut dormiens in me-
dio mari, ficut fopitusgubernator amif-
fo clauo . Talis eft qui videt mulie - Matth.6 .
rem ad concupifcendum eam : qui
iam moechatus eft eam in corde fuo.
Tales quoque erant qui accufauerunt
adulteram apud Ioannem . Et quia Ioan, 8.
& ipfi erant adulteri : & quafi con-
fopiti , clauo rationis amiffo , excitauit
eos Dominus dicens , qui fine pecerto!
cft ve-

CLEMENTIA.
eft ueftrum primus in illam lapidem mittat.
2 Claui in oculis dicuntur hoftes popu=
li Dei , & facinorofi , atque fcandalofi,
quando inter innocentes impune verfari
Num.33.
permittuntur. Sic legimus Numer. 3 3 .
Si nolueritis interficere habitatores terræ,
qui remanferint erunt uobisficut claui in ocu
lis. Hebraicè Sichim , quàm vocem alij
cultros vertunt alij clauos à verbo Sa-
chah. Quòd eft claudere , quare vulgata
vertit clauos. Quia claui claudunt ocu-
Matth.18 . los.Ideo apud Matthæum Dominus iu-
bet:Simanus tua,aut pes tuusfcandalizat te,
1.Cor.5: abfcinde eum, proiice abste. Et Paulus:
Auferte malum à uobis metipfis . Iudices
etiam debent malefactores de medio tol-
lere: ne maneant quafi claui in oculis po-
Matth, 22: puli,ficut in parabola Matth. Rex iratus
mifsis exercuibus fuis perdidit homicidas
illos .
Claui dicuntur verba fapientium Ec-
༣
Eccle.12. clefiaftes 12. Verbafapientium quafi claui
Hierony. in altum defixi. Vbi Hieronymus . Sunt,
inquit,firina,& folida quafi claui in altum
defixi authoritate Prophetarum corrobo
rata:ideofubdit Ecclefiaftes : Que per ma=
giftrorum confiliam datafunt à paftore uno.
Vnde Prophetas allegabant Apoftoli,
& Euangelifta, & ipfe quoque filius Dei.
Matth.24. ficut apud Matthæum: Cum uideritis,ait,
abominationem defolationis, quæ prædictaeft
à Daniele Propheta,& c.
Clauitentorij Ecclefia Catholicę non
4 ‫הסר‬
auferentur:quia Porte inferinon præuale-
Matth.16.
Ifa.33. bunt aduerfus cam. Sic legimus Ifai. 33.
Oculieiusuidebut Hierufalem ciuitatem opu
lentam:tabernaculi quod tranfferri nequaqua
poterit, & c. & claui eius non auferentur.
Theodoret.Quòd Theodoretus, & Procopius. De
Procopius. Ecclefia militante quidem explicant &
Cyrillus. triumphante. Sic & Cyrillus, quia de
Matth,vlt. militante Dominus dixit Matthæi vl-
ti. Ecce ego uobifcumfum, &c.ufque ad con-
fummationemfeculi. De triumphante ve .
Hierony. rò,de qua intelligit Hieronymus Domi-
Ioan.16.
nus dixit: Gaudium ueftrum nemo tollet à
uobis.Reiicitur verò commentum Lyra-
Lyranus.
Vatablus, ni,& Vatabli,qui quofdam fequuti Rab-
binos de materiali Hierufalem hunc locu
exponunt,quafi ibi prædictum fit non fo
re à Senacherib Affyriorum tyranno ca-
piendam,fed quomodo quadrat in fem-
4.Reg.24. piternum non effe euellenda,quæ paucis
poft annis à Babyloniis deuaftata eft?
1
De Ecclefia pariter Catholica dicitur 5
Ifa.5 4.Dilata temorium tuu, & clauos tuos Ifa-54-
confolida.Vbi Hieronymus , & ne pute- Hierony.
inus, inquit iuxta friuolam Iudæoru fa
bulam,hoc de Sion dici,que in anticuum
ftatum reducenda fit ponit manifeftius
quod latebat: Etfemen tuumgentes hæredi=
tabit. Eodem modo exponit Fufebius ' Eufeblus.
lib.3.de demonftratione ca. 2 & Augu. Auguft.
ftinus libr. 1.de Confenfu Euangeliftaru
cap.3 2. & lib. 18. de Ciuit capit. 29.Ite
Theodoretus, Cyrillus, Haymo, Lyra Theodoret.
nus, Gloffa,&c. Claui verò Ecclefiæ cor- Cyrillus.
roborari dicuntur :quando myfteria gra- Haymo.
Lyranus.
tiæ teftimoniis Prophetarum confirman Gloffa.
tur , ficut quando illud quod Dominus
dixit Ioan.3 . Nifi quis renatus fueritex Ioan.3 .
aqua & Spiritufancio , non poteft intrare in
regnum Dei.Confirmatur ex illo Ezechi . Ezech.36 :
Effundamfuper uos aquam müdam. Et quod
Dominus ait Ioan. 6. Sanguis meus uere Ioan.6.
eft potus : & qui manducat hunc panem uiuet
in æternum : confirmatur & confolidatur , Prou . 9.
ex illo Pro.9.Venite comedite panem meu,
& bibite uinum,quod mifcui uobis,&c.
CAPVT XCI.
clementia, clemens .
LEMENTIA Et
mifericordia dicitur Hebrai
cè Chefed, inde Chafid mi
fericors & fan&tus .
Clemens eft qui remit- I
tit aliquid de iure fuo, quod poffet profe-
qui, quafi colens mentem : differtq ; à pla
cido quod clemens animo , placidus vul-
tu fit de hoc Teretius in Adelph . Facili-
Terentius
tate,inquit,nihil homini effe melius, neq;
clementia. Eft auté virtus regibus & ma-
gnatibus accommoda , vnde & Deo paf-
fim tribuitur.Exod. 34. Deus miferator Exo. 34.
clemens. 2. Paralip . 10. & 2. Efdr.9 .
De regibus verò Prouerbiorum 20.Mi- Prou. 20 .
fericordia , & ueritas cuftodiunt regem, &
roboratur clementia thronus eius. Vbino-
tandum duas virtutes indiffolubili foe -1
dere coniunctas in rege , & iudice requi-
ri : veritatem quæ debitum iuftitiæ fre-
quenter in fcriptura fignificat , & mi-
fericordiam , fiue clementiam , quia hic
in Hebræo eadem vox eft. Priori lo .
co , vbi mifericordiam , & pofteriori,
vbi
 CLEMENTIA.
vbi clementiam vulgata vertit, iuftitia nā
quefcelerati quafi membra putrida præf
cinduntur,aut coercentur,clementia vero
boni fortius ftabiliuntur, & confirmatur.
Greg.
lob.29. Hinc Greg.lib. 20. Moral . in illud Iob.
29. Cumquefederem ficut rex circunftante
exercitu,eram tamen merentium confolator.
Circa fubditos inquit, fuos ineffe rectori
bus debet , & iufte confolans mifericor-
Lac.10. dia,& pie fæuiens difciplina , vnde femi-
uiui illius vulneribus , qui à Samaritano
in ftabulum ductus eft , & vinum adhibe
tur, & oleum : vt per vinum mordeantur
vulnera,per oleum foueantur. Mifcenda
eft ergo lenitas cum feueritate: faciendu .
que ex vtraque temperamentum . Hoc
nimirum illa tabernaculi arca fignificat,
vbi cum tabulis , virga fimul & manna
erat,quia cum fcripturæ facræ fcientia eft
inboni rectoris pectore virga diſtrictio-
nis, & manna dulcedinis.Hinc & Dauid
Exod.25
Pfal.22 ait: Virgatuer baculus tuus , ipfa me con-
folata funt. Virga enim percutimur, &
baculo fuftentamur , &c . Denique in
Moyfe tanta fuitpietas , vt pro populo
peccantefe Deo opponens dixerit : Aut
Exod.32. dimitte eis hanc noxam , autfi nonfacis , de=
le medelibro uite . Et tamen poftea tane
ta fuitin eo feueritas , vt venia populo ob
tenta, occiderit ex eis quafi triginta tria
millia,&c.Hac Gregor.fic filius Dei cle
inentiam oftendit in iudicio adultera:
Cuidixit, neque eo te condenabo , uade no-
lipeccare. Iuftitiam vero quando accu .
fatoribus eius dixit : Qui fine peccato
a. 8. ‫د‬
eft , ueftrum primus in illam lapidem
mittat.
2 Quod verò thronus regis clementia
dicitur roborari, opinionem illorum tan
lanfe.
quam falfam omnino repellit, qui vt Ian
fenius hoc loco notat , armis & bellicis
machinis muniendas putant ciuitates, &
fubftantia ciuium minuendam exactio
ne maximè tributorum , & vectigalium ,
ad confirmationem regni. Contra nan-
que Salomon docet , beneuolentia po-
tius , beneficiis, & clementia, reges mag-
Philippus. na fecuritate regnare . Sicfertur Philip-
pus Rex Macedo Nicanorem, quein co
trafe multa in vulgus fpargere audierat
mala, non folum non puniuit atrociter,
fed cum inopia laborare illum deprehen
diffet , bonam pecuniæ fummam dono
mifit,vnde quem fenferat prius crimina =
313
torem, expertus eft deinde laudatore, &
verum amicum.Pericles Athenienfis cu Pericles..
ia morti vicinus ab affiftétibus lecto eius
de multis laudaretur,illud inquit , recoli-
te magis,quodcum Athenas multo tem
poregubernauerim , nemo inea caufa cō-
Antigonus .
tra ius lugubrem induit veftem.Antigo-
nus Afsiæ rex filio fuo irato, & furetiali-
quado dixit. Nöne fcis fili regnü non nifi
nobile quandam feruitute effe , magis er
go feruire fubditis , qua tyranice domina-
re debemus.Auguftus Octauian' Cefar, Auguftus.
Cæfar.
cu deambularet cu Diomede libertofuo,
effractis aper catenis , in Imperatorem
impetu magno cucurrit . Diomedes autē
poft tergu Duiab impetu beftig fe texit,
fed cu incolumis euafiffet vterq; ,non eft
iratus Auguftus contra libertu,fedformi
Tytus.
dine eius clementer irrifit. Titus Impera
tor duos patricios qui Imperiù affectaf-
fe dicebanturleniter coarguit, atq; dini- Seuerus.
fit.De Seuero Imperatore refertur quod
cuMammea mater &preterea vxor eius
obiicerent ei nimia fua illa ciuilitate red-
dere poteftatem moliorem : refpondit ,
fed fecuriore quidem ac diuturniorem .
Deinde Saluftius de bello Iugurthino. Saluftius.
Non exercitus inquit , neque thefauri ,
præfidia regni funt , verum amici,quos
neque armis cogere , neque auro parare Cicero,
queas:officio ac fide parantur. Ite Cice =
roli. 2.officiorum.Malus inquit , cuftos
diuturnitatis metus , contraq; beneuolen
tia fidelis eft ad perpetuitatem.Hæc ille.
Sed & Apocal. 4. Ioannes cum thronu Apoc.4.
Dei vidiffet,addit : Et iris erat in circuitu
throni.Quod fignum eft amicitiæ , foe de
ris,& clementie Dei, quæ thronu cius cir
cundat,vnde Prou . 1 1.Clementiaprepa- Prou.11 .
rat uita.Et cap. 16. In hilaritate uultus re- Prou.16.
gis uita, clemêtia eius quaſi imberſerotinus
Cæterum quia clementia fine iuftitia nō
eft fatis ad regendos populos , vtriufque
nobis exemplum Dominus infinuat , in
parabola patris familias , qui ex cle-
mentia filium fuum mifit ad agricolas ,
qui feruos prius miffos occiderant di-
cens : Verebuntur fortaffe filium meum :
Sed cum & filium occidiffent , malos tan
dein male perdidit . Exclementia quo- Matt.21 .
que debitori decem millium talentorum,
debitum omne dimifit: fed rurfus ingra
tum ,& in conferuum fuum crudelem , fe Matt. 18:
uere puniuit.
Denique
 CLERVS .
Denique de Ecclefia fub typo mu-
3
Prou. 31. lieris fortis diciturProu. 3 1.Osfuum ope-
ruit fapientie , e lexclementiæ in lingua
etus.Docet autem Ecclefia,vt inquit, hoc
Beda.
loco Beda fapientiam , quando dicit il-
Eph.4.
lud Apoftoli:Omnisfermo malus ex ore ue
Matth . 5. ftro non procedat , & , qui dixerit fratri fuo.
fatue,reus erit gehenne ignis . Lex autem
clementię, eft lexEuangelica vt pote que
non ftatim morte punit delicta , fed dat
locum pœnitentia,vnde Dominus Pa-
Matth.9:
ralytico:Confide,inquit,filij remittuntur ti-
Luc.s.
Luc.7. bi peccatatua.Et mulieripeccatrici dixit:
Matth.5. Remittuntur tibi peccata. Depique lex cle
mentiæ eft quæ dicit : Diligite inimicos
ueftros,& c.
4 Clementia quando caufa rationi fub
eftconfentanea , in legibus feuerioribus
Efther.4.
difpenfarefacit. Sicut legimus Efther.4.
Omnesferui Regis,& cuncte quefubditio-
ne ciusfunt,noruntprouincia, quodfiue uir,
fiue mulier,nonuocatus interius atrium Re-
gisintrauerit,ftatim interficiatur , nififorte
rexauream uirgamad eum tetenderit , pro
fignoclementia . Efther autem regina-ty➡
pum gentilitatis pre fe tulit, quæ non vo
cata per legem , aut Prophetas , venit ad
Pfal. 17. Chriftü Rege regu,iuxta illud Pfa . Popu
lus quem non cognoui feruiuit mihi, & apud
Efai.65.
Efai. Quefierunt me qui antea non interro-
gabant . Tunc autem primum Chriftus
rex ad gentes virgam extendit auream ,
clementiæ fuæ , quando ftellam mifit ad
Matth2.
Magos in Oriente. Item quando recepit
Matth.15.
Chananæam minime vocatam , & Cen-
Matth.8.
turionem ,& denique Regulum.
Ioan, 4.
CAPVT Cİ.
Clerus , Clericus .
LEROS Græcè
I
xλgos
κλυρος latine fors di-
citur ficut Pfalm. 67.
Sidormiatis inter medios
cleros pennæ columba de
argentate. De quo agi
mus in dictione colum
ba,& vbi vulgata vertit Cleros Hebraicè
eft Michaim. Ideft termini.Cæterùfpe-!
cialiter cleros pro forte accipitur facrorů
hominum vnde dictifunt clerici.Sic Pe-
1.Petr.5.
trus : Neque dominantes in cleris , fedforma
factigregis ex animo. Vnde Hiero.epifto . Hicrony.
ad Nepotianum , fi enim inquit, xXxgos
Græce , fors latine appellatur propterea
vocantur clerici , vel quia de forte funt
Domini, vel quia ipfe Dominus fors, id=
eft pars clericorum eft , hæc Hieronym .
è contrario à voce Græca λaos , ideft,
populus Laici dicütur populares fiue ple
bei, vnde ex ipfo nomine conftat diftin=
&tio clerici à Laico . Quæ tantuin ab eſt,
vt noua fit,vtab ipfo Apoftolo Petro fit Conc. Nice
nobis tradita . Deinde in Concilio Nice-
ກ ພາກ ,
no primò generali Can. 1.Siquis inquit,
in a gritudine , vel à Medicis fectus , vel
à Barbaris caftratus eft,placuit vt ifteper
maneat in clero fiquis autem fe ipfum
abfcidit , hic etiam fi eft in clero , ceffare
debet . Et ex hoc nullum talem oportet
ordinare . Item de ordinatione clericoru
mentio fit in eodem Concilio Can. 3.8 .
17.18 . &. 19.Etin canonibus Apofto-
lorum clerici pafsim nominantur .
Quales auté clericos effe oporteat fi 2
lius Dei docet , de facris hominibus dices Matth. 5 .
Mat.5.Voseftisfal terræ:Voseftis luxmu | Matth.24-
di , & c.Pręterea.Quis putas eftfidelisfer-
uus & prudens, quem conftituit Dñs fuperfa
miliamfuam:ut det illis in tempore tritici
menfuram . Omnis quippe clericus in fuo
gradufuperfamiliam Domini fæcularē
conftitutus eft, quam fuo fubleuat mini-
fterio. Ad quod etiam præter Apofto-
los : Defignauit Dominus alios Septuaginta Luc.ro.
duos . Qui & operarij fegetis dominica
nuncupantur:Rogate inquit Dominumef
fis,ut mittat operarios in meffemfuam. Di-
cit autem Papa Thelefphorus in fua. 1. Thelefpho,
epiftola decretali, quæ habetur in primo Papa
Tomo conciliorum. In omnibus difcre=
ta effe debet, & fegregata vita clericorum
& fæcularium Laicoru : & ficut amplius
funtapplicati diuinis cultibus, & familia-
res dicuntur Domini faluatoris, ita mori
bus debent effe diftincti. Hæc ille. Item
Anicetus Papa epiftola ſua decre ali in Anicetus Pa
codem Tomo ,clerici inquit, qui laicis, & pa,
fimplicibus,virtutis , honeftatis , pudici-
ciæ , & grauitatis exemplar effe debent,
&c. Iuxta Apoftolum comam non nu-
triant,&c.Præterea Ambrofius libro. i . Ambr.
epifto. 6.ad Irenæum ait , Pytagoricum
mandatum in aliquorumfcriptis prędi-
cari inuenimus , in quo ille difcipulis fuis
communem atque vfitatam populo in-
gredi
 CLERICVS.
grediviam prohibuerit . Quod Pytagoras
ex Leuitarum præceptis veteris teftamen
ti, quod aliquando legit, accepit, & mini-
Chryf. ftris Euangelij magis quadrat.Ite Chryf.
libr.2.de Sacerdotio , adducens illud præ
Matth, 24. allegatum Matth.Quis putas eftfidelis fer-
uus & prudens, quem conftituit Dominus fuper
familiamfuam.Prodeant, inquit, in mediū,
qui longe omnibus præftant: quique ani-
mi virtute reliquos excellunt. Quantum
corporis magnitudine Saul Hebræorum
gentem vniuerfam excelluit,& c.vt confti
tui pofsint fuper familiam Dei , & c. Et
Bernar, Bernard.libr.4.de Confideratione. Ta-
lis inquit, effe debet qui mittitur ad popu
lum, quiregibus Ioannem exhibeat, Agy
ptijs Moyfem , fornicantibus Phinees,
Eliam idolatris , Helifxum auaris, Petrū
mentientibus , &c . Qui vulgares non fper-
nat , fed doceat,diuites non palpet, fed ter
reat pauperes non grauet , fed foueat:
qui minas principum non timeat , fed
contemnat qui Ecclefiam non expo-
liet fed emendet , cuius fermo adifica-
tio fit , vita iuftitia , & c . Hæc Bernar-
dus cuius fententiæ confonant decreta
Conci . Car Conciliorum , Nam Concilio . Carthagi-
thag.
nenfi. 3. quod allegatur in Decreto di-
ftin. 4.legimus, Clericus aut Monachus,
qui verba fcurrilia aut rifum mouentia
Conci.Car-
loquitur, accertime corripiatur ,& Con-
thag.4
cil. Carthagi. 4. Can. 6. clericus, inquit,
fcurrilis fufpendatur .
3 Multa etiam clericis prohibentur, quæ
facrum eius ftatum minime decent , inter
Tim. 2. quæ eft negotiatio , iuxta Apoftolum :
Nemo militans Deo , implicat fe negotijs fæ-
Can.Apoft cularibus , ut ei placeat qui fe probauit. Can .
19.clericus qui fideiuſsio-
Con. Chal- etiam Apofto.
cedo. nes dat,deponitor, Et Concil. Chalcedo-
nenfi. 4.Generali Can. 2. Ne clerici fæcu
laribus implicentur , neue procuratores
Con . Turo- fint.Idem in Concil. Turonico Can . 2 3 .
Co.Tarrac. & Concil.Tarraconenfi Can. 1.& 10.vt
clericus negotiator fufpendatur, & Syno-
Co. Cabilo. do Cabilonenfi Can . 8. Ne clerici emant
fructus terræ,vt carius vendant, & ne villi
Co.Niceno, ci fiant , Can. 1 2. Præterea Concil.Nice-
no Can. 8.clericus , qui turpia lucra fue-
Co.Elibert. rit fectatus, deponatur. Ide Conc. Eliber
Con. Arelat tino Can.zo.& Con.Arelatefi 2. & Cōci .
Co.Loadi
Co c . Laodiceno Can . 5.Item Conc . Carthag.
nci.Car-
thag-5- 3. Can. 14. Neclerici fint conductores.
Syn.6. Item Sexta Synodo Generali Ca.9.Nulli
313
inquit,clerico liceat cauponariam habere
tabernam , Imo ne tabernas clericus ingre.
diatur præcipit Synodus Cabilonenfis, Syn.Cabilo.
Can. 44. & in Decreto Euthy chiani Pa Euthychia.
pæ fecüdum Gratianum iubetur. Clerici Papa,
non eant per tabernas, comedendo & bi-
bendo, neque cumfœminis, aut impuris
hominibus conuiuia excrceãt . Idem præ
cipitur Coc.Laodicenfi,Can. 24. & Coc. Co.Loadic .
Carthag. 3. Can. 27. Quod intelligendu Conci,Car-
thag.3 .
eft nifi inter peregrinadu necefsitas cogat
ingredi tabernam ,idq; cum honeftate, &
Conci..Aga
modeftia. Ite Coc.Agathen & Can.31.cle thenfe
rici vitare iubentur conuiuia nuptiarum .
Accedit ad clericalis ftatus honefta-
4
tem etiam pertinere ne canes venaticos,
aut accipitres alant , quod ftatuitur Con- Conci.Aga-
cilio Agathenfi Can. 55. Vbificlegimus thenſe,
Epifcopis,presbyteris, ac diaconib canes
ad venandum aut accipitres habere non li
ceat. Idem iubetur Synodo Cabilonenfi, Synodus Ca
Can. 9. Præterea prohibitum clericis eft bilon.
hiftrionun munere fungi Can.clerici de
vitá & honeftate clericorum libr. 6. Item
arma nifi pro defenfione idque decen-
ter portare vt habetur de fententia ex-
communicationis Can, in audientia . Ne-
que poteft clericus caufam agere fangui-
nis vt habetur Concil . Tolet. 1 1. Can.5 . Concl, To-
Idem ftatuit Alexãd.Papa.III . in Conc. let.11.
Lateranenfi p.27. Con, Later.
Prohibetur etiam cle cis cum foe-
5
minis cohabitare nifi cum matre aut foro.
Con.Nicen
re,&c.Sic legimus Conc.Niceno Can . 3 .
ne mulierclerico cohabitet nifi mater fo-
ror aut amita , vt fine fufpicione fit. Idem
Concilio Elibert. Can. 26. & Concilio Concì. Eli-
bertinum .
Arelatenf 2. & Concilio Carthaginen- Con. Arela
fi 3. Can. 17.Concilio Toleta. 1. Con- ten.
cilio Braccarenfi Ca. 15.Concil. Magun Conc. Car-
tienfi Can. 10. De quo legendus eft Cy. thag.
Conc, Brac-
prianus lib.de Singularitate Clericorum , caren.
vbiad clericos ait. Nimium præceps eft, Concil, Ma
qui tranfire contendit vbialium confpicit guntien,
cecidiffe:& vehementer effrænis cft , cui Cyprianus .
non incutitur timor, alio pereûte, &c.idē
lib. 1.epift.15.ad Poponium , nec pati in
quit , debemus virgines habitare cu viris,
cũApoftolus dicat Ephe.4 . Nolite locum Eph.4.
dare diabolo. Liberanda eft vigilanter de
periculofis locis naus , ne inter fcopulos,
Ambr.
& faxa fragatur.Et Ambr.li.de Apologia
Dauid,vis inquit nonaduri , noliad ignê
accedere.Ite Hiero. epift. ad Nepotianů,
Rr omris
 CLYPEVS .
jomnes ait puellas , aut virgines Chrifti,
aut equaliter ignora,aut equali er dilige,
nec fub codemtecto manfit es , aut in præ
terita caftitate confidas : Nec fanétior
Dauid , nec Salomone potes effe ſapien-
tior.Hæc Hieronymus .
Decontinentia clericorum ,vide in ver
bo Continentia.
CAPVT CII
clypeus.
‫כידון‬ LYPEVS Hebraicè Chidon,
dicitur, fic legimus 1.Reg.7.cly-
C
peus creus tegebat humeros , &
Iob.39.
I
Clypeus maius fcutum eft , olim pedi-
tum,ham equitum fcutu erat minus , quo
fe tegebant ab ictibus hoftium.Metapho
rice vero in fcriptura Deus dicitur cly-
2.Reg.22.
peus falutis , vel diuina protectio 2. Reg.
Didifti mihiclypeum falutis tuæ , dicitur etia
clypeus verbum Dei quo protegimur , fic
Prou. 30.
in Prou.Cmnis fermo Dei ignitus clypeus eft
mnibusfperantibus infe,ideft protectio. Vn
Matth.4. de & filius Dei cum tentaretur à diabolo
in deferto. Tribus eius tentationibus tria
fcripturarum obiecit teflimonia vt nos
doceret clypeo fcripturę fanctæ tentatio=
num ictus rendere.
2
In code fenfu exponit Glof.illud quod
Gloff.
Cant. 4, de Ecclefia dicitur in Ca. Sicut turris Dauid
collu tuu rc.Mille Clypei pidět ex ea, omnis ar
maturafortiu.Verba quippe fcripturę facrę
Matth.19. muniüt fortes inChro, caftos armat, iuxta
illudMat. 19.Sunt quidam quife caftrauerunt
propter regnum cælorum: Man fuctos, & hu
Matth.11.
miles armat, quod apud Matt. Dísdixit:
Difcite à me quiamitis fum , & humiliscorde,
Matth. 5.
Patientes deniq; munit iuxta illud Matt.
Beati qui perfecutionem patiuntur propter iufti
tiam. Et fic de fimilibus : poftremo nifi fcri
pturæ facræ nobis armatura , & clypeus
1.Tim.s.
effent,non diceret Apoftolus ad Tim.Cm
nis fcriptura diuinitus infpirata utilis eft ad
docendum,ad arguendum , ad corripiendum , & c.
ut perfe& usfit homo Dei , ad omne opus bonum
inftructus.
Clypeus occupat ciuitatem que ab ho-
3
ftili Occupatur exercitu , fic de Hierufalē
fub Ezechia Rege ab exercitu Senacherib
Efa.37 . liberanda dicit Efai. Non occupabit cam cly
pcus.Ideft non capiet cam hoftis cly peo
munitus.Deinde clypeus abiectus dicitur
hominis fugientis , qui pra trepidatione
clypeum etiam deferit 2.Reg. ibi abieéius 2.Reg. 1.
Lyranus.
eft clypeus fortium , ita exponit Lyra. præ-
terea clypeum è contrario cotra aliquem
eleuare eft pugnare aduerfus illum iuxta Ezoch.26.
illud Ezec.Et enabit contra te clypeum,ideft
Nabuchodonofor contra Tyrum . Sic &
Iofue.s.
Icfue leuauit clypeum contra ciuitatem ,
Hai,neq; manum deflexit erectam donec
hoftilis ciuitas caperetur . Vbi nota non
glaudiu quidem contra hoftes,fed clypeu
viriuftus erexit , quia non tam exitiu ho-
ftium pugnando , quam noftra defenfio Matth.s .
ne debemus attendere , iuxta illud Matt.
Diligite inimicos ueftros
4
Clypeus vocatur ignitus , vel quia
fit aureus , vel quia i&tibus telorum pul-
fatus fcintillas emittat . Sic de exer-
citu Nabuchodonofor contra Nini -
Nahu.3:
uem legimus apud Nahu'. Clypeusfor- Lyranus.
tium eius ignitus. Ly ran. putat , quod cum
Babyloniorum clypei tecti effent laminis
çrçis, reuerueratione luminis , ignem emit
tere viderentur:fed magis quadrat , quod
tam fortes effent, vt ictibus minimeiran-
gerentur, fed ignem fcintillarent . Quale Eph.6 .
myftice fcutum eft fidei viuç, de quo Pau
lus: in omnibusfumentes fcutum fidei. quod
fcintillas charitatis, & clari virtutum exé
pli fitribulationibus, & tentationibus pul
fatur, emittit. Tales erant martyres , qui-
bus dictum eft apud Luc. In patientia ucftra Luc.21 ,
pofsidebuis animas ueftras. Habent & fortes
infide viriclypeos aureos ficut olim Ma 1.Mich, 6:
cha.Refulfitfolinclypeus aureos, & fplendue-
Turtmotesabeis.Et certe in fpiritu clypeos
aureos in primitiua quondam Ecclefia ge
flabat vbiq ; fideles de quibus dictum eft, Marc :vlt
Marc.vlt.Signa autě eos qui crediderint , hæc
fequentur,in nomine meo da monia eijcient, lin-
guis loquentur nouis,& c.Sed proh dolorcly
peos aureos quos fecit verus Salomon , id
eft Chriftus Rex pacificus , rapuit Rex
Ægypti magna quide ex parte, ideft prin
ceps tenebrarum, de quo 2.Para.1 2.nar- 2.Para.12 .
ratur hiſtoria,iuxta illud Matth. Quoniam Matt.24.
fuperabundauit iniquitas , refrigefcet charitas
multorum.Et Luc.18 . Cum uencr itfilius
hominis futas inueniet fidem inter
ra? Ideft fidem quæ per
charitatem ope- Gala.5 .
ratur.
CAP.
 COAGITARE ,
CAPVT CIÍ.
Coagitare, Coagulare,Con-
crefcere..
OAGITARE dici-
tur Hebraicè in fcriptu-
ra Zamam.
Coagitare eft, ex om-
Luc,6. ni parte agitare . Vnde
Luc.6.Menfuram boname
coagitatam dabunt infinum
ueftrum .Quæ eft eterna , & plena ex omni
Theophy, partefoelicitas , vt exponit Theophyla-
&tus ,fed tribulationibus huius vitæ coagi
tatur menfura meritorum ,vt plus capiat ,
Maths:
ideo apud Matth.Beati eritis cum maledixe-
rintuobishomines, perfecuti uosfuerint,&c.
gaudete,& exultate,quoniam merces ueftra co
piofa eft in cælo.
2
Coagulare eft liquidum conftringere,
Job-7.
ficut lac coagulatur.Vnde Iob. 7. Non ne
ficut lac mulfiftime, & ficut cafeum me coagula
fti?Quiavt Phyfici dicunt,femen in vte-
ro foeminæ feptem primis diebus conglo
batur, & coagulatur, vt ad figuram fulci-
piendam idoneum fit. Quamuis largius
fumpto vocabulo , toto tempore quo fœ-
tus procreatur in vtero coagulari dicitur,
ideftplenè confolidari,vt in lucem editus
infans communem pofsit cum cæteris ac
Sap:7 rem ferre,fic intelligitur illud Salomonis :
Decem menfium tempore coagulatusfum,in fan
guine,& femine hominis. Vbi decem men-
fes non plenos intelligit , fed incă-
ptos.
Coagulatus mons vocatur vel excel-
Pial3
.67. fus ,vel incafeatus . Sic legimus Pfal.67.
Mons coagulatus , mons pinguis , ut quidfufpica
míni montes coagulatos. Hebraice Gaunu-
nim , quæ vox fi deducatur à Gebina,
Ideft cafeo , fignificat montes ad mo-
dum cafei coagulatos , vt vertit vulgata,
Auguft.
Varab. Vnde Auguftinus legit montes incafea -
tos , item & Vatablus vertit mons ple-
nus cafeis , fi vero vox Hebræa deduca-
Hierony: GibboGibbe
turà fus , & , fiue Gab
n excelf , vertit
us , vt ur mons
vertit Hiero-
Lyra. nymus . Sed magis quadrat verfio vul-
Varab. gata . Putant autem Lyranus , & Vata-
blus de templo Hierofolymitano prædi-
&
tum , fed falfo , quia fequitur : Mons in
COAGVLARE .
314
I quo beneplacitum eft Deo habitare in co , ete-
nim Dominus habitabit in finem . Ideſt in
æternum , fed non durauit æternum pla-
nè templum Iudæorum antiquum illud .
Ideo melius mons ifte coagulatus filius
Dei intelligitur : vt exponunt Hierony . Hierony.
Auguft.Arnobius & Genebrardus.Quid Arnobius.
ergo fufpicamini móntes coagulatos ait Augu.
Arnobius , ideft multos cur effe putatis Geneb,
Deos ? cum vnus fit Deus in Chrifto : qui
recte lacteus , & coagulatus dicitur, vt po-
te : qui aperiens os fuum lacteu docebat, Matth . s
difcipulos , dicens , Beati pauperesfpiritv.Et
certe lac eft doctrina mandatorum deca-
logi , coagula vero Euangelica dicuntur
illa maiora , & perfecta confilia , quæ à
filio Dei recipientes Apoftoli dixerunt:
Ecce nos reliquimus omnia , & fequuti fumus
te. Etfuntquidam ait Chriftus quife caftrae Matt.19.
uerunt propter regnum cælorum , Præterea
quod fubditur : Vt quid fufpicamini montes Hierony.
coagulatos? Hieronymus , & Augufti- Augu .
nus exponunt , quare putatis filium Dei
effe Eliam , aut Hieremiam , aut vnum
ex Prophetis , cum fit Chriftus filius Dei Matt, 16:
viui?
Coagulatum in malum denotat corru-
4
ptum cor,& obduratum , vt exponit Am Ambr .
brofius in illud Pfal. I1 18. Coagulatum eft fi Plal, 118.
cut laccor eorum,ego uerolegem tuam medita-
tus fum.Talecor Pharifæorum erat , her-
ba fcilicet inanis gloriæ coagulatum , qui
bus Dominus dixit apud Ioan. Quomodo Ioan.s.
poteftis credere , quigloriam ad inuicem quæ=
ritis: & apud Matt. Hipocryte benedeuobis Matt is .
dixit Efaias,populus hic labijs me honorat , cor
autem eorum longe eft à me. Quia videlicet
propria volutate coagulatum eft, iuxta il
lud Efa. In medio etuny ueftri inuenitur uolun Efai. 58:
tas ueftra.
Concrefcere eft condenfari Prouer. 3.
5
Nubesrore concrefcunt. Ideft condenfantur, Prou.3 .
myftice vero Gloffa nomine nubiuApo- Gloffa.
ftolos , & prædicatores fignificari putat,
qui rore diuinæ gratiæ folidatur, fic apud
Ioann.infufflauit Dominus,& dixitApo Ioan. 20,
ftolis Accipite Spiritumfanétum,& c.
&ficut mifit mepater& ego mitto
uos. Dehis quoque Efa. Efai.68.
Quifunthi, qui ficut
nubesuolát?
Rr. 2 CAP.
 COCCVM,
CAPVT CIIII
Coccum , Coccinum .
OCCINEVS
color dicitur Hebraicè
‫שני‬ Sani Gen. 38. & Leui.
14.Ifai. 25.
Coccus vel coccum
I
vt inquit Diofcorides
Grace xoxnos Bафики
Hoc eft granum tinctorium dicitur.
Eft autem frutex , cui adhærent,hæc gra-
na, quibus tinguntur lana coloris iftarro-
fæ præcipui,cuius copia magna eft, vt re-
Strabo. fert Strabo libr. 1o.in ea Hifpaniæ parte
qua Turdetana vocatur . Meminit eius
Plinius,
quoque Plinius libro.9.cap.41.qui circa
Emeritam Lufitaniæ in maxima laude
effe dicit, & libr. 1 6.cap.8.ait Arbufcu-
lam , in qua nafcitur coccus,ilicis quondā
fpeciem effe,& cufculium vocari, Hifpa-
nice dicitur Grana. In his granis feu coc-
cis,vermiculi parui gignuntur rubri, & op
timi odoris,qui paulo poft è coccis exeu-
tes, ac vino albo præftanti infperfi , mox
arefacti contunduntur , & pulvis corum
lanis rubricandis laudatifsimus eft. Dici-
turque vermiculus Hebraicè Tholah.De
Efai.
quo Efa. Sifuerint rubra quafi uermiculus , ue
lut lana laba erut .Veftimēta verò coccinea
2.Reg.1. viroru nobilium ,& illuftriŭ erant 2.Reg.
Super Saulflete,qui ueftiebat uos coccino in de-
litijs.It em vbi legimus Thren. 4. Qui nu-
triebantur in croceis , amplexati funtftercora.
Legi debet:Qui nutricbantur in cocceis . Nã
Sept.εw xoxxwv ideft in cocceis , & in
Hebræo eft Tholah. Differt autem coc-
cus à purpura , quæ fanguine oftreoru tin
gitur,cuius color obfcurior eft.Item à mu
rice qui pifcis quidam alius marinus cft,
cuius fanguine lana tincta colore minus
florido rubet.
2 ... Coccineam veftem milites Chrifto in-
fignum affectati regni , per lufum circun
Matth.27 . dederunt Matt . 27. Chlamydem inquit cocci
neam etrcundederutei. Cui contrariu prima
Marc.15: facie videri poterit, quod apud Marc.legi
Joã.19. mus,induuteum purpura,idemq; Ioan.tefta
tur, diximus autem purpuram à cocco lo
Ambr. ge differre. Vnde Ambr. fuper Luc. 2 3.
duas veftes has effe putauit,alteram qui-
COCCINVM.
dem purpuream tunicam , alteram verò
chlamy dem coccineam, qua fuper arma
folent milites indui , fed Athanafius fer- Athanaf
mone de Pafsione vnam , & eandem ve
ftem vtroque nomine fignificari putat,
quod patrum communior fentêtia tenet .
Porrò propter fimilitudinem vtriufque
coloris , alterum pro altero ab Euangeli- Euthym.
flis vfurpari dicunt:addit tamen Euthy-
mius lanas cocci grano bistinctas pur-
puræ colorem obfcuriorem referre: coc-
cum ergo bis tinctum Marcus,&Ioannes
purpuram propter fimilitudine tranftule
runt.Cæterum melius iudicio medio,An
tonius Honcala in fuo Stauricon cap.8 . Honcala.
dicit veftem illam fuiffe Diphabam, ideft
bis tinctam ,femel quidem purpura, & ite
rum cocco , vnde vere & proprie locuti
funt Euangelifta,veftem illam & purpu-
ream , & coccineam appellantes . Refert Plinius.
autem Plinius libr. 21.cap. 8.ad purpu-
ram adhiberi tincturam cocci , cuius ver-
bafunt. Coccus quo nihil gratius in ro-
fis micat , in purpuras Tyrias diphabaf-
quetraditur.Hac ille.Tincta eft ergo re-
gia Chrifti veftis colore oftrex marinæ,
& grano fruticis continentis, vt totius or-
bis redemptor , qui continente marique
cingitur in ipfa quoque pafsione oftende
retur.Et vtin Apoc.legimus vere: Rexre Apoc.19.
gum Dominus dominantium ,
Cocco dicitur amicta regia ciuitas Anti 3
chrifti Apoc . 18. Væ ciuitas magna que ami Apoc.18.
& a erat byjjo, purpura, & cocco, Hanc Anti-
chrifti Metropolim quæ Baby lon dicitur
diximus in verbo Antichrift , & in verbo
Babylon,fuiffe olim Romam,cum adhuc
gentium ritus, & pompamfequeretur,fed
tépore Antichriftifore Hierufalem . Vbi
notandum eft , veftimentorum pompam
ad oftentationem vanitatis pafsim quide
àDomino reprobari , ficutapud Matth. Matth.11 .
Qui mollibusueftiuntur in domibus,inquit,re-
gumfunt.Etaput Luc.Homo quidam erat di- Luc: 16.
ues,qui induebaturpurpura,& byffo.Et Matt. Matth.6.
6.Nolitefoliciti effe corpori ueftro,quid indua |
mini.Deniq; in Eccl.Ab occurfufacieicognof Eccl.19.
citurfenfatus amictuscorporis, rifus dentiu,
ingreffus hominis enuntiant de illo.
Coccinea beftia vocatur Satanas Apo- 4
calyp. 17. propter fuperbia faftum , & Apoc.17 .
crudelitatem , vnde Beda diabolus , in- Beda.
quit , impietate cruentus , blafphemus,
inflatus,corruptela prauorum , faftu'præ
fum ptio-
 COCCVS .
fumptionis extollit.Hæc ille. Hinc quafi
coccum , & purpuram oftentans Domi-
no dixitin deferto : Hec omnia tibidabo .Id-
eft omnia regna mundi: Si cadens adoraue=
Matth.4.
Matth.2. ris me.Idem etiain cruentus Herodem ad
occifionem innocentium mouit.
5 Coccinea dicuntur effe peccata , quia
peccatoris opera maculant , mentemque
Efai.1.
cruentant,iuxta illud Efai. Sifuerint pecca
ta ueftra ut coccinum , quaſi nix dealbabuntur.
Hierony.
Vbi Hierony.tunc inquit,peccata quæ in
modum coccini fanguinea fuerant, & ope
ra cruoris ac fanguinis, veſte Domini mu
tabuntur : qua de agni confecta eft vel-
lere , quem fequuntur in Apocalypfi qui
virginitatis candore refplendent . Hæc
ille. Vnde leprofo fub peccatoris typo
Matth.
clamanti : Comune fi uis , potes me mundare.
Volo refpondit filius Dei, & mox ait:mun
dare . Sic & decem leprofos,qui figuram
corum fuftinebant , qui decem decalogi
Luc.17. præcepta conculcant , dum ad facerdotes
Dominus mittit, in ipfo facro obedientiæ
promptioris itinere mundat , & niue red-.
dit candidiores , vt pote pœnitétiæ virtu
te lotos,atque purgatos.
6 Coccino fe Synagoga , ideft externa
Hier.4. tantum iuftitia veftiebat , charitate con-
tempta : Vnde illi Hieremias dicit : Cum
ueftieris tecoccino , &c. Fruftra componeris
contempferunt te amatores tui : animam tuam
Hierony. querent. Vbi Hieronymus externa ope-
rum ornamenta , & iuftitiam Pharifai-
cam exponit Synagogæ parum prodef -
fe,quia contempferunt te , inquit, da mo-
nes amatores tui : qui animætuæx quæ-
rent interitum . Hæcille. Vnde Domi-
Matth.5.
nus dicebat : Niſi abundauerit iuftitia ueftra
plufquam Scribarum , & Pharifæorum,nonin
trabitis in regnum cælorum. Ideo veſtis cocci
nea ieiuniorum, & decimarum Pharifæi,
qui Publicanum defpexit pœnitentiam
agentem, non profuit ei , quominus voce
Luc.18.
Domini danaretur.Quod verò dixit Hie
re.Fruftracomponeris, non tollit quin ope-
ra bona fine charitate facta in culpa letha
li non nihil iuuent,vt citius quis difpona-
turadgratiam,&ad edificationem aliorü,
fed folu intelligit no effe meritoria pręmij
cæleftis : neq; iuftú cuitatura fupplicium.
7 Coccineis veftibus fuper armaBabyloni
ci milites induebatur, contra Niniue irrue
Nahu. 2. tes Nah.2.Viriexercitus in coccineis.Sic ex
Lyran. ponit Lyra.Babylonios equites chlamy-
315
du à longe nitore hoftiu Affyriorum ocu
los preftrinxiffe, & terrore concuffos faci
le fuperaffe. Myftice vero, prædicatotes
fancti, operibus charitatis, quafi coccineo
veftium nitore, hoftiles dæmonum exer-
citus terrent , & fugant : vt animas ab eis
captiuas in libertatem afferant. iuxta il-
Jud Matthæi: Sic luceat lux ueftra coram ho-
minibus,ut uideant opera ucftra bona , &glori-
ficentpatrem ueftrum , qui incælis eft.
De cocco bis tincto , fæpefit mentio in 8
fcripturafacta , maxime vero in ornamen
tis Põtificis Summi , & tabernaculi fœde
ris . Vnde Exodi . 2 5. Hæc funt autem quæ
accipere debitis aurum , &c. Coccumque bis Exo.25.
tindium. Vbimyflice patres netant , non
quidem acceptari coccum à Deo femel
tinctum , fed bis potius tinctum , quia vt
inquit Gregor. Homil. 6.fuper Ezechie Greg.
lem. Quid percoccum nifi charitas de-
fignatur, quæ femper flamma amoris ac-
cenditur? Sed coccus bis tingitur , quando
non folum ex amore Dei , fed etiam pro-
ximi charitas inflammatur . Hæc ille.
Proptereacum de duobus preceptis amo
ris Dei videlicet & proximi , Dominus
refpondiffet apud Matth. Ex his inquitduo Mattlu: 22 .
bus mandatis uniuerfalex pendet & propheta.
Hinc in vefte Pontificis , non nifi bis tin-
&
tus coccus admittitur in Exod.quia Mat Exo.28.
Matth.s.
thæ. 5. Quicunque foluerit unum de mandatis
iftisminimis,& c. minimus ideft minime uoca-
bitur in regnocelor um . Deinde apud Ioan. Ioan.is.
Hoc inquit , Dominus eft præceptum meum,
ut diligatis inuicem , ficut dilexinos . Ideft
ficut ego non ob mundanas vtilitates di-
lexivos , fed propter amorem Dei , fic &
vos inuicem diligite propter Deum fum-
me dilectum . Ideo & cortina decem
tabernaculi foederis , in Exodo ex vario Exo.16,
colore , & coccobis tincto fiunt , quia de-
cem præcepta feruantes animæ fidelium
tunc Ecclefiam Dei protegunt , & or.
nant , quando flamma gemina charita-
tis cæteras virtutes illuftrant, ideo etiam
fuperhumerale Pontificis , & rurfus ma-
logranata in ora tunica facerdotis inter
aurea tintinabula mixta ex eodem coc " Exo.28
co bis tincto texuntur, quia & patientia Luc. 21 .
per fuperhumerale fignificata , in gemi-
na debet charitate fundari, vt Dominus
dicat : in patientia ueftra pofsidebitis animas Luc.21 ,
ueftras, omniaq; virtutum opera per mala
punicafiguratavfq; ad vite finem gemina
Rr 3
debent
 COCYTVS ,
debent charitate fulgere : iuxta illud 1 .
1.Cor.16. Cor.Omnia ueftra in charitatefant.
Labia tua ficut vitta coccinea Can, 4 .
Vide in dictione Labia.
CAPVT CV.
Cocytus.
OCYTVS Græce
I
κωκύσος " interpreta-
xwxvσos
tur luctus , quo nomine
dictus eft à Gentilibus
inferorufluuius à Styge
Palude pro flues : de quo
Virg.6.Ane :
Cocytiftagna alta uides,ftygiamque paludem.
2
Cocyti glareæfiue lapilli cocyti flumi-
nis,vocabantur olim fcelerati , & inferni
cruciatibus digni, vt notat Lyranus in il-
lob.21.
lud quod de impio legimus Iob . 21.Dul
cisfuitglareiscocyti. Ideft amabilis fuit pe
ftiferis hominibus , qui glarea cocyti pro
pter infignem impietatem appellantur,
ficuthodie fceleratifs imi quiquetitiones
inferni dicuntur . Talis fuerat olim Mat-
thæus in teloneo , dulcis videlicet , & ama
bilis aliis publicanis , qui quafi lapillierāt
fluminis inferni . Sed poftquam furgens
fequutus eft Dominum,eofdem publica-
nos traxit ad Chriftum , vt non iam gla-
reæ cocyti , fed lapides viui cæleftis fie-
Matth. 9. rent edificij.Item & mulier quæ erat in ci
uitate peccatrix, quæ dulcis fuerat glareis
Luc,7. cocyti , ideft hominibus mundi conuerfa
tandem lapis viuus,& pretiofus euafit, &
exemplar aliis pœnitentię fuit.
CAPVT CVI .
Calum.
ALI in plurali dicuntur Hebrai
cè Samaim quia caret fingulariGe
‫שימים‬ Ca
ne. 1 ,Creauit Deus cælum.
I
Cælum illa pars orbis appellatur, quæ
Ambr. fupra ignis eminet elementum,à celando
quod omnia tegat , vt putat Ambrofius,
Exameron.li.1.ca.6 . Vbi ait fecit Deus
cælum ficut cameram:quod intra celiam
bitum vniuerfa claudantur,vel certe dici-
turà cælatura,quod ftellis quafi cælatum
Ariftotel. fit : Eftautem Ariftotelis error cauendus,
CÆLVM .
qui cælum fuiffe dixit æternum , cu-
ius contrarium tenuit Plato : idque fides Plato.
catholica docet Gene. 1. Inprincipio crea- 1 Gene.1,
uit Deus cælum&terram. Et Pfalm. Initio tu Pfal.101 .
Domine terram fundafti : &opera manuum tua= |
rumfunt cæli. Item fapientia dicit : Quando Prou.8 .
præparabat cælos aderam. Vnde non folum
titulo gubernationis ,fed etiam creationis
Ezech.11.
dicitur Deus pater Dominus cęli: Cofiteor
tibi pater Domine cæli & terræ.
Calum Hebraicè,ficut diximus in plu 2
rali vocatur Sammaim , vel à verbo Sam,
quod eft admirari,ficut dicitur Eccl. 43 . Eccl.430
Vas admirabile opus excelfi. Vbi de Sole fit
fermo.vel certe deducitur à Sem quod in
terpretatur nomen, quafi creatura nomi-
nata , cumque omnes celi ab Oriente in
Occidentem moueatur,fuper eminet vnu
quod eft immobile , vbi Angeli creati
Deuquafi in propria fede glorificant, hoc
theologi impyreum vocat : ideft igneum .
Et quidem Caieta.hoc celum inquit.non Caieta.
habere fundametum in fcripturis , ideoq;
nifi fcädalum timeretur, à celorum nume
roreiicipoffe.Accepit autem anfam à ver
D.Tho.
bo quodam D.Th. p.q.66.ar.3.quod
forte no intellexit . Ille quidem dicêdum
ait.Quod celum impy reum non iuenitur
Strabuss
pofitum , nifiper authoritatem Strabi, & Beda.
Bedę, & iterum per authoritatem Bafilij, Bafil.
Homil.2.Exameron, fed D. Thomas de
cælo fub nomine impyrei loquitur vellu
cidi, alioquin de fummo celo immobili
ipfe D.Thom. reiecta ratione Bafilij qua
illud afferit effe ponendum , aſsignat aliā
magis congruam: Videlicet rationi con-
fentaneum fuiffe , vt ficut Deus ab initio
4
creaturas fpirituales creauit,nempe Ange
los,quos poftfecundum inftans beatos fe
cit, & gloriofos , fic etiam corpus crearet
cçlefte lucidū,& immobile,ab omni pla-
necorruptione longe remotu, quod locus
effet beatorum : & cum Angelis fymboli
zaret.Accedit quod cum motus localis ce
lorum generationibus, & corruptionibus
mudi huius inferioris folü deferuiat, certe
locus beatoru qui funt immortalitate do-
nati,moueri no debuit, neq; decuit vt An
geli effent quafi in fede beata in celo mo-
bili:maxime cum in fcripturis requies vo
cetur,ficut Efa. 31.& alibi pafsim.
Hinc multi patres illud Gene. 1. In prin 3
cipiocreauit Deus cælum & terram. Decalo Gene.x,
immobili, & fummo quod omnia cötinet
inter-
 CALVM.
interpretatur , ita vtde duobus extremis
facta fit mentio , decalo videlicet fum-
mo,& de terra quæ centrum illius eft. Ita
Alcuinus. exponunt Alcuinus Rabanus , Beda ,Ma
Rabanus
gifter fenten.quem omnes Scholaftici fe-
Beda.
Magif.fent, quuntur ,Magifter quoq; Hiftoria Scho-
Hilto.fchol. laftica,Lyranus, Abulenfis,& alij , Refel-
Lyranus. litur autem fententia Augubini in ſua cof
Abulen . mopia, & in lib. de Naturis corporum, te
AFugubi, nentis cælum Impyreum effe quandam
1.Tim. 6.
æterna, & increatam luce, de qua 1.Tim.
6.Qui lucem habitat inaccessibilem . Quauis
autem fententiamfuamEcclefiæ cenfuræ
fubmittat, debuit tum aduertere contra
loan,1. Ioannem in Euangelio dicere : Omnia per
ipfumfactafunt.Lux autem illa inaccefsibi
lis de qua Paulus loquitur,lumen eft glo-
ria beatorum,vel ipfe quidemDeus , qui
1.Ioan: .Luxeft.
Cæterù vt ad immobile celum reuerta
Beda mur,fiue Impyreum nominetur à Beda,fi
Bafil.
ue lucidum àBafilio, certe ab fcriptura ſan
Deut.8. &a per excellentiam cælum cæli vocatur.
Sic Deut. 8.Damini Det tui eftcælum,& ¢ás
Pfal.67.
lum cæli. Quo nomine dicitur Pfa.67.Qui
Pfal.ix3. afcedit fupercælum cæli ad Orientem . Et Pla.
Clemens. 13.fed & ante Bafiliu antiquior ille Cle
Alexand.
mens Alexãdrinus ,li..ftromatu , defum
mocalo quod habitaculum Dei & Ange
Clem,Papa. loru dicitur mentionem facit ,& Clemens
1. Papa & Martyr difcipulus Apoftoli
Petri epif.4.ad luliu & Iulianu, dicit fum
mum cælu effeinuifibile habitaculu An-
gelorü. Vocat autem inuifibile cælü,ideft
nullo nobis fenfu perceptibile , vt pote
quod nulla habeat ſtellam, neq; motũ. Sie
Diodorus. & Diodorus Tharfenfis , magifter olim
Tarfenfis . Chryfoft. quem infua refert Catena Ly
pomanus inuifibile dicit effe noftris afpe
tibus,& cælum cæli ab fcriptura vocari.
& cotra fententiam Iob afferentiss Nunquid Iob.37.
Damafc Vnde Damafce.li. 2.de fide Orthodoxa
ca.6.dicit à Philofophis hoc calu avar
gov quidem dici ideft fine aftris,& putat
elle tertium illud cælum ad quod raptus
1.Cor.11, eft Paul.ita vt primum cælum in fcriptu-
ra aeris regio , fecundum verò cælum om
nes cæli mobiles intelligantur:tertium de
niquehoc fummum, & immobile. Quod
Theophy. fequitur Theophyla&us fuper 2.Cor.11 .
Præterea fummum hoc calum habitacu-
lum Angelorum agnouerunt Hebræi, in-
Philo Júde. ter quos Philo Iudçus a qualis Apoftolo
Picus Miran rum temporibus lib.de OpificioDei,item
dulanus. vt refert Picus Miradulanus in fuo Hepta
316
plo,ca. 1.Abrahá Philofophus Hebreus, R. Abraha
& Ifaac aftrologus.celum Impyreum af R, Ifaac.
feruerunt. Neq; mirum hoc hilofophis,
& maxime Hebrçis innotuiffe, cũ & Pla
to Gentilis plane Philofophus multa ex
Moyfe,& Prophetis vbiq, collegerit , vt
demonftrat Eufebius ,lib.i.depræpara Eufebius .
tione Euangelica,& Epicurus dixerit, re- Epicurus.
ferente Plutarcho, innumeros Angelos in Plutarchus .
fummo cælo cum Deo quietifsime com-
morari , quorum non fit cum hominibus
conuerfatio ..
Porro de numero celorü nönulli ex pa
5
tribus dubitauerut . Nam Chryf.Hom . 4. Chryfoft.
L
in Genefim ,vnu tantum celui efle putat
quod verò de multitudine cæleftiu orbiū
dicitur,figmentum effe Philofophorum .
Quod fi in plurali fcriptura calos nomi
nat,idco folum effe, quia in Hebræo no-
men celorum fingulari careat , ficut apud
nos Athene, & Theba, quamuis D.Tho . D.Tho.
pro fuain Doctores fanétos modeftia , ex
cufet Chryfoft.1.p.q.68.Preterea lufti- Iuftinus.
nus Martyrq.67.ad Gentiles , duos effe
celos integros, & completos affirmat: qui
cum in plures partes diuidantur , fcriptu-
rafacraplures interdunominat celos.Ide
tenet Theodoretus q..in Genefimn : At Théodo
qui Bafilius Hom . 3. Hexameron tres ad Bafil
minimum celos fecundum fcripturas po-
nendos putat, eo quod 2.Cor. 1 1.Paulus
ad tertiu cælum raptus effe dicatur.Iunio
res denique dicunt, celorunumeru ex di-
uinis literis non pofle conftare. Quamuis
fi re altius infpiciamus Iudas Thadæus Judas Tha
fydera ponit errantia : quæ feptem effe daus.
conftat. Cumque illa errare fcriptura di-
cat , infepte celis ab inuicem diuifis fixa
fint neceffe eft , nifi celos difrumpi dicas
cum illo fabricatus es cælos , qui folidifsimi
quafi are fufi funt . Octauum autent eſt
calu Sydereum de quo fub nomine firma
menti legimus Daniel. 1 2. & Genef. 1. Dan, 11,
Accedit & cælum impyreum quod ce- Gene.1.
lum cæli in fcripturis appellatur, duos au
tem alios mobiles inter cælum impyreŭ,
& Sydereum , non nifi aftrologorum au-
toritate recipimus.
Cælum effe rotunde figurę , vltra ma- 6
thematicos,afferunt Peripatetici, & Soi-
ciphilofophi vt refert Plutarchus , libro Plutarchus.
de Placitis philofophorum , capit . 2.
tum propter aptitudinem huius figuræ,
Rr 4 ad mo-
 CALVM ...
jad motum localem , ab Oriente ad Occi- }
dentem:tum etiam propter capacitatem,
& perfectionem figuræ. Non defuerunt
tamen ex patribus aliqui , putantes hoc
Philofophorum dogma fcripturæ fanctæ
contrarium effe , & fubinde reiiciendum,
Juftinus. inter quos Iuftinus Martyr fuit,in refpon
fione ad quæftionem centefimam trige
Ambr. fimam Orthodoxorum . Item Ambr. lib.
Chryfoft.
1.Exameron, & Chryfofto. Homi. 14.
&. 27.in epiftolam ad Hebræos.Præte
Theodo.
rea Theodoret. & Theophylactus fuper
Theoph. illud Hebr . 8.Tabernaculum quod fixit Deus,
non homo. Vbi putant cælum ab Apofto
loponi quafi quadratum tabernaculum,
Procop
Gen. I, propter hunc etiam locum Procopius in
illud Gene.In principio creauit Deus cælum,
Lactanti. terram, afferit opinionem de rotundita
te cæli facris literis contradicere.Item La
&tantius lib.3.Diuinarum inſtitutionum
cap. 24.cæterum teftimonium Apoftoli
nihil vrget:folum enim probat, cælum fi-
xum effe tabernaculum, & non mutandū,
ficut lexvetus mutabilis , &non fixa fuit.
Neque vrget alius locus Efai. 40. Vbife-
cundum traflationem Septuaginta , ca lu
Pfal.103: camere affimilatur , vt citat Ambrofjus.
Neque facit ad rem, locus Pfal. Vbi dici
tur : Extendens cælumficut pellem . Quia
Augu, vt docet Auguft.lib. 2. de Genefiad lite--
ram cap.9.Nihil obftat cameram effe ro-
tundam,& pellem extendi in morem cir
culi.Quarefi patres citatos prætermittas,
reliquifere omnes Doctores fancti , tenet
cælum effe rotundum , idque tantum ab-
effe vt fcripturæ facræ contradicat,vt po-
Hierony:
tius illi confentiat . Ita Hieronym . fuper
cap.3.epifto.ad Ephefios,à plerifque in-
quit,iuxta Ecclefiaftem , cælum affirma-
tur rotundum : & in fphera modum vo-
Eccli.1. lui.Hac ille. Et merito nam Eccli. 1. legi-
mus:Oriturfol , & occidit,& in lecumfuüre
uertitur,& c. Deinde addit : Et in circulos
fuosreuertitur.Item Eccl. 2 4. fapientia cla
mat:Gyrum cali circuiui fola, Eandem ſen-
Greg Nazi, tentiam tenet Gregor . Nazianzenus ſu-
Damaf.
per Eccl. 1. & Damafcenus libr. 2. de fi-
Theodo.
de cap.6.preterea Theodoretus,qui prio
D.Tho. rem faa m mutauit fententiam quæftion.
20.fuper Genef. & D.Thom . I1 .p.quæft.
68.artic.2.ad. 2. quem omnes Doctores
fcholaftici fequuntur , & ita tenendum
certifsime cenfeo.
7 Cælos autem natura fua corruptibiles
effe , plurimi ex fanétis patribus ex diui-
nis literis probare nituntur , alij verò in-
corruptibiles effe contendunt. Priorem
fententiam tenet Ambrofius,lib. 1.Hexa Ambr....
meron ca. 6. vbi eos irridet qui cum Ari-
flotele dicunt,cælum effe quinta effentia,
non de natura elementorum . Idem tenet
Cassiodorus,fuper Pfal.101.Opera manuũ Cassiodo.
tuarumfuntcæli, ipfi peribunt,tu autem perma»
nes. Et ibidem Euthymius , Damafcenus Euthymius.
Damaf.
quoque,libr.2.de fide Orthodoxa, ca. 6.
& Grego.Niffenus,libr.de Creatione ho Greg.Niffe.
minis,cap.24.Item Chryfoft. Homi.ro. Chryfoft.
Theodo ,
ad populum,& Theodoretus fuper Rom .
8. in illud creatura liberabitur à feruitute
Iuftinus:
corruptionis , Iuftinus quoque Martyr
in refpófione 9 3. & 94.& 9 5. ad quæft.
orthodoxorü.Et pleriq; alij.Quorum fen
tentia pafsim multis fcripturaru teftimo-
niis corroborari videtur , in primis Iob. Iob . 141
14.Homocum dormierit non refurget donec at
teratur cælum.Et Pfal. 101. Operamanuum Pfal.1or .
tuarumfuntcæli , ipfi peribunt . Item Efai.
34. Et tabefcet omnis militia cælorum : &
complicabunturficut libercæli, &, omnis mili
tia eorum defluet. Et ca. 51. Calificutfumus
liquefcent , & capit. 65. Ecce egocreocalos
nouos , & terram nouam , & non crunt in me-
moria priora . Præterea Luc. 21. Calum Luc.21.
terra tranfibunt. Et 2. Petr. 3.Cæli magno
impetu tranfient.Item Matth. 2 4.Stelle ca- Matt. 24-
dentde calo. Aporal. 21.Cælum primum , &
terraprima tranfit,& mare iam non eft.Et alia
fimilia pafsim.Ceterü altera fententia eft
cuius fautores in duas factiones diuidun-
tur,prior eft cælos fy deribus ornatos , &
quifuper cosfunt , natura fua incorrupti-
biles effe quinta cuiufdam effentiæ ab
elementis remotifsimæ.Hanctenuit Ari - Ariftotel.
ftoteles,quem fequitur D. Thomas, & co D.Thom.
munis hodie fchola theologorum, in 4.
fent.dif.48.Alia vero pars tenet quidem
cũ Ariftotele, celos quoad fubftantia nū-
quam effe corrumpendos , iuxta illud
Pfalm. 148. Laudate eum cæli cælorum, Pfal.148.
& aque omnesquæ fuper cælos funt , laudent
nomen Domini , quia ipfe dixit , & facta funt,
c. ftatuitea in æternum , & in fæculum fæ-
culi , &c . Porrò quod fint ex elementis,
vel quintam quandam effentiam, incer
tum putat, neq; ad re id facere Theologi-
cam . Denique ad omnes fcripturas,pri-
mæ opinioni fauentes: duobus modis ref
podent,videlicet, vbi cælum in ſcriptura
corrupti
 CALVM.
corruptibile dicitur, velfermonem effe de
regione aeris,quæ cælum pafsim appella
tur,ficut quod Petrus ait: Celimagno impe
tutranfient.Etignis calorefoluentur. Et quæ
huiufmodifunt.Vel cælis renouari , peri<
re,liquefcere,defluereque , & complicari
dicuntur, non quidem quoad fubftantia ,
quæ in æternum manet, vt dictum eft. fed
quoad motum qui fiftet , & accidentia.
Matth.24. Quia fol obfcurabitur, & Luna , & Stelle ,
& ceffabit cæloru motus , rurfufque Sol
Ifai. 30.
fplendebit feptempliciter.Hæc mihi fen-
tentia probatur magis, quæ grauifsimoru
Aug.
Hierony- autorum eft, Aug.lib.20.Deciuitate cap.
24.& Hieronymi, ſuper Ifai. 5 1. & 65 ;
vbi ait Si confummato iam mundo Lu-
na fulgebit vt Sol , & Sol feptempliciter,
quomodo cæli quoad fubftantiam peri-
bunt & non potius in melius mutabun-
1.Cor.7.
tur:VndeApoftolus.1. Cor.7 . Non dixit
calorumfubftantia peribit : Sed præteritfi-
gura buius mundi: quia figura & accidentia
Ecclef.1: mutabutur, alioquin non folu cæli fed & :
Ecclefi.3. Terrafemperftat.Ecclefi . 1.Inquo etiã fen
fudicitur Ecclefi. 3. Omnia opera quæ fecit
Deus perfeuerant in perpetuum , ideft fimpli-
cia quæ primum facta funt:non autem mi
xta,præterhumana corpora , quæ perpe-
tua refurgent. Eandem fententiam doce
Greg. Gregor.libr. 17.Moral cap.5.fuper illud
lob.24.
Iob.24. Et humiliabuntur ficut omnia ,& aufe
rentur.vbi ait, quoad accidétia duntaxat,
Proclus. non quoad ſubſtantiam quidem cælos in
Methodius terituros,idem tenent Proclus , & Metho
Epiphanius. dius, quos refert Epiphanius hærefi, 64 .
Oecumen. Idemque afferit Oecumenius fuper. 2 .
Petri . 3 .
8 ideft in vrbe Bethel,Et quia orationis lo-
Exfupra notatis colligitur Regula , in
fcripturafancta nomine cæli,aut etiam ca
lorum , fpatium acris frequenter intelligi,
quod intercælum & terram continetur:
quod plane quia igne finalis iudicij purifi
candum eft, cælos inftar fumi liquandos
Gen.2. fcriptura dicit. Nec mirum fi aer cælu vo-
Gen.9. cetur:cum in Gen.Volatilia cæli memoren-
tur,& arcus apparuiffe dicatur in nubibus
cæli Item ros cæli, qui defcendit ex nubi
Gen.17:
bus quando,vbi Iacob filio pater Ifaac bi
nedicens ait: Derore cæli det tibi Deus, &c.
Et Leuit. 2 6.Dabo uobis cælum defuper : fiz
cutferrum, ideft aerem durum,ne in nubes
pluuiafque cocrefcat. Sicque iratus Deus
claufurus dicitur cælum , in eodem fenfu,
terra quoque promifsionis dicitur Deut.
317
11.Decalo expect ans pluuias ,fic etiam intel
lige quod fcribitur Iofue. 10.Deus mifit la-
pides magnos de calo, ideft deregione aeris.
Sic dicitur ignis de celo defcendere.4 .
Reg.!.& Elias afcendiffe narratur pertur
binem in cælum ibidem , ideft in regione
aeris nobis ignotam . Secundum eandem
phrafim , explicant patres illud Pfal . 77. Pfal.77:
Ianuascæli aperuit, & pluit illis manna ad mā
ducandum.Item quod Ofças ait cap.2.C - Ofe.2 .
lum exaudiet terram : ideft volente , & propi
tio nobis Deo , regio aeris , quafi quæ-
dam res animata exaudiet terræ defide-
rium : quæfcilicet metaphoricè dicitur im
brium copiam defiderare . Neque putes
defydereis cælis aut de impyreo dici , in
baptifmo Chrifti in Iordane fluuio facto,
apertos effecelos , &, &c.Sed de aeris re Matth.3.
gione,cæli enim fuperiores , vel in corru- Luc.3 .
ptibiles funt natura,vel firma Dei volun-
tate,vt dictum eft.
Caliportam vidiffe legitur Iacob : &
fcalam à terra ad calos víque pertingen- 9.
tem,Gen. 2 8. Quod in vifione nocturna Gen.28 .
contigit . Neque fuit locus ifte qui poftea
dictus eft Bethel , mons ille Moria vbi
Salomon poftea templum ædificauit in
quo decipitur Hiftoria Scholaftica , & Hift. Schol
Dionyfius Carthufianus , & Caietanus,vt Cartuhufi .
Ca:etan.
oftendimus lib. 2 .in verbo Bethauen , &
Bethel. Quod verò dixit Iacob: Verè non
74
eft hic aliud nifi domus Dei e porta cæli,
variis decaufis id protulit . Primo quia
forte vtnotat Aug. Quæftionibus fuper Aug.
Gen. & Rupertus , præuidit tabernaculu Rupertus :
foederis aliquando ibidemfigendum eſſe,
cus futurus erat,porta cali dictus eft. Vel
certe quia ibi reuelatio facta eft Iacob , de
Chrifto Domino ,ex eius ftirpe nafcituro :
qui defe dicit apud Ioan. Ego fum oftium: Ioan.10.
permefi quis introierit , faluabitur. Vel per
fcalamillam Chriftum Dominum in telle
xit, vt Tertullianus ait lib. 3. contra Mar Tertulli.
cionê,qui via eft ad cælum , ficut ait apud
Ioan: Egofum uia,ueritas, uita. Denique Ioan.14.
vt Aug. ( inquit) fer. 2.de Natiuitate forte Aug.
per fcalam,&cæli portam, Mariam Dei
matrem recognouit.Dequa natus eft Iefus qui
Matth.1,
uocatur Chriftus.
Cæli militia nonunquã Angelos fignifi
cat ficut Luc. 2.Etfacta eft cum Angelo,mili- 10.
tiacæleftis exercitus , interdum verò ftellas Luc.2.
or dine fuo fixas, aut difcurrentes denotat,
Rr 5 in
 CALVM .
Deut. 17. in Deut.Adorent omnem militiam cæli, code |
4.Reg.17. modo.4. Reg. 17. &. 2. Paral. 3 1. Ifai.
24. Hiere. 19.Sap.1.A&.7 . & alibi fre-
quenter.
II Cali leges vocantur ftatuta tempora.
Veris,Aftatis, Autumni , & Hyemis , &
menfuræ quoque dierum, menfium , &
annorum,quæ ex vario & ordinato calo
Hier 33.
rum motu procedunt.Hiere: 3 3.Si pactu
meum inter diem & noctem, & legcs cælo non
Lyran.
pofui,erc.Signa vero cæli vocantur vt Ly-
ranus ait non folum ftellæ crinitę fed etiã
conftellationes quæ tempeftates pluuias
& grandines fignificant & fimiles im-
prefsiones tonitruum , fulgurum & alia
quæ terrorem incutiunt, dequibus Hier.
Hier.10.
Et à fignisceli nolite metuere. Præterea co-
lumnæ cæli dicuntur Angeli cælorum
Iob.26.
præfertim motores apud Iob. 26. Co-
lumine cæli contremiscunt , & pauent ad nu-
tam eius,ideft Angeli gubernatores calo-
rum metu quodam reuerentia pauent co
Beda. ram Deo:vt explicant Beda, Gloffa , Ly-
Gloffa.
ranus,& Titelmanus, & D. Tho. Deinde
Lyran.
Titelman . calicardines de quibus. Iob.luxta cardines
D.Thom. cali perambulat , funt altifsima cæli puncta
¡ Job.22 , ideft duo poli , Articus ,& Antarticus, fu-
Gloffa. per quos calum voluitur:vt ait Gloffa, &
alij Patres. Denique concentus calorum
Iob.38.
de quo Iob.ait: Concentum caliquiefcere quis
D.Thom. faciet Non eftfonitus quidem armonicus
fed vt exponit D.Thomas , conuenientia
proportionis motus cæleftis, cótra Pytha
goricos,qui motum cali fenfibilem conce
Ariftoteles. tum edere putauerunt:quos refutat Ariſt.
Gloffa.
in.2.de calo.Quamuis Gloffa ordinaria ,
Beda.
& Beda.Sanctos Angelos intelligant hoc
loco cæli nomine fignificari : qui femper
Luc.2. canunt: loria inexcelsis Deo, cui expofitio
Titelman. ni confentit etiam Titelmanus.
1-2 Calumitaque nonnumquá pro cæliha
Pfal.17. bitatoribus ponitur. Siclegimus Pfal.17 .
Hierony. Inclinauitcælos & defcendit. Vbi Hierony-
mus , cælorum nomine calicolas intelli-
git , ideft Angelos: quos præmifit Deus,
quando noftra venit ad nos indutus natu
ra , fic mifit Angelum Gabrielem : Ad uir-
ginem defponfatam uiro , cui nomen erat.
Luc.I Iofeph : nomen uirginis Maria , fic mili
Luc.2 .
tiam cæleftis exercitus mifit ad paftores..
Pfal.143 .
Item Pfa.dicitur:Domine inclina calostuos,
Ianfen. defcende.Vbi Ianfenius & Vatablus pu
Vatablus. tant , cælorum nomine nubes intelligi:
quafiDeus fuper nubes obequitet : & cas
inclinet, quando defcendit , vt nobis præ
beat auxilium.Sed poeticum figmentum
redolet hæc expofitio. Grauior autem fen
fus eft,vt accipiatur continens pro conté
to:& cæli ponantur pro fanctis Angelis
cæloru habitatoribus,quos inclinat Deus,
quando deftinat ad nos , & per eos nobis
auxiliatur.Sic Iudam Machabæum for- 2.Mach.10.
ma vifibiliiuuerüt Angeli in prelio, & Ap
paruerunt aduerfariis de cælo: Viriquinque
in equis ,frænis aureis decori , ducatum lude
præftantes.Item Angelus Petrumde carce
t.12.
A&
re liberauit,& c.
In eodemfenfu dicitur de aduentu Do 13
miniad iudicium Pfal.49 . Aduocabit celu Pfal.49.
defurfum terram difcernere populum fuum,
ideft adducet cæli habitatores vt afsillant
in iudicio,tam Angelos , quam Apofto-
los.Ita Hieronymus , Lyranus,Vatablus, Hierony:
& Ianfenius. Vnde Apoftolis Dominus Lyran.
dixit : Sedebitis & uos fuper fedes duodecim, Vatablus.
iudicantesduodecim tribus Ifrael , & Matth. Ianfen.
Matth.19 .
24.Mittet Pangelos fuos,&c. De Apoftolis Matth.24.
etiam intelligitur quod fubditur in code
Pfal.Et annuntiabunt cæli iuftitiam eius, quo- Pfal.49.
niam Deus indexeft. Sic exponunt Gloffa Glof.Interl.
Interlinealis & Vatablus.Secundum ean Vatablus.
de quoque Phrafim agens de impio Iob. lob.20,
Reuelabunt(inquit) celi iniquitatem eius.vbi
Beda exponit reuelabunt Apoftoli ini- Beda:
quitatem impij . Cæli dicüturquoque lau
dare Deum,ideft cæli habitatores , ficut
Pfal.68. & alibi paſsim.Item cæli lætan Pfal.68.
tur,ideft ciues cæli Pfal. 95. vel figurati- Pfal.95.
uè dicitur de ipfis cælis.
Ponere os in cælum , eft blafphemare 14
Deum.Sic explicant Hieronymus , Au- Hierony:
gaft, Lyra . & illud Pfal.72.Pofueruntince Auguft.
Lum osfuum:& lingua corum tranfiuit in terra, Lyran.
ideft tranfiuit metas rationis , quafi non lanfen.
effent homines , ficut dicit Lyr. vel tranfi Pfal.72 .
uit terrena omnia quia non putant fe mo
rituros vtterrenos fic intelligunt Auguſt.
Cafsiod. & Gloffa:fic Pharifæi qui blaf-
phemantes Saluatori dicebant:Damonium G.
habes. Et in Beelzebub principe dæmoniorum Ioan.8.
eiicitdæmones & c.& nosfcimus quia hic ho- Luc.11.
mo pecccator eft.Hierony.adueritatem He loan.10 .
braicam vertit . Et lingua corum de ambula-
uit in terra,ideft peruagata eft lingua co-
rum blafphemaper terram Chaldæus au
tem tranftulit: Et lingua corum ardet in iuftos
terra, ideft non folum blafphemat cæli-
tes , vt exponit Genebrard. fed & viros Genebrar.
iuftos
 CANA.
iuftos terræ vituperat. Eft autem He-1
‫חלח‬ braicè verbum Halach , quod fignifi-
Vataylus. cat ambulare & difcurrere & ita vertit Va
Janfen tablus, & lingua corum orbem peruaga .
tur:codem modo Ianenius quare optime
vulgata vertit : Tranfiuit fcilicet , vbique
murmurans contra iuftos etiam terræ.
15 Caliper metaphoram , & mærere di-
centur,in fignum calamitatis humanæ, &
è contrario lætari , ad fœlicitatis quoque
Hiere.4 & lætitiænotam. Prioris exemplum ha-
bes apud Hiere. Afpexi terram. & ecce ud
cuaerat& nihili cælos , er non eratlux in eis,
qua figura denotatur Babyloniorum irru
ptio contra Iudæos,fimilitypo defcribi-
tur vaftatio poftea Babylonis, & vicinarū
Hierony.
Mai13. gentium , vt notat Hieronymus fuper il-
lud Ifai.Quoniamftellæ eeli ,& fplendor earu
nonexpandentlumenfuum.Et infra : Super hoc
turbabo cælum.De vaftatione quoque exer
citus Pharaonis , quando Moyfes populū
Hierony Dei per mare rubrum eduxit, exponunt
Cyrill. Hierony . & Cyrillus illud Ifai. Induam
Maiso
cælos tenebris, jaccum ponam operimentum
corum.Sed quia hiftoria Moyfi præterita
erat,& Ifaias loquitur de futuro potius in
telligendum effe videtur define mundi,vt
Origenes
Matth. 24 vult Origenes fuper illud Matth . 26. Pro
Luc.zi. phetizanobis Chrifte.Quia vt apud Matth.
legimus: Solobfcurabitur, & apud Lucam:
Eruntfignainfole, Luna, er ftellis.Vel cer-
tedetempore pafsionis Chrifti prædictu
Tertulli: eft:quando obfcuratus eft Sol , vt expo-
Ezech . 32. nit Tertullianus aduerfus Marcionē . lib.
4.Similis defcriptio eft apud Ezech . vbi
vaftatio prædicitur Ægypti à Chaldeis.
Et operiam cum extinctus fueris calos , & in-
grefcerefaciamftellas eius:folem nube tegam,
.E contrario verò ad gaudium magnu
fignificandum folent Prophetę calos in
ducerefplendore fulgentes , & dulcedi
nem roris & mellis fuauifsime diftillan-
Mal.67%
Lyran. tes.Sic in Pfal.Et enim cæli diftillauerunt àfa
cie Dei Sina. Quod Lyranus exponit de
folutione captiuitatis populi ab Agypto.
Hierony. Preterea de beneficio natiuitatis Chriſti,
Mai.AS Hieronymus explicat illud Ifai. Rorate
celi defuper . Dequo lib. 1.in verbo Aperi
re,num.4 3.Ite de aduētu Chrifti Hiero.
Hab.3 intelligit illud Habac.Operuit cælosgloria
eius: laudis eius plena eft terra :fplendor eius
ut luxerit.
Celum & terrä mouere dicitur Deus,
16
quando prædicitur in aduentu Chrifti
318
munditotius futura mutatio,fic exponút
Hierony.fuper Aggeum & Ambrof. lib.
3.Epift. i 2.illud Agg. Adhuc modicum , & Agg.z.
ego mouebocelum , & terram , quod factum
eft quando moriente in Cruce Saluatore,
Solobfcuratus eft : & terra contremuit, in
fignum mutationis veteris legis in Euan .!
gelium. Quamuis non incongrue Fran F.Ribera,
cifcus Ribera id explicuit,de Angelorum
cantico in nocte natiuitatis. Gloria inexcel- Luc.2 .
fis Deo. Et quando noua claritatis ftella
Magos duxit ad præfepe. Denique quan Matth.
do prodigia quoque multa precefferunt
vaftationem Hierufalem , quæ refert Iofe
Iofephus.
phus lib. 5. Antiquit.cap.7 . & libro. 1.
debello cap .14.
Decalo dicitur Deus afpicere in fcri-
pturis ,item & audire: quia vifus , & audi- 17
tus eius montium altitudine non præpe ;
ditur: cum non folum vbique fit,fed etiam
omnia de celo quafi de altifsima quadam
fpecula contempletur,fic habes Fial. 1 3 .
Â.3 2.c.5 2.A. & alibi pafsim præterea
decælo audit.Pfal.19.B. 3. Reg.8 . B. &
frequenter alas.
Cælos aperiri quamuis denotet ali- 18
quando regionem aeris diuidi,vt notaui-
mus fupra numero.8 . Sed frequentius re-
uelationem prophetis factam în imagina
tione fignificat, & in mente.vt notat Hie- Hierony.
rony.fuper illud Ezech.1 . & aperti funt
cali,dequo libr. 1.in verbo Aperire.
Calum tertium quid fit. 2. Cor. 1 1.di=
ximusfupra num . 5.
Regnum calorum quomodo intelliga
tur.vide in verbo Regnum. Accipitur
enim non folum pro Ecclefia trium
phate, fed & promilitante, & pro facra
fcriptura.
Cafar,vide in verbo Auguſtus , & in
verbo Cenfus.
CAPVT
Ꮴ Ꭲ CXVII
Cana,Canare, Canaculum.
περιδειμ
ANA dicitur vefpertina refectio , àwegiderm
Co.
voce Graca χοίν ος , ideft commu- νως
χοίνος
nis ,quia multi fimul in communi cænare I
confueuerunt : vnde cæna fepe fumitur
proconuiuio.Sic in libro Iudith : Fecit ei Iudith.6 .
Luc.14.23 .
canam magnam, & apud Matth. Amant pri- Matth.
mos recubitus in cænis.
Cæterum Luc. 14.pro conuiuio regio 2
cæna
 CANA.
cana ponitur,vbi legimus : Homo quidamfe·
cit cænam magnan ,dif putari quidē inter au
tores folet ,anfit eadem hięc parabola cum
Matth.22. illa denuptiis filij regis.Matth. 2.Et qui
Auguft. dem Aug.li. 2.deconfenfu Euangelift. di
cit effe diuerfam cap.72.Sicu t & ordo ip-
cap.7 2.Sicut
fe Euangelice narrationis indicare vide-
Gregor.
tur.Idé tenet Greg in homilia. Quia per
nuptias (inquit) hic apud Mattheum præ-
fens Ecclefia per cenam illic celefte con-
uiuium defignatur. Cui fententie confen-
Gloffa.
Abulenfis . trut Gloffa , & Abulenfis. Quamuis Aug.
lib.de verbis Domini,fermo . 3 5.Per cena
Auguft .
apud Lucam,notam ca lefte conuiuium,
qua Incarnationem , & Pafsionem Doini
ni exponat , quç in Euchariftię cena re-
Theophyl prefentatur. Eodem modo explicat Theo
phylactus , fed meo iudicio, parum refert
fiue celefte conuiuium cenam magnam
vocari dicas,quia cena vltima refectio eft,
qualis erit epulatio gloriofa in fpiritu,poft
feculi finem , fiue pafsionem & Eucha-
riftiam effe putes , que vt vltima refe-
&tio & vt viaticum morituris miniftratur.
Hæc ergo merito cana dicitur magna,
quía magnus eft qui facit , vt pote filius
Dei, magnum etiam quod manducandū
conuiuis apponit, nempe corpus fuum &
fanguinem cum diuinitate coniun& tum ,
magnæ quoque multitudini exhibetur,
Ecclefiæ videlicet vniuerfæ,& magnę pro
mifsionis pignus eft, gloria nimirum fine
fine.
3 Cæna facta , dicitur filius Dei pedes
Ioan.13.
abluiffe difcipulorú Ioan. 1 3.vbi Cypria
loan.13.
nus in fermone de ablutione pedum , pu-
Cyprianus . tat hoc loco fignificari Euchariftiam fuif
fe à Chrifto Domino iam tunc Apoſtolis
datam,quando lauit pedes corum: fed nō
tenetur hçc fentétia , quia iterum recubuit
filius Dei , vt finem imponeret myfterio
cœnæ ,fuumque corpus , & fanguinem ve
teri cæna præcedente Apoftolis confecra
ret.Alij verò intelligunt,cæna facta, ideft
ceremonia legalis agni fecundum legem
finita, & deinde cana communi nē ficut
priorad folam ceremoniam,fed ad natura
lem refectionem cæpta,furrexifle Domi-
num ad pedes abluendos difcipulorum .
Auguft,
Ita tenet Auguft.Tract. 55. vnde & libr.
3.deconfenfu Euägeliftarum Can..per
acta(inquit) Pafchali cæna , & communi
incæpta, illis canantibus , furrexit Chri-
ftus & lauit pedes difcipulorü . Hac Aug.
Seruauit ergo non folum corticem legis,
fed & fpiritum charitatis extra corticem ,
quafi medullam eduxit:atque figura adie
&taveritate compleuit. Vbi docuit planè
parum effe, fi præcepta quoad fubftan-
tiam,fiue quoad corticem folum obferue
mus:nififinem præcepti, nempe charita-
tem addamus:quæ fola meritum operitri
buit.Et ficut Dominus Iudam proditore
pauit,& abluit,fic & nos inimicos diliga -
mus,iuxtaillud : Diligite inimicos ueftros. Match.s:
Cana Dominica vocatur Euchariftia.
4
1.Cor.11.Conuenientibus uobis in unum,iam x.Cor.11.
noneft Dominicam canam manducare:fed unuf
quifquecenamfuampræfumit ad manducandu.
Hic abufus qui in primitiua Ecclefia fur-
repferat vt prius comunibus epulis ingur
gitandis populus vacaret , quam fumeret
Euchariftiam,abolitus eft,contrario infti- De confe-
tuto vt ieiunus accedat vnufquifque ad fa dis.z.
cram fynaxim ,de confecratione dif. 2.ca.
facramenta , & ca. liquido,nifi fit langui-
dus,qui ieiunus expectare non pofsit pro
pter impendens mortis periculum.
Cana nuptiarum agni legitur,in Apo. 5
Beatiqui ad cænam · nuptiarum agni uocatifunt. Apo.19:
Eft autem hæc czna Beatitudinis æternæ
Beda.
conuiuium,& vt(inquit Beda,finito præ-
fentis vitætempore, eft contemplationis
Ruper
fupernæ refectio. Eodem modo Ruper-
tus ,ibi ( inquit ) tota cena eft amor , vbi
vxorviro, ideft anima coniungitur Deo:
non ad horam,fed æternaliter. Ita etiam
D.Thom. &communis fententia patru, D.Thom,
Eft aute fermo de vocatione efficaci, qua
lis illa apud Matth. Quandofilius Dei uidit Matth.4.
duos fratres , Simonem,& Andream, & rurfus
alios duos , Iacobum , & Ioannem, & vo-
Rom 8.
cauit eos. Dequo Paulus ad Rom . Quos
prædeftinauit,hos euocauit.Vnde in codem
Apocal.Paulo poft , Angelus apparet in
fole,qui folas aues per medium celi volan
tes vocat adcenam magnam Dei,ideft nõ
humi repentes,fed vt Rupertus exponit, Rupert.
quidicunt: Eccenos reliquimus omnia, fe- Matth.19.
quutifumus te:quid ergorrit nobis?Cæterum
an in hac cena magna Dei , aues quæ per
medium celi volantes vocantur ab Ange
lo , fint eædem que ad cẹnam nuptiarum
agni paulo ante vocata funt: & an fit alia
cæna illa quidem ab iſta , dubitare quis
poffet.Etplane Rupertus cænas putat ef- Rupert.
fe diuerfas , quia prior illa nuptiarú agni
aterna refectio eft,vti diximus . Hæc au-
tem
 COGERB
tem vel eft gaudium de pœna damnato-
Beda.
rum,vt exponit Beda.vel de vindicta con
tra comites Antichrifti, quorum hoc loco
Ribera. ftrages magna metaphorice defcribitur,
vt Francifcus Ribera dicit. Vel Denique
prædicatio eft Apoftolica , de qua Pet ro
Peque
vifio facta eft omnium reptilium, & qua-
Act.lo.
drupedum & dictum eft illi : Petre,occide,
es manduca.Quia prędicatores, quafi man
ducare dicuntur eos , quos ad myfticum
Rupert,
Ecclefię corpus trahunt,vt Rupertus ex-
6 plicat.
Cenare dicitur Chriftus cum eo , qui
Apo.3.
refipifcit,Apo. 3.Siquis aperuerit mihi,in-
trabo ad eum, cenabocum illo. Quia con-
uerfio peccatoris cibus eft Chrifti , iuxta
illud,quod deconuerfione Samaritanoru,
loan.4
Apoftolis dixit: apud Ioan : Cibum habeo
manducare,quem uos nefcitis.
7 Cenaculum eft locus in ædibus aptum
ad cænandum.Porrò poft quam in fupe-
rioriparte domus cæpitare ceperunt , fu-
perior domus vniuerfa cenaculum dicta
Felt
eft:vt notat Feftus.quo fcalis fiue cochleis
afcenditur.Hinc de rege loachim filo lo
Hier.22.
fię dicitur apud Hiere.Væ qui ædificat don ũ
fuam in iniuftitia: & cænacula fua non in iudi-
13.Reg.6. cio.Pars etiam fuperior templi canaculū
vocabatur,fic enim legimus. 3. Reg. Et
2.Parali.3. per cochleam afcendebant in medium canaculu .
Item. 2.Paral.Etcanaculum quoque trxit au
ro. Dicitur etiamprimum, fecundum ,&
Act.10.
tertium cenaculum domus :fic predicante
diu Paulo,dormiens adolefcens iuxta fe-
neftram:Cecedit de tertio canaculo . Poftre-
mo dubitare quis poffet, quare Dominus
paupertatis amator, qui prelepe natiuita
ti,afellum triumphali pompe in diepal-
marum,& Cruce ad mortemelegit , quan
16.229 do nihilominus facramentum voluit cor
poris fui infuprema cana confecrare.ce-
naculum magnum ftratum in ædibus
patris familias elegit? Sed forte hoc ideo fe
cit vt nos doceret quanti facere debemus
1.Cor.11. myfterium hoc:quod in monte Sion,& in
cenaculo magno ftrato facrauit. Quod ne
monificorde charitatis amplitudine dila
tato,& virtutum ornamētis decorato reci
pere debet, iuxta illud : Probet autem
fe ipfum bomo& fic de pa-
ne illo edat.
( 2.)
319
CAPVT CVIII.
Cogere, Compellere.
OGERE Hebraicè dicitur in fcri- ‫פר‬
Cptura Phafar vt patet Gen.-
15.
I
Cogere eftvim inferre,fiue quouis mo
do compellere , fic Dominus poftquam
quinque millia virorum quinque panibus
pauit.coegit difcipulos fuos afcendere na
Theophy
uim.Mar.c.6.fuper quem locum Theo Mar..
phy lactus poft Chryfoftomum.coegit (in Chryfof
quit)difcipulos , quia non poterant ab eo
facileſeparari,tum propter amoris affe-
Etum : tur etiam quia nefciebant quomo
Hierchy: -
do ad illos fine nauigio veniret. Et Hie-
ronymus quia amore ( inquit ) prace .
ptoris,nolunt ab eo,neque puncto tempo
ris feparari.Hæc ille.Vnde contemplatio
nis amator debet interdum coactus amo
reiuuandi proximos ab vberibus Chrifti
feparari: & nauigationi fe vitæ actiua re
flatibus etiam ventis committere dicente
Matth.io.
Domino : Ecce ego mitto uos.
Cogendifunt aliquando pauperes , & 2
peregrini , vt à nobis fineverecundia ve- Luc.24 .
lint vitæfubfidia recipere , fic cum Domi
hus fub forma peregrini duobus difcipu
lis euntibus in Emaus apparuiffet : Coege-
runi illum dicentes , Mane nobifcum , quoniam
aduejperafcit,ere.Vnde Gregor.hom . 2 3. Gregor.
ait Ex quo exemplo colligitur, quod pere
grini ac hofpitium non folum inuitandi
funt,fed etiam trahédi. Hac ille.Sic Abra
ham tres Angelos fub fpecie peregrinoru,
& duos etiani Angelos iuftus in Sodomis.
Loth adfuum hofpitium coegerunt , de Gen. 18.19 .
quo Paulus ad Hebr.Et hofpitatutatis nölite Hebr.13.
obliuijci ,propter hanc enim nonnulli latuerüt,
Angelis hofpitio receptis , ideft latebat cos
quod Angeli effent , vt notat Oecume- Oecumen
nius,vt maior eflet eis merces.Nam fi An
gelos effe cognouiffent ,quid illis effet pre
mij? Sic exponit etiam Thodoretus ,item Theodoret.
Theophy
& Theophyl qui non legit latuerunt, fed
ignorauerunt Angelos fe recipere.
Cogere ad bibendum mutuis poculo- 3
rum propinationibus ftultum eft , & ru-
dium animorum . Vnde legimus Efther. Efther..
1.in fplendidifsimo regis Affueri conui-
uio.Non erat qui nolentes cogeret ad bi-
benduin. vbi notat Lyranus compofitos Lyran .
mores Regis Aflueri, quinesninen: ad vi-
num epotandum cogi voluit:contra no-
rem
 COGITARE ..
rem barbarorum , quem etiam filius Dei
Luc.21. reprobat dicens:Attendite, neforte grauen-
tur corda ueftra crapula,& ebrietate , & curis
huiusfeculi: ueniatfuper uos repentinadies
illa.
4 Cogere aliquando eft congregare , &
lob.37. condenfare.Iob. 37. Subito aer cogetur in
nubes.Item de regione Moab à Chaldæis
Ifai.16:
deuaftanda apud Ifai.legimus: In confiliu,
cogeconcilium :ideft ,o Moab congrega du
ces tuos ad concilium, & confule de exi-
tu belli.
¶Compellendi funt hæretici intrare in
Ecclefiam refipifcentes. Dequo videli.
9.inverbo Intrare exparabola Euange
Luc.14 .
glij :Compelle eos intrare , apud Lucam.
CAPVT CIX.
Cogitare, Cogitatio.
OGITARE dicitur Hebraicè
‫חשב‬ CC Chaſab Ifai. 3 6. & 5 3.& Hiere.49.
Leuit. 25. Ioan. 1. Item cogitare dicitur
‫זמים‬ Zamam Zach.8.Pfal.17 . & Zamam co
gitatio Pfal.140 .
I. Et quidem. Cogitare verbum eſt fre-
quentatiuum à cogere , propterea quod
mens multa in vnum cogat , vnde pofsit
eligere potiora. Sed reftringitur vox co-
gitare ad ea tantum, quæ in animo colligū
tur adconfilium capiendum. Vnde non
inepte quidam cogitationem effe dicunt,
quafi confilij agitationem , in quo fenfu
I.Par.28.
Sanctus Dauid ait : Cogitaui ut edificarem
domum,inquarequiefceret arcafæderis Domi-
ni,ideft longo tempore deliberaui. Et pro
fecto talis effe debet regum ,& principum
cogitatio præcipua, vt cultus diuinus au-
geatur,ideo & Chriftus rex regum, emen
Ioan.2.
tes, & vendentes eiecit de templo, vt quie
Matth.21.
teibicultus Dei celebraretur.
2
Cogitare hominem vias fuas eft dilige
ter ea quæfacit,aut fa &turus eft , præme-
Hilarius.
Pfal.118 . ditari,fic exponit Hilarius illud Pfal. u8 .
Ambrofi, Cogitaui uias meas : & conuerti pedes meos in
teftimonia tua.Et Ambrofius ibidem ferm.
8.Cogitaui(inquit)vias meas , nonfupe-
riores,fed futuras ,vt antea meos actus co
Pro.14 . gitationibus præuenirem,vtrum agendu
fit, & quomodo,quia vt Salomon ait : Eft
uia quæ uidetur homini bona: pofteriora cius
Matth.7. ducunt ad mortem. Et eft arcta uia quæ ducit ad
uitam.Cogita ergo quomodo videas , quo
modo loquaris.Hæc ille. Hinc Virgo Ma
ria ab Angelo falutata : Cogitabat qualis ef- Luc.I
fet iftafalutatio.Itemfanctus Iofeph , ante
quam Mariam occulte dimitteret cogita Matth , 1.
bat: Hæc autem co cogitante apparuit ei Ange
lus Domini. In eodem fenfu Salomon ait : Ecclefia,
Cogitauiincorde meo abftrahere à uino carně
meam.Sic alibi pafsim.
3
Cogitarehominem pro peccatofuo eft
follicitum effe in agenda rationabili pœni Pfal
.379
tentia fic Propheta Pfal 37.Et cogitabo pro
Aug.
peccato meo.Vbi Auguftinus, fi diceres ait
cogitabo vel curam gerani pro vulnere
meo , quid intelligeretur , nifi dabo ope=
ram vt fanetur , &c. Fiant ergo eleemo-
fynæ,& redimantur peccata .Idem notat
Bafilius,
Bafilius fuper hunc Pfalm . dicens cogi-
tare pro peccato effe quod Ioannes mo-
nuit apud Matth. Facite ergo fructum dig- Matth.3.
num penitentia. Et Hieronymus ad ue . Hierony.
ritatem Hebraicam hunc verficulum ver
tit , non cogitabo , fed : Sollicitus ero pro
peccato meo. Item Vatablus : Et ob pec- Vatablus,
Ianfen.
catum meum follicitor , fic explicat Ianfe- Genebrar.
nius , & etiam Genebrardus qui notat
non effe putandum pænitentiam effe fo-
lum à peccato defiftere fed neceffariam
efle follicitudinem ad fatisfaciendum
pro peccato : vnde & Chaldæus vertit: Chaldæus
Sollicitus ero propter peccatum meum . Et
certe in Hebreo eft verbum Daag,quod
fignificat follicitum & anxium effe , &
timere valde. idem verbum habetur Ifai.
57.vbi legimus : Pro quofollicita timuifti,
& Hierem. 43. Et fames pro qua follici- Lue. 7.
ti eftis adhærebit uobis . Hoc intelligens Luc, 23.
mulier quæ erat inciuitate peccatrix,vf-
que adeo follicite cogitauit pro peccatis
fuis,vt lachrymis irrigaret pedes Domi-
ni,& Petrus fic follicitus pro peccato fuo:
Egreffusforasficuit amare.
Cogitatio hominis confiteri dicitur
Deo , quando quidquid latet in corde
Pfal.75.
legitimo facerdoti confitetur. Pfalm. 75 .
Quoniam cogitatio hominis confitebitur tibi:
Et reliquiæ cogitationis diemfeftum agent tibi.
Ita exponit Auguft.Prima ( inquit)cogi- Aug?
tatio confefsio peccati,deinde verò reli-
liquiæ cogitationis funt memoria perpe-
tua doni Dei , qui nobis condonauit pec-
cata,fic Mulier quæ erat in ciuitate pecca
trix poft lachrymas & poft refurrectione
Domini triginta fere annorum fpatio re- Luc.7.
liquiis cogitationum intenta diem feflu in
deferto
 COGITARE .
deferto Domino egit inpoenitentia . Sed ;
aliter intelligunt alij Patres prædictüver
ficuluin Pfalm. magis forte iuxta literam .
quia titulus Pfalmi eft,canticum ad Aſſy
rios , quando videlicet Angelus occidit
185. milla Afsiriorum. Vnde vt expo-
Theodoret . nunt Theodoretus , Cafsiodorus , & Lyra
Cafsiod,
fus,& alij cogitatio hominis confitebitur
Lyran,
tibiidem eft quod rex Ezechias cũ fuis
liberatus à te Domine , gratias tibiaget &
reliquia cogitationis diem feftum agent
tibi in ad impletione votorum tibi gratif-
fima , quæ pro gratiarum vouit actione:
Luc.1 Porro nifi adimplere vota Deo placeret,
Maria minime Gabrieli dixiffet. Luc. 1 .
Quomodofiet iftud , quoniam uirum non cog-
nojco.
5 Cogitare in fcripturis frequenter acci-
piturin bonum,pro confideratione hone
fta myfteriorum, aut beneficiorum Dei.
Deut.4
Prod.3. Sicin Deut: Cogitato in corde tuo , quod Do-
minuseft Deus.Etin Prou. in omnib? utis tuis
cogita eum: ipfe dirigetgreffus tuos. Item
Sip.7.
fapiens att.Cogitare ergo de illa ,ideft de fa-
pientia,fenfuseft confummatus, c.
6 Cogitare dicitur lingua impij iniufti-
Plai.sz.
ftitiam.Pfal . 5.1.Iniuftitiam cogitauit lingua
tua,que phrafis non folum apud Septuag.
Sed in Hebræo quoque fic leg tur , iuxta
Hieron . interpretationem Hieronynu ad verita-
tem Hebraicam ,denotatque locutionem
velocem inftar cogitationis ,& quæ cogi-
Cafsiod.
tationem præueniat vt ait Cafsiodorus .
Vellingua ponitur pro corde, vt exponit
Hierony.
Pfal.13. Hierony.iuxta illud Pfal. 13. Dixit infi
Chalda us. piens in cordefuo,non eft Deus. Chaldæus ver
tit non iniuftitiam fed obinurmuratio-
në cogitauit lingua tua.Sed in ide recidit
quia iniufta obmurmuratio in iuftitia eſt.
7 Cogitare confufionem fibi , eft machi
nari,& fen inare malum , vnde quis metit
Nahum.2. fibi prius . Sic Nahum dicit regi Baby lo-
nis mach nanti malum omnibus fere po
pulis ,& regnis : Cogitafti confufionem domui
tue.Quia cum alios ille cogitat depræda -
ri,incidit in manus Medorum , atque Per
farum fub Cyro,à quo proftratus & con-
Hierony.
fu fus eft,vt exponit Hierony.fic Pharifai
dum in Concilio fuo , cogitant malum co
tra filium Dei, dicentes : Sidimittimus cum
fic,uenient Romani , tollent locum noſtrum.
loan.ir. Cogitauerunt confufionem domui fuæ:
quia propter Domini necem ab eifdem
Romanis , quos timuerunt , vallatifunt.
320
Cogitant impijinutile fic Mich.Væ quiz 8
cogitatis inutile. Hebraice Auen ,ideft dolo Mich.2.
rem & iniquitatem . Quod enim impij fe-
cundum mores fuos corruptos cogitant, li
cet ad punctum videatur illis vtile quan-
tum ad corpus , fed inutile eft quantum
ad animam, quam doloribus implicantfi
nefine,fic quidquid reprobi Pharifæi có
tra Dominu cogitabant in cordibus fuis ,
iniquitatemillis peperit, æternumque do
lorem,tum quando rogabant: Licet cenfum Matth.22 .
darı Cajari,an non,vt cum traderer t Hero- Ioan.8..
dianis , tum etian: quan do mulierem in
adulterio deprehenfam obtulerunt ei vt
infidias ei necterent, & alibi pafsim.
9
Cogitabant hoftes Dauid.s ei frequen pfal.61 .
ter laqueos paraie, ficut Pfal. 61. clamat:
Pretium meu cogitauerunt repellere.Vbipro
voce illa pretium , Græce legimus Tμ
que fignificat etiam honore , &in ea figni
ficatione accipite m lanfenius , quafi di . Ianfen.
cat Propheta , honorem meum alioquin
pretiofum ( quia melius eft bonum nome ,
quam diuitiæ multa) cogitauerunt depel
lere,& denigrare,fic etiam exponut Aug Aug.
Hierony.
& Hierony mus quamuis Hierony.ad ve
ritatem Hebraicain vertat partem eius co
gitauerunt expellere ,ideft impedire ne re
gnaret Porròin Hebræo eft vt notat Ge
nebrardus de fublimitate ipfius, ideft mea
deliberauerunt me depellere , ideft dere
gno quæ omnia vmbra erät Chrift :cuius
partem & regnum Iudai moliebantur au
ferre pariter & honorem.Ideo dicebant :
In Beelzebub principe da momorum eiicit de- Luc.II:
mones.Item : demonium habes , & nosfcimus loan.8.
quia hic homo peccator eft. In codem fenfu lean. 9.
exponit Hierony.illud fal 20. Cogitaue Hierony.
Píal , 20.
runt confilia,quæ non potuerunt ſtabilire, ideft
impij Iudæi etiam refurrectionem Chri-
fi impedire putabant , militum ad fepu-
chrum adhibita diligenti cuftodia , apud
Matth.27.
Matth.Sed fruftra ,fic etiam Aug.de Con
Aug.
cilio eorum dem exponit quãdo dixerüt :
Venient Romani tol eat locum noftrum.Vbi Ioan.II.
cogitauerunt confilia quæ non poterunt
ftabilire .Lyranus hoc extendit ad diuites Lyran.
omnes auaros qui fe cogitant thefauris
ingentibus perpetuos reddere , & immor
tales :fed fua nequeunt flabilire confilia , li
cut diues ille Euangelij , qui dum fibi quafi
immortalı blanditur :Mortuus eft , & fepul. Luc. 16.
tus in inferno.
Cogitationes Dei omnia peccatoribus io
fcelera
 COGITARE .
fcelera condonantis , fi refipifcant , longe-
differunt à cogitationibushominum , fic
Hierony. explicat Hierony mus illud Ifai.5 5.Sicut
Ifai.ss.
exaltantur cæli a terra,fic exaltatæfunt cogita
tiones meæ à cogitationibus ueftris , Hoc eft
nemo putet gentes poft tot fcelera no pof
fe faluari:Ego enim ait Dominus clemen-
tifsimus fum : & multus ad ignofcendum
Chryfoft.
Chryfoft.lib. de prouidentia ad Chriſtū
Cyrill, refert,qui cogitauit mori pro perfequutori
bus fuis. Sed Cyrillus generaliter de cle
métia Dei erga maximos peccatores qua
Matth.9. non intelligebant Pharifæi ideo irafcebā
tur illi quod cum publicanis , & peccatori
bus ederet , & quod mulieri peccatriciin
Luc.7.
Luc.s. domo Pharifæi peccata dimitteret, & Pa-
ralytico.
II
Cogitationes Dei fecundum naturam
deitatis neque variæ funt,neq; fluxæ , vel
incertæ: fed funt actus vnus,purus , ater-
Regula.
nus,qui idem eft quod ipfe Deus. Porrò
fcriptura de Deo loquitur more humano:
quafiplures fint in Deo cogitationes : quæ
quidem plerunque effe dicuntur falu-
Hiere.29.
tis & pacis, Hiere.29.gofcio cogitationes,
quasegocogitofuper uos, ait Dominus :cogitatio
Zach.9. nes pacis & non afflictionis,ut dem uobis fině,
patientiam,& Zach.9.Sicut cogitaui ut af
fligerem uos,cum me ad iracundiam prouocaf■
Ecclefi.24. fent Patres ueftri.Sic conuerfus cogitauiin dic-
bus iftis,ut benefactam domai lud.. Itė Eccli.
lanfen. de fapientia Dei dicitur : A mari abundabıt
cogitatio eius.Vbi lanfenius exponit, ideft
inftar maris abundabit cogitatio eius in
Lyran.
bonu,quia vt notat Lyr.eft infinita fciétia
Chri diuina fimpliciter, itē humana eſt ſe
cüdüquid infinita,ficut ergo cognofcit ho
mines,quotquot funt & erut, & cogitatio
2.Timo.2 . nes corum ,fic vult omnes homines faluos
Matth.11. fieri propterea clamat apud Matth. Veni
te ad me omnes qui laboratis,& onerati eftis:
ego reficiam uos . De hac ergo cogitatione
Ioan.3.
filij Dei in falute mundi Ioánes dicebat:
Sicut Moyfesexaltauitferpentem in deferto, ita
oporterexaltarifilium hominis:ut omnis qui cre
dit in eum,non pereat .De his etiã cogitationi
Ifai.21.
Hierony . bus exponit Hiero.illud Ifai. 2 5.Confite
bor ubiquoniamfecifti mirabilia: cogitationes
antiquas, fideles Amen.Quod (inquit) fece-
rit mirabilia , & cogitationes antiquas in
veritate copleuerit : quãdo ftantes ad dex
Matth. 25. tera audient : Venite benedicti Patris mei:pof
fidete paratum uobis regnum à conftitutione mu
di.Hæc ille.Eft itaque fæpe cogitatio Dei
1
in bonu ab æterno prædeftinatis electos
ad vitam fine fine, ficut de iufto maturius
confummato legimus in Sapientia : Vide- Sap.5 .
bunt enimfinemfapientis,& non intelliget,quid
cogitauerit de illo Deus. De electis etiam ibi
dem dicitur: Apud Dominum eft merces eoru,
& cogitatio corum apud altifsimum. Hæc de
Apoftolis cogitabat dicens apud Ioan.Cũ Ioan.14.
præparauero uobis locum , iterum ueniam ad
uos, & aſſumam uos ad me ipſum.
Cogitationes verò Dei quafi coactę co 12
tra obftinatos in malis fuppliciorum funt
atque pœnarum iuxta menfuram iuftitia
quas,fi in hac vita refipifcamus, facile re- Hiete
.18,
trahit Hiere. 8.Si pænitentiam egerit gens
illa à malofuo , & c. Et ego agam pœnitentiam
Juper malo quod cogitaut utfacerem eis.Porrò
fi quis maneat obftinatus, obftinate quo-
que iuftitia diuina cogitat fuppliciu eius, Hiere.st
fic legimus apud Hiere. Eugilabit contra
Babylonem cogitatio Domini , & in Thren. Thre.2.
Cogitauit Dominusdifsipare murumfiliæ Siõ,
& infta: Fecit Dominus quæ cogitauit.Sic qua
do fuper Hierufalem fleuit , cogitauit illä
funditus euertere, quod & opere præftitit, Luc.19.
quia noluit illa refpifcere.
Cogitationes Satanæ femper funt inge 13
neris humani pernicie. Vnde Apoftolus
2.Cor.2.
de illo dixit: Neque enim ignoramus cogita-
tiones eius.Sed hoc intellige de cogitatio-
nibus liberis, natiuus enim voluntatis mo
tus nonplanè propendit in malu,aut odio
habet folicitate in genere,quamuis fit ge
Diony
hennalibus flammis addicta:vnde Diony
fius. lib. de diuinis nominib . c.4.dæmo
nes dicit bonum concupifcunt actu natu- D.Thom.
rali, effe videlicet , & viuere. Dequo D.
Thom. 1.p.q.64.ar.2.ad. 5 .
Cogitationes in confciétia accuſabunt
14
pro meritis,aut defendet homines , in die Ro
m,2,
finalis iudicij , iuxta Apoftolu :Cogitationi
bus accufantibo autdefendetik in die qui iudica
turus eft Dominusuiuos & mortuos . Ita expli
cat Theodor.Theophylact . & alij Patres.
cogitationes liberas humani cordis folus
15
Deus propria virtute cognofcit.i . Reg. 2. 1.Reg.2 .
Quia Deusfcietiarü Diseft,ipfipræparatur co
gitationes, fic Iob. Scio quia omnia potes : Iob.40 .
nulla te latet cogitatio. De quo etia.1.Paral. 1.Paral.2 8,
Matth: 9.A.12.B.Luc. 5.E & 6.B.9.11.c.
Applaudit aute De' bonis cogitationib
noftris.Pro.8.Egofapiëtia habito in confilio:
eruditis interfum cogitationibus.Abomina
tur autem cogitationes prauas Ifai. 1. Au
ferte
 COGNATVS ,
fert malum cogitationum ueftrarum ab oculis
meis.De quo &Pfal. 32 .Sap.i.Pro . 1 5.
CAPVT. CXI.
Cognatus , Cognatio.
‫מולרה‬ OGNATIO dicitur Hebrai=
CO
cè Moledeth.
I Cognofcere ciffert ab agnofcere,quod
Cognatus dicitur,qui eſt alicui affinita
Exo.3:
te cóiunctus , ficut Ietro dicitur cognatus
Num.ro.
Moyfi, quifiliam eius Sephoram , vxo-
2 tos,Deus autem dicitur in tempore ali
rem acceperat .
Cognationes Aquilonis infcripturis,
vocatur Affyrij,item & Chaldei, qui ref-
Hier.
pectu Hierufalem, ad Aquilone habita
bāt. Sic legimus apud Hier.Quia ecce ego
conuocabo omnes cognationes regnoru Aqui
lonis .& uenient ponent unus quifq
; foliū
fuum, in introitu portarum Hierufalem, &c.
loquar iudiciamea cum eis ,fuper omnem
malitia eorum. Vbi nota nofine prouidē
tia diuina, in vindicta peccatoru noftroru
Luc.21 furgere gente cotra gente, & regnü aduer
fus regnu, ficut Dís futurum effe prædi
xit .Mittit autem Deus nobis hæc mala
Matt, 25 ante finale iudicium, vt refipicamus an-
te fententiam irreuocabilem in eodem fi
3 iuftorum,er iter impiorum peribit. Vbino
nali iudicio proferēdā , ite maledicti, &c.
Puer Iefus , cum abfconditus à matre
Luc.2.
Maria quæreretur , noluit inueniri inter
Origenes.
cognatos, & notos. Quia vt inquit, Ori.
genes Homi . 18. in Luca, non inter cog
natos & notos, & propinquos inuenitur
Iefus neq ; enim poterat humana cogna-
tio Dei filium continere.Hec ille. Quod
eft dicere caro & fanguis non folum non
retinent faluatore , imo fæpius faluti po-
Gen.12, nunt impedimenta mundana.Propterea
noapudcognatos quide,fed in teplo Ie.
fus inuenitur. Ideo quoq; in Genef.cum
apud cognatos fuos Abrahā in difcrimi-
ne pietatis , & vitæ verfaretur , audiuit à
Domino: Egredere de terratua, de cogna
Matt.lo tione tua, de domo patris tui . Nam vt in
Matt.7 Euangelio Dominus dixit. Inimici homi-
nisdomeftici eius . Quod Matth. 10. &
Job.2.
Matt.7.legimus. Hinc Tobiæ Parentes
Matt.19
cognati irridebant uitam eius. Vnde Do
minus apud Matth.Omnis inquit , quireli
queritdomum,uel fratres , uelforores,aut pa
trem aut matrem,&rc.propternomen meum,
centuplum accipiet, c. Denique quinque
fratres diuitis epulonis potuerunt eum in
Luc, 16, gehennam fortafsis impellere,fed ab eter
nis cruciatib reuocare minime valuerut.
NOSCERE .
321
CAPVT CXII.
Cognofcere, Agnofcere, Noffe.
OGNOSCERE & fcire dici
Coor
tur Hebraicè Iada Gen. 38.
illos qui prius nobis erant ignoticognof-
cere dicamur , fed agnofcimus ia olim no
quid plane cognofcere , no quod aliquid
vnquam ab eterno nefcierit,fed fecudum
Regulam patrum , tunc cognofcere dici Regula.
tur quicquam, quádo nos facit illud cog-
nofcere, vt notant Aug. & Chryf.fuper il Auguft.
lud Gen. 2 2. vbi Dís Abrahæ dixit, fi- Gene .22
lium fuum Ifaac immolare volenti. Nunc
cognoui quia timeas Dominu . Ideft cognof
cere te feci, idé obferuat Gloffa, & Lyra, Gloff.
Cognofcere quoq; Dei, frequenteride Lyranus.
eft quod approbare,vt notat Hiero. fu-
perillud Pfal.3 6. Nouit Dominus uia im Hiero.
maculatorum,ideft approbauit. Sic Paul.
Pfal.36.
1.Cor.8,
ait: Nouit Dis quifunt eius,ideftelegit, &
approbauit.Et in Pfa. Nouit Dominus uia Pfal. i.
folu denotat approbare , fed efficerequi-
dem & dirigere,vnde Aug.ficut medici- Auguſt,
na, inquit,nouit falutem,& eius caufa eft,
&c.præterea Propheta Domino dicit in
Pfa.Et tu cognouiftiſemitas meas. Ideſt ſe- Pfal. 1411
mitas iuftitiæ,vt idé exponit Aug. quas Auguſt,
folas probat,& dirigit Deus.In quofen
fu legimus,in Pro .Vias enim quæ à dextris Prou.4,
funt, nouitDominus,vt exponit Beda,quod Beda,
fiquis roget anfecundu prædictam regu
lam intelligatur,quod Dís populo dixit
antiquo,apud Amos : Tantümodo cognoui Amos.3 .
uos,ex omnibus cognationibus terræ, ideo ui-
fitabofuper uos omnes iniquitates ueftras.
Na fcientia fpeculatiua omnes cognofcit
Deus ,que nihil latet,fciétia vero approba
tionis non videtur eos cognofcere, quoru
iniquitates vifitat , quia non probat ini-
quos.Sed nihilominus Hiero. de cogni- Hierony .
tione approbationis iuftorum hunc locu
etiam exponit, quorum præteritas iniqui
tates in hacvita plectit , vt in futura par .
cat.iuxta illud Apoftoli : Cum iudicamur i.Cor.11 .
autě à Domino corripimur, ne cum hoc mudo
dānemur.Verba Hiero.funt . Non omnes
cognofcit Deus :fed eos qui eius cognitio
ne digni funt,loquens in Euágelio Matt. Matth,7.
Ame dico uobis nefcio uos,recedite à me om
Ss nesope-
 COGNOSCERE ,
nes operarij iniquitatis , & fatuis uirginibus |
Matth.25 . dixit, nefcio uos.
Nofcere dicitur De'alique ex nomine,
3 non fcit,ideft no facit nos fcire , alioquin
que fpecia liter fibi elegit ab eterno , ficut
Moyfi dixit in Exod . Noui te ex nomine.
Exo.33
Hiere.1. idem fignificat alia phrafis Hier.Antequa
teformarem in utero, nouite , cognouit quo.
que Deus Ifraele in deferto apud Ofe.
Ego,inquit,cognoui te,in deferto.Vbi fept.
vertunt,pro cognoui,paui te,fubaudi mā
na de calo dedi cu lege: cognofcere quip
dicitur illos Deus ,quos beneficiis pe-
pe
culiariter afficit , & eligit fic Paulus ait:
Gala.4 Nuns ergo cum cognoueritis Deu,imo cogni
Hierony . tifitisabeo.Vbi Hiero.non inquit, quod
Deus creator omnnum aliquid ignoret,
fed quia eos tantum fcire dicatur,qui erro
re pietate mutauerint : Cognofcit enim Do
2.Tim.2,
minus quifunt eius.Et faluator in Euange-
lio : Egofunt,ait,paftor bonus , er cognofco
Io2.1 .
ouesmeas:& contra impios: Nefcio inquit,
Pfal.17.
uos. Hæc ille. Quod vero legimus Pfal.
17.Populus que non cognouiferuiuit mihi.
Auguft.
ExponuntAug.& Lyra. de populo Ge
Lyranus,
tilico que Deus prius non cognouerat ,id
eft no approbarat neq; illi lege dederat.
Cognofcere nihilominus à longe dici
4 tur reprobos,& facinorofos Deus, atque
Pfal.137 fuperbos ,Pfa. 1 37.Et alta à longe cognof
cit.Videlicet vt puniat, fic introitum , &
exitu Regis Senacherib cognouiffe dici-
Efa.37 tur adperdendü cum apud Efai.ite Iob
ait: Ipfe nouitdecipientem , & cu qui decipi-
tur.Etad populuEphraim idolatra apud
Amoss. Amos . Quia cognoui multa fcelera ueſtra,
Hierony. fortia peccataueftra.Vbi Hiero . fortia
inquit,peccata ad opprefsionem iuftoru ,
& cædes atque rapinas , in quo fenfu de
Pharifæis rogantibus filium Dei : Licet
Matth , 22 : cenfum dari Cafariannons legitur , cognita
autem Iefusnequitiaeoru.Sic & cognofce-
re cor hominü eft Dei 3. Reg . Ta nofti
3.Reg.8.
Pfal.47. folus cor omniufiliorum hominu , & Pfal.
Ipfe enim nouit abfcondita cordis. Itē apud
Hiere,17, Hierem.Scrutans corda,& renes Deus . De
quo lege Dan. 13.E.2.Para . 6. E. Luc.
16.D.Ioan . 2.D.A& t.1.D.
Vna dies quæ nota eft Domino, intel
5
ligitur dies finalis iudicij ,vel dies eterni =
Zach.14. tatis beatoru apud Zacha. Et erit dies una
que nota eft Dño,non erit dies neq; nox. Ita
Hierony exponit Hieron.dicitur autem neq; nox
quia tunc motus cæloru fiftet , qui diem
facit & noctem.Vocatur autem dies que
NOSSE .
nota eft Domino : Quia de die illa nemoj
feit, neq; Angeli Dei in celo,neq; filius , nifi Matth. 2 4.
Luc.13 .
foluspater.Quod exponit D. Tho . filius D.Tho
ipfefcit fibi , qui iudicaturus eft omnes,
Pater autem fcit ,quia filio vt homini ma
nifeftat , filius vero nefcit eo modo quo
facerdos nefcire dicitur quæ fcit in con-
feffione.
Notam facit Deus dexteram fua, ideft 6
potentiam fua in puniendis peccatis , fic Ianfe.
explicat Ianfen. illud Pfalm . Dexteram Pfal, 89.
tuafic notamfac, & eruditos corde in fapien
tia. Rogat itaq; Propheta Deu,vt poten
tiam dexteræ fuæ nota faciat in caftigan
dis , & erudiendis hominibus ad refipif-
centia. Sic caftigauit languidum triginta
& octo annorum infirmitate, quem cufa
naffet in probatica pifcina: Et dixit ei noli
ampliuspeccare , ne tibi deterius aliquid con Ioan.s.
tingat.Porrò Lyra.aliter hunc locum ex Lyranus:
ponit , quia in Pfalmo de vita hominis
olim longiori, nunc vero ad tepus modi-
cum redacta fermo eft,& ita orat Prophe
ta vt oftendat Deus dexteram potentia
fuæ, & etiã oftendat nobis eruditos cor
de in fapientia,vt ab eis difcamusfapien- Ge ne
tiam , fic etiã exponit Geneb. Porrò Hie
ron.ad veritatem Hebraica, pro dextera . ‫ימנו‬
tua vertit dies noftros , quia legit Lamenu
dies noftros, at Sept. & vulgata legerunt
Ieminach per Caphin fine,ideft dexte
ram tua,quæ dextera Dei myftice eft fi-
lius Dei incarnatus que mitti rogat Pro-
pheta , & cum eo Apoftolos eruditos cor
de in fapientia, ita explicant Aug Hiero .
Cafsiod.Remigius & Gloff. & alij itaq; Auguft
orat Propheta , vtfaltem in his pauciori- Hicrony.
Cafsiod:
bus annis vitæ præfentis, oftendat pote Remigius.
tia Dominus dexteræ fuæ id eft filij fui Gloffa
ad erudiedos homines.Quod exaudiuit
tunc maxime deus , quãdo mifit Apofto
los dicens : prædicate Euágelium omni crea Mare.vlt.
ture, cuntesdocete omnesgentes.Eadem Matt.vlt.
Pfal.66.
fere petitio cft Pfal. 66. Vt cognofcamus
inquit,in terrauia tuam, & in omnibusgenti
Hiero
busfalutare tuu. Vbi Hieronymus vt cog Joan.14.
nofcamus ait filium tuum , qui dixit : ego
fum uia ueritas, & uita . Eodemque modo
Aug.de code Chrifti aduetu in carne mu Augu.
do prædicando,legimus in Habac. In me Habac. 3.
dio annorum notumfacies. Ideft , in felecto
tempore : quia fecundü phrafim fcriptu
rarum , quod felectum eft, in medio effe
dicitur
 COGNOSCERE .
dicitur. Vnde ſelectiffimum tempus illud
fuit ad prædicandum filij Dei aduētum,
Ioan. 20, quando apud Ioannem Dominus dixit
Apoftolis:Sicut mifit me pater,& ego mitto
Ioan. 15. nos. & mifi uos,ut eatis & fructum afferatis.
7. Cognofcere Chriftum in fractione pa
nis eft in confecratione Euchariftiæ illum
Luc,14: agnofcere.Sic explicatur illud Lucæ. Et
cognouerunt eum in fractione panis. fubaudi
duo difcipuli in Caftello Emaus , qui au-
dierunt eum fuper panem verba confe-
crationis dicere,vt tenent Auguft. libr.3 .
Auguft.
Beda. de concordia Euangelift.Beda, & Theo-
Theophyphyl.fuper lucam. Et certe ad cognitione
Dei , puriorem reddit mentem commu-
nicatio corporis Chrifti. Deinde Grego.
Papa addit in homilia. Ecce Dominus
non eft dignatus cognofci du loqueretur,
& cognitus eft dum pafceretur. Hæc ille.
Mast Ad quod facit illud Ifa. Frange efurienti
panem tuum, c.Et tunc erumpet quafi mane
lumentuum.
Cognofcitur Deus in Ecclefia fancta
8
Catholica,qui extra illam ignoratur à gé
Pfal.47. tibus,ficut Propheta predixit Pfalm.47.
Deus indomibus eius cognofcetur, cum fufci
Theodoret. pieteam. Ita exponunt Theodoretus, Hie
Hierony. ronymus , &Auguft. quia Ecclefia eft:
Auguft.
Columna & firmamentum ueritatis. 2.Ti-
2.Tim.3 .
moth.3. Sufcepit autem Deus Ecclefiä,
quando impleuit , quod promifit apud
Matth.16. Matth. Superhanc petram ædificabo Eccle-
fiammeam: porte inferinonpræualebunt
aduerfuseam.
Cognofcere Deum in Scripturis fæpe
9 ponitur pro co quod eft illum recognof-
cere , diligere , & honorare apud Ifaiam:
Cognouitbospoffefforemfuum, afinus pre
fepe dominifui, fraël autem me non cognouit,
ideft non recognouit , neque mihi obtem
ad.z. perauit.Sic intelligitur illud Tud. Surrexe
runtalii, qui non nouerunt Dim.Et 1. Reg.
1.Reg.2.
Fili Heli,filii Belial nefciëtes Dominum. Sic
accipitur Iob 4.c. & 2 3.a. Pfal.9.19.
4.66.71.Ezech. 38. g. Dan. 13.c.
Deu. 1 1.&c. In hoc fenfu intelligitur
το
Ifa.66. illud Ifa. 66. Et cognofcetur manus Domini
feruisfuis.Vbi Hieronymus.Manus , in
Hierony.
quit, Domini Chriftus intelligendus eft,
qui cognofcitur & timetur à feruis fuis, &
indignabitur inimicisfuis,&
rc.Quòd de re-
furrectioneintelligunt patres,quia præce
dit: Offa ueftra quali herba germinabunt.Et
tunccognofcetur Chriftus ab electis . Sic!
322
Jexponut Cyrillus, Theodoretus, Tertul- Cyrillus.
lianus de refurrectione carnis , Augufti - Theodoret.
Tertullia.
nus lib. 20. de Ciuitate capit. 21. Se- Auguft.
cundum eandem phrafim dicit Hie- Matth.2 .
rem.4.Stultus populus meus me non cogno- Hieve.4 .
uit: quia Magi cognouerunt Chriftum re
cens natum , quem populus Iudæorum
non cognouit effe Deum. De fancto re-
ge Iofia dicitur Hiere. 2 2. Fecit iudiciu Hier.22 .
iuftitiam in bonum fuum: Nunquid non idco,
quidcognouit me, dicit Dominus. Quod in-
telligitur de cognitione fidei viux , quæ
eft cum charitate: de qua Ioannes: Quino 1.Ioan.4.
diligit,non nouit Deum,quoniam Deus chari-
tas eft.
Eft ergo obferuatio in fcripturis cog. II
nofcere Deum frequenter accipi proco Regula.
gnitione fupernaturali diftincta ab illa:
de qua Paulus agens de Philofophis gen Rom.i.
tium ait: Qui cum cognouiffent Deum , non
ficut Deumglorificauerunt. Hæcenim.co.
gnitio naturalis fait per creaturas ad noti
tiam primæ caufæ deducens, Porrò de
fupernaturali cognitione per fidem legi-
mus formatam apud Ofæam de populo
Ifraëlpoft captiuitatem : Viuemusin conf- Ofx.6 .
pectueus,feremus ,fequemurq; , ut cognofca-
mus Dominu. Vbi Hieronymus explicat. Hierony.
Viuemus in confpectu eius, ideft agemus
poenitentiam precedentium delictorum ,
vnde perfecta Dei cognitio confurget.Sic
etiam Abac.Replebitur terra, ut cognofcat Abac.2:
gloriam Domini, ficut aquæ operientes marc.
Quod Hieronymus explicat de conuer- Hierony,
fionegentium,poft vaftatam Hierufalé à
Romanis:de quibus apud Matth. Multi Matth.8-
abOriente & Occidente uenient. Et apud
Ioan. Alias oues habeo, que nonfunt ex hoc Ioan.10.
ouili , illas oportet me adducere.de his Ifa . Ifa.ss.
Gentesque te non nouerunt ad te current.Sed
hoc donů Dei fupernaturale fuit: de quo
r 1.Ioan.s
1.Ioan.5.Scimus , quia filius Dei uenit, &
dedu nobis fenfum , ut cognofcamus uerum
Beda.
Deum. Legeibi Bedam .
12
Porro quod legimus Hier. 3 1. Omnes
cognofcent me & minimo rorum ufque ad ma- Hier-31.
ximum ait Dominus. Hieronymus expli- Hierony.
cat de Ecclefia militante nofemper qui-
dem & vbiq;, quia ibidem dixit : Et non do
cebit quis ultraproximum fuum , dicens co-
gnofce Dominum. Sed fpecialiter intelli-
gitur de die Pentecoftes,quando Spiritus Act.2."
fanctus venit fuper Apoftolos. Eodé mo
do exponit Lyranus . Cæterum, quia di- Lyranus.
Sf 2 cit,
 COGNOSCERE .
jcit: et non docebit ultra quis proximumjuð
Theodoret. Magis placet expofitio Theodoreti di-
centis.Hec aute verba fortiuntur effectu
in fatura vita: iu qua non amplius indige
bimus mutua difciplina. Eode inodo in-
Gloffa. telligit Gloff.ordina. De qua cognitione
1.Cor.13. Paul.1.Cor. 13.Tunc,inquit,cognofcamfi
cute cognitusfum,ideft clare Deŭ videbo
(ficut ille clare me vidit ab æterno .
Quidam autem fcholaftici de eadé co-
13
gnitione beata, loqui Dum putat, quãdo
loan,17. Toa. 17. dicit: Hæc ejt gloria eterna,at co=
gnofcant te Deum ucrum, & quem mififti te-
fum Chriftum. Sed de cognitione potius ,
que in hac vita perfide habetur explicant
Auguft. grauiores patres Aug. Cyril. & Euthym .
Cyrillus. fuper Ioan. Ite Bafilius contra Eunomiū.
Euthymius, lib.4.& Hilarius.lib . 6.de Trinit.c.y &
Bafilius.
Hilarius. Ambro.lib.5.de Spiritu fancto.ca . 2.Ita
Ambrof. tamen vt fidem viuam de patre & filio :à
quo no excluditur Spiritus fanctus vitam
æterna inchoatam effe intelligat Euthy.
Porrò Cyrill,radice vitæ eterne dici pu-
Rupert. tat hanc fide. Sed Rupert. Abbas de clara
Deicognitione in patria, que caufa eft vi-
te perenis exponit. Vtraq; verò expofi-
tioprobabilis eft. De cognitione aute per
fidè aperte loquitur Apoftolis Dís apud
loan.14. Ioan.vbi dicit:Sicognouiffetis me, & patrě
utique cognouiffetis , amodo cognofcetis
eu, uidiftis eu. Quia cũ pater &filius fint
correlatiui,credêtes Apoftoli in filiu Dei
Matt.16. viui,ficut credidit Petrus.Matth. 1 6.pa-
tre quoq; crediderunt. De eade pretereà
Ioan.8.
cognitione per fide ait Ioa. 8. Cognofcetis
loan.1. ueritatem , & ueritas liberabituos. &cap. 1 .
Ioan.7. Mundus eu non cognouit.& cap. 7. Quino-
luerituoluntate eiusfacere , cognofcetde mea
doctrina , utrum ex Deofit : anego à me ipfo
loquar? c . Vbifermo eft no folú de noti
tia fidei fpeculatiua,fed de practica planè
qua,qui feruat precepta Dei, pace experi
tur, & mirabile de carne victoria : de qua
Pfal.118. Pfal. Paxmulta diligentibus legė tuam,&nõ
Ifa.48. eft illisfcandalu. & Ifai. Vrinam attendiffes
mandata mea,facta fuiffet ut flumenpax tua,
& iuftitia tua utgurgicis mar is.
14 Noffe patrem eternum notitia cōpre-
henfua , & propria virtute, folius eft filij
Dei fecundum deitatem à qua non exclu
Hierony. ditur Spiritus fanétus . Sic explicat Hic-
Matth.. ronymus illud Matthæi. Et nemo nouitfi-
liam nifi pater , neque patrem quis nouit, nifi
filius, cui uoluerisfilius reuelare. Vbi po
nit difcrimen inter notitiam raturale di-j
uinarum perfonarum, quam de fe habent
ad inuicem, & de notitia per reuelatione
facta creaturæ . Aliud,inquit, eft naturæ
æqualitate noffe quod noueris,aliud reue
lationis dignatione. Hec ille.Et Chryfo . Chryfoft-
Oftendit,inquit,quod eiufdem cum ipfo,
ideft cum patre fubftátiæ fit , id enim oc-
cultius fignificatur, ex co quod fic folum
fe nouiffe patrem dicit. Hæc Chryfofto .
Cognofcuntur ab omnibus difcipuli 15
Chrifti nota mutuę charitatis . Ioan . 13. Ioan.3.
In hoc cognofcent omnes , quod difcipuli mei
eftis,fi dilectionem habueritis ad inuicem . De
quo Ifaias:Omnes, inquit , qui uiderint cos Ifa.61 .
cognofcentillos, & dicent, iftud eftfemen cui
benedixit Dns.Quòd de Apoftolis & Apo
ftolicis viris exponut Hierony . & Cyril. Hierony.
Et quide Hierony.Quis,inquit,ex ordine Cyrillus.
vitę, mafuetudine , cötinentia & hofpita-
litate, cunctifq ; virtutibus non intelligat
populu Dei: Hecille. Proptereà dicebat
illis Dis: Vos eftis lux mundi,& fic luceat Matthes .
luxueftra coramhominibus, ut uideant opera
ueftra bona, glorificent patrem ueſtrũ, qui
incaliseft.
Cognofcere pro carnali concubitu in 16
Scriptura facra fæpe ponitur,Gen.4. Ada Gen.4.
cognouituxoremfuam.In quo fenfu Maria
virgo dixit ad Angelum: Quomodo fict | Luc. 1.
iftud,quoniam uirum non cognofcotidelt vo-
ui votum virginitatis, & feruo. Sicut ex-
plicant Auguft.lib.defancta Virginitate. Auguft.
Beda homil.fuper Miffus eft. Bernard.in Beda.
Bernar.
ferm.fuper Miffus eft. Gregor . Niffenus Greg Niffe.
in homil.& D.Thom . 3.par.q.2 8.ar.4 . D. Thom.
Porrò quòd de Iofeph Mariæ legimus
fponfo,Matth. 1. Et non cognouit cam,do- Matth.1.
nec peperitfiliumfuum primogenitum :puta-
uit Heluidius poft Chrifti partum fignifi
cari Mariam , fuiffe ab fponfo cognitam .
Sed errorem eius refutat Auguft. libr . ad Auguft .
QuodvultDeum . herefi 56.& B.Hie- Hierony.
rony.lib.contraipfum Heluidiun. Vbi
docet fecundum.phrafim fcripturaru par-
ticulam donec , non quidem terminun
femperfignificare prefixum ,fed aliquan от
do eternitatem admittere fine termino.
Sicut 1.Corinth.Oportet illum,ideft Chri 1 ,Cor.15.
fta regnare , donec ponat inimicos fuos fub
pedibus eius, ideft etiam in eternum. &
Ifai. 49. Egofum, egofum donecfenefcatis, Ifa.46 .
egofum, dicit Dominus, ideft finetermino,
Cognofcere perfonam in iudicio,pecca
tum
 COHORS .
tum fignificat, acceptionis perfonarum,
Prou.24. cotra iuftitiam , fic in Prouer . Cognofcere
perfona in iudicio,non eft bonum. Sic expo-
Beda. nunt Beda & Lyranus . De eodem pecca
Lyranus. to diciturc. 28.Qui cognofcit in iudiciofa-
ciem non benefacit.
18 Cognofcere peccatum fuum , vel ini=
Pfal.so.
quitatem initium eft poenitentiæ Pfal.
Quoniam iniquitatem meam ego cognofco.
Aug. Vbi Auguft. Age inquit poenitentiam :
Dic iniquitatem meam ego cognofco .
Hierony. Et Hieronym . fitu inquit , ponis pec-
catum tuum ante te , Deus non ponit il
lud ante fe. Hæc ille. Hoc vfa confilio
eft mulier , quæ erat in ciuitate pecca-
Luc.7: trix , in quofenfu dicitur in Efa. Iniquita-
Ifa.59. tesnoftras cognofcimus.Et Hier. Cognoui-
Hier.14.
mas Domine impietates noftras, Hoc fuit
L18 .
initium couerfionis Publicani : qui per-
Luc.15.
cutiebat pectusfuum , dicens Domine , propi
tius eftomihipeccatori. Sic & filius Prodi
gus dicebat : Ibo ad patrem meum , & di-
cam , pater peccaui in cælum, & coram te.
Cyprian.
Vnde Cyprianus lib. 1.Epift.3.ad Cor
nelium, ira inquit , Dei eft,non intellige
re delicta , nefequatur poenitentia &c.
Primus for licitatis gradus eft, non delin
quere,fecundus delicta cognofcere.Hæc
ille.Fleuit autem Dominus fuper Hieru
Luc.19: fale dices: sicognouiffes & tu, fubaudi fle-
res, vtfordes peccatoru tuoru, vel lachry
mis tandem ablueres. Quis enim fi facie
in fpeculo videat, maculis fordidam , nõ
quærat fontem vt abluat?
19 Cognofcere poffumus ex fignis exter
nis interdu,op latet in corde. Sic legimus
Ecclef.19. in Eccl.Ab occurfufaciei , cognofciturfenfa
Lyranus. tus. Notat autem hic Lyranus in oculis
elucere cordis affectum , propter humidi
tatem complexionis eoru, cumluce mix
tam . Nec difsimile eft quod legimus de
falfis prophetis, quibus dignofcendis , re
Matth.7,
gula Dominus dedit apud Matth. Afru
tu, inquit, arbor cognofcitur, & c. Et àfru
&ibuscorum cognofcetis eos, fructus auté
Gloffa:
funt opera,vt notat Gloffa ,vnde ex ope
ribus cognofcitur homo.
20 Noncognofcit amplius locumfuum,
in hac vita mortali ,qui moritur. Quia nó
refurget vfque dum corruat in extremo
die mundus ifte corruptibilis . Sic expo-
Lyranus.
Pfal.102 . nit Lyranus illud Pfal. Quoniamfpiritus
pertranfibit illo, & nonfubfiftet, & non cog
nofcet ampliuslocumfuum. Hebraice vero
323
legimus.Neque cognofcet eum amplius
locus eius , quafi dicat licet Dominus fue
rit alicuius loci , vel regni certe poftmor
ten eius , tranfibit ad hærede : neq, cum
reuertentem locus eius , dominu & poſ=
fefforem rurfus agnofcet . Propterea Do
minus admonebat : Thefaurizate uobis Matth.s :
thefauros in calo &c. quia ibi tantum
æterna &fecura poffefsio eft.
¶Cognofcere literaturam,vide in ver
bo Litera.
¶Cognofcere ordine celi, vide Ordo.
Cognouit bos poffefforem fuum,
vide in verbo Intelligere.num.9 .
CAPVT CX11].
Cohors.
OHORS dicitur à cohortan-
Co do , quod milites fe ad inuicem ad
pugnam cohortentur. Eft autein cohors
peditum:turma verò equitů , habetque
tefte Varrone lib. 4. delingua latina co Varro.
hors,manipulos quinquaginta. Manipu
lus autem viginti quinque pugnatores ,
vndecohors mille ducentos viginti quin
que coplectitur milites . Hinc intelliges loan.18 .
illud Ioa. Quod de Iuda traditore, Chri
ftu in horto comprehendere machinan
te dicitur: Cumaccepiffet cohortem : item
ad illudendum filium Dei, fpinis corona
tum , adduxerunt , uniuerfam cohortem ,
Matth.27.
apud Matth.
CAPVT CXIIII.
Colere, Cultus, Cultor , Colonus.
OLERE Hebraice dicitur Ha
bad.Ifa.19 .
Cod ‫עבר‬
Colere multa fignificat , primum eft 1
adorare & venerari Exo. 20. Non adora Exod . 20.
bisca , id eft , idola,neque coles. Dicimus
etiam colore homines indignitate confti
tutos Efther. Etquem patris loco colimus. Efther.13.
Item in Pro . Multi colant perfonam po- Prou.19 :
tentis.
Colentes vocabantur olim , qui Gen
tilium errore pofthabito Iudaifmum eli I
gebát: vt explicat Beda fuper illud Act.
Beda.
Et quidam ex his qui crediderunt , adiuncti
Act.17.
funt Paulo & de colentibus gentilibus, multi
tudo magna.De quibus etiam Actor. 1 36 ' A & t. 13 .
Sf 3
Sequuti
 COLLIDERE.
Secuti funt multi ludæorum , & colentium
Deum aduenarum Paulum.
Cultus iuftitia per excellentiam , lege
Efai.32 . fignificat cuangelicam. Efa. Et erit cultus
Hierony. iuftitia filentium.Vbi Hieronymus expo
nit, de lege gratiæ prædictum effe:in qua
nonin multiloquio fudeo :um , fed fidei
& geminæ charitatis præcepto , in filen-
Matth.22, tio Dominus adoratur : ideo apud Mat=
thæum.Cum duo charitatis præcepta fi-
lius Dei propofuiffet, addidit : Hinc tota
Matth.5 . lexpendet, & Prophete. Itemcap. 5.Qui
foluerit,inquit , unum de mandatis iftismini
miserc,minimus uocabitur. Vbi minima di
xit euangelica mandata , id eft, ad mini-
mum :Hoc eft ad geminum redacta nu
merum Dei charitatis & proximi. Mihi
etiam videtur cultum iuftitiæ filentium
in lege gratiæ vocari , quia non opus eft
facrificiis taurorum mugientium, aut ftre
pentium animalium , fed illud corporis
& fanguinis Domini , fub fpecie panis &
Ioan. 6.
vini de quoapud Ioan. Qui manducat hic
panem , uiuet in æternum.
4 Cultores peruerforum dogmatum ,
Iob. 13. hæreticifunt: Quo nomineTob vocata-
Gregor. micos fuos: quivt ibi Greg.exponit,ty-
pus erant hereticorum . De quibus apud
Matth.7. Matth. Attendite àfalfis Prophetis qui ue-
niunt duos in ueſtimentis ouium . Id eft,fub
prætextu amicorum &c.
5 Culti montes , per métaphoram gen-
tes , & principes mundi , atq; Philofophi
dicuntur.Sic legimus de conuerfione gen
Amos,9. tium,expofitore Hieronymo . Amos. 9 .
Et omnes montes cultuerunt. Capitautem
Chriftus recens adhuc natus , hos colere
Matth. 2. montes, quando Magiab Oriente uenerüt
Hierofolymam , dicentes, ubi eft quinatus cft
loon 4.
rex: Et quádo Regulus : Credidit, domus
Matth.8 .
ei tota . Ite Ceturio . Quádo verò legimus
1. Mach. 4. Vnufquifque colebat terram
fuam, iuxta literam fignum eft pacis tem .
poralis , myftice vero nota quædã eft, cu
ræ falutis anime proprie,iuxta illud Luc.
Luc-4.
Eccli.30. Medice cura te ipfum . Et Eccli. Miferere ani
Tob.4 . me tueplacens Deo.Et Tob. 4.Attende tibi
fili.
6 Colonivocátur , qui ex metropoli vel
ciuitate præcipua , deducuntur ad aliam
coloniam , feu habitationem incipiēdam :
vel etiain cultores agrorum,qui villas ha-
bitant, in quo fenfu de Chrifto Domino
Hieré.14. predixitHieremias. Quare quafi colonus
[juturuseft in terra : &ficut uiator declinans ,
ad manendum. Vbi Hierony. Noftri in- Hierony
quit,defutura Chrifti difpenfatione dici
putant: quod fit futurus peregrinus in ter
ra , & paruo tempore terræ vfurus hofpi
tio,ita vt relicta Ifracl,tranfeat ad gentes.
Hæc Hierony. Quod fatis oftédit natus
in præfepio,quianon crateilocus in diuerfo Luc.2 .
rio.Item cum predicaret , nō habebat vbi
caput reclinaret : Sed mulier quædam Mar=
tha nomine, excepit illum in domum fuam. Luc.10.
Miror autemTheodoretum, maluiffe cu
Theodor.
hebræis tantum nobis auferre de Chri-
fto teftimonium ,aliam fecutus tranflatio ,
nem , nobis autem vulgata de futuro non
de præterito vertens fauetfatis.
CAPVT CXV.
Collidere.
Ollidere hebraice dicitur. Magar
CPfal.88.interra collififti. ‫מגר‬
Collidere fe corpora, eft mutuo fe per
cutere. Sic Gen. 25. in vtero Rebecca Gen, 19
collidebantur paruuli,in typum concerta
tionis , & pugnæ , iuftorum,& iniquoru
in vtero ecclefiæ:vt notat Aug ferm.76. Aug.
Collidicadentem fpiritualiter in fcrip
tura eft ita peccare , vt nulla penitentia fe
quatur. Ideo dicitur Pfal.Cum cecideritiu - Pfal.36.
ftusnon collidetur : quia Dominus fupponit
manumfuam. Subaudi agenti poenitentia,
vt exponit Hieronymus . Sic Thomas Hieron,
qui in dubium de reſurrectione Chriſti loan. 20.
cecidit collifus non eft : quia refipuit . Sic
& Petrus quipoft negationem fleuit a- Luc.23 .
mare , fic & filii Zebedæi qui petierant Matth.20 .
dexteram & finiftram.Iudas autem colli
fus crepuit medius In eodem fenfu expli Act.2 . r
Thodo :
cat Pfal. Theodoretus , adhibito exem-
plo de cafu Dauid, quitamen egit poeni
tentiam. Eodem modo Lyranus. Porrò Lyranus.
pro Iuftus hebraice eft Gheber, quæ vox
virum virtute præditum , & fortem fo
nat. Nec te moueat quod hebraice legi-
mus,quia Dominus firmat manum eius ,
fenfus enim idem eft,Dominus enim ma
nufuæ gratiæ quafi fuppofita, firmat ma
num eius,vt facile furgat. Sed non tan de
cafu in peccatum intelligit Aug. fed de ca
fuiufti in tribulationem temporalem , in
qua non colliditur : quia vt patiëter ferat,
inuatur à Domino : Sicut Lazar'medicus
Luc. 16. Nihilominus tamen prior ex- Luc. 16 :
pofitio
 COLLIGERE .
pofitio communior eft,& quadrat cu pro
loan.10. miffione Dni apud Ioa.Ego cognofco oues
meas, c, non rapiet eas quifquam de ma=
numea Quia videlicet, quamuis electi ca-
dant de manu gratiæ iuftificantis,fuppo-
nit tamen Dis manum auxilij efficacis vt
refurgant.De qua manu , neq; mundus,
neque caro , neque diabolus rapit eas.
Collifa eft interra Chrifti fedes regia,
3 gregare, fic legimus de Mef
quando crucifixus mortuus eft,fed reno-
uatu eft regnum eius in die refurrectionis.
Hierony. Sic explicat Hierony.illud Pfal.88 . Sedě
Pfal.88. eius in terra collififti , minorafti dies tempo-
ris eius.Eode modo Origenes deperfona
Origenes. Chriſti exponit homil.4. quæ expofitio
pulchra eft Nihilominus tamen commu
nior expofitio eft de regno Dauid & Iu-
deorú,quod Chrifti regnum in Scriptura
Matth.15. dicitur, eo quod ipfe dicat apud Mat.No
fummiffus, nifi ad oues que perierut domus If
raël, ideſt prima intentione Iudæis folis
Auguft.
Theodoret, fum promiflus:ita Pfal. explicant Augu.
Lyranus . Theod.Lyr. Vata. Ianfe. Gene. & Glof.
Vatablus. quia Regnu Dauidis putabatur tanquam
Ianfenius.
Genebrar. eternu à Prophetis effe prædictu, regnu
Gloffa inqua temporale , fed in hoc Pfal. Dauid
tollit hunc errore prædicens regnu illud
in Babylonica feruitute intercidendu fub
rege Sedechia.4.Reg.vlt. & fede regni il-
lius temporale collidenda , differendüq;
effe Chriftü non auferendu:vt tandem re
gnaret à ligno,nofolumfuper Iudçorum
reliquias, fed etia in gétibus. Collifit itaq ;
Pater fede Chriftiludaica plenius, quádo
Matth-8:
impletu eft,illud Matt. Multi ab Oriete &
Occidente ueniet, recubentcum Abraham,
Ifaac er Iacobin regno celoră , filii autě re-
gnieiicientur in tenebras exteriores.
4 Collidütur quadrige in bello prę multi
Nahum. 2, tudine. Sic Nah.vt oftenderet Chaldæo-
rum quadrigas innumerabiles contra Ni
niuem cögregandas,ait, Quadrige collifæ
Hierony. funt in plateis . Sic exponit Hierony.quia
neq; latiffimæ viæ capiebant illas.Itaqua
drigas dæmonum putamus præmultitu
dinecollidi,vt rapiant diuitem auaru, qua
Luc.16.
lis ille: Qui mortuusfepultus eft in inferno .
5 Colliditur currus & afcenfor in ftrage
bellica,fic de vaftatione Babylonis Do
Hier.1.
minus dicit apud Hiere. Collidam in tecur-
rum, afcenforem eius. Myftice verò dici
tur de perditione corporis & animæ: qua
lem prædixit Dominus Pharifæis apud
Joan.8.
Ioan.Quiamoriemini inpeccatisueftris.
324
CAPVT CXVI.
Colligere.
OLLIGERE Di
citur . Hebraice Chanas . ‫כנס‬
Ezech. 2 2. & Ecclefiaft. 2 .
Colligere eft difperfa co I
fia. Ifai. 11. Difperfos Iudacolliget à qua- Ifai. 11.
tuor plagisterra: quòd Hiero y. de con- Hierony.
uerfione reliquiarum Ifraël exponit : quã-
do primum Dominus duodecim ex lu
dæis collegit Apoftolos.Luc. 6. Deinde Luc.6.
feptuaginta duos difcipulos. Luc. 10. fed Luc.10 :
de generali Iudæorũ collectione , de qua
dicitur Ioan. 11.Quia nonfolum moriturus Ioan. 11.
erat progente,fed & utfilios Dei, qui difper-
fi erant,congregaret in unum. Exponut hoc
loco Cyrillus & Bafilius,fed Euſeb.lib . 2 Cyrillus.
Bafilius.
demonftrationis,capit. 41. de vocatione Eufebius .
gentiu:in quofenfu etiam exponit Hiero Hierony.
nymus de conuerfione multorum ex Iu .
dæis & gentibus ,illud Ifai.43.Omnesgen Ifa. 43 .
tes congregatæfunt, collectæfunt tribus : quo
modo etiam explicat Procopius, quòd fe Procopius.
facturum predixit filiusDei: Alias,inquit, Ioan.10.
oueshabeo,que nonfunt exhoc ouili, er illas
oportet me adducere, c.er erit unum ouile
unuspaftor. De Iudæis verò à Cyrore
laxatis de Babylonia dicitur Baruch 4.
Venient collecti ab Oriente ufque ad Occiden Baruc.4 .
tem,vt exponit Lyranus. Lyranus.
Colligere eft quoq; hofpicio fufcipere, 2.
Matth. 25.Hofpes eram, & non collegiftis Matth.25.
me.Item eft reponere, & thefaurizare , fic
in Eccli. de Salomone dicitur: Collegifti Eccli.47.
quafi aurichalcum aurum, & ut plumbumcō-
plefti argentum. Eft & poft meffione,con-
gregare,vel remanentia metere, quod pro
hibebat Dominus in Leuit. Nec remanens Leuit, 19.
tesfpicascolliges, neque inuinea tuaracemos
grana decidentia congregabis ,fed paupe-
ribus & peregrinis carpēda dimittes.de quo
& Deut. 2 4.& Ruth.2 . Quiabeatimife- Matth. 5 :
ricordes.E contrario verò collecta ad dan
dum manus denotat auaritiam in Eccli. Eccli,4.
Nonfit porrecta manus tua ad accipiendum,
addandum collecta.
Collecta ftupa cöfpirationem denotat
perditoru inEccli. Stupacollectafynagoga Eccli3.21 .
peccantiu, cofummatio eoruflamma ignis.
Subaudit Lyra . æterni,hoc eft gehenalis . Lyranus.
Talis erat Pharifæi colligetes conciliu co-
Sf 4 tra
 COLLIGERE .
oan.11. tra filium Dei, & dicentes : Sidimittimus cu
fic , uenient Romani,& c. Item quando col-
lecti cum Herodianis rogabant Domi-
Matth.22.num : Licet cenfum dare Cafari?E contrario
verò in bonum fumitur: Ecclefia in Babylo
ne collecta,pro Ecclefia Romana primiti
1.Petr.s.
ua. 1.Petr. 5.Salutat uos Ecclefia,quæ eft in
Beda Babylone collecta. Vbi notat Beda Roma
fubNerone,variis idolorum cultibus de-
ditam Babylonem , ideft confufionefuif-
fe ab Apoftolo Petro vocatam .
Collecta fiebat apud Iudæos diebus fe
4
Leuit.23. ftis,ideft congregatio Leuit. 2 3.Aquin-
to décimodie huius menfis feptimi erunt fe
rie tabernaculorum . Et infra. Dies quoque
octauus erit celeberrimus,& c.eft enim cœtus
atque colle&a.Vbi Lyranus ait. Die octa-
Lyranus.
ua celebratur aliud feftum , quod diceba-
turfeftum cœtus, vel collectæ , quia eadē
die colligebatur pecunia pro facrificiis
perannum fiendis , & aliis ncceffitatibus
tabernaculi,vel templi de communi prę-
ftandis,cui fententiæ contradicit Paulus
Burgenfis, Burgefis,fola Rabinoru authoritate fret",
qui dicunt poft feftum tabernaculorum
omnes tribus in diefefto coctus & colle-
& in templum contenire confueuiffe,
vt gratias agerent Deo , qui cos à deferto
collegerat,neque tunc pecunias colligi fo-
Hitas,fed ad pecunias quidem collecta fie-
ri folitampertotam promiffionis terram ,
die prima duodecimi menfis . Nihilomi-
Inus tamen relictis fabulofis Iudæorum.
Hift. Schol. fenentiis, Lyrano fauet Scholaftica hiflo
Pria libri Nummer.c.47.quæ dicit: Octaua
dies illa fuit folémis , quia conueniebant
adfaciendam collecta :forte ad vfus pau-
perum , vel alios vfus communes . & D.
D.Thomas . Thomas 1.2.q.101.art. 4.ad decimu.
Octauo,inquit die , fcilicet poft feftum ta
bernaculorum, celebrababatur aliud feftú
coctus, atq; collectæ, in quo colligebantur
jà populo ea, quæ neceffaria erant ad ex =
penfas cultus diuini, & fignificabaturadu
natio populi, & pax præftita terræpro-
Abulenfis. miffionis .Hæc ille. Idem tenet Abulen-
fis fuper Leui, 2 8.q.2 6. & 27.quamuis
F.Ribera.
F.Ribera cum Burgenfi teneat lib. 5.de
feftis cap.16.fed certe tempore Apofto-
lorum per vnam Sabbathi , ideft diebus
1.Cor.16. Dominicis,collectæ fiebant. 1. Cor. 16,
Colligebantur autem eleemofynæ mittede pau
f lectus eft iuftus, & uirimifericordiacolligu
peribusin Hierufalem,temporefamis fub Im
peratoreClaudio. Quare nomen collecta
deductum ibi videtur à fefto colle&
tæ , &
catus prædicto,fed vnufquifq; in fuofen
fu abundet.
ColligerexuChrifto no poteft Satanas , 5
ideft intendere nequit fideliu faluté. Vn-
de Luc. 11.dicebat filius DeiQuino col- Luc.11.
ligit mecu difpergit . Sic Chryfoft. & Cyril. Chryfoft.
Cyrillus.
diabolu dicunt :No colligere Chrifti oues,
fed difpergre,iuxta illud Ioa. Etlupus ra-
cen.10 .
piter difpergit oues.Eode modo exponit
Beda . Ioan.15 :
Colligit nemo de fpinis vuas. Matth.7. 6
Nunquid colligutdefpinis uuas, aut de tribu- Match, 7.
lisficus:fic non poteft arbor mala bonosfru-
ausfacere.Quod intelligit Aug.homi. 4. Auguft ,
fuper Ioa.5 . Quado quis non folu malus
eftin lethali peccato,fed quatenus opera-
turfecundu inclinationem peccati. Alio-
quim poteft quidé fpinofus homo, & pec
cator vuas alicuius operis Loni præftare,
vt fi det eleemofyna pauperi ex humana
compaffione, vel ex officio prædicet ver-
bam Dei,vel facramenta miniftrét. Vn-
de Concil.Trident.Seff.6.c.7.definitur : Conc, Tid,
Siquis dixerit : Opera omnia quæ ante
iuftificationem fiunt effe peccata, & c.ana
thema fit.
Colligere lapides in hyeme, eft edifica
repariete,ex lapidibus & calce vigête ge
lu,quando nihil ftabile ex materia fimili
coflatur.Tales funt illi de quib'Eccl. 2 1. Fccli. 21
Qui ædificat domufuam impendiis alienis,
quafi qui colligit lapidesfuos inhyeme. Sic
exponit Lyra. Quia quod alienis fumpti- Lyranus;
bus fraudulenterædificatur ftare non po
teft.Proptereà Zachæus vt eleemofynis
domuinfibi edificaret in cælis ftabilem ,
prius quidem in quadruplum aliena re- Luc.19 .
ftituit.
Colligi dicitur homo cu moritur: Colli 8
gi verò regna,vel gentes interdü, idem eft
quod deftruifecundum obferuatione pa-
trū. Prioris partis huius regulæ exemplu Regula:
eft , quod de fancto rege Iofia legimus
4.Reg. Fleuifti coram me, ego audiui , ait 4.Reg, 22 .
Dominus :idcirco colligam te ad patres tuos,
colligeris adfepulchrü tuum in pace. Sic
leginus in Cant. Dile&us meus defcedit in Cant.6 .
hortumfutut lilia colligat.Vbi Grego.ait. Greg.
Spolus lilia colligit,quádo perfectos quof
que ab hac vitafufcidit.Hac ille. In hoc
fenfu apud Ifa.dicitur: Afacie malitia col Ifa.57.
tur,& non eft quiintelligat. Super que locū
Hicro-
 COLLIGERE.
Hiero.Ifte, inquit,iuftus eft. Dequo di-
xit Pilato vxor fua: Nibil tibi& iufto ilti:"
viros autem mifericordiæ,qui colliguntur
Apoftolos fignificat: quauis Hebræihoe
adomnes iuftos extédunt, quos fequitur)
Vata.neq; aduertit vaticiniu hoc de Chri
fto intelligi iuxta traditionem patrum : de
Hierony. quo exponut nonfolus Hierony. fed &
Cyrillus.
Cyril.Theod.Proco . & Aug.in Pla.8 1 .
Theodoret.
Procopius. in illu verfum . Eripitepauperum & egenu.
Auguft. Cypria.lib.2.aduerfus fudeos c. 1 3.vbi
Pfal.8r.
ait,huc iuftü effe.de quoSap. 2.dictü eft:
Cyprian. Circumueniamus iuftum. & Tertullia.lib.3 .
Sap.2.
Tertulli. contra Marcionem, & Iuftinus aduerfus
luftinus. Tryphoné explicat de Chrifto viros au.
tem mifericordie,qui colligunturmarty-
res fignificare putat,qui interficiuntin ab
loan.16.
impiis,iuxta illud Ioan . Venit hora, ut om -
nis qui interficit uos arbitretur fe obfequium
præftare Deo.Secundum cadem phrafim ,
1248 dicitur iufto eleemofynas faciēti . Ifa.'s 8.
Et ante ibitfaciem tuam iuftitia tua, gloria
Dominicolliget te,ideft præibitiuftitia bo-
Lyranus. norum operum ante te, vt inquiunt Lyra
Vatablus .
nus,& Vatablus , & gloria Dúi , hoc eft
Dís Iefus , qui eft gloria patris , deducet
Hierony. tein celum.Porrò Hieronym.ait. Gloria
Dominicolligette,ideft refufcitatum do-
tibus gloriæ corpus tuum circundabit.
Leo Caftro . Denique Leo Caftro fuper hunc locum .
Colliget , inquit, te Dominus de puluere
fepulchri ad gloriam refurrectionis. Sic
Luc.lo. colliget Martham , qua collegit eum in
domum fuam .
9 Colligere quoq; pro deftruere , & de
Soph.3. terra fuccidere legimus apud Sophon.Et
colligam regna, effundamfuper ca indigna
Hierony. tionem meam . Quod Hierony, de fint mū
Luc.21 ,
di exponit,quando prius furgetgens cotrá
gentem.Deinde: Erit in terris præfaragen
tium,præ confufionefonitus maris & fluctuй .
Prætereà de Hierufalem à Chaldæis va
ftanda intelligit idem Hierony.illud Hie
Hiere.6.
remię 6.Vfque ad racemum colligent quafi
inuinea reliquias Ifraël. Sic etiam in para-
Matth. bola zizanioru dixerunt ferui patrifani-
13
has.Visinius colligim³ca?er :n5,ait,nefor
Hierony tecolligentes zizania,fimul eradicetise tri
Theophy ticum.Vbi Hierony . & Theophyl.feruos
huiufcemodi Angelos effe dicunt.Alij ve
rò putant effe principes & magiftratus,
quihæreticos volunt porna capitali pu-
nire:quod quamuis licitun fit, imo valde
neceffariuni , ficut ex quodam fapiente
325
Hieronymus allegat: immedicabile uulnus
enfe recindendum eft , ne parsfyncera traha-
tur. Rariffime tamen aliquando præfens
parabola docet parcenduin effe multitu-
dini , quando fine maxima totius reipu
blica perturbatione puniri non poteft.
Tunc enim relinquenda eft punitio mef-
foribus Angel's, quibus in fine mudi Do
ininus dicet:Colligite primum zizania , & !
mittite in ignem æternum . Sicut Hierony . Hierony...
mus explicat, & Auguft.lib.qq. in Mar- Auguft.
cum,capit. 12. Eadem phrafis eft in fi-
ne eiufdem parabola,vbi legimus : Mittet
filius hominis Angelos fuos , er colligent de
regno eius omniafcandala , ideft de Ecclefia
peccatores , qui fcandala minoribus po-
munt falce mortis abfcindent. Sic etiam
de palmite,in vite quæ Chriftus eft , non
ferente bonorum operum fructum , Do-
minus ait, Ioan. 15.Omnem autem palmi- Ioan.15 .
tem nonferentem frudum colligent eum , &
in ignem mutent, ardet. Ergo præter fi-
dem , quæ palmites inferit Chrifto ,fru-
atus bonorum operum neceffarius eft.
Non colligi infcripturis interdum eft ΙΟ
omnino deferi ,vel adtempus ,velin per-
petuum . Sic de Hierufalem adtempus in
manu Chaldæorum defferenda dicitur
Hier.9 . Et cadet morticinum hominisquafi Hier.9.
ftercus,&c. quafifænum poft tergum metě
tis, non eft quicolligat. Item de clade à
Chaldæis Agyptiis inferenda in Hiere. Hier.2 ;.
legimus : Non plangentur , & non colligen-
tur.E contrario vero collecti vocantur illi,
quorum Deus poft caftigationem curam
gerit. Sic ad Hierufalem poft Babylont-
cam feruitutem diciturin Baruc, Vide col- Baruc..
lectosfilios tuos. Et apud Mich . Eam quam Mich.4 .
eicceram colligam .
Colligi aduerfus aliquem eft totis il-
II
lum copiis oppugnare , fic contra Eccle-
fiam Catholicam : de qua Dominus di-
xit: Et porte inferi non præualebunt aduer- Matt.16.
fuseam . Colliguntur omnes gentes , ficut
legimus apud Zachariam . Ponta Hieru- Zach.11 .
falem lapidem oneris cunctis populis , omnes
qui eleuabunt eam concifione lacerabuntur:
er colligentur aduerfus cam omnia regna
terre. Vbi nomine Hierufalem , non
quidem illa terrena , fed Ecclefia potius !
intelligitur Chrifti,vt explicant Hierony Hierony.
mus , Rupertus , Lyranus & Vatablus . Rupertus.
Nec audiendus eft Theodoretus, qui hec Lyranu
Vatablus.
s.
de terrena Hierufalé, contra communem Theodoret .
Sf 5 fenten-
 COLLIS
fententiam exponit peritiorum : cum con
ftet contra folam Ecclefiam Chrifti om
nia regna terræ fuiffe collecta. Coepit au-
tem perfequutio tepore Neronis,qui Pe-
trum,& Paulu martyrio fuftulit . Et fine
habebit tepore Antichrifti , de hac perfe-
Luc.21. quutione apud Luc. Eritis odio omnibus ho
minibus propter nomen meu.Et apud-Ioan.
Ioan.16: Venit hora utomnis qui interficit uos , arbi=
Matth.10. treturfe obfequiu præftare Deo.Et in Matt.
; Ante reges & prafidesducemini propterno-
Iob. 16. men meum.Et fortaffe Iob de fe, fub Eccle
Gloffa. fiæ typo loquutus eft , vt notat Gloffa,
quando dixit: Sufcitaturfalfiloquus contra.
faciemmeam, totumfuroremfuumcolligit in
me.Sic enim in fine præfertim mundi fub
Antichrifto,diabolus totumfuum furorë
Matt. 24 contra Ecclefiam colliget: Et erit tribulatio
magna,qualis nonfuit ab initio mundi.Quod
autem in Zacharia: Lapidem oneris Ec-
clefiam vocat, denotat fub onere Ecclefiæ
cafuros hoftes eius , de quo vide in verbo
Lapis.
Colligere ligna,vide in verbo Lignů.
Colligere Bruchum ,in verbo Bruchus ,
Colligere Concilium ,in verbo Conci-
lum,&c .
CAPVT CXVII.
Collis mons.
OLLIS Hebraicè dicitur Ga
‫גבע‬
Co baa. 1.Reg. 13.& Pfal . 148. Mons
verò dicitur Ahar,vnde Aaron mōtanus.
Collis eft admontis latus,aliquando in
I ferior,fed campis excelfior . Mons autem
dicitur altior terræ pars.
Collis Domini locus dicitur,vbi habi-
tabant filij Prophetarum . 1.Reg. de quo
1.Reg.10.
dixit Samuel, Sauli. Poft hæcuenies incolle
Domini,ubi eft ftatio Philifthinorum,& cum
ingreffusfueris urbem , obium habebisgregě
Prophetarum. Dicebatur autem collis Do.
mini,vt Lyranus putat, eo quod ibi Pro-
Lyranus. phetæ laudarent Dominum . Sed Vata=
Vatablus,
blus: potius collem Domini vocari cēfet
ciuitatem Cariathiarim, quæ eft tribus Si
meonis ,diftãs à Hierufalem viginti mil-
liaribus , vbi arca Dei requieuit in domo
Aminadab . 1. Reg. 7. quia ergo laudes
1.Reg.7 .
ibi Domino canebantur,dicta eft illa ciui
tas collis Domini, interpretatur etiã Ca-
riathia tim ciuitas vigilantium . Forte,quia
ET MONS .
terminus erat Philiftim , & ibi erat ftatio.
Philiftinorum ,vt initio dictum eft. Vbi
& illud nota,Collem Domini vocari lo-.
cum tabernaculi, quia vt Dominus dixit:
Domus mea domus orationis uocabitur.
Matt 2 1.Eft etiam collis Domini typus Matt. 2 1.
Ecclefiæ,de qua Matthæus dicit.Non po- Matth. s .
teft ciuitasabfcondifupra montem pofita. Sic
Hieronymus exponit illud Ezech. 34. Hierony,
Et ponam eosin circuitu collismei benedictio
rem,ideft conuerfos ad fidem Iudæos per
Chriflu in Ecclefia mea collocaboeifq;
benedicam,& corum difcipulos multipli
cabo.Iuxta illud Ioan, Etpofui uos , utea- loan,is:
tiser fructum afferatis, & fructus uefter ma- Gloff. inter.
neat.Sic etiam intelligunt Gloffa interli-
Lyranus.
nealis, & Lyranus, & Vatablus : Vatablus.
Colles & montes metaphoricè, Apo- 2
ftolos, & Ecclefie principes,Angelos quo
quefolent interdum in Scriptura fignifi-
care.Sic Pfal.7 1.quiiuxta literam de ad- Pfal.7z.
uentu Meffiæ eft. Secundum omnes Ca-
tholicos contra nouos Rabbinos , quibus
contradicunt vetuftiores , qui de Chrifto
intelligunt cum Chaldæo. Sufcipiant,in-
quit,montespacem populo,& colles iuftitia.
Vbi per montes & colles,principes Eccle
fiæ intelligunt Hieronymus,Aug.Vata- Hierony.
blus, Ianfenius, quibus refurgens Domi- Auguft.
Vatablus.
nusfrequenter dixit: Paxuobis, & pacem lanfenius."
meam do uobis , pacem relinquo uobis. Sed 10an.20 .
Lyranus. Montes Angelos intelligit, qui Lyranus.
Luc.24.
nato Domino cecinerunt. Et in terrapax Ioan.14.
hominibus,bone uoluntatis . Porrò Theodo Luc.2.
retus accipi putat continens pro cötento, Theodoret.
vt per montes habitatores montium, &
collium intelligantur : vbi latrones olim
erant,vt notat etiam Genebrardus, fed in Genebr.
lege gratiæfunt anacoretæ & eremitæ in
locis illis pacifice Deum collaudates. De
quibus dicitur Cant.4. Vadam ad montem Cant.4.
myrrha , ad collem thuris. Vbi Gregor. Greg.
permyrrham,iuftos mortificatos per col .
lem verò thuris orationi vacātes exponit.
Colles tranfilire, & in montibus falire, 3
iuxta literam magna denotat curfus velo-
citate,fic legimus defpöfoChrifto.Ca. 2. Cant, z.
Enifte uenitfaliens in motibus tranfiliens col
les.Quamuis enim abinitio mudi morari
vifus fit: tamen vt Propheta dixit Abac . Abac.2 :
Si moramfecerit expeéta cum , quia ueniens
ueniet , & non tardabit. Enimuero mox
vt Maria refpondit Gabrieli: Ecce ancilla Luc.2:
Domini, In codem momentofine mora.
Verbum
 COLLES
loan.I,
Verbum carofactum eft.Neq; illius aduen-
tuin remorari potuerunt mōtes , & colles
peccatorum humani generis, quin omnia
tranfiliret impedimenta : neque fuperbi
Pfal.96 .
dæmones ,quia videlicet ,vt Propheta ca-
nit: Montes ficut cera fluxerunt à facie Dni..
Vatablus.
Quæ eft fecunda expofitio Vatabli, & an
Theodoret. te illum Pfelli apud Theodor.Tertia ex-
Gregor,
pofitio eft Gregorij ,Motes & colles,fan-
tos omnes intelligetis . In his,inquit, ope
ribus,videlicet natiuitatis de Virgine.Lu
Luc.1.
cæ 1.Manifeftationis perftella ad Ma-
Matth.2.
Matth. 28. gos.Refurrec tionis die tertia, &c. Colles
tranfiliuit,quia fanctos omnes , quatum-
cunq; excreuerint, potétia fuæ operatio-
nis longe tranfcendit.Hæc Greg. De his
collibus , quos filius Dei tranfiliuit mêtio
Math .
fit Mat.1.vbi legimus : Libergenerationis
Iefu Chrifti filii Dauidfilii Abraha: de Pa-
triarchis enim nafci fuit colles tranfilire,
quia per eos ad nos defcedit, qui folus fal
uare nos poterat, quod illi non poterant.
De Patriarchis & Prophetis exponit
4 ftodiunt illud.
Hierony. Hierony.illud Ifa. Et erit preparatus mons
Ifa.z. domus Dni in uertice montiü ,& eleuabiturfu
per colles. Vbi dicit montem effe Chriftu
in vertice montiu,ideft Apoftolorum &
Prophetaru: vnde fuper vnum montium
Chriftus fundat Ecclefia , & loquitur ad
Matth. 16.eu.Tues Petrus, & c. De eifde Apoftolis
Hierony.
exponunt Hiero . & Vatab.illud Ifa.41 .
Varablus,
Ifa.41. Aperiam infupinis collibusflumina, inme
diocamporüfontes. Apoftoli quippe flu-
uiorum inftar doctrinam Euang licam,
quafi deverticibus fummis donoru Spiri
tus fancti fuper gentes effuderunt, vt obe-
Matc, yle. dirent Chrifto dicenti : Euntes docete om-
Marcivlt. nes getes, predicate Euangeliu omni crea-
Hierony ture. In code fenfu Hierony , intelligitil-
loelis.3.
lud foelis. Indie illa ftillabunt montes dulce-
dinem , colles fluent lac, mel.Vbi mon-
tes Apoftoli , colles verò difcipuli funt:
Luc.10. quales olim feptuaginta duo, quos Domi
nus poft Apoftolos defignauit : Etmifit
illos binos,vt lac & melpopulis diftillaret :
quo paruulorü nutriretur infantia . Et for
te lac fine melle diftillant,qui non tá ver-
Matth.s bo, quàm exemplo docent. Lac aute &
mel: Qui fecerit docuerit,hic enim :Ma
gnus to abitur in regno cælorum .
། 5 Montes mouebūtur & colles fub diem
finalis iudicij , Ecclefia tame Catholica in
concufla manebit . Sic intelligunt patres
Eía-54. illud Ifa. 54. Montes mouebuntur & colles!
1
ET MONS .
326
contremifcent,mifericordia autem meanō re-
cedet à te. Quia videlicet veritas illa no de
ficiet. Superhanc petram ædificabo Ecclefia Matth.16.
meam, porte inferi non præualebunt aduer
fus cam.Que expofitio no folum eft Hie Hierony.
ronymi , fed & luftini in dialogo contra Iuftinus.
Cyrillus.
Tryphonem,Aug.libr.de vnitate Eccle Auguft.
fiæ,cap.5.Lyrani & Vatabli. Sed Hiero Lyranus.
nymus addit. Montes & colles myflicè Vatablus,
quidem fanétos intelligi , qui in hac vita
tentationibus irruentibus aliquãdo moti
funt.Nam Petrus negauit , Thomas dubi Luc. 23:
loan.20.
tauit , & filij Zebedai dexteram & fini-
Matth.20.
ftram ambierunt, & fic de aliis.
Montes & colles Angeli quoque funt 6
apud Mich . Audiant colles uoce tuam,ideft Mich.6.
Angeli,vt Hierony.ait, quos Dísad iu- Hierony.
diciuvocat,fuper fceleribus populi fui:vel
principes intelliguntur Iudæoru maiores
& minores,vt intelligunt Lyra. & Vatab. Lyranus.
talibus Dís dicit: Qui ex Deo eft uerba Dei Vatablus,
Ioan.8.
audit, beatiqui audiunt uerbum Dei,& cu-
Luc.ii.
Colles in deteriorem partem metapho 7
rice dæmones fignificant, & homines fu-
parbos.Ifa . 2.Dies Domini exercituu fuper Ifa.1.
omnem montem excelfum, & fuper omnecol-
lem eleuatum, ideft contra dæmones, & co
tra principes infolentes,vt exponunt Hie Hierony.
rony.Procop . & Bafil. Sed Theodoretus Procop .
Bafilius.
iuxta literam,Tito & Vefpafiano contra
Theodoret.
Hicrufalem irruentibus omnes mötes &
colles Iudææ ad machinas , & alios vfus
bellicos fuccifos effe contendit.Porrò ne-
gari non poteft, nomine montium in ma
Ifa.64.
Tun tenebraru principes intelligi, Ifa.64.
vbilegimus : Vtinam dirumperes cælos
defcenderes, à facie tuamontes deflueret:ficut
exuftio ignis tabefceret.Vbi Hieronymus . Hierony.
Montes,quiad aduentum Dii, qui ignis !
confumens eft inftar cerę confumetur,ad Deut.4
uerfariæ poteftates funt. Hec ille.Et cer-
te liquefiebant dæmones, quafi cera,quá-
do eiiciebat eos Dís ab obfeffis corpori-
bus verbo,iuxta illud Luc. Et cum eieciffet Luc.11 :
demonium loquutus eft mutus.Etapud Mar
cum:Surde mutefpiritus,ego præcipio ti- Marc.9.
biexi abeo,& c. In eode fenfu ad Ecclefiâ
primitiuam fub Apoftolis dicit Ifaias :Tri Ifa.41.
urabis montes , collesficut puluerem po-
nes,uentilabis eos , uentus toilet. Vbi Hie Hicrony.
ronymus , Cyrillus & Theodoretus te- Cyril lus, t.
Theodore
nebrarum poteftates , ab Apoftolis con Vatablus,
terendas exponunt. Vatablus vero col-
les in-
 COLLOCARE .
colles intelligit Senatores &Philofophos |
ad fidem à prædicatoribus primis conuer
fos, qualis Dionyfius Areopagita , Cle
mens Romanus , & alii. De quibus etiam
Abac. 3 : iuxta literam dicitur Abac. 3. Cõtritifunt
montesfeculi, incuruatifunt colles mundi,
ab itineribus æternitatis eius , ideft reges &
principes atq; Philofophi prædicatione
verbi Dei, quod itinera nobis ad æternita
te oftédit copuncti, & humiliatifunt , vt
Hierony. exponut Hiero.hoc loco & Aug.lib. 18.
Auguft. de Ciuit.Dei.c. 3 2.Sic incuruatus eftRe
Ioan. 4. gulus , quando credidit ipfe , er domus eius
Matth. 8. tota.Ite,& Centurio qui dixit:Dñe nōſum
Theodoret. dignus ut intresfub tectй meü . Porrò Theo
doretus.Montes fæculi & colles mundi
dæmones intelligit , quorum oracula ta -
cuerunt, & templa contrita funt .
8
De gentium etiam conuerfione expo-
Hierony. nit Hieronym. illud Ifai.Omnis uallis im-
Ifai.40 .
plebitur,& omnis mons & collis humiliabi-
Luc.3. tur,quod citat Lucas Euangelifta cap.3 .
Augu. Aug.verò fer. 2 6.de tempore omnis,in-
quit vallis implebitur , quia omnis qui fe
humiliat exaltatur , & omnis mōs & col-
lis humiliabitur,quia omnis fuperbus qui
fe exaltat humiliandus effe predicitur.Et
fic eruntpraua in directa ideft deprauata
Origenes, dirigentur.Myfticè autem Origenes,fa-
tis eleganter ait homil.4.un Luca. Valles
non tain humiles dici,quàm demerfos in
vitiis,qui in profundum venere maloru :
hos Spiritus fanctus conuerfos replet, fi-
cutrepleuit mulierem , quæ erat inciuitate
Luc.7. peccatrix.Ita vt dimiſſafint ei peccata mul-
ta,quoniam dilexit multum. Et Samaritanā,
quæ defornicaria & infideli, prædicatrix
Ioan.4. Euangelica euafit. Populus autem Iudai
cus,qui legis faftigio præeminebat, humi
liatus eft, & à fide præcifus. Sic Publica-
Luc. 18. nus poenitens iuftus euafit, Pharifæus au
tem ieiunator damnatus periit. Denique
de conuerfione gentium exponit Hiero.
Efa. 42.
illud Ifai. 42. Defertos faciam montes &
Hierony .
colles,ideftpompa fæculi in eis exiccabo.
Exultare montes figuratiuè dicuntur,
2 qui florú varietate confperfi , afpicientiu
oculos oblectant: & abundantia fructuū,
dominos faciunt exultare. Sic exponunt
Lyranus: Lyran.Vatab. & Ianfen. illud Pfal. Pin-
Vatablus.
guefcentfpeciofa deferti,& exultatione colles
Taufe.
Pfal.64. accingentur. Cæterum in Pfal. 1 13. vbi
Pfal, 113. legimus: Montes exultaftis ut arietes, col-
lesficut agniouium. No accipitur quidem
exultatio pro gaudio , fed pro commotio
ne , & tremore , vt notant Theodoretus, Theodoret,
Janfenius.
Ianfenius & Vatablus.De huiufmodi ve Vatablus,
rò montium , nempè Sinai & Oreb ad
prafentiam Domini, legem Moyfi pro-
mulgatis concuffione,metio fit Exo. 19. Exo.19.
nam vbi legimus : Erat mons terribilis ual-
de,in Hebræo habetur, omnis mons val-
de tremebat . Porrò Lyran.Hanc mon Lyranus.
tium commotionem, putat illam effe: de
qua mentio fit Num . 2 1 his verbis : Vnde Num.21.
dicitur in libro bellorum Domini , ficutfecit
in mari rubro,ficfaciet in torrentibus Arne:
fcopulitorrentium inclinatifunt , ut requief-
cerent in Arnon. Hoc eft cum fcopuli,
valde præærrupti & prominentes,qui emi
nebat fluuio Arnon tranfitu populi Dei
præpedirent,inclinauit Dominus fcopu-
los inplaniciem:vt tranfiret populus iti-
nere plano,ficut diuiferat mare rubrum,
vt ficco populus veftigio tranfmearet. De
quo lege Hieronymun libro de locis He Hierony.
braicis,in dictione Arnon.Et quod dixi-
mus lib. 1.in verbo Arnon. Sic etiamfpi
ritualiter in lege gratiæ,omnia poeniten-
tibus aufert impedimenta , quibus dicit: Matth, 11:
Venite ad me omnes quilaboratis, & onerati
eftis, regoreficiam uos.
CAPVT CXVIII .
Collocare.
OLLOCARE
‫ישב‬
dicitur Hebraicè Iafab.
Pfal. 112. Vtcollocet eum
cum principibus.
Collocare eft aliquid I
inloco ponere , & cum aliis fimul Loca-
Gen.3.
re.Sic Gen.3.dicitur : Collocauit ante para
difum uoluptatis Cherubim.De quo egimus
fupra in verbo Cherubim.
Collocare eft etiam ftatuere, & dedica 2
re.Sic legimus in Exo.Igitur in menfe pri- Exo.400
mo,annifecundi,in prima die menfis colloca-
tum eft tabernaculu.Vbi Strabus . Primus , Strabus.
inquit mefis eft Nifan,feu Aprilis , in quo
Iudæi Pafcha celebrant.Sed fciendū Ñi-
fam,propter decimam quartam Lunam,
quæ in Martio variatur , occupare par-
tem aliquando Martij & partem Apri=
lis ,Myftice verò , collocatio tabernaculi
in menfe primo , anni fecundi, militantis
Ecclefiæ fundatione , non in anno primo
legis veteris, fed in anno fecudo legis gra
tiæ
 COLLVM.
tiæ planè fignificat : de qua Dominus Pe
Matth.16. tro dixit:Tues Petrus, juper banc Petram
edificabo Ecclefiam meam .
Collocareverba legis ante oculos iuffit
3.
Deut.11 . De' populo veteri.in Deu. Ponite,inquit,
hecuerba mea in cordibus, & in animis uc-
ftris, & c. & inter oculos ueftros collocate.
Deut.6. de quo etiã agit Deu. 6. fed vt notat Hie
Hierony. ronymus fuperillud Matt . Dilatant enim
Matt.23.
phylacteria fua , & magnificant fimbrias.
Pharifæi male hoc interpretantes fcribe
bant in membranis decalogum Moyfi,
complicantes & ligates in fronte, & qua-
fi coronam çapiti facientes ,vt femper an-
te oculos mouerentur. Quod vfque hodie
Babylonij ,Indi , & Perfæ faciunt. Hæc
ille. Itaq; quod de oculis cordis Domi-
nus dixerat, illi ad fronte carnaliter tranf-
tulerunt : melius autem expofuit Dauid
Pfal.1 Pfal. 1. dicens: Sed in lege Domini uoluntas
eius , in lege eius meditabitur die ac nocte.
Parum quippe nobis prodeft fuper ocu-
los ponere verba Dei , neque intelligere:
Matt. 24.
vnde Dominus apud Matth.dicit:Qui le
Hilarius. git intelligat.Et Hilarius lib. 8.de Trinita
te.Legamus,inquit, & quæ legerimus in-
telligamus , & tunc perfectæ fidei officio.
fungemur.
Collocari Deus iuftum in obfcuris pa-
4
titur,quádo perfequutionibus agitari per
Pfal.142. mittit.Sic Pfal.Propheta clamat: Colloca-
uitme in obfcurisficut mortuosfæculi.Quod
tunc ille dixit,quando à filio fuerat Ab-
falon eiectus è regno, & in fpeluncis lati-
Theodoret. tarecogebatur.vt notant Theodoretus &
yranus. Lyran.& ex titulo Pfalmiconftat. Quod
tony. verò fubiungit,ficut mortuos fæculi Hie
ronymus vertit: Pofuit me in tenebris,ficut
mortuos antiquos,vel antiquitus, hoc eft ia
olim mortuos : quafi diceret filius meus
fepeliuit me viuum , ficut fi iam olim mor
tuus fuiffem,vt ipfe regnaret. Sed ab hac
terrena cupiditate longequidemabfunt,
Match.19. quicum Apoftolis dicunt: Ecce nos reliqui
mus omnia, fequuti fumuste.
5 Collocat Deus impium in terra nouif-
fima,ideft in centro terre,vbi gehenna in-
ferorum eft. Sic Dominus conuninatur
Ezech.26 populo Tyri apud Ezechielem. Cumde-
dera te in urbem defolatam , c. detraxero
tecum his qui defcendunt in Lacum ad populu
fempiternum,er collocauero interranouiffi
Theodoret. a , ideft in profundo inferorum crucia-
Hierony. tu,vt exponunt Theodoretus , Hierony
327
mus, & Lyranus , ibi collocatus eft ille: Lyranus .
de quo: Mortuuseft diues, & fepultus eft in Luc. 16.
inferno.
Collocantur poft captiuitatem in terra 6
Phatures Ægyptij , ideft reftituuntur ad
terramfuam , in qua propter Nili irriga
tionem panis eft copia,fed panis concul-
catus pedibus hoftium Chaldæorum .
Ezech.29.
Sic legimus Ezech. 29. Poft finem qua-
draginta annorum cögregabo Ægyptum ,& c.
Et collocabo cos in terra Phatures , interra
Theodoret.
natiuitatisfuæ. Scexponunt Theodore- Hierony .
tus,Hieronymus & Lyranus vocem Pha Lyranus.
tures, quæ interpretatur panis conculca =
tus.Myfticè verò Hieronymus & Glof- Hierony:
Gloffa.
fafignificari dicunt fub figura Egyptio-
rum populum,quifuerat peccati vincus
alligatus,atque captiuus ,qui per pœniten
tiam reftituitur terræ fux , ideft Ecclefiæ
focietati in qua per baptifmum natus
erat,quæ dicitur terra Phatures, ideft pa-
nis conculcati, quia prohdolor, multi pa
nem illum in Ecclefia peccando concul-
Ioan.6:
cant.De quo Ioan. Qui manducat hunc pa
nem ,uiuetin æternum .
Collocare aliquem in folio regni , eft 7
regem illúcreare.3.Reg. 2.d. Iob 36.a.
Pfal. 1 12.a.collocarein loco Pafcuæ eft
in vberrimo loco fedem alicui dare , tābo
njsfpiritualibus , quàm corporalibus bo-j Pfal
. 21.
nis affluente,Pfal. 2 1.de quo diximus in
verbo Calix. ...
Collocare in domibus
fuis , vide Columba.
¶Colloqui,vide in verbo Loqui.
Colluctari,vide in verbo Luctari,
CAPVT CXIX.
Collum .
‫צור‬
COLLVM Hebraice dicitur Sa
uar.Gen.41 . Collo torqué auream
circumpofuit,& Neh. 3 .
I
Collum pars eft corporis,que caputhu
meris concatit.Cadere aute fuper collum
alicuius fignumamoris eft. Sic Iofeph.ce
ciditfuper collum Beniaminfratris fuiuteri
ni.Genef. 45. videns etiam idem Iofeph Gene- 45
patremfuum Iacob : Irruit fuper collum Gen.46.
Acto.20.
cus. Sic etiam legimus in Actibus : Pro-
cumbentesfupra collum Pauli. E conuer-
fo verò calcare collum hoftium fignum
eft victoriæ, & fubiectionis inimicorum ,
que phrafis habetur apud Iofue. Et ait Iofu.10.
ad principes exercitus , qui fecum erant,
ite,
 COLLVM.
Lite er ponite pedes fuper colla regu iftorum .
Vbinotādum principibus exercitus pre-
cipi ,vtpublice pedes ponant fuper colla
regum hoftiliu:quia principibus Ecclefiç,
fcilicet,prelatis & doctoribus couenit pu-
blicè peropera bona coculcare demones,
Matth.s . atq; peccata, iuxta illud Matth . Sic luceat
lux ueftra coram hominibus, ut uideant opera
ueftra bona,& glorificent patrem,& c.
2 Superpulchritudine colli vitula Dis
tranfit,quando lafciuientem populum, &
fuperbu tribulationibus domat.Ofc. 10.
Ofe.10.
Ephraim uitula doct a diligere tritură :&ego
tranfiuifuperpulchritudinem colli eius,ideft
populus decem tribuu doctus diligere tri
tura , ideft contentionem contra Deã, vt
vtunt Septuag. domabitur, vt exponit
Hierony: Hierony.per incurfum Affyrioru, & ca-
ptiuitatem,quòd erit calcare collum eius,
quæ currit aduerfus Deu erecto collo , fi-
job is cut apud Iob de impio dicitur: Cucurrit
aduerfus eum erecto collo. Tales erant Pha
rifæi,qui vfque adeo fuperbierunt contra
Ioan.&. Deu,vt Chrifto dicerent:Demoniu habes.
Et collegerunt conciliu contra illu, dicen-
Ioan.IT: tes:Quidfacimus,quia hic homo multa figna
facit:Vndeiure optimo Dís adduxit co
tra eos Romanuexercitu , & tranfiuitfu-
per vitula Ephraim , doctam diligere con
tentionem contra ChriftumDei,cu enim
figna faceret , vt eos ad fidem traduceret,
Luc.II: illi contra contédentes dicebat: In Beelze-
bubprincipe dæmonioru eiicit dæmonia. Sic
inIudeos &Chriftianos in malis obftina
tos quadrat,illud Eccle. 33.Lugulorum
curuantcollum durum : quòd de bubalis &
Lyranus. equis exponit Lyra.fed ad homines quo
que more beftiaru duros,& infolentes ex
Pfal.zi. tenditur:quibus diciturin Pfal.Nolitefie-
rificut equus & mulus,quibus non eft intelle-
tus:in chamo freno maxillas eorum con-
ftringe,quinon approximant ad te. Et certe
jugo & loro Romanoru collum ferreum
Hierufale curuandum effe Dís videns:
Luc.19 Fleuitfuper illam. Fleuerat aute prius Hie
remias fuper eadem ciuitate à Chaldæis
Thren.1 . vaftandam,Thren. 1.Vigilauit,inquit,iu.
gu iniquitatum mearum in manu eius,conuola
tafunt,& impofita collo meo. Deniq; cate-
næ fuper collum alicuius , vel manus, vel
violentia captiuitatem denotant & fuppli
cium. Hierem. 27.a. 28. c. Mich..a.
Matth.18.a.Marci 9.f.Luc. 17.a.
3 Ad collum pertingere malum , denotat
extremum vitæ difcrimen , & fummam
calamitatem ,vnde vix quifpia poffit eua-
dere. Sic de aduentu Affyriorum, qui de-
ce tribus duxere captiuas, & Iuda os quo
que terruerunt in Hierufale dicitur Ifa.8.Ifa.8.
Ibit per ludam inundans, & tranſiës ufque ad
collum ueniet.Item de iudicio finali expo-
nit Hieronymus illud Ifai. Labia eius re. Hierony.
Ifa.30,
pletafuntindignatione & c. Spiritus eius ue-
lut torrens inundans,ufque ad medium colli ad
perdendasgentes in nihilum . Sicut , inquit,
torrens fuffocat eum, ad cuius collum vf
que peruenerit:fic iudicium Dei, neminē
impunituabire patietur .Hæc ille. Quòd
quamuis Vatablus de perfequutione Se Vatablas
nacherib:cum quibufdam Rabbinis expo
nat: fed melius de finali iudicio intelligüt
cum Hieronymo,Haymo,Dionyfius & Hierony.
Adamus,quia mox deThophet, &gehe- Haymo-
Dionyf.
na fit mentio, & certe tunc fatuis virgini- Adamus .
bus non proderit virginitas , & mirabiliū
patratoribus fua charifinata nil confe=
rent,quæ malis operibus maculauerunt. Matth. 25.
Matth.7.vbi dicturi prædicuntur in die Matth.7.
iudicij: Domine , Die , nonne innomine tuo
prophetauimus : dæmonia eiecimus , &c.
Neque fides fine operibus iuuabit illos,
quibus dicetrex.Ite maledicti in igne atera Matth.25
num : quia efuriui , & non dediſtis mihi man
ducare.
Decollo iugum, & vinculatolli,fignu 4
eft liberationis , & redemptionis Ifa. 1o. Ifa.10.
Auferetur iugum decollo tuo , ideft iugum
Affyriorum de collo Hierufalem mate =
rialis,vt Hebræi dicunt.Cæterum de Ec-
clefia Chrifti fub nomine Hierufalem
Hierony:
exponunt Hieronymus , Lyranus , Cy- Ciryll.
rillus,Vatablus, Dionyfius , & Adamus, Lyranus .
illud Ifa. 5 2.Solue uincula colli'tui captiua Vatablu..
filia Sion. Quamuis enim per annos fere Dionyfius:
trecentos ab Afcenfione Domini, iugum Adamus. fa.sz.
perfequutionum duriffimum tolerauit ,
quia tamenfcriptum erat Matth. 1 6. Et Matth.16,
porte inferinon præualebunt aduerfus eam.
tempore Conftantini Magni collum ere
xit:& iam non pertranfit per ea incircun
cifus,ideft diabolus,vt ei dominetur, licet
enim tranfeat tentans,vt ait Adamus,non
pertranfit vincens Ecclefiam , quia im-
pletum eft in illa, quod Dominus prędi-
xerat Cantic. 1.Collum tuum ficut monilia. Cant.r.
Vbi Greg.collu Ecclefiæ prędicatores ex Grego
ponit , qui quafi monilia auro prædica-
tionis , & exempli virtutum fplendent.
Iuxta
 COLLYRIV M.
Matth's . Iuxta illud Matth. Qui autěfecerit,& do =|
cuerit,hic magnus uocabitur in regno cæloru.
Cant.4 Item Ecclefiæ conuenit illud Cant.4.Si-
cut turris Dauid collum tuum. De quo vide
in verbo Armatura ,num. 6 .
In collo dæmonis viget fortitudo Iob
5
Job :41. 41.In colloeius morabiturfortitude. Poni
tur aute fub metaphora ceti grandis , quæ
Lyranus, dicitur Leuiatha ,vt notat Lyra.quia tefte
Philof.lib.2.Animaliu.Nullus inter pif-
ces collu habet , nifi qui viuugenerat ani-
mal, quale generat cetus :ideo ad tantã ca-
pitis molemfuftinenda , & tanto corpo-
ri conectenda , robuftitiffimü collum na-
tura fortitur.Porrò myfticè collu Leuia-
Lyranus than effe dicuntur,vt Lyran . ait, quiper-
ucrfo moru exemplo, vel doctrina pefti-
fera alios ad malum trahūt, &quafi capiti
Satanæ coniungunt : de quibus Dis :
Matth-7 Attendite,inquit, &falfis Prophetis,& c.
6 Ad collum vfq; denudare fundamen-
tu Satanæ ,eft vfque ad fummu detegere,
Hierony: & demoliri. Sic exponit Hierony. illud
Abac.3.
Abac. Percuffifticaput de domo impij:denu-
daftifundamentucius ufque ad collum , ideft
vicifti, ò Chrifte demonem,qui caput eft
Ioan.iz: impiorum,iuxta quod dixeras: Nunc iu-
dicium eft mundi , nunc princeps huius mundi
ciicicturforas. Et vfq; ad fummu omnes
fautores , & principes eius denudafti, &
armis ablatis expoliafti :vt abicctis operi-
Rupert, bustenebraru induerent arma lucis . Ru-
pertus etiam hoc dicit impletum , quando
loan.20.
Chriftus Apoftolos mifit,dices :Sicut mi-
fit mepater,& ego mitto uos.Quibus etiam
linguas igneas per Spiritum fanctum di-
ftribuit:vt mores gentium peftiferos prę
dicatione confumerent : & fallacias da
monum atque oracula falfa denudarent,
& de medio tollerent.
7 Quatuor rota,quas vidit Ezech.c. 10.
Ezech.10. Corpus colla habere defcribit oculis plena.
Hierony.
Vbi Hierony.dicit : Rotas illas cæleftes
effe virtutes,quæ non folum carnes & cor
pus,fed & colla & manus habere dicutur,
vt efficientias rerum infingulis, non mẽ-
brorum imagines fentiamus . Hæc ille.
Quòd eft dicere , Angelicæ quidem illæ
virtutés non corporalia membra, fed vim
fingulis membris propria in fpiritu poffi
dent ad operandum . Vnde, quia collum
flexibile eftad dexteram & finiftram ,li-
Lyranus.
berum denotat arbitrium,vt Lyranus ait.
Quòd ficut eft in Angelis , ita debet in
328
nobis effe oculatum , atque difcretum,ne
ficutvirgines fatue à regno cælorum in
tenebris excludamur. Matth.25.
da
¶Collyri ,vide Cruftula.
CAPVT CXX.
Collyrium .
OLLYRIVM Medicamen-
Co tum eft oculorum,Apoc. 3.Collyrio Apoc.3.
unge oculos tuos ut uideas. Super quem lo-
cum D.Thomas. Collyrium,inquit,eft D.Tho.
contritio , qua turbatur oculus cordis , vt
prauus humor in lachrymas refoluatur: &
clarificetur oculus mentis, &c. Et certe
hoc collyrio vnxit oculos fuos mulier,
quæ eratin ciuitate peccatrix , & lachry-
Luc.7.
mis lauit pedes Domini Saluatoris . Secu
da expofitio eft Gloffa. Collyrium effe Gloffa.
præceptum dilectionis proximi,Pfa. 1 8. Pfal.18 .
Præceptum Domini lucidum illuminans ocu-
los. Hoc planè collyrio duo difcipuli in
Emaus dum Dominum fub habitu perc-
grini retinent , lumen agnitionis Chrifti Luc.
24.
receperunt,cognofcentes eum in fractio-
nepanis .Tertia expofitio Ruperti. Col- Rupertus.
lyrium effe humilitatem, quæ oculos me
tis illuminat, dicente Domino: Quia ab- Matth.11 .
fcondifti hac à fapientibus , & prudentibus,
rcuelafti ea paruulis. Item tribulatio,
iuxtaillud Ifa. Solauexatio intellectumda- Ifa.28,
bit auditui.
Collocynthis eft cucurbita fylueftris
amariffima. 4. Reg. 4. quæ mifla per
errorem eft in ollam Helifæi, de qua in
verbo Mors.
CAPVT CXXI.
Color, Difcolor.
OLOR Dicitur Hebraicè in
Cor ‫כתם‬
Scriptura Chetham Thren.4. Mu-
tatus eft color optimus.
Color eft accidens , quòd rem corpo- I
ream cui ineft vifibilem, & confpicuam
reddit cum lumine. Metaphoricè verò
in fcripturis India colores humanæ fu
cos eloquentiæ fignificant . Sic explicat
Gregorius illud fob 28. vbi de fapien - Greg.
Iob 28
tia diuina loquens ait : Non conferetur
tintis Indie coloribus . Hos eloquen-
tiæ colores Paulus defpiciebat , dicens:
·Loqui-
 COLVM BA.
1. Cor.2 . Loquimur non in humane fapientiæ uerbis,
fed in oftenfionefpiritus. Ideo Spiritus fan-
Acto.2. &tus igneas Apoftolis diftribuit linguas ,
vt confumerent flamma charitatis carna-
lis fapientiæ fucos.
Color optimus in fcriptura in myftico
2
fenfu , bonorum operum exemplum de
Hierony. notat. Vnde Hieronymus fuper illud
Thren.4. Thre.4.Mutatus eft color optimus . Color
inquit optimus mutatur ,cum quorūdam ,
qui agere religiofe videbantur , religiofa
exiftimatio minuitur , & quafi pallefcit .
Propterea dicit Spiritus fanctus Eccl.41 .
Eccli.41 . Curam habe de bono nomine .& apud Mat-
Matth.s. thæum.Sic luceat lux ueftra coram homini-
bus,ut uideant opera ueftra bona, &rc.
Colores multi vocabantur ,'qui in or
3 natutabernaculi foederis refplendebant .
Vnde Synagogæ Dominus improperat
Ezech. 16. apud Ezech. Vestita es byfo , & multis colo
ribus. Quibus tamen illa calcatis ad idola
Lyranus. defluxit,vt inquit Lyranus ,in quemfen-
Hiere.12. fum apud Hieremiam eidem Synago-
gæ improperans Spiritus fanctus : Nan-
quid,ait,auisdifcolor hæreditas mea, nuquid
auistinctaper totum,ideft, nunquid non te
ornaui quafi pauonem ,vt exponit Hiero
Hierony nymus ,& coloribus variegaui ? & tamen
hæcomnia conculcafti , necfaltem ficut
pauo turpitudinem pedum tuorum afpe
xifti,vt te humiliares , atque tuafcelera re
Luc. 19 cognofceres.Proptereà : Videns Iefus ciui-
tatemfleuitfuper illam dicens,quoniamfi co-
gnouiffeser tu, ideft , fi cognouiffes orna-
menta diuerforum colorum , quibus te or
naui:imo & purpureum fanguinem, qué
pro tefundam : & è conuerfo tuam erga
me ingratitudinem ,& fcelera,fortaffe fle-
res & refipifceres .
4 Color optimus iuxta literam dicitur
albus quia natiuus , & primus , & luci pro
Lyranus . pinquus .Ita Lyr. fuper illud Ezech. 27 .
Ezech.27 vbi de nundinis Tyri Propheta loquens
ait: Damafcenus negotiator tuus, & c. in lanis
coloris optimi.Vbi in Hebreo legitur co =
Vatablus loris albi.Sic etiam vertit Vatablus ,in la
na candida.& Septuaginta,in lana lucida
de Mileto, Chaldæus verò paraphraftes
in lana fericia fubtili. Eft ergo myfticè in
nundinis Ecclefiæ lana coloris optimi, &
candidi,puritas mentis: quã pretio quidê
Luc.7. lachrymaru emit illa mulier,quæ erat in
ciuitate peccatrix :& Petrus : qui poft ne-
Luc.23 . gationem egreffus foras fleuit amare.
Color Bdelij in Scriptura commenda
5
tur.Sic enim legimus Num. 1 1.Erat mā- Num. 11:
na coloris Bdelij,ideft lapidis pretiofi,can-
didi,& fplendentis,vt notat Lyranus.Eft Lyranus.
autem manna typus Euchariftic facramê
ti fecundum patres . Ergo qui carnem Do
mini candidam, & dotibus gloriæ fplen-
didam manducat infacramento , vt ma-
neat in Chrifto ,ficut dicitur apud Ioan. Ioan.6.
eidem in candore confcientiæ,& fplédo-
re virtutum debet affimilari. Iuxta illud
Matth. Sicluceat lux ueftra coram homini- Matth, s
bus, ut uideant operaueftrabona.
Coluber,quære ferpens.
CAP VT
PVT CXXII.
Columba..
OLVMBA Hebraicè
dicitur Iona.. ‫יונת‬
Columba auis placida, Ι
& fimplex in duo genera
diuiditur , tefte Varrone, Varro
lib.3.de lingua Latina.cap.7.vnu agre=
fte,quòd nidificat in turribus , & ville cul-
minibus: vnde columba dicitur, quafi cul-
mina petens .Alterum clementius , quòd
domi pafcitur, differt autem vtrumq; ge-
nus à palumbis , qui maiores funt , & feri,
atque in arboribus , vel fæpibus nidificat :
viuatiorefq; funt: ita vt adtrigintaperue=
niant annos , tefte Plin.lib. 10 capit. 34 Plinius
cum columbarum vita octo fere clauda-
turannis. De quarum Plinius pudicitia
ficait loco citato. Pudicitia illis prima , &
neutri nota adulteria coniugi, fidem non
violant ,communemq ; feruant domum ,
nifi cælebs ,aut vidua nidum non derelin
quit. Hæc ille.
Columba frequenter in Canticis voca 2
turfponfa : quia fidelis eft compari fuo,
amabilis, fyncera, atque morigera & fœ-
cunda.Sic intelligunt patres illud Canti.
Oculi tui columbarum ,ideft fynceri, fideles Cant.1 .
cafti.Ita Pfellus apud Theodoretu.Ocu Theodo
li tui virginales,inquit,& certe,tales erant
oculi virginis , ad quã miffus eft Gabriel
Angelus Luc. 1.Theodoretus verò cum Luc..
tribus aliis patribus explicat oculitui, non
folum columbarum , fed ficut columbæ,
ideft fpirituales,quia Spiritus fanctus def-
cedit in fpecie columbæ. In codem fenfu
fponfa
 COLVM BA.
Cant.2.
fponfæ dicitur.Cant. 2.Veni columba mea
inforaminibus petra , ideft , ò anima virgo
Pfellus.
fide, & confcientia pura, vt Pfellus expo-
nit.Veni ad petram , quæ Chriftus eft, vt
fecura requiefcas,& reficiaris depofita ni-
gredine & peccatorum farcina , fic voca-
bat Dominus Ecclefiam , quæ laborabat
Matth.II.
inter accipitres: Venite,inquit, ad me omnes
qui laboratis,& onerati eftis,& ego reficiam
Cant,s. uos.Item Cant, 5.in eodem fenfu.Aperi,
inquit, mihiforor mea , erc. columba mea,
ideft mihi vero,& fideli fponfo: Aperi tu
que non admittis adulterum. Nec dubi-
Lac.I tes de verbis Angeli falutantis : Auegratia
Cant.6. plena. Deniq; Cant. 6. Vnaeft coluba mea:
Gregor. quod Gregor.de vnitate exponit Eccle-
Matth.16,
fiæ,de qua Dominus apud Matth . Super
hancpetram,ait, edificabo Ecclefiam meam.
Non dixit Ecclefias , quia non funt Eccle
fiæ Chrifti , nifi quæ vnius Ecclefiæ Ca-
Piellus tholicæ mébra fuerint. Ceterum Pfellus
Theodoret. apud Theodoretum,& Rupertus Abbas.
Rapettus. per columbamvnicam, beatam Mariam
Luc.1:
intelligunt:de qua fola dictum eft: Spiri-
tus fanétusfuperueniet inte , &c. Et apud
March- 1.
Matth. De qua natus eft Iefus , qui uocatur
Luc.2. Chriftus. Item que defe ait . Beatam me di-
cent omnes generationes.
3 Columba typus iuftorum eft, vt notat
Strabus. Strabusfuper illud Gen.8.Emifitq; colum
Gen.8. bampoft eum ,ideft poft coruum, que cũno
inueniffet,ubirequiefceret pes eius reuerfa eft
ad eum in arcam.Sic iufti in diluuio mudi
Matth.19. huius,requiem non habent. fic Apoftoli
dicunt: Domine ecce nos reliquimus omnia,
&fequutifumuste:fic & Thomas etiã poſt
dubitationem reuerfus eft ad coenaculů,
ban, 20.
Ioan. 20.vbi credidit.
4 Columbarum pullos duos , vel par tur
turum ,puerperæ pauperes pro primoge-
nito in lege offerre iubebantur, diuites au
Leuit.12.
temagnum.Leuit. 1 2.Maria verò Dei-
Matth.2. genitrix,etiamfi aurum,tus & myrrham
Abulenfis: recepiffet à Magis : noluit tamen agnum
offerre,fed vt notat Abulefis.q.47.fuper
Mat. 2.auru pauperib' dedit,iuxta illud.
¡Ofe.6.
Mifericordiam uolui,er nonfacrificium. De
inde verò paupertatis amatrix , pauperu
Beda. obtulit oblationem,vt notat Beda in ho
milia Purificationis , quia fcriptum eft in
Ifa.48.
Ifa.Elegite in camino paupertatis.
5 Columbarum ftercus,non eft cibus ho
Lyranus. minibus congruus, fed valde nociuus :vn-
4.Reg. 6. devt notat Lyr.quod legimus 4.Reg. 6 .
329
inualefcente fame in Sainaria quondam
à Syris obfeffa partem fextam cabi fterco
ris columbarum, quinque argenteis ven-
ditam publicè fuiffe , intelligédum eft de
gutture colube, quod plenum granis por
tant, quod extrahentes Samaritani occi
fis columbis, quas remeantes à paftu ca-
piebant:ex illis granis menfuram imple-
bant quam quinque venditarent argen-
teis :qualis autem menfura fit cabus , vide
loco fuo in dictione Cadus . Et illud nota
vigente fame cibum nullum,etiam vilem
ab obfeffis negligi. Sic etiam qui ex Deo
eft,verba Dei audit : etiamfi minima fint Ioan.8.
confilia,vtfpiritualem vitam obfeffus ab
inuifibilibus hoftibus feruet,quia Eph. 6. Ephef.6.
Non eft nobis colluctatio aduerfus carnem&
fanguinem fed aduerfus principes, potefta-
testenebrarum...
Coluba plerumq; inbonum accipitur, 6
interdu autem in differenter: raro verò in
malu, vt fequentibus oftēdemus exéplis .
Et primum ,quia in bonum frequëiiſſimè
capitur,ipfe quoq; Spiritus fanctus in fpe
cie columbæ defcendit fuper filium Dei
apud Mattha.& Luc.quia vtnotat Cy- Matth...
Luc.3.
prianus infermone de Spiritufanéto.Co Cypria:
lumba pro cantu gemitum edit. Etfpiria Roin.8.
tus eft qui poftulat pro nobis gemitibus in
enarrabilibus,ideft poftulare nos facit. De
inde,quia columba , vt notat Chryfofto- Chryfoft.
mus fuper eundem locum Matthei.Sym
bolum eft charitatis : Que diffufa eft in
cordibus noftris , per Spiritum fanétum qui
datus eft nobis. Roman . 5. Putat autem Rom.s.
Auguft.libr. 2.deTrinitate ex elemento Auguft.
circumiacenté nempe ex aëre formatam
fuiffe Angelico minifterio columbam il-
lam,cui non quidem Spiritus fan&tus vni
tus eft hypoftaticè . Sed vt in typo,fed co
trouertitur inter patres , an fuerit vera co-
Quæftio,
lumba & animata ? an verò folum appa-
rens quædamfpecies. Etcertehoc pofte-
rius tenet Chrifoftomus hom. 1 2. fuper Chryfoft.
Matth.idem Ambro.lib. 1.de Sacrame- Ambrof
tis cap.5.Non ,inquit, columba defcedit,
fed quafi columba non in veritate colum
Procop .
bæ ,fed infpecie columbæ. Idemtenuit
Procopius fuper Genef. 18. & Caieta- Caieta.
nus fuper Matthæum . At contrarium
docet Auguft.lib. de Agone Chriftiano, Auguſt.
cap. 2 2. fcilicet animatamfuiffe colum-
bam,non genitam quidem , fed de nouo D.Thom.
creatam.Idemfequitur D.Thomas 3.p.
Tt 9.39.
 COLVM BA.
19.39.art. 7. Quia ficut non debuit fallere
filius Dei,aflumpto corpore phantaftico ,
fic neque Spiritus fanétus fallere debuit
fpecie phantaftica , ita tenent ſcholaftici .
Cauendus auté autor imperfecti Chry-
Chryfoft.
foftomi fuper Matth . 3. qui dicit hoclo-
co, minorem efle Patre Spiritum fanctū,
quodeft ha reticum.-
Colibis etiam in fcriptura coparantur
6
predicatores,Apoftoli, & couerfi ex geti
bus ad fide, & iufti refurgetes gloriofi: de
Ifa. 60. quib* omnibus legimus Ifai. 6.Quifunt
hi ,quificut nubes uolant,erficut colube alfe
neftrasfuas. Vbinotandum Septuaginta
vertiffe : Etficut colambe cum pullisfuis. Eft
autem in Hebræo vox Aruboth , quæfi-
‫אָרְבוֹת‬ gnificatfeneftras , vt rectè vertit vulgata,
quia eadem vox eft Gen. 7.vbi legimus :
Cataracte celi apertafunt, ideft, feneftræ,
vbi nemo verteret : pullicali aperti ſunt.
Sed forte Septuaginta aliam lectione na-
&tifunt , quam que modo eft in fonte,vel
cadem vox cu aliis punctis fignificat mul
titudinem:& ideo verterunt:Sicut colum
be cum multitudinibus pullorum fuorum .
Porrò Chaldæus vertit: Etficut columbe
Chaldæ .
que reuertuntur ad columbariafua. Siergo
legamus cum Septuaginta: Sicut columbe
cum pullis fuis. Significant Philofophos ,
་ & Doctores conuerfos ad fidem cu difci
pulis fuis ex infulis gentium , vt exponit
Hierony. Hieronymus ,iuxta illud: Multi ab Orien-
Match. S. te er Occidente uenient. Sed etiam Vata-
Vatablus. blus vertit cum vulgata: Sicut columbe in
feneftrisfuis.Iuxta quam translationeper
columbas intelligunturApoftoli in fene-
Theodoret. It is colubarij Ecclefię.Sic exponit Theo
doretus fuper illud Cant. 2.Surge propera
Greg. amicamea.& Gregor.dicit effe prædicato
res homil. 18. fuper Ezechielem , qui in
feneftris fuis funt, ideft fenfus fuos cufto-
diunt,& aliena minimè concupifcunt, vt
potequi dicut: Ecce nos reliquimus omnia.
Matth. 19.idem repetit homil. 5. fuper
Lyranus. Euangelia. Eodem modo exponunt Ly
Dionyfi. ranus,& Dionyfius de Apoftolis & præ
dicatoribus , quibus Dominus ait , apud
Matt. 10. Matthæum:Eftote prudentesficutferpētes,
& fimplicesficut columbe.Dicuntur etiam
columbe propter fidelitatem ,iuxta illud :
Matth.24. Quis putas eft fidelis feruus & prudens , qué
conftituit Dominusfuperfamiliam fuam? İtë
propter indefeffum volatum, quia illis di
Matth.v lt. tum eft : Euntes docete omnes gentes. Item
propterfœcunditatem , iuxta illud: Pofui | loan.15 .
uos, ut catis, fructum afferatis . Cæterum
Tertullianus libr.3.contra Marcione, & Tertull.
libr.5.exponit columbas iftas Ifair, cfle
aimas refurgentes in corporibus glorio-
fis.Prætereà Ambrofius lib. de fuga fecu Ambrof.
li cap.vltimo per has columbas intelligit
contemplationi deditos , & quicum Apo
ftolo dicunt: Noftra autem conuerfatio in Philip.3 .
celis eft , quæ omnes expofitiones pul-
chræ funt:de quo vide in verbo Feneftra
numero 6.
Columbæ pennis deargentatis com
7
paranturin Scriptura,qui depericulis eua
dunt incolumes.Sic exponit Gueuara in Gueuara,
Comment. fuper Abacuc illud Pfal. 67. Pfal.67.
si dormiatis inter medios cleros penne co-
lumba de argentate : fupple eritis .. Vbi
columbæ eft in genitiuo, ideft,fi dormia-
tis intermedios cleros , fiue terminos ho-
ftium,quia cleros eft terminus , eritis falui
& incolumes ò Hebræi de Agyptiaca
feruitute prodeuntes ,ficut apud Palæfthi
nos,ad quos tenditis faluç feruantur, imo
vt dij columbæ coluntur, & apud Syros.
Vnde Poëta Catullus. Catullus
Quid referà ut uolitet,crebras in tecta perur
Alba Palefthinofanctacoluba Syro. (bes,
Nec multum ab hac expofitione diffidet
Genebrardus.Qui latius probat dormire Genebr.
inter medios cleros idem effe, quod in me
diis verfari periculis , quia fors latine eft
idemquod Græce cleros: & quia forte di
ftributa eft Ifraëlitis promiffionis terra ,
quida explicant :fi dormiatis in terra pro
miffionis . Item, quiafors ad gloriamprç-
deftinatorum ,vel gehennam damnatoru
referri folet,alij explicant: fi dormiatis in
ter terminos cæli & inferni. Prætereà,
quia fors de clericis dicitur, de illis hoc lo-
co,quida fermone effe putant:fed phrafis
eft fcripturæ,vt de captiuis, & morte ple-
etedis mittaturfors; fic Ioel. 3.Super popu Ioel.3.
lu meum miferuntfortem.& Pla.Superuefte Pfal.21 .
meammiferuntjortem. Vbi Græcè eft cle-
ros periculi alecq; genus : fic Ariftides in Artides.
Periclevnafuper omnibus alea vna fors
iaciebatur,fic etiam apud Homeru & Vir Homerus.
Virgilius.
gilium milites fuper galeam iaciebant for
te.Eft itaq; fenfus:fi dormiatis , quafi ne-
gligétes inter media pericula, eritis falui,
ficutcoluba apud Syros alba, feu dearge-
tata.Porrò Hebraicè legimus : Si dormia
tis inter medios lebetes,tripodes, & ollas:
vtver-
 COLVMBA.
Vatablus .
Ianfenius. vt vertunt Vatablus & Ianfenius.Idē ta-
men fenfus eft , quafi dicat: Si dormiatis
inter medios ignes inter facrum & faxũ,
cuolabitis vt columbæ. Poftremò fenfus
Theodoret. myfticus eft Theodoret. Si dormiatis in-
ter duo teftamenta videbitis pennas.colu
bæ,ideft gratia Spiritus fancti , vel Eccle-
Auguft. fiæ,vt exponit Auguftinus .
8 Columbe pennas petit Dauid,vt eua-
Pfal.54. dat pericula.Pfal . 5 4.de quo lib. 1 .in ver
bo Ala & Penna.Columba quoq; dicitur
meditari,ideft gemere. Vnde Ezechias
Ifa.58.
dicebat: Meditabor ut columba , ideft gema
pro peccatis. Sic & homines profugi,vel
captiui , gementibus columbis comparan
tur.Ifa.59.c.Hier.48 . d.Ezech.7.c.Na
hum 2.c.
9 Quaficolumbam auolare, exitu deno-
tat à captiuitate,fic de reliquiis Ephraim,
& Iudæis ad Chrifti fidem conuertēdis,
Ofe.11. legimus Ofæ.1 1. Auolabunt quafi columba
de terra Affyriorum.Vbi Affyrij accipiun
tur pro Babyloniis , apud quos columbæ
intactæ volabant , & honoribus diuinis
Xenophon. colebantur : vt teftatur Xenophon in 1 .
Diodorus. lib.expeditionis Cyri iunioris, & Diodo
rus Siculus Babylonios albam columbá
in Deos retuliffe narrat:quod Semirami-
dem Reginam in colubam fuiffe verfam
fabulentur. Itaq; reliquiæ Iudæorum, vt
columbæ ad Ecclefiam intactæ volabut:
quòd in Apoftolis , & difcipulis Domini
Matth.19. coepit impleri,qui dixerut apud Matth.
Domine:Ecce nosreliquimus omnia,& fequu
Lac.is, tifumus te.Et apud Luc. Erantappropin-
quantes ad lefum Publicani & peccatores.
Columba indifferenter accipitur pro
ΤΟ
Hier.25 . Rege Babylonis Hier.2 5. Factaeft terra
eorum indefolationem àfacie columbæ, ideft
Hierufalem manfit feptuaginta annis ca-
ptiuitatis defolata ab exercitu Regis Baby
Hierony
loniæ,vt exponit Hierony. Item de va-
ftatione Ægypti à Rege Babylonis dici-
Biere.46. tur:Surge reuertamur ad populum noftrum à
S+ faciegladii columbe,ideft à facie Nabucho
donoforis in Babylone regnantis.Ide re-
4/2 Hiere.so petitur cap. 5o. Afaciegladii columbe.Sut
autem variæ rationes , quare fcilicet rex
Babylonia coluba vocetur. Sed relictis
aliis,placet mihi ratio quædam,qua inter
Hierony aliastagit Lyr. videlicet reges Babylonia
in fuis vexillis duo infignia portaffe, alte-
ru quidem leonis,alteru verò colúbæ. Et
quide illud leonis propter regia dignitate
33༠
& fortitudine:ideo leone illum vocat fer
mo diuinus,Hiere.4. Afcendit leo de cubili Hier 4.
fuo,ideft rex Babylonicus. Aliud vero co
lube geftabat propter Semiramide, quæ
Babylonicos muros inter miracula mun-
di relatos edificauit , quam in columbam
putarunt fuiffe conuerfam.Ideoq ; vt nu-
mero diximus præcedenti, diuinos colú-
be honores decreuerüt, hic itaq; hiftoric
fenfus eft. Quòd verò quidã nomine co-
luba in locis fupra citatis Deu intelligūt,
fenfus myfticus eft , & fane venuftus.
Chriftus enim Dís,ficut olim Nabucho
donofor, & leonis infigne, & columbe ge
ftat vexillu,vt pote qui terribilis fit obfti-
natis more leonis,& pœnitentibus mitis ,
quafi coluba . Ideo cuilli Pharifæi mulie-
rem adulteram iudicandam adduxiffent,
apud Ioan. quafi leo digito fcribebat in
terra , vbi accufatorum fcelera , & pœnas
eternas oftendebat,vndeterriti: Vnus poft loan.8.
alium exibant. Porrò ficut coluba , mulieri
Matt.25
pœnitenti pepercit, Sic Matth . 2 1.qua-
fileo reprobis dicet: Ite maledicti , & facta
eritterraeoruin defolationem àfacic ire co
lube, vt dicit Hier.fed vt coluba mitis di- Hiere.25 .
cet electis:Venite benedicti patris mei,&c.
Columba licet rarò in deteriorem par ii
tem accepta obliuiofos denotat, & vecor
des .Colùba enim faxis, & fagittis impe-
tita fugit venatorem, fed mox efca vili de
linita,periculorum obliuifcitur , & ad in-
fidiarum loca reuertitur. Sic de filiis
Ephraim propter idolatriam fæpe puni-
tis,& rurfus in eadem obliuione relapfis,
dicitur Ofe.7.Ephraim columbafeducta,no Ole.7.
habens cor. Ideo Dominus languido tri-
ginta & octo annorum infirmitatis , qué
in probatica pifcinafanitati reftituit, dixit Ioan.s
amanter: Eccefanusfactus eft,noli amplius
peccare , ne deterius tibi aliquid contingat.
Idem dixit Adultere, quam fugatis abfol
uit accufatoribus. Vade , inquit, noli pec- Ioan.8.
care.
¶Vendere columbas,vide in verbo Ven
dere.
CAPVT CXXIII.
Columna , inter columnium .
O LVM NA Dicitur Hebrai
Co cè Aamud.Exo . 13.Per diem in co- 4.17
lumna. & Pfal. 98 .
Tt 2 Columna
 COLVMNA.
I' Columna quafi culmina tenens dici-
tur,eaq; fuftines,& fulciens. Metaphori
cè vero frequenter in fcripturis accipitur,
ita vt vocetur Angelicoluna, item Eccle-
fia Chrifti,& Apoftoli : prætereà predi-
catores , & viri fpirituales , & Prophetæ,
dona quoque Spiritus fanéti, vt fubiectis
exemplis oftendemus ..
2 Columnæ celi ,primum omniumvo
Beda . cantur Angeli , vt notat Beda fuperillud
Iob 26. Iob 2 6.Columne celi contremifcunt, & pa
uent ad nutum eius.Dicuntur autem merito
cali colunę propter naturam immortale,
& proptergratiæ, & gloriæ ftabilitate, &
conteplationis altitudinem, & rectitudi-
Gregor. ne intentionis . Ide fentit Greg.merito er
go fingulis hominibus in terra fluctuati
bus, quafi in medio mari , finguli funt An
geli dati,quibus quafi columnis,ne cadat
Matth.18: innitatur, iuxta illud . Augelicorum uident
faciem patris, c.
Columna vocatur etiam iure optimo
3
1.Tim. 3. Ecclefia Catholica.Timo.3.Quomodo
te oporteat conuerfari in Ecclefia Dei uiui,
que eft columna & firmamentum ueritatis.
Matth. 16. De qua Dís dixit apud Mat. Super hanc
petram edificabo Ecclefiam meam , & portæ
inferi non præualebunt aduerfus cam .Huius
figuram fuiffe legimus columnam illam
ignis,& nubis, quæ per mare rubrum , &
deinceps precedebat,atq; ductabat popu
Exo.13.
lum Dei ab Egyptofugietem, Exo. 1 3 .
fic enim Chriftianos ducit,protegit, & il-
luminat Ecclefia Romana fedes Petri, &
thronus Chrifti. In cuius typo fapientia
Eccli.24. dicit apud Eccli. Et thronus meus in co-
lūna nubis. Vbi mirandum non eft, nubē
naturafua debilé , vtpote ex terræ vapo-
ribus conflatam, columna effe , & firma-
mentuveritatis inconcuffum, & vttheo-
logi dicunt infallibile : quia thronus eft fa
pientie,quæ non permittet illa in falfita-
Luc.22. te declinare dicente Dño: Ego rogauipro
te Petre ut non deficiatfidestua.Ad hac co-
lumna collifi funt , & contriti omnes ha-
retici.
4 Colunę vocantur Apoftoli, prædica
tores fancti, & Propheta. De quibus fu-
Greg.
per Iob. 2 6.explicat Grego.illud Apoc.
Apoc.3.
Quiviceritfaciam eu columnam in teploDer
Gal.z.
mei.Vnde ad Gal.legimus : Petrus Iaco
bus,quiuidebantur coluna effe, dexteras dede
rut mihi,& Barnabæfocietatis. Tales quip-
pe verbo,& exéplo alios fuftentant, ideo
magni vocantur in regno celorum . Prætes Matth.s .
reà peccatoribus , hæreticis , lupifq; refi-
funt.vnde dixit Dís apud Hieremiam :
Dedi te in columnam ferream , & in murum Hier.1 .
arcum & c.Et beilabunt aduerfum te, & non
præualebut,quiargo tecumfum, ut liberë te.
De huiufmodi Ecclefiæ prædicatoribus
in Chrifto fortiffimis, qui quafi bonus pa Ioan.10 .
flor animam dant pro ouibusfuis,myſti-
ce Auguft.exponit illud Pfal. Liquefacta Auguft.
Pfal.74
eft terra, & omnesqui habitant inea, ego com
firmaui columnas eius , ideft Apoftolos ,
Martyres,& Doctores Ecclefię.Confir-
mauit aute eos Chriftus , quando mifit ſu
per Apoftolos Spiritum fanctum : item A&t.2 :
quando dicebat eis apud Matth. Nolite Matth. 10.
umere eos,qui occidant corpus. Etrurfus
apud Luc. Eritis odio omnibus hominibus Luc.21.
propter nome meu , e capillus de capite ue-
firo no peribit.Ite apud Ioa. Sicdituos mй Ioan.14.
dusfeitote,quiame priore uobis odio habuit,
Has itaq; colunas tato Chrifti magifterio
cófirmatas adumbrabant ille coluna ta-
bernaculi,cum capitibus aurifapientię, &
bafibus argenteis fcientiæ,Exo.27 . item Exo 27.
columne, quasfecit Salomon in templo, 3.Reg.7.
Coluna quoq; vocantur fideles prin- 5
cipes, & duces Dei zelo fuccenfi, qui de-
fendunt filios Ecclefiæ , fic iuxta literam
explicat Lyranus illud Pfa.74. Liquefa- Lyra
Pfal.74
Eta eft terra, er omnes qui babitant in ea : ego
confirmaui columnas eius , ideft vaftata , &
igne combufta terra Hierufalem à Chal-
dais, ego confirmaui columnas eius,rem
pè Zorobabel, Iefum filiu Iofedech , Nc-
hemiam,&Efdram,qui cam reftituerunt.
Quæ expofitio non difplicet:folet enim
Deus,rebus perditis & profligatis , colu-
nas erigere: quç reftituat omnia fic Aria-
na pefte Grętiam,Agyptumq; vaftante,
erexit Dís Athanafiu quafi columnam ,
&in Galliis Hilarium , in Hifpania quo .
que Ifidorum ,qui Cofubftantialis fidem
fulcierunt. ItemAuguftinu contra Manı CI
chæos, & Donatiftas , & Hieronymum
cotra Heluidium, & Vigilantiuatq; Pela
Theodoret.
gium . Perro hunc locum Pfalmi Theo- Ianlen.
doretus ,Ianfe. & Geneb. de finali potius Genebrar.
exponuntiudicio, & columnas tunccon-
firmatas,iuftos effe, quibus liquefacta cũ
fuis habitatoribus terra , Dis dicit apud
Lucam.Cum uideritis hæc fieri : leuate ca- Luc. 21:
pita ueftra,quoniam appropinquat redemptio
Fucftra,
Columna
 COMEDERE.
6 Columnæfeptem totidem funt dona
Prou. 9. Spiritus fancti,Pro.9 . Sapientia ædificauit
fibi domum,excidit colunasfeptem, ideft fe-
pte in Ecclefia Spiritus fancti dona firma
Hierony uit,ficut exponit Hierony .fuper Gal . 2 .
His enim Ecclefia fubnixa colūnis,ficfu-
Matt.16 . pra Petramfirma confiftis,vt porte inferi
non præualeantaduerfus eam.
Columnæ marmorea, Cant. 5.requi-
re in verbo Bafis.
¶Columnę aureæ,& argenteæ,in verbo
Aurum & Argentum .
Inter columnium legitur 3. Reg. 7.e.
7
vbi dicit Gloſſa,imo litera ipfa inter colu
3,Reg.7 .
Gloffa . nia non erant rotunda,vt coluna,fed qua
drata:habeantq; fuper fe locu aptum , &
concauu,vbi locabanturilla vafa, quæ lu-
teres dicuntur: ad continenda aquam in
vfum ablutionis facerdotu, funtq ; typus
prædicatorum & doctorů, qui ad abluen
da crimina,verbo,& exéplo , quafi aquá
gratiæ fubminiftrant : de quibus apud
Matth. 5.
Matth. Qui autemfecerit er docuerit, hic
magnus uocabitur inregno cælorum.
¶Coma,quære in verbo Capillus.
CAPVT CXXIIII.
Comedere,Edere.
OMEDERE Dicitur He-
Chra ice Lacham , vt patet, Prouer. 4 .
braicè
‫לתם‬
vnde Lachem eft cibus.
I Comedere eft máducare, & fimul ede
recibu dentibus mandere atque traiicere,
quod propriu eft animalium.Et aliquan-
Gen, 3. do capitur pro guftare. Gen. 3.Cur præce
pit uobis Deus , ut non comederetis ex omni
ligno paradifi ? ideft , vt neque guftaretis
quicquam ad minimũ vtcumq; faporem
percipiendu: Interdum verò eft no quo=
modocunq; delibare,fed alerefe & fufté-
Gen.45 tare,Genef.45.Ego dabo uobis omnia bona
Agypti,ut comedatis medullam terræ,ideft,
vt optimis terræ fructibus fuftentemini.
Prætereà comedere eft pro libito frui.
Prou,17.
Prou. 27.Quiferuat ficum , comeditfructu
eius: fic qui cuftos eft Dominifui glorifica .
bitur , ideft , qui arborem fici conferuat,
fruitur fructibus eius :fic qui cuftodit Do-
minum fuugloria fruitur,& honore,ficut
Lyranus. olim Abifai,vt notat Lyranus, qui Dím
2.Reg.21. fuum Dauid ab ictu cuiufdam gigātis no
mine lesbidenob cuftodiuit,& magnam
331 ·
fubinde gloriam confequutus eft. Cæte-
rum multo maiorem in æternum obti-
nuitfanctus Iofephfponfus Mariæ , qui Matth. 2 .
lefum infantem in Ægypto ab Herodis
perfequutione liberauit .Matt. 2. In co- Eccls . 5.
dem fenfu comedere pro frui ponitur in
Eccls.vbi Salomon ait. Hoc mihi bonum
uifum eft , ut cui dedit Deus diuitias potefta-
temq; et tribuit , ut comedat ex eis,& fruatur
partefua. Hoc dicit fapiens bonum effe
contra diuites auaros , qui fe fame confi-
ciunt. Alioquin multo melius eft in pau-
peres omnibus poffeffionibus difpenfatis
Domino dicere: Ecce nos reliquimus om Matt. 19 .
nia, fequutifumus te.
Comedere fortitudinem gentium di-
2
citur Ecclefiæ, quæ gentium ad fidemco
uerfarum regna poffidet atque diuitias.
Ifa.61.Fortitudinem getium comedetis, at - Ifai.61.
que ingloria eorumfuperbietis , ideft exulta
bimini. Ita exponit Vatablus, qui vertit Vatablus .
opes gentium comedetis . Sic & Lyranus Lyranus.
& Adamus , quia quidquid opulentu, & Adamus,
pretiofum habuit Gentilitas tranfiuit ad
Ecclefiam ,fed Hierony.intelligit fortitu- Hierony
dinem martyrum , quamcomedit Eccle-
fia,dum de illa in Domino gloriatur : &
fpiritualium epularum feftos agit dies, ca=
nens infefto martyrisLaurentij : Quiamat Ioan.12 .
animamfuamperdet eam.Et in fefto B.Ste
phani:Ecce mittoad uos Prophetas , & faz Matth, 23 .
pientes, &c. ex eis lapidabitis , & fic de
aliis.Qui fenfus pulcher eft : prior autem
magis Hiftoricus , eft etiam myfticus fen
fus Auguft.lib.2.de Doct.Chriftia.c.6 . Auguft.
fortes gentes incorporabitis in corpus
Ecclefiæ perfidem. De eadem gentium
conuerfione addit Ifa.ca. 65. Ædificabut Ifa.65 .
ciuitates defertas er inhabitabunt :plantabunt
uineas, bibent uinum earum:&facient hor
tos, comedentfructus corum. Quod de
Ecclefia in lege gratiæ per metaphoram
dicitur,ficut exponut Hierony. Lyra. & Hierony .
Vatablus. Qui ciuitates que fuerant infi- Lyranus.
Vatablus.
delium cögregationes Ecclefiæ Chrifti fa
tas intelligunt,vineas verò martyrum
&
plantationes , de quibus Dominus difci
pulis dixit:Egofum uitis,uos palmites. De Ioan. 15 .
niquehortos Lyranus explicat religiofo- Lyranus.
rum monafteria , quæ qui erexerit fru-
&tum meritorium eximium comedet, di-
cente Domino : Quod uniexmeis feciftis, Matth.25 .
mihifeciftis.
Comedere fructus viæ fuç eft merito- 3
Tt 3 rum
 COMEDERE ..
rum præmium,fiue bonum , fiue malum
Prou.1. recipere,Prou. 1. Comedet fructus uiefuæ,
fuifq; confiliisfaturabuntur : quòd de re-
probis dicitur, fic diues ille epulo in infer
nofepultus,fructus viæ fuæ comedit Lu
Luc.16 . ca 16. In codem fenfu dicitur impiis
Ofe, 10: apud Ofe.comediftis frugem mendacii.Itē
de maledicis , & murmuratoribus legi-
Prou. 18. mus in Prouer . Vitae mors in manibus tin
gua:qui diligunt eam , comedunt fructus eius,
ideft , qui male diligit , & laxat illi babe-
Matth.5. nas audiet illud Matth. Qui dixeritfratri
fuo raca,reuseritgehennæ ignis. Deniq; fe
Ifa.3. cundu eandem phrafim dicitur apud Ifa.
Dicite iufto quoniam bene , quoniam fructum
adinuentionum fuarum comedet: uæ impio in
malum , retributio enim manuum eius fiet ei.
Quod fatis implebitur in die finalis iudi-
cij ,quádo propter opera mifericordiæ iu
Matt.25. ftis dicetur:Venite benedicti patris mei,per
cipite regnum,& c.Non ergo retributio fi-
dei mortuæ,fed manuũ fuarum fiet Chri
ftianis,ideft operum fuorum .
Comedere ponitur in Scriptura paf-
4
fim ,pro confumere quouis modo, fiue
corrofione.lob 13.Sicut ueftimentu ,quod
comeditur à tinea.& Iaco . 5.Vestimenta ue
ftra à tineacomeftafunt,fiue combuftione.
Pla.77.Iuuenes eorum comedit ignis.Et de
Hierufale à Chaldçis cöburēda Eze. 19.
Igniscomedit eam,fiue gladij percuffione,
ficut Nahu 2.de Niniue à Chaldæis de-
uaftanda.Et leunculos tuos comedit gladius,
Lyranus. ideft principes tuos,vt exponit Lyra.fiue
zelo charitatis cöfum dicitur cor.Pf. 68.
Zelus domus tue comedit me. Quod de
Chrifto prædictum Ioannes atteftatur,
Ioan.2. quando vendentes eiecit de templo.
Comedere in codemfenfu eft auferre,
5
Pfal.78. & deftruere.Pfal.78 . de hoftibus populi
Dei dicitur:Qui comederut lacob, & locum
eius defolauerut. Itē defpiritibus immun-
dis,quiauferunt à memoria auditoris ve
Luc.8. cordis femeverbi Dei,dicitur apud Luc.
Matth.13 . & Matth. Aliud cecidit fecus uiam,& con=
culcati eft ab hominibus,& uolucres celico
Eccli.6:
mederunt illud. Sic in Eccl.legimus : No te
extollas in cogitatione tua, &c. ne forte elida
tur perftultitia uirtus tua,& folia tua come-
Lyranus. dat. VbiLyra.exponit, ne ftultitia verba
tua,quafi folia deftruat,quòd tunc maxi-
mè contingit , quando prædicator foluit
Matth.s.. vnú demandat's minimis Euangelij : tuc
enim ftultitia peccati, cofumit ramos præ
Idicationis eius , & frondes : ita vt minimus,
uel minime uocetur in regno cælorum .
Comedit & confumit peccatumfilio- 6
rum , quidquid pro cis orado & bene ope
rando,patres laboraue ut,fic clamat Hic- Hier.3 .
remias:Confufio comedit laborem patrum no!
freram, ideftidolatria deftruxit patroci-
nium Patriarcharum ,& tradidit Hierufa!
le Babyloniis ,vt cxponit Vatabus. Vel ,Vatablas,
confufio peccati contra Chriftu,cui Pha-
rifæi dicebant: Damonium habes , & conci- Ioan.8.
lium contra illu congregabant deftruxit , loan.11.
quod in eis erudiendis, & Deo concilian-
dis ,laborauerat Prophetæ, & traditifunt
Romanis fub Tito & Vefpafiano , ficut
prædixit filius Dei: Et nonrelinquent inte Luc.19.
lapidem.Sic explicant Hierony. & Lyra . Hierony.
Ita accipitur comedere pro deftruere. Lyranus.
Hier. 10.d.30.c.5 1.b.Eze. 2 5.a. 2 8.c.
Item Ofæ.9 . & Matth. 2 3. Quicomedi- Matth.23 .
tisdomos uiduarum . Denique Genef. 31. Gen.31 .
Vendidit comeditq; pretium noftram .
Comederehominem, metaphoricè di- 7
citur de tyranis,qui occidunt innocentes .
fic de Ioachim Rege impio legimus apud
Ezechielem : Didicit hominem comedere. Ezech.19 .
Eadem metaphora eft c.2 2.b. Comede
re autem cibos lugentium,cft comedere
fuper cinerem cum facco , vt exponunt
Hieronymus & Lyranus fuper Ezechie- Hierony
Lyranus.
lis 24.c.f.
8
Comedere terram dicitur ferpens anti
quus , qui eft diabolus , ideft confumere
corda terrena,Gene. 3. vbiferpenti Dis Gen.3
dixit: Terram comedes omnibus diebus uitæ
tua.Quamuis controuerfia fuerit interpa
tres , an maledictionem iftam Dominus
contra diabolum , an verò contra corpo-
reum ferpentem fulminauerit?Tenent au
tem quidam maledictionem iftam cōtra
ferpentem corporalem prima intentione
iaculatam ,effeciffe,vt qui prius rectus in-
cedebat,curuaretur,& humi ferperet. Ita
Didymus,
Didymus in cattena Lyppomani.Secun
da fententia tenet fub nomine ferpentis
dæmonem fuiffe maledictum , no autem
ferpentem , qui natura fua ferpit , & terra
comedit. Ita putat Auguft. libr. 11.fu- Auguft.
Rupertus.
per Genef.ad literamcapit. 36. & Ru- Hugo de
pertus Abbas , Hugo de fancto Victore, fancto Vict.
Albinus,D.Thomas . 2.2.q.1 66.ar. 2. Albinus.
D.Thom .
ad vlt. Lyranus, Caietanus, Auguftinus ,!
Lyranus ..
Augubinus , & alij . Tertia denique fente Caietanus .
tia probabilior contra damonem quide Acugubinus
præcipuè
 COMMENDARE.
præcipuè maledictionem inflictam, fecu
daria tamen intentione contra ferpētem,
qui tanti fceleris fuerit inftrumentum:no
vt aliquid noui pateretur , neq; enimim-
peratiuè dictum eft,terram comede . Sed
enutiatiuè , terra comedes , ficut folebas :
fed prius natura tua,nunc per execratio-
Theodoret. nem.Ita Theodoretus fuper Gen. & an-
Chryfoft. teillum Chryfoftomus , qui adducit exé-
pluin de gladio, quo filius familias occi-
fus eft:quem videns pater maledicit , &
longeproiicit,fic Deus ferpentem execra
tus eft. Vnde difcat etiam homo longe
proiicere cum execratione inftrumenta
peccati,& focios,qui ad peccatu alliciunt,
Matth. 18. refecare.Iuxta illud Matth. Si manus tua
aut pes tuusfcandalizat te , abfcinde eum , &
proiice abste.
9 Comedere infanguine,eft viuere ex rá
Lyranus. pto per iniuftitiam,vt notat Lyranus fu-
Ezech.33 . perillud Ezech. 3 3.Qui infanguine come-
ditis, leuatis oculos ueftros ad immunditias
ueftras, ideſt ad idolatria.Alia verò phra
fiseft :comedere cumfanguine, quod erat
Gene.9 .
contra præceptum illud Genef.Nifi quod
carnem cumfanguine non comedetis. Idem
Leuit,17. etiam erat comedere fanguine Leuit. 1 71
Deut. i 2.
10 Comedere peccata populi , iuxta illud
Ofc.4. Ofeæ:Peccata populi meicomedent. Eft ho
ftas propeccatis oblatas comedere, quod
Theodoret. facerdotum fuit. Ita exponit Theodore-
tus approbans in hoc fententiam aliorũ.
Hierony. Sed Hieronymus aliter explicat. Come-
duntpeccata populf, ideft: deuorant fine
fcrupulo , & quafi cibum fuauem deglu-
Pfal.9. tiunt eorum peccata,& laudant ea. Iuxta
illud Pfal.Quoniam laudatur peccator in de
fideriis animefuæ,&c.exacerbat Dominu
peccator. Quæ magna peruerfitas facer-
Matth.s dotum eft : de qua Dominus Matth. 5 .
Quodfifalinfatuatumfuerit,inquo falietur?
Iuxta phrafimhanccomedere interdu in
fcriptura,ide eft quod fornicari,vel adul-
Gloffa:
terari,vt notat Gloffa fuper illudProuer.
Prou.30: Talis eft uia mulieris adulteræ, quæ comedit,
tergesosfuumdicit nofum operata malu.
II Comedere facrificia mortuoru Pfal.
Pfal.1os. 105 erat de oblatis idolo cuiufuis defun
Eti in deos relati, comedere. Vnde legi-
mus.Initiatifunt Belphegor , e comederunt
facrificiamortuorum. Erat auté Belphegor
idolum Moabitarum , in honorem Beli
patris Nini Regis , dedicatum in monte
332
| Phegor poft mortem eius. Populus auté
Ifraël pellectus à foeminis Moab , fuſci-
piebatceremonias huius idoli, & comede
bat de facrificiis eius,quare refecandafunt
cofortia foeminaru,iuxta illud Matt. 18. Matth. 18.
Si manustua aut pes tuusfcandalizat te , &c.
Comedere quoque in montibus erat de
facrificiis idolorum maducare, Ezec . 1 8. Ezech.18 .
12
Comedere metaphorice tranffertur ad
intellectum ,& voluntatē,denotatq; mē-
tealiquid, & affectu comprehendere. Sic
ad Ezechielem dictum eft c.2 . & 3. Co- Ezech.2 .
mede uolumen iftud, ideftfcripturam pro-
phetiæ,de quo nos alibi latius. Prætereà
apud Ifaiam: Venite properate : emite , Ifa.ss.
comedite abique argento,ideft percipite fcie
tiam,& doctrinam Euangelicam , vt ex-
ponit Hieronymus.Item Hiere. 1 5. In- Hierony.
uentifuntfermonestui , & comedieos , fa- Hier. 15 .
&
tum eft uerbum tuum mihi ingaudium, in
lætitiam cordis mei, quod quadrat his , de
quibus Dominus ait: Quiex Deo eft,uerba Ioan 8.
Deiaudit: beati qui audiunt uerbum Dei, Luc. 11.
cuftodiunt illud. De quibus , & Sapien-
tia dicit in Eccli. Qui edunt me,adhuc efu- Eccli, 24
rient,ideft non me faftidient.
Comedere multa & diuerfa dicimur in 12
Scripturis ,ficut comedere prædam,meſ-
fem,fauum,carnes,ficus bonas , & malas,
& vuam acerbam,quæ fuis locis quæren
da funt , fcilicet in verbo Præda , meffis,
fauus,caro,ficus, &c. & fic de aliis, ne cade
fæpius repetamus .
CAPVT CXXV.
Commendare.
OMMEND ARE He-
Cbrace
braicè dicitur in Scriptura Pakad .
Ifa. 10. Apud Machmas commendauit ua-
fafua. I
Comendare alicui aliquid, eft illud eius
Exo.22.
curæ,velfideicommittere. Exod . 2 2.Si
quis commendauerit amico pecuniam , aut
uas in cuftodiam,& c. Sic etiam dicitur,quis
regicommendatus , ideft fidei eius com-
miffus,vel apud eum laudatus, 2 .Mach. 2.Mach.4 .
4.d. & alibi paffim.
Commendare fpiritum fuum in ma 2
nus Dei,eft illi quafi in depofitum trade-
re,fic Dominus in Cruce moriens : Pafer, Luc.23.
inquit , in manus tuas commendo fpiritum
Tt 4 neum.
 COMMENDARE .
Pfal.30.
meum. quod prædictum erat Pfalm . 30.
quafi diceret: Depono fpiritum , ideft, ani
mam meam.in manu tua , vtpote diuinitati
verbi hypoftaticè vnitam , vt eam tertio
die refurgens, iterum corpori meo coniun
gam. Grace legimus de futuro naga-
Ex'cuarcomendabo . Sic etiam in He-
bræohabetur Pfal. 20. & ita vertit Chal-
ְ‫אָפְיִך‬
daus Paraphraftes . In manu tua commē
dabo fpiritum meum , quafi dicat,mox vt
fpiritum efflauero,deponam illum in ma
nu tua depofiti more. Dum enim in cor-
pore eft,per eum viuit corpus meum, fed
cum feparata fuerit anima , manebit qui-
dem depofitata, ficut eft in Verbo,fed in
manupotentiæ tue depofitata ,& non ti-
bi hypoftaticè vnita. Redemifti me Deus
ueritatis, ideft ab omni periculo liberafti.
Commendare multum dicitur Deus
3
prælatis Ecclefiæ :fic explicant Theophy
Theophy.
Luc.12 . lactus, & Beda,illud Lucæ 12. Cui com-
Beda. mendauerunt multum,plus petent ab eo.Do-
&toribus enim non folum proprium fibi
ipfis donum datum eft , fed commune ta
lentum,quod aliis quoque profit, eft com
mendatum. Vnde vacare debent labori-
bus propter lucrum animarum : ficut de
Prou.vlt. Ecclefia diciturin Prou. Etpane ociofa uon
comedit. Item:Multæfiliæ congregauerunt
diuitias,tufupergreffa es uniuerfas.Sic Pau-
2.Cor.6,
lus miniftrispræfertim Ecclefię dicit: Vi=
detene inuacun.gratiam Dei recipiatis . De
fapientia quoque doctorum dicit fapies:
Sap.7.
Qua qui ufifunt, participesfactifuntamici-
tia Dei , propter difciplinæ dona commen-
dati . fcilicet , quia laudabiles magiftros
reddunt profectus difcipuloru. Ideo ait:
Dan.12:
Qui ufifunt, non in ocio comprefferunt.
Et Dan. 12.Qui alios ad iuflitiam erudiut,
ficutftellafulgebut inperpetuas æternitates.
Matth.5.
Deniq; Matth. Qui autemfecerit & docue
rit,magnus uocabitur in regno cæloru: & qui
cum talentis duobus alia duo lucratus eft,
Matth, 25. audiuit à Domino: Eugeferue bone & fi-
delis,erc.
Commendare vafa fua , eft in depofi-
4
tum traddere , fic de Senacherib explicat
Hierony. Hieronymus illud Ifai. 10. Apud Mag-
Ifa.10.
mas commendabit uafa fua. Quia occifis ab
Angelo centum octoginta quinque mil=
4.Reg.20. libus de eius exercitu , trepidus fugiens
apud Magmas oppidum Iudææ com-
mendauit farcinas, & currus , quo expe-
ditior euolaret in patriam . Et certe vt
quidam dixit: Fas cft es ab hofte doceri. Siļ
enim impius ifte , vt celerius euaderet,
omnes farcinas , quafi impedimenta reli-
quit,quare & nos non relinquemus na-
uigium , & retia cum Petro, & Andræa, Matth.4 =
& teloneum cum Matthao. Et omnia,Matth.9 .
denique téporalia cum Apoftolis dicen- Matth.19.
tibus: Ecce nos reliquimus omnia. quod fe-
cerunt, vt fideli Deo commendarent animas 1.Pe
tri 4:
fuas. 1.Petr.4 .
Commendare fignificat etiam lauda- 5
re ,fic Roma. 3. Si autem iniquitas nofira Rom.3.
inftitiam Dei commendat,quid dicemus:ideft
fi iniquitas noftra confpicuam reddit , &
illuftrem iuftitiam Dei. Per accidens
enim oftenditur a quitas iuftitię Deipu
nientis,quando magnitudoiniquitatis no
ftræ confideratur.
Commendat etiam Deus charitatem fuam 6
in nobis , ideft confpicuam reddit: Quia
cum adhuc peccatores effemus,fecundum tem
pus,ideft ad fpaciu tridui , ipfe pro nobis
mortuus eft , vt explicat D. Thomas . D.Thom.
Quia bonuspastor animamfuam dat pro oui . Rom.s.
busfuis,fed filius Dei animam fuam dedit
pro lupis,quos reddidit oues . Et impletu loan.ro.
Ifai.11.
eft illud: Habitabit lupus cum agno.
Efca nos non commendat Deo. 1. Co 7
.
rinth. 8.ideft fola efca , nifi adfit abfti- 1.Cor.8.
nentia, & modus charitatis, & finis, vt ab
efcis,quando & quomodo oportetabfti-
neamus propter Deum. Sic explicat Hie Hierony.
Chryfoft.
ronymus,Chryfoftomus , Theodoretus, Theodoret.
Theophylactus & D.Thom.quia vt di- Theophy
cit Apoftolus: Non eft regnum Dei efca D.Thomas.
potus. Proptereà dicebat filius Dei: Cum Rom.14.
Matth.5 .
ieiunatis nolitefierificut hypocrite triftes,
ideft feruate finem charitatis.
Com dare feipfum , non cuicunq; 8
licet , neque in omni euentu , iuxta illud
2.Corin. 1o. Non quifeipfum commendat, 2.Cor.ro,
itle probatus eft ,fed quem Deus commendat,
ideft laudat.SicDominus Baptiftam co-
mendauit Matt. 1 1.& Petrum Mat.16. Matth. II.
Item Centuriorem Matth.8.No,inquit, Matth 16.
Matth.. 8.
inueni tantamfide in fraël.Prætereà Cha-
nanæam. O mulier, inquit,magna eft fides Matth. 15.
tua. Quorum virtutes , ideo Chriftus
ore fuo laudauit , vt nos illas
pro viribus imite=
mur.
CA.

COMMVNE .
CAPVT CXXVI.
Commune, Communicare.
Ommune dicitur , quod ad omnes ,
I
Co
vel ad plures fe extendit,fic Abrahā
Gen.13. & Loth propter gregu multitudine,nequi
bant habitare comuniter. E contrario verò
Hierofolymis difcipuli: Habebant omnia
Aft.2.
communi . In quo etiam fenfu legimus in
Deut.20. Deut. Quis eft homo qui plantauit uineam,
necdumfecit eam effecommunem ,de qua uefci
omnibus liceat , reuertatur in domumfuam.
Vbi notat Lyran. more fuiffe Hebræo-
Lyranus.
rum , fructibus cuiufuis arboris primis
tribus annis minimè vefci , fructus ve-
rò quarti anni,offerre Deo tanquam pri-
mitias:quinto deniq; anno,comunes erat
fructus , Dío pariter & populo : in quo
Glof.inter. Glof.inter.notat typice fignificatu ,vt fru
&
tus operu noftrorum, & in gloria Dei , &
in comunem omnium ædificationé facia
Match,s mus ,iuxta illud Matt. Sic luceat lax ueftra.
cora hominibus,ut uideant opera ueftra bona,
glorificentpatre ueftrum . Sic & fapiens
Sap.7 de Sapiêtia dicit:Quamfinefictione didici,
fine inuidiacomunico. Neq; contra hoc
Eccli.8.
eft,quod dicitur Eccli . 8. Noncommunices
cum homineindocto. Hocenim intelligitur
defamiliaritate fæculari,fecus effet ad in-
ftruendu eum.Cu & filius Deicũ mulie .
Ioan 4. reSamaritana,vt ea doceret,longum miſ-
Rom. I.
cuiffe legamus fermone, & Apoftolus di
cat:Sapiêtibus, er infipientibus debitorfum.
Luc.11.
Item legimus Luc. 11. Loquente Iefu ad
turbas, & frequenter alias.
Comunicare honeftiori fe,ideft poten
Eccli.13.
tiori,prohibetur,Eccl. 1 3. Põdus fuper pon
dus tollit,qui honeftioriſe comunicat. Quod
de comunicatione in negotiisfecularibus,
in cotractibus focietatis,in litibus , & emu
Lyranus. lationibus,exponit Lyra. In quibus potē
tior adfe potiora violenter trahit. Vnde
fubditur:Nunquid communicabit cacabus ad
olla ?ideft, nuquid fictilis olla,ad ferreum
vas collidetur?Et infrà.Si comunicabit lu-
pusagno.Etpaulò poft: Que comunicatio
fanctohomini ad cape? In quo fenfu Dís di
Matth.1o. cebat apud Mat.Cauete autě ab hominibus.
Matth. 16.
& cap. 1 6. Intuemini ,& cauete àfermento
Eph.s. Pharifæorum. Item Paulus: Nolite cōmu-
nicare operibus infructuofis tenebrarum :ma
gis autem redarguite .
3
Pfal. 140. Sic Propheta dicebat Pfal.1 40. Etno
1
333
communicabo cum electis eorum , ideft cump
illis qui fe iuftificant , & alios defpiciunt:
ficut Pharifæus, Luc. 18.vt expoisit Au- Luc.18 .
Auguft.
guftinus & Theodoretus.Electos , inquit, Theodoret,
homines prauos, foeliciter viuentes nun-
cupauit. Sed in Hebræo clectis eft in ge
nere neutro. Vnde vertit Hieronymus
ad veritatem Hebraicam: Noncomedam .
in delictis eorum. Hebraicè Vbal elham ,
bemanhamehem , & non vefcar delitiis
corum ,ideft , neque in menfa cum impiis
communicabo, vt exponunt Lyranus, & Lyranus.
Genebrar.
Genebrardus : & Chaldæus vertit. Nec
fuftentabor cantilena conuiuij eorum . &
Vatablus. Neque fruar delitiis ipforum .
quifenfus legitimus eft,ad quem Dís in-
nuit,cu dixitapud Mat. Si Ecclefia no au Matth.18.
dierit, fittibificut Ethnicus , & Publicanus. 1.Cor.s.
Et Paul.Cum huiufmodi ,neque cibu fumere.
Communicare dicitur peccatis alienis , 4
qui ordinat in facris indignu. 1.Timo. 5.1.Tim.s.
Manas cito nemini impofueris', neque commu
nicauerispeccatis alienis : quia Epifcopus
refpergitur peccatis , quæ committit ille,
quem fine debito examine facris innitia -
uit,vt exponunt Ambrofius , Theophy- Ambrof.
lactus ,D.Thomas ,& alij . Vt ergo doce Theophy:
D.Thomas
ret filius Dei , facerdotes cum magna con-
fideratione creandos,ipfe licet non indige
ret, priufquam duodecim ordinaret Apo
ftolos,per noctauit in oratione Dei. Si-
cut legimus apud Lucam : Etfi Iudam in Luc.6.
ter allos elegit,certe quando illum elegit bo-
nus erat , vt putat Hieron . ep.ad Furiam . Hierony.
Communicare eft etiam eleemofynā
5
facere.Gal. 6.Communicet autem isquica- Gal.6 .
techizatur,eiquife catechizat in omnibus bo
nis.Item ad Rom . Necefsitatibusfanctoru Rom. 12 .
communicantes. Vbi Hieronymus expo- Hierony.
nit.Miniftrantes eis,qui propter Chriſtū
omniafua contempferunt. Itaq; hoc loco
Hieron . de eleemofyna intelligit,que pe
culiariter illis fit, qui voluntariam pauper
tatem profitentur. Porrô D.Thomas de D.Thomas.
eleemofyna ,que fit iuftis ,etiá fi volunta-
riam paupertatem minimè fectentur, in-
telligit.Sed fortaffe melius Theodoretus, Theodoret,
de illa,quæ Chriftianis fit indigetibus ex
plicat , hi enim fancti per baptifmum ab
Apoftolo,& per chrifma vocantur. Item Luc.6.
Dus: Omni, inquit,petetite tribue. In quo
fenfu etiã intelligitur illud Pauli ad Heb. Hebr.13.
Etcommunionis nolite obliuifci,talibus enim
hoftis promeretur Deus,
Tt 5 Commu-
 COMMVTARE .
6 Communicare filium Dei carni & fan
Hebr. 2. guini,eft hominem fieri. Hebr. 2. Quia
ergo pueri communicauerunt carni & fangui
ni,ipfe etiam participauit eifdem. Neque
gratis quidem filiuus Dei noftræ commu
nicauit carni & fanguini , fed recomperi-
fauit cumulatè primum , quia fuant no-
bis in Euchariftia carne , fuumq; fanguis
nem communicauit . Vnde fumptio hu-
ius altiffimi facramenti communicatio vo
1.Cor.1o. catur. i.Corinth. Panis quem frangimus
nonne communicatio corporis Chrifti eft?
Deinde carni noftræ aditum in cælo re-
Ioan.14. ferauit,Ioan. 1 4. Vado,inquit,parare uo-
Ioan.6.
bislocum: quimanducat hunc panem uiuet
in æternum.
7 Commune in fripturis fæpe capitur
pro immundo fecundum legem , quales
erant quidam cibi, & alia quæ ad veteris
legis obferuantiam pertinebant . Sic
Act.19: Act.10.cuad oftendendu Gentiles ve-
nietes ad fide Chrifti, nō eſſe vt immun-
dos repellendos,orati Petro dixiffet vox .
de cæloin reuelatione lintei pleni repti-
bilibus terræ: Petre occide & manduca : ait
Petrus:abfit Domine , quia nunquam mandu-
caui omnecommune, immundum.Cui Do
minus: Quod Deus purificauit,tu commune
Rom.14 ne dixeris. Sic ad Roma.Quianihilcom-
muneperipfum , nifi ei,qui exiftimit quid
commune effe ei commune eft , ideft nullus
cibus , aut potus eft natura fua immun-
dus,nifi ex confcientia erronea, quis pu-
tet aliquid immundum : tunc abftinere
debet vfque dum confcientiam illam de-
ponat errantem,ficut exponunt Chryfo-
Chryfoft. ftomus, Theophylactus , D. Thomas,
Theophy. Theodoretus , Hieronymus , & Anfel.
D.Th.
Theodoret mus, &alij . Hinc etiam intelligitur alia
Hierony. phrafis ,qua dicitur in Scriptura commu-
Anfelmus. nicare hominem,quod fignificat illum fa
Marc.7. cere immundum. Sic legimus Marci 7.
Que de homine procedunt , hæcfunt que com
municant hominem, ideft , quæ illum im-
mundum efficiunt:ibidem etiam dicitur:
Cum uidiffent , fubaudi Pharifæi, quofdam
exdifcipuliscommunibus manibus manduca-
Lyranus . re,ideft immundis & non lotis, vt Lyra .
nus exponit.
8 Communis etiam domus eft, inquam
omnibus ingredi licet , mundis , & im-
Prou.21. mundis. Sic Prouerb . 21. Melius eft fe-
dere in angulo domatis,quam cum muliere li-
tigiofa in domo communi. Vbi angulus !
domatis , vt Ianfenius exponit. Pinna- Llanfen.
culum denotat tecti minimè cooperti ,
quia vox Hebræa Pinath,idem eft quod
pinna tecti fubdio. Myfticè vero,vt ex-
ponit Beda. Mulier litigiofa follicitudo Beda ..
fæculi eft,vnde melius erit in religione,in
pinna tecti viuere more pafferis folitarij ,
qua in lati fæculi domo : quod confilium Matth. 9.
Mattheus elegit,quando relicto telonco:
Sequutus eft Dim. Ite Andreas, & Petrus, Matth.4.
quando relictis retibus fequuti funt eum.
CAPVT CXXVII .
Commutare,Commutatio .
OM MVTARE
Eft fimul mutare , item
commutare eft vnum pro
alio dare , & commutatio
dicitur contractus ille , in
quo vnum datur pro alio ad modum cã
bij,fic de Sapientia dicitur apud Iob: Nec Iob 28.
commutabuntur pro illa uafa auri excelfa.
ideft Prophetæ , vt exponit Gregorius. Gregor.
Hinc Petrus,quando rogauit Dominus :
Quem dicunt homines eſſe filium hominis.
non commutauitillu pro Elia, aut Hiere-
Matth.16.
mia , fed ait: Tu es Chriftusfilius Deiuini,
Commutatio pro venditione & em- 2
ptione capitur,Pfalm.4 3. Nonfuitmulti. Pfal.43.
tudo incommutationibuseorum Præcedit au
tem: Vendidifti populum tuumfine pretio.
Quòd de Iudæistempore Machabæoru
exponunt Theodoretus,Lyranus & Ian Theodoret.
fenius.Quando paruo pretio vendeban- Lyranus.
turabhoftibus,fed pro commutationibus Ianfenius.
Auguft.legit: iubilationibus, fic etiam ha Auguft.
betur in Graco αλαλαγμασιν voci-
ferationibus , ideft pauci tunc erant , qui
hymnos decantarent :fed in Hebræo foe
nerationes , & commutationes legimus.
Vnde Hieronymus vertit ad veritatem Hierony-
Hebraicam: Necgrandis fuit commutatio
corum.Et Chaldæus : Nonmultiplicafti li=
crum incommutationibus eorum . Item Va- Vatabl.
tablus tranftulit. Nec auxiftipretium eo-
rum in licitando.Denique Genebrardus Genebrar.
Non fuitfœneratio , &c. & certè Paulus!
hūc Pfalmu'allegat Rom. 8.vt tribulatio- Rom.8.
nes martyrum defcribat:quare no folum
de Machabæis,fed de illis & de omnibus
perfequutionem propter iuftitia patien-
tibus,
 COMPARARE , CONFERRE .
tibus , hunc locum intellige, de quibus
loan.16. apud Ioa. Dominus ait : Abfq; Synagogis
Luc.21.
facientuos. Etapud Luc. Eritis odio omni
bus hominibus,propter nomen meum.
Emite abfq; vlla commutatione , Efai.
55.Quare in verbo Appendere.
¶Quá commutationē dabit homo pro
anima fua:Quare in verbo Anima.
CAPVT CXXVIII.
Comparare,Conferre.
OMPARARE dicitur He-
CO M in fcriptura fancta Iarah,
braicè
‫יוה‬
Iob. 30. comparatus fum luto.
Ι
Comparare, eft cöparationem facere,
Deut.3.
vel interduadæquare , fic legimus Deut.
3.Neque enim est alius Deus,uel in celo,uel
in terra,qui pofsitfacere opera tua, & copa-
rarifortitudini tue, ideo Chriftus dicebat
loan, 10:
apud Ioan.Sinonfacio opera Patris mei,no
lute credere mihi ,fubaudi quodfim æqualis
Ioan. 14:
Patri. EtIoann. 14. An non creditis quia
ego in Patre, Pater in me est?alioquim pro
Jobi 22: pter opera ipfa credite.Vnde Iob dehomi
ne puro,quinon fit Deus pariter, & ho .
mo dicit: Nunquid Deo poteft comparari ho
mo etiam cuperfecte fueritfcientia : Quod
deperfectionefcientiæ , fecundum crea-
tam méfuram dicit . Alioquin filius Dei,
quitam perfecte fcientiæ quidem eft, vt
Matth.11.
dicere pofsit: Nemo nouit prtrem nififilius ,
cum Deo Patreiure poteritad æqualita
1ob2, 5. temcoparari. Sic etiam intelligiturillud
Iob.Nunquid iustificaripoterit homo ,com-
paratus Deo:ut appareat mundus,natus de mu
liere: Vbi de muliere corrr pta quidem in
telligit,fecundu phrafim Hebraica . Alio
quin homo natus de Virgine iuftificari
poteft coparatus Deo fecundum deitatē
Ioan. 8. hypoftatice fibi vnitam , & dicere fuis ho
2 ftibus: Quis ex uobis arguet me de peccato?
Comparari non poteft,pure creaturę
Prou . 3.
fapiëtia diuina, qua propter nos carnem
fufcepit . Sic intelligitur illud Prouer.3 .
Preciofior est cunctis opibus . Et omnia
quæ defiderantur,huic non valent com-
Ioan. 10:
parari.Vnde Ioan.ait: Pater meus quod de
dit mihi,maius omnibus est.
Comparatio negatur interdum crea-
3 2.Cor. 10 .
turæ ad omnia creata per hyperbolem.
Eccli.6 . Sic legimus Eccli. 6. Amicofideli nulla est
comparatio.Intellige in rebus temporali-
334
bus, quantumcunque pretiofis , vt expo -j
nit Lyra.intelligitur autem amicus fecun Lyranus,
dum Deum ,vt notat Gloffa . Et certe vt Cicero .
in libris de amicitia ,Tullius dixit. Non
eft amicitia nifi interbonos, de qua Do- Ican . 15.
minus dixit apud Ioan. Hoc eft præceptu
meum , ut diligatis inuicem,ficut dilexi uos.
Comparare debet doctrinam prædi- 4
cator captui, & ingenio difcipulorum ,fic
Paulus 1.Cor.1 2.ait: Que loquimur, 1.Cor.12 .
non in doctis humanæfapientiæ uerbis,fed in
doctrina fpiritus, piritualibusfpiritualia co
parantes. Ideft loquimur do& trianm ab
Spiritufanéto reuclatam,inquit Apofto
lus, & hanc captui con paramus audito :
rum,quifunt homines fpirituales , vt ex
ponit Hiero.qui ex aliis fpiritualibus fibi Herony.
cognitis,hæc noftra percipiunt. Eodem
modo explicant Ambro. & D.Thomas, Ambr.
D.Tho.
fed aliter exponunt Theodo .Theophy. Theodo .
& Caietanus, quafi Paulus dicat, fi quid Theophy
in hac doctrinafpirituali difficile occurrit Caietà,
ex coparatione ad alia fpiritualia declara
mus :ita vt principia fint fpiritualia, &co
clufiones fimiliter. Et per figuras veteris
teftamenti,&prophetias,myfteria nouę
legis elucidamus . Quem etiam more fer-
uabat filius Dei , dicens Apoftolis apud Luc.24.
Lucam: Quoniam neceffe eft impleri omnia
quefcriptafuntin lege Moyfi , & in Prophe
in5
tis, Pfalmisde me.
Comparari non poteft virtus natura
lis creaturæ corruptibilis cum poteftate
Iob. 41 .
Satanæ Iob.41.Ipfe eft rexfaper omnesfi
lios fuperbia, c.Non eft poteftasfuper ter
ramqne comparetur ei,quifactus eft, ut nul-
lum timeret . Quod licet fub typo gran-
dis ceti dicatur,nihilominus de diabolo,
iuxta literam intelligitur : vt notant hoc
loco D.Thom. & Lyranus , propterea D.Tho
apud Lucamvocatur,fortis armatus, que Lyranus.
Luc.11.
tamen fortior Dei filius vicit , & expolia
A Eugub,
uit. Porrò de cete grandi marino Augu
binus exponit , fed fuftineri non poteft
expofitio eius, cum cete grādia abhomi
nibus capiantur.
Comparare fe ipfum fibi, eft nonfu 6
pra feipfum ex tolli : fed quæ quis facit,
iuxta menfuram poteftatis, & virium me
tiri.fic exponunt Ambr. & D. Thomas Ambr.
D. Tho
quod dicit Apoftolus 2.Cor. io.Compi
rantesnos metipfos nobis,cuius contrarium
fecit rexille pefsimus Ioachim filius Io =
fię regis fanctifsimi:qui coparare fe vole
bat
 COMPEDES .
batpatri fuo , impius videlicet piiffimo.compedem meu.Et de Niniuitis à Chal-
Hiere.22. Ideo dixit ei Hieremias : Confers te cedro, dais captis dicitur in Nahum Et omnes Nah.3 .
ideft cu fis fpina comparas te cedro,vt ex
Hierony. ponit Hierony. Sed quãuis filius impius
fe tegatfplendore fanctitatis patrum fuo-
Matth. 7. rum, tamen exfructu arbor cognofcitur: ne
que enim colligunt defpinis uuas, &c.
Conferre verba Dei in corde , prudētis
6
Luc.2. eft,& iufti.Sic de Maria virgine legimus:
Maria autem conferuabat omnia uerba hæc
Ambrof conferens in cordefuo. Vbi Ambrof. Ma-
ria,inquit,argumenta fidei , conferebat in
corde.Si Maria à paftoribus difcit,curtu
declinas difcere à facerdotibus ? Hæc ille.
Beda. Et Beda fecreta Chrifti,quæ nouerat, ne-
mini diuulgare volebat: fed conferebat ea
que facieda legerat,cũhis quę iã facta co-
gnouit. Hac Beda.Itaq; quæ legerat in
Prophetis,conferebat cũhis, quæ fieri cer
nebat,& inde fidem corroborabat.Vnde
Cant.8. recte de illa dicitur in Cant.Si portaeft co-
pingamus illam tabulis cedrinis : &fi murus
eft adificemusfuper illä propugnacula argen
tea,ideft, quæ porta celieft roboretur fcie
tia & experientia , vt fit murus Ecclefiæ.
CAPVT CXXIX.
Compedes,Compeditus, Compita .
COMPES Dicitur Hebraicè
Chebel.Pfal. 104. Humilianerunt
C
incompedibuspedes eius.
Compedes funtvincula pedum ferrea.
1
Metaphoricè verò funt præcepta charita
tis,fic legimus de Sapientia Eccli. 6. Audi
Eccl.6.
filimi accipe confilium intellectus,& c.in
iice pedesincopedes illius , ideft Sapiëtiæ.
Et infra.:Eterunt tibi compedes eius in pro-
Lyranus. tectionefortitudinis.Quia vt notat Lyran.
qui adhæretfapientię,quç cũ charitate co
iunta eft, euadit inuictus.Vnde Apofto
lus ad Rom. Quis,inquit, nosfeparabit à
Rom.8.
Can.8. charitate Chrifti.Et in Cantic. Fortis eft ut
morsdilectio.Hos fapientię compedes,in
protectione fortitudinis habebat illi,qui-
bus Dís dixit: Ego dabo uobis os & fapien
tiam,cui non poteruntrefiftere, aut contradi-
Luc.21. cere omnes aduerfarii ueftri.Et rurfus. In pa
cientia ueftrapofsidebitis animas ueftras.
2 Compedes etiam calamitates & tribu
lationes vocantur , & captiuitates. Sic
Thren- 3 . Thren. 3.populus Iudaicus àBabyloniis
abductus ad Dominum clamat: Aggraua
optimates eius confixi funt in compedibus.
De Egyptiis quoq; quos Moyfes tene-
bris trium dierum ligauit, legimus in Sa-
pientia: Tenebantur uinculis tenebrarucom Sap.17.
pediti.Sic in Scriptura compediti vocan-
tur peccatores cofuetudine peccādi, quafi
ligati Pfal.Dominus de cælo in terram afpe- Pfal.101 .
xit,ut audiret gemitus compeditorum , ideft
corum,qui vinculis peccatorum ligati de
tinebantur,ficut explicant Hieronymus, Hierony.
Lyranus.
Lyranus,Vatablus, & Genebrardus, Na Vatablus.
quod lafenius intelligit de captiuis in Ba Genebr.
bylone,friuolum eft: cum mox de couer - lanfen.
fionegentium ad fidem fermo fequatur:
In conueniendo , inquit, populos in unum,&
reges utferuiant Domino.Quod neq; tem-
pore Machabæorum factum eft: vt puta
uit Theodoretus,fed fub Chrifto,quihu- Theodoret:
iufmodi Reges copeditos foluere cocpit,
quando Magos ftella duce ab Orietevo Matth.2.
cauit,quos Reges fuifle canit Ecclefia. Et
Regulum conuertit apud Ioannem. Ite Ioan.4.
Centurionem apud Matth. De his com Matth.8 .
peditis legimus Pfal. 145.Dominusfoluit Pfal.145-
compeditos , Dominus illuminat cæcos:que
locum Theodor.ipfe de Chrifto iuxta li- Theodoret.
teram exponit,allegatq; illud Ifa.Dedite Ifai.42 ,
infoeduspopuli in lucemgentium, ut educeres
uinctum de domo carceris.Item Aug.fuper Auguft.
eundem Pfa.Corpus, inquit,noftrü,quafi
ornamentuaccepimus, peccauimus , com
pedes nobis inde facti funt. Hæc ille.
Compedes interdum æternù denotat
13
fuppliciu,in quo reprobi retinetur. Sic ex Lyranus .
plicat Lyran.& Geneb.illud Pfal. 149. Genebrar .
Exultabutfancti ingloria,& c. Ad alligados Pfal.149.
reges eoru incompedibus:quem locu abfur
de aliqui ad Machabeos retorquet, cum
aperte fit fermo de iudicio finali , de quo
Sap.3.Fulgebunt iufti,& c. iudicabut natio Sap.3.
nes. &. 1.Cor: Säcti de hoc mudo iudicabut. 1.Cor. 6 .
vnde Arnob.hoc refert ad locu illu Euan Arnobius,
gelij : Sedebitis & uos fuperfedesduodecim , Matth.19 .
iudicantesduodecim tribus Ifraël. Chryfof. Chryfoft.
ad victoria de Satana,& Gentilibus . Ad
Matth. 22.
hoc deniq; pertinet parabola Matt. 22 .
vbirex feruis fuis , & iudicibus affeffori-
bus dixit de illo,qui fine vefte venerat nu
ptiali:Ligatis manibus eius pedibus,mit=
te cum intenebras exteriores.
Cōpedibus domandi funt inobediêtes 4
& cōtumaces , fiue mancipia finthominu,
'fiue
 COMPINGERE , COMPONERE .
fiue ferui Dei obedientiam in religione !
Eccl.33. profeffi, ne pereat in æternum , Eccl. 33 .
Seruo maleuolo tortura, & compedes, & in-
fra: quodfi non obaudierit curua illum com-
Pfal.31. pedibus.Cui fimile eft illud Pfal. Inchamo
frano maxillas eorum conftringe, quinon
approximant ad te.
Compitafunt,concurfus duarum via-
5 rum,quæ fe interfecant, ficut duæ lineæ.
Vbi folet multitudo cocurre, tam euntiu ,
quam redeuntium à quatuor partibus,
1 OMPONERE dicitur hebrai
ideo cum Dauid mortem lugeret Saulis,
2.Reg. 1.
in Cantico lugubri dixit: Neque annuntie-
tis in compitis Afcalonis,neforte lætenturfi-
lie Philifthijm . Vbi Dauid oftendit fe dis
ligere Saulem inimicum fuum , etiam an-
Matth. 5. tequam audiret illud.Matthæ.5.Diligite
inimicos ueftros .
CAPVT CXXX.
Compingere,Compactum .
OMPINGERE dicitur He-
C braicè Rachach.
C brad
Copingere eft coponere , & effingere,
hinc de Leuiatham ceto gradi, quitypus
lob: 41 :
eft Satane,dicitur Iob. 41. Corpus eius
fcutafufilia,copactumfquamisfe præmenti-
bus.Ideft tectu & munitum fquamis , fic
dæmones cum fuo capite lucifero confpi
rantin malu,quafi fquame fe prementes,
Luc.11.
idco apud Luc. Dominus dixit: Si Sata=
nas in fe ipfum diuifus eft , quomodo ftabit
regnum eius . Hanc dæmonum in malo
Jean.II. concordia, imitabantur Pharifæi , contra
filium Dei cum apud Ioann. Collegerunt
princeps Pharifei confiliuc.ite, quan
tth.22. domiferunt difcipulos fuos cum Herodianis.
2 Compingit Deus fide,fpe, & charitate
animam,quæ quafi oftiu aperit corfuum
Vatablus, omnibus egenis propter Deum, fic expli
cat Vatab.illud Cant. 8.Si oftium eft, com
¡ Cant.8.
pingamus eam tabuliscedrints.Ideft hoftiu
mifericordiæ patens omnibus egenis,prę
bet coríuu,&c. Talis erat Martha de qua
Lut.10 , apud Luc.Ingreffus eft lefus in quoda caftel
lum, mulierquadam Martha nomine exce
March 9.
pit illum indomum fuam.Talis Matthæus
Luc, 19.
qui conuerfus excepitDominu conuiuio,
& Zachæus. Sed alij de Ecclefia hunc lo
cum explicant , quæ oftium eft cocli : &
compingitur tabulis cedrinis,ideft virtuti
Gregor. bus multorumpopuloru , ita Gregorius ,
1 bræo
235
Quia in Petro datur Ecclefiæ paftoribus !
claues adcælum aperiendum. Ettotum Matth.16 .
Ecclefiæ corpus charitate copactum cref
Eph.4.
cit Ephe . 4.
Complacere vide placere . Comple
Eti ,vide amplecti , & fic de fimilibus.
CAPVT CXXXI.
Componere.
CceArach. ‫ערת‬
Componere eft ex multis vnum con- I
ftituere: & aptare. Gen. 2 2.Defuper lig- Gen.12 .
nacompofuit.Et in Exo . componere lucer Exo. 30 .
nas & Thymiama , item vnguentum co
pofitum,ibidem , de notat orationem iu -
ftorum,ex multis conflată virtutibus cũ
conditionibus requifitis, vt exponit Ori- Origenes
genes Homil. 9. in Leuiticu,in illa verba
Exo. 30. Factefq; Thymiama copofiti , ope
reunguentarij mixtum diligenter. Quod eft
myftice dicere. Si quid petieritis patrem Ioan.16.
in nomine meo,dabit vobis , ideft in no-
mine Chrifti qui interpretatur vnctus, &
vnguentarius,in nomine igitur,hoc eft in
virtute,& meritis vnguentarij Chrifti pe
tere debemus ., Mixtuvero vnguentü eft
cui cōditiones adfunt,videlicet vt pie, hu
militer, & cu perfeuerantia, petamus , de
quo D.Thom. 2. 2. q.483 , artic. 15. D.Th.
ad.2 .
Compofitus fermo in bonu fumitur, 2
& in malu,in bonum quidem Efter. 1 4. Efter.14.
Tribuefermonem compofitu in nos meu, In
malu verò de Leuiatha qui typus eft dæ
monis, Dís dicit : Non parcam ci uerbis po
tentibus, & ad deprecandum compofitis.Id- Iob.41 .
eft quauis Leuiathan , ideft diabolus de
precetur me dicens Luc.4. Quid nobis & Luc.4.
tibi lefu Nazarene,ueniſti perdere nos , fcio
quia fisfanctus Dei.Nihilominus nonpar
ca ei,fed expella de obfefsis hominibus:
Et princeps buius mundi cijcieturforas.Ioa. Ioan.14.
12.Hic eft legitimus fenfus hui loci,fed
Vatab.fequutus Rabbinos qui omnia va Vatabl.
ticinia de Chrifto nobis auferre conatur,
pro co quod vulgata vertit : Non parcă ei
uerbis potentibus,tranftulit : Nonfilentio ce
labo membra eiusi nontacebofortitudi-
nemeius , & quam pulchre interferitcopias
fuas.Ité Aug.Augubinus reprehédit feue Auguf
re vulgata, p
o male träftulerit,quia in He
 COMPVNGERE .
bræo eft Acharish,ideft:Tacebo Lo, ideft,
non tacebo.Deinde Badau , ideft membra
eius.Vnde & Scptua.vertunt: Non tacebo
propter ipfum uerbis potentiæ miferebi-
tur equalisfui.Cæteru Eugubinus equio
rem fe cenforem vulgatæ debuit exhibe-
re,& reuereri eam. Sciendum ergo, quod
olim fuit duplex lectio in Hebræo fonte:
alteram ,que hodie circumfertur in fonte,
fcilicet:Non tacebo membra eius , & uerbum
facultatum eius,&c. Alteram verò, quam
Hieronymus in noftra vulgata vt veriore
elegit,quod ne de meo capite confingere
videar,teftimonium irrefragabile eft ver
Chaldæus. fio Chaldæa,quæfic legit in Hebræo,fi-
cut legit noftra vulgata ,& vertit hoc mo
do:Non tacebo mendaciaeius,& uerbumfor
titudinis, de precationis,quæ iuxtaeũ eſt.
Vbiidemfenfus eft. Non tacebo menda
cia eius,quod:Non parcam ei verbis po-
tentibus: quia mendacia dæmonis vfque
adeo potentia funt , vt dicens mendaci-
Gen.3. ter Euæ:Eritisficut dii.Gen. 3. proftraue
rit genus humanum: quòd verò Chaldai
cusfubdit: Et uerbumfortitudinis & depre
cationis. Idem eft cum eo quod vulgata
vertit: Et ad deprecandumcompofitis. Sed
vrges : quomodo vulgata vertit: Non par
cam ,cumtam Septuaginta, quàm Chal-
daus & Vatablus vertant: Non tacebo?
Ad hocfacile refpondemus , verbu Acha
ris æquiuocum effe, & fignificare parce-
re,& tacere.Melius autem vertit vulgata:
i. Ioan.3: Non paream. quia vt Ioannes ait : In hoc
apparuitfilius Dei in mundo,utdiffoluat ope-
radiaboli . De quo dixit apud Ioannem .
Ioan. 12 : Quia princeps huius mundi iam iudicatus
eft . Et tentatus ab eo in deferto verbis
potentibus,fcilicet : Hæc omniatibidabo fi
cadensadoraueris me. Matth.4.non peper
Matth.4.
cit,fed ait:Vade Satana.
Componere eft etiã fingere . 2. Efd . 6 .
3 De corde tuo componis hec?Et Sufanna di-
Dan.13.
xit: Morior cum nihil horum fecerim , que
malitiofe ifti compofuerunt aduerfum me.
Prætereà copofito gradu incedere,eft põ
Ifa.3. pofe& artificiofe ambulare , iuxta illud
Ifai. Et pedibusfuiscompofito gradu incede-
bant,Quod explicat Amos dicens : Ingre-
Amos 6:
dientes pompatice domum Ifraël , quòd fi-
gnum leuitatis eft & fuperbiæ , vt notat
Hierony.Cuius contrariu Maria foemi-
Hierony,
Luc.2. nas docuit :de qua Luc.ait: Surgens Mari
Maria
Labiit ad montana cumfeftinatione .
Componere eft interdum comparare. 4
Iob 9.Non iuftificabitur homo compofitus
Deo. Itemapud Iob de fapientia dicitur: Iob 9 .
Nec tinctura mundifsimè componetur . Vbi lob 28.
Gloffa. Tintura, inquit,mundiffima , eft Gloffa .
gratia ,quam ex natura noftra non habe-
mus,neq; ex propriis. Sed filius Dei pro-
pter vnionem perfonale humanitatis ad
Verbúhabet illa ex propriis : ideo nemo
poteft illicóparari,neq; Elias,neq; Hiere
mias,vt dicebatturba,quia de illo folo po
tuit dicere Petrus : Tu es Chriftusfilius Dei Matth.16.
uiui.Deniq; coponere pacem eft, & ami-
citiam refarcire , vel etiam inire foedus:de
quohabes 1.Mach.9 6. & 11.a.
Comportare eft fimul portare de quo
vide in verbo Capere , ne ide fit nobis
fæpe repetendum.
Comutare,vide in verbo Mutare.
Compati,vide in verbo Pati.
Comprehêdere,quare Apprehédere.
CAPVT CXXXII.
Compungere,Compunctio.
OMP VNCTIONES
CO M
Hebraicè dicuntur Madceroth,Pro ‫מרוה‬
uerb. 1 2.Et quafigladio compungitur.
Compungi dicitur ille, qui fimul pun- Ι
gitur,& dolore afficitur , præfertim affe-
&tu poenitentiæ,Pfal.4.Quæ dicitis in cor | Pfal.4.
dibus ucftris,& in cubilibus ueftriscõpungi-
mini. Pro compungimini eft Hebraicè
Dommu,ideft quiefcite, & tacete.Sic ver
tunt Hieronymus &Vatablus. Chaldai- Hierony.
cus verò tranftulit:Mementote diei mor Vatablus.
Chaldæus.
tis.Septuaginta , deniq; compungimini.
Sed inidemferè recidunt omnes transla-
tiones : quia qui mala cogitat , & ab his
quiefcit,is incipit pœnitere, quod eft co-
pungi,vt recte Genebrard . & Ianf.adno Genebrra.
Ianfenius.
tant. Tunc enim copunctus prohibet, ne
de corde exeat opera mala,nec verba.Ite
in cubilibus veftris compungimini , ideft
noctu,vt ait Euthym. In eodé fenfu com Euthym.
pungi pro poenitere ponitur Pfalm. 3 4.
Diffipatifunt , nec copuncti, ideft Iudæi
vifis Chrifti miraculis obftinati funt , vt
Hieronymus ait. Hierony.
Cōpunctionis vinu,tribulationes funt, 2
quibus nos prouocat Deus ad pœniten-
tia &lachrymas. Pfa.5 9. Potaſtinosuino Pfal.59 .
copanctionis, ideft fummis calamitatibus ,
quæ
 CONCEDERE .
que dolore vfq; ad ftuporem inducút,fic
Auga. exponunt Aug. Theodo.Lyra.Ianfe, &
Theodoret, Genebrar . Aquila vertit, vt Theodo.ait,
Lyranus.
lanfenius. vino torporis,Hieronymus vino confo-
Genebrar. piente,aliqui exponunt toxicum, deno-
taturquefumma crux,de qua. Paulus 2.)
Hierony.
2.Cor.1. Corinth . Supra modum grauatifumus,fu-
prauirtutem.Sic Dominus predixit Apo
Luc.21:
ftolis : Eritis odio omnibus hominibus, pro -
pternomen meu. Et uenithora , ut omnis qui
Joan. 16. interficituos,arbitreturfe obfequium præfta
re Deo.Nec mirum cum , & filius Dei de
codem biberit vino , dixeritq; filiis Zebe
dæi: Poteftisbibere calicem, que ego bibitu-
Matth. 10.
rusfum?In quo fenfu Chriftus Dís ,com
puctus corde vocatur, ideft mixftus fum
Pfal.108. ma tribulatione,Pfal. 103. quem de Iu-
da Petrus allegauit proditore in Actis : &t
perfequutus eft hominem inopēm, mendicu
copunétum corde, mortificare.Sic expli-
Hierony. cant Hiero.Theodo.Futhymius , Lyra.
Theodoret. & Genebr. & vere fuit compunctus cor-
Euthymn.de,qui dixit: Triftis eft anima mea, ufq; ad-
Lyranus. morte . Ideft vfq; ad fummu dolore, qui
Genebr.
Matt.26 . poflitmortem inferre,vt exponitEuthy-
Euthym. mius.
3 Compunctionis fpiritus,quando capi
tur in deteriorem partem ,denotat dolo .
rem de bonis alienis, ex odio ,& inuidia
D.Tho. promanantem.Sic explicat D.Thom.in
Rom.11. Comentariis illud ad Rom . 1 1.Deditil-
lisfpiritu compactionis, oculos ut nõ uidrāt,
Ideft permifit fubtractione gratia inui .
Ambr.
diam Iudeis, eodémodo exponit Amb.
Quidam inquit ex Iudæis,duminuident
Saluatori , nolebant videri intelligere,que
audicbant,vt dum à legis peritis non in
telligitur,res abfurdas loqui videretur. Cę
terum perfpiritum compunctionis perti
Origenes.natia in malo intelligunt Origenes, Hie
irony.
Theophy. ro.Theophy.& Theodo : ideft fpiritum
Thodor. compunctum , & quaii clauis perforatü ,
& affixum in malo. Sumpfitaute Apo .
Elii.29. ftolus teftimonium ex ca. 2 9. Efa.vbile
gimus : Mifcuit illis Deus , fpiritum foporis
quod Sept.vertunt: Spiritum compunctio
nis.Quorum tranflationem fequutus eft
Saidis. Paulus Porrò Suidas fequutus Chryfo.
Chryfoft. & Origenem, exponit fpiritum compun
Urigenes. tionis , ideft clauis affixionis , ita vt mēs
Iudæorum,in malo maneat, quafi clauis ,
affixa.Quod quadrat cum proxima Hie
ronymi ,& communiori patrum expofi
tione. Quadrat etiam cumfpiritu fopo -1
336
ris,& ftuporis,quo mens quafi ligatur, &
figitur.In quo fenfu petitPropheta Pfa. Pfal. 29.
29.Pfalattibigloria mea, ut non copungar.
Ideft vt non configar ma'o , vt exponit
Ifidorus referente Suida . Iudei vero fpiriIfidorus.
Suidas.
tu compunétionis confixi audire merue
runt horrenda Saluatoris fententia apud
Loann. Dixi uobis , quia , inpeccato ueftro
moriemini.
Computare vide in verbo Putare
& inverbo Numerare, in quo fenfu acci
pitur apud Lucam : Quis ex uobis uolens Luc.14.
turrim ædificare non prius fedens computat
fumptusfi babeat ad perficiendum.
CAPVT CXXX]II .
Concedere.
ONCEDERE Hebraicè
Nathan. ‫נתן‬
C
Concedere eft permittere , fic
de Idumçoru Rege dicitur: Quãdotrafi Num.10.
reper regione eius voluit , populus If
rael de Agypto,ad terram promifsionis :
Nec uoluit acquiefcere deprecanti , ut conce=
derettranfitum perfinesfuos. Ideft vt tran
fire perimitteretquia ergo fecerutIdumet
contra ius gentium,ad debitam vltionem
poft multa tempora Dauid dixit in Pla. Pfal.59.
in Idumæam extědam calceamentum meum :
mihialienigenafubditifunt. Ideſt calcabo
fubpedibus meis fubditam Idumça , &
puniam rebellem. Sicfilius Dei cum mit
teret feptuaginta duos , quos defignauit,
apud Luc.Dixit in quacunque autem ciuita= Luc.ro,
tem intraueritis , nonfucceperint uos,dici
te etiam puluerem qui adh.efit nobis de ciuita
te ueftra, extergimus in nos,dico uobis , quia
Sodomis indie illa,remiffiuserit,quam illici
uitati.
Concedente Deo pacem nemo refi 2
ftit,Iob.· 34. Ipfo enim concedente pacem , Iob. 34.
quis eftqui condemnet, ipfo autem abfconden
te,uultumfuum,quis eft qui contempletur eu?
Ideft nemo poteft impedire ordinatio-
nes eius : vt exponit Lyranus. Et certe
quamuis dæmonum omnium fremant Lyranus.
phalanges , & tyranni cum orbe vniuer-
fo,contra iuftum quem Deus cuftodit,in
pace liberabitur,fic PetrumDominus de
carcere per Angelum eduxit in pace,He
rode fremente :Quiafi Deus pro nobis quis Acto.12 ,
contra nos.
Rom 8.
Concedit .
 CONSCINDO ,
Concedit Deus aliquid petenti demo
3 ni, & negat aliquid deprecanti paulo.Sic
Marc.5. legimus Marc.5.Deprecabantur eum fpi-
ritus dicentesimitte nos in porcos : & con
Hieron, cefsit eis ftatim Iefus.Quia vt inquit, Hie
ronymus non in bonuin dæmonum, pe
tita concefsit , fed in falutem corum , qui
vifo illo miraculo crediderunt, & timue-
runt Deum. Itaque fpiritus quidemim-
mundos in detrimentum , & malum eo-
rum exaudiuit, vt perderent quos dece-
perant. Paulum vero qui ftimulo carnis
fatigatus petebat,vt difcederet ab eo ten-
tatio,in bonum ipfius petentis audire no
luit:Quiafufficit, inquit, tibi gratia mea,uã
2.Cor.It. uirtus in infirmitate perficitur. Vnde apud
loan. 16. Ioan.non dixit filius Dei: Siquid petieri-
tis patrem, dabituobis , fedfiquid petieritis
in nomine meo . Ideft in nomine Iefu,
quo Saluator interpretatur, ideft quod
non fit contrarium faluti ,vt Auguftinus
exponit.
CAPVT CXXXIIII.
Confcindo, Concifio , Concido .
ONSCINDERE
Hebraicè dicitur Ra-
‫רגע‬ gaa.
I Confcindere , eft ſi-
mul,fcindere , ficut de
Leuiatha ceto marino ,
vel potius de diabolo,
Iob.40. fub eius typo dicitur Iob. 40. Confcindent
cum amici,diuidět eum negotiatores. Quod
Lyra. Vatab. & Titelmanus interrogati
Lyranus.
Vatablus, uelegunt, quafi dicatur,nunquid confcin
Tetelma.
dent eum cetarij gladiis fuis , ficut alios
cetos minores folent? nequaquam profe-
&to.Quia hunc neq; capere poterunt, ne
Gregor. que fcindere.Porro Greg. & Beda, affir-
Beda. matiue intelligunt,videlicet diuident cor
pus Satanæ myfticum,inter fe prædica-
Ioan.15. tores,quos filius Dei vocat amicos Ioan.
Matth.13. 15.item Matt. 1 3.negotiatores : Simile,
inquit,eft regnum cælorum, homini negotia
tori.Ergo diuident inter fe Apoftoli , re-
giones mudi,quarum caput , & princeps
eft Satanas , vt impleatur quod Domi-
Ioan. 12.
nus dixit apud Ioan .Nunc princeps huius
mundi , eijcietur foras . Vtcapite fcilicet,
præfcifo , corpus eius quod Getiles funt,
traducatur ad fidem . Vbi verò vulgata
CONCISIO .
vertit,confcindent eum amici, Chaldai Chaldæus,
cus,quem Vatablus fequitur , tranftulit:
Nunquid prandiumfacient,fuper eum amici?·
Sumpta metaphora , à pifcatoribus, qui
quando magnum capiunt cetum, pran
dium pariter gaudentes faciunt. Sic Mat
thæus conuerfus ad Chriftum , hominē
veteremfuum magnum cetum reputa-
uit, &quafi cetum cu Domino,vel Leuia
tham magnum cepiffet , prandium fecit
ei in domo fua, iam verò quod non pof-
fit interrogatiue legi , confcindent eu ami
ci,fed affirmatiue , conftat, quòd nullus
eft tam grandis cetus,quem homines no Matth.9.
capiant.
Confcindere gladios in vomères ,fig 2
num eft pacis diuturnæ , Mich. 3 : Con Mich. 3.
fcidetgladiosfuos in uomeres. Quod expo
ponit Hieronym.de pace in Chrifti Na Hierony:
tiuitate fub Augufto Cæfare , toto terra-
rum orbe conceffa . De qua cecinerunt
Angeli : Gloria in excelfis Deo , & in terra
paxhominibus bonæ uoluntatis . Sed contra
ria phrafis eft Ioel. 3. Concidite aratra ue Lac.2 .
Ioel.3 :
ftra ingladios.Quod intelligit Hierony- Hierony .
mus fautoribus Antichriftiprædici , per
modum ironix:quafi dicat,pacis inftru-
menta ò perfidi , in arma bellica , ftudio
præliandicommutate . Quia nihilomi-
nus conatus vefter cotra Ecclefia meam,
erit inanis: Quoniam portæ inferi non præ- Matt, 16 :
ualebunt aduerfus eam : fed propterelectos Matth.241
breuiabuntur diesilli.
Concidere terram eft illam deuafta
3
re Zachar. 11. Ego tradam homines Zach.11 .
unumquenque in manum proximi fui: con
cident terram. Quod Hieronymus ex- Hierony,
plicat , de tempore defolationis Hieru-
falem,fubTito , & Vefpafiano : Quan-
do populus tumultuabatur obfeffus , &
feipfos mutua cede conficiebant . Quod
præuidens filius Dei , ante annos qua-
draginta duos , fuper ciuitatem fleuit. Luc.19 .
Sic etiam confcifio in fcriptura eft fchiſ-
ma , & difcordia , iuxta illud : Videte
canes , uidetemalos operarios, uidete con- Philip. 3-
fcifionem.
Concidere populos multos , eft
tyrannice conuellere , & tranfmigratio-
nem de patria fua in alienam cefos co-
gere , fic de Rege Babylonis dicitur , vt
Hieronymus ait , fuper illud Abacuc: Hierony.
Concidifti populos multos. Sed & ipfe Ba Abac, 2.
byloniæ tyrannus , qui alios conci-
derat,
 CONCIDERE.
derat , quafi mucro fanguinofus à Per : |
fis , & Medis fub Cyro,concifus eft: ficut
Hiere-47.
dicit Hiere. Vfquequo concideris mucro
Domini , ideft quando tu quoque ipfe con
Hal.9. cifus cades. Quod etiam de Antichrifto
dicitur in Pfalm. Inclinabitfe , er cadet,cum
dominatusfuerit pauperum. Vbi etiam no-
tandum , quomodo Tyrannus fæuifsi-
mus mucro Domini vocetur , quia non
nifi Deo permittente , bella confurgunt,
& cædes hominum fiunt ad puniendos
Matth.2. impios , & purgandos innocentes . Sic
Herodes qui innocentes occidit mucro
Dominifuit. Sic & alius Herodes prio-
Marci.6. ris filius , qui Ioannem in carcere iugula-
Luc.21. uit,fic Domino iufte permittente : sarget
gerscontra gentem , vt legimus apud Lu-
cam .
5 Concidere vitulum in duas partes , &
tranfire per medium illarum diuifio-
num , mos erat Iudæis , in folemni iu-
ramento . vbi Dominum præcabantur,
ut & ipfi, quitranfibant , medij confcin-
derentur , nifi iurata feruarent. De hoc
Hiere.34.
ritu meminit Hieremias quando Rex
Sedechias , & omnes ciues Hierufalem,
qui retinuerant feruos Hebræos , vltra
Exo.21. feptem annos contra præceptum
Exod. admoniti à Hieremia , dimife-
runt eos > & iurauerunt folemnitate
prædicta , non illos vltra in feruitu -
tem redactaros. Sed iuramentum vio-
lauerunt. Vnde Dominus dixit : Et da =
to siros qui præuaricantur fœdus meum , &
non obferuauerunt uerba fœderis , & c. Vitu-
lum quem conciderunt in duas partes , &
Theodoret, tranfierunt per concifiones cius , & c. Vbi
notat Theodoretus , hanc confuetudi ■
Gen.15. nem foederis ineundi cum Deo , flu-
xiffe ex eo quod olim in Genefi ouem,
capram , & vaccam trimam diuifit A-
braham , & apparuit flamma ignis ,
tranfiens per diuifiones illas , qnod fe-
cit quidem Deus , vt feruaret morem,
qui tunc vigebat. Vbi duo notanda
funt , primum tranfiifle Deum in flamma
ignis inter diuifiones facrificij Abrahæ,
vt quafi typo myftice oftenderet inter
Duos populos gentilicum videlicet & lu
daicum traußiturum , vt vtrunque fidei vi-
uæ flamma coniungeret, & non tamcar-
ne quam in fpiritu faceret filium fidei
Luc.2. Abraha, propterea recens natus paftores
quidem ex Iudæis per Angelicum nun-
337
tium ,& gentiles Magos Stella duce , tra Matth.2 .
xitab Oriente. Deinde & illud aduerte,
curam gerere clementifsimum Deum ,
etiã de feruis ideo regi Sedechie pro fer-
uis crudele minatur fuppliciu Ecotrario
vero placuit illi Ceturio , quiobnixe pro-
ferualo paralytico deprecatus eft Sal . Matth.8 .
uatorem .
Concidere factum fignum eft lætitiæ
6
Pfalin. 2 9..Concidijiifaccum meum : & air-
cundedifti me lætitia. Quod prædixit Da- Pfal.29 .
uid , in fignum Ecclefiæ Chrifti edifican-
dæ fuper Petrum. Quod præuidi quan Matth.16 .
do ipfe domum fuam Deo dedicauit,
quod habetur in titulo Pfalmi huius , vt
notat Genebrardus . Confcidit autem fac Genebr.
cu Ecclefiæ Dominus tempore magni Co
ftantini , quando tyrannorum perfecutio
ceflauit, & iterum impletum eft canticum
Angelorum : Et in terra pax. ¡Luc.2:
Concidere verò pro cadere , compo-
nitur à præpofitione con , & à verbo 7
cado , denotatque fimul cadere , fic di-
citur Cain Gen. 4. Quare concidit uultus Gen.4.
tuus? Ideft quare contriftatus es ? ita vt
neque oculos erigas : quod illi , ex inui-
dia fratris accidit,
Concidere verò cor alicuius , eft de- 8
ficere præ timore , vt notat Vatablus , Vatablus ,
fuper illud 1. Reg. Quod Dauid con- 1.Reg.17.
tra Goliath pugnaturus dixit : Non con-
cidat cor cuiufque ineo : Ego uadam & pug=
nabo aduerfus Philifatm . Qui typus
Chrifti fuit. Qui ductus eft ab fpiritu in
difertum , vt pugnaret contra Satanam , Natth.4 .
heiam amplius concideret cor alicuius,
maxime quia dedit nobis arma verbi Dei
& fcripturarum , quibus facile profterni-
mus aduerfariui, ideo in tribus tentationi
bus Chriflus diabolo refpondit per fcri-
pturas.
Concidere fen: el, eft vel in hac vita 9
per panitentiam à fuperbia cordis ca-
dere , vel in morte quidem ruere in pœ-
nas æternas , fic exponit lanfenius il- Janfenius .
lud , Pro. 28. Qui peruerfis graditur uiis, Pro.28,
concidetfemel : ideft vel femel plene , vt
nonfuigat à cafujdamnatus in a ternum ,
vt Lyranus ait vel femel , ideft aliquan-
do,vt explicat Dionyfius Carthufianus: Dionyfius.
Sic mulier que erat inciuitate peccatrix , conci Luc.7 .
ditfemel ad pedes Domini ,vt in æternum
ftaret. Ite mulier Chananæa , quæ tenuit
pedes eius dices, Lomune adiuua me. Ceteru Matth.15 .
Vu concidere
 CONCILIVM .
concidere in malum, fine fpe reparationis
dicitur,de Hierufalem fub Tito & Vefpa
Jai.3.
fiano apud Ifaiam: Ruit Hierufalem & lu-
das concidit.De quo Dominus dixit apud
Matth.23 Matth.Ecce relinquetnr uobis,domus ucftrade
Luc .19 . .
ferta.Etapud Luc.Non relinquent in te,lapi-
Gregor.
demfuper lapidem. Nam vt notat Greg. in
homilia alio nunc loco Hierufalem ædifi
cata eft , templum autem eius in cultum
Dan.12 .
Dei nunquam reparabitur Dan. 1 2.Et us.
que infinem perfeuerabit defolatio .
CAPVT CXXXV.
Concilium , Concinnare.
‫ערה‬ ONCILIVM catus Hebraicè
‫אסיפת‬ Cdicitur Eeda item Afipha .
Concilium eft confultantium congre-
I 1. Timot, 3.
gatio,Num.16 . Qui tempore concilij.per
Num.16.
nomina vocabantur. Concilium autem in
Ecclefia Catholica , eft congregatio Epifco
pori m, & Sacerdotu ad tractandum de
rebus pertinentibus ad fidem , & bonos
nores,autoritate fedis Apoftolicæ Roma
na.Prius tamen quam Ecclefia Ramana
Act , 15. fundaretur, Hierofoly mis fuit ab Apolto-
lis congregatum fuper ceflatione legaliu.
Sine autoritate verò Papæ, non pofle co-
giconcilia neque vim habere, teflatur B.
Marcellus.
Hift.Tripar. Marcellus Papa, in Fp. Decretali...To-
mo Concil & Hiftoria Tripartita li.4 .ca .
9.vbi dicitur. Cum Ecclefiaftica regula
iubeat,non opportere prater fentteia Ro
maniPontificis concilia celebrari. Idem
Julius Papa, decreuit Iulius Papa primus.Epiflo pri-
ma.Idemque Epift.2.dicit, definitum fuif
Athanafius. fe in concilio Niceno.Idem tenet Athana
fius Epift. 1.ad Foelicem Papam fecundū,
Damafus. & Damafus Papa Ep ft. 3.Neque vlla ( in
decem & octo Epifcopi , Arium dam
quit)concilia rata leguntur , qua non funt
nauerunt. Secundum eft Conftantino Con . Conit.
Con .Carth.' fulta Apoftolica authoritate. Idem ait.politanum fub Damafo Papa , & Theo-
Con.Chale. Concil . Car haginenfe Epift.ad Innocen- dofio maiore Imperatore. Vi centum
ciun: Papam , & Concil . Chalcedonen- quinquaginta Epifcopi Mocedonium
t . 3. in
fe ,quod eft quartum generale, A&
Syn.7. Gen. Epift.ad Leonem Papam, & Synodus.7 :
generalis Act . 6.
Concilia verò authoritate Romani
2
prafulis congregata , & confirmata , di-
cuntur fpirata ab Spiritu fancto , fic le-
AA is.
Leo. Papa. gimus Act. 15. Vifum eft Spiritui fane
Conc.Rom, & nobis. Idem docet Leo Papa. 1 .
Epift. 6. Item Concilium Romanum
fub Hilario Papa.Idem habetur in prox
mio Concilij Aruernenfis , & Concilio Con. Aruer.
Con.Maftic.
Mafticonenfi.2.Item Concil . Chalcedo- Con.Chalc.
nenfi &.5 . & Concil . Tolet.4 . cap. 3. Con Tol..
& Concil . Tolet.8.Can. 11. & Synodo. Cor.Tol, 8 .
6. generali A &
t.18 . Synodo.6.
Concilio non eft opus vt afsiftant Lai-
3
ci , quamuis regali aut in periali fulgeant
poteftate , nifi forte ad decorem expe-
diat , vel ad pacem componendam , vt
habeturin Epiftola Concilij Chalcedo- Con - Chale,
nenfis , inferta fefsioni . 3.ad Leonem Pa-
pam .Vndein quodam canone Apoftolo
rum legimus.Epifcoporum concilia cele-
brentur : & interfe inuicem dogmata pie
tatis explorent , & c. A hoc facit quod
fecundum Apoftolum Eph. 4. Non des Eph.4.
dit Deus in Ecclefia omnes doctores:
fed quofdam Neque omnes paftores ,
fed qui dicuntur Epifcopi , tales eligun-
tur , vt pofsint effe doctores. 1. Timoth.
3.Hinc foli Epifcopi iubentur ad con =
Con.Africa:
cilia venire :vt patet Concil, Africano. Con. Carth.
Can. 43. & Concil . Carthagi . 5.cap. Con.Agath.
10. Item Concil. Agathenfi Can. 35.
& pud Leonem Papain Epift.4.ad Epif- Leo Papa.
copos Siciliæ. Excufatur autem Papa ad
concilia venire , quando fiunt extra vr-
bem : nodofuos mittat legatos , vt con-
ftat ex Epift. 1 3.Leonis . 1.ad Theodo-
fium Auguftum &, Epift.45 . ad Concil .
Chalcedonenfe. De ordine verò feruan-
Con.Tol.4.
do in conciliis , lege Concilium Tolet. 4.
cap.3 .
Quatuor prima generalia concilia 4
Gregorius Papa ficut quatuor Euange- Greg.
lia veneratur libr.2 . Epift. 49. ad Sabi-
num Subdiaconum. Irimum eft Con- Con.Nice.
cilium Nicenum fub Papa Sylueftro, &
Imperatore Conftantino , vbi trecenti
contra Spiritu fanctum blafphemum , dā
Con . Ephe
nauere. Tertium Concilium Ephefi-
num fub Cæleftino Papa,vbicontra Ne-
ftorium , Mariam virginem Dei matrem
dici debere , negantem : ducenti Epifco-
piconuenerunt. Quartum eft Chalcedo Con.Chale
nenfe fub Leone Papa & Martiano
Augufto , vbi contra Euthychem , &
Diofcorum , naturam Chriftihumanam ,
in
 CONCIPERE .
in deitatem fuiffe conuerfam affirmantes
Patres fexcenti triginta 'congregati funt.
Concilium in fcriptura facra, nonnun .
5 ostuum abundauit malitia : & lingua tua, con- Pfal.49 .
Pfal.21. qua vfurpatur in malum, ficut in perfona
filiiDei,Propheta canit. Quoniam circun=
dederunt mecanes multi, concilium malignan-
tium obfcdit me.Quod capit impleri,quan
loan.10.
do apud Ioan.Circundederunt eum ludæi di-
loan.11. centes,fitues Chriftus , dic nobis palam. Et
Ioan.. Quando. Collegerunt pricipese
Pharifæiconcilium,dicentes quidfacimus, quia
bic homomulta fignafacit? Vbi notandum
cocilium illud alioquin legitimum , circun
ftantia finis fuifle viciatum, congregatæ figuftinus.v.g. Furaris vt ludas , perdis , &
quidem fuerant perfonæ legitima, princi
pes Synagogæ , & Pharifæi: & à fummo
facerdote , penes que tuc erat autoritas co
uocãdi. Itē matéria de qua confultatio, &
inquifitio facta eft , fummi ponderis erat :
filicet de Mefsia, & defignis eius. Sed finis
odium fuit,& inuidia,ad perdendum filiu
Sap.a Dei.Propterea: Excæcauit eos malitia corũ,
Ifai.6:
Etdomus impleta eftfumo. Item: Mifcuit eis
Kai, 29.
Dominusfpiritumfoporis.
6 Concilium vanitatis dicitur eorum ,qui
adres vanas,quæ nihil ad vltimum finem
foelicitatis æternæ faciunt , congregan-
Aug.
Cafsiodor. tur,vt notant Auguftinus , & Cafsiodo .
Pfal.25 .
rus fuper illud Pfalm. Non fedi cum con =
Hierony. ciliouanitatis. Porrò Hieronymus vanos
illos homines vocat , qui fola terrenafa-
Ioan.11.
piunt : quales fuiffe dicit quiapud Ioan.
Collegerunt : vt paulo ante dicecebamus :
Concilium contrafilium Dei Dicentes fi dimit
timuseumfic,uenient Romani , & tollent lo-
cum noftrum gentem.Quia Vanifunt om-
S.13-
neshomines,quibusnonfub eftfcientia Dei.Prę
terea concilium ludentium dicitur eoru
quivoluptatibus tantum , & iocis vacant.
Hiere. 15. Non fedi cum concilio ludentium.
Tale erat concilium diuitis epulonis , qui
cum quinque fratribus fuis frequenter
Luc.16. epulabaturfplendide,proterea timuit , ne
ficutipfe adpoenam ipfius in locum ve-
nirent tormentorum , quia folis vacabant
carnis voluptatibus.
Concinnare eft aptare , & componere,
dicitur autem homo concinnare cogitatio
ne,lingua & manibus. De cogitatione a=
Kal.32.
pud Ifai.De impio rege Manaffe, qui me-
dium fecauit Ifaiam dicitur : Cogitationes
concinnabit,ad perdendos mites, ideft ad per-
Lyran. dendas Prophetas Dei,vt exponit Lyra-
nus. Tales cogitationes concinnauit He-
338
rodes ,ad perdendos innocentes , putans Matth.2.
fe poffe inter illos Chriftum occidere.
8
Præterea de lingua dicitur in Pfalm.
cinnabat dolos , ideft coniungebat frau-
dem & netebat infidias. Tales
erant Pharifæi , qui difcipulos fuos ad
Chriftum in fermone capiendum , cuin
Herodianis miferunt , dicentes licet cen
fam dari Cæfari , in non. Poftremo de Matth.22 .
Pfal.57 .
manibus dicitur Pfalm? 57. Iniuftitias
manus ueftræ concinnant. Videlicet pecca-
tum peccato nectentes , vt exponit Au- Aug,
blafphemas, corriperis de blafphemia, &
cædis corripientem , fic iniuftitias cone-
&tis.Audi Ifaiam: Væ quitrahitis iniquitate, Ifai.s
infaniculis nanitatis : & ficut uinculum plau-
ftripeccatum. Quod fimodo hæc vincula
peccati non fentis , ait Auguftinus,fenties
quando Rex dicet:Ligatis manibus e pedi Matthaa2
busciusmittite eum intcnebras exteriores..
CAPVT CXXXVI.
Concipere , Concubina .
ONCIPERE Hebraicè dici- ‫חרת‬
tur Harah , Num. 1 1. Nunquid ego
Cconcepi omnem hanc multitudinem.
2
Concipere eft fimul apprehēdere,hinc
& femen virile apprhendens foemina, co Gen.4:
cipere dicitur. Gen.4 . Adam cognouit vxo-
remfuam,& concepit,& c.
I
Concipere dicuntur animalia foetus
fuos verficolores,fi ad afpectum rei diuer
forum concipiat colorum . Sic legimus in Gen.3 0,
Gen.Tolless igitur lacob uirgas uirides,detra
atis que corticibus , esc, color effectus eft ua-
rius. ut cum ueniffentgreges ad bibendum, an
te oculoshaberentuirgas: in confpectu earu
conciperent,&c.& parerent maculofa. Hie- Hierony
1
rony.lib.qq.fuper Gen.Nec mirum ( in-
quit)hanc in coceptu foeminarum effe na
turam ,vt quales perfpexerint,fiue menté
conceperint,extremo voluptatis æſtu , ta
lemfobolem procreent: cum hoc ipſum
equarum gregibus , apud hifpanos dica-
tur fieri , & Quintilianus in ea controuer Quintilian
fia in qua accufabatur matrona , quod
Athiopem peperiffet , pro defenfioneil-
lius argumentetur , hanc conceptus effe
naturam , quam fupra diximus. Addit
Hypocrat.
Hieronymus , Hippocratem fimile in li-
Vu 2 bris
 CONCIPERE .
bris exemplum , de alia matrona reli-
quifle , qua cum accufata effet, quod pul-
cherrimum filium peperiffet , abfoluta
proinde fuit , quod talis pictura , in eius
cubiculo fuerit inuenta. Myftice verò
Chriftus , fub typo Iacob adumbratus,
virgas cu bus fuis rationalibus , verfico-
lores jdeft varias virtutes fuas , ob ocu
los ponit , dicens : Difcue à me, quia mitis
Matth. 11.
fum , humilis corde.Et rurfus : Exemplum
meum do uobis,ut quemadmodum egofeci uobis,
Ioan.13.
ita& uosfaciatis.Vit ad exemplar verfico-
erum actionum eius , varias virtutes con
cipientes , parturiamus , iuxta illud Ifai
Ifai. 26,
Lomine àfacie tua concepimus :
quafi par=
"
turiuimusfpiritumfalutis . Dehis ouibus Do
Ioan.io.
minus ait , Ioan. 10. Ego cognofco oues
meas cognofcunt me, mea : hoc eft
oues meæ virtutes meas ſcrutantur,vt imi
tentur.
Concipere virginem illibatam , & pa-
3
Ifai.7. rere ,foliMaria Deiparæ datum eft.Ifai.
7.Ecce uirgo concipiet parietfilium. Vbi
notandum , hoc loco Hebraicè , pro vir
gine non poni Vetulah. Quod quamuis
fit apud Hebræos nomen virginis com-
mune.Sed hoc planè aliquando ponitur
Ezech.23. proadolefcentula etiam corrupta , ficut
loci.1. Ezech.2 3.Meretrix vocatur Vetulah, &
apud Ioclem: Plange airgo.Hebraicè Vetu
lah. Accintafacco,fuper uirum pubertatis tuæ.
Vbiponitur pro vidua.Cæterum in præ-
fenti loco , Ifaiæ fcribitur Alma quæ di-
Hierony,
10 , vt Hieronymus ait, nonfolum vir-
Gen.24. ginem fignificat , fed awongu Quv abf-
códitam,& in tactam ,vt conftat ex Gen..
Hierony. 24 vbi Rebecca vocatur alma , & Incogn
tquiro. Addit Hieronymus lingua quo
que punica , quæ de Hebræorum fonti
bus manare dicitur , proprie virgo , Alma
vocatur. Noftro quoque fermone , Alma
faneta dicitur:Et quantum cum mea pug
no memoria, nuquam me arbitror Alma,
Irenæus. de muliere nupta legiffe. Hæc Hierony.
Eodemmodo explicat Irenæus libr. 3 .
Eufebius . cap.9 . & 18.& lib.4.ca.40.Item Eufebius
Origenes ,
Eralmus. lib.7.de demonftratione cap.2.Orig.lib.
Iuftinus. 2.in Ifaiam &lib. 1.contra Celfum, Iufti-
Epiphan. nus dialogo contra Tryphonem, Epipha
Greg.Niffe nius Herefi. 30. & 77. Gregorius Nif-
Banus.
Tertull. fenus oratione de Natiuitate Chrifti , Bafi
lius homil. 25. de humana Chrifti gene-
Cyprian.
ratione ,& fuper Ifaiæ. 7. Tertulli. libr.
contra Iudæos.cap.9.Cypria.libr.2.com
tra Judæos , Ruffinus in expofitione Ruffinus.
Ambr.
Symboli , Ambrofius Epift. 81.Auguft. Auguft.
fermon. 2. de Natiuitate. Quare Fraimus Erafmus.
audacter in fuis annotationibus . Quan-
tumuis(inquit)conflet , Alma Hebraicè
proprievirginem fignificare : nihil inde
concluditur. Nam fenfus effepoffet.vir-
goconcipiet & pariet, definens effe virgo.
Porro fuam in hoc ignorantiam Hebrai-
ci fermonis prodidit Erafmus, quia ibi le-
gitur: Ecce virgo ens prægnans & pariens
eft,itaque ens , fiue exiftens virga , på- Vatablus:
riens eft . Neque fideliter Vatablus ver
tit de futuro , fic Ecce virgo : & ibi facta
diftin&tione fubiungit : prægnans & pa
riens erit,quia in Hebra o de prafenti po
nitur virgo exiftens , & particulæ exi-
ftens prægnans, & pariens,femenini gene
ris , ideft ficut ante partum , ipfa perma■
nens virgo, crit prægnas & pariens . Acce
dit non tore plane fignum mirabile, quale
domui Dauid promittit Ifaias,fiue in pro
fundo inferni , fiue in excelfo fupra,fi vir-
go dehnens effe virgo, conciperet , quod
ingenue quoque nobifcum Erafmus , & Erafmus.
Vatablus.
Vatablus,confitentur. Denique Septuag.
vertunt Talevos virgo . Poftremo quis
dubitat Ifaiam pra dixiffe,quod Angelus
Mariæ prænuntiauit poftea roganti . Quo
mcdofict iftud,quoniam uirum non cognofco:fci
Licet Spiritus (inquit )janctus fuperueniet in te,
e.Et quiafine virili feminine iuxta Ifaia
erat paritura,ita exponut Patres, Chry fo. Chryfo
Theopy 1.Euthy hmius.Ireneus lib.4.com Theophy.
Euthymius.
tra Herefes cap. 40. Aug.fermo. 14. de Irenæus.
Natiuitate , ideo Angelus vt oftenderet, Aug.
Ifaiam devirgine integra manente intelli Luc. ,
gere,Exemplum fterilis addidit, & c.
Concipimur omnes de immundo femi 4
ne , propter originale peccatum Iob. 14. Iob.14.
Quis poteft facere mundum de immando
conceptumfemine: ita exponit Gloffa . fic Gloffa.
legimus apud Iob fecundum Septuag.Ne
momundus aforde,neque infans cuius eft unius
dieiuitafuper terram. Quare cum nopofsit
in cæleftem Hierufalem intrare pollutus
Apo.21:
Apoc.21.folida manet illa fententia Ioā . Ioan,3-
3. Nifi quis renatusfuerit ex aqua , & Spiritu
fancio non poteft intrare in regnum Dei.
5
Concepta dicitur fapientia diuina an Pro
.8.
te Abyflos Pro. 8 , Nondum erant Abyſsi,
ego iam conceptaeram , ideft ante mare
& mundum ab æterno genita. Quod duo Beda,
bus modis patres intelligūt , vt notat Beda
fuper
 CONCIPERE .
fuper hunc locum. Vel de filio Dei, fecun ,
dum Deitatem, quiab æterno genitus eft
Patri coæqualis, & confubftantialis , vbi
idem eftconceptum effe , & genitum , in
Mich.s.
loan.8. quo fenfu dicit Michæas : Etegreffus eius à
dicbus æternitatis , & apud Ioan. Dominus
ait:Ante quam Abrahamfierit , egofum . Sic
intelligit Tertullianus in libro quem fcri
pfit contra Hæreticum Hermogene: Alio
modoficum Septuag.legamus : Cominus
creauit me .& c.Intelligitur de filio Dei fe-
cundum naturam humanam , qui creatus
dicitur ante omnia,ideft : Prædeftinatus fi-
Rem.i,
liusDei inuirtute.vt dicit Apoftolus Rom.
1.in hoc ergo fenfu concepta dicitur an-
te Abyffos fapientia, ideft fecundum hu-
manitatem præordinata atque præui-
Auguft.
Cyrillus. fa.Ita exponit Auguft.in lib.deTrinit. 1 .
cap.12 .& Cyrillus in libr.Thefaurorum ,
5.cap.1. & fequentibus.
6
Concipere ardorem,reprobi dicuntur,
quando peccata committunt , propter
que in hac vita,& in futura:flammis con-
fcientia puniuntur quafi ftipulæ fic ex-
Hierony. ponit de pa na finalis iudici , contra Iu
Ifai.33 deos Hieronymus ,illud Ifai. 3 3.Concipie
tisardorem, parietis ftipulam , & ſpiritus
uefterficut ignis uorabit uos . De eifdem Iu-
Hierony
Ifai.59. dais intelligit Hieronymus , illud Ifaiæ:
59. Conceperuntlaborem : & pepererunt ini-
quitatem:oua afpidum ruperunt. Pharifæi
quippe & acerdotes reprobantes Chri-
ftum , & alium loco eius quærentes, con-
ceperunt dolorem, & laborem,ficut quan
do mittebant ad Ioannem : Rogantes tu
loan.1. guises: & quando dicebant : Huncfcimus un
lan.7. defit. Chriftus autem cum uenerit,nemofeit un-
Math.11 . de fit. Item quando fignum de cælo quæ-
rebant fed pepererunt iniquitatem , quan-
loan.11. do dixerunt in Concilio : Si dimittimus
Joan.19. cum fic,uenient Romaniec. Et quando di-
xerunt : Crucifige,Crucifige eum . Rumpent
denique afpidum oua ,quando recipient
Antichriftum apud Ioan. Si alius venerit:
Joan.j.
In nominefuo illum recipietis. Sic etiam ex-
Procopias ponit huc locum Ifaiæ Procopius & Car
Carthufian . thufianus .
7 Concepiffe dicitur Prophetiffa de Spi-
Kai.8. •
ritu fanéto,ideft Maria virgo.Ifai.8 . Et ac
cefsi ad prophetiffam: er concepit, peperitfi
lium.Quæ verba funt Spiritus fanéti , qui
accefsit ad Mariam virginem,virtute fuæ
diuinitatis,& concepit illa,fine opere vi-
Cyrillas. ri,fic exponunt Cyrillus, hoc loco Greg.
339
Nazianzenus homil.in San& tum Pafcha,, Greg.
Nazian
Epiphanius lib.3.contra ha refes, aduer-
Epi, ban.
fus Collyridianos.Et Procopius :Tunc ait Procopius.
Spiritu fan&tus accefsit ad eam , quando
Gabriel dixit : Spiritus junctus juperueniet
inte. Eodé modo Tertullianus.lib. de Tri Tertullian
nit.& Eufebius libr. 7. de demonftratio- Eufebius.
Bafilius,
ne cap. 3. & Bafilius fuper Ifaiam. Cate- Luc..
rum Hieronymus duas adhibet expofi- Hicrony.
tiones prior eft prophetiflam vocari Spi-
ritum fanctum, ad quem accefsit Ifaias, re
uelatione ab eo recepturus, quia Hebrai
cè Spiritus fanétus Ruah, in genere voca=
tur fa menino fed quia hoc non quadrat,
poflerior expofitio eft quod Maria pro-
phetiffa dicatur, quæ Luc. 2. vaticinata di Luc. 2,
xit: Ecce enim exhoc , beatam medicent omnes
generationes. Ad quam præuifionem pro-
pheticam Ifaias accefsit , fic & Lyranus Lyranus.
Dionyfius,
intelligit,& Dionyfius & Adamus neque Adamus.
audiendus eft Vatablus , qui ait , Ifaiam Vatablus.
ad fuam vxorem accefsiffe quæ expofitio
eft D.Thomas non ex propria fententia
fed ex fententia Iudeorum eam ponitfu
per Ifaiam,eft autem contra communem
patrum fententiam quam recte refutat
Adamus ad quem remittimus lecto 1 Adamus.
rem ,
Concordia , vide in dictione Diſcor-
dia Concrefcere,vide Coagulare,&c.
Concubina dicitur,quæ fimul cum vi- 8
ro cubat.Et aliquando accipitur pro vxo-
Iud,19.
re legitima,ficut Iudicu 19.de Leuita cui
vxorem ciues Gabaa , vio Lenter rapue-
redicitur: Quod cernens homo , eduxit ad eos
concubinam , idefl coniugem fuam , fic &
Abraham: Filiis concubinarum , largitus eft Gen,25,
manera , ideft filiis aliarum vxorum, poſt
mortem Saræ. In quo myftice figuratur
Deus pater omnium gentium , fub ty.
po Abrahe:qui folis Sarç, ideft Ecclefie fi
liis , in baptifmo renatis hæreditatem con
fert cœleftem : filiis autem concubina-
rum , ideft non baptizatis , neque per vi-
uam fidem regeneratis , largitur mu-
nera temporalium bonorum : Quia fo-
lem fuum oriri facit fuper bonos , e Matth.s:
malos pluitfuper iuftos, &
iniuftos.
1
Va 3 CA-
 CONCV PISCERE .
CAPVT CXXXVII.
Concupifcere , Concupifcentia.
ONCVPISCERE & defide-
Care Hebraicè dicitur laab. Pfalm.
119
I Concupifcere idem eft quod cupere: &
Exod.20 . concupifcentia cupido. Exod. 20, Non
concupifcesdomum proximi tui , non defidera-
bis uxorem eius.Vbi notandum eft ,Iudæos
circa huius præcepti expofitionem , duo-
Lyranus. bus modis errare : vt Lyranus hoc loco
meminit , primum enim dicunt quod
duæ prædicta prohibitiones , fub vno
duntaxat præcepto compræhendantur,
quo omnis inordinata concupifcentia rea
fecatur. Noftri verò duo præcepta non
fine caufa diflingunt , alterum quo defi-
derium alienæ fubftantiæ male ordi-
natum cohibetur : alterum verò quo ve-
nereorum concupifcentia coarctatur,
cum enim duæ fint difficultates appeti-
tus noftri , longe diftinétæ fuperandæ,
duo debuerunt elle præcepta , funt enim
ad vxorem alienam aliqui propenfifsimi ,
qui tan en omne genus furti abominan-
tur: & è contrario Alter Hebræorum er
ror eft , dicentium non quidem omnem
interiorem concupifcentiam effe prohibi
tam , fed quæ aliquo faltem figno prodit
exterius : vt fi quis inhonefte contrectet
vxore alterius , vel nutu follicitet. In quo
Gloffa.
etiam errat Gloffa fuper Philip . 3. di-
cens ,Lex vetus prohibet manum: & nen
Jofephus.
animum.Quod olim tenuit Iofephus lib.
12. Antiquitatum , contra Polybium
Perfarum hiftoric graphum.Sed eius pla-
nètempore , feniores Iudæorum fenfum
legitimum mandatorum adulterabant,
dicente Domino Irritum feciftis man-
Matth. 15. datum Dei , propter traditionem ueftram. Et
Matth.6.
Matth. 6. Audiftis quiadictum eft antiquis,non
adulterabis. Ego autem dico uobis ,
fi quis uide
rit mulierem ad concupifcendum eam , iam me=
chatus eft eam in cordefuo . Et certe vfque
adeo voluntas peccandi peccatum eft , vt
fine voluntate nullum fit actuale pecca-
D.Thomas. tum , de quo lege D.Thomam . 12.quæft.
Auguft. 20.articul. 1. vbi citat Auguftinum in li-
bro retractationum dicentem , volun-
tas eft qua peccatur , aut recte viui .
tur.
Concupifcentia in fcripturis , in ma 2
lum fumitur , & in bonum , ficut & con
cupifcere in malum quidem , Ecclefi.18. Ecclefi.18.
Fili poft concupifcentias tuas ne cas, Iacobi. Iacob.1.
1. Vnufquifque tentatur à concupifcentia fua,
abftratius , & illectus , concupifcentia autem
cum conceperit , paritpeccatum : & peccatum
cum confummatumfucrit,generat mortem.Vbi
Beda tribus(inquit ) modis tentatio agi- Beda.
tur , fuggeftione , delectatione , & con-
fenfu , fuggeftione hoftis , delectatione
1 & confenfu noftræ fragilitatis. Sola fug-
geftio victoriam parit , nifi delectatio ,
velconfenfus nofter accedat . Sifola de
lectatio fine confenfu fit , peccatum eft le-
ue , quis delectando offendimus , fec nec
dumlapfum mortis incurrimus , at fi de-
lectationein partus prauæ fequitur actio.
nis , nobis iam morte victis, hoftis victor
abfcedit. Hæcille.vbi intelligendum eſt
nomine actionis , non opus folum exte-
rius , fed liber etiam confenfus fine ope-
re externo , vel cum illo ,fic de Antichri-
flo dicitur apud Daniel: Et erit in concupif Dan. 11.
ccntiafœminarum , fcilicet interius & exte-
rius , in quo fenfu apud Tobiam Sara di-
xit: Tujcis Domine , qata nunquam concupius Iacobi, 3 .
uirum , & mundamferuaui animam meam. Et
Rom.6 . Non regnet peccatum in ueftro mor Rom.6.
talicorpore ut obediatis concupiſcentiis eius.
fubaudiper liberum confenfum.Hi enim
qui liberum negant concupifcentie con
fenfum,Dominum audiunt dicentem : Si
Matth.16.
quis uultuenire poft mc, abnegetfemetipfum.De Gal.se
his denique dicit Apoftolus:Qui funt Chri
fiicarnemfuam crucifixerunt cum uitiis,& con
cupifcentus.
Concupifcere in bonum accipitur
pro honefto , & rationabili defiderio. ༡
Pfal.83.
Pfalmo. 83. Concupifcit , & deficit ani- lanfen
ma mea , in atria Domini. Ianfenius defi-
derium exponit Dauid, cum exularet,vo
to videndi tabernaculum fœderis. Eo- Vatablus .
dem modo Vatablus , & Genebrar- Genebrar.
dus. Caterum melius Theodoretus , Theodoret,
cui confentit Lyranus , defiderium hoc Lyranus.
latius exponit effe iuflorum , de atriis
cæleftibus , & æterna fœlicitate . Pri-
mum quia Iudæi vnum folum ha-
buere tabernaculum , & altare holocau-
ftorum vnum , hic verò in titulo de
2
multis torcularibus , Ecclefiæ marty-
rum cruore rubentibus 9 & de mul-
tis atriis mentio fit. Deinde certe defide -
rium
 CONCVTERE .
rium , vfquead deliquium animi , non
plane de tabernaculo foederis,fed de cœle
ftifuifle videtur. Nam verbum Kala eft
Hierony. confici defiderio. Denique Hieronymus
Luc.16. defiderium hoc,illorum effe dicit : qui Do
minum audiunt dicentem apud Lucam:
Facitenobisamicos , de Mammona iniquitatis,
utcum defeceritis,recipiantuos in æternataber
nacula.Etapud Matth. Thefaurizate nobis:
Matth.s.thefauros incolo. De quo & Philippus a-
loan,14.
pud Ioan dicebat: Domine eftenae nobis Pa-
trem,& fufficit nobis.
4 Concupifcere diciturfilius Dei , deco-
rem animæ iuftæ, & Ecclefiæ fuæ baptifs
Pfal.44.
migratia purgate Pfalm.44. Audifitiu,
uide, inclinaaurem tua,& c.& cöcupiſcet rex
decorem tuum.Vox eft Dei Patris, fecundu
Hierony.
Hieronymum,ad fponfam filij fui Eccle-
Auguft .
fiam , vel fecunduni Aug.vox eft Prophe
Theodoret, ta , tanquam vnius ex patribus Ecclefiæ,
ex gentibus congregata fic & Theodore-
tus, propterea enim iubet vt obliuifcatur
populum fuur , idololatriæ deditum ,Au
di ergo Euágelum, ait ,o filia,quod Iudçi
Ioan.8. audire noluerunt,quibus Dominus dixit:
Propterea uos non auditis,quia ex Deo non eftis.
Et concupifcet rex fpeciem tuam , non )
fpeciempeccatricis , fed ilius , de qua di-
citur in Cant.Quæ eft iſta que ajcendie dealba
Hierony.
ta:vtexponit Hieronymus : vt ergo rex
Cant.8, decorem tuum cöcepifcat quãdo ieiunas :
Matth.g Vnge caput tuum erfaciem tuam laua.Matth.
5.ideft ora & confefsione te ablue,
5 Concupifcentiam carnis,contra ratio-
nem infurgentis malam effe docuit lex.
Rom.8.
Rom . 7. Concupifcentiam nefciebam , niſi
lex diceret : non concupifces. Vbi repræ .
fentat naturam humanam in fe Paulus ,
Theophy⚫ ante legein Moyfi , vt putat Theophy-
lactus. Vel fufcipit in fe perfonam cuiuf
cunque hominis , quando annos difcre-
Hierony.
D.Thom. tionis attingit , vt volunt Hieronymus,
& D. Thomas . Qui licet concupifcen-
tiam malam diftinguat à bona , nonta-
men intelligit , tantum effe in confenfu
malæ concupifcentiæ reatum , vt pœ-
naminducat æternam : nifi lex diceret:
Nequis ergo per ignorantiam affecta-
tam 1 in exculabilis fiat , audiat verbum
Luc,ff.
Dei, iuxta illud Lucæ : Beati qui audiunt uer
bum Dei : cuftodiunt illud. Sed vide
quæ de hoc dicimus libro. 10. in verbo
Lex.
6 Concupifcere dicitur ad inuidiam
340
fpiritus , qui habitat in nobis Iacobi . Iacob.4.
Beda,
4. Quod duobus modis exponit Beda,
vel defpiritu humano qui per furreptio-
nem carnis adulteratur , & propenditad
malum contra proximum , vel fi intelliga
tur de Spiritu fanéto , legendum eft inter
rogatiue. Ad inuidiam concupifcit fpiri-
tus,qui habitat in nobis ? quafi dicat non
plane. vel denique , fiaffimatiue legatur,
fubaudiendum eft,ad inuidiam extirpan
dam,quia : Charitas non æmulatur. vt ( in 1.Cor.11 .
quit)Apoftolus.
CAPVT .
CXXXVI II,
Concutere.
ONCVTER E A Hebraicè ‫נער‬
Naar,
CN
Concutere eft commouere,fic de 1
Samfone legimus Iud. 1 6.Concussis quam ludi.16 .
fortiter columnis , cecidit domus fuper omnes
Principes.Vbiquamuis fe ipfum cum ho-
ftibus occiderit ,non peccauit: vt notat Ly Lyranus .
ranus , quia inflintu diuino id fecit. Alio
quin non illi ad hoc dediffet, irruens in eũ
Spiritus fanétus vires fupra naturam , De
nique in catalogo fanétorum defcriptus
eft ab Apoftolo ad Hebræos : fuit autem, Heb.11 .
vt Gloffa ex Gregorio docet figura Chri Gloffa
fti ,qui plure moriens in Cruce proftra- Greg.
uit omnes videlicet dæmones & omnes
facilius populos ad fidem traduxit ,quam
dum ageret in vita mortali : iuxta illud
Joan Egofi exaltatusfuero à terra,omnia tra = Ioan.12.
ham ad me ipfum , Et quia moriturus erat non loan.11 .
folum progenie fed utfilios Dei , qui difperfi
erant,congregaret in unum.
Cocutere columnas terræ, vel extremá 2
terræ,dicitur Deus quando terremotum
Iob.2:
percaufas fecúdas excitat,Iob. 9.Qui com
mouet terram: &facit em tremere:& colum- Ifai 34:
.
næ eius concutiuntur. Et apud Ifai deterre-
motufub finali iudicio , legimus : Concutien Hierony .
turfundamenta terra.Sic exponit Hierony. Luc.21 .
Vnde Luc.ait :Et in terra prafura gentium .
Quia fluctus maris ex vna parte, exalte-
ra verò exhalationes de cauernis violêter
irrumpentes,concutient terram . De quo in
Pfal.81
Pfalmo.Nefcierunt , neque intellexerunt , inte
nebris ambulant:mouebuntur omniafundamen-
taterre. Ideft ante quam illi refipifcant,
mudus corruet vniuerfus ideo Iudæis Do
Ioan.8:
minus dixit :ix peccato nestro moriemini.
Vu 4 Concufsio
 CONDEMNARE .
Concufsio regnorum vel regionum di-
3
citur de bellica vaftatione , fic legimus de
Ifai.14.
Babylonico rege Ifai. 1 4.Qui concufsit re-.
gna,ideft bellica cede vaftauit. vt exponit
Hierony. Hierony.Quamuis multi Patres de diabo
lo dictum intelligant qui apud Mattha.
Domino oftendit: Omnia regna mundi , &
gloriamcorum, dixit hæc omnia tibidabo fi
Matth: 24. cadens adoraueris me.Porrò de trepidatione
propter regis Babylonis in curfum ,intelli
Hieron. git etiam Hierony mus illud Ifai. Concuffa
Ifai.33 . eft Bafam & Carmelus. In defcriptione quo-
Ecclefi.31 .que deftructionis Ægypti, dicitur in Eze-
chi.Contriftatus eftfuper eum libanus :& omnia
Theodoret, ligna agriconcuffa funt. Vbi Theodoretus
duas admittit patrum expofitiones , qui=
dam enim vaticinium effe de Ægypti de
folatione fub Nabuchodonofor intelli-
gunt,in cuius calamitate non mõtem qui-
dem libanum materialem , aut ligna , fed
proceres ,& principes contriftatos intelli-
git:fi verofecundum alios fub typo regis
Ægypti , cafum luciferi intelligamus , in
eius plane ruina,dæmones alios contrifta
tos exponere congruum eft. Ne igitur,
Apoftoli propterfuperbiam , luciferi ca-
Matth.18. fum incurrerent, cum facta effet : Conten-
tio inter eos quis eorum uideretur effe maior,
aduocans Iefusparuulu,ait: Nifi conuerfifueri
tis,ficutparuulusifte, non intrabitis in regnum
calorum.
4 Concutere in omnibus gentibus domu
Ifrael, eft difpergere,per totum orbem lu
Amos.9. dæos: propter necem Chrifti. Amos . 9 .
Ecce mandabo.c, concutiam in omnibus ge
tibusdomum Ifrael,ficut concutitur in cribro:
noncadet lapillusfuper terram. Sic exponit
Hierony, Hieronymus de difperfione Ifrael,fub Ti
to, & Vefpafiano,vaftata Hierufalem, fic
Theodoret. & Theodoret.Sed hæc iuftitia diuina , ca
clementia temperatur,vt qui ex eis couer
ti voluerint,quafi incribro retineantur, ne
qui fuerit vtlapillus,roboratus in fide viua
cadat fuper terram,folus autem puluis pe
reat,& pallex comburantur : quibus in die
iudicij finalis dicetur: Recedite à me; Male
Matth.25 . dicti in ignem æternum .
Concutere denotat interdum, vi, & ti-
5 D.Thom.
more quenquam opprimere, fic Ioannes
militibus præcepit : Neminem concutiatis.
Luc. 3. Vox Domini concutientis defertum,
Pfalm. 28. vide indictione Ca
des,& Defertum,
& c.
CAPVT CXXXIX.
Condemnare.
CONDEMNARE dicitur He- ‫חיב‬
Cbraice dicitur Chiie
Chuichb Dan . 2.· Conde
nabitis caput meum. Ι
Condemnare eft damnare , actus iudi-
Num.35-
cialis , præceptum verò fuit Num. 35 .
Ad unius teftimonium nullus condemnabitur.
Quod de humano intelligituriudicio , in Deut
.19.
quo Deut. 19. duo teftes requiruntur.
omni acceptione maiores : fed in iudicio
Diuino ,fatis eft ipfe Deus, iudex &teftis, Hiere ,29 .
Hiere.2 9. Quia fallere aut falli non po- Rom, 3 ,
teft,iuxta illud :Eft autem Deus uerax omnis
autem homo mendax.Vnde mulierem pecca
tricem à Pharifæorum turba olim , accu-
fatam , folus teftis & iudex poenitentiæ
eius ,Chriftus abfoluit apud Ioannem Nal Ioan.8.
Si Deus eft qui iuftificat quis eft qui condemnet? Rom,8 .
Ideo Publicanumfine alio tefte pœniten
tem abfoluit, & iuftificauit apud Luc. Et Luc. 18.
Luc.7.
mulierempeccatricem.
2
¿Cōdemnaturiore proprio, qui fe ipfum
fua virtute præfumit , coram Deo iuftifi=
Iob.9.
care.Iob.9.Si uoluero me iuftificare,o'smeum Gloffa.
condemnabitme. Quia vt ( inquit ) Gloſſa
nefcit homo fine reuelatione diuina,an iu Ecclefi.9!
ftus omnino fit, iuxta illud Ecclefi . Nemo
fcit an odiouelamore dignusfit,hinc Paulus.1.
1.Cor.s
Cor.Nihil(inquit )mihi confciusfum,fed non
inhoc iuftificatusfum,qui autem me iudicat,Do
minus eft.Ideo Petrus cum rogaretur à Do
minotertio:Diligis me plushis caute reſpon
dit:Lomine tufcis quia amo te .Sed è contra- Ioan.vlt.
rio Pharifæus ftulte dixit,& temere : Non Luc.18.
fumficutcæteri homines.
Condemnare nemo Deum debet, quá 3
tumuis fine culpa ab eo flagelietur : quia
Deus Dominus eft vniuerforum , quæ de
nihilo fecit,fic apud Iob.Dominus dixit :
Condemnabis me,ut tu iuftificeris? In quo ex- Iob,40 ,
cefsit Iob,non cauens fcandalum pufillo
rum,ideft amicorum , dum fe vfque adeo
pobabat innocentem,vt videretur quatū
ad exeteriorem fonum verborum, damna
re Deum :vt notant fuper hunc locu Greg. Gregor?
D.Thomas,Lyranus ,& alij , ideo pœni- Lyran,
tentiam egit & ftulte (inquit ) Locutusfum.
Neque huic fententia contrarium eft,
quod Iob. 2.dicitur: In omnibus his non pec- lob.vlt.
lob.2,
cauit lob:nequeftulte aliquid contraDeum loquu
tus eft , intelligitur enim in omnibus pla-
gis
 CONDENS VS.
gis, quas acceperat, no peccaffe, vfque ad
difceptationem verborum cum amicis .
Vbinotandum eft difficile effe multa lo
Pro.10. quentem,non offendere. Vt Salomon ait:
In multiloquio non de eritpeccatum . Ideo Ma
ria falutata ab Angelo , tacens : Cogitabat,
Luc.2 .
qualis effet ifta falutatio.
Condemnare fanguinem innocentem
4 magnum eft piaculum Pfal.9 3.Etfangui-
Pfal.93.
nem innocentem condemnabunt.Quod de ini-
Theodore quis iudicibus dictum eft vt ait Theodo-
retus.Et congruit nocredentibus Dei pro
uidentiam , circa defenfionem inocentis
Hierony. vt Hierony.Aug.Lyranus, Vatablus , &
Aug.
lyran. Ianfenius,exponunt. Quamuis Auguſt.
Varablus. applicet hoc ad Iudæoru principibus, qui
lanten. collegerunt concilium contra Iefum apud
Aug. Ioan .At Chriftus à mortuis refurgens re-
lean.II.
gnum illorum fub Tito & Vefpafiano fu
uertit.Etreddiditillis iniquitatem ipforü,quia
Sap.2. dixerunt Sap.2.Morte turpifsima condemne
museum.
Condemnat fe ipfum qui cum aliquo
5 fit irretitus delicto , alium de codem deli-
Rom.2. &
to Iudicat Rom . 2.In quo enim alium iudi-
cas,te ipfum condemnas. Quod de Iudicibus
Hierony. & principibus Hiero ny. & Theodoretus
Theodoret, principaliter dictum putant: quamuis ge-
neraliterad omnes qui rationis funt com-
D.Thom, potes extendatur & D.Thom.in differen
terad Iudæos & Gentiles dictum exifti-
mat. Qui etiã notat no omneiudiciuhoc
loco reprehendi , qui enim authoritatem
habet à republica , eft fecundum leges fi-
nefcandalo, bona iudicat intentione , lau
de potius dignus eft. Qui verò iudicat fi-
neauthoritate,vel non quidem fecundum
leges,vel mala intentione,vel cum fcando
Luc. 6: lo, vel fipriuata perfona fit temere iudi-
Matth.7: cat,fe ipfum condemnat. Dequo Luc. &
Matth.Nolite:ludicare,& non iudicabimini;
nolite condemnare:& non condemnabimini. Sic
Ioan.7. Dominus dicebat Pharifæis : Nolite iudica
refecundumfaciem .
6 Condemnatus proprio iudicio dicitur hæreti
Tit:3. cus.Tit.3 . Quia ficut hoc loco notat D.
D.Thom . Thomas , Hæreticus fic dicitur quia hæret
proprię fententiæ contra Ecclefiæ dccre-
tum,in his quæ funt fidei ,& religionis , fi
ergo pertinaciter hæreat , proprio quidem
iudicio condemnatur. Reprobum quippe
iudicium eft, quod fibi potius credit , qua
1.Timo.3 . communi fententiæ , præfertim ecclefiæ ,
quæ columna eft: Etfirmamentum ueritatis.
341
Item proprio iudicio condemnatus eſt
quia nohabet vnde fe excufet vt ait Theo
phylactus.
Condemnationis multorum caufa fuit
7
Adæ peccatum. Rom. 5. Sic iudicium ex Rom.s.
uno in condemnationem . Quia videlicet pri-
mus ille parens , ficut iuftitia accepit origi
nalem, quam fi non peccaffet , tanquam
caput ad prolem , ex Dei pacto transfu =
diflet,fic etiam cum peccaffet , transfudit
quidem in pofteros originale peccatum ,
in condemnationem :vt exponut D.Hie . Hierony .
rony.D.Thomas , & alij . Propterea vt ab D.Thom.
originali purgemur Dominus dicit apud
Ioan. 3.
Ioan:Nifi quis renatusfuerit ex aqua & Spi-
ritufanéto , non poteft intrare inregnum Dei,
CAPVT. CXL.
Condenfus.
ONDENSVM vocatur Hebrai
Ifai.
Coè Sebach,& in plurali Sibachebrai
10.Condenfa faltus.
Condenfus dicitur locus, multis arbori
I
bus confitus ,vel arbor denfis ra mis Pfal.
Pfal, 28:
28.Et Reuelabit condenfa : & intemplo
eius,omnes dicent gloriam, ideft nemora
idolorum nudabit dæmoniis eiectis , vt ex
plicat Theodoretus, Myftice verò, Hie- Theodoret,
Hierony.
rony per condenfa,occulta fcripturarum
exponit myfteria: quæ Dominus duobus
Luc,24.
difcipulis aperuit , cuntibus in Emaus . Et
omnibus paulo poft Apoftolis. Aperuit Aug.
(inquit)illisfenfum , ut intelligerent fcriptu-
Caisiod,
ras.Eodemmodo intelligit Aug.Item Caf Beda.
fiodorus,Beda, Haymo & Remigius. Haymo.
In condenfis diem celebrare folenne , Remigius.
iuxta corticem literæ der otat feftum cele 2
brare tabernaculo rum , cum ramis denfa-
rum frodium,fic explicat Ianfenius fequu lanfen.
tus Hæbræos,illud Pfal. 117. Conflituite Pfal.117.
diemfolemnem incondenfis,ufque cornu altaris.
Genebrar.
Sed melius Genebrardus ,de ingreffu Do
mini in templum cum ramis Palmarum,
& Oliuarum intelligit : vt habetur apud
Matth.& Ioan procedite(inquit,cum ra Matth.21.
mis condenfis,obiam Chrifto , vfque ad loan.12 .
cornu altaris illum introducentes. Allu-
fio verò folum facta eſt ad feſtum taberna
culorum in Leuit. in quo etiam Iudæi Leuit.23
ofanna canebant,fic etiam Patres intelli-
gunt.Quamuis particulam in condenfis,
varie quidem explicent. Nam Theodore Theodoret.
Vu S tas
 CONDIRE ,
tus & Lyranus , in condenfis turbis fea
quentibus, & præcedentibus faluotorem
exponunt . Vel in frequentibus , & den-
Augu,
fis hymnis vt Auguftin . ait , vel in con-
1
denfis virtutibus , quibus filium Deiimi-
Hierony.
tamur,vt vult Hierony mus . Et quidem
ramiOliuarum quos tunc pueri geftabant
mifericordiam fignificant , de qua Do-
Matth. 5 . minus apud Matthæ . Beati mifericordes.
Palmæ verò fortitudinem , & perfeueran
Matth , 10 . tiam, de qua Matth. 1o.Qui perfeuerauerit
ufque infinem hicfaluus erit.
3 Condenfa faltus , multitudinem po-
puli fcelerati , per metaphoram fignifi-
Efa.10.
cant . Sic legimus Efai. 1o. Et fubuerten
i
tur condenfafaltus eius ferro . De quo duæ
Lyranus.
funt expofitiones altera eft Lyrani & Va
1 Vatablus.
tabli , dicentium per condenfa quidem
faltus , exercitum Senacherib ab Ange-
4.Reg.20.
lo proftratum intelligi . Sed quia non
ferro , neque manu , fed angelica potius
virtute cecidit illa multitudo , hoc autem
loco ferro fuccidenda dicitur, altera pro-
babilior expofitio eft, de fuccifione mul-
titudinis Hierufalem , gladio Romano-
Hierony.
rum ,fub Imperatore Tito : Ita Hierony-
Cyrillus.
mus,Cyrillus , & Procopius intelligunt.
Procop.
Eufebius. Item Eufebius libro. 2. de Demonftra-
tione capit. 40. & lib. S. cap. 4. de qua
Luc.19.
Dominus epud Lucam : Circundabunt te
undique, dterram profternent te,esc.
Condenfe frondes, Ezechiel. 31. quæ
re Frondes.
CAPVT CXLI
Condire, Conditum.
ONDIRE He .
braicè dicitur Chanat,
Genef. 5o. vt aroma-
‫הנט‬
tibus condirent pa-
trem .
I
Codire eft fapidum
facere , yel confectio-
nibus aliquid à putredi
Gene.50.
nepræferuare,ficut Gene . 5o . de cadaue-
re lacob aromatibus condito, dicitur : ifte
mos erat,cadauerum conditorum .
Condire facrificium fale, præceptum
2 erat Leuit.Oblationem facrificijfale condies.
Leuit.1. Quod in typum difcretionis inftitutum
CONDITVM .
eft , quæin omnibus operibus neceffaria
dicitur , vt notat Gregorius lib.7 . Mora. Grego.
ideo Dominus Apoftolis , & dc & toribus
dixit apud Matthæ . Voseftisfal terra : & Matth.
Colof. 5 .
Apoftolus ad Colof. Sermo , inquit , ue-
fterfale fit conditus , ideft difcretione , &
gratia, vt exponunt Hieronymus ,Theo- Hierony.
Theoph.
phy la. & D. Thomas . Vnde Ifidorus , D.Tho .
quidquid , inquit , boni fine difcretione fe Ifidorus.
ceris, vitum eft.
Conditum vinum in fcriptura obfe- 3
quium Deo gratum dicitur Canti. 8. Da Cant.8 .
bo tibi poculum ex uimo condito. Quod Vata Vatablus,
blus verbum effe dicit fponfa Chrifto di
centis: dabo pauperibus tuis refrigerium
propter amorem tui , quia tu dicis : Quod
uniexminimis meisfeciftis,mihifeciftis . Vel Matt.25,
conditum vinum, eft deuotio fidelium,ita
Lyranus potabo te,ait o fponfe,deuotio- Lyranus,
nefidelium , qualis fuit illa deuotio Ma-
gorum , ad Chriftum recens natum , ab
Oriente cum muneribus veniëtium. Nec Matth, 2,
difsimilem potum filius Dei, à Samarita-
na petebat, loann.4.dicens : Mulier da mi- Ioan 4,
hi bibere .Vel vinum conditum, nouum di
citur teftamentum , vt exponit Gregor. Greg.
Quia miro ab Euangeliftis modo , tefti-
moniis veteris legis conditur,vt magis fa-
piat.Sic Matthæus cedem Innocentium Matth.2?
narrans condit illam teftimonio Hierem. Hiere.31,
dicentis: Vox in Rama audita eft, &c. Sic hi-
ftoriam ingreffusDomini in Hierufalem,
in die Palmarum , vaticinio condit Zach. Matt.21.
Zach,9.
Eccerextuus uenit tibi , &c. Item Ioannes
Ioan. 2.
hiftoriam Domini eijcientis de templo
negotiatores condiit teftimonio Pfal. Ze- Pfal.68:
lus domus tuæ comedit me . Imo Dominus
ipfe docuit fponfam , vinum hoc pulchre
condire, quando aperuit difcipulis fen-
fum,vt intelligerent fcripturas. Poftremo Luc.24
vinum conditum eft dilectio cum opera-
tione , vt explicat Diuus Thomas, iuxta D.Tho:
illud Ioan.Vos amici mei eritis , fi feceritis, Ioan.is :
que precipio uobis , & alibi . Quidiligit me loan. 14,
fermonem meumferuabit.
Condere:vide in verboEdificare,
& in verbo Facere , & in verbo
Creare , item in ver-
bo Lex.
CAP.
 CONDVCERE .
CAPVT CXLII.
Conducere.
ONDVCERE
dicitur Hebraicè Sa-
‫שבר‬ char Gen.30.Quia mer
cede conduxi te.
Códucere eft fimul
I
ducere ,& congregare :
Efal.46.
Siue amore , fiue merce-
de, Efai. 46. Conducen-
tes artificem , utfaciat Deum . Ideft mer-
cede cum co conuenientes . Conducere
quoquealiquid , alicui , eft illi vtile effe
Excli-7·
Eccl.7.Cum ignoret, quid conducatfibi, in uita
fus. Ideft quid profit ei .Eft & conducere,
Mich.2:
difperfos colligere apud Miche. In unum
conducam reliquias Ifrael. Quod in fiue mũ-
Hierony. di futurum, Hieronymus exponit : Quan-
loan.10.
dofiet unum ouile & unuspaftor.
2 Conducta nouacula ad radendum ca
put populi Iudaici , rex eft Affyriorum
Efai.7 .
feu Babylonię Efai.7 . In die illa radet Deus
in nouacula conducta, in his qui transflumenſunt
Hierony in Rege Affyriorum caput & pilos . Vbi Hie
ronymus dicit Nabuchodonofor à Dea
conductum,vt vaftaret Tyrum,propofita
ei pro mercede laboris , terra Ægypti , de
quo habetur Ezec. 28. & 29. Idco hic vo
catur nouacula conducta , vt radat caput
populi Iudaici , ideft victum ducat in ca-
ptiuitatem , vocatur autein Rex Baby lo-
nix,Affyriorum Imperator , quia pariter
Affyriis imperabat. Quæ expofitio ma-
Tatab.
gis placet, quam illa Vatabli, Lyrani, &
Lyranus .
Carthufia. Carthufiani de Senacherib Affyrio,cuius
exercitum Angelus deleuit , hunc locum
intelligentium . Quomodo enim noua-
cula conducta,virtus angelica poteft ap-
pellari , quæ caput & barbam raderet
Affyriorum, quos potius redegit in cine-
tem ? Denique cum Hierony mo tenet
Adamus.
Adamus , & contextus cogit de vaftitate)
per Chaldæos intelligere, quia fequitur:
Indieilla nutriet komo uaccam unam,& c.quia
tota terra deferta manebit.
Conducere dicitur Deus operarios,
3 in vincamfuam Matth.20.exiens adhoc
Matth.20.
primo mane,& hora tertia,fexta ,nona,&
vndecima, Quia ab Adā, fcilicet , vfq; ad
Noc,& à Noe,vfq; ad Abraha , & ab illo,
342
vfq; ad Moyfem , & ab ifto vfq; ad Chri-
fu · & inde vfq; ad mundi confumationē,
Vocauit prædicatores , & pralatos , qui-
bus vineam populi fui excolendam exē -
Creg.
plo pariter & doctrina commifit. Ita ex- Hier
o.
ponunt Gregor. & Hieronymus , & Di. ¡D.Tho.
uus Thom. En & alia expofitio ,quæ per
horas prædictas , varias hominis a tates
intelligit. Quofdam enim Deus in pue-
ritia,quofdam in iuuentute , alios in ata-
te virili, & in fenecta vocat , vt exponunt Chryf.
Chryfoft.Theophỳ.& alij . Danarius au- Theophy.
tem diurnus , præmium eft æternæ vitæ
vt dicimus li.4.in dictione Denarius . Ex
hac vero conductione, meritum bonorum
Con. Araufi
operum,præfuppofita iuftificationis gra-
cano.
tia fatis aperte deducitur.De qua Conci.
Arauficano definitur Can . 18 : Debe-
tur merces bonis operibusfifiant , fed gratia
que nondebetur , præcedit utfiant . Deni- Eccli.6.
que in Eccli.legimus : Omnis mifericordiafa
ciet locum unicuique , fecundum meritum ope-
rum fuorum . 4
Conduxerat autem nemo illos ope-
rarios , qui patri familias improperanti :
Quidftatis hic tota die ociofi: Refpo derunt,
Quia nemo nos conduxit , quia vt inquit, Greg.
Gregor.in Homil.nullus ad Gentiles, le-
giflator à Deo › nullus fuerat Propheta
miflus.Quod intellige caute , Ionas enim
ad Niniuitas miffus eft,& Daniel Babylo
nico Regi Prophetauit.Sed non fuit facta
conuentio mercedis æterne vitæ cum Ge Chryfoft.
tibus ,vt ait Chryfoft. Homi. 3 4. condu-
&tio enim noftra , & conductionis merces,
eft promifsio vitæ , æternæ gentes vero
Neque Deum fciebant , neque promiffa
Dei.Hac Chryfoft fed excipe ilios qui à
fuis Angelis funt fupernaturaliter illumi- D.Tho
nati, de quo D.Tho.2.2.q.2.art.7.ad. 3 .
Recte vero dixerunt. Nemo nos condu-
xit. Quia de folis dicitur Iudæis , apud Amos.3 .
Amos.Tantum modo cognoui uos , ex omnibus Efai.ss.
cognationibus terræ. Et apud Efai. Gentem,
quam nefciebas uocabis . Quod verò diabo-
lus cum gentibus pepigerit , nonfuit qui-
dem illas conducere , fed feducere.
Quia promifla eius vana funt, Eccl.1.
iuxta illud Ecclef.Vanitas
uanitatum , & omnia
uanitas.
CAP.
 CONFIDERE .
CAPVT. .
CXLIII
Confidere.
ONFIDERE dici-
tur Hebraicè in fcriptura
‫חסה‬
fancta Chafa Pfalm.5 6.
Pfal.z.
Quoniam in te confidit
anima mea.
I Confidere eft fiducia
habere. Quod in bonum
accipitur, &in malum,in bonum quidem
quando in Deopræfertim fiducia colloca
tur,& in virtutibus,Pfal . 2. Beati omnes qui·
confiduntin eo.Dicuntur autem beati, pro
ptercertitudinem fpei , qua confidunt fe
per Dei gratiam clara Dei cognitione bea
Sap.3.
tificandos,iuxta illud Sap.Qui confidunt in
Eccl.4. illo,intelligent ueritatem,&c.quoniam donum,
pax eft electis eius.Item Eccli. Quiintuc-
tur illam , fubaudi fapientiam : permanebit
cofides,ficrediderit ei,permanebit,& hæredita
Lyranus.
bitillam. Vbi Lyranus exponit hæredita-
bit illam in patria,vbi nunquam amittet,
Efai.32. in quo fenfu dicitur apud Efai. Etfedebitpo
pulusmeusin multitudine pacis, in tabernacu
Hicro. lisfiducia . Vbi Hieronymus exponit ta-
bernacula fiduciæ Ecclefiam effe , in qua
certifsima fiducia eft præmij cæleftis , fic
Cyrillus.
Theodo. etiam de Ecclefia intelligunt Cyril.Theo
Proco. doretus,Procopius , addit Adamus hanc
Adamus. fiduciam non excludere timorem, contra
Noultoresquia Eccl.9.Nemofcitanodio, an
amore dignusfit.Secundum hanc Regulā in
Ephe.3 . tellige illud Eph. 3.Inquo.fcilicet Chrifto :
habemusfiduciam perfidem eius , fubaudi vi-
Heb, 10.
uam & Hebr. 10. Nolite amittere confiden-
tiam ueftram,quæ magnam habet remuneratio-
nem.Scilicet beatitudinis. De hac confide
Ioan.1 6.
tia dicebat Apoftolis filius Dei apud Ioá.
Confidute,quiaegouici mundum. Ideft confidi
te in meritis meis , quibus vobis & omni-
bus electis promerui iuftificationem pri-
mam ,& deinde vt illi ipfimereri poffent
condignis operibus vitam eternam. Con
fidite etiam in deitate mea, quæ præftare
Ioan, 14,
poteft, eterna promiffa , iuxta illud Ioan.
Creditisin Deum, & in me credite:in domo pa-
trismei,manfionesmultæ funt,& rurfus : и4-
2 do parare uobis locum.
De hac in Deo confidentia quæ noftrā
exigit, in obedientia mandatorum Dei,
Pfal.24.
cooperatione legimus Ffal.24.Deus meus
in te confido,non erubefcam.Etenim uniuerfi qui
tefuftinent,non confundentur Confundantur om
nes iniqua agentesfuperuacuc. Vbifuftinere Geneb.
Deum vt recte notat Genebrardus, eft pa
tienter illum ferre , & præcepta dantem,
& tribulationes immitentem , & moram
aliquando vocatu , facientem. Ergo vt co
fidentes in Deo faluemur , in bonorü ope
rum exercitio , & malorum perpeſsione,
fuftinentia requiritur , & conftantia. Sic Pfal. 56.
intelligitur illud Pfalm.Mifereremei , quo-
niam in teconfidit anima mea, & in umbra ala-
rum tuarumfperabo , donec tranfeat iniquitas.
Ideft donec tranfeat iniquitas perfequen
tium , quæ certe non tranfibit, nifi in me
quiperfequutione patior, iuftitia inuenia
tur,vnde Symmach vertit vt notat Theo Symmach
doretus, donec tranfeatcalumniator , fed Theodo,
non eft calúniator , nifiqui perfequitur &
accufat innocenté,nec innocens eft, nifi iu
ftusin quem fenfum Theodor. pulchre fa
tis exponit illud Pfal.Qui confidit in comi- Pfal, 244
no,ficut mons Sion, non commouebitur in æter-
num , qui habitat in Hierufalem . I deft ille qui
habitat in Hierufalem fecundum Hiero-
foly mæleges eum viuere opportet, iis au
tem qui hoc pacto habitant, & legis obtē-
peratfcopo , firmitatem vates pollicetur.
Hæc ille, Abeat ergo inanis Nouatorú fi-
ducia. De hac enim quæ cooperationem
liberij noſtri arbitrij ad iuftificationem ,
& opera bona fecum affert , intelligit in
Euangelio Dominus , quando Paralytico
dicit apud Matth. & Lucam.Confide fili,re Matth.9.
mittunturtibipeccata tua. Et Hemorroyfæ: Luc.s.
Matth,9.
Confide, inquit,filia,fides tua tefaluam fecit.
Ideftfides que per Charitatem operatur, Ga- Gala..
la.5 .
Sic exponit Gloffa interlinealis illud 3
Eccl. 11.Confide in Deo, & mane in loco tuo. Gloff. inter
ideft mane in fide, & charitate , & Lyra Eccl.11,
nusmanein loco tuo, per amorem inDeo Lyra.
qui eft locus in quo ficut in centro, quief-
Auguft.
cit anima , iuxta illud Auguftini inquie-
tum eft cor meum , donec quiefcat in te.
Hæc ille.Quod eft dicere propter folici❤
tudinem temporalium , ne deferas locum
charitatis Dei fuper omnia, fed confide in
co,qui dicit : Quærite primum regnum Dei,
& iustitiam eius , & hæc omnia adijcientur uo Matth.6. "
bis. Denique in Prou.dicitur : iustus quafi ¡Prou. 28,
leo confidensfine timorc erit.
Confidere pro non metuere in fcriptu~ } 4
ra ca-
 CONFITERI ,
Prou,vitra capitur Prou.vlt. Muiterem fortem quis in
ueniet,& c, Confidit inea cor uirifui. Quod
lanfe.
Ianfenius de foemina pudica intelligit, de
cuius caftitate vir eius no metuit. Sed me
Beda.
lius Beda exponit de Ecclefia fancta , in
qua vir eius Chriftus,ita confidit, ideft no
metuit,fed benefperat vt dicat : Porte infe
Matth.16. ri non preualebunt aduerfus cam. In quo fen-
1.Cor.2 .
fuPaulus:Confidens, inquit,in omnibus uobis.
Ideft non metuens , fed bene fperans de
virtute veftra ,& vera fide,& fic alibi paf-
fim,quandoinfcriptura de homine confi
dere velin hominein bonum dicitur, in-
telligi debet, Galat. 5. b. 2. Thef. 3.a.ad
Philemonem.d. & c.
Confidere in arte medicorum magis
Para.16.
quam in Deo reprobatur 2. Para.16.Vbi
de Afà Rege dicitur : Nec ininfirmitatefua
quefiuit Dominum ,fed magis in arte medicoru
confifuseft. Quamuis fi precipuam in Deo
fiduciam reponamus,non eft illicitum vti
Eccl.38.
medicorum induftria , vt patet in Eccli.
Honoramedicum , &c. Dummodo quife
alicuius peccati confcium nouit , radicem
morbi,quæ frequenter peccatum eft, reſe
Can-cumin care ftudeat , ficut habetur Can . Cũ infir
firmitas.
mitas,de pœnitentiis & remiffionibus, cu
iusconftitutio feruanda eft,vt prius voce
tur medicus animarum. Quod quia non
fecerat Hæmorroifa, duodecim annis flu
xum fanguinis paffa eft, donec medicum
Matth.9:
Matth.8. vitæ Chriftum inuenit. Eundem medicũ
Ioan 4. adhibuit Centurio feruulo Paralytico. Et
Regulusfilio.
Confidentia in humano potius auxilio
5 ei, vt Domino, ficut exponit Diuus Tho- D.Tho.
quam in diuino,frequenter in fcriptura re
Hiere.17.prehenditur Hierem. 17. Maledictus ho=
moquiconfidit in homine, ponit carnem bra-
chiumfuum, à Domino recedit cor eius.Ta-
lis erat Pharifæus qui in iuftitia fua carna
Luc.18. li, magis quam in Deo confidebat , vnde
Pfa.l117. Pfa.Bonum eft confidere in Domino, quam con-
fidere inhomine.Vbi bonum , ponitur pro
melius , quia homo quidem mendax eft,
Rom.3.
iuxtaillud Rom.Eft autem Deus uerax, oma
nis autem homo mendax . Item homo muta-
Mala.2.
bilis Deus autern immutabilis , Malac. 2 .
Ego Deus,& non mutor, de quo lege Efa . 32
Pfal.14 & 59.Mich.7.a. Ofc. 10. d.Amos . 6.a.
5.
Pfal. 145 :Nolite confidere in principibus, în
quibus non eft falus . Quod fi confidere in ho
mine qui perfectifsima fub cælo creatura
eft , vituperatur,multo magis vitio dabi-
Barna.3.
tur,inauro confidere, iuxta illud Baruch.
CONFESSIO . 343
Qui argentum thefaurizant , aurum , in quo
confidunt homines. Sed Chriftus ab hoc er-
rore nos abducit apud Matthaum , di- Matth, s .
cens : Nolite thefaurizare uobis thefauros in
terra.
Confirmare , vide Firmus .
CAPVT CXLIIII
A
Confiteri , Confefsio...
ONFITERT He-
braicè dicicitur Tadach. ‫ירה‬
Pfalm.7 . & 3.Reg. 8 .
Pfal.28.
Confiterí denotat ve
ritatem fateri.Matth.7. Matth.7.
Tunc confitebor illis, quia
nunquam noui uos . Ideft nunquamappro-
baui.
Confiterifidem per excellentiam dici- 2
mur. Quia fides de fupernaturalibus eft
myfteriis, extat aute praceptu affirmati-
uum de confefsione fidei , quod tempore
perfequutionis aut necefsitatis obligatfor
lun.De quo Matth . 10. Quiconfitebitur Matt.10.
mecoram hominibus : ego confitebor cum co
ram patre meo . Vbi notat Chryfoftomus Chryfoft.
Grace legi ομολογηση εν εμοί. Quicon
fitebitur in me , ideft auxilio meo fufful-
tus:Quianemo poteft dicere Dominus Iefus, ni 1.Cor.12 :
fi in Spiritufandto. Hoc eft nemo poteft id
dicerefide viua fupernaturali obediendo
mas,fed obiicit Chryfoftomus, quid nam Chryfoft.
culpa erit Chriflum negare,fiabipfo de-
+
feramur, cum nemo pofsit cum,nifi gratia
ipfius fubnixus confiteri ? Refpondet au-
te:imo vero maxima culpa eft,quiaDeus
non deferit iuftum, nifi prius abipfo defe
ratur.Hæcille. Quod confirmauit hoc të
pore , facra Synodus Tridentina. feffio. Conc.Trid.
6.ca. 11 .
Confefsio fidei vocalis,quando non vr
get necefsitas,non eft in præcepto. Sed fa 3.
tis eft corde tunc credere. Vnde Rom.10. Rom.10..
Corde creditur ad iuftitiam, ore autem confeffio
fit adfalutem. Ideft ad iuftificationem no-
ftram fufficit, viua fide corde credere,tem
pore autem necefsitatis ingruentis , fitore
confefsio ad falutem. Primo quando fiſti
mur coram publico magiftratu , de fide
nos
 CONFITERI.
nos noftra interrogante. Item quando à
priuatis rogati,fi non refpondeamus,fcan
dalum nafcitur,vel detrimentum catholi-
cæ fidei, denique fi quempiam videamus,
in fide vacillare , qui confefsione noftra
D.Tho.
confirmandus iudicatur,de quo D. Tho.
2.2.q.3.artic.2.Sic Ioannes rogatus,an-
chriftus effet :( hoc enim putant ipfum
Cyrillus.
fuifferogatum ,Cyrillus hic , & Hierony-
Hicrony,
mus fuper Efaiam) coram legatis princi-
pum facerdotum:Confeffus eft er non negauit
Ioan. 1.
confeffus eft, quia nonfum cgo Chriftus . Item
vacillanti populo,digito Chriftum often-
dit dicens: Ecce agnus Dei,ecce qui tollit pecca
ta mundi . In quo fequutus eft fententiam
Iob. Is.
Iob. Sapientes confitentnr , e non abfcondunt
I patresfuos.
3. Confiteri Chriftum timuerunt patres
Ioan.9. hominis caci nati, quem cæcuDís illumi
narat ne extra Synagogam tanquam ex-
comunicati eiiceretur , quod magna fuit
ingratitudinis argumetum erga bene me-
Chryfoft. ritum de illis ,& de filio fuo Dominum,
vt notat Chryfoftomus Hom.57.in Ioan
nem Filius autemparentibus fortior, falu
tis medicum, inter medios aduerfarios , vt
Theoph. notat Theophylactus intrepidus confite
Pfal .264
tur.Quafi diceret illud Pfalm.Dominus il-
luminatio mea, &falus mea,quem timebo? &c.
Si confiftant aduerfum me caftra,non timebit cor
meum. Acceperat enim cum exterioribus
oculis fidei viua luinen internum , & Se-
ptiformemfpiritus gratiam, quafi cande-
labrum feptem lampadibus irradians , in
tabernaculo pectoris fui circumfere -
bat , aperiens martyribus confefsionis
viam .
4 Confiteri Domino eft Deum lauda-
re Gen.29.d.2 . Reg. 22. d . 3. Reg. 8. d .
& alibi pafsim in quo fenfu filius Dei
Matth.11, apud Matthæum fecundum naturam hu
manam qua minor eft patre, dixit : Confi-
teor tibi PaterDomine cæli & terræ,quia abfco
difti bac àfapientibus & prudentibus,& reue
laftica paruulis.Sed vbi vulgata vertit, con
Gene.49. fiteor,Græce legimus evμoλoyouμai . &
Hebraicè in Euangelio Nazaræorum,Ia-
dah, quod fignificat laudare , ficut Gene.
49. uda te laudabuntfratres tui. Hoc ergo lo
co laudat Chriftus patrem , quod myfte-
ria gratiæ Pharifæis fecundum carnem fa
pientibus , occulta reliquerit , quæ tamen
humilibus de face vulgi viris,reuelauerit,
nimirum Apoftolis rudibus , & idiotis ,
"
vt exponit Hieronymus , item Chryfofto Hierony .
mus . Porro Hilarius fapientes hoc loco, Chryfoft.
Hilarius .
vocari putat omnes Iudæos , quibus eru-
diendis data fit lex, & prophetia. Paruu-
los vero Gentiles appellari, qui lege carue
rint & Prophetis.Sed prior expolitio ma
gis quadrat cum intentione Chrifti , qui
Apoftolos genere quidem Iudæos , par-
uulos voluit oftendere . Deinde confonat
cum proprietate vocabuli , quia vbi vulga
ta vertit paruulis , Gręce legimus vxwios
infantibus , non tam ætate, quam lingua
& innocêtia , quales erant Apoftoli , iuxta
illud.Cor.Malitia paruuli es tote.Item for
1.Cor.14
mina fancta Elizabet paruula, ideft humi
lis confeffa eft, Mariam effe matrem Dei
dicens : Et unde hoc mihi, ut ueniat mater Domi
nimei ad me: Quia reuelauerat Deus par- Luc. 1:
uulæ myfterium fuum ,
Confiteri, & confefsio , frequenter in
fcriptura fignificat peccatorum apertione Num.5 si
& accufationem proprij deliéti, Num.5.
Confitebitur peccatü fuum.Et Pfa, Dixicenfi- Pfal.3t.
tebor aduerfum me iniquitatem meam Domine,
& turemififti.Et in Eccl. Antemortemconfi- Eccli.17.
tere,a mortuo quafi mihil perit confefsio.confi
teberis uiuens , & c. Quod de peccatorum
cofefsione Lyranus exponit. Erat autem Lyranus.
inueteri lege typus duntaxat, & vmbra ſa
cramenti confefsionis , quod in lege gra-
tiæ Dominus inftituit, Ioann. 20. dicens Ioan. 20:
Apoftolis:Accipite Spiritumfanctum, quoru
remiferitis peccata,remittuntur eis,&c. Vbi
Synodus Tridentina fefsio.14.ca. 1.per Conc.Trid.
fpicuis verbis Apoftolis , & fuccefforibus
corum poteftatem effe datam remittendi
peccata , fecundum communem patrum
confenfum docet,ita & Chryfoftomus ad
folos Ecclefiæ Catholicæ facerdotes,
hanc refert poteftatem . Neque enim lai
cis,fed Apoftolis dictum eft: Accipite Spi-
ritumfanétum,&c .
Coufefsionem auricularem in Eccle- 6
fia tépore Nouati capiffe, error eft vnius
ex autoribus hiftoriæ Tripartita,cuius af
fertio falfitatis arguitur,teftimonio fancto
rum putrum,qui à tempore quidem Apo
ftolorum fcripferunt.Inter quos Diony- Dionyf:
fius Areopagita Pauli difcipulus, de auri-
culari confefsione mentionem facit epift.
6.ad Demophilum.Et Irenæus Polycar- Irenæus:
piquondam auditor , lib. 1. contra hære-
fes.cap.9 . & lib.3.cap.4.Tertullianus li. Tertull,
de Poenitentia , Origenes fuper Pfal. 37. Origenes:
& fuper
 CONFITERI, CONFLARE.
Athanafius . & fuper Leuit. 2. Athanafius fuper illud
Mat.21.Eutes in caftellum quod cötrauos eft.
Bafilius. Bafil. in regulis Monachoru quod Greg.
Creg. Nazi Nazianzenus in oratione de Hieremiæ
Cyprianus.
Epiphania- dictis, Cyprianus Epift.3.ad Cornelium
ans. Papam li.Epipha.contra Catharos, Cle
Clem.Papa. mens Petri difcipulus , & fucceffor epift.
Concil. An I .ad fratre Dii, & Conci. Antiochenuni
tioche.
fub Iulio . 1.Cüergo Apoftoli , poteftatë
haberent à Dño retinendi, & remittendi
peccata,& illa fi fecretaellent publice cōfi
teri difficilimu , & fcädalofum fuiffet vfus
ab initio retinuit, vt peccator fecreta fecre
to quidem confiteretur. Vnde fic intelli-
lacob.s. gimus illud Iacobi.5 . Confitemini alterutrū
peccata uefira. Ideft non coram omnibus ,
fed adalteru tantú , facerdotali ordine præ
ditu , quod veròde presbyteris loquatur,
ex præcedati fententia patet,vbi dixerat:
Aft. 19 Infirmatur quis in uobis , inducat presbyteros
Ecclefie, c.Præterea legimus Acto, 19.
Multique credentium ueniebant , confitentes,F
annuntiantes actusfuos.
7 Quod fi quis obiiciat Chryfoftomum
Chryfoft . dicere Homili . 2. fuper Pfalm . 50.Con =
Cafsianus.
fefsionem De ›> fieri debere , quando quis
hominem erubefcic. Quem fequitur Caf
fianus lib. 20.collationum cap.8 . Refpon
Magift .fen, det Magifter fenten . in 4. difti. 18.intel-
ligi , quando non eft copia facerdotis , qui
vices Deigerit, non opus effe hominibus
laicis confiteri , qui non poffunt à peccatis
Sixtus fent, abfoluere. Vel vt putat Sixtus libr. 5 - Bi-
bliothecæ cap. 175. Chryfoftomus agit
de publica confefsione,in qua quis homi-
nes erubefcit . Fuit enim olim publica in
bzomenus vfu frequentifsima ,de qua Se zomenus li.
9.Tripattitæ cap. 35. Nunc vero remafit
apud facros folum inquifitores hæreticæ
prauitatis , & in foro epifcoporum iudicia
li externo . Porro fiquis verecudia præpe-
ditus,aliquod lethale peccatum fciens , &
prudens ,in fecreta confefsione faciamen-
tali dicere prætermittat , facrilegium.com
mittit, neque confefsio valet , cum omnia
debeat manifeftare, quorum recordarı ,di
ligenti examinatione pramiffa, potuerit,
Can.omniis vt habes in Ca. omnis vtriufque fexus, de
vtriufque fe poenitentiis & remifsionibus , quare caue
Xus.
dum à dæmonio muto , ideft obmutefce-
Luc.11. re faciente, de quo apud Luc.Erat Iefusei-
ciensdamonium , illud erat mutum .In typů
etiam obmutefcentium in facramentali
confefsione ,de infula Tyro quondā opu-
344
lentifsima , quæ peccata fua confiteri per
Pænitentiam noluit , & ideo tradita eft,
vaftanda Chaldæis , legimus Ezech. 27.
Que eft utTyrus,que obmutuit in mediomaris.
Ideft tacuit peccata fua , & ideo à flucti-
bus poenarum abforta,vocem perdidit, &
fpiritum .
CAPVT. CXLV.
Conflare, Conflatile.
ONFLARE dicitur
Hebraicè in fcriptura fan
a lafac Exo. 38.confla
ta funt baſes.
Conflare eft fimul I
Gare , & conflatile voca-"
tur opus , quod fufo me-
tallo,multis conftantibus efficitur . Vnde
confiare eft ex fufo metallo fabricare.Iob Iob.28!
28. Eft locus,in quo conflatur aurum . Porrò
conflare pecuniam , eſt i lam hinc inde
congregare 4. Regum.2 2.A.2.Faialy .
24.B.
Conflare metaphorice dicitur Deus, 2
quando tribulationum flammis , vitia no
ftra purificat, Malach. 3. Ecc enim ipfe Mala.3
quafi ignis confians , & c. fedebut conflans, &
emundans argentum : & purgabit fitos Leui.!
Quod Theodoretus exponit non folum Theodo,
de aduentu ad iudicium , quando fignis
que fet in Sole,Luna, & Stellis,& in prel
fura gentium, puriores reddet Dominus
iuftos , quibus dicit apud Luc. His autemfie Luc.21 .
riincipientibus, refpicite, & leuatecapita ue-
ftra , quonia appropinquat redeptio ueftra.Sed
etia de aduentu Spiitus fanéti,fuper difci
pulos Act.2 . Quando purgauit eos gratia A&t , 2.
feptiformi.
Conflat etiam Deus , ideft purificat
3
peccata,populi peccatoris, bellis & cala-
mitatibus ,fic de populo Iudaico à Baby
lonis capiédo prædicit apud Hier. Ego có Hier.9 .
flabo, probabo eos . Et apud Ezech. Confla Ezech.22 .
bo uos. Etcap. 24. Et confletur in medio eius, Ezesh. 24.
inquinamentum cius . Propter hoc autem per
mittit Deus vtfurgat gens contra gentem , &
regnum aduerfus regnum . Iuxta Lucam v Luc.21 .
peccata purgentur.
Conflator etiam dicitur Propheta, &
4
prædicator,qui peccata populi reprehen
dit Hierem.6.efecitfufflatorium in igne,co Hier
Jumptum
 CONFORTARE .
Jumplum cft plumbum,fruftra conflauit confli-
tor,iniquitates eius nonfunt confumpta.Vbivt
Hiero.
exponût Hieronymus,Lyranus & Theo
Lyranus.
Theodo. doretus,ignem & plumbum poenam vo-
catfcriptura , conflatorem vero prædica-
torem , fententiam contra peccatores diui
nam fulminantem , fufflatorium vocem
prædicantis,plumbum autem iniiciunt ar
gentarij,fi atait Theodoretus , vt per il-
lud abfumatur quidquid eft adulterinum
fed proh dolor omnia confumutur inftru-
menta quibus peccata purgari debuerant,
& peccata minime confummuntur , pro-
Luc.8. pterea Dominus clamabat apud Lucam :
Quihabet aures audiendi audiat . Plumbum
etiam Dominus comminationis fugplicij
Matt. 22 . frequenter addebat in Euangelio dicens:
Matth.23, Auferetur & uobis regnü Dei: Etecce relinque
Luc. 19.
tur domus uestradeferta, item, circundabunt te
inimici cui vallo . Sed confumptum eſt
plun bum, & iniquitates eius non funt co
fumptæ.
པ་
Conflari dicitur indignatio Dei con
5
trafceleratos , quando paulatim augetur,
& crefcit, ficut fluuius riuis in eum concur
Hiere.7. retibus inundat Hierein. 7. Indignatio mea
conflatur.Idem dicitur Hierem. 42. D. &
44.B.Sic à tempore Zachariç quem occi
derunt Iudæi, inter templú & altare, imo
à tempore Abel iufti,vfque ad necem Sal
uatoris , conflata eft paulatim indignatio
Dei contra Iudæos , vt veniret fuper eos:
Matth.23. Omis fanguis iuftus , quieffufus est fuperter=
rim.
Conflatile ponitur in fcriptura,pro ido
lo.Exo.3 1.A.34.C. & alibi pafsim.
CAPVT CXLVI.
Confortare.
ONFORTARE
& roborare dicitur He
braicè Saad Iudic. 19.
‫סער‬ dicitur etiam Azaz
per.y.
Confortare eft ani-
I mare , & fortem redde
re. Quod in bonum accipitur, & in malū,
Pfal.88: in bonum quidem in Pfa. de Chriſto Do
mino dicit pater eternus : Et Brachrium meŭ
Hierony. confortabit eum .Vbi Hieronymus Brachiu
inquit meum.confortabit eum , in affum-
pto corpore. Hec ille.Quia Brachium Pa
tris diciturfilius, qui naturam confortauit
humanam , per vnionem hypoftaticam .
Vnde apud Ioann. de fuis ouibus agens Ioan. 10.
ait : Quod dedit mihi pater , maius omnibus cft,
nemo rapiet easde manu patris mei :egoer pa-
ter unumfumus.
2
Confortatus eft principatus Apoftolo
Pfal.138.
rum fuper Ecclefiam Pfal.1 38. Nimis ho
noratifunt amici tui Deus :nimis confortatus eft
Hierony .
principatus corum.Hieronymus adueritatē
Hebraicam vertit: quamfortes pauperes co-
rum.Ideft Apoftoli paupertatis amatores
qui dixerunt apud Matthæum : Ecce nosre Matth, 19 .
liquimusomnia, & ideo fedebunt fuper ſe-
des duodecim : Indicartes duodecim tribus
Hierony.
Ifrael.Quamuis autem verfio Hieronymi
pulchra fit,& prædicari pofsit , fed fcien-
dum in Hebræo effe Rafechen . Ideft ca-
Chaldæus.
pita eorum,quod vulgata ,& Sept. & Chal
dæus vertunt principes eorum,quia capi-
ta populi funt principes , fortalle vero ‫ראשיהם‬
Hieronymus pro Rafechem legit in ali
quibus exemplaribus Hebræis Rachim, Matthes .
pauperes , ficut in Euangelio Matthæ. 5.
Racha vocatur pauper & ftultus.Nihilo-
minus vulgata tenenda eft , quævertit
ficut habetur in fonte Hebræo a nam
quod Vatablus vertit , alibi latius refuta- Vatablas.
mus.
Confortauit Deus portas Ecclefiæ,
3
Pfal. 47.Lauda Hierufalem Dominum, & c. Pfal.147.
Quoniam confortauit feras portarum tuarum.
Augufti. legit vectes , & fic habent Sept. Auguft.
pox λous : quod etiam fonat dictio He
braica Berihe. Quod quamuis de materia ‫כריחי‬
li Hierufalem poft captiuitatem reædifi
Theodo.
cata Theodoretus & lanfenius intelli- lanfee
gant , fed melius Lyranus & Genebrar- Lyranus.
dus , Euthy. & Hieronymus , deEcclefia Genebr.
Euthym.
Catholica , quæ cæpit in Hierufalem de
Matt, 16.
qua Mattha. 16. Et porte inferi, non pre Hiero.
ualebunt aduerfus eam . Denique Cafsiodo- Cafsiodo.
rus, Aug. & Glof.decelefti Sion exponut Augu.
quando poft diem iudicij , expulfis virgi- Gloffa.
nibus fatuis , & intrantibus prudentibus, Matth.25.
claudetur ianua, ideoq; dicit quoniã con-
fortauit vectes,portaru,vt nemo iam inde
eiiciatur, & nullum malu ingredi pofsit.
Confortat Deus martyres & iuftos Ec-
clefiæ . Zach. 10.Confortabo eos in Domino, Zach.10 .
Hierony.
& in nomine eius ambulabunt. Quod Hiero - ¿
nymus iuxta literam de prædicatoribus,
Apoftolis,& martyribus, atque omnibus
iuftis
 CONFVNDERË .
iuftis , intelligit, quod fiquis obiiciat quo.
modo confortat eos , quibus dicit , apud
Matt, 10. Matth.Ecce ego mitto uos ,ficut ones in medio
luporum.Refponfio expedita eft , confor
tatos quidem effe , ne in tormentis à fide
viua deficerent, & rurfus, quia oues hoiuf
modi gregis Chrifti , de lupis tandem vi-
toriam in Refurrectione reportabunt,
& vnde Nabuch confu-
Luc.21. iuxta illud Luc. Eritis odio omnibus homini
buspropter nomen meum, & capillus de capite
Vatablus.
ueftro nonperibit , ficetiam exponit Vata-
blus.
5 Confortauit Angelus Dominum orā
Luc.22,
tem in horto , apud Luc.Et aparueruit An-
gelusde caloconfortans eum . Hic Angelus,
Origenes. vt notat Origenes , non fuit eius cuftos :
quia non eguit Angelorum cuſtodia rex
Beda Angelorum , quod notat etiam hoc loco
Theophy: Beda. Addit Theophylactus filium Dei,
non interius , fed exterioribus verbis fuif
ffe ab Angelo confortatum.Denique pu =
tatur hic Angelus fuifle Gabriel qui inter
pretatur fortitudo Dei , iuxta Regulam
Hierony. Hiero.quam ponimus in verbo Gabriel.
6 Confortatum in deteriorem partem,
Hier.s.
idem eft quod obduratum,ficut Hierem.
Hier.9. Confortatefuntauerfiones corum . Ideft obdu
rati funt in peccato. Etcap . 9. Confortati
funt in terra,quia de malo ad malum cgreßifunt.
Tales erant Pharifæi , qui nunc Domino
Laqueos tendebat,rogantes: Licet cenfum
Matth, 23. dariCæfari? Nunc calumniabatur dicen-
tes : Quare cum Publicanis , & peccatoribus,
Matth.8.
manducat magister? Nunc circundabant eũ
loan.10. dicentes: Situ es Chriftus,dic nobis palam.In
Mal.9. eode fenfu de Antichrifto,dicitur in Pfal.
Exurge Domine non confortetur homo. Sicut
Hierony.
exponunt Hierony.Aug.& Lyran.Quia
Auguft.
Lyranus. nifibreuiatifuiſſent dies illinonfieret falua om
Matt.22 . niscaro:
Confortetur licet perfequutores,Domi
7
Efai.8. notamenfuos protegente, vincuntur.Sic
dicitur Efai. 8. Confortamini, & uincemini.
Hierony, Quod Hieronymus explicat de Rege Sy
riæ , quitempore Regis Achaz , validam
manum congregabat,contraHierufalem :
Sed fruftra, quidem protegente Domino
ciuitatem fuam. Quod myftice de hofti-
bus Ecclefiæ dici poteft : Confortamini,
wincemini,quia, porte inferi
Matt.16. nonpræualebuntaduer-
fus eam.
345
CAPVT CXLVII.
Confunere , Erubefcere.
ONF VNDI di.
citur Hebraicè Buch, : ‫כריר‬
fi funt Ioel. 1. & Ne-
buchim confufi Exo
do.14:
Confundere eft ru-
bore fuffundere 2.Reg. 10. Vbi delega-
tis ,quos mifit Dauid ad Regem Ammon
aquo veftibus ad cingulum vfque præci-
fis, remifsi funt , dicitur : Erant uiriconfufi
turpiter. Quia rafit etiam dimidiam par-
tam barbæ corum . In quo myftice figu .
ratur opprobrium, quod Apoftoli & præ
dicatores ad gentium conuerfionem de-
finati,à tyrannis fuftinuerunt . De quo
apud Ioann . Abfque Synagogisfacient uos. Ioan.16.
Etapud Lucam: Eritis odio omnibus homini Luc.21 .
bus, propter nomen meum.
Confundi in bonum accipitur , & in
2
malum, in bonum quidem , eft de pecca-
tis per pænitentiam erubefcere. Sic Eze- Ezech . 7.
chiel.7.de Iudæis , vaftata Hierufalem à
Chaldæo Rege Poenitentiam agentibus
dicitur:Et accingentfe cilicijs, &c. & in om =
mfacieconfufio.Etcapit . 39. Miferebor om- Ezech.39.
nidomui Ifrael , &c. & portabunt confufio-
nemfuam.Et Pfalm. de peccatoribus dici- Pfal.6.
tur: Confundantur , erubefcant ualde ueloci-
ter . Hæc confufsio initium iuftificatio-
nis eft , quando homo foeditate agnofcit
peccati , quod quia indignum efthomi-
ne rationis participe , & fide prædito,
multum erubefcit . Sic Publicanus qui
neque audebat oculos leuare , fed per-
cutiebat pectus fuum , præ confufione
Deo placuit. Item mulier que erat in ci- Luc.18.
ciuitate peccatrix , quæ præ confufione
accefsit retro , & lachrymis irrigauit pe-
des Domini.
Luc.7.
Confundi in eodem fenfu capitur.
Ezechiel. 43. Vbi Dominus iufsit Pro-
phetæ : Oftende domui Ifrael templum , & con Ezec .༡43 .
fundantur abomnibus iniquitatibusfuis, men
tiantur fabricam ,
erubefcant . Vbi Hie-
ronymus multum , inquit , proderit ei, Hierony.
qui ante peccauerit , videre domum
Dei , & omnis fabricæ noffe rationem ,
vt peccare defiftat , & habens illud defi .
Xx derium,
 CONFVNDERE .
derium dicat ad Dominum,illud Pfalm .
Domine dilexi de corem domus tuæ , & locum
habitationisgloriætuæ.Hæc ille.Proptereà
Dominus fæpe de regno cælorum difpu-
tabat , dicens Apoftolis : In domo patris
Ioan.14.
mei manfionesmultafunt. Vt quodammo-
do metirentur manfiones cæleftis fabri-
cæ, & ad eas fufpirarent . Sic de virgini-
bus prudentibus ait : Etque parate erant,
intraueruntcum eo adnuptias , er claufa eft ia-
Matth. 25. nua . Vbi defcribitur ædificium , & ianua
cæleftibus nuptiis celebrandis. Et in pa-
rabola de Talentis , vbi lucrum reportan
ti dicit Euge ferue bone & fidelis , quia in
paucafuisti fidelis fupra multa te conftituam .
intraingaulium Domini tui. Vbi magnum
defcribitur cælefte palatium , & fedes fe
dibus altiores , vt metiamur fide fabri-
cam & confundamur , qui thefauri -
zamus in terra : contra confilium Do-
Matth.5 .
mini.
4 Confufifunt aliqui ex Iudæis , pœ-
nitentiam agentes , poftquam viderunt
Apoftolos , & gentes in Chriftum crede-
Hierony. re , fic explicat Hieronymus vaticinium,
Efai . 29. Efaia: 29. Non modo confundetur lacob,
c. sed cum uideritfiliusfuos , operamanuum
mearum in medio fui , fanctificantes nomen
A&.2.
meum. Sic cum viderunt A&t . 2. Petru &
Apoftolos prædicantes in die Petecoftes,
& couerfi funt ex Iudæis ad triamillia nō
funt cofuli in eodê fenfu dicit populus Iu
Hier. 31. daicus, apud Hier. Poftqua enim conuertifti
me egi pœnitentiam , &c.Confufusfum & eru -
bui , quoniamfuftinui opprobrium adolefcentia
mea. Ideft ignorantiæ meæ. De cadem
Ezech. 36. cnnuerfione Iuædorum , dicit Ezechiel.
Et recordabimini uiarum ueftrarum pessima-
rum, & c. Difplicebunt nobis iniquitates ue-
ftra, & c. Confundimini , erubefcite . Sic
confufus eftfilius prodigus , & difplicue-
Luc.is. runt ei viæ fuæ.Quando dixit ad patrem :
Pater peccaui in cælum & coram te , & lam
nonfum dignus uocari filius tuus . Sed con-
trarium prædictis videbitur prima fron-
Soph.3.
te. illud Sopho. 3. In die illa non confunde-
risfupercunctis abominationibus tuis , quibus
præuaricata es in me : quia auferam de medio
tui , magniloquos tuos , c . Nihilominus
tamen nulla eft contradictio , confundi
namquam debent Cathecumeni ante ba
ptifmum, de infidelitate fua præcedente.
Hierony. Porrò poft baptifma fufceptum , vt poft
Fran.Riber. Hieronym. adnotat Fran. Ribera , nulla
remanet confufio in Chrifto renatis , qui-
bus tota culpa , & tota poena remiffa eft:
in codem fenfu exponit Hieronymus ,il- Hierony.
loel.2.
lud Ioelis. 2. Non confundetur populus meus
infempiternum. Quid inquit , refponde =
bit Nouatus negans poenitentiam , & re-
formari poffe peccatores in priftinum ſta
tum fi digna fuerint opera pœnitentiæ,
in tantum enim Deus recipit poeniten-
tes , vt vocet eos populum fuum , neque
vltra afferat confundedos.Hec Hierony.
Sic poft pœnitentia neque mulier quæ Luc.7.
erat in ciuitate peccatrix , apud Lucam, Luc.19.
Matth. 9.
neque Zachæus , neque Matthæus , ne-
Luc,23 .
que Latro, neque poft dubitationem The
mas, neque poft negationem: Petrus con= Ioan. 20:]
fufi funt.
Confundi non potuit Ecclefia propter 5
perfequutione tyrannorum cōtra marty
res , qui quafi rei maieftatis cruciabantur Efai, $ 4.
obfidem Chrifti . Sicut prædicitur Efaia.
54.Quia non confunderis,non enim te pudebit,
quia confufionis adolefcentiæ tus obliuifceris.
Quæ prophetia impleta eft tempore præ
fertim Magni Conftantini, quãdo oppro
bria & tormenta martyrum verfa funt il-
lis in gloriam , etiam in confpectu gentiu.
Sic exponit hunc locum Hierony. hic & Hierony.
Aug.li.i.de Confenfu Euangelift.ca. 32. Auguft.
& fuper Pfal. 58. Sic & Cypria.aduerfus Cyprianns
Iudæos li. 1.ca.20. & Eufeb.lib. 3.de De- Eufebius ,
monftra.Euange.ca.z.Iuftin.martyr dia luftinns,
logo aduerfus Tryphone & inApologeti
co 2.pro Chriftianis . Sed ingerit dubium
quia additur, in Eſai. Et opprobrij utduitatis
tuæ non recordaberis amplius . Ecclefia verò
non videtur fuiffe vidua. Refpödet tame
Ambrof
Ambrof.lib. de Viduis fere in principio,
viduam fuiffe Ecclefiam in triduo mortis
Hiero.
Chrifti,Deinde probat Hieron.de Eccle-
fia effe vaticiniu, & non de materiali Hie
rufalem, quia fequitur in textu : Et redem-
ptor tuusfanctus Ifrael Deus omnis terræuoca
bitur. Quod dicit de Gentilitate ad fidem
conuerfa que poftqua virum habet Chri
ftum Gentilitas non recordatur viduita-
tis quam incurrit, quando fub Noe legem
peruertit naturalem Deo fponfa relicto.
Sic etiã intelligit Dionyfius quod magis Dionyf.
placet quam quodAdamus ait viduam di A damus.
ci quæ nunquam fuerat nupta.
Confundi non poteft , qui ex toto 6
corde fperat in Deo ,quia no fruftraturfpe
fua,fed quod fperat cumulatifsime confe-
quitur,
 CONFVNDERE.
Pfal.21.
fquiturPfa.2 1.1ntefperauerunt patres noftri,
c.intefperauerunt er nonfuntconfufi,& in a
Pfal.24.
lio Pfal. Quifuftinent te nos confurdentur.Sic
Chanança que Dominum fuftinuit, quan
do non refpondit ei verbum, & quando di
xit:Non eft bonumfumerepanemfiliorum , &
Matth.15. mitterecanibus,non eft confufa , fed potius
Pfal.33. ore Domini commendata.vnde Prophe-
ta Pfal. Accedite (inquit)ad eum , & illumina
mini: faciesueftræ non confundentur.Quod
fi quis obiiciat , mater filiorum Zebedai
ipfe quefilij accefferunt ad Dominu, dex
Matth.20, teram,& finiftram in regno eius poftula
tes & tamen Domino refpondente: Nefci-
tisquid petatis,confufifunt, facilis refponfio
eft :illos noncordis affectibus,fed pedibus
corporis,accefsiffe:nec fperaffe in Domi-
nofpe fupernaturali præmij cæleftis , fed
Cyfoft. fpehumana regni terreni, vt Chryfoft.ad
notat dicens,nihil fpirituale petebat. Ideo
Pfal.go:
confundi meruerunt. Non autem ille qui
dixit: Inte Dominefperaui , non confundar in
æternum,in iufìutia tua libera me .Ideft fecun
dum iuftitia tua , quæ reddit vnicuique,
fecundum opera fua. Itaque fpes viua ne
minemfruftratur iuxta illud Pauli: spesau
Rom.s.
Rom.9. tem non confundit, & Rom.9 . Qui crediderit
in eum,nonconfundetur.Non dicit qui credi-
deritei,quodfide mortua fieri poteft. Sed
Gal.s: qui crediderit in eum,fcilicet fide que per
Matth.zs . charitatem operatur. Talis enim nonfru=
ftrabitur in fine,fed audiet : Venite benedicti
Patris mei,&c.
8
Confunduntur omnes , qui fperant in
Pfal.52.
diuitiis fuis,aut in rebus caducis , Pfal.5 2 .
Theodoret. Qui hominibus placent , confufifunt: quoniam
Reg.zo. Deusfpreuiteos.Vbi Theodoret.de Rapfa
ceprædictum exponit, qui dum placere
cupit regi Senacherib,blafphemauit cotra
Deum.Sic & Pharifa i dum placere volūt
Romanis,Chriftü in cocilio fuo damnaue
loan.11. runt,dicentes:Si dimittimus eum fic , uenicnt
Romani, tolient locum noftrum . Ecotrario
verò Magi noluerunt Herodi contra filij
Deiconfpiranti placere fed : Refponfo acce
Matth.2. pto infomnis, peraliamuiam reuerfifunt,in re
Hiere, 17. gionem fuam ne incurrerent confufione
de qua Hiere ait : Domine qui tederilinquut,
confundentur. In eodé fenfu de Iudæis, qui
Hal.30 plus in auxilo Ægyptiorum , qua in Deo
Hiere.2. confidebant,dicitur in Ifai. Erit tibi fortitu
do Pharaonis inconfufionem, & in Hiere. Ab
Ægypto confunderis,ideft non te poterit ad
iuuare contra Babylonios Ægyptus,vt ex
346
ponunt Hierony.Lyran . Vatabl. Sed ve- Hicrony .
Lyian.
rum auxilium neft nifi à Deo per pœni Vatablus ,
tentiam, quiclamat apud Matth. Venite ad Matth..11 .
me omnesqui laboratis, c . ego reficia nos
Quam qui fpreuerit vocationem, confun
detur in iudicio finali iuxta illud Ifaiæ:
Videant confundantur zelantes populi : & fai:26.
ignis hoftestuos deuoret. Quod de Iudæis !
Hierony.
Hierony.exponit , qui cũ viderint gentes
conuerfas ad Chriftü in fuum locu fuccef
fiffe, zeli & liuoris ftimulis cruciabūtur de
que Matth.8.Multi ab Oriente & Occidente
uenient, recumbent cum Abraha , c.in reg
nocælorum ,filij autem regnieiicientur in tene
Cyrillus
bras.Sic etiam vt Hierony.exponunt Cy- Procopius:
rillus & Procopius Ite Ifichius in illud Le fichius.
uit.Carocutis qua iguis excufsit.Sed gene Adamus.
raliter de omnibus reprobis intelligunt Dionyfius.
Diony.Adamus , &c.
Confunduntur agricolæ, quando labo 9
rem perdunt agriculturæ Hiere. 1 4. Con- Hier.14 .
fufi funt agricole, operuerunt capitafua. Et
apud foel.Confufifunt agricole: confufaeft Ioelis.1.
uinea.Cæterù maior erit confufio in fine
mundi , quando vinea reproborum fine.
fructuboni operis vindimiabitur, vfque
adco vt Solipfe in fenfibilis ,qui fruftra ca
lore fuo fouit illa,confundi videatur iux-
ta illud Ifai.Erubefcet Luna , & confundetur Ifai.24.
1.uc.21.
Sol.Quod Hiero.de illo predictu die fina
liputat,quandoEruntfigna in Soler Luna.
Confufio duplex aufereda prædicitur 10
ab Ecclefia Chrifti Ifai.61.Et pro confufione Ifai.6i
ueftra duplici laudabunt partem eorum:& inter
rafua dupliciapofsidebunt,quod Hiero.Apo Hierony
ftolis dici cenfet & difcipulis Domini pro
eo quod duplicem habebatis confufionë,
ta fuper populo Iudæorú,qui à Dco receſ
ferat quafuper nationibus qua idolis fer
uiebant,laudabitis partē corũ, qui ex vtra
que gente conuerfi in terra fua, ideft in pa
tria cælefti, duplicia polsidebunt,ideft æ-
terna bonafciétia intelligit Dionyfi. quia Dionyfi,
de Apoftolis Dominus dixit apud Ioan loan.is.
nem: Ego pofuiuos ut catis, & fructum affera
tis: fructus ucftermaneat.Cæterum Lyra. Lyran.
exponit de Martyribus pro. confufione
veftra duplici , quia & facrilegi & corru-
ptores populi habebamini in terra viten
tium , duplicia ,ideft gloriam corporis &
Luc.if:
animæ pofsidebitis,iuxta illud Luc. Etca
pillusde capite ueftro no peribit :in patiětiaue-
ftrapofsidebitisanimas veftras ,fic etiã intelli Aug.t.
git Aug.fer.4.de fanctis innocentibus,
Xx 2 Confufio,
 CONGREGARE .
Confufio Chrifti faciem operuit , in
pafsione , quando fugerunt omnes Apo-
ftoli, & negauit eum etrus . Sic exponit
Hierony. Hieron.illud Pfa. 68. Operuit confufisfacie
Pfal.68. meam:cxtraneusfactusfumfratribus meis. De
notat etiam ignominiam Domini inter la
Heb, 12,
trones crucifixi, de qua Heb. 1 2. Suftinuit
Crucem confifione contempta.
10
Confufio quædamgloriofa eft , quædã
Eccl.4- vero opprobriofa . Eccl.4 . Eft confulto addu
censgloriam , & eft confufio adducens pecca.
Greg. tum.Quod explicat Gregor. Homi. } o.fu
per Ezechiel Qui erubefcit inquit , po ni
tendo de malis quæ fecit, ad vitæ liberta-
tem peruenit, ideft ad gloriam. Quiverò
erubefcit bona facere , à ftaturectitudinis
cadit .Hac ille. Et certe mulier quæ erat
in ciuitate peccatrix , pœnitentia ducta
Luc.7. conuiuantes non erubuit: & inter epulas
lachry mas fudit , quæ confufio quantam
ili ,bone Deus, gloriam peperit. Iudas ve
ro qui defperare potius , quam venia po-
ftulare de fcelere voluit , filius confufio.
Pfal. 108. nis fuit.De eiufmodi enim in Pfa.dicitur:
Indiantur qui detrabunt mihi pudore , & ope-
rianturficut diploide confufione fua. Ideft fi-
cut vefte duplici in hac vita , & in futura
confundantur. Quod verò infcriptura fi
lius cofufionis peccator dicitur, Hebraif
mus eft , ideft filius confufus , & ignomi .
Prou.10.
niofus Prouer. 10. Qui congregat in mef-
Je , filius fapiens eft, qui autem fiertit æftatefi
Beda.
lius confufionis. Super que locum Beda fa-
pientem effe dicit : qui lucratur animas
in hac vita , quando meffis quidem mul-
ta , operarij autem pauci . Qui vero à fua
Luc. 10. falute curanda torpefcit , audiet cum
Matt, as
virginibus fatuis. Amen dico uobis : nef-
CIO KOS,
Confundere nonnunquam idem eft,
II
quod ordinem diflurbare , A & t . 19. ¡ m-
t . 19.
A&
pieta cft ciuitas confufione . Sic intelligitur
Luc.21 . confufio maris , & fu & uum Luc. 21.Sub
diem finalis iudicij . Quia legem mare
pratergredietur , de qua Prouer. 8. Et le-
Prou . 8.
gem ponebat aquis , ne tranfirent fines fuos.
1.Reg.s. Praterea . Regum . Facta eft confufio mor-
tis. Quiain difcriminatim , mutua cede
Fhilifta i , feipfos conficiebant , ad præ-
fentiam Ionathæ , fic hodie hæretici, mu-
tuis fe vulneribus , ideft contrariis fectis
fauciant , ad prafentiam veritatis Eccle-
Matth. 16. fiæ Catholicæ. De qua dictum eft : Et
porte inferi, non præualebunt aduerfus eam.
Cumquevna fit lingua veritatis in Eccle-
fia Romana , confufum eft labium , &
lingua Nouatorum , Turrim Babel adi-
ficantium . Cen. 11.
CAPVT CXLVIII.
Congregare.
ON GREGARE
fociare , & coniungere
dicitur Hebraice Cha-
bad , item Agad.
Eft autem con-
gregare in vnum plura
I
coniungere , fi con-
gregatur populi multitudo ,vel ad concio
nem.Exod.4.G.vel ad prælium Iudit.9 . Exo.4
D.velad Concilium , Daniel. 3.& alibi
pafsim.
Cögregare eft interdum,obfidione po 2
pulum cingere,Hier. 8. In tempore uifitatio Hier.8.
nis corruent,dicit Dominus : congregans congre
gabo cos.Vbi Hierony mus ait : Haud du= Hierony.
bium quin in Hierufalem, vt obfideantur Hiere.10.
à Chaldæis longo tempore, & cap. o.Co
grega deterraconfufionem tuam,quæ habitas in
obfidione. Vbi præcipitur Hierufalem , fir
cut ait Hieronymus , vt quidquid foris Hiero.
habet fuftantia , in vibem colligat , & fe
paret ad obfidionem . Sic & decem tri-
bubus ab Affyriis obfidione cingendis,
dicitDominus, apud Ofeam: Nunc congre Ofe. 8,
gabo eos, & quiefcent paulisper abonere Regis,
principum . Ideft colligam eos , vt ob-
fideantur in oppidis fuis ab Aflyriis , &
non laborent in muneribus , donifque
mittendis eifdem Affyriis, vt folebant tê-
pore pacis Ita explicant Hierony.Lyra- Hiero.
Lyranus.
nus,& alij . Permittebat autem Deus po-
pulum Ifrael ab hoftibus obfideri ,& ve-
xari,vt tribulationibus admonitus , age-
ret pa nitentiam. Sic etiam notat Theo . Theoph.
Matth,8
phy la&tus fuper illud Matthæ . Habeo ſub
memilites. Morbos etiam effe quafi mili-
tes I ei , quibus obfidet peccatores,vt
pœnitentiam agant . Sic feruum Cen=
turionis Paralyticum obfidebat , & fi- Ioan
.4
lium Reguli languoribus cingebat do-
rec Deo fe dedit pater eius : Et domus
tota.
Congregare denotat interdum cap- 3
tiuos ducere Abacuch. 1. Et congregabit Habac.1.
quafi
 CONGREGARE.
quafi arenam captiuitatem . Quod de Nas
Abac,2. buchodonofor Propheta prædixit. Et
cap. 2. de eodem dicitur : Congregabit
Hierony. adfe omnesgentes. Inquo vt notat Hierony
Aba..
mus fuper illud Abac .. Facis homines fi-
cut pifces maris: ficut reptile , non habentes
principem:totum in hamofuofubleuabit:& con
gregauit in retefuum. Chaldæus ifte Na-
buchodonoforty pus diabolifuit,quipri .
num hominem , quafi hamo cæpit. De-
inde verò pofteros eius, rete peccati ori-
ginalis pariter congregauit : vnde eua→
dere nemo poteft , nifi per baptifmùm ,
lean. juxta illud : Nifi quis renatusfuerit ex aqua
Spiritufancto , nonpoteft intrare in reg-
num Dei.
Congregari intra ciuitatem muni-
HIT. 4. tam , confilium eft graffantibus hofti-
bus, fic Hiere. 4. Congregamini , & ingre…
diamur ciuitates munitas. Ideſt confugia-
Hietony. mus ad præfidia ne capiamur ab exercitu
Chaldæorum : ficut explicat Hierony,
Hier.8. mus. Eodem modo intelligitur illud
Hiere. Conuenite,& ingrediamur ciuitatem
Hierony. muinitam. Vbi Hieronymus fic ( inquit)
fideles , graffantibus hæreticis , confu=
gere debent ad Ecclefiam . De qua Mat=
thæus . Non poteft ciuitas abfcondifupra mon
Matth.s .
Matth.16, tem pofita , & cap. 16. Et porte inferi non
præualebunt aduerfuseam .
5 Congregari eft interdum de vita
mortali præfcindi : & in fepulchro col-
Gen.25. ligi. Sic de Abraham defuncto dicitur
Gen.49. Gen. 25. Congregatus eft ad populum fuum.
Soph.1 . Idem dicitur de Iacob. In quo fenfu in-
Hierony telligit Hieronymus illud Sophonia:
Congregans congregibo omnia à facie terre,
dicit Dominus : congregans hominem & pe-
cus , congregans uolatilia cali , & pifces ma=
ris. Quod Hieronymus intelligit præ-
dictum de clade , quam multis regnis in
tulit Nabuchodonofor , ita vt occifis ho-
minibus , & pecora , & volatilia defice
Theodoret. rent. Sic etiam exponit Theodoretus.
Ezech.22 . Eadem phrafi vtitur Ezech. Sic congre-
gabo uos infurore meo in ira mea. Item de
reliquiis decem tribuum Ifrael quæ Afly
riorum declinantes violentiam , in Ægy-
ptum confugerunt , vbi & mortui funt
Hierony.
Ofeæ,9% in foeliciter,explicat Hieronymus , illud
Ofex. Agyptus congregabiteos : Memphis
fepeliet eos.Vbi notandum , voluiffe qui-
dem reliquias decem tribuum , fugere irá
Dei, quæ per manus Affyriorum illos cor
347
ripiebat,petentes Ægyptum :fed nonpo-
tuerunt,quia panitentiæ funt obliti. Ide
fecerut reliquiæ Hierufalem ,vaftatæ pos
tea à Baby loniis.4.Reg. 25.vbipoeniten
tia poft habita perierunt. Vude Dominus
ait : Nifi pœnitentiam egeritis omnesfimiliter Luc.13:
peribuis,& Matth. 11.Venite ad me, fubau Matth..11.
diper poenitentiam : Omnes qui laboratis.
c. ego reficiam uos. Quafi dicat fruftra
confugitis in Ægyptum : cum ad me po
tius confugere debeatis , & iugum pœni-
tentiæ fuccipere , vt falutein confequa-
mini.
Secundum eandem phrafin legimus 6
Soph. 3.Quia iudicium meum , ut congregem Soph.34
effundam fuper
gentes, & colligam regna:
cos indignationem meam: & reddam populis, la
bium electum.Dequo funt duæ expofitio-
nes probabiles altera Hieronymi , qui de Hierony.
vaftatione Hierufalem,cum aliis oppidis,
& regnis gladio Romanorum intelligit:
poft qua cladem, reddidit Deus terræ, la-
bium electum :vt iam non plures Deos,
fed vnum inuocarent.Eodem modo expo
nit Cyrillus & Rupertus, pofterior tamen Cyrillus:
expofitio eft Lyrani,& Vatabli, de finali Rupert.
iudicio intelligentium , ante quod,prædi- Lyran.
Vatablus,
cationem legis gratia pollicetur Domi-
nus,per labium electum à Chrifto, qui di- Matth.
28.
xit Apoftolis: Euntes docete omnesgentes :
loan.20
ficut mifitmepater,& ego mitto nos.
De eodem finali iudicio eft fimilis phra
7
fis Pfalm.49.Leus manifefte ueniet,& c.con- Pfal.49 .
gregate illi omnesfanctos eius. Ideft falce
mortis præcifos,cögregate ante tribunal,
iudicis : vt fedeant cum eo & Apoftoli, fu
per fedes duodecim,iudicantes. Itē apud
Ioel:Venite omnesgentes de circuitu :& congre Matth, 19.
loel.3.
gamini.Dequo Matth.Cum autem : eneritfi- Matth . 25.
liushominis in maieftatefua,& c.congr egabun-
tur ante eum omnes gentes. An verò pueri
qui fine baptifmo defcendut in limbum ,
congregandi fint,ante tribual iudicis,pro
blema eft , dequo latius agimus in verbo Rom.s.
iudicare.
Congregare bona temporalia ', eft I
reponere , vt longius conferuentur.
Pfalmo. 38. Thefaurizat , & ignorat cui Pfal.38 .
congregabit ea , & Ecclefiaflicus : Qui acer- Ecclefi.14.
uat ex animofuo iniufte , aliis congregat : &
in bonis eius luxuriabitur alter. Et Abac. (Abac.2.
Ve qui congregat auaritiem malam domui
fue. Propterea dicebat filius Dei : Queri Matth.64
te primum regnum Dei,& iuftiam eius: & hæc
Xx 3 o
 CONGREGARE .
Matth.s.
omnia adycientur uobis , &„noluce thejaurizare
uobis,thefauros in terra . Alioquin eueniet.
vobis quod Dominus comminatur. in
Deut. 32.
Deuter.Congregabo fuper eos mala , & fagit- •
tas meas complebo in eis. Ideft vfque ad vlti
mam illamiacula bor contra eos.ite maledi
Matth.25 . tiin ignem æternum .
& famæ , fed agnos , & cues obedientes , &
9 Congregauit Ecclefia ex gentibus con
uerfa fpirituales diuicias fuper eos qui vi
xerüt in lege nature ab Ada vfq; adMoy
fem,& fuper eos qui fuerüt in veteri teſla
Prou.vlt.
mento, iuxta illud Pro. vlt. Muliere fortem
Gloffa. quis inuentet & c.Multæfiliæ cögregauerüt diui
tias tufupergreffa es uniuerfas.Vbi Glof.di-
cit Ecclefia Philofophos fuperauit , & de
hoc intelligitur iud parabola de opera-
riis vineç quibus fero venietib darus eft
Matt. 21. prius denarius diuinus , non quidem.tem
pore ,fed glorie cumulatioris prærogati-
ua. Quia licet vnus fit denarius vifio Lei
clara,fed multę funt manfiones in demo
Ioan, 14.
patris apud loa. Quia ergo Ecclefia ex gē
tibus fuper greffa eft opulentia omnes Sy
nagogas ludæorú , ideo filiis fuis cateris
paribus maiores parat gloria diuitias , &
in hac vita maiora charifimata.
ΙΟ Congregare fructustemporis Autum
Exo.23. ni eft Exod.2 3.B. Leuit. 2 3. G. fignifi
Leuit.23 . cat etiam induftriam in rebus domefti
Elai, 17.
cis Efai . 17. Et erit ficut congregans in
m ffe quodrestiterit. Quod contigit Syria,
& Palefthina per Chaldæis vallata . De
Ecclefia vero expofitore Hieronymo di-
Hierony.
Efai. 51. citur: Qui congregabunt illud, Scilicet triti-
cum & vinu , comedent , & c. Cogregari au
tem à Deo famem , eft multiplicari , apud
Ezech.5.
Ezechiel . Porrò congregare cor, eft ad cę
Eccli.30 .
leftia colligere Eccl.30.Congregacor tuum
in fanctitate eius. Et certe hoc fecit Maria,
quefedensfecus pedes Domini udiebat uerbum
Luc.10. illius.
ΙΙ Congregare profugos , & difperfos
Ioan.11. munus eft Chrifti . Ioannes. 11. Quia
Iefus moriturus erat pro gente , & non folum
progente , fed ut filios Dei qui difperfi erant
congregaret in unum . De quo plura funt pro
phetarum vaticinia in hiftorico fenfu , fic
Efa.11.& 27 dicit Efaias : Congregabit profugos Ifrael.
Subaudi Chriftus , & rurfus : Et uos con
gregabiminiunus, unus filij Ifrael . Vbi
Hieron,
denotatur vt Hierony mus ait , tardior, &
lentior conuerfio Iudæorum , vt tandem
Ioan 10. in fine mundi Antichrifto perempto fiat
Ela Vrum ouile & unuspaftor . Item Efai. 40 .
こ
Ecce Deus nofter infortitudine ueniet ,& c .& in
brachiofuo cegregabit agnos.Ideft meritis hu
manitatisfua verbo Deivnite cögregabit,
non quidem hados , quibus à finifiris
flantibus dicet recedite , malcdiči . Eo Matth.25.
quod inquieti , & mali fuerint odoris , &
Efai.43 .
innocentes , & Efai. 43. Ab Oriente ad-
ducam jemen tuum , & ab Occidente congre- Cyrill.
gabe te. Vbi Cyrillus Hierony mus, Pro- Hierony .
copius . Item Irena us libro. 3. capit. 28. Proco,
de Conuerfione omnium gentium ad Irenæus.
Chrifti fidei exponunt de remotifsimis
locis quod hodie impleri videmus , nam
ab Oc idente conuerfifunt gentes in Pi
ru , & Mexico feu noua Hifpania . Ad
Orientem. Sina prædicantibuspatribus
noftræ focietatis Iefu , qui primi Cru-
cis vexillum gentibus illis intulerunt, de
quo etiam Efai . Congregamint , & uenite, Elai.45 .
accedite fimul qui faluati estis exgentibus.
Recte vero congregari dicuntur ad vnius
veri Dei cultum qui plures deos falfos
coluere.
Cæterum quæftio eft de illo Efa . 49. 12
Et Ifrael ad eum non congrégabitur . Cuius Efai.z7.
contrarium dicitur Efai. 27. vt numero
præcedenti docuimus , & quidem Sept.
affirmatiue vertunt Ifrael ad eum con-
gregabitur , quia legerunt Lu. . fibi,
fed vulgata legit . S. Lo. non Porrò
cum Sept. legunt omnes patres Græci
Cyrillus, Procopius, Theodoretus, & alij . Cyrill
Proco.
Item ex latinis Ambrof. Auguftinus inde
Theodo.
tamen foluitur quæftio quod noftra vul- Ambr.
gata concordat cum Sept. Si interrogati Auguft.
Le legatur, & ita legi debet non congabi-
tur: ideft imo congregabitur vt fiat , unum
ouile , & unus paftor , Ioann. 1o . cui con- Ioan. 10,
fonat illud Efai. Aut Dominus qui congregat Efai.56.
difperfos Ifrael : adhuc congregabo adeum,
Hierony.
congregatos eius. Sicut exponit Hierony-
mus ,funt autem congregati eius , ideft
Ifraelis , populi gentium , vt lapis quem
reprobauerunt adificantes fiat in caput
Anguli, ideft duos parietes , duorum co-
pulet populorum.De quo & Pfal. Exurge
Domine in præcepto quod mandafti, & Synago-
gapopulorum circundabit te : & propterhanc
in altu regredere.Quod Aug.Hiero . & Caf Matth.22 .
Pfal.7.
fio.explicat de refu rectione & afcefione Augu.
Dni propter qua multitudo gentiu credi Hierony.
dit,fed in fenfu myftico quia fenfu literali Cafsiodo .
cotra Saulē orat, vt De furgat ad iudiciu
illius
 CONGREGARE .
Genebrard. illius vt exponit Genebr. Porrò iuxta hi-
Ifai.60.
ftoricum fenfum , legimus Ifai. 60. dictū
Ecclefiæ primitiux , ex Iudais & Apofto
lis con gregatæ : Leua oculos tuos & uide:om-
nes ifti congregatifunt,uenerunttibi,filij tur de
long e uenient , ideft ex infulis gentium , &
Hierony.
Cyrillus. regnis remotis,fic exponut Hierony.Cy-
Theodoret rillus, Theodoretus, Procopius , Tertullia
Procopius. nus lib.4.contra Marcionem cap. 17.vn-
Tertulli.
de & Magi ab Oriente venerunt,nato Do
Matt.2.
mino in Bethlehem.Quod etiam à Hiere.
Hiere.3.
prædictum eft : Et uocabitur Hierufalemfo-
lium Dominier congregabuntur ad eam omnes!
Hierony. gentes in nomine Domini.vt Hieronymus ex
Theodoret
plicat & Theodoretus de eodem Hiere.
2 3.A & 31.B. De reliquiis etiam Ifrael
Ezech. 36. conuertendis Ezech. 36.Congregabo uos de
1000-3 uniuerfis terris : & effundamfuper uos aquam
mundam.Dequa Ioan:Nifi quis renatus fuc-
ritexaqua& Speritufanéto,non poteft intrare
inregnum Dei. Dequo lege Ezech. 1 1.E.&
28.G, & 34.& Zach. 10. vbi prædicitur
conuerfio Iudæorum.
13 De eiufdem Ecclefiæ ex Iudæis & gēti
Ofc,1. bus vocatione Ofe.1.Et cögregabūturfilij Iu
da,erfilij Ifrael pariter,& ponent fibi caput
unum . Dequo vide libt. 1.in verbo Afcen-
Mich.2. dere.Item Mich.2.Congregatione congrega
boIacobtotum:in unum conducam reliquias If
rael,pariterponam illum ,ficutgregem in ou-
li.Ad quod allufit filius Dei quando di-
Ioan.10.
xit apud Ioan.Eterit unum ouile, unus pa-
Hierony. ftor,ficut fupra dicebamus . vbi Hierony.
mus,per Iacob luctatores intelligit genti-
les,ad fidei lu&tam venientes:per Ifrael ve
ròpopulum Iudaicum :dequo Micha.4.
B.Sopho.3.D.Ezech . 39. Tobiæ : 13.C.
& Pfalm.46.Qua omnia diligenter no-
ta , vt dicernas , quod difficilimum eft in
prophetis , congregationem populi ad fi
dem Chrifti,ab ea quæ fuit in lege veteri,
poft Babilonicam feruitutem. Dequa ia
dicemus.
14 Decongregatione Iudæorum in Hieru
Pfal.106: falem terrenam poft reditum ex Babylo-
ne , prædicitur in Pfalm. 106. Difperfio-
Theodoret nes ifraelis congregabit..vt Theodoretus ait
Lyranus.
Janfen: & Lyranus Vatablus & Ianfenius , item
Vatablus. Ifai . Congregabit uos Deus Ifrael.Et Hic-
Hal2.
re. 29.d. Ezech. 11.c. & 20.g. & 27.f.
Congregat fagena miffa in mare bo-
15
Matth.13.
nos & malos pifces,ideft reprobos & ele
1.Timot. 2.
&
tos,inparabola Matth. Quia Deus uo-
cat omnes.Qui uult omnesfaluos fieri. Sed
348
reprobi fuo fe libero perdunt arbitrio , fic
in parabola Nuptiarum in eadem fenfu
in nuptiisboni congregatur & mali apud
Matth. Cæterum contra hoc effe videtur Matth.22 .
quod de reprobis Dominus ait Pfalm.15 . Pfal.15 .
Non congregabo conuenticula corum defangui-
nibus,nec memorerò nominum eorum per labia
mea.Sed nulla eft contradictio. Solum
enim dicit Dominus non fe congregatu-
rum conuenticula impiorum ad impia.vn
de ad veritatem Hebraicam vertit Hie- Hierony.
ronymus:Non libabo libomina , corym defan-
guine. Quod duob' modis intelligi poteft,
vel vt fit fermo de facrificiis cruentis Iu-
deorü , vt exponunt Euthymius ,& Glof. Enthymius .
Gloffa,
fa,ideft non amplius renouabo conuentus
& facrificia Iudaica , in lege gratiæ : Nec
memor ero now inum corum ,filicet Ephraim
Beniamin , & c. Sed baptizare præcipiā:
In nonine patris,& filij,& Spiritus fancti, vel Martth . vlt.
vt fit fermo de gentium idolatria vt, expli
cant Theodoretus , & Lyranus :quam in le Theodoret
gegratiæ non congregat Chriftus , qui Lyran.
apud Matth. allegauit : Dominum Deum
tuum adorabis : & illifoliferuies, de quo vi-
Matth.4
de latius in verbo Labium .
Congregat Chriftus vbi non fpargit 16
apud Matth.in parabola detalentis : Con- Matth. 25.
grego ait ubi nonfparfi . Quia Gentium con
uerfionem metit,vbi non fparferat femen
legis,& prophetarum , vt exponit Hila . Hilarius.
rius. vel ex peccatis vbi Dominus mini .
me feminat , metit ftimulos conuerfionis ,
&poenitentiæ vberioris , & gloriam &
laudem , vt explicat D. Thomas, in com D.Thom
mentariis Matth .Quia ex peccato Iudço
rum , qui Iudicauerunt filium Dei cffe oci
cidendum apud Ioan.Congregauit homi Ioan.11 .
num redemptionem.Ex peccatis Magda
lenæ apud Luc. & boni Latronis item
Thomæ dubitantis apud Ioan. Congrega Luc.7.
uit maiorem fidei confirmationem . Lua.23.
Ioan.20
¶ Congregari in nomine Chrifti quid
fit Matth. 18.vide in verbo Confenti-
re numero.3 .
Congregare mercedes in verbo Mer-
ces & fic de fimilibus.
¶Coniungere,vide in verbo iunge
re.Coniux, vide vxor. Coniu
gium ,vide matrimo.
nium.
Xx 4 СА-
 CONIVRARE .
CAPVT CXLIX
Coniurare, adiurare,& co-
nopeum.
ONIVRARE vel
adiurare dicicitur in lin
‫יאל‬ gua fancta Iaal, 1. Reg.
14.Adiurauit Saul po-
pulum.
I Coniurare dicuntur,
qui iuramento fe aftrin
gunt cotra hoftem. Eft etiam idem quod
iurare,& quafi iurando cogere alium , ad
1.Reg. 22. id quod volumus 1.Reg.22 . Quoniam con
iurafti omnes. Item Abfalon contra Dauid
2.Reg.15 . infurgente: Factaeft coniuratio ualida.
2 Coniurauerunt Rex Syriæ,& Rex Sa-
mariæ , decem videlicet tribuum , contra
Ciues Hierufalem , vt eius Regem extin-
Hierony. guereat. Sic explicat Hieronymus illud
Efai.8.
Efai.8.Nondicatis coniuratio,omnia enim que
loquitur populus ifte coniuratio eft. Ideft non
dicatis coniuratio viget duorum Regum ,
contra Hierufalem , quæ nihil , præuale-
bit , fed magis confiderate verba populi
mei,quæ omnia funt fcelerata , & coniu-
ratio contra Deum,cuius leges conculcat.
Quod maximè tunc impietum eft, quan-
do Herodes, & omnis Hierofolyma cum
illo, in Magorum aduentu , contra filium
Dei recens natum , coniurauerunt apud
Matth.2 .
Matt.22 . Matth. Et quando in parabola vineæ dia
xerunt : Hic eft hæres uenite , & occidamus
eum.
In codem fenfu tempore Hierem.ver-
3 bum Dei prædicantis dicit: Et dixit Domi-
Hiere.11 .
nus ad me, inuenta eft coniuratio inuiris Iuda,
in habitatoribus Hierufalem . Vbi exponit
Hierony.
Hieronymus, Iudços tunc pari ftudio mã
data Dei per Hieremiam contempfiſſe,
Ezech.22 . fic Ezechiel ait : Coniuratio prophetarum
in medio eius , ficut leo rugiens , rapienfque
prædam , animas deuorauerunt , & c. Sacerdo
tes eius contempferunt legem . Quod mani-
feftius impletum eft , quando college-
Joan. II. runtprincipes, Pharifæi Concilium con-
tra filium Dei. Ioannes . 11: Vbi &
Caiphas , cum effet Pontifex anni illius,
Prophetauit.
4 Conopeum velum eſt per modum
papilionis , vel lineum , vel bombyci
num, quod le& to circundatur , ad arcen-
dos culices . Quo maxime vtuntur Ale-
xandrini, propterea quod ex Nilo culices
cofluant, quos xwwww asConopas dicut
vndedicitnr conopeu , illud fub quovino
fopitus Olophernes dormiebat , Iudith. Iudich. 10.
10. tam profundo fopore , vt prius fue-
rit iugulatus , quam fenferit gladium. Sic
& qui fub prudentia carnis , quafi fub
Conopco dormiunt , profundo fopore
deprimuntur , ita vt neque clamorem
Chrifti percipiant dicentis , apud Mat Matth.11,
thæum : Confiteor tibi paier , quia abfcondi-
fti hec àfapientibus, & prudentibus , quibus
& Dominus ait apud Ioann . Quia morie- Ioan. 8.
miniin peccatis uejiris.
CAPVT CL.
Confcientia.
ONSCIENTIA eft fui fcien I
tia , & certitudo eius , quod ani-
C mo noftro ineft , Prouer : 12. Prou, 12 .
Eft qui promittit,& quafi gladio pungitur conf
cientia . Quia vt exponunt Beda , Lyra- Beda.
nus & Ianfenius confcientia dictat inter- Lyra.
dum promittenti , non effe facturum , lane.
quod promittit , & quafi gladio pungitur
confcientiæ.
Confcientia mala fummumin hac vi 2
ta malum , ficut è contrario , confcientia
bona , fummum inter humana bonum
eft in hac vita .De priori Sap . 17. Semper Sap.17:
enim præfumit feua , perturbata confcientia.
De pofteriore Paul . Hac eft gloria noftra, 2.Cor.1:
teftimoniu confcientia bone.Devtraque ve-
rò Plato Dialogo. 1.de iufto , qui multas, Plato.
inquit , iniquitates in vita commiferit, ex
ipfo frequenter fomno excitatus , exti-
mefcit, & pefsima in fpe viuit , qui autem
nullius iniuriæ fibi confcius eft , huic io-
cunda fpes femper adeft . Hac Plato.
Vnde Eccli.ait. Secura mens iuge conuiuium. Eccl.21.
Græce bona mens . Porrò Bernard . fer- Bernar.
mone. 3. fuper Cant. infernus enim , &
carcer animæ , rea confcientia eft . Hæc
ille. Vnde licet non effet ignis inferni,
damnatis paratus in æternum, ficut vere
eft, Matthæ.2 5.ipfa mala malorum con Matt, 25
fcientia , quafi ignis effet æternus,intolle-
Efai. vlt.
rabilis , fine fine, qui Efai. vltim. vocatur
vermis:
 CONSENTIRE .
vermis.Et uermiseorum non morietur. De
Chryfoft.quo pulchre Chryft. de Lazaro concio-
ne prima.Non(inquit)mihi dixeris illum
menfa fumptuofa frui , veftibus circun-
dari fericis. Sed explica mihi iftius con-
fcientiam : videbis grauem peccatorum
tumultum D tempeftatem , metum , tur-
bationem. Videbis velut incuria men-
tem fuper thronum confcientiæ rega-
lem confediffe : & tanquam iudicem , co
gitationes loco carnificum adhibere : in
eculeo confcientiam fufpendere , & vn-
gulis quafi latera radere pro commifsis,
peccatis. Hæc Chryft. Hoc confcientiæ
tormento cruciati Pharifæi qui adulteram
coram filio Dei accufabant , vifis iniquita
loan,8. tibus fuis , quafi digito Dei fcriptis : Vnus
loan.13.
poft alium exibant. Porrò filius Dei fecura
confcientia morti vicinus ,pedes lauit dif-
cipulorum & facramentuin inftituit Eu-
chariftia,o fælix confcientia que mortem
reputat tranfitum ad gloriam.
3 De bonaconfcientia. 1.Timoth. 1.Fi=
1.Timoth . nis præcepticbaritas,de corde puro, confcie
Chryfoft . tiabona.Dequa Chryfoft.homil.s.ad po-
pulum non viuimus (inquit)cum diligen-
tia , non habemus confcientiam puram:
quodfi hoc effet, non nos mors terruiffet,
non fames ,non pecuniarum iactura.Au-
fer iufto pecunias , fed habet in cælo diui
tias, vincula iniicies , fed habet confcien-
tiam folutam.Idem homil. 63. nihil bo-
Bernar.
na fuauius confcientia . Et Bernar. Epiſt.
ad Henrricum Senonenfem Epifcopum .
Nihil formidat bona confcientia , exem-
plo Hieremiæ,& Ezechielis,in Ægypto,
& Chaldæa cum tranfgrefforibus capti-
uari: & cum lob fieri frater draconum , &
cum Moyfe, deleri de libro vitæ , & cum
PaulofieriAnathema :ipfam quoque fi ne
ceffe eft intrare gehænna. Quia inter me
dias flammas decantat : Si ambulauero in
medio umbre mortis , non timebo malaquo
Pfal.22,
niam tu mecum es. Pfalmo. 2 2. hæc Ber.
de bona confcientia,quam oftendit Chri
ftus quando mortem fuam tranfitum ad
cælum effe oftendens , maxima dilectio
Matth.11. nis figna tunc difcipulis oftendit & quan
do Dominus dixit : Venite ad me omnesqui
laboratis,& onerati eftis, er ego reficiam uos,
fubaudi bonæ confcientiæ refrigerio,quia
hæc eft illa pax , dequa Dominus apud
Ioan.i4. Ioannem : Pacem meam do uobis,pacem relin
quo, uobis.Ideo enim morti vicinus lauit pe
349
des corum vt oftenderet quod iuxta Cân. Can.8.
Ioan.10.
8.Multa a que non potuerunt extinguere chari
tatem.Quia : Lampades eius lampades ignis
atque flammarum .
CAPVT CLI
Confentire.
CONSENTIRE dicitur Phrafi
C Hebræa vno ore conuenire , dicitur
autem os peh.Iofue.9 , vno animo , 1
Confentire eft idem cu alio fentire A & t.8.
t . A&
8. Saulus erat confentiens nect eius , ideft,
Stephani.Dicitur etiam Hebraice confen ‫רגש‬
fus . Kages. Pfal. 54 , Ambulauimus cum
confenfu.
2
Confentire aduerfario noftro, in licitis
to
Ef o Ma
& honeftis, confilium eft. Matth. 5. Eft tt hi s
confentiens aduefarto , dum es cum co
ne forte tradat te aduerfarius iudici , & c. Aug
.
Aug.lib.1.de fermone Domini in monte
ca. 2.Confiliu boc metaphorice dictu in
telligit,vt confentiamus Deo, & precepto
eius,quæ aduerfanturfenfualitati noftræ,
& veteri hoinini.Sed myftica videtur ex Hierony.
pofitio:Vnde iuxta literam Hiero. dicit
pro eo quod nos habernus efto confen
tiens , Gręce legimus.evvo benignus, &
beneuolus. Quia ergo dixerat Dominus
vtreconciliaremur fratri,relicto etiam mu
nere noftro,cora altari, nunc fubdit . vt du
in via huius fa culi currimus , cũ proximo
nob is aduerfante, que la fimus , curemus
effe beneuoli ,ficut in fequentibus iubet:
Diligite imimicos ueftros.Eodem modo ex . Hilarius.
plicant,Hilarius , Chryfoft, & Theophyla Chryfoft.
tus.Item quia aduerfarius Grace hoclo Theophyl:
co dicitur avridixes , Quod non fimplici
ter aduerfariu,fed in caufa litis contrarių ſi
gnificat,aquo vel lefi fum , vel que lefim ?.
Confentire duos fuper terra infide ca-
tholica, & mutua deuotione,cöditio eft, vt
oratio impetratoria fit.Matth. 1.8.Si Duo Matth.18.
ex uobisconfenferintfuper terram , de omni
requancumque petierint , fiet eis à Patre meo,
pra cefferat autem:Vbicumquefuerint Duo
uel tres congregati in nomine meo ibi fum in
medio eorum, Quæ fententia nihil fauet hæ
Cyprimus.
reticis,vt notat Cyprianus libr. de vnitate
Ecclefie Quomodo enim in nomine Chri
fi congregantur qui ab vnitate corporis
cius,quod eft Ecclefia feparati funt: quare
defolis fidelibus fine fchifmate conuenien
Xx 5 tibus
 CONSEQVI.
tibus adpietatem,intelligi debet,vt expo
nunt Orig Hiero. Chryfoft.Theophyl.&
alij patres.Fortiori verò ratione,de conci
liis,authoritate Papæ congregatis , & ab
co rite confirmatis , intelligitur hæc pro
Synadus : 7 mifsio , vt exponit Synodus feptima ge-
neralis Act. 4.Tribus ( inquit ) Dominus
in nomine fuo congregatis,affuturum ef-
fe dixit.Ergo putas ne , tantas congrega
tiones, zelo bono,vt cultus illius propage
Cæleftimus. tur, diuina illius in fpiratio, & directio reli
quit Hæc Concil. Ide afferit Cæleftinus
Papa Epift. ad Cocilium Ephefinu,quod
eft tertium generale. Et eundem locum
Cyrillus.
Euangelij ad idem propofitum Cyrillus
allegat in expofitione Symboli Nicena.
Confentire legi Dei, eft illi obedire libe
4
Rom.7. ro plane confenfu Rom . 7.Confcutio legi,
quia bona eft.Confentire demum,fignificat
Act.s. confpirare,& coniurationem facerc A& t.
5.Exiit Iudas Galilæus,& ipfe perit, & om-
Les quotquot confenferunt ei.
CAPVT CLII.
Confequi.
I ONSEQVI eft fimul fequi
Sap.19. Sap.19.Et cum magnafolicitudine cie
C 4
cerunt illos, ideft Egyptij Ifraelitas,
quos tyranice,in operibus luti , & lateris
detinuerant: Et confequebatur ( inquit ) illos
pænitentiæ actus.Hoc eftimmediate pœni
tuit Egyptios , quod Dei populum di-
mififfent.
2 In eodem fenfu 1.Cor.10.De
1.Cor. 10.De patriar-
1.Cor.10. chis Paulus ait , Bibebant autem de fpiritiali,
confequéte cospetra : Petra autem erat Chriftus,
Hierony . quod Hiero.in hiftorico fenfu explicat his
verbis. Oftendit Apoflolus quod poft
quam populus primum de petra bibit,
quandiu poftea fuit in deferto , per omne
inter corum,fequebatur eospetra, exqua
populo cum omni fubftantia fua , fluenta
fuffecerunt, donec venirêt in terra Moab.
Lyran. Hæc Hierony.Item Lyranus vt fequere-
tur ( inquit ) immediate populum , qua
cunque iret , riuus aquarum , de petra iu-
giterfcaturiens ‫د‬. ita vt neque cibus man
na decælo , neque aqua de petra Oreb.de
ficeret eis in via deferti.O rem inirabilem.
Sed in figura corporis & fanguinis Chri-
fti: quæ nunquam fidelibus in via deferti
mundi huius , vfque ad ingreffum terræ
viuentium , deficiet , dicente Domino,
apud Ioan.Caro mea uere eft cibus : &fan- Ioan.6.
guismcus uere cft potus. Nec folum Hie-
ronymus ,& Nicolaus Lyranus ,ita expo- D.Thom.
nunt , ficut diximus. Sed & D. Thomas,
in commentariis eiufdem loci. Adhibet
etiam fecundam expofitionem con feque
te eos petra,ideft confequente cos verita-
te petræ.qui Chriftus eft. Tertia expofi Ambrof.
tio eft Ambrofij ,Anfelmi, Glofle, & Caie Anfelmi.
tani, quæ cum prima fere coincidit , bibe- Gloffa:
bant de petra confequente cos,ideft virtu Caietanus.
te Chrifti , fecundum diuinitatem , prius
quá homo fieret , fuggerentis illis aquam,
elementarem & omnia ad vitam neceffa-
ria , quandiu hæc in deferto quidem nõ
inueniebantur.In quo etiamfigura precef
fit prouidentia particularis Chrifti erga
fuam Ecclefiam , in omnibus neceffariis,
cui dixit : Ecce ego uobis cumfum omnibus die Matth.vlt.
busufque ad confummationemfeculi.
Confequiturfecundum eandem phra-
3
him ficut pœna culpam ita etiam bona
opera præmium , Tobiæ.6.Vt benedictio- Tob.6.
nem infiliis confequaris.Et Matth.Beati mife= Matth,s .
ricordes quoniam ipfi miſericordiam confequen
tur ideft obtinebunt præmium per miferi
cordia Dei. Confequi eft quod fequeris
obtinere etiam fi gratis id obtineas , fine
merito præcedenti,ideo in fcriptura con-
fecuti mifericordiam per excellentiam di
cuntur electi, qui ab infidelitate , vel pec-
cato,ad gratiam vocati funt fic , Paulus:
Quod querebat Ifrael hoc non eft confecutus. Rom.11
Electio autemconfecuta eft:cæteri uero excæca
tifunt.Ideft iuftificationem primam , quæ
gratis datur , & falutem ,totus Ifrael non
eft confecutus : Quia excæcauit eos malitia
corum. Sed electio ideft reliquiæ ex eis ele Sap.ai)
tæ ab æterno, fimul cum gentibus ad ean
&
dem falutem præordinatis ,confecuta eft
gratiam.Ita explicat Hicrony. Chryfoft. Hierony.
Theophy, & D.Thomas, &c. Inquofen- Chryfoft.
fu dicebat Apoftolis Dominus apud Ioa : Theophl
Non uosme elegiftis,fed ego elegi uos.Quia vt D.Thom.
Ioan.Is.
Paulus ait Ephefiis . Gratia faluati eftis per Eph.z.
fidem & hoc non ex uobis donum enim Dei
eft:
Eodem modo Ofe.2.Legimus : Dicite 5
fratribusueftris,populus meus : fororiueftra, Ofc.2.
mifericordiamconfecuta.Qui locus, quamuis
alioquin difficilis, magna tamen ex parte
declaratus eft ab Apoftolo.Rom. 9. Vbi Rom.9 .
ait hanc fororemfcilicet mifericordia con
fecutam
 CONSERVARE.
fequutam effe quidem, electos , & vocatos
ad fidem ex Iudais & gentibus, ficut nu
mero.4.dicebamus : Vocauit ( inquit) Pau-
lus: Nonfolum ex Iudæis,fed etiam ex gentibus,
ficut in Ojea dicit,&c .Vocabo nõ dilectă , dile ¦
&am, no mifericordiam confequtem , miferi
cordia confequtam. Vbinota Gentilitatem
olim vocatam fuiffe non mifericordiam
confequuta , quia nec legem habuit, neque
Prophetas. Synagoga verò, ab eo tantum
tempore,quo filium Dei crucifixit , voca
Dan.9.
ta eft non populus.Dan. 9. Et non erit popu
lus eius,qui eum negaturus eft. Itaque Paulus
de Iudæis quidein etiam loquitur,non ta-
Origenes.
men de folis Iudæis, vt minus recte Ori-
Theodoret
genes & Theodoretus putauerunt. Sed
Chryfoft. etiam de gentibus, quæmulto magis dice
bantur non populus Dei, vt re& te Chryfo
Ambrofius. ftomu s explic at fuper Rom. 9. & eodem
modo Ambrofi. Theophylactus , & Oe
Theophy.
Oacumen. cumenius.Ite Anfelmus, & Profper. lib.
Anfelmus , 2. de vocatione gentium cap. 18.& Aug.
Profper.
lib. 2 2. contra Fauftum.cap. 89. & libr.
Aug.
18.de Ciuit.Deicap.2 8.Vbi ait, Apofto
los, verba Ofeç prædicta, de vocatione ge
1.Pet..2. tium intelligere,dicit autem Apoftolos, vt
comprehendat quoque Petrum , qui huc
locuOfeæ infua prima Canonica allegat,
Aug. cap.2.Scribit autem Epiftolam illam ad
gentes , & ad Iudæos , vt ait Auguftinus,
cuius fententia probo ,quæ media eft inter
duas opiniones extremas , quarum altera
Beda.
Gloffa.
dicit ad gentes , illam Epiftlam , non ad
Iudæos mififfe Petrum.Ita Beda Gloffa.
D.Thom. D.Thomas , & Lyran . Altera fententiain
Lyran.
Didymus. alio extremo , ad folos dicit miffam lu-
Oecume dæos,ficut tenet Didymus Oecumenius,
Caietanus. Caietanus ,Titelmanus, & Erafmus Cate
Titelman,
Era rum melius Auguftinus ad conuerfos ex
fmus.
Aug. vtroque populo, quia fecundum Paulum
Rom. 9. de vtroque Populo vaticinatus
eft Oleas , ergo Petrus in codem fenfu alle
gauit,ad vtrumque populum, intra Eccle
fiæ ouile collectú, de quo Dominus apud
loan.10.
Ioan . Fiet unum ouile & unus paſtor .
6 Confequitur facilius mifericordiam, qui
per ignorantiam peccat, non affectatam ,
1.Tim.1. fic Paulus ait: Sed ideo mifericordia confequu
tusfum,quia ignorans feci , in incredulitate mea.
Hierony. Vbi Hieronymus ait Leuius effe ignoran
tiæ peccatum demonftratur.Quod fi quis
obiiciat luda os quoque per ignorantiam
Act.2 .
Domini necem machinatos,vt Fetrus ait:
Sciofratres quoniamper ignorantiafeciftis,ft=
350
cut principes uefiri.Et tamenmulti mie
ricordia minimeconfequuti , in peccatis
fuis mortuifunt : ficut Dominus prædixe
rat eis: n peccatis refais moricmini. Adhoc Ioan.8.
refpondet D.Thomas in commentariis D.Thom.
Fauli , aliud efle ignoranter facere quip-
piam. aliud per ignorantiam.Ille dicitur
enim per ignorantiam facere , qui fi non
ignoraret non feciflet.Talis autem fuit ig
norantia Pauli & illorum, qui ad prædica
tionem Petri conuerfi funt,ad tria millia.
aliud autem eft ignoranter facere. vbino Act.2.
denotatur ignorantia,vt caufa facti : quia
poteft quis ignoranterfuum hoftem occi
dere putans efle feram. Quemtamem
multo libentius occidiffet,fi hoftem ſuum
effe agnouiffet , fic ego multi ex Iuda is ,
Chriftum ignoranter occiderunt , quem
ex odio cognitum quoque vt Meſsiam
occidiflent. De quibus Stephanus ait:
Vosfemper Spirituifancio reftriftis. Hos ita Act.7.
quam ignorantia non excufat.
Conferere vide in verbo Gena , & in
verbo Apprehendere,& in verbo Ma-
nus, & frequenter alibi in fuis coniun-
tis,ne eadem repetamus passim .
CAPVT CLIII.
Conferuare.
ONSERVARE dicitur Hebrai
‫נטר‬
CO cèNNatar Dan.7.Verba autem in corde
meo conferuaui.
1
Conferuare,idem eft quod feruare , &
cuftodire, fic dicimus conferuare anima ,
ideft vitam ludith . 10. Conferuare difci-
plinam Pro.. conferuare iuftitia Ecli. 1 .
Conferuare legem Ecclefi . 35. Conferua
re amicitiam.1.Mach.8 .
Conferuare tempus, eft obferuare tem 2
porum vicifitudines , fic explicat Gloffa Gloffa.
illud Ecclefi.4.Fili conferua tempus , ideſt Ecclefi.4;
obferua quando mutatur,ne & tu muteris
abftatu iuftitiæ, fic Dominus docuit difci
pulos mutari tempora apud Ioan : Vbi Ioan.ir
ait : Nonne funt duodecim bore diei ? Sed
aliter Lyra.exponit , conferua tepus doce Lyranus .
di , vt opportunè doceas , quia vt ait Eccl . Ecclefi.3 .
Omnia tempus habent :Et eft tempus tacendi, &
tempus loquedi.Sic filius Dei clamate ad eu
Chananæa tacuit , vfque ad tépus . Tertia Matth.is .
denique expofitio eft. Bern in Epift.com
ferua tépus.Le ociofe iactura illius fa 4 ias. Bernar.
Quia
 CONSIDERARE,
Quia nihil præciofius tépore , Mement o
Latronem in Cruce pendentem, paruo tě
poris momento Paradifum per poeniten
Luc.2. tia,& confefsionem obtinuiffe. Confer
uare voluit Dominus Chriftianos Hieru-
Narth, 2: falem ne caperentur cù ludzis à Roma-
nis fub Tyto ideo præmonuit Matth. a 4.
Tunc qui in Iudeafuntfugiant ad montes, ideft
ad ciuitates montanas Regis Agrippa,
Chryfoft . quiconfæ deratus erat cum Romanis , vt
Chryfoft, D.Thomas & Lyra
D.Thomas. exponunt Chryfoft.D.Thomas
Lyran. nus.
3 Conferuat gratia & charitas iuftum,ſe-
1.Ioan.s.
cundum leges eius operantem vt Ioannes
ait:Scimpsquia omnis qui natus eft exDeo,non
peccat:fedgeneratio Dei conferuat eum. De
Beda.
quo funt duæ expofitiones , prior Bedę
qui natus eft ex Deo, ideft ex diuina pre
deftinatione , non peccat peccatum ad
mortem vfque perd urans : quia Ioannes
hoc loco de peccato loquebatur ad mor-
Auguft.
te.Sed altera expofitio fubtilior eft. Aug.
Tract.4.inprunam canonicam Ioanis fci
licet omnis qui natus eft ex Deo, pergra
tiam iuftificantem, quatenus talis eft, non
peccat peccatum contrarium ipli gratiæ,
& charitati, quia ex charitate nequit elice
reactum , ipfi charitati contrarium. Et fic
generatio ipfa fupernaturalis gratiæ , con
Lyran. feruat cum. Sic etiam exponit Lyranus.
Quod fi iuftus committat veniale,no qui-
dem committit illud , quatenus ex Deo
natus eft:quia charitas non elicit nifi cha-
D.Thom. ritatis actum . Eandem expofitionem ad
hibet D.Thomas . 2.2.q.24.ar. 1.ad pri
num.Et in corpore articuli.Si confidere-
mus(inquit)charitatem ex parte Spiritus
fancti monentis animain ad diligendum
Deum.Ex hac parte charitas impeccabi-
litatem habet, &c. Quia Spiritus fanctus,
non poteft mouere ad peccatum, &c. Er
go quando filij Zebedai peccauerunt cũ
Matth.20: nati effent ex Deo,affectantes dexteram ,
Ioan. 20. & fimiftram ,in regno Chrifti,& Thomas
de refurrectione dubius non quidem
vt natiex Deo,fed vt homines operaban
tur.
Maria conferuabat omnia verba
Luca. 2.vide in verbo
conferre.
1
CAPVT CLIIII
Confiderare.
ONSIDERARE Hebraicè di-
citur Sabar cumpuncto fuper y in fi ‫שבר‬
niftro cornu Nechem. 2 .
Confiderare eft cogitare , & contem- I
plari quod à Syderum contemplatione
deductum eft, vt Fefto placet. Eft autem Feftus.
in fcriptura confiderare perfonam ad Iu-
dicandum prohibitum Leuit. 19. Non co Leuit.19.
fideres perfonam pauperis , ideft ne accipias
perfonam eius,cötra iuftitiam.Porrò con
defcenderepauperi,in caufa iufta, licitum
eft.vt Notat Lyranus. Lyran
Confiderare multis modis accipitur in
2
fcriptura.Nam confiderare terram eft in-
terdum explorare. Num. 13. Mifit ergo
Moyfesad confiderandam terram Channaam.
Sic & cap. 14.f. & 2 3. &c.Præterea confi
derare nouifsima cuiufcunque , eft interi-
tum illi machinari ,fic dicit Dominus de
Deut.32
populo ingrato : Auertam faciem meam ab
eis: confiderabo nouifsima corum, ideft fine
& mortem.Ité confiderare eft notare. 2 .
Reg.2 3.Dixit SaulZiphæis confiderate locu,
ubiperciusfit.ideft notate diligenter Daui
dis latibula: vt comprehendam eum. Eft
etiam,idem quod aduertere, fic Dominus
dixit ad Satan:Confideraftiferuum meu lob? Iob.r.
Ideft aduertifti.& apud Luc. hypocritæ Luc.6.
dicitur: Trabem quæ in oeulo tuo eft,non confi=
deras?Ideft peccatum tuum graue no ad-
uertis.
Confiderare dicitur Deus opera noftra ,
& femitas omnes :ideft examinare, fic le- 3
gimus in Iob. Obferufti omnesfemitasmeas, Iob.13 .
ueftigia pedu meoruconfiderafti. Vbi D. D.Thom.
Thom.exponit.Examinafti(inquit, om-
nes actiones meas , etiã quãtū ad affectū :
& nofolü quoad fubftantiam operis , fed
quoad omnes circuftatias.Propterea dice
bat in Euágelio filius Dei : Cu ieiunatis,nolite
fierificuthypocritæ triftes, &c. Et ne uidearis Matth.s:
hominibus ieiunans.fed patri tuo qui eft in abfco
dito.Et uidete nefaciatis iuftitia ueftră coră ho
minibus ut uideamini abe is,alioquinmercedẽnõ
habebitis.Quia Deus circüftantias exami-
nat.Ita apud Iob.Omnesgreffus eius confide tob:34
rat.Et Salomo ait: Refpicit Dominus uias ho Pro.s.
minis & omnes uias eius confiderat , ideſt
examinat , vt exponit Vatablus quote Vatablus.
ftimonio,refutatur philofophorum error,
prouiden
 CONSILIVM .
prouidentiam Dei negantium : & dicen
Ιού, 22 . cium apud Iob.Iuxta cardinescaliperambu-
lat:nec noftraconfiderat.Contra quamhære
fim filius Dei , texuit parabolam apud
Matth.18 Matth.Simile ( inquit ) eft regnum cælorum
homini regi,qui uoluit rationem ponere cum
feruisfuis , ideft voluit res geftas eorú ad
calculum reuocare. Cum ergo Deus Deus exa-
mine quodam exactifsimo,noftra fit ope
Pro.vlt. ra difcuffurus , imitemur fortem mulierē,
de qua legimus in Proue: Confiderauitfemi
tas domusjuæ ; & panem otiofanon comedit,
Greg. ideft omnes cogitationes domus cordis
fui examinauit : vt exponit Greg. libr.
35.Moralium.
4 Secundum eandem phrafim Dominus,
dicit de vafatione Ægypti, à Baby loniis,
Mai18 .
propter fcelera eius : Quicfcam , & confidera
bo in loco meo ,ficut meridianalux clara eft,
ideft omnia in me ipfo luce clarius exa-
minabo , quæ vel apud Babylonios victo
Hierony res , vel apud Ægyptios vietos geruntur:
Lyran. vt exponunt Hieronymus Lyranus ,
Dionyfi . Dionyfius & Adamus vel certe typo
Adamus.
Agytiorum , & Chaldæorum , Ecclefia
primitiua ab impiis impugnata repreſen
tatur:dequa dicit filius Dei , confiderabo
inloco meo, ideft ad dexteram Patris refi
dens , quæ
fiunt in Ecclefia poft afcenfio
Procop.
Vatablus nem meam : vt exponunt Procopius , &
Vatablu s vt omnes iudicem in æquitate,
& vt auxilium opprefsis præbeam , ficut
Origenes explicat Origenes fuper Matth. 16. fic
Stephanus lapidibus impetitus dixit: Vi-
t.7.
A&
deo cælos apertos , &filium hominis ftantem
à dextris uirtutis Dei.Sic de loco fuo Chri-
ftus confiderat , vt promifsionem fuam
Matth.16.
de ecclefia compleat,in Matth. Et porte in
ferinon præualebunt aduerfus eam.
Confiderare nubes timoris eft nota ,fi
5
Ecclefi.11. cut Ecclefi.ait : Qui confiderat nubes nunquã
metet. Ideft prædicator qui tempeftates
Greg perfequutionu , plus nimio timet.Nocol
liget animaru fructum : vt exponit Greg.
3.p.Paftoralis admonit. 1 6.Ideo Domi-
nus dicit: Neque accedunt lucernam , & ponüt
Matth-5. cam fub modio,fubaudi timoris inanis , fed
Hierony. vt ibi Hierony.explicat vult Dominus vt
prædicator, tota libertate fe prodat. Secu
Gloff.Inter. da expofitio Gloffe Interlinealis , qui co
fiderat nubes adulatorum, non metet ope
ra pietatis. Propterea Dominus adulan=
Matth.22 .
tibus Pharifæis, & dicentibus : Magifterfci
mus quia ueraxes ,& uiam Dei in ueritate do-
351
ces , & c. afpere refpódit.Quid me tetatis hy
pocrita Tertia expofitio Ly rani,fcilicet, Lyranus.
quigeneraliter ad opera pietatis tardus,
eft ob nimiam prudentiam expectans co
modiora tempora , nunquam metet fru
&
tu æternæ vitæ.Propterea Zachæus fine
mora: Stans dixu: Domine dimidium bonorum Luc.19.
Matth.9.
meorum do pauperibus. & Matthæus ad vnā Matth, 4,
Domini vocem: Surgensfequutus eft eum.Ite
Petrus & Andreas: Relictis rectibus fequuti
funt cum.
CAPVT CIV.
Confilium, Confulere,Confiliarius.
ONSVLERE Hebraicè dici-
*
tur laas.2.Regum . 77 - Ifai. & .19.
C& confiliarius dicitur Ioes Ifai.9.
Confilium eft faciendi,vel non faciēdi, I
ratio ex cogitata.Confulere verò eft confi
lium dare, vel petere.Capitur etiam inter Ecclefi. is
IS
dum confiliu pro libero arbitrio. Ecclefi.
15.Deuscreauit hominem & reliquit eum in
manuconfilijfui , ideo Dominus dicebat
apudMatth.Si quis uult uenire poft me, abne
getfemetipfum ideft liberum volenti per
mitto confilium, & arbitrium , neminem
cogo.
Confilium in Deo ponitur metaphori 2
ce, cu non fit in illo difcurfus,fed a&tus vni
cus , æternus,inuariabilis. Vocatur nihi-
lominus confiliù difpofitio coru quæ ab
co fiunt in tepore : vt notat Gloffa fuper Gloffa 2
Iob.12:
illud Iob.Ipfe habet confilium , & intelligen- D.Thom .
tiam.Vbi etia D.Thom.confiliu ( inquit)
eft in actiuis inuenire vias commodas,ad
aliquemfinem:quod fine difcurfu compe
Act. 20
tit Deo.Sic intelligitur illud Pauli in A&t.
Nonenim fubterfugi , quo minus annuntiarem,
omne confilium Dei uobis,ideft viam quã in
lege gratiæ Deus hominibus aperuit ad fa
lutéconfequendam.Et ad Eph Qui opera- Eph .
tur omnia fecundum confilium uoluntatis fuæ.
Vbi D.Thom.in commentariis, dehoc(in D.Thom.
quit ) confilio voluntatis Dei,dicit Domi-
nus Ifai. 46. Omne confilium meum fta- Ifa.46..
bit: & omnis uoluntas mea fiet. Non folum
autě dicitfecundü volantatem , ne credas
irrationabile.Sed fecundu confilium vo-
Jutatis.ex ratione videlicet,fine difcurfu,
Hæc D.Tho . cui adde nõfolũ dicit Apo
ftolus confiliu Dei ,ne putes effe coacũ,
fed confilium voluntatis , vt liberum effel
intelligas ,
 CONSILIVM .
intelligas quidquid facit ad extra, nec fo-
lum libera voluntate : Omnia per ipfumfa-
Ioan.1. &afunt. Sed & quod Ioannes addit : Sic
loan.3. Deusdilexit mundum , utfiliumfuum unigeni-
tum daret, libere fecit fecundum confilium
voluntatis fuæ,inquo fenfu dixit filius pa
Matth.11 . tri : Reuelaftica paruulis,ita pater, quiafic pla
citum eft ante te.In eodem fenfuvocatur fis
I.9.
lius Dei Magni confilij Angelus fecúdú
traslationé Sept.De quo inverbo Angel'.
Cæterum quæftio eft quomodo confi-
lium Dei dicitur immutabile Hebr.6.Vo
3
Heb.6 . lens Deus oftendere pollicitationis haredi-
Quæftio. bus immobilitatem confilij fui , &c . Item
apud Ifai.Omne confilium meumftabit. Cum
Ifai.64.
tamen legamus Luc.7 . Pharifæi autem & le
Luc.7.
gisperiti confilium Deifpreuerunt, non bapti-
zati ab co , fubaudi à Ioanne.Ad quod pro
pta refponfio eft,confilium Dei volunta-
Rom.9.
te Dei abfolutam includere, quæ femper
impletur,iuxta illud Pauli: Voluntati enim
eiusquisrefiftit.Fuit autê confilium Dei:vt
filius Dei homofieret : & à præcurfore
Ioanne pra dicaretur , baptifmus que Ioa
nis ad baptifmum Chrifti difponeret: ita
tamen vtlibere homines ad vtrunque con
uenirent . Quod plene completum eft,
quamuis hoc confilium Pharifæi contem
pferint cum animæ detrimento . non ta-
men illud impedierunt , ficut neque He-
rodes , quiad Magorum aduentum turba
tus eft,& voluit infantem Chriftum occi-
dere, confilium Dei potuit irritare. Ne-
Matth.2.
que olim Iudæi , quando per ironiam &
irrifionem dicebant apud Ifaiam : Veniat
confiliumfancti Ifrael, videlicet fubfannan-
Ifai.5.
tes Prophetas , qui Babylonicam feruitu-
tem ,vel finale iudicium comminabantur.
Et certe per excellentiam iudicium finale
confilium Dei vocatur. Quia multi metu
comminationis huius refipifcunt,audien
tes :Eruntfigna in Sole & Luna,& c.
Confilium pacis vocatur vnio hypofta
Luc.21.
tica duarum in Chrifto naturarum, in dig
4 nitatein regiam & facerdotalem in vna
Za
Chrifti perlona concurrentes , de quo
Zach.6. ch.6. Et confilium pacis erit inter illos duos.
Quod quamuis Hebræi de Zorobabel &
Iefu filio Iofedech facerdote ad literam
explicent, qui ad templi reftaurationem
confpirauerunt, quam fententiam fequi-
tur Theodoretus : quia tamen hoc dicitur
Theodoret. de illo , de quo Propheta dixit : Ecce uir
Hierony.
oriensnomeneius,melius explicat Hierony
mus.quem fequitur Rupert. Cyrill.Lyra . Rupert.
Cyrillus.
Vatabl, & alij plures ad litera dici de Chri Lyranus.
fto Domino.Na & Chaldæus vertit : Ecce Vatablus.
uir Mefsias nomen eius , & alij Hebræi de Chaldæ us.
Mefsia intelligunt,quos li.refert Galatin' Galatinus.
3.c.16.Quod vero legimus confiliupacis
erit inter illos duos,non ad duas perfonas
refertur, vt ait Ribera, fed ad duos ordines
Ribora
dignitatum ,regalet videlicet , & facerdo
tale. Quia vnus Chriftus rex eft & facer-
dos fecundum ordinem Melchifedech.
De quo Magi rogauerunt apud Matth. Matth. 2,
Vbi eft qui natus eft rex?Mihi autem videtur
perillos duos intelligi patrem à quo filius
5
.. dicitur iuxta illud : Ego in patre & Pfal.15.
oriens
pater in me eft. Ioan . 14.
Confilium in opis confundere , eft irri-
dere iuftipropofitum in Deo firmu Pfal. Theodoret
Lyran:
13.Confiliam inopis confudiftis :quoniã Deus
Speseiusef.Quod Theodoretus, & Lyra-
nus de exercitu Senacherib, qui rege Eze
chiam tunc inopia victus , propter obfi-
dionem laborantem,& in Deo nihilomi- Vatablus.
Ianfen.
nus confidentem irridebat,prædictupu- Genebrar.
tant.Cætereum Vatablus , Ianfenius , &
Genebrardus generaliter de impiis diui-
tibus,qui paupere in Deo confidentē irri
dent,potius intelligüt. Qualis erat diues il Luc.16.
le,qui Lazaru paupere confundebat.My Hierony.
ftice verò Hierony. & Aug. inope Chri- Aug.
ftú intelligunt:cuius confiliu fuit, per pau
pertate,& ignominia Crucis mundū redi
mere:quod Pharifæi pafsim irridebat.Vn
de & Dominus dixit apud Matthæum: Matth.11.
Beatus quinofueritfcandalizatus in me,& Pau 1.Cor.1.
lus ad Corint. Prædicamus Chriftum Crucifi
6
xum: Iudæis quidemſcandalum
Confilium fundentiù ſanguiné iniufte
reprobatur Gen.49.Simeō & Leui uafa ini Gen.49.
quitatis bellantia in confilium eorum non intret
anima mea.Hierony.in qq. Hebraicis expo Hierony,
nit Iacobin hac fentétia declarare,fe in ca
nece qua Simeo & Leui Siche & Emorin
teremerüt minime confenfiffe. De quo la
tius in dictione maledicere. Fuerant autë
figurafacerdotu & Pharifæorum, qui col-
legerüt conciliu contra filiu Dei. Ioa. 11. Joan.lt,
Quia vt refert Ambro.li.de benedictioni
b Patriarcharu,à Leui,& Simeo facerdo
tes, & Pharifæi defcendunt , cui confentit
Hiero.fequutus Orig.hom. 17.in Genef. Origenes.
Confiliarius eft vnum è nominibus filij 7
Dei,Ifai.9.Vocabitur nomen eius admirabi- Ifai.9 .
lis,confiliarius.Sic autem Appellatur vt pu
tat
 CONSOLARI.
Athanaf tat Athanf.lib.de Beatitud.filij Dei.Pro-
pter confiliú redeptionis humane, qua de
rigore iuftitię neq; purus plane Deus , qui
mereri aut pati non poteft, nec purus ho-
mo qui condigè mereri no fufficit, obtine
revaluit.Fuit ergo confiliu,vt Deus fieret
homo quipati poffet : & condigne debitu
Dionyf. folueret. Eande ratione afsignat Dionyf.
luftin.
lib.de celefti Hierarch.c.4 .& Iuftin.mar
tyr Apologia.2.pro Chriftianis, ad exe-
cutione vero tanti confilij cōſenſum præ-
Luc.I
bere debuit virgo Maria ad quã Gabriel
Archangelus cum legatione miffus eft.
De hoc cófiliario intelligit Hieronymus
Hierony. illud Micheæ . Quod ad Hierufale dici-
Mich.4.
tur:Quare mærore contraheris, nūquid rex nõ
eft tibi,aut cōfiliarius tuus pertu? Quafi dicat,
imo rextibi eft.de quo Magi rogabat : Vbi
Matth.2.
eft qui natus eft rexludæoru? Et confiliarius,
Math.16.
qui omnibus confulit dicés : si quisuult ue-
nirepoft me abnegetfemetipfum : tollat crucem
fuam ,& fequaturme.
8 Cofuluit Rebecca Dim in Genef. Pe-
Genel25. rexit Rebecca , ut confuleret Dominu. Orig.
Origen .
hom. 12.fuper Genef.in fpiritu fuo, & in
corde putat Rebeccam Dúm confuliffe,
deprole qua geftabat in vtero. Sed quia
in Scriptura legimus : Perexit Rebecca.Me
Auguft. lius Aug.in. qq. 1.69 . fuper Genef. forte
inquit , ad Melchifedech facerdotem Dei.
Eufebius.
Genadius. exelfi perexit. Hoc ide tenet Eufeb. Ge-
Lyranus. nad. & Lyran. & pleriq; Iudæoru . Erat
aute Melchifedech, Sem filius Noe qui,vi
Genef.11 . xit quadragentis annis poft diluuiu,Gen.
11.& poft natiuitatem Iacob fuperuixit
Diodorus annis quadraginta & amplius. Diodorus
Tharfen .
Theodoret Tharfenf. & Theodo. addunt fupra fentē
tia Orige. forte ad aram acceciffe Rebec-
cam, in qua aliquando Ifaac qui facerdos
erat facrificabat , & de prole qua in vtero
geftabat, interrogalle. Eft aute probabile
confuluiffe quoq; Dim de Mefsia,quidé
Abrahæ primuin femine Ifaac mariti fui
promiffo. Erat aute Rebecca typus Syna
goga, ficut Ioan. Baptifta , qui quafi no-
mine Synagogæ per difcipulos fuos, Do-
Matth. II. minum confuluit dicens: Es tuqui uenturus
9 es, an alium expe&amus?
Eccle.25 . Cofiliü in rebus gerendis capere à pru
déte in Scriptura laudatur,Ezech. 25. A
Ecclefi.32 . prefbyteris cognofce confiliu,& . c.3 2. Filifi-
Prou,8.
ne confilio nihilfacias.Item Prou.8 . Egoja-
pientia habito in confilio.Ideo Magiin Hie
rufale peritos legis cofuluerunt , vbi Chís
352
nafceretur,fed fpreuerunt confiliu Hero Matth, 2
dis, qui dixit eis : Et cum inueneritis rentiate
mihi, quiafcriptu eft: Cu fatuis confilium no Eceli, 8,
habeas non enim poterunt diligere nifi ea que
cis placent.
CAPVT CLVI.
Confolari, Confolatio.
Onfolari Hebraicè dicitur in Scri-
ptura Nacham vt patet. 1. Reg. 15 .
Cololari eft rebus aut verbis folatiu prę
1
ftare : & leuare moerorem . Deus Dicitur
in fcripturis per metaphora.confolationē
accipere, Ifai. 1. Heuconfolaborfuper hosti- Ifai.1.
bus meis.Vbi Hierony.confolari Deu fus Hierony.
per hoftibus fuis eft:vt qui non fenferunt
beneficia,fupplicijs corrigantur. Et paulo
ante corripit , inquit , hoc loco Scribas &
Pharifæos,de quibus in Euangelio loqui-
tur. Generatio praua & adultera , fignum
querit apud Matt. Et uiri Niniuitefurgent Matth. 11.
cũgeneratione ifta ,& condemnabunt ea.Tunc
ergo confolabitur Deus fuper hoftibus
fuis, quod vero dicit Heu : plangit certè,
clemétiffim pater delinquêtes,ficut apud
Luc.Videns Iefusciuitatemfleuit fuper illam. Luc. 19:
& apud Matt.ait ; Hierufalem, Hierufalem, Matt. 23.
que occidis Prophetas . Hæc ex Hierony.
Confolatur Deus populu fuum,multis
2
modis :primu remifsione promittes pec-
tū , cui tribuitur re
catoru per Spiritu fan &
mifsio peccatorü quia illi bonitas attribui
tur quæ aufert malitia peccatoru , Ifa.Cofo Ifai.40 .
lamini,cofolamini populus meus dicit Dñs De
uefter:loquiminiad cor Hierufalé ,& c. imiſſa }
eft iniquitas illius. Vbi Hierony.Quis, in- Hieron.
quiteft iftepopulus , quem confolatur per
Apoftolos & viros Ecclefiafticos : NōIf-
rael, & Iacob,& Iuda, fed de popul⁹ Dei.
de quo Zach.Gaude & latarefilia Sion :quia
ego uenio & habitabo in medio tui. Ita Proco Zacha.z.
pius quoq; & Cyril. Quod ca pit impleri Procop.
quando Angeli, nato Domino cecinerut, Cyrill.
Gloria in excelfis Deo : Subdit prætereà Hie Luc.2 .
ronymus caufaq ; confolationis remifsio Hiero.
peccatorü eft: & acceptio Spiritus fancti ,
de quo apud Ioan . Si ego non aliero, paracle
tus non ueniet aduos,ideft confolator: Siaute Ioan. 16,
abieromittam cum ad uos. Item cófolatio If-
rael dicebatur aduentus Mefsiæ , fic Si-
mconiuftus. Luc. 2. Erat expectans confo=
lationem Ifrael.
3
In eodé fenfu dicitur Ifa.49.1ubilate mö Ifa. 44.
tes
 CONSOLARI.
tes laudem:quia confolatus eft Dominus popula
fuum:&pauperufuoru miſerebitur , ideft eos,
Hierony. qui ex Iudæis credere voluerunt : vt Hie-
ronymus ait, qui funt populus cius , quod
verò fubdit& pauperum fuorum mifere-
bitur degentilibus intelligit, qui pauperes
dicuntur, quia neque legem habuerunt,ne
Eufebius.
que Prophetas.Eode modo exponit Eu-
febius lib. 2. de demonftratione cap. 21 .
Auguft.
& Aug.lib.de vnitate Ecclefiæ cap.7. &
Cyrillus.
Vatablus. Cyrillus hoc loco , Vatablus quoque , &
Lyranus. Lyra.& Gloffa,de quo apud Matth.Mul-
Gloffa. ti ab Oriente, & Occidente wenient. De quo
Matth.8.
Ifai.s1. etiam Ifaias:Confolabitur Dominus Sio::: &
confolabitur omnes ruinas eius. Quod licet
Hebreiad tempora reuocent Zorobabel,
non quadrattamen ifte fenfus cum præce
dentibus, & fubfequentibus , nifi de adue
tu Chrifti,quia fubdit: Prope eft iuftus meus,
egreffus eft faluator meus,&c. Ita exponunt
Iuftinus. Iuftinus in dialogo cotra Tryphonem ,&
Procopius.
Procopius hic,& Cyrillus , Vatablus , &
Cyrillus.
Vatablus. Lyran.item Aug. lib. 20. de ciuitate Dei
Lyranus. cap.21.Confolatur autem Dominus omnes rui
Aug. nas Ecclefia,vel corrigendo errores , quibus
fcriba & Pharifæi legem adulterabant :
Matth.s.
qualis eftille apud Matth. Audiftis quia di-
&tum eft antiquis diliges proximum tuum : &
Matth.15. odio habebis inimicum tuum : & ille: Irritum fe
ciftismädatum Dei propter traditione ueftra.
Lyran: Sic exponit Lyranus,vel confolabitur rui
nas Ecclefiæ,quia pro vno martyre in tor
mentis occifo, mille credebant : iuxta il-
Joan.12,
lud Ioa. Nifi granum frumenti,& c.mortuum
fuerit, ipfumfolum monet : fi autem mortuйfue
rit,multumfructum affert.
4 Confolatur præterea fuos Dominus,
Hiere. fpe cæleftis Beatitudinis.Hiere. 31.Confo
labor cos,& lætificabo. Quod de aduentu
Hierony. Chrifti exponit Hieronymus. Sed Lyra-
Lyranus.
Ioan.16 . nus de æterno gaudio :de quo dixit Apo-
ftolis apud Ioan.Iterum uidebo uos, & gaude
Ifa.16. bit cor ueftrum: gaudiŭ ueftré ,nemo tollet ad
duobis.De quo Dis in Ifaia: Ed euangelizā
dum pauperibus mifit me,&c.at confolarer om-
ues lugentes. Quod defe Dominus allega-
Luc.4.
Matth . 5.
uit apud Luc, & opere preftitit apud Mat
th.dicens.Beatiqui lugent,quoniam ipfi confo
labuntur,fubaudifpe certa beatitudinis pa
triæ:modo caufa lugendi fit pia , vel pro-
pterpropria peccata:vel propter peccata
proximoru:vel propter defiderium Dei.
Ioan.16. De quo alias. De hac confolatione dixit
Apoftolis filius Dei: Cum uenerit paracletus
ideft confolator, &c.Ipfe teftimonium perhi }
bebit de me,confolans credêtes, fic legimus
Ifai.Etcu Hicrufale confolabimini ,ideft cuil Ifai.66.
la : Quefurfum eft mater noftra. Ita exponüt Heb.12.
Ambrofi.
Ambro.li.3.1uper Luce.3 . & Aug.li.20. Auguft.
de ciuitate ca .21 . ite cu Ecclefia Chrifti.
Confolabatur quoq; Dis populu anti
quü fub lege fpeliberationis à Babylonica Zach.1 5
1.
feruitute,fic Zach.1 .& :Refpödit Dis Ange
louerba bona:uerba confolatoria. Videlicet
Hierony.
dereædificatione ciuitatis,vt exponit Hie
ro.de qua infra fubdit: Et confolabitur adhuc
Dis Sion.Ité in Pfal . In conuertédo Dominus Pfal.125.
captiuitatë Sič,faciifumusficut confolati. vbi
Genebrar.
Geneb.explicat particula ficut.appofita ,
vt denotaretur tanta vis confolationis, vt
t.Apo- A&t.12.
quafi fomniu videretur: ficut in A&
ftolus quãdo petru Angelus à carcere libe
uit:Putabatfe ufum uidere.Sic apud Liuium Liuiais.
li. 33.De græcis audietib' você præconis
beneficio populi Romani,cocedêtis omni
bus libertate. Alij ( inquit ) alios intuebatur
mirabūdi,velut fomnij vanā fpecie, fic etiã
Theodor.particula ficut ad exaggeratio- Theodoret,
ne notat pertinere lætitiæ: Cyro ludæis li
bertate largiate,fic etiã myftice de fanctis
animab' de corporis ergaftulo,in cçlu fub
Ioan.16.
latis intelligitur: quib' Dñs ait apud Ioa.
Etiterum uidebo uos , & gaudebit car ucftrum.
Contolationes vitæ præfentis, qui pro- 6
pter defideriu Dei faftidio habet,confola
Greg
tionefpirituale experitur,fic Greg. fuper
Iob. 28.vbi explicat verficulú Ffa.de Da Pfal.76.
uid , qui decebat:Renuitconfolari animamea
memorfuiDei: deie&tatusfum, & exercitatus
fum.Quia videlicet nec regia dignitate, ne
q; opibus delectabatur,ideo memoria Dei
confolatione capiebat,fic etiã Aug: fuper (Aug.
Pfal. & Theodor. Quod vfq; adeo verum Theodoret.
eft,vt fili' Dei Apoftolis dixerit poſt ſuū
afcenfum in cælü, & nō atea mifluru para
clitu,ideft confolatore, quiavidės Apofto
los præfentia corporis fui mortalis adhuc
& vifibilis,humano quodã affectu delecta
ri,dixit eis apud Ioa . Amedico uobis,expedit loan: 16
uobis ut ego uada,fi enim nõ abiero, paracletus,
ideft confolator; non ueniet ad uos.Quod ve
rò dicit Propheta : Delectatusfum,vox in he
breo fignificat prælætitia vociferatus fum
& iubilaui, eft enim verbum Hamach.Sic ‫חמה‬
etiã Pfa.8 3.Cormeũ & caro mea, exultaurut Pfal.33
indeu uiuu.Quia impetus gaudij metalis in
corporis lætificationé erupit,fic Maria di Luc.2.
xit:Exultauitfpiritus me in Deofalutarimeo .
Confolatus
 CONSORS .
Cofolatus eft Noë generationefuam ; !
7
Gen.5. in cuius natiuitate pater eius dixit: fte con
folabiturnos ab operibus manuum noftrarunt
Hierony. in terra cui maledixit Dommus. Hieronym .
in qq.Hebraicis allegat Septuag. qui ver
tut: Ifte requiefcere nosfaciet , quia Noahh
requies interpretatur , vnde Noë ab co
quod omnia opera requieuerunt fub eo,
per diluuium appellatus eft requies. Ad
idem alludit Philo lib. Antiquitatum,cui
Philofo.
fubfcribit Chryfoft. Caterum Hierony.
Chryfoft.
Hierony. potius vertit: ifte confolabitur , quia verbü
Ienahamenu, quòd hicponitur , non de
riuatur à voce Nah, ideft quiefcere , fed à
Nahlia,quod eft cofolari : ideo Hierony.
Qatio: reliquithoc loco Sept. Porrò quæftio eft
interpatres , in quo Noë confolatus eft
mundu. Ad quod refpondet Diodorus
DioPhar, Tharfenfis in Catena Lyppoma.Caieta.
Caleta
Lyranus... Nicola. Lyran.Diony.Carthu hoc loco,
Dionyfiu . & Abulenfis . Secundu Hebræoru tradi-
Abulenfiss.
tione Noëprimum inuentorem extitiffe
iungedi boues ad arandum :in quo genus
humanú cófolatus eft. Quod licet proba
bile fit,non tane habetur in Scriptura fa-
cra,in qua quide habentur alia duo certif-
fima , quibus Noë vniuerfum confolatus
eft mundü. Alterum quod poft Adã vni-
cus fuit propagator humani generis ,
quod alioquin,nifi per illu periiffet: om
neq; genus animaliu , & volatiliu in arca
feruauit. Et maximè, quia ex eius proge-
nie,crediderunt parentes eius,Meffia pro
dituru, qui confolatus homines dicturus
Matth.II.
erat: Venite ad me omnes qui laboratis , &
oneratieftis,& ego reficia uos. Alteru verò
fuit,quod primus legitur vinea plantaffe.
Vnde nonfolu vinum expreffum cor ho
L103
minis latificat,iuxta Propheta,fed in co
quidé confecraturfanguis Chrifti:de quo
loan.6.
Dominus ait: Sanguis meus uere eft potus.
8 Confolari renuit Rachel,ideft Bethle-
he decede infantiu ab Herode facta : fi -
Hier.3 : cut prædixit Hierem. que citat Matth.
Matth.2.
agens de innocentiuftrage in Hieremia
ergo, fic legimus: Vox in excelfo audita eft
lamentationis, luctus, & fletus Rachelis plo
rantisfiliosfuos, e nolentis confolariſuper
eis,quia nofunt. Vbi Septuag. Rhama po-
fuerunt, Hebræa voce relicta,fcilicet, vox
in Rhama audita eft.Vnde quia eft que-
da ciuitas Rhama in tribu Beniamin,non
Chryfoft longe à Bethlehe , Chryfoft . & Theodo .
Tacodoret. aliiq; Græci patres putant voces lamen-
353
tanti matrum ,vfq; ad illam ciuitatë per- .
ueniffe. Imo Iuftinus martyr , in dialogo Iuftinus,
contra Tryphone , vfq; ad ciuitatem aliaj
Arabiæ , quæ Rhama quoq; vocaturfa-
ma Herodianæ in pueros crudelitatis per
ueniffe teftatur, vbi Magi eam audierunt.
Cateru Hierony.putat, non pro ciuitate Hierony.
quide, fed pro excelfo capi Rhama, quafi
dicatur:Vox in excelfo audita eft. Quod
probabilius cenfeo, fubfcribunt aute Be - Beda.
da,Glofl.Lyran . & Abulen.q.72.fuper Gioll a. s.
Lyranu
Matth . Quomodo autem Rachel plorare Abulenfis .
dicatur: Hierony . ctiá exponit . Quia ni Hierony.
miru corpus eius fepultum fuerat , prope
Bethlehe, quæ olim dicta eft Ephrata : &
à vicinitate loci, matris nome accepit. Po
ftremo.Noluit Rachel, ideft Bethlehem ,
confolari, quia no funt, ideft noluit ea fal
fa cofolatione, leuare dolore,quia licet oc-
cififuerint:vere quippe paruulorum ani :
mæfunt apud Deu coronis martyrũ re-
dimitæ,ficut explicat Hilarius . Vel certè , Hilarias .
quia nofuntad vita rurfus mortale reuo -
candi, vfq; ad finale iudiciu cum corpori-
bus gloriofis: ita exponit Iuftinus in dia- Iuftinus.
logo contra Tryphonem, & Chryfofto- Chryfoft.
mus hic.Vtranq; verò expofitione com-
plexus eft Hierony.quia non repugnat. Hieronger!
CAPVT CLVII.
Confors, Conftantia..
ONSORS Et particeps, dici
tur Hebraice Chaber , Iob 40.Diui 737
dent cum amici confortes .
. Confors dicitur eiufdé fortis , ideft con
I
ditionis & fortunæ, & qualitatis, in omni
re,& negotio.fic Affuerus Regina Efther
vocauit confortem regni noftri.ca. 1 6.Et Eccli.16,
vxor diciturconfors virifui.
Confortes Chrifti vocantur homines
2
propter natura humanam ,eiufde cuin hu
manitate Chrifti fpeciei.Pfa. 44. Dilexijii| Pfal.44.
inftitia,& odifti iniquitatem : propterea un-
xit te Deus , Deus tuus oleo lætitiæ præ con-
fortibus tuis.Septuagin . vt notat Auguft. Auguft.
ponunt Deus in vocatiuo priori loco.Idě
notat Hierony.in epift.adPrincipiant,in Hierony,
expofitione huius Pfalmi , quafi dicat:ad
hoc ( O Deus ) vnxit te Deus. Vn& tus
eft ergo,inquit, Deus à Deo, quo oleo,ni-
fi fpirituali?Quòd verò tranffert vulgata
prę cofortib tuis Sept.dicut, pre participi
bus tuis.Qui enim , inquit,Aug.participes Aug
eius, nifi filij hominu?quia &ipfefilius ho
Yy minis
 CONSTITVERE .
Hebr. 2. [ minis.De quo Paul . Quia pueri eius comu
nicauerut carni & fanguini,ipfefimiliter par
Theodoret. ticipauit eifdě.Theod. addit, vel fecudum
Symmach . Syminachu pre fociis tuis,participes autē
eius & focij ,& fratres fecüdū humanitatē
Rom.8. funt credentes,vt Paul.ait: Vtfit ipfe pri■
mogenitus in multisfratribus. Quia ergo co
fortes nos fecit fui fecundum naturam hu
mana ,fibi hypoftaticè vnita, confequen-
ter & cofortes nos fecit diuinæ naturæ in
feipfo:quia ipfe De' & verus homo eft, in
quo nosfumus cui' cofortes fumus : ita vt
verè dicamus homo eft Deus in Chrifto.
2.Petr.1. Sic intelligitur illud Petri: Magna nobiser
preciofa promiffadonauit , ut diuinæ efficia-
mur.confortesnatura . Quodtunc primum
Luc.r. impletu eft,quandoMaria dicete: Ecce an
Ioan.1: cilla Dni.Mox Verbu carofactum eft. Su
mus etiam confortes diuinę naturæ,ideft
participes quide dono gratiæ iuftificatis .
Pfal.81: Iuxta illudPfa.Ego dixi dijeftis, erfilij ex-
celfi omnes. Quod Chriftus de Prophetis
dictuallegatapud Loa .In code quoq; fen
Ioan.Io.
Matth.sa fu apud Mat.cu dixiffet: Diligite inimicos
ueftros.Addidit: Vt fitisfilij Patris ueftri
qui inceliseft. Poftremo confortiu fami
liaritate fignificat: vndefacies Moyfi ref.
Exod.34 plêduit ex confortio fermonis Dii.Tri-
bus ergo modi confortes Chrifti fumus:
primo, quia homines fumus ficut ille vere
homo eft licet Deus fit:fecudo,quia iuſti
ficati deificamur:tertio,quia familiares ei-
Ioan.6. dem fumus, & cibo corporis eius faggina-
mur. Ioan. 6. Caro mea uere eft cibus.
Confpicere, vide Afpicere.
Conftatia virtus eft, que inclinat ad per
·3 fiftendū in bono incoepto,cotra quæcúq;
exteriora impedimenta,fiue tentationum
carnis,fiue diaboli, fiue mudi,excepto te-
dio,& difficultate proueniete ex diuturni
tateactus.Ná hoc vincere ad perfeueran-
D. Tho tiam pertinet. Sicut docet D.Tho. 2.2 .
q.137.art. 3.Fuit itaq; cõftans Suſanna,
Dan.13. que à fenibus follicitata,metu quoq; mor
tis ,& infamiæ incuffo , fortis in caftitate
permafit. Porrò Iofeph:nö folü conftans ,
fed & perfeuerans fuiffe dignofcitur. De
Gen.39. quo legimus in Gen.Huiufmodi uerbis per
fingulos dies loquebantur : & mulier molefta
eratadolefcenti:&ille recufabat ftrupu,&c.
quia difficultate quoq; vicit Iofephus , ex
diuturnitate follicitationis foemine proce
dente,qualis in Sufanna minime fuit . Sic
& Iudith , quæ paruo quidë, tëpore apud
Olopherne egit,formidine tamen foemi-)
nea vicit, conftans fuit : qua virtute illa pe
tiit à Dio:Damihi,ait, in animo conftantia. Iudith 9.
De qua etiã meminit.c. 1 6.in cantico di-
ces: Amputauit pugione ceruicem eius, ideſt Iudich 16,
Olophernis: Horruerunt Perſe conſtantiam
eius,er Medi audacia cius.Et certe non mi-
nus coftans,qua Iudith,Maria virgofuit,
que cu turbata effet in fermoneAngeli:ni
hilominus rogauit cu: Quomodofiet iftud, Luc,
quoniam uirum noncognofco? Hoc eft con=
ftans in propofito caftitatis fum,etiä pro-
miffa mihi matris Dei filij dignitate .
CAPVT CLVIII.
Conflituere.
Onftituere , dicitur Hebraicè Ma-
‫מינה‬
Co nah,Dan. 1.Conftituit eis annonam.
Coftituere eft ftatuere, definire, propo
nere,preficere.Sic Gene.9.Dñs dixit ad Gen.9,
Noë:Hoc eft fignum fæderis , quod conftitui
inter me,& omnem carnem ſuper terrズc.
ideft,quod propofui,ne defere terra am-
plius vniuerfali diluuio.Fuit autê Philo- Philo
nis fentétia. Signú hoc non quide Iridem
fuiffe verficolore, fed in nubibus effe toni
trua ,quibus Dei omnipotétia defignatur.
Eode modo exponit Ambr.li.de Noë, & Ambrof.
arca.c.2 7.Ita vt fit fenfus.Ponam arcum
meu,ideft moderatione faciã in nubibus,
ne fit vniuerfale diluuiu. Cæteru de iride
potius intelligunt Chryfoft.Eucher.Ru - Chryfoft.
pert.Glof.Hiftor.fchol .Alcuinus,& Hie Eucherius.
ronym.fuper illud Ezech. 1. Velut afpe- Rupertus.
Gloffa.
&usarcuscufueritin nube.Et Aug.lib. 1 2. Hifto.Scho.
cotra Fauft. Eft etiã notandumfententia Alcuinus.
fuiffe Glof. & Alcuini.Ante diluuiú arcu Hierony.
minime noapparuiffe,quod non tenetur, Gloffa
quia vt inquit Aug. Deus res creatas fic Auguft.
adminiftrat & regit,vt eas agere finat pro
prias operationes, & motus,quare cum fit
arcus naturalis,nodefuit vnquã , fed datu
eft fignü ad placitu, vt dicit Lyra.ficut la- Lyranus.
pis iacensin agro,ponitur interdu ex be-
neplacito,vt fignum diuifionis hæredita-
tis :ficut dixit Rabbi Moyfes Gerunden- R.Moyfes.
fis : ideo no dixit textus : Hoc eftfignum
quod creaui denuo , fed quod conftitui.
Ad diuinam autem clementiam pertine-
bat hoc fignum conftituere ,'ne ad fingu
las tempeftates pauidi effent homines, &
anxij ,vt Chryfoftomus ait. Prætereà vt Chryfoft.
typus effet foederis Chrifticum Ecclefia,
vt notat
 CONSTITVERE.
Rupertus. vt notat Rupertus fuper illud Ifa. Sicut inļ
Ifa.s 4. diebus Noë iftud mibi eft . Quod Chriftus
Matth.16. deniq; pollicetur dicens : Et porte inferi no
præualebunt aduerfus eam ,videlicet propter
pactum cum ea factum .
2 Conftitutum vocant Prophetæ per
excellentiam , quod firmiter decretum eft
à Deo,fine retractatione ,aut conditione.
Sic de incarnatione filij Dei de ftirpe Da
Lyranus. uid,vt Lyranus ait, dicit regius ipfe vates
2.Reg.23 . 2.lib.Regu . Dixit uir qui conftitutum eft de
Pfal.88. Chrifto Dei lacob. Dequo in Pfal. Semel
iuraui infandio meofi Dauid mentiar ,femen
Pfal.4. eius in æternum manebit . Et Pfal.4.Quenia
tu Domine fingulariter in fpe conftituiftime.
Lyranus. Vbi rectè Lyranus . Singulari certitudine
fuiffe Prophetam afferit certiorem factu ,
de confequutione regni æterniper Chi-
ftum.Ideo Gabriel de hacfpeciali confti
tutione facta Diuidi,meminit in legatio-
Lac,x. ne ad Mariam. Et dabit,inquit,illi Deusfe
dem Dauid patris eius.
In eodem quoq; fenfu filius Dei dicit
3
Pfal.z. Pfal. 2.Ego autem conftitutus fum rex ab co
Super Sion montemfanctum eius , predicans
præceptum eius, ideft irrefragabili decreto
prædeftinatus fum filius Dei , vt inquit
Rom.1. Apoftolus ad Rom.Quia Chriftus nonfe-
metipfum clarificauit , utpontifexfieret ,fed
quiloquutus eft ad eum,filius meus es tu , ego
Hebr.5 . hodie genui te.Sic explicant fuper Pfal. 2 .
Hierony. Hieronymins,Auguft. Theodoret . Glof.
Auguft.
Theodcret. Lyranus,
Vnde Vatablus
rectefolus , Euthymius
natus , &illud
eft rex,iuxta alij .
Gloila.
Lyranus. Matt. 2.Vbi eft qui natus eft rex,& c. Quia
Watablus. nimirum ab æterno fingulari fuit præor-
hym. dinatione conftitutus,Hebr. 1. Quem con
Matth.2.
Heb.x. ftituitheredem uniuerforum , per quemfecit
fæcula.Porro fecundum humanam pla
ne naturam,hæredem intellige conftitu-
tum,quia fecundum deitatem non eft co-
ftitutus,fed natus & creator fæculorum ,
Chryfoft .
ficut explicat Chryfoft. Theophylactus ,
Theophy. Theodor.D.Tho.Lyran .& alij.Cæteru
Theodoret. in Pfal.2.vbi Chriftus ait: Ego aute confti
D,Thom.
Lyranus. tutusfum rex.In Hebræo pro conftitutus,
Pfal.2. eftvox Nafacti,pro qua vertit actiue Hie
Hierony. ronym. Ordinaui, fed paffiue accipit, vt
Genebrar. Gen b.ait.Pretereà fecundu eandễ phra
fim dicitur actio de homine Chrifto: HIG
A&t.10.
coftitutus eft à Deo , iudex uiuoru & mortuo-
Fial.17.
ru.Et Pfa.Dauid nō in fua perfona,vt Ly
Lvranus. ran.& Ianfen.ininus rectè putauerüt, fed
infen
potius inperfona Chrifti , quam vt pater !
354
eius fecundu carnem reprefentabat predi
xit:Coflitues me in caput gentiä. Sicut ex-
plicat Hier.Aug. Caffio.Remig . Theod . Hierony.
Glof. & Geneb.vnde Ioã. 10. de gêtibus Auguft.
cixit: àlias oues habeo , que nonjuntex hoc Caffiodorus
Remigius.
ouili, illas oportet me adducere , uocem Theodoret.
mea audient.Dauid aute nofuit rex Geti- Glofla.
liucöftitutus,fed duodecim tribuu Ifraël. Genebr.
Conftituit etiã Dis Apoftolos princi - loan.10.
pes Ecclefie,Pfal.44.Cóftitues eos princi- 4
pesfuperomne terra.Quod etia ad Epifco- Pfal.44.
pos in fuo gradu & diftricto extendi po
teft:ita exponut Hier.Aug Caffio . Glof. Hierony.
Lyr.Vatab. Ianfe . Gencb. & Arnob.qui Auguft.
Caffiod.
ait , pro duodecim Patriarchis nati funt Gloffa.
duodecim Apoftoli, quosLuc.6.Dís ele Lyranus.
git.Eode modo Theod. Dicat,inquit, Iu Vatablus.
Ianfen.
dei,quos nã habuerint filios ,qui toti terre Genebr.
imperauerint?ſed extremă feruitutem fer Arnobius.
uiunt.Hecille. Et quide hunc principatu Luc.6.
ampliffimu Apoftolis Dís dedit , quan- Theodoret.
do dixit apud Toa.Sicut mifit me Pater, Ioan, 20 .
ego mitto uos. Et rurfum . Ego elegi uos , loan.15 .
pofui uos uteatis, fructum afferatis,& fru-
&
tusu:ftermaneat. Deniq; apud Matt. di- Matth.vlt.
xit: Eutes docete omnesgetes . & apud Mar. Marc.vlt.
Predicate Euangelium omni creature.
Conflituere dicitur Dís legislatorem ,
5
quide malum inpoena , ideft permittere.
Pfa.9.Coftitue Die legislatorefuper cos, ut Pfal.9,
feiantgetes quonia hominesfunt . Quod qua
uis Theod.& Lyra . In bonu accipiant, & Theodoret,
legislatore Chriftü intelligat , quia tamen Lyranus.
totus ferè Pfa eft de impiis, & impiorum
magiftro:multo quidē aptius deAntichri
fto intelligitur , qui hoc loco Hebraicè
More, per Segol,ideft magifter & doctor
vocatur,propter dogmata impietatis. Sic
explicat Hiero . Aug. Caffiod. Gloffa, & Hierony,
Geneb.De quo apud Mat. Erit tribulatio Auguft .
Caffiod,
magna,qualis no fuit ab initio mundi, crc.ad Gloffa.
quod alludens Chaldæus vertit: Conftitue Genebr.
Matth.24 .
Domine timoremfuper eos.
Cöftit uere eft aliqua ndo , fingere, & co Chaldæus ,
ponere,Pfa.40 . Verbu iniquu -conftituerunt 6.
aduerfum me:nuquid quid qui dormit no adii Pfal.40 .
ciet,ut refurgat? Vatab.Iafen .& Geneb.fe Vatablus .
ianfen.
quuti Hebræos , hoc in perfona Dauidis Genebr.
di&tu putat in perfequutione Abfalonis ,
fed contradicere videtur , quod legimus
Ioan.13.
Ioan. 13.vbi Dominus defe protulit fe-
quentem verficulum : Etenim hemo pacis
me.ec.magnificauitfuper me fupplantatio
nem , ideft Iudas , præmifit Euangelifta , )
Yy 2 quoq;
 CONSVETVDO .
quoq; vt impleatur fcriptura, &c. Quare
tenenda potius eft expofitio patrum , de
Auguft. Chrifto hoc exponentiu :ita Aug. Hiero.
Hierony. Theodor.Gloffa, Caffiodor. & Lyranus.
Theodoret. Verbum autem iniquum , quòd ait filius
Glofla.
Caffiodor. Dei.Conftituerunt aduerfum me.putat Au-
Lyranus. guft fuiffeillud quod dixerut apud Mat.
Matth.22,
Venite occidamus eum, & noftraerit hære-
ditas.Sedfruftra,quia vt inquit Theodo
retus : Tertia die refurrexit , ficut dixerat
Matth.20. apud Matth.& Luc.Et tertiadie refurget :
Luc.18 .
Nunquid ergo qui dormit non adiiciet ut re-
Pfal.40.
Matth.12 . furga : quod etia prædixit Dís Mat. 1 2 .
Sicut lonasfuit inuentre ceti tribus diebus &
tribus noctibus ,fic & filius bominis erit in
corde terræ tribus diebus,& c.
Conftituit Deus fuos facerdotes fuper!
7 gentes &regna, prefertim fummu ponti-
Hier.1. fice.Sic legimus Hiere. 1. Ecce conftituite
Hierony. hodiefupergentes,& fuper regna .Vbi Hie-
rony.Quida,inquit, hoc referunt ad Chri
ftum, Regemregu, fed dici fuper perfona
Hieremiæ,nulla dubitatio eft. Hæc ille.
Theodoret, Eodem modo Theodoret. quia facerdos
erat Hieremias de facerdotibus , fcilicet
Anathoth. Vnde recte ex hoc loco Nico-
Nicolaus Pa
pa. laus Papa in epift. quæ refertur titulo de
maioritate & obediétia, cap.Duo lumina
ria.Probat facerdotis poteftatem, maiorē
effe qua Imperatoris, quod infpirituali-
bus intelligit . Quis enim dubitet Impera
torem & Regem , vna ex ouibus effe:de
Ioan.vlt. quibus Petro Dís dixit: Pafce oues meas.
Et quem ligare poteft & foluere, iuxta il-
Matth.16: lud Matt.Quidquid ligauerisfuper terram,
ligatu erit in cælis.Hinc Clemes Papa,
Clem. Papa . & mart.ep.in 1.to.cociliorum . Omnes,
inquit,principes terræ facerdotibus obe-
Bonif.Papa. diat.De quo lege ep. Bonif.Papę I.quæ
eft prima ad Honoriu Imperatore: &ep .
Leo Papa. 94.Leonis Pape. & ep.Gelafij Pape ad
Gelaf.Papa. Anaftafium Imperatorem.Vnde & Pau
lus oftendens quanto pluris faciendi funt
1. Cor.6,
facerdotes, qua iudices fæculi. 1. Cor. 6,
Contemptibiles, inquit, quifunt in Ecclefia,
illosconftituite ad iudicandum.
8 Conftituit ergo Dís in temporalibus
reges fuper fubditos ,fed in fpiritualibus
prælatos Ecclefie, & facerdotes.Sic expli
Chryfoft.
Theophy, cant Chryfoft.Theophy. & Lyran. illud
Lyranus. Matth. 24. Quis putas eftfidelisferuus&
Matth.24. prudens que conftituit Dominusfuperfamilia
Sap.8. Juam: Iuxta illud Sapient. Per me reges res
Hierony.
Euthymius. gnant,&c.Sed Hierony. de folis Apofto
lis & prælatis Ecclefiæ dictum putat. Eo Anfelmus .
dem modo Euthymius,Anfelmus,& D. D.Thom.
Thom.qui dicunt emphaſim habere ver -
Heb, s .
bum iftud:Quem conftituit Dominus : quia
multi feipfos,vel precibus,vel precio , vel
ambitione conftituunt, contra dictu Apo
ftoli:Et nemoaffumitſibi honorem.
Supra multate conftituam. Matth. 25 .
quarein verbo Fidelis.
Conftitui cuftodes. Ifai. 62. quære Cu-
ftos.
Conftituite diemfolemnem.Pfalm. 1 17.
quare Cornu.
¶Conftituit terminos populoru . Deut.3 2 .
videinverbo Angelus, &fic de fimilib .
CAPVT CLIX
Confuetudo.
NSVETVDO Mos &
via dicitur Hebraicè Derch.Pfal. 1 . 577
Gen.3 1 .
Confuetudo eft qua logo paratur vfu,
I
& exercitatione cuiufuis rei , fiuebonæ,
fiue mala.Vt autem vim legis obtineat,
oportet vt fit rationabilis , & legitime prę
fcripta.Alioquin iuri naturali , vel rationa
bili legi obftare non poteft, vt inquit Gre Greg. Papa.
gor.Papa IX.de confuetudine capit.vlt.
Licetetiam , inquit , longeue confuetudinis,
non fit leuis authoritas , non tamen eft ufque
adeo ualitura,ut uel iuri pofitiuo debeatpræ-
iudiciumgenerare:nifi fuerit rationabilis,&
legitimefit præfcripta. Hæc ille. Quando
verò confuctudo cum lege concurrit, ma-
iorem vim habet, ficut apud Lucam legi-
mus:Cum induerent puerum I Jum parentes Luc.2
eius,utfacerentfecundum cöfuetudinem legis
proco.Item ibidem quando manfit in te-
plofilius Dei annoru duodecim legimus:
Afcendentibus illis in Hierofolymam, fecun-
dum confuetudinem dicifefti,erc . Vbicon-
fuetudinem legem appellat, quæ habetur
Exod.23.
Exo.2 3. Ter in anno apparebit omne maf-
culinum tuum,coram Domino Deo tuo, ideft
in tabernaculo, vel intemplo. Optabile
autem effet vtomnis lex naturalis & Ec-
clefiaftica,atq; diuina, à teneris vnguicu-
lis confuetudine obferuationis , in nobis
altas radices ageret. Vnde & Poëta dixit Virgilius:
2.Georgicorum .
Adeo inteneris confuefcere multum eft.
Et Horatius.
Horatius.
Semelimbuta recensferuabit odorē,teftadiu.
Sic
 CONSVMERE.
Plinius. Sic & Plinius afferit.Ceruos teneros ad-
huc pullos fuos , docere meditari fugam,
ferpentes quoque ciconia pullis eden-
dos portant, vt eiufinodi cibis affuefcant,
& auiculę dulciorem cantus melodiam
pullos docent , quod in Philomena prę-
fertim obferuatum eft , deniq; confuetu=
do leones domat : neque quicquam , tam
afperu eft aut duru, quod no mollefcat co
Calius. fuetudine.Vnde Cokus li. 8.c.7. & Plu
Plutarchus, tarchus narrant, Schilium Philoſophů, in
Schilius. Theatro ad fotiu dixifle: Aduertis, quam
efficax fit confuetudo,athleta plagis affe =
ctus,noclamat:clamantautē afpectātes .
Mithridates pretereà Rex Poti robuftif-
fimus, cu victus effet à Romanis venenu
fumes,vt vita fibi auferret,lędi nõ potuit:
quia confuetudine habuit parum veneni
quotidie,quod necare no poterat fumere.
Cofuetudo caftitatis , legifq; feruandæ ab
infantia , Sufanna contra fenes conftante
Dan.13. reddidit. Et Iofeph inuictũ ,contra domi .
Gen.39 . na ad ftrupum alliciente. Confuetudo de
fendedi oues gregis fui cotra leones & vr-
fos,forte effecit Dauid cōtra Goliath.Rei
1.Reg.17.
militaris confuetudo fortiore reddit Iudā
1.Mach.2. Machabæum ad bella Dni. Deniq; con-
fuetudo legis feruandæ à teneris annis,fe-
ptepuerosMachabços ad tormēta crude
2.Mach.7.iffima pro religione feréda fecit inuictos .
2 Cófuetudo praua difficile vincitur, nifi
alia cotraria cöfuetudine virtutis & hone-
Bernardus. ftatis erradicetur.Vnde Bernard fer. 1 8.
Abfcindatur,inquit ferro acute compun
&tionis,vlcus inueteratæ cófuetudinis.vbi
ferru vocat, confuetudine poenitentię vfu
Chryfoft. firmata . Et Chryfoft.ho.6 . ad Populu.
Res,inquit,corrigedi difficilis eft cófuetu
do : fcio ego , & propterea vos feftino in
alia confuetudinem bona inducere, Idem
ho.vltima de Poenitentia . Planta ,inquit,
humi nuperconfita , facile reuellitur : fed
qnæ multo tépore radice firmata fuit,non
item: ædificiurecenterfundatú facilefub-
uertitur : bene autem fundatu diruere
conatib , multa præbet negotia :&febris
abinitio aggreffa, non magna fiti laboran
tes exurit:poftqua verò inualuerit accen
ditfornace.Sic in vitiofo accidit affectu,fi
circa primordia no prohibuerimus . Hæc
ille.Vnde & Poëta.
Principiis obfta,fero medicína paratur.
Adhibet auté, & aliud remediu Chryfof.
contrapraua confuetudinem , homilia de
355
Dauid & Saule. Morbu, inquit, qui mul- {
to tépore cocretus fit,qui radicitus cuelle-
re voluerit , non fatis eft ad correctionem
vnius duorumúe dierum monitio:verum
oportetfrequenter , & diebus pluribus in
haccura verfari.Et Bafil.refpöfione 6.ad Bafilius.
quæftiones latefufas. Cofuetudo,inquit,
vetuftate firmata,nature vim folet nafcif-
ci:illa autem nullo modo poterimus vin-
cere fi multa hinc inde habeamus, quibus
temerè animus diftrahatur : & vitę huius
negotiis implicetur. Hæc ille. Quare con
fulte magnates faciüt,qui circa hebdoma-
da fanctam,vel quadragefimam in mona
fterium foli recedut :vt confuetudines mu
di , contrariis actibus infecreto radicitus!
euellat.Iuxta illud Thren. 5.Sedebitfolita Thre.s.
rius, tacebit, quia leuauitje suprafe. Et
Pfal.549
Pfal.Ecce elongauifugiens, manfi infolt =
tudine. Ideo filius Dei, quamuis ipfefibi
no indigeret,in deferta nonnunquã rece-
debat.ficut Ioã.6.Subiit in montě lefus. & loan &
apud Mat.Ductus eft Iefus ab fpiritu inde- Match.4.
fertum .
Cofuetudo peccati neminem debet ad 3
defperatione inducere cu legamus : Sana- Sap.1.
bile'sfecit Deus nationes hominum. Quod fi
quis obiiciat illud Hierem. 13. Si poteft Hier.13.
Atiops mutarepellēfuam, aut pardus uarie
fatem fuam ,fic & uos poteritis benefacere,
cudidiceritis mala.Refpödet Hieron.ibi- Hierony.
de , fed hoc quod hominibus impoffibile
eft,Deo poffibile eft. Vnde & mulieri,
que erat in ciuitate peccatrix fecit muta - Luc.7.
re pelle & varietatē: ita, ut remitterentur ci
peccatamulta,quoniãdilexitmultu.Matthçi Matth.9.
quoq; pelle mutauit, qué de telonario fe-
cit Apoftolum. Et latroni confiteti dixit: Luc.23.
Hodie mecü eris in paradyfo. Ite Ezec. 1o . Ezech.io .
Aufera,inquit,à uobis cor lapideu : & dabọ
uobiscorcarneu. Vnde Iob ait: Lapides ex Iob. 14.
cauant aquæ,&gutta cauat lapide non ui ,fed
fæpe cadendo. Sic affiduis fletibus praua
confuctudo deteritur.
CAPVT CLX.
Confumere, & Confummare.
‫רכא‬
ONSVMERE Dicitur in Hel
CorzoDacha, Iob.4.
Confumere eft deftruere & in nihi- I
lum redigere. Genef. 35. Et confumptus Gen.35.
atate mortuus eft . & Exod. 18. Ietro
Yy 3 Moyfi
 CONS VMMARE.
Moyfi dixit ftulto labore conſumeris.
2 Cofumit Deus ficut ignis peccatores,
Deutero . Deut.4.Deus nofter ignis cófumes eft. Vbi
Lyranus. Lyranus Deus inquit , acriter punit , ficut
Theophy. ignis acriter cruciat. Theoph . fuper Heb.
12.vbicitatur teftimoniu hoc.Confumit
inquit Deus peccatores ,& aduerfarios po
Gloffa,
pulifui . Gloffa vero interlinealis cofumit
Matth.25. peccata & peccatores ,vnde apud Matth .
dicet reprobis : Recedite à me maledicti in
iguem aternu.Sed interdum manete per-
fona & refipifcente, fola peccata confum-
Luc,7.
mit, ficut de peccatrice dixit : apud Luc.
Remittuntur ei peccata multa,quoniam dile-
xit multum.
3 Confumeretame in fcriptura frequen
Hier.46. tius eft puniendo delere,Hierem.46.Tu
noli timereferuemeus lacob , ait Dñs : quia
egotecumfum.Quia ego confuma omnesgen
tes,ad quas cieci te:te uero non confumam,ſed
caftigabo tein indicio. Cæterùm cótra hoc
effevidetur,quod de Hierufalem dicitur :
Ifai.27 Ifai. 27. Ciuitas enim munita defolata erit,
&c.ibi pafcefur uitulus , & ibi accubabit: &
Hierony . confumetfumitates eius.Vbi Hieronymus
vitulum exponit Romanum exercitum
Matth.23. fub ImperatoreTito.de quo apud Matt.
Ecce relinqueturdomus ueftra deferta. Item
Ifa.31. apud Ifa. Corruet auxiliator, cadet cui
præftatur auxiliu,fimulque omnes confumen
tur. Ideft corruet Ægyptus qui auxiliari
voluit Hierufalem , à Babyloniis obfeffe :
& corruet quoque Hierufalem ,& redige
Hierony. turin puluerem , vt Hieronym.explicat .
Sed nulla contradictio eft : quia Hiere-
mias,negat quide Iudæos confumendos ,
etiam cofumpta ciuitate Hierufalé. Enim
vero vel in Chriftum credentes faluati
funt:vel difperfi ad finem vfq; müdi per
Lyranus. manebunt.vt Lyranus zit. Quando reli
Rom.10 . quiæ illorufalua fient :Vt fiat unum oxile,
Ioan.10. unus paftor,ficut Dís dixit Ioa.io.quod
erit in fine mudi. Ifaias vero non tã de Iu
dæis , qua de ciuitate eorü cöfumenda, lo-
Lob 30. quutus eft. in eodé fenfu de iuftis Iob die
cit : Veruntame non ad confumptione eorum,
emittes manữ tuă : &fi corruerint ipfefalua
bis.Sic Lazaru vlcerofum fqualore & fa-
mecorruentem , Dís non omnino con =
Luc.16. fumpfit,imo faluauit. De reprobis autem
filiis Ephraim ab Affyriis deuaftatis , di-
Ofe.11. cit Ofeas : Copitgladius in ciuitatibus eoru,
confumet electos eius. De Hierufalem quo
que à Babyloniis bona ex parte combu-
fta , fub fimilitudine palmitis dicitur in
Ezech.15 .
Ezechie. Partem eius confumpfit ignis.
Confumptus ferè vir pœnités ,reftau-
ratur,Iob. 1 1.Cum te confumptum putaue. 4
ris orieris ut Lucifer. Vbi notat Beda Lu Iob.11.
cifer per occultas,curfus fui metas, aliqua Beda,
do occultatur:fed repente oritur in auro-
ra. Sic poenitens poſt luctus fui tenebras,
iuftificationis lumine repente refulget.
Quod mulieri contigit peccatrici : que re
tro, fecus pedes Domini fleuit. Et quafi Luc.7.
Lucifer orta furrexit.
Confumere eft aliquando comedere,
5
Dan. 14.Etconfumebantur omnia,quæ erat Dan-14:
fupermenfam. Prætereà confumptio voca Eccli. 31.
turprodigalitas & commeffatio,fic Eccli.
ait:Quifequiturconfumptione replebitur ex
ea.Vbi Lyra. exponit quiprodige in co- Lyran:
meffationibus , &fuperuacuis fumptib' .
fequitur,confumptione confumetur. Sic
filius Prodigus confumpfit fubftantiam
fuam,viuedo luxuriofe. Ideo Dominus
non dixit: Vendite quæ pofsidetis, & vane Luc.16.
confumite.seddate eleemofynam .Alioquin
lli qui conuiuiis vacant , & ebrietatibus,
audiant Salomonem qui ait. Dantes, in- Prou.23.
quit,Symbola confumentur.
Confummare eft , aliquid ad fummū 6
perducere:hoc eft ad perfectione. 1. Ma 1.Mach.4:
chab Confum uerunt opera quefecerunt, id
eft ad perfectionem adduxere. Sic dici-
tur apud Matt.Cum confumaffet Iefus fer- Matt.26,
mones hosomnes, Ideft verbo & opere co
pleuiffet , fuper quem locum D. Thom . D.Thom.
in comment. Solus inquit, Chriftus fuos
potrut cofummare fermones .Quod duo
bus modis intelligitur,fcilicet, quod folus
fine peccato,opere quod docuitimpleuit.
Deinde quia Moyfes, & cæteri legislato
res,præcipere duntaxat potuerunt , folus
autem Chriftus præcepit, & virtute con-
tulit,ad implenda præcepta . In code fen
fu dicitMatt.Etfactüeft , cũ confummaſſet Matth.7.
Iefusuerba hæc admirabantur turba : Erat
enim docens eos,ficut poteftate habes.Vide-
licet quia quod docebat implebat , vt di-
cit Hierony. & quia quofdam igniculos Hierony.
ad exequendum fermone addebat,iuxta
illud Luc. Nonne cor noftrum ardens erat Luc.24.
in nobiscum loqueretur in uia.Eadem phra
fis eft Matth. 1 1 .&. 14.
Secundú cudem fenfum dicit apud Ioa 7
nem.Pater opus confummaui , quod dedifti Ioan.17:
mihiutfaciam. Vbi putat Aug. præteritu
confum-
 CONSVMMARE. 356

Chryfoft. confummabo morte mea mudi redeptio ! | Ad quod expedita refpofio eft, non repe
ne. Sed Chryf. de præterito potius Dim ti quidem oblatione quantum ad re obla
loquutum cenfet,ficut fcripfit euägelifta. ta:neq; moritur iteru Chriftus in Cruce:
Quia quod parum diftat , nihil diftare vi Quia mors illiultra no dominabitur Rom. Rom
.s.
detur. Quafi Dominus diceret , iam me
5. Nec iteru pro nobis fatiffacit,cu femel
reputo crucifixum , & mortuum. Solus omnia confummauerit. Sed repetitio fit
autem Chriftus quia Deus erat, & homo, quantu ad modü incruentu,& reprefenta
potuit redemptionis opus , de rigore iufti tione rei gefta. Quia vero Chfs infinitè
tiæ confummare ,Quia vt dicit Augu.lib. Syncategorematice fatiffecit, hoc eft fine
Anguft.
D.Tho 13. de trinitate quem allegat D. Thom. determinata méfura, hinc fit vt in repeti-
3.p.q.1.artc. 2. Deus purus,ficutpati no tione incruenta,& reprefentatione facrifi
poterat, ita neq; fatisfacere: homo autem cij Dúi in Cruce,ta offerentibus qua par-
purus de rigore iuftitiæ minime valebat. ticipantibus,rectè difpofitis ,aliquid fecü-
Leo Papa. Præterea vt dicit Leo papa fermone de dúdifpofitione fingulorum fatisfactionis
Natiuitate. Nifi cffet verus Deus , nō af-
quotidiecommunicetur . Prætereà Chrs
ferret remedium : & fi homo non effet, vna oblatione cruenta,cöfummauit femel
nonpræberet exemplum. in æternu fanctificatos ,quantú ad fufficie
8 Confummauit omnia Chriftus mor-
tia. Quia fufficientia reliquit in vafis facra
Joan.19. te fua Ioan.Sciens Iefus quoniam omnia.con mētoru,vulneribus noftris curadis medi-
fummatafunt & paulo poft. Cum ergo acce camēta . Ceterù quoad efficacia,no pote-
piffetacetum , dixit confummatum eft. Quia rit quis inde fanctificari , nifi applicetur ei
nimirum fola prophetia de aceti potu facramenta.Et hoc facrificiu , vnde facra-
Pfal.68. deeratimplenda , de qua in Pfal. Et infiti mêtoru virtus fcaturiit, vel in re quidē,vel
mea , potauerunt me aceto. Qua impleta in voto,fi defit copia miniftri,adfitq ; de-
dixit : confummatum eft. Hoc eft vt Eu- uotio.Proptereà hoc facrificium quotidie
Euthim. thimius exponit, omnibus numeris com modo incruēto fit in Ecclefia . Iubete Do
pleta funt omnia , vt ia nihil deficiat. Ide mino ,iuxta Paulum.Hoc, inquit,facite in 1 , Cor.11 .
Aug. dicit Aug.tract. 119. Quia nihil inquit, mea comemorationem . Vocaturq; facrificiu
remanferat,quod antequã moreretur fie incruētu, & facrificiu Miffa, ficut vere ita
ri oporteret. Hæc ille . Huc ergo refpi- cft.Vt Eufeb.Cæfar.ait li , 1.de demöftr. Eufebus.
ciebat Dominus quãdo dixit: apud Luc. ca. 1.6.Sacrofanétu,inquit,facrificiu facri
Luc.18.
Ecce afcendimus Hierofolymam: & conſum- ficamus nouo more . Et Aug. li. de Ciuit. Auguft,
mabutur omnia,quæfcriptafunt per Prophe Dei.c. 20. Dicit Chriftü authore effe fa-
tas,de filio hominis. Vnde ficut filius Dei crificij Miffa.Et Oecumen.fuper Hebr . Heb, s . '
fecundum legem ordinariam , Redeptor vbiait,Chim dici facerdoté eternu , quia
minime fuiffet,nifi omnia que de illo fcri femp p facrificulos fuos, offert Miffe facri
pta fuerant, confummaffet : fic etiã Chri- ficiu : Sed de hoc lati' in verbo Sacrificiu.
ftianus , redemptionis fructum confequi Cófummare in bonuin accipitur, &in
II
nequaquam poterit, nifi præcepta cople- malu:in bonü quide, de morte iufti iunio
uerit, vel de peccatis poenitentia egerit. ris ætate Sap.4. Confummatus in breui,co- Sap.4.
Confummare fanctificatos , eft ad fine pleuit tépora multa , ideft finitus breuiter:
9
Heb.10 . beatitudinis illos perducere . Sic Paulus Quia fic ibide dicitur,iuuêtus celeriter co
de Chrifto dicit ad Hebr. Vna oblatione fummata.Talis fuit iufti Abel, quia tamé
D.Thom. confummauit in æternữfanctificatos.Vbi & filius viduę,iuxta Naim.Licet in breui co
D.Tho.in comment . Quia inquit Chri- Luc.7.
fummatus , non tame copleuerat tépora
ftus eft Deus & homo,habet virtutē ęter multa grauitate moru & cumulo merito
nãfanctificadi.Ideo fatis fuit vna oblatio, rū,fufcitauit eũ Dñs.Eft itaq; cófummari
vt omnes homines ad finem vfque mun-
ide quod mori , Pfa.Paulo minus cofumma Pfal.118.
di futuros,participes facere poffet fancti- uerut me in terra:ego autě nõ dereliqui māda
tatis . Hæc ex Diuo Thoma. ta tu . Ité de Senacherib in malú cófum-
10
Cæterùm rogabit fortaffe quifpiam, mato,explicat Vatab.illud . Ifa.Finitus ift Vatablus.
Quæftio: quomodo in facramento altaris , quotidie puluis.cofumat'eft mifer.Depopulo quoq; Ifa.61 .
repetitur oblatio Chrifti, fi vna filius Dei Iudaico Hierofolyma habitate,qui Dim
oblatione fua cruēta,cófummauit omnia . crucifixit quiquefub Tito & Vefpafiano

Tt 4 deletus
 CONSVMMARE .
deletus , poenas dedit, prædixit Ifai . Pau
pereshominesinfancto Ifrael exultabut: quo
niam defecit qui præualebat , confumptus eft
illufor . Illudebant enim Iudæi Apofto .
lis , pauperibus & difcipulis Chrifti : qui
deftructis poftea Iudæis , exultauerunt
in Domino triúphantes , iuxta illud Ioā.
Ioan.16. Triftitia ueftrauertetur ingaudium.Sic ex-
Cyrill. plicant Cyrillus ,Procopius , Lyranus &
Procop.
Lyranus. Vatablus. Item Iuftinus in dialogo con
Vatablus. tra Tryphonem.Irenæus lib.4.cap . 2 6.
Iuftinus. Et Nazarai quorum expofitionem re-
Irene. fert hoc loco Hieronymus . Prætereà po
Hierony.
pulus Iudaicus vocatur Irrifor , quia &
Ioan.2. Dominum irridebat dicens : apud Ioan.
Quadraginta &ſex annis ædificatum eft tem
plum hoc , tutribus diebus excitabıs illud?
Ioan. 8. Item. Quinquaginta annos nondum habes,
Abraham uidifti? Denique. Sifilius Dei
Matth.27.
eft,defcendat de Cruce.
De populo quoq; gentium tyrannide
I2 contra martyres Chrifti exercente dici-
Ifa,33. tur Ifai. 3 3.Væqui prædaris,nonne & ipfe
prædaberis? Væ quifpernis,none ipfe fper
neris? Cum confummaueris deprædationem
deprædaberis.Quod quamuis de Senache
rib exponant Hebræi : Hieronymus ta-
Hierony.
men , negatiuxta confequentiam textus
poffe de illo intelligi , fed potius de gen
tiu populo , qui perterecêtos fere annos
poft Afcenfione Domini ,vfque ad Ma-
gnum Conftantinum Ecclefiam marty-
ruperfequuti funt. Cuius fere omnes per
fequutores infignes , miferè perierunt : vt
conftat de primo omnium Nerone , qui
feipfum interfecit . Ite de Domitiano cu-
ius acta funt à Senatu recifa , & Maxi-
miano ftrangulato , Deocletiano depofi-
to ab Imperio, Decio interrempto . Ma-
ximino morbo infanabili confumpto . Et
aliis eiufdem farinæ: vt impleretur verbu
Matt.16.
Cyrill. Domini de Ecclefia ,apud Matt.Et porte
Theodo. inferi non præualcbūt aduerfus eam . Sic etiã
Primaf. exponunt locum Ifaiæ, Cyrillus , Theo-
Proco .
doretus & Procopius .
Cofummatio fumitur abfolute pro fi
13
ne mundifrequenter,fic Soph. 1. Confum
Sopho.1.
mationem cumfeftinationefaciet, vt Hiero.
Hierony.
Dan.9. ait,& Dan. 9. vfque ad confummationě per
feuerabitdefolatio . Id eft vfq; ad fine mun
di, templum Hierofolymitanum in Dei
cultu no ædificabitur amplius , fic Matt.
13. & Hebr. 6. Sed aliquando fignificat
confumptione omnimodam alicuius po
puli, in quofenfu de Hierufale no omni- {
no à Babyloniis eradicanda Hier.4.Con- Hier.4.
fummationem nonfaciam . Sic & Hiere. 5.c.
Ezech.11.B. Dereprobis vero mittedis
in ignem æternum, intelligitur illud Na Nahum.1 ,
hum . 1.Et indiluuio prætereunte confum-
mationem faciens.
Porrò quod dicitur Dan. 9. Vt confum 14
metur præuaricatio,& fine accipiat peccatu. Dan.9.
Intelligitur quidé præuaricatio primi ho
minis, propter quam cælo claufo, iufti in
limbu defcedebant , fine per morte Chri
fiacceptura : ita vt iam deinceps porta
celi,iuftis & omnino purgatis pateat: iux
ta quod Dis dixit,apud loan. Vado para Ioan:14
re uobis locu.peccata vero damnatorũ, fi-
nēno habet : quia funt illi extra via in ter
mino . Deniq; peccata viatoru quantű
ad fufficientia, morte Chrifti confumma
tionem acceperunt , quantum ad effica-
ciam tamen, opus eft facramētis in re , vel
invoto : quandocopia miniftri defuerit.
Confummatus eft filius Dei die tertia,
15
id eſt poſt modicūtēpus, ab initio prædi Luc.14
cationis fuæ mortuus eft, ficut Pharifæis
dicētib' : Exi hic quia Herodes uult te occide
re,refpodit:Dicite uulpi illi ecce eijcio damo
nia fanitates perficio hodie & cras, ter
tia diecofummor, id eft poft modicu tep⁹.
Eft enim phrafisfcripturæ,vt modicu te-
pus,vocetur hodie,cras,& perēdie. Sicut Theoph.
explicantThephyl.Euthy. Caiet. & Ian Euchym.
Caietanus,
fenius. Omiffa interim expofitione my lanfea.
ftica,Aug.lib.2.de confenfu Euág.c.75. Auguft.
quam fequitur Beda fuper Luca.Cæteru Beda.
difficultate habet , q Dominus fubdit ibi Quæftio.
dē: Veruntamen oportet me hodie, & cras,
&fequenti die ambulare. Si enim tertia die
confummādus erat, cöpletis omnibus va-
ticinijs,& myfterijs , quæ ad eum in vita
mortali pertinebat, quomodo oportebat
eu ambulare die tertia?Ad quod Caiet.re Caieta.
fpondet, aliter priori loco accipi , hodie,
cras,& die tertia , fcilicet pro modico tem
pore, vt dictü eft. Aliter vero pofteriori
loco,fcilicet, pro itinere triu dierum,quod
inde vbi tuc erat , diftabat à Hierufalem,
vbi moriturus erat. Sed melius accipitur
eode modo pro modico tempore , in cu-
ius fine perdie tertia fignificato, & ambu
laturus erat interviuos filius Dei , & tan-
dem moriturus :vt Ianfenius exponit. Ianfen.
Cofummari dicitur indignatio Dei, fu
16
per peccatum alicuius, quando punittan
dem
 CONSVRGERE.
dem peccata , fic de Senacherib rege Af-
fyriorum, cuius exercituum Angelus de
Ifai.io,
leuit, dicit Ifaias : Adhuc enim paululum,
modicumque , & confummabitur indignatio,
furor meusfuperfcelus eorum.
¶Cofummatio abbreuiata quid fit Efa.
10.vide in verbo Abbreuiare,
CAPVT CLXI.
Confurgere.
ONSVRGERE dicitur in
‫ר‬.‫ער‬ lingua fancta Vur.Hierem . so .
C
confurgent à finibus terræ , &
Ioel. 3 .
1 Confurgere , idem eft quod furgere
Jofue.8. Iofue. 8. Confurgens afcende in oppidum.
Confurgere in aliquem , eft ire contra il-
Gên.4:
lum:fic Cainconfurrexit contrafratrem fuu
Abel.Et deimpio, ad æternas poenas dā
Iob.20.
nato,dicit lob: Et terra cofurget aduerfº eũ
Quia videlicet , in Refurrectione corpus
eius, & animam deglutiet in Barathro,in
terim autem corpore in fepulchro putres
Luc.16. cente, animam deuorabit abyffus Gehe
næiuxta illud Luc. Mortuus eft diues , &
fupultus eft in inferno.
2 Denocte confurgere vel mane , vel
Gen.22: diluculo denotat diligentiam.Gen. 2 2 .
cum iuffus effet Abrahamfilium immo-
lare: dicitur: Igitur Abraham de nocte con-
Prou.vle, furgens.Et de muliere forte legimus: De-
noctefurrexit , deditque prædam domefticis
fuis : Et meritoquia fcriptum eft apud
Hier. 48.
Hierem. Maledictus homo,qui opus Deifa-
cit negligenter.Diligentia verò Saluatoris
Ioan. 8. in populo erudiendo refulget,in eo quod
Ioan.8 . dicitur: Et iterum diluculo uenit in
templum . Eademin Deo diligentia,in fa-
lute generis humani procuranda , tangi-
tur in parabola patris familias : Qui exijt
Matth.22. fummo mane , conducere operarios in uineam
fuam .
3 Confurgere nonnunquam denotat
dominari,fic vidit Iofeph in fomnio,qua
fi confurgere manipulum fuum , & ftare
fuper manipulos fratrum fuorum,quibus
Gen.37.
Deut.2 4. erat dominaturus.in Gen.& in Deut. de
regno Chrifti prædicitur : Orietur ftella
Hierony. cx lacob,& uirgacofurget ex Ifrael. Quod
vaticinium vt notat Hieronymus , fuper
Matthæum. Magi de ftirpe Balam def '
357
cendentes,de Chrifti regno intellixerüt,
ideo ingreffi Hierofolymam rogarunt :
vbieft qui natus eft Rex Iudæorum ? Quam Matth, 2 .
fentétia refert D. Tho. 3. p.q.3 6.ad. 3. D.Tho.
E contrario vero no confurgere amplius
gente, vel regnu , eft vel extingui velin-
feruitutem perpetua redigi,fine fpe domi
nandi Deut . 33.Qui oderunt eum non con- Deut.33 .
furgant.Sic Samuel dixit Sauli : Sednequa - 1.Reg. 13 ,
quam regnum tuum ultra confurget . Et de
Babylone deftruenda Hierem . ait : Non Hier.1.
confurgat dicit Dominus. Quod tamen in-
telligendum eft in eodem fitu.Nam tem
peftate noftra Babylon ,in alio loco, nón
longe à priori cernitur.Sicut & Hierufa
lem in alio fitu , non longe à priori refti-
tuta eft ab Adriano Imperatore. Quam
uis defolanda vfque ad mundi fine apud
Danie.prædicebatur, in eodemfenfu de Dan.9.
Affyriis dicit Efaias : Non confurgent, ne- Efai.14 .
que hæreditabunt terram . Quod adty=
rannos martyrum perfequutores exten-
dit Hieronymus . Hierony,
Confurgere pro alio , eft illi fuccede 4
re,vel in hæreditate, veldignitate, & po-
teftate, fic legimus apud Eccls . Vidi uni- Eccli.4.
uerfos uiuentes, qui ambulant fub Sole, cum
adolefcentefecundo,qui confurget pro co.D. D.Hiero.
Hierony.fequutus Hebræum fuum Ba
ruchiam , exponit hunc locum tropolo.
gice de homine veteri , & de nouo in
Chrifto quiconfurgit proueteri,fed iux- Lyranus.
ta hiftoricum fenfum Lyranus , Diony - Carthufia .
fius, Carthufianus & Vatablus, explicat Vatab
de adolefcente fenis Regis filio, qui con-
furgit pro patre , & forte aufert patri fuo
regnum , vt olim Abfalon , quem ta-
men omnes fequuntur , relicto patre.
Quod eftvnum ex malis,quæ fiunt fub
Sole.
Confurrexit Chriftus in regnum à
5
Cruce. Efa. 33.Nunc confurgam dicit Do- Efai
.33.
minus,nunc exaltabor. Vbi Hier onym.de Hierony:
exaltatione Chrifi in Cruce,& Refurre
Єtione vaticiniu effe dicit. De quo apud
Ioannem: Ego fi exaltatusfuero à terra,om | loàn, 12 :
nia trahim ad me ipfum. Eodem modo ex
plicat Cyprianus libro. 2. aduerfus Iu- Cypria .
dæos cap. 25. & Ambrofius libr.de Be- Ambr.
nedictionibus Patriarcharum cap. 11 .
& quod hic fit ferno . de excidio Hieru-
falem in vindictam mortis Chrifti ,tenet Cyrillus.
Dionyf.
Cyriilus, & Dionyfius,fed Procopius,de Procop.
aduentu Chrifti ad iudicium , de quo Lu Luc. 21.
Yy 5 cam
 CONSVRGERE .
cam : Tunc uidebuntfilium hominis acnien-
tem in nubibus . Dicitautem nunc exur◄
gam quia tempus vitæ præfentis mo .
mentum in fcriptura reputatur . Porrò
Vatabl. Hebræi quos fequutur Vatablus & Ada
Adamus. mus de exaltatione iuftitiæ diuinæ con-
tra Senacherib deleto eius exercitu in-
telligunt , fed præponenda eft prima ex
pofitio.
Confurgere præcipitur Ecclefia Chri
6
fti , poft varias perfequutiones Efai. 52.
Efai.52 .
Confarge , confurge , induere fortitudine tua
Sion,induere ueftimentisglorie tue Hieru-
falem, & c. Quia non adijciët ultra¸ut tran-
feat per te incircuncifus, & c. Conueniunt
patres, hoc vaticinium de materiali Hic-
rufalem nequaquam intelligi , differunt
Lyranus.
tamen,in hoc quod Lyranus putat,de il-
lo tempore tantum accipi, quando mag-
nus ille Conftantinus baptizatus, Eccle-
fiam abin circuncifis corde,ideft ab infi
Cyrill. delibus defendit ,quandiu vixit. Sed Cy
rillus putat incircuncifos tranfire per Ec-
clefiam, effeillä omnino fuperare , quod
nunquamfuturumpromittitur,iuxtail-
lud : Porte inferinon præualebunt aduerfus
Matt. 16.
am. Cæterum Auguftin . hoc vaticiniu
Auguft.
complendu putat perfecte quide'in æter
Ioan.16. na vita, libr. 1.contra Donatiftas capite,
8.De quo Dominus dixit apud Ioann.
Etgaudiuueftrum nemo tollet à uobis.Quæ
expofitiopulchra eft , & vera, fed etiam
illa Cyrilliteneri poteft , quiavt alibi di-
cimus tranfire poteft per Ecclefiam incir
cuncifus tentans,fed non pertranfire pro
fternens.
7 Confurgere eft de fomno excitari,
Prou . 6:
Prou.6.Vfque quo piger dormis,quando co
Leuit.19.
furges. Ite iuxta Leui. Cora cano capiteco
furge. Præterea confurgere eft ad Deum
deprecandum , incaligine adhuc peccato
rum moueri. Quod fruftrà facient repro
bi,poft mortem in Refurrectione finali.
Prou.I.
Beda. Vnde in Prou. dicit : Mane confurgent ad
me, & non inuenient me.Ita exponit Beda ,
fic accidit virginibus fatuis,quibus pulfan
tibus ad cæli ianuam , Dominus dixit:
Matt, 25. Amendico uobis,nefcio Kos.Item confurge
Icfuc.23.
re dicitur furor Domini apud Iofue: Quá
do poenasfumit de tranfgrefforibuscu quibus
diutius difsimularat.
8 Confurgit tribulatio contra peccato
res in hac vita tantum,fiperfecte refipif-
Nahu.1. cant, & non in alia Nahum. 1.Quid cogi- 1
¡tatiscontra Dominum , confummationem ipfe
faciet,non confurget duplextribulatio. Vbi
Theodoretus femel , inquit , adeo acerbu Theodoret.
de vobis capietfupplicium , vt non opus
fit fecundam plagam inferre , fed no qua
drat expofitio.Quia infra dicit: Afflixite
non affligam te ultra . Eft ergo fenfus
iuxta literam,quem Hebræi ponut, quos
fequitur Hieronymus , fcilicet, quoniam Hierony.
decem tribus fub Rege Salmanafar Afly
riorum puniti fuerant, no confurget alia
tribulatio fub Rege Senacherib , contra
duas reliquas tribus, Ben- iamin & Iuda,
fed Angelus Domini delebit exercitum
Senacherib , & dabit Hierufalem poeni.
tentiæ locum,fub Rege Ezechia,quod fa
&tum eft 4.Reg. Porrò Sept. aliter ver - 4.Reg. 19.
tunt hunc locum , nimirum : Non puniet,
Deus bis in id ipfnm . Quæ verſio à Græ-
cis , & latinis receptifsima , dedit anfam
Hieronymo & Ruperto,aliifque expofi Hierony
Rupertus.
toribus,vt explicationem huius loci,non
folum ad tribus carnales Ifrael , fed
ad omnegenus hominum extenderent,
ita vt fit fenfus , Deus femel punit pecca
tores,vel in hac vita,fi poenitentiam agat
congruentem , vbipoenam infligit tem-
poralem , quæ licet repeti millies in hoc
mundo , & rurfus in purgatorio , fi quid
purgandum remanferit , videatur , vnica
tamen punitio , hoc eft temporalis dici=
tur. Vel certefi minime refipifcant , vna
pœna plectuntur æterna. Quodconftat
in diuite epulone. Quod fiAntiochus,vt Luc.16.
Rupertus ait, & Herodes hic quoque pu
nitifunt,certe non duæ pœnę cenfentur,
fed hic cæpitin illis æterna pocna : Quia
non punit Deus bis in id ipfum. Cæterũ cau-
te lege Hiero. fuperhunc locum,vbi dia Hierony,
cit receperunt, & qui in diluuio perierut,
&Sodomita, &Ægyptii, & Ifralita in fo
litudine mala fua,in vita fua . Vbi dice-
re videtur Ægyptios cum Pharaone in
mari Rubro fummerfos , & Sodomitas ,
propter poenas temporales, æternas eua
fiffe,verum infra fe explicat , de illis intel
ligere,qui in ipfo mortis difcrimine pœ-
nitentiam egerunt toto corde , & Deum
fummum agnouerunt.Idem docet de eif
Cyprianns .
dem Cypria.ferm.de Pafsione,quia vox Ma
tt. 11.
illa Chrifti Matt. 1 1. Venite ad me omnes
qui laboratis, & onerati estis, & ego reficia
uos,etia ad illos extenditur, qui animam
efflantes poenitentiæ iugum accipiunt .
CAP.
 COTEMNERE.
CAPVT CLXII.
Cotemnere, Contemptibilis .
CONTEMNERE
fpernere dicitur in He
bræa lingua Bagad,
‫בגר‬
Exod.2 1. fi fpreuerit
eam .
I
Contemnere eft vi
lipendere, & contem-
ptibile,quod vilipenditur,fic contempti-
bilis anima dicitur Iudæorum , qui apud
Pfal.68. omnes feruiunt naciones,iuxta illud:Dor
fum eorumfemper incurua. Sed idem dici-
Efai.49 citur de anima Chrifti , quam velipende-
Hierony, runt Iudæi Efai. 49. Hecdicit Dominus
ad contemptibilem animam . Ita Hierony-
mus quia præpofitus eft illi Barabbas la-
tro, & quia ille contempfit eam , pro no-
bis contemptibilibus ,iuxta illud: Et pono
loan. 10.
Efai.s3. animam meam pro ouibus meis.De illo quo
que dicitur Efai. 53. Defiderauimus illum
Matt.11. defpectum,& nouißimum uirorum. Et certe
tam bumilis fuit vt diceret apud Matth.
Difcite & me,quia mitisfum,& humilis cor-
de.Vndeconfolationem accipereiufti de
bent,qui incalamitatibus fuis , à fuperbis
Iob. T2:
contemnuntur , ficut legimus apud Iob:
Deridetur iuftifimplicitas ,Lampas contem-
pta,apudcogitationes diuitum, parata ad tem
Greg. pusstatutum.Ita explicat Gregor.lib. 10.
Mora. Sic Apoftolicum effent de illis lā
Matt.s padibus,de quibus apud Matth. dicitur:
Neque accendunt lucernam , & ponunt eam
fubmodio. Nihilomiuus defpiciebantur,
Sap.3. fed tempore ftatuto : Fulgebunt iufti. Et
Matth.19 . iudicabunt nationes & duodecim tribus If-
Titelmanus rael , vt explicat Titelmanus.
2 Contemnihumiles inter fideles mini
Matt. 18. me debent,iuxta illud : Videte ne contem-
natisunumde hispufillis, & c. dico enim uo-
bisquia Angeli eorum , uidentfaciem patris
mei,quiincaliseft. De quo in verbo An
gelus.Eft auteduplex contemptus pro-
ximi,ficut & legis, vel negatiuus tantum
ficutfcholaftici dicunt,velpofitiuus.Ne-
gatiuus quidem eft minime vel proximi
vel legis curam habere. Quod in tempo-
re quidem quo non obligat lex nullum
peccatum eft , intempore tame quo iam
obligat,peccatú eft omifsionis tam mag-
358
num quanta fuerit negligentiæ culpa,vel
leuis quidem , vel lethalis,fi lex illa obli
gat ad lethale.cæterum conteptus pofiti
uus formalis , quo quis fciens & prudens
legeni contemnit charitatis , vel iuftitiæ,
&fimulDeum,vel certe proximum ,etiá
humilem lethale peccatum eft, vt fi quis
proximum fcandalizet , vel contumelia
quidem afficiat, aut lædat grauiter , ficut
Pharifæus qui dicebat: Nonfumficut cate
rihomines, ficut etia hic Publicanus. De Luc.18.
nique confuetudo peccandi inducit ad co
temptum,iuxta illud Prou. Peccator cum Prou.18,
ad profundum peccatorum uenerit contem-
D.Tho
nit.De quo lege D.Tho.2.2.q.186.ar
tic.9.adtertium.Tales erant olim Chal=
dæi , & Babylonii innumeris fceleribus
aftricti, qui crudelifsima quidem tyran-
nide omnes fere gentes conterebant.Vn
Habac.r
de Habacuch.Quare oftendifti mihi iniqui
tatem,& laborem,uidere prædam, in iusti
tiam iuxta me.Quare refpicis contemptores,
& taces?
Contenit ciuitaté Onager,ideft afio 3
nus fylueftris , Iob . 39.Contemnit multi- Iob.39.
tudinem ciuitatis . Tum quia liber eft ab
exactore,tum etiam quia liberis, & vbe.
rioribus , potitur in folitudine pafcuis .
Quod merito Gregor.hoc loco ad vitam Gregi
contemplationi vacantium refert . De
qua Dominus apud Lucam:Mariaopti- Luc.10,
mam partemelegit.Quia neque onera ma
trimonij virgo,vel contines , neque exa-
&toris mundi vocem audit , & fpirituali-
bus animæ pafcuis abundat.
Contemptibilis eft peccator, & ma-
xime obftinatus , quia contemnitur ab
Angelis, & à Deo , & fimilis fit iumen-
tis infipientibus . Sic de populo Idumæo
rum Hierem. ait ; Ecce paruulum dedi te in Hier. 49.
gentibus, contemptibilem inter homines. Et
de code populo dicit Abdias : Cotemptibi
lisestuualde. Et certe peccatores vfq; ad
co cotēptibiles funt, vt de illis dicatur, in
Pfal.Qui habitatin cælis irridebit eos.Ma Pfal.2.
ximè vero peffimni inter facerdotes de
quibus Malachias : Dediuos contemptibi- Malt c.2 .
Matah.5 .
les omnib populis.Et merito quia vt Dis
ait , quod fi faleuanuerit , ad nihilum ualet
ultra , nifi utmittaturforas , & conculcetur
abhominibus.Præterea quia ifti Deu,qué
manibus impuris contrectant , quotidie
contemnunt.Dicit autem Deus 1. Reg. 2.Reg.2 .
Qui autem contemnunt me erunt ignobiles .
Porrò
 CONTERERE .
Porrò iufti hunc maxime contemptum
cauent, qui ex peccato nafcitur . Vnde
Pfal.118. Propheta clamat: Aufer à me opprobrium
contemptum , quia mandata tua quefiui.
Aufert autem Dominus püfsimus con-
temptum à fuis ,& auget honorem ,iux-
ta illud:Qui mihi miniftrauerit, honorifica
Ioan. 12:
bit eum pater meus. Qui mihi inquit , non
fibi , ficut miferi mercenarij fugitiui , de
Ioan .10.
quibus Dominus Mercenarius autemfugit
quia Mercenarius eft.
5 Contemptum pariunt etiam apud
homines ,praui mores ,& leuitas conuer-
fationis ,quæ fugere iubet Apoftolus : r .
1.Tim.4.
Timoth.dicens : Nemo adolefcentiam tuam
Hierony.
contemnat.Vbi Hierony.hoc , inquit,age,
vtadmirationi potius fis, quam contem-
Theophy . ptui, & Theodoretus , fi vitam, ait, hone
fte tranfegeris , nequaquam adolefcentia
D.Thomas.
tua contemnetur . Denique D. Thomas
in Commentariis ,licet fis ,inquit,iuuenis,
mores tamen reprefentent fene&utem .
Tit.2. Sic etiam Paulus ad Titum ait: Nemo te
contemnat. Ideft ne foluas mandata Dei.
Quiaquifoluerit unum de mandatis iftis mi
Matth,5 . nimis, docueritfic homines ,minimus uoca
bitur in regno cælorum . Ideft contempti
Greg. bilis erit in Ecclefia. Quia vt Greg.ait ,cu
ius vita defpicitur', reftat vt & doctrina
contemnatur.
CAPVT CLXIII.
Conterere , Contritio.
ONTERERE
& contundere He-
braicè dicitur Racac,
PP3
& comminuere , &
attenuare. Efai. 41 .
Fxod . 32 .
I •Conterere , eft co-
minuere , & quafi in puluerem redigere,
Exo.10. vel deftruere.Exo . 10. Quoties contrine-
rim Egyptum.Conterere bella,eft pacem
Iudich.9. reftituere,deuictis hoftibus . Sic Iudith.
Ofe.2. ait: Qui conteris bella ab initio. Et Ofeas:
Et arcum, gladium, & bellum conteram de
terra. Quod de pace Ecclefiæ per Chri-
Hierony. ftu reftituta, exponit Hieronymus ,quan
Luc.2. do Angeli cecinerunt : Gloria in excelfis
Deo,& interra pax,
Conterere molas iniqui,eft potentiam
tyranni comminuere, Iob. 29. Conterebă
molas iniqui, & de dentibus eius auferebam
prædam. Ita exponut Beda & Lyranus , Beda.
in quo Iob,& quilibet iuftus iudex, imi- Lyranus.
tatur Deum. De quo legimus apud fob: lob.3 .
Conteret multos,& innumerabiles , &ftare
faciet alios procis.Et Pfal.Quoniam tu per
cufsifti omnes aduerfantes mihi fine caufa:
dentes peccatorum contriuifti.Quod quain
uis Dauid,in fua dicat perfona, cuius hor
ftes Deus comminuit, vt vult Theodore , Theodo .
tus , fed inTypo Chrifti Ecclefiæ , vt ex
ponit Aug. De qua Dominus : Et porte Auguft.
inferi non præualebunt aduerfuseam.In co- Matth . 16.
dem fenfu de Saul,& fautoribus eius con
tra Dauid Pfal.5 7.dicitur : Deusconteret Pfal.17.
dentes eorumin ore ipforum . Ideft poten-
tiam , & machinationes , ita exponunt
Theodoretus, Lyranus ,Vatablus, & alij ,! Theodoret,
fed in figura Pharifæorum Chrifto Do Lyranus.
Vatablus,
mino infidiantium , vt pulchre docet Au! Auguft.
guft.Quando enim rogauerunt eum : Li Matth.22.
cetcenfum dare Cæfari ? Ipfe accepto nu-
mismatecenfus, rogauit eos : Cuius eft ima
gohac , & fuperfcriptio : dicunt ei, Cæfaris,
tunc Dominus contriuit dentes eorum
in ore ipforum dicens , reddite ergo quç
funt Cæfaris, &c.
Conteri morte defiderant aliquando 2
iufti.Sic Iob ait : Qui cæpit ipfe me conte- lob.6.
rat. Subaudi per mortem, vt exponunt
D.Thomas , Lyranus & Titelmanus ,no D.Th.
fuit autem defperatio , cum poftea dixe- Lyranus.
rit:Etiamfi occiderit me fperabo in eu. Sed Titelma.
quia dolores eius erant morte grauio =
res ,finem optauit fine peccato , vt notat
Beda. Beda.
Conterere noluit Dominus ex infir 3
mitate peccantes ,ficut predixit Efaias :Ca Efai.42:
lamu quafatunon confringet. Quia vt Hie Hiero.
ron.ait , cunctis placabilis filius Dei fuit Matth.9,
etiam infiumis peccatoribus, qualis Para-
lyticus ille.Cuidixit: Confidefili remittun-
tur tibipeccata tua. Et Adulterę ait: Neque Luc.s.
ego te condemnabo.Sic etiam hanc phrafim Ioan.8.
Tertullianus ad len,tatem Chrifti refert, Tertulia.
Enfebius.
lib.de patientia, & Eufebius libro . 9. de
Demonftratione cap. 15. Chryfoftom. Chryfoft.
& Theophylactus fuper Matth . & His Theophy
Hilarius.
larius Can. 1 2 .in Matthæum.Item hoc
Cyrill.
loco Cyrillus ,Procopius & Bafilius,quia Procop.
tanta fuerit Chrifti clementia , vt poeni- Bafilius,
tentibus facile parceret, fic mulieri qua!
crat
 CONTERERE .
erat in ciuitate peccatrix, &latroni inCru
cepepercit.
5 Contriuit pater eternus filiumfuum
Efai.s. in infirmitate Efai. 5 3.Et uoluit Dominus,
conterere cum in infirmitate. Sic exponunt
Hierony, Hieronymus , Cyrillus , Theodoretus,
Cyrill.
Procopius,& alij patres , vndefatis mali
Theodoret. tiofe Rab. Salomon de populo intelligit
Procop.
R.Salomon Iudaico vt notat Lyranus , quia populus
Lyranus. Iudaicus non iuftificauit morte fua mul-
tos,neque eft fepulchrum eius gloriofumi
ficut eft Chrifti.Porrò Sept.vertunt : Et
Dominus uoluit mudare eum, ab infirmitate.
Et plane vox Hebræa vtrunque fignifi
cat .Eadem quippe vox eft,Hierem.44.
. Dacha. Vbi vulgata vertit: non funt
Eufeb. "
mundati ufque in diem hanc. Vnde Euſeb.
libr.3.de Demonftratione cap. 2.Secun
dum Sept.ad Chrifti Reſurrectionem re
fert, in qua cruor eius mundatus eft, fiaut
tem legamus cum vulgata, conterere , ad
paffionem potius pertinet, vt dictum eft.
Etcerte verfio vulgata magis cogruittex
tui,ficque vertit Vatablus.
6 Cotritus corde dicitur humilis,& po
Efai.61. pnites,fic dicitfilius Dei apud Efa.Spiri-
tus Dominifuper me, & rc. Ad euangelizandu
pauperibus mifitme,ut moderer contritiscor
Pfal.so.
de. Et Pfal . Cor contritum humiliatum
Deus nondefpiciet . Ideft cor percuffum,
&attritum . Quia contritione Deus vti=
tur pro inftrumento ad peccati remiffio-
Greg. Nazi. nem,vt inquit, Nazianzenus in Apolo-
gia prima. Et quemadmodum in holo .
caufto veteris legis, prius hoftia iugulaba
Leuit.1.
tur,Leuit. 1.deindepelle de tracta infru-
ftra fecabatur, &igne coflagrabat,ficDe
cor noftrum vt poenitentiæ gladio iugu-
lemus expectat,in que fenfum dicit Pro-
Pfal.146: pheta:Quifanat contritos corde, er alligat
contritiones eorum. Vbi priori loco contri
ti corde,funtpoenitentes ,pofteriori verò
contritiones eorum,funt peccata , vt ex-
Theodoret. ponut Theodoretus, & Genebrardus, &
Genebrar. alligat vulnera more chirurgi . Sic apud
Of c.14 .
Ofca . Sanabo , inquit, contritiones eorum
diligam eosfpontanee quia auerfus eftfuror
meus, c. Porrò iugum legis Dei aggra
uat,& conterit veterem hominem, fpiri-
Efai.66 . tumq; fuperbiæ.Vnde Dominus in Ifa.
Ad quem autem refpiciam,nifi ad paupercu-
lum er contritum fpiritu?
7 Conteritur etiam cor , ideft humi-
liatur , in poenam peccati fuperbiæ ,
359
Prouerb. i 8. Antequam conteratur , exalta Prou.18.
turcor hominis: antequamglorifieetur, ha
lanfen.
miliatur.Ianfenius putat, hanc eande fen
tentiam in eodem fenfu Dominum pro
tuliffe,Luc. 18.vbi ait : Sic omnis quife ex- Luc.18,
altathumiliabitur : & quife humiliat exalta
Beda ,
bitur.Idem infinuat Beda , fic & Diony.
Dionyf.
Carthufianus:quod vero ibidem dicitur:
Osftulticotritio eius,denotat per verbum
ftultum , animam interdum fpiritualiter
occidi , ficut Pharifæo contigit dicenti:
Luc.18 :
Nonfumficut cæteri homines,&c.
Conterenda dicitur terra in iudicio fi- 8
naliapud Ifai.Contritione conterctur terra, Efai.24:
iuxta illud Luc. Et in terrrapræſſuragen . Luc , 21 .
tium, pra confufionefonitus maris. Ita ex- Hierony.
ponunt Hieronymus, & Lyranus , neq; Lyranus.
Eccls.1.
contrahoc eft,quod legimus,in Eccl.Ter Pfal . 103.
raautemfemperftat.Et in Pfal. Quifunda-
ftiterramfuperftabilitatemfuam,non incli-
nabitur infeculumfæculi.Quia hæc de to-
ta terræ mole dicuntur,quæ infuo centro
immobilis perfeuerat,illud autem depar
tibus terræ,& edificiis eius.
Qui alios tyrannice conterit , conteri - 9
tur.Sic de Senacherib exponunt Hiero- Hierony.
Vatabl.
nymus &Vatablus illud Efa. 10. Adcon
Efai. 10.
terendum erit cor eius.Propter eà cap. 1 4.
de eodem Dominus dicit: Quomodo men
tepertractaui,fic eueniet, ut conteram Affy
rium deterra mea. Siccontritio in malum
denotat defolationem , & vaftationem,
Efai.i4.
Efai. 30. c. 51. f. 59.b. 60. d . 65. c.
Hierem.4.b.& alibi fæpe. Sic Pfal. 13. Plaf.13.
Deimpiis dicitur : Contritio & infœlici-
tas inuijseorum , & uiam pacis non cognos
uerunt.
Contererecaput ſerpentis , vide in
verbo Caput.
¶Cotere brachriuni, naues, baculum,
virgam,caput,vide fuis locis,ne multa re
petamus.
Contritio eft pars poenitentię,fcilicet, 10
dolor de peccatis,propter Deum fumme
dilectum. De qua Ezech. 2 1. Et tufilibo Ezec. 21.
minis ingemifce in contritione lumboru. Id
eftcordis, quia lumbi pro corde nonun-
quam accipiuutur.Et Daniel.Sedinfpiri- Dan.j
tu humilitatis , & in animo contrito fufcipia
mur ficut in holocaufto arietum, tauroru.
Differt autem ab attritione,quæ etiã do-
lor eft depaccatis , fed non propter Deu
fumme dilectuin ideo , hæc attritio fine
facramento non fufficit ad falutem .
CAP.
 CONTESTARI.
CAPVT CLXIII.
Contestari,conticere.
ONTESTARI
dicitur in lingua fan-
772
&ta Aauad Exod. 19 .
Conteftare populum.
Ι 4
Conteftari , ell c
adiuratione obfecrare,
& deprecari , quo ver=
bo vtimurin magnis rebus fic Angelus
Zacha. 3. Contestabatur lefum.Ideft facer)
dotem fummum filium Iofedech, vtage
Hierony, retpoenitentiam,ficut Hieronymus ex-
ponit.Item Paulus difceffurus ab Ephe=
A&t . 20.
fijs ad martyrium, dixit. Conteftor uos om
ncs.Ideftadiurans rogo. Et in monte Si-
Exo.19.
na Dominus ad Moyfem ait : Dejcendet
conteftare populum . Videlicet ne acce-
dentes ad montem omnes perirent. Di-
cimur etiam conteftari calum & terram ,
ideft adiurare homines , per habitores cæ
, & terræ,& quafi teftes illos citare. Sic
Iudith.7.
Iudith.Conteftamur hodie cælum, & terrä,
c.ut tradatisciuitatem ,& c.
2 Conteftarinonunquam ponitur pro
Heb.2. teftari,& teftimonio cófirmare,Hebr. 2 .
Conteftate Deo,fignis,& portentis ,& uarijs
uirtutibus , & Spiritus fancti deftributioni-
D.Thomasbus. Vbi D. Thomas in Commentariis
explicat conteftante Deo', ideft confir
mante falutem, quæ per Chriſtum facta
eft fignis,ideft minoribus miraculis, qua
lia funtfupra naturam ,fed non contra co
munes naturæ leges. Etportentis, ideft
mirabilibus contra omnein naturæ con-
fuetudinem , qualis eft partus Virginis.
Et virtutibus infufis , fide fpe & charita
te, & variis denique charifmatibus gratie
gratis datæ , quæ funt Spiritus fancti di-
ftributiones.
Conticere , eft tacere , ceffare loqui.
3
Denotat autem aliquádo defolationem,
& vaftationem,vel captiuitatem, quia in
ciuitate vaftata cunctis pereuntibus , fi-
lentiu manet.Quod & Troia capta póe-
ta defcribit:
Virgilius. Horror ubiq; animos,fimul ipfafilětia terrět
Efai.15.
Sic Efaia. 15. Vaftata eft Ar, Moab
Lyrd,
conticuit, vbi vt notat Lyranus , Ar , ci-
uitas fuic Moabitarum nobifsima , ab
Affyriis folo æquata , in eodem fenfu
Hier . 46 . Fiere.Conticuit Afchalon,& reliquiæ ual-
iscarum . Et Sopho. onticutt omnis popu - Sopho.1.
Is Chanaan.Quia fcilicet captiuus hifcere
noaudet, &pre magnitudine mali, ftupi
dusiiget.Sic cum regaflet quendam rex
apud Matth. Amice quomodo buc intrafti, Matth.22 .
non habens ueftem nuptialem: ille obmutuit.
Quia ligatis man bus, & pedibus ftupes
millas eft in tenebras gehennales.
Conticuit populus Iudæorum , quia
nefciuit Deum , ideo decem tribus capti =
ua in æterno manfere filentio , fic expo .
nit Hieronymus illud Ofe.4.Nocte file- Hiero.
Ole.4.
refeci matrem tuam , conticuit populus meus,
quia non habuitfcientiam . Ideſt quia vitu
los aureos colens , Deum verum ignora.
uit. Quod autem tacere Deus fecit ma
trem corum , denotat etiam Synagogam
vniuerfam ,captiuitati tradendam , vt in-
quit , Theodoretus , qui cum Sept. legit, Theodo.
nocti afsimilaui matremtuam.Ideft no-
&tis profunda tenebris , & filentio , ficut
hodie iacet,iuxta verbum Domini : Ecce Matt.23.
relinquetur domus ucftra deferta. Et Pfalm . Pfal, 81.
Nefcierunt neque intellexerunt , in tenebris
ambulant .
CAPVT CLXV.
Continere , Continentia .
ONTINERE diciturinlin
gua fancta Aphac, Gen4 3.Con N
POK
C
tinuitfe.
I
Continere, in fcripturis tria fignifi-
cat , aliquando enim idem eft quod reti-
nere & coercere. Deinde denotat abftine
re,& maximè auenereis .Tertio , intra fe
tenere &complecti. Primum itaque con
2.Reg.24.
tinere pro retinere, 2.Reg Deus Ange .
lo,pefteciuitatem percuitienti,dixit: fuffi Gen.43.
cit:Contine manum tuam. Ideft retine : Ite
Iofeph. cum in lachrymas Ben-iamim
vifoprorrumperet : Egreffus continuit ſe. Ffal, 76
Et Pfalm.Aut continebit in irafua miſeri-
cordiasfuas.Ideft non retinebit. fic accipi
tur Prou . 30.Sap . 6.a. 17.a. 1 8.c. Eccl .
46.d.Ifai.5 3.d.63.d. 64.d. 2.Matth.
4.e.Act.7.g.Galat : 5.a. Exod. 36.d.
Iob. 12. Si continuerit aquas , ideft fi reti- Iob, 12,
nuerit ne pluat.
In eodem fenfu dicitur Deus in lib.
2
Sapi.dediffeprimo parenti virtutem co .
Sap.10.
tinendi omnia,ideft fuo imperio retinēdi
& moderandi . Quia Græce legis vi
ingatngal wavTwp.virtute dominandi
omni-
 CONTINERE .
Gene.1. omnib'.Alludit enim ad illud Gen.i.Do
minaminipifcibus maris,uolatilibus cæli,
uniuerfis animantibus, &c. Sic explicant
Ianfenius ,Lyranus & Dionyfius in pri-
lanfe!
Lyranus. ma expofitione.Vnde miror plane Ru .
Dionyf. pertum alioquin eruditum, qui libr. 3.in
Genefim ca. 3 1.Falfum effe dicit,quod
Rupert.
hoc loco legimus Deum dediffe primo
parenti,virtutem continendi omnia. Vn
de & afferit librum Sapientiæ non effe
canonicum , nec aduertit receptum effe,
Co.Cartha hunc librum inter Canonicos Concilio
Coc.Laodi Carthag.3 .& Concil. Loadicenfi. De
quo diximus in dictione Adam libro. 1 .
Præterea quid mirum fi Deus Adæ vir
tutem dederit moderandi creaturas ra-
tionis expertes , cum Chriftus Apofto-
Matt.4 lis dixerit:Venite poft me, faciam uosfie
ri pifcatoreshominum . Et conftituerit cos
Plal-44 principes fuper omnem terram ?
Continere pro abftinere , præfertim
3
à carnis illecebris & libidine, legimus ad
Titum.2. Titum:Oportetepifcopumfine crimine effe,
ficut Deidifpenfatorem ,non fuperbum, & c.
Sedhofpitalem benignum, c. continentem.
Hierony
Super quem locum Hieronymus conti =
Qual .
nentem , inquit, abvxoris amplexibus .
Difputant autem expofitores an propo
fuerit præceptum continentiæ Paulus,
tanquam ius diuinum . An vero tãquam
mandatu humanum facerdotibus . Qui
dam enim putant effe diuinu inter quos
Maior. Ioanes Maior.4.dift.2 4.q. 2. Sed con
tra præceptum effe tantum humanum ,
D.Tho tenuit D.Thomas 2.2.q.88.artic . 11 .
Vbiafferit votum continentiæ facrorum.
Ecclefiæ miniftrorum , exfolo Ecclefiæ
Decreto,fuifle ordinibus facris anexum :
&poffe à Papa difpenfari.Quia nullum
aliud preceptum in veteri aut nouo tefta
mento reperitur,nifi illud Paulinum alle
gatum,quodfolum eft Apoftolicum, de
illorum ,fcilicet,numcro, de quibus Pau-
1.Cor.7
lus ait,priori ad Corint. Nam cæteris dico
Caleta. ego non Dominus.Tenuit eandem ſenten-
tiam Caietanus tom . 1. in Opufculis tra
&ta.27.Et mihi placet,maximè quia Ec
clefia Romana multis retro fæculis , per-
mifit Græcis facerdotibus , vfum vxoru,
quas antequam facerdotio initiarentur ,
matrimonio fibi copularunt , vt habetur
capit. Olim de Clericis coniugatis ,iuxta
Greg
quam Regulam Gregorius Papa libr. 1.
epift.42.permittit Subdiaconis ,vt libe
360
revtantur vxoribus fuis, quas ante ordi-
nationem habuerunt. Prætereà Concil. Conci, An-
Ancyrano,dicitur poffe diaconos cum li- cyra.
centi a tunc epifcopi,vxores ducere. Eft-
que hoc Concilium confirmatam à Leo Leo Papa .
ne Papa dift.2 0.cap.De libellis.Poftre-
ino in Concilio Tridentino Sefsionevi Conc,Trid.
gefima quarta Can.9 .continentiam cle-
ricorum infacris de lege dicit effe Eccle =
fiaftica.Quare locus Apoftoli , recte ex-
ponitur à D. Thoma effe præceptum
humanum .
4
Cæterum an fit preceptum Apofto Queftio .
licum,quod ab Apoftolis in Ecclefia fer
uaricæperit.An noua confuetudo ,non-
nulli difputat.Nam Heretici Nouatores
dicere audent à tépore Gregorij Papæ,
vel Syriaci , cæpiffe hunc morein , non à
tempore Apoftoli Pauli , fed confundit
illos ipfe locus Apoftoli, vbicontinetem
effe oportere dicit epifcopum.Quod pre
ceptum ab Apoftolis cæpiffe expreffe
teftatur Conciliu Carthaginefe 2. Can. Conci.Car
2.Vbilegimus : Presbyteri, Diaconi ,uelqui thag.
facramenta contrectant , pudicitiæ cuftodes,
etiamab uxoribusfe abftineant, utquod Apo
ftoli docuerunt , & ipfa feruauit antiquitas,
nosquoque cuftodiamus . Item Concilium Co.Ancyra .
Ancyranum ante mille trecentos annos
celebratum, & ante Magnum Conftan
tinum , Can. 1o.ftatuit , ne ordinentur
diaconi , qui non proteftatifuerint perpe
tuam continentiam feruare. Et Conciliu Coc.Cefari,
fub idemfere tempus , Cefarienfe,cap. 1 .
Idem definit, & Concilium Roman.fub Coc.Roma .
Sylueftro Papa , & Magno Coftantino ,
prohibet Subdiaconis , nevxores ducere
audeat, Can. 8. Et ante prædicta cocilia
Origenes Homi. 2 3. in Numeros ean- Origenes:
dem facrorum hominum continentiani
in Ecclefia ftabilitam oftendit rationi co
fentaneam. Quia fi Apoftolus iubet con
iugatis Laicis. 1.Cor.7.vt ab opere con 1.Cor . 7.
iugali ad tempus abftineant , vt vacent
orationi,confequens eft, vt facris initiati,
qui fepties in die , precibus incumbunt,
perpetuam continetiam feruent. Quam
Hiero.
rationem vfurpat Hierony.lib. 1. contra
Epipha
Iouenianum , & Epiphanius in Hærefi
Catharorum . Et eandem Apoftolicam Eufebius:
traditionem commendat Eufebius, libr.
1.de demonftratione Euangelica , cap. Cyprianus,
9. & Antiquior. Cyprianus libro de Sin
gularitate Clericorum , & Chryfofto- Chryfoft.
mus
 CONTRADICERE .
Greg. Nize. mus Homil. 2 .de Patientia Iob,Grego-
rius Niffenus libro de Virginitate capit.
Oecumeni vltim.Oecumenius fuper 1.Timoth. 3 .
Cyrillus.
Cyrillus Hierofoly. Catechefi 1 2. Au-
Auguft.
guftinus libro de Adulterinis coniugiis
Abrof. capit. 20.Ambrofius libr. 1. officiorum
Greg.Turo. cap.vlt . Gregor.Turonicus lib. 4.Hifto.
Ifidorus. cap.4.Ifidorus libr. 2.officiorum diuino
Anfelmus.
rum cap. 10.Anfelmus epifto . 8 .
5 Iam vero continere pro intra fe retine
re habetur, Num.17.Nomen aute Aarō
erit in tribu Leui , & vna virga cunctas co
rum familias continebit. Ideft comprehe
Deut. 9. det,& Deutero. 9. dedit mihi Dominus
duas tabulas lapideas,fcriptas digito Dei
& continentes omnia verba , que vobis lo
quutus eft in monte . Sic 2.Paral. 33.d.
36.b.Efther.9.f. & fæpe aliàs.
6
Continet Deus omnia per effentiam
dans omnibus effe,quorum ideas ab eter
no in fe habet:& cooperatur cum omni-
bus , & omnia cognitione complectitur.
Sap.1. Sic de Spiritufanéto legimus Sap. 1.Spi
ritus Dominirepleuit orbem terrarum , &
boc quod continet omnia ,fcientiam habet uo-
cis.Ponitur autem in neutro genere. To
συνέχοντα πάντα.quia PneumaGre
ce,fpiritus , in genere neutro eft , dicitur
autem fcientiam habere vocis , quia vt ex
Xanfe.23.
ponit lanfe. cognofcit omnia quæ loqui
mur etiam in oculto . Eodem modo ex-
Lyranus,
plicat Lyra.eftq; legitimus fenfus , vt pa
tet ex fequenti fententia,quæ fic habet:
Propter hoc qui loquitur iniqua,no poteft la
tere .In quo etia fenfu accipitur ab Eccle
fia,quamuis non id putet lanfen.quado
apparuerunt Apoftolis difpartite lin-
Act.2:
guæ,tanquam ignis,& data eft illis fcien=
tia omnium linguarum , itaque primum
fpiritus,quodfcientiam habet vocis ,ideft
omnem linguam intelligit,dedit Apofto
lis , vt fimiliter omnes linguas intellige.
rent. Deinde addidit,vt etiam omnium
linguis loquerentur. Sed quia perfectius
eft intelligere, quam non intelligendo lo
quiomnibus linguis, de priori fit mentio
in laudibus Spiritu fancti ab Ecclefia , vt
fecundum confequens intelligatur,quod
eft loqui omnibus linguis , quod con-
fequitur ad maius , quod eft
intelligere cuncta
idiomata.
CAPVT CLXVI.
Contradicere , Contradictio.
Otradicere lingua He
‫נרא‬
bræa dicitur No. Nu.
30. Eo quod contradixe
ritpater. 8.
Contradicere eft,
contra quempiam di- lob.6.
cere Iob.6 . Nec contra
dicam fermonibus fanéti . Ideft non te-
mere , & impatienter iudicabo opera Gloff:
Dei,ficut exponit Gloffa,vel vt exponit D. Tho.
Diuus Thomas . Succidat me Dominus
de vita præfenti,ne impatientiam incur-
rens contradicam eius præceptis. Quod
contigit populo Ifraelitico ad aquas con Num.2c.
tradictionis , vbi iurgati funt cotra Domi
num . Eft ergo Deo contradicere non illi
obedire . Sicut è conuerfoin fcriptura,
no cōtradicere Deo,cft illi obedire,vt no Hiero.
tat Hieronymus fuper illud Efaias. 5. Elai.so.
Dominus aperuit mihi aurem,ego autem non
contradico. Quæ funtverba Chrifli qui
Philipp. 2. Factus eft obediens vfque Philip. 2.
Ioan.14.
ad mortem Crucis. Ita exponit Orige-
Origenes .
nes tom. 2. in Matthæu , Prophetia eft,
de obedientia Chrifti de qua apud Loan
nem ait : Vt cognofcat mundus, quia diligo
patrem,& ficut mandatum dedit mihi pater,
fic facio ,fargite camus hinc. Sicut etiam
Greg.Nazi.
exponit Nazianzenus in fine Apologe=
tici de Chrifto patri fuo obediente , fic
etiam Cyrillus , Theodoretus , Proco Cyrill.
pius , Lyranus , Carthufianus , Ada- Theodo .
mus ,& omnes patres de Chrifto intel- Proco.
Lyranus.
ligunt etiã Vata.vnde miratur Adamus, Carthufia .
quiaD.Th.hoc exponat de perfona Efa. Adamus.
fed D.Tho.non expropria fententia de Vatiblus.
Efaia exponit,fed ex fententia Iudeoru. D.Thomas.
Contradicere Deo, eft etiam non cre- 7
derehis, quæ ab Spiritu fancto per Pro-
phetas dicuntur,fic Efa.45.Ve qui contra Efai.45.
dicitfictorifuo,tefta defamijsterræ. Vbi
Hiero, duas adhibet expofitiones , prior Hicro.
eft :fi adhuc de Cyro fermo eft , væ qui
non credit,que proxime de Cyro prædi
cuntur , qui fimilis eft propter fuam in
credulitatem , cuidam tefta de Samioru
figulo , vel vt Sept. vertût eft , ficut ara-
trum terræ , ad aratores comparatum ,
quod poterit illos reprehendere , vt cx Procop .
plicat Procop. & Theodo.Si vero quod Theodoret.
probabilius eft , de Cyro ad Chriftü fiat
tranfi .
 CONTRISTARE .
tranfitus,fenfus legitimus eft. Væ et qui
non credit Chriftum à Patre ab æterno
genitum. Neq; Mariam eundem filium
Dei humanatum in tempore parituram:
proptereà dicit Ifaias. Væ qui dicit patri
quid generas ? & mulieri quid parturis?
Nam vaticinium Ifaię impletum de par-
Matth.1. tu Mariæ teftantur Euangelifta. Matth .
Luc,2 .
cap.1.De qua natus effet Lefus . & Luce 2 .
Et peperit filium fuum primogenitum. Sic
Epiphanius. etiam exponit Epiphanius contra Noe-
Hierony. tianos, Hieronym.hic,& Dionyfius Car-
Diony. thufianus .
3 Contradicit , qui fe operibus alteri con
trarium exhibet. Sic dixit fanctus Simeo
Luc.2. de Iefu Luc . 2.Hic pofitus eft in ruinam,&
in refurrectionem multoru, & infignu cui co
tradicetur. Et certe contradicebant ei Iu-
dæi , cum voluerunt eum præcipitare de
Luc4 monte Nazareth: & cum lapidare volue
loan 8. runt:&quando contra eum conciliucon-
loan.10.
loan.11. gregarunt .De hac contradictione Paulus
Hebr.12, ait ad Heb.Recogitate eu,qui talemfuftinuit
aduerjusfemetipfum à peccatoribus contradi
&tionem. De qua ipfe filius Dei patri fuo
Theodorct. dicebat,ficut Theodor.exponit Pfal. 1 7 .
Pfal.17. Eripies mede contradictionibus populi,con-
ftituesme incaputgentium . Sic etiam intelli
Hierony. gunt Hierony. Auguft . & Genebr . &c.
Auguft. De eodem explicat Aug.illud Pfal. Quia
Genebr. uidi iniquitatem er contradictionem in ciuita
Pfal, 4
te,ideft in Hierufalem contra filium Dei
coniurante, vt eum morti traderent igno
aniofe, quo modo exponunt etiam Hie
Hierony . ronymus & Theodoretus .
Theodoret.
Contradicere plebeculamfacerdoti fi .
4 gnum eft impudentiæ,fic Ofeas de popu
Ofex 4.
lo decem tribuum Ifrael , qui vitulos au-
reos adorabat,ait: Populus enim tuus,ficut ij
quicontradicuntfacerdoti, ideft,tam perfri-
cata fronte Deo verò contradicunt , ficut
quando ignobile vulgus contradicitfacer
Hierony. doti,fic exponit Hierony.Quod quadrat
in Pharifros Chrifto fummo facerdoti fe
cundum ordinem Melchifedech contra
Lac.11 :
dicentes apud Luc. In Beelzebub principe
demoniorum eiicit dæmonia. & apud Ioan.
Nos fcimus,quia hic homo peccator eft. & ca
pit.10.Tuhomo cum fis,faciste ipfum Deũ.
Contrahere , vide in verbo Paſtor , ex
Zach.11.Contracta eft anima mea in eis.
Item in verbo Os,& in verbo Manus.
361
CAPVT CLXVII.
Contriftare.
ÖNTRISTARE Eft tri-
Citi
ftitia afficere, lagah . Sic Exod.2 2 .
Aduenam non contriftabis .
1
Contriftari contra Deum eft impatien
ter de illo, & male fentire Tobi. 2.Noneft Tobi.2,
contriftatus contra Deum. Præterea iuftus
nonfolum contra Deum minime contri-
ftatur,fed neq; vlla triftitia fic ei domina-
tur,vtad iniquitatem trahat. Sic exponit
İanfenius illud Prou. Non contriftabit in. Ianfen:
ftum quidquidei acciderit, Quia Hebraice Prou.12 .
Auen dolorem & iniquitatem fignificat, ‫און‬
vnde fenfus eft. Non ita punget eum do-
lor,vt ad iniquitatem impellat. Ita etiam
explicat Lyranus , fic Maria & Martha Lyranus.
fratre mortuo,nonfunt ita contriftatæ, vt
nonfperarent in Chrifto:ad quem Mar- Io
an. 11 .
tha: Sed nunc,inquit,fcio, quia quæcunque
popofceris à Deo dabit tibi Deus. Quod fi
aliquando iufti vfq; ad lachrymas contri-
ſtantur, triftitia feruit illis ad exercitiu pa Auguſt.
tientiæ,ficexponit Aug. illud Pfal.Contri Pfals4
ftatusfum inexercitatione mea à uoce inimi-
ci.Ita Dominus martyribus dixit: In pa- Luc.21 ,
tientia ueftra pofsidebitis animas ueftras.De
niq; priuilegium bonorum parentum eft,
vtcuinfilios fancte educauerint, nulla de
illis triftitiam fentiant.Sic dicit Écclefiaft. Ecclef.30 .
Qui docetfiliumfuum , in uita fua lætabitur:
in obitufuonon eft contriftatus. Quia vt
Lyranus & Ianfenius adnotant bono pa Lyranus.lanfen.
tris exemplo filius confirmatus , conferua
turus in pace domum creditur , quòd mo
rienti patrifolatium eft. Sed multo ma-
gis letabitur Doctor Ecclefie , quifecerit, Matth.5 .
& docuerit filios fpirituales , quia Magnus
uocabitur in regno cælorum.
Contriftari dicitur fecundum hominu 2
exiftimationem,etiam qui triftitiâ fimu
lat.Sic de Herode legimus , cui petiit filia
Herodiadis caput Ioannis Baptifta: Et Marc.6.
contriftatus eft rex. Et certequidam patru
exiftimauerunt triftitiam illam Herodis
fuiffe verã. Ita Chryfoftomus, Indoluit, Chryfoft.
inqu't ,propter virtutem,admiratur enim
virtutem & hoftis. Ita Theophylactus & Theophy.
Euthymius.Item Ambro.lib.3.de Vir- Euthym
Ambrof,
ginibus.Sed contra Hierony.fictam pu- Hierony.
tat fuiffe triftitiam : & de induftria iuraffe Gloffa.
ad prætextum facinoris perpetrandi:ideo Anfelmus,
Zz apud
 CONTVS . CONVERTERE.
( Luc, 13. Japud Lucam Herodes à Domino vul-
pes appellatur , quæ fententia mihi vide-
turprobabilior : quam fequuntur Beda,
Gloff.
Gloffa, Anfelmus , Lyranus , & Caieta.
Anfelmus.
Dicitur autehiftorico more ab Euägeli-
Lyranus.
Caietan. fta contriftatus,quia fic putabatur,&quia
vultu triftatus eft.
Contriftari nopotuit plenè Chriftus
3 abfolutè:ideo Matthæus de illo dixit: Ca
Matth . 26.
pit contriftari , er panere , mæftus effe.
Hierony.
Quia vt notat Hieronymus . Non fuerüt
in Chrifto paffiones , fed propaffiones ,
quæ non præueniunt ratione,fed ei ada-
Hilarius: muffim obtemperant. Putat autem Hila
rius hoc loco propter Iudæ fcelus, no au-
tem propter fuam morte iam impenden-
tem fuiffe Dominum contriftatu.Cæte-
rum contrariafententia tenenda eft,vide=
licet filium Dei fecüdum inferiorem por-
tionem humanæ naturæ naturaliter nor
tem timuiffe: & de illa concepiffe dolore,
quein manifeftauit, vt homo effe credere
Chryfoft. tur.Ita Chryfoftomus hoc loco, & Theo
Theophy. phylactus idem Cyrillus lib . 10.in Ioã .
Cyrillus.
Epipha. Epiphan.inAnchorato pag.304.Greg.
Greg.Niffe. Niffenus lib. 2. contra Eunomium . Da-
Damafce. mafcenus lib. 3.de Fide cap. 2 4.& Cy=
Cyprian. prianus,ferm.de Paffione. Vnde Paulus
Hebr.4, ad Hebr.Non habemus, inquit, pontificem,
quinon pofsitcompati infirmitatibus noftris,
probatum peromnia,pro fimilitudine abfque
Ambr. peccato.Deniq; Ambrofius fuper Lucam
idem afferit.
Contriftare Spiritu fan&tum, vide ver-
bo Affligere.
CAPVT CLXVIII.
Contus.
ONTVS Eft haſta lögior du-
Criorq;,& ad percutiendumapta ; ac
cipitur etiam pro perticaferrum in capite
habente,qua nautę vtuntur ad loca naui-
bus opportuna exploranda , vnde verbū
deducitur percontari , ideft inquirere , vt
Prifcianus ait. Hinc intelligitur locus ille
Amos 4. Amos 4. vbi de optimatibus Samariæ,
quos vaccas pingues Propheta vocat,fub
dit: Et leuabunt uos in contis, reliquias ue-
ftras in ollis feruentibus . Vbi crudelitas
Affyriorum dénotatur, qui 'capta Sama-
ria,capita magnatú eius,haftis erant prę-
fixuri , quòd moris fuit olim victoribus ,
iuxta illud 9. Æneidos .
In haftis præfigunt capita. Virgilius.
Rectius verò Hieronymus vertit in con- Hierony.
tis,quàm Rabbi Dauid , & Rabbi Salo- R.Dauid.
mon, qui tranfferunt,leuabunt vos infpi- R. Salomó.
nis.Quia vocem Hebraam Theodotion Theodotio .
vertit dogata haftas,vel cotos, & Sept.
Boxides,hoc eft iacula, eade quippe vox
eft Num . 23.Et lance & inlateribus. Vnde
&Vatablus vertit. Et auferent vos láceis. Vatables,
& poftremampartem ueftri in ollis pifcullo-
rum.Sed pifculli coquutur in ollis feruen
tibus :vnde recte vulgata vertit in ollis fer
uétibus,& per reliquias intelligit reliquos
de vulgo ab Affyriis igne concremandos,
vel aqua bulliente decoquendos : quia
imitati fuerant fcelera maiorum fuorum.
Ideo Dominus dicit ad turbas de Princi=
bus & Pharifæis:Secundum opera eorum no Matth. 23-
litefacere.Qui enim fcelera principu imi-
tantur fimiliter cruciabuntur.
CAPVT CLXIX.
Canuertere, Conuerfio.
ONVERTERE Hebrai-
Co dicitur Haphach Leuit. 1 3.Pfal.
Ccc
78.
Couertere idem eft quod vertere , aut Ι
mutare:pertinet autem præcipuè ad mu
tatione mentis humanæ, quæ dicitur con
uerfio.
2
Conuertere nos dicitur Deus in Scri-
pturafacra & rurfus iubet,vt nos ipfos co
uertamus.In priori phrafi gratiam fuam,
qua nos conuertit, in pofteriori verò libe
rum noftrum arbitrium quoad couerfio-
nem noftram cum Deo libere concurri-
mus manifeftans. Quàm regulam nobis Regula.
tradit Aug.lib.de gratia & libero arbitrio Auguft.
capit. 5.cuius verbafunt: Cùm dicit Dús:
Conuertimini ad me,& ego conuertar ad uos.
Zacha. 1. vnum horu videtur effe noftrę Zach.10
voluntatis , & alteru ipfius gratiæ. Dein-
de ait, non noftris meritis, vt volebat Pela
gius,fed ex pura gratia fua nos impios ad
pietatem conuertit Deus : quod multis lo
cis docet Scriptura apud Zach.Conuertam
eos,quia miferebor eorum, & eruntficutfue-
runt,quando non proieceram eos. Ego enim
Dominus Deus eoru exaudiam cos. Ergo ex
mifericordia precibus exoratus , non me
ritis noftris nos à peccato cóuertit : in quo
fenfu Propheta clamat in Pfa.Deus uirtu- ' Pla-79.
tum
 CONVERTERE .
tum conuerte nos, & oftendefaciem tuam,
falui erimus. Vbi per oftenfionem faciei,
quid nifi fauorem, & clementiam intelli-
git: & Pfal.89 . Conuertere Domine afque-
quo deprecabilis efto fuper feruos tuos,
Ecce non iuftum retributorem,fed depre
Hal.84. cabilem miferatorem rogat.ficut Pfa.84.
Deustu conuerfus uiuificabis nos, plebs tua
letabitur in te: oftende nobis Domine miferi-
cordiam tuam,ere.Quod multo magis in-
Joel.2 . notefcit.Ex illo Ioelis : Nunc ergo dicit Do-
minus,conuertimini ad me , ex toto corde ue-
ftro in ieiunio,& c.& conuertimini ad Domi
num Deum ueftrum,quia mifericors eft & pa
tiens,&rc.Quisfcit fi conuertatur , er ignof-
cat Deus? relinquat poft fe benedictionem.
Voiponitur dubitatio quis fcit, vt non ex
debito iuftitiæ , fed gratis nos conuertere
Deus intelligatur: & quia nefcit homo an
adfufcipiendam gratiam Dei, fe difpofue
Hierony rit fatis, vt notat his verbis Hieronymus .
Ego hortor,inquit,quod meu eft ad pœ-
nitétiam,& Deum noui ineffabiliter effe
clementem,fed fcientiam tempero:& op-
to potius quam prefumo.Hæc Hierony.
Aug: Item Auguft.qui refertur de poenitentia ,
dift.3.Can. is qui.Poenitentiam, inquit,
darepoffumus ,fecuritatem dare no pof-
fumus.Hæc ille. Solus ergo dat fecurita→
Matth.9.
tem,qui Paralytico dixit: Confidefili , re-
mittunturtibipeccata tua. & mulieri pecca=
Luc.7.
trici: Remittunturei peccatamulta , quoniam
Ioan.8. dilexitmultum, & Adulteræ: Neque ego te
condemnabo, fed rari funt, qui hocclare de
ore Domini audierunt.
Conuertere fe negat Deus peccatore,
3
Anos I, vel populum peccatem,cuius peccata per
obftinatione fiunt irremiffibilia.Amos i .
Hec dicit Dominus,fuper tribus fceleribus
Damafci , &fuper quatuor non conuertã eos.
Sic in hoc capit. fæpè repetitur quartum
peccatum , propter quod Deus non con-
uertit Damafcu, Gazam,Ædon,Ammö,
Rupertus: Iudam, & Ifraëlitas. Et quidem Ruper
tus exiftimat,quando dicitur: Non conuer
tam eum,in genere mafculino,ad verticem
Carmeli referri,qui interpretaturfcientia
circuncifionis, & fignificat Hierufale non
effe conuertendam, nequereferri ad fin-
gulas ciuitates Gazam , Ædon, &c. quæ
funt generis foemenini. Cæterum expo
Ofe.4. fitio minimè quadrat, quia folet fcriptura
genera mutare diuerfa,ficut Ofe.4.Conti
cuit populus meus. Ecce genus mafculinú.
362
Deinde fubdit in fœmenino: Oblita cftk-
gis meæ,quæ regula feruanda eft. Præte- Regula.
reà Chaldeus vertit in plurali fuper qua- Chaldeus :
tuor non parcam eis.Porrò maior cotro-
uerfia eft de quarto peccato irremiffibili.
Lyranus fuper hunc locum refert fenten Lyranus.
tiam Hebræorum , ter peccati dimitti,fed
qui peccatum idem quater repetit , venia
non obtinere , quæ fententia pugnat cum
Euangelio , vbi Dís Petro dixit apud
Matth.remittendu peccanti, nōfolum fe
pties,fed feptuagiesfepties. Vbi numerus Matth. 18.
accipitur finitus pro indefinito. Item Re
gi Manaffe innumera ferè funt dimiffa
peccata,qui 2.Paral. poenitentiam egit . 2.Paral. vlt.
Secunda Theodoreti fententia eft fuper Theodoret.
tribus ,& fuper quatuor multitudinem in
definitam fignificari , ficut Poëta dixit:
Oterq; quaterq; beati , ideft multis modis.
Vatablus vero fuper tribus, & fuper qua- Vatablus.
tuor,fepties fignificari dicit,fepties autem
multitudinem magna denotare,fed vtra-
que expofitio , fi intelligit multitudinem
peccatorum hominibus quantumcunq;
magna non poffe quoad culpam dimitti,
aut nonfolere,falfa eft ,ficut contra He-
bræos demonftrauimus . Si verò quoad 11.9
poenam intelligant duntaxat , probabilis
expofitio eft:fic enim folet Deus interdu
remiffa culpa, no conuerterepeccatorem
ad ftatum priorisfecuritatis , in quo erat
ante peccatum , fed potius exterius fine
remiſſione,aut venia punire: ficut Moy.
fem & Aaron nunquam in terram pro-
miffionis intrare permifit. Sic & Dauidi
culpa remiffa,irrefragabiliter occidit in-
fantem,quem de adulterio fufceperat.Sie 1.Reg.12
de idolatris fimulachra in templo colen-
tibus dixit apud Ezech. Faciam infurore Ezech.8.
meo, nonparcet oculusmeus, neque mifere
bor.Quod non de culpa,fed de poena qui
dem intelligit. Sic & in præfenti loco pu-
tauerim effe intelligendum probabiliter,
quia de poena fubdit, & mittamignem in
Gazam,&c. Eft nihilominus certa expo
fitio de peccato finalis impœnitentie Do Hierony .
minumloqui,quod quartum peccatu vo
cat,vt tenet Hieronymus epiftol.48 . ad
Sabinianum. Primum enim eft peccatu
cogitationis deliberatæ,fecundum confen
fus,non in fola delectatione , fedin opere dane
contra legem Dei , tertium operis perpe
trati,quartum finalis impœnitetiæ,quod
folum eft irremiffibile, folet tamen Deus
Zz 2 ante
 CONVERTERE .
ante quam homopœnitere velit repente
de viuis illum auferre,propter multitudi-
nem peccatorum ,cui fi longius tepus de-
diffet vita ,forte poenitentiam egiffet.Si-
cut fi feciffet in Sodomis figna , quæfa-
eta funt in Iudæa poenitentiam egiffent.
Matth, 11. In quo etiam fenfu Dís forte loquutus
eft in prefenti.Sic etiam Pharifæis dixit:
Ioan.8. Moriemini in peccatis ueftris, ideft vita vo-
bis auferam , ante quam velitis pœniten-
tiam agere.
Conuertere cor alicuius in bonum , fi-
4
ue naturále,fiue fupra naturale, Deo qui■
demabfolutè ad oftenfione omnipoten-
1. Efdr.6 . tia tribuitur.Sic r.Efdr. 6. Quoniam læ
tificauerat eos Dominus,qui conuertit cor re-
gis Affur adeos , ut adiuuaret eos. Item
Efther 15. Efther 15. Conuertitq; Deus/piritum Re ..
gis in manfuetudinem . De quo Pfalm.79.
84.a.Pro. 1 6.a. Hier. 3 1.c.d.Act.7.c.
Poteft quippe Deus fine violentia liberu
hominis arbitrium , quo voluerit inclina-
re.Sicvno verbo Matthæu couertit.c.9 .
Matth.9. & Zachæum Luc. 19. Quando verò in
Luc.19 . malum conuertere , quofdam Deus dici-
tur: Permittere cos conuerti. debet intelligi
Pfal. 104. ficut Pfal, 104. Conuertitcor corum , idelt
Agyptiorum , vt odirent populum cius .
Hierony. Vbi Hieronymus.Conuertit , vtcontem
plarentur Ægyptij iniquitates eorum ,vn
Auguft. de illos oderunt, vel vt Aug.ait. Benefacie
do populo Ifraël , & augendo , permifit
Aegyptios adinuidiam conuerti.
Cæterum quæftio eft , quia videtur in
5
Scriptura Deo nonnuquam tribui,vt au-
ferat lume aliquibus facinorofis, ne couer
Ifa.6 tatur.Sic eniin legimus Ifai. 6.Exc.ecacor
populi huius, aures eius aggraua , ne forte
couertantur,& fane eos.De quo varie funt
Auguft. expofitiones. Prima , qua refert Auguft.
lib.qq.Matth.ca . 14.Ne,particulam effe
optantis, quafi dicat : Si quando conuerta
tur,& fanem cos . Græcè un'wore . Ita
Ianfen: Janfen tenet in concordia Euangelica . Se
Cyrilli. cunda expofitio Cyrillifuper Ifa. 6. Effe
præfcientis, quodvere conuerti prius de-
berent,& fanari , fi intelligeret parabolas
Saluatoris, fed deberent poftea peius re-
labi: & proptereà potius clementer vult,
vt in fua prima cæcitate minus culpabili
Theoph. remaneant. Ita Theophylactus . Tertia
Hierony. expofitio Hieronymi rigidiorfuper Ifai .
Chryfoft. & Chryfoft.Permiffionem fuiffe,vt exce
carentur, neq; conuerterentur in pœnam
1
peccatorum fuorum. Itaq; pro magnitu-
dinefceleris,ait Hieronymus,Iudeipo- Hierony.
nitentia indigni iudicati funt.
Conuerti ad poenitentia, & ad cor fre- 6
ques eft in fcriptura 2.Par. 6.d.Pro. 1.c.
Eccli.5.b. &fepe alias, ad quam conuer-
fione inuitat filius Dei Matth. 1 1.Venite Mattǎ1.
ad me omnesqui laboratis,& c . Prætereà co
uerti ad cor,eft refipifcere : & poenitentia
agere,vel cognofcere femetipfum,Pf.48 . Pfal,84.
Quoniam loquetur pacem in plebemfuam,e
fuperfanctosfuos , & in eos qui conuertuntur
ad cor.Ita vertunt Septua.es xagd av ad
cor.Sed Hierony. ad veritate Hebraica, Hierony.
Chaldæ.
& Chaldæus, & Vatabl.vertunt. Qui non Vatablus.
reuertuntur adftultitiam. Ratio verò diuer-
fitatis eft,quia Sept.legerunt Al. > , fed
Hieronym. . lo, non. Prætereà, quia
Chislah eft vox æquiuoca, quæ fignificat
ilia & interiora cordis, & ftultitiam ,quare
melius vertit vulgata,& quoad vocem, &
Theodorct.
quoadfenfum.Quia vt Theodo.ait. Con
uerfio cordis ad Deum poenitentia eft,&
liberatio à peccato,& fubinde ab ftultitia,
quia omnis peccans eft ignorans , iuxta .
Philofophu.Sic Dis loquutus eft pacem Ariftot.
peccatrici conuerfæ ad cor apud Luc. & Luc.7.
Luc.19,
Zachæo, & Chananææ.Eade phrafi vti- Matth.15.
tur Baruch 2. Conuertentur ad corfuum in Baruc, 2.
terracaptiuitatisfue . Etfilius Prodigus di Luc. 15.
citur infe reuerfus,ideft ad cor fuum, vn- Ecclef.1.
de peccando exierat foras. Ite Ecclefi.ait.
Qut timet Deum conuertetur ad corfuum.
Quia nimiru non in elementis quidē, nec
in fyderibus cæli, aut in omnibus creatu-
ris rationis expertibus ,loquitur Deus , aut
fplendet imago eius, ficut in humano cor
de:quòd folu inter hæc omnia capax Dei
eft : & ideo in corde loquitur homini
Deus , vnde beatus erit qui infe reuerfus
conuertitur ad cor.
Conuertere pollicetur Deus captiuita- 7
te & defolatione populiper os Prophe-
taru,partim à temporali malo, partim ab
fpirituali miferia fuos eripiens in fide
Chrifti : quòd quia difficile in fcripturis ,
nifi ab expertis difcernitur,nos hic lectore
manu ducemus . Decaptiuitate quippete
porali fermo eft, Pfal. 52. Cu conuerterit Pfal.5 2 ,
Discaptiuitateplebis fuæ , exultabit Iacob.
Ita Theod.&c.ficPfa. 1 52. & Ofe. 6.CM Theodoret.
couertero captiuitatepopulimei. Hiero.fub Pfal.152 .
Ofc.6 .
Cyro,inquit Rege.Et Hier. 32. Conuerta Hierony.
captiuitatem eoru:fubaudi à Babylonia,vt Hier.32 .
Hiero
 CONVERTERE .
Hierony. Hiero.ait.Deniq; ex precedetibus & fub
fequétibus diiudicabit lector, an fcriptura
loquatur de liberatione materiali populi.
Porrò de couerfione ad fide Ecclefiæ Ca
Ma.52.
tholicę dicitur Ifa.5 2. Oculo ad oculi uide
but,cu conuerterit Dñs sio,fubaudi ad Ec-
Hierony. clefia Chrifti. Ita Hiero. Lyr. Vata.& an
Lyranus. te eos Eufeb.libr. 6. demonftrat. Euang.
Vatablus.
Eufebius. c. 24. Ite Ifa.60.Cum conuerfafuerit ad te
Ifa.60. multitudo maris , ideft gentiu inftar maris
ad Ecclefia conuenientium : vt exponunt
Hieron. Cyri . Proco.Lyra . & alij.Quòd
Hierony.
Cyrillus. coepit impleri,quando Magi ab Oriente ue
Procopius: nerunt. De vocatione quoque reliquiarum
Lyranus.
Matth. 2. Ifraël ad fide explicat Hieron.illud Hie
Hierony. re.2 3.Et couertam eos ad rurafua. & c. 30.
Hier,23. Conuertam conuerfioně populi mei Ifraël,
Hier.30.
Iuda.& c.31.Conuertam luctu eorum ingau
Hiere. 31,
Joan.16. diu.De quo Dís apud Ioa.Triftitia ueftra
Hiere.33° couertetur ingaudiu.Quòd verò Hie. 3 3.
dicitur.Conuertam conuerfione terræficut à
Lyran. principio.Lyr.exponit,ficut quãdo exic=
runt de Ægypto. De eodem Sopho.3.d .
& Ezech. 36.b.
8 Cęteru difficultatem habet,quod Eze
Ezech.16. chiel. 1 6. de eadé conuerfione populi Iu
Quæftio: daici ad Chriftü legimus : Conuertam refti-
tuens easconuerfione Sodomoru cum filiabus
fuis, conuerfione Samaria, & filiaru eius,
couertam conuerfione tuam in medio caru,
forortua Sodoma reuertetur antiquitatem
fuam.Loquituraute Dís ad Hierufalem,
cuius forores in iniquitate, dicit effe Sodo
mã,& Samaria cum filiabus, ideft cu villis
caru,& Sodomam quidé atq; Samariam
conuertendas priores ad fide in lege gra
tię:deinde vero reliquias Hierufalé, ficut
Hierony.
exponunt Hierony.Lyra. & Vatab.fed
Lyranus.
Vatablus, illud vix intelligitur , quòd Sodoma reſti
tuenda,& conuertendam dicit Propheta,
quâvidemus vfque hodie deſtructa , & in
Theodoret mare mortuü cöuerfam: ideo Theod.di-
cit:Conuerfione hoc loco in malu accipi,
pro defolatione & reftitutione in ea folitu
dine,in qua fuit Sodoma antequã conde-
retur,& ponifuturupro preterito. Quòd
certè minimè quadrat: vnde Hierony.fa
bulă refert Hebræoru dicentiu,quòd So-
doma tépore Chrifti, ideft Antichrifti,fit
Hierony reedificanda ,ipfe verò Hierony.ad fpiri-
tale fenfum cofugit tacens literale, dicitq;
animam intelligi peccatricem conuerten-
Dionyfi. dam, &c. Porro Dionyf. Carthu. nomi-
1 uertit mare in aridam . Ite: Conuertit infan- \
A ne Sodomę intelligit Gallilea ,que in ma
363
ri mortuo terminatur vbi fuit Sodoma,
cftq; à dextris Hierufale,& Samaria à fi-
niftris,vt hic dicitur. Deniq; Lyranus & Lyranus.
Vata. per Sodomà Moabitas & Ammo Vatablus.
nitas intelligi putāt, quia ex filiabus Loth
habitatoris Sodoma nati funt Moab, &)
Ammon,vnde Moabitæ & Ammonitæ
procedunt.Coftat aute Arabes , quorum
pars iftifunt, ab Apoftolis ad fidem fuiffe
couerfos.Sic explicat comunior fententia
uniorů. De his Dís prędixit; Alias oues Ioan. 10,
habeo que nonfunt exhoc ouili, illas opor-
tet me adducere. & mihi videtur hiftorica
hæc expofitio.
Conuertere facie adpariete eft pœnite
9
tis,vel innane gloriam vitantis,ficut expo
nit Hierony.de rege Ezechia , qui couer- Hierony.
tit faciem fua ad parietem . Ne lachrymas, Ifa.38 .
inquit,fuas affidentibus oftentare videre-
tur. Vnde & Dominus innanem fugere
gloriam nos docuit, dicens : Cum ieiunatis, Mat, s .
nolitefierificut hypocritæ triſtes.
Conuertit Deus electos fuos, ctiá fi fue IO
rint in profundo maris . Pfa . 67.Dixit.Do Plai, 67.
minusexBafam conuertam, conuertam in pro
fundu maris. Vbi Hierony.ad veritatem Hierony.
Hebraica tranftulit conuertă de profun-
dis maris . Et Sept. εν βύθοις θαλάσης .
Inprofunditatibus maris.Et Chaldeus.Re Chaldæ:
dacă iuftos, quifuntfuffocati, quos abforbue
runt pifces inprofundo maris.Ideo Auguft. Auguft.
Anfallit, inquit,latina loquutio: Etpofitu
eft in profundu maris , pro conuertam in
profundo maris : vt fit fenfus, ficut lonas
in profundo maris, & in ventre ceti couer
tetur,fic electos meos etiá fi in profundo
maris fuerint conuertam , fi fortè peccaue
rint. Hæc ille. Conuertam ex Bafam ,ideft
ex turpitudine & confufione , id enim fi-
gnificat Bafam , vt inquiunt Hierony- Hierony.
mus , & Caffiodorus , fic de maris pro- Caffiodo .
fundo,& confufione conuertit filius Dei
peccatricem,& Chananæam. Denique Luc.7.
adultera. Præterea Vatabl. iuxta literam Matth . 15 .
Ioan.8.
exponit. Dixit Dñs: Conuertam adfalutem Vatablus.
meos,ficut olim Ifraëlitas de terra Baſam,co-
tra Og regë illius oppidi præliantes, & ficut
eofdede mari Rubrofaluaui. Eft ergo legen
dum,conuertam in profundo maris, non
autem in profundum .
Conuertere naturas rerum Dei omni-
ii
potētię fignü eft Exo.7.vbi virga Moyfi
conuerfa eft in dracone,& Pfal . Qui con- Exod.1Pfal.65 ..
Zz 3
guinem
 CONVIVIVM .
fal.77.
guinem flumina coru : & qui conuertit petram
fal.113.
in ftagna aquarum. Sed fuper omnes has
conuerfiones excellit conuerfio facramen
talis panis & vini in corpus & fanguinem
Ioan.6.
Chrifti.De qua Dís ait . Caro mea uere eſt
cibus, & c. quia hic tota fubftantia præce-
dens conuertitur in corpus Chrifti, vnde
Conc. Late. tranfubftãtiatio vocatur, Ca.Firmiter.de
fumma Trinitate & fide Catholica..
Iuftitia conuertitur in iudicium,quan-
I2
do bonaopera, quæ vel occulta iacebant,
vel calumniam patiebantur in die finalis
Lyranus. iudicij clarefcent. Sic exponut Lyranus,
Ianfen. Ianfenius,& ante eos Theodoretus illud
Theodoret.
Pfal.93. Pfal.9 3.Hæreditatemfuam no derelinquet,
donec iuftitia conuertatur in iudicium. Tunc
Matth . 25. dicet rexhis qui à dextris eius erunt: Venite
benedicti Patrismei, quia efuriui , & dediftis
Auguft. mihimanducare.Sed Auguftinus exponit.
Donec iuftitia Apoftolorum , & fimiliū,
Matth.19.
qui dicunt: Ecce nos reliquimus omnia ,&fe
uuti fumuste . conuertatur in iudicium,
ideft in iudicialem poteftatem, quando fe
debunt , & iudicabunt duodecim tribus
Pfal.114. Ifrael.Non diffimile eft illud Pfal.Conuer
cere anima mea inrequiem tuam, quia Dñsbe
efecit tibi,ideft in requiem paradyfi, pro
Bafilius.
labore vitæ præfentis,vt exponit Bafilius
Zacha.9 . fic legimus Zach.9 . Conuertimini ad muni
tionem uinctifpei,ideft vinctifperantes fa-
Hierony. lutem per Chriftum , vt exponit Hieron.
Eft autem munitio.cali locus , vbi Salua-
Ifa.26 . tor eft: Murus & antemurale.
13 Conuertere dicitur manus fuam ,vt co-
Zach.13 . greget filios Ecclefie, Zach.13.Et conuer
tam manum meam ad paruulos , & erunt in
omni terra:partesdue in eadifperdentur, &
Hiero. tertia pars inearelinquetur. Vbi Hierony.
Hanc tertiam partem Chriftianoru eſſe
dicit, qui pereuntibus aliis partibus dua-
bus,Iudæis videlicet, & Gentilibus obfti
natis ipfi electi ex vtroq; populo faluan -
Loan.II. tur.De quo Ioannes : Quia moriturus erat,
utfilios Dei, qui difperfi erant , congregaret
inunum.Conuertit autem Dominus ma-
Matth.18. num fua ad paruulos,quibus dixit: Nifică
uerfi fueritis,ficut paruulus ifte, non intrabi-
tis in regnocalorum .
Conuerti ad aliquem fanctorum eft in
14.
Iob s. uocare auxilium eius Iob 5. Ad aliquem
fanctorum conuertere. Hoc facere Gentiles
foan,12. coeperunt dicentes Philippo : Domine uo-
lumus Iefum uidere . Conuertere autem gla
1. Paral. 21. dium in vaginam eft à cede ceffare. 1.Pal
cedeceſſare.
ral. 2 1.d.& Matt. 2 6.e. Deniq; cōuerti
fumitur aliquando pro peruerti, quod ex
adiuctis facile colligitur. Sic Leuit. 19.a.
Ifa.41.c.44.d.59.c.Ezec.8.g.Pf. 39.
d.77.b.c.& 128.
Conuertere fe quoq; dicitur interdum 15
Deus ad puniendum,Iofue 2 4.Conuertet Iofue 24.
fe Deus, affliget uos. Non quod in Deo
fit mutatio,fed quia merita noftra mutan
tur.Habet tamen Emphafim,quafi dicat,
Deus cui naturalis eft mifericordia: Quia Pfal.144:
miferationes eiusfuper omnia opera eius : Iocl.2 .
qui multus eft ad ignofcendum , & præftabilis
Super malitia.Tamen fceleribus noftris ex
acerbatus, quafi conuertitur de fua mife-
ricordia ad iuftitiam, quando dicit: Serue Matth.18.
nequam omne debitum remifi tibi,quoniam ro
gafti me,& c. tradidit eu tortorib.Itē. Li Matth. 22,
gatis manibus & pedibus eius,mittite eũ in te
nebras. Propterea quaficum dolorecon-
uerfus ad vltionem ait apud Ifa . Heu con- Ifa.1 .
folaborfuper hoftibus meis. Sed quia ficut
via Dei regia & trita eft mifericordia , fic
femitæ,ad quas puniendi caufa conuerti-
turfuntira & furor eius.Qui placat per
Ifa.s 8.
poenitentiam iram Dei, dicitur Ifai. 58.
Conuertensfemitas in quietem,vt Hierony. Hierony.
Luc.7.
exponit. Talis fuit mulier in ciuitate pec-
catrix .
CAPVT CLXX.
Conuiuium,Cophinus.
ONVIVIVM Hebraicè
Cdici tur Marzéach.Hier.6.Ne ingre
dicitur
diaris domum conuiuij.
Conuiuium à conuiuendo deriuatur:
I
vnde Cicero de fenectute . Bene, inquit Cicero .
maiores noftri epularem accubationem ,
quia coniunctionem haberet , conuiuium
nominarunt. Porrò Scriptura facra ma-
gna ex parte conuiuia reprehendit. Sic
Deut.2 1.De filiofamilias contumaci la- Deut.21,
pidando dicunt parentes : Filius hic nofter
comeffationibus uacat, luxuriæ atque cõuiuiis.
Et quidem Abfalon in conuiuio occidit 2.Reg.13 .
fratrem fuum Ammon. Simon Macha- 1 . Mach.16,
baus inconuiuio tranffofus eft. Balthafar
Rex in cóuiuio vidit articulos manus , fen
tentiam mortis in eum fulminantes. Va- Dan.s
fti Regina in conuiuio contumax coniugi
Affuero repudiata eft.Herodes in conui- Eſther..
uio iuffit Ioannis caput abfcindi.Filij Iob Manc.6.
in con-
 CONVIVIVM .
in conuiuio funt oppreffi,nec illos feruare
potuit facrificiu patris pro fingulis oblatus
lob 1: octauo quoq; die, lob 1. fuper que locu
Greg Greg.lib. 1.Mor.c.5.fic ait. Vir quippe
fanctus nouerat , quod celebrari conui-
uia fine peccato vix poffunt : quia ma-
gna purgatione facrificiorum diluendæ
funt epulæ conuiuiorum.Hæc ille. Indu-
cuntenim obliuionem operum Dei , quæ
Ifa.s omnium malorum radix eft , apud Ifaia:
Cithara, & lyra , er tympanum,& uinum in
conuiuiis ueftris: & opus Domini non refpi-
citis,neque opera manuum eius confideratis.
Eccls.71 Vnde Eccls.ait. Melius eft ire ad domum lu
ctus , quam ad domum conuiuij : in illa enim
finiscunctorum admonetur hominum. Vnde
Ægyptiis conuiuantibus moris fuit, calua
riamhominis defuncti recte elaboratam
fingulis conuiuis afpiciendam,contrecta-
damq; porrigere. Romani verò leges va
rias moderandis ftatuere conuiuiis, vt re-
Macrobi. fert Macrobius,lib. 3.Saturnalium.c . 1 7.
& quidem lex Orchia numerum conuiua
rum reftrinxit. Deinde lex Licinia decre
uit, vt Calendis, Nonis, Nundinis Roma
nis cuique in dies fingulos triginta folum
affes in epulis confumere liceret. Cæteris
verò diebus,ne amplius apponeretur,quá
carnis arida pondo tria, & falfametorum
pondo libra,quod exterra,vite, arboreue
natum fit. Sed relictis prophanis, facras
Eccli.31.b conuiuij leges ponit,Ecclef.c.3.1 . & filius
Luc.14.
Deiapud Luc. Cufacis prandium,inquit,
autcoenam noli uocare amicos tuos, neque fra
tres,neque cognatos,neque diuites: neforte
ipfi te reinuitent fiat tibi retributio.fed us
ca pauperes,debiles ,claudos, & cæcos, & bea
tuseris, quia non habent retribuere tibi, erc.
Gregor Porrò Greg inhomilia. Vocadt,inquit,
funt aliquando amici, & cognati, fed tam
moderata illis conuiuia præparanda funt,
vt fuperfit,vnde pauperibus eleemofyna
tribuatur.Hæc ex Gregor. & certè diuiti
epuloni , qui fepultus in inferno dicitur,
Luc.16 . nihil aliudopponitur , nifi quod oblitus
pauperis vlcerofi: Induebatur purpura ,
byffo ,er epulabatur quotidie fplendide. Sed
fcriptura nobis confiderandum experi-
mentereliquit , ex nimia ingurgitatione,
& potu luxuriam,lafciuiam,adulteria,ce =
des ,difcordias , rixas, murmurationes , &
omne genus flagitij procedere. Certè
magnus Alexader in conuiuio Clitufra
tre collactaneu hafta tranffixit, & cöfilio
364
cuiufda pellicis Perfepolim Perfæ metro
polim opulentiffimam ignefuccendit .
Mufica in cóuiuis adhibebatur Eccle- 2
fiaft. 49. Myfticè verò mufica in conui Eccli.49.
uio denotat mores honeftos , & ordine in
conuiuio profuturu: qualis fuit in couiuio.
Nuptiaru Cana Galilee,vbi tāta fuit vini
parcitas,vt defecerit quidé & occafio fue
rit Saluatori conuertendi aquam in vinu.
Quia ficut luxuriofis conuiuis diabolus , Ioan.2.
fic lioneftis , & fanctis Chriftus affiftit.
Item conuiuio Abrahæ Angeli quidem
tres in figuram Trinitatis Dei interfuere.
Conuiuiu myfticè in fcriptura Eucha-
3
riftiæ denotat facramentu,imo & in fen-
fu literali & doctrinaEuangelica,Ifa. 25.Ifa.25 .
Faciet Dominus omnibus popults in mote hoc
conuiuium pinguium medullatorum , & uinde
mie defecate. Vbi Cyrillus ad myfteriu Cyrillus.
Euchariftiæ refert. De quo Dís apud
Ioannem:Caro, inquit, mea uere eft cibus . loan. 6.
Cypria:
Eode modo intelligit Cyprian.in expofi
Eufebius.
tione Symboli , & Eufebius Cæfarienfis,
lib. 1.demonftrat.c.vlt.fic & Dionyfius . Carthufian .
Secuda expofitio eft Procopij , & Vatab. Procop,
Vatab.
Conuiuium effe Euangelicorum dogma
tum , & vituli faginati Chrifti. De quo
Luc, 15. Occidit pater tuus uitulumfagina- Luc,Is .
tum. Tertia expofitio effe dicit conuiuiu Ioan : 13.
gloriæ cæleftis, quâ tenet Hiero.Ité Ada Hierony.
Adamus.
mus,&placet mihi no minus qua priores.
Deconuiuio ablactationis Abrahę,vi-
de verbo Ablactàre. Prætereà, nota
quod poft coenam legale agni Pafcha-
lis,quafi figura completa ,couiuium le
gis gratiæ fecit Iefus in Euchariftia:
Cophinus vox Græca Latinè corbis, 4
vas eft rufticum vimine contextum , erat
autem apud Iudæos confuetudo,vt ferui-
les homines cophinum , aut ciftam vacuā
fuper humeros circüferrent ad portanda,
quæ iubebantur. Vnde ceftiferos Poëtæ
vocant Iudæos:ita Martialis ait. Martialis.
Adfæminam que nupferat Iudeo.
Nupfifti Gellia ciftifero.
Sic etiã loquitur Iuue.&c. Vnde deprehe Iuuenalis.
dimus fine difficultate duodecim cophi-
nos habere potuiffe difcipulos, Ioann . 6. Ioan.6.
ad colligenda fragmenta conuiuij quinq;
panú,quibus quinq; millia filius Deiho-
minum fatiauerat. Lactatius libr. 4. di=
uinarum reftitutionu, cap. 15. Teftimo-
niú citat Sybillæ hoc miraculu fic prædi-
centis. Hic panibusquinque & duobus pifcin'
Zz 4 bus
 COQVERE .
busquinq; myriades hominữfaturauit , ex
hisque măducantibus fuperfuerant dodena
πληρωση κοφίνος , duodecim imple-
Chryfoft . uit cophinos.Hçc Sybilla Chryfoft.ve-
Matth.14.
ro fuper Matt. 14.O ego, inquit,no tam
panis modo copia , &multiplicatione ad-
miror, fed quod duodecim fportas cape-
rêt de fragmentis,nec plus,nec minus : &
quod præuiderit quantú effent confum-
pturi.Hæc ille. Quis ergo de prouidétia,
Sap.12.
& potêtia Dii diffidat ?De qua Sap. 12.
Tua Pater prouidentia abinitio caneta guber
Sap.17. nat.& cap. 1 1.Omnia menfura, & numero,
Albertus erpoderedifpofuifti . Albertus Magnus ex
Magnus . ponit ad mores. Panes effe præcepta,qui
bus turba faturatur: reliquias verò effe co-
filia,vt puta perpetuæ obedientiæ , caſti-
tatis &paupertatis , quæ turba non capit:
fed Apoftoli & Apoftolici viri hec colli-
gunt,vt ipfi pafcantur in terra,& locuple=
tius in cælo.
CAPVT CLXXI.
Coquere.
‫אפת‬
Coquere Hebraicè dicitur Aphach
vt habes Ge. i 9. Inde ophach piftor.
Eft aute coquere ignis calore cibu efui
I
aptu reddere.Exod . 23.Noncoques hadū
Exod.23.
inlacte matrisfue. Quod exponit Lyran.
Lyraus.
fuiffe preceptu ad crudelitatem deteftan-
da.Crudele quippe videtur coquere hæ
du lacte,quo nutriri debuit. Ité quia ido
Vatablus. latra hocfaciebat.Sed Vatab.aliter expo
nit.Ne coquas hadū fimul cu matre,quæ
lactat illum , ficut prohibuerat auemcum
pullis pariteroccidere , quod crudelitate
Auguft. fapit.Probabiliustame eft,quod Auguft.
Gloffa. ait , in qq.fuper Exod. citatus à Gloffa.
Prohibitionem effe ne coqueretur hædus
lactaneus.Ná vt omittá tenellu, & humi-
dum magis affari ad cibu,qua coqui debe
re:typus tame erat Chrifti,qui non erat la
tane infans ab Herode perimedus.Vn
de Angel'Iofeph in fomnis admonuit, Su
Matth.2. mepueri, & matreeius, & fuge in Agyptü.
2 Coquere per metaphora dicitur dece-
ptor, eos quos decipit . Ita de Rege Iero-
boa,qui per deceptione decem tribus If-
raël induxit, vt vitulos aureos adorarent,
Olç.7: dicitur Ole.7 . Tota nocte dormiuit coquens
cos,ideft, quod dormiedo illufus à diabo
lo fomniarat ,mane furgés fuafit populo ,
Hierony. vt Hierony.ait , fecundu fententiam He-
bræorü.Et certè omnis peccator dormirej
merito dicitur , quia fecundurn Philofo Ariftot.
phum:Omnispeccans eft ignorans. Quare
Dominus ait: Beati funt jerui illi,quos cum Luc.12.
uenerit Dñs inuenerit uigilātes.Omnis etiā
hæreticus impoftor prius blandis fermo-
nibus decoquit fimplices , quos poftea de
uorat.Ideo Chriftus ait . Attendite à falfis Matth.7.
prophetis, qui ueniunt ad uos in ueftimentis
Oulum.
" Coquendis panibus multarum familia
3
rum,vnum fufficere clibanum, qui eft vas
paruuportatile ex ære vel ferro fabrica-
tum,fignum eftpenurię frugum,&famis
graflantis : ita de populo peccatore fame
plectendo dicitur Leuit. 2 6. Vtdece mu- Leait.z6:
lieres in uno clibano coquant panes ,& reddāt
eos ad pondus, er comedetis, & nonfaturabi=
mini. Sic exponunt Lyran.& Vatablus . Lyranuss.
Vacablu ,
Myfticè verò fame verbi Dei fcriptura
propterfcelera noftra minatur: ita vt mul
tæ quide Ecclefię vix vnumpredicatorë
zelo Dei quafi clibanum feruente habe
repoffint. Proptereà Dís ait apud Luc. Luc.io.
Rogate Dominum mefsis,ut mittat operarios
in meffemfuam videlicet,ne populus fame
contabefcat.
CAPVT CLXXII. !!
Cor.
O R Hebraicè dicitur Lebab , vt
Cpatet Deut. 28.&Exod . 14
Cor præcipuum eft membru in vifce- I
ribus,fedes vitæ,fons arteriarum, & calo-
ris natiui domiciliu.Nullum autēanimal,
quod fanguine habeat fine corde effe po-
teft, vt Galen' docet li. 6.de Vfupartiu. Galenus,
Cor deitati per metaphora tribuitur,de 2
notatq; voluntatem eius & mentem. Sic
1.Reg. 2.Dñs ait, Sufcitabo mihifacerdo - 1.Reg.2,
te,&c.qui iuxta cor meum, & iuxta animam
mea faciet,ideftfecundu mentem mea: di-
citur etia de Dauid.Quæfiuit Dñs uirũ iux 1.Reg.13.
ta corfuu , ideft obediente voluntati fuæ.
Ite Iob ait.Quid eft homo , quia magnificas Iob 7.
eu?aut quid apponis erga eu cor tuum ? ideft
cur menté ad illius adhibes gubernatio-
nervt exponit Lyra.Quòdverò Dns di- Lyranus.
cit Ifa . 63.Dies ultionis in corde meo,figni- Ifa.63 ,
ficat minas, quas intētat, dicēs apud Mat. Matth.25.
Ibuntilli infuppliciu æternum. Et alibi paf-
fim: non effe folú verborü ftrepitu,fed ex
animo proficifci,vt Hieron.ait.De corde Hierony
pro
 COR.
pro měte Dei,vide Hie. 19.b.Iob 9.&c.
Cor humanu Deus non cogit , fed per
M
fuam omnipotentiam libere flectit quo
Iob 12. vult.Iob 12. Qui immutat cor principum.
Luc.19. Sicimmutauit cor Zachri Publicanoru
Ioan.4.
principis, & Reguli, quia vt Salomon ait.
Pro. 21.
Cor Regis in manu Dei eft,quocunque uolue=
Matth.2. rituertet illud. Sic Reges ab Oriete traxit
ad Bethlehe. Ité mollit cor durum,iuxta
Job 23. illud Iob. Deus molliuit cor meum.Sic mol
A&.9 . liuit cor Sauli,& de lupofecit agnu. Pręte
Baruc.. reà dat cor intelligés,vt dicit apud Baruc.
Dabo eis cor intelligens. Sic dedit Chana-
nææ,quç cu effet Gētilis, vtranq; in Chri
Matth.15. fto natura intellexit,dicens: Miferere mei
Dominefili Dauid. Deus etiam tangit cor.
1.Reg. 1 1.Reg. 10.d. Etaufert cor lapideu,ficut
Ezech.36. in Ezech. Auferam cor lapideum de carneue
ftra, dabo uobis cor carneum.Quòd præ-
Ioan, 20. ftititThomæ de Refurrectione dubitati.
Deniq; dat cor vnum in fide viua & cha-
Ezech.11. ritate Ezec. 1 1. Etdabo eis corunu. Quod
præcipuè completum eft in die Penteco
ftes,quado erant omnes difcipuli pariter
A&.z. congregati , & defcendit Spiritus fanétus
fuper cos.
Corhominis prauú dicitur,ideft cogni
4
tu difficile,nifi à Deo,Hier. 1 8. Prauй eft
Hier, 18.
corhominis, & infcrutabile,quiscognofcet il
Ludsfcrutans cordierrenes Deus. Sed illud
Pro.27: poffet opponi,quod Salomoait.Quomo-
do in aquis refplendet uultus profpicientium¸
ficcorda hominum manifeſtaſunt prudétibus.
Greg Sedrefpödet Gregor. Corda ex fignis,&
operibus externis cognofci , iuxta illud
Matth: 7. Matt.Exfructibus eorü cognofcetis eos.Cę
teru quando nullumfignum exterius ap-
paret,libera hominis cogitationem folus
Deus natura fua cognofcit. Sic dicitur
1.Reg.16. 1.Reg. Homo uidet ea quæ parent, Deus auté
Eccli.7. intueturcor. Et in Eccli. Quoniam agnitor
cordis ipfe eft.Ideo filius Dei cogitationes
Matth. 9. Pharifæorumintelligens,Deus oftéditur
Luc.s. apud Matth.& Luc.
Cor humanu non quidem pofitiuè, vt
51
Theologi dicunt , fed permittendo duta-
xat Deus indurat, vel aggrauat. Sic intel-
Exod.4. ligunt patres illud Exo , de Pharaone: de
quo Dís ait:Ego indurabo cor eius, ideft in
durari permitta, vt , exponunt fuper illud
Rom.9. Rom.9.Cuius uult miſeretur,& qué uult in-
Hierony. durat.Hierony.D.Tho. & Theophylact.
D.Thomas.
No inquit,quo ipfe peruerfitate , aut ne-
Theophy
quitia cum doceat.Ceteru,quod Dni lon!
365
ganimitate ifte ad peruerfitatis fuæ incre-
mentu abutatur,quippe qui eam cotem-
nat.Hec Theophy.Quod enim liberum
arbitriu permiflum fit Pharaoni,vt inquit
Adamus,hoc loco fatis cóftat Exo.7.8 . Adamus.
& 9.Dimitte populũ meum,& c. quodfi uo■
lueritis,& c. Quòd enim homo libere cor
fuu induret fatis exprimitur in Pfal.quem Pfal.94.
Paul.citat Hebr.4. Hodicfi uoceeius audie Hebr. 4.
ritis,nolite obdurarecorda ueftra. Et certe
cor fuu obdurauere Pharifæi,quibus Dis
dixit apud Ioa. In peccato ueftro mortemiz Ioan.8 .
ni.Et merito fane,quia fcriptü eft in Eccl. Eccli.3.
Cor duru male habebit in extremis. De quo
Bernat.lib.5. de cöfideratione. Quid eft, Bernard.
inquitcor duru?Ipfum eft, quod nec com
punctionefcinditur, nec pietate mollitur,
necmouetur precibus,minis no cedit, &c
6
Corfepius accipitur pro libera voluta-
te,& affectu: vnde toto corde , vel perfe-
&to corde diligere eft toto voluntatis affe-
tu.Deuter. 6.10.1 1. & alibi paffim, de Deut.6.
quo egimus in verbo Amare. Ite rectum
cor dicitur,quod per charitate omnia fua
Ffalio.
in Deufummie dilectu dirigit, fic Prophe
ta: Parauerunt fagittas fuas in pharetra,ut Pfal.3i,
fagittet in obfcuro rectoscorde. Et Pía. 3 1 .
Gloriamini omnes recti corde , fubaudi in
Deo in vobis,iuxta illud Pf. No nobis Die Pfalz .
nonobis, fed nomini tuo dagloria. Alioquin
no erit rectum cor, ficut nonfuit rectu cor
Pharifçi,quidices : Nonfumficut cæteri ho- Luc.18.
mines,nonin Deo,fed in feipfo gloriaba
tur.Erat enim de numero illoru, de quib
dicit Propheta: Generatio que nondirexit Pfal.77
corfuu.Eft aute gaudium fructus rectitu-
dinis cordis,iuxta illud Pfal. Lux orta eft Pfal 96.
infto, & rectis corde lætitia. Vbi Auguft. Auguft.
Efto,inquit rectus corde, & femper eft ti-
bi de Dio iucunditas.Et Hierony. Quia Hierony.
Chriftus , inquit , refulget in corde iufti, .1 ..
ideo lætatur,iuxta illud Ioan. Iteru uidebo ! Ioan.16 .
nos, gaudebit corueftru.Rabbi Kimhi vt ' R.Kimhi.
refert Genebr.hoc loco ait. Luce & lætis , Genebr.
tia futura beatitudinis, hic feminatam in
cordibus noftris , & conceptam colligent
in cælo iufti beato Dei confpectu
Cor multa recipit infcripturis epitheta, 7
fiueadiuncta in bonum,& in malu. In bo
num quide cor mundum,cor immacula-
tum & purificatum, item paratum , conca
lefcens , effufum Deo,eructans, dilatatum ,
robuftum quafi cor leonis: contabefcens,
languidu,liquefcens,corruptum, moerēs,
Zz S aridum,
 COR.
aridum ,diffolutum , diffimilè , obfcuratu ,
infipiens , longe à Deo , confractum ,va-
nu,&c.Primum ergo cor,dicitur mundū,
& immaculatum à forde peccati , vel per
baptifmu quidem, vel per poenitentiam.
Pfal,50. Quod Propheta petebat Pfalm. 50. Cor
mundum creain me Deus.Sciebat enim fine
cordis munditia neq; in cæluconfcendi,
iuxta illud Pfalm.Quis afcendet in montem
Pfal.23:
Domini? & c. innocens manibus , & mundo
Matth.5. corde.Neq; Deu clare videri,iuxta Matt.
Beatimundo corde, quoniam ipfi Deum uide-
Hier,4 bunt.Ideo Hiere.clamabat : Laua à malitia
cor tuu Hierufalem ,utfalua fias. Neq; fola
fides cor purificat,nifi iuftificationibus bo
noru operum in charitate dealbetur , iux-
ta illudPfal. Fiat cormeum immaculatu in
Pfal.118
iuftificationibus tuis ,ut no confundar. In quo
A&, 15. fenfu intelligendus eft locus Act. 15. Fi-
de purificans corda corum. Fide inquã, que
Gal- 5 . per charitatem operatur.
8: Cor paratum intelligitur ad voluntate
Dei exequendam Pfal.5 6. Paratum cor
Pfal.56 .
Lyranus . meu Deus,paratum cor meum. Lyranus ad
Caffiod , feruiendu tibi , Caffiodorus ad laudandu
Auguft . te, Aug. ad toleranda pro te mala,Theo-
Theodoret .
doretus.Hoc,inquit, Symmachus ita ver
Symmach '.
tit: Firmatum cor meu, Nam clare tua pro-
uidentia videns , non amplius hoftiu ma-
chinationes perhorrefco, fed paratus fuin
ad tuos fermones profequedos . Hæc ille .
Sic Saulus humi iacens dicebat: Domine ,
A&to 9:
Matth . 9.
quidme uisfacere: & Matt.c.9.Ad primā
vocationem paratum fe fatis oftendit .
Cor concalefcens igniculis charitatis le
9 12
Pfal.38. gitur Pfal.3 3. Cocaluit cor meum intrame,
Auguft. in meditatione mea exardefcet ignis. Aug.
exponitconcaluit amore Dei, ex defide-
Pfal.72 . riocæleftiu. In quo fenfu Pfal. 72. Quo-
niam inflammatu eft cor meum. Eode modo
Gloffa. Glof.fic difcipuli dixerunt: Nonne cor no
Luc.24.0 ftru ardens erat in nobis cũ loqueretur inuia.
Lyran! Sed Lyran. explicat. Concaluit cor meu
charitate inimici,videlicet Abfalon filij co
Matth . 5. tumacis,iuxta illud Matth. Diligite inimi-
cosuestros. Tertia nihilominus expofitio
Theodoret. germanior eft,Theod . qui ait Symmach.
Symmach , fic explanauit. Exaruit cor meum intrame.
quia redigens in memoria peccatum , zeli
Ioan.2 . igne ardeba:itaq; zelo cocalefcebat , ficut
Pfd.68. de filio Dei , difcipuli intellexere apud
Ianfen: Ioa.quod Propheta prædixerat: Zelus do
Genebr. mustuecomedit me.fic Ianfen.& Genebr.
10 Cor effundere coram Deo iubemur
Pfal. 61. Effundite coram illo corda ueftra. , Pfa 61.
Quòd tribus modis exponitur. Cor la-
chrymis per poenitentia refolutum: &vi-
Luc,7,
rus peccati effundite corá illo,ficut mulier
que erat in ciuitate peccatrix . Sic explicat
Hierony.Aug.& Glof el preces offerte Hierony,
Dio ex toto corde ,vt intelligunt Lyran . Auguft.
Glofla.
& Ianfe, vel quod magis quadrat , omne Lyranus.
mentem veftra,& follicitudine in eo col- lanfen.
locate,quia præceffit: Sperate in co omnis }
cogregatio populi.Sic Theodor. Vatab . & Theodo.
Vatablus.
Geneb.quod Apoftoli fecerut,dicentes : Genebr.
Ecce nosreliquim omnia, fequutifumuste. Matth.19.
Cor eructas Dei laudes legitur Pf. 44•
ΙΙ
Eructauit cor meu uerbum bonu. Vbi Pro-
Pfal.44.
pheta faturatus gratiæ plenitudine eructa
uit laudem Chrifti : de quo vaticinatur in
præfenti Pfalmo, non de Salomone,ficut
ftultihæretici Geneuêfes cotra Rabbinos
etia recentiores dicut,&cōtra explanatio-
t . 1 3.&
nem Apoftoloru, Hebr. 1. & A&
contra textu,quia maiores hic promiffio-
nes ponutur de Meffia, qua que Salomo
niquadrarepoffint.Sic exponut Auguft. Auguft.
Caffiod.Theod . Glof. Hiero.Lyr. Vata. Calsiodo.
Theodoret.
Ianfe.&Geneb.Et certe: Ex abudantia cor Gloffa.
dis os loquitur.Iuxta Matth.ideft eructat: Hierony
fic & Ioannes ex abundantia cordis eru- Lyranus.
tauit dices:In principio erat uerbu. Itē Pe Vatablus.
&
Ianfen.
trus,quando dixit:Tu es Chriftusfilius Dei Genebr.
uiui.Quauis Hilarius putet effe verba Pa - Matth.12,
tris æterni eructatis filiu ab eterno genitu, Ioan.1.
& Aug. id probat: de quo aliàs. Matt.16.
Hilarius.
Cor dilatatum dicitur fpe , & charitate
Aug.
Pfal. 118. Viam mandatorütuoru cucurri,
cum dilatafticorme . In quofenfu Paulus
Pfal.118.
dixit in pofteriori ad Corin. Osnoftru pa= 2.Co
r.6.
tet ad uos ò Corinthij , cor noftrudilatatu eft.
Vbi Chryfoft.ait. Nã quemadmodum, Chryfoft.
quod calefacit, dilatare facit , ita charitatis
opus eft dilatare.Hæc ille. Sic docuit nos
Chriftus,vfq; ad inimicos dilatarecor , di Matth.s
cens:Diligite inimicos ueftros.Sicut Dauid
Saulem dilexit,& Abfalonem.
Item cor robuftú legimus apud Amos : 13
Et robuftus corde interfortes nudus fugiet in Amos 2:
illa die. Quod de filijs Ephraim intelligit
abAffyriis fuperatis propter fcelera fua,
vt Hiero. ait.Porrò in die iudicij neq; ve Hierony,
lox , neque robuftus corde fugere poterit
fententia illa: Ite maledicti in igne æternu . Matth.25.
Timor infcripturis dicitur cor tabefacere,
ficut de Niniue à Chaldeis deuaftata legi
mus:Dissipata eft,& dilacerata,& cor tabef Nahum.2 .
cens.
 COR .
cens.Præterea languidum reddere , ficut
lofuc.2. Raab dixit exploratoribus : Pertimuimus,
elanguit cor noftrum,& cap.7.pertimuit
Efai. 13. cor populi, & ad inftar aque liquefactum eſt.
Et in Efaia de Babyloniis ,fubCyro vafta
tis dicitur:Omne cor hominis contabefcet,&
conteretur.Sic in die finalis iudicij de quo
legimus Luc. 2 2. Arefcentibus hominibus
pre timore.
Cor Chriftian liquefactũ timore paf-
14
fionis dici pofsit , quidam dubitauerunt,
Pfal.21. fuper illud Pfa. Factü eft cor meum tanquã,
Aug. cera liquefcens, in medio uětris mei.Vbi Au
guft.non audet perfonæ Chrifti hoctri-
buere , quia nimius videretur illi fuiffe
mortis timor,fed per cor liquefactum in-
telligit fcripturam aperta in pafsione Do
Hierony. mini. Hierony. autem de corpore myſti
co Saluatoris exponit,quia cepitEcclefia
in
Cafsiodo: uisApofto lis liquefieri. Nihilo
cum Aug.co fentiant Cafsio minus quã
do . & Re
Remigius.
Theodor.migius ,tenendu eft cici de perfona Chri
D.Thom. fti,lic explicant Theodo. D. Tho. fuper
Lyra, hunc Pfa.Lyra. &Geneb. Quia vt etiam
Genebrar.
Vatab.ait cor humanu Chrifti relictum
Vatablus.
eft vt pateretur , ficut & fudauit fangui-
Damafce, neofudore facies eius,& vt Damafce.ait,
vnaqueq; pars in Chrifto pafsibilis reli .
&ta eft vt ad morte vfq; pateretur , vnde
Chaldæus. Chaldeus vertit hunc locu:Fuit cor meum
liquefactum, ut cera palpitans in medio uiſce
rum meorum. Ergo venter pro vifceribus,
&concaua pectoris parte ponitur à vul-
gata, & de fe ipfo in propria perfona Do
minus locutus eft.
Cor moerens in malú capitur Efa. 1 .
15
Efai.s. Et omne cor morens.Ideft felle amaritudi
Eccli,45 . nis peccati contractu , & cor corruptü Ec
cli.45.C.Prętereà infatiabile,propter ar
Pfal.100.
dore auaritia Pfa. 100. infatiabili corde,
cum hoc no edeba.Cor confractu , eft quod
Eccli.21. non retinetfecretum,vt Eccli.ait.Corftul-
ti ficutuasconfractu . Item cor vanu quod
caducis rebus ad finem vltimum non per
Pfal.s. tinentibus ftudet Pfal. Cor corum uanum
eft.Eft & cor aridum,vt Propheta canit :
Pfal. 101. Aruit cor meu,quia oblitus fum comederepa
Hierony . nem meum. Quod ad poenitentiæ rigore
Theodoret. quam pro peccato egit Dauid referunt,
Vatablus.
Hierony.Theodo .& Vatab. Sed nihilo-
Aug.
Gloffa.. minus contra hoc Aug. Glof.cor inquiut,
quod obferuatione legis gratia virebat,
per legis tranfgrefsionem aruit,itaq; non
dicebat hoc Propheta exaggerando pœ
366
Įnitentiá ſua ſed oſtedendo effectu pecca
ti effe cor aridum cui : expofitioni fauet Chaldæus:
Chaldæus vertens : Quoniam oblitusfum
legem doctrinæ meæ. Sic ergo cor mulieris
que erat in ciuitate peccatrix,aruerat, fed
ad fontemgratia curres lachrymis illud Luc.7 .
irrigauit,& recreauit. Eft & cor diffolutu, Eccli.2 .
Eccli.2.Va diffolutis corde,quod compe
tit remifsis,quia Grace legimus,xagdia
wagμeve cordiremiffo , quod ad om Matth. 11.
nem auram mouetur,iuxta illud Matth.
Quid exiftis in defertum uidere?arundinem
uento agitatam. Prætereà peruerfum cor Prou.27 .
in Prou.ponitur:Qui peruerfi cordis eft nõ
inueniet bonum.Subaudi virtutis , & præ-
mij celeftis :peruerfum verò duobus mo
dis intelligitur vel quod aliter intus , & ali
ter foris eft,ficut Pharifæorum mos fuit,
qui exterius dicebat Chro: Scimus quia ue
raxes,&interi? necē illi machinabatur, fic
exponit Ianfe. De his dicitur Eccl. 2. Ve Ianfe.
duplicicorde.Velperuerfum eft quod co. MatthEccli. .2 22
. .
tra mentem agit, &in fe ipfo diuiditur,vt Lyra.
explicat Lyra. De quo Prou. 15. Corftul Prou. 15 .
torum difsimile erit. Talefuit cor agricola
rum , qui dicentes,hic eft beres, occiderut
Chriftum. Quia fi credebant Iefum effe Matt. 22 .
Chriftu, & quod Chriftus manet in eter
Ioan. 12 :
nu,ficut confefsi funt Ioan. 1 2. quomo
do dixerunt occidamus eu,nifi corde per
Ofe. 10.
uerfo,&in fe ipfo diuifo ? De quo Ofeas:
Diuifum eft cor eoru,mox interibut. Etquia Rom. 2:
quod de Gentilibus Paulus dixit:Obſcu=
ratum eft infipiens cor eorum,etiam Iudçis Sap.2.
cogruit quia: Excæcauiteos malitia eorum,
que fuit inter alia vitia præfertim auari-
tia , de quo Petr. Cor exercitatum auari.
tia.Ideo permiffum eftillis cor malu incre 2.Pet.2 .
dulitatis Hebræ. 12. cor impœnitens . Heb.12,
Quod de philofophis getium dixit Apo Rom.2 .
ftolus , fedIudæis congruit fimiliter qui- Ioan.8:
bus Dominus ait: Dixi uobis quis moriemi
niinpeccatis ueftris,erc.
Cor contritum pro pœnitente , & 16
dolore confracto capitur Pfalm . 5o. Cor Pfal.so.
contritum , humiliatum Deus non defpi-
cie. Et apud Efai . Vtmederer contritis Efai. 61.
corde. Cæterum cordis fcrupulus eft con
fcientiæ remorfus . Sic Abigail Dauid vin
dicare fe volenti dixit 1. Reg. 25. Non 1.Reg. 25 .
erittibi hocinfingultum , & in fcrupu -
lum cordis . Item cor reprehendens idem
Iob. 27.
fignificat Iob 27. Neq; enim reprehendit
me cor me.Ideft confcientia . Sic Vatab .
vertit
 COR.
vertit illud.Reprehendit corfuum Dauidem,
1.Reg.24,1.Reg. 2 4.pro quo vulgata traſfert: Per-
cuffit corfuum Dauid.Vbi Dauidem intelli
2.Reg.24.ge in accufatiuo,ficut 2.Reg. 2 4.Percuf-
fit corfuum Dauid eum. Quodvalde placet
Deo,vt qui peccat remorfu confcientię re
frenetur,quia vt Cyprian.ait,lib . 1.ep. 3 .
ad Cornelium . Ira Dei eft non intellige-
re delicta,ne fequatur poenitentia, &c. &
primus gradus foelicitatis eft , non delin-
quere,fecundus delicta cognofcere. Hæc
Luc.18. ille,fic Publicanus Luc. 18. in fignum re
prehendentis confcientiæ, & poenitentis,
percutiebatpectus fuum . Et hoc denotat
in fcriptura cor hominis alicui dari , quia
rationalis eft creaturæ de malo poenitere,
fic de Nabuchodonofor dicitur: Cor homi
Daniel.7: nis datum eft ei.Daniel.7 . quia refipuit, vt
Hieronymus ait.
18 Cor perire dicitur , quando nullum ad
uitanda mala confiliu fuccurrit. Quia cor
interdum profapientia ponitur , & prudē
Hier.4. tia,fic Hiere.4.de vaftatione Hierufalem
à Chaldæis,dicit: Peribit cor Regis, cor
Principu, obftupefcentfacerdotes. Vtex =
Hierony. ponit Hieronymus. Sic etiam infipiens
Ofc.7. dicitur non habere cor. Ofe.7. Ephraim
columbafeducta,non habenscor. Quod ex-
Hier.s:
plicatur Hiere. 5.Popule infipiens, qui non
Olex 4.
babescor. & Ofex.4.Vinu ,mulier, ebrie
Gen.19 . tas auferunt cor. Sic vino Loth inebriatus
Pfal . 39.
ftrupum comifit.In code fenfu Pfal.39.1
Cor meumdereliquit me,ideft confilium de
fuit: ficut è contrario,qui inuenit falutare
2.Reg. 7. confiliu dicitur inueniffe cor,ficut 2.Re-
gum 7.vbi Propheta dicit: Propterea inue
nitferuus tuuscorfuum, ut oraret te oratione
bac .In eodem fenfufapiens dicitur poffi
Pro.is.
derecor.Prou. 15. Qui acquifcitincrepa-
tionibus:poffeffor eft cordis. Ita exponit Iã
fenius.Sicut e contrario cordis inopia de-
Pro.6. notat infipientiam.Prouer. 6.Quiadulter
eft , propter cordis inopiam , perdet animam
fuam.Propterea Dominus Adulteræ di-
Ioan.8. xit.Ioan.8.Vade ,& iam amplius noli pecca
re. Quafi diceret , caue quod de adultero,
Pro.lo. & quouis ftulto dicitur Prou. 10. Inege-
ftate cordismorietur, ideft fine confilio :fi-
cut & Mortuuseft diues delitiis affluens ca-
Luc.16 . ducis, fepultus eft in inferno. Luc. 1 6.Ne
igitur hoc nobis accidat Ifaias clamat,ca-
Cap.46. pit.46. Redite præuaricatores ad cor, ideft
ad prudentiam,& confiderationem præ-
teritorum,præfentium , & futuroru, quæ
funt partes prudentie ad falutem neceffa- 1
riæ.In eodem fenfu dicitur Agg. I1.Pont- Agg.1.
te corda ueftrafuper uias ueftras,ideft atten-
ditecofideratè curfum vitę veftræ, vt pœ
nitentiam agatis. Sic pofuit cor fuŭ fuper
vias fuas Mulier quæ erat in ciuitate pec-
catrix,& cucurrit ad medicum, & vitæ du
cem . Luc.7.Magnum ergo Dei donum Luc.7.
eft conuerti ad cor.In quo ficut infpeculo
refplendet bonum fequédum, & malum
fugiendum, vt habes fupra in verbo con-
uerti.Maximè fi lachrymis cor abluatur
poenitentiæ, iuxta illud Hiere. 4. Laua à Hier.4.
malitia cor tuum Hierufalem , ut falua fias.
Quodfecit Petrus, qui Luc. 2 3. Egreffus Luc.23 .
forasfleuit amare, Sic enim mundauit cor,
recolens verbum magiftrifui. Beatimundo Matth.5.
corde,quoniam ipfi Deum uidebunt.
Adcoralicuius loqui, eft illum confo- 19
lari,vt Hieronym. ait,fuper illud Ifa.40 . Ifa,40.
Loquimini adcor Hierufalem , & aduocate
cam. Qui enim, inquit moerenti loquitur,
&blandiens confolatur , ad cor loquitur.
Hæcille.Sic Ruth dixit Booz.ca. 2. Qui Ruth, 2.
cofolatus es me, loquutus es ad cor ancille
Ofe.2.
tuæ. & Ofe. 2. Ducam eam adfolitudinem.
& ibi. loquar ad cor eius.
Cordis dolore tangitur Deus per me- 20
taphoram :quando noftris fceleribus co-
gitur nos punire feuerius : vt notat Glof- 'Gloffa.
fa ,& Lyranus, fuper illud Gen.Tactus do- Lyranu
Gen, 6. s.
lore cordis intrinfecus ait , delebo hominem
quem creaui.Quod fignum immenfe mi-
fericordiæ quidem eft: vnde quando fub
humana carne flere potuit, eadem miferi-
cordia motus : Videns ciuitatem fleuitfuper Luc.19:
illam : quam præuidit effe vaftandam.
Quia cum plectit dicitur deillo Ifai.Alie- Ifa.28.
num est opus abeo. Et merito, quia in Pfal. Pfal. 102.
Miferator& mifericors Dominus.
Cor diuinu fimiliter per metaphora,
dicitur vulnerari iaculo charitatis anima-
ru.Sic Cant.4.de Ecclefia dicit: Vulnerafti Can.4
cormeumforor meafponfa in uno oculorum
tuorum.Vbi Greg. & D. Thomas expo- Greg D.Thor. .
omas
nunt,fauciari cor Dei amore vnitatis do-
Corum Ecclefiæ, qui omnes fimul cocor-
des quafi vnus oculus funt. Propterea vt
melius vulnerare 'poffet Ecclefia vifcera
Patris æterni,filius dicebat:Hoc eft præce- Ioan.Is.
ptum meu,utdiligatis inuicé.Secūda expo-
fitio Theodo.Duos effe oculos Ecclefiæ: Theodoret ,
alteru quo vitæ quidê actiuæ , altérũ quo
contéplationi defixa eft. Oculo ergo co-
templa-
 CORNV .
teplationis maximè fauciat fpofum,ideo
Ioannes contemplationi deditus vocatur
difcipulus, que diligebat Iefus, fcilicet, in
Luc.10. delitiis amoris tenerrimi,& ideo : Maria
Septuag. optimam partem elegit. Porrò Sept.ver-
• tunt, εκαρδίωσας κ μας.abftulifti nobis
cor, ideft verbum noftruin æternum ,qua
ficor noftrum ita in nobis vulnerafti, vt
quodamodo illud euulferis ad incarna-
Ioan, 3:
tionem & pafsionem , vnde Ioann. 3.fic
Deus dilexit mundum , vt filium fuum
vnigenitum daret. Poftremo Chaldaica
tranflatio,fic vertit: Infixus eft in tabula cor
disnoftri amor tuus forormea,&rc. infixa
Chaldæus. eft in corde meo dilectio minimi filiorum
tuorum,qui eft iuftus. Hec Chaldeus ideo
Matth.18. Chriftus dicebat apud Matth. Videte ne
contemnatis unum de his pufillis , qui in me
Mattla: 25.credunt, &,quod uni inquit , ex minimis meis
feciftis, mihifeciftis.
21
Cormaris denotat profundum matis ,
Pfal.45 •
Matth. Iz. iuxta illud Pfal. Et tranferentur montes in
cormaris . Sicut & cor terræ fignificat
profundaterræ , apud Matthæ : Sic erit
filius hominis in corde terræ tribus diebus,
tribus noctibus. Quod denotat in fepul
chro Dominu iacuiffe,tribus diebus natu
ralibus per fynedochem , fumpta pare
prototo. Nam Græce quoque Hebraif-
mus explicatur , quia dies naturalis vna
voce Nictimeron vocatur, quafi Nocti-
dies , tres ergo noctidies , per fynedoche
Dominus egit in limbo patrum ,fcilicet,
vnam integram noctidiem , & parte dua
rum, & furrexit fummo mane,cum fuif-
fet in fepulchro horis tatum quadragin-
ta vt dicit Augu . lib.4.de Trinitate.
Coriandrum,vide in verbo Manna.
CAPVT CLXXIII.
Cornu.
ORNV Hebraicè dicitur in fa
Co
cra fcriptura Kerem,vt patet Dan.
hom
I 8. & 1.Reg. 2 .
Varro Cornufecundum Varrone, & Prifcia
Prifcianus.nu à curuore dicitur. Scribit auté Plinius
Plinius.
li.11.c.37.omnibus animalib' cornife-
ris caua,& in mucrone concreta effe cor-
3
nua.Cerais tantu folida,&fingulis annis
code
decidua, vbi animali pauido folidū ad ali
quãtulu roboris cornu natura tribuit,fer
uit &ad myfticos fenfus,vt predicator, de
367
quo paulo poft dicemus , quafi cer-
uus cornua fermonu folida pofsideat,co-
cretione operis,iuxta illudMatt. Qui aute Matth.s
fecerit docuerit hic magn³ uocabitur. &c.
Cornu in fcriptura vires & potentiam 2
fignificat:qua feriuntur, & quafi ventila
tur aduerfarij ,hinc exaltarecornu, eft po
tentiam ex tollere, frangere verò , eft de
primere,iuxta illud Pfal. Nolite extollere Pfal.74,
in altucornu ueftrum : Nolite loqui aduerfus
Deum iniquitatem . Et infra: & omnia cor=
nua peccatorum confringam: Et exaltabun-
turcornuaiufti. Sic confracta funt cornua
diuitis : & exaltata cornua iufti Lazari, Luc.16 .
decofractione , abfcifione,& contritione
cornupræuaricatium ideft potentiæ illo
rum abolitione vide Eccl.47 . Hier.43 .
D.Thre.2.A.20 .
Cornua infcriptura regnum Ecclefiæ, 3
& Chrifti eius, per excellentiamfignifi-
cant, & potentia inuictam. Sic Apoftoli
& Apoftolici viri dicunt in Pfal. Et in be- Pfal.88.
neplacito tuo exaltabitur cornu noftru . Vbi
Aug. Quia tibi bene placuit,no quia nos Aug.
digni fumus. Hæc ille.Sic filius Dei cum
dixifTet patri:Reuelaftica paruulis , addit
ita,pater,quiafic beneplacitu eft ante te, Ite, Matth.1r.
Non xos me elegistisfed ego elegi uos : po loan.15.
fuiuos ut eatis, fructum afferatis. Prima
quippevocatio ad regnu Chrifti , & ele-
étio non cadit fub noftro merito : neque
gratiæ gratis datæ, qualis illa Petro pro-
Matth.16.
mifla apud Matth. Tibidabo clauesregni
cæloru. Etilla que data eft Apoftolis di-
Matth.19:
cente Domino: sedebitis & uosfuperfedes
duodecim,iudicantes duodecim, &c.
Cornu Dauid vocatur regnum Chri- 4
fti Pfal. 131.1llucproducam cornu Dauid , Pfal.131,
quod licet deRegnoDauid carnali intelli
gät Lyra.&Vata.fed de regno in Chrifti Lyran.
Ecclefia melius intelligunt Hiero. Aug. Vatab.
Cafsiodo . Beda & Theodo . qui id pro- Auguft
Hieron.y,
bat , quia regnum materiale Dauid defe Cafsiodo.
cit in Iechonia, & tranímigratione Baby Beda.
lonis,vt prędixit Hiere.&Zorobabelno Theodoret,
fuit rex neq; pofteri eius . Idem tenet Ge Hier.22 .
Genebr.
neb. &probat: quiavbi vulgata vertit pro
ducam cornu Dauid,in Hebræo eft Se-
miah,ideft germinare faciam, eft aute Se
mach,ideft germe proprium nome Chri
fti, vt oftendimus in verbo Germinare.
Vnde Hierony. ad veritatem Hebraica Hierony,
vertit ibi:Oririfaciam cornu Dauid.Quafi
dicat faciam, vt regnum quod deciderat
in Iecho-
 CORNV .
in Iechonia , iterú oriatur in Chrifto ,ficut
dixit Angelus Mariæ : Et dabiter Dñs fedě
Luc. 1.
Auguft. Dauid patris fui.& vt notat Aug.hic ,recte
regnum Chrifti dicitur cornu, quia cornu
fupra carnem eleuatur : & ita Chriftus di-
Ioan. 19. xit Ioan. 19. Regnum meum non eft de hoc
mundo,ideft non eft carnale , fic etiam ex ·
ponit Ianfenius : de quo Zacharias apud
Ianfen.
Luc.ait . Erexit cornu falutis in nobis in do-
Luc.1.
mo Dauidpuerifui.Ecfic neceffe eft intelli-
gere illud Eccli.47.vt notat Hieron . vbi
Eccli.47.
Hiero. agens de Dauid ait. Exaltauit in æternum
cornu eius.Eft itaq; Chriftus folus propriè
cornu falutis , quia uocatum eft romen eius
Luc.2. Iefus,ideft Saluator.De quo etiam expo-
nit Hieronym.illud Ezech.29.indie illa
Hierony .
Ezech. 29. pullulabit cornu domus Ifraël, ideſt Chriſti
regnum .
Cornu ficut vnicornis vocatur regnum
5 Ioan. 10:
Chrifti in Ecclefia fidelium Pfalm.9 1 .
Pfal.91.
Etexaltabiturficut unicornis cornumeй , &
fenectusmea inmifericordia uberi. hic pfal-
mus canebatur in die Sabbathi in figurá
refurrectionis Chrifti.Quamuis aute Va
tablus , Genebradus , & Lyranus intelli-
Vatablus .
Genebr. gant,dici in perfona Dauid : non tamen
Lyranus. quadrat eorumfententia,fed præferenda
eft expofitiopatrum,qui à Dauide dictu
exponunt non defuo regno materiali,fed
deregno fpirituali in Ecclefia Chrifti , vt
intelligunt Hierony.Aug. Beda, Caffio-
Hierony .
dorus,& Arnobius, quia in Hebræo eſt:
Auguft.
Beda. SicutMonocerotis cornu meu. vt vertit Hie
Caffiod. ronymus ad veritatem Hebraicam , qui
Arnobius.
differt à Rhinocerote , quia Rhinoceros
Hierony.
duo habet in naribus cornua.Monoceros
Plinius. verò,vt refert Plinius lib. 1 1.ca.46.vni-
cum habet infronte cornu duorum cubi-
bitorum magnitudine,capite Ceruino,pe
dibus Elephantis , cauda Apri,reliquo cor
pore Equo non diffimilis. Hæc ille. Ergo
cum regnum Dauid effet diuidendum in
duo regna,fcilicet fuda , & decem tribuũ
Ephraim,non potuit regnum fuum exal-
tandum ad inftar vnicornis verè prædice
re,nifi intelligeret de regno Chrifti, quod
vnum eft,vt inquit Auguft.vnione chari
Ioan. 15. tatis. De qua Dominus apud Ioan. Hoc,
inquit,eft præceptum meum, ut diligatis inui
Matth.16. cem.qua vnitate tam firmum eft,vt Porte
inferi non præualeant aduerfus Ecclefiam.
Quod fi quis dicat ,quo modo cohæret,
quod fequitur, &fenectus mea in mifericor
diauberi?Ad hoc refpondemus , primum
Hebræos non vertere: Et fenectus meain
mifericordiaubert , fed confperfi caput meum
oleo uiridi. Sic & Chaldaus. Item Vata- Chaldeus.
Vatablus .
blus: Tunc delibutus ero oleo uirenti, quod
Lyranus refert ad perfonam: Dauid , qui Lyranus.
ter vnctus eft rex , fed non recte vertunt
Vatablus & Rabbini, quia Hebraicè pro
fenectus, eft vox Balluth, que fignificat fe ‫בלות‬
nectute, à radice Bala , ideft inueterauit.
Sed Rabbini deducunt male hanc vocem
à radice Balal,confpergere. Eft aute fen- ‫כלל‬
fus legitimus: Sencetus mea inmifericordia
uberi , ideft fenectus regni mei fpiritualis
in Chrifto , qualis erit circa finem mundi
in Ecclefia militante, fcilicet tempore An
tichrifti,erit in mifericordia vberi : quia vt
Matthæus ait: Propter electos breuiabutur Matth. 24.
dies illi.Ecce mifericordiam vberem. Ite
quia tunc Antichrifto fublato,iuxta Ioan
nem: Fiet unum ouile unus paftor.
6
Cornu quoque vocatur regnum Iu-
daicum , tam decem tribuum Ephraim,
que fe à Iuda fub Ieroboam feparauerút,
quam tribus Iuda regię . De priori dicitur
in Deuter.in benedictione Iofeph: Cor- Deut.33.
nua Rhinocerotis , cornua illius,in ipfis uen-
tilabitgentes, ufque adterminos terræ. Fuit.
autem Ephraimfilius Iofeph, de cuius tri
bu Ieroboam regnum fibi decem tribuu
vindicauit. Sedante Ieroboam de tribu 3.Reg.12.
Ephraim fuit Iofue , & de tribu Manaſſe
Gedeon,quiventilauerunt gentes fibi ho
ftiles,vfque adterminos terræ promiffio-
Carthufián.
nis:vt notat Dionyfius Carthufianus, qui
in co decipitur,quod Rhinocerotem vnu
putat cornu duntaxat habere,cum Paufa Paufanias.
nias affirmet habere duo, & experientia
nos doceat.De quo Martialis Epigra.9 . Martialls.
Namq;grauegemino cornu,fic extulit urfum,
Iactat ut impofitas , taurus in aftra pilas.
Prætereà regnum tribus Iudæ cornu dici Ifa.s.
turin Ifa. Vineafacta eft dilecto meo in cor-
nufilijolei, ideft in regno Iudaico pingui, Hiero.
vt exponit Hierony. vel in loco excelfo,
& potenti,vt exponut Hebrei, quia Hie
rufale metropolis erat.De hac vinea Do-
Matth: 224
minus agit in parabola Matth. 2 2 .
Mich.4.
Porrò quod legimus apud Mich. Surge
triturafilia Sio,quia cornu tuum ponamfer-
reum,& c.Et comminues populos multos.De
materiali Hierufalē intelligunt Hiero. & Hierony
Theod. & Fracif. Riber.dicit hoc plane te Theodoret.
pore Machabeorum cótigiffe. Quamuis Fracif. Rib.
de prædicatione Apoftolorü in Ecclefia
primi-
 CORNV.
Lyran. primitiua explicent Lyranus , & Vata-
Vatablus. blus,imo & Hebræi de tempore Mefsia
prædictum putant. Quod mihi non dif-
loan, 20. plicet. Hoc ergoferreum cornu robora-
uit, & exacuitfilius Dei, dicens apud loa
Matth,vlt. nem Apoftolis : Sicut mifit me pater, & cgo
mitto uos , & Matth.vlt.Euntes docete om-
Pfal.43. nesgentes. Sic Apoftoli & martyres lo-
Rom. 8, quunturin Pfal . quem allegat de eifdem
Paulus Rom.8.In te inimicos noftrosuen-
tilabimus cornu.Vbi Hebraicè vox Nig-
gah. eft cornu petere: Chaldaicas uertit ini
micosnoftrosfubiiciemus.Sic itaque mun-
dum Apoftoli fubiecere no ferro fed ver-
Ezech. 32. bo Dei.E contrario verò de diabolo fub
typo regis Ægypti dicitur in Ezech . Ven-
tilabascornu unfluminibus tuis.Et cap.34.
de membris Satanæ , & magiftris pefsi-
mis.Ventilabatis omnia infirmapecora.Sed
Ican12
quia Dominus dixit Ioan . 1 2.Nunc prin
ceps huiusmundi eiicietur foras , dicunt ei
Apoftoli , inte , ideft virtute Crucis tuæ,
inimicos qui noftros olim vetilabant nos
contra ventilabimus cornu , vel cornibus
Hab.3
illis,de quibus Abac. 3. Cornua in manibus
Hierony. eius,ideft cornua Crucis in manibus Chri
fti,vt exponit Hieronymus.
7 Cornua vocantur regna, quæ vexaue-
Zacha .1. runt populu Iudæorum.Zachari
æ.1.Ec
ce quatuor cornua ,& c.Et dixit Angelus,hæc
funt cornua que uentilauerunt Iudam , & If-
Hierony.
rael, Hierufalem . Hieronymus & He-
brçi primu cornu dicut effe Babylonios ,
quiceperunt Iudæos , & feruituti fubiece-
rut . Secundum Perfas ,& Medos ,fub Ca
byffe eifdé infeftos , quia Cabyffes impe
diuit reædificatione templi .Tertium græ
cos ,fub Antiocho Epiphanes crudelifsi-
mos ,quartum Romanos fub Tito & Vef
Cyrillus.
pafiano.Sed Cyrillus reiicit hunc fenfum
quia Romani non uentilauerant Hierufa
Theodoret . lem,quando fcripfit hæc Zacharias , ideo
Theodoret.quat
uor cornua, quatuor mũ
di plagas intelligit, à quibus gentes vexa
uerüt Hierufale,ab Aquilone Chaldæi , à
Meridie Ægytij ,ab Oriete Moab &Am
mon, ab Occidente Palefthini :quæ fente
tia non difplicet. Quamuis autem a qua-
tuor ventis ventilati funt Iudai , antequa
occiderent filium Dei, fed nunquam à fe
dibus fuis difperfi , millequingentis annis
errauerut fine templo ,& facrificio , vfque
ad necē Saluatoris ,quado impletum eft :
Matt.23.
Ecce relinquetur uobis domus ueftra deferta .
368
Cornua vocantur regna quæ Roma- 8
nuimperium contritura dicebatur Dan . Dan.7.
7.Ecce beftiaquarta terribilis , &c. Et habe
bat cornua decem. Etecce cornu aliud paruй,
ortum est de medio corum :& triade cornibus
primis euulfafunt. Hieronymus refutata Hierony .
expofitione Porphyrij fubdit ergo dica- Prophir.
mus,quod omnes fcriptores Ecclefiaftici
tradiderunt in confummatione mundi,
quando regnu deftruēdum eft Romano
rum,dece futuros reges,qui orbem Roma
num inter fe diuidant:& vndecimum fur
recturu regem paruulum qui tres de dece
regibus fuperaturus fit,ideft regem Ægy
pti,& Africæ, & Etyopiæ, ficut in confe
quentibus manifeftius fit .Hic autem rex
paruus,non dæmon , fed homo peccati,
ideft Antichriftus futur eft.Hæc Hiero .
Eode modo Theodoret, explicans illud : Theodoret,
Et ipfe potentior erit prioribus,& tres reges
bumiliabit.Quod fi non eodem ( inquit)
tépore regnabūt, fed fuccedētes alius alij,
quomodo ifte tres fuperiores code tepo-
re humiliabit Perfpicuum igitur eft, fore
vt decẽ circa finem mundi fimul exurgat
& poftremus Antichriftus exoriatur,hęc
!
ille.Sic Lyranus & alij plures.Nec audie Lyranus.
dus eft Vatablus, qui contra communem Vatablus,
fententiam hoc cornu paruum regnum
Turcarum effe dicit: & cotra textum , qui
fubdit. Et magnificatum est ufque adfortitu
nem cæli, dejecit defortitudine,er deftel-
lis & c.quod ad perfecutione pertinet An
tichrifti,de qua in Matth.Eterittribulatio Matt. 24.
magnaqualis nofuit ab inicio mudinequefiet.
Item de his decem cornibus Apo. 17.
poftquam defcripta eft beftia habens cae 9
pita feptem,& cornua decem , fubdit An Apoc.17 .
gelus: Hecdecem cornua,quæ uidifti , decem
regesfunt:qui regnum nondum acceperunt,
fed poteftatem tanquam reges una hora acci-
pient poft beftiam,intellige non ordine tem
poris poft eum , fed in eo fenfu vt fint
reges poft eum , ideft fub eius ditio-
ne : quamuis ei infidiabuntur : & ideo!
tres ex illis profternet.De quo lege Pe
trum Comeftorem in Ecclefiaftica hi- Petrus Co-
ftoria 1 & Haymonem fuper Apo - meftor.
cal. & ibidem Dionyfium Carthufia-
num . Vnde facile deprehendes longe Carthufian.
aberrare , qui decem hos reges dicunt
effe Alexandri fucceffores , vt refert Cæ-
lius incollectaneis.Neque funt decem illa Cælius.
regna,quæ ab initio mundi nomen Dei
blafphe-
 CORONA.
Rupertus. blafphemauerút : in quo etiam Rupertus
fuper huc locum hallucinatus eft: quia re
gs illi diutius dominati funt . Ifti verò ,vt
inquit Angelus Regnu nondum acceperut :
Sed poteftatem vna hora accipient , ideft
paruo tempore . Ex quibus vndecimum
cornu erit Antichriftus , ficut etiam Gre
gorius exponit.li . 3 2.Mora.in illud Iob.
Grego..
Iob 40. Stringit caudam quafi cedrum. Vbi omne,
inquit , peccatum vndenarium eft , quod
duin peruerfa facit , præcepta decalogi
tranfit. Hæcille.
¶ De duobus cornibus Arietis Dan . 8 .
vide in verbo Aries .
De duobus cornibus,quæ habebat be-
ftia fimilis agno,Apoc . 1 3.vide in ver
bo Bestia .
Cornu dicitur per metaphoram altaris
angulus , quem reitenerefolebant ,ne inde
tanquà à loco facro ad fupplicium euelle
3.Reg.I, rentur.Sic Adonias 3.Reg. Tenuit cornu
altaris.Prætereà cornu dicitur pars exer-
1.Mach.9 . citus dextra , vel finiftra . fic 1.Mach. 9 .
Bachides erat indextro cornu,& c.
De Boue cornu peta,vide verbo Bos.
CAPVT CLXXIIII.
Corona,Coronare .
ORONA Hebraice dicitur
Nezar. 2.Reg. 1.Tulit diadema, &
‫גזר‬ C diurno, mifiteos in uineam . Dominus apud Matth: 20:
4.Reg.11 . Pofuitfuper cum dia=
dema.
I Corona dicitur qua cingitur caput , &
ornatur:& dicitur à choro , quamuis fine
afpiratione fcribatur , quia chorus circulū
facit. Erant autem apud Romanos varia
coronæ , quæ victoribus conferebantur:
videlicet triumphalis ex lauro,vel ex au-
ro puriffimo , quæ erat Imperatoris trium
phatis . Obfidionalis ,quæ dabatur ei, qui
ciuitatis foluebat obfidionem ex grami-
ne .Ciuica,qua ciuis feruatus in bello ex-
quercu dabat feruatori fuo .Muralis ex au
ro,qua donabatur , qui primus hoftilem
murum concendiffet.Caftrenfis , quæ da
batur ei , qui primus hoftilia caftra pene-
trabat : ficut ex auro Naualis donabatur
illi,qui in nauem primusclaffis hoftilis in
Aulus Geli.filiiffet : de quo lege Aulum Gellium in li
bris noftium Atticarum .
2 Corona ergo ponitur in fcriptura tan-
!fa.61. quam præmium victorum, Ifai. 61. vbi
agitur de aduetu Chrifti ad folatium pau
peru.SpiritusDominifuper me,& c.utpræ-
dicare captiuis indulgentia,&c .& darem eis
coronam pro cinere , ideft pro pœnitentia,
quæ in facco & cinere fieri confueuerat.
Ad quod allegat hoc loco Hieronymus Hierony.
Matth.s .
illud Matth.Beatiqui lugent, quoniam ipfi.
confolabuntur.In eodemfenfu Paulus ait: 2. Timot. 2.
Nocoronabitur,nifi qui legitimè certauerit,
ideftfecundum leges Euangelij . Na qui
ieiunant , vt ab hominibus videantur ad
hypocrifim: Receperunt mercedemfuam.Et Matth.6 .
diutius orantes petunt,fed quia no in no- Ioan.16.
mine Chrifti,non recipient. Præterea de
feipfo in codefenfu Paulus ait 2.Timo . 2. Timot.4.
Bonum certamen certaui,& c , in reliquo repo
fitaeft mihi corona iuftitia,& c. Vbibonu
certamen vocat , quod fuis circunftantiis
munitum eft. Notat autem D.Thomas D.Thom.
fuper illud: Quam reddet mihi in illa die iu
fus iudex. coronam gloriæ effentialis ani
mæ nonquidem ad illam vfque diem fi-
nalis iudicij differri,fed purgatis mox ani
mabus à corpore folutis dari. De qua Ia- Iacob. 1,
cobus:Beatus uirqui fuffert tentatione , quo-
niam cum probatus fuerit,recipiet coronam
uite,ideft mox vt probatus fuerit, & pur-
gatus. Porrò corporalis gloriæ corona
differtur ad refurrectionem vfque corpo-
rum immortalem. Vocatur autem coro-
na iuftitiæ,ideft debita ex cōdigno : Quia
conuentione facta cum operariis de denario
Matth.Et non eft iniuftus Deus,ut obliuifca=
Hebr.7.
turoperisueftri.Heb.7 . Nihilominus ta-
men non debetur de toto rigore iuftitiæ,
quia gratia prima fupponitur, iuxta illud
Pfalm.Qui coronat te inmifericordiae mi Pfal.102.
ferationibus. VbiAuguftinus . Coronat, Auguſt.
inquit, Deus in nobis mifericordias fuas :
in quo fenfu apud Lucam dicitur : Nolite Luc.12.
timerepufillusgrex,quia complacuit patri ue
ftro dare uobis regnum.Et in Matth.Sic be- Matth.11.
neplacitum eft ante te.
Corona præterea accidentalis , quam 3
laureolam Theologi vocant, triplex eft.
vt notant Doctores in 4.fentent. Et D.
Tho.fuper locum citatum . 2.Timoth.4 . D.Thom.
Prima eft virginum,qui propofitum vir-
ginitatis Deo quidem oblatum no viola-
runt.Dequo Sap.4.Quam pulchra eft ge= Sap.4.
neratio cafta cum claritate, &c . & in perpe-
tuum coronata triumphat , incoinquinatorum
certaminum præmium uincens.Hanc expo-
fitore
 CORONARE .
Chryfoft. fitore Chryfoftomo , confecuta funt vir-
Matth.25.gines prudentes apud Matth. Item illi,
Matth.19. de quibus Dominus ait:funt quidam quife
Petr,s caftrauerunt propter regnum cælorum. Secun
da eft corona doctorum , de qua Petrus:
Pafcite qui in uobis eftgregem Dei,& cut cum
apparueritprinceps paftorum, percipiatis im-
marcefcibilemgloriæ coronam . De hac coro
Philip.4.1 na Paulus difcipulis dicebat Philip. 4.
1.Telf. 2.
Gaudium meum & corona mea , & ad Tella-
lo.difcipulos vocat coronam fuam. Ter-
Apoc.2.
tia eft martyrum de qua Apo.2 . Eftofide<
lis ufque ad mortem & dabo tibi coronam uite.
4 Coronantur perfecti effentiali corona
Hierony. præclariori, fic explicat Hieronymus il-
Mai,6r.
lud Ifai.61.Gaudensgaudebo in Domino, c.
Quia indumento iuftitiæ circundedit me quafi
fponfum ornatum corona: quafifponfam orna
tam monilibusfuis. Vbi priori loco intelli-
Matth.19. gutur coronati perfecti,quique de quibus
apud Matth. Dixit Simon Petrus ad lefum,
ecce nos reliquimus omnia. Incipientes vero
comparantur fponfæ ornate monilibus
fuis:ideft primis rudimentis fpiritus.
5 Corona capitis Chrifti funt omnes ele=
Hierony. &
ti,vt explicat Hierony.Cyrillus & Pro-
Cyrill
Ifai.62.us, copius illud Ifai. 62 , quod Ecclefiæ dici
Procopius: tur electorum : Et eris coronagloriæ in manu
Phil.4 Domini: & diadema regni in manu Deitui.
Quia fi difcipuli coronant doctorem, Phi
li . 4. quanto magis doctorem pariter &
Aug. Redemptorem fic Ecclefia corona Chri-
Lyranus.fi eft.Ita quoque exponit Aug.lib.de vni
Carthufi.
tate Ecclefię ca.7.Lyranus,Carthufianus
Vatablus.
& Vatablus, & certe fummus honor cle-
&torum erit,vt fint corona capitis Chrifti,
Jean.12. de quo forte Dominus intellexit apud
Ioanne:Siquismihi miniftrauerit,honorifica-
Heb.z. bit eupater meus.Dehac corona Paulus ad
Pfal.8.
Hebræ:Videmas Jefum gloria & honorecoro
natu, & Pfal.Gloria er honore coronafti cum.
Ad fabricatione vero huius diademnatis di
Jan12
xit apud Ioanem: Et fi ego exaltatus fuero à
terra,omnia traham ad meipfum:ideft omnes
Pal.95 electos ad meipfum coronandum ,tanquã
Pfal,200 regem,qui regnauit à ligno.De cadem co
rona Pfal.2 0.Pofuiftifuper caput eius,corona
Hierony de lapide pretiofo.Sic intelligüt Hiero.Aug.
Gloffa,Beda, & Genebrardus Hebraicè
Aug.
Gloffa. veropro lapide pretiofo habetur paz aurū
Beda
obrizu preciofsifimu iuxta litera & purifsi
Gengb
mũ. Quid autē pretiofus , & purius poft
Deu Ecclefia triúphate qua corouatur Rex
Apo.19.
regū, Dominus dominantium ,in Apoc. vbi
369
legimus & : Incapite eius diademata multa, }
ideft omnes electi, præterea cap. 6: Ecce Apo,
equus albus:& quiſedebatfuper eũ,data eft eico
rona.Subaudi omniumfan&toru , quia cá.
4.viginti quatuor feniores : Mittebat coro- Apo.4.
as Juas ante thronum Dei , dicentes dignus es
Domine Deus nofter acciperegloriam , &c.
Coronam Chrifto dedit mater Ma- 6
ria,naturam filicethumanam fine macu-
la,fic explicat Gregorius illud Cant.Vide- Gregor.
Can , 3.
te regem Salomonem in diademate,quo corona-
uit cum mater fua in die defponfationis eius:
ideft quando dixit : Ecce ancilla Domini Luc.r.
quia tunc uerbum caro factum eft: Sic etiam
Ambrofius lib.de inftitutione virginis ca. Ambrofi
16.Beatus ( inquit ) Mariæ vterus ,qui tan
tum Dominum coronauit , coronauit au
tem , quando formauit , quando genera-
uit. Hæc ille . Eodem modo exponunt Caffiodo .
Cafsiodorus. Gloffa , D. Bernardus, D. Gloffa .
Thomas , & Vatablus,fuper Cant. 3.Vo Bernat.
catur autem humanitas Chrifti corona, D.Thom.
quia ex genere regio Dauid: Et dabitilli Do Vatablus,
Luc.1.
minusfedemDanid Patriseius. Item quiafe-
cundum humanitatem vnctus eft Chri- Matthai,
ftus rex & facerdos : De qua natus eft lefus
quiuocatur Chriftus.De quo Pfal. Ego autem Pfal.2.
conftitutusfum rexabeo,& c.Vnde Magi di Matth.2.
cebant:vbi eft qui natus eft rex Iudæorum.Na
tus videlicet rex , quia in ipfa incarnatio-
nevnctus ab Spiritu fanéto.
Corona mulieris amictæ fole, eft clari-
7
tas duodecim Apoftolorum , qua orna-
Apo.11¨
tur Ecclefia, de qua Apo.1 2.Signum mag
num apparuit in cælo,mulier amiétafole , er in
capite cius corona ftellarum duodecim. Et vt Beda.
diximus in verbo Apparerelibr. 1." de Ee Anfe Rupert.
lmus;
clefia iuxta literam exponunt Beda , Ru- Gloffa.
pertus, Anfel.Glof.D.Tho.Lyra.Celius , D.Thom.
& alij.Quamuis de beata Virgine intelli Lytan.
gant Aug.lib.4.de fymbolo ad Catechu Calfus.
menos c.1.Bernardus in fermone de Ma Bernard
Aug.
ria, & Arethas græcus , de quo alias. Arctas
Coronada vocatur Ecclefia Can.4 . Ve-
8
ni de Libano )ponfa,ueni coronaberis, de capite Can.4 .
Amana, Sanir, Hermon.Eft autein Liba-
nus mons Phæniciæ altifsimus , niuium '
candore confpicuus. Vnde candidus, vel
dealbatio Hebraice interpretatur : deno-
tat que Gentiles lauacro baptifmi candi Gregor.
datos vt exponunt Greg.Theodor.Glof, Theodoret.
D.Thom .& Vatab.Ter autem vocatur, Gloffa .
D.Thom.
primum vt exponit D.Tho.veni ad iufti Vatabl us,
ficatione inpræfenti vita: fecüdo veni ad
Aaa vifionem
 CORONARE .
vifione beata in morte,tertio veni ad glo-
ria in iudicio finali refurrectione : corona-
tur aute Ecclefia degramine motiu, ideft
principu quos ad fide vocat tot enim coro
nas accipit, quot animas Deo lucratur,vt
Paulus ait : Gaudium meum & corona mea.
Philip.4.
Quot ergo coronas habebunt Apoftoli?
quibus Dominus dixit : Ego elegiuos, & po
fuiuos uteatis: fructum afferatis : & fructus
ueftermaneat,coronatur itaque Ecclefia de
Ioan. 15.
de capite Amana , Sanir & Hermon , ideſt
de floribus montium gentilitatis qui funt
credentes ex illis.
Coronam hominis iuftificati, & poftea
9 eifdem ornamentis ornantur in gloria fi- Matth.19:
per peccatu mortale damnati,alius loco il
Apo.3 .
lius accipit,iuxta illud Apoc. 3. Tene quod
Quæftio . habes:ne aliusaccipiat coronam tuam. Contro
uertitur aute inter expofitores , An gloriæ
coronam quâ iuftus , cu reciderit,perdit,
alius pro co femper accipiat? Quod qui-
bufdam videtur difficile . Quia oporteret
tot effe prædeftinatos,quot poft gratiam
acceptam lapfi pereunt.Nihilominus hoc
D.Thom.
ita elle tenet D.Tho , 1.p.q. 2. 3.ar. 6.ad
Iob. 24: 1.Vbi ait nopermittit Deus aliquos.cade
re , quin alios erigat pro eis : iuxta illud
Iob. 24. Conteret multos , & innumerabi-
les : & ftarefaciet alios pro eis, fic in locum
Angelorum apoftatantiumfubftitutifunt
homines , & in locum Iudæoru Gentiles
Matth.8.Multi ab Oriente & Occidente
Matth.8.
venient, & recumbēt cum Abraham , & c.
Filij auté regni mittentur in tenebras,idē
Gregi tenet Greg.li. 25. Morali.fuper locum ci
Beda. tatum Iob, & Beda fup. Apo. 3. & ibide
Rupertus. Rupertus,Haymo,Gloffa, & Cælius.Vn
Haymo .
Gloffa. de loco Iuda pereuntis fuffectus eft Mat
thias Act.1. Et pro inuitatis ad nuptias ,
Celius.
Act.1. qui venire noluerunt apud Matth.& Lu-
Matth.22. cam, alij funt fubftituti.
Luc.14.
Coronas duas præcipuas inter alias
10 habuit Chriftus,Regis videlicet , & Sacer
dotis, quod figuratum eft Zacha . 6. Vbi
Zich.6.
legimus : sumes aurum , & argentum & fa-
ciescoronas: ponesſuper caput lefufilij Iofe
dech. Vbi Hebræi putat , duas coronas fa
tas,alteram ad coronadu Iefum Sacerdo
Hierony, tem , alteram verò ad coronandum Zo .
robabel. Sed contrarium tenet Hierony
mus cum Ecclefiafticis doctoribus , quos
L
allegat. Videlicet foli Iefu Pontifici fum
Cyrillus. mo vtranque coronam iuffam imponi.
Lyran. Quia de Zorobabel nulla fit mentio , idē
Vatablus. tenent hoc loco Cyrillus, Lyranus , & Va
tablus ,fignificabatur autem duplex Chri
fticorona , Regis videlicet, & Sacerdotis ,
quæ ex auro quidem , & argento fabrica
tæ funt,quia duobus populis, Iudaico ni-
mirum , & Gentilico in vna Ecclefia con- Ioan.10.
gregatis Dominus præeft, iuxta illud Ioã:
Etfictunum ouile & unus paftor.Deinde fub-
dit Propheta Zacharias : Et corona crunt
Helem , & Thobia, &c . Vbi præcipit , vt
poftqua impofite fuerint coronæ fummo
facerdoti , tradantur quidem his, qui ad il
las fabricandas aurum & argentum dede
runt.Quia qui dona conferunt Dei tem-
plo ad Ecclefiam ornandam,ipfi quoque
nefine,iuxta illud Matth. Qui reliquerit
domum ,aut agrum propter nomen meum.centu-
plum accipiet: & uitam æternam pofsidebit.
Corona regnum plerunque fignificat, II
& principatuTob.19.B.Ifai. 2 8.A Thre.
5.c.Ezech.1 6.B.21.F.1 . Mach . 10. B.
Ifai. 2 3. B. Vfurpaturetiam pro honore,
vnde Salomon : Prudentia ut corona incli-
ta proteget te , ideft honorabitte. Et Pro. Pro.4.
12. Mulier diligens corona eft uiro fuo. Et Pro.12.
cap. 14. Corona fapientium diuitie cox Pro.14.
rum. Vbi non dixit diuitias hominis
cuiufuis effe coronam , fed fapientis, qui
nouit bene difpenfare pauperibus : iux- Luc.16.
ta illud Luc. Facite uobis amicos de mam-
mona iniquitatis , ut cum defeceritis , reci-
piant uos in æterna tabernacula. Sic diuitie
coronauerunt Zachæum , qui dimidium Luc
.19 .
bonorum fuorum dedit pauperibus . Ad Pro: 16.
eundem fenfum idem Salomon ait : Coro
nadignitatisfenectus , fed non quæcunque
fed quæ in viris iuftis reperietur , talis
Simeon iuftus & timoratus apud Lucam . Luc.2.
Quia : Coronafapientiæ timor Domini Ec-
cli. : & cap. 25.A. In malum vero ini- Eccli.1.
quos Deus coronat , ideft cingit ſuppli
ciis,ficut Sobonam ,cui dixit apud Itaia: Ifai.22.
Coronans coronabo te tribulatione.
Coronam de fpinis plectentes mi- 12
lites impofuerunt capiti Saluatoris loan.19.
per irrifionem quafi regni affectati. De
iuncis vero marinis tuiffe contextam
teftatur Lyranus,quem alij fequuntur , in Lyranus.
ter quos Antonius Honcala in fuo Stau- Honcala.
Toletus.
rico,cap. 8. & Toletus fuper Ioannem .
Quod verofuerint feptuag. duæ fping.in
certo quidé autore fama percrebuit, forte
quia fi in duodecim partes circulù huma
ni capitis diuidas,in fingulis partib' fenæ
poffunt
 CORPVS.
poffunt fping crafsiores infigi que tanquã
totidé margarita funt, quas in diademate
filij Dei Synagoga mates inclufit. Dequo,
Bernar Ber. ferm.5.de fanctis explicat illud Salo
Can.3: monis Cant. 3.Indiademate quo coronauitcu
materfua,& Hieronymus putat hanc coro
Vai.s
nationem ab Ifaiaprædictam cap. 5.Ex
pectaui utfaceret uuas,fubaudi vinea Iudæo
Teodotior : Et fecitfpinas, fic enim tranftulit Theo-
Rupert.
doction.Item Rupertus quoddictum eft
primo Adæ:Maledicta terra in opere tuo,tri-
Gen.3
bulosesfpinasgerminabit tibi.Secundū Adā
fufcepiffe dicit fuper caput fuum , ideſt
Chriftum, fpinis coronatum qui figura-
tus eft in ariete quem poft tergumvidit
Gen.22: Abraham herentem vepribus in Genefi .
CAPVT CLXXV.
Corpus.
: ‫גו‬ ORPVS in lingua fanéta dicitur
CORE
Hebraicè Geu.Ifai.5o.Corpus meu
I dedi percutientibus.
Corpus diciturfubftantia,triplicem ha
bens quantitatis dimenfionem. Corpus
autem organicum eft altera pars compofi
tiphyfici,quæ animam continet.
Corpus Chrifti verum contineri in Eu
2
chariftia , docet mundi Saluator dicens:
Math.26.
Marc.14. Accipite, & manducate , Hoc eft corpus meum ,
Luc.22. apud quatuorEuangeliftas &.1.Cor. 11 .
1.Cor.11: verbum autem ( eft ) veram & reale deno
Ioan, 6,
tat exiftentiam,ficut ex Apoftolica tradi-
tione abinitio nafcentis Ecclefiæ patres
Ireneus.
explicat.Irenæus Policarpi Ioannis Apo
luftinus. ftoli difcipuli auditor lib.4.contra hære
Origenes. fes cap. 34. Iuftinus martyr Epilogo fuç
Cypria . fecuda Apologia. Origenes homil. 7.in
Numeros. Cyprian. li de oratione domi
nica, fuper illud panenofiru quotidianů .
Con,Nic. Etfer.de cæna Domini. Deinde Concilio
Niceno.1.Generali , in quodam canone
qui extat inter canones feptuaginta illius
Athanafus.
Eufe bius. concilij.Athanafius ferm.defide , qui cita
Emiffenus. tur à Theodoreto dialogo. 2. Eufebius
Bafilius. Emiffenus hom.5. de Pafchate. Bafilius
Hilarius:
ferm. 2.de Baptifmo. Hilarius libr. 8. de
Greg . Naz Trinitate. Greg. Niffenus libr. de vita
Hierony .
Moyfi.Hiero. fuper Matth. 2 6. &Epif.
ad Edibiä.q. 2. Tom. 3 : Dís (inquit)le-
Ambrof fus ipfeconuiua & conuiuium :ipfe come
des & qui comeditur.Ambro.fuper Luc.
22.& lib.dehis qui myfteriis initiantur.
370
cap.8 . & 9.Aug. fuper Pfal. 2 3. concio- Auguft.
ne.1 .& 2.Etfuper Pfal . 39 , & 98. Greg.
hom. 22.fuper Euangelia . Itaque per mil
le fere annos à pafsione Domini hullus
hanc veritatem aufus eft impugnare , ví-
que ad Berengarium, quifuit damnatus à
Leone.9.in Concilio Vercellenfi,de quo Con. Verc
Platina in vita Leonis . Deinde Anathe- Platina.
matizatus eft à Victore Papa.11.in Coci- Con . Turo
lio Turonenfi ,& Concil.Romano fub Ni Con. Rom
colao. 2.rurfus definita eft hæc veritas Co , Con . Later·
cil. Lateranenfi cap. firmiter de fumma Con.Trid
Trinitate, & fide Catholica , & Concil.
Trident.feff.13.cap.1 .
Porro Auguftinus refertur de confecra 3
tione dif. 2.Can.vtrum corpus Chrifti, & Auguft,
veritas & figura eft:Vbi luculenter docet,
quomodo in Euchariftia fit figura corpo-
ris Chrifti in accidentibus panis & vini,
repræfentantibus corpus , & fanguinem
eius:& nihilominus fub illis eft veritas ip
fa.Et ibidem Hilarius ca. Corpus.In quo Hilaries.
fenfu locutus eft Tertullianus lib.de refur Tertullian
rectione. Sic ergo intelliguntur in verita
teverba Chriftiapud Ioan dicentis : Caro loan.6.
1.Cor.11.
meauereeftcibus,& quod Paulusait.Qui mă
ducate bibit indigne , iudiciumfibi manducat,
& bibit,non diiudicans corpus Domini.
Corpus Chrifti myfticum vocatur Ec- 4
clefia,capiti fuo Chrifto charitatis vincu
lis copulata. In quo fenfu Paulus ait ad
Roma.Multi unum corpusfumus.Et. 1.Cor. Rom.12 .
10.d &.12.B.d.Ephe.2 , d . 4.AB. d. &
Eph.s.F. G. Colo . 1. c.2.c. Sic exponit D.Thom.
D.Tho.in commētariis illud Rom.Itaque Rom.7.
fratres, & uosmortificati eftis legi percorpus
Chrifti , ideft legem exuiflis Mofaycam ,
quia membra myftica facti eftis corporis
Chrifti,quafi coniugio cum Chrifto copu
lati per mortem legis.
Corpus etiã in fcriptura fignificat verita 5
te legis gratiæ.quaten' opponitur vmbręs
& figura veteris legis, fic Colof.2 . Nemo Colof.z.
uos diiudicet in cibo,aut in potu,aut in parte diei
fefti, Neomenie, autfabbatorü, quæ funt umbra
futuroru,corpus auté Chrifti.Vbi D.Tho.le D.Thom .
galia ( inquit) vmbra funt,veritas autē rei
pertinet ad Chriflũ , Secundü eandé Phra
fim,ficut corpus accipitur pro reiveritate
ficcorporaliterpro vere,& re ipfa ,ficut il-
lud explicat Aug. Ep. 57.fuper Colof.2 Auguft.
Colof2.
In quo,fcilicet Chrifto: Habitat omnisplenitu
do diuinitatis corporaliter , ideft non in vm-
bra,vel figura fed re ipfa.
Aaa 2 In
 CORRIGERE .
6 In corpus venire,aliquandoponitur in
fcriptura pro eo quod eft, orto rationis lu
mine poft infantia venire ad corpus ratio
Lyranus.
ne moderandu.Sic explicant Lyran.Va-
Vatablus.
tablus,& Ianfen.illud Sap.8 . vbi Salomó
Janfen.
ait:Sortitusfum animam bonam : & cum effem
Sap.8.
magis bonus , ueniad corpus incoinquinatum .
fubaudi moderandum, cu capivti ratio-
ne,itaque non dicit anima mea extra cor-
pus creata fecundum hæreticorum errore
venit ad corpus , fed ego veni ad gerendá
corporis bene inclinati curam : non quod
virginitatem feruarit , fed caftitatem con
iugalem,vfque dum fenex: A mulieribus de
3.Reg.11.
Auguft. prauatus eft. Porrò expofitio Aug.lib. 10.
Glofla. de Genefi ad literam cap. 17.& 18.myfti
ca eft,vbi de verbo æterno intelligit, quod
venerit ad corpus mundum : eft etiam my
ftica expofitio Gloffe,quod populus Chri
ftianus per baptifmum venerit ad corpus
mundum .Illud denique aduerte iuxtahi-
ftoriam,fi Salomon tam bene inclinatus
à mulieribus in fenectute fcãdalum incur=
Matth.18. rit , recte monere nos filium Dei , apud
Matth.Si manustua autpes tuusfcandalizat te,
abfcinde illum. proiice abs te.
7 Corpus ficut terram ponere tranfeun
tibus , eft ab omnibus conculcari , fic de
Hierufalé prius â Chaldæis propterfcele
Ifai.si. ra fua , deinde à Romanis conculcata di-
tur apud Ifai: Pofuiftiut terra corpus tuumfi
Hierony. cut uiam tranfeuntibus. Sic exponunt Hic-
Gloffa.
rony.Gloffa, Lyran. & Vatablus , & meri
Lyranus.
Vatablus. to hæc pafsi funt Iudæi,qui de Chrifto di-
Ioan. 1. xerunt:Sidimittimus eumfic,ueniet Romani,
tollent locum noftrum,ideo à Romanis co
culcati funt.
8
Corpus Chriftigloriofum attrahet ad fe
Matth: 24. in die iudicij finalis omnes electos , Mat-
Hiero .
Chryfoft. th.24.Vbicunque fuerit corpus,illuc congrega
Euthymius . buntur & Aquile , ideft electi,vt exponunt
Glof.Inter. Hierony. Chryfoft.Euthymius ,Gloffa In
Lyranus. terlincalis,Lyranus,& alij .
9 Corpus noftrum phyfice viuens mor-
Rom. 8. tuum effe dicitur Rom. 8. Corpus mor-
tuum eft propterpeccatum. Quod duobus
Hierony. modis exponitur. Prior eft Hierony -
mi , fi Chriftus per gratiam nobis inhæ
ferit corpus mortuum eft, quantum atti =
net ad peccatum : & non refiftit fpiritui,
item,quafi non fentit iniurias iuxta illud
Chryfoft . Pfal. 37. Ego tanquamfurdus non audiebam .
Theophy
Theodo. Eodem modo exponunt Chryfoft.Theo
Pfal.37. phylactus &Theodor. Ceteru aliter Aug.
fuperPfal.85.vbi ait corpus noflru copa Auguft.
Anielmus,
ratum corpori gloriofo,non folu effe mor D.Thom,
tale,fed mortuum propter peccatu.Sic & Gloffa .
Anfelmus & D.Tho.Gloffa,& Ly ran.fu Lyran.
perPaulum. Quæ expofitio magis qua-
drat,quia non dicit corpus mortuum elle
peccato, fed propter peccatu , vnde mors
fine dubio procefsit , & quotidiana defe-
tio corruptionis quid eft,nifiquædã pro
lixitas mortis,vt Gregor.ait ?Ideo Domi Gregor.
Matth. 25.
nus clamat: Vigilate quianefcitis diem neque Sap.9
hora.Hinc legimus Sap.9.Corpus quod cor
rumpitur aggrauat animam , ideft impedit
mentis vigilantiam . 10
Corpus peccati dicitur per metaphora
omniupeccatoru.congregatio , quæ comit Hierony.
timus niebris noftris,& potentiis,fic Hie- Rom.6.
rony.fuperillud Rom.6 . Vetus homo nofter
fimulcrucifixus cft: ut dextruatur corpus pecca
ti. Omnia itaque vitia corpus , & fingula Chryfoft
.
vitia,fingula mébrafunt,ita etiã Chryfoft. D.Thom.
D.Tho. & alij.De quo Dís Matth. 16. Si Matth.16.
quisuultuenire poft me,ab neget femet ipfum:&
tollat crucemfuam,quia videlicet,fic dextrui
tur corpus peccati , fi abnegemus concu=
pifcentias eius.
CAPVT CLXXVI.
Corrigere,Corripere.
ORRIPERE dicitur Hebraicè
‫יסר‬
Ca
Iafar Hier. 31.Caftigafti Domine.
1
Corrigere eft obliquum dirigere. Corri
git autem Deus hominem aliquando pœ
nis,fic in Leuit.Sin aute necfic obedieritismi Leul, 26,
hi,addam correptiones ueftrasfeptuplupropter
peccataueftra.Sic Hiere.Corripe me Domine,
ueruntamen in iudicio : non infurore tuo , ne
forte ad nihilum redigas me. 2
Corrigunt doctores & prælatifibifub Iob
.13.
ditos Iob.13 . Audite ergo correptiones meas.
Vnde Salomon : Si autem corripueris fapien Pro.19.B.
tem intelligetfapientiam, & Pro. 17.Plus pro Pro.17.
ficitcorrectio apud prudentem,quam centum pla
ga apudftultum . Ita Dominus Apoftolos
corrigens proderat eis , ficut quando di- Ioan.14.
xit : Tanto tempore uobifcum fum , & non
cognouiftis me ? Et filiis Zebedai : Nef- Matth.20.
citis quid petatis. Item duobus difcipulis Luc.24
euntibus in Emaus : Oftulti tardi corde
ad credendum. Denique afcenfurus in cæ- Mare.vlt.
lum: Exprobrauit incredulitatem eorum.Ideo Prou.27.
Salomon ait: Melior eft manifefta correctio,
quam
 CORRIGERE.
Pro,27.
quam amor abfconditus. Meliorafurt uulnera di-
ligentis,quamfraudulentz ofcula odientis.Vnde
Fal.140. Propheta : Corripiet meiuftus in mefericordia,
& increpabit me:oleum autè ideft adulatio,pec
catoris non impinguet caput meum. Notandu
auté quomodo vix vnquã difcipuli à Do-
mino correpti,fe verbis exufabant. Quia
Pro29
vt dicit Salomon : Vidiftihominem ueloce ad
loquendum,ftultitia magisfperanda eft quam il-
lius correctio.Signum auté ftultitię eft, odio
Pros habere corripientem, fic legimus Pro. 15.
Non amatftultus eum,quife corripit,iuxta illud
Amos. Odio habuerunt corripientem inporta.
Ames.5,
Denique Sapiens ait. Qui corripientem dura
Pro.29 ceruice contemnit,repentinus ei fuperuenict inte
ritus.Sic populus Iudæoru à filio Dei corre
ptus incurrit contemptus fui poenam,Hie
rufalë repēte à Romanis circumfeffa , ficut
Luc.19 Dominus prædixerat eis: Circundabūt te ini
mici tui uallo,& ad terram profternent te. Vnde
Pro illis Dús dixit : Omnes increpationes meas ne
glexiftis. Ego quoque in interitu ueftro ridebo.
Correctionis præceptum extat Matth.
3
Matth.18: 23. Sipeccaueritin tefratertuus, uade & cor-
ripe eum, inter te e ipfumfolum. Quod pręce
ptum omnes fere patres de peccato, quod
contra nos proximus comittit, exponunt:
ita vt fi peccauerit in te , idem fit quod
contra te , & fite læferit vt exponit Hie-
Hierony: ronymus , & Chryfoft.Prius ( inquit)do-
Chryfoft. cuit dicere:Dimitte nobis del ita noftra,ficut e
Matth.6.
Hilarius. nosdimittimusdebitorib us noftris : Nunc
dixit accufa ,fed arg aute
no ue.Eodé modo Hi
Beda larius ,Beda ,Euthymius , & Aug.li.de ver
Euthymius. bis Domini fermone . 1 6.Quia te(inquit )
Auguft. iniuria frater affecit certe fcis tu,quia in te
peccauit.Hec ille.Quod fi quis roget quo
modo ergo doctores Scholaftici , expo-
nunt in te,nofolum contra te fed vtcum
Abulenfis que te fciente : Ad hoc refpondet Abulen
fis.q.84.fuper hunc locum Matthæi , ſub
tiliter à Theologis explicari : & cum pa-
trum fententia ad amufsim cóuenire fen-
tentiam corum ,quia quicunque coram te
vel te fciente Deum offendit ,te quoque of
fendit,qui filius Dei per ad optione voca
ris. Et quantü in fe fuit,cora te peccas ,fcă
dalum tibi præbuit : & contra te peccauit .
Correptionem auté de venialibus tantū
Origenes. peccatis inftituta effe putauit Origenes
Auguft. tract.6 .fuper Matth. contra quem Aug.
ferm. 16. citato probat de mortalibus
corripiendis effe præceptum,quia dicitur
in textu: Site and terit, lucratus cris fratrem
271
tuum.Quare (inquit)lucratus es ? nifi quia p
in homine peccãdoperierat. Ita D.Tho . D.Thom.
22.9.33.2r.2.nifi forte tale fit veniale op
tranfeat in lethale quãdo incipit fcandalu
præbere pufsilis , vt autëpræceptü hoc g q
alioquin affirmatiuum eft, obl get fub lè-
thali peccatotres requifita funt circüftä
tiæ, prima vt certi quidem fimus vel quafi
certi moraliterfratrem peccatum morta-
le committere , fecunda vt fit probabilis
fpes emendationis eius,tertio vt non fuc-
currat alius , qui hoc tunc correctionis fit
munerefuncturus vtiliter , fi nosnon cor
rigamus.His itaque concurrentibus circu
ftantiis,corripere debeinus,non folu præ
Jati, fed etiam æquales,imo etiam fubditi
vt habetur Can.Ephefiis & Can.difpen-
'Gal.2,
fatio.4 3.diftinctione.Ite Gal.z.vbiPau
lus corripuit Petrum,qui caput erat Eccle
fiæ.Et Natha Dauide.2.Reg. Quamuis 2.Reg.12 .
geri debeat hoc modeftifsime : vt docet D.Thom.
D.Tho. loco citato.ar.4 .Imo femper fe-
re correctio fieri leniter debet etiam æqua Gal.6 ,
libus Gal.6,Vos quifpirituales eftis, inftruite
buiuscemodi infpiritu lenitatis , confiderans te
ipfum,ne tutenteris. Quod fi quicorrc .
tionem differát,eo confilio, vt tempus in
&
ueniat opportunu , minime peccat : vt do Auguft.
cet Aug.libr.1.de ciuita cap. 9. & Greg. Greg.
lib.4.fuper.1.Reg.11 . & 13 .
Correctionem fi quis metu quide mor
5
tis,aut iacturæ bonorum intermittat,dif
tinguedum eft.Nam fifrater in extremo
vitae difcrimine verfatur, nec alius eft qui
corripiat extrema necefsitate vitæ fpiri-
tualis laborantem , cum periculo tene-
mur vitæ corporalis corrigere quia : Vai- Ecclefi . 18.
Auguft.
cuique madauit Deusde proximofuo.Ita Aug. D.Thom.
loco citato , & D.Thom.22.q. 33.ar.2 .
ad 3.fecus fi non fit extrema necefsitas .
Corrigere penitus obftinatu minime 6
tenemur, iuxta illud Ecclefi. Confideraope Ecclefi.7 :
ra Dei,quod nemo pofsit corrigere,que Deusdef
pexerit.vbi Lyran.eum obftinatu conici Lyran.
poffe dicit,qui correctionibus peior cua-
dit.tunc enim à correctione ceffandü eft,
D.Thom.
vt docet D.Tho.2 2.q.3 3.ar.6.Addit ta
men prælatu quidemtunc , & iudicem à
correptione ceffare non poffe : qui non
emendationem fcelerati duntaxat atten
dit,fed magis publicum bonum , ideo li
corrigi recufat,cogere illum fuppliciis de
bet : iuxta illud Luca : Compelle cos intrare . Luc.14 .
De quo compofuit Aug. integrum libru August.
Aaa 3- de
 CREARE .
decorreptione & gratia: Item Dominus
de funiculis facto Hagello negotiatores ele
Ioan.2. cit de templo.Et in terrorem aliorum Pe-
Act.4.
trus verbo Annania & Saphiram occidit.
Correctio mendax cauenda eft Eccli.
7
Eccl.19. 19.Eft correctio mendax in ira contumeliofi.
Talis erat illa Pharifæorum , qui Apofto=
Matth .9. lis dicebant:Quare cum Publicanis & pecca-
toribusmanducat magifter uefter?
Corrus videin aliis dictionib' adiuctis,
Corrumpere vide in coniunctis.
CAPVT CLXXVII.
Creare , Creatura.
REARE Hebraicè Bara quod eft
I
Cproducere quidem &gignere, fed iä
‫יא‬
ftrict a fignificatione ufurpatur mjcriptura Gra
ce, latine,pro eo, quod eft aliquid de nihi-
Gen.I.
lo formare,in quo fenfu dicitur Gen. 1. In
principio creauit Deus cælum & terram .Et de
Deut.4.
fole, luna , & ftellis, ait in Deut. Que crea-
wit Dominus Deus in minifterim cunciisgenti
bus,ideft de nihilo fecit, non vt adorentur.
Pfal.32. ab homine, fed vtferuirent homini Pfal.
ipfe mandauit & creatafunt. Cæterum quia
Eccl.18.
legimus Ecclefi. 18. Qui manet in æternum
creauit omniafimul,controue: titur inter ex
Quæftio.
pofitores, An eodem die Deus ab initio,
Aug. fimul omn ia creauerit. De quo tres funt
fententiæ.Prima eft Auguft. libr.4.ſuper
Gen. ad literam cap. 24. & in fequenti-
bus.Item. 1 2. de ciuitate. Omnia fuiffe
momento temporis creata , & diftincta,
quantum attinet ad corpora fimplicia ca
lorum , & elementorum , cum virtute pro
ducendi reliqua mixta ,quæ codem quo-
que dié produxerunt. Quodvero Moy-
fes hæc fex dierum fpatio facta recenfet,
non re ipfa,fed in mente Angelorum fuc=
cefsiones illas factas exponit , quatenus
fpecies inditas omnium rerum fuccefsi-
ue recipiebant ad cognofcendum opifi-
Plilo. cium Dei.Eandem fentétiam tenuit prius
Philo Iudæus.libr.1.Allegoriarum legis ,
fed alio fundamento,dicit enim allegori-
ce Moyfem,dies illos diftinxiffe :vt cu fe
ptimo die requieuiffet creator , ad obfer-
Procop. uationem Sabbati prouocaret,idem tenet
Procopius Gazæus addens, co modo di-
ftingui dies per imaginationem folu , nõ
quidem re ipfa , ficut in procefsionibus
Trinitatis perfonarum diftinguimus in
flans primùin quo pater eft a fecúdo, quo
generat verbum , & à tertio quo cũ verbo ,
ipirat Spiritum fan&
tum:non quod fit du
ration is diftinétio , fed exempli caufa po
nitur. Prohac fententia facit illud Gen. Gen.2 .
2.Hæfuntgenerationes cæli , & terræ, in die
quacreauit Leus calum, & terram, & omne uir
gultum agri.Ergo in eodem die creauit om
nia.Secuda fententia eft ,quam refert Hu Hu go,
go libr. 1.defacramentis cap.2 .& 3. Om
nia fuiffe creata fex dierum interuallo , fi-
cut à Movfe defcribuntur.
2
Tertia denique opinio eft , omnia corpo
ra fimplicia , cælos videlicet & elementa,
fine decore,& ornatu in eodem momento
confufe creata quidem efle. Poftea vero
fecudum proceffum Moyfi ,tribus primis
diebus fuifle diftin&ta, & tribus aliis fe-
quentibus,fuis paulatim ornamentis de-
corata,videlicet quarto die luminaribus,
quinto pifcibus , fexto quadrupedibus. Bafilius.
Hanc fententiam tenent,Bafilius in Fxa-
Greg.Niffe.
meron,Greg.Niffenus lib.de creatione re Ambrofi.
rum, Ambrofi.in Hexameron, Chryfoft. Chryfoft.
fuper Gen. 1.Beda, Strabus, Greg.Nazia Beda.
Strab us.
zenus ferm.de Spiritu fanéto , D.Tho.. Greg. Na-
p.q.66.ar.1.Abulenfis fuper Gen. 1. Et zianzenus.
eft communior patrum & confirmatur D.Thomas .
ex eo quod Moyfes fubdit : Terra autem Abulenfis.
eratinanis& uacua. Hebraicè Thou.ideft
Chaos confufum , hoc autem Chaos per
traditione acceperunt Philofophi gentiü,
quia Moyfes omnes Philofophos, & Poe
tas gêtiu præcefsit: vt docet Clemes Alex. Clem.Alex .
li. 1.Stromatu, & Tertullian. in Apologe Tertullian.
tico cotra gentiles , & Cyrillus li.7.contra Cyrillus,
Auguft.
Iulianu, & Aug.lib.18.de ciuit.ca. 39. (Fa
cit etiã ad hancfententia illud Sap. Manus Sap.11.
tua creauit orbem terrarum , de materia inuifa.
Grace εξαμορφούλης Ex confufa ma
teria.Ergo nofunt omnia creata diftin& te, Ifal.45.
fic apudIfai. dicitur Deus: Creans tenebras,
idcft corpora lumine priuata,quando te-
Gen.1.
nebræ eratfuperfacie abyfsi.Ergo nondu Eccl.18,
erat lux fed confufio.Quod vero Eccl. 18 .
dicitur, qui manet in æternũ , creauit omnia fi-
mul,no adidē tempus plane refertur , fed
ad vnucreatore, qui fimul,ideft fine focio,
vel alio creatore omnia creauit folus.
Creare ideas non eft locutio admitte 3.
da, in quo Rupertus improprie & incau- Rupertus.
te locutus eft lib. 2. de Trinitate cap. 18.
dicens creauit Deus ab æterno,quod po-
fterius fecit opere externo , creauit Deus !
æternaliter
 CREARE , CREATVRA .
æternaliter infua effentia,quæ temporali- {
Auguft. ter creauit in propria natura,contra quod
D. Tho Auguftinus lib. 83. qq. quem allegat D.
Thomas. 1.p.q.1.ar.2.Ideg (inquit ) for
matæ non funt,ac per hoc æterne, & eo =
dem modo femper fe habentes: quæ diui-
na intelligentia continentur,&c.Sed cum
ipfæ neque oriantur neque intereant , vt
ibidem ait D.Thomas , fecundum tamen
cos formari dicitur,omne quod oriri , aut
interire poteft.Hec D.Thomas .
4 Creare malum dicitur Deus Ifai.45 .
Hals.
Faciens pacem & creans malum. Vbi Hie-
Hierony.
ronymus hoc malum non contrarium bo
no,fed pro afflictione ponitur,& bello, fe-
Matth, 6: cundum illud quod in Euangelio fcriptu
Aug. eft:Sufficit diei malitiafua. Eodem modo
Auguftinus lib. 1.contra Adimantu Ma-
nichæum cap.27. vbi malum pœnæ in-
Abac.I.
¡telligit , non culpæ , iuxta illud Abac. 1 .
Irenæus . Mundifunt oculitui Domine ne uideas malum.
Eodem modo Irenæus lib. 4.cap. 77. &
Chryfoft.
Greg. Chryfoft.hom.2 3.fuper Matth . 6. fic ex
Iob.2.
plicat Greg.lib. 3.Moral.ca.7 . illud Iob.
2.Si bona recepimus de manu Domini,mala cur
nonfuftineamus.
5 Creata dicitut fapientia Dei incarna-
Ecclefi.1: Ita fecundum humanitatem , Ecclefi. 1 .
Prior omnibus creata eft fapientia , & paulo
Ecclefi.24. poft : Ipfe creauit illam in Spiritufanéto , &
Ecclefi . 24. Qui creauit me requieuit in taber
Lyranus. naculo meo.Et certe Lyranus his locis dicit
creatione accipipro emanatione ab æter-
no filij Dei fecundum deitatem, de qua in
hoc capite Ab initio & ante fæcula creata
fum.Quia humanitas non fuit(inquit) an-
lanfen:
tefæcula.Porrò Ianfenius dicit fapientia
hoc loco , nonponi quidem profilio Dei,
velfecundum humanitatem , velfecundu
deitatem ,fed fapientiam iftam effe ratio-
nes ideales,quæ funt ad æterno in mente
diuina,creatæ vero dicuntur, ideft confide
ratæ ab terno ante omnem creatură , fed
iftæ duę expofitiones funt contra fentētiā
patru, & contra legitima acceptione vocis
Hierony:
huius creare Græce & latine de qua Hie-
rony.Epift.ad Cyprianu Tom. 3. creatio
(inquit) eft eius quod prius no erat , condi
tionis exordium,quamuis quid fitHebrai
Damafce (cè poftea dicemus & Damafcenus lib. 1 .
de fide Orthodoxa cap.8.creatio (inquit)
eft factio ex extrinfeco, & non ex fubftan
tia facientis fieri, quod creatur: & difsimi-
le prorfus fecunduů fubftantia . Hac illecũ
3 72 '
ergo fecundü latina, & Græcam phrafim
vt Hebræa omitta , creari fit eorü quæ de
nihilo fiunt,& non funt de fubftantia cr eã
tis,expofitio Lyrani tenenda non eft ne
que lanfenij,nifi cautifsime. Explicat ergo
patres prædicta loca de fapientia filij Dei
incarnata, fecundum humanitatem : non
quod fuerit humanitas ab æterno fed
quod in æternitate quidé ordine dignita-
tis fueritpri' predeftinata quâ alia ficut &
ipfa dicit Pro.8.Ab æterno ordinatafum . Ita Pro.8.
explicat Gloffa,& Rabanus , & Dionyfi . Rab Gloffa.
anus
itein fuperillud Pro.8 . ominus poffedit me, Carthu
in initiouiarumfuarum.Vbi Septuag.vertüt
Dominus creauit me quod Patres de in
carnatione filij Dei exponunt , ab æterno Aug.
præordinata, Aug.lib.i.deTrinitate cap.
2.Secundum(inquit )formam ferui di-
au eft,Dominus creauit me , & Beda fu Beda.
per Pro.8.in expofitione fecuda Bafilius Bafilius.
lib.4.aduerfus Eunomium , & Epift. 1 4i.
ad Cæfarianos. hryfoft.fer. de Trinitate Chryfoft.
tom. 3 :vbi ait :igitur cum dicit Dominus
creauit me,prædicit futurum quafi iã eſſet,
& maxime hac expofitio eft à patribus
præelecta contra Arriũ qui dixit filiù Dei
Cyrillus
effe creaturam ideo etiã Cyrillus libr. 5.
Thefaurorum cap.5.creatum dicit filium
Deifecundum carnem fignificari. Nihilo
minus tame in Hebræo in his locis no eſt
difficultas vt Hiero.ait Epift.ad. Cyprian
nũ quia non eft verbu Bara quod eft crea
refed vox cana, ideft pofsidere.
6
Creauit Deus pace per Chrillu Ifai. 57.
Ifai.57.
Creavitfructu labioru pace,quia per Chriftü
Deus pace pra dicauit: vt exponit Hiero. Hierony.
Ioan.15.
Sic Ioa. 15.Face( inquit) mea do uobis : pacē
relinquo uobis.Et cap.2 0.Pax uobis, ité dif-
cipulis dixit apud Luca: in quamcunque do Luc. 10 .
mu intraueritis,dicite pax huic domui.Alia ex
pofitio eft D.Thome fructu labiorum pro D.Thom.
phetaru effe pace : quia fiue cominaretur
populo,fiue profpera promitteret, pace in
ter populu & Deū,tanquã fru &tu fuauifsi-
muintedebant,fic etiã quando Angeli hu
mana voce loquuti funt in natiuitate Do
mini pace decantātes dixerunt : Gloria in Luc.z.
excelsis Deo, in terra pax,
Creauit Deus diabolu no quoad peccatu 7
fed quoad natura,fic explicat Hiero.illud Hierony.
Ifai.54 .
Ifai.5 4.Ego credutfabri fufflante in igne pru
nas,diabolus enim , fufcitat incedia & pro
feret ( inquit)cotra tevafa,fed ego creaui in
terfectore corü. Quia videlicet quamuis
Aaa 4 tyrannos
 CREDERE .
Matth.10. tyrannos côtra Ecclefia diabolus excitet ,
iux taillud Matth.Et ante reges & prafides '
duceminipropterme, eritis odio omnibus ho-
Luc. 21.
minutuspropter nome meu ,fed capillus de capi
te ueftronon feribit.Et quamuis Satanas hæ
reticos exacuerit cötra Ecclefia fed tame:
Matth.16.
Porta inferi non præualebunt aduerfuseam.
8 Omnis creatura ponitur in fcriptura
pro homine , quia microcofmos , & epi-
logus eft omnium creaturarum : vt ex-
Greg. ponit Greg.fuper illud Marci vlt. Padica
Mar.vlt.
Aug. te Euangelium omni creaturæ . Ita etiã Aug.
Rom.8 . lib . 83.99.q.67 . in quo fenfu Paulus ad
Rom.Omnis crea lura ingemifcit & parturit
ufque adhuc. Quia omnis homo fælicitatem
Hiero. defiderat.vbi Hierony. Manifeſte edo-
cuit quia non de irrationabili , & infen-
fibili creatura mentionem fecerit, quia no
participat Spiritum fan&
tum hæc ille quæ
Theophy, expofitio magis quadrat, quam alia Theo
phylacti,& aliorum patru dicentium, ele=
menta muta ingemifcere , &c. Quia ele-
menta non habent fpem,Paulus autem lo
quitur de creatura fubiecta correptioni in
fpe.Deinde creaturę infenfibiles per me-
taphoram naturalem perfectionem expe
&tare poffunt , fed fupernaturalem neque
permetaphoram expectare dicuntur, nifi
admodum violenter.Quia non eft appeti
tus naturalis ad fupernaturalia proprie lo
Rom.1. quendo.Quod verò legimus Rom . 1. In
uifibilia enim ipfius à creatura médi,per ea quæ
factafunt,intellect a confpiciuntur. Quidā per
Hierony. creaturam creationem exponunt vt Hie-
Aug. ronymus & Auguftinus qui lib.8 . de ciui
tate cap. 8.citat hunc locum,pro creatura
mundi legens,à conftitutione mundi, fed
Theophy.
Theophylatus & Chryfoft. per creatu-
Cryfolt.
ram mundi , omnes creaturas intelli-
Pfal.i8.
gunt, de quibus Pfal. 18.Cæli enarrant glo-
riam Dei: opera manuum eius annuntiatfir
mamentum. Item non incongrua eft expofi
'Magift . tio magiftri,in..fententiarum dif. 3.qui
àcreatura mundi interpretatur ab homi-
Bernardus. ne.qui microcofmos eft,fequutus Bernar
dum.Vox autem græca Tos ambigua
eft,ad creationem , & ad creaturam : ideft
ad creandi actum , & ad rem creatam ,
Adamus.
quod etiã notauit Adamus fuper huc locũ.
9 Credere debemus verbis Dei fine de-
Creator dicitur Spiritus fanctus : quia
Pfal.103.
Deus vnus eft cum patre , & filio Pfalm .
103.Emittefpiritum tuum,& creabuntur : &
Hierony ,
renouabisfaciem terra. Vbi Hieronymus fi
fpiritus(inquit)creat, ergo Deus eft.Idem !
Jait Cyrillus in libro quod Spiritus fanctus Cyrillus.
fit Deus allegans hunc locum,& Aug. fu- Aug.Gloffa,
per Pfal . & Gloffa,item Genebrardus ,vn Genebrar.
de reiicienda eft expofitio Theodoreti , Theodoret,
quifpiritum animalem hoc loco intelle-
xit,fed diftinctionem apertam Propheta
fecit,dicens : Auferes fpiritum eorum . Ec-
ce fpiritum animalem corum effe dixit .
Deinde fubdit. Emitte fpiritum tuum &
creabuntur. Vbi non corum dixit. Sed
tuum,ideft diuinum ,
CAPVT. CLXXVIII.
Credere.
REDERE Hebraice Rachas
‫רחץ‬
CR Dan. 3.qui eripuit feruos fuos qui cre
diderunt in eum.
Credere, eft dictis vel factis alicuius fi- I
dem ad hibere. Gen. 15. Credidit Abra- Gen.15.
ham Deo reputetum eft ei ad iuftttiam:
Quærunt autem hoc loco expofitores, Quæftio.
quomodo verum fit hoc Apoftoli dictum
cum contra legamus Gen. 17.Cecidit Abra
Gen.17.
ham infaciemfuam , & rifit incordefuo. Qué
locum adducens Hierony.lib.3.coōtra Pe Hierony .
lagium ait,Abraham non credidit , quod
Deus repromifit:fed rifit in corde fuo.Ide
afferit Chryfoft.homil.6.de pœnitentia. Chryfoft.
Sed cōtrariu tenet Aug.lib.16.de ciuitate Aug.
cap.2 6.videlicet Abraham non dubitaf-
fe, rififfe verò prægaudio. Ide tenet Am Ambrofi,
brofius lib.de Abraham, & Gloffa Interli Glof. Inter,
nealis hic ,& Theophylactus, & Rupert.
Teophyl.
imo & aperte Paulus Apoftolus Rom.4 . Rupert.
vbiagens de Abraham : in promifsione(in- Rom.4.
quit ) Dei , non hæfitauit diffidentia : fed
confortatus eftfide. Vnde conciliantur ſen-
tentiæ infinuat enim Paulus hæfitaffe
Abraha,no diffidétia quide,fed metu quo
dã indeliberato. Sed confortatus eft actu
fidei deliberato,fic conciliat fentétias Ioa
Ioan,Arbor
nes Arboreus li..Theofophiæ,& Sixtus Sixtus Sen!
Senenfis li. 5. Bibliotheca annot.98.Vn
de qui refiftit motibus indeliberatis pec-
cati,laudatur vt iuftus . Hoc eft enim abne
gare femetipfum iuxta illud Matth. Si Matth.16.
quisuult uenirepoft me,abnegetfemetipfum.
2
liberata dubitatione. vnde reprehendit
Dominus Moyfem, & Aaron. Num . 20. Num.20 .
Dicens :Quia non credidiftis mihi,utfanctifica
retis mecufiliis Ifrael,no introducetis hos popu
los
 CREDERE.
losin terram quam dabo eis. Vbi Lyra.affert
Hebræorum expofitionem dicentiu, Do
minum dixiffe ad Moyfem & Aaron.Lo
quimini ad petram : & ipfa Dauid aquas : Illi
vero dubitantes an foli verbo Deicbedi-
retpetra, percuferunt eamfemel & iteru
Ideo non fanctificauerunt, feu glorificaue
rut Deum. Magna quippe Dei gloria eft
vt fermo diuin' omnipotes appareat.Cer
Sap.18.
Ifidorus. te Gloſſa Ifidori , & Augufti . in qq.fuper
Numeros afferunt Moyfem dubitaffe cu
Auguft.
Aaron. Et quia de omnipotēcia Dei quã
expertifæpe fuerant,vix poterant dubita
re, probabile eft dubitaffe de fola verbi ef
ficacia, ideo percufiffe petram . Cæterùvt
e contrario efficacia verbi Dei nobis in no
tefceret , Lapefilius Dei, folo verbofana-
bat ægrotos.Sic Regulo dixit : Vade filius
loan. 4.
tuusuiuit, & Centurioni ait : Sicut credidifti
Matth.8.
Matth.is : fiat tibi. Item Chananææ : 0 mulier magna
eftfides tua,fiat tibificutuis.
3 Non credere vitæ fuæ eft non credere
Deut.28.
Chrifto, Deut. 28.Et erit uita tuatanquã pë
Lyran.
Carthuf. des ante te, timebis die ac nocte,& non credes
Vatablus. uitæ tuæ.Lyran. Dionyfius Carthu . & Va
tablus iuxta literam exponunt. Vita tua
ò Iudæe erit in dubio pendula.Et no cre-
des poffe de mane ad vefperum vfque vi =
uere, fed defperabis de vita. Porrò Augu .
Augufti
lib.1 6.cotra Fauftum.cap. 22. Teftimo-
nium hoc adduces ait : præter predictum
fenfum literale, deChrifto poffe intelligi :
de quo non poffe intelligi.Nec Fauftus au
fus es dicere. Ne quifq; prorfus audebit.
ait Auguft. Nifi qui negauerit aut Chri-
ftum effe vitam , qui de fe ait : Ego fum uia
loan.14 ueritas & uita.Aut qui dixerit à Iudæis no
fuiffe vifum pendentem in cruce, aut Iu-
dæos dixerit Chrifto credidiffe . Eodem
LeoPapa. modo explicat Leo Papa ferm.8.de paf-
Gloff.inter. fione : & Gloffa interlinealis . Proptereà
1 dixit Chriftus Iudæis apud Ioanne. Vos
Ioan.10% noncreditis quia no eftis exouibus meis.Porrò
Ioanes Baptifta quia erat ex ouibus Chri
ftiin vtero matris accepta rationis vfura
credidit in Chriftum, vt notat Ambrof.
Ambrof.
Luc.1. fuper Luc. 1.1deo exultauit infans in utero ma
tris Elizabeth.
4 Credere viuere fe diutius poffe,non pu
tat quem propterfcelera multa confcien
tia remordet , maxime fi fit homicida , de
Job.24
quo lob: Detraxitfortes in fortitudinefua:&
cumfteterit non credet uitæfuæ. Idcft, cù ſte-
terit in profperitate tyrannus timebit in-
1
373
fidias. Ita exponut Beda, Lyranus, & Va Beda .
tablus. Hinc Herodes rex cum audiffet Lyranus,
Vatabius.
Magos quærentes. Vbicfiquinatus eft rex Matth.2.
Juda orum ?turbatus eft.
Credere nolebant Iudai & Gentiles, 5
habitare Deum in Ecclefia Chrifti, quod
vt crederet,venit Spiritus fanctus igneis
linguis fuper Apoftolos, prædixit Pro A& .2 .
pheta Pfal. 67. Afcendiftiin altum :cepiftica Pfal.67.
ptiuitate : accepifti,uel dediftidona hominibus.
Etenim non credentes inhabitare Dominum
Deu.Id eft, ò Chrifte afcendifti in altitudi
nem cæli cum patribus qui in limbo fue- Hierony .
rantcaptiui, & accepifti vt Spirirus fan- Auguft.
&
tus defcendens fuper Apoftolos daret Arnobius:
hominibus dona charifmatum. Ita expli BedaEuthimius
cant Hierony.Auguft.Arnobius,Euthy- Cafsiodorus
mius Beda Caffiodorus Haymo,Remi- Haymo.
gius , Theodoretus , Lyranus , Gloffa & Remigius.
alij.Imo Paulus Ephef. 4. quod vero Pro Theodor.
Lyranus,
pheta dixerit accepifli & Palus allegat de Gloffa .
difti in ep.ad Ephef,foluit Hierony mus . Ephe.4.
dicen's accepit apatre vt homo , dat vero Hierony.
vt Deus. Lyranus.
Credentes verba Dei loquuntur confi 6
tentes fidem, quando cafus necefsitatis oc
currit,fic Propheta Pfal. 115. Credidi , in- Pfal.115 .
quit,propterquod loquutusfum . Quod cōtra
communem fenfum patrum explicat Ly 2 ,Reg. 16.
ranus de fide humana, quam præbuit Da
uid Siba mentienti contra Dominum fuu
Mithphibofeb , propter quod locutus
fum inquit, diuidite inter uos hæreditate. Sed
hac eft hebreorum interpretatio . Nam
Apoftolus. 2. Cor. 4. hoc allegat de fide 2.Corin,4.
fupernaturali. Nos, inquit, etiam credimus,
propterqued & laquimur quia corde creditur
ad iuftitiam: ore autem,fit confefsio adfalutem.
Rom,t.
omnes etiam expofitores catholici alicu-
ius nota de fide fupernaturali , quam pro Hierony .
mifsis Dei adhibuit Propheta , communi Auguft.
confenfu exponunt. Porrò Hiero . Augu Beda.
ftinus, Beda, Cafsiodorus, Genebrardus. Cafsiod.
Ianfenius , Vatablus de firma fide promif Genebrar;
loan.4.
forum Dei, promiferat quippe illi regnŭ lanfen .
poft Saulem , & Chriflum de fua proge- Vatablus .
nie in throno eius feffurum , & quod euin
eflet a malis omnibus liberaturus , quod
Propheta credidit, fed Chryfoftomus pu Chrifoft.
tat Dauid hoc dicere in perfona populi
Judaici multain Babylone mala perpef-
furi. Alij in perfona martyrū , alij melius
generaliter dictu putant de omnibus fir-
miter Deo credentibus , ita Genebrardus . Genebrar
Aaa 5 Cre-
 CREDERE .
Credere debemus ,vt intelligente's fir
Efai.7 .
mius permaneamus in fide. Efai.7 . Sinon
Septuag.
credideritis non permanebitis . Vbi Sept.ver-
tunt: Sinoncredideritis,non intelligetis . In
Vatablus. Hebræo verò habetur non eritis firmi,fi-
ue ftabiles:vt vertit Vatablus . Sed in ide
fere recidit cum verfione Sept. Quia ra-
dix firmitatis eft intelligentia , vnde pro-
uenit ſtabilitas in opere. Præmifit autem
hoc Efaias tanquam fundamētum , loqui
volês departu Virginis . Sic conectit & ex
Eufebius. ponit Eufebius lib.7.de Demonftratione
Chryfoft.
cap . 2 .fic etiam citat Chryfoft.Hom.51.
Ican.6.
fuper loan.7. & Auguft.fuper illud Ioan.
Augu.
6.Et nos credimus , & cognouimus , quiatu es
Chriftus filiusDei.Non dixit,inquit , cog-
nouimus & credimus fed è contrario,
prius credimus,deinde cognouimus. Idé
Ioan.7. Tract . 29. in illa verba Ioannis. 7. Siquis
uoluerit uoluntatem eiusfacere, cognofcet exdo
Sap. 3. trina,an exDeofit . Ideft fi corde & opere
& re.Nam hic quidem debitor fum,illic ve-
crediderit, cognofcet.Sic Sap. 3. Quicon-
fidunt in illo,intelligent ueritatem , & fidelesin
dilectione acquiefcent illi.
8
Credentes longanimiter fperare de-
Efai.5 8. bent.Efa.28.Qui crediderit,non feftinet. He
Hierony.
braice defuturo,nonfeftinabit. Vbi Hiero-
ny. fitardus videatur aduentus Domini
ad iudicium,qui credit, & tribulatur, non
Abac. 2.
defperet, iuxta illud Abac. Veniens ueniet,
non tardabit . Vnde Dominus dicebat
Ioan 14.
Apoftolis apud Ioan.Cum abiero , & præpa
rauero uobis locum, iterum ueniā ad uos, er ac-
cipiam uos ad me ipfum. Quarefenfum legi=
timum vertunt Sept. Qui crediderit non con
fundetur. Quia filonganimiter expectat,
Matth, 10. obtinebit , iuxta illud Matth. Quiperfeue-
1. Pet,z.
rauerit ufque ad finem , hic faluus erit . Pe-
trus autem allegauit hoc iuxta Septuag.
1.C.2 .
Credere in Deum, plus eft quam cre-
9
dere Deum,quia præpofitio (in) directio
nem voluntatis fignificat in vltimum fi-
nem:quod fit per charitatem,fic intelligi-
Ioan.3 . turillud Ioan. Vt omnis qui credit in eum non
percat,fed habeatuitam æternam . Item , qui
credit in eum non iudicatur. Ideft non dam-
loan. 11: natur & cap.11.Omnis qui uiuit,& credit in
me, nonmorietur in æternum . Ideft æterna
loan.7. morte.Item cap.7.Qui credit in me,flumina
de uentre eiusfluent aquæ uiue, quod dicebat de
fpiritu quem recepturi crant credentes in eum.
Quia licet in eum credentes Spiritum fan
tühaberent, non tameplene chariſmata
& per Roma . 10.Item Auguft.lib . 1. de Cō Auguſt.
eius acceperant. Quod vero dicit in code
capite:An non creditis , quia ego inpatre , &
pater inme eft ? Denotat vnitatem effentiæ
patris & filij. Quærettan en aliquis fi cre Quaft.
dere in Deû denotat fidern, quæ per cha-
ritate operatur , quæ potifsima virtus eft,
iuxta illud Colof. Super omnia autem chari- Colof.3.
tate habetes,quæ cftunicu uinculu perfectionis.
Quomodo Paul' ait, ad Philip.Quia uobis Philip.1.
donatum eft,nonfolum ut ineum credatis ,fed ut
etiam proillo patiamini?Ad quod refponde
dum eft,ficut credere in Chriftum charita
tem includit , fic etiam pati pro Chriſto .
Et vltra addit cum fide , & charitate patië
tiam.De qua laco. 1.dicitur:Patientia opus Iacob.1.
perfe & umhabet . Vnde fuper locucitatum
Philippen. Chryfoftomus ait. Patipro Chryf.
Chriito gratuitum donum eft , & munus
maioris admirationis , quam fit re vera,
mortuos fufcitare , & mirada figna patra
rò debitorem habeo Chriftum.Hæc ille.
De quo inverbo pati latius agimus .
Credere nolens nifi figna & prodigia ΙΟ
viderit, reprehenditur loan. 4. Vbi Dos Ioan.4:
ininus Regulo dixit,nifi figna & prodigia ui
deritis non creditis . Cæterum quæret ali-
quis,quomodo filius Dei Regulum repre
liendit figua quærentem,que vfque adeo
adplantandam in populo fidem neceffa-
ria erant,vt ipfe dixerit apud Ioan.sifige Ioan. 15.
nanofeciffem in eis,quæ nemo aliusfecit,pecca
tum non haberet.Et figna facturus Chriftus
à Prophetis prædicebatur, ficut Ifaias ait: Efai. 35.
Deusipfe ueniet & faluabit nos,tunc aperientur
oculicæcorum,& c. Sed expedita refponfio
eft. Solam filij Dei loquelamfuiffe fatis,
cum gratia, qua interius cor auditorum il
luftrabat, atque flectebat, vt credere tene
rentur, proptereà in codemcapite Ioan.
dixit : Si nonuenijem , & locutus eisnonfuif-
fem, peccatumnonhaberent . Deinde multa
figna viderat Regulus in Capharnaum,
fed maiora prodigia querebat. Ideo Do-
min' dixit:Nififigna,& vltra prodigia uide
ritis,noncreditis. Quæ caufa fuit vt ex ciui
tate Capharnaum,vbitantaDominus mi
racula fecit, pauci crederent , quiafemper
maiora quærebant. Vnde Efaias Prophe Efai. 530
ta prædixit : Quis credidit auditui noftro, e
Brachium Domini cui reuelatum eft? Vbiin-
terrogatio denotat paucitatem, vt expo-
nit Origenes lib. 1. contra Celfum & fu-
Origenes.
fenfu
 CRESCERE.
fenfu Euangelift. & libro. 18. de Ciuita- ,
Chryfoft. cap.29 . & Chryfoft.fuper Rom . 10. Vn.
de Chriftus dicebat : Vos non creditis quia
Ioan.10.
non eftis ex omnibus meis . Ioan. 10.
II Credentium Gentilium fidein Do-
minus in Euangelio laudauit, innuens ex
illis Ecclefiam maiori ex parte replédam ,
Matth.8.
fic Centurioni dixit : Sicut credidiftifiattibi,
fanatus est puer eius ex illa hora. Vteffe-
Etus feftinus oftenderet fidei foliditatem,
& certe ficut credimus fit nobis , nam qui
tepide credit,tardius impetrat. Ideo fide
exigere Dominus confueuit ab illis ,quoś
miraculofe fanabat. Sic duobus cæcis vi=
Matth.9,
fum petentibus dixit: Creditis quia hoc pof-
Marci . 5 : fum præftare uobis. Et Archi Synagogo fi-
liam fibi fufcitare petenti dicebat:Nolitiz
Marc. 9 : mere,tantummodo crede.Item apud Marcũ ,
patri Lunatici ait:Si potes credere,omnia pof
Matth. 21. fibiliafunt credenti. Denique apud Matth.
Omniaque in oratione petieritis credentes ac‣
cipietis. Vbi non folum exigitur Catholi-
ca fides , qua omnes articulos fymboli
1.Ioan.3. credimus, fed vltra illam fiducia quædã
&fpes ardentior in Deum,de qua Ioann.
Fratresfi cor noftrũ nõ reprehēdit nos , fiduciă
habemus,quod quidquid petierimus ab eo,reci-
piemus.Que fides ad miracula plane requi
ritur,quæ gratia gratis data eft, & oratio.
nibus impetratur , atque interdum fine
1.Cor.13.
gratia iuftificante reperitur , iuxta Pau .
lum : Si habuero omnemfidem , ita ut mon-
tes transferam , charitatem autem non ha-
beam ,&
rc.
12
Credidit Thomas aliud quam vidit.
Quia nimiru vidit veram humanitatem ,
& vulnera Chrifti , fed diuinitatem cre-
didit . Quia fides eft argumentum non
Heb.11. apparentium, vt Paulus ait.Sic intelligi-
Joan.20. turillud Ioan. 20. Quia uidisti me Thoma
Greg.
credidifti,& c. Ita explicat Gregorius Ho
Auguft.
Hilarius. mil. 2 6.in Euangelia & Auguftinus Tra
Etat.7 9.fuper loannem, & Hilarius libr.
D.Th. 7.de Trinitate, & Diuus Thomas 2.2.q.
1.art.4.ad.1 .
13
Luc.16. Crederealicui aliquid ,eft eius fidei vel
fidelitati committere . Sic dicitur Luc.
16. Si in iniquo mammona fideles non fuiftis,
Beda.
quod uerum eft, quis credet uobis? Vbi Beda
exponit fiin fallacia diuitiarum fideles
difpenfatores minimefuiftis , fpirituales
diuitias, quæveræ funt, quis dabit vobis ?
quæ funtplane virtutes , & gratia , qua ad
patriam gloriofam peruenitur, de quibus
374
Efai.Diuitiæfalutisfapientia & fcientia . Fi- ¡ E(ài.33 •
delis eft aute ille indiuitiis materialibus,
Pfal.111 .
qui difperfit, dedit pauperibus.
CAPVT CLXXIX.
Crefcere,& Crocus.
RESCERE eft au-
geri atque magnifica-
ri Hebraicè dicitur
Gadal Gene. 38. Iob ‫גול‬
2. Iofue . 4. Num . 6.
Efai.49 .
Etproprie crefcere!
eft augeri , quod præcipue de viuentibus
dicitur,que ab intrinfeco habent augmen
ti principium .
Crefcere debuit genus humanum per
naturalem generationem ,ficut hodie ho-
mines propagantur , etiam fi homo.non
peccaffet,quamuis tunc fine peccato con-
ciperentur , in quo fenfu Dominus dixit
Gen.fi
primis hominibus.Gen.i . Crefcite & mul
tiplicamini replete terram. In hoc tamen
multi ex Gręcis patribus hallucinatiſunt.
Nam in ftatuinnocentiæ fine coniunctio
necarnali,moreAngeloru , homines fuif-
fe multiplicandos tenuit Greg, Niffenus Greg.Niffe.
lib.de creatione hominis . Idemtenuerut Chryfoft.
fuper Genefim Chryfoftomus , Proco- Procopius:
pius, & Euthymius fuper Pfal. Inpeccatis Euthymius.
Pfal.so.
concepitme matermea . Item Damafcenus Damafce,
libr.4.de Fide cap.25. & Auguft. libr.de Auguft.
Genefi allegorice,fed retractauit fentëtia
li.1.retractationum, cap. 1 o.&. 19. & lib.
8.de Genefi ad literam, cap . 1o.Quæ om
nino fententia tenenda eft, videlicet per
carnalem concubitum homines nafcitu-
ros,etiam fi homo non peccaffet. Quam
tuetur Auguft.lib.14.deciuitate cap.21 .
& 22.& Iunilius , feu potius Beda in ope Beda
refex dieru,Glo.ordi.hoc loco. &Ite Glo, Glof. Ordi.
interl. & D.Tho.1.p.q.98.ar.2 . &Abule Glof. Inter.
D.Tho.
fis hoc loco . Ad quod facit Euangelium Abulenfis .
Matthæi cap.19 . vbi dicitur matrimoniu Matt. 19.
ab initio diuina copulatum authoritate:
Et quos Deuscoiunxit ,homo nonfeparet.Qua
re Græcorum contraria fententia inter
errores Armenorum à Guidone compu- Guido
tatur.
3
Non crefcere dicitur , qui priuatur ali
qua dignitate , quam debuit alioquin ha
bere,
 CRESCERE .

Gen.49 . bere.cic lacob in Gene.dixit Ruben pri-
mogenito fuo: Effufuses ficut aqua, non cref
Hierony . casquia afcendifli cubile patris tui . Hierony-
Septuag.
mus inqq. Hebraicis dicit Sept, pro non
crefcas , vertiffe : Sicut aqua non ebullias . In
Hebræo autem habetur : Non adijcias. Cu-
Hierony,
ius phrafis fenfus eft, vt ait Hieronymus .
Tu es primogenitus in liberis meis , cui
primogenitura debebatur , nempe facer-
dotium, & regnum . Sed quia maculaſti
cubile meum,cffufus impetu libidinis , ne
adiicias peccare,fed cfto priuatus in pœ-
nam in numero fratrum tuorum .Hacil-
le.Cæterum aliqui authores contra male-
dictionem Iacob creuiffe dicunt tribum
Diodor
Tharfe. Ruben:ideo Diodorus Tharfen. dicit co-
minatoriam fuiffe fententiam , & pa ni-
tentia deletam , vnde Moyfes camreuoca
·Deut.33. uit,Deu . 3 3.dicens . Viuat Ruben,& NOR MO
M.us,
Genadi riatur. Secunda Refponfio Genadij , non
fuiffetribum maledi&tam , fed peccatum
Ruben ne crefceret,fed potior eft folutio
Caietanus . Caietani ,in Hebræo haberi,non plus ha-
bebis , hoc eft non habebis dignitatem
primogeniti, vel non crefcas regio diade-
Origenes. mate Sic exponit Origenes Homilia .
17.fuper Gene. Quia moris eft Dei,ma-
iores acrius reprehendere , vt minores ti-
meant, Sic filius Dei filiis Zebedai digni
tatem affectantibus feuerius dixit : Nejci-
Matt. 20. tis quidpetatis . Et difcipulis euntibus in
Luc.24. Emaus dixit: Oftulti er tardi corde ad creden
Matt.26. dum:Item Petro: Simon dormis?
Creuit in vineam latiorem femen ce-
Ezech.17 .
dri,Ezech. 17. Ideft regnum Sedechie
creuit poft tranfmigrationem Iechonia
in Babylonem , ita vt aufus fit Sedechias
rebellare.Quare timenda eft profperitas,
etiam in temporalibus, fifit opus , augebi
tur Chriftianus , qui diuina & facra foue-
rit,& reftitueritè Ideo prius diuina quam
humana curare docuit nos Dominus , di-
cens : Quærite primum regnum Dei,& inftitiä
eius, & hæc omnia adijcientur uobis.. Matth.6.
I
Crefcunt humiles in oculis Dei & fiad 6
falutem animæ fit opus , in temporalibus
etiam augentur. Sic legimus deEftherre
gina, quæfepoenitentiis & ieiuniis humi
liauit : Creuit paruusfons influuium magnum,
fed
quia omnis qui fe humiliatexaltabitur. My- Efter. 11.
lice verò competit Maria Virgini , quæ Luc.18 . 3-4 fum
cum dixiffet ex corde:Ecce ancilla Domini, Luc.1.
4.9
Fons paruulus ille creuit in fluuium mag- cocr
2
num :ita vt quafi mare gratiarum redun- C
dauerit,vnde fluuius immenfus natus eft! infer
Pfal.45. 416.
Chriftus, qui letificat ciuitatem Dei. vtec
Crocus flos eft , qui Safranum vulgo di æk. diuit
7
citur, nafcitur ex herba, quæ folia more ca cior in
pillorum emittit. Floris huius fibræ vtiles
patres
funt medicamentis,& condimentis,atque
repote
inter aromata numeratur.Can.4. Emifsio Cant. 4 funt
nes tuæ paradifus,& c. Nardus,& crocus. Vbi
Gloffa.
Gloffa crocus ait, coloris aurei mentes fig D.Thom.
nificat diuina præditas fapientia, & D.
Tho.in Commentariis Crocus,inquit, au
rei coloris eft, & ideo fignificat charitatē.
Et quemadmodum crocus ignitas febres
refrigerare dicitur, fic charitas ardore.con Paludanus.!mam
cupifcentiæ fæcularis refrigerat. Hæc il- Dionyf. rur:P
le.Hac charitate plenus,refrigeratifque cu Terrarienfis fiusid
piditatis ardoribus , Petrus Domino di- Caietanus. tra gen
xit:Eccenosreliquimus omnia , & fequutifum liumP
muste.Hunc crocum è paradifo cordis fui Matth, 19. fodore,buftio
Dominus Matthæo porrexit,dices:Seque tifiod
re me. Et mox refrigerato diuitiarum cupi buren
ditatis ardore:surgèsfequutus eft eu.Porrò Matt.9.
Theodo cute

4.7
nam Petrus , poftquam audiuit à Domi . Theodo.crocu inquit : qui mediam inter idfie
no : Tibidabo claues regni cælorum , negauit caliditatem , & frigiditatem obtinet vim,
qua
terfilium Dei , quem fuerat tam fublimi & vtriufq; excludit extrema, iuftitiam ac bet
Matth.16 . reuelatione confeffus , cipimus.Hæc ille. Hunc ergo croci flore ign
Creuit regnum Perfarum fub Cyro Zachao Dominus dedit. Quando furges
5 ་ im
Rege, qui Babylonicam populi Dei cap- ille in conuiuio,dixit : Ecce dimidium bono-
git
tiuitatem relaxauit. Quod præuidit Da- rum meorumdo pauperibus : &fiquem defrau- Luc.19 .
aliu
niel in vifione arietis iuxta paludem , be- dani reddo quadruplum .
8 fent
ftias omnes cornibus ventilantis , cap.8 . Crocca ponuntur pro coccineis, Thrë. Thre.4.
Hierony. 44.0
Aries quippe vt Hieronymus ait regnum 4.Qui nutriebantur in croceis , amplexati funt nuda
Dan,8, ftercora. Ideft qui in coccineis & pur
Perfarum fignificabat,diciturautem aries geriu
habuiffe duo cornua,quia Perfis & Medis pureis inuoluebantur , de quo Hamn
Imperauit , & creuit vnum cornu excel-
vide in verbo Co- msSotus
fius altero, ideft potentia Perfaru ſub Cy ccus.
Gloffa delice
ro,vtinquit, Gloffa : quia Cyrus templu morta
Dei iufsit rexdificare, quanto ergo magis
CAP.
 CRV CIARE.
CAPVT. CLXXX.
Cruciare.
RVCIARI & dolere
‫הויל‬ Hebraicè dicitur Chul,
I Ioel. 2.áfacie eius crucia
Joel.2.
buntur populi. Ideſt à fa
cie exercitus Nabucho-
donofor Regis Chaldeo
Hierony.
rum ,vt Hieronymus ait,
Matth .4. fed multo magis à facie Satanæ, qui & ip
fum Dei filium tentare non metuit,Matt.
4. quem tamen non cruciauit tunc,fed ab
cocruciatus eft.
2 Cruciatur animæ damnatoru inflamis
inferni,ante corporù refurrectioně , mox
Luc. 16.
vt è corpore migrant , fic apud Lucam de
net . diuite legimus epulone dicente : Quia cru
cior inhacflamma.Sed controuertitur inter
patres,quomodo corporeus ignis crucia-
repoteft fpiritum incorporeum ? De quo
funt varia Doctorum fententiæ . Prima
Greg
ponitur à Grego.libr.4.dialogorum cap.
29.intellectu quidem fpiritum compre-
hendere notitiam ignis, & eadem notitia
cruciari.Sed non explicat , quomodo ig-
nis notitia cruciet animam. Secundafen-
tentia,ignem quafi vinculum detinere ani
mam,& hac violentia cruciari.Sic tenue-
Paludanus.
Paludanus in 4.diftin.44 .& Diony
Dionyf. } runt
Ferrarienfis fius ibidem.q.10. & Ferrarienfis li.4.con
Caietanus. tra gentes , Caietanus in oratione ad Iu-
lium Papam. Sed quomodo detentio co=
Altifiodore, buftio dici queat,non apparet. Quare Al
tifiodorenfis in 4.dicit, Deum ignem cō-
burentem animæ nuda poffe colligare.fi
cut eide in corpore viuete.Sed quomodo
id fieri valeat ,nufquã exponit.Eft itaque
AEgidius
Rom. quartafentétia Agidii Romani in quodli
Richard. betis,& Richardi in 4.dicentium fpeciem
ignisfpiritualem fpiritus confiderationč
impedire,& cogere, vt femperignem co-
gitet . Sed certe aliud eft coacte cogitare,
aliud autem comburi. Poftrema denique
Gregor. fententia eft Greg. Papa li.4. dialog.ca.
44.dæmones , ficut animas damnatorum
nudas, cruciatū ignis experiri:quia refri-
gerium aquæ diues ille petebat contra
Hammaru ardorem,& cruciatum. Quod
Dom.Sotus . Sotus 4.diftin.49.fubtilius explicat , vi-
delicet certum effe quando quis in vita
mortali comburitur præter læfionem , &
1
375
dolorem corporis in anima rationali tri-
ftitiam combuftionis illius ingenerari,po
teft ergo Deus hanc ipfam fpecificam tri-
ftitiam combuftionis conferuare in ani-
ma feparata , & fubinde illa ipfam dæmo
nibus ingerere : quod eft cos igne crucia
ri. Quæ fententia clarius videtur punctu
attingere.
Cruciari damones extra infernum 3
modo,huc illuc inter nos difcurrentes ig-
necorporeo quidam negant,fed crucian-
dos in die iudicij , & deinceps in gehenna
dicunt, fic videtur dicerefcriptura 2. Pe- 2.Pet. 1 .
tri. 1.SienimDeus Angelis peccantibus non pe
fed rudentibus inferni detractos , in tar-
percit,
tarum tradidit cruciandos in iudicium referua-
ri, c. Ecce dicit cruciandos in iudicium
referuari , ergo ante iudicium finale , qui
inter nos verlaatur,nonfentiunt ignis cru
ciatum. Conftat autem magna ex parte
dæmones in hoc aere caliginofo verſari,
juxta illud Ephe.Non eft nobis colluftatio ad Ephe.6:
uerfus carnem & fanguinem,fed aduerfus prin-
cipes,& poteftates tenebrarum harum . Præ-
terea Matth. 2 5.Dicet rex his, qui àfiniftris Matth.25.
eiuserunt, difcedite à memaledicti in igne ater
num , quiparatus eft diabolo , & Angelis eius.
Vnde Bernardus fermone de fancto Mat Bernard,
thia.Iam inquit,diabolo paratus ignis eft,
fed nondum eft præcipitatus in ignem . Aretas.
Idem Areta's epifcopus fuper i llud Apo- Apoc.zö
calyp. 20. Diabolus,qui feducebat eos , miffus
eft inftagnumignis . Idem Iuftinus martyr, luftinus.
quem ibidem allegat Aretas.Sed ais falte
dæmones alligatum fecum ignem portát,
quocunque extra infernum difcurrat, fed
fi modo igne cruciarentur in hoc mundo
fuperterram,nondixiffet Petrus crucian-
dos iniudicioreferuari. Deinde in homine
quodam Luc . 8. legio dæmonum erat . Luc.8:
Ĉu ergo intra corpus illius effent tot my-
riades , fi finguli fecum ignem materialē
alligatum ferebant, certe condenfatus ig-
nis intra corpufculum combufiffet illud.
Nihilominus tamen quia legimus apud.
Ioan . Princeps huius mundi iam indicatus Ioan, 16.
eft , ideft damnatus, nec debet effe melior
conditio dæmonum , quam animarum,
quæ mox vt à corpore migrant,igne cru=
ciantur. Item Iob 41. de principe dicitur
damonu,flammade ore illius egreditur.Ideo
inter duas illas extremas opiniones,alterā
dicente, dæmones , nullo igne fuperterrã
cruciari,alteram verò contendentem cor-
pora
 CRVX , CRVCIFIGERE .
po ra ignea fecumferre , tenere poffumus,
fola triftitia nuc,& fpecie cobuftionis cru
ciar i. Sed in die iudicij finalis in igne ma
terialem effe mittendos , qui paratus eft
eis.Et ita omnia confonant.Quia licet mo
docrucienturfpecie ignis apprehenfa củ
dolore combuftionis vel triftitia inde pro
cedente,fed magis cruciabuntur poft die
finalis iudicij in inferno ligati : ideoPetrus
ait referuari cruciandos.
Mulier cruciabatur , vt pareret vide in
verbo Apparere.
¶Cruciari menfibus quinque Apoc.9 . vi
de in verbo Locufta.
CAPVT CLXXXI.
Crux,Crucifigere.
RVCIFIGERE
fiue fufpendere in lig-
no dicitur Hebraicè
‫ידע‬ in Hiphil Iaca 2.Reg.
21.
1
Crux patibulu erat
in quo damnatifigeba
tur,dicta à ang8np.Quod eftferre.Crux
autem in Hieroglyphicis Ægyptiorum
literis fignificabat futuram vitam fine fi-
ne. Quia fi lineam à pede Crucis ad dex-
trum cornu , & inde ad caput , & à capite
ad finiftrumbrachium , & inde rurfus ad
pedem ducas.circulum facis , qui fignifi-
cat æternitatem proptereà vocatur fignü
Apoc.7.
Dei viui, Apoc.7 . Vidi Angelum afcenden-
tem ab ortufolis,habentemfignum Dei uiui. Id
eft aterni.Habet & terra hoc fignum im-
preffum in quatuor pun & tis , Oriente , &
Matt.28. Occidente , Septentrione , & Meridie, à
quibus filineas ducas,ab Oriente fcilicet
in Occidente,& à Septentrione in Meri-
diem.Cruce facis , quo defignabatur terra
tunc effe perficiendam , quando Crucis
fignum fufciperet adorandum , ad quod
Lominus mifit Apoftolos Matthæ. vlti.
Præterea volucres volantes alis extenfis
Crucem faciunt.IdeoAngelus flans in So
Apoc.19. lein Apocalyp. Clamauit ad aues quæ uola-
bantper medium cæli,ut uenirent ad cœnem mag
nam .Ideft ad eos qui obediunt Chrifto di
centi: si quis uult uenire poft me abneget femet
ipfum , & tollat Crucem fuam, & fequatur me.
Matth.16, Neq; aliter nauigare poffumus mare mag
num mundi huius ad portum vfque falu,
tis nifi antennas malo in Crucis effigiem
applicemus , vt notat Ambrofius fermo. Ambrofi,
55.de Cruce.Poftremo extenfis brachiis
homoprecans Crucemfacit, vt non for.
tuito quodam inuentu putemus Crucis
fignum introdu&tu , quod Dominus erat
mortefua in falutem humani generis illu
ftraturus ,Quodque fubodoratus Satanas
tyrannis ingefsit,vt Cruci affixos facino
rofos cruciarent.A Cruce nanque crucia-
tus dicitur,vt dicit Ifidorus libr.5.Origi- Ifidorus
num cap.vlti. Eratque ignominiofifsimu
genus mortis ,vt ait Auguft.fermo. 18.de Auguft.
verbis Domini, & Chryfoft.Homi . 7.ad Chryf.
Philip .& D. Thomas fuper illud mortem D.Th
aute Crucis. Ideo Sap.2.dicitur Morte tur -
pifsima condemnemus cum . Sed poftquam
perfidus ferpens qui in ligno vincebat , in
ligno deuictus eft à filio Dei, cæpit hono
ri Crux effe , fuper capita regum longe
lateque refulgens , qua prius erat oppro
brio : ftatuitque Magnus Conftantinus,
ne quis amplius toto terraru orbe ad Cru
cis patibulum damnaretur.
Crucem fuam humeris portare mos
2.
fuit antiquus , ab his obferuatus qui Cru-
cis fupplicio damnabantur , quod notat
Plutarch'libro de Sera numinis vindicta,
quam etiam confuetudinem , quoad po-
tuit, corpore iam flagellis exhaufto, vo-
luit Dominus pro nobis feruare . Vnde
Ioan. 19. Baiulansfibi Crucem exiuit in eum, Ioan.1
quidicitur Caluariæ locus , quod præter alia
fecit vt adimpleret vaticinium Efai.Etfa- Efai. 9.
ctusestprincipatusfuper humerum eius , quod
de Crucis geftatæ myfterio exponit Am Ambr.
brofius lib.3.de fide cap.4 . & Hierony- Hierons.y?
Iuftinu
mus fuper eundem locum Efaiæ. Iuftinus Tertul.
martyr 2.Apologetico , Tertullianus lib. Cyrillus:
3.aduerfus Marcionem,Cyrilluslib. 1 2. LeoPapa!
inIoan.cap.2 8.Leo Papa ferm.8.de Paf Chryfol .
fione,Chryf.Hom.88.in Ioan. Euthym. Euthymius .
Athanafius .
fuper Ioa, 19.Atha.fer.de Pafsi.Aug.fer. Auguft.
71.de tempore & Theophyl. fuper Luc. Theophy
23.impofuerunt ipfi Crucem , quòd ve-
ro Matthæus refert cap. 27. Angariatum
Simonem Cyrinæum , vt Crucem Iefu
portaret:intelligi debet,poftquam Domi
nus aliqua itineris parte baiulauerat eam,
vt notat Auguft.lib.3.de Confenfu Euan Aug.
gel.cap.10 .
Crucifigere non auderent impii filiu 3
Dei, cognitum verum Deum. 1. Cor. 2. 1.Cor.2.
Quem
 CRVX .
¡Quem ficognouiffent , nunquam Dominum glo-
rie crucifixiffents Ideft fiIudæi Chriftum ,
quem ex parteMefsiam effe cognouerāt,
dicentes,hic eft hæres,Matth.2 . Deum
effe cognouiffent , minime crucifixiffent,
Tertul. ita tenent Tertul. libr. 3. contra Marcio.
Euthymius. Euthymius, Theophyl . Hierony.Gloffa,
Theophyl. D.Thomas , Lyranus , Origen . Homil . 2 .
Hierony.
Gloffa, in Cant.Burgenfis, Auguft.libr.de qq. no
D.Tho. ui,& veteris teftamenti, de quo vide latius
Lyra. lib.8.verbo Hæres.Vel certe fi dæmones
Origenes. Chriftum Deum effe cognouiffent , mor
Burgenfis. tem eius machinati non effent . ita expo-
Augu.
Ambr. nit Ambrofius fuper epift.ad Corinthios
Hierony. Hierony.fuper Dan . 10. Auguſt. q. 66.
Aug. Noui teftamenti. Anfel, fuper. 1. Cor. 2.
Anfelmus, ideo in tentatione diabolus curiofe quæ-
rebat: Sifilius Deies.Matth.4.
4 Crucis cruore pacificauit Chriftus
Colof.. cælum & terram , Colof. 1. Pacificans per
fanguine crucis eius, fiue quæ incælis,fiue que
Bernar.
interrafunt.Tenet autem Bernardus Chri
fum præuifa ab initio mundi morte fua,
meruiffe Angelis fanctis ne laberentur,
& fic pacificaffe cæleftia, prætereà meruif
fe quidem hominibus iuftificationem à
lapfu,ficque pacificaffe terrena. Quod af-
Cyrillus. ferit ferm . 2 2 .in Cantica.Idem tenet Cy
rillus lib. 1.fuper Leuit. Vbi ait non folu
proterreftribus, fed &pro celeftibus obla
tus eft hoftia Iefus : & hic quidem pro ho-
minibus ipfam corporalem materia fan-
guinis.pro celeftibus verò vitalem fuicor
poris virtutem,velutfpirituale facrificium
immolauit.Hæc ille.Sed contraria fenté-
tia eft verifimilior, no meruiffe Chriftum
Angelis fanctis perfeuerantiam . Neque
Auguft.
propter illos de cælo defcendiffe.Ita Au
guft.libr.de verbis Domini , & Leo Papa
LeoThPapa, fermone de Natiuitate, & D. Thomas. 3 .
D. o.
Theophy. P. Pacificauit autem cæleftia , vt expo-
Theodo.
nut Theophylactus & Theodoretus,quia
Angelos olim hominibus propter pecca-
tum auerfos , reddidit amicos , & cæleftis
regniconfortes . De quo latius agimus in
verbo Iefus.
Crux Chrifti dicitur thronus filij Dei
5 s
Pfal. regalis,ficut patres explicant , fuper illud
95.
luftinus, Pfal.95.Dicite ingentibus quia Dominusreg.
nauit . Vbi Iuftinus in dialogo aduerfus
Thryphonem dicit pag.8 3.fua tempefta
teapud Septuag.legi.Quia Dominus regna-
uit a ligno. Quod Rabbini primum ab He
bræo , deinde in odium crucis à Septuag..
376
quoque abraferunt. Sunt autem preter In
ftinum teftes omni acceptione maiores ,
qui ita legerunt apud Sept. Tertullianus Tertul.
libr. 3. contra Marcionem . Solus inquit,
Dominus Iefus rex nouus infigne regiæ
poteftatis, crucem in humero effert, vt fe-
cundum prophetiam Dauidis Dominus
regnet à ligno.Et Ambrof. fuper cap. 15 . Ambr,
epift...ad Corinthios , ages decruce ait,
Dauid in Pfalmo ait, Dominus regnauit
à ligno. Præterea D: Augufti.ita legit & Auguft.
Lactantius .
exponit Pfal.95.ita etiam alleg: t Lactan Arnobius.
tius, ita exponit Arnobius , & Cafsiodor. Cafsiodor.
ita canit Ecclefia ex Pfalterio Romano .
Deberetque reftitui in Pfalterio commu-
11,cum tot & tanti fint teftes.
6
Crucifigere iterum filium Dei in fe-
Heb.6.
metipfis,eft iterum baptizari . Sic Hebr. Chryfoft .
6.Rurfuscrucifigentesfilium Dei,& c. Quod Teophyl.
fic explicant Chryfoft.Theophyl. Theo Theodo.
doretus , Ambrof. Gloffa, D. Thomas , & Ambr.
Gloffa:
Lyranus . Quia baptifmus vt Chryfofto- D.Thom .
ait,crux eft, iuxta illud Romano . 6. Confe Lyra.
pultienimfumus cum illo per baptiſmu inmor
tem.Vnde apud loan.agens Dominus de Ioan.3.
baptifmo, ad Nicodemum de cruce fub-
iunxit, dicens : Sicut exaltauit Moyfesferpen-
tem in deferto, ita oportet exaltari filium ho-
minis.
Crucifigere carnemfuam cum Chri-
fto, eft mortificare veterem hominem ,fic
exponunt patres preallegati numero præ
Gal.s.
cedenti,fuper illud ad Galat.Quifunt Chri
fti carnemfuam crucifixerunt cum uitijs, & con
cupifcentis.Etfuper illud Rom. Vetus bo- Rom.6.
mo fimulcrucifixus eft , ut dectruatur corpus
peccati. Ideft multitudo peccatorum , &
Gal.2 :
Gala.2.Chrifto confixusfum cruci.
Crucifixum effe mundum alicui , eft 8
voluptates diuitias , & honores mundi,
quafi ei mortuas effe & nihili pendi. Sic
Paulus aiebat ad Gala . Abfit mihi gloriari Gal.6.
nifi incruce Domini noftri Iefu Chrifti, perque
mihimundus crucifixus eft, & ego mundo. Id-
eft, mundus eft mihi horrori , ficut fatidū
cadauer, & ego illi, vt explicant Ambrof. Ambro:
Chryfoft.Theophyl.Theodoretu , & alij Chryfoft.
plures.Crux autem Chrifti , in qua Pau- Theophy
Theodo,
lus gloriatur, eft contumelia & tribulatio,
iuxta illud Rom.sed & gloriamur in tribula Rom.6.
tionibus.Item fecundum eandem phrafim
inimicos Crucis Chrifti vocat Apoſto
lus, inimicos tribulationum quas proChri
fto patimur.
Crucis
 CRVX , CRYSTALLVS .
Crucis fcandalum vocatur mors Chri-
fticontumeliofa ,in qua Iudæi fcandaliza
bantur,dicentes fi Deus effet, non fe fine-
ret crucifigi. Sic exponit Theophylactus
illud 1.Cor. 1. Prædicamus Chriftum crui-
1.Cor.1.
Gala.s.
fixum Iudeisquidemfcandalum. Et Galat.5.
fcandalum crucis.Item,uerbum crucis. Ibidē
Nefciebat enim Iudæi naturam humanā
pafsibilem à Deo fufceptam, in qua pote
rat mori, ideo fcandalizabantur . De quo
Match.11,
Dominus apud Matthæu:Beatus , inquit,
qui nonfuerit fcandalizatus in mè · Ideft in
Greg.
Gala-5, morte mea ,vt exponit Grego . fecundum
eandem phrafim dicit Apoftolus : Euacua
tum eftfcandalum crucis. Ideft fi circuncifio
nem prædicamus neceffariam effe , fimul
cum baptifmo , ceffat fcandalum crucis.
Quia in co maximè Iudæifcandalizabā-
tur, quod homo quidam crucifixus , tolle
ret eis circuncifionem , & ceremonias le-
Hierony, gis.Vt explicant Hieronymus ,Ambroſ,
Ambrosi , Chryfoftomus ,Theophylactus , Theodo
Chryl. retus , Gloffa, Lyranus,& c .Poftremo cru
Theophy. cem Chrifti euacuare eft falutis æternæ
Theo do .
Gloff. virtutem per crucem credentibus com .
Lyran. municatam abfcondere.Sic explicant D.
D.Th. Thomas & alij 1.Corinth, 1.Ne cuacuetur
1.Cor, 1.
Crux Chrifti.
IO Crux in fcriptura vocatur clauis Da-
aid,ideft regnicæleftis . Efai. 22. Etdabo
Efai.22.
clauem domus Dauid fuper humeros eius. Vbi
Hierony. Hierony.Hoc inquit,eft in Pafsione,iux
ta illud,quod in alio loco fcribitur : Etfa=
&useft principatusfuper humerum eius . Vn-
Elai. 9.
de crux Chrifti appellatur clauis cali, fic
Auguft . Auguft.ferm. 123. Vis inquit,fcire aliud
crucis beneficium , paradifum ante quin-
que millia annorum claufum crux nobis
Chryfoft: aperuit.Et Chryf. ferm. de Lazaro tom.
2.Crux inquit Chrifti,clauis eft paradifi .
Ambr. Idem dicit Ambrof.fermo.5 5.de Cruce,
Damafce.
& Damafcenus libr.4.de fide cap. 1 2 .
II
Crucem tollere poft Chriftum , quid
Matt.16. fit.explicantpatres fuper illud Matthæ.
Siquisuultuenire poft me,abneget femetipfum:
Matth.10. tollatcrucemfuam,& fequatur me. Et cap.10.
Quinon tolitcrucemfuam,& fequitur me, non
Chryfok. eft medignus . Super quem locum Chry-
foftomus ait , tollere crucem , effe animi
præparationem ad mortem etiam vio-
lentam pro Chrifto,cum fuerit opus fufti
Hierony. nendam . Sed Hieronymus fuper Marci.
Marci. 8. 8.Quinon accipit crucem fuam quotidie , ☛ſe
quitur me,non eft me dignus . Ne femel ait,pu
temus ardorem fidei poffe fufficere ,fed vt
femperros Chriftum amare doceamus,
eft itaque fecundum Hieronymum cru-
cem portare , ardoremfidei , quæ percha- 'Rom. 12.
ritatem operatur,conferuare , de quo Pau
lus:spiritu feruentes.Tertia expofitio Hi- Hilarius .
larij crucem portare effe crucis patientiã
Greg.
imitari . Quarta Greg.in Homilia crucem
portare, elle per abftinentiam carnem af-
Higere,& per compafsionem , necefsitate
proximi, quafi noftram reputare . Deni-
que Auguft.epift.38 . ad Lætum de con- Auguft.
temptu mudi, crucem, inquit, noftra effe
mortalitatem carnis noftrę,ipfa enim nos
cruciat, donec abforbeatur mors in victo
ria.Hæc ille. Vbiadhuc nota non dixiffe
Dominum tollat crucem meam , fedfuam
quia crux Chrifti fola potuit fatisfacere
promundi peccatis derigore iuftitiæ , qua
neque Angeli , neque homines vniuerfi
portare potuerunt , fed nos noftram pro
menfura donationis Chrifti patiëter por
tare debemus ,vt cum Chrifto regnare pof
fimus,iuxta illud Roma, sitamen compati- Rom.8.
mur ut conregnemus.
De figno crucis quod apparebit in cæ-
lo fub diem iudicij finalis , vide in ver-
bo Apparere.
¶Crura fponfi Cant. 5.vide in verbo Au
rum .
Crura vide in verbo Babylon, & in ver
bo Paftor . Item in verbo Damaſcus,
Num.7.
CAPVT. CLXXXII
Cryftallus.
RYSTALLVS dici
‫קְוָה‬
turlingua Hebræa Kera
ch.Pfal. 147.Mittit Cry
ftallum fuam ficut buc-
cellas, & Ezec. 1 .
Cryftallus eft gelu, vel
aqua diuturnis frigori- Eccli,43 .
bus congelata.Eccli. 43. Gelabit cryftallus
ab aqua.Sed aliquando pro grandine vfur Pfal . 147.
patur Pfal.Mittit cryſtallumjuamficut bucel-
las.De quo alias agimus.
Cryftallus myftice fummam defignat 2
puritatem , ficut exponit Hieronymus fu Hicrony
.
per illud Ezechiel. 1. Et fimilitudo fuper Ezech.1 .
capita animalium firmamenti , quafi afpectus
cryftallihorribilis : Decebat inquit,in fupe
rioribus
 CVB ARE.
rioribus eximiam effe puritatem : quæ
cuncta protegat, ideft rationales, fapien .
tefque virtutes , &c . & Euangelicam
prædicationem , quæ ex parte abfcondi-
tur , & ex parte reuelatur. Hæc ille.Vbi
nomine cryſtalli Spiritus fancti gratia in
telligitur , cuius immenfa puritas quali
mare cryftallinum videre facit fpiritus
angelicos per quatuor animalia repræ-
fentatos , & tranflucere facit quatuor
Euangelia , & quatuor Euangeliftas igne
charitatis inflammatos , qui per quatuor
illas rotas fignificantur impertitq; mundi
tiam illam, quá Euangelia fanéta docent,
Matth.s: in quibus legimus : Beati mundo corde quo-
niam ipfi Deum uidebunt . Et nifi quis renatus
fuerit ex aqua , & Spiritu fanéto , non poteft
Loan- intrare in regum Dei. Item,qui lotus eft , now
indiget nifi ut pedes lauet. Denique palmi-
tem quifert fructum : purgabit cum, utfru-
loan.13.
&tum plus afferat. Eft autem cryftallus ifta
Ioan.IS horribilis impiis & fordidis quibus dicet,
Matth.7 apud Mattha . Difcedite & me omnes ope =
rarij iniquitatis . Et capit. 25. Nefcio uos,
Matt.25
item capit. a 2. Ligatis manibus, pedibus
Matt.22.
eius mittiteeum in tenebras , qui veftem ma-
culauit.
3 Cryftallus pro puritate Spiritus fan-
Apoc.22. &ti , etiam Apocalyp . 22. capitur :Often-
dit mihi fluuium aquæ uiuæ , fplendidum tan-
quam cryftallum . Græce habetur atagóv
purum , fed vulgata id circo videtur
omififfe , quia puritas fatis exprimitur
in eo quod dicitur fplendidum tanquam
cryftallum , diximus autem in verbo
Lapertus. Aqua ,fecundum Rupertum & Ambro-
Ambro. fium libr. 3.de Spiritu fanéto capit . 2 1 .
denotare Spiritum fan&tum . Hic addi-
mus purum quoque vocari Græce hunc
fluuium , quiavenialem etiam abluit ma-
culam Spiritus fan&tus in fua plenitudi-
ne, vfque adeo vt quamuis amore cha-
ritatis diuini fpiritus carnem Chrifti
amarent Apoftoli , dum adhuc mortalis.
viueret apud eos. Quia tamen affectu
Ioan: 16. quodam minus ordinato afficiebantur
ei audierunt à Domino : Expedit uobis ut
egouadam ,fi enim non abiero , Paraclitus non
ueniet ad uos. fubaudi in fua plenitudine ,
vt vos omnino mundet,alioquin in illis
erat gratia minori.
4 Cryftallus baptifmi gratia pariter af-
Apoc.4.
fimilatur , Apocalyp. 4. Et in confpectu
fedis tanquam mare uureum fimile cryftallo.
377
Quia inde anima & puritatem recipit , &
firmitatem , in cryiftallo refplendentem,
vt fi moxpoft baptifmum è corpore dif-
foluatur Deum clare videat , iuxta illud:
Beati mundi corde quoniam ipfi Deum uidebut.
Sic explicant patres Tychonius , Beda, Matth.s
Beda.
Gloffa, Richardus , Anfelmus , D.Tho- Gloffa.
mas , atque Lyranus, quamuis Aretas, Richar.
Græcus per cryftallum multitudinem Anfelm,
Aretas.
Angelorum intelligat , & hoc effe mare Tyconius.
vitreum dicat,fuper quod ftabant qui vi-
cerunt beftia ,ideft Antichriftu, Apocaly . Apoc.15
Pfal.90 ..
15.Quia hominesportantur ab Angelis,
vt Propheta dicit : In manibus portabunt te. Matt.18 :
Et apud Matth. Angelicorum uidentfaciem
patrismei. Quia nimirum quafi cryftallu,
fplendorem luminis gloriæ vbique reti-
nent.De quo diximus in verbo Beftia.
CAPVT. CLXXXIII.
Cubare, Cubile, Cubiculum.
VBARE & accubare
dicitur in fcriptura Ra
bas in patet Gene.49 .
Deinde vero Cu-
biculum Hebraicè dis 6
citur Chedar , 3 . Re-
gu. 20. in cubiculum
gū.
intra cubiculum :inde cubare eft iacere,&
quiefcere Cant. 1. Indica mihi , quem diligit Cant, 1.
animamea,ubi pafcas,ubi cubes in meridie:Id-
eft vbi quiefcas ad dextera patris, de quo
Marcivlti. Et fedet à dextris Dei. Sic ex- Marci vke:
plicat Bernard. fermone. 3 3.in Cantica. Bernar
Origenes Homi. 1. & 2.in Cantica.Au- Origenes.
Aug.
guft.libr. de Vnitate Ecclefiæ capi.8.Se- Theodo .
cunda expofitio Theodore.quærit ſpon
fa ,vbifponfus in meridie luminis Euan-
gelici pafcat oues fuas . Quærit inquam
de Ecclefiæ Catholicæ prima fede ,fcili-
cet Romana,de qua apud Matthæ. Porte Matth.16.
inferinon præualebunt aduerfus cam : ne va-
getur hæreticorum erroribus circunuen-
ta , & feparetur ab eo , qui dicit : Ego fum
paftorbonus, & c. Quia prædictü eft apud Ioan.10
Matt . 24..
Matth.Surgent multi Pfeudochrifti, Pfeudo Matth.7 .
prophete.Vnde& Dis admonets Attendite
àfalfis prophetis. Ad hanc intelligentia re-
ducitur expofitio Glof.D.Tho. & Lyra . Gloffa.
qui quærerefponfam exiftimant , in qui- D.Th.
bas animabus Chrifti requiefcat in meri Lyra.
die tētationum feculihuius.Quia certe in
Bbb illis
 CVBARE .
illis duntaxat requiefcit , qui intra ouile,
Ecclefiæ Romane colliguntur,& eius prę
Matt.18. ceptis obediunt , iuxta illud Matth.si Ec
clefia non audierit fit tibifunt Ethnicus & Pu-
blicanus. Poftremo quærit fponfa vbi cu
bet in meridie charitatis fuæ , ideft in qua
fede maiorem fuæ charitatis manifefta-
uit ardorem & proculdubio in cruce,
vbi & fanguine fuo , pauit ouiculas fuas ,
& exemplo virtutum omnium confirma
Matth. II. uit. Ad hęcenim pafcua , reuocabat oues
dicens : Venite ad me omnes qui laboratis , &
onerati estis & ego reficiam uos..
Cubat diabolus inter reprobos . Sic
3
Hierony. explicat Hieronymus illud Ezechiel.Ego
Ezech. 29. ad te Rex Agypti , draco magne , qui cubas in
mediofluminum tuoru,& dicis meus eft fluuius,
egofecimemetipfum . Quo verbo Hiero-
nymus coniicit , fub typo Regis Ægypti,
de virtute fpirituali quadamapoftatricè,
quæ affectauit diuinitatem, efle fermoré :
cubat autem in medio fluminum, ideft va
nitatum fa culi huius vnde extrahetur à
Ioan. 12,
Domino dicente , apud Ioannes . Nunc
Ioan , 16. princeps huius mundi cijcictur foras . Etca-
pit. 16.Quia princeps huius mundiiam iudica
tuscft.
Cubant in ciuitate defolata omnes
4
Efai. 33. beftia fyluæ,fic de vaftatata Hierufalem ,
abexercitu Romano, prædixit Efaias , ca
pit. 34.1bi cubauit Lamia , & inuenit fibire-
quiem . De quo Dominus : Ecce relinquetur
Matth, 23 , uobis domus ueftradeferta. Sic explicat Ly
Lyra,
Hierony . ranus , & etiam Hierony mus in Hierufa-
le iam iam à Romanis deftruenda , om =
niumviciorum , inquit, monftra concur-
Lyra,
rerut. Eft autem Lamia vt Lyranus ait,be
ftia crudelifsima , faciem & pectus mu-
lieris , pedes vero equinos habens, & cru-
ra.Tales erant Pharifæi de quibus allega-
Matth.15. uit Dominus apud Mattha.illud Efaia:
Populus hic labijs me honorat, cor autem corum
longe eft àme. Ideft faciem humanam præ
fefert, fed cor belluinum & eferatum ha=
Greg. bet. Denique B.Gregor. libr. 19.Moral.
capit. 15.Hæreticos per Lamiam fignifi-
cari putat , de quibus Dominus , apud
Matth. 7. Matth.Attedite a falfis Prophetis, qui uenut
ad uos inueftimentis oui wc.
Cubauit Hierufalem inter homines
5
Ezech.19 . fanguinolentos, Ezechiel. 19. Mater tua
leena inter leones cubauit . Quod contigit
Hierony. vt Hierony mus ait , mortuo fancto Pe =
ge Iofia , inde enim crudelifsimos habuit
Reges , innocentium perfequutores,ideo
ta eft à Babylonis . Sic & poftea
deftru&
propter crudelitatem in filium Dei, &
difcipulos eius. Vaflata eft à Romanis.
De quo apud Matth. Hierufalem , Hierufa Matth. 23.
lem que occidis Prophetas , & lapidas eos qui
ad te mifsifunt, & c.
Cubile eft lectus in quo cubatur , fo- 6
lebant autem pœnitentes in facco, & ciz
nere cubare , loel. 1. Item ibiconpunge . Ioel.1.
bantur Pfalm.4.Et in cubilibus ueftriscom- Pial.4.
pungimini . De quo vide fupra in verbo
Compungere.
Cubilia manfiones æternæ patriæ, 7
fanctis praparatas fignificant , de quibus Ioan . 14.
Dominus apud Ioan. 14. Indomo patris
mei manfiones multæ funt. Sic iuxta literam Chryf
.
Chryfoftomus,Lyranus & Genebrardus Lyran .
exponut,illud Pfal . 149. Exultal untfancti Genebr.
ingloria, latabuntur in cubilibus fuis, exulta- Pfal.149.
tiones Dei in gutture eorum , & gladij ancipi=
tes in manibus corum , ad faciendam uindiciam
innationibus. Quando videlicet adimple-
bitur, quod Dominus promifit dicenti- Matth. 19.
bus :Ecce nos reliquimus omnia , &c. Amen
dico uobis,quod uos quifequuti eftis me. Cumfe
deriifilius hominis, infe de maieftatis fuæ,fc-
debitis,& uos fuper fedes duodecim iudicantes,
&c. Præcedit autem in Pfalmo , & exal-
tabit manfuetos in falutem • Vbi autem
manfuetos vulgata vertit. Hebraicè eſt,
‫ענריס‬
Aanauim , qua vox fignificat pauperes ,
& afflictos, quales erat Apoftoli,vnde re-
&
te , de Apoftolis exponunt etiam Hiero Hierony.
Auguft.
nymus & Auguftinus , quia prius gladio
verbi Dei, vicerunt nationes, ad fide cas
conuertentes,iuxta illud Ioann. 15. Ego Ioan. 15 .
elegiuos ut eatis,& fructu afferatis, & fructus
uefter maneat . Deinde exaltabunt in cu-
bilibus gloriofis , fed vltra vt perfpicuum
fit , de Apoftolis prædici, & non de Ma-
chabæis , vt putauit Theodoretus, neque Theodoret.
de Iudæis reuertentibus à Babylonica
feruitute , vt dixit Vatablus : nec de mi- Vatablus.
litibus Dauid vt vult lafenius , vbi noftra lanfe.
latina vulgata fequuta feptuaginta vertit :
Gladij ancipites in manibus corum. Chaldai- Chaldæus.
cus transfert. Quafi gladij , vt intelliga-
mus de gladio verbi Dei effe fermonem,
non de ferro materiali. De tempore quo-
que Meffiæ exponunt Hebræi , & deaf-
fefforibus Chriftiin iudicio finali Chryf.
Chryfoft.
& Arnobius , iuxta illud Sap. 3. ludica- Arnobius.
bunt nationes.
Cubile
 CVBITVS .
Cubile per excellentiam, Chrifti de-
7
Efai. 57. notat fepulchrum Efa.57.Veniat pixerre
quiefcat in cubilifuo.Chriftus hoc loco voca
Hierony turpax , vt exponit Hieronymus , quod
Eph:2, & Apoftolus recognouit, Ephef. 2. Ipfe,
inquit,eft paxnoftra. Et merito , quia fæpe
nobis pacem commendauit , & dedit, ip-
fo quippe nafcente Angeli cecinerunt : Et
interra pax , & ipfe dicebat : Pacem meam
Luc.2. do uobis, er paxuobis , & dicite pax buic do-
Ioan.14
mui. Requieuit autem incubili fuo , ideft
in fepulchro , ficut paraphraftice vertunt
Luc,10.
Sept. Et erit in pace,fepultura eius ablataeft
de medio . Quod explicat Hieronymus ,
Hierony.
quia quærentibus mulieribus Doininum
in fepulchro , refpondit Angelus : furre-
Marcl.vlt. xit, non eft hic , apud Marc. & Mattha.
Matth. vlt. Sic explicat; etiam Iuftinus Martyrcon-
luftinus.
traTryphonem, & Tertullianus libr. 3 .
Tertul.
contra Marcionem . ItemAmbrofius li.
Ambr.
Procop, de Cain & Abel cap. 2. & fuper Ifaiam
Theodo, Procopius ,& Theodoretus.
Cubile dilatare eft adulterium admit
8
Efai.$7. tere Efai. 57. Vbi ad Hierufalem dicitur:
Hierony. Dilatafticubile tuum . Vbi Hieronymus ex-
ponit ad adulterandum cum idolis gen-
tium , eadem fcriptura quadrat Tropo-
logice illis , qui cum Chrifto , mundum
amafium admittere volunt. Quibus Do-
minus dicit : Nemo poteft duobus dominis
Matt.6.
feruire.
9 Cubilearmentorum vocatur Genti-
Efai.65. litas ad fidem conuerfa,Efai.65.Et Vallis
Achor incubile armentorum populo meo , qui
Hierony,
requifierunt me. Hieronymus per Vallem
Achor quæ fuit olim vallis execrabilis , in
lofac.7.
qua lapidatus eft Acham Iofue.7 . intelli-
git populum gentium olim execrabilem ,.
qui promiffus eft Ecclefiæ primitiuæ,
Ofe.2.
loan.to. apud Oleam: Et dabo ei uallem Achor , að
વ Hebraicè Gomed vn-
aperiendam fpem. Ideft dabo ei populum
gentium.Vbicubile erit armentorum, vt
fit,unum ouile unus paftor. Sic etiam ex-
Cyrillus ponuntCyrillus & Gloffa , de quo apud
Gloffa . Matth.Multi ab Oriente, Occidente ueniet.
Matth. 8.
Velquia Achor interpretatur conturba-
tio , denotat pœnitentiam , ficut expo .
Lyran.
nit Lyranus. Eft itaque vallis Achor fo-
rumpœnitentiæ , cuius iudicium datum
Ioan:20.
eft Apoftolis,& facerdotibus apud Ioan.
Quorum remiferitispeccata,remittuntur eis:
10 In cubilibusaliquid facere velcogitare
Ezec: 8. denotatfecretum,Ezech.8.Certe uidytifili
hominisquid iftifaciant, unufquifque in abfcon-
378
dito cabilis fui.Et Pfal . iniquitatem meditatus Plal,js .
eft in rubilifuo. Dan. 2.c.4.b.Ofe.7.d.Ioel
2.c.Nahu. 2.d.Denique Matth. 6.Tu au- Matth.6,
tem cum oraueris, intra in cubiculum tuum,fu-
Hierony .
per quæ loca lege Hieronymum .
Cubile draconum fieri ciuitatem , aut II
cubile gregum, defolationem denotat , &
vaftitatem.Sic de Hierufalem à Romanis
vaftata , Efai . 34. Et erit cubile draconum . Elai. 34.
Item Hier 9.c. & Sopho . 2. d. Prætereà |
de gétibus idolatris ad fidem couertendis
legimus in Efai. In cubilibus, in quibusprius Efai. 35 .
dracones habitabant , orietur uiror calami , er
iunci, erit ibi femita. Ita exponit Hiero
ny. & allegat Paulum ad Galat . Quoniam Gal.4.
pluresfily deferta,magis quam eius , quæ habet Matth.
8.
uirum. Dequo Dominus Matth. 8. Mul
tiab Oriente,er Occidente uenient, vide expli
cationem quoque Greg.Papa Hom.3 . Gregor:
in Ezechielem.
Cubile mammarum lupanar fignifi- 12
cat Ezechiel. 1 3. Cumque ueniffent ad eam Ezec.23 .
filij Babylonis , ad cubile mammarum. Sic etiã
intelligiturillud Roma. Non in cubilibus,er Rom.13.
Prou. 7.
impudicitijs. Sic meretrix dicit in Prover.
Afperfi cubile meum Myrrha Aloe Qua
quamuis aromaticæ fpecies fint , tamen
amaritudinem,quæ carnalem fequitur vo
luptatem,denotat: quam fenfit filius Pro
digus , qui poftquam fubftantiam fuam
confumpfit cum meretricibus,facta fame Luc
.15:
câpitegere.
CAPVT CLXXX¡III.
Cubitus.
VBITVS dicitur
de vox Gamad cubi-
‫גמיר‬
talis,depriori vide Iu-
di. 3 .
I
Cubitus pars eft à
flexura brachii vfquè
ad manum. Accipitur etiam pro menfu-
ra,quæ fex continet palmos, vt docet Vi- Vitrubius,
trubius libr. 2. Palmus verò quatuor ha-
bet digitos.Cæterum cubitus Geometri-
cus fex cubitos noftros continet, fecundu
Origenes .
Originem , & Auguftinum, quos citaui- Aug.
mus in dictione Arca.
Cubitoru menfura templi Salomonis
diuerfa poni videtur 3.Reg. 6. Vbilegi 3.Reg. 6.
Bbb 2 mus:
 CVBITV S.
mus : Domus autem quam ædificabit Salomon
Domino,habebat triginta cubitos in altitudine.
2.Para. 3. Et 2.Para. 3.vbi de eadem dicitur : Porrò
Beda. altitudo centum uiginti cubitorum eratSed Be-
da lib . 30.quæft.in libros Regum ,vtrun =
que locum facile conciliat , ex narratione
.Vbi
Iofephus, Iofephi libr.8.Antiquitatum, cap.3 .
ait triginta erant cubiti àpauimento vfq;
ad primum coenaculum, triginta quoque
à primo vfq; ad fecundu, ad quam altitu-
dinem porticus etiam templo cohærētes,
ab Auftro ,Occidéte, & Septentrione per
tingebant,ibiq; confummabantur , ia ve-
ro inde vfq; ad tertium cœnaculu alij tri=
ginta,& totidem vfq; ad fupremum do-
mus tectu.ex quibus centum viginti fiūt,
Gloffa..
quifecundum Gloff. numerum illorü fig
nificat,fuper quos in die Pētecoftes venit
A &t. 2 .
Spiritus fan& tus A& t . 2. Quia paulo ante
A&t . i.
legimus: Eratenim turba hominum,fimul fere
centum uiginti. Eft autem probabile hos cu
bitos templi nofuiffe geometricos,fed vul
gares , quia effet alioquin immefa templi
celfitudo ,& lapides longifsimi.
Cubiti menfura confummata eft arca
3
Gen.6. Noe,Gene.6.Et in cubito confummabisfum-
Lyra. mitatem eius . Vbi Lyranus notat ideo fic
fieri iuffum , vt pluuia fuper arcam def-
cendentes facilius extra laberentur , fed
Gregor. Greg.quem fuper hunc locum citat Glof.
Glof. defignari dicit latitudine arcæ in inferiori
bus , multitudinem eorum magnam qui
Jata via gradiuntur : fummitate vero acu-
minatam paucitatem eorum, qui per an-
guftam portam intrare contendunt. De
Matth.7.
quo apud Matth. Angufta est porta quæ du-
cit ad uitam .
4 Cubitorum centum quadraginta qua.
Apoc.21. tuor murum menfus eft Angelus , Apoc.
21.Quam menfura myſtică muri Eccle-
Richar.
fiæ militatis putat effe Richardus , in qua
murus eft chorus doctorum . Cubitus au-
tem Doctorum denotat operationem , cē
tenarius vero numerus perfectionem,qua
dragenarius autem decalogum per qua=
tuor Euangelia multiplicatum , quaterna-
rius denique quatuor virtutes Cardina
les. Quæ omnia prædicator fi fecerit , &
docuerit: Magnus uocabitur in regno cæloru.
Et eritmurus contra hoftes Ecclefiæ . Ita
Matt. 5.
etiam exponit D.Thomas .
5: Cubitorum duorum erat menfa pro-
Exo.25 . pofitionis panum.Exod . 25. & .27 . Qui
numerus munditiam, & innocentiam per
charitatem Dei & proximi defignat illius
qui ad menfam Dominici corporis acce-
dere debet,iuxta illud Pauli : Probet autem i,Cor.11.
fe ipfum homo,& fic de pane illo edat, & de ca-
lice bibat . Alioquin audiet verbum illud :
Amice,quomodo huc intrafti , no habens ueftem Matt.22,
nuptialem?
6
Cubitorum duorum & dimidij fieri iu
beturpropitiatorium in longitudine,cubi Exo.26.
tivero & femifsis in latitudine Exod.26 .
Origenes fuper illud Rom. 3. In Chrifto Ie Origenes.
fu ,quem propofuitDeus propitiatore, ait duos
cubitos ad coniugia referri , quare Chri-
ftus quinon ex opere coniugij virilis,fed
opere Spiritus fan&ti natus eft, iuxta Mat Matth. 1.
tha. & Lucam, duos cubitos excedit in- Luc..
longitudine . Et dualitatem quærebus
tribuitur immundis , in latitudine non ats
tingit.Quia iuxta Sap. 7. Candor eft lucis Sap.7.
aterna,&fpeculumfine macula . Ideo confi-
denter Pharifæis dicere potuit: Quis exuo
bis,arguet me de peccato?Arca verò teftame Ioan.8:
ti eafde habet menfuras, quia Chrifti de-
notat humanitatem ,in qua omnis habitat
Colof.a.
plenitudo diuinitatis corporaliter.
Cubiti tres latitudinis altaris Exo. 27, 7
& 2 8.fecundü Glof. tres defignant pani Exo.274
Glofla.
tentię partes.Quinq; vero cubiti longitu=
dinis,fecundu Greg.Hom. 15.fuper Eze Greg.
chielem, mortificatione fignificant quin-
quefenfuum in patiëtia, & charitate: quá
quinq; prudétes virgines habuerut apud
Matth.Itaq; parum prodeft ad altare pre Matth.25.
ces offerre,fi aliquem ex quinq; fenfibus,
deficiente proximicharitate , diuinæ legi
contrariu habeamus ,ideoDominus ait : Si
offersmunus tuum ante altare,& ibi recordatus
fueris , quodfrater tuus habet aliquid aduerfum ' Matth. s .
te,&c.uade, reconciliarefratri tuo.
Cubitis bis mille antecedebat verfus 8
Iordanem arca fœderis populum vniuer
fum ,Iofue. 3.Quia vt exponit Richar. li. Iofue.3.
de exterminatione mali,capit. 28. Virin Richard.
virtute proficiens tanta cordis humilita-
te fundari debet,vt putet fe quam longiffi
me adhuc á perfectione diftare , quã exi-
git Chriftus per arca reprefentatus. Ideo
Dís Simoni , & Andreę dixit:Venite poft
me , non iuxta me.Et omnibus clamat : Si
Matth.4.
quis uult uenire poft me . Sic enim homo Matt.16.
dum fe longe diftare putat , femper fitit Matth.s:
juxta illud Matthæ.Beati qui efuriunt,& fi-
tiunt iuftitiam .
Cubitorum viginti longitudo volu- 9
minis
 CVBITVS .
Zach.s. minis erat,quod vidit Zacharias, capi. 5.,
Ecce,inquit,xolumen uolans, longitudo eius wi
ginticubitorum , latitudo eius decem cubito-
Hierony, rum.Vbi Hieronymus per numerum vi=
cenarium, poenas iudicij contra peccato-
res in illo volumine fcriptas denotari pu-
tat, nifi poenitentiam egerint. Per decem
autem latitudinis , charitatem , & indulgen
tiam fi refipifcant. Que latitudo aniroam
Peccatricis exhilarauit , quando audiuit:
Remittuntur etpeccata multa,& c. Quod etiã
Luc.7 denarius numerus profpera fignificet, vi-
Hierony, cenarius verò cotrarium , docet idem Hie
ronymusfuper Ezechiel. 2.3.non longe à
principio , &fuper Agg. 1. in principio.
Cæterum vbi noftra vulgata volumen vo
lans Septuaginta vertunt fafcem volantė,
quæ ab Angelo dicitur maledictio egre-
Todor. diensfuper vniuerfam terram.Ideo Theo
doretus latitudinem decê cubitorum in
malum accipit pro punitione tranfgreffio
nis decalogi, & longitudinem viginti cu-
bitorum. in qua denotatur peccata con-
tra decalogum duplo grauiora fieri ex ló
gitudine obftinationis in malo, quod etia
tangit nofter Ribera. Proptereà Domi-
nus dixit Matthæ.5 . Vade citoreconciliari
Matt.ş. fratri tuo.Ideft.Non tardes conuerti ad Domi-
Eccli.3 .
num. Iuxta Eccli. quod confilium Matth.
recolens cumDominu dicentem audiffet:
Matth.9. Sequere me, mox ,furgens fequutus eft eum.
Cubiti centu latitudinis atrij tabernacu
ΤΟ
li, & quinquaginta latitudinis ,quia vterq;
Gloffa. numerusperfectifsim' eft,requie cæleftis
patriæ denotat, vt tenet Glo . de qua Dús.
loan, 14.
Apoftolis dixit. Vado parare uobis locum.
II Cæterum quæftio eft quid fignificet
Ezech.40. in vifione Ezech. quod legimus : inmanu
Quæftio.
uiricalamus menfura fex cubitorum & palmi.
Greg
Et quidem Gregor,Homi. 14. fuper Eze
chielem , duas vitas hoc loco fignificari di
cit, quibus vir ille, qui Chriftum reprefen
tat metitur electos ,alteram Marthe folli-
citam in operatione,quæ fenario numero
quo creatus eft mundus fignificatur, alte-
ram Maria contemplationi vacantis , de
Luc.10,
qua Dominus : Maria optimam partem ele-
git , quæ per palmum vltra fex cubitos de
notatur. Quæ quidem expofitio pulchra
eft,fed myftica. Nos autem fecundum hi
ftoricum fenfum quærimus , quænam fit
smenfurain fcripturis fex cubitorum , &
palmi & & quomodo intelligatur? Ad cu-
ius clariorein intelligentiam notandum .
379
Prater cubitum geometricum ( de quo di
ximus numero. 1. ) adhuc cubituin diui-
di in naturalem feu vulgarem, & legalem,
fiuefanctuarij, vt notat Benedictus Arias Bene,Arias,
Montanus in apparatu Biblico , in libro
de Sacris menfuris , ad quod varios alle-
gat autores. Primus ergo cubitus natura-
lis qui & vulgaris, quinque habet palmos
quorum finguli quatuor funt digitorum,
quia tot habet nofter cubitus fiue vina hu
mani brachij , à curuatura nimirum vfq;.
ad digitorum fummitatem , hoc eft pe-
dem vnum cum dimidio . Quiatamen fta
tura hominum eft inæqualis , & alij funt
aliis proceriores,no eft hic cubitus in om-
nibus æqualis , propterea fecundum le-
ges , non folum apud Iudæos , fed apud
exteras etiam nationes ftatutum eft, vt
duos pe- Vitubrius .
cubitus fex habeat palmos , vel duos
des,vt Vitubrius ait libr. 3.quæ certa mē
fura eft , continet enim palmus quatuor
digitos ‫ د‬digitus autem quatuor grana
tritici.
12
Hæc autem diftinctio cubiti naturalis,
& legalis ex literis facris aperte deduci-
tur.Nam in Deutero. fic legimus de Giz Deut.3.
gante Og Rege Bafan: Et monftratur lectus
eiusferreus nouem cubitos habens longitudinis,
quatuor latitudinis , ad menfuram cubitini-
rilismanus . Non plane Gigantis ipfius,
vt recte notarunt Lyranus & Vatablus
ibidem, fed cuiuflibet hominis cubiti ma
nus . Vbi diftinguitur cubitus natu -
ralis ad menfuram virilis manus à cabito
artificiali,vel legali. Quo præiacto funda-
mento dicimus . Menfuram fex cubitoru,
& palmi in loco Ezechielis . denotare
menfuram cubiti legalis.cuius erat vfus in
fanctuario,quafi dicatur calamus menfu-
ræ fex cubitoru, & palmi additi,fuprafin
gulos cubitos naturales, qui funt quinqué
palmoru tantü ita vt finguli cubiti habeat
fenos palmos folum. Vnde in Hebræo le
gimus,quod etiam notat Lyranus: In ma- Lyra .
nuuiricalamus menfuræ ,fexalnarum in ulna,
palmo.Ideft, in vlna vulgari quæ quin
quepalmorum eft, & palmi , vt fit vlna
fex palmoru legalis, quæ inuariabilis eft,
& verifsima . Denique Propheta fe ip-
fum declarat cap.43.Vbi ait:Iftefunt mes Ezech.43 .
fure altaris , incubito uerifsimo,qui habercubi
tu. palmu.Hec Propheta,vbi omne ab-
ftulit ambiguitatem.Ad mores autem no
tandum.Menfuram Chrifti , qua merita
Bbb 3
fingu-
 CVRARE .
fingulorum metitur,fex habere palmos in
fingulis cubitis, quibus perfeuerantia vfq;
ad vitæ finem denotatur,fex quippe die-
bus factus eft mundus.Vnde nequevirgi
Matth.25, nes fatuæ placuerunt,apud Matth. Quia
oleum ad finem vfque vitæ minime feruà
runt. Neque Iudas placuit etiam in apice
apoftolatus,quia bene cæpit ,fed male fi-
Matt.10. niuit.Denique : Qui perfeuerauerit ufque in
finem hicfaluus erit.
Menfus eft mille cubitos Ezech.47.
Vide in verbo Aqua.
Cuniculus , vide in dictionibus aliis
coniunctis , cuniculus autem in Hierogly
phicis fignificat Hifpaniam , quia ibi eft,
magna multitudo, ficut Equus Italia,Ibis
Matth. 10. Egyptum, Elephantus Africam,vbi funt
plurimi,&c.
CAPVT. CLXXXV .
Curare,Curatio.
VRARE dicitur Hebrai
‫רפא‬ cè Rapha, vt patet Efai.6.
Curare eft alicui rei dili
gétia adhibere. Sic IoabDa
uid de morte filijAbfalo mę
fto, & lugenti dixit: Non cu
2.Reg. 19. ras de ducibus tuis.Et deHelia legimus : Cu
3.Reg.18. rauit altare Domini : Ideſt ſemirutu refecit.
Cicero.
Eft & curare idem quod mederi.Sic Cice
ro de Senectute, Adolefcentes,inquit, gra
uius ægrotant, & triftius curantur . Sicle.
4.Reg. 20, legimus de Rege Ezechia agrotante ad
mortem Efaiam dixiffe: Afferte maſſamfi-
coru,quam cũ attuliffent, & pofuiffent fuper ul
cuseius,curatus est. Quæ curatio fupernatu
ralis fuit , dicente fcriptura additos illi
effe quindecim annos vitæ. Myftice ve-
rò Regis vlcus mafla ficorum curatur , in
qua typus dulcedinis eft, & concordiæ:
propter multos ficos in malam vnam
pulchre compactos . Sic concordiæ cura
Luc.11
Regnum ftabilitur. Alioquin : Regnum in
fe diuifum defolabitur . Hinc Apoftoli vt
vlcus de morte Chrifti curarent in cœna-
culo congregabantur.Ad quos curandos:
Ioan. 20. Ingreffus eft lefus , ianuis claufis. Neque vl
cus Thomæ curatum eft , vfque dum in
coenaculo cum reliquis condifcipulis con
gregatus audiuit: Pax uobis, &c.
2 Curauit Raphael Angelus Thobiam
Tob, 12, cacum felle pifcis: Mifit, inquit,me Deus,ut
1
curarem te. Quæ curatio fupernaturalis
fuit,neque enim fel virtutemad vifum re-
ftituendum natiuam habet. Vbi notandu
felnon ab Angelo quidem,fed à Tobia iu
Tob.11.
niorepatris oculis appofitum. Quia ni-
mirum non Angelos fecit Deus poniten
tia facramenti per fel fignificatæ mini-
ftros,fed homines quibus dixit : Accipite
Spiritumfanctum:quorum remiferitis peccata,
remittuntureis . Neque folum iunior To- Ioan. 20,
bias fuperliniuit felle patris fui oculos,
fed detraxit etiam albuginem. Quia non
folum pœnitentia peccatori debet impo
ni , fed & confuetudo peccati tollenda eft
vnde Dominus adulteræ dixit : Vade noli Ioan.8.
ampliuspeccare. Idem dixit & languido,
triginta &octo annorum infirmitatis,qué
inprobatica pifcina curauit. Ioan.s.
Curatio medicinalis licita eft,imo ali 3
quando neceffaria Eccli. 38. Altifsimus Eccli.38
creauit deterra medicinam, & uir prudens non
ad horrebitillam . Ideftcreauit herbas, &
gemmas,atque fimilia , quibus virtus in=
eft curatiua. Vnde fubdit. In his curansmi-
tigabit dolorem . Quod fi aliquando viri
fanctimedicinam corporalem recufarut,
fuit inftinctu Spiritus fan&ti , vt legimus
de B. Agatha. Alioquin vt notat hoc lo-
co Dionyfius , effet quafi tentare Deum,
inftante morbo periculofo vel pefte cura
tionem adhibere nolle.
&
Curare in fcriptura fæpius vfurpå- 4
tur pro fpiritualis medicinæ applicatio-
1301
ne. Qua duplex eft ,altera poenitentiæ
voluntaria , qua peccator curat peccata
fua:Altera fuppliciorum,& pœnaru,quæ
peccantibus infliguntur à Deo.De priori Efai .
quidem legimus Efai. 1. Vulnus , liuor, pla
gatumens,non eft circumligata,nequecurata me
dicamine . Vbivaria populi peccata def=
cribuntur, vulnera fcilicet cogitationis de
liberatæ , liuores extrinfecus apparentes
difcordiarum , & verborum contumelias
ingerentium, plaga tumens operum peffi
morum : quibus non eftadhibitaligatura
legis,neque medicaminis curaper pani
Rupertus.
tentiam.Rupertus auté fic explicat. Malu
eft peccato falte ad horavulnerari : pei'ma
lo vfu liuefcere:pefsimú cütumorefuper-
biæ culpa defendere.Voluicircumligare,
& adpoenitentiam aftringere dicens : Po
nitentiam agite.Et noluiftis. Hæc Ruper- Rupertus.
tus.Iam verò de pofterioricura,quæ fit in
Alictione panarum, & multiplicatione
fuppli
 CVRARE.
Hierc.so . fuppliciorum legimus in Hieremia: Cara-
uimus Babylonem & non eft fanata , derelinqua
Hierony. mus eam, Hunc locum exponit Hier ny-
mus fuper Efa.1.in illud.Vulnus liuor,& c.
Vbi ait,de Hierufalem fub perfona Baby
loniæ loqui Prophetam , & Angelos dice
re.Curauimus Babylonem.Ideft Hierufalem ,
vrbem videlicet confufionis , variis fup-
pliciis , & afflictionibus , ficut hominem
illum defcendentem à Hierufalem inHie
rico,à latronibus vulneratum , curatum-
que à Samaritano vino aufleritatis , &
oleo lenitudinis fpei veniæ , fed hæc Ba-
bylonica Hierufalé non eft fanata , dere
linquamus cam . Quæ derelictio, inquit
Hieronymus , æternam captiuitatem de
notat Iudæorum , quæ contigit fub Ro-
manis,& deſtructa Hierufale.De qua Do
Nath.23. minus apud Matth. ait : Ecce derelinquetur
Joan 8
uobisdomusueftra deferta. Et apud Ioanem :
Dixi uobis,quiamoriemini in peccatis ueftris.
Quod fiquis obiiciat , contra hanc expo-
Hiere.33
fitionem facere quod legimus Hiere. 33.
Ecce ego obducam eis cicatricem , & fauitatem,
curabo cos. Refpondet Rabanus fuper
hunc locum , Hieremiam loqui de plaga
Babylonicæ captiuitatis , quæ foluenda
erat à Cyro,fed Efaias cap.1.&Hier.ca.so
de peccatis populi necem Chrifti machi
nantis. Quado omne caput languidu fuit
principum Synagoga , qui congregaue-
runt Concilium dicentes : Quid faci-
Ioan.11.
mus,&c.
5 Curat etiam Deus poenis & fuppli .
ciis ad refipifcentiam peccantes aliquan-
Ofe. 11!
do reducens , Ofe. 11. Ego quafi nutricias
Ephraim portabam eum in brachijs meis,&nef
ciuitquia curarem eum. Inuinculis Adam tra-
hameum.Vbi Hierony.allegat illudDeut.
DHierony
eut..
1.Portauit teDominus Deus tuus, ut folet ho-
mo geftare paruulum filium fuum, inomni uia
per quam ambulafti.Cumque peccaflent illi,
dedi locum pœnitentia , & ignorauerunt
quod curarem.cos , & vulnus idolatria
quadraginta annoru fpatio obducerem,
curaui autem eos propter funiculos cha-
ritatis,quibus mihi Abraham,&c. cöftrin
xeram . Hæc Hieronymus . Quodverò
recentiores vertunt , portabat eos in bra-
chiis fuis mendofe,fic modo legitur in He
bræo,legendum autem ficut vertit vulga=
Deut. 32.ta,vt patet ex teftimonio Deu. 32.Affum
pfit eos , & portauit in humeris fuis . Vnde
Theophy. Theophylactus explicat , tantam eis be-
390
nignitatem oftendi,vt factus fim eis quafi,
nutrix,& c.
Curat Deus populum fuum, ideft ele 6
tos merito pafsionis , & virtute refurre-
&
tionis fuæ die tertia. Sic populus ductus
&
in captiuitatem Babylonicam dixit Ofe. Ofe.6 .
6. Venite reuertamur ad Dominum : quiaipfe ca
pit, fanabit nos percutiet, curabit nos.ui-
uificabut nos poft duos dies: dic tertiafufcita-
bit nos.VbiHierony.exponit vocem effe
captiuorum, fe mutuo ad fpem in Mefsia Hierony.
venturum prouocantium . Percutit , in-
quiunt , Dominus & curat nos : quia que
diligit corripit,& non folum curat,fed vi-
uificat poftdies duos , & die tertio refur-
gens ab inferis, omne hominum genus fuf
citat fecum. Hæc Hieronymus . Et certe
Hebræi hoc vaticinium de temporeMef=
fiæinterpretantur:vt videre eft apud Ga- Galatinus:
latinum libr.8.capit. 22. Et ex hoc loco
probant patres debuiffe Chriflum fecun
dum fcripturas tertia die refurgere, Theo Theodo.
doretus hic,Tertullianus libr.aduerfus Iu Tertul .
1
dæos cap. declaritate gentium , Lactan- Lactan.
tius libr.4.capit. 19. Cyprianus libro.2 .
contra Iudæos capit. 24. Origenes Ho . Origenes.
mil. 5.in Exod. Ruffinus in expofitione Ruffinus.
fymboli, Auguft.lib. 1 8.de Ciuitatecap . Aug.
28.Dorothæus in Synopfi , Grego.Nif- Dorotheus.
fen. libr. de Cognitione Dei , Anfelmus Greg.Niffe ,
Anfelmus.
fuper 1.Cor.15.Bernard.in fermo. 1. de Bernard.
Refurrectione , Gregor. Homilia, 20. in Gregor.
Ezechiel. primus autem dies eft, quo Do-
minus captus eft in horto , tunc enim ipſe
fecepit, quilibere fe capi permifit. Nonne
quafi feipfum cepit , qui cum milites vna
Voce proftraffet iterum erexit, Ioan. 18. Ioan.18.
& fe tradidit fponte capiendum , vt fana-
ret nos:Secundo autem die mortefua, me
ritorie , quoad fufficientia viuificauit nos.
Denique pofttres dies,ideft die tertio re-
furgens ,fufcitauit nos, per modum caufę
exemplaris , & effectricis . Quia virtute re
furrectionis eius, omnes in die finalis iudi
cij refurgemus,fic ergo curauit nos.
Curatio pro caftigatione corporis 7
voluntariacapitur Eccli. 10. Sifpiritus po- Eccli. 10.
teftatem habentis afcederitfuper te, locum tuu
nedimiferis,quia curatio ceffare faciet peccata
maxima.vbi Lyra.fi poteftas demonis inci Lyra,
tantis fomite inuaferit te , locü virtutis ne
dimiferis, quia curatio refiftentiæ , & ca
ftigatio carnis ceflare faciet peccata .
Eodemmodo exponit Dionyfius Carthu Dionyf.
Bbb 4 fianus
 CVRRERE .
1. Cor. 9.
fianus , ideo Paulus dicebat : Castigo cor-
pus meum , & in feruitutem redigo . De quo
Matth. 16. etiam intelligitur illud Matthæi. si quis
uult uenire poft me, abnegetfemetipfum. Hæc
eft enim curatio falutaris , nec expectan
da eft hora mortis ad refipifcentiam , quæ
repente folet iudicium rationis auferre,
fed præfens tempus accipiendum ad cu =
Hier.14. rationem,ne nobis dicat Hieremias : Ex-
pettanimus pacem , e non eft bonum , & tem-
pus curationis,& ecce turbatio. Deniq; quod
Hier.6. Hierem. 6 legimus : Curabant contritionem
Hierony, filiæ populi mei cum ignominia . Hierony-
mus exponit de Pfeudoprophetis , qui
mendaciis curare volebant populum , di-
centes pax cum non effet Pax.
Lingua curationis, vide in verbo Lin-
gua.
Gratia curationum 1.Corinth . 2.vide
Gratia.
Sabbato curare , vide in verbo Sabba-
tum.
CAPVT CLXXXVI.
Currere.
VRRERE dicitur
Hebraicè Rahat , fed
magis eft dictio Chal-
daica dicitur etiam ros
Gen. 18.
I Currere eft pedibus
velociter pergere , vel
repere toto pectore celeriter,quod ferpen
tium eft , per metaphora vero ad inanima
ta quoque transfertur , ficut aquæ currere
Pfal.18. dicuntur,& cæli,& ftellæ. Vnde de fole
Hicrony . dicitur Pfa. Exultauit utgigas ad currendam
August . uiam.Quamuis de Chrifto intelligantHie
Caisiodo.ronymus , Auguftinus ,
Auguftinus , Cafsiodorus ,
Gloffa.
Gloffa.
2
Currere denotat interdu coucrfari Pfa.
58.Sife iniquitate cucurri & direxi. Quod
Lyra
Lyrands , Vatablus , Tanfenius & Gene-
Vatablus
Jaufe. brardus Dauid in perfona propria ver
Genebrar. bun effe dicunt. Quafi diceret, Saul me
Theodor. perfequitur , cum nulla fit in me culpa.
Quod vero in Hebræo in plurali dicitur,
Feucurrerunt,fubaudi pedes mei , Theodó .
retus dicit, hoc tantum in vmbra quadra !!
re Dauidi, ideft in figura Chrifti, qui folus
dicere potuit: Quis ex nobis argwet ine depoc
loan 8:
cato?Ioan. 8.quod mihi non difplicet.
Currere eft etiã aliquod munus obire, 3
vel opus peragere , & fiue in bonum , fiue
in malum cona ri, in bonum quidem Pau
lus aiebat :Bonum certamen certaui, curfum co 2.Tim. 2,
fummaui . videlicet minifterij prædicatio Gal.2.
nis,fic in eodem fefu dixit ad Gal.Nefor=
te in uanum currerem, aut cucurriffem. Et de A&
t . 13.
Baptifta dicitur in Actis: Cum impleret cur
fumfuum,nimirum prædicationis . Sic in- Pfal.11
8.
telligimus illud Pfal. Viam mandatorum tuo
rum cucurri,cum dilatafti cor meum. Ideft ala
criter obferuaui mádata tua,quando cha-
ritatis dulcedine cor meum dilatafti, in
quibus omnibus locis in curfu diligentia,
quæ omnem excludit negligentiam , con-
notatur,quia vt Hiere.an : Maledictus bo- Hiere.48.
mo,qui opus eifacit negligenter.Et inApoc. Apoc.3 .
Quia tepidus es,incipia te euomere exore meo.
Ideo Magi velociter ad prefepe Domini Matt.2.
ftella duce cucurrerunt, de quibus tanqua Efa
i.ss.
degentium primitiis prædixit Efai. Gen-
tes,quæ te non nouerunt, ad tecurrent. Quod
ad omnium gentium vocationem exien-
dunt Theodoretus , Gloffa , Lyranus & Glofla.
Theodo,
Vatablus . Et certe diligentifsime ad fi-
Lyra.
dem cucurrerunt Centurio , cuius fidem Vatablus,
Matth.8.Dominus miratus eft, & Cha- Matth,8 .
nanaa cuius fides laudatur . Ad hanc cur
fus diligentiam in bonis operibus cohor
tatur Paulus dicens : Inftadio multi quidem Matth.15.
1.Cor.9.
currunt ,fedunus accipit brautum. Sic currite,
utcomprehendatis . De quo vide inverbo
Bravium , de hoccurfu quiperagitur po-
tius charitatis affectibus , quam pedibus,
Prou 4:
dicitur Prou.4.Et currens non habebis offen
fionem . Ad hunc autem curfum foelicem,
multam iuuat fpes confideratione refri-
1.Cor.9.
cata vnde Paulus : Stc , inquit,carro, non
quafi in incertum.Præterea confideratio dis
ligentiæ mundanorum in malum , vnde
non præmium calefte , fed æternum illis
Prou. 1,
fupplicium prouenit, iuxta illud Prouer.
Pedes eorum in malum currunt . Subaudi cul- Efai. 59.
pæ , &pœnæ. Et Efai. Opera corum opera
utilia,& opus iniquitatis in manibus corum:
pedes eorum ad malum currunt . Denique
Hierem. Factus eft curfus eorum malus , de Hiere.23.
mum currere pro conari legimus Roma. Rom.9 .
9. Newest uolentis , neque currentis fed Dei
miferentis . Quia conatus nofter , fine
gratia Dei non fufficit ad falutem , iuxta
illad Ioannis : Sine me nihil poteftis fa- Ioan. 15 .
Leore.
Currere
 CVRRVS.
Currere eft in via Dei proficere cum
4
Cant,I. eius gratia Cant.1.Trabe nos poft te, & curre
mus in odoremunguentorum. Verba funt Ec
clefiæ,quæ trahitur gratia præuenienti, &
Greg.'
iuftificante , vt exponit Gregorius, cur-
Theodor. rit autem proficiens guftu donorum Dei.
Theodoretus vero notat ficut cadauerum
fetor vultures trahit; & carnales fatida vo
luptas , fic è contrario fanctas animas
Chrifti virtutum exemplar fuauiter tra
Ifai.40. hit,& eius gratia profciunt , iuxta illud
Ifai.Qui autem confidunt in Demino, mutabunt
fortitudinem, affument penna's ut aquile , cur-
rent , non laborabunt. Quia videlicet in
eo quod amatur , aut non laboratur , aut
Aug
ipfe laboramatur : vt ait Auguft.libr. de
fanctaviduitate: fic amore Chrifti tactus
Matthæus cucurrit poft illum ad vnam
Matth.9 vocem magiftri, Item Simon & Ans
Matth.4. dreas: Relictis retibusfequutifunt eum :fic Za
chæus fuper arborem Sycomorum cor
Luc.19 . declamabat ad Iefum : Trabe nos poft te,
curremus. Vnde vocatus, feftinus defa
cendit.
2
Currere dicitur fermo Dei per totum
5 culi genus,quo veteres vtebantur ad cur-
Pfal.147. orbem ab Apoftolis prædicatus Pfalm.
Cant.1. $ 47.Velociter curritfermo eins.Quod duo
bus modis explicatur , vel vt fermo Dei
velociter fine mora fiat, ficut quãdo Deus
Genefi.1.
dixit : Fiat lux, & factaeft lux. Sic explicant
Vatablus.
Vatablus,Lanfenius , & Genebrardus in
Ianfen.
Genebrard . quofenfu Septuag.vertunt :Vfque ad ueloci
tatem curritfermo eius ea's Taxovs. Quafi
dicáteft ipfa velocitas , fic quando filius
Matth.8. Dei Centurioni dixit: Sicut crediftifiattibi,
fanatuseft puer cius exillahora, item quan-
do regulo dixit: Vadefilius tuus uuit,cogno-
uitpoftea paterquia illa erat hora,in qua dixerat
ei lefus,filiustuus uiuit,& credidit ipfe do-
Ioan.4:
museiustora. Altera vero expofitio eft, vt
fit fermo de prædicatione Apoftolorum,
Ioan.20,
quib' Dñs dixit apud Toa: Sicut mifit me pa
Marci.vlt.
terer ego mitto uos . Et apud Marcu Euntes
Rom,10: inmundiumuerfum , pradicate Euägelium . De
quo adRom. Nunquid non audierunt :fed in
Theodoret . omnem terrem exiuitfonus eorum. Sic expli-
Hierony. cant Theodoretus , Hierony. Cafsiod. &
Cafsiod.
Lyranus. Et confonat expofitio verbis
Lyran.
Pauli ad Teffalonicen.Vtfermo Deicurrat
2 , Teffal . 3. multiplicetur.
6 Currere cum peditibus, aut cum equi-
tibus,eft compelli ad paritatem curfus in
itinere,fic Dominus Hierufalem in capti
uitatém abducenda propter fua fcelera
381
dicit Hiere, 1.2.Sicum peditibus currens lato Hiere.12 .
rafit,quomodo currere poteris cum equist .Vbi
Hieronymus exponit o Hierufalem , fi Hierony.
quando filios tuos captiuos ducebant pe
dites Moabitæ & Philifti, aliaque gen-
tes vicina,ferre non poteras , quid facies,
quando Chaldei, & Perla tecaptiuam &
antefuos equos veloces currentem lon=;
gius abducant? Quod ad mores retorque
ripoteft,ad peccatores intra Ecclefiam , Si
quando excommunicatione propter in
obedientiam parum ab Ecclefia commu
nione feparatus , fuftinerere non potes?
quomodo fuftinebis fententiam iudicis
iufti dicentis: lie maledicti in ignem æternum . Matth.25.
CAPVT CLXXXVH.
Currus.
VRRVS Hebraicè Rechuch. ‫רברב‬
CGen.5.0.habuit incomitatu fuo.cur
rus,& Exo.14.Iungit ergo Curtum .
Currus à curfu dicitur , eft enim vehi
fum.Exquibus quidam falcati diceban-
tur,ad bellum apti, qui erant ferreis vncis
armati ex vtroque latere fcindentibus , ad A
abos
modumfalcium , his præcipue vtebantur
Lyrank
Chananæi, & Palæftini ,vt exponit Lyra lud.
nus fuper Iudicum . 1. & Iofue. 17.
2
Currus & equites in fcrip ura pom
.2L EF
pam,potentia, & robur fæculare defignāt,
Vnde Salamon : Fecu tibi currus, .Reg.ro .
equites , 3.Reg.7.
&
& vfque adeo excefsit . Vefaciifintei mille
quadringenticurrus :& duodecim millia equită.
Etcertè quamuis in pompa mundana fi-
gura Chriftinon fuit, qui fuper afellum fe
dens ingreffus eft Hierofolymam , in fpiri Matth.21 ,,
tunihilominus ty pus eius fuit.. Duode-
cim enin Apofloli conitabantur eums,
multo ad fpiritualia bella promptiores ,
quam equites ad terrena , quibus Domi-
nus dixit : Prædicate Euangelium omnicreatu Marcitylt, :
re.Virtus autem miraculorum , & exem-
pla bonorum operum potentius genti-
lium corda diuiferunt, & fauciarunt , qua
mille quadrigenti falcati currus, Quod ve
ro apud Iofue Dominus iufsit hoftium Iofue.1 .
equos fubneruare , & currusigne combu
rere.Denotabat plane,non efle in carnali
bus equis,aut curribus, populo Dei, & pre
dicatoribus Euangelij fiduciam collocan
1.2.1.7
Edam , fed in humili corde , vt tiotant ibil
Bbb s
Gloffa
 CVSTODIRE .
Gloffa.
Gloffa ,& Lyranus.vnde filius Dei dice- |
Lyran.
Matth.11. bat apud Matthæum : Difcue à me, quia mi
Ioan, 16. tisfum,& humilis cor de.Et apud Ioan : Con
fidite quia egouici müdum.Vbi ( Ego) empha
fim habet , ego Scilicet mitis & humilis
Dan,2. corde, vici fuperbos . Chriftus enim humi
lis fuit illa petra parua de mõte fcilla ,quæ
percufsit pedes ftatuæ " & comminuit
eam , & impleuit terram.
3 VSTODIRE Hebraicè dicitur
Currus igneiin fcriptura folent Ange-
Jos igne charitatis accenfos & ad noftrum
veloces auxilium fignificare. fic quando
4.Reg.2.
Elias in cælum aereum afcendit. 4. Reg.
Ecce currusigneus. Quia videlicet Angeli-
cominifterioraptus cft. Item de Heli-
fao,cui Angeli auxiliatores contra Syros
4.Reg.6.
veniebant,legimus : Ecce mons plenus equo-
rum ,& curruum igneorum , quos Angelos
Dionyfi.
fuiffe interpretatur Dionyfius lib. deca-
lefti Hierarchia cap. 1 5.Simili curru um
Luc.16. apparatu portatur anima iufti de carne
foluta iuxta Lucam: Etfa& um eft,ut more-
retur mendicus,& portaretur ab Angelisin fi-
num Abraha. Eadem curruum metaphora
ad Angelos fignificandos vtitur Prophe-
Pfal.67. ta dicens : Currus Dei decem mıllıbus multi
plex,millia lætantium,Dominus eis ,in Sinai in
Aug.
Theodor. fancto. Vbi licet Auguft. Theodoretus,
Cafsiod, Cafsiodorus , & Gloffa , per hos currus
Glofla. fanctos homines intelligant , in quibus
Hierony. Deus inhabitat. Melius tamen Hierony-
Lyran .
Vatablus. mus,Lyranus,Ianfenius, Vatablus ,& Ge
Ianfen. nebrardus Angelos intelligunt , quiani-
Genebrar. mas fanctorum patrum à limbo in cælum
Domino confcendente , deducebant : fic.
enim de Afcenfione Chrifti in cælum ,
Eph.4 . Paulus allegat hunc locum ad Ephe.Afcen
dens(inquit) Chriftus in altum captiuam du-
xitcaptiuitatem.Alludit etiam ad hoc Pau-
Hebr, 12.
lus ad Hebræos : Accefsiftis ait , ad Sion mon
tem & multorum millium Angelorum frequen
tiam , quafi dicat idem Dominus eft in
Sion fancto, qui cum Angelis fuerat olim
Chaldæus, in monte Sinai. Præterea Chaldæus fic
vertit : Currus Dei bine myriades ignis arden
tis duo millia Angelorum, ducunt illos.His igi
tur comitatus filius Dei,poft quam locu
Marci,vlt.
tus eft Apoftolis,affumptus eft in cælum
4 & fedetà dextris Dei.
Apo.9: Vox alarum corum,ficut uoxcurruum equo-
Beda.
rum multorum currentium in bellum , legimus
Gloffa. Apoc. 9. vbi de hæreticis Antichrifti dif
Richardus .
Anfelmus. cipulis fermo eft,vt exponunt Beda, Glof
D.Thom. fa,Richardus,Anfelmus D.Thomas,Gre
gorius etiamin Moralibus. De quo in ver Greg.
bo Locufta.
Equitatui meo in curribus Pharaonis
afsimilauite vide in verbo Equus.
CAPVT CLXXXVIII.
Cuftodire, Cuflos.
Ciinn fcriptura Natar item Samar vade
Samaritanus cuftos eft.
I
Cuftodire eft diligenterferuare,perti-
net autem principaliter ad Deum , quicu
ftodit,qua fecit. vnde agens Propheta de
prouidentia diuina fpeciali erga iufios ait
Pfal. 33. Cuftodit omnia offa corum : unum ex Pfal.337
bis no conteretur. Quod iuxta literam com
plet Dominus, quando fic ad falutem eo-
rum fpiritualem expedit , fic cuftodiuit
Danielemin lacu Leonum,Petrum in car Dan.13 .
cere,Ionam in ventreceti, Iofeph in erga- A& .11.
ftulo, Lothin Segar . & tres etia pucros in Dan.3.
Matth. 10:
camino ignis iuxta illud Matth.Capillica-
pitis uefin omnesnumeratifunt,myftice ve-
roferuat ofla , ideft virtutes iuftorum, vt
Hierony.
exponunt Hierony.Aug. Cafsiod. Glof Aug.
fa & Lyranus:fed Theodoretus per offa Cafsiod.
iuxta literam metaphorice cogitationes Gloffa,
intelligit, in quibus opera ,ficut in ofsibus Lyran.
Theodor,
carnes fundantur:ideo de cogitationibus
præcepta ponit Matth.5.dicens : Omnis Matth.s.
quiirafciturfratrifuo , reus erit iudicio, Et
cogitationes Apoftolorum de fua poſt
mortem refurrectione dubitantium, refor
Luc.24
mat dicês :Quid timidi eftis, & cogitationes af
cendunt in corda ueftra: Peculiarem vero cu=
ram de cuftodia iuftorum oftendit Domi
nus apud Ezech. Pingue (inquit) forte cu Pf Ezech.340
al.96.
ftodiam,& Pfal.Cuftodit Dominus animasfan
atorufuorum,de manu peccatoris liberabiteos.
Animas dixit , quia corpora martyrum
tyranni trucidabat.vnde Dominus apud
Matthæum : Nolite timere eos , quicccidunt Matth.10
corpus,poft hæc autem non habent amplius quid
faciant.Et apud Lucam : inpatientia ueftra Luc.2 1.
pofsidebitis animasueftras , in quo fenfu in-
Pfal.1440
telligiturillud Pfalm. Cuftodit Dominus om
nesdiligentesfe,& omnespeccatores difperdet,
quod decorporibus non effet verum, cum Ioan
.16!
prædixerit Apoftolis apud Ioannem : Ve
nit hora,ut omnis qui interficit uos arbitreturfe
obfequium præftare Deo.
Cuftodit Dominus humiles à caluminia 2
toribus
 CVSTODIRE.
toribus & opprefforibus fpeciali proui-
Pfalàx4. détia Pfal.114 . Cuftodiens paruulos Dominus
Theodoret humiliatusfum, liberauit me.Theodoretus
paruulos intelligit fætus adhuc in vtero
matris,quorum Dominus curam gerst , vt
edantur in lucem :& lac matribus , vt cos
Genebrard.
alant, fubminiftrat.Sed Genebrardus ho
tat non effe nomen ætatis , fed virtutis de
Matth.11. quibus apud Mattheum:Reuelaftica parun
lis,& ca. 18. Nifi conuerfifueritis efficia
minificut paruulus ifte,non in trabitis in regnu
cælorum.Hivocantur Ifrael fecundum fpi
Pfal.120:
ritum de quo Pfal. Ecce non dormitabit ne-
quedormiet qui cuftodit Ifrael , ideſt populu
pricipem apud Deum iuxta illud Pauli
Rom 9 :
Noenim omnesqui ex Ifraelfunt, bifunt Ifrae
litærfedquifilijfunt promifsionis æftimantur
in femine,de his itaque verficulum Pfalmi.
Aug.
Caffiodo. 1.20.exponunt Aug. Cassiod. Ianfenius,
Janfen. & Genebrardus, de quibus addit Prophe
Genebrard. ta.Dominus cuftodiat introitum tuum , & exi-
tum tuum :ex hoc nunc & ufque infæculum. Sič
Hierony. (inquit) Hieronymus cuftodiuit Domi-
nus exitum Lazari . Qui portatusfuitabA
Luc.16 .
gelis,in finum Abrahæ,fic cuftodit Eccle-
Matth.16.
fiam vfque ad finemmundi. Ita vt portæ
Hiere.31, inferi non præualeant aduerfus eam. Ita
etiam promifit hoc idem apud Hiere.Qui
difperfit Ifrael , cuftodiet eu ,ficut paftorgregé
fuum hoc eft ut paftor, qui ait : Egofum paftor
Ioan.10.
Arnobius. bonus, cognofco ouesmeas.Etcerte de Ec
Pfal.116 . clefia intelligit Arnobius illud Pfal. Nifi
Genebrard. Dominus cuftodierit ciuitatem ,fruftra uigilat,
quicuftoditeam ,fic etiam Genebrardus.Ne
que timendum eft ne Dominus Ecclefiæ
fua feruet promiffa:cum de illo fcriptum
Pfal.145 .
fit Pfal.45 Quicuftodit ueritatem in fæcu-
lum.ideft fidelitatem in promifsis : vtex-
Aug. ponunt Aug.Cafsiodo. Gloffa,Theodore
Cafsiod
tus,Lyranus, Ianfenius, & Genebrardus,
Gloffa.
Theodoret, fic infto Noe feruauit promiffa Gen. 61
Lyranus . fic etiam pollicitationem factam Abrahæ
Janfen.
in Genefi, & Dauidi in Pfal.de Meſsia ex
Genebrard.
Gen.zz. corum femine nafcituro , ideo de his in ip
Pfal.28.
fo Euangelico exordio fpecialitermemi™
Matth.1.
hit Matthæus,dicens :Libergenerationisle
Tofu Chriftifilij Dauid,filij Abraham Denique
nonvni aut alteri Deus promiffa feruat?
Exo.34.
fed de illo dicitur in Exo Quicuftodit mifer
ricordiã în millia. Reddit quippe bene ope
rantibus præmia , &filiis eorum abfque
numero,fi tamen parentum veſtigiis infi-
3 ftant,vt notatibi Lyranus.
Lyran. Cúftas per excellentiam dicitur Deus
382
Iob.7.Peccaui quidfaciam tibio cuftos homi- Iob.7.
.co.u
numeideft paratus fum quam volueris re-
compenfatione facere pro peccato, Quia
ergo Deus cuftos dicitur & nomen Sama
ritanus cuftos interpretatur,quando apud
IoannemPharifæi Domino dixerunt, No
ne benedicimus ros, quia Samaritanus es tu,
demonium habes?De Samaritano filuit ; &
folum refpondit :Ego da monium non habeo. Ioan.8
Quia igitur folus Deus nofter cuftos eft
fuorum,idola quippe & fimulachra nec fen
ipfa cuftodire poffunt , ideofcriptum eft Topsid
apud Ifaiam cap.21 . Adme clamat de Seir, Ifai.21
cuftos quid de nocte cuftos quid de nocte?
Dicit cuftos uenit mane , nox: fi quæritis,
querite conuertimini,& uenite, vbi Theo-
doretus , & Procopius exponunt vo- Theodoret,
cem effe Idumæoru habitantium in Seir, Procopius."
qui timentes victorem Cyrum clamare
dicuntur ad Dominum, quibus ille refpo C
det,vt excorde couertantur ad fidem,fi li
berari volunt.Sed fpiritualter Hierony- Hierony
mus Seir,qui interpretatur pilofus,Eccle-
fiam exgentibus fignificare dicit: quæ cla
mat ad Dominum , bcuftos quide nocte
confurgens vides intenebris , qui abfque
peccato in carne es peccatrice,quare volui
fti corpus humanum affumere?Refpödet
auté cuftos , ideft Samaritanus , quiapud
Lucam vulneratum fuper iumētum ideft
Luc.10,
fuis humeris portauit,venit mane getibus,
ortus eft illis Soliuftitiæ,& ftella in Orie
te:Iudæis vero nox , & tenebræ fuperue- Matth.2.
nerunt.Sime quæritis,coueitimini ad me
& venite ad hie: Omnes qui laboratis,& onera Matth it.
tieftis, er ego reficiam uos.Sic etiam expli-
cat Richardus Victorinus. toto libro de Richardus.
verbo incarnato, & Aug.lib.5.qq. fuper Aug.
IM
Deuterono.Gregorius Papa lib. 16. Mo
ral.in Iob.ca. 24. mane intelligit tempus
incarnationis Chrifti,nox vero eft finis vi
tę & Greg.Naziancen.homilia in fanctu
Baptifma exponit mane tepus pænitētiæ.
Cuftodiuit Sapientia Dei primum ho
5
minem, neperiret.Sap : 10. Hæc fubaudi Sap.io.
"
Sapiêtia illum qui primusformatus eft à Deo
paterorbis terrarum , cum effetfoluscreatus, cu
ftodiuit eum, eduxit illum a delicto fuo,ideft
primum folum fine vxore cuftodiuit au-
xiliogratiæ fuæ, ne peccaret.Deinde poft
quam vxoris fuggeftionepeccauit , edu
xit illumper poenitentiam à peccato : ita
Lyran.
explicant Lyranus,& Ianfenius , Gloffa, fanfen.
&c.Erat quippe primus Adam de ouibus Gloffa.
illis
 CVSTODIRE .
illis electis,de quib' Dominus dixit apud
Ioan.10.
Ioan.Non rapiet cas quifquam de manu mea.
Quia quamuis aliquando cadant iufti ,
non tamen rapiet Satanas poenitentes .
Cuftodit autem Deus electos duplici vi
fitatione altera gratiæ confolationis , al-
tera verò animaduerfionis & correptio=
bis:vtroque modo explicant Patres illud
Iob.ro.
D.Thomas. Iob.10.Etuifitatio tua cuftodiuitſpiritu meũ .
Lyranus. Priori modo intelligunt D.Thomas in co
Titelman.mentariis,Lyran.& Titelmanus,videlicet
Gregor. per dona gratie,pofteriori vero modo in-
telligit Gregor.lib.9 . Moral. fuper hunc
locum,flagellis quippe Deus iuftum cu
flodit , ne in fuperbiam cleuetur & in dile
Matth. 11. &tione conferuat , fic Ioannem cuftodiuit
in vinculis Matth. 11.fic & Paulu dicêtem
2.Cor.11. 2.Cor. 11 , Nemagnitudo reuelationum extol
lat me,datuseft mihi ftimulus carnis mea,Ange
lus Satana,qui me colaphizet. L
6 Cuftos omniu Ecclefiarum eft Ecclefia
Can.I. Apoftolica,in qua fedes Petri collocata
eft.Quæ dicit Cant. 1 , Filij mairis meæ pug
nauerunt contra me: pofuerunt me, cuftodem in
yincis,uineam meam non cuftodiui . Hoc eft lu
dæifilij matris meæ Synagogæ pugnaue
runt contra me, ciicientes me extra Hieru
falem, & Iudæam:pofuerunt autem me Fi
lius & Spiritus fanétus,cuftode in vineis
Ecclefiarum gentium : & vincam meam
Hierofolymitanam nocuftodiui:fed fub
Gloffa. Tito Vefpafiani defolata eft. Ita exponut
D.Thom. Gloffa & D.Thomas. Ad mores autem
Greg. Greg.& Theodoretus dicunt,vocem efle
Theodoret prælati dicentis,pofuerunt me cuftodem
in vineis Ecclefiæ,& dum actionibus ex-
ternisfollicitus implicor , vineam animæ
meæ non cuftodio. Contra illud quod
Matth.16.
apud Matth.Dominus dicit . Quid prodeft
homini,fi uniuerjum mundum lucretur , anime
uerofue detrimentumpatiaturs Tertia expofi
Theodoret.
tio eft trium patrum,quos refert Theodo
retus,vocem effeprimi hominis, dicentis,
filij matris mea,quoad naturam faltem in
tellectualem, dæmones funt: qui pugnaue
runt contra me,pofuerunt autem me diui
na perfonæ cuftodem in vineis tanquam
omnium hominum feminarium : & vinea
Gen.2: meam paradyfi non cuftodiui. De quo le
gimus in Gen.Pofuit Deus hominem in para
difo uoluptatis,ut operaretur , cuftodiret il-
lum. Dehoc egimus in verbo Adamlib.1.
7
Cuftos omnium virtutum eft humili
Rupert.
Abac. 2. tas.De qua Rupert.intelligit illud Abac
2.Super cuftodiammeam ftabo. Vnde Pha
rifaus omnia bona perdidit , quia fuper
cuftodiam humilitatis non ftetit. De hac Luc.18,
quoque legimus in Pro.4.Omni cuftodia jer Prou.4
uacor tuum:quia inde uita procedit.vbi nomi-
ne cordis confcientia intelligitur , quæfi-
cut corab ipfa natura diligenter cuftodie
da eft,dicit autem Plinius libr.11.ca. 37. Plinius.
cor intra pectus noftrum pra molli, firmo
que opertum membranæ inuolucro :mu-
nitum deinde coftarum & pectoris muro: Hierony.
fubhac ergo metaphora vt exponunt Hie Beda . ",
ronymus,Beda, Gloffa,Lyranus, & Ian- Gloffa
fenius,cuflodia nobis animæ commenda Lyran
lanfen.
tur.Et quidem filius Dei: Difcite ( inquit ) Matth.11 .
amequia mitisfum, & humilis corde. Ecce.co
pendium cuftodia cordis , manfuetudo
cotra Irafcibilis pafsiones que funt quinq;
Spes vana ,Defperatio,Timor , Audacia,
& Ira.Item humilitas contra concupiſci- (
bilem,in qua funt pafsiones fex. Amor
proprius,fuperbiæ radix,odium , Defide
riu, Tadiu,Delectatio, & Triftitia . Quod
finon cuftodiatur cor , inde exeunt cogi-
tationes prauæ adulteria ,homicidia , & c.
vt Matthæus ait. Denique : Quidprodeft ho Matth.15.
minifi uniuerfummundum lucretur , animæ ue- Matth.16,
Lyram:
rofuæ detrimentum patiatur . Porrò Lyranus
fuper Pro.4.à tribus (inquit)hoftibusani-
ma impugnatur, Diabolo,Mundo, & Car
ne.A carne igitur caftitate, à Mundo diui
tiis inhiante, liberalitate , & eleemofyna, à
Diabolo vero humili charitate cuftodien-
da eft.Quod fapienter dixit Lyranus .
Cuftodia lingua in fcripturis maxime 8
Pfal.38
commendatur Pfal . 38.Pofui ori meo caftori ..
al.140
diam , Hebraicè frænum & in alio Pfalm.
PoneDomine cuftodiam ort meo: & oftium cir
cunftantia labiis meis. Vbi non petit omni-
no filentiuni ,fed difcretionem in loquen- ད་
do,vt abftineatab omni vitio locutionis ,
ad quod gratia Deineceffaria eft , ne lo
quamur verba otiofa,mendacia , vel per-
niciofa .Quod quamdifficile fit perinter Ecclefi, 22.
rogationem oftenditEcclefiafticus dicës:
Quisdabit orimec cuftodiam ? Quanti vero
referat Salomon ait : Quicuftodit os fuum, Pro.13 .
cuftoditanimamfuam qui autem inconfidera-
tus eft ad loquendum fentiet mala. Ex quibus
quidem malis non efl plane minimum,
quod Dominus apud Matthæum mina-
tur : Qui dixeritfratrifuo fatue,reuseritge-
henne ignis.De hac materia vide Pro. 2 1.
C.Mich.7.A.Pfalm. 38.A. Sap.i.C. Matth-5.
Cuftodire
 CVSTODIRE.
Cuftodire fe à fæminarum fcandalo vi
9
Pro.6. ris vniuerfis confulitur in fcripturafreque
ter,Pro. 6. Conferuafili mi præcepta Patris
tui,& c.utcuftodiant te à muliere mala. Idem
Matth.18. hortatur cap.7.vnde Dominus Matth.
18.Si manus tua,aut pes tuusfcandalizat te,abf
cindecum, prouice abste. In quo etiam fen
Hierony fu cuftodire pedem abaliquo , pro vitare
fcandalum legimus ,vt nota Hieronymus
Ecclefi.4. fuperillud Ecclefia.4.Cuftodi pedem tuum ,in
grediens domum Dei.Non enim (inquit) ingre
di domum Dei laudis eft:fed fine offenfio
ne ingredi. Hæc ille.Sunt enim quidã qui
ficut bos cornupeta,oculorum, verborum
Exod.21. que lafciuia ingredientes Ecclefiam , infir
mas percutiunt animas , ideo in Exod.dici
tur:si bos cornupercuſſerit uirum , aut mulie-
rem.& mortuifuerint, lapidibus obruetur : &
Gloffa , non comedentur carnes eius. Quod exponit
Gloffa defupplicio quod impendet fcan
dalizantibus fratrem, qui in die iudicij ab
omnibus maledictionibus impetitus ,dam
Apo 16, nabitur inæternum,ideo in Apoc.dicitur :
Beatus qui uigilat: & cuftodit ueftimenta fua,ne
nudus ambulet.Ideft præcepta innocentię,
Greg
Matth.22 ; ne proximumladat:vt exponit Greg. 12 .
lib.Moraliu.Hæc eft veftis nuptialis cha
ritatis proximi.
10
Cuftodire legimus veritatem, cuftodire
quoque pactum Dei,& cuftodire depofi-
tum,& cuftodire fcientiam,& cuftodire
Ifa.26. cuftodiam, & ftare fuper cuftodiam Do-
mini tota die & tota nocte.De primo Ifa.
Hierony. 2 6. Aperite portas:ingrediaturgens iufta cu-
ftodiensueritatem. Vbi Hierony. præcipit
(inquit) Dominus Angelis, qui portis vr-
bis beatæ Hierufalem prefidebant,vt ape
rirent portas, & ingrederetur gens cufto-
diens veritatem:fiue vtin Hebræo habe-
tur.Emaunim,quod in lingua noftra verti
Matth.24 . tur fides , vel fidelitas,no infingulari,fed in
plurali. De hac fidelitate apud Matth.
Matth.25 Quisputas eftfidelisferuus & prudens, que con
ftituit Dominusfuperfamiliamfuam ? Et cap.
25.de lucrante cum talentis :Eugeferue bo-
ne e fidelis.Preterea de fecudo dicimus cu
ftodire pactum Dei , effe cuftodire legem
Dei,de cuius cuftodia pepigimus in Ba
ptifmo,ficut olim promittebant in circun
cifione Iudæi , quod varia & multiplici
phrafi infcripturis exprimitur , idem ta-
menfignificantibus. Dicitur enim cufto-
dire pactum Leuit. 19. A. Cuftodire viā
Domini Gen.18.Cuftodire verbum Dei,
383
vel fermonem , Luç, 1 1.Beatiqui audiunt uer
bum Dei: cuftodiunt illud , & Pfal. 1 18. In
quocorrigit adolefcentior uiam fuam, in cuftodi
dofermones tuos.Non folum memoria qui-
dem:fed etiam opere vt ibidem notat Au Augu
guftinus.
II
Item cuftodire præceptum Ecclefi.8 .
Qui cuftodit præceptum non ex perietur quic- Ecclefi, 8:
quam mali.Contra quod videtur effe quod
Apoftolis Dominus multa mala toleran
da prædicit,Matth. 10. & Ioan. 16. Sed Matth.10.
vt (inquit)Hieronymus aliud eft malum Ioan. 16 ,
Hierony .
pœnæ,dequo Dominus loquebatur Apo
ftolis , aliud malum culpæ , de quo dicit
Salomon non cognofcet malum fecundu
Septuag.ideft non committet, non faciet
vel experietur malu,ideft peccatum. Idē
eft cuftodire imperiu Domini Iofue . 22 .
& legem Domini. 1. Paral. 2 2. Item Dei
teftamentum . 2. Paral. 6. Teſtimonia
Dei Pfal. 96. Iuftificationes Dei Pfalm.
104.Iudicium Pfal . 105. & fic de fimili-
bus.Præterea in eodem fenfu Paulus . 1 ;
Timoth. 6. O Timothee depofitum cufto
di,&. 2.Tim.i.Bonum depofitum cuftodi , per 1 , Timot. 6,
Spiritumfanctum. Vbi Theophylactus ex- Theophy 1.
ponit,ideft præcepta,quæ de fide , & vita 2.Tim. 1,
animæ funt tibitradita. Idem fignificat
Zach.3 .
illa phrafis Zachariæ. 3. vbi dicitur lefu
filio Iofedech, Si in uiis meis ambulaueris, &
cuftodiam meam cuftodieris , tu quoque iudica-
bis domum meam: cuftodies atria mea : Et da-
bo tibi ambulantes, de his qui nunc hic afsiftunt. Rupert.
Vbi Ruper.Glof. & Lyra. Iefu facerdoti Gloffa.
præcepta legis feruanti prorogandu pro- Lyra.
mitti facerdotiu dicunt , & iudiciaria po-
teftatem, Angelorum quoque adiutoriu:
quiillic tunc afsiftebant: à quibus viuens
& moriens cuftodiretur .De huiufmodi di Matth.s:
citurMatth. 5. Qui fecerit & docuerit , hiç
magnus uocabitur in regno cælorum.
I2
Cuftodire fcientiam dicitur , qui partã
ftudio conferuat : vt eam communicet
Mala.2.
proximis tempore fuo. Malach. 2.Labia
facerdotiscuftodientfcientiam: & legem requi-
rent de ore eius: quia Angelus Domini exerci=
Hierony.
tuum eft.Vbi Hieronymus ad Sacerdotis
(inquit)pertinet difciplinam , ad interro-
gata refpondere de lege. Alioquin fruſtra
iactat dignitatem , cuius opera non ex hi-
bet, hæc ille. ideo audiet : Minimus uocabi Matt
h.3
tur inregno cælorum , ideft minime Mat-
th. 5. quia mandata vel minima ſoluit,
qualia funt de tolenda Cruce poft Chri
ſtum
 CVSTODIRE.
ftum,& de inftruédo populo fibi ſubdito
verbo & exemplo,&c.
13
E contrario fuper cuftodiam Domini
effe dicitur qui fcientiæ diuinæ vacat &
Ila,21.
fanctæ pariter operationi,fic lfaias : Et cla
mauu Leo , fuperfpeculă Domini egofum ftans
iugiterper diem& fuper caftodiam meam ego
fum ,ftans totis noctibus,quod Ifaias dicit de
Hierony. feipfo.Leo autem,ideft Chriftus loqueba
tur per os Prophetæ,vtnotat Hieron.qui
dicitur clamare,quia fecit per fpiritü Pro-
phetic lamare Prophetam,& dicere: ego
ito quafi in fpecula contemplationis , &
Lyran. orationis,expectans reuelationem Domi
ni,ficetiam exponit Ly ranus , ftat autem
fuper cuftodiam Propheta , vel prælatus,
& doctor, & non fedet, quando diligetius
quod docetur in fcripturis , & oratione à
Matth. s. fpiritu Dei,docet, & quod docet ipfe ope
Abac.2. ratur,iuxta illud , quifecerit & docuerit,
&c.In eodemfenfu dixit Abac. Super cu-
ftodiam meamftabo,ideft non infra,fed dig-
na,& æqualia muneri meo praſtabo ,quia
Luc.6. vt Lucas ait : Nemo accendi lucernam , & in
Zach.3 .
abfconditoponit,fcilicet fub modio, fic & Za
charias clarius dixit: Cuftodiam meam cufto
Baruc: 3: diam. Item Baruch , Stellæ dederunt lumen in
cuftodusfuis , ideft doctores & iufti vnus
quifque in munere fuo , & gradu quia va-
riis meritorum gradibus varia quoque
Ioan. 14.
præmia refpondent apud Ioan. Indomopa
trismei manfiones multæfunt.
14 Acuftodia matutina vfque ad noctem
Pfal.129
perfeuerantiam denotat Pfal. 129. Acu-
ftodia matutina ufque ad noctem jperet Ifrael in
Suidas,
Demino, ideft perpetuo quia vt notat Sui-
das in voce goQuλaxx excubitores in
Luc.12. quatuorvigilias noctem diftribuebant, vt
" Cafsiod.
habes apud Lucam.nunc autem dicit, ex-
cubitores ad vigiliam vfque matutinam fo
lum expectant , fed Ifrael ideft pop ulus
Dei,abipfa etiam vigilia matutina víque
Genebr. ad noctem.Quia prapofitio min non
fignificat ante vt notat hic Geneb. fed ab
& invoce LaboKer , ideft mane indi-
Chaldæus. cat genitiui cafus effe,fcilicet matut mitë-
poris,vnde recte Chaldaicus vertit: Ab ex
cubit oribusmatutini:qui expectant ut offerant
oblationem matutinam . Bene etiam explicat
Janfen .
Hugo. Ianfenius,omnitempore. Et Hugo Cardi
Innocent. 3, nalis à pueritia vfque ad mortem, & Inno
Matth. 21. centius . III . fuper Pfal.àprima iuftifica
tionevfque ad morte, fed quia hæc poteſt
effe fera , melius intelligimus à pueritia,
quia pater etiam familias:Exiit primo ma-
ne conducere operarios. Adhoc autem facit
quod Dominus ait : Vigilate quia nefcitis Matth. 25 :
die neque horam,& beatus ille feruus , quem cũ Luc, 12,
uenerit Dominus,inuenerituigilante. Denique
paftores vigilantes, & cuftodientes vigi-
lias noctis in natiuitate Domini, Angeli-
cam videre vifionem meruerunt. Lue.2.
Cuftodire animam in bonum accipi-
15
tur,& in malum,in bonum quidem loan. IoanJz :
1 2.Qui cdit animamſuam in hoc mundo, inui-
tam æternam cuftodit eam, ideft qui vitá fuam
quahic anima vocatur,pœnitentiæ mor-
tificationibus affligit, & propriæ volunta
tis abnegatione,propter Deum, in vitam
æternam cuflodit eam,fic explicat Chry. Chryfoft.
foft.hom.66.fuper Ioannem,vel qui odit
vitam,exponendo cam marty rio,quando
opus eft,vt intelligunt alij :vtramque vero
intelligentiam admittit Euthymius. Sed Euthy.
cauenda eft hærefis Circuncelionum , qui
violentas fibi manus inferre:licitum effe
docebant: vt refert Aug. Tract . 1. fuper August.
Ioannem,contra quem errorem Domia
nus fuadenti fibi diabolo præcipitium ref
Matth. 4.
poudit : Non tentabis Dominum Deum tuum,
Hiere.17.
Prætereà apud Hiere. legimus : Cuftodite
animas ueftras: nolite portare pondera in die
Sabbati,ideft feruate animas veftras ab eter Hierony
na morte,in vitam æternam , vt Hierony .
explicat.In malum vero eft obferuare op
portunitatem ad perdendā vitam alicuius
fic Propheta dicit : Et qui cuftodiebant anima Pfal.70,
meam,confiliumfecerunt in unum, ideft qui in
fidiabantur mihi :vt exponunt Theodore Theodor ,
tus,Ianfenius, Genebrardus,Vatab. Caf. Ianfen.
fiodorus , & Gloffa : quia vt Hieronymus Geneb.
Vatablus.
vertit Hebraicè eft qui obferuabant ani-
mam meam ,& Chaldæus vertit obferua- Gloffa,
tores anima mea.Sed Lyranus intelligit Hierony .
quicuftodiebant animam meam, ideft cu Chaldæus.
ftodes corporis mei contra me pro Abfa- Lyran.
Hiere.20 .
lon coniurauere , in quo fenfu Hieremias
dicit : Perfequamur cum ab omnibus uiris qui
erant pacifici mei , & cuftodientes latus meum.
Myfticè vero Hiero.de Chrifto exponit
cui infidiabantur Iudæi dicentes : Quidfa Ioan.11 .
cimus quia hic homo multafignafacit? 16
Cuftodire vias duras, eft vias graffato-
rum præfidio munire, ne viatoribus fint
molefti Pfal. 16. Propter uerba labiorum tuo Pfal.16.
rum ego cuftodiui uias duras. Vbi Hierony. Hierony.
verti tad veritatem Hebraicam: Obferuaui
uias latronis , quia in Hebræo Parits , eſt
Latro
 CVSTODIRE .
Vatablus. Latro.Sic Vatablus tranftulit vias graffay
Chaldæus toris, & Chaldaus vias impudentis . Sub
audi ,caui ,& declinaui longe ab eis , vt ex
ponunt Rabbini. Sed Genebrardus ex-
ponit vias præruptoris & violenti quia
Parits deducitur à verbo Paras quod eft
dirumpere & violenter perfringere & per
forare Ifai.5.Diruam maceriam eius. Huiuf
modi aute violenti graffatores ambulant
per loca inuia & difficilia,vt repete de infi
diis adoriantur viatores , quare Septuag.
Beda: & vulgata vias dificiles , recteverterunt
& quadrat expofitio patru inter quos Be
da ficut latro ait multa difficilia tranfit &
tolerat vt de predetur fic ego ( inquit) Pro
pheta cuftodiui vias difficiles & duras,
Matth.11. pœnitentiæ & laboris , vt præmium cæle
lefte quafi depræ darer vnde Dominus
Matth.16. apud Matthæum : Regnum ( inquit ) Calo-
rum uim patitur , & uiolenti rapiunt illud,
& talibus Dominus dicit: Siquis uult uenire
Hierony. poft me abnegetfe metipfum , in quo fenfu re
Auguft . &
te explicant hunc Pfal. Hierony. Aug.
Cafsiod .
Cafsiodorus, Remigius, Gloffa, Haymo,
Remigius
Gloffa. , & Theodoretus . Quamuis autem Dauid
Haymo. uias pœnitentiæ duras cuftodiret, difcre-
Theodoret. tione tamen vtebatur : Quia nemo carnem
Pfal.58.
fuam odio habuit , ideft nemo debet fe oc-
cidere vnde dicebat in alio Pfal. Domine:
fortitudiuem meam ad tefuftodiam , ideo cum
Pfal.58. Dom' eius à Satellitib' faulis obfideretur ,
Theodoret per feneftram aufugit, fic exponunt Pfal.
1.Reg.19. Theod.Vatabl. Ianf & Geneb.ideft for-
Vatablus, titudie mea ad te referă,tanquã ad cuftos
lanfen.
Geneb. dé,vel vt explicat Lyra.in obfequium tuū
Lyranus. cuftodiam, fic cuftodiuit Petrus eductus
abAngelo de carcere fortitudinem fuam
A &t.12. & Paulus demiffus in fporta per murum ,
2.Cor.11.
vt euaderet perfecutores.Sed omnia in ob
fequium Chrifti.
17 Cuftodit Deus fcientiam Ecclefiæ Ro
mana Catholicæ, contra omnes hærefes,
Beda.
fic explicat Beda illud Pro. 2 2. Oculi Do-
Pro,22.
minicuftodiunt fcientiam: & fupplantabuntur
uerba iniqui. Superna ( inquit ) confpectio
cuftodit femper in Ecclefia fcientiam veri
tatis omnis autem fermo hæreticorum ,
vel veritati & pietati contrarius , cum fuo
Kanfen.
authore fuuertitur.Hęc ille fic etiam dicit
Ianfenius quod experientia nos hactenus
docuit filicet fcientiam veritatis conferua
tam effe in omnibus conciliis, ab Ecclefia
Matth.16.
approbatis,iuxta illud Matth. Et portæ in
feri non præualebunt aduerfus eam .
384
Cuftodes vocantur tam Prophetæ , 18
quam doctores , & Ecclefiæ prælati Ifai. Ifai.62.
62.Super muros tuos Hierufalem conftitui cu =
ftodes:tota die,& tota nocteperpetuo non tace-
bunt.Vbi Hieronymus vel Angelos , vel Hierony.
Apoftolos, & omnes principes atque do-
&tores intellige, & c.qui neque diebus, ne=
que noctibus,tacere debent. Sed in lætis
& intriftibus Dei clementiam predica-
re,vt grex illius, & muri Hierufale cufto-
diantur. Hæc ille. De his dicit Sponfa in
Cant.Inuenerunt me cuftodes qui circumcunt Can.s.
ciuitatem,ideft doctores Ecclefiæ vt expo-
nunt Grego.Rupertus , Gloffa, & D.Tho. Gregor.
Rupert.
Hifponfam vulnerant & pallium eius tol Gloffa.
lunt , dum negligentem , in aperienda Spo D.Thom :
fo Ianua,reprehendunt , & fuperflua tol-
lunt pompa mundanæ, verbum Domini
refricantes : Quinon renuntiat omnibus quæ
pofsidet, non poteft meus effedifcipulus.Porro Luc. 14.
Theodoretus cuftodes ciuitatis Tyran- Theodoret.
nos intelligit: qui Martyres verberarunt,
& cruciatibus affecerunt :fed prior expofi
tio magis placet:quia Tyranni non folum
vulnerarunt.Sed occiderunt,
Cuftodire femitam feculorum , cuftodire 19
vanitates , & cuftodirepræcepta Amrri,
Job.22.
idem fere fignificat. Deprimo Iob. 2 2.
Nunquidfrmitamfæculoru cuftodire cupis, quă
calcauerunt uiri imiqui: Vbi D.Thom. & Be D.Tho.
da iuxta literamfemitam fæculorum di-
cunt efle Gentiliu , Dei prouidentiam ab
negantium,quia paulo ante dixerant: lux-
to cardines cali perambulat :nec noftra confide-
rat,contra quem errorem, parabola mili-
tat Euangelica Matih. Simile eft regnum cæ Matth.18 .
lorum homini regi,quiuoluit rationem ponere
cumferuisfuis,& c.Cæterù ad mores Greg. Greg.
ait,ficut femita Redemptoris noftri humi
litas, ita femitafeculorü,fuperbia. Eodem
modo exponunt Gloffa,& Lyranus . Hac Gloffa.
femitam calcabat Pharifæus dicens : Non Lyran.
Luc.18.
fum ficut cæteri homines.Iam vero idolorum Iona.2 .
cultoribus dicitur apud Ionam: Quicufto-
diutuanitatesfruftra,mifericordiasfuas derelin
quunt,ideft illiquicultu ex hibet creaturis , Hierony .
vt Hierony.ait,& diuinos honores , nö pla
ne confequentur, in die finalis iudicij mi
fericordiam.Vnde Dominus apud Ioan. Ioan.3.
Qui autem non credit, iam iudicatus eft , Ideft
damnatus . Denique Iudæorum Synago =
gæ adhuc idola colenti , dicit . Michaas : Mich.6:
Cuftodifti pracepta Amrri : & omne opus do-
mus Achab, ifte quidem reges Ifrael , idola
coluerunt,
 CVSTODIRE .
coluerunt, & carnalibus viciis laxauerunt
3.Reg.16. habenas. 3.Reg.vt notat Lyra.cumq; mú
Lyran.
dani omne opus domus Achab animo
propenfo cuftodiant, vnutamen e multis
Dei præceptis cuftodire grauatur, & egre
ferunt,ideo dicet illis vita magifter in die
Matth.7. iudicij : Rece dite à me omnes operarij iniqui-
tatis.
20
Cuftodire dicitur Deus impios in die vin
dictæ,ideft referuare cruciandos fine fine,
Lyran.
Iaufen. fic exponunt Lyranus , & Ianfenius il-
Ecclefi.12 . lud Ecclefi , 1 2. Peccatoribus reddet uindictă
cuftodiens cos in diem uindicte. Quia corpo-
ra quidem in fepulchro , quafi in carcere
cuftodit, vt in die iudicij cumfuis crucien
tur animabus.Cuflodia enim pro carcere
Pfal . 141,
fa pe ponitur Hiere. 37.A.Actor.4.A.5 .
D.8.A. Apoc. 18. A. Pfalm. 141. Educ
Theodor. de cuftodia animam meam ad confitendum nomi
Aquila. nituo.Vbi Theodoretus ait. Aquilam tran
ftuliffe: Educ de carcere animam meam.Quod
Genebrar. obfeffus in fpelunca Propheta dicebat , vt
idem Theodoretus & Genebrardus expo
nut,fed tras ferri poteft ad corporis huius
ergaftulum , vnde iuftus exire defiderat,
& effe cum Chrifto.
21
Cuftodire pro obferuare ponitur Hier.
Hiere.S.
8.Turtur, Hirundo, & ciconia , auiculæ cæli
cuftodierunt aduentumfuum:populus aulẽ meus
Hierony
Theodoret, non cognouit iudicia Domini. Hieronymus,
& Theodoretus Ifraelitici populi tardita
tem , & ruditate in præceptis & myfteriis
diuinis accufari dicunt , exemplo volati-
lium, qua fine rationis vfura na tura duce
norunttemporum mutationes : vt ad loca
fibi opportuniora tempeftiue migrēt, iſti
vero neque norunt , neque metuunt iudi-
cia Dei à Prophetis prædicta. Quod in
peccatores intra Ecclefiam,retorqueri po
teft, qui clamatem Dei filium non atten =
Luc.21. dunt.Eruntfigna in Sole, Luna , & Stellis.
Matth.24. Item: Sol obfcurabitur , & Luna non dabit lu-
Matth.25. menfuum ,& uigilate quianefcitis diem neque ho
ram
22 Cuftodiebat princeps huius mundi lo
Luc.11. cum fuum ante aduentum Chrifti Luc. 11.
Cumfortis drmatus cuftodit atriumfuum, in pa
cefunt omniaquæ pofsidet,ideft pacifice reti-
net.vbifortem vocat Dominus Satanam :
Iob.40.
quia vt Iob ait:Non eft poteftasfuper terram,
que comparetur ei , fcilicet quoad vires na-
turales.Sed eius fortitudo armis creuit, nō
Chryfoft.
Theophyl. natura : vt notat Chryfoftomus hom. 42 .
in Mattheum.Vbi Theophylactus Arma
(inquit) eiusfunt omnes fpecies peccato= |
rum, quibus ccrtajuitcentra Tomines. Pfal.103,
Sed poft aduentum Saluatoris victus illu-
ditur à iuftis hominibus Pfalm. Draco ifte
quemformafti,ad illudendum ei, ficut Chryfo Chryfoft.
fto.explicat hom. 4. ad populnm fatis ap
pofite.
Cuftodiunt regem mifericordia & veri
tas,ideft iuftitia Pro.20 . de quo inver Pro,20.
bo Clementia .
Cymbalum eft inftrumentum æneum
fonorum cui.1.Cor.13. comparatur ho
mo doctus fine charitate,& terra Ægy- Ifai.18.
pti apud Ifaiamcap. 18.Va terræ cymba
loalaru quæ eftiransflumina Æthyopia, de
quo diximus latius in verbo Athy opia
quo remittimus lectorem.
¶ Cyminum quod latine dicitur cuminu
eft herba quæ femen copiofum habet,
& minutum. Quod ad oftentandam
iuftitiam fuam decimabant Pharifæi,
apud Matthæum cap. 23. de quo
etiain agitur apud Ifaiam cap. 28. Nor
enim inferris trituratur Guḥ,nec rota plav☛
ftrifuper Cyminu circuibitſed uirgaexcuti
tur Guth, Cyminum in baculo ,panis autem
comminuetur . V bi Hieronymus fubhac Hierony .
metaphora denotari dicit facerdotum
maius futurum elle fupplicium fi pecca
verint,qua vulgi,quia vulgus indoctum
ficut Cyminum & Gith, ideft Melan-
tu Hyfpanice Neguilla) virga percuti
tur,ideft po naleuiori: Sacerdotes ve
ro & principes ficut panis triticeus
plauftris quafi ferreis torquebuntur,
quia: Quifcit uoluntatem Dominifui & nõ
facituapulabitmultis,de quo alibi latius.
CAPVT CLXXXIX.
Cypreffus, & Cyprus.
VPRESSVS Hebraicè dicitur
‫ברת‬
Beroth Cant. 1. Laquearia Cu-
prefsina.
Cypreffus quæ & cupreffus dicitur, I
arbor eft procera , caulice ob longo , &
recto, folio pini, fed molliori, nec ita pun-
genti , coma femper virente , odore ve-
hementiori , numeratur autem inter arbo
resfuneftas : co quod tardius crefcat , &
fucciffa nõrepullulet.Ideoque fuper fepul
chra plantari confueuit, idemque mohos
die apud monachos Carthufiæ perfeuerat .
Cypreffo
 CYRENE
2 Cypreffo coparatur fapiëtia Eccli. 2 4..
Eccli.24. Et quafi Cypreffus in monte Sion , in Græco
non eft Sion , fed Hermon . Qui mons eſt
vltra Iordanem,plufquam duodecim leu-
cis à Sion diftans ,vocaturtamen Sion, fed
aliis literis. Prima quippe litera Sion Hie
rofolymitani eft Tfade.. Prima vero li-
tera Sion vltra Iordanem eft Sin..vt pa
Deuter.4. tet Deuter. 4. Ideo vulgata rectè vertit, fi
legeretur Thion, non Sion . Crecit autemi
Cypreflus in mote Hermon , fiue Tfion,
lignumque ejus durum eft : & odor infi-
gnis . Iam verò quemadmodum Cypref-
fus hyeme, reliquis arboribus palefcenti-
bus,virorem feruat:& oculos afpicientium
ad fe trahit , etiam à longe,fic Chriftus fa-
Ioan.12 pientia Dei incarnata , clamat apud Ioan.
Et ego fi exaltatus fuero à terra omnia tra-
ham ad me ipfum .
Cypreffina laquearia doctrinam Eccle
3
Cant. 1. fiæ Catholicæ referunt, Cant. 1. Tignado
morum noftrarum cedrina, laquearia Cypref-
Amor,
fina , quem locum explicans Ambrofius
fuperPfalm. I 18.fermo.4. Solam inquit
hanc arborem,ventus nunquam fuo hono
re defpoliat : fola nunquam veteri exuitur
àmictu,aut nouo flore veftitur. Sic Apo-
ftolica gratia nefcit defectum. Hæc ille.
Sic itaque fides Ecclefiæ Romanæ , in-
ter errores & procellas hæreticorum, in
Matth.16. concuffa manet,iuxta illud Matth. Etpor-
Origenes. te inferi non præualebunt aduerfuseam. Öri-
gines perlaquearia Cypreffina doctores
Ecclefiæ, qui doctrinævirore,& fructuum
odore , celebrantur intelligit . Et merito
quidem proceræ & flagranti virentique
arbori fimiles funt . Quia qui fecerit
docuerit hic manus uocabitur in regno ca-
Matth.s:
lorum , Matthfi.5 . Sic & de Simone fum
Eccli,so.
mo Sacerdote dicitur in Ecclefiaftico: Et
quafi Cypreffus in altitudinem fe extollens.
Quod Ecclefiæ doctoribus adaptari dicit
Hiero.
Hieronymus fuper Ifai. 60. Qui altitudi-
ne fapientiævigent, & incorrupta fide , vi-
rore doctrinæ , & virtutum odore reliquis
præftant:qualis Cyprianus,Hilarius , Hie
ronymus ipfe & Auguftinus, & fimiles.
4 Cyprus Infula eft celebris non longe à
Κύπρ
ος Iudæa , vineis abundans . Non eft autem
Cant.1.
illa, de qua Cant. 1. Botrus Cypri. Sicut
notauimus in dictione Botrus . Sed
illa,de qua Act . 11.13 .
21 . &. 27.
CYRVS.
385
CAPVT CXC.
Cyrene.
YRENE Eft prouincia
quædam Africa, inter Æ
gyptu & Lybiam: de qua 4.Reg.10.
fit mentio.4.Reg. 16. vbi
legimus impletum quod
Amos. 1.prædictum fuerat: Et transfere- Amos.I.
Amos.9 .
tur populus Syrie Cyrenem. Ite Amos. 9 .
Nunquid non Ifrael afcendere feci de terra
Agypti Palefthinos de Capadocia er Sy
rosde Cyrene? Vbi Hieronymus notat, Hierony,
Dominum contra decem tribus hic loqui:
que quia femel populum Ifraeliticu Deus
de Ægyptiaca feruitute non fine magnis
prodigiis eduxerat , putabant non poffe
amplius,abhoftibus duci in captiuitatem.
Quare Dominus dicit : Ego fingulorum
fcelera plecto : & fiue Palæfthinos qui-
dem,fiue Syros, fiue Ifraelitas buc illùcq ;
difpergo peccantes : & reduco poeniten-
tes.Quodetiam erga vos faciam.Sic & fi-
lius Dei iuftitiam & mifericordiam ęter-
ni patris imitatus , Herodem , & Iudæos
male multauit : fed Gentiles quidem, &
Magos, à diabolica feruitute liberos,ftella
duce,ad Bethlemiticum præfepium addu
xit. Item Iudam captiuum ad Tartara de Matth,2.
fperantem mifit,latronem verò confiten-
tem à captiuitate peccati , ad paradifum Luc.23 .
reuocauit.
CAPVT CXCI.
Cyrus.
YRVS armis olim
pręclarifsimus fuit , Ca ‫בירש‬
byfis filius, ex Madane
Aftyagis vltimi Regis
Medorum filia : qui cũ
regnu à Medis ad Per-
fas tranflaturus prædiceretur, ab auo Af-
tyage reiectus adhuc infans,vt male peri-
ret,iuxta fluuium Cyrum Cauam Perfi-
dem præterfluêtem expofitus eft. Vnde
& Cyri nomen accepit. Sed prouidentia
Dei , à fubulco fublatus & nutritus eft.
Adolefcens verò indolis egregiæ , Perfa-
rum exercitu congregato, & Aftyagem
auum fuperauit , & imperium tranftulit
in Perfas: vt fcribit Iuftinus lib.primo, & Iuftinus :
Ccc Hero
 PROOE MIVM
Herodot, Herodotus,& alij autores. Deinde Afia
bello domita vniuerfum Orientem fub-
iugauit,fed cum ad vltimum bellum Scy
this intuliffet , eofq; magna affeciffet cla-
de, filio Tomiris Regina Scytharum in
prælio perempto : mater furore fuccenfa
inclufum intra duorum montium angu-
ftias cum exercitu Cyrum comprehedit :
Finis Tertij libri Thefauri diuinarum Scripturarum.
LAVS
AD LEC .
& copiis eius vniuerfis ad internecionem
vfq; deletis,caput Cyri amputatū in vtrē
cruore plenum immifit. Etfatiare, inquit,
humano fanguine crudeliffimè . Hic pri
mus captiuitatem populi Dei è Babylo-
ne , quam ceperat relaxauit: iuxta vatici-
nium Ifai . De quo vide latius li.4.in ver- Ifa.41.
bo Darius.
DE O.
LIBER

THESAVRI
DIVINARVM
PTV RAR V M.
PROOE MIVM
ON Defunt tempe-
1
ftate noftra , qui poft
Tridentini Concilij de
cretum , quòd fola edi
tione vulgatam cu om-
nibus fuis partibus lati-
nam,tanquam authenticã approbauit, ad
huc putet ad Hebreu &Grecum fonte,in
difficultatib fcripturaru effe recurrendu ,
amice Lector.Quod quidem fi co animo
fiat,vt fenfus latinæ vulgata magis eluci
detur : eiq; authoritas fuper ipfos fontes
6.
Hebræu,fcilicet, & Gręcu tribuatur ,lau
... dabile prorfus exiftimo : neq; folu laudo ,
fed etia confulo , atq; vehementer exhor-
tor:meq; ide ad phrafes fcripturarum, &
difficiliora loca penetranda feciffe fateor
ingenuè.Cæterù fihoc faciat fciolus quif-
pia oftentatorq ; linguaru , vt vulgata dex
roget, eiq; textum Hebræum , vel Chal-
dau quidem ,vel Græcum anteponat, no
folu contra Concilij decretum ,fed & co
tra ratione profecto faciet, cu conftet ho-
dietextum Hebræum plurimis inlocis à
Rabbinis corruptü, & multis in locis Græ
cum etiá vitiatum circumferri . Quare ne
que verfioni Pagnini , neq; Vatabli , aut
Ifidori multum fidere Catholicus debet,
quando contra vulgatam vertunt, quia de
fonte cænofo in aureo pocilo faces pro-
pinanti ...
Atq; vt vera magis , quã dictufpeciofa
loquar, Lindanus EpifcopusFlander,lin-
guarum peritia poft Theologia no medio
criter eruditus,cum quo mihiin Flandria
apud Auftriacu Philippi Regis Hifpania
ru fratrem confuetudofuit , in libro que
edidit de optimo genere interpretandi fa
386
SCRI
Jobs'
AD LECTOREM .
cra fcripturam,allegat Ioanne Cochlau,
qui in libello de translationibus ex He-
breofcribit fuisfe auribus audiuiffe quen
da Eliam leuitem Hebræum in Grama-
ticis peritiffimu , qui noftram legens lati-
na vulgatam affirmabat fe pofle hanctra
ductionem contra cunctos reprehenfores .12.just
eius defendere,atq; tueri, vt pote quæ ab
antiqua & vera lectione Hebræa no dif-
fentiat. Dixit auté à vera & antiqua , quia.
poterat ipfe Rabbinos conuincere , He
bræum hodie fontem effe vitiatum , 2
Sed agedum ex vnguibus leone depre 3
hendamus,oftendamufq; fonte Hebrau
pedibus Rabbinorum turbatum effe. Pri
mumante Hieronymi tépora fuit illud
abrafum,quod in editione latina Cain di-
xit fratri fuo Abel Gen.4.Egrediamur.fox Gen.4 .
ras.Sicut habet Sept.quod fi dicas Sept.
claritatis gratia illud addidiffe defuo,quo
modo Chaldaicus paraphraftes eadé ver Chaldæus .
ba vertit, qui certecu Sept.no confpiraue
rat?Deinde amputauerunt Hebræi , qua-
tuorillos verfus Pf. 3.quos habet Sept. Pfal.13,
fed adhuc dices , illi eosfuo marte pofue
rut.At bonaverba quæfo : quomodo cos
citat Paul. ad Roma.g. retinetq; editio Rom.3 .
latinas& ad maius veritatis argumentum
in vetuftiffimocodice Anglicano Hebrai
cis characteribus fine punctis , quatuor
illi verfus hodie leguturin Fladria . Dein
demulta Iudeos abrafiffe,teftis eft Iufti Iuftinus.
nus mart.in dialo.cotra Tryphonem.Ex
Hieremia inquit raferunt: Etegotanquam Hier.11 .
agnus deftinatusfacrificiocotrame cogitaue
runt cogitationesdicentes: Venite mittamus
gnum in panem eias , & deleamus cum de
terra uiuentium. Subditq; Iuftinus hunc
Ccc 2 Hieremiæ
 DIVINARVM SCRIPTVRARVM .
Hieremiæ locum tempeftate fua à multis
exemplaribus amputatum ,in aliquibus ta
men remanfiffe . Vnde Iudæorum comen
tum obfcurare volentium Chrifti Crucem
à Prophetis prædictam ,cuctis innotuit.Et
ex eodem Hieremia inquit detraxerunt
hæc.Recordatus eft Dominus Deus Ifraël mor
tuorumfuor um, defcendit ad eos ut euangeli
Pfal.95 . zaret eisfalutem fuam . Item ex Pfalm.95 ..
Dicite ingentibus quia Dominus regnauit à li-
.
gno.Vbi lignum præciderunt etiã a tranf-
Tertul.
La&tan. latione Septuag.quam integram citat Ter-
Ambrofi. tullianus,Lactan.,Ambrof. Arnob.Augu.
Arnobius.
& alij locis citatis in verbo Crux, num . 5 .
Auguft. Prætereà Hieronymus atteftatur tem
4 peftate fua multa fcripturæ loca ab He-
Hierony.
bræis fuiffe corrupta , ipfe enim in caftiga-
tione Pfalterij in verfu . 10. Pfalmi trigefi-
Pfal. 34.
mi quarti:Omniaoffa mea dicent Domine quis
fimilis tibi?In multis inquit,codicibus He-
bræis, necfemel nomen Domini ponitur.
Etad Gala. 3. afferit Hebræos corrupiffe
Deut. 21. locum illu Deute . 2 1. Maledictus â Deoqui
pendet in ligno. Cum in Hebræo vetuftiffi
monon fit à Deo , fed Maledictus omnisqui,
pendet in ligno.Sed æftimadum,inquit, poft
pafsionem Domine,in Hebræis noftris co
dicibus , ab aliquo Dei nomen appofitum ,
vt infamiam nobis inureret :qui in Chriſtū
maledictu à Deo credimus. Audaci itaq;
pede fubdit, inhoc procedo ad certamen .
Prætereà fuper ide caput ad Gala. aliam
Deut. 21. adducit corruptelam in codem Deut. 2 1 .
vbi dicitur: Maledictus omnisqui non perman
ferit in omnibusque fcriptafunt in libro legis
buius,fic enim legunt Septuag. Sed Iudæi
particulam Cal, abraferunt , id eft omnis ,
quam tamen Hieronymus in vetuftiffimo
codice Samaritanorum literis fcripto , qui-
bus ante Efdram Iudæi vtebantur reperif
fe teftatur.Vndefubiugit , fruftra illud ab-
ftulerunt Iudçi : ne viderentur effe fub ma
ledicto,fi non poffentimplere omnia,quæ
fcriptafunt illic. Hec Hyeron. fed Paulus
fideliter hæc loca citat iu epift.ad Galat.
Porrò poft D.Hieronymi etatem,ante
5 hos quingentos annos ,Nicolaus fancti Da
Nicolaus
Diaconus. mafi Diaconus , anno Domini millefimo
quinquagefimo Hebraicèperitiffimus ,Va
Bellarton. ticane Biblioteca fuffraganeus , tefte Belfa
rione Cardinali in epift . ad Petrum fanéti
Petri Canonicum , de emendatione Sacrę
fcripturę teftatur: fe nonnulla coperiffe de
Hebreo abeffe,quç tamen in omnibus lati
nis codicibus pariformiter reperiütur, quod
exemplis probat manifeftis,vt afferit pre-
dict Cardinalis in expofitione illius Ioa. Ioan.vlt.
vlt.Sic eum volo manere donec veniam..
Pretereà Bruno Amerbachius, triū lin- 6
guaru peritia celebris in prefatione in Pfal Amerbachi
terium Hieronymi , affirmat: vera Pfalte-
rij exemplaria manufcripta multis in locis
variare,atq; diffentire à Pfalterio Venetiis
impreffo: quod tamen vulgo habetur om =
niu caftigaffimú. Notat etiam Elias Gram Elias Gram,
maticus de quo dicebamus nume. 2. Rab-
binos multis modis corrupiffe diuinas fcri
pturas.Videlicet literaru ablatione ex prio
ri dictione, & earudem additione in dictio
ne fequenti ,vel è cotrario,quod multis pro
bat exéplis. Item quia apud Hebrços quç
7
da funt literę valde fimiles,que mutat litera
fimilem in altera fimile,quod oftéditfactu
infexaginta duobus locis Sacræ fcriptura.
Quis ergo fidem adhibeat Hebræo fonti?
Prætereà mutat punctuatione,item pucta
Hebræa,quæ vocalibus correfpondet, mu
tat ad libitu & variant fenfum:vel duas in-
terdum dictiones in vna copulant,aut è co
trario dictione vna in duas diuidut. Vtdi-
uerfiffimos à veritatefenfus extorqueat: &
medacia proferat teftimonia, quibus Dis
dixit apud Ioan. Vos àpatrediabolo eftis : Ioan. 8.
ipfe medaxeft, patereius.Quomodo ergo
Concil.Trid patres, quibus hæc omniaco Conc. Trid.
ftiterút,& falfata loca viderüt, Rabbinoru
malitia turbatu huc fonte Hebræu,& mul
tis in locis virulentu , propinare filijs Eccle
fiæ debuiffent? Quodfciebat etiã facturos
Ezech.34
Iudæos prædictione Ezech. vbi Dís ait.
Et cum purifsima aqua biberitis, reliquã pedi
busueftristurbabatis. Hanc ergo turbatam
aqua Pagninus & Vatabl. in locis , quibus
cotradicut vulgatæ offerut tibi Chriftiane
lector , & tu plurimi facis corruptum co-
rum feetentemq; liquorem.
Cæterum vltra teftes allegatos Iuftinu 7
fcilicet martyrem,Hieronymu,Nicol.Dia Iuftinus.
conu Brunonem Amerbachiu, Eliam Le- Hierony
uitam,atq; Beſſarione Cardinalem, Ioan- Amerbac
nem Cochleu , Lindanum Epifcopum, & Elias.
alios quos breuitatis caufa millos facio. Ex Beffarion.
multis paucula qde oboculos pona ad exe Cochleus
Lyndan.
plu.In editione vulgata legimus,Pla. Inom Pfal. 18.
nem terra exiuitfonuseoru. Ita locum citat Rom. 10.
Apoftolus Ro. 1 o.ita etiá Hieron.legit, & Hierony.
omnes antiqui patres Septuag.quoq; ver- Septuag,
tunt fonus eorú, fed Hebræi iuniores fcri-
pfere
 ADLECTOREM .
Opfere Kauam, quæ vox interpretatur fu-
niculus, ita vt fit fenfus: In omnem terram
exiuitfuniculus corum ,ne legatur prædicta
fuiffe predicatio Apoftolorum totum or
bem illuftratura : fed qua fycophatia hoc
ifti fecerunt?dicam literam Lamech de
medio dictionis abftulerunt , quã fi relti-
tuas leges Kolam , quæ eft ide quod vox,
Hierony. &fonus,vtvertit Hieronym.in fuo Pfal-
Aegubinus. terio.& notat Auguftinus ,Eugubinus fu
Pfal.21, perhunc Pfalmum .Deinde Pfalm. 2 1.
Dolentes quod tam apertum haberemus
de crucifixione Chrifti vaticinium , vide-
licet. Foderunt manus meas & pedes meos.
15
quòd & Septuaginta verterant wav
Hierony.xeigas nov . Foderunt manus meas. & Hie
ronymus in fuo Pfalterio,fic vertit. Fixe-
runt manusmeas. Rabbinifcribunt, non fo
derunt,fedtanquam leo .Quomodo autē
corruperunt vocemfuis auribus inimică?
‫ברך‬ dicam planè in Hebræo eft Caru fode-
runt:illi verò in medio dictionis addide.
runt literam N , & vltimam mutarunt
‫ר‬.‫באר‬ in " ſimilem,ideft vau in iod,& fcripferut
Caari ideft tanquam leo . Ita vertit Vata
blus corruptelam pro veritate fcilicet , ceu
leo . Vides fraudes Iudæorum : de quibus
Pfal.57.
prædictum eft in Pfal.Alienatifunt pecca
tores à uulua errauerút ab utero, loquutifunt
falfa.Ite in latina vulgata legimus Pfa.4.
Filiibominu ufquequograui corde?quod Se
ptuaginta quoq; vertunt Bagunagdio
Βαρυκαρδιώsν.
Etin Hebræo erat Chabed leblama Gra
ues corde,vt quid? Rabbini verò modo le
gunt Chebod liklima,gloria mea ad igno
miniam:quia mutauerut litera Chaph
in Beth,quæ funt fimiles , & puretum
vocalem inuerterunt. Ne graues corde vo
cati à Propheta putarentur ipfi Iudçi, co
quod poftcaptiuitatem, fine templo, & fi
ne facrificio mille quingentis annis pro-
pter Chrifti necemadhuc in illum crede-
re nolut corde grauiffimo: hac corrupte-
lam fequutus Vatablus vertit, non filij ho
minum vfquequo graui corde ? fed ò uiri
ufquequogloriammeam ad ignominiam? Et
funt qui recipiant hoc.
& Cæterum ne putaretur ea folú,quæ ad
Chriftu pertinebat ex odio corrumpere,
Iudæi quædam alia indifferentia mutaue
runt,vt quado noftri allegaret illis fcriptu
ras poffent frequêter refpõdere, nō eft ita
in Hebræo fonte. Male tráftulerunt Se.
ptua.& alij veftri. Proptereà Sophronius
387
Hieronymu rogauit,vt Pfalteriu falte ver
teret, eo modo quo apud Hebræos illius
têporis vitiatum.erat. Erat autem vitiatū
pluribus locis,&ratio huius petitionis So
phromj fuit,qua affert in prologo Hiero-
nymus, quia cu Sophronius cum Iudæis
difputaret,ad fingula fere verba dicebant
illino eft ita in Hebreo. Voluit ergo alle-
gare ficut ipfi habebant Iudæi , vt quauis
queda corrupta effent,ex aliis faltē , quæ
incorrupta manebant conuinceret eos.:
Quod Damafus Papa , & Ecclefia Roma
na certo fciens,noluit Pfalteriu Hierony-
miadveritate Hebraicam in vfu recipe-
re quia veritas illa no eft abfolutè veritas,
fediuxta translatione Iudæorum corru-
pta in multis dicitur vera cu eorum tradu
ctione conformitas , vt notat Iacobus de Iacobus de
Valentia Epifcopus Chriftopolitanus , Valentia.
tract . 6.fuper Pfalteriu.Vbi etiã refert Iu
dæoru Rabbinos ante Hieronymu,tem-
pore fcilicet Magni Cóftantini in Baby-
lone Ægypti, quæ nunc Cairus appella-
tur fub prætextu corrigendi mendas ex
incuria fcriptorum furrepentes in diuinis
libris , duos celeberrimos ex ipfis fcribas
elegiffe,quifepte puncta loco vocaliú in-
uenerunt.Na Chaldæi, Syri , & Hebræi,
ab initio nullis vocalibus fcriptis vteban-
tur , vtpatet in omnibus codicibus vetu-
ftioribus,fed memoria vocales retinentes
legendo folu modo proferebant: inuento
res autē harum vocalium , vocat Rauuia,
& Rauaffe,quauis Petrus Galatin' li. 1. P. Galatin'.
de Arcanis catholicæ veritatis dicat prio-
re vocatum effe Beth Nephtali.Pofterio-
re verò Affer,fed quocunq; nomine nun-
cupentur, hacfua inuentione peftifera plu
rimafcripturarum loca vitiarut ante Hie-
ronymunatum,quæ tamen ipfe deprehe
dit ex codice vetuftiffimo ,Samaritanoru
characteribus fcripto ante hæc omnia,
imo ante Efdra,vtfuper epift. ad Gal.3 .
docet,ficut dicebamus numero 4.
Ne verò fine exemplis euidentibus lo 9
quamur tépore Hieronymi Iudæi lege-
bat corruptè Gen.3 8.quod Iudas afcen- Gen.38.
diffet ad tofores ouium, ipfe & Hiras ami t
cus eius,& tame Hierony. no ita vertit in
noftra latina vulgata,fed ipfe , Hirasopi
liogregis eius:quia Hebraicè habetur Ro .
per tres literas in vetuftis codicibus , que li
tere funt Res Hain He, & legeba- ‫רעת‬
tur memoria per puncta hole,ideft per vo
Ccc 3 calem
 PROOE MIVM
[cale O.videlicet Ro,ideft oppilio.Rabbit
ni auté pofuerut punctu Seba,ideft E.pro
nutiantes. Re,ideft amicus. Nec folu pun
&ta tunc infideliter fcripfere , fed & inte-
gras abftulere particulas . Sicut Genef. 8 .
Hebræi legunt: Coruus egrediebatur, & re-
uertebatur. Quorum lectionem aliqui ex
Catholicis min' caute fequuti funt. Inter
Nebrifen. quos Nebrifenfis in fuis quinquagenis, &
Antonius Hocala fuper Genefim. Cum
Honcala,
Septuag. tamen & Septuaginta legant negatiuè,fci
licet coruus egrediebatur, & non reuerte-
batur,eft enim in vetuftioribus codicibus
‫ליא‬ particula Lo.non & Hieronymus in la◄
Hierony,
tina vulgata ita vertit ex exéplaribus Sa-
maritanorum, & ita allegat in dialogoco
tra Luciferianos. & in epift. ad Oceanu.
Cypria. Sic etiam legit Cyprianus epift.ad Noua
Ambrofi
Chryfoft. tum,Ambro.lib.de Noë & arca cap. 17.
Ifidorus . Chryfoft.hom. 2 6.fuper Gen. Ifidorus
Eufebius, in Commentariis fuper Genef. Eufebius
AD LEC .
Cefariefis ,& Auguft . & alij ,&c.Ex qui- Auguft.
bus facile deprehendimus diuina factum
prouidentia , vt tempeftate Hieronymi
iuffu Damafi Papæ vulgata latina opera
ipfius prodiret in lucem: Quando adhuc
exemplaria vetutiffima literis Samarita-
norum ante Efdram fcripta remanebant :
&translatio Septuag.faltem in pentaplo,
& exaplo Origenis,& alibi,rarò licet,in-
corrupta feruabatur ,vt ex collatione He-
braici fontis cum verfione Septuag. vul-
gata latina correctiffima , & fideliffima
prodiret. Quam folam vt authenticã alle
gandam effe Concilium Tridentinum iu Conc.Trid
re optimo,vt hactenus demonftrauimus,
definiuit, ne nos , fcilicet Rabbini ,fuis ob-
rueret fycophatiis . Et vt impleretur in Ec
clefia Romana promiffio Chrifti . Porte Matth.16.
inferinonpræualebunt aduerfus eam. Sed de
hoc latius agemus in proœmio libri
Quinti.
LIBRI

THESAVRI
DIVINARVM
PTVRAR V M.
Liber Quartus.
CAPVT I.
Dagon.
177-7 AGON Inter-
pretaturpifcis, eftq;
nomen idoli Phili
Athinorum : de quo
1, Reg.s. Iud. 16. & 1. Re
gum 5.vbi legimus
arca foederis de hoc
idolo triumphaffe abfcifo capite eius , &
Rupertus. manibus , quod vt ibide notat Rupertus,
figura fuit triumphi Chrifti de gentium
idolatria , & illius authore Satana. Sicut
Ioan.12. prædixit mundi Saluator. Nunc iudicium
eft mundi, nunc princepshuius mundi eiicie
turforas.Habebat autem idolum Dagon
Lyranus, faciem & caput pifcis , vt notat Lyranus.
Et manus pedefq; hominis , in quo deno
tabatur Deum quidem filentio cücta gu-
bernare , per manus quippe gubernatio,
per faciem pifcis filentium fignificatur.
Quia vno excepto pifce nomine Boca,
cui à boando , ideft vocem emittendo
nomen inditum eft reliqui vocales mini-
Pythagoras. me funt. Ideo Pythagore præceptu erat
à pifcibus abftineto. Quòd ille filen-
tium maximè commendaret. Meminit
Horatius.
etiam de pifciu filentio Horatius. (nữ.
Mutis quoq; pifcib⁹ donare cygnifi libeatfo-
Quòd ergo ad foederis arcæ præfentiam
caput, & manus Dagon abfcifa fint, deno
tabat deitatis æftimationem , per faciem,
& præftigias dæmonu , per manus figni
ficatas ad præfentiam Chrifti, & Euange
licæ legis fore tollenda. Quod etia figni-
ficatu fuit in illo miraculo Chrifti , quod
388
SCRI
Luc.refert. Erat lefuseiiciens dæmonium , Luc.11,
illud erat mutum. Dæmon quippe fcie-
bat ab Affyriis pifces mutos tanquam
Deos coli, propter Rheam idolum fuum,
quod pluuiis dominari dicebatur. Imo in
Syria,quæ Iudææ vicina eft,ponit Xeno Xenophon
pho Chalo amne,in quo magnos & må ma
fuetos pifces Syri facrofanctos habet : &
vt refert Baffus à Picrio citatus, pifces ar- Baffus.
genteos in templa deferunt venerandos . Pierius.
Vtergo dæmon fe Deu , & quafipifcem
fingeret mutum, hominem quem obfede
rat mutum reddebat interdum , ficut etiã
pueru illum lunaticu, de quo apud Marc. Marc.9 .
filius Dei dæmoni dixit obfidenti: Mute
furdefpirituscxi ab eo.Sed hodie mutos
in cofeffione reddit diabolus peccatores,
vt falutis æternæ iacturana faciant , quia
aut Salomon ait: Qui abfconditfcelera fua Prou.28.
non dirigetur.
CAPVT II.
Damafcus.
AMASCVS vt inquit Hie-
rony.lib.de locis Hebraicis nobi-
D
lis eft ciuitas Phenicis . Eodé autë
¡ vocabulo & filius ancillæ Abrahę appel-
latus eft Gen. 15.Filius,inquit,procurato Gen.15.
ris mei ifte Damafcenus Eliezer , fubaudi
hæres meus erit. Super quem locum Abu Abulenfis.
lenfis dicit Eliezer fuiffe feruum feniore
Abrahæ , & domus eius procuratorem .
Filiu autem eius,que Abrahã fore fibi pu
tauit herede, effe Damafcu, à quo poftea
ciuitas Damafcus nomē dicitur accepiffe.
Quamuis Hieronymus fuper illud Ezec. Hierony,
Ccc 4
Damafcenus
37%
 DAMASC VS.
Ezech,27 Damafcenus negotiator tuus. Aliam quo-
que putet effe caufam denominationis
ciuitatis Damafcena. Interpretatur , in-
quit Damafcus fanguine bibens , eo quod
Abel iuftas à Cain parricida fratre ibi fue
rit extinctus.Eft autem Damafcus caput
Syrie,iuxta Ifaiam : Et caput Syria Damaf-
Ifa.7
cus,fitus eius ad Septemtrionem vergit in
latere montis Libani,qui terræ promiffio
nis Septemtrionalis terininus eft,diftatq;
à Hierufalem quinque mafionibus . Huc
properabat Saulus ,vt biberet fanguinem
Chriftianorum lupus adhuc rapax , fed
" contra hæreticos quidem , vt exponit
eiectus de equo & cæcitate percuffus à
Domino de lupo factus eft agnus . Cui
Matth. 1o. competit illud Matth . Ecce ego mitto uos
ficut ouesinterlupos.
Damafcus multum affligit Ifraëlitas.
2
Amos i. De quo Amos 1. Supertribus fceleribus
Damafci , & fuper quatuor non conuertam
eam ,eoquodtriturauerit in plauftris ferreis
Hierony. Galaad. Vbi Hieronymus . Azael , in-
quit , qui factus ex Rex Damafci , iuxta
quodprædixerat Helifæus 4. Regum .
4.Reg.8.
tempore Amos Prophetæ , tan grauiter
vrgebat Ifraël,hoc eft decem tribus, vtfu-
perato Achab in Ramoth Galaad , om-
nem regionem Galaad , quæ in hæredi-
tatem cefferat tribus Manaffe inſtar tri-
turantium in area comminueret , atque
contereret. Proptereà voracibus flam-
mis Domus Afael dicitur effe tradenda.
Vbinotandum quod quemadmodum :
Matth.5 Beatifunt mifericordes,quoniam ipfi miferi-
cordiam confequentur. Ita : Iudicium fine
mifericordia his qui non faciunt mifericor
Iacobi 2. diam,etiä in hoftes , vt Iacobus ait , Quod
contigit Regi Damafci.
In Damafco facere plateas eft tribu-
3 tum ab ea exigere. Sic dixit Benadab
Rex Syriæ deuictus ab Acab Rege Sa-
maria. & Ifraël.3. Regum. Factibi pla-
3.Reg.20.
teas in Damafco ,ficutfecit pater meus in Sa=
maria, quafi diceret,vt exponit Lyranus.
Lyranus,
In Damafco metropoli regni mei,fac tibi
forum venalium mercium, vt inde reci-
pias tributum, tanquam habens in regno
meo principale dominium . Et vtinam
has plateas , fiue forum venalium mer-
cium non faceret dæmon in Ecclefia. Vn
de multarum animarum pereuntium tri-
buta reportat. Solus autem filius Dei.con
Ioan. 14, fidenter dicere potuit. Venit enim prin-
Sceps mundi huius, inme non habet quicqua,
quia folus natura fua fine peccato fuit.
Damafcus myfticè diabolum fignifi- 4
cat homicidam Cantic. 7. Nafus tuusficut Can.7 .
turris Dauid , que refpicit contra Damaf- {
cum. Vbi Gregorius , & D. Thomas Gregor.
nafum Ecclefiæ prædicatores , & docto- | D.Thomas.
res effe dicunt. Qui odores veritatis &
erroris fagaciffimè difcernunt, ficut nafus
diftinguit odores. Sunt autem in culmi
ne dignitatis contra Damafcum fangui-
ne madidam , ideft contra diabolum ,de
quo Ioan. Ipfe homicidaerat ab initio. Vel Ioam.8.
Theodor.quia Ecclefiæ doctoribus fpe- Theodoret.
cialiter dicitur apud Matthæum . Atten- Match,7.
dite à falfis prophetis , qui ueniunt ad uos in
uestimentis ouium : intrinfecus autemfunt lu-
pi rapaces. Et furgent multi Pfeudochrifti, Matth.24.
Pfeudopropheta . Item. Attendite à fer- Matth. 16,
mentoPharifæorum.
Damafcus denotat Gentiles infideles, 5
Ifa.8. Antequamfciat puer uocare patrem, Ifa,8.
aut matrem,aufereturfortitudo Damafci, &
fpolia Samarie cum Rege Affyriorum.
Eufebius Cæfarienfis iuxta hiftoricum Eufebius.
fenfum,libr.7: demonftratione capit . 3 .
Dicit hoc loco vaticiniu effe,quod imple-
uit Chriftus fub natiuitatem fuam. Tra-
didit enim fuafpecialiprouidentia Octa-
uiano Auguftol hæc regna , fcilicet Da
mafci, & Samariæ , quæ abftulit à Rege
Affyriorum , ficut refert Dion libr. 49. Dion:
de quo meminit etiam Horatius dicens: Horatius.
Ius imperiumq; Phraates, Cæfaris accepitge
nibus. Hæcille. Hic enim Phraates gra-
tusfuit Cæfari Augufto , à quo regnum
Syriæ accepitfubpopuli Romani prote-
&tione. Prætereà per Damafcum intel-
ligitur populus Gentilis , fcilicet à parte
totum.Conftat autem Chriftum infan-
tem gentium accepiffe fpolia,hoc eft Ma Matth.2.
gos ab Oriente ad fe tanquam fpolia tra-
xiffe,Matth. 2.Sic explicat Tertullianus Tertullia.
libro aduerfus Iudæos, & Iuftinus Dialo Iuftinus.
go aduerfus Tryphonem , Athanafius Athanafi.
lib. 1.de Incarnatione, Epiphanius lib. 3. Epiphan.
in compendio fidei, Chryfoftomus fuper Chryfoft.
Matth. 2. Procopius, & Theodoretus fu Procop .
per Ifai. 8. Ambrofius fuper . Pfalm. Theodoret.
Ambrofi.
118.ferm. 2 1.in illa verba: Sicut qui in-
uenit fpolia multa . Sed Hieronymus Hierony.
myfticè exponit per Damafcum intel-
ligi fapientiamfæcularem, per fpolia Sa-
mariæ hæreticorum caliditatem , quàm
Chriftus
 DAMNARE .
Chriftus fuperauit. Denique tertia ex -
pofitio eft Lyrani , ante Chrifti Natiui-
tat em victamfuiffe Damafcum , & Sa-
mariam ab Affyriis,fub Ofe Rege Ifrael .
Quod putatab Efaia prædici. Sed magis
hiftorica, & magis ad rem eft , expofitio
prima Eufebij . Vatablus autem & recen
tiores Hebræi neque audiendi quidem
funt hoc loco,qui non de puero Chrifto,
fed impudicifsime ( proh dolor) dicut q
quidam Zacharias rem habuerat cum
vxore Efaix, & antequam fciret puerex
adulterio natus vocare patrem fuum ca-
pienda erat Damafcus .
6 In eodem fenfu Damafcus pro genti-
Zach.9. bus accipitur Zacha. 9. Onus uerbi Domi-
ni in terra Hadrach Damafci requiei eius .
Cyril. Vbi quamuis Cyrillus & Lyranus præ-
Lyra, dici putent Damafcum expugnandam à
Iudæis à feruitute Babylonica redeunti-
Hierony.
Theodo, bus.Sed melius exponunt Hieronymus
Gloffa. Theodoretus & Gloffa de vocatione ge
tium adfidem per Apoftolos , qui in Da
mafco predicarut, & in ciuitateHadrach
illi vicina . Quod verò Propheta onus
verbi Domini dicit , hoc denotat Genti-
les tunc doluiffe,quod ciues eorum ad fi-
dem Chrifti conuerterentur , certe legi-
mus Saulumin Damafco prædicaffe do
A&.9.
lentibus Damafcenis in Actis Apoftolo
ru:requies aute Domini dicitur, no quod
in Damafco Dominus requiefcat . Sed
2.Cor. 11.quod per Apoftolos ibi prædicet illud
Matth. Venite ad me omnes qui laboratis,&
Match, 11. Mat
th.Venite
onerati eftis,& egoreficiam uos , & difcite
àme quia mitisfum, humiles corde , & in
uenietis requiem animabus ueftris.
Damafci grabatum legimus Amos.3.
7
Amos-3. Sic reuerteturfilij Ifrael qui habitat infama
ria,in plaga lectuli : & in Damafci grabato
quomodo , fi eruat paftor de ore Leonis duo
Theodo. crura,aut extremum auricule . Vbi Theo-
doretus exponit prædici captiuitatem
Samaria, & decemtribuum à rege Affy
tiorum,exqua inutiles tantum relinque
tur,tain Samaria, quam etiâ in Damaſco
fimiliter ab Affyriis capienda.Nam ficut
leo, cum deuorat ouem , folum relinquit
inutilia,fcilicet crura , vel aurem pecoris ,
quæ colligit paftor,vt oftendat Domino
à feris ouem fuiffe deuoratam,fic rex Sy
riæfolum relinquet in Samaria,plagis in
lecto decumbentem , aut in grabato Da-
mafci iacentem,reliquos autem rapiet in
389
captiuitatem. Myſticè vero hic exprimi
tur, diuites magna ex parte ab co rapi:
Quificut leo rugiens circuit quærensquem
deuoret. Pauperes autem & afflictos ab
co relinqui faluandos,iuxta illud Matth. 1.Pet. § .
Marth.s.
Beati pauperes fpiritu, quoniam ipforum eft
regnum cælorum . Etapud Luc. Beatipau- Luc.6 .
peres , quoniam ueftrum eft regnum Dei,
beati qui lugent quoniam ipfi confola-
buntur.
De deftructione & captiuitate Da-
mafci per Affyrios multa funt vaticinia
Efa. 17.Hiere.49 . Amos . 1. &c.
CAPVT 111.
Damnare , Condemnare.
‫חיב‬
Amnare , & con-
demnare dicitur He
braicè Chiieb. Dan.
I
1 : Condemnabitis ca-
put meum.
D
Damnare eft re-
probare , condemna
re vero, fententiam autoritate iudiciaria Matth.27.
contra aliquem ferre. Quamuis pro co-
dem interdum accipiantur damnare &
condemnare, 2.Mach. 46. Matth. 27. Pfal.36,
A. Tunc aidens Iudas quia damnatus effet .
Ideft condemnatus , in eodem fenfu de
viro iufto dicitur Pfal. Non derelinqueteй Geneb.
in manibus eius.Ideft iuftum, in manibus
impiit: Nec damnabit eum , cum iudicabitur
illi. Quod vt notat Genebrardus poteft
duobus modis intelligi , prior modus eft ,
vt non fit fententia vniuerfalis , fed pleru
que dicit ita Deus eripiet iuftum de ma-
nibus perfequutoris vt Deus ipfe non co
demnet ad mortem etiam corporalem , Theodo.
quem iniquus calumniator, vel perfequu
tor iudicat occidendum ,nec permittat oc
cidi:ita explicat Theodoretus , & ponit
exempla de Iofeph à carcere, & à morte,
primú à fratribus, deinde ab hera procu
rata liberato, idem eft de Sufanna iudica
ta calumniantibus fenibus, & diuina ope
liberata.Item de Daniele miffo in lacun
leonum,& inde erepto,&c. Cæteru quia Auguft.
videmus martyres inique damnatos , nec Glof.
tamen à cæde corporali ereptos , pofte-
Matt. 10.
rior expofitio eft generalior Auguft. &
Gloffa , vt fitfenfus , non der elinquet
Ccc S
 DAMONG
Matt.10.
Deus iuftum , quantum ad animam in [
manibus impij,iuxta illud Matth. Noli-
te timere eos qui occidunt corpus : poſthac
antera non habent amplius quid faciant. Et
Deus quidem non damnabit iuftum , cũ
Ioan. 3.
iudicabitur ei ab iniquo iudice , iuxta il-
lud Ioan.Qui credit ineum, non iudicatur.
ideft iudicio condemnationis , quia cre
D ,Thom.
dit fide viua, nō iudicatur,vt ibi exponit)
2 ranus,& Adamus . Eft nihilominus po- Adamus.
D.Thomas.
Legibus iuftis inobedientes etiam fæ
Rom. 13.
cularibus.ipfi fibi damuationem acquirunt,
Roman. 13.Vbinon folum damnatio-
nemtemporalem intelligit apud magi-
ftratum ,vt exponit Chryfoftomus . Sed
Chryfoft.etiamapud iudicium Dei,qui non vulga
res,inquit,poenas repofcet,fed quam ma
Augu. ximas quæ verba Chryfoft.mortale pec
Ambr. catum indicant . Item expofitio Auguft.
D.Thom. & Ambrofij peccatum damnationis in
Teophy.. confcientia Deum intelligunt , fic & Di-
uus Thomas ,denique Theophylactus à
Dco,inquit , inobediens punietur , &ab
hominibus . Poftremo in eodem fenfu
Apoc.17. damnatio pro condemnatione vfurpa-
tur æterna, Apoc. 17.Vbi Angelus Loan
nidixit : Veni oftendam tibi damnationem
meretricismagna. Vbi meretrix ifta non
eft vrbs Romána materialis , vt diximus
Hierufalem verbo Antichriftus , fed eft Metropolis
uocatur B. Antichrifti,quæ tunc erit Hierufalem ,fi
bylon Hier.cut ex fententia fanctorum patrum de-
50. eft monftrauimus , & Hierufalem vocatur
ciuitas An- Babylon Hieremiæ cap. 50. Curauimus
tichrifti. Babylonem & non cft fanata , vt exponit
Hieronymus fuper Efaix . 1. Vulnus
liuor.
3
Rom.8 . Damnationis æternæ malum cre-
dentes fide viua non incurrent. Rom . 8 .
Nihil ergo damnationis eft his, quifunt in
Chrifto Iefu.qui nonfecundum carnem ambu
Lant. Quia cum fint per baptifmi gratiam
& fidem quæ per charitatem operatur,
Gal.s.
Gloffa , cum Chrifto coniuncti , non fequuntur
D.Tho. opera carnis , & ita valet illis fatisfactio
Chrifti, fic exponunt Gloff. & D. Tho-
4 mas.
Rom.8.
Damnare peccatum eft abolere Ro
ma. 8.Deusfiliumfuum mittens infimilitu =
dinem carnis peccati , de peccato damnauit
peccatum in carne, ut iuftitia legis implere-
Hierony. tur innobis. Vbi dua funt expofitiones
prior Hieronymi de peccato ,ideft de car
ne Chrifti, quæ facta eft pro nobis pecca
tum ,ideft hoftia pro peccato , damnauit
peccatum ,ideft aboluit ,atque deleuit pec
catum in carne noftra fatisfaciens pro il-
lo , facrificio immaculato , vt iuftificatio
quam lex docebat , fed non conferebat, 2.Cor.5 .
impleretur in nobis . Sic Paulus 2.Cor.
dixit:Eum qui non nouerat peccatum pro no
bis peccatum fecit. Hanc expofitionem fe D.Thom.
quunturvt legitimam D.Thomas , Ly- Lyra.
flerior expofitio de peccato comiffo à
Iudæis ,vel a diabolo, Chriftum innocen
centifsimum ,quifui iuris non erat,contra
ius crucifigentibus , hoc damnauitpecca
tu , liberas per innocente nos omnes etiã
peccatores . Sic explicant Chryfof.Theo Chryfoft;
doretus,Theophylactus,& Gloffa. Sed Theodo
Theophyl.
prior magis quadrat. De quo Dominus , Gloffa,
apud Ioan. Nunc princeps huius mundi eij- Ioan 12,
cieturforas. Quia facrificio ,fcilicet meo,
prædam perdet,& regnum .
CAPVT IIII
.
Damon, Diabolus.
1
AMON vt autor eft Auguft.
Auguft.lib. 9. de ciui-
tate cap. 20. dicitur à
fcientia , quod multa
fciat fine charitate , de 1.Cor.8
quo 1.Cor. 8.Scientia
inflat_charitas uero ædi-
ficat.Idem Auguft.ibidem cap . 2 2.An-
gelos afferit bonos in fua fcientia nuquá
falli, eo quod fcientiæ fuæ caufas in ver-
bo Deiclare videant . Dæmones autem
fæpefalluntur, & fallunt , quia coniectu-
ris fallacibus ,quæ nefciunt ,interdum fu-
tura prænuntiant. Poftremo capit. 19.
Auguft.addit.Dæmones in Scriptura fa
cra nunquam in bonum capi . Imo &
apud Gentiles fi quis alteri dixerit , dæ-
monium habes , pro maledictio capitur.
Quod in filium Dei blafphemantes Iu-
daiapud Ioann. iactauerunt , ipfe verò
cum ad alias contumelias tacuiffet , ac
hanc refpondit: Ego Demonium non ha-
beo.Quia dæmonium mendax eft , & pater loan.8.
cius.
Dæmonum impoſturam fuiffe ido 2
lorum culturam , vt fe tanquam Deos
adorari facerent, docent vbiquefacrælite
ra,fic
 DAMON.
Pfal.95
ræ,fic Pfa.95.Omnes dijgentium dæmonia .
& Leuit. 17.b.Deuter. 3 2.b.Pfal. 105 .
fed Chriftus Dominus morte fua foras
Ioan. 12. Satanam eiecit apud Ioan. Nunc princeps
buius mundiciicietur foras.Et per Apofto-
los fuos cultum demonibus abftulit, ora-
culis eorum impofito miro filentio , quia
1.Ioan.3. vt Ioan.ait.In hoc apparuitfilius Dei in mu
do,ut diffoluat opera diaboli.Et ideo primũ,
Marc. vlt. quod credentibus fignü dedit Marc. vlt.
In nomine , inquit, meo demonia ciicient, &
quamuis alia miracula magna ex parte
ceffauerint:hoctamen nunquam in Eccle
fia ceffat . Quia contra hoftes femper no.
bis infidiantes iugiter neceffarium eft:vf-
que adeo vt noftri de Societate Iefu,cum
primi omnium ad Sinas conuertendos,
Deo duce penetraffent : ab eorum Dina
ftis, & magiftratibus rogati,an fupra dæ-
mones , à quibus Sinę crudeliffimè fæpe
vexantur poteftatem à Chrifto haberet,
illiq; habere fe planè dixiffent , & exor
cifmis Ecclefiæ Romanæ coram illis dæ-
mones expuliffent obfefsis liberatis,ma-
gno cum plaufu ad fidem Chrifti prædi-
candam funt recepti,circa annum Domi-
ni 1580.Hæreditamus itaq; primú hoc
Matth. to. priuilegium Apoftolis datum Matt. 10.
Iob 26.. Demones ciicite , in quo impletur illud
Iob. Et obftetricante manu eius eductus eft
colubertortuofus.Vbimanus accipitur pro
Lus,9.
illa poteftate,de qua Luc. Et dedit illis uir
tutem & poteftatem fuper omnia dæmonia.
Hodieq; impletur in Iaponibus , & In-
Ifa.11. dis,illud Ifai. In cauernam reguli , qui abla-
&tatusfuerit,manumfuam mittet,ideft mor-
tificatus mundo à cauernis corporum ob
fefforum , & à cordibus etiamfpiritus ex-
trahet nequiffimos.
Demonem mutu eiecit Iefus Luc. 1 1.
3
Luc.11 . de quo meminit etiam Matthæus fecun-
Matth. 12. dumcommunem patrum expofitionem ,
vbi legimus: Et oblatus eft ei dæmonium ba◄
bens,cecus & mutus. Vbi Matthæus cæcu
Auguft. addidit,quod Lucas omifit, vt notat Au-
guft.lib.2.de confenfu Euang.c.37.Ac-
cedit quod Græcè xopos , cæcum & fur-
Chryfoft. du fimul fignificat : ideo Chryfoftomus,
Theophy. & Theophylactus , aliiq; Græci patres,
hominem illum mutum cæcum &furdu
fuiffe dicunt : totumq; hoc dæmonis ar-
tenon infirmitate naturali, vt minus con
Abulenfi. fideratè fortaffis putauit Abulenfis fuper
Matth. 12.quia non homo quidem , fed
390
dæmonium potius mutum dicitur in ge-
nere neutro λεμονιον καφός ab effe &tu,
quia mutum hominem reddidit. Vbi
Chryfoftomus.Miranda ,inquit, eft ne-, Chryfoft.
quitia dæmonis , vtrumq; ingreffum op-
pilauit, per quem ille erat crediturus , au-
ditum & vifum . Et Theophylact. Vias , Theophy,
inquit, adfidem occluferat demo,oculos,
aures ,& linguam. Hæc ille.Videlicet ocu
los ne videret Chrifti miracula , nec cælu
afpiceret. Aures ne audiret verbum Dei,
de quo Sap. 18.Omnipotensfermo tuus Do Sap.18.
mine. & apud Ifaiam: Sic erituerbu meum la.ss.
non reuertetur ad me uacuum.Et linguam ad
confitendum , euomendumq; virus pecca
ti, de quo Pfalm.dixi: Confitebor aduerfum Pfal.3
me iniuftitiam meam Domino, & tu remififti
iniquitatem peccati mei.
Dæmon quofdam male vexat, & mul 4
tum,alios quidem multum,fed bene con-
tra propofitü fuum.De priori dixit Cha-
nanæa Matth. 15. Miferere mei Domine, Matth. 15 .
fili Dauid,filia mea male à dæmonio uexatur.
Vbi male pro multum accipitur , ficut
Matth.8 . Centurio de fuo feruulo dixit: Matth. 8.
& male torquetur , vbi Græcè legimus
Seva's grauiter. Vel certè Paulus Apo- 2. Cor.11 ,
ftolus ab Angelo Satana colaphizatus ,
bene quidem vexabatur: Quiafufficit, in-
quit Dominus , tibigratia mea , quia uirtus
in infirmitate perficitur. Sed in peccato
mortali,& in infidelitate vexata filia Cha
nanææ male profecto vexabatur. Erat
enim illi tormentum ipfum damnationis
initium,nifi refipuiffet: illud itaq; notan-
dum.quod Bernardus ait,ferm. 17.fuper Bernard.
Cantica.Iuftis per vexationes fuas diabo
lus nefciens,& inuitus fabricat gloriæ co-
ronas : in quo mifer illuditur, iuxta illud
Pfalm.Draco ifte ,quemformafti ad illuden- Pfal.lo3 .
dam ei.
Dæmonia pro peccatis interdu accipiu
5
tur,ita quidam exponunt illud, Marc.vl. Marc,vlt.
Surgens Iefus mane apparuit primu Marie
Magdalena,de quafeptem demonia exierant,
ideft omniafeptem vitia capitalia, fic ex-
ponit Gregor.hom. 35.in Euangelia di- Gregor.
cens: Que enim per feptem demonia,nifi
Vniuerfa vitia intelliguntur ? idein tenent
Beda fuper Marc.vlt. Gloffa , Albertus Beda.
Albertus.
Magnus, Dionyfius Carthufianus, &Ca Dionyfi.
ietanus, qui quafi excufationis gratia dicit Caieta.
Luc.8.dixiffe: A quafeptem dæmonia exie) Luc. 8.
Irant,no quod obfeffa corporaliter fuiffet,
fed
 DAMON.
fed quod à demoniis tentata vehemétius :
ex quo deftruitur fundamentum illorum
qui dicut fuiffe demoniacam, ex eo quod
Luc.8.
Luc.cap.8 . dicat: Et mulieres aliquæ , quæ
erantcurate abfpiritibus malignis, & infir-
mitatibus, Maria quæ uocatur Magdalene , de
quafeptem damonia exierant. Vndecolligit
Lanfen. Ianfenius in fua concordia fuiffe à dæmo
Lyranus: niis obfeffam,& Lyranus fuper Mar.vlt.
Ambrofi. Ambrofius libr.de Salomone capit.5 . &
Euthym. Euthymius fuper Marcu. Nihilominus
prior fententia magis probatur,quia cum
dæmon interdum corpus,interdum ani-
mam vexet, equiuocum eft curari à dæ-
Luc.7. moniis:& Lucas planè cap. 7. à peccatis
exponit curatamfuiffe peccatricem dicen
teDomino . Dimittuntur ei peccata multa,
quoniam dilexit multum. De quo latius in
verbo Magdalena.&c.
Ad dæmonem extricandum particula
7 moniorum extricat:quia falte hoc genus,
Tobi.6. cordis pifcis cobuftam dixit Angelus To
biæ iuuaturam.Cordis,inquit,eius particu-
lam,fifupercarbones ponas,fumus eius extri
cat omne genus damoniorum . Vbi quæftio
Quæftio. difficilis eft inter expofitores. An corpo-
ralis virtus reru naturalium poffit demo-
nes ab obfeffis corporibus expellere : de
Burgenfi. quafunt duæ fententię.Altera, eft Burgë
fis fup.1.Reg. 16. vbi legimus : Quando
1.Reg.16.
fpiritus Dominimalus arripiebat Saul , Da-
uid tollebat cithara, & percutiebat manufua:
leuius habebat Saul , recedebat enim abeo
fpiritus malus.hoc loco tenet naturali vir-
tute rerum corporalium poffe dæmones
expelli:quia,inquit,non vexat hominem
dæmon nifi applicando actiua paffiuis,
poffunt ergo applicari contraria potêtio .
ris virtutis,quæ deftruat caufas illas acti-
uas,quibus demon obfeffum vexat: vnde
recedere copelletur: ide tenet Dionyfius
Carthufia. Carthufianus fuper 1.Reg. 1 6.quos qui
dam phyfici fequuntur : præfertim, quia
Petr Come. Petrus Comeftor lib. 1.hiftorię cap. 1 5.
Hifto.Scho. refert , melodia catus mufici multos fuif-
fe liberatos à dæmonis vexatione , expul
fa nimirum triftitia , per qua dæmon ho=
minem torquet. Et Iofephus in libris de
Iofephus.
bello Iudaico teftatur, quendam in exer-
citu Titi lapide cuiufdam anuli dæmonē
expuliffe. Cæterum contraria fententia
eft communis fanctorum patrum fuper
Ifidorus: 1.Reg. 16.Vbi Ifidorus &Gloffa dicut :
Gloffa. Non quidem virtute lyræ Dauid, fed cru
cis Chrifti in eafiguratæ dæmone fuiffe
ath, 23-
à Saulefugatum . Idem tenet Beda fuper Beda.
Abulen.
eundem locum,& Abulefis & Lyranus,
Lyranus,
quiaddit poffevirtute muſici inftrumēti
diuerti mentem energumini à moeftitia,
& aduertentia diabolicæ vexationis , &
18
leuius habere, non tame penitus liberari.
Et eodem modo explicat quod Tob . 6.
de corde pifcis ænigmaticè ab Angelo di
citur, vbiper fumum orationem quidem
intelligit, quæ prunis charitatis accenfa dę
9
mones fugat. Hæc fententia vfque adeo *.16.
certa eft,vt contraria fit quafitemeraria iu
dicanda:primu, quia Iob 41.de demo- Iob 41.
ne dictum intelligimus: Non eft poteftasfu
perterram quecomparetur ei,ideft non eft
vittus naturalis , & quod magis vrget,
Chriftus Marc.9.dixit: Hocgenusdamo Marc.9.
niorum nocuicitur nifi in oratione & ieiunio.
Quomodo ergo verum eft , quod fumus
particulæ cordis cobufta omne genus dę
de quo Dominus loquitur , extricat ora.
tio per fumum fignificata. Deinde fun- no
damentum Burgenfis nullum eft , quia pu
dæmones non quidem folum applicãdo fua
actiua paffiuis hominibus nocent, quia vt O
inquit Aug.lib.10.de Genefi ad literam, Auguft. CAFT
cap . 23.Omnis natura corporalis Ange- perb
fien
lis fubdita eft quoad motum corporalē,
D.Tho.
& idem lib.3.de Trinitate,& D.Thom .
1.p.q.110.ar.3.docet. Creaturam cor-
Matth.24
poralem quoad motum localem ad nutū
Angelis obedire : vnde poffunt corpus
mortale dæmones cruciare ad nutum , &
Pr
omnino difrumpere, nifi à Deo prohibea peri
tur.Quòd verò in hiftoria Iofephi, & Pe Matth.7 . Atte
tri Comeftoris refertur expacto cum dæ 10 I
mone fiebat.Poftremo non fuiffet fignu Hierony. calu
fufficiens veritatis Chriftianæ fidei, quod p12, for
Dominus dedit Marc.vlt.dicens: Signa Marc.vk. Et
autem eos,qui crediderinthæcfequentur,in no ac
mine meo dæmonia eiicient.Si virtute natu-
rali expelli dæmones potuiffent, quod di
cere nefas eft.
Dæmonia habitant indeuaftata Hie- 8
rufalem à Romanis propter necem Do. Hierony bimo.
mini,fic explicat Hierony. illud Ifai. 34. Ifai.34. bertus.
Annus retributionis iudicij Sion , & c.Et oc-
currentdæmonia Onocrotalus , & pilofus cla Thom. 19
fu
mabunt alter ad alteram, quæfuntfigna ex
Loan.12. tu
tremæ defolationis,vt aiunt Cyrillus, Pro Cyrillus,
Procop. ‫لأثر‬
copius,& Haymo.Et verè hodie demo- Haymo
. C
nes habitant Hierofolymnis cum Machu-
metanis & infidelibus , & impletum eft !
illud
 D'AMON.
Matth, 23. illud Matth.Ecce relinquetur uobis domus
ueftradeferta, quia templum , in quo non
habitat,aut colitur Deus defertum eft.
8 Metropolim Antichrifti futuram eſſe
Hierufalem ex patrum fentētia diximus
in verbo Antichriftus , quæ propter con-
fufione dicitur Babylo , de qua Apo . 18 .
Apoc, 186
Angelus clamare vifus eft. Cecidit, cecidit,
Babylon , & facta eft habitatio dæmoniorum .
de quo etiam diximus in verbo damnare
numero 2 .
9 Dæmones tempore Antichrifti fa-
Apoc. 16. cient figna Apocal. 16. Et uidi de ore
draconis , & de ore bestie , Pfeudo-
prophete exiiffe tres fpiritus immundos in
modum ranarum:funtenim fpiritus dæmonio
rumfacietesfigna. Vbi draco Diabolus, be
ftia verò dicitur Antichriftus , & Pfeudo-
propheta prædicatores eius. De quorum
ore,hoc eft quorum inftrumento verbo-
rum tres fpiritus maligni ingeretur incor
Gloffa. dibus impiorum , vt exponunt Gloffa,
D.Thom. D.Thomas ,& Haymo.Tres autem de
Haymo.
notat vniuerfos dæmones, qui fidem im-
pugnant Trinitatis , & tria vitia capitalia
1.Ioan.3.
fuadent hominibus , de quibus Ioannes :
Omniaquæfunt in mundo , aut concupifcentia
carnis, aut concupifcentia oculorum , autfu
perbia uite in modum autem ranarupro-
filientpropter ftrepitum clamoris, vt præ
dicti patres exponunt,& curabunt,vt prę
dicatores reprobi faciant cum garrulitate
Matth.24.figna:de quibus Matth. Surgent Pfeudo-
chrifti, Pfeudoprophetæ , & dabuntfigna,
prodigia, ita ut in errorem inducantur fi
fieripoteft etiam electi. Ideo Dominus ait.
Matth.7. Attendite à falfis prophetis, &
" rc.
10 Diabolus Græcè idem eft quod latine
Hierony. calumniator,& criminator,vt notat Hie-
Apoc. 12, rony.fuper Ifai. 27. fic legimus in Apoc.
Et proiectuseft accufatorfratrumfuoru , qui
accufabat illos ante confpectum Dei noftridie
acnocte,quæ verba funt Angelorum fan-
torum,qui amore noftri de cafu diaboli
& lib. 14.de Ciuitaté capit. 1 3. Ambrof.fu Ambrof.
gaudent,frater autem vocatur ille propter
intellectualis naturæ confortium,vt expo
Aretas,
nuntAretas, Haymo,Ansbertus, Gloffa,
Haymo .
Ansbertus. & D.Thonias. Porrò cafus diaboli , de
Gloffa. quo fit hoc loco mentio,ille præfertim
D.Thom.
fuit fecundumprædictos autores, quo vir
tute crucis Chrifti foras eiectus eft , iuxta
Ioan.12.
illud Loan. Nunc princeps buius mundi eii .
cieturforas. Tunc enim quafi de cælo in
Gloffa.
terram cecidit,vt Gloffa dicit, vel quia de
391
corde iuftorum , qui cæli dicuntur detur-
batus eft,velcerte de æftimatione diuini-
tatis, qua fibi diuinos honores arrogabat
apud nationes.fed queret aliquis quomo
do furcifer ifte accufabat homines ante
Chriftitriumphum. Ad quod autores al-
legati refpondent id feciffe quidem accu-
fabiles oftendendo,quos fubiectos habe-
bat ditioni fuæ propter peccata, quæ non
dum abluerat filius Deifanguinefuo : &
vt dicit Rupertus,quia,Chriftus : Chirogra Rupertus.
phum deleuit illius decreti, quod erat contra- Coloff. 1.
rium nobis affigens illud cruci . Nunc ergo
non habet diabolus chirographum , quo
nos citet,& accufet : de quo Lucas:Sifor- Luc.rt,
tiorillofuperuenerit, &c. arma eius auferet,
in quibus confidebat , & fpolia eius diftri-
buet,&c.
Diabolus dicitur ftare à dextris alicu- iİ
ius, quandofuperior illo eft in iudicio,fic
de Iuda legimus proditore,iuxta expofi-
tionem Petri in Actis Apoftol. Diabalus Act, 1.
ftet à dextriseius,& cum iudicatur exeatcon
demnatus.Ita fuper Pf. 108. Auguftinus , Pfal . rog:
Hieronymus , Gloffa, & Theodoretus . Auguft.
Hierony.
Quod enim præponitur, vt notat Aug.à Gloffa.
dextris ponitur:& quia Iudas dæmouent Theodoret.
auaritia Chrifto præpofuit feq; illi fubie Auguft.
cit , merito diabolus ſtat quafi victor à
dextris eius.
Diaboli fuerunt peccata duo , propter I2
quæ damnatus cecidit, Superbia: de qua
apud Ifa.Incalu ,inquit,cofcendam, erc.Ifa.14.
erofimilis altifsimo. Et Inuidia, dequa in Sap.2 .
Sap.Inuidia diaboli mors intrauit inorbě ter
rarum.Sed difceptatio eft inter doctores.
An in cælo adhuc ante quam caderet , fi= | Quæftio.
mul cum fuperbia liuoris fuerit vulnere
fauciatus contra genus humanum ? quod
fide nouerat creandum à Deo beatitudi-
nis capax:dequo certiffimum eft , primů
cius peccatum fuiffe fuperbiam, Eccl. 10. Eccli.lo.
Initium totius peccatifuperbia. Ita Auguft . Auguft.
per illud Pfal.3 6.Vidiimpiumſuperexalta
tum.Bafilius in hom. Quod Deus non fit Bafilius.
autor malorum . Anfelmus libr. de cafu Anfelmus.
diaboli cap.4.Hieronym.fuper Ifai. t 4. Hierony.
Chryfoft, homilia de Adam Ber.fer. 69. Chryfoft.
in Cant.Gregor.34.Moral . cap. 14. Ía Bernard.
vero de inuidia peccato,quod mox poft Gregor.
•
actum fuperbiæcommifit dolens de futu
ro humani generis bono certum etiá eſſe
videtur, cum enim: Sine fide impofsibilefit
placere
 DIABOLVS , DEMON.
Hebr.11 . placere Deo,Hebr. 1. Certe Angeli, qui
funt in gratia creati, fidem habuerunt , vt
D.Tho . docet D.Thomas 2.2.q.5.art. 1.ante-
quam ingratia confirmaretur,qua cogno
uerunt Deum trinum & vnum , & ex tri-
bus perfonis filium naturam humanam
affumpturum ,de quo in fecundo inflanti
poftpeccatu Superbiæ ex Inuidia dolue-
runt.Tenent hanc fententiam de inuidia,
fcilicet diaboli.D.Tho . 1. p.q.6 3.art.2 .
& ante illum Bafilius homi. de inuidia,
Bafilius.
Auguft.lib.de libero arbitrio, cap. 25. &
Auguft . epift.48.Cyprianus lib.de zelo & liuo-
Cypria.
re.Greg.lib.5.Mora.cap.3 2.& 33.vn-
Gregor.
de mox homini recens creato per mulie-
rem ex inuidia infidiatus eft , & illu pec-
cato,mortiq; fubiecit.
Diabolitentationes externas Chriftus
13 voluit experiri,Matth.4. Ductus eft iefus
Matth,4 .
abfpiritu in defertum ,ut tentaretur à diabolo.
Caufas verò , quare ab Spiritufancto ad
tentationes fubeudas fuerit ductus colli-
gunt patres Inter quos Ambrof.in præfa
Ambro.
tione fuper Luc. 4. dicit. Voluiffe filium
t ciare.
Dei,non Angelum ,aut Archangelu , fed
potius feipfum nobis ducem in certami
ne cruento contra principem mundi hu-
ius exhibere.Secüdo Greg.in hom.fuper
Gregor.
hunc locum . Hac,inquit ratione Chriftus
tentationes noftras fuis tentationibus vi-
SI cit ,ficut mortem noftramfua morte fupe
Cypria. rauit,& Cyprianus fermone de têtatione."
In hoc,inquit voluiffe fapiétiam Dei fuo
nos exemplo formare. & contra tentatio-
nes do amenta nobis proponere . Tertiò
Hilari. Hilarius , voluit,inquit ,filius Dei à dia-
bolotentari, nequis quantumuis fanctus
fibi effe videretur,à tentationibus fe puta
Hebr.4 ret immunem . Deniq; Paulus ad Hebr.
ait. Non habemus Pontificem,qui non poffit.
compati infirmitatibus noftrisprobatum per
omniaprofimilitudine abfq; peccato. Notat
autem Gregor. loco citato , omnem dia-
Gregor.
bolitentationem contra filium Dei exte-
riorem fuiffe non interiorem. Neq; enim
primum Chriftus motum inordinatum
habere poterat, neque circa cogitationem
illicitam,vel minimum immorari,aut de
Sap.7.
lectari,quia iuxta Sap.Cador eft lucis æter
ne, fpeculum fine micula.Fuit autem ten
tator Chrifti Lucifer princeps omnium,
vt infra num . 15 .
14 Diabolus primus & folus præcipuè re
probatus fuit, atque damnatus cum An
gelis fue factionis ,vt igne cruciaretur eter
no: homines verò reprobi confequenter.
Vnde iudex ill's dicet: Recedite à memale Matth. 25.
di&
tiin ignem eternum, qui paratus eft diabo
lo,er Angelis eius.Ex quolocofatis aperte
colligitur diabolum , ideft Luciferum fu-
periorem fuiffe natura cunctis Angelis,
qui ceciderunt : p optereà enim dicitur:
Et Angelis eius. An verò fuerit omnium
ordinum fupremus,qua ftio eft inter au Quæftio.
tores. Nam Damafcenus lib. 2. de Fide Damafce:
cap.4.non quidemfupremum omnium,
fed caputexiftimat fuiffe infimæ Hierar-
chiæ,quæ terrenis præ eft. Atprobabilior
fententia eft omnium nouem ordinum
fuiffe fupremu,ficut Greg.afferit lib. 32. Gregorlas.
Moral.cap. 24. & hom.de centum oui-
bus: quia de illo diciturapud Ezec. Omnis Ezech. 28 .
Ezech ,31.
lapispretiofus operimentu tuu. & cap. 31 .
Cedri nofuerüt altiores illo in paradifo Dei.
Idem tenet D.Tho. 1. p.q.6 3.art.7 . & D.Tho,
omnes Theologi Scholafti in 2.fentent.
Quomodo ante dæmones igni materiali
torqueantur diximus fupra in verbo Cru
Diabolo confentire tentanti, vel refifte
15
re in noftra poteftate eft,iuxta illud Eph. Eph.4:
Nolite locum dare diabolo. & Iacobi : Re- Iacob,4.
fiftite diabolo, fugiet à uobis. Maximè
poftquam victus à Domino prius inde-
ferto , deinde in Cruce & Refurrectione)
fuit .De quo exponit Hieronymus illud Hierony.
Abacuc. Antefaciem eius ibit mors, regre Abac.3 .
dietur diabolus ante pedes eius. Hoc,inquit,
eft quod dicitur:Statim cum uenerit Domi-
nus in lordanem , & fuerit baptizatus, égc.
Exeunti de aquis occurret diabolus , ante
pedes eiusftabitmors : & coluber antiquus,
quiquadraginta diebus tentauit eum in defer
to,apud Matth. & Marc.Hæc Hierony- Matth.4
mus.Victus autem à Domino in deferto Mar, 1.
facile Satanas fuperatur à nobis. Notat
etiam Hieronymus ibidem Septuaginta Hierony
pro morte , & diabolo tranftuliffe verbu.
Et ratio fuit , quia in Hebræo habentur
tres literæ Res, Beth, Daleth,qui-
bus fi apponatur punctus Pathac Dabar
verbum fignificat :fi verò Deber, pefte &
mortem.Deniq; Aquila fic interpretatus Aquila,
elt . Antefacie eius ibit peftis . Symmachus . Symmachus
Ante faciem eius præcedet mors. Quinta
editio ante facie eius ambulabit mors,& c.
DeindeAquila pro diabolo tranftulit vo
latile, Symmachus & Theodot. & quinta Theodotio .
editio
 DAN , ET DANIEL.
editio volucre Hebraicè dicitur Refeph . [
Tradunt aute Hebrai dæmonis effe no-
men, qui principatum teneat inter alios:
& propter nimiam velocitatem auis &
volatile nuncupetur : ipfumq; effe qui in
paradifo in figura ferpentis mulieri fit lo-
Matth . 4.
quutus,&c.Et ifte eft qui dicitur ferpens,
qui tétauit Dominum in folitudine . Hæc
ex Hieronymo. Victo ergo Lucifero,ac-
cefferunt Angeli ad Dominu triumphan
tem,& miniftrabant ei. Ideo Apoftolus
Hebr.z,
ad Hebræos: In quo , ait,paffus eft, & tenta-
tus, potens eft his qui tentantur auxiliari.De
Ifa.26: Ecclefia igitur dicit Ifaias : Vrbs fortitudi-
nis noftra , Saluator ponetur in ea murus,
Rom.5.
ante murale. & Paulus. Si Deuspro no-
bis quiscontra nos? Denique ifte eft Ange
lus qui ligauit draconem . De quo in ver-
Apoc.20 .
bo Angelus lib. 1. dictum eft.
16 Diabolus non in primo inftanti pecca
uit,fed in fecundo, fic intelligi debet illud
1.Joan,3, 1.Ioan. 3. Ab initio diabolus peccat, quote
ftimonio abutuntur Manichæi, vt dicant
diabolum fuiffe malum in fua creatione,
Auguft. fcilicet natura fua : contra quod Auguſt.
difputat libr, contra Adimantum cap.4.
& exponit ab initio quo peccare cœpit
non definit peccare. Alioquin quo modo
dicitur inquit Auguftinus , lib. 1 1.de Ci-
uitatecap.1 3.& 14. Et in ueritate nonfte
Ioan.8.
tit,Ioan.8.quia.qui non permanfit in ve
ritate,aliquando profecto in veritate fuit,
ad cuius contrarium peccando deflexit .
Chryfoft. Sic etiam explicat Chryfof.homilia 5 4.
fuper Ioannem. In veritate iuftitiæ & fan
&
titatis,in qua conditus fuit non ftetit. Et
LeoPapa. Leo Papa ferm. 1o.& Euthymius fuper
Euthym .
Ezech.28. Ioan.8.Item apud Ezech.de Lucifero di
citur: Tufignaculum fimilitudinis in paradi-
fo Dei fuifti plenus fapientiae decore. lege
Damafce. Damafce.lib.2.de Fide, cap.4. & D.Th.
D,Tho 1.p.q.62.art.5 . Qui ergo non perma-
net in veritate fequitur principe tenebra-
rum : qui verò permanet fequitur filium
Dei , dicentem apud Ioannein : Egofum
loan,8,
luxmundi,quifequitur me non ambulat in te-
nebris.
17 Diabolus vocatur Iudas per imitatio-
loan,6. nem nonper naturam , Ioan. 6. Nonne
ego uos duodecim elegi, & unus ex uobisdia-
boluseft ? ideft imitator diaboli. Sicut &
Joan S. Pater dicitur Iudæorum apud Ioannem,
nonatura fed imitatione. Vos expatre dia
bolo eftis: & defideria patris ucftri uultis per }
392
ficere,ille homicida erat ab initio . Aug.libr . Auguft.
contra Adimantum cap. 4.putat Iudgos
duobus modis filios appellari diaboli,ſci-
licet doctrina & imitatione, & lib. 1.retra
tat. cap.2 2.dicit Pharifæos filios fuiffe
diaboli imitatione. An vero filij fuerint
diaboli incubi illi quonda gigantes ,de qui
bus fit mentio Gen. 6. dicemus in verbo Gen.6 ,
Filius. Poftremò quod diabolus dicitur
immififfe in cor Iudæ , vt traderet Salua-
torem apud Ioan. no intelligitur coëgifle loan. 13.
voluntate eius , fed cogitationem ingefif
fe,cui traditor libere confenfit . Neq; poft
bucella intrauit in Iuda , ficut in energume
nu,fed per tentationem vehementem , &
confirmauit in malo propofito , de quo in
verbo intrare.
Diabolus, quibus nominibus in fcriptu
ra appelletur,dicit Hieronymus fuper il- Hierony:
lud Ifa.27.Et occidet cetum qui in mari eft. Ifa.z7.
de quo vide in verbo Cetus.
CAPVT V
Dan, Daniel.
AN Interpretatur iudiciu. Fuit 13
Dnomenfilij Iacob de Bala ancilla I
fufcepti, in cuius benedictione pa
ter dixit: Dan iudicabit populumfuum, ficut Gen.49
aliatribus in Ifraël. Deinde quia de eius
fti pe nafciturus erat Sampfon de illo prę
dixit: Fiat Dan Coluber in uia,ceraftes infe-
mita.Vt exponit Hierony. in traditioni- Hierony
bus Hebraicis:de quo & nos diximus in
dictione Ceraftes ,& in verbo Antichri-
ftus,quifuturus dicitur de tribu Dan.
Tribus Dan locum obtinuit in vltimo 2
terrę promiffionis termino ad Septētrio-
nem : de quo meminit Hieronym.in illud Hierony.
Hier.4.Vox cnim annuntiantis à Da. Dan , Hiere. 4.
inquit,tribus iuxta montem Libanum ,&
vrbe,que nunc dicitur Paneas, Aquilonē
refpicit.Hæcprius Cæfarea Philippivo-
cabatur, de qua Matth. Venit lefus in par= | Matth. 16,
tes Cæfarea Philippi. Vbi eft fons Dan
qui coniunctus cum fonte Ior facit flu-
uium,qui inde Iordanis vocabulum for-
titur,quod repetit Hieronymus fuper il-
lud Ezechie . 27.Dat,& Græcia, & Men - Ezech.27 .
zel in nundinis tuis. Quòd de nundinis
dicitur,quæ olim in Tyro fiebant, fed fi-
cut nihil profuit infulæ Tyro , quòd ad
nudinas eius de Da, & aliis ferè omnibus
orbis
 DAPHNE .
Jorbis partibus concurfus fieret,quominus !
Matth.16 . propter fua fcelera vaftaretur , fic Nihil
prodeft hominifi uniuerfum mundū lucretur ,
anime ueròfue detrimentum patiatur .
Daniel vnus è quatuor Prophetis ma-
3 altitudo fe diuinitatis ,& æternæ verbi ge-
ioribus interpretatur iudiciü Dei , fuit de
tribu Iuda,vt Hieronymus ait,fuper illud
Dan. 2.Inueni homine de uiris tranfmigra-
Dan.z
tionis Iuda.Fuit autem eunuchus, vt idem
Hieronymus afferit fuper Dan . 6.vbi fa-
Hierony.
trapæ inuenire Danieli ex latere Regis,
occafionem criminandi quærebant,vide-
licet ex verbo , vel dicto ad Regis concu-
binas,quæ dormiebat in latere Regis,fed
cum effet eunuchus inuenire minimè po-
tuerunt. Idem tenet Origines homil 4.
Origenes. in Ezechielem ,& Iofephus lib. 10.anti-
Iofephus. quitatum,fequutus Hebræos , & Simeon
Simeó Met.
Metaphraftes in vita Danielis. Quamuis
alij dicant non fuiffe quidem Eunuchu,vt
Dorotheus . Dorotheus in Synopfi, & Epiphanius in
Epiphan. vita Danielis & Lyranus . Concordant ta
Lyranus, men omnes autores perpetuam illum ca-
Damafce. ftitatem feruaffe : cuius merito putat Da-
mafcenus lib.4.de Fide,cap . 25.fuiffe li-
beratum de lacu leonum. Cum ergo effet
virgo fuit illi reuelata virginitas matris
Dei inlapide abfcifo de monte fine ma-
Dan.z: nibus,cap. 2.Quamuis prudêter barbaro
Reginoluerit hoc facrum reuelare myfte
rium,ne fanctum canibus daret.
Matth.7.
Danielis fcripta vt Hieronymus ait,in
4 Antiochia Syriæ fontibus
præfatione vaticinij eius ab Hebræis in-
Hierony.
ter agiographa computantur,eo quod hi-
ftorias inferat. Non tamen negant effe
Prophetam,neque Hebræi, neque Hiero
nymus , quod illi gratis Ruffinus oppo-
Hierony.
Ruffinus. fuit.Cuius ille fufpicionem diluit lib. 2.ad
uerfus Ruffinum . Imo in præfatione cita-
ta illud,inquit in præfatione commoneo.
Nullum prophetarum tam aperte dixiffe
de Chrifto. Non enim folum fcribit eum
effe venturum , quod eft commune cum
cateris,fed etiamquo tempore venturus
fit docet, & Reges per ordinem digerit, &
annos enumerat.Hæc ille. Accedit quod
à Chrifto Propheta vocatur apud Matt.
Matth.24. Cum uideritis abominationem defolationis,
que difta eft à Daniele Propheta. Prætereà
Iofephus lib.to.antiquit.cap. 1 2.Ei,in-
quit , reuelabatur aperte diuinitas. Vbi
aperte,ideft diftinctè, & non confusè in-
telligit,non autem quod Deum clare vi
Lyran. derit . Lyranus etiam expones epiftolam
Hieronymijn Pentateucum dicit : Danie
lē præ cæteris Prophetis clarius fcripfiffe
Arboreus
deChrifto.Idem docet Arboreus libr.4 .
fuæ Theofophiæ capit. 2 3. Et certe ficut
Ioanni inter ceteros Euangeliftas virgini
nerationis clarius infudit , iuxta illud
Matth.Beati mundo corde, quoniam ipfi Deu Matth.s .
uidebunt.Sic Danieli inter Prophetas pro
pter virginitatis mundiciem , clarius Spi-
ritus fanctus loquutus eft,& luculentius .
པ་
Caterum aliqui rogant. Quare Daniel 5
nonfuerit iuffus ftatuam auream adorare?
quam erexit Nabuchodonofor , ficut tres
cius focij ,Dan . 3. Gloff.Refpondet Da- Dan.3.
Gloffa,
nielem,vt pote Regis cubicularium Regi
tunc aftitiffe , qui cum ftatuam fuam non
adoraret ,neque eius cubicularij cogeban-
tur,imo nec poterant à Regis abeffe con-
fpectu.Lyranus coniicit illum longe tunc Lyranus.
abiiffe,vel fortaffis ægrotaffe . Denique
diuina prouidentia factum hoc eft , quæ
alia aliis certamina referuauit, ficut etiam
&præmia ,iuxta illud Ioan.14 . Indomo Ioan.14,
Patrismeimanfiones multæfunt.
CAPVT VII.
Daphne.
APHNE Locus eft in dav
irriguus . Vnde fuit Lucas
D
Euangelifta ,interalios auté
fontes ,vnus eftpræcipuus, de quo fit me
tio Numer.capi . 34. Defcendebant termini
in Rablatha contra fontem Daphnem . Quod Lyrand
nomen adiectiuú effeputat Lyranus , fed Nebrifenfis .
eum ,reprehendit Nebrifenfis in fuis quin
quagenis, quia Hieronymus fuper Eze
chiele.Rablatha ,inquit, nunc Syriæ nota
tur Antiochia propter fonte Daphnem ,
& 2.Macha.4.dicitur : Onias continebatfe
in loco tutiffimo Antiochiæfecusfonte Daph- Strabo.
nem.De quo etiam Strabo lib. 15. Daph
ne,inquit, ingens eft Lucus , & Opacus ,
quadraginta ftadiis diftans ab Antiochia
Syrię ,aquis fontanis irriguus ,in cuius me
diofanum eft Afylum Apollinis . Hæc
ille. Quia ergo templum illud erat locus
inuiolabilis dicitur locofupracitato : Onias
continebat fe in loco tutifsimo , &c. Deniq ;
propter fontem Daphnem diftinguitur
Antio
 DARIVS.
Antiochia Syria,à duabus aliis eiufdem
nominis , alia videlicet in Cilitia, alia ve-̀
rò in Caria.Dicitur autem Daphne,ideft
laurus , propter lauros quos ibi Popeius
plätauit , in memoria cuiufdam fœminæ
nomine Daphne , quam ibi fabula refert
in lauru fuiffe conuerfam. Sic religio Gen
tilium fabulis ad lafciuiam prouocãtibus
plenafuit . E contrario verò Dominus,
Ioan. 14. Ego inquit,fum uia ueritasuita.
CAPVT VIII.
Darius.
ARIVS Fuitrex Medo-
‫דריוש‬ rum ante alios , qui hoc po-
1 ftea nomine regnum Perfa-
rum tenuere. Hic cum Cy-
ro rege, qui poftea Medoru
ad Perfas tranftulit imperiu, Babylonia
expugnauit : & in ea deuicta regnauit, de
quo nulla mentio apud prophanos repe-
Quæftio. ritur autores. Vnde magna quæftio eft
quis illefuerit, omnes quippe Græci folu
Cyrum autorem victoria contra Baby=
Xenopho . lonem celebrant : excepto Xenophonte
in libro de Cyropedia, qui primum auto
rem bellicontra Babylonios regem Me-
dorum ponit.Quod non modicum indi -
ciu eft,mendaces Græcos in hiftoria qui-
dem nimium Cyro fauiffe , noftram ve-
ròfcripturam fynceram in omnibus veri
tatem propofuiffe: quæ & Xenophotem
habet Gentilem Philofophum fuffragan
tem.Iam verò de Dario Me do & Cyri
inhoc bello conforte variæ funt noftro-
Theodo, rum fententię . Theodoretus fuper Danie
lem oratione. 6.putat hunc Darium fuif-
fe filium filiæ Nabuchodonofor. Sed no
quadrat : quia non debuit nepos auitum
deftruere regnum.Secunda fententia huc
Darium dicit fuiffe Hiftafpis filiu, quam
Porphyr.
Hierony. fententia tenetPorphyrius fuperDan.9 .
Tertul .. quam refert ibi Hierony. & Tertullianus
Cyrillus. cotra Iudæos . Et Cyrillus Catechef. 1 2 .
loan. Anius Item Ioannes Anius in Berofo , & Ioan-
Ioan, Luci- nes Lucidus de emédat.têporu. Et Drie
dus .
Driedo . do li. 3. de Spiritu fan&to.c.5.p.3.Cęte
rùm hæcfentëtia ex ignorantia procedit
hiftoriæ , quia Darius Hyftafpis , filius
Perfa fuit,hic autem nofter Medus.Ter-
ia verò fententia eft hunc Darium effe
Aftyagem,auum Cyti,vltimum Regem
193
Medorum. Quod aliquos fenfiffe refert
Hierony.fuper Dan.5 . Sed Aftyages fé Hierony
cundum omnes hiftorias non legitur con
tra Babylonios bella gefiffe. Quare reftat
quarta fententia:Hunc Darium Medum
effe filium Aftyagis , de quo inter omnes
prophanos autores vnum habemus pro
nobis Xenophotem , qui dicit in libris de Xenoph.
Cyropedia, Aftyagem habu ffe filiu no-
mine Cyaraxem : & filiam de qua natus
eft Cyrus. Hic ergo Cyarexes , Darius
quoq; appellatur , quod etiam tenet Iofe Iofephus.
phus lib. 1o.Antiquitatum.& Hierony . Hierony
fuper Dan. 6. Vbi ait Iofephus lib. 10.
Antiquit. ca. 13. huius loci fcribens hi-
ftoriam ita loquutus eft , Darius auté qui
Babylonicu deftruxit Imperium, iuuan-
te fe , & pariterdimicante Cyro propin-
quo fuo , annum vitæ agebat fexagefimu
fecundum,quadocepit Babylone.Eratq;
filius Aftyagis , quialtero apud Græcos
vocabatur nomine:tulitquefecum Danie
lem Prophetam: & adduxit in Mediam.
Et vnum fecit è tribus principibus , qui re-
gno eius præerant. Ex quo intelligimus
fubuerfa Babylone , Darium reuerfum
effe ad regnumfuum in Mediam, fecum
que adduxiffe Daniele . Nemo ergo per-
turbetur,quod nunc in regnoDarij ,nunc
in regno Cyri,Danielfuifle dicatur.Hęc
Hieronymus .
Ceterùm quæftio adhuc eft quomodo
2
fcriptura dicat Dan. 5.Eademnocte interfe
&us estrexBalthafar, Darius Medus fuc- Daniel
ceßit inregno. Cum contra dicant omnes
hiftoricprophane , Cyrum in Babylone
regnaffe . Ad hoc refpondet Hieronymus Hierony.
fuper eundem locum. Quod aute inquit,
Vincete rege Perfaru, & Dario rege Me-
dorum , folus Darius fucceffiffe in regno
dicitur:ordo etatis & propinquatis & re-
gni eft. Darius enim fexaginta duorum
annorum erat, & maius regnum Medo-
rum quã Perfarum legimus, & auuculus,
quia prior erat iure nature,fucceflor regni
debuit nominari.Accedit quod non om-
nino diſtincta erat duo tunc Regna,Me
dorum,fcilicet atq; Perfaru , fed vnus Da
rius,velCyaraxes rex erat vtriufq; gentis
cuius loco Cyrus Perfas regebat. Deniq;
ex præcedentibus Prophetarum vatici=
niis conftat, Babylonios à Medis fuifle
coterendos.fic Ifai . Ecce ego fufcitabo fu- Efai.13 .
per cos Medos. Et Hiere. Sanctificate con- Here. 15.
Dld tra
 DAVID .
traeam gentes Reges Media duces eius,erc.
Darius ergo Medus , qui & Cyaraxes
3
dicebatur,& Aflyages capta Babylone re
gnauit anno vno , & reliquit regnu Baby-
lonis,Medię, & Perfię Cyro nepoti fuo,
ficut legimus in fine c. 1 3.Danie. Dein-
de paft Cyru qui annis regnauit 29.fili?
eius Cabyfes, que Efdras vocat Artaxer-
xem annis 8.qui impediuit opus templi,
quod Hierofolymis reedificari Cyrus pa
ter cius imperauerat.DeindeMagi regna
rut anno vno,& poft cos Darius Hyftaf-
pis filius.De quo intelligendü eft, quod le
1.Efdr,4 gitur apud Efdra fub Artaxerxe,ideft Ca
byfe filio Cyri.Tuc,inquit, intermiffum eft
opusdomus Dni in Hierufalé,e nofiebat uf-
que ad annu fecundü regni Darij Regis Perfa
ru,Hæc ibi,ideft Darij Hyftafpis filij ,fic
Iofephus intelligit Bed. ex fentétia Iofep.li. 1 1.an
tiq.c.2 .& 3.De hoc etiã Dario fit metio,
Zach..& Agg. 1.qui ta pius fuit in Iu-
dæos,vt mox vt regnú adeptus eft,fecerit
votu templu & ciuitatem Hierufalé reedi
ficandi.Eft aute de hoc metio 3. Efdr.4.
Fuitq; templu anno eius fexto cofumma
tum i.Efd. 6.quod intellige vfq; ad San
ta.Na quoad atria, & veftibula, non nifi
anno quidé ciufdem nono copletum eft,
referete Iofep.li..antiq .Nec contem-
Iofephus.
neda eft fentétia Lyra.qui huc Dariu Hy
Lyranus.
ftafpis,dicitfuiffe Affueru maritu Efther,
cuius tempora potuit attingere Mardo-
chæus.
Darius alius magnus fuit vltimus Rex
4
Perfaru:de quo fit métio 1. Mach.1.qui
1.Mach. 1.
fuit ab Alexandro Magno deuictus : de
quo vifio extat Dan. 8. Arietis & Hyrci.
Diodorus. Fuitq; 14.Rex Perfaru, vt referut Dio.
Iuftinus. dot. Iufti. Eufeb.Hierony. & Beda,cüq;
Eufebius. magnas cögregaffet opes, fexto anno re
Hierony. gni fui omniu fecit cu vita animaq; iactu-
Beda.
Matth.16, ra.Vnde filius Dei dicebat. Quidprodeft
hominifi uniuerfum mundum lucretur, anime
uerò fuæ detrimentum patiatur?
CAPVT IX.
Dauid.
AVID Rexprimus fuit de tribu
7717
Beniamin ,Dauidicü autem regnum dura
uit vfq; ad Iechoniam, & Sedechiam fub
Hierony. captiuitate Babylonis ,vt notat Hierony.
fuper illud Ezech. Ettu prophane tolle coros Ezech.ai ,
nam.No dubium,inquit,fignificari Sede-
chiam, in quo regnum Ifraèl de ftirpe Da
uid finitum eft. Porrò inter Sedechia Re
gem,qui regnum Dauid perdidit,& Chri
ftum ,qui in aternum illud recuperauit:
duces fuerunt deftirpe Dauid, & de tribu
Iuda,vfq; ad Machabeos, qui linea quidē
paterna de tribu Leui facerdotes , fed li-
nea materna de tribu Iuda Reges fuere,
que coniunéta cufacerdotali coiugali vin
culo fuit.Etficimpleta eft Prophetia Ia- Gen.49 :
cob.No deficiet fceptru de Iuda,& dux defoe
more eius donec ueniat qui mittendus eft. De
intercifione verò regni Dauidis ipfemet
Pfal.88.
fcripfit Pfal.88.Tu uerò repulifti,diftulifti
Chriftum tuum . Item.Etfedem eius in terra
collififti:de quo Aug.li. 17.de Ciu.c. 12. Auguſt.
Dauid interpretatur manufortis , vt in 2
quit Hieron fuper Ifai. 3 2.qui vfq; adeo
fortis fuit, vt iunior adhuc oue de ore vrfi
& leonis extraxerit : in quo figura quidē 1.Reg.18.
fuit Chrifti,qui dixit apud Ioan. Ego co- Loan.10,
gnofco ouesmeas,&rc. & nonrapier eas quif-
quam de manu mea. Fuit etiam manfuetudi
ne infignis,ficut in Pfal. dicitur: Memento Pla131.
Domine Dauider omnis manfuetudiniseius.
Vnde & inimicos dilexit , iuxta illud
Matth , s.
Matth. Diligite inimicos ueftros , difcite
Matth, 11.
àme,quia mitisfum & humiliscorde. Pro-
ptereà fæpè in Euangelio filius Dauid no
minaturpropter virtutes eius, quas refere
bat Matth. 15.&c. Matth.15.
Dauid Lyrico carmine Pfalmos con-
3
fcripfit,vt teftatur Hiero.fuper Hier. 1 1. Hierony.
Controuertitur verò interpatres,an om-
nes ille Pfalmos confcripferit:de quo funt
dua fententiæ. Altera eft, multos fuiffe
autores Pfalmorum , qui ponuntur in titu
lis,paucos autem,videlicet nouem à Da-
uid fuiffe compofitos, nihilominus tamē
omnes ab eo tanquâ à principaliori deno
minatos.Hanc fententiam tenuit Hiero- Hierony
nymus in explicatione Pfal. 89. ad Cy-
prianu,& Lyran.in expofitione eiufdem Lyranus.
Pf. & Hilar.in prologo explicationis Pfal Hilarius.
morum, Chry.ho. 1 .in Pfal. o. & Am- Chryfoft.
Ambrofi.
brofius in præfatione in Pfalmos. Ratio
autem quare nouem Pfalmi Dauidi tri-
buutur eft,quia ifti duntaxat in titulo Da
uidis funt, qui verò habent titulu alterius,
illi dantur cuius titulum habent. Qui ta-
men nullum titulum præfeferunt , autori
quide applicantur præcedentis proximè
Pfalmi.
 DAVID.
Pfalmi. Huic fententiæ ſubſcribit Arbo-
Arboreus reus lib.4.Theofophiæ.c.2 2.Cæterùm
Auguft.
Catsiodo: alia fententia eft Auguftini , Cafsiodori,
Beda. Beda, Theodoreti, Gloffe ,& Euthymij ,
Theodo. omnes Pfalmos à Dauide fuifle compo-
Gloffa.
fitos. Quodprobatacutè Auguftinus , li.
Euthym:
17.de ciuitate.cap. 14. & in prologofu-
per Pfalmos. Quia fcriptura fingulis fcri-
ptoribus libros fuos conectit ,fed Pfalmi.
qui habent titulum Moyfi , nonponun-
tur inter libros Moyfi , cum tamen pona
tur catica, quæ compofuit,quale eft illud :
Auditeceli quæ loquor, & Catemus Do
mino gloriofe?Item inter libros Salomo-
nis non ponuntur Pfalmi , qui titulu eius
Pfal.71: habent:imò in Pfalmo.7 1. qui habetti-
tulum Salomonis , dicitur hic complentur
orationes Dauid. Ergo Dauid compofuit
Euthym , illum vtconcludit Euthymius. Item Pfal
mus .131 ,non habet titulum, & Stepha-
Act.7. nus in Actibus dicit effe Dauid. Et in 2.
Pfal. non poniturtitulus, quem tamen ef-
fe Dauid Petrus Apoftolus afferit Act.
t.2.
A& 2.Quare hæc fententia pofterior Aguſti
niiure optimo priori præfertur ; eftque
certo tenendum , Dauidem omnes Pfal-
mos compofuiffe : nam tituli longo poſt
tempore pofitifunt. Videlicet poft Baby
lonicampopuli captiuitatem , neque ex ti
tulis fubinde fufficies ducitur argumētu .
Quæftio prætereà eft inter autores,
4
Quæftio. quomodo Dauid dixit. 1.Reg. 2 8. Regi
Philifthinorum Achis cögreganti contra
1.Reg.28.
Saul & populum Ifraël exercitum copio
fum. Nuncfcies quefacturusfitferuus tuus.
Lyra, Ad quod refpondet Lyranus licite po-
tuiffe Dauid pro Philifthæis contra po-
pulum Dei præliari, vt eorum auxilio re-
cuperaret regnum Ifrael, quod illi promi
Burgenfis. ferat Deus . Sed contra Paulus Burgenfis
impugnat Lyrani fententiam , quamuis
enim vnctus effet Dauid rex , non tamen
ius acceperat vfurpandi regnum armata
manu. Deinde fi percufferat Dauid cor
fuum , eo quod oram Chlamydis Saul,
infpelunca præcidiffet, nec aufus fuerat
Saulem tangere cum bis potuiffet occide
re.1.Reg.4.&. 2 6. Quomodo nunc in-
fidelium copiis debellaffet eum ? Dicen-
dum ergo melius , Dauid quidem ambi-
gue loquutumn.Dixit enim: Nucfcies que
facturusfitferuustuus. Vbi nulla eft pro-
Caietan. mifsio præliandi.Nec intendebat prelia
Burgenf ri:vt Caieta.dicit fup.1.Reg.2 1. & Bur
394
Carthuf.
genfis . Item Dionyf. Carthufianus , fed
ambiguè loquutus diuinæ fe prouidétiæ
commifit,in quo nullum peccatumfuit, li
citum eft enim quando non rogamur qui
dem iuridice , vti verbis ambiguis ad no-
ftram noftrorumq; falutem. De qua pru
Matth. 10,
dentia Dominus dicit apud Matth . Ejto-
te ergo prudentesficutferpentes.
Quæri etiamfolet quod peccatú com- 5
miferit Dauid , in enumerado populum? Quæftio.
quia legimus. 2.Reg. 2 4.Percufsit cor Da
uid eum poftquă numeratus eft populus. Ad
quod Gloffa & Lyranus refpondet:fuif- Gloff.
Lyra.
fe peccatu elationis. Vnde cum Ioab nu-
merum populi collegiffet, quiponitur. 1.1.Para..
Paral. 21.Mille millia, & centum millia de
Ifrael, & de luda quadringēta ,feptuaginta
millia, Netamen nimium rexfuperbiret
detractis de illo numero plurimis , dedit
illi Ioab numerum qui habetur hoc loco,
vt notat Gloffa, videlicet inuentafunt de
Ifrael,octingēta millia : & de Iuda quingen
tamillia. Comifit prætereà peccatu aliud
hoc loco Dauid,vt notant Lyran.& Dio Lyran
Carthuf.
nyfius contra præceptum Domini, Exo. Exo.30.
30. Quando tuleris ſummam filiorum If-
raèl , iuxta numerum dabunt finguli pre-
tium pro animabus fuis Domino : & non
erit plaga ineis , cumfuerint recenfiti. Erat
autem pretium dimidium ficli , quod tuc
populus minimè foluit. Ideò funt pefti-
lentia percufli. Obedierunt enim Regifa
cienti numerarepopulum : & obliti funt
dare Deo , quod fuum erat. Ideò Domi-
nus in Euangelio , ne quid fimile contin-
gat hortatur. Reddite quæ funt Cæfaris Ca
Matt. 22.
fari, quefunt Dei Deo,Matth. 2 2 .
Dauid aliquando ponitur infcriptura 6
pro Chrifto,qui erat de ftirpe eius nafcitu
rus.fic Ezech.34.Sufcitabofuper eas pafto Ezech.34 .
rem unum ,Dauid feruum meum: ipfe pafcet
eas.Vbi Hieronymus ifte inquit, eft pa-
ftor qui dicit in Euangelio: Egofum paftor
bonus,Ioan. 1o.fecundum quod formam Ioan.10.
ferui dignatus eft affumere. In code fen-
fu dicitur Hiere. 2 3. Ecce dies uenient dicit Hiere. 23 .
Dominus.Etfufcitabo Dauidgermě iuftitiæ.
Vbi Hieronymus , ipfe inquit, eft Paftor
paftorum , & Dominus dominatium : vi-
delicet Saluator nofter,qui eft germeniu
ftum : de quo Pfal . 71. Orietur in diebus Pfal.71s
eius iuftitia,& abundantia in pacis. Ideo in
ortu eius Angeli cecinerut: Et in terra pax.
Luc. 2. Sic etiam de Chrifto Dño iuxta Luc.2.
Ddd 2 literam
 DARE ,
litera expont Theod . Ideo libenter Chri
fus in Euangelio : Vocabatur filius Dawid .
Mat.1 . & 15. & 2 2.vbi Pharifæi roga
Tore. 3. gati cuius filius effet Meffas, dixerüt Da
uid. Sed pro Chrifto accipitur Ofe. 3 .
Poft hæc reuertentur fili Ifrael , & quærent
Dim Deumfuum , &rDauid regemfuum,ideft
Chriftum filium Dauid, qui conuerfurus
erat Iudæos , vt Ioannes ait quanturn ad
Ioan . 11. electos. Quia morituruserat progente ,
non folum pro gente,fed utfilios Dei,qui dif=
Dei perfi erant,congregaret in unum.
Dauid in Scriptura peccatu fcribitur ad
7.5.
Augult . cautelam, quia vt inquit Aug. in prologo
Pfa,50.Cafus maioru eft timor minorũ.
Chryfoft. Et Chryfof.ibide.Cũ videro iuftū ſupplā
tatu,cotriftor quide,fed cautior inuenior.
CAPVT X.
colod udsen
Dare,Datum .
ARE Dicitur Hebraicè Iahab:
item dicitur Nathan Gen. 25 .
D
Dare eft, qui dominiu habet prę-
berealiquid alicui. Dare auté per excelle-
tiam dicitur Deus cuiproprium eft dare,
A&.20 . quia eft Dis omniu. Vnde:Beatius eft ma
gis dare, qua accipere. Quiafcilicet dando,
magis ad Dei fimilitudinem accedimus,
Dionyfi, qua accipiendo : præfertim quia bonu na
tura fua eftfui diffufiuu,vt inquit Diony.
lib.de diuin.nominib. & fummu bonum
fummè comunicatiuu:ideo quidem dan-
do magis ,qua accipiendo ad fimilitudinë
fummi bom appropinquamus. Solius au
A17te Dei eft dare omnib? omnia,fic in Act ..
‫ن‬ Cũ ipfe,fubaudi Deus , det omnibus uitã,&
infpiratione,er omnia, Ite Deus dicitur da
11fa242... re flatu viuentibus in Ifa.Hæc dicit Domia)
nus,&c.firmās terrã, & quægerminat exea,
dansflatu populo,qui eft fuper ea,& fpiritu
calcantibus ca.Vbidiflinguit flatu ab fpiri
tu,quia ille téporalis eft , quo videlicet ad
tepus refpiramus , hic verò rationalis ma
Ectis.vlt. net poft morte, in Eccl. Donec reuertatur
puluis ad terramfuă unde erat : erſpiritus re=
uertatur adeu,quidedit illä. Quáuis aliqui
apud Ifaiam fpiritum accipiat pro Spiritu
fan&to, potius quâ pro anima humana,fi-
Athanaf cut Athanaf.lib.de Fide vnitatis & Trini-
Bafilius.
tatis,Bafil.lib.de Spiritu fanéto.c.2 1.Ire
Irenæus.
nçus lib .5. & Hierony. fuper eunde locu
Hierony.
Ifa que fpiritum Deus dat non tã habitā
DATVM .
tibus corde quidem in terra , de quibus in
Apo.ve habitantibus in terra,fed calcanti- Apoc.8.
busterra,ideft terrenos affect" , vfq; adeo
vt Apoftolis terreno quodã affectu diligē
tibus carne Chrifti mortale Dís dixerit:
Siergo no abiero Paraclitus no ueniet ad uos. Ioan.16.
Dare dicitur Deus pluuia abfolutè in 2
fignu potetic in fignu verò mifericordiæ
dicitur illam dare in tépore fuo. De priori
Iob ait.Qui dat pluuiam fuperfaciem terræ, Iob..
& irrigat aquis uniuerfa.Hoc auté fecundu
adiecit propterterra Ægypti, quæ non co
pluitur,fed aquis Nili rigatur. Iã verò de
pofteriori in Leuit.Si inpræceptis meis am Leuit.26.
bulaueritis,dabo uobis pluuias tēporibusfuis.
!
Ergo quando no dat, flagellu Dei eft,fi .
cut tépore Elie, quo orante :Nopluitfuper Iacob.1.
terram tribus anniser menfibusfex.Deplu-
uia verò fpiritualis gratiæ dicitur in Ifai. Ifa.30.
Gen.12.
Et contaminabis laminasfculptilium , &c.Et Gen.20.
dabitur pluuiafeminituo, ubicunquefeminaue Gen.24.
ris in terra. Quod non poteft comodè in-
telligi de pluuia materiali, quia pluuia pe
nuria paffus eft Abraha, femel & iteru, &
Iacob, qui tame idola confregerant,fed de
fpirituali,que datur no folum idolis abre
nuntianti, fed & auaritia,quæ idoloru di-
citur feruitus,excutienti. Sic explicat Hie Hierony.
rony.Cyril.& Lyra. Hęc pluuia data eft Cyrillus.
Ceturioni,qui relictis idolis Deo credidit Lyranus.
tāto charitatis ardore,vtSynagogā Iudeis
ædificauerit, & Dis de illo dixerit: No in Matth.8.
ueni tantamfide in Ifraël.Item Chanançæ,
quæ relictis idolis clamabat: lefufili Dauid Matth.15 .
miferemei.De pluuia quoq; doctrinæle-
gis gratię legimus in Zachar. Petite à Dño Zach, 10.
pluuias intemporeferotine: Dusfaciet ni-
ues, pluuias, imbres dabit uobis . Quòd
de Euägelica doctrina, quæ refpectu vete
ris teftamêti data eft tepore ferotino ex-
ponunt Hierony.Rupert. & Lyran.quia Hierony.
loquitur defrumēto electoru,& vino vir- Rupertus.
Lyranus.
gines germinate, ad quod iuuat Euágeli
Matth.19 .
ca pluuia dicens : Suntquida , quife caftraue- Matth.25 .
rutpropter regnü caloru . Quòd verò Pro
pheta dicit:Et Dis faciet niues : mēdoſe le-
gitur,quia in correctis Bibliis Hierony. & Hierony.
apud autore Lexici Biblioru Compluten
fiü habetur Dis faciet nubes. Et vox He!
bræa id apertefignificat,vt patet ex Pag- Pagninus.
nino in thefauro . Nubes ergo Dis fecit,
quando primuApoftolos elegit. Deinde: Luc.6
:
Defignauit aliosfeptuaginta duos. De quib " Luc 10.
Ifa.Quifunthi,quificut nubes uolant, Ifa.60.
Dare
 DARE.
Dare dicitur Deus animalibus efcas &
4
hominibus in fignum prouidentiæ , quæ
non defpicit ea quæ condidit : & vt fpem
ingerat iuftis, nepropter alimentu acqui-
rendu iniuftum aliquid committant , fic
lob.36. Iob.Dat efcas multis mortalibus. Vbi no di
xit , omnibus fed multis quia illis quiper
fas & nefas victum quærit , non tã Deus
qua peccatu fuggerit efcam. Ideò in Pfal.
Pfal.rio . legimus : Miferator & mifericors Dominus,
Pfal. 144. efcam dedittimentibusfe. & in alio Pfalm.
Oculiomnium in tefperant Domine: tudas
efcam illorum in tempore opportuno. Quafi
dicat,illi qui non fperant inte,fed in frau-
dibus , funt quafi nö fint:neq; in numero
omnium clauduntur,fed ab effe gratię po
Matt.6. tius excluduntur.ideò dicit apud Matth.
Quærite primum regnum Dei , & iuftitiam
eius, & hæc omnia adiicientur uobis. Sed vt
magis fpes excitetur,iubet vt petamus : P4
në noftru quotidianữ da nobis hodie.. Quod
Hierony.
de pane quoque materiali poffe intelligi
Cyprian.
notant Hierony. & Cyprianus,fic etiam
Chryfoft.
Theoph. explicant Chryft. & Theophyl. quam-
uis enim Græcè fit, & iovoiov , fupér
fubftãtialem , & ideò de Euchariftia prin
Hierony.
Luc.11. cipalius intelligant Hyerony . & Cypria-
nus,& in rigore ita fit,quia tame apud Lu
Cypria.
cam vocatur quotidianus : videtur Lucas
declaraffe, quod apud Matthæu erat,fci-
licet fuperfubftantiale quoq; dici , quod
adfubftantia noftra corroboranda poftu
lamus alimētu quotidianu . Et ita explicat
Bafilius.quæft.25 2.in Compendio ex-
plicatis , fuperadditur enim noftræ fub-
ftantia,ideoque fubftantiale vocatur .
Dare dicitur Deus benedictionem, id-
5 •
eft abundantia, vel in téporalibus , vel in
fpiritualibus. Et de fpirituali quide aug-
Pfal,83.
mēto dicitur Pfa . Etenim benedictionem da
bit legislator, ibunt de uirtute in uirtute , pro
legiflator , Hebraicè habetur More, do-
&tor,fed in idem recidit. Quia hoc differt
inter legiflatorem legis veteris, & Chriftu
legis gratiæ doctorem ,quod ille dare be=
nedictione gratiæ ad legem implendam
Hebr.7:
minimè potuit, quia Nemine ad perfectum
Ioan.1, perduxit lex,fed Chriftus dat gratia Ioa.i.
De plenitudine eius accepimus omnes, gratia
progratia, ideò cũ difficile quippiâ iubet,
Matth. 5 . præmittit filius Dei:Ego aute dico uobis, di
ligite inimicosueftros. Ego inquit , gratiæ
Pfal.20 . largitor,&c.de quo Propheta: Dabis en in
Genebrar. benedictione infæculufæculi. Vbi Genebr. I
395
allegat Rabbi Kimhi, qui alludi putat ad
illud Gene. Infemine tuo benedicetur omnes Genef.22.
getes,quod feme eft Chis,vt ad Gal. dicit Galat.3.
Apoftolus : Datur ergo in benedictione Chri
ftus,ut omnes elect i no nifi in illo benediciio-
něfpirituale accipiat.Ideò clamabat apud
Matt.Venite ad me omnes qui laboratis ,& c. Matt. 11.
regoreficiam uos , & apud Ioan. Quifi- Ioan,7.
tit ueniat ad me e bibat,fubaudi benedictio
ne.De téporaliverò benedictione dicitur
Leuit.25.Dabo benedictione annofexto: er
facietfructu trium annoru , quòd promifit
Iudæis Dís in prooemium eleemofynę,
qua facturierat anno feptimo, de fructib
fponte nafcentibus, & certè illis tanquam
pueris lactaneis,mox in præfenti proce-
mium téporale dabatur: nobis aute quafi
prouectioribus in æterna vita promitti-
tur. Facite (inquit) uobis amicos de mêmona
iniquitatis, utcum defeceritis , recipiant uos
in æternatabernacula.
Dat Deus feruis fuis quafi quinq; talen
6
lenta,iuxta parabolam Matt. 2 5.Dat in- Matth. 25 .
quam liberaliterDens, fapiëtia , prudentia,
• intellectu, & fcientiam fupra fcientia fęcu
lare & directionem operu ,Pla. intellectu Pfal.31 .
tibidabo,& inftruante in uia hac, quagradie
ris.Vbifpeciale iuftis prouidentiam pro
mittit,fic Iob. 32. Infpiratio omnipotentis Iob.32.
dat intelligentiam, de quo Pfa. 1 18. Et in- Pfal.118.
tellectu datparuulis,ideft humilib" , dehoc
apud Matth. Cofiteor tibi pater,& c. Quia Matth. rr.
abfcondifti hæc àfapientibus, & prudétibus,
reuelaftica paruulis. Hęc fupernatura-
lia dona petebat Salomon, Dabis, inquit, 3.Reg.3 .
feruo tuo cordocile , ideft quod fit docile à
.Deo & ab hominib' ex Pro. 2. Quia Dñs Prou.2.
datfapientia.Præcedit auté conditio, fi in .
clinauerisinquit,cor tuum prudétiæ ,fi quæfie
risea quafi pecunia. Vbi humilitas & dili-
gentia requiritur,vt detur nobis fapientię
talentu. Sic datu eft RegibusMagis fum-
ma in Hierufalem humilitate, & diligétia
querentibus : Vbi effetqui natus est rex Iu-
deoru:Item Apoftolis qui diligêter à filio
Dei querebat myfteria fidei,ideo dicebat
illis Dñs : Vobis datu eft noffe myfteria regni Matth. 2,
Dei, cæteris aute in parabolis. Et certè nifi
De fpecialiter dederit intellectu , omniú Luc.8.
noftrú oculi caligabūt, iuxta illud Sap. 9. Sap.9,
Senfum autě tuuquisfciet,nifi tu dederisfapie
tia ? de quo apud Luc.martyribus fuis di-
cit filius Dei:Ego dabo uobis os, & fapiëtia, Luc.21,
cui no poterut refiftere, aut contradicere om-
Ddd 3 nesad-
 DARE.
nes aduerfarij ucftri. Itë ipfe dat linguã eru
dita.If. 5o.b. & dicere ex fentétia Sap.7 .
Ideo Paul.rogabat Ephef. 6.Vt detur, in-
quit,mihifermo in apertione oris mei. Sic
dat Deus corperfectu . 2.Reg. 29.Item.
Dat ueram lætitiam . Pfal. 5o . Auditui meo
Pfal.50
dabis gaudium & lætitiam. & Pfalm . 4.
quæ de fpe nafcitur boni: dat itaq; talenta
quinq;,ideft intelligentia quinq; fenfuum
Greg. fpiritualiu, vtnotat Greg. Dat vifum ípiri
tuale. Pfal.8.Vidcbocelos tuos.Dat audi-
tu fpiritualem.P.8 4. Audiam quid loqua-
tur in me Dñs Deus. Dat guftü.Pf. 33.Gu-
ftateer uidetequamfuauiseft Dñs. Dat olfa
atu. Cant. 1. Trahe nos poft te,& curremus
in edore unguentorum tuoru.Dattactum in
tellectuale.Sicut Gabriel tetigit Danielē
c. 1 o.ifta funt quinq; talenta. Porrò duo
tus fupernaturaliu, &
talenta funt intelle&
operatio miraculorum,vt Greg.ait.
7 Datiuftis Dís petitiones cordis , Pfal.
Pfal, 36. Delectare in Dio,& dabit tibi petitiones cor
distui,ideftfamiliaris efto Deo in oratio-
ne, & fpem tua in eo colloca , vt exponit
Theodoret. Theod. & obtinebis . Simile eft quod fi-
Ioan.16. lius Dei dicit: siquid petieritis Patrem in
nomine meo dabit uobis, Quærunt autē ex-
pofitores ,quid fit petere in nomineChri-
Greg: fti.Ad quod Greg.in homi.dicit: In Sal-
uatoris nomine petere,qui nopetit cötra-
Auguft. riafaluti.Aug.tract. 102.idē ait,& addit,
Cyrillus. vt recta fide petamus.Prętereà Cyril.fu
per eunde locu. & Chryf. ho.7 . infuper
Chryfoft.
adiiciunt, vt petamus fola cotemplatione
meritorum Chrifti: & nopropter merita
noftra, ita vt ficut olim petebatur propter
Abraha,Ifaac,& Iacob,multo nuc melius
propter Chriftüpetamus, totam in co no
ftram fiduciam reponêtes, quæ expofitio
multü quadrat.Prętereà circa illud,quod
Auguft. dicitur:Dabit vobis,Aug.tra. 102. intelli
git non effe certam impetratione,quando
pro aliis oramus,& no pro nobis, itaq; vt
certa fit,petere debemus pro nobis , quia
fcriptu eft: Dabit uobis.Sed huic expofitio
ni videtur obftare,quod legim 1.loa.5 .
Bafilius. Qui fcitfratrem fuupeccare peccatu non ad
mortem,petate dabitur ei. Ergo,vt inquit
Bafil. Regu. 261.Nihil differt,fi pro no
bis ,aut pro alio peccante peccatu non ad
mortepetamus,quia vtrobiq; impetratio
Tole, Card. promittitur:quodfuper hunc locum To-
letus quoque Cardinalis Noftei adnota-
uit . Peccatautem ad mortem qui obftina
tus eft in malo,neq; defiderat refipifcere.
Dedit Pater eternus Chrifto gentes in 8
hereditate.Pfa . 2.Poftula & me,& dabo tibi Pfal.2.
genteshæreditatem tuam. Quod intelligit fe
cundum humanam natura Theod. hic & Theodoret.
Theoph.fuper Heb. 1.& Cyril.li. 1 1.in Theophy,
Ioan. Quia fecundü deitatem omniù eſt
natura Dñs: dicitur autem hereditas pof-
feffio,vt poffideat gentes per fide & chari
tate , tanquam peculiu fuum, in cuius pi-
gnus natu in Bethlee Saluatorem Magi Matth.2,
vt primitiæ gentium adorauerunt.
Dedit nobis fili? Deiclaritate diuinitatis
9
fue noftra affumens humanitate loa. 17. Ioan.17 .
Ego claritatem,quam dedifti mihi,dedi eis : ut
fint unu,ficut nos unumfumus. De cuius in-
telligétia variæfunt fentétia. Prima Au. Auguft.
guft.tract. 1 10.fuper Ioan.qui putatcla-
ritate effe gloriacorporis,fed obftat quod
fequitur,vt fint vnu,ficut & nos :quia Pa-
ter non habet corpus. Secunda fententia
Chryfoft. & Euthym. qui claritate intelli Chryfoft.
gunt miraculorü,fed hæc non eft commu Euthymius.
nis omnibus electis, neq; enim omnes fi-
gna faciut,pro quibus Dñs hic rogat.Ter
tia expofitio eft Ambrof. libr. 5.de Fide, Ambro.
ca.4. qui filiationé putat dici claritatem,
que licet in Chrifto fit naturalis , in nobis
tamen eftadoptionis:hæc fentétia proba
bilis quidé eft. Quauis alia probabilior vi
deatur,quæclaritateintelligit ipfam verbi
diuinitaté:quæ fimul cum carne datur no
bis in Euchariftia , iuxta illud. Egofum pa- Ioan.6:
nis uiuusquide cælo defcendi,erc. Et qui man
ducat huncpanem,uiuet in eternu.Hanc ex-
pofitionem fequitur Cyrillus fuper Ioa. Cyrillus.
Hilarius.
& Hilarius lib.8.de Trinitate.
10
Dare gratia & gloriam poteftate autho
ritatis folius Dei eft,Pfal. 83. Gratiam Pfal. 83.
gloriam dabit Dis. & in Prou. Et dabit capi Prou, 4
tituo augmentagratiarum . Itaq; fecundum
deitate autor eft gratiæ,fecundú verò na-
turam humana filius Dei poteftate , quæ
dicitur excellentiæ,faluté confert, quã de
toto rigore iuftitiæ propter vnione ad ver
bum nobis meruit. Ideo vocatur falutare
Dei inPf.Quis dabit ex Siõfalutare Ifrael? Pfal,13 .
Vbi in neutro ponitur fubftantiuè To
wTygio illud falutare , vt intelligere-
mus perfona Chrifti.Sic etia Hebrçi hüc
verficulü intelligunt de tempore Meffie,
de quo Pfal.84. Oftende nobis Dãe miferi-
cordiam tua, falutare tuŭ da nobis. Quod
impletum eft, quando Vocatum eft nomen Luc.2.
eius

DARE.
Luc.2.
jeius Iefus. Id eft Saluator fed quia nemi-
nem faluat, nifi per fidem viuam , & facra
menta,vt peccator per hæc faluari pofsit,
datei locum poenitentiæ Iob. 24. & Sa-
pien. 12. Nemini autem datſpatiu peccadi.
Eccli. 1 5.Quia dies hominis non ideo di
latat,vt peccatis infiftat:fedvt poenitentia
Rom.2. agat.iuxta illud Rom . An ignoras quod be
nignitas Dei ad poenitentiam te adducit?
II Dare dicitur Deus você infcripturis ,
vel quando fupplicium minatur,vel qua-
do in nubibus tonat,vel quando per os lo
quitur Apoftolorum . De primo legimus
Amos.t. apud Amos:Dominus de Sion rugiet : & de
Hierufalem dabit uocemfuam. Id eft ille Do
minus,qui coliturin Hierufalem,vt expo
Hierony: nit Hieronymus, terribilem dabit vocem
inftar leonis , contra decem tribus ab Af-
fyriis capiendas.Similia verba legimus in
loel.3. Loel.Dominus de Sion rugiet : de Hierufa
lemdabit uocemfuam.Sed hic locus intelli-
gitur de fententia finalis iudicij contra im
pios,Videlicet:Recedite maledicti in ignem
Matth.25: eternum . vt idé explicat Hieronymus.
Hierony. Quia precefferat , confurgant, & afcendant
gentes inuallem lofaphat, & fequitur & mo
uebunturcali terra. Quod Ruper.idem
Luc,21. effeputat,quod Luc. 2 1.dicitur : Et uirtu
tescalorumcommouebuntur. In quo fenfu
Pfal.67. Pfal. 67. Dominus dabit uoci fuæ uocem uir
tutis , fcilicet in die iudicij , quando ca-
nettuba vtait Hieronymus , Auguftinus ,
Cafsiodorus & Gloffa,
I2 Defecundo diciturPla. 17. Et altifsi
Pfal.17. musdedit uocem fuam. tonando fcilicet in.
nubibus,& fulgurado,de quo Exo. 9. &
Pfa.45.&. 1.Reg. 1 2. Poftremo dat vo
cemper Apoftolos prædicando .Prouer.
Prou.r. 1. Sapientiaforis prædicat , c . & in pla-
Hierony: tess dat uocemfuam. Quod Hieronymus
de Chrifto quidé intelligit , qui prius in-
tra Synagogam, deinde poftrefurrectio-
nemforas per totum orbem mifit Apo-
Ioan. 20. ftolos dicens : Sicut mifit me pater , rego
Marc.vlti .
mittouos,&Matth.vlt & Marc.vlt.Cæ-
Lyra,
Vatablus. terùm Lyran. Vatabl. & Ianfen . de fa-
Ianfen. pientia Dei inuifibili ab initio mundiin-
telligi putant. Vnde in Hebræo legimus
inplurali, Sapiêtiæprædicant:id eft mul
tiplex Det fapientia prædicat multifariā
per Prophetas,per Angelos, per Philofo
phos,per Apoftolos, per internas infpira-
Luc.8: tiones, & p omnes creaturas . Vnde Dís
dicebat apud Luc. Qui habet aurės audien
ì
1
396
di, audiat. Quia & cæli enarrantgloria Dei
in Pfal. & apud Iob.Loquere terra re- Pfal.18.
fpondebit tibi, narrabūtpifces maris. De- Iob.12 .
niq; vox Dei in omnib refonat creaturis.
Dat Deus in Sion falute.Ifa.46 . Dabu
in Sionfalute : er in Hierufalemgloriă meã.
23
Quod Hieronymus iuxta hiftoriam de Ifa.46.
Cyro intelligit, qui captiuitatem Hierufa Hierony.
le relaxauit : & de Dario Hyftafpis , qui
tepluni reædificare iufsit. Ita & Lyranus Lyranus.
ait.Sed Vatablus intelligit de Chrifto:de Vatab.
quo in Hierufalem prefentato Simeo di-
xit,apud Luc. 2. Quia uiderüt oculi mei,
fa Luc.2.
lutare tuum.Quod parasti antefaciem omniữ
populorum, & c . & gloria plebis tuæ Ifraël.
Sic etiam exponit Gloffa interlinealis : & Glof, interl.
plaufibiliorfenfus eft. E cótrario vero da-
re dicitur Deus aduerfa propter peccata
noftra, Ifai. 42. Quis dedit in direptionem Ifai,42.
Iacob, Ifrael uaftanti , nonne Dominus cui
peccauerunt. Quod contigit, quando pri-
mum decetribus ab Afsyriis, deinde Hie
rufalé à Babyloniis defolata fuit. de quo Ezecis .
Ezech. Dabo te in defertum.Et cap. 6.Dabo Ezech.6.
cadauerafiliorum Ifrael,antefaciemfimula-
chroru.Dedit etiam Deus populo pecca-
tori regem in furore fuo , apud Ofæ. i 3 . Ofe, 13.
Ideft Saulem vt exponit Hierony.quem Hierony.
præfciebat malum futurum , ficut è con-
uerfo ad oftéfionem mifericordiæ, Hier. Hier.3:
3.dicit: Dabo uobis paftores iuxta cor meu,
pafcentuos fcientiae doctrina. Videli-
cet Apoftolos,& Apoftolicos viros,quos
numero duodecim elegit, Luc. 6. Etpoft Luc.6.
Luc.io.
hæcdefignauit aliosfeptuaginta duos.
Dare fructum dicitur metaphorice iu- 14
ftus opportune Pf. 1. Et erit tanqua lignữ, Pfal.1.
c.quodfructumfuum dabit in 'temporefuo.
Quia iuxta Eccle. Omniatěpus habent. Sic Eccls.3 :
tépore fuo filius Dei: Dedit dilectam animā
fuå inmanusinimicorü eius.Hier . 1 2.Quia Hier.12 ,
fponte Chriftusfe morti tradidit , vt expo-
nit Hierony .& Origen.hom.8.in Hiere Hierony
miam.Greg.li.9.Mora.in illud terra da- Origen.
taeft inmanus impij , ideft corpus Chrifti Gregor.
terrenum in manus populi Iudaici, & Pi
lati,cui Dis : Non haberes poteftatem aduer Ioan.19 .
fum me ullam,nifitibi datu effetdefuper:hoc
Ioan.3.
eft ab eterno Patre.de quo Ioan.Sic Deus
dilexit mundu , utfiliumfuum unigenitu da-
ret. cuius fanguine irrigatæ uineefloren=
tesdederut odoremfuum. Ideft Ecclefix ex Canti, 2.
gétibus credentes odore boni exepli de-
derunt, & primitiæ gentium Magi, quafi
Ddd 4 vineæ
 DARE.
1 vineæ nouellę circuncifionis Domini ro-
re perfufe , odoremfidei viuæ longe la-
teq; fparferunt , vt explicant tres patres
Theodoret. citati à Theodoreto. Tempore etiam con
gruo filius Deipoftquam afcendit in cæ -
lum : dedit dona hominibus,ideft mifit Spi-
ritum fanctum Pfal . 67. de quo vide in
verbo donum .
Dare pro terra filicem eft bona tepo-
15
Iob.22 .
ralia,& fpiritualia iuftis augere. Iob 22 .
Sireuerfusfueris ad omnipotentem ædificabe
ris,ere . Dabit pro terra filicem: profilice
Titelma. torrentes aureos. Ita explicant Titelma-
Lyranus . nus, Lyranus & D.Thomas , ideft om-
D.Thom. nia tibiin melius commutabuntur. Gre-
Gregor.
gorius verò terram in filicem commuta-
ri dicit: Quãdo vita carnalium in fortitu=
dinem boni operis tranfit; & pro fortitu-
dine boni operis , quafi pro filice,dantur
torretes aurei gratiæ prædicationis: quòd
planè Matthæo conceffum eft : poft-
quam ad vocem Domini fequere me:
Match. 9 .
Surgensfequutus eft eum , cap.9 .
16 Quãdo verò voci Dúi vocatis homo re
fiftit,addit ex charitate flagella Deus,iux
Ifa.28. ta illud Ifai. Sola uexatio intellectum dabit
Hicrony. auditui.Quia vt exponit Hieronymus.Se
pe homo caftigatus à Domino refipifcit,
fic latro vexatus in Cruce refipuit. Sic Re
Luc.13. gulus,cuius filius infirmabatur in Caphar
Ioan.4 , naum. Sic Chanança in filia energume-
Matth. 15. na male à dæmonio vexata . Sic de be-
Dan.7. ftia legimus , quæ vifa eft Dan. 7.quafi
leena , & alas habere quafi Aquile,quæ
poftquam vexata eft, & auulfæ funt alæ
eius: Corhominis datum eft ei , fcilicet Regi
Nabuchodonofor poft flagella data elt
Hierony. refipifcentia , vt exponit Hieronymus.
Sedcontra hoc planè videtur illud facere
Iob.3. Iob 3.Quare data eſt miſero lux, & uitahis
qui amarofuntanimo? Vbi innuitur melius
effe homini à Domino de hac luce mox
auferri, quàm miferiis in vita vexari . Sed
D.Tho. refpondet D.Thomas,Tob loquutu qui-
dem effe humano more. Cæterum aliud
eft confilium Dei, qui miferiam & flagel-
la permittit ad refipifcentiam peccatoris,
& ad maius meritum iufti. Quòd often-
ditur fatis exemplo languidi , qui triginta
& octo annorum infirmitate politus,tan-
dem fanitatem corporis & animæ conſe-
Ioan,s quutus eft Ioa.5 . Deniq; fineq; flagellis
Dei peccator infe reddit : deftruit illum
Deus fecundum iuftitiæ diuinæ leges.Sic
dedit in cinerem Regem Tyri fuperbien-
tem dicens: Producam ergo ignem de medio Ezech.28.
tui, dabote in cinerem. Quod fecundum
Hieronymum, & Theodoretum tam Re Hierony.
Theodor.
gi Tyri,qua Luciferofub eius typo con-
gruit,quia apud Ioan.Dis dicit: Nunc ix- Ioan. 12 .
dicium eft mundi , nunc princeps huius mundi
eiicieturforas. Vnde omnis eius cultus ,
quo Satanas quafi Deus à gentibus cole-
baturin cinerem abiit.
Dedit Deus impios Iudæos in manus 17
Romanoru in vindicta necis fuę, Ifa. 5 3. Ifa.5 3.
Dabit impios profepultura , & diuitem pro
mortefua.Vbi Hieronymus exponit im Hierony
pios Hierufalem Romanis traditos effe
pro morte & fepultura Domini, & diui-
tem illum populum in captiuitatem idcir
co fuiffe redactum :quod præuidens filius
Dei fuper ciuitate ex mifericordia fleuit .
Luc. 19. Luc.199
Data eft poteftas Alexandro Magno 18
fpeciali Deiprouidétia ad punienda fcele
ra gentiu: quod reuelatu eft Danieli, quan Dan7
do vidit beftiam quafi pardum habentem
quatuorcapita, &quatuor alas. Et poteftas,
inquit,data eft ei.Ita exponit Hieron. Fuit Hierony,
enim regnũ Alexandripoft eius mortem
in quatuorcapita feu regna diuifum,neq;
tyranni quicquam contra fubditos,auti
becillos poffent, nifi Deo permittête. Sic
etia in Apoc.Sedentifuper equum rufum da Apoc.6.
tus eft gladiusmagnus. Vbi Bed. Anfelm³, Anfelmus.
Gloffa , & D.Tho . dicunt: Perequú ru- Beda.
fum & equiteperfequutores martyru , & Gloffa. D.Tho
maximè Romanos Imperatores fignifi-
cari.vnde fubdit: Et datum eft illi utfumeret
picemdeterrd , ut mutuo fe interficerent.
Iuxta illud Luc. Eritis odio omnibus homi- Luc.21.
nibuspropternomenmeum. Et Ioan. Venit Ioan.16.
hora,ut omnisqui interficit uos, arbitretur fe
obfequium præftare Deo. Et Matth. Tradet Matt. 10.
autemfraterfratrem in mortem.Item in eo-
de.c.Apoc.de equo pallido. Et quifedebat
fuper illum nomen illi mors:fubditur: Et da-
taeft ei poteftasfuper omnes quatuor partes
terre.Quod dehypocritis ,&maximè de
Antichrifto prædictum eft, vt videbimus
in verbo Equus, lib. 5. Quod fi quis obii-
Ioan.14.
ciat quomodo ergoChrift' dixit Ioa. 1I 4.
Pacem meam do uobis, pacem relinquo uobis.
Cuè contrario det tyrannis poteftatem
auferendi pacem de terra? Refpondedum
eft:Pacemfpiritualem atq; cæleftem fi-
lium Dei Ecclefiæ dediffe:de qua cecine-
runt
 DARE.
Luc.2. runt Angeli: Et in terra pax hominibus bo-
Re uoluntatis. Pacem autem carnalem no
folú non dedit,fed abftulit potius dicens :
Luc.12, Noueni pacem mittere in terram ,fedgladiú.
Ifa.26 : Vnde quod legimus apud Ifa.Domine da-
bis pacem, de recociliatione generis huma
nicum Deoprincipalius debet intelligi.
Dat Deus dilectis fuis fomnium quie-
19
tum fine cöfcientiæ remorfu. Siclegimus
Pfal.126. apud Prophetam, Pfal. 1 2 6. Cum dederit
dilectisfuisfomnum : Ecce hæreditas Domini,
filij merces,fructus uentris, ideft impij in va
num laborabunt furgentes ante lucemad
fraudes,& nihil boni colligentes . Porrò
dilectis fuis dabit Dús fomnum quietum ,
& erit illis hæreditas copiofa , & filij tan-
quam merces ,& fructus vêtris peccorum
Matt.6. & armentorü,iuxta illud Matth . 6.Que-
rite primum regnum Dei, iuftitiam eius ,&
hæcomnia adiicientur uobis. Ita explicant
Theodoret. Theodor,Vatab. Ianfen , Geneb. & He .
Vatablus. brei.Melius verò Hieron . Gloff. & Caf.
Ianfen. fiodor.aliterexponunt,fcilicet, cum dede
Genebrar. rit Dominus dilectis fuis fomnium mor-
Hierony.
Gloffa. tis quieta: ecce hæreditas celeftis erit eis,
Caffiodor. qua eft filij Dei merces , quam ille quide
Matth.20. operariis in vinea promifit apud Matth.
eftq; filius Deifructus vētris Marię ma-
tris.Pretereà deditPater eternus filio om
Ioan, 13. nia.Ioa. 1 3.Quia omnia dedit ei pater in ma
nus,ideft ab æterno per eternam genera-
tione omnia æqualiter habet à Patre cum
Chryfoft. Patre,vt exponut Chryfoft. & D. Th. &
D.Tho. rurfus .Eadem accepit per vmonem hypo
Auguft. ftaticam temporalem , & vt Auguftinus,
Theophy. & Theophylactus aiut , & ipfum Iudam
traditorem,& Iudæos perfequutores ha-
bebat in manus, vt cos perderet fi voluif.
fet , at potius pro nobis fponte mori vo=
luit
20.
Dare diciturDe' omni habēti Mat. 25.
Matth.25. Omni habenti dabitur, & abundabit: ei autem
qui non habet, qucd uidebatur habere aufe-
retur ab eo. Sed huic fententiæ multa pri-
ma facie videntur effe contraria. Quia
Ifa.40. Ifai. 40. dicitur: Qui dat laffo uirtutem : &
certe laffus non habebat illam. Et pater de
Luc.15 . filio Prodigo nihil habente dixit:Date an=
nulum in manum eius,&r calceamenta inpedes
eius, c.refpondetur tamen . Duobus mo
dis dicitur aliquis nohabere,videlicet, qui
accepit & potuit habere, neque habere di ,
gne voluit , fed male vfus eft donis acce-
ptis,in quo quide vfq; ad morte obftina-
397
Itus obiit,huic enim in die mortis,atq; iudi
cij finalis auferetur dona , quæ videbatur
in hac vita poffidere , videlicet fides fuper
naturalis,& fpes :stem gratiæ gratis datæ,
quales illi , de quibus Matthæus : Domine Matth.7.
nonne in nomine tuo prophetauimus , & r dæ-
monia eiecimus , & uirtutesmultas fecimus?
tunc confitebor illis: Amendico uobis nef=
cio uos. Ab eo igitur, qui non habet cha-
D.Tho.
ritatem , vt exponit D. Thomas, omnia
dona gratuita in fine tolluntur : illi verò
qui charitate habet , coronę aliorum , qui
eas perdiderunt , quodam modo dantur:
quia gaudium deillis recipit accidentale.
Caterum qui non habet donuin aliquod
petitq; illud cum debitis circunftantiis ,ſi
expediat dabitur ei,iuxtaillud: Petite & Ioan.16
accipietis , ut gaudium ueftrum fit plenum.
In quofenfu Deus dat laffo virtutem, &
peccatori poenitenti gratiam , & opera-
tionem ..
Dare nemo poteft aliis meritum gra- 21
tix , & gloriæ cæleftis de fuo merito , nifi
Chriftus , qui gratiam folus capitis habet.
De cuius plenitudine nos omnes accepimus. loan.1.
In quofenfucum virgines fatuæ peterent
Matth.25.
prudentibus:Date nobis de oleo ueftro. Ref.
ponderuntprudentes:Neforte nonfufficiat no
bis,& uobis, ite potius ad uendentes. Quafi
dicant, merita noftra, & opera charitatis
vix nobis fufficiunt ad falutem ,neque me
ritis alienis faluari debetis , nifi meritis
Chrifti per facramenta fidei , & opera bo
na & meritoria. Ita Hieronymus. Gre- Hierony.
gorius verò in homil. Date nobis de oleo Gregor.
veftro fic exponit , laudate nos apud iu-
dicem. Caietanus quoque teftimonium
bonum pro nobis reddite , quòd nemo
quidem poteftfacere de aliena confcien-
tia,quàmplenè non nouit. Ita etiam D. D.Aug.
Aug.lib.8 3.99.9.59 . fed prior expoſi-
tio Hierony.magis quadrat , quia oleum
pro bonis hic vfurpatur operibus.In eode
fenfufilius maior, videlicet frater filij Pro
digi patri dixit:Ecce tot annis feruio tibi: Luc.15.
nunquam dedifti mihi hædum , ut cum amicis
meis epularer. Quia fiue populus Iudai-
cus,fiue quilibet iuftus,nunquam accepit
gratiam capitis , vt redemptionem & re-f
miffionem peccatorum amicis fuis im-
partiretur , fed folus filius Dei , de cuius
plenitudine nos omnes accepimus. Vt ex-
ponit Hieronymus in epiftola ad Dama Hierony,
fum de explicatione huius parabola.
Ddd 5 Dare
 DEBERE .
22 Dare fecundu varia data quæ datur va
riatur. Legimus enim dare fymbola ad!
Prou.23. vefcendu Pro. 2 3. quod eft comeffationi
bus vacare. Item dare cötra Hierufale ca■
Ezech.4.
ftra Ezechiel. 4. ideft prædicare bellum .
Dare quoq; dexteram infignum pacis,
Galat.2. Gal. 2. & 1. Mach . 6. Dare animamfuam
Matth.2 .
in redemptionem pro multis,Matt. 2o.ideft
vitam exponere ad faluandos homines.
Item dare animam , ideft homines , Ge-
Gen.14. nef. 14. vbi animæ pro hominibus acci■
piuntur,quos liberauerat Abraham de ca
ptiuitate. Darepræterea fignum Ifai.de
quo egimus in verbo Concipere.Item da
refignum Ione Propheta,de quo vide in
verbo Adultera.Dare etiam Euangelifta,
de quo in verbo Euangelium , & fic de fi-
milibus quære in locis fuis, ne eademfæ-
perepetamus.
Dealbare,vide in verbo Album.
Deargetatum & Deauratum , in verbo
Argentum & Aurum .
CAPVT XI.
Debere, Debitum, Debitor.
EBITOR Dicitur Hebrai-
‫חוב‬ D cè Chob,vt patet Ezech. 18. vn-
deverbumChieb debitore facere.
I Debere eft ad aliquid obligatú effe . Sic
Leuit.23. Leu. 23.Hæfuntferie , quas celebrare debe
tis.Debitor aute eft qui aliquid debet. Et
certe folus Deus eft,qui abfolutè loquen-
do,vt Theologi dicunt, nihil alicui debet.
Rom.11. Iuxta illud Rom . Quis prior dedit illi , &
retribuetur ei?Quoniã ex ipfo, & per ipfum,
& inipfofunt omnia. Nihilominus tamen
ex hypotefi,vel fuppofitione, promiffio-
nefua fe nobis voluit quodam modo obli
gare,diciturq; noftro more loquendi de-
Ifa.5. bitor. In quo fenfu dicit per Ifaiam. Quid
eft quod ultradebuifacere uinea mea , & non
feci? Qua fententia refpondet ad quære-
las corum ,qui dicunt:quare Deus qui pro
mittit fe homines faluaturum , non faluat
Ifa.46. quidem omnes,dicit enim apud Ifai. Ego
feci , egoferam , ego portabo & faluabo.
Athanafi. Refpondet itaq; Athanafius libr. de Paſ-
fione & Cruce.Dominus ait in Ifa . Nihil
feprætermififfe corum , quæ facto opus
effet, & præftitiffe plenius omnem dili
Matth. 21. gentiam vineæ,&c. Nam ad vineam mi-
fit feruos femel, & iterum, & tandem fi-
lium, que occiderüt agricolæ apud Mat. ,
Idem afferit Theoretus fuper Ifaiam. & Theodoret.
Chryfoftomus fuper Matth . 18. Nulla, Chryfoft.
inquit , humana mens ex cogitare poffet
parem curam ei, quam Deus adhibet, qui
etiam cum Deus effet,homo propternos
factus eft. Hac ille. Denique Paulus : Rom.8.
Qui propriofiliofuo non pepercit , fed pro
nobis omnibus tradidit illum , quomodo non
cum illo omnia nobis donauit ? ideft omnia
remediafalutis? Quis enim vineam fuam
vnigenitifilij fummè dilecti cruore riga-
ret: Et quamdiligentiam ille prætermi-
fiffe putandus effet? Vnde Ioan.3 . Sic Ioan.3-
Deus dilexit mundữ, utfiliü fuum unigenitū
daret.Ad hocfacitillud Pf. 1 20.Nodor- Pfal.12 0.
mitabit , neq; dormiet quicuftodit Ifraël.Ité
Can.8.
illud Ca.8.Vineameacora me eft.Et If.49 Ifa.49 .
Ego non obliuifcar tui , in manibus meisfcri-
pfite. Sed homo Deo plerunq; refiftit.
Matth.2 3. Quoties uolui congregare fi- Matth.23.
lios tuos ,ficut gallina congregat pullos fuos
fubalas, noluifti.
Debet peccator Deo decem millia ta. 2
lenta. Matth. 18.Et oblatuseft ei unus,qui Matth. 18.
debebat ei decem milliatalenta. Quòd Ori- Origenes.
genes homil.7. in Matth. peculiariter ex
ponit de doctorepeffimo,cuius funt gra-
uiora peccata,cæteris paribus , quam to-
tius populi propter perfonæ , & muneris
dignitatem. Secunda expofitio Auguft . Auguſt.
qui decem præcepta violat , decem mil
lium talentorum debitor eft : qui verò
vnum , aut alterum ex mandatis præter
greditur , quafi centum denarios debet.
Tertia explicatio Hieronymi grauiora Hierony
peccata,vt puta proditionem, homicidiu,
adulterium,quafi decem millia talenta re
putari:leuiora verò , quafi centum dena-
riorum debitum effe. Quarta fententia
Chryfoftomi,fola peccata contra Deum Chryfoft.
directè commiffa debitum effe decem
millium talentorum ,vt puta blafphemia,
infidelitatem odium Dei. Quæ verò con
tra proximum patrantur centum dena-
riorum reputari, Quæ expofitio magis
mihi hærere literæplanè videtur. Quia
intentio Saluatoris erat, vt proximis con-
tra nos peccantibus dimittamus , often-
ditq; rationi confentaneu effe,vt parua cô
tra nos patrata codonemus, quádo ipfe no
bis grauiffima cotra diuinā cius maieftatē
comiffa ,poenitétibus fpōte dimittit.Pec-
catuquippe contra Deu poenam meretur
prome.
 DEBORA .
promeretur, quòd verò contra proximū
fit, fi fepares offenfam, quæ ibi côtra Dei
præceptum includitur,& fola proximilę
Gonem attendens folum mereturtempo .
ralefuppliciu,idq; modicum, quod notat
Aug. Aug.fuper illud Pfa.50 . Tibi foli peccaui.
Pfal.So,
Vbi Dauid læfionê Vriæ,quafi nihil cu
rat ,fed de fola Dei offenfa follicitus eft.
Poftremo ex hoc loco deducitur in Scri-
ptura fancta debitu vocari peccatu. Vnde
Matth.6. apud Matth.dicitur: Dimitte nobis debita
noftra. Et debitor eft peccator,ficut apud
Luc.7. Luc.Dis ait: Duo debitores erant cuidamfoe
neratori.Vbi notandum vocari Deufœ-
neratorem , cui debemus non folu dona,
quæ ab eo recipimus , fiue naturalia , fiue
fupernaturalia, fine vitio peccati coferua
re, fed etiam cu fructu, & cum vfuris ,iux-
Matth.as. ta illud Matth.Et ego cum ufuris exegiffem
illud : de quo in verbo Talentum.
Debitores funt prælati populis fubie-
3 R,Salom,
&tis , ficut & ipfis debitores funt populi.
Rom.1. Depofteriori Paulus ait Rom. 1. Sapien
tibus infipientibus debitorfum , ideft te-
neor omnibus doctrinam fecúdum capa-
Matth.24. citatem eoruimpertiri , iuxta illud Matt.
Quisputas eft fidelis feruus & prudens,que
coftituit Disfuperfamiliamfuam,ut det illis
cibum intempore:Confequenter verò po-
puli grati effe doctoribus debent, iuxta il-
Rom.IS, lud Rom.Etdebitoresfunt eorum: namfifpi
ritualium eorumparticipesfactifunt gétiles,
debent erincarnalibus miniftrare illis.
Deniq; omnes debitores fumus debiti
4
mutuę charitatis,vt in neceffitate fratre iu
Rom,13. uaredebeamus.Rom. 1 3. Nemini quic-
quam debeatis.nifi ut inuicem diligatis. Vbi
Hicrony. Hierony.ait. A debito charitatis neminƐ
feipfum eximere poffe,dicente Dño: Hoc
eft præceptam meu ut diligatis inuicem, &c.
Ioan.Is Ioan. 15.Ad
15 dit etiam Hierony. loco ci-
tato debitum etiá eleemofyna appellari ,
Eccli,4: iuxtaillud Eccli .Inclina pauperifinetrifti-
tiaaurem tuam, redde debitum tuum , ideft
debitum charitatis.Porrò inter coniuges,
nonfolumcharitatis, fed & iuftitiæ debi-
1.Cor.7. tum eft propterpa&tuin coniugij . Vnde
Paul.ait. Vxori uir debitum reddat , er uxor
uiro,quia vt ibidem fubdit : Virfui corporis
poteftatem non habet,fed mulier, & idem de
muliere circa virum .
5 Debitores fumus corpori noftro, fed cu
Rom.8. difcretionis moderamine: Rom.8.Debi-
toresfumus non carni , utfecüdumcarnem ui- ]
398
uamus , ideft folum, vt fuftentemus, iuxtą
illud Ephef. Nemo carnemſuam odio habuit, Eph.s.
fed nutrit fouet eam: moderate tamen,vt
idem monet Apoftolus ad Gal. Defideria Gal.s
carnisnon perficietis, & ad Rom. Curam Rom.13 .
carnis ne feceritis indefideriis.
CAPVT XII.
Debora.
EBORA Quædam feniorfuit
DEBO
nutrix Rebbeca,de qua Genef. 2 4. Gene, 14.
Sed alia fuit clarior foemina Prophetiffa
pariter & iudex Ifraël,fola nimirum inter
iudices foemina , & Prophetis , vt notat
Gloff.fuper ludi.4. vbi legimus:Erat au- Gloffa,
tem Debora Prophetis uxor Lapidoth , que
iudicabat populum in illo tempore. Et quide
Ambrof.lib.de Viduis.Afferit illam fuif- Ambro,
fe viduam,quæ coniugem amiferat Lapi
doth.Imo Rabbi Salomon ait in Hebreo
haberi mulier lichnaria , & non vxor La-
pidoth,quia non eft Lapidoth proprium
nomen,fed appellatiuum lichnaria , quæ
lucernis tabernaculi faciebat lichna : quá
opinionem communen effe iuniorum
Rabbinorum,refert Lyran.fed Hierony. Lyranus:
Quivertit Lapidoth, tanquam nome pro Hierony.
prium fequutus eft Sept.Vnde in epifto. Septuag.
ad Furiam,deviduitate feruanda.Quidā,
inquit,imperite Debora inter viduas nu
merant,ducemq; Barach arbitrantur De
bora filium cum contra dicat Scriptura .
Hæc ille. Quare Hierony.fententie , que
cum vulgata,&cum Sept.concordat ftan
dum eft. Proponitur autem in Scriptura
foemina iudex & Prophetis.Neputemus
iudiciaria vbiq; femper fuiffe foeminis po.
teftatem à Deo denegatain. Vndeficut
nonfolis duodecim Apoftolis iudiciaria
poteftas promittitur apud Mat.Sedebitis, Matth,19.
inquit, uosfuperfedes duodecim,&rc.fed etiá
iuftis paupertatis voluntariæ profeffori-
bus,vt tenent Auguftinus, Gregor. Glof. Augufti
Beda, D. Thomas, & omnes fcholaftici. Gregor,
Gloff.
Sicetiam & foeminis fanctis pauper-
Beda:
tatis etiam profeffione claris iu D.Thom.
diciaria tunc poteftas
referuatur.
CA-
 DECERNERE .
CAPVT XIII.
Decernere,Decretum .
ECERNERE Dicitur He-
braicè Cadas,Iofue 20. Decreue-
D runtq; cades inGalilæa.
Decernere eft conftituere & definire:
I decreta Deifunt ei' mãdata.fic 3.Reg. 8 .
3.Reg.8. Ambulemus in decretis eius. Porrò decreta
legis veteris iudicialia & ceremonialia,
per Euangelicam Dís legem, euacuauit.
Eph. 2. Lege mandatori decretis euacuans.
Eph.2:
Hierony . Ita Hier.exponit. Sola enim moralia funt
in Euágelica lege relicta ratione dictate.
Decreti chirographu crat mortis fente-
2 naturalem facerdotibus & miniftris con.
tia contra filio Adę ,cui dictü eft in Gen.
Gen.2 :
In quacunq; die comederitis ex co,morte mo-
riemini.Sic exponit Gloff. illud Colloff.
Gloffa.
Coloff,2, Delens chirographum decreti, quod erat con-
trarium nobis, & affigens illud cruci. Nunc
itaq; aliud nobis fecundus Adam , fcilicet
Chriftus reliquit vitæ chirographu dices,
Ioan.10. Ioá. 10.Ego ueni ut uita habeant, abudan-
tius habeat ,& rurfus: Ego uita æternă do eis.
Decernere folent iufti, quod opere com
3 pletur,Iob 22. Decernesre,& ueniet tibi.
Iob 22 . Quòd Greg. iuftis euenire dicit, quando
Greg. virtutem ,qua ex defiderio appetunt , lar-
giente Dño confequitur,iuxta illud Pfa.
Pfa.. Beatus uir, &c. Etomnia quæcunque faciet
profperabuntur. Sic Maria ad pedes Dii
contéplationi vacare decreuit,&quamuis
àfororeMartha inde quide pulfaretur ad
opera vitæ actuofe, venit tamen illi quod
decreuerat dicente Dío: Maria optimam
Luc.10. partem elegit,quæ non auferetur abea.
CAPVT XIIII.
Decima..
ECIMA In Hebreo dicitur
, vt patet Genef. 14, &
Twyn D Maefar
Macfar ,
Leuit . 27 .
I Decima eft vna ex decem partibus fru
tus, quæ offerebatur à populo Dei facer
&
dotibus. Erant autem quatuor fpecies de
cimaru in veteri lege,vt notat D. Hiero.
Ezech.45.fuper illud Ezech. 45. Et hæfunt primitie
quas tolletis. Primæ quæ omnibus Leui-
tis ex præcepto legis dabuntur. Secundæ
δευτεροδέκαδες , hoc eft fecunda decis
mæ,vel decimæ decimarum,quas ipfi Le
uita,quorum ordo inferior erat,facerdo-
DECIMA .
tibus dabant. Tertiæ , quas fponte fua, Į
quifq; in horreis feparabat, vt comederet
eas , cum iret in Hierufalem in veftibulo
templi,vbi Leuitas ad conuiuia vocare fo
lebant. Quarta denique pars pauperibus
reponebatur, quæ decimæ pauperum vo
cabantur : de his omnibus fe Pharifæus
ille iactabat Luc. 18. Decimas,inquit, do Luc.18.
omnium quæ poffideo,quarum meritum ia-
tantia perdidit.
&
Decimas dedit Abrahā facerdoti Melchi 2
fedech.Gen . 1 4.vbi patres quærunt quo- Gen.14.
modo cum decima in lege fuerint intro-
ductæ,Num. 18. Abraham tanto tempore Num.18.
ante legem dederit decimas . Ad quod tamẽ
expedita refponfio eft fecundum legem
grua deberifuftentatione , vt docet Apo-
ftolus 1.Cor. 9. Quis militatſuisſtipediis 1.Cor.9.
unquam?Quis pafcitgregem, & de lactegre-
gisnon manducat : Et 1.Tim. 5. Qui bene 1 , Timot. 5.
præfuntpræsbyteri,duplici honore digni ha-
beantur.Quota verò decimarum introdu
Eta lege fuit , quantum ad præceptu qui-
dem . Namin confilio multo planè tem-
pore ante legem erat vfu recepta, vt patet
hoc loco . Et Gen. 28. vbi Iacob decimas Gen.28.
vouit.Eft autem aduertendum , quod in
lege Numer. 18.dicitur : Filiis autem qui Num. 18.
dedi omnes decimas Ifraëlis in poffefsionem
pro minifterio . Ergo ná pro otio? Caueat,
itaq; miniftri Dei,ne dicatur de illis : Quid
Matth. 21.
ftatis tota die otiofi ?Matth. 21 .
Illud etiam aduertendum decimas da- 3
re minoris,recipere vero fuiffe maioris ,vt
Heb.7.docet Apoftolus: vnde concludit Hcb,7.
Abraham , & fubinde pro nepote eius
Leui,qui in lumbis illius decimatus fuit à
fummo Dei facerdote Melchifedech , mi-
nofem illo cui decimas dedit extitiffe.
Quis autem fuerit Melchifedech , & an
forte fit Sem filius Noë,vt Hierony.pu-
tat epift.ad Euagrium, videbimus in ver-
bo Melchifedech.lib. 1. 1.
CAPVT XV.
·Decipere, Decipula.
ECIPERE Seducere Hebrai
‫נשא‬
cè dicitur Nafa cum pucto in dex
D
tro Hier. 49.
Decipere eft aliqué deludere , fiue falle I
re. Propriu autem Dei eftnopoffe deci- Iob.13 .
pi Iob 13. Aut placebit ei cui celari nihil】
poteft?
 DECIPERE .
poteft ? aut decipictur uthomo ueftris fraudu
lentiis: ideft non decipietur. Sed neq; de
cipere Deus quenquam propriè poteft,
quia prima &fumma veritas eft per effen
tiam Rom. 3.Eft autě Deus uerax , omnis au
tem homo mendax. Vnde quãdo in fcriptu-
ris Deus decipere aliquem dicitur impro-
priè capitur , pro eo quod eft permittere
Hier.4 quequam decipi. Sic apud Hier.legimus :
Heu , Heu,Domine,ergone decepiftipopulum
iftum, Hierufalem dicens: Paxuobis. Et
ecce peruenitgladius ufque ad animam? Vbi
Hierony. dicit Hieronymus . Pacem fuiffepromif-
fam à Deo tempore Chrifti futuram, fed
gladium prius Chaldæorum fæuiturum .
Theodoret. Atqui Theodoretus exponit Prophetā
non afferendo dicere: Decepifti populum,
fed interrogatiue.Ergo ne decepifti , qua
fi dicat,non decepifti,fed decipi à Pfeudo
Lyanus. prophetis permififti. Ita etia Lyra.Porro
Ezech.14. apud Ezech. Dís ait: Propheta cum erra-
ucrit, loquutusfuerit uerbum, ego Dйsde-
cipiam Prophetam illum , ideft permittam
illum decipi, neque
DECLINARE .
399
¡taxat,quem temeritatis errorem correxit
iunior Eua, dum ab Angelo falutata non
temere quidem affenfit, fed Cogitabat qua Luc..
lis effet iftafalutatio.
Deceptores fugiendos paffimfcriptu-
4
ra monet , primum quidem Pfeudopro
phetas : de quibus Hier.Et in Prophetis Sa Hier.23 .
marieuidifatuitatem , prophetabant enim in
Baal,er decipiebant populum meum . Idem!
Ezech.ait. Deinde adulatorum deceptio Ezech.13.
perniciofa eft , de qua Ifai. 3. Popule meus Ifa.3 .
quite beatumdicunt, ipfi te decipiunt.Pręte-
reà fcientia fuperftitiofa, ficut de Baby lo-
ne dicitur in Ila . Sapientia tua , & fciëtia tua Ifa.43 .
hec decepit te. Et quia omnis peccaus eft
ignorans,ficut Philofophus docet, de Idu
mæa dicit Hiere. Arrogantia tua decepit te. Hier.49 %
Vnde apud Matt.detalibus intelligitur: Matth . 11-
Abfcondiftihec àfapientibus & prudêtibus,
Ideoq; Apoftolus admonebat Coloffen. Colof,2 .
Videte nequisuos decipiat per philoſophiam ,
inanemfallaciam.
Decipula eft inftrumentum decipien-
5