ÊÚÌ ÅÒÈÌÎËÎÃÈßÒÀ

ÍÀ ÅÄÍÎ ÐÅÃÈÎÍÀËÍÎ ÃÅÎÃÐÀÔÑÊÎ ÍÀÇÂÀÍÈÅ

Àíàñòàñèÿ Ïåòðîâà

 ãîâîðèòå â Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ å ðåãèñòðèðàíî

èíòåðåñíî ðåãèîíàëíî íàçâàíèå íà èçîñòàâåí ÷åðåí ïúò â ñëåä-
íèòå âàðèàíòè:
- Íîâî ñåëî, Âèäèíñêî, ÑÇ:
ìàðàï²òèíà ‘äúëáîê êîëàðñêè ïúò, íàïðàâåí îò ïîðîé’ (ÁÅÐ
3: 663), è âàðèàíò ñ ðåäóêöèÿ ìúðúï²òèíà ‘ïúò, èçäúëáàí îò
ïîðîé’ (Ìëàäåíîâ 1969: 190; Ë. Ìèëåòè÷ 1901: 639);
ìîðîï³òèíà ‘ñòðúìåí ðúò’, îáÿñíåíî îò ìîðîïóòèíà ‘äúëáîê
êîëàðñêè ïúò, íàïðàâåí îò ïîðîé’ (Ìèõàéëîâà 1984: 143);
- Ìîíòàíñêî,ÑÇ:
ÌÈ Ìîðîï³òèíàòà ‘ãîðèñò ðúò’, Ìîðîï³òèíèòå ‘ðúò’,
‘ñòðúìåí ïúò’ (Ìèõàéëîâà 1984: 143);
ìîðîï²òèíà ‘èçîñòàâåíè, èçðîâåíè îò ïîðîè ñòàðè êîëîâîçè
íà ïúò’ (ÁÅÐ 4: 246);
- Áðåçíèøêî, ïðåõîäíè ãîâîðè:
ÌÈ Ìîðîïóòèíà (Òàáàí, Ãîäå÷êî), ÌÈ Ìîðîïúòèíüå
(Áðóñíèê) (Ìèõàéëîâà 1984: 143);
- Âðà÷àíñêî, ÞÇ:
ìîðåï³òíèíà ‘èçîñòàâåíè, èçðîâåíè îò ïîðîè ñòàðè êîëîâîçè
íà ïúò’ (Ðàäîâåíå) (ÁÅÐ 4: 246);
- áåç ïîñî÷åí àðåàë íà ðàçïðîñòðàíåíèå:
ìîðîï³òèíà, ìîðåï³òèíà ‘èçîñòàâåí ïúò ìåæäó íèâè; ìåæäà
ìåæäó íèâè’ (ÑÇ), ‘çàïóñòÿë ïúò, êîéòî íå ðàáîòè’, ‘ëîø, ðàçâàëåí
ïúò’ (Ãåðîâ) (ÁÅÐ 4: 246);
ìîðåïúòíèíˆ ‘çàïóñòÿë ïúò’ (Ãåðîâ) (ÁÅÐ 4: 246);
ìîðîï³òíèíà ‘èçîñòàâåíè, èçðîâåíè îò ïîðîé ñòàðè êîëîâîçè
íà ïúò’ (Ðàäîâåíå, Âðà÷àíñêî) (ÁÅÐ 4: 246);
414
 ìóðîï³òíèíà îñò. äèàë. ‘ëîø, çàïóñòÿë ïúò’ (ÁÅÐ 4: 335);
Äóìàòà ìàðàïúòèíà ìîæå äà ñå îïðåäåëè êàòî êîìïîçèò ñ
ïúðâè êîìïîíåíò ìàð- (ìúð-, ìîð-, ìóð-) è âòîðè êîìïîíåíò -
ï³òèíà (-ï²òèíà, -ï³òíèíà, -ïúòíèíˆ).
Âòîðèÿò êîìïîíåíò å ñ ÿñíà âúòðåøíà ôîðìà è å ñâúðçàí ñ
ïúò (âæ. îùå ïóò£íüå ‘ïúòèùà’ (Íîâî ñåëî, Âèäèíñêî), ñðâ. è
ïúò£íüêà, ïúòèíüêˆ ‘ïðàâ ïúò â ïðè÷åñêà íà æåíà’ (Ãîöåäåë-
÷åâñêî) (ÁÅÐ 6: 118).  Ñåâåðîçàïàäíèòå ãîâîðè ãîëÿìàòà íîñîâêà
èìà ðåôëåêñ ú è òîâà îáÿñíÿâà ôîðìèòå -ï³òèíà (-ï³òíèíà, -
ïúòíèíˆ).  Áðåçíèøêî, Áåëîãðàä÷èøêî, Ìîíòàíñêî, ïîäîáíî
íà íÿêîè ãîâîðè â Ìàêåäîíèÿ (Òåòîâñêî, Êóìàíîâñêî,
Êðàòîâñêî), âàðèàíòúò ñúäúðæà âòîðè åëåìåíò -ïóòèíà, çàùîòî
ãîëÿìàòà íîñîâêà å ïðåìèíàëà â ó (ìàêàð ÷å ðåãèñòðèðàíèòå
ôîðìè â ïî-íîâî âðåìå ïîêàçâàò ïîñòåïåííî èçìåñòâàíå íà ó îò
ú ïîä âëèÿíèå íà íîðìàòà). Ïîÿâàòà íà ôîðìà ñ ó (-ï²òèíà) â
Íîâî ñåëî, îáà÷å, ìîæå äà ñå ïðèåìå çà çíàê, ÷å äóìàòà âåðîÿòíî
å ïðåíåñåíà îò çàñåëíèöè îò Ìàêåäîíèÿ1.
Àíàëèçúò íà ïúðâèÿ êîìïîíåíò å ïî-ñëîæåí. Êàòî îòïðàâíà
òî÷êà ìîãàò äà ïîñëóæàò äâà ìîìåíòà, êîèòî ñå îòêðîÿâàò â
ñåìàíòèêàòà íà ïîñî÷åíèòå ãåîãðàôñêè òåðìèíè. Ïúðâî, ñòàâà
äóìà çà ÷åðåí ïúò, êîéòî å èçîñòàâåí è çàïóñòÿë. Âòîðî, ïúòÿò å
èçðîâåí îò ïîðîé, ãîëÿìà âîäà.

1. ‘Èçîñòàâåí, çàïóñòÿë ÷åðåí ïúò’

Íå å òðóäíî äà ñå äîïóñíå çíà÷åíèå ‘÷åðåí’ çà ïúðâèÿ êîðåí.
 Ïðèëåïñêî, Ùèïñêî, Îõðèäñêî, Âåëèíãðàäñêî ìîð ñå
óïîòðåáÿâà â çíà÷åíèå ‘÷åðåí’ (âæ. ìîð ôåðåäæå, ìîð òðåíäàôèë
è äð.) (ÁÅÐ 4: 237)2. Òîâà çíà÷åíèå å ðàçïðîñòðàíåíî ÷ðåç òóð.
mor ‘ìîðàâ’ (Ñòðàíäæàíñêî) < èòàë. moro < êúñíîëàò. maurus <
ãð. ìá‡ñïò ‘íåãúð’, çàåòî è â ñðõð. ìîð ‘òúìíîñèí’, ñëîâåí. mor
‘÷åðåí’, àëá. mor ‘òúìíîñèí, âèîëåòîâ’ (ÁÅÐ 4: 237). Çíà÷åíèå
‘÷åðåí’ ñå ðåêîíñòðóèðà è çà ìóð-, êàòî ñå ïðåäïîëàãà, ÷å å ñúùèÿò
êàòî â ìóðåí ‘÷åðåí’, ìóðåíêà äèàë. ‘äúðâî ÷åðíèöà’, ìóðà ‘ïëîä
íà ÷åðíèöà’, ìóðè ñå ‘(çà âðåìå) ðàçâàëÿ ñå, çàîáëà÷àâà ñå’, îò ãð.
ìá‡ñïò (ÁÅÐ 4: 334—335).

415
 Â ìíîãî êóëòóðè ñúùåñòâóâà àñîöèàòèâíà âðúçêà ìåæäó
÷åðíîòî è ñåìàíòè÷íèÿ ñåêòîð íà äóìèòå ñìúðò, ìîð, óìîðåí è
ïîä.3. Çàòîâà îñíîâàòåëíî å äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å ïúðâèÿò êîðåí
(ìîð-, ìàð-, ìóð-) å ñúùèÿò êàòî â ìîð ‘çàðàçíà ñìúðòîíîñíà
áîëåñò èëè ïðèðîäíî áåäñòâèå, îò êîåòî ìðàò ãîëÿì áðîé õîðà
èëè æèâîòíè; ÷óìà’, ‘ìúêà’ < ïðàñëàâ. *marú < èå. *m¥ros < *mer-
4
(ÁÅÐ 4: 237), ìðˆ ’ïðåñòàâàì äà æèâåÿ, óìèðàì’ < *merti (ÁÅÐ 4:
271—272), ìîð¾ ‘ïðè÷èíÿâàì óìîðà; ïðåäèçâèêâàì ñìúðò íà
ìíîçèíà’; ìîðˆ ‘ìú÷èòåëåí ñúí, ñâúðçàí ñ âèäåíèÿ, êîèòî
ïîòèñêàò; êîøìàð’, ‘çúë äóõ’, ‘òåæåñò â ãúðäèòå’, ìîðˆâà ‘ñÿíêà,
êîÿòî ñå ÿâÿâà â ñúíÿ íà ÷îâåêà’ (Ãîöå Äåë÷åâ), ‘ñúùåñòâî, êîåòî
íîùåì ñìó÷è ñèëàòà íà ÷îâåêà’ (Âàëîâèøêî), ‘êîøìàðåí ñúí’
(Ñìîëÿíñêî, Àðäèíñêî, Ìàäàíñêî; Ìîì÷èëãðàäñêî; Ðàçëîæêî),
îò ïðàñëàâ. *marÂvÂ, îò *mar (ÁÅÐ 4: 237—238); ìîðîèí ‘âàìïèð’
(ÁÅÐ 4: 246); ì²ðà ‘ïîòèñêàíå, ñòðàõ ïî âðåìå íà ñúí’, ‘êîøìàð,
ìîðà’ (ÁÅÐ 4: 330), ìàðà ëèøàíêà ‘ïðîëåòåí îáè÷àé, ïðè êîéòî
ìîìèòå ïîãðåáâàò êóêëà, îïëàêâàò ÿ è ò. í.’ (Ñòðàíäæà), äèàë.
Ìàðà è Ëèøàíêà ‘ïðîëåòåí îáè÷àé, ïðè êîéòî óäàâÿò
èçîáðàæåíèåòî íà äåìîíà íà ñìúðòòà’, ðóñ. ìàðá ‘ïðèçðàê’, äèàë.
‘âèä äîìàøåí äóõ’, óêð. ìàðá ‘ïðèçðàê’, ïîë. mara ‘ïðèçðàê, äóõ,
ñúí’ îò *marú (ñòá. ìîðú) (ÁÅÐ 3: 659) è äð. Ìîãàò äà ñå ïîñî÷àò
è öÿë ðåä îò äóìè, êîèòî íîñÿò èäåÿòà ‘ñëàá, õèëàâ’, ‘ìàëúê’,
‘áîëíàâ’ è ò. í., âñå ñúñòîÿíèÿ, áëèçêè äî ñìúðòòà5 . ×åðíîòî å
öâåòúò íà õòîíè÷íèòå ïåðñîíàæè êàòî Ìàðåí, Ìàðîê, Ìåðîê,
êîéòî ôèãóðèðà ñàìî â ïðîêëÿòèÿ (Ìàðåí öúðí äà ãî óáèå!, Óçåë
òú Ìàðåí; Óáèë òú Ìàðåí!) (ÑáÍÓ 6: 210; Äóêîâà 1980: 112).
Òîâà å ìúæêî ñúîòâåòñòâèå íà ñëàâÿíñêàòà Ìàðåíà ‘çëî
ñúùåñòâî’.
Ñåìàíòè÷íàòà âðúçêà ìåæäó äóìèòå çà ñìúðò è çà ÷åðåí öâÿò
å íåñúìíåíà è ìíîãîêðàòíî ñå äåìîíñòðèðà â åçèêîâèòå ïëàñòîâå,
ñðâ.:
- ìîðåí ‘óìîðåí’ (<*mor- ‘ñìúðò’) è ìîðåí ‘÷åðåí, òúìåí,
ìîðàâ’ (< *mor- ‘÷åðåí, òúìåí’);
- ìîð ‘çàðàçíà ñìúðòîíîñíà áîëåñò; ÷óìà’, ‘ìúêà’ (ïðàñëàâ.
*mar- < èå. *müros < èå. *mer-) è ìîð ‘÷åðåí’ (< *mor- );

416
 - ìúðëèâ ‘ñúíëèâ’, ìúðë¾â, ‘(çà äåòå èëè äîáè÷å) êîéòî ñåäè
âñå íà åäíî ìÿñòî èëè âñå ëåæè’ è ìúðëà ‘ìðúñíà æåíà’ è äð.
Àêî ïðèåìåì, ÷å â ðàçãëåæäàíèòå ìåñòíè íàçâàíèÿ ìîð- (ìóð-,
ìàð-, ìúð-) å óïîòðåáåí â çíà÷åíèå ‘÷åðåí’, òîãàâà ðàçãëåæäàíèÿò
êîìïîçèò áóêâàëíî îçíà÷àâà ‘÷åðåí ïúò’, ñ äîïúëíèòåëíî ðàçâèòî
çíà÷åíèå ‘èçîñòàâåí, çàïóñòÿë ïúò’. Ïî îòíîøåíèå íà ïúò ñåìàòà
‘÷åðåí’ äîïúëíèòåëíî ïîäõðàíâà àñîöèàöèÿòà ñ ïðèçíàêà ‘èçîñ-
òàâåí, çàïóñíàò’ (÷åðíèÿò ïúò áåç àñôàëòîâî ïîêðèòèå å âòîðî-
ñòåïåíåí, ïî-ðÿäêî ñå èçïîëçâà è îáèêíîâåíî ïîñòåïåííî èçëèçà
îò óïîòðåáà (= “ìúðòúâ ïúò”). Âåðîÿòíî ñúùàòà èäåÿ çà çàïóñíàò
è èçîñòàâåí ÷åðåí ïúò å çàêëþ÷åíà è â ÌÈ Ìàðàò éîëó, íàìåðåíî
â ðåãèñòðèòå íà Aëôàòàð (ÑÇ), áåç äà å ïîñî÷åíî êàêâî èìåíóâà6.
Âúçìîæíî å ìàðàò äà å â åòèìîëîãè÷íà âðúçêà ñ ìàðàòóâàì
‘ñëàáåÿ, ëèíåÿ (çà ÷îâåê è æèâîòíî)’ (Ãúëúáîâî, Ïëîâäèâñêî),
ìîæå áè îò òóð. äèàë. meret ‘íåãîäåí, ëîø’, ‘ñëàá, áîëíàâ’ ñðâ. è
àðóì., ðóì. mãrat ‘áåäåí, íåùàñòåí’ (ÁÅÐ 3: 663).

2. ‘Èçðîâåí îò ïîðîé’
Ëþáîïèòíî å, ÷å â ñåìàíòè÷íàòà ñòðóêòóðà íà ïîâå÷åòî îò
òîïîíèìèòå ïðèñúñòâà è èäåÿòà çà ïîðîé. Òîâà ïîðàæäà îñíî-
âàòåëíèÿ âúïðîñ èìà ëè ñëîâîîáðàçóâàòåëíàòà ñòðóêòóðà íà
äóìàòà âðúçêà ñ âîäàòà? Òàêàâà âðúçêà íå å òðóäíî äà ñå äîïóñíå
ïî äâå ïðè÷èíè. Ïúðâî, ïîâå÷åòî îò ïúòèùàòà â ìèíàëîòî ñà
ñëåäâàëè åñòåñòâåíî ñúçäàäåíèÿ áðîä ñëåä ïðèðîäíè ñòèõèè
(ïîðîèùà), ò. å., òå ìèíàâàò ïî ïúòÿ íà âîäàòà. Âòîðî, ñúùåñòâó-
âàò ìíîãî äóìè â áúëãàðñêèÿ åçèê, â êîèòî çà ðàçãëåæäàíèÿ êîðåí
ìàð-/ìîð- ñå ðåêîíñòðóèðà çíà÷åíèå îò ïîëåòî ‘âîäà’:
ìî𘠑îáøèðíà ÷àñò îò çåìíîòî êúëáî, ïîêðèòà ñ äúëáîêà
ñîëåíà âîäà’, äèàë. ì¥ðå, ìóðèå (Áàíàò), ñðõð. ìîðjå, ðóñ. ìîðå,
äèàë. è ‘åçåðî’, ñòðóñ. ìîðå ×óäñêîå ‘÷óäñêî åçåðî’; óêð., áåëîðóñ.,
÷åø., ñëîâàø., ïîë., ãîðëóæ., äîëëóæ. ‘ìîðå’, îò ïðàñëàâ. *marje,
ñðîäíî ñ ëèò. mÂrë, mariˆ ‘åçåðî, çàëèâ, ìîðå’, mãrios, mãrs ìí. ÷.,
‘Êóðøêè çàëèâ’, ëàòâ. mare, mara, ñòïðóñ. mary ‘çàëèâ’, êàòî
áàëòèéñêèòå è ñëàâÿíñêèòå ôîðìè ñà îò èå. *moryo-; ñòâèñíåì.
mari, meri ‘ìîðå’, ñòàíãë. mere ‘ìîðå, åçåðî’, ãîò. marei ‘ìîðå’,
ñòèðë. muir, áðåòîí. mor ‘ìîðå’ < èå. *mori- (ÁÅÐ 4: 241).

417
 Ìàð£öà — âåðîÿòíî îò èå. mÂr-, mãr-, mYr- ‘ðåêà, âîäà, ìî÷óð,
ìîðå’ (Ìëàäåíîâ 1915: 53—55; 1928: 181—184); Âë. Ãåîðãèåâ
ïðåäïîëàãa òðàêèéñêà ôèðìà Ìoriska, ñðîäíî ñ àíãëîñàêñ. marisç,
mersc, ñðâèñíåì. mersch ‘ìî÷óð, áëàòî’, êåëòîãåðì. mariscus ñúùî,
îò èå. *mori-sk. Òúðñè ñå âðúçêà è ñ èå. mËro-, mÛro-, mYro- ‘ãîëÿì,
âåëèê’ (Â. Ãåîðãèåâ ñðàâíÿâà ñ òðàê. Éó-ìáñá ñ âåðîÿòíî çíà÷åíèå
‘ãîëÿìî ñåëî’, ñðâ. è ðóì. mare ‘ãîëÿì’, ò. å. Ìàðèöà å ‘ãîëÿìà
ðåêà’ (ÁÅÐ 3: 668).
Ìàðåíèöà ‘ðåêà’ (Ãîöåäåë÷åâñêî) (Èâàíîâ 1996: 138) — ïî ËÈ,
íî âúçìîæíî è îò êîðåíà íà Ìàðèöà.

Ïî ïúòÿ íà âîäàòà çåìíàòà ïîâúðõíîñò ñå âêîïàâà, ñòàâàò

äðàñòè÷íè ïðîìåíè â ðåëåôà. Òîâà îáÿñíÿâà ïîÿâàòà íà òîïîíèìè
ñúñ çíà÷åíèå ‘(ãîðèñò) ðúò’ è ‘ñòðúìåí ïúò’ — ìîðîï³òèíà
‘ñòðúìåí ðúò’, ÌÈ Ìîðîï³òèíàòà ‘ãîðèñò ðúò’, Ìîðîï³òè-
íèòå ‘ðúò’, ‘ñòðúìåí ïúò’, Ìàðˆêà ‘ãîðèñò ðúò’ (Ìèõàéëîâà 1984:
138), Ìàðàê (ñ âàðèàíòè Ìàîðàê, Ìààðàê) ‘ðúò’ < ìàðàê
‘áóðåíÿñàëî ìÿñòî’ (Êðúâåíèê, Ñåâëèåâñêî), íî ìîæå è îò èç÷åç-
íàëî ãð. ìÜñáêïò ‘ðàñò. Origanum majorana’, ñðâ. ñð. ìîðàê ‘ðàñò.
Majoran’ è ÑåëÈ Ìàðàêîâî â ×åðíà ãîðà (Ìèõàéëîâà 142).
Îñâåí òîâà, ñëåä ïðåìèíàâàíåòî íà ïîðîÿ ïî çåìíàòà
ïîâúðõíîñò îñòàâà âîäà, êîÿòî ñêîðî ñå çàáëàòÿâà è ïëåñåíÿñâà.
Çàòîâà èíòåðåñíà å ôîíåòè÷íàòà áëèçîñò è ñ äðóãè òîïîíèìè,
îçíà÷àâàùè ‘ìî÷óðëèâî, çàáëàòåíî ìÿñòî’: Ìàðíè ëèâàäè ‘ëèâàäè
ñ äâà èçâîðà’, îáÿñíåíî îò ËÈ Ìàðèíà, ñ åëèçèÿ íà è, íî íå ìîæå
äà ñå åëèìèíèðà ôàêòà, ÷å íà ìÿñòîòî èìà ìíîãî âîäà (Èâàíîâ
1996: 138), Ìëàêàòà ‘ìî÷óðëèâà ìåñòíîñò’ (Ðàñîâî; Àëåêñàí-
äðîâî, Âàñèëîâöè), ‘íèñêà ìåñòíîñò, çàåòà îò ëèâàäè’ (Ñòàëèéñêà
ìàõàëà), Ìëàêåòî ‘ìî÷óðëèâà ìåñòíîñò’ (ñ. ×åðíè âðúõ, Ëîìñêî)
(Äóðèäàíîâ 1952: 46, 55, 88, 91), Ìëàêè ‘îáøèðíà áîðîâà ãîðà,
áëàòà è ìî÷óðèùà’, ìí. ÷. îò ìëàêà ‘ìî÷óðëèâî ìÿñòî’ â Ãîöå-
äåë÷åâñêî (Èâàíîâ 1996: 141).  òîçè ðåä ìîæå äà ñå ïîñòàâè è
ìóðàâà ‘ìëàäà çåëåíà òðåâà (êîÿòî ðàñòå íà äîáðå íàïîåíà ñ âîäà
ïî÷âà)’; ñð. ìóðàâà ‘âèä âîäîðàñëè’, ñëîâåí. murava ‘ìåêà, ñî÷íà
òðåâà’, ðóñ. ìóðàâà ‘ìëàäà çåëåíà òðåâà, ÷èì’, ìóð ‘ìëàäà çåëåíà
òðåâà, ÷èì; ïëåñåí’, óêð. ìóðàâà, áåëîðóñ. ìóðàâà; îò ïðàñëàâ.
418
*mer, ñðîäíî ñ ëèò. mâuras ‘êàë, òèíÿ, çåëåí ñëîé íà ïîâúðõíîñòòà
íà çàñòîÿëà âîäà’, ëàòâ. maûrs ‘ñî÷íà ìëàäà òðåâà, ÷èì’ (ÁÅÐ 4:
331), ìîðàâà ‘ìÿñòî, ïîêðèòî ñ ìëàäà çåëåíà òðåâà’ (Êîïðèâùèöà;
Ãàáàðå, Áåëîñëàòèíñêî; Ïîïîâñêî; Âåëèêîòúðíîâñêî; Ïèð-
äîïñêî; Ñîôèéñêî), ‘çåëåíà òðåâà’ (Ãàáðîâñêî), ìîðàâüå ‘ìîðàâà’
(Öàðèáðîäñêî); îò ìóðàâà, ñúñ ñâðúõñòàðàòåëíî î âì. åòèìîëî-
ãè÷íî ó (ÁÅÐ 4: 238).  ãåðìàíñêèòå åçèöè èìà è ïðîèçâîäíè ñ
óäúëæåíà êîðåííà ãëàñíà (èå. mÛrÂ), ñðâ. ñòâèñíåì. muor ‘ëîêâà,
áëàòî’, àíãëîñàêñ. mür (ÁÅÐ 3: 668), ñðâ. îùå íåì. Marsch
‘áëàòèñòà íèçèíà; ïëàíèíñêà çåìÿ; ñòåï’, àíãë. marsh ‘áëàòèñòà
íèçèíà’, ôð. marais ‘áëàòî’, marécage ‘ìî÷óðèùå’.
Èíòåðåñíî è èíòðèãóâàùî å, ÷å â ðå÷íèêîâàòà ñòàòèÿ íà
ì³ðìîð ‘ñëàáî äåòå’ (Ðàäóèë, Ñàìîêîâñêî), èçâåäåíî îò êîðåíà
íà ìîð, ìúðòúâ, ìîðà è ò. í., ìîãàò äà ñå íàìåðÿò ïîðåäèöà îò
äèàëåêòíè îáðàçóâàíèÿ (âêëþ÷èòåëíî è îò Ñåâåðîçàïàäíà
Áúëãàðèÿ), êîèòî èìåíóâàò ìàëêè âîäíè æèâîòèíêè: ìðúìòð
‘ìàëêà âîäíà êàôÿâà ðàêîîáðàçíà æèâîòèíêà, êîÿòî ÷åñòî ñå
ñðåùà âúâ âîäàòà íà ñòóäåíè èçâîð÷åòà’ (Áàëèãàí,
Ãîöåäåë÷åâñêî), ìììàð ñúùî (Ïîëêîâíèê Ñåðàôèìîâî,
Ñìîëÿíñêî); ïðîèçâ. ì³ðìîðöè ‘ïîïîâè ëúæè÷êè’ (Êóôàëîâî,
Ñîëóí), ìð³ìîðåö ‘ïîïîâà ëúæè÷êà’ (Ìàëîðàä, Âðà÷àíñêî;
Ìàõàëàòà, Ïëåâåíñêî), ìúðìòðåö ‘æèâîòíî ìàìîðåö’ (Ãåðîâ),
ìúðì¥ðöè ‘ïîïîâè ëúæè÷êè’ (Ãóìåíäæå, Âîäåí), ìúðìîð˜ö
(Ïëåâíÿ, Äðàìñêî), ìììàðåö (Ñìîëÿíñêî, Àñåíîâãðàäñêî,
Øèðîêîëúøêè ðàéîí), ìììàðèöà (Òðèãðàä, Äåâèíñêî), ìììàðêà
(Áóéíîâî, Ñìîëÿíñêî) ‘íàñåêîìî Girinus natatos, ìàìàðåö’,
ìðìîëåö ‘ìàëúê ðàê’ (Îõðèä), ñëîâåí. mramor, mramorka
‘Grillotalpa vulgaris’, ñð. äèàë. ìðìšàê ‘ñàëàìàíäúð, ïîïîâà
ëúæè÷êà, Grillotalpa vulgaris’, ðóì. mormolüc ‘ïîïîâà ëúæè÷êà’;
ïðàñëàâ. *múrmarú *múrmalú, *marmarú (ñëîâåí. mramor), âúâ
âðúçêà ñ *múrmrÂti, îò èå. *mer- ‘òðèÿ, ñòðèâàì’ (Ïîêîðíè) (ÁÅÐ
4: 416); ìúðìàðöè ‘ïîïîâè ëúæè÷êè’ (Ìà÷óêîâî, Ãåâãåëèéñêî),
ìúðìúðåö ‘ìàëêà âîäíà æèâîòèíêà, êîÿòî ñå ñðåùà â ñòóäåíèòå
èçâîðè’ (Äåë÷åâî, Ãîöåäåë÷åâñêî); îò ìúðìîðåö ñ àñèìèëàöèÿ ú
— î > ú — ú (ÁÅÐ 4: 415) è äð. Çàðàäè ôîíåòè÷íèÿ îáëèê íà äóìèòå
ìîæå äà ñå äîïóñíå è çâóêîïîäðàæàíèå èëè îáðàçîïîäðàæàíèå,

419
íî íå å çà ïîäöåíÿâàíå ôàêòúò, ÷å ñòàâà äóìà âñå çà âîäíè
îðãàíèçìè.
Àêî äîïóñíåì çíà÷åíèå ‘ãîëÿìà âîäà’ çà êîðåí ìàð- â
èçñëåäâàíåòå äóìè, òîãàâà êîìïîçèòúò ùå íîñè áóêâàëíîòî
çíà÷åíèå ‘ïúòÿò íà ãîëÿìàòà âîäà’, êàêâîòî å íàïúëíî âúçìîæíî
äà ñå îáðàçóâà — ñðâ. íàïðèìåð Âîäîòåêú ‘äîë’ (Äóðèäàíîâ 1952:
174). Âåðîÿòíî èìåííî íà àñîöèàöèÿòà ñ ãîëÿìàòà âîäà (ìîðåòî)
è ïðîòåêëà íåôîíåòè÷íà ïðîìÿíà ïî íàðîäíà åòèìîëîãèÿ ñå
äúëæè è âàðèàíòúò ìîðåïúòèíà.
Åäâà ëè å ñëó÷àéíî ñúùî, ÷å â ïîñëîâèöè, ïîãîâîðêè è ãàòàíêè
âîäàòà ñå íàðè÷à ñ èìåòî Ìàðà: âæ. íàïð. Êðèâà Ìàðà, ïðàâà
Ìàðà / äà å êðèâà, äà å ïðàâà / è áîãà äîñòèãà (ðåêàòà). Âîäàòà å
êóëòîâî ïðåîñìèñëåíà êàòî ãðàíèöà è ïúò êúì äðóãèÿ ñâÿò.
Ãîëÿìàòà âîäà èçâèêâà ïðåäñòàâàòà çà îïàñíîñò, õàîñ, ñìúðò,
êîåòî ëè÷è â ãð. ðüíôïò ’ìîðå’, ‘ïúò ïî ìîðå’, ñúñ ñòàðî çíà÷åíèå
‘ïðåîäîëÿâàíå’, ‘ïúò, èçîáèëñòâàù ñ èçíåíàäè è îïàñíîñòè’, ñðâ.
è Ôá Ýêáíá èÜëáóóá áóêâ. ‘íàïðàâè ãè íà ìîðå’, ‘ïðîïàäíà
íàïúëíî’, Ôá èáëáóóþíù ‘ïðîïàäàì’; áëò ‘ìîðå’ è áëéüò
‘íàïðàçåí, ïóñò’, áëç ‘áëóæäàåíå, ñêèòàíå, âúëíåíèå,
áåçïîêîéñòâî’; ðåëáãïäñüìù ‘ïúòóâàì â îòêðèòî ìîðå’ è
‘îáúðêâàì ñå, îïëèòàì ñå’ è äð. (ÅË 401), ðóñ. ïó÷èíà ‘âîäîâúðòåæ,
âèð, èçòëàñêâàù èëè ïîãëúùàù âîäà îò áåçäíà’ è ‘ñðåäîòî÷èå íà
íåùî íåïðèÿòíî, ãèáåëíî, çàïëàøâàùî’ (ÑÐß 564) è äð. Èìà
èçðàçè, êîèòî íîñÿò îáðàçà íà âîäàòà êàòî ñèëà, ïðåäîïðåäåëÿùà
ñúäáàòà: Åäíà âîäà íè íîñè, Êàêâà âîäà ãî íîñè, Âîäàòà ãî
îòíåñëà, ãð. Ôïí ðÞñå ôï ðïôÜìé ’ïðîâàëè ñå, ïðîïàäíà’, Óå ôé
íåñÜ ðïõôßæåôáé (âñßóêåôáé) (Papahagi 1908: 164), Õäþñ ðßíåéí
‘ïèÿ âîäà’, ‘òúæåí ñúì, ìðà÷åí ñúì, ìíîãî ñóõ è ïðîçàè÷åí’ (ÃÐÑ
1268). Åòèìîëîçèòå ñà èçêàçàëè âå÷å ïðåäïîëîæåíèåòî çà
åòèìîëîãè÷íà îáâúðçàíîñò ìåæäó ôîíåòè÷íî áëèçêèòå äóìè çà
‘âîäà’ è ‘ñìúðò’. Ïðåîáðàæåíñêè èçêàçâà ñúìíåíèå, ÷å “åäâà ëè
ìîðåòî íÿêîãà áè ìîãëî äà ñå ïðåäñòàâè êàòî íåùî ìúðòâî”, íî
Êóðöèóñ îòâåæäà ìîðå êúì morior ‘ìðà’, ññêð. ìarút (ÝÑÐß 1910:
556). Ñïîðåä Â. Òîïîðîâ è Âÿ÷. Èâàíîâ èìåòî Ìàðÿ îò ñëàâÿíñêèÿ
ôîëêëîð å åäíàêâî îðèåíòèðàíî åòèìîëîãè÷íî è êúì âîäà (ìîðå),
è êúì ñìúðò (Èâàíîâ, Òîïîðîâ 1974: 216, 220, 230).
420
 È òàêà, òîïîíèìúò ìàðàïóòèíà âåðîÿòíî å þæíîñëàâÿíñêî
îáðàçóâàíèå (îò Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ èëè Ìàêåäîíèÿ).
Ñåìàíòè÷íàòà ñòðóêòóðà îòâåæäà äî ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å
åäíàêâî âåðîÿòíè ñà è äâåòå õèïîòåçè (‘ïúòÿò íà âîäàòà’ è ‘÷åðåí
ïúò’). Çàùîòî çà ñåìàíòèêàòà íà ðàçãëåæäàíèòå äóìè å åäíàêâî
äîïóñòèìî ïðèñúñòâèåòî íà ñåìèòå ‘âîäà’, ‘÷åðåí öâÿò’ è ‘ñìúðò’.
Òå ñà àñîöèàòèâíî ñâúðçàíè, âçàèìíî ñå èçâèêâàò è ñòèìóëèðàò
êàòî åëåìåíòè íà åäèí îáù ñåìàíòè÷åí êîìïëåêñ â áúëãàðñêîòî
(èíäîåâðîïåéñêîòî) åçèêîâîòî ñúçíàíèå: ‘çëî’— ‘ñìúðò’ — ‘÷åðåí
öâÿò’ — ‘âîäà’. Ïîâå÷å ñðàâíèòåëíî èñòîðè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ áèõà
îòãîâîðèëè íà âúïðîñà äàëè âñúùíîñò íå ñòàâà äóìà çà åäèí è
ñúù èíäîåâðîïåéñêè êîðåí *mer-, êîéòî äà ñúâìåñòÿâà
çíà÷åíèÿòà ‘÷åðåí’, ‘âîäà’, ‘ñìúðò’, à íå çà òðè îìîíèìíè êîðåíà.

ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß
ÁÅÐ: Áúëãàðñêè åòèìîëîãè÷åí ðå÷íèê. Ñîôèÿ, ò. 3, 4, 1986,
1995
ÃÐÑ: À. Âåéñìàí. Ãðå÷åñêî-ðóññêèé ñëîâàðü. Ìîñêâà, 1991
Äóêîâà 1980: Ó. Äóêîâà. Íàçâàíèÿ íà äåìîíè÷íè ñúùåñòâà îò
îáùîñëàâÿíñêî ìîð- â áúëãàðñêèÿ åçèê (Ìîðà, Ìîðàâà, Ìàðà,
Ìàðåí, Ìàðîé, Ìàðîê). Åçèê è ïîåòèêà íà áúëãàðñêèÿ ôîëêëîð.
Ñîôèÿ
Äóðèäàíîâ 1952: È. Äóðèäààíîâ. Ìåñòíèòå èìåíà îò Ëîìñêî,
Ñîôèÿ
Èâàíîâ 1996: É. Èâàíîâ. Ìåñòíèòå èìåíà â Ãîöåäåë÷åâñêî
(Íåâðîêîïñêî), Ñîôèÿ
Èâàíîâ, Òîïîðîâ 1974: Âÿ÷. Èâàíîâ, Â. Òîïîðîâ. Èññëåäîâà-
íèÿ â îáëàñòè ñëàâÿíñêèõ äðåâíîñòåé, Ìîñêâà
Ìèëåòè÷ 1901: Ë. Ìèëåòè÷. “Àðíàóòèòå” â Ñèëèñòðåíñêî è
ñëåäè îò íîñîâêè â òåõíèÿ åçèê. Ïåðèîäè÷åñêî ñïèñàíèå, êí. LXI,
638—640
Ìèõàéëîâà 1984: Ä. Ìèõàéëîâà. Ìåñòíèòå èìåíà â Ìèõàéëîâ-
ãðàäñêî. Ñîôèÿ
Ìëàäåíîâ 1969: Ì. Ìëàäåíîâ. Ãîâîðúò íà Íîâî ñåëî, Âèäèí-
ñêî, Ñîôèÿ, 190

421
 Ìëàäåíîâ 1901: Ñò. Ìëàäåíîâ. Êúì âúïðîñà çà åçèêà è
íàöèîíàëíàòà ïðèíàäëåæíîñò íà Íîâî ñåëî (Âèäèíñêî). ÑáÍÓ,
XVIII, 493—499
Ñàëàìáàøåâ 1976: À. Ñàëàìáàøåâ. Ìåñòíèòå èìåíà â Ñìî-
ëÿíñêî, Ñîôèÿ
Ñàðàôîâ 1884: Ì. Ñàðàôîâ. Íàðîäíîñòèòå â çàïàäíàòà ÷àñò
íà Êíÿæåñòâîòî. Ïåðèîäè÷åñêî ñïèñàíèå, êí. VIII, 62
ÑÐß: Ñ. Îæåãîâ. Ñëîâàðü ðóññêîãî ÿçûêà. Ìîñêâà, 1983
ÝÑÐß: À. Ïðåîáðàæåíñêèé. Ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü
ðóññêîãî ÿçûêà. Ìîñêâà, 1958
Papahagi 1908: T. Papahagi. Parallele Ausdrucke und Redensarten
im Rumanischen, Albanesischen, Negriechischen und Bulgarischen, 14
(Jahresbericht des Jnstituts fur rumanische Sprache zu ) Leipzig, 1908
ÅË: Åëëçíéêü ëåîéêü. ÁèÞíá, 1995

ÁÅËÅÆÊÈ
1
Ñïîðåä êðàåâåäñêèòå äàííè äíåøíèòå æèòåëè íà Íîâî ñåëî (ïðåä-
ñòàâèòåëíî çà Ñåâåðîçàïàäíèòå ãîâîðè) íå ñà ïîòîìöè íà ìíîãî ñòàðî
ìåñòíî íàñåëåíèå. Ñò. Ìëàäåíîâ óñòàíîâÿâà, ÷å ïúðâèòå çàñåëíèöè
òóê ñà îò Òåòîâñêî, Ìàêåäîíèÿ, à ïî-êúñíî îò Ñîôèéñêî è Ñòàíêå-
äèìèòðîâñêî (Þãîçàïàäíà Áúëãàðèÿ), îò ×èïðîâñêî (Ñåâåðîçàïàäíà
Áúëãàðèÿ) è åâåíòóàëíî îò Ãàáðîâñêî (Èçòî÷íà Áúëãàðèÿ) (Ìëàäåíîâ
1901: 493—499). Ë. Ìèëåòè÷ ñúùî îòáåëÿçâà, ÷å æèòåëèòå íà Íîâî
ñåëî ñà ïðåñåëíèöè ïðåäèìíî îò Òåòîâñêî, Êóìàíîâñêî, Êðàòîâñêî
(Ìàêåäîíèÿ). Îòíà÷àëî ñà æèâåëè â Êîïèëîâåö, à ïî âðåìå íà
×èïðîâñêîòî âúñòàíèå 1688 ã. ñà èçáÿãàëè â Áàíàò. Ïî-êúñíî ñå
âðúùàò è ñå çàñåëâàò îòíîâî â Íîâî ñåëî (Ìèëåòè÷ 1901, 638—640).
Åçèêîâàòà ñèòóàöèÿ å äîïúëíèòåëíî óñëîæíåíà îò ôàêòà, ÷å ïî-êúñíî
òóê ñå çàñåëâà è ðóìúíñêî íàñåëåíèå – äàííèòå ñî÷àò, ÷å ñëåä
Îñâîáîæäåíèåòî â ñåëîòî èìàëî ìàëêà ðóìúíñêà ìàõàëà (Ñàðàôîâ
1884: 62), êîÿòî âå÷å å ïðåòîïåíà (Ìëàäåíîâ 1969: 190).
2
ñðâ. è ìîð˜éêè ‘âèä ÷åðíèöè’ (Ïåòðè÷, Ñàíäàíñêè) < íãð. ìïñÝá ‘ðàñò.
÷åðíèöà’ < ìüñïí ‘÷åðíèöà’, ìîðåéêà ‘âèä òúìíà ïøåíèöà’
(Òèêâåøêî), ñð. ì²ðåjêà ‘âèä ïøåíèöà’ (ÁÅÐ 4: 242); ñ ïðîèçâ. ì¥ðàâ,
äèàë. îñòàð. ì¥ðîâ, ì¥ðàí, ì¥ðåí ‘êîéòî èìà öâÿò, ñìåñåí îò ñèí è
÷åðâåí, âèîëåòîâ’ < ìîð (ÁÅÐ 4: 238, 239, 245) è äð.
3
ñðâ. òóðñêèòå äóìè, çàåòè â Ìîíòàíñêî: ìîðóê äèàë. ðàçã. ‘ñòàð, èçòîùåí
âîë èëè áèâîë’, æàðã. ‘áàùà’, ìóðóê ñúùî, ÷ðåç òóð. moruk ‘ñòàðåö,

422
 äÿäî’, îò àðìåí. morúk ‘áðàäà’ (ÁÅÐ 4: 248), ñðâ. ñ ì²ðúê ‘îòïàäíàë,
èçíåìîùÿë’ (×èïðîâöè, Ìîíòàíñêî), êîåòî äîáðå ñå âïèñâà â òîçè
ðåä, íî å ïîñî÷åíî êàòî íåÿñíî (ÁÅÐ 4: 336).
4
 ÁÅÐ çà âàðèàíòèòå ìîðåïúòèíà, ìîðîïúòèíà, ìîðåïúòíèíà, ìîðî-
ïóòèíà ñå ïîñî÷âà, ÷å ñà ñ íåÿñíà åòèìîëîãèÿ, íî ïî íàðîäíà
åòèìîëîãèÿ ñå èçâåæäàò îò ìîð ‘çàðàçíà ñìúðòîíîñíà áîëåñò’ (ÁÅÐ
4: 246).
5
Срв. и м³рмор ‘слабо дете’ (Радуил, Самоковско), м³рморче ‘слабо дете’
(Радуил, Ихтиманско), мърмòрче също (Радуил, Самоковско), от
праслав. *mъrmarъ *mъrmalъ, *marmarъ (словен. mramor), във връзка с
*mъrmrÂti, от ие. *mer- ‘трия, стривам’ (БЕР 4: 416); мърне с вероятно
значение ‘малък човек’, срв. чеш. *mrně ‘малко дете, малък човек,
завързак’, от *mьrnь(jь) (БЕР 4: 417); мърнинка ‘мъничка’ (Гюмюр-
джинско; Кралево, Жълти бряг, Хасковско), от *mьrnь(jь) (БЕР 4: 417);
м³рняв ‘(за човек) слаб, дребен на ръст’; срхр. мрњав ‘слаб’, чеш *mrňavý
‘мъничък, дребен, недорасъл, слаб’; праслав. *mьrnjÂvь, ‘мъничък, слаб’,
произв. от *mьrnь(jь) ‘малък’, сродно с норв. moren, maren ‘гнил, стар’,
стисл. morna ‘вехна’, от ие. *mer-n-‘трия, дробя’ (БЕР 4: 417); мърл¾к
‘отпуснато, полумъртво същество’ (Семчиново, Пазарджишко); срв.
словен. mrlének ‘блед, хилав човек’, mrléti ‘слаб съм, боледувам
продължително’; произв. от праслав. диал. *mьrlь ‘мъртъв’ (БЕР 4: 415);
мърлúва ‘сънлива’ (Жеравна, Сливенско), мърляв диал. ‘(за дете, за
добиче) който седи все на едно място или все лежи’; срхр. мрљив ‘бавен’,
праслав. диал. *mьrl-ivъ, *mьrl’ivъ, *mьrljÂvъ, произв. от *mьrlъ ‘мъртъв’
(БЕР 4: 413); мърлуха рядко, доал. ‘умърлушеност’, умърлушвам (се);
праслав. диал. *mьrlъ ‘мъртъв’, запазено в срхр. *mrli ‘болен’, от *mrlina
‘мърша’ и др. (БЕР 4: 414); мърва ‘къс, малко парче’, от ие. *mer- ‘трия,
стривам’ (БЕР 4: 405); мъра ‘малко’ (Тополовград, Съчанли,
Гюмюрджинско; Сухо, Висока, Солунско; Дедеагачко; Суфлийско;
Долновардарско), от мърка ‘мръвка’ (Долновардарско) (БЕР 4: 404).
6
Íàçâàíèåòî å ðåãèñòðèðàíî îò Áîðÿíà Ìèõàéëîâà ïî âðåìå íà òåðåííè
ïðîó÷âàíèÿ â Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ.

423